MT S VN CHI PHI MI QUAN H

GIA NH NGUYN VI PHP T 1802 N 1858

Hunh B Lc*

1. Nm 1802, Nguyn nh ln ngi hon thnh cng cuc thng nht t

nc, thit lp nn vng triu ca dng h mnh. n y, triu Nguyn chnh thc
c thit lp v mt chnh tr trn c nc, v h t cng l ngi c giao
trng trch lch s: tin hnh khi phc kinh t v canh tn xy dng t nc, a
t nc pht trin kp thi hi nhp vi th gii bn ngoi ang c nhng chuyn
bin mau l. Tuy nhin trong sut qu trnh lnh o t nc, triu Nguyn
khng hon thnh c nhim v ca mnh, triu Nguyn tht bi c v i ni
ln i ngoi.
Trong vn i ngoi ca nh Nguyn gp mt phn mang n nhng
c xm lc cho k th, c th l thc dn Php. Trong quan h ngoi giao, ngoi
thng ca triu Nguyn t khi thit lp vng triu n 1858 th quan h vi Php
ng mt vai tr quan trng. Chng ta bit rng, thc dn Php vin vo chnh sch
ng ca, cm o ca triu Nguyn n sng vo nc ta.
iu hin nhin l do sai lm (hay s u tr) ca triu Nguyn trong vic
gii quyt mi quan h vi Php. Song nu ch nhn vo m kt ti cc vua u
triu Nguyn th khng tht khch quan. Thc ra th triu Nguyn cng c mi
quan tm ngay t u ca mnh vi cc hot ng ngoi giao vi nc ngoi. Theo
sch i Nam hi in s l, thi Gia Long c t thng ngn, thng s, bt cu
phm hnh nhn cc thnh trn chuyn vic dch ting nc ngoi, phng sai
phi. n nm Minh Mng th 8, Vua cho t ty hnh nhn tc l c quan ngoi
giao thi Nguyn, li t bt phm hnh nhn, chnh cu phm hnh nhn . Nh vy
tc l triu Nguyn khng phi hon ton nhm mt lm ng trc cc nc, song
trong qu trnh cm quyn ca mnh, ng trc nhng yu cu ca hon cnh, trc
nhng thch thc ca lch s nh Nguyn tng bc i n nhng thi v
quyt nh sai lm. Nhng quyt nh tt nhin xut pht t nhn thc ca cc
vua u triu Nguyn nhng chc chn mt phn b chi phi bi cc l do bn ngoi.
l s chi phi bi mi quan h vi nhng ngi Php tng gip mnh, bi
cc vn khng phn bit c gia giao thng v chnh tr, cc vn v tn
gio tn ngng

*
Trng i hc KHXH&NV - i hc Quc gia TPHCM

317
 2. Do mun hiu c chnh sch ngoi giao ca triu Nguyn ni chung
v vi Php ni ring th nht thit phi hiu c c th cc vn nu trn.
Ci n ngi Php: Tht ra, ngay t thi cc Cha Nguyn, ng Trong
nhng ngi Php c s dng lm nhiu vic, c th l nhng c vn v k
thut, phc v ngh thut, quan h ngoi thng, thm ch chnh quyn ng Trong
dng nhng ngi ny vo mt s vic quan trng ca chnh quyn , ngoi ra,
sut th k XVIII, ngi ta thy nhng gio s dng Tn gi cc nhim v trng yu
trong ph cha Nguyn, ging nh cc bn ng s ca h ph trch trong triu
nh nh Thanh Bc Kinh .
n lt mnh, trong khi chun b lc lng tn cng Ty Sn, Nguyn
nh nh n s tr gip ca ngi Php. Mt hip c c k kt m
Nguyn nh chp nhn mt s khon bt li cho Vit Nam nh nhng cho Php t
do bun bn mt s ni, thm ch Php s hu o Cn Ln, cho Php thc hin
lin minh Hip c ny, tuy cui cng khng c thc thi do nhng bin ng
chnh tr ca nc Php song n to nn mt c hi cho nc Php c iu kin
tin gn n Vit Nam trong tham vng bnh trng quyn lc ca mnh. Hip c
m Nguyn nh k vi Php tuy khng thc hin c, nhng ct cht Gia
Long vo nh hng ca nc Php v Hi truyn gio nc ngoi ca Paris .
Khng i n khi ln ngi Nguyn nh mi nhn thc c mnh s gp
kh khn trong vic thc thi giao thip vi Php. Thc t th trong khi khng cn
cch no khc phi i nh n s gip , Nguyn nh nhanh chng nhn ra ci
mi nguy hi bn trong s cu vin y. ng dng nh d lng c l mt
quyt nh phiu lu v s c nhng ci gi phi tr l rt t. V vy, ngay lc m
B a Lc ang thuyt khch tht bi, Nguyn nh - lc ny xy dng li c
lc lng v ang ln mnh - c d nh kho lo t chi s gip ca ngi
Php. Trong mt bc th thng 01/1790, Nguyn nh vit cho vua Php c on:
... Cn v lc lng ca ti, ti c mt lc lng qun i kh mnh c b
binh ln hi qun v ti cng c n dc v i bc dng trong nhng trn
chin tip tc. Ti cng khng cn dm t ra thiu thc yu cu ngi gi thm
qun i m, do ng s xa xi s phi chu ng qu nhiu tr ngi thng thy.
Ti ch xin ngi hy nhn ni ti lng bit n chn thnh v tn nh th l qun i
ca ngi n gip ti.
Nguyn nh thc c vic s tr gi t khi giao thip, cu cu ngi
Php. V iu ny chi phi khng nh mi quan h Nguyn nh vi ngi Php t
sau khi ng ln ngi (1802). Tuy hip c Versailles khng c thi hnh nhng
vic cc gio s, s quan, thng nhn Php gip Nguyn nh l mt s tht. H
gp mt phn trong s thnh cng ca Nguyn nh, v vy Nguyn nh hiu r
cn phi hu i nhng ngi ny nh th no.

318
 C th ni, vic lm ca Nguyn nh l vic lm hon ton hp l. Vic nh
n v bit tr n l mt c tnh vn c ca mi ngi Vit Nam. Hung h ngi
Php gip Nguyn nh trong s nghip vng ca mnh. Tuy nhin,
Nguyn nh cng rt thn trng trong vic s dng nhng ngi Php ny.
Cho n thi gian sau ny, nhng ngi Php vn c sinh sng di triu
vua Minh Mng, song cng ngy h cng khng cn c trng dng na. V nc
Php cng khng li dng c h trong vic i thit lp quan h ha hiu vi Vit
Nam, n i mnh, Minh Mng cho l nhng k gip vua Gia-long c hu
thng ri .
Xut pht t vic nh cy ngi Php trong vic ginh li quyn lc cho dng
h, Gia Long c nhng s trng dng, u i vi ngi Php giai on u,
song cng v do tip xc nhiu nn nh vua qu tha hiu bn cht v d tm ca
h. T vic hn ch giao thip vi phng Ty ca Gia Long n thi cng rn v
th ch ca vua Minh Mnh v Thiu Tr, cc vua Nguyn tng l lp trng
kin nh v bin php ng n bo v ngai vng . S tht th c mt s
ngi Php li dng lng tin yu ca cc vua Vit Nam cung cp tin cho chnh
ph Php nh J.M. Dayot, Jean Baptiste Chaigneau, Phillippe VannierCho nn
vic triu Nguyn c nhng mi quan tm v lo ngi n dn xa cch nhng ngi
ny cng l mt l d hiu v c th thng cm c.
Quan h giao thng v chnh tr: Mt trong nhng bin php xm nhp ca
ch ngha t bn l qu trnh y mnh hot ng thng thng v t quan h chnh
tr. Nc Php cng khng nm ngoi hot ng .
Cho n nhng nm cui ca thp nin 30 th k XIX, c rt nhiu hi thuyn
ca cc nc, c bit l hi thuyn Php n Vit Nam t quan h thng mi,
l cc tu nh La Paix cp bin Nng nm 1817, tu Cyble n nm 1817,
tu Henry, La Rose, Clopatre, Thtis, Esprance... Nhng ri, nhng tu cng
khng t c kt qu g. Thc t cc tu ny t nhiu u c m mu chnh tr i
km. Ngy 17/09/1817 Richelieu tm cch lin lc vi Chaigneau ngh cung cp
nhng tin tc cn thit v nh Nguyn v Vit Nam. V thc t n lc ny triu
nh Hu c phn lo ngi trc cc cuc ving thm ca cc phi vin, cc tu
bun v chin hm Php .
ng thi lc cc cng ty thng mi ln, c ting ca Php nh: Nantes,
Lorient, Bordeaux c cc nh cm quyn ht lng nng , khuyn khch lin
tc y mnh cc hot ng ca mnh bng cch ch hng lin tip sang Vit Nam
lm triu nh ngy mt thm lo ngi.
Nh vy, r rng i lin vi nhng yu cu thng thng t quan h ca
nc Php l m mu xm lc pha sau. Nm 1817, khi tu La Paix c vua Gia
Long lnh cho trn th Nng tm cch gip th li dng lng tin ca pha
Vit Nam, va t chn ti Hu, tn mi bin tu l Borel tm ti nh Chaigneau

319
v Vannier. Ngay trong bui gp g u tin, hai ngi ny ni ln mong mun
ca h c thy Vit Nam v Php ni li bun bn cht ch vi nhau c li cho
nc Php .
Nh Nguyn thc cht nhn ra iu ny. Triu nh nh Nguyn khng
phi qu c chp khi hn ch dn v n ct t hon ton thng mi vi thc dn
Php (nm 1830: Minh Mng ng ca ta lnh s Php). Nhng vic gii quyt
quan h thng mi lc ny cn b chi phi bi nhng nguy c (m nh Nguyn
khng tm ra c cch gii quyt hp l) n t chnh vic t quan h . Nh
Nguyn t Gia Long n Minh Mng, Thiu Tr, T c u ri vo vng ln qun
ny. Vic m ca hay ng ca khng n gin ch l vn v kinh t m cn quan
h cht ch vi chnh tr, vi nn c lp dn tc... Nhng phn ng mang tnh cht
t v (tt nhin l mt kiu t v tiu cc) ca triu Nguyn ni ln iu mt
cch rt r rng.
Vn o Thin Cha v cc gio s Tha Sai: C th ni, cc gio s Php
m c th l cc gio s ca Hi Tha sai Paris (thnh lp nm 1663) gy nn
nhng tc ng trc tip n Vit Nam lc by gi.
Th nht, thng qua cc hot ng ca mnh, cc gio s thu thp thng
tin v kinh t, chnh tr, vn ha, x hi Vit Nam mt cch y , chnh xc. T
to c s cho gii lnh o nc Php tin hnh xy dng k hoch xm lc mt
cch hon chnh.
C th khng nh rng mt trong nhng mc ch v nhim v ca Hi Tha
sai Paris l kt hp truyn gio v h tr cho cng cuc thc dn ca chnh quc trn
a bn hot ng ca n. Chnh Napoleon I tng tuyn b: Hi truyn gio nc
ngoi s rt c ch cho ti Chu , Chu Phi v Chu M. Ti s c cc gio s i
iu tra tnh hnh cc x. Tm o ca h s che ch cho h v s dng che du
nhng mu chnh tr v thng nghip .
Ngay c B a Lc cng tng b gio hi quy kt l i chch mc tiu ca
nh truyn o chn chnh. Gaultier trong cun sch vit v Gia Long ca mnh
nhn xt: Nguyn nh v Gim mc B a Lc mi ngi eo ui mt d kin
ring ca mnh trong khi vn la phnh nhau . H thc ra l v quyn li ca mnh
m phi giao thip vi ngi kia.
Th hai, cc gio s Tha sai l nhng ngi sm nht, nhanh nht nhn ra
vai tr v tm quan trng cng nh v tr chin lc ca nc Vit Nam, c bit l
vi cng cuc thuc a ca thc dn Php. Chng ta khng th b qua nhng nhn
nh ca cc nh truyn gio ngi Php v vng t An Nam cng nh khng th
qun nhng nhn nh ca chnh ngi Php ni v s ng gp ca Hi Tha sai
Paris.
Ngay t trc th k XVIII, XIX, khng ch gii thiu v thng mi, A. de
Rhodes cn gii thiu v t nc An Nam vi ngi Php v nc Php mt cch

320
c h thng v y . Hu nh trn tt c mi phng din, ng vit rt nhiu
sch, n hnh trong khi lu tr Chu u, to thnh mt tng hp nhng nim y
v chnh xc nht m t lu ta c th hiu bit v nc An Nam .
Th ba, bng hot ng truyn gio ca mnh, nhiu gio s li ko, d d
nhng ngi dn Vit Nam ngoan o vo cng cuc chinh phc thc dn ca Php.
Ni cch khc, cc gio s gp mt phn vo cng cuc chia r s on kt thng
nht trong nhn dn Vit Nam. Mt mt, h ra sc tuyn truyn v Thin Cha, mt
khc tuyn truyn c v Nc M i Php.
Bng nhng hnh ng can thip v chnh tr ca mnh, cc gio s phng
Ty thc s to nn mt mi quan ngi ca triu nh: cc quan t ra v cng s
hi nhng mu k chnh tr ca cc linh mc, h than phin, khng bit ng hay sai
v nhng v mu lon gn cho cc v ny .
Th t, l vic nhng quan nim th gii quan ca Thin Cha gio i
ngc li vi vn ha tn ngng truyn thng ca Vit Nam. Mt khc chng i
ngc vi c quan nim ca Nho gio v vng quyn v trt t x hi. iu c
ngha l ng trc s xm nhp ca Thin Cha gio vo Vit Nam l triu nh
nh Nguyn ang ng trc nhng nguy c ng lo ngi cho vn ha dn tc v
quyn lc vng triu, nhn theo gc chnh tr, vic duy tr v c v s th cng
t tin cng chnh l nhm cng c vng chc tn ti trt t v s n nh ca gia
nh, mt t bo quan trng cu thnh mt trt t x hi n nh . Nhng vi quan
nim ca mnh, Thin Cha gio li khng cho php gio dn thc hin nhng vic
trn.
V mt ny, Nguyn nh nhn ra t sm v Minh Mng l ngi nhn
thc su sc nht. Nhng quan nim th gii quan ca Thin Cha gio gy nn
nhng xo trn ln. Cng c kin cho rng y ch l ci c cc vua triu Nguyn
a ra thc hin chnh sch cm o ca mnh, nhng nh Taboulet - mt s
gia ngi Php - tng nhn xt: thc ra o Thin Cha o ln mt cch r rt
tt c phong tc v tp qun bn x; (...) n lm rung chuyn v e da lm tan v
nn mng ca Nh nc, ca gia nh v ca x hi Vit Nam th chng ta cng c
th hiu rng r rng nhng quy tc, chun mc, gio l ca o Thin cha c
nhng sai bit ln i vi vn ha, tm l dn tc. Do , vic e ngi ca vng triu
v nhiu tng lp trong giai on ny l iu d hiu.
Th nm, Thin Cha gio th hin vai tr to ra c xm lc, v thc
gic cho thc dn Php vo Vit Nam qua hot ng ca cc gio s. i Bch khoa
ton th Php vit: cc gio on khng ch quan tm n tn ... h c th lm
bnh trng th lc ca quc gia h, m ra cho nc h nhng con ng cho cuc
bo h v sp t cho nc h nhng ci c xm lc .
Nh vy, nhng gio mc, gio s gp phn gy nn nhng xch mch, bt
ng v cng thng trong quan h gia nh Nguyn vi Php. Trong 14 nm tnh t

321
1843 n 1857, tu chin Php theo yu cu ca cc gio s n nc ta su ln. H
i th gio s, t do truyn o, t do bun bn... vi thi khiu khch, ngo mn
gy thm cng thng trong quan h hai nc.
ng trc nhng vn do cc gio s to ra, nh Nguyn buc phi suy
ngh v mi quan h ca mnh vi nc Php. l mt phn ln trong ni lo ca
nh Nguyn, v nh Minh Mng, vua khng ngi hng ho ca Ty phng, m
ngi cc ng c o v thm t cng i theo tu b v hng ho y. V th, vic gii
quyt vn ca Thin Cha gio cng nh vic gii quyt vn v ngoi thng,
chnh tr nh hng n chnh sch ngoi giao ca nh Nguyn trong sut thi
gian t 1802 n trc khi thc dn Php xm lc (nu khng mun ni l quyt
nh cc chnh sch ngoi giao ).
Cc l do ni ti v s tc ng ca hon cnh th gii: Trong bi cnh t
nc cn nhiu kh khn phc tp v nhiu vn cn gii quyt, bn ngoi cc
nc m mu thn tnh th vic m ca ni chung v m ca i vi Php ni
ring khng phi l vic d. Di triu Nguyn, cc vua chn gii php an ton
ca mnh l khng tip xc, khng to c hi cho cc nc bn ngoi c th xm ln
c mnh, ch tnh ring trong hai triu Gia Long v Minh Mng, nh Nguyn
khc t hn 30 on ngoi giao ca cc nc phng Ty mun t quan h.
mt kha cnh khc ta thy nh Nguyn v bo v quyn lc ca mnh nn
lun tm cch hn ch giao lu vi cc nc n thc hin chnh sch c quyn v
ngoi thng, ngay c vi cc nc lng ging hay Trung Quc.
Cng phi thy rng hon cnh th gii lc by gi cng nh m mu ca cc
nc t bn phng Ty khng th khng lm cho cc vua triu Nguyn cm thy
quan ngi v phi d chng. Khng ch cnh gic vi Php, nh Nguyn thm ch
cn cnh gic vi c cc nc Chu u khc. Khng ch thy c nguy c t Php,
nh Nguyn cn nhn thy c nhng mi nguy hi t pha nhng nc nh Anh...
V d nh thng 12/1824, nc Php c sai ngi em quc th sang xin thng hiu
nhng Minh Mng khc t v ni vi qun thn rng: nc Php vi Anh Ct
Li th nhau, nm trc Anh thng cu np khon, ta khc khng chu, nay l no
cho nc Php thng hiu?. Lc Minh Mng cho ngi tip n t t v ngh
rng trc kia vua Gia Long c n h v c ng anh Du Thi t tng sang sng bn
nn nu khc ngay i, e khng i ngi xa. R rng Minh Mng ngh n
vic x l hi ha mi quan h vi cc nc n t Phng Ty ang lp l bn
ngoi ca nh mnh.
Cng thng 8 nm , Minh Mng tng ni vi s nc Xim rng: ... nay
Hng Mao nh Din in, nu c thi s nh lun n Xim, vy thi Xim c
th lo, khng th mng u... , hay nh thng 7/1840, li nghe Anh gy s vi
Trung Quc, Minh Mng cho qun phng th Hi Phng cho tht vng v ngh rng
nc ta l nc tip gii, rt d b lin lu.

322
 R rng nh Nguyn nhn thc c nhng mi lin h trong bi cnh th
gii lc by gi, v nh Nguyn chn cho mnh bin php phng th, co mnh li
cho cc nc khng th c c hi tip xc, nh vy s gia c c lp, tic l mi
tnh ton ca nh Nguyn sai trong yu cu lc by gi.
Thm mt l do na nh Nguyn t xa lnh n khc t thit lp quan h
vi phng Ty ni chung v Php ni ring l nh Nguyn khng nm r c
nhng thng tin ca mnh v Php, v vic bun bn vi Php v c bit l v Thin
Cha gio.
3. ng trc s chi phi ca cc vn trn, trong vic gii quyt quan h
ngoi giao vi Php, chng ta thy triu nh nh Nguyn lun th hin s lng tng
ca mnh. Vic thng thng l cn thit nhng lm sao thng thng m khng gy
n tn hi dn tc? Vic cm o s dn n phn ng tiu cc nhng nu hot
ng t do th s tc ng nh th no n cc vn kinh t, chnh tr v x hi?
l nhng cu hi c t ra cho nh Nguyn trong giai on 1802 - 1858. V tr
li n khng phi l chuyn d, lm th no c th t tin t quan h mt cch
ngang hng, c lp vi ngi Php, thc t Php c nhng i hi qu ng v
p t i vi Vit Nam.... Vn ni tip vn y cc vua quan nh Nguyn lm
vo kh khn trong vic la chn mt gii php thch hp v ngoi thng, chnh tr
v Thin Cha gio... v cui cng, i t nhng s d dt, s cn trng trong quan h
vi Php, cc vua nh Nguyn xc nh ng li ngoi giao ca chnh mnh.
V nu ln nhng vn chi phi n thi v quyt nh ca nh Nguyn
trong quan h ngoi giao, ngoi thng vi Php t nm 1802 n 1858 khng phi
l tm cch bo cha cho triu i ny trong vic nc ta b xm lng v mt nc
m l bng s hiu bit thu u v hon cnh lch s lc by gi, chng ta s c
c nhng nhn nh ng hn, khch quan hn v nh Nguyn. Mt khc hiu v
hon cnh nh Nguyn cng nh thy c nhng ci sai ca nh Nguyn trong
quan h vi Php trc y ta cng c th rt ra cho mnh nhng bi hc trong giai
on hin nay khi t nc ang vn mnh ra bin ln, ang chnh thc bc vo
xu hng ton cu ho ca th gii.

323