Ci cch hnh chnh di triu Minh Mnh

(1820 - 1840)
PGS.TS. Nguyn Minh Tng*

Ci cch hnh chnh l nhu cu cp thit ca mt Nh nc nhm hon thin,

nng cao tnh hu hiu cho b my qun l quc gia. Do vy, nhiu nc song
song vi nhng chuyn bin ln v chnh tr - x hi, kinh t thng din ra cc cuc
ci cch hnh chnh vi mt quy m rng ln v ton din.
Trong bi vit ny, chng ti mun kho st cuc ci cch hnh chnh di
triu Minh Mnh c tin hnh t nm 1820 n nm 1840.
Cuc ci cch hnh chnh do Minh Mnh ch o thc hin c tin hnh
dn dn t Triu nh Trung ng, sau mi ti cc th ch hnh chnh ca a
phng. Chng ti xin trnh by tm lc qu trnh ci cch hnh chnh y:

A. Ci cch hnh chnh Trung ng

I. Ci t v i mi cc c quan vn phng ca nh vua
1. T Vn th phng chuyn thnh Ni cc
Cc c quan ca Vn phng c t ra t thi Gia Long ngay trong i
ni, nhim v chnh l ph trch cc cng vic vn th giy t v c vn cho nh
Vua v vic quc gia i s khc.
Vn th phng mc du hot ng kh hu hiu nhng dn dn khng p
ng ni vi tnh hnh thay i na. Phi thit lp mt c quan mi c y quyn
hn thay mt nh Vua gii quyt mi cng vic ca cc trn trn phm vi ton quc,
nhng c quan y lun lun chu s lnh o trc tip ca nh Vua. l nguyn
nhn v iu kin c bn dn n vic thnh lp Ni cc vo nm Minh Mnh th 10
(1829).
Ni cc l c quan do Minh Mnh thit lp nhm thay th Vn th phng, v
mt t chc v nhim v th c phng theo quy ch Ni cc ca nh Minh v nh
Thanh ca Trung Quc. Nhng Ni cc ca hai triu i Minh, Thanh quyn hnh
lun ng trn Lc b. Nh Thanh, quan ng u Ni cc c thng ln n
Chnh nht phm1.

*
Vin S hc Vit Nam
1. Nh thp ng s: Thanh s co - Thng Hi c tch xut bn x - Thng Hi th im, tr.
114.

388
 Bn vin quan ph trch Ni cc gm: 2 ngi hm Chnh tam phm l Th
lang cc B hoc Hn lm vin Chng vin hc s sung bin cng vic Ni cc,
trong mt ngi kim lnh Thng bo khanh; 2 ngi hm Chnh t phm l
Hn lm vin Th c hc s sung lm vic Ni cc, trong mt vin kim lnh
Thng bo thiu khanh. Ngoi 4 vin quan ng u k trn, Ni cc cn c 28
ngi thuc vin, phm trt t hm Chnh ng phm xung ti Tng cu phm.
Ni cc l c quan rt quan trng, cng vic rt nhiu, nhim v c quyn
nhn "nhng chng s, s sch, n kin ca cc nha, lc b cng cc thnh, trn
trong ngoi phng sc ph bo, lnh ch ri th ngh li ch d m trnh li tun
hnh"1.
trnh t chuyn quyn, trong mt li d cho S qun, Minh Mnh em
tm gng chuyn quyn ca Ni cc nh Minh, Thanh rn e: "Vua Thnh T
(nh Minh) mi dng ra Ni cc, ly cc vin Hn lm vo lm thng chc i hc
s nhng trt ch ng phm lm c vn m thi, sau phm trt cng cao quyn
hnh cng ln, tuy khng c ci tn gi l T tng m c ci thc quyn T tng,
cho nn vua Th Tn nh Minh dng Nghim Tung, vua Cao Tn nh Thanh dng
Ha Thn u l ngi u m m ty tin tc oai tc phc, ci gng thc khng
xa2. Tuy nhin cng c th chm chc, vic nn lm, c nh li b c, nh ngi v
nghn m b n sao! Phng chi, quan chc trong Ni cc ngy nay trt ch c tam
phm m ng hng th di 6 b, khng th ng u trm quan m gi mi vic
nh nh Minh, nh Thanh c"3. trnh vic thng ng, t tnh gia cc vin
quan Ni cc v cc vin quan ngoi, trong Hi in cn quy nh: "Ngi no
Ni cc c b lm quan ngoi, th khng c v tng sung vo Ni cc m
t tin ra vo"4. Ngi c Minh Mnh b nhim vo chc ng u Ni cc lu
nht l H Tng Quyn. L ngi thng minh, c thc hc, H Tng Quyn rt c
Minh Mnh yu qu v tin tng. Mt ln Minh Mnh nhn xt v H Tng Quyn
trc vin th thn Trng ng Qu rng: "H Quyn th ng vn chng thc l
hng ti t cng v nhanh, nay tm c ngi nh th, cha d c s nhiu.
Nguyn Cu Trng cng trong khoa gip ra, ta thng vo Ni cc xem ti,
nhng cng chm chp l n, so vi H Quyn khng th kp c"5.

1. Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc chnh bin. Sd, tp IX, tr. 352.
2. Trong phn dch, dch gi dch nhm l: "Vua Th Tn nh Minh dng Nghim Tung Thanh,
vua Cao Tn dng Ha Thn...". Nguyn vn ch Hn chp l: "V t tng chi danh nhi hu
t tng chi thc. C Minh Th Tn chi dng Nghim Tung, Thanh Cao Tn chi dng Ha
Thn , giai mng t thng minh, uy phc t t, quyt gim thnh v bt vin". Minh Mnh
chnh yu - Sd, tp I, phn ch Hn t 32a.
3. Quc s qun triu Nguyn: Minh Mnh chnh yu. T sch C Vn XB. Si Gn, 1972, tp I,
tr. 198, 199.
4. Ni cc triu Nguyn: Khm nh i Nam hi in s l (T y xin gi tt l Hi in).
Nxb Thun Ha - Hu, 1993, tp XIV, tr. 14.
5. Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc chnh bin. Nxb Khoa hc X hi, H Ni
1969, tp XXII, tr. 339.

389
 Nhm tng cng trch nhim ca Ni cc v Lc b ng thi cng nhm
rng buc ln nhau, Minh Mnh t ra ch : cc Phiu ngh ca Ni cc nu c g
khng hp, th Lc b trch v tham hch, ngc li Phiu ngh, Bn tu ca Lc b
nu khng c g khng hp g Ni cc cng c trch ra tham hch.
Theo Hi in, Ni cc di triu Minh Mnh c chia lm 4 to:
- Thng bo
- K ch
- th
- Biu b
Nhng n nm Minh Mnh th 17 (1836), c chiu d i tn to th
lm vo B th, to K ch lm to Tha v. Nh vy t y cho n cui triu Minh
Mnh, Ni cc gm 4 to nh sau:
- Thng bo
- Tha v
- B th
- Biu b
Vy nhm mc ch g m Minh Mnh thit lp Ni cc?
gii p cu hi ny, ta cn nhn r tham vng qun xuyn sut thi gian
tr v ca Minh Mnh: Xy dng mt Nh nc Trung ng tp quyn chuyn ch
cao . Ni cc chnh l c quan, thay mt Vua khng ch, ging buc quyn lc
ca Lc b. T , to iu kin cho nh Vua lnh o quc gia mt cch su st
nht v c t li lm.
2. C mt vin
y l mt c quan, trong lch s qun ch Vit Nam, ch c thit lp t
triu Minh Mnh tr i. Vn khng phi l tn gi, m chnh l ni dung, chc
v ca C mt vin. Theo sch Hi in: C mt vin c nhim v "d bn nhng
cng vic c mu trng yu gip vic qun s"1.
Sch i Nam thc lc chnh bin chp: "Minh Mnh nm th 15 (1834),
thng 12: Bt u t C mt vin. Vua d Ni cc: "Nh nc chia chc t quan,
nhng chc then cht trng yu u y : B, Vin v Ni cc, cng u c ch
chc phn r rng, ai ny u phi gi ng nhim v. n nh vic qun, vic
nc l nhng vic ln lao, khi lm s, ta truyn bo tn mt. B v Ni cc vng d
ch, nn phiu lm theo t trc n gi cng u c n tha p c. Nhng
ngh: cn nhng vic qun, vic nc trng yu, c mt v ln lao, cng cn phi
phng theo nh Khu mt vin ca nh Tng v Qun c x ca nh Thanh, chm

1. Ni cc triu Nguyn: Hi in. Sd, tp I, tr. 199.

390
chc m lm, ring lm mt s. Cng vic c chuyn trch, th ch , quyn
hn v chc phn cng c chu o hn. Vy nay chun cho t ra C mt vin.
Khi c vic nc, vic qun trng i, s c cch xung d chn ngi sung lm C
mt i thn, vng theo phiu ghi m thi hnh t r s thn trng"1.

II. Hon thin Lc b

Vua Gia Long noi theo in ch t trc, ngay khi ln lm ch ton ci Vit
Nam thit lp 6 b: Li - H - L - Binh - Hnh - Cng.
Nm 1804, Gia Long cho c n trin ca 6 b, v nm 1806 cho xy dng
nh ca trong Kinh thnh lm tr s cho cc b, nhng cha t cc chc
Thng th.
Thng th 6 b mi ti nm Gia Long th 8 (1809) mi c chnh thc t
ra. Sch i Nam thc lc chnh bin chp v s kin ny nh sau:
"Thng 11 nm K T (1809) ly:
- Thng th Binh b L Quang nh lm Thng th H b.
- Ci th Li b Trn Vn Trc lm Thng th Li b.
- L b ng c Siu lm Thng th L b.
- Binh b ng Trn Thng lm Thng th Binh b.
- Hnh b Nguyn T Chu lm Thng th Hnh b.
- Cng b Trn Vn Thi lm Thng th Cng b.
Su b t chc Thng th bt u t y"2.
Nm 1827, Minh Mnh cho xy dng c quan 6 b, to ln hn trc mi b
ng gm 5 ta nh, mi ta nh u xy tng gch bao quanh. tng cng
kh nng thc thi cng v v lin h gia cc b, Minh Mnh cho tp trung 6 b vo
mt khu vc nht nh, l khu vc bn tri ca Hong cung. Cc b ng u
c thit k thng nht mt kiu thc, b tr thnh hng ch "Nht" ( - ), t ty sang
ng, theo th t Li - H - L - Binh - Hnh - Cng.
Theo Hi in, di triu Nguyn, nhim v ca cc b c phn cng nh
sau:
- B Li: "Coi gi nhng chnh s thng ging v quan vn trong Kinh v
cc tnh chnh n phng php lm quan gip chnh s trong nc"3.

1. Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc chnh bin. Nxb Khoa hc X hi, H Ni
1965, tp XV, tr. 335.
2. Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc chnh bin. Nxb S hc, H Ni 1963, tp IV,
tr. 45.
3. Ni cc triu Nguyn: Hi in. Sd, tp II, tr. 9.

391
 - B H: "Nm gi cc chnh sch v in th, h khu, tin thc trong nc
bnh chun1. Vic pht ra thu vo, iu ha ngun ca ci nh nc"2.
- B L: "Coi gi trt t 5 l3 ha hp gia thn v ngi, hi ha trn v di,
gip vic l cho nc"4.
- B Binh: "Chuyn coi vic b nhim, tuyn dng cc chc v trong ngch,
kho duyt kh gii, lng thc gip vic chnh tr trong nc"5.
- B Hnh: "Gi vic php lut, n t nghim php nc"6.
- B Cng: "Coi gi vic th thuyn, dng trong thin h, phn bit vt
hng, xt r ti liu sa sang vic nc"7.
Nh vy, k t nm 1827 tr i, thnh phn lnh o v nhn vin cc b gm
nhng chc sau:
- Thng th: Chnh nh phm
- Tham tri: Tng nh phm
- Th Lang: Chnh tam phm
- Lang trung: Chnh t phm
- Vin ngoi lang: Chnh ng phm
- Ch s: Chnh lc phm
- T v: Chnh tht phm
- Th li: + Chnh bt phm
+ Chnh cu phm8
1. Bnh chun: Lm cho cng bng gi c, lc r th mua vo, lc t th bn ra.
2. Ni cc triu Nguyn: Hi in. Sd, tp IV, tr. 11.
3. Theo c l, 5 l l: l Ct, l Hung, l Qun, l Tn v l Gia:
- L Ct l nhng l v vic t t.
- L Hung l nhng l v tang ma.
- L Qun v qun s.
- L Tn v vic tip tn khch.
- L Gia l l n tui i m v l kt hn.
4. Ni cc triu Nguyn: Hi in. Sd, tp VI, tr. 13.
5. Ni cc triu Nguyn: Hi in. Sd, tp IX, tr. 15.
6. Ni cc triu Nguyn: Hi in. Sd, tp XI, tr. 17.
7. Ni cc triu Nguyn: Hi in. Sd, tp XIII, tr. 11.
8. Di thi qun ch c ch "Cu phm", t Cu phm ln n Nht phm. Mi phm gm
2 trt l Chnh v Tng, nh vy tng cng c 18 cp:
1) a. Chnh nht phm 6) a. Chnh lc phm
b. Tng nht phm b. Tng lc phm
2) a. Chnh nh phm 7) a. Chnh tht phm
b. Tng nh phm b. Tng tht phm
3) a. Chnh tam phm 8) a. Chnh bt phm
b. Tng tam phm b. Tng bt phm
4) a. Chnh t phm 9) a. Chnh cu phm
b. Tng t phm b. Tng cu phm

392
 + V nhp lu1.
Ngoi s nhn vin chnh thc k trn, cn nhng nhn vin ngoi ngch,
gm mt s C nhn v Gim sinh Quc t gim c tuyn la a n hc
tp chnh s ti cc b ng gi l Hnh tu.
mi b, Trng quan ph trch gm 5 ngi: 1 Thng th, 2 Tham tri (T,
Hu tham tri) v 2 Th lang (T, Hu th lang). S Trng quan ny v cn phi c
mt kin thc vn ha rng ri, v nht l to ra uy tn i vi nhn vin cp di
nn thng c la chn nhng ngi c khoa mc. Ring i vi B Binh v tnh
cht c bit ca b ny ph trch, nn cc vin Trng quan, ch yu l Thng th
li thng c tuyn t hng ng v quan. Song, di triu Minh Mnh, cng
khng loi tr kh nng cc i thn xut thn khoa mc c giao nhng trng
trch v qun s, nh trng hp Trng Minh Ging chng hn.
Triu Minh Mnh, chc Thng th cc b l do nh vua t la chn trong
hng ng i thn trong triu hoc cc quan ng u cc trn, tnh (sau nm 1831)
a phng. Theo quan ch ca triu Nguyn, cc vin quan ng u Lc b hp
vi cc vin quan ng u 3 c quan khc l: st vin, i l t v Thng chnh
s ty, thnh "Cu khanh". chnh l ch "Cu khanh" - 9 quan chc i thn
cao qu nht - ca triu Nguyn, bt u chnh thc t ra t triu Minh Mnh.

B. Ci cch hnh chnh a phng

Nh chng ta u bit, sut c thi k Gia Long (1802-1819) v n thi
Minh Mnh, t nc Vit Nam c chia thnh cc trn, di trn l ph, huyn
(min ni l chu) v x. Nhng sut 30 nm u triu Nguyn tn ti hai n v
hnh chnh trm ln trn cc trn, l Bc thnh ng u l Tng trn Bc thnh
cai qun c 11 trn Bc K v Gia nh thnh ng u l Tng trn Gia nh thnh
cai qun 5 trn Nam K. Vic tn ti n v hnh chnh "Thnh" dn n tnh trng
t nc v hnh thc tuy thng nht nhng trn thc t xu hng phn quyn, ct c
c nui dng v pht trin bi quyn hnh ca Tng trn qu ln, gn nh Ph
vng. Nht l vo thi gian Nguyn Vn Thnh lm Tng trn Bc thnh v L Vn
Duyt lm Tng trn Gia nh thnh do cng lao v uy tn ca hai vin cng thn
khai quc ny qu ln, Triu nh Trung ng hu nh khng th kim sot ni.
Thc ra, hai ng vua u triu Nguyn, nht l Gia Long u vo tnh th
buc phi chp nhn s phn chia quyn hnh ni trn. C th ni Gia Long phi
bung lng phn no quyn hnh ca mnh l do hai nguyn nhn ch yu sau: phi

5) a. Chnh ng phm
b. Tng ng phm
S phn nh trt ny c tc dng biu th tnh cch khinh trng v mi lin h tng h gia
cc b, vin, t, qun... Mi t chc v nm trong mt phm trt nht nh.
T y xin vit tt nh sau: Chnh nht phm = 1a, Tng nht phm = 1b, v.v...
1. V nhp lu: nhn vin trong b my hnh chnh cha c chnh thc vo ngch quan li.

393
chia bt quyn hnh cho cc cng thn khai quc (triu Nguyn gi l cng thn
trung hng) v s ny kh ng, h va c cng lao rt ln, va c thc ti, li ang
nm nhng lc lng qun s mnh. Bn cnh y, cc trn Bc H l "nc c" ca
nh L hn 300 nm, con chu cc b ti nh L cn nhiu, lng ngi cn hng v
triu c, Gia Long khng t tin ngi ti Kinh Hu m c th nm cht c
min t ny.
Gn 20 nm di thi Gia Long v hn 10 nm di thi Minh Mnh hnh
thnh v cng c ch quyn lc ca Tng trn Bc thnh v Gia nh thnh l
mt thi gian kh di. Vic xa b chc Tng trn th tiu mt ch quyn lc
m ch li quan h n c quyn, c li ca nhiu vin quan i thn l
cng vic khng n gin cht no. C l, khi mi ln ngi vo nm 1820, Minh
Mnh tnh ti iu , cho nn cha th tin hnh vi vng c.
Cuc ci cch b my hnh chnh cp Tnh m vic lm c th u tin l xa
b cc n v "Thnh" v "Trn", chia t c nc thnh 31 tnh, khng phi ngu
nhin c tin hnh vo hai nm 1831-1832. y r rng c s lin quan ti
"chn" v nhn cch cng nh nng lc v bn lnh chnh tr ca Minh Mnh.
c chnh s triu Nguyn, chng ta s thy khi bc vo tui "t thp", tc
vo nhng nm 1829, 1830, Minh Mnh rt c thc v v tr ca mnh i vi
vng triu Nguyn. Hoi bo ca ng l mun lm "mt L Thnh Tng ca triu
Nguyn".
Thng 10 nm Minh Mnh th 12 (1831), cuc ci cch b my hnh chnh
cp Tnh chnh thc c tin hnh cc trn t Qung Tr, pha bc Kinh Hu ra
ti ton b Bc K, Minh Mnh sp xp li cc trn v chia thnh 18 tnh.
Mt nm sau, vo thng 10 nm Minh Mnh th 13 (1832) li chia tnh, t
quan t trn Qung Nam tr vo trong l 12 tnh. Nh vy vo hai nm 1831 v
1832, Minh Mnh chia c nc (t Kinh Hu) thnh 31 tnh (30 tnh v 1 ph
Tha Thin) trong c 10 tnh ln, 10 tnh va v 10 tnh nh. ng thi vi vic
chia tnh, Minh Mnh tin hnh ci t li b my quan li ng u a phng. Cc
chc Tng trn Bc thnh, Tng trn Gia nh thnh mc nhin b xa b. Cc chc
Trn th, Hip trn v Tham hip ng u cc trn trc y, nay cng b bi b.
M phng theo ch quan chc ca nh Minh, nh Thanh, Minh Mnh cho
t cc chc Tng c, Tun ph, B chnh, n st v Lnh binh ng u cc tnh
trong c nc.
Tng c l chc hm tng ng vi Thng th Lc b, trt Chnh nh
phm c trch nhim chuyn ht1 mt tnh v kim ht2 mt tnh. Th d nh Tng
c Bnh - Tr th chuyn ht Qung Bnh v kim ht Qung Tr.

1. Chuyn ht: Chuyn ch cng vic trong ht mnh hin ng.

2. Kim ht: Kim l cng vic mt ht ngoi ht mnh thng tr.

394
 Tun ph cc tnh Nam K thng gi l Tun v, l chc hm tng ng
vi Tham tri Lc b, trt Tng nh phm c trch nhim chuyn ht mt tnh. Th d
nh Tun ph Qung Tr, Tun ph An Giang.
B chnh trt Chnh tam phm chuyn trch cc vic thu kha, ti chnh
trong tnh.
n st trt Tng tam phm chuyn gi vic kin tng, hnh n trong tnh.
Lnh binh trt Tng tam phm trng coi vic binh trong tnh.
Vn chia tnh v thu hp phm vi tnh cn do trnh qun l ca quan li
u tnh ng thi c nhiu hn ch. Trong iu li th hai, nh thn cng ch r:
"Nay nhn a th, chia t ra tng tnh, tnh no cng c quan ty chuyn trch th
chc phn khng qu nng, cng vic cng khng qu bn, ngi gnh trch nhim
khng n ni nng qu, khng lm ni"1.
m bo cho s thnh cng ca cng cuc ci cch, Minh Mnh rt ch
ti vn nhn s ca b my hnh chnh cp Tnh. Trong vic dng ngi Minh
Mnh hin r l mt con ngi va c ti va quyt on nhng li chuyn ch tn
bo. T tng php tr l t tng qun xuyn sut thi gian 20 nm di s tr v
ca Minh Mnh.
Minh Mnh ban thng kh rng ri khi c cng lao v i dng nhng ngi
di quyn t ra c ti v mn cn, song cng rt nghim khc trc nhng ti li
ca quan li. Di thi Minh Mnh, vic x chm nhng vin quan i thn tham
nhng v cht bn tay nhng k th kho bt xn ca cng l chuyn khng phi
him thy.
i vi quan li, Minh Mnh i hi h trc ht l ti nng v kh nng
hon ton xut sc chc trch c giao. Trng hp Minh Mnh x ti n st
Qung Ngi Nguyn c Hi l mt th d. Nguyn c Hi thng ngy l l vi
chc phn li thng tham nhng t cho rng mnh vn l b ti c ca Minh Mnh
khi cn tim (tc cung ca Thi t), du c qu lm cng khng n ni ti
nng. Khi chuyn v l, Minh Mnh lt ht chc ca Nguyn c Hi v pht
vng ra Cam L lm lnh c nh man. Nhn chuyn , Minh Mnh bo Ni cc
rng: "Ta t khi ln ngi n nay, dng ngi lm vic, gi mt mc cng bng, du
c k ti con thn tn t trc cng ch dng theo ti nng, ch khng t v mt
ngi no. K no c ti cng theo php lut trng tr, cha tng gng nh bao
gi"2.
c bit vi cc b ti thn cn, Minh Mnh t ra rt kht khe trc nhng li
tn tng, nh khoc ln ng nhng ho quang gi. Sch i Nam thc lc ghi chp
li s vic kh t nh di y: "Th lang Ni cc l Phan Thanh Gin v Trng

1. Nh trn.
2. i Nam thc lc, tp XIV, tr. 337.

395
ng Qu dng bi tng i khnh (t tun i khnh ca Minh Mnh - NMT) thut
cc cng vic t lc vua ln ngi n nay, sing lo chnh tr lm gc c phc
hng th.
Vua ph: "Bn ngi khng lo c gng lm ht chc phn, c ngy m thm
lm li, nay li lm bi vn v dng ny i vi lm li c b ch g? Trm c thch
nnh ngoi mt u? Vy nm tr li v truyn Ch qu mng"1.
Trong vic s dng quan li trnh vic ko b ko cnh, th lm by dn
ti hu qu lm tha ha b my hnh chnh, Minh Mnh p dng trit ch
"Hi t". Hi t ngha en l trnh n. Ch c mt s quy nh chnh nh sau:
- Khng c lm quan mt trong cc a phng di y:
+ Nguyn qun: tc qu gc ca mnh.
+ Tr qun: tc ni mnh lu.
+ Qu m.
+ Qu v.
+ Ni du hc lc cn tr.
- Cc quan chc ng u tnh nh Tng c, Tun ph, B chnh, n st,
Lnh binh, c hc th khng c c ngi cng chung mt qu.
- Cc li dch thuc cc b, cc nha c b con, anh em rut, anh em ch bc,
ngi c h hng xa v c tnh thng gia u phi hi t.
- Cc nha mn ln nh, trong ngoi nu trong mt nh, ngi no c tnh thy
tr thn thit u phi hi t.
Cng cuc ci cch hnh chnh ni chung v cuc ci cch b my hnh
chnh cp Tnh ni ring do Minh Mnh thc hin t nhng kt qu ng ghi
nhn. Chng ti xin rt ra mt s nhn xt di y:
1. C cu t chc hnh chnh thi Minh Mnh n gin, hp l v hiu
qu
Thc t cuc ci cch hnh chnh t kt qu, th cng vic u tin khng
th khng lm l ci cch c cu t chc.
V Minh Mnh, ng vua th hai ca triu Nguyn sm thc hin vic ny.
C cu t chc hnh chnh thi Minh Mnh cho thy c nhng c im c bn l
gn, hp l v hiu qu.
Nhng c quan hnh chnh sau ci cch ca Minh Mnh, mc d kh gn
nh, song i vi tnh hnh cng vic, s dn ca nc ta thi by gi, vn m bo
tnh hp l v hiu qu ca n. Tnh hp l ca cc c quan hnh chnh cn c t
r trong trng hp sau: c mt vin i thn cho rng tnh Hng Ha qu rng, xin
Minh Mnh cho php tch thnh 2 tnh, nhng nh vua khng ng , bi l do

1. Nh trn, tp X, tr. 59, 60.

396
Hng Ha tuy rng nhng dn s t, s rung canh tc khng nhiu. Tch tnh ri,
li phi xy dng tr s ca tnh mi, t thm quan li, m theo Minh Mnh, quan
cng nhiu th ch cng "nhiu" dn m thi.
V vic b nhim quan li, t cc vin Thng th ng u cc b trong
triu nh, cc vin Tng c, Tun ph ng u mi tnh n hng ng cc vin
Tri ph, Tri huyn u do Hong nh Nguyn trc tip b nhim. B Li ch gi
nhim v tuyn chn, thuyn chuyn v thng ging hng ng quan li, ch khng
c quyn b nhim.
2. Tng cng tnh hiu qu ca lut php v cng c tinh thn php tr
Di triu Minh Mnh, tinh thn php tr cng c cao v thc hin rt
nghim.
Sau mt th k di mt n nh v chnh tr, duy tr k cng x hi, b
my hnh chnh ca t nc hot ng mt cch hu hiu, phng nga v trng tr
quan tham, li nhng tt yu phi cao php lut. B Hong triu lut l gm 398
iu c bin son xong nm 1812 v c thi hnh t triu Gia Long. Ngoi
vic da vo cc iu lut trong b my ny, Minh Mnh cn quy nh thm cc
iu lut mi nh: nh l chi tit v phn x vic lm sai lm ca cc thuc vin,
cc ng quan Kinh v cc tnh. nh l v vic x pht quan li tham nhng
v hi l
Minh Mnh l mt ng vua thng pht rt minh bch. C cng khng k
thn s, c ng ct nhc rt nhanh, nhng ngc li, c li mc ti, Minh Mnh
trng pht cng rt nng. Nhng vin quan i thn ti ba nh Th lang sung Ni cc
H Tng Quyn, Phan Huy Thc, Nguyn Cng Tr... mt khi mc li, hoc c ti
cng khng trnh khi b trng pht.
3. Ch trng vic o to, tuyn chn ngi ti cho b my hnh chnh
Mt b my hnh chnh tt, cn phi c nhng con ngi c trnh vn ha,
c trch nhim v tnh lim khit cao. Lch s nn hnh chnh quc gia t xa cho
thy, nu c php lut c th, chi tit, nghim minh vn cha , m iu ti quan
trng l cn c mt i ng ngi lm vic c trch nhim, cng tm v dn, v nc.
C th ni, ci cch hnh chnh do Minh Mnh ch o thc hin t c
nhng kt qu nht nh, bi l tng bc cng c ch quan vn, dn dn hn
ch vai tr ca v quan. S tin trin ca ch vn quan cng l mt c im ca
nn chnh tr cc nc phng ng chu nh hng vn ha Nho gio.
Nh vy, ng trc mt s la chn, Minh Mnh thng trng thc hc hn
ngun gc xut thn. Di triu Minh Mnh, mc d vn quan c coi trng nhng
cng khng bao gi qun chnh n vic qun. V th qun i Nguyn di triu
Minh Mnh l mt lc lng qun s mnh v iu c kim nghim trong
thc t.

397
 Ci cch hnh chnh di triu Minh Mnh mang li hiu qu l cng c v
tng cng ch gim st ton b nn hnh chnh quc gia.
Tuy nhin, do nhng hn ch v th gii quan nn mc d c nhng ci cch
hnh chnh tch cc nhng Minh Mnh vn khng vn c ra th gii bn ngoi
m ngc li cng "ng ca" hn trc, v t chi ton b li thnh cu thit lp
mi giao bang ca cc nc phng Ty.

398