Trng hp L CHT V TRNG NG QU

Vic S DNG NGI TI

CA cc vua u triu NGUYN
Nguyn Quc Triu

Trong bi cnh lch s va mi chin thng phong tro Ty Sn v sau l

xy dng b my chnh quyn quan liu chuyn ch, nhng ngi c lin quan n
phong tro Ty Sn vn c trng dng th l mt iu rt ng ngc nhin. T
cho thy cch s dng nhn ti v xy dng b my quan li ca nh Nguyn rt
ng nhn nhn v cn c nghin cu. Trong phm vi gii hn ca bi vit, ti xin
i t hai v quan c th bc cao trong b my quan li ca nh Nguyn l L Cht v
Trng ng Qu vi mong mun tm ra nhng im ng lu trong thut dng
ngi ca nh cc vua nh Nguyn.
u tin xin bt u t L Cht. L Cht ngi huyn Bnh M, tnh Bnh
nh, sinh nm Gip Ng (1774). Thi tr, L Cht tham gia phong tro Ty Sn, lp
c nhiu chin cng, c phong n chc c. n nm 1792, khi thy tnh
hnh ni b Ty Sn ri ren, L Cht bn vi cha v ca mnh l L Trung - mt
tng ca Ty Sn n u hng qun i ca Nguyn nh (Gia Long sau ny).
Chnh s kin ny lm cho Nguyn Quang Ton nghi ng L Trung lm phn nn
cho ngi git L Trung, L Cht may mn thot cht. Bn thn Nguyn nh
cng khng tin L Cht, khi nghe tin L Cht xin u hng, ng ni vi cc tng
lnh rng: L Cht l a gio hot, cho nn, li ny cha hn thc u1. Mi
n nm 1799, L Cht em 200 ngi n Quy Nhn, gp tng V Tnh xin
hng. Nguyn Phc Anh cho L Cht lm thuc tng ca V Tnh, ng thi cho
n m v v con ca L Cht vo Gia nh nui nng. T y, L Cht gn b
vi Nguyn Phc Anh n sut i. Bi lp c nhiu cng lao, L Cht lun c
trng thng. Sut thi Gia Long (1802 - 1819), L Cht lun c trng dng. Sang
thi Minh Mng (1820 - 1840), L Cht vn c coi l mt trong nhng i thn uy
danh lng ly. ng c phong chc Tng Trn Bc Thnh - tc l ngi i din
chnh quyn nh Nguyn, cai qun mt vng rng ln pha Bc. C th thy, cuc
i quan l ca L Cht t khi theo Nguyn nh thng tin khng ngng. c
c s thng tin , ch ring ti nng ca L Cht th cha m cn phi c

Khoa Lch s - Trng i hc Khoa Hc X Hi & Nhn Vn - i hc Quc Gia Tp. H

Ch Minh.
1
Nguyn Khc Thun (1994), Vit S Giai Thoi - 45 giai thoi th k XIX, NXB. Gio Dc, Tp.
H Ch Minh, trang 60.

474
ci ti d dng ngi ti ca cc vua Nh Nguyn m y l Gia Long v Minh
Mng. Mc d tng cho L Cht l ngi gio hot nhng khi chp thun cho
L Cht u hng, Nguyn nh rt trng dng ng. Ngi xa c cu: nghi
th khng dng, dng th khng nghi, Nguyn nh r rng l ngi nm r
ngha ca cu ni ny nht. V bit L Cht l ngi c y ti thao lc v qun
s rt cn thit cho cuc chin tranh chng li Ty Sn lc by gi nn Nguyn nh
rt tin dng L Cht. Cng c kin cho rng, s d Nguyn nh rt trng dng
L Cht l v ng ta bit rng L Cht sn sng v danh li m chm git li chnh
nhng ngi thn v ng i ca mnh - l phong tro Ty Sn. D l kin no
i chng na th qua vic trng dng L Cht cho ngi ta thy ci ti nng dng
ngi ca Nguyn nh v sau ny l Vua Gia Long. Trong cuc chin tranh chng
li Ty Sn, Nguyn nh bit s dng tt c cc lc lng thm ch l nhng
ngi c chc v cao trong phong tro Ty Sn, v khng ngi dng nhng ngi ti
vo nhng cng vic quan trng. Chnh bi v th m ta khng ngc nhin khi
thy Gia Long ra sc bnh vc cho L Cht khi b triu thn ganh ght hay l mc
phi mt s li nh sau ny.
Ngi xa cng c cu: Chim chc ht th cung tn phi dp, chn co
khng cn th phi tht ch sn, i vi mt ngi gio hot nh L Cht, sau
khi chin thng phong tro Ty Sn l ra nh Nguyn phi tm cch loi tr hoc hn
ch. Nhng ngc li, Nguyn nh sau khi ln ngi truy thng rt hu cho L
Cht v sau cho cho ng thay th Nguyn Vn Thnh lm Tng trn Bc H. n
triu Minh Mng, L Cht vn tip tc gi chc v ny v tr thnh mt trong nhng
v i thn c quyn lc nht trong triu nh. V sao, mt hng tng nh L Cht
li c chn l ngi i din ca triu nh c khu vc pha Bc - cai tr mt
vng rng ln nh vy? R rng, triu nh nh Nguyn lc by gi khng thiu
ngi ti v thn thuc n ni buc phi s dng mt con ngi gio hot nh
L Cht. Ch c th gii thch c iu ny bi mt ch ti trong thut s dng
ngi ti ca nh Nguyn. Gia Long v c Minh Mng bit rng, ch L Cht mi c
thc lc thay th Nguyn Vn Thnh n nh tnh hnh min Bc trong nhng
nm u thng nht, c th quy t c ngi ti min Bc v sc trng tr cc
th lc i khng vi triu nh. Gia Long, sau l Minh Mng vn tin dng L
Cht v h bit rng cng cuc xy dng mt quc gia thng nht lc by gi, nh
Nguyn nhn thy khng th thiu nhng ngi nh L Cht. Chnh s sng sut ca
nh Nguyn trong vic s dng L Cht ni ring v nhng ngi ti khc ni chung
m Gia Long sau khi ln ngi c th nhanh chng n nh tnh hnh t nc,
hon thnh cng cuc thng nht t nc, v Vit Nam lc by gi tr thnh mt
cng quc ca khu vc.
Ti nng s dng ngi ti ca cc vua nh Nguyn khng ch dng li L
Cht. Nu L Cht s d c trng dng v cc vua nh Nguyn buc phi tp hp
nhiu lc lng chng li Ty Sn v n nh nh hnh ri ren ca t nc

475
nhng ngy u sau chin tranh th trng hp ca Trng ng Qu hon ton
khc. Trng ng Qu t l Din Phng, hiu oan Trai v mt hiu khc l
on Khu Tu, sinh ngy 1 thng 11 nm Qu Su (1793), ngi lng M Kh, x
Sn M (Tnh Kh), Sn Tnh, Qung Ngi. Trng ng Qu xut thn trong mt
gia nh c nhiu ngi tham gia, gi nhng v tr quan trng trong phong tro nng
dn Ty Sn, l con th ca Trng ng B, tng nhn chc tri ph thi Ty Sn 2.
Nh vy, vi thn th ca Trng ng Qu i vi triu nh Nh Nguyn th l
mt con ngi c l lch en. V pha nh Nguyn, n nhng nm cui thi Gia
Long v Minh Mng tr i, tnh hnh t nc tr nn n nh, t nc ngy
cng phn vinh, b my quan li cng bt u i vo hon thin. nh th, nh
Nguyn trong vic s dng Trng ng Qu khng cn ci th buc phi dng
nh thi L Cht v vi mt ngi c l lch en nh Trng ng Qu l ra cn
phi phng v khng tin dng. Tuy nhin, s tht lch s li khng nh th. C th
thy con ng quan l ca Trng ng Qu tin rt nhanh, nhanh hn c L Cht
v t n c nh cao danh vng. Nm Gia Long th 18 (1819) thi Hng Tin
(C Nhn), trng Trc L (Tha Thin), khoa thi ca Qung Ngi4. Nm Minh
Mng th nht (1820), khi u c s b hnh tu B L. Nm Minh Mng th
hai (1821), lnh Hn Lm Vin Bin Tu, sung Trc Hc ri sung Bn c (chc dy
con chu nh vua). Nm Minh Mng th 5 (1824), thng Hn lm Vin Th c,
sung Tn Thin Thp Thin ng (dy Hong T), ri thng mi qua nhiu chc v
quan trng ti cc b: L, Li, Cng, H, Binh ng gi vai tr trng yu trong cc
ngnh chnh tr, qun s, ngoi giao, kinh t - x hi, vn ha v gio dc sut ba
triu Minh Mng, Thiu Tr, T c.
Nh vy, l mt ngi vn c l lch en i vi ch hin ti nhng
Trng ng Qu vn c th tin thn nhanh chng trn con ng quan l ca
mnh. Dng nh ci l lch en ca ng khng c bt c mt s cn tr no i
vi con ng tin thn danh vng ca ng. Theo Yoshiharu Tsuboi trong Nc i
Vit i din vi Php v Trung Hoa: ng c thng chc rt nhanh di triu
Minh Mng v t n tt nh ca th bc quan vn nm 1832, khi khong 38 hay
39 tui, lc y ng va l binh b thng th va l c mt i thn5. S sng sut
ca cc vua nh Nguyn trong vic s dng Trng ng Qu thu li nhng kt
qu to ln. Trng ng Qu lun c giao nhiu nhim v quan trng: tuyn binh
ti Bc Thnh (1834), nh dp v khuyn d th ph ni lon Thi Nguyn, Cao

2 ,3
Tp ch Xa v Nay, Phan Ngc Lin, Nhng Vn lch s Triu Nguyn Trng ng
Qu con ngi v thi i, NXB. Vn Ha Si Gn, nm 2007, tr.264.
4
http:// , Nguyn Cao Can, Trng ng Qu v s pht trin ca Si Gn Gia nh, ngy 16
thng 5 nm 2007.
5
Tp Ch Xa v Nay, Phan Ngc Lin, Nhng Vn lch s Triu Nguyn Trng ng
Qu con ngi v thi i, NXB. Vn ha Si Gn, Tp. H Ch Minh, 2007, trang 266.

476
Bng, Tuyn Quang (1833), dp gic Bc K (1835)6, Thanh Ha (12 - 1836) an
an, chnh s on Kinh lc Nam K Lc Tnh, chnh s kinh lc Bc K lo vic
sng ngi v iu pht trin kinh t ng bng Bc B. c bit, trong cng
v Chnh s kinh lc Nam K lc tnh ng hon thnh tt nhim v ca mnh.
Sau khi n p c cuc ni dy ca L Vn Khi, Minh Mng bt tay vo cng
cuc khi phc li s n nh Nam K lc tnh vn rt ri ren v phc tp. Do
, nhim v ca Trng ng Qu l phi lm sao a ra cch n nh Nam K lc
tnh vng t mu m v giu c pha Nam t quc. Ch trong vng 5 thng, ng
a ra c phng n n nh tnh hnh kinh t - chnh tr - x hi khu vc ny,
c bit l vn lp inh b v a b cho tng thn xm Nam K. Ngi
Php sau ny khi chim c Nam K rt thn phc a b ca Trng ng
Qu. Si Gn - Gia nh v Nam K i vo n nh v pht trin sau chuyn kinh
lc ca Trng ng Qu. Xt tnh hnh v kinh t v x hi ca Vit Nam lc by
gi, Nam K lc tnh c mt v tr cc k quan trng v chuyn kinh lc ca
Trng ng Qu c nh hng n vn mnh ca t nc. Minh Mng thc
c tm quan trng ca chuyn i ny. Do , nu nh Minh Mng e d v bo th
bi ci l lch c lin h n gic Ty Sn m b qua ci ti nng ca ng th c l
Trng ng Qu khng c c hi th hin ti nng ca mnh v nh Nguyn
cng s kh khn hn trong vic n nh Nam k lc tnh.
Trong cuc i lm quan, ng c thng n Ph Chnh i Thn, vn bin
i hc s, hm Cn Chnh in i hc S Thi S, tc Tuy Thnh Qun Cng,
Tam Triu Thc Ph, Lng triu c mnh lng thn. Cc vua Minh Mng, Thiu
Tr trc khi qua i u ph thc li cho ng nhng nhim v rt quan trng. Thng
12 nm Canh T (1840), khi m nng, vua Minh Mng cho vi Hong t, cc thn
cng v c mt vin i thn Trng ng Qu vo hu. Vua Minh Mng d
Trng ng Qu rng:
- Hong t Trng Khnh Cng, ly v ngi th l hng trng, ly v c, v
tui, nn ni ngi ln. Ngi nn ht lng ht sc gip rp, h vic g cha hp l,
ngi nn dn li ni ca ta m can gin. Sau , Vua ni vi Hong t trng:
Trng ng Qu th ta n nay 21 nm, trn o lm ti, mt lng cng trung,
by mu di trng, ra sc gip vic ngoi bin, thc l mt ngi cng thn k
cu ca triu inh, ngi nn i ng mt cch trng hu, h ni g phi nghe, by
mu k g phi theo..."7.

6
http:// , Nguyn Cao Can, Trng ng Qu v s pht trin ca Si Gn Gia nh, ngy 16
thng 5 nm 2007.
7
http:// www. Hoituso.net, Lich s, Minh Mnh Hong .

477