Phong tro Cn Vng Thanh Ha

v thi ca nhn dn Thanh Ha

i vi vng triu Nguyn
TS. V Qu Thu*

C th ni, trc khi gic Php nh chim Kinh Hu (m ngy 4 rng

sng ngy 5 -7-1885), mng li chng Php c thit lp trn ton tnh Thanh
Ha. Chnh nh c s chun b tch cc nh vy nn ngay sau khi nghe tin kinh
thnh Hu tht th v vua Hm Nghi c Tn Tht Thuyt a ra vng ni min
Ty Qung Tr xung chiu Cn Vng ku gi vn thn, s phu v nhn dn c nc
mt lng ng dy nh gic Php gip vua cu nc, phong tro yu nc chng
Php (Phong tro Cn Vng) ca nhn dn Thanh Ha c trin khai hu ht
cc huyn trong tnh.

I. Tin trnh pht trin phong tro yu nc

chng thc dn Php ca nhn dn Thanh Ha
t 1885-1895 din ra qua hai giai on: t 7/1885
n u nm 1887 v t 1887-1895
Trn c s phong tro chng Php c chun b t trc, vi cc cuc ni
dy l t lng x, cc s phu vn thn yu nc tin ln xy dng cc c im
ln ti n Lm - K Thng, ri Ba nh - M Cao. Thi im i ngha qun n
Lm - K Thng v Ba nh - M Cao b n p cng l lc kt thc thi k th
nht cuc u tranh yu nc ca nhn dn Thanh Ha di danh ngha Cn Vng.
im mi v quan trng nht trong giai on ny l nghin cu v th lnh Nguyn
Ngc Phng, vi vic xy dng cn c n Lm - K Thng. Chng ti cho rng
Thanh Ha thc s xy dng c s khng chin vng chc t rt sm bi nhng
tin ring. Phong tro ngay t u nhn c s ng h rng ri ca ng bo
cc dn tc tnh Thanh bao gm ngi Kinh, ngi Thi, ngi Mng. y l giai
on phong tro pht trin rng khp vng ng bng, ven bin, trung du, ng
thi c s h tr ca ngha qun Cm B Thc, H Vn Mao. Trong giai on ny
phong tro cha m rng v lin h vi cc tnh khc.
1. Khi ngha Hng Lnh v phong tro min Ty l bc pht trin mi ca
phong tro Cn Vng Thanh Ha. y l giai on th hai ca phong tro yu
nc chng Php Thanh Ha vi nhiu c im ni bt. K tha v pht huy kinh

*
i hc Hng c, Thanh Ho

443
nghim chin u ca giai on trc, ngha qun bit pht huy tinh thn yu
nc ca ng o cc tng lp nhn dn, on kt cc dn tc, m rng quy m, li
dng a hnh, a vt him tr ca vng rng ni min Ty Thanh Ha tip tc
khng chin chng Php v duy tr cuc chin u n cui th k XIX. Hn sut
mt thp k (1885-1895) cm qun, Cm B Thc cng cc th lnh H Vn Mao,
H Vn Nho... chin u kin cng v cuc sng ca bn lng v ng bo cc
dn tc, v c lp t do ca T quc. Trong cuc chin u y au thng mt
mt, c lc nhng ngi trong gia nh b bt tri, nh p, git hi, nhng cc ng
bin au thng thnh hnh ng cu nc. n pht cui cng, k ch hng ly
chc quyn, vt cht d d, mua chuc, nhng cc ng u kin quyt t chi.
Xut pht t mc tiu chung, trong nhng ngy thng cui ca cuc khng chin,
nhng th lnh v ngha qun lin kt vi cc i ngha qun ngoi tnh, nht l
vi cc cnh qun ca c Ng, qun C en ca Lu Vnh Phc... di s che ch,
ng h ca nhn dn nhm m rng phm vi hot ng, cng c sc mnh ca cuc
khng chin. Nhn dn cc dn tc min ni Thanh Ha: Mng, Thi, Dao... c
mt trong hng ng ngha qun Ba nh, Hng Lnh v l lc lng khng chin ch
yu khi phong tro chuyn ln min ni Thanh Ha. y l mt trong nhng yu t
cn bn duy tr phong tro chng Php, ng thi th hin vai tr ca nhn dn
cc dn tc t ngi trong phong tro chung ca c nc... S hin din ca Cm B
Thc, H Vn Mao, H Vn Nho... trong phong tro l bng chng sinh ng th
hin tinh thn yu nc, s gn b on kt dn tc trong cuc u tranh v c lp
t do ca nhn dn min ni Thanh Ha trc nn ngoi xm.
2. Phong tro yu nc chng thc dn Php ca nhn dn Thanh Ha t 1885
- 1895 bng n sm, din ra trn din rng, ko di lin tc v bn b, cng v sau
quy m cng ln, bao qut hu khp cc a bn trong tnh
Ngay t u, phong tro din ra trn din rng: ng bng, min bin v min
ni. Phong tro ko di lin tc v bn b, cng v sau cng ln c th hin giai
on t 1887-1895. im c sc l trong khi cc phong tro ng bng, trung du
tan v th phong tro min Ty Thanh Ha li cng pht trin, lin kt ngy cng
cht ch vi cc phong tro c trong v ngoi tnh. Nhn t quyt nh s bng n
u khp v sc sng mnh lit ca phong tro l tinh thn yu nc mnh m, ch
chin u kin cng, sc mnh hng hu ca nhn dn Thanh Ha ht lng ng h
ngha qun.
3. Thanh Ha cui th k XIX l mt trong nhng trung tm tiu biu ca
phong tro yu nc chng Php xm lc trn phm vi c nc, gp phn ngn
cn qu trnh xm lc v bnh nh qun s ca Php Vit Nam
Hng ng chiu Cn Vng ca vua Hm Nghi, phong tro yu nc chng
Php ca nhn dn cc dn tc tnh Thanh di s lnh o ca cc s phu, vn thn
bng n mnh m, quyt lit, gp phn cng nhn dn c nc lm chm qu

444
trnh bnh nh qun s v tin hnh khai thc bc lt trn quy m ln ca chng.
Phong tro u tranh ca nhn dn cc dn tc tnh Thanh Ha tr thnh mt
trong nhng trung tm tiu biu cho c nc. Thanh Ha c v tr chin lc rt quan
trng, c truyn thng yu nc chng ngoi xm, l t "qu hng" ca nh
Nguyn, c s chun b chng Php t trc, hng hi ging tr thc dn Php khi
chng tn cng vo t Thanh. Cuc chin u din ra sut 10 nm (1885-1895) vi
cc tn tui nh Nguyn Ngc Phng, Phm Bnh, inh Cng Trng, Tng Duy
Tn, Cm B Thc, H Vn Mao, H Vn Nho... khng ch l nim t ho ca nhn
dn Thanh Ha m cn l nim t ho ca dn tc. Ch tch H Ch Minh khi ang
bn ba hot ng nc ngoi tm ng cu nc t lng khm phc Tng Duy
Tn - mt trong nhng th lnh ca phong tro chng Php Thanh Ha v ly Ba
nh - mt cn c chng Php tiu biu ca phong tro ny t tn cho qung trng
H Ni - ni ngy 2/9/1945, din ra L Tuyn ngn c lp, khai sinh nh nc
Vit Nam Dn ch Cng ho.
Tuy cc cuc khi ngha, cc phong tro cui cng b tht bi do nhiu
nguyn nhn, trong c s chi phi ca yu t thi i, ca thc h phong kin,
cng nh nhng hn ch v t chc lng lc v phng php tc chin. Mc d vy,
phong tro yu nc chng thc dn Php ca nhn dn Thanh Ha (1885-1895) c
mt gi tr khng nh trong lch s u tranh ginh c lp ca dn tc cui th k
XIX.
4. Phong tro yu nc chng thc dn Php ca nhn dn Thanh Ha l s
k tha v pht trin truyn thng yu nc chng ngoi xm ca dn tc Vit Nam
ni chung v Thanh Ha ni ring
Pht huy truyn thng yu nc chng ngoi xm v thc dn tc cao c,
nhn dn cc dn tc tnh Thanh chun b sn sng chin u t rt sm, trc khi
qun Php ko ti (11-1885). t chc chng Php, nhn dn s dng nhiu
phng thc tin hnh khng chin, th hin ngh thut qun s c o v tnh
nhn dn su sc. Mc d tht bi, nhng phong tro th hin tinh thn yu nc
nng nn ca nhn dn cc dn tc Thanh Ha, sn sng chin u hy sinh v s tn
vong ca dn tc. Bng tinh thn chin u ngoan cng, cc chin s Cn Vng
li cho cc th h sau nhng tm gng sng chi v s hy sinh cao c v nn c
lp, t do ca T quc, v kh phch hin ngang, bt khut trc k th hung bo.
Phong tro chng minh tinh thn on kt bn vng ca cc dn tc x Thanh
trong s nghip du tranh dng nc v gi nc. Chnh trong mu la, ch kin
cng bt khut, lng cm th gic, tinh thn yu qu hng t nc ca ngi x
Thanh cng sng ngi. Truyn thng v tinh thn to nn sc mnh to ln
trong cuc u tranh chng thc dn Php, l c s nhn dn Thanh Ha bc vo
thi k u tranh gii phng dn tc sau ny di ngn c ca ng Cng sn quang
vinh.

445
 Tuy cha ginh c thng li cui cng, nhng phong tro nu cao ch
ngha anh hng, tinh thn yu nc, lng qu cm trung kin x thn v nn c lp
dn tc, l nim c v ln lao cho lp ngi sau tip bc i tm con ng u
tranh ng n hon thnh s nghip cu nc m th h Cn Vng cn ang
dang d.
Gi tr cao p ca phong tro Cn Vng c nc ni chung v Thanh Ha
ni ring chnh l .

II. Thi ca nhn dn Thanh Ha i vi vng triu

Nguyn
1. Cc lnh t yu nc Thanh Ha chun b v t tng v t chc,
sn sng chng thc dn Php khi chng chim Thanh Ha
Cc Hip c nm Qu Mi (25-8-1883), ri nm Gip Thn (6-6-1884) c
k kt gia Triu nh Hu vi thc dn Php nh du s u hng ca ton b
giai cp phong kin Vit Nam trc s tn cng hung bo ca t bn Php, ng thi
cng xc lp quyn h lu di ca chng trn ton b t nc ta. Trc v sau
, qun i vin chinh Php dy xo ln hu khp cc vng ca t nc t trong
Nam ra n ngoi Bc, k c hai tnh lin k Thanh Ha l Ninh Bnh ( pha Bc) v
Ngh An ( pha Nam), nhng Php vn cha ti Thanh Ha. Ti sao gic Php li
khng chim ngay tnh Thanh Ha vn t rng, ngi ng, li nm ngay trn trc
ng giao thng Bc - Nam rt thun li cho vic hnh qun ca chng? Phi chng
chng ngn ngi a qun vo mt a phng c ng o vn nhn, s phu yu
nc, mt lc lng m chng bit trc s l i th quyt lit ca chng, a
phng li l t khi nghip ca triu Nguyn vi ng vua tr Hm Nghi - linh
hn ca phong tro chng Php trong c nc v c Tn Tht Thuyt vn c nhiu
quan h mt thit vi nhng ngi yu nc tnh Thanh Ha ht lng ph t? Cc l
do trn u ng, nhng quan trng hn c l v thng qua cc hot ng iu tra b
mt lu di ca Php, chng bit Thanh Ha c s chun b chu o cho cuc
khng chin chng Php. Chnh vua Hm Nghi cng Tn Tht Thuyt t nhiu
k vng vo Thanh Ha, c th hin trong chiu Cn Vng ln th hai ban hnh
ngy 19/9/1885 ti sn phng Ph Gia, u Sn (Hng Kh, H Tnh). Hm Nghi
ch th cho quan li, binh s v dn chng Thanh Ha: "Khi no tr kh c chng
(ch gic Php - TG) th n gp Trm. Trm s ng ti tnh Thanh Ha. y l
mt a im qu"1.
Thc vy, nhn dn Thanh Ha vi truyn thng yu nc mnh m v thc
cnh gic cao chun b lc lng chin u t rt sm trc khi qun Php ko ti
th hin cc s kin:

1
inh Xun Lm, Trnh Nhu (1985), T Ba nh n Hng Lnh, Nxb Thanh Ha, tr 12

446
 T nm 1879, Tn Tht Thuyt khi v dng bnh ti tnh l Thanh Ha
bt lin lc vi nhng ngi tm huyt trong tnh v c k hoch xy dng c s
khng chin tnh ny. Tin s Tng Duy Tn (Ngh Bng) c Tn Tht
Thuyt c cch b dng chc c hc Thanh Ha, ri Chnh s sn phng
Qung Ho lo liu vic tuyn m qun lnh, tch tr lng thc, chun b chng
Php. Tn Tht Thuyt cn phi c Trn Xun Son l mt tng lnh xut sc
v thn cn di quyn, qu lng Th Hc l ni s ti tnh l ng, v trc tip ch
o phong tro Cn Vng trong ton tnh. Chnh trong thi gian ny, Tn Tht
Thuyt c c hi tip xc vi Cm B Thc, mt th lnh ca ng bo Thi trn
ni rng Thng Xun ca min Ty Thanh Ha, v gia hai ngi c s tm u
hp vi nhau trong nhim v cu nc.
Tn Tht Hm (em Tn Tht Thuyt) ang l tri ph Nng Cng, khi c chiu
Cn Vng lin t b chc quan tr v sn phng Qung Tr bt lin lc vi triu
nh khng chin v sau c c ra nh gic Nng Cng...
Sau cuc tp kch thnh Thanh Ha, thng 3 nm 1886 ngha qun hp ti
Bng Trung (ngy 4 thng 5 nm Bnh Tut) di s ch o ca Tn Tht Thuyt,
nhm thng nht k hoch m rng a bn hot ng, phi hp chin u trong ton
tnh. Ti hi ngh ny, nhng ngi lnh o phong tro thng nht kin phi
nhanh chng xy dng Thanh Ha thnh mt cn c vng chc cho phong tro
chung ca ton quc. Cn c Ba nh (Nga Sn) c hi ngh quyt nh giao cho
Phm Bnh, Hong Bt t, inh Cng Trng ng ra xy dng nhm bo v "ca
ng" min Trung v lm bn p to rng ra nh ch ng bng. Trn Xun Son
v H Vn Mao cng c c ph trch ch o xy dng n M Cao (Yn nh)
h tr Ba nh thit lp mt hnh lang ni lin hot ng ca ngha qun sut t
vng ven bin ln tn min ni Thanh Ha. C th ni, trc bng n cuc binh bin
kinh Hu (m 4 rng sng 5/7/1885), mng li chng Php ca Thanh Ha
c thit lp trn ton tnh. Trn c ba vng ng bng, min bin v min ni, u
u cng c c s khng chin, sn sng i ph khi qun th ti. Tuy nhin, cc
vng ng bng v trung du l ni c phong tro pht trin mnh hn. Huyn H
Trung c Lnh Toi (Nguyn Vit Toi), Lnh Phi ( Vn Qunh); huyn ng
Sn c Tn Tho (L Khc Tho). Sut c mt vng t ngn sng M, t Yn nh
ln Vnh Lc v m rng c ti Thch Thnh, Cm Thy, tip gip vi cc chu
min ni, ngha qun Tng Duy Tn v Cao in ng bn doanh ti Hng Lnh
(Vnh Lc) cng y mnh hot ng. min bin c cc trung tm khng chin
kh mnh, sn sng nh ch khi chng ti: Hu Lc vi i qun Phm Bnh v
Hong Bt t; ti Hong Ha c i qun ca Nguyn n Tit, L Tr Trc, L
Khc Qunh; Tnh Gia c ngha qun ca Nguyn Phng; Qung Xng vi i
qun ca c Mu, Nguyn Ngc Lng.v.v...Trong khi , ngha qun min
ni di s ch huy ca H Vn Mao Quan Ha cng ro rit chun b lc lng
hnh ng, c s kt hp kh cht ch vi phong tro chng Php di min xui.

447
T nhng phong tro u tranh t pht, nh l cc lng x tin ln c s ch huy
chung, s chun b v t tng, t chc dn dn cht ch hn. l iu kin
nhn dn cc dn tc Thanh Ha bc vo cuc chin u quyt lit vi k th.
Nhn dn Thanh Ha thng qua nhng vn thn, s phu yu nc ca mnh
hiu r m mu xm lc ca thc dn Php nn c s chun b, khi c chiu Cn
Vng h vng ln vi tinh thn yu nc qut khi, thnh truyn thng, ng
ln chng thc dn Php xm lc.
2. Thi ca nhn dn Thanh Ha i vi triu Nguyn cn c th
hin trong hot ng chng thc dn Php
a. Phong tro ko di lin tc v bn b, cng v sau qui m cng ln
Trn c s phong tro c thit lp t trc, v t cc cuc ni dy l t, cc
s phu vn thn yu nc Thanh Ha tin ln xy dng cc c im ln ti n
Lm - K Thng, ri Ba nh - M Cao. l mt qu trnh pht trin t nh n
ln, t u tranh t pht ca qun chng nhn dn vng pha Nam Thanh Ha
nhanh chng m rng ra cc huyn Tnh Gia, Qung Xng, Hong Ha, Hu Lc,
H Trung, Nga Sn... v nh cao l khi ngha Ba nh - M Cao. C th ni, i
ngha qun Nguyn Phng vi cn c n Lm - K Thng l cuc u tranh n ra
sm nht tnh Thanh trc y cha c pht hin. Cn khi ngha Ba nh l
nh cao ca cuc u tranh yu nc thi k th nht ca nhn dn Thanh Ha di
danh ngha Cn Vng. K tha v pht trin cuc khi ngha Ba nh, nhn dn
Thanh Ha khng s hy sinh, gian kh, vt qua thi k khng b ko di ca thc
dn Php. Tip sau khi ngha Ba nh, khi ngha Hng Lnh l ct mc nh du
giai on pht trin mi ca phong tro yu nc chng Php ca nhn dn Thanh
Ha cui th k XIX. Cuc khi ngha ny khng ch chng minh tnh lin tc v
bn b ca phong tro m cn lin kt cc lc lng trong v ngoi tnh, a phong
tro u tranh pht trin ln mt bc mi, trn c s tp hp v thng nht lc
lng ngha qun hu khp cc huyn ng bng v min ni tnh Thanh Ha,
trong hon cnh Php n p rt d man. Tip bc i qun Hng Lnh, ng bo
cc dn tc khp min Ty Thanh Ha ch ng v tch cc ng ln chin u,
di s ch huy ti cao ca Cm B Thc. Sut hn mt thp k cm qun (1885-
1895), Cm B Thc cng cc th lnh H Vn Mao, H Vn Nho... chin u
kin cng v cuc sng ca bn lng v ng bo cc dn tc, v c lp t do ca
T quc. Trong khi ting sng Cn Vng chng Php cc tnh ngoi Bc, trong
Nam, k c phong tro khi ngha Hng Kh (tnh H Tnh) dn dn lng xung
th cuc khng chin min ni Thanh Ha vn pht trin mnh v cng n giai
on cui, phong tro cng din ra quyt lit biu hin bng hng lot cc trn chin
u qui m ln ca ngha qun Tng Duy Tn, Cao in, Cm B Thc, H Vn
Mao, H Vn Nho... iu ng ch na l trong nhng nm cui cng, phong tro
khng chin c xu hng m rng lc lng v a bn hot ng, trn c s mc

448
ni v t quan h phi hp vi lc lng yu nc chng Php cc tnh xung
quanh. i qun Hng Lnh vo giai on cui phi rt ln hot ng min ni
vi phng chm da vo rng su m gi, "qun Php n th i, qun Php i li
v". Nhng chnh trong thi gian ny ngha qun bt u lin h v phi hp chin
u vi i qun khng chin ca Kiu, c Ng vng h lu sng . Vic
lm gip cho i qun Hng Lnh cng c iu kin m rng lc lng, nng cao
thanh th v duy tr cuc chin u ca mnh. Cho ti nm 90 ca th k XIX,
Thanh Ha ch cn th lnh Cm B Thc l ngi ng u qun th 15 ca Phan
nh Phng ang tip tc hot ng ti vng ni Thng Xun. Trc yu cu khch
quan ca cuc khng chin chng Php, Cm B Thc ch ng lin h v phi
hp tc chin vi c Hnh v c Thit, l hai th lnh ca ng bo min ni
Ngh An, to thnh mt phong tro khng chin lin hon bao qut hu khp cc
huyn min ni hai tnh.
S bng n, ko di lin tc, trn khp cc a bn chin lc v thu ht c
lc lng ng o nhn dn a phng tham gia l mt c im tiu biu ca
phong tro chng thc dn Php Thanh Ha cui th k XIX, t r thi ca
nhn dn Thanh Ha kin quyt chng thc dn Php.
b. S ng h ht lng ca nhn dn v sc sng mnh lit ca cuc chin u
chng thc dn Php Thanh Ha cui th k XIX t r thi khng khoan
nhng vi k th
Chnh Thanh Ha sn sinh v che ch rt nhiu chin s Cn Vng, mt
s ngi ni danh v tinh thn chin u ngoan cng, anh dng bt khut. Khng
ging nh nhng vng pha Bc, Thanh Ha c nhng nhm khi ngha c bit,
nhng i cm t qun chng Php. Tinh thn yu nc, ch chin u kin cng,
sc mnh on kt truyn thng yu nc, yu bn lng ca ngha qun v nhn dn
Thanh Ha c ha quyn vo nhau. Cn pha Bc th nh David Marr ch r
li "c loi phe nhm, trong c nhng nhm Thin - a, cc nhm sc tc
Thi, cc i qun ngi Hoa, cc i qun bit phi ngi Php, cc nhm qun
cng gio, nhng nhm ph L, cc nhm qun sn cc, mt s c triu nh
Hu tr lng, mt s khc do ngi Php, s th ba do t chc chnh tr Trung
Quc hoc Vit Nam h tr"1. cng l c im khc bit khi nghin cu phong
tro yu nc chng Php Thanh Ha so vi cc tnh pha Bc. i vi nhn dn,
ngha qun Cn Vng khng phi l nhng ngi xa l. H khng phi l ai khc
m chnh l con, em, chng, cha, anh ca h, ch c nhng k lm tay sai cho thc
dn Php chng li nhn dn, dn tc mi l k th ca h... Nhn dn v cc nh
lnh o u c chung mt mc ch l chin u chng thc dn Php v c lp
dn tc v t do ca nhn dn. Nhn dn cc dn tc min ni Thanh Ha (Mng,
1
Lun n tin s s hc ca Nina S. ADAMS (1978), Kt qu bnh nh Thanh Ha di ch
thc dn Php (1858-1908), i hc Yale, Hoa k. Bn dch nh vi tnh, th vin trng i
hc Hng c, gm phn m u, mc lc, chng 3 gm 59 trang; tr.6.

449
Thi, Dao...) c mt trong hng ng ngha qun Ba nh, Hng Lnh v l lc
lng khng chin ch yu khi phong tro chuyn ln min ni Thanh Ha. y l
mt trong nhng yu t cn bn duy tr phong tro chng Php, ng thi th hin
vai tr ca nhn dn cc dn tc t ngi trong cuc u tranh chung ca c nc. S
hin din ca Cm B Thc, H Vn Mao, H Vn Nho... trong phong tro l bng
chng sinh ng th hin tinh thn yu nc, s gn b v on kt dn tc trong
cuc u tranh chng k th chung. Qun th dng sng n, st la chng tr,
bao nhiu lng xm b tn ph, bao nhiu n cha b t tri, bao nhiu ngi yu
nc b git, ct u cm cc u lng, b treo c ngn cy. Thm ch qun Php
v bn tay sai cn o m m ca ngha qun qung xung sng, git hi tr nh,
nhng nhn dn khng khip s vn mt lng vi ngha qun, v mc ch chung
xc nh.
Qu trnh chin u bn b v mnh m trong nhng nm 1885 - 1895 ca
ngha qun Thanh Ha th hin sc mnh qut khi, ch bn vng v s ng h
tch cc ca qun chng nhn dn. Trong mu la, ch kin cng bt khut, lng
cm th gic, tinh thn yu qu hng t nc ca ngi dn x Thanh cng to
sng.
c. Thi ca nhn dn Thanh Ha i vi triu Nguyn cn c th
hin trong s nh gi ca i phng v cc hc gi nc ngoi v tinh thn
chng thc dn Php
Nhn xt v phong tro yu nc chng Php Thanh Ha cui th k XIX,
Gim mc Puginier nhn mnh rng:
"...y l mt phong tro chng li nc Php. N c hp thnh t cc
vin quan ng chc cng nh v vn, cc s phu v nhng ngi tai mt. Tht
tai hi cho ngi Php, nhng ngi nh gi rt cao s chn tht ca cc quan
chc m h ang dng. Puginier khng nh rng tm im ca cuc khng chin l
Thanh Ha ngay c khi tnh ny tr nn yn tnh. T Thanh Ha, ng qu quyt,
cc i qun c phi ti khp ni Bc B"1.
Nhng nh gi ca cc hc gi nc ngoi v bn thn nhng ngi tham gia
chin trn - ngi Php - tha nhn Thanh Ha l cuc i u Php - Vit cho n
tn gia nhng nm chn mi ca th k XIX.
"Vic bt vua Hm Nghi vo ma thu 1888 cng ch ngn chn c phong
tro khi ngha mt cch tm thi. Ngay trong c "khng b trng" trong nm 1887
c bit tn khc Thanh Ha v Ngh An cng khng th tiu dit c phong tro
Cn Vng. Trong nm 1889, vng chung quanh H Ni l s bt an, 15 lnh Php
b git ngoi thnh ph trong thng Ging nm , v c cnh binh Vit Nam
khp Trung K v c Bc K cng b tn cng lin tc2.
1
Sd, tr 50.
2
Sd, tr. 47.

450
 Tin s s hc Nina S. ADAMS vit: "Mi ngi Vit Nam c ku gi
tham gia phong tro, v li hiu triu lit k cc tng lp ngi bn tht, bn c,
nhng s phu, hc gi, nhng quan chc ang thc thi phn s cng nh cha c
b nhim, nhng con em cc gia nh cng chc, nhng s t tri qua hoc cha
tri qua k thi, cc l trng, chnh tng, v.v...Mc tiu ca khng chin l cu
cng, ng dy lin lc, ni cch khc l nhng th m ngi Php phi tn tin
xy dng v thiu chng th vic tc chin s gp tr ngi. Chiu Cn Vng
c hng ng1.
Hn th na, trc vo nm 1889, Deveria, ngi pht ngn ca Ton
quyn, gi th v Paris mt tp ti liu vit bng ting Hn c, vo khong nm
1887-1888, kt lun rng:
" Qun An Nam khng n thun l bn gic c m l mt i qun c t
chc, t coi l i qun An Nam vi nhng n v chnh quy. Nhng ngi ny trc
tip nhn lnh t Tn Tht Thuyt, cu ca Hm Nghi... H ni v "s nghip Cn
Vng", t gi l "ng quc gia" v coi quyn li ca dn chng l mc tiu ca
chnh h, v do phi tiu dit qun Php2.
S pht trin phong tro Cn Vng Thanh Ha ni ring v c nc ni
chung lm cho chnh quyn thc dn lng tng, y mu thun gia phi qun s
v dn s ngy cng tng. " Bo ch thnh thong cng a tin v cuc chin ko di
gia cc quan chc qun s, nhng ngi chu trch nhim "bnh nh". C hai
nhm ngi ny thng xuyn chi bi cc chnh sch ca chnh quyn cng nh
chi bi ln nhau v vic "ln sn" v vic by ra nhng bin php c th dn ti
thm ha. Cnh qun s buc ti cnh dn s v vic xen vo nhng vn thun
ty qun s v do lm chm qu trnh bnh nh"3.
chnh l v tr, tc dng ca phong tro Cn Vng chng Php ca c
nc ni chung, Thanh Ha ni ring.
d. Thi ca nhn dn Thanh Ha i vi triu Nguyn cn c th
hin trong tnh cht ca phong tro chng thc dn Php
Tnh cht nhn dn trc ht c th hin thnh phn, lc lng hng ng
tham gia. H khng phi l ai khc m l nhng ngi dn ngho cc lng qu.
Tnh cht nhn dn cn c th hin v kh chin u. Gio mc l v kh ch
yu, thm ch gio bng rng ba, "gic n tho ba ly rng lm gio, gic i tho
gio lp ba lm rung". Ngha qun Nng Cng cn c mnh danh l i qun
"n ng" nhng gp phn quyt nh trong trn nh p thnh Thanh Ha
(12/3/1886). Tnh nhn dn cn th hin trong phng php tc chin du kch. a
gii khng ngn cch vic nh gic: Nng Cng, Nh Xun (Nh Thanh v Nh
1
Sd, tr .47.
2
Sd, tr .51.
3
Sd, tr .53.

451
Xun hin nay), Tnh Gia, Qung Xng, ng Sn, H Trung, Nga Sn, Vnh Lc,
Th Xun, Thng Xun... u chung sc chin u. Ngi Kinh, ngi Mng,
ngi Thi chung lng u ct chng qun th bo v qu hng, bn lng. Ni
sng, cy c, ci cu, con ... cng h tr nhn dn ni dy git gic. Mi lng u
c c im phng th: Ngc Thp c ly tre, hm chng; Vn ng, n Lm - K
Thng, M Cao c sng sui su; Ba nh c Ba Lng; Thng Xun c Trnh Vn,
B n... vi rng tre gai, lau ph dy c, a hnh him tr Tt c lng xm ca
x Thanh u l c s ca ngha qun, l ni ct du qun lng, rn sm v kh,
luyn tp qun s, va sn xut va chin u. nh, cha, ngh, miu... l ni ng
qun, quyn gp lng thc, ni hp bn quc s qun c.
ng nh nhn xt mt hc gi nc ngoi, Tin s Nina S.ADAMS: "Sc
mnh ca Cn Vng xut pht t chnh tnh a phng v v vy l ra chiu
su ca lng yu nc, mt th lun lm ngi Php bt ng v tc ti. Trong tm
tr, nhiu s quan Php cho rng i th ca h n thun l "gic c", trm cp
hoc l k st nhn m dn chng sn sng giao np. Gi y s l tha nu vit
qu nhiu v ngha ca vic ng h ca dn chng i vi phong tro du kch. Tuy
nhin, s ng h tng tn ti v c hai pha tha nhn l c tm quan trng
sng cn"1.
Tnh cht dn tc c th hin ch:
Mt l, lnh o phong tro khng chin chng thc dn Php xm lc cui
th k XIX Thanh Ha ch yu l cc vn thn, s phu, cc th lnh ca ng bo
dn tc min ni. H l ngi c a v x hi nht nh, r hn l nhng chc sc
quan vin, v l thnh phn hu sn giu c. Nu ch v a v x hi, v s giu c
vinh thn ph gia th h sn sng tha hip, cng tc hay ci u lm tay sai cho
thc dn Php. Trong thc t, Php tung ra th on xo quyt bng cch bt b
giam gi cha m, v con h, mang tin bc chc tc bng lc, d d, ban pht cho
h (nh Cm B Thc, Tng Duy Tn, Nguyn n Tit...). Nhng h khng
nhng khng chp nhn m cn tng k, tu k la gic, va cu c nh va tiu
hao lc lng ch. Trng hp Tri huyn Nng Cng Tn Tht Hm, Tri ph oan
Hng L Ngc Ton, Tri ph Bc Ninh Hong Bt t v bao trng hp khc na
b ht quan chc, ri nhim s tr v qu t chc xy dng lc lng khng Php.
Mc d h nh lm vic y ti ni tr nhm, nhng thuc h chng i khng
theo. Th h v ci g, nu nh khng phi l lng yu nc, khng phi v qu
hng x s, khng phi v ni ging Vit Nam? Tu chung li l v s tn vong ca
dn tc.
Hai l, Lng yu nc ca nhn dn ta ni chung v nhn dn Thanh Ha ni
ring kt thnh truyn thng, mi khi T quc b xm lng th tinh thn y bt
dy mnh m, phi thng. C l trong bt c mt s kin lch s no ca c dn tc
1
Sd, tr.5.

452
t xa xa cho n thi hin i u c s tham gia v gp phn xng ng ca nhn
dn cc dn tc tnh Thanh. Nhn dn Thanh Ha vng dy vi tinh thn yu
nc qut cng, trc ho xm lng ca thc dn Php, phi chng l khi ngun,
cng hng vi ch trng ca cc nh lnh o v chung tay mang l c dn tc
c lp vn cao. S bt gp, s hi t y gia hai lc lng t chc, lnh o v lc
lng hng ng tham gia, tt yu s lm bng n phong tro khng Php mnh m
di ngn c dn tc. Tng y s l gii, chng minh khng nh rng phong
tro chng thc dn Php xm lc cui th k XIX ca nhn dn Thanh Ha mang
tnh nhn dn, tnh dn tc r nt, ng thi cng t r thi ng h su sc chiu
Cn Vng.
Tuy nhin, cng cn phi l gii thm v s hng ng chiu Cn Vng. Khi
chiu Cn Vng ln mt c ban ra ti Sn Phng, Qung Tr (ngy 13-7-1885),
hn ai ht, nhng ngi nh Tin s Tng Duy Tn, n st Ng Xun Qunh, Phm
Bnh... nhng ng c hay nho sinh tr thc, mang nng t tng trung qun, i quc
ca Nho gia lp tc hng ng ngay. Cn nhng k run s ln trn, tm ni n hay
quay lng ni gio cho gic khng phi l i tng bn, v bt trung li cn
bt i. Nu vy, phi chng phong tro m h lnh o ch l s nghip ph vua gip
nc mt cch thun tu, thc hin chc phn lm quan, lm b ti trung? Trong
trng hp ny khng th hiu nh vy c. Phi tha nhn rng trc ht h l
nhng ngi b ti trung thc s, v v Vua m h "trung" thuc phe ch chin trong
triu nh Hu. Nhng nu hiu nh vy, th s l gii ra sao khi vua Hm Nghi b
bt (1888), b ph trut i ri, th h "trung" vi ai (?) m vn mt lng mt d cng
nhn dn chin u n cui cng ch khng chu khut phc u hng gic. H
trung qun v i quc, trong h c lng trung, nhng khng m qung bi lng i
quc thng dn, cao hn l yu ni ging, qun vi quc by gi l mt, tc l qu
hng, t nc, nhn dn cng c ngha l dn tc. Bn cnh tnh cht dn tc v
nhn dn, phong tro vn khng thot ra ngoi phm tr phong kin...
Mc d vy, tinh thn chin u qu cm ca cc s phu, vn thn trong phong
tro khng chin chng Php cui th k XIX ni chung v Thanh Ha ni ring
ng cho cc th h hu sinh knh phc, trn trng v t ho.
Phong tro yu nc chng Php ca nhn dn Thanh Ha ni ring v phong
tro Cn Vng ca c nc ni chung li mt di sn vn ha s v mt vn
ha vt th v phi vt th, i hi phi c gn gi v pht huy trong mc tiu xy
dng cuc sng hm nay.
Nhm gn gi v pht huy s nghip v vang ca nhn dn Thanh Ha trong
phong tro gii phng dn tc cui th k XIX, cn tip tc gio dc, bi p v pht
huy tinh thn c lp t ch cho cc th h thanh nin trong iu kin lch s mi,
vi nhng phng php mi. ng thi, cn trin khai nhng ti nghin cu khoa
hc chuyn su v phong tro yu nc chng Php xm lc giai on t 1858 n

453
1897 trong c nc ni chung v Thanh Ha ni ring (v Thanh Ha l a bn tiu
biu) gp phn tng kt cuc u tranh gii phng dn tc hn mt th k (1858-
1975).
Bo tn v pht huy tt cc di tch, nh trng by, gio dc cc tm gng
trong phong tro Cn Vng chnh l bo tn di sn vn ha qu gi ca dn tc,
gp phn vo vic xy dng nn vn ha Vit Nam tin tin m bn sc dn tc,
theo nh hng ca ng Cng sn Vit Nam.

454