MT TNG I CNG

Nguyn c
Mc Lc

I. Bi cnh
II. Mt gio n
III. Kim cng tha
IV. Pht trin ca Kim cng tha
V. Pht gio Ty Tng
VI. Thay kt lun

Mt tng hoc Mt gio c gc t ch Sanskrit Tantra, phin m Hn Vit l

t-c-la. i khi Tantra cng c dch l Mt php v kinh sch Tantra
c gi l Mt kinh. Nguyn ngha ca Tantra l m rng, ni tip, ko ra
t khung dt, lin tc trong mt th thng nht. y l mt thut ng tru
tng, kh dch nn trong ngn ng Ty phng, hu ht cc tc gi
nguyn ch Tantra.

V ni dung, Tantra dng m t mt phong tro trin khai trong hai

truyn thng n gio v Pht gio, c c bit b truyn gia tn s v
t, lin quan ti vic s dng hnh nh cng nghi thc lm phng tin ny
sinh cm xc, n tng v nng lng gp phn c ci nhn thu sut,
gii phng tm linh, tu tp tinh tin trn con ng o.

Cng v ngun gc t tng v i tng nhn sinh ca Tantra nn cc hc

gi xem chng cha ng nhiu ch ca trit hc hc ng phng trong
quyn vo nhau cc ni hm siu hnh hc, tm l hc, x hi hc cng
o c hc, v.v Trong bi ny, chng ti s bn ti bi cnh chung ng
gia hai truyn thng n gio v Pht gio; k ti s xut hin ca Mt
gio n . V sau cng, s trnh by chi tit hn v Mt tng Pht gio,
khi i t Kim cng tha v c k tc trong Pht gio Ty tng.

I. Bi cnh

ng hnh v tng tc
K Na gio, v c bit n gio vi Pht gio, l ba truyn thng trit hc v
tn gio c nhng tng quan rt gn gi. Ti min bc n ni hnh
thnh cc Upanishad sm sa nht, Pht gio vi ngi thnh lp l c
Thch-ca Mu-ni v K Na gio vi i Anh hng Mahavira u rt c nhit
lit hoan nghnh ngay t u.

n c i c hai lung t tng trit hc hin hu bn nhau sut hng

ngn nm v nh hng h tng. l:

1. Truyn thng Veda trn n gio t cn bn vi lng tn trng tuyt

i b kinh y; truyn thng c k tc trong n gio hin i;

2. Truyn thng kh hnh vi s tip ni Pht gio v K Na gio, pht xut

t s ph nh thm quyn ca kinh Veda.

Phn K Na gio c cp trong mt bi khc. y, s so snh cc

im ng d va b gii hn va chi tit hn trong mi tng quan ca n
gio v Pht gio. Trong thi gian Pht gio thnh hnh ti n , c rt
nhiu cao Pht gio xut thn t ng cp B-la-mn. H qu tht
tranh lun v nhng tng trong cc Upanishad, xem chng c tng hp
vi Trung o hay khng. Trc , bn thn c Pht hon ton ph
nh phng cch cu da trn kinh Veda, trong bao gm cc
Upanishad. Ngi dy rng t gii thot, con ngi khng cn phi chp
nhn thm quyn ca cc kinh y v thm ch s hin hu ca Thng .

Cc tng mi m ca c Pht cng nhng thng gii chng ca cc i

lun s, v sau nh hng ngc tr li ln t tng tn gio ca n ,
trong ng k l trit h Advaita Vedanta. Nhiu hc gi tin rng vi vn
bn n gio, th d cc su tp truyn c (purana), c bin son sau ngy
c Pht cho i. ng thi, Pht gio cng lp thnh mt s li ging
nhm p ng nhiu tng cha ng trong cc Upanishad, di dng khi
trng hp, khi ph phn v c khi ti thng gii chng.

Cc im tng t

C t nht 12 im tng t gia n gio v Pht gio, c hiu nh gm

c Nguyn thu, i tha v Kim cng tha.

1. Thut ng. Hu nh cc thut ng tn gio v trit hc bng ting Phn

sanscrit trong t vng Pht gio u c i chiu trong trit hc n .
Nhiu thut ng c dng trong cc tranh lun trit hc thi y c c
Pht s dng vi hng ti thng gii hay cho chng nh ngha mi.
2. Bt tn sinh. C hai u c v bt bo ng v tn trng ton b s sng.
Tuy th, o c hc Pht gio cn chng li c vic st sinh cng t,
ng thi c Pht cn tin thm mt bc xa hn, ngi xem hnh ng tn
sinh l gp phn tch lu nghip qu.

3. Nghip. C hai ging nhau v ni dung v tc ng ca nghip qua nhiu

kip sng. Tuy nhin, Pht gio xem nghip l thnh phn tm im ca li
ging. c Pht ti thng gii cc kha cnh nht nh trong cc khi nim
ng thi v nghip, v ngi loi b hon ton tng v s cn bng o
c trong mt s li gii thch cc khi nim y.

4. Php. Hiu theo ngha Lut t nhin, Thc ti hay Con ng chn l ti
thng, th Php hnh thnh cc cn bn, cc nim tin v cc thc hnh tn
gio pht sinh ti n . V mt tng qut, Php cn c ni ti ngha v
tn gio, trt t x hi v hnh kim, v.v C n gio ln Pht gio v K
Na gio u t Php v tr trung tm li ging ca mnh: con ngi sng
ho iu vi Php s nhanh chng tinh tin v t gii thot.

5. Mantra. Thn ch hoc chn ngn. Mt s ch hay mt cu th c c

ln. Vic xng c Mantra c tin l to nn m ba hoc tc ng ln
nng lng ca v tr hoc gy thnh chuyn bin su lng trong ni tm
con ngi. C ba tn gio y u c dng Mantra trong mt s nghi l
c phn thnh, vt qua gian nguy v trnh thot mi chng ngi, th
nghch.

6. Qun tng. C hai u xem rt trng vai tr ca qun tng, da nhiu

hay t trn c s yoga (du gi). Tuy th, trc khi Pht gio xut hin, trong
truyn thng n gio c qun tng tm kim s hiu bit bn ng, l
ci b Pht gio ph nh.

7. Lun hi. Trong cc Upanishad c vit v linh hn (tiu ng, atman) bt

t, chuyn kip qua th xc c sinh c t cho n khi gii thot, tc l ho
nhp vi i ng (Brahman). Pht gio chp nhn c lun hi, thng gi l
ti sinh, nhng ph nhn con ngi c linh hn nh mt bn ng c nh,
hng cu v chuyn kip. Ci ti sinh trong mi cuc i l nghip lc, v
ch n l s gii thot t thn.

8. Yoga. C hai u c lin quan ti vic thc hnh yoga, c trong vic dng
ch thin nh v nhp nh (dhyana v samadhi), tuy mi bn c khc nhau
trong cch s dng yoga. i vi Pht gio, yoga c ch ti nhng cch
thc thc hnh tng tin tm linh, nh trong Mt tng Ty Tng, trong
khi , n gio ch trng ti s luyn tp thn th v gii to ho hu. C
hc gi cho rng o s Pantajali (khong tk 2 tk 3 s.C.N), chu nh
hng ca s thnh cng trong h thng tu vin Pht gio m hnh thnh
cun Yoga Sutras vi khung tp luyn v li gii thch cc t tng c ng
cho l chnh thng.

9. Nit bn. Mi ti trng ca Bhagavad Gita mi thy ch Nit bn xut

hin trong vn hc n gio, c th do bi nh hng mnh m ca Pht gio
ln n gio.

10. Biu tng. C mt s biu tng ging nhau ca i bn nh i th

n, php lun, chui ht, im hu nhn, ch vn, v.v

11. V tr quan v th gii quan. C hai u c khi nim c tnh qui c v

hnh tng v ci a ngc v thng gii, ni Tu di, v.v v cc thc th
nh thin, a-tu-la, long, ng qu, cn-tht-b (hng thn), v.v. Thi gian
v tr cng c tnh bng cc kip (kalpa). Mt kip hay trung kip c
tng trng bng 360 triu kip ci ngi.

12. L la. L t la ca Pht gio Chn tng Nht Bn c ngun gc t cc

truyn thng n . Trong Pht gio Ty Tng cng c nghi l tng t.

Cc im d bit

D c nhng im tng t nh th, gia hai truyn thng y vn c nhiu

ch khc nhau.

1. Thng . Pht gio, nh c phn nh trong kinh A-hm ghi bng

ting Pali, l v thn, hiu theo ngha ph nh mt Thng ton nng.
Trong kinh sch Pht gio c cp ti thn linh nhng khng v no c
xem l ng to dng v tr v loi ngi hoc c quyn nng tuyt i trn
thn phn ca con ngi. Ngi Pht gio cho rng con ngi to ra Thng
t tng c tnh tm l, bt ngun su xa trong kht vng t bo v.

2. Thm quyn ca kinh sch. i vi c Pht, v vo kinh sch th t

u ch cui chng thy c g, v bm cht vo mt quan im tc l t
mnh tri cht mnh.

3. Chnh thng v phi chnh thng. Truyn thng n gio cho rng Pht
gio l mt trng phi phi chnh thng v c Pht ph nh thm quyn
ca kinh Veda.

4. L gia nhp. Kinh sch n gio khng ni ti nghi l nhp o. Nhng

ngi xem n gio ch yu nh mt trit hc, mt chui nim tin th cho
rng ta c th t xem mnh l ngi theo n gio bng vic kt hip cc
nim tin y vo cuc sng mnh; tri li, bn bm sinh l ngi n gio nu
bn xem n gio nh mt h thng cc nh chun o c. Trong khi ,
ngi tr thnh tn Pht gio thng thng qua nghi thc Qui y Tam bo,
nhng khng l mt mt th tc nhp o c tnh bt buc nh l Ra ti
(Thanh ty) ca Kit gio.

5. Bn ng. Ting sanskrit c c hai dng l atman. Trong n gio,

atman l bn ng c hu ca c nhn v gii thot ngha l ho nhp vo
i ng ca v tr. Pht gio c dng ti atman nhng theo ngha anatman
(v ng, anatta). Bn khng c bn ng c nh, bn trng rng
(sunyata); bn khng tnh, ngha l bn khng lc no khng trong trng
thi thng xuyn bin i.

6. B tm. Mi sinh linh u c tm hng ti gic ng va c lng t

bi va c kh nng chng ng Khng tnh. y l mt khi nim quan trng
c s chp nhn ca c i tha ln Kim cng tha.

7. ng cp. Pht gio bc b s phn bit mi ngi trong x hi n

thnh nm ng cp c tnh k tha. Hm y c bc l r rt trong tin
mi chng sinh u c Pht tnh u thnh Pht, v c th hin c th
trong s tn phong gio phm cho mi thnh vin trong cng on, bt chp
thn th ca ngi y thuc giai tng x hi no. Pht gio cung cp c hi
ng u cho mi thnh phn thuc cc ng cp thp hoc v ng cp
nng cao phm cch v c tn trng.

8. C s t tng. D trong n gio c truyn thng chp nhn v th

phng c Pht, xem ngi l ho thn th 10 ca Vishnu, hoc cho rng
Pht gio l n gio ci cch, ging nh Kit gio so vi Do thi gio.
Nhng c l ch l n lc ca ngi B-la-mn ho gii Pht gio bng
cch a c Pht vo hng ng thn linh ca mnh, hi nhp t tng ca
ngi nh mt trit h ph sn ca mnh v xc nhn Pht gio ch l mt
thnh phn trong n gio nh mt ton b.

Alan Watts (1915-1973) khi bin tp cun Buddhism: The Religion of No-
Religion (Pht gio: mt tn gio phi tn gio), Nxb Tuttle Publishing, 1999,
tr. iii, vit rng:

Lm ngi n gio tht s c lin quan ti vic sng ti n . V nhng

khc bit kh hu hay ngh thut, ngh th cng hay cng ngh, bn khng
th l ngi n gio vi y ngha ca n nu bn sng Nht Bn hay
Hoa K. Pht gio l n gio c bc trn xut cng. c Pht l nh ci
cch theo ngha cao nht: ngi mun i ti tn hnh thc nguyn thu,
hoc ci cch n v nhu cu ca mt thi gian nht nh c Pht l ngi
thc tnh, ngi khm ph mnh tht s l ai. Vn c tnh quyt nh v
s khc bit gia Pht gio v n gio l ch Pht gio khng ni bn l
ai; Pht gio khng c tng, khng c khi nim. Ti nhn mnh cc ch
 tng v khi nim. Pht gio khng c tng v khng c khi nim v
Thng v Pht gio khng quan tm ti cc khi nim; Pht gio ch
quan tm ti s chng nghim trc tip.

II. Mt gio n

Nng lng v tr

Shiva & Shakti (Mt gio n )

V tr nh chng ta tri nghim ch l s

biu th c th v sng ng nng lng
thing ling ca Thng , ng ti cao
to dng v duy tr i v tr trong
mi ngi l mt tiu v tr. Xut
pht t nguyn l y v bng cc nim
tin cng cc thc hnh nghi l tng
ng, Mt gio tm cch chim hu v
chuyn nng lng vo trong con
ngi bng nhng phng th gii
phng v sng to.

Li tip cn ca Mt gio t c s trn

khi nim c nhn mi ngi c nng lc
hip nht vi ton b nng lng v tr.
Phng tin duy nht cn ti hon tt
qu trnh y nm ngay bn trong chng
ta v n xut hin trn vn ng vo
khonh khc hip nht. Vn cn li
ch l chng ta c kh nng nhn ra n
pht huy hay khng.

Mt khi nhn ra, hnh gi Tantra tm cch s dng sc mnh thing ling
ang tun tro trong i v tr bao gm c bn thn ta t cc mc
ch lin quan ti tm linh hoc vt cht hoc c hai, nh d tnh.

Ba hnh thc n gio

Trong khi ngi bn ngoi tiu lc a n mi khi nhc ti n gio

thng cp n tro lu B-la-mn v n c quan h vi Brahma, nhng
trn thc t tro lu y c tnh tng qut v ch ng vai tr th yu. n
gio xa nay c th hin trong ba hnh thc:
 Vishnu

1. o Vishnu (Vaishnavism). Th thn Vishnu, hin thn ca ng

bo tn, bn cnh Brahma, ng sng to v Shiva, ng hu dit. Vishnu l
ngi canh gi Dharma. Bng ho thn (avatar) tng ng, ngi ra i mi
khi th gii b ri lon ch dn loi ngi con ng pht trin mi. Kinh
thnh ca o ny l Vaishnava-Purana, tc l cc su tp truyn c tch v
truyn thuyt v thn linh. Tn o ny xem Vishnu l thn linh cao nht.
H th Vishnu theo nhng ho thn ca ngi, c bit di hin thn ca
Rama v Krishna.

Shiva

2. o Shiva (Shaivism). Th thn Shiva, hin thn ca ng hu dit

v gii th. Tng trng ca Shiva l Lingam: sinh thc kh nam. Tn o
Shiva coi ngi l thc th cao nht, l ng to dng, bo v v hu dit v
tr. Ngi l ng duy nht c h tn th, cu nguyn v l o s (guru)
ca mi o s, k hu dit mi tnh vt cht, k ban pht tr nng v hin
thn ca s t b, lng t bi, phn thc v kh hnh. Thn Shiva l thc ti
ti cao, l nht nguyn nhn; thn Shakti, ngi n ca ngi, l nng lc
v tn cho s sng to; v Mahamaya (i o tng, i o gic) l cht
liu dng sng to. o Shiva bao gm cc gio thuyt v thc hnh a
dng tuy c khuynh hng kh hnh hn hai hnh thc kia.
 Shakti

3. o Shakti (Shaktism). Th Shakti, k th hin mt ci (n) ca

mi v thn linh, ch yu c bit ti nh l v ca Shiva. Tng trng ca
Shakti l Yoni: sinh thc kh n. Tiu biu cho sc mnh sng to, b c
knh ngng di nhiu kha cnh th d cai qun cch ring cc lun xa
c bit kh nng lm cho mi s xut hin theo v ngoi ca chng, ging
nh quyn nng siu nhin v huyn thut. Phi hp vi Shiva, Shakti mang
nhng hnh thc khi th tt lnh nh Maheshvari, Lakshmi, Sarasvati, Uma,
Gauri, khi th ng s nh Kali hay Durga.

Nt ni bt trong nghi l v thc hnh ca o Shakti l cc tn th n

thn Shakti nh th quyn nng lm cho s sng xut hin, tn ti v l sc
mnh bo v v tr. Sc mnh sng to v trng tn y c th hin
trc tin nng lng tnh dc, ho ln cc mt c ci v ngun gc s
sng. Tt c nhng biu tng ca o Shakti u ly cm hng t tnh dc
(hnh nh lingam-yoni v tranh tng, ph iu), v cc thn linh ca n
u c th hin trong trng thi kt hp tnh dc.

Shiva & Shakti hp nht

Qua sinh hot tnh dc, ngi Shakti tin ti s am hiu thc ti ti hu. H
thng p dng mt s phng php giao hp, nh nhng k thut c
trnh by trong kinh Kama Sutra, ngoi ra cn lin kt vi nhng bi tp gii
to ho hu theo Kundalini-yoga. Tuy th, khng phi l tt c v ch
dng li trong gii hn c th y. mt s hnh thc ca o Shakti, cc t
ng vay mn t lnh vc tnh dc tr thnh nhng biu tng cho din tin
bin ho trong mt qu trnh qun tng; s kt hp khng cn c thc
hin v mt th xc m tr thnh mt th hin v mt tm linh.

Mt gio hin hu trong ba hnh thc tn ngng va k cng mt s hnh

thc dn d khc. Ni chnh xc, tu vo truyn thng ring bit ca mi
hnh thc m cc vn bn Tantra c xp loi khc nhau nhng gia chng
khng c tuyn phn nh r rt. V trn cn bn thc tin, thut ng Mt
php c dng chung cho cc tc phm y.

Tuy ch c th xc nh thi im ra i ca cc vn bn Mt gio l vo th

k th 7 s.C.N, nhng cc hc gi cho rng ct li ca truyn thng Tantra
c t thi c i, hoc song song hoc quyn vi truyn thng Veda.
Tantra n gio tim n nhng yu t rt c i v l mt truyn thng ca
cc tu s kh hnh sng ti cc a im ho thiu thi hi. V mt lch s,
thi im xut hin c th ca Tantra n gio mun hn Tantra Pht gio.
V tnh trng dung hp gia Mt tng Pht gio v Mt gio n gp phn
thc y s suy tn ca o Pht ti vng t n .

Mt gio, Veda v Shakti

Trong quan h ca ba truyn thng ny, c bn im quan trng cn :

1. D cc tc gi sau ny vit v Mt gio mun t cn bn hc thuyt

ca chng trn kinh Veda, th nhng khi cp n Mt gio, cc tn chnh
thng ca truyn thng Veda u ng lng ln n n v nhn mnh c
tnh phn-Veda ca n. Ngc li, c mt khuynh hng hin i cho rng
Mt gio khng ch tng cn vi Veda, m s trin khai ca t tng Tantra
cn cho thy nh hng ca cc Upanishad, cc su tp truyn c v yoga.

2. Ch trung tm ca Mt gio l nng lng thing ling hay sc

mnh sng to Shakti do , Mt gio cng hu nh c ng ho vi
hnh thc th ba ca n gio l o th Shakti. Nhng lun vn Tantra
thng c bin son di dng i thoi gia Shiva, cha t ca cc thn
linh, v Shakti, ngi phi ngu ca ngi, hin thn ca quyn nng thing
ling. Nhng vn bn y c mc ch nng con ngi, mt cch ton b, ln
ti trng thi thin ho thing ling, bng cch dy cho n nhng phng
php tu tp nh thc sc mnh v tr bn trong bn thn v bng
nhng nghi l, nhng t th ca bn tay hay ton thn v nhng cch qun
tng hay nhp nh khc.

3. Mt gio, ng vi ch mt ca n, xem vic o s trc tip

chuyn giao ngha ca mt vn bn Nghi qu v hng dn cch thc tu
tp Qun nh hoc luyn ho hu, v.v cho t l b truyn. Nu khng
c chn truyn, ch dn thch ng v h tr tho ng, hnh gi Tantra
s trong tnh cnh nguy bin khn lng. ng thi, hnh gi cn i mt
vi v s nguy c nu khng cht ch tun theo k lut tm linh.

4. Mt gio vi s xut hin tr trng ca cc vn bn Tantra, cng

nhng thc hnh ca n cho thy c nh hng qua li vi Pht gio i
tha. y l mt hnh thc hi nhp mt s l thuyt, nghi l v thc hnh
ca Pht gio vo n gio, v nh ni, cng l mt trong nhng nguyn
nhn a ti s suy tn ca Pht gio ti n .

Phng ngoi v hi ni

Theo Mt gio, Sat-Cit-Ananda: hin hu- thc-i hnh phc hay hoan
h c quyn nng va gy ra s phng ngoi bn tin ho hng thng
va to s hi ni, cun vo bn trong bn thn bn. Thc ti pht trin mt
cch t nhin v tun t bn trong v s sinh linh v vn vt, tuy th, vn
lun lun tn ti tnh cht hin hu- thc-i hnh phc (satcitananda).
Trong qu trnh tin ho, cc maya (o gic, o ho hay o tng) bn ngoi
che khut thc ti v chia tch n thnh cc i lp, th d thc v v
thc, toi nguyn v bt mn, v vn vn. Th gian, ni nh Mahatma
Gandhi (1869-1948) l o ho, o ho v tt cng o ho. Nu khng
nhn ra trng thi maya y, linh hn mi ngi s b chng iu kin ho v
nh th, sng trong trng thi b km to, m qung v hu hn.

Trong chiu kch tng i, Shiva v Shakti b nhn thc nh hai mt tch
bit. Tuy nhin, theo Mt gio, ngay c trong trng thi tin ho, Thc ti
cng vn l hin hu- thc-hoan h d Mt gio khng ph nhn tnh cht
tin ho ca hnh vi hay thc ti. Thc t, Mt gio khng nh rng qu
trnh din tin ca th gii v ca linh hn mi ngi, t thn chng l Tht.
Trong vn ny, Mt gio t phn bit mnh vi thuyt nh nguyn
thun tu cng nh vi thuyt phi nh nguyn c phm tnh ca Vedanta.

Tuy nhin, s tin ho ca lung i ra ch mi l mt na chc nng thao

tc ca o tng (Maya). Hi ni, hoc lung quay v, mang linh hn mi
ngi tr li ci ngun hay ci r ca Thc ti v vn l ci v hn. Mt gio
c hiu nh mt truyn thng dy bo phng php bin i ci lung i
ra thnh lung quay v, chuyn th nhng km to do o tng to ra
thnh nhng phng thch hay gii thot. Quan im ny lm ni bt hai
chm ngn ca Mt gio:

1. Bn phi chi dy t v qua ci m bn ng xung;

2. Chnh c dc git ngi s tr thnh tin dc cu ngi khi bn

bit khn kho s dng.

Nm ch ca Mt gio

Ton b cc vn bn Tantra bao gm nm ch :

1. S sng to th gii;
2. S hu dit hay phn gii th gii;
3. S sng knh Thng c hai mt nam v n ca ngi;
4. S s c nhng quyn nng siu nhin;
5. Nhng con ng khc nhau t ti s hip nht ci ti tiu v
tr vi ci Ti cao i v tr, bng qun tng v yoga.

Hai phi vi nm vt cn thit

Tng qut, Mt gio c chia thnh hai phi:

1. Con ng nh bn v nguy him ca Vamachara: con ng tay tri.

Phi ny c nhng nghi thc b xem l cung lon hoc phng tng tnh dc;

2. Con ng tinh sch v thanh thot ca Dahshinnachara: con ng tay

phi. Phi ny c dng nhng nghi l thanh lc v k lut tm linh cht ch,
i hi s sng bi v tn hin tuyt i cho n thn Shakti di mi hnh
thc.

Nm vt cn thit trong nghi l v thc hnh Mt gio gm nm M:

1. Madya: ru nho;
2. Mnsa: tht;
3. Matsya: c;
4. Mudra: th n; ng cc;
5. Maithuna: quan h tnh dc.

ng x vi thc ti

Thc ti c hiu t nht theo hai cch. Mt l ci hin hu hoc c tht

lm ni bt nhng xut hin bn ngoi v l ci bn tnh tht s hoc chn
l ca s vic hay s vt. Hai l hon cnh tht ca ta vi nhng vn tn
ti trong cuc i ta, ngha l tnh hung tht hoc kha cnh tht ca s
vic no m ta khng th trnh.

Trc thc ti vt cht v tm linh, con ngi thng c thi chp nhn
n hay trn chy, tm cch ph nh n hay ra sc bin ci n. Ngi Mt
tng chn cho mnh mt thi c th v ly lm phng php ng x
ph qut, l ra sc thng hoa thc ti ch khng t khc n.

Phng php thng hoa ny bao gm ba giai on:

1. Thanh lc;
2. Nng cao;
3. Ti khng nh bn sc cp thc thun khit.

S thao tc cc nghi l v thc hnh Mt gio, nh chng ta s thy, i hi

mt thc ti duy nht, cha ng c cnh gii ring bit c ngh theo cch
bnh thng l th gii vt cht, ln th gii nhn sinh bao gm th xc v
tm linh vi nhng kht vng v k vng ca con ngi. Do , nghi l Mt
gio hm ch c mt th gii duy nht, ton vn v tng lin ni kt,
, thc ti cm xc, tm thc v thn xc u c phn nh v cng nh
hng ln nhau.

Nghi thc thng thng

V hai ting Mt gio bao gm nhiu cng on tn khc nhau trong ba

hnh thc n gio nh cp, nn cc nghi l thng thng ca Mt gio
c nhng ng d v th thc v mc tu tng cng on. Ni chung, cc
nghi l thng thng c th bao gm nhng yu t nh sau:

1. Thn ch v biu . Thn ch hoc chn ngn (mantra) c ni

trn. Biu (yantra) l nhng nt v c hnh nht nh, tng trng cho
quyn nng v din mo ca thn linh; ban u dng t l v tr t. V
sau, chng c pht trin thnh nhng hnh k h theo kiu Thn ch hoc
Man-a-la v chng ng vai tr quan trng trong phng php thin nh
Mt gio, c dng nh nhng gi cho qun tng v cng c
bng con mt bn trong, hnh gi thy r din mo, phm tnh v quyn
nng ca v thn mnh ang hnh dung ho.

2. n. Hoc php n, ngha l c ch mang tnh biu tng. C hai loi:

th n, c ch tng trng ca bn tay v ngn tay, v thn n: t th ca
thn th. Trong n gio, c bit truyn thng Mt gio, cc n c dng
trong nghi l thing ling nhm mc ch gn lin ng thi th xc vi quan
nim tm linh. n c dng lm im ta cho tn t trn nh mnh
tp trung t tng vo mt v thn.
3. T ng ho vi thn linh. c trin khai t truyn thng Veda ban
s v sau , b tc thm bng trit hc Advaita Vedanta, Mt gio bao gm
hnh tng v ngha ca v s nam thn v n thn n , c bit n
thn Shakti v chng ca b l Shiva. Bn ngoi, cc thn linh y c th
phng bng hng, hoa cng cc l vt. Bn trong, v mt ny quan trng
hn ht, hnh gi qua qun tng, hnh dung ho thn linh trong hng
ng ho bn thn vi phm tnh ca v thn m mnh thy bng con mt
ni tm.

Cu cnh ca Yoga Mt gio

Kundalini ngha en l con rn hay sc mnh ca rn, c dng ni ti

ho hu, nng lng tm linh, v ngi Mt gio cho rng sc mnh y ang
nh con rn cun mnh ng t cui cng ca ct sng con ngi. Nu
c nh thc bng phng php qun tng thch ng, n s i ngc
tr ln t lun xa (cakra) ny cn gi l trung khu ti lun xa khc. Dc
theo thn th, c by lun xa nng lng tinh t, nh du su giai on
gii to i ln ca sc mnh tm linh, v chng c tng trng bng cc
bng sen lun lun xoay trn nh bnh xe.

1. Lun xa th nht nm t di cng ca ct sng, ch huy c quan

sinh dc, tng trng bng bng sen 4 cnh.
2. Ci th hai nm ngang bng di, ch huy cc c quan ni tit v sinh
sn, tng trng bng bng sen nh son 6 cnh.

3. Ci th ba nm ngang rn, tng ng vi h dinh dng v tiu ho,

tng trng bng bng sen xanh 10 cnh.

4. Ci th t nm ngang vng tim, tng ng vi h huyt qun, tng

trng bng bng sen chi 12 cnh.

5. Ci th nm lm cung hng, tng ng vi h h hp, tng trng

bng bng sen ta 16 cnh.

6. Ci th su gia hai lng my, tng ng vi h thn kinh phn x,

tng trng bng bng sen mu trng 2 cnh.

7. Ci th by nm nh u huyt bch hi, cng c th hiu l nm

ngay bn trn thn th, tng ng vi b no, tng trng bng bng sen
ngn cnh mu trng, rc sng nh chp.

Thi im r n bng sen ngn cnh cng chnh l thi im ho hu c

gii to trn vn, tiu v tr con ngi ho nhp vi i v tr. Chnh lc y
nng lng tm linh mt khi c nh thc, c th trin khai tt cng sc
mnh v nh lng ly ca n. Hnh gi s cm nhn s hoan h tuyt nh,
nhn thc tuyt i v l tr gi ton vn. Do , s gii to quyn nng ho
hu kundalini tr thnh cu cnh ton b ca yoga Mt gio.

T im nhn trit l

i vi trit hc, vn t c s trn sinh hc con ngi dng nh xut

hin theo tng thi gian, tng hp vi qu trnh tin trin ca kin thc
khoa hc. S tn th Shakti nh mt nhn bit quyn nng n v c nh
v ti im cui ca xng sng, c th din t n bng thut ng hin i
ca nh phn tm hc Carl Jung (1875-1961) nh mt hi nhp ca sinh
kh.

Ni cch khc, trong qun tng yoga, hnh gi c th t ti mc nhn

bit cc lun xa a dng, hoc cc trung khu cc phn khc nhau ca c
th. C l li ni ho hu, lun xa, bng sen lin quan ti cc trung khu tri
gic ca hnh gi hn l c tnh rnh mch v sinh hc. Tuy th, n ch quan
trng i cht v mt trit hc. Trong chng mc quan tm ca Mt gio,
c tnh ch cht ca n l s qun bnh gia nng lng ci v nng lng
c, ca sinh thc kh Yoni v Lingam. V ta c th tm thy s qun bnh
ny c im tng ng vi truyn thng c i m/Dng trong o hc
ca Trung Hoa.
Hip nht vt cht v tm linh

N lc gii to ho hu t trn mt gi nh quan trng, mang tnh siu

hnh hc, l s hip nht ca vt cht v tinh thn. Tm linh xut hin
c thm d trong th gii vt cht, nhng n khng thot ra khi th gii
y. Trong trit h Samkhya, chng ta c l thuyt siu hnh hc c th
hin nh mt hip nht ca vt cht/ci (prakriti) v linh hn/c (purusha).
Th nhng theo Samkhya, mc ch l s phng xut trong linh hn t
n thot ra khi vt cht. V nh th, vi Samkhya, bn c nh nguyn ch
ngha, ni tinh thn b mc kt bn trong v tm cch thot ra ngoi vt
cht.

Chung ni hm vi cc nghi l khc ca Mt gio, qu trnh nh thc ho

hu kundalini mt ny c cho l nhng bin ng th l s lm bin i
tm linh, v mt khc, n cn c ngha rng s bin i tm linh cng gy
nh hng th l ln th gii vt cht. Ni cch khc, Mt gio hi nhp tinh
thn v vt cht c hai l thnh phn ca mt ton b tng lin ni kt.
Do , ta c th kt lun rng cn bn siu hnh hc ca Mt gio mang tnh
nht nguyn ch khng l nh nguyn.

Tnh dc Mt gio

Nu ch da vo cc vn bn Tantra hin c, ta kh c th thng gii ch

ca tnh dc Mt gio v nhng hm ca n c bo mt cho k phi c
tn s trc tip im o. Thao tc tnh dc c tnh nghi l ca Mt gio bao
gm nhng loi c ch tnh dc khc nhau, v hnh nh nhng m t chng
trong cc vn bn th d Kama Sutra nhm lm ngi c khng bit h
thc v nhng g xy ra. Mt s hc gi ngh nn thng gii mt cch
biu tng nhng m t y tuy chng hon ton ng vi hin thc th l.
Mt s khc cho rng nhng m t chng ch nhm cung cp kch bn hng
dn cho hnh gi Mt gio thm nhp trong khi qun tng hnh dung ho.

Vn l nu theo cch thng gii th hai, th liu rng cc nghi l giao phi
tnh dc c m t mt cch qu rng ri v phng tng y c th xy ra
mt cch phm tc theo ngha en khng. Chng bao gm c ch giao hp
nh mt nghi l im o v tin dng ln cc thn linh, din ra gia chng
v v, i khi c s tham gia ca tn s nh mt cp ba v thm ch ho
trn tinh dch ca c ba. Tuy th, trong Mahaninana Tantra, vic thc hnh
nghi l tnh dc c nh r l ch nn th hin vi v hay chng m thi,
khng cp ti ngi khc ng cp vi mnh, hoc vi k n hay tn s.

T im nhn trit hc

Nu nghi thc tnh dc Mt gio lm tm tr trm lng

qua vic ch ti hi th hoc m m quan st s
pht sinh cc cm xc v ngh, hoc s xut thn
ca nam ln n trong cc im giao hoan, th th ti
sao n khng c tc dng hu ch trong qu trnh
thng hoa thc ti, nhn thc v trng thi qun bnh
cc nng lng c v ci trong cuc sng, qua s
thng ngon v nh gi hot ng tnh dc ca
thn xc?

Tnh dc Mt gio, ni cho cng, l mt hnh thc yoga c thc hnh c

i tc; ngi nam c im o nh tinh xut ca ngi n. Shiva c
th hin nh k c ngi phi ngu l Shakti, m cng vi tnh cch n
thn, cn mang ngha tng qut ca quyn nng n. mt ny, Shiva v
Shakti tiu biu mt cp tnh dc vi hnh nh quyn cht vo nhau ca sinh
thc kh lingam c v yoni ci. mt khc, Shiva c nhn nh mt tu s
kh hnh, cch ly vi mi quan tm tnh dc v i sng gia nh. Vy, lm
th no nh tu kh hnh li lin quan ti sinh hot tnh dc?

C l phi hiu cc yu t qun bnh v kim sot tnh dc theo phng cch
k lut t gic. Trong qu trnh theo ui kh hnh, Shiva c kh nng s
dng quyn nng ca tnh dc. Hot ng tnh dc c th c nhn nh mt
lnh vc ca i sng trong c nhng lc mnh m m nu c am hiu
thch ng v kim sot tho ng, chng s em ti nhng phc li tm
linh. Ci chng ta c y l s ng ho qu trnh v tr vi cc lc hnh
thnh v un nn c th mi ngi. V nh th, sinh hot tnh dc chng
nhng khng b khc t m cn c s dng nh mt phng th
thng hoa.

So vi trit Ty

Ty phng cho ti nay, nhn t vin cnh hp hi, cho rng s can d vo
sinh hot tnh dc chng nhng khng l thnh phn ca suy tng tn gio
hoc trit hc m cn tm thng ho hai lnh vc y, ng thi n khng
mang ngha trng i nh trong Mt gio.
o c hc Ty phng cn nhc cc nh chun c th dng bin minh
cho hnh ng c th. Cch th hin chng l dng lun c Lut T nhin,
theo mt hnh ng c nh gi l ng khi n ph hp vi cu cnh
hoc cng ch c xc nh l hp l, do Thng thit lp trong bi
cnh cu cnh tng th ca th gii nh mt ton b. Ni cch khc, hnh
ng ca c nhn c nh gi theo s ph by hoc hin hu ph hp vi
hoc chng li cu cnh tng th ca v tr. V nh th, n lc ca o c
hc l t hnh ng ca c nhn ngay hng thng li vi cng ch ca v
tr.

Trong Mt gio, hnh ng tnh dc c nh gi l phng cch ca c

th con ngi tham d vo cc lc ph qut v th hin chng. D l Shiva
v Shakti hay t bi v tr hu ca Pht gio Mt tng, hnh ng tnh dc
mang nhn tnh su xa v l tm im ca v tr quan hnh ng ch
ng v nhn thc c th ca c nhn s dn ti nhn thc ph qut v v
tr.

Thng ca Ty phng mang hnh nh mt ngi nam v trong cc vn

bn xa nay, c dng vi i danh t ging c. Hin trng gy thnh
vn nan gii v ng php cho nhng ngi theo ch ngha bnh ng gii
tnh mun Thng c din t trung tnh. Trong khi , ng ti cao ca
n gio c c hai mt nam n, v Pht gio th khng t vn thng
.

Theo cc lun c mang tnh Lut T nhin ca Ty phng, cu cnh ca

sinh hot tnh dc v bin minh duy nht hng thng ca n l th thai
con ci, cch ring trong quan nim khc k ca hn nhn Thin Cha gio,
k c quan nim nghim ngt v tnh dc ca Nho gio Trung Hoa. Ngc
li, trong Mt gio, ni hm ca hnh ng tnh dc qua hnh nh ca sinh
thc kh, tranh tng ph iu, giao hp nam n, l hi hoan lc v thn
linh phn thc bao gm s phn chiu v hp nht vi v tr. V th, n
c nh gi hon ton khc vi mc ch ch th thai hoc n thun
hng th khoi lc thn xc. Trong chiu hng con ngi tiu v tr sng
gia i v tr, n qu tht gp phn nng cao nhn tnh.

III. Kim cng tha

 Mandala - Kim cng tha (Mt tng)

Kim cng tha c ngha l c xe kim cng (Vajrayana), c dng mt

cch rng ri ch Pht gio Mt tng (Tantra Buddhism), hoc cn c
gi l Chn ngn tha (Mantrayana). Kim cng l mt t ng va c ngha
sm st va c ngha bt hoi, biu tng ca Chn nh, ca Khng
tnh, ca th tnh hng tn ti trong vn s. V hnh gi theo truyn thng
Kim cng tha dng nh thm nhp trc tip v tc thi vo kinh nghim
thay v s dng lun l hoc t tng bin lun nn c xe y c xem va
c uy lc ng s va cng rn sc bn v qu gi.

Kim cng tha v i tha

L kha cnh Mt php ca Pht gio i tha, Kim cng tha t xem mnh
c tnh k tc v c kin lp trn cc cp bc nguyn s ca i tha. y
l mt trng phi Pht gio c du vt ban s t th k th nht s.C.N. ti
Bc n , bt ngun t i tha v c truyn qua Ty Tng, Trung Hoa,
Nht Bn v Vit Nam. Thut ng Kim cng tha thng c gn mt
cch bao qut cho Pht gio Ty Tng tuy thc t, Pht gio Ty Tng s
dng c ba tha.

Mt khi hiu php lun, ta s c khi nim v s xut hin ca Kim cng
tha. Trong Pht gio, php lun tng trng cho gio php ca c Pht,
v theo hnh bnh xe c tm nhnh, tiu biu cho Bt chnh o. Kim cng
tha thng c xem l c xe chnh th ba (tha) ca Pht gio, cng vi
hai c xe kia l Tiu tha m i biu l Thng to b (Theravada) v i
tha. Quan im y xut pht t truyn thuyt cho rng php lun c
ch thn c Pht chuyn ba ln.

1. Ln chuyn php lun th nht ti Lc uyn, Varanasi. c Pht ging

php u tin sau khi ngi t chnh qu. Ni dung chnh gm T diu ,
Bt chnh o, v.v trong c b kinh quan trng v ch yu l A-t-t-
ma (A-t-m) ghi bng ting Pali, a ti cc b phi Tiu tha (Nguyn
thu, Hinayana) m ti hm nay ch cn Thng to b (Theravada).

2. Ln chuyn php lun th hai ti Linh thu sn, mt ngn ni gn

Vng X. c Pht ging php gm cc b kinh quan trng v Khng tnh,
a ti gio php i tha (Mahayana).

3. Ln chuyn php lun th ba ti X v quc, tnh x K th Cp C

c. c Pht ging php v Pht tnh ca ht thy cc sinh linh, a ti
gio php Kim cng tha (Vajrayana).

Tng ng gia i tha v Tiu tha

D ba ln chuyn php lun c tnh truyn thuyt y lm ni bt c tnh c

bit ca ba tha, cch ring Kim cng tha, nhng khng th ph nh
ngun gc i tha ca n. V thy r si ch nht qun xuyn sut cc
tha, nay thm ln na so snh Tiu tha vi i tha. Trong bi trc,
chng ta c mt danh sch nhng d bit do hc gi Thu Giang Nguyn
Duy Cn lp. Nay, qua i chiu t im nhn ngc li ca mt cao tng
Thng to b, tin s v gio s Pht hc Walpola Rahula, chng ta c mt
danh sch nhng tng ng gia hai tha v cng c ngha bao gm c
ba.

Ti nhiu nm nghin cu i tha v cng nghin cu ti cng nhn ra

hu nh khng c im khc bit no gia Thng to b v i tha i
vi cc gio l c bn.

1. C hai u nhn nhn c Pht Thch Ca Mu Ni l bc o s.

2. Gio l T thnh [diu] ging ht nhau c hai b phi.

3. Bt chnh o ging ht nhau c hai b phi.

4. Gio l duyn khi ging ht nhau c hai b phi.

5. C hai b phi u t chi v mt ng ti cao sng to v ng tr th

gii.

6. C hai u chp nhn kh, v thng, v ng v gii, nh, tu m

khng c im d bit no [trong nhng ch y].

Cng c vi im d bit gia hai b phi. Mt quan im khc bit r rng

l l tng B tt. Nhiu ngi cho rng i tha l B tt tha dn n qu
v Pht, trong khi Thng to b ch a n qu A-la-hn, Bch chi Pht
cng l mt A-la-hn.[.] Kinh i tha khng bao gi dng t A-la-hn tha
(Arahant-yana). Cc kinh y dng ba t: B tt tha; Duyn gic tha; v
Thinh vn tha. C ba u c gi l bc gic ng trong truyn thng ca
Thng to b.

C ngi tng tng ra Thng to b l ch k, v dy con ngi tm gii

thot cho ring mnh. Nhng lm sao mt ngi ch k li c th gic ng.
C hai b phi u chp nhn ba tha u l gic ng, nhng xem B tt l
cao c nht.[.]

C ngi cho rng khng tnh do lun s Long Th lun gii l thun tu i
tha gio. Tht ra khng tnh c xy dng trn cn bn t tng v ng
(non-sl), trn cn bn Duyn khi c trong cc nguyn bn Pali ca Thng
to b.

(Thch Chn Thin bin dch, T tng kinh Kim cng v lin h vi Nikya,
tt. 204-205, Lt, 1984, bn in la, khng ghi nh xut bn).

Lch s v ngun ci

Ngi Kim cng tha (Mt tng) cho rng truyn thng ca h c mt
t th k th nht sau CN, tuy th, phi i ti gia th k th 6 v th 10,
gio php khu truyn mi c h thng ho v hon chnh. Ti n vo
thi cao tng Huyn Trang gh li (629-645), Tiu tha v i tha vn tip
tc sn sinh cc i lun s v bt u hnh thnh truyn thng Kim cng
tha. Ti khi Pht gio i vo thi k kh khn v bt u suy yu, ti
Magadha v phn ln vng ng bc n, Pht gio vn c s ng h ca
vng triu Pla v dn chng. Tiu tha v i tha tip tc gi vai tr
quan trng trong cng ng Pht gio nhng truyn thng Mt tng tr
thnh b phi quan trng nht.

Tuy c trin khai t truyn thng i tha, ban u ti ng bc n

khong th k 8, Kim cng tha thay v c mt trong cc tu vin i tha,
li xut hin gia cc nam n tu s kh hnh sng lang thang bn ra cng
on Pht gio. H l nhng siddha (tt t: thnh tu gi), s c huyn
thut (siddhi), i y i , va rao ging t tng ca c Pht va sng
phm gii nh ung ru, n tht, v i khi s dng mt dng nghi l c
lin quan ti sinh hot tnh dc, v.v

D ct li vn l cc lun im i tha theo kin gii su xa ca Long Th

v V Trc v b kinh Bt-nh Ba-la-mt, cng vi Pht php thi k u,
Kim cng tha cn kt hp vi tn gio t nhin ca n , nh hng
nghi thc tc php ca B-la-mn gio, lin kt nhng yu t yoga, ly
thm nhng phng php tu hc huyn b c tnh b truyn, v tng tc vi
Mt gio. Quan trng nht l nh hng t Ty bc n vi nhiu biu
tng v cc quang nh sng rc r cng nh nh hng ca Bc n v
vic tn th n thn Shakti v tnh dc.

Kim cng tha c gi l Mt tng v tn phi sinh hot thnh tng

nhm, trc tip c s hng dn cng c tnh b truyn ca mt mt
siddha trong vai tr tn s hay o s (guru). i vi cc hc gi, c th gi
Mt tng l giai on pht trin th ba ca Pht gio i tha, sau giai on
th nht l Bt nh (Trung qun tng) v giai on th hai l Duy thc (Duy
thc tng).

Kinh sch c bit

Cc vn bn lm c s gio php ca Kim cng tha khng phi l kinh

tng (sutra-pitaka) m l tantra mt php, c khi hiu l nghi qu
(sadhana) dng nh th bn hay cm nang. Chng c cho l th
hin nhng kin thc do c Pht tng dy bo ring cho mn no c
kh nng lnh hi nht. Ngi Kim cng tha qu quyt rng cc Mt php
(tantra) ca h c lu gi b mt trong cc th k Pht gio thi k u,
v sau c pht hin tn s dng vo thi con ngi nh mt kh
nng t gii thot theo cc phng cch qui c trc .

Cc tantra Mt tng c bin son trong khong 500 nm ri tp i thnh

ti cha Vikramasita, ni qui t nhiu hc gi Kim cng tha v l mt o
trng cn bn ca Mt tng ng n c hong triu ng h. Cc tc
phm quan trng nht ca Kim cng tha l Nh Lai tam nghip mt php
(tagatatha guhyaka guhyasamaja-tantra), Thi lun mt php (kalacakra-
tantra) v i nht mt php (mahavairocana-tantra), V thng du gi mt
php (anuttara-yoga-tantra), v.v Bn cnh , ngoi tp hp cc Mantra ra
cn c nhng bi chng o ca ca cc i thnh tu gi (Mahasiddha) dnh
cho s th nghim i th n (Mahamudra).

T n , Kim cng tha c truyn qua Ty Tng, Trung Hoa, Nht Bn,
Vit Nam, Mng C v Nga. Ring b V thng du gi mt php khng
c truyn sang Trung Hoa v Nht Bn.

Tin v h lun

V mt trit hc cn bn, Mt tng tip ni cc c im ch cht ca Pht

gio i tha m t trong n trin khai.

Trong truyn thng Trung qun tng, chng ta thy thot u c s

tuyn b y kinh ngc rng th gii bin i khng ngng ny cng l nit
bn. Ni cch khc, ch c duy nht mt th gii v n c th xut hin
trong cng mt lc l v thng v nit bn. ng thi, cng c tng
quan trng rng mi sinh linh u c Pht tnh, ci cng l Nh Lai tng.

Trong truyn thng Duy thc tng, chng ta c quan im mang tnh duy
tm ch ngha, cho rng cc s vt c chng ta tri nghim nh ang
hin hu trong th gii ny, trong thc t chng ch l cc cu trc tm thn
hoc tm thc, v rng ci c chng ta tri nghim y cng ch l nhng
thng gii do tm tr chng ta t ra.

Khi hip cng nhau, cc tng y lm cho ngi Pht gio Mt tng c kh
nng thy thc ti vt l hin thi nh mt khn i, trn c th chuyn
nim kht khao gic ng thnh hnh ng. Ni cch khc, nu bn c sn
Pht tnh, nu th gii v thng ny cng c th c tri nghim nh l
nit bn, v nu s vt ch l cu trc tm thn, th th h lun tip theo l
bn c th s dng cc hnh ng th l tc ng ln sinh hot tm thc
nh mt phng cch ph by trn vn v nhn thc y ng thi gic
ng, tc thi v ti ch.

V mt knh ngng, Mt tng lm ni bt vai tr ca i Nht Pht, mt

trong Ng Pht, hin thn ca Php gii. Ngi l v Pht u tin c xem
l chuyn ho t Php thn. Trong hnh Man-a-la, i Nht Pht ng
v tr trung tm v c ngi Mt tng v nh mt tri chiu sng bn v
Pht ng bn hng chung quanh. Thuc tnh ca i Nht Pht l v minh,
ngun gc ca kh no lun hi, c chuyn ho th thnh tr siu vit, tr
tt cng ca Php gii.

Mt php t Php thn

Kim cng tha cho rng ni dung hc thuyt ca mnh do Pht Thch Ca ni
ra t trong Php thn, mt trong Ba thn Pht. Theo Chn Nguyn v
Nguyn Tng Bch trong Pht hc t in, tt.32-33, th i vi Kim cng
tha, ni dung Ba loi thn ca mt v Pht l dng pht biu v ba cp
bc khc nhau ca kinh nghim gic ng. Bo thn v ng thn l thn ca
sc gii, l cc th c sc tng, c xem l phng tin tm thi gip
hnh gi nm tri ci tuyt i. Cn chng c Php thn chnh l tri kin
c t tnh su xa nht ca mun vt, v t tnh ny chnh l tnh Khng,
trng rng, l Chn nh tuyt i, bao trm mi s, v t n l Gic ng.

Nh th, quan im Ba thn, c bit Php thn, ca i tha c Kim

cng tha qung din mt cch c th, tng ng vi qu trnh qun
tng ca n. Vi khuynh hng t nng tim nng chng nghim ca
chng sinh, ngi Mt tng din t qu trnh pht trin tm linh thnh ba
giai on, hoc ba phm tr, lin quan ti mi hnh thc tu tp theo Mt
php:
1. a l bn thn ca hnh gi;

2. o l php mn tu tp nhm thanh lc a;

3. Qu l trng thi tm thc t c khi a thc hnh o, ngha l

php mn tu tp Mt tng.

Pht o v Pht qu

Ngn n cng ch l mt, nhng do bi ngi nhn b lo mt nn thy ra

thnh hai, v c th thao tc trn o tng hai . Tm tr b la di y
nhn thc ti v trit phn chia n thnh ch th v khch th. D trong
thc t, ch th v khch th khng c tnh nh nguyn, nhng tm tr b la
m y vn c th ho s hin hu c hu ca chng. Cc pht biu i loi
nh th c tm thy trong nhiu vn bn ca i tha, cch ring Duy
thc tng, th nhng im khc bit ca Kim cng tha l n c v cho
vic sng vi tnh cht phi nh nguyn, tc thi v ti ch, ngay chnh trong
thn xc ca hnh gi.

Kim cng tha gi cc dng khc ca Pht gio l Pht o v t gi li

ging ca mnh l Pht qu. Mun lnh hi Kim cng tha, hnh gi trc
ht phi nm vng kin gii ca Long Th v V Trc v ni dung ca b
kinh Bt nh Ba la mt. Th nn ngi Kim cng tha gi Bt nh ba la
mt l Nhn tha, cn mnh l Qu tha. Trong Pht o, ta phn u i
trn con ng t qu v Pht. Trong Pht qu, ta l Pht ri, v nh th,
ta hnh ng nh mt v Pht vi mi quyn nng m Pht s hu, th d
cho d ung nc si hay ch nu lng hay i trn la cng khng b hi.
Truyn v c Pht Trm, hu thn ca Pht Thy Ty An, k rng ngi
ung nc cng toan an ton nh ung nc tr.

Tm li, ng nh Nguyn Lang (Thch Nht Hnh) trong Vit Nam Pht gio
s lun, cun I., tt. 154-155, vit v Mt tng m tc gi gi l Mt
gio:

Mt Gio bt ngun t t tng thm su ca Bt Nh ng thi cng bt

ngun t nhng tn ngng nhn gian n [.] ng v phng din t
tng, Mt Gio l mt phn ng i vi khuynh hng qu thin trng tr
thc v nghin cu ca cc h thng Bt Nh v Duy Thc. Theo Mt Gio,
trong v tr c n tng nhng th lc siu nhin; nu ta bit s dng nhng
th lc siu nhin kia th ta c th i rt mau trn con ng gic ng thnh
o, khi phi i tun t tng bc. S gic ng c th thc hin trong giy
pht hin ti. S s dng th lc ca thn linh, s s dng thn ch, n
quyt v cc hnh nh mn--la c th h tr c lc cho s thin qun
hnh o.
 Chng ta l Pht ri

Theo Kim cng tha, ngi i tha ni

chung khng ng x trang trng ng
mc vi li ging Chng ta l Pht ri khi
h pht biu rng ta, trong tim n, l Pht,
nhng ta khng tht s l Pht. Thi ca
ngi Kim cng tha hon ton khc. H n lc ng x cc k trang trng
vi li ging y, v bo lu tnh cht phi nh nguyn gia tm Pht tim n
v tm Pht tht s. H ni rng h thao tc theo vin cnh thun khit,
ngha l h nhn thc ti mt cch thun khit nh c Pht nhn n. V
nhng ngi khc khng nhn thc ti ging nh th v sng trong o gic
ca v thng nn ngi Mt tng m t con ng ca h nh mt c xe
lm dng li, tiu dit v on tuyt ci o gic c chng ta gi l thc ti
thng thng.

Tha nhn rng Chng ta l Pht ri, Kim cng tha lm ni bt vai tr
o s ca cc siddha vi n lc dn dt t hng ti l tng mi trong
thnh tu tn gio. Kiu mu cao c m Thng to b nhm n l A-la-
hn, bc ch thnh hin thn cho Gic ng, v i tha nhm n l B-tt,
bc t bi tr hu chp nhn li trn th cu ht thy chng sinh.
Trong Kim cng tha, xut hin kiu mu cao c th ba l siddha (thnh
tu gi) hay o s (guru), ngi va thot ra khi tnh trng b km to
va s hu quyn nng huyn thut ch ng n.

Trong khi ngi i tha thng cho rng chng ta phi tri qua nhiu kip
mi tr thnh B-tt, ngi Kim cng tha qu quyt rng ta nn v c th
thnh Pht trong thi gian nhanh hn nhiu. Theo mt s vn bn Tantra,
hnh gi no tm linh rt tinh tin th c kh nng t qu v Pht ngay
trong chnh kip sng ny, th d Milarepa, cn nhng ai tm linh cha chn
mui th i hi phi tri qua nhiu kip na, nhng ti a l 17 kip.

Hnh dung qun tng

Da vo li ging Chng ta l Pht ri v t mnh vo v tr phn ng ca

ngi thnh Pht, hnh gi hnh dung mt v Pht hay B tt vi nhng
c tnh cng quyn nng tng ng, v ng ho mnh vi v y. Qun
tng vi phng php hnh dung ho ny c gi bng thut ng qun
linh nh.

T vin nh mi m ca Kim cng tha, khng c ci g c nhn l tim

n ci c, c d hoc khng tinh khit. iu y c ngha l t thn nhng
am m vn b Pht gio thi k u ph bng gi y c xem l biu
th ca tm tr thun khit. thao tc ph hp vi li ging mi m ny,
ngi Mt tng trin khai nhng thc hnh mi, tp trung trn s hnh dung
ho, mt thnh phn ca ton b thc hnh c b truyn v cn s ch
dn trc tip ca o s.

Trc tin, rt ta t cc tc l tng qut v qun tng ca i tha, hnh

gi c th c yu cu hnh dung nng lng t bi ca mt tm Pht ho
hin, th d Qun th m B tt ngi Vit thng gi l Pht B Quan m
c nhn nh mt ngi tr tui trm lng vi n ci hng n trn mi.

K n, nu c tn s phn quyt rng sn sng, lc hnh gi s

theo lnh thy hnh dung Qun th m B tt l Mahakala, i Hc, mt v
thn cao to, en a, d tn, hnh ngi mt th, ku rng hm do. i vi
cc chng ngi to ln gp phi trn con ng tu tp, Mahakala l v thn
H Php ca hnh gi, cn gi l H Thn, vi bn trch nhim ln: iu
phc, gip , thu ht v hu dit. Nu qu trnh qun tng thc hin ng
qui cch, nhng thnh n ca i Hc s tr tuyt mi chng ngi ang
ngn tr hot ng t bi ca tm tr. Cc am m khc cng s c v yn
bng s hnh dung cc v c gi l thn linh thnh n khc.

D nhin i tng ca qun linh nh khng ch l Qun th m B tt n

thun hay di dng thn H Thn m cn nhiu v Pht v B tt khc. Nh
th, vic hu hnh ho mt thn linh tuyt nhin khng phi l mt hnh vi
ma thut hay do bi nh cu khn mt thc th tha lc ngoi ti no. y
n thun l mt qu trnh hip nht bn thn vi mt nguyn l nng lng
no m hnh gi cm thy s hin hu c th ca n. Cc thi thc
mang tnh hu dit c nh hng vo cng tc tiu dit mi chng ngi
ca gic ng. Cc hnh nh v mt v Pht hay B tt bo ng, thnh n v
ng s ph by mt sc mnh y thuyt phc m vi n, con ngi xuyn
ph ht thy nhng g ang hn ch s tinh tin tm linh ca mnh.

thc hin qun linh nh, tn cn c o s hng dn v truyn nhng

bi ch, gi l Nghi qu (sadhana) lin quan ti v thn linh lin h. S c
s ca cc thn linh, nhng i tng c hu hnh ho v ng ho, cn
bn l Pht gia (buddhakala), nm v Nh Lai trong hnh Man-a-la.

Gi suy ngh

Trong qu trnh qun linh nh, bn tr thnh ci bn tha thit c tr

thnh. V mt tng tng, bn thm m cm xc khi nhp vai v Pht hay
B tt y. Vi con ng tt, bn i ti gic ng bng vic tng tng
nhng g nh th c ng tnh. Nhng phi chng nh th l t phnh ph
mnh, c chp nhn o gic nh mt thc t, ci b chnh c Pht ph.
V ngay c nhiu trit gia Ty phng cng nghi ng tm quan trng ca
phng php ng ho ch th vi hnh nh khch th bng tr tng
tng.

tr li, ta hy xem xt tng qut bn tnh ca am hiu. Nu s thng gii

thc ti t phn ln trn nim hi vng, ni s hi, thang gi tr, im nhn
v thm ch nhng c im m ta tha hng. Nu bn thn ta cng bin
i khi dn mnh, mt cch y cm xc, vo cc tnh hung a dng ca
cuc sng, th th v mt nguyn tc, ti sao qu trnh thao tc thm nhp
y tng tng vo hnh tng tiu biu cho l tng cao qu nht ca
chng ta li b xem l khng c gi tr?

Ta cng hy xem tc ng ca s lp i lp li trong qung co thng mi

bng phim, nh: nu bn ngh mnh ang l hoc s l loi ngi ny th bn
nn dng loi sn phm ny. Qung co mi gi bn thm nhp y cm
xc vo cnh gii tng tng trong gi ti cc gi tr nht nh v tip
, n nh hng ln li sng v s la chn sn phm ca bn. V phng
din ny, liu qun linh nh c phn no ging vi mt qung co hu hiu
trn v tuyn truyn hnh?

Yoga tnh dc

Chnh cp hnh dung ho cc am m m hnh gi thc hnh ci ni

ting c gi l Yoga tnh dc. Trong Kim cng tha, y l thnh phn
r rng b hiu sai lc nht. Ngay c c Ho thng Thch Thanh Kim
(1921-2000), tin s Vn hc (Pht gio khoa) i hc Rissho Tokyo, cng
vit trong Lc s Pht gio n , t. 246, rng:

T khong gia th k th X tr v sau, v Kim Cng Tha kt hp vi

phi Skta [Shaktism] ca n gio, nn phi ny by t ra nhiu li
hnh php theo t gio, dn dn i vo vng o lc, ly ch ngha khoi
lc, dc vng cho l diu l ch chn, lm mt hn bn lai thn tng ca
Pht gio.

Thc t, Yoga tnh dc khng dnh lu g ti sinh hot tnh dc v cu cnh

khoi cm nhc dc. Hiu mt cch hon ton n gin, n ch lin quan ti
tnh v thng trong cc am m. V thng thng, n cng khng dnh lu
g ti hnh thc giao cu nh trong mt loi nghi l theo truyn thng Shakti,
cch ring ca Mt gio n . Thng l nht, n l qun tng do hnh
gi thc hin mt mnh trong T bi c hnh dung nh l nng lng
nam v Tr hu c hnh dung nh l nng lng n; c hai c nhn thc
mt cch hon ton tng tng nh l ang hot ng tnh dc ti cc
im hip nht.
S hip nht ca c hai nng lng nam n c hiu l biu hin cho tnh
cht phi nh nguyn ca chng v ca con ngi vi v tr. Qu tht, yoga
tnh dc ca Pht gio Mt tng l s thao tc v vn dng cc biu tng
trong qun tng. V kha cnh ny, n tng t vi ch ngha thn b tnh
dc c tm thy, th d trong hnh thc n gio th thn Vishnu v c
trong ch ngha thn b v ch r ca Cng gio thi Trung c.

y, ni hm mang tnh tng th ca trit hc Pht gio l ci nhn thu

sut v minh trit c biu hin bng i tc n trong hot cnh ny
ch dn ti cu cnh tm linh khi n ho hp vi hnh ng thch ng ca
phng tin thin xo c biu hin bng i tc nam. Theo truyn thng
Pht gio, tnh dc vt tm kim sot l nguyn nhn ca kht khao thm
mun (tanha: i), ci l mt ngun cn ca kh no. Do , i vi Mt
tng, vn mang tnh thch l dn mnh vo sinh hot tnh dc m
khng do bi ng c thm mun. Ngi Mt tng cho rng chnh tnh dc
v i, atanha dn ti ci nhn thu sut, v thm na, ti s hip nht gia
minh trit v hnh ng.

Khiu dm v tham d

Khiu dm (sch bo phim nh porno hoc xun hnh xun truyn) bin tnh
dc thnh i tng s hu v hng th. Do , khiu dm khch l
trng thi phn bit: tnh dc khng cn ni ti tn hng m l ngoi
ti truy hoan.

Hy ch cch cc k i lp ca tnh dc Mt tng v l hnh ng ph

v trng thi phn bit c tnh qui c. Nu ci ti gi to ca bn khng b
ph v th trong chng mc lin quan ti cuc i, bn vn cn l khn gi.
Ti vn i bn cnh cuc i (T.T.Kh). V khi tnh dc c nhn theo cch
d khn th n vn l khiu dm: n l ci c khao kht, thm mun
v hng lc. Khi khng c ngha hoc cm gic v ci ti tch bit, hot
ng tnh dc hon ton l hnh ng t nhin ca ngi trong cuc, ca k
dn mnh vo qu trnh ho hp ln ti cc im nh nht v phi nh
nguyn, mt tri nghim tc thi trong trng thi tng lin ni kt ca con
ngi v v tr nh mt ton b.

T im nhn ca trit Ty

am hiu Mt tng, c mt c im trit hc quan trng khc c a

ra bi Duy thc tng, mt truyn thng c nhiu im tng ng vi ch
ngha duy tm trong trit hc phng Ty. Rng ton b thc ti u c tnh
tm thn; chng ta ch bit th gii trong hnh thc cc tri nghim c s
c, hp thu hoc ng ho qua tm tr ca chnh ta, v v th tri gic ca
chng ta v th gii l mt hin tng tm thc.
 Trong Mt tng, iu dn ti tng quan hai chiu
gia ci c trit gia Ty phng gi l thc ti bn
trong ca tm tr v bn ngoi ca th gii vt l.
mt ny, ngi Kim cng tha thy ci xy ra mt
cch tm thc c tc ng su xa ln th gii ngoi
ti. mt khc, cc hnh ng v nghi l ngoi ti c
th l phng cch chuyn th trng thi tm thc
ca ta.

Chnh mi lin h hai chiu gia tm thc v ngoi ti

y ni kt Mt tng vi huyn thut. Huyn thut l
n lc nhm bin i th gii ngoi ti bng hot ng
din ra trong tm thc th d bng qun linh nh, n v quyt (php
thut), thn ch, tng ca, li khn nguyn thn linh, v.v i khi tn gio b
xem ch l huyn thut khi n qu quyt rng bng nhng n lc y, n s
lm cho th gii ngoi ti bin i. Ngc li, nu ch dng nghi l v thc
hnh nh nhng cch th t pht trin tm linh th tn gio khng dnh
lu g ti huyn thut, v cng dng duy nht ca nhng phng tin thin
xo y lm cho ci ti c kh nng cng ngy cng sng ngay hng thng li
vi cc thc ti nn tng.

Nhng iu y phn nh quan im rt Ty phng v bn ng v th gii,

tm tr v vt cht nh l nhng ci tch bit. Pht gio c bit bc b
quan im : mi s l v ng (anatta), n khng c s hin hu c hu
tch bit, n tng lin ni kt.

Do , vn trit l c tnh quyt nh ca Mt tng l: C phi s bin i

c tri nghim trong cng mt s mt vt l s bin i tht s?

Ni cch khc, bng nhng thc hnh a dng, ta c th tri nghim th gii
ny mt cch khc. Nhng nh th, liu c lm cho th gii ny tht s i
khc? C th din t th thin cu hi y t im nhn Ty phng nh sau:
Vo mt ngy nng gt, mt ta c th quen dn vi nh nng v cm thy
d chu khi nhn qua knh dm, v c phi v th m tri bt nng? Nhng
t cu hi kiu phi chng l em mt hin tng vt l ngoi ti ca
thin nhin so snh vi bin chuyn tm l ni ti ca hnh gi?

Thng thng, ngi ta gi nh rng ng thi th i theo nim tin, cm xc

v hnh ng th i theo t tng. Gi nh y c vn ! Theo kinh nghim
trong cuc sng hng ngy, t tng ca bn v ca ti thng c dn
dt bi cm xc v hnh ng, thay v i theo din tin ngc li!

Man-a-la
Trong phn ni ti Nm v Pht chng bn v Pht gio i tha, chng
ta cp ti Man-a-la. i vi Kim cng tha, Man-da-la khng ch l
hnh biu tng cho v tr cng sc mnh trong v tr v l phng tin
tp trung thin nh m cn l xut pht im ca nhiu phng php
Qun nh, ci phi c bt u bng nghi l truyn php ca o s.

Chn Nguyn v Nguyn Tng Bch trong sch dn, tt. 255-256, gii
thch nh sau:

Trong Kim cng tha, Man-a-la khng ch l i tng thin qun m cn

l bn th thin gi by bin cc l vt hay php kh. Tuy th mun c
lm nh th, hnh gi phi c mt v o s tha nhn v cho php thc
hin Nghi qu . Mi Man-a-la u nhm n mt v Pht nht nh v v
th l vt hay php kh u phi ph hp. Kim cng tha xem mi th u
c th l Man-a-la, t th gii ngoi cnh n chnh bn thn hay tm thc
mnh.

V cch by bin mt Man-a-la, Thch Thanh Kim trong sch dn tt.

243-244, m t:

Mandala ca Mt gio [Mt tng] c nhiu th khc nhau, nhng Mandala

chnh tng trng cho Chn thc gii ca Mt gio th phi tr Ng Pht,
hay Lc Pht. Tc l trung ng ca hnh Mandala c hnh i Nht
Pht, bn phng ca hnh c bn c Pht l A S Pht, Bo Sinh Pht,
Bt Khng Thnh Tu Pht, v A Di Pht, gi l Ng Pht, hoc trn nm
c Pht ny li thm c Pht Kim Cng Tt o (Vajrasattva), gi l Lc
Pht. Ngoi ra cn c rt nhiu Mandala ca ch B Tt, v cc thn ngoi
gio. Cc hnh Mandala tuy nhiu nhng hnh tng v sc th ca n i
khi c hai phng php l ho hin v iu phc.

Thng thng, Man-a-la l ni c tr hoc dinh th ca mt hu th thun

khit, th d mt v Pht hoc mt v B-tt. Khi th hin trn mt bng,
Man-a-la trng ging nh hnh trn bn trong mt hnh vung, c chia
u theo ng cho thnh bn on. Tuy nhin, th hin y ch l dn bn
hoc bn thit k; n c dng nh mt tr c ca li ging nhm im
o cho ngi gia nhp nghi l Man-a-la. Khi c hnh dung mt cch
thch ng, bn thit k y tr thnh mt dinh c ba chiu kch, hnh khi
hay hnh cu vi nhng t l cc k ln lao, va p o tm tr cn o tnh
ton va c nhn nh cu trc ca ton th v tr.

Thn ch hay Chn ngn

 Mani mantra

Man tra thn ch hay chn ngn bao gm mt s m thanh biu hiu
mt kha cnh phm tnh hay quyn nng ca mt v Pht, B tt hoc sc
mnh c bit ca v tr. Nu trong n gio. Mantra nh mt tc ng ca
con ngi ln lc vn hnh ca v tr th trong Pht gio, Mantra c ngha
thing ling ti trong rt nhiu trng hp, tn gi nguyn m ting
Phn ca chng.

Mantra tc ng qua m thanh rung ng khi c c ln, v th n din

tin theo mt qu trnh hnh ng (nghip) trong t tng () thot ra
theo ming li (khu) v tc ng tr li thn tm (thn). Kim cng tha
hiu r diu dng ca Mantra qua ngn ng ln tm thc, v i khi c th
dng Mantra nh mt nim trong qun tng. Va tng c Mantra, hnh
gi va qun mt i tng linh nh v tay gi mt n tng ng do o
s ch dn theo nghi qu (sadhana).

Trong Kim cng tha, hu ht cc v Pht v B-tt u c Mantra c bit,

i lin vi thuc tnh ca v y, gi l chng-thn-ch (bija-mantra). Th d
Mantra ca B tt Qun th m l om mani padme hum; c th dch l
OM, ngc qu trong hoa sen, HUM. Nhng m tit y l biu th bng m
thanh tm t bi ca B tt Qun th m, v ngay khi c ln, tm y hin
th cho hnh gi. Bng vic lp i lp li nhiu ln thn ch hoc chn ngn
, tp trung ln hnh dng ca ch hay m thanh ca n, nng lng t bi
ca tm Pht trong ta lun lun c p v nui dng.

Kim cng tha cn m rng s am hiu ca mnh v tm quan trng ca

cc m thanh thing ling y. Trong cnh ng nht nh, ton b v tr c
nhn hoc tt hn, c nghe nh l mt s an dt, trng ln vo nhau
ca cc m thanh v m tit thing ling y, ti mnh mng v tn. Thm
 na, cng nh nim tin rng cc thn linh a dng u
c chng-thn-ch c bit, mi phn hp thnh tm thc
ca mi c nhn u c cc chng-thn ch tng ng.
Do , hiu bit v vn dng Mantra thch ng s lm
cho hnh gi t tm tr mnh hoc mang sc mnh ca
v tr vo trong tm kim sot v s c cc cp bc tu
tp. cng l l do c th dng gii thch nhng
thn ch tuy c v vin cu tha lc nhng thc cht l t trn nh, th d
Nam m cu kh cu nn Qun th m B tt.

biu (yantra)

Yantra l mt hnh thc biu thn b c Mt tng Pht gio s dng

trc c Mt gio n , nh mt im trng tm ca qun tng v th
phng. Tng phn vi Man-a-la, cc yantra thng th hin nhng biu
tng i khi ly t cnh gii tnh dc vi ch cuc khiu v ca v tr v
hot ng sng to vn tip din.

Cc yantra c v trn mt t, trn qun o hoc gch , lm i

tng th phng (puja), qun tng (dhyana) nh mt thn linh (devata)
trong t n. i khi vic thc hnh qun linh nh ca Mt tng c s dng
ti yantra, qua , ngi thnh tho c th rt nng lng v phm tnh t
biu ang c qun bng cch ng ho mnh, v mt tm l, vi
ngha ni ti ca yantra y.

Qun nh (abhiseka)

y l nghi thc c bit ca mt qu trnh qun linh nh. Khi qun nh,
hnh gi tng tng rt chi tit v thn linh nh mt hin thc tm linh v
vch ra ton b qu trnh tm thn i t vic hnh dung ho c th n vic
loi tr ton b nhng g va hnh dung. thc hin, t y phi c
o s lm l nhp mn, hay cn gi l im o.

Qu trnh thc hin Qun nh chia lm 3 phn:

1. Phn chun b: Qui y Tam bo v cu khn tinh thn i gic (B tt)

khai trin B- tm;

2. Phn chnh: Gm ba bc. Mt l xy dng linh nh ca mt thn H

Php, hay H Thn, tc l hu hnh ho thn linh vi y nhng c tnh
ca v . Tip n, ho nhp mnh vo linh nh y. Sau cng, xo sch linh
nh, trc nhn Chn nh hay Khng tnh ca vn s.

3. Phn kt thc. Gm nhng li cu nguyn, chc tng v hi hng.

 Hnh thc ca vn bn c dng trong nghi thc
Qun nh l Thnh tu php hoc Nghi qu
(sadhana). l mt Mt php tng ng c v o
s Kim cng tha cho php t s dng. Thng
thng, o s c sadhana qua mt ln, c gi tr
cho php ngi t tu hc n. Sau o s bnh
ging nhng im khc mc, kh hiu, nhng b
truyn trong Nghi qu y bo m t tu tp
c chnh tng v ng n.

i n, Php n

Mt n hay Php n (mudra) ni chung l mt du hiu th l. Trong tranh

tng, mi v Pht c trnh by vi mt kiu tay c bit, va t nhin
va l du hiu ca Pht tnh. n bng tay gi l Th n, bng t th ca
thn th gi l Kh n. Trong Kim cng tha, n thng i i vi Thn ch
tng ng, nhm gip hnh gi chng nghim cc cp bc tinh tin ca tm
thc v to c mi lin h gia hnh gi vi v Pht hoc B tt ang l
i tng ca qun linh nh.

V tr t bn tay, hng ca bn tay v cch b tr cc ngn tay hnh thnh

mi n chnh, trong nm n u c tm quan trng v ni bt hn phn
cn li.

1. n thin;
2. n gio ho;
3. n chuyn php lun;
4. n xc a;
5. n v u;
6. n th nguyn, cng c gi l D nguyn n;
7. n ti thng b ;
8. n tr hu v thng;
9. n hip chng;
10. n kim cng hip chng.

Kim cng ch

Kim cng ch (vajra), mt php kh c dng trong nghi l Mt tng, c

ng cn t Kim cng tha (Vajranaya). Ni chung, kim cng ch kch c
nh, va nm trong lng bn tay. N gm mt khi cu gia, tr ra hai
u i xng nhau. Mi u c nm chi, ging nh cc cnh ca bng sen,
un ra ngoi ri cng t vo mt im. Vi hnh thc v b cc nh th, kim
cng ch cn c gi l kim cng chu, biu hiu s thc ng nht th
ca v tr, vt ln trn mi nh nguyn c tnh qui c.

B phn no ca kim cng ch cng mang tnh biu tng. Khi cu biu
tng s thun khit, ngha l ci ti gic ng. mt u ny, nm cnh
sen biu tng cho ng c gm v minh, sn hn, kiu mn, m m v
ganh t. u kia biu tng cho ng ho ca nm i Pht Nh Lai, mt
ng im trung tm v bn cc hng ng bc ty nam trn Man-a-
la.

Do , c dng nh mt ton b, kim cng ch biu tng cho s

chuyn th: c th bin cc c cht ngn chn qu trnh chuyn th ca ta
thnh ci rt hon ho m ta ang tm kim. Nhng ng nt ca kim
cng ch cng phn nh ci nhn nh nht ca Mt tng, ngha l cc c
cht ln cc ho cht u xut pht t mt tm im thc ti. c dc
trong bn cng chnh l tin dc ca bn.

Gi nh cn bn trong Mt tng v tht s trong ton b Pht php, tim

n trong mi hnh thc ca n l rng khng c hai th gii tch bit: mt
l th gii khch th ngoi ta v mt l th gii b n ring t ca bn
ng bn trong ta. i vi Pht gio, ti hu l khng bn ng; tng
bn ng hon ton ch l thut ng qui c, v mt khi phn tch cc k
rt ro th khng mt bn ng no c th ng vng.

Nh th, di ci nhn ca Kim cng tha, cc sc mnh thao tc khp v

tr bao la mnh mng cng c tm thy trong con tim (tm) ca mi
ngi. Ch c mt th gii, khng hai.

Nh nht

Ng c chuyn thnh ng ho, B tt Qun th m mm ci t i cng l

i Hc mnh ngi mt th, ting gm rng kinh khip cng l m thanh
xua tan cc chng ngi tu tp, qun qut tnh dc cng l ho hp v tr,
thc ti th thun khit v l Mt, l Nh nht. T Khng tnh ti Chn
khng khng ngoi Diu hu, ta i ti Nh nht. Trong khi thm d
tng

Nh nht, ta bt gp s vn l mt con ng khc i vo trit hc Pht

gio.

1. Nh nht l hip nht khng xc nh. Ni cch khc, tri nghim Nh

nht l nhn chn thc ti vt qu mi phn chia, vt qu s phn bit
ci ny vi ci n. V do , i ti qu bn kia tri gic qui c v thi gian
v khng gian.

2. Nh nht v th phi thi gian, bt bin v hng cu. Nh nht biu

hin thc ti ton b trc khi n b phn chia ny n do bi tri nghim c
tnh qui c ca chng ta v n. N cng i ti qu bn kia s phn bit ng
vi v ng.

3. i vo tri nghim Nh nht do chnh l s t gii phng v n

mang con ngi ti qu bn kia vn s trong th gii v thng, ni to ra
kh no.

Trong qun linh nh, hnh gi hnh dung v H Thn c th v ring t ca

mnh, m chm mnh trong hnh nh y, v iu c th to ra n tng
rng c s tch bit gia v thn c hnh dung ho v bn thn hnh gi.
Th nhng ngi Kim cng tha qu quyt rng ta khng nn nhit tnh
qu ng vi linh nh ca H Thn y v chng ch l nhng biu th trong
tm thc ta. Ti thi im thch hp trong din tin qun tng, ta xo sch
cc hnh nh y v trc nhn Khng tnh.

Nh th, ngay trong kha cnh Mt tng b xem nh mt tn gio qui c

th phng thn linh, vn hin hu li nhc nh rng tt c nghi l v thc
hnh ch l qu trnh tu luyn tm tr. V ta cng khng nn nhn mnh li
nh mt hin hu duy nht trong tm tr, v lm th tc l to ra s
phn bit ng vi v ng, ci m Pht gio nh mt ton b mun ta vt
qu. Ch c mt thc ti, v tm tr ca ta l thnh phn ca thc ti y.

IV. Pht trin ca Kim cng tha

Cng on Kim cng tha

Cc nam n o s a dng ca Kim cng tha cng vi t lp thnh

ct li ca mt cng ng Mt tng c pht trin y . C nhng o s
l tng s sng trong rng, i theo mt hnh thc sa i no , trong c
mt s nt khng ging vi li sng chnh thng, lm thnh c tnh ca
cc siddha thi k u. K n, c nhng phi hp cc kiu mu ca li sng
truyn thng c tnh tu vin hn (bao gm s lin h mt thit vi Nht thit
hu b v vic nghin cu kinh tng) vi cc kiu mu c bit mang tnh
Kim cng tha hn. Tuy vy, khng mt b phi no s hu c quyn mt
kiu sng v c nhiu hnh gi Mt tng di ng qua li gia c hai.

C nhng gi cho thy mt s o s Mt tng v mi quan h mt thit

vi triu i Pla nn s dng nghi thc tn gio lm l ng quang cho
tn vng v bo v nh cm quyn cng vng quc ca h chng li
nhng sc mnh c d c th e do phc li ca gii thng tr. Cng c
nhng nghi l c th hin nhm tng tin trnh tu Pht ca nh vua,
thm ch c th tn phong mt v vua lm B tt hoc Pht sng.

Trong giai on phc hng sc sng ca B-la-mn gio, khng thiu nhng
l do vng chi tin rng ngi Kim cng tha gp phn duy tr lng
trung thnh ca cng ng c s Pht gio. Cc siddha ni ting v nhng
thnh tu tn gio v tr thc, ng thi quyn nng huyn thut ca h
c ngng m rng ri. Nhiu hc gi Ty phng c khuynh hng cho
rng chnh s kin cc thnh t ban s ca Tantra Bc n thm nhp Pht
gio, gp phn hnh thnh Mt tng v sau a ti vic h thng ho Mt
gio l nguyn c khin Pht gio nh mt s h tr ca dn chng ti n
. Tuy th, trong thc t, c l sc sng mi m hnh gi Kim cng tha
a dn vo cng khin cho Pht gio n c kh nng ko di s ng h
ca dn chng, lu hn thi gian ng phi tn li ca n.

C mt ngn hn Trung Hoa

Ti Trung Hoa, Pht gio Mt tng c gi l Mt gio, B mt gio, Du gi

hnh gio hay Chn ngn tha, v thnh hnh vo i ng.

Nm 714, cao tng Thin V u (Subhakarasimha, 637-735) t Trung n

sang Trung Hoa truyn gio Mt tng, dch b i Nht mt php ra ch Hn
v c phong l Quc s. Bn nm sau, s Kim Cng Tr (Vajrabodhi,
663-723) ngi Nam n, sang v dch Kim cng nh Du gi trung lc
xut nim tng php. K , t ca s l Bt Khng Kim Cng
(Amoghavajra, 705-774) dch Kim cng nh kinh v tr thnh mt trong
bn dch gi kinh in ni ting nht ti Trung Hoa. Ba v cao tng Mt tng
y hong php khp ni, dn dn hnh thnh tng phi Mt tng Trung Hoa.
C ba c gi chung l Khai Nguyn tam i s.

Bt Khng Kim Cng, gi tt l Bt Khng, hiu Tr Tng. S ngi gc Tch

Lan, n Lc Dng nm 720, th gii T kheo ti cha Qung Phc (724)
thuc truyn thng Nht thit hu b. Nm 741, s quay li n , th gio
Mt tng ti Tch Lan, do i s Ph Hin truyn mt n v c xem l t
th su ca Mt tng Trung Hoa. Nm nm sau, Bt Khng v kinh
Trng An, thc hin nghi l Qun nh cho vua ng Huyn Tng. c
triu nh tn nhim nh o hnh, tr thc v huyn thut, s l thy ca ba
vua ng lin tip. Bt Khng kin lp o trng ca Kim cng tha ti
ni Ng , Thi Nguyn, v t Pht gio Mt tng rt thnh hnh.

S Bt Khng c rt nhiu t. Ngi c ch truyn l s Hu Qu, t

th 7 ca Mt tng Trung Hoa. Da trn c s kinh in ca Kim cng
tha, Mt tng Trung Hoa nhn mnh lc i duyn khi, ch trng sc
v tm l mt. Tn theo phng php tu tp Tam mt gia tr Tc
thn thnh Pht. Kinh in Mt tng bng ch Hn rt nhiu, v php tc
nghi l rt phc tp. Hin nay ti Trung Hoa vn bo tn c nhiu bn
dch kinh Mt tng vi cht lng rt cao, dng lm ngun t liu di do
nghin cu Pht gio Mt tng n v Hoa.

Cng nh ti n , ng li truyn th trong tng phi ny ch yu bng

khu quyt bo mt do tn s ch thn truyn cho tng t. V l l
do khin Mt tng tuy c nhiu ngi knh ngng nhng khng th lan
truyn rng ri v nhanh chng b trit tiu. D s Bt Khng l thy ca ba
i vua, sau khi s t trn, Mt tng suy tn v khng c o s no t n
sang na. T , Mt tng ch cn lu li nhiu du vt trong sinh hot
ca Pht gio Trung Hoa.

Pht trin su rng ti Nht Bn

Sau khi tu hc Mt tng ti Trung Hoa, chuyn v Mantra: chn ngn, chn
m v thn ch, i s Khng Hi (774-835) tr v Nht, m o trng ti
Cao D v sng lp Chn ngn tng, mt hnh thc Pht gio b truyn,
ng vi ngun gc n ca n.

K tha lp lun ca Kim cng tha, Chn ngn tng xc nhn rng trong
lch s, c Pht c tnh lch s ch rao ging gio php ca ngi ti mt
mc gii hn no . Trong thc t, ngi cn c php khc na. l
mt truyn thng giu kn lin quan ti ba b mt thn, khu, , ba phng
php mi ngi c th gic ng v tr thnh mt v Pht sng. B mt
thn nm trong Th n, b mt khu nm trong Mantra v b mt
nm trong Qun tng.

Theo i s Hong Php, mt danh hiu khc ca s Khng Hi, ch c th

din t gio php bng hnh nh ngh thut, trong hnh Man-a-la
ng vai tr quan trng nht. Th i Nht Nh Lai, Php thn v tn, lm
v Pht nguyn thu tuyt i, Chn ngn tng ch trng rng ch nhng k
c im o mi c th tu tp theo tng ny. Bn tu tp tinh tin tm
linh cho ti khi bn t ti im nhn ton b v tr nh mt biu th ca i
Nht Nh Lai. Ti Nht Bn, v Pht vi nng lng tr hu hon ho y c
v nh mt tri v bn v Pht cn li trong Pht gia c xem nh cc hnh
tinh xoay chung quanh.

i s Khng Hi li tc phm Thp tr tm lun gm mi chng, trnh

by mi cp bc pht trin ca thc gic ng. Cho ti nay, Chn ngn
tng vn pht trin ln rng ti Nht Bn.

Ch yu Ty Tng
Ch yu t n truyn sang, Pht gio Ty Tng c thnh hnh t th k
8 vi ni dung kt hp cc gii lut ca Nht thit hu b cng cc php tu
ca Kim cng tha. phn di, chng ta s bn chi tit v ch ny.

Ho nhp vo Vit Nam

Sng gia t tri bng ngh chi li v lm rung nc, dn Giao Chu
hn c s trc nhn su xa v nng lng v tr v b chi phi bi nhng ri
ro do thi tit, sng gi v thu qui nn sinh hot phong tc v tn ngng
khng khi m mi m tn d oan. Mi trng y thc y con ngi d
dng tm ti tn ngng v thn linh nh mt ni trng cy v c an i.
V nh th, n rt thun li cho Mt tng, v ngoi nhng nghi l v thc
hnh huyn thut, tng phi cn ny chp nhn s c mt ca cc thn linh
bn a ang c dn gian th phng.

Mt tng n vi ngi Vit theo nhiu con ng khc nhau t n ,

Trung Hoa v Chim Thnh. Khng ng hn thnh mt tng phi c bit,
Mt tng ho nhp nghi l v thc hnh ca mnh vo cc phi Thin tng,
v cng vi Tnh tng lm thnh ba thnh t quyn vo nhau ca Pht
gio Vit Nam. C th chia qu trnh thm thu ca Mt tng ti Vit Nam
thnh ba thi k.

1. Du nhp v thnh hnh. T-ni-a Lu-chi (Vinitaruci, ?-594) l khun mt

u ngun. T n , s qua Trung Hoa, tr thnh mn c php ca
Tam t Thin tng Tng Xn. S sang Giao Ch khong cui th k th su,
khai sng thin phi T-ni-a Lu-chi t cha Php Vn (cha Du) H Bc.
Ti y, s dch i tha phng qung tng tr, mt b kinh Tantra, a ti
mt trong nhng c im ca thin phi ny l s c mt ca yu t Mt
tng.

Tng tr l ting dch ch dharani (-la-ni) trong Phn ng, c ngha l duy
tr thin php v ngn nga c php. Trong sch i tr lun, Long Th
lit k bn loi -la-ni: php, ngha, ch v nhn. Ch -la-ni l duy tr
cc thn ch khng qun khng st. y, thn ch l nhng mt ng
pht sinh trong khi thin nh v c xem l linh nghim khn lng.

Di ch kho c cho thy thi inh v Tin L rt ph thng vic thc hnh tr
ch. Phi T-ni-a Lu-chi v sau cn c thin s Sng Phm (1004-1087),
php h th 11, sang n tu hc 9 nm. S m trng dy ti cha Php
Vn, trong s t c s o Hnh (?-1115), (thng gi l T o Hnh)
rt ni ting v ph ch Mt tng. S Tr Bt (1049-1117), k tha Sng
Phm, c li mt bi k kt thc bng mt ng n t r r tt r.
Trc , thin s Mahamaya (i o tng) cng thuc php h th 10 ca
thin phi ny. S xut thn t mt gia nh Chim Thnh c bi cnh tn
ngng i tha phi hp vi o th thn Shiva. Theo li k, s Mahamaya
ch ng c tm v c v s php thut. S thng vn du thi trin thn
thng lm phng tin gio ho. S ph ca Mahayama l Php Thun (914-
990) ni ting thc hnh nhiu php thut. Thin s Vn Hnh (?-1018), th
h 12 ca phi T-ni-a Lu-chi rt tinh thng Mt tng.

S V Ngn Thng (?-826), hc tr ca Thin s Bch Trng Hoi Hi,

ngi ch trng kt hip gia thin v cc vic lao ng chn tay trong v
ngoi thin vin. T Trung Hoa, nm 820, s sang ti cha Kin S, Bc
Ninh, lp thin phi V Ngn Thng. Tuy khi u, thin phi ny khng
thuc truyn thng Kim cng tha nhng 300 nm sau, trong hnh trng
ca cc thin s nh Khng L, Gic Hi v Nguyn Hc phn nh kh nhiu
nh hng ca Mt tng.

S Khng L (?-1119), i th 9 ca V Ngn Thng, tng i n hc v

Mt tng v c lc tr thn thng. Tng truyn s c nhiu php thut,
nh bay gia tri, i trn mt nc, hng phc cp beo, v.v... S c
phong lm quc s sau khi dng php thut cha lnh bnh ngi xm v
rng nh mnh h ca vua L Thn Tng.

S Gic Hi, chung thin phi v bn ca s Khng L, tng lm nhiu php

l trc mt vua L Nhn Tng v qun thn. S c vua khen trong bi
th: Tm Gic Hi nh hi / o Thng Huyn tht huyn / Thn thng v
bin ho / Bn Pht bn l Tin (Thch Nht Hnh dch).

S Nguyn Hc (?-1174) thuc i th 10 thin phi V Ngn Thng. S t

nhiu thn thng nh tr bnh, cu ma, v.v Vua L Anh Tng knh phc,
s ra vo cung t do. Sau s vin c tui gi sc yu, lui v tr tr cha
Qung Bo lng Chn H, Nh Nguyt. S t theo hc vi s rt ng,
khng di trm ngi.

Tng kt thi k ny, Nguyn Lang (Thch Nht Hnh) trong sch dn,
tp I, t. 217, vit nh sau:

Mt Gio thnh hnh ti Vit Nam t nhng th k th by v th tm; tuy

thin phi V Ngn Thng c sc t bo v khng Mt Gio thm nhp [.]
nhng vn khng trnh khi nh hng ca gio l ny. S kin [y] cho
thy tm quan trng ca Mt Gio Vit Nam t ngy T Ni a Lu Chi n
Vit Nam qua inh, Tin L cho n cui L.

2. Thanh lc v bin dng. Huyn thut ca Mt tng nu khng s dng vi

cu cnh tinh tin tu tp s tr thnh mt dng php ph thu, p ng nhu
cu m tn v to th pht trin cho d oan khin ngi tm n o, trn
thc t, ngy cng i lc con ng o. iu tr thnh s tht khi ti
cui i L, bn sc ca Pht gio Vit Nam b lu m v loi Mt tng c
th hin trong thi . Phi ch ti i Trn mi thanh lc c phn no,
nh s ym tr ca hong gia, tp hp hai thin phi va k cng thin phi
Tho ng lm thnh Trc lm Yn t.

Nhng ri chng bao lu, ch sang i Php Loa (1284-1330) v Huyn

Quang (1254-1334) di nh hng ca Pht gio Trung Hoa v Ty Tng,
Mt tng li khi phc tr li. Sch i Vit S k Ton th ca Ng S Lin
c ni ti tng s Mt tng Ty Tng l Du Chi B Lam sang truyn gio di
thi vua Trn Nhn Tng v lm nhiu php thut. Ti nm 1311, ng li
em con gi ca mnh l a La Thanh sang Thng Long v c vua tuyn
vo cung. ng li kinh s cho n ngy qua i.

Sau thi Trn, Vit Nam bt u thi k nhiu xo trn, Mt tng nhanh
chng b bin cht v khin cho sinh hot tn ngng dn gian ngy cng sa
vo tnh trng m tn d oan hn.

3. Cng Tnh tng ho nhp. Gii tng l cng tip cn vi dn d th

cng phi p ng nhu cu tn ngng ca tn vn ch ngh mnh tm n
tn gio c cu kh cu nn khi sng v siu thot khi cht. V th
cng ngy yu t Mt tng v Tnh tng cng mnh, chim ch trong hu
ht sinh hot nghi l v thc hnh.

Theo Thch Nht Hnh, cc tu vin thin, nh hng Mt tng v Tnh

tng tuy ln, nhng s to thin vn l chnh yu. Ti cc l cu an v cu
siu [hay tang l, v.v ti gia], s tr tng cc -la-ni v s nim Pht cu
vng sinh tr thnh chnh yu. (Sch dn, tp II, t.32)

Tn gio v php l

Trong Phc m Kit gio, cc php l ca c Gisu ng vai tr th yu so

vi ngha ca li ging v cuc i ngi. Trong kinh Pht cng th, thn
thng ca cc v Pht v B tt ch c tnh ph tr, ngha l ng vai tr
ph, v thm ch kinh sch cng ch l chic b chuyn ch. Sau khi sang
b, ngi qua sng phi li b i trn i chn ca mnh, cng nh
khng nn mi ng ngn tay ti qun nhn mt trng m n ang ch.
Ngay c vi Mt tng, chng cui ca qun linh nh l xo sch mi hnh
tng cm nhn Khng tnh. D thin xo ti my i na, phng tin
cng ch l phng tin.
Tn ngng v tn gio s vn mi mi c mt trong cuc sng ca loi
ngi. Nhng thc t, khng phi mi ngi u n vi tn gio trn i
chn hnh gi i theo o tu v sng vi tm t hng ti gii thot.

Trong cun Anh em nh Karamazov, Dostoievsky vit: tuy c Gisu ni

thng vo mt qu d rng con ngi khng nn tm kim nhng du hiu k
diu, th nhng loi ngi li c nhu cu c nghe ni hoc nhn thy hoc
mng tng c php l, v Gio hi Thin cha gio khng th khng p
ng i hi y. Ngi Tnh tng v ngi Mt tng u bo rng cn cng
hin cho cc tn thi mt php, vn nng ni v yu ui, mt con ng
o thch hp vi tm t tnh cm v nm trong tm nm bt ca h.

Nh th, t hng ngn nm nay, vn lu hnh mt khi nim ph bin rng

hu ht tn tm n tn gio vi nim tin siu nhin c an i v cu
cha. Chnh khi nim y cng nhng trin khai n trong sinh hot tn gio
i chng khin v s tng l tht lc s mnh cao c ca mnh. H b h
gim thnh k t t vi chic o khoc gi l i biu cho quyn nng siu
nhin ti thng. V tn gio b y xa dn mc ch hng dn tm linh
vn ch sng o, ngha l t gii thot ngay gia lng i.

Vn ly cu cnh tm linh lm trng tm ca mi nghi l v thc hnh

tn gio cng nh xc nhn ranh gii gia gio ho chn chnh v huyn d
m dn c t nng ln i vai ca gii tng l vn lun lun l tr no v
xng sng ca mi tn gio. Bn cnh ,
cc nghi l v nhng trnh by gio thuyt
cng cn c hin i ho bng cung cch
v ngn ng thi i, i km vi cc lun c
kh thi c tnh trit hc v chng l kh tri
ca khoa hc, xy dng mt nn thn hc
mi m ct li ca n vn l li ging y
minh trit ca ng khai sng.

V. Pht gio Ty Tng

Nc nh ca th gii

To lc cao trung bnh 4.900 thc, gm phn ln dy Himalaya quanh

nm tuyt ph, ni c tr ca cc thn linh n v u ngun ca 6 dng
sng ln gm M Kng, sng Hng, sng n, Dng T, Hong H v
Brahmaputra, Ty Tng c xem l nc nh ca th gii.
Nm trong vng Trung , lnh th Ty Tng rng 1.221.601 cs vung (gp
hn ba ln ri din tch nc Vit Nam), cng thm khng gian vn ho Ty
Tng ti bn tnh Thanh Hi, Cam Tc,
Vn Nam v T Xuyn. Th Lhasa
cng l thnh a ca tn Pht gio
Ty Tng khp ni trn th gii hng
v. Mt nm kh hu kh sut 9 thng.
Pha bc ma h nhit cao, ma ng
lnh khng khip. Nng nghip t cung
cp vi t ai qu cao, kh canh tc
bnh thng, nn chn nui di ng trn
cc tho nguyn mnh mng l chnh.
Gn y c mu sinh thm bng ngnh
du lch.

Theo ting A Rp v Ba T, ch Ty Tng c gc t ch Tubo ngha l

cc cao. C dn bn a thun chng, tc en, mt nu, da nu, sng
tha tht, ri khp khu vc t Ladakh Kashmir ti cc tnh ty bc Trung
Hoa. Ngoi vi trm ngn ngi hin sng hi ngoi, dn s ni a
khong 2,732.000 ngi, theo thng k nm 2004. Ngi Ty Tng phn b
thnh nm gii chnh: tng l (chim khong 1/5 dn s, trc thp nin
1950), qu tc, thng bun, mc t v nng dn. Ngoi ra, cn c ngi
ca cc sc tc Menba (Monpa), Lhoha, Mng C v Hi.

Theo truyn thuyt, lch s Ty Tng bt u vi mt con kh v yu tinh

Raksasi khi con kh c lnh ca B tt Qun Th m ti cao nguyn ny
tu tp. N yu Raksasi do s git hng ngn ngi nu con kh khng chu
ly n. c php ca c Qun Th m, c hai thnh hn, sinh nm ngi
con lm thnh t tin ca dn tc Ty Tng. Truyn thuyt y c lu hnh
rng ri, m t trong sch v v tranh tng. Thm ch Tsedang, tn ca th
ph vng Shannan, c ngha l ni con kh y chi a.

Tuy th, cn c vo nhng di ch kho c v a cht, cc nh dn tc hc

tin rng ngi Ty Tng l hu du ca cc b lc Thanh (Qing) du mc v
bn a thuc chng Mng C. Theo kho c hc, c th tm c du vt
ca Ty Tng t thu cha c lch s, lc cuc sng cn gin d thi k
nguyn . Mi ti th k 7 sau CN, lch s ca Ty Tng vn gi kn
trong truyn thuyt v huyn thoi.

Ty Tng hp nht t th k 7 di triu vua Songtsen Gampo (k.609-650),

lm thnh mt quc gia hng cng cho ti th k 10 th li b phn ho ra
nhiu lnh a. c im ca thi y l t ai chia thnh ba loi khc nhau:
t ca gia nh qu tc, t ca tu vin thuc cc b phi Pht gio v t
trng t do s dng. Dng phn chia y ko di cho ti thp nin 1950, vi
khong 700.000 ngi lm nng trong tng s 1,25 triu dn.

Ti th k 13, Ty Tng b sp nhp vo quc Mng C. Tng phi Pht

gio Cch l (Gelugpa) c ngi Mng C chp nhn cho lnh o vnh
vin. Tip l giai on trung gian ca cc triu i trong 300 nm, vi v
t lai Lt ma i th nht (1391-1475). Ti th k 16, Mng C li xm
chim v tuyn b dng Pht hin thn qua cc t lai Lt ma s l ngi
chnh thc nm c th quyn ln o quyn.

u th k 18, Trung Hoa lp c vn ti cao thng tr ti Lhasa, nhng

chnh quyn vn trong tay v t lai Lt ma. Ti u th k 20, quc
Anh, Trung Hoa v Nga cng nhn quyn ca Bc Kinh thit lp quyn lc
Ty Tng vo nm 1910, nhng qua nm sau, qun nh Thanh phi rt v v
n ra cch mng Tn Hi, li c hi cho v t lai Lt ma lc ti lp
quyn kim sot. Nm 1913, Mng C v Ty Tng k chung hip c cng
nhn nhau v tuyn b c lp vi Trung Hoa Dn quc.

Nm 1950, qun i Cng ho Nhn dn Trung Hoa tin vo Ty Tng,

khong 6.000 ngi cha b ph hu v Ty Tng b sp nhp vo Trung
Quc, thnh mt tnh t tr. Trong thi cch mng vn ho vo gia thp
nin 1960 th k 20, nhiu di sn vn ho ca Ty Tng b Hng v binh hu
hoi, hng ngn tng ni b git hoc b cm t, v trong s hng ngn tu
vin ch cn li mt t khng b p ph.

K t nm 1959 t lai Lt ma ng nhim (Tenzin Gyatso, 1935- ) b

qun thc, k sng lu vong Dharmsala, bc n. Nhng vn ng cho
nc Ty Tng c t tr v cc hot ng hong php hip vi phm cch
v t lai Lt ma i th 14 ny gp phn tch cc a Pht gio ngy
cng tr thnh mt tn gio th gii.

Bn gio bn a v nguyn thu

Bn, nguyn ngha l thnh cu, tng nim. Ch Bn dng ch cc trng

phi tn ngng bn a khc nhau ti Ty Tng trc th k 7 sau CN.

Theo truyn thng Ty Tng thi tin Pht gio, gii th lnh, c bit cc
vua, u cn ti s che ch vi y nghi thc ca nhng Bn-p tu s
o Bn, nhng tr chi cng cc cu b nhim v nhng thi s ni ting
vi cc bi ca tng nguyn. Theo thi gian, trch nhim ca Bn-p trong
vic cu vin sc mnh siu nhin c bin ci v m rng thnh mt loi
tn gio nguyn thu v bn a. Qua cc thi k pht trin ca mnh, Bn
gio tng hai ln c phong l quc gio.
Thi k Bn gio s khi, gi l Bn gio tit l ko di cho ti th k 7,
ct li l cc yu t tn ngng dn gian v cha c vn bn lm c s v
Ty Tng cha c vn t. Gm nhng tng l bit bi ton v ch tr tang l
thu ht s bo h ca Tri cho ngi sng v k cht, cc Bn-p dng
nhiu phng tin khc nhau nhm ch ng ma qu di thp, hin t cho
thn linh trn tri v thanh lc t m gia, ng thi, thng gii quyt
nh ca thn linh bng cc mu dy thng v cc cu hi v s mnh.

Trong thi gian Pht gio du nhp v pht trin k t thi vua Songtsen
Gampo, Bn gio li v hu trng vi nhim v ch yu l c hnh tang l
cho nh vua. Lc ny, cc Bn-p c nhng tip xc u tin vi ngi cng
gii cc vng xa hn, bn ngoi bin cng Ty Tng. T , hnh thnh
cu trc l thuyt trit hc ca o Bn.

T gia th k 9, Pht gio b n p, Bn gio li c phc hi di triu

vua Langdarma (838-842). Vi s xut hin ca Shenrab, ngi c tn
th nh c Thch Ca Mu Ni trong vai tr chnh thc sng lp Bn gio,
truyn thng ny thu ht thm nhng b phn quan trng ca hc thuyt
Pht gio. Cc li ging a dng y cui cng c kt tp v h thng ho
trong mt i tng vi cu trc tng t nh i tng ca Pht gio Ty
Tng. Shenrab chia gio l o Bn thnh chn tha, bn ci u gi l Nhn
tha v bn ci sau gi l Qu tha.

i tng ca Bn gio k t thi phc hng, gi l Bn gio chnh thc,

cng c chia thnh hai nhm. Nhm Kanjur gm cc thn thoi, hc
thuyt v tiu s ca Shenrab. Nhm th hai, Katen, gm cc vn bn v
cc ch gii c th, nghi l v tranh tng. Theo i tng y, tn Bn cng
c ch li ging hoc tn gio v n kh ging vi chos, mt ting Ty
Tng dng dch ch php (dharma).

Ni dung cc hc thuyt ca Bn gio hon ton ng ho vi nhng g c

bo lu trong Pht gio Ty Tng v qu v Pht, l tng B tt, v.v
Chim tm quan trng c bit l hc thuyt trong i cu knh, c bo lu
song song vi tng phi Ninh-m ca Pht gio Ty Tng, trong Bn gio
cho rng c mt trng thi khng th ni nn li qu bn kia ton b biu
th v bn kia mi v Pht.

Bn gio cng quan tm ti vn qu m v huyn thut. N th hin mi

quan tm y trong hc thuyt v chn tha, gm chn cp bc pht trin, i
t nhng g lin quan ti bi ton ti thc hnh Mt php cao nht. Sang th
k th 10, Bn gio li li v hu trng, nhng a v c tn cho Pht
gio, tuy th vn sinh hot tim tng trong dn chng cho n nay.

Qu trnh pht trin ca Pht gio Ty Tng

Gm ba thi k:

1. Pht gio du nhp di thi vua Tongtsen Kampo, th k 7, c s

ng h ca hong gia v nhanh chng chim a v trung tm. Nh vua cho
xy nhiu n cha trong c Jokhang, v sng ch ch Ty Tng dch
kinh Pht t ting Phn. Vua Trisong Detsen (k. 741-797), ngi c xem
l Asoka ca Ty Tng, tn phong Pht gio lm quc gio v cho xy dng
tu vin Samsye; cng on Tng gi bt u hnh thnh. Di triu vua y,
Pht gio do hai cao tng n l Tch H (Santaraksita) v Lin Hoa Sinh
(Padmasambhava) truyn sang; trng phi Ninh-m (Nyingmapa) c
thnh lp.

Thi k ny Pht gio Ty Tng c tip xc v tranh lun vi Thin tng

Trung Hoa, nhng ri theo hn Trung qun tng n .

2. Pht gio bt u b bch hi t triu vua Langdarma (k.803-842).

ng b mt nh s m st v t nc ri vo tnh trng v chnh ph sut
mt trm by chc nm.

3. Pht gio phc hng bt u t nm 1012 khi hu du ca cc nh s

quay li min trung Ty Tng v thnh lp tu vin Cual Lukle. Vi s khch l
ca dng di vng quyn ngy trc nay mi khi phc, Pht gio li c
truyn b ln th hai vi A--sa (Atisa) m nh hng ca v s ny cn
ko di ti nay. Trong th k 11, pht sinh hai trng phi Ca-nh-c
(Kagyupa) v Tt-ca (Sakyapa). Ti th k 14, ra i trng phi Cch-l
(Gelugpa). V th l bn trng phi ln ca Pht gio Ty Tng, t
phn r nhiu chi phi nh khi hp khi tan.

Nm 1351, thnh lp Hc vin Nalanda, vi qui m khng khm Hc vin

Nalanda ti Magadha n thu trc. Hc vin ging dy Tantra v Nhn
minh hc (lun hc) cng cc ch Bt nh Ba-la-mt, Trung qun, Duy
thc, A-t-t-ma, Lut Tng, v.v

Sut chn th k va qua, Pht gio Ty Tng pht trin theo mt c tnh
c bit, trong nhiu im bt ngun t thi A--sa, th d gii hn ngh
thut trong s ph din tn gio, nn gio dc khc nghit trong tu vin to
nn nhiu tranh lun trong gii tr thc ca cc tng phi Pht gio, cc du
gi s (yogin) phi qui c vi truyn thng pht trin nng lc d thng,
tm quan trng ca khu truyn b mt gia tn s v t.

Cc ngun ca Pht gio Ty tng

Tuy chia s vi Tiu tha lng tn knh c Thch ca Mu ni l v Pht c tnh

lch s, nhng nh mt truyn thng i tha, Pht gio Ty Tng m rng
trng tm qui ngng gm vo cc v Pht v cc B tt khc khp ba
ngn th gii.

Cho ti nay, cc hc gi tng i ng thun v ba ngun, trong c hai

c th v mt thp thong, lm thnh ni dung ca Pht gio Ty Tng:

1. Nht thit hu b. Truyn thng Nht thit hu b, cn gi l Cn bn

nht thit hu b, cho rng mi s u c. Hin ti, qu kh v tng lai,
tt c u hin hu ng thi. Quan im ca b phi ny nm gia Tiu
tha v i tha, tuy th trong c vi yu t nguyn thu ca i tha
nh nim tin vo B tt, v thuyt Ba thn. B kinh A-t-t-ma ghi bng
ting sanscrit ca b phi ny, do s Th Thn tng hp, l mt ngun c
th ca Pht gio Ty Tng.

2. Kim cng tha. y l ngun quan trng nht. Ngoi nhng kin gii
ca Long Th v V Trc v b kinh Bt nh Ba la mt, phn cn li l ton
b l thuyt ca Kim cng tha v Ba thn, nim tin B tt cng gn nh
ton b nghi l v thc hnh ca Mt tng c thch nghi theo mi trng
Ty Tng, k c i th n, Mandala, Kim cng ch, Kim cng ph ch,
v.v

3. Bn gio. Theo cc hc gi, y l mt nh hng khng th khng c

tuy mc hp th vn cn nm trong vng tranh lun.

Ba nhn vt truyn gio

Tch H (750-802)

Tn n l Santaraksita, qu Bengal, ng Bc n. Thuc Trung qun

tng nhng c tnh cht dung ho vi Duy thc tng, v th s l mt i
biu ca h phi Trung qun-Duy thc tng. S li nhiu tr tc quan
trng, trong c cun Chn l tp yu (tattvasamgraha). Tuy khng phi
l cao tng u tin t chn n Ty Tng, nhng s l ngi m du tch
cn li tn ngy nay.

S Tch H cng mn l Lin Hoa Gii (Kamalasila) i din cho tng

Trung qun-Duy thc a nhng quan im ca Duy thc vo hc thuyt
ca Long Th. ang l ging s ti Hc vin Nalanda Magadha, s nhn li
mi ca vua Trisong Detsen, v hai thy tr khng ngi kh nhc vt v
cng nhau sang Ty Tng. Tng truyn Lin Hoa Gii tham d mt cuc
tranh lun vi Thin tng t chc ti . Trong cuc tranh lun y, Lin Hoa
Gii thng li v sau nh vua Ty Tng tuyn b ly Trung qun tng lm
gio php chnh thng.
Tuy th, gp thi bui nhiu thin tai v b dn chng xem nh l im
tri t khc Pht php khin sau khi khuyn nh vua nn mi Lin Hoa
Sinh, s hi hng. Lin Hoa Sinh sang v thnh cng, m ng cho Tch
H ti nhp. L ngi u tin thc hnh nghi l Th gii cho ngi Ty
Tng, s li cha Tang duyn truyn gio 13 nm, v chm lo dch kinh
sch t Phn ng sang ting Tng. Nh cng trnh phin dch khi u ca
s m cho ti nay, ti Ty Tng lu gi rt nhiu kinh sch b tht lc
nguyn ng Phn.

Lin Hoa Sinh (th k 8-9)

Tn n l Padmasambhava; theo truyn thuyt, s cho i trong mt

o sen ti ty bc Kashmir. Thuc Mt tng chnh tng, s tu theo cc i
siddha v thnh tu nhiu thn thng sau nm nm tu luyn ti ni thiu
xc. c vua Trisong Detsen (755-797) mi sang, s nhip phc cc
chng ngi v thin tai, t nn mng cho Pht gio Ty Tng, sng lp
tng phi Ninh M, v cng vi Tch H dng ln cha Tang duyn.

Cch tu tp ca Lin Hoa Sinh a dng, t tu theo h thng i cu knh cho

n cch s dng dao tru th Phurbu m vo tim hnh nm git ma qu
cho chng c gii thot. S nhn mnh lao ng chn tay, Mt ngy
khng lm l mt ngy khng n, v nn chia mt ngy ra qun tng,
th phng v lao ng, cho ti khi tm tr v th xc khng ti mi s
chng lm: Khi tm tr nh g th khng c g i x phn bit.
Nhng bi dy ca s xoay quanh 6 im, nh mt con ng trc tip v
ngn nht i n Gic ng:

1. c tht nhiu kinh sch, lng nghe cc tn s dy bo nhp tm,

sau ng dng t thy kt qu ng sai;

2. Chn v ch tm vo mt hc thuyt, b qua mi hc thuyt khc,

nh diu hu trn cao ch chn mt con mi duy nht;

3. Sng khim tn cn kim, khng bao gi t nng t ph mnh, b

mun t danh vng quyn uy trong th gian. Vt qu b ngoi v ngha
v cc danh hiu th tc ho nhong a tm thc vt ln cao;

4. Gi lng bung x tt c. Gp g n ny, nh heo ch, khng chn la.

Khng c sc s c hoc n trnh ci g. Chp nhn mi vic t nhin nh
chng n: giu sang, ngho nn, li ch bai hoc ting than trch. Khng
phn bit ng sai thin c thnh bi. i vi nhng vic lm, khng hi
tic, khng hnh din, khng vui mng;
5. Vi tm v t khng thin v, nghe v qun st ht thy li ni v
hnh ng ca mi ngi. Hy ngh rng ngi i nh th , c ny c n.
Qun st th gian nh ngi ng trn nh ni nhn xung;

6. Cp ny khng th din t; n tng ng vi trc nhn Khng tnh

hoc tng ng vi Khng.

A--sa (982-1054)

Tn n l Atisa, ngha l ngi xut chng. Nm 1042, ang l T ca

tng phi Magadha, chuyn nghin cu cc phng php pht trin B
tm v lm ging s ti i hc Vikramasila, s c mi qua Ty Tng. Vi
12 nm sng ti ca s, o Pht li c truyn sang ln th hai v khi
sc sau gn 200 nm b bch hi.

S sng lp trng phi Cam-an, to nh hng ln lao cho nn Pht gio

Ty Tng, nht l dng Cch-l ca Tsokhapa. S xp t li kinh sch b
truyn, a a-la tr thnh n H Thn quan trng trong h thng Pht gio
Ty Tng. Bng cc tr tc ca mnh, s thng nht hai trng phi chnh
ca gio php Tr hu Bt nh gm quan im Khng tnh ca Long Th v
tnh bao trm ca tm thc gic ng theo V Trc.

Tc phm B o ng lun (bodhipathapradipa) ca s trnh by bi

cnh v ni dung ca hc thuyt i tha v l nn tng ca hu ht cc
phi ti Ty Tng. S cho rng cn c km ca mi ngi l do cch tu tp
m thnh ch khng phi bm sinh di truyn mt cch c hu v bt bin
theo chng tc. Thm ch con ng tu tp cng phi tun t theo tng cp
bc m tin ln, khng th b bc no theo li nhy vt, nu khng s
chng bao gi t c cng c v thng.

Trong bi tng th hai ti th nm ca lun phm y, A--sa chia hnh gi

theo cn c thnh ba th bc khc nhau, gi l Tam s hnh tng th :

1. Bc h s. Ngi lang thang trong vng sinh t nhng khng cho l

kh m cho l vui v ly vic cu t li lm mc ch. Loi ngi ny ch
mong c ti sinh vo ni tt lnh;

2. Bc trung s. Ngi tuy chn ght lun hi sinh t, xa ri ti nghip

nhng vn cn tm t li. Loi ngi ny tu v s gic ng ca chnh mnh
(Tiu tha);

3. Bc thng s. Ngi dt ht mi au kh ca mnh, mun cu gip

chng sinh, nguyn dt b mi kh no ca cc loi hu tnh. Loi ngi ny
tu v s gic ng ca tt c chng sinh (B Tt).
Hc thuyt i cu knh

i cu knh c ngha l cng tt, khng cn bt c phng tin no khc,

nn cn gi l i vin mn, i thnh tu (dzogchen, ati-yoga). C th tm
tt gio php ny trong cu: Tm thc ca chng sinh lun lun thanh tnh
thun khit, hnh gi ch cn trc nhn iu . Ngi Pht gio Ty Tng
cho rng gio php ny l Mt php cao nht, do chnh c Thch Ca Mu Ni
chn truyn.

Gio php i cu knh xut pht t Bn s Pht Ph Hin qua Php thn
siu vit vt thi gian v khng gian. Php thn truyn trc tip cho Bo
thn l Kim cng Tt o (Vajrasattva), truyn n ng thn l Garab
Dorje (sinh nm 55 sau CN), v t truyn xung nhiu th h ri truyn
sang Ty Tng.

Lin Hoa Sinh m rng gio php ny thm mt tm na. Theo v i thnh
tu gi y, gio php i cu knh khi i t nhn thc rng th tnh ca
tm thc th thanh tnh, thun khit nhng do bi con ngi khng nhn ra
iu nn mi b trm lun trong vng sinh t. Mun
xuyn ph vng trm lun y, con ngi phi nhn cho
ra tm thc trn tri, t nhin l th tnh ca mi hot
ng tm l. S trnh by cnh ca dn n Tri kin
uyn nguyn l s thng nht gia Khng tnh (sanyata)
v Cc quang (nh sng rc r, abbhasvara). Bn cnh
cc cch th trc nhn Khng tnh, cn c cch da vo
nh sng ca tri kin uyn nguyn m gic ng. y
chnh l c s ca li khi th trong Tng th sng cht,
mt trong nhng lun gii quan trng ca Pht gio Ty
tng (Xem Tng th sng cht, Soryal Rinpoche, Thch N Tr Hi dch,
website Th Vin Hoa Sen).

T Ba thn ti Bn

Cng vi i cu knh, Pht gio Ty Tng k tha cc th n ca Kim

cng tha, tuy qung din khi nim Ba thn Pht theo mt dng c th
hn. Chn Nguyn v Nguyn Tng Bch trong sch dn, t.33, c gii
thch:

Trong Pht gio Ty Tng, ngi ta xem thn, khu, ca mt v o s

chnh l Ba thn, c biu tng bng thn ch OM-AH-HUNG (c theo
ting Ty Tng). Sc mnh ton nng ca Php thn c th hin y
bng B tt Ph Hin (Sammatabhadra) [c v hp nht vi n thn sc
trng, tng trng cho Nht th]. Cc gio php i th n v i cu knh
gip hnh gi t c kinh nghim v tm thc v tn ca Php thn. Bo
 thn c xem l mt dng ca thn gio ho. Cc Bo
thn xut hin di dng Ng Pht v c xem l
phng tin tip cn vi Chn nh tuyt i. Bo thn
xut hin di nhiu hnh tng tch tnh (santra) hay
phn n khc nhau, c khi c trnh by vi cc v H
Thn (yidam) hay H Php (dharmapala). ng thn l
mt dng thn gio ho vi nhn trng. Trong Kim
cng tha, ng thn thng c hiu l cc v B tt
ti sinh.

Ba thn nu trn khng phi l ba trng thi c lp m l biu hin ca

mt n v duy nht, thnh thong c m t bng thn th t l T tnh
(T nhin) thn (svabhavikakaya). Trong mt vi Tantra, thn th t ny
c gi l i lc thn (mahasukhakaya).

Thn n a-la

B tt Qun th m c nhiu hin thn trong c a-la, n thn sinh ra t

nc mt ca ngi; b c s mnh tip tay trong mi hnh ng ca ngi. V
th, a-la (Tara) c ngha l mu, Duyn mu, hoc Ngi cu vt.
A--sa l k u tin tn th v gii thiu n thn a-la vi ngi Ty Tng
trong th k 11. T , a-la tr thnh H Thn ca nhiu ngi.

L hin thn ca lng t bi di dng n thn, a-la c ti 21 dng khc

nhau v mu sc, hnh dng, trang sc v hin ra khi hin khi d. Thng
thng a-la c mu lc hoc mu trng. Trong tranh tng, v thn n y
c trnh by vi hnh hai bng sen, mt n bp ch ban m v mt xe
ch ban ngy, c ni b sn sng cu vt chng sinh c ngy ln m.

Bn loi Mt php

Ly tm thanh tnh v thun khit ca mi ngi lm nn tng tu tp, ly s

hip nht qua qu trnh thng hoa dng tnh (phng tin thin xo,
upaya) v m tnh (tr tu, prajna) lm trng tm ca hip nht ton mn v
ti thng, Pht gio Ty Tng chia cc Mt php thnh nhiu loi khc
nhau.

Ni chung, c bn loi:

1. Mt php hnh ng (kriy-tantra);

2. Mt php trau di (charya-tantra);

3. Mt php hip nht (yoga-tantra);

4. Mt php hip nht ton mn (anuttara-yoga-tantra).

Ring loi th t cn c phi Ninh-m chia lm ba tiu loi:

a. i Mt (maha-anuutara-yoga);

b. Ton mn Mt (anu-anuttara-yoga);

c. Ti thng Mt (tc i cu knh: ati-yoga: dzogchen).

Bn b phi chnh

Qua hai giai on du nhp v phc hng, Pht gio Ty Tng c bn b phi
chnh: Ninh-m, Ca-nh-c, Tt-ca v Cch-l.

1. Phi Ninh-m (Nyingmapa)

Cng c gi l Cu phi v c thnh lp bi Lin Hoa Sinh t th k 7,

thi Pht gio mi t n truyn sang. Cn c gi l Hng gio v tu s
phi ny thng mang y phc mu hng hoc i m hng. T th k 15,
gio thuyt ca Ninh-m c sp xp thnh h thng nhng khng c
thu nhn vo i tng ca Pht gio Ty Tng.

Ly i cu knh lm c s gio thuyt v da trn lun gii ca i s

Long-chen-pa (1038-1364), ngi c tng danh hiu Nht thit tr gi.
Sau 200 nm b bc hi, phi Ninh-m c nhng trin khai gio l trong ni
b v chia thnh ba dng chnh:

a. Dng lch s, hay tuyn gio (kama), da trn hin gio xut pht t
Bn s Pht Ph Hin, trong bao gm cc l thuyt quan trng ca c ba
tha: ba c xe a n Nit Bn. l (1) Thanh vn tha l Tiu tha vi
mc ch c qu A-la-hn; (2) c gic tha, c khi c gi l Trung tha
vi mc ch c qu c gic Pht; v (3) B tt tha l i tha vi mc
ch c qu V thng chnh ng chnh gic cu ht thy chng
sinh.

b. Dng trc tip da trn cc b lc ca Lin Hoa Sinh, gi l Ter-ma.

Chng c giu kn trong thi bch hi v sau tm thy qua khi th
trong gic mng hay qun linh nh. T th, mt trong nhng b lc y, ni
ti qu trnh t thi im cht r b thn T i cho ti ngy th 42, thn
thc tm c ni ti sinh (xem Tng th sng cht).

c. Dng kin chng da trn s tip xc trong lc nhp nh vi Bo thn

ca cc v o s nhp dit. Nh th c kh nng theo li khi th ca cc
v y tuyn b cc gio php c th trong nhng thi k nht nh. Theo
truyn thuyt, chnh qua cch truyn gio php ny m Long-chen-pa trc
nhn nhng li khi th ca Lin Hoa Sinh sau a nhnh T-ma-la
Mt-a (vimalamitra) vo mt h thng chung.

2. Phi Ca-nh-c (Kagyupa)

Ch kagyupa dch ngha l Thnh phi tng tha gi. c o s v l

nh dch thut ni ting ngi Nam Ty Tng M-nh-ba (Marpa, 1012-
1097), sau khi sang n theo hc 16 nm vi v i thnh tu gi Naropa
(1016-1100), ri a v vo th k 11, phi Ca-nh-c ch trng thc hnh
gio php i th n v Na-r lc php. y l gio php ca Naropa gm 6
phng php: to ni nhit; qun huyn thn thy thn l gi to; qun
gic mng tng tin tm linh; qun Cc quang thy nh sng v lng
ca tm thc; qun thn Trung hu; v qun chuyn thc lc lm t
chuyn ho tm thc mnh vo mt Tnh .

Mn xut sc ca M-nh-ba l Milarepa. ng k tc thy, ch trng ti

vic tm truyn tm, t o s trc tip n t. K mn ca ng l
t-bo Cp-gii (Dvags-po lha-rje, 1079-1153) trao truyn cc n quyt
trong phi. mt on di, chng ta s cp nhiu hn ti Milarepa.

Trong B o th tu ph tng trang nghim ca mnh, t-bo Cp-

gii cho rng iu quan trng nht l chng sinh u c Pht tnh v kip
ngi l c hi thun tin nht t B-, thnh Pht, v vy chng sinh
khng nn b l c hi ny. c o, phi c li hng dn ca o s
a hnh gi ti nhng cp bc tip thu trc gic, t B . Tuy th, hnh
gi khng t B cho chnh mnh. B ch tr thnh ngha cao c khi
hnh gi x thn cu tt c chng sinh.

Ti th k 12, phi Ca-nh-c hp th thm l thuyt ca phi Cam-an do

A--sa thnh lp, vi gio php quan trng nht l Sm hi (Lo-jong). y
l mt s php tu thin, i theo con ng B tt v tu trin khai B-
tm. Thi A--sa, php mn ny ch truyn ming, v sau mi ghi chp li.
Lt-ma ng-n (Dromton, 1008- 1064) c li bi k, phng dch nh
sau:

Nu nghe li khng p,
Hy xem l ting di
Nu thn chu kh i,
Hy xem l tin nghip.

T phi Ca-nh-c phn ra thnh nhiu tng phi khc.

3. Phi Tt-ca (Sakyyapa)

Sakyyapa cng l tn mt ngi cha, v cn c ngha l t xm. Theo li

khi th ca A--sa, cha Tt-ca c xy dng nm 1073 v cc cao tng
tp trung li y truyn mt loi gio php thuc Kim cng tha, c tn
Ty Tng l Lam-bras (o v qu), vi khuynh hng ng i chnh l
mc ch.

Lam-bras (c l Lam-dre) cng l tn dng cho mt lot tc phm ca Kim

cng tha dng trong phi ny. Tng truyn chng l cc vn bn rt c,
c mt ngi tn l Drog-mi phin dch v em sang Ty Tng t th k
11. S t ca phi Tt-ca vit nhiu lun gii v cc Mt php y v sng lp
truyn thng Lam-bras ti Ty Tng.

Quan nim chnh trong cc Lam-bras l Nit bn v Lun hi l mt, khng

phi hai. Mun nhn thc c iu y, k du gi s (yogin) phi trit tu
tp. Trong Lam-bras, tm c m t l: (1) Trong sng; (2) Khng, trng
rng; v (3) Bao gm c hai tnh cht (1) v (2). Du gi s chng ng c
c ba c tnh y th mi gi l t gii thot.

i thnh tu gi Virupa, mt trong 84 v siddha ca Mt tng n , sng

vo khong u th k th 9 v c xem l ngi sng lp truyn thng
Lam-bras. V o s y li bi k nh sau (Chn Nguyn v Nguyn
Tng Bch dch):

Tnh thanh tnh sn c

L t tnh ca Tm
Kim cng Va-ra-hi ch tht
ng tm kim u xa.
Di dt v tr con,
T tnh ca tm thc
l vin ngc nh .
Vt khi mi khi nim
l nhn thc ng nht.

Trong cc th k sau, phi Tt-ca ng vai tr quan trng trong i sng tn

gio Ty Tng v nh hng ln c Tng-khch-ba, ngi thnh lp phi
Cch-l.

4. Phi Cch-l (Gelugpa)

Gelugpa nguyn ngha l phi ca nhng hin nhn, cn c gi l Hong

mo phi v tng nhn u i m mu vng. Phi ny nhn mnh c bit
n Lut Tng v nghin cu kinh in. Cn bn tu tp l nhng b lun B
 o th (lamrim), da trn tc phm B- o ng lun ca A--
sa, v nhng tc phm lun v hc thuyt ca cc truyn thng khc.

Truyn thng Cch-l da trn hc thuyt ca i s Tng-khch-ba (1357-

1419) v hai v i t l Gyaltshab (1364-1432) v Kherub (1385-1483).
Tng-khch-ba ch trng sot xt li ton b kinh in ca Ty Tng v
tng kt thnh qu ca mnh trong hai tc phm chnh l Chn ngn o th
(ngarim chenmo), mt bi lun v Mt tng, v B- o th
(lamrim chenmo), gn ging vi tc phm ca t-bo Cp-gii nhng sp
xp theo th t khc, v ch trng n Ch v Qun.

Tng-khch-ba cho rng mt tu s cn phi nghin cu nm ngnh hc gm

y dc hc; khoa hc ngh thut v cng ngh; lun l hc; ngn ng hc;
trit hc, c bit ni in v tn gio ca mnh. Mun hc ti ni ti chn
Ng minh y, tng sinh cn bit lng nghe cc li khi th, bit t mnh suy
xt phn bit v bit thc hin chng thng qua thin nh.

V ngnh trit hc, Tng-khch-ba khuyn nn hc Trung qun, v ngnh

lun l hc (Nhn minh hc). V thin nh, s khuyn nn nghin cu hc
thuyt trong b kinh Bt nh Ba la mt v A-t-t-ma, v Lut Tng da
vo m sng mt cuc i chn chnh. S cn bin son mt b sch v
hc thuyt Trung qun, ging gii cc phng php qun tng hnh gi
c th trc nhn Khng tnh. S bt u cun sch y bng cch ni v tnh
cht khng ton din ca Lun hi v cch trin khai B tm. Sau , ti
phn khi th chng nghim Khng tnh.

i vi Tng-khch-ba, php tu tht s ch lm sao t c nh. Hnh

gi phi bit cch phi hp gia Ch v Qun t mc ch . Song song
vi cch tu luyn y, gio php Tantra cng c xem l phng cch c
bit.

K t th k 17, phi Cch-l c trch nhim chnh tr ti Ty Tng, vi s c

mt ca t-lai Lt-ma, c xem l ngi lnh o chnh tr v tinh thn
ca nc ny.

Pht sng Chu-c

Chu-c l ting dch m ca t ng Ty Tng tulku

hoc sprul-sku, ch cc dng ti sinh v v cc
v khi cht m khng qun bn tnh, u thai tr li
tip ni chc v v cng vic gio ho ngi i
trc . Trong ting Phn sanskrit, danh t tng
ng l nirmakaya, dch ra Vit Hn l ng ho thn hoc Ho thn.

Ti Ty Tng, c ti vi trm Chu-c, nhng quan trng nht l cc v di

y:

1. Dalai lama, t-lai Lt-ma, ngha l v thy c tr nng ln bng i

dng, ho thn ca ng t bi Qun th m B tt; phng trng phi
Cch-l v l ngi lnh o c th quyn ln o quyn ca Ty Tng. V
u tin l Gendun Drub (1391-1475), k hin thn trong Gendun Gyatso
(1475-1542), v hin thn hin nay, th 14, l Tenzin Gyatso (1935- ), v
i biu xut sc nht ca Pht gio thi hin i v l mt khun mt siu
vit ca th gii Pht gio.

2. Panchen lama, Ban-thin Lt-ma, ngha l v thy rt uyn bc, ho

thn ca ng tr hu Pht A-di-; l i s tr tr cha Tashi Lhunpo trong
th k 17, s ph ca hin thn t-lai Lt-ma th 5 (Losang Gyatso, 1617-
1682), v thng ch c trch nhim tn gio; mi ti th k 20, mi nhn
mt s nhim v chnh tr;

3. Dujom (1904-1987), phng trng phi Ninh-m;

4. Rigpe dorje (1924-1982), phng trng phi Ca-nh-c;

5. Sakyapa sakya trizin (1945- ), phng trng phi Tt-ca.

Hin tng Chu-c t c s trn thuyt Ba thn, trong Php thn l

dng tn ti tht s, thng hng, v tng, nht nguyn ca thn Pht v
B tt; Bo thn l thn do thin nghip cng s gic ng ca thn Pht v
B tt ho hin cho thy; v ng thn l l thn Pht v B tt hin din
trn tri t.

Theo kinh in i tha, ngi bnh thng v cha dt c vng nim nn

b ng, theo sc y ca nghip lc m chuyn sinh. Cn cc v ct t
vng nim, dt nhim, chng ng Pht tnh th khng cn b nghip lc li
cun; h c kh nng ch ng c sinh t, tu c ng bin gio ho
chng sinh v t mnh tri qua i ti sinh m khng b m hoc. cng l
qu v th tm, Bt ng a trong Thp a; trong giai on ny, khng cn
bt c cnh ng no c th lm cho B-tt dao ng v ngi bit lc no
mnh t qu v Pht.

Quan im y c p dng k t khi pht hin v phng trng phi Ct-

m Ca-nh-c u tin v lu i nht l Karmapa Dusum Khyenpa (1100-
1193). Cho ti nm 1982, dng Chu-c ca v phng trng y tri qua 16
i. Hin nay c mt thiu nin sinh nm 1985 c xem l Ct-m-ba th
17 ang sng ti Ty Tng.

Khi mt a tr c khm ph v xc nhn, bng mt th tc nghim ngt,

l Chu-c, cc cao tng s cng nhau hip sc lm thy, gip cho cu b y
pht trin sm nm vng ton b gio php. Ti thi k vin mn, cu b
y li ch dy gio php cho cc v thy y chun b cho vic ti sinh ca
h.

Milarepa (1052- 1135)

Milarepa, phin m Hn Vit l Mt-lc Nht-ba, c ngha l Mt-lc, ngi

mc o vi (Nht-ba), mt tc hiu t cho Mi-la v theo truyn thuyt,
nh thc hnh phng php trin khai ni nhit ca c th khin ng ch
mc o mng d trong thi tit cc lnh. y l mt php mn yoga ca
Naropa. Nh kim sot hi th, ht tm tr vo by trung khu tch t ho
hu kundalini nm dc ct sng, chuyn i v phn phi kh lc khp
thn th, ng thi tp trung qun linh nh ca mt s m ng nh RAM,
hnh gi c th nng thn nhit ln ti mc ho hu nh ngi trong la.

Milarepa l mt trong nhng thnh nhn ni ting nht Ty Tng. T mt k

dng huyn thut git nhiu ngi tr th nh, sau n nn v hnh
ng ca mnh, ng theo hu M-nh-ba. Sau su nm b th thch khc
nghit ti mun t vn, ng c s ph bt u truyn dy. Ch vi
chic o mng, Milarepa sng v thin nh trong cc hang ng vng
Himalaya. Sau chn nm c n, ng thu nhn mn l y s t-bo Cp-
gii, ngi s ng vai tr quan trng trong phi Ca-nh-c.

Khng nhng l mt tu s sng i cc k kh hnh, Milarepa cn l mt thi

s v mt trit gia. ng phi hp trit hc Trung qun tng v Duy thc tng
vo quan im v cc thc hnh ca mnh, nhn mnh Khng tnh ca mi
vt c th v bn tnh tuyt i ca Tm. Trong i th n Du gi
(Mahamundra yoga), Milarepa ra bn cp bc:

1. Thit lp tm im ni tm v thanh tnh;

2. Chuyn ng vt qu ngh v tnh khi nim, tri nghim trc

tip thc ti;

3. Tp trung vo mt mc ch duy nht l ci nguyn th c tri

nghim trong mi s v qua mi s.

4. Chung cuc ca thc hnh, khi ngi qun tng v qun tng tr
nn mt v cng l mt, ta vt qu c tng thc hnh tm linh.
Sau khi gic ng, mi i tng tch bit c nhn nh nhng hnh bng
a gin, trng rng s hin hu c hu, ng thi chng tr thnh nhng
bng hu tip tr cho nhng g c th gip ta t tinh tin. Thi im y
c m t l khng cn s hi s cht hoc bt c ci g trong cuc sng.

So vi trit Ty

Trong nhng iu Milarepa va pht biu, c nhng im tng ng vi

Plato khi nh trit hc Hi Lp m t ci hang trong cun Republic (Cng
ho). Khng khc Milarepa, con ngi c gii phng khi nhng km to
tng tri buc y ti bt ng trong ci hang y. c t do, y l mnh ra
ca hang chan ho nh sng ban ngy, v y nhn ra rng tt c nhng g
mnh bit trc y ch l mt chui hnh bng b nh la phn chiu ln
vch hang.

Mt chng o ca ca Milarepa

Mt thnh phn cu kinh sch Mt tng l Chng o ca ca cc i thnh

tu gi. gp phn nm tri phong v ca chng, nh mt cch tip cn v
thm d qu trnh chng ng, ta hy cng nhau c Bi ca nga phng
nc i ca Milarepa, ly t cun The Life of Milarepa, A New Translation
from the Tibetan by Lobsang P. Lhalungpa (bn dch ca Thin Tri Thc,
Milarepa, i thin gi mt i thnh Pht ca Ty Tng, Mt bn dch mi
t ting Ty Tng, tt. 240-241, bn in la, khng ghi nh xut bn, Vit
Nam, 2000).

Con l ly di chn Marpa [M-nh-ba] Bi Mn,

Trong chn n c ni non l thn th ti,
Trong ngi cha ca lng ngc ti,
Trn cht nh tam gic tri tim ti,
Con nga tm thc ti phng bay nh gi.

Nu ti bt n, th vi thng lng no ti bt c?
Nu ti ct n, cy tr no ti ct c?
Nu n i, c kh no ti cho n n?
Nu n kht, th g ti s trn vi nc?
Nu n lnh, trong nhng bc tng no ti s cho n tr?

Nu bt n, ti s bt n vi thng lng ca ci khng do duyn,

Nu ct n, y s l cy tr ca thin nh su thm.
Nu n i, ti s nui n bng li dy ca lama [lt-ma].
Nu n kht, ti s cho n ung dng thng hng chnh nim.
Nu n lnh, ti s cho n tr trong nhng bc tng ca tnh Khng.
Thng hm, yn, ti s dng phng tin thin xo v tr hu.
Ti trang b n vi dy rng bt ng.
Ti s cm dy cng bng lc kh trong thn.

a con ca tnh gic s ci con nga .

N s mang B tm lm nn st che u.
o gip l nghe, t duy v thin nh.
Li mang khin nhn nhc trn lng.
Cm cy thng ci thy rt ro.
V bn hng gm tr tu sn eo.

Mi tn nhn ca thc ca ci ngun nn tng,

c chut thng bng khng hn khng sn.
Li gn thm lng v ca bn tm v lng.
N bt u mi tn vi u nhn ni qun.
N tra vo khc ca phng tin thin xo i bi.
Ca cy cung ca tnh Khng ton khp.

Ngm nhn s v bin ca bt nh,

N bn nhng mi tn sut khp th gian.
Nhng ai b bn trng l nhng ngi thnh tn.
Ci n git chnh l s chp ng ca h.

V nh th, n s hng phc tham i v si m nh nhng k th.

N s bo bc chng sanh su no nh nhng bn hu.
Nu n phng nc i, n s sng trn nhng ng bng ca i Lc.
Nu kin tr, n s i vo hng ng ca Ch Pht Chin thng.
Xoay lui, n ct tit gc r sanh t lun hi.
Xoay ti, n t n cao nguyn ca Pht tnh.
Ci mt con nga nh th, ngi ta t c s Sng T cao nht.
Cc ng c th so snh hnh phc cc ng vi ci y?
Trong y ti khng mun cht no hnh phc i thng.

VI. Thay kt lun

Truyn thng tn ngng v phong tc ca ngi Vit rt d dt, hu nh

chng ng ng, khi cp ti yu t tnh dc trong sinh hot tn gio.
Tuy th, trong chng ny, nhiu ni khng th trnh, chng ta bn ti
hot ng tnh dc nh mt nghi l hip nht trong Mt gio n v nh
mt phng php hnh dung qun tng trong Mt tng Pht gio. Mt phn
v trong Tantra, ch tnh dc c v tr khc vi trong bt c trit thuyt
Ty phng no, v cng v n gp phn to nn bi cnh trn ni bt
cc ch c mt lm cho mi hnh ng v cm xc ca con ngi
lin quan ti ci nhn tng th v thc ti nh mt ton b.
Tuy th, nu phi chn ly mt im duy nht nm bt tm quan trng
ca Tantra i vi trit hc th hn l im ny. Rng nu khng c Mt
tng, th c l vn mi mi hin hu tng v con ngi nh mt khn gi.
Con ngi y nhn ra bn ngoi v c gng phn tch th gii ngoi ti. Tuy
th, vi Mt tng, cng con ngi khn gi y tm cch nhn vo bn trong
mnh. N va c th ho v khch th ho cc cm xc ca n, va bin n
thnh thnh phn ca th gii ngoi ti. V gia ton b ci , c v bn
ng tr nn tht lc, bin mt. Lc y, dng nh khng c thc ti, v ci
ti hay lng trnh v kh nm bt ca David Hume khng th trong cng
mt lc tr thnh ngi quan st ln thnh phn ca th gii c quan st.

Th nhng Mt tng hon ton khng dnh dng g ti s tht lc bn ng.

i vi Mt tng, bn ng v th gii, cm xc v kinh nghim, u l thnh
phn ca mt v cng mt qu trnh, v gia hai kha cnh ca qu trnh
c s tc ng qua li lin tc.

y, khi mi hnh dung v linh nh b qut sch, hnh gi tri nghim

Khng tnh, khi nim nn tng ca i tha. Khng c ranh gii gia s vt
ny vi s vt n, hoc gia tri tim con ngi vi th gii ngoi ti tt c
u tng xm tng nhp v do , u nh hng h tng. Ng c tr
thnh ng ho. Nhng kht khao thi thc c tnh hu dit, k c thm
mun tnh dc m t vin cnh ca bn ng gi to v hu hn c th dn
ti kh no, lc ny t vin cnh ca hc thuyt Khng tnh, chng c kh
nng tr thnh c xe lm cn bng v ho iu cc thnh phn bn trong v
bn ngoi ca thc ti.

C l li cui cng ca chng ny nn dnh cho

Lt-ma Anagarika Govinda (1898-1985), mt
hnh gi v i ca th k 20 v l nh vn vit
v Pht gio Kim cng tha.

T ni sinh trng ti c, vo cui thp nin

1920, Govinda i Tch Lan, th gii T kheo thuc
truyn thng Thng to b. Qua nm 1931, ng
i theo li ging ca Pht gio Ty Tng v sau
khi sng lp dng tu Pht gio Ty Tng h Pali
(Pali Tibetan Buddhist order), ng sng sut ba
mi nm ti Bc n. K , k t thp nin
1960, ng i vng quanh th gii trnh by v Pht gio Ty Tng cho
phng Ty.

Trong cun Creative Meditation and Multi-Dimensional Consciousness, 1976,

London: Allen and Unwin, t.104, (Qun tng sng to v thc a chiu
kch), ng vit v hiu ng ca mt ci nhn bin i qua qun tng nh
sau:

Bng vic nhn th gii t ci ti nh b hu hn cng cc mc ch v cc

thm mun ph du, chng ta ch xuyn tc v lm mo m th gii .
Chng ta bin n thnh nh t cch ly mnh vi chnh cc ci ngun ca s
sng. Nhng khonh khc chng ta tr thnh tht s v ng bng cch lm
cho bn thn trng rng mi khuynh hng v k, mi kht khao quyn lc,
mi s hu v thm mun, [ cng l thi im] chng ta ph v bc vch
nh t t to ca mnh v thc c s mnh mng v bin ca hu th
chn chnh ca mnh.

Li l y bin minh cho vic xem xt v trnh by rt chi tit Mt tng

trong mt cun sch vit v trit hc. Truyn thng suy tng trit hc Ty
phng vn xem l tr l mt cng c thm d, v Mt tng nu ln cu hi
c tnh nn tng rng liu vic ch s dng l tr m thi c thch ng cho
n lc nhn thc bn thn v th gii khng?

Mt tng tha nhn rng loi ngi l nhng thc th tm l vi th l. i

vi n, cc bn nng ca con ngi, k c ho thng v tnh dc, u l
nhng c im quan trng m ta khng th khng tnh n, ng thi
chng cng nhng nng lng cn c iu hng ch khng phi dit
tuyt s dng trong qu trnh thng hoa: chng ta chi dy t v qua
ci chng ta ng xung, v lc , nh minh trit m chng ta bin c
dc thnh tin dc.

Ghi ch: y l chng 8 ca cun i cng trit hc ng phng sp

xut bn.

T liu tham kho:

Anagarika Govinda, C s Mt gio Ty Tng, Nh Php Qun, Trn

Ngc Anh dch, bn in la, Vit Nam, khng ghi nm;
Anagarika Govinda, Creative Meditation and Multi-Dimensional
Consciousness, London: Allen and Unwin, 1976;
Chn Nguyn & Nguyn Tng Bch, T in Pht hc, Thun Ho,
Hu, 1999;
Don Reisman, Senior editor, Religions of the World, Third Edition,
Nxb St. Martinss Press, New York, 1993;
en.wikipedia.org
Huston Smith, The Worlds Religions, Harper, SanFrancisco, Hoa K,
1958;
Lama Yeshe, Mt gio nhp mn, Lc Thch dch, bn in la, khng
ghi nh xut bn, Vit Nam, 1999;
Lao T & Thnh L, T in Nho Pht o, Vn hc, H Ni, 2001;
Lobsang P. Lhalungpa,The Life of Milarepa, A New Translation from
the Tibetan by (bn dch ca Thin
Tri Thc, Milarepa, i thin gi mt i thnh Pht ca Ty Tng,
Mt bn dch mi t ting Ty Tng, bn in la, khng ghi nh xut bn, Vit
Nam, 2000;
Mel Thompson, Eastern Philosophy, NTC/Contempory Publishing,
Hoa K, 2005;
Mt s T in Trit hc bng Anh ng;
Nguyn Lang, Vit Nam Pht gio s lun, quyn I, Vn Hc, H Ni,
1994;
Robert Laffont, Dictionnaire De La Sagesse Orientale, T in minh
trit ng phng, L Hin dch,
Nxb Khoa hc X h, H Ni, 1997.
Robert S. Ellwood, Jr., Words of the Worlds Religions, Prentice-Hall
Inc, London, 1977;
The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press,
Anh, 1997;
Thch Chn Thin bin dch, T tng kinh Kim cng v s lin h
vi Kikya, Bn in la, Lt, 1984;
Thch Minh Chu & Minh Chi, T in Pht hc Vit Nam, Khoa hc
X hi, H Ni, 1991;
Thch Thanh Kim, Lc s Pht gio n , Thnh hi Pht gio TP.
H Ch MInh, 1995;
Winh-tsit Chan, The Great Asian Religions, Collier MacMillan
Canada, Toronto, 1969

http://phusaonline.free.fr