Ca Tr: Mt Thi Vang Bng

*
Ca tr l mt hnh thc m nhc trnh din, xut
hin hng nhiu th k ti Vit Nam. Nh nhiu b
mn ngh thut vn ha trnh din khc ca m
nhc, ca tr cng chu chung s phn thng trm
ca lch s dn tc, mc d y l mt loi vn ha
bc hc, mt ngh thut c o, phi hp gia ca
t v ging ht cng vi cc nhc c ring bit.
Ngh thut ht Ca tr coi nh chm dt ti min
Bc, khi chnh ph Vit Nam Dn ch Cng ha
ra i ngy 2-9-1945. Thng Long vn c coi
nh ci ni ca vn ha ca tr, nhng cc nh ht
b ngng hot ng sau li hiu triu Ton dn khng chin. Khu Khm thin b ng ca, khng
cn cnh tp np dp du ti t giai nhn nh trc kia.
K t ngy chia i t nc, 20-7-1954, ngh thut ht ca tr, vn l mt loi vn ha tao nh, trang
trng trc y, b cho l thiu lnh mnh, tn d ca ch c, b loi ra khi sinh hot vn ha ca
x hi.

*
Tr li vi Ca Tr, mt loi vn ha trnh din rt c a chung v thnh hnh ti Bc v Bc Trung
phn Vit Nam, vn l th tiu dao ca nhng bc tc nho, thc gi, vn nhn ti t, mt th chi sang
trng ghi m nt vn ha dn tc.
Trong ca tr, o (Ca nng) gi vai tr quan trng, nh ngi ta thng ni, khng c ca nng s
khng c ca tr. Thot u, ca nng trc khi c cho l thnh ngh phi i ht ti mt nh th ri
mi ra mt qun chng, gi l Ht ca nh. Sau c th ht cho ngi trong lng th gi l Ht Chi.
Nu nh cc quan mi ht th gi l Ht ca Quyn
Ca Tr cn c hiu l ht c u, ht o, xut hin t th k 11 di thi vua L Thi T (1010),
nhng phi i n th k 15 mi tr thnh mt ngh thut trnh din ni cung nh. Ca tr cn gi l
Ht Ni, thot khi t tng g b ca Khng hc, mang tnh phng khong do nh hng bi t
tng Lo Trang ca gii nho gia, l ni gi gm nhng nhn nh v x hi v tnh cm ca con ngi,
m ra ng hng mi v t tng trong vn hc vo cui th k 18.
D xut hin rt sm nhng ca tr ch pht trin mnh vo u th k 19 vi tc phm ht ni ca cc vn
nhn nh Nguyn Cng Tr, Cao b Qut, Nguyn Khuyn, Dng Khu, B Huyn Thanh Quan
xm nhp vo i sng x hi v nh hng su m ti tng lp thanh nin. Ht ni l s phi hp gia
th v nhc nn kn chn khch thng ngon, mt loi ngh thut trnh din mang tnh cht thnh phng.

1
Ca tr dng nhiu th vn chng nh: Ph, Truyn, Ngm nhng thnh hnh nht l th Ht Ni. Ht
ni mang tnh cch phng khong, nim lut khng cu l, khng hn nh v s cu, s ch. Mc d
khng kht khe v chp nhn ngoi l, nhng ht ni cng c nhng quy lut cht ch, r rng.
Ht ni l cc bi gm nhng cu c t 4 ch n 7 ch hay 9 ch, nhng c khi s ch trong mt cu ln
ti 12 hay 13 ch, trng hp ny gi l gi hc. Thng thng mt bi ht ni c 11 cu, gi l
kh, nhng c khi di qu 11 cu th gi l di kh. D kh hay di kh, nhiu ch hay t ch,
nhng khi ht ln phi hp vi phch theo quy tc nht nh.
Mt bi ht ni gm hai phn chnh: Mu v Ni. Mu tm tt t tng ca bi ht ni. Mu
thng thy l nhng cu th lc bt, nu c 2 cu gi l mu n, c 4 cu l mu kp. Mu
khng i ring m thng m u cho bi ht ni gi l Mu Tin v kt thc bi ht gi l
Mu Hu.
Ngoi nhng cu Mu, mt bi Ht Ni thng gm c 11 cu, chia lm 3 kh vi b cc: hai kh trn
mi kh c 4 cu, kh di c 3 cu. Mi kh c nh ngha r rt:
- Kh u: gm 4 cu. Hai cu 1, 2 l Tng mo (l u), v hai cu 3, 4 l Tha (xuyn tha).
- Kh gia: gm 4 cu. Hai Cu 5, 6 dng th tht ngn, ng ngn hay ch Nm, l hai cu chnh gia
bi ni ln ngha ca bi ht ni, thng l hai cu i nhau. Hai cu 7, 8 l xuyn mau.
- Kh xit: gm 3 cu 9, 10, 11. Cu 9 l cu dn, cu 10 l cu xp, cu 11 l cu keo.
Cu th 11 tng kt ngha ton bi, l cu th c 6 ch.
Cc cu t 1 n 10 u i i vi nhau, ring cu 11 ng ring, v theo b cc ca bi ht ni phch n
mi ht nhp, nu khng th cu ca chm dt m nhp phch vn cn.
Cch gieo vn trong bi ht ni cng theo quy lut Bng, Trc. Bi ht ni dng c hai vn, mt cu
ang vn bng i qua vn trc hay ngc li, u c hai vn yu vn v cc vn, tr cu th 6 l
cu th nn ch c cc vn. Trong mi kh, cc vn ca cu u v cu cui phi l vn trc, cc
vn hai cu gia phi l vn bng. Yu vn ca cu th 2 phi dng vn trc, cu th 4 phi dng vn
bng.

*
thc hin bui trnh din mt bi ht ni cn c hai din vin, Ca Nng v Kp n. Ca nng va
ca va g phch cn kp n s dng n y. Ngoi ra cn c mt ngi nh trng chu, thng l
mt v khch (quan vin), tham gia vo bui ht chm cu hay ph phn cu ca, nhp phch, ting n
v cng gip cho ngi thng ngon bit ch no hay, ch no d bng ting trng tom, cht.
V ngun gc ca o c nhiu truyn thuyt:
- Vo i vua L Thi T (1010-1028), mt ca nng tn o th ht hay n gii c nh vua ban
thng, nn tt c nhng Ca nng ht hay u gi l o.
- Mt truyn thuyt khc c gii o (C u) xng tng l T sng lp v ly ngy 11 thng Chp
l ngy gi T C u. Hng nm vo ngy ny cc o kp khp ni v hp mt ti n th cc tnh
Hng Yn, H Ni, Nam nh.

2
 - Theo ti liu, n y xut hin vo thi nh L, th k 15 vi truyn thuyt, inh L t l Nguyn
Sinh, lng C m - Nghi Xun, H Tnh, vn l con nh gia th song tnh tnh phng khong, thch
n ht, c tin cho khc g Ng ng v mu v cy n lm n y, vi li dn, ting n s
gip dn lng vui sng v tr lnh cc bnh tt.
T y inh L thng mang n ngao du khp ni. Ting n ca inh L lm ngi nghe ang bun
ha vui, ang bnh thy khe li. Ting n cha khi bnh cm t hi cn nh ca Bch Hoa tiu th
con quan Chu Thng Xun,Thanh Ha. Hai ngi tr ln v chng v v C m (Nghi Xun, H
Tnh) lp nghip. Chng dy n v dy ht, t trong lng n hc rt ng. Bch Hoa dng ting
ht gip dn lng gii ta ni bun. Sau khi inh L theo tin ng v tri, ha thnh con chim xanh,
Bch Hoa b bnh cht, ha thnh cy o . V vy, vua L phong cho inh L l Thanh X i
vng v Bch Hoa l Mn Hoa cng cha. Dn lng C m lp n th, ly ngy 11 thng chp
l ngy gi T C u. Ti cc tnh Hng Yn, H ng, Nam nh, H Ni u lp n th hai v ny.
Ht Ca Tr cng c gii thch l ht ly Th (theo ch Hn, Tr l th), mt thanh tre nh trn c
ghi s tin, dng thay tin thng. Sau khi ht s i th ra tin v cc quan vin khng thng trc
tip bng tin mt. Ca tr c t chc thnh Phng v Gio phng, cc t chc ny c cai qun
cht ch bi Trm phng v Qun gip.
n cui i Nh L, He Nhai l gio phng rt ni ting vi nhiu nh ht o. i L Cnh Hng
(1740-1786), Tin s Ninh Tn (1743-1795) ca ngi phng He Nhai qua bi th He Nhai:
He Nhai
B liu, ng hoa, ai cng p,
Phong lu bc nht, ph He Nhai.
Yu kiu trm v ph xun sc,
Uyn chuyn thanh m no d ngi.
Hoa rng trc n ghen m phn,
Oanh ca phch im rn hin ngoi.
Mua ci ai b nghn vng nh!
Ch ru vng tn ch ti y.
(Bn dch: Ng Vn Ph)

*
Tht ra, mun tr thnh o phi tri qua nhiu giai on tuyn chn v
hc tp kh khn. Theo truyn thng, mi ca nng thnh ngh c nhiu
nm kinh nghim, thng truyn dy ngh thut ca tr cho con chu trong
gia nh m khng dy ngi ngoi. Ngi ngoi mun hc ngh phi l ngi c nng khiu ca ht, c
nhit tm v nht l c c hnh, n xin lm con nui mi c truyn ngh. Thi gian hc ko di t
nht l 3, 4 nm v ging ca v g phch, mi c thy nhn xt l nm vng ngh thut ca ngm v
g phch.

3
Trc khi biu din cho qun chng thng thc, ca nng phi ht cho mt
s ngi trong lng v ngi cm chu, mt ngi am hiu v ca tr. Sau
khi c ta, nht l ngi cm chu, nhn nhn ca nng c ging ht hay v
nm vng nhng nguyn tc v g phch, nht l phi c c hnh tt, ngi
thy mi cho ca nng mc o nh ngh. Trc ht, ca nng phi biu
din ti nh lng, gi l Ht Ca nh, t n Thn Thnh, T nghip ri
mi c biu din trc khn gi. Khi , gia nh ca ca nng phi c
ba tic i khch. Ba tic ny gi l L m xim o.
Nh vy, Ca nng phi l nhng ngh s c ti c vn ton, chp nhn
em c sc lc, trau di ti c, gn gi ngh thut ca tr ca ng cha truyn
li, vt qua nhng th thch ca thi gian v hon cnh i thay ca x hi.
Ngoi ra, cc gio phng u c k lut nghim khc, phng no cng c qun gip, cn s phng
gn gi danh gi cho nhau. Cng theo truyn thng, Kp n phi bit r ca nng li ca v ting n
c th kt hp nhun nhuyn, cng nh trnh tnh gia ca nng v kp n. Ngy xa, thng anh
n em ca, cha n con ca hoc chng n v ca, nhng tc l ny hin nay khng cn c gi gn cht
ch.
Ht ni cng c quy lut, khi ht ca nng khng h ming, nhn c nh mm mi, khng y mnh hi
m phi m hi trong c, phi bit m m li ca nghe vn r rng. Ht phi r ch, ging ngn lc
di khi ngn, luyn ly theo m hng li ca. Khi chuyn m ngn ln cao hay xung thp, thng dng
i hay thay cho m chnh.
Ca nng va ht va g phch. m thanh ca phch th hin nh ging ca th hai ca ca nng, gi
cho ging ca ng nhp. C Phch l nhc c dng ring cho ca nng, vi tn gi:
* Phch gm 3 phn:
- Bn phch lm bng tre hay g, di khong 30cm, rng khong 5cm, cao 2,5 3cm. Nu lm bng tre,
hai u mu tre dng lm chn cho bn phch.
- Cp phch: l mt cp di trn lm bng g qu, mt u to v mt
u nh, di t 20 25 cm, mt trong hai chic di c ch lm i
(cm chp vo nhau khi g). Chic di trn gi l Dng (c m thanh
cao, nng v c), cn di ch hai gi l m (c m thanh thp, nh).
Tay tri cm di trn (Dng), tay phi cm cp di ch hai (m).
Phch nhn tht n gin nhng k thut s dng rt phong ph, gm
cc cch chnh di y:
- Ngn rc: Phch trn (tay tri) g nh, ny nhanh trn bn phch hai
ting, tip theo sau l phch hai l (tay phi) g xung bn phch mt ting. Ba m thanh gn nhau gi l
ngn rc.
- Ngn cht: Phch trn (tay tri) v phch 2 l (tay Phi) cng g xung bn phch (phch 2 l g hi
nhanh hn mt cht). G xong khng nhc ln ngay nn m thanh cht v th.
Khi ca nng g phch, hai di m v Dng c hai ting khc nhau, mt ting trn mt ting dp, mt
ting cao mt ting thp, mt ting trong mt ting c, mt ting nng mt ting nh. Khi g cng mt
lc, hai m thanh pha trn chen ln nhau, lm cho tit tu c nhp m nghe nh khng c nhp, thc m
h. C ch ting phch bao trm ting ht, lc im chm cu, g cng lc vi ting n. Ting phch
4
c lc rn r, dn dp nh ting pho, c lc rc rch, m m nh ting nc reo. Phch khng nhng
g nhp m cn luyn ly nh ting ht din t cm sc ca ni dung bi ht. Ting phch ha quyn
vi li ca mt cch uyn chuyn hi ha, lm ngi nghe thm hng th, lng hn trong li ca, iu
ht.
Ca tr c truyn li trong mi trng gia nh do cc ngh s thnh danh, nn ca nng c gio
dc t khi cn nh trong khun kh cng nh chu k lut theo truyn thng ca gia nh. Ca tr l mt
loi m nhc trnh din c bit, khng c k m php ghi sn theo nt nhc trn khung giy nh m
nhc hin thi, nn ca nng phi hc thuc lng. V vy, ngh thut trnh din trong ca tr hay d, cao
thp ty theo kh nng thin bm ca mi ca nng.
Khi trnh din, ca nng ngi yn nh bt ng, lng thng, xp bng trn trn chiu hoa cp iu vi v
mt bnh thn, oan trang, phc sc trang trng kn o, lm tng s knh trng ca ngi thng lm.
Ca nng i thoi vi quan khch bng ging ht v ting phch, gi cm hng cho cc vn nhn
sng tc ti ch hng ngn bi ca tr bng ch nm, lu li cho hu th mt kho tng s v vn chng
bc hc ca nc nh. Trong cc tc phm i ca cc tc gi Nguyn Cng Tr, Cao B Qut,
Nguyn Khuyn, Dng Khu, Chu Mnh Trinh, Phan Bi Chu, Tn gi gm tm huyt qua
nhng s kin lch s tri di nhiu th k.

* Song song vi ging ca v ting phch ca o

nng, n y l mt nhc c khng th thiu
trong cc bui trnh din ca tr v ch x dng trong ca
tr.
n y vi tn gi chnh l n khng y tc V Cm, mt loi n khng y, gi tt l
n y. n y cng c gi l i cm (n c buc giy eo trn vai /i = giy). Thng n c
hnh dng ch nht hay hnh thang khng c hu, mt n bng g cy Ng ng. n y thng c
dng m cho ging n cao hoc phi hp vi cc dng c g c m thanh kh, t vang. iu thc ca
cy n y rt c bit, tit tu cng khc hn mt s nhc c khc.
Thi s Nguyn Hi Phng vnh cy n y vi nhng vn th:
Tn em nh c m khng
Ba dy dn sng trm sng v ngun
Ca tr ht phch gin
Tui phai xanh, chm ting n li xanh.
Thang m ca n y rt c bit, h thng gn phm 7 cung chia
u nhau, gip cho ngh s khng phi ln giy n khi ting ht
ln cao hay xung thp, m ch cn i v tr ngn tay bm. i khi kp n phi nhn su gia hai phm
giy n cng, khin m thanh ting n cao vt ha quyn vi ting phch. im ny chng t ti
ngh khc bit ca kp n. n y c 3 dy ln nh khc nhau bng t se rt c bit, phm n tht
cao. Ting n v ging ht lun quyn vi nhau. Tuy khc m nhng khi nh, ting n v nhp phch
vn ng iu.
Ca tr l loi nhc thnh phng, tr thnh mt ngh thut ring bit ca dn tc Vit Nam, vi nhng
quy lut cht ch, r rng trong th v nhc. Mi loi th u c nt nhc v tit tu c bit to ra nhiu
5
th trong ca tr. Khi nghe mt bi ca tr, ngi nghe nh thng thc c nt vn chng bng by ca
cu th qua ging ca, tit tu rn rng ca ting phch, ha ln thang m di do, m hng luyn ly,
bay bm ca ting n.

* Ngoi ca nng v kp n cn c mt ngi nh trng chu ngi v

pha bn phi ca ca nng. Ngi nh trng chu gi l cm chu,
mt quan vin ti thng thc bui ht ca tr, v khng thuc nhm ca
tr nn thng ngi mt gh ring. Nu ngi chung chiu, thng ngi
cch xa ca nng. Ngi cm chu phi am hiu ngh thut ca tr, va
c trnh vn ha, thu hiu vn chng cng nh quy lut nh trng chu. Ngi cm chu m nhn
vic ngt mch cu vn, kh phch, khen tng ging ca hay, ting phch gin hay nt c bit luyn ly
ca ting n. Trn thc t, ngoi vic nhn nh k thut trnh din, ngi cm chu l ngi s thng
tin cho ca nng v kp n.
Cch nh trng chu cng c quy nh cht ch. Trng chu l mt trng nh c hai mt. Di trng
gi l roi chu, di hn di trng thng. Dng roi chu nh vo mt trng pht ra m tom v g
vo tang trng (tang=cnh trng) pht ra ting cht. Trng chu chch v pha bn tri ngi cm
chu, cch u gi tri chng 20cm. Trc khi nh trng, ngi cm chu mt phn bn tay tri ln
trn mt trng bit cng ca mt trng. Khng dng roi nh th trn mt trng. Khi nh trng,
ngi cm chu tay phi cm roi, nga bn tay cm roi gi ln ri p bi tay p roi xung mt trng.
Ting trng nh phi tht khoan thai, khng hp tp vi vng. V vy, ngh thut thng thc ht c u
cn c gi l th tom, cht.
Cch khen thng cu ht v ting n cng c ghi r. Khi ca nng ht c ch hay trong cu ht,
ngi cm chu s g cc vo tang trng thng ch. Gp ch hay m nh cc vo ch y th
gi l nh kp, nh sau ch hay gi l nh chm, sp n ch hay on trc m g cc gi
l nh gp. Khi ngi cm chu nh ngay vo ting ht, lp ting ht khin khn gi khng nghe r
cu ht, trng hp ny gi l trng lp khu. Trong bi ht c ch hay nhng cu ht ang lin tc,
khng c ch cch nhau m im trng, ch g cc hai, ba ting vo ch y th gi l cc lo.
Trong khung cnh ht ca tr, cc vn nhn thng quyn luyn trc ti sc vn ton, thng hiu vn
chng thi ph ca ca nng, cng nh ca nng cm phc v ti thi ph v khu kh ca vn nhn qua
li th, khng trnh khi tnh cm ny sinh gia ti t v giai nhn. Mc d l chuyn ring t hoc
ngu hng, cng ghi m nt son trong vn hc ca dn tc.
Trong kho tng ca tr, c nhiu bi th lu li chuyn tnh cm gia vn nhn v ca nng, li
nhng chuyn tnh vn chng bt h cn lu li n ngy nay.
C Nguyn Cng Tr (1778-1858) khi cha thnh t, li ham thch ht o m khng c tin. C
mun gn mt ca nng ni danh ti sc nhng tnh rt kiu k, nn c khng c toi nguyn. C l
ngi nh n hay nn n xin lm kp n. Khi c i ht th c quy gnh v mt thng nh xch n
i theo. Mt hm i ti ch vng c git mnh ni qun giy n nh. C bn sai a nh v ly giy
n. Khi cn hai ngi, c mun sao c vy. Khi c lm Tng c, nhn ngy sinh nht bn cho gi
o ti ht gip vui. Khi vo ht, mt c trong nhm ca nng ng khu:
Giang sn mt gnh gia ng
Thuyn quyn h, anh hng nh chng?

6
C cht ngh ra chuyn c, hi ra mi bit nng cha ly ai, bn ly lm th thip. Nhng xt cho cng,
mc d l chuyn dan du tnh i, nhng ti t phi ti t nh th, giai nhn phi giai nhn nh th, nh
mi c nhng cu th tuyt diu, mt chuyn tnh p lu li n sau ny.
Trong kho tng vn hc c Nguyn Cng Tr li hng trm bi ht ni v thi ph, trong ni bt
nhng li khuyn v quan nim nhn sinh, nh ch Nhn:
Tri tc tin tc, i tc, h thi tc / Tri nhn tin nhn, i nhn, h thi nhn.
Bit l , bit nhn l nhn. Khng th mong i, v bit th no l nhn l .
Vi Ch lm trai c nhn nh:
Nhn sinh t c thy v t / Lu th an tm chiu hn thanh
Hm : Ngi i ai m khng cht, phi lu li tm lng son trong s sch.
K n, nh chuyn nh nho Nguyn Danh K v ca nng Nh Th Nghim ti nh ht ph Hng Thao,
tnh Nam nh, tr thnh mt chuyn tnh p. H thnh v chng v sinh ra Tn Nguyn Khc
Hiu, mt thi s ti hoa ni danh trong vn hc Vit Nam. Em gi ca Tn cng l mt ca nng ti
sc vn ton.
Sang mt kha cnh khc, chuyn ca C Dng Khu ghi li tm s ca mnh v mt giai on lch
s cam go di thi Vua T c. C sinh nm K Hi (1839) ti Vn nh, H ng, tin s nm
Mu Thn (1868) v c b nhim Tri ph Bnh Giang, Hi Dng. C dng s ln vua T c phi
quyt lit vi ngi Php, nhng c b ch l bt thc thi v - khng hiu thi cuc. Nh vua cho c
cn tr cha tri vic i. (Khi vua T c ln ngi nm 19 tui (1847), c Dng Khu mi ln 8). Vua
T c bng h ngy 16-6-1883 v Ha c k kt gia Triu Nguyn v Php nm 1883, chp nhn
Nam B thuc quyn bo h ca Php v cho Php t cng s ti cc tnh thuc bc k. Trong 15 nm
u ca cuc i lm quan, c ht lng ph nc, tri qua nhng thng trm, nn c gi gm tm s ca
mnh qua bi ht ni Hng Hng Tuyt Tuyt, vi 4 cu mu:
Ngy xa Tuyt mun ly ng
ng ch Tuyt b, Tuyt khng bit g
By gi Tuyt n th
ng mun ly Tuyt, Tuyt ch ng gi

K n 2 cu ch Hn 5 v 6 trong bi ht ni din t chnh ca ton bi cng nh nhn nh ca tc
gi v hin trng t nc lc by gi:
Ng lng du thi qun thng thiu
Qun kim ha gi ng thnh ng
Vi hm : Lc ta i chi nng cn nh / Nay nng sp ly chng ta thnh ng gi.
V ngh thut ht ca tr cng nh t cch ca o nng, trong bi thuyt trnh ti Hi Khai Tr Tin
c-H Ni, ng trn Tp ch Nam Phong, s 69 vo thng 3-1923, C Phm Qunh bn v Vn
chng trong li ht o nhn nh: Li ht ni theo thi c, o v kp u ht c: o ht th gi
l ht ni, ht gi hay n xng; kp ht th gi l ht trai hay nam xng. Kp ht trc ri o ht li
7
vi cng m iu v bi ht. Ngy nay ch c o ht. Ht ni tr ln thng dng v c vn chng hn
c. Tuy l vn chng du h nhng rt c sc v c tinh thn m cc danh s ngy xa cng nh i ny
u tham gia.
i vi gii o (c u), ngi ta thng c nhn thc kht khe, cho y l phng bn phn bun
hng, cn n ng ti nh ht tm th vui trn tc. Nhng vo thi x hi c xa, ngi n b
khng ra ngoi giao tip, nn cc bc vn nhn ti t c t tng phng khong thng tm n ni ca nhi
k vin, gii ta tm t, vi hnh thc chi cho c ngha l, c vn chng, c tinh thn, c kh
khi Theo c Phm Qunh, ca nng b mang nhiu tai ting khng p, nhng c phi do li
ca h, li ca li ht o. Hay chnh l li ca cc quan vin ngy nay khng c ci phm cch, ci
ch th nh cc c ngy xa, m cho mt li chi thanh tao phong nh bin thnh mt cuc dm bn,
mt tr ct nh.
Trong cc bi Ht ni tim n mt nn vn chng bc hc. Th d nh bi ht ni ng Phng
ca c Tam nguyn Yn Nguyn Khuyn, ngoi vn th hon chnh cn mang t rt thm trm. Nh
cu trc ca mt bi ht ni, vi 4 cu mu v bi ht ni, din t nhn nh ca tc gi v nhn sinh
quan. Ring hai cu tht ngn 5 v 6 din t i ca bi ht ni:
Thanh sn t tiu u tng hc,
Thng hi thy tri ng dic u.
Hai cu tht ngn trn ni: ta t ci u bc nh u chim hc ni chn ni xanh, c ai hay u
ta nh con chim hi u ung dung ni bi bin.
Vi hm , Ta nay sp v gi cng mun m ni che tai nh ng phng gi ly s t do v nhn
h. Ngi i ngu xun, h lm phng m khng t bit l phng , v bn cht h l phng .
Nay ta gi, vic i chn, cng danh li cho con em. Ta mun lm phng nhng t ta bit l
phng .
*
Vo thi Php thuc, ch o pht m thnh C u (= C/ o=u). Danh t Ht C u
tr ln thng dng, thay th cho Ht o. Theo ti liu, H Ni l ni c tr pht trin mnh nht. C
th ni, Thng Long l ci ni ca ca tr, nn ca tr mang nt ring bit ca vng t ngn nm vn vt.
H Ni c nhiu nh ht nh khu Khm Thin, Vn Thi, Ng T S. Nhng nh ht c u khng xut
hin u tin Khm Thin nh mi ngi thng ngh, m Ph Hng Giy mi l ni u tin c nhng
nh ht c u, m mn cho loi ngh thut trnh din ny. Ph
Hng Giy thi Php gi l Rue du Papier, sau nm 1945 i tn l
ph Hng giy.
Trc nm 1915, ph Hng Giy cn vng v, vn nh l hay nh gch
lp tn, c vi ca hng xn Vo phin ch ng Xun, ngi dn
lng Bi, lng Ct mang giy ra bn hai bn l ng, nn gi l
ph Hng Giy. n nm 1925 ph Hng Giy mi c mt s tim bun ln, nh xy c gc. Mt s nh
ht c u xut hin, nn c cu:
Tri qua Hng Giy dn dn
Cung n nhp phch nn xun bn ma.

8
Khu c u ph Hng Giy ngy mt pht trin, nga xe nhn nhp, ting n nhp phch n o n m
khuya, khin chnh quyn thnh ph ra quy nh nghim ngt v thi gian t hp. Gi nh ph cng
tng dn, tin thu nh t hn trc. trnh s nhm ng ca bt cnh st Hng u gn , nn vng
t Thi H l ni ng khng mng qunh, c chn thay th cho
khu nh ht c u ph Hng Giy. Do , khu nh ht c u ph Khm
Thin ra i.
Sau nm 1920, Khm Thin ngy mt m mang pht t, tr thnh mt
khu mnh danh n chi nht, hin i v t khch nht. Gi thu nh
cng tng theo mc pht trin, khin cc ch nh ht khng tin
thu, phi xung khu r hn nh Ng T S, Vn Thi (Bch Mai),
Cha Mi (ch m) V vy, dn gian mi c cu:
Nhiu tin ra Khm Thin
t tin ra Vn Thi.
Vo nm 1936-1940, gi mt chu ht khu Khm Thin ln ti 20$, khng k chi ph v ru, thuc
phin, n mln ti hng trm ng, trong khi lng Tri huyn tp s vo thi by gi ch c 80$.
Nh ht c u pht trin ngy cng nhiu mt s tnh min Bc nh H Ni, Nam nh cng nh ti
H Tnh, Ngh An, Thanh Ha ca min Trung. Vo nm 1938 H Ni c 216 nh ht vi 2000 c u.
Theo bi vit ca c l H Ni Virgitti ng trn bo Le prin vnrien Ha Noi: t nm 1936 n
1939, trn mt on ng di 800 m ca ph Khm Thin c ti 40 nh ht vi trn 200 c u. Ngoi
ra cn c 6 v trng vi 50 gi nhy v hai khch sn.
Trong s nh ht sang trng ca khu Khm Thin, ng u phi k ti nh ht s 96 ca c u c Sao,
mt nh ht c khiu v u tin ti H thnh. Khng bit tn tht ca c l g, sinh nm no, ch bit c
n t tnh Hng Yn, sau khi ly bc s ngi Hoa tn Lu Mn Su (Lu Nam Sao) nn c mang tn
c Sao. Bc s Lu Nam Sao l ngi chng u tin v duy nht, sau 5 nm chung sng ng qua i.
Nh ti sn ca chng li, c Sao m nh ht c u. Nh ht c u ca c Sao ni ting nht khu
ph Khm Thin trc khi m phng khiu v. Y phc ca v n v c u trong nh ht ca c Sao
u do cc sinh vin trng Cao ng m thut ng dng thit k. Khch ti y hu ht l nhg
ngi c chc sc v gia nh giu c.
Nhan sc mn m a tnh ca c lm iu ng cc vn nhn cng t. c Sao khng nhng xinh p
m cn ht hay v khiu v gii. Nhiu ngi ti y ch mun chim ngng bc nhy bay bm ca
c Sao. Mt t bo nhn nh: Khi nhn c Sao, ngi ta khng th ngh nhng iu tt p
hn.
Cng vi ngi tnh Hong Tch Chu, mt ngi c tm hn lng mn, sau khi Php v lm ch t
ng Ty, c Sao gp phn a khiu v tr thnh np sinh hot mi ca H thnh. Chnh Hong
Tich Chu gip c Sao hun luyn cc c u tr thnh v n nh dy n ca, mt cht ting Php v
cch chiu i khch. Vo thi gian ny, Hong Tch Chu l mt nh bo ngho sng bng tin nhun
bt, khng th so snh vi nhng ngi giu c theo ui c Sao.
Nhiu ngi ngng m c Sao, nhng c sao ch chung tnh, chm lo sn sc i sng v c t bo
ca Hong Tich Chu. Sau khi Hong Tch Chu qua i vo nm 33 tui, c Sao vy, mc ton qun
o mu en trong 3 nm tang ch. C u c Sao t chi mi sn n ha hn mt cuc sng vng gi
ca nhng ngi n ng giu c quyn th. c Sao dnh ht tnh yu cho Hong Tch Chu, vi hng

9
ch B ga ph Hong Tch Chu in trn tm danh thip. S chung tnh ca mt c u ni ting nh
c Sao lm nhiu ngi thn phc.
Vn ha o nh hng su m ti s nghip vn chng ca cc vn thi s trc nm 1945. Khu
c u Khm Thin l ni nhn nhp nht, c cc nh vn, nh bo, nh th ni ting chiu c tn tnh.
Nh vn V Bng gi ph c u Khm Thin l ci ni vn ngh ca H Ni v ng cng nhn
nh: cc vn ngh s hi hp ung ru, ngm th, nh mt khu trng thng mt cu vn hay,
mt ging ca bung bt tht ti tnh. i khi h tc cnh lm nhng cu mu, bi ht ni bng th lc
bt tht hay, ng cng nhn nh cha c nh vn nh bo no ti t Bc m khng ra vo nh ht c
u. Nh vn Tchya i c Tun cho rng: Khm Thin l ng Nh Tri ti y qun au kh
bng ru, thuc phin. Nhc s Vn Cao gi khu Khm Thin l Phng d lc
Nh nhng cm hng ni cc nh ht c u, mt s tc gi nh Th L, Nguyn Bnh, V Hong
Chng, Xun Diu lu li nhng ng vn th bt h trong kho tng vn hc cho th h sau ny.
V Hong Chng vi bi th Nghe Ht:
Phch ngt, n say, nm khi m
Ting ca bun ni gia chng m
Canh khuya a khch li gieo ngc
M gi Tm Dng thong o xim..
Xun Diu thng cm vi s phn ca nng trong Li k n:
Khch ngi li cng em trong chc na
Vi vng chi, trng sng qu, khch i
m nay rm yn tic sng trn tri
khch khng , lng em c c qu
T ng sang Ty, cc danh nhn cm thng vi nghip cm ca ca ca s. Nhc s Charlie Spencer
Chaplin (1889-1977) cn gi l Vua h Charlot, sau mt thi gian di ca cuc sng thng trm vi
ngh thut sn khu, sng tc bn nhc nhan Terrys Theme cho b phim Limelight nm 1952. Sau
c t tn li l Eternally (vnh vin). Cun phim Limelight tr ln ni ting, nn bi ht Eternally
quen gi l Limelight. Nm 1955, Nguyn Xun M t li Vit l nh n Mu, m u vi li ca:
i ca ht ngy thng cho ngi mua vui
i son phn lm mt bao ngy th ngy
Cng bn nh mu sc lc lng trong ting n ht m khuya
Ri bao np nhn v vi thng nm i lng qun ri..

*
Ca tr cng nh vn ha ca dn tc tri di t nhiu th k theo chn ngi t nn vo min Nam hay
dn tri n cc quc gia t do trn th gii sau ngy chia i t nc. Cc tc phm vn hc nh truyn
Kiu ca Nguyn Du hay th ph v cc bi ht ni ca Nguyn Cng Tr, Cao B Qut, Nguyn
10
Khuyn, Tn Nguyn Khc Hiu, B Huyn Thanh Quannm trong chng trnh gio khoa c
ging dy ti cc trng Trung hc ca min Nam sau nm 1954, nh hng su m ti tinh thn yu
vn ha dn tc ca gii tr min Nam.
Ngh thut ca tr l mt ngh thut bc hc, nn thng thc ca tr gi l nghe ht ch khng phi
xem ht. Tri li, ngh thut trnh din tn nhc hin ti, v li nhun ca ngi t chc, khin ngh
thut trnh din b gim gi tr v tr thnh nhm chn. Thng thc trnh din tn nhc tr thnh xem
ca s hn l nghe ngha ca li ca, ging ht.
Trc tnh trng vn ha suy i hin ti, nhiu ngi lo ngi cho mt b mn vn ha bc hc nh ca tr
ang trn b vc thm. Thc ra, khng ring g ca tr m c vn ha ca dn tc ngy mt xung dc.
Cu ni i ca c Phm Qunh khin mi ngi lun nhc nh: Truyn Kiu cn ting ta cn, ting
ta cn nc ta cn. Truyn Kiu vn cn , nhng liu linh hn vn ha Vit c cn khi m nhng
ngi gi trch nhim v duy tr vn ha ca ch hin ti, mang ting l nh vn nh th, nh Hi Nh
Vn Vit Nam, khng hiu bit cng nh khng c tm lng v vn ha dn tc. Nhng ngi c u
t vi vn ha dn tc, cng b gt ra ngoi v nh nhn s mai mt ca mt nn vn ha mt thi
mang li nim t ho cho con dn nc Vit.
Ngy 11-2-2017 vi ch ng hnh v sng to cng t nc c Hi Th t chc ti Vn
Miu, Quc T Gim H Ni, hng ti k nim 60 nm Ngy thnh lp Hi Nh Vn Vit Nam. Ni
dung ca bui t chc khin nhiu ngi tht vng v s hiu bit ngho nn ca hi nh vn, m ch
tch l nh th Hu Thnh. ng Nguyn Xun Din v u c ca Hi Nh vn c b u trong khi
h l hi ngh nghip, l ni hi t ch ngha, nhng c hnh ng rt cu th.
Ban t chc ru ng n cm cm b kia, nh ghi trn cc bin (pano):
- Chn dung c Phan Thanh Gin ghi l c Nguyn Khuyn.
- Chn dung c Chu Vn An ghi l c Cao B Qut.
-T hi hn na, hai cu th trong tc phm ni ting ca c Nguyn Du c i mi, mt
hn ngha ca bn gc:
Tri cn c hm nay (s 3121) Tan sng u ng vn my gia tri(s 3122)
i thnh: i cn c hm nay Tan sng u ng vn my gia tri (*)
Hai cu trn c Ph Tng thng Hoa K, ng Joe Biden c li dch sang ting Anh, tng ng nguyn
Ph Trng vo ti ngy 7-7-2015 khi Trng sang Hoa k:
Thank heaven we are here today To see the sun through parting fog and clouds.
Trong hnh ch thy v mt ng Trng hn h, tay cm ly ru ci tr, khng c mt phn ng nh
no v cu ni ca Ph Tng thng Hoa K. Mi ngi tin rng ng Trng khng hiu ngha ca cu
ni trn, v cha tng hc hay c truyn Kiu.
*
Ngi Vit trong v ngoi nc nhn thy vn ha dn tc ngy cng xung dc. Mt iu phi xy ra ti
mt x hi khi Vn ha Bao th tr ln mt nhu cu cp thit t thu a tr lt lng. 500 ngn
Thc s tt nghip l mt con s cn thit pht trin mt quc gia km m mang, nhng khng c vic
lm v thiu bao th. Khi nhn lc qu bu ny, c cm n, mt s tr thnh li xe m hay c nh

11
nc thu nhn lm ch im, mt s khc tr thnh nng dn i trc ci cy, mt cng vic khng cn
phi tn km tin bc v thi gian 5, 6 nm mit mi trn gh nh trng.
Trc cu hi ti sao nhc s Trnh Cng Sn sng tc mt nm 3 bi ca trc nm 1975, m sau 1975 ba
nm mi lm c 1 bi- Tui tr trong nc nhn ra v mi trng i sng x hi t do to ra cht liu
nhc s sng tc theo cm hng ca h. Ni dung cc bn nhc hin ti kh snh c vi cc bn
nhc trc kia v vn t cng nh kin thc.
Th tng Nguyn Xun Phc va k ban hnh Ngh nh s 28/2017/N-CP sa i ngh nh
131/2013/N-CP, x pht vi phm hnh chnh v quyn tc gi, quyn lin quan v Ngh nh
158/2013/N-CP quy nh x pht vi phm hnh chnh trong lnh vc vn ha, th thao, du lch v qung
co. Ngh nh s 28 k ngy 20-3-2017 v c hiu lc t ngy 5-5-2017.
Ngh nh 28 ra i nhm ti nhng bn nhc sng tc ti min Nam trc nm 1975 ang c cng
chng yu thch. Chng hn nhng bn nhc ca min Nam ni v ngi lnh VNCH, theo nhc s
Nguyn Bc Truyn: N ni ln ci tnh, tm lng ngi lnh trong thi chin tranh. H khng c g hn
th, l st mu. l tnh cm trong thi chinPhi chng chnh quyn Vit Nam ang lo lng khng
ngn chn c nhng gi tr vn ha trc nm 1975 ca chnh quyn Saigon nay bng pht tr li min
Nam v nhiu ni khc, khi u bng m nhc?...Cng cm on, ngi ta cng r nhau ht nhiu hn,
v ti sn ln nht ca con ngi l Vn Ha ch khng l cng quyn.
Nhc s L Minh cng nhn nh: Khi ci mi khng p ng nhu cu, ci mi khng hay hn, khng
c g c bit hn th ngi ta quay v ci c
Vn ha l ti sn, l l sng ca con ngi, mang tnh lin tc t th h trc tip ni th h sau. Vn
ha ch c th pht trin trong mi trng T Do, ni m ngi dn c y quyn sng, mt x hi m
mi c nhn phi c tn trng v bo v.
phc hi nim t ho cng nh vn ha ca dn tc trong c ca tr, mt la chn duy nht l phi
hng x hi ti T do v Dn ch thc s.

***

12
Ch thch:
Ti liu tham kho:
Hnh: (Ngun: trn Mng / Ca nng Kiu Anh v Kp n Nguyn Vn Khu)
- Nguyn Cng Tr (1778-1858): vo cui th k 18 sang u th k 19, c Vua Minh Mng phong
chc Dinh in S, khai khn vng t bi mu m thnh hai huyn Kim Sn v Tin Hi.
- C Dng Khu sinh nm K Hi (1839-1902) ti lng Vn nh, Tng Phng nh, H ng. C
Tin s nm Mu Thn, nin hiu T c 21 (1868) v c b nhim chc tri ph Bnh Giang, tnh Hi
Dng. Nm 1897 c co quan v n v qua i nm 1902, hng th 63 tui. Tc gi bi ca tr Hng
Hng Tuyt Tuyt.
- Nguyn Khuyn 1835-1909) tn tht Nguyn Thng. Hiu: Qu Chi, t Miu Chi.
- Gio s Trn vn Kh (1921-2015 ): Vi nt c th ca ca tr Vit Nam.
- Nguyn Hi Phng: (1933-2002) Nh th, GS trit. Qu qun Hi Hu, Nam nh. Sng ti Si Gn.
- Phm Qunh (1892-1945) Bi din thuyt v Vn chng trong li ht o ti Hi Khai Tr Tin
c, H Ni (Nam Phong, s 69-thng 3-1923 / Ngun: Blog PhamTon )
- Ct Vng: (vietnamhoc.the-talk.net) Ngh thut ca tr
- Tin S Ninh Tn (1743-1795): Qu Ninh Bnh, lm quan di triu L Trung Hng v Ty Sn.
- Ph He Nhai thuc Qun Ba nh - H Ni, chy t ph Yn Ph n Phan nh Phng. Cy He
trng hai bn ng hin nay khng cn.
- Xun Diu (tn tht Ng Xun Diu) sinh 2-2-1916 18-12-1985 ti Tuy Phc tnh Bnh nh.
- V Hong Chng sinh (5-5-1916 ) ti Nam nh. Chnh qun ca ng lng Ph ng tnh Hng Yn.
ngy 13-4-1976 ng b bt giam ti khm Ch Ha. B bnh nng a v nh c 5 ngy th mt. ng
mt vo ngy 6-9-1976 ti Si Gn. Th ca ng c cho l sang trng, hoi c, giu cht nhc, vi
nhiu sc thi ng phng.
- Nguyn Xun Din: Vn nhn v o
- Bin ghi hnh cc danh nhn ti Hi th H Ni t chc ti Vn Miu, Quc T Gim, H Ni.

13
14