Trí tuệ cảm xúc ứng dụng trong công việc pdf -tải sách free

Cng ng chia s sch hay: http://www.downloadsach.
com
Cng ng chia s sch hay: http://www.downloadsachfree.com
THNG TIN EBOOK

Tr Tu Xc Cm - Emotional Inteligence
Tc gi: Daniel Goleman
Ngi Dch: Nguyn Kin Giang
Nh Xut Bn Lao ng X Hi - 2011 Chia s ebook :
http://downloadsachfree.com/
Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/taiebookfree

LI GII THIU
(Cho bn ting Vit, ln ti bn th nht)
i khi chng ta ~ ng nht tr tu vi ch s IQ. l{ c|ch hiu phin din bi chng

ta ch ch trng ti tr tu l tr m qun mt xc cm cng l{ mt dng tr tu v cng quan
trng, l{m cho con ngi mang y tnh ngi cng nh c th th{nh t trong cuc
sng. Nhng thp k cui ca th k XX, nhiu nc phng T}y, ngi ta ni nhiu ti
xc cm ca con ngi v s gio dc xc cm cho mi ngi, c bit cho lp tr. Cc nh
tm l hc ng{y c{ng |nh gi| cao vai tr ca cm xc v nh hng ca n n i sng
con ngi. Ngh thut kim sot cm xc v{ nh hng n mt c|ch ng n c gi l
"Tr tu xc cm".
K t khi cun s|ch u tin ca Daniel Goleman l Tr tu xccm (Emotional

Intelligence) vit v vn n{y nm 1995, th "Tr tu xc cm" tr thnh mt trong nhng
thut ng nng bng nht trong x hi M. Daniel Goleman ~ trnh b{y vn ny rt y
, r rng v c sc thuyt phc. Nm 2002, bn dch u tin ca cun s|ch n{y ~ c
dch gi L Din thc hin t ting Php. Nhn thy }y l{ mt ti liu tham kho b ch, c
gi tr i vi cc thy c gio, cc bc ph huynh v c cc bn hc sinh, sinh vin, Alpha
Books ~ chn mua bn quyn ting Anh cun sch ny v xut bn ln u nm 2007,
trong t s|ch Alpha Edu. Sau hn mt nm ra mt, cun s|ch ~ nhn c s ng h, n
c ca ng o c gi. |p ng tt hn yu cu ca bn c, Alpha Books quyt nh
ti bn cun sch ny trn tinh thn gi nguyn nhng ni dung c bn l tinh hoa ca cun
s|ch. ng thi c lc dch, bin tp li mt s chng mc sao cho sc tch hn, d hiu
hn vi bn c Vit Nam.
Vic xut bn cun s|ch n{y l{ c hi gip chng ti khm ph nhng kin thc mi,
ton din hn v tr tu con ngi. Tuy nhin, chng ti cng gp khng t kh khn bi }y
l mt b sch c nhiu khi nim mi nn kh tm c thut ng tng ng trong
ting Vit. Mc d vy, chng ti vn mnh dn s dng nhng thut ng ny v rt mong
tip tc nhn c ng gp ca bn c gn xa, nhng dch gi uyn thm, c kinh nghim
v nghin cu l}u nm trong lnh vc ny.
Cng ng chia s sch hay: http://www.downloadsach.com
Xin trn trng gii thiu cng bn c.
Thng 12 nm 2008
CNG TY SCH ALPHA
LI THCH CA ARISTOTE
Bt c ai cng c th tr nn gin d - l iu rt d xy ra. Tuy nhin, gin ng
ngi, vi mc thch hp, ng thi im, v nhng l do chnh ng v biu l s tc gin
ng cch - li l iu khng d.
- ARISTORE
o c hc cho Nicomaque.
Vo mt bui chiu thng Tm, thnh ph New York, khng kh m t, nng nc

khin ngi ta d ni cu. Ti tr v khch sn, khi ln xe but i l Madison, ngi li
xe da en ng tui mm ci ni vi ti: "Xin cho! Anh kho ch? l{ c}u n tip anh
thng dnh cho tt c h{nh kh|ch. H{nh kh|ch u lng tng ging ti, nhng phn ln
khng |p li v ~ qu| .
Khi chic xe but len li qua nhng ch tc ng, th mt bin i t t ~ xy ra.

Ngi li xe vn thao thao, bnh lun v th chuyn: vin bo tng n ang c cuc trin
lm tuyt vi, rp chiu phim cui ph ang chiu mt b phim mi,.. S thch th ca anh
v v s c hi do thnh ph m ra qu l c sc li cun. Khi ri xe, h{nh kh|ch u ht
, v{ khi ngi li xe ni vi theo: "Hn gp li nh! Chc mt ngy tt lnh!" th mi ngi
u n mt n ci thn thin.
Chuyn xy ra c|ch }y gn 2O nm nhng vn khc su vo tr nh ti. Khi hnh

dung li cm gic d chu m nhng h{nh kh|ch ni trn c c, ti hiu rng ngi li xe
y l{ tup ngi c th l{m yn lng ngi khc. Anh c kh nng l{m thay i s bc bi,
lm ngui ngoai v tho m c phn no tm tnh ca mi ngi.
Cn }y l{ nhng iu ngc li m{ b|o ch ~ cp ti:

- mt trng hc, mt a tr chn tui bi sn ln b{n hc, ln cc my vi tnh, my in

v ph hng mt chic xe trong b~i xe nh{ trng. Nguyn nhn v n b bn tr "ln"
hn gi l "nhc con" v n mun lm cho bn chng phi n phc.
- Manhattan, mt thiu nin dng sng lc t ng bn 38 vin n v{o |m ng l{m

t|m ngi b thng.
- Theo mt bo co, th phm ca 57% s v git tr em l b m hay b m gh ca

chng. Trong mt na s trng hp, h khng nh l "ch mun trng pht a tr" do
nhng "li" nh m{ chng g}y ra nh khc lc hay l{m bn ging khin h khng th xem
ti vi yn.
- Mt thanh nin mi b kt |n v ~ g}y ra c|i cht ca nm ngi ph n Th Nh K

bng c|ch t nh h khi h ang ng. Nguyn nhn l do hn b mt vic nn ~ ung ru
v trt gin ln ngi nc ngoi.
Hng ngy, nhng tin tc loi cho thy s suy i o c v tnh trng bt n ca x
hi. Nhng ch l s phn chiu chung v ni m nh rng tt c chng ta ~ mt s kim
sot vi xc cm ca mnh. Khng ai tho|t c nhng cn gin bng pht v mi ngi
trong chng ta sm hay mun cng phi tri qua trng thi ny.
Cun s|ch n{y em li ngha cho nhng g tng nh v l. L{ mt nh tm l hc theo

st nhng tin b do khoa hc em li trong s hiu bit ci phi l, ti thy ni ln hai xu
hng tr|i ngc: xu hng ghi nhn trng thi ngy cng ti t ca cuc sng cm xc v
xu hng a ra nhng phng thuc mang theo nim hy vng.
Ti sao c nghin cu ny?
Cui ca th k XX, hng lot cng trnh khoa hc nghin cu v cm xc ~ ra i. Nh

c nhiu phng ph|p i mi, nh cng ngh mi v hnh nh, chng ta c th thy r b
no hot ng nh th n{o, iu g tht s din ra khi chng ta suy ngh, cm nhn, tng
tng v{ m c. Nhng thng tin thn kinh - sinh hc ny cho php chng ta hiu r hn
trung tm no b c chc nng iu khin xc cm gy ra s gin d hay lm cho chng ta
khc, kch ng tnh hiu chin hay lm cho chng ta thnh thin, hng chng ta tr nn
tt hn hay xu i nh th no. Pht hin mi ny s mang n phng thuc mi cho cuc
khng hong xc cm ang din ra hin nay.
Trong mt thi gian di, v tr ca tnh cm trong i sng tinh thn cha c nghin
cu. Ngy nay, khoa hc ~ cp ti nhng vn xut pht t hot ng tm thn
nhng kha cnh phi l nht v dng ln bn tr|i tim con ngi vi s chun xc nht
nh.
}y l{ s ph nh vi quan im cho rng IQ (ch s thng minh) l do di truyn, khng

th thay i v s phn c nhn phn ln ~ c nh trc. Vy ci g c th gip chng
ta th{nh cng hn trong cuc sng? }u l{ nhng nhn t t|c ng? V d, mt s c nhn
c IQ cao nhng tht bi, trong khi nhng ngi c IQ khim tn li thnh cng. Ti mun
khng nh rng s kh|c nhau thng l nng lc m }y chng ta gi l tr h cm xc
(emotinal intelligence) bao gm: s t ch, lng nhit thnh v kin nhn cng nh kh
nng v{ s kch thch h{nh ng. Ngi ta c th gio dc cho tr em nhng phm cht y
v gip chng s dng tt hn tim nng tr tu do di truyn.
Ngoi nhng kh nng , cn c i hi v mt o c. Chng ta sng trong mt thi

i m t chc x hi c v c xu hng ngy cng lng lo, thi v k, bo lc v v tm
dng nh ang ph| hu cuc sng ca chng ta. Vy th|i o c chng ta cn c l g?
l{ s kim ch v lng trc n.
Hnh trnh ca chng ta
Cun sch ny gii thch mt s thi im gy rc ri trong cuc i mi ngi v th

gii xung quanh ta. N gip ta hiu ti sao tr tu c th ha hp vi xc cm v s ha hp
din ra nh th no.
Hy bt u bng vic xem xt nhng pht hin mi nht v cu trc b n~o gii thch
trng thi bi ri ca con ngi, khi tnh cm ln t l tr. Mi tng t|c gia cu trc b
n~o quy nh th|i gin d v s s h~i, am m v{ vui mng cho php chng ta hiu
c cch lp li nhng thi quen tm l tng lm tht bi nhng tt ca chng ta. Cc
d kin thn kinh-logic cho php chng ta thy c kh nng l{m bin i cc thi quen
tm l ca con em mnh.
Trong phn th hai, chng ta s xem thn kinh-logic c th hin nh th no qua hnh
vi - ci m chng ta gi l tr tu cm xc: chng hn, c th lm ch xung lc tnh cm, hiu
r tnh cm ca ngi khc, kt ni nhng mi lin h ha hp vi ngi khc. Theo cch
ni ca Aristote, l{ kh nng him c "tc gin ng ngi vi mc thch hp,

ng thi im, v nhng l do chnh |ng".
Quan nim mi v "tr tu" em li vai tr h{ng u cho nhng xc cm. Trong phn th
ba, chng ta s thy ti sao nng lc n{y c coi l c vai tr quyt nh trong vic gi mi
quan h tt p vi nhng ngi xung quanh, hay thiu n s ngn cn s tin thn ca
chng ta. Chng ta cng s tm hiu nhng xc cm tiu cc nh hng xu n sc khe
nh th no v s cn bng tm l gp phn duy tr sc khe v hnh phc ca chng ta ra
sao.
Di sn di truyn quy nh tnh kh chng ta nhng tnh kh khng ng ngha vi s

phn. Phn th t ch ra nhng bi hc tm l hc c t thi th u nh{ hay trng
hc s un nn tinh thn ca chng ta v cho php chng ta tm thy c s ca tr tu xc
cm. Ni c|ch kh|c, }y l{ nhng thi k then cht rn luyn thi quen tm l chi phi
cuc sng ca chng ta sau ny.
Phn th nm ch ra mi nguy him i vi nhng ai khng lm ch c xc cm trong

s pht trin ca mnh. Ni cch khc, nhng nhc im v tr tu xc cm l{m tng thm
mi nguy him nh th no. Phn n{y cng gii thch vic rn luyn nhng thi quen tm l
v x hi cho tr l ht sc cn thit.
Nhng s liu |ng lo ngi nht c ly t mt nghin cu quy m ln v cc bc cha

m v con ci cho thy, ngy nay, tr em d b ri lon v t}m l hn d c n v{ suy sp
hn, v k lut v d ni gin hn, c|u knh v lo lng hn, d bc ng v d gy hn hn.
Vn l phi tm hiu cch chng ta chun b cho tr v{o i nh th no. Hin nay,
vic gio dc tm l cho gii tr thng ph mc cho t nhin. Theo ti, gii php l nh
trng cn gio dc nhn cch cho hc sinh v mt tr tu cng nh tnh cm. Kt thc cuc
du h{nh, chng ta n thm nhng ngi trng ang khuyn khch s pht trin tr tu xc
cm. n ng{y n{o , gi|o dc s hng ti vic trau di nhng kh nng ct yu ca con
ngi, nh thc v bn thn, lm ch bn th}n, ng cm, tn trng ngi khc bit gii
quyt nhng xung t v c thc hp tc.
o c hc cho Nihcomachean l tc phm ca Aristote ly hnh vi tr tu ca cuc

sng xc cm l{m i tng. Nhng am m s hng dn c|ch suy ngh ca chng ta, s
la chn cc gi tr bo m s sng cn ca chng ta, nhng chng cng c th lm chng

ta lc hng. Aristote ~ ch ra, nguyn nhn khng ch bn thn nhng xc cm, m cn
tnh ng n v cch biu hin ca chng. Vn l lm th n{o tr tu n nhp vi
nhng xc cm ca chng ta.
PHN I. B NO XC CM
Chng 1. Cc Xc Cm Dng Lm G?
Vi tr|i tim, ngi ta c th nhn thy nhng ci ct yu m{ i mt khng th nhn thy
c.
- Antoine de Saint - Exupery
Hy suy ngm v kt cc bi thm ca Gary v Mary Jane Chauncey - b m ca Andrea,

a tr 11 tui b chng bnh bi lit. Trn mt nhnh sng thuc bang Louisiana, chuyn
tu ha c c gia nh Chauncey ~ b trt bnh v{ ri xung sng. Ngh ti con gi mnh
trc ht, b m Andrea c cu cho c c b khi nc ~ ngp y toa tu. Tuy trao
c a con cho nhn vin cu h qua ca s, nhng c hai u b cht ui.
S hy sinh ca b m Andrea l mt h{nh ng anh hng v nhng trng hp nh vy

c rt nhiu trong cuc sng. Xt theo quan im tin ha, s hy sinh ny nhm bo m
cho "thnh cng sinh sn", bo m s truyn th gen cho th h tip theo. Nhng vi
nhng bc cha m, h lm vy ch v lng yu thng. Hnh vi y minh ha cho chc nng
v sc mnh ca cc xc cm, chng minh cho vai tr ca tnh yu v tha v ca tt c
nhng xc cm kh|c trong i sng con ngi. Chng cho thy chng ta phi nh ti quyn
nng ca nhng xc cm y sng cn ra sao. Ch c mt tnh yu thng s}u sc cng
nh duy nht mong mun cu bng c a con mi c th a con ngi ti ch vt
qua bn nng tn ti ca mnh. Xt v mt tr tu, s qun mnh ca b m dng nh phi
l, nhng xt v l l tr|i tim, th l{ th|i duy nht c th c.
Cc nh sinh hc x hi ~ ch ra: nhng xc cm gip chng ta ng u vi nhng

cnh ng v nhim v quan trng m{ i khi ch mnh tr tu khng th quyt nh ni nh
nhng mi nguy him, nhng mt m|t au n, s kin nhn bt chp tht vng. Mi xc
cm chun b cho chng ta h{nh ng theo mt c|ch n{o . N ch cho chng ta cch chp
nhn thch thc sinh tn.
Khi am m chi phi l tr

tru a b m, Matilda Crabtree, 14 tui, quyt nh lm b m s khi v nh mun

sau bui ti chi nh bn.
Nhng, tht bi thm, Bobby Crabtree v v tng rng Matilda ng li nh bn. Nghe
thy ting ng, Crabtree lin cm khu sng lc v{ i ln bung ca Matilda. Khi Matilda
nhy phc ra t ni n np v ku to ln, ng lin bn mt pht trng c con. Matilda cht
12 gi sau .
Di sn tm l do s tin ha li c s s hi, yu t bo v chng ta khi gp nguy him.

Chnh n ~ y Boby Crabtree ti ch bn v{o con g|i mnh trc khi nhn ra c b. Theo
cc chuyn gia, nhng phn ng t ng thuc loi n{y ~ c ghi vo h thn kinh chng
ta. Trong thi gian di, nhng phn ng n{y ~ gip chng ta sng st. iu quan trng
hn, chng |p ng nhim v c bn ca s tin ha: truyn cho con chu bit gn gi s
sng.
Nu xc cm tng l k hng o trong qu trnh tin ha lu di ca con ngi, th

trong x hi hin i bin i khng ngng nh hin nay, s tin ha chm chp ca xc
cm li khng theo c nhp y. V mt sinh hc m{ ni, chng ta ~ tha hng
nhng vng mch n-ron cho cc xc cm hot ng hon ho trong 50 nghn th h, ch
khng phi ch trong 500 th h. Phi mt sc mnh ca s tin ha mt triu nm nho
nn i sng xc cm ca chng ta. H{ng nghn nm qua, d d}n s tng t nm triu ln
nm t ngi nhng vn khng li bt c du vt no ca yu t sinh hc iu khin i
sng xc cm ca chng ta.
C|ch chng ta |nh gi| nhng cuc gp g v phn ng vi chng khng ch b quy nh
bi s xt o|n l tr hay bi qu kh c nhn m cn bi qu kh ca t tin chng ta.
Tm li, chng ta thng ng trc nhng la chn do x hi hu hin i t ra vi mt
b su tp tm l c t thi c xa. Trn thc t, trng th|i |ng bun y l trung tm ca
ch ny.
Ti sao chng ta hnh ng?
Vo nhng ng{y }u xu}n, khi i qua o vng Rocheuses, mt cn b~o tuyt khin p
n khin ti khng nhn thy g c. Ti lin p phanh, ni kinh hong xm chim v tim
ti p lin hi.
Ni kinh ho{ng nhng ch ngay cho s s hi. Ti dng xe bn ng ch cn b~o i

qua. Na gi sau, tuyt ngng ri, ti li ln ng, nhng i c chng 100 mt, ti li
phi dng: nhng nhn vin cu thng ang cp cu mt ngi li xe va }m v{o chic
xe khc. Nu trc ti tip tc i trong cn b~o, bit }u ti ~ }m phi hai chic xe kia.
Hm , ni s hi c l ~ cu sng ti: trng thi ni t}m ~ buc ti dng xe v ch

tm ti mi nguy him ngay trc mt.
V cn bn, mi xc cm xut pht t s kch thch h{nh ng; l{ phn ng tc th v

bn nng sinh tn. Vic xc cm thc y h{nh ng c bit r rng loi vt hay tr em.
Mi xc cm ca chng ta ng mt vai tr ring bit, nh nhng du n sinh hc c

trng. Nhng iu din ra bn trong thn th v b no cho thy mt xc cm chun b cho
thn th mt kiu phn ng khc nhau:
- S gin d lm mu dn ti bn tay, khin ngi ta ot ly mt th v kh hay |nh

k th, v nhng hoc-mn nh adrenaline tit ra rt mnh gii tho|t nng lng cn
thit cho mt h{nh ng quyt lit.
- S s hi a m|u ti c|c c ch huy s vn ng ca thn th, nh c bp chn chun

b b chy, lm cho mt t|i i do m|u b dn n ni kh|c. Th}n th b t lit trong mt
khonh khc. Trung tm xc cm ca b no tit ra nhng hoc-mn t c th tp trung
vo mi e da trc mt.
- S vui sng c c trng bng hot ng tng ln ca trung tm no nhm c ch

nhng tnh cm tiu cc v{ l{m nng lng hin c tng ln, cng nh l{m chm li hot
ng ca trung tm gy lo lng. Trng th|i n{y em li cho c th s th gi~n. C| nh}n thc
hin vi vng v phn khi hn nhng nhim v t ra cho mnh, ng thi t ra nhiu
nhim v kh|c nhau hn.
- Tnh yu, s u ym v s tha mn tnh dc g}y ra kch thch i giao cm. Phn x
ny l mt tp hp phn ng ca thn th to ra trng th|i yn tnh, ng cm v hp tc.
- S ngc nhin l{m lng m{y nhn ln, tm nhn m rng, lng nh sng lt ti vng
mc tng ln. Do , c| nh}n nm bt c nhiu thng tin hn v mt s kin, |nh gi|
hon cnh ng hn v{ ngh c k hoch h{nh ng tt hn.
- S cm ght lun g}y ra bc mnh. Biu hin trn mt l mi trn tr xung hai cnh
cn mi th hi nhn li, nh phn nh mun bt mi trc mt mi kh chu hay nh ra
th thc n c hi.
- S bun ru gip ngi ta chu ng tn tht au n l{m nng lng suy st v gim
nim hng khi i vi mi hot ng ca cuc sng. N gn vi s suy sp, lm cho qu
trnh trao i cht chm li. Vic thu mnh li phc hi hu qu v khi tr li nng lng
s pht ra mt s khi u mi. Khi bun ru, con ngi d b tn thng v{ cn gn ni
c tr ca mnh c an ton.
Cc nguyn nhn sinh hc ca h{nh ng cng chu s chi phi ca vn ha. Chng hn,
ci cht ca ngi thn lun gy ra s bun ru. Nhng c|ch th hin ni bun gia |m
ng hay ni ring t ph thuc vo tng nn vn ha.
Cc phn ng xc cm ~ hnh th{nh t xa xa, khi iu kin sng v cng khc nghit.
T l t vong rt cao v tui th khng vt qu| 30. Ngi ta d b lm mi cho c th,
ngho i v{ thin tai. Vi s xut hin ca kinh t nng nghip v cc hnh thi x hi u
tin, tnh hnh ~ thay i v nhng yu t tng km hm s gia tng d}n s ~ dn dn b
gt b.
Xc cm ca chng ta do cng tr nn khng thch hp na. Mt cn gin xa kia c

th l li th quyt nh s sng cn, ngy nay mi vic ~ kh|c, chng hn mt a tr 13
tui gi sng s ch mang li nhng hu qu tai hi khi chng ni gin.
Hai th tinh thn ca chng ta
Mt ngi bn k cho ti nghe chuyn ly hn ca mnh. Chng c yu mt c gi tr hn

v{ t ngt tuyn b s n sng vi c ta. Sau nhiu th|ng cay ng, c ni vi ti rng c
thch cuc sng c lp, rng nhng chuyn c khng l{m cho c xc ng na. Nhng, ch
mt thong sau, mt c ~ m l.
S ng cm khin ti hiu rng nc mt ca ai l{ biu hin ca ni bun cho d

ngi c gii thch th no. Mt bn c tinh thn xc cm, cn bn kia th l tinh thn l
tr.
S t|c ng qua li gia nhng cng c nhn thc khc nhau v cn bn y to ra i

sng ni tm ca chng ta. Tinh thn l tr l th m ni chung chng ta thc c v cm
nhn c s hin hu ca n. Nhng c mt h thng nhn thc khc, bc ng, mnh
lit, i khi khng logic, l{ tinh thn xc cm.
S chia i xc cm/l tr ph hp vi s phn bit gia "tri tim" v "khi c". Khi
ngi ta cm thy "t |y lng mnh" mt s vic c tht, th mc tin chc gn nh s}u
hn, kh|c vi mc do l tr em li. Mc kim sot bng l tr hay bng xc cm thay
i dn dn: tnh cm cng mnh, xc cm cng chi phi v l tr cng mt i tnh hiu qu.
Trong phn ln trng hp, tinh thn xc cm v tinh thn l tr hot ng hi ha vi
nhau, kt hp nhng cch nhn thc kh|c nhau hng dn chng ta. Thng thng,
c s cn bng gia hai tinh thn y, xc cm cung cp thng tin cho cc thao tc ca l tr,
cn l tr th tinh ch v{ i khi loi b mt s d kin do tinh thn xc cm cung cp. Th
nhng, tinh thn xc cm v tinh thn l tr l hai phm tr c lp v mi phm tr phn
nh s vn hnh ca nhng cu trc b n~o kh|c nhau nhng c lin kt vi nhau. S vn
hnh ca chng c phi hp vi nhau tinh t v{ thng xuyn: tnh cm t ra ct yu cho
t duy v{ t duy cng t ra ct yu cho tnh cm. Khi am m tri dy th tinh thn xc cm
chim u th.
B no pht trin nh th no?
hiu r hn s khng ch mnh m ca cc xc cm i vi tinh thn l tr v ti sao

tnh cm v l tr li i lp nhau, hy xem b no pht trin nh th no.
B no ngi, vi 1,5 kg n-ron v nhng m khc, to gn gp ba ln b no kh. Qua

hng triu nm tin ha, b n~o ~ ph|t trin t di ln trn, cc trung tm pha trn hin
ra nh s hon thin ca cc b phn c xa hn nm pha di. (S pht trin b no
thai ngi tm lc s tin ha y.)
B phn xa nht ca b no l thn no bc quanh u trn ca tu sng. B no

nguyn thu chi phi nhng chc nng nh h hp, s chuyn ha ca c|c c quan v{
nhng phn ng, c ng ~ c c khun. B no y chim a th thi k b st.
T gc nguyn thu l thn no, xut hin trung tm thn kinh ca cc xc cm. T trung
tm ny, phn bn trn pht trin ln thnh b n~o "l tr hay "v no mi" (neocortex),
mt hnh to gm cc m to thnh nhng hi no. Vic hnh no pht trin t b no "l

tr" ~ ni r v mi lin h gia t duy v{ xc cm: b no "xc cm" ~ c trc b no"l
tr".
Ngun gc xa nht ca i sng xc cm nm hnh khu gic, tp hp nhng t bo

tip nhn v phn tch cc mi. Mi sinh th u c mt du n phn t c trng c gi
chuyn i. V{o thi nguyn thu y, khu gic l gic quan ch yu tn ti.
T thy khu gic, nhng trung t}m u tin chi phi xc cm bt u pht trin. giai
on ny, trung tm khu gic ch gm c nhng lp n-ron mng c quy t li phn
tch cc mi. Lp t bo th nht ghi li nhng g c cm nhn v xp n v{o ng loi.
Lp t bo th hai gi nhng thng ip phn x qua h thn kinh, ra lnh cho c th hnh
ng thch hp.
Nhng lp mi trng yu ca b no cm xc ~ xut hin cng nhng ng vt c v

u tin. Phn n~o n{y tht quanh th}n n~o, nn ngi ta gi n l h thng "ra" c ngun
gc t ting Latinh "Limbus". Lnh th n-ron mi mang li cho b no nhng xc cm ch
thc. Khi chng ta b s ham mun hoc phn n khng ch, khi chng ta yu n qun
thn mnh hay mt xanh nh t{u l| v khip h~i, th chnh l{ do h ra ch huy.
Khi pht trin, h thng n{y ~ to ra hai cng c cc k hu hiu l{ nng lc hc tp v

tr nh. Nhng bc tin tun t y cho php mt con vt thc hin nhng la chn thng
minh hn tn ti v thch ng vi nhng thay i ca mi trng. Nu mt th thc n
l{m cho ngi ta mc bnh, th sau ngi ta tr|nh i. Quyt nh n vic n hay t b
vn ph thuc vo khu gic. Nh c lin lc gia hnh khu gic v h thng ra, n phn
bit nhng mi khc nhau, so snh th mi hin ti vi nhng th mi trc kia, tch ci
tt khi ci xu. chnh l{ nhim v ca khu no (rhinen- cephacon), mt yu t ca h
thng ra v{ l{ c s bc u ca v no mi, b n~o suy ngh
C|ch }y khong 100 triu nm, b no ca c|c ng vt c v tri qua t pht trin
mnh m. Trn hai lp mng ca v n~o ~ chng ln nhiu lp t bo to thnh v no
mi. Khc vi hai lp c, v no mi em li mt u th l thng v tr tu. V no mi
ca Ngi thng minh ~ to ra tt c nhng ci ring bit ca con ngi. N l{ ni c ng
ca t duy, cha ng nhng trung tm ph trch tp hp v tm hiu nhng tri gic ca
gic quan. N mang cho cm gic nhng g chng ta suy ngh v chng v cm gic v nhng
tng, biu tng, nhng sn phm ca s tng tng v nhng tc phm ngh thut.
Trong tin ha, v no mi ~ c s thch ng tinh t v chun x|c to ra u th to ln

cho s tn ti ca c| nh}n. Chng l{m tng thm nhng c may th h con ch|u c
truyn nhng vng mch n-ron ging nh th.
Yu t cng thm ca b n~o ~ mang nhng sc thi mi cho i sng xc cm. V d

trong tnh yu, cu trc ra to ra nhng khoi cm v ham mun tnh dc l xc cm nui
dng am m tnh dc. Nhng s kt hp ca v no mi vi h thng ra ~ to ra s gn
b m - con, to th{nh c s ca gia nh v{ s chm lo gi|o dc cn thit cho con ci.
Theo di bc thang pht trin cc loi, chng ta s thy khi lng ca v no mi tng
dn ln, to ra cp s nhn cho s lng nhng im ni kt gia c|c n-ron. S lng ny
cng ln, th phm vi nhng phn ng cng m rng. V no mi mang li cho i sng tnh
cm s tinh t v tnh phc hp. Vic t hp v no mi - h thng ra pht trin hn loi
kh v{ c bit lo{i ngi ~ gii thch ti sao chng ta c phn ng khc nhau vi nhng
xc cm.
Nhng c|c trung t}m n~o pha trn khng chi phi ton b i sng tnh cm. i vi
nhng vn ca tr|i tim, c bit i vi nhng trng hp "khn cp" v xc cm, chng
giao cho h thng ra lm vic. Do c nhiu trung tm no pha trn, nn phn no c cc
xc cm tr ng ng vai tr then cht trong cu trc n-ron. V n bt ngun t nhng
vng xc cm, nn v no mi ni lin vi nhng vng ny bng v s lin kt. iu em
li cho cc trung tm xc cm quyn nng v tn i vi s vn hnh ca phn no cn li,
k c i vi c|c trung t}m t duy.
Chng 2. Khi Xc Cm Nm Quyn Lc: Gii Phu Mt Cuc

Chnh Bin
Cuc sng l hi kch i vi nhng ai suy ngh v bi kch i vi nhng ai cm nhn.
-Horace Walpole.
Bui chiu th|ng T|m nm 1963, Richard Robles, tn trm kht ting va mn hn ba
nm t quyt nh |nh v|n b{i cui cng.
Cn h hn ln vo l ca hai c gi tr - Janice Wylie v Emily Hoffert. Hn ngh rng

trong nh{ khng c ai, nhng tht ra Janice Wylie ang c nh{. Hn tri c gi li. Khi chun
b ri i, Emily t ngt tr v v hn cng tri c li.
Nhiu nm sau , Robles k li, trong khi tri Emily, Janice ni rng c ~ nh r mt
hn v s gip cnh st tm ra hn. Robles ~ ht hong v mt bnh tnh. Hn ly mt ci
chai p u hai c gi, ri dng mt con dao bp }m h. 25 nm sau, hn ~ ni: "Lc
ti ~ in ln. u ti nh chc n tung".
Nhng cn bng n bo lc nh vy l do cuc "chnh bin" ca c|c n-ron. Trung tm

ra b|o ng v nm ly quyn kim sot b no. S kim sot y ch xy ra trong mt
khonh khc v pht ra nhng phn ng nguy hi trc khi b n~o suy ngh. Vn l
ngi ta khng bit c sau c|i g ~ chi phi mnh.
Tt c chng ta u tri qua kinh nghim n{y di hnh thc t bi thm hn. H~y nh ti
ln gn nht khi mt bnh tnh, bn ~ mng chi thm t v con m{ sau khi ngh li, bn
thy mnh tht qu| |ng. Dng nh, l{ mt s "cp ot ca c|c n-ron, m ngun
gc nm trong hnh nhn (amygdala), mt trung tm no ra.
Tt c cc cuc "chnh bin" ca no ra khng phi lc n{o cng nng n nh khi chng
ta ci v bng v mt c}u ni a hay khi cm thy nim vui mnh lit.
Ni tr ng ca nhng am m
con ngi, hnh nhn l nhng cu trc lin kt nhau, nm phn trn thn no v
gn pha di ca h thng ra. C nga (hippocampe) v hnh nhn l hai b phn ch yu
ca b no khu gic nguyn thu, t ph|t trin ln v no v v no mi. Cc cu trc
ra ny chu trch nhim v vic tp luyn v tr nh. Hnh nhn l chuyn gia v nhng vn
xc cm. Vic ct b n a ti s bt lc khi |nh gi| ni dung xc cm ca cc s kin.
Tnh trng c gi l "chng m xc cm". Mt ngi b ct mt hnh nhn s mt i
hng th i vi ngi khc. Anh ta c th tr chuyn, nhng khng cn nhn ra c bn
b hay ngi thn. Anh ta cng mt i kh nng cm nhn nhng xc cm v s nhy cm.
Hnh nh}n l{ ni tr ng ca tr nh xc cm, khng c n, cuc i mt ht ngha.
Hnh nhn khng ch c lin h vi xc cm, n cn ch huy tt c cc xc cm. Nhng

con vt b ct hnh nhn s mt i c|c xc cm nh s hi, cung n na hay nhu cu u
tranh, hp t|c. Nc mt l biu hin mt xc cm n{o tiu biu con ngi, c hnh
nhn v mt cu trc bn cnh - nhng hi no hnh khuy - iu khin. Khng c hnh
nhn, s khng c nc mt lau kh, khng c ni bun xoa du.
Nh thn kinh hc ngi M - Joseph Ledoux - l{ ngi u tin gii thch vai tr cn bn
ca hnh nhn trong hot ng xc cm ca b n~o. ng ~ khai th|c nhng phng ph|p
mi thm d bn ca b no. Nhng khm ph ca ng ~ lt nhng quan nim
thu c v h thng ra, t hnh nh}n ln ng trc v phn li c|c vai ~ c gn cho
cc cu trc ra khc.
Ngi n n-ron
Sau nhng lc ni gin, chng ta thng cm thy n hn, n gip ta hiu c sc

mnh ca cc xc cm i vi i sng tinh thn. Cu hi t ra: ti sao chng ta d b ri
vo trng th|i ? H~y xem xt trng hp: mt c gi phi mt hai gi i ng c mt
ngy Boston vi cu bn trai ca mnh. Trong ba n, anh tng cho c mt bc tranh khc
qu him. Nhng nim vui ca c sm tt khi anh t chi ngh xem phim rp vi c v
phi i tp bng chy. B tn thng v{ khng th tin c, va khc c va ri khi hiu
n v{ nm ngay bc tranh vo thng rc. Khi k li chuyn ny, c thy tic v mt tc phm
ngh thut n{y hn l{ v khng i xem phim.
Chnh trong nhng lc y, khi xung t ln t l tr, vai tr ca hnh nh}n c biu hin.
Tn hiu c cc gic quan truyn i cho php hnh nhn sng lc tt c kinh nghim ~
tri qua ca c nhn nhm pht trin mt vn c th c. iu ny trao cho cu trc ra v
tr then cht trong i sng tinh thn v lm cho n tr thnh mt kiu lnh canh tm l,
xem xt mi hon cnh, mi tri gic theo tiu chun duy nht: "}y c phi l{ iu ti ght
b khng? iu ti nghi ngi khng? iu gy hi cho ti khng?". Nu cu tr li l{ "ng"
th hnh nhn phn ng nh mt ngi n n-ron v truyn s b|o ng vo tt c cc b
phn ca no.
Chng hn, khi l{ mt tn hiu s hi, n lin tit ra nhng hoc-mn c nhim v lm
cho c| nh}n c t trong trng thi chin u hay chy trn, huy ng nhng trung tm
chu trch nhim v vn ng hay kch thch h thng tim - mch, c|c c v{ c quan ni
tng. Nhng mch khc bt ngun t hnh nh}n cng ra lnh tit ra rt nhiu
norepinephrine (hoc-mn l{m tng thm s hot ng tr li ca cc vng trong b no),
lm cho cc gic quan nhy cm hn, v{ cng t n vo trng th|i b|o ng. ng thi, cc
h thng v ca tr nh c huy ng tm kim mi hiu bit c lin quan ti tnh
hung v chng ln t tt c cc vng khc chu trch nhim v t duy.
}y ch l mt phn trong ton b nhng thay i do hnh nh}n iu khin. Trong

trng hp khn cp, mng li lin lc n-ron rng ri ca n cho php l~nh o phn ln
b no, k c tinh thn l tr.
Lnh canh tm l
Mt ngi bn ca ti khi i do nhn thy mt c gi lao mnh xung dng nc. Khng
cn bit l do, anh nhy xung nc v cu sng c gi.
C|i g ~ thc y bn ti nhy xung nc? Cu tr li nm trong hot ng ca hnh

nhn.
Trong mt pht hin, LeDoux ~ ch ra cu trc no no cho php hnh nhn lm tn lnh
canh tm l ca b n~o. ng ~ m t hnh trnh ca nhng tn hiu gic quan. Tn hiu th
nht t mt hay tai n i no, ri qua mt si lin b{o, n hnh nhn. Tn hiu th hai
c ph|t i t i no ti v no mi, b n~o suy ngh. S chia i n{y cho php hnh
nhn bt u phn ng trc v no mi, ni x l thng tin tng hp trc khi t ti tri
gi|c y v la chn phn ng thch hp nht.
Nhng nghin cu ca LeDoux mang tnh cch mng v chng l nhng nghin cu u
tin lm sng r vai tr ca h{nh trnh n-ron i tt trong v no mi. S tn ti ca mch
ny gii thch phn ln vic cc xc cm ~ thng l tr nh th no.
Quan nim chnh thng cho rng, pht ra nhng phn ng xc cm ca n, hnh nhn
phi ph thuc vo nhng tn hiu do v no mi ph|t i. Nhng LeDoux ~ ph|t hin ra
mt b n-ron nh hn dn ti v no mi trc tip ni lin vi hnh nhn. Hnh nhn
c cc gic quan cung cp thng tin trc tip v pht ra phn ng trc khi nhng thng
tin n{y c v no mi ghi nhn y thng qua mt con ng hp hn v{ ngn hn.
Bng nhng nghin cu v s s hi ng vt, LeDoux xem xt quan nim ~ c v cc

xc cm. Trong mt th nghim, ng ~ ph| hu v no thnh gic ca nhng con chut
trc khi t chng trc mt tn hiu m thanh c b phng in km theo. Cc con chut
nhanh chng hc c vic s c sc in sau khi c tn hiu m thanh y. R rng l tn
hiu }m thanh ~ mn c ng i nhanh chng gia tai v hnh nh}n qua i no,
tr|nh con ng pha trn. Tm li, chut hc c mt phn ng xc cm m khng c s
can thip ca v no mi. Hnh nhn tip nhn cc tn hiu, nh li thng tin v ch huy
ho{n to{n c lp phn ng s hi.
LeDoux pht biu rng: "V mt gii phu, h thng chi phi cc xc cm c th hnh
ng c lp vi v no mi. Mt s phn ng v k c xc cm c th hnh thnh m
khng cn cht can thip no ca thc v nhn thc." Hnh nh}n lu tr c mt t hp
nhng k c v nhng phn ng m chng ta ly ra t nhng ho{n to{n khng c thc
v iu ny.
Nhng nghin cu kh|c ~ chng t rng trong mt phn nghn gi}y u tin ca tri
gic, chng ta khng nhng bit c l{ c|i g, m{ cn bit c n c lm chng ta
thch th hay khng. "Ci v thc nhn thc" khng ch bng lng vi vic nhn ra iu g
, m{ cn a ra kin v n. Nhng xc cm ca chng ta c mt th gii ring, mt th
gii c nhng tng ring, ho{n to{n c lp vi tng ca u c l tr.
Tn hiu nhn trc tin c truyn t vng mc ti i no, n c dch ra theo

ngn ng n~o v{ c a ti v no nhn. n c ph}n tch c cu tr li thch
hp. Nu cu tr li y l v xc cm, th mt tn hiu s i ti hnh nh}n kch thch cc
trung tm xc cm. Nhng mt phn nh ca tn hiu ban u trc tip chuyn t i n

hnh nhn, cho php tr li nhanh hn nhng km chnh x|c hn. Hnh nh}n, do , c th
pht ra cu tr li xc cm trc khi trung tm v no hiu c c|i g ang din ra.
Chuyn gia v tr nh xc cm
Nhng cng trnh m LeDoux v nhng ngi khc nghin cu ~ ch ra: c nga c
chc nng cung cp tr nh c th v bi cnh ca cc s kin, m khng c n th khng
th c ngha cm xc.
Nu c nga nh li nhng s kin th nguyn th hnh nhn nh li mi v xc cm gn

vi nhng s kin y. Nu Chng ta tr|nh c tai nn trn ng, th c nga c th nh
c hon cnh c bit ca tai nn: ni xy ra tai nn, nhng ngi cng i hoc nhn
hiu ca chic xe. Nhng, mi ln nh vy, th chnh hnh nhn pht ra s lo ngi kch pht.
"C nga cho php bn nhn ra c bn hng xm ca bn. Nhng hnh nhn ~ nhc thm
rng c bn y nhn tht c cm".
B no nh v{o phng ph|p n gin nhng t{i tnh em li sc mnh c bit cho
k c xc cm: cc h thng b|o ng ha hc thn kinh chun b cho c th phn ng
trong nhng tnh hung nguy him ~ in du n ln tr nh. Trong trng hp stress, lo u
hay hng phn, dy thn kinh ni lin b no vi tuyn thng thn ra lnh tit ra nhng
hoc-mn epinephrine v norepinephrine. Chng lan ta trong c th, |nh thc b tip
nhn dc theo dy thn kinh ph v; n cho php b n~o iu tit s vn hnh ca tim,
truyn nhng tn hiu do epinephrine v{ norepinephrine ph|t i theo hng ngc li.
Nhng tn hiu n{y i ti hnh nhn, v hnh nhn bo cho cc vng no khc nh li
nhng g ang din ra.
R rng s hng phn ca hnh nhn c hiu qu l in vo tr nh nhng thi im xc

cm vi sc mnh kh|c thng. Chnh v th, ngi ta nh rt r ni hn h u tin vi
ngi yu hay nh r mnh ang l{m g khi bit tin mt ngi th}n qua i. Hnh nhn
c{ng c kch thch, du n cng su sc. Trn thc t, b no c hai h thng nh, mt
cho nhng s kin thng thng v mt cho nhng s kin y xc cm. H thng th hai
c trng cho s tin ha, v n cho php ng vt gi c k c sng ng v nhng g
nguy him hay thch th. Nhng k c c xc cm mnh cng c th l c vn ti tc thi.
Nhng bo ng n-ron li thi
Mt im yu ca b|o ng n-ron l{ thng xuyn b li thi. Hnh nhn r sot nhng

kinh nghim v so snh s kin hin ti vi nhng s kin ~ qua. N tin hnh cng vic
ny bng lin tng: khi yu t then cht ca hon cnh hin c ging vi yu t trong qu
kh, th n ng nht ngay tc khc hai hon cnh n{y. iu gii thch s thiu chnh xc
ca h thng - n i v{o h{nh ng trc khi c s xc nhn y . N ra lnh cho chng
ta phn ng vi hon cnh hin ti theo nhng ngha, xc cm rt ra t hon cnh thng
m h ging vi hon cnh . Nhng tic thay, nhng k c xc cm g}y b|o ng y
thng ko theo phn ng hon ton khng thch hp.
Chng hn, mt n y t| qu}n i b tm thn v m nh nhng vt thng khng khip

m{ c ~ cha chy cho thng binh chin trng. C cm thy gh s v ht hong khi
m ra ci t m con mnh giu v{o trong mt tm vi bn, nh mt phn ng do mi hi
thi gy ra.
S thiu chnh xc ca b no xc cm cng trm trng hn do k c c xc cm mnh t

nhng nm u i v gn vi mi lin h gia a tr v{ mi trng sng. iu n{y c
bit ng vi nhng s kin gy chn thng tinh thn, nh s trng pht hay c|ch i x
t hi. Trong thi th u, cu trc ca b no, nht l c nga (lu gi nhng k c xc cm
trung tnh) v v no mi (ni tr ng ca t duy l tr) cn cha ph|t trin y . V tr
nh, hnh nhn v c nga hot ng phi hp vi nhau; mi th ct gi v{ c lp tm
thy thng tin ring. Trong khi c nga tm kim v tch thng tin ra, th hnh nhn xc
nh xem n c mang mt xc cm no khng.
Theo LeDoux, vai tr ca hnh nhn trong thi th u xc nhn nguyn l c s ca phn
tm hc: bn cht mi quan h gia a tr vi nhng ngi th}n li du n rt su sc.
S d nhng bi hc u i c sc mnh nh th, v chng c in vo hnh nh}n di
hnh thc s hng dn v{o lc i sng xc cm cn rt th s, khi a tr cha th
ni ln nhng kinh nghim ca mnh.
Nhng tnh cm bn vng v st mt

Khong 3 gi sng, mt vt to lt qua trn nh{ ti v{ ri xung t, ko theo nhng vt

trn tng nc xung. Ti nhy ra khi ging v vi chy ra khi phng, khip s v ngh
trn nh s ri xung u. Khi ~ np cn thn, nhn quanh, ti nhn ra ch l chng hp
gc tng b . Chng c g ri t tng nc xung v lm g c tng nc. Nu ng l{ trn
sp th ti cng khng tho|t.
Hnh nhn pht huy hiu qu khi gp tnh th nguy him, trong khi v no mi cha kp
hiu c c|i g ang xy ra. Con ng ngn nht ni lin th gic v thnh gic vi hnh
nh}n ng vai tr h{ng u: n cho php chng ta h{nh ng ngay lp tc. Nhng vng
mch ny ch truyn i mt phn thng ip ca cc gic quan, cn phn chnh th dng con
ng ca v no mi. Ci m hnh nhn nhn c l tn hiu th s, va b|o ng.
Nh LeDoux nhn mnh: "Khng cn thit phi nhn ra mt iu g tht chnh xc mi bit
n l nguy him."
Con ng ny rt nhanh, v thi gian phn ng ch bng mt phn nghn giy. loi
chut, hnh nhn c th pht ra phn ng trong khong mi hai phn nghn giy, trong
khi hnh trnh qua v no mi phi mt gp i thi gian. Ngi ta vn cha o c thi
gian phn ng con ngi, nhng c l cng khong tng thi gian.
Trong qu trnh tin ha, vng mch ny c gi tr rt ln i vi s sng cn: n cho

php gim bt vi phn nghn gi}y c ngha quyt nh khi i mt vi nguy him, m
bo s sng cho t tin chng ta. "Nhng }y l{ qu| trnh th s; c|i gi{nh c bng tc
th li mt i s chnh xc", LeDoux khng nh.
con sc, s thiu chnh xc y khng li hu qu; n ch mc li v qu thn trng,

chy trn mi nguy him ngay t du hiu u tin hoc vi vng chy ti khi c ch bo
nh nht l c thc n. Nhng i vi con ngi, iu c th dn n hu qu trong mi
quan h vi mi ngi nh khi chng ta chn sai mt vt hay mt ngi "chy trn"
hoc "vi v~ lao n" (chng hn nh mt n tip vin nh{ h{ng |nh ri khay thc n khi
nhn thy ngi {n b{ ging ngi tnh ca chng mnh).
Nhng sai lm y l kt qu ca quyt nh da vo xc cm m khng phi v{o suy ngh.

LeDoux ni ti "cm tin nhn thc" nhng sai lm y, phn ng da vo cc thng tin
cm gi|c cha c phn tch k. l{ nhng thng tin rt th s, ging khi ngi ta tm
c|ch o|n ng tn ca mt bn nhc t vi nt chi sai. Khi hnh nhn nhn c nhng
thng tin , n a ngay ra kt lun v{ ph|t i b|o ng trc khi xc nhn c y
d kin, thm ch chng c s xc nhn no ht.
V th, khng nn ngc nhin nu chng ta thiu xt o|n khi chng ta ang b cc xc
cm chim lnh. Hnh nhn gy ra phn ng cung n hay hong s trc khi v no mi
ph}n tch c nhng g ang din ra, v nhng xc cm c lp vi t duy v{ xy ra trc
c khi t duy c th biu hin.
Nhc trng ca nhng xc cm
Khi Jessica, con gi ca bn ti, ln u tin ng m nh bn, m c b khng t ra lo

lng nhng khi in thoi reo lc na m, th ch y hi h chy ti c|i m|y, tim p mnh,
trong u hin ra hnh nh Jessica ang khc. Nhng ch l cuc gi nhm. Trn tnh li,
bn ti tr li: "Tha b{, b{ gi nhm s ri."
Hnh nhn pht ra phn ng mnh m v lo lng, nhng mt phn khc ca no li iu

chnh nhng phn ng y. Trung tm lm du bt phn ng ca hnh nhn nm u kia
ca vng mch chnh dn ti v no mi, trong nhng thy tr|n trc nm ngay sau trn.
V no tr|n trc can thip khi mt ngi s hi hay gin d. Vai tr ca n l kim ch
hay iu khin nhng xc cm y ng u vi tnh th, hay thay i phn ng cho
ph hp vi hon cnh, nh trong trng hp m ca Jessica.
C|c vng tr|n trc ngay t u ~ tham gia kim sot phn ng ca chng ta. Nhng
thng tin cm gic t i no truyn i phn ln c gi ti v no mi, ni ghi li nhng
g nhn c v{ em li cho chng mt ngha. Thng tin n{y v{ phn ng do n gy ra
c c|c thy tr|n trc phi hp li. }y l{ im xut pht ca s hoch nh v t chc
nhng h{nh ng xc cm ca chng ta. Trong v no mi, v s nhng vng mch ghi li
v phn tch nhng thng tin y, v{ qua thy tr|n trc, chng t chc ra mt phn ng.
Trnh t nhng s kin cho php phn ng rnh mch n{y ~ tr thnh chun mc,
nhng xc cm mnh m l mt ngoi l. Khi mt xc cm xut hin, c|c thy tr|n trc ch
trong vi khonh khc ~ c lng c tng quan l{nh d i vi mt phn ng v
nhm ti phn ng no chng cho l tt nht.
Phn ng ca v no mi chm hn c ch khn cp, v n phi huy ng s vng mch

nhiu hn. N cng thn trng hn v{ c}n nhc hn, do t duy i trc xc cm. Khi chng
ta bun sau mt mt mt, khi chng ta cm thy nim vui sau chin thng hay b tn thng
khi ngm li nhng s kin hay c ch ca ai , th chnh l{ v no mi ang hot ng.
Ging nh trong trng hp hnh nhn, nu ngi ta ngn cn hot ng ca cc thy

tr|n trc, th phn ch yu ca i sng xc cm b bin mt. Vo nhng nm 1940, vai tr
ca c|c thy tr|n trc c bit ti khi ngi ta ct nhng ch ni kt gia cc thy trn
trc v nhng b phn khc ca n~o cha chng ri lon tinh thn ngi bnh cm
thy s au n "nh i". Nhng h khng cn i sng xc cm na. Vng mch ch cht
~ b ph hu.
Nhng lc ni khng c th gm hai ng thi : s kch thch ca hnh nhn v s bt lc

trong vic huy ng cc vng v no mi khi i mt vi nhng tnh hung xc cm mnh
m. Vai tr nhc trng ca v n~o tr|n trc l lm du bt nhng tn hiu b|o ng do
hnh nh}n v{ c|c trung t}m ra kh|c ph|t i, phn no ging vi ng b ngn cn a con
ly mt vt g v{ bo n hy l php xin hoc hy ch i.
Mnh lnh chnh a ti ch "dp tt" mt xc cm au n c l nm thy tr|n trc

pha bn tri. Cc nh thn kinh hc ~ nghin cu nhng ngi bnh b tn thng thy
trn v kt lun rng thy tr|n trc bn tr|i c dng lm "b n nhit" lm du
nhng xc cm kh chu. thy tr|n trc bn phi l{ ni tr ng ca nhng xc cm tiu
cc nh s hi hay gy hn, cn thy tri th km gi xc cm ny. V th, nhng ngi b
tn thng v n~o tr|n trc cm thy lo u v s hi, trong khi nhng ngi b tn
thng thy phi li "vui v v c, Trong nhng ln khm, h bng a v{ thoi m|i nh
th khng cn bit ti kt qu khm.
Tm li, thy tr|n trc bn tr|i dng nh tham d vo mt vng mch n-ron c th
trung ha, hay t ra cng l{m du bt xc cm tiu cc, tr xc cm mnh nht. Nu hnh
nh}n thng pht ra tn hiu b|o ng, th thy tr|n trc bn tri lm du bt nhng xc
cm nhiu lon. Nhng s lin lc gia c|c vng tr|n trc v ra y ng vai tr quyt nh
trong i sng tinh thn, vt qu s iu tit t m v cc xc cm, v mi lin lc y l cn
thit hng dn chng ta khi a ra nhng quyt nh ln trong i.
S ha hp gia xc cm v t duy
S lin lc gia hnh nhn gm c nhng cu trc ra kt ni vi n v v no mi l

trung tm nhng "chin trn" hay "hip c hp tc" gia t duy v{ xc cm. S tn ti ca
vng mch ny gii thch ti sao cc xc cm l cn thit cho t duy, khi cn c quyt nh
khn ngoan hay suy ngh s|ng sut.
Chng hn, ta hy xem cc xc cm lm t lit t duy nh th no. Cc nh nghin cu v

khoa hc thn kinh gi kh nng nh c nhng d kin cn thit thc hin mt nhim
v hay gii quyt mt vn , nh mua mt ngi nh hay tham d mt k thi, l "tr nh tch
cc". V n~o tr|n trc l vng no chu trch nhim v tr nh tch cc n{y. Nhng s tn
ti ca vng mch gia n~o ra v{ thy tr|n trc lm cho nhng tn hiu do xc cm mnh
nh lo }u, gin d pht ra c th gy ra s t lit n-ron bng cch ph b kh nng duy tr
tr nh tch cc ca thy tr|n trc. l{ l do ti sao trong trng hp pht , chng ta
thy khng th tp trung c", v ti sao nhng ri nhiu xc cm lu bn li lm tn hi
kh nng tr tu ca mt a tr v{ ngn cn n hc tp hiu qu.
S bin i i khi rt tinh vi y khng phi bao gi cng kh|m ph| c bng nhng
trc nghim tr tu, nhng nhng cuc thm kh|m t}m l - thn kinh cn thn hn, hay s
kch ng lin tc v bc ng ca a tr, lm cho chng ta thy r nh vy. Chng hn,
mt nghin cu da trn trc nghim tm l - thn kinh ~ ph|t hin nhng hc sinh tiu
hc c IQ cao hn mc trung bnh, nhng kt qu hc tp li thp l do nhng hc sinh y
b ri lon v n~o tr|n trc. Chng thng bc ng, lo lng v hiu ng v vng trn
trc khng kim so|t c nhng xung ng ra. Tuy c tim nng tr tu, nhng nhng
a tr ny d gp phi nhiu vn nh: hc hnh yu km, nghin ru v phm ti, do
khng lm ch c i sng xc cm ca mnh. B no xc cm l{ ni iu khin nhng
phn ng gin d cng nh ng cm. Nhng vng mch chu trch nhim v cc xc cm
n{y c nhng th nghim thi th u nho nn v chng ta phi chu trch nhim v ~
hon ton ph mc nhng kinh nghim y.
Cng cn xem xt vai tr ca xc cm khi chng ta c nhng quyt nh theo "l tr".
Trong nhng nghin cu tm hiu i sng tinh thn, Antonio Damasio, nh thn kinh hc
ca trng i hc Iowa ~ nghin cu cch ng x ca nhng bnh nhn chu nh hng
bi vng mch thy tr|n trc xem hnh nh}n ~ b tn thng nh th n{o. Tuy IQ cng
nh mi nng lc nhn thc ca h vn nh trc, nhng nhng quyt nh ca h trong
vic la chn ngh nghip v{ trong i sng ring t b sai lm nghim trng, v thm ch
khng ngng thoi thc khi phi c quyt nh n gin nh la chn gi hn gp ai v
h khng tip cn c vi nhng hiu bit xc cm ca mnh na. im gp nhau gia
t duy v{ xc cm, hnh nh}n l{ ni cha nhng iu thch v khng thch m chng ta tch
lu c trong cuc i. Nhng g v no mi phn tch, b ct khi tr nh xc cm, khng
th gy ra nhng phn ng xc cm gn vi chng. Mt s kch thch, d ca con vt yu
thch hay mt ngi b ght b, khng cn gy ra s hp dn hay kinh s na. Nhng ngi
bnh n{y ~ "qun mt" hiu bit xc cm y v h ~ mt i chic cha kha nm hnh
nhn.
Nhng s kin nh vy khin Damasio cho rng: tri vi nhng quyt nh theo l tr,
chng a chng ta v{o phng hng ng m{ logic thun tu c th c s dng
mc tt nht. Trong cuc i, chng ta thng phi ng u vi hng lot nhng la chn
rc ri (Phi chn cch thc tit kim no? Ly ai? v.v...). Nhng hiu bit ca chng ta v
mt xc cm (k c v mt ln u t sai hay v) chnh l cnh b|o c nhng la
chn ngay t u. Theo Damasio, b no xc cm can thip vo s lp lun cng tng t
nh b n~o suy ngh vy.
Do , c|c xc cm rt quan trng vi l tr. Trong v iu ca xc cm v{ t duy, xc

cm thng xuyn hng dn la chn ca chng ta, chng hot ng khp vi tinh thn l
tr v cho php hoc ngn cm hot ng ca l tr. Cng vy, b n~o suy ngh ng vai tr
iu hnh xc cm ca chng ta, tr khi cc xc cm thot khi s kim sot ca chng ta
v{ cho b no xc cm lm ch.
Theo ngha n{o , chng ta c hai b no, hai tinh thn v hai hnh thc khc nhau ca
tr tu; tr tu l tr v tr tu xc cm. Cch chng ta ch dn cuc sng ca mnh c
quyt nh bi hai th tr tu y, tr tu xc cm cng quan trng nh IQ. Trn thc t,
khng c tr tu xc cm, th tr tu l tr khng th hot ng sng sut. S b sung ln
nhau ca h thng ra v v no mi, ca hnh nh}n v{ c|c thy tr|n trc, c ngha l{ mi
h thng l tc nhn ring ca i sng tinh thn. Khi s i thoi c thit lp thch hp
gia cc tc nhn y, tr tu xc cm c hon thin v{ nng lc tr tu cng vy.
Quan nim truyn thng v s i khng gia l tr v tnh cm ~ b o ln: }y khng

phi l s gii thot khi cc xc cm v thay th chng bng l tr, nh Erasmus tng ni,
m{ l{ tm c s cn bng tt p gia hai mt . Khun mu trc }y coi l tr tho|t
khi cc xc cm l{ l tng. Khun mu mi bt chng ta phi ha hp gia c|i u v tri
tim. t c iu , phi bit cch s dng tr tu xc cm.
PHN II. BN CHT CA TR TU XC CM

Chng 3. Khi Tr Tu Thiu Minh Mn
David Pologruto, gio vin vt l ca trng trung hc Floride, b mt trong nhng hc
sinh xut sc nht ca ng chm. S tht l:
Jason H, sinh vin nm th 2 ca trng trung hc Coral Springs, Florida, mun theo
ng{nh y. Anh ta m c ti Harvard. Nhng trong mt ln kim tra, Pologruto cho anh ta
im km lm nh hng n vic xin hc. Jason ~ cm dao chm vo c gio vin ca
mnh trong phng th nghim vt l.
To n x trng n cho Jason v cho rng anh ta b mt cn in bt thng (lon tm

nht thi). Jason khai rng mnh nh t s|t trc Pologruto sau khi ni vi ng ta chuyn
ng ta ~ cho anh im xu.
Sau khi c nhn vo hc mt trng trung hc t thc, hai nm sau, Jason t ti

trong tp u ca lp.
Ti sao mt ngi thng minh li c th phm sai lm nh th? Cu tr li l: tr tu l

thuyt khng lin quan nhiu ti i sng xc cm. Nhng ngi thng minh nht c khi li
ph mc cho nhng am m v{ xung nng ca mnh, v khng phi c c IQ cao l trnh
c iu .
Tri vi quan nim truyn thng, mt trong nhng iu b n ca tm l hc l cho rng

bng cp, IQ v cc k thi khng phi l nhng th dng tin o|n chc chn ai s thnh
cng trong cuc i.
Trong nhng nhn t quyt nh dn ti thnh cng, IQ chim nhiu nht l{ 20%. Nh
mt nh quan st nhn xt: "Trong a s trng hp, v tr chc chn m{ c| nh}n c c
trong x hi c quy nh bi nhng nhn t khc, chng hn nh ngun gc xut thn
hoc c may."
Ngay c Richard Herrnstein v Charles Murray, tc gi cun The Bell Curve gn cho IQ
tm quan trng h{ng u, cng nhn xt: "Mt sinh vin nm th nht khng nn m tr
thnh nh ton hc, nu ch t 8/2O im mn ny trong k thi. Nhng nu anh ta mun
tr thnh nh kinh doanh hay ph ch tch nc th chng c l do g nn lng c. (...) V

kiu thnh cng ny, kt qu t c trong cc k thi chng quan trng g i vi c
trng nh}n c|ch kh|c ca anh ta.
Nhng c trng kh|c" y l{ c|i c chng ta bn ti }y, l{ nng lc t thc y

hay kin tr trong kh khn, l{m ch nhng xung nng ca mnh v nhn ni ch i s
tha mn ham mun, l{ kh nng iu ha t}m l v{ khng suy ngh ca mnh b s
bun ru chi phi, l kh nng ng cm v hy vng. Tri vi IQ, tr tu xc cm l khi
nim cn kh mi. Hin nay, vn cha c ai khng nh rng n tnh to|n c n }u s
thnh cng hay tht bi ca mi c| nh}n. Nhng nhng d kin hin c cho thy nh hng
ca n quan trng, thm ch cn ln hn IQ. V{ trong khi mt s ngi cho rng IQ hon
ton khng th thay i c, th nh chng ta thy, tr em c th t c nhng nng lc
xc cm ch yu v c th ci thin chng min l ta chu kh gip chng.
Tr tu xc cm v s phn
Ti c mt ngi bn tng t c kt qu tt nht trong k thi i hc. Nhng anh ta

li thng b hc. Do , phi mt 10 nm anh ta mi c c tm bng.
IQ thng khng gii thch c s khc nhau v s phn c|c c| nh}n m{ lc u c v

ging nhau. Khi nhn li s tin thn ca 90 sinh vin Harvard u nhng nm 1940,
ngi ta thy rng nhng ngi gi{nh c kt qu tt nht trong cc k thi li khng
thnh cng bng nhng ngi khc v tin lng v{ v tr ngh nghip. Hn na, h cng
khng hnh phc hn trong i sng ring t.
Mt v d kh|c c ly t mt nghin cu cho thy nhng ngi gii nht nh ti nhiu

trng i hc Illinois nm 1981, khi n 30 tui, h cng khng th{nh cng nhiu hn
nhng bn hc trung bnh trc }y. Mi nm sau i hc, ch 1/4 ngi c mt trong tp
dn u ngh nghip ca h, thm ch nhiu ngi ~ xoay x trong cuc sng km hn rt
nhiu nhng ngi khc.
Karen Arnold, ging vin trng i hc Boston, mt trong nhng ngi tham gia
nghin cu ny, gii thch: "Ti tng rng chng ti gp ton nhng hc tr gii. Nhng,
sau khi hc xong, nhng ngi hc gii cng phi chin u nh nhng ngi khc. Vic
mt c nhn nm trong s nhng ngi hc gii nht lp ch cho thy anh ta c bit c kh
nng t im tt ch khng ni ln iu g v nng lc phn ng ca anh ta trc thng
trm ca cuc i".
Vn l: tr tu l thuyt khng chun b cho c| nh}n ng u vi nhng th thch

ca cuc sng v nm bt nhng c hi hin ra. Nhng ngay c ch s IQ cao cng khng
bo m cho s thnh vng, cho uy tn cng nh hnh phc. Nh{ trng v nn vn ha
ca chng ta ch ch trng n c|c nng lc tru tng m b qun tr tu xc cm, ni
cch khc, b qun ton b nhng nt tnh cch c nh hng rt ln ti s phn ca chng
ta. Ging nh to|n hay vn, i sng xc cm l{ lnh vc trong ngi ta c th chng t
mnh c t{i nng nhiu hn hay t hn, v{ n i hi s am hiu nht nh. V s thnh tho
ca c nhn v mt ny gii thch ti sao v sau anh ta s thnh cng, trong khi mt ngi
kh|c, thng minh tng ng, li khng th{nh cng. Nng lc xc cm l mt siu nng
lc (meta-ability); n quyt nh vic chng ta khai thc th mnh ca mnh, k c tr tu
hiu qu nh th no.
ng nhin c rt nhiu con ng th{nh cng, cng nh nhiu lnh vc trong

nhng nng lc khc ca chng ta c n b. Trong x hi da trn s tng trng tri
thc n{y, chnh l{ trng hp thnh tho v k thut. Nhng r r{ng, nhng ngi c
thi quen suy ngh kch thch hiu qu, hiu bit tnh cm, nm c v lm ch chng,
o|n c tnh cm ca ngi khc v ha hp vi h tt, th s c li th trong tt c cc
lnh vc ca cuc sng, trong tnh yu cng nh cng vic.
Ngc li, nhng ngi khng kim so|t c i sng tnh cm ca mnh th chu
nhng xung t ni tm v ph b mt nng lc tp trung v{ suy ngh s|ng r ca h.
Mt hnh thc khc ca tr tu
Mi thot nhn, Judy, 4 tui, l mt b g|i hi m nht. B sng co mnh v{ dng nh

khng tham d v{o tr chi ca nhng a tr khc. Th nhng, b l{ ngi quan st tinh
t v nhng cuc tranh ginh nh hng trong lp mu gio ca mnh; b c trc gic tt
hn tt c cc hc sinh v nm c nhy nht s thay i tnh kh ca cc bn.
S tinh t ca b bc l r trong tr chi lp hc, mt trc nghim v tnh nhy cm

trong cc quan h x hi. Khi thy gio yu cu Judy xp cc bn trong lp v{o ni c|c bn
thch nht - gc lm th cng, gc chi c|c tr xp nh, v.v...- b thc hin ht sc chnh xc.
V khi thy gio yu cu xp mi b trai v mi b gi cng vi nhng a chng hay chi
nht, Judy cng t ra hiu rt r a n{o thch chi nht vi a no. Nhng s la chn
chnh xc ca b cho thy Judy hiu rt r bn x hi ca lp mnh v c s nhy cm
c bit so vi nhng a tr cng la. Sau ny, chn hn Judy s thnh tho trong nhng
lnh vc i hi t{i nng giao tip ca con ngi.
Khng ai pht hin c kh nng ca Judy nu b m b khng ghi tn b vo hc

trng mu gio Eliot-pearson nm trong d n Spectrum - mt chng trnh nghin cu
nhm kch thch nhng hnh thc tr tu kh|c nhau. i vi d |n n{y, nng lc ca con
ngi c m rng ra nhiu. Ngo{i c, vit v lm ton, ba ct tr ca dy hc truyn
thng, chng trnh n{y cn dy nhng nng lc nh tnh nhy cm x hi l{ iu m mt
nn gio dc phi trau di cho hc sinh, thay v b qun hay bp nght chng i. Nh{
trng cn chun b cng nh khuyn khch tr em pht trin nhng nng lc chng c
th thnh cng, hoc ch l{ t th hin mnh.
Linh hn ca d n Spectrum l Howard Gardner, mt nh tm l hc trng i hc

Harvard. ng ni: "~ n lc phi m rng thang t{i nng nh chng ta ~ d kin. Bng
c|ch hng dn cho tr hng ti lnh vc trong t{i nng ca chng c th c p
dng sau n{y, trong tr c pht trin v t ra am hiu. Hin nay, chng ta hon ton
khng thy c iu . Chng ta phi dnh t thi gian hn cho vic xp loi tr em, cho
vic gip chng nhn ra nng lc thin bm ca chng v cho vic trau di nhng nng lc
ph bm y. C v s con ng a ti thnh cng v v s t{i nng cho php chng ta t
ti th{nh cng.
Tc phm Frames of Mind ca Gardner l tuyn ngn chng li "bo quyn ca IQ. N
chng minh rng khng c hnh thc duy nht ca tr tu quyt nh thnh cng trong cuc
i, m{ ng hn, c c mt thang tr tu rng ln m{ ngi ta c th xp vo by loi gm
nm tr thng minh c in l s hot bt v n ni v{ v logic ton, tr thng minh lm ch
khng gian (nh mt kin trc s hay ha s), tr thng minh vn ng ( cc vn ng
vin in kinh v{ c|c v cng), tr thng minh }m nhc v hai loi "thng minh c nhn"
na c Gardner b sung, l{ nhng t{i nng hiu bit gia c|c c| nh}n v{ nng lc "i
s}u v{o t}m l hay n gin hn, s hi lng ni tm nh vic sng ha hp vi tnh cm
su sc ca mnh.
Gardner tha nhn ng c phn ty tin khi gii hn vo con s by loi hnh thng
minh, v nng lc ca con ngi rt a dng. Mt thi gian sau, danh mc n{y c tnh c
n 20 loi. Chng hn, tr thng minh c nhn chia thnh bn nng lc kh|c nhau: nng lc
hng dn, nng lc duy tr cc lin h v bn b, nng lc gii quyt c|c xung t v{ nng
lc cn thit phn tch cc quan h x hi m{ chnh Judy ~ c.
Quan nim v mt tr thng minh a dng gip chng ta hnh dung y hn v cc

nng lc v tim nng th{nh cng ca mt a tr so vi ch s IQ c in.
T tng ca Gardner ang tip tc pht trin. Mi nm sau ln u tin trnh by l

thuyt ca mnh, Gardner tm lc quan nim ca mnh v "tr thng minh c| nh}n" nh
sau:
Tr thng minh v quan h gia c|c c| nh}n l{ nng lc hiu bit ngi khc: ci g thc
y h, cch lm vic ca h, cch cng tc vi h. (...) Tr tu c| nh}n hng ni (...) l{ nng
lc v quan h nhng hng v{o bn trong. l{ nng lc to ra c m hnh c th v
chn tht v bn thn mnh v s dng n t chc cuc sng c hiu qu.
Gardner lu rng trung tm tr tu v quan h gia c|c c| nh}n l{ "nng lc nm c

tm trng, tnh kh, ng c v{ ham mun ca ngi khc v phn ng li thch hp". Trong
th tr tu ny - nh cha kha t hiu mnh - ng a v{o c "nng lc khm ph tnh
cm ca mnh v{ nng lc la chn tnh cm hng dn ng x ca mnh theo s la
chn y".
Khi hiu bit cng cha
Gardner ni ti vai tr cc xc cm trong tr tu c| nh}n nhng ch dnh cho n s trin

khai ngn ngi. C th v, nh chnh ng tng ni, nhng cng trnh ca ng chu nh hng
mnh m ca m hnh tinh thn bt ngun t cc khoa hc nhn thc. Do , ng c khuynh
hng nhn mnh ti s hiu bit: s hiu bit bn th}n mnh v{ ngi kh|c, nh
hng cuc sng ca mnh v sng thun ha vi ngi kh|c. Nhng, cng nh trong lnh
vc vn ng khng th hin bng li ni, lnh vc xc cm m rng ra ngoi c ngn ng
v hiu bit.
Gardner gn cho trc gic mt v tr quan trng trong s tri gic v lm ch xc cm,
nhng ng cng nh c|c ng nghip ~ khng cp n vai tr ca tnh cm trong hnh
thc tr tu y, m ch yu ni ti s hiu bit nhng tnh cm y. iu ~ li c mt
i dng xc cm cha c khm ph. Chnh nhng xc cm n{y l{m cho i sng ni
tm v mi lin h vi nhng ngi khc tr nn phc tp, mnh m v{ thng kh hiu.
V th, phi nghin cu xem tr tu tham d vo cc xc cm theo hng no v lm th no
xc cm mang tnh tr tu.
Trong nhng nm 1950, t}m l hc b trng phi ng x (behaviorists) chi phi.

Trng phi ny cho rng chi c ng x n{o quan s|t c mi l{ i tng nghin cu
khoa hc. H loi tr i sng ni tm, k c cc xc cm, ra khi trng ca khoa hc.
Cui nhng nm 1960, vi "cuc cch mng nhn thc", tm l hc ch trng ti cch
tinh thn ghi li v ct gi thng tin, cng nh ti bn cht ca tr tu. Nhng c|c xc cm
vn nm ngo{i cuc. Ngi ta quan nim tr tu x l v t v{ cht ch cc s kin.
M hnh x l thng tin do cc chuyn gia v khoa hc nhn thc pht trin ~ khng
tnh n vic tnh cm hng dn, i khi cn chinh phc l tr. V mt ny, m hnh nhn
thc l quan nim b hn ch v tinh thn; n khng gii thch c s x|o ng ca tnh
cm ~ em li hng v cho t duy nh th no.
Cc nh tm l hc thuc th h mi |nh gi| cao quyn nng ca xc cm, cng nh

nhng nguy c ca chng. Th logic lnh lng khng th mang li gii ph|p y c tnh
ngi m tnh cm chnh l ci bc l tnh ngi r nht. Data, ngi my trong Star Trek,
c cm nhn cc tnh cm do n nhn ra rng mnh thiu mt mt phm cht cn bn. N
khao kht tnh bn, khao kht s chung thu; ging nh con ngi bng thic trong Nh o
thut Oz, n thiu tri tim. Data c th chi nhc hay l{m th vi kh nng iu luyn v
k thut, nhng v thiu cht tr tnh c tnh cm mang li, n lm nhng vic khng
c nim am m. Chnh s ham mun cho chng ta bit rng nhng gi tr cao nht bt
ngun t tri tim - lng tin, hy vng, s tn ty, tnh yu - u khng c trong quan nim
nhn thc thun tu. Cc xc cm l{m i sng ca chng ta tr nn phong ph.
Gardner tha nhn ng c khuynh hng ch xem xt tr tu kha cnh nhn thc ca
n, nhng ng khng ph nhn rng nhng nng lc xc cm c tm quan trng quyt nh
trong cuc sng. ng nhn mnh rng: "Nhiu ngi c lQ 160 lm vic khng bng nhng
ngi IQ khng vt qu 100, do nhng ngi trn c tr thng minh quan h c nhn yu
hn nhng ngi di. V{ trong i sng hng ngy, khng mt hnh thc tr tu no quan
trng hn hnh thc y c. Nu bn khng c n, bn s la chn khng ng ngi bn
i, ngh nghip ca bn v.v... Nh{ trng nht thit phi gio dc cho tr em hnh thc tr
tu ."
Cc xc cm c mang tnh tr tu khng?
hiu r nh vy l th no, chng ta phi quay sang nhng nh l thuyt khc tip
bc Gardner, c bit l nh tm l hc Peter Salovey v John Mayer, nhng ngi nghin
cu rt c th ngi ta c th lm cho cc xc cm mang tnh tr tu nh th no.
Mt s ngi ng h quan im v IQ khng nhng khng thy mu thun gia "xc

cm" v "tr tu" m{ cn a c|c xc cm v{o lnh vc tr tu. Chng hn, E.L.Thorndike,
nh tm l hc xut sc ~ gp phn qung b khi nim IQ trong nhng nm 1920 v{ 1930
ca th k XX, cho rng tr tu x hi" l{ nng lc hiu ngi kh|c v{ "h{nh ng khn
ngoan trong nhng quan h con ngi", l mt phn ca IQ mi c nhn. Nhiu nh tm l
hc thi cn cho rng tr tu x hi l{ nng lc iu khin ngi kh|c. Nhng khng mt
quan nim no trong nhng quan nim y c nh hng ln ti cc nh l thuyt v IQ.
Thm ch, nm 1960, mt cun gio khoa v cc trc nghim tr tu cn khng nh rng tr
tu x hi l khi nim "v ch".
Tr tu c nhn khng th b b qua, v n ng thi tham d vo trc gic v{ lng tri.

Chng hn, khi nh tm l hc Robert Sternberg yu cu nhng i tng ca mnh m t
c "ngi c tr tu" th mt trong nhng nt thng c k ti nhiu nht l{ nng lc
lm ch trn thc t i vi nhng quan h con ngi.
Trong nhng nm gn }y, ng{y c{ng c nhiu nh tm l hc cho rng IQ ch l vng

hp ca nng lc ngn ng v ton hc. Chng hn, hai nh tm l hc Sternberg v Salovey
~ c gng a ra cng thc cn thit thnh cng trong cuc i. ng hng nghin
cu ny mt ln na lm sng t vai tr h{ng u ca tr thng minh "c nhn" hay xc cm.
Salovey cng vi ng nghip John Mayer, ~ tp hp nhng hnh thc tr tu c nhn do

Gardner xng vo mt nh ngha chi tit v tr tu xc cm, m{ ng ph}n th{nh nm
lnh vc chnh:
1. Hiu bit v cc xc cm: thc v bn thn - c th nhn bit cc xc cm ca mnh -

l{ c s ca tr tu xc cm. Nh chng ta s thy Chng 4, nng lc n{y c ngha cn
bn i vi s hiu bit bn thn v trc gic tm l. Ai b m v nhng g mnh cm nhn
c s b ph mc cho nhng tnh cm ca mnh. Tri li, nhng ngi bit chc v cm
gic ca mnh s c th sng tt hn, cm nhn chn thc v{ ng n hn v cc quyt
nh ca mnh.
2. Lm ch cc xc cm: Nng lc lm cho nhng tnh cm ca mnh thch nghi vi hon

cnh ph thuc vo thc v bn thn. Chng 5, chng ta s thy con ngi t trn an
tinh thn ca mnh, thot ra khi s chi phi ca lo u, bun ru v gin d nh th no,
cng nh thy c nhng hu qu tiu cc ca tnh trng ngc li. Nhng ngi khng
c nng lc t}m l cn bn n{y thng xuyn phi u tranh chng li nhng tnh cm nng
n. Nhng ai c nng lc th chu ng tht bi v nhng iu khng mong mun trong
cuc i rt tt.
3. T thc y: Chng 6, chng ta s thy cn phi hng dn cc xc cm tp

trung ch , t kim ch v t thc y. S kim sot cc xc cm l{ c s ca mi s hon
thin. Nng lc t t mnh vo trng thi linh hot tm l cho php lm nhng iu xut
sc. Nhng ngi c nng lc ny s lm vic v cng hiu qu.
4. Nhn bit cc xc cm ca ngi khc. S ng cm l yu t cn bn ca tr tu quan

h c nhn. Chng 7, chng ta s nhn bit nhng c s ca s ng cm, hu qu v
mt x hi nu khng c n v{ l do n a ti lng v tha. Nhng ngi bit ng cm
c nng khiu v dy hc, mua bn, qun l v nhng ngh ly li ch ngi khc lm hng
u.
5. S lm ch nhng lin h con ngi: Ngh thut ca s lin h phn ln l k nng

iu khin cc xc cm ca mnh vi ngi kh|c. Chng 8 s bn v nhng nng lc c
bit lin quan n s lm ch n{y, n hiu qu x hi ca n v hu qu nu thiu n.
Nhng ngi bit c|ch l{m cho mnh c lng mi ngi, bit l~nh o v{ hng dn c
hiu qu nhng lin h ca mnh vi ngi kh|c u c s lm ch ny mc cao nht. H
thnh cng trong mi cng vic da vo nhng quan h ha hp.
Tt nhin, mi ngi nng lc ny li c s khc nhau t ngi n{y sang ngi khc.
Chng hn, mt s ngi c th ch ng s lo lng ca mnh, nhng khng bit lm du
nhng lo lng ca mt ngi kh|c. N-ron chc chn l ngun gc ca nhng s khc nhau
y, nhng nh chng ta s thy, b no c s co gin rt ln v{ n thng xuyn hc hi. C
th b p nhng khuyt im ny; mt mc n{o , mi nng lc y bao hm tp hp
nhng thi quen v phn ng m{ ngi ta c th thay i cho tt hn, min l chu kh lm
nh vy.
IQ v tr tu xc cm: Nhng kiu loi thun tu
IQ v tr tu xc cm khng loi tr ln nhau. Tt c chng ta u c s pha trn tr tu l

tr v tr tu xc cm; nhng ngi c IQ cao nhng tr tu xc cm thp (hoc ngc li) l
tng i him. Trn thc t, c quan h n{o gia IQ v mt s mt ca tr tu xc cm,
nhng hai thc th ny rt c lp vi nhau.
Tri vi IQ, khng c nhng trc nghim quen thuc o tr tu xc cm. Tuy tt c cc
thnh t ca n l{ i tng ca nhng nghin cu quan trng, nhng ch mt s thnh t
c th trc nghim c. Chng hn, s ng cm c th nghin cu bng cch yu cu i
tng l gii nhng tnh cm ca mt ngi khc t biu hin trn gng mt. Nh tm l
hc Jack Block ~ ho{n chnh mt trc nghim o c|i c ng gi l "s uyn chuyn
ca ci ti", mt khi nim hon ton ging vi tr tu xc cm. Nh trc nghim ny, ng
~ c th so snh hai kiu l thuyt thun ty: mt ngi c IQ cao v mt ngi c ph
cho nhng nng lc xc cm mnh. Nhng s khc nhau tht l r rng.
Ngi th nht (khng c mi tr tu xc cm) gn nh l{ mt bim ha v tr tu, thnh

tho mi iu lin quan ti tr tu, nhng vng v trong i sng ring t. {n ng c IQ
cao thng c rt nhiu mi quan tm tr tu v{ nng lc tr tu ni bt. H c nhiu tham
vng, thch lm vic, c th o|n trc, kin tr v phn n{o c xu hng quan tm ti bn
thn mnh. H cng c c ph ph|n v{ chiu , hay bt b v t kim ch, vng v v tnh
dc v v s nhy cm, t bc l v dng dng, t nht v lnh lng v nhng xc cm ca
mnh.
Ngc li, nhng ngi {n ng c mt tr tu xc cm ln thng d d{ng trong i

sng x hi. H ci m v vui chuyn, t cng thng v khng nghin ngm my v nhng
mi bn tm ca mnh, sn s{ng gip v gnh vc trch nhim, ng thi thng c
nhng nguyn tc c nhn kh mnh. H t ra d thin cm v n cn. i sng tnh cm
ca h phong ph nhng c kim ch: h cm thy thoi m|i trong i sng ring t v{
cng ng.
Ngi {n b{ c IQ cao thuc kiu "thun ty" t tin vo nhng nng lc tr tu ca

mnh, din t d dng, thch cng vic tr c, v mi quan tm v tr tu v m hc ca h
rt kh|c nhau. Nhng h thng hng ni v{ thng c nhng lo u v cm gic phm ti;
h do d khi bung th cho s gin d ca mnh (nhng h l{m iu gi|n tip).
Ngc li, ngi {n b{ thuc kiu xc cm "thun ty" t ra t tin, th hin trc tip
nhng tnh cm ca mnh v t |nh gi| mnh mt cch tch cc. i vi h, cuc sng tht
c ngha. Ging nh {n ng, h ci m, d tip xc v bit iu chnh nhng xc cm ca
mnh ng mc (thay v chng bng n v{ sau hi tic). H chu ng stress kh d
d{ng. Th|i thoi mi v mt x hi ca h khin h d lm quen, h hn nhin v nhy
cm. Tri vi nhng n tr thc thun ty, h t lo u v khng hay nghin ngm.
ng nhin, nhng chn dung ny l dng cc im. Nhng chng cho php thy
c nhng g mi chiu kch ny thm vo nhng phm cht ca mt c nhn, v mi
ngi u c hnh thc tr tu ny hay hnh thc tr tu kia mc nhiu hn hay t hn.
Tuy nhin, chnh nhng phm cht "xc cm" l{m cho chng ta mang tnh ngi y
hn.
Chng 4. "hy Hiu Chnh Mnh!

Theo mt truyn c Nht Bn, c anh ch{ng v s hung hng th|ch thc mt v thin s
gii thch cho anh ta th no l thin ng v{ a ngc. Thin s |p li vi th|i khinh
mit:
- Anh l k l mng, ta khng mun mt th gi vi nhng k nh anh.
Cm thy b lng nhc, v s gin in ngi v rt kim ra, tht to:
- Ta c th git ngi v s hn xc.
- chnh l{ a ngc - Thin s thn nhin |p li.
Kinh ngc v li ni rt ng y, v s bnh tnh tr li, tra gm v{o v, cho thin s v{

cm n ng ta v ~ gip mnh "n ng".
- chnh l{ thin ng - Thin s ni thm.
Cu chuyn ny cho thy, bung th mnh theo nhng xc cm v c thc v chng tht
khc nhau. Yu cu ca Socrate l "Hy hiu chnh mnh!" ni ln nguyn tc c bn ca xc
cm: phi c thc v nhng tnh cm ca mnh ngay t khi chng va xut hin.
C v nh nhng tnh cm ca chng ta rt r r{ng, nhng khi nh li nhng tnh tit ~

xy ra, chng ta u khng ch ti tnh cm tht s ca mnh, hoc c ch ti th qu
mun. Cc nh tm l hc gi thc v t duy ca mnh l siu nhn thc (metacognition)
v thc v nhng xc cm ca mnh l siu tm trng (metamood). Ti thch ni ti thc
v bn thn (self-awareness) ch s ch thng xuyn ti trng thi ni tm ca mnh.
Trong thc hng ni y, tinh thn thng quan st v xem xt chnh kinh nghim ca
mnh, k c cc xc cm.
thc v bn th}n dng nh xut pht t s kch thch ca v no mi, c bit l

nhng vng ca ngn ng ph trch vic nhn bit v gi tn nhng xc cm c gy ra.
Tm li, theo cch ni ca John Mayer, mt trong nhng cha ca l thuyt v tr tu

xc cm, th thc v bn th}n c ngha l{ chng ta ng thi "c thc" v tm trng tc
thi v c v nhng ngh lin quan vi tm trng y. thc v bn thn c th mang hnh
thc s quan t}m "kh|ch quan" khng xt o|n i vi nhng trng thi ni tm ca mnh.
Nhng Mayer nhn xt rng tnh nhy cm y cng c th km v t hn. Khi , thc v
nhng xc cm ca mnh c th hin th{nh ngh nh: "L ra ta khng nn cm thy
nh th, "Mnh s ngh n nhng iu tt p vui ln" hoc nu phm vi ca thc hp
hn, l{ ngh tho|ng qua, nh "ng ngh ti iu na" phn ng vi s kin c
bit gy kh chu.
Tuy c s phn bit logic gia vic c thc v nhng tnh cm ca mnh v vic mun
thay i chng, Mayer cho rng trn thc t, hai th|i y thng i i vi nhau tc l,
tha nhn mnh ang trong tm trng hung d cng l{ mun mnh khng nh vy. Nhng
s chp nhn ny khc vi nhng c gng ca chng ta nhm chm dt tnh trng mnh b
bc ng cun theo. Khi chng ta ni "Dng li ngay" vi a tr va a bn n, chng ta
c th bt n dng li, nhng khng hn l{m cho n bnh t}m c. S gin d vn m nh
a tr - "Nhng n l{m v chi ca chu!" - v n khng c xoa du. thc v bn
thn c nh hng mnh hn vi nhng xc cm th ch v gy hn. Hiu rng mnh ang
gin d s m rng cc kh nng gii quyt quyt nh c mc n hoc t gii thot khi
n.
Theo Mayer, con ngi c th c chia thnh ba nhm khc nhau ty theo quan h ca
h vi xc cm:
- Nhng ngi c thc v bn thn mnh. Nhng ngi ny tinh t trong i sng tnh
cm ca mnh. S hiu bit v nhng xc cm ca chnh h i khi l{m r thm mt s nt
nh}n c|ch kh|c nh: c lp, c tm l tt, c thc v gii hn ca bn thn v ni chung
c quan nim tch cc v cuc sng. Khi trong tm trng xu, h khng bao gi u ut ko
di m c th nhanh chng thot ra. Tm li, tnh cch ca h gip h ch ng cc xc cm.
- Nhng ngi nhng xc cm ca mnh nhn chm. Nhng ngi n{y thng ngh h
khng th thot khi nhng xc cm ca mnh, nh th b chng ch huy. H tht thng v
khng h c thc v nhng tnh cm ca mnh, n mc b chm ngp v{o v{ b mt
mi cm gic v khng gian. Do , h cng chng lm g nhiu thot khi tm trng xu
v{ thng c cm gic l khng th kim so|t c i sng tnh cm ca mnh.
- Nhng ngi chp nhn c|c thin hng tinh thn ca mnh. H l{ ngi va c thc
v nhng g mnh cm nhn va chng l{m g iu chnh li. Dng nh nhm ngi ny
chia thnh hai: mt bn l nhng ngi c tm trng tt, do , t mun thay i tm trng;
mt bn l nhng ngi va c thc v s bin i tm trng ca mnh v chp nhn
chng, li va c khuynh hng bung xui v chng lm g c. Khuynh hng n{y thng
gp nhng ngi suy sp, cam chu tht vng.
Ngi si ni v ngi lnh m
H~y tng tng cc bn ang ngi trn my bay t New York n San Francisco.
Chuyn bay yn n, nhng khi ti gn dy ni Rockies, ging ni ca ngi phi cng vang
ln: Tha c|c qu ng qu b{, chng ta sp gp khu vc thi tit xu. Xin mi cc v v ch
ngi v tht dy an ton li. "My bay d di nh chic thuyn gia cn sng gi.
Bn phn ng nh th no? Bn cm ci vo vic c bo v khng ch g ti nhng

iu ang din ra, hay c rt k quy nh v an to{n, thm d du hiu ht hong trn mt
cc n tip vin v{ cng tai ra thy yn t}m v nghe c|c ng c vn quay u?
Phn ng t nhin nht bc l r th|i ca chng ta i vi nhng th thch. Kch bn

my bay trn l mt phn ca trc nghim do nh tm l hc Suzanna Miller a ra nhm
|nh gi| xem i tng c khuynh hng ch ti tt c chi tit ca mt tnh hung nguy
him khng, hay tri li, i tng c ngh ti chuyn kh|c |nh lc hng s lo u ca
mnh. Hai hng ch trn phn nh hai cch nhn bit rt khc nhau v nhng phn ng
xc cm ca mnh. Nhng ngi hng s ch ca mnh vo bn trong do cnh gic
thng v tnh cng iu phn ng ca mnh, nht l khi h thiu bnh tnh do thc v
bn th}n em li. Nhng xc cm ca h, v th, dng nh mnh hn. Cn ngi hng s
ch ca mnh ra bn ngo{i nh tm c|ch t khuy kha th t c thc hn v nhng phn
ng tm l ca mnh v{ do , lm gim bt cm nhn v tnh hung nguy him.
Ni r hn, iu ngha l{ mt s ngi mnh b chm ngp trong thc v cc xc

cm, trong khi nhng ngi khc hu nh khng c s cm nhn chng. Ging nh ch{ng
sinh vin thy la chy trong phng ng, nhng khng h hp tp, vi v{ng i tm bnh dp
la v anh ta khng cm thy tnh th khn cp.
Cu chuyn n{y c nh tm l hc Edward Diener k cho ti. Chng sinh vin y l

ngi t xc cm nht m ng tng thy. Anh ta khng c mt nim say m, d nh nht.
Anh ta i qua cuc i dng dng, ngay c khi gp tai ha trong phng ng ca mnh.
trng hp i lp, mt ngi ph n sau khi b mt chic bt mnh yu thch ~ r

nhiu ngy lin. Mt ln b thu ht bi li qung co bn giy h gi, ch ta lin gc li cng
vic ang l{m, nhy ln t v phi mt ba gi ti ca hng bn giy h gi Chicago.
Diener nhn xt rng, nhn chung, ph n cm nhn nhng xc cm tch cc hay tiu cc
mnh hn {n ng. Ngo{i s khc nhau v gii tnh, i sng tnh cm ca nhng ngi c
kh nng ch thng phong ph hn. Tnh nhy cm v s ch n{y trc ht c ph
n, ch cn s knh thch nh nht cng g}y ra cn b~o xc cm. Trong khi vi nhng i
tng cc kia, tnh th gay go nht trn thc t cng khng g}y ra s rng mnh no.
Ngi khng c tnh cm
Gary lm Ellen, v cha ci ca anh ta bc mnh, v tuy anh ta thng minh, thnh cng
trong ngh nghip nhng v tnh cm li l k trng rng v v cm. T ra xut sc v khoa
hc v ngh thut, nhng khi phi biu l tnh cm ca mnh k c i vi Ellen, anh ta li
ri v{o c}m lng. "Tnh ti khng thch biu hin cc xc cm ca mnh. Ti khng tit ni
g v ti chng cm thy xc cm mnh m no, d tch cc hay tiu cc", anh ta ni vi bc
s iu tr m{ anh ta ~ n khm theo yu cu ca Ellen.
Anh ta khng th ni r tnh cm ca mnh vi ai v anh ta khng bit mnh cm thy g.

Anh ta nh rng mnh cha bao gi cm thy tc gin, bun ru hay vui mng c.
Nh b|c s iu tr ca anh ta nhn xt, s trng rng v xc cm y lm Gary v nhng

ngi ging anh ta tr nn t nht: "H lm mi ngi chn. V th, nhng ngi v bo h
tm ti c|c nh{ iu tr tm l." S trng rng v tnh cm ca Gary minh ha cho chng
khng din t c xc cm. Nhng ngi nh anh ta khng tm c t ng din t
tnh cm ca mnh. Tht ra, dng nh h ch n gin l khng c tnh cm, d c th do
h bt lc v din t hn l{ khng c cht cm xc no. Mt trong nhng c trng l}m
sng ca ngi mc chng ny l h kh m t cc tnh cm ca h cng nh ca ngi
khc v vn t "tnh cm" ca h ht sc hn ch. Hn na, h khng th phn bit c
xc cm khc nhau ca mnh v quan h gia xc cm y vi nhng cm gic th cht: mt

ngi mc chng ny c th hi hp, bn chn, tot m hi, nhng li khng bit rng mnh
ang lo lng.
"Nhng ngi mc chng khng din t c xc cm rt khc bit, v gia mt x hi

c cc tnh cm chi phi, h lc lng nh n t mt hnh tinh khc"- nh tm bnh hc
Peter Sifneos, ngi to ra t alexithymia nm 1972, m t h nh vy. Chng hn, nhng
ngi mc chng ny him khi khc, nhng ~ khc th khc st mt. Nhng hi ti sao
h bun th h chng bit tr li th no. Mt ph n mc chng n{y ~ khc sut m sau
khi xem b phim k v mt b m c tm con cht v ung th. Khi b|c s gi rng phn ng
trn c l do ngi m ca b{ ang hp hi v b ung th, th b{ ngi bt ng, cm lng v
bi ri. ng ta bn hi b{ ang cm thy g, b ni b "thy trong mnh ht sc kh chu
nhng khng bit ni c th hn v tnh cm ca mnh. Ri b ni thm rng b{ ~ khc m{
khng bit chnh xc ti sao.
chnh l{ c|i nt ca vn . Khng phi nhng ngi mc chng ny khng c tnh

cm, m l h khng th bit c chnh xc tnh cm ca mnh c bit l khng bit din
t tnh cm bng li. H thiu hn nng lc l{m c s cho tr tu xc cm: thc v bn
thn, tc l bit c mnh cm thy iu g khi xc cm ca mnh xut hin. Khi c chuyn
xy ra, hay mt ngi n{o |nh thc nhng tnh cm trong h, h cm thy hoang mang
v bi ri, mun tr|nh i bng mi gi. Khi xc cm xut hin, h lin coi l{ ngun gc
ca s phin nhiu. H cm thy "kh chu kinh khng" nhng khng bit din t chnh
xc h cm thy kh chu nh th no v v ci g.
Trong khi n nay, vn cha ai x|c nh chc chn c nguyn nhn ca chng khng
th din t cc xc cm, th b|c s Sifneos cho rng, }y c th l s tch ri gia h thng
ra v v no mi, c bit vi cc trung tm ngn ng. iu ny ph hp vi nhng g
chng ta ~ bit v b no xc cm. Nhng ngi ng kinh, khi b ct i s lin lc n{y
ngn nga nhng cn bnh mi, u tr nn trng rng v xc cm, ging nh nhng
ngi mc chng khng th din t c xc cm v bng nhin mt ht i sng tng
tng. Tm li, tuy cc vng mch ca b no xc cm vn c th phn ng, nhng v no
mi khng th phn bit c cc xc cm v khng th din t bng nhng sc thi ca
ngn ng.
Ca ngi tnh cm su sc
Elliot tng kh s v khi u to bng qu cam nm ngay sau trn. Ca phu thut ~ ct b
n, nhng nhng ai tng bit r Elliot u khng nh rng anh ta khng nh trc na,
nhn cch ca anh ta ~ bin i hn. Trc }y, Elliot l lut s ni ting, by gi, anh ta
khng th lm vic c. V anh ta ~ b anh ta.
Trng hp ca anh ta tht rc ri. Nhng nng lc tr tu ca anh ta vn cn nguyn,

nhng anh ta mt ht th gi vo nhng chi tit nh nht v{ dng nh ~ mt ht mi kh
nng nhn xt v nhng cng vic cn u tin. Anh ta tm n mt nh thn kinh hc vi hy
vng vic pht hin ra vn g v thn kinh s cho php anh ta c hng khon tr
cp tn tt.
Antonio Damasio, nh thn kinh hc m{ Elliot n kh|m ~ kinh ngc khi thy anh ta
thiu mt mt s yu t trong danh mc nng lc tinh thn. Trong khi nng lc lp lun, tr
nh, s ch v nhng nng lc nhn thc khc cn nguyn vn, th Elliot hu nh qun
ht cm gic v nhng g tng xy ra vi mnh. Cng kinh ngc hn khi anh ta k li cuc
i mnh nh mt khn gi th , khng say m, khng tic nui, khng bun ru, khng
mt cht tht vng hay gin d no.
Theo Damasio, s v thc v xc cm ca Elliot l do anh ta b ct i mt phn cc thy

tr|n trc ly khi u ra. Ca phu thut ~ ct t lin lc gia c|c trung t}m bn di
ca b no xc cm c bit l ca hnh nhn v cc vng mch kt ni vi v no mi, ni
tr ng ca t duy. T , Elliot suy ngh ging nh c|i m|y: anh ta c th thc hin mt
thao tc cn thit d rt nh a ra mt quyt nh, nhng ho{n to{n khng th phn
nh gi tr ca nhng kh nng kh|c nhau. i vi anh ta, mi s la chn u nh nhau.
Theo Damosio, thc qu t i v tnh cm ~ l{m lp lun ca Elliot b sai lc.
S thit thi ny biu hin nhng quyt nh bnh thng nht. Khi Damasio th n
nh ngy gi ca ln gp sau, Elliot t ra lng tng, do d. Anh ta c l do bc b hay
chp nhn mi ln hp gp y, nhng khng th cm thy c lc no l thch hp vi anh
ta hn. V thiu thc v nhng tnh cm ca mnh, anh ta khng la chn c.
Bi hc rt ra l tnh cm ng mt vai tr c bn trong nhng quyt nh ca chng ta.

Nu tnh cm qu mnh lit c th nguy hi vi s lp lun, th s khng bit ti chng cng
nguy hi khng km, nht l khi phi c nhng quyt nh m{ tng lai ca chng ta ph
thuc v{o nh: phi chn ngh no, nn tm hiu hay nn ly ai, nn thu hay mua ngi nh
no,v.v... Nhng cu hi ny ny sinh sut cuc i. Nu ch c l tr th khng th a ra
nhng quyt nh . Chng i hi phi cm nhn mi ci "trong lng mnh" v phi s
dng tnh cm sng sut c tch lu t nhng kinh nghim ~ qua. C nhng lnh vc
trong l tr b m qung nu khng c tnh cm.
Nhng du hiu trc gi|c hng dn chng ta nhng thi im quyt nh l n tng
"su thm" c ngun gc ra, nhng ci m Damasio gi l "nhng k ra du cho thn th"
(somatic markers), nhng tnh cm bn nng. Mt "k ra du cho thn th" l loi b|o ng
t ng, c vai tr thu ht s ch v nguy c tim nng ca h{nh ng n{o . Thng th
"nhng k ra du y l{m chng ta tr|nh c s la chn m kinh nghim ca chng ta
cnh b|o, nhng cng c khi chng b|o hiu cho chng ta v mt c hi ng b l. Tt c
nhng g chng ta cn l du hiu ch ra h{nh ng c nguy c g}y tai ha. Mi ln mt xc
cm bn nng nh vy xut hin, chng ta s c quyt nh |ng tin cy hn, do , thu hp
phm vi la chn ca chng ta. Tm li, nhng quyt nh c| nh}n c ng n,
chng ta phi h{nh ng ph hp vi tnh cm ca mnh.
Thm d ci v thc
S trng rng v xc cm ca Elliot cho php gi nh nng lc hiu nhng xc cm khi

chng xut hin thng khc nhau gia ngi ny vi ngi khc. Nu thiu i mt vng
mch n-ron s dn ti s suy yu ca nng lc n{o , th s mnh hay yu i tng i
ca vng mch n-ron y nhng ngi khe mnh phi a ti nhng trnh nng lc
tng ng trong lnh vc y. V nhng nguyn nhn v mt thn kinh gn lin vi vai tr
ca cc vng mch tr|n trc trong s ha hp cc xc cm, mt s ngi thy mnh run s
hay vui mng d hn ngi kh|c, do , xc cm ca h d c |nh thc hn.
nh hng ni quan cng c th ph thuc vo vng mch ny. Mt s ngi d tip

nhn nhng c|ch tng trng c bit ca tinh thn xc cm: cc n d, hnh nh, th ca,
bi ht v truyn c, cng nh nhng gic m v{ huyn thoi, trong nhng lin tng
m h quyt nh din bin ca cu chuyn, ph hp vi logic ca tinh thn xc cm.
Nhng ngi d tip nhn t nhin ting ni ni tm ca h c th truyn nhng thng
ip ca n d hn. Kh nng tip nhn ni tm y em li cho h ti din t. s sng sut
ca v thc", ngha ca nhng gic m, tng trng biu hin ham mun su xa nht ca
chng ta.
thc v bn th}n l{ c|i cn bn i vi trc gic. Mt phn quan trng ca s iu tr

tm l chnh l tm cch cng c nng lc n{y. i vi Howard Gardner, Sigmund Freud l
hin th}n in hnh cho tr tu ni tm. Freud ~ chng minh sng r rng i sng xc
cm phn ln l v thc. C th kim nghim nh y bng kinh nghim. Nhiu cuc th
nghim cho thy ngi ta c th t ra thch th c bit vi nhng g m mnh khng c
thc l{ ~ nhn thy trc . Tt c cc xc cm c th l v thc, v{ thng l{ nh vy.
S khi u v mt sinh l ca mt xc cm din ra trc khi ta thc c n. Chng

hn, khi a tm nh chp mt con rn cho ngi thng s rn rt, th nhiu vng trn da
anh ta lin xut hin m hi, du hiu c trng cho s s h~i, trong khi anh ta vn qu
quyt rng mnh chng cm thy iu . S phn ng bng m hi y vn xy ra ngay c
khi anh ta xem bc nh con rn y tht nhanh khi cha kp c nim c th v ci mnh va
xem, cng nh sau , khi anh ta c th bit mnh bt u s hi. Khi nhng vn ng xc
cm tin thc u tin y hin r ln, chng s c sc mnh thm nhp v{o trng
thc. Nh vy, c hai mc xc cm: mc hu thc v mc v thc. Khonh khc
xc cm tr thnh hu thc tng ng vi s ghi nhn n trong v no trn.
Nhng xc cm p bn n{y ngng thc c th nh hng su sc ti ci cch

chng ta tri gic s vt v phn ng li, tuy cha hay bit g v hot ng ca nhng xc
cm y. V d, mt ngi va mi b pht , anh ta cu gt v mt l do rt nh v qut
mng nhng ngi gn gi mnh m{ khng c duyn c tht s no. S bc bi ca anh ta
c nung nu ra thc v{ y anh ta ti nhng phn ng nng n, nhng c th l anh
ta khng bit v thm ch ngc nhin khi c ngi n{o a ra nhn xt y vi anh ta. Nhng
khi anh ta ~ bit c iu - khi s bc bi c v no anh ta nhn bit - th anh ta c
th |nh gi| li mi chuyn, quyt nh thot ra khi tnh cm tiu cc ca mnh v{ thay i
th|i y. Nh vy, thc v nhng xc cm ca mnh l nn tng cho hnh thc cn bn

th hai ca tr tu xc cm: nng lc t gii thot khi tm trng xu.
Chng 5. N L Ca Cm Xc
V au kh v mi iu ri,
Bn chng c g au kh na,
V c th, chu nhng ngn roi u u ca s phn.
Cng nh hng nhng n hu ca n (...)
Hy ch cho ta xem mt ngi cha tng l n l cho cm xc ca mnh, ta s gi ngi

li.
Tn trong y lng ta, trong tri tim ca tri tim ny,
Ni ta ang gi bn (...)
- Hamlet ni vi bn mnh l Haration.
S t ch hay nng lc chng li nhng n roi ca s phn gy ra thay v tr thnh "n

l ca cm xc" ~ c ca ngi nh mt c hnh t thi Platon. Ngi Hy Lp gi n l
sophrosyne, ngha l{ "s cn trng v s thng minh dn ng cho cuc sng, mt s cn
bng sng sut chng mc". Theo Aristotle, cn phi c cm xc ph hp, tc l cm gic
phi tng xng vi hon cnh. Cm xc qu yu s to ra bun phin v{ xa c|ch; ngc li,
cm xc vt tm kim sot hay qu cc oan v{ dai dng s tr thnh bnh l nh trm
cm, lo lng, cung n hay tm trng bi ri tht thng.
Trong thc t, ch ng nhng cm xc tiu cc chnh l{ cha kha em li hnh phc v

s cn bng. Tt nhin, iu khng c ngha l{ chng ta ch nn c mt loi xc cm duy
nht. Vui sng cng nh bun ru u em li hng v cho cuc sng. Trong php ton
ca tri tim, t l gia xc cm tch cc v tiu cc quyt nh cm gic hnh phc, l{ kt
lun ca nhng nghin cu t}m l trong h{ng trm ngi ~ mang theo m|y nhn tin
ghi li cm xc ca h trong nhng thi im ngu nhin. Hnh phc khng phi l ln
trnh nhng cm gic kh chu m l ch ng nhng cm xc mnh, ngn khng cho chng
chim ch ca tm trng vui v, hi lng. Nhng ngi tng tri qua nhng lc gin d hay
trm cm vn c th cm thy hnh phc nu h cng c nhng nim vui v giy pht tuyt
vi. Nhng nghin cu n{y cng cho thy s c lp ca tr tu xc cm vi tr tu l thuyt
v gn nh khng c mi lin h no gia kt qu hc tp hay ch s lQ vi cm gic hnh

phc ca con ngi.
Chnh v th, vic ch ng cm xc l ht sc cn thit to nn s cn bng. Nhng

vic chng ta l{m, c bit trong thi gian ri nh c truyn, xem ti vi hay nhng hot
ng gii tr u nhm mc ch . Ngh thut trn an l nguyn tc c bn trong cuc
sng. Mt s nh phn tm hc nh John Bowlby v{ D. W. Winnicot coi l{ mt cng c
tm l cn thit nht. Theo l thuyt ca h, nhng a tr c tm l tt thng t trn an
mnh bng cch bt chc nhng ngi chm sc chng, nh , chng t b tn thng
hn trc bin i ca no b xc cm.
Nh chng ta ~ thy, cu to ca b no khin chng ta thng khng lm ch hoc

him khi lm ch c khi no chng ta b cc xc cm cun i hay cm xc y l g. Tuy
nhin, chng ta c th bit c cm xc s ko di bao lu. Nhng cm xc bun b, lo u
hay gin d thong qua khng phi l vn ny sinh, thng thng chng s qua i theo
thi gian v s kin nhn. Nhng khi nhng xc cm n{y vt qu mc n{o , chng s
tr thnh nhng ni au kh cng cc nh lo s thng trc, cung n hay trm cm.
Trong nhng trng hp , nng lc ch ng cm xc l nhn ra c thi im tm
trng lo u ko di trong no b xc cm qu mnh v khng th vt qua nu khng dng
thuc. i vi nhng trng hp ri lon xc cm nghim trng, vic cha tr bng thuc l
bin ph|p cuc sng ca h tt p hn.
Vi nhng xc cm tiu cc thng thng, chng ta thng t xoay s. Nhng khng

phi bao gi cng hu hiu, l{ kt lun ca nh tm l hc Diane Tice sau khi iu tra
hn 400 ngi v nhng cch h dng thot khi tm trng xu cng nh kt qu m h
t c.
Tuy nhin, khong 5% s ngi c hi cho rng h khng bao gi thay i tm trng
ca mnh v theo h, cm xc l "t nhin" v cn c tri nghim khi chng n, cho d
chng bun ch|n n mc no. Bn cnh , c nhng ngi phi c to ra tm trng tiu
cc v l do thc tin, v d nh c|c thy thuc phi t ra bun ru khi thng bo tin xu
cho bnh nhn. Ngoi ra, mt s ngi bin cm xc ca mnh thnh th on nhm mc
ch n{o , c bit l nhng nhn vin thi hnh n c gin d vi ngi khng chu np
tin pht. Tuy nhin, ngoi nhng trng hp t gp ny, phn ln mi ngi than phin
rng h ph mc mnh cho tm trng nh ot. V cc ghi chp cho thy cch h iu chnh
tm trng cng rt khc nhau.
Gii phu cn thnh n
Gi s mt ai bng qua ng khi bn ang l|i xe trn ng cao tc. Ch cn bn

ngh rng: "tht l mt k th l" th mt cn thnh n c th bng ln, cho d sau n c
km theo nhng ngh kh|c na hay khng, i loi nh Hn ta sut }m v{o mnh! Mnh
khng th hn chun nh vy c." Bn nm cht tay l|i nh th ang sit c tn kia.
Ton thn bn chun b |nh nhau ch khng phi l|i xe, ngi run ln, m hi lm
chm trn tr|n, tim p lin hi v{ c|c c mt ca bn co li. Nu lc , ngi l|i xe i sau
bn bp ci v bn chy chm li, th bn sn s{ng trt cn gin ca mnh ln anh ta. Ch cn
th l{ huyt p bn tng ln, l|i xe bt cn hay phng nh bay trn ng cao tc.
Nhng nu bn suy ngh khoan dung hn: Chc anh ta khng nhn thy mnh, hoc anh
ta c l do li xe bt cn nh vy", iu c th h nhit cn gin hay khin bn thoi
m|i hn v{ b qua cn gin d. Aristote ~ tng ni "ch nn ni gin v nhng l do chnh
|ng nhng vn l ch cn gin thng xy ra m chng ta khng th kim so|t c.
Benjamin Franklin rt ch l khi ni rng: "Gin d khng bao gi v c, nhng him khi c
l do chnh |ng."
Tt nhin, c nhiu kiu gin d khc nhau. Khi hnh nhn (mt c quan trn b|n cu
no c hnh qu hnh nhn) rt c th l mt trong nhng ngun chnh ph|t ra cn thnh n
m ta cm thy i vi ngi li xe kia. Th nhng, cc kia ca vng mch cm xc, v
n~o dng nh cng kch thch nhng cn gin d, chng hn nh ngh tr th v s bt
cng hay tn thng. Nhng cn gin n{y thng c bin minh bng "l do chnh |ng
nh Fraklin ~ ni hoc l nhng l do c v chnh |ng.
Trong tt c nhng tm trng tiu cc m{ con ngi mun thot khi, s gin d dng
nh l{ bt tr nht. Tice nhn thy gin d l trng thi kh ch ng nht ca tm hn. N
c sc hp dn hn c trong cc xc cm tiu cc. Tri vi bun ru, s gin d cha y
nng lng, thm ch mang li sng khoi. Chnh v th, c quan im cho rng khng th
kim so|t c s gin d, hay trong bt c trng hp n{o cng khng nn kim sot n,
c cho cn gin n ra nh mt cch "gii tho|t c li. Nhng c quan nim li cho rng
c th ngn cn gin hon ton. Tuy nhin, c hai quan im n{y u sai lm, nu khng
mun ni l{ hoang ng.
Chui suy ngh dn ti s gin d cng l{ cha kha tim nng ngn cn gin n ra
bng cch ph v nhng l l tip thm cho cn gin ngay t lc u. Chng ta cng nghin
ngm v nguyn nh}n cn gin ca mnh th cng d bin bch ra nhng "l do chnh |ng".
iu ny ch c{ng thm du vo la, cn nu thay i cch nhn, bn s dp tt c n.
Diane Tice nhn thy rng vic xem xt tnh hung di gc nhn tch cc l mt trong
nhng cch hiu nghim nht xoa du s bc mnh.
Cn gin tc th
Theo nh tm l hc Dolf Zillmann ti i hc Alabama, ngi n thng thy ca cn

gin chnh l cm gic b e do. S e da khng ch l nhng nguy c r r{ng v mt th
cht m nhiu khi cn l{ nguy c x}m phm lng t trng hay phm gi|: l{ vic b i
x bt cng hay th bo, b chi mng hay s nhc, b ngn cn khi theo ui mt mc tiu
n{o . Vic cm nhn mi e da n{y a ti phn ng ca h thng ra, h thng ny tc
ng ti b no hai mt. Mt mt, n gii thot catecholamin (mt loi hp cht hu c
truyn tn hiu thn kinh hoc hoc-mn), to ra mt lung nng lng t ngt gy
ra mt "h{nh ng quyt lit". Nng lng dng tro ko di vi pht, trong khong thi
gian to{n th}n sn s{ng |nh li hay chy trn, ty theo no b xc cm nh gi sc
mnh ca i th ra sao.
Mt khc, mt ln sng khc bt ngun t khi hnh nhn, qua tuyn thng thn ca h
thn kinh, cng to ra nhng thng tin chung b tr sn s{ng h{nh ng v{ ko d{i hn
s thc y ca catecholamin. S hng phn ca v no v tuyn thng thn c th ko
di vi gi, thm ch vi ngy, khin cho no b xc cm lun trong trng th|i b|o ng v
gip cho cc phn ng khc c th ph|t ra c bit nhanh chng. Do , mt ngi tr v
nh sau ngy lm vic vt v rt d ni gin v nhng l do nh ting n hay ng by ba
ca l tr.
Zillmann ~ i ti kt lun thu |o n{y thng qua nhng th nghim k lng. V d,

trong mt th nghim in hnh, ng yu cu ngi cng tc khiu khch nhng ngi tnh
nguyn tham gia th nghim gm c nam v n bng li nhn xt c v h. Nhng ngi

n{y sau c xem mt cun phim th v hoc kh chu. Sau , h c th tr a ngi
cng tc kia bng c|ch a ra kin ca h v vic c thu anh ta hay khng. Mc tr
th ca h tng ng trc tip vi nhng kch thch do cun phim va xem gy ra; sau khi
xem mt b phim nng n, h cng tc gin hn v{ a ra nhng kin ti t nht.
Gin d to nn gin d
Zillmann nhn thy khi mt ngi ~ ni cu v s kin n{o l{m cho xc cm tro
dng, th nhng cm xc tip theo bt k l s gin d hay lo lng u c bit mnh m. C
ch ny hot ng khi mt ngi in tit ln. Zillmann coi s leo thang gin d l "mt
chui khiu khch, mi chui pht ra phn ng kch thch t t du i". Trong chui ny, mi
ngh hay cm nhn k tip ging nh mt ngi n nh khin khi hnh nhn gii phng
catecholamin v{ c da trn xung lng hoc-mn tng vt trc . Lt th hai hnh
th{nh trc khi lt th nht lng xung v c th tip din. t sng sau ln l{n bt
ca t sng trc, khin mc kch thch ca c th tng ln nhanh chng. Mt ngh
xut hin khi qu| trnh leo thang ~ tin kh xa s g}y ra cn gin d kch lit hn nhiu so
vi lc u. Gin d to nn gin d, no b xc cm si ln, v{ sau , cn thnh n v c
d dng gy ra bo lc.
Lc n{y, con ngi khng cn khoan dung v tnh to na, tm tr b m nh bi nhng

ngh tr th bt chp nhng hu qu c th gy ra. Zillmann cho rng s kch thch mnh
m y "tng cng o gic v sc mnh v kh nng bt bi, c th g}y ra v{ thc y mt
cuc chin; khi mt ngi ni gin, h s "mt thc" v quay li vi phn ng bn nng
nht. S thc y ca h thng ra s ln t v bi hc s khai nht v ci c ca cuc i s
ch o h{nh ng.
Lm du cn gin d
T nhng phn tch v s gin d nu trn, Zillmann a ra hai c|ch can thip chnh.
Th nht l tho ngi n bng cch chng li nhng ngh l{m cho n tng vt ln. Thi
im can thip c ngha c bit quan trng; n c{ng n sm th cng hiu qu. Thc t,
cn gin ho{n to{n c b qua nu nhng thng tin gim nh n trc khi n n ra.
C th thy r kh nng h nhit cn gin do hiu c c ch ca n qua mt th

nghim khc ca Zillmann, trong ngi tr l ca ng mng chi v khiu khch nhng
ngi tnh nguyn tham gia th nghim. Khi h c c hi tr th ngi tr l kia (cng bng
cch ly kin ca h cn nhc n xin vic ca anh ta), h ~ l{m iu vi nim vui
sng v cng. Nhng trong mt th nghim khc, mt ngi tr l kh|c bc vo khi cc
i tng ~ b khiu khch, nhng trc khi cho h c hi tr th, c ni vi k khiu
khch kia rng anh ta c cuc in thoi di snh. Anh ta va i ra khi phng va nm
ra li nhn xt chm chc i vi c g|i. Nhng c khng ly lm kh chu v gii thch cho
c|c i tng bit rng anh ta ang chu p lc kinh khng v lo lng v k thi tt nghip
ang n gn. Sau , khi c c hi tr th, h chng lm g c, tri li, cn by t s thng
cm vi anh ta.
Nhng thng tin gim nh nh vy cho php |nh gi| li cc s kin ~ g}y nn cn gin
d v{ em li c hi cho s "xung thang". Zillmann nhn thy cch lm ny rt hiu qu
i vi nhng cn gin va phi; tri li khi mt ngi ang gin d cao th n chng
thay i c iu g bi ci m ng gi l "mt kh nng nhn thc", ngha l{ ngi
khng th suy ngh ng n c na. Khi con ngi gin d cao , h gt b thng tin
gim nh y.
T trn an
Nm 13 tui, c ln ti gin d i khi nh v th s khng bao gi tr v na. l{ ng{y

ma h tuyt vi, ti ~ i b rt lu trn nhng con ng p, cui cng s yn lng v v
p ca chng lm lng ti du xung. Sau vi ting ng h, ti v nh, hi hn v mt l.
T hm y, mi khi ni gin, ti thng dng c|ch v{ ti nhn thy l{ phng thuc
hu hiu nht ti c bit.
Cu chuyn ny l ca mt ngi tham gia th nghim trong mt nghin ca khoa hc

u tin v s gin d nm 1899. n nay, n vn l mt hnh mu ca phng ph|p th
hai nhm "xung thang" v t xoa du v mt sinh l bng c|ch cho cn kch pht ca
tuyn thng thn qua i v{ kh c th g}y ra cn gin d sau .
Cn theo Diane Tice, mt trong nhng chin lc hu hiu m mi ngi thng dng
lm du cn thnh n ca mnh l b i khi ni . Mt bin ph|p an to{n hn l{ i b
v tp th dc. iu n{y cng ng c vi phng ph|p th gi~n, th su v th lng c|c c,

c l v nhng phng ph|p n{y cho php th}n th chuyn t trng thi b kch ng mnh
sang mt trng thi kch thch yu hn, v{ c th chng l{m ngi ta khng ch n
nhng g ~ ch}m ngi cho cn gin na.
Tuy nhin, chng ta s khng t c mc tiu nu thi gian xoa du c dng tng
thm nhng ngh gin d. Tc dng ca vic gii tr l ch chng ct t c chui
ngh g}y hn. Trong cuc iu tra v nhng chin lc c nhiu ngi s dng, Tice
nhn thy vic tm cch t gii tr gip lm du s gin d nh xem truyn hnh, in nh,
c sch v.v tt c nhng iu an xen vi nhng ngh gin d s l{m tiu tan cn
thnh n. Tri li, i mua sm cho mnh hay n ung, s khng c hiu qu lm v khi
ngi ta rt d tip tc nghin ngm s tc gin ca mnh.
Ngoi ra, mt b|c s t}m thn kh|c l{ Redford Williams ~ a ra phng ph|p l{ c
gng ngh nhng iu ti t hay th ch khi chng va hin ra v ghi li trn giy. Khi ~
nm bt c nhng ngh y, ngi ta c th phn b|c v{ |nh gi| li. Tuy nhin,
Zillmann cho rng, phng php ny ch mang li kt qu tt nht khi s gin d cha tr
th{nh cn thnh n.
mc cn gin d khng phi l gii php
Vic mc cho cn thnh n bng ph|t i khi c ca ngi nh c|ch tt trt b s

gin d ca mnh. Theo quan nim n{y, iu cho php ta "cm thy d chu hn". Nhng
nhng khm ph ca Zillmann cho thy, c nhiu l do tin rng khng phi l gii
php. Tuy do tnh hp dn ca n, th|i ny c th khin ngi ta tng n hu ch.
Trong mt s iu kin rt c bit, c th c ch khi bung th s gin d ca mnh. Chng
hn, nh khi ngi ta ni ra s tht cho mt ngi n{o , hoc khi iu cho php ly li
quyn kim sot mt tnh hung hay un nn nhng li lm. Hoc khi iu chm ti
ngi khc "thch hp" v{ l{m cho ngi thay i th|i m khng tm cch tr th.
Diane Tice khng nh, vic mc cho cn gin ca mnh n ra l mt trong nhng cch
ti t nht xoa du, v n cng kch thch no b xc cm nhiu hn, v{ cui cng cng
gin d hn trc. Theo ng, khi nhng ngi c hi khng nh h ~ trt c cn
thnh n ln k ~ g}y ra n, th xt cho cng, iu cng ch dn ti ch duy tr tm trng
kh chu ca h ch khng th chm dt n. Th|i ng n l hy bt u t trn an, ri

vi tinh thn xy dng, gii quyt mi bt ng trong mt cuc gp tay i. Theo gi|o ch
Ty Tng Chogyam Trungpa, cch tt nht ch ng s gin d, l{ "ng tm cch loi
tr n, nhng cng ng n chi phi h{nh ng ca mnh".
Lm th no xua tan mi lo u: "Ti ang lo lng ?"
Tht l! Ting ng c nghe k cc lm sao... Nu ti phi a xe i sa, th cn tn km

na... Ri cn bng im xu tun qua...
.. ng l{ ng c hng mt ri...
Nhng u c hay lo lng c t khp vo vng lun qun ht mi lo n{y n mi lo khc,

ri cui cng quay li vi mi lo u tin. V d trn do cc nh tm l hc Lizabeth
Roemer v{ Thomas Borkovec a ra. Hai ng ~ tin hnh nhng nghin cu v thin
hng hay lo - trung tm ca mi s lo lng. Tt nhin, }y khng phi l{ cp ti nhng
ni lo mang tnh xy dng. Mc du hai th|i y b ngoi th ging nhau, nhng s lo lng
theo chiu hng xy dng mang li c may tm thy nhng gii php khc. Tht vy, phn
ng l{m c s ca ni lo lng chnh l s cnh gi|c trc nguy c tim tng. Cch ng x
ny chc chn ~ gip t tin chng ta sng st trong qu trnh tin ha ca mnh. Nu s lo
ngi huy ng b no xc cm, th s s hi bt ngun t a ti hu qu l tp trung
ch vo mi e da tc thi, bt u c phi tp trung v{o phng tin i ph v b
d nhng g ang l{m. Th|i ny cho php tm ra gii php tch cc trc nhng tai ha
khi ngi ta o|n trc c mi nguy him.
Vn ny sinh t cn bnh lo lng mn tnh lp i lp li, khng t b bn v khng bao

gi cho php bn tm ra gii php tha |ng. Nhng lo lng v c r rng l khng th kim
sot v l tr khng th nhn ra chng. Chng to ra m nh thng xuyn ca ni lo s v
gi ngi ta trong cch nhn c hu duy nht v i tng lo lng ca mnh. Khi chu k ny
tng ln v{ ko d{i, n |nh lc hng n-ron tht s v{ a ti nhng ri nhiu gn vi lo
s : cc chng s, m nh v kim ta, c|c c ht hong. Trong mi trng hp, s lo lng
c c nh theo cch khc nhau: ngi mc chng s, n kt tinh vo tnh hung |ng
ngi; ngi gp m nh, n tp trung vo nhng phng tin ngn nga tai ha m{ ngi
cm nhn c; cn ngi b nhng cn ht hong, n gn lin vi tm l s cht hay

s cn ht hong mi.
L mu s chung ca tt c nhng trng thi bnh l y, s lo lng vt khi mi s kim

sot. Chng hn, mt ngi ph n c cha chng lon tm m nh ~ b phn ln thi
gian vo vic thc hin mt lot nghi thc: tm nhiu ln mi ngy v mi ln ko di 45
pht, ra tay t nht 20 ln v mi ln 5 pht, khng bao gi ngi xung m khng lau ch
ngi bng cn 90 kh trng, khng bao gi chm vo mt a tr hay mt con vt -
"qu bn", b ta ni. Tt c nhng s kim ta y u da vo tm l s vi khun n mc
bnh hon; b{ ta thng xuyn sng trong ni lo s b mc bnh hay s b cht nu khng
thc hin tt c nhng s phng nga y.
Nhng ngi lo lng thng i theo s t duy: h t k cho mnh nghe mt cu

chuyn, i t mi lo ny sang mi lo khc, rt thng xuyn tng tng ra mt tai ha hay
bi kch khng khip n{o . Nhng s lo lng y hu nh bao gi cng c din t bng
thnh gi|c hn l{ bng th gi|c ngha l{ bng li m khng phi bng hnh nh, iu quan
trng ch ng s lo lng.
Trong qu| trnh tm ra phng thuc cha tr chng mt ng, Borkovec v{ c|c ng
nghip ca ng ghi nhn, s lo lng mang hai hnh thc khc nhau: lo lng nhn thc
(nhng ngh th hin s lo ngi) v lo lng th cht (nhng triu chng sinh l ca s lo
lng, nh m hi, nhp tim nhanh ln v{ cng c). Nhng ngi mc chng mt ng l
nhng ngi lo lng mn tnh; h khng th ngn mnh khi lo lng, d bun ng n my.
Cch hiu qu nht gip h tm c gic ng l{ l{m thay i nhng ngh ca h bng
cch yu cu h tp trung vo cm gi|c th gi~n. Tm li, c th xua ui nhng mi lo lng
bng cch khng ch ti chng na.
Tuy nhin, him c nhng ngi hay lo t c iu . Thay v tm c gii php, h

ch nghin ngm v nguy c v{ t gm nhm ni lo. Nhng ngi lo lng m~n tnh thng
lo v mi th hu nh khng c kh nng xy ra. H nhn thy nhng chng ngi trn
ng m{ ngi khc khng bao gi ch ti.
Th nhng, h qu quyt rng s lo lng ca h l c ch, mc d lo lng y c ko di,

trong vng lun qun. Ti sao lo lng ko theo s l thuc tinh thn? Borkovec nhn mnh
rng iu k l l{ thi quen hay lo thng tng ln ging nh c ch ca s m tn, ging

nh mong ch mt o ba gt b iu xu. Ngi lo lng gn cho mnh kh nng o|n
trc c mi nguy c |m nh anh ta.
C ch ca s lo lng
Mt c gi ri khu vc min Trung Bc Hoa K n sinh sng ti Los Angeles v lm vic

nh xut bn. Nhng t l}u sau, c b tht nghip. C quay sang lm ngh vit t do, nhng
khng c vic u. Ln u tin, c khng c tin ng bo him y t. iu ny khin cho c
thc s lo lng, c ngh ti nhng tai ha xu nht v sc khe nh tin chc rng hi nhc
u l triu chng ca mt khi u no, mi ln i t l{ s b tai nn. C thng nghin
ngm ni lo s ca mnh trong gic m, nhng li khng nh s nghin ngm n{y dng
nh ~ tr thnh nhu cu.
Borkovec ~ kh|m ph| ra rng s lo lng i khi c li. Khi mt ngi chm m vo
nhng ngh lo lng, anh ta dng nh khng ch nhng biu hin th cht ca lo lng
nhp tim nhanh hn, m hi, run ry - v chng no nhng suy ngh ca anh ta vn cn
huy ng c tinh thn, chng chng loi b c phn no s lo lng. C ch ny
ging nh ngi lo lng mng tng ra hnh nh mi e da hay mt nguy c tim tng,
s tng tng y gy ra ni s hi mc nh. Sau , anh ta li chm vo hng lot
ngh lo s dai dng. Mi ngh y li lm xut hin ch lo lng khc. Khi chui lo lng c
quyn, hnh nh gy lo lng lc u s bin mt. Borkovec nhn xt: cc hnh nh kch thch
s lo lng sinh l nhiu hn c|c ngh, do , vic chm m vo nhng ngh ca mnh
lm du i phn no cm gic lo hi khin nhng lo lng c lp i lp li, phn no ging
nh phng thuc cha s lo lng do chnh n gy ra.
Tm li, s nghin ngm trin min v nhng lo lng to ra nhng kt qu tch cc mt

n{o , nhng khng phi l kt qu cn thit nht. N lm du i phn no s lo lng
nhng khng gii quyt c vn .
Sau nhiu nm tin hnh th nghim, Borkovec khm ph ra mt s bin ph|p n gin
c th gip nhng ngi hay lo lng ch ng c thin hng ca h.
Bc u tin l hiu c bn th}n mnh, iu ny cho php nhn ra ni lo lng ngay t

u. Borkovec bt u bng cch dy ngi ta theo di du hiu lo lng, c bit l nhng
tnh hung g}y ra n, ngh v{ nhng hnh nh ban u, cng nh cm gic th cht gn
lin ca s lo lng. Bng thc h{nh, ngi ta nhanh chng nhn ra xc cm lo lng.
Borkovec cng hng dn phng ph|p th gi~n hng ng{y p dng ngay khi cn.
Nhng th gi~n khng cha m cn phi loi tr c nhng ngh g}y lo lng. Bc
tip theo l{ c th|i ph phn chnh mnh. Tnh hung khng mong mun c kh nng xy
ra kia c tht s quan trng khng? C c|ch n{o phng kh nng y khng? Lp i lp li
nhng ngh lo lng y tht s c ch khng?
S ho{i nghi ng n ny c tc dng nh c|i phanh i vi s kch thch n-ron nm

bn di s lo lng. Bng c|ch t ra nhng cu hi tng t, ngi ta thc y vng mch
c ch ca s kch thch ra - nguyn nhn ca lo hi - ng thi, trng th|i th gi~n l{m suy
yu tn hiu pht sinh lo lng m b no xc cm truyn i khp c th.
Tht vy, Borkovec nhn xt, khi ngi ta cho s lo lng khng ch m khng chng
li, th sc mnh ca n tng ln. Tr|i li, ngh ti nhng quan im c l khc s ngn cn
c ngh ch coi n l{ ng. Ngay c mt s ngi mc chng lo lng trm trng n mc
phi iu tr cng tr nn hn.
Chin thng u su
Bun ru l tm trng m{ ngi ta c tho|t ra hn c. Tice nhn xt: khi tm cch thot
khi ni u su, con ngi t ra c nhiu sng kin nht. Ging nh tt c nhng tm trng
khc, u su c mt tch cc v khng nn c thot khi n trit . S bun ru lm mt i
mi hng th v gii tr v khoi lc, tm thi mt ht ngun nng lng cn thit cho cng
vic mi v ch tp trung vo nhng g ~ mt. Tm li, u bun dn n suy ngh t b
nhng hot ng thng ngy, n khin ngi ta dnh thi gian than khc s tn tht ca
mnh, thc hin iu chnh tm l v dng ln k hoch mi tip tc cuc sng.
Nhng trong trng hp trm cm nghim trng, cuc sng s b t lit v khng c mt
s bt u mi no. Vi nhng trng hp ny, khng th thuc no, khng liu php tm
l no c hiu qu, ch c thi gian v vo nm vin mi khc phc c.
}y, ti quan t}m ti s bun ru thng thng, c thut ng khoa hc gi l "trm

cm tim tng". Trng thi ny tng ng vi mc mt mi m{ ngi ta c th t khc
phc, nu c ngun sc mnh ni tm cn thit. |ng tic, mt s chin lc quen thuc c
th b tht bi v{ ngi ta cm thy kh chu hn nh ngi mt mnh (c|ch l{m n{y tng
thm ni bun bi cm gi|c c n v{ t|ch bit). Tice cho rng s|ch lc thng thng
nht u tranh chng li s trm cm l nhn ra th gii xung quanh, d mt trn u
th thao, i xem chiu bng, lm mt vic g cng vi bn b v{ gia nh. Phng ph|p
ny t ra hiu qu v n cho php tinh thn tch khi ni bun. Nhng nu ngi ta dng c
hi n{y lp i lp li nguyn nhn khin cho mnh bun th s u bun c{ng c duy tr.
Tht vy, trm cm ko di hay khng phn ln ph thuc v{o thin hng thch nghin
ngm ca con ngi. Dng nh vic lp i lp li nhng g mnh xung s duy tr v
lm trm trng thm trng thi trm cm. Ngi trm cm thng lo lng v mi l do
gn lin vi chnh s trm cm: cm gic mt mi, thiu ngh lc hay thiu ng lc. Ni
chung, nhng suy ngh n{y khng bao gi km theo h{nh ng c th gii quyt c
vn .
Ngi trm cm thng bin minh cho nhng s nghin ngm khi qu quyt rng h c
th "hiu mnh hn", nhng thc t, iu ny ch ko di nhng cm xc bun ru ca h
v{ cng c th l{m tng thm s trm cm. Nh tm l hc Susan Nolen Hoeksma a ra v
d v mt ph n bn hng b trm cm ~ mt thi gian vo vic nghin ngm s trm
cm ca mnh. B ta b mt nhng l hng quan trng khin doanh thu gim st. B{ coi
l tht bi, khin cho s trm cm cng tr nn trm trng thm. Ngc li, nu b ta c
a tinh thn sang hng kh|c, nh vi mnh v{o cng vic, doanh thu ca b ta s khng
gim, b s t tin hn v{ bng c|ch n{o s gim bt s trm cm.
Theo Nolen Hoeksma, ph n trm cm c xu hng suy ngm nhiu hn {n ng. iu

mt phn l do ph n s trm cm xy ra gp hai ln nam gii. C nhiu nhn t
gy ra, chng hn, thin hng bc l s bun ru hay t tm nhng l do khin mnh suy
sp ca ph n nhiu hn. Ngo{i ra, {n ng thng nhn chm ni bun ca mnh vo
ru, do h, t l nghin ru nhiu gp i.
Cch tr liu nhn thc - hnh vi nhm thay i thc trng trn cng c hiu qu nh
dng thuc trong vic iu tr chng trm cm lm sng nh, v nht l{ cho php ngn nga
n ti pht. C hai chin lc c bit hu hiu. Mt l phn bc nhng ngh c nghin
ngm v thay chng bng nhng ngh tch cc. Hai l lp ra mt chng trnh gii tr.
Mt l do a ti hiu qu ca gii tr l nhng ngh l{m ngi ta suy sp u c tnh

t ng v{ chng len v{o u c rt t nhin. Khi ngi trm cm c tch khi chng, h
cm thy kh tm c nhng ngh tch cc hn. Khi l{n sng ngh l{m suy sp tinh
thn bt u dng ln, to ra s li cun mnh m vo chui lin tng. Chng hn khi
ngi ta yu cu nhng ngi trm cm xp su t ln xn thnh mt cu, h thng t
thnh nhng c}u bi quan, nh "Tng lai chc rt ti tm", hn l{ th{nh nhng cu lc
quan nh "Tng lai c v rng r".
Khuynh hng t i thoi ca nhng ngi trm cm c nh hng ti hnh thc gii
tr h la chn. Khi ngi ta a ra cho h danh sch lit k nhng kh nng kh|c nhau
h ng hng vo mt s kin gy bun phin, nh c|i cht ca mt ngi bn, h
thng chn nhng hot ng khng vui. Richard Wenzlaff - nh tm l hc thc hin cuc
nghin cu ny - kt lun: ngi tng ri v{o trng thi trm cm phi c bit tp trung
vo nhng g vui v, trnh tm cch gii tr c hi cho tinh thn nh c mt cun tiu
thuyt bi thm hay xem mt b phim bun.
Lm th no ly li tinh thn?
Trong mt th nghim, Wenzlaff dng nhng kch bn bi thm gy ra xc cm bun b

nhng i tng t nguyn tham gia. Sau , h c xua ui cnh tng y ra khi u v
ghi li ngh ca mnh trong 9 pht. C mi ln cnh tng y hin ln, h |nh bng mt
k hiu. Trong khi a s mi ngi ng{y c{ng t ngh ti cnh tng y, th nhng ngi
trm cm, tn s ca nhng hnh nh khng mong mun y li tng ln r rt.
Wenzlaff cho rng: "C|c ngh lin kt nhau trong u, khng phi ch theo ni dung ca
chng, m theo c mu sc xc cm ca chng. Nhng ngi ch|n chng d ht mnh vo
chui ngh en ti. H c xu hng to ra h thng lin tng rt mnh gia c|c ngh
ca mnh. Cng ngy h cng kh thot khi n. iu |ng ngi l{ ngi trm cm hay dng
ngh nng n n{y xua ui ngh nng n kh|c, nhng c|i h t c duy nht ch l
xc cm tiu cc mi m thi."
Theo Tice, th dc nhp iu (aerobic) l mt trong nhng phng tin c hiu qu nht
loi b s trm cm nh v nhng tm trng tiu cc khc. hiu qu tch cc ca tp th
dc thy r hn nhng ngi khng hot ng, nhng ngi thng khng chi th thao.
N hiu qu, c l v n l{m thay i trng thi tm l do nhng thin hng tinh thn to
ra: s trm cm l trng thi u oi, cn th dc nhp iu th |nh thc thn th. Cng vy,
nhng k thut th gi~n l{m du c th c hiu qu chng li s lo lng, mt trng thi kch
thch sinh l, nhng t|c ng ca chng li rt nh trong trng hp trm cm.
Mt phng thuc kh|c kh| thng thng chng u bun l tm kim khoi cm nh
n nhng mn n a thch, tm nc nng, nghe nhc hoc lm tnh. Ph n thng rt
thch i mua sm, d ch l{ lic nhn cc quy hng. Tice cho rng n ung l{ phng
thuc cha u su c ph n thch th gp ba ln so vi {n ng. Tr|i li, {n ng th thch
ung ru v ma tu gp nm ln so vi ph n. Tt nhin, nhng phng thuc ny cui
cng s c tc dng ngc li vi hiu qu mong mun ban u: n ung qu mc l mt s
hi tic, ru l mt th kch thch c hi cho h thn kinh trung ng v{ l{m tng nhng
hu qu ca s trm cm.
Theo Tice, cch hiu qu hn nng tinh thn ln l t thch th vi thnh cng nh
nh l{m mt ngha v hay cng vic gia nh ~ b tr hon t l}u. Chm sc hnh nh bn
th}n nh t trang im cng mang li hiu qu r rt.
Mt trong nhng phng thuc hu hiu nht nhng t c s dng l c gng nhn
mi c|i theo c|ch kh|c i, ngi ta gi l{ i khung nhn thc (cognitive veframing). Ni
c|ch kh|c, |nh gi| s mt m|t di gc nhn tch cc hn l{ phng thuc tt cha tr s
bun b. Nhng ngi mc chng ung th, d tnh trng bnh tnh nghim trng nh th
no, tinh thn s c n}ng ln khi ngh ti mt ngi bnh khc nng hn (Ta cha nng
n th, t ra ta vn cn i li c.) Nhng ai t so mnh vi nhng ngi mnh khe
chnh l nhng ngi suy sp nht.
Mt c|ch kh|c ly li s can m l{ gip ngi khc v chia s ni au kh ca h

l{ c|ch thot khi s trm cm. Theo nghin cu ca Tice, h{nh ng gip ngi khc
l{ phng thuc hiu qu nht chng li u bun. Tuy nhin, li l{ c|ch t c dng
nht.
Trng thi v cm
Trong khi cc nh nghin cu trc }y bt u coi s v cm l v d rt tt v mt kh

nng cm nhn cc xc cm, gn ging chng khng c kh nng din t xc cm, th ngy
nay, ngi ta coi l{ c|ch iu chnh cc xc cm rt hiu qu. Nhng ngi thng nn
cc xc cm ca mnh tr nn thnh tho trong vic xa b nhng xc cm tiu cc. H
dng nh khng c thc v th|i tiu cc ca mnh na. H im nhin nh khng c
chuyn g xy ra.
Thin hng b qua xc cm gin d hay lo u kh ph bin. Theo nh tm l hc Daniel

Weinberger, c s|u ngi th c mt ngi nh vy. V l thuyt, tr em c th hc c
th|i thn nhin bng nhiu cch khc nhau. C tr c tuyt khi phi i mt vi chng
nghin ru ca cha (hoc m) trong gia nh. C tr c phn ng tng t do cha m km
nn cc xc cm ca mnh v{ nu gng v mt tm trng ht sc thoi m|i hay th|i
thn nhin khc k. S khc th tha k c nt tnh cch ny t gia nh. Ngi ta khng
bit chnh xc ngun gc ca li ng x n{y, nhng khi mt ngi n tui trng thnh
th d dng thoi mi v thanh thn ngay trong cnh bt hnh.
Tt nhin, vn phi tm hiu xem nhng ngi y tht s bnh thn v thoi m|i n
mc no. Phi chng h khng nhn bit c nhng biu hin th cht ca cc xc cm
nng n? Hay h lm ra v bnh thn? Richard Davidson - nh tm l hc tng cng tc vi
Weinberger - tr li cu hi ny bng nhng cng trnh nghin cu ca ng. ng yu cu
nhng ngi c xu hng km nn xc cm a ra mt bng t vng trung tnh, trong
c mt s t mang ni hm tnh dc hoc gy hn gy lo lng a s mi ngi. Nhng
phn ng th cht ca h cho thy du hiu sinh l ca s lo lng khi phn ng vi nhng
t mang nng xc cm. Chng hn, h t "tnh yu tng ng vi "th ght".
Nghin cu ca Davidson da trn c s: nhng ngi dng tay phi, trung tm x l

nhng xc cm tiu cc nm bn cu phi, cn trung tm ca li ni nm bn cu tri.
Khi bn cu phi tip nhn mt t gy cm gic lo lng, n truyn thng tin qua "th chai" -
ni t|ch ri hai na ca b no - ti trung tm li ni, v t vng c pht ra. Nh c
h thng thu knh, Davidson gip cho c|c i tng nhn thy "t' m ch s dng mt na
trng nhn ca h. Do cu trc n-ron ca h thng nhn, nu t n{y c nhn t pha
bn tr|i th n c bn cu phi ca b no nhn ra, v bn cu ny rt nhy cm vi s
bun ru. Cn nu t n{y c nhn t pha bn phi, th tn hiu c pht ra t bn cu
tr|i, nhng khng phi l thng tin tiu cc
C|c i tng tham gia th nghim u phn ng chm vi nhng t do bn cu phi

nhn ra, v l{ nhng t mang ni hm tiu cc. Nhng t trung tnh c lin kt ngay
tc khc. Phn ng chm tr khng xut hin i vi "t do bn cu tri nhn ra. Tm li,
s thn nhin nhng ngi tham gia th nghim dng nh l{ do c ch n-ron lm chm
qu trnh truyn thng tin kh chu. Chng ta kt lun rng h khng phi gi v khng bit
ti s kh chu ca thng tin m b n~o ~ che giu chng. Ni chnh x|c hn, nhng xc
cm ngt ngo che ph cm nhn kh chu y c th l kt qu hot ng ca thy tri trn
trc. iu ngc nhin l{ khi Davidson o mc hot ng ca c|c thy tr|n trc, th
thy tri - trung tm ca xc cm th v - t ra hot ng mnh hn r rt so vi thy phi,
trung tm ca th|i tiu cc.
Nhng ngi ny - Davidson gii thch - "biu hin vi mt th|i d chu, b ngoi lc
quan. H ph nhn nhng cng thng bn trong. Khi h ngi yn, thy trn tri ca h hot
ng mnh, tc l thy gn lin vi nhng xc cm tch cc. Hot ng no ny c th gii
thch th|i tch cc, bt chp s hot ng sinh l n s}u bn trong nh lo lng." L thuyt
ca Davidson cho rng, xt v hot ng no, vic cm nhn hin thc kh chu bng th|i
lc quan i hi s chi ph nng lng ln. Nhng n lc ca cc vng mch n-ron bo
tn xc cm tch cc hay xo b hoc c ch xc cm tiu cc gp phn l{m tng thm
hot ng sinh l.
Tm li, v cm l s phn tch tch cc, cho thy c|c c ch n-ron ang hot ng
trong nhng trng thi phn gii mnh nht, chng hn nh cng thng sau chn thng.
Davidson kt lun: "Khi n th hin s yn tnh tinh thn, n c t|c ng t iu chnh c
li i vi cc xc cm."
Chng 6. Nng Lc Ch Ng
Duy nht mt ln ti cm thy t lit v s h~i. l{ hi hc trng trung hc khi bc
vo k thi ton m ti khng n tp. Khi m thi ra, tim ti p mnh v ti cm thy ni
s h~i ang bp tht d dy ca mnh.
Ti tic nhn tht nhanh cc cu hi. Chng c tia hy vng no. Trong mt gi ng h,
mt dn xung t giy thi, ti tng tng ra thm ha. Nhng ngh y khng ngng hnh
h ti vi ni s hi. Ti ngi bt ng, nh con vt t lit v trng n. n tng mnh nht
trong gi}y pht l{ trng suy ngh ca ti nh b co hp li. Ti ngi , b cn s hi
khng khip ca mnh m nh, ch i ni au kh chm dt.
Cu chuyn trn cho thy hu qu tn ph m s s h~i g}y ra i vi s sng sut ca

tinh thn. N chng t quyn nng ca b no xc cm trong vic khng ch, thm ch lm
t lit b n~o t duy. C|c gi|o vin bit rt r nhng hu qu gy ri nhiu xc cm y.
Nhng hc sinh lo s, suy st tinh thn hoc d ni gin u khng th hc c; em no t
nht mnh vo cc trng thi xc cm y khng ghi nhn c thng tin, hoc khng s
dng c n tt nht. Nh chng ta ~ thy Chng 5, xc cm mang nng tiu cc
thng thu ht s ch vo nhng lo lng v chng li mi nh hng ch sang ch
khc. Khi cc xc cm ~ x}m chim u c n mc xua ui mi ngh kh|c v{ ph| hoi
n lc tp trung vo cng vic hoc v{o h{nh ng ang l{m, th chng ~ vt qua gii
hn bnh l ri.
Khi cc xc cm ngn cn mi s tp trung, th ci b ri nhiu l{ nng lc tinh thn m

cc nh chuyn mn gi l{ tr nh tch cc", nng lc tip nhn mi thng tin c lin quan
ti nhim v ang l{m. Tr nh tch cc cha ng d kin thng thng. Chnh n lm cho
nhng thao tc tr tu khc c th thc hin c, d l{ c to ln mt cu hay tm cch
gii quyt vn logic gai gc. V n~o tr|n trc l{ ni tr ng ca tr nh tch cc v{ cng
l{ ni gp nhau ca tnh cm v xc cm. S chi phi ca ni tht vng v tnh cm i vi
vng mch ra (quy t vo v n~o tr|n trc) c c bit tr gi bng hiu qu nh hn
ca tr nh tch cc: ngi ta tr nn thiu tp trung nh trong th thch khng khip v
mn ton ca ti.
By gi, tri li, ta hy xt vai tr ca mt s thc y tch cc nh s hng khi, hng

h|i v{ tin tng khi c huy ng t ti mc ch. Nhiu nghin cu ~ ch ra rng,
cc vn ng vin Olympic, cc nhc cng ln v{ c|c u th c vua trnh cao u c
nng lc t thc y bn thn ti ch phi chu ng ch luyn tp khc nghit. Th
vn hi Olympic 1992, nhiu ngi trong i tuyn bi li Trung Quc ch mi 12 tui, h
dnh thi gian luyn tp mn th thao ca mnh cng ngang nh nhng vn ng vin M
~ hn 20 tui. Nhng ngh s v cm gii nht ca th k XX bt u chi nhc c ny lc
ln 5 tui, c|c nh{ v ch quc t v c vua trung bnh 7 tui, trong khi c|c u th thuc
ng cp quc gia th ch bt u lc 10 tui. Vic luyn tp sm em li li th s c duy
tr sut i.
C|i phn bit nhng ngi thuc tp ng u vi ngi bnh thng c kh nng
ngang nhau, l{ nng lc kin nhn tp luyn h thng v kh nhc trong nhiu nm, t
lc cn nh. V s kin nhn y trc ht da vo mt s nt tm l: s hng khi v kin
nhn trc tm trng tht vng.
V mt thnh cng, nhng ngi c ng c mnh m thng c c li th i trc

nh nhng kt qu ni bt nh{ trng v trong ngh nghip nh nhng hc sinh gc
chu M cho thy. L do c th l t nhng nm u tin trng hc, tr em chu
hc nhiu hn tr em phng T}y. Theo Sanford Dorenbush, mt nh x hi hc Stanford
tng tin hnh cuc nghin cu trn hn 10 nghn hc sinh trung hc, th tr em chu
d{nh hn 40% thi gian lm bi tp nh so vi nhng hc sinh kh|c. Trong khi phn ln
cc bc ph huynh ngi M sn lng chp nhn con ci mnh nhn im thp hn v{ ch
trng hn ti nhng im mnh kh|c, th ngi ch}u c th|i kh|c: khi t nhng kt
qu thp, th phi khc phc iu bng cch hc ti mun hn v{ nu vn cha th
phi thc dy sm hn hc. H u tin chc rng mi ngi s t c nhng kt qu
tt nu chu kh". Tm li, n lc v hc tp th hin s t thc y kin tr v{ hng h|i
hn, iu ny to thnh li th tm l hin nhin.
Khi cc xc cm ca chng ta hn ch hay l{m tng thm kh nng suy ngh v{ hoch
nh ca chng ta, cng nh kh nng hc tp t ti mc ch l}u d{i, gii quyt cc vn
v.v... th chng cng x|c nh nhng gii hn nng lc trong vic s dng nng lc tinh
thn bm sinh v{, do , quyt nh tng lai chng ta. V{ khi chng ta c thc y bi
s hng khi v thch th - thm ch bi mc lo s ti a - th cc xc cm s a chng

ta ti th{nh cng. Chnh theo ngh , tr tu xc cm l{ nng lc ch yu c nh hng
su sc ti tt c nng lc khc bng cch kch thch hay c ch chng.
Ch ng cc xung lc: Trc nghim cho ko
H~y tng tng l bn ln bn tui v{ c ai ni vi bn: nu sau khi chy mt vng,

c ch mt lc th em s c thng hai ci ko; cn nu khng ch c th em ch c
thng mt ci ko, nhng c thng ngay tc khc. Trc nghim n{y cho php thm d
tm l mt a tr, xung t gia cc xung lc v s kim ch, gia ham mun v s ch
ng bn thn, gia nim thch th tc khc v s mong i. S la chn ca a tr nhanh
chng cho php hiu c khng ch tnh cch ca n m c tng lai ca n s l th no.
C l khng mt nng lc t}m l n{o c ngha cn bn hn nng lc cng li xung lc

ca mnh. S ch ng cc cm xc ph thuc vo n, v do bn cht ca chng, cc xc cm
pht ra nhu cu h{nh ng mnh lit. Nng lc cng li nhu cu h{nh ng, nn h{nh
ng ngay t }u, c l l do s c ch ca nhng tn hiu ra hng ti v no vn ng,
tuy rng cch l gii ny hin nay ch l suy lun thun tu.
Trc nghim trn c nh tm l hc Walter Mischel tin hnh trong nhng nm 1960
ti mt nh tr trng i hc Stanford, nghin cu n{y cho php theo di c|c i tng
trong qu trnh hc tp nh trng.
Mt s em c th ch i ngi a ko tr li sau mt thi gian tng di v tn.

khi chu thua s cm d, chng t bt mt li khng nhn thy ci chng thm mun,
chng ly hai c|nh tay che u, t ni chuyn vi mnh, h|t, chi, thm ch c ng. V
nhng a tr can m y nhn c hai ci ko. Nhng a khc, hiu ng hn, th lao
ti chic ko, gn nh ch my gi}y sau khi ngi a ko va i khi.
Gi tr tin o|n ca th th|ch n{y ~ hin r khi chng tr thnh nhng thiu nin. S
khc nhau v tm l gia nhng a tr hiu ng v nhng a tr khc tht ni bt.
Nhng a tng cng li c s cm d tr thnh nhng thiu nin sn s{ng ng u
vi cuc sng trong x hi: t tin v c th vt qua nhng ri ro. Chng t hoi nghi, t s
hi v t tht bi hn, bit gi bnh tnh v{ gi u c sng sut khi chu sc p; chng bit
chp nhn th thch v c vt qua th thch y thay v bung xui; chng tin vo bn
thn v t ra |ng tin cy. Chng c nhiu sng kin v lao vo nhng k hoch. Hn 10
nm sau cuc trc nghim, chng vn nhn c phn thng ca cuc sng.
Tri li, nhng a tr chp ly ngay mt ci ko, khong mt phn ba s , ni chung

khng c nhng phm cht n{y, ngc li, c din mo tm l ri nhiu hn. Khi tr thnh
thiu nin, chng c khuynh hng trnh tip xc vi ngi kh|c, bng bnh, do d, d
pht v nhng tht bi, thng c quan im tiu cc v{ trong trng hp cng thng,
chng thng b t lit. Chng rt hay nghi ng v bc tc v "khng gi{nh c , ganh
ght k, d t |i, do , tr thnh ngun gc ca xung t. V mt thi gian di, chng
vn khng th t kim ch c.
S kh|c nhau c ghi nhn giai on non tr ca cuc i ~ tr th{nh thang o rt

khc nhau v nhng nng lc x hi v{ t}m l. Nng lc tr hon s tho mn cc xung lc
quyt nh thnh cng. Khi ln 4 tui, mt s em ~ hiu rng, trn sn khu x hi, lng
kin nhn tht c li, chng c th khng ch ti s cm d trc mt v t ra kin tr
theo ui mc ch ca mnh, tc l{ gi{nh c hai chic ko. Vo cui cp trung hc,
nhng em li l{ i tng ca s |nh gi|: a tr no bit kin nhn ~ tr thnh hc
sinh gii hn nhng a bn hiu ng ca chng. Theo b m chng, chng c kh nng
din t c|c tng, bit lp lun v tp trung hn, vch ra c v thc hin cc k hoch,
ham hc hn nh th c thng v tt c nhng iu , kt qu u i hc ca chng
cao hn kt qu ca c|c a bn kia khong 20%.
Nhng kt qu gi{nh c trong trc nghim cho ko cho php o|n ng hn trc
nghim IQ gp hai ln v nhng a tr no s thnh cng trong cc k thi v{o i hc, trc
nghim IQ ch chnh x|c hn sau khi chng hc ni. iu gi ln rng kh nng tho mn
nhng ham mun ca chng l yu t ch yu ca tim nng tr tu, d IQ nh th no. (S
ch ng khng tt cc xung lc cng l{ ch dn tt v c|c xu hng phm ti sau ny, ch
dn y cng r hn lQ). Nh chng ta s thy trong phn th nm, trong khi mt s ngi
khng nh rng IQ khng th thay i, v th, l ranh gii cng nhc c |p t ln tim
nng ca tr em, th c nhiu l do ng n cho rng gio dc tr tu xc cm s gip tr
em t c nhng nng lc t}m l nh ch ng cc xung lc v kh nng ph}n tch mt
tnh hung x hi.
Nhng thin hng tiu cc, tr ngi cho t duy
Ti ly lm lo lng cho con trai ti. N va gia nhp i bng trong trng i hc v
sm hay mun n s b thng. V khng mun nhn thy n chi bng nn ti khng i
xem cc trn u bng na. Ti bit iu l{m n tht vng, nhng i vi ti th li l
mt s tra tn...
Ngi {n b{ ni nh vy khi b{ ang cha bnh; b bit rng ni lo lng y ngn cn

khng c sng nh mnh mun. Nhng c mi ln b phi a ra quyt nh nh n
hay khng n d cc trn u bng ca con th b li tng tng ra iu xu nht. S lo
lng ca b chi phi c l tr.
Nh chng ta ~ thy, hu qu tai hi ca s lo lng i vi hot ng tinh thn ch yu

l{ do thin hng chuc ly lo }u. Theo ngha n{o , lo }u cng l{ phn ng c ch nhng
khng c hng dn ng, mt s chun b qu st sng cho mi e do c o|n
trc. Nhng phng ph|p tp ng u vi tai ha o|n trc y li to ra s bt ng
nhn thc tai hi khi tr thnh thi quen thu ht s ch v{ ngn cn n hng ti iu
khc.
Ni lo lng ph hu tr tu. S lo lng nh hng ti kt qu hc tp bc ph thng v

bc i hc: 126 nghin cu v 36 nghn hc sinh ~ cho thy, ngi n{o c{ng lo ngh nhiu,
ngi c{ng km th{nh cng hn trong hc tp, d l theo tiu chun n{o: im trung
bnh c nm, c|c k thi tng phn hay tt nghip.
Nghin cu khoa hc u tin v s lo s trong cc k thi ~ c Richard Alpert thc

hin vo nhng nm 1960. ng cho bit ~ ch ti vn n{y v lc cn i hc, tnh d
kch thch ~ nh hng xu ti kt qu hc tp ca ng, trong khi ng nghip Ralph
Haber th li ni rng mnh ~ b s cng thng trc s kch thch. Nhng nghin cu ny
cho thy rng c hai loi hc sinh lo lng: nhng ngi b s lo lng gy tc hi ti kt qu
hc tp v nhng ngi ~ th{nh cng bt chp s cng thng, thm ch nh s cng thng
m h c{ng th{nh cng hn. Mt iu tr tru ca c|c c ch tm l: chnh s s hi thc
y nhng sinh vin nh Haber mit mi chun b cho cc k thi v{ a h ti thnh cng
cng l{ ngun gc tht bi nhng ngi khc. Vi nhng ngi qu s h~i, nh Alpert, s
lo lng gy tn hi cho suy ngh s|ng sut v tr nh - nhng iu cn thit thi c hiu
qu v thnh cng.
Khi chng ta lo s tht bi, s ch s suy yu, khin chng ta khng th tm c cu

tr li ng. Nhng tin o|n en ti ca chng ta rt cuc li tr thnh s tht.
Ngc li, nhng ngi bit s dng xc cm ca mnh c thc c th s dng s lo

lng ca mnh - chng hn, do mt k thi gy ra chun b ng mc cn thit v v th
h vt qua th thch v thnh cng. Mi lin h gia s lo lng vi kt qu thu c, k c
nhng kt qu tr tu, to th{nh ng cong hnh ch U ln ngc. Trn nh, mi lin h
ny mc ti u, s cng thng thn kinh t nht s a li nhng kt qu r rng.
Nh|nh i ln ca ch U ln ngc l{m ngi ta h hng v{ khng ng c to ra c
gng cn thit, trong khi s lo lng - nhnh kia ca ch U - lm cho tt c c gng thnh con
s khng.
Mt trng thi hng khi nh nh{ng, c|i c cc nh tm l hc gi l hng cm nh

(hypomani) l{ iu l tng i vi c|c nh{ vn v{ nhng ngi hot ng sng to khc.
Nhng hot ng n{y i hi tnh uyn chuyn ca t duy v{ tng tng; trng thi y
nm gn nh hnh cong ch U. Nhng nu s hng cm n{y vt ra khi mi kim sot
tr thnh s si ng tht s, nh nhng ngi hng cm - trm nhc, th n li
ngn cn suy ngh nht qu|n c th vit hay.
Mt cch hiu qu gip cho ai khc phc kh khn l{ k cho anh ta nghe mt cu
chuyn khi hi. Ting ci, cng nh t}m trng thoi m|i ni chung, l{m cho t duy c
thanh thot, to iu kin cho tng lin kt v{ do cho php kh|m ph| ra nhng lin
h phc tp v d o|n h qu ca quyt nh n{o .
Hiu qu ca ting ci c bit ln khi ngi ta ng phi vn i hi tr tng

tng: Mt nghin cu v nhng ngi va xem c|c bng vi deo c phn ng tt hn v
trc nghim suy ngh s|ng to ca c|c nh{ t}m l. Ngi ta a mt ngn nn, mt hp
dim v mt hp kim gm v{ yu cu h gn cy nn ln tng sao cho khi n chy m sp
khng chy xung t. a s tm cch gii quyt vn bng cch ch dng nhng vt ang
c trong tay nh vn thng lm. Nhng ngi va xem video th hiu rt d dng rng c
c|ch c bit s dng chic hp ng kim gm v{ mt s ngi i ti mt gii php sng

to; h gn ci hp v{o tng v cm cy nn v{o .
Ngay c nhng thay i tm trng nh cng nh hng ti t duy. Mt trong nhng l

do l ni dung tr nh ca chng ta ph thuc vo trng thi tinh thn. Khi thoi mi, chng
ta nh li nhng s kin tch cc tt hn; khi c}n nhc mt c v{ khng c ca mt
quyt nh, tr nh t|c ng thun li cho s |nh gi| tnh hnh v{ thc y chng ta mnh
hn, chng hn, thc hin cng vic hi nguy him hay phiu lu.
Cng vy, tm trng xu em li cho tr nh th|i tiu cc v{ y chng ta ti ch a

ra quyt nh qu d dt hay qu thn trng.
Nhng xc cm khng b ch ng thng ngn cn tr tu. Nhng, nh ~ thy Chng

5, c th chn chnh ng. Nng lc t}m l l{ nng lc ch ng; n m ng cho cc
hnh thc tr tu khc. Chng ti s chng minh iu ny bng cch xem xt nhng ci li
ca tinh thn lc quan, thi im c bit trong ngi ta t vt ln.
Kh nng v t duy tch cc
Ngi ta yu cu c|c sinh vin tng tng trong hon cnh sau }y:
Bn hy vng t im cao trong k thi ca mnh, nhng li ch t im di trung bnh

trong ln thi u. Bn ~ bit kt qu ny t mt tun nay. Bn s lm g?
Chnh nim hy vng to ra s khc bit. Cu tr li ca nhng sinh vin gi c hy

vng l h s lm vic chu kh hn v{ l{m tt c nhng g c th n}ng im trung bnh
ln. Nhng ngi tin va phi v{o c may th{nh cng ca mnh ni rng h s tm c|ch
n}ng im mnh ln, nhng khng qu quyt lm. V{, nh ~ d o|n, nhng sinh vin c t
hy vng th bung xui, nn lng.
Vn ny khng ch mang ngha l thuyt. Khi nh tm l hc C.R.Snyder, tc gi

nghin cu ny so snh kt qu t c ca c|c sinh vin nm th nht, nhng ngi bi
quan cng nh lc quan, ng nhn thy rng sc mnh t nim hy vng ca h b|o trc
nhng im kh| hn. Nhng kt qu n{y cng c coi nh d bo v thnh cng trong
thi gian hc i hc ca h.
}y l{ li gii thch ca Snyder: "Nhng sinh vin t tin thng t mc tiu cao hn v{
bit lm vic say m t ti nhng mc tiu . Khi ngi ta so snh kt qu t c
ca nhng sinh vin c nng lc tr tu ngang nhau, th chnh th|i tin tng v{o tng
lai ca tng sinh vin cho php phn bit mi ngi".
Cc nh nghin cu nhn thy ngy cng r rng "hy vng" khng ch lm vng lng ta
khi mi th ang din ra ti t, m n cn ng vai tr rt quan trng trong cuc i v ban
pht nhng iu tt l{nh nh th{nh cng v hc tp nh{ trng cng nh nhng cng
vic kh khn kh|c. V mt l thuyt, hy vng ch l cch nhn lc quan theo mi ci s
tt p hn.
Theo ngha y, mi th u c th c hy vng. Mt s ngi tin chc, h s thot khi tt

c tr ngi hoc s tm thy gii php cho mi vn ca h, trong khi nhng ngi khc
cho rng mnh khng th c ngh lc, nng lc hay phng tin cn thit i ti .
Snyder nhn xt nhng ngi tin v{o tng lai ca mnh c mt s nt chung: h bit t
thc y v t thuyt phc khi gp ri ro, rng mi ci ri s }u v{o y v h tin chc
rng c nhiu phng tin t c mc tiu ca mnh, h cng thng minh chia
mt nhim v kh khn th{nh nhng nhim v nh d thc hin hn.
V mt tr tu xc cm, "hy vng" c ngha l{ khng li bc trc lo lng, khng bung

tay hoc chn nn khi ng u vi kh khn hay tht vng. Tht vy, nhng ngi t tin
ni chung t lo lng v t b ri nhiu xc cm trong cuc sng.
Lc quan - ng lc ln
Nm 1988, nhng ngi ham thch bi li t hy vng ln vo Matt Biondi. Mt s nh

bo th thao tin o|n anh ta c th snh vi Mark Spita Th vn hi Olympic 1972 vi
by huy chng v{ng. Than i, Biondi ch gi{nh c mt huy chng ng trong ln th
th|ch u tin 200m bi t do v trong cuc thi u 100m bi bm tip theo anh ta b u
th kh|c bi vt ln dn u.
Cc chuyn gia bnh lun th thao cho rng nhng tht bi y s lm suy sp tinh thn
ca Biondi. Nhng anh ta ~ vt qua tht bi v{ gi{nh c nm huy chng v{ng. Nh{
tm l hc Martin Seligman ~ l{m trc nghim cho Biondi trong nm |nh gi| tinh
thn lc quan ca anh ta: ti cuc hp c t chc Biondi pht biu c th vt qua k
lc ca mnh, hun luyn vin bo cho anh ta bit kt qu km hn kt qu ~ thc s ginh

c trc v{ yu cu Biondi lm li ln na sau khi ngh ngi, th kt qu cn tt hn
ln u vn ~ tuyt vi ri. Tri li, khi nhng th{nh vin kh|c trong nhm cng c bo
cho bit h gi{nh c nhng thnh tch thp hn v{ h cng l{m thm mt ln na, th kt
qu ti hn ln u rt nhiu.
Lc quan, cng nh hy vng, l{ nim tin chc rng, bt chp tht bi v tht vng, mi
ci ri s }u v{o y. V mt tr tu xc cm, lc quan l trng thi tinh thn ngn ngi ta
ri v{o ch|n nn, suy sp v cm gic bt lc xm chim u c trong thi k kh khn.
i vi Seligman, tinh thn lc quan th hin c|ch ngi ta t gii thch v thnh cng
v tht bi ca mnh. Ngi lc quan coi tht bi bt ngun t mt iu g c th c
thay i i th{nh cng ln tip theo, cn ngi bi quan th t trch mc v gn cho n
mt tnh cht khng th thay i. Hai cch nhn y to ra h qu su sc v cch ng x ca
ngi ta trong cuc i. Chng hn, |p li mt s tht vng, nhng ngi lc quan lm
nh th mnh cha l{m cng vic , s phn ng tch cc v t tin, nh bng cch hon
thnh k hoch hay tm kim s gip v nhng li khuyn; i vi h, tht bi lun lun
vt qua c. Tri li, ngi bi quan phn ng vi tht vng thuc loi nh th tt c
nhng ln sau na khng th tt hn, v{ v th, h chng l{m g lao vo gii quyt vn
; i vi h, tht bi l do mt s thiu ht c nhn m h s khng bao gi thot khi.
Ging nh nhng ngi bit nui dng mm hy vng, ngi lc quan thng thnh
cng trong hc tp. Trong mt nghin cu c thc hin nm 1984 trn 500 sinh vin
nm th nht ti trng i hc Pennsylvanie. Seligman, tc gi nghin cu ny, khng
nh: "Cc k thi v{o i hc s ni cho bn bit ai c t{i nng, cn c|ch gii thch ca sinh
vin v nhng thnh tch ca h cho bn bit ai s b cuc na chng. Cha kha thnh cng
chnh l s kt hp mt t{i nng va phi v s kin tr. iu m cc k thi v{o i hc
khng |nh gi| c, l{ ng lc ca c| nh}n. iu ngi ta mun bit, l{ c| nh}n y
c tip tc tin ln sau khi anh ta tri qua thi k kh khn hay khng. Cm gic ca ti l
vi tr tu bng nhau, thnh cng khng ch ph thuc v{o nng lc, m cn ph thuc vo
c nng lc chu ng tht bi na".
Mt minh ha r nht cho kh nng thc y ca tinh thn lc quan c thy r qua
nghin cu do Seligman thc hin nhng ngi bn bo him. thnh cng trong vic
bn hng ni chung v trong vic bn bo him ni ring, phi c kh nng chu ng s t
chi ca khch hng m vn gi c n ci. Seligman nhn xt: Trong hai nm u,
nhng ngi bn hng c bn tnh lc quan b|n c nhiu hn 37% so vi c|c ng
nghip c th|i bi quan. V{ trong nm th nht, nhng ngi bi quan b vic nhiu gp
i nhng ngi lc quan.
Seligman ~ thuyt phc cng ty bo him tuyn mt nhm tng gi{nh c kt qu tt

trong vic trc nghim v tinh thn lc quan nhng li tht bi trong trc nghim tuyn
chn thng thng. Doanh s ca c|c th{nh vin nhm n{y trung bnh vt 21% doanh s
ca nhng ngi bi quan trong nm u, v{ 57% trong nm th hai.
L do khin cho nhng ngi lc quan khc bit nh vy cng cho php hiu c th
n{o l{ th|i thng minh v mt xc cm. Mi ln ngi bn b t chi l mt tht bi nh.
Phn ng xc cm i vi nhng tht bi n{y quy nh kh nng ca c nhn c tm thy s
dng cm v tnh kin tr hay khng. B t chi cng nhiu, tinh thn ca ngi bn hng d
b tn thng v{ c{ng kh chu ng ln tht bi tip theo. Ngi bi quan kh tiu ha"
nhng tht bi m h coi l tht bi c nhn y nh "Ta chng |ng gi| mt c|i inh, ta s
khng bao gi b|n h{ng c", cch l gii ny d gy ra tm l chn nn, tht bi, thm ch
suy sp. Ngc li, nhng ngi lc quan s t nh "Chc l{ ta cha bit bn", hoc "Ngi
m ta va cho hng l mt k kh tnh". V anh ta cho rng hon cnh chu trch nhim v
tht bi ch khng phi do anh ta, nn anh ta c th thay i cch tip cn trong ln gi
in thoi sau. Trong khi th|i tinh thn ca ngi bi quan a ti tht vng, th th|i
tinh thn ca ngi lc quan li lm ny sinh hy vng.
Thin hng tch cc hay tiu cc c l l mt phn tnh kh bm sinh ca mi c nhn.

Nhng, nh chng ta s thy Chng 14, tnh kh c th c iu ha. C th hc tr
thnh lc quan v{ tin v{o tng lai cng ging nh cm thy mnh bt lc v nn ch. Hai
th|i n{y u da trn nim tin rng chnh ta lm ch cuc i ta v c th chp nhn
thch thc. Bng c|ch t c s thnh tho trong mt lnh vc n{o , chng ta l{m tng
thm cm gic v hiu qu c nhn ca mnh, lc chng ta sn sng chp nhn ri ro v
nhng thch thc kh khn hn. V{ n lt n, iu n{y l{m tng thm cm gic v hiu
qu c| nh}n. Th|i ny cho php chng ta khai thc tt hn nng lc ca mnh hoc lm
nhng g cn thit pht trin chng.
"Trng thi sng khoi" Mt nh son nhc m t khonh khc lm vic thoi
mi nht ca mnh
Bn nh ang trong trng thi xut thn n mc khng h c cm gi|c l{ mnh ang
tn ti. iu ny vn thng xy ra vi ti. B{n tay ti dng nh t n vit nh th ti
chng lin quan ti nhng g ang c vit ra. Ti ngi lng ngm tt c nhng nt nhc
vi s cm phc v ngc nhin. Mi c|i nh t n din ra.
S m t ny gn ging vi m t ca h{ng trm ngi khc - nhng vn ng vin leo

ni, nh{ v ch c vua, nhng b|c s phu thut, nhng k s, nhng nh{ l~nh o doanh
nghip... Khi h ni ti may mn trong h nh vt qua chnh mnh. Trng th|i n{y c
nh tm l hc Mihaly Csikszentmihalyi gi l "trng thi sng khoi" (flow). Cc vn ng
vin in kinh gi trng thi ny l "vng xut thn", l{ lc m{ s ni tri khng cn c
gng. Diane Roffe - Steinrotter, ngi ~ gi{nh c huy chng v{ng Th vn hi ma
ng 1994, ~ khng nh rng ch khng cn gi c k c no v cuc thi trt tuyt
ngoi vic cm thy mnh ho{n to{n khng cng thng: "Ti c cm gi|c mnh nh mt thc
nc."
Bc vo trng thi sng kho|i, hng phn, l{ tuyt nh ca tr tu xc cm. Khi

ngi ta bun phin v suy sp, hoc bn chn v lo hi, th khng th t ti trng thi sng
kho|i c. Th nhng, tt c mi ngi, hoc gn nh th, thnh thong cng tng tri
trng th|i hng phn (hay mt trng thi sng khoi yu hn, chng mc hn) khi ngi ta
cng hin iu tt p nht ca bn th}n mnh hay khi vt qua nhng gii hn quen
thuc. c th l s thng hoa ca tnh yu v th cht, khi hai con ngi thnh mt s
thng nht uyn chuyn m t nhin dnh cho mc cao nht.
l{ kinh nghim tuyt vi khi mt ngi hon ton b cun ht vo nhng g mnh
ang l{m, tp trung ton b s ch v{o . S ch tp trung cao n mc ngi
ch bit c nhng tri gic gn cht vi iu mnh ang l{m v{ mt ht mi nim v thi
gian v khng gian. Chng hn, khi b|c s phu thut nh li mt ca m tinh vi, ng ta kinh
ngc khi bit c mt mnh trn nh bong ra m ng ta khng hay bit g. Trng thi sng
khoi b ph v khi ngi ta suy ngh qu| nhiu v nhng g ang din ra, ch vic cho rng:
"Tht l tuyt" cng kt thc cm gic ny.
Trong trng th|i thng hoa, con ngi khng cn ngh ti bn thn, h b ht vo nhng
g mnh ang l{m n mc hon ton mt ht thc v bn th}n v{ qun i phin mun ca
cuc sng thng ngy. Nhng phn ng ca h hon ton thch nghi vi nhng nhu cu
thay i ca nhim v. V, tuy h ~ t ti nh cao thnh tch, h khng t hi xem h s
thnh cng hay tht bi, ch c khoi cm thun tu v h{nh vi ~ thc y h.
C nhiu c|ch t ti trng thi sng khoi y. Mt trong nhng cch ny l tp trung
cao vo nhim v phi lm. Thc cht ca trng thi sng khoi chnh l s tp trung
ln. Nhng, khi s ch bt u c tp trung, n c sc mnh ring cho php ngi ta
khng ch ti cn lc xc cm v thc hin nhim v ca mnh d dng. Trong trng thi
sng khoi, s ch va chng li, va rt tp trung. Hnh thc tp trung ny rt khc vi
s ch trong khi ngi ta ang mt mi hay bun phin, hoc khi s ch ca mnh b
nh hng bi nhng xc cm chi phi kh|c, nh lo lng hay gin d.
Ngi ta c th t ti trng th|i hng phn khi bt tay vo cng vic mnh ~ th{nh
tho. Nh Csikszentmihalyi ni: "Ngi ta dng nh tp trung tt hn khi nhim v kh
hn bnh thng v phi b sc mnh vo nhiu hn. Nu nhim v y qu d, ngi ta s
bun chn. Nu qu kh, ngi ta tr nn lo lng. Tnh hng phn xut hin trong mt vng
t nh c gii hn bi s bun chn v lo lng."
Hng phn l trng th|i em li s hoan h cc k nh nhng. Xc cm n{y dng nh l{

sn phm ph ca s tp trung, m khng c n th khng th t ti s thng hoa.
Khi quan st mt ngi trong trng thi sng khoi, ta c cm gic nhng g kh khn
nht li l nhng ci d d{ng v{ th{nh tch c bit l hon ton t nhin. iu dng
nh cng ng bn trong b no, nhng nhim v phc tp nht li c thc hin vi
chi ph nh nht v nng lng tinh thn. S hng phn v c ch ca cc vng mch n-
ron hon ton thch nghi vi nhu cu tc th. Khi ngi ta b cun ht vo nhng hot ng
m s ch ca h c huy ng v duy tr khng cn n mt n lc nh nht, th b no
ca h vn "du lng" ngha l{ s hng phn v no gim i. l{ ph|t hin ni bt, nu
ngi ta cho rng trng thi sng khoi cho php mnh bt tay vo nhng cng vic kh
khn nht, d l{ |nh c vi kin tng c vua hay gii bi ton phc tp. Ngi ta c
th thy rng nhng nhim v kh khn y i hi hot ng v n~o tng ln m{ khng
phi gim bt. Nhng c trng ch yu ca trng thi sng khoi l n ch xut hin khi
nng lc c| nh}n c y ti cng lnh vc m{ ngi ta ~ c kinh nghim, trong c|c
vng mch n-ron c hiu qu nht.
S thnh tho trong lnh vc n{o l{ c|i cho php ngi ta i v{o trng th|i hng phn
lm ch mt hot ng, d l{ th cht, nh leo ni hay tinh thn, nh lp chng trnh
cho my tnh - c ngha l{ b no thc hin iu c hiu qu hn. Nhng hot ng c
luyn tp nhiu i hi n lc t hn nhiu so vi nhng hot ng m{ ngi ta mi hc
c hay vn cn cm thy qu| kh. Cng vy, khi b no lm vic km hiu qu hn v mt
mi hay b kch thch, th n lc ca v no mt i tnh chnh x|c, v c qu| nhiu vng c
kch ng v ch, v trng th|i n-ron y c cm thy nh s mt tp trung ln. Hin
tng n{y cng xy ra khi ngi ta bun ch|n. Nhng khi b no hot ng vi hiu qu ti
a trong trng thi sng khoi, th c s tng ng gia cc vng b kch ng v nhng i
hi ca nhim v phi lm. Trong trng thi sng khoi, ngay c nhng nhim v kh khn
dng nh c th gy ra s th th|i hay c t|c dng iu chnh hn l{ cm gic lm cho
ngi ta phi chu ng.
Hc tp v trng thi sng khoi: M hnh mi cho gio dc
Do trng thi sng khoi xut hin mt vng trong hot ng i hi ngi ta phi
huy ng nhng nng lc ca mnh n mc ti a. S thnh tho ca ngi c{ng tng
ln, th cng phi n lc i v{o trng th|i hng phn. Trong mt cuc nghin cu 200
ha s 18 tui sau khi h ri Trng m thut Csikszintmihalyi ~ nhn thy, ch nhng
sinh vin thch v mi tr thnh nhng ha s gii. Nhng ngi khc, b kch thch bi gic
m ni ting hay giu c, phn ln ~ t b ngh thut sau khi nhn bng tt nghip.
i vi vic tp luyn cng vy, trng thi sng kho|i l{ iu kin tin cho thnh cng.
Nhng hc sinh hc tp trong trng thi sng khoi th thnh cng nhiu hn hc sinh khc.
Nhng hc sinh ca mt trng trung hc Chicago chuyn v cc mn khoa hc, tt c
nm trong s 5% hc sinh thu c nhng kt qu tt nht trong ln kim tra ton - ~
c cc gio vin phn loi theo nng lc thnh cng nhiu hn hay t hn ca h. Nhng
em km th{nh cng hn c ch dnh khong 15 gi mi tun hc nh{, t hn nhiu

nhng bn c kh nng th{nh cng nht (trung bnh l 27 gi).
S khc nhau ch yu gia hai nhm hc sinh l cm nhn m vic hc em li cho

chng. Nhng em c nng lc nht cm thy s tp trung v thch th gn lin vi trng
thi sng khoi trong gn 40% thi gian. nhng em t nng lc nht, vic hc a li
trng thi ny ch chim 16% thi gian; rt nhiu em trong s c cm gic lo lng khi
nhim v vt qu| nng lc ca chng. Tm li, nhng hc sinh thnh cng trng hc
thng hay ch vo vic hc, v vic hc cho php chng t ti trng thi sng khoi. Vi
nhng em km nht, do khng m{i gia nng lc ch c th n vi chng trong trng thi
sng kho|i, ~ mt s thch th v hc tp. Howard Gardner, cha ca l thuyt a
thng minh, cho rng vic s dng s sng khoi v cc trng thi tch cc ca n l
phng tin lnh mnh nht gio dc lp tr v n kch thch nhng trng thi ny t
bn trong m khng phi bi s e do hay trin vng c hng.
Chin lc c p dng nhiu trng hc bng cch s dng m hnh nhiu tr tu

khc nhau ca Gardner ch yu l thit lp ph|c nhng im mnh, ng thi c lm cho
nhng im yu ca chng tr th{nh im mnh.
Tng qu|t hn, m hnh v trng thi sng khoi gi ln rng, trong trng hp l
tng, vic t c s thnh tho hay mt khi tri thc phi c thc hin t nhin, v
tr em c thu ht v{o lnh vc |nh thc hng th ca n t pht, ni cch khc, vo
nhng g chng yu thch. S am m ban u y s cho php tr v sau t c nhng kt
qu c bit, v chng hiu rng s kin tr s cho php chng t ti trng thi sng khoi.
V v chng phi t vn ln duy tr trng th|i n{y, i hi y tr thnh s kch thch
l{m ng nh th v s lm cho tr em sung sng. Cch quan nim y v gio dc r rng
tch cc hn so vi nhng cch tip cn truyn thng. Do , vic nghin cu trng thi
uyn chuyn l cch thc nh}n o hn, t nhin hn v{ chc chn l hiu qu hn a
cc xc cm phc v cho gio dc.
iu ny xc nhn rng kh nng nh hng xc cm vo mc ch nht nh l{ nng

lc h{ng u. D ch ng nhng xung lc ca mnh hay tr hon s tho mn ham mun,
kim sot tm trng ca mnh nhm to thun li cho t duy thay v ngn cn n, t
khuyn khch phi kin tr m{ khng b nn lng v tht bi, t ti trng thi sng
khoi v c hiu qu hn, tt c nhng iu nhn mnh kh nng ca xc cm trong vic
nh hng nhng g chng ta ang l{m.
Chng 7. Ngun Gc Ca S ng Cm
ng cm da vo thc v bn thn; khi chng ta cng nhy cm vi xc cm ca mnh,
th chng ta cng hiu r cm xc ca ngi khc. Nhng ngi khng c kh nng din t
xc cm u khng c nim no v nhng g h cm thy v hon ton khng hiu c
nhng g ngi khc cm thy. V mt tnh cm, h khng c "tai"; h khng cm nhn
c nhng nt nhc v nhng hp m xc cm nm trong li l v c ch ca ngi khc
d l mt s i ging, mt s im lng hay mt cn gin d bng n.
B chnh xc cm ca mnh lm cho bi ri, nhng ngi khng c kh nng din t xc

cm cng b xc cm ca ngi khc lm bi ri. Tnh trng khng cm nhn c xc cm
ca ngi khc l thiu st nghim trng v tr tu xc cm v l khim khuyt bi thm v
c|i c ngi ta coi l{ "tnh ngi. Trong c|c mi quan h ca con ngi, n cn, s tru
mn bt ngun t s ha hp vi ngi khc v kh nng ng cm.
Ngi ta him khi th hin nhng xc cm ca mnh bng li l m bng nhiu cch
khc. Hiu xc cm ca ngi khc bng trc gi|c, trc ht l gii c tn hiu khng li
nh ging ni, c ch, biu hin nt mt v.v... Nh tm l hc Robert Rosenthal ~ tng
tng ra PONS (ph|c din t cm xc khng li - Profile of Nonverbal Sensitivity), mt
trc nghim cho php |nh gi| s ng cm nh hng lot bng video v mt c gi biu
hin nhng tnh cm kh|c nhau, nh s gh tm hay s tru mn ca ngi m, t mt cn
ghen n vic xin li, t lng bit n n s cm phc. Trong mt vi cnh, tt c biu hin
tnh cm kh|c u b xo b, ch tr biu hin nt mt. Trong nhng cnh kh|c, ngi ta ch
cho thy nhng c ng ca thn th, v.v... cho ngi xem phi nhn ra xc cm t knh
khng li n{o .
Trc nghim c thc hin vi 700 ngi M v 18 quc gia khc cho thy, nng lc
l gii cc tnh cm t nhng ch dn khng li lm cho cc xc cm ca mnh thch nghi vi
tnh hung nht nh, c ngi kh|c a thch hn, l{m cho chng ci m hn v{, tt
nhin, nhy cm hn. Ni chung, ph n thng t ra d ng cm hn nam gii. V nhng
i tng c kt qu tt hn trong trc nghim cho thy h ~ gi c nhng lin h tt
nht vi nhng ngi khc gii. C g phi ngc nhin khi s ng cm l con ch bi trong
i sng tnh yu khng?
Ging nh nhng thnh t khc ca tr tu xc cm. Tnh c lp ca s ng cm i

vi tr tu l thuyt ~ c trc nghim PONS thch hp vi tr em xc nhn. Trn 1011
em c trc nghim, nhng em c nng lc hiu tnh cm nh vo tn hiu khng li l
nhng em c yu qu nht trong trng, nhng em n nh nht v t}m l. Chng cng
t c nhng kt qu hc tp tt, d mc IQ trung bnh ca chng khng cao hn nhng
em chm hiu nhng thng ip khng li, iu khin ngi ta ngh rng s lm ch
nng lc ng cm ny lm cho vic hc tp d d{ng hn (hay thu ht s yu mn ca cc
gio vin).
Ging nh t ng l{ phng thc biu hin t duy l tnh, tn hiu khng li l{ phng
thc biu hin xc cm. Khi li l ca ai ngc li vi cch biu hin ging ni, vi
nhng c ch hay knh khng li khc, th s tht ca xc cm ny l cch anh ta ni ch
khng phi nhng g anh ta ni. V mt giao tip, quy tc chung l t nht c ti 90%
thng ip xc cm khng c biu hin bng li. V nhng thng ip y c th l s lo
s trong ging ni, s bc mnh th hin bng c ch mnh, bao gi cng c cm nhn
gn nh v thc.
S ng cm biu hin nh th no?
Khi nhn thy a bn ng xung t, Hope, a b chn thng tui, lin khc tng ln
v b ti ch m c an i, nh th m n s cm thy n b au. Michael, 15 th|ng i
tm con gu bng a cho bn n l{ Paul ang khc; v Paul vn khc, n li a cho bn
c c|i khn to Paul p cho con gu kia. Hai biu hin nh y s thin cm v n cn y
cho thy, s ng cm c ngun gc t khi chng ta cn rt nh. Ngay t lc mi , nhng
a b ~ cm thy bun khi nghe thy a b khc khc, mt phn ng c mt s
ngi coi l du hiu b|o trc s ng cm.
Cc nh tm l hc v la tui tr th ~ kh|m ph| ra rng tr em bit bun v ng cm

vi bn trc khi c thc y v vic chng l nhng c th khc nhau. Ch vi thng
sau khi , khi nghe thy mt a kh|c khc, chng cng t ra bi ri v{ tr{o nc mt nh
chnh chng ang gp phi rc ri. Khong mt tui, chng bt u hiu nhng ni bun y
khng phi l ca chng m ca mt a kh|c, nhng bao gi cng a li n tng l
chng khng bit lm th n{o gip bn ngui i. Chng hn, trong cc cuc kho st ca
nh tm l hc Martin L.Hoffman, a b mt tui yu cu m n an i a bn ang khc,

ngay c khi m a bn ny vn c mt trong phng. S bi ri n{y cng hin ra khi nhng
a tr ln mt bt chc s bun b ca mt a khc, c l hiu r hn xem n cm
thy nh th no. V d, nu thy mt a b b au ngn tay, th a kia lin a ngn
tay vo ming xem n c b au khng. Khi nhn thy m khc, a b cng chi mt
mnh tuy n khng khc.
Ngi ta gi ng x ny l mt s bt chc ng (motor mimicry), m t iu m{

nh tm l hc E.B. Tichener a ra thut ng ng cm (empathy) trong nhng nm 1920.
Theo l thuyt ca Titchener, ng cm bt ngun t kiu bt chc xc cm th cht ca
ngi khc, s bt chc m{ sau gi ln chnh nhng xc cm y bn thn mnh.
S bt chc ng bin mt khi danh mc tm l ca tr em khi chng c hai tui

ri, lc chng hiu ni au ca ngi khc l khc vi ca chng v lc chng c th bt
u an i ngi kh|c. }y l{ minh ha r rt v hin tng ny, ly t nht k ca mt
ngi m:
a con ca mt b hng xm khc... Jenny xn gn li v{ a cho n nhng chic bnh

nh. N theo di thng b kia ang bt u rn r. Ri n th vut ve mi tc thng b,
nhng thng b li ra... Thng b ~ nn, nhng Jenny dng nh vn lo lng. N li a
chi v{ v v thn mt ln u v ln vai thng b.
giai on pht trin ny, tr em bt u t phn bit nhau bng s nhy cm tng i
r i vi cc xc cm ca ngi khc. Mt s, nh Jenny, th rt nhy cm, trong khi mt s
khc li khng ch . Mt lot nghin cu do Marian Radke - Yarrow v Carolyn Zahn -
Waxler thc hin ti Vin nghin cu quc gia M v sc kho tinh thn, ~ cho thy rng
nhng s khc nhau trong biu hin ng cm phn ln l do cch b m dy d con mnh.
Tr bit ng cm hn khi b m lm chng ch ti hu qu t hnh vi xu ca chng i
vi nhng a tr kh|c ("Xem n{y, con ~ l{m cho bn bun y", thay v: "M{y ~ l{m mt
iu tht t hi"). Hai nh nghin cu n n{y cng nhn xt rng s ng cm ny sinh
tr em khi chng nhn thy ngi khc phn ng nh th n{o vi ni bun ca ngi
khc. Bng cch bt chc nhng iu chng nhn thy, tr em c c mt lot nhng
phn ng ng cm, c bit l{ khi chng n gip cho nhng a bn ang bun.
a tr ha hp
Sarah sinh i, Mark v{ Fred. Theo ch, Mark ging mnh hn cn Fred th ging b
hn, iu c l gii thch cho nhng i x khc nhau rt tinh t ca ch dnh cho hai
a con trai nh. Khi chng c 3 th|ng, Sarah thng c n bt ci nhn ca Fred ri li
quay mt i. Khi ch nhn i ch khc Fred li nhn ch, v vng quay y c tip tc - cui
cng Fred thng o{ ln khc. Ngc li, Sarah khng h bt Mark phi nhn mnh nh th.
N c th thi nhn khi n mun, m khng h b m ni p.
l{ ng x v hi nhng li cho thy nhng hu qu nghim trng. Mt nm sau, Fred

thng hay lo s v l thuc hn Mark; nht l{ n thng biu l s s hi ny bng cch
ngng tip xc bng mt vi ngi khc. Tri li, Mark nhn thng vo mt ngi khc; khi
n mun ngng tip xc, n nh nh quay u i vi mt n ci quyn r.
Nhng quan s|t trn ~ c Daniel Stern, nh tm thn hc trng i hc Cornell,

thc hin. Daniel b thu ht bi nhng trao i lp i lp li v kh nhn thy gia b m v
con ci; ng cho rng c s ca i sng tnh cm ~ c th hin trong nhng khonh
khc thn thit y. Nhng thi im quyt nh l nhng thi im m{ a con thy rng
xc cm ca n c n b li, theo qu| trnh c Daniel gi l s ha hp (attunement).
M ca hai a tr sinh i ha hp vi Mark, nhng li khng ha hp v xc cm vi
Fred. Daniel cho rng s lp i lp li v s khonh khc ha hp hay lch pha gia b m
v con ci quyt nh vic con ci, khi tr th{nh ngi ln, s iu chnh quan h tnh cm
vi ngi thn ca chng nh th no.
S ha hp din ra trm lng, theo nhp ca nhng quan h. Daniel ~ nghin cu n

vi s chun x|c tinh vi bng c|ch ghi li ng x gia b m v con ci trong nhiu gi lin.
ng nhn thy rng s ha hp cho php cc b m lm cho con mnh bit rng mnh hiu
c nhng g chng ang cm nhn. Chng hn, khi a con ku ln v thch th, ngi m
xc nhn thng ip ny bng cch va lc nh a con va t t vi n, hay ct cao ging
ngang vi ting ku ca a con. Trong loi trao i n{y, thng ip xc nhn ca ngi m
ph hp vi mc hng phn ca a b.
S ha hp rt khc vi s bt chc n thun. Nu ch mun bt chc mt a b -

Daniel ni, th iu ch c ngha l{ bit c nhng g n lm m khng phi nhng g n
ang cm thy. n hiu rng mnh bit nhng g n cm thy, th t mnh phi biu hin
nhng tnh cm ca a b bng mt cch khc.
ngi ln, tnh yu th cht l mt phn ca s ha hp, Daniel vit: "Da vo s cm

nhn trng thi ch quan ca ngi kia: ham mun v{ nh c chia s vi nhau, trng
th|i hng phn tng ln ng thi. Nhng ngi yu nhau |p li nhau kp thi, em li
cm gic ng ca s ha hp su sc." Khi h tho mn, nhng quan h tnh dc l hnh vi
ng cm ln nhau; cn khi khng tho mn, th khng c s chia s cm xc y.
S lch pha v nhng hu qu ca n
Theo Daniel, chnh nh c kinh nghim lp i lp li v s ha hp m{ a b hiu rng

ngi khc c mun chia s xc cm vi n hay khng. S hiu bit ny dng nh xut
hin v{o lc c 8 th|ng, khi a b bit mnh khc vi nhng ngi khc v s tip tc
c bi p bng nhng quan h thn thit ca n sut c i. Khi b m khng ha hp
vi con mnh, th s c hu qu rt xu. Trong mt th nghim, Daniel yu cu cc b m
tng hay gim cc phn ng ca h i vi tnh cm m con mnh biu hin, thay v lm cho
s phn ng y ha hp. Nhng a con ngay lp tc biu l s tht vng v bun ru.
Thiu s ha hp gia b m v con ci trong thi gian di s gy nh hng su sc ti

tnh cm ca nhng a con. Khi b (m) khng biu l cht ng cm n{o i vi biu
hin xc cm n{o ca a con nh vui, bun, thch c mn trn, th a con bt u
trnh bc l xc cm y v cui cng khng cn cm nhn c n na. Chnh v th, c
nhng mng xc cm thn thit cng c th b xo| i, nu biu hin ca nhng tnh cm y
vn tip tc b l{m mn i cng khai hoc ngm ngm.
Tr em c th b nh hng mt s tnh cm tiu cc t nhng ngi chung quanh

chng. Ngay c nhng a rt nh cng cm nhn c th|i ca ngi m suy sp tinh
thn khi h chi vi chng v chng hay bc l s gin d v bun ru hn, t hiu k v
hng th hn nhng a b c m khng b suy sp tinh thn.
Ci gi phi tr cho s thiu hi ha v xc cm thi th b c th qu ln, v khng ch

i vi a tr. Mt nghin cu v nhng ti phm c bit hung c v d tn cho thy,
chng u c nui trong c|c gia nh hay nh{ tr m ci theo cch ging nhau, m{ do
kh nng v quan h xc cm hi ha chc chn mc thp nht.
Nu s th xc cm dng nh dn n xi mn s ng cm, th bo lc tm l nht

l s tn bo tinh thn v th cht, nhng s s nhc v hung bo dng nh a ti kt
qu ngc li. Nhng a tr phi chu s gy hn tinh thn y c th tr nn nhy cm
qu mc, bng th|i nghi ng sau chn thng vi nhng ch s nguy hi. S m nh v
tnh cm ca ngi kh|c l{ c trng ca nhng ngi vn l nn nhn ca bo lc tm l
thi th u nn ~ hiu r nhng bin i t ngt thng trm v tm trng m{ i khi
ngi ta gi l "s ri nhiu ca nhn cch". Nhiu ngi trong s c nng khiu hiu
c nhng g ngi khc cm nhn.
Thn kinh hc v s ng cm
Nh thng xy ra trong thn kinh hc, nhng bnh nhn c cc triu chng l ~ cho
thy nhng ch b|o u tin v s ng cm ca no. Bn b|o c|o nm 1975 ~ Ph}n tch
trng hp nhng bnh nhn c nhiu thng tn phn bn phi cc thy trn, nhng
ngi ny khng th hiu c thng ip tnh cm th hin ging ni ca ngi ni
chuyn vi h, nhng li hon ton c th hiu c nhng li ca ngi . i vi h,
mt ting "cm n" ch}m chc, mt ting "cm n" ch}n th{nh v{ mt ting "cm n" bc
bi u mang ngha ging nhau. Mt bn bo c|o kh|c nm 1979 m t nhng bnh nhn
c tn thng cc vng khc ti bn cu phi, h li mc chng thiu ht rt khc v s
cm nhn xc cm ca chnh h. Nhng ngi ny khng th din t c xc cm ca
mnh bng ging ni hay c ch. H c thc v xc cm ca mnh, nhng khng th din
t chng. Nhng vng v no b tn thng c lin h cht ch vi h thng ra, nh c|c
tc gi ~ nhn xt.
Nhng nghin cu ny xut pht t bi vit ca nh tm thn hc Leslies Brothers v

sinh hc ng cm. im qua nhng d kin thn kinh hc v nhng nghin cu so snh,
Brothers ~ ng nht hnh nhn v nhng lin kt ca n vi vng lin tng ca v no
th gi|c nh mt b phn ca vng mc no chnh chu trch nhim v s ng cm.
Phn ln nhng d kin thn kinh c ly t nghin cu trn ng vt, c bit l loi
kh. Vic nhng con kh biu l s ng cm hay s "giao tip xc cm" nh Brothers gi
c chng minh khng ch bng quan st m bng c kinh nghim, nh v d sau }y:
ngi ta tp cho nhng con kh rhesus s mt tn hiu m thanh bng cch lin kt n vi
s phng in. Nhng con kh ny hc cch trnh s phng in bng cch ta v{o n by
mt ln nghe thy tn hiu. Sau , ngi ta t cc cp kh vo nhng chung tch xa nhau,
phng tin giao tip duy nht ca chng ch l vng mch khp kn ca truyn hnh, cho
php chng nhn thy mt con vt kia trn mn hnh. Mt trong hai con kh sau khi nghe
thy tn hiu |ng ngi kia, th biu l s s hi. Con kh cn li, nhn thy biu hin s hi
y, lin ta v{o n by ngn s phng in - mt h{nh vi ng cm.
Sau khi ~ thy nhng con kh y c th c c xc cm trn mt ng loi, cc nh

nghin cu cm nhng in cc rt nh vo no chng. Nhng in cc ny cho php ghi
nhn hot ng ca n-ron. Bng cch ghi nhn hot ng ca c|c n-ron ca v no th
gic v ca hnh nh}n, ngi ta nhn thy khi cho mt con kh nhn thy mt con kh kia, s
phng n-ron s xy ra trong v no th gic, ri trong hnh nh}n. Nh chng ta ~ bit,
hnh trnh ny l li i quen thuc ca thng tin kch thch xc cm. Nhng iu |ng ngc
nhin trong kt qu nghin cu ny l chng cho php nhn bit c|c n-ron ca v no th
gic ch phn ng vi biu hin trn mt, hay vi c ch ring bit, nh s nhn mt e da
hay khip hi, hay mt t th phc tng. Nhng n-ron ny khc vi n-ron khc trong
vng thng phn ng vi b mt thn thuc. iu ch ra rng, ngay t u, b no
c to ra phn ng vi biu hin ca cc xc cm, iu cng c ngha: ng cm l
mt s kin sinh hc.
Nhng nghin cu ca nh tm l hc Robert Levenson cho thy con ngi, s ng

cm da v{o c s sinh l tng t. Levenson nghin cu cc cp v chng ang c o|n
xem pha i phng cm thy nh th no khi ang c~i nhau kch lit. phng ph|p tht
n gin: cc cp v chng c chp phim v nhng phn ng sinh l ca h c o khi
h c~i nhau. Sau , mi bn xem phim v m t xc cm m mnh ln lt cm thy. Ri
xem li phim th gii m nhng xc cm ca ngi kia.
Cu tr li ca c|c i tng t ra chnh xc nht khi phn ng tm l ca h theo st s

tin trin ca cuc ci c. Khi ngi chng hay ngi v m hi m a, th m hi ca
ngi kia cng chy rng rng. Khi tim ngi kia p chm li, tim ngi n{y cng vy.
Tm li, c th h bt chc phn ng sinh l tinh vi v{ lun lun thay i ca ngi kia.
Khi nhng phn ng sinh l ca ngi xem phim ch lp li ng nh phn ng ~ c khi
c~i nhau, ngi xem kh o|n ng nhng g ngi kia cm thy. Ch c s ng cm khi
phn ng sinh l ca cc cp v chng din ra ng thi.
T c th suy ra rng khi b no xc cm bt c th c phn ng mnh, chng hn,

mt cn gin - th t hoc khng c s ng cm. S ng cm i hi nng lc tip nhn v
s yn tnh nhng tn hiu tinh t th hin tnh cm ca ngi kia c th c nhn
bit v bt chc.
ng cm v o c: Ngun gc ca s v tha
ng bao gi tm hiu xem chung nguyn hn ai: n nguyn hn ngi ". Trong c}u
ni ni ting ny, John Donne din t thc cht ca mi quan h thng nht gia s ng
cm v lng nhn t: cm nhn c ni au ca ngi kh|c, l{ quan t}m ti chnh bn
th}n mnh. Theo ngha , ng cm l{ c|i ngc li vi c cm. C nn ni di khi lm
tn thng tnh cm ca mt ngi thn khng? C nn gi li ha n thm mt ngi
bn b m hay chp nhn mt li mi n tra v{o pht cui cng khng? C nn gi to duy
tr s sng ca ngi n{o khng?
Nhng cu hi o c y c Martin Hoffman t ra khi tin hnh nghin cu v s

ng cm, v ng cho rng ph|n xt o c bt ngun t tnh cm n{y, do ng cm vi
nhng ngi ang kh s v gp nguy him hay thiu thn v{, do , chia s ni au kh
ca h m{ ngi ta b thc y ti ch gip h. Hoffman cho rng chnh nng lc ng
cm, t mnh v{o a v ca ngi kh|c a ngi ta n ch tn trng mt s nguyn tc
o c.
Theo Hoffman, s ng cm pht trin t thi th u. Khi c 1 tui, a tr cm thy

bun ru mi khi n nhn thy mt a khc ng hoc khc. Sau nm u tin, khi n bt
u bit ti s hin din ring ca n, n c gii khu}y cho a b kia bng c|ch a mt
con gu bng, chng hn. T 2 tui, n bt u hiu rng tnh cm ca ngi khc l khc
vi ca n, v n tr thnh nhy cm hn vi nhng tn hiu cho thy ngi kh|c ang cm
thy g. giai on ny, n c th hiu c rng cch tt nht gip a tr khc ht
khc c l l tn trng bn lnh ca n v{ ng qu ch ti nc mt ca n.
S ng cm t ti hnh thc hon chnh nht vo lc kt thc tui th, khi a tr hiu
rng ni bun c th khng ch l tnh th trc mt m cn l s nhn nhn thn phn hay
v th ca mt ngi n{o trong cuc i, c th l ngun gc thng xuyn ca s

au kh. Pht trin tinh thn ti mc ny, n c th ng cm vi au kh ca c mt
nhm, nh nhng ngi b loi tr. Vo thi nin thiu, s hiu bit ny c th l{m tng
thm nim tin o c vng chc hng ti ch u tranh chng li bt hnh v bt cng.
Sng khng ng cm: Tm l v o c ca k chng x hi
Eric Eckardt, v s ca n vn ng vin trt bng Tonya Harding, l{ ch mu mt ti

c b i. Hn thu bn lu manh tn cng Nancy Kerrigan, i th chnh ca Harding ti Th
vn hi 1994. B thng u gi, Kerrigan khng th luyn tp trong nhng thng quyt
nh trc cuc thi. Nhng khi Eckardt thy Kerrigan khc nc n trn truyn hnh, hn ly
lm hi hn v th nhn iu b mt ca mnh vi mt ngi bn, a ti ch bn th phm
b bt. l{ sc mnh ca s ng cm.
Nhng ni chung, th phm ca nhng ti c b i u hon ton khng c s ng cm.

Bn trm cp, bn hip dm tr em v ti phm bo lc gia nh kh|c thng c chung c
im y. Vic chng khng th cm nhn c ni au kh ca cc nn nhn cho php
chng t di mnh bin minh cho ti c ca chng. Chng hn, bn hip dm t nh:
"Ph n m c c hip dm" hoc "Nu c ta chng c, th l{ l{m ra v kh khn m{
thi"; bn hip dm tr em ngh: "Ta khng l{m iu c vi n, ta dy cho n lm tnh",
hoc: " l{ c|ch biu l s tru mn"; cn nhng ng b b m |nh p con mnh li t
nh: " l{ ta dy cho n mt bi hc ch |ng". Nhng s bin minh y c h lp i lp
li khi hnh h nn nhn ca mnh.
i khi, s thiu ng cm ng lc li c th l{ "u im" trong mt s "ngh nghip"

nh vin cnh st ph trch thm vn chng hn. Nhng ngi ~ tng lm tra tn di
ch chuyn ch gii thch vic h ~ hc cch tch khi nhng xc cm ca nn nhn
nh th n{o thc hin "nhim v ca mnh. C nhiu con ng dn ti ch dng th
on.
Mt trong nhng biu hin |ng lo ngi nht ca s thiu ng cm ~ c pht hin
ngu nhin trong nghin cu v bo lc v chng. Nhng nghin cu ny ~ tm thy s d
thng sinh l nhng anh chng d tn nht, nhng k thng xuyn |nh v, hoc da
git v bng mt con dao hay mt khu sng: nhng k h{nh ng lnh lng v c tnh
to|n hn l{ b cn cung n chi phi. Chnh v{o lc cn gin d ca h tro ln, s d

thng y xut hin: nhp tim h chm li thay v p nhanh ln, nh l ra phi th. Ni
cch khc, h bnh tnh v mt sinh l ngay c khi h tr nn gy hn v tn bo hn. Bo
lc ca h dng nh l{ h{nh vi khng b c tnh ton, khng ch v h bng s hi.
Khc vi nhng ngi {n ng kh|c cng |nh v, h c xu hng bo lc hn bn

ngo{i gia nh v{ thng tham gia u , hoc thng |nh nhau vi c|c ng nghip hay
bn b. Mt khc, trong khi phn ln nhng ngi {n ng nh v l{m iu lc cn
gin d ni ln th nhng k n{y thng tn cng v chng v l do r rng no.
Mt s nh nghin cu v nhng tn ti phm mc bnh tm thn cho rng cch thc

hin ti c lnh lng nh th, cng nh vic thiu ng cm ca chng l do khuyt tt n-
ron m c. Mt ngun gc sinh l ca bnh tm thn ~ c pht hin theo hai cch khc
nhau, nhng c hai u chu nh hng ca cc vng mch n-ron dn ti h thng ra.
Trong mt th nghim, ngi ta ~ ghi c|c sng n~o ca c|c i tng trong khi h c c
nhng t m th t ch c|i ~ b o ln. Cc t hin ra rt nhanh, ch trong khong mt
phn mi giy. Phn ln ~ phn ng khc nhau vi t ng mang ni hm xc cm, nh
"git" v vi nhng t trung tnh, nh gh: h tm thy nhanh hn li gii i vi nhng t
mang tnh xc cm v cc sng no ca h c dng chuyn ng c trng, khng thy c
t trung tnh. Nhng nhng ngi mc bnh a nh}n c|ch khng bao gi c phn ng nh
vy: cc sng no ca h khng c chuyn ng c bit n{o phn ng vi nhng t
mang tnh xc cm, cng khng phn ng vi cc t nhanh hn. Tt c nhng iu ny
cho thy c s ct t cc vng mch gia v no ngn t (nhn bit cc t) v no ra (gn
vi mt xc cm).
Theo Robert Hara, nh tm l hc Canada ~ thc hin cc nghin cu ny, nhng kt

qu y cho thy ngi mc bnh tm thn ch c hiu bit hi ht v cc t mang tnh xc
cm, cn tnh tr ca ngi mc bnh nhn cch, theo Hare, mt phn l{ do c im d
thng trong hot ng ca hnh nhn v cc vng mch lin kt: nhng ngi mc bnh
a nh}n c|ch, lc sp nhn s phng in, khng h t ra mt du hiu s h~i n{o. V au
n khng gy ra mt cht s hi no ngi mc bnh tm thn, nn Hare cho rng h
khng s s b trng pht v hnh vi ca mnh. V bi v chnh h khng cm thy mt cht
s hi no, nn h cng khng ng cm vi ni s hay au n t nn nhn ca h.
Chng 8. Ngh Thut Ha Hp Vi Ngi Khc

Len, 5 tui ~ tc in ln vi Jay, a em trai hai tui ri v ph nhng hnh lp ghp
ca n. Tc gin, n cn Jay khin thng em khc tht. M chng mng Len, bt n ct
chi i. Nh phi chu s bt cng gh gm, Len o khc nc n. M n vn cn bc mnh,
khng d n.
Jay bn khon vi nhng ting khc ca anh trai, n quay sang an i anh mnh:
- ng khc, Len - Jay van xin. ng khc na...
Nhng Len vn khc. Can thip khng xong, Jay cu cu m:
- M! Xem Len vn khc ka. Len vn khc ka!
Ri quay sang anh, n hc kiu m v v anh mnh v ni vi ging du dng:
- Thi, ng khc na!
Nhng Len vn nc n. Jay th dng th thut khc, n gip anh xp li cc hnh lp

ghp.
Chng n thua g. Jay cha chu thua v{ thay i phng ph|p. N a cho anh trai chic
t nh xu v c lm cho anh qun i tn kch va ri:
- Xem ny, c mt hnh ngi ngi trong xe n{y. l{ c|i g th, Len? Ci g th?
Vn cha ngui, nc mt Len vn tro ra. M n li gi tr e da c in:
- My mun n roi h?
Len lc u.
- Vy th nn ngay - M n cha ht bc mnh, ni vi ging kin quyt.
Qua ting khc nc n, Len lm bm: "Con s thi", ging th thm v hn hn.
iu khin cho Jay th dng mt thut cui cng na: bt chc ging ra oai ca m,
n da:
- ng khc na, Len. Nu khng s n n y!

Cu chuyn trn cho thy s tinh t t}m l |ng ch m{ a tr 30 thng c th c khi

mun t|c ng ti xc cm ca ngi khc. Trong nhng nh lm du cn bun bc ca
anh mnh, Jay p dng c mt lot chin lc, t van n{i n hm da, qua tm kim ng
minh (m n) an i, gii khu}y v{ gip . C l, Jay ~ nh li tt c nhng tr ngi ta ~
lm vi n khi n bun bc. iu khng quan trng, ci ch yu l{ n ~ thc hin
nhng chin lc ny khi cn thit, d n cn rt nh.
Cng c a tr khc la tui ny coi s bun bc ca anh mnh nh c hi tr th

v lm mi c|i s bun bc y tng thm. Nhng s c n li cho thy s xut hin ca
nng lc nhn bit nhng tnh cm ca ngi khc v ng x theo li gy nh hng ti
tnh cm y. Ngh thut quan h gia cc c nhn l da v{o nng lc ny.
Trc khi thc hin c kh nng n{y, tr em phi t ti kh nng t ch ng bn

thn nht nh, bt u c th lm du s gin d, s bun bc hay s hng phn ca chng
v khng ch c xung lc ca chng ngay c khi nng lc ny vn cn phi thai. Nhng
du hiu ca nng lc t ch ng ny xut hin gn nh ng thi; t ti mc ch, a
tr phi t ra c th ch i m khng khc, c th ci nhau v ly lng, thay v dng ti sc
mnh th bo, d khng phi bao gi n cng s dng nhng nng lc y. S kin nhn tr
thnh ci thay th cho nhng cn gin d, t ra l thnh thong nh th. Nhng du hiu
u tin ca s ng cm - mm mng ca lng trc n - bc l lc 2 tui; chnh v th m
Jay ~ c an i anh mnh kin tr nh vy. iu khin cc xc cm ca ngi khc, cn
hai nng lc tm l khc na: s t ch v s ng cm.
Nhng t{i nng quan h ca c| nh}n trng thnh t nn tng y. l{ nng lc x hi

cho php a ti hiu qu nht nh trong mi quan h vi ngi khc. Thiu nhng nng
lc ny c th a ngi xut sc nht ti ch tht bi trong cc quan h x hi v b coi l
kiu ngo, kh chu hoc v cm. Nhng nng lc x hi ny bo m thnh cng trong cc
cuc tip xc v trong quan h tnh cm, chng c v, thuyt phc, gy nh hng i vi
ngi khc v lm cho h d chu.
ng tr nh
Mt nng lc x hi cn bn l s th hin xc cm tng i thoi mi. Paul Elkmen gi

s ng thun x hi v xc cm khin n th hin vo bt c lc no nhng "quy tc trnh
din". V mt ny, c s khc nhau gia cc nn vn ha. Elkman v{ ng nghip ~ nghin

cu phn ng trn mt ca cc sinh vin Nht Bn khi cho h xem b phim v nghi thc ct
bao quy u ca nhng th dn tr. Khi trong phng c mt ging vin, h t ra gn nh
thn nhin. Nhng khi h ch c mt mnh (khi c m|y camera giu kn quay phim) th
mt ca h biu hin mt th|i lo s, khip hi v gh tm.
Nhng quy tc ny mang nhiu hnh thc c s. Mt trong nhng hnh thc y l gim
nh biu hin xc cm, nh trong v d trn. Mt hnh thc kh|c l{ cng iu biu hin
xc cm, nh mt a tr ln 6 mm mi nhn mt chy ti mch m l b anh n tru chc.
Hnh thc th ba l thay th xc cm ny bng mt xc cm khc; hnh thc n{y c dng
mt s nc chu , ngi ta coi vic ni: "Khng" l{ chng tai, nn thch: "ng "
hn (tuy trong lng ngh ngc li). Vic s dng nhng chin lc n{y khn kho v{ ng
lc l mt yu t ca tr tu xc cm.
Ngi ta sm hc c nhng quy tc ny, mt phn v c gio dc nh khi b m

yu cu con c|i ng l v tht vng m phi mm ci v cm n khi nhn c mt mn
qu sinh nht m chng khng thch t ngi ng ca mnh. Nhng, vic tp luyn ny
thng c thc hin bng li bt chc. Chng hn, nu b (hay m) dn a con phi
"mm ci v cm n" nhng li t ra nghim ngh v lnh lng - din t thng ip y
bng ging tht to m khng phi l tru mn - th a con d rt ra bi hc hon ton khc
v s trnh v mt nhn nh vi ngi ng, cng nh s ni ting "Cm n" kh khan. Hiu
qu i vi ngi ng s rt kh|c nhau: trong trng hp th nht, ngi ng s bng lng
(d b la); trong trng hp th hai, ngi ng s b tn thng v chng n nhn mn
qu ca mnh r r{ng l{ khin cng.
Quy tc m{ a tr hc c i th l th ny: "Hy che giu nhng xc cm tht ca

con nu iu l{m tn thng ngi con yu mn v{ thay v{o bng nhng xc cm gi
v kh|c nhng t tai hi hn". Nhng quy tc biu hin y khng ch l mt phn hp thnh
ca b lut giao tip x hi, m cn quyt nh hiu qu xc cm ca chng ta i vi ngi
khc. Tn trng nhng quy tc ny s to ra hiu qu ti u; cn vi phm chng s gy tc
hi v xc cm.
Tnh biu cm v s ly lan ca cc xc cm

David Busch - mt ngi lnh M tng tham gia chin tranh Vit Nam ~ k li rng:
Trong mt ln ng vi b i Vit Nam, khi nhm ca anh ta ang n mnh trong bi
cy, bng c s|u nh{ s xut hin ni ui nhau i trn b rung, h tin thng ti tuyn
la mt c|ch y t tin v{ bnh tnh. Khng nhn tr|i hay phi, h i thng v pha trc. V
tht l, khng c ai bn h c. David Busch ni: "Khi h i ht b rung, ti bng cm thy
nh mnh b tch khi cuc chin u. Ti hon ton mt ht ch chin u, t ra l trong
thi gian cn li ca ngy hm y. V chc chn khng ch c ti, v mi ngi cng u
dng li. Chng ti ~ dng chin u.
S dng cm v{ bnh tnh ca su thy tu c hiu qu lm cho nhng ngi lnh phi
nm yn y ~ minh ha cho nguyn tc cn bn ca i sng x hi: cc xc cm c kh
nng l}y lan. C}u chuyn va k l{ trng hp c bit. Cn trong phn ln nhng trng
hp khc, s l}y lan thng tinh vi hn nhiu, c thc hin mc tinh t, gn nh
khng cm nhn c.
Trong mi cuc gp g, chng ta ph|t i nhng tn hiu t}m l t|c ng ti ngi khc.
C{ng khn kho iu tit quan h ca mnh vi ngi khc bao nhiu, th chng ta cng
kim so|t c tn hiu do mnh ph|t i by nhiu. Nng lc iu tit kiu trao i ny l
mt phn tr tu xc cm. D c thin cm", "th v" l nhng t chng ta thng dng
ni ti ngi c kh nng khin cho s gn gi tr nn d chu. Nhng ngi c kh nng
gip ngi khc v lm du bt lo lng ca h l{ ngi nm c mt th hng ha x
hi rt c a chung; mi ngi thng tm n h v{o lc kh khn.
}y l{ minh chng |ng ngc nhin v s tinh t ca xc cm c truyn i t ngi

n{y sang ngi khc. Trong mt th nghim n gin,hai ngi tnh nguyn tr li cho
phiu hi v tm trng hin thi ca mnh, ri h ngi yn, mt i mt, trong khi ch
ngi th nghim tr li. Hai pht sau, ngi th nghim tr li v yu cu h li tr li theo
cng phiu hi y. Trong hai ngi, mt ngi vn hng ngoi, cn ngi kia th lnh nh
|. Nhng c hai ln, s chuyn dch xc cm c truyn t ngi th nht sang ngi
th hai
C ch ca s truyn cm l chng ta bt chc khng c thc nhng xc cm do

ngi n{o biu hin, bng cch bt chc biu hin trn mt, c ch, ging ni v nhng
du hiu khng li khc ca ngi m{ ta khng bit. bng s bt chc n{y, ngi ta li
to ra tm trng ca ngi khc cho mnh.
Khi c s t|c ng qua li gia hai ngi, th chuyn dch tm trng i t ngi c kh
nng din cm nht sang ngi th ng nht. Nhng mt s ngi c bit c thin hng
ly truyn xc cm; do tnh nhy cm bm sinh, h thn kinh c lp ca h (mt my ghi
hot ng xc cm) d c kch thch hn. Tnh d xc cm y dng nh l{m cho h mn
cm hn; c|c b phim tnh cm lm cho h khc, vi li trao i vi ngi mang tm trng
vui v l{ li nng tinh thn ln v{ iu cng l{m cho h ng cm hn, v h d xc
ng trc tnh cm ca ngi khc).
Nh tm l hc John Cacioppo khi nghin cu nhng trao i xc cm y, khng nh:

"Ch mt vic nhn thy ai biu hin xc cm l{ cho ngi bt chc biu hin
theo, d c thc hay khng. iu lun lun xy ra, l{ kiu bin o ma, mt tnh
ng thi, truyn lan ca xc cm. Tnh ng thi v tm trng y l{m cho ngi ta cm
thy c tng t|c hay khng".
Mc phi hp xc cm c cm nhn khi c tng t|c c phn nh cch phi

hp c ch ca mt s ngi trong khi h ni v du hiu v s gn gi nhau y ni chung
vt ra khi thc. Mt ci gt u ng v{o lc ngi kia a ra nhn xt, hay c hai u
i t th ngi trn gh cng lc, mt ngi th hng ti pha trc trong khi ngi kia li
da v{o lng gh.
Tnh ng thi n{y dng nh l{m cho s trao i tm trng d d{ng hn, ngay c khi
l{ t}m trng tiu cc". Chng hn, trong nghin cu v tnh ng b th cht, nhng ph
n b suy st tinh thn d ci nhau vi chng mnh v vn quan h ca h. Tnh ng
thi khng bng li cng ln, th ngi ta cng cm thy nng n sau khi tranh ci v cm
thy mnh mang y tm trng tiu cc t ngi kia truyn sang. Tm li, d cm thy lc
quan hay ch|n chng, s tng t|c ca h c{ng mang tnh ng thi v th cht th tm
trng ca h cng ging nhau.
Tnh ng thi gia gio vin v hc sinh l du hiu v s gn gi nhau gia h. Nhiu
nghin cu c thc hin trong c|c nh{ trng cho thy cc c ch cng phi hp cht ch
gia thy v tr, th h cng cm thy thn thit, sung sng, hng khi v thoi mi trong
mi quan h ca h. Ni chung, mc cao ca tnh ng thi c ngha l{ ngi ta qu

trng nhau.
Theo Cacioppo, hiu qu ca cc quan h c nhn mt phn ty thuc vo s n nhn

ca ngi ta thit lp tnh ng thi v xc cm y. Nu d cm nhn tm trng ca
ngi khc hoc nu d l{m cho ngi khc chu t|c ng tm trng ca mnh, th mi quan
h s thoi m|i hn v mt xc cm. Du n ca mt th lnh tht s hay ca din vin c
bit t{i l{m xc ng c to ng h{ng nghn ngi theo li . Cng vy, Cacioppo nhn
xt, nhng ngi khng nm bt c hay khng truyn c cc xc cm thng gp vn
xc cm v h lun l{m cho ngi khc kh chu m khng bit tht chnh xc l ti sao?
em li tnh xc cm cho s tng t|c, theo ngha n{o , l{ du hiu chi phi mc
su xa, thm kn; c th l{ iu khin trng thi xc cm ca ngi khc. Trong mt
tng t|c, ngi biu cm nht hay ngi c nhn cch mnh nht l ngi c th nh
hng xc cm ca ngi kh|c. Ngi chi phi thng ni nhiu hn, cn ngi b chi phi
thng c xu hng nhn mt ngi kia. S chi phi xc cm l ci quan trng nht ca nh
hng.
Nhng kin thc s ng v tr tu x hi
Vo gi ngh gii lao ca trng mu gio, my a tr chy trn bi c; Reggie vp ng,

u gi b au v{ o{ ln khc, nhng a khc vn tip tc chy nhng Roger th dng li.
Khi Reggie dn dn nn khc, Roger xoa u gi cho n v ni: "T cng th, t cng au
u gi".
Theo Thomas Hatch, mt ng nghip ca Howard Gardner trng Spectrum th

Roger c mt tr tu lin h c nhn ni bt. N c bit thnh tho trong vic nhn ra xc
cm ca cc bn v t t mnh vo trng thi xc cm mt cch nhanh chng v kho
lo. Ch c n ch ti Reggie b ng v b au, c an i bn, d ch l{ xoa xoa u gi. C
ch bnh thng ny bc l nng lc t}m l cn bn nhm gi nhng quan h cht ch, d
l{ trong hn nh}n, bn b hay kinh doanh. tr em, nhng nng lc thuc loi ny l
mm mng ca t{i nng s ny n trong tng lai.
Ci ti Ca Roger l mt trong bn nng lc c Hatch v Gardner coi l nhng thnh

t ca tr tu quan h c nhn:
- Nng lc t chc c|c nhm: l{ nng lc u tin ca mt th lnh, bit khi u v

phi hp n lc trong mt nhm ngi. l{ t{i nng ca c|c o din, cc vin ch huy
qun s, ngi l~nh o doanh nghip.
- Nng lc thng lng v cc gii ph|p: l{ t{i nng ca ngi lm trung gian, cho
php ngn nga xung t v gii quyt chng. Nhng ngi n{y c nng lc tuyt vi v s
dn xp, lm trng ti cho bt ng. Ngi ta thng thy h trong ngnh ngoi giao hay t
php.
- Nng lc thit lp quan h c| nh}n: l{ t{i nng c Roger, nng lc ng cm v

giao tip. N lm s tip xc tr nn d dng v cho php nhn bit tnh cm v lo lng ca
ngi kh|c |p ng li thch hp - l{ to{n b ngh thut v quan h c nhn. Nhng
ngi c nng lc n{y l{ ng nghip, ngi bn tt, nhng cp v chng c th tin cy; h
tr thnh nhng ngi b|n h{ng, ngi qun l hay v gi|o s tuyt vi.
- Nng lc phn tch x hi: l{ bit nhn ra tnh cm, ng c v{ lo lng ca ngi
khc. S hiu bit ny cho php mt s thn thit ln hn v{ em li thin cm. Di hnh
thc cao nht ca n, nng lc ny to ra nhng ngi t vn hay ngi cha tr bnh tm
l tt v, nu gn vi mt t{i nng vn hc, h s l nhng nh tiu thuyt hay nh vit kch
gii.
Kt hp li vi nhau, nhng nng lc ny to thnh cht tinh t trong quan h con ngi,
thnh t cn thit cho s hp dn, cho thnh cng x hi, thm ch cho s quyn r. Hnh
thc tr tu x hi ny cho php kt ni quan h ha hp, khm ph tinh t tnh cm v
phn ng ca ngi kh|c, l~nh o v t chc kho lo, phng v{ vt qua mi bt ng
thng xut hin trong hot ng ca con ngi. Nhng ngi c nng lc ny l th lnh
bm sinh, c th din t thc tp th v lm cho thc ny tr th{nh iu hng dn
mt nhm ngi ti vic thc hin mc ch ca n. l{ nhng ngi c ngi ta thch
th, v h c kch thch ln v mt xc cm: h l{m cho ngi khc c tm trng thoi mi,
khin ngi ta ni rng: Chi vi mt ngi nh anh ta, tht th v".
Tuy vy, nu nhng nng lc quan h c nhn y khng |p ng v tho m~n c nhu
cu v tnh cm ca bn th}n, th th{nh cng cng khng l{m bn tho m~n. l{ nhn xt
ca Mark Snyder, mt nh tm l hc nghin cu v nhng ngi m{ t{i nng ca h li
bin thnh th la bp x hi, rt gii v ngh thut gy n tng tt. S |nh i ny c

c khi nng lc x hi ln |t nng lc hiu bit v tn trng nhng tnh cm ca mnh;
c yu thch hay t ra c tn trng, k la o lun c nm bt nhng g m{ ngi
khc mun anh ta, khng ngn ngi ni mt ng lm mt no, nu iu em li s tn
thng ca ngi khc, hay ni cch khc, h sn lng sng vi s sai lch gia hnh nh b
ngo{i v{ con ngi thc ca h min l{ l{m ngi kh|c h{i lng v{ t c mc ch ca
mnh. Theo Snyder, du n khc bit ca loi ngi ny l h to ra n tng rt tt nhng
li c rt t nhng quan h bn vng hay |ng h{i lng. Bi tranh th ngi kh|c v{
ngi khc yu qu, h sn s{ng cho nhng k h khng a tng rng h l bn. V h
thng dng c|c nng lc x hi thay i hnh vi ca mnh theo i hi ca hon cnh
ht sc khc nhau. Theo Snyder, h nh mt th knh vn hoa thay i nhiu mt. H ng
x rt khc nhau theo tnh hung, chng hn t th|i gn gi n mt s d dt. Tt
nhin, trong chng mc nhng nt tnh cch y cho php un nn hiu qu v n tng v
ngi khc, h xoay s d dng trong mt s ngh nghip: sn khu, lut s, b|n h{ng,
ngoi giao v nht l chnh tr.
Mt hnh thc t kim sot khc, c l cn quan trng hn, ngn c|ch h vi nhng
ngi s dng nng lc ca mnh trong x hi thch hp nht, l{ nng lc theo ng bn
th}n mnh, nng lc n{y cho php h{nh ng ph hp vi gi tr v tnh cm su sc ca
mnh, bt k hu qu nh th no. Chnh v th, iu m k la o khng bao gi mun
l{m, l{ g}y ra s xung t nhm lt trn tnh hai mt hoc ni ln s tht hay lm
sng t mt tnh hung.
Mt ngi khng c nng lc x hi
Cecil l mt ngi xut sc; anh ta bit nhiu ngoi ng v l dch gi rt gii. Nhng
dng nh anh ta thiu mt s nng lc c s cn thit cho cuc sng. Mt cuc chuyn tr
khng ra u ra a bn b{n c{ ph tr thnh th thch khng th vt qua c i vi
anh ta v{ anh ta cng khng bit trao i nhng cu x giao s ng nht. Tm li, anh ta t
ra bt lc trong vic duy tr cc quan h x hi thng thng nht. S lng tng ca anh ta
c bit hin r khi c mt ph n, v th Cecil ~ bt u mt t tr liu tm l.
Anh ta th nhn vi ngi iu tr ca mnh rng anh ta thy mnh chng c g th v

ni c. Khi giao tip anh ta cm thy khng thoi mi. Trong mt ln tr chuyn, trng thi
b kch thch ~ l{m cho anh ta ci to ln khng ng lc, nhng ri anh ta li ngi im nh
| khi c ngi k chuyn g tht ng nghnh. S vng v ca anh ta xut hin t thi
th u. Anh ta khng cm thy thoi mi khi c mt anh trai mnh, mt cu b i khi thch
kim chuyn. Nhng khi ~ sng ring, s vng v y vn cn. Anh ta ~ b t lit v mt
giao tip x hi.
Cu chuyn n{y c nh tm l hc Lakin Phillips k li. Theo ng, Cecil ~ khng c

c nhng hiu bit s ng cn thit cho cuc sng trong x hi.
Cha th ni c l s thiu ht ca Cecil c phi l{ do ngi ta ~ khng dy cho anh

ta nhng nguyn tc c s ca php x giao hay do anh ta khng th hc c nhng iu
. D sao v d v Cecil cng tht b ch v n nhn mnh tnh cht cn bn ca nhng quy
tc ngm v ha hp x hi v ca v s bi hc m tr em hc c nh tnh ng b ca
quan h con ngi. Khi ngi ta khng tn trng nhng quy tc y, th s lm dy ln cn
sng to ra s kh chu. Chc nng ca nhng quy tc n{y cho php ngi tham gia giao
tip cm thy thoi mi; s vng v l{m cho ngi ta kh chu. Nhng ngi khng bit cc
quy tc ny khng nhng khng c cht tinh t x hi no, m cn khng th phn ng
ng vi xc cm ca ngi khc. H thiu nhng yu t cn thit cho s tng t|c.
Cc nh tm l bc ~ t ra thut ng lc du (dyssemia, t ting Hy Lp dys - "kh" v

semes - "tn hiu) ch s bt lc v vic hc cch nhn ra thng ip khng li. Khong
10 em th c 1 em vp phi nhng kh khn trong lnh vc ny.
Nhiu nghin cu ~ nhm vo vic pht hin ra nhng a tr c du hiu thiu nng
lc x hi, vng v n mc bn b khng bit ti hoc khng mun chi vi chng. Nu b
qua mt bn nhng a tr b ch|n ght v chng to{n chi |c, th nhng a tr b bn b
xa l|nh ni chung u khng lm ch c h{nh ng. Khi mt a tr n ni vng v,
ngi ta cho rng n khng thng minh lm hoc khng c gio dc tt; nhng nu n
khng lm ch c nhng du hiu khng li, th ngi khc - nht l bn b n - thy n
"k cc" v s tr|nh n. l{ trng hp nhng a tr khng d dng ha nhp vo tr
chi ca nhng a khc, hoc khi chi vi bn, thng lm cho bn b kh chu. Nhng
a tr ny khng lm ch c ngn ng khng li ca cc xc cm m{ thng pht ra

"thng ip" gy kh chu, tuy khng c .
Theo Stephen Nowicki, nh tm l hc nghin cu nhng nng lc khng li ca tr em,

th nhng a tr khng th o|n ni hay biu hin cc xc cm thch hp lun lun cm
thy hng ht. Thc ra, chng khng hiu nhng g ang din ra. Khi khng ph|t i thng
ip ng, nhng a tr thy mnh b phn ng li k cc, hoc b chn ght m khng
bit ti sao. Khi mun t ra vui v nhng tht ra li c v b kch thch hay tc gin, a tr
cng khng bit c ti sao. Nhng a tr ny cui cng li n tng l chng
khng th t|c ng ti c|ch i x ca ngi kh|c, h{nh ng ca chng khng c hiu qu
g ti nhng g xy ra vi chng. Lc chng cm thy mnh bt lc, suy sp v chn
ngn".
Nhng a tr ny khng nhng cm thy b c lp v mt x hi, m cn gp kh khn

trong nh trng. Lp hc r rng va l mt sn khu x hi, va l{ ni hc tp; a tr
vng v v mt x hi d hiu sai thy gi|o hay ngi bn n{o , v{ phn ng khng ng.
S lo lng v bi ri s gy nguy hi cho nng lc hc tp ca n. Tht vy, nh nhng
trc nghim v tnh nhy cm khng li c tin hnh tr em cho thy, a tr hiu sai
tn hiu tm l ni chung c kt qu hc tp thp hn kh nng IQ ca chng.
"Ngi ta ght my": S t co khinh mit
Mt trong nhng iu ti t i vi tr nh l khi n ngn ngi khng tham gia hay b

loi ra khi mt nhm chi n{o . Khi , ngi ta c th thy a tr y c yu qu
hay khng, n c phi l mt phn ca nhm hay khng. iu n{y ~ c cc chuyn gia
v s pht trin ca tr em nghin cu kh k, v nhng cng trnh ny cho thy s tng
phn r rng gia chin lc tip cn ca a tr c bn b yu qu v{ a tr "b khai
tr. Nghin cu cho thy: sng trong x hi, iu ch yu l phi bit nhn ra v l gii
xc cm ca ngi khc v{ |p li nhng xc cm y. Tht xt xa khi thy mt a tr b
nhng a khc loi b khi n mun chi vi chng; bi kch y, than i, tht ph bin.
Tr em th hin s ph|n xt t}m l ng sau s gt b y thng thn n tn bo. Cuc

i thoi sau }y gia nhng a tr bn tui cho thy nh th. Linda mun chi vi
Barbara, Nancy v{ Bill, ba a n{y ang chi vi con vt bng g v nhng hnh khi. N
quan st my a kia mt pht, ri chy n gn. N ngi bn cnh Barbara v bt u chi

vi nhng con vt. Barbara quay li ni vi n:
- M{y khng c chi!
- Tao chi c, Linda phn i. Tao cng c nhng con vt ny.
- Khng, m{y khng c chi, - Barbara khng nh khng cht kho lo no. - Hm
nay, chng tao khng thch my.
Khi Bill bo v cho Linda, Nancy cng tn cng ngay:
- Hm nay chng tao ght n.
V s b nghe ni, cng khai hay khng, rng: "Chng tao ght my", nn tt c tr em u
t ra thn trng khi mun chi vi mt nhm. Thng thng, nhng k mi n phi quan
st mt lc ~, ri mi ha nhp vi nhng ngi kh|c, lc u cn d dt, v dn dn, t
tin hn. Vic mt a tr cui cng c chp nhn hay khng trc ht ph thuc vo
nng lc gia nhp nhm ca n n mc no, vo vic n cm thy cch tham gia no l
thch hp v cch no l khng thch hp.
Hai l do ch yu hu nh bao gi cng a ti s gt b l mun nm quyn l~nh o

qu sm v vic rt khi nhm chi. Nhng chnh l{ iu m nhng a tr khng c
a thch thng lm: chng tm cch ch huy nhm chi bng cch c i tr chi qu| th
bo hay a ra kin ca mnh qu sm hoc ch l nhn xt kin ca nhng a khc.
Tt c nhng iu ct thu ht s ch . Nhng tr|i vi mong i, phn ng ca bn
b l khng thm ch ti chng hay t chi chng. Tri li, nhng a tr bit cch lm
cho mnh c a thch thng quan s|t nhm chi mt lc bit xem cc bn chi tr g
trc khi ti gn, ri chng t ra cng chp nhn lut chi, chng i cho v tr ca chng
trong nhm c xc nhn ri mi a ra nhng gi ca mnh.
Hy tr li vi Roger, a tr 4 tui m Thomas Hatch thy rt thng minh v quan h c

nh}n. gia nhp mt nhm, s|ch lc ca Roger l bt u bng quan st, ri bt chc
a tr kh|c trc khi ni chuyn vi n v nhp hn v{o tr chi - mt s|ch lc c
cuc. S khn kho ca Roger c thy r, chng hn, khi Warren v{ n chi tr th
"bom" (tht ra l nhng hn si) vo bt tt. Warren hi Roger xem n mun ngi trc
thng hay m|y bay. Trc khi la chn, Roger hi Warren: Th cn my, my ngi trc
thng nh?".
S n cn nh ny cho thy s nhy cm i vi bn khon ca ngi kh|c v{ nng lc

h{nh ng sao cho gi c mi quan h. Hatch bnh lun: "Roger thm d bn mnh gi
s c kt v mi quan h ca chng cng nh s c kt ca tr chi. Ti ~ thy nhiu a
tr, leo ln trc thng hay m|y bay ca chng v mi a bay mt pha".
Nng lc xc cm: nghin cu k mt trng hp
Nu nt khc bit ca s khn kho x hi l bit lm du xc cm ri nhiu ngi

kh|c, th nng lc iu tit cn cung n ca ngi n{o l{ biu hin cao nht ca s
khn kho y. Nhng g ~ bit c v c ch t iu tit s gin d v s ly lan ca xc
cm cho thy rng mt chin lc c hiu qu l{ l{m cho ngi ang gin d ngui i, biu
l s ng cm i vi nhng xc cm v kin ca ngi , ri l{m cho ngi c
kin khc, gn vi nhng xc cm tch cc hn - mt kiu v Judo tm l.
Khng g minh ha cho ngh thut gy nh hng ti xc cm ca ngi khc tt hn

cu chuyn do ngi bn ti k li. l{ Terry Dobson ~ qu| c, mt trong nhng ngi
M u tin hc v Aikido vo nhng nm 50. Mt ln khi ang Nht Bn, ng tr v nh
bng xe la; ng trn xe la, ng nhn thy mt g khng l say ru, dng v hung hng,
ang leo ln t{u. Hn long chong chi bi va m vo mt ngi {n b{ ang b con, |
v{o u gi mt cp v chng gi{. Sau khi m | lung tung, g~ say tm ly cy ci ct kim
loi gia toa tu, va go tht va c nh n ra.
Chnh lc , Terry Cm thy mnh phi ra tay can thip. Nhng ng nh li li ca thy
gio mnh: "Aikido l ngh thut ha gii. K no cm thy mun |nh nhau, k b tch
khi th gii ny. K n{o nh thng tr mi ngi, k s mt ht. Chng ta hc gii
quyt xung t, m khng phi gy ra chng".
Trong khi tt c h{nh kh|ch ang ht hn, Terry ung dung ng ln.
- A! Mt thng ngoi quc! Ta s cho mi mt bi hc kiu Nht! - G say gm ln v lao

vo Terry.
Nhng v{o lc , c mt ngi th ba tht ln vi ging vui v: H

Ging ngi n{y thch th nh gp li bn c. Kinh ngc, g say quay li, thy mt ngi
nh b trc hn 60 tui, mc Kimn. G bt gp b mt hn h v{ ngi kia vy g say ti
gn li.
G say lin i ti v ni vi ging gy g:
- My mun g?
Terry sn s{ng |nh cho g~ n tht him, ch cn g c mt c ch hung tn nh nht.
- Cu ang ung ru g th? - ng gi hi, mt long lanh.
- Ru sa k, nhng m{y ng c m kim chuyn, - g say rng ln.
- ! Tht tuyt, tuyt lm, - ng gi kia li ni nng nhit. - Ta cng th, ta sng bi sak.
C mi ti, v ta v{ ta cng si m ngi bng mt chai con v{ chng ta thng ung
trong vn, cng ngi trn chic gh di bng g...
ng gi vn tip tc ni, ng nhc ti cy th mc bn cnh, nhng th cy phong ph

trong khu vn nh v nim vui th c ung sak chiu ti.
G say lng nghe, mt bt u du i v{ hai nm tay gin ra.
- Ti cng th, ti rt thch nhng cy th, - g ni vi ging m du.
- !... - ng gi li ni tip. - Ta chc l anh c mt ngi v tuyt vi, phi khng?
- Khng, - g~ |p. V ti cht ri...
V, va khc nc n, g va k li chuyn mnh ~ mt ngi v, mt gia nh, mt vic

l{m nh th no v anh ta ly lm xu h v mnh bao nhiu...
Khi t{u n ga, Terry ra khi toa tu, ng nghe thy ng gi{ kia ngh g say k li
nhng ni bt hnh ca mnh v nhn thy g ngi sp xung gh d{i, u ta ln u gi
ng gi.
tht l{ nng lc xc cm.

PHN III. TR TU XC CM NG DNG

Chng 9. Nhng K Th Thn Thit
Trong nhng nm gn }y, nhng con s thng k v hn nhn v ly hn cho thy tr tu
xc cm cha bao gi st km tn t n vy.
Hy ly t l ly hn lm v d. Tnh chung, t l ly hn ~ ngng tng ln, nhng nguy c

ly hn li ang tp trung nhng cp v chng mi ci.
Hin tng ny rt r rng nu so snh cc t l ly hn theo nm kt hn. 10% nhng

cuc hn nhn M nm 1890 ~ kt thc bng ly hn. T l y t ti 18% cho nhng cp
kt hn nm 1920 v{ t ti 30% i vi nhng ngi M kt hn nm 1950. i vi
nhng cuc kt hn nm 1970, t l y t ti 50% v ln ti t l khng khip 67% i vi
nhng cp kt hn trong nhng nm l990!. Nu s c lng y l{ ng, th ch c 3 trong
s 10 ngi mi ly nhau c th hy vng sng vi v hay chng mnh.
C th cho rng s gia tng y phn ln khng phi do s h thp tr tu xc cm, m l

do suy gim ca nhng sc p x hi, s phn i ca d lun hay s l thuc kinh t ca
ph n. Nhng nu nhng sc p x hi y khng cn kt gn cc cp v chng, th
tnh cm gia {n ng v{ {n b{ li cng quan trng vi s tn ti ca hn nhn.
Nhng mi lin h gia chng v v v{ im yu v xc cm c th gy ra s v ca

h ~ c c bit nghin cu trong nhng nm gn }y. c th hiu c nhng g
gn b hoc ph hu mt cp v chng, c l khng c g tt hn nhng thc o sinh l
tinh vi, nh c th theo di du vt tin trin ca nhng sc th|i t}m l |nh du nhng
trao i gia v chng. Ngy nay cc nh khoa hc ~ c th khm ph ra nhng cn kch
pht adrenaline hay nhng cn tng huyt |p t ngt ngi chng, v c th quan st
c nhng xc cm nh, tho|ng qua nhng rt r, hin ln trn mt ngi v. Nhng kt
qu y cho thy r sc mnh xc cm c kt hoc ph v mt mi lin h. Nhng im on
tuyt c ngun gc u tin s khc nhau gia th gii xc cm ca con gi v th gii xc
cm ca con trai.
Nhng quan nim ca nam v n v v chng hnh thnh t thi th u

Thc t l xc cm ca {n ng v{ {n b{ kh|c nhau. Tuy s khc nhau y c tnh sinh

hc phn n{o, nhng ngi ta c th tm thy ngun gc ca s khc nhau y trong thi th
u v trong th gii xc cm ring bit, trong ngi con trai v{ con g|i ~ tng sng. Vi
nhng vt chng ngi khng phi ch tng ln do s thch khc nhau ca con trai v con
g|i i vi nhng tr chi kh|c nhau, m{ cn do tr em thng s b tru chc nu chng
c "b. Mt nghin cu cho thy phn ln nhng tr em ln 3 ni rng mt na s bn b
ca chng l thuc gii tnh kh|c; n 5 tui, t l y ch cn 20%; v{ n 7 tui, hu ht
u khng nh rng chng khng c bn khc gii. Cc th gii x hi ring bit ny khng
xen ln nhau cho ti khi thiu nin nam v n chi vi nhau.
Trong khi , con trai v con gi hc c|ch iu khin xc cm hon ton khc nhau. Ni
chung, b m thng d bn ti nhng vn c lin quan ti cc xc cm tr s gin d
vi con g|i hn vi con trai. H thng ni nhng t mang xc cm mnh vi con g|i hn.
Khi cc b m chi vi con nh, h cng th hin xc cm khc nhau vi con gi nhiu hn,
v{ thng bn lun chi tit hn vi con gi v trng thi xc cm ca mnh, m khng lm
iu vi con trai, tuy rng, vi con trai, h thng ni ti nguyn nhn v hu qu ca
cc xc cm nh s gin d (thng l{ gip chng phng).
Theo Leslie Brody v Judith Hall, nhng ngi ~ tng kt cc cng trnh nghin cu v
xc cm khc nhau gia cc gii tnh, con gi hc s dng ngn ng ni sm hn con trai,
nn chng din t cc xc cm tt hn v{ dng ngn ng phn tch phn ng xc cm
v ch ng kho lo mt s xc cm, nh thch |nh nhau. Tr|i li, con trai khng ch ti
biu hin bng li ca cc xc cm, chng thng khng c thc v trng thi xc cm ca
mnh v ca ngi khc.
Ln 10 tui, t l con gi v con trai gn ngang nhau v mt cng khai tm cch gy hn

v{ i u khi chng ni gin. Ln 13 tui, mt s khc nhau quan trng xut hin gia hai
gii tnh. Con gi tr nn thnh tho hn con trai trong s|ch lc gy hn tinh vi, nh: ty
chay, bp xp v tr th gin tip. Ni chung, con trai vn tip tc tm c|ch i u trc tip
v khng bit ti s|ch lc ngm ngm y. Mt trong nhng mt m con trai v sau ny tr
th{nh {n ng t ra km thnh tho hn con g|i l{ bi gia khc ln ca dng sng tnh
cm.
Khi con g|i chi vi nhau, chng thng chi th{nh tng nhm nh thn thit vi
mun thu nh xung t v{ t mc tiu hp tc ln trn, trong khi con trai li chi th{nh
tng nhm ln hn, v s tranh ua c nhn mnh. S khc nhau y tht r rt khi,
chng hn, tr chi b gi|n on v mt trong nhng a tr tham gia b au. Nu l{ a
con trai, th cc bn ca n ch cho n ri khi s}n chi v{ thi khc li tip tc chi. Khi
chuyn xy ra con g|i, tr chi dng li v tt c bn t tp li gip cho a ang khc.
S khc nhau v ng x y cho thy r s kh|c nhau cn bn gia hai gii tnh. Theo Carol
Giligan: con trai t ho vi tnh c lp v cng rn ca chng, trong khi con gi th cho
rng chng thuc v mt h thng quan h. Con trai cm thy b e da bi tt c mt th
c th ph hoi tnh c lp ca chng, cn con gi th li s b ct t quan h ca chng
hn. Nh Deborah Tannen nhn mnh trong tc phm You Just Dont Understand (ng l{
bn cha hiu) ca ng, s khc nhau v cch nhn y c ngha l{ {n ng v{ {n b{ tr
chuyn vi mong i kh|c nhau, {n ng th thch ni ti cc "s vt" c th, trong khi {n
b tm kim mi lin h xc cm.
Tm li, s tng phn y trong vic gio dc xc cm khuyn khch pht huy nhng
nng lc rt khc nhau, con gi th tr thnh "nhng n chuyn gia khm ph tn hiu tm
l bng li v khng li, din t v thng bo tnh cm ca mnh", cn con trai th c xu
hng "gim bt xc cm gn lin vi trng thi d b tn thng, phm ti, s hi hay vi
s kh s". Sch bo khoa hc a ra bng chng rt thuyt phc v nhng th|i khc
nhau y. H{ng trm nghin cu ~ c bit cho thy r rng {n b{ ni chung biu hin s
ng cm nhiu hn {n ng, t ra l{ nu o biu hin y bng nng lc khm ph xc cm
khng ni ra vi ngi khc, t biu hin trn nt mt, ging ni hay tn hiu khng li
kh|c. Cng vy, ni chung d c thy tnh cm ca mt ngi {n b{ trn nt mt h hn
l ca {n ng. Trong khi nhng b trai v{ b g|i u c nt mt biu cm ging nhau, th t
cp tiu hc tr i, tnh biu cm y gim i con trai v{ tng ln con gi.
Tt c iu c ngha l{, ni chung, ph n n tui kt hn c chun b tr

th{nh ngi lm ch cc xc cm, trong khi {n ng khng hiu c tht r tm quan
trng ca nhim v n{y i vi s ha thun v chng. Huston nhn xt, {n ng rt sn
sng bn lun vi ngi v{ tng lai ca mnh tho mn s mong mun thn thit ca
h. Nhng sau khi kt hn, ngi {n ng ng{y c{ng t d{nh thi gian ni chuyn vi v
mnh v h tm thy cm gic gn gi khi cng l{m vic vi v, nh l{m vn chng hn,
hn l{ b{n lun.
S im lng ng{y c{ng tng ca ngi chng c l mt phn do h hi ng}y ng v tnh

cm la i, trong khi {n b{ cm thy r hn nhng g trc trc. Trong mt nghin cu
cho thy, {n ng c c|i nhn lc quan hn v tt c nhng g lin quan n i sng v
chng: tnh dc, ti chnh, quan h vi b m chng (v), lng nghe nhau v tm quan trng
c gn cho nhng thiu st ca ngi kia. Ni chung, ngi v din t li ca thn d
hn ngi chng. Nu kt hp cch nhn lc quan ca {n ng v hn nhn v s chn ght
ca h i vi xung t tnh cm, ngi ta hiu c ti sao {n b{ thng hay than phin
rng chng mnh c ln trnh khi bn lun v vn ca v chng.
Tnh trng ngi chng khng thch bn ti nhng vn v chng s tr thnh nghim
trng hn do h khng c kh nng c c biu hin trn nt mt ngi v. Ngi v
nhy cm vi mt biu hin bun ru trn nt mt ca ngi chng hn l{ ngi chng i
vi ngi v. V th, ngi v phi tht bun lm th ngi chng mi ch , mi hi v
nguyn nhn bun ru.
Trn thc t, khng phi nhng vn ring t, nh tn s quan h tnh dc, gio dc
con c|i hay t{i chnh gia nh, l{m cho hn nh}n b trc trc m ch yu, ci cch v chng
bn ci v nhng vn nhy cm y mi l{ iu quyt nh s phn ca mt cuc hn
nhn. Ch ring vic ng vi nhau v cch gii quyt bt ng ~ l{ yu t ch yu cho s
tn ti v chng: v v chng phi vt qua s khc nhau bm sinh gia gii tnh khi cc
xc cm bt u long chong. Khng nh th, th cc cp v chng s b tn thng v rn
nt v xc cm, ri cui cng b tan v. Nh chng ta s thy, nhng rn nt y cng d
pht sinh nu tr tu xc cm ca mt pha hay ca c hai pha u b thiu ht.
Nhng ng rn nt gia v chng
Nh tm l hc John Gottman l{ ngi ~ tin hnh phn tch chi tit nht cha tng c
v "cht kt dnh xc cm" gn b cc cp v chng v nhng tnh cm xi mn c th ph
v cc cp v chng. Trong phng th nghim ca ng, nhng cuc tr chuyn gia v
chng ~ c quay phim, ri a v{o "ph}n tch k cng" trong nhiu gi khm ph ra
dng xc cm nm bn trong . Vic v s rn nt, c th a mt cp v chng ti ch
ly hn ~ x|c nhn vai tr quyt nh ca tr tu xc cm i vi s tn ti cuc hn nhn

ca h.
Theo Gottman, nhng li l ph phn gay gt l du hiu u tin cho thy mt cp v

chng ang gp nguy him. Vi cp bnh thng, chng v v khng ngn ngi bc l
nhng li ca thn ca mnh. Nhng nhiu khi, di t|c ng ca s gin d, s ph phn li
mang tc dng hu hoi, chng hn nh khi v hoc chng bu riu tnh cch ca pha bn
kia. }y l{ mt v d: Pamela v{ con g|i i mua gi{y trong khi Tom, ngi chng, ti mt
hiu sch. H phi gp nhau 1 gi sau trc ca bu in i xem phim. Pamela gi
ng gi, nhng khng thy Tom }u c. "B m{y }u nh? Ch 10 pht na l chiu ri", -
ch ta phn nn vi con gi. - "C bao gi b my cn ai }u.
Mi pht sau, khi Tom n, thch th v ~ gp mt anh bn bt ng v xin li v n

chm. Th l Pamela tun ra nhng chm chc: Xin li ci g. Anh th bao gi m chng ph
hng mi d nh. Sao li c th ch k v{ v tnh n th.
Li l ca Pamela cn nng n hn nhng li tr|ch mc: l{ s ln n v tnh cch m

khng cho bo cha, mt s ph ph|n con ngi ch khng ch l ph phn hnh vi. Tom
xin li, nhng li ca anh ~ hn su vo Pamela. Phn ln cc cp v chng thnh thong
~ tri qua nhng c x|t nh th, khi nhng li ca thn bin thnh s cng kch c nhn. M
s ph phn c nhn nghim khc c hu qu xc cm quan trng hn s ph phn va
phi nhiu. V nhng li cng kch y li c{ng c c xy ra khi ngi chng hay ngi v c
cm gic rng s than phin ca mnh khng c ch ti.
S khc nhau gia than phin v trch mc tht n gin. Khi than phin vi chng,
ngi v ni ln nhng g mnh pht v{ ln |n h{nh ng ca chng (ch khng phi ln
n nhn cch anh ta bng cch th hin xc cm do h{nh ng g}y ra cho mnh): "Khi
anh qun em |o qun ca em i git, em c cm tng rng anh khng ngh ti em". l{
tr tu xc cm ni ln, mt cch t tin, khng gy g cng khng th ng. Ngc li, khi
ngi v a ra s tr|ch mc c| nh}n, th thng li dng li than phin c bit tung
ra s cng kch i vi chng: "Tht ch k v khng bit n ai c. Ti tht khng th no
nh anh lm mt vic g cho t t ht". Ngi nhn s ph phn theo kiu cm thy xu
h, b ght b, b ch trch v c ti, v{ iu d gy ra phn ng t v hn l{ ci thin

tnh hnh.
Li cng t hi hn, nu s ph phn cha y v khinh mit, mt xc cm mang tnh

ph hoi c bit. Khinh mit thng i i vi gin d: thng thng n khng ch c
din t bng li l m bng c ging ni v biu hin trn mt.
Gottman nhn xt, khi ngi chng biu l thng xuyn s khinh mit i vi v mnh,
th ngi v d b nhiu vn v sc kho nh: thng xuyn b cm cm, nhim trng
ng tit niu, bnh nm hay ri lon d dy, rut. V khi mt ngi v biu l s kinh
tm, mt th|i khinh mit, t nht bn ln trong cuc tr chuyn d{i 15 pht, th l{ du
hiu b|o trc kh nng cp v chng ny s ly hn sau 4 nm na.
Tt nhin, biu hin khinh mit hay gh tm khng t{n ph| hn nh}n. Nhng lot xc
cm y ging nh thuc l hay mt t l cholesterol cao: c{ng ko d{i, th nguy c c{ng ln.
Khi tr thnh quen, th s khinh mit, ph ph|n hay cm ght l{ du hiu nguy him, v
chng cho thy ngi chng hoc ngi v ngm ngm phn xt dt kho|t i vi ngi
kia. Ngi cm thy mnh l{ i tng b ln |n thng xuyn. Mt ngh th ch hay
tiu cc nh vy ng nhin c th hin bng s tn cng, t ngi kia vo th t v
hoc y ngi ti ch chng li.
Bc tng im lng l s t v cui cng. Ngi ta thng rt ra khi cuc ci nhau bng
biu hin tr v{ im lng. Chin lc ny mang n tng mnh m v gy bi ri, trn ln
lnh lng, cao ngo v kinh tm. Ngi ta thy n ch yu nhng cp v chng ang lng
cng. Khi tr th{nh quen, th|i ny c sc ph hoi mnh i vi cc cp v chng; n
lm mt i kh nng gii quyt mi bt ha.
Nhng ngh tiu cc
My a con lm m v{ quy nhiu Martin, b chng. Anh ta quay sang Melanie, v anh
ta, v ni vi ging qut tho:
- C khng thy l phi d cho my a con im i {?
Tht ra, anh ta ngh c ta qu| chiu chng n".

Phn ng vi th|i bc tc ca chng, Melanie ni nng. Mt nhn nh, lng m{y nhu
li, ch ta bt b:
- Chng n ang n a. Chng n sp i ng ri.
Ch ta ngh: "Lc n{o cng th, anh ta bao gi cng than phin!".
Martin ni in ln, ni ging kh chu:
- C phi ti cho chng n i ng ngay by gi!
Anh ta ngh: "Bao gi c ta cng l{m pht mnh. Ta c phi mt mnh lm chuyn ny
mi!".
Melanie bng kinh hi v s gin d ca Martin, ch ta ni ging du hn:
- Khng, em cho chng n i ng.
Ch ta ngh: "Anh ta khng t kim ch c na v c th |nh chng n. Tt hn c l

nhng anh ta".
Nhng cuc tr chuyn song hnh y, mt cuc bng li, cn cuc kia bng im lng ~
c Aaron Beck, cha mn tr liu nhn thc - ng x, dn ra nh nhng v d v nhng
ngh c th u c mt cp v chng. S trao i xc cm thc s gia Martin m
Melanie c ngh ca h chi phi v nhng ngh n{y li b quyt nh bi nguyn nhn
s}u hn, m{ Beck gi l "nhng ngh t ng" nm sau gi nh cht thong qua v bn
thn mnh v v ngi khc, phn |nh th|i xc cm su nht ca chng ta. Trong trng
hp ca Melanie, nguyn nhn gn nh th ny: "Ta khng h lo s trc cn gin d ca
anh ta". i vi Martin, ngh ch o l: "C y khng c quyn i x vi ta nh th.
Melanie c cm gic mnh l "nn nhn v ti", cn Martin th cm thy "s bc mnh chnh
|ng" i vi nhng g anh ta thy nh mt th|i khng ng.
Cm gic mnh l nn nhn v cm gic bc bi y tiu biu cho nhng cp v chng bt

ha, chng thng xuyn nui dng s gin d v{ au kh tinh thn. Nhng ngh nng
n thuc loi ny t cng c thm, bn cm thy mnh l nn nh}n th thng xuyn thm
d trong ng x ca bn kia nhng g c th xc nhn cm gic ca mnh, v{ thng khng
bit hoc gim nh mi hnh vi t t xem xt li cch nhn ca mnh.
Nhng cp v chng khng b ri v{o nhng ngh tiu cc y thng l gii khoan
dung hn v nhng g xy ra trong loi tnh hung n{y v{ khng cho xc cm ca mnh
ln t, hoc nu b ln |t th cng tho|t ra khi d d{ng hn. Chng hn, h c ci nhn
lc quan hn: "Lc n{y anh y ang gp chuyn nng n, nhng vn bit t ra quan tm. C
l anh y ang trong tm trng khng vui. Khng bit c phi anh y gp trc trc trong
cng vic khng?". Ngi ta khng coi ngi v (hay chng, hay c hai) l ti t khng cu
cha c, v coi s bt ha hin ti l chng ng kh khn i ti, nhng hon cnh c
th i kh|c i. C|ch nhn bi quan (tiu cc) l mt ngun au kh thng xuyn, cn cch
nhn lc quan (tch cc) lm du bt au kh.
Nhng cp v chng c th|i bi quan thng l nn nhn ca s trn ngp xc cm: h

ni gin, cm thy b xc phm hay b tn thng v ngi khc v vn c c gi nh th.
Do s ri lon bn trong v{ th|i bi quan ca mnh, h thng t ra hay ph phn v
khinh mit i vi bn kia, iu li l{m tng thm kh nng gi th t v v trnh n sau
bc tng im lng ca ngi .
Mt cp v chng "sa ly" nh th no?
Nhng th|i tiu cc ny c hu qu gy ra khng hong khng ngng, v chng khi

u nhng cuc "chnh bin" xc cm ngy cng nhiu hn, v{ vic cha khi nhng vt
thng tnh cm hay lm du bt s gin d v nhng vt thng y s ng{y c{ng kh khn
hn. Gottman dng thut ng chm ngp (flooding) ch thin hng i ti s th lng
xc cm ti din nhiu ln y. Nhng ngi chng hay v thng bc tc v tnh xu ca
v (hay chng) mnh v nghe theo phn ng ca mnh n mc xc cm hung d v
khng th kim so|t c xm ln. H khng th lng nghe bnh tnh v{ phn ng sng
sut. H kh t chc c nhng suy ngh ca mnh v{ c xu hng phn ng th thin. H
ch mun cho xong i, mun chun i cho rnh v{ i khi mun phn cng li.
Mt s ngi c ngng chm ngp" kh cao; h chu ng d dng s gin d v khinh

mit, trong khi nhng ngi khc li phn ng ngay khi v (hay chng) mnh ch va ph
phn mt cht. V mt sinh l hc, s chm ngp th hin nhp tim tng ln khong 10, 20,
thm ch 30 nhp mt pht. giai on ny, khi cc xc cm hon ton chim u th, chng
tr nn mnh m v ci nhn ca ngi ta tr nn chp hp n mc khng c hy vng

hiu c quan im ca ngi kh|c hay cho mi vic c thu xp hp l.
Phn ln cc cp v chng thnh thong tri qua khng hong nh vy khi c~i nhau, l{
iu hon ton t nhin. Vn xut hin khi mt bn cm thy b chm ngp" gn nh
lin tc. Ngi c cm gi|c nh khng ngng chu s p ca ngi kia, lun lun cnh
gi|c phng mt s bt cng hay gy hn tm l, tr nn qu cnh gic vi mi du hiu
tn cng hay lm nhc v phn ng qu mc vi du hiu nh nht. Nu khi mt ngi
chng trong trng thi y m ngi v ni: "Anh thn yu, phi bn cho ra l, th s gy
ra mt ngh phn ng theo kiu: ", c ta vn kim chuyn vi ta }y", v{ do g}y ra s
chm ngp". Phn ng tm l ngy cng kh bin mt v nhng nhn xt v hi c th c
tip nhn sai i l{m cho l{n sng xc cm tiu cc tro ln.
C l l{ lc nguy him nht vi mt cp v chng. Ngi v (chng) b chm ngp"

lun lun ngh ti iu t hi ca bn kia v nhn tt c nhng g ngi l{m bng con
mt tiu cc. Mt chuyn vt vnh nht cng a ti nhng trn ci nhau; cc xc cm ca
h c lin tc ng nhau. Dn dn, vn ca h dng nh khng th gii quyt c, v
s "chm ngp" ph mt mi nh d l nh nht gii quyt nhng bt ha. Vic bn ci
tr th{nh v ch do , mi bn u c lm du bt nhng xc cm ca mnh. H bt u
sng cch bit nhau v cm thy c n trong hn nh}n. Rt nhiu khi giai on tip theo
l{ ly hn nh Gottman ghi nhn.
dn ti ly hn, hu qu ca thiu st v tr tu xc cm tht hin nhin. Khi mt cp

v chng t nht mnh trong ci vng lun qun ca s ph phn v khinh mit nhau, ca
nhng ngh c hi v xc cm tiu cc, th mi s t ch, mi s ng cm v{ nng lc
xoa du bn thn ca ngi khc b mt i ho{n to{n, mi bn u gi th t v v trnh n,
khin cho thc v nhng xc cm ca mnh b tan r.
n ng: phi yu
Hy tr li vi s khc nhau v xc cm gia hai gii tnh, nguyn nh}n s}u xa a ti s

tan v ca cc cp v chng. Ni chung, {n b{ t s cnh xung t gia nh hn {n ng.
Kt lun ny da vo li chng nhn ca 150 cp, tt c u ly nhau t lu. Nh tm thn
hc Robert Levenson ~ nhn xt rng tt c cc ng chng u kh chu, thm ch khng
th chu ng c nhng cuc ci nhau vi v mnh, cn {n b{ th cho khng my

quan trng.
Ngng nhy cm ngi chng vi th|i tiu cc thng thp hn ngi v: s

t|c ng do li ph phn ca bn kia g}y ra thng n vi {n ng nhiu hn {n b{. Lc
ngi chng tit lng adrenaline ln hn v{o m|u, v{ iu d xy ra hn do th|i
tiu cc nh n{o ca ngi v. H cn nhiu thi gian hn tr v vi mc bnh
thng.
L do khin cho nhng ngi chng n np d dng sau bc tng im lng l h tm cch
t bo v khi nhng s tc ng y. Nhng nghin cu ca Levenson cho thy rng khi h
t khp mnh li, nhp tim ca h gim bt 10 nhp mi pht, do em li cm gic nh
nhm. Nhng, tht nghch l, khi nhng ngi chng bt u t khp mnh li th nhp tim
ca ngi v li vt ln. iu tng g y, mi bn tm cch t trn tnh bng chin lc
ngc nhau, a ti th|i rt kh|c nhau i vi nhng xung t xc cm: ngi chng
tm cch trnh nhng xung t cng mnh m nh ngi v tm cch gy ra chng.
Li khuyn cho cc cp v chng
Do hu qu nghim trng ca th|i khc nhau ca chng v v i vi tnh cm tiu

cc trong mi quan h ca h, cc cp v chng c th l{m g bo v tnh yu, bo v gia
nh mnh?
Ni chung, c hai, chng v v, phi bit t iu tit xc cm khc nhau ca mnh. Vi

ngi chng, khng nn lng tr|nh xung t v phi thy rng khi v a ra li ku ca phn
nn th c th do yu thng mun c n nh v duy tr mi quan h ca h (d th|i i
ch ca h c rt nhiu duyn c khc). Khi nhng li ku ca phn nn ca h tch dn li,
th dn dn a ti ch nghim trng hn v{ cui cng ti s bng n; ch ring vic bc l
iu cng c th lm gim bt sc p.
Ngi chng cng phi trnh chm dt s tranh ci bng c|ch a ra qu| sm gii php
thc t v vn tranh chp. Ngi v trc ht mong mun rng chng mnh ch ti s
than phin ca mnh v thng cm vi tt c xc cm ca mnh v vn ny (ngay c khi
ngi chng khng ng vi v) Nhng ngi chng no c th ngi li vi v khi v
gin d, thay v khng thm ch ti li kch ca v, nhng ngi chng y s lm cho
ngi v cm thy mnh c lng nghe v{ c tn trng. Nhiu khi ngi v du li v

cm thy kin ca mnh c lng nghe v tnh cm ca mnh c cm thng.
Cn i vi nhng ngi v: V li l gy s thng lm cho chng ri tr, nn ngi v

khng c tn cng chng, khng c a ra nhng s ph ph|n c| nh}n i vi chng
hoc t ra khinh mit chng, m ch ph phn ng x ca chng. Ngi v khng c cng
kch tnh cch ca chng, m phi gii thch r v sao h{nh ng ca chng li lm cho mnh
pht . Mt s tn cng c nhn tung ra khi gin d d a chng ti ch t v hoc chm
dt s tranh ci, khin ngi v ht sc hng ht v ch u c tnh hnh m{ thi. Cng
tht tt khi ngi v t s ca thn ca mnh vo bi cnh rng hn v{ bo m vi chng
v tnh yu thng ca mnh.
S tranh ci b ch
T bo bui sng ca ti cung cp v d rt r v mt cp v chng khng ha gii c

bt ha ca h. Marlene Lenick ci nhau vi Michael, chng ch ta. Anh ta mun xem bng
|, cn ch ta th mun xem tin tc. Khi anh ta ang ngi trc my thu hnh, ch ni vi
anh ta: "Chn ngy mn | bng lm ri!" v cm khu sng lc bn hai pht vo anh ta. Ch
ta b buc ti g}y thng tch v{ c th c bo lnh vi mt khon tin 50 nghn la.
Nhng vt thng ca Nichael, mt ph|t n trng vo bng, cn ph|t kia th xuyn xng
b vai tri v c - ~ khi hn.
Tuy t c nhng cuc xung t gia nh quyt lit v hao tn n th, nhng chng em
li cho cc cp v chng c hi tuyt vi th hin tr tu xc cm ca h. Nhng cp v
chng bn vng thng c xu hng khng vt qu vn gy ra bt ha, v mi bn cho
php bn kia trnh by quan im ca mnh t ban u. Nhng nhng cp v chng t ra
bit lng nghe nhau cn bn cht hn nhiu. Cm gi|c c lng nghe chnh l{ iu m
ngi chng (hay v) b pht mun tm kim, v{ l{ h{nh vi ng cm vn d lm gim bt
s cng thng.
|ng ch l trong nhng cp cui cng i n ly hn, khng mt bn no mun gii

quyt bt ha c. Nhng n lc gii quyt rn nt l s khc bit c tnh quyt nh gia
tranh ci ca cc cp gn b nhau vi tranh ci ca cc cp cui cng i ti chia tay. Nhng
s phng cn c cuc tranh ci khng tr thnh xu hn cng tht n gin: t gii

hn vo vn tranh ci, t ra ng cm v gim bt cng thng.
cho mt cp v chng c gn b, h khng nn cho mnh b cc vn ring t:

gio dc con ci, tin bc, cng vic ni tr, quan h tnh dc... m nh, l{ nhng vn
gy tranh ci tht nhng cng l{ vn trau di tr tu xc cm, l{m tng thm c hi
thu xp mi ci. Mt cht kho lo - ch yu l c th t trn tnh (v{ l{m trn tnh pha bn
kia), t ra ng cm v bit lng nghe - cho php mt cp v chng gii quyt d d{ng hn
mi bt ha. N lm cc bt ha tr th{nh c ch tng thm s c kt v trung ha nhng
nhn t tiu cc, m nu nhng nhn t ny pht trin th s ph v s c kt v chng.
T trn tnh
ng sau mi xc cm mnh m c nhu cu h{nh ng mnh lit: khng c tr tu xc

cm nu khng ch ng c xung lc ca n.
Mt trong nhng iu u tin m cc cp v chng phi hc l lm ch xc cm tiu cc

ca mnh. C ngha l{ nhanh chng trn tnh li sau khi b t|c ng do s dng tro xc cm
g}y ra. V lc ngi ta thng mt i kh nng lng nghe, suy ngh v{ din t r rng,
nn vic t trn tnh l{ bc cn bn m nu khng c n th khng th i ti gii quyt
c mi bt ha.
Nhng ngi thc s mong mun t ti kt qu c th hc cch theo di nhp tim ca

mnh trong cuc tranh ci si ni v so snh n vi nhp mch bnh thng ca mnh. Khi
nhp tim cao qu mc, khong chng 10 ci mi pht, iu c ngha l{ s t|c ng ~ bt
u. Lc , nn im lng trong khong 20 pht trn tnh li, trc khi tip tc tranh ci.
Vi nhng ai cm thy kh chu v phi theo di nhp mch ca mnh trong cuc tranh
c~i, th iu n gin hn l{ nn cho mt bn c th yu cu "tm dng" li, ngay khi
xut hin du hiu u tin ca s "chm ngp". Trong khi tm dng, c th tp th gi~n
hoc gi im lng (hoc p dng phng ph|p kh|c nh ~ m t Chng 5) t trn
tnh.
Lm du bt nhng c thoi ni tm
Nn lm du bt nhng xt o|n tiu cc v ngi v (hay chng) mnh. Nhng ngh

nh: "Ti khng th chu ng c na" hoc: "Ti khng |ng cho ngi ta i x
nh vy l{ ngh c trng ca ai t coi mnh l "nn nhn v ti" hoc ang lm mi cho
s phn n chnh |ng. Nh Aaron Beck nhn mnh, bng cch nm bt nhng ngh y
m xem xt li chng - thay v cm thy mnh b chng l{m thng tn - ngi ta bt u
thot ra khi chng. V phi c tm kim cho mnh bng chng v s sai lc ca nhng
ngh y, hoc phi xem xt li phn bc chng. Chng hn, v tc gin, ngi v ngh
rng: "Anh ta tru ngi mnh. Tht ch k", ngi c th nghi ng ngh y bng cch
nh li lc chng mnh t ra quan t}m n mnh. iu cho php xem xt li xt o|n ca
ngi . ng th, tuy nhng g anh y va mi l{m l{ khng ng v{ l{m ta b tn
thng, nhng anh y ~ tng t ra bit quan t}m n mnh". C|ch ngh n{y to ra kh
nng thay i v gii php tch cc, trong khi c|ch ngh kia ch gy ra gin d v{ au kh m
thi.
Bit nghe v bit by t m khng gi th th
Vic lng nghe nhau gip cng c tnh cm v chng. Ngay c khi tranh ci nhau gay gt
nht, khi c hai bn ang l{m mi cho nhng xc cm d di, th bn ny hay bn kia, hay
i khi c hai, vn c th tm thy cch t ra ch i ti c ch lm du, vt ra khi biu
hin tc gin. Tri li, nhng ngi i ti ly hn thng cho s gin d cun i v{ b m
nh bi nhng chi tit; h khng c kh nng nghe " ngh ha bnh" ngm ngm ca pha
bn kia, v cng t c kh nng |p ng li. Khi th th, ngi ta khng thm bit ti hoc
bc b ngay nhng li ca thn ca bn kia, v{ ngi ta lin phn ng nh vi s gy hn m
khng phi nh l{m thay i tnh hnh. Khi , tht kh nhn thy ci g khc ngoi s
cng kch.
Ngay c trong trng hp xu nht, v chng cng nn tip nhn tt c nhng g mnh
nghe thy, b qua yu t i ch hoc tiu cc trong li l bn kia - nh ging kh chu, s
lng nhc, s ph phn, khinh mit c th vn nm c thng ip ch yu. thc
hin c iu ny, v chng phi coi li l tiu cc ca bn kia nh s khng nh ngm
ngm tm quan trng ca vn c nu ln i vi mnh, nh nh thu ht s ch .
Nu ngi v ku ln: "H~y v thng m{ nghe ti ni", ngi chng c th nhn
nhng d d{ng hn m{ khng qu| ch ti th|i gy hn ca ngi v: "ng c c

ni nhng g c mun ni i".
Tt nhin, iu l tng l phi bit nghe v khng gi th th, bit t ra ng cm, t ra

ch ti xc cm n giu ng sau li ni.
Phng ph|p gi l "tm gng" c dng trong vic tr liu v chng, cho php lng
nghe tnh cm ca bn kia. Khi mt bn a ra li ca thn, bn kia nhc li n bng li l
ca mnh, th tm cch nm bt khng ch ngh m{ c tnh cm gn vi chng. Ngi lm
"tm gng" cam oan vi ngi kia rng vic mnh nhc li l{ ng. Trong trng hp
ngc li, ngi li bt u cho n khi tht ng - iu ny tht ra khng n gin nh
ngi ta tng. Vic c phn chiu chnh x|c khng nhng em li cm gic mnh
c hiu, m{ cn em li cm gic ha hp. iu i khi cng dp tt cuc tn
cng tc thi v{ ngn khng cho c|c cuc tranh ci b nhim c.
Ngh thut by t kin m khng gi th th trc ht l{ l{m sao s ca thn khng

bin thnh nhng ph phn c nhn. Nh tm l hc Haim Ginott, cha ca "li trao i c
hiu qu", khng nh rng "XYZ" l cng thc tt nht ca s ca thn: "Khi anh lm X, ti
cm thy Y, v ti thch anh l{m Z hn". V d: "Khi anh n ch hn mun mt na gi, ti
ph|t in ln v{ cm thy b s nhc. Ti thch anh gi in cho ti b|o trc th hn", li
ni y nghe hay hn l{: Anh l{ k u gi, t coi mnh l trung tm". Tm li, trao i cng
khai loi b s gay gt, nhng e da cng nh s lng nhc. N cng loi b mi th|i t
v - nhng li xin li, ph nhn trch nhim, phn cng y khinh mit, v.v.. C }y na,
s ng cm tht qu gi.
Cui cng, trong i sng v chng cng nh nhng ni kh|c, tn trng v{ yu thng
ln nhau loi b s i ch. Mt c|ch lm du cuc xung t l{ l{m i tc ca mnh bit
rng mnh c th xem xt s vic theo quan im ca ngi , v{ quan im y l thng
cm c d mnh khng tn th{nh n. Ngi ta cng c th tha nhn trch nhim ca
mnh, hay thm ch xin li nu thy mnh nhm. t nht vic coi quan im ca ngi kia l
chnh |ng cng i hi mnh phi lng nghe v khng th b qua xc cm c ngi kia
biu hin ("Anh thy r r{ng em ang pht "), ngay c khi mnh khng ng . Vo nhng
lc kh|c, iu c th mang hnh thc li khen ngi. Tht l tt khi tm thy ngi kia
phm cht m mnh thc s qu trng v ca ngi. S trng th ny gp phn l{m cho ngi
kia du i v{ php tch dn vn ling tnh cm tch cc.
Thc hnh
V th|i y phi c p dng v{o lc i u kch lit, khi s kch ng xc cm t

ti im cao nht, nn phi hiu chng y . L do l b no xc cm thng pht ra
phn ng theo thi c ~ hc c vo lc gin d v{ au kh trong qu kh, nhng phn
ng y do tr thnh c kh nng chi phi. V k c v phn ng c tnh c th vi mi
xc cm, nn trong lc , vic nh li v p dng phn ng gn vi nhng thi k yn n
thng kh khn hn. Nu mt phn ng xc cm c hiu qu hn li cha quen thuc, th
vic p dng n s ht sc kh khn khi ngi ta pht . Tri li, nu ngi ta tp luyn n
mc lm cho n thnh t gic, th s c nhiu c hi tm thy cch biu hin khi xy ra s
khng hong xc cm. V l , cn phi tp luyn v lp i lp li nhng chin lc ~ m
t trn }y khi c tranh c~i khng cng thng my, cng nh khi c~i nhau kch lit, chng
tr thnh phn ng t gic (hay t ra l phn ng ph khng qu mun) trong danh mc
xc cm. Phng thuc cu vn s tan r ca cc cp v chng v cn bn l s tp luyn
phn no tr tu xc cm.
Chng 10. Qun L - Mt Vn Ca Tri Tim

Theo mt nghin cu 250 cn b, phn ln cho rng: "Ngh nghip ca mnh i hi
c|i u m khng phi tri tim", nhiu ngi s rng s ng cm hay thng cm vi ngi
cng tc l khng thch hp vi mc tiu ca doanh nghip. Theo li mt ngi trong s ,
tht v ngha khi t ra nhy cm vi tnh cm ca ngi kh|c, v nh th s khng th "iu
khin h c. Nhng ngi khc th khng nh rng nu h gi khong cch ca mnh,
th h s khng th a ra c nhng quyt nh "kh khn" m{ cng vic i hi, ngay c
khi quyt nh ca h chc chn s nh}n o hn.
Cuc nghin cu n{y ~ c thc hin trong nhng nm 1970, v{o thi k hon cnh
kinh t rt kh|c. Theo ti, th|i y ~ li thi; nhng thc t mi ca s cnh tranh em
li tm quan trng ln cho tr tu xc cm ni l{m vic cng nh trn th trng. Nh
Shoshona Zuboff, nh tm l hc i hc Kinh t Harvard, nhn xt: C|c doanh nghip ~
tri qua cuc cch mng tht s trong th k ny v cuc cch mng ~ a ti bin i
tng ng v tm l ca chng. H th bc ca cc doanh nghip t lu ni bt ln "s
thng tr ca gi|m c" - ngi ch huy nng n v c tnh chin u mnh lit ~ c
thng. Nhng h th bc cng nhc y ~ bt u sp trong nhng nm 1980 di hai
sc p: th gii ha kinh t v nhng cng ngh thng tin mi. Trc kia, k u vt l
tng trng cho nhng g cc doanh nghip c, cn by gi th chuyn gia v quan h con
ngi tiu biu cho tng lai ca cc doanh nghip".
Mt s l do khin cho tr tu xc cm tr thnh quan trng trong lnh vc ngh nghip.

H~y tng tng nhng hu qu i vi c nhm do mt thnh vin ca n khng th ch
ng c s gin d hay khng th cm nhn c nhng g ngi khc cm nhn.
H~y tng tng ngc li, hu qu c li ca nng lc tr tu xc cm: ha hp vi xc

cm ca ngi khc, c kh nng gii quyt bt ng trc khi chng tr nn nghim trng,
kh nng l{m vic trong trng th|i thay i. L~nh o khng phi l thng tr, m l bit
thuyt phc ngi khc lm vic t ti mc ch chung. V{, v nhng g lin quan ti s
tin thn ca mnh, chng c g quan trng hn l{ bit r ngi ta c xc cm su sc no
i vi cng vic v{ thay i no lm cng vic c va hn.
Mt s l do na khin cho nng lc xc cm mi ngy tr nn quan trng hn trong i

sng ngh nghip; l{ ci li m{ ngi ta thu c t s ng dng tr tu xc cm khc
nhau: nng lc din t s than phin ca mnh di hnh thc ph phn c hiu qu, nng
lc to ra mt khng kh trong s khc nhau l li th hn l{ ngun gc va chm, v tnh
hiu qu trong vic s dng cc h thng.
t s ph ph|n ln trc ht.
Mt k s th{nh tho chu trch nhim v mt n pht trin phn mm, ~ trnh b{y
kt qu lm vic my thng tri vi gi|m c. ng ta c mt t cng t|c gip v sau
nhiu tun l lm vic cng thng, t cng tc ny ly lm t ho v kt qu ca mnh. Sau
khi trnh b{y xong, gi|m c hng sang ngi k s v{ hi bng ging chm chc: "Anh
nm m {? Bn gii trnh ca anh khng ng quy tc. Ti khng ng ".
Trong hai tun l sau , ngi k s vn b m nh bi nhn xt ca gi|m c. Chn

chng v suy sp, ng ta chc rng ngi ta s khng bao gi giao cho mnh n quan
trng no na v{ ng ta ngh ti vic t chc, tuy rt thch lm vic trong doanh nghip.
Cui cng, ng ta gp gi|m c v nhc li cuc hp kia vi nhng li ph phn khin

ng ta mt tinh thn. Ri ng nu ra cu hi ~ c cn nhc cn thn: "Ti tht cha hiu
c r ca ng l g. Ti cho rng mc ch ca ng khng phi ch l lm cho ti bi
ri; chc ng c mc ch kh|c na?".
Gi|m c ly lm kinh ngc: ng ta khng th tng tng c nhng nhn xt ca

mnh, m{ i vi ng ta tht ra ch l my cu ni bt cht, li c hu qu nh vy. Trn
thc t, ng ta cho rng n phn mm ny rt ha hn, nhng phi lm li. ng ta hon
ton khng mun ni rng n ny v gi tr. V ng ni thm: "Ti tht tnh khng bit
li ni ca ti tn nhn n th v{ ~ ng chm n mi ngi". V{ sau , ng ta xin li.
Ph phn l nhim v quan trng nht ca nhng ngi l~nh o. Th nhng l{

nhim v h e ngi nht v h thng trnh n nht. Ging nh v gi|m c kia, qu nhiu
ngi l~nh o khng lm ch c ngh thut feed - back (|p li) Thiu st ny buc
phi tr gi; ging nh sc kho xc cm ca mt i v chng ph thuc v{o nng lc din
t s ca thn ca hai bn, hiu qu, s hi lng v hiu sut ca mi ngi trong cng vic
cng ph thuc vo cch h c nhc nh v nhng vn |ng lo ngi. Tht vy, cch
a ra nhng s ph phn v cch mi ngi cm nhn chng l{ iu ch yu lm cho h

cm thy hi lng hay khng vi cng vic ca mnh, vi ng nghip v vi nhng ngi
h phi bo co cng vic ca mnh.
Ti sao li khng th ng vin mt ngi n{o ?
Nhng s ph ph|n thng mang hnh thc cng kch c| nh}n thay v a ra nh vn
cn gii quyt. Theo mt ngi l{m t vn, mt trong nhng hnh thc thng thng nht
ca s ph phn tiu cc l bung ra nhng li nhn xt ct ln nh: "Anh ta gim chn ti
ch y", vi ging ni c quyt, chm chc hay bc bi, khin ngi ta khng th |p li
c v khng gi ra kh nng ho{n thin n{o. Ngi b ph phn gi th|i bt lc v on
gin. V mt tr tu xc cm, nhng ngi ph ph|n thng khng bit ti xc cm do h
gy ra vi ngi kia, cng nh ti nhng hu qu tn ph ca xc cm y i vi ng c,
s nhit tnh lm vic v s t tin ca ngi b ph phn.
Theo mt nghin cu 108 ngi l~nh o v nhn vin, nhng ph phn vng v
thng a ti s mt tn nhim, xung t c nhn v tranh chp v quyn hnh v tin
cng.
Nhiu ngi l~nh o d d{ng a ra ph ph|n nhng li hn ch v li khen, v{ ngi

di quyn h c cm gic rng ngi ta ch nhn xt cng vic ca h khi gp chuyn trc
trc. Hn na, mt s ngi l~nh o khng h a ra nhn xt nh nht no trong nhng
thi k di. "Nhng vn trong cng vic ca mt nhn vin khng xut hin ngy mt
ngy hai; chng pht trin t t theo thi gian", nh tm l hc J.R.Lacson nhn xt. "Nu
ng ch khng nhanh chng ni ln nhng g mnh ngh, th s tht vng ca ng ta c dn
dn tch t li. ri ng{y n{o ng ta ni o| ln. Nu ng ta a ra nhng ph bnh
sm hn, th nh}n vin ~ c th sa cha c ri. Rt nhiu ngi a ra li ph phn
lc mi c|i ~ xu i, lc qu| tc gin khng t kim ch c. Chnh lc s ph phn
vi ging chm chc hay k l di dng chuyn |ng ch tr|ch ~ c km gi t lu, tr nn
t hi nht. Nhng s tn cng ny bao gi cng quay li chng bn th}n mnh. Chng c
cm nhn nh s lng nhc v gy ra s gin d. l{ c|ch ti t nht thc y ai ".
Ngh thut ph phn
Th nhng, c c|ch kh|c l{m iu .

Mt s ph ph|n kho lo l{ thng ip hu ch nht m mt ngi cp trn c th a

ra. Mt s ph ph|n ng nhn mnh ti nhng g mt ngi ~ l{m c v nhng g anh
ta cn l{m c hn na. Nh Larson ni: "|nh gi| ngi n{o l{ ng ngn hay bt ti,
l{ khng hiu g. Bn buc anh ta phi t v v anh ta khng th nghe theo nhng gi
ci thin tnh hnh". Li khuyn ny ging ht nh li khuyn i vi nhng cp v chng
v cch th hin s ca thn ca h.
Cn v ng c, th khi ngi ta thy r rng nhng tht bi ca mnh l do s bt lc

khng th cu v~n c, h lin mt hy vng v s khng c gng na. Lng tin cn bn
a ti th|i lc quan cho rng tht bi bt ngun t hon cnh c th thay i c.
Harry Levinson, mt nh phn tm hc l{m t vn, ~ a ra li khuyn sau }y v ngh

thut ph phn gn cht vi ngh thut ca ngi:
- Hy tht c th: Hy chn mt s c c tc dng pht hin, vn then cht phi gii
quyt, nh s bt lc v vic thc hin nhim v n{o . Ngi ta thng b mt tinh thn
khi nghe ni mnh ~ l{m hng "mt c|i g " m{ khng ch ra cch sa cha. Do , h~y
tht c th, gii thch cho mt ngi nhng g anh ta lm tt, nhng g anh ta lm hng, v
c|ch n{o thc hin tt hn. ng ni loanh quanh, nc i hoc lng vng; iu ch
l{m cho thng ip b ri.
- a ra gii php: S ph phn phi m ra kh nng hay la chn m{ trc anh ta

cha bit, hoc ch t cng l{m cho ta cm thy thiu st m anh ta phi ch ti nhng n
phi mang theo gi v cch gii quyt cc vn ny.
- Hy ni trc tip: Ph ph|n cng nh khen ngi, s rt hiu qu khi ni thng. Nhng
ngi khng bit ph phn hay khen ngi thng mun lm nhim v y d d{ng hn bng
cch ni c khong cch, chng hn qua mt phiu lao ng. Nhng iu l{m cho s giao
tip tr th{nh phi c| nh}n v{ khng ngi tip nhn c cch tr li hoc gii thch.
- Hy nhy cm: Cn phi t ra ng cm, cm nhn c t|c ng ca nhng g mnh

ni v{ c|ch ni . Levinson nhn mnh, nhng ngi l~nh o t ng cm thng c xu
hng bung li ph phn gy tn thng, nht l{ ch nhn vin ca h. Rt cuc,
nhng s ph phn y c kt qu tiu cc: thay v tm kim h{nh ng sa cha, chng to
ra hiu qu ngc li: ngi b ph phn cm thy on gin v chua xt, t t mnh vo th
th v gi khong cch.
Levinson cng a ra nhng li khuyn cho ngi tip nhn ph phn. Mt trong nhng
li khuyn y l coi s ph ph|n nh thng tin qu gi| gip mnh ho{n thin, ch khng
phi nh s cng kch c nhn. Mt li khuyn kh|c l{ khng nn c th|i phng v m
phi gnh ly trch nhim ca mnh. Nu gp phi trng hp qu kh chu, th tt hn,
nn yu cu hon li vic tranh lun, c thi gian "tiu ha" cc nhn xt v{ bnh tnh
li phn no. Cui cng, ng khuyn nn coi s ph ph|n nh c hi cng nhau tm cch
gii quyt vn .
Lm th no thch nghi vi s khc bit
Sylvia skeeter l mt ph n khong 30, cu s quan qu}n i, trng nhm mt hiu n

thuc dy chuyn Denny's Columbia, Nam Carolin. Mt bui chiu vng khch, mt nhm
ngi da en, mt mc s, mt ph mc s v{ hai ngi ht nh th i qua }y v{o n v{
phi ngi i mt lc l}u, nhng c|c c phc v khng thm m xa ti h. Skeeter nh li:
"Tay chng hng, cc c phc v ny nhn h bng con mt khinh mit, ri li i c~i c nhau
nh th h khng c }y".
Phn n, b cnh co cc c phc v v phn nn vi vin qun l, ng ta xin li v cch

i x y v{ ni: H c nui dy th . Ti chng bit lm th no c". Skeeter t chc
ngay lp tc; b{ cng ngi da en.
Nu }y l{ s c c bit, th c th khng ch ti nhiu l{m g. Nhng Sylvia Skeeter

thuc h{ng trm ngi ~ tng chng kin th|i phn bit chng tc ca nhn vin dy
chuyn Denny's. Sau mt v xt x cng ty n{y nh}n danh h{ng nghn ngi da en, nn
nhn ca nhng v lng nhc nh vy, Denny's buc phi np pht 54 triu la v{ phi
xin li cng ng da en.
S phn bit chng tc y l{ do nh kin ph bin rng ri trong dy chuyn Denny's,

c bit l{ trong ban gi|m c v qun l rng kh|ch h{ng da en g}y t|c hi cho vic kinh
doanh. Sau v xt x, tt c nhng nhn vin, nht l{ gi|m c, phi i d nhng bui ging
v s khc bit do kh|ch h{ng a chng tc em li.
S tht |ng bun l k thc tp "{o to v s khc bit" ch di c mt ngy hay mt

bui cui tun, khng lay chuyn nh kin chng tc. |nh gi| xem nhng g c
th l{m c, nn bt u bng cch tm hiu bn cht su xa ca nh kin l g.
Ngun gc ca nhng nh kin
Nh tm thn hc, b|c s Vamik Volkan nh li cuc sng ca ngi dn Th Nh K

Chypre, vo thi ngi Th v{ ngi Hy Lp cn tranh chp hn o ny. Khi cn b, ng
~ nghe ni rng c|c gi|o trng t mt ci vng vo tht lng ca h mi ln h bp c
mt a tr Th Nh K. ng nh li ging ni khinh mit ca nhng ngi k vi ng v
chuyn ngi Hy Lp n tht ln, mt con vt m{ ngi Th Nh K ca ng coi l bn thiu,
khng th n c. Hin nay, Volkan ang nghin cu v xung t tc ngi. ng dng k
c thi th u ca mnh ch ra rng hn th gia c|c nhm ~ c lu gi l}u i, mi
th h mi li thm su chng. V mt tm l, ci gi phi tr cho s trung thnh vi mt
nhm l c cm i vi mt nhm khc, nht l khi c hai nhm c qu kh him khch lu
di.
nh kin l s tp luyn xc cm c t rt sm, iu khin cho vic loi b chng,

ngay c ngi ln cng tr nn rt kh. Nhng xc cm gn vi nh kin ~ hnh th{nh
trong thi th u, trong khi nhng nim tin bin minh cho chng n mun hn, nh{ t}m l
hc Thomas Pettigre gii thch, ng l{ ngi nghin cu vn ny t nhiu thp k nay.
V sau, ngi ta c th mun t b nh kin ca mnh, nhng thay i nhng nim tin tr
tu th d hn thay i tnh cm su sc ca mnh. Chng hn, nhiu ngi min Nam Hoa
k th l vi ti rng, tuy h khng cn nh kin i vi ngi da en na, nhng h vn
hi rt li trc khi bt tay b. Cm gic y l{ t{n d ca nhng g h hc c khi h cn
nh".
Khng dung th
Nu vic loi b nhng nh kin n s}u v{o u c con ngi tht khng d dng, th
vic lm cho h c th|i kh|c i vi chng l{ iu d l{m hn. Chng hn, Denny's,
thay v t chc cc cuc tho lun, tt hn l{ thay i trit nhng gi tr ca nhm, t
trn xung di, bng cch chp nhn th|i kin quyt i vi mi hnh vi phn bit i
x. C th iu khng xo| b c nh kin, nhng nhng hnh vi ny c th b km
nn nu khng kh chung tt ln. Nh mt ngi l~nh o ca IBM ni: "Chng ti khng

dung th cho bt c s lng m v s s nhc no: Tn trng c| nh}n l{ iu ct yu trong
vn ha ca IBM".
Nu nghin cu v c|c nh kin gip ta hiu r hn, th iu nn lm l phi lun lun

chng li th|i lng m hay ph ri. Mt nghin ca ~ cho thy, khi cc thnh vin trong
mt nhm ni li bng gi theo ch ngha chng tc, th ngi khc rt d bt chc theo.
Ch cn ta t co hay bc b cc thnh kin, chng s nht i, cn nu ta b qua ngha l{
dung tng chng.
Mt khc, tr tu xc cm rt qu gi v n khng ch chng li nh kin hiu qu m cn

a ra ph|n quyt vo thi im thch hp. Nhng nhn xt v cc vn ny, ging nh
mi s ph ph|n thch |ng, phi c a ra t nh, sao cho ngi nghe khng cm thy
mnh b cng kch. Nu mi ngi ng x t nhin nh vy, hoc hc cch l{m c iu
th s c thuc loi ny chc chn s t xy ra hn.
Tm li, u tranh chng nhng biu hin ca nh kin th d hn l{ tn cng chng

trc tip bi cc khun mu thng c hu v bin i rt chm. Thc t cho thy, nn
thay i chun mc ca mt nhm i vi biu hin ca nh kin hay quy nhiu. iu
quan trng l{ l{m sao c tp th thc c rng th|i phn bit v quy nhiu l
khng th chp nhn v dung th c. Tuy nhin, bn khng th d dng "nh bt" nh
kin ~ n s}u bm r trong mt sm mt chiu.
Mc du vy, do c|c nh kin thuc loi luyn tp xc cm nn ngi ta c th tp i tp

li d mt nhiu thi gian. Nu nhng nhm ngi thuc cc nn vn ha kh|c nhau gi
c bu khng kh th}n tnh v{ thng xuyn c gng i ti mc ch chung th chc
chn s c kt qu tt p y hy vng.
S khn kho v t chc v IQ ca nhm
Peter Drucker, ngi rt thng tho v th gii kinh doanh l{ ngi ~ a ra thut ng
"lao ng tri thc". ng nhn mnh rng: Do nhng ngi ny c k nng chuyn mn ha
cao nn nng sut ca h ph thuc vo s phi hp ca chnh h vi c nhm m h tham
gia. Drucker lu rng, ngi ta lun lm vic cng nhau nhng vi s chuyn mn ha tri
thc, "ng{y nay n v lm vic theo nhm nhiu hn l{ c| nh}n". iu khin ngi ta
ngh rng trong nhng nm ti, tr tu xc cm ng{y c{ng c |nh gi| cao trong th gii
lao ng.
Mi khi ngi ta hp li cng nhau cng tc, d l trong mt cuc hp bn k hoch

gia ban l~nh o hay trong t ch to sn phm n{o , c th khng nh rng h c mt
ch s IQ tp th, tc l tng tt c t{i nng v{ k nng ca nhng ngi tham gia. V gi tr
cng vic c quyt nh bi trnh IQ tp th . R r{ng yu t quan trng ca tr tu
tp th khng phi l trung bnh cng ca IQ c| nh}n theo ngha quy c ca thut ng m
n ph thuc vo tr tu xc cm. im then cht ca IQ tp th cao l s ha hp x hi.
Chnh s ha hp y s gip mt nhm lm vic hiu qu v thnh cng, trong khi nhm
khc ch t c kt qu km hn d h c t{i nng v{ k nng ngang nhau v cc mt cn
li.
Quan nim "tr tu tp th" bt ngun t Robert Sternherg v Wendy Williams ti Yale,
h chnh l{ ngi ~ tm hiu xem ti sao mt s nhm li lm vic hiu qu hn c|c nhm
khc. Khi nhiu ngi lm vic thnh nhm, mi ngi s ng gp mt hoc vi kh nng
n{o , chng hn nh kh nng din t, sng to, ng cm hoc kh nng am hiu k
thut. V{ nhm c th km "thng minh" hn nu s vn hnh ca n khng cho php
nhng thnh vin chia s t{i nng ca h.
Nhn t quan trng nht mt nhm lm vic hiu qu l kh nng c|c th{nh vin to
ra trng thi ha hp ni b. iu ny s khin cho h cng hin ht mnh v thnh tch
chung ca nhm c{ng tng ln nu c th{nh vin c bit t{i nng v{ gi{u s|ng to. Ngc
li, cc nhm c nhiu lng cng, bt ng quan im do tranh chp, th ght hay biu hin
s hi hoc tc gin, th cc c nhn khng th cng hin ht mnh.
Ngy nay, trong cng vic ca mi ngi, nhiu nhim v c thc hin ph thuc vo
kh nng s dng mng li khng chnh thc t c|c ng nghip, trong mi ngi c
th nhn c s gip t nhng thnh vin khc nhau trong mng li. iu ny cho
php to ra cc nhm thch hp vi thnh phn bao gm nhng ngi t{i nng v{ th{nh
tho nht. Nng lc s dng mng li ca cc thnh vin trong nhm - thc ra l bin n
thnh mt nhm tm thi thch hp - l nhn t quyt nh thnh cng trong cng vic.
Chng ta hy ly cuc nghin cu ti phng th nghim Bell gn Princeton, mt trong

nhng b cha cht xm ni ting nht dnh cho cc thnh vin gii nht lm v d. Cc k
s v{ c|c nh{ khoa hc lm vic }y u c IQ cc k cao. Trong , mt s tr thnh
nhng "ngi t ph", trong khi nhng ngi khc ch t c kt qu mc trung bnh.
S khc nhau gia nhng "ngi t ph" v nhng ngi cn li khng phi do IQ ca h
trng i hc m l do IQ xc cm ca h. Nhng ngi n{y c ng c l{m vic tt hn
v bin nhng mng li khng chnh thc ca mnh thnh nhng nhm lm vic thch
hp. Do , h lm vic d d{ng hn v h ~ d{nh thi gian to dng cc mi quan h
tt vi nhng ngi m h c th cn ti trong thi im kh khn. Nh vy, h ~ tm
c phng ph|p to ra nhm ph hp.
Nhng mng li khng chnh thc n{y c bit hu ch trong trng hp xy ra cc s

c bt ng. Mt cng trnh nghin cu v nhng mng li ny cho bit: "T chc chnh
thc c thit lp khc phc nhng vn d d kin. Chnh nhng lc ny sinh kh
khn th c|c t chc khng chnh thc mi nhp cuc. Mng li lin h x hi phc tp y
c dt ln mi khi c|c ng nghip thng bo cho nhau v dn dn to thnh cu trc n
nh k l. Vi tnh linh hot cao, cc mng li khng chnh thc hot ng theo ng
cho v{ theo hnh elip, vt qua chng ngi hon thnh cng vic".
Phn tch t m v cc mng li khng chnh thc cho thy chng gm t nht ba loi:
mng li thng bo (ai ni vi ai), mng li gi|m nh (hi kin ai) v cc h thng tin
cy. Nu ai l{ ht nhn quan trng trong mt mng li am hiu th iu c ngha l{
ngi y ni ting, rt gii v k thut v{ c hi thng tin ca h rt cao. Nhng ngi gii
nht ca mt t chc thng l{ ngi to c cc mi lin kt cht ch vi tt c cc mng
li, d l{ mng li thng b|o, gi|m nh hay tin cy.
Ngoi vic lm ch c cc mng li c bn ny, s thnh tho v mt t chc ca

nhng "ngi t ph" cn mang hnh thc kh|c, l{ nng lc xem xt mi th t con
mt ca ngi khc - ng nghip hay kh|ch h{ng, nng lc xut hp t|c tr|nh c
nhng xung t. cn l{ vai tr h{ng u ca h trong vic t ti s ng thun v c ti
thuyt phc ca h. Tt c phm cht ny bt ngun t tr tu x hi. Bn cnh , nhng
"ngi t ph|" cn c nng lc khc na, h bit nm quyn ch ng, h thch gnh vc
nhng trch nhim vt qu kh nng ca mnh v bit t qun, ngha l{ h c nng lc t
chc thi gian v hon thnh nhim v m ngh nghip t ra. Nh vy, nhng t{i nng n{y
cng l{ "din mo" khc nhau ca tr tu xc cm.
Cc cuc iu tra v nghin cu c tin h{nh ~ chng minh rng: Tr tu xc cm s

ngy cng tr nn quan trng trong cng vic nhm, gip mi ngi cng nhau hp tc v
ng thi gip ngi khc hc cch lm vic c hiu qu hn. Vn tr tu v cng vic da
vo tr thc ang ng vai tr ng{y c{ng quan trng trong cc doanh nghip. Thng qua ci
tin cch lm vic chung vi nhau, ngi ta ang n lc lm tng thm vn cht xm v
c th gi{nh c li th cnh tranh quyt nh. Mun pht trin thnh vng ch khng
phi ch l tn ti, cc doanh nghip cn phi lun trau di tr tu xc cm tp th ca mnh.
Chng 11. Tinh Thn V Y Hc

- Tha bc s, ai dy bc s tt c nhng iu ?
Ngay lp tc, bc s ni:
- l s ngho kh
- Albert Camus
Ti tm n b|c s ca mnh khi thy hi au bn. Mi c|i u bnh thng, nhng mt

xt nghim ~ ph|t hin ra vt m|u trong nc tiu ca ti.
"Ti mun ng hy ti bnh vin lm phn tch, xt nghim b sung... chc nng thn, t
bo hc...".
Ti khng bit sau b|c s cn ni g na. Khi nghe thy cm t "t bo hc": u c ti
~ ri ln. Nhng cu hi v t bo hc v{ ung th |m nh ti.
Ti khng nh c th li gii thch ca b|c s. Tuy khng phc tp lm song b|c s cng
phi ni i ni li ba bn ln. T bo hc - u c ti khng ri khi cm t y c na.
n gin thi m sao khin ti c cm gi|c nh va mi b mt n tri gi|ng v{o ngi.
Ti sao phn ng ca ti li d di nh vy? B|c s ca ti ch mun t ra chu |o v{

thnh tho thi m; ng ch ni ti nhng iu cn thn trng trc khi chn o|n. Kh
nng c ung th ht sc nh. Nhng nhng li l y chng ch g i vi ti c. x s bnh
tt, xc cm ng tr tt c v ni lo s th n giu trong ngh cht n u tin. Nu chng
ta d b tn thng v t}m l khi chng ta au m, th l{ v s d chu v tinh thn phn
no da vo o tng cho rng chng ta khng th b tn thng. Bnh tt - khi nghim
trng - ph v o tng , i ngc li vi tin cho rng th gii c nhn chng ta tht
vng chc. Bng nhin, chng ta cm thy mnh yu i, bt lc v d b tn thng.
Vn xut pht t c|c b|c s, do h ch trng ti trng thi th cht ca bnh nhn nn
nhiu khi khng quan tm ti phn ng xc cm ca ngi bnh. S dng dng i vi tm
l ca bnh nh}n ~ cho thy trng thi xc cm ca c nhn c th nh hng ln ti kh
nng tn thng do bnh tt cng nh ti qu trnh cha tr. Trong thc tin, y hc hin i
nhiu khi thiu i tr tu xc cm.
Bnh nh}n thng ch i v hy vng kt qu tt khi gp cc n y t| hay b|c s; nhng

nu nhng cuc gp y khng |p ng c iu , h s ri v{o tuyt vng. Nghch l l
nhng iu tr li thng vi vng v dng dng vi s tuyt vng y. Trn thc t cng c
nhiu n y t| v{ b|c s bit thng cm, dnh thi gian trn an v thng bo cho h v
tnh trng bnh tt km theo phng ph|p cha tr cn thit. Nhng sau , rng buc v
quy ch ng{y c{ng l{m cho b|c s iu tr khng nhn thy c tnh d tn thng ca
ngi bnh, hoc cho ngi bnh c cm gi|c l{ nh}n vin iu tr khng c thi gian
quan t}m n h. ng trc thc t kh khn ca h thng y t t di uy quyn ca cc
nh qun l, mi c|i dng nh tr nn nghim trng hn.
Ng{y nay, ngi ta khng nh trn c s khoa hc rng, c th tng thm hiu qu y hc
giai on phng nga cng nh giai on cha tr bng c|ch chm sc bnh nhn c v
th cht v xc cm. Tuy nhin, khng phi trong trng hp n{o hay cn bnh n{o cng
th, nhng nu xem xt k nhng d kin ~ c tng kt t h{ng trm trng hp,
ngi ta thy a phn hiu qu cha tr tng ln khi t|c ng ti trng thi xc cm ca
bnh nh}n, nh l{ b phn hp thnh ca thc tin y hc trong tt c c|c trng hp
bnh nng.
Xt v mt lch s, y hc hin i t t cho mnh s mnh cha bnh, nhng n li coi

thng mt xc cm - ngi bnh chin u vi bnh tt ca mnh nh th no. Do chp
nhn quan nim ny, bnh nh}n cng "v tnh" tham gia v{o h{nh ng lng l y, tc l
khng ch trng ti vic h phn ng nh th no v mt xc cm i vi vn bnh tt
ca mnh, hoc cho rng phn ng ca h khng quan h g ti vn bnh tt. Th|i y
li c cng c bng m hnh y hc hon ton t b quan nim cho rng tinh thn c th
nh hng ti c th.
kha cnh khc, c quan nim cho rng, ngi ta c th t cha c bnh tt, ngay c
nhng bnh tt nguy hi nht, ch bng cch gi mt trng thi tinh thn lc quan, suy ngh
theo li tch cc hoc t coi mnh phi chu trch nhim v bnh tt ca mnh. Li ngh khoa
trng y s duy tr s ln ln v sai lm v mc nh hng ca tm thn i vi bnh
tt, khin cho ngi ta i khi cm thy mnh l th phm gy ra bnh tt ca mnh, ging
nh du hiu ca s bt lc tinh thn.
Tinh thn ca c th: Cc xc cm nh hng ti sc kho nh th no?
Nm 1974, mt nghin cu ~ c tin hnh ti trng i hc Rochester, h ~ v li

bn sinh hc ca c th. Nh tm l hc Robert Adler pht hin ra rng, ging nh b
no, h thng min dch c th hc c. thc s l c sc bi ti thi im , quan
nim thng tr l ch c b no v h thn kinh mi thay i c ng x ca chng theo
kinh nghim. Pht hin ca Adler ~ kch thch nhng nghin cu lm sng t v s cch
thng bo gia h thn kinh trung ng v{ h min dch, tc l nhng con ng sinh hc
lm cho tinh thn, cc xc cm v{ c th khng tch khi nhau, chng ha quyn, an xen
nhau rt phc tp.
Th nghim ca Adler c tin hnh trn nhng con chut phng th nghim, ng cho
chng ung th thuc dit cc t bo T nhn to trong mu - cc t bo ny c chc nng
chng li bnh tt. Cht n{y c pha vi nc ng loi saccharin ri cho chut ung.
Adler pht hin ra rng nu ch cho chut ung dung dch saccharin m khng c thuc tr
dit kia th s lng t bo T vn gim i n mc chut b bnh v cht. H min dch ca
chng ~ hc c cch dit t b{o phn ng vi nc ng, m theo quan nim khoa
hc thi by gi, iu khng th xy ra.
Theo Francisco Varela, mt nh nghin cu v sinh hc thn kinh trng i hc Bch

Khoa Paris, h min dch l "b no ca c th". Chnh n cho php x|c nh cn tnh ca c
th, cho php phn bit "ci ta" vi "ci khng phi ta". Nhng t bo min dch lu thng
trong mu qua kho c th, chnh v th, trn thc t n tip xc c vi tt c cc t bo
kh|c. i vi t bo m chng phn bit c th chng s b qua, ng thi s tn cng
nhng t bo chng khng nhn ra. S tn cng y bo v chng ta chng li virus, vi khun
v{ ung th, hoc nu nhng t bo min dch y khng nhn ra c mt s t bo ca c
th, th chng li gy ra nhng bnh gim kh nng min dch nh: chng d ng hay lupus.
Trc khm ph ca Adler, hu nh tt c cc nh gii phu, b|c s v{ c|c nh{ sinh hc u
cho rng b n~o (cng nh nhng s ko di ca n qua h thn kinh trung ng) v{ h
thng min dch l hai thc th tch ri nhau, khng nh hng n nhau. Khng c con
ng no lin kt cc trung tm ca b no ph trch theo di xem nhng vng tu xng
sn sinh ra t b{o T. t ra ngi ta ~ ngh nh vy t mt th k nay.
T khi c khm ph ca Adler, cch nhn mi v nhng lin h gia h thn kinh v h
min dch ~ xut hin. Mn hc tm thn - thn kinh - min dch (PNI) ~ tr thnh b
mn y hc mi nhn.
Cc nh nghin cu ~ kh|m ph| ra rng c rt nhiu s gi ha hc hot ng ch yu

trong b no v h min dch trong nhng vng ch huy xc cm. Nhng bng chng thuyt
phc nht v s tn ti ca mt con ng th cht cho php cc xc cm c nh hng
trc tip ti h min dch ~ c David Felten, mt ng nghip ca Adler, a ra. ng
nhn xt rng cc xc cm c t|c ng quan trng ti h thn kinh thc vt - iu tit tt c
cc chc nng hu c v thc - tit insulin, huyt |p ng mch v.v... Sau , Felten ~
kh|m ph| ra im gp nhau m h thn kinh thc vt lin lc trc tip vi t bo v
i thc bo, nhng t bo ca h min dch.
Khng nhng h thn kinh c ni lin vi h min dch m{ n cn ng vai tr ch

yu trong hot ng ca h min dch.
Khi b stress th cc cm xc v h min dch ni vi nhau thng qua con ng c to

ra bi cc hoc-mn. Cc catecholamines (epinephrine v norepinephrine, cn gi l
adrenaline v noradrenalin), cortisol, prolactin v cc opiace t nhin nh bta - endorphin
v enkephalin, tt c u c tit ra trong trng hp b stress. Nhng hoc-mn ny c
t|c ng quan trng ti t bo min dch. Cc mi lin h y rt phc hp, nhng nh
hng ch yu ca chng nh sau: khi nhng hoc-mn ny chy dn trong c th, chng
c ch chc nng ca cc t bo min dch stress xo b khng min dch, tm thi trong
khong thi gian n{o , c l tit kim nng lng, nhm u tin nhng hon cnh
khn cp trc mt mang tnh cp b|ch hn xt v mt sng cn. Nhng nu stress qu
mnh v qu di, s khng c y cng c th tr thnh bn vng.
Ngi ta ngy cng pht hin thm c nhng mi lin kt mi gia b no, h tim
mch v h min dch - trong khi c|ch }y cha l}u, ngay c tng v s tn ti ca chng
cn c v kh tin.
Xc cm c hi: Nhng d kin lm sng
Bt chp nhng d kin ny, nhiu b|c s - thm ch phn ln trong s h - vn cha chu
chp nhn rng xc cm ng mt vai tr lm sng kh ln. L do h a ra l{: Nu ~ c
nhiu nghin cu chng minh rng stress v cc xc cm tiu cc lm yu i |p ng min

dch th bin ca nhng thay i y khng phi bao gi cng r r{ng lm bin i
r rt trng thi lm sng ca i tng.
Tuy nhin, ngy cng nhiu b|c s tha nhn tm quan trng ca cc xc cm trong y
hc. B|c s Camran Nezhat - mt b|c s phu thut xut sc, chuyn v ni soi ph khoa,
khng nh: "ng trc ca phu thut phc tp, nu bnh nhn khng mun tin hnh, ti
s hu ca phu thut y". L do tht n gin: hong ht v lo s l{m tng huyt |p, tnh
mch gin ra v sc p s lm cho mu chy nhiu hn khi chng b con dao m ca ngi
phu thut ct t. S chy mu qu mc l bin chng |ng ngi nht ca phu thut,
thm ch i khi dn n ci cht.
Ngoi nhng nhn xt trn, tm quan trng lm sng ca xc cm ng{y c{ng c th

hin r. Nhng d kin c sc thuyt phc nht c rt ra t cuc phn tch quy m ln,
kt hp vi kt qu ca 101 cuc nghin cu trn h{ng ng{n ngi. N xc nhn rng:
nhng xc cm tiu cc c hi cho sc kho mc n{o . Vi nhng ngi thng lo
hi kinh nin, qua nhng thi k bun ru ko d{i, thng xuyn cng thng, d gy hn v
t ra nghi ng hay th th|i qu|, th nguy c mc bnh nhiu gp hai ln - nht l cc bnh
v hen suyn, vim khp, au u, lot d dy v cc bnh tim. Do , xc cm tiu cc l
nhn t nguy him, ging nh nhim c thuc l hoc nh t l cholesterol cao i vi
bnh tim mch; ni c|ch kh|c, l{ nguy c nng i vi sc kho.
Thc t cho thy, nh hng mnh m ca xc cm i vi sc kho rt khc nhau. Xem

xt cn thn nhng d kin c lin quan ti cc xc cm tiu cc, c th nht l gin d, lo
s v suy sp s cho thy r hn t|c ng ca chng v mt y hc l{ nh th no, d cho cc
c ch sinh hc vn cha tht r rng.
Khi gin d tr thnh t st
Mt ngi cho bit: C|ch }y t l}u, chic xe ca anh ta gp trc trc do mt tai nn nh
v{ n ~ l{m anh ta lin tip gp nhng rc ri khc nhau. Sau nhiu ln trao i th t vi
nh bo him, cng nh qua nhiu ln sa cha khng ng ti nhng hiu cha xe khc
nhau, anh ta ~ phi b ra ti 800 la. khng phi l do li ca anh ta nn anh ~ rt
bc tc v cui cng phi bn tng chic xe i v trng n tht xu x sau bao ln chp v".
Nhiu nm sau, mi ln nhc n chuyn l{ mt anh ta ti li v phn n.
Cu chuyn ny ly t nghin cu v s gin d nhng ngi mc bnh tim c thc

hin ti trng i hc Stanford. Tt c nhng i tng nghin cu ~ tng mt ln ln
cn au tim, v{ vn t ra l c phi s gin d s nh hng ti tim h khng. nh
hng ny tht r r{ng: trong khi c|c i tng k li s c khin h gin in ln, th
lng m|u bm ca tim mt i 5% hiu sut. mt s ngi, s st gim y ti 7%, thm
ch hn na. Tnh trng n{y c c|c b|c s khoa tim coi nh du hiu ca chng thiu mu
cc b c tim.
Khi k li s c bc mnh, cc bnh nhn khng nh rng h cm thy tc gin t hn hai

ln so vi lc xy ra s c. Nh vy, tim h ~ phi chu ng th th|ch gay go hn nhiu.
Quan nim c cho rng nhng ngi thng xuyn chu sc p d b mc chng au tim
hn l{ sai, nhng n ~ a ti pht hin khc, chnh l s i ch gy nguy him cho h.
Phn ln d kin v s i ch c ly t nghin cu do b|c s Redford Williams tin

hnh ti trng i hc Duke. Williams ~ chng minh tnh kh gin d d a ti ci cht
sm hn so vi nhng nhn t nguy him nh chng nhim c thuc l, huyt p cao hay
t l cholesterol khng thch hp. Nhng pht hin ca b|c s John Barefoot ti trng i
hc Carolin Bc cho thy nhng ngi au tim chp X quang mch th kt qu ca trc
nghim v tnh i ch c quan h vi phm vi v mc nghim trng ca bnh.
Tt nhin, khng ai khng nh rng ch s gin d cng gy ra bnh; n ch l mt

nhn t. Peter Kaufman, trng khoa y hc ng x thuc Vin nghin cu quc gia v tim,
phi v mu, gii thch: "Chng ta vn cha th x|c nh c c phi gin d v{ i ch
ng vai tr nh}n qu trong s xut hin ca bnh ng mch vnh hay khng, v c phi
chng lm bnh ny nng thm khi n ~ r r{ng, hay ng thi c c hai. Nhng chng
cng cho thy r, khi mt chng trai hay c gi 20 tui d ni gin th mi cn gin y t
tim h vo th thch, do nhp tim v huyt |p tng ln. Nu iu lp i lp li, n c th
a ti nhng "tn hi", ch yu v s chy mu ri lon trong ng mch vnh theo mi
nhp tim, c th gy ra nhng nt v rt nh mch, to thnh mt mng trn . Nu nhp
tim v huyt |p cao hn mc bnh thng do bc bi ngi hn 30 tui th nhng mng

ny c th tch li nhanh hn, v{ do , a ti chng bnh ng mch vnh".
Khi bnh tim pht trin, c ch do gin d to ra s gy hi cho tim, ging nh nh

hng ca nhng k c khng vui i vi ngi mc bnh tim cho thy. Chng hn, nghin
cu trn 1012 ngi ~ tri qua mt cn au tim v{ c theo di trong 8 nm sau , cho
thy nguy c b cn au tim th hai cao hn nhng ngi c th|i i ch v gy hn
nht lc u. nhng ngi d bc tc nht, nguy c cht v chng tim cao gp 3 ln so vi
nhng i tng c tnh kh im tnh. Nguy c n{y cao gp 5 ln khi t l cholesterol ca
h kh cao.
Theo cc tc gi ca nghin cu ny, c th khng phi ch s gin d l nhn t gy

nguy him cho tim m{ ni ng hn, xc cm tiu cc mnh, d l xc cm g, cng dn n
hu qu gy ra nhng cn kch pht ca cc hoc-mn gy stress. Tuy vy, nhng hu qu
ca s gin d i vi tim c xc nhn r nht v mt khoa hc. Trong mt nghin cu
c trng Y khoa Harvard thc hin, ngi ta yu cu hn 1.500 ngi, m t trng thi
xc cm ca h trong vi gi trc khi ln cn au tim. Kt qu cho thy, nguy c tim tm
thi ngng p sau cn gin d cao gp hai ln nhng ngi ~ mc bnh tim; thi k
nguy kch ko di 2 gi.
iu ny khng c ngha l{ phi nn cn gin khi c l do thch |ng. Ngc li, ngi ta
c th tin chc rng, nu hon ton bp nght cn gin trong s kch ng lc th iu
ny s l{m tng ri nhiu th cht v c th g}y ra cn kch pht huyt p. Williams gii
quyt nghch l ny bng cch kt lun, vic bc l s gin d ca mnh khng quan trng
bng n c tnh cht mn tnh hay khng. Thnh thong ni nng khng c g nguy him cho
sc kho; vn c t ra khi tnh gy hn tr th{nh thng xuyn n mc n quy
nh th|i c| nh}n i ch vi nhng xc cm c trng nh: ng vc, th , hay ch}m
chc, gim pha v hay ni cn thnh n.
May thay, tnh gy hn m~n tnh khng ng ngha vi ci cht; l{ thi quen xu m
ngi ta c th tho|t c. Stanford, ngi ta hng dn cc bnh nh}n ~ c tin s au
tim mt ln cch lm du bt nhng th|i khin h d bc bi. Nguy c v cn au tim
th 2 h thp hn 44% so vi nhng bnh nhn khng theo cch tp luyn ny. Mt
chng trnh kh|c c Williams hon chnh ~ cho nhng kt qu tng ng. Ging
nh Stanford, ng ni vi bnh nhn v c s ca tr tu xc cm bng c|ch ch c bit
ti nhng du hiu gin d u tin, ti nng lc ch ng khi n ny sinh. Ngi ta yu cu
cc bnh nhn ghi li nhng ngh t{n bo hay i ch khi chng xut hin trong u. Nu
nhng ngh y c bm dai dng, ngi ta dy h dp tt chng bng cch t ch: "Thi
i!". Trong trng hp bt ng vi ai , h hc cch nhn nhn s vic theo con mt ca
ngi kia. ng cm l{ phng thuc tt cha s gin d.
Theo Williams, "phng thuc cha tnh gy hn chnh l s tin cy. Tt c nhng g cn
c l phi thc v iu . Khi ngi ta hiu c tnh gy hn c th a mnh ti ci
cht nhanh hn ngi ta tng, h s sn sng th xem sao".
Stress: lo s qu mc v sai lch
Trong tt c cc xc cm, s hi v lo lng do sc p cuc sng gy ra c l l th xc cm

c quan h vi bnh tt cng nh kh nng phc hi bnh c chng minh r nht v mt
khoa hc. Nhng cn s hi lp i lp li l triu chng ca s cng thng mnh. Mt ngi
ph n thng xuyn lo lng s gp phi nhng ri lon d d{y v{ ng rut l minh
chng r nht cho qu| trnh trong lo s v stress khin ri lon th cht kch pht.
Trong mt phn tch v mi lin h gia stress v bnh tt, nh tm l hc Bruce

McEwen ~ lit k tp hp bao gm nhng hu qu khc nhau: s sai lch v chc nng
min dch y nhanh s lan to ca di cn; l{m gia tng tnh d b tn thng v nhim
virus; s kch pht ca cc mng gy ra chng va ng mch v nhng hn si trong mu
dn ti nhi m|u c tim; s xut hin rt nhanh v tin trin nhanh chng ca bnh tiu
ng; v s trm trng thm hay khi pht ca nhng cn hen suyn. Stress cng c th
dn ti lot c quan tiu ha, g}y ra triu chng vim rut kt v bnh vim ng rut. B
n~o cng chu hu qu l}u d{i do cng thng thng xuyn. McEwen cho rng, h thn kinh
b xi mn v nhng suy ngh nng n.
Hu qu ca s s h~i i vi sc kho ~ c chng minh thuyt phc thng qua

nhng nghin cu v cc bnh nhim khun nh s mi, cm v{ mn rp. Chng ta thng
xuyn b t|c ng bi nhng virus gy ra cc bnh n{y, nhng thng thng th h min
dch ca chng ta y li chng. Ngc li, trong trng hp stress, nhng yu t bo v y
thng li bc. Trong nhng th nghim nhm |nh gi| sc mnh ca h min dch, ngi
ta nhn thy, cng thng v lo lng lm suy yu h min dch. Nhng trong phn ln cc
trng hp, nhng kt qu y khng cho php x|c nh chc chn xem s suy yu y c th
gy ra hu qu l}m s{ng khng, ni c|ch kh|c, xem n c m ca cho bnh tt khng.
Chnh v l do |nh gi| lin h gia stress, lo hi v tnh d mc cc bnh th cht,
ngi ta dng cc nghin cu thm d: i t nhng i tng mnh kho v{ ban u ngi
ta theo di s gia tng lo h~i, ri s suy yu ca h min dch v cui cng l s xut hin
bnh tt.
Trong nghin cu c sc thuyt phc nht, nh tm l hc Sheldon Cohen trng i

hc Carnegie Mellon, vi s cng tc ca mt nhm chuyn gia Anh v chng cm mo, ~
bt u t vic |nh gi| mc stress ca c|c i tng ri t h vo nhng t|c ng ca
virus cm mo mt cch h thng. Tt c c|c i tng ny khng b cm: mt h thng
min dch mnh m c th chng li c virus. 27% s i tng b stress nh ~ b cm,
so vi 47% s b stress nng nht, bng chng r rng cho thy stress lm suy yu h min
dch".
Mi lin h ging nh th cng c ghi nhn vi cc virus mn rp gy ra cc nt mn

trn mi hay nhng tn thng sinh dc. Sau khi b virus tn cng, chng vn nm tim
t{ng trong c th v biu hin thnh nhng cn kch pht ph. Hot ng ca virus mn
rp c th c theo di bng c|ch o mc tp trung cc khng th trong mu.
Nh ~ d o|n trc, nguy c mc bnh dng nh cao hn nhng ngi b t vo

cc tnh hung b buc, kht khe ca ngh nghip m h khng th t|c ng ti chng c
(iu ny gii thch ti sao nhng ngi l|i xe thng b huyt p cao). Chng hn, trong
nghin cu trn 569 bnh nhn b ung th rut v{ nhm i chng, nhiu ngi khng
nh rng iu kin lm vic ca h tr nn xu hn trong 10 nm va qua. Kt qu nghin
cu cho thy nguy c mc bnh ung th ca h nhiu gp 5,5 ln so vi nhng ngi khc.
Nhng bin ph|p th gi~n - chng li biu hin sinh l ca stress - c dng gim
bt cc triu chng ca nhiu bnh mn tnh khc nhau. V mi trng thi bnh l u c
th b stress v lo lng lm cho tr nn trm trng hn, do vic gip ngi bnh bt
cng thng v lm ch c cc xc cm thng em li s ci thin tt.
Nhng hu qu ca trm cm i vi sc kho
Cha c kt lun chnh xc rng s bun ru c nh hng ti s tin trin ca chng

ung th hay khng. Tuy nhin, ngo{i ung th, mt s nghin cu ~ ph|t hin ra trm cm
ng mt vai tr nht nh trong nhiu cn bnh kh|c v{ c bit lm cho chng trm trng
hn khi bnh tt i v{o giai on cui. Ngy cng c nhiu l do cho rng trong trng
hp bnh nng, khi bnh nhn b suy sp tinh thn th v mt y hc, vic cha tr trng thi
suy sp cng em li li ch.
Vic cha tr chng trm cm cc bnh nhn rt phc tp do nhng triu chng ca
n, c bit l chng n khng ngon ming v u oi, rt d b nhm ln vi nhng triu
chng ca bnh khc, nht l{ khi b|c s khng c {o to v chn o|n t}m bnh. Chng
trm cm nu khng c chn o|n s khin vn thm trm trng v{ do khng
c cha tr; iu ny s l{m tng nguy c t vong hoc xu i trong nhng trng hp
bnh nng.
Nghin cu tin hnh trn 100 bnh nh}n c ghp tu xng cho thy, 12 trong s 13
ngi trm cm b cht trong nm sau khi ghp, 87 ngi khc sng c 2 nm sau .
i vi nhng bnh nh}n c thm tch thn (dialyse rnale) th nhng ngi b trm
cm nng d gp nguy c nghim trng hn: h c th cht trong 2 nm sau . S trm
cm cho php tin o|n t vong mt cch chc chn hn nhng triu chng th cht. }y,
mi lin h gia trng thi xc cm v trng thi th cht khng mang tnh sinh hc m
mang tnh ng x, nhng bnh nhn trm cm t tun theo nhng ch nh y hc hn nh
h khng tun theo ch iu tr ca mnh).
Cc bnh tim mnh dng nh cng tng thm do trm cm. Mt nghin cu trn 2.832
ngi trong 12 nm cho thy, nhng ngi cm thy tht vng v bt lc c t l t vong
cao hn mc bnh thng. 3% bnh nhn trm cm nng, t l ny cao gp 4 ln.
Ngi ta cng nhn thy, chng trm cm lm cho nhng vt g~y xng h|ng l}u l{nh
hn. Trong nghin cu nhng ph n c tui b g~y xng h|ng, h{ng nghn ngi ~
c khm tm bnh khi h nhp vin. Nhng ngi b trm cm khi ti }y c thi gian
nm vin trung bnh l}u hn nhng ngi khc tm ngy. Tuy nhin, vi nhng n bnh
nhn trm cm c cha tr tm bnh ng thi kt hp vi chm sc y hc, vic tp
luyn i li khng qu cn thit v kh nng phi nhp vin tr li t xy ra hn trong vng

3 thng sau khi v nh.
Nhng tnh cm tch cc v nh hng c li ca chng
Nhng hu qu ca s gin d, lo hi v trm cm ~ c chng minh nhiu. Khi chng

tr thnh mn tnh, gin d v lo lng s khin cho c th d b tn cng bi hng lot cc
cn bnh khc. V nu trm cm khng nht thit l{m tng thm nguy c mc bnh th
ngc li, dng nh n l{m cho qu| trnh phc hi ca ngi bnh (sau khi mc bnh)
din ra l}u hn, ng thi l{m tng t l t vong, c bit l nhng ngi c sc kho km.
Tuy vy, nu nh xc cm tht vng l{ c hi th xc cm tch cc c th hu ch. Li

th do cc xc cm tch cc a li rt tinh t, da vo nhng nghin cu trn nhiu i
tng, c th coi n l nhn t ni bt trong s nhn t phc hp c nh hng ti din
tin ca cn bnh.
Tc hi ca thi bi quan v li ch ca thi lc quan
Ging nh trng hp trm cm, ngi bi quan c th b nhng t|c ng xu nh hng

n sc khe cn s lc quan li c nh hng c li. Chng hn, ngi ta ~ |nh gi| mc
lc quan hay bi quan 112 ngi ~ tng tri qua mt cn au tim. T|m nm sau, 21
trong s 25 ngi bi quan nht b cht, trong khi ch c 6 ngi cht trong s 25 ngi lc
quan nht. Th|i , tinh thn c t|c ng khng nh trc nhng nhn t nguy him nh
tn thng tim, tnh trng ca ng mch, t l cholesterol hay huyt p. Cc nghin cu
khc v nhng bnh nh}n ~ tng mt ln ni tnh mch cho thy nhng ngi lc quan
nht phc hi nhanh hn v{ t b bin chng hn.
Ging nh s lc quan, nim hy vng cng c kh nng cha bnh. Nhng ngi khng
mt hy vng chng chi vi th thch, k c bnh tt, tt hn. Mt nghin cu v c|c i
tng b lit sau khi b thng xng sng ~ cho thy nhng ai gi c nim hy vng
ln nht thng tm li c kh nng hi phc vn ng tt hn nhng ngi b tn
thng tng t. nh hng ca hy vng c bit thy r kiu lit ny, cch phn ng
xc cm ca h quyt nh mc thnh cng ca qu trnh hi phc th cht cng nh
tinh thn.
Nhng nh hng ca th|i bi quan c th c gii thch bng nhiu cch. Theo mt
l thuyt, thi bi quan c th dn n s suy sp, n gy tn hi cho sc chng ca h
min dch i vi nhng u nht v s nhim khun, nhng gi thuyt n{y cha c xc
nhn. Cng c th nhng ngi bi quan khng chm sc bn thn mnh khi h mc bnh;
mt s nghin cu cho thy nhng ngi bi quan ung ru v ht thuc nhiu hn, t tp
th dc v ni chung coi nh sc kho ca mnh. n mt lc n{o , c th ngi ta pht
hin ra rng hy vng c ch li v mt sinh hc trong cuc u tranh ca c th chng li
bnh tt.
Sc kho v tnh bn
C th thm sc nng ca s im lng vo danh mc nhn t nguy hi i vi t}m l, cng

nh c th thm nhng lin h xc cm vo danh mc nhng nhn t bo v. Nhng nghin
cu c tin h{nh trong hn 20 nm trn gn 38.000 ngi cho thy rng s c lp x hi,
tc l{ khng c ai chia s tnh cm thn thit ca mnh hay duy tr nhng quan h mt
thit l{m tng gp i nguy c bnh tt hay t vong. Theo mt b|o c|o ~ c cng b
trn tp ch Khoa hc v{o nm 1987 th s c lp "c nh hng ti t l t vong ngang vi
thuc l, huyt p cao, cholesterol, bo ph hay khng tp th dc". Tht vy, ht thuc l
l{m tng nguy c t vong gp 1,6 ln, cn s c c x hi th l{m tng gp i.
S c lp c hi i vi nam gii hn ph n, nhng ngi {n ng c lp, nguy c t

vong cao gp hai n ba ln so vi nhng ngi {n ng c nhng mi lin h x hi rng
v bn vng. Trong khi {n b{, t l y t 1,5 n 1 ln. S khc nhau ny c l l do quan
h gia nhng ngi ph n vi nhau thng cht ch hn v mt xc cm so vi quan h
ca nam gii.
Tt nhin c n v{ c lp l{ hai iu khc nhau: nhiu ngi sng mt mnh hoc t gp

bn b nhng vn hnh phc v mnh kho. Nguy c i vi sc kho n t tnh cm ch
quan nhiu hn v b ct t vi nhng ngi kh|c hay v khng c ai hng vo. Nhn
nh n{y c bit |ng lo ngi vo thi im hin nay, khi thi quen xem truyn hnh mt
mnh v s bin mt ca truyn thng cc thnh ph hin i ang khin tnh trng c lp
ng{y c{ng tng.
Kh nng ca s c lp nh nh}n t gy t vong v tim nng cha bnh ca nhng mi

lin h thn thit c thy r trong nghin cu trn 100 bnh nh}n ~ c ghp tu
xng. Trong s nhng ngi c s n}ng tnh cm ca v hay chng, ca gia nh hay
bn b, 5,4% vn cn sng c hai nm sau khi ghp, so vi ch 20% nhng bnh nhn
kh|c. Cng vy, nhng ngi c tui ~ tng tri qua mt cn au tim nhng vn c
n}ng v tnh cm ca 2 ngi hay nhiu hn th c c may sng thm mt nm, cao gp
2 ln so vi nhng ngi khng c ch da tinh thn y.
Bng chng hng hn nht v sc mnh cha bnh ca nhng quan h tnh cm ~ c
a ra thng qua mt nghin cu Thy in nm 1993: Mt cuc khm sc kho min
ph c ngh vi tt c nhng nam cng dn Gotenborg sinh nm 1933. By nm sau,
ngi ta tm hiu li, 752 ngi ~ c mt; c 41 ngi ~ cht, nhng i tng ~ b
stress th t l t vong cao gp ba ln so vi nhng ngi c mt cuc sng m m.
Tuy nhin, trong s nhiu ngi cho bit mnh c nhng ngi thn c th da v{o nh:
v, bn thn v.v... th d c mc stress cao th t l t vong cng khng tng. Ch ring
vic c ngi ni chuyn, c th nhn c s an i, s gip v nhng li khuyn,
cng gip h vt qua c s khc nghit trong cuc i.
Cht lng v s lng ca quan h dng nh gp phn quyt nh vo vic lm gim

bt stress. Nhng quan h tiu cc bt phi "np cng" bng sc kho. Nhng cnh xung
t gia nh c t|c ng tiu cc ti h min dch. Mt nghin cu v nhng sinh vin
chung cho thy cng c c cm vi nhau, h cng d b cm cm. Nh tm l hc John
Cacioppo khng nh vi ti: "Mi quan h chim v tr ln nht trong cuc i bn, mi
quan h vi nhng ngi bn nhn thy t s|ng n ti, chnh l mi quan h quan trng
nht i vi sc kho bn".
Kh nng cha tr ca s nng xc cm
Trong nhng cuc phiu lu ca Robin Hood, Robin mt hm khuyn ngi bn ng

hnh tr tui rng: "Hy th l vi bn ti nhng ni day dt ca bn, ni thoi m|i i nh,
s lm cho tri tim cha cht au bun nh i: ging nh m np van khi c|i p chn ci
xay gi ~ qu| y". S khn ngoan ca d}n gian ~ ng khi coi vic th l nhng ni au
bun ca mnh l mt phng thuc tt. Nh tm l hc James Pennebaker ~ chng minh
rng vic ni ra mi lo u ca mnh l c li cho sc kho. Phng ph|p ca ng rt n

gin: ng yu cu c|c i tng vit li trong 15 n 20 pht, 5 hay 6 ngy lin, nhng iu
nh "kinh nghim gy chn thng t}m thn mnh nht trong cuc i" hoc lm cho h lo
lng nht vo lc ny.
Hu qu ca s th nhn y tht |ng kinh ngc, chc nng min dch tt ln, v tn sut
i kh|m bnh cng gim trong 6 th|ng sau . ng thi, h gim bt vic vng mt ni
lm vic v thm ch chc nng enzim ca gan cng tt ln. Ngoi ra, nhng ngi vit ra
c s ri lon su sc ca mnh, chc nng min dch ~ ci thin c nhiu nht.
Cch t gii thot tt nht l: bt u bng vic th l tt c ni bun, tt c lo hi, s

gin d ca mnh hoc mi tnh cm tiu cc theo cu hi gi ln, ri sau , k li mt cu
chuyn ni ln ngha ca s ri lon y.
Tt nhin, qu trnh ny ging vi nhng g din ra trong mt cuc tr liu tm l, trong

i tng phn tch nhng g lm cho mnh thy hong lon v s hi. Tht vy, kt qu
ca Pennebaker dng nh gii thch c ti sao cc cuc nghin cu khc cho thy
nhng bnh nh}n n{y theo ui tr liu t}m l h tr cho mt ca m, hay t cha tr
bng thuc thng cm thy d chu v th cht hn nhng ngi ch cha tr bng thuc.
Nhng kh nng l}m s{ng ca s n}ng xc cm ~ c nhm ph n b ung th v

chng minh r nht. Sau t cha tr u tin, thng bao gm mt cuc phu thut, ung
th li xut hin vi nhng di cn ca n. V mt lm sng m ni, nhng ph n ny khng
trnh khi t vong sm hay mun. B|c s David Spiegel, ngi hng dn cuc nghin cu
ny trng i hc y Stanford, cng nh gii y hc ~ ly lm kinh ngc v pht hin ca
mnh: nhng ph n tham gia tho lun hng tun ~ sng l}u hn hai nm so vi nhng
ngi ch ng u vi bnh tt mt mnh.
Tt c nhng bnh nh}n n{y u c cha tr y hc ging nhau: iu khc nhau duy
nht l nhng ph n trn c kh nng th l trong cc bui hp vi nhng ngi ph n
kh|c hiu c ni lo s, ni au kh v gin d ca h. Thng l{ c hi duy nht
h gi~i b{y lng mnh, v ngi thn ca h rt ngi ni vi h v bnh tt v v kt cc
khng trnh khi ca n. Nhng n bnh nhn tham gia cc cuc tho lun ny, tnh trung
bnh, sng l}u hn 37 th|ng; cn nhng ngi khng tham gia th ch sng thm c 19
thng - khng cch cha tr no c th t c s ko di y c.
a tr tu xc cm vo thc hnh y hc
Mt ln, ph}n tch m|u theo phng ph|p c cho thy r c nhng vt m|u trong nc
tiu ca ti, b|c s ~ ch nh mt bui kh|m cho ti, trong ngi ta phi tim cht
phng x. Ti nm di trn bn, v mt my chp X quang theo di s di chuyn ca cht
ny qua thn v bng quang ca ti. Mt trong nhng ngi bn ca b|c s ~ i theo ti.
Anh ta ngi trong phng trong khi my chp chy vo vo, i gc v t ng chm ln ti.
Ln khm ny ko di mt gi ri. Cui cng, mt nh tit niu hc t ngt bc vo,

nhanh chng xut hin v ri i cng nhng tm phim, ng ta khng tr li thng bo
cho ti v cc kt qu na.
Khi i ra, ti v{ bn ti bng gp ng ta. V ti hi b chn ng v chong vng nn

khng kp tnh tr hi ng ta vn ~ l{m ti lo lng, nhng anh bn ti ~ ni h.
- Tha b|c s, anh ta ni, b ca bn ti ~ cht v b ung th b{ng quang. Anh ta mun
bit xem nhng tm phim va chp xong c cho php b|c s ph|t hin ra du hiu ung th
khng?
- Chng thy g c, - ng ta ch |p li c th v vi v{ng i ti ch hn sau .
Hng ngy, trn khp th gii, c h{ng nghn ngi khng th hi b|c s ca mnh v vn
khin h lo lng. Mt cuc iu tra ~ cho thy, mi bnh nhn trong phng ch t nht
c 3 cu hi hi v b|c s ca mnh. Nhng khi h quay ra, tnh trung bnh ch c 1,5 c
tr li. iu chng t rng thc tin y hc hin nay khng |p ng c nhu cu tm l
ca bnh nhn. Nhng cu hi cha c tr li nui dng s nghi ng, s hi v xu
hng nhn mi th u en ti c. Cc bnh nhn do d khi theo ui s cha tr m h
khng hiu c y thc cht v chc nng ca chng l g.
C nhiu c|ch y hc m rng s mnh ca mnh, nhm ch trng ti hin thc xc

cm ca bnh tt. khi u, c th em li cho bnh nh}n thng tin y hn, cn thit
cho nhng quyt nh m h s phi lm v mt y hc. Mt s dch v hin nay ang cung
cp cho bnh nhn nhng n phm y hc v bnh tt h c th trao i tt hn vi b|c s
v cng h a ra quyt nh khi ~ hiu r u ui. Mt c|ch kh|c c cp n chnh

l vic hng dn ngi bnh cch truyn t bc xc, trn tr m h ang mc phi
nhn c t vn y t c|c b|c s.
Trc mt ca m hay k khm bnh nng n v{ au n l thi k y lo }u v{, do

phi ch ti mt xc cm ca ngi bnh. mt s bnh vin, trc khi m, ngi ta
hng dn cho ngi bnh gim bt s e ngi lm du i s kh chu ca mnh. H tr li
nhng cu hi ca bnh nhn kh sm, dy cho h bin ph|p th gi~n v{ gii thch trc v
s dng bnh ca h s din ra nh th no. Kt qu: bnh nhn hi phc sm hn 2 hoc
3 ngy.
Trong khi nm vin, bnh nh}n thng cm thy n c v bt lc. Ngy nay, mt s
bnh vin d{nh phng cho ngi nh bnh nhn li, chun b cc ba n v{ sn sc h
nh nh, cch lm ny rt ph bin c|c nc thuc th gii th ba.
Th gi~n khng ch gip bnh nhn chu au n tt hn m{ cn gip h ch ng xc

cm c th lm cc triu chng xut hin hay nng thm. Bnh vin lm gim stress ca Jon
Kabat - Zinn ti Trung tm y hc thuc trng i hc Massachusetts l mt hnh mu
trong lnh vc ny. Bnh nhn theo hc yoga trong 10 tun l, tp trung vo vic luyn
tp cc xc cm ca mnh, km theo bui th gin su hng ngy. Lp hc n{y c ghi li
bng video cho bnh nhn cc bnh vin khc xem, mt cnh tng th v hn rt
nhiu so c|c chng trnh truyn hnh quen thuc.
Cui cng, chng ta c th trng i vo s ci thin v th|i ng cm ca b|c s v{ y

t| i vi bnh nh}n, khi ngi b|c s bit nghe h v lm cho h bit nghe mnh. Cn
khuyn khch mt "thc tin y hc tp trung vo nhng quan h con ngi". iu s d
dng thc hin hn nu vic ging dy y hc bao gm c vic tp luyn mt s mt c bn
ca tr tu xc cm, c bit l thc v bn thn mnh, s ng cm v ngh thut lng
nghe.
Hng ti mt nn y hc bit lng nghe bnh nhn
Tt c nhng iu ni trn l{ bc khi u. Nhng nu y hc phi m rng tm nhn

ca n bao gm c cc vn lin quan n xc cm th nhng pht hin khoa hc phi
ch ti hai h qu quan trng sau }y.
1. Gip mi ngi lm ch tt hn tnh cm tiu cc ca mnh nh gin d, suy sp, bi

quan v c lp l gp phn ngn nga bnh tt. V cc d kin cho thy rng xc cm tiu
cc khi tr th{nh m~n tnh cng c hi nh thuc l, vy nn vic gip cho con ngi ch
ng chng tt hn c th gip ch v mt y hc ging nh gip ngi nghin thuc l nng
b ht. Mt kh nng c th nh hng quan trng n sc khe cng ng l tp luyn tr
tu xc cm cho tr em bin c|c c s tr thnh thi quen ng x. Bn cnh , mt
chin lc c li khc l dy cho nhng ngi n tui hu tr iu khin tt hn i sng
xc cm ca mnh, v s thoi mi tm l l mt nhn t quyt nh xem ngi cao tui c
nhanh chng suy yu v sc khe khng hay tri li vn gi c mnh khe. Ngoi ra, mt
nhm mc tiu kh|c c gi l nhng "qun th c nguy c cao" nh nhng ngi ngho
kh, nhng b m c thn, nhng ngi dn cc vng c mc phm ti cao,... thng
xuyn b cng thng v ch c th tng cng sc khe ca mnh nu c gip chu
ng tt hn g|nh nng xc cm do stress gy ra.
2. Khi c|c b|c s ch trng tha mn nhu cu tm l ca bnh nhn song song vi nhu cu
thun ty y hc ca h th nhiu ngi s thu c nhng mi li quan trng. Trn an v
ng vin lm cho vic chm sc tr nn nh}n o hn, nhng chng ta cn c th i xa
hn na. Thc tin y hc hin nay thng khng n s cn thit ca cc liu php
tm l, trng thi xc cm ca bnh nhn hay b b qua.
Ngi bnh lun mong mun c c mt nn y hc nh}n o. Tuy nhin, nn y hc

hin nay cha |p ng c s mong i . ng l{ vn c nhng b|c s v{ y t| tn ty, t
ra ng cm v nhy cm vi bnh nhn ca mnh. Th nhng, do s pht trin ca y hc
phi tun theo nhng i hi v hiu sut nn th|i n cn, chia s vi bnh nhn y ngy
cng him hoi.
Tht ra, nn y hc nh}n vn c th em n li ch t{i chnh. Ngi ta bt u thy rng,

khi ngi bnh c tinh thn tt s tit kim c nhiu chi ph, tinh thn tt gip ngn
nga hoc khng cho bnh tt xut hin, hoc gip bnh nhn cha khi nhanh hn. Mt
nghin cu ~ c tin hnh ti trng i hc Y Sinai v{ trng i hc Ty Bc i
vi nhng ngi c tui b v xng h|ng. Bnh nhn kt hp gia chm sc chnh hnh v
liu php tinh thn ~ ra vin sm hn nhng ngi khc hai ngy, tc l c th tit kim
c hng chc ng{n la cho c|c h thng phc li x hi mi nm.
Cui cng xt v mt o c, thc tin y hc ang i hi mt quan nim nh}n vn

trong iu tr y hc. Sau khi cng b bn bo co chng minh rng s trm cm l{m tng
gp 5 ln nhng nguy c t vong bnh nh}n au tim, mt bi x lun ng trn Tp ch
ca Hi Y hc M khng nh: "Khi nhng nhn t t}m l nh trm cm v c lp x hi c
th g}y nn nguy c t vong ln hn vi bnh nhn mc bnh mch vnh, th tht l tri vi
o c nu khng c gng gim bt nhng nhn t .
Mi lin h gia xc cm v sc kho trc ht c th thy khi nghin cu trong thc

tin. Y hc ang ra sc u tranh chng li nhng bnh tt nghim trng hoc mn tnh,
nhng li coi nh nhng tnh cm ca bnh nhn, by gi iu khng cn thch hp vi
thc t na. ~ n lc y hc phi tn dng nhng phng ph|p ng dng cha tr tm l.
iu vn cn l ngoi l phi tr thnh thng l, nu ngi ta mun em li cho mi ngi
nn y hc tt hn. t ra n cng s nh}n o hn. V{, i vi mt s ngi, n gip y
nhanh tin trnh cha bnh. Nh mt bnh nh}n ni trong th ng gi b|c s m cho mnh:
"S ng cm cn hn l{ s an i, l{ liu thuc tt."
PHN IV. NHNG KH NNG

Chng 12. L Luyn Gia nh
l{ mt b mt v bi kch gia nh. Carl v{ Ann ang dy cho con gi gn 5 tui ca h l
Leslie chi mt tr game. Leslie bt u chi, nhng b m n st rut, c v nh l{m mi
c|i ngn n. Nhng mnh lnh mu thun pht ra t hai pha.
- Sang phi, sang phi - th. Dng li, ng li! - Ann ra lnh vi ging mi lc mt cng
thng v lo u.
Leslie cn mi v mt m to nhn chm chm vo mn hnh, c nghe theo cc ch dn y.
- Ny, coi chng, con cha t ng... sang tr|i mt cht! Sang tri - Carl ra lnh th bo.
Trong khi , anh nhn ln tri v ku.
- Dng li! Dng li!
Khng th lm va lng c b ln m, Leslie nhn mt v nhu lng my li, nc mt

rng rng.
B m n bt u ci nhau, chng quan tm g ti s tht vng ca n.
- D sao th n cng di chuyn cn iu khin ng ri - Ann gt ln bc tc.
Nc mt chy xung m| a tr, nhng c b ln m n dng nh khng v

khng quan tm ti n. N a tay ln chi mt, nhng Carl ht to, ging anh li:
- ng bung cn iu khin ra. Con phi hc iu khin n. Cm n ln!
Cn m n th ni tng ln:
- ng ri, sang phi mt cht na?
Leslie khc tht tht, n cm thy lo s.
Tr con thng rt ra bi hc quan trng t nhng cu chuyn nh y. T s trao i

nng n n{y, Leslie ~ c th kt lun chc chn rng c b ln m u khng quan tm ti
nhng tnh cm ca n. Khi nhng chuyn thuc loi lp i lp li trong thi th u, tr
em hc c nhng bi hc i khi quyt nh n c cuc i mt ngi. Chnh trong gia
nh mnh, chng ta nhn c s gio dc xc cm u tin: n nm trong s thn thit

ca "l luyn" ny. Chng ta to ra quan im v bn thn mnh v hc c c|ch o|n bit
nhng ngi khc s phn ng vi trng thi tnh cm ca chng ta nh th n{o, ng thi
la chn nhng phn ng c th l gii v th hin hy vng cng nh s s hi ca mnh. S
gio dc xc cm y khng ch c thc hin qua nhng g b m ni v{ l{m i vi con
c|i, m{ cn c th hin qua s tr chuyn, trao i vi nhau gia b v m.
H{ng trm nghin cu cho thy rng c|ch i x ca b m i vi con c|i nh nghim
khc hay thng cm, dng dng hay thng yu v.v... c nhng hu qu su xa v lu bn
i vi i sng xc cm ca chng. Ci cch b v m th hin tnh cm i vi nhau, cng
thm nhng quan h trc tip ca b v m i vi con c|i, li du n su sc con ci.
Chng l nhng hc tr minh mn, nhy cm vi nhng trao i tnh cm tinh t nht. Khi
Carole Hooven v{ John Gottman i s}u ph}n tch quan h gia b m v h qu ca nhng
quan h y i vi con ci, h nhn thy rng nhng cp v chng thng minh nht v mt
xc cm cng l{ nhng ngi gip tt nht cho con c|i mnh vt qua dao ng v xc
cm ca chng.
Nhng gia nh n{y c nghin cu ln u tin khi a con ca h va c 5 tui,

ri li c nghin cu ln th hai khi a tr ln 9 tui. Cc nh nghin cu quan st cc
ng b, b m khi h tranh ci vi nhau, cng nh khi h mun dy cho con mnh chi mt
tr game mi - l{ s tng t|c tht thng thng nhng li ni ln rt nhiu v trao i
xc cm gia b m v con ci.
Mt s ng b v b m ng x ging nh Ann v{ Carl: c o|n, bc mnh, cao ging

hoc khinh thng, mt kin nhn trc s vng v ca con, thm ch cn coi con nh
ngc", khin cho quan h v chng b ph v. Tri li, mt s ng b, b m khc t ra kin
nhn v gip cho con hiu c tr chi theo c|ch ca n m{ khng tm c|ch |p t mun
ca mnh. Mt bui chi game c th biu hin chnh xc v phong cch xc cm ca cc
ng b v b m.
Ba phong c|ch khng am tng v cc xc cm thng thy nht l:
- Hon ton khng bit ti nhng xc cm ca con. Nhng ng b, b m trong trng

hp ny coi s tht vng v xc cm ca con l mt iu v ngha, hoc gy kh chu, cui
cng khin a con t xoay s ly mt mnh. H khng nm ly c hi n{y gn gi con

v gip n lm ch tt hn xc cm ca n
- con t lm ly. Trong trng hp ny, h bit r a con cm thy nh th no,

nhng h cho rng phi t n biu hin theo kiu ca n, d n lm hng i hng li.
Ging nh nhng ng b, b m trng hp trn, him khi h can thip ch cho n
thy l c nhiu cch gii quyt khc nhau. H c l{m cho n ngui i bng cch ha cho n
mt phn thng... hay mt s trng pht chng hn.
- T ra khinh thng v khng tn trng nhng g a con cm nhn. Ni chung, nhng

ngi b m ny lun lun khng va , ph phn v trng pht nghim khc sai lm m
a con mc phi. Chng hn, h c th cm con khng c c mt biu hin gin d no
v pht n khi n c du hiu kh chu v bc mnh d nh nht.
Ngc li, mt s b m li dng s bc mnh ca con dy n ch ng cc xc cm.

H xem xt nhng tnh cm ca n kh| nghim tc c tm hiu xem c iu g khng n
(chng hn nh: Con tc gin v b em con lm con pht phi khng?") v gip n tm cch
gii quyt vn theo li tch cc (nh kiu: "Ti sao con khng chi chi ca con m li
|nh em? Khi n{o thch th con h~y chia vi n").
tr th{nh ngi hng dn tt, bn thn b m phi lm ch tht tt nhng iu s

ng ca tr tu xc cm. Chng hn, mt trong nhng iu u tin phi dy cho con l bit
la chn tnh cm ca n; mt ng b khng bit r s bun ru l g, s khng th gip con
mnh phn bit gia ni bun do s mt m|t em li vi ni bun do mt b phim bun gy
ra. n s}u di s phn bit y l trc gic tinh t hn, chng hn nh s tc gin thng
n ra khi ngi ta b tn thng.
a tr cng ln ln, bi hc xc cm m n sn sng tip nhn v cn phi tip nhn, li

c{ng thay i. Nh ~ thy Chng 7, s ng cm c hc t tui cn rt nh, khi cha
m cng c xc cm ca a tr. Tuy rng mt s mt ca tr tu xc cm c trao di dn
dn qua s tip xc vi bn b, nhng b m vn ng vai tr ch yu trong vic hng dn
a con tp luyn nhng mt khc nhau ca i sng xc cm v lm ch cc xc cm ca
mnh, t ra ng cm vi ngi kh|c, iu khin tnh cm biu hin ra nhng mi quan
h vi ngi khc.
Mt gio dc ny ca b m nh hng rt su sc i vi con ci. Cc nh nghin cu

ni trn nhn thy rng khi b m c tr tu xc cm, con ci h ha hp vi h hn, yu
thng h hn v{ cm thy thoi m|i hn vi s c mt ca h. Ngoi ra, nhng a tr
ny d lm ch xc cm ca mnh hn, t trn tnh trc khi gp iu g lm chng b lay
ng v chng t bc mnh hn. Chng dng nh cng thoi m|i hn v mt sinh hc: t l
hoc-mn ca stress v nhng ch s ri nhiu xc cm ca chng thp hn (xu hng ny,
nu gi c lu bn qua thi gian, s ha hn mt sc kho tt, nh ~ thy Chng
11). Nhng li ch khc v mt x hi nh: nhng a tr n{y c bn b qu trng v yu
thng hn, c cc gio vin coi l d gn hn. B m v cc thy gio ca chng cho
bit, chng t c nhng vn v ng x hn, t t{n bo v gy hn hn. Cui cng l nhng
li th v nhn thc: nhng a tr ny l hc sinh chm ch v gii hn. Vi IQ bng nhau,
nhng a tr ln 5 c b m l{ ngi hng dn gii ~ t c nhiu im tt v ton
v mn tp c khi ln lp tiu hc (mt lun c c sc nng gio dc tr tu xc cm
cho con c|i mnh). Nh vy, nhng ci li i vi cc tr em c b m am hiu v xc cm
khng ch gii hn vo tt c cc mt ca tr tu xc cm m cn bao trm ln tt c lnh vc
i sng.
S khi u: vn ca tri tim
nh hng ca b m n s am hiu xc cm bt u t lc tr nm trong ni. Nh

nghin cu nhi khoa xut sc T. Berry Brazelton ~ dng trc nghim n gin |nh gi|
th|i chung ca nhng a tr t 8 thng tui. ng a cho a tr hai hnh khi v bo
n ghp li vi nhau.
a tr cm ln mt hnh khi, a n v{o ming, ly tc chi v nm xung t

xem bn c nht ln v{ a li cho n khng. Nu bn lm vy, n s l{m iu bn mun n
lm - ghp hai hnh khi vi nhau. Ri, mt n long lanh nhn bn, ngha l{: "y, bc xem
chu c gii khng".
Nhng a tr n{y ~ tng c t|n thng v khuyn khch nhiu, chng cho rng
chng c th vt qua kh khn m{ cuc i dnh cho chng. Tri li, a tr c nui
dy trong nhng gia nh y khng kh cng thng v h hng s l{m cho chng dng
nh cm nhn c tht bi lun ch i sn. Khng phi chng tht bi trong vic ghp
cc hnh khi; chng hiu c yu cu y v c th l{m c. Nhng, ngay c khi chng

l{m c, nh Brazelton ni, chng cng mang v mt u xu, th|i c ngha l{: "Ch|u
khng th l{m c. y, ch|u khng l{m c m". Nhng a tr y d bc vo cuc
i vi th|i tht bi; chng khng ch i nhng khuyn khch hay t|n thng ca thy
gi|o, cng khng thch th vi hc tp v cui cng c th b hc.
S khc nhau gia hai th|i - t tin v lc quan c nhng a tr ny, v tm l tht
bi ch ngha nhng a tr kia, bt u hnh thnh t nhng nm u tin. Brazelton
khng nh: "cc bc cha m phi hiu c rng nhng h{nh ng ca mnh c th gp
phn vo s t tin, s hiu k v s thch th hc tp, cng nh v{o s hiu bit b nhng
gii hn khng th vt qua c ca con tr", tc l nhng nhn t thnh cng ca con ci
n mc no. Li khuyn ny da trn nhiu kt qu v n ngy cng cho thy r thnh
cng v hc hnh ca con ci ph thuc cht ch vo nhng nt tnh c|ch ~ hnh th{nh
trc tui n trng. Chng hn, nh chng ta ~ thy Chng 6, nng lc t ch ca
nhng a tr 4 tui khi ngi ta a ko cho chng, cho php o|n trc chng s t
c kt qu tt trong cc k thi v{o i hc, 14 nm sau .
Nhng nm u cuc i l thi im tt nht gio dc tr em nhng thnh phn ca

tr tu xc cm, tuy th tr tu ny vn tip tc hnh thnh trong nhng nm n trng.
Nhng nng lc xc cm m tr em c c sau l{ s pht trin t nng lc c to ra
lc khi u. V s th{nh t u tin y l{ c s ca mi s tp luyn.
Mt bn bo co ca Trung tm Quc gia v tr em ch ra rng, nng lc hc ca mt a

tr ph thuc vo s hiu bit quan trng nht l: Hc nh th no? Bn bo co lit k 7
yu t cn bn ca s hiu bit ny - tt c u gn lin vi tr tu xc cm.
1. T tin: thc lm ch hon ton thn th, lm ch ng x ca mnh v th gii bn

ngoi, nim tin chc rng mnh c nhiu kh nng th{nh cng hn l{ tht bi trong nhng g
mnh l{m v{ ngi ln s gip , khuyn bo.
2. Hiu k: Hiu rng s kh|m ph| l{ iu tt v{ em li s thch th.
3. C ch : S mong mun v kh nng to ra c mt kt qu v c l{m t ti kt

qu . iu ny gn lin vi thc v s thnh tho v hiu qu.
4. T ch: Nng lc thay i v lm ch nhng h{nh ng ca mnh mt cch thch hp

vi la tui ca mnh; thc kim sot bn trong.
5. Nng lc duy tr cc lin h: Nng lc lin h vi ngi khc, da trn s mong i

c ngi khc hiu v hiu c ngi khc.
6. Nng lc giao tip: S mong mun v kh nng trao i c|c tng, cc khi nim v
chia s tnh cm vi ngi khc bng li l. iu ny gn vi thc tin cy ngi khc v
s thch th c lin h vi ngi khc, k c ngi ln.
7. Hp t|c: l{ nng lc tm c s cn bng ng n gia nhng nhu cu ca mnh

v nhu cu ca ngi khc trong hot ng nhm.
Vic a tr n mu gio vi nhng nng lc y ph thuc phn ln vo s quan tm

y ca b m n v nhng ngi xung quanh n trong thi k trc khi n trng.
n c c s khi u tt trong cuc i, cn phi lm cho n nhn c nhng du hiu
yu thng thch hp.
Cn nm c nhng c s ca tr tu xc cm
Hy gi nh mt a tr 2 thng hay thc dy vo 3 gi sng v khc r ln. M n b n

v cho n b trong 3o pht, va u ym nhn n va ni vi n mnh rt thch c nhn
thy n, d l vo lc na m. a b sung sng vi tnh yu ca m, ng li yn lnh.
By gi hy gi nh m n kh ng sau khi ci nhau vi chng v{ ang cng thng, bc

bi. a b co rm ngi li khi m b ln bng c ch th bo v bt n im i. Trong khi n
b bnh sa, m n nhn ra pha trc vi con mt lnh lng, nh li cuc ci nhau vi
chng xy ra hi sng. Cng nh li cu chuyn ny, b cng bc tc. a b nh cm nhn
c s cng thng y n ng nguy, n cng ngi li v khng b na. "Khng b na?"
- B m ni - Chc l{ cha i". Khng gng nh, m n t n ln ni v ri khi bung,
v gin d, v c n khc cho ti khi n ng li v mt.
Theo Trung tm Quc gia v tr em, hai kch bn n{y l{ in hnh ca nhng th|i lm
ny sinh tr em tnh cm kh|c nhau i vi bn thn n v nhng ngi thn ca n, nu
c th{nh thi quen. a tr th nht hc c rng n c th trng cy ngi kh|c
hiu nhng nhu cu ca n v{ tho m~n chng, cng nh hiu rng n c th c
gip . Cn i vi a tr th hai th n pht hin ra rng chng ai quan t}m n n, rng

n khng trng cy c vo ai ht v c gng ca n gi{nh c s an i cng tht bi.
Phn ln tr em ~ tri qua hai kiu lin h n{y. Nhng ty theo ng x no l quen thuc,
b m trao cho a tr nhng th|i tm l khc nhau v s an ton ca n, v hiu lc
ca n, v s tin cy m n c th t v{o ngi kh|c. i vi Erikson, kt qu l{ a tr s
cm thy: "Mt s tin cy hay nghi ng cn bn".
Vic tp luyn xc cm ny bt u t nhng khonh khc u tin ca cuc i v{ c

tip tc trong c thi th u. S trao i nh no gia b m v{ a tr cng c mt cht
nn xc cm. V, do nhn c nhng thng ip ging nhau trong nhiu nm, a tr to
ra ct li th|i tm l v tr tu xc cm ca n. Khi mt b gi vt v vi tr ghp hnh, n
yu cu m n gip , n nhn c nhng thng ip rt khc nhau, ty theo m n nhn
gip n vi s thch th r rng hay tr li n kh khn: "ng quy m na, m cn phi
lm cho xong vic quan trng }y". Khi nhng trao i ny tr th{nh in hnh cho quan h
gia b m v{ a con, chng cng quyt nh nhng g a con c th ch i quan h
ca n vi ngi khc v mt xc cm, mt th|i tinh thn s c nh hng hoc tt hoc
xu ti ng x ca n trong tt c lnh vc ca cuc i.
Tt nhin, nhng nguy him ln nht i vi tr l khi b m ng x khng thch hp

thiu chn chn, nghin ngp, suy sp hoc d cu gin, v cng ri ngh hoc sng ba
bi... Rt t c kh nng nhng ng b b m y chm sc con c|i t t hoc bit lng nghe
nhu cu tnh cm ca chng. Mt s nghin cu ~ cho thy s thiu quan tm c th hu
hoi nhiu hn l{ nhng s i x sai. Theo mt cuc iu tra v nhng tr em b i x ti
t v b |nh p, th nhng a tr n{o ho{n to{n khng c quan tm s tr th{nh h
hng nht, chng lo s nhiu hn, dng dng hn v{ ch|n chng hn, khi th g}y hn lc
th thu mnh li. 65% trong s b lu ban.
Trong 3 nm u tin ca cuc i, b no ca tr em t c 2/3 khi lng cui cng

ca n v pht trin tnh phc hp ca n nhanh hn mi thi k kh|c. Trong 3 nm y,
nhng hnh thc tp luyn ch yu c thc hin d d{ng hn v sau, trc ht l nhng
hnh thc gn lin vi tnh yu thng. Nhng s cng thng nng n d lm thoi ha s
tp luyn ca b n~o (do l{m suy yu tr tu). Tuy rng, nhng kinh nghim s tri qua
sau , mc n{o y, c th c b p li, nhng t|c ng ca s tp luyn lc cn
th u rt su sc. Nh kt lun ca mt bo co, bi hc ch yu ca 4 nm u tin in du

n lu bn v mt xc cm.
Nui dy mt a tr th bo nh th no?
Nhiu nghin cu di hn, nh cuc nghin cu c tin hnh pha Bc New York
trn 870 i tng t 8 n 3o tui, cho thy nhiu hu qu kh|c nhau li trong sut
cuc i do s gio dc ti v xc cm em li cho tr em, c bit l vn lm cho tr em
tr thnh hung hn. Nhng a tr hay u - nhng a ch chc |nh nhau v{ dng sc
mnh t c nhng g chng mun - nhiu khi cng l{ nhng a b hc v, khi
tui 30 th chng ~ c qu| kh phm ti v{ y bo lc. Ngoi ra, nhng k n{y dng nh
cng truyn xu hng bo lc ca mnh cho con ci, v con ci ca chng lc trng tiu
hc cng thng l nhng k gy ri nh b m chng.
Ci cch truyn tnh gy hn t th h ny sang th h khc cho thy c rt nhiu iu

cn phi ch . Khi h cn nh, h thng b trng pht ty theo tm trng khc nhau ca
b m cng vi s nghim khc nhn tm; lc ln ln, h cng l{m nh vy nh chnh
nhng iu m h ~ phi hng chu trong qu kh. V khi cc ng b, b m trng pht
khc nghit con ci mnh, th thng thng cng khng h chm nom g n chng, v trn
thc t, nhiu khi chng bit g n chng c. ng thi, h nu "tm gng sng" gy hn
i vi chng, mt khun mu m con ci h s lp li nh{ trng hay s}n chi, v{
chng c theo khun mu y sut i. Nhng ng b b m y khng nht thit l{ ngi
xu, h cng c v mong mun cho con h th{nh cng n mc c th; h ch nui dy
chng theo li ~ c b m h nui dy trc kia.
Theo khun mu bo lc ny, tr con b trng pht c o|n, khi b m chng bc bi

hay trong nh{ thng ci nhau om sm ln. Chng chc chn b trng pht, v nhng g
chng lm tri vi tm trng ca b m chng lc . l{ c|ch l{m ny sinh tr con cm
gic bt lc v{ em li cho chng cm gic th gii cha y e da. Nu cn c vo tin l
gia nh, th th|i gy hn v nghi ng ca nhng a tr y i vi c th gii tht d
hiu, d iu c ti t n }u. iu l{m cho ngi ta bun l nhng bi hc y c tr
em hc t rt sm v{ n t{n ph| i sng xc cm ca tr em tht to ln.
X l sai: s cm thng vi ngi khc bin mt

Trong khi chen ln nh tr, Martin, mt a tr 2 tui ri, x mt b gi khng hiu

ti sao li ang khc nc n. Martin mun nm tay n nhng n l|nh i, th l Martin pht
cho n mt ci vo cnh tay.
V n vn khc, Martin nhn i ch khc v la to ln:
- Nn i? Nn i!
Khi n nh an i mt ln na, con b li chng c. Ln n{y, Martin nhe rng ra nh con

th hung hng v{ gm ln con b s.
Mt ln na, Martin li pht nh v{o lng n nhng ri nhanh chng chuyn thnh
nhng qu m, v Martin c th |nh con b |ng thng kia nhiu ci, mc cho n tht
to ln.
Phn ng k cc, gn nh t{n bo ca Martin i vi ni bun ca a bn gi nh l

in hnh cho tr b |nh p t nhng nm u tin nh n. Phn ng n{y tng phn
mnh m vi nhng nh thng cm quen thuc a b cn rt nh mun an i bn,
nh chng ta ~ thy Chng 7. phn ng th bo ca Martin c l phn ng kinh nghim
ca n nh; nhng ting khc lc u a ti c ch an i mnh m, nhng nu c tip tc
khc th s c nhng c|i nhn, ting la e da, ri nhng qu m tip theo. iu |ng lo
ngi nht l hnh thc thng cm th s nht, bn nng ngng tn cng mt k ang au
kh, dng nh Martin khng cn na. Ch mi 2 tui ri, n ~ bt u biu hin li
ng x ca k t{n |c v{ thch th khi g}y au kh cho ngi khc.
S thay th mi ng cm bng tnh t{n |c l{ in hnh cho nhng a tr ~ b i x t

hi v th cht v tm l m chng phi chu nh, t lc cn rt nh. Martin nm trong
mt nhm 9 a tr b hnh h t 1 n 3 tui, c quan st nh tr. ng x ca chng
c so snh vi ng x ca nhng b trai v{ b g|i kh|c, cng sinh ra t nhng gia nh
ngho kh v kh khn nhng khng b i x t hi. Nhng a tr thuc hai nhm ny
phn ng rt khc nhau khi gp cnh a tr khc cm thy kh chu hay khc lc. Trong
23 trng hp thuc loi , 5 trong s 9 a khng b hnh h ~ t ra quan tm v bun
b~ v ng cm vi a tr kia. Ngc li, trong s 27 trng hp a tr b hnh h th
khng c phn ng no biu hin s thng cm t pha chng i vi nhng a tr kia;
tri li tt c u t ra s hi, gin d hoc thm ch tn cng a bn ang tht vng, nh

Martin ~ l{m.
Mt iu c th hin rt r, nhng a tr b hnh h i x vi a kh|c nh chnh

chng ~ b i x. Chng c xu hng khng quan tm g ti bn khi nhng a ny cm
thy kh chu hay khc lc; tnh tn bo ca nhng a tr b hnh h y dng nh l{ hnh
thc thi qu ca th|i lnh lng thng thy. Khi ln ln, chng s hc km, thch gy
hn v{ khng c mi ngi yu qu. Chng d b suy sp tinh thn hn v{ khi tr thnh
ngi ln, d xy ra nhng chuyn dnh d|ng n lut php v d ri v{o phm ti cng
nh bo lc.
Tnh trng thiu thng cm vi ngi khc thm ch nhiu khi c truyn t th h ny
sang th h khc, v nhng b m c cch hnh x tn bo ~ l{m cho chnh a con ca h
nh hng v{ sau n{y, n cng h{nh x tng t nh th i vi con n. S khc nhau tht
ni bt so vi th|i thng cm ni chung ca a tr c b m nui dy tt v khuyn
khch quan tm ti nhng a tr khc v hiu c hu qu ca tnh hung |c i vi
chng. Do khng bao gi gp th|i y, nhng a tr b hnh h dng nh ho{n to{n
khng th c c s cm thng, chia s y.
iu |ng lo ngi nht c l l vic nhng a tr ny hc c rt sm cch phn ng

ging vi b m chng. Do nhng s un nn m chng nhn c, c khi l hng ngy,
nhng bi hc xc cm tiu cc l qu r rng. Hy nh rng chnh vo lc c nhng am
m qu mc hay trong nhng hon cnh khng hong, cc trung tm ra ca b no nm ly
quyn iu hnh. Nhng thi quen c b no xc cm "tiu th trong thi k rt di s
chim u th, hoc rt tt hoc rt xu.
Khi ngi ta xem xt chnh b no b tnh tn bo - hay tnh yu m tr em l{ i tng -

l{m thay i n mc no, th bit rng nhng nm u tin ca cuc i l khong thi
gian duy nht tp luyn tr tu xc cm. Nhng a tr b |nh p ~ b t vo mt ch
gy chn thng tinh thn hng ng{y. hiu s tp luyn i sng xc cm m nhng
a tr b hnh h ~ tri qua, th cch hay nht c l l xem xt chn thng tinh thn ~
li du n lu di trn b n~o nh th no v nhng vt so y c th c xo| i ra sao?
CHNG 13. CHN THNG TINH THN V S TP LUYN XC CM

Som Chit, ngi ph n t nn gc Campuchia ang nhn nh v ba a con ch - ln su,

chn v{ mi mt tui - i ch mua nhng khu sng AK47 bng nha chi tr "Purdy",
mt tr chi m{ nh}n vt Purdy - mt k hung c - dng v kh t{n s|t mt nhm tr con
trc khi t s|t. i khi tr chi c kt cc kh|c i: chnh nhng a tr con "git cht"
Purdy.
Tr chi n{y c bt u t s vic mt s ngi sng st din li thm kch cht chc
rng rn xy ra ngy 17/02/1989 ti trng tiu hc Cleveland Stockton ti California:
Trong gi ra chi bui sng, Patrick Purdy tng hc ti trng ny khong 20 nm v
trc, i v{o s}n trng v n sng v{o h{ng trm tr em ang chi a. Hn ta ~ bn
khp mi hng trong by pht, ri cha sng v{o u mnh t st. Khi cnh s|t n ni, h
tm thy 34 a tr b thng.
Nhng th|ng sau , hc sinh nh{ trng bt u r nhau chi tr Purdy". }y l{ mt

trong nhng du hiu cho thy cuc t{n s|t ~ li n tng rt xu trong k c ca
chng. Mt gio vin ni vi ti rng, l{n sng chi tr Purdy khng khip ~ lan khp
trng khi n gn ngy l Thnh Patrick, v nhiu tr em tin chc rng ngy l y d{nh
tn vinh k git ngi - Patrick Purdy.
"Mi ln chng ti nghe thy ting mt chic xe cp cu chy ti ngi nh ngh u ph

l tt c mi hot ng u ngng li, - mt gio vin khc gii thch. Tr em nghe bit
xem n dng li }y hay chy tip". t lu sau tn thm kch, mt em gi khip hong chy
nhanh ti phng Hiu trng, ht ln rng em ~ nghe thy ting sng. tht ra l ting
ng ca chui kim loi vang ln v gi.
Nhiu tr em lun lun canh chng, nh th chng s tn thm kch li ti din; vo gi

chi, mt s em c nn li gn ca lp hc v khng chu chy ra s}n, ni ~ xy ra vic
bn sng. Nhng a khc ch chi th{nh nhm nh trong khi c mt a ng gc. Nhiu
thng lin, cc em trnh nhng ni c|c bn chng ~ b bn cht.
Nhng k c dai dng lun rnh rp, chng nh cn |c mng hin ln trong gic ng ca
c|c em. Ngo{i cn |c mng v cuc bn sng y, cc em cn c nhng gic m y lo u,
khin chng c cm gic sp cht n ni. Mt s c ng m mt khng b nm m.
Tt c phn ng n{y ~ c cc nh tm thn hc nghin cu t l}u, v l{ triu

chng c trng ca hi chng stress sau chn thng tinh thn (PTSD). Theo Spencer Eth,
nh tm thn hc chuyn cha tr hi chng y tr em, ct li ca chn thng n{y l{ "k
c m nh v hnh vi bo lc: c m cui cng, li dao }m v{o th}n th, ting sng bc
pht. K c l kinh nghim tri gic mnh m - mt cnh tng, mt ting ng, mi thuc
sng, nhng ting ku hay s lng thinh t ngt ca nn nhn, mu tro phun, nhng ting
ci ca cnh st".
Nhng n tng khng khip y tr thnh k c khc su vo cc vng mch ch huy cc

xc cm. Tht vy, nhng triu chng y ch ra rng hnh nhn b hot ng qu mc v p
t s kin gy chn thng ln thc. Nhng k c gy chn thng tr thnh ngi n
cc k nhy cm sn sng pht ra khi c bt k tn hiu nh nht n{o cho php ngh rng s
kin |ng ngi y sp sa ti din. Hin tng siu nhy cm y l du hiu khc bit vi
tt c nhng hnh thc chn thng t}m l, ~ tng b m nh trong thi th u gy nn.
Nhng hnh vi bo lc cn nguy hi hn tai ha thin nhin. Nn nhn ca bo lc c

cm gi|c nh mnh b la chn lm mc tiu mt cch c . Cm gi|c l{m mt i s tin
cy ca h ngi khc. Bng nhin, bu tri x hi tr th{nh ni nguy him, mi
ngi l mi e da tim tng.
Nhng hnh vi tn bo in ln tinh thn cc nn nhn mt s khin cho h e ngi tt c

nhng g ging vi s xm hi d ch l mt cht nh. Mt ngi {n ng b |nh trm
ng sau cm thy lo s c khi ch c mt b{ gi{ i sau lng mnh.
Du n do s khip s li trong k c v{ theo l{ trng thi nhy cm qu mc c

th ko di sut i, nh nghin cu v nhng ngi sng st sau khi ri khi cc tri tp
trung Quc x cho thy. Nm mi nm sau khi tri qua tt c nhng thiu thn, chng
kin s st hi nhng ngi thn v sng trong s khng khip trin min, nhng ngi
thot nn vn lun b k c y m nh. Mt phn ba s ngi tuyn b vn cn sng
trong ni s hi gn nh thng xuyn. Gn ba phn t ni rng tt c nhng g nhc li xa
hay gn lin quan n s ngc ~i ca bn Quc x~ nh mt b ng phc, c m ca,
ting ch sa hay ln khi to ln t l si u lm cho h cm thy rt lo s. Khong 60%
ngh ti l thiu ngi gn nh hng ng{y, d ~ na th k tri qua. nhng ngi vn
cn nhng triu chng y th c mi ngi th c n t|m ngi thy cn |c mng din i

din li.
S khng khip ng li trong k c
}y l{ chuyn k ca mt cu chin binh trong cuc chin tranh Vit Nam, 24 nm sau
khi tri qua mt cnh y kinh ho{ng ni x s xa xi y:
Ti khng lm th n{o xua tan c k c ny: Nhng hnh nh c tr li quy ri ti,

nhng chuyn ht sc tm thng |nh thc ti nh c|nh ca ng sp, mt ngi ph n
chu , s tip xc vi tm mn tre, hay mi mt con ln nhy x ra. m hm qua, ti ng
ngon. Nhng s|ng sm, tri y ging bo, mt tia chp v ting st n vang. Ti git mnh
thc dy, run ngi v s. Ti bng nhin li thy mnh Vit Nam, trong trm gc ca ti
gia nhng cn gi ma. Ti chc rng mnh li m m hi. Ti cm thy tc dng ng
ln. Ti khng th c v{ tim p lon x. Ti cm thy mi dim m. Bng ti nhn thy
mnh xc ca thng bn Troy... c t ln ci cng tre mang v tri... Ting st n tip
theo khin ti ny ln, ri ra khi ging.
K c khng khip y vn sng ng v c th khi s vic xy ra ~ 20 nm. PTSD (Hi

chng stress sau chn thng) ko theo mc thp ca ngng n-ron pht tn hiu bo
ng, khin cho ngi ta phn ng trong nhng hon cnh thng thng ging nh trong
hon cnh gay go. S vn ng ca vng mch v n~o, c nhc ti Chng 2, dng
nh ng vai tr quyt nh trong vic lu gi k c chn thng: nhng s kin gy ra s
xo trn ca hnh nhn cng mnh m v khng khip bao nhiu, th k c cng kh xo
sch by nhiu. Cht nn n-ron ca nhng k c n{y dng nh l{m thay i su sc ha
cht ca b no do mt cn khng khip gy ra.
"Nhng nn nhn ca mt chn thng khng khip s m~i m~i khng cn bnh thng
v mt sinh hc na", nh tm thn hc Dennis Charney, Gi|m c Trung tm quc gia ni
vi ti nh vy. Khng quan trng }y c th l ni kinh hong do chin tranh, tra tn,
nhng bo lc lp i lp li trong thi th u, hay kinh nghim khng khip duy nht trong
i nh mt ln b bo cun i hay cht ht trong tai nn i ng gy ra. Bt c stress no
khng th kim so|t c cng c t|c ng sinh hc ging nhau.
T then cht }y l{ khng th kim sot. Nu mt ngi c cm gic mnh c th lm

iu g trong mt tnh hung kinh ho{ng, th ngi tho|t khi hon cnh y tt hn
v mt tm l, so vi ngi cm thy mnh hon ton bt lc. Cm gic bt lc v mt ch
quan l s kin bp mnh xung. B|c s John Grystal, ngi l~nh o phng th nghim v
t}n dc lm sng Trung t}m ~ gii thch cho ti nh sau: "H~y gi nh mt ngi bit
t v v phn ng khi h b tn cng bng dao, trong khi cng hon cnh ny, mt ngi
khc li ngh rng: "Ta {nh chu cht thi"". Ngi th hai l{ ngi d b hi chng stress
sau chn thng hn. Chnh lc ngi ta c cm gic s sng ca mnh b e da v khng
th l{m g thot khi n th s thay i ca b no bt u.
Cm gic bt lc y lm pht ra PTSD gn nh c h thng ~ c khm ph thng qua

nghin cu da trn kinh nghim ca cc cp chut nht trong cc lng xa nhau, chu s
phng in cng thp nhng li gy stress rt mnh i vi mt con chut. Ngi ta
t mt tay gt trong mt ci lng, nhng n cho php ngt dng in trong c hai lng.
Qua nhiu ngy v nhiu tun, hai con chut nhn c s phng in ging nhau. Cui
cng, con chut c kh nng l{m ngng dng in khng c du hiu stress dai dng, cn
con chut bt lc th thy c nhng thay i n~o do stress g}y ra. i vi a tr ~ chu
nhng ph|t n s}n trng, ~ nhn thy cc bn mnh cht trong vng m|u, hay i vi
mt gio vin khng th lm dng li cuc bn git y, th s bt lc ny hn phi l ci g
rt xc thc.
PTSD s ri lon vng cm xc
Nhng triu chng ch yu ca PTSD c th c gii thch bng nhng thay i ca cc

vng cm xc, c bit ca hnh nhn.
Mt s thay i ch yu din ra trong locus ceruleus - cu trc iu khin s tit ra hai

cht gi l catecholamine: adrenaline v noradrenaline; nhng cht n{y |nh thc mnh
m nhng k c khc vo tr nh. Trong trng hp PTSD, h thng ny hot ng qu
mc v tit ra lng ln cc cht y phn ng vi hon cnh bnh thng, hay gn nh
chng c g e da, m ch gi ln chn thng ban u bng cch ny hay cch khc ging
nh trong trng hp nhng tr em Stockton, khi ch nghe ting ci xe ca xe cp cu
cng lm chng hong s.
Locus ceruleus v hnh nhn ni lin cht ch vi nhau v{ cng ni lin cht ch vi cu
trc vng cm xc kh|c nh khu vc hnh c nga (hippocampus - b phn ph trch s
to thnh ca tr nh lu di/n tng s}u m) v{ di i (hypothalamus); cc mch ch
huy s tit ra cc cht catecholamine lan ti tn v n~o. Ngi ta cho rng cc vng mch
y l ngun gc ca triu chng PTSD nht l lo ngi, s hi, cnh gic qu mc, d pht
hy d b kch thch, chc |nh li hay chy trn v nhng k c khng th xo| c cha
y cm xc mnh m. Mt s nghin cu cho thy, cu chin binh trong chin tranh Vit
Nam mc PTSD c b tip nhn c ch tit ra cc cht catecholamine t hn 40% so vi
nhng ng i khng b cc ri lon y; iu cho php kt lun rng b no ca h ~
chu thay i lu bn lm gim bt vic kim sot s tit ra cc cht ny.
Nhng thay i kh|c cng ng ti vng mch ni lin h vng cm xc v tuyn yn l

ci chi phi s pht ra CRF - cht hoc-mn stress ch yu m{ c th tit ra gy phn
ng |nh li hay chy trn. Nhng thay i ny lm tit ra qu mc cht hoc-mn y, c
bit trong hnh nhn, phn to thnh du n ghi nh v locus cereleus khin cho thn th
c t vo trng th|i t|c ng trong hon cnh khng h c mt nguy c n{o.
L tp hp th ba ca nhng thay i, h thng no - ni tit ra c|c endorphins lm

du cm gi|c au n - cng tr nn hot ng qu mc. Khi t l endorphins ("morphine
ca n~o") cao ln, ngi ta d chu ng au n - hiu ng ~ c quan st bi cc nh
phu thut qun s khi h nhn thy nhng ngi lnh b thng cn ti cht gim au t
hn ngi d}n thng b thng, d vt thng nghim trng hn nhiu.
Mt hin tng tng t dng nh cng xy ra trong trng hp PTSD. Nhng thay
i do endorphins a ti b sung thm mt chiu kch thch mi cho qu| trnh n-ron
phc hp khi b chn thng mt ln na. Chng lm mt i cm gi|c nh mt khoi cm,
v t lit xc cm ni chung, c cm gi|c nh b ct t vi cuc sng v khng quan tm
ti tnh cm ca ngi khc. Nhng ngi chung quanh h c th thy s dng dng y
nh l{ thiu ng cm vi ngi khc, hu qu l s tch bit khi cng ng.
Nhng thay i n-ron gn lin vi PTSD dng nh cng l{m cho ngi ta nhy cm
hn vi chn thng tinh thn mi. Cc nghin cu cho thy rng nu ng vt chu tc
ng ca stress nh khi cn nh, th sau chng nhy cm hn nhiu so vi nhng con vt
khng b t|c ng vi chn thng no b sau ny (iu ny xc nhn nhu cu cp bch

phi cha tr cho tr em mc PTSD).
Tt c thay i n-ron y l s |p ng ngn hn cho php ng u vi nhng hon

cnh g}y ra thay i y. Khi ngi ta lm nguy, th tt nht l phi ht sc cnh gic, phi
sn sng v mt th cht |p ng yu cu trc mt, dy dn chng li s au n, v
ngay lc , t ra dng dng vi nhng g c th tr thnh s kin gy ri nhiu mnh m.
Nhng ci li trc mt y li tr thnh bt li lu di. Khi s chn thng tinh thn mnh
m xy ra lm h thp ngng phn ng ca hnh nhn v vng no khc ni lin vi n,
th s nhy cm hn ca cc vng mch n-ron y c th bin c cuc i thnh chui cc
tnh trng khn cp v s kin v hi nht cng a li ni lo s khng th kim so|t c.
Tp luyn li xc cm
Nhng k c v chn thng tinh thn y dng nh tr thnh b phn khng kht ca
chc nng n~o, theo ngha l{ chng xen v{o s tp luyn sau . Khi ~ c s lo s, chnh
hnh nh}n ng vai tr then cht. Nhng khc phc s lo s, th v no mi ng vai tr
quyt nh.
Cc nh tm l hc gi qu| trnh l{m cho con ngi lo ngi" bng cch lin kt v{i iu
vi mt ci g kinh khng l trng thi b s lo s iu khin.
Thng thng, khi mt ngi hiu anh ta s hi iu g, th dn dn s lo s y bin i.

iu dng nh din ra nh c s lp i lp li t nhin, khi ngi ta i mt vi i
tng m{ ngi ta tng l{ |ng s, trn thc t li khng |ng s g c. Chng hn, mt
a tr s ch t khi n b con bec-gi c rt ui, nhng n dn dn mt i s lo s y
khi chi a vi con bec-gi d mn cnh nh.
Trong trng hp PTSD, vic tp luyn li t pht khng xy ra. Theo Charney, iu
c th gii thch bng thay i ca no gn lin vi ri lon y. Nhng s thay i ny quan
trng n mc hnh nhn nm ly quyn chi phi mi khi xy ra mt s kin nhc li m
h v chn thng lc u v{ l{m tng thm s hi theo thi quen. Ni cch khc, nguyn
nhn ca s s h~i khng c xem xt bnh tnh.
Nhng ch cn ngi ta t nhiu ~ tri qua kinh nghim thch hp, th c PTSD cng bin
mt. Vic tp luyn y, Charney gi , c thc hin v no. Tht vy, ni s ban u ~
cm r su trong hnh nhn s khng tan bin hon ton.
"Cu hi t ra l phi mt bao nhiu thi gian gt b ni s h~i ~ in s}u?". Qua th

nghim l{m c|c i tng s hi bng ting ng d di, Richard Davidson ~ t tr li cho
cu hi mnh t ra. ng nhn thy rng nhng ngi c v n~o tr|n trc pha tri hot
ng nhiu hn th khc phc ni s y nhanh hn, iu khng nh tm quan trng ca
chc nng v no v im ny.
Tp li b no xc cm
Mt pht hin ha hn nht v PTSD ~ c thc hin khi nghin cu v nhng ngi
sng st khi v thm st Holocaust, m 3/4 s vn cn c nhng triu chng PTSD. S
pht hin ny cho thy rng 1/4 s ngi cn li, cc triu chng y bin mt. B no ca
nhng ngi vn mc cc triu chng y r r{ng ~ chu nhng thay i gn lin vi s tit
ra c cht cachetolamine in hnh cho PTSD. Nhn xt v{ nhng nhn xt khc thuc
loi ny gi rng nhng bin i y khng phi l khng th o ngc, v{ ngi ta c th
xo b nhng du vt xc cm kinh khng nht. Tm li, c th dy li cc mch iu khin
xc cm. Do , chng ta c th cha tr chn thng tinh thn nghim trng nh chn
thng g}y ra PTSD, v{ con ng cha tr y l tri qua s tp luyn li.
Vic cha tr xc cm c th din ra t pht t ra l tr em, nh nhng tr chi nh

"Purdy". Vic lp i lp li nhng tr chi n{y cho php c|c em l{m sng li chn thng
ca chng m khng c nguy him. iu m ra hai con ng cha tr: mt mt, s gi
li k c trong bi cnh khng |ng ngi lm cho n mt cm ng v cho php lin kt n
vi tp hp phn ng khng gy chn thng. Mt khc, cc em c th tng tng ra kt
thc "k diu, may mn hn ca tn thm kch: chng mun git cht Purdy, iu em
li cho chng cm gic ch ng c chn thng tinh thn.
Vic lp i lp li s kin gy chn thng y cho php trnh khi s dn nn nhng k

c au n c th li hin ln b mt m khng bo hiu nguy him no. Nu chn thng
khng su sc, v d nh mt ln i kh|m rng, th ch cn "sng li" vi n hai hay ba ln l
. Nhng nu n nghim trng, th a tr phi sng li nhiu ln na.
Mt c|ch gi li nhng k c nm su trong hch hnh (amygdala) l thng qua ngh

thut - mt phng tin biu din ci v thc. Ngi ta thng thng qua c|ch n{y cha
tr cho tr em b chn thng. Ngh thut i khi gip tr em nhc ti thi im khng
khip m chng khng th ni ln c.
Nh tm thn hc tr em Spencer Eth ti Los Angeles, chuyn v cha tr nhng a tr

b chn thng, ~ k li cu chuyn cu b 5 tui b ngi tnh c ca m n bt cc cng
vi m. G~ {n ng kia a h vo mt phng khch sn v ra lnh cu b np di tm
chn trong khi g~ |nh m n n cht. ng nhin, cu b rt au kh khi th l vi Eth
v iu n nghe thy v nhn thy khi n n np. Eth yu cu cu b v mt bc tranh, bt
c ci g m cu b mun.
N v mt ngi ua t c hai con mt to tng. Theo ng, hai con mt y th hin ci

nhn kinh hi ca n vo k git ngi. Lc bt u cha tr, Eth bao gi cng yu cu bnh
nhn nh v mt bc tranh. Nhng k c au kh m nh ~ thm vo tranh ging nh v{o
nhng suy ngh ca chng. Khng nhng th vic v tranh ~ c gi| tr cha bnh; n khi
u cho qu trnh ch ng chn thng.
Tp luyn li xc cm v s cha tr
Erene hn h vi mt chng trai bnh bao nhng cuc gp g kt thc vi nh hip

dm ca g~. C ~ y hn ra c v b chy nhng hn vn c tip tc quy nhiu c qua
in thoi, |nh thc c lc na m ni nhng chuyn tc tu v{ e da c. K bnh
hon lun theo s|t v{ dn c li, chn cc li i. Khng th chu ng c, c ~ nh ti
cnh s|t nhng cnh st t chi gip c, v h "chng thy g xy ra" c. Khi bt u t
iu tr, Erene c tt c nhng triu chng ca PTSD: c khng gp ai v sng lng l trong
ngi nh ca mnh.
Cu chuyn v Erene c b|c s ca c, Judith Lewis Herman, ti Harvard, k li. B l

ngi u tin m t c|c giai on k tip nhau ca vic cha tr chn thng tinh thn. C
ba giai on: trc tin l to lp cm gi|c an to{n; sau l{ nh li c th cn chn
thng v{ gii quyt hu qu ca chn thng; cui cng, tr li vi i sng bnh thng.
Giai on th nht - to lp cm gi|c an to{n. Ngi ta bt u bng cch th lm cho

ngi bnh hiu rng tnh d b kch thch v c mng ca mnh, tnh cnh gic qu mc v
d b ht hong l triu chng ca PTSD. S hiu bit ny lm cho bn thn cc triu chng
t |ng s hn.
Mt giai on khc l phi em li cho ngi bnh cm gic mnh lm ch tt c nhng g

xy n, gii thot mnh khi cm gic bt lc do chn thng g}y ra. Chng hn, Erene ~
nh ti bn b v{ gia nh xen v{o gia c v g gy hn kia, cui cng c ~ nh c cnh
st can thip.
Cm gic khng an ton ca cc nn nh}n PTSD vt xa hn ni lo s thng thng: cm

gi|c bt u t bn trong, h c cm gic khng th kim sot nhng g xy ra vi c th
v cm xc ca h.
Dng thuc cho php bnh nhn khi phc li cm gic h khng phi l{ tr chi ca xo
trn xc cm do s lo lng khng th gii thch c a ti nhng li khin cho ngi
bnh b mt ng hay lun gp nhng cn |c mng. Bnh nh}n cng c th s dng nhng
k thut th gi~n l{m gim bt tnh d b kch thch ca mnh. S yn tnh v sinh l cho
php vng mch xc cm pht hin ra rng cuc sng khng phi l chui e da v cho
php ngi ta tm thy li mt phn cm gi|c an to{n ~ c trc chn thng.
Giai on cha tr th hai - nh v dng li s kin gy chn thng khi ~ to li c

cm gic an ton. Khi bnh nhn nh li cu chuyn v s kin gy chn thng, vi tt c
chi tit khng khip, th k c bt u bin i, v ngha cm xc cng nh v hu qu ca
n i vi vng xc cm.
Nhp i theo c}u chuyn c nh li l rt quan trng; l tng nht trong giai on
ca qu trnh n{y l{ ngi bnh c kh nng vt khi chn thng m{ khng mc PTSD.
S lun phin nh li v ngng nh y dng nh cho php xem xt chn thng t

ng v tp luyn li phn ng xc cm. Theo Herman, nhng ngi mc bnh nng nht,
th vic nh li cu chuyn i khi c th gy ra nhng ni s khng th kim so|t c;
trong trng hp y, ngi cha tr phi lm chm nhp li duy tr phn ng ca
ngi bnh mc c th chu ng c m khng xen ln vi s tp luyn li.
C|c b|c s khuyn khch bnh nhn k li s kin gy chn thng c{ng k cng tt gm
c nhng chi tit hong s nht nh trong b phim kinh d. khng ch l nhng chi tit
m bnh nh}n ~ nhn thy, nghe thy, cm thy, m c v phn ng kinh hi, gh tm,
hong lon ca mnh. Mc ch l{ ni ln tt c nhng k c nm bt c cc yu t c

th ~ t|ch ra v{ do , s gii tho|t c s nh li c thc. Khi ni ln nhng chi tit
cm nhn c v nhng xc cm, cc k c c l c t di s kim sot trc tip ca
v no mi, khin cho phn ng do cc k c y |nh thc tr nn d hiu hn, v{ do d
ch ng hn. Khi ngi bnh ~ sng li vi nhng s kin v xc cm lc , ln ny l
trong mt mi trng "chc chn" v c mt ca b|c s m{ ngi bnh tin cy, vic tp
luyn li v xc cm gn nh kt thc. iu em li bi hc quan trng cho vng xc
cm: mt cm gic an ton m khng phi l s hi, khi nhng k c v chn thng tr li.
Cu b ~ v nhn vt c hai con mt to sau khi chng kin m b cht th khng v thm
bt k bc tranh no khc; Spencer Eth - b|c s ca cu b ~ cng chi vi cu c gng
to ra mi quan h thin cm vi nhau. Lc u, khi cu b k li v git ngi theo khun
mu, nhc li tng chi tit theo cch ging nhau. Nhng dn dn, vic k li c thay i v
tr nn lu lo|t hn, v cu b t cng thng hn. ng thi, c mng gn lin vi thm kch
tr nn t i, m{ theo Eth, l{ du hiu ca s "ch ng chn thng" mc n{o .
Dn dn, cuc tr chuyn cp ti nhng s kin i sng hng ngy nhiu hn l{ ti di
chng do chn thng ca cu b. Cui cng, khi s chi phi ca chn thng mt i, cu
b ch cn ni ti i sng hng ngy ca n m thi.
Theo Herman, nhng triu chng i khi vn c th xut hin, nhng mt s du hiu
cho thy rng chn thng ~ b xo b phn ln, chng hn s gim bt nhng triu
chng sinh l n mc khng gy ra s kh chu na, cng nh kh nng chu ng xc
cm gn lin vi k c v chn thng. Du hiu quan trng nht c l l nhng k c gy
chn thng khng hin ln bt ng na; bnh nhn c th t nguyn nhc li k c y v
quan trng hn l{ gt b c k c y nh nhng k c bnh thng. Tt c iu l{ du
hiu ca cuc sng mi da trn quan h vng chc v{ c mt h thng nim tin em li
ngha cho cuc i, ngay c trong th gii c th cn c s bt cng. Tt c nhng iu
ny l nhn t gp thnh cng trong vic tp luyn li phn no xc cm.
Cha tr tm l v thc hnh tr tu xc cm
Rt may cho chng ta, nhng tai ha v chn thng ch l s kin him hoi trong cuc
i mi ngi. C th nhng au bun thng thng nht thi u th nh thiu s yu
thng ca b m, cm gic b vt b, vic mt i ngi thn khng bao gi tr thnh mt

chn thng, nhng chng chc chn vn li du n ln b no xc cm v{ sau a
ti nhng ri nhiu - nc mt cng nh nhng cn gin d - trong quan h thn thit. Nu
PTSD c th cha khi c, th nhng vt so tnh cm ko s}u hn m{ nhiu ngi trong
chng ta mang theo cng c th cha khi. chnh l{ nhim v ca cha tr tm l. V ni
chung, tr tu xc cm nhp cuc bng cch hc ch ng nhng phn ng y tnh xc cm
y.
Theo Joseph LeDoux, ngi khm ph ra vai tr ca hnh nhn trong s th lng cc xc
cm, "khi h thng xc cm ca chng ta hc c iu g, th dng nh chng ta khng
bao gi qun c n. Nhng g m chng ta c th lm l kim sot h thng y, dy cho
v no mi c ch hnh nh}n. Thin hng h{nh ng b xo b, trong khi xc cm v hnh
ng ny vn cn gi li di hnh thc km nn".
Thu trc trn c th tinh luyn hay km hm xung lc hnh nhn khi n bung th cc
xc cm, nhng khng th ngn cn hnh nhn phn ng. Tuy chng ta khng th chn thi
im bng n cc xc cm, nhng chng ta vn c th ch ng c di ca chng. Kh
nng tm li nhanh chng trng th|i bnh thng sau s tro dng cm xc l du hiu
trng thnh v xc cm.
Trong qu| trnh iu tr, ci b thay i nhiu nht l nhng phn ng ca i tng khi
xc cm bng pht. Nhng nghin cu v cha tr t}m l do Lester Luborsky v{ ng
nghip ca ng tin hnh cho thy iu . H ~ ph}n tch xung t chnh ~ tng thc y
h{ng trm ngi tm n liu php tm l, nhm cha tr nhng ri lon nh: mong c
c thc hin, ni lo s b tht bi hay s l thuc. Sau , h phn tch cn thn nhng
phn ng (t hu hoi) in hnh ca bnh nhn khi nhng mong mun hay s hi y mang
tnh kch pht trong quan h c nhn ca h - Chng hn, khi th|i i hi qu mc gy ra
gin d hay lnh lng ngi ny, hoc khi mt th|i t v qu mc ca ngi bnh
khin ngi xung quanh pht lng. Trong trng hp nh vy, c|c i tng ng nhin
b chm vo nhng trng thi tnh cm tiu cc nh bt lc, bun ru, cm th, gin d,
cng thng, s hi hay t nhn ti li v bn thn mnh, v.v... D bnh nhn c nhng hnh
thc ring, nhng mi biu hin u lin quan n mt mi lin h quan trng n{o nh
quan h vi con hay mt ngi thn thit, vi ng nghip hay vi cp trn.
Tuy vy, trong vic iu tr lu di, c hai loi thay i xy ra cc bnh nhn ny: phn
ng ca h i vi nhng s kin gy xc cm t nng n hn, thm ch bnh tnh hn, v{
bng ng x ca mnh, h ~ t c nhiu hn nhng g h thc s tm kim trong quan
h vi ngi khc. Nhng g khng thay i l s mong mun v ni lo s n bn di,
cng nh s kch ph|t u tin ca xc cm y. Khi ngng cha tr, nhng quan h c nhn
do cc bnh nhn k li ~ g}y ra phn ng xc cm tiu cc thp hn hai ln so vi trc
khi cha tr, h cng t c s phn ng mong mun ngi c lin h cao gp hai ln.
V s nhy cm c bit to ra nhng nhu cu y cng khng bin mt.
V mt sinh hc, h limbic s b|o ng phn ng vi nhng tn hiu b|o trc v s

kin |ng ngi, nhng thy trc tr|n v{ c|c vng ~ hc c cch phn ng mi, lnh
mnh hn. Tm li, nhng bi hc xc cm cng nh thi quen ca cm xc ~ ny sinh t
thi th u c th c nh hnh li. S tp luyn li cm xc din ra trong sut cuc i.
Chng 14. Tnh Cch Khng Phi L S Phn

Tnh kh l ci nn quy nh tnh cch su xa ca mi con ngi. Tnh kh l tp hp
nhng thin hng c trng cho i sng xc cm. Tnh kh t khi sinh ra l mt phn di
sn di truyn ca cha m dnh cho con ci m ng tri ~ nh sn v n c nh hng sut
i. Vy c th thay i nhng xc cm bm sinh khng? Sinh hc c quyt nh s phn
nhng xc cm ca chng ta khng?
Cu tr li r nht ~ c a ra bi Jerome Kagan thuc trng i hc Harvard.

Theo ng, c t nht bn loi tnh kh c bn: nht nht, to bo, lc quan v u su. Mi tnh
kh y tng ng vi mt s hot ng no khc nhau. Tuy nhin, c v s sc thi tnh
kh, mi sc thi da vo nhng khc bit bm sinh trong vng mch xc cm; kh nng
|nh thc mt xc cm n{o , cng nh d{i v{ cng ca n, li khc nhau t ngi
n{y sang ngi khc. Nhng cng trnh ca Kagan nghin cu v mt trong nhng mt ny:
s i lp gia cc cc to bo v nht nht.
Kagan nhn thy rng nhng ngi trng thnh nht nht vn l nhng a tr rt
nhy cm v hay s. Ngay t nhng nm u tin, nhng a tr ny s tt c mi ci khc
thng. Chng kh n nhng th g chng cha bit, ngi ngng khi n gn nhng con vt
hay ni xa l v t ra nht nht vi ai chng cha bit. Chng cng c xu hng t coi mnh
phm ti v cm thy n hn. Tnh lo lng lm chng b t lit trong i sng x hi. Khi tr
th{nh ngi ln, chng thng gi yn lng, sng trm v lng tng khi phi ni trc
cng chng.
Lc ln hai, nm l{ by tui, Tom l mt trong nhng a tr rt r nht. Lc 11 tui, c

mi ln n phi ni chuyn vi ai l{ n li tot m hi. Trong n lun thng trc ni lo
s, m nh: s nh n b chy, s nhy xung mt b bi, s mt mnh trong bng ti. V
n thng thy c mng, nhng con qui vt tn cng. n nm 13 tui, n t nht nht
hn, nhng bao gi cng cm thy s hi khi c mt nhng a tr khc v nht l s
khng t kt qu kh nh{ trng, tuy n thuc tp nhng a ng u lp. L con mt
nh khoa hc, Tom cng m p m c i theo con ng ny v s n c ca hng i
ny li rt thch hp vi thin hng ni tm ca n.
Ngc li, Ralph lun lun t tin v ci m. Bao gi cng thoi mi v linh hot, lc 13
tui n ~ chuyn tr ht sc t nhin v{ y hng th, khng h t ra du hiu b kch
thch no v ging ni rt t tin, thn mt, nh th ngi ni chuyn vi n, mt ngi hn
n ti 25 tui, l mt ngi bn. Ci m v{ c bn b yu thch, Ralph cha bao gi cm
thy e d c.
Nhng a tr nht nh|t dng nh t khi sinh ra ~ s hu nhng vng mch n-ron
khin chng nhy cm ngay c vi t|c ng nh nht, tim chng p nhanh hn nhng a
tr khc khi trong hon cnh mi hoc kh|c thng. Xu hng lo s c l l{ c s ca tnh
nht nht chng. C th chnh l{ l do khin nhng ph n trung nin vn nht nht
thng s hi, lo u, cm thy mnh c ti v lun gp stress, nh nhc u hay ri lon
tiu ha, nhiu hn so vi ngi cng tui.
c im thn kinh ca tnh nht nht
Theo Kagan, iu lm Tom - a tr nht nht, khc vi Ralph - k to tn, chnh l tnh
d b kch ng ca vng mch n-ron hng vo hnh nhn. nhng ngi rt nht nht
nh Tom, vng mch ny rt nhy cm vi kch ng. Chnh v th, h trnh nhng g cha
tng bit, thng hay nghi ngi v lo hi. Cn nhng ngi nh Ralph th c ngng kch
ng ca hnh nh}n cao hn nhiu, do , h t s st hn, ci m hn v{ thch tm kim
c|i cha bit v ci mi.
Kh nng ca mt a tr d b kch thch v ri lon v nhng vt hay nhng ngi n

cha bit, cho php x|c nh rt sm kiu s ha hc thn kinh m n tha hng c.
Khi mi , c 5 a tr th c 1 a tr nht nh|t v{ 2 a tr c tnh kh mnh bo.
Theo Kagan, khi c tm hay chn thng tui, ni s "c|i cha bit" ~ xut hin tr
em; nu ngi m t n v{o cn phng c ngi l, n s khc. Cng theo Kagan, rt c th
nhng a tr nht nht k tha nhng t l cao v norepinephrine v cc ha cht c kh
nng kch hot hnh nhn (amygdala) v v th to ra mt ngng thp, khin hnh nhn
d b kch ng.
Mt du hiu cho thy tnh nhy cm kch pht y: khi cc chng trai hay cc c gi, vn
l nhng a tr nht nht, thc hnh trong phng th nghim v h b cng thng, kh
chu vi mi ha cht, mi ca cc dng c trong phng, th nhp tim ca h vn gi mc
cao l}u hn ngi kh|c; iu c ngha l{ s kch pht cht norepinephrine ~ duy tr
hnh nhn trong trng th|i kch ng, v qua nhng vng mch n-ron ni tip, n tip tc
kch thch h thn kinh giao cm. Kagan nhn thy rng nhng a tr nht nht, tt c
cc ch s v mc phn ng u tng qu| mc: huyt |p tng khi ngh ngi, con ngi
gin to, t l norepinephrine cao hn trong nc tiu, v.v...
Im lng l du hiu khc ca s nht nht. Mi ln nhm Kagan quan st tr em nh

tr, khi c mt ngi l th a nht nh|t ni t hn nhng a khc. Kagan cho rng s im
lng, nht nh|t trc mt iu mi m hay trc vt g e da cho thy hot ng ca
nhng vng mch n-ron ni lin n~o trc, hnh nhn v cc cu trc ln cn iu khin
li ni (nhng vng mch y cng ngn cn chng ta ni, d ch l mt li rt ngn, trong
trng hp b stress).
Nhng a tr siu nhy cm c xu hng mc nhng ri lon gn lin vi s lo h~i, nh

nhng cn ht hong, t lc ln bn hay nm tui. Trong mt cuc nghin cu c tin
hnh trn 754 tr, h ~ ghi nhn rng 44 a trong s ~ c t nht mt cn hong ht
hoc ~ c mt s du hiu lo s. Nhng mi lo lng y ni chung do s lo s thng thng
la tui thiu nin em li, nh ln h hn u tin vi mt c gi hoc mt k thi quan
trng, tc l nhng hon cnh m phn ln cc em gp phi trong cuc sng thng ngy.
Nhng nhng em nht nht v hay s li c nhng du hiu hong ht nh hi hp, th
nhanh hay cm thy nght th khi c cm gi|c iu khng khip sp xy ra khin cho cc
em s tr th{nh in hoc s cht. Theo cc nh nghin cu, nu nhng chuyn khng
quan trng cho "s nhiu tm lo ngi" ph|t sinh, th chng cng ch ra rng thiu nin
n{y c thin hng mc chng ri lon hn nhng em khc.
S xut hin nhng cn lo lng gn cht vi tui dy th. Nhng c gi vi rt t cc du

hiu dy th xut hin ~ khng nh l h khng c mi lo lng y, nhng trong s nhng
c g|i ~ tri qua tui dy th, c 8% tri qua c|c cn hong ht.
Tnh kh lc quan, yu i
Trong nhng nm 1920, khi cn l{ mt c gi, d June ca ti ri qu hng Kanasas ca

mnh ti Thng Hi, chuyn i nguy him i vi mt ph n n c thi y. , d
ti gp v ly mt vin thanh tra cnh st thuc a ca Anh. Khi ngi Nht xm chim
Thng Hi u Chin tranh Th gii th Hai, d v chng b giam trong tri t binh. Sau
nm nm khng khip tri, h mt ht mi th. Khng mt xu dnh ti, h n Colombia -
thuc a ca Anh.
Ti cn nh ln u ti gp d June khi cn nh. l{ mt b{ l~o y sc sng mc d

cuc i ~ phi tri qua h{nh trnh y kh khn v{ gian kh. Trong nhng nm cui i,
b b lit sau mt trn m; sau thi gian iu dng d{i v{ kh khn, b{ ~ c th i li d
rt vt v. Hi , b{ ~ hn 70 tui, chng ti t chc mt chuyn i chi, b{ b lc. Ti
nghe thay b gi ti. B ng xung v{ khng ng dy c. Ti lao n b dy v thay
v than phin, b{ ci a vi tnh cnh ca mnh: "i, t nht l ta vn cn c th i li.
V bn cht, xc cm mt s ngi dng nh lun hng ti s tch cc; nhng

ngi lc quan v d sng trong khi nhng ngi khc li khc kh v u su. Nhng mu
tnh kh n{y, trong vui v, lc quan v u su l hai hnh thc i lp nhau dng nh gn
lin vi hot ng tng ng ca hai vng tr|n trc phi v tri, hai cc cao nht ca b
no xc cm. Gi thuyt ny phn ln c rt ra t nhng cng trnh ca nh tm l hc
Richard Davidson. ng nhn thy rng ngi c thy tr|n trc pha tri hot ng mnh
hn thng c tnh kh vui v lc quan; h qu trng ngi khc v nhng g cuc sng
mang li, vt qua c tht bi ca mnh nh d June ca ti ~ l{m. Tr|i li, nhng ngi
c thy bn phi hot ng tng i mnh hn thng c xu hng t ra tiu cc, bun
b v d b kh khn l{m bi ri. H dng nh khng th thot ra khi nhng lo lng v
trng thi suy sp ca mnh.
Nh vy, r r{ng chng ta ~ c tnh cch ca chnh mnh chun b ng u vi

cuc sng, ty theo nhng xc cm tiu cc hay tch cc. Xu hng bun ru hay lc quan,
cng nh xu hng nht nht hay to bo xut hin t nm u tin, khin cho ngi ta gi
nh rng n cng c quy nh v mt di truyn. Nh phn ln cc b phn khc ca b
no, cc thy trn vn tip tc pht trin trong nhng th|ng u tin ca cuc i, v th
hot ng ca chng khng th o m c khi a tr mi thng th mi hoc hn.
Nhng, ngay giai on n{y, Davidson cng ~ c th ghi nhn rng hot ng ca cc thy
tr|n cho php o|n trc chng khc khi nhn thy m ri khi bung khng. Tng quan
n{y ng gn 100% vi hng chc tr em c trc nghim tt c nhng a hay khc
lc, b no hot ng mnh hn pha phi; cn nhng a khng khc, b no hot

ng mnh hn pha tri.
Tuy vy, ngay c khi mt c| tnh cn bn n{y ~ c quy nh t lc ra hoc gn nh

th, th nhng bi hc tm l thi th u vn c th nh hng su sc ti c| tnh, l{m tng
thm hay gim bt nhng thin hng bm sinh ca chng ta. Do tnh {n hi c bit ca
b no trong nhng nm u tin ca cuc i, kinh nghim c h qu quan trng i vi
hnh thc cui cng ca cc mch thn kinh. Nhng quan st ca Kagan cho thy r kiu
kinh nghim n{o l{m thay i tnh kh thun li.
Lm th no ch ng hnh nhn b kch thch qu mc?
Kagan ~ l{m sng t mt iu tht |ng khch l: tt c nhng a tr s st khng tr

thnh k nht nht khi ln ln, s phn ca chng khng b quy nh bi tnh cch ca
chng. Nu tri qua kinh nghim thch hp, a tr s ch ng c hnh nhn siu nhy
cm. Chnh kinh nghim xc cm ca a tr l nhn t quyt nh. i vi a tr nht
nh|t, c|ch i x ca b m s gip n hc c cch ch ng s rt r - l{ iu quan
trng nht.
Chnh th|i ca b m, c bit l ca m, quyt nh phn ln s pht trin ca chng.

Mt s b m cho rng phi l{m cho a con nh ca mnh tr|nh c s pht d nh
nht; mt s khc li cho rng phi l{m cho n quen ng u vi kh khn v{ bng cch
m{ chun b cho chng chin u vi cuc i. Th|i che ch dng nh khuyn khch
tnh nht nht, c l v n tc i ca tr em nhng c hi hc cch chin thng s rt r
ca chnh mnh. Th|i th hai gip cho nhng a nht nht tr nn mnh dn hn.
Chng hn, mt s khc bit v ng x ca ngi m c bc l khi con ln mt tui:

nhng b m hay u ym, cng con nh t ra khoan dung hn khi a con l{m iu g c
th nguy him hoc sai tr|i nh a ln ming vt l nut. Cn nhng b m c dy con
ch ng cm xc ca mnh th kin quyt hn: h t ra gii hn cht ch, a ra mnh lnh
trc tip, ngn con li v yu cu phi tun theo.
Ti sao s kin quyt l{ phng thuc tt chng li tnh nht nht? Khi b hp dn bi
mt vt (b ngi m cho l nguy him), a b ti gn, n lin b ngi m ngn li v
ni: "ng ng ti n", th l n hc c mt iu g ? Bng nhin, n buc phi thch
nghi vi s nghi ngi nh. Lp i lp li h{ng trm ln nh th trong nm u tin, th

thch y i vi n l s n tp lin tc vi nhng liu lng nh khi tip xc vi c|i cha
bit. Chnh a tr nht nht li cng phi hc ch ng s tip xc y, v liu lng va
phi l{ iu l tng i vi s tp luyn ca n. Khi vic ng phi c|i cha bit xy ra vi
s c mt ca b m, th tuy rt thng n, nhng b m khng c vi b n ln v an i
n, iu dy cho n dn d}n vt qua s bi ri mt mnh.
Mt s tr em hay lo s ly c s t tin do kinh nghim l{m thay i b no ca chng

trong thi th u. Mt trnh cao ca tr tu x hi s l{m tng thm c hi trong vic
vt qua s c ch t nhin ca chng. thc hp tc, s hiu bit ngi kh|c, nng lc
ha hp vi ngi khc v kt ni tnh bn, chia s v t ra n cn - nhng nt tnh cch ny
l{ c trng ca tr em n tnh kh nht nht lc chng ln bn tui nhng nh s hu c
tnh ny m khi ln 10 tui ~ vt qua c tnh nht nht y.
Nhng tr em c tnh c|ch khng thay i trong s|u nm y ni chung, khng th ch

ng c xc cm ca chng v mt i nng lc d d{ng hn trong trng hp cng thng,
khng bit cch lm cho xc cm ca chng thch nghi vi hon cnh v t ra s st, hn di
hay mau nc mt. Chng phn ng bng s tc gin thi qu vi nhng tht vng nh
nht, khng th tr hon vic tho mn ham mun ca chng, khng chu c s ph phn
v t ra a nghi. Khi chng vt qua c s rt r ca chnh mnh, th nhng c tnh y ~
lm mt i mi quan h ca chng vi nhng a tr khc.
Ngc li, ngi ta thy r ti sao nhng a tr lm ch tt xc cm ca mnh li t

ng gt b c tnh nht nht bm sinh. Cng thoi mi trong quan h vi ngi khc,
chng cng c nhiu c hi cng vi ngi khc tri qua nhng kinh nghim tch cc.
Ngay c khi chng ngn ngi ni chuyn vi mt a bn mi chng hn, th mt khi ~
vt qua c ranh gii e ngi, chng c th chuyn tr vui v. Tri qua nm th|ng, nhng
thnh cng y c tch lu dn v s em li s t tin cho nhng a tr nht nht.
Nhng tin b y tht |ng khch l; cho php chng ta ngh rng ngay c thin hng
xc cm bm sinh, mc n{o , cng c th thay i. Mt a tr khi mi sinh ra hay
khc nh, cng c th hc c s chp nhn c|i cha bit bnh tnh hn, thm ch ci m
hn. S nht nht tt vn c kh nng bin i. Nh c|c nh{ di truyn hc cho bit,
khng phi ch c cc gen quyt nh ng x ca chng ta; mi trng c bit l kinh

nghim v nhng g chng ta hc c trong thi th u, cng quyt nh thin hng tnh
cch s c th hin trong cuc i nh th no. Nhng kh nng xc cm khng phi
c quy nh mt ln cho mi mi; chng ta c th hon thin chng bng s tp luyn
thch hp.
Nhng c hi do thi th u em li
B n~o ngi cha hnh th{nh y khi mi c sinh ra. N tip tc c "nho nn"
trong c cuc i, nhng s pht trin mnh m nht din ra trong thi th u. Tr em sinh
ra vi nhiu n-ron hn v{ c b no gi li n tui trng thnh. Bng qu trnh
tng t nh vic ta cnh trong k thut chm sc v{ chi c}y, n mt i nhng lin lc
n-ron t c s dng nht v lp ra lin lc vng chc trong cc mch lin b{o c dng
nhiu nht. Qu trnh ny din ra lin tc v nhanh chng; nhng mi lin kt ny hnh
thnh ch trong vi gi hoc vi ngy. Kinh nghim, c bit l trong thi th u, ~ gip b
n~o trng th{nh hn.
Trong s|u th|ng u tin ca cuc i, kh nng quan s|t bnh thng kch thch s hnh
thnh cc vng mch n-ron ngy cng phc tp hn gia mt v v th gic. Nu ngi ta
bng mt ca a tr li trong thi k y, th c th lm mt kh nng nhn ca n. Khi con
mt b bng li trong nhiu thng, th kh nng nhn c|c chi tit s b km i.
Vic tr liu tm l tc l tp luyn li xc cm c h thng, cho thy r kinh nghim c

th va l{m thay i c|c s tm l, va gip b n~o trng th{nh. iu ~ c
chng minh qua nghin cu v nhng ngi mc chng nhiu tm m nh. Mt trong
nhng s m nh thng thng nht i vi h l khng ngng ra tay, c khi h{ng trm
ln trong ngy. Nhng nghin cu ny cho thy mc m nh nhng ngi n{y cao hn
mc bnh thng.
Mt loi thuc quen thuc - fluoxetine, ~ c mt na s bnh nh}n c nghin cu

ung, nhng bnh nhn khc th s dng tr liu ng x. Nhng bnh nhn b m nh bi
ngh l{ phi ra tay c t trc mt lavabo nhng cm s dng n. Trong khi , ngi
ta dy h tm hiu ngun gc s s hi gy ra ng x y ca h, chng hn, s mc bnh
him ngho nu h khng ra tay. Dn dn, sau nhiu thng tr liu nh vy, s m nh ca
h gim i, ging nh chu hiu ng ca thuc.
Sau , ngi ta ~ ph|t hin ra rng iu |ng ch nhng bnh nh}n c iu tr

tm l, xt nghim PETS - (Phng ph|p chp rgen ct lp) cho thy, hot ng ca nhn
ui (caudale nucleus) - cu trc ch yu ca b no xc cm, b gim i nhiu, ging nh
nhng bnh nh}n c cha tr bng fluoxetine. Kinh nghim ca h ~ l{m thay i hot
ng ca n~o v{ ~ xo| b c triu chng cng hiu nghim nh dng thuc.
Nhng thay i mang tnh quyt nh
Trong tt c cc lo{i, con ngi l loi c b no mt nhiu thi gian nht pht trin,
hon thin. Mi b phn ca n pht trin theo nhp khc nhau trong thi th u, nhng
tui thiu nin l mt thi k cn bn ca s "ta bt" (nh ~ ni trn). Nhiu vng c
ngha quyt nh i vi i sng xc cm thng t ti trng thi hon chnh lu nht.
Trong khi nhng vng gi|c quan t ti "chn mi" khi chng ta cn rt nh tui, th
vng cm gic ca tui dy th, cc thy trn - ni ch ng cc xc cm, phn ng vo thi
nin thiu, c khi ti 16 hay 18 tui.
S ch ng cc xc cm pht trin nh c kinh nghim lp i lp li tui th u v nin

thiu, n cng gp phn hon thin vng mch. Nh vy, thi th u em li nhng kh
nng duy nht to ra cc xu hng xc cm khc nhau ko di sut i. Nhng thi quen
c c trong thi th u n s}u v{o cu trc n-ron v{ sau kh thay i hn. Do tm
quan trng ca thy tr|n trc i vi s ch ng xc cm, s pht trin lu ca vng no
ny cho bit kinh nghim ca a tr ang dn thit lp c lin lc bn vng trong cc
vng mch ch huy cc xc cm. Nh chng ta ~ thy, nhn t quyt nh ni bt nht l
th|i nghim tc v s nhy cm ca b m khi |p ng nhu cu ca a tr, nhng c
hi v li khuyn bo m{ a tr nhn c ch ng, kim sot s lo lng hay cn bc
ng, cng nh vic tin hnh cc bi tp v s ng cm. Chnh v th, vic coi thng a
tr hoc i x sai vi n, quan h ca chng i vi nhng ng b b m lnh nht hoc v
k cng vi vi th k lut tn bo c th li du vt cc vng mch xc cm.
Trong lnh vc xc cm, mt trong nhng iu quan trng nht hc c nhng thng
u tin ca cuc i v{ c hon thin trong sut thi th u, l{ bit t an i khi bun
ru. i vi a tr cn rt nh, s an i y n t ngi chm sc n: khi m n nghe thy

n khc, lin b n ln v d cho ti khi n nn. Mi ln n c an i, n li hc c cch
t trn an, nhng lin lc trong vng mch kim sot xc cm c cng c v{ do , v sau
n d bnh tnh hn trong trng hp b cng thng.
hc c cch t an i, phi mt nhiu nm v{ phi c nhng "cng c t}m l ng{y

cng hon thin hn, m{ b no khi pht trin ~ em li cho a tr. Hy nh rng cc
thy tr|n c ngha cn bn i vi s ch ng xung lc thuc vng cm xc - ch t ti s
pht trin y trong tui thiu nin. Nhng vng mch cn bn khc tip tc hnh thnh
trong sut thi th u u tp trung chung quanh dy thn kinh X; u ny, n iu tit
tr|i tim v{ c|c c quan kh|c; u kia, n truyn i nhng tn hiu do cc tuyn thng
thn pht ra ti hnh nhn. Nhng tuyn ny lm tit ra cht catecholamine v chun b
cho phn ng "chng tr hay chy trn". Mt nhm nghin cu thuc trng i hc
Washington ~ |nh gi| nh hng ca gio dc i vi tr em v nhn thy: tr em c
nui dy bi nhng ng b b m thng minh v xc cm th dy thn kinh X ca n c th
ci thin hot ng.
John Gottman, nh tm l hc ph trch nghin cu ny, gii thch: "Cc b m lm thay

i trng lc dy thn kinh X ca con mnh (mt c|ch o tnh d kch thch ca dy thn
kinh X) bng cch gio dc cc xc cm ca chng; dy chng ni ln tnh cm ca mnh v
gii thch cho chng hiu nhng tnh cm y nh th no. Khng t ra kht khe vi chng
v khng t coi mnh l quan to, bng cch gip chng c th c nhng cch phn ng
khc, ngoi bo lc hay thu mnh li." Khi b m l{m c vic ny mt c|ch ng n, th
chnh nhng a con thm ch cng c th xo b hot ng ca dy thn kinh X - l hot
ng kch thch hnh nhn - do n s c thay i v ng x tt hn.
Tt nhin, mi mt ca tr tu xc cm c hnh thnh trong thi k quyt nh ca

thi u th v{ n tri di trong nhiu nm. mi thi k y, c th gip cho tr c nhng
thi quen c li, nu khng v sau s kh thc hin s sa cha cn thit hn. Quy m ca
s tp luyn v s "ta bt" nhng vng mch n-ron c th gii thch ti sao nhng th
thch v chn thng sm c hu qu lu di ngay c khi ~ trng th{nh. iu cng c
th gii thch ti sao tr liu t}m l thng chm l{m thay i th|i ~ hnh th{nh. V{
thm ch, ngay c sau khi cha tr, chn thng n{y vn c th tn ti dai dng nh nhng
xu hng tim n.
Chc chn b no vn gi c tnh {n hi ca n trong sut cuc i, ngay c khi n

khng c r nt bng thi th u. Mi s tp luyn u a ti s thay i xy ra
nhng lin lc lin bo. Nhng thay i xy ra bnh nhn mc chng nhiu tm m nh
cho thy, ch cn c gng mt cht, th nhng thi quen tm l lun lun c th thay i,
ngay c cp n-ron.
V mt xc cm, nhng bi hc hu hiu nht l ca b m dy cho con tr. Nhng thi

quen do b m dy bo rt khc nhau, ty theo mc hiu bit v{ |p ng c nhng
nhu cu ca con, ha hp c vi con, hay tri li, khng bit ti nhu cu y, khi h ch tm
cch sa cha khuyt im ca con bng ting la ht hay thng qua nhng trn n. Theo
ngha n{o , s tr liu tm l ging nh cng vic thc tin nhm sa cha sai lm hay
thiu st trong qu kh. Nhng ti sao khng lm nhng g c th c trc khi cn ti
bin php tr liu y? Ti sao khng em li cho con tr s gio dc v li khuyn cn thit,
cho php chng ngay t u c c nhng c s ca tr tu xc cm?
PHN V. KIN THC C BN V TR TU XC CM

Chng 15. Ci Gi Ca S Thiu Hiu Bit V Tr Tu Xc Cm
Mi ci bt u bng cuc tranh lun v tnh hnh tr nn xu i, Ian Moore v{ Tyrone
Sinkler v cng tc gin vi a bn Khalil Sumpter, 15 tui. Mi vic tr nn ti t v hai
a e da |nh Khalil.
S b |nh, Khalil mang khu sng lc c 38 ly ti trng v{ trc s chng kin ca

mt thy gim th, Khalil ~ n sng bn cht hai cu b kia.
Cu chuyn cho thy vic gio dc, dy d cho bn tr ch ng cc xc cm, gii quyt
m thm bt ha v tr nn ha thun vi nhau, l cp b|ch n mc no. T lu, b m nh
v nhng im km v vn v{ to|n ca hc tr, c|c gi|o vin ~ hiu ra: c mt im yu
|ng lo ngi, l{ s thiu am hiu v nhng c s ca tr tu xc cm. Nhng trong khi n
lc nhm n}ng cao trnh hc tp, ngi ta li khng l{m g b li s thiu ht |ng
b|o ng y. Mt gio vin trng trung hc Brooklyn ni, tm quan trng c bit hin
c dnh cho nhng mn hc truyn thng cho thy: "Chng ta quan tm ti cch tr em
c v vit nhiu hn l{ ngh xem trong tun l sau chng s sng nh th no?".
i vi thiu nin, trong tt c cc loi bnh th cc bnh lin quan v tm l chim v tr

ng u. Ngi ta tnh ton rng, c ba em trai th mt em c nhng triu chng trm cm
nng hoc nh; i vi cc em gi, t l y l gp i v{o tui dy th. cc em gi, tn s
nhng ri lon v n ung ~ tng rt nhanh.
Nu nh tnh hnh khng thay i, th nhng c hi cho cc em sau ny c mt gia nh

n nh s ng{y c{ng t i. Nh chng ta ~ thy Chng 9, nu trong nhng nm 1970 v{
1980, t l ly hn l 50% th nhng nm 1990, 2/3 s cuc hn nhn ca gii tr c kt cc
l nhng phin to ly d.
Mt s bt n v xc cm
Nhng dn chng v phn tch trn chng t "triu chng" ca s bt n su sc. C l

nhng d kin quan trng nht bng cch trc tip x|c nh s suy sp ca nng lc xc
cm - c thy r hn t cuc thm d v nhng tr em M t 7 n 16 tui. Trong ,
ngi ta ~ so s|nh trng thi xc cm vo gia nhng nm 1970 v{ cui nhng nm 1980
bng cch da vo kt qu |nh gi| ca b m v gio vin. S tho|i ha ~ din ra thng
xuyn. Khng c vn no l khng c li gii, tt c cc ch th n gin nhn bit v
s bt n xc cm ca tr em v thiu nin nh:
- S thu mnh v nhng vn quan h: xu hng n c, b n, tm trng kh chu,

thiu ngh lc, cm thy bt hnh, ph thuc qu ln.
- Lo lng v trm cm: s c lp, s hi v lo u, m nh v s hon thin, khng cm

nhn c s yu thng, c|u gt, bun b v trm cm.
- Thiu tp trung v nhng vn gn lin vi vic s dng t duy: khng th tp trung

s ch hoc ngi im, xu hng m mng, h{nh ng khng suy ngh, c|u gt c hi cho s
tp chung, kt qu hc tp km, khng th tch ra khi u c nhng ngh.
- Phm ti v gy hn: xu hng ko bng nhm, ni di v la phnh, ci nhau, thu ht

s ch , hung c, ph hoi ti sn ngi khc, khng vng li, bng bnh v tnh kh thay
i, thch ni nhiu, lm kh ngi khc, hay bc tc.
Nu tch ring ra, khng vn n{o trn }y l{ bi thm c; nhng kt li vi nhau, chng
cho thy s bin i su sc, mt s ri lon tinh thn ca tr em, bc l s ngu dt v c s
ca tr tu xc cm. S bt n l "vt cng" m cuc sng hin i bt tt c nhng ngi tr
tui phi np.
Khng mt a tr n{o tr|nh c tnh trng ny; nhng vn y l ph bin v pht

sinh mi ni. V nhng nng lc xc cm, trong khi tr em thuc c|c gia nh ngho kh
c kt qu khng h ti hn, th t l tr em thuc c|c gia nh sung tc, gi{u c i mt vi
nguy c v tm l li cao hn nhiu. ng thi, s tr em nhn c s gip ca cc nh
tm l hc ~ tng gp ba ln, trong khi con s nhng tr em khng nhn c s gip
~ tng gn gp i t 9% nm 1976 ln 18% nm 1989.
Urie Bronfenbrenner, nh tm l hc xut sc v tr em trng i hc Cornell, tuyn

b: "Do thiu nhng h thng tr gip c hiu qu, nhng sc p t x hi tr nn mnh
m n mc c|c gia nh tng chng hnh phc, gn b nht cng b tan v. S bt n v
tnh bp bnh ca i sng hng ng{y ang thng tr trong ton x hi. Tng lai ca th h
tip theo ang gp nguy him, nht l nhng em trai ang giai on trng thnh d b
tn thng v hu qu ca ly hn, ca nn ngho kh v tht nghip. Hon cnh c|c gia nh

v tr em M cha bao gi tuyt vng n th, (...). Chng ta ang cp i mi c hi v
mi nng lc lm ch i sng tinh thn ca hng triu tr em".
Hin tng ny khng ch ph bin M m cn ph bin ti nhiu ni trn th gii. S

cnh tranh ton cu ~ dn ti ct gim lng nh}n cng, t c|c gia nh v{o nhng sc p
kinh t to ln. Nhng vn t{i chnh ang buc cc ng b v b m phi con nh khi
i l{m, vi mt m|y thu hnh cho ngi gi tr ti nh; tr em ng{y c{ng t c chm sc,
ng b (hay b m c thn nui con) l chuyn thng thng; nhng a tr rt nh b gi
vo nh tr thiu c|c iu kin chm sc (c bit l v tinh thn) ngy cng nhiu, tt c
nhng iu ny lm gim nhng trao i c hiu qu gia b m v con ci - c s cho php
pht trin tr tu xc cm ca nhng a tr.
Nu gia nh khng th chun b cho tr em v{o i c na, th chng ta s l{m g }y?

Mt nghin cu k hn v c|c c ch ny sinh nhng vn c bit s cho thy ti sao s
pht trin khng y ca mt s mt tr tu xc cm l ngun gc ca nhng kh khn
nghim trng v ti sao bin php sa cha hay phng nga c th cho php tr em vn i
theo c con ng ng.
Tnh gy hn b ch ng
Khi ti cn hc lp d b, trong trng c mt "g khng b" tn l{ Jimmy. N ~ ly cp

tin ca chng ti, git xe p ca chng ti, v ln u chng ti khi ni mt iu g
pht n, |nh nhau khi b khiu khch mt cht, hoc chng v ci c no c. Tt c chng
ti u s v xa lnh n.
Nhng a tr nh Jimmy r r{ng l{ b ri nhiu. Nhng, iu n{y cha r r{ng lm, tnh
gy hn ca tr em cn b|o trc ri lon xc cm v nhng ri lon khc sau ny. Lc 16
tui, Jimmy phi i t sau mt v gy hn, |nh ln.
Nhiu nghin cu cho thy, nhng thng b nh Jimmy c tnh g}y hn sut i. a phn
nhng a tr n{y t c chm sc hay b b m trng pht ty tin v{ ngi ta d o|n,
chng c th tr thnh k hoang tng hoc tn bo.
Tt c nhng a tr b i x nh vy khng phi u l{ a tr tn c; mt s thu

mnh li v phn ng qu mc vi s tru gho hoc vi nhng g b chng coi l xc phm
hay bt cng. Nhng tt c u c chung nhn thc sai lm: chng nhn thy nhng xung
t v s th ch khp ni mc d chng c s xung t hay th ch no c. iu a
chng ti ch hiu sai h{nh vi thng thng thnh s gy hn, chng hn, khi a bn v
tnh ng phi chng v ngay lp tc chng phn ng li bng cch tn cng. Chnh iu
lm cho nhng a khc trnh xa chng v lm cho chng ngy cng b c lp. Chng ht
sc nhy cm vi bt cng, t coi mnh l nn nhn v c th k ra danh mc nhng trng
hp chng b buc ti khng ng, nht l t pha cc gio vin. Mt nt tnh cch khc: khi
gin d, th phn ng duy nht ca chng l s dng bo lc.
Nhng ngi gy hn c khuyt im nghim trng v mt cm nhn. Th|i ca h

da v{o nh kin cho rng ngi kh|c l{ i ch hoc ang e da h v h thng t ch
ti c|i g ang tht s din ra. Ngay khi cm thy b e da, h chuyn sang h{nh ng m
khng suy ngh. Chng hn, khi mt thng b gy hn chi c vua, i th ca n dch mt
qun c trc khi n mt mnh, n lin coi l{ n gian v{ khng t hi xem ch l do
khng ch . Phn ng gy hn t ng xen ln vo s cm nhn ; chng hn, |ng l phi
lu i th ca mnh l{ ~ i sai, th n buc ti i th l gian ln, ngay lp tc, ht tong
ln v{ |nh i th. Nhng a tr ny cng ng x nh vy, th danh mc nhng phn ng
ha nh~, ci a vui v chng s ng{y c{ng t i.
Nhng a tr ny d b tn thng v xc cm v ngng tc gin ca chng l rt

thp; chng cng tc gin th cng c nhiu c tc gin hn na. Khi tc gin, suy ngh
ca chng b ri lon, khin cho chng nhn thy s i ch ngay c hnh vi v ti nht
v phn ng li kch lit do ri v{o trng thi tm l ri lon ca nhng ln trc.
Theo cc nghin cu v nhng a tr c theo di t trng mu gi|o n tui thiu

nin, th c ti mt na l k ri nhiu, khng th ha hp vi nhng a tr khc, khng
vng li b m, thy c gi|o v{ a phn sau ny chng tr thnh nhng thiu nin phm ti.
Tt nhin, nhng tr em gy hn khng nht thit tr thnh k phm ti, nhng chng l{
nhng k c nguy c phm ti cao nht.
Con ng in hnh dn ti bo lc v phm ti m nhng a tr gy hn v ni lon

bc v{o thng bt u t nhng nm u n trng. Vic chng khng th ch ng
xung lc ~ gp phn lm cho chng tr thnh hc tr xu. Nhng a tr khi bc vo
trng hc ~ c sn tnh kh tn bo, ngang t{n thng b gio vin coi l khng th sa
cha, nhng gio vin ny qu bn rn nn h khng th s|t sao quan t}m c. S coi
thng k lut ~ a chng ti ch lng ph thi gian m l ra chng c th dnh cho hc
tp; tht bi hc tp ca chng c b|o trc t cp mt. Nhng a con trai bc vo
con ng phm ti thng c IQ thp hn so c|c bn ca chng v{ xung nng ca chng l
nguyn nhn trc tip ca iu .
Vo lp 4, lp 5, nhng a con trai n{y c coi l nhng a bng bnh hoc "cng
u', b bn b cng lp ty chay v tht bi trong hc tp. Cm thy b c lp, chng lin
gn gi nhng a b rung b khc. T lp 4 n lp 9, chng t ra thch thc: trn hc,
ung ru v dng ma tu. Nhng xu hng n{y tng ln mnh nht vo lp 7 v lp 8.
Trong nhng nm u bc trung hc, chng lin kt vi nhng a kh bo khc, b li
cun bi th|i bt chp ca nhng a n{y. Thng l{ nhng a tr ph mc bn
thn v bt u lang thang trn ng ph t lc cn hc tiu hc. Trong nhng nm trung
hc, "nhm b rung b" y b hc v bt u phm ti nh trm cp, bn ma tu.
Mt s khc bit r rt xut hin trong s tin trin gia con trai v con gi. Nghin cu
v nhng a con gi b im km lp 4, cho thy chng cng l{m phin lng cc gio
vin v vi phm k lut, nhng khng n ni b bn b ght b, 40% trong s s c con
vo cui bc trung hc. T l ny gp ba ln mc trung bnh so vi nhng a con gi cng
trng. Ni cch khc, nhng a con gi "ni lon" khng s dng bo lc, kt thc ca
chng l vic mang thai tui thiu nin.
Tt nhin, con ng a ti bo lc v phm ti khng ch c mt, nhiu nhn t khc

cng khin a tr ng trc nguy c : vic sinh ra trong khu ph tp trung nhiu ti
phm, b cm d bi s phm ti v bo lc nhiu hn, sinh ra trong gia nh bt ha hoc
khng hnh phc, hay trong gia nh ngho kh... Nhng khng mt nhn t no trong
nhng nhn t ny nht thit a ti cuc sng bo lc. Trong iu kin ging nhau, sc
mnh tm l nhng a tr gy hn l{m tng thm |ng k kh nng tr thnh k tn c
sau ny.
Trng hc ca nhng a tr cng u

Nu nhng tr em gy hn khng thot ra khi c|ch ngh ca chng, th chng s vp

phi s bun phin. Theo nghin cu v nhng ngi tr tui b kt n v hnh vi bo lc v
hc sinh trung hc gy hn, hai nhm n{y c c|ch ngh kh| tng ng; khi c chuyn xch
mch vi ai, chng lp tc nhn thy s i khng v kt lun k c th|i th ch vi
mnh m khng cn tm hiu tip xem chuyn g xy ra. Mt khc, nhng hu qu ca gii
php bo lc li khng c chng ngh ti. Th|i gy hn c bo cha bng nhng
iu tin chc nh: "C tha h m bt c ai khi in ln", "Nu bn khng m mt ai v h
~ xc phm bn th ngi ta s cho bn l{ ngc" hoc i loi nh "mt trn n chng
lm cho ai phi kh s c". Chng c v khi c|ch bin minh cho h{nh ng ca mnh.
Tuy nhin, mt s gip t}m l ng lc c th thay i trng thi y v{ ngn mt a

tr phm ti. Chng trnh gi|o dc thc nghim do trng i hc Duke tin h{nh ~
c p dng cho nhng hc sinh tiu hc ni lon v gy ri, theo nhp mi tun hai
bui, mi bui bn mi pht, ko d{i t s|u n mi hai th|ng. Ngi ta chng minh cho
chng, chng hn, mt s du hiu m chng cho l{ th ch tht ra l trung tnh hoc thn
thin. Chng hc cch chp nhn quan im ca a tr kh|c hiu nhng a n{y ngh g
v chng, cng nh suy ngh v{ cm thy g trong hon cnh lm cho chng gin in ln.
Ngi ta cng dy cho chng ch ng s gin d bng cch dng ln tnh hung gi nh
nh, ngi ta tru chc chng tc in ngi. Mt trong nhng cch ch yu ca s ch
ng ny l quan st phn ng nh cm thy r nhng cm gic thn th nh m|u dn ln
mt hay cng c khi cn gin bc ln, coi nhng cm gi|c nh du hiu phi dng li v
suy ngh v th|i cn c, thay v tn cng m khng h suy tnh.
Nh tm l hc Fohn Lochman ni vi ti: "Bn tr s tho lun tnh hung ca chng

nh khi chng tng rng mt a bn c x y mnh h{nh lang trng trung hc.
Chng bn lun v phn ng ca mnh. Mt a ni rng n s nhn thng bn ~ x y n
v ni rng ng bao gi l{m nh th na, sau b i. iu ny cho php n t kim sot
m khng b tn thng lng t |i, cng khng gy ra mt cuc u ".
iu ny gi ln rng nhiu a con trai hay gy g thng khng vui khi chng khng
th kim ch c bn th}n, do mun hc cch t ch hn. Chng c luyn tp lm
quen vi phn ng y trong c|c tr chi ng vai, chng hn, leo ln mt chic xe but khi
nhng a khc bung ra li ch nho chng. Bng c|ch , chng va c phn ng thn
thin, va gi c phm gi li va tr|nh |nh nhau, la ht hoc b mt mt.
Ba nm sau khi chng tp luyn, Lochman ~ so s|nh chng vi nhng a con trai khc
khng tp luyn theo c|ch . Khi tr thnh thiu nin, nhng a c tp luyn t ph quy
trong lp hn, c th|i tn trng bn th}n hn, t ung ru v s dng ma tu hn
nhng a khng tp luyn nhiu. V{ c{ng theo ui chng trnh, chng c{ng t g}y hn.
Ngn nga chng trm cm
Dana, 16 tui, b ngoi lun lun c v ha hp vi mi ngi. Nhng bng nhin c gi

ny khng th c nhng quan h bnh thng vi c|c c g|i kh|c c na v{ iu lm c
lo lng hn l{ khng gi c quan h vi bn trai d ~ ng vi h. Cu knh v{ thng
xuyn mt mi, Dana n khng ngon v{ khng thch bt k hnh thc gii tr no; c cm
thy tuyt vng, khng tho|t ra c tm trng suy sp v{ ngh ti vic t st.
Dana b ri v{o trng thi trm cm ny l do mi quan h ca c vi bn trai khng

c sun s. C ni, c khng th i chi vi mt cu con trai no m khng ng vi cu ta
ngay sau . iu c tht s mong mun l hiu c h hn, n gin l vy.
C gi va chuyn trng v cm thy ngi ngng, lo lng v vic lm quen vi cc bn

gi }y. C khng d|m bt chuyn v ch ngi khc ni chuyn vi mnh. C cm thy
khng th ci m c v khng bit ni g hn ngo{i c}u: "Xin ch{o, bn khe ch.
Dana theo mt chng trnh thc nghim tr liu tm l trng i hc Columbia. S

cha tr nhm dy cho c iu chnh nhng mi quan h, kt ni tnh bn, cm thy tin cy
hn i vi nhng thiu nin kh|c, cng nh trau di c ch thm kn v th hin tnh cm.
S cha tr thnh cng v chng trm cm ca Dana ~ bin mt.
nhng ngi tr tui, vn quan h thng l ngun gc ca s trm cm. Nhng

vn n{y ng ti mi quan h vi b m, bn b. Chng khng mun ni ra ni bun v
cng khng nhn bit chnh xc tnh cm ca mnh, do , d bc bi, cu gt, hay cu nhu
- nht l vi b m. Chnh v th b m c{ng kh gip chng hn.
Mt ci nhn mi v nhng nguyn nhn trm cm lp tr cho thy, h thiu hai lnh
vc ca tr tu xc cm: Mt l s bt lc trong vic kt ni v duy tr quan h tt vi ngi
khc, hai l cch l gii tht bi a ti s trm cm. Nu mt phn n{o xu hng trm cm
gn nh chc chn l do di truyn, th xu hng n{y dng nh cng do thi quen suy ngh
bi quan, khin cho tr em b trm cm d phn ng li vi s pht , nhng im km,
tranh ci vi b m, b ngi khc xa cch.
Con s trm cm gia tng: hu qu ca li sng thi hin i
Th k XX c l l th k ca s lo hi v u bun. Nhng thng k quc t cho thy mt

nn dch trm cm tht s ang lan rng theo cng nhp vi li sng hin i. Mi th h
li mc phi nguy c ca s trm cm su sc hn c|c th h trc , khng phi ch l ni
bun m l s l~nh m lm t lit con ngi, s mt mi, s thng th}n, thng phn v
mt cm gic bt lc nng tru. V{ s trm cm bc l ngy cng sm hn. Trc kia, s
trm cm tr em, trn thc t cha c bit ti, hin nay n ang xut hin nh c
trng ca th gii hin i.
Tuy kh nng ri v{o trm cm tng ln theo tui t|c, nhng lp tr, t l n{y t mc
gia tng ln nht. i vi nhng ngi sinh sau nm 1955, kh nng mc trm cm nhiu
gp ba ln so vi th h ng b h.
Tui ca nhng ngi mc trm cm ang ng{y c{ng h xung. }y l{ mt hin tng
ph bin trn th gii. Khi ti hi cc chuyn gia, l do ca tnh trng ny l g, h ~ a ra
l gii rt khc nhau.
Theo b|c s Fredrick Goodwin, l{ do s tan r ca c|c gia nh ht nhn,do cc ng b

b m khng c thi gian dnh cho con ci. Hin nay, rt t tr em ln ln trong gia nh
thn thin, gn b chun mc. Chnh nhng iu l{m tng thm thin hng trm cm.
Nh tm l hc Martin Seligman gi : "T 30 n 40 nm nay, chng ta chng kin s

kch pht ca ch ngha c| nh}n v{ s gim st lng tin tn gi|o, cng nh gim st s gip
ca cng ng v ca gia nh. Kt qu l lm suy yu nhng nhn t c th gim bt c
sc ca nhng tht bi.
D l nguyn nhn no, s trm cm ca lp tr cng l{ vn cp b|ch |ng lo ngi.

M, theo nghin cu dch t hc da trn tiu chun chn o|n chnh thc v chng trm
cm, t l cc em t 13 n 16 tui mc chng trm cm nng trong mt nm l{ 8% hay
9%, tuy rng theo nhng nghin cu khc, t l y ch bng mt na. Nhng con s thng
k cn cho thy, i vi con gi, t l y tng gn gp i v{o tui dy th; t 14 n gn 16

tui, 16% s con gi tri qua thi k trm cm.
S tin trin ca chng trm cm tr
S cn thit phi phng nga chng trm cm ch khng phi ch cha tr n c thy
r t khm ph gy bt ng v kinh ngc: Nhng cn trm cm, d l nh, tr em s cho
php o|n trc nhng cn trm cm nng hn sau . Nhn xt ny bc b kin cho
rng s trm cm tr em khng c hu qu lu di, v tr em s "khi khi ln ln". Do ,
nhu cu phng nga nhm vo vng xoy trn c ca s u bun lm mt s tr em mc tnh
cu gin, thu mnh li, c khi l{ c s tuyt vng.
Theo nhng d kin do nh tm l hc Maria Kovacs thu c, trong s nhng tr b

trm cm nng cn phi cha tr, ba phn t s tr sau ~ tri qua nhng cn trm cm
nng hn na. Kovacs nhn xt, trng thi trm cm nh d tr thnh s trm cm nng
hn n tui thiu nin hay tui trng thnh, trung bnh c ba nm c mt nm b chng
trm cm hay lon tm hng cm - trm cm.
Kovacs khng nh: "Tr em hc ngh thut sng trong x hi bng nhng mi quan h
vi mi ngi chung quanh. Chng hn, chng hc c c nhng g chng mun c
bng c|ch nhn xem ngi kh|c h{nh ng nh th no, ri n lt mnh chng th lm.
Nhng tr em trm cm thng b bn b t b".
S bun ru c tr cm nhn v{ a chng ti ch trnh giao tip trong quan h mi,

hoc nhn i ni kh|c khi c a tr th bt chuyn vi chng - mt th|i c th coi nh
s ht hi; a tr trm cm cui cng b cc bn b ri. Khuyt im ny lm chng mt i
nhng g l ra chng c th hc c, cui cng trong vic hc nhng iu s ng ca tr
tu xc cm, chng c tch dn li mt s lc hu m{ sau chnh chng phi vt ln.
Nhng tr em trm cm t cm thy thoi m|i hn trong x~ hi, b |nh gi| thp hn v{
c ngi kh|c t yu qu hn, khin chng c t bn b hn v{ mi quan h ca chng vi
bn b, nhng ngi xung quanh tr nn kh khn hn.
Mt hu qu khc l chng hc km lp; s trm cm lm tn hi cho tr nh v s tp

trung ca chng, do kh chm ch trong hc tp v kh nh nhng g chng hc c.
Mt a tr thng khng thch th c|i g kh huy ng ngh lc hiu vn kh, y l
cha ni ti kinh nghim hc tp sng khoi. Nhng a tr c Kovacs theo di cng

trm cm l}u th im cng thp v cng t thnh cng trong cc k thi. Chnh iu n{y ~
lm trm trng hn trng thi tinh thn ca chng.
Nhng li suy ngh gy nn s trm cm
Vic xem xt nhng tht bi bi quan ~ l{m tng thm ni tht vng v cm gic bt lc
trong s trm cm ca tr em. Tr c thin hng u bun nht cng d i ti th|i bi
quan trc khi ri v{o trm cm. Nhn nh ny cho php nhn thy kh nng l{m cho c|c
em min dch i vi th|i nh vy, nh mt cch phng nga.
iu c xc nhn cch tr em |nh gi| nng lc lm ch cuc i ca chng -

chng hn, nng lc lm cho mi ci tt hn. Ngi ta a ra nhng cu khng nh sau }y
cho tr em: "Khi ti gp chuyn rc ri nh, ti gii quyt chng tt hn c|c bn ti" v
"Khi ti hc ct lc, ti gi{nh c im tt". Nhng em no tuyn b rng khng mt cu
n{o ng vi trng hp ca chng, nhng a y khng h mong mun l{m thay i tnh
hnh; cm gic bt lc n{y c bit mnh m nhng a tr trm cm nht.
Trong mt nghin cu, ngi ta quan st nhng hc sinh lp mt vo ngy chng nhn
hc b. Cc nh nghin cu nhn thy, th|i ca nhng a tr nhn c im xu hn
chng mong i thng c hu qu nng n. Nhng a cho rng im km y l do khuyt
im ca c nhn ("Ta tht ng ngn") thng trm cm hn nhng a cho rng c th
sa cha c ("Nu ta hc chm ch mn ton, ta s c im tt").
Bng chng trc tip nht v th|i bi quan lm cho tr em rt d b trm cm c ly

t mt nghin cu ko d{i 5 nm v nhng hc sinh c theo di t lp mu gio. Ch dn
v xu hng trm cm tng lai l{ th|i bi quan km theo mt c sc quan trng - b m
ly hn hay trong gia nh c ngi cht - khin a tr b ri lon v c l lm cho b m n
t c kh nng l{m gim bt hu qu ca c sc y. Nhng a tr c mt th|i bi quan v
coi nhng khuyt im c nhn l nguyn nhn ca tht bi s bt u b trm cm. Hn
na, chnh s trm cm ~ l{m tng thm th|i bi quan, khin cho ngay sau thi k trm
cm, c th vn cn c vt so" xc cm, tp hp nhng iu chng tin chc c nui
dng bi trm cm v{ lu li trong u c chng chng hn nh tin chc rng chng
khng th hc gii nh{ trng, rng chng t g}y c thin cm v khng th gt b tm

trng cau c. Nhng ngh c nh y l{m cho a tr rt d b trm cm v sau.
Tn cng vo s trm cm?
Chng ta c nhiu l do ngh rng ngi ta c th lm gim bt nguy c trm cm

bng cch dy cho tr em c ci nhn tch cc hn i vi kh khn. Trong lp hc c bit
ny, c 75 hc sinh b trm cm nh ~ hc c cch chng li nhng s suy ngh gn
vi s trm cm, cch kt bn d d{ng hn, c|ch ha hp tt hn vi b m v tham gia
nhiu hn v{o c|c hot ng x hi c chng a thch. Kha hc kt thc sau 8 tun,
55% trong s tho|t khi trng thi trm cm, so vi ch 25% s hc sinh khng tham gia
cc lp hc ny. Mt nm sau, 255 s hc sinh thuc nhm i chng ri v{o s trm cm
su, so vi 14% trong s c|c em ~ theo ui chng trnh phng nga. Tuy ch c 8 bui
nhng c|c lp hc n{y ~ l{m gim bt nguy c y n mt na.
Nhiu nhn nh mang tnh lc quan ~ c rt ra khi m nhng lp hc . cc

em hc mt v{i nng lc c s ca tr tu xc cm: gii quyt bt ha, suy ngh trc khi
h{nh ng v quan trng nht, xua ui nhng ngh bi quan gn vi trm cm - chng
hn, quyt tm hc tp tt hn thay v t nh: "Ta khng thng minh cht no!".
Martin Seligman, ngi xng chng trnh ni: "Trong nhng lp hc y, tr em hc

c rng nhng xc cm nh lo lng, bun ru v gin d s khng xm chim ta nu ta
thc hin s kim so|t n{o i vi chng v{ ta thay i chng bng nhng ngh ca
ta". V chng li nhng ngh g}y trm cm s ngn cn xut hin bun ru, Seligman ni,
"nn n em li s nh nhm tc thi v tr thnh thi quen".
Vic tp luyn nhng iu s ng ca tr tu xc cm y c bit c ch vo thi im

bc ngot ln ca tui thiu nin. Seligman khng nh: Nhng em ny chu ng lo lng
tt hn gn lin vi ni lo s b t b thng thy tui ny. Chng hc c iu ny vo
thi im c bit thun li cho s trm cm xut hin, ngay sau khi ln 10 tui. Bi hc
ny khng nhng s vng bn m{ cn em li sc mnh ln hn trong nhiu nm sau ,
khin cho ngi ta ngh rng nhng a tr n{y ang |p dng bi hc v{o cuc sng".
Nhiu chuyn gia cng ng{nh cng t|n th{nh c|c chng trnh gi|o dc ny. "Nu mun
c hiu qu trong vic cha tr ri lon tinh thn nh trm cm, th phi h{nh ng trc
khi cc em mc chng y" - Kovacs bnh lun. S "tim chng" tm l l gii ph|p ng n
duy nht.
Nhng ri lon v n ung
Cc nh tm l hc ch mi bn ti nhng ri lon v n ung trong thi gian gn }y.

Hilda Bruch, mt ph n i u trong lnh vc n{y, ~ cng b mt bi vit xut sc vo
nm 1969. Bi ri trc tnh trng c nhiu ph n khng chu n ung g lm suy kit sc
khe trm trng, Bruch ~ a ra gi thuyt cho rng mt trong nhng nguyn nhn ca
cc ng x cht ngi y l khng nhn bit c nhu cu ca c th, c bit ca cn i
v khng tho m~n c chng.
Nghin cu v c|c nhm ngi khc nhau trong nhiu nm s x|c nh c loi ri lon
n{y thng xuyn xut hin nhng i tng no. Nhng nghin cu n{y cho php a
ra cc gi nh, chng hn, c phi b m c o|n l{m cho con g|i mnh b ri lon v n
ung khng? Chng cng cho php x|c nh tp hp nhng iu kin gy ra ri lon y v
phn bit vi nhng iu kin m{ ngi ta tng l{ nguyn nh}n, nhng li thy chng
c nhng ngi bnh thng.
Mt nghin cu ~ c thc hin trn 900 c gi tui lp 7 n lp 10 cho thy r

nhng thiu ht xc cm, c bit l khng th nhn bit xc cm tiu cc v ch ng
chng, l nhn t quyt nh cc ri lon n ung. T nm th hai trung hc, 61 hc sinh
mt vng ngoi Minneappolis ~ c triu chng ch|n n hay n ung v nghim trng.
Cc ri lon cng nng, cc em cng phn ng y kh khn, nhng bun phin nh trong
cuc sng cng khin cc em khng th kim so|t c chng v cng t bit c nhng g
mnh tht s cm nhn. Khi hai xu hng tm l ny lin kt vi s khng h{i lng i vi
c th, th ny sinh ra chng ch|n n hay chng n ung v . Cn cc ng b b m c
o|n ch ng vai tr th yu. (Bruch nhn xt, c th b m c th|i c o|n phn
ng li vi cc ng x bnh hon ca con mnh i vi vic n ung, trong nh tuyt
vng nhm gip con).
Nh tm l hc Gloria Leon, nhn xt: "Chng khng bit g my v nhng cm gic l tn

hiu do thn th chng ph|t ra. l{ ch dn chc chn nht v ri lon n ung pht trin
trong hai nm sau . Phn ln cc em hc c cch phn bit gia cc xc cm, nh bun
phin, gin d, khi b suy sp hay b i - l{ mt phn c bn tp luyn ca tr tu xc

cm. Nhng nhng em gi ny khng th phn bit c cm gi|c cn bn nht. Nu chng
thng ci nhau vi bn trai, th chng li khng th ni c l{ chng ang gin d, pht
hoc trm cm, chng ch cm thy ri lon xc cm m h m chng khng bit c|ch vt
qua. khc phc ri lon y, chng lin chuyn sang n ung v{ iu tr thnh thi
quen n s}u v{o chng."
Khi thi quen n{y xung t vi ngh l{ chng bt buc phi tht mnh mai th nhng
ri lon n ung bt u xut hin. Lc u, chng n ung v ti v, khng kim sot -
Gloria Leon gii thch - nhng gi ng nt th}n hnh, chng thng t gy nn ma
v dng cc thuc nhun trng, hoc chi mn th thao mnh mt trng lng ~ c v
n ung qu nhiu. Mt c|ch kh|c chng li s l m v xc cm l{ khng n g c, nh
vy, t ra chng cng c cm gic l ch ng c phn no mu thun khc nhau."
V thiu thc bn trong, gn vi s thiu kh nng iu tit quan h x hi, nn khi b

bn b hay b m lm pht , cc em gi ny t ra khng th ci thin c quan h vi h
hoc khng th t xoa du ni bun. S pht gy ra chng n ung v hay chng chn
n. cha tr c hiu qu, Gloria Leon cho rng cn phi dy cho chng nhng iu s
ng v tr tu xc cm. C|c b|c s l}m s{ng cho rng s cha tr s th{nh cng hn nu b
p c s thiu ht cc cm gic ca n, t trn an lc pht v ni ti iu tt hn
v mi quan h vi ngi kh|c, cha ni ti vic iu tit c|c thi quen n ung xu, t
ti nhng iu s ng y.
C lp v b hc
Cnh tng ny din ra trng tiu hc Jason: Vo gi n tra, a bn duy nht ca

Ben, bo cho Ben bit n s khng chi vi Ben, m{ chi vi Chad, mt thng b khc. Tht
vng v gc u xung, Ben o{ khc. Sau khi chi nc mt, n bc ti bn ca Chad v
Jason.
Tao ght my! - N ht to ln vi Jason.
Ti sao vy? - Jason hi.
V my ni di tao, - Ben |p bng mt ging buc ti. My ni vi tao l c tun ny my

s chi vi tao v{ m{y ~ ni di tao.
Sau , Ben bc ti ngi vo chic bn b trng v khc. Jason v Chao lin ti ch ca

Ben v c ni chuyn, nhng Ben bt tai li, khng thm ti chng, ri chy ra khi
phng n np sau ch thng cha rc ca nh{ trng. Hn di v khc nc n, n
"bng b" li nhng vt thng ca mnh trong s c n.
Nhng chuyn thuc loi n{y r r{ng l{ au n; thi th u hay nin thiu hu nh tt
c chng ta tng c cm gic b b ri hoc khng c bn. Nhng iu quan trng nht
trong phn ng ca Ben l n t chi khng tr li vic l{m l{nh trc ca Jason, mt thi
ko di s c lp, au n trong khi n c th chm dt tnh trng .
Nhng k b khinh mit c hai nt tm l r rt. Nt th nht l d ni gin v nhn thy

s i ch ni khng c g xy ra. Nt th hai l t ra nht nht v lo ngi trong quan h
vi ngi kh|c. Nhng chnh s vng v l nguyn nhn chnh khin chng vp phi dng
t}m l .
S vng v n{y c bit hin r trong tn hiu khng li. Khi ngi ta yu cu tr em mt
trng mu gio gii thch chng ~ l{m g tr thnh bn ca mt a kh|c hay trnh
cuc ci nhau, th nhng a tr "khng c yu qu lm" a ra nhng c|ch ngc li vi
mc ch c tm kim (khi ngi ta hi chng phi l{m g khi a tr khc mun c
chi ca chng, chng tr li: "Cho n mt qu m" chng hn hoc nh ti s gip ca
ngi ln). V{ khi ngi ta ngh nhng em trong la tui thiu nin gi v bun ru,
gin d hay tinh nghch trong tr chi ng vai th s din t ca nhng a "t c yu
qu nht l{ t thuyt phc nht. Khng c g ngc nhin khi nhng a tr ny rt kh kt
bn; s vng v ca chng c th hin trong thc t. Thay v tm kim cch mi kt
ni quan h bn b, chng li chy trong nhng sai lm hoc ng x cn vng v hn na.
Nhng a tr thiu nhy cm trong quan h vi ngi khc - v chng khng hiu c
nhng tnh cm ca h |p li - cui cng s tr thnh nhng k khinh mit. Chnh trong
s thn thit ca bn b v trong cnh n|o ng ca s}n chi m{ tr rn gia trc gic v
t{i nng, sau ny th hin trong quan h x hi. Nhng a tr b loi tr khi trng
hc ca cuc i chc chn s b bt li.
Nhng a tr b t b thng c rt nhiu lo s v{ bn khon, chng cm thy b suy

sp v{ c c. Trn thc t, mt a tr hc lp mu gi|o khng c yu qu cho php
o|n trc ri lon tinh thn m n d mc phi lc 18 tui. V{ trong giai on cui cuc
i, nhng ngi t bn b v c lp thng b au m v cht sm hn ngi khc.
Nh phn tm hc Harry Stack Sullivan nhn mnh, nhng ngi bn u tin s gip
chng ta hc c s iu tit quan h thn thit - dn ha nhng bt ha v chia s tnh
cm su sc nht. Nhng nhng a tr b t b c c may t hn hai ln so vi nhng a
tr c mt "ngi bn tt nht" trong nhng nm quyt nh trng tiu hc, do ,
chng d b mt i c hi ch yu pht trin tr tu xc cm. Ch cn mt ngi bn l c
th thay i mi ci - ngay c khi nhng ngi kh|c quay lng li vi mnh (d rng tnh
bn n khng phi l vng bn nht).
Hc lm bn nh th no?
Khng phi mi hy vng u mt i vi nhng a tr b t b, xa lnh. Nh tm l hc

Steven Asher ~ son Gi|o trnh ngh thut xy dng tnh bn" dnh cho nhng a tr
ny. ng tp hp nhng hc sinh tiu hc t c bn b trong lp yu qu nht, v trong
su k hc, ng b{y cho chng c|ch "cc tr chi c vui thch hn", v c th}n mt,
nghch ngm v lch s. tr trnh mi du n xu, ng khng nh vi chng rng tt c
bn chng u l{ c vn" ca ng.
ng lm cho chng quen vi ng x c trng ca nhng a tr c yu qu". ng

khuyn khch chng thay v |nh nhau, h~y a ra ngh v tm kim tho thun khi
chng khng ng vi cc quy tc chi. c bit, khng qun ni chuyn vi bn cng
chi v{ t ra nhng cu hi, lng nghe, quan st xem bn lm th n{o cng nh ni nhng
iu chc mng khi bn thnh cng, mm ci vi bn v{ ngh gip bn. Gio trnh
nh v ngh thut ha hp vi ngi kh|c ~ c hiu qu nht nh: mt nm sau , tt c
nhng a tr n{y u c bn b chng yu qu. Khng mt a n{o c tn sng nh
thn tng, nhng cng khng c a no b t b, xa lnh.
Nh tm l hc Stephen Nowicki cng t c nhng kt qu tng t. ng ~ dy cho

nhng a tr b xa lnh hiu c tnh cm ca nhng a tr kh|c v{ |p li tnh cm y
thch hp. ng ~ quay phim khi chng c gng by t nhng tnh cm nh sung sng v
bun ru, ng thi cng dy cho chng cch hon thin s biu cm. Nhng a tr y sau
em |p dng k nng mi ca mnh vi mt a khc m chng rt mun tr thnh bn

n.
Nhng chng trnh n{y cho php tng thm s a thch i vi nhng a b t b t
50% n 60% s trng hp. Kt qu y c sc thuyt phc i vi nhng a tr hc lp
mu gio hay tiu hc hn l{ i vi a tr vng v, hay gy hn. Nhng iu ch yu l,
sau khi hc nhng iu s ng ca tr tu xc cm v{ c thc hnh, nhiu a b t b,
xa l|nh ~ th{nh cng trong vic kt bn.
Ru v ma tu nh nhng th thuc t cha tr
Dng nh vic tp s dng ma tu v ung ru l nghi thc chuyn th{nh ngi ln

thiu nin, nhng i vi mt s em th ln u tin y l s khi u mi ha ln. Trong
nhiu trng hp, ngun gc ph thuc v{o ru v{ ma tu ~ c t tui thiu nin, d ch
mt s t "c th' tr thnh nghin ru hay ma tu. Khi ri khi trng trung hc, hn
90% s hc sinh ~ "nm" mi ru hay ma tu, nhng ch c 14% tr thnh nghin ru;
trong s nhng ngi M ~ tng s dng ccain, khng y 5% b l thuc vo n. Ci g
~ thc y mt s ngi tip tc l{m nh th?
Theo mt l thuyt mi }y, nhng k nghin ngp, ru hay ma tu c coi nh th

thuc cha bnh. i vi h, l{ phng tin lm du s lo lng, gin d hoc tm thi
thot khi trm cm. Khi th chng ln u tin, h khm ph ra rng cht dng th y lm
h nh bt day dt v h li bt u. Cc nh nghin cu tin h{nh theo di trn h{ng trm
hc sinh lp 7 v lp 8 trong hai nm, kt qu cho thy s ngi nghin ma tu ng nht
sau ny l nhng hc sinh ni rng chng b ri nhiu v xc cm. iu gii thch ti
sao nhiu thanh nin ~ th qua ma tu v{ ru m khng b l thuc vo chng, trong khi
nhng ngi khc li tr thnh nhng k nghin ngp. Nhng ngi d b l thuc ~ tm
thy ma tu v{ ru phng tin xoa du tc th xc cm lm h day dt t nhiu nm.
Nh tm l hc Ralph Turner ni: "i vi nhng ngi b quy nh trc v mt sinh

hc, chn ru u tin hay liu ma tu u tin em li s vng tm ln m{ ngi khc
khng th cm thy. Nhiu k nghin ma tu ~ ni vi ti: "Khi ti dng liu u tin, th
cng l{ ln u tin ti cm thy mnh bnh thng". iu l{m cho h n nh v sinh l
trong thi gian ngn. l{ mt giao c k vi qu d; ngi ta tr gi cho s thoi mi

tm thi bng s ph hu dn c cuc i.
C hai con ng a ti bnh nghin ru. Mt con ng ca nhng ngi m lc

nh ~ c|u knh, lo lng, v{ ~ kh|m ph| ra hiu ng xoa du ca ru t lc cn nin thiu.
Rt nhiu khi l{ nhng a tr, ni chung l con trai, c b m quay sang ung ru
lm du s cu knh ca mnh m chng cho rng khng th c c bng cch no khc.
Con ng khc dn ti nghin ru xut pht t s bt rt, bc ng v bun phin.

Trong lnh vc xc cm, chng phn ln l con trai, than phin v s bt rt ni tm; tnh
bc ng c th lng to th{nh nhc im; phn ng quen thuc ca chng i vi s
bun phin l tm kim nguy him v s kch thch bc ng. Khi tr th{nh ngi ln,
nhng i tng bc l xu hng n{y dng nh b gn lin vi s thiu ht hai cht
truyn dn thn kinh l serotonin v MAO, do vy h khm ph ra rng ru ~ l{m du i
s bt rt.
Trong khi s trm cm y mt s ngi ti ch ung ru, th nhng hiu ng chuyn

ha ca ru ch lm cho s trm cm tr thnh nghim trng hn, sau mt thi gian ngn
tm lng. Nhng k coi ru nh mt th thuc cha tm nhng ri lon tm l li cng
ung ru lm lng du i s lo lng ca mnh nhiu hn l{ chng li trm cm.
Nhng ngi b trm cm cng thch dng cht kch thch nh ccain, mt th thuc c
hiu cho trng thi trm cm. Ngi ta ~ chn o|n thy s trm cm nghim trng trc
khi h tr thnh l thuc vo th ma tu ny v s trm cm cng su th s l thuc ca h
cng ln.
S tc gin mn tnh c th a ti thin hng khc. Mt nghin cu c tin hnh

hn 400 ngi nghin hrin ang cha tr bng li gii c, ~ cho thy, s tm l ni
bt nht l s bt lc trong vic ch ng gin d v{ xu hng d ni nng. Mt s ni rng
cc cht thuc phin ~ gip h gin bt cng thng v t cm thy bnh thng.
Tuy thin hng nghin ma tu hay nghin ru thng c mt cht nn sinh l no,
nhng vn c th khc phc c xc cm y ngi ta n ch "t cha" bng ung ru
hay dng ma tu. Khi t c nng lc ch ng xc cm y - lm lng du s lo hi, thot
khi s trm cm hoc lm gim bt s gin d - ngi ta cng b c nhu cu dng ma
tu v{ ru. ~ c nhng chng trnh cha tr dy cho h t ti hiu qu y. Nhng s

tt hn nu nhng nng lc n{y c hc sm trc khi cm thy c nhu cu y.
"Ngng u tranh" mt cch ngn nga n gin v trit
T 10 nm nay, ngi ta ~ tin hnh cc chin dch nh: chng cc thiu n mang thai,
chng tht bi trong hc tp, chng ma tu v chng bo lc. Khuyt im ch yu ca
nhng chin dch n{y l{ chng n qu mun, khi vn c nhc ti ~ t nhng quy
m dch t v{ ~ tr thnh mt phn cuc sng ca lp tr. l{ s can thip vo pht cui,
khi tai ha ~ r r{ng. Thay v lao v{o c|c chin dch, chng ta phi theo ng logic ngn
nga v dy cho con ci k nng cho php chng m nhn cuc sng v{ tr|nh c nhng
vn nh chng ta ~ bit. Ni cch khc, chng ta phi dy cho chng nhng nng lc
xc cm chng c sc mnh vt qua nhng th thch trong cuc i.
Ch ring thng tin vn cha
Nhng v bo lc tnh dc m tr em phi chu l mt v d. T nm 1995, khong

200.000 trng hp mi nm ~ c ni ti M, vi mc gia tng h{ng nm khong
10%. Phn ln c|c chuyn gia c tnh c khong 20% n 30% s con g|i v{ 10% n
20% s con trai l nn nhn ca nhng v bo lc tnh dc trc 17 tui. Din mo tm l
ca tr em d b tn thng v loi bo lc ny. Phn ln chng cm thy khng sc t
v v b t ra ngoi l v nhng g mnh phi gnh chu.
Nhiu trng hc ~ thc hin c|c chng trnh phng nga bo lc tnh dc. Nhng
phn ln c|c chng trnh n{y ch dy cho tr em bit phn bit gia tip xc th cht c
th chp nhn v nhng tip xc khng th chp nhn, cnh bo cc nguy c i vi chng
v khuyn khch chng bo co s c xy ra. Mt cuc iu tra v 2.000 tr em cho thy,
hin thc |ng bun rng kiu thng tin y khng gip g cho chng ngn nga nhng
v bo lc trn thc t m{ i khi cn to ra hiu qu ngc li. Hn na, nhng tr em
nhn c thng tin y li c xu hng bo co cc v xm phm t hn hai ln.
Tri li, khi chng nhn c s gio dc y nhm pht trin tr tu xc cm v x

hi, th chng t v tt hn; chng c th i hi ngi ta chng yn, c th ku ln v
chng li, c th e da ke gy s v t co chng nu cn thit. Nng lc t co bo lc
ng vai tr ngn nga quan trng.
Nhng tr em c gio dc y thng t gic k xm phm mnh nhiu hn ba ln

nhng em ch nhn c mt thng tin ti thiu. Ti sao c s khc nhau y? V nhng
thng tin y khng tht chun x|c nhng li phn ra thnh nhiu trnh khc nhau v
nhiu ln trong khun kh gio dc gii tnh v sc khe. Cc ng b b m cng tham gia
gip cc em chun b tt hn cng li nhng s xm phm.
Mt khc, s pht trin ca tr tu xc cm v x hi ng vai tr quyt nh. S cha

khi a tr nhn bit c mt s s m tnh dc, n cn phi c kh nng cm nhn xem
tnh th y c e da n khng, trc khi s s m y bt u. a tr khng ch phi ch
v cnh gic, m cn phi chc chn t tin, khi c iu g khng n tip theo, ngay c khi k
xm hi c thuyt phc n chng c g phi s c. N cng phi bit quyt nh ng khi i
mt vi nguy c, chng hn, chy i hoc e da t co k xm hi. V tt c nhng l do y,
c|c chng trnh gi|o dc tt nht phi dy cho tr em bit mnh mun g, bit khng nh
cc quyn ca n, bit s nguyn vn v cch bo v n nh th no.
Nh vy, cc chng trnh tt l phi b sung thng tin c s v bo lc tnh dc bng s

tp luyn nhng iu s ng ca tr tu xc cm v x hi. C|c chng trnh n{y dy cho
tr em cch gii quyt nhng xung t gia cc c nhn vi nhau mt cch tch cc, dy cho
chng t tin, bit phn ng trong trng hp nguy him v lm cho chng hiu rng gio
vin, b m sn sng gip chng. Nu iu t hi nht xy ra, chng c th ni ra iu .
Nhng yu t cn bn
Nhng nhn xt trn }y cho php x|c nh mt chng trnh phng nga tht s tt.
Trong khun kh n nghin cu c qu WT. Grant bo tr mt nhm chuyn gia ~
th tr li cu hi y v{ x|c nh c nhn t gii thch s thnh cng ca mt s chng
trnh. Theo nhng nh nghin cu n{y, c|c nng lc cn c trin v i th l yu t cn
bn ca tr tu xc cm.
Trong nhng nng lc ny, c thc v bn thn, nhn bit biu hin v ch ng xc
cm, kim so|t c|c xung nng, nng lc tr hon s tho mn ham mun, chu ng stress
v lm lng du s lo hi. Vic ch ng c|c xung nng trc ht da v{o nng lc phn bit
xc cm v{ h{nh ng: a tr hc cch c quyt nh thch hp, khi u bng s kim
so|t xung nng y n ti h{nh ng, ri r sot ht nhng h{nh ng c th c v hu qu
ca chng trc khi chuyn sang h{nh ng. C|c nng lc ny phn ln thuc v quan h
gia cc c nhn: nhn bit nhng tn hiu khng li, bit nghe ngng, c th chng li nh
hng tiu cc, bit chp nhn quan im ca ngi khc v hiu ng x no c th c
chp nhn trong hon cnh nht nh. }y l{ nhng nng lc cn bn cn thit cho cuc
sng v{ chng cho php ngn nga phn no nhng vn ~ c nu.
Nguyn nhn ca nhng vn ny rt phc tp v bao hm c tnh di truyn, gia nh,

s ngho kh v{ vn ha ng ph. Khng s can thip no, k c gio dc tm l, c th
ring n gii quyt c mi vn . Chng no s thiu tr tu xc cm cn l{m tng thm
nguy c i vi tr em th c bit cn ch trng ti t|c ng tm l, khng phi l{ loi
tr nhng phng tin khc, m kt hp chng vi nhau. Cu hi t ra l gio dc xc cm
bao gm nhng g?
Chng 16. Gio Dc Xc Cm

Nim hy vng ch yu ca mt dn tc l da vo s gio dc thch hp i vi lp tr.
- Erasmus
}y l{ c|ch im danh c |o: Khong 15 hc sinh mt lp bc tiu hc ngi bt

xung t; thay v tr li "c mt", chng ni ln mt con s theo thch. "Mt" c ngha l{
"suy sp", "mi" l tinh thn mc cao nht.
Hm nay tt c bn chng u khe mnh.
- Jessica?
- Mi. Siu hng. Hm nay l th Su!
- Patrick?
- Chn. Hng phn, hi b kch thch.
- Nicole?
- Mi. Bnh tnh, h{i lng.
Mt gio trnh Self Science (T hiu mnh) bt u nh vy Nueva School, mt trng

t thc San Francisco, vi chng trnh ph|t trin tr tu xc cm c coi l mu mc v
loi ny.
Gi|o trnh n{y ng ti cc xc cm. Ch y i hi thy gio v hc sinh phi c bit

ch trng ti bi cnh xc cm ca cuc sng. Phng ph|p n{y i hi phi hc v nhng
cng thng v chn thng trong cuc sng ca tr em. Thy gio ni ti nhng vn c
th: t b, ghen ght, ci nhau bin thnh u s}n trng lc gii lao. Hiu trng nh
trng, b Karen Stone Mccown, ni: "Cuc sng xc cm ca tr em c nh hng ln ti
hc tp ca chng. Phi khe v xc cm, cng nh phi gii v to|n hay vn".
Chng trnh n{y l{ s i mi cn bn; l{ ln u tin p dng mt tng ang

mang tnh thi s tt c c|c trng hc ti M. Thuc cc gio trnh loi n{y, ngi ta ni
ti gio trnh "Pht trin x hi", gio trnh dy "Nng lc sng" hoc gio trnh "Tp luyn
xc cm x hi"... Tt c c|c chng trnh n{y u nhm mc ch khuyn khch s pht
trin tr tu xc cm v x hi ca tr em trong khun kh ging dy truyn thng.
Gio dc xc cm c ngun gc t phong tr{o Gi|o dc tnh cm" nhng nm 1960. Khi
ngi ta cho rng v t}m l v{ ng c, tr em s hc tp tt hn khi chng |p dng
ngay nhng g chng ~ hc. Gio dc xc cm o ngc cch lm y; thay v dng xc cm
gio dc, n gio dc chnh cc xc cm.
Nhiu gio trnh bt ngun t nhng chng trnh phng nga cc vn c bit nh:
thiu nin ht thuc l, nn nhn nghin ma tu, vn cc c gi tr lm m, tht bi v
hc tp v bo lc gii tr. Nghin cu v c|c chng trnh phng nga ~ ch ra rng cc
chng trnh y c hiu qu hn nhiu nu chng nhm gio dc nhng iu s ng ca
tr tu xc cm v x hi nh kim so|t c|c xung nng, ch ng s gin d v tm kim gii
ph|p c |o cho c|c vn v quan h. Nhn nh y ~ a ti nhng s can thip mi.
Nhng s can thip nhm b p thiu ht n{o v tr tu xc cm v x hi cha

tr chng lo lng v trm cm c th bo v tr em rt hiu qu. iu cn thit l tt c cc
gio vin phi s dng nhng bi hc ca c|c chng trnh chuyn bit y v p dng
chng nh c|ch phng nga chung cho ton th hc sinh.
Cch phng nga hon ho v c hiu qu nht i hi phi c nhng thng tin v nhng
vn nh AIDS v{ ma tu khi lp tr bt u chm trn vi chng. Nhng mc tiu ch
yu l s pht trin cht lng ca c s quyt nh tt c nhng la chn y: tr tu xc
cm.
Lc u, nhng gio trnh ny c th cha sinh ng lm v{ cng cha a ra c gii

php cho cc vn , cng vi s gio dc xc cm hng ngy c v nh{m, nhng tng lai
chng ta ph thuc vo kt qu ca n hn bao gi ht v l{ nhng con ngi xng vi
tn gi y.
Bi hc v s hp tc
Hy so snh cnh tng ny, rt ra t mt gio trnh v s hiu bit bn thn vi nhng
k c nh{ trng ca bn.
Mt nhm hc sinh lp mu gi|o chi "tr xp hnh vung", trong c|c em hp thnh
tng nhm ghp thnh mt lot hnh vung. Kh khn l{ ch: cc nhm phi lm vic
thm lng v{ khng c trao i du hiu vi nhau.
Gio vin Jo-An Varga chia lp hc thnh ba nhm, mi nhm ng mt bn. Ba hc

sinh ng vai nhng ngi quan st v ghi ln bng |nh gi| ai l{ th lnh, ai l{ anh h, ai
quy nhiu ngi khc, v.v...
Hc sinh t cc mnh ghp ln bn v bt tay vo vic. Ngay lp tc, mt nhm t ra

lm vic c hiu qu, mi em lm phn vic ca mnh nhng chng i n }u c. Ri chng
hp tc vi nhau ghp hnh vung th nht v tip tc cng lm vi nhau cho ti khi tt
c c|c hnh c ghp xong.
Trong khi , nhm th ba ch ghp c mt hnh vung, n li ging nh hnh thang.

Sean, Fairly v{ Rahman cha phi hp c nhng n lc ca chng vi nhau. Chng bc
bi, c th lm mi c|ch ghp th{nh hnh vung nhng khng th{nh cng.
S cng thng chng xung mt cht khi Rahman ly hai mnh v{ t ln trc mt n
ging nh mt chic mt n: cc bn ca n bt ln ci. Khonh khc y tht quyt nh.
Jo-An Varga ra sc khuyn khch: "Cc em no lm xong c th ch dn cho c|c em ang

lp".
Dagan lng l ti v ch dn cho Rahman: Phi chuyn nhng mnh n{y i - n gi .

Rt tp trung, Rahman bng hiu ra ngay cn phi lm th no v hai mnh y ngay lp tc
c t vo hnh ghp th nht. Khi hnh ghp cui cng lp xong, mi ngi v tay.
Mt chuyn bt ng:
Sau , c|c hc sinh cng nhau tho lun v nhng g chng va hc c. Cuc bn lun
tht si ni. Rahman v{ Tucker, ngi quan st ca nhm mnh, tranh ci vi nhau v quy
tc cm ngi tham d trao i du hiu vi nhau.
- Cng c th a ra mt mnh cho bn mnh c ch. khng phi l ra du hiu.
- Tt nhin l{ c - Rahman hng h|i nhn mnh.
Varga nhn thy ging tranh c~i cng ln. Mt khonh khc gay go, s trao i t pht
trong nhng c|i u ~ nng ln. }y l{ thi im rt ra nhng bi hc mi. V{ nh mi
gio vin gii u bit, nhng bi hc ny in du bn vng trong tr nh ca hc sinh. Varga
tin n chic bn.
- khng phi l mt s trch c. C|c em ~ hp tc vi nhau rt tt, nhng Tucker

ny, em hy c din t bng ging t gay gt hn xem - C gio khuyn.
Vi mt ging bnh tnh hn, Turker ni vi Rahman:
- Cu c th t ng mt mnh vo ch no cu thy l{ n ghp c vo hnh ghp,

hoc a cho bn n{o mt mnh nu bn y cn, khng phi l ra du hiu. l{
ngh, th thi.
Rahman |p li, ging kh chu:
- Nu t g~i u (n l{m nh li n ang ni, hn l cu s bo: "Khng c ra du

hiu.
R rng, s bc bi ca Rahman khng phi ch do cuc tranh ci ny m cn v t giy

|nh gi| ca Tucker. ch c cu hi: "Ai lm ri c nhm?", Tucker ~ ghi tn ca
Rahman.
Nhn thy Rahman lic vo cu ghi xc phm y, Varga ni vi Tucker vi ging hi cng:
- Rahman cho rng em ~ |nh gi| xu cho em y: "Lm ri c nhm". Em hiu c}u l{
th no?
- Em khng mun ni l{ s ph ri nghim trng,- Tucker |p, ging ha ho~n hn.
Rahman vn cha chu, nhng ging ~ du i.
- T ngh rng cu hi cng iu, l{ kin ca t.
Varga lin a ra quan im tch cc hn:
- Tucker c l ngh rng khi em c lm chng khng kh vo mt thi im kh khn, th

cng l{ s ph ri.
Rahman phn i nhng cng chp nhn quan im trung ha hn:
- Nhng nhn mt li khi mi ngi ang tp trung tinh thn, cng l{ "ph| ri".
Quay sang Tucker, Varga c a ra b{n lun vo mnh t tm l:
- Em mun c th|i xy dng, phi khng no? Em khng mun ni rng bn y ph

ri nhng ngi kh|c theo ngha xu. Nhng em ~ ni iu theo c|ch khin cho nhn
xt ca em kh lng c chp nhn. Rahman cn em quan tm ti tnh cm ca bn y.

Bn y ngh rng nhng t xu nh "ph| ri" l{ khng ng. Bn y khng mun mnh b
coi l mt k ph ri.
Ri c gi|o ni thm nh ng h Rahman:
- C qu trng s t tin ca em khi em ni vi Tucker: Tht khng th v g khi b coi l

"k ph ri". Em ~ khng g}y s vi bn y. Khi em lm ci mt n vi nhng mnh ghp
hnh, c c cm gi|c nh em ang bc mnh v mun lm du khng kh i. Nhng Tucker
li gi iu l{ ph| ri, v bn y khng hiu c tm trng em, ng th khng?
Hai a con trai gt u, trong khi cc bn ca chng xp xong cc hnh ghp. Tn kch
nh h mn.
- Cu thy d chu cha? - Tucker hi - Cu khng cn thy bc mnh na ch?
- D chu ri - Rahman |p vi mt ging du dng, n cho rng by gi n ~ c nghe

v{ c hiu.
Tucker cng mm ci. Nhng a kh|c ~ ri khi lp, v c hai a cng nhau chy ra
ngoi.
M x mt cuc xung t: iu trnh c
Khi bui hc sau bt u, Varga phn tch nhng g va xy ra. Vic cc cu con trai hc
c cch gii quyt xung t ~ cho php chng khng thi bng cuc tranh ci. Khi mt
cuc tranh ci bin th{nh xung t, Varga khng nh, th l{ v nhng ngi tham d
"khng hiu nhau, m li rt ra kt lun xu v{ a ra nhng li khng nh kh kh, khin
cho ngi khc khng th chp nhn".
Trong bi hc ca c, hc sinh c hc rng mc ch khng phi l{ trnh mi bt

ng, m{ l{ gii quyt bt ng y trc khi n tr nn xu i. B{i hc n{y ~ th{nh cng
qua cch Tucker v Rahman gii quyt vn . Nh vy, c hai u c gng by t kin
ca mnh m khng lm thi bng ln s xung t. T lp s ng, hc sinh nn hc cch
din t t tin. Ngi ta khuyn khch chng ni thng nhng khng g}y g vi ngi ni
chuyn vi mnh. Lc bt u tranh ci, hai cu con trai trnh nhn mt nhau, ri dn dn
chng bt u t ra du hiu ch tch cc" - chng nhn nhau, tip xc vi nhau bng mt
v pht ra nhng tn hiu thm lng cho bn kia bit mnh ~ c nghe.
Nh p dng cch thc ny v vi s gip ca gi|o vin, i vi cc em, "t tin" v

"ch tch cc" l nhng cch phn ng t pht ca chng khi thy cn thit.
Tht kh ch ng cc xc cm, v cn phi c s kho lo vo nhng thi im m{ ngi

ta rt t c kh nng ghi nhn thng tin mi v hc c nhng thi quen phn ng mi -
tc l khi pht . Lc , s gip ca ngi th ba tht c ch. " c th t quan st khi
mnh bun hay bc bi, d l{ ngi ln hay tr em, cng cn ti s gip , Varga khng
nh: Tim p lon ln, b{n tay th hi t v m hi, lc ngi ta b kch ng v phi
lm mi c|i ch ngi khc m vn gi c bnh tnh khi ku ln hoc t giam
mnh vo s im lng t v".
Khi ngi ta ~ bit c cn gin d ca a tr 10 tui l th n{o, th iu ni bt

nht trong th|i ca Turker v Rahman c l l chng c khng nh kin ca mnh m
khng trch c hay xc phm ngi kh|c, cng khng ku ln, khng u v khng chm
dt t ngt cuc tranh c~i. iu l ra c th tr thnh cuc |nh ln th li cho php cc
em tin b trong ngh thut gii quyt bt ng. Trong nhng hon cnh khc, kt qu c
th rt khc. Bn tr thng i ti ch |nh ln, khi chng khng th c~i nhau hn na.
Nhng mi lo hng ngy
Khi im danh trc nhng bui hc v s t hiu mnh, hc sinh khng phi bao gi
cng |nh gi| t}m trng ca chng lc tch cc. Khi mt hc sinh ni ln im s rt
thp - mt, hai, hay ba im - ngha l{ khi n cm thy "mt tinh thn", ngi ta nn hi n
xem c ci g khng n khng (nhng khng bao gi c p n ni nu n khng mun
ni). Lc n c th k li mi lo lng ca n v{ chng ta tm c|ch gip chng.
Nhng mi lo lng ca tr em rt khc nhau ty theo tng la tui. tiu hc, chng
thng lo b tru chc hay s b loi tr. n trung hc, nhng l do lo lng mi xut hin
nh bun v khng c mt cu b (hay c b) no mi cng i ra khi lp, v b gt sang
mt bn, v ng x km ci ca cc bn, hay v nhng vn kh|c thng thy la tui
y.
l hng lot lo lng xm chim cuc sng ca mt a tr v{ i khi chng bc l

bn ngoi lp hc: khi n tra, trn xe but nh{ trng, hay nh{. Nhng nhiu khi n gi
cho ring mnh v nghin ngm trn ging ng, v khng c ai bc l. Trong cc gio
trnh v vic t hiu mnh, nhng mi lo lng y c cp ti trc tip.
Nhng cuc tho lun ny gip nhiu cho s t hiu mnh v chng cho php tr em hiu
bn thn v hiu mi quan h vi ngi kh|c hn. Tuy mi bui hc c dnh mt ch
ring, nhng cn phi c s uyn chuyn v tt c nhng tranh c~i u l{ c hi kh ln.
Nhng vn do cc em nu ln l nhng trng hp thc t m cc bn ca chng cng
nh gi|o vin c th p dng v{o b{i hc tc thi, chng hn cch gii quyt cuc xung
t.
ABC ca tr tu xc cm
c thnh lp khong 20 nm nay, c|c lp hc v t hiu mnh hin ang l{ khun mu

v gio dc tr tu xc cm. Karen Stone McCown, b hiu trng ca Nueva School, gii
thch: "Khi chng ti ni ti vn gin d, chng ti lm cho cc em hiu rng gn nh
l phn ng th yu, cn phi tm c|i g c che y pha sau: B pht ? Ghen ght ?
Hc sinh hc c rng bao gi cng c s la chn gia nhng cch phn ng khc nhau
vi mt xc cm v chng cng hiu ra s khc nhau th cuc sng ca chng cng phong
ph.
Danh mc cc vn gn nh tng ng vi danh mc nhng yu t to thnh tr tu

xc cm, trong nhng yu t chnh ng vai tr h{ng u ngn c|c em khi b ri v{o
ci by ca cuc i. Trong s nhng ch y, c s t hiu mnh, theo ngha nhn bit
c cc xc cm ca mnh, tm c nhng t ng din t chng v nhn ra c
nhng mi lin h gia c|c ngh, c|c xc cm v phn ng. Mt kh|c, cng bit xem mt
quyt nh c c ngh v{ xc cm chi phi khng; hnh dung c hu qu ca nhng
la chn khc nhau; v p dng tt c iu v{o c|c quyt nh c lin quan, chng hn,
ti ma tu, thuc l hay tnh dc. thc v bn th}n cng i hi cn nhn r nhng ch
mnh v ch yu, phi c ci nhn tch cc nhng thc t i vi mnh (do m{ tr|nh ri
vo ci by ca phn ng v t i).
Ngi ta cng t coi s ch ng xc cm l rt quan trng: cn phi bit c ci g che

y tnh cm v hc cch ch ng s lo hi, s bc bi v ni bun. Gnh ly trch nhim v
nhng quyt nh v{ h{nh ng, tn trng cam kt ca mnh, cng c ngha h{ng u.
S ng cm phi ng vai tr h{ng u trong quan h vi ngi khc: hiu c nhng

g h cm nhn, bit chp nhn quan im v tn trng cch nhn ca h. Nhng quan h
gia cc c nhn vi nhau l{ i tng rt c ch ; hc sinh hc c|ch nghe v{ c|ch t
cu hi thch |ng, ph}n bit nhng g ngi khc ni v lm theo phn ng cng nh xt
o|n ca chnh h, t ra t tin vo kin ca bn thn m khng ni gin hay th ng. Hc
sinh phi hc ngh thut hp tc, gii quyt xung t v{ thng lng nhng s tho hip.
Tr tu xc cm nhng khu ph ngho kh
Ngi hoi nghi rt c l khi t hi rng liu nhng bui hc nh th c th em li kt

qu trong hon cnh t thun li hn khng? Hay iu ny ch c kt qu trong nhng ngi
trng xinh xn nh Nueva School, ni m{ c|c tr em c bit c t cht tt v mt s mt.
Tm li, liu c th pht trin tr tu xc cm nhng ni cn thit nht, trong hon cnh
hn lon ca c|c trng cng cc khu ph ngho kh khng? Cu tr li s dc tm thy
sau mt chuyn n thm trng Augusta Lewis Trong Middle School New Haven, rt xa
cch vi Nueva School v x hi, kinh t, cng nh a l.
Trng nm rt gn i hc Yale, khu ph cng nhn p p vi khong 20 nghn ngi

lm vic ti cc nh my gn trong nhng nm 1950. Hin nay, s ngi ny ch cn
3.000, bng chng v s suy thoi kinh t ca khu ph ny. Ging nh nhiu thnh ph
cng nghip khc New England, New Haven ~ ri v{o nn ngho kh, ma tu v bo lc.
gii quyt vn nn , v{o nhng nm 1980, mt nhm nh tm l hc v gio vin

trng i hc Yale ~ x}y dng D |n Nng lc X hi, mt tp hp gio trnh ging nh
Nueva School. Nhng Troup Middle School cch tip cn cc vn mang tnh trc tip
hn. Khi ngi ta gii thch cho hc sinh lp bn cch phng trnh bnh tt nh AIDS, th
khng phi l bi tp l thuyt na. T l ph n c dng tnh HIV New Haven cao
nht ti M v mt s hc sinh trng ny c b m mc bnh AIDS, thm ch chnh bn
th}n chng cng mc cn bnh. a s u ng phi tt c nhng vn ca cc khu ph
ngho; hon cnh gia nh ca nhiu em khn n, tuy cha phi l tuyt vng n mc cc
em khng th n trng hng ngy.
B Mary Ellen Collins, cho bit: "Ti dy trng n{y 20 nm ri. Hy nhn ci khu ph
ny! Lm sao chng ti c th bng lng dy cc mn hc quen thuc c? Hy ly trng
hp nhng hc sinh mc bnh AIDS v c m m. Ti khng bit chc chng c dm ni ra
trong cuc tho lun v vn n{y khng, nhng khi chng bit c gio vin lng nghe cc
vn tm l m khng phi ch l vn hc tp, chng t ra ci m hn".
tng th ba ca to nh gch c k, mi tun ba ln Joyce Andrews dy cho hc sinh

lp 2 ngh thut sng trong x hi. Ging nh tt c c|c ng nghip, b{ ~ theo mt lp
{o to. Hm y, bui hc cp ti s hiu bit v cc xc cm: kh nng gi tn v phn
bit cc xc cm - mt trong nhng mt cn bn ca tr tu xc cm. B yu cu hc sinh ct
bc nh mt khun mt trn mt t tp ch ra, nhn bit xc cm ngi biu hin v gii
thch cho chng c|ch i ti kt lun y. Sau khi thu cc bn copy, Andrews vit ln bng
nhng xc cm c 18 hc sinh c mt hm y nhn ra: bun, lo, hng phn, sung sng
v.v... v cng vi chng trao i nhng bnh lun nhanh. C|c em gi tay ln v{ t ra st rut
ni ln kin, chng c l{m cho b{ ch v{ cho php mnh c ni.
B ghi thm: "Hng ht" vo danh mc ~ vit trn bng v hi:
- Trong c|c em, em n{o ~ c ln cm thy hng ht?
Tt c u gi tay ln.
- Nhng lc c|c em cm thy th no?
Tr li: "Mt mi", "Ri nhiu', "Em khng tp trung c, "Lo lng".
Joyce ghi ln bng: "Bc tc" v ni thm:
- C ~ tri qua th xc cm ny - Nhng khi n{o th mt gio vin cm thy bc tc?
- Khi mi ngi ni chuyn trong lp, - mt em gi mm ci tr li.
Sau , Andrews ph}n ph|t c|c t giy in rn, trn v nhng khun mt con gi v
con trai ang biu l mt trong nhng xc cm: vui, bun, gin, ngc nhin, s, kinh tm,
vi nhng dng ghi bn cnh m t hot ng ca c|c c mt khi c xc cm tng ng.

Chng hn, S:
- Ming h ra v khe mi chng xung.
- Mt m to v khe mt dn ln.
- Lng m{y dn ln v ni vi nhau.
- Gia trn c np nhn.
Hc sinh xem xt t giy; chng c bt chc biu hin s, gin, ngc nhin hay kinh tm
v khun mt chng sinh ng hn ln. Bi hc ny trc tip da vo cng trnh ca Paul
Ekman v biu hin trn mt ca cc xc cm; ngi ta c th tm thy bi hc ny trong
gio trnh nhp mn tm l hc phn ln c|c trng trung hc M, nhng him khi c
c|c trng tiu hc. i tng ca n lin kt mt xc cm vi tn gi v biu hin ca n,
dng nh qu| r r{ng n mc bi hc tr nn tha. Nhng n cho php ln i thiu st
thng thy trong lnh vc n{y. ng qun rng nhng a tr gy hn thng ni gin v
tr nn hung d v chng hiu sai du hiu v biu hin trung tnh, coi l{ du hiu th
ch, cn nhng em gi b ri lon n ung thng khng th phn bit c gin, no v
i.
Pht trin tr tu xc cm trong ging dy truyn thng nh th no?
Gio dc xc cm v x hi khng phi l mt gio trnh ring bit, m l mt phn trong

ton b hot ng hc tp. Chng trnh ph|t trin tr em, do nh tm l hc Eric Schaps
hon chnh, ~ minh ha cho cch tip cn vn theo li n{y. Chng trnh hin ang
c th nghim ti nhiu trng ca M, nht l nhng trng nm cc khu ph ngho
kh
Chng trnh n{y a ra tp hp cc cng c c th trc tip s dng trong cc gio

trnh thng thng. Chng hn, ngi ta k cho hc sinh lp hai cu chuyn c ni dung
mt con ch nng lng c chi a vi con cc ang ng ng nn c |nh thc con cc
dy sm hn. C}u chuyn c dng l{m im khi u cho cuc tho lun v tnh bn v
cho php bn ci v nhng cu hi nh: "Ngi ta cm thy g khi mnh b lm dng?". Mt
lot chuyn nh vy cho php cp n ch nh thc v bn thn, nhng i hi ca
tnh bn, hu qu tm l ca s tru chc v s s chia tnh cm vi cc bn. Nhng cu

chuyn ngy cng tr nn tinh t khi hc sinh vt qua c|c giai on tiu hc, ri trung hc
c s v{ em li cho gi|o vin c hi cp nhng ch nh s ng cm, s yu mn,
nng lc t t mnh v ch ngi khc.
Mt c|ch kh|c t gio dc xc cm v{o i sng nh{ trng l gip gio vin suy
ngh li cch trng pht hc sinh khi chng v k lut. iu cho php b p thiu st v
xc cm, nhm kim sot cc xung lc, gii thch c tnh cm, gii quyt c|c xung t v
cho thy c nhiu cch dy k lut tt hn cho tr em. Chng hn, khi cc em mu gio chen
ln nhau n phng n, c gi|o c th bo chng o|n bit mt con s v{ em n{o o|n
ng c v{o trc. Nh vy, cc em hc c cch gii quyt tranh chp theo li bnh
ng, v t v{ trnh cao hn, s thng lng cho php i ti mt s tho thun. Sau
, tr em c th p dng bi hc y vo vic gii quyt nhng bt ng kh|c v{ thng ip
c truyn i c tnh tch cc hn l{: "Khng c lm th!" tr nn quen thuc.
Cc giai on pht trin xc cm
"Alice v Lynn khng mun chi vi em".
Mt hc sinh lp 1 ca trng tiu hc John Muir Seattle ph{n n{n nh vy. N ~ t

mt bc th v danh v{o "hm th ca lp, trong hc sinh by t s ca thn v nhng
vn ca mnh cho mi ngi bn lun v tm gii php. Tn ca a tr than phin
c giu. C gio nhn mnh rng tt c c|c em u c nhng vn ging nhau v chng
phi hc cch cng nhau gii quyt. Bng cch ni ln tnh cm ca chng v kh nng tm
c cch ha hp vi nhau, chng c th tm thy v p dng gii php mi cho nhng
kh khn v{ hiu c rng xung t khng phi l cch duy nht gii quyt mi bt
ha.
Hm th cho php mt s la chn rt linh hot khc xa vi nhng chng trnh cng
nhc d b lch pha vi hin thc thay i tui th u. Tr cng ln th mi lo lng ca
chng cng bin i. c hiu qu, chng trnh phi theo st s pht trin ca tr, phi
thch nghi vi hiu bit v s pht trin y cng nh nhng vn ca n.
Phi bt u t tui no? Mt s ngi khng nh rng khng bao gi l qu sm. S

ham hc ca tr em ph thuc vo vic nm c nhng c s ca tr tu xc cm. Nhng
nm trc khi n trng c ngha quyt nh v mt ny, v mi ci cho php chng ta

ngh rng nhng chng trnh nh vy, mt khi c thc hin thch hp, s c hiu qu
b ch v mt tnh cm v x hi, nh: nhng vn ma tu, phm ti t hn, hn nh}n
th{nh cng hn, chun b tt hn cho cuc sng.
Nhng can thip thuc loi ny s hiu qu hn khi chng theo s|t s pht trin xc
cm. Nh nhng ting ku ca cc em b cho thy, chng ~ cm thy xc cm mnh m t
lc mi sinh. Tuy vy, ch n lc no h thn kinh ca chng pht trin y th nhng
xc cm ca chng mi mang hnh thc hon chnh. Nhng xc cm a tr s sinh th
s hn a tr nm tui v{ cng n gin hn mt thiu nin. Ngi ln thng hay
mong ch con mnh c s trng thnh v xc cm cao hn la tui chng m qun mt
thi im xut hin ca mi xc cm ~ c chng trnh ha. S khoc lc ca mt a
tr bn tui d b b m la mng, nhng tht ra phi n nm tui th thc v bn thn,
iu kin c s nhn nhng, mi xut hin.
S pht trin xc cm i km vi nhng hnh thc pht trin kh|c, c bit l s pht
trin v nhn thc v s chn mi ca b no v mt sinh hc. S ng cm v s ch ng
cc xc cm biu l t lc cn rt nh. c|c vn tr, ngi ta thy s chn mi gia tc ca
nhng "xc cm x hi, nh cm thy bt n v b xc phm, ghen ght v{ k, t i v
tin cy, tt c u i hi da tr phi bit t so snh mnh vi ngi kh|c. Ln nm tui,
khi a tr bc vo x hi rng ln hn trng hc, n ng thi cng bc vo th gii
ca nhng so snh. Nhng s so snh ny khng ch do thay i mi trng bn ngoi gy
ra, m cn do s xut hin mt nng lc nhn thc mi: nng lc so snh phm cht ca
mnh vi phm cht ca ngi khc. Chng hn, chnh vo thi mt a tr bt u thy
mnh "ngc" hn bn mnh ng u lp.
B|c s t}m thn David Hamburg ~ |nh gi| nhng u im ca c|c chng trnh gi|o
dc xc cm v cho rng nhng nm chuyn tip sau khi v{o trng tiu hc, ri trng
trung hc, l hai thi im then cht. Theo Hamburg, t 6 n 11 tui, nhng kinh nghim
m{ c|c em c c trong nh{ trng c nh hng mnh m ti tui thiu nin v{ sau .
thc v gi tr ca bn thn tr em ph thuc rt nhiu vo thnh cng trong hc tp.
Tht bi sinh ra th|i t hu hoi, m nhng hu qu xu ca n c th cm thy sut i.
Theo Hamburg, nng lc "tr hon s tho mn ham mun, lm ch xc cm v gi th|i

lc quan" l cn thit thnh cng trong hc tp.
Tui dy th - mt thi k o ln sinh l v tr tu - l{ giai on then cht khc ca s

gio dc xc cm v x hi. Hamburg lu rng, " tui t 10 n 15, phn ln tr em b
tnh dc, ru, ma tu v thuc l cm d".
Vic vo hc bc trung hc chm dt tui th u v t n l th thch gh gm v xc

cm. B qua mt bn mi vn khc, khi hc sinh bt u hc li sng trong trng hc,
gn nh tt c u t hoi nghi v co mnh li; nhng g chng biu hin v chnh con ngi
ca chng ri tung. c bit, "lng t i x hi" t ngt pht trin. Chnh v{o lc ,
Hamburg nhn mnh, iu trc ht l phi tng thm nng lc ca lp tr trong vic chp
ni quan h mt thit, vt qua s khng hong v tnh bn v phi khuyn khch s tin
tng ca chng.
Khi sp n tui thiu nin, tr em vo hc trng trung hc, Hamburg lu , nhng em

c tr tu xc cm pht trin khng ging vi nhng a khc, chng t b ri nhiu hn v
sc p chung quanh, v nhng i hi ln hn ca bc trung hc v t b ma tu, thuc l
cm d hn. Chng ~ l{m ch c nng lc xc cm, m t ra trong thi gian ngn, nhng
nng lc ny s bo v chng chng li ri lon v sc p chng sp phi ng u.
Bi hc tt ng lc
Nhn bit c c|c giai on pht trin ca cc xc cm, cc nh tm l hc c th ni ti

nhng cch ging dy no thch hp vi mi giai on, nhng thiu ht ko di no d cho
thy nhng a tr khng lm ch c nng lc tt v{o ng lc v{ nhng kinh nghim
sa i no c th b p c thiu st.
Chng hn nh trong c|c trng New Haven, ngi ta dy cho hc sinh cc lp nh

ch ti phn ng ca chng, gi lin h tt vi ngi kh|c v{ a ra nhng quyt nh.
trng mu gio, tr em ngi thnh vng trn v tung ra mt con xc xc, mi mt ca n
mang mt t nh "bun" hay "vui. Ln lt chng gii thch mnh cm thy nh th no
khi trong trng thi y; bi tp ny dy cho chng gi tn cc xc cm v cho php chng
ng cm hn khi nhng a khc c xc cm ging nh chng.
lp hai, quan h ca a tr vi nhng ngi chung quanh c tm quan trng ln v

ngi ta dy n cch gi tnh bn: s ng cm, s kim sot cc xung lc v ch ng s
gin d. Nhng gi|o trnh trong c|c em hc cch khm ph cc xc cm biu l trn mt,
v cn bn, l mt s tp luyn ng cm. kim so|t c d hn c|c xung lc, tm bng
con t ni d nhn thy nu ln s|u giai on sau }y:
n : 1. |nh du thi gian dng li, bnh tnh v{ suy ngh trc khi h{nh ng.
n da cam: 2. Trnh b{y vn v gii thch tm trng.
3. a ra mc ch tch cc.
4. Tng tng ra nhiu gii php.
5. Ngh ti nhng hu qu c th.
n xanh: 6. Chuyn sang h{nh ng bng cch p dng k hoch tt nht.
a tr phi |nh du thi gian dng li, chng hn, n sp |nh mt a khc, hay pht
, hay a khc. iu cho php n c th|i n ha hn bng cch nghe theo nhng li
khuyn c th. Khi vic kim sot xung lc ~ tr thnh thi quen, th n s c chun b
tt hn ng u vi tui thiu nin v tui trng thnh.
lp ba, khi cc em va chm vi nhng hin thc x hi m h, ngi ta nhn mnh

hn ti nng lc hiu c nhng quan im khc nhau. "Nu mt a con trai tc in ln
khi thy a bn gi nh ca n ang ni chuyn vi a con trai khc - mt gio vin
New Haven ni, - chng ti khuyn khch n gi ng v tr ca chng, thay v tm c|ch |nh
nhau. lp su, cc bi hc c lin quan trc tip hn ti cm d ca tnh dc, ma tu v
ru - nhng th m{ a tr bt u b thu ht.
Pht trin tr tu xc cm - mt phng tin phng nga
Mt s chng trnh gi|o dc c ngh ra cu cha mt vn ring bit n{o ,

thng l vn bo lc. Mt trong nhng chng trnh c hm m nht l{ chng
trnh gii quyt sng to c|c xung t. trc ht l gii quyt nhng xung t gia cc
hc sinh ~ bin thnh nhng s c rc ri, nh s c gy nn ci cht ca Ian Moore v
Tyrone Sinkler Jefferrson High School.
Trung tm Linda Lantieri c giao trch nhim p dng chng trnh n{y vi s mnh
khng ch gii hn s phng cc cuc u . Ngi ph|t minh ra chng trnh n{y l{
Hiu trng Trung t}m New York ni: "Chng trnh ch ra cho hc sinh thy c nhiu kh
nng gii quyt xung t. Chng ti phi lm cho chng thy s v ch ca bo lc, ng
thi gi ra nhng th|i thay th. Bn con trai hc cch bo v mnh m khng cn n sc
mnh. Nhng kh nng m{ chng ti gip chng ph|t trin ln s c ch cho chng sut
cuc i".
Mt trong nhng bi tp l{ tng tng ra mt quyt nh c th c th cho php gii

quyt cuc xung t chng dnh lu vo. Trong bi tp khc, hc sinh by ra tnh hung
trong mt a con gi b em n quy nhiu bng mt m|y ghi }m inh tai nhc c khi n
ang hc bi. C lp phi "ng n~o" tm ra nhng gii php tho |ng.
Thnh cng ca chng trnh l{ nhng bi hc c dng gii quyt c|c xung t
xut hin mi ni. Nhm mc ch n{y, mt s hc sinh c {o to lm trung gian - mt
vai m chng c th ng t nhng nm cui bc tiu hc. Khi xung t ny sinh, cc bn
u c kh nng hng sang ngi trung gian. Nhng em ny hc cch can thip trong
trng hp tranh c~i, e da,v.v...
Ngi ta dy cho chng by t kin sao cho nhng nhn vt ch cht b thuyt phc v
tnh khng thin v. Chng ngi cng vi nhng a tr c xung t, v{ a bn tr ny ti
ch lng nghe m khng ngt li hay xc phm nhau. Chng gip cho bn tr bnh tnh
trnh by quan im ca mnh, ri nhc li nhng g i th ni i th hiu rng chng
~ hiu r. Ri chng cng nhau hnh dung ra gii php c th c tt c chp nhn; s
tho thun thng c ghi thnh mc tiu trong vn bn c k tn.
Cc em hc sinh ch yu hc cch xem xt bt ng theo nhng gc khc nhau. Angel

Perez, mt em l{m trung gian c {o to t trng tiu hc cho bit: "Chng trnh n{y
~ l{m bin i c|ch suy ngh ca em. Trc }y, em cho rng khi n{o chng n i tm em
th em ch c th chng li. By gi, em ngh tch cc hn. Khi mt a n{o l{m em kh
chu, em khng cn c lm li nh th vi n na: em mun gii quyt vn ". V n
truyn iu n{y i trong cng ng ca n.
Lc u, chng trnh gii quyt sng to c|c xung t l nhm ngn nga bo lc,
nhng Linda Lantieri cho rng nhim v ca n rng ln hn. Theo b{, s khn kho cn
thit phng nga bo lc khng th tch khi nhng mt khc ca tr tu xc cm. Phn
ln s tp luyn c lin quan ti c s ca tr tu xc cm, nh nng lc nhn ra y xc
cm, gi tn chng v cm thy ng cm. Linda Lantieri cng ly lm t ho v s tng
thm "tnh yu mn gia cc hc sinh" cng nh s gim bt xu hng s nhc nhau hoc
|nh nhau.
Nhng ai tm cch gip cho bn tr ~ i v{o con ng bo lc v phm ti lun lun

tm n chng trnh gi|o dc hng ti s pht trin tr tu xc cm. Chng hn, mt
nhm nhng nh nghin cu trng i hc Washington, trong c Mark Greenberg,
~ son ra chng trnh PATHS, Parents and Teachers Helping Students (B m v gio
vin gip hc sinh). Mt s hc sinh c bit cn n s gio dc n{y, nhng n li c
phn tn ra c lp trnh ni ti mt nhm nh ring bit no.
Cc bi hc t ra c ch i vi tt c cc tr em. Mt trong nhng bi hc cc nm hc

u tin l nhm dy cch kim sot cc xung lc. Khi khng c s kim sot y, tr em rt
kh tp trung ch v{ thng n mun gi. PATHS bao gm 50 bi hc dnh cho nhng
xc cm khc nhau: n dy cho tr em nhn bit nhng xc cm v hiu su hn xc cm
quan trng nht nh: vui mng v gin d, trc khi cp nhng xc cm phc tp hn
nh: ghen ght, kiu cng v{ ti li. Vic nhn bit n{y i hi phi ch ti nhng g mnh
v{ ngi khc cm thy, (nht l{ i vi nhng a tr gy hn) bit nhn ra khi no th
a n{o tht s l{ i ch.
Mt trong nhng bi hc chnh l ch ng s gin d. Tr em hc hiu rng gin d l

mt xc cm bnh thng, nhng ngc li, mt s phn ng l{ khng bnh thng. Nhng
bi hc khc gip tr em ni nhng quan h thn mt, mt s phng thuc chng li xc
cm t b thng y chng ti ch phm ti.
Suy ngh li v trng hc
i sng gia nh ng{y c{ng gip t hn cho tr em ng u vi cuc i v{ trng

hc vn l{ ni ngi ta c th to iu kin d dng cho s pht trin tr tu xc cm v x
hi ca tr em. iu khng c ngha l{ trng hc c th b p li s suy sp ca cc
nh ch x hi. Nhng hu ht tr em u n trng v{ nh{ trng dy cho chng bi hc

cn thit v cuc i. Trong lnh vc ny, s gio dc i hi phi m rng s mnh ca cc
trng hc; trng hc phi gnh chc nng x~ hi ha tr em thay cho c|c gia nh b suy
yu (vng b hay m). Vic thc hin nhim v nng n y i hi hai s thay i quan
trng: cc gio vin phi vt qua s mnh truyn thng v cc thnh vin ca cng ng
phi tham gia nhiu hn v{o i sng x hi.
Vic c|c gi|o vin a ra la chn i vi hnh thc gio dc n{y lin quan n nhiu
yu t. Trc ht, h phi c kh nng ni v i sng xc cm thoi mi, m khng phi
bao gi cng c th. Hn na, gn nh cng cha c chun b g v phng ph|p ging
dy trong vic {o to gio vin c. V nhng l , c|c chng trnh ph|t trin tr tu xc
cm ni chung thng d kin {o to trong nhiu tun cho gio vin.
M rng s mnh ca trng hc
Ngoi s cn thit phi {o to cc gio vin, gio dc xc cm cn m rng nhng s

mnh quen thuc ca trng hc. Nh{ trng c giao trch nhim trng nom vic hc
sinh hc nhng bi hc cn thit cho tng lai, l{ s quay v vi vai tr truyn thng ca
gio dc. nh y tham vng y i hi phi tn dng mi c hi, mi ni hc sinh
hc c nhng iu cn thit t khng hong c nhn. Hnh thc gio dc ny mang li
kt qu khi nhng bi hc dy nh{ trng c cc bc b m xc nhn. Nhiu chng
trnh hc nhng iu s ng ca tr tu xc cm d tnh c cc bui hc ring gii thch
cho b m v nhng g ngi ta dy cho con ci h, khng ch h b sung cho vic hc
ca con nh{ trng, m{ cn gip con ci h quan tm c hiu qu hn ti i sng xc
cm.
Tr em nhn c s ging dy cht ch v k nng xc cm theo li . Tom Shiver ni:

"Khi xy ra ci nhau qun c-f, bn tr c a ti gp a bn lm trung gian ca
chng, a ny s cng vi bn tr kia gii quyt xung t bng cch s dng k thut lm
thay i cch nhn m chng hc c trong lp. Cc gio vin th dc cng dng k thut
n{y lm gim bt tranh chp trn s}n chi th thao. Cui cng, chng ti t chc nhng
bui hp cho cc b m h hc s dng c|c phng ph|p n{y nh".
Nh c nhng s can thip kh|c nhau m{ ngi ta t c nhng kt qu tt nht.

c nh th, phi phi hp cht ch gia h{nh ng ca gio vin vi b m v cng ng,
l{m tng thm nhng c may khng cho cc bi hc ~ hc tr thnh v ch.
Phng hng ging dy mi y to ra mt th vn ha "nh{ trng", bin trng hc

thnh "cng ng x hi", ni hc sinh c cm gi|c c tn trng v gn b vi bn b, vi
gio vin v vi chnh bn th}n trng hc ca chng. C|c trng hc New Haven ~
tuyn chn nhng thnh vin trong cng ng chm sc nhng hc sinh c i sng gia
nh bt ha. Nhng ngi ln c trch nhim t coi mnh ng vai tr bo tr, vai tr
ngi bn tin cy i vi nhng hc sinh ang mt ch ng v khng tm thy s n}ng
gia nh.
Tm li, s gio dc tr tu xc cm c hiu qu khi n c bt u sm, khi n thch

hp vi mi la tui v{ c theo ui trong ton b thi gian hc nh{ trng, khi n c
s phi hp h{nh ng gia nh{ trng, b m v cng ng.
Tuy s gio dc xc cm c th d d{ng c t vo cc ngy hc bnh thng nh

trng, nhng n bao h{m s thay i quan trng v ni dung chng trnh. S khng thc
t khi cho rng vic a n v{o trng hc khng gp kh khn n{o. Nhiu b m c l cho
rng vn ny mang tnh c nhn nn kh c th giao cho nh{ trng gii quyt, do
nn cho h t lo ly. Nhiu gio vin than phin v phi xn bt thi gian hc cho vn
xa cch vi nhng mn hc c s, ngi khc th li khng cm thy thch th lm vi vic
dy nhng mn ny v tt c u li phi theo c|ch {o to chuyn bit. Mt s tr em cng
chng li, nht l nu nhng gi|o trnh n{y khng n khp vi nhng mi bn t}m trc
mt, hoc chng coi nh s ln s}u v{o i sng ring t.
Vi nhng kh khn y, ti sao vn c phi kin tr?
Gio dc xc cm c t c nhng kt qu thuyt phc khng?
Tim Shiver c thy trong mt t b|o a phng rng Lamont, mt hc tr c ca ng,

~ b thng v nhng ph|t n trn ng ph New Haven v{ ang trong tnh trng
nguy him. Shiver nh li: "Lamont l mt cu b hot bt, vui v c mi ngi yu qu.
N tham gia cu lc b suy ngh do ti hng dn v{ n ~ hc c cch gii quyt cc vn
nh mt m hnh gi l SOCS".
SOCS - Situation (tnh hung), Options (La chn), Consequence (Hu qu), Solution
(Gii php) - l{ phng ph|p c bn giai on: ngi ta bt u bng cch trnh by mt
tnh hung v gii thch nhng xc cm do n gi ln; ri suy ngh v nhng la chn khc
nhau cho php gii quyt vn v hu qu ca chng; cui cng, la chn mt gii php v
p dng n.
Shriver cho rng Lamont c t{i ngh ra nhng gii ph|p c |o cho mi vn
nhng dng nh n khng th p dng c nhng g ~ hc.
Khi Shriver vi v~ n bnh vin, Lamont gn nh khng ni c, n ra hiu cho ng

ti gn v{ th th{o: "Tha thy Shriver, khi no ra khi }y, em s s dng phng ph|p
SOCS."
Khi Lamont cha n trng trung hc, n cha hc gio trnh gio dc x hi no. Cuc
i n phi chng s kh|c i nu n ~ c hc mt gi|o trnh nh vy trong nhng nm
u tin n trng? C l th.
Ti ~ quan s|t mt bui hc v s pht trin x hi v chng kin mt cu chuyn b

ch. Gio vin yn cu mt em hc sinh t nguyn nhc li xung t mi }y ~ c gii
quyt m thm".
Mt c b 12 tui, gi tay: "C|c bn ni rng mt a con g|i m{ em tng l bn ca em

mun |nh nhau vi em v ch em cng trng."
Thay v tc gin v{ ng vi c b kia, "em i tm n v{ hi ti sao li mun |nh em.

N khng nh rng n cha bao gi ni l mun |nh em c. Mi c|i ~ n tho."
Cu chuyn nghe c v tht bnh thng. Th nhng c b k li chuyn n{y ~ tng b

tr li t trng hc khc v li ng x tn bo. Trc }y, n thng bt u tn cng
ngi khc ri mi hi sau. i vi n, vic n gn i th mt cch du dng thay v gy
s vi i th y ~ l{ chin thng i vi bn thn, mt chin thng khim nhng nhng
tht s.
Nhng kt qu tt ca cc bui hc y c thy nht qua thng bo ca Hiu trng

nh{ trng. C quy nh nghim ngt l nhng hc sinh n{o |nh nhau u b ui hc mt
thi gian. Cc bui hc y tip tc, ngi ta thy hin tng b ui hc ngy cng gim i.
Hiu trng khng nh: "Nm ngo|i, c 106 v ui hc. Nm nay ~ th|ng ba ri, chng
ti mi c 26 v."
l{ nhng kt qu c th. Ngi ta cng t hi phi mt bao nhiu thi gian mi t

c nhng kt qu y. Cc bui hc ny khng lm bin i c|c em ngi ta ngay lp tc
khc. Nhng hc sinh c{ng i s}u v{o chng trnh, th th|i ca chng nh l{m ch c
cc xc cm v{ khng kh nh{ trng cng tt ln.
thc v xc cm ca bn thn
- Tng thm nng lc nhn bit v gi tn cc xc cm.
- Tng thm nng lc hiu nguyn nhn ca cc xc cm.
- Nhn ra s khc nhau gia xc cm v{ h{nh ng.
Ch ng cc xc cm
- Khoan dung hn vi s tht vng v ch ng c s tc gin.
- t c nhng li xc phm, xung t v quy nhiu trong lp hn.
- Tng thm nng lc bc l s gin d m khng dng ti qu m.
- t c nhng v ui hc tm thi v gi tr v cho gia nh hn.
- ng x t gy hn hoc t t hu hoi hn.
- C nhng tnh cm tch cc hn i vi bn th}n, nh{ trng v{ gia nh.
- Dung np stress hn.
- t c c v{ lo h~i hn.
- S dng c ch cc xc cm
- ng x c trch nhim hn.
- Nng lc tp trung v{ ch cao hn.
- t bc ng hn, l{m ch bn thn tt hn.
- Kt qu thi tt hn.
S ng cm: l gii cc xc cm
- Nng lc t t mnh v{o quan im ca ngi kh|c cao hn.
- Tng thm s ng cm v nhy cm vi tnh cm ca ngi khc.
- Bit lng nghe ngi kh|c hn.
Lm ch quan h
- Nng lc phn tch v hiu c quan h vi ngi khc tt hn.
- Nng lc gii quyt nhng xung t v{ thng lng tho thun tt hn.
- Nng lc gii quyt nhng vn quan h tt hn.
- T tin v{ khn kho hn trong giao tip.
- Gn gi v{ ci m hn: ng x thn thin v{ xu hng lin h vi ngi khc tt hn.
- c bn b tm n nhiu hn.
- Quan tm v n cn hn.
- ng x c tnh x hi v ha hp hn vi nhm.
- Xu hng chia s, hp t|c v{ gip nhiu hn.
- Th|i t c o|n hn.
Mt yu t trong danh mc n{y c c bit ch : s pht trin tr tu xc cm lm

cho kt qu hc tp ca tr em tr nn tt hn. V{o mt thi i c qu nhiu tr em kh
vt qua c cc xc cm nh hin nay, th tt c nhng g c th l{m tng thm nng lc
y ch c th c ch m{ thi. Theo ngha , tr tu xc cm lm cho nhim v ca gio vin
c thun li hn. Nhng chng trnh gi|o dc ny s gip xo b c s suy thoi
gio dc v{ cho php nh{ trng thc hin s mnh ch yu ca n. Do , chng phi
c khuyn khch.
Ngoi ra, cc gio trnh ny dng nh chun b cho tr em v{o i tt hn. Nu nh

cha phi tt c tr em t c nhng kt qu ging nhau, th s tin b nh nht cng l{
mt nim hy vng.
Tnh cch, o c v dn ch
C mt t kh|c ch tr tu xc cm: tnh cch. Nh x hi hc Amitai Etzioni vit: "Tnh

cch l sc khe tm l cn thit cho mt h{nh vi o c". Theo nh trit hc John Deway,
s gio dc o c c bit hiu qu khi n da vo hin thc.
Vic cng c tnh cch quyt nh s tn ti ca cc x hi dn ch. Tr tu xc cm gp

phn v{o iu n{y nh th no? Khng c tnh cch nu khng c k lut bn thn, cuc
sng o c da vo s lm ch bn thn. Mt nn tng khc ca tnh c|ch l{ nng lc t
thc y v t cai qun, d l{ l{m nhng bn phn ca bn thn, hon tt mt cng vic
hay thc dy bui sng. Cui cng th nng lc tr hon s tho mn nhng ham mun,
kim so|t v{ iu khin nhu cu h{nh ng l mt du hiu ca tr tu xc cm, ca ci
c gi l ch. "Chng ta phi l nhng ngi ch ca chnh bn thn ca nhng thm
mun, am m th mi c th ng n i vi ngi kh|c". Nh Thomas Lickona khng
nh v s gio dc tnh c|ch: " c nh th, ch phi t cc xc cm di s kim
sot ca l tr".
Bit khc phc thi v k (ly ci ti lm trung tm) v cc xung lc l{ iu c li v mt

x hi: l{ nng lc t ra ng cm, tht s ch tm ti ngi khc v t t mnh vo
quan im ca h. Chng ta thy rng ng cm l ngun gc ca yu thng, v tha v
thng cm. Khi thay i quan im, ngi ta bc b nhng nh kin sn c v{ iu ch
a ti s khoan dung hn v{ bit chp nhn s khc bit. Nhng nng lc n{y c bit cn
thit trong x hi ng{y c{ng a dng ca chng ta; chng cho php mi ngi sng chung
trong s tn trng ln nhau. chnh l{ nhng c s ca dn ch.
Etzoni lu , nh{ trng ng vai tr h{ng u trong s hnh thnh tnh cch bng cch
dy k lut bn th}n v{ ng cm, nhng c tnh n{y n lt chng l{m cho ngi ta c
th tht s tha nhn cc gi tr cng d}n v{ o c. Nhng s khng nu ch thc hin
mt gio trnh v cc gi tr; tr em cn p dng nhng gi tr n{y v{ iu ny xy ra khi
chng pht trin c tr tu xc cm v x hi. Theo ngha , s pht trin tr tu xc cm
i i vi gio dc tnh cch, gio dc o c v cng dn.
Li kt
Lc ti hon tt cun sch ny, ti thy c nhng du hiu |ng lo ngi khc nhau trn
cc bo ch. Mt bi vit ni rng cc loi sng ~ tr th{nh nguyn nh}n u tin gy t
vong M, trc c tai nn giao thng. Theo bi bo khc, con s nhng v git ngi nm
ngo|i tng thm 3%, Theo mt bi bo th ba, trong nhng nm 1988-1992, thng k ca
B T ph|p M cho thy s ngi tr tui b buc ti git ngi, |nh p v{ g}y thng
tch tng thm 66%, cn s trm cp v hip dm b buc ti tng thm 80%.
Th h ny l th h u tin d dng nm trong tay khng ch sng lc m c nhng v

kh t ng, ging nh th h b m chng l th h u tin d mc nghin ma tu. iu
c ngha l{ ch mt tranh ci nh m{ xa kia c th kt thc bng nhng cuc u th by
gi d tr thnh nhng cuc sng.
iu mt phn l do trong x hi chng ta, tr em khng hc c cch ch ng s

tc gin v gii quyt xung t theo li ha gii. Mt khc, chng cng khng hc c vic
ng cm, ch ng xung lc, hoc bt c mt mt cn bn no ca tr tu xc cm. Trong
khi cho s gio dc y ri v{o ngu nhin, ngi ta b mt c hi do s trng thnh
chm chp ca n~o em li gip cho tr em tr nn lnh mnh v mt xc cm.
Mc d g}y c s quan tm ln, gio dc xc cm vn cn nm ngoi l: phn ln

cc gio vin, hiu trng nh{ trng v cc bc cha m cha bit ti s tn ti ca n. N
ch mi c thc hin trong mt v{i trng t thc hay mt v{i trng cng. Tt nhin
khng c chng trnh gi|o dc no cho php gii quyt c tt c cc vn . Nhng, do
s khng hong m{ chnh chng ta v{ con c|i chng ta ang phi tri qua, cng nh do
nim hy vng m s pht trin c nh hng ca tr tu xc cm em li, chng ta phi t
hi xem phi chng ~ n lc em li cho mi a tr nhng phng tin iu khin cuc
i ca n.
Bi v, nu khng l{m iu ny ngay by gi, th bao gi chng ta mi lm?

PHN PH LC
Ph lc A: Xc cm l g?
Vi dng khng phi l qu nhiu ni r cch hiu ca ti v xc cm, mt thut ng
m{ ngha chun xc ca n l ch tranh lun gia cc nh tm l hc v cc nh trit
hc t hn mt th k nay. Theo ngha s|t nht ca t ny, Oxford English Dictionary nh
ngha xc cm l "Mt kch ng hay ri lon tinh thn, tnh cm, am m, mi trng thi
mnh lit hay kch thch": Ti hiu xc cm va l tnh cm v{ suy ngh, c|c trng thi tm
l v sinh hc c bit, va l Thang ca c|c xu hng hnh ng do n gy ra. Cc nh
nghin cu cha thng nht vi nhau l c nhng xc cm cn bn hay khng - theo kiu
nh m{u xanh, m{u v mu vng ca tnh cm t hnh th{nh ra tt c s pha trn.
Mt s nh l thuyt xp loi cc xc cm thnh cc h c s, nhng khng ng v nh
ngha ca chng. }y l{ xc cm thng c nhc ti, vi mt s thnh phn ca chng:
- Gin: cung n, phn n, on gin, ni gin, bc tc, gay gt, hung hng, bt mn, cu
knh, th ch v c th t ti tt cng, th hn, bo lc bnh l.
- Bun: bun phin, su no, ru r, u su, thng th}n, c n, r, tht vng v trm
cm su.
- S: khi tr thnh bnh l do hi, e s, b kch thch, lo u, rng ri, s st, rn rn, bi
hoi, khip hi, khng khip, gh s, v khi tr thnh bnh l l chng s, hong ht.
- Kho|i: sung sng, vui v, nh nhm, bng lng, rt hnh phc, khoi tr, hoan h, t
ho, khoi cm, nhc dc, rung ln (v vui), m ly, hi lng, sng khoi, ngng, ngy ngt v
mc tt cng.
- Yu: ng , tnh bn, tin cy, d a, cm tnh, tn ty, sng knh, hm m.
- Ngc nhin: cho|ng v|ng, ng ng|c, kinh ngc.
- Gh tm: khinh mit, coi thng, kinh tm, chn ght, pht ngy.
- Xu h: thc phm ti, bi ri, pht , n nn, nhc nh, hi tic.

Danh mc ny khng th gii |p c tt c cc vn do vic xp loi xc cm t ra.

Chng hn, phi xp s ghen ght, mt bin th ca tc gin trn ln bun ru v s hi vo
}u? Phi xp v{o }u nhng c tnh nh hy vng v{ lng tin, can m v{ lng, c
tin v bnh thn? Hay mt s khuyt tt thng thng, nhng tnh cm hoc trng th|i nh
nghi ng, t m~n, li bing, n hoc phin mun? Ngi ta cha th tr li r rng
cho nhng cu hi y v cuc tranh lun cn ng.
Lun c cho rng c mt s t xc cm cn bn ch yu l da vo s pht hin ca Paul

Dkman trng i hc San Francisco: nhng biu hin trn mt tng ng vi bn xc
cm (s, gin, bun, thch) u ging nhau tt c mi ngi thuc cc nn vn ha kh|c
nhau trn ton th gii - iu chng t tnh ph qut ca chng. Tnh ph qut ca biu
hin xc cm trn mt y c th c Darwin nhn thy trc tin, ng coi l{ bng
chng v sc mnh tin ha ~ in nhng tn hiu y vo h thn kinh trung ng ca chng
ta.
Trong vic tm kim nhng nguyn l c s y, ti xem xt cc xc cm theo vic chng

thuc vo familles (cc h) hay dimersions (cc chiu kch) no v cho rng h chnh - gin,
bun, s, thch, xu h v.v... - l nhng v d r rng v cc sc thi v tn ca i sng xc
cm. Mi h ni trn c mt ht nhn xc cm cn bn lm trung tm, cc xc cm c h
hng vi n th nm xung quanh nh nhng ln sng ni tip nhau ca v s bin i.
ngoi vi, c nhng tm trng m xt v mt k thut, chng t sinh ng hn v{ ko d{i l}u
hn xc cm ch thc (nu nh n kh| him khi lm mi cho cn gin d di trong c mt
ngy tri; th tm trng bc bi, cu knh li d lm pht ra nhng cn gin hn). Sau cc
tm trng, n cc tnh kh, mt thin hng gy ra xc cm hay tm trng n{o , khin
cho ngi ta thnh u bun, nht nht hay vui v. Sau nhng thin hng y, l ri nhiu
tm l tht s, nh s trm cm lm sng hay s lo h~i m~n tnh, khi con ngi b nht vo
trng thi lo lng thng xuyn.
Ph lc B: Nhng du hiu phn bit ca tinh thn xc cm

Ch trong nhng nm gn }y, chng ta mi kh|m ph| c m hnh khoa hc ca tinh
thn xc cm gii thch ti sao phn ln h{nh ng ca chng ta b cc xc cm iu
khin v{ c th ni cc xc cm c l l v logic ring ca chng theo ngha n{o. Hai s
m t r nht v tinh thn xc cm c Paul Ekman v{ Seymut Epstein a ra c lp vi
nhau. Nu Ekman v{ Epstein ~ a ra bng chng khoa hc khc nhau, th chnh nhng
bng chng n{y ~ cho php lp ra danh mc c s v nhng phm cht phn bit cc xc
cm vi phn cn li ca i sng tinh thn.
Mt phn ng nhanh chng nhng vi v
Tinh thn xc cm nhanh hn tinh thn l tr nhiu; n i v{o h{nh ng m khng c

thi gian dng li xem xt nhng g n lm. Tnh mau l ca n loi tr s suy ngh c
cn nhc v c pht trin, nh du n ca tinh thn t duy. Trong s tin ha, tnh mau l
y c l ~ gip v{o s quyt nh s ng nht: tp trung ch v sau mt lc cnh gic,
phi quyt nh trong nhy mt l{ c nn n tht n hay n n tht mnh. C|c c th sng
phi suy ngh qu| l}u v nhng cu hi ny th t c kh nng di truyn cc gen li cho con
chu.
Nhng h{nh ng do tinh thn xc cm ph|t i thng c km theo cm gic tin chc
c bit mnh m, th sn phm ca mt tri gi|c n gin ha, tit kim, nhng i khi l{m
cho tinh thn l tr b bi ri. Khi s kch thch khng cn na, thm ch ngay c khi n ang
t|c ng mnh m, chng ta vn bn khon: "Ti sao ta li l{m nh th nh?" - Mt du hiu
cho thy tinh thn l tr nm c nhng g ang din ra nhng chm cho hn tinh thn
xc cm nhiu.
V khong cch gia ci pht ra xc cm v biu hin ca n trn thc t l ngay tc

khc, nn c ch |nh gi| tri gi|c phi c kh nng h{nh ng nhanh chng, khong mt
phn nghn giy. S |nh gi| h{nh ng l cn thit c tnh t ng tt yu, n nhanh n
mc khng bao gi i v{o trng thc c. Chng ta b phn ng xc cm t ngt cun
theo m{ cha hiu c y c|i g ang xy ra.
Bng cch da vo n tng u tin, trn thc t l bng cch phn ng vi mt hnh
nh chung hay nhng mt ni bt nht ca n, phng thc tri gic ny hy sinh s chun
xc cho tc . N nm bt s vt ngay mt lc v phn ng li m khng c thi gian phn

tch tnh hung. n tng n{y c quyt nh bi nhng yu t ni bt nht v ln t s
|nh gi| cn thn cc chi tit. Li th ln l tinh thn xc cm ngay lp tc v to ra phn
xt sc bn cho ta thy phi nghi ng ai, tin ai, ai ang bun. Tinh thn xc cm l ci ra-a
cnh bo mi nguy him: nu chng ta c ch l tr a ra ph|n xt, th khng nhng d b
|nh la m c th khng cn tn ti na. Vn l nhng n tng v phn xt mang tnh
trc gic y, v chng n ngay lp tc, nn c th l sai lm hay la phnh.
Theo Paul Ekman, nhanh chng ca xc cm xm chim chng ta, ngay c trc khi ta
bit chng xut hin, l{ c ngha cn bn do tnh cht thch nghi rt cao ca chng: Chng
huy ng cc phn ng vi s kin cp thit m{ khng t ra nhng cu hi no. Bng cch
s dng h thng c ng hiu chnh khm ph ra cc xc cm t nhng thay i tinh
vi biu hin trn mt, Ekman nm c c xc cm vi m lan trn mt khng y na giy.
ng v nhng ngi cng t|c ~ pht hin ra rng biu hin ca xc cm bt u t nhng
chuyn ng ca c|c c mt xy ra cha n vi phn nghn giy sau khi mt s kin pht
ra. V nhng bin i sinh l c trng ca xc cm nht nh, chng hn, mu dn ln mt
hay nhp tim p nhanh cng xy ra trong mt phn nh ca giy. Phn ng s c bit
nhanh chng trong trng hp c xc cm mnh m, nh khi s mt mi e da bt ng.
Theo Ekman, im mnh nht ca mt xc cm ch c rt t thi gian, tnh bng giy ch

khng phi l bng pht, bng gi hay bng ngy. Theo ng, s khng bnh thng v mt
thch nghi, khi mt xc cm huy ng b no v thn th ko di, k c trong hon cnh
bin i. Nu xc cm do mt s kin n{o g}y ra vn tip tc chi phi chng ta sau ,
th xc cm vn khng th hng dn h{nh ng ca chng ta thch hp. cho mt xc
cm ko di, th nhn t ph|t ra n cng phi ko d{i, nh khi c|i cht ca mt ngi thn
gy ra ni bun ko di. Khi cc xc cm ko di nhiu gi, th ni chung l{ xc cm di
hnh thc gim nh, nh nhng tm trng. Tm trng quy nh mu sc tnh cm nhng
khng chi phi cch cm nhn v{ h{nh ng ca chng ta vi mt sc mnh ging nh xc
cm cc .
Xc cm trc, suy ngh sau

V phi c nhiu thi gian cho tinh thn l tr cm nhn v phn ng hn tinh thn xc
cm, nn "xung ng u tin" trong tnh th y xc cm l{ n t tim m khng phi n
t u. Nhng c hnh thc phn ng xc cm khc, chm hn, }m trong suy ngh ca
chng ta trc khi i ti mt tnh cm. Cch th hai pht ra cc xc cm ny c cn nhc
hn v{ chng ta ho{n to{n bit r suy ngh lc . Trong kiu phn ng ny, tinh thn tin
hnh s |nh gi| y hn v hon cnh; nhng ngh ca chng ta - nhn thc - gi vai
tr th nht trong s la chn xc cm c |nh thc sau . Chng ta trc ht |nh gi|
hon cnh v d nh "tay l|i taxi n{y ang |nh la ta" hay "a b n{y |ng yu tht", v
s phn ng n sau . Trong lp chui phn ng chm chp, ngh i trc xc cm.
Nhng xc cm phc tp hn, nh bi ri hay e ngi trc mt k thi, u mn con
ng ny; phi mt v{i gi}y hay v{i pht chng biu hin. l{ xc cm do nhng
ngh sinh ra.
Tri li, trong lp phn ng nhanh, xc cm dng nh i trc ngh, hay xy ra ng

thi vi ngh. Phn ng xc cm chp nhong ny chim u th trong nhng hon cnh
cp b|ch, nh khi s sng cn c quyt nh. l{ quyn nng ca nhng quyt nh
nhanh chng: chng huy ng ngi ta ngay lp tc ng u vi nhng tnh th gay
go. Nhng xc cm mnh m nht ca chng ta l phn ng khng c s ch ; chng ta
khng th quyt nh ngay khi chng bt ra.
Ging ht nh qu| trnh sn xut ra nhng xc cm nhanh v chm, cc xc cm cng

xut hin theo s t hng. Nhng tnh cm gi v, t{i ng kch ca cc din vin, nh ni
bun do nhng k nim au n c gi ln c gy ra, l mt v d. Nhng din vin ch
hc c cch s dng tt hn phng thc sn xut cc xc cm c ch nh, l{
phng thc da v{o ngh. Tht kh lm thay i xc cm ring bit c mt ngh n{o
|nh thc, nhng chng ta c kh nng la chn mt c|i g cho ngh b|m v{o.
Ging nh k nim hnh phc l{m cho chng ta vui v{ ngh bun lm cho chng ta khp
mnh li.
Ni chung, tinh thn l tr khng quyt nh chng ta "phi" cm thy c nhng xc cm

no. Nhng xc cm c |p t ln chng ta ch yu nh vic ~ ri. Ci m tinh thn l
tr ni chung cng cn c kim so|t, l{ din tin nhng phn ng ca chng ta. Tr
vi ngoi l, chng ta khng quyt nh c lc no th ni gin, lc no th bun, v.v...
Mt hin thc tr con v lin tng
Logic ca tinh thn l tr mang tnh lin tng, n cho rng yu t tng trng ca hin
thc hay k c v hin thc , l{ ngang vi chnh hin thc. Chnh v th m nhng so
snh n d v hnh nh thng ni thng ra vi tinh thn xc cm, nh c|c ngh thut ~
lm - vn hc, th, ca h|t, s}n khu, nhc kch, in nh. Nhng bc thy tinh thn ln, nh
Pht v{ Jesus, ~ chm ti tr|i tim mn ca h bng cch ni th ngn ng xc cm,
bng cch dy ng ngn, k cc cu chuyn. Nhng tng trng v{ nghi thc tn gio hon
to{n khng c ngha theo quan im l tr; n ch c ngha trong ngn ng tri tim.
Logic tr|i tim c m t bng khi nim "qu| trnh s ng" ca t duy do Freud a
ra; l{ logic ca tn gi|o v{ th ca, ca chng lon tm v ca tr con, ca gic m v{
huyn thoi. Trong qu| trnh n{y, l{n sng lin tng quyt nh ti qu trnh ca chuyn
k: vt n{y tng trng cho vt khc; mt tnh cm ny thay cho tnh cm khc v biu hin
n; ci ton th c ng li trong b phn. Khng c thi gian, cng khng c quy lut nhn
qu. Trong qu| trnh s ng, ci "khng" khng tn ti, tt c u c th.
Nu tinh thn xc cm i theo logic ny v cc quy tc ca n, th mi yu t c th biu

hin mt yu t khc, cc s vt khng c x|c nh bi bn tnh khch quan ca n: ci
quan trng l{ c|ch chng c cm nhn; chng ph hp vi v b ngoi ca chng. iu
m chng ta nhc li mt s vt l quan trng hn n "vn c" nhiu. Seymour Epstein
nhn mnh, trong khi tinh thn l tr thit lp nhng lin h logic gia cc nguyn nhn v
cc kt qu, th tinh thn xc cm thiu s ph}n nh v lin kt cc s vt mt c|ch n
gin, v chng c mt s ch ging nhau quan trng.
Tinh thn xc cm mang tnh tr con theo nhng cch khc nhau, n cng tr con th xc
cm cng mnh. Trc tin, l{ t duy r{nh mch: cc s vt l{ en hay trng, khng c
cc sc thi; mt ngi b xu h v s vng v va mc phi c th ngh ngay rng: "Ti ~
lun lun ni l{ iu khng l{m c". Sau , l{ t duy nh}n c|ch ha, trong c|c s
kin c cm nhn c h thng theo c|ch nhn c| nh}n, nh trong trng hp mt ngi
li xe, sau mt tai nn, gii thch rng ct d}y thp ~ }m thng vo mnh.
C|ch t duy tr con y t bin minh bng cch gt b hay khng cn bit ti nhng k c
hay s kin d lm lung lay nim tin chc chn ca mnh v bng cch s dng nhng s
kin cng c chng. Nhng nim tin ca tinh thn l tr khng chc chn lm; nhng s kin
mi c th i ngc li chng v thay th chng bng s kin kh|ch quan. Ngc li, tinh
thn xc cm coi nim tin ca n l nhng chn l tuyt i v khng bit ti tt c nhng
g c th chng minh ngc li. C s vng chc ca cc lun c khng c g quan trng khi
chng khng n khp vi nim tin lc .
Cc tnh cm t bin minh bng mt tp hp "tri gic" v nhng "bng chng" ring ca
chng.
Khi qu kh c p t ln hin ti
mt s mt, khi mt s kin gi ra k c y xc cm, tinh thn xc cm phn ng li

bng c|ch |nh thc nhng tnh cm lin kt vi k c y. N phn ng vi hin ti nh th
n ~ l{ qu| kh. iu |ng bun, nht l khi hon cnh c |nh gi| vi vng v theo li
t ng, l chng ta c th khng nhn ra c|i g ng mt thi th by gi khng cn ng
na.
Khi tnh cm bt ngun t qu kh tht mnh m, th s phn ng do tnh cm y pht ra

l hin nhin. Nhng khi chng m h hay tinh vi, th chng ta khng th bit c y
s phn ng xc cm, ngay c khi chng lm cho s phn ng y c nhng sc thi tinh t.
Nhng ngh v{ h{nh ng tc thi ca chng ta mang mu sc phn ng qu kh, ngay c
khi chng ta tng rng s phn ng hin ti ca chng ta do nhng hon cnh hin thi
gy ra. Tinh thn xc cm s khai thc tinh thn l tr nhm mc ch y, n mc chng ta
s bin minh hay s l tr ha nhng tnh cm v phn ng ca chng ta theo thi im hin
ti, m khng thy c nh hng ca tr nh xc cm. Theo ngha , c th chng ta
khng c nim no v nhng g ang tht s din ra, nhng vn tin chc rng chng ta
hon ton hiu r hon cnh. V{o lc , tinh thn xc cm ~ trm ln tinh thn l tr v s
dng n.
Hin thc ph thuc vo trng thi xc cm tc thi
Hot ng ca tinh thn xc cm b quy nh bi trng thi xc cm do tnh cm chi phi

mt thi im nht nh. Nhng g chng ta ngh v{ l{m khi mang t}m trng lng mn l
hon ton khc vi ng x khi chng ta ang gin d hoc r. Mi xc cm c nhng t
hp suy ngh, h{nh ng v c k c ring. Nhng t hp c th y ~ chi phi trong

khonh khc xc cm mnh m.
Tr nh chn lc cho thy t hp n{o ang hot ng. S phn ng mnh m mt phn l
nhm thay i tr nh v h th bc ca kh nng h{nh ng. Mi xc cm cn bn li c
du n sinh hc c trng; khi n tr thnh chi phi, n a ti mt lot nhng bin i
cn bn trong thn th v thn th lc phi ra mt tp hp tn hiu ring t ng.
Ph lc C. C s ca s lo s
Hnh nh}n ng vai tr ch yu trong s khi ng ni s h~i. Khi cn bnh no ph hu
hnh nhn ca mt bnh nhn, ni s hi bin mt khi t hp tinh thn ca ngi .
Ni s hi cho php minh ha ng th|i n-ron ca xc cm. N c mt tm nhn quan

trng to ln trong tin trnh tin ha; n c ngha cn bn i vi s sng cn. Th nhng,
nhng ni s h~i khng ng thng u c i sng hng ngy v bin chng ta thnh
"mi" cho s kch ng, lo h~i v{ tt c cc kiu lo lng thng thng hoc l nhng cn
hong ht, nhng chng s hay chng nhiu tm m nh.
Hy gi nh mt bui ti bn ngi nh mt mnh v{ c sch, bng nhin bn nghe

thy ting ng trong mt phng khc. Nhng g xy ra trong b no my gi}y sau ~ em
li ci nhn i th v c ch n-ron ca s lo s v v vai tr tn hiu b|o ng ca hnh
nhn. Vng mch n~o c a v{o hot ng u tin ch hn ch vo vic nm bt ting
ng di hnh thc nhng sng vt l trng thi th v dch chng thnh ngn ng ca
b no, nhm t bn vo trng th|i b|o ng. Vng mch n{y i t tai, ri mn thn no
ti nh. T , n chia th{nh hai nh|nh: mt chm lin lc nh dn ti hnh nhn v
vng c nga gn ; mt cm khc quan trng hn dn ti v no nghe thy th|i dng,
ni nhng ting ng c phn tch v l gii.
Vng c nga, ni lu tr tr nh ch yu, nhanh chng so snh "ting ng" y vi

nhng ting ng tng t m bn c nghe trong qu kh, nhm x|c nh xem n c
phi l quen thuc v d nhn bit khng. Trong khi , v no tin hnh s phn tch tinh
tng hn v ting ng y c tm hiu xem n n t }u - t mt con mo? Mt cnh
ca sp? Mt k rnh m? V no nghe v pht ra mt gi thuyt: c th l mt con mo
l{m ngn n t bn xung, nhng cng c th l mt k rnh m v gi thng ip ny
n hnh nhn v vng c nga, hai b phn n{y i chiu n ngay lp tc vi k c tng
t.
Nu kt lun l{m ngi ta yn tm (ch l cnh ca p theo l{n gi), th b|o ng chung
yu i. Nhng nu bn khng chc chn v ngun gc ting ng, th mt vng mch cng
hng gia hnh nhn, c nga v v n~o tr|n trc s lm gim bt trng thi khng chc
chn v lm cho bn cng quan tm ti s nhn bit ngun gc ting ng hn. Nu khng
c cu tr li tho mn t s phn tch su y em li, th hnh nh}n ph|t b|o ng, vng
trung tm ca n lm cho khu vc di nh, thn no v h thn kinh c lp hot ng.
Cu trc ca hnh nh}n, nh h thng b|o ng hin ra vi tt c v p ca n vo lc e

ngi v s h~i thng hoa n{y. Mi chm n-ron ca n c mt b si ko di mang b tip
nhn nhy cm vi b truyn thn kinh khc nhau.
Mi b phn ca hnh nhn nhn mt thng tin khc nhau, nhng ng phn nhnh
ca nh v ca v no nghe nhn i ti nhn bn ca n. Vic tip nhn nhng tn hiu ny
lm cho hnh nhn bin thnh lnh gc lin tc mi sc mi kinh nghim cm gic.
T hnh nhn, nhng ng ko di lan rng ra tt c cc vng quan trng ca no. T

cc vng trung tm v trung gian, mt nhnh dn ti c|c khu di nh, ni tit ra mt cht
thn th chu trch nhim tuyn b tnh trng khn cp - l{ hoc-mn lm gii thot cht
coricotropin (CHR, coricotropin - releasing hormone), ngun gc gy ra phn ng |nh li
hay b chy qua mt trng hoc-mn kh|c. Vng |y ca hnh nhn phng nhng phn
nhnh ti th v}n v{ do ni lin vi h no ch huy vn ng. V, qua trung gian ca
nhn cnh , hnh nhn gi cc tn hiu ti h thn kinh c lp qua tu v pht ra mt
lot phn ng rng ln trong h tim mch, c|c c v{ rut.
Nhng khi bn tht s cm thy s hi hay ni cch khc, khi s lo s cho n lc vn

cn v thc i v{o trng hp thc th hnh nhn ngay lp tc ch huy phn ng rng
ln. N ra lnh cho cc t bo ca thn no lm xut hin biu hin khip hi trn mt bn,
lm cho bn bn chn v d rng mnh, co cng li nhng vn ng khng c quan h g vi
tnh th, lm tim bn p nhanh hn, l{m tng huyt p v lm chm li hi th. ch l
mt phn ca ton b thay i c phi hp t m m hnh nhn v cc vng lin kt vi
n n nhp vi nhau khi chng xm chim b n~o trong trng hp khng hong.
Tuy nhin, hnh nhn lin kt vi cc vng c nga kch thch s gii thot cht
dopamin, khin cho s ch tp trung vo nguyn nhn ca s s h~i nh nhng ting
ng l v chun b cho c|c c phn ng. ng thi, hnh nhn kch thch cc vng ch huy
th gic v s ch tin chc rng mt bn ang tm kim tt c nhng g c lin quan ti
tnh th. Trong khi , c h thng v no ca tr nh cng c huy ng cho hiu bit
v tr nh thch hp nht vi tnh th c gi li d dng v ln |t ngh kh|c.
Khi nhng tn hiu y ~ c truyn i, bn hon ton b ni s hi xm chim; bn

cm thy d dy mnh tht li, tim bn p lon x, c|c c c v vai ca bn cng ra v{ tay
chn bn run ln; bn b t lit trong khi tp trung s ch vo s ch i nhng ting
ng mi, cn c bn th tng tng rt nhanh ti nguy him c th c v ti nhng cch
i ph. Ton b chui ny t kinh ngc n nghi ng, ri n e ngi v lo s, c th din ra
ch trong mt giy.
Ph lc D. Nhm nghin cu W. T. Grant: Nhng yu t c bn ca

chng trnh phng nga
Trong s nhng yu t ch yu ca c|c chng trnh phng nga, xin dn ra:
Nhng nng lc xc cm
- Nhn ra v gi tn cc xc cm.
- Din t cc xc cm.
- |nh gi| cng cc xc cm.
- Tr hon s tho mn ham mun.
- Kim sot cc xung lc.
- Gim bt cng thng.
- Nhn bit s khc nhau gia cc xc cm v{ c|c h{nh ng.
Nhng nng lc nhn thc
- T tranh lun - tin hnh mt cuc "i thoi ni tm" nhm xem xt mt vn ,
ng u vi kh khn hay cng c ng x ca mnh.
- Gii m v l gii tn hiu x hi, chng hn, t nhn bit nhng nh hng x hi i
vi ng x v t xem xt bn thn theo cch nhn ca cng ng.
- Gii quyt tng bc cc vn v{ a ra quyt nh, chng hn, ch ng cc xung lc,

x|c nh cc mc ch, tng tng ra c|ch h{nh ng kh|c nhau, tin o|n hu qu ca
chng.
- Hiu c quan im ca ngi khc.
- Hiu c chun mc ng x (ng x no c th c chp nhn v ng x no khng

th).
- Gi th|i tch cc vi cuc sng.
- thc v bn thn, chng hn, duy tr mong i thc t v bn thn.
Nhng nng lc ng x
- Khng bng li (ngn ng c th) nh giao tip bng ci nhn, biu hin trn mt, ging
ni, c ch, v.v...
- Bng li - din t r rng cc yu cu, |p ng tch cc vi nhng s ph phn, chng

li nh hng tiu cc, lng nghe ngi khc, tham gia cc nhm c mc ch tch cc.
Ph lc E. Chng trnh hc v nhn thc bn thn

Nhng yu t chnh:
- thc v bn thn: T quan st v nhn bit xc cm; t tm mt t vng th hin

chng; nhn bit quan h gia c|c ngh, c|c xc cm v phn ng.
- a ra c|c quyt nh: Xem xt h{nh ng ca mnh v c thc v nhng hu qu ca

chng; x|c nh xem mt quyt nh c ngh hay tnh cm chi phi; p dng phng
php ny vo nhng vn nh quan h tnh dc v ma tu.
- Ch ng cc xc cm: Theo di "ting ni ni t}m" khm ph t b yu t tiu cc

nh t ch bai; c thc v c|i che y xc cm (nh vt thng tnh cm l ngun gc s
gin d); tm c|ch vt qua s lo lng v s hi, gin d v bun ru.
- Lm du nhng cng thng: Hiu c li ch ca tp th dc, ca nhng phng ph|p

th gi~n, cng nh li suy ngh c hng dn, ch bo.
- ng cm vi ngi khc: Hiu c tnh cm v lo toan ca ngi kh|c, t mnh vo

v tr v{ quan im ca ngi kh|c; |nh gi| nhng s khc nhau trong cch cm nhn mi
ci ca ngi khc.
- Giao tip: Bit lng nghe v{ t ra nhng cu hi ng, ph}n bit gia li ni v hnh
ng, hay gia nhng h{nh ng ca mt ngi n{o v{ phn ng, phn xt c lin quan
vi nhng h{nh ng y, a ra nh gi c nhn thay v ln n.
- Ci m vi ngi khc: Qu trng s ci m v thit lp s tin cy trong mi quan h

vi ngi khc; bit c lc no thch hp ni v nhng tnh cm c nhn.
- S sng sut: Nhn ra bn thn v ngi khc nhng xu hng sng v phn ng
tnh cm.
- Chp nhn bn thn: Cm thy t ho v t nhn nhn bn thn theo cch tch cc,
nhn bit nhng ch mnh v ch yu; c kh nng t "ci nho" bn thn.
- Trch nhim c| nh}n: m nhn trch nhim; nhn bit hu qu ca nhng quyt nh
v{ h{nh ng do bn thn gy ra, chp nhn tnh cm v tm trng, gi cc cam kt, li ha
(chng hn, trong hc tp).
- T tin: Biu hin nhng lo lng v tnh cm ca bn thn khng gin d cng khng th
ng.
- Hot ng nhm: Hp tc: bit cch phi hp th hin vi nhng ngi cng nhm.
- Gii quyt c|c xung t: Bit t ra trung thc trong xung t vi nhng a tr khc,
vi b m v thy c gi|o; thng lng v tho thun trong tt c c|c bn u thng
tc l phi tm c cch gii quyt m thm, hu ngh ha bnh cho c hai bn.
Xut x: Karen v Harold Q. Dillehunt, Sellf Science: the Subject Is Me, Goodbye
Publishing Co., Santa Monica, 1978.
MC LC
Li th|ch ca ARISTOTF
Phn th nht: B NO XC CM
Chng 1. C|c xc cm dng lm g?
Chng 2. Khi xc cm nm quyn lc. Gii phu mt cuc chnh bin
Phn th hai: BN CHT CA TR TU XC CM
Chng 3. Khi tr tu thiu minh mn
Chng 4. "H~y hiu chnh mnh!"
Chng 5. N l ca cm xc
Chng 6. Nng lc ch ng
Chng 7. Ngun gc ca s ng cm
Chng 8. Ngh thut ha hp vi ngi khc
Phn th ba: TR TU XC CM NG DNG
Chng 9. Nhng k th thn thit
Chng 10. Qun l - mt vn ca tri tim
Chng 11. Tinh thn v y hc
Phn th t: NHNG KH NNG
Chng 12. L luyn gia nh
Chng 13. Chn thng tinh thn v s tp luyn xc cm
Chng 14. Tnh c|ch khng phi l s phn
Phn th nm: KIN THC C BN V TR TU XC CM
Chng 15. C|i gi| ca s thiu hiu bit v tr tu xc cm
Chng 16. Gi|o dc xc cm
PH LC A: Xc cm l g?
PH LC B: Nhng du hiu phn bit ca tinh thn xc cm
PH LC C: C s ca s lo s
PH LC D: Nhm nghin cu W.T.Grant: Nhng yu t c bn ca chng trnh phng

nga
PH LC E: Chng trnh hc v nhn thc bn thn
---//---
TR TU XC CM
EMOTIONAL INTELIGENCE
Lm th n{o bin nhng cm xc ca bn thnh tr tu?
Tc gi: Daniel Goleman

Dch: Nguyn Kin Giang
NH XUT BN LAO NG X HI
Ng Ha Bnh 4 Minh Khai, Hai B{ Trng, H{ Ni
in thoi: (84-4) 36 246 921 Fax: (84-4) 36 246 915
Chu trch nhim xut bn: H TT THNG
Bin tp: INH THANH HA
Trnh by: NGUYN TH TR MY
Ba: TRN VN PHNG
Sa bn in: TRN TH KHUYN
In 3.000 bn, kh 14,5 x 20,5cm ti Xng in Tp ch Tin hc v{ i sng. S ng k k

hoch xut bn 189-2010/CXB/48-47/LXH. Quyt nh xut bn s: 1217/Q-NXBLXH.
In xong v np lu chiu qu I nm 2011.

Trí tuệ cảm xúc ứng dụng trong công việc pdf -tải sách free

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Trí tuệ cảm xúc ứng dụng trong công việc pdf -tải sách free

Uploaded by

Copyright:

Cng ng chia s sch hay: http://www.downloadsach.

THNG TIN EBOOK

Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/taiebookfree

i khi chng ta ~ ng nht tr tu vi ch s IQ. l{ c|ch hiu phin din bi chng

K t khi cun s|ch u tin ca Daniel Goleman l Tr tu xccm (Emotional

Xin trn trng gii thiu cng bn c.

Vo mt bui chiu thng Tm, thnh ph New York, khng kh m t, nng nc

Khi chic xe but len li qua nhng ch tc ng, th mt bin i t t ~ xy ra.

Chuyn xy ra c|ch }y gn 2O nm nhng vn khc su vo tr nh ti. Khi hnh

Cn }y l{ nhng iu ngc li m{ b|o ch ~ cp ti:

- mt trng hc, mt a tr chn tui bi sn ln b{n hc, ln cc my vi tnh, my in

- Manhattan, mt thiu nin dng sng lc t ng bn 38 vin n v{o |m ng l{m

- Theo mt bo co, th phm ca 57% s v git tr em l b m hay b m gh ca

- Mt thanh nin mi b kt |n v ~ g}y ra c|i cht ca nm ngi ph n Th Nh K

Cun s|ch n{y em li ngha cho nhng g tng nh v l. L{ mt nh tm l hc theo

Ti sao c nghin cu ny?

Cui ca th k XX, hng lot cng trnh khoa hc nghin cu v cm xc ~ ra i. Nh

}y l{ s ph nh vi quan im cho rng IQ (ch s thng minh) l do di truyn, khng

Ngoi nhng kh nng , cn c i hi v mt o c. Chng ta sng trong mt thi

Hnh trnh ca chng ta

Cun sch ny gii thch mt s thi im gy rc ri trong cuc i mi ngi v th

ni ca Aristote, l{ kh nng him c "tc gin ng ngi vi mc thch hp,

Di sn di truyn quy nh tnh kh chng ta nhng tnh kh khng ng ngha vi s

Phn th nm ch ra mi nguy him i vi nhng ai khng lm ch c xc cm trong

Nhng s liu |ng lo ngi nht c ly t mt nghin cu quy m ln v cc bc cha

o c hc cho Nihcomachean l tc phm ca Aristote ly hnh vi tr tu ca cuc

la chn cc gi tr bo m s sng cn ca chng ta, nhng chng cng c th lm chng

- Antoine de Saint - Exupery

Hy suy ngm v kt cc bi thm ca Gary v Mary Jane Chauncey - b m ca Andrea,

S hy sinh ca b m Andrea l mt h{nh ng anh hng v nhng trng hp nh vy

Cc nh sinh hc x hi ~ ch ra: nhng xc cm gip chng ta ng u vi nhng

Khi am m chi phi l tr

tru a b m, Matilda Crabtree, 14 tui, quyt nh lm b m s khi v nh mun

Di sn tm l do s tin ha li c s s hi, yu t bo v chng ta khi gp nguy him.

Nu xc cm tng l k hng o trong qu trnh tin ha lu di ca con ngi, th

Ti sao chng ta hnh ng?

Ni kinh ho{ng nhng ch ngay cho s s hi. Ti dng xe bn ng ch cn b~o i

Hm , ni s hi c l ~ cu sng ti: trng thi ni t}m ~ buc ti dng xe v ch

V cn bn, mi xc cm xut pht t s kch thch h{nh ng; l{ phn ng tc th v

Mi xc cm ca chng ta ng mt vai tr ring bit, nh nhng du n sinh hc c

- S gin d lm mu dn ti bn tay, khin ngi ta ot ly mt th v kh hay |nh

- S s hi a m|u ti c|c c ch huy s vn ng ca thn th, nh c bp chn chun

- S vui sng c c trng bng hot ng tng ln ca trung tm no nhm c ch

Xc cm ca chng ta do cng tr nn khng thch hp na. Mt cn gin xa kia c

Hai th tinh thn ca chng ta

Mt ngi bn k cho ti nghe chuyn ly hn ca mnh. Chng c yu mt c gi tr hn

S ng cm khin ti hiu rng nc mt ca ai l{ biu hin ca ni bun cho d

S t|c ng qua li gia nhng cng c nhn thc khc nhau v cn bn y to ra i

B no pht trin nh th no?

hiu r hn s khng ch mnh m ca cc xc cm i vi tinh thn l tr v ti sao

B no ngi, vi 1,5 kg n-ron v nhng m khc, to gn gp ba ln b no kh. Qua

B phn xa nht ca b no l thn no bc quanh u trn ca tu sng. B no

mt hnh to gm cc m to thnh nhng hi no. Vic hnh no pht trin t b no "l

Ngun gc xa nht ca i sng xc cm nm hnh khu gic, tp hp nhng t bo

Nhng lp mi trng yu ca b no cm xc ~ xut hin cng nhng ng vt c v

Khi pht trin, h thng n{y ~ to ra hai cng c cc k hu hiu l{ nng lc hc tp v

Trong tin ha, v no mi ~ c s thch ng tinh t v chun x|c to ra u th to ln

Yu t cng thm ca b n~o ~ mang nhng sc thi mi cho i sng xc cm. V d

Chng 2. Khi Xc Cm Nm Quyn Lc: Gii Phu Mt Cuc

Cn h hn ln vo l ca hai c gi tr - Janice Wylie v Emily Hoffert. Hn ngh rng

Nhng cn bng n bo lc nh vy l do cuc "chnh bin" ca c|c n-ron. Trung tm

Hnh nhn khng ch c lin h vi xc cm, n cn ch huy tt c cc xc cm. Nhng

Sau nhng lc ni gin, chng ta thng cm thy n hn, n gip ta hiu c sc

}y ch l mt phn trong ton b nhng thay i do hnh nh}n iu khin. Trong

C|i g ~ thc y bn ti nhy xung nc? Cu tr li nm trong hot ng ca hnh

Bng nhng nghin cu v s s hi ng vt, LeDoux xem xt quan nim ~ c v cc

Tn hiu nhn trc tin c truyn t vng mc ti i no, n c dch ra theo