ISBN 975-7178-07-1

Ernest Mandel
iktidar ve Para

zgn Ad.
Power and Money

E. Mandel, 992

ilk Bask
Verso London- New York

Trke'de ilk Bask Tarihi Mart. 992

Trkesi
Blent Tanatar

Kapak
inci Batuk

Bask
St Matbaas

Kapak Bask
Ayhan Matbaas

Yazn Yaynclk
Asmal Mescit Sok: 13/9
Tnel stanbul

Yazn1a
PK 224
Beyolu stanbul
 Ernest MANDEL

KTDAR

ve

PARA

Brokrasinin
Marksist
Bir Kuram
Trkesi:
Blent Tanatar

1.1 YAZIN YAYINCILIK

N D E KL E R
Giri .. . .. . . . . . .. . . . .. . .... . . . . . . . . . . . .. . . ... . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

l Brokrasi ve Meta retimi... . ...... 26

. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Toplumsal iblm, Devlet ve Ktlk .............. ........... . . .. . . . . . . . . . . 22

2. Ktlk ve Meta retimi . . . ... . . . ...... . . . ... . . ................. ..... ........ . . . . . . . . . . 30
3. Piyasa Ekonomisi ve Brokratik Despotizmin Melez Bileimi. ... 43
4. Brokratik Politikann Toplumsal Gereklik zerindeki Etkisi . . 54
5. Brokrasinin Fabrika rgtlenmesindeki elikiler ..... . . . . . . . . . . . . . . 63
6.D.evlet-Mal Fetiizmi: Brokratik ideolojinin Kalbi 69 .. . . . . . . . . . . . . .. . . . .

2 rgt ve lkitdann Gasb

1. ii Brokrasisinin Douu .... . . . ..... ....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........... . . . . 81
2. rgt Fetiizmi . . . . . . ... . . . . . . . .......... . . . . . . . . . ... ... ....... . . . . . . . . . . . . .. . . . . . ....... 90
3. Brokratik Ayrcalklar . . . .... . . . . . . . . . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .... . 98
4. iktidardaki iUi Brokrasisi ..................... . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
5. Brokratik Emek Kuram. .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . . . . . . . . . 109
6. Brokrasinin ktidar ve Emek zerindeki Denetim .. . . . . ... . . . . . . . . 113
7. Brokrasinin Yaps. . . . . . . ... . . ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . ...... ..... . . . . 117
8. Brokrasinin izofrenik z-Bilinci .......... . . . . . . .... . . . . . . . . . . . ... . . . . ( ... 123
9. Kitlesel ii partilerinin Brokratlamas kalmaz M? ........ . . . 131
3 ikamecilik ve Realpolltik: ii Bdrokrasilerinin Siyaset Bilimi
1. ikameciliin kkenleri . ............. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . ..... . . ........ . . . . . . 139
2. ikameciliin ideolojisi ve Pratiinin Marksist rtlmesi. . . . . . . 148
3. Lenin ikameciliin Kayna M? . . . . . . ...... . . . . .... ..... ... ...... . . . . . . ... . . . 153
4. 1920-1921: Lenin ve Troki'nin Kara Yllar.: .... ..... . . . .. . . . . . . . . . ... 159
5. Dier Marksist Akmlarda ikamecilik . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . .... 171
6. Realpolitik ve ikamecilik . .. . .. ..... ..... 74
. . . . . . .. . . . . . . . .......... . . . . . . . . . . . . . . . .

7. ikameciliin Psikolojik Boyutu . . . . . . . . .. . . . . ... . .177. . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. ikamecilik ve Politika Tercihleri:

Buharin ve Eski Boleviklerin Trajedisi .. . ............. . .................. 181
9. ikamecilik ve Politika Tercihleri:
Mao Zedong ve Deng Xiaping'in Kiisel Akibetleri 195 . . . . .. . . . . . . . . . . . .
 4 dare ve Kar Realizasyonu:
Burjuva Brokrasilerinin Bymesi
1. Kapital izmde Devlet Aygc ............................. . . . . . . . . . ...... ....... . . . 201
2. Para-Devlet Brokrasilerinin Ykselii .............. ....... ........... .... 208
3. Avusturya-Marksistlerinin Devlet Brokrasisini
Trajik Yanl Deerlendirmeleri ... . . .......... ..... .......... . . .... . . ........ 216
4. nc Dnya Brokrasileri ......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... ........... . . . . . . . 224
5. Byk Kapitalist Firmalarn Brokrasileri ...................... : ... . . . . . 227
6. "Dnyan n Brokratlamas" M?. . ............... .... .......... . . ...... . . . . . . 232
7. Dorudan Kaynak Tahsisi ile
Kar Azamiletirmesinin kart Mantklar . . . . ... ....... . ... . . ... . . . .... . . 234
8. Max Weber'in Alternatif Brokrasi Kuram . . . . ....... ............. ...... 239
9. Schunpeter'in Brokratlama Trendi zerine Grleri ... . . . . . . . 24 7
lOiktidar ve Sovyet .......................................... . ......... ........ ........ 249
5 zyn etim Bolluk ve Brokrasinin Snmlenmesi
,

1. Siyasi Devrimin Gncellii. . . ........ . . . . . . . . . . . . . . ........ . . .... ....... . ........ 253

2. Devletin Snnlenmesinin Siyasi n Koullar ..... . . . . . . ... . . . . ..... 257
3. zynetimde Radikal Bir Artn Toplumsal Koullar . . ....... . . . . 263
4. idari zynetimin iktisadi koullar . ... ...... .... ... . . . . . . . . . . . . . ... . . ..... 269
5. Bolluun Kurumsal koullar .............. .... .'................ . . ... ..... ... . . . 276
6. "Serbest Teebbs" Brokratik Despotizmin
Etkin Bit Panzehiri Mi?... . . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............. . ........... '-
7. Kapitalizm, Planlama ve iktisadi Hesaplama ... ...... ........... . . . . . . . 290
8. iktisadi Rasyonalite ve Toplumsal Rasyonalite . .. . . . . . . . . ... .. . 296
...... .

9. Kendi Kendini idare ve zynetime Giden Yoldaki Engeller .... 301

10.En yiyi Arama iyiye Uyamada Bir Engel Midir?................... 308
11. Bobbin ve Marksi Devletin Snmlenmesi Kavram . .... . . . . . . . .. 3 16
12.Kendi Kendini idare iin Yeni Saik .......... . . . . . . ......................... 320
 Esini, ak ve ihtimam

Hereyi ok daha gneli klan

Sevgili Anne'ime.
GR
1

Sovyetler Birlii'nin dlmasnn yan sra Dou Avrupa'daki brok

ratik rejimlerin lmcl can ekimesi bunlarn toplumsal nitelii ve
tarihteki yerleri sorununu -bu toplumlardaki brokrasilerin zgl
_
doasyla byk lde zde bir sorun- mmkn olan en keskin bi
imde ortaya serdi.
Gelien olaylar bu meseleye cevap olarak sunulan kuramlar iin
olduka acmasz oldu. rnein, sa kanat ideologlar -ve Cornelius
castoriadis gibi szde sol kanat ideologlar- srekli olarak Stalinist
ve Stalinizm sonras rejimlerin ierden sarslamayacak.lan anlamnda
"totaliter" olduklarn ve kendilerini sonsuz bir zaman dilimi iin ye
niden retebileceklerini iddia ediyorlard. 989 ve 991 'deki olaylar
bu tezi rtt. Dier taraftan, Paul Sweezy gibi bir dizi Marksist de
yetmi yl sren bir rejimi "gei" srecinde eklinde adlandrmann
imkansz olduunu ileri sryordu. Fakat yetmi iki yl sonra temel
'
lerine dek sarslan bir rejim geisellik dinda nasl kavranr?
Bugn Dou Avrupa ve eski Sovyet topraklarnda sz konusu
olan kapitalizmin restorasyonu meselesidir ve hem ulusal hem de
uluslararas dzlemdeki tm toplumsal ve siyasi gler tarafndan da
mesele tam da byle kavranmaktadr. SSCB'yi devlet kapitalizmiyle
zdeletirenler bylece byk bir aknla dtler: devlet zaten
kapitalistse, kapitalizm nasl restore oluyordu? Devlet kapitalizminin
zel kapitalizmden farkl olduunu ne srmek de beyhude. Zira
eer fark nitelikselse, her ikisini de kapitalizm olarak adlandrmann
alemi ne? Ve fark sadece nicelikselse eer, bylesi ufak tefek dei
ikliklerin nasl olup da kimi Dou Avrupa lkelerinde derin; sistem-
9
sel bir altst olua yol atn aklamak imkansz hale gelir. Bir
ekonominin deer yasasnn ynetiminde olup olmamas hi de ufak
tefek bir deiiklik saylamaz. Bugn eski DAC, Polonya veya Maca
ristan rneklerinde bir sistemden bir dierine geite zellikle sz
konusu olan budur.
Brokrasiyi yeni bir ynetici snf olarak niteleyenlerin hepsi Do
u Avrupa'daki olaylarn nda ok daha yollarn arm du
rumdalar. Devrimci bir kitle hareketinin tazyiki bile olmadan Polon
ya ve Macaristan'da kendini tasfiyeye dek ynelen, iktidarnn bir
ksmndan imek hzyla vazgeen ne menem bir yeni ynetici s
nftr bu? eyrek yzyl varolduktan sonra hkmdarln yeni
den retmekten bile aciz kalan bir ynetici snf mdr? Toplumsal
art rnn kendine has bir temell olmakszn yneten bir yeni
ynetici snf m?
SSCB'nin 1 923 ylndan sonraki tarihini, onu brokrasi, ii snf
ve kk burjuva ve burjuvazi yanls gler arasndaki keli bir
mcadele olarak kavramakszn anlayamayz. Ne 1 928-33 ne de
1 94 1-42 krizinde Stalin kapitalizmi restore etti; 1 94 7-48'de Dou
Avrupa'da da kapitalizmi muhafaza etmedi.
Troki'nin kelimeleriyle ifade edecek olursak, brokrasinin kendi
aralar ve barbarca yntemleriyle ne snfsz bir sosyalist toplum
kurmaya ne de kapitalizmi restore etmeye altn, sadece kendi
iktidar ve ayrcalklarn savunmaya ve geniletmeye altn sy
leyebiliriz. Bir ynetici snfn toplumsal veya tarihsel kklerine ya
da iktisadi ilevine sahip olmamasna ramen, devrimci bir kitle
ykselii tarafndan dorudan doruya tehdit edilmedii mddete
kendini savunmay salayacak greli bir zerklii vard. iktidarnn
gerek tarihsel temeli bamsz kitle eyleminin nce d sonra da
yokoluuydu. Bu koul geerli olduu mddete greli zerklik
ayakta kalabildi.
Uzun vadeli tarihsel gelime asndan, gerekten Sovyet brok
rasisi Sovyetler Birlii zerindeki kapitalist tazyikin bir aktarm ka
y olarak grlebilir. Fakat bu onun bir gei dnemi boyunca her
byk kriz srasnda uluslararas burjuvazinin dorudan karlar
uyarnca hareket ettii anlamna gelmez. Bu Marksist yorumda hi-
10
 bir zrc yan yoktur. Tam tersine: brokrasinin tarihteki eitli an
larda burjuva veya burjuvazi yanls glere vurduu darbeler onun
SSCB'yi ve Sovyet proletayasn zyflatt dnemlerden sonra geldi
ve ii ve kyllere indirilen daha ar darbelere elik etti. Korkun,
gereksiz kayplar ve fedakarlklar kitleleri ve lkeyi uzun vadede za
yflatarak snfsz bir toplum ynnde herhangi bir yeni ilerlemeyi
imkansz hale getirdi. Genel bir adan bakldnda, sz konusu
burjuvazinin genel olarak kar devrimci doas inkar edilemez.
Son birka yln nemli altst olularndan sadece SSCB'nin ve
Sovyet brokrasisinin devrimci Marksist yorumu yara beresiz kt.
Sovyetler Birlii, bir yandan en ileri snai lkelerden uluslararas tec
rit olmuluun ve dier yandan brokratik diktatrln toplumsal
hayatn her alanndaki olumsuz etkilerinin neticesinde kapitalizm ile
sosyalizm arasndaki bir gei aamasnda donmu kapitalizm son
ras bir toplumdu. Kapitalizme doru geri gidebilirdi. Brokrasinin
iktidar siyasi bir devrimle alaa edilse, sosyalizme doru nemli
ilerlemeler kaydedebilirdi. Bu toplum ve diktatrlkle ilgili bakaca
hibir tutarl alternatif aklama getirilmemitir.
Dou'daki kn nasl mmkn olduu sorusuna ak seik
bir cevap veriyoruz: iktidar, siyasi taban dalan bir brokrasi tara
fndan gaspedilmiti. Mesele iktidardaki insanlarn kt olmas veya
yanl fikirlerden esinlenmesi deil, iktisadi, siyasi, kltrel, ideolo
jik ve psikolojik baz glerin bu kitabn tahlil etmeye alt tarzda
etkileimiydi.
Bu toplumsal bakmdan farkl bir brokrasi gr SSCB'deki y
netici tabakay bir dizi ardk zamanda -sz gelii 1930, 193 7,
1 945, 1956, 970, 986 ve 990'da- nitelemek iin bu terimi kul
lanmamz hakl karyor. Kukusuz, siyasi koullar Stalin'in kanl
temizlikleri ncesi ve sonrasnda, ikinci Dnya Sava'ndaki zaferin
ncesi ve sonrasnda, Hruov'un balarda uygulad Stalincisizle
tirme ncesi ve sonrasnda, Gorbaov'un ynetiminin balangcnda
ve Austos 991 'de olduka deiikti. Bu ynetimlerin da vurduk
lar sadece ayn toplumsal zmrenin eitli ynetim biimleriydi.
Benzer ekilde, Alman empeyalist burjuvazisi 1 880'de Bismarck,
1900'de Kayzer, 1 920'de Weimar Cumhuriyeti, 1 935'de Naziler ve
11
1948'den sonra da Federal Cumhuriyet idaresinde ynetmiti, ama
birbirinden ok farkl siyasi sistemlerle.
stelik, brokrasinin isel tutunumu 1950- 70 dneminde 1930-
39'dakinden ya da 70'1erin sonundan itibaren ortaya kandan ok
daha fazlayd. Bu tutunumun derecesi toplumun bir btn olarak
greli istikrarn veya istikrarszln yalnz yanstmakla kalmyor,
ayn zamanda onunla gl bir ekilde etkileim iinde de bulunu
yordu. Bylelikle bizzat brokrasinin artan ve ihtilafl zl Sov
yet toplumunun ve bir devlet olarak Sovyetler Birlii'nin dalma s
recinin hzn arttrd.

Sovyet brokrasisinin devrimci Marksist yorumunun olaylarn asit

testine kar dayankl kan yegane kuram olduunu sylerken,
onun btn sorulara cevap verdiini sylemek istemiyoruz. Haa.
Sovyet toplumunun gei karakteri ve Sovyet brokrasisinin zgl
doasna dair yaklammzda, odamz hep bu toplumsal tabaka
nn ykselii ve iktid<;ir ile ayrcalklarnn greli istikrar zerine
evriliydi. Fakat bugn ortaya kan sorun bu toplumsal tabakann
d ve zldr. Dn diyalektii ykseliin diyalektiiy
le zde deildir. Bu adan 'iki nokta vurgulanmaldr.
Dnya burjuvazisi ile Sovyet brokrasisinin greli konumlar
1930'larda (dnya iktisai buhran!) bugnknden ok farklyd.
Stalinizmin ykse.lii srasnda, zellikle 1928'den sonra, brokrasi
baardan gz dntn sonradan grmeler eklinde davrand.
Hruov Stalin'in yerine getii zrian dahi ABD burjuvazisine "sizi
gmeceiz" diyebiliyordu. Oysa ugn Sovyet bokrasfsi, tpk in
.
brokrasisi gibi, emperyalist lkelerle ikti6ai gler dengesinin fii
len ktletii bir dnya balamnda i grmekte. Bu karlatrmal

gerilemenin tmyle farknda ve hatta bunun derinlii ve sresini
abartyor. Onda artk sonradan grmenin arszlndan eser yok: da
ha ok bunaka bir mitsizliin etkisinde. Bu nedenle, hem nesnel
hem de znel sebeplerle, emperyalist tazyik karsnda ok daha na
rin bir durumda ve saflar iindeki nemli boyuttaki gler ulusl"ara-
12
ras burjuvaziyle birlemeye hazrlar. .
Tm bunlarn tesinde, kinci Dnya Sava'ndan sonra, ABD'nin
nesnel olarak glenmesinin, devrimlerin yaygnlamasnn ve Sov
yet brokrasisinin iledii bir ok crmn etkileri neticesinde, em
peryalizm 1 929-45 dneminde tank olduu derin kopularla tezat
tekil eden bir uluslararas ittifak kurmay baard. Emperyalistler
aras rekabetler ilemeye devam etseler de, bunlar sz konusu ittifak
erevesinde kaldlar. Otuzlarn ve krklarn paralanm dnya pa
zar gerici "tek lkede sosyalizm" topyasna bir soluklanma alan
brakmt. Son birka onyln btnlemi dnya pazar bu topya
ya ar darbeler indirdi.
Dier yandan, brokratik diktatrln baanl bir siyasi dev
rimle alaa edilmesi bugn ancak kapitalist restorasyonun gerek
letirilmesiyle engellenebilecek bir olaslk olarak ortaya kyor.
Proletarya, brokrasi ve restorasyon yanls gler arasndaki nesnel
g dengesi ii snfna en azndan Rusya ve ekoslovakya'da ve
hatta Romanya ve Polonya'da byk bir arlk kazandryor. Bu l
kelerin bazlanda ii snfnn eylem ve seferberlik dzeyi ykseli
yor. Bununla birlikte, baarl bir sonu ayn zamanda ak seik bir
ii iktidar ierii ve dinamiiyle beraber, ii snfnn yksek d
zeyli bir"snf bilincini, z rgtlenmesini ve siyasi nderliini gerek
tiriyor. Bu koullar btn Dou Avrupa lkelerinde ve daha az bir
lde de Rusya'nn kendisinde henz ortada yok.
ite bu nedenle Dou Almanya'da baz bakmlardan Marx'n
848'deki Fransa tahlilini hatrlatan bir srece tank olduk: yani si
yasi bir devrimin hzla bir toplumsal kar devrime dnmesine.
Restorasyoncu glerin baz Dou Avrupa lkelerinde ne gemele
rinin ve imdi de SSCB'de geni bir lekte gelimelerinin altnda ya
tan sebep budur. Kukusuz, DAC'nin Federal Cumhuriyet tarafndan
basite yutulmasnn ortaya kard sorunlar bir kenara atarsak,
kapitalizmin restorasyonu hibir yerde olmu bitmi bir sonu deil
dir. Bu sre klasik ,bir aamal kalp izler. Ge:.el emokratik co
kudan oluan birinci evreyi derin bir siyasi karmaa ve ii snfnn
ynelim bozukluu koullarnda gerici bir kar saldr evresi izler.
Fakat ardndan, nc bir evrede, siyasi bir ak fikirlilikten veya
13
hedeflerden yoksun olmalarna ramen iiler sadece aka resto
rasyoncu glere kar deil, kendilerinin de seilmelerine yardm et
tikleri "demokratik" hkmetlere kar da kendi dorudan maddi
karlarn savunmaya balarlar. Bu evre Polonya'da balad bile. Ba
ka yerlerde de geliecek.
Kapitalizmin restorasyonu ancak bu diren altedilirse veya en
azndan pratikte ilevsiz kalacak lde paralanrsa mmkndr.
Bununla birlikte, byle bir sonu hibir ekilde kesin deildir. Dn
yadaki en gl ii snfna, stelik en nitelikli ve en eitimlilerin
den birine sahip olan eski SSCB'de bu sonu kanlmaz deildir.
Kendi bamsz mdahalesinin ilk hamleleriyle birlikte bu gl top
lumsal gcn uyanmas, Dou Avrupa'daki negatif trendleri byk
lde ntralize edebilecek ve hatta tersine evirebilecek, son birka
ylda ortaya kan dnyasal gelimelerin en pozitif vehelerinden bi
ridir. Fakat btn bunlarn tesinde, Dou Avrupa ve Sovyet ii s
nfnn dk dzeydeki snf bilincinin restorasyoncu glerin istis
mar edebilecei bir durum yarattn da eklemek gerekiyor.
Devrimci Marksistlerin Stalinizmin ve brokratik diktatrln
ortalama bilin dzeyi zerindeki uzun vadeli ykc etkilerini ciddi
b iimde eksik deerlendirdiini kabul etmemiz gerekiyor. Bu lke
lerdeki emekilerin byk ounluunun kendi deneyimlerinden
kardklar bilano brokratik diktatrln onlarn arzuladklar t
ketim ve zgrlk dzeyini salamakta tamamen baarsz kald
eklindedir. Stalinist beyin ykamayla -burjuva ideolojik saldrsyla
desteklenen- onyllar onlara bu brokratik rejimlerin sosyalist ol
duklarn sylediinden dolay, Stalinizmin iflas onlarn gznde
komnizmin, Marksizmin ve hatta ksaca sosyalizmin iflas olarak
grnd. Bu durum onlarn barnda devasa bir ideolojik-ahlaki
boluk yaratt. Ve toplum da, tpk doa gibi, boluktan nefret etti
inden, sosyalizmden farkl ve sosyalizme kar ideolojik akmlar -
kapitalizm yanls sosyal demokrasiden ve burjuva liberalizminden
kktendincilie, rk ovenizme ve dpedz faizme dek- bu top
lumlara szma imkan buldular ve nemli mesafeler kaydettiler.
Devlet gcn ele geirme ve dorudan doruya kullanma -yani
baarl bir siyasi devrime nderlik etme- grevine uygun bir bilin
14
 ve nderlik dzeyini yeniden kazanabilmek iin Sovyet ve Dou Av
rupa ii snflarnn kitle mcadelesinde tm bir dizi pratik tecrbe
den gemesi gerekiyor. Her ne kadar gerekli olsa da hibir propagan-
. da veya eitim bunun, kolektif kitle bilincinin yegane gerek kayna
nn yerini tutamaz. Bu uzun ve zahmetli srete kestirmeye sap
maya ynelik her trl giriim -ein, ikamecilikte yeni tecrbe
ler- sadece yeni bozgunlara gtrr.

Tm dnya yzeyinde, hemen hemen tm Sol akm ve eilimler bu

gn ayn tip sorular ortaya atyorlar. Felaket nasl meydana geldi?
Bunun derinde yatan tarihsel sebepleri nelerdir? Tekrarndan nasl
kanlabilir? Sosyalist projenin hala herhangi bir gelecei var m?
Stalinizm ve Stalinizm sonrasnn enkazndan geriye bir sosyalizm
kalacak m? Sistematik bir ii brokrasisi -ii snf rgtlerinden
ve ii devletlerinden treyerek ortaya kan brokrasiler- kuram
sunmakszn bu sorulara ikna edici bir cevap vermek mmkn deil.
Elinizdeki kitabn emeli budur.
Brokrasi ok yzl bir canavardr ve bu ekilde kavranlmaldr.
Kkleri iktisadi ve kurumsaldr. Gelime sreci siyasi-stratejik seim
leri gerektirir. ideolojik kendini hakl gsterme ve yozlama srele
rinde yansmasn bulur. iktidara ykselii negatif kadro seimi meka
nizmalaryla salanmtr. Tm bu brokratikleme veheleri, srk
leyici ba, brokrasinin daha nce kitlelerin kendilerince uygulanan
idari ilevleri temellk eden yeni bir toplumsal t.abaka olarak tanm
land ilk blmde tahlil edilmitir. Bu durum, b ir ii devletindeki
ynetici parti de dahil, ii hareketine toplumsal iblmnn girme
sinin sonucudur. iiler bu andan itibaren kendi saflar arasndan
ykselen insanlarn ynetimine ve "patronluuna" girerler. Kendi me
murlar tarafndan tahakkme ve smrye tabi tutulurlar.
Sovyet Rusya'daki bu tahakkmn iktisadi sebep ve sonular
1920'lerden beri Marksistler tarafndan byk lde anlalm du
rumdadr. Kurumsal sebep ve sonular 918'de Rosa Luxemburg,
t 920'lerde Sol Muhalefet ve Rakovski'nin parlak tahlili. ve
15
1 930'larda da Troki'nin muhteem sentezi tarafndan aydnla ka
vuturulmutur. Bugnk glasnost erevesinde SSCB'de Sovyet
Thermidor'uyla ilgili birok sansasyonel ifaatlar yaynlanmtr,
ama bunlar temel tahlile gerekten yeni hibir ey katmamtr.
SSCB ve benzeri lkelerde, ii brokrasisinin ikibal ve melez
karakteri en ak seik olarak idari gle parasal servet arasndaki
ilikide grlyordu. Bu brokrasinin kapitalist olmayan nitelii,
onun aslen para araclyla deil, siyasi iktidar tekeli yoluyla h
km srmesinde ifade buluyordu. Dier taraftan sosyalist olmayan
nitelii de, onun parann ve parasal servetin etkisinden kendini kur
taramamasnda ifade buJuyordu. Onun yeni bir ynetici snf olma
mas olgusu kendini iktidar tekeli ile parasal gcn tmyle melez
bir bileiminden kurtaramamasnda ve kendini tamamen yeni yne
tim mekanizmalarna dayandramamasnda ifade buluyordu.
Drdnc blmde ele alnan, kapitalist lkelerdeki devletin, pa
ra-devletin ve zel brokrasilerin inkar edilemez bymesi de imdi
snf iktidarnn gerek erevesine katlmal. Hibir yerde burjuva
brokrasisinin hibir kesimi parasal servetin belirleyici iktidarn
krmay baaramad. Tam tersine: kapitalizm sonras lkelerde para
sal servet son tahlilde siyasi iktidara tabi iken, kapitalist lkelerde
siyasi iktidar son tahlilde parasal servetin bir trevidir. Allmadk
derecede bir zerklik kazandnda, brokrasi ya zel parasal serve
tin ilkel birikimi iin bir vesile ya da burjuva snfnn st tabakalar
na szmann bir arac olur.
Bylece, "dnyann brokratlamas" fikri kapitalist gerekliin
yanl bir alglanmas zerine bina edilmitir. Maddi servetin retil
mesi ve bllmesinin ana mekanizmalar ve dolaysyla bir btn
olarak toplum zerinde Byk i Dnyas'nn denetiminin krlmas
n ngerektirir. Oysa gerekte hibir gelimi kapitalist lkede byle
bir sre balamamtr bile.
i snf kitle rgtlerinin, ii devletlerinin, burjuva devletlerin
ve zel Byk Dnyas'nn paralel -zde deil- brokratlama
srelerinin iki ortak toplumsal kaynann olduu dorudur: sra
syla, "serbest rekabeti" kapitalizmin gerileyiinden beri toplumsal
ve iktisadi hayatn artan karmakl; ve dnya proletaryasnn git-
16
tike byyen nesnel gc ve varolan iktidar yaplarn istikrarsz
latrma ve altetmedeki yksek potansiyeli gznne alndnda,
tm ynetici snf ve toplumsal tabakalarn iileri ve tm "patronlar
ca ynetilen" insanlar eskisinden daha sk bir denetim altna alma
ihtiyalarndaki art. Baka bakmlardan farkl nitelikteki brokra
siler bu ikili grngye tekabl ederler.
Paradoksal olarak, zaferler ksmi olarak kaldka ve sadece ksmi
yenilgilere yolatka, brokrasilerin ykseliine yolaan ey greli
g ve ksmi zaferler gibi ii snfnn temel zayflklar deildir.
Bylelikle, nihai olarak, brokratlama grngleri 191 7'den beri
dnya balamn karakterize eden snf glerinin istikrarsz denge
sini ifade eder. Dny proletaryas Ekim Devrimi'ni nde gelen sana
yi lkelerine yaymay ve toplumu retici ve tketicilerin bilinli de
netimine sokmay baaramad. Emperyalizm hkmranln tm
dnya zerinde restore etmeyi ve kapitallst lkelerdeki ii hareketi
ni kesin biimde datmay baaramad. Bu istikrarsz denge sonsu
za dek devam edemez. Brokrasilerin akbeti dnya apndaki snf
mcadelesinin nihai sonucu tarafndan karara balanacaktr.

Sosyalizme doru yeni bir atlm olasl, hem kapitalist lkelerde

hem de Stalinist veya eski Stalinist lkelerde, brokrasilerin kitle
hareketi iindeki arlnn radikal bir marjinallemesine baldr.
Son blmde incelenen brokrasilerin snmlenmesi imkanlar da
aka tm bu grngnn derinlemesine bir kuramsal kavranna
muhtatr. Bu anlamda, yazarn amac Stalinizmin korkunluklar
nn her trl geri geliini veya yeniden retilmesini engelleme tarih
sel grevine mtevaz bir katk yapmaktr.
Bununla beraber, sonuta, Marksistler Marx'n sosyalizmin gele
ceinin bugnk ii snfnn mcadelelerine -yani kendisinin alg
lad biimiyle dorudan karlarna- zlmezcesine bal olduu
eklindeki inancn paylamaktan baka bir ey yapamazlar. Ayn
zamanda, Marx'' sosyalizm imkannn kapitalizmin elikilerinden
ileri geldii, yeni toplumun kurucu unsurlarnn bizzat en ileri kapi-
17
talist lkelerin rahminde gelitii eklindeki kanaatini paylamaktan
baka bir ey yapamazlar. Sosyalist devrim aslen bu kurucu unsur
larn serbest braklmas anlamna gelir.
Bu bakmdan, tpk brokratlama srecinin ii snfnn kendi
rgtleri ve ii devleti zerindeki denetiminin gerilemesine bal ol
mas gibi, brokrasinin snmlenmesi de emekilerin -mavi yakal
ve beyaz yakallar birlikte- z eylemi ve z rgtlenmesinde ve top
lumun yeni batan rgtlenmesi iini greli olarak elverili maddi
zenginlik koullarnda kendi ellerine alma kapasitelerinde radikal
bir arta baldr. Bu speklatif bir mesele deildir. Ampirik gerek
lik temelinde, ortaya kan tarihsel trendler nda cevaplanmas
gereken bir sorundur. Bu gereklik u ekilde zetlenebilir: imdiye
dek emekerin kendi kitle rgtlerinin brokratlamasn kalc bir
ekilde engellemeyi baaramadklar doruysa da, bir dizi lkede za
man zaman kitlesel hareketlenmeler ve niteliksel bakmdan artan bir
z eylemlilikle ona nemli lde meydan okumay da baardlar.
Son iki yldr Sovyetler Birlii'nde de benzer bir sre olumaya
balad.
Yine benzer bir ekilde, cret ve aylkla geinen kitlelerin hibir
yerde henz kalc biimde toplumun dorudan yneticileri olama
dklar doruysa da, dnemsel olarak kitle mcadelesinin gl pat
lamalaryla bu dorultuda dev admlar attklar da dorudur. Bu
trend durmu deil. nmzdeki yllarda gerilemeyip, aksine ykse
leceine dair birok iaret var.
nemli gstergelerden biri, bir dizi nem arzeden siyasi konuda
parlamento d kitlesel hareketlenmelerin bymesi; savaa ve mili
tarizme kar mcadele; nkleer enerji kart kampanyalar; evrenin
korunmas; feminizmin ykseliinin ortaya kard sorunlar; do
rudan demokrasi iin yeni tasarlar; ii haklarnn geniletilmesi; ve
genel olarak "hayat kalitesi"ne ilikin mevzular. Tm bu hareketler
bu aamada birbirleriyle balantsz, "tek bir mesele" temelinde par
alanm, btnsel siyasi bir perspektiften, alternatif bir toplum mo
delinin tutarl bir vizyonundan yoksun durumdalar. Bu nedenle, en
azndan ksmen geleneksel dzen siyasetinin iine katlarak eritile
bilirler. Fakat yine de emekilerin bir baka tr politika yapmaya y-
18
nelik igdsel eilimlerini yanstrlar. Gitgide daha ok, dpedz
diktatrlk deilse bile, otoriter baskc izgilerle birleen mnhas
ran dolayl, temsili demokrasiye kar daha fazla dorudan demok
rasi: nmzdeki yllarda siyasi bir alternatif olarak ortaya kacak
eyin balangcdr bu.
Bu ayn zamanda sosyo-ekonomik bir ynelimle de yakndan
ilikilidir: ne devlet despotizmi ne piyasa despotizmi; ne retecekle
rine, nasl reteceklerine ve rn nasl bleceklerine reticiler
kendileri karar versinler. in gibi hala Stalinist bir sistemin boyun
duruu altndaki lkelerin yan sra geerli bir alternatif bulmakszn
Stalinizmi reddetmi kelerde de bu vizyon serpilecektir. Bu geli
meler, hiyerarik biimde yukardan aaya rgtlenen emek sre
lerinin snmlenmesini gerektiren nc teknolojik devrimin man
tyla da birleiyor. Sosyalizmin ve insan zgrlnn gelecei,
bizzat insanln gelecei -hatta fiziksel hayatta kal- bu trendlerin
bilinli ve rgtl bir kaynamasna bal olacaktr.
Bu kitap, Dou Avrupa'daki birok Komnist hkmetin devril
dii, eski brokratik dzenin heryerde belli bir tr krize girdii bir
srada, ama Austos 1991'de Moskova'daki baarsz darbeden ve
onu izleyen Komnist ynetimin iktidardan indirilmesi ve Sovyetler
Birlii'nin datlmasndan nce kaleme alnd. Bu son olaylar, bu ki
tapta inclenen temel srelerin, zellikle de kapitalizm yanls g
ler, brokrasi ve bamszln yeni kazanan ii hareketi arasnda
ki keli mcadelenin gelimesinin bir parasdr.
1 989 ve 1990'daki madencilerin eylemleri gibisinden ii mca
delelerinin ykselii, SBKP ynetiminin meruiyetine kar meydan
okumaya byk bir katk yapmakla beraber, yeterince genelleeme
di, merkezileemedi ve nomenklaturaya ve ou eski brokratik d
zenin iinde yer alan kapitalizm yanls glere kar bamsz bir si
yasi alternatif oluturacak ekilde programlar retemedi. Bu yzden
siyasi insiyatif bu gler ele geirdi. Yeltsin'in elde ettii zafer ve
zelletirmenin szde erdemleri ve serbest piyasaya dair beyanatlar,
brokratlam ekonominin ya sosyalizme ya da kapitalizme doru
ilerlemek zorundaki, derinlemesine eliik ve istikrarsz bir toplum
sal kurulu olduu argmann kendilerince teyit ediyorlar. Fakat
19
bugn iin, Rus hkmetinin kapitalizmi kurma ynndeki kuku
duyulamayacak tercihi kendi bana eski keli mcadeleyi orta
dan kaldrmyor. Stalinist brokrasinin kayda deer kalntlar ha
yatta. Ve ii rgtleri yeni otoritelerin politikalaryla -bilinli olarak
kitlesel isizlik yaratma, trmanan enflasyon, toplumsal hizmetlerin
kaldrlmas, zelletirme ve benzeri- yzyze geldikleri lde ken
di bamsz dinamiklerini gelitirmeye devam ediyorlar.
Eski Sovyet topraklarndaki snf mcadelesi bylelikle yeni bir
aamaya giriyor. Hkmet kapitalizmi kurmay arzulasa da, biz
onun arzularn gereklik diye alamayz. Bu kitabn sayfalar iinde
tartlan toplumsal gler ve siyasi tercihler, Dou Avrupa'da oldu
u gibi eski Sovyet cumhuriyetlerinde, ve gerekli deiikliklerle,
kendilerine hala Komnist diyen lkelerde de geerliliklerini
srdryorlar.

20
1
Brokrasive Meta retimi

SSCB'nin ve benzeri toplumlarn balca zellii devletin ar byk

l idi. Bizzat Sovyetler Birlii'nde, iktisadi sistem hemen hemen
evrensel biimde bir "komuta ekonomisi" olarak tanmlanr hale gel
di. Devletin toplumsal hayatn tm kesimleri zerindeki denetiminin
neredeyse altm yllk bir brokratik diktatrle damgasn vurdu
u tarihsel bir vakadr. Buradan kan ilk soru udur: devlet hangi
maddi temellere dayanyor? insan toplumlar iindeki yeri nedir?
Ktlk, toplumsal iblm, belli toplumsal ilevlerin ayr bir in
san grubuna (brokrasi) tevcihi ve devletin kkenleri ile sregiden
varl arasndaki genel iliki Marx ve Engels tarafndan yle
kurulmutu:

Aktr ki, insan emei zorunlu geim aralarnn ancak ok az zerinde

bir fazla verecek denli dk retkenlikte kald mddete, retici g
lerdeki herhangi bir art, ticaretin genilemesi, devletin ve hukukun ge
limesi veya sanat ve bilimin olumas ancak daha byk bir iblm
araclyla mmknd. Ve de bunun zorunlu temeli basit el emeini st
lenen kitleler ile emei yneten, ticareti ve kamu ilerini yrten ve daha
sonraki bir aamada bizzat sanat ve bilimle uraan az saydaki ayrca
lkl kii arasndaki byk bir iblmyd. 1

[Devletin] ikinci ayrdedici zellii artk dorudan doruya kendini bir

silahl g olarak rgtleyen halkla rtmeyen bir kamu iktidarnn ku-

t Friedrich Engels, Anti-Dhring, Moskova, t 954, s. 251-52. Aada 5. Bliim'de genel

ktlk tanm sorununu ele alacaz.

21
 rulmasdr. Bu zel kamu iktidar zorunludur, zira snflara ayrmadan
bu yana halkn kendi bana igren silahl rgt imkansz hale gel
mitir. . . B kamu iktidar her devlette mevcuttur; sadece silahl adamlar
dan deil, ayn zaranda klan toplumunun hi tanmade maddi yardm
clardan, hapishanelerden ve her trl cebir kurumundan meydana
2
gelir."

1. Toplumsal lblm, Devlet ve Ktlk

Devletin ve toplumsal snflarn snmlenmesi -Marx ve Engels'in
paralel sreler olarak grdkleri-, k.tlln stesinden gelinebilece
i ve bireylerin kendi tam gelimelerini gerekletirebilecekleri bir
retim gleri dzeyini ngerektirir. Bu koullar altnda, artk birey
lerin toplumsal iblmnn tiranlna tabi olmalar kanlmaz de
ildir. yle ki, Engels'in kelimeleriyle syleyecek olursak, "toplumun
ortak ileri" bundan byle zel bir aygt tarafndan deil, t m kadn
ve erkekler tarafndan yrtlebilir.

Yalnzca modern sanayinin ulat retim glerindeki muazzam art,

emein toplumun istisnasz btn yeleri arasnda datlmasn ve bu
radan da her bireysel yenin emek zamannn herbirinin toplumun genel
-hem teorik hem pratik- ilerinde yer alacak kadar bo zamana sahip
olaca lde drlmesini mmkn klmtr.3

Engels gayet ak olarak "toplumun ortak ileri"nin bir snfl toplum

da devlet tarafndan icra edilen tm ilevleri kapsadn ne sr
yor. Devletin snmlemesi bylece bu ilevlerin icrasnn zel bir
aygta veya brokrasiye ihtiya kalmakszn toplumun kendisine ge
ri dndr.
Daha Alman ideolojls'nde (1845-46). Marx ve Engels komniz
min nkoulunun "retici glerin byk bir art" ve "evrensel ge
limesi" olduunu, zira "bu olmakszn yalnzca ihtiyalarn genelle
eceini ve mahrumiyetle birlikte, zorunlu ihtiyalar iin mcadele
nin ve tm pis ilerin zorunlu olarak yeniden reyeceini ... " ortaya
2 Engcls, "Thc Origin of ehe Farnily, Prlvae Propcry and the State", Marx ve Egels, Sc
Jecced ll'orks. Londra, 1968, s. 5 77 iinde.
3AntiDhring, s. 252.

22
koymulard.4 Tarihsel materyalizmin bu temel tezinden Sovyetler
Birlii'nde ve dier benzeri lkelerdeki sosyalizm (yani komnizmin
birinci, alt aamas) yokluunun maddi sebebe yklenebilecei
sonucu kyor: (1) retici glerin yetersiz gelime dzeyi; (2) bu
toplumlarn hegemonik sanayi lkelerinden tecrit olmuluu; ve (3)
"tm pis ilerin" geri dn eklindeki kanlmaz sonucuyla birlik
te, maddi ihtiyalarn tatmini iin yeni bir mcadelenin balamas.
Troki bu durumu ihanete Urayan Devrim'de ok ak biimde
ifade etmiti:

Eer devlet gp gitmez, gitgide daha despotik bir hal alrsa, ii snf
nn tam yetkilileri brokratlar ve brokrasi yeni toplumun zerinde
ykselirse, bu gemiin psikolojik kalntlar, vb. gibi ikincil sebeplerden
dolay deil. gerek bir eitlii salamak mmkn olmad mddete,
ayrcalkl bir aznl yaratmak ve desteklemek eklindeki sarslmaz zo
nnluluUn sonucudur ... Brokratik ynetimin temeli, herkesin herkese
kar mcadelesine yol aan sonucuyla birlikte, toplumun tketim mad
delerindeki fakirliidir. Dkkanlarda yeterince mal olduU zaman, alc
lar istedikleri zaman gelebilirler. ok az mal olduUnda ise, alclar kuy
rua girmek zorunda kalrlar. Kuyruklar ok uzun olduU zaman, dze
ni salamak iin bir polis grevlendirmek zorunlu hale gelir. Sovyet b
rokrasisinin iktidarnn balang noktas budur. o kimin ne alacan ve
kimin bekleyeceini 'bilir'. 5

"Toplumun ortak ilerini" (yani toplumsal art rnn bir ksmnn

biriktirilmesi, askeri iler, vatandalarn birlikte yaamalarn d
zenleyen kurallarn koyulmas, altyapnn kurulmas ve bakm, vb.)
gzeten ve yrten organ olarak, dorudan iktisadi retim ve bl
m faaliyetinden farkl olarak, devlet Engels'in Anti-Dhring'de
gsterdii gibi, toplum iinde kendi zerkliini kuran, toplumun hiz
metisi olmak yerine efendisi haline gelen zel aygtlarda cisimleir.
Bu anlamda, devlet her zaman ikili bir ilev icra etmitir: ynetici
snfn smrlen snflar zerindeki hkmranln salamak ve
ynetici snfn kendi yelerinin zel karlarna kar genel karla-

4Max ve Egds. Tle Geran !dcology. l.odra. 1 965, s. 46-47.

5LrL Trorsky, Tle Revolcion Betraycd. L.dra. 967, s. 55, 1 1 2.

23
rn salamak. Bu tm istikrarl snfl toplumlar iin, ama hepsinden
nce zel iktisadi karlarn ok daha baskn olduu kapitalizm iin
dorudur. zel kapitalistler, rnein, kendi zel karlarndan kopa
madklarndan, bir merkez bankas roln fiilen zerlerine alamaz
lar. zel kle sahiplerinin, feodal lordlarn veya kapitalist giriimci
lerin brokrasilerinden farkl olarak devlet brokrasileri hiyerarik
biimde rgtlenmi kat bir formel kurallar sistemi araclyla ig
rrler ve bu kurallarn kendilerine bal personel zerindeki muhte
mel dorudan etkilerini dikkate almazlar. Kurallar ancak ynetici s
nfn kolektif kararyla deitirilebilir. Kurallarn uygulanmasndan
kanmak "oyunun" kurallar iinde yer almaz: sadece bireysel me
murlarn yolsuzluklar veya basiretsizlikleri sz konusu olabilir. De
mir "kurallar" ve komuta zinciriyle ve krkrne itaat zerindeki
sraryla ordu devlet brokrasisinin genel kabul gren karikatr bir
modelidir. Ordunun zel parasal avantajlar peinde komaktan t
myle arnm olduu varsaylr ve her ne kadar tm snfl toplum
larda ordularn zirveye klarna yama ve yolsuzluk elik etmise
de, ynetici snflar b_ "arlklar" normalde denetim altna almay
baarmlardr.
Marksizme artc lde yakn bir uzgryle Hegel, brokrasi
nin maddi temelinin sabit gelir ve istihdam gvencesinde yattn
kavramt. Bunlar dalgalanan gelir ve "sivil toplumun" (yani burju
va toplumunun temel snflar) gvencesizliiyle kar karya koyu
yordi..6 Hegel'in yapt gibi, brokrasinin hiyerarik niteliini (terfi
yoluyla artan gelir umudu) de buna eklersek, burjuvazi veya prole
taryannkilerden ayr olarak, brokrasinin farkl toplumsal saca
yan da kefetmi oluruz. 7
Fakat brokrasinin toplumsal konumu yalnzca onun kendisini
evreleyen toplumsal snflardan farkllyla tanmlanmaz. Konumu

6Bkz. Hegel, The Phi/osophy of Right, Londm, 1967, paragraf 294, s. 1 9 1 -92.
7l gvencesi ve zellikle ilerlemenin koullar itaat ve bireysel yarglardan vazgemek
tir. Tm brokrasilerin zgl ideolojilerinin :a,teryalist aklamas budur. Vazedilmi
dogmann sorgulanmas zerindeki yasaklaryla kfliseler belki de bu brokratik hiyarar
iler ile kurumlam itaat arasndaki birliin en iyi rneidir. deoloji kukusuz itaatin
iselletirilmesinde ve bylelikle de brokrasinin nesnel tunnmunda nemli bir rol oy
nar. Tanm gerei bir papalk (yani merkezi olarak idare edilen ve hiyararik biimde ya-

24
 ayn zamanda oritm eanl olarak "sivil topluma" bulamlyla da
belirlenir. Hegel, &vlet memurunun "kaytsz" karakterini (gelir ga
rantisi ve istihdam gvencesine dayal!) abartr ve yceltirken, zen
ginlik tarafndan ynetilen bir toplumda parann ve buradan da yol
suzluun ekim gcnn olduka byk olduunu unutmu gr
nyor. zellikle st kademelerde, devlet memurlar "egoist", kara su
sam burjuva snfnn paras olmak iin birok yol bulma eilimin
dedirler.8 Sovyet brokrasisinin zgllnn zellikle, parasal zen
ginliin ve genel olarak zel servetin, namevcut olmamakla beraber,
niteliksel bakmdan burjuva, feodal veya olgun kleci toplum ya da
"Asya tipi retim tarz"nn klasik toplurnlarndakilerden daha kk
bir rol oynadklar bir toplumdan tremesinde olduunu
syleyebilirz.
Her ne olursa olsun, Sovyetler Birlii'nde devletin snmlenmeye
hi balamad aktr. Tam tersine, bir btn olarak toplumun ze
rinde yerlemi gl bir bamsz g olarak genilemeye devam et-
. ti ve SBKP nderlii -Parti'nin 1 986 gibi ge bir tarihteki programn
dan da grebileceimiz zere- olduka ak seik bir biimde devle
tin daha da glenmesinin savunuculuunu yapt. Sovyet brokrat
lama deneyimi yalnzca tarihsel gerilii deil, snfsz bir toplumun
hayli tesindeki derin toplumsal gerilimleri de yanstyordu. Bu e
likilere hakim olmak devlet organlarnn, yani brokrasinin varl
n ve ar bymesini gerektiriyordu. Engels'in syledii gibi :

DolaysOOa. devlet hibir ekilde topluma dardan zorla yklenen bir

iktidar cfe
ildir. ... Daha ok, toplumun belli bir gelime aamasndaki
rndr; bu toplumun kendisiyle zlmez bir elikiye dtnn,
yok etmeyi baaramad uyumaz kartlklar eklinde paralandnn
9
kabuldr.

planm) rgtnn demokratik olamayacan beyan eden yakn zamanlardaki u Va

tikan belgesini gz nne aln. Gerekten de olamaz. Bkz. Romap'n lnstruction of ehe
Congregation pour la Doctrine de la Foi ynergesi , 25 Mays 990.
Biktidar ve refahnn doruklarndaki Manu in'i gibi kapitalizm ncesi bir toplumda bile
zeki bir Fransz Cizviti Mandarinlerin davranlarndaki bu ikiliin hemen farkna var
mtr. Kukusuz brokrasilerin bu temelde eliik niteliklerini anlamak iin uygun bir
gmie sahipti. Bkz. Louis Lecomte, Un ]esuite a Pekin, Paris, 1990.
25
Devrimci Marksistler Stalinist hizbi ve onun iktidardaki ardllarn
"ihanetleri" veya "siyasi hatalaryla" devletin ve brokrasinin muaz
zam bymesine "sebep" olmaktan dolay sulamazlar. Gerekte, du
rum tersidir. Devrimci Marksistler Stalinist hizbin ve ardllarnn za
ferini, siyasi izgisini ve ideolojisini yukarda erevesi izilen maddi
ve toplumsal koullara atfla aklarlar. Knamalarn bilimsel sosya
lizm balamnda herhangi bir amaca hizmet etmesi lsnde, onla
ra kar yneltilebilecek knamalar yle sralanabilir:

1. Brokrasinin hakl gsterilmesi iin zel bir ideoloji yaratarak

toplumsal gereklii gizlemeleri ve "yanl bilince" sebebiyet ver
meleri. Marksizmden ve toplumun tarihsel maeryalist yorumun
dan uzaklamak yoluyla kendi lkelerindeki ve genel olarak
dnya ii snfn hayal krk.lna uratmalar ve uluslararas
burjuvaziye ve onlarn ideologlarna byk bir yardmda
'
bulunmalar. 10
2. "Komnizm" ve "Marksizm" adna, hepsi de sosyalizme ve prole
taryaya kar birer crm oluturacak ekilde, iilerin, genle
rin, kyllerin, kadnlarn ve ulusal aznlklarn geni apl bir
smr ve eziyet srecine sokulmalar.
3. Uyguladklar politikalarn pratikte mal ktlklarn ve brokratik
arlk.lan asgaride snrlamak bir yana, bunlarn gelimesini te
vik eden koullara yol amas. Dolaysyla bunlarn sosyalizmin
ve bir snf olarak proletaryann karlar lehinde ilememesi ve
ilemedii, aksine bu karlar ayrcalkl brokrasinin zel kar
larna tabi klmas.

Sovyetler Birlii'ndeki devletin ar bymesi ve brokrasinin bu

Marksist tahlili kilit bir tarihsel soru sorar. Rusya'nn sosyalizm iin
olgun olmad ve kapitalist gelimenin "zerinden atlamaya" yne-

9"The Origiri of the Family. the Private Property ad the State", s. 576.
I OYaplan e n byk ideolojik yardm Sovyet ve benzeri toplumlarn "gerekte varolan
sosyalizm" olarak tasviriyd i. Bunun neticesi bugn ok aktr: Stalinizmi ve onun kt
lklerini reddeden herkes imdi sosyalizmi de reddetmekteler.

26
lik her trl teebbsn "volontarist" ve "Blanquist" olduu gereke
siyle Lenin ve Troki'ye muhalefetle Ekim Devrimi'ne kar ktkla
rnda Menevikler hakl deiller miydi? 1 945 sonrasndaki retici
glerin gelimesinin gsterdii gibi, kapitalizm henz dnya le
indeki tm potansiyelini gerekletirmediyse eer. Rus Devrimi ta
rihsel bir hata myd? 11
Bu sorunun cevab dnya sosyalist devrimi srecinin tek bir l
kede sosyalist bir toplum inaasnn tamamlanmas yanlsamasndan
ayrdedilmesi gerektiidir. Hi kuku yok ki, Rusya byle bir toplu
mun kurulmas iin "olgunlam_" deildi ve 924'e dek bu gr sa
dece Lenin, Troki, Luxemburg, Buharin, Zinovyev, Lukacs, Grams
ci, Thalheimer, Korsch veya Radek tarafndan deil, bizzat Stalin de
dahil tm devrimci Marksistler tarafndan paylalyordu. Bununla
birlikte dnya sosyalizm iin olgunlamt. Bu ayrm ve bu kesinlik
daha nce Engels tarafndan Anti-Dhring'de izah edilmiti ve
878'de doru olan 9 7'de haydi haydi doruydu.
Bu durumda, retim aralarnn ii devleti tarafndan temellk
edilmesi sadece zaten hakim durumdaki maddi koullarla deil, va
rolan siyasi ve znel koullarla da balantl siyasi l>ir eylemdir. Ken
dini eitsiz ve bileik gelime yasasnn kefi zerine yaslyan Troki
daha 905-06 gibi erken bir tarihte, emperyalist dnya erevesinde
Rusya gibi az gelimi bir lke proletaryasnn daha gelimi sanayi
lkelerinde benzer bir gelime ortaya kmazdan ewel sermayenin

1 1 Menevik tezler iin dier kaynaklar arasnda bkz. Julius Martow, Sein Werk und sei
ne Bedeutung fr den Sozialismus, Berlin, 1924; ve Kari Kausky, The Dictatorship of
the Proletiriat ( 1 9 1 8) . University of Michigan Press, 1964;" Terrorism and Communism
(1919), New York, 1920; "Die Lehren des Oktoberexperiments", Die Gesellschaft, No. 4,
1925 ve :'Das Proletariat in Russland", Der Kamp(, No. 1 0, 1 925. Ayn zamanda bkz.
Massimo Salvadori'nin, Kautsky'nin bu mesele hakkndaki grlerinin geni bir tart
masn ieren. Kari K.atsky and the Socialist Revo/ution, Londra, 1979 adl kitab. Genel
olarak Martov sol Menevik ve Kautsky sa Menevik konumu temsil ediyordu.
Bugn SSCB'de bir dizi "liberal"in Ekim Devrimi'nin tarihsel ve siyasi meruiyetiyle ilgili
olarak neo-sosyal demokratik bir ntm benimsediklerini kaydetmek ok ilgin. Dierleri
arasnda bkz. Mi hail Lobanov, \loscow News. 1 i Aralk 989 iinde; A. Tspko, Soviet
H 'eek/y, 8 Mart 990 iinde; ve en artcs tugeneral Volkogonov, Nouvelles de Mos
co. 4 Mart 990 iinde. te yandan Sovyetler Birligi'nde sosyal demokrasinin siyasi bir
g olarak yeniden doduuna ilikin iaretler de var. Bkz. !Vo-cllcs de Mosco, 4 Mar
990.

27
devlet iktidarn devirmek zere sosyo-ekonomik gerilik ile siyasi ol
gunluun esiz bir bileiminden yararlanabilecei ngrsnde
bulunabildi.
Fakat bu srada, emperyalizm hem geri lkelerde sosyalizm iin
nesnel koullarn (yani kapitalizmin tam gelimesi) hem de yksek
derecede sanayilemi lkelerde sosyalizm iin znel koullarn (yani
proleter snf bilincinin tam gelimesi) tam olarak gelimesine engel
tekil eder. ite dnya sosyalist devriminin smut biimini belirleyen
de bu iki srecin bileimidir. Devrim Rusya gibi lkelerde balayabi
lir, ama sosyalist bir toplumun tam gelimesine ancak sanayi bak
mndan en ileri lkelere yaylrsa eer yol aabilir, Yirminci yzyln
tm trajedisi bu tehiste sakldr.
Ekim Devrimi'nin basite "tek bir lkede sosyalizmin gelimesi"
iin bir ara olmaktan ok, dnya sosyalist devriminin srkleyici
gc olmas daha batan itibaren Lenin, Troki, Luxemburg ve yql
dalar tarafndan kendisine yklenilen tarihsel dorulanmayd. Bir
an iin sz Luxemburg'a brakalm:

Brakalm Alman hkmet sosyalistleri Boleviklerin Rusya'daki yneti

minin proletarya diktatrlnn arpk bir ifadesi olduunu haykrsn.
Eer bu doruysa, bunun nedeni onun kendisi de sosyalist snf mca
delesinin arpk bir ifadesi olan Alman proletaryasnn tutumunun neti
cesinde ortaya kmasdr. Hepimiz tarih yasalarna tabiyiz ve sosyalist
toplum dzeni ancak uluslararas balamda gerekleebilir. Bolevikler
tarihsel imkanlarn snrlar dahilinde gerek bir devJimci partinin yapa
bilecei hereye kadir olduklarn gsterdiler. Amalar mucizeler yarat
mak deildi. Zira dnya savandan bitap dm, emperyalizm tarafn
dan boulmu, uluslararas proletarya tarafndan ihanete Uram, tecrit
edilmi bir toprakta hatasz ve rnek bir proleter devrimi mucize olurdu.
Btn mesele Boleviklerin politikalarnda asliyi asli olmayandan, z
arzi gelimelerden ayrdetmekte yatyor. iinde bulunduumuz dnem
de, tm dnyada belirleyici nihai mcadelelerle yz yze olduumuz u
srada, sosyalizmin en nemli sorunu zamanmzn en yakc meselesi
dir. Bu u veya bu ikincil taktik meselesi deU. proletaryann eylem ka
pasitesi, eyler.e geme gc, sosyalist iktidar iradesidir. Bu konuda
dnya proletaryasna rnek olmakta ilk baa geenler Lenin, Troki ve
arkadalar oldular: ve onlar imdiye dek Htten ile birlikte "cret ettim"
. 12
diye haykran yegane rneklerdir
28
Emperyalizmin ve kapitalist retim tarznn isel elfkilerini iddet
lendiren Birinci Dnya Sava hemen hemen kesintisiz bir dizi devri
me yol at. Her ne kadar bunlar Rusya Ekimi'nden ve kurulmakta
olan Sovyet devletinden kayda deer bir drt alsalar da, Almanya,
Avusturya, talya ve Finlandiya gibi sanayi bakmndan ileri lkeler
de devrimci bir zafer olasln kendisiyle birlikte tayan gerek bir
dnya sreci oluturuyorlard. Bu dnem boyunca, sosyalizmi Rus
ya'da gerekletirmenin imkanszlna ramen, sosyalizmi dnya
apnda gerekletirme imkan artyordu. Bylece tarihsel anlamda
konuacak olursak, Ekim Devrimi tmyle dorulanmt.
Rus Devrimi, lml ya da "makul" liberal uzlatrclar tarafndan
denetim altna alnamayan, kendilerini doal bir biimde da vuran
kitlesel toplumsal glerin bir atmasyd. Bu u noktalardaki ku
tuplama iinde gerek alternatifler ya liberal demokrasi ya "Bolevik
diktatrlk" deil, ya proletarya diktatrl ya yar faist nitelikli
caniyane bir sa kanat diktatrlyd. 13 yle ki, i sava srasnda
etkin olan siyasi nderlerin hi de en sacs olmayan Ukraynal kar
devrimci Petlyura 9 1 9 ylndaki pogromlar srasnda yz bin Ya
hudiyi -Hitler'in imha kamplarna dek sa kanat terrn kurban
olan en yksek say- ldrmt. Daha Ekim Devrimi patlak verme
den evvel, kar devdmciier Alman ordusunu Petrograd' igale a
rmaya hazrlanrken, General Kornilov'un darbe giriimi olmutu.
Bu gelimeler Petrcigrad proletaryasnn katline yol aabilirdi. Bu ko
nuda bir fikir vermesi asndan Alman militarizmi ve Mannerheim
glerinin Fin i savanda iledikleri kanl cinayetler akla
getirilebilir. 14

t 2Rosa Luxemburg, "The Russlan Revolution". May-Alice Waters (der.), Rosa Luxem
burg Speaks, New York, 1970, iinde s. 395.
13Trndek.i birok rnek arasnda, artan sululuk duygusuyla bir para dengelenmek.le
beraber, Rusya kyls ve iisine duyduu yon snfsal nefretle yorulmu olan
Prenses Katherin Sayn-Wingenstein'n hatralar tipiktir. Hatralar ateli bir Alman kar
t Rus ovenizmi duygusunun izlerini tasa da, sonunda devrimci kitleler karsndaki
kurtarc olarak Alman ordusu selamlanr. Bkz. Als unsere Welt uterging.. Frankfurt.
1988.
t 4Fin i savandaki korkunluklar zerine bkz. Anthony Upton, The Finnish Revoluti
on, 1 9 1 7- 1 9 1 8, University of Minnesota Press. 1980.

29
 Eer Ekim Devrimi yaplmasayd denecek olan fiyat zerine
speklasyon yapmak istemiyoruz. Devrimin maliyetlerini zenle
kartan tarihiler hemen hibir zaman bu tr "kar olgular" dikkate
almyorlar. Bununla beraber kendimizi trajik Almanya rneine da
yandrabiliriz. 1 9 1 B'de Alman devrimi patlak verdiinde, sosyal de
mokrasi onu Reichswehr ve Freikorps'un -gelecekteki SA ve SSin
ekirdei- yardmyla ezmeye alt ve bylelikle de sonunda Hit
ler'in 1 933'de iktidar ele almas ve on milyonlarca insann hayatn
kaybetmesiyle sonulanan kademeli bir kar devrim srecini balat
t. 1 9 1 B'deki baarl bir sosyalist devrimin fiyatnn bu gelimeye
kyasla daha dk olacan ve devasa maliyetiyle Rusya'daki Stali
nist yozlamann da bu ekilde nne geilebileceini syleyebiliriz.
Dolaysyla tarihsel bilano Almanya'nn alternatif bir yola girmesi
nin nda Ekim Devrimi'nin meruluunu belagatli bir biimde te
yit etmektedir.
kinci Dnya Sava sonrasndaki iktisadi gelimenin yeni "uzun
dalga"snda ifadesini bulan uluslararas kapitalizmin intibak yetene
ine gelince, bunun iin muazzam bir paha dendi: birinci savan
sonucunda 20 milyon l; ikinci savan sonucunda 80 milyon l;
ve 1 945 ylndan beri 1 40 adet "yerel sava"a, nc Dnya'daki
sefalete ve eitli teknolojik felaketlere bal ok daha fazla saydaki
lmler. Tm bunlar 1 9 1 4 ncesi dnemden farkl olarak kapitaliz
min negatif sonularnn bugn artk pozitif etkilerini oktan sollad
eklindeki Marksist tezin doruluunu kantlamyor mu? Bir kez
daha tekrar edelim: insanln dnya devrimini gerekletirmemek
karlnda dedii fiyat, bu devrimin gereklemesi durumunda or
taya kacak maliyetlerden llemez derecede daha yksek deil
midir?

2. Ktlk ve Meta retimi

Brokrasinin iktisadi kklerini ktlkta bulmutuk. imdi de meta
retimi meselesini ele alacaz. Meta retimi ile zgrce birlemi
reticilerden meydana gelen bir toplum (yani komnizmin alt evresi
olarak sosyalist bir toplum) arasndaki eliki tarihsel materyaliz-
30
min temel akidelerinden biridir.
Marx ve Engels iin meta retiminin menzilinin hibir ekilde ka
pitalist tarzla snrl olmad dorudur: "Siyasal iktisat metalar ile,
rnlerin ister bireyler isterse ilkel topluluklar tarafndan mbadele
edildii an ile balar."15 Fakat Kapital'm birinci cildindeki Birinci B
lm'de, Marx rnlerin ancak birbirlerinden bagmsz olarak ileyen
farkl zel emeklerin sonucu olduklar zaman meta haline geldikleri
ni belirtir. Emein hemen ve dorudan doruya toplumsal hale gele
rek, zel karakterini kaybettii andan itibaren, eitli faaliyet dallar
arasnda datlmas bireylerin, retim birimlerinin veya firmalarn
kendiliinden kararlar tarafndan deil, bir btn olarak toplumun a
priori kararlar tarafndan belirlenir. Bylece meta retimi u durum
larda ortadan kalkar:

retim aralarnn ortak mlkiyeti zerine dayal ibirlii toplumunda

reticiler rnlerini mbadele etmezler; benzer bir ekilde, rnler iin
harcanan emek artk bu rnlerin deeri olarak ortaya kmaz ... zira
imdi kapitalist toplumdakinin aksine, bireysel emek paralar artk sa
dece dolayl olarak deil, dorudan biimde de toplam emein btnle
tirici bir parasdrlar. .. Biz burada kendi temelleri zerinde gelien de
il, tersine, kapitalist toplumdan doduu ekildeki bir komnist top
lumla ilgileniyoruz. Her adan, iktisadi, ahlaki veya entelektel, bu ko
mnizm hata rahminden kt eski toplumun doum izlerinin damga
sn tar. Bu nedenle de, bireysel retici toplumdan tam da ona verdii
16
kadarn -gerekli dmler yapldktan sonra- alr.

Bylece, Marksist bir bak asndan, Sovyetler Birlii ve benzeri

toplumsal kurululardaki meta retiminin ksmi varoluu, brokra
tik devlet aygtnn ar bymesi ile birlikte, buralarda henz bir
sosyalist ekonominin veya toplumun ve retim aralarnn, retim
sreleri veya emek srelerinin tam bir toplumsallamasnn varol
madnn kesin kantdr. Kukusuz Marx ve Engels toplumsal eme
in "belirli oranlarda" datmn tm toplumlar iin geerli, "bir doa

J S Engels, "Kari Marx's 'Contribution to the Critique of Political Economy' ", K. Marx, A
9 7 1 , iinde. s 226.
Cocribution to tle Criique of Political Econony, Londra.
1 6Marx, "Critique of the Gotha Programme", The First ncernatioal and Afer. Harmond
sworth. 1 974, s. 345-46 iinde.
31
yasas" gc,nde bir kural olarak ele alyorlard. Fakat Marx bu so
runla ilgilenirken hemen u eklemede bulunmutu:

Tarihsel bakmdan farkl koullarda deiebilecek tek ey, bu yasalarn

kendilerini ortaya koyu biimleridir. Ve toplumsal emein karlkl
ilikisinin kendini emein bireysel rnlerinin zel mbadelesi yoluyla
gsterdii bir toplumsal sistemde, emein bu oransal olarak datmnn
kendini ortaya koyu biimi zellikle bu rnlerin mbadele deeridir. . .
Burjuva toplumunun z ta m d a burada, a priori olarak bilinli bir top
lumsal retim dzenlemesinin bulunmamasnda yatar. Rasyonel ve do
al bakmdan zorunlu olan ey kendini krkrne ileyen bir ortalama
olarak ortaya koyar. 17

Grundrisse'de bu konuda ok daha aktr: ''Bylece, zamandan ta

sarruf, emek zamann eitli retim dallar arasndaki planl dat
mnn yan sra, komnal retimin temelinin birinci iktisadi yasas
dr. Burada ok daha yksek bir derecede yasa haline gelir. Bununla
beraber, emek zamanla llen mbadele deerlerinden (emek veya
rnler) aslen farkldit.''18
Bylece, sosyalizmde emek miktarlarnn bilinli oransal tahsisi
nin byk lde planlamay belirleyecei nermesi hibir ekilde
meta retiminin ve deerin hala hakim olduu anlamna gelmez.
Tam tersine. Zira meta ve deer, emek miktarlarnn tahsisinin "re
ticilerin gyabnda", kr ve anarik tarzda yapld zgl biimlerdir.
Tanm gerei, bu reticileri kendi tercihlerini belirlemekten, kendi
alma ve hayat koullarn denetlemekten alkoyar.
Sovyet brokrasisinin Marksist kuramn bu temel yanlarn revi-

ze etme giriimleri 1 943'de Pod Znamenem Marksizma (Marksizmin

Bayra Altnda) adl dergide kan editrlerce imzal, fakat muhte
melen akademisyen Leontiyev tarafndan yazlm mehur bir maka
leyle balad. Burada yle iddia ediliyordu: "Sosyalist toplumda,
emein rn bir metadr; kullanm deerine ve deere sahiptir. . .
Sosyalist bir toplumda bir metann deeri yalnzca onun retiminde

7Marx'ran Kugelman'a, 1 1 Temmuz 1 868,. Marx-Engels Se/eaed Correspondence, Mos

kova, 1 975, s. 196-97.
1 8Marx, Grundisse, Harmondswonh, 1 973, s. 1 73 . Vurgular tarafmzdan eklenmitir.

32
 fiilen harcanan emek birimleriyle deil, retimi ve yeniden retimi
iin toplumsal bakmdan gerekli emek miktaryla da belirlenirt19
Eer bu doru olsayd, sosyalizm ile kapitalizm arasnda temel bir
fark kalmazd. nk meta retiminin asli rasyonalitesi, bir kez da
ha tekrar edelim, emein zel karakteridir.
Stalin'in kendisi de Marksizmin bu revizyonunu 1 952'de
"SSCB'de Sosyalizmin iktisadi Sorunlar" makalesinde yasalatrdL
Burada kategorik biimde Sovyetler Birlii'nde "deer yasasnn va
rolduunu ve ilediini" ileri sryordu.20 Neo-Stalinist kuramclarn
en sofistikelerinden biri olan Dou Alman iktisat Fritz Behrens bu
tarihten itibaren srekli biimde retici glerin yetersiz mutlak ge
lime dzeyi, emek gcnn zel sahiplii ve retim birimleri ara
sndaki ilikilerin artan karmak.lyla balantl olarak grd
"sosyalist meta retimi"nin daha incelikli bir dorulanmasn gelitir
meye alt. Baz formlasyonlarn ("meta/deer ilikileri kalclkla
rn srdrr, zira daha etkin planlama iin bunlardan faydalanmak
zorunlu ve gereklidir") pragmatik ve bilim d niteliklerini bir kenara
brakrsak eer, Behrens'in tezi emein henz hemen toplumsal
emek olmadnn kabulne yolaar. yle .ki o hala ksmen zel
emektir.21 Fakat bu basit olgu bizim henz sosyalist bir toplumla
kar karya olmadmz teyit etmiyor mu?
Bazlar tm bu tartmann dpedz skolastik deilse bile, aslen
dogmatik olduunu dnebilir. Marx ve Engels'in yazdklarna ve
ya onlarn yazlarnn bir yorumuna bu denli nem atfetmek niye?
SSCB'de ve in'de gerekte olup biten zerinde odaklamak daha ter
cihe ayan deil mi? Bununla beraber byle bir itiraz tartmann ki
lit noktasn elinden karr. Mesele, her ne kadar bu ok asli de olsa,
basite Sovyetler Birlii ve benzeri toplumlardaki iktisadi grngle
rin bir portresini izmek deildir. Asl nokta bunlar anlamak ve
aklamaktr. Bu da analitik-teorik aletler olmakszn imkanszdr.
ite Marx ve Marksizm burada devreye girer. 22
9Makale American Economic Review, Eyll 1 944 saysnda yeniden yaynland.
20).V. Stalin, Economic Problems ofSodalism in the USSR, Pekin,,1982, s. 1 8.
2 1 Fritz Behrens, Ware, Wen, Wengesetz, Do Berlin, 196 1 .
22Ampirik delillere gelince, bunlar Marxist Economic Teoy, Londra, 1 968 ve Beyond
Perestroika, Londra, 1 989 adl kitaplarmn ilgili blmlerinde sunmaya altm.
33
 Bat'daki burjuva ve kk burjuva ideologlarn hayrsever onay
lamalarnn desteindeki Stalinist brokrasinin zrcleri bu tip akl
yrtmeleri iki yoldan rtmeye alrlar. ilk olarak, Marx ve En
gels'in, pratikte ne "gl bir devlet" ile ne de meta retimi ile uyum
suz olmad gsterilmi olan sosyalizmin "gerek hareketi" konu
sunda yanldklarn iddia ederler. Dahas, iki ustann hibir zaman
komnizmin ulalacak bir emel deil, "varolan gidiat", yani zel
mlkiyeti ortadan kaldran gerek bir hareket olduunu tekrarla
maktan vazgemedikleri iddia edilir. Ustalarin konumundaki bu in
dirim Alman ideolojislndeki bir pasajn arszca yanl bir yorumuna
dayandrlr:

zel mlkiyetin temelinin ortadan kaldrlmasyla, retimin komnist

dzenlenmesiyle (ve buna ikin olarak, insanlarla rettikleri arasndaki
yabanclam ilikinin yokedilmesiyle) birlikte, arz ve talep ilikisinin
gc nzla buz edilir ve insanlar mbadele, retim ve karlkl ilikileri
nin biimini yeniden kendi denetimlerine alrlar. Bize gre komnizm
kurulacak bir gidiat deil, gerekliin kendini uyarlayaca bir idealdir.
Bugnk gidiat ortadan kaldran gerek harekete komnizm diyoruz.
Bu hareketin koullar bugn varolan ncllerden ileri gelir.21

yle ki, Marx ve Engels aka "bugnk gidiatn" ortadan kaldrl-.

masnn mnhasran retim aralarnn zel mlkiyetiyle snrlan-

23 The German Jdeology, s. 4 7-48. Kr. Engels: "Bu izm yalnzca modem retim gle
rinin toplumsal niteliinin pratikteki kabulnden ve dolaysyla da retim tarzlarnn, te
melln ve mbadelenin retim aralarnn toplumsallam karakteriyle uyumlama
sndan mteekkildir. Bu da ancak bir btn olarak toplumun denetimi haricindeki tm
denetimlerden kaan retici gleri aka ve dorudan doruya ele geiren bir toplumda
. ortaya kabilir. retim aralarnn ve rnlerin toplumsal karakteri bugn reticilere
'
kar iliyor, dnemsel olarak tm retim ve mbadeleyi sekteye uratyor ... Fakat top
lum tarafndan retici glerin ele geirilmesiyle beraber, retim aralarnn ve rnlerin
toplumsal karakteri reticiler tarafndan nitelikleri tam olarak kavranarak kullanlacak
tr. .. Bugnn retici glerinin gerek niteliinin sonunda kabul edilmesiyle birlikte,
retimdeki toplumsal anari yerini rop/ulugun ve her bireyin ihtiyalarna gre, belli bir
plana dayal olarak retimin toplumsal dzenlenmesine brakr. Ardndan, rnn nce
reteni sonra da sahibini kleletirdii kapitalist temellk tarznn yerine rnlerin mo
dern retim aralarnn niteliine dayal temellk tarz geer; bir yanda, retimin muhafa
zas ve geniletilmesinin arac olarak dorudan toplumsal temellk, dier yanda da geim
ve haz almann arac olarak dorudan bireysel temellk vardr." Anti-Dlring, s. 386-88.

34
 mamas gerektiini belirtirler. Bu en azndan unlar da ierir: ( )
meta retiminin ortadan kaldrlmas ve parann kademeli olarak yo
koluu ("arz ve talep ilikisinin gc tuzla buz eclilir") ; (2) en azn
dan komn iinde tketim mallarnn ticaretinin ortadan kaldrlma
s; (3) zgrce birlemi reticiler tarafndan emeklerinin rn ve
tketim mallarna ulama da dahil, alma koullar zerindeki de
netim; (4) toplumdan ayr baskc bir aygt yerinden eden halkn
"karlkl ilikilerinin tarzn" denetlemesi. Sovyetler Birlii ve baka
yerlerdeki deneyimden henz ''varolan gidiat" ortadan kaldran ger
ek bir hareketin ortada olmadg sonucu kyor. Hibir yerde sosya
list bir toplum var deildir.
Brokrasinin zrcleri tarafndan devrimci Marksistlere ve dier
"sol eletirmenlere" yneltilen bir baka sulama da, onlarn sosya
lizm taleplerini bilinli olarak Sovyetler Birlii ve dier yerlerdeki
gerekliin idealle rtmediini gsterecek ekilde tanmladklar
dr.24 iddiaya gre, bu tarihsel materyalizmin kategorileri yerine "ta
rihsel idealizmin", "normatif topyann" veya "ahlakln" ikame
edilmesinin bir belirtisidir.
Bizim buna cevabmz, tarihsel materyalizmin temel akidelerin
den birinin bilimsel kategorilerin (ve de "ideallerin") ''yanl akl y
rtmeler" veya eytani bir "anti-komnizmin" deil, gerek toplumsal
ilikilerin rn olduklardr. Sovyetler Birlii ve benzeri toplumlar
da meta, deer ve para gibi "kategorilerin" hayaa kalnn maddi
temeli retimin yetersiz toplumsallamasnd<! . . . Emek henz ta
mamen ve hemen toplumsal bir karaktere brnmez. Henz zgrce
biraraya gelemeyen reticiler retim aralarna ve tketim mallarna
dorudan doruya ulaamazlar. Ayn ekilde, zel emek ve zel m!
. kiyet de henz tamamen ortadan kalkmamtr.
Bir baka deyile, "kt" veya gayri-sosyalist olmalar SSCB'deki
toplumsal koullarn Marksist "idealler" ile uyumamalarnda:n dolay
deildir. Bylesi bir akl yrtme ger1,ekten idealist ve "normatifl'
olurdu. Hayr, bu koullar sosyalist deildir, nk hala smrc,

24rncin bkz. P.N. Fedoscyev ve di . . Thc Marxisr-Leninisr Teachig of Socialisn ad

rhe World Today, Moskova, 1 9 78 , s. 102 - 1 03.

35
son derece baskc ve yabanclatrcdrlar, nk gerek sosyalizm
ltlerine ka;lk gelmemektedirler. Marx ve dierleri tarafndan
tanmlanm olan bu ltler idealist izdmler veya topik kav
ramlar deil. smrc ve baskc olmayan bir snfsz toplumun or
taya kmas iin zorunlu nesnel koullardr. "Gerekte varolan sos
yalizm" Sovyetler Birlii veya baka bir yerde gerekten
varolmamtr.
Brokrasi ve ideologlar bunun tersini ileri srdler, zira bunu
yapmak, SSCB'deki eitsizlii, maddi ayrcalklar ve iktidar tekelini
gizlemek veya onlara gz yummak karlarna uygun dyordu.
Kendi payna uluslararas burjuvazi de Bat'da ve dier yerlerdeki i
ilerin gznde "sosyalizmin" gerekte kt bir toplum biimi oldu
unu kantlamak amacyla Sovyetler Birlii'ni sosyalist olarak tak
dim etme oyununda rol almaktan mutluydu.
Az bilgili evrelerde zaman zaman duyulan bir baka iddia da
Sovyet toplumunun "oportnist sol" eletirmenlerince sosyalizmin
komnizmle birbirine kartrld ve bir sosyalist toplumdan bekle
nen eyin ancak daha yksek, komnist bir toplumda mmkn ol
duudur. Bununla birlikte, bu zrcler Lenin'in harcalem bir ekil

de sosyalizm olarak adlandrlan eyle ilgili u esiz tanmn
unutuyorlar:

ite kapitalizmin rahminden daha yeni gn na kan ve her adan

eski toplumun doum lekelerini tayan bu komnist topluma Marx ko
mnist toplumun '.Jlk" veya alt evresi adn veriyordu. retim aralar
artk bireylerin 7.d mlkiyeti deildir. retim aralar tm topluma ait
tir. Toplumsal bakmdan gerekli emein belli bir ksmn icra eden top
lumun her bir yesi harcam olduu u veya bu kadar emek uyarnca
toplumdan bir ehadetname alr.25

zrcler ayn zamanda bu sosyalizm tanmnn daha nce Marx ve

Engels'den yaptmz alntlarda da bulunduunu ve 1 8 75'den
1 928'e kadar Bebel'den balayarak tm Marksist gelenein buna da
yandn unutuyorlar. Haziran 1 928'e dek bizzat Stalin tarafndan

25V.l. Lenin, The Stare and Revolurion, Pekin, 1 965, s. l 1 0.

36
bile tekrarlanan tamn buydu.26
Fakat bu basite bir tanm meselesi midir? Kukusuz deil. Meta
retimimin ve deer yasasnn sosyalist bir toplumda da hkm sr
mesi ancak Mar:x'n Kapitalinin tm Birind Cilt'ini, onun meta, de
er, mbadele deeri (deerin biimi) ve deer yasas tahlilini red
detmemiz halinde mmkndr. Bu yalnzca Mar:x'n sosyalizm tan
mn deil, ayn zamanda onun kapitalizm ve snflar ve devletin k
kenleri tahlilini de bir kenara atmaktr. Bu Marksizm ve tarihsel ma
teryalizm zeminini toptan terketmemiz demektir.
Mar:x'n Gotha Programnn Eletirisi ndeki "burjuva hukukunun"
sosyalizmde (komnizmin birinci, alt evresi) de hakimiyetini sr
drmeye devam edecei iddias hibir koulda meta retimi ve deer
yasasnn hayatta kal iin bir kant olarak alnamaz. Bu kitaptan
daha nce yaptmz dier alntlar aka bunun tersini gsteriyor.
Meta retiminin ve deerin sosyalizmde ortadan kalkmalarna ra
men, "burjuva hukuku"e gemen kalmaya devam eder, zira hala sade
ce biimsel eidik mevcuttur. Hemen toplumsal emek olarak kabul
edilen zde bireysel emek miktarlar tketim fonundan zde paylar
almaya izin verir. Fakat deiik bireylerin belli emek miktadar ret
mek iin deiik ihtiyalar ve deiik kapasiteleri olduundan dola
y, bazlar ihtiyalarn gidermeyi baarabilirlerken dierleri bunu
yapamaz.27
Sovyetler Birlii'nde varolan, Marx'n "burjuva hukuku" terimini
kullanrken bavurduu bu tketim mallarnn datmndaki biim
sel eidik deil, muazzam ve gittike byyen bir biimsel eitsizlik
.

ti. Sekiz saatlik emei karlnda niteliksiz bir kol iisi x miktarda
tketim mal alrken, ayn sekiz saat iin aylnn yan sra lks
mallara ve ayni hizmetlere zel bir tarzda erime hakkndan yararla
nan yksek mevkideki bir brokrat Ox veya 20x kadar tketim

26"Sk sk amhuriyetlmizin sosyalist olduunu sylyoruz. Bunun anlam daha imdi

den sosyalizme ulatmz, snflardan kurtulduumuz ve devleti yok ettiimiz midir
(zira sosyalizmin gereklemesi devletin snmlenmesini gerektirir)? Ya da bunun an
lam snflarn, devletin, vb sosyalizmde de varolacaklar mdr? Kukusuz hayr.", ].V.
Stalin, "Letter to Kushtysev'', 28 Aralk 1928, Col/eaed Works, cilt 1 1 , s. 325-26 iinde.
27Bkz. "Critique of the Gotha Programme", s. 346-47.

37
malna sahip oluyordu. Bu burjuva hukuku Marx'n komnizmin bi
rinci, sosyalist evresi tanmn hayli aar. Stalinist zrcler iin bu,
sosyalizmi "herkese ihtiyalarna gre" eklindeki komnist norm
dan ayrdettii varsaylan "herkese emeinin nicelik ve niteligine g
re" eklindeki "blm normu" gibi gzkr. Fakat bir kez daha bu,
"emek miktar" veya benzer bir kavrama hi bir atfn bulunmad
Marx'n Gotha Program'nn Eletiris'ndeki kendi formlleriyle ve
Engels'in ayn sorunu Anti-Dhring polemiinde ileyiiyle aka
eliir.28 "Kk burjuva ileciliinin" bir biimi olarak nitelenen
"eitlikilie" yaplan Stalinist saldrya gelince, bu da tm bir sosya
list gelenekten ve Lenin'in ald ak tavrlardan bir kopuu temsil
ediyordu.29
Meta retimi ve deerin kalcl gibi, SSCB'deki bu blm reji-

28"Bir kiinin emek zamannn kendi bana bir bakasnnkinden daha deerli oldu..
yolundaki iddiay Marx'a yoran Herr Dhring'in yznn kzarp kzarmadna braka
lm okur karar versin ... Sosyalist bir tarzda rgdenen bir toplumda bu (nitelik kazan
ma] masraflar toplum tarafndan yklenilir ve bileik emein rettii daha yksek de
erlerin nemalarndan yararlanmak da ona aittir. iinin kendisinin ekstra cret talep et
me hakk yokrur." Bkz. Anti-Dhring, s. 277, 279, vurgu tarafmzdan. Bunu Stalin'in
SSCB'de Sosyalizmin iktisadi Sorunlar'ndaki kart formlasyonlan ve Marksizmin Bay
rag Altnda'ki daha nce aktarlan makaledeki zgn iddiayla karlatrn: "Zorluk sos
yalist bir dzenin vatandalarnn emeinin niteliksel olarak tekdze olmamasnda . . . Bir
kategorinin emei bir bakasnnkine gre daha fazla eitim gerektirir ... Bir baka deyi
le, nitelikli ve niteliksi z emek ve eidi nitelik dereceleri arasnda farklar vardr. . .Tm
bunlar bir iinin emek saatinin (gnnn) bir bakasnn saatine (veya gnne) eit
olmad anlamna gelir. Bunun sonucunda, sosyalist bir toplumda emein ls ve t
ketimin ls ancak derr yasas temelinde llebilir."
29Lenin'e gre yalnzca komnizmin st evresi deil, sosyalizm de "retim aralarnn
mlkiyetine ilikin olarak toplumun tm yeleri iin eitliin, yani emegin ve cretin
eidiinid' gereklemesini gerektiriyordu. Bkz. The St4te and Revolution, s. 1 1 8, nrgu
tarafmzdan cJrJ?nmltir. 1 9 1 8 ylnda Buharin ile bir tartma srasnda Lenin unu
vurgulamt: "Ve . . . Buharin [burjuva uzmanlarn yksek cret almalar] ilkenin llhali
deildir derken, ben burada Paris Komn'nn ilkelerinin bir ihlali olduunu sylyo
rum." Bkz. Collected Works, cilt 27., s. 31 . Son olarak, 1 9 1 9 ylndaki resmi Parti Prog
ram nihai hedef olarak "tm emek iin eit cretin salanmasn" koyuyordu: "Program
me of the COmmunist Party of Russia", Bukharin ve Preobrazhensky, The ABC of Com
mnisn, Harmondsworth, 969, s. 449 iinde.
Stalin'e gelince, "kk burjuva eitlikiliine" kar enii kfrler bir bror doldura
cak aptayd. Bu svmeler Zlnovyev'ln <gn Felsefesi ( 925) adl kitabna bir saldryla
balad ve 93 1 'de Alman yazar Emil Ludwig'e verdii ve "eitlikiliin Marksist sosya
lizmle ortak hi bir yan yoktur" beyanatnda bulunduu bir mlakatta yetkin ifadesine
kavutu. Bkz. Col/eced Works, cilt 13, s. 1 2 1 .

38
 minden kan sonu da "varolu mcadelesinin", kiisel zenginleme
iin yaplan genel kavgann, "kiisel avantaj" elde etmek iin souk
kanl hesaplar yapmann, bencilliin, kariyerizmin ve yolsuzluun
kapitalist toplumdan daha kk apta olmakla birlikte Sovyet toplu
munda egemen kalmaya devam ettiidir. Bu toplumsal dinamik n
celikle "kapitalist ideolojinin kalntlarndan" veya "Bat'nn etkisin
den" tremiyor, zellik.le SSCB'nin hakim sosyo-ekonomik yapsn
dan kaynaklanyordu.
Burada bir kez daha ktlk grngsyle, daha nce devletin ve
brokrasinin hayatta kal ve ar bykln izahta kullanlan
retici ;:;lerin gelimesindeki ayn yetersizlik.le karlayoruz. B
lm, hukuk, yasa veya g ilikilerinin retici glerin gelimesi
nin mmkn kldndan niteliksel bakmdan daha yksek bir d
zeyde igrebilmesi mmkn deildir. Blmn rgtlenmesi, bu
dzenlemenin biimi ve almas nihai olarak eldeki miktara -yani
ne kadar retildiine- baldr. 30 Uzun vadede bu tahditi hibir iyi
niyet, volontarist gayretkelik veya idealist dilek aamaz. Sovyetler
Birlii toplumu Bat Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya'daki en ileri
sanayi sektrlerinin potansiyeliyle birleemedii mddete sosya
lizm mmkn olamazd. Sosyalizmin kaderi her zaman uluslararas
kapitalizmin kaderine, dnya proletaryasnn zaferine veya yenilgisi
ne bal olmutur. Bir baka deyile, dnya devriminin geleceine.

30"Fakat ilgintir hrey bir yana blm ynteminin aslen elde bllecek ne kadar
eyin bulunduuna bal olduu ve de bunun kesinlikle retimin ve toplumsal rgtlen
menin ilerlemesiyle deitii, dolaysyla bu durumda blm ynteminin de deiikli
e urad kimsenin dikkatini ekmemitir." Bkz. Engels, "Letter to Conrad Schmidt", 5
Austos 1 890, Marx-Engels Selecred Corrspondence, iinde s. 393 . . A nri-Dlringde (s.
206) Engels kapitalizmin dnden sonra yeni retim tarznn "kendisine uygun bl
m ancak uzun mcadeleler iinde salama alabileceini" belirunitir. Dolaysyla
Marcel van der Linden Troki'nin Sovyet toplumu kuramnn Marx'n retim tarzlar ile
blm tarzlar arasnda tam bir tutarlln bulunmasn varsayan anlayn reddettii
konusunda knarken hakszdr. Bu tr bir tutarllk yalnzca tarihsel bakmdan istikrar
kazanm retim tarzlarna uygulanr, yoksa iki tarz arasndaki gei dnemlerine deil.
Van der Linden'in kitab (Her wesrers narxisne en de Sovjetunie, Amsterdam, 989)
Sovyetler Birlii'nin doas zerine uluslararas Marksist tartmann en kapsaml anlat
larndan birini sunuyor; daha nce kan Gerd Mayer'in Sozialistische Systeme (Opladen,
1 979) adl kitabysa bu tip deerlendirmelerin en drt ba mamur olanyd.

39
 Bu da bizim bir baka yanl anlamay gidermemizi salyor.
Devrimci Marksistler Sovyetler Birlii'nde ve baka yerlerde piyasa
ilikilerinlt hayatt? kalnn sosyalist bir toplumun henz varolma
dn kantladn ileri srerlerken, "partinin" veya ii snfnn he
men meta retimini ve paray veya bu gibi "solcu" samalklar kald
rp atmalarn "talep etmiyorlard". Tpk devlet gibi, meta retimi ve
deer de keyfi olarak "ortadan kaldrlamaz"; ancak kademe kademe
snmlenirler. in'de bunlarn snmlenmek yerine serpilmeye ve
yaygnlamaya devam etmeleri in ve benzeri toplumlarn bilimsel,
Marksist, nesnel bir tahlili iin elzemdir. Fakat sorumsuz ve irrasyo
nel nermelerde bulunmann da alemi yok. Veri i ve d koullarda,
meta retiminin ve para tedavlnn bir gecede "ilgas" gerekte va
rolan retim ilikilerinin sosyalizme doru deil, sonunda kapitaliz
min restorasyonu lehinde daha da keskin bir dalmasna yolaar.
Ne 1 922 ve 1 933 arasnda Muhalefet'in Sovyet ekonomisi ve top
lumunun reformu iin nerilerinde ne de SSCB'de devrimci Marksist
lerin daha sonra tasarladklar siyasi devrim programnda meta re
timinin hemen son bulmasna degin tek bir laf bulunmaz. Daha ok
hem retici glerin hem de zgn sosyalist retim ilikilerinin
eanl optimum uzun vadeli gelimesi amacyla onun toplumsalla
m bir retim ve planlama sistemi iine katlmas ve hatta geniletil
mesi iin ar yapyorlard. Bunlardan biri dierinden keyfi olarak
ayrlamazd.31
retici glerin insana ve doaya saygl bir baka teknolojiye
dayal genilemesi olmakszn sosyalizm olamaz. Fakat ayn ekilde
sosyalizmi gerek sosyalist retim ilikilerinin yokluunda da kur
mak imkanszdr. Ama, reticilerin aniden (hangi mucizeyle?) a
lma ve yaama koullar zerinde efendi olularn ertesi gne b
rakarak "ilk azda" u veya bu kadar elik, imento veya araba, ev
retmek olamaz. Srekli bir etkileim sreci iinde ayn anda hem
retim ve emek retkenlii .cephesinde hem de ekonomi ve devlet

31 Ksaltlm bir versiyonu Rouge dergisinin Ekim 1960'daki zel saysnda "Trotsky vi
vant" adl makalemizde yeralan "Trotsky's Alternative Economic Platform, 1923-1 934"
adl denememizde bu sorunu daha ayrntl biimde ele aldk. Tam metin Alternatif Ola
rak Troklde yaynland. Dietz-Verlag, Berlin 1992.

40
idaresinde toplumsal eitliin, ii zynetiminin ve sosyalist de
mokrasinin artnda bir ilerleme kaydedilmelidir. Aksi halde retici
glerin daha da gelimesinin kaynaklar kademeli olarak birbiri ard
:>!ra kurur.
Yine ayn ekilde, Lukcics'n yapt gibi, devrimciMarksistler iin
tek seenein ''ya devrimci sava yoluyla sosyalizm ya da 7 Kasm
dan nce egemen olan koullara geri dn arasndaki, bir baka de
yile maceraclk ile kapitalizm arasndaki ikilem" olduunu nermek
olduka uygunsuzdur. Lukcics u sonuca varyordu: "Bu ikilem bak
mndan, Troki'nin itibarnn iadesi tarihsel bakmdan dorulanma
mtr. Zamann stratejik meseleleri bakmndan Stalin tamamen
haklyd. "32
Tarihin bu arptlmas . 923 ile 933 arasnda SBKP ve Komin
tern iindeki tartmalara ilikin tm belgelerce dorudan doruya
rtlen brokrasinin efsanelerini olduu gibi kabul ediyor.
Lukcics'n tarif ettii ikilemin tutsaklar olmak bir yana, Troki ve Sol
Muhalefet komnistlerin iki temel grevi olduunu ve bunlarn bir
likte yerine getirilmesi gerektiini savunmulard -nce Stalin ve Zi
novyev'e kar, ardndan Stalin ve Buharin'e kar ve son olarak da
SBKP tamamen monolitik hale geldiinde Stalin hizbine kar. Bir ta
raftan, iktisadi planlamay devreye sokarak, tarmn teknik koulla
rn iyiletirerek ve onu kooperatif temelinde yeniden rgtleyerek -

her ne kadar yalnzca zgr rzasn veren kyllii de olsa- Sov

yetler Birlii'nin kademeli olarak sanayilemesini hzlandrmalyd
lar. Fakat ayn zamanda d. her lkedeki snf mcadelesinin i ya
salar ve gerekleriyle uyum iinde (belli bir . ndaki Sovyetler Birli
i'nin iktisadi veya diplomatik ihtiyalaryla uyum iinde deil) dev
rimi uluslararas cepheye yaymalydlar. Bizzat Troki tarafndan
"Komnist Enternasyonal Program Taslann Eletirisi"nde belirtildi
i gibi, bu izgi hem teslimiyetin hem de maceracln reddinden
oluuyordu:

32"Letter to Albero carocci", Forum, Viyana, 1963 iinde. Buradaki alnt Lukacs,
Schriften zur Ideologie und Politik, Bat Berlin. 1967, s. 661 'den. Dominique Desanti (s.
1 79-80) Lukacs'n nasl )danovizmin en kt yllarnda bile birok ilerici eilimli aydn
Stalinist olma veya Stalinist kalma konusunda ikna eniini gstermitir.

41
 [Komintern'in] nc Kongre'si srasnda, sabrsz Solculara kar on
larca kez unu ilan etmitik: 'Bizi kurtarmak iin ok aceleci olmayn.
Bu ekilde ancak kendinizi paralarsnz ve bylelikle bizim de mahvm
za yol aarsnz. iktidar iin mcadele edebilmek iin sistematik biimde
kitleler iin mcadele etme yolunu izleyin. Sizin zaferinize ihtiyacmz
var, yoksa elverisiz koullardaki mcadelenize deil. Sovyet cumhuri
yeti iinde NEP'in yardmyla kendimizi ayakta tutacaz ve yolumuza
devam edeceiz. Eer gcnz toplar ve elverili durumlardan yararla
f
nrsanz do u zamanda bizim yardmmza gelmek iin hayli zaman
nz olacak'.

Son olarak, srekli devrim ve eitsiz ve bileik gelime kuramlar

erevesinde, az sanayilemi lkelerin halklarnn, sosyalizmin ba
aryla inasnn temellerini yaratmak zere sanayi bakmndan ileri
uluslarn proletaryasnn zaferini beklerken, kendi kurtulular y
nnde admlar atamayaca aka sz konusu deildi. Tam tersine,
Troki geri lkelerde bir sosyalist devrimin onlar zerlerine ar bi
imde ken gemiin barbarca mirasndan kurtaracak tek yol oldu
u sonucuna varmt.
Emperyalizm anda, burjuvazi Bat'da byk lde yapt gi
bi Augias'n ahrlarn temizlemekten acizdir. Sadece bu bile nc
Dnya'daki sosyalist devrimler iin tam ve yeterli bir dorulanmadr,
zira sadece onlar ulusal demokratik devrimin tamamlanmam g
revlerini zebilir ve sosyalist gelimeyi balatabilirler. Bununla bir
likte, bu sre sz konusu lkelerin zayf iktisadi ve toplumsal te
melleri zerinde tamamlanamaz; snf mcadelesinin cari durumu el
verdii lde nde gelen sanayilemi lkelere doru
geniletilmelidir.

33L. Trotsky, The Third Iterna cional after Lenin, New York, 1 970, s. 89.

42
 3. Piyasa Ekonomisi ile Brokratik Despotizmin
Melez Bileimi
nceki blmlerdeki tahlilimizden brokrasinin bir "devlet kapitalis
ti snf" ya da "yeni bir ynetici snf' olduu sonucunun kp k
mad sorulabilir. Bu sorunun cevab udur: hi de deil. Fakat bu
mekanik kavramlar rtmek iin, bir yandan meta retimi ve deer
yasasnn ileyii ve dier yandan da brokrasinin despotik iktidar
nn eliik bileimini daha yakndan irdelememiz gerekir. Bu mesele,
Marx'n nl bir ifadesini kullanacak olursak "ilerici" tarihsel retim
tarzlar arasndaki gei srecinde bulunan toplumlarn ok daha ge
nel sorunsal iine yerletirilmelidir.
Daha nce de ileri srdmz gibi, meta retiminin ileyiini
kapitalizm ayla snrlamak tarihsel mateyalizmin temel tezlerin
den birini tekzip etmek anlamna gelir. Mbadele, mbadele deeri
ve meta retimi ve buradan da deer yasasnn ileyii kapitalist re
tim tarznn ortaya kndan yzyllar nce de mevcuttu. Kapitaliz
mi eitli kk meta retimi biimlerinden ayrdeden meta retimi
ve deerin genellemesidir; sadece bu retim tarznda retim aralar
ve emek gc genel bir biimde meta haline gelir. Her ne kadar ser
maye, kapitalizm ve elikileri kk meta retiminde de reym ha
linde mevcut olsa da, bunlar burada sadece reym halindedirler.
Tam bir varlk haline dnebilmeleri iin, bir dizi daha ileri iktisadi
ve toplumsal koulun yaratlmas gerekir. Bat'da ve Dou'nun b
yk uygarlklarnda bu sre - binlerce yl srmtr. Azgelimi l
kelerde bugn dahi tamamlanmamtr.
Bu yol zerinde muazzam engeller vardr. Burada sadece kyl
reticileri temel retim ve geim aralar olan topraa dorudan eri
ebilme imkanndan koparma ve onlar cretliler haline evirme ihti
yacn anacaz. ok aktr ki bu, kylerdeki mlkiyet ilikilerinin
devasa bir dnmn -kle emei zerine kurulu plantasyonlarn
ve devletin mlkiyetindeki topran yan sra kyllerin de facto top
rak tasarruf ettikleri zgn ky topluluklarnn (ister "Asya tipi re
tim tarz" ister "saf feodalizm" erevesinde olsun) da bertaraf edil
mesini- gerektirir.34
43
 Ayn zamanda hem kentte hem de kydeki retim ve ticarette ek
iktisadi, toplumsal ve siyasi deiimler gereklidir. Bu gelimenin
ar admlarla ilerlemesi Bat Avrupa'nn ileri blgelerinde bile kk
meta retiminin, arlkla kapitalist olmayan retim ilikilerinin ve
kademe kademe ortaya kan kapitalist ilikilerin uzun dnemler bo
yunca birarada yaamasna yolamtr.35 Feodalizmden kapitalizme
doru bu gei evresi meta retimi ve basit kullanm deeri retimi
nin melez bir bileimini yaratt. Deer yasas bu gei toplumuna z
g bir biimde meta dnyasnda igryordu. Fakat ky dzeyinde
ya nadiren igryordu ya da hi. retim ilkin ve ncelikle kendi ge
imliini hedefledii mddete, erken Orta alardaki bir Avrupal
kyl, onsekizinci yzylda bir Hintli veya inli kyl, ondokuzuncu
yzylda bir Meksikal veya Afrikal kyl, retiminin hacmini veya
niteliini piyasa fiyatlarnn dalgalanmalar uyarnca deitirmiyor
du. Toprak rant, vergiler, savalar veya alklar baz durumlarda
kylnn kendi tketimine kalan toplam kullanm deerleri orann
olduka keskin biimde dryordu. Ama bu olgu onu piyasaya,
yani deer yasasna baml bir eta reticisine dntrmyordu.
Bunun gereklemesi iin kydeki mlkiyet ilikilerinde -mlkiyet
ilikileri zellikle hukuki deil, iktisadi anlamda anlalmaldr- bir
deiim gerekiyordu. Kylnn topra serbeste tasarruf etmekten
de facto koparlmas gerekiyordu.
Bu tr bir melez toplumun mant, deer yasas iliyordu, ama

34Kapitalist retim ilikilerine ve hatta kydeki mbadele deeri retimine bir engel ola
rak komnal mlkiyetin rol zerine bkz. Marx, "Forms which precede capitalist produc
tion", Grundrisse, s. 471-514 iinde. "[Byk apl sanayinin) birinci koulu topran b
tnyle kullanm deeri deil, mbadele deeri retimine hasredilmesidir." (s. S 1 1 ) Bu
nunla beraber, bu konudaki en kayda deer pasaj Kapitalin Birinci Cilt'inde bulunur.
Bkz. capital, Londra, s. 477-79.
35Tarih boyunca gei dnemleri sorunuyla sistematik biimde ilk uraan Amerikal
Marksist George Novack olmutur. Peny Anderson'n klasik eseri Lineages oftle Abso
lutist State (Londra, 974) ve Miroslav Hrock ve )osef Petran'n mkemmel eserleri Das
7. jahrhundert. Krisen der feudalen Geselleschaft onyedinci yzyln toplumsal sistemi
nin (veya toplumsal krizinin) gei karakterini ak seik ortaya koyuyorlar. Bu karakter
kendini en arpc biimde ya kapitalist ilikilerin bir yaygnlamasyla birlikte feodal re
tim ilikilerinin bir pekimesine ya da byyen kapitalizmin kk meta retimiyle -o s
rada hala yaygn olan- bir bileimi yoluyla feodal iktisadi sistemin bir gerilemesine yola
abilecek olan mutlakiyetiliin bir ge feodal devlet olarak eliik karakterinde ifade
eder.
44
 '

egemen deildi eklinde ifade edilebilir. Toplumsal bakmdan kulla-

nlabilir retim kaynaklarnn farkl sektrler arasndaki datm
hereyden nce gelenek ve grenekler, kyllerin ihtiyalar ve al
kanlklar, ellerindeki retim teknikleri, topluluklarnn rgtlenme
ekli, devletin despotik mdahaleleri ve benzeri tarafndan belirleni
yordu. Marx'n bu ileyile ilgili tahlili iyibilinir.
Bylesi melez retim ilikileri zorunlu olarak retici glerin ve
toplumun duraklamasna yolamaz. Gei ekonomisi ile meta retimi
arasndaki eliki kademe kademe zlr. Buradaki temel unsurlar
dan biri de tefeciliin ve ticaret (daha sonra sanayi) sermayesinin
genilemesidir. Uzun vadede, sonuta deer yasasnn ve kapitalist
retim tarznn hakimiyet kurmasna gtren bir iktisdi ve toplum
'
sal dinamik yaratabilir. Bununla birlikte, karmzda somut biimde
incelenmesi ve gereklii ampirik olarak gsterilmesi gereken kade
meli bir tarihsel sre var. Meta retiminin ortaya k=deer yasa
snn otomatik biimde hakimiyet kurmas=kapitalizm=bir kapitalist
snfn, burjuvazinin egemenlii tipindeki soyut akl yrtme yoluyl
bir tmdengelim yaplamaz.
Sovyetler Birlii ve ayn izgiler zerinde rgtlenmi benzeri
toplumlarn iktisadi ve toplumsal yaplar arasndaki benzerlik arp
cdr. Kapitalizm ncesi toplumlarda olduu gibi, meta retimi kapi
talizm ile sosyalizm arasndaki gei dneminde de yaamaya devam
eder. Fakat her iki durumda da genellemeyen, meta retiminin sa
dece ksmi bir biimiyle kar karyayzdr. D ticarete kanalize edi
len rnler gibi, tarmsal kooperatifler ve devlet iletmeleri arasnda
mbadele edilen tketim mallar ve retim aralar da metadrlar. Fa
kat ne byk apl retim aralarnn ou ne de emek gcnn b
yk ksm metadr: kelimenin asl anlamnda hpnlarn piyasas yok
tur.36 Bu nedenle, kapitalist retim tarznn emel hareket yasalar
geerli olmadndan bu ekonomiler anlaml bir ekilde "kapitalist"

36Burada Sovyet "cretli emeinin" ayrntl bir tahliline giremeyiz."cret" kavram kapi
talizmde birbirleriyle birleen, ama kapitalizm ncesi ve kapitalizm sonras toplumlarda
birlemeyen ya da en azndan ayn dinamik uyarnca birlemeyen iki gereklii veya s
reci barndrr. Bir yandan, parasal gelirin karl olarak ve onun tarafndan snrlana
rak tketim mallarna dorudan ulama imkan anlamna gelir. Bu anlamda. Rus iisi

45
olarak adlandrlamazlar.
Makinalar ve emek gc dk "kar oran"na sahip sektrlerden
yksek olanlara doru kaymaz. Fiyatlar ve "karlar" (fiyatlar idari
olarak saptand lde her durumda temelde muhasebe amalarna
hizmet eden) yatrm ekillendiren veya yeniden ynlendiren sin
yaller deildir. Nihayette toplumsal haslann ne kadarnn yatrlaca
ve ne kadarnn tketileceininin yan sra bir btn olarak eko
nominin izleyecei dinamiin kararlatrlmasn da belirleyen deer
yasas deil, devlettir (yani brokrasidir) . Dolaysyla sovyet tipi
ekonomi genellemi bir piyasa ekonomisi deildir. Bir merkezi kay
nak tahsisi ekonomisi, bir merkezi planlama ekonomisidir.
Bununla beraber "safi' bir merkezi tahsis ekonomisi deil, deer
yasasnn igrd, ama hkm srmedii tahsis ile meta .retimi
nin melez bir bileiminden oluan bir ekonomidir. Ve deer yasas
nn bu etkisi, sonunda brokratik despotizme stesinden gelinemez
snrlar izer. Burnham ve Shachtman'dan Castoriadis'e "brokratik
kollektivizm" kuramclarnn grmeyi baaramadklar ey budur.
Brokrasinin keyfi eylem menzili, hepsinden nce, nesnel i tah
ditler, ekonominin tahsis etme konumunda olduu snrl maddi
kaynaklarla kstlanmtr. Brokrasinin baz sanayi sektrlerinin
diyelim yksek teknoloji alanndaki kt kaynaklar zerinde zel
haklara sahip olmasn buyurabilecei dorudur. Bylece birbiri pei
sra ar sanayiye, silahlanmaya, uzaya, Avrupa'ya gaz borularna,
vs. ncelik tanyabilir. Fakat yapamayaca ey, kendini yeniden
retim yasalarndan kurtarmaktr.37 Bir sektr lehine her orantsz
kaynak tahsisi, sonunda bjzzat ncelikli sektr iindeki emek verim-

kukusuz hala bir cretli iidir. Fakat dier yandan. cretli emek ayn zamanda retici
lerin kendi metalan olan emek glerini nesnel bir toplumsal deerin etrafnda dalgala
nan arz ve talebin oyunuyla belirlenen bir fiyattan satmak zorunda kaldklar bir emek
pazarnn varln da gerektirir. Bunun meydana gelmesi iin, cretli iinin hem retim
aralarna hem de geim aralarna ulama imkanndan mahrum edilmesi gerekir. Fakat
"alma hakk" sadece Anayasa tarafndan deil, fiili uygulama tarafndan da garanti
edildii mddete Sovyeder Birlii'nde bu sz konusu deildir. Bylece emek gc
(nemli istisnalarla birlikte) bir meta deildir ve cretli ii kapitalist anlamda bir cretli
deildir. Picrrc Naville'in baka bakmlardan etkileyici "sosyalist LTer' incelemesi, kavra
mn bu iki yann birbirinden ayrmay baaramadndan dolay sakattr. Bkz. Le salaire
socialiste, 2 cilt, Paris, 1970.

46
!iliini zedeleyerek, bir btn olarak ekonomide daha byk orant
szlklara yolaar. Bunun anlam, sz gelii, Sovyet iktisadi kaynak
larnn bir ksmnn, bu durumda makina veya modern teknolojiden
ok yiyecek maddesi ithaline kaydrlmasdr.38 Dahas, piyasa harici
sektrler saysz biimlerde meta-para ilikileri iine girmilerdi -
brokrasinin tm terr, basks ve despotizmi bir tarafa. ikinci ola
rak, brokratik tutumun keyfilii, nihayette tek bir ftyat yapsnn
bulunduu ve deer yasasnn nihai hkm verdii dnya kapitalist
pazarnn tazyiki tarafndan kstlanr. Tm Sovyet blokunun d ti
careti (Comecon iindekiler de dahil) son tahlilde dnya pazar fiyat-
lar temelinde yrtlyordu. .
Gei halindeki Sovyet tipi toplumun melez doas, bir kmesi
deer yasas tarafntl.a n belirlenen, dieri plan yetkilileri tarafndan
keyfi olarak saptanan i fiyadarn ikili yapsnda aka yansr. Ege
men olan da hala bu ikinci grup "fiyatlar"dr -ite bu nedenle d tica
rette devlet tekeliyle korunan bir merkezi tahsis ekonomisidir. Bu
nunla beraber, gayrisafi milli haslann d ticaretle balantl ksm
bydke, deer yasasnn "planlanm" fiyatlar ve devlet sektr
iindeki kaynak dalm zerindeki etkisi de o denli byr. Planl
ekonominin manevra alan -yani kilit maddi kaynaklarn merkezi
tahsisi- bylece ak bir ekilde snrlanr. Ve brokrasinin "siyasi"
ve "teknokratik" kanad arasndaki, merkezi plan yetkilileri ile ilet-
_
me yneticileri arasndaki ihtilaflar sonuta bu nesnel elikilerin bir
yansmasdr.
Ayn sebepten tr, ynetimdeki her "ulusal" brokrasi bir yan
dan Sovyet prototipinin karakteristiklerini paylarken, bunlar bir
dizi ulusal zgllklerle birletirir. Bu zgllkler onun iktidara gel
me ann ve biimini, lkesinin ve ii hareketinin tarihini, daha n
ce varolan sosyo-ekonomik ve siyasi yapy, ynetici ve orta snfla
rn siyasi geleneklerini ve -hepsinden nemlisi- lkenin dnya pa-

37Silahlanma sanayinin SSCB'de tam bir zerklik kazandn iddia ettiklerinde Castori
adis ve dierlerinin yaptklar temel hatadr bu. Bkz. Cornelius Castoriadis, Devant la gu
erre, Paris, 1 98 .
38Bu konuda bkz. Moshe Lewin, Political Undercurrents in Soviet Economic Debates,
Londra, 1 975, s. 1 04- 1 06, 1 6-1 1 8.

47
zarna zgl dahil oluunu yanstr. 1 989-90'daki olaylar bu nokta
lar debdebeli bir ekilde teyit etmitir.
Her ne kadar meta retiminin kalcl da, brokrasinin despotik
egemenlii de sosyalist devrimin dnyann sanayi bakmndan nis
peten geri bir ksmndan tecrit olmuluuna yorulabilirse de, bu des
potizm retim aralarnn kolektif mlkiyetine, planl ekonomiye ve
d ticarette devlet tekeline bal kalmaya devam ediyor. Meta reti
mi ve deer yasasnn ileyii uzun vadede brokrasinin despotizmi
yklmadan genelleemez.
Burada brokrasinin neden bir ynetici snf olamadnn belir
leyici sebebini buluyoruz. Yeni bir ynetici snf olma yolunda evrile
rek dei\, klasik bir kapitalist snfa dnerek ancak bir ynetici s
nf aline gelebilirdi. Kapitalist olmayan "yeni", "brokratik" bir re
tim tarznn ortaya kmas iin, Sovyet brokrasisinin kendini bir
.kerede tmden deer yasasnn etkisinden kurtarmas gerekiyordu.
Ancak bu yalnzca bizzat Sovyetler Birlii'nin iindeki mbadeleye
dayal blm ilikilerinin yokoluunu deil, SSCB'nin dnya paza
rndan tamamen zgrlemesini, yani kapitalizmin dnya leinde
veya en azndan en nemli sanayilemi lkelerde bertaraf edilmesi
ni de. gerektiriyordu.39 Bu da kendi payna sermaye ile emek arasn
da dnya leindeki mcadelenin nihai sonucuna baldr ve dnya
sosyalist devriminin bir zaferi Stalinist brokrasinin yeni bir yneti
ci snfa dnmesini sonuta elverisiz klacaktr.
Yeni bir ynetici snf kendi i mantna, kendi hareket yasalar
na sahip yeni bir retim tarzn gerektirir. imdiye dek, hikimse
"yeni bir brokratik retim tarz"nn hareket yasalarn oluturamad
-byle bir tarzn mevcut olmamas basit gerei sebebiyle. Dier
yandan, Stalinist ekonomilere zg hareket yasalarn tanmlamak
mmknd. Son otuz yln ampirik verileri bu yasalarn ileyiini
bol bol teyit ediyor.40

39SSCB'nin kendini "tamamen iktisadi" yollarla deer yasasndan kurtaracak bir konuma
gelecek ekilde emek verimlilii bakmndan ok kesin biimde uluslararas kapitalizmi
devirdii imkansz "zel durumu" kale almyoruz. Fakat durumda, SSCB bir bolluk lkesi
-bir baka deyile, iinde nesnel olarak yeni bir ynetici snfa yer olmayan bir komnist
toplum- olurdu.

48
 Devrimci Marksistler asndan, Sovyet devletinin ksmen pozitif
yanlar, zellikle onun her ne kadar son derece brokratlam da ol
sa, hala bir ii devleti olmas olgusundan ileri geliyordu. Proleter ol
mayan yanlarna gelince, bir topli.msal zmre olarak brokrasinin
zel karlar ve zgl doasna ilikin herey -ii snfna dman
l, art rnn bir ksmn temellk edii, uluslararas arenadaki tu
tucu rol- derinlemesine ve bsbtn gericiydi.41
Tarihsel bakmdan, ynetici snflar uzun vadede egemenliklerini
sadece mlkiyet temelinde koruyabilmilerdir. Asya tipi retim tar
zndaki devlet grevlilerinin kaderi bu bakmdan son derece
reticidir. ,

in'de her hanedann ilk evrelerinde brokrasinin nesnel ilevi

geniletilmi yeniden retimi salayabilmek iin (sulama ileri, art
rnn merkeziletirilmesi, kylerde yeterli emek verimliliinin g
vence altna alnmas, ve benzeri) devleti ve kylleri toprak soylula
rnn taleplerinden korumakt. Bu da kendi payna brokrasinin dev
let tarafndan merkezi art rnden bir payla dllendirilmesini -
genellikle on derece cmerte- salyordu. Ancak brokrat sarayn
ve imparatorun suretindeki devletin kaprislerine baml olarak kal
yordu. Konumu hibir zaman emin deildi.42 Olunun brokrasi

40Bkz. dierleri arasnda, E. Mandel, ''The Laws of Motion of the Soviet Bureaucracy",
Critique, No. 1 2, 1980. Ayn temel bak asni daha nce, 1960'da yazlm ve ilkin
1962'de yaynlanm olan Marxist Eonomic Theory adl kitabmzn Sovyet ekonomi
siyle ilgili blmnde ifade etmitik.
41 Bkz Paul Sweezy ile Monthly Review'deki ve Rudolf Bahro ile The Alternative adl ki
tabyla ilgili sorunlar zerine polemiimiz. "Brokratik devler ifadesi anlamszdr: dev
let tanm gerei "brokratik"tir. Toplumdan ayrm aygtlardan meydana gelir. Herey
devletin, buradan da brokrasinin snf niteliine baldr. Birok brokrasi vardr: des
potik brokrasiler (Asya tipi retim tarzna bal), klecilie dayal brokrasiler, feodal
. ve yar-feodal brokrasiler (bu sonuncusu mutlakiyeti monarilerde) , burjuva brok-
rasileri, ii brokrasileri, ve benzeri. Sovyet brokrasisi, bizim grll)ze gre, hala
bir ii brokrasisidir, ama bu durum onun asalaka zelliklerini, muazzam kaynak is
rafln veya iledii sular hibir ekilde "affettirmez" veya hafifletmez.
42Bir yanda klasik in'deki karmak, hiyerarik ve ar formalize olmu resmi yne
tim. sistemi ile dier yanda Sovyet brokrasisi iindeki nomenklatura arasnda ilk bak
ta arpc ve sosyolojik bakmdan son derece ani aml bir paralellik vardr. uras da
kaydedilmeli ki, her ikisi de snav yoluyla bir seme srecini ieriyordu. Sovyet rne
inde snavlar Stalinist, dogmatik ve yolsuzlua batm bir "Marksizm-Leninizm" ze
rinden yaplyordu.

49
iinde kendi igal ettii ayn iyi mevkii elde etmesi iin hibir garan
tiye sahip deildi.
Bu nedenle, her hanedan evriminin ikinci devresinde toprak
soylularnn (veya gentry'nin) brokrasiyle kaynamasna doru bir
genel eilim sz konusu oluyordu. Brokratlar kademe kademe nce
para ve tanabilir mlk, sonra da toprak sahibi haline -bu Sovyetler
Birlii'ndeki brokratlar tarafndan hammadde stoklarnn ve nihai
mallarn ele geirilmesiyle karlatrlabilir "yasad" bfr sretir
gelirler.
Devlet brokratlar gentry ile kaynat lde art rnn mer
kezilemesi sekteye uruyor, devletin gc zayflyor, kyller ze
rindeki bask younlayor ve kyllerin gelirleri azalyordu. Tarm
sal emein verimlilii geriliyordu. Krdan gler, kyl isyanlar,
haydutluk ve ayaklanma genel grngler haline geliyordu. Hane
dan "Cennet'in vekaleti"ni -yani meruiyetini- kaybediyor ve sonun
da kyordu. O zaman genellikle kyl kkenlerinden filizlenen
yeni bir hanedan devletin ve brokrasinin toprak sahibi soyluluk
karsndaki greli bamszln yeni batan kuruyordu.
Etienne Balazs'n Gksel Brokrasi adl kitab geleneksel in top
lumu zerine en iyi kitaplardan biridir. Balazs'n zaman zaman
mandarinleri snf olarak adlandrd dorudur, lakin bu genel ta
nm ne onun birbiri pei sra ortaya koyduu somut karakteristiklere
ne de mandarinlerin toplumsal tutumlar ve temel istikrarszlklarna
ynelik somut tahliliyle uyumaz.

[Zhou hanedannn hakimiyeti srasnda) en kayda deer sonucu soylu

luk ile sradan halk arasnda yeni bir ara toplumsal tabakann douu
olan uzun ve zahmetli bir sre yaand..
Kendi rolnn ve gelecekteki zerkliinin tmyle bilincindeki bu yeni,
son derecede eitimli, dehet saan ve ihtirasl tabaka tm toplumu ve
ncelikle de kendini hkm sren genel gvensiz ortamdan kurtarmay
arzuluyordu . . .
"Birinci imparator" Qin Shihuangdi (M 2 2 1 - 2 1 0) tarafndan kurulan
ve Han hanedan tarafndan srdrlen birleik lmparatorluk'un idare
sinden sorumlu olan son derece eitimli yetkililer, genel olarak syle
mek gerekirse, ayn zamanda mlk sahibiydiler. Fakat -ve bu imparar-

50
 torluk in'ini anlamak iin ok nemlidir- iktidarlarnn kayna mlk
!eri deil, aktif biimde kullanld takdirde ayrcalklarn belirleyen ko
numlaryd. Bu olgu in'in tarmsal tarihinin iki eliik yannn srekli
karakterini aklar. Bir yandan, imanlarnn ifadesi olarak pederahi
Konfys retiyi benimsemi olan eitimli yetkililer/mlk sahipleri
nin oluturduu ayrcalkl snf, soylulularn arlklar ve feodal baron
larn tutumu lmparatorluk'un birliini ve hatta varln tehlikeye dr
dnden tr, latifundium'larn kurulmasna ve byk toprak sahip
IeriHn iktidarna iddetle kar kyordu. Ayn zamanda, bu yetkililer
doal biimde servetlerini topraa, ticarete ve sanayiye yatrmaya ei
limliydiler, he ne kadar bu uralar kuramsal olarak bir centilmenin na
myla uyumsuz olsa da. Tarmsal politikadaki srekli yalpalamalar bura
dan kaynaklanyordu.43

Burada byk toprak sahipleri, mandarinler ve kyller arasnda

keli -eer dou halindeki kent burjuvazisini de dahil edersek drt
keli- bir mcadeleyi grebiliriz. Burada. kenin iiler, brok
ratlar ve kent ve kylerde domakta olan burjuvazi ve drdncnn
de ekin eken kyllk tarafndan temsil edildii SSCB ile yine arpc
bir benzerlik vardr. Bir benzerlik kukusuz bir zdelik deildir.
zel mlkiyet ve kiisel zenginleme eski in'in mandarinlerinde
Stalinist ve Stalinizm sonras nomenklaturada olduundan daha b
yk bir rol oynad. Fakat her iki durumda da, toplumsal art rne
parasal ve para d yollardan ulama imkanlarn birletiren melez
bir toplumsal tabakayla kar karyayz. Bu toplumsal tabakann
melez -ve dolaysyla temel olarak istikrarsz- doas toplumsal re
tim ilikilerinin kendilerinin melez karakterini -yani btnsellii
iindeki toplumsal yapy- yanstr.
Sovyetler Birlii'nde tketim mallarndaki mutlak ktlk srd
mddete -genel olarak sylemek gerekirse 1 928'den 1 9SO'lerin ba
larna dek- kendi dorudan ihtiyalarn tatmin etme gerei brokra
siyi iileri iki veya kat daha sk almaya zorlamaya itiyordu.
Fakat bir kez bu dorudan ihtiyalar giderildikten sonra, Sovyet top
lumu tm kapitalizm ncesi toplumlarn bir zellii olan bir sorunla

43La bureaucrasie celeste, Paris, 1968, s. 1 42, 1 44 -45.

51
kar karya kald. Egemen snf veya tabakalann (kastlarn, vb.)
ayrcalklan byk lde zel tketim alanyla snrl olarak kaldk
a, bunlann verimlilikte srekli bir art salamak iin uzun vadede
nesnel bir karlar yoktur. Bu nedenle lks mallarn retimi ve tke- '
timindeki art israf, anlamsz atafat ve kiisel inhitatla (alkolizm,
sefahat, uyuturucu iptilas) elele gider. Bu adan, Roma imparar
torluu'ndaki soyluluun, onsekizinci yzyldaki Fransz saraynda
ki soylularn, ondokuzuncu yzylda Osmanl impararorluu'nun ve
Devrim'in arifesinde arlk imparartorluu'nun tutumu her bakm
dan zdeti.
Sovyet brokrasisinin st tabakalarnn baz kesimleriyle tekelci
kapitalizmdeki asalak mlk sahibi tabakalar arasndaki paralellik
aktr. Sadece kapitalist mteebbisler snf rekabetin tazyikiyle
(yani zel mlkiyetin ve meta retiminin genellemesiyle) aslen
farkl bir tarzda davranmaya zorlanr. Rekabet yokolursa kapitalizm
duraklama eiimine girer, diye belirtir Marx. Fakat rekabet zel
mlkiyetin bir sonucudur ve zel mlkiyetin yokluunda tm anla
mn yitirir.
Ellilerde bizim tezimizin -SSCB'nin hfila bir gei toplumu oldu
una ilikin- eletirmenleri grltl bir ekilde burada "retim iin
retim"in hakimiyeti bulunduunu ve bunun srekli biimde greli
yksek byme dzeylerine yolaacan ileri sryorlard. Bizim
kendi tahlilimizse bunun tersinin meydana gel:;ceini ngrmemizi
salad. imdi tarih kesin hkmn vermi bulunuyor. Sovyet ikti
sadi bymesi yavaladka, brokrasinin bir kesimi de, "nesnel"
bakmdan gerekli olann yneticiler iin daha geni haklar ve zel
tketim ve zel kar iin yasal kaynak temell olduu gerekesiyle,
retim aralar ve toplumsal art rn zerindeki denetimin ademi
merkeziletirilmesi iin o denli bastrd. Bu "liberalizasyon" merkezi
planlamay kademe kedeme eritiyor. Deer yasasnn daha gl bir
rol oynamasna ve sonuta da kapitalizmi restore etme eilimine
doru srklyor.

Buna paralel giden bir dier srete de brokrasi i blnmelere

uruyor ve hereyden nce de ii snfnn artan muhalefetiyle kar
karya. Zira iiler uygulamada zel mlkiyetin ancak tam istihda-
52
mn ve daha byk bir eitsizliin hilafna kesin biimde pekiecei
ni kavryorlar. 1 988-90'daki kitlesel yevler onlarn bu gelimelerle
kararl bir ekilde mcadele etmeye hazr olduklarn teyit ediyor.
Bazlar buna "tutuculuk" diyor. Buna uygun olarak kapitalist lke
lerde cret indirimlerine ve iten karmalara kar direnen iilerin
zihniyetini de "tutucu" olarak tasvir edebiliriz!44
Bu sebeplerden dolay, zynetirnin szde bir "sosyalist piyasa
ekonomisi" ile birletii Yugoslav tipinde bir ii zynetimi elikiyi
zmektense gizler. Deer yasas bir fabrikay kapattryorsa eer,
ii kolektiflerinin gerek bir karar verme gleri (dolaysyla gerek
zynetim) yoktur. i kolektifleri istihdamdaki dalgalanmalar et
kin biimde nleyebiliyorsa eer, gerek bir "piyasa ekonomisi"
yoktur.
Bugn Sovyetler Birlii'nde ve dier benzeri toplumlarda brok
rasinin baz kesimlerinin kapitalist bir snfa reym halinde bir d
nmn gzlemlemek mmkndr. Bylesi bir sre meta reti
minin genellemesini -yani retim aralar ve emek gcnn metaya
dnmn- gerektirir. Bu srecin tamamlanmas iin retim ara
larnn kolektif mlkiyetinin, tam istihdamn kurumsal garantileri
nin, merkezi planlamann egemenliinin ve d ticarette devlet tekeli-

44Sovyet gnlk hayatnn eidi gzlemclleri -en bat.a da filozof ve satirist Aleksandr
Zinovyev, ama maalesef ayn zamanda da sosyalist devrimci Hlllel Ticktin- Sovyeder
Birlii'nln istikrarnn brokrasi ile iiler arasndaki zmni uzlama zerine kurulu ol
duunu ileri srmlerdir. Bkz Zinoviev, Homo Sovieticus, Londra, 1 982; Ticktin, Criti
que, no. 1 2 , iinde s. 1 29, 132-35. Bu yazarlarn niyetleri ne olursa olsun, bu tr bir id
dia sonuta varolan koullar iin t.am da Bat'daki kapitalistler ile "sessiz ounluk" ara
sndaki bir mut.abakat mevhumuyla karlatmlabilir bir zr sunar. Sovyet iilerinin
iyeri gvencelerindeki her trl istikrar bozucu deiiklie kar ylmaz muhalefetleri
nin rasyonel bir gerekesi olmaldr.
''Yeraltnda" alan "zel" sektrlerde cretlerin devlet sektrnde olduundan alt ya da
yedi kez daha yksek olduu ve dolaysyla da "karaborsa" mteebbisleri lle informel
sektrde alan iiler arasnda ortak bir kar bulunduu dorudur. Fakat bu, yalnzca
bu tr sektrlerin bir btn <>larak ekonominin leinde kayda deer bir arlklar ol
madndan dolay mmkn olmakt.adr. SSCB'de ortalama cretin bugnknden alt ya
da yedi kat daha yksek olmas iin maddi bir temel yoktur. Kapit.alizmde kleci reti
min rolyle ilgili olarak Marx yle diyordu: ""Klecilik 11urjuva retim sistemi iindeki
baz bireysel nokt.alarda mmkndr. .. zira dier nokt.alarda klecilik yoktur; ve burjuva
sisteminin kendisine kar bir anomali olarak ortaya kar." Bkz. Grudrisse, s. 464.

53
 nin kaldrlmas zorunluydu. Ayn zamanda Sovyet ii snfnn top
lumsal ve iktisadi dzeylerde tarihsel bir yenilgiye uratlmas zo
runluydu. Byle bir yenilgi henz gereklememitir.45
Ekim Devrimi ve onun tecrit olmuluundan kaynaklanan brok
rasinin egemenlii yalnzca bir yandan Rusya'nn "isel gelime
si"nin snrlar (greli olarak gl, daha youn ve daha bilinli bir
ii snfyla birlikte, emperyalizmin gl d etkisine tabi yar
feodal bir devlet erevesindeki "barbarca" bir kapitalizm) ve dier
yandan dnya kapitalizmi ve dnya proletaryasnn emperyalist a
daki mucizevi gelimesinin bir bileimiyle aklanabilir. Bu ayn se
bepten tr, Rus brokrasisi, kapitalizmin kaderi uluslararas ba
lamda u veya bu ekilde karara balanmad srece, bir :yeni y
netici snfa" dnemez. Devrimin zaferinden sonra SSCB'de yeni
den ortaya kan bu "eski pis hikaye" yeni bir snfl toplum biimini
alamaz, sadece kapitalizm ile sosyalizm arasndaki gei devresinde
ki toplumunun brokratlamasnda ifadesini bulur.

4. Brokratik Politikann Toplumsal Gereklilc

zerindeki Etklsi
Sovyetler Birlii'nin devrimci Marksist tahlili ne "nesnelci" ne de hat
ta "ekonomist" bir tarih grne dayanyordu. Hibir yerde znel
faktrn -iilerin snf bilinci ile devlet ve parti nderliinin izledii
siyasi izgi- etkisinin marjinal olduunu ne srmedik. Nesnel ko
ullar -hepsinden nce, retici glerin gelime derecesi- devlet ve
parti iin mmkn politika varyantlarna belirgin snrlar getirir.
Sovyetler Birlii'nde 1 990'daki en becerikli devrimciler bile ( 1 920,

45Charles Bettelheim ( Class Srruggles in ehe USSR: Second Period, 1 923- 1 930) yirmili
yllardaki ii mcadelelerini ayrntyla tahlil ediyor, ama hibir yerde bunlarn bir emek
pazarnn dirilmesiyle -yani proletaryann iktisadi bir yenilgisiyle ve "zgiir cretli emek
iler" haline dnmesiyle- sonulandn kantlamyor. Onun tiim gsterdii Sovyet ii
snfnn ar bir siyasi yenilgiye -Bettclheim tarafndan nemsenmeyen Sol Muhalefet'in
ve sonra da Trokist hareketin altm yldan Fazla bir zamandr iistiinde durduu bir so
nu- uratlmasdr. Bu Sovyet Thermidor'u, tpk Fransz Devrimi'ndeki ada gibi. dev
rim srasnda yaratlm olan toplumun iktisadi temel ini ykmad. ama korudu.

54
 1 927, 1 933 veya 1 953'tekiler bir yana) meta retimini, parann rol
n, devleti ve brokrasiyi tmyle ortadan kaldramazlard. Bununla
birlikte, bu nesnel tahditler altnda bile genellikle sanldndan daha
geni bir mmkn politikalar yelpazesi vard. Yirmi sekiz yl nce,
Marxist Economic Theory adl kitabmzn 1 6. Blm'nde bu see
neklerin sonularn aydnlatmaya almtk. Bu gne dek hikimse
argmanmza bir rtme getiremedi.
Her toplumda az veya ok srekli bir geniletilmi yeniden retim
vardr. Toplumsal hasla iki deil, temel sektre blnr: (A) re
tim srasnda tketilen emek gcnn ve retim aralarnn yeniden
kurulmasn salayan retici tketim fonu; (B) kullanm deeri ola
raJ<A6 ifade edilen geniletilmi yeniden retim tarafndan kullanla
bilir hale getirilen ek reticiler iin gerekli retim aralar ve tketim
aralar toplamndan oluan birikim fonu; ve (C) yine kullanm dee
ri olarak ifade edilen gelecekteki geniletilmi yeniden retime hibir
katk yapmayan retici olmayan tketim fonu -silah retimi de
dahil.
Saysz Batl ideolog ve eitli szde veya yar Marksist tarafn
dan desteklenen brokrasinin iktisadi ideolojisi retici tketim fonu
nun iktisadi byme iin ve uzun vadede de tketimin "optimum b
ymesi" iin yksek dzeyde bir birikim salamak amacyla bask al
tnda tutulmas gerektii konusunda srar ediyor. Bunun Sovyet eko
nomisindeki yksek birikim orann -ortalama olarak yllk milli geli
rin yzde 25'i- aklad varsaylyor. Bununla beraber, hem teori
hem de pratikte bu tez u iki sebepten tr yanltr.
ilk olarak, dorudan reticilern tketim fonunun bir dolayl re
tim aralar fonu olduunu hesaba katmama yanl yapar. Dorudan
reticilerin temel tketim beklentilerindeki her d emek verimlili
inde greli ya da hatta mutlak bir gerilemeyle sonulanr. reticile
rin tketimindeki greli veya mutlak dn mmkn hale getirdi
i ek yatrm bu durumda nihai ktnn art hznn azalmasna yo
laar. Yzde 25'lik bir birikim oran nceleri yi" , , 7'lik bir yllk b-

46B balamda mbadele deerleri veya fiyatlara atfta bulunmuyoruz, zira sadece kapi
talist retim tarzndan bahsetmiyoruz .

55
yme yaratrken, daha sonra yzde 5, yzde 4 ve sonunda da ancak
yzde 3'lk bir byme yaratu. Batl iktisatlar bu adan SSCB'de
bir "artan sermaye katsays"ndan bahsediyorlar. Resmi Sovyet ikti
satlar ayn olguya "sabit fonlarn rotasyonunda yavalama" deyi
miyle atfta bulunuyorlar.47
ikinci olarak, bu ideoloji umut ettiklerinden daha az veya daha
pespaye mallar tketen ve alma ve yaama koullarndan (yurt
talk haklar ve siyasi haklarn yokluu da dahil) honut olmayan
reticilerin ayn zamanda ilerine de kaytsz kaldklarn ve nitekim
ilerinin akn bilerek yavalatabileceklerini dikkate almaz. retim
deki tm sorumluluu reddettiklerinden almaya zorlanmalar
gerekir.
Bugn kapitalist bir ekonomid bu zorlama aslen emek pazar
yoluyla, cret dalgalanmalar, i gvencesizlii, dnemsel kitlesel i
sizlik ve benzeri araclyla igrr. Bununla birlikte, Sovyetler Bir
lii'nde bu tahditler ya marjinal olarak iledi ya da hi ilemedi: bu
nedenle kapit.alist bir toplum deildi. Zorlayc faktrler piyasann
yasalar.yerine, idari denetim, tazyik ve baskdu -bir baka deyile,
brokrasinin despotizmi. Resmi grevJiler snf ile baskc aygdann
ve yukarda t.anmladmz retici olmayan tketim fonunun (C ka
tegorisi) an bymesini aklayan koullar zellikle bunlardr.
Bylece, B kategorisi A kategorisinin makul bir oranda artmas du
rumunda debileceginden daha fazla der. retici olmayan harca
malarn genilemesi reticilerin tketimini dk tutmay baarabil
mek iin gerekletirilmesinin mmkn olduu dnlen bu ekstra
avant.ajlar azaltr veya iptal eder. izelge 1 bu kategori arasnda
blld ekliyle milli gelirin yaklak evrimini resmediyor.*

47Kr. A. Bagdarasov, S. Pervushin, "Labour Productivicy, Reserves for Growth", Kom

munist, 2, 1 983. "iktisadi bymenin zayf nicel ve nitel istatistiklerinin balca sebebi,
edeer bir temelde gerek bir emek tasarrufundan ok, yaayan emek ile l emek, nes
nelemi emek arasnda, l u emek zerine daha byk bir harcamaya dayal daha yk
sek bir emek verimliliine ynelik her yeni,_admn canl emee yaplan hareamalardaki
tasarruflarla dengelenmeyen bir dei tokd :bmasndan kaynaklanr."

56
 izelge Sovyetler Birlii'nde toplumsal haslann blm (%)

A B c

Balang durumu 55 15 30
Brokratik sanayilemenin balangc 35 30 36
Uzun vadedeki sonu 35 20 45

Dolaysyla bu, brokrasinin siyasi ve iktisadi tarihinin, ilk bataki

baarlarnn ve bundan daha da sarih baarszlklarnn gizli z
dr. "retim iin retim" ve "sermaye birikimini geniletmek iin sis
tematik ynelim" yerine, C kategorisinin muazzam bir bymesiyle
ve B kategorisinin optimizasyonu bir yana, genilemesine kar ar
tan bir kaytszlkla karlayoruz. Ynetim ve planlamasndaki i
elikilerden dolay, brokrasi artan lde retici glerin genile
mesi. zerinde bir engel -eer ilerleme kaydedilecekse savlmas ge
reken bir engel- haline gelir. Glasnostun ifaatlarndan sonra bu ge
nel yargy inkar etmek ok zor.
Sovyetler Birlii'nde brokrasinin cssesi ve kapasitesi gibi, meta
retiminin dinamii de nesnel bakmdan kanlmaz olandan ok da
ha bykt. Gerekte, Sovyet gerekliinin dinamiini nesnel ka
nlmazlk ile brokrasinin fiili politikas (yani zgl brokratik
karlarn rn) arasndaki etkileim belirliyordu. Bu etkileimin so
nulan u tek formlde zetlenebilir: muazzam israf. Brokrasinin
eski bir bakan olan Yuri Andropov ylllk alma saaderinin te
birinin israf edildiini tahmin ediyordu. Daha sonra Gorbaov da bu
deerlendirmeyi dorulad. Brokrasinin Sovyet ekonomisini yneti
miyle ilgili bundan daha lanetli bir sulama olamazd.
Brokrasinin iktidar kaynan "merkezi planlama"da grmek,

48Sovyet kaynaklarnn kendileri brokrasinin maliyetini (Yani C kategorisi) milli gelirin

yzde 30'u cvarnda tahmin ediyor. Bkz. Alexander Zaichenko, Moscow News, 1 Hazi
ran 1989 iinde. Kanaatimizce bu hala dk bir tahmindir. te yandan, Sovyet kaynak
lar sanayinin saf haslasndaki cretlerin paynn (id<\ri personelin cretleri de dahil)
1928'de yzde 58'den 1950'de yzd 33.4'e dtn, daha sonra da 1 987'de yzde
37.7'e ulaacak ekilde lml lde arttn hesap ediyorlar.
57
hangi toplumsal gler planlama yapyor ve kimin lehine sorusunu
sormayan tipik bir eylemi, fetiist dnce rneidir.49 Dahas,
zellikle merkezi tahsis ile meta retiminin ksmi hayatta kalnn
melez bileiminden oluan Sovyet ekonomisinin temel yann bir ke
nara atar. Daha birinci be yllk plandan bu yana, yalnzca ksmi,
dolaysyla byk lde bozunuma uram bir planlamaya, kay
naklarn devasa tamamlanmam inaat nispetsizlikleriyle yan yana
"batk" projelerde younlamasna tank olduk.
Bu nispetsizliklerin en arpc olan, sanayilemi, hatta yar
sanayilemi kapitalist lkelerdeki yzde 40-50 gibi bir orana kyas
la ulusal harcamalarda sadece yzde 1 5-20'lik bir yer tutan, kelime
nin en geni anlamyla hizmet sektrnn (ticaret, ulatrma, depo
lama, bankaclk, vs.) son derece azgelimiliinde grlebilir. (Bu
nunla beraber, kukusuz finans ve ticaret alanndaki son derece is
rafkar kapitalist retim, datm ve birikimin faux ftais'lerini hesaba
katacak olursak, bu birinci oran kayda deer lde drmek gere
kir.) Kadn ve erkeklerin -zellikle kadnlarn- onca zamann yutan
Sovyet ehirlerindeki mehur kuyruklar, hasladaki yetersizlikler ka
dar, en azndan hizmet sektrndeki bu uzun vadeli eksik yatrmn
da sonucudur. Sz gelii, her ne kadar SSCB dnyadaki en byk
patates reticisi olsa da, haslann yzde 75'i nihai tketiciye erie
cek ekilde sunulamyor.
Bylesi oranszlklar Sovyetler Birlii'ndeki yaama koullar ve

49Gerard Roland yaknlarda yarata ve kkrtc bir alma yaynlad: L 'Economie po/iti
que du systeme sovietique. Paris, 989. Maalesef, birok derinlikli tahlili, Sovyet ekono
misinin "gsterge deerleri", yani iletmeler iin saptanan gayrisafi hasla hedefleri tara
fndan ynetildii eklindeki eyletirici nitelemeyle sakatlanyor. Planlama, diye ileri s
ryor, ve dolaysyla gayrisafi hasla gstergeleri araclyla planlama, ancak haslay
azamiletirdii lde anlamldr. Fakat niye byle? Roland mantksal incelemeye daya
namayan bu nermeyi desteklemek zere sadece baz sirkler ve totolojik iddialar sunu
yor. Zira planlama yalnzca planlama srecini denetleyenlerin (ya da tercihe gre, toplum
sal art rn denetleyenlerin) saptad hedeflerin iktisadi birimlerce ifa edilmesini ie
rir. Fakat bu sreci gerekte kimin denetledii ve hangi hedeflerin saptand a priori var
saymlarla deil, sadece somut tahlille cevaplandrlacak sorulardr. Ampirik olarak has
lann azamiletirilmesinin hibir zaman brokratik planlamann hedefi veya sonucu ol
madn kantlamak iin ok fazla abaya gerek yoktur.
Benzer eletiriler Walter Siiss'n baka bakmlardan harikulade olan Die Arbeiterklasse
als Maschinc. Wiesbadcn, 1 985 kitabndaki "Stalinst retim tarz" kavram iinde
yaplabilir.

58
emek verimlilii zerinde ar bir yk tekil etmekle beraber, hibir
ekilde merkezi planlamaya ikin ya da merkezi planlamann ka
nlmaz sonucu olarak tasvir edilemezler. Tam tersine: yolatklar de
vasa ileyi bozukluklar ve israf, herey bir yana, ekonominin oran
tl gelimesi yolunda bir giriim olan planlamann temel mantna
ters der. Yalnzca brokrasinin reticiler/tketiciler kitlesi zerine
despota dayatt tercihleri yanstrlar.
Merkezi planlamann "bizatihi" brokrasiyi dourduu ve dolay
syla "Marks sosyalizm"in brokrasinin genel ve despota iktidar
na eit olduu tezine -ilkin Max Weber tarafndan formle edilen ve
sonra von Mises tarafndan devralnan- gelince, daha bunu destekle
yecek hibir mantksal kant sunulmamtr. Gerekte bu tez temelde
bir totolojidir, zira tek mmkn planlama biiminin devasa bir geni
likteki devlet iinde yukardan aaya planlama olduu varsaym
yaplr. Oysa bu reticiler/vatandalar kitlesinin bilinli olarak tercih
lerini aadan yukarya doru egdmlemekten (yani plan yap
maktan) aciz olduklarn varsayan gl bir elitist nyarg pay
ierir.
Eer tarihsel gereklie bakacak olursak, nedensellik zincirini
tersine evirmemiz gerekir. Sovyet brokrasisinin ar bykln
reten planlamann ikin doas deil, SSCB ve benzeri toplumlarda
planlamann zgl biimlerini reten brokrasinin iktidaryd.
Bugn SSCB'de byk apta tedavlde olan bir baka anlay da
brokratik despotizmin daha nce Sava Komnizmi dneminde
devreye sokulan "baraka komnizmi"nin sonucu olduunu ne s
rer. Bunun Yeni Ekonomik Politika (NEP) devrinde bir para gerile
dii. fakat ileride 1 928'den sonra Stalin'in Rusya'y her ne pahasna
ve acmasz bask yoluyla modernletirme ynndeki "solcu
volontarist" ynelimiyle genelletii syleniyor. Oysa iin dorusu,
Sava Komnizmi dneminde herhangi bir brokrasi mevcut deildi.
1 922'den sonra Rusya Komnist Partisi'ndeki tam gn alan me
murlarn saysnn da gsterdii zere, brokrasi iktidara ancak NEP
srasnda ykseldi. 1 928'den sonra planlamann genellemesi cana
varca brokratik bir biim aldysa, bu zellikle kendi iktidar ve ayr
calklarn geniletmek iin brokrasi tarafndan dayatlmas
59
yzndendir.50
Ksmi karakterine ramen, Sovyet planlamas gerek planlama
nn sert ekirdeini de ieriyordu. Sovyet ekonomisini yalnzca bir
"israf ekonomisi" olarak resmetmek -baz yazarlarn yapt gibi- z
de tarmsal bir lkenin nasl iki nesilden az bir zaman iinde dnya
daki ikinci sanayi g haline gelebildiini aklamyor. Bir dizi Al
man ve Japon fabrikas bugn Sovyet patentleri altnda alyor. Bu
"israfn" bir sonucu olabilir mi751
Kitlelerin zgr ve demokratik karar almasna dayal, demokratik
biimde merkezilemi bir zynetimin bulunduu bir sistemde
planlamann brokratik bozunuma uratlma menzili keskin biim
de daralr. Fakat farkl bak alarndan bir dizi yazar piyasann ha
kimiyeti olmakszn zynetimin imkansz olduunu, tek mmkn
"gerek" sosyalizmin piyasa sosyalizmi olduunu ileri srerler. 1 971
radikal piyasa reformlar ii zynetiminin glenmesine deil. ka
demeli olarak kendilerini tasfiye etmelerine yolatndan dolay Yu
goslavya tarihsel rnei bu iddiay daha nce yalanlamt. Eer pi
yasa iilere kitlesel iten karmalar ya da hatta fabrika kapatma
larn dayatyorsa, kendi kendilerini kap dar etme zgrlne
sahip olta haricinde, nasl anlaml bir ekilde zgr veya kendi
kendilerini ynetiyor addedilebilirler?
Dolaysyla Marx'n egemen durumdaki bir piyasa ekonomisinin
kanlmaz sonularyla ilgili tahlili, son sralardaki eitli imkansz
deneme giriimlerine ramen, tmyle dorulanmtr. Sz gelii Pe
ter Ruben "piyasa sosyalizmi"nin -mteebbis karlarn ve istihdam
da muazzam, zorunlu dalgalanmalar da ieren- savunulmasn
Marx'n iilerin zgrlemelerini snfl toplumun zgr bireylerin

SOAlec Nove gayet doru bir ekilde, ''baraka komnizmi"nin babas olduu yolundaki
efsanenin aksine, Troki'nin gerekte Lenin'den bir yl ewel NEP'in devreye;sokulmasn
nerdiine, fakat Politbro'daki oylamada yenilgiye uradna iaret etmitir. Bkz. A.
Nove, "Trotsky, Collectivization and the Five-Year Plan'', Francesca Gori (der.), Pensiero e
azione politica dl Lev Trockij. Floransa, 982 iinde.
51 Merkezi planlamann potansiyelini deerlendirirken. Sovyet ar sanayisinin 1 94 t 'de
Ukrayna'dan Urallar'a harika bir ekilde aktarldn da hatrlamalyz. Alman (ve lngi
liz-Amerikan) askeri ve siyasi liderlerince tmyle gzden karlan bu ))amle SSCB'nin
Hitler'in saldrsndan kurnlmasna yardm eden kilit faktrlerden biriydi.

60
bir birlemesiyle yer deitirmesinde gren anlayyla kaynatrma
ya alyor. Fakat bu giriim, deer yasas tarafndan tabiyet altna
alnp yabanclatrlm, iktisadi kaderleri gyablarnda, bilinli ter
cihlerinden bamsz olarak zerlerine dayatlm '"zgrce birlemi,
reticiler" olamayaca gereini tmyle gzden karyor.52
Mihail Gorbaov bu elikiyi daha da ak bir ekilde ifade ediyor.
Bir yandan ok doru olarak Marx'a gre sosyalizmin tm bireylerin
zgr gelimesi anlamna geldiini hatrlatyor: insanlar maddi re
timleri zerindeki . denetimi ele geirmelidirler; sosyalizmin gerek
z zgrlkte yatar. Fakat bunun ardndan salto mort.ale gelir. Gor
baov'un dncesinde, zgrlk ve denetim reticilerin retim

aralarn temellyle ("tekelci" yerine, eitlenmi mlkiyet ilikile

ri) snrlanmtr. Toplumsal adalet szde iktisadi etkinlikle -yani,
ekonominin uzun vadeli dinamiinin rekabet ve yaygn piyasa me
kanizmalaryla belirlenmesiyle- ilikilendirilmitir. Fakat eer maddi
retimleri ve alma koullar piyasa yasalar ve rekabet tarafndan
onlarn zgr iradelerine kar dayatlyorsa reticiler bunlar nasl
denetleyebilirler753
Bu adan, SBKP nderliinin politikas lkenin ve dnyann ev
rimini ne nesnel olarak nceden belirliyordu ne de ona etki etme
mezlik ediyordu: eanl olarak hem meta retiminin yaygnlamasn
hem de brokrasinin genilemesini besliyordu. Sonunda her iki s
reci de nemli lde hzlandrd ve bylelikle de toplumsal elikileri
daha da keskinletirdi. Lenin'in mit ettii ve arzulad gibi, brok
rasiye kar proleter kitlelerin bir silah olmak bir yana, Parti'nin
kendisi brokratik diktatrl$fin bir arac oldu. Proletaryay prole
tarya diktatrl dneminde dorudan ynetici snf konumuna
ykseltmek yerine Parti artan lde ii snfndan uzak ayr bir b
rokratik aygta dnt. Parti'nin brokratlamas bir kez daha pro-
52Peter Ruben, "Was ist Sozialismus?", DAC dergisi lnitial, No.2, 1990 iinde.
53M. Gorbachev, "Die sozialistische Idee und aie revolutionare Umgestaltung. Der Spie
gel-Dokumenr. Ocak 1 990. ii zynetimi iin tek mmkn ereve olarak piyasa sos
yalizmi tezinin klasik bir savunulmas iin bkz. Selucki, "Marxism and Self
Management", J. Vanek (der.) , Self-Management: Economic Liberation of Man, Har
mondsworth, 1 9 75 iinde. Yugoslav deneyimi zerine bkz. Catherine Samary'nin m
kemmel kitab Le Marche con/Te /'auto-gestion, Paris, 1988.

61
letaryay ezmek zere devletin brokratlamasyla birleti.
Tm bu sorunsaln Troki'nin en nl tahlillerinden birinin ko
nusunu oluturan Thermidor sorunuyla yakndan balantl olduu
aktr. ok az bilinen ey, daha 1921 gibi erken bir tarihte, Onuncu
Parti Konferans iin hazrlad notlarda bizzat Lenin'in bir Thermi
dor ihtimalini ortaya attdr: "Thermidor mu? Akl kesin bir biim
de bu ihtimali kabul etmemizi dikte ediyor. lerin buraya varp var
mayacan yalnzca zaman gsterecek."54
Bir kez daha vurgulayalm ki, bu sonu "nesnel koullar" veya
"g dengeleri" tarafndan otomatik olarak gerekletirilmemi, ilkin
SBKP nderliinin ounluu, ardndan Sovyet devletinin bandaki
Stalin ve hizbi ve sonra da bir nc evrede Stalin'in lmnn pe
inden brokratik diktatrln zirvesi tarafndan alnan bir dizi
kararca gl bir biimde ortaklaa belirlenmitir. Aadaki az ok
kronolojik sradaki seenekler sonular zerinde zellikle etkili
olmutur:

- 1 923 ylndaki parti ii demokrasi zerine kararn uygulamaya so

kulmasnn reddi, tartma ve eletirinin boulmas ve 1921 'den
sonra korkun biimde genileyen seilmeyen ve aslen grevden
alnamaz bir aygt ynetimine dayal bir parti rejiminin
pekimesi;
- iilerin kendilerini ifade etme haklarnn ve Sovyet demokrasisi
nin kalntlarnn yokedilmesi;
- 1 923 ile 1 927 arasnda kademeli olarak hzlanacak bir sanayile
mede ve zellikle de tarmda gnll retici kooperatiflerinin b
ymesinin temeli olarak bir traktr fabrikasnn kurulmasndaki
gecikme;
- in Komnist Partisi'nin an Kay-ek'in darbesinin sonrasna dek
burjuva Kuomintang'na tabi klnmas -in Devrimi'nin Nisan

54V.I. .Lenin, Soineiya (Rusa toplu eserleri) , Cilt 43, s. 403, 5. bask. SBKP'nin 19.
konferansnda kabul edilen karar t 924'den itibaren iktidarn brokrasi tarafndan gas
pedildiini ve sovyctlerin tiim gerek iktidardan mahrum brakldn aka belirtir. Bu,
Sovyet Thermidor'unun Troki'nin, brokrasi tarafndan Sovyct proletaryasnn siyasi
lkszlecirilmesi formlyle hemen hemen zde mkemmel bir tanmdr.

62
 1927'deki yenilgisine yolaan bir politika;
- tarmn cebri kolektifletirilmesi ve szm ona kulaklarn 1 928'den
sonra kitlesel olarak srlmesi;
- 1 928'den sonra gerek cretlerde keskin bir dn ve vahi bir
ii snf kart mevzuat ve tahakkmn eliindeki maliyet mu
hasebesini hesaba katmayan yldrm sanayileme;
- Hitler'in 1 933-34'de iktidar alp pekitirmesine yardmc olan "sos
yal faizm" teori ve pratii;
- 1 936-37 spanyol Devrimi'nin boazlanmas;
- 1 934 ile 1 938 arasnda SBKP ve Kzl Ordu'nun kitlesel temizlie
uratlmas ve terrn kurumlamas;
- ykc siyasi ve askeri sonularyla birlikte 1 939-4 1 'deki Hitler Sta
lin Pakt;
- 1 942 ve 1 946 arasnda Hindistan ve Endonezya'daki ulusal kurtu
lu iin kitlesel ayaklanmay ve 1 94348'de kapitalist Avru
pa'daki ii snfnn kitlesel ayaklanmasn dizginleme
giriimleri;
- Dou Avrupa "tampon blgesi"nin bu lkelerin emeki kitlelerinin
ounluunca reddedilen yntemlerle Stalinist Rusya'ya yapsal
olarak eklemlenmesi;
- devlet dzeyinde Tito ve Mao ile bozuma;
- 1 956'da Macaristan'daki siyasi devrime ve 1 968'de Prag Bahar'na
kar askeri mdahale.

Tm bu kararlar kanlabilir kararlard. Eer bunlarn yerine baka

lar alnsayd, dnya devriminin zaferi gvence altna alnmasa bile,
kukusuz 1 924'den sonra gelienden olduka farkl bir dnya
yaratlrd.

5. Brokrasinin Fabrika
rgdennesindeki elikiler
Sovyetler Birlii'ndeki, despotik merkezi planlama ile deer yasas
nn ksmi ileyiinin melez bileimi ayn zamanda fabrika rgtlen
mesi dzeyinde aka grlyordu.
63
 Ekim Devrimi'nin sonras ii snfnn fabrikalardaki z
rgtlenmesinin byk bir itkisi altndayd.55 Ancak, iktisadi sis
temdeki egdm eksikliinin bu yolla kendiliinden bir ekilde s
tesinden gelinemedi ve Bolevik hkmeti aadan yukarya ii
inisyatiflerini yukardan aaya merkezilemeyle birletirmeye a
lt.56 i sava ve "sava komizmi"nin tazyikleri de ayn dorultu
da iledi. 1921 'de NEP'in devreye sokulmasyla birlikte, bu yeni den
ge iktidar mdr, sendika sekreteri ve Parti sekreteri arasnda b
ltren "troyka" sistemiyle sonunda istikrara getirildi.57 Sendikalar
hibir eilde iletme ynetiminin karlarna sistematik biimde fe
da edilmeyen ii karlarnn temel koruyucular ve aktarma kay
lar olarak ilediler. Gerekten, NEP dneminde isizlikle birlikte
eitsizlik artmasna ramen, iilerin yaama standart kayda deer
biimde ykseldi.58
Thermidor'un, brokratik diktatrln salamlanmas bu den
geyi vahi biimde ykt. Sendikalarn haklar sfra indirildi. Tek
adam ynetimi fabrikalarda bir demir kanun haline geldi. zde ikti
sadi ve toplumsal maliyetlerine bak,.lmakszn gayrsaf fiziksel has
lann arttrlmasn ngren ilkel "retimcilik" hem sendikalarn hem
de fabrikalardaki Parti rgtlerinin canla bala kendilerini hasrede
cekleri bir emel haline geldi. Grevler ve dier ii snf direni biim-
'
leri "sabotaj" sulamasyla yasakland.

55Dier birok kaynak arasnda konuyla ilgili standart bir alma olarak bkz. David
Mandel, The Petrograd Workers and the Soviet Seizure of Power, Londra, 1 984; A. Ra
binowitch, The Bolsheviks Come tlJ Power, New York, 1976 . ve Londra 1 979; A.M.
Pankratova, Fabrikriite in Russland, Ban Bertin, 1 9 76; O. Anweiler, The Soviets: The
Russian Workers, Peasants and Soldiers Counsils, 1 905- 1 92 1 , New York, 1 974; V.
Brugmann, Die russischen Gewerkschaften in Revoluon und Brgerkrieg, 1 9 1 7- 1 9 1 9,
Frankfurt 1 972.
56 (55) notu dipnotta anlan eserlere ek olarak bkz. Victor Serge, Year One ofthe Russi
an Revo/ution, Londra, 1972; E.H. carr, The Bolshevik Revo/uon, cilt 1 , Harrnond
sworth, 1 966; ve L.N. Kritzmann, Die heroische Periode der grossen russischen Revolu
tion, Frankfurt. 1 9 7 1 .
57Bkz. Walter Sss, s. 79-89.
58Sss'e gre (s: 62-65), Nisan 1 928'de Moskova'daki bir iinin ortalama reel creti
Viyana veya Prag'dakinin hafife zerindeydi ve Berlin'dekinin sadece yzde 30 altn
dayd. 1929 itibariyla, Rus ii snfnn okuryazar olmama oran t 9 t 8'deki yzde
36'dan yzde 1 3 .9'a gerilemiti.
 Birleik Muhalefet bu trendlere batan itibaren byk bir gayretle
kar kt. 2 1 Eyll 1 926'da Troki "sava komnizmi tedbirlerinin
ve youn basknn" ancak snrl bir sre etkin olabileceini ve "soz
yalizmin uzun vadeli kuruluu koullarnda ii disiplininin gitgide
daha ok iilerin z-eylemliliine ve almalarnn neticesi olan
karlarna dayanmas gerektiini" belirtti. 59
Brokratik iletme ynetimi sistemi tmyle kaba bir Taylorizm
ve emek gcnn bir ksmnn niteliksizletirilmesi zerine dayan
yordu.60 in hzlandrlmas ve para ba alma, ii snfnn tek
nik iblm uyarnca Stahanov'cu tipte radikal bir blmlenmesiyle
birlikte, hzla norm haline geldi. Eitim Halk Komiseri Lunaars
ki'nin balardaki direniine ramen, tm meslek eitimi sistemi, da
ha da ileri bir uzmanlama ve dar istihdam ufkuyla birlikte, genel
politeknik ve kltrel eitimin temel izgilerinin yerine gemek zere
yeniden rgtlendi. 61
ilk bakta yeni ynelimin kapitalist fabrika rgtlenmesinin tam
bir taklidiymi -bu, "devlet kapitalizmi" (veya "devlet sosyalizmi")
kuramclar tarafndan ileri srlen temel noktalardan biridir- gibi
grlebilirdi. Burada bir gerek pay da vardr: Amerikan ve Sovyet
Taylorizmleri arasndaki simetri inkar edilemez. Fakat ayn zamanda
SSCB'deki retim ilikilerinin zglln teyit eden bir asimetri de.
mevcuttur.
Kapitalist mteebbis yalnzca art emein mikro-ekonomik aza
miletirilmesiyle alakal deildir. Rekabetin kams altnda, karn
para eklinde realizasyonunun azamiletirilmesi sermaye birikimi

59 Trorsky Archives, T 895, aktaran E.H. Carr ve R. W. Davies, Foundations ofa Planned
Economy, 1926- 1 929, cilt 1 , bl. il, Londra, 1 969, s. 494.
60Sss, s. 2 1 4-33, 1 62-72, 1 4 1 -48.
6 1 Sss (s. 153) Lunaarski'nin u szlerini naklediyor: "iktisadi ihtiyalarmz emreder
cesine belli bir uzmanlk eitimine sahip insanlar talep ediyor. Bu bakmdan, Yksek
Meslek-Teknik Yetitirme Komitesi'nin baz pedagoglarn ocuklarn yalnz uzman bilgi
sine deil, hertrl bilgiyi renmeye haklar olduu yolundaki savunmalarn -uyumlu
bir ekilde gelimi insanlar ve vatandalar yaratma adna- sinirli bir el hareketiyle kal
drp atmalarn anlayla karlamak gerekir. Dzeni bozulmu Rus ekonomisinin uz
manlara ihtiya duymasn anlyoruz. Ama . . . kapitalizm altndaki fabrikaya kar iile
rin haklarn savunmu sosyalistler olarak, bu zor yllarda yeni Sovyet komnist fabri
kasnn ayn insan yutma eilimini gstermesine de seyirci kalamayz."

65
iin mutlak bir nkouldur. Eer karn azalmasna yolaacaksa art
emei arttrmann bir gerei yoktur. Bugn, karn azamiletirilmesi
nin kilit mekanizmalarndan biri mutlak art deerin geniletilmi
retiminin greli art deer retimiyle ikamesidir. Gelien teknoloji
ve "rasyonelletirilen" i rgtlenmesi yoluyla emek verimliliindeki
eilimsel ykseli ve dnemsel devrimler ignnn gitgide daha k
sa bir blmnde ii cretlerinin edeerini (artan reel cretler de
dahil) retmeyi mmkn klyor. Kapitalizm altnda iktisadi by
menin temel vehelerinden biridir bu.
Brokratik diktatrlk altnda, fabrika mdrleri ayn tahdit al
tnda igrmezler. Rekabetin kams yoktur; mikro-ekonomik fabri
ka dzeyinde retim maliyetlerini azaltmak iin kanlmaz bir yne
lim mevcut deildir; "karlar" azamiletirme ykmll yoktur.
Tek temel zorlama siyasi zorlamadr. Stalin zamannda, dk per
formansn bedeli zgrln ya da hatta bizzat hayatn kayb olabi
lirdi. 62 Stalin'in lmnden itibaren, bu tr ekonomi-d yaptrmlar
dzenli bir ekilde geriledi ve mdrler bugn genel olarak geni bir
i gvencesinden yararlanyorlar. Eer nomenklaturann bir yesi
bir iten karlmsa, hemen hemen otomatik olarak bir baka yere
"sokulur".
Dolaysyla, fabrika performansna kar genel bir sorumsuzluk
ve kaytszlk sistemin karakteristik bir zelliidir ve SSCB'yi dur
gunluk ve gerilemeyle tehdit etnektedir.63 Gerekte, iktisadi rasyo
nalitenin yegane asli lt fiziksel hedeflerin yerine getirilmesi ol
duundan, mdrler ar stok biriktirerek, rnlerin kalitesini d
rerek, enerji ve hammadde israf ederek, "gri piyasa" ilemlerine gi
rierek, vb. fiiliyatta etkinliin altn oyma eilimindedirler.
Brokratik planlama sisteminin, kapitalist rekabete kyasla mik
ro-ekonomik etkinlikte byk lde daha aa olsa da, makro-

62Bu nerme tabiatyla balamna yerletirilmeye muhta. ok sayda ve eliik "plan

hedefleri" gerekletirileceinden, iletme ynetiminin performansn gayrsaf fiziksel
haslayla deerlerrdirme pratii her zaman dier hedeflerin gerekleemeyecei anlam
na geldi. Dolaysyla "plann ihlal edilmesi"ne kar eldeki kam yalnzca zel koullar
da aklard.
63Brokrasinin Gorbaov ynetimindeki "modernlemeci" teknokratik kanadnn tm
arln perestroykann arkasna koymasnn temel sebeplerinden biri de budur.

66
ekonomik sonular asndan yine de ondan daha yksek olduu
eklinde bir itiraz getirilebilir. Sovyet ekonomisinin ortalama by
me orannn onyllarca Bat'nnkini sollad kukusuz inkar edile
mez. Ama "ne pahasna?" ve "niye srekli olmad?" sorularn bi ta
rafa atsak dahi, bu tr bir muhakeme Sovyet fabrika sisteminin iH
san emei ve makinalar (teknoloji) bakmndan zgl farkll (dif
ferentia specifica) kilit sorununu gzden karr.
zellikle Sovyet iisinden art emein ekip alnmas mikro
ekonomik kar azamiletirilmesine balanmadndan, ilk azda ka
pitalizmde olduundan daha kt ve daha az baskcdr. Kuzey Ame
rika veya Bat Avrupa'daki hemcinsleriyle karlatrldnda Sovyet
iileri ok daha az bir cret iin fabrikada daha uzun saatler harcar
lar, ama gerekte kayda deer lde daha az zaman alrlar.
ktisadi kaynaklarn genel israf muhtemelen kapitalizmde
SSCB'dekinden daha fazladr: yzde 50 civarlarna kar yzde 40-
45 civarlar. Bu israf aslen satlmam mallar, kullanlmam retim
aralar ve faydasz ya da zararl rnlerin satlmas olarak ortaya
kar. Sovyetler Birlii'ndeyse, byk lde fiilen allmam emek
zamanlar biimini -kapitalizmde sklkla grlmeyen bir durum
alr.
Kapitalist mteebbisler zerindeki srekli tazyikinM bir edee
rinin bulunmad teknoloji alannda temel aratrma ve prototipler
deki byk atlmlar bunlarn fabrikalarda devreye sokulmalarna
yolamad. Gerekte, buluun gereklemesinden nce saptanm
olan bir plann yerine getirilmesi hedefine aykr bulunduundan b
rokratlarn direniiyle karlat. 65
Sovyet iletme mdr tipik bir brokrat davran ile szde bir
mteebbisin davrann birletirmeye alr.66 Bir yandan, "kendi"

64Tekelcl kapitalizm altnda, az saydaki byk trstlerin denetimindeki sektrlerde bu

tazyikin azald dorudur. Fakat tekelci kapitalizmin ge kapitalist evresinde Byk i
evrelerinin temel rgtsel biimi olarak ulusar irketin douuyla birlikte bu tazyik
yeniden artmtr.
65Bkz. Moshe Lewin. Political Undercurrents in Soviet Ecoomic Debatcs, s. 1 t 6- t 7.
66Kukusuz, uygulamada miidiirler z bilin bakmndan -yani piyasa ve rekabetin mey
dan okumasn karlamak zere fabrikay "etkin biimde" iletme kapasitelerini nasl
grdkleri bakmndan- byk lde eitlilik gsterirler.

67
fabrikasndaki (trnak iinde, nk bu onun fabrikas deildir) ve
bir btn olarak ekonomi zerindeki iktisadi sonular ne olursa ol
sun, kurallara harfiyen uyar. Dier yandan, iilerin hilafna, onlarn
refahna ok az dikkat ederek ya da hi etmeyerek ve kurallar ihlal
ederek "plan yerine getirmeye" alr.
Kendi paylarna, iiler her ikisi arasndaki grnrdeki elikiler
ne olursa olsun, hem tketici olarak haklarn (reel cretler, reel t
ketim, reel toplumsal hizmetler) hem de retici olarak konumlarn
savunurlar. Brokratik iletme mdr iin rekabet tehditi bulun
madndan, ii iin de muhtemel isizlik kams yoktur.67 Bundan
kan sonu kapitalizminkinden nemli lde farkllaan bir fabri
ka rejimidir -yani brakn bir btn olarak ekonomiyi, "retim ala
nnda" dahi geerli olan reel retim ilikileri. Emein denetlenmesin
deki onca hiyerariye ramen, "herey sakin bir yaam iin" anlay
yla birlikte, atlye dzeyindeki deien g ilikileri, Sovyet ilet
me yneticilerinin byk lde ii taleplerine hzla teslim olmalar
anlamna gelir. 68
Brokrasinin ayrdedici zellii formel kurallar temelinde al
masdr. Fakat kapitalizmdeki kamu sektrnde "kurallara bal ola
rak almak" "kar iin almak"tan olduka farkl olarak, kelimenin
tam anlamyla ekonominin dzenini bozmak, zel bir grev biimi
uygulamak anlamna gelir. Bunu kavrayamayan kapitalizmin zgl
ln anlayama.
Tabiatyla, bu tahlil brokratik kt ynetim ya da kapitalist s
mr iin bir zr gibi yorumlanmamaldr. ii snf asndan bun
larn ikisi de tahakkmcdr. Her ikisi de maddi kaynaklarn tahsi
si, emein ve doann btnselliklerinin korunmas bakmndan is
rafkardr. Mesele farkl olulardr.
Kapitalist iletmecilik ile Sovyet brokratik iletmecilii arasnda
ki en temel paralellik, farkl farkl yollarla, her ikisinin de teknolojik
yenilii retim noktasndaki emek zerindeki denetimi koruma veya

67lnaat alannda alan bir Sovyct stabasnn u etkileyici deerlendirmesine bkz.:

"iileri fazla mesai yapmaya zorlayabilmemizin mmknat yok ."
68SSCB'de iyeri dzeyindeki durum zerine bkz. David Seppo, "Consience ovricre et
alternativc socialise en URSS", Quatriene lnternationale. no. 36., Nisan-Temmuz 1 990.
68
arttrma yntemlerini birletirme eiliminde olmalardr.69 Walter
Sss, SSCB'de Taylorizmin mekanik ve eletirisiz bir ekilde devreye
sokulmasnn, zellikle birinci be yllk plann balatlmasndan
sonra, hangi lde emein ksmi niteliksizletirilmesini salamaya,
alma zaman zerinde . daha byk bir denetim getirmeye ve ii
hzlandrmaya kar direnii zayflatmaya ynelik olduunu inand
rc bir biimde gstermitir.70 Sovyct Taylorizminin Gastev gibi ar
savunucularnn ideolojisinde bu, iinde proletaryann sadece bir s
nf olarak hayatta kalmayp ayn zamanda da "toplumsal otomatlar"
haline gelecei (daha dorusu bu ekilde yozlaca) bir sosyalizm
grnde ifadesini bulmutur. Dier taraftan, kendini Marx ve En
gels'in geleneine yerletiren Troki bu tr anlaylara gl biimde
kar kmtr. Ona gre, sosyalizmin anlam proletaryann sregidi
i deil bir snf olarak yokoluuydu.71

6. Devlet-Mal Fetiizmi:
Brokratik ideolojinin Kalbi
Stalinist ve post-Stalinist ideolojinin evrimi SSCB'nin melez ve eliik
toplumsal gerekliini arpc biimde yanstr. Brokrasinin kendisi
nin bir ideolojisi yoktur. ikame olarak, ekirdei Kremlin'i bedbaht
ideologlarna saysz dorultu deiiklii dayatmaya gtren kinik
realpolitik'ten itibaren kademe kademe billurlaan sistematik biim
de tahrif edilmi bir Marksizm versiyonuna dayanmaya devam eder.
Bunun birinci gesi en u snrna dek gtrlm bir devlet fe
tiletirilmesidir. Hegel'in Devlet Doktrininin Eletirisi adl eserinde

69lmnden sonra yaynlanan Die illegale Partei adl .almasnda Ono Bauer unu
kaydeder: "Her dileri bakan bykeli ve elilerine dier devletlerin diplomatlaryla
yaptklar konumalarda gndemdeki olaylar nasl deerlendireceklerine ve yabanc
devlet adamlaryla grmelerde hangi argmanlar kullanacaklarna dair talimatlar ve
rir. Profesyonel diplomasi jargonunda bakann bykeli ve elilerin konumalarn d
zenledii sylenir." Bkz. Werkausgabe, cilt 4. Viyana. 1 976, s. 488.
70Siiss, s. 203 ve dev. Kapitalist Taylorizmin bu ilevinin klasik tahlili iin bkz. Harry
Braverman, Labor and \fonopoly capital, New York, 1 97 4.
7 1 rnein bkz. Trotsky, Literatre and Revo/ution, University of Michigan Press, 1960,
s. 1 85 .

69
Marx bu fetiletirilmeyi her brokrasinin temel bir ideolojik zellii
olarak sundu. Onun parlak ve nfuz edici tasviri Sovyet brokrasisi
nin ideolojisine de harfiyen uyar:

Brokratik zihniyet tmyle bir Cizvit, teolojik zihniyetidir. Brokratlar

devletin Cizvitleri ve ilahiyatlardr. Brokrasi dini cumhuriyettir. .. B
rokrasi kendisine devletin nihai amac gibi grnr. Brokrasi devletin
"biimsel" amalarn ierie dntrdnden, her noktada "gerek"
amalarla atmaya girer. Bu nedenle ierik olarak biim ve biim ola
rak ierik olmaya zorlanr. Devletin amalar makamlarn amalarna
dnr ve tersi. Brokrasi hikimsenin kaamayaca bir sihirli em
berdir. Hiyerarisi bir bilgi hiyemisidir. Zirve aa katlardaki tikel bi
reylere vukuf emanet ederken, aa katlar evrensele yf!elik vukufla
zirveye itimat ederler ve bylece herbiri bir dierini aldatr...
Brokrasi devleti, toplumun manevi zn, kle olarak, kendi zel ml
kiyeti olarak grr. Brokrasinin evrensel gds gizliliktir, hiyerarik
yap yoluyla kendi iinde saklanan ve d dnyaya kendine havi bir lon
ca gibi grnen gizemdir. Aka ikrar edilen kamu ruhu, hatta yurtse
ver duygu brokrasiye gizemine bir ihanet gibi grnr. Dolaysyla bil
gisinin ilkesi otoritedir ve yurtseverligi otorite dalkavukluudur. Bu
nunla beraber kendi iinde maneviyatlk kaba saba bir maddiyatlga,
pasif itaat maddiyatlna, otoriteye ibadete, sabit, biimsel eylem, kat
ilkeler, grler ve gelenekler mekanizmasna doru yozlar. Bireysel
brokrata gelince, devletin amac onun zel amac, ykselme ve kariye
rizm iin bir av sahas haline gelir. ..
Bir adan brokrasi kaba saba bir maddiyatkhkken, bir baka adan
kaba saba maneviyatl hereyi yapma arzusunda da vurulur. Yani
iradeyi balca davas haline getirir, zira aktif varolutan baka birey
deildir ve ieriini kendi dndan alr ve dolaysyla da kendi varolu
unu ancak bu ierii kflendirerek ve snrlayarak kantlayabilir. B

rokrata re dnya zerinde hareket ettii bir nesneden baka birey
deildir. 2

imdi de bunun Sovyet brokrasisinin ideologlarnn yazlarnda na

sl ilendiine bir gz atalm. Burada ncelikle devletin asalak doa
sn ve tarihsel bakmdan snrl, gei karakterini inkar eden bir -

72"Critique of Hegel's Doctrine of the State", Early Writ/ngs. Harmondsworth, 1 974,

iindes. 1 07-109.

70
 retiyle karlayoruz. L.S. Mamut rnein yle yazyor:

Devlet gerekliine geriye ynelik bir bak ynelttiimizde, dnya tari

hi leinde devletin toplum ve zneleri iin daha yksek dzeyde bir
zgrlk getirdii gzleniyor. . . Marx'a gre, zgrlk ancak (devlet)
kurumlarnn yardmyla yaratlabilir; bu amala sz konusu kurumlar
temel bir dnme urarlar ve daha da nemlisi yeni toplumun iileri
nin fiili denetime altna sokulmaldrlar ... Devrimci proletaryann burju
vazi zerindeki zaferinden sonra, toplumun zgrl herbir iinin z
grln ierir. Bir nkoul olarak birlemi bireylerin herbirinin z
grlne sahip olmayan bir kolektif zgrlk, Marx ve Engels'e gre,
basite samadr. Toplum herbir bireyi zgrletirmeden zgr
73
olamaz.

Marx ve Engels tarafndan yazlan son iki cmle hari, bu pasaj hem
kuramsal hem de ampirik olarak abestir. "Devrimci proletaryann
brjuazi zerindeki zaferi" Sovyetler Birlii'nde yetmi yl ewel
gerekleti. Herbir Sovyet iisi Stalin, . Hruov, Brejnev ve Andro
pov iktidarlarnda bir sendika, siyasi rgt veya bir devlet organn-
. dan n izin almakszn bir aylk yayn kurma zgrl elde etti mi?
Bugn bile bu zgrlkten yararlanmakta mdr? ii snf fiilen
KGB'yi denetliyor mudur? Nerede? Nasl? Ne zaman? Nasl oluyor da
bu akll kinikler byle samalklar kada dkmekten utanmyor
lar? Devletin merkezi organlar zerindeki, "toplum ve zneleri iin
daha byk bir siyasi zgrlk dzeyini" garanti ettii varsaylan
"Sovyet iilerinin denetimi" nerede?
iiler devlet kurumlar zerinde fiili bir denetime sahip olsalar
bile, bu devleti "daha byk bir zgrlk" salama aracna dntr
mez. Bylesi anlaylarn Marx ve Engels'in bak alarndan ne
denli uzak olduu, onlarn brokrasi kuramlarnn zl bir zetini
veren Engels'ten aktarlan aadaki alntdan kolayca grlebilir:

Kamu gcne ve vergi koyma hakkna sahip resmi grevliler bugn top
lumun organlar olarak toplumun zerinde duruyorlar. Gentile [klan]

73L.S. Mamut, "Sotsial'no-politieskie aspekt Marksistogo doktrin gpsudartsva", Vopro

s fosofii, no. 2, 1 982.

71
 kuruluunun organlarna gsterilen zgr, gnll riayet, her ne kadar
bundan yararlansalar da, onlar tatmin etmez; topluma yabanclaan bir
iktidarn tayclar olarak, onlara gsterilen riayet, uyarnca zel kud
siyet ve dokunulmazlktan yararlanacaklar istisnai yasalarla birlikte
uygulanmak zorundadr. Uygar devletteki en klstr polis grevlisinin
bile btn gentile toplumunun organlarndan daha fazla "otoritesi" var
dr; ama uygarln en gl prensi ve en byk devlet adam veya ge
neral bile, kendisine gsterilen zora dayanmayan ve tartmasz riayet
ten dolay en mtevaz gemile reisine pekala imrenebilir. 74

Dahas, Engels gerekte Bebel'e mektubunda Mamut'un zgrln

garantr olarak devlet zerine zrvaladklarnn tam tersini yazm-
cr: "Proletarya hala devleti kulland srece, onu zgrln lehine
deil, hasmlarn denetleyebilmek zere kullanr ve zgrlkten
bahsetmek mmkn olur olmaz, devlet olduu gibi yokolur."75
Burjuva devlet (ya da tm daha nceki ynetici snflarn devleti)
ile proleter devlet (proletarya diktatrl) arasndaki farkla ilgili
Marksist anlaya gelince Lenin bu konuda ok daha radikaldi. Paris
Komn deneyimini zetledikten sonra, Devlet ve Devrim'de syle
yazyordu:

Burjuvaziyi ortadan kaldrmak ve direniini yoketmek hala gereklidir. ..

Fakat yokedici organ imdi halkn ounluudur, yoksa klecilik, serf
lik ve cretli klelikte her zaman olduu gibi bir aznln deildir. Ve
bizzat halkn ounluu kendisini ezenleri ortadan kaldrdndan dola
y, bu yoketme iin artk "zel bir g" gerekli deildir! Bu adan, devlet
snmlenmeye balar. Ayrcalkl bir aznln zel kurumlar (ayrcalk
l memurlar, dzenli ordunun efleri) yerine, tm bu ilevleri dorudan
ounluun kendisi yerine getirebilir ve devlet iktidarnn ilevleri ne
denli ok bir btn olarak halka intikal ederse, bu iktidarn varoluu
iin ihtiya da o denli azalr. .. Bu da hereyden ok, burjuva demokrasi
sinden proleter demokrasisine, ezenlerin demokrasisinden ezilen snf
larn demokrasisine, belli bir snfn yokedilmesi iin "zel bir g" ola
rak devletten halkn ounluunun genel gc ile ezenlerin yokedilme
sine geii gsterir. 76

74"The Origin of the Family, Private Property and tle State", s. 577.
75 8-28 Man 1 8 75 tarihli Bebel'e mektup, Marx-Engels Selected Correspondence, s.
275-76 iinde.

72
Lenin daha sonra Sovyet devletini de benzer ekilde nitelendirdi:
"Sovyet iktidar brokrasisiz, polissiz, dzenli ordusuz yeni tip bir
devlettir."77 1 928 ile 1 986 arasnda Sovyetler Birlii'nde herhangi bir
kimsenin Lenin'den bu alnty basmas ve yaymas durumunda "an
ti-Sovyet ajitasyon" veya "Sovyet otoritelerine iftira etmek" suundan
gulag'da be ila on yl zorunlu alma cezasna arptrlacan d
nmek hayli ironik. Daha da kts on yl bir psikiyatri hastanesi
ne kapatlabilir ve bir beyin ykama muamelesine tabi tutulabilirdi.
Zira gerekten brokratsz, polissiz ve dzenli ordusuz bir Sovyet
devleti tahayyl etmek iin deli olmak -Lenin kadar deli- lazmd!
Stalin brokrasinin gereklilii ve ilevlerini olduka ak biimde
savunmakta tereddt gstermemitir. Nisan 1 923'deki Onikinci Parti
Kongresi'ne sunduu bir rgtlenme raporunda u samimi aklama
s yeralyordu:

Bir kez doru siyasi izgi belirlendikten sonra, balca grev mevkilerin
talimatlar nasl yerine getireceini, talimatlardan ne anlam karacan,
bu talimatlar nasl kendilerinin gibi mtalaa edeceini ve onlar hayata
geireceini kavrayan insanlarca doldurulmasn salayacak ekilde me
mur seimi yapmaktr... ii en nemli memurlarmz [yani gelecekteki
nomenklatura listesi!) kaydetmek ve ie yerletirmek olan Merkez Ko
mitesi organ sicil ve atama blmnn kazand muazzam nemin ne
deni budur. 78

Devlet fetiizmi zaman zaman grotesk bir hal alr. Son tahlilde poli
sin ideologlar olmalar gerektiini gsteren brokrasinin ideologlar
huzur iinde KGB'nin "tam gelimi" devletsiz bir komnist toplumda

76 The State and Revolution, s. 50-5 1 .

77Samdiche Werke, birinci bask, cilt 22, s . 390.
78Sss, s. 1 02 - 1 03'de aktarlan RKP'nln Onikinci Kongre tutanaklarndan. Stalin'in sos
yalizmde devletin hayatta kalna dair "klasik" hakl gstermesi -d tehdite (kapitaliz
min hayatta kal) ve lke iindeki ok saydaki casus, katil, sabotajc, ajan ve provoka
tre atfla- Mart t 939'daki SBKP'nin Onsekizinci Kongresi'nde yapt konumada bulu
nabilir. Trokl'nin buna daha az "klasik" olmayan cevab iin bkz. Writings of Leon
Trotsky 1 938 - 1 939, New York, 1969.

73
bile varolmaya devam edeceini tasavvur ederler. "Devlet snp gi
der, ama organlar baki kalr!" Ayr ve ayrcalkl bir toplumsal grup
olarak kendimizi inkar etmeksizin kendi yokoluumuzu gerekten
nasl hayal edebiliriz ki?
Bununla beraber bu. hikayenin sadece bir ksmdr. Brokrasinin
ideolojisinde, devletin fetiletirilmesi klasik bir meta fetilemesiyle
-ksmi veya genel, kayda deer bir meta retimi derecesine sahip
her toplumun bir zellii- birleir. Deer yasasnn SSCB'de bir "nes
nel gereklilik" uyarnca hkm srd sylenmiti. Bazen, bu ba
lamda Engels'in u formlne atfta bulunulmutu: "zgrlk ancak
zorunluluun bilincine varlmas olabilir''. Fakat belirtilmeyen, En
gels'in burada aka doga yasalarndan bahsettiidir. Stalinist ve
post-Stalinist ideologlar iin "deer yasas" "doa yasas" gcne b
rnrken, Marx ve Engels iin zellikle ne doal ne de ebedi bir ya
sayd. Dorudan doruya, reticilerin zel mlkiyet hesabna birbir
lerinden ayr ayr alt ve aslen zel emeklerinin rnlerinin m
badelesi araclyla birbirleriyle karlkl ilikiye girdikleri toplum
larda hkm sren belli, zaman bakmndan snrl toplumsal koul
larla ilgiliydi.
Gayet mantkl bir ekilde, devlet ve meta fetiizmlerinin melez
bileimi bizzat brokrasinin kendisinin rol ve ilevi iin zgl bir
hakl gsterilme biimi halini alr. Brokrasinin ekonomiyi ynet
mek iin "nesnel yasalar"dan yararland (gen Marx onun bu yasa
lar "talatrdn" sylemitir) varsaylr. Despotik devlet "deer
yasas"n maniple eder, bir baka deyile onu her aamada ihlal
eder. Fakat ayn zamanda, brokratik planlamann reticilerin (ger
ekte brokratlarn) "maddi agzl" nnde eilmesi gerekir ve
"kullanm deerleri" eklinde demokratik olarak tanmlanm ii ih
tiyalarna kendini dayandramaz, zira "deer yasas bunu mene
der": Ve bu yzden devlet despotizmine ramen bu yasa "hkm
srer".
Stalin bu noktalar birletirmi ve bu elikileri kendi taklidi im
kansz slubuyla ifade etmitir:

Nerede meta ve meta retimi varsa, orada deer yasas da olmak zorun-
74
 dadr. Bizim lkemizde, deer yasasnn ileyi alan ncelikle meta te
davlne, alm ve satm yoluyla meta mbadelesine, bata da kiisel t
ketim maddelerinin mbadelesine uzanr. Burada, bu alanda, deer ya
sas, kukusuz belli snrlar dahilinde, bir dzertleyicinin ilevini muha
faza eder.
Fakat deer yasasnn ileyii yalnzca meta tedavl alanyla snrl de
ildir. Ayn zamanda retime de uzanr. Doru, deer yasas sosyalist
retimimizde dzenleyici bir ileve sahip deildir. Fakat yine de retimi
etkiler ve retimi nlendirirken bu olgu gzden rak tutulmamaldr.79

Baya sarih deil mi? Deer yasas "sosyalizmde" retimi "etkiliyor"

ama "onu dzenlemiyor". Hayr, hi de sarih deil. Zira Stalin ayn
zamanda yle belirtiyor:

lkemizde -sosyalizm altnda igren, deer yasas da dahil, baz iktisa

di yasalarn planl ekonomi temelinde "dnt" ya da hatta "radikal
biimde dnt" sylenmitir. Bu byk lde doru deildir. Yasa
lar "dnemez", hele hele "radikal biimde dnemez". Eer dnebi
lirlerse, o zaman baka yasalarca yklabilir ve yer deitirebilirler de. Ya
salarn "dnebilecekleri" tezi, yasalarn "yklabilecei" veya "kurulabi
lecei" yanl formlnn bir kalntsdr.80

Dorusu bu mmkn deildir. Zira deer yasas hem sosyalizmde

hem de kapitalizmde bir "doa yasas" gibidir. Ve "doa yasalar" y
klamazlar: "insann iradesinden bamsz olarak" uygulanrlar. Bu
rada en saf biimiyle meta fetiizmiyle karlayoruz.
Deer yasas dntrlemeyecek bir "doa" yasasdr. Bu yz
den SSCB'de hkm srmtr. Fakat ayn zamanda, deer yasas
SSCB'de retimi dzenlememitir de. Bu nedenle kapitalizmde reti
mi ne kadar dzenliyorsa, o kadar dnme uramtr. Sonu mu?
Meta fetiizmi+devlet fetiizmi=uygulama dzeyinde youn bir ikti
sadi ilev bozukluunu ifade eden fikirler dzeyinde tam bir
tutarszlk.
Byk liderin Profesr Mal gibi tfl mezleri, biraz daha ak

79Economic Problems ofSocialism in the USSR, s. 8- 1 9 .

80A.g.e. . s. 7-8.

75
seik olmakla birlikte, onbe yl sonra kendilerini ayn ekilde ifade
ediyorlard:

Tam ters bir tuzaa dmeyelim: eer meta retimi hkm sryorsa,
bu yasann dzenleyici rol gz nne alndnda, o zaman piyasa
anarisi, kendiliinden ileyen deer yasas, anonim ve serbest bir pa
zara ynelik retim de kanlmaz olur. Bu kendiliindenlik sosyalist
devlet tarafndan engellenir, zira devlet meta-para ilikilerinin olumsuz
yanlarn [!] durduracak ve onlarn aralarn . . . bilinli olarak planlan
m hedeflere tabi klacak bir konuma gelmitir. Marksist-Leninist ku
ram ve sosyalizm ve komnizmi kurma pratii sayesinde, iktisadi me
kanizmann tabi ve rgtleyici gc olarak sosyalist devletin byk ik
tisadi potansiyeli kefedilmi [!] ve kantlanmtr. Bununla beraber,
sosyalizmde emek ve tketim miktarnn [lsnn?] belirlenmesinin
mnhasran [!] devlete dayandn sanmak hatadr. nemli bir lde,
81
bu ilev deer yasas tarafndan yerine getirilir.

Mar:x'a gre, deer yasas bir piyasa ekonomisinde insanlarn irade

sinden olduka bamsz, nesnel bir biimde igrr. Orta vadede
-gnbirlik deil- mallarn fiyatlarn ve bylece de bir meta olduu
lde emek gc malnn fiyatn belirler. Fakat sosyalist bir top
lumda bu nasldr? reticilerin tketim fonu burada bilinli olarak,
diyelim retimin yzde 65'ini deil de,
. yzde 35'ini tketim mallar
na hasretme karar tarafndan belirlenir. Hayr diye cevap verir pro
fesrmz. Sosyalist devlet (kukusuz zgrce birlemi reticiler
deil) bu fonun apn kendi bana belirlemekte zgr deildir:
"nemli bir lde" bu ilev deer yasas tarafndan yerine getirilir.
Bunun anlam emek gcnn hala bir meta olduudur! Zira bu
byle olmasayd, nasl deer yasasnca belirlenen bir fiyat olurdu?
Fakat emek gc, retim aralar gibi bir metaysa, "sosyalist devlet"
nasl olup da deer yasasn tm metalarn fiyatlarn ve buradan da
yatrmlar ve iktisadi byme unsurlarn belirlemekten alkoyuyor?
Hayr diyor Mal: sosyalist devlet bu yasann ileyiini
"durdurabilir".

8 1 A.I. Malych, "Fragcn der konomischen Theorie in Friedrich Engels' Anti-Diihring",

Marx-Engels ]ahrbuch 2, Berlin, DAC, 1 979, s. 103- 104 iinde.

76
 Tm bu akl yrtmenin herhangi bir anlam varsa, o da brok
rasi "kuram"ndaki bozukluun brokrasinin fiili iktisadi ynetimin
deki bozuklukla boy lebilir olduunu gstermesidir. Buradaki
zirve noktasna devletin yalnzca sosyalizmde deil, tam tekmil ko
mnizmde -snfl toplumun tam yokoluu- de hayatta kal mevhu
m1Jyla eriilir. Bu garip devlet hangi amaca hizmet eder? "Devletin
snmlenmesi ncelikle ve hereyden nce kapitalizmin kalntlar
nn insarllarn zihinlerinden sklp atlmasndaki baarya bal
olacaktr."82 Bir baka deyile, yalnzca ideolojik disiplini (monoli
tizm) yrrlkte tutmak iin, bir tahakkm aygtna, "silahl insan
birlikleri"ne ihtiya vardr. Polis kendini zihinlere polislik etmekle s
nrlar, zira yapacak baka eyi yoktur. Fakat bu hayati ilevi icra et
mek zere hfila hayatta kalmaldr.
Burada aka brokrasinin maddi varoluunu yanstan bir ken
dini hakl karma ideolojisiyle kar karya deil miyiz? Her ne
pahasna hayatta kalmas gereken ey, daha nce toplum tarafn
da.n zel bir aygta ihtiya duyulmakszn yerine getirilen ilev:-.
leri -toplumun yarn da ayn ekilde icra edebilecei, ama buna ''yet
kili klnmad" ilevler- stlenen bir aygttr.
Meta-para ilikilerinin bu fetilemesi ayn zamanda brokrasi
nin en zeki kuramclarnn tahlillerini de sakatlar. Sz gelii, SSCB
Bilimler Akademisi'ne bal bir eski Enstit mdr, daha sonra da
Babakan yardmcs ve Gorbaov'un ba danmanlarndan biri olan
,
Leonid Abalkin yle yazyordu: "Tecrbe gsteriyor ki retim iliki
lerinin sosyalist nitelii kendi bana toplumu negatif grnglere
kar sigortalayamyor."83 Ardndan SBKP'nin 27. Kongresi'nde "cari
olarak hkm sren retim ilikileri biimleri ekonominin yaygn
kalknmas balamnda ina edilmilerdi ve artk youn kalknma
gereklerine uymuyorlar" diyen Gorbaov'un szlerini aktaryordu.
Abalkin bu balamda cari mali zerklik ve iktisadi uyarclar sistemi

82 Grwdlage der marxistischen Plilosophie (bir Sovyet eserinin Almanca tercmesi),

Berli. DAC, 1 959, s. 584.
83L. Abalkin, "Essor de l'economie politiquc du socialismc", Reve Internationale, no.
1 2 , 1986.

77
 nin, fiyat, finans ve kredi mekanizmalarnn "bilimsel ve teknolojik
ilerlemenin nda, hzl bir tempoyu garantileyecek uygun koul
lar salamadn" vurguluyor. "Rutin ve sk sk da demode mallar
reten iletmeler yenilik yapan iletmelerden daha iyi bir
durumdalar."84
Bununla beraber, eer iletmelerin mali zerklii -cari reformla
rn glendirmeye niyetlendikleri- onlar retimin ap ve kapsam
zerinde ksmen karar sahibi klabiliyorsa, bu zellikle onlarn re
tim aralar zerinde ksmi bir denetimleri olduunu, dolaysyla
bunlarn tamamen toplumsallamadn gsterir. iletmeler iinde
ve bir btn olarak toplum dzeyinde kararlar alan ve uygulayann
zgrce birlemi reticiler deil de, brokrasi (devlet) olmas, olsa
olsa SSCB'de hkm sren retim ilikilerinin henz sosyalist nite
likte olmadklarn teyit etmeye yarar.
Anti-brokratik siyasi devrimin tarihsel rol ve nesnel gereklili
ini ancak, eanl olarak SSCB'de brokrasinin nesnel rol ile sos
yalist demokrasinin nesnel ilevini anlarsak kavrayabiliriz . . Bu "ide
alist ltler" uygulamak deildir. Sz konusu olan, Sovyet toplumu
nun ikin elikilerinden treyen sosyo-ekonomik zorunluk/ardr.
Ne zaman ki devlet tm geni lekli retim aralarn denetimi
altna alr, toplumsal art rn temellk eder ve onu merkezi bir ko
numdan kalkarak tahsis eder, o zaman bu srecin eitli aamalar
nn ynetimi sorunu, kaynaklarn temel blm arasndaki kilit
dalm da dahil, toplumun dinamii iin belirleyici hale gelir. Geni
retici ve tketici ynlarnn aka bilinen ve demokratik olarak
ifade edilmi ihtiya ve tercihleriyle fiili bir eklemleme mevcut de
ilse, sosyal despotizm (yani tahakkm) ve iktisadi ileyi bozuklu
u kanlmazdr. Bu nedenle, Sovyetler Birlii'ndeki merkezi tahsis
ekonomisinin keyfi despotik nitelii hibir kolektif mlkiyet "z" ya
da iktisadi planlama "z" yanstmaz. Brokrasi bu keyfilii dzelt
mek iin reformlar uygulayabilir. Ek piyasa ekonomisi dozlarna
bavurabilir. Ama brokratik merkeziyetilik despotik ve israfkar
kalmaya mahkumdur.

84A.g.e.

78
 Brokratik keyfilie kar sadece bir tek kapitalist olmayan alter
natif vardr: ii kitlelerinin bizzat kaynaklan merkezi olarak t.ahsis
ettikleri ve ncelikleri demokratik olarak belirledikleri bir ynetim ve
planlama sistemi. Bu trden bir sistem kitlelerin reticiler, tketiciler
ve yurttalar olarak kendi ihtiyalarn dile getirebilmelerini -bir ba
ka deyile, yaama ve alma koullarn denetimleri altna almalar
n ve kendilerini hem brokrasinin hem de piyasann despotizmin
den (kesenin tiranl) kurtarmalarn- gerektirir.
Bununla beraber, bylesi bir zgrleme ancak kademeli olabilir.
Tm gei dnemi sresince, hem bilinli, demokratik planlama hem
de piyasa mekanizmalarnn kullanm yan yana giderler. Troki bu
konuda pheye yer brakmayacak ekilde ifade etmitir kendini:

ister devlet ve zel, ister kolektif ve bireysel olsun, ekonomideki saysz

canl para yalnzca plan komisyonunun istatistiksel belirlemeleri arac
lyla deil, arz ve talebin dorudan tazyikiyle de ihtiyalarn ve greli
glerini ortaya koymaldrlar. Plan piyasa araclyla denetlenir ve
nemli bir dereceye kadar realize edilir. .. Departmanlar tarafndan reti
len projeler iktisadi etkinliklerini ticari tedavl araclyla
gstermelidirler. 85

Brokrasinin sorumsuzluu ve beceriksizlii uygulamada ancak

byle alabilir. retim ile ihtiyalar arasndaki dengenin tatminkar
bir zm demokratik merkezilemeyi -yani bizzat iiler tarafn
dan planlanm ve ifa edilmi olan ekonominin z merkezli idaresi
ngerektirir. Bu da ancak meta retiminin dzenleyici rol olmazsa
ve uzun vadede kademeli olarak snmlenirse mmkndr.

85"The Soviet Economy in Danger", Tle Wrirings of Leon Trorsky 1 932, New York.
973, s. 274.
79
2
rgt ve iktidarn Gasp

1. li Brokrasisinin Doguu

i snf iinde brokrasi sorunu, tam zamanl alanlarn ve kk

burjuva aydnlarn srekli bir aygtn orta ve st kademe grevleriyle
itigal etmesi olgusundan doar. ii snf rgtleri kk gruplarla
snrl olduu srece, aygt ve tam zamanl alanlar yoktur, dolay
syla sz konusu grng kendini gstermez. Olsa olsa, reym ha
lindeki hareketin kuruluuna yardma gelen kk burjuva aydnlar
la bir iliki sorunu vardr.
Bununla beraber, kitlesel siyasi ve sendikal rgtlerin gelimesi
bir tam zamanl alanlar ve memurlar aygt olmakszn dnle
mez. En temel dzeyde tmyle gnll bir almayla bir milyon
yenin aidatlarn toplamak. merkeziletirmek ve idare etmek im
kanszdr. Parvus yzyl dnmnden nce bu eilimi parlak bir e
kilde izah etmiti:

Akas btn lkeye yaylm yaklak iki milyon yeli bir siyasi parti
nin sadece Reichstag'da neredeyse elli kadar milletvekili vardr, dzine
lerce gazeteye sahiptir ve her yl binlerce toplant dzenler -byle bir
parti ok daha fazla ajitasyon kuvvetine, rgtlenme ve propaganda iin
ok daha fazla sayda ve karmak mekanizmaya ihtiya gsterir. Byle
sine bir hareketi basite, en iyi durumda bile partinin emrine bo za
manlarndan fazlasn veremeyecek olan bireysel ajitatrlerin fedakarca
kendilerini adamalaryla oluturmaya almak budalaca bir sutur.
Bylece saylar birka yze varan bir siyasi orta tabaka ajitatrleri bir
gereklik halini alr ve parti onlar olmadan hibir ekilde imdi boyutun-
da kalamaz. 1

81
Bir aygtn gelimesi ii rgtlerine snfl toplumun kilit karakteris
tiklerinden birini aktarr: toplumsal iblm. Kapitalizmde bu, cari
retimde alma iini ii snfna verirken, kltrn retimi ve
zmlenmesi -ve de birikim grevleri- hemen hemen tmyle dier
toplumsal snf ve tabakalarn tekelindedir. Emeinin nitelii
-fiziksel ve evkse! bakmdan usandrc ve hereyden nce zaman
yiyici- proletaryann ounluunun en ileri biimiyle bilimsel bilgiyi
edinmesine ve zmlemesine ya da hatta retim alannn ve hakl
olarak cari maddi tketim diye adlandrlan alann dnda srekli
bir siyasi ve sosyal faaliyete katlmasna izin vermez. Sermayenin
hkmranl altnda proletaryann stats bylece normal olarak
bir kltrel azgelimiliktir. Geleneksel olarak, bu toplumsal ibl
m kol ve kafa (zihin) emei arasnda bir ayrma eklinde
kavramlatrlmtr.
Modern proletaryann kltrel azgelimiliinin yolat aklar
kapatmak iin uzmanlam bilgisi gerekli olan bir profesyonel me
mur aygtnn yaratlmasyla birlikte ii snf rgtlerinin kendileri
nin de farkl ilevler icra eden tabakalar arasnda blnmesi riski do
ar. Uzmanlama bilgi tekelinin artmasyla, malumatn merkezile
mesiyle sonulanabilir. Bilgi iktidardr ve bilgi tekeli halk zerindeki
iktidara yolaar. Bylece, brokratlama eilimi, eer denetim altna
alnmazsa, yeni patronlar ile ynetilen ynlar arasnda gerek bir
blnme anlamna gelebilir.
Parvus bu tehlikeyi farketmiti, fakat maddi temelini gremedi
inden, onu bir rutinizm meselesine indirgemiti:

Bu proleter bir memur snfdr, bir ksm zellikle milletvekili aylklary

la bu ekilde anlrlar, ama dnyadaki dier memur snflarna gre ok
zayf zdllendirilen ve insani bakmdan mmkn olann snrlarna va
ran ve gerekte onu kat kat aan ok eitli ve ok biimli trdeki ilerle
ar ykl bir memur snfdr. . .
Fakat tam d a b u siyasi orta tabaka ok baml olduundan dolay, en
kusursuz biimde genel siyasi durumu yanstr. Yukardan veya aa-

Parvus, Die Gewerkschaften und die Sozia/demokratie, Dresden, 1 896, s.

65-66.
82
 dan kendine bir tazyik uygulandnda hemen tepki verir. Fakat bunla
2
rn ikisi de meydana gelmediinde, ksa srede bir rutin oluur.

Burada Parvus'un gzden kard temel eilim proleter memurlar

tabakasnn -yani oluum halindeki brokratlar- zerkleme eilimi
dir. Oysa bunlar potansiyel tehlikedirler; hibir kanlmazlklar
yoktur. Gl kar eilimler ileyebilir ve de ilerler.
ii snfnn kolektif rgtleri ayn zamanda bireylerin kendileri
ni ksmi zgrletirmelerinin aracdrlar.3 Ta bandan itibaren, ii
ler bu rgtleri yalnzca kendilerini burjuva toplumunun acmasz
basksna kar korumak ve yaama ve alma koullarn iyiletir
mek iin deil, ayn zamanda kendilerini eitmek ve genel kltr d
zeylerini ykseltmek iin kurmulardr. Bu belli bir insani paye ka
zanma mcadelesi gen emek hareketinin tm tarafsz gzlemcilerin
dikkatini eken bir zelliiydi. 4 Kk z savunma gruplarnn kitle
rgtlerine dnmesiyle hi de yokolmad. Tam tersine.
Binlerce, sonra da on hatta yz binlerce kiiyi barndran ii s
nf kltr rgtleri kitle sendikalar ve partileriyle yan yana geliir
lerken, gazeteler, brorler ve -daha snrl bir biimde- kitaplar da

2Age., s. 66.
3ldeolojik nyarglar sebebiyle, bu durum kolektif rgt bireysel zgr:e
meye kartm gibi gsterme eilimindeki liberal ve muhafazakarlar tarafn
dan pek az anlalmtr (Stalinistler de benzer bir konumu savunurlar) .
"Kitle"nin birey olarak kendilerini savunan ve haklar iin aba gsteren bi
reylerden mteekkil olduunu kavrayamyorlar. Ynetici snf yeleriyle tek
fark, burjuva toplumunca kurumlatrlan iktisadi zayflklar yznden
bunlarn safkan bireysel gayretlerle deil, ancak kolektif rgtlenme ve ey
lemle asgari bir kar iktidar ve itibar kazanabilmeleridir. Emelleri, kiilikle
rinin zgr ya da daha zgrce gelimesidir. Fakat onlara kendileri iin yk
sek sesle talep ettikleri kendini gsterme hakkn inkar etme eilimindeki li
beraller ve yeni-muhafazakar burjuvazi burada sadece "yzsz bir kalaba
lk" grr. Oysa buradaki bileenlerden birini "yzsz" klan gzlemcinin
kendisidir.
4Bkz. Marx'n "Uluslararas ii Dernei Al Hitab"ndaki nl saptamala
r, Marx, The First International and After, Harmondsworth, t 974 iinde.

83
gittike daha ok sayda ii tarafndan okunuyordu. Hem burjuvazi
den snfsal bamszln bir taycs hem de bireysel kltrel z
grlemenin bir arac olarak tm bir kar kltr ekillendi.5 Henri
ette Roland-Holst siyasi kitle grevi zerine burornde z
rgtlenmenin bu yann harika biimde zetlemiti:

Proletarya rgt yalnzca ayn ilgi ve emellere sahip ayn konumdaki

insanlar biraraya getirir. Bunlar birbirlerine ihtiyalar olduunun bilin
cinde olarak gnlllk temelinde rgtte toplanrlar. rgtn gc fe
dakarlk ve evk ruhunda, ynlarn sevgisinde yatar; kendilerini zeri
ne dayayabilecekleri baka eyleri yoktur. Tam da bu nedenle, sarsl
mazdrlar. Biimleri yklabilir, ama ortak kader, ama birlii bilinci kit
lelerden uzaklatrlamaz...
Modern proletaryann tm gc ve kendine gveni rgt zerinde te
mellenir. rgt proletaryaya silahlarn feodal soylulua, parann burju
vaziye verdii eyi verir, direnme kapasitesini, gururu ve an. rgtsz
bir ii yeryzndeki en zayf yaratktr: her tehdit karsnda titrer: ba
mllk duygusu ou zaman moral temelini ykar, onu korkak ve kle
ci! klar.
rgt proletaryay yalnzca snf mcadelesi iin deil, sosyal hayatn
btn iin de eitir. rgt iinde kendini nasl ynetecegini renir. 6

Marx'n cretin "moral-tarihsel" bileeni kavramn genileten Rosa

Luxemburg hayat standartnn "kltrel-sosyal minimumu" forml
n ortaya atmtr:

Sendikalarn balca ilevi, ilk kez iilerin ihtiyalar ve moral gelime-

SBirinci Dnya Sava'ndan hemen nce Fransz sosyalistleri tarafndan ya

ynlanan Sosyalizm Ansiklopedisi bununla ilgili etkileyici rakamlar vermek
tedir. B irok Avrupa kentinde, on ya da yz binlerce insan ii tiyatrosu ve
mzik gruplarna, spor ve jimnastik klplerine, vb. devam ediyordu. K
ba'da puro iileri sendikas patronlar eitici ve siyasi deeri olan kitaplar
semek ve alma saatlerinde yksek sesle okumak zere adam tutmaya
zorlamt. Finlandiya'da, Birinci Dnya Sava'nn arifesinde, sol kanat sos
yal demokrat parti Parlamento'yu devlet hesabna Kapitalin birinci cildini
basmaya zorlamt.
6Henriette Roland-Holst, Algemeene Werkstaking en Socialdemocratie, Rot
terdam, 1 906, s. 1 1 2- 1 2. Vurgu tarafmzdan eklenmitir.
84
 [erinin genilemesi yoluyla, fiziksel geim minimumu yerine kltrel
sosyal geim minimumunu talep etmeleridir, yani cretlerin bir birleme
mcadelesi, bir direni hareketi dourmakszn altna demeyecei ii
lerin hayat standartnda belli bir kltrel-sosyal dzey ileri srmeleridir.
ite sosyal demokrasinin byk ekonomik nemi de burada yatar: geni
ii kitlelerinin entelektel ve siyasi uyan yoluyla onlarn kltrel d
zeylerini, bu yolla da iktisadi ihtiyalarn ykseltir. 7

Bu kltrel ilerlemeden daha da nemlisi snfn baz blmleri ve

onu oluturan bireylerin kendilerine gvenlerini kazanmalardr. Ba
arl snf mcadeleleri demoralize olmu, itaatkar ve ayaklar altna
alnm insanlar meydan okuyan, militan, zgvenli, kendilerini
aalamaya ve ezmeye alanlara kar durabilen insanlara evirir.
Bu dnm bizzat ii snf rgtleri iinde kendini gl biimde
hissettirir. yle ki, Reichstag'da Alman sosyal demokrasisi iindeki
szde otoriterlik konusunda sorgulandnda Bebel tm itenliiyle
,yle cevap vermiti:

[Sahip olduumuz] en byk avantaj otorite tanmamamzdr. Eer saf

larmzda belli bir otorite varsa, bu bireylerin . . . eylemleriyle, kapasitele
riyle, fedakarlklaryla, kendilerini davaya adamalaryla kizanm ol
duklar otoritedir. Saflarmzda bundan baka bir otorite yoktur; hibir
yapay ya da dayatlm otorite tanmayz. Kendi karlarn en tam ola
rak temsil edenleri ne kardklarna inanan parti yeleri doal olarak
onlara gerekli itimat mevkilerini verirler ve dolaysyla bu insanlar baz
otorite konumlarna gelirler. Fakat bu otorite konumlarnn nemi, her
parti kongremizde de grebileceiniz gibi, pek byk deildir. Eer ba
zlarnn houna gitmeyen eyler yaptysak, Liebknecht ve ben kongre
de, eer u terimi kullanmam doru olursa, en aadaki yoldamz ta
rafndan dahi sorgulanmay ve hcuma uramay -bu tr olaylar dier
hibir partide cereyan etmez- hogrrz . . . Herhangi bir yoldamza
kar nasl tiranca davranabiliriz ki? Bizim bu konuda ak seik pr0gra
matik ilkelerimiz var ve tm yelere uygulayacamz rgt normlar
[tz] aka ifade edilmitir. Herkim bu normlarla elien hareketler
de bulunursa ve stne vazife olmayan eyler yapmaya alrsa bana
dert alr. Tiranca eilimlerin, z ve isel nitelii tam bir demokratik

7Rosa Luxemburg, "Einfhrung in die Nationalkononie", Gesammelte Wer

ke, cilt 5, Berlin/DAC, 1 9 75, iinde s. 763.
85
 parti olan ve eer hedeflerine ulamak istiyorsa byle de olmak zorun
daki sosyal demokrat partide olduU denli enerjik biimde kovuturul
8
duU bir baka parti daha yoktur.

Ayn tartmann sonunda, Wilhelm Liebknecht ayn itenlikle, sos

yal demokrat partinin gcnn "liderlerinin her durumda geni y
gnlarla birlikte yrye gemesi gereken basit askerler olmasnda"
yattn ileri srmt.9
Bir baka deyile, profesyonel bir rgtn gelimesinden doan
reym halindeki brokratlama eilimleri, i demokrasiye sayg
gsterilmesi ve rgtn yapsnn sosyalist hedefe uygun olarak kal
masnn yan sra, yelerin kltr dzeyinin, zgveninin ve kendi
lerini ifade etme yeteneklerinin ykselmesiyle durdurulabilirdi.
nemli bir koul daha vardr: sosyalist liderlerin bilinli gayretleri
nin uygun rgtsel ve siyasi korunma nlemlerini baaryla uygula
yarak ve bunlar iin mcadele ederek domakta olan brokratla
mayla savamaya ynelmesi.
Bizzat Marx. ve Engels'den balayarak, daha bir siyasi eilim ola
/ak ilk kez ortaya ktklarndan beri, Marksistler ii snf rgtleri
nin, kapitalizmin devrilmesinden sonra bile, bir brokratlama sre
cine girebilecekleri tehlikesinden tamamen haberdardlar. Fransa 'da
i Savata, Marx. "komn devleti"nin burjuva devletinden temelde
farkl olmasn garanti eden nlemleri zetlemiti: zellikle tm i
lemlerin mmkn olan en geni lekte saydaml, tm"grevlilerin
sradan yelerce serbest, demokratik seimi, tm delegelerin annda
geri arlabilirlii ve bunlarn gelirlerinin ortalama nitelikteki bir i
ininkiyle snrlanmas. Ve yle eklemiti: "Komn, en byk iki
harcama kaynan yokederek -dzenli ordu ve devlet memurluu
burjuva devrimlerinin ucuz devlet parolasn bir gereklik haline

8August Bebel, Der sozialdemokratische "Zukunfsstaat", Verhandlungen des

Deutschen Reichstags am 3 1 . fanuar, 3., 4., 6. und 7. Februar 1893, Berlin,
1 893, s. 1 1 . Vurgular tarafmzca eklenmitir. Bu 1 27 sayfalk bror yzbin
den fazla nsha satmtr.
9A .g.e., s. 1 25. Vurgu tarafmzca eklenmitir.

86
getirmitir." 10
Marx'n bu kitapna yazd nszde Engels olduka ak bi
imde yle belirtiyordu:

Daha bandan itibaren Komn, ii snfnn bir kere iktidara geldikten

sonra eski devlet makinasyla idare etmeye devam edemeyeceini kabul
etmek zorunda kald; daha yeni fethettii stnl yine kaybetmemek
amacyla, ii snf bir yandan daha nce kendisine kar kullanlan
tm eski bask makinasn kaldrp atmak ve dier yandan da hepsini is
tisnasz, her an geri arlabilmeye tabi klarak, kendisini kendi millet
11
vekilleri ve grevlilerine kar korumak zorundayd.

Bu noktayla ilgili olarak Lenin u sonucu karyordu:

Sosyalist toplumda ii vekillerinden oluan "szde parlamento" kuku

suz 'alma dzerlemelerinin taslan karacak ve aygtn ynetimini
denetleyecektir", fakat bu aygt "brokratik" olmayacaktr. Siyasi iktidar
fetheden iiler eski brokratik aygt paralayacaklar, temellerini yka
caklar, kklerini koparacaklardr; onun yerine, brokratlara dnmele
rine kar hemen Marx ve Engels'in ayrntyla belirledikleri nlemlerin
alnaca ii ve ofis mstahdemlerinden oluan yeni bir aygt
12
geireceklerdir.

Ekim Dvrimi'nden sonra, Lenin brokratlamaya kar baarl bir

mcadele iin bugn dahi merkezi bir nemde olduu konusunda s
rar edeceimiz bir baka nlem daha eklemitir: ignnn radikal
biimde ksaltlmas. Lenin'in forml yleydi: herkesin her ikisine
de katlaca ve sovyetler de dahil, ii rgtlerinde hibir toplumsal
iblmnn ortaya kmayaca ekilde 6 saat i+4 saat idari faali
yetler. Bunun bugnk edeeri udur: 4 saat i+4 saat
(z) ynetim.
Yzyln balarnda, Kari Kautsky harika bir alma yaynlam
t: Hristiyanln Kkenleri. nsznde ii snf hareketi ve ii

l O"The C ivil War in France", The First /lltemational and After, s. 2 1 2.

1 1 The Civil War in France, Pekin, 1 966, s. 1 5 . Vurgular bizim.
1 2 The State and Revo/ution, Pekin, 1 965, s. 1 3 1 . Vurgular bizim.

87
devletinin Katolik Kilisesi'nin MS 4. yzylda Byk Konstantinus
dneminde ynetici dzenin bir frkasna dnmesinden sonra ge
irdiine benzer bir brokratlama srecine girme olasln ne s
ryordu. 13 Kukusuz, benzetmenin fazla abartlmamas gerektiini
anlyordu, ama bunun sosyalist hareketin yz yze olduu gerek
bir sorunu ortaya atmann imal bir yolu olduunu da gryordu.
Kautsky'nin kendi cevaplar da kukusuz ok ilgin olup, Marx'n
mnhasran kurumsal tedbirler zerindeki odaklamasnn tesine
geer ve daha sonralar Troki tarafndan ne srlen eylere iaret
eder. Kautsky, ii snfnn iktidara geldii tarihsel koullar Kilise'yi
zafere gtren koullara -retici gii\:lerin durgunluk ve gerilemenin
etkisi altnda olduu bir dnem- benziyorsa, aralarnda bir paralelli
in kurulabileceini ileri sryordu. Fakat gerekte, iileri iktidara
tayacak koullar bugn bunlarn tam tersiydi. Zira sosyalizm ib
lmnn snmlenmesinin ve ynlarn kltrel dzeyinde devrim
ci bir ykseliin temelini atan retici glerin muazzam bir gelimesi
anlamna geliyordu. Dolaysyla brokrasinin zaferi tarihsel olarak
tasavvur dyd.
Bununla birlikte, daha sonrakli deneyimlerin nda, iki itiraz
akla geliyor. Ya ii snf Rusya'da olduu gibi retici glerin kes
kin bir gerileme iine dt koullarda iktidar almak zorunda ka
lrsa? !' Ya e'i1iiii1- yayilamamasmm bir sonucu oiarak kltrel ba
kmdan geri bir lkede tecrit edilmi bir durumda kalrsa?15 Ve ya ik
tidarn fethini engelleyen veya son derece elverisiz znel koullarda
gereklemesine yolaan derin bir brokratlama sreci ii snfnn

1 3 Karl Kautsky, The Origins of Chrisdanity, Londra, 1 9 1 7. Her ne kadar bu,

bir Marksist tarafndan brokratlama sorununun ilk kez bu kadar ak bi
imde ortaya atlmas ise de, tarihsel karlatrma yntemi yalnzca Ka
utsky'nin kendi kuramsal emeinin eseri deildi. Engels, Marx'n Fransa 'da
Snf Mcadeleleri kitabna nsznde (Moskova, 1 960, s. 25-26) ii snf
hareketinin urad zulm onalt yzyl nceki bir baka ezilenlerin hareke
tiyle karlatrmt. Ynetici snflarn elinde uradklar feci tahakkme
ramen. Hristiyanlk tm toplumsal snflara eriinceye dek glenmi ve
onunda zafere ulamt.

88
kitle rgtlerini zaten etkisi altna almsa7 16
Lenin dikkatini uluslararas sosyal demokrasinin iindeki sa ka
nat eilimlerin siyasi oportnizmine yneltirken, 17 Troki daha
1 905-6'da bu trendin altnda yatan sosyal muhafazakarln zerin
de duruyordu.18 Rosa Luxemburg ok daha ak biimde bu muhafa
zakarl zellikle sendikalarn olmak zere, brokratlama grn
gsne balyordu:

Sendika nderlii gibi profesyonel faaliyetlerdeki uzmanlamann yan

sra bar dnemlerdeki siyasetten kopuk iktisadi mcadelelerle ba
lantl doal olarak snrl ufuk, olsa olsa sendika grevlileri arasnda
brokratlamaya ve belli bir dar grlle yolaar. . .
Tam tekmil dalkavukluk ve snrsz iyimserlik "her sendika hareketi
dostu"nun grevi olarak grlr . . .
Bu kuramsal eilimlerle yakndan balantl olarak liderlerle sra neferle
ri arasnda bir devrim meydana gelir. Saf bir idealizmle hareket eden y
re komiteleri araclyla cretsiz i arkadalarnn kolektif ynetimi ye
rine, karar verme inisyatifi ve gc sendika uzmanlarna, ye ynlar
zerindeki disiplinin pasif erdemine geer. Memur snfnn bu karanlk
yz ayn zamanda mutlak olarak parti bakmndan nemli tehlikeler
barndrr ve yerel parti sekreterliklerinin kurulmas gibi son bir bulula
birlikte, eer sosyal demokrat kltleleler dikkatli olmazlarsa, bu sekreter
likler yerel parti yaamnn inisyatif ve ynetiminin atanm tayclar

1 4Buharin Rus Devrimi'nin bu istisnai koullarndan yola karak Gei D

neminin iktisad ( The Politics and Economics of the Transition Period, Lond
ra, 1 979 adl lngilizce tercmenin ikinci blm) a dl kitabnda yanl biim
de genellemelere gitti. ada tarihte, ii snfnn iktidar zaptnn her za
man ve her yerde retici glerin keskin bir dne elik edecei diye b i r .

yasa yoktur.
s 91 7'den sonra Lenin Rus ii snfnn greli kltrel geriliinden ok en
die duyuyordu. Ancak, daha elverisiz koullarda Kba Devrimi bir nesil
iinde ynlarn kltrel dzeyini muazzam lde ykseltmeyi baarmt.
1 6Hepsi de gl biimde brokratlam partilerce ynlendirilen Yugoslav,
in ve Vietnam devrimlerinde byk lde durum buydu.
1 7Bkz. zellikle, One Step Forward, Two Steps Back ( 1 904) .
1 8Bkz. L.D. Trotsky, Results and Prospects, Londra. 962.

89
 olarak grlmek yerine, kolayca salt karar veren organlar olarak
kalabilirler. g

Bylece, Bebel'in kitle rgtlerinin brokratlamasna kar nle

minden biri -yani rgt ii demokrasi, yelerin tam bamszl ve
eletiri zgrl- ciddi biimde sakatlanyordu.
1 9 1 9 ylndaki talyan snf mcadelesinin daha ileri deneyiminin
temelinde, Troki'nin daha sonra Sovyet brokrasisine uygulayaca
"kast" terimini kullanan Gramsci sendika brokrasisini ayr bir top
lumsal tabaka olarak tanmlayarak daha da ileri gitti.

Sendika liderlerinin seimi hibir zaman zanaat ustal temelinde yapl

maz, daha ok hukuki, brokratik ve demagojik ustalk temelinde yap
lr. rgtler ne kadar geniler, snf mcadelesine ne kadar sk mdaha
lede bulunurlar ve faaliyetleri ne kadar kitleselleir ve geni lekli olur
sa, karargahlarn da o denli tam bir idare ve muhasebe merkezine in
dirgemeyi zorunlu grrler; teknik ve zanaat bilgisi gereksiz ve brok
ratik hale gelir, ticari yetenekler ne kar. Bylece, iilerinkiyle mutlak
biimde atan kendine zg bir grup psikolojisiyle birlikte gerek bir
sendika grevlisi ve gazetecisi kast doar. Sz konusu kast sonunda
alan kitleler karsnda, ynetici brokrasinin parlamenter devlet kar
sndaki konumuyla ayn konumu igal eder: hkm sren ve yneten
brokrasidir. 20

2. rgt Fetiizmi
Aygt ile yeler arasnda yeni bir iblmnn gelimesi hemen he
men kanlmaz olarak zihniyet dzeyinde (ideoloji) rgt fetiizmi
grngsn dourur. Genel olarak burjuva toplumunda hkm s
ren ar iblm gz nne alnrsa, halkn kck bir faaliyet
1 9"The Mass Strike, the Political Party and the Trade Unions", Mary-Alice
Waters ( der. ) Rosa Luxemburg Speaks, New York, 1 970, iinde s. 2 1 4- 1 6.
eviride dzeltmeler yaptk.
20Antonio Gramsci, "Trade Unions and the Dicatatorship", Ordine Nuovo, 25
Ekim 1 9 1 9. Quintin Hoare'un derledii Gramsci, Selections from Political
Writings 1 9 1 0- 1 920, Londra, 1 977, s. 1 05 - 1 06'da yeniden baslmtr.

90
alanna hapsedilmesi olgusu bu faaliyetin kendi bana bir ama ola
rak grlmesinde ifade bulma eilimindedir. Bu, kendilerini bir ay
gtla zdeletiren, her zaman onun iinde yaayan ve hayatlarn
bundan kazananlar iin zellikle dorudur: bir baka deyile, tam
zamanl grevliler, potansiyel brokratlar.
Bu sre kitle rgtleri iinde bir baka sosyal muhafazakarl
besler: ksmi kazanmlarn diyalektii. Proletaryann zincirinden
baka kaybedecei bireyinin olmadn kaydeden Komnist Mani
festddaki mehur cmle tam anlamyla ancak ondokuzuncu yzyl
ortasnn yoksul, rgtsz iileri iin dorudur. Bu tarihsel bakm
dan geerliliini korusa da, gnmzn rgtl proletaryasnn kon
jonktre] olarak kaybedecei bireyi vardr: uzun sreli mcadelesi
nin ynetici snftan kopard iktisadi, toplumsal ve siyasi kazanm
lar. Proletarya kendi deneyiminden burjuvazinin kastl eylemlerinin
sonucunda bu kazanmlarn kaybedebileceini renir. Her mcade
lenin getirecekleri ve gtrecekleri imdi kitle rgtleri ve bir btn
olarak ii snf iinde, hatta rgtl iilerden de fazla rgtsz i
iler arasnda dikkatlice dengelenir. Zira, yeni bir ey elde etmek bir
yana, bu mcadelenin daha nce kazanlm olann kaybedilmesiyle
sonulanmas da her zaman mmkndr.
Ksmi kazanmlarn diyalektiinin basite, doru bir akl yrt
meyle zme kavuturulabilecek bir mantk elikisini deil, gerek
sorunlar yanstt vurgulanmaldr. Sz konusu olan hi de "nder
liin ihaneti" sorunu -ki bu bizi dorudan doruya tarihin komplo
larla kuramlatrlmasna gtrr- deildir.
Yine de, burada daha ncf Birinci Dnya Sava ncesinde sosyal
demokrat hareket iinde ve hatta Stalin dnemi ncesinde Sovyetler
Birlii'nde de rastlanan broKratik muhafazakarln temel kklerini
grmemiz mmkndr. "Muhafazakarlk" terimini kullanmamzn
-ve onu proletaryann ve dolaysyla da sosyalizmin karlarna za
rarl grmemizin- nedeni bu anlayn a priori olarak, ister ulusal is
ter uluslararas dzeyde, her devrimci ileriye srayn ii snfnn
kazanmlarn tehlikeye atacan varsayarak, daha ileri mcadeleler
yrtmeyi reddetmesidir.
Genellemi bir meta retimi ve ar iblm toplumunun zel-
91
lii olan fetileme grngsyle balantl ksmi kazanmlarn diya
lektii, iinde bulunduumuz kapitalizmin tarihsel gerilemesi ve
sosyalist bir topluma gei evresinde ii snf hareketinin gelime
sine ikindir. Bununla birlikte, ileyii Bebel'in brokratlamaya
kar nlemlerinin ikincisini sakatlama eilimindedir: kitle rgtleri
nin sosyalist emele ball. rgt fetiizminin gerek anlam parti
ya da sendikann gitgide kendi bana bir ama haline gelmesi, ii
snfnn zgrlemesinin, kendisi de artan lde aygtla tanmla
nan "rgt"n savunulmas ve pekitirilmesiyle zdeletirilmesidir.
Bernstein'n yzyl dnmndeki Revizyonizm tartmas srasnda
ortaya att nl "hareket hereydir, amasa hibir ey" forml bu
anlayn en ak seik nermesi olarak kalmtr. 21
Bu srecin ideolojik ifadesi ok boyutlu bir grng, bir hilebaz
lktan da daha ok, iilerin bilinli olarak aldatlmas veya hsrana
uratlmas uygulamasdr. Gerekten, "yanl bilincin" ortaya kma
s gl bir hsrana urama gesini ierir. Brokratlam kitle r
gtleri liderlerinin en azndan birinci nesli, aygtn savunulmasn bu
yce amalar iin mcadeleyle zdeletirdikleri srada, sosyalizm
iin altklarna ya da devrimi savunduklarna gerekten inanyor
lard. Bilinli desise ve aldatma daha sonra trmana geti -ve hat
ta bu srada dahi hayal krklyla iieydi.
SPD lideri Gustav Noske 1 9 4'de Alman igal ordusunun geliin
den bir sre sonra Brksel'i ziyaretinde bu rgt fetiizminin en ak
tazahrlerinden birini gstermiti. Belika Sosyalist Partisi lideri An
seele'ye "Alman igaline niye bu kadar karsnz?" diye sormutu.
"Bizim Almanya'daki rgtmz Belika'dakinden daha gl. Ge
nel oy hakkndan yararlanyor. Eer Belika Almanya'ya katlrsa,
rgt daha da glenir. Genel oy hakk tannr. iiler daha da gl
olur."22 Bylece ilhakn tm siyasi, iktisadi, toplumsal, kltrel ve
ulusal yanlar bilinmezden geliniyor ve kilit "rgt" sorununa tabi k
lnyordu. Ulusal kendi kaderini tayin, ya da belki de oy hakk gibi
_
2 1 Bkz. E. Bernstein, Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufga
ben der Sozia!demokratie, Berfin, 1 899. Ksaltlm ngilizce evirisi: Evoluti
onary Socia/ism, New York, 1 96 1 .

92
temel demokratik haklarndan yoksun braklm bir ii snfnn es
kisine gre daha gl deil, daha zayf olaca olgusu kavranam
yordu; Noske'nin bu canavarca beyanatnn onu Alman emperyaliz
minin bir szcs yapt anlalamyordu. Hayr: o gerekten "rg
tn glenmesinin" sosyalist hikmetin abecesi olduuna inanyordu.
Bundan daha da ktleri gelecekti. Hitler hkmet bakan ol
duktan sonra, sendika liderleri Naziler'e iren ideolojik ve siyasi ta
vizler vermek yoluyla bilinli bir ekilde "rgt" kurtarmaya alt
lar. Hatta "ulusal yeniden uyan" selamladklarn ve ona katlmay
arzuladklarn ilan ederek, iilerin mcadele gnn, hepsi de Nazi
sloganlar etrafnda "birleen" iverenler, iiler ve Nazi kasaplaryla
birlikte ortaklaa olarak "Alman emeinin kutlanmasna" dntren
Nazi nderliindeki Mays 933 gsterisine katldlar.23 Bu teslimi
yet karlnda, Naziler hemen ertesi gn sendikalar dattlar, b
rolarn igal ettiler ve varlklarna el koydular. iiler sosyal demok
rat (ve Stalinist) brokratlarca yle ynsz braklm ve demoralize
edilmiti ki, yarm yzyl aan bu zahmetli abann yklmasna kar
hibir ciddi direni gsterilemedi. rgt fetiizmi rgtn tuzla
buz edilmesine yolamt.
Stalin 1 92 ?'deki mehur konumasnda "kadrolar hereye karar
verir" derken, brokrasinin varoluu ve z bilincinin anahtarn veri
yordu. Bir ynetici brokrasi plan ve piyasa mekanizmalarn her e
it bileimiyle (genellemi piyasa ekonomisi, yani kapitalizmle ol
masa da) pekala birarada varolabilir. Fakat kadrolarn -yani aygtn
hkmranl temelde sorgulanyor ve alaa ediliyorsa kendini
muhafaza edemez.

22Aktaran Gilles/Qoms/Delandsheere, Cinquante mois d'occupation a/leman

de, cilt 3, Brksel, 1 9 1 9, s. 395-96.
23!3kz. Erich Mathias, Das Ende der Parteien 1 933, Dsseldorf, 1 979, s. 1 77-
80; Wolfgang Abendroth, Die deucschen Gewerkschaften, Heidelberg, 1 954,
s. 34. Hatta, patetik "yasallk" ve "her ne pahasna rgt muhafaza etme"
fikrinin mahkumu sosyal demokrat liderler son kez katlmalarna izin verilen
t 7 Haziran t 933'deki Reichstag oturumunda Hitler'in d politikas lehinde
oy verdiler.
93
 rgt fetiizmi yalnzca amacn aralarla zdelemesini deil,
amacn aralara tabi klnmasn da gerektirir. Bu durum, SSCB d
ndaki devrim mcadelesinin, Sovyet ii snfnn haklarnn ve ik
tidarnn glenmesinin SBKP'nin brokratik aygtnn ve Sovyet
devletinin savunulmasna tabi klnd Stalinist Komnist harekette
yeterince belirgindir. Ancak, benzer bir mantk, zaman zaman ol
duka ar biimlerde olmak zere, her trl ii snf kitle rgtn
de de ileyebilir. Sz gelimi u rnei ele alalm.
Sendikalar yelerinin daha yksek cret ve dier dorudan mad
di karlar iin mcadelelerini daha etkili klmak zere bir potansiyel
grev fonu olarak para biriktirirler. Bu gayet doal ve merudur. Sen
dika aygt daha sonra bu paray mtevaz bir faiz kazanmas iin ta
sarruf kurulularna yatrr ve bu yar likit bir ekilde kald ind
dete bu ilemde yine hibir yanl yoktur. Uzun bir grevi finanse et
mek iin elde daha ok para olacaktr. Bununla birlikte, eer yatrm
bu yar likit olma durumunu yitirirse, herhangi bir greve gitme -ya
da en azndan herhangi bir zamanda greve gitme- karar artk yal
nzca yelerin ounluunun irade ve nesnel ihtiyalarna ya da i
verenlerle g dengesinin nesnel bir tahliline bal olmayacaktr.
Grev fonunun yatrma balanmas iilerin temel karlaryla ya da
sendikalarn bataki ama ve ilevleriyle hi alakas olmayan bir
tarzda sonucu etkileyecektir.
Bugn, ksmi kazanmlarn uygulad tm basklar bir yana, s
nf bilincine sahip iiler sendikalarnn bu tr bir sapmasna en
azndan dnemsel olarak kar durma eilimindedirler. Bu nedenle
olumakta olan brokrasi kademeli olarak, snfn zgrlemesi iin
yaratlan kitle rgtleri iindeki ii iktidar ve ii demokrasisini
safd brakmaya ynelir. Bunlar, hedefi gitgide daha ok geri pla
na atan rgtlere dntrmek ancak bu yolla mmkndr. Fakat
ayn zamanda, karar verme iktidarnn gaspedilmesi dou halindeki
brokrasiyi tam semirmi bir brokrasiye dntrr. Sonuta yeni
bir toplumsal tabaka ekillenir: ii snf brokrasisi.
Brokratlama eiliminin nasl durdurulaca konusunda Ka
utsky'nin, Bebel'in, Luxemburg'un, Troki'nin ya da Gramsci'nin ar
gmanlarn birletirmek gerekmektedir, her ne kadar onlarn dne-
94
minden bu yana yaananlar bunun pek de kolay olmadn gster
mi olsa da. Daha 1 906'da Rosa Luxemburg Alman sendika hareke
tinde bu srecin olutuunu grebilmiti:

Hareketin tm ilmeklerinin sendika memurlarnn (ounlukla oraya

kent dndan gnderilen) elinde younlamas sendika konularndaki
karar yetkisini profesyonel uzmanlara aktarr. ye kitlesi, balca grevi
"disiplin", "pasif itaat", vb. olan, karar yetisinden yoksun bir yn dze
yine indirilir. .. Sendikalarn iinde ynetici organn aa dzeydeki kit
lelerle arasndaki mesafe ok daha alr.
Bu anlayn bir sonucu da, sendika pratiinin ngr ve olaslklarnn
her kuramsal eletirisinin tabu olduu ve kitlelerin dindarca sendika
sevgisine tehlike oluturduu argmandr. Bu bak asndan, alan
kitlelerin sendikal mcadeleye ancak kr, ocuka bir inanla kazandr
labilecei ve rgtte tutulaca anlay, ... kitlelerin eletiri ve karar al
ma konusunda yeteneksiz olduklar tepetakla kuram gelimitir. "Hal
kn inanc muhafaza edilmeli", ite sendikacln nesnel yetersizliine
ynelik her eletiriyi hareketin hayatna kasdetme giriimi olarak dam
galayan ou sendika grevlisinin zerine dayand temel ilke budur. 24

Burada gl biimde sendika brokrasisi ile Sovyet brokrasisinin

rasyonelletirmeleri arasndaki paralellii gryoruz: Rosa Luxem
burg'un formlletirmelerinin ou tek kelime bile deitirilmeden
her ikisine de uygulanabilir.
Bununla birlikte, iktidarn gaspedilmesi iilerin bir ksmnn di
reniine yolaar ve bu nedenle de baskdan, misillemeden, tehditten
ya da fiili ihratan, ii hareketinde ayrmalardan ve derin blnme
lerden ayrlamaz. ok keskin kriz zamanlarnda, bu burjuva yetkili
lerine ihbara, iten uzaklatrmalara, polis basksna kol kanat ger-

24"Massenstreik, Partei und Gewerkschaften", birinci bask, Gesammelte

Werke, cilt 2, Berlin/DAC, 1 972, iinde s. 1 65. lngilizce tercme Dick Ho
ward'n derledii Selected Political Writings, New York, 1 97 1 , s. 264 ve Rosa
Luxemburg Speaks, s. 2 1 6'dan deitirilerek aktarlmtr. Metin u gl
paragrafla devam eder: "Etkisini kitlelerin kendi snf mcadelelerinin tm
faktrleri ve aamalarna eletirel yaklam zerine ... dayandran sosyal de
mokrasiden farkl olarak, sendikalarn etkisi ve gc kitlelerin eletiri ve ka
rar alma konusundaki yeteneksizlii kuramna dayaldr."
95
meye ya da hatta yoldalarn katledilmesine bile varabilir.25 Alman
sosyal demokrasisinin sicili bu bakmdan trajiktir, her ne kadar Sta
linizmin tarihi karsnda hafif kalsa da.
yleyse ayrcalkl brokrasiler tarafndan iktidarn gaspedilmesi
ii snf tarafndan kurulan kitle rgtleri ve devletlerde niin bu
denli uzun sre dayankl kalmtr? Niin en azndan dnyann en
byk lkelerinde bugn hala hakim durumdadr? Bunun sebebi
nesnel gelimeler ile "znel faktr''n diyalektik etkileiminde aran
maldr. Brokratik aygtlar ii snf kurumlar zerindeki hakimi
yetlerini glendirmek iin ii eylemliliindeki geici bir gerileme
den yararlanrlarken, ii snf iinde daha ileri bir ynelimsizlik,
dzensizlik, phecilik ve moralsizlie yolaarak ii hareketinin ye
nilgiye uramasna yardm ederler. Yeni umutlarn, yeni bir kendine
gvenin domas, daha yksek eylemlilik biimlerine ilham verecek
yeni perspektifler ii snfnn kk bir aznl dndaki herkes
iin daha da gleir.26 Ve bu da brokratlama srecinin kendisini
daha da glendirir.27
iiler aptal deildir. Ne olup bittiini anlarlar. Yarattklar ve b-

25 4 Austos t 9 1 4'deri hemen sonra SPD liderlii tarafndan birok ihbar

yapld. Tik:.in hatralarnda Noske Rosa Lwcemburg ve Kari Liebknecht'in
katledilmelerini mazur gstermeye alr.
26Bu elikinin ziic, hatta trajik bir yan da Avrupa'da son krk yl zarfn
da onbinlerce eletirel ii kadrolarnn, aktif grev nderinin, vb.'nin siyasi
veya sendikal faaliyetlerden geni apta el etek ekmelerinde grlebilir. B
rokratlarn su ortaklyla iten atldklar veya sendikalardan uzaklatrl
dklar ya da hatta her iki durumun ayn anda gereklemesi srasnda dahi
bunlar bir sre daha inatla mcadeleye devam ederler. Ama bu mcadeleyi
uzun vadede etkili klacak glii bir nc rgtnn varolmamas durumun
da, byk ounluk sonunda bir gn olur ayrlr, ve gerek bir sosyalist kitle
nc rgtnn yeniden ina edilmesi de o derece daha zorlar.
27Bu nedenle Gei Program'nda Troki byk yenilgiler tatm bir militan
lar kuann kendilerini tekrardan kolayca sosyalist harekete sokamayaca
n ve bu grevin normal olarak yeni, daha gen bir kuak tarafndan dev
ralnacan ileri srer.
96
yk gayret ve fedakarlkla savunduklar rgtlerin gndelik hayat
larnn kritik meselelerinde kendilerine kar dndn grrler.
Kendilerini kandrlm hissederler. Zihinlerinde u soru belirir:
"Tm bunlar uramaya deer mi?" Cevaplar kestirme bir "hayr" de
ildir. Kendilerini ksmen bu rgtlerle zdeletirmeye devam eder
ler, zellikle snf dmannn saldrsna maruz kaldk.larnda.28 Za
man zaman baz iiler bu kurumlardaki karar alma gcn yeniden
ele geirmeye ynelik bir tazyik uygularlar.29 Fakat temel tavrlar
pheci olarak kalr. Baz olumsuz sonular karmadan, ardarda iki,
ya da drt kez aldatlamazsnz. Bir beinci kez aldatlmak
istemezsiniz.
Kitle rgtleri iindeki iilerin greli pasiflikleri -byk lde
brokrasinin uygulama ve politikalar sonucunda- bu aygta kendini
_
hakl karmak iin ek bir unsur salar. "Gryorsunuz ite", derler
"iiler pasifler. Geriler. Eer onlarn yerine i grmezsek, sendika
veya parti veya 'sosyalist devlet' ker."30 zellik.le bir kitle grevi ya
da devrim ncesi patlama durumunda iiler aktif, hatta hiperaktif
hale geldike buradaki sofizm de hemen grlebilir hale gelir. o za
man, brokratlar bu eylemlerin serpilmesine yol vermek yle dur
sun, frene basmak iin ellerinden geleni yaparlar. Tm ihtiam iin
de temel muhafazaka: ve kar devrimci niteliklerini aa vurarak
ii snfn blerler, mcadeleyi durdurmak hatta bastrmak iin s
nf dmanyla ibirlii yaparlar. Ama yine de brokratik gaspn ve
ii pasifliinin tm diyalektii ancak byle bir deneyimden geilme
siyle, son tahlilde iktisadi ve siyasi yaplarn krizinde kkleen yeni
bir toplumsal gerilimler ve snf mcadeleleri evrimiyle alabilir.

28Bu durum yalnzca otuzlarda faizmin ykseldii srada deil, 1 9 70 ve

t 980'lerde de meydana gelmitir. rnein lsveli sosyal demokrat nder O laf
Palme'nin ldrlmesinden sonraki etkileyici lekteki kitlesel matem ve da
yanma srasnda.
29Bu soruna Blm S'de yeniden dneceiz.
30Bu argmann Bauer-Hilferding versiyonunu daha ileride ele alacaz.

97
 3. Brokratik Aync.alldar
Tarihin materyalist yorumuna bal herkes iin yeni bir toplumsal
tabakann -ii kitle rgtleri brokrasileri- OJtaya knn onun
zgl maddi karlarndan ayr tutulamayaca aikardr. Brokratik
liderlerin zihniyeti varolan toplumsal dzene ynelik artan bir mu
hafazakarlk ierir. Fakat ayn zamanda, statlerinin zerine dayan
d tm avantajlar, gc ve otoritesiyle beraber, ayrcalkl bir top
lumsal konumu korumaya ynelik derin bir arzuyu da ierir. ii s
.
nfnn ilk rgtlerinde, sendikalar ve sosyal-demokrat kitle partile
rinde iki farkl sre iliyordu.
ilkin, retim yerini trketmek ve tam zamanl bir grevli olmak
-zellikle oniki saatlik ign koullarnda, hi sosyal gvenliin ol
mad koullarda- kukusuz bir ii iin belli dzeyde bir bireysel
sosyal terfiyi temsil ediyordu. Bunu burjuvalama ya da ayrcalkl
bir toplumsal tabaka yaratlmasyla eitlemek yanl olur. Bu tr r
gtlerin ilk sekreterleri mtevaz maddi koullarda yayorlar ve ge
nelde hayatlarnn nemli bir ksmn hapiste geiriyorlard. Fakat
yine de sosyal adan zamann iilerinden daha iyi yayorlard.'
kinci olarak, psikolojik dzeyde, sosyalist veya komnist mil
tanlar iin bir fabrikada mekanik almaya balanp kalmaktansa
tm zamanlarn fikirleri iin mcadele etmekle geirmek sonsuz l
de daha tatmin ediciydi --zellikle emeklerinin nemalarnn yalnz
ca snf dmanlarn zengin etmeye yaradn bildiklerinde. .
Bugn, bireysel sosyal terfi grngs hi kuku yok ki i'inde
brokratlamann potansiyel tohumlarn barndryor. Tam zamanl
mevkileri igal edenler basite bu grevlerini hep srdrmek istiyor
lar. rgtn her yesinin belli zamanlarda bu mevkilere gelecei bir
rotasyon sistemi kurmak isteyen herkese kar statlerini savuna
caklardr. Toplumsal ayrcalklar ilk bata fazla elle tutulur deildir,
ama bir kez rgt kapitalist toplum iinde gl bir konum kazann
ca nemli hale gelirler.
Dahas, imdi patronlarla dorudan doruya mzakere yapabile
cek yetenekte -ve bylece de onlarla birarada yaayabilecek- beledi
qs
ye encmenleri, parlamento vekilleri ve sendika sekreterleri semek
zorunlu hale gelir. Gazete ynetmenlerinin yan sra ii hareketinin
araclklaryla topluma mdahale ettii her trden baka faaliyetlerin
yneticileri de atanmak zorundadr.
Bu da yine yalnzca basit olmayan, gerek anlamda diyalektik bir
elikiye yolaar. Sz gelii, ii hareketi bir gazete kurduunda
Marx'n tam zamanl grevlinin aylnn nitelikli bir iininkini ge
memesi kuraln uygulayp uygulamama gibi gerek bir ikilemle kar
karya kalr. Siyasi bakmdan en bilinli militanlar bu tavrn man
tn kabul edeceklerdir, ama baka yerde ok daha fazlasn kaza
nabilecek olan birok yetenekli gazeteci srekli olarak daha paral
tercihi seme ynnde hareket edebilecektir. Yeterince liyakatli ol
madklar srece, burjuva ortamna zmlenme tehlikesi ba gste
recek ve bylece de ii hareketi iin kaybedilmi olacaklardr.
Benzer ekilde, ii hareketince idare edilen kentlerde Marx'n
kuralnn tam uygulanmas ou durumda siyasi bilinleri yeterince
gelimemi, ama mesleki adan daha kalifiye durumdaki kamu mi
marlar, mhendisleri, doktorlar, vs.'nin safd edilmesine yolaa
caktr. Bir kez daha bunun kolay bir cevab yoktur. Kamu istihda- .
mnda maddi avantaj olmakszn vasatln norm haline gelmesi de
konformizm ve itaat iin verimli bir alan yaratabilir.
Kapitalist norm ve deerlerin egemen olduu bir toplumda m
kemmel bir sosyalist insan ilikileri sistemi kurmak imkanszdr -
ii hareketinin iinde bile. Bu ancak yksek derecede bilinli dev
rimciler arasnda geerli olabilir. Fakat byk bir ii hareketi nesnel
olarak burjuva toplumuyla daha fazla btnlemitir ve iinde ko
mnist ilkelerin uygulanmas ok daha zordur. Sonu olarak, brok
ratlamaya kar konulan zgl engellerin gitgide zayf decei bir
tehlike her zaman vardr.
Kapitalist gerilemeyle karakterize olan tarihsel evrede, ksmi ka
zanmlarn diyalektii. snfsal ibirlii mant ve politikasyla bir
likte, burjuva toplumuyla en gelimi bilinli btnleme biimini
alr. Reformist ve yeni-reformist kitle rgtleri iinde brokratlama
ya kar getirilen tm engeller yokolur. Sosyal-demokrat liderler ar
tk parlamenter aylklarnn bir blmn rgte vermezler -
99
gerekten, parti ve sendika grevlileri burjuvazinin ii snf iinde
ki bir mteri tabakasn, Amerikal sosyalist Daniel De Leon'n for
mlyle syleyecek olursak, sermayenin ii naiplerini temsil etme
ye balarlar. Brokratik biimsizleme sralamalar ve zplamalarla
brokratik yozlamaya doru ilerler.

4. lktidardaki ii Brokrasisi
Benzer bir aamal srecin Sovyet devletinde de ilediini grmek
mmkndr. ilk bata sadece iktidarn kullanmndaki bir tekelden
kaynaklanan otorite ayrcalklar ve siyasi avantajlar mevcuttur. Da
ha sonra maddi ve kltrel nitelikli sosyo-ekonomik ayrcalklar ge
lir. Son olarak, tam bir yozlama hakim olur. Parti/devlet brokrasi
leri maddi-toplumsal konumunu korumak ve geniletmek zere ikti
dar tekelini kullanan kemiklemi ve yerinden kmldatlmaz bir top
lumsal tabaka (Troki bunu bir kast olarak adlandrd) kuracak e
kilde ekonominin brokratik idarecileriyle kaynar. ii brokrasisi
nin imdi devlet iktidarn kullanyor olmas, kitlesel ii hareketinin
sendikalar ve parti brokrasilerinde daha imdiden grlebilir du
rumdaki tm ii snf kart, muhafazakar ve asalak unsurlar on
kat arttrr.
Yakn zamanlarda, yirmili yllarn bandan bu yana Sovyetler
Birlii'ndeki brokratik aygtn bymesi, ayrcalklarn boyutu ve
hemen hemen mutlak iktidar hakknda ok daha fazla bilgi gn
na kt.31 Komnist Partisi'ndeki tam zamanl memurlar aygt
1 9 1 9'da sadece 700'den 1 922'de 1 5,300'e ve birka yl sonra
1 00,000'den fazlaya s'.ad. Balangtaki 700 kii yelerce seilir
ken, 1 5,300 kii merkez tarafndan atanyordu ve sadakat ve i g
vencelerini Parti Sekreterlii'ne ve onun genel sekreteri Y.V. Stalin'e
borlu bir mteri yapsna dntrlmlerdi.
"Parti azamisi" ilkesini yasalar ineyerek ihlal eden Stalin top
lam cretleri 1 923-24'de ortalama ii cretinin on katna varan ay
gt yelerine hiyerarik biimde farkllam parasal ve parasal olma
yan avantajlar datmaya balad.32 Otuzlu yllardan itibaren, bu
maddi ayrcalklar artt ve devasa bir apta kurumlatrld: ikin
100
 gelirler, zel maazalar, haftasonu dinlenme evleri (daalar) , hasta
nelerde zel odalar, "harika ocuklar iin okullar" eklinde kamufle
edilen zel eitim, yabanc lkelere gezi yapma hakk, vesaire. in'de
ve baka yerlerde Maocu ve yeni-Maocularn yaydklar efsaneler ne
olursa olsun, ayrcalklar toplam Stalin zamannda Hruov zama
nndakine gre kukusuz daha yksekti. Geenlerde yaynlanan oto
biyografisinde Boris Yeltsin st dzey nomenklaturann hayat tarz
na sayfalar ayrmtr. ite size birka anlaml pasaj:

Dalkavukluk ve itaat de kendi payna ayrcalklarla dllendirilir: zel

3 1 Troki'nin de zaman zaman kulland "totaliter iktidar" terimi ne Hitler ne

de Stalin'in iktidarnda varolmayan toplum zerinde tam, sarslmaz derecede
bir denetim anlamna gelir. Anlaml bir ekilde, SSCB'de diktatrln doruk
anlarnda bile halk "biat' " (himaye, kayrma) ya da "balantlar"n "Sta
lin'den daha kuvvetli" olduunu biliyordu -bu gerek brokrasinin artan l
de i kompartmanlara ayrmasn yanstyordu. Hazin biimde yanl
kar-topyas Bin dokuzyz seksendrtte George Orwell bir "totaliter" top-
. lumda hemen btn vatandalarn lanetli kaderlerini seve seve kabullene
ceklerini ileri srecek kadar ileri gitmiti. zellik.le 1 984'den sonra, brakn
Dou Avrupa'y, SSCB'nin evrimi bu edebi projeksiyonu tantanal biimde
yalanlad.
"Totalitarizm" kavramndaki yega ne gerek paras hem faist hem de Stali
nist rejimde temel zgrlklerin diktatrce denetimi ve yokedilmesinin ken
dileri de baskc olan Bonapartist rejimler de dahil, dier rejimlerdekine gre
niteliksel bakmdan daha yksek dzeylere ulamasdr. Bu anlamda, SSCB
bugn artk aka bu tr bir "totaliter" diktatrlk deildir.
32Bkz. SBKP Merkez Komitesi nezdindeki Marksizm-Leninizm Enstit
s'nden Aleks Poekoldin tarafndan Mart 1 990'da Wuppertal'de toplanan
Troki Sempozyumu'na sunulan bildiri. E.H. Carr'a gre ( The Interregnum
1 923-1 924, Londra, 1 969, s. 49 ve dev.) Ocak 1 923'de sanayi iletmelerinin
yneticilerinin azami aylklar 1 ,500 rubleydi, yani asgari crete gre otuz
ila altm kat ve ortalama crete gre 20-22 kat daha fazlayd. Lenin tarafn
dan uygulamaya sokulan "parti azamisi" Politbro ve yksek hkmet g
revlileri dahil, hibir Komnist Partisi yesinin nitelikli bir iiden daha faz
la cret alamayacan yasalatrmt. Resmi olarak bu ilke ancak 1 930'da
kaldrld.

101
 hastaneler; zel sanatoryumlar; mkellef Merkez Komitesi yemekhane
si; yine ayn muhteemlikteki bakkaliye ve dier malzemelerin eve tes
lim hizmeti; Kremlin hattndan kapal telefon sistemi; bedava ulam.
Mesleki merdivende daha yukarlara ktka, sizi daha fazla konfor
evreler ve bunlar kaybetmek de o denli zahmetli ve ac olur ... Herey
dikkatlice ayarlanmtr: bir ube efinin zel arabas yoktur, ama Mer
kez Komitesi'nin araba havuzundan kendisi ve personeli iin bir araba
sipari etme hakk vardr. Bir blm bakan yardmcsnn kiisel Volga
marka arabas olur, bakannsa araba telefonlu bir baka Volga arabas.
Fakat sistem piramidinin tepesine trmanabildiyseniz, o zaman "tam ko
mnizm"desinizdir ... Politbro aday yesi olarak benim mevkiimde bile
ev personeli a, kadn garson, bir hizmeti ve raklaryla birlikte
bir bahvandan oluuyordu ... Ve ilgintir, tm bu lks ne konfor ne de
rahatlk getirmekten acizdi. Mermerle denmi bir evde nasl bir scak
lk olabilirdi ki? . . .
Daann kendi sinemas olurdu ve her cuma, cumartesi ve pazar gn
projektrc bir dizi seme filmle birlikte gelirdi. Tbbi bakma gelince,
ilalar ve alet edevatn hepsi ithaldir ve hepsi de bilimsel aratrma ve
teknolojinin son rnleridir. "Kremlin hastanesi"nin odalar yine lksle
evrili dev sitlerdir: porselen, kristal, hallar ve avizler...
Nrmalde bulunamayan rnlerden mteekkil zel bir tahsisat olan
"Kremlin tayn" en st basamaktakiler tarafndan maliyetinin yar fiya
tna alnr ve en yksek kalitedeki yiyeceklerden oluur. Moskova'da
yaklak 40,000 kiilik bir zmre bu zel taynlara sahip olma ayrcal
ndan yararlanr. 33

Benzer ekilde, DAC'de, lke hayati yedek paralarn ithali iin ya

banc para sknts ekerken, her yl sadece yirmi Politbro yesi
iin lks mallar ithaline on milyon mark (resmi dviz kuru zerin
' den 5 milyon dolardan daha fazla) ayrlyordu. Polonya'daki, hele
hele avuesku'nun Romanya'sndaki uygulama daha da beterdi.
Tabiatyla, bylesi ayrcalklar kapitalist lkelerdeki st dzey te
.kelciler ve gangsterlerin servetiyle karlatrldnda gerekten czi
kalr. Biz bu.rada milyarderlere sahibiz: orada sadece milyonerler ya
da bir milyon dolarn edeerinden daha azna sahip olan insanlar

338. yeltsin, Against the Grain, Londra, 1 990, s. 1 27-29, 1 1 1 . Samimi ifa
atli!vndan dolay Yeltsin nomenklanra kast tarafndan hain ilan edilmiti.

102
var. Yine de, psikolojik adan, bu yap ve g farklar kapitalizm
sonras toplumlardaki emeki halkn duyduu fkeyi ve ihanete u
ramlk duygusunu pek az deitirir. Angelica Balabanova'nn uzun
yllar nce belirtmi olduu gibi, hibir zaman toplumsal eitlii ve
adaleti savunduunu iddia etmeyen bir kapitalistin kitleler mahru
miyet iinde yaarken kinik biimde lksten yararlanmas bir eydir.
Sosyalist veya komnist olduunu iddia eden insanlarn ok daha
byk bir ktlk iinde daha az kinik olmayan biimde ama az ama
ok bir konfor srmesi ise baka eydir.34
Bu da bizi Sovyet brokrasisi ile kapitalist ynetici snflar ara
sndaki nemli bir tarihsel ayrma getiriyor. Burjuvazinin iktidara
ykselii dneminde, o zaten iktisadi ve kltrel bakmdan ayrca
lkl ve kendine gvenen, siyasi olarak hala ezilmekle biflikte toplum
zerindeki ideolojik hegemonyasn saldrgan biimde duyuran bir
snft. Dolaysyla, muzaffer devrimlerin akabinde nispeten kolayca
mutlakiyeti devlet aygtn ele geirebilmi ve onu kendi karlarna
uygun ekilde yeniden biimleyebilmiti. Parann ve sevetin hereyi
kapsayan gcyle kendine tabi kld zel bir devlet memurlar or
dusu yaratabilmiti. Bir baka deyile; Kautsky'nin formlyle ifade
edecek olursak, dorudan doruya ynetmeden hkm srebilmiti.
Muzaffer bir sosyalist devrimden sonra, ii snf kendini tmy
le farkl bir konumda bulur. Nasl hkm sreceine dair hibir de
neyimi yoktur. Toplum iinde ideolojik hegemonyaya sahip deildir.
Uzun bir dnem boyunca etkisine maruz kalmay srdrecei eski
ynetici snflardan kltrel bakmdan daha az gelimitir. Kendini
zgrletirme amalar iin burjuva devlet aygtndan yararlanamaz.
Bir veya birka lke erevesinde tecrit edilmi olarak kald srece .
-zellikle de bunlar greli olarak geri lkelerse- devaml surette dn
ya pazarnn, ncelikle de dnyann nder sanayi uluslarnn "tke
timci, teknolojik ve kltrel" tazyikinden musdarip olur.
i snfnn ynetmeksizin hkm srebilmesinin hibir yolu
yoktur. Kelimenin gerek ve dorudan anlamnda "hkm srmek"

34Bu tr dnceler iin bkz. Angelica Balabanova, My Life as a Rebel,

Londra, 1 938.
103
istiyorsa, eanl olarak hem iletme ve sektr, belediye ve blge,
hem de devlet ve ulusal ekonominin derneik dzeylerinde iktidar
yrtmek zorundadr: kt kaynaklarn tahsisinde iktisadi, toplumsal
ve kltrel ncelikler hakknda kilit kararlar vermek. Bylece, pro
letaryann "profesyonel olarak iktidar yrtenler" ile snf kitlesi
arasndaki ilevsel iblm olduu gibi snfn dorudan kolektif
ynetimini ortadan kaldran bir toplumsal sre balatr.
Rusya'da i Sava'n sonunda ortaya kan koullar altnda, bir
dizi elverisiz gelimenin bu sreci son derece hzlandrd iyi bili
nir. Bununla beraber, somut mekanizmalar asndan, Sovyet 'Rus
ya'da ii snfnn olduu gibi iktidar yrtmekten ayrld koulla
r yaratan ey zerk bir aygtn -istihdam istikrarn koruma arzu
sundaki ve yukardan ataqm, denetlenmi ve merkezilemi- yk
seliiydi. Rakovski bu brokratik gasp bakn nasl tasvir ediyor:

Daha nce bir btn olarak parti ve btn snf tarafndan yrtlen ki
mi ilevler imdi iktidar vasflar -yani partideki ve snftaki sadece bir
ksm insann- haline gelmitir. ..
ilev organizmann kendisini deitirmitir: bu da demektir ki, ekonomi
ve devletin idaresinde eitli ynetim grevlerini stlenmi olanlarn
psikolojisi yalnzca nesnel olarak deil, znel olarak da, yalnzca maddi
olarak deil, manevi olarak da bu ayn ii snfnn bir paras olmak
tan kmalarn gerektirecek denli deimitir. Bylece rnein, bir ko
mnist olmasna, proleter kkenine, daha birka yl ncesine kadar bir
fabrika iisi olmasna ramen satrap oynayan bir fabrika mdr ii
fs
!erin znde proletaryann en iyi niteliklerinin bir rnei olmaktan
kar.

Bugn herey olup bittikten sonra da olsa Ekim 1 923'deki 46 '/arn

Beyanatl' nn -o sralar olumakta olan tarihsel gerilemeye dair Sol
Muhalefet'in ilk tahlili- ak fikirliliini ne denli vurgulasak azdr:

Parti, canl gereklii duyarl biimde kavrayan o canl bamsz kolekti

vite olmaktan nemli lde kyor, zira bu gereklie binlerce iplikle
bal. Bunun yerine, partinin gittike artan ve bugn nadiren gizlenen
bir sekreterlik hiyerarisi ile "sessiz halk", yukardan atanan profesyo
nel parti grevlileri ile partinin ortak yaamna katlmayan genel parti

104
 kitlesi eklinde blndn gzlyoruz.
Bu Parti'nin her yesince malum olan bir olgudur. Merkez komitesinin
ya da hatta blge komitesinin u veya bu kararndan honut olmayan,
kafalarnda u veya .bu kukuyu tayan, kiisel olarak u veya bu hata
y, dzen ihlalini veya bozukluunu farkeden parti yeleri Parti toplan
tlarnda bunu dile getirmekten, hatta muhatab "az skl" bakmn
dan son derece gvenilir olmadka, zel sohbet esnasnda dahi bundan
bahsetmekten korkmaktadrlar. Parti iinde zgr tartma pratikte yo
kolmutur. Partinin kamuoyu boulmutur.
Gnmzde RKP'nin blge komiteleri ve Merkez Komitesi yelerini terfi
ettiren ve seen ne Parti. ne de onun geni kitleleridir. Tam tersine: bu
yk lde hiyerarinin yrtme meclisleri haline gelen konferans ve
kongrelerin yelerini seen byk lde sekreterlik hiyerarisidir.
Parti iinde kurulmu olan rejim tmyle tahamml edilmez bir hal al
mtr. Parti'nin bamszln ykyor, partiyi, normal zamanlarda (Par
vus'un "rutin"i ile kr.] itiraza uramadan hareket eden ve imdi yakla
makta olan ciddi olaylar karsnda tmyle etkisiz kalmakla tehdit
eden bir atanm brokratik aygtla yer deitiriyor. 36

Tm bunlar bugn byk lde Gorbaov ve izleyicileri tarafndan

kabul ediliyor, ama altm-altmbe yl gecikmeyle. Grigoriy Voloda
zov sz gelii syle yazyor:

Otuzlarn ortalarnda olduu ekliyle, olgun, gelimi Stalinizm brokra

tik elitin ideolojisidir... Brokratik tabakann nesnel karlarnn yanl-

35Christian Rakovsky, "The Professional Dangers of Power" (6 Austos 1 928) ,

Selected Writings on Opposition in the USSR 1 923-1 930, yay. haz. Gus Fagan,
Londra, 1 980, iinde s. 1 26, 1 60. Rakovski Fransz Thermidor'unun arifesinde
Robespierre'in o zamana dek seimle gelen Paris ile yarg ve vekillerini yu
kardan atanan kiilerle deitirmeye baladn hatrlatr. Bizzat kendisi dev
rimci komitelerin bakanlarn seiyordu ve Komn'n tm liderlerinin yerine
memurlar ikame etmeye balamt. Bu da iktisadi sefaletin ve Robespierre'in
ar sol zerindeki bastrma eylemlerinin sonucu olarak zaten olduka zayf
lam durumdaki kitle inisyatifini ldrmt. Thermidor'un zaferi byk l
de, bu gelimelerin neticesinde Parisli kitlelerin pasiflemesi sayesinde
kolaylamt.
36Documents ofthe 1 923 Opposition, Londra, 1975, s. 7-8.
105
 maz ifadesidir. .. Askeri-komnist ve brokratik komutac eilimlerin
gl bir ykseli;ni farkeden Lenin yirmili yllarn banda endieyle
eer takla olursak, bu brokrasinin kabahat olacak diye yazyordu.
37
Ciddi biimde "Thermidor" tehlikesi zerinde duruyordu.

Brokrasinin iktidar gaspnn ve iilerin unufak edilii ve politika

dan arndrllarnn birikimli sonucu komnizmin, Marksizmin ve
sosyalizmin kitleler nezdinde iine atldklar korkun itibarszlktr.
Mesele kitlelerin pasifliklerini srdrmeleri deildir -gerekte so
nunda uyanmlar ve ok daha cesurane hareket etmektedirler. Fa
kat eylemlerindeki siyasi bilin dzeyi niteliksel bakmdan dktr
ve ayrcalkl brokrasiyle zdeleen partiye kar derin bir husu
met duymaktadrlar. Muhalefet'in uzun yllar nce ngrd zere,
brokratik rejim "Parti'nin nder rol"n gvenceye almak yerine,
bir itibar kaybna sebep olmu ve Parti'nin her trl liderlik olasl
n ortadan kaldrmtr. 38
Zaman zaman, kapitalistlerin mlkszletirilmesinden sonra ik
tidar yrtmenin temelde bir iktisat sorunu olduu ve brokrasinin
toplumsal art rn denetledii oranda hkm srecei sylenir.
Fakat temel olarak burada odaklamak iin zn karmak demek
tir. Kapitalizmde burjuva snf esas itibariyle iktisadi aralarla h
km srer: bu nedenle genel oy dzeni, parlamenter sosyal
demokrat hkmetleri ya da bir snrl zgrlk rejimi altnda da, as
keri veya faist diktatrlkler altnda da hkm srebilir. Buna kar-

37G. Volodazov, "Stalinizmin Kkleri ve z", Oktyabr, No. 6, 1 989.

38"Bunun sonular Parti yelerini Parti snrlarnn dna eken yasad
hareketler ve Parti'nin alan kitlelerden kopmas olmutur. Volodazov,
a.g.e., s. 8. Ayn zamanda Rakovski'nin u szlerine bkz.: "Devlete verilen
gln sbvansiyonlar sayesinde yoksulluun, hrszln ve fahieliin s
nrlarndaki ktla mahkum edilmi ya da yar yoksul kitleleri dnyo
rum ... Bunlar Sovyet iktidarn ve sanayide alan ii snfnn bu kesimini
dmanca grmeye balyorlar. zellikle SOV}.'etlerdeki, partideki ve sendika
lardaki memurlarn dman oluyorlar. Zaman zaman ii snfnn st ke
simlerinden "yeni soylular" diye bahsettiklerini iitiyoruz.", Rakovsky, a.g.e.
.

s. 1 30.

106
 lk kapitalizm ncesi ynetici snflar iktidar esas itibariyle iktisadi
zorlamadan ok, ekonomi d yollarla yrtyorlard ve bu durum
Sovyet brokrasisi iin de dorudur. Fakat bu ekonomi d zorlama
ancak alan kitlelerin unufak edilmesi ve pasifletirilmesiyle birle
irse ileyebilir. Eer bunlar siyasi dzeyde brokrasinin denetimine
meydan okurlarsa, brokrasinin toplumsal art rn zerindeki de
netimi gne nn iyi kurutmas gibi kurur. Burjuvazinin yneti
mi kitlelerin geni lekli (snrl da olsa!) demokratik haklaryla
uyumludur. Brokrasinin ynetimi ise bu haklarn geni bir lee
yaylmasyla uyumsuzdur.
Bu nedenle, kapitalizm sonras bir toplumdaki iktidar sorunu
esas itibariyle siyasi niteliktedir. Kilit sosyalist demokrasi sorununu,
alan kitlelerin devlet zerindeki kesin denetimi, aygt zerkliinin
kesin biimde krlacag karar alma biimleri sorununu, boyutlannn
radikal biimde daraltlmas, brokratik direnie kar aygta seim
ilkesinin dayatlmas sorununu ierir.
Bizim Sovyet brokrasisinin ykselii ve rolyle ilgili materyalist
izahmzn yegane alternatifi "hatalar", "sapmalar", "kt idare", "kii
sel iktidar arzusu", "komnist ahlaktan yoksunluk", "kt alkanlk
lar", "hizipilik", "klikilik", ''yanl nderlik tarz", ve benzeri ekiller
deki bir idealist-ahlak aklamadr. Bu, rnein, en azndan hayat
nn son dneminden nceki Lukacs iin de geerlidir. Lukacs
SBKP'nin Yirminci Kongresi'nin tahliline Stalinizmin izah olrak "ki
iye tapma" grnn tam bir reddiyle balar, bunun yerine top
lumsal ve materyalist bir bak asna doru birka clz adm atar:
"Benim Yirminci Kongre'ye kar ilk, hemen hemen dorudan tepkim
kiinin tesinde, rgte kar, kiiye tapnmay yaratan ve sonra s
rekli ve genileyen bir yeniden retim olarak ona balanan brokra
tik aygta kar ynelmiti.1139
Bununla beraber, bunun hemen ardndan tarihsel idealizme do
ru bir sapma kagelir. Aygtn zerkliini tarihsel materyalizm yn
temini kullanarak bir toplumsal karlar atmas eklinde izah et-

39Georg Lukacs, "Letter to Caroccl', s. 658.

107
mek yerine, Lukacs Stalin'in muazzam sularn onun yanl fikirle
rine atfla aklar: "Konuyu henz tam olarak irdeleyemedim, ama
bu rasgele ve blk prk gzlemler, Stalin sz konusu olduu
mddete kukusuz meselenin, biroklarnn uzun sre inanmak is
tedikleri gibi izole, raslantsal hatalar sorunu olmadgn size gster
mek iin yeterlidir. Bu daha ok belli bir zaman dilimi boyunca geli
en bir yanl alglamalar sistemi sorunudur."40
Bir dier deyile, brokrasi kendisini yabanc bir toplumsal g
olarak ii snfyla kar karya getiren maddi karlar uyarnca "ki
iye tapnma"y -ve onun iktidar tekelini- aktif biimde kurumlatr
maya almamtr. Hayr, brokrasinin tam ve keyfi ooritesini ya
ratan Stalin'in "yanl fkirleri"dir (Sovyetler Birlii'nin otuzlardaki
zel durumunda ortaya kan) .
Stalinizme kar zrc evresindeyken Jear Paul Sartre da idea
list ve fetiist formller kullanmtr: "Kuatlm ve yalnz braklm
SSCB'nin devasa sanayileme abasna giritii andan itibaren,
Marksizm [7] kendini, pratik gereklilikleri ve hatalar hibir zaman
ayr tutulamayacak olan bu yeni mcadelelerin okunu tayamaya
cak bir durumda buldu."41 Genelde ve soyut olarak SSCB mi? atan

40A.g.e., s. 674
4 t }ean-Paul Sartre, The Problem of Method, Londra, 1 963, s. 22. Sartre (s.
23'de) Sovyetler'in t 956'daki Macaristan'a mdahalelerini "ii Konseyleri
demokrasisine kar bir saldr" eylemi olarak yorumlayan Trokistleri olgu
lar incelemeye bile tenezzl etmeksizin Stalin'inkine "paralel" bir bilimd
"apriorizm"le sular. Birok Trokist yayn "olgular"n uzun ve ayrntl bir ra
porunu verirken, Sartre'n btn bu olay bir iki cmlede geitirdiine iaret
etmeliyiz. Fakat daha da nemlisi, ncelikli sorun ii konseylerinin ve bun
larn barndan kan eitli eilimlerin eylemlerinin ayrntlarn tahlil etmek
deil. Daha nce, Macaristan'daki mcadelenin, birbiriyle atan toplumsal
karlara sahip farkl toplumsal gler arasnda olup olmad sorununu z
mek gereklidir. Baka trl davranmak, Paris Komn veya Rus Devrimi'nin
nemini, bunlarn altnda yatan snf mcadelelerine atfda bulunmakszn
belirlemeye almak anlamna gelir.

108
karlara sahip toplumsal snflar ve katmanlarca yaplandrlm bir
c;omut toplum deil mi? Bu "pratik gereklilikler" nelerdi? Tarmn
cebri kolektifletirilmesi mi? Ve hangi "Marksizm" bu gerekliliklerin
sonularndan mustarip oldu? Stalin'in "Marksizmi" mi?
Lukacs'n idealist tezlerinin bir dier yz de Stalin grngsn
zamann tarihsel koullarna atfeden a la Ellenstein "nesnel" izahtr.
Bu da ayn ekilde brokrasinin zgl toplumsal niteliini ve Stali
nist politikann sz konusu koullar zerindeki etkilerini konu dn
da brakr.42 Yalnzca devrimci Marksist tahlil Stalinizmi douran so
mut tarihsel sreteki nesnel ve znelin diyalektiini tmyle iin
iine katar.

5. Brokratik Emek Kuram

Nasl ki brokrasinin iktidarnn pekimesi kendini apayr bir devlet
ve meta retimi grnde ifade eder, ayr bir toplumsal tabaka ola
rak varl da yansmasn Marksist emek kuramnn karakteristik
bir tahrifatnda bulur.
Birka yl nce DAC'de grnrde emein temel nitelii soyut fel
sefi sorunuyla ilgili ilgin bir tartma geliti. Resmi Parti ideologlar
na gre, emek "telos'a ynelik praksis''ti, yani belli bir amaca sahip
eylemdi. Marx'n Kapitalin Birinci Cilt'inin ilk blmnde birok kez
bunu syledii dorudur ve emein bu boyutunu inkar etmek meka
nike materyalist bir anlaya kaplmak olurdu. Fakat daha Alman
deolojisinde ve daha sonraki yazlarnda Marx ve Engels ayn za
manda emein maddi olarak hem insan bekasn (geimini) hem de
insan trnn kendisini rettiini de vurgular.43 Nitekim, Marksist
emek kavramn insan eyleminin hem maddi hem de amal bileeni-

42Jean Ellenstein, The Stalin Phenomenon, Londra, 1 975.

43Bkz. zellikle "Maymundan insana Geite Emein Oynad Rol" ( 1 876)
adl nl blm, Friedrich Engels, Dialectics of Nature, Moskova, 1 964, s.
1 72-1 86.

109
nin, hem retimin hem de haberlemenin, herbiri bir dierini belirle
yen ve ona bal olan diyalektik bir bileimi, eliik bir birlii olarak
anlamalyz.
Bir kez bu zlmez balant aydnla kavutuktan sonra, he
men bir baka sorun ortaya kar. Emein amalarn, retimin "te
los"unu kim saptar? Marx, en kt mimarn kafasnda dahi ne kur
mak istediinin suretinin daha o maddi olarak gereklemezden ev
vel varolduunu sylediinde, rnek kukusuz zel bireysel emei
varsayar. Hikimse bir gkdelenin,. hele hele uan nihai halinin
dorudan veya dolayl olarak bunlarn retimlerinde yer alan her bi
reysel iinin zihninde yaadn ciddi biimde ne sremez. ou
zaman bu iiler emeklerinin gerekte hangi nihai rne katkda bu
lunduunu dahi bilmezler. ou zaman bunlar, nihai rn yalnzca
dar bir bilim adamlar, tasarmclar, planlamaclar ve teknokratlar
grubu tarafndan kavraf!m karmak bir canl ve l emek -iiler
ve makinalar- zincirinde sadece birer halkadr. Emein nesnel top
lumsallamasndaki her ilerlemeye -yani, kitelesel retim ve byk
lekli sanayi- tasarm bugnk retimden ayran, fabrika iinde
ve bir btn olarak ekonomi iindeki teknik iblmnde paralel bir
ilerleme elik eder. retimin amalarn dorudan reticilerden ba
ka toplumsal gler belirler.
Sosyalizm zorunlu olarak teknik iblmnn topyekun yokolu
unu gerektirmez (son blmde greceimiz gibi, teknolojideki radi
kal bir devrim araclyla bunun daraltlmas hem insani hem de do
al ekoloji bakmlarndan gerekli olsa da) . Fakat sosyalizmin asl ge
rektirdii ey, retimin amalarn saptayanlarla onlar yerine geti
renler, idarecilerle reticiler, patronlarla iiler arasndaki toplumsal
iblmnn snmlenmesidir. Yine de, onlarn mantn izleme
miz gerekirse, yaratc faaliyeti maddi faaliyet ya da el emeinden
farkl ve ayr bir "entelektel emee" indirgemeye devam eden b
rokrasinin resmi ideologlar tarafndan zellikle inkar edilen de bu
dur. 44 Bylesi bir gr "dnrler", "planlamaclar", "idareciler" ve
ya "brokratlar"n dorudan reticilerden ayr olarak igrdkleri ve
varolduklarn varsayar, oysa Harald Bhme'nin dedii gibi "memur
larn faaliyeti" "emein zerinde"dir. 45 Maddi duyarllk ieriinden
1 10
 farkl ve ayr, mnhasran amaca ynelik yeni-Hegelci, yeni Lukacs
emek kavram toplumsal iblmnn sosyalizmde de srekliliini
ierir; bu brokrasinin tipik bir kendini hakl karmasdr.
Bhme ayn zamanda ok doru biimde bu tek yanl emek kav
ram ile "sosyalizm"de meta retimine dair brokratik ideoloji arasn
daki balantya iaret eder. Zira, birbirlerinden bamsz olarak va
rolan esim I ve Kesim il eklindeki kuramsal ayrm, retim aralar
nn devlet mlkiyeti ya da hatta toplumsal mlkiyetin daha yksek
biimlerinde, dorudan reticilerden ayr bir toplumsal gcn devle
ti, topluluu, "kolektif reticiyi", btn toplumu temsil ettiini ileri
srer. Yoksa iki kesim arasndaki "mbadele" (yani meta retiminin
hayatta kal) anlaml olmazd. Kendi kendinizle mbadele
yapamazsnz.
yleyse, bir kez daha tekrar etmek gerekir ki, ayr bir toplumsal
katman olarak brokrasinin varl, ideologlar tarafndan "nesnel ik-
. tisadi yasalara" tekabl eden, zorunlu ve yararl bir ey olarak hakl
gsterilir. Fakat brokrasi Kesim ile Kesim arasndaki toplumsal
iblmiinn bir deer biimine sahip olmaya devam ettiini ve m
badeleye yolatn ileri srerken, dorudan reticilerin toplumsal
iblmndeki tabi konumlarn kabulleneceklerini varsayar -her ne
Jr.adar maddi karlar brokratlarnkine kart olsa da. Sylenebile
cek en az ey, bu varsaymn uzun vadedeki geerliliini kantlayan
hibir ampirik verinin bulunmaddr.46
44 Dier kaynaklar arasnda bkz. G. Redlow, Materialismus und Dialektik. Zu einem
unakzept.ablen plilosophischen Konzepc. DZfPh, 9, 1 98 1 , s. 1032 ve dev.; ve W. Eic
horn, ber Dialektik in der Geschiclrsfassung, DZfPh, 2, 1 982. Burada "el emei kavra
mn nihai rn iin elzem teknolojilerle alanlar da dahil, tm dorudan reticileri
kapsayacak e kilde kullanyoruz.
45 BkZ. Harald Bhme, "Sozialistische Reproduktion und Revisionismus- Zum Fail Pe
ter Ruben", Damerow, Furth ve Lefevre, Arbeit und Phi/osophie -Symposium ber phi
Josophische Probleme des Arbeitsbegriffs. Bochum, 1 983 iinde.
46 Bir Belika gnlk gazetesi olan Le Soir' n yapt bir mlakatta (2 7 Temmuz 1 989) ,
Ukraynal bir madenci ayn ay SSCB'de yaplan madenciler grevi hakknda u yorumda
.
. , bulunmu t: "Soru: Bu kt muameleden dolay biirokraclar m suluyorsunuz? Cevap:
Evet, bu doru. Ama ne de olsa onlar da bizim yaptmzn aynn yapyorlar: kendile
rini savunuyorlar. Kendinizi onlarn yerine koyun. Emeklilik yanza dek koru nmu
olduunuzu sanyorsunuz ve sonra birileri kyor \'C bakanlk veya bliiiizn kal
drlmasn talep ediyor. Buna arka kp, onlarca yl sabrla kendileri iin kurduklar ya
pnn yklmasn seyre dalabilirler mi? .-\sla! B snfn ne kadar palazlandn biliyor
111
 Brokrasi basite snfsz bir toplumda dorudan reticiler kitle
sinin (kukusuz retimin devamll iin zorunlu olan emek gc
iinde ayr birer meslek olarak kaldklar srece bilim adamlar, mu
citler veya teknisyenleri de ieren) , emek srecinin hem amalarn
hem de rgtlenmesini zgrce ve demokratik olarak belirleyebilece
ini tasarlayamaz. Oysa iilerin planl (eklemlenmi) zynetimi
art sosyalist demokrasinin anlam budur. Son kertede meta retimi
nin, toplumsal iblmnn ve devletin snmlenmesi denilen ey
budur.
Dou Avrupa lkelerindeki bamsz aratrmalar bile bu konuda
zaman zaman kimi ilgin suskunluklar barndrabiliyor. Sz gelii
Macar Ferenc Tkei sofistike bir Marksist tarihidir. Fakat toplumsal
biimlerin kuram zerine olan temel eserinde -aslen Marx'n kapita
lizm ncesi kurululara hasredilen Grundisst!si zerine geni bir yo
rum- daha ok skolastik bir biimde tm insanln tarih ncesi ve
tarihini emek, mlkiyet ve birey arasndaki diyalektik karlkl ili
kiye indirgemeye alyor.47 Devletin ilevini tmyle bir kenara b
rakyor ve Marx'n Kapit.alin zgn plannda devlete yapt zgl
atftan bile sz etmiyor.
Bununla birlikte Glasnostun balamasyla birlikte, Butenko'nun
ncln izleyen bir dizi Sovyet yazar brokrasinin zgl kar
lara sahip bir toplumsal katman olma niteliini kabul etrnilerdir48
ve herey bugn bunun SSCB'de ok yaygn bir gr olduunu
gstermektedir.

musunuz? nce kendilerini dndler. Ardndan oullar iin, ardndan kardeleri ve

yeenleri iin, sonra arkadalar iin, sonra karnzn yeeninin iiniversiteye kaydolma
sna yardm eden herif iin ... bir yer buldular. Derken bir, iki, bakanlk blm ku
ruldu. Bu arada biz de kmz basp almak zorunda kaldk. imdi yle diyoruz: ar
tk yeter".
47 Ferenc Tkei, Zur Theorie der Gese/JschafcsfOrmen, Budapete, 1 977.

1 12
 6. Brokrasinin iktidar ve
Emek zerindeki Denetim
Sovyet brokrasisinin zgl nitelii, onun emekle ilikisi ve emek
zerindeki denetimi nda ok daha ak bir hale gelir. Bir eski
Stalinist babakan olan Macar Andras Hegeds bu sorunun harika
bir tahlilini yapmtr:

Benim grme gre, sosyalizmde egemenlik ve tabiyet ilikileri doru

dan doruya iblmnde igal edilen konum farklarndan ve asli bir
iliki olarak brokratik ilikinin sosyalist toplumda (her ne kadar kapita
lizmde olduundan aslen farkl bir rol aynasa da) zellik.le hiyerarik bi
imde yaplanm bir idarenin gittike bymesi ve hayatta kalnn bir
toplumsal zorunluluk olmas dolaysyla kalcln srdrmesinden
kaynaklanr.49

Bu "toplumsal zorunluluk"un snrlar zerindeki grlerimizi daha

nce ifade etmitik. Hegeds ayn zamanda brokrasinin maddi ay
rcalklarnn toplumsal ve siyasi sonularna da yetersiz bir dikkat
gsteriyor. Bununla birlikte, daha nce atfta bulunduumuz Bh
me'nin argmanyla balantl ilgin bir noktaya da parmak basyor:

Her ne kadar iblmndeki konumu sosyalist toplumdaki en nemli

bamsz deiken olarak tanmlayacaksak da, bunu igal edilen yerlerle
zdeletiremeyiz. Toplumsal iblmnde igal edilen konum gerekte
hibir zaman basite bireysel almann bir karakteristii olmayan, bu-

48 A. Butenko, "Bir Toplumsal Dzen Olarak Sosyalizmin Gelimesindeki elikiler",

Vopros Filosofii. No. 10, 1 982. Ayn zamanda bkz. ayn derginin bayazarnn makale
si, V.S. Semyonov, "Sosyalizmde elikiler Sorunu", a.g. e., No. 7, 1982. Daha yeni kat
klardan sadece u ikisini zikredeceiz: L. Batkin, "Sombre Optimisme", J.N. Afanassiev
(der.), La Seu/e Voie, Paris, 1989; ve Tatiana Zaslavskaia, Die Gorbatschow-Scracegie,
Viyana, 1989.
49 Hegeds, The Strucrure ofSoda/ise Sociery, l: Theorecical Problems, Londra, 1 977, s.
52. Macarca metnin tarihi 1966'dr. Hegeds bu fikri Magyar Tudoma, Nisan 1966, Kor
rars. No. 8, 1966 ve Kozgazdasagi Szemle No. 7, No. 8, 1966 dergilerinde kan "Sozya
lizmde Brokratik iliki" adl seri makalelerinde gelitirmitir. Bu makaleler bizim iin
dostlarmzca evrilmitir.

1 13
 na karlk her zaman dier kiiler ve toplumla olan asli ilikileri ieren
belli tipte bir retim ilikisidir. ..
Kendimizin ve dierlerinin almas zerinde hangi oranda bir denetim
imkan saladyla tanmlanan toplumsal iblm iinde eitli al
ma tipleri vardr.
Kol gcne dayanmayan iilerin says hem mutlak hem de greli ola
rak artmtr, zellikle de son on yl zarfnda. Bugnk rakam her 100 el
iisine ortalama 29.3 kol gcne dayanmayan iidir.
Bununla birlikte bylesi bir dalm saclece olumlu fakat yetersizdir ve
bu iki grup homojen bir tabaka olarak adlandrlamayacandan tr,
sosyalist toplumun toplumsal yapsna yakndan bakan hikimseyi tat
min etmeyecektir. ..
Kol gcne dayanmayan iiler istatistiksel anlamda, bana gre, sosyo
lojik adan en azndan be grup halinde sralanabilir:
1 . Dierlerinin almas zerinde yalnzca greli olarak yksek derecede
bir denetim uygulamakla kalmayp ayn zamanda onlar denetleyen y
rtme konumundakiler. . .
2 . Dierlerinin almasn denetlemeyen, ama almalar byk lde
hiyerarik ve standartlam sistemler iinde yar alan yrtme

konumundakiler. ..
3. Dierlerinin almasn denetlemeyen, ama kendi almalar zerin
de denetim imkanna sahip olan ncelik.le entelektel alma yapanlar. ..
Bunlar doktorlar, retmenleri ve hukukular ieririr.
4. Ne bakalarnn almasn ne de kendilerininkini denetlemeyen n
celikle entelektel alma yapanlar. ..
5. Yksek bir derecede entelekel faaliyet olmayan ama dikkat gerekti
ren, stok muhasebecileri. bro elemanlar veya aratrma yardmclar gi
bi, ne kendi almalarn ne de bakalarnnkini denetlemeyen iler
50
yapanlar.

izelge 2, kapitalizm ile sosyalizm arasndaki brokratlam gei

toplumlarndaki bu toplumsal iblrnn zetler.

50 The Structure of Socialist Society. s. 49-5 1 .

1 14
 izelge 2. Toplumsal iblm _

Toplumsal Kendi emei Dierlerinin emei

zmre zerindeki denetim zerindeki denetim

st dzey brokratlar &

nde gelen bilim adamlar,
sanatlar, vs. Evet Evet
Orta dzey brokratlar &
aydnlar Evet Hayr
Alt dzey brokratlar,
formenler, vs. Hayr Evet
Basit iiler &
kyller Hayr Hayr

Dou Alman felsefeci Peter Feist'n iaret ettii gibi, emek zerindeki
denetim sorununun bir baka boyutu daha vardr. Emek kelimenin
en genel anlamyla, insanlarn temel bir fiziksel-psikolojik ihtiyac
olan eylemi temsil eder.51 Dier taraftan pasiflik ya da eylemsizlik
derin bir sknt kaynadr: kiisel dzeyde bir ie yaramamazlk
duygusu ierir. stelik, emek ya da genel olarak eylemin onu ifa ede
nin gznde oto-kontrol ve manas ne denli az olursa, sknt da o
kadar artmaktadr. Toplumsallatrlm (devletletirilmi) ekonomi
nin brokratik olarak ynetimi dzeninde bu sknt ka11lmaz ola
rak toplumun tm katmanlarn kaplar.52 i karsndaki sknt, ken
disi de brokrasi tarafndan zynetime kyasla ehvenier .olarak bi-

5 "Zum Bewegungsverlauf dialektischer Widersprche in der sozialistischen Gesells

chafr. yaynlanmam tez, 988.
52 M. Vozlesenskiy'in The Nomenclacra, Londra, 984 kitabndaki, bu mesele zerine
klasik bir sosyolojik metin halini! gelen "lvan lvanovi'in Hayatnda Bir Gn" adl eke
baknz.

115
 linli biimde tevik edilen tketimcilie ka besler. Fakat kt y
netilen ekonomi tketici ihtiyalarn tatmin edemediinden, eninde
sonunda fke patlamalarna srkleyecek olan bir ksr dng
kurulur.
Hary Braverman ok doru biimde kapitalist retim tarznn i
leyii iin asli bir koul olarak kapitalistlerin emek srecini denetle
melerinin nemi zerinde srar derken, 53 Andre Gorz bu denetim zo
runluluunun -daha fazla kar peinde komaktan ok- yirminci
yzyl kapitalizmindeki emein youn paralanmasnn balca ne
deni olduunu vurguluyordu.54 Baka yazarlar "siyasi retim iliki
leri" formln gelitirecek denli ileri gitmilerdir. Zaman tutanlar,
ustabalar, kalite kontrolcleri, fabrika gvenlii ve dier personel
den oluan bir denetim piramidi emei sadece makinaya deil. ser
mayenin beeri elemanlarna da tabi klmak iin bu sabit abalar
zorlar. Emek ile bilgi arasndaki ayrlk -kapitalizmde dorua kan,
snfl toplumun karakteristiklerinden biri- emei mekanik ve m
kerrer ilevlerle snrlayan bir kurumlar a iinde ifadesini bulur.
Oysa, Alman ideolojisi nden Grundrisse'ye, oradan Kapitale dek
tm temel yazlarnda Marx zellikle snfsz bir toplumda reticiler
kitlesinin kendi emeklerini denedediklerini savunmutur. Tasarm
layan ve ynetenler ile retimi ynlendirmek iin emek uygulayanlar
arasnda bir ayrlk yoktur. Toplumsal iblm ortadan kalkar:
"Kendi komnal ilikileri [gemeinschaftlich] gibi, toplumsal ilikileri
de kendi komnal denetimlerine tabi olan evrensel biimde gelimi
bireyler . "55
..

Marx tm mesleki iblm biimlerinin tam yokoluunu dn

myordu: bu son derece robotlam bir toplum haricinde topik

53 Labor and Monopo/y capitiJI. Braverman'n temel zaaf iilerin zgn kaliteleri ve
kapitalizmdeki ykmlar zerine yapt ar vurgudur. Gerekte, emein niteliksizle
mesi Sanayi Devrimi'nden itibaren kart bir yeniden nitelikleme sreciyle iie
gemitir. .
54 Andre Gorz, " Technique, technidens et Jutte de dasst!', Gorz (der.), Critique de la di
vision du travail, Paris, 1 9 73 .
55 Grundrisse, s. 1 62 . Ayn zamanda bkz. s. 708: "Gerek zenginlik tm bireylerin geli
mi retici gcdr". Marx kapitalizmdeki bilim ve emek ayrln zgrce birlemi
reticilerin ynetimindeki birlemeleriyle kar karya getirir.

1 16
olurdu. Fakat mesleki iblm ile zgrce birlemi reticilerin h
kmdarlyla badamayan toplumsal iblm arasnda ak bir
ayrm yapmt.56 Kapitalizm ile sosyalizm arasndaki c.i dne
mindeki bu emek zerinde denetim meselesini irdelemem{t:. Ama .
burada da dncesi ayn ynde ilerliyordu. Bir kez kendilerinl ser
mayenin hkmdarlndan kurtardlar m, reticiler iyeri de dahil,
kendi kendilerinin efendisi olmallard ve buna yetenekleri de
vard.57

7. Brokrasinin Yaps
nceki blmde ayrcalklarn ii devletlerinde bir brokrasinin
olumasndaki genel nemini tarttk. imdi bunun gerektirdii top
lumsal yapya daha yakndan bakmamz gerekiyor.
Tipik demagojik bir biimde, Sovyet brokrasisinin daha muha
fazakar kanadnn szcs Yegor Ligaev Parti ve devlet memurlar
nn ortalama gelirinin (ayda 200-250 ruble) ortalama niteliklere sa
hip bir iininkinden hafife daha dk olduunu ileri srerek tm
ayrcalk sorununu inkar etti. Biimsel olarak bakldnda hakl.
Sovyetler Birlii'nde onsekiz milyon memur var ve dorusu bunlarn
herbiri sradan bir iiden on kat daha fazla kazanamaz. ABD'de de
tam istihdam edilen nitelikli bir sanayi iisinden on kat daha fazla
kazanan onsekiz milyon aile yoktur. Bununla birlikte, Ligaev ok
iyi bilir ki, brokratik ayrcalklar knayan saysz ii ve aydn k-

56 Dahas, Kapi:a!de. Marx byk lekli sanayinin "emek fakllnn ve bylece de

emekinin farkl trdeki azami emekle uyumluluunun kabuln bir hayat memat me
selesi haline getirdiini" belirtir. "Emekteki bu farkllk olasl toplumsal retimin ge
nel bir yasas haline gelmek zorundadr ve varolan ilikiler onun pratikteki gerekle
mesini salamaya uyum salamald''. Cilt Bir, s. 6 1 8. Buradaki ve daha nceki dipnot'
taki alntlar Ali Rattansi'nin ilgin almas Man and ehe Division of Labour, Londra,
1982'de bulunabilir.
57 Kapiral, Cilt Bir'deki (s. 449) u dipnota bkz.: "Dar kafal bir lngiliz periyodii Spec
:aror . . . Rochdale kooperatifindeki deneylerin temel hatasn urada buluyor: 'ii birlik
lerinin dkkanlar, deirmenleri ve hemen hemen tm sanayi biimlerini baaryla y
netebileceklerini gsterdiler ve insanlarn durumlarn derhal iyiletirdiler, ama ustalara
ak seik bir yer veremediler.' Quelle horreur1 (Aman ne feci)".
117
k memurlara deil nonenklaturaya atfta bulunurlar. Yararlandk
lar parasal ve dier nimetler kukusuz ortalama iinin gelirini on
kat ya da daha fazla aan yaklak 300,000 ila 400,000 kiilik bir
elittir bu.
yleyse brokrasi kavramn onun en st katman olan nomenk
laturayla m snrlayacaz? Hibir ekilde. Bu kategoriye Parti'nin
orta dzey yelerinin, devlet ve sendika memurlarnn yan sra, po
lis ve ordudaki subaylar da katmamak hem analitik hem de ilevsel
bakmdan hatal olurdu. Nomenklatura sadece birka yzbin kiiyle
SSCB, ekoslovakya, Polonya, Yugoslavya veya Macaristan'daki gibi
-hatta in Halk Cumhuriyeti gibi engin bir geri lkedeki- modern bir
sanayilemi ve kentlilemi toplumu ynetmeyi baaramazd. Top
lumsal dokuyu birarada tutmak iin ara aralara ihtiyac vardr ve
byk lde bu ilevi yerine getirenler brokrasinin iki milyQn kii
lik orta katmanlardr.
Burjuva toplumunda bu rol, tam bir bilimsel adan, emek gle
rini satmak iin iktisadi mecburiyetten kurtulacak kadar bir mlke
sahip olmayan proletaryann st katlarn oluturan szde ''yeni orta
snflar" da dahil, orta snflar tarafndan oynanr. Tm bu katmanlar
iinde, zel mlkiyetin temell, savunulmas ve ideolojisi cehalet
ya da kendini aldatma yoluyla krlememi herkesin kabul etmek
zorunda olduu zere mutlak biimde kritik bir nemdedir.
. Sovyetler Birlii'nde, iler biraz daha deiiktir. Kukusuz, kii
sel zeginlemeye ynelik eilim yokolmad: gerekten, Stalinist dik
tatrln ihdasndan bu yana dzenli biimde hz kazand. Fakat
bir insann zel mlkiyet ve parasal zenginlik elde etmek drtsyle
kk bir Parti, devlet veya sendika memuru olmaya yneldiini
varsaymak yanl olur. Konumlaryla balantl mtevaz ayrcalklar
neredeyse her zaman asl parasal alann dndadr. Bunun en byk
istisnas yerel ve blgesel mafyalarla balantlar ofan datm siste
mi brokrasisidir. Genel olarak, en nemli kazanlar baz mal ve
hizmetlere ulama imkann, kariyer gvencesini, sakin bir hayat.
evredeki dier insanlara patronluk yapmann verdii tatmini, vs.
ierir.
Dahas. hibir brokrasi en azndan yelerinin bir ksmnn ara-
118
cl olmakszn kitlesel bir sendikay ynetemeyeceinden, Stalinist
brokrasi de ii snfnn bir aznlnn aracl c,;makszn brok
ratlam ii devletini ynetemez. "Araclk" derken, her ne kadar bu
gerek olsa da, zorunlu olarak ak ya da bilinli bir "ibirlii"nden
sz etmiyoruz. Tm bu toplumlar iin genel rntler karmak da
mmkn deil. Sz gelii avuesku'nun nderliindeki Romen b
rokrasisi DAC'deki mtekabiline gre ii snfndan daha ok uzak
lamt, buna mukabil ekoslovak brokrasisinin Prag Bahar sra
snda Novotny ya da Jakes zamanindakine gre kitlelerle daha yakn
balar vard. Yugoslavya'daki ulusal kurtulu mcadelesi, sava
son.ras derimci kprdanmalar, Stalin'e baarl direni ve zyne
tim deneyi uzunca bir sre Parti'nin ii snfyla ilikilerinin dier
Dou Avrupa lkelerine gre daha derin olmasn -salad.
Genel bir kural olarak ifade edilebilecek olan ey, bu partilerin
hibirinin byk lde iilerin karlarnn savunulmas iin bir
ara olarak grlemeyeceidir.58 Bunlar devlet partileri, "yeni efendi
ler"in aletleri olarak grlrler ve gerekten de byledirler. Ancak,
bundan kan sonu iilerle kopuun tam olduu deildir. Bu parti
lerin fabrika da dahil, toplum iindeki yeri byle-bir durumu nesnel
bir imkanszlk haline getiriyor. Zira Parti sadece mdrler ve usta
balardan olumuyor: saflarnda iilerin ikayetlerini dzeltmek,
hastalk veya emeklilik dentilerindeki gecikmeleri nlemek, bir sen
dika tatil merkezinde bir yer bulmak, vb. konusunda yararlandklar
ok sayda memuru da barndrr. Ayn zamanda byk ounluu
korku ya da dorudan kariyerizm kayglaryla saflara katlm olma
yan milyonlarca dorudan rl ticiyi de barndrr: SSCB'de yedi-sekiz
milyon kii ve Dou avrupa'da bir o kadar kii. Bu iileri basite KP
brokrasisinin yardaklar ya da uaklar olarak sunmak gln
olur.
Dolaysyla iktidardaki Komnist Partiler smrc iverenler ile
smrlen cretliler arasnda varolandan daha karmak ve diyalek
iik bir toplumsal ilikiyi yanstrlar. Bu fark ve ii devletleri brok-
58 SSCB'de yaplan birok kamuoyu yoklamas bunun iilerin olnluuu gr ol
dulu teyit etmitir. Bununla beraber, kayda deer bir aznlk br trl
dnmektedir.

1 19
 rasilerinin nitelii ayn zamanda geleneksel olarak rastlanandan g
reli . olarak daha yksek derecedeki dikey seyyaliyette de
grlebilir.59
Kapitalist lkelerde, zellikle de tekelci kapitalizmde, toplumsal
yaplarn evrimi genel olarak sermayenin merkezilemesi ve emein
proleterlemesindeki artla belirlenir. Tabiatyla, bu eilimler dz
izgisel ya da mekanik bir ekilde ilemezler -zellikle genileme
dnemlerinde, hi de nemsiz olmayan kar eilimler ibandadr . .
Fakat uzun vadede, aktif nfustaki baml (cretli) emein pay ar
tarken, bamsz kk mteebbislerin pay azalr. ''Yrtan" -yani
byk kapitalist olan- kk ve orta burjuva kesimin pay da tarih
sel olarak daralr. Dolar milyarderi olan ve nesiller boyunca bu ekil
de kalan en tepeye ykselenlere gelince, b11nlar da ondokuzuncu
yzyln sonundan itibaren bir avu kii kalmlardr.
Buna karlk, Sovyetler Birlii'nde ortalamann stnde bir zeka
ve inisyatife sahip bir ii hala bir orta dzeyli brokrat olabilir. Ni
tekim, brokrasi, zellikle bunlar ayn zamanda hafife eletirel bir
tavr gsterirlerse, bu tr insanlar kendi saflarnda massetmek iin
byk bir aba harcar. Brokrasinin orta katmanlar daralmaz, hzla
byr.60 Yukardaki nitelikleri zel taktik becerisi ve vicdanszlkla
birletirirse, kendini yerel, blgesel ve ulusal dzeyde nfuzlu kii
lerle btnletirirse ve bir dizi kriz durumunda beklentilere uygun
davranrsa gen, fakir bir yerel brokrat da nomenklaturann kilit
bir yesi olabilir. Ne de olsa, Mihail Gorbaov hiyerarinin doruuna
byle trmanmtr.
Gnmzde kol iilerinin oul veya kzlarnn nomenklaturann
st katlarnda pek az bulunduu dorudur. Fakat dier yandan, no
menklaturann st katlarnn sadece bir aznl eski yksek brok-
59 Stalinist veya Stalinizm sonras KP'lere selef olan eitli partiler yurttalarn geni
bir kesiminde ve ii snf iinde belli bir derecedeki destei korumaktalar. Bulgaristan,
Romanya ve Yugoslavya'da bu eski-DAC ve ekoslovakya'da olduundan nemli l
de daha genitir, ama hibir yerde bu kurulular, muhtemelen (ama kesin deil) Polon
ya hari, marjinal bir hale gelmemitir.
60 Rudolf Bahro'nun The Alternative in Eastern Europe, Londra, 1 977 adl kitab
DAC'de bu eilimle ilgili birinci dereceden inandrc kantlar sunar. NEP'ten itibaren,
Sovyet brokrasisi vdvijenic ("terfi" veya "dikey seyyaliycr') ad altnda sistematik bir
seme [ cooptation) politikas izlemitir. Bkz. Sss, s. 93 ve dev.

120
ratlarn oul ve kzlarndan oluur. Tek bir Polltbro yesi ya da Ba
kanlar Konseyi yesi bile eski bir Politbro veya Bakanlar Konseyi
yesinin efrad deildir. Burjuva toplumuyla olan farkllk aka
arpcdr.
Bununla beraber, Sovyet brokrasisinin doas ve dinamii kav
ranmak isteniyorsa, onun bir baka karakteristii de aklda tutulma
ldr. Zira bu "safl' bir ii brokrasisi deil, arlk devrinin memur s
nfnn kalntlarnn yan sra, batan beri proleter olmayan kk
burjuva ve hatta burjuva katmanlarla iie olan bir brokrasidir.
E.H. carr'n belirttii gibi, "sanayinin ynetimi tekrardan eski burju
va mdr ve uzmanlarn.eline geiyordu ve bunlarn yksek bir ora
n parti yeliinin onur ve gvencesini kazanyorlard.'.61 Lenin son
yazlarndan bazlarnda gemile olan sreklilik gesini gl bi
imde vurgulamt. Troki daha sonralar yle yazacakt:

Sovyet Thermidor'unun ordusu aslen eski ynetici kesimlerin ve onlarn

ideolojik temsilcilerinin artklarndan devirilmiti. Eski toprak soylulu
u, kapitalistler, hukukular ve oullar -yani bunlarn darya kama
yanlar- devlet makinas iine ve hatta biraz da Parti'ye alnmlard.
Devlet ve Parti makinas iine kabul edilenlerin byk ksm ise eski k
k burjuva partilerinin -Menevikler ve SR'ler- yeleriydi. Bunlara Dev
rim ve Sava'n frtnal gnlerinde bir keye sinen ve sonunda Sov
yet hkmetinin istikrarna ikna olup kendilerini mstesna bir tutkuyla
rahat ve sreklilik tayan mevkiler kapma yce grevine adayan muaz
zam saydaki katksz ve basit dar kafal da ek.lenmelidir.62

Bununla beraber, Troki Gei Programtnda, uzun vadede, brokra

si iindeki gler dengesinin deiecei konusunda srar etmitir:

Brokrasi iindeki devrimci geler kk bir aznlk [olabilir ancak) .

Durmakszn byyen ... kar-devrimci geler dnya emperyalizminin
karlarn ok daha byk bir tutarllk.la ifade ederler. Komprador rol
nn bu adaylar hakl olarak yeni ynetici tabakann kendi ayrcalkl ko
numlarn ancak "Bat uygarl"nn, yani kapitalizmin zmlenmesi ad-

61 The lnterregnum, s. 49.

62 L. Trotsky, Stalin, New York, 1 94 1 , s. 404-405.

121
 na milliletirmenin, kolektifletirmenin ve d ticaret tekelinin reddi yo
uyla salama alabileceini dnrler. Bu iki kutup arasnda burjuva
demokrasisi ynnde ar basan ara, dank Menevik-SR-liberal ei
limler vardr. 63

Elli yldan daha fazla bir sre nce yazlm olan bu satrlar SSCB'de
gereklemeye balayan eyin gerekten kahince izilmi bir resmini
sunarlar.

Eer Sovyet brokrasisi iindeki bugnk ilevsel farkllamaya d

necek olursak, bu brokrasinin saflarn u kategorilere blmek
mmkndr: (a) merkezi iktisadi idareler de dahil, devlet brokrasi
si; (b) askeri brokrasi; (c) polis brokrasisi; (d) genlik, kadn, vb.
kitle rgtlerinin brokrasileri; (e) "kltr" brokrasisi; (f) sendika
brokrasisi ve (g) Parti brokrasisi. Bunlarn sonuncusu tm dier
_
leri zerinde bir son kerte denetimi uygular, fakat bu denetim genel
likle sanilandan daha azdr. Varili yekpare tutan demir halka gibi
grlebilir.
Brokrasinin "kompartmanlamas" -bazlar "feodallemesi" te
rimini kullanrlar- kendini gitgide daha byk bir apta gsterdi.
Yukardaki kesimlerin herbirinde kural "i terfi"dir. Parti brokrasisi
nin mdahalesi kariyer yaratabilir veya bozabilir, ama bunu varolan
hiyerariler iinde yapabilir, yoksa yabanclar general, yksek plan
c, birlik sekreteri, sendika patronu, vb. gibi mevkilere yukardan
yerletirerek deil. Nomenklaturann her kesiminin, zaman zaman
byk siyasi sonularyla birlikte, "kendi yolunu izlediini" syle
mek bile gereksiz.64
Tatyana Zaslavskaya brokrasiyi eitim dzeyi ve deiime kar
esneklik uyarnca alt blmlere ayrmak zere baka ltler
nerdi.65 Sayd oniki "kilit toplumsal grup" iinde drt tanesi b
rokrasinin paras olarak addedilebilir: iktisadi yneticiler, ticarette-
63. 1'he TransitionalProgramme for Socialist Revoltio, New York . 1 9 73, s. 1 03 .
y
6 4 le k(, Sta in'in lmnden hemen sonra. Mareal Jkov, aiskiy'de glag iindeki
ilk kitlesel bakaldrda yeralan drt Kzl Ordu subay da dahil, temizliklerin askeri kur
banlarn -Qzgiir braktrmak iin bir kampanya yrtt. Bu, Beria'nn d ve gizli po
lisin toplam gcnn datlmas iin kritik bir faktr oldu. 30 Aralk 989 tarihli
Trtdaki makaleye bkz.

1 22
ki nder k.idrolar, Parti ve devlet iindeki yksek dereceli memurlar
ve politikaclar. "Kltr ve eitim inteligentsiyas" ve "kk mte
ebbisler" ayr ayr gruplar olarak tahlil ediliyorlar. Zaslavskaya ya
gruplarna gre tavr farkllklar zerine de baz grler ne sr
yor ve iletme ynetimi brokrasisinin ehliyet dzeyi ve deiim ka
pasitesi uyarnca perestroykann destekileri veya kartlat'l eklinde
blndn belirtiyor - ki DAC'deki son gelimelerle teyit edilmi
tir. Vard sonular ilgin olmakla birlikte, kilit yapsal farkllama
nn kuramsal olarak aaya doru blmlenmesini ispat etmekten
uzaklar.

8. Brokrasinin izofrenik z-Blllnd

imdiye dek srdrdmz tartmadan, brokrasinin ii snfyla
tm balarn koparamad, buna mukabil bu snfn asalak, israf
kar, dalavereci, baskc ve maddi bakmdan ayrcalkl bir katman
olarak hareket etmeye devam ettii aka ortaya kmaktadr. Ayn
ekilde, Marx ve Lenin'in kuramyla da tm alarn koparamam
tr, her ne kadar onun eletirel. zgrlk fikirleri ve aratrma yn
temini bir dizi alakasz dogmaya evirse de. Marksist gelenee asl
yaklam, tek amac hkm srd lkelerdeki toplumsal ve siyasi
yaplar ve pepee uygulad eitli, sk sk da eliik politikalar
hakl gstermek olan skolastik bir alnt aktarm yaklamdr. B
rokrasi bu yolla bilimi konjonktre! politikalarn ve kendisi tarafn
dan savunulan karlarn bir hizmetkar eklinde arasallatrr.
te yandan, dogmalar Stalin, Hruov ve Brejnev gibi aydnlatc
lardan deil de, hala Manc. Engels ve Leriin'den alnr, her ne kadar
zaman zaman gl bir bozma ve tahrifat gesiyle birlikte olsa da.66
Bu ne arzi olabilir, ne de sonular bsbtn gzden karlabilir.
. Bolm'de brokrasinin ideolojisinin ok nemli bir yanna ia
ret etmitik: devlet ve meta fetiizminin bileimi. Qier bir asli boyut
da, brokrasinin gerekten kendisinin diyebilecei bi dnya gr-

65 Dic Gorbansclow-Strategic, s. 286-93.

123
n tutarllkla formle edecek denli kendi bilincine varmak ve
aka kendini ileri srebilmek konusundaki yeteneksizliidir. Ta
rihteki tm ynetici snflarn davranyla arpc bir ztlk iindeki
bu zayflk brokrasinin gerekte bir ynetici snf olmadnn yeni
bir teyitini sunar. Sieyes'in "nc Zmre nedir? nc Zmre
yoktur" dediini hayal etmemiz zordur.67 t Sava ncesi ABD'deki
Gneyli kle sahiplerinin bu "zgn kurumun" varln inkarlarn
ya da Avrupal aristokratlarn zel haklarla donatlm bir kaltsal
soyluluun yokluunu iddia etmelerini de gz nne getiremeyiz.
Yine de nomenklaturann yarm yzyldan daha fazla bir sredir
kendisiyle ilgili syledikleri bu tarz bir eydir.
Bu ideolojik kendini reddetme kukusuz muazzam bir mistifi
kasyondur. Patlayc elikilerle doludur. Bir nebze alglama gc ve
zekaya sahip herkesin gerek hayatta gn be gn yaadklarnn
iinde uuur. Dolaysyla ynla pheye ve zihinsel redde yolaar.
isyankar bir topluma, yine youn bir redde yolaan kurumlam ya
lanlar yoluyla ancak sokuturulabilir.68 Bunu srdrmek iin, yal
nzca ya da hatta balca aydnlara kar deil, iilere kar da yk
sek derecede bir bask uygulamak gerekir. "Kt dnceleri"
("Sovyet-sosyalist dzenine kfretme", "anti-sosyalist propaganda",
vs.) dile getirme suu ceza yasasna sokulmal ve insafszca hapise
veya alma kampna kapatlma hkmyle cezalandrlrnaldr.69
Brokrasinin kendi varln inkar etme abalar tm toplumsal bi-

66 Bununla beraber, u da belirtilmeli ki, Stalin'in diktatrl dneminde onun eserle

ri Lenin'inkinden ok daha geni apl olarak baslyor ve tedavl ediyordu.
67 Sieyes'in nl "nc Zmre nedir? Hibirey. Ne olmak istiyor? Herey" deyii
l 789'daki Fransz Devrimi'nin balarnda burjuvazinin temel manifestosu haline gelen
nc Zmre Nedir? adl kitapndan alnmadr.
68 Kr. Zaslavskaia, s. 1 62; Gorbachev, Perestroika, Londra, 1987.
69 "Yasaklanm dnceler" iin uygulanan sulama ve basklar, ayn zamanda, genel
de daha yumuak biimlerde (ama her zaman byle deil) olmak zere, sosyal
demokrasi ve sendika brokratlarnca da devreye sokulur. ok uzun zaman nce deil,
CFDT'nin sol kanadna mensup hastane iileri sendikas, Troki'den ve Drdnc En
ternasyonal'in Fransa seksiyonu LCR yaynlarndan yapt birka alnt nedeniyle "kara
koyun" [aynen byle] olarak sulanarak kovulmutu. Kovulmann gerek nedeni bu
militan sendikaclarn sektrdeki hemen hemen tm cretlilerce katlnan, ama brok
ratlarn tanmay reddettikleri seilmi komitelerce ynetilen ulusal aptaki muzaffer bir
grevi desteklemeleriydi.
124
limleri fiilen boarak onu bizzat toplumsal gereklii inkar etmeye
srkledi.
Tm bu ilemlerin bir boluk iinde deil de, hala Marksizme atf
yapmaya gebe bir ereve iinde cereyan etmesi onu patlayc tazyik
lere ak hale getiriyor. Brokratik diktatrln etkileri geni kitle
lerin gznde Marksizmi bir "devlet dini" olarak itibar kaybna d
rme eilimde, ama Marx, Engels ve Lenin'in eserleri geni apta
ortalkta olduu mddete, her zaman bunlardan brokrasinin srr
n, nasl doduunu, ne anlama geldiini, nasl altedileceini akla
mak zere tahlil aletleri karabilecek kiiler kacaktr. Brokrasiye
gre Marksist dnce bir hidra gibidir. Birbiri ardsra kellesini ko
parrsnz, ama onlarn yerinde her zaman yenileri yeerir.
Brokrasinin Marksizme yapt srekli atflar iin deyecei be
del budur. Sovyet Thermidor'unun ilk gnlerinden beri baka bir yol
bulamamtr. Dahas, toplumsal bilimin zrc tahrifi belli bir eie
vardnda, onu diktatrln bir payandas olmaktan karp kendi
sine kar bir zaman ayarl bombaya dntren nesnel sonular or
taya kmaya balar. Mistifikasyon kendine kar mistitlkasyon hali
ne gelir. Brokrasi burnunun dibinde cereyan eden toplumsal dei
im srelrini grmek veya kavramak konusunda gitgide yetenek
sizleir. Artk kendi lkesini tanmyordur. 7 Fakat bu durum onun
hkmranln savunma kapasitesini azalttndan, toplumsal bi
limdeki demir penesini gevetmek zorunda kalr. Gorbaov'un glas
nostunun sebeplerinden biri de budur.
Bugn, zellikle Marksizm resmi ideoloji olarak kald iin, top
lumsal bilimlerin yeniden canlanmas brokrasinin "modernlemeci"
kanadnn arzulad gibi, katkszca ampirik ya da pragmatik olam
yor, eletirel Marksist dnce :ve tahlilin bir yeniden canlamasyla
gitgide daha iie geiyor. Sovyetler Birlii'nde bugn yirmili yllar-

70 Bunun en patetik rnei 1 989 balarnda Alman haftalk dergisi Die Zeitn bir mla
katnda sakince yle diyen ekoslovak KP'sinin lideri Jakes'tir: "Niin meydan bu mu
haliflere, bu Vadav Havel'e brakalm? Bunlarn halk iindeki destei yzde birden d
ktr". Daha bir yla varmadan, Havel ekoslovak halknn ezici ounluunun deste
iyle ekoslovakya Cumhurbakan seildi.

1 25
daki tartmadakinden ok daha derin olan, bir toplumsal grng
olarak -brokratik alkanlklar ve zihniyet sorunundan ayr olarak
brokrasi zerine bir tartma gelimektedir. Daha ancak iki yllk
olsa da, derinlik ve sofistikasyon asndan Bat'daki elli yllk ku
ramsal gelenei, fiilen gemediyse eer, egale etti bile.
Bu hikayenin tm deil. Marksist ve dier eletirel toplumsal
dncenin rnesans varolan dzene itiraz eden yeni toplumsal ha
reketler ve kitle eylemleriyle birletiinden, brokraside derin ve s
rekli bir kimlik krizi douruyor. zellikle ii snfnn protestosuyla
karlatklarnda, ok sayda brokrat kendine baz snflandrma
sorular sormak zorunda kalyor: Biz kimiz? Komnist mi yoksa sa
dece kendine Komnist diyen bir partinin yeleri mi? Bizim temel
ballmz kime -Parti'ye mi, yoksa ii snfna, zgrlemeye ve
Marksizme mi?71 imdi Parti her zaman hakl olmadn kabullenir
se, kendi bireysel irademizle, veri bir durumda neyin doru, neyin
yanl olduuna kendi bamza karar verebilecek miyiz yoksa vere
meyecek miyiz? Tm bunlar tartabilecek denli zgr myz? Hem
biimsel Parti yaplar iinde hem de dnda m? Sadece Parti yele
riyle mi yoksa dier iiler ve eletirel aydnlarla da m?
Bylece brokratlamann ve ii demokrasisinin boulmas d
neminin ban da sorulan kilit sorularn hepsi en azndan brokrasi
ve ideologlarnn bir ksmnm kafasnda yzeye kmaya balyor.
Ve sadece kafalarnda deil. Stalinist ve stalinizm sonras neslin b
rokratlar, ideologlar ve yol arkadalarnn kalplerini korkun bir
gnah yakmaya balyor. Canavarca sularn ve bunlarn sistematik
biimde hasralt edilmesinin gnahn -bunlarn azmsanmayacak
bir ksm da kendi Parti yoldalarna kar ilenmiti- tayorlard.
Kabil'in damgas alnlarndan fkryor. Dn herey zorunlu
ve kanlmaz olarak, bir ehvenier veya anssz bir hata olarak izah
ediliyordu.72 Bugn ii snf ve sosyalizmin *arlarna kar ilen
mi tiksin sular isimleriyle anlyor. Ancak en kinikler ya da ahla
ken rezil olanlar gnahlarn inkara veya asgariletirmeye

71 Bir Sovyet yazarnn olu tarafndan kendine sorulan u korkun soruyu haurlayalm:
Baba, sen bir Parti yesi misin yoksa Komnist mi?"

126
 yeltenebilirler. 73
Dou Avrupa'daki en byk ii snf bakaldrsyla yzyze
gelenlerin kabahatlerini en ak biimde kabul edenler ve zeletiri
ihtiyac duyanlar olmalar anlamldr: Macar Stalinistlerinden sz
ediyoruz. Daha 1 956 devrimi balamazdan ewel, namuslu bir ko
mnist olan Imre Nagy KP brokrasisini sz konusu partinin yozla-
masmdaki kilit ge olarak tanmlayarak tm R.akosi dneminin bir
yeniden deerlendirmesini kaleme almt:

Aygtn hakimiyeti ve seilmi organlarn snmesi, Parti nderliinde

idari yntemlerin artmas sonucuyla birlikte, Partimizin yaamnda yeni
birey deildir. Parti nderliinin Haziran ncesindeki yntemleri tipikti.
Bunu deitirmekten acizdik. Bu zellikle ktyd, zira Sovyet yolda
lar, zellikle de Yolda Hruov birok vesileyle bizim dikkatimizi u teh
likeye ekmiti: aygt bizi ynetiyordu ve gc Parti'yi ayordu. ["Sovyet
yoldalar" bunun SSCB'de ta 1 923'de meydana geldiini belirtmeyi unut
mular, EM.) Artan bask, terrizm ve parti ii demokrasi alannda ve
eletiri ile zletiri de gzda aygtn stlendii hakin: rolle ve Parti ii
hayatta idari yntemlerin artan kullanmyla yakndan balantldr ...
Hizipilik sulamas Parti ii hayatn kurallaryla ilgili bozuk fikirlerden
ileri gelmektedir. Parti yelerinin her siyasi laf Parti yelerinin Parti so
runlarn tartma ve fikir yartrma ve dei tokuu yapma temel hakla
rn reddeden; Parti yelerinin ancak Parti Sekreteri'nin varlnda veya
aygt yelerinin gzetimi altnda Parti hayatn, siyasi, iktisadi, kltrel
vaya uluslararas sorunlar tartabileceklerine inanan; tartmalapn belli
kurallara bal olarak veya nceden belirlenmi bir gr as ereve
sinde ve snrl bir menzilde yrtlmesi gerektiini dnen -bir baka
deyile, ancak "sol kanat" arclar ve Parti brokrasisinin hogrebile
cei koullar altnda- kiilere hizipilik gibi gzkr. 74

72 Deng Xiaoping'in Pol Pot hakknda yle syledii rivayet edilir: "Niye baz insanlarn
Pol Pot'u yerinden etmek istediklerini anlamyorum. Gemite baz hatalar yapt doru
... " (Aktaran Ben Kiernan, How Pol Por Came to Power, cilt 2, University of Wollongong)
'
Bir milyon fazla insann ldrlmesi bir "hata" olarak grlyor...
73 Resmi Sovyet kaynaklarna gre, 930 ile 1 953 arasnda, SSCB'de 3, 778,234 kii
"haksz misilleme"nin kurban olmutu. Byk ounluu Komnist, toplam 768,089 ki-

i kuruna dizilmiti. Her tarafsz okuyucuyu .etkileyebilecek, zelllkle dokunakl bir

zeletiri iin bkz. Ernst Fischer'in otobiyografisi, An Opposing Man, Londra, 1 9 74. Ko
mintern'deki temizliklerdeki sorumlulu ok daha byk olsa da (belki de nedeniyle
demeliydik) , Togliatti'nin byle bir zeletiri yapacak cesareti yoktu.

127
Imre Nagy eyaya ismiyle hitap etmekte tereddt gstermiyor. Stali
nizmin Macaristan'da yaratt ey ii devletinin gerek bir
yozlamasyd:

iktidarn yozlamas sosyalizmin kaderini ve toplumsal sistemimizin de

mokratik temelini ciddi biimde tehlikeye dryor. iktidar artan l
de halktan koparlyor ve serte ona kar evriliyor. iktidarn ii sn
fnca uyguland ve iki byk emeki grubuna -iiler ve kyller- da
yand bir proletarya diktatrl tir: larak Halk Demokrasisi aka
Parti yelerine deil, kiisel diktatrle yaslanan ve Parti aygtn ve
onun araclyla da Parti yelerini bu diktatrln basit bir aleti haline
getirmeye alan bir Parti diktatrlyle yer deitiriyor. iktidarn g
zenekleri sosyalizm veya demokratizm ruhuyla deil, bir aznlk dikta
trlnn Bonapartist ruhuyla dolu. Hedefleri Marksizmle, bilimsel
sosyalizmin rettikleriyle deil, her ne pahasna ve her yolla savunulan
otokratik grlerle belirlenir. 5

Otuz yl sonra SSCB ve in'de geni bir lekte yrtlecek olan tar
tmalar nceden sezinleyen ve SBKP'de Sol Muhalefet'in daha
1 923'de ileri -srdklerini yanklayan Nagy, veri bir etik-moral stan
dartlar kmesi -daha dorusu etik-siyasi standartlar demeliyiz- ile
ii iktidarnn brokratik yozlamasna kar mcadele arasndaki
balarJ:lar doru biimde kurmutu. Zira brokrasinin maddi ayr
calklarn salamlatrmas, Parti yelerinin ve geni kitlelerin ze
rine bindirilen maddi tazyikle (eer bask deilse) birlikte, iinde
yolsuzluun olgunlat hereyi kapsayan bir kinizmin toplumsal
atmosferini yaratr:

Kitlesel mahkemelerin [yani gstermelik mahkemelerin-E.M.] ynetici

ve rgtleyicilerinin ya da masum insanlarn ikenceye tabi tutulmas ve
ldrlmesinden sorumlu olanlarn, ya da iktidar ktye kullanarak ya
halka kar ciddi sular ileyen ya da dierlerini byle sular ilemeye
zorlayan uluslararas kkrtmalarn sorumlularnn, iktisadi sabotajcla
rn, kamu mlkiyetini arur edenlerin nderlik konumlarnda olmas

74 lmre Nagy. lmre Nagy on Communism, New York, 1 957, s. 289-90.

75 A.g.e.,s. 50.

128
 kamusal ahlakla badamaz. Kamu, Parti ve devlet organlar bu geler
den temizlenmelidir.
insanlar, kamusal hayatta ahlakla badamayan, bireyselliklerini ve
inanlarn terke zorlayan bir tr maddi bamllk vardr. Maalesef, bu
durum burada kitlesel boyutlar kazand ve bu toplumumuzun hemen he
men bir hastal olarak grlmeli. iktisadi ve siyasi yapnn ar merke
zilemesi kiisel diktatrln kanlmaz bir refakatsdr. Kart g
rlerin yalnz susturulmad, ayn zamanda da yaam gerelerinden fi
ili bir mahrumiyetle birlikte cezalandrld; kart grleri ifade eden
lerin, Anayasa'da yeralan birey ve insan haklar utan verici bir ekilde
dikkate alnmayarak toplumdan uzaklatrld; yrrlkteki siyasi ei
lime ilke olarak kar kanlarn ilerinden atld bir yerde kamusal ha
yatta ne tr bir siyasi ahlak olabilir? ...
Bu sosyalist ahlak deidir. Bu daha ok modern Makyavelizmdir. Bu ok
gl maddi bamllk, bu ekmek paras endiesi en soylu insani erdem
leri, zellik.le sosyalist bir toplumda gelimesi gerekli erdemleri, cesareti,
kararll, itenlii ve ak szll, ilkesel tutarll ve salaml l
drr. Bunlarn yerine, liderler kendini alaltma, korkaklk, ikiyzllk,
ilkesizlik ve yalanclk gibi erdemleri geirmilerdir. Kamusal hayattaki
yozlama ve yolsuzluk ve bunun sonucunda toplumda ortaya kan ka
rakter bozulmas gzlerimizin nnde cereyan eden ahlaki-etik krizin en
ciddi tezahrleri arasndadr...
kat ve kariyerizm kamusal hayatm,zda tehlikeli biimde yaylyor
ve insan ahlak ve haysiyetini derinden etkiliyor; gvensizlik geliiyor;
ve bir phe ve atmosferi sosyalist ahlakn, hmanizmin temel zel
liklerini ortadan kaldryor; bunlarn yerine kamusal hayatta souk bir
gayri insanilik geiyor. Toplumsal hayatmzn ahlaki durumunun ortaya
koyduu ey ok edici bir resimden baka birey deildir. 76

Tm proleter balarn koparmam brokratlarn kimlik krizi mm

kn olan en ak biimde, Ekim 1 956 devriminin yanna geen ve
KGB'nin tam bir bete noit haline gelen eski bir ii ve ii ocuu
olan Budapete polis efi Sandor Kopacsi tarafndan ifade edilmitir.
Imre Nagy'ye verilen lm cezasndan kl pay kurtulmutu.77 Tutuk
lanmasnn ardndan kimlii ve meslei hakkndaki sorulara ne diye
ceini bilememiti:

76 A.g.e. . s. 55-56 .
129
 Azm atm. Sonra, byk bir aknlkla anladm ki artk bunu bilmi
yordum. Budapete polis efi mi? Hayr. Kuzeydeki ormanlarda srtp
duran gen bir metal iisi mi? Hayr. Babamn sevgili olu mu? Kzmn
pek sevgili babas m? Ailen Dulles'n bordrosundaki bir casus mu?
Hruov ve lmre Nagy'nin bir izleyicisi mi? Yoksa Janos Kadar'n m? ii
bo bir salyangoz kabuu mu? Bir kar tanesi, alnma yeni konan bir kar
tanesinin kardei mi? 78

DAC'deki nl yazar bu izofreniye edebi bir ifade kazandrdtlar.

En patetii, arkadat Janka ile Wolfgang Harich'in uzun sreli hapis
cezasna arptmlmalarnt salayan mr boyu arkadat Lukacs'n
bir kkrtma iine ekilmesine yardmc olan eski Kltr Bakan Jo
hannes R. Becker'inki. SED Merkez Komitesi'ne yazd skandal de
recesinde k-Olecil bir mektupta, Stalin'e ne denli hayran olduunu ve
samimiyetle onun an iin iirler yazdn ve Hruov'un SBKP'nin
Yirminci Kongresi'nde yapt ifaatlardan nasl sarsldn -ama
"koulsuz Parti disiplini" konusunda negatif sonular kartmadan
aklyordu. 79 Bununla beraber, ayrt zamanda, gizliden gizliye, ken
di yoldalarm polise ihbar eden ve birka satrda onlar lme gn
deren bu yazarlar mahkum eden bir dizi youn iir yaztyordu. iir
lerden biri byle bir ihbarcnn intiharyla bitiyordu: "Bundan byle
artk bir insan gibi yaayamazsn. Ve av tfeiyle kendini
ldrd".80
ikinci rnek, Yirminci Kongre'den sonra karlat bir mlakat
tya Moskova Durumalar'nn dzmece olduunu bilmediini, bunu
bilseydi bile knamayacan, zira bunun Hitler'e kart yegane kal
kan olan SSCB'nin dmanlarna hizmet edeceini beyan eden ro
manc Stephan Hermlin'dir. Daha sonralar, Hermlin ancak gerein
devrimci olduunu ve ihra edilme tehlikesi de olsa, mmknse Par
ti iinde her ne pahasna olursa olsun gerein dile getirilmesi gerek
tiini kabul etmitir.81
izofreninin en arpc rnei en yetenekli Alman Stalinist yazar
77 Nagy'nin mahkemesinde, Kopacsi tankla ve Nagy'nin zgn ad Ahlak ve Etik adl
elyazmasn onun siyasi seimini etkilediini aklamaya arlmt.
78 Sandor Kopacsi, in ehe Name ofc/e Working Class, Londra, 1 989, s. 253.
79 DAC edebiyat dergisi Sinn und Form, Mart-Nisan 1990 saysnda yeniden basld.
80 Sin und Form, iinde s. 342.
1 n
Bertolt Brecht'tir. Korkun oyunu Die Massnahme'de masum yolda
larn katlini olduu gibi peinen. hakl karmaya almt. Uzun yl
lar sonra, Dou Alman iilerin 7 Haziran 953'deki bakaldrlar
nn vahice ezilmesine kar eletirisini kamuya ak biimde dile ge
tirememiti. Ama ayn srada gnlne nl bir alayc giri yazm
t: ''Eer halk Parti'nin doru izgisini izlemiyorsa, Parti halk dat
makta hakldr". Ve gizli bir iiri de Stalin'i "verdienter Mrder des
Volkes" (kalburst bir halk katili) olarak adlandryordu.12 Kahra
man bir bask ortamnda hayatta kalabilmek iin ilkeler konusunda
manevralar yaparken, dnce ve bilim zgrlnn bir savunul
masn veren, kukuya yer brakmayacak lde anti-Stalinist bir
oyun olan Galiledyu (en iyi oyunu) da yaynlam olduunu
ekleyelim.

9.Kldesel 1J Partilerinin Brokratlamas

KauUlmaz m?
Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren, iki ayr gelenek
kitlesel ii partilerinin brokratlarnasnn kanlmaz olup olmad
sorununu ortaya attlar. Bir yandan, Mosca ve Pareto'nun "elitlerin
dolam" kuramndan esinlenen Robert Michels tm partileri etksi
altna alan bir oligarinin ''tun yasas" vazetti.83 Dier yandan, anar
istler Bakunin'in Birinci Enternasyonal'deki mcadelesinden beri
benzer bir fikir gelitirdiler ve bu gr belli bir lde sosyal de
mokrasi iindeki eitli Sol Muhalefetiler (daha sorra anarizme ge
en Alman johann Most gibi) tarafndan devralnd. Her iki gelenek
de Birinci Dnya Sava'ndan sonra KAPD ve Pannekoek ve Gorter'in
evresindeki "konseyd komnistler'' gibi, parti liderlerinin "otoriter"
karakterlerinin kanlmazln vurguluyorlard. 84 Fakat ardndan

81 A.g.e.. s. 3 15 - 1 6 . Hermlin "pani disipilini" ile "kr itaal" arasndaki nemli ayrm da
yapyordu.
82 Heiner Mller, Wolokolamsker Chassee 1-V, Berliner Ensen"ble, 1 989, s. 3 iinde.
83 R, Michels. Political Panies, New York, 1 962. ilk kez ! 9 1 3'dc .!rr Socio/ogic dcs Par
reiwesens adyla yaynland.

131
 yollar ayrld. "Konseyci komnistlerin" yan sra, en azndan anar
istlerin bir kanad kitle eylemi ve rgtlenmesinin belirleyici nemi
ni vurularken, Pareto-Michels okulu ii snf kitlelerinin kendi
kurtulularn gerekletirmekten ikin olarak aciz olduklarn beyan
ediyordu.85
Burada gerekten in media res durumundayz. i kitle partileri
nin brokratik yozlamalarnn kanlmazln kabul ettiimizde,
ayn zamanda kitle eylemi ve z-rgtlenmesinin de kanlmaz ola
rak gerileme gsterecei veya en azndan srekli olarak dk bir
dzeyde kalacan vazetmi oluruz. Besbelli ki burada brokratla
ma sorunundan daha fazlas sz konusudur. Modern proletaryann
tm kaderi, hatta tm insanln kaderidir sz konusu olan. Zira ii
snfnn z kurtuluu olmadan, sosyalizm mmkn deildir. En iyi
durumda, daha iyi bir topluma gtren yolda geriye sadece kapita
lizmin bir reformu kalr. Fakat uzun vadede, kapitalizm felaket ze
rine felaket getirir. Sedece kapitalizmin reformu Hitler'in iktidar al
masn ya da Auschwitz ve Hiroima yolunu kapamay engellemez;
Yarn da benzer tehlikelerin domasn engelleyemez. Eer tm bun
lar doruysa, o zaman barbarlktan ya da dorudan kendi kendini
imhadan kurtulu yok demektir.86
Tarih kaytlar, anaristler ve konseyci komnistlerin yaptklar
gibi, "partiler''in zgll zerinde odaklamann gerekte mesele
den kamak olduunu aka gsteriyor.87 Anarko-sendikalistlerin
ynetimindekiler de dahil, sendikalar gerileyen kitle eylemi koulla
rnda ok daha hzl bir brokratlamaya adaydrlar. Ayn durum
sovyet tipi organlar iin de dorudur. Gerekte, devrimci partiler ge-

84 Birok yazar Marx' izleyerek anarist ve ultra-sol sektlerde ar Stalinist rgtler

hari, kitle partilerine gre otoriterlik ve liderlik kltnn ok daha gl biimde ye
erdiine iaret etmilerdir. Bu gayet mantkl, zira otoriter eilimlerin gerek panzehiri
sadece kitle eylemi ve kitle demokrasisidir.
ii konseylerinin kitle eyleminin keskin bir gerileme gsterdii dnemlerde hayatta ka
labilecei fikri tarihsel deneyimce riitlmtr. Kitle sendikalarndan ve nc partiler
inaasndan, dar, temsili olmayan "konseyler" veya "sendikalar" kurmak iin ekilmek.
bir btn olarak ii sn fnn kolektif z kurnluu ihtiyac ile onun kitle rgtlerinin
yava yava brokratlamas arasndaki elikinin ortaya koyduu hibir sorunu
zmez.
85 Bkz. Michcls, bl. 2. Bu meseleye son blmde geri dneceiz.

1 32
nellikle bu eilime kar ksmen yelerinin ounun yksek bir s
rekli eylem dzeyi olduundan ve ksmen de genelde bu tehlikelerin
daha ok farknda olduklaGndan daha uzun bir sre direnirler.
Son tahlilde, sorun ancak basitletirmeci "siyah" (brokratlama)
ve "beyaz" (iilerin zynetimi) kartlnn yerine eliik ve bileik
sreler eklindeki diyalektik anlay geirilirse doru biimde ko
nulmu ve zlm olur. i snf kitle rgtlerinin brokratlama
ya balamas ynndeki trend gerekten kanlmazdr, tpk kitle
eylemindeki dnemsel gerilemeler gibi. Ama kitle eylemi dzeyinde
dnemsel ykseliler de ayn ekilde kapitalizmin ve burjuva toplu
munun i elikilerinin kanlmaz sonulardr: birok kez devrimci
eylem biimini almlardr.
Bu sre gelitike, brokratlama ynndeki trend de denetim
altna alnr ve ilk sonular tersine evrilir. Yirminci yzyldaki en
kayda deer rnekler unlardr: Rusya 1 9 1 7- 1 9; Almanya 1 9 1 7 -20;
talya 1 9 1 7-2 1 ; spanya 1 934-Mays 1 937; Belika 1 956-62; talya
1 969-73 ; ekoslovakya 1 968-69; ili 1 9 70-73; Portekiz 1 9 74-75;
Polonya 1 980-8 1 ; Brezilya 1 985-90; ve ok daha snrl bir ekilde
Fransa 1 934-37, ABD 1 934-39 ve Arjantin 1 9 73.88 Benzer bir sre
SSCB'de de geen birka yl zarfnda ilerleme kaydetmektedir.
Bylece, iilerin z kurtuluu hedefini izleyen sosyalist veya ko
mnistlerin gerek grevi rgtlenmek ve fikir ve amalarn ii s
nf iinde yaymak; ii snfnn ve tm smrlen ve ezilenlerin
mcadelelerine en byk ballk, liyakat ve ak fikirlilikle katl
mak; ve bir btn olarak snfn veya en azndan onun nemli bir ke
siminin z eylemi ve z rgtlenmesini harekete geirecek ekilde
davranmaktr. Tarih bunun muhteem, ama ayn zamanda da mm-

86 Bkz. aada Blm 5. Troki bu ikilemi daha 939'da formle etmiti. her ne kadar
bunu ok snrl bir zamana sktrsa da.
87 Konseyci komnistler zerine bir tartma ve bibliyografya iin bkz. Serge Bricianer,
Pannekoek and the Workers' Counsils, St. Louis, 1 9 78.
88 Nelson Lichtenstein (Labor's War at Home: the ClO in World War l/, Cambridgc,
t 982) Amerikan sanayi sendikalarnda t 939'dan sonraki yeniden brokratlamann il
gin bir hikayesini anlatr. Aldolfo Gilly ("La anomalia argentina", Cuadernos del Sr,
no. 4, Ekim-Aralk 1 985) 1973'de Arjantin ii hareketinin fabrikalar dzeyindeki ksa
sreli, ama patlayc brokraszlamasn tasvir eder.
133
 kn bir giriim olduunu gstermitir.
Kitle eylemi evrimlerinin altnda yatan bir baka "mantksal" de
il, ama gerek eliki daha vardr. Bir yandan, cretli iiler emek
glerini satmadan kapitalist toplumda hayatta kalamazlar. Tek sa
hip olduklar mal daha yksek bir fiyata satmadan kendilerini z
grletirmeye balayamazlar. Emek glerini satarlarken ve meta
satn almak iin parasal cretlerini kullanrlarken, kapitalist retim
tarznn yeniden retiminin -yani kendi smrlmelerinin- kilit bir
gesi haline gelirler. Bunun mutlaka bilinleri zerinde etkileri
olur.89 iilerin enerjilerini daha yksek cret iin mcadeleden geri
ekmesi gerektiini ileri srmek de kukusuz bir cevap oluturmaz.
Marx'n saptad zere, yoksullam bir ii snf kapitalizmi devi
rebilmek iin ok demoralize olmu olur.
Dier yandan, cretli iiler ayn zamanda iyerinde kapitalist s
mr ve basknn boyunduruu altnda inleyen reticilerdir. Daha
ilk gnlerinden itibaren, ii hareketi yalnzca reel cretleri korumak
ve ykseltmek iin deil, alma haftasn ksaltmak ve emek sreci
zerinde belli bir denetim biimi kurmak iin de mcadele etmekte
dir. Bu ekilde hareket ederek, iiler kapitalizmin yeniden retilme
sine yardm etmezler: ona nesnel ve -gitgide- bilinli olarak meydan
okurlar. Militan mal tketicileri olarak iiler burjuva toplumuyla b
tnleebilirler. Kendilerinden sklp karlan artk emek miktarn
ve hatta art karmnn mekanizmasn ve insani yapsn militanca
tartan reticiler olarak burjuva toplumuyla btnleemezler. Onun
temellerini ykmaya ynelirler.
ii snfnn bu ikili konumu fiili (ideal veya idealize edilen de
il) bilinliliin deiik biimlerinde yansr. Bir dizi kuramc bu a
dan iilerin gndelik bilinlilii ile kelimenin geleneksel, daha yk
sek bir anlamnda -bir btn olarak snfn tm yelerinin ortak, ko
lektif karlarnn bir bilinlilii- snf bilinlilii arasndaki bir eli-

89 Emekli aylklar bu bakmdan zellikle ak bir rnektir. Bunlar olmadan. ii snf

nn geni kesimleri yoksulluk ve yoksunluun karsnda tmyle krlgandrlar. Fakat
bir kez bu devlet aylklarna hak kazannca, iiler belli bir yatan itibaren en azndan
militanlklarnn bir ksmn kaybetme eilimine girerler. Baka trl ok basma kalp
olacak olan, hikimsenin elli ya da ellibe yandan sonra radikal bir militan olarak ka
lamayaca saptamasnn gerisindeki yegane gerek budur.

134
kiden sz etmilerdir.90 Lenin'in sendikal snf bilinci ile sosyalit s
nf bilinci arasndaki ayrm da burada geerlidir. 91 Biz buna ak bir
tarihsel nemdeki bir nc ara dzeyi ekledik: henz sosyalist ol
mayan, ama iilerce kapitalistlerden ve partilerinden bamsz bi
imde rgtlenmeleri ve oy kullanmalar ihtiyacnn kavranmasn
ifade eden siyasi snf bilinlilii.92
nce Hendrik De Man ve en ak seik ekilde de Rudolf Hilfer
ding tarafndan ileri srlen bir baka tahlil izgisi de fikirler alann
daki "genel" ve "zel" karlar arasndaki ayrm zerinde durur. Bu g
re gre, snf bilinci basite geneli zeli ikame etmez. Ayn zaman
da, retici gleri varolan retim ilikilerinin zincirlerinden kurtar
mak iin zorunlu bir fikirler kmesi gelitirmek iin dorudan maddi
karlarn (ii snfnnkiler de dahil) tesine de geer.93 Kkeni ay
dnlara ve ideolojilerin diyalektiine uzanan bu fikirler snfn oun
luunun maddi karlaryla bile atabilir.94 Bir kez bu yola girdikten
sonra, De Man, yal Sorel veya Hilferding niin ou iinin ok sk
olarak doru fikirlerden cayd sorununu ortaya attlar. Burjuva ide
olojisinin uygulad tazyikten ayr olarak, iilerin tutku, efsane, i
gdsel ynelim, maddi karlardan daha stn "deerler'' arzusu, vb.
gibisinden gdlenmelerinin akld kayna nedir795

90 zellikle bkz. Reinhard Kannonier, Zentralismus oder Demokratie. Zur Organisati

onsfrage in der Arbeiterbewegung, Viyana, 1983, s. 2 1 -27.
91 Bkz. What is to be done?, Moskova, 1 968'in nc blm.
92 Bkz. E. Mandel, "The Leninist Theoy of Orga i ization", R. Blackburn (der.), Revolu
tion and Class Struggle: A Reader in Marxist Politics, Londra, 19 77. Snf bilinci yaan
m deneyimin, zellikle de mcadelenin bir younlamas olarak grlebilirse de, ii
lerin ounluu iin bu deneyimin sreksiz nitelii bu younlama srecini cisimleti
ren siyasi nc rgtlerin kurulmasn hakl karr. Deyim yerindeyse, bunlar snf m
cadelesinin derslerinin kolektif hafzas gibi ilerler.
93 R. Hilferding, "Das historische Problem" (llk olarak lmnden sonra Eyll 1 940'da
yaynland), Cora Stephan (der.) . Zwischen den Sthlen oder ber die Unvereinbarkeit
von Theorie und Praxis, Bat Berlin, 1 982 iinde s. 3 1 1 ve dev . .
9 4 B u kuramn zrc nitelii gzden karlmamal. "Siyasi ncelikler" adna, e n azn
dan nesnel olarak, ii snfnn maddi karlaryla atan sosyal-demokrat politikalar
hakl gstermeye alr. Bu soruna nmzdeki blmde geri dneceiz.
95 Bu dnce izgisinin klasik balang noktas Hendrik De Man. "Zur Psychologie
des Sozialismus", )ena, 1927'dir. Bir sonraki blmde Wilhelm Reich'n politika ve psi
koloji zerine baz grlerine eileceiz.
135
 Bu iki yaklam arasndaki temel fark -kukusuz birbirlerinden
ram da kopuk olmayan ve belli bir derecede birletirilebilir olan- k
saca zetlenebilir. Bir yaklama gre, yksek dzeyli snf bilincine
asl engel iilerin gndelik hayatta bizzat algladklar ekliyle do
rudan z karlarnda yatar. Dierine greyse, yksek bir bilin kar
sndaki direni alglanan bu dorudan z kara ramen grlr.
Bize gre, birinci yaklam byk lde hakldr, her ne kadar "psi
kolojik" akmdan da hayli deerli bilgiler karmak mmknse de.
Birok kuramc bu engelleri ii snfnn kitle rgtlerinin brok
ratlamasnn kanlmaz oluunun; ii snfnn hakettii rgt ve
liderlere sahip oluunun teyidi gibi gryor. rnein Otto Bauer'in
kaderci tarihsel materyalizm yorumunda, tarih bir baka yolda ilerle
yemez. Eer Rusya ve Orta Avrupa'da iler ters gittiyse, bunn sebe
'
bi nesnel koullarn kitlesel ykseliin yeterince gl bir hale gel
mesine izin vermemesiydi.96 Bir baka deyile: proletaryann nok
sanlklar brokratlamann kkeninde yatan sebepti.
Bu muhakemedeki sorun, ok ey kantlamaya alrken ok az
ey kantlamasdr. Eer kitleler her zaman hakettikleri liderlere sa
hiplerse, birok durumda ii hareketi iinde bir dizi rakip nderlik
ve partinin birbiriyle mcadele etmesini nasl aklarz? Bazen bir
ka aylk bir zaman zarfnda bu eilimler arasndaki gler dengesi
niin o denli fazla deiir? Niin hemen hemen zde nesnel koul
lara sahip lkeler ii hareketi iindeki ii demokrasisi derecesinde
onca byk bir farkllk gsterirler?
Sonu olarak unu syleyebiliriz: bilinlilikteki gerek elikiler
ancak pratikte, snfn gerek hareketindeki gelimeler yoluyla z
lebilir. Kitle eylemi ve rgtllndeki ileri biimler ve buna paralel
olarak snf bilincinde yksek bir dzey elde edilmesi kitle eylemleri
ni burjuva dzenine gerek meydan okumalara dntrmek eili
mindedirler. Fakat nc partiler inaas ii snfnn bu z kurtulu
una ynelik ilerlemenin yeterli olmasa da asli bir bileenidir.

96 Otto Bauer, "Die illegale Partei".

136
 Brokratlaaca bahanesiyle tm merkezilemi ii rgtlerini
reddetmek -ya da daha kts, bireysel iyeri dndaki tm rgt
leri reddetmek- hastalktan da daha kt bir tedavi nermek demek
tir. 97 Bunu iddia edenlerin aksine, bylesine bir ilkellie geri dn
mek, sadece btnyle toplum dzeyinde gerekleebilecek olan i
ilerin z kurtuluunun bizzat olanaklln inkar eder. rgt kart
kuramclarn en azndan bir ksm gayet mantkl biimde kendi zel
hayat izgilerini burjuva toplumuyla btnleerek sona erdirirler.

97 Lenin'in rgt kuram isyankar iilere liderler dayatan bir kumpas iermez, tersine
tek bir fabrikada, meslekte veya -bugn bunu da ekleyebiliriz- lkedeki hayat ve mca
dele tecrbesinden tretilen kanlmaz olarak dar grlln stesinden gelebilmek
iin iilerin tecr)>elerini merkeziletirme ihtiyacna dayanr. Bkz. E. Mandel, The Leni
nist Theory of Organization.

137
3
ikamecilik ve Realpolitik:
ii Brokrasilerinin
Siyaset Bilimi

. lkameciligJn Kkenled
Son blmde grdmz gibi, ii snf hareketi iinde yeni bir
toplumsal iblmnn ortaya kmas, en azndan profesyonel g
revlilerin bir ksmnda eylemi dnceye ve amalarla aralar di
yalektiinin tersyz oluuna yolaar. Bu rgt fetiizminin destek
lenmesi iin, kimisi aka beyan edilen kimisi de en azndan uzun
bir sre iin rtk olarak devreye sokulan bir dizi aksiyom ne s
rlmtr. Bunlar brokratik liderlerin eylemlerini zerine dayadk
lar ve yelere genel normlarm gibi dayatmaya altklar az veya
ok tutarl bir nyarglar ve sofizmler manzumesi olutururlar.
Bu aksiyomlar sendikalarda ve sosyal-demokrat brokrasilerde
Stalinist veya post-Stalinist akranlarna gre daha az olmakla birlik
te, hi de daha az gerek deildir. Bunlar u yedi aksiyoma
in'dirgenebilir:

(a) Geleneksel kitle rgtlerinin glenmesi (sendikalar ve sosyal

demokrat partiler) ii snfnn kurtuluu iin mutlak bir
n kouldur.

(b) Bu hedefe ancak seilmi aralar olarak zaman zaman yasal grev
eylemiyle desteklenen seimler, parlamenter faaliyetler ve ive
renlerle toplu pazarlkla birlikte her koulda yasalla sayg yo
luyla ("oyunun kurallar") ulalabilir. 1
138
(c) ii snfnn kitle rgt aslen ikili bir yapda olmaldr. Her trl
ama iin siyasi faaliyetler seimlere ynelen partiye hasredilir
ken, sendikalar kendilerini iverenlerle cretler ve alma koul
lar zerine toplu pazarlkla snrlamaldrlar.
d) iyi seim sonular elde etme ("seimcilik") ve (burjuva) yasalla
saygya verilen mutlak ncelik, (burjuva) devlete kar temelde
olumlu bir tavr ierir. "Devlet karlar"nn kabul "ulusal karla
rn" ii snf karlarnn stnde olmasn gerektirir. Buradan
da polis ve orduyu savunmak, "ulusal savunma"y onaylamak ve
smrgeleri korumak iin srdrlenler de dahil, d savalar
desteklemek iin hazr olmak gerekir.
(e) Szde bozgunculara kar gerekirse zorla dayatlan birlik ve di
siplin ii snf rgtnn glenmesi iin mutlak derecede
hayatidir.
(f) nderlik otoritesi rgtn glenmesi iin kilit nemdedir ve "ki
isel amtr atmayla" onu lekelemeye alanlara (ya da zaman
zaman dendii gibi "sosyalist kardelii" bozanlara) kar yapt
rm ve ihra tedbirlerinin kullanm da dahil, her ne pahasna
korunmaldr.
(g) Kitle eylemi de dahil, bu kurallar tehdit eden ya da hatta sorgu
layan her pratik, bu ii snf iinde derin blnmelere yolasa
bile, gerekli olan her arala engellenmelidir. Bu tr eylemlerin r
nekleri siyasi kite grevleri, burjuva devleti tarafndan konulan
yasa kurallarna ak meydan okumalar ve ii ve halk konseyleri
kurmaktr.

Bu ilkeler kmesi Birinci Dnya Sava ncesi yllarda derece derece

katlat ve ou sosyal-demokrat partilerin ve hemen hemen tm
sendikalarn ounluk nderliklerinin ulusal savunma adna burju-

lBir sre iin Bebe). Kautsky ve dierlerinin, eer ynetici snf genel oyu dorudan
doruya tehdit ederse, oyunun deieceini savunduklar dorudur. Fakat bu kayt ka
demeli olarak kaldrld. Dierleri arasnda bkz. M. Salvadori, Kari Kautsy and the Socia
Jist Revo/ution, Londra, 1 9 79.

139
vaziyle snf ibirlii politikasna katld Austos 1 9 1 4'de geri d
n olmayan noktay geti.2 Bu rgtlerdeki geleneksel "merkezci
ler" 1 9 1 7 ile 1 923 arasnda ve Avusturya'da biraz daha ge bir tarihe
dek pek de etkili olmayan bir meydan okumaya giritiler. Fakat yir
milerin sonundan itibaren, sz konusu yedi ncl geni apl bir ka
bule mazhar oldu ve bu tarihten beri de bu byle sryor.
nce Rusya Komnist Partisi'nde, sonra da Komnist Enternas
yonal'deki Stalinist hizbe bakacak olursak, yirmilerde kademe kade
me dayatlm ve otuzlarn ortalarnda "tam olgunlua" erimi olan
ok daha kat bir aksiyomlar a buluruz. Hruov'un Yirminci
Kongre'deki raporu baz ikincil meseleleri gndeme getiriyordu. Fa
kat asl dogmann z Stalinist ve post-Stalinist partilerde (Yugos
lavya Komnist Partisi ksmen hari) yarm yzyldan daha fazla bir
sre, seksenlerin sonundaki SSCB'deki glasnostun ikinci evresine
dek srd. Namuslu komnistlere, gerek anlamda kandrlm olan
lara, eitimsiz iilere, yol arkadalarna ve kinik suortaklarna giy
dirilen bu deli gmlei u paralardan oluuyordu:

(a) Toplumsal devrim ve hatta toplumsal ilerleme ii snfnn top

lum iindeki nder rolnn ne karlmasyla balantldr. ii
snf bu hedefe ancak Komnist Partisi'nin nder rolyle
varabilir.
(b) Dolaysyla, sosyalist devrimden sonra kurulan proletarya dikta-
trl ancak Komnist Partisi'nin hkmdarlyla
uygulanabilir.
(c) Proletarya diktatrlnde, devlet ve parti byk lde kayna
r -her ne kadar hibir zaman aka ifade edilmese de bazlar
tam olarak diye dnr.
(d) Komnist Partisi her zaman hakldr, nk "Marksizm-

2Geenlerde Alman sendikalar federasyonu nderlii, SPD'nin 4 Austos 9 t 4'de niin

teslim olduu ve sava btesine evec oyu verdiinin temel gerekesi olarak, rgc,
bastrma ve yasaklama cehditine kar savunma ihtiyacn ne srd. Referentenmateri
a/, Mays 990.
140
 Leninizm"in bilimsel gereini cisimletirir ve ii snfnn kolek
tif deneyimini ifade eder.
(e) Sadece Komnist Partisi ii snfn temsil eder. Gerekten,
"Marksizm-Leninizm" proletarya diktatrlnde tek parti ilkesi
ni ierir. Dier partiler yasal olarak kabul edilseler de, onlar ii
snf dndaki "ilerici" toplumsal glerin temsilcileridir ve onla
rn ancak Komnistlerce sk biimde denetlenen "ulusal cepheler"
iinde almalarna izin verilir.
(t) Dolaysyla, ii snfna ait, sosyalist ya da hatta devrimci oldu
unu iddia eden tm dier partiler ii hareketini blmek, zayf
latmak ve sonunda da yenilgiye uratmak amacyla onun iine
szm yabanc snf glerini temsil ederler. Eer ii snf ileriye
doru yryecekse bunlar acmaszca ezilmelidirler.3
(g) Devlet ve toplum iinde nder roln uygulayabilmek iin Kom
nist Partisi, ncelikle tm yeleri ve nderleri zerine bir "demir
disiplin" dayatarak, her ne pahasna olursa olsun birliini koru
maldr. Hibir koulda politika meselelerindeki isel farkllklar
umuma ak olamaz.
(h) iktidardaki Komnist Partileri (ve bazlar da iktidardan nce)
ok sayda yeye sahip olduundan, parti iindeki politika farkl
lklarnn her umuma al kanlmaz olarak dar szar ve par
tinin birlii ve otoritesini ar biimde tahdit eder, onun nder ro
ln ve bizzat proletarya diktatrln zedeler. Dolaysyla, y
netici organlardaki tm aznlklar alt organlarda kendi inanlar
na ramen ounluun konumlarn savunmaldrlar -yani, sade-

3Bazen Parti'nin hata yapabilecei de eklenir, ama bu hatalar ancak "demokratik merke
ziyetilik"in (yani gerekte brokratik hiper-merkeziyetilik) normal kanallar yoluyla
dzeltilebilir ve dzeltilmelidir. Tm KP d rgtlerin il snf d karakteriyle ilgili
olarak Stalinlst lncil'e bkz. History of the Conmunist Party of thc Soviet Union (Bolshc
viks) : Short Course, Moskova, 1 939, s. 359. Bunun mantksal sonucu, ancak organik bir
btn olarak ii snf hareketi kavram zerine dayandrlabilecek gerek bir birleik
cephe politikasnn reddedilmesidir. Stalinistlcr birleik cepheleri ancak manevra olarak
nerirler. Bu uygulama, sosyal-demokrasinin (ya da "sosyal faizmin) Naziler yenilgiye
uratlmadan evvel ezilmesi gerektiinin ne srld 1929-33 dneminde caniyane
bir lgnln doruklarna ykseldi.
141
 ce kamuoyu nnde veya snf mcadelesi iinde deil, parti iin
deki mcadelede dahi oybirliiyle hareket etmelidirler.
(i) Tm bunlar nedeniyle Komnist Partisi iinde farkl platformlar
etrafnda eilimler oluturma hakk sz konusu olamaz. Bu "hi
zipilik" ile ayn anlama gelir. Tm hizipler ya da eilimler potan
siyel birer "ikinci parti"dir -yani snf dmannn acentalar- ve
kar-devrimci rgtlerle ayn ekilde ezilmelidirler. Farkllklarn
da vurulmas gn birlik politika oluturan organlarla (Politb
ro) snrlanmaldr.4 Gnbirlik liderliin tm yeleri konferans
ncesi dnemlerde bile yeler nnde sadece ounluk nderlii
nin grlerini ifade etmekle ykmldrler.5
(j) te yandan, nderlik iindeki tm gr ayrlklar nesnel olarak
(ve ou zaman da znel olarak) "yabanc snf karlar"n ifade
eder. Brakn ii snf veya btn toplumu, Parti iinde aznlk
lara ifade zgrl vermek dahi snf dmanna ifade zgrl
vermek demektir.
(k) Ynetimdeki Komnist Partileri, emperyalizmin "sosyalist lkele
re" ve Komnist Partilerine srekli olarak casus, sabotajc, ykc
lar, ajanlar, vb. gnderme yolundaki giriimleri erevesinde, son
derece hasm bir uluslararas ortamda igrr.6 Bu abalarn bo
a kartlmas iin parti ve toplum iinde polisiye yntemlerin
srekli. arttrlmasnn yan sra byk bir dirayet ve gizlilik de
talep ediliyordu. 7

4Farkllklarn Merkez Komitesi'nde de "dile getirilebilmesi" ve mcadelesinin yaplabil

mesi daha tartmal bir meseleydi. Fakat pratikte, de facto kitlesel ykseli koullar
hari, bu 1930'dan sonra hi gereklemedi.
SRKP'nin 1 92 7 Kongresi bir baka dnm noktas daha oluturdu. Muhalefet yalnz di
sipline uymaya -yani. kamuoyu nnde olnluk tavrn savunmaya- deil, ayn za
manda fiilen kendi inanlar aleyhinde konumaya ve hatal olduklarn bildirmeye a
rld. in'de Maocu brokrasi mahkumlarn szlerini geri almalarn ve "gnah"larn ka
bul etmelerini zel bir dogma haline getirmiti.
6Daha 1 92 7'de, Parti iinde Muhalefet'in devlet srlarn yabanc lkelere verdii ve or
duyu kullanarak bir coup d'etat yapmaya alt yolunda dzmece belgeler tedavl
ediyordu. Bkz. Michal Reiman, The Birth ofSr.alinism, Londra. 1987, s. 124-28

142
(1) Partinin nder rol her durumda, en yksek simas evresinde bir
klt oluturmaya ynelik gl bir eilimle, merkezi nderliin
otoritesi ve birliinin onaylanmasn gerektirir. Bunu sorgulamak
proletarya diktatrln zayflatmaktr.
(m) Parti'ye tam ballk Parti nderliine tam ballktr. iyi bir Ko
mnist her durumda kr bir itaat gstererek tm eletirel dn
ceden kanmak zorundadr.
(n) Sosyalizmin kuruluunda tm ideolojik, kltrel, sanatsal ve bi
limsel faaliyetler son derece siyasiletiinden, bunlar Parti'nin ge
nel karlar (Rusa sylersek, 'partiynosr) asndan ilenmeli
dir. Sanat alannda her trl eletirel ruh Parti'nin otoritesini ve
proletarya diktatrln tehdit eder. Mao'nun dul ei Jiang
Qing, eer "kapitalist izgi" tiyatroda hakim olursa kapitalizmin
restorasyonu kanlmaz olur diyecek kadar ileri gitmiti. 1 956
Macar Devrimi'nden sonra, Dou Alman SED'in Stalinist nderle
ri, eer Georg Lukacs'n "revizyonist" fikirleriyle ak bir kopua
gidilmezse, kar-devrimin muzaffer olacan savunuyorlard. Ve
1 968 Prag Bahar'na gsterilen Stalinist tepkide Kafka'nn benzer
ekilde mahkum edilmesi kar-devrimi nlemenin en nemli g
revi haline gelmiti.
(o) "Hereye kadrolar karar verir. Bu kadrolar ancak i savala yerle
rinden uzaklatrlr''. Stalin'in bu nl szleri yukardaki tezlerin
nda olduka mantkl gzkyor, zira sadece "kadrolar" pro
letarya dikatatrln uygulayabilirler, ki proletarya dikatatr
l de ancak toplumsal bir kar-devrimle devrilebilir.

7 l937'de Stalin biimsel olarak NKVO'ye siyasi muhaliflerin sorgularnda ikenceden

-gayriresmi temelde muhtemelen zaten geni lde kullanlan bir uygulama-
yararlanma talimatn verdi. itiraf alabilmek iin ikence kullanmakla ilgili birok ayrn
t iin Roy Medvedev'in Let History Jdgt! n yeni basmna bkz. s. 490 ve dev. Burada
gnahn itirafla veya -ayn ey demeye gelen- fiziksel acya katlanamamakla kantlan
d ortaa "adalet" anlay ibandadr. ikence edilen kii ikenceyi haketmitir,
nk peinen "byk ihtimalle gnahkard". Bu takntnn psikolojik sonularnn ar
pc bir anlats in'in en nde gelen gazetecilerinden biri olan Liu Binyan'n hatralarn
da verilmektedir: A Higher Kind of Loyalty, New York, t 990.

1 43
 (p) Uluslararas ii snfnn ana grevi "sosyalist kale"yi savun
maktr. "Proleter enternasyonalizmi"=Sovyetler Birlii'nin savu
nulmas. Sovyetler Birlii'nin savunulmas=Sovyet hkmetinin
tm cari politikalarna koulsuz destek. Baka her trl tutum
"nesnel olarak" emperyalizme, snf dmanna yardm eder. Ba
ka Komnist partilerin de iktidar fethetmelerinden sonra, baka
"kalelerin" savunulmas --zellikle Mao-Hruov kopuundan
sonra in'de ve ardndan bir farsa benzer ekilde Arnavutluk ve/
veya Kuzey Kore'de- bazlar iin SSCB'nin savunulmasnn yeri
ne getiinden, bu dogma kanlmaz olarak szde "dnya Ko
mnist hareketi" iinde blnmelere yolat.

Bu kabusvari mantn nihai sonucu, burjuva ideolojisinin hakimi

yetinde veya "nesnel olarak gdmnde" olduklar bahanesiyle ko
. mnistlerin ve iilerin kitlesel bir ekilde bastrlmasdr. iilerin
bastrlmas "gerekte" burjuvazinin bastrlmas anlamna gelir. Bu
yzden "parti=ii snf" aksiyomu belli koullar altnda "gerekte
varolan ii snf=burjuvazi" sonucuna gtrr.
SSCB'de 1 934 ile 1 939 arasndaki, rezil Moskova Durumala
r'nda zirveye ulaan, kanl kitle temizlikleri KP liderleri ve yol arka
dalarnn Kremlin'e kar ballklarnn keta oldu. Bunlar
onaylamak tm dogmalar zincirini ve onun yolat ahlak knt
sn kabul etmek anlamna geldi.
Hangi lde Stalinist Komnist partilerin nde gelen szcleri
ve yol arkadalar aldatlm kiiler olarak grlebilir? Gerekten
1 934-39 veya 1 949-53'n temizlik kurbanlarnn kar-devrimci ha
inler ve mperyalist polis ajanlar olduklarna inanyorlar myd?
Yoksa bu su ve iftiralar, 1 933'den sonra yegane seenein Stalin
veya Hitler, 1 945'den sonra da Stalin veya ABD emperyalizmi ara
snda olduu eklindeki rasyonelletirmeyle hasralt eden suortak
lar mydlar? Ya da yar yarya bu iki tutumda mydlar? Tek yapabi
leceimiz her bireysel durumu tek tek ele almak ve daha sonralar ne
dediklerine bakmaktr.
En iyi durumda, bunlarn en acnacak ekilde bir siyasi yarg
gstermekten aciz kaldklarn sylebiliriz. Tm dier durumlarda,
1 44
 bunlarn hem karaktersizlik hem de en temel proleter ya da insani
ahlak yoksunluu -yani tm smrlen ve ezilenlerin kurtuluuna
ballktan yoksunluk- gsterdikleri sonucuna varabiliriz. Daha ileri
de bir Stalinistin oluumundaki baz psikolojik boyutlara tekrar d
neceiz. imdilik Sovyeler Birlii ve Dou Avrupa'daki basklara tep
ki gsteren baslm literatrden drt rnei inceleyelim.
Fransz Komnist Partili gazeteci ve ideolog Dominique Desanti
Tito ve Adamlarnn Maskeleri ve Yzleri adl rezil bir kitap nasl
yazdn izah etmitir. Drts kendinden duyduu kuku,
Lukfcs'n bir zamanlar tm aydnlarn "doal olarak Trokist" (yani
Muhalefeti) eilimi olarak adlandrd duruma dmekten duydu
u korku ve her ne pahasna "Parti" ile olan zdelik kimliini koru
ma arzusuydu. Son tahlilde bildik iki kamp mant sz konusuydu:
snf dman kendi iren amalar uruna Stalin ve SSCB'yi karala
mak iin Tito-Rajk-Kostov olaylarn kullandndan dolay, bizim
koulsuz olarak Stalin ve SSCB'yi savunmamz Iazmd.8
Daha naif ve daha basit bir anlat da, daha sonra muhalefeti
olan Holanda KP lideri Henk Gortzak'nki. Gortzak Moskova Duru
malar'ndaki tm sulamalara inanmt, nk drstlklerine
inand (tpk onun Stalin'e ve dier Sovyet liderlerine inand gibi)
Hollandal dostlar onu bunlarn salam temellere dayand konu
sunda temin etmilerdi. Yalnzca devrimci gemii inkar edilemez
olan Troki gibi insanlarn bu kadar aalara debileceine
"armt". 9
Mide bulandrc Stalin apolojisinde, Britanya KP lideri J.T.
Murphy hi de inandrc olmayan bir ekilde, gstermelik mahkeme
lerin "gnahlar" zaten kantlanm insanlara kar yneltildiini ve
dolaysyla amalarnn siyasi propagandadan teye gemediini ileri
srerek, temizlikleri kar-devrime kar devrim mcadelesinin bir
ifadesi olarak hakl gstermiti. Benzer bir ekilde D.N. Pritt, Romain

8Dominique Desanti, Les Staliniens, Paris, 1 9 75, s. 2 1 6 ve dev. 944'den sonra Fra
sa'da aydnlarn byk bir ounluu Komnist Partisi'ni desteklediler ve yar cahil
Parti brokratlarnn "Hitlero-Trokizn" ile ilgili beyin ykamalarna klece boyun
ediler.
9H. Gortzak, Hoop zoder lllusies, Amsterdam, 1 985 , s. 1 26-27.

145
Rolland veya Lion Feuchtwanger gibi nde gelen aydnlar ve Walter
Duranty gibi liberal gazeteciler de ounlukla kendi inanlarna ay
kr olarak Moskova Durumalarn' kamuoyu nnde
savunmulard. 10
Dou Alman SED'in st nderliinde yeralan tek yetenekli ku
ramc Rudolf Herrnstadt bu Stalinist muhakemelerin birouna pate
tik bir ifade kazandrd. Herrnstadt Parti'nin merkezi organ Neues
Deutschlandn genel ynetmeni ve 952-53 dneminin birok Polit
bro siyasi belgesinin yazaryd. 7 Haziran 953 ii ayaklanmas
nndan sonra Ulbricht, Kremlin'in tavsiyesiyle, muhtemelen Herrn
stadt Ulbricht'in dikatatrce eilimlerine kar Politbro'da sistema
tik bir kampanya yrttnden dolay, onu ve Stasi efi Wilhelm
Zaisser'i olaylarn gnah keisi yapt. Bir sonraki ay, Ulbricht ve
adamlar tarafndan, gerekte hibir temeli olmayan, Beriya balant
l bir "sosyal-demokrat teslimiyeti platform"a sahip bir "Herrnstadt
Zaisser hizbi" icat edildi.
Ve stelik, 24-25 Haziran 953'deki belirleyici Merkez Komitesi
toplantsnda Herrnstadt bizzat kendisini ve Zaisser'i mahkum eden
iftira karar lehinde oy kulland. "Plenum'a kar oy kullanmay d
nmek bile benim iin tasavvur edilemez bireydi" diye yazyordu.
Doruyu sylemek zorunda kalmak "Sovyetler Birlii'ni zayflatma
risk.ini tard". Parti aygtnn ba sorgucusu Hermann Matern'e da
ha sonra unu aklayacakt: "Hayatm boyunca, Parti'nin bana ver
dii her grevi yerine getirdim. Eer Parti bana 'suya atla ve soru
sorma' iyorsa atlarm. Eer Parti 7 Haziran'dan sonra bir 'Herrn
stadt-Zaisser olay'na ihtiyac olduunu sylyorsa, bunu kabul
ederim". En yakn iarkadalar iftiralar protesto ederlerken, Herrn
stadt onlara unu hatrlatyordu: "Hep 'Parti her zaman hakldr' ar
ksn sylemez miydik. Bunu deitiremeyiz".
Herrnstadt'n dul ei onun tavrn ok doru biimde yle zetle-

1 0).T. Murphy, Stalin, Zrih. 945 (bir sosyal-demokrat yaynevi olan Gutenberg tara
fndan yaynlanmt ! ) , s. 2 10-13. Stafford Cripps de hi utanmadan Murphy'nin kitab
na hararetli bir nsz yazmt. O sralar New York Times'n Moskova muhabiri olan
Walcer Duran ey tm Stalinist kumpaslar btnyle ve srarla savunmutu. Bkz. S.J.
Taylor. Stalin's Apologist, Oxford, 990.

146
miti: "Herrnstadt-Zaisser 'olay'nda sulananlar bakmndan Parti
disiplini zel bir rol oynamt, ama bu kadere etki eden bir rol deil
di. Anti-faist direni mcadelesiyle geen yllarn gl biimde et
kisi altndaki her iki taraf da her zaman kendilerini Parti'nin karla
rna tabi klarlard. rgtten kopmak, hakl gerekelerle de olsa, on
lar iin imkanszd. Bu otuz yllk kiisel faaliyetin anlamn yitirmesi
demekti". 1 1
Komnist partilerinin yerel birimlerinde, saflarndaki bu tr te
mizlikleri mazur gster:mek iin "emperyalist komplocular"a kar
histerik bir korku atmosferi yaratlmak zorundayd. Bunun tipik r
nekleri nce Merle Fainsod, ardndan Nicolas Werth tarafndan tahlil
edilen nl Smolensk arivlerinde bulunabilir.12 Sadece blge mah
kemesindeki Parti hcresine bir sekreterin gnderdii rapordan u
rnee baknz: "Raportr sosyalizmin zaferinin yaklatn hisse
den kapitalist lkelerin tek bir zm ngrdklerini bildiriyor: dn
yann altda birinde sosyalizmi kuran lkemize iktisadi gcmz
sabote etmek ve proletarya diktatrln ykmak iin casuslar ve
sabotajclar gndermek. Yolda Stalin'in ubat Plenumu'nda dahiya
ne bir ekilde her kapitalist lkenin, baka herhangi bir lkeye gn
derilenden ok daha fazla olmak zere, Sovyet topramza ok say
da sabotajc gnderdiini sylemesi bouna deildir". 13
ikameciliin siyasi nclleri ikinci Dnya Sava'nn sonunda Do
u Avrupa'da (Yugoslavya'dan baka) yukardan aaya askeri
polisiye baskyla, dpedz kar olmasa bile, isteksiz bir halka kar
pratikte Kremlin tipinde rejimler dayatmaya gtrd.14 Bu rejimlerin
1 989'daki k ya da yar kleri de dahil, izleyen tm olaylar bu

t Rudoir Herrnstadt, Das Herrnstadt Dokument, Berlin, 990, s. 82-83, 1 63, 1 73, 25.
Herrnstadt'n snf kavramnn kkenleri zerine kitab da (Die Entdeckung der Klassen,
Berlin/DAC, 1 965) ilgin ve deerli bir almadr.
1 2Merle Fainsod, Smolensk Under Soviet Rule, Cambridge, Mass., 1 958; Nicolas Werth,
Ecre Communiste e URSS sous Staline, Paris, 198 1 .
1 3Aktaran Werth, s . 164.
1 4Uluslararas politikalar konusunda Stalin'in ba danman Kuusinen'in dul ei daha
1 93 7 gibi erken bir tarihte kocasnn uluslararas devrimin SSCB'nin toprak genileme
siyle uyumlu olmas fikrini yeniden formle ettiini belirtmitir. Bkz. Aino Kuusinen,
Der Gocc strzt seine Engel, s. 320, 106, 1 59-64.

147
balang durumundan ileri gelirler. alan kitlelerin ounluunun
arzularna kar "sosyalizmin kurulmas"nn imkanszln
kantlarlar.

2. lkameci11gin ideolojisi ve Pratiinin

Marksist rtlmesi
Marksistler tm bu aksiyomlar ve tm bu "mant" istisnasz bir e
kilde, kuramsal bakmdan temelsiz olarak, siyasi bakmdan brok
ratik karlara ykc uyarlanmalar olarak grrler. Kukusuz bunlar
brokratik diktatrln kkeni olarak grlemezler: SSCB'de dikta
trln kurulmas ve sonra da Dou Avrupa'ya yaylmas Stalinist
hizbin liderlerinin kendi "Marksizm-Leninizm" versiyonlarn uygu
lamak istemelerinden dolay deildir. 15 Ancak post-festum olarak,
Sovyet Thermidor'undan sonraki bir zamanda oni.n iktidar tekelinin
bir "kuramlatrlmas" olarak bu fikirler manzumesine atfta bulu
nuldu. Lenin'in lmnden sonra tedavl eden Parti ile ilgili bir dizi
yanl "Zinovyevci" kavramn Stalin'in zaferini kolaylatrdn sy
leyebiliriz. Fakat bunlar hibir ekilde sebep deildi.
Toplumsal snflar homojen deildir: baz katmanlarn farkl ta
rihsel gemileri, deneyimleri ve eitimleri vardr. Bu yzden genel
likle bir deil, birka parti kurmak eilimindedirler. ok partili bir
sistem snfsal gereklie tekabl eder. Bunun kaldrlmas sadece
Jier snflarn deil, ii snfnn en azndan bir ksm iin de siyasi
bir basky ierir.
Bir nc partisinin ii snfnn tarihsel karlarn ve de onun
dorudan karlar iin daha tutarl biimde mcadele etmeyi daha iyi
temsil ettii dorudur. 16 Fakat bu potansiyel ancak parti ii snf
iinde salam bir ekilde kklemise, snfn kilit kesimlerinin dene-

1 5Brakn "Marksizm-Leninizm"i, "Leninizm" terimi bile Lenin'in zamannda hibir za

man kullanlmamt. Bu terim Zinovyev tarafndan Lenin'in lmnden sonra "Tro
kizm"e kar yrtlen kampanyay hakl gstermek ve Muhalefet'e kar Zinovyev
K.amenev-Salin-Buharin-Rkov-Tomski gruplamasn birarada tutmak iin
uydrlmn.

148
yimlerini merkeziletirirse ve srekli deien gerekliin bilimsel tah
lili yoluyla kendi program ve ilkelerini eletirel biimde gzden gei
rirse doldurulabilir. Hem parti hem de genel olarak toplum iinde
aratrma ve tartma zgrl olmakszn bu mmkn deildir. 17
Hibir parti, hibir lider grubu ve kukusuz hibir birey yanlmaz de
ildir. Herkes kanlmaz olarak hata yapar. Bir nc partisinin -
eer gerekten byleyse- tek stnl her zaman i ve d demokra
si drtsne dayandndan daha az hata yapmas ve hatalarn daha
kolay ve daha hzl biimde dzeltmesidir. 18 "yi bir sosyalist veya ko
mnist" olmann kilit koulu "nderlik"e klece bir sadakat deil, ele
tirel bir dnce, politikalar ve siyasi tartmalar zerine bamsz bir
yarg yeteneidir. 19 Parti iinde eilim oluturma haklar ve serbest
aleni tartma hakk bir ok partili sistemin zorunlu sonulardr.
Belki de en nemli nokta, sosyalizm inaasnn, "kurallar" ve "ya
salar" hibir elkitabndan okunamayacak, tarihsel olarak yeni bir
deneyim olmasdr. Toplum ve toplumsal deneyim, iinde tm top
lumsal alanlardaki eitli proje ve politikalarn en geni demokratik

1 6Bir ncnn rcl konusundaki klasik formiilasyonlar Komnist Manifesto'n un ikinci

blmndeki "Prolet.erler ve Komnisder" ksmnda bulunabilir. "Komnisder dier ii
snf partilerinden yalnzca u noktalarda ayrlrlar: ( ) Farkl lkelerin proleterlerinin
ulusal mcadelelerinde, btn milliyederden bamsz olarak bir btn olarak proletar
yann ortak karlarn gst.erir ve ne karrlar. (2) ii snfnn burjuvaziye kar m
cadelesinin gemesi gereken farkl gelime aamalarnda her zaman ve her yerde bir b
tn olarak hareketin karlarn temsil ederler. Dolaysyla komnisder bir yandan pra
tik olarak her lkenin ii snf partilerinin en ileri ve kararl kesimidir; dier yandan
kuramsal olarak geni proletarya kitlesine gre proleter hareketinin gidiat, koullar
ve nihai genel sonularn ak seik kavrama bakmndan stnle sahiptirler". Bkz.
K. Marx, The Revolutions of 1848, Harmondsworth. 1 973, iinde s. 79-80.
1 7"Partinin sosyalist bilime ihtiyac vardr ve bu da ancak zgrlk koullarnda gelie
bilir". Engels'den Bebel'e, 1 -2 Mays 1 89 , Marx-Engels Werke, dlt38, iinde s. 94.
1 Sz gelii feci sonulara yolaan Sovyet tarmn kolektifletirilmesi deneyimi, eer
SBKP ve demokratik olarak seilmi sovyeder iinde alternatif iktisat politikalarn tar
tmak mmkn olsayd, srale dzeltilebilirdi.
1 9Kr. Lenin: "Partinin tm yeleri u konularda sakin ve zahmeli bir inceleme yrt
melidir: ( 1) anlamazlklarn z ve (2) parti mcadelesinin gelimesi... Bunlarn her
ikisi de incelenmelidir ve kolayca dorulanabilecek en doru basl belgeler talep edilme
lidir. Yalnzca iflah olmaz ahmaklar szl beyanlara inanr. Eer belge edinmek mm
kn olmazsa, her iki ya da da ha ok taraftan tanklar dinlenmelidir ve soruturma ta
nklarn huzurunda yaplmaldr". Bkz. "The Party Crisis" ( 1 9 Ocak 192 ) . Collected
11''orks, cilt 32, iinde s. 43-44.

1 49
koullarda tartlmas ve test edilmesi gereken dev bir laboratuar
haline gelir.20 zellikle iktisadi planlamada, eer toplumun daha b
yk bir etkinlie erimesi ve israf ile dengeizlikleri azaltmas isteni
yorsa, siyasi demokrasi -farkl platformlar arasnda seim yapabilme
imkan- aslidir.
i snfnn kurtuluu zgrleme ve zynetim anlamna gelir21
ve bunlar da iktidarn dorudan ii kitlelerinin seilmi organlar ta
rafndan yrrtlmesini -yani parti ile devletin tam olarak ayrlmas
n- gerektirir. nc partisi idari ya da baskc yntemlere bavurarak
deil, ounluu nerilerinin doruluuna ikna ederek, ii iktidar
nn devlet organlar iinde nder bir rol kapmaya alr. iilerin z
ynetimi zerindeki btn kstlamalar kar-retkendir, sosyalizmin
inaasn imkansz olmasa da, son derece daha zor klar.
Benzer ekilde, ii snf bu mcadelede ne kadar eylem birlii
iinde olursa, siyasi bakmdan ne kadar bilinli ve aktif olursa, i ve
d snf dmanna kar mcadele de o kadar baarl olur. Yine ay
n ekilde, ok partili bir sistem ve kitleler iin tam siyasi haklar by
lesi bir birleik snf cephesinin kurulmas iin onsuz olmaz
koullardr.22
iilerin zynetimi ile nc partisi arasndaki i ilikilerin diya-

20Kr. Rosa Luxemburg: "Sadece uygulanmas gereken hazr reetelerin bir toplam ol
mak bir yana, iktisadi, toplumsal ve hukuki bir sistem olarak sosyalizmin pratikte ger
ekletirilmesi tmyle gelecein sisleri iinde gizlenmi bulunan bireydir. Program
mzda sahip olduumuz ey birka temel iaret noktasndan baka birey deildir. .. Fa
kat byk ya da kk, ekonomiye, hukuka ve tm toplumsal ilikilere sokulmas ge
reken binlerce somut, pratik tedbire gelince, bunun hibir sosyalist parti program veya
elkitabnda anahtar yoktur... Eer durum buysa, o zaman sosyalizmin doas gerei
ukazlarla ilan edilemeyecei veya devreye sokulamayaca aktr . . . Sadece deneyim
doru yapma ve yeni yollar amaya kabildir. Sadece nne set ekilmemi, kpr kpr
hayat binlerce yeni biim ve yordamlama yaratr, yaratc gc gn yzne karr, tm
hatal giriimleri dzeltir". Bkz. "The Russian Revolution", May-Alice Waters (der.) ,
Rosa Luxemburg Speaks, New York. 970, iinde s . 390.
2 ! Merhum Hal Draper hakl olarak bu tezin Marx'n sosyalist fikirlerin evrimine temel
katksn cisimletirdii konusunda srar etmitir. zellikle bkz. H. Draper. Kar! Marx's
Theory ofRevollion. cilt 2 , New York. 977.
22 Kukusuz ak bir i sava geici kstlamalarn getirilebilecei istisnai koullar yara
. Temmuz 1 936'da lspanya'da, rnein, Franco'nun ordular askeri bir saldryla sa
va hatlarn iz'1ikten sonra, ne anaristler ne de sosyal -demokratlar Falanj'n gazete
yaynlamasna veya dier demokratik haklardan yararlanmasna izin verme
taraftarydlar.

150
lektii konusundaki Marksist gr Scalinist monolitik tek parti kav
ramyla taban tabana zttr.23 Sosyalizme, snfsz bir topluma doru
ilerleme gerekte varolan iilerin iradeleri hilafna yukardan dayat
lamaz; uzun vadede bu tr ynetim yntemleri sadece snf dma
nna yardm eder ve yarar. Bunlar yabanc snf glerinin, ayrcalkl
ii brokrasisinin ifadeleridir. Kendini kararllkla Marx ve Engels
geleneine yerletiren Rosa Luxemburg'un bu konularda syleyecek
son bir sz oldu: "Fakat bir btn olarak lkede siyasi yaamn
bask altna alnmasyla, sovyetlerdeki yaam da gitgide daha sakat
bir hal alr. Genel seimler olmadan, kstlamasz basn ve toplanma
zgrl olmadan, serbest fikir mcadelesi olmadan, her kamu ku
rumunda yaam lr ve iinde sadece brokrasinin aktif bir unsur
olarak kald bir szde hayat haline gelir".24
Pratik doru bilginin nihai hakemidir. Parti karar ve politikalarn
-ve bylelikle de nihayette bizzat partinin niteliini- yarglamann
belirleyici lt bunlarn snf mcadelesi iin pratik sonulardr.
Bu zellikle devrim ncesi ve devrimci kprdanmalarn serseri m:yn
eklinde dalgaland durumlarda dorudur. Bizzat Lenin'in belirttii
gibi:

imdiki gibi devrimci bir dnemde, Parti'nin tm kuramsal hatalar ve

sapmalar ii snfn daha nce grlmedik bir hzla aydnlatan ve ei
ten deneyimin kendisince en acmasz bir ekilde eletiriye tabi tutulur.
Byle bir zamanda, her Sosyal Demokratn grevi Parti iindeki kuram
ve taktik meseleleri zerine ideolojik mcadelenin aka, geni lekte
ve mmkn olduunca serbeste yrtlmesini, fakat bunun hibir e
kilde Sosyal Demokrat proletaryann devrimci eyleminin birliini zedele
memesi veya baltalamamasn salamaya almaktr. 25

23Troki'nin bu konudaki grlerinin birt tartmas iin bkz. E. Mandel, "La lforic
de Trotsky sur le rappon emre l'ato-organisation de la classc et le parti d'avant
garde", Quatrieme lnterationale, Nisan. 1 990.
24"The Russian Rcvolution", s. 39 1 . Nesndlik Rosa Luxcnburg'un da "karanlk yllar"
olduunu belirtmemizi gerektiriyor. 1 9 1 2 - 4'de, Varova partisinde Hanccki ve Radek'i
de kapsayan muhalif bir hiziple kar karya kaldnda, onlar ar'n gizli polisi tara
fndan kullanlmakla sulamakta tereddt etmemiti .
25 Collected Works, cilt 1 0, s . 3 o.

151
Kendi paylarna hem Marx hem de Engels sosyalizmde, gerekte va
rolan ii snfnn z-kurtuluu ve ii demokrasisi iin mcadele
nin isel tutarlln sk sk ifade etmilerdir. Sadece birka alntyla
snrlayacaz kendimizi.
Lassale'clar tarafndan denetimleri altndaki sendikalar iin ha
zrlanan tzk taslan yorumlarken Marx t 868'de Schweitzer'e
yle yazmt:

Gizli cemiyetler ve sekter hareketler iin ok yararl olsa da, merkeziyet

i rgtlenme sendikalarn doasna aykrdr. Bu arzu edilir olsa da,
dpedz bunun imkansz olduunu -bu en azndan Almanya'da mm
kn deildir- sylyorum. iinin hayatnn ocukluktan itibaren b
rokrasi tarafndan dzenlendii ve bizzat kendisinin de otoritelere, ken
di zerine atanan organlara inand burada, ona hereyden nce kendi
bana yrmesi retilmelidir.26

Amerikan ii hareketiyle ilgili olarak Engels 1 886'da yle

yazmt:

Hareketin batan itibaren tmyle doru bir kuramsal izgi temelinde

kurulmas ve ilerlemesinden ok, yaygnlamas, uyum biimde geli
mesi; kklemesi ve mmkn olduunca btn Amerikan proletaryas.
n kucaklamas nemlidir. Kuramsal bilgi akl iin kendi yanllarn
dan ders karmaktan, 'talihsizlikler yoluyla akllanmaktan" daha iyi bir
yol yoktur. Tm bir snf iin baka kar yol yoktur. .. Asl nemli olan
ii snfnn J:ir snf olarak hareket etmesini salarnaktr.27

Bunlarn iinde en ak seik olan Engels'in 1 890 tarihli u

pasajdr:

Parti o kadar byktr ki, iinde mutlak tartma zgrl olmas bir
zorunluluktur. Son birka ylda partiye henz olduka ham ve gen, he
men zmsenemeyecek ve eitilemeyecek birok yeni unsur girmitir. ..
lkedeki en byk parti bile iinde her renkten ses olmazsa yaayamaz

26Marx-Engels Werke. cilt 32, s. 570.

27F. Engcls, Florence Kelley-Wischnewetzky'ye rneknp, 28 Aralk 1 886, Marx-Engels
Werke, cilt 36, s. 589 iinde.

152
 ve Schweitzer usul bir diktatrln grntsnden bile
kanlmaldr.28

Daha genel olarak ifade edecek olursak, toplumsal ilerlemenin temel

mekanizmalarn dolayl, temsili demokrasiye aktaran her trl stra
tejinin geni ynlar zerinde demobilize edici ve uzun vadede de
depolitize edici etkileri vardr. Kendilerine gvenleri ve kendilerine
inanlar baltalandndan ve "mallar teslim etmek" iin kapitalistle
re ve "bymenin meyvalarn" yeniden datmak iin devlete bal
olduklarndan, demokratik srelere ballklar artan lde gerili
me girer.

3. Lenin lkam.ecililfn Kaynag m?

Onyllar boyunca burjuva ideologlar, sosyal-demokratlar ve anar
istler Lenin'i ikamecilikten, monolitik partiden ve Stalinizmden so
rumlu tutmaya altlar. Bugn bu sulama ayn zamanda hem Do
u hem de Bat'daki Stalinizm sonras Komnist partilerde ve hatta
Sovyetler Birlii'nde de duyuluyor.29 Bunun arkasnda herhangi bir
gerek yatmakta mdr?
Aslnda, Lenin'e kar ikamecilik sulamas ilkin, Rusya Sosyal
Demokrat ii Partisi'nin ikinci Kongresi'nin ertesinde Bolevikler ile
Menevikler arasnda hizip mcadelesi geniledii srada, Akselrod,
Martov, Troki ve Rosa Luxemburg tarafndan yneltilmitir. Siyasi
Grevlerimiz adl kitapnda Troki u nl cmleyi sarfetmiti:
"Bu yntemler greceimiz gibi u sonuca varr: parti rgti.i partiye
ikame edilir, Merkez Komitesi parti rgtne ikame edilir ve sonu
olarak da bir "diktatr" Merkez Komitesi'ne ikame edilir".30
2 8Sorge'ye mektup, 9 Austos 1 890, Marx-Engels Werke, cilt 37, s. 440 iinde.
29Bkz. dierleri arasnda, Wolfgang Ruge, 'Wer gab Stalin die Knute in die Hand?", Ne
ues Deucschland, 20-2 1 Ocak 1990; Mark Vandepitte, "De Aulhebung van Lenin", Soci
alisme en Vrijheid, Brksel, 1990 iinde; ve Yuri Afanasiev'in eitli yazlar.
30L. Trotsky, Schriften zur revolutioniire Organisation, Hamburg, 1 970, iinde s. 73.
Benzer formiilasyonlar Akselrod, Martov ve Luxemburg'un yazlarnda da bulunabilir.
Troki'nin Lenin hakkndaki deerlendirmeleri haksz olsa da, gl ve ar gizli komi
teler ile ii snfnn kitle eylemi arasndaki ilikiler zerine uyarlarndan bazlar tarih
tarafndan teyit edilmitir.

1 53
 Bu tr polemikler Lenin'e ok byk hakszlk ediyorlar. Onun
Meneviklerle olan ilk mcadelesi, ii snfnn burjuvazi karsn
daki siyasi zerkliini koruyabilmek ve geniletebilmek iin, parti
rgtnn yasadlk koullarnda nasl birada tutulabilecei soru
nu zerinde odaklamt. Kitle eyleminin yasal olduu bir durum
iin ileri srlm genel bir kalp sz konusu deildi. Ne Yapma
l?'da Lenin'in zaman zaman, daha sonra 1 908'de kendisinin de ka
bul edecei zere, sopay bir yne dorulttuu dorudur, Gerekte
bir nceki yl bu kitapn yeni bir basmna yazd nszde aka
yle diyordu:

Temel olarak, kukusuz, onlarn [yani devrimci rgtlerin] baarlar,

en iyi temsilcileri Sosyal Demokrat Parti'yi kuran ii snfnn, nesnel
iktisadi sebeplerle, kapitalist toplumdaki tm dier snflardan daha faz
la rgtlenme kapasitesine sahip olmasna dayanr. Bu koul olmaks
zn, bir profesyonel devrimciler rgt bir oyuncak, macera, bildiri tah
tas olmaktan teye geemez. Ne Yapma/17, savunduu rgtn, "kendi
liinden mcadeleye katlan doas gerei devrimci snr ile balants
dnda, anlamsz olduuna iaret ederek srekli olarak bunu vurgular''.

Aym nspzde 1 905'in derslerini yeniden gzden geirerek yle

ekliyordu: .

Blnmeye ramen, Sosyal Demokrat Parti tm dier partilerden daha

erkenden, ideal bir demokratik yap .. bir semen yaps ve kongrelerde
rgdtl yelerin saysyla uyumlu temsille birlikte yasal bir rgt kur
mak iin geici zgrlk nbetinden yararlanma yeteneini gsterdi.31

1 905 Devrimi srasnda Lenin, otuzlarn olgun Troki'sinin form

lasyonlarna yakn biimde kendini ok daha ak bir ekilde ifade
etmiti:

Bana gre Yolda Radin u soruyu sormakta hataldr ... : ii Vekilleri

Sovyeti mi Parti mi7 Bana kalrsa ... karar u olmalyd: hem ii Vekil
leri Sovyeti hem de Parti... Bana yle geliyor ki tm meslekleri temsil
eden bir-rgt olarak ii Vekilleri Sovyeti tm sanayi ve profesyonel ve

3 1 Collected Works, cilt 1 3 , s. 1 03- 104.

154
 ofis iilerini, hizmetileri, iftlik emekilerini, vs., tm alan insanlar
iin daha iyi bir hayat iin ortaklaa mcadele etmek isteyen ve bunu
yapabilenleri, en azndan temel bir siyasi drstle sahip olanlar, Ka
ra l OO'lerden gayr herkesi iermek iin gayret etmelidir ... siyasi olarak,
ii Vekilleri Sovyeti geici bir devrimci hkmetin cenini gibi
grlmelidir. 32

Bolevik "komite yeler"ne kar Lenin aka unu ileri srmt:

Yerel Parti rgtleri iin demokratik merkeziyetilik ve zerklik ilkesi,

belirli bir eylemin birliini zedelemedii lde evrensel ve tam zgr
bir eletiri hakkn ierir... Demokratik merkeziyetilik, tm aznlklarn
haklar ve tm liyakatli muhalefet iin garantiler, her Parti rgtnn
zerklii, tm Parti memurlarnn seilmesi, Parti'ye hesap vermesi ve
if
geri ekilm e tabi olmasnn kabul ilkeleri zerinde hepimiz
hemfikirdik.

Bu, Stalin'in "kadrolar ancak i savala yerlerinden uzaklatrlr'' de

yiinden ok farkldr! Lenin i'lerin noktalarn koymak konusunda
da hi tereddt etmemitir: "Parti Program'nn ilkeleri snrlar dahi
lindeki eletirellik tmyle zgr olmaldr. . . sadece parti toplantla
rnda deil, kamuya ak toplantlarda da".34
Lenin ii snfnn zgrlemesinde herhangi bir ikameci mevhu
ma o denli uzaktr ki, bu konular stndeki temel almas olan
Devlet ve Devrim de "Parti'nin nder rol" zerine tek bir kelime bile
bulunmaz. Ayn ey, SSCB'nin 1 923-24 Anayasas iin bir model
hizmeti gren ilk Sovyet Anayasas -Sovyet Rusya Federal Sosyalist
Cumhuriyeti'nin- iin de dorudur. Her iinin, her evkadnnn
-yalnzca Parti yeleri veya kadrolar deil- "hereye karar vermesi"
gerektii fikri 1 9 1 7 ile 1 9 1 9 aras dnemindeki Lenin 'in tm yazla
rnda mevcuttur.35
Benzer ekilde Kasm-Aralk 1 905'de kabul edilen Boleviklerin

32 Collected Works, cilt 1 0. s. 19, 20, 2 1 . Vurgular zgn.

33A.g.e., s. 3 1 0- 1 1 .
34A .g.e., s . 442-43.
35Lenin'in daha "liberter" nermelerinin yararl bir zeti Marcel Liebman'n Leninism
nder Lein, Londra, 1 975 kitabnda bulunabilir.

155
tzkleri ve rgt ilkeleri de Lenin le Stalin arasnda temel bir de
vamllk mevhumunu desteklemez:

RSDIP demokratik merkeziyetilik ilkesine gre rgtlenmelidir.

Tm Parti yeleri Parti kurumlarnn seimine katlmaldrlar. Tm Parti
kurumlar [belli) bir dnem iin seilirler, geri arlmaya tabidirler ve
hem dnemsel olarak hem de onlar seen rgtn talebiyle herhangi
bir zamanda eylemlerinden dolay hesap verme ykmllndedirler.
Rehber ynetim kurullarnn kararlar ynetim kurulunun organ oldu
u rgtlerin yeleri iin balaycdr.
Bir btn olarak rgt etkileyen eylemler (yani kongreler, yeniden r
gtlenmeler) rgtn tm yelerinin katlmyla karara balanmaldr.
Alt dzey rgtlerin kararlar daha st rgtlerin kararlaryla eliiyor
sa uygulanamazlar.36
Demokratik merkeziyetilik ilkesini onsuz olmaz olarak gren konfe
rans seim ilkesinin geni bir lekte uygulanmasn zorunlu addeder;
ve bir yandan seilmi merkezlere ideolojik ve pratik liderlik konularn
da tam yetki verirken, ayn zamanda da bunlar geri arlmaya tabi
olurlar, eylemleri en geni aklk iinde cereyan eder ve bu faaliyetler
den tr tam bir hesap verme durumundadrlar.37

Hatta 1 906'da Lenin kilit siyasi meselelerde yelerin referandumu

nun kurumlatrlmasn bile nerdi. Tm bunlar Stalinist konumun
"resmi" nermeleriyle karlatrn:

Dzgn ileyebilmek ve kitleleri sistematik biimde ynlendirebilmek

iin Parti'nin bir kurallar btn ve yeknesak Parti disiplinine, bir yne
tici organa, -Parti Kongresi ve kongreler arasndaki zaman aralnda
da Parti Merkez Komitesi'ne- sahip olmas, merkeziyetilik ilkesine gre
rgtlenmesi gerekir; aznlk ounlua tabi olmal, rgtler merkeze
tabi olmal ve alt rgtler st rgtlere sahip olmaldr. Bu koullara uy
mazsa, ii snf partisi gerek bir parti olamaz ve snfa klavuzluk et
me grevlerini yerine getiremez.38

36Ralph carter Elwood, Reso/utions and Decisions of the Comnunist Party of the Soviet
Union. s. 83. Bu ve birok dier alnt Paul Leblanc'n Lenin and the Revolurionay
Party, New York/Londra, 1 990 adl kitabndan alnmtr.
37Elwood, s. 87.
38Short Corse. s. 49. u da belirtilmeli ki, Stalinist diktatrlk zamannda, Parti kong
releri ve Merkez Komitesi toplantlarnn skl kadneli olarak azald.
156
Stalinist metinlerde demokratik merkeziyetilik belirtilse de, bu ye
lerin ynetici organlar semeleriyle snrl tutulmutur.39 Boievik
Partisi'nin tm deneyimiyle elien bir tarzda eilimler ve hizipler, li
derlik ounluununkinden farkl platformlar zerine getirilen ya
saklama Stalinistler ve post-Stalinistler tarafndan bir rgt ilkesi
olarak sunulur. Eletiri ve zeletiri ilkesi -i demokrasinin gerek
z- tmyle Parti nderliinin otoritesi ve birliinin, uygulad po
litikalarn snf mcadelesi zerindeki etkileri ne olursa olsun, savu
nulmasna tabi klnr: "Parti, eletiri zgrl kisvesi altnda,
amalar Parti nderliini itibardan drmek ve zayflatmak, Parti
ruhunun ilkelerini baltalamak olan fikirlerin ifade edilmesini kabul
edemez".40 Lenin'in tm Parti memurlarnn hesap vermesi ve geri
arlmas, Parti ii ve dnda eletiri ve tartma zgrl, yerel
organlarn zerklii, alternatif platformlar oluturma hakk ilkeleri
tmyle ortadan kaldrlmtr.
Sovyetler Birlii'nde balayan Slinizmin kkenleri ve rgt
normlarnn brokratik diktatrlkle ilgisi zerine olan tartmann
demokratik ve brokratik merkeziyetilik arasndaki temel ayrm
koyduunu grmek ok rahatlatc. Sz gelii, Merkez Komitesi ayg
tndan sorumlu Lev Onikov yle diyor:

[Onyedinci Kongre'de] Stalin'e gre demokratik merkeziyetilii olutu

ran drt nokta Parti tzne sokuldu ... ilk olarak, araclyla merke
ziyetiliin demokrasi zerinde ncelik kazand sz konusu ilkeyle il
gili kendi anlayn merulatrd. ikinci olarak, kukusuz srekli ola
rak deien gerekliin nda demokrasi ile merkeziyetilik arasnda
esnek biimde gidip gelen denge zorunluluundan kurtulacak ekilde bu
ilkeyi kutsallatrd. 7. ve 26. Kongreler arasnda ... Stalinist demokra
tik merkeziyetilik yorumu ebediletirildi... 7. Kongre'den sonra Parti

39A.g.e., s. 49 Kr. Ivan Pronine ve Mikhail Stepichev, Les Normes leninistes de la vie
du parti, Moskova, 1969, s. 74.
40Pronine ve Stepichev, s. o9. Bu "kural"n altnda yatan liderliin her zaman hakl ol
duudur. in Bilimler Akademisi'nin eski bakan Su aoji Aralk 1 9 78'de reform yolu
nu balatan KP Merkez Komiesi'nin onuncu yldnm zerine yapt eletirel bir
yorumda unlar sylemitir: "Hikimsenin birinin Marksist olup olmadn yarglama
ya hakk yoktur". Shanghai World Economic Herald. 26 Aralk 1 988'den aktaran Das
Argument, Eyll/Ekim 1 989.

157
 tmyle devlet idaresinin ve iktisadi iletme ynetiminin ilevlerini !>t
lendi. Parti tznde sabitletirilmi olan Stalin'in demokratik merke
ziyetilikle ilgili dzenlemelerinin meali mekanik biimde sovyetlerin ve
ynetim organlarnn faaliyetlerine temil edildi. Brokratik merkeziyet
iliin kesin zaferi kanl bir yol iaretiyle belgelendi: 937.4 1

Ya da ok daha vazh olarak:

imdiye dek, Parti Scalin tarafndan ilan edilen norm ve ilkeleri uygula
d: ilkin, aygtn mutlak iktidarnn militanlarn ounluu iin cam bir
hak yoksunluuyla atba gittii rgt yapsna ilikin olarak; ikinci
olarak, gnmzde bir Komnistten beklenen nitekilere -konformist,
itaatkar olma, fikir veya eylemde herhangi bir bamszlk gsterme ei
liminde olmama, hibir giriim veya medeni cesaret gstermeme, arpc
bir eylemden aciz olma- ilikin olarak. Sonu: bizzat kendisinin yaratt
, partinin idari ilevleri einden alnr alnmaz normal bir ekilde igr
me yeteneinde olmadn kantlayan bir sistemin mahkumu olan bir
parti. 42

'

Bir baka deyile, "partinin nder roln" garanti etmek bir yana,
brokratik merkeziyetilik ve seilmemi ve denetlenmemi ok g
l bir aygtn ynetimi partiyi kelimenin gerek anlamnda herhangi
bir "nder rol" oynamaktan aciz, brokrasinin tam bir mahkumu k
lar. Lenin bunu daha 1 922'de belirtmiti ve Sol Muhalefet de Ekim
t 923'de devrald.43
Kendi payna A.P. Butenko SSCB'de Yirminci Parti Kongresi n
cesinde hakim olan, "demokratik rnerkeziyetilik"le ilgili olanlar da
dahil, ideolojik anlaylarn ''brokratik merkeziyetiliin -
brokrasinin gndelik faaliyetinin doal bir rn . . . onun mesleki
ve toplumsal hedeflerinin zyle balantl sabit konumlarnn topla-

4 L. Onikov, Probleme der Enrwicklung der innerparteilichen Demokratie. Onikov Gor

baovcu aygtn muhafazakar kanadn temsil ediyor gibi gzkyor. Merkeziyetilik ile
demokrasi arasndaki "dalgalanan" iliki zerindeki srar, baz asgari demokrasi norm
larna srekli riayet edilmesi ihtiyacn hie sayarak, bugn daha gl bir merkezi oto
rite iin ak bir arya yol ayor.
42"Le Tournanr', Nouvelles de Moscou, 15 Ekim 989.
43Bkz. "Platform of the 46", The Challange of ehe Left Opposition, New York, 984
iinde.

158
m, tesinde gndelik faaliyetin normal biimde ileyemeyecei bir
fikirler klliyat- kuramsal teviine ve entelektel savunulmasna
meylettiinin" farkndadr.44

4. 1 920-1 921: Lenin ve Troki'nin Kara Yllan

i Sava'n sonunda, Rusya'daki iktisadi koullar felaket boyutlarn
dayd. Sanayi kts 1 9 1 4'deki dzeyinin yzde 1 B'ine ve
1 9 1 7'dekinin yzde 24'ne gerilemiti. 46 Sanayi proletaryas
1 9 1 7'de 3 milyonluk bir toplamdan 192 1 -22'de 1 .243,000'e d
mt.46 Mstahdemlerin, zellikle de devlet memurlarnn saysnn
hzla artt ve 1 920'nin ortalarnda sendika yeliinin l9 1 7'deki
500,000'den 5 milyondan fazlaya ykseldii dorudur.47 Bununla
beraber, toplam kent nfusu yde otuzdan fazla geriledi.48 Alk,
hastalk, salgnlar trmanyordu. Sefalet ve bunun sonucunda ortaya
kan demoralizasyon ii snf zerine ar bir ekilde kmt.
Bu koullar altnda, Bolevik liderlii Sava Komnizmi'nden pi
yasa ilikilerinin ksmi bir yeniden devreye sokulmasna izin veren
Yeni iktisadi Politika'ya (NEP) geme kararn ald. Sanayi ve zellik
le de tarm kts, tpk ii says gibi, ksa zamanda kesin bir tr
manma trendine girdi.49 Ancak, iktisadi cephedeki bu geri ekilmeye
Rusya Komnist Partisi'nin (RKP) dndaki tm siyasi parti ve grup
larn yasaklanmas ve ksa bir sre sonra da RKP iindeki hiziplere
yasaklama getiren bir siyasi ark edi elik etti.
Bu nlemlerde paradoksal bir durum vard. Hkmet daha nce
sava koullaryla uyumlu azami bir demokrasiyi muhafaza etmeye
alrken,50 bir kez sava kazanldktan sonra bu tutumu tersine e-
44A.P. Butenko, Vopros flosofii. No. 2, s. 27 iinde.
45Bkz. E.H. carr, The Bolshevik Revolution, Harrnondsworth, 1966; ve L.N. Kritzman ,
Die heroische Periode der grossen russischen Revolution, Frankfurt. 1 9 7 1 , s. 252.
461.A.L. Rosenfeld, Promlennaya politika SSSR, Moskova, 1926, aktaran Tony Cliff.
Lenin, cilt 3, Londra, 1 9 78, s. 1 1 3.
47Kritzman, s. 1 35.
48Cliff, s. 89.
49Sanayi ile tarm arasndaki aykrlk sonunda sanayiyi tarma kar kayran ve il
kyl ittifakn tehdit eden bir "fiyat makas"nn ortaya kmasna yolat. Bu durum
1923'den itibaren Sol Muhalefet ve Troki'nin artan bir endiesi haline geldi.

159
virdi. Bunun Lenin ve tm Bolevik Merkez Komitesi bakmndan
trajik bir hata olduuna dair hibir kuku duymuyoruz. Bu adan
bir istisna tekil etmeyen Troki hayatnn sonlarna doru aka
zeletire) bir uslupla yle yazmt: "Muhalefet partilerinin yasak
lanmas peinden hiziplerin yasaklanmasn getirdi. Hiziplerin ya
saklanmas yanlmaz liderlerden farkl dnmeye yasaklama geti
rilmesiyle sonuland. Partinin polis mamul monolitizmi her trl
sefahat ve yolsuzluun kayna haline gelen brokratik dokunul
mazla yolat".51
Victor Serge Rus Devriminin Birinci Yl kitabnda ayn trendi
keskin biimde belirlemitir: "Farkl gr alaryla farkl toplumsal
karlar temsil eden partiler arasnda siyasi tartmalarn ortadan
kalkmasyla birlikte, yerel sovyetlerden VTsK ve Halk Komiserleri
Konseyi'ne dek yalnzca Komnistlerden oluan sovyet kurumlar
imdi bir boluk iinde iliyorlar: tm kararlar Parti tarafndan aln
dndan, btn yapabilecekleri bunlara mhr basmaktr".52
Bu dnn kkeninde biri tmyle yanl, biri ksmen yanl
(yani konjonktre! olarak doru, ama uzun vadeli bir bak asn
dan yanl) iki varsaym yatar. Dpedz yanl olan deerlendirme,
i Sava zaferine ramen, aln iktisadi balam ve sonra da
NEP'in sonularnn kar-devrim tehlikesini gerekte eskisine gre
daha fazla bytecei sonucuna varyordu. Bu tutum tarihte siyasi
faktrn ve snf mcadelesinin greli zerkliini eksik deerlendi
ren "ekonomizm"in izlerini fazlasyla tayordu. Sylenebilecek ola
nn en azn sylersek, bu ok garipti, zira Lenin'in ve Bolevik Par
tisi'nin tm gelenei dier yne iaret ediyordu. Siyasi merkezile
menin bir cenini olamayacak ekilde btn Rusya yzeyine dalm
bulunan kulaklarn sovyet iktidarna Kolak'n, Vrangel'in, Deni
kin'in veya Fransz emperyalizminin desteindeki Pilsudski'nin or
dularndfin daha gl bir tehdit oluturmadklar gerek olaydan
sonra gerekse de bizzat o zaman iin aka grlebilirdi.
SOrnein, Menevikler veya SR gruplarna Beyaz ordular ve kar-devrimci hiikmet
lere kar kmalar lsnde Sovyet topranda yasal olarak almalarna izin
verilmiti.
S i L. Trotsky, The Revo/ution Betrayed, Londra, 1967, s. 1 04-105.
52V.Serge, Year One ofthe Russian Revolution, Londra, 1 972, s. 264.
1 60
 ilk bakta ikinci argman daha salam bir zemine dayanyor g
rnmekte. Savan sona ermesi ii-Bolevikler de dahil, kitleler ara
snda bir geveme, sakin bir hayat zlemi dourmutu. Dahas, sa
van, retim azalnn ve en iyi unsurlarnn ordu ve devlet aygtn
ca massedilmesinin bir neticesi olarak ii snf muazzam lde da
ralm ve declasse olmutu. Bu durumda kitleler siyasi bakmdan da
ha pasjf, bir kar-devrim tehditine kar gn getike daha az hazr
lkl bir hale gelmilerdi. Devrimin savunulmas her zamandan daha
ok, kendisi de her zamandan daha ok uzmanlam aygtlara da
yanmak zorunda olan snf bilincine sahip kadrolara dayanmak
zorundayd.53
NEP'fn arifesinde Sovyet Rusya'daki durumun tasviri kukusuz
yeterince doru deildi, ama tahlil olaylarn ne yne doru gittii ve
ya gidebilecei kilit yapsal sorununu ortaya koyabiiiyordu. Sovyet
ve parti ii demokrasisini kstlayan nlemlerin etkileri ne olacakt?
Gerekte, NEP'in devreye sokulmasndan sonra toplumsal k s
ratle denetim altna alnmt. cretlilerin says artm ve sonra da
1 9 1 6 dzeyini gemiti. Reel cretler artmt. Kltrel hayat yeer
miti. Beceri dzeyleri hem nicelik hem nitelik olarak ykselmiti.
Bylece, ii snfnn dorudan iktidar yrtme iine ok daha gl
biimde katlmas iin maddi koullar yaratlmt. 1 924'den ve de
1 92 7'den itibaren, Rus ii snfn artk nesnel olarak declasse ek
linde tasvir etmek olduka uygunsuzdu. Yirmilerin bandaki siyasi
pasifleme ynndeki trend tersine evrilebilirdL
Bununla birlikte, bylesi b'ir yeniden canlanma artan kstlamalar
ve aygt ynetimi atmosferinde meydana gelemezdi; mutlaka sovyet
ve parti ii demokrasisinin radikal bir genilemesini gerektirirdi. Do
laysyla Bolevik liderliin 1 920-21 'de ald nlemlerin iilerin z

53Boleviklerin batagelen proleter nderi Petrograd'l metal iisi lyapnikov yar aka
yar ciddi Parti'nin Onuncu Kongre'sinde Lenin'e yle satamu: "Varolmayan prole-

tarya adna proletarya diktatrln uygulamaktan dolay sizi kutlarm Yolda Lenin".
lyapnikov birok hatalarna ramen, daha sonra 1 923'de Sol Muhalefet Platformu ta
rafndan devralnacak olan ou Parti aygt eletirilerini formle eden ii Muhalefc
ti'nin ban ekmiti. Bkz. R. Danicls. The Conscience of the Revoltion, Cambridgc.
Mass. , 1960, bl. 5&6; ve Kool ve Oberlander (der.), Arbeiterdemokratie oder Parteidik
tatr, Olten, 1967, s. 1 58-263 iindeki semeler.

161
 eylem dzeyleri zerindeki etkileri yoluyla brokratlama srecinin
pekimesine katkda bulunduu inkar edilemez.
Maalesef, ayn sralarda Lenin konjonktre! tahlili yanl bir ge
nel teoriye dntrd. yle yazyordu:

Fakat proletarya diktatrl tm bu snf kucaklayan bir rgt aracl

yla uygulanamaz, nk tm kapitalist lkelerde (sadece buradaki gi
bi en geri lkelerde deil) proletarya ylesine blnm, gerilemi ve
yolsuzlua batmtr ki, tm proletaryay ieren bir rgt dorudan pro
leter diktatrln uygulayamaz. Proletarya diktatrl yalnzca s
nfn devrimci enerjisini massetmi nc tarafndan uygulanabilir.54

Benzer formlasyonlar Troki'nin bu dnemdeki yazlarnda da bu

lunabilir -zellikle kukusuz kitaplarnn en kts olan Terrizm
ve Komnizm'de. Komintern'in ikinci Kongresi'nde yapt bir ko
numada sz gelii Troki yle diyordu:

Bugn Polonya hkmetinden bar imzalamak ynnde bir neri al

dk. Bu konulara kim karar verir? Bizim Halk Komiserleri Konseyi'miz
var, ama o da baz denetimlere tabi. Kimin denetimi? Biimsiz, kaotik
[aynen byle] kitleler olarak ii snfnn denetimi mi7 Hayr. neriyi
tartmak ve nasl yant verileceine karar vermek zere Parti Merkez

Komitesi grevlendirildi. Ne zaman savaacak olsak, yeni birlikler kura
cak ve onu en iyi unsurlarla donatacak olsak, nereye dnp bakyoruz?
Parti"ye. Merkez Komitesi'ne. o da Komnistlerin cepheye atanmasyla
ilgili olarak herbir yerel komiteye talimatlar gnderiyor. Ayn ey tarm
sorunu, ikmal sorunu ve tm [!) dier sorunlar iin de geerli.55

Ve daha da kts:

ii Muhalefeti tehlikeli solganlar l<ullanyor. Demokratik ilkeleri bir fe

ti haline getirdiler. iilerin temsilci seme halkn Parti'nin zerine
kardlar, sanki Parti, bu diktatrlk geici olarak ii demokrasisinin ge
ici hevesleriyle atsa bile, onlarn diktatrln kurmak zere g
revlendirilmemi gibi ... Aramzda Parti'nin doutan gelen devrimci ta-

54 Collecred Works, cilt 32, s. 2 1 .

55L. Trotsky, The Firsr Five Years of rhe Communist /nternational, cilt 1 , New York,
1945, s. 99- 1 00.

1 62
 rihsel hakk bilincini yaratmamz gerek.56 Parti, kitlelerin kendiliinden
etkarlarndaki geici yalpalamalara, ii snf iindeki geici kararszlk
lara aldrmakszn, diktatrln muhafaza etmek zorundadr. Bu bi
lin bizim iin onsuz olmaz bir birletirici gedir. Diktatrlk kendini
her veri durumda ii demokrasisi biimsel ilkesine dayandrmaz, her ne
kadar ii demokrasisi kukusuz kitlelerin siyasi hayata gitgide daha
fazla katlmalar iin tek yntem olsa da.57

Lenin'in ii snfnn uzun vadeli blnmesi ve yolsuzlua batma

sndan bahsetmesine karlk, Troki'nin "geici yalpalamalar" terimi
ni kullanmas artc. Fakat hangi amala olursa olsun, Troki'nin
ikamecilii olumlamas o srada Lenin'inkiyle zdetir: iktidar Parti
liderliinin de facto bir oligarisi tarafndan uygulanmaldr.
Bu tr kuramsal dorulamalar yanl bir ekilde konjonktrel du
rumu genelletirir. Fakat ayn zamanda bunlar ilk bakta grld
nden daha mulaktr. Zira Lenin "snfn devrimci enerjisini mas
seden ncden" neyi anladn belirtmez. Bu kukusuz "Leninist
Merkez Komitesi", Parti liderliinin "i ekirdei" deildi. "Snfn n
cs" olarak birka dzine veya hatta birka yz bireyi nermek Le
nin gibi iyi eitimli bir Marksist iin olduka gln olurdu. Aklnda
ki belki de Parti yeleri veya onun tm proleter kesimiydi -birka
yzbin ii. Fakat bunlarn "proleter diktatrln uygulamalar"
iin de kukusuz geni bir parti ii ve sovyet demokrasisi gerekirdi.
yleyse "i ekirdek" ile ye kitlesi arasndaki bir zmreyi mi dn
mt? Bunla ilgili hibir kant yok ve byle bir mevhumun her ha
lkarda ok kk bir nesnel temeli olabilirdi. Yoksa "nc" kavra
mn Parti'nin tesinde belli bir ara tabakay da ierecek ekilde -
rnein, iiler tarafndan seilmi sendika temsilcilerini- genilet
mi miydi? "Makinadaki dililer" ve "aktarma kaylar"na atfla de
vam eden metinde bu ima ediliyor gibi gzkyor.
Ak olan birey var: Lenin hibir zaman "snfn ncs" terimi
ni, brakn atanm, seilmemi bir parti-ile-devlet aygtn, Parti ay-

56Bu ifade gerekte Plehanov'n RSDIP'nin ikinci Kongresi'nde yapn bir konumadan
alnmtr.
57 Aktaran lsaac Deutscher, The Prophet Armed, Londra, 1954, s. 508-509. Bu kitabn
1 4 . blmnde Oeutscher Troki'nin 1920 ve 1 92 1 'deki ikameci formlasyonlar kulla
nmna daha baka rnekler de verir.
163
gtn anlatmak iin kullanamazd. t 922'nin bandan 1 924'deki l
mne dek, bu brokrasiden dehete dtn ve onunla mcadele
etmeye kararl olduunu her trl iaretle gstermiti.58 28 Mart
t 922'deki Onbirinci Parti Kongresi'nde yapt konumada "Parti
makinasnn Sovyet devlet makinasndan ayrlmas gerektii" ze
rinde srarla durmutu.59 Sekiz ay sonra Komintern'in Drdnc
Kongresi'ne sunduu bir raporda yle diyordu:

Biz eski devlet makinasn devraldk, ite ansszlmz buydu. ou

zaman bu makina bizim aleyhimize alyor. 1 9 1 7'de, iktidar alma
mzdan sonra, hkmet grevlileri bizi sabote etmilerdi. Bu bize endi
e verdi ve "ltfen geri dnn" diye yalvardk. Hepsi geri dnd, ama bu
da bizim ansszlmz oldu. Bugn devasa bir hkmet memurlar or
dumuz var, ama bunlarn stnde gerek bir denetim uygulamak zere
yeterince eitimli glerimiz yok. Pratikte, ou zaman burada, tepede,
siyasal iktidar yrttmz yerde, makina yle byle alyor; fakat
daha aalarda hkrnet grevlilerinin keyfi bir denetimi sz konusu
ve ounlukla bunu bizim rlemlerimizi etkisiz klacak ekilde kullan
yorlar. Yukarda, tam saysn bilmiyorum, ama her halkarda sanrm
birka bin ve darda birka onbin kendi adammz var. Ancak, daha
aa katlarda arlktan ve burjuva toplumundan devraldmz ve ks
men kastl ksmen de farknda olmadan bize kar alan birka yz
bin eski memur var. 60

Son makalesi "Az Olsun, z Olsun"da, yle yaknyordu: "Devlet ay

gtmz sefil deilse bile, ylesine acnacak durumdadr ki, ilkin bu
nun kusurlaryla nasl mcadele edeceimizi ok dikkatli bir ekilde
dnmemiz gerekir. . "61 Bu Onbirinci Kongre"ye sunduu rapordan
_
.

alnan u nl pasajda yanksn buluyordu:

Moskova'y, sorumlu mevkideki 4, 700 Komnistiyle birlikte ele alacak

olursak ve bu koca brokratik makinay, bu devasa gruhu ele alrsak

58Moshc Levin'in Lenin 's Last Struggle, Londra, 1969 adl kitab SBKP liderlii iinde
1 923 balarnda ne olup blniinin ok yararl bir gzden geirilmesini sunar. her ne ka
dar !.enin' in brokrasiyle mcadelesinin cam bir bilanosu hala yazlmay beklese de.
59Lenin. Col/eaed Works, cilt 33 iinde, s. 3 1 4.
60.-\.g.e .. s. 428-29.

1 64
 u soruyu sormamz gerekir: kim kimi ynetiyor? Doru bir ekilde bu
gruhu Komnistlerin idare ettiinin sylenebileceinden ok pheli
yim. Gerei sylemek gerekirse, onlar ynetmiyorlar, ynetiliyorlar. o-
. cuklukta rendiimiz tarih derslerindekine ok benzer bir ey var bura
da: bazen bir ulus bir dierini fetheder, fetheden ulus fatihdir ve yenilen
ulus fethedilen ulustur. Bu herkes iin basit ve makuldr. Fakat bu
uluslarn kltrne ne olur? Burada iler o kadar basit deildir. Eer
fetheden ulus yenilen ulustan daha kltrlyse, birincisi ikinci zerine
kendi kltrn dayatr; fakat tersi durumda, yenilen ulus fatihe kendi
kltrn dayatr. RSFSR'nin bakentinde meydana gelen bunun bir
benzeri deil mi? 4, 700 Komnist (yaklak bir ordu tmeni ve hepsi de
en iyilerden) yabanc bir kltrn nfuzu altna girmedi mi?62

Vasiyet'inde Lenin'in endiesi doruklara kar:

Gerekte, ardan ve burjuvaziden eski devlet makinasn devralyoruz ve

... imdi, barn gelmesi ve ala kar asgari ihtiyalarn tatminiyle.
tm almalarmz idari makinann iyiletirilmesine yneltilmelidir.
MK yesi birka dzine iinin devlet aygtmzn denetimi, iyiletirilme
si ve yeniden kurulmasnda herhangi bir organdan daha etkili olacan
dnyorum. Balangta bu grevin kendisine verildii ii ve Kyl
Mfettilii bunu baaramayacan kantlad. .. Merkez Komitesi'ne ka
bul edilen iiler tercihan Sovyet organlarnda uzun sre almayanlar
arasndan seilmeli .... nk bu iiler daha imdiden mcadele edilme
si gereken gelenekleri ve nyarglar edinmi durumdalar.
MK'nin ii snfndan gelen yeleri temel olarak son be yl iinde sov
yet organlarnda almak zere terfi ettirilenlerden daha alt bir tabaka
dan iiler olmaldr; bunlar dorudan ya da dolayl smrc kategori
sine girmeyen aa kademe ii ve kyllere yakn insanlar olmaldr. 63

Bundan ksa bir sre nce, kiisel bir mektubunda, Lenin ok daha
az saknmlyd ve u korkun laflar sylyordu: "Hepimiz rm
brokratik 'blmler' batana gmlm durumdayz. Bununla g
nbirlik mcadele iin byk bir otorite, saduyu ve gl bir irade
gerekir. Lanet olsun blmlere, lamet olsun kararnamelere."64

6 1 "Better Fewer But Better", a.g.e. iinde, s. 487.

62 A .g.e. . s. 288.
63 Lenin, Selected Works, Moskova, 1 9 77, s. 677.
165
 Lenin Vasiyet'inde ii ve Kyl Mfettilii'ni eletirirken, ayn
zamanda onun bandaki Stalin'e de saldryordu.65 Bu, Troki'nin
Mfettilik'e ynelik eletirilerine kar Stalin'e verdii daa nceki
destekten66 ve Onbirinci Kongre'ye Stalin'i Parti'nin genel sekreteri
semesi yolundaki tavsiyesinden bir geri dne iaret ediyordu. Bir
dizi ac tecrbeden sonra, brokrasiye kar mcadelesi artan lde
Stalin'le, en sonunda Grcistan sorununda dorua ulaan bir at
ma zerinde odaklat.61
Bu son ihtilafla ilgili olarak Vasiyet'e dnp baktmzda, Le
nin'in daha nce hayatnda hi sarfetmedii kelimeler kullandn,
"Stalin ve Orconikidze'nin ban ektikleri Grcistan'daki brokratik
klikle mcadeleyi daha nce balatmamaktan tr "Rus ve ulusla
raras proletaryann gznde son derece sulu" olduunu sylediini
gryoruz. Bu mcadele srasnda, bir canavar yaratlmasna yar
dmc olduunu dehetle farketmiti: Stalin'in etrafndaki merkezi
Parti aygt. Troki'yi yardma ararak, Onnc Parti Kongre
si'nde genel bir saldryla, umutsuzca onun kanatlarn krmaya
almt.68

Lenin beni Kremlin'deki odasna atd ve Sovyet apparat'mzda b

rokratizmin korkun bymesinden ve soruna bir zm bulunma gere
inden sz etti. Bir zel Merkez Komitesi komisyonu nerdi ve benden
bunda aktif bir rol oynamam talep etti. Ben yle cevap verdim:
'Vladimir llyi, Sovyet apparat'nda brokratizme kar bugnk mca
delede devam edegelen eyi gzden karmamamz gerektiine inanyo
rum: Merkez'de ve eyaletlerde, hatta her ile ve yerel Parti brolarnda

64 A.D. Tsyurupa'ya mektup, 2 ubat 922, Collecred Works, cilt 36, iinde, s. 566.
65 Gerekte saldr Lenin'in "ii ve Kyl Mfettilii'ni Nasl Yeniden rgtlemeliyiz?"
adl makalesiyle balamt. Bkz. Collected Works, cilt 33, s. 48 -86.
66 Bkz. Politbro'ya 20 Mays 1922 tarihli mektup, a.g.e. iinde, s. 363-67.
67 lmnden sonra yaynlanan eseri Stalin'de (cilt 2, Londra, 1969, s. 1 70) , Troki
nfusun ezici bir ounluunun arzularna kar Grcitan'n istilasn emrederek Par
ti'yi bir oldu biniyle kar karya braktn ileri srer.
68 Birka yldr Troki'nin Lenin'in Stalin'e kar bir blok oluturma nerisinden rkt
ne dair yeni bir efsane tedavlde. Fakat Sovyet basnnda yakn zamanlarda yaynla
nan belgeler (Moscow News, 22 Aralk 1990) Lenin'in Onikinci Parti Kongresi'ne mek
tubunun ieriinin tm delegelere iletilmesi lehinde Polltbro'da yalnzca Troki'nin oy
kullandn teyit etmekte.

1 66
 Parti yesi veya tarafsz grevli ve uzmanlarn seimi bizzat Merkez Ko
mitesi iindeki baz egemen Parti bykleri ve ynetici gruplarna liya
kat temelinde yaplmakta. Ne zaman kk bir grevliye saldrsanz, ar
kasnda nemli bir Parti lideri kyor. .. Bu koullar altnda bir alma
stlenemem.'
Lenin bir sre dnd ve -kelime kelime aktaryorum- yle dedi:
'Bir baka deyile, ben Sovyet apparat'nda brokratizme kar bir kam
panya neriyorum ve siz de mcadeleyi Parti Orgbro'sundakl brokra
tizmi de ierecek ekilde geniletmeyi neriyorsunuz?'
Bu cevabn beklenmediklii karsnda gldm, zira o srada benim ka
famdaki fikir byle nihai bir formle kavumu durumda deildi. yle
cevap verdim:
'Sanrm durum bu'.
'iyi yleyse' dedi Lenin, 'Bir blok neriyorum'.
'iyi bir insanla bir blok oluturmak zevktir' dedim ben.
Lenin'in brokratizme kar 'genel olarak' ve Orgbro'da da zel olarak
mcadele etmek iin bu Merkez Komitesi komisyonu nerisini devreye
sokmas kararlatrld. Konunun 'daha baka' rgtsel ayrntlar ze
rinde de tekrar dneceine dair sz verdi. 69

Stalin Lenin'in sekreterlerinin (bilinli ya da bilinsiz) yardm ve

Troki haricindeki Parti liderlerinin suortaklyla Lenin'in Onikinci
Kongre iin hazrlad bombay sndrmeyi baardlar. Sonunda
Mays 1 924'de delegeler toplandnda Lenin drt aydr Kzl Mey
dan'daki mozoledeydi. Kongre'ye mektubu "gerek Lenin'in" deil,
hastalnn bir rn olarak tadim edildi.70 Tm byk delegasyon
larn efleri onun Vasiyet'inin ortadan kaldrlmas iin kuyrua gir
diler. Lenin'in Parti iinde siyasi bir lider -ya da hatta siyasi bir kii
lik- olarak hareket etme imkan elinden alnm, klimenin gerek
anlamnda Stalin makinasnn bir mahkumu olarak ldn
syleyebiliriz.
Yaamnn son aylarnda Lenin brokrasiye kar mcadeleye ki
min nderlik edecei konusunda hibir zaman tatmin edici bir tarzda
zm bulamad. Kukusuz bu, kendisi de derinlemesine brokrat-

69 Trosky, StiJlin, cilt 2, s. t 77- 78.

70 Bkz. Sovyet romanc Aleksandr Bek'in Lenin'in sekreterleriyle olan konumalarn
dan yola karak hazrlad rponaj, Nouvelles de Moscou, 23 Aralk 989 iinde.

167
!am olan Parti aygt deildi; ne de tam zamanl memurlar deil.
hala retimde alan iilerden oluacak birka yz kiilik bir organ
eklinde geniletilmesini istedii Merkez Komitesi. Bolevik ii
yeler miydi? Geni ii kitleleri mi? Sorunu her adan incelemi,
ama kesin bir cevap bulamamt.
Buharin nderlie kar Parti yelerine arda bulunmay red
detti; bu onun mahv oldu. Troki 1 923 ile 1 92 7 arasnda, zaman
zaman yelere dorudan seslenerek, zaman zaman mcadeleyi li
derlik organlaryla snrl tutarak tereddt etti. Ancak 1 927'den son
ra tutumu tm proletaryann vicdanna aka ve srekli olarak ses
lenmeye balad ve Thermidor'cu gericiliin derinliinin baka bir
yol brakmadndan bugn kuku duyulamaz. Tek sorun bunun
daha 1 923'de kabul edilmesi gerekip gerekmedii.
Lenin'in 1 921 'deki hatalarnn Stalin hizbinin zaferinde belirleyi
ci olduunu dnen yazarlar Sovyet Rusya'da meydana gelen g
ler dengesindeki deiiklii lmcl biimde kmsyorlar. Ne Le
nin, ne Troki, ne de Parti'nin herhangi bir hizbi 1 923'de Rus ii s
nf kitlelerinin siyasi bakmdan yeniden aktif hale getirilmesini ba
arabilirdi. Ve bu olmadan da, toplumun brokratik boyunduruu
tpk bugn olduu gibi, krlamazd. Ancak bir btn olarak Parti,
brokrasiye kar seferber olabilseydi, herhangi bir baar ans ola
bilirdi. Troki daha ileride bu sorunu yle ele almt:

Saysz eletirmen, makale yazar, muhabir, tarihi, biyograf ve bir ta

km amatr sosyologlar, Sol Muhalefet'in stratejisinin iktidar iin mca
dele asndan gerekletirilebilir olmadn syleyerek, zaman zaman
yntemlerindeki hatalar yznden Sol Muhalefet'i sulamlardr. An
cak soruna bu tr bir yaklam doru deildir. Sol Muhalefet iktidar ele
geiremezdi ve bunu umut dahi edemezdi -zellikle onun akl bandaki
liderleri. Sol Muhalefet'in, devrimci Marksist bir rgtn iktidar mca
delesi ancak bir devrimci ykseli koullarnda tasarlanabilirdir ... Ama
yirmilerin banda ve sonrasnda Rusya'da devrimci bir ykseli mevcut
deildi. Tam tersine. 71

Bu satrlar, Viktor Danilov'un baka bakmlardan harika olan

SBKP'deki 1 922-23 hizip mcadelesi hakkndaki deerlendirmesini
168
 peinen rtyor. Danilov yle yazar: "Kiisel iktidara kar mca
dele ayn zamanda her zaman bir iktidar mcadelesi (her ne kadar
kukusuz kiisel iktidar olmasa da) olmak zorundadr."72 Bir proleter
devrimci ancak kendi aktif seferberlii temelinde kendi snfnn ikti
dar iin mcadele eder. Yoksa, "iktidar iin mcadele" ya talihsiz bir
darbecilik ya da daha da kts yabanc snf glerinin, bu durum
da brokrasinin mahkumu olur.
Lenin ve Troki'nin 1 920-2 1 'deki ikameci formlleri, daha sonra
ki brokrasiye kar mcadelelerine ramen, Bolevik Partisi'ni mah
veden genel ideolojinin gelimesine yardm etmi midir? Belli bir de
receye kadar kukusuz etmitir, ama bu genellikle kabul edilenden
daha azdr. nk Parti liderleri ve kadrolarn 1 920-21 'de ifade edi
len tavrlar ile ne de olsa 1 9 1 9'a kadar olan Bolevik gelenekle ayn
izgideki 1 922-23'deki tavrlar arasnda bir seme imkan vard.
1 923'de birok Eski Bolevik Muhalefet'e katlmt. Buharin
1 923'n bana dek en azndan tereddt etmiti. Sonu olarak dene
bilir ki, kadrolarn ounluu Lenin tarafndan yanl ynlendirildik
lerinden deil, kendi gerekeleriyle yanl kararlar almlardr.
Gerekten, yakn zamanlarda bulunan, ilk kez yaynlanan veya
halka duyurulan ariv malzemeleri sayesinde Lenin'in tavr zerine
yeni bir k tutulmutur. Grld kadaryla, temel ii demokrasi
si sorunlar zerine Lenin Onuncu Kongre srasnda dahi kesin ka
rarl deildi. Bolevik Partisi'ne yeni katlan Ryazanov'a kar, bir
yandan hiziplerin yasaklanmas lehinde gr belirtirken, dier yan
dan yelerin eilim oluturma ve kongre delegelerinin farkl plat
formlar temelinde seilmesi hakk1!J. savu.nmas iyi bilinir. Benzer e
kilde, muhalefet eilimlerinin ve yasaklanan hiziplerin temsilcileri
nin Merkez Komitesi'rie dahil edilmesini istiyordu. lyapnikov sin
dirme giriiminden korktuunu ifade ettiinde, Lenin i Muhalefeti
platformunun 250,000 nsha basldn ve Parti iinde tartldn
syleyerek cevap vermiti.

7 1 Stalin, s. 229-30.
72 V. Danilov, "We Are Srarting To Learn About Trotsky'', Sibiya kkenli dergi Eko,
No. 9- 10, 989'dan yaplan evirisi iin bkz. History Workshop fournal, Bahar, 1990.

1 69
 Dahas, Andrey Sorokin'e baklacak olursa, Lenin ayn kongrede
yapt bir konumann daha nce yaynlanmam bir ksmnda y
le belirtiyordu:

Kulak'larn her peydahlan ve kk burjuva ilikilerinin gelimesi so

nunda buna karlk den siyasi partilerin douuna yolaar. .. n
mzde duran seim bu partilerin bymesine izin verip vermeyeceimiz
deildir -bunlar kanlmaz olarak kk burjuva iktisadi ilikilerinden
kaynaklanrlar. nmzdeki tek ve o da snrl seim bu partilerin faali
yetlerinin younlama ve eg'dm biimleri arasndaki seimdir.

Bu noktada, der Sorokin, Lenin'in bir yeni adm atmak ve siyasi g

lerin bir "younlamas" biimi olarak ok partili bir sistemin nesnel
gerekliliini kabullenmek zere olduu grlyor:

Bununla beraber, urada burada, Menevik ve Sosyalist Devrimci'lere -

Boleviklerden daha az radikal Rus sosyalist partileri- ancak koopera
tiflerde, komnistler tarafndan zerlerinde 'sistematik bir etki ve dene
tim' uygulanmas durumunda iktisadi meselelerle uramalarna izin
verilebileceini vurguluyordu ... Fakat mrnn son yllarnda Lenin s
rekli olarak Sovyet devletinin siyasi sisteminin deimesine arlk ver
di. "Bir Makalecinin Notlar" olarak adlandrlacak bir makale iin daha
1 922 gibi erken bir tarihte yazd bir plan taslanda tekrar tekrar
"Menevikler ve yasallamalar" konusundan bahsediyordu. 73

Tarihin bu anndaki Rus Devrimi'nin gerek trajedisi Bolevik Parti

si'nin nder kadrosunun sonunda Stalinist Bonapartizm ve despo-

73 Andrey Sorokin (SBKP nezdindeki Marksizm-Leninizm Enstits yesi) , Soviet We

ekly, 3 Mays 1990 iinde. Samuel Farber (Before Stalinism, cambridge, 1 990)
1 9 1 8'den sonra Lenin ve Troki'nin sovyet demokrasisine kar tutumu hakknda ok
daha eletirel bir anlan sunuyor. Lenin'in, dierleri arasnda, nde gelen bir ekistin
nerdii dier sovyet partilerinin yasallamasna kar olduunu ileri sryor. Fakat
farber'in anlats da, yakn zamanlarda ortaya kan kantlar da ok daha eliiktir. Far
ber 1 92 1 'de Kamencv ve Buharin'in -yle bir yasallamann lehinde olduklarn belirtir.
eka hemen hemen kurululuundan beri vurgulu biimde zerkleme eiliminde oldu
ve eitli simalar -en ak biimde Latsis- bu sreci kuramlaurmaya aluiar. Ayn s
ralarda, saflarnda ciddi bir maddi yolsuzluk grngleri ortaya kmaya balad. V.A.
Jdanov'un 1 Temmuz 1 9 1 8 tarihli keskin ifaatlarnn yeniden basm iin bkz. Nou
ve//es de Moscou, 2 Aralk 1989. Bu trden eletiriler genelde Lenin tarafndan destek
gryordu.
1 70
tizm tehlikesini kavramalar,74 ama bunu hep beraber ve ayn anda
deil, erden ok ge olarak, otuzlarn ortalarndan sonlarna doru
doruklarna ulamaktan artk alkonulamayaca bir srada kavra
malardr. Aslnda bu gecikme yeni bir toplumsal grngnn, bir i
i devletinde ayrcalkl bir brokrasinin iktidara ykseliinin kav
ranmasndaki eksiklie dayalyd. Neredeyse tm bu kadro sz ko
nusu gecikmenin pahasn hayatlaryla dediler.

5. DJ.ger Marksist Akmlarda ikamecilik

Reformist sosyal-demokrasinin ikameci ideolojileri daha Lenin ve
Troki 1 920-21 'deki lm atlaylarn yapmadan evvel aka geli
tirdiklerini daha nce vurgulamtk. Ayrca byle bir sapmann son
dnem sosyal-demokratlarnn artk ait olmadklar Marksist denilen
kamp iinde hibir ekilde Boleviklerin tekelinde olmadn bilmek
de nemlidir. kamecilik ayn zamanda iki temel Bt Avrupal Mark
sist olan Otto Bauer ve Antonio Gramsci'nin dncelerinde de
mevcuttu,
ikameciliin tohumlar daha Otto Bauer'in Rus Devrimi zerine
ilk yazlarnda dahi bulunabilir, ki bu yazlar ayn zamanda yalnzca
Rosa Luxemburg tarafndan alacak olan brokratlama tehlikeleri
ne kar yerinde uyarlar ieriyordu.75 Fakat ikameci fikirlerin en

74 Dzerjinski'nin yirmilerin ortalarnda tm nde gelen Bolevikleri ldrecek olan bir

Sovyet Bonapart'nn ykseldiini belirttii sylenir. 1 923-24'de biroklarnn inand
gibi bu rol Troki'nin mi yoksa Stalin'in mi oynayacana inand belirsizdir.
75 "yle ki, artc lde ksa bir zaman zarfnda, Ekim Devrimi'nin ilk ve dorudan
sonucu olan anari iinden an derecede giil bir merkezi otorite dop geliti: ordu
ya ve dev bir brokratik aygta yaslanan, yerel sovyetleri ancak kendilerini idare eden
organlara dntren ve her yerdeki belirleyici iktidar kendi zerine alan bir g . . .
Proleter yelerin, zerlerine bina edilmi muazzam egemenlik aygt karsnda ok za
yflamalar tehlikesi sz konusudur. Ve bu durum gerekletii lde, proleaya kendi
kurduu egemenlik aygtn ynetme ve denetleme gcn kaybeder. Sovyet brokrasi
sinin ve Kzl Ordu'nun komuta yaps kendiini bamsz klmak iin proleter anayurt
tan koparyor. Snfn zerinde duran, sadece proletaryann idealini temsil eden, ama
despotik iktidarnn gerekte burjuvazi ve kyller deil, bizzat proletarya kitleleri ze
rinde de uyguland zerk bir g olmakla tehdit ediyor." Bkz. Otto Bauer, "Bolsche
wismus oder Sozialdrmokratie" ( 920), Werkausgabe, cilt 2, Viyana. 1976 iinde, s.
279-80.

1 71
ak formlasyonlar 933 ve 934 yenilgilerinden sonra, zellikle
son byk kitab Die illegale Parcei'da76 ve Viyana i niversite
si'nde verdii siyasal ekonomi derslerinde gelitirdi.
Tpk Lenin'in Ne Yapmalt?snda olduu gibi, yasadlk koul
larnda ortaya kan parti-rgt sorunlarndan yola kan Bauer, ye
rel rgtler veya geni demokratik sreler iin hibir zerklik ier
meyen, ama ayn zamanda "kiisel diktatrlk"le sonulanma tehli
kesini tayan ar bir otoriterlii de iermeyen bir demokratik mer
keziyetilik biimini kuramlatrr.77 Bununla beraber, kapitalizm
den sosyalizme gei tahlilinde Bauer daha da ileri gider. Devlet sa
nayiinin ynetiminin brokratlama tehlikesinin farkndadr ve
SSCB'deki fabrika mdrlerinin ar yetkisini eletirir.78 Fakat "sos
yalist fabrika" iinde grevlerin iki ball gerei zerinde srar
eder: bir yanda reticiler, dier yanda idareciler. "Sanayi demokrasi
si" zynetim deil, sadece birlikte ynetim biimini almaldr. Sade
ce iiler fabrikay ynetirlerse, bu kanlmaz olarak "fabrika egoiz
mi"ne yolaar ve ii snf iinde i blnmeleri, rekabeti ve eliki
leri iddetlendirir.79 iktisadi ynetim ii snf iindeki farkl karla
rn "arbitraj" iin zorunlu bir aratr.
Burjuvazinin klasik, genel olarak brokrasi savunusuna ok
benzeyen bu ii brokrasisi savunusu veri olarak alnrsa, bunu do
al olarak bir dizi baka ey de izler. Sz gelii grevler yasaklanr.
iiler etkin fabrika ynetimi gereini "anlamaldrlar".80 Nitekim,
bugn "Rus fabrikalarnda hkm sren despotizmden hayflanmak
aptalcadr".81 Hatta Stalin'in uygulad terr ve Moskova Duruma
lar'nn ksmi bir savunusu bile sz konusudur.82 t 9 1 8-20'deki b
rokrasi tehlikelerine kar yaplan uyarlardan ne denli uzaklatk.
"Sanayide etkinlik" (burada mikro ekonomik) tm dier hereyin

76 "Die illegale Panei", Wcrkausgabe, cilt 4 iinde.

77 A.g.e .. s. 491 -93.
78 "Einfhrung in die Volkswirtschaftslehre", a.g.e. iinde, s. 866, 967-69.
79 A.g.e., s.854, 859, 86 1 .
8 0 A.g.e., s . 862, 863-64.
8 1 A.g.e, s. 865.
82 "Der Trotzkismus nd die Trozkistenprozess". Der Kamp{. No. 3, 1 937, Werkausga
be, cilt 9 iinde, s. [ 1 1 - 2. 7 1 6- 1 7.
1 72
stndedir.
Otto Bauer kadar ileri gitmese de, Gramsci de Hapishane Defterle
r'nde daha nce Ordine Nuovo da gelitirdii tavrlarla aka elien
'

ikamecilik biimlerine geri dner. yle ki, her siyasi partinin ayn za
manda "bir polislik ilevi grdn" ve bunun yalnzca gerici snf
lara kar deil, kitlelerin geri kesimlerine kar da yneltildiini d
nr.83 Gramsci mevzi sava" (Kautsky'nin Ermattungsstrate
gie'sine benzer) ile ikamecilik arasnda bir balant kurar:

Mevzi sava gni halk kitlelerinden muazzam fedekarlklar talep eder.

Bu yzden daha nce grlmedik lde bir hegemonya younlamas
ve bunun sonucunda da muhaliflere kar ok daha ak bir saldrya ge-.
en ve ierden dalmann "imkanszl"n srekli olarak rgtleyen -
siyasi, idari, vb. her trl denetimle egemen grubun hegemonik "mevzi
leri"nin yeniden tahkimi- daha "mdahaleci" bir hkmet gerekli hale
gelir. 84

Hem Otto Bauer'in hem de Gramsci'nin dncesinde kitle hareketi

nin geici bir geri ekilmesi yeni ykselilerin ve dolaysyla da kitle
lerin kendi dorudan karlar etrafnda geni lekli bir z eylem ve
z rgtlenmesi olasln yok sayan bir stratejiye tahvil edilmiti.
Kk bir parti liderleri grubu deilse de, parti dikkafal bir proletar
yaya tarihsel olarak "zorunlu" ve "kanlmaz" olan dikte eder.
Bunun altnda materyalistten ok idealist bir parti anlay yatar.
Bu durum byle bir bozulmay ilk ortaya karanlardan biri olan Ba
uer rneinde ok artcdr. Bauer'in ham ve mekanik determi
nizm eilimiyle ikamecilie kayd yerde, Gramsci'nin, aralarndaki
potansiyel ve gerek elikilerin reddedildii teori ve pratiin zdeli
ine ynelik volontarist aklamalaryla yanl yola saptn kaydet
mek ilgin.85

83 Antoio Gramsci, Seleccions form ehe Prison Notebooks, yay. haz. Quinin Hoare ve
GeolTrcy Nowell-Smith, Londra. 9 7 1 , s. 155.
84 A .g.e. . s. 238-39.

1 73
 6. RealpoDtik ve ikamecilik
Tartm olduumuz Kautsky, Bauer ve Gramsci'nin anlaylar op
portnist realpolitikin ta zne temas eder. Sosyal-demokrat ve Sta
linist (veya neo-Stalinist) ikamecilii birletiren, deyim yerindeyse,
odur.
Tabiatyla, toplumdaki deien iktidar ilikileri, "iktidarn bir ks
mn" ele geirme sorunu genel olarak politikann kalbinde yer alr.
Muhafazakar politikalar bu ilikileri korumaya meylederken, dev
rimci politikalar onlar altetmeye. Reformist politikalar ise bunlar
herhangi bir temel deiiklie yol amakszn ksmen deitirmeye
meyleder.
Ksa ila orta vadede bu tr bir deiimin mmkn olup olmad
siyasi tercihleri kritik biimde belirler. Bu nedenle politika ou za
man mmkn olann sanat (veya sanat ve bilimi) olarak tasvir edi
lir. Fakat bu basmakalp formldeki kimi elikiler de hemen gze
arpar. Mmkn olan ile olmayan arasndaki snrlar gerekten bu
denli kat mdr? Mmkn olmayan ey, bilinli devrimci kitle eyle
miyle mmkne dntrlemez mi? Baz mmkn olan eyler de
tam bir akla kavumakszn gelime gsterebilir. Ksa vadede
mmkn deil gibi gzkenler uzun vadede baya mmkn hale
gelebilir -sz gelii, ikinci Enternasyonal'in sekiz saatlik ign
kampanyas veya genel oy iin kitle ajitasyonu.86
Dahas, oportnist realpolitikin, kendi asndan hemen baarya
ulasa bile, farkl bir uygulamalar kmesiyle geliebilecek radikal
deiimin uzun vadedeki imkanlarn gerekte azaltmas sz konusu
olabilir. Oysa ilk azda meyva vermeyen kitle eylemleri kitle bilinci

85 john Hoffnan ( The Gramscian Challenge, Londra. 1 984) Troki'yi Sovyetler Birli
i'nde ii snfnn tahakkm altna alnmasnn ba avukat olarak sunmaya alyor.
ikamecilie kar bir mr boyu mcadele, brokratik despotizme kar onyedi yllk
mcadele kk bir kalem darbesiyle bylesine kaldrlp atlsn. Stalin'e gelince, onun
tahakkm aadakilerin rzasyla birletirme gibi daha makul bir tavra sahip olduu
ileri srlyor. Bir milyon komnist "aadakilerin rzas" ile mi ldrld acaba?
86 Tarihsel materyalizmde gizillik kavram zerine bkz. Blm 5 .

1 74
 asndan uzun vadede pozitif etkiler yaratabilir.
Bu mlahazalar ve dierleri Kautsky, Bauer ve Gramsci'nin zgl
tarihsel anlarda hitap ettikleri ii hareketinin kar karya kald
temel soruna, yani nesnel bakmdan devrimci olmayan koullarda
sosyalist snf politikasnn hangi biimi almas gerektiine kuku
suz tam bir cevap vermez. Fakat en azndan vlger demesek bile,
oportnist realpolitikin tuzaklarn aa serer. Hemen mmkn ve
arzu edilir gibi grnenin abartl bir vurgulanmas bizi uzun vadeli
etkiler ve elikiler konusunda krletirir.87
Realpolitikin eylemleri geni halk kitlelerinin kendi karlar ola
rak grdklerine zt dtnde onlarn arzularna kar dayatlma
ldr. Gerekten, realpolitik yksek dereceli bir statko -geni kitleler
iin smrc ve baskc olan- savunmas ierdiinden, bu eliki
hemen hemen kanlmazdr. Dolaysyla, saf ve basit ikamecilik de
ilse bile, baz ikamecilik pratikleri oportnist realpolitike kopmaz
derecede baldr.
Realpolitik hibir ekilde reformlar iin mcadeleyle kartrlma
mal. Hemen gerekletirilebilecek reformlar iin mcadeleyi siste
matik anti-kapitalist eitim ve propagandayla birletirmek tamamen
mmkndr. Mmkn olmayan ey, en azndan belli bir inandrc
lk.la, bu tr eitim ve propaganday mutabakat politikalaryla -yani
dzenin savunulmas ve ynetici snfla iktidarn paylalmas
birletirmektir.88

87 Stalin, Hider ile yapt paktn koullarna uygun olarak Bat Ukrayna ve Bat Byelo
rya'y ilhak ettiinde, Nazilerin muhtemel askeri saldnlarna kar yirmidrt saatten
fazla bir mhlet kazanamad (Brest-Lltovsk kalesi haricinde). Sonuta askeri kayplar
kazanlardan daha da byk oldu. Dier yandan, uzun vadedeki siyasi sonular yk
cyd. Hider ile paktn gizli protokolleri yeniden kurulacak bir Polonya devleti lehindeki
her trl propaganday sk biimde yasaklyordu ve Polonya Komnist Partisi direni
gsteren halka bu tedbirlerin dayatlmasna yardmc olmak zere kapatlmt. Bylece,
1 941 'de ittifaklarn deimesinden sonra. Sovyet kart duygular o denli byk ve Po
lonya milliyetilii o denli isyankard ki, Polonyal Komnistler kendilerini yoldalar
nn Yugoslavya'da yrttne benzer bir ulusal kurtulu hareketine nderlik edeme
yecek bir konumda buldular.
88 Vlger realpolitikin ierdii mutabakat politikalarn blm S'de tartacaz.

1 75
 Reformlar iin mcadele ile radikal toplumsal dnm nihai
amac iin mcadele tabiidir ki diyalektik biimde birbirine baldr.
Bunun anlam, acil mcadelelerde sekterce ekimser kalma ya da
hatta bunlar reddetmenin sosyalist davaya oportnist realpolitik ka
dar zarar vereceidir. Ksmi reformlarn kazanlmas olmadan,
emekiler belki dnemsel olarak alk isyanlarna kalkabilen, ama
varolan dzene ciddi bir meydan okumaya gidemeyen demoralize
bir yoksullar yn haline gelmek tehlikesini tarlar. Geni kitle m
cadeleleri deneyimi olmadan, emekiler yeni bir toplum yolunda ba
arl bir mcadele iin elzem olan z rgtlenme ve bilin dzeyleri
ne eriemezler. Ve sosyalistler bylesi mcadelelere katlmadan,
bunlarn iinde siyasi hegemonyay kazanmaya almadan tarihsel
sreci ciddi biimde etkileyemezler.
Tam da tm bu sebeplerle, realpolitikin gnahkarl gerek bir
gnahkarlktr; bir nceki blmde tahlil edilen ksmi kazanmlarn
,
elikileri gerek elikilerdir. Oportnizm ve sekterizm ikiz tuzan
dan kanabilmek iin somut snf mcadelelerinin tarihsel derslerini
zmsemek ve onlar bugnk deneyimlerin eletirel incelenmesi
yoluyla zenginletirmek gereklidir.
Bu meseleler zerine son sz yine Kari Marx'a vermek mm
kn. 1 865'de arkada Ludwig Kugelmann'a yle yazyordu:

Schweitzer ve dierlerinin drst niyetleri olduunu dnyorum,

ama onlar 'gereki politikaclardr'. Kendilerini varolan koullara uy
durmak istiyorlar ve 'gereki politika' ayrcaln mnhasran Bay Mi
quel ve urekasna brakmay reddediyorlar. .. Prusya'daki (ve dolaysy
la Almanya'nn geri kalanndaki) ii basn ve ii hareketinin yalnzca
polisin inayetiyle varolduunu biliyorlar. Bu yzden olaylar olduu gibi
kabul etmek ve bir Hohenzollern imparatoruna 'katlanmak' isteyen bi
zim 'cumhuriyeti' gereki politikaclarmz gibi hkmeti; vb. kzdr
mamak istiyorlar. Fakat ben bir 'gereki politikac' olmadmdan, En
gels ile birlikte ayrlma niyetimizi aleni bir beyanatla (nmzdeki say
lardan birinde muhtemelen grrsnz) Sozial-Demokrat'a bildirmek
89
lzumunu hissettim.

89 Kugelmann'a meknp, 23 ubat 1 865, Marx-Engels Selected Corrcspondence, Mos

kova, 1975 iinde. s. 159.

1 76
 7. lkameciligin Psikolojik Boyutu
Blm 2 ve 3'de ii kitle rgtlerinin brokratlama srecinin psi
kolojik yanlarna sk sk atfta b urunduk. Aygtn kendinden menkul
liyakat nesnesi olarak ii snfna ikame edilmesi ayn zamanda bi
reysel psikoloji dzeyinde de belirlenimler ierir. Dnyay "kamplara
blnm" olarak grme, iktidar yapsnn bir paras olmann ba
tan karcl, kk burjuva aydnlarn "ii snfn cisimletiren
parti"ye kar sululuk duygular; tm bunlar profesyonel brokrat
lar tarafndan kolayca maniple edilebilen bir karakter yapsna gi
rer. ispanya'da POUM'cularn, Trokistlerin ve anaristlerin gelecek
teki Stalinist katili Vittorio Vidali, Parti'ye balln ve "keskin bir
devrimci" ve "adaletin infazcs" olma arzusunu beyan ettii bir mek
tubunda, bu yar gizlenmi drtlerin rpertici bir davurumunu
sunmutu.

Ve eer ilk gnlerde gerekle temastan doan anlk, ufak tefek hayal k
rklklarm olduysa da, sonradan bunun hala ruhumdan kmayan k
k burjuva atmosferden kaynaklandn farkettim [aynen byle] ...
Fakat sonra. bu gemiten gelen ses dahi ... sustu, geni ufuklar iinde
eridi. Ve bakaldr arklaryla, gururlu, zeki yzl Kzl askerleri gr
dm yryp geen ve silahl genleri, ocuklar politika tartan. Ben
ciddi insanlar severim. Yeni, byk, gz kamatrc bir toplum eski ve
khnenin yerine muhteem kulelerini dikiyor...
Bir Marksist souk bir mantk adam olmaldr. Bir Leninist dorudan
hedefine ynelen kii olmaldr ... Bizim gazetemize yazn... Kendi gr-
nz Parti'ninkine feda edin ... Yoldalarn sevgisil).i kazann; bu o ka-
dar zor deil. Bir ka aya kalmaz, tm [aynen byle] kaplarn aldn
grrsnz. 90

Birka yl sonra burjuva veya emperyalist ajanlarla deil, sradan ii

90 Dorothy Gllagher, Ali the Right Enemies: The Life and Murder of car/o Tresca, Ru
gers University Press, 1 988'den aktaran Daniel Aaron, New York Review Of Books, 1 5
Haziran 1989 iinde.

1 11
ve kyllerle dolu hapishaneleriniz olur.9 1 Birka yl sonra kendi
yoldalarnz katletmekle megul olursunuz.
Sonu olarak, brakn brokratik diktatrlkleri, brokratik r
gt rejimlerinin bile, karakteri, irade gc, bamsz yarglama gc
ve baskya dayanma kabiliyeti olmayan ya da hatta klece bir tavr
ve temel drtlerle karm bir konformizm gsteren kiilerin ka
nlmaz olarak ne kaca bir negatif terfi sreci uygulamaya bala
yacan syleyebiliriz. 92 Fakat ierdii psikolojik mekanizmalar ne
olursa olsun, brokratlama ve Stalinistleme sreci temelde bir top-

9 1 "En kts iktidarn ii ve kyllere ait olduu varsaylan bir lkede tutuklularn
ounun ii ve kyl olmasyd." Bkz. Sandor Kopacsi, s. 62.
92 "Parti nderlii onun (apparat) olduu gibi, iri, dalkavuk, itaatkar ve deimeden
kalmasna ihtiya gsterir." Bkz. Boris Yeltsin, s. 1 2 7 . Arbat'n ocuklar adl romann
da Rbakov bu negatif terfi srecinin Stalinist diktatrln ilk aamalarnda nomenk
laturann baz ocuklar iin ayn zamanda nasl "pozitif" de olabileceini gsterir.
Troki'nin konuyla ilgili en nemli saptamalar Stalin adl kitabndaki u pasajda yer
alr:
"Stalin artan bir nemle brokrasinin rgts, grev datcs, ie yerletiricisi, ei
timcisi ve efendisi olarak ortaya kmaya balad. Adamlarn eitli rakiplerine, zellik
le de onun ba rakibi olarak grdne kar hasm veya kaytsz olanlar arasndan
seti . . . Stalin kendi idare deneyimini, bata da sahne gerisinde sistematik biimde dolap
evirme deneylerini genelletirdi ve snflandrd ve kendisiyle en yakn tarzda birlemi
olanlarn hizmetine sundu. Onlara yerel makinalarn kendi makinas kalbnda rgtle
meyi; ibirlikilerini nasl devireceklerini, onlarn zaaflarndan nasl yararlanacaklar
n, yoldalan birbirine nasl dreceklerini, makinay nasl altracaklarn retti...
hrszlar aras nam bayla, ortak karlaryla (tm siyasi organn ayrcalkl smrc
leri olarak) ve artan lde halktan kopuklukla birbirine balanm tm bir ayrcalkl
kastn oluumu karsnda sar ve krdr." Bkz. Stalin, cilt 2, s. 205.
"arlk dneminin gen devrimcilerinin hepsi (hikaye kahramanlar) deildi. Bunlarn
arasnda sorgu srasnda yeterli cesareti gsteremeyenler de vard. Daha sonraki davra
nlaryla bu hatalarn telafi ederlerse, Parti onlar geri dnsz biimde ihra etmez
ve onlar saflarna geri alrd. 1 923'de Genel Sekreter olarak Stalin bu trden tm bilgi
leri kendi elinde toplamaya ve bu eski zayflklarn kefaretini zaten demi yzlerce es
ki devrimciye antaj yapmakta kullanmaya balad. Gemi sicillerini ifa etme tehditiy
le, bu insanlar yldrarak klece bir itaate srklyor ve onlar adm adm tam bir de
moralizasyon iine dryordu." A.g.e., s. 2 1 1 .
"Sovyet iktidarnn ilk dnemlerinde eski devrimci parti kendini kariyeristlerden temizli
yordu; buna uygun olarak komiteler devrimci iilerden oluuyordu. Kendilerini hk
mete yamamaya alan ok saydaki macerac veya kariyerist ya da dpedz alak ka
pda eleniyordu. Fakat son yllardaki temizlikler, tam tersine, tlmyle ve tam olarak es
ki devrimci partiye kar yneltilmitir. Temizliklerin dzenleyicileri Parti'nin en brok
ratlanu ve en dk kalibreli unsurlardr... u zppe genlik eteleri bile bugn Par
ti'ye ve Komnist Genler Birlii'ne alnmtr. Bunlar burjuvazinin ocuklarndan dev
irilmi olan meydan mfrezeleri, kendi ayrcalkl konumlarn veya ebeveynlerinin ko-

1 78
 !umsa! bir grngdr. Tm tarihsel dnemlerde toplumda sado
mazoist insanlar olmutur. Bunlar kukusuz Rusya'da 1 9 1 7 veya
1 9 1 B'de 1 929 veya 1 93 ?'den daha az sayda deildi. Bunlarn daha
nceki deil, daha sonraki dnemlerde kilit iktidar konumlarna gel
melerinin sebebi toplumsal gler ilikisinin temel bir deiim geir
mesiydi. Devrimci bir ykseli ve genellemi kitle eylemi srasnda
sahnenin nn belli karakter tipleri igal eder; dierleri ancak kar
-devrimin zafer kazand bir kitlesel pasiflik ortamnda kendilerini
ileri srerler. SBKP ve SSCB'nin yozlamasn mmkn klan "kt"
kiilikler deil, liderlerin sistematik bir tarzda "negatif terfi" ile seil
mesini besleyen brokratik yozlamayd.
Daha henz bir Marksistken, Wilhelm Reich, niin insanlar son
radan daha nce benimsedikleri fikirler, deerler ve normlarla tam
bir eliki iinde hareket ederler sorusuna cevap bulmaya almt.
Niin ii snfnn baz kesimleri en byk dmanlarnn karlar
na uyum salamay kabul ederler? Reich'dan daha tutarl ve daha
derinlikli bir ekilde, Bernfeld de bu sorunlar Marksizm ile psikana
lizin deneysel bir bileimi iinde aratrd.
Geni kitleler sz konusu olduunda, bu tr grngler ilgililerin
-gerekte dorudan doruya eliik- toplumsal ve maddi karlaryla
izah edilemez. Liderler durumundaysa, maddi ayrcalklar ikameci
teori ve pratiklerin benimsenmesinde bir rol oynarsa da, ideolojik
dnmn tedrici nitelii, bunun basite sz konusu maddi karla
ra indirgenemeyeceini teyit eder.
Bernfeld ve Reich tr cevap nerirler. lk olarak, kitle davran
nn birok biimindeki makina benzeri veheye iaret ederler. Bu,
itaatin reddinin bireye getirecei tehlikelerle birlikte, ordu gibi hiye
rarik rgtlerin ve disipliniyle zihinlere sokulur. Fakat ayn za
manda "lider" (baba?) ile zdelemeye hevesli bireylerin ilkel ihti
yalarn -trmzn ta kklerine dek indii varsaylan- da tatmin

numlarn kararllkla savunmaya hazr durumdaki ayrcalkl gen insanlardr. Birka

yldan beri Komnist Genler Birlii'nin banda, yksek konumunu kiisel hedeflerine
ulamak iin ktye kullanan, genellikle ahlaki bakmda.n yozlam biri olarak bilinen
Kossarev'in bulunduuna iaret etmek yeterlidir." A.g.e., s. 237-38.

1 79
 eder. Bununla birlikte, bu tr sreler skca rgtlenmi bir yapnn
dnda alamayan bireylerde derin bir zdeleme bozukluuna
yolaar. Dman bir dnyayla yzlemekten duyulan bu korkuyu
yanstan raison de parti ya da "parti davas'' deil, sadece partide ve
partiyle varolan parti varldr.
Psikanalistler brokratlar, oluum halindeki biimiyle saysz bi
reyde bulunan zorlama nevrozuna yakalanm kiiler olarak grr
ler. Fakat brokratik rejim (sistem) bu zorlamay kurumlatrr. isel
patolojiyi kaytsz artsz riayet etmeye zorlandmz formel kural
lara evirerek dsallatrr (Ernst Federn) . Patolojik ve patolojik ol
mayan davran drtleri arasndaki "normal" dengeyi bozar.
ikinci olarak, yine ayn ekilde primatlarn insanslamasnn ilk
evrelerinden treyen, insan davran bakmndan irrasyonel bir bo
'ut vardr. Bu baz bakaldr biimleri ile uygarln douuna elik
eden toplumsal davran kurallarnn bireysel reddini ierir.93 iktida
r {ister kitle rgtleri ister devlet) zaptetmeye ynelen yneticiler
veya demagoglar bilinli olarak bu irrasyonalizmi kullanrlar. Ve de
eer rakipleri bunun farknda olmaz ve yalnzca mantksal argman
larla kar koymaya alrlarsa, sz konusu halkn en azndan bir
ksmn kazanmay baaramazlar.
nc olarak, snf bilinci ve snfsal politika gelitirme mcade
lesi yalnzca doru bir program veya siyasi izgi iin mcadeleden
daha fazlasn gerektirir. Sosyalist kitle rgtlerinin ve sonra da sos
yalizmin kendisinin kurulmas, son derece bireysellemi kitleler ve
"kadrolar" soyutu somuta evirme, siyasi genellemeleri kiisel dene
yim ve ihtiyalarla zdeletirmeye yeteneklilerse ancak baarlabi
lir.94 Eer bu gereklemez veya yetersiz kalrsa, kitleler ve kadrolar
-merkezi nderler de dahil- gitgide daha fazla hayal krklna u
rar ve pasifleirler. O zaman da krkrne itaati salk veren "maki
na" tekrardan onlar zerinde hakimiyet kurma imkanna kavuur.
Yukardaki tahlil hi kuku yok ki kayda deer bir gerek pay

93 Freud bu grngleri Civilization and lts Discontents adl kitabnda tartr.

94 Reich hakl olarak genel bireysel zgrlk ihtiyac iinde seksalitenin nemi ze
rinde durmutur, ama daha sonra ona ar bir ncelik verme yoluna gitmitir.

1 80
ierir.95 Fakat tpk tarihsel grngleri bireysel psikoloji veya daha
da kts biyolojiyle aklama ynndeki tm giriimler gibi temel
bir kusurdan mustariptir. Devaml olarak ileyen glerin farkl so
nulara yolamas olgusunu aklayamaz. insan davrannn irras
yonel bileenleri en azndan binlerce yldr deimese de, tarih dei
medir. Hitler'in ykselii srasnda irrasyonalizm geleri gsteren ay
n kitleler daha on yl 9nce 1920'de Kapp-von Lttwitz darbesini bo
a karttklar zaman mthi rasyonel biimde hareket etmilerdi.
Austos 191 4'de sava ve katliamlar alaka kabul eden ayn kitle
ler 1 9 1 7- l S'de en azndan Rusya, Almanya ve Avusturya'da eit bir
iddetle ona kar durmulard.
Bireysel ve kolektif psikolojinin bylesi "srlar" ancak kitlelerin
yaam koullar, temel toplumsal snflar arasndaki ve bunlarn iin
deki gler dengesi, deiik dnce ve gr akmlarnn arl
vb. gibi srekli deien tarihsel gereklikler erevesinde zlebilir.
Benzer biimde, ancak tm bu glerin bir etkileimi iinde, ii b
rokrasilerinin ykseliine, ikameci teori ve pratiklerin pekimesine
ve sosyalist ve kom 1 :_. - t nderlerin birer brokrat eklindeki kiisel
yozlamalarna bir aklama bulunabilir.

B. Jlcamedlik ve Politika Tercihleri:

Buharin ve Eski Boleviklerin Trajedisi
Stalinist aygtn Parti ve Sovyet devleti zerindeki hakimiyetini per
inledii dnemde, merkezi nemdeki bir dizi eski Bolevik -
hereyden nce Buharin, Zinovyev, Kamenev, Rkov ve Tomski
dikkatlerini iktisadi ve uluslararas politikalar zerinde bir nderlik
mcadelesi olarak grdkleri eyde younlatrdlar. Byle olunca
da, brokratik yozlama kilit sorununu kavramay baaramadlar ve
Stalin'in elinde oyuncak oldular. Zira Genel Sekreter zellikle u ve-

95 Reich'n fikirlerine yaplan tm gndermeler Wilhelm Reich, People in Trouble, Ncw

York, 1 9 76: Bernfeld'c yaplanlar gndermeler makalelerine, zellikle de Helmut Dah
mer (der.) , Analyrische Sozialpsychologie. 2 cilt, Frankfurt, 1980 iinde yeniden bas
lan "Die Tantalussitation"a dayaldr. Bu almaya yaplan dier ilgin katklar arasn
da Talcott Parsons, Horkheimer. Adorno, Habcrmas ve Paul Parin'in makaleleri vardr.

181
 ya bu siyasi ynelimle deil, bir numaral ncelik olarak Parti'nin
.tam zamanllar aygtnn birlii ve btnl ile birlikte, Parti iinde
tam bir iktidar uygulamakla ilgiliydi. Aadaki feveranl laflardan
da aka grlebilecei zere o brokrasinin gerek bir ideolojik
temsilcisiydi:

Troki'nin ban ektii muhalefet Parti apparatn paralama slogann

ileri srd ve arlk merkezini devlet apparat iindeki brokrasiye kar
mcdeleden Parti apparat iindeki 'brokrasi'ye kar evirmeye kal
kt. Bu tr son derece temelsiz eletiriler ve Parti apparatn dpedz
itibardan drme giriimleri, nesnel biimde sylemek gerekirse, yal
nzca devlet apparatn Parti'nin etkisinden kurtarmaya gtrr. 96

Parti'nin devlet brokrasisini kendi brokrasisinden baka yollarla

etkileyebilecei veya snrlayabilecei Stalin'in aklna bile gelmiyor.
Eski Boleviklerin kafalarn taktklar meseleler -sanayile
menin temposu, kulaklarn artan arl, "fiyat makas", dnya pa
zaryla iliki, sava tehlikesinin yaknl veya uzakl- ne denli
nemli de olsa, bugn, onca zaman sonra, tm bunlarn SSCB'de ki
min, hangi insan gruh.nun gerekte iktidar yrtt meselesine
tabi olduunu inkar e{ek zordur. Sovyet toplumunun ve SBKP'nin
gelimesi ve 920'lerin ikinci yarsndaki politikalar bu tahlilin do
ruluunu teyit ediyor. nk Stalin hizbi ve brokrasi devlet iktida
rnn ynetimini ele geirdiklerinden dolay bir gecede NEP'den ar
hzl.sanayileme ve cebri kolektifletirmeye, dnya pazaryla artan
btnlemeden geni lekli bir otariye geebilmilerdi. Ve
923'den 953'e ve 990'a Stalinist ve post-Stalinist sapknlklar
acak bunlarn temel drtlerinin brokratik ayrcalklarn ve onlar
destekleyen iktidar tekelinin savunulmas ve genietilmesi olduu
nu grrsek anlam kazanr.
Bundan kan sonu, Buharin'in Stalin ile nce Zinovyev ve Ka
menev'in yannda, sonra da onlara kar ittifaka girerek trajik bir ha
ta -sonunda hayatna malolan ve ii snf ile Sovyet halknn mu-

96 1 6 - 1 8 Ocak l 9 2 4 ' deki Onnc Parti Konferans'ndaki konumadan aktaran

Trotsky, 5talin, cilt 2, s. 1 86.

182
 azzam bir bedel dedii bir hata- yaptdr. Kukusuz bu adm,
"
gerekten iktisadi politika tartmasnn belirleyici olduuna ve Sol
Muhalefet'in izgisinin ba tehlike olduuna inand iin atmt.
Ancak, Stalin'in 1 928'den sonra yrtt iktisadi politikalar, Buha
rin'in ltlerine gre bile, Muhalefet'in nerdiklerinden karlatr
lamayacak lde daha ykc olduklarn kantlamt. uras da
aka gsterilebilir ki, daha 1 923 gibi erken bir tarihte, Muhalefet
temet vurguyu sovyet ve parti ii demokrasisine ilikin meseleler
zerine koymutu.
Buharin kadar zeki ve iyi eitim grm bir Marksist kanlmaz
olarak byle bir siyasi yarglama hatasn kuramsal tahlil yoluyla
hakl gstermeye alacaktr. yle ki, 1 923-28 dnemindeki konu
ma ve yazlarnda brokratik yozlama tehlikesine kar tavr nemli
bir deiim gstermiti. 1 9 1 8 ile 1 922 arasnda kendini, alan kit
lelerin kendi memurlar tarafndan ezilebilecei ve buna kar dur
mak iin zel nlemler alnmas gerektiini kabul eden Marx'n kla
sik gr ve Lenin'in Devlet ve Devrim'iyle (Bkz. yukarda Blm 1
ve 2) snrlamt. Bir bakma, Buharin'in burjuva devletinin yklma
sn savunduu bir yl nce, 1 9 1 6'da yazlm "Bir Emperyalist Devlet
Kuramna Doru" makalesinde Devlet ve Devrim'e esin verdii bile
sylenebilir. 97 Bunu sosyalist solun Hollanda De Tribune, Norve
Klassenkampen', Bremen dnemsel yayn Arbeiterpolitik'i ve Die
fugendinternationale gibi eitli yaynlarnda yaynlanan bir baka
makale takip etti. lkin Lenin bu tavr allara "yar anarist" diye sal
drd. Fakat Nisan 1 9 1 7'den sonra bunlar tmyle zmsedi. 1 929'a
dek Sovyet literatr Lenin'in Buharin'e ideolojik borcunu kabul
ediyordu.
1 9 1 8'de Buharin yeniden ayn forml ele ald: "Proleter diktatr
l" diye yazyordu, "bir parlamenter cumhuriyet deil ... bir polis
gc olmayan, dzenli bir ordusu veya profesyonel devlet grevlileri
olmayan Komn izgisinde bir devlettir".98 1 9 1 8 ile 1 920 arasnda
yazlm Gei Dneminin ktisad adl kitabnda ekonominin youn

97 evirisi Richard B. Day'in yayna hazrlad N.l. Bkharin, Selected Writings on the
St;.te and the Transition Period, Nottingham, 1 982 iinde.

1 83
bir karklk iinde bulunduu bir srada bile ii snfnn z rgt
lenmesi ve zynetimi ihtiyacm gsteriyordu. 99 nemli bfr katk
yapt Bolevik Partisi'nin yeni programnda olduu gibi burada da
Buharin mhendis ve teknisyenlerin iilerin tabandaki yaplarna
tabi bir tabaka olarak grlmesi gerektiini aka ifade ederek sen
dikalarn fabrika ynetimlerine kayda deer bir dikkat hasrediyordu.
Yeni program zerine popler bir yorum olarak 1 9 1 9'da Preobran
jenski ile birlikte kaleme ald Komnizmin ABC'sinde sorunsal ok
daha keskin bir dille formle edilmiti: ,

Tm bu koullar almamz son .derece zorlatryor ve Sovyet sistemi

ne broMasinin belli bir derecede yeniden devreye sokulmas eilimine
yolayor. Bu proletarya iin byk bir tehlikedir. .. Dolaysyla, partimi
zin bu tehlikeyi savuturmak iin elinden geleni yapmas lazmdr. Bu
ancak kitlelerin bu almada yer almasyla savuturulabilir. Tabiatyla
temel mesele ii ve kyllerin genel kltr dzeylerini ykseltmek, ce
halete bir son vermek, aydnlanmay yaygnlatrmaktr. Ancak bunun
yan sra tm bir dizi nlem daha alnmaldr. Bunlar arasnda partimiz
unlar savunur.
Her sovyet yesinin Devlet ynetiminde belli bir rol almas mutlak dere
cede elzemdir. ..
Bir dier asli gereklilik bu ilevlerde srekli bir rotasyon uygulanmas
dr. Yolda tek bir ite yllarn harcamamaldr, zira eer byle olursa
eski tipte bir rutin grevli halini alr. ..
Son olarak, partimiz, genel alma dzenlemeleri sz konusu olduu
mddete, tm alan halkn derece derece devlet idaresine katlmaya
tevik edilmesini tavsiye eder. Gerekten, siyasi sitemimizin gerek te
100
meli burada yatar.

30 Aralk 1 920'de Buharin, Komnist sendikaclar ve Sovyetler

Kongresi delegeleri toplantsnda, 'Lenin'in Sovyet Devletini bir "ii
ve kyl devleti" olarak adlandrd bir srada szn kesmiti. Bir
ka hafta sonra Lenin dzeltme yapmt: "Yolda Buharin hakl. u-

98 Kommunist, No. , 20 Aralk 1 9 1 8.

99 N.I. Bukharin. The Politics and Economics of the Transition Period, Londra. t 979
iinde yeniden basld.
1 00 Bukharin ve Preobrazhensky, The ABC of Communism, Harmondsworth. 969, s.
238-39.

184
nu sylemem gerekirdi: 'i devleti bir soyutlamadr. Bugn sahip
olduumuz bir ii devletidir, ama u zellikle ki, ilk olarak lkede
hakim olan ii snf deil, kyl nfustur ve ikinci olarak bu brok
ratik bozulmalara uram bir ii devletidir'.11101
920'de yazlm olan Tarihsel Materyalizm kitabnda Buharin
Pareto ve Robert Michels gibi sosyologlarla bir polemik eklinde bir
kez daha brokrasi tahlilini zetledi:

Fakat kapitalizmden sosyalizme gei dnemi, yani proletarya diktatr

l dnemi sorunu ok daha zahmetlidir. ii snf henz birleik bir
ktle olmadan ve olamadan zafere ular. retici glerin geriledii ve
geni kitlelerin maddi bakmdan gvencesiz olduklar bir anda zafer ka
zanr. Kanlmaz olarak bunun sonucu bir 'yozlama', yani nder taba
kann bir snf tohumu biiminde vcuttan atlmas eilimidir. Bu eilim
iki ters eilimle geciktirilebilir: ilkin retici glerin bymesi; ikinci
olarak eitim tekelinin kaldrlmas.

Ve sosyalizmde "idarecilerin iktidarnn ... uzmanlarn insanlar deil,

makinalarn zerindeki iktidar olacaktr" sonucuna varyordu. 102
Bununla beraber, tarihin bilanosu SSCB'de olaylarn ters ynde
ilerlediini gsteriyor. Uzmanlarn (daha dorusu, brokrasinin tm
katmanlannn) iktidar yalnzca mak.inalar zerinde deil, bata do
rudan reticiler olmak zere, ayn zamanda insanlar zerinde de bir
iktidara dnt. "Siyasi sistemimizin gerek temeli", tm alan
nfusun devlet idaresinde rol oynamak ynnde tevik edilmesi ka
t stnde kald. Bugn bu durum SSCB'de, bazlar Parti'nin en st
katlar tarafndan olmak zere, saysz ifaatla aka kabul
edilmitir.
iktidar brokrasi tarafndan gaspedilmiti. Sovyetler yalnzca k
sa bir dnem iin deil, son altm yedi yl boyunca gerek iktidar
dan mahrumdular. iler buraya nasl gelmiti? ite her tarihinin, her
toplumsal bilimlerle uraanlarn, her SBKP ve SS.CB tarihini incele-

1 0 1 Collected Works. cilt 32, s. 48.

1 02 Historical Materialism: a System of Sociology. University of Michigan, 1969, s.
3 1 0 , 3 .
185
yen komnistin bir cevap bulmas gereken soru budur.
Bizzat Buharin'in entelektel biyografisinde, brokratik yozla
ma tehlikesini deerlendirmedeki dnm noktasn hemen hemen
gn gnne saptamamz mmkn. Proleter flPvrimi ve Kltr ze
rine Petrograd'da 3 ubat 923'de yapt bir konumada eski ve ye
ni bak alarnn, olduklar gibi yan yana birlikte bulunduu gr
lebilir. Bir yandan her zamankinden daha ak seik biimde "hangi
lkede olursa olsun, her proleter devrimi kanlmaz olarak, gelime
si srasnda devrimin , proleter devletin ve partinin isel yozlamas
nn temsil ettii korkun tehlikelerle karlar" diyordu. 103 Bunun
sebebi proletaryann burjuva toplumundaki dk kltrel gelime
dzeyi ve maddi koullar ile snf bilincindeki ar farkllklardr.
Dier yandan, Buharin'in bu "korkun tehlike"den kanmak ze
re grd tek yol ii kitlelerinden ayr ve farkl olarak ii snf
teknisyenleri, mhendisleri ve yneticilerinin yetitirilmesidir. Tm
z rgtlenme sorunsal bir anda ortadan yokolur:

Gei dnemi ii snfnn, g rezervuarndan, kltrel, teknik, vb. bir

dnmden geen ve bu niversite'den bir baka varlk biimiyle
kan belli insan gruplarn salglayarak ok eitli biimlerde doasn de
itirdii dnemdir. .. Bylece bu adan bakldnda gei dneminin
anlamnn, devlet iktidarn fetheden ii snfnn bir yandan maddi
zorluklara katlanrken, dier yandan kltrel alma yoluyla, enerjik
biimde tm lkeyi ynetebilecek olan kadrolar, bu nitelikli ve emin
adamlar ok eitli grevlere getirmek zere eitmesi olduunu
grrsnz. 104

Buharin yeni konumundaki elikilerden haberdardr. ii devletinin

yozlama tehlikeleri yalnzca burjuva kkenli ve burjuva ve kk
burjuva zihniyetli uzmanlarn arl ve etkisinden ileri gelmez. Ay
n zamanda bu burjuva kkenli uzmanlar/grevliler/brokratlarn
en azndan kltrel ve entelektel dzeyde ii snf kkenli uz
manlar/grevliler zerinde bir etkisi olmasndan da kaynaklanr. Yi-

1 03 Proletarskaya revolyutsiya i ku/'tra, Moskova, 1 923, s. 38.

1 04 A.g. e., s. 44-45. Vurgu tarafmzdan eklendi.

1 86
ne de, Buharin gzleri nnde cereyan eden toplumsal ve maddi
'

farkllama karsnda iyimser ve savunmac bir konumda kalr:

Biz, Rus ii snf olarak yeterince kadro yetitirdiimiz ve ... kademeli

olarak eski inteligentsiya ve eski memur snfnn kadrolarnn yerine
gemeye muktedir olduumuz zaman, birinci tehlike atlatlacaktr . . .
Sonraki grevimiz kadrolarn kitlelerden kopmasn ve tekelci bir kasta
dnmesini nlemek zere srekli olarak yeni kan pompalayarak bu
kadrolar bir istikrara kavuturmak, olacaktr .105

Kadrolarn istikrar ve otoritesi zerine yaplan bu vurgu, Stalin'in

daha sonraki "kadrolar hereye karar verir" zdeyiiyle birletiinde
iktidarn yrtlme mekanizmalar zerinde feci sonular yaratabi
lir. Bu sonulardan bazlarn daha nce grmtk: kadrolarn se
im yerine atama yoluyla negatif terfisi; eletirel tartma ve zgr
ifade yerine konformizm ve monolitizm eilimi; gerek iktidarn
sovyetlerden Parti apparatna aktarlmas; de facto grev yasa da
dahil, baskc alma mevzuat, vs. 'Tekelci kast" bylece, ii snf
kkeninden gelen ok sayda teknisyen, entelektel veya brokratn
katlmyla geniletilse bile, bir gereklik haline gelir.
Buharin'in 1923 ile 1 928 arasndaki konumalarnda, nceki e
likiler kadrolara krkrne bir inala "zlr". 1926'da Buharin
Troki'yi Merkez Komitesi ounluunu "brokratik hizip" olarak
tasvir ettii iin neredeyse histerik biimde knyordu. "Ynetimdeki
partinin brokratlamasnn son derece tehlikeli olduunu kabul et
mekten baka aremiz yok" diye yazyordu. "Fakat eer Merkez Ko
mitesi brokrasiyi temsil ediyorsa ... niin kaldrp bir tarafa atlma
sn?" 1 06 Muhalefet'e Iqr daha geni kapsaml polemii Sosyalizm
inaasnn Sorun/an'nda "[brokratik] yozlama kuram tmyle

sosyal-demokrat postlalar zerine kuruludur" diyecek kadar ileri

gidiyordu. 107

1 05 A.g.e., s. 48, 50. Vurgu tarafmzdan eklendi.

106 Bukharin, "Die Partei und der Oppositionblock", 28 Temmez 1926 tarihli konuma,
Ulf Wolter (der . ) , Die Linke Opposition i der Sowjec-Union. 923- 1 928, cilt 4, Bat
Berlin, 1976, s. 156-57.
. 1 87
 Son olarak, 925'de kan kuramsal almas Sosyalizme Giden
Yolda tm brokratik yozlama tehlikesi bsbtn ihmal edilmitir.
Kentlerdeki toplumsal eitsizlik, "st dzey grevlilerin" yksek ge
lirleri ve "sorumlu mevkideki memurlar" aynen kabullenilmi, fakat
kanlmaz -yalnzca gei dnemine ait deil- bir er olarak sunul
mutur. 108 Lenin'in bu tr bir eitsizliin ii snf zerindeki moral
bozucu etkileri zerine diyalektik tahlili ve varm olduu Parti ye
lerinin gelirinin nitelikli iilerinkini gememesi gerektii eklindeki
pratik sonu tmyle terkedilmitir.
Buharin ayn kitapta eitsizlik zerinde kademeli bir zafer ka
zanmaktan sz ediyorsa da, bu mnhasran ii snf ile kyller
arasndaki ilikilerle ilgilidir. Ayrca ii snf iindeki, pratikte ikti
dar uygulayan devlet ve parti aygtnn yeleri ile yukardan aa
ya ynetilen ve hibir iktidara sahip olmayan geni kitleler arasnda
ki siyasi eitsizlik konusunda syleyecei hi bireyi yoktur.
Buharin'in Muhalefet ile olan youn polemiklerin tazyiki altnda
zaman zaman brokratik eilimlere geici atflar yapmaya devam et
tii dorudur. Moskova Parti rgt grevlilerine 5 Ocak 926 tari
hinde yapt bir konumada toplumsallatrlm iletmeler arasn
daki ilikilerin hala "idareciler" ile "idare edilenler" arasnda bir ib
lm olduundan dolay "tmyle sosyalist" olmadn kabul edi
yordu. Fakat, zellikle SSCB ve SBKP iinde bir brokratik yozlama
cereyan ettii eklindeki Muhalefet tezinin sistematik biimde k
nanmasyla iie gemi olduundan bu trden saptamalar pek cid
diye alnamaz. Buharin bu sulamalara devlet iktidarnn ii snf
nn elinde olduunu, Parti'nin proletarya adna iktidar yrttn,
brokrasiyi yedeine aldn ve aygt ile alan kitleler arasnda te
mel bir kar atmasndan bahsetmenin zmnen Sovyet iktidarn
devirmek cihedine kaymak olduunu ileri srerek cevap veriyor
du. 109 Somut durumun somut tahlili -Lenin'in "Marksizmin canl ru
hu" olarak grd- "ykc fikirlere" kar uyarlar ve bask nidala-

07 Bukharin, Les probl!nes de la construaion du socialisme, s. 266. Kr. lngilizcesi

Bui/ding Up Socialisn , Londra. 926, s. 33.
1 08 The Road ro Socialisn, yeniden basm Selected Wrirings iinde. Bkz. zellikle s.
274-8 1 .

188
ryla yer deitirmiti. Daha 1 927'de Troki ve Sol Muhalefet, Stalin
ve Parti aygtn aka iddet yntemleri kullanarak kendilerinin
yalnzca ihracn deil, fiziksel imhasn da hazrlamakla sulamt.
Buharin'in cevab bir Sovyet Thermidor'undan bahsetmenin kar
devrimcilik olduuydu. Bu konuda tarih kimi hakl karmtr?
Kukusuz 1 928'de Buharin'in eski fikirlerine geri dnd vur
gulanmaldr. Fakat artk olaylarn gidiatn etkileyecek hibir gce
sahip deildi. yle yazyordu: "Devasa aygtmzn gzenekleri ii
ne, kitlelerin karlarna, onlarn hayat standartna, maddi ve klt
rel karlarna son derece kaytsz olan brokratik yozlama unsurla
r gelip yuva kurmutur.11 1 10 Bu "brokratik yozlama unsurlar" za
ten devletin tm manivelalarn ve iktisadi ve toplumsal iktidar de
netimlerine geirmi deiller miydi?
Benzer biimde, Lenin'in lmnn be'inci yldnmnde yapt
konumada, Buharin yozlamayla mcadelenin belirleyici arac
olarak geni kitlelerin z eylemini neren eski fikrini yeniden ele al
d. Lenin'in rgtlenme plan, diye ne sryordu, ''Vladimir lyi'in
ksa fakat zl 'halk kitlelerinin gerek katlm' formlnde ifade et
tii gibi kitlelere ynelik talimatlar gelitirir."111 Yine de ilgintir, tm
bu konumada bir kez bile "brokrasi" laf gemez!
Entelektel yaam boyunca, Buharin, daha ok "Esopu" atflarla
da olsa, birok kez hayli gl vurgularla bu meselelere geri dn
mtr. Sz gelii, ''yeni Leviathan" kavramnn -191 6'da emperya
list devletin "modern Leviathan" olarak tasvirine dek geri giden- ye
niden canlandrlmas aka Sovyetler Birlii gereiyle ilgiliydi. 30
Ocak 1929'da Politbro'da yapt az bilinen bir konumada Parti
nderliini "askeri-feodal bir smr", "Komintern'i baltalama" politi
kas izlemek ve "Parti'de brokratizmi" gelitirmekle sulamt. 11 2
Papa ve Cizvitlerin Stalin ve onun Parti aygtnn aka takma

1 09 Die Linke Opposition. cilt s. s. 464, 524-25; cilt 4, s. 469.

1 1 0 Pravda, 30 Eyll 1 928. aktaran A.G. Lwy, Die Weltgesclichte ist das Weltgericht,
Viyana. 1 969, s. 363.
1 1 1 Pravda. 24 Ocak 1 929. Burada Rusa orijinalindcn ltalyancaya yaplan evirisinden
evirilen ve Sozialismus, Eyll 1 988'de yaynlanan Almanc.a versiyonu "Das politische
Vermachtnis Lenins"den aktarlmtr.

. 1 89
 adlar olduu Papa'nn Cbbesi iindeki Finans Kapital (Nisan 1 930)
adl brornde Esop dili zellikle glyd. Daha ileride bunlar iki
harikulade belge izledi: Buharin'in siyasi vasiyeti olarak grlebile
cek olan 1 936'nn ikinci yarsnda kaleme alnan "Eski Bir Bolevi
kin Mektubu";1 13 ve tutuklanmasndan hemen nce karsna okudu
u ve Hruov ynetiminde balayan Stalinsizletirme srasnda Ba
t'da (ve sonra da SSCB'de) yaynlanan dokunakl elveda mektubu
Parti nderlerinin Gelecek Kuana. 1 14 Son olarak, lme mahkum
edilmeden nce nc Moskova Durumas'nda 1 2 Mart 1 938'de
yapt dikkatlice kurgulanm konumasnda Buharin parmayla
Stalin'i iaret ederek u tr cmleler sarfetmiti: "Bir kez daha kant
lanmtr ki, Bolevik tutumdan uzaklamak kar-devrimci komplo
ya kaymaktr."
Buharin Parti'ye veda mektubunda yle yazyordu: "devasa bir
- gce ulaan, dzmece iftiralar imal eden, keyfi ve gizli biimde hare
ket eden ... bir cehennem makinas ... eka'nn eski otoritesini Sta
lin'in hastalkl hheciliini beslemek iin kullanan fikir sahibi ol
mayan, rm, iyi cret alan yozlam bir brokratlar rgtnn
karsnda kendimi aresiz hissediyorum... Merkez Komitesi'nin her
yesi, her Parti yesi bu "mucizevi rgtler" tarafndan yokedilebilir,
bir haine, terriste, sapkna, casusaevrilebilir."115
Menevik Boris Nikolayevski'nin 936'da Paris'te Buharin ile
yapt bir mlakata dayal olarak bildirdiine gre, Buharin yle
demiti: "Bir ikinci partiye ihtiya var. Gerek bir alternatif olmaks
zn, sadece tek bir seim listesi bulunduunda, Nazizmle ayn duru
ma deriz. Hem Bat hem de Rusya halknn gznde kendimizi
aka Nazilerden ayrdetrnek iin tek parti sistemi yerine iki seim

1 2 Aktaran A.G. Lwy. s. 370.

1 1 3 Tarihiler bu "mektup"un yalnzca Nikolayevsk.i'nin tuttuu notlara m dayand
yoksa gerekten Buharin'in (ya da Buharin ve Rkov'un) kaleminden mi kt konusu
nu tartmlardr. Bkz. tephen F. Cohen, Bukharin and the Bolshevik Revo/tion,
Londra, 974, s. 4 7 1 -72. Mektubun temel zgnlne genellikle itiraz edilmemitir,
her ne kadar Buharin'in dul ei bunu yapmsa da. Bkz. Arna Larina-Bucharina, Nn
bin ich ber zwanzig, Gttingen, 1 989, s. 3 1 6-23.
4 Bkz. Roy Medvedev, Lec Hiscor:y ]udge, New York, 1 9 7 , s. 1 82-84.
1 1 5 A.g.e.

190
listeli bir sistem devreye sokmamz gerekiyor."116 Bundan bir ay n
ce Lev Troki'nin tek parti dogmasyla iplerini kopardn kaydet
mek ok ilgin. Yine de Buharin'den farkl olarak Troki ok partili
sistem fikrini destekliyordu.
Geriye byk bir bilmece kalyor. Buharin'in apnda bir Kom
nist, bir Marksist nasl oluyor da Parti ve devlet brokrasisinin yoz
lamasyla -deerlendirmesine gre yan-faist bir hal alm olan- il
gili bu nfuz edici tahlilini onun yozlamasndan sorumlu olanlara
kar herhangi bir sistematik siyasi mcadeleyi reddetme tutumuyla
badatrabiliyordu? Stephen Cohen elikiyi yle zetliyor:

1 929'da Buharin, Troki'nin partinin i rejimiyle ilgili ou eletirisini

paylar duruma gelmiti. Bununla beraber, Troki'den farkl olarak, bu
rejimin gelimesini onaylam olduundan onun bir tutsa olmutu.
1 928-29'daki muhalif fikirleri ve buna elik eden eletirel grlere ho
gr gsterilmesi talepleri, onun daha nceki Sol "hizipilie" kar va
azlarndan yaplan alntlarla ve Stalin'in "sekreterlik rejimi"ne kar h
currlar, "bunu nereden kopya ektiniz? ... Troki'den!" tr alayc nida
larla dzenli olarak geri pskrtlyordu ... Konumu siyasi bakmdan
uygunsuzdu: Stalin ve politikalarna kar fkeli bir ekilde kar k
mt, ama dnem boyunca snrl, gnlsz bir muhalif olarak kald.
Etkili olabilmek iin ok fazla Esop diliyle ifade edilmi kamuya arla
rnn tesinde, Buharin, Rkov ve Tomski sonuta mukadder atmala
rn kk bir zel arenaya hapsederek Stalin'le dankl dve girdiler
ve de burada 'partinin gznden uzakta bouldular'. 1 1 7

Buharin'in davranyla ilgili en sk rastlanan izahlar onun "yumu

ak karakteri"ne (Lenin'in szleri) , "organik merkezcilii"ne, Ki
rov'un lmne dek Merkez Komitesi "lmllar"nn (Orconikidze,
Kossior, Rudzutak, Kirov ve di.) son bir mcadeleye giriecei y
nndeki -bunun tmyle gerekilik d olmadn eklemeliyiz- ya
nlsamalarna 1 1 8 ya da Parti'yi blebilecek herhangi bir eylemden ka-

1 6 Lwy, s. 387. Buharin'in idamnn arifesinde yaynlannu olan bu rportaj yukar

daki Bir Eski Bolevikin Mektubu ile kartrlmamal.
1 7 Cohen, s. 325.
1 8 Bkz. Pierre Brou. Trorsky, Paris, 1988, s. 353-59.

191
nmasna atfta bulunur. Bu argmanlarn herbiri bir gereklik ge
si barndrr.
Yine de, bizim grmze gre, bir Sovyet Thermidor'unun
mmkn olduunu yeniden kabul ettii 1 927'den sonra bile, Buha
rin'in yalpalamasnn ardnda yatan en derin sebep, brokrasi tara
fndan iktidarn ele geirilmesi ve yrtlmesinin genel olarak lke
deki sosyo-politik gerilemeden ok parti ii grnglere atfedilmesi
eklindeki yanl teziydi. 1 19 Bu da Buharin'in veda mektubunu ne
den partinin ye kitlelerine veya ii snfna deil de "gelecekteki
parti nderliine" hitapla yazdn aklar. Bu, Buharin'in neden i
kence grmesi ve itirafndan nceki son ana dek Stalin'in kendisini
koruyacana naif bir inan beslemeye devam ettiini aklar. (Stalin
gerekte bedbaht kurbanyla gaddarca bir kedi fare oyunu oynuyor
du. 120) Ve son olarak bu, Troki'den farkl olarak, neden Buharin'in
Sovyet ii kitlelerine, genlere ve aydnlara, yalnzca Stalin ve hizbi
ne kar deil, bir toplumsal zmre olarak brokrasiye kar da m
cadele etmeleri iin arda bulunmay reddettiini aklar. Buharin
Stalinizmin (yani brokrasinin) isel bir reformunun tesini ngre
mezken, Troki'nin onun yeni bir devrimle alaa edilmesini ngr
dn kavrarsak tm bunlar ak sei bir hal alr.
Buharin'in rolne dair her gerek bilano onun ve izleyicilerinin
Stalin'in orkestra efliiqde nce Moskova'da Sol Muhalefet kadrola
rna kar, sonra da Leningrad'da Zinovyevist kadrolara kar uygu
lanan bastrma hareketindeki su ortakln hesaba katmaldr.
Pravda'da 3 Ekim 988'de yaynlanan 920'ler ve 930'larn bir in
celenmesinde, Akademisyen Smirnov yle yazyordu:

t 928'deki Merkez Komitesi plenurnunda Rkov [Halk Komiserleri Kon

seyi Bakan ve Buharin'in en yakn siyasi mttefi] bile, ahty mah-

1 1 9 Sovyet yazar Mihail Gefter ''Ya 1 928'in Buharin'i? Onun iin ncelikli olan neydi?
Stalin'e kar NEP'i savunmak m, yoksa kendi teslimiyeti pahasna bile partinin birlii
ni korumak m?" diye sordu. n da aka bu birlik fetiizmine yakalanyor. Aganbeg
yan ve di., La seule voie, iinde, s. 9 1 . Ayn zamanda ayn kitaptaki Batkin'in katks
na baknz.
120 Bkz. Anna Larina-Bucharina, s. 407- 1 8 .

192
 kemesi ve Alman uzmanlarn hapse atlmasna atfla, Parti'nin siyasi
nceliklere tabi baz mahkemeler dzenlemesi gerektiini belirtiyordu.
Kendisinin sulunun adil biimde cezalandrlmas soyut [!) ilkesi tara
fndan ynlendirilmesine izin vermemeliydi. Hapse atma sorununa Sov
yet hukuk pratiinin karlar veya "kendi bana adalet ilkesi" asndan
deil, Boleviklein "yksek politikas" uyarnca yaklalmalyd.

Bylece canavarca bir kural formle edilmiti: sulamalarn doru ya

da yanl olmasnn hi nemi yoktu, aslolan bunlarn siyasi bakm
dan uygunluuydu. ite bu ilke uyarnca Buharin ve Rkov 1 938'de
sulu bulunup lme mahkum edildiler. Troki veya onun Sol Muha
lefet'inin, Marx'n Devrim'e ancak gerein hizmet edecei gryle
taban tabana zt olan bu ilkeye herhangi bir taviz veren tavr
olmamtr.
Bu tavr Buharin ve Rkov asndan saf bir taktik meselesi miydi
yoksa gerek bir inantan mi kaynaklanyordu? Buna kesin bir cevap
vermek hemen hemen imkansz. Komnist, Marksist ve sosyalist poli
tika skca bal kalnan ilkeleri taktik manevralar yrtme yeteneiyle
birletiren bir dm oluturur. Kendisi de istikrarsz olan bu ikisi
arasndaki denge, toplumda aniden yeni bir grng ortaya ktnda
:ar gerilimlere yolaar. Olduka ak biimde, Buharin bu tr gerilim-
lerle baetmekten acizdi. Merkezi ilkeleri (temel kural olan kendi sn
fndan gerei gizlememe kural da dahil) taktik mlahazlara feda etti.
Troki zaman zaman dier hatay ilemkle sulanmtr. Bu doru da
olsa, 1 928'den sonras iin Stalin ve Stalinizme en ufak bir taktik ta
vizden dolay sulanamaz. 121 Fakat daha nce de sylediimiz gibi,
Buharin'in taktik manevralarnn ardnda siyasi bir yanlsama, Parti li
derlii ve aygtnn toplumsal doasnn yanl bir deerlendirmesi -
yanl bir kuramsal kavraya dayal-yatar.

1 2 1 Troki meseleyi yle koyuyordu: "Fakat Stalinistlerden veya izleyicilerinden biri

Merkez Komitcsi'nin partiyi saclarndan temizlemeye hazrlandn ve bunun da tam
tamna Stalin'in Thcrmidor'a kar nlemler ald anlamna geldiini grmyor musu
nuz diyecektir. Hayr diye cevap veririz, brokratik "temizlik" yalnzca Thermidor'un
iini kolaylatrr. Yeni temizlik de, tpk son on yldakiler gibi, Sol Muhalefet'e ve dier
lerine kar, genel olarak dnen ve eletiren proleter unsurlara kar yneltilecektir . . .
Fakat darbe sa kanada indirilse dahi, bunlar partiyi glendirmez, zayflatr. Sa ka
natta gerek anlamda Thermidorcu unsurlarn yan sra kapitalist restorasyona kesin-

1 93
 Sol Muhalefet'e mensup nemli gruplarn -Troki'nin 1 929-30'a
dek nemli tavizler verdii- da Thermidor tehlikesini tanmlama ko
nusunda Buharin'le ayn hatay yaptklarn eklemek gerekir. Hep
sinden nce Preobrajenski, Pyatakov, Smilga ve Radek bu srada,
t 923-24'deki ak fikirli tahlilleriyle gl bir tezat iinde, brokrasi
sorununu eksik deerlendiriyorlard. Thermidor tehlikesini zellikle
kulaklar, yeni (orta burjuva) NEP'iler ve yabanc sermaye arasnda
ki bir ittifakta, yani hemen hemen tmyle iktisadi biimlerde gr
yorlard. Bu nedenle, siyasi boyutu, kulaklarn lke apnda ortak
bir siyasi eylemde birlemekten belirgin biimde aciz olduklarn
gremiyorlard.
Siyasi cephedeki kilit aktrler Stalinist hizip ve brokrasiydi.122
Sovyetler Birlii'nin kaderini yarm yzyl boyunca belirleyen, zor
kullanmyd. Sovyet Thermidor'u brokrasinin diktatrl yoluyla
baarya ulamt, yoksa kulaklarn iktidar ele geiriinin veya ka
pitalizmin estorasyonun bir sonuc olarak deil.

likle kar kan, ama li m politikann kent ve kr emekilerinin bak alarndan kalka
rak gzden geirilmesini talep eden dierleri -yzbinlerce, belki de milyonlarca- de var
dr. Bu tr saclarn program karktr. Geici olarak Thermidor'a payanda olabilirler;
ama ayn zamanda partinin devrimci bir yol boyunca yeniden canlanmasn da destek
leyebilirler. Stalinist brokrasi onlarn durumu kavramalarn nlyor. Bunlar temizle
yerek ncelikle eletirel dnceyi sndrmek istiyor." Bkz. "fhe Danger of Thermidor",
Writings 1 932- 1 933 iinde, s. 79.
122 Stephen F. Cohen (s. 327) hakl olarak Stalinist diktatrln kritik oluum ylla
rnda Stalin'in zgl bir siyaset izgisinin lideri olmaktan ok, oligari iindeki bir mu
tabakat temsil etmeye meyilli olduuna iaret etmitir.

194
 9. lkamecJlllc ve Politika Tercihled:
Mao Zedong ve Deng Xiaoping'Jn
Klisel Akbetleri
Tarihsel nemini kavramad ve iinde siyasi pusulasn ard
bir hizip oyununda trajik biimde rol oynam olsa da, Buharin d
rst ve parlak bir Komnist kuramcyd. Kuramsal vukufun daha alt
bir dzeyinde, Mao Zedong ve Deng Xiaoping'in izledii yollar ika
mecilie dayal g siyaseti, pragmatizm ve realpolitikin tarihin ak
n ekillendirmeye uygun olmadn dramatik biimde gsterir.
Her ikisi de kariyerlerini ilk balarda planladklarnn tam zdd du
rumlar yaratarak ve tercihler gelitirerek bitirdiler.
Mao nKilltr Devrimi"ni balattnda, hereyden nce in KP n
derlii iindeki iktidar mcadelesini kazanmak dncesindeydi. fe
caada sonulanan "leriye Doru Byk Srama"nn ertesinde Mer
kez Komitesi iinde ounluu kaybeden Mao, Parti aygtna kar
genlie arda bulunmu ve yanlmazlk iddialarn desteklemek
zere devasa bir kiiye tapma giriimi rgtlemiti. Tm bu harekat,
serbest parti ii tartmadan geriye kalan krntlarn da ortadan kal
drlmasna ve gerek, potansiyel veya hayali dmanlarna kar fi
ziksel iddet ve dier sindirme biimlerinin yaygnlatrlmasna
yolamt.
Ayn zamanda, Kltr Devrimi, hem Mao hem de geni kitleler
asndan egemen Parti ve devlet brokrasisine kar '!sasl bir duy
gu deiikliini ifade ediyordu. Makam sahipleri sh n tepele
mek iin ne Friedrich Ebert veya element Attlee'nin, ne de c;talin ve
ya Brejnev'in milyonlarca insan sokaa dkeceini hayal ea meyiz.
Stalin'in temizliklerde kulland gzde silah gizli polisti.
Gen kitleler (sadece renciler deil) Mao'nun arsna uydu
nk gerekten brokratlardan nefret ediyorlard ve daha fazla eit
lik ve demokrasi elde etme zamannn geldiini dnyorlard. Ger
ekten, Kltr Devrimi'nin ilk evresine byk bir kitle kendiliinden
lii ve siyasi ayrmann elik ettiini inkar etmek tarihsel geree
kar kmak olur. 123 Fakat snf ynetimine kar partinin dob:natik
195
erevesi iinde kalan Mao'nun g politikas taknts onu hzla
zlmez bir ikilem iine soktu. Brokrasiyi dnemsel olarak kitle se
ferberlikleriyle sarsarak onun SSCB'deki gibi ayrcalkl bir kast ha
linde perinlemesini nlemeyi umuyordu. 124 Fakat gerek dnyada
ki seferberlikler, onun kontrolnden kp Parti ynetimini tehlikeye
dren siyasi anlamazlklara ve toplumsal farkllamann bala ha
kim bir zellik olduu yerde, kanlmaz biimde toplumsal tabaka
lar arasnda atmalara yolat. 125
Mao bylece kt bir durumda yakalanmt. Kltr Devrirni'nin
gerek bir siyasi, anti-brokratik devrime dnmesine izin verse
kiisel iktidarnn ve KP iindeki Mao yanls hizbin de devrilmesi
sz konusu olacakt. Dolaysyla, muhtemelen bir geri ekilme eda
syla, eldeki dier seenei seti: Kzl Muhafz kitlesini ve bamsz
eyleme ynelen iilere kar sindirme ve "disipline getirme" yolunu
amak zere orduyu kullanmak..126 Milyonlarca kentli gen krlara
srld. Fabrikalarda brokratik "hukuk ve dzen" yeniden ihya
edildi. Kademeli olarak Parti ve devlet brokrasisi tekrar denetimi
ele ald.

123 Konu zerinde ok sayda kitap vardr. Bunlarn en iyilerinden biri Maurice Meis
ner'in yazd Mao's China. Londra. 1977'dir. Ayn zamanda bkz. Livio Maitan. Party,
Army and Class, Londra, 1975.
124 Mao "brokrasi" terimini kullanmasa da, fabrika dzeyinde "tek adam ynetimi",
byk gelir farkllklar ve kadrolarn ocuklarnn "kastlamas" gibi tipik pratikleri
aka knyordu. (Bkz. Helmut Martin, yay. haz., Mao Tse-tungs Notizen zum sowje
tisden Lehrbuch Politische konomie, Hamburg, 1 975, s. 82-84, 99, 1 4 - 1 5 vb.) Fa
kat halkn devleti (ve bylece de devlet sanayiini) idare etme "temel hakk"n pek ali bi
imde ilan ettikten sonra, adi biimde fabrika mdninn otoritesinin parti komitesinin
otoritesine tabi olaca sonucuna varyor. "Halk"=Parti komitesi. En azndan serbeste
seilmi ii konseyleri araclyla ii ynetimini tasavvur dahi edemiyor.
Mao'nun "anti-brokratik" eiliminin SSCB ve in'dek.i negatif gelimelere gerek bir
tepki mi yoksa Li-Deng hizbi arkasnda saf tutan brokrasinin ounluuna kar KP
nderlii iinde aznla dmesinin bir sonucu mu olduu tartma konusudur. 1 949-
64 dneminde devlet ve partinin ar brokratlamas (A. Doak Barneu tarafndan
Cadres, Bureacracy and Political Power i Communist China, New York. 1 967 adl ki
tapda canl biimde tasvir edilmitir) birinci hipotez ynnde arlk oluturur.
125 Kzl Muhafzlar ile Devrimci Asiler arasndaki atmalar zerine bkz. Maitan.
126 Mao'nn Dokuzuncu Parti Kongresi'nde resmen halefi olarak ilan edien Lin Piao ile
ittifak Lin Piao'nun orduyu denetlemesi zerine kuruluydu. angay ii komnnn
ykselii ve d zerine bkz. Meiser.

196
 Mao hayatta olduu ve "Drtler etesi" brokrasiyi denetledii
srece, Kltr Devrimi sonucunda temel bireyler deimi gibi g
rnebilirdi. Fakat Mao hibir ekilde yanlsama iinde deildi. Ks
men kendi kararlar sonucunda brokrasinin kazandna kaniydi.
Karsna onu ve hizbini uzun sre koruyamayacan ve o lr lmez
onlarn alaa edileceklerini syleyerek, belli bir baarszlk duygu
su iinde ld. Gerekten tam da bu oldu.
Hibir zaman Mao'nun, Stalin'in parti ii ve ii demokrasisine
olan ncelikli kar kn ve onun yalnzca KP nderliinin ii s
nfn temsil ettii temel dncesini paylatn unutmayalm. Tm
dier akmlar, "ismen" iiler ve kylleri temsil etseler de gerekte
burjuvazinin temsilcileriydi. 127 Mao Zedong Dncesi'nin i eliki
si bylece olduka aktr: dnya tarihi bize bakaldrnn hakl oldu
unu retir -Mao Zedong Dncesi ve "doru Parti izgisi"ne kar
bakaldr hari!
Mao'nun son dnemi boyunca, KP nderlii ve brokrasi iinde
ki iktidar mcadelesi, birok ayrnts karanlkta kalan, atan ikti
sadi politikalarla ilgili bir tartmayla birlemiti. Bununla birlikte,
Mao'nun lmnden sonra ortaya kan durum hangi sorunlarn sz
konusu olduunu byk lde gzler nne sermitir.
Mao'nun hizbi iktisadi kalknmayla ilgili fikirlerini, emek fazlas
nn dk dzeyli bir etkinlikle "dorudan emek yatrm" araclyla
kylerde tutulmasna izin veren zgn bir kalptaki cebri kolektifle
tirmeyle ("halk komnleri") birlikte, geni lekli devlet sektrnde
merkezi yatrmlar yaplmas zerine bina ediyordu. Liu aoi ve
Deng Xiaoping tarafndan nerilen alternatif, bir yandan ve kentsel
ve krsal sanayii modernletirmek zere ademi-merkezi yatrmlara
gidilmesi ve dier yandan kylln retici glerinin nn a
mak zere tarmn yeniden zelletirilmesi araclyla yk.sek bir et
kinlik ve emek verimlilii elde etmeyi amalyordu. Ksa bir gei d
neminden sonra, t 979'da Deng hizbi KP'de iktidar aldnda uygu
lanan kalp buydu.

1 2 7 Bkz. Mao Tse-tung, s. 60.

197
 Fakat Deng sadece bir "iktisadi liberalletirci" deildi. Ayn za
manda Kltr Devrimi srasndaki parti ii terrn de nl bir kur
banyd. Gerekten, byk ihtimalle hayatn yalnzca klpay kurtar
mt -son derece hain koullarda Maoistler tarafndan katledilen
talihsiz mttefiki eski Parti bakan Liu aoi'den farkl olarak. By
lece Deng'in iktidara geri dn yalnzca Parti brokrasisi deil, ge
ni kitleler tarafndan da terr ve basknn azaltlmasna bir giri ve
en azndan entelektel ve siyasi liberallemenin balangc olarak
anlalmt. Deng'in iktisadi politikalarnn kapitalist dnya pazar
na almay iermesi kanlmaz olarak bu izlenime katkda
bulunmutu.
Bu sadece bir fantazi deildi. Her ne kadar olduka ksmi ve eli
ik de olsa bu gerek bir srece tekabl ediyordu. Deng'in gerekte
iktisadi liberallemeye elik etmek zere ksmi ve kontroll bir siya
si liberallemeyi setiinden kuku duymuyoruz. Nitekim, birbiri pe
i sra setii ve kendi yerine gemek zere hazrlad iki Genel
Sekreter, Yaobang ve }ao Jiyang Gorbaov'un glasnostunun ilk evre
leriyle akraba bir izgiyle zdeletiler. Deng Peng en ve Mareal
Yang angkin evresindeki tam Brejnev tr yal yneticilerden,
onlar ytme nderliinden alp byk lde hatrl mevkilere
yerletirerek kurtulmaya alt. Mareal formel Cumhurbakanyd.
Yine de Deng , Mao'dan da daha fazla, szmona "drt ilke''yle
-snf ynetimine kar parti ynetimini stn tutma Stalinist dog
masn da ieren- ve brokrasinin iktidar ve karlaryla hi de bo
zumak istemeyen birinin zm bulamayaca bir ikilemle yz y
ze geldi. 128 1 986'dan bu yana in Halk Cumhuriyeti'nde toplumsal
bir huzursuzluk ve ak bir atma patlak vermi durumda. Kitlele
rin birok kesimi zerk biimde hareket etmeye balad. Kyl n
mayileri ve grevler meydana geldi. renciler ve aydnlar bu blk
prk hareketleri yava yava bir ii devleti iindeki demokratik

1 2 8 Bkz. Selectcd Works ofDeng Xiaoping 1975-1 982, Pek.in, 1 984, s. t 72. Dn temel
lke unlardr: sosyalist yol ancak kendini Marksizm-Leninizn-Mao Zedong Dncesi
zerine bina etmesi gereken Komnist Panisi'nin nderlii altnda uygulanabilecek
olan proletarya diktatrlne eittir.

198
zgrlkler yararna genel bir kitle ykseliine dntrmek zere
birletirerek katalizr rol oynadlar. Mays-Haziran 1 989 Kom
n'ne dnen Pekin renci-ii hareketi bu sreci dorua kard.
Tpk Kzl Muhafzlarn ayaklanmas srasnda Mao'nun yapt
gibi, Deng de imdi seimini yapmak zorundayd. Ve ksa zaman
iinde kitle mayalanmasnn vahi ve radikal biimde sindirilmesi
ynnde tercihte bulunaca aka belli oldu. Bu yalnzca 4 Haziran
1 989 katliam ve sonrasna deil, KP nderlii iinde de hiziplerin
yeni bir saflamasna yolat. Deng evresindeki "lml liberaller" ile
"muhafazakarlar" arasndaki iki keli mcadele, Deng hizbinin da
ha kararl "liberallere" kar artan lde kendini "muhafazakarlara"
dayamak zorunda kald keli bir mcadeleye dnt. KP
kadrolar ve in halk Deng'de geri dnnden ok korktuklar "kl
tr devrimci" siyasi terrden ayrlmann simgesini grmt. Fakat
imdi ayn insan pepee kendi setii iki adam ortadan kaldrm
ve kar dncedekilerin ihbar edilmesi iin halka arlar, siyasi
mahkumlara ikence, gstermelik mahkemeler, "sapkn" rlerin
acmaszca ortadan kaldrlmas, basnn kat bir sansr ve aydnla
rn sistematik biimde taciz edilmesiyle tamamlanan youn bir sin
dirme, kovuturma ve terr kampanyas balatmt. Deng ve hizbi
nin on yldr knad tm hastalklar kendi giriimiyle yeniden dev
reye sokulmutu. 129
Muhtemelen, Deng hala in nomenklaturasnn iktidar tekelini ve
devasa maddi ayrcalklarn savunarak "drt modernleme" eklin
deki iktisadi politikasn kurtarabileceine inanmaktadr. Bunun ne
lde doru olduunu bekleyip greceiz. Fakat asl ders baka
yerde yatyor. G politikasna saparak ve "proletarya diktatrl
=Parti liderliinin ynetimi" aksiyomuyla Deng balangta yok et-

1 29 Pekin Komdn'nn terrist tarzda bastrlmas ve bunun nderlik tarafndan denet

lenmeyen kitle hareketlerine kar tm in halkn uyarc rnek ilevi gsmesi zerine
dierleri arasnda bkz. Uluslararas insan Haklar Birlii ve in'deki insan Haklaryla il
gili Ad-Hoc inceleme Grubu'nun raporu Massaae in Beijing; Fathers/Higgins, Tianan
nen: The Rape of Peking, New York, 1 989; ve Simmie/Nixon, Tiananmen Square, Was
hington, 1 989. Deng'in baskc yola girmesi sonucunda ortaya kan siyasi ktrmle
me zerine dier kaynaklar arasnda bkz. Liu Binyan ile yaplan mlakat, New York
Review of Books iinde.

199
meye, hi deilse azaltmaya alt brokrasi iindeki glerin biz
zat tutsa haline geldi. Hakim olan ey "liberallemenin ikin mant
" deil, en baskc terrist biimlerinden biri altnda nomenklatura
nn siyasi iktidar uygulamasdr.
ikameci dogmalarn reddi ii rgtleri ve ii devletlerinin b
rokratik yozlamasna kar tutarl bir mcadelenin asli bir koulu
dur. Bu hibir ekilde snf mcadelesiyle ilgili herhangi bir kendili
indenci yanlsamay gerektirmez ve ok elzem devrimci nc parti
leri kurma abalaryla tmyle uyumludur. Fakat bu, bir yanda sn
fn z eylemi.ve z rgtlenmesi arasnda doru bir diyalektik etkile
im gr ve dier yanda bir nc partisi gerektirir. Bu ilikinin
klasik formlletirmesi Troki tarafndan yaplmtr:

Devrimci olaylarn dinamii dorudan doruya devrimden nce kendile

rini oluturan snflarn psikolojilerindeki hzl, youn ve tutkulu dei
imler tarafndan belirlenir. ..
Kitleler devrime nceden hazrlanm bir toplumsal yeniden ina plany
la deil, artk eski rejime tahamml edemeyecekleri eklindeki keskin
duyguyla katlrlar. Sadece bir snfn rehber tabakalarnn siyasi bir
program vardr ve bu bile hala olaylarn snavndan gemeyi ve kitlele
rin onayn gerektirir. Bylece devrimin temel siyasi sreci sosyal kriz
den doan sorunlarn bir snf tarafndan kademeli olarak kavranmasn
dan oluur -kitlelerin ardk yaklaklklar yntemiyle aktif ynelimi ...
Yalnzca kitleler iindeki siyasi srelerin bir incelenmesi temelinde, biz
en azndan kale almamaya eilimli olduumuz partiler ve liderlerin ro
ln anlayabiliriz. Bunlar sreteki bamsz olmasa da ok nemli bir
unsuru olutururlar. Klavuz bir rgt olmadan kitlelerin enerjisi bir
piston kutusu iinde tutulmayan buhar gibi uup gider. Fakat yine de
eyay hareket ettiren piston ya da kutu deil, buhardr. 130

130 Trotsky, H/story ofthe Russian Revolution, cilt 1 , Londra, 1 967, s. 1 5 - 1 6 .

200
4
idare ve K4r Rea1iusyonu:
Burjuva Brokrasilerinin
Bymesi
1. Kapitalizmde Devlet Aygt
Tarihsel olarak egemen konuma ykselii srasnda devrimci burju
vazi byk lde mutlakiyeti devlet aygtn temellk etti ve onu
kendi emellerine hizmet edecek ekilde yourdu. 1 Byle yapabildi,
nk zenginlii ve iktisadi gcnn son tahlilde onun iradesini her
devlet biimine dayatabileceinden emindi. Byle yapmak zorunday
d, nk snf ynetimi asla yalnzca temel silah olan iktisadi zorla
maya dayanamazd.
Burjuva siyasi ynetiminin gvenlii kapitalist olmayan nfusun
byk ounluu asndan iktisadi zorlamann bir kabuln gerek
tirir. Bu normal koullar altnda mmkn olabilirdi. Fakat zaman za
man kitlelerin baz kesimleri iine tkldklar tabiyet, smr ve bas
k koullarna bakaldrrlar. Potansiyel de olsalar, bu tr bakaldr
lara kar iten atmalar, isizlik, allt tehditi yeterli deildir.2 Bunlar
kitlesel eylemi ateleme etkisi dahi gsterebilirler.
Riskleri azaltmak ve patlama dnemlerini atlatmak amacyla bur
juvazi hem bir bask aygtna -"la violence sans phrases'- hem de bir

1 Bkz. Pery Anderson'n klasik incelemesi Lineages of the Absolutist State, Londra,
1 974.
2Prusyal bakan von Puttkammer'in her grevde devrimin ok bal ylannn ortaya k
tn syledii varsaylr. Fakat biraz abarttna da olsa bir gerek pay tar.

201
 smrlen ve ezilenlerin, en bata da cretli proletaryann ideolojik
olarak beynini ykama aygtna ihtiya duyar. Burjuva devleti byle
ce kapitalist retim ilikilerinin yeniden retimi iin hayati bir rol
oynar ki, o olmadan sermaye birikimi cereyan edemez. Dahas, her
ne kadar art deer sermayenin yegane kayna olsa ve aslen retim
srecinde retilse de, devlet de kapitalist ekonomide kilit bir dzen
leyici ilev hizmeti grr.
Kapitalizmin doas yledir ki, yalnzca oklu sermaye biiminde
-yani zel mlkiyet ve rekabet b iiminde- varolabilir. Ayn sebep
ten, iktisadi faaliyetin kilit alanlarnda kapitalist snfn genel kar
larn hibir zel kapitalist veya kapitalist grubu ifade edemez. Siyasi
alanda bu ok daha ak biimde dorudur.
yleyse, "ideal" veya "genel" kapitalist, yalnzca bir kapitalist ol
mayan, kar azamiletirme iine dorudan katlmayan biri olabilir.
Kapitalist retimin ve kar realizasyonunun genel koullarn
-rnein iyi ileyen bir para sistemi, etkin bir vergi ve gmrk tari
fesi yaplanmas- gvence altna alma rol burjuva snf tarafndan
zel aygtlara, devlete devredilmelidir. Yoksa, kar realizasyonu uy
gun ya da hatta tatminkar koullarda cereyan edemez.
zgl tarihsel sebeplerle modern kapitalizm, daha ticari ve ma
nfaktr evresinde, ama zellikle de snai ve mali sermaye anda,
rekabet iindeki ulus-devletler ve bunlarla birlemi imparatorluk
larla yaplandrlmtr. Ulusal pazar, ondokuzuncu yzyln sonuna
dek gelitikleri biimiyle retim gleri iin doal bir ereveydi.
Uluslararas ticaret, eitsiz mbadele ve baka lkelerin yama edil
mesi (zellikle Orta ve Gney Amerika, Afrika ve Asya'da) Bat,
sonra da Japon sermayesinin birikiminde byk bir rol oynarken,
retim ve art deerin realizasyonu temel olarak ulusal pazara yne
lik olarak biimleniyordu.3 Tm bir gei dneminde, en azndan b-

3Imrnanuel Wallerstein, Samir Amin ve daha az bir lde de Andre Gunder Frank e
itli zamanlarda metropol sermaye birik.iminin temelde ticaret ve fiyatlar araclyla
"evre"nin smrlmesinden kaynaklandn ileri srmlerdir. Bu tez metropoldeki
art deer retiminin ve sanayi devrimi ile genel olarak sanayinin merkeziliini byk
lde eksik deerlendirir. Bunun Marx'n Kapitaliyle gl bir eliki iinde olduunu
ve ampirik verilerle dorulanamayacan sylemek bile gereksiz. Samir Amin son za
manlarda bu u konumdan uzaklamtr.

202
yk lkelerde, retici glerin gelime dzeyi fiilen ulusal pazarlarn
massetme kapasitesinin altnda kald. Devrimci burjuvazinin bir
yandan kendini yabanc mallarn "ar" istilasna kar korurken, di
er yandan serbest ticaret zerindeki kapitalizm ncesi kstlamalar
ama mcadelesi vermesi gerekiyordu.
Dolaysyla, milliyeti ideolojinin toplumsal bakmdan btnleti
rici ilevi gibi kimi siyasi mlahazalardan bamsz olarak kapitalist
lerin ulus-devletleri perinlemeye ynelik mcadeleleri rekabetin
uluslararas arenaya, devletler aras ilikilere aktarlmasn gerektiri
yordu. Burjuva devletleri sadece zel mlkiyetin savunulmasna
adanm polis, rahip ve retmenlere ihtiya duymaz. Ayn zamanda
ordu ve donanmalara -bireysel kapitalistlerin ya da hatta bir snf
olarak burjuvazinin baz egemenlik haklarn ve gelirlerinin bir ks
mn gvenli bir ekilde teslim edebildikleri daha zel aygtlar- da ih
tiya duyarlar.
Tabiatyla gl bir devlet makinasnn kabul hibir ekilde tek
gelenek deildir.4 Gen burjuvazinin, ideolojik-siyasi ifadesini devle
te byk apta bir gvensizlikte bulan b.elli bir zynetim deneyimi
vard.5 Doruuna }ean-}acques Rousseau'da ulaan ve birok bakm
dan Marx ve Lenin'in emekilerin z-rgtlenme ve z-ynetimiyle
ilgili fikilerinin dorudan ncs saylabilecek olan liberter ya da ya
r-liberter bir akm da vard.6
Ancak, bir proto- veya yar-proleterler "drdnc zmresi" kendi
z-eylem ya da hatta z-ynetim pratiklerini devreye sokarak burju
vaziye tarihsel ykselii suasnda elik etmeye balaynca, 7 kapita-

4Bu gelenek, Devrim'in ilk evrelerinin burjuvaziyi travmaya soktuu ve onun gl,
merkezilemi Napolyoncu devleti kucaklamasna yolatg Fransa'da zellikle etkiliydi.
5Bkz. burjuvazinin Saint-Quentin ve dier ortaa ehirlerindeki z rgtlenmesi ze
rine Marx'n yazlar. Marx'tan Engels'e 27 Temmuz 1 854 tarihli mektup, Marx-Engels,
Selected Correspondence, Moskova, 1975 iinde, s. 8 1 .
6Lucio Colletti (From Rousseau to Lenin, Londra, 1 972) Rousseau'nun radikal doru
dan demokrasi kavramyla Lenin'in Devlet ve Devrim'deki sovyet iktidarn savunmas
arasndaki bu yakn ilikiyi doru biimde kurar. Daha sonra Marksizmden ayrlan Col
letti bu grlerinden vazgeti.
7rnein 1 792-93 Paris Komn ciddi biimde zgrlk, eitlik ve kardelik lklerini
ele alp bunlar burjuva deerler olmaktan kartp potansiyel olarak anti-kapitalist de
erlere dntrd. Bkz. Engels'ten Kautksy'ye 20 ubat 1 889 tarihli mektup.
203
listler artan oranda "devlet-kart" arlklarndan uzaklatlar. "Ka
nun ve dzen" imdi her ne pahasna hkm s,rmeliydi ve bu da
gl bir devlet olmakszn imkanszd. Uzun bir sre boyunca y
netici snflar iindeki gerek mcadele devletin bakm iin
karlardan zorla dlmesi gereken vergi dzeyi zerinde odaklan
mt. Parlamento ve burjuva devrimlerin gerek kkenleri burada
yatar.
Bir kitle hareketinin gelimesi ve kapitalizmin emperyalist evre
sine giriiyle birlikte burjuva devleti de gitgide daha gl bir by
me -daha fazla para yutma- eilimine girdi. Bylece, ABD federal
gelir tahsilat 1 880-8 1 'de GSMH'nn yzde 1 .3 'nden 1 930-3 1 'de
yzde 3.3'ne ve 1 960-61 'de yzde 1 8. l 'ine karken, Avustural
ya'da bu toplamlar 1 902-03'de GSMH'nn yzde 4.2'sinden 1 932-
33'de yzde 8.6'sna ve 1 960-6 1 'de yzde 1 7 .1 'ine trmand. Tablo
3'n gsterdii zere, vergilerin retim ve ulusal gelirden daha hzl
byme eilimi devam etti.

Tablo J Toplam Vergi Tahsilat GSMH'nn %'si olarak

1 955 1 980

B. Almanya 30.8 37.2

ngiltere 29.8 35.9
ABD 23.6 30. 7
Kanada 2 1 .7 32.8
svire 19.2 30.7
Belika 24.0 42.5
Hollanda 26.3 46.2
sve 25.5 49.9

Kaynak: Eva Etzioni-Halevy, Bureaucracy and Demoaacy, Londra, 1 983, s. 1 1 9

204
Binaenaleyh, burjuvazi bedel demeye hazr olanlar ile olmayanlar
arasnda, ya da daha iyisi ticari, parasal, toplumsal ve uluslararas
politikada, herbiri olduka farkl vergi kaynaklar dzeyi veya dal
m gerektiren eitli seenek ve dengelerin taraftarlar arasnda b
lnmtr. Fakat bu ekimelerin iddeti ne olursa olsun, transfer
demeleri haricindeki hkmet harcamalar 1 960 ile 1 9 74 arasnda
keskin biimde ykseldi: rnein, tngiltere'de GSMH'nn yzde
20.1 'inden yzde 38'ine ve isve'te yzde 25'inden yzde 28. 9'una.
1990'da, onyldan daha fazla bir zamandr sren ideolojik farfara ve
demagojik yanltmacalardan sonra, en byk yedi OECD lkesindeki
devlet harcamalar GSYH'nn yzde 39'u civarnda karar klmt.8
Gerekten, ge kapitalizm, iinde btn devlet ilevlerinin artma
eiliminde olduu bir gl devlet kapitalizmidir. Fakat, daha zel
olarak, yasama ve yarg kesimlerine gre yrtme kesimi daha
fazla byr. Bu kitlesel ii hareketinin boy atmas ve parlamentolar,
belediyeler ve dier benzeri organlara nfuz etmesi sonucunda dei
en snflar aras gler dengesine sistemin bir tepkisidir.9 Hatta El
lul unu ileri srmektedir: "Gerekten politikacnn artk herhangi bir
gerek seenei yoktur: kararlar otomatik olarak nceden hazrlan
m teknik almalar izler.11 10
ii hareketi toplum iinde ne denli gl hale gelirse, iktisadi
krizlerin veya byk grev dalgalarnn siyasi patlamalara veya dev
rim ncesi durumlara yolama tehlikesi de o denli byk olur ve bur
juva devletinin yeni bir kriz ynetimi ilevi gelitirme ihtiyac artar . 11
Bu sosyal yasalar nleyici biimini alabilir. ktisadi dalgalanmalarn

8Eva Etzioni-Halevy, Bureaucracy and Democracy, Londra, 1 983, s. 1 1 5; ve The Econo

mist, 1 9 Mays 1990.
9Etzioni-Halevy, s. 57-58. Ayn zamanda bkz. E. Kamenka, Bureaucracy, Oxford,
1989, s. 125-29. Rilph Miliband'n The St.ate in capir.alist Sociecy (bl. 4 ve 8), Londra,
1969 kitab burjuva devletinin deien arlk merkezi zerine en iyi almadr. Mark
sist olmayan Jean Meynaud, La Technocratie, Paris, 1 964 kitabnda ayn eilimi
kaydediyor.
l OJacques Ellul, The Technologica/ Sociecy, Londra, 1 965, s. 259.
1 ! Belli bir anlamda, Fransz Dzenleme Okulu sistemin az veya ok otomatik olarak
kapitalist retim ilikilerinin ve devletin mdahalesinden bamsz olarak burjuva d
zeninin yeniden retimini garanti eden mekanizmalar salglamaya muktedir olduuna
inanr. Bu gr kapitalizmin yirminci yzyldaki ardk krizlerinin patlayc karakteri
ni eksik deerlendirir.
205
apn daraltmak iin ekonomide devlet mdahalesi ilevsel biimini
alabilir . 12 Ya da cretlerin dondurulmasn dayatma veya sendikal
zgrlkleri ve grev hakkn kstlama giriimleri gibi baskc biim
ler alabilir. Fakat her olaslk daha gl bir devlet yrtme sektr
gerektirir. eitli yasalar, kararnameler, bteler, parasal dzenle
meler, sanayi ve altyap politikalar, vb. hazrlamak ve uygulamak
iin daha fazla sayda devlet memuru gerekir. 13 Bunlar on olayn do
kuzunda f$ ses kartmadan onay veren hkumetlere ve parla
mentolara (gittike daha az) ibraz edilir. Klasik bir deyile syleye
cek olursak: bakanlar ve milletvekilleri gelir ve giderler, ama yksek
dzeyli brokrat ve polisler kalrlar.14
Etzioni-Halevy Fulton Komitesi'nin ngiliz Brokrasisi zerine
raporundan ( 1 968) kayda deer bir yorumu aktarr:

Karmak sorunlarn zm uzun bir hazrlk gerektirdiinden, brok

rasi uzun grl olmaldr; birikmi bilgisi ve deneyimine dayanarak
gelecekte hangi ihtiyalarn ortaya kacan ve bunlarn nasl karla
nacan ortaya koymada lnisyatif gstermelidir. Bugn Brokrasi'nin
zerinde zel bir sorumluluk vardr, nk bir Parlamento ya da hatta
bir Hkmet genellikle gelien sreci gremez.15

"Burjuva devletinin gitgide daha gl bir devlete dnme eilimin

de olduunu" sylerken, kapitalist devlet brokrasilerinin bymesi
ni kastediyoruz. ikinci olmadan birinci eilim de olamaz; gerekten
bu ikisi byk lde zdetir.
Yrminci yzyln sonunda, bugn onbinlerce deil, yzbinlerce
ve kimi byk lkelerde -tanma bal olarak- de milyonlarca devlet
memurumuz var. Bin nfus bana merkezi hkmet istihdam
ABD'de 1 82 1 'de yzde 0.7 ve 1901 -02'de yzde 3. 1 'den 1920-2 1 'de

12Keynesgil ve yeni-Keynesgil varyant bunun en belirgin, ama hi de tek olmayan

ifadesidir.
13rnein Hlder'in Autobahn sistemi daha nce yirmili yllarda Welmar Cumhuriye
li'nin bakanlk teknotradarnc.a asarlanmu.
14zellikle ABD'de, parlamento da gibi ylan ve gittike daha az denetim aluna al
nabilir hale gelen yasa nergeleri ve ilgili tartmalar ynyla baedebilmek iin bir
kongre yeleri sekreterleri ve asistanlar alt brokrasisi gelitirmitir.
15Etzioni-Halevy, s. 93.

206
yzde 5.2'e, 1941 'de yzde l l 'e ve 1970-71 'de yzde 1 4'e ykseldi.
ingiltere'de 1 901 -02'de yzde 1 .4'ten 1920-2 1 'de yzde 2 .6'ya,
1 939-40'da yzde 3 .4'e ve t 968'de yzde 8.6'ya kt.
Kamu mstahdemlerinin saysndaki art Tablo 4'ten grebilece
imiz zere ok daha etkileyicidir.

Tablo 4 kinci Dnya Sava'ndan Beri

ABD'de Kamu Mstahdemlerinin Bymesi

Toplam say Devlet/Devlet d oran

1 947 5,791 ,000 0. 10

1 952 7, 1 04,000 0. 1 1
1 957 8,046,000 0. 1 2
1 962 9,388,000 0. 1 4
1 967 1 1 ,867,000 o.s
1972 13,333,000 0. 1 6
1977 1 5,019,000 0. 1 6
1 982 1 6, 1 97,000 0. 1 6

Kaynak: Marshall W. Meyer, William Stevenson, Stephen Webster, Limits to

Bureauaatic Growth, New York, 1985, s. 36.

Bu brokrasiler tmyle ayn olmasa bile biz.at burjuva toplumu

nun hiyerarisini yanstan bir ekilde yapdanmlardr. Alt, orta ve
st dzey kapitalist brokratlar olduka farkl gelirler alrlar, farkl
parasal olmayan karlardan yararlanrlar ve olduka farkl sermaye
birikimi ve burjuva snfla btnleme imkanlarna sahiptirler. Ayn
zamanda olduka farkl toplumsal katmanlardan devirilirler.16 Fa
kat burjuva toplumun u kutuplar kapitalist devlet aygtnn iinde
yeniden retilmez. Ne srekli olarak proleter katmanlar yoksullat
rr, ne de milyarderler salgdar.17

1 6Bkz. Miliband.
1 7Baz nc Dnya lkeleri haricinde.
'J.1)7
 Bu burjuva toplumuyla farkl btnleme dzeylerine farkl ideo
loj ik uyum salama mekanizmalar tekabl eder. Burada da, tpk
Sovyet brokrasisinde olduu gibi, ilevsel olarak balayan ey top
lumsal ve ideolojik olana dnr. Bir hapishane mdr bir hapis
haneyi yneten bir memurdur. fakat hibir gardiyan bir mdr ola
maz ve hibir hapishane mdr de, mahkumlarn kamasna gz
yumma ya da birkan serbest brakma gibi talihsiz bir alkanl
varsa, Adalet Bakanl'nda yksek dzeyli bir brokrat olamaz.
Hibir fanatik pasifist bir ordunun kurmay bakan olamaz. Bu se
me srecinin somut mekanizmalar st dzey politikaclar veya ka
pitalist firmalarn st dzey yneticilerini filtreden geiren mekaniz
malarla ayn deildir. 18 Fakat olduka benzerdir.
ilevsel sorumluluun daha alt dzeylerinde, bu rutin temelli
konformizm Birinci Dnya Sava ncesinde olduu kadar yumuak
biimde ilemez. Gittike derirleme eilimindeki burjuva toplumsal
iliki ve deerlerinin genel krizi burada oyuna dahil olur. Kapitalist
sistemin hakszlklarna kar seslerini ykselten televizyon genel
mdrleri, retmenler, niversite profesrleri, kilise nderleri, hava
trafik kontrolrleri ya da hatta trafik polislerinin mevkileri emin de
ildir. Bask tehditi altnda grevlerinde kalmalar, ileri kaybetmele
ri veya korumalar bir dizi koula baldr. Fakat sermaye (yani pa
ra) ynetimde olduu mddete, mesleklerinde ounluu olutura
mazlar. ilev organ yaratr. Organ, kapitalist retim ilikilerinin ye
niden retimini ve kar realizasyonunun genel koullarn kolayla
trma greviyle burjuva olarak kalr.

2. Para-Devlet Brokfasisinin Yiikselli

Ondokuzuncu yzyln sonundan beri, kitle ii hareketinin kapita
lizmin yol at en byk zorluklarn yumuatlmas iin yasamay
zorlama abalarnn yan sra, burjuvazi tarafndan balatlan bir di
zi nleyici toplumsal reform yeni bir toplumsal tabakann tedrici,

1 8Bkz. E. Mari del. "The Role of the Individual in Histol)': the Case of World War Two",
Nev Left Reviev, no. 1 5 7 , Mays-Haziran 1 986.

208
ama uzun vadede olaanst bymesine sebep oldu: para-devlet
brokrasisi. Bu birok lkede dpedz devlet aygt kadar byktr,
daha byk deilse eer.
Bu tabakann snf doas devlet brokrasisinkinden ok daha az
bir kesinlikle tanmlanmtr. Bunun bir ksmnn kkleri ii brok
rasisindedir - en ak biimde Belika, Arjantin ve baka yerlerde
sendikalar tarafndan kurulan ve denetlenen zellikle, hastahaneler
dahil, hastalk sigortas tekilatlar rneinde. ki sava aras d
nemde baz lkelerdeki isizlik yardmlar zerindeki yar sendika
tekeline benzer ekilde, bu tr kurumlar yeler zerindeki hakimi
yetlerinin yan sra iktidarlarn da glendirerek, ii brokrasileri
nin maddi-mali temellerini nemli lde genilettiler.
Hem nesnel olarak hem de ideolojik karsamalar bakmndan,
bu en ak biimde "belediye sosyalizmi" formlnde zetlenen ko
nut ve tamaclk alanndaki toplumsal reformlarda grlebilecei
zere, ikili bir sretir. Bir yandan, kapitalist olmayan, eilimsel ola
rak sosyalist toplumsal rgtlenme biimleri, deerler ve zihniyetler
ileri srmenin aralardr. "Bireycilie" kar "kolektivizm" deil ama,
karlara kar ihtiyalar, egoizm ve agzlle kar dayanma ve
cmertlik nemalarn herkese paylalmas ynndeki bu trendde
gerek kartlklardr: zayftan yana gl bir kollama. Miyop nyar
glarnn bu besbelli olguyu grmelerini engelledii kiilere acyoruz.
insanlarn ie gittikleri sabahn ilk saatlerinde kamu tamaclnn
iki Avrupa kentinde -Bologna ve Atina- bedava yaplmas burjuva
tarza kart olarak bir sosyalist blm tarz ya da ihtiyalarn tat
mini iin bir dnmdr. Hatta genellikle en gl ve en iyi cretli
leri kollayan meslek birliklerinin gayretleriyle karlatrldnda bu
daha ileri bir admdr. Tarttmz tipteki toplumsal reformlar her
kesi kollamak zere tasarlanmtr.
Fakat tek lkede sosyalizmin kuruluunu gerekletirmek im
kanszken, sosyalizmi tek bir belediyede veya bir retici kooperati
finde kurmak daha da gerek ddr. ii hastahanelerinin, koopera
tif derneklerinin veya sosyalist ynetimli belediyelerin idaresi binler
ce ilmekle burjuva toplumunun genel mekanizmalaryla, art-deer
retimi ve kar realizasyonuyla iie gemitir. Herey ilemek iin
209
 paraya ihtiya gsterir. Hatta snfsal bir bak asndan daha iyi i
lemek iin -yani emekilere daha iyi kalitede hizmetler salayabil
mek iin- daha fazla paraya ihtiya duyarlar.
Birok lkede para-devlet brokrasisinin elinden muazzam mik
tarda para geer. rnein, Fransa'da sosyal gvenlik kurulular pra
tikte tm devlet btesine eit fonlar ( 989'da yaklak 250 milyar
dolar) idare ederler. Bu durum yolsuzluk iin byk bir potansiyel
yaratr. Geenlerde ABD'de salk sigortas harcamalarnn yzde
l O'unun biimsel olarak hileli taleplere dayal olduu ortaya kt.19
Her durum gerek sosyalist-hmanist ltlere gre -hastann sal
yararna m yoksa zararna m diye- deerlendirilmelidir.
yle ki tm bu para bir yerlerden gelmelidir. Bunu ya iiler nihai
olarak kendileri derler -bunun anlam, dier eyler eitken, sz ko
nusu ihtiyalarn tatmininin dier ihtiyalarn daha az tatminiyle
karlanmasdr. Ya da bu art-deerden, kapitalistlerin gelir veya
servetinden alnan vergilerden gelir -bu durumda, sermaye ile emek
arasnda, ayn ekilde deme istekleri ve kapasitelerine ve vergi ka
rma alkanlklarna gre burjuvazinin eitli kesimleri arasnda
srekli bir atma ve mcadele vardr.20
Bu mcadelede egemen snf ilikileri kndilerini gl bir biim
de ortaya koyarlar. ii snf ve ii hareketi nemli kazanmlar elde
etse de, baz kesimleri iyi ileyen bir kapitalist ekonomiyle karlkl
ilikiye girme hasebiyle sakatlanm, bozulmu, balang amala
rndan sapm bir duruma der.
Bedava salk hizmeti zel ila tekel veya yar-tekelleri tarafn
dan yamalanr. Halkn ihtiyalarn karlama ilkesi hastann sal
zararna, ar tketimi tevik eden sorumsuz, kar esinli ila rek
lamlaryla zedelenir. Devlet btesinden gelen fonlarn azalmas, ka
mu mstahdemlerine dk cret denmesi ve genel olarak halkn
eitim ve bilgi yoksunluklar nedenleriyle, hizmet kalitesi der. k-

19/nternational Herald Tribune, 8 Temmuz 1 990.

20Vergi alan Byk i evrelerinin burjuva yasallna kar tutumlarn test eder. Ya
salar adatma giriimi meru gibi grnmeye ve kendi bana yeni bir i dal yaratmaya
balar. Ge kapitalizmde byk burjuvazinin tm katmanlarnn artan lde sua bat
mas ve "merulama" azmindeki mafyayla birarada yaamas bu nedenledir. .

210
 tisadi depresyon dnemlerinde -kapitalizmin kanlmaz dnemsel
bir zelliidir- harcamalarda byk kesintiler yaplr. Emlak spek
latrleri hastahane yneticilerini arazilerini zel mlk sahiplerine
satmaya kkrtrlar. Vesaire vesaire.
Tm bu kayglar toplumsal reformlarn ilerici nitelii ve dinamii
ni hibir ekilde azaltmaz. Sadece snrlarn belirtir. Kurumlarn bu
izgide gelimesinin brokratlama ynnde bir eilim yaratmas
yalnzca lekten veya ok sayda idareciye duyulan ihtiyatan kay
naklanmaz. Para-devlet brokrasileri, yardm alanlarla verenler, ha
vuzu dolduranlarla onu boaltanlar, merkezi hkmetle belediye
idaresi, bu kurulularn savunucular ile hasmlar, haksz ve demok
ratik olmayan ktye kullanmlar eletirenlerle fst dzey yneticile
ri koulsuzca destekleyenler arasnda arabuluculuk yaparak bir dizi
pazarlk grevini yerine getirmek zorundadrlar.
i hareketinden kaynaklanan sosyal yardm kurulular iin
doru olan bizzat burjuva devleti tarafndan yaratlm olanlar iin
haydi haydi dorudur. Burada para-devlet brokrasileri herzaman
onun hiyerarik yapsn taklit ederek burjuva devler aygtyla sk s
kya btnlemitir. Fakat bu konuda "katksz burjuva" ve "katksz
ii" brokrasileri arasnda keskin birer kart .konum varsaymak
yanl olur. Yirminci yzylda gl bir ii hareketinin birok emper
yalist ve baz baml lkelerin yapsal bir zellii haline gelmesiyle -
gerici diktatrlk dnemleri hari-, ii brokrasileri de burjuva pa
ra-devlet brokrasileriyle derinlemesine iie gemilerdir.
Bu trendi glendiren bir baka gelime de, ekonomide devlet ve
ya belediylerin sahipliinde bir kamu sektrnn -Engels'in alayl
bir ifadeyle "devlet sosyalizmi" diye niteledii, fakat daha doru bi
imde devlet kapitalizmi olarak adlandrlabilecek olan- bymesi
dir. Yine ayn ekilde bu yalnzca daha "olgun" kapitalist lkelerle s-
, nrl deildir. kinci Dnya Sava'ndan bu yana, emperyalizmin g
l bir bask uygulad ve yerli burjuvazinin en azndan balarda za
yf olduu birok baml lkede, bu iktisadi "kalk"n tek yolu old..
Daha da byk bir lde, bu kamu sektrnn brokrasileri de
devletin sosyal hizmetleri ve ii hareketinin kendisinin yaratt
sosyal kurulularla btnlemitir. Bylelikle ii hareketini, zellik-
211
le de siyasi partileri (ilkin sosyal-demokratik, sonra da sosyal
demokratlam Komnist oluumlar) bir ikinci genel brokratla
ma trendi daha etkilemektedir.
Daha nceleri, ii snfnn kitle partileri ve sendikalar devlet or
ganlarndaki seilmi temsilciler de dahil, hareketin kendisinden
kan brokrasilerin hakimiyetindeydi. imdiyse, reformist partilere
hakim olan brokratlarn artan bir ksm devlet brokrasisinin st
katlarnn yan sra sosyal hizmetler ve kamu sektr brokrasile
rinden geliyor veya bunlar birbirine karm durumda. Toplumsal
kken ve grnteki bu kayma artan lde bu partileri sendikalar
dan koparyor ve yelerinin dorudan maddi karlaryla herhangi
bir zdelemeyi engelliyor. Bunun sonucu da, sendikalarn partiler
den daha fazla bir bamszlk talep etme veya onlarla ak bir at
maya girme eilimleri. 21
Reformist kitle partilerinin brokratik yozlamasnda bir nc
aama yetmilerin ortasnda, bata "enformasyon" sektrnden ol
mak zere, dpedz kapitalist iadamlarnn ayn sektre artan l
de szmasyla ve bir dizi reformist brokratn zel mlk sahibine
olmasa da, yneticiye dnmesiyle birlikte balad. Bunun tipik bir
rnei, srasyla SPD'li sanayi ve enerji bakan vekili ( 1 966-72) ; kit
lesel iten karmalar dahil bir dizi nlemle tekrar kara geirdii ifla
sn eiindeki elik firmas Hoesch'n ba mdr ( 1 980 ve sonra
s): ve 1 990'da DAC'de alt bin kamu mlkiyetindeki irketin mlk
n yneten ve bunlarn zelletirilme almalarn hazrlayan Treu
handanstalt (timat Kurumu) adl kuruluun ynetim kurulu baka
n olan Bat Alman teknokrat Detlev Rohwedder'dir.22

2 1 Yakn zamanlarn en arpc rnekleri ispanya ve Yunanistan'da sosyalistlerin ege

menliindeki hkmetlere kar yaplan genel grevler; 1 989'da lsve sosyal-demokrat
hkmeti ile sendikalar arasnda ortaya kan kar karya geli; Kinnock liderliindeki
ii Partisi ile geni bir kitle tabanna yaylan kelle vergisi karu federasyon arasndaki
ak kopu; 1990'da Belika retmenler sendikas ile Katolik-Sosyal demokrat hk
met koalisyonu arasndaki byk ihtilaf; ve Fransz sendikalarnn Rocard hkiimetinln
baz sosyal gvenlik kazanmlarn budama giriiinlerine kar kitlesel muhalefetiydi.
22Sddeursche Zeitng, 2 Temmuz 1990. Bu sre lspanya'da daha da ilerlemi gz
kyor. Belikal gnlk gazete Le Soir lspanyol PSOE'nin 1990 kongresi hakknda yle
yazyor: "871 Sosyalist delegenin yaklak yzde yetmii halihazrda siyasi mevkiler i
gal ediyor ... Delegelerin ou kongreye ofrlerinin kulland resmi arabalaryla geldi-

212
 Kapitalist lkelerdeki reformist brokrasilerin egemen tabakas
olarak belediye, devlet, para-devlet ve kamu sektr idarecilerinin
ortaya kmasnn Parti nderliklerinin ideoloji ve zihniyetleri ze
rinde muazzam bir etkisi oldu. "Belediye" sosyalizmi iyi ileyen -
yani iyi idare edilen- belediyelerle zdeletirildi. Ayn durum "sos
yal hizmet" veya "kamu sektr" sosyalizmi iin de geerli. Bylece
seimlerde ve uzun vadede baarnn keta olarak bir "idari sosya
lizm" ("le socialisme gestionnaire') kavram ve stratejisi ortaya kt.
"Ancak liberal ve muhafazakarlardan (artk "burjuvalardan" demek
gayreti gsterilmiyor) daha iyi birer idareci olduumuzu kantlarsak
kazanabiliriz". Yeni sosyal-demokrat ament budur. Gerekten "idari
sosyalizm" kapitalizmin "sosyalistler" tarafndan etkin idaresini anla
tr hale geliyor.
Burada tm bu srecin gerici ya da hatta ak seik biimde geri
letirici yanlar ilerici yanlarn glgeliyor. Para-devlet brokrasileri
genellikle, gittike hizmet etmeleri gereken insanlara kar kaytsz
bir hale gelerek, ii snf hareketinin kitlesel yelerinin karlaryla
dorudan bir eliki iinde hareket ediyorlar. Bylelikle de, bizzat
sosyal hizmetler fikrini ve en azndan ii snfnn bir ksmna, kar
gdml zel irketlerden temelde farkl olmayan, israfkar brokra
tik makinalarn uzak bir alan olarak grlen retim aralarnn ka
mu mlkiyeti fikrini itibardan dryorlar.
Bu hizmetlerin blge veya belediye denetimine aktarlmas soru
nu zmyor. Kukusuz bunlar sz konusu hizmetleri halka daha
yakn hale getiriyor, ama ayn zamanda da idari ileri de arttryor ve
sistemi daha masrafl ve memurlarla dolu bir hale getiriyor. Bu ku
surlarn birouna yar zamanl yurtta komitelerinin hizmetlerin
yrtlmesine katlm veya kamu sektrnde ii denetimi biimleri
araclyla are bulunabilirdi. Bunun alan halkn byk bir kesi
mi iin ucuz veya bedava sosyal hizmetlerin saysz avantajlarn or
tadan kaldrmad da unutulmamaldr. Yine de, burjuva toplumu
erevesinde, bu kendi bana brokratlamaya ve ortalama ii sn-

ler . . . lspanyol basnnn bildirdiine gre. 8 7 1 delege bir 'sosyal ist ii partisi'ni temsil
etse de, aralarnda tek bir ii yoktu ! Bunlar daha ok retmen, avukat, devlet mem
ru, iktisat, mhendis ve doktordu." Le Soir, 0- 11 Kasm 1990.
213
f bilinlilii zerindeki olumsuz sonularna bir son vermez. Tek ba
na sosyalist propaganda da bir zm sunmaz.
Reformist partilerin artan lde para-devlet brokrasilerin haki
miyetine gemesinin, "mutabakat politikas" iin bir toplumsal temel
ve toplumsal aklama salad ve zellik.le savatan bu yana Bat
Avrupa'da ortaya kan kurumlam snfsal ibirligi eilimi dour
duu genel ideoloji ve politika alannda daha da kt etkileri oldu.23
idari sosyalizm burjuva devletini idare eden bir "sosyalizm" haline
gelir. Tarnow'un 1 929-32 iktisadi kriziyle ilgili nl forml yerine
("Kapitalizmin hasta yatanda doktor gibi hareket etmemiz gere
kir"24) , bugn, baz reformlar karlnda da olsa, "salkl" bir kapi
talist ekonomiyi srekli bir tarzda idare etme arzusu sz konusudur.
Gerekte, idare ideolojisi artan lde burjuva partilerinkiyle he
men hemen zde olan iktisadi politikalar dourur -kar kitlesi ve
orann arttrmak amacyla seksenli yllarda Fransa, ispanya, Porte
kiz ve italya'da sosyal-demokrat hkmetlerin izledikleri kemer sk
ma kampanyalarn hatrlaynz.
Daha yksek bir tarihsel dzeyde, reformist brokrasilerin ideo
lojik-siyasi gerilemesinde iki temel sre biraraya gelme eiliminde.
Bir yandan, "crederin artan toplumsallamas" bir iinin cretini
daha az dorudan para biiminde almas ve qetli ya da baml
hasta, renci, isiz, malul veya emekli olduunda daha ok yardm
almas anlamna gelir. Bu toplumsallam veya "dolayl" bileen ta
biatyla emek gc metann "toplumsal bakmdan gerekli" ortalama
fiyatnn bir parasdr. Ne var ki, bamsz teknokratlarn ya da hat
ta iveren temsilcilerinin ok sayda mevki igal ettikleri yardm ku
rulularnn brokratlamas ii kitlelerinin kendi crtlerinin tahsi
si ve belirlenmesinin bir ksm zerinde bir denetim kaybn ierir.
Karsnda bireysel cretlinin kendini mitsizce kaybettii bir dizi
yasa, kararname ve dzenlemeye dayanan yardm hesaplarnn ar
karmakl, tpk Sovyet brokrasisi ve benzerlerinin ileri srdk
leri "gizlilik ihtiyac" gibi, bu brokratlarn kendini hakl karan ide-
23Bnun prototipi svire metal sanayiinde bugn yarm yzyln dolduran 1937 tarih
li greve gitmeme anlamasdr.
24Tarnow Alman sendika federasyonu ADBG'nin balca kuramclarndan biriydi.

214
 olojilerinin glenmesine hizmet eder. Daha fazla saydamlk ve sos
yal gvenlik mevzuatnn kkten biimde basitletirilmesi talebi by
lece kapitalist lkelerde bugn brokrasiye kar mcadelenin asli
bir bileenidir.25
cretin ksmi toplumsallamas olgun ve ge kapitalizmin bir ikti
sadi dinamiini yanstr. Kitle ii hareketi snfsal gler dengesinde
daha ar ektike ve sosyal mevzuat devlet ilerinde daha nemli
bir rol oynaaka, ii snfnn omuzlarna hem dorudan hem de
dolayl olarak kapitalistlerden daha fazla bir vergi yk pay der.
Bu durumda sosyal yardmlar milli gelirin art-deerden cretlere
doru herhangi bir temelli yeniden blmne yolamaz. Gerek
yeniden blm baz gruplarn aleyhine (sigara ienler, ikiciler,
araballar, ocuksuz haneler, vs.) ve dier bazlarnn lehine olmak
zere, cretli snf iinde gerekleir. Ayn srada, devlet ve para
devlet brokrasilerinin st kademeleri muazzam miktarda paralar
idare etmeye ve denetlemeye balarlar -kapitalist snfn en karanlk
kesimlerinin yakn su ortaklyla srekli skandal, yolsuzluk ve
zel mlk edinme kayna olur bu.26
Dier yandan, sendikalarn devledenesi ve ii hareketinin bur
juva devletine ve sermayenin karlarna tmyle tabi bir kuklaya
dnmesi ynnde uzun vadeli bir trend sz konusudur. Tarihsel
karllk ve tm burjuva sosyal ilikilerinin krizi daha da keskinletii
lde, sadece iyerinde deil, bir btn olarak toplum iinde de ser
mayenin emek zerindeki denetimi sklatrma ynndeki nesnel
ihtiyacndan kaynaklanr bu. Bu eilim empeyalist lkelerde gerici
diktatrlk dnemlerinde yzeye kar ve zellikle nc Dnya'da
gldr. Bu gelime yava yava heryerde, burjuva parlamenter de
mokrasisi koullarnda bile kendini ortaya koymaktadr.27 Tabiaty
la, bu eitli derecelerde, sendika militanlnda dnemsel ykseliler

25Yetkin bir Marksist "toplumsal crer' incelemesi iin bkz. Anwar M. Shaikh ve E. Ah
met Tonak, National Accouns and Mandan Categories, taslak nsha, Aralk 1989.
26Dierleri arasnda bkz. Hans-Jrgen Schulz'un Bat Almanya'daki Neue Heima skan
dal zerine kitab: Dic Ausplnderung der Neuen Heimat, FrankfurUMain, 1 987.
27"Korporaisr tezin kimi taraftarlar Bat'da sendikalar ile byk irketler ve iveren ce
miyetlerinin glerinde artan bir eitlenme olduunu kabul ediyorlar. Bu tr fikirlerin
rtlmesi iin bkz. Leo Panitch. Working Class Politics in Crisis, Londra, 1 986.
215
gibi baz kar eilimlerle ntralize edilebilir. Hatta gerileme evresin
deki diktatrlklerde bile "sar sendikalar'' zaman zaman gerek sen
dikalar olarak yeni bir hayata balayabilirler.
Buntnla birlikte, hem cretlerin "toplumsallamas" hem de sen
dikalarn devletlemesi, daha nce ii harekleti tarafndan elde edil
mi olan yaam koullar zerindeki zerk denetim derecesinin ka
demeli olarak kaybn ieren gerek tarihsel trendlerdir. Para-devlet
kurulularn brokratlamas bylece bu denetimin sermayeye ge
mesinin gl bir motorudur. Ve ayn anlama gelmek zere, bu ku
rulularda mevcut olan ii brokrasileri kademeli olarak burjuva
devlet brokrasisinin paralarna dnme eilimindedir.

3. Avustuya-Marksistlerinin
Devlet Brokrasisini
Trajik Yanl Degerlendirmeled
Devrimci Sol'un dndaki klasik sosyal demokrasinin en ak fikirli
kuramclar -yani Lenin, Rosa Luxemburg, Troki ve Gramsci dn
daki- en azndan radikal genlik dnemlerinde bu temel trendleri
sezmilerdi. Bu zellikle Otto Bauer ve Finans Kapital adl kitab Le
nin'in Emperyalizm kitabnn temel esinlerinden biri olan Rudolf Hil
ferding iin dorudur. 1909'da Hilferding magnum opusunu u ha
rikulade paragrafla bitiriyordu:

Olgun haliyle finans kapital iktisadi ve siyasi iktidarn kapitalist oligari

nin ellerinde younlamasnn en yksek aamasdr. Bu sermayenin ve
killerinin diktatrlnn doruudur. Ayn zamanda da tek bir lkenin
kapitalist lordlarnn diktatrln artan lde dier lkelerin kapita
list karlaryla uyumsuz ve sermayenin ierideki egemenliini finans
kapitalce smrlen, ama ayn zamanda da ona kar savaa arlan
halk kitlelerinin karlaryla uyumaz klar. Bu kart karlarn iddetli
arpmasnda, sermayenin vekillerinin diktatrl sonunda proletarya
diktatrlne dnecektir. 28

28R. Hilferding. Financc Capital, Lodra, 198 1 . s. 3 70.

216
Alman ve uluslararas sosyal demokrasi . iindeki "kitle grevi" tart
mas srasnda, Hilferding Kautsky'ninkinden ok Rosa Luxem
burg'un tavrna yaknlamt. Daha 1 903'de, Rusya'daki 1 905 dev
rimi deneyiminden nce, u peygamberce iddiada bulunmutu:
"Eer sosyalizm, proletayann zaferi herhangi bir ekilde mmkn
olacaksa, genel grev mmkn olmaldr. Zira genel grev proletarya
nn dorudan kullanmndaki yegane iktidar aracdr [Machtmit
tel] ."29 Sol-merkezci b ilinci Kasm 1 9 1 8 Alman devriminde en yk
sek noktasna erimiti. yle yazmt:

Sosyalizmin saatinin aldna kuvvetle kaniyiz. Mesele nedir? tikin dev

rimci kazanmlarn savunulmas. .. Bu savunmada, tm iiler birlemi
lerdir ve yle kalacaklardr. Fakat devrimci kazanmlar yalnzca devrimi
ileriye doru iterek savunmak imkanszdr. Bizim hakkmz tm devrim
lerin hakkdr. .. Bizim hakkmz tm eski haklar [yasallk] ibi tartl
mazdr ve yaratt durum proletarya diktatrl demektir. J

Daha sonraki iki ay Noske'nin Berlinli Spartakist iileri kanla bas

trmasna; Kari Liebknecht, Rosa Luxemburg, Leo Jogiches, Kurt Eis
ner ve Hugo Haase'nin katline; SPD sa ile "merkez" burjuva partile
ri arasnda bir koalisyon hkmetinin kurulmasna yol aan Millet
Meclisi seimlerinin sonularna; 1 9 1 S'de kazanlan iyeri temsilcile
ri (Betriebsriite) seme haklarnn radikal biimde budanmasna; ve
ii konseylerinin de facto imhasna tank olundu. Tm bu gelimeler
sol-merkezci tutum iindeki yanlsamalar aa kartyordu.
Fakat 1 920'de Hilferding Zinovyev ile yapt nl tartmada
USPD'nin Halle Kongresi'nde Komnist Enternasyonal'e katlmasna
kar karken bile, hala Almanya'nn hem iktisadi hem de siyasi ola
rak devrim iin olgun olduunu ve hereyin Alman ii snfnn ey
lem birliine bal olduunu ileri sryordu. Zinovyev'in reformistle
rin nderliindeki sendikalar "sar sendikalar" eklinde nitelendir-

29R. Hilferding. "Zur Frage des Generalstreiks". Die Neue Zeit, 1 903- 1 904. Kitle grevi
kuramnn gerek ncs Parvus'tu. Bkz. Parvus, "Staatsstreich und politischer Mas
senstreik", Die Neue Zeit, 1 895-96.
30Hilferding, "Worum handelt es sich?", Die Freiheit (USPD'nin gnlk gazetesi), 23
Kasm 9 t 8.

217
nesine kar k kukusuz doruydu.31 Hatta proletarya diktatr
l iin mcadelede snf dman iin demokrasinin snrlandrl
mas fikrini savunuyordu. Fakat daha yl gemeden, yeniden bir
lemi sa kanat ile burjuva partileri arasndaki bir kaolisyon hk
metinde bakanlk koltuundayd. SPD'nin 1 92 7 Kiel Kongresi'ne
sunduu raporda sosyal-demokrat mutabakat politikasnn klasik
bir formlasyonunu verecekti: rgtl kapitalizmin ortaya kna
dayal parlamenter (yani burjuva-demokratik) devlete kar olumlu
bir tavr.
Yine ayn ekilde, tahlilin iinde barndrd yanlsamalarn ger
eklemesi uzun srmedi. Bir koalisyon hkmetinde bir kez daha
maliye bakan olan Hilferding keskin cret kesintileri ve kitlesel i
sizlik yaratan bir iktisadi politikann su orta oldu. ii snfnn
eylem birliinin byk savunucusu inat biimde KPD'li kitlelerle
herhangi bir eylem birliini desteklemeyi reddetti ve bylelikle de bu
partinin Stalinist liderliinin faizmin zaferindeki sorumluluunu
paylat.
nc Reich'n kurulmasndan sonra, Hilferding ksa bir sre
daha radikal bir tavra yneldi: yani, demokrasinin yeniden kurulma-,
s devrimci sosyalizmi gerektiriyordu.32 Fakat ksa bir sre sonra
hem Dou hem de Bat'da halk kleletirecek yeni bir totaliter devlet
ekonomisinin zafer kazanacan ilan ederek bir umutsuzluk dne
mine girdi.33 Son olarak, Fransa'daki Petain rejimi onu Buchenwald
toplama kampnda kendisini ldrecek olan Nazilere teslim etti.

3 1 Bkz. Hilferding'in 15 Ekim 1920 tarihli kar raporu, Protokoll ber die Verhandlun
gen des ausserordendichen Parteitags der USPD in Halle vom 12. bis zum 1 7. Oktober
1 920 iinde. Reformist sendikalarn genel grev ve hatta bir ii hkumeti ars yapt
yl Kapp-von Lttwitz darbesine kar genel grev deneyimi de kukusuz Hilferding'in
Zinovyev'in ultra-sol tanmlamasna ynelttii eletiriyi hakl kartyordu. te yandan,
tahlili reformist brokrasinin ve ideolojisinin, zellikle aka kar-devrimci giriimlere
bavurabilecei devrim ve devrim-ncesi koullarnda, kitle mcadelesine set ekmekte
ki roln ciddi biimde kmsyordu.
32Hilferding, "Revolulionarer Sozialismus", Zcitschrift fr Sozialismus, No. 5, ubat .
1 4.
33Hilferding, "Staatkapitalismus oder totalitiire Staarswirtschaft?", Armin Hetzer (der.),
Dokumete der Arbeiterbevegung, Bremen, 1977 iinde. ilkin Menevik organ Sotsia
listieskiy Vescnik, No. 8, 25 Aralk 1 940'da yaynlanan bu makale, Troki'nin brokra
sinin SSCB'deki ynetici toplumsal tabaka olduu gryle polemie giriiyordu. Fakat

218
 Hilferding'in trajik evriminin kuramsal kayna onun devletin ba
msz rol zerindeki arya kaan srar ve bununla birleik olan,
burjuva devlet brokrasisinin snfsal niteliini kavramaktaki acziy
di. Bu konuda esin kayna, Alman sosyal-demokrasisinin 1 92 1
Grlitz program zerine bir yorumunda aadakileri yazan Ka
utsky'nin fikirleriydi: "katksz bir burjuva-demokratik biimli dev
letler a ile katksz proleter devletleri a arasnda, birinin dieri
ne dnm dnemi vardr. Bu, hkmetin genel olarak bir koalis
yon biimini alaca bir siyasi gei dnemine tekabl eder." "Katk
sz" burjuva veya sosyal-demokrat hkmetler kurulduunda bile,
bunlar ancak dier taraf da hogrdkleri lde ileyebilirler -
"mutabakat" politikasnn aka a priori bir dorulanmasdr bu, ta
bii eer byle bir ey varsa!34
ubat 1 934 deneyiminden sonra, Kautsky'nin Avusturyal dost
larnn orduyu "ellerine tuttuklarna" ("verfgt') dair grn
rtmek ya da devlet biimi, hkmet ve devletin snfsal nitelii ko
nusundaki belirgin kafa karklna kar kmak pek de gerekli de
ildir. En arpc nokta onun "sosyalizmde" grevlerin yasaklanmas
da dahil, iilerin z eylemi ve z rgtlenmesinin engellenmesini
sistematik biimde hakl karmasdr.
Stalinist ve post-Stalinist ideolojileri byk lde nceleyen bir
ekilde f"1utsky aka geni lekli brokrasilerin gerekliliini sa
vunmutu. Nitekim, devletin yrtme gcnn bamszln ve ka
rar alma yetkilerinin az sayda kiinin elinde younlamasn uygarlk
ve tarihsel ilerlemenin balca kazanmlarndan biri, iblm sonu
cunda kazanlan byk bir stnlk olarak gryotdu.35 Byle bir
"hakemin" rolne kar kan iilerin "tm toplumun kolektif karn"
cisimletiren organlara kar kendi dar, korporatist karlarn temsil
ettikleri varsaylyordu.36 Burjuva ideolojisi ile brokratik ideolojinin

Hilferding'in ynetenin "devler' olduU argman iddiay kantlanm varsayyor. Zira

devleti devlet aygtn oluturan ve ynetenlerden nasl ayrdedeceiz?
34Karl Kautsky, Die prolet.arische Revolucion und ihr Programm, Berlin, 922, s. 106,
101.
35A.g.e., s . 1 30.

219
bu kaynamas toplumsal eitsizliin hakl gsterilmesinde dorua
kyordu -eer byle olmasayd artc olurdu.37
Bu muhakeme iinde tmyle eksik olan ey "devlet yrtme or
ganlar"nn snfsal niteliinin hibir ekilde anlalamamasdr. B
rokrasinin gerek snf karlarndan zerklii, tersini gsteren ezici
arlktaki onca tarihsel kanta ramen, bir inan maddesi dzeyine
ykseltiliyor.
Gen Hilferding ne Finans Kapita1de ne de 1 9 1 8- 1 92 1 'deki yaz
larnda bu grleri paylayordu. Fakat SPD'ye katldktan sonra,
bunlar btnyle bir kenara att ve Kautsky'ninkinden de daha so
fistike biimde gelitirdi. Snf glerinin semen-parlamento ilikisi
ni devlet aygtnn varlndan ayrtedemeden siyasi partilerin (yani
parlamenter demokrasi) " . . . her modern devletin asli unsuru haline
geldii" tezini formle etti. "Bunun sonucunda tm partiler, tam ola
rak hkmet ve idare gibi, devletin zorunlu bileenleridir."38 unu
da unutmayalm ki, daha Hilferding bu satrlar yazarken, sosyalist
lerin gzleri nnde Mussolini diktatrl rnei vard!
Bu . kuramsal hatann siyasi sonular felaket olacakt. Alman
sosyal-demokrasisinin Nazilerin ykseliine kar verdii temel kar
lk, devlet aygtnn faistlerin iddet ve "hukuk dlna" kar
mdahale etmesi ynndeki umut ve arlar olacakt. Ar toplum
sal gerilimin i sava ncesi koullarnda ordunun, polisin ve brok
rasinin st katmanlarnn Emee kar Byk i evreleri ile kanl
maz ittifak yalnzca onlarn snf kkenleri, karlar ve nyargla
rndan kaynaklanmaz. Bu ayn zamanda onlarn dnyaya ilikin i
levsel niteliklerine de tekabl eder. Polis memurlar, burjuva toplu-

36A.g.e., s. 158.
3 7Tabiatyla Kautsky'nin "sosyalizm"inde, tpk kapitalizmde olduu gibi, bu olmazsa
hikimsenin bu trden ileri yapmayaca trnden sahte gerekelerle en iyi cret alan
lar idari, ynetici ve bilimsel emek kategorileridir. Fakat bunlar sal ve hayat iin bir
madencinin emeinden karlatrlamaz derecede daha fazla sinir bozucu ve zararl ve
bir p toplaycsn veya inaat iisininkinden daha ho ve tevik edici deil midir?
yleyse neden bu son kategoriler yk,sek dzeyli yneticilerden, teknologlardan ve bi
lim adamlarndan drt kat daha az cret alsnlar?
38Hilferding, "Die Aufgabcn der Sozialdemokratie in der Republik". Protokolle ber die
Verlandlungen des Sozialdenokratischen Parteirags in Kiel von 22. bis 27. Mai 1927
iinde, s. 220.

220
munda, zel mlkiyetin korunmasna ynelik kanun ve dzen anla
mna gelen "kanun ve dzeni" korumak zere oradadrlar. Orduya
bal subaylar silah yoluyla "anavatan" (yani, kapitalist devleti) ko
rumak zere eitilirler. Bu koullarda Troki yle yazar:

Orduya bal subaylarn ounluunun ruh haleti lkenin ynetici snf

larnn gerici ruh haletlerini yanstr, ama ok daha younlam bir bi
imde ... Faizm subaylar ok fazla etkiler, zira onlarn sloganlar karar
ldr, zira faizm zor meseleleri tabanca ve makinal tfek.le zmeye ha
zrdr. .. Faist birlikleri ile ordu arasndaki, rezervdeki ya da aktif subay
lar araclyla kurulmu baa ilikin birka birbirinden kopuk bulguya
sahibiz. 39

Almanya'da bu katmanlarn ii hareketinin demokratik haklarnn

savunulmas yerine Nazilerle bir bloku tercih etmeleri sosyal
demokrat anlaylarda sistematik biimde bilmezden gelinir. Von Pa
pen darbesi de dahil, pepee saldrlar hi mcadele edilmeksizin
geri ekilme veya teslirniyetlerle karlanmt. Bylece Hitler'in hi
bir rgtl direnile karlamadan iktidar ele geirme yolu
almt.40
Kuramsal hata ile siyasi teslimiyetiliin bileimi, Hilferding'in,
sosyal-demokrasinin temel erdeminin onun devlet aygt ile Naziler
arasndaki bir btnlemeyi baaryla nlemesi olduu yolundaki id
diasnda dorua ulat. Maalesef bu iddiada bulunan bamakalesi
SPD'nin Ocak 1 933'teki Die Gesellschaft adl dergisinde kt srada
Hindenburg Hitler'i babakanl stlenmek zere davet etmiti bile.
Hilferding'in devlet kuram iki balantl kavram daha ieriyor
du: siyasi cret ve rgtl kapitalizm. Reel cretler gibi, tketim
mallarnn fiyatlarnn da siyasi gler dengesi ve bylece de daha da
merkezi dzeyde, parlamento seim sonular tarafndan belirlendii

39Trotsky, On France, New York, 1 979, s. 1 1 2.

40Reichswehr'in bir an bir Nazi diktatrl ihtimali karsnda tereddt geirmesi her
hangi bir ilkesel muhalefetten dolay deil, ii snfnn nasl tepki gstereceininden
emin olmamasndand. SPD ve KPD nderliklerinin korkaka politikas belirginleir be
lirginlemez Hindenburg'a Hitler'e bir hkmet kurma ars yapmas iin yeil k
yakc.
221
varsaylyordu.41 (Hilferding ayn zamanda parlamento d mcade
lelerden de sz eder, ama bunlar muhakemede hibir rol oynamayan
sonradan eklenen dncelerden teye gemez.) Daha genel olarak,
yeni "rgtl kapitalizm"de, deer yasas son tahlilde ya da uzun va
dede bile hkm srmez artk. Daha da merkezilemi firmalar He
daha da glenmi devlet arasnda artan bir birbiri iine szma sz
konusuydu. yle ki, "rgtl kapitalizm gerekte kapitalist serbest
rekabet ilkesini sosyalist planl retim ilkesiyle yer deitirmek anla
mna gelir" diyecek kadar ileri gitti.42
Bunun mantksal sonucu, kapitalist retim tarznn tm temel
hareket yasalar ve elikilerini iptal eden bu tr bir devlet idaresin
deki ekonomi sisteminin artk kapitalizm olarak tanmlanamayaca
dr. Ve "devlet ynetimi" despotizmle -yani demokratik zgrlkle
rin yokedilmesiyle- kaynatnda, cretli iiler kendi kurtulular
ya da sosyalizm iin mcadele etmekten son derece aciz birer devlet
klesine dneceklerdir.43 Kiisel trajedi szde insanln tarihsel
trajedisine sokulmutur.
Otto Bauer'in sosyalizme gei zerine dncesi de Hilferding'in
1 9 1 8- 1 9'daki konumuna benzer bir konumdan yola kyordu, her
ne kadar ona gre siyasi olarak daha sada olsa da. Bauer ii snf
nn niin Avusturya'da iktidar alamayacan aklamak zere iki
"nesnelci" sav kullanyordQ. lk olarak, bu Viyana ve dier baz e
hirlerde mmkn olabilse de, iiler lkenin geri kalannda aznlk-

4 Hilferding, 927'deki raporu, s. 2 9.

42A.g.e.. s. 2 8 . Birok bakmdan Hilferding'i -Buharin ve onun "tekelci devlet rstleri"
kavramyla birlikte-ikinci Dnya Sava'ndan sonra geni bir kullanm elan bulan Stali
nist "tekelci devlet kapitalizmi" kavramnn gerek ncs sayabiliriz.
43Hilferding gerekten faizmin (ve ikin olarak Stalinizmin) zaferinden kitleleri so
rumlu tutmutu. 93S'de bir mektubunda yle yazyordu: "Gerek u ki kitleler Hitler'e
kotular (sadece "Almanya" deil). Acnacak derecede bask altnda kalan iilerin ku
kusuz oU hayal knkl yaratan bir rol oynadlar." Paul Hertz'e 7 Ocak 935 tarihli
mektup, aktaran Cora Stephan (der.), Zwischen den Sthlen: Oder ber die Unverein
barkeit von Theorie und Praxis. Schriften RudolfHilferdings 1 904 bis 1 940, Bat Bertin,
982 iinde, s. 279. Bugn elde bulunan tm kantlar bu yargnn olduka yanl oldu
nu gsteriyor. Alman iileri 1932 ve 1933'n belirleyici aylarnda umutsuzca Nazile
re kar eyleme gemek istediler. rgt fetiizmi, parlamenter ahmaklk, yanlsamac
oportnizm ya da dorudan doruya kitlelerden korku nedenleriyle mcadele etmeyi
reddeden nderler oldu.

222
taydlar ve bir soyalist hkmetin kylerle balants ve gda ikmali
kesilebilirdi. kinci olarak, Avusturya da, Almanya gibi, gda ve
hammadde ithaline bamlyd ve ngiltere ile ABD bir alk ambar
gosu dayatmak zere denizler zerindeki denetimlerini kullanabilir
lerdi. ngiliz ve Amerikan proletaryalar bunun gerek olmasn nle
meye hazr deildiler. Bir baka deyile: devrim mmkn deildi, zi
ra Avusturya iindeki iktisadi koullar ve Bat iindeki siyasi koul
lar bunun iin henz olgunlamamt.

Yine de, devlet iktidar sorununa bu kaderci yaklam Otto Bau

er'i 1 920'den sonra Hilferding'den de daha sola atan zel bir bkl
meye urad. Sosyal-demokrasi, daha sonra devlet iktidarn ele ge
irme giriimde kullanmak zere, parlamentoda mutlak bir ounluk
salamak ve bunu korumak iin mcadele etmelidir, diye ileri sr
yordu. Fakat uras da anlalmalyd ki, tam da bu sebeple burjuvazi.
giderek burjuva-demok.'atik kurumlarn karsna geecekti.44 Otto
Bauer'in kaleme ald 1 926'daki Linz Program, gerici bir darbe kar
snda, sosyal-demokrasinin proletarya diktatrlne ynelmeye
hazr olmas gerektiini aka belirtiyordu. Dahas, kendisini ve ii
snfn byle bir olasla kar silahlandrmalyd. Daha 1 9 1 8'de
burjuvaziye, zayf bir ordu ile ii Schutzbund'u arasnda bir tr si
lah eitlii dayatlmt.45
Fakat i eyleme gemeye gelince, bu perspektifin byk lde
retorik olduu ortaya kt. 1 92 7'de burjuvazi tam da Bauer'in n
grd gibi uzun zamandr planlad "souk darbe"sine giriti. i
iler buna Viyana'da kendiliinden bir kitle ayaklanmasyla cevap
verdiler. Sosyal-demokrat kent konseyi iileri bastrd ve dzineler
cesini ldrd. Schutzbund silahsz isyanclar savunmak zere ken
te deil, dna doru yrye geti.
Burjuvazi 1 9 1 8- 1 9 ve sonrasnda kazanm olduu tm mevki.le- .
ri sistematik biimde datp bastrma kampanyasn balattnda i-

440tto Bauer, "Ratediktatur oder Demokratie" (Mart 9 1 9) ve "Weltrevolution" (Mays

1 9 1 9 ) , her ikisi de Werkausgabe, cilt 2, Viyana, 1 976 iinde; "Kapitalherrschaft in der
Demokratie" ( 1 928), Werkausgabe, cilt 9 iinde, s. 202 ve dev.; ve "Die illegale Partei".
45Bu da Kasm 1 9 1 8'de gler dengesinin proletaya iin ne denli uygun oldull nu -ve
proletaya iin iktidar ele almann ne denli kolay oldull nu- gsteriyor.
223
iler kendilerini byk lde kandrlm ve yanl ynlendirilmi
bir durumda hissettiler. Tm sosyalist umutlar seim sonularna
balanmt. Otto Bauer lkeyi i savatan kurtardn syleyerek
geri ekilii yceltti. Fakat i sava ubat 1 934'de daha da kt ko
ullarda patlak verdiinde inisyatif tmyle dmann ellerine terke
dilmiti. Ve tm bunlar rtmek iin, Bauer o zaman, kitlesel isizli
in onlar gsz kldn ne srerek, yenilgiden iileri sorumlu
tutmaya alt.46 Onlarn 1 927'de mcadeleye hazr olduklar,
1 934'de baarsz kalan genel grevin 1 927'de baarl olaca, bizzat
Bauer'in reel snf mcadelesinin bu st noktasnda buna engel ol
maktan sorumlu olmas, tm bunlar safa unutulmutu. Yine ayn
ekilde, devlet aygtnn rgtl ii hareketinin iktidarna kar ey
leme gemeye cret etmeyecei yanlsamas tm kuramsal uzgr
lerden daha gl kmt.

4. nc Dnya Brokrasiled
ikinci Dnya Sava'ndan sonra, szde nc Dnya'nn bir dizi l
kesinde smrgeciliin yoksulluk ve eitsizliklerine bir tepki olarak
modernleme ve sanayileme ynndeki basklar direnilemez hale
geldi. Tm proleter olmayan siyasi gler iin, bu basknn sosyalist
devrime doru akmasn -in'de olduu gibi- nlemek ve bunu bur
juva toplumuyla uyumlu kanallara doru saptrmak hayati bir mese
leydi. Ne var ki, ne emperyalizm ne de yerli ynetici snflar (yar
feodal ve/veya kapitalist) genel ve tutarl bir biimde sanayilemeye
ynelmeyi istiyordu ya da bunu yapacak gteydi. Bu koullar altn
da, emperyalizmle eitli birlikte yaama biimleri veya geici at
malar iinde, snai sermayenin byk lekli ilkel birikimi srecini
balatan devlet -ya kapitalistler (Arjantin, Hindistan, Meksika, Bre
zilya, Gney Kore) ya da kk burjuvalarn (Msr, Irak, Suriye) y
netimindeki- oldu.
Byle bir ynelim devlet ve para-devlet brokrasilerinin devasa

46 O. Bauer, "Der blutige 1 5 . Juli" ve "Die politische und wirtschaFtliche Lage sterre
ichs", Werkausgabe, cilt 3 iinde; "Die illegale Partei", s. 38 -82.
224
 apta bir bymesini gerektiriyordu. Ve genellikle uzun bir sre bo
yunca kilit rol oynayan askeri brokrasiydi -bunun en kayda deer
rnei 1 965 darbesinden sonra Endonezya'dr.
Bu brokrasiler byk lde, mutlakiyeti monarilerin kimi
Avrupa lkelerinde bir zamanlar stlendikleri tarihsel sanayileme
ilevini tekrar ediyorlard. ada teknolojinin nitelii ve byk l
ekli sanayinin ap veri olarak alndnda, devlet tarafndan denet
lenen sermayeler niteliksel bakmdan onsekizinci yzyldaki ya da
ondokuzuncu yzyl balarndaki sermayelerden daha bykt. Yi
ne ayn ekilde, Avrupa'da rastlanana kyasla, brokratlarn says
da hem oransal olarak daha fazla hem de "sivil toplum" iindeki ar
lklar daha belirleyiciydi.
Bununla beraber, geni ldeki benzerlikler de vurgulanmaldr.
Tm bu toplumlarda para hala en yksek hkmrand -kk burju
vazinin ynetimindeki muhtemelen en ileri "snflama" biimi olan
Nasr'n Msr'nda bile. Hkmran para olduu zaman, zel parasal
. servet birikimi uzun vadede siyasi-iktisadi arenadaki tm gl ak
trlerin temel drtsdr. Devlet hazinesinin ve zel kiilerin talan
edilmesi, bilinen en iyi rnekleri Dominik Cumhuriyeti'nde Trujillo
ailesi, Filipinler'de Marcos klan, Nikaragua'da Somoza'lar ve Zai
re'de Mobutu ailesi olan, muhteem servetlerin kayna haline gelir.
Bunlarn en zengini belki de iran'daki Pehlevi ailesiydi. Suudi Ara
bistan, Kuveyt ve Arap Emirlikleri'ndeki petrol eyhlerinin __:
yeryzndeki en zengin ikinci aile olmakla nl Brunei Sultannn
ser\reti gibi- serveti ise, lkenin doal kaynaklar, kamu maliyesi ve
ynetici ailelerin zel mlkiyeti arasnda gerek bir ayrm izgisi bu
lunmadndan zel bir durumdur.
Bununla beraber, nc Dnya brokrasQerinin ykselii hibir
ekilde yalnzca, askeriye de dahil, bir avu yolsuzlua batm yne
tici evreler sorunu deildir.47 Devletin ar bymesi ve modern ik
tisadi hayatn kilit sektrleri zerindeki hakimiyeti yksek dzeyli
brokratlarn zel sermaye biriktirme ynndeki ikin ynelimlerin-

4 7Askeriyede zel zenginlemenin en arpc rneklerinden biri, yarm milyar dolar bi

riktirdii (yani zimmetine geirdii) sylenen, Pertamina petrol irketinden sorumlu En
donezyal generaldi.
225
den de grlebilecei zere yaygn bir grngdr. En fazla yolsuz
lua gmlm klikleri baka siyasi glerle yer deitirmek, burju
va toplumu ve parasal servet hkm srd mddete, temel dina
mii deitirmeyecektir. Ayetullah Humeyni'den sonraki ran bu ba
kmdan iyi bir rnektir.
nc Dnya brokrasilerinin genel bymesinin eip bkt
ey bizzat sermaye birikiminin Jzun vadeli mantdr. zel sermaye
birikimi belli bir eii getiinde, iktisadi "liberalleme" ve zelletir
me gndeme gelir ve devlet sektrnn arl kademe kademe aza
lr. Kapitalist dnya pazarnn basks da ayn ynde iler. "Milli"
zel tekelleri devlet brokrasileri (askeriye de dahil) ve uluslararas
sermayeyle daha da yakndan birletiren yeni bir "iktidar blok" e
killenir. Brezilya bu eilimin en ak seik rneidir.
nc Dnya brokrasilerinin bir yeniden yaplanmas veya ye
niden snflamas bu srecin kanlmaz bir zelliidir. En yksek
katmanlarnn baz kesimleri kendilerini sper zengin zel kapita
listlere dntrrler. Dierleri kelimenin geleneksel anlamnda b
rokrat olarak kalrlar. Yaam standartlar greli stnlklerini kay
betmeye ya da hatta mutlak olarak dmeye balayan orta ve alt ka
demedekiler, tpk emperyalist lkelerde olduu gibi, giderek "beyaz
yakal iiler" ile birleirler.
t 9SO'lerin balarnda Arjantin'deki Peroncu rejimin aaal gn
lerinde tm bu grngler Marksizmden u ve bu lde esinlenmi
iktisatlar, sosyologlar ve siyaset bilimciler arasnda kayda deer
bir tartma ve ekime konusuydu. zellikle, altm ve yetmilerde
_
ki nl "bamllk tartmas" uluslararas emperyalizmin varl ve
nc Dnya lkelerinin ona bamllnn modernleme/
sanayilemeye mutlak bir engel tekil edip etmedii sorunu zerinde
odaklayordu. Bu kuramn en radikal savunucular tm nc
Dnya ynetici snflarn "lnpen burjuvaziler" olarak niteleyen Ra
ul Mario Marini ve Andre Gunder Frank idi.
Bugn tarih bu meseleyi byk lde zmtr. Eski yar
smrge lkelerin bir ksmnn kendilerini yar-sanayilemi baml
lkelere evirdiklerine kuku duyulamaz.48 Kukusuz, nc Dn
ya lkelerinin yalnzca greli olarak kk bir aznl bugn bu ka-
226
tegori iine girmektedir ve hatta bunlarn teknolojik ve mali (kredi)
bamllklar daha da artmtr. Fakat Brezilya, Gney Kore, Tayvan
ve hatta Hindistan gibi lkelerin artk, kavramn yirminci yzyln
bandan ortalarna kadar olan dnemde Marksistlerce kullanld
anlamda "yar-smrgeler" olmadklar aktr. Buralarda ulusal ser
maye birikimi sreci yabanc sermayenin egemenliinde deildir.
Ayrca emperyalizmin karlarna da tabi deildir.
Devlet brokrasilerinin roln ite zellikle bu balamda vurgu
lamamz gerekir. Devlet brokrasileri geleneksel zel kapitalistlerle
sk sk atmalara girmilerdir. Fakat kendi burjuva karakterleri de,
devlet sektrnn ''yeni" bir zel kapitalist sektrn uzun vadedeki
gelitiricisi ve destekisi olma ilevlerindL aka ifadesini
bulmutur.

5. Byk Kapitalist Firmalann Brokrasileri

Kapitalist retim tarznn temel hareket yasalarndan biri olan yo
unlama ve merkezileme temel rgt biimi olarak dev zel firma
larn ortaya kmasna yolaar. Bunlar ilkin "klasik" tekelci kapita
lizmde ulusal bir temel zerinde ekillenir. Ge kapitalist evredeyse,
genel olarak okuluslu ya da ulusar irketler eklinde
gelimilerdir.
Geni lekli snai, ticari ve mali kombinalar egdm, araclk,
gzetim ve denetim sebepleriyle deimez bir ekilde geni lekli i
aygtlar doururlar.49 Tekil bir mteebbis ya da kk bir ynetim
kurulu bu tr dev rgtleri ynetmek iin yetkilerini devretmek zo-

48Bkz. E. Mandel, "Pays semi-coloniaux et pays domines semi-industrialises", Quat

rieme Jnternationale, 13/3, Nisan 1984. (Trkesi Azgelimi lkeler ve Kriz iinde Ya
zn yay)Buradaki tartmamzda yar-sanayilemi lkelmleki iktidar blokunun "mo
dernlemeci" kesimlerinin siyasi-toplumsal motivasyonlarn bir kenara brakyoruz -
kukusuz bunlar kmsenmemesi gereken faktrlerdir.
49Bu konu zerinde geni bir bibliyografya vardr. Dierleri arasnda bkz. Marshall Di
mock ve John Hyde, Bureaucracy and Trusceeship in Large Corporations, TNEC incele
mesi no. . Washingcon, 1940; William F. Whyte (der.) , Industy and Society. Ncw
York, 1946; William E. Moore, Idustrial Relacions and the Social Order, Londra, 1 946.

227
rundadrlar. Ynetim ilevleri herbiri kendi hiyerarisine sahip farkl
dallar ve alt servisler arasnda blnmtr ve bilgi alverii iin
bunlarn egdmlerinin daha baka aralara ihtiyac vardr. Kat
lar srekli birikir ve bunlarn ilenmesi de kendi hiyerarileriyle bir
likte geni kadrolar gerektirir.
Bu trend sanayideki ok kesin bir tazda tanmlanm "retim ii
lerine" (bkz. Tablo 5) kart olarak "beyaz yakallarn" ve zellikle de
idari personelin srekli biimde bymesinde zetlenir, her ne kadar
dorudan retimdeki emek verimliliinin inanlmaz art gibi dier
grnglerin de hesaba katlmas gerekse de.

Tablo 5 ABD'de imalat Sanayiinde retim ve dare ileri

retim iileri () idare iileri () /oran

1 947 1 1 , 9 1 8,000 1 4,294,000 1 .20

1 954 . 1 2,372,000 1 5,645,000 1 .26
1 958 1 1 ,907,000 1 5,381 ,000 1 .29
1 963 1 2,232,000 1 6,235,000 1 .33
1 967 13,957,000 1 8,496,000 1 .32
1 972 1 3,528,000 1 9,029,000 1 .4 1
1 977 1 3,691 ,000 ,500,000 1 .42
1 983 1 2,241 ,000 8, 1 66,000 1 .48

lt oran tam anlamyla idari personelin (btn beyaz yakal iiler deil)
retimdeki iilere oran

Kaynak: Meyer, Stevenson ve Webster, s. 37.

Bu zel irket brokrasilerini niteJeyen ey, tpk devlet brokrasilec

rinde olduu gibi, onlarn iktisadi olarak melez karakterleridir . Saf
lar ne kiisel olarak kar azamiletirnesine katlan sermaye sahiple
rini ne de nihai tketiciler veya dier firmalar iin mal veya hizmet
228
reten dorudan reticileri ierir. iktisadi faaliyetin bu iki kutbu ara
snda bir araclk ilevi icra ederler. Fakat personelin ana kaygs i
lerini korumak ve terfiyi salama almaktr -art-deerin bllmesi
zerinde kavgaya tutuan rekabeti mteebbisler veya retim ii
lerinin drtlerinden olduka farkl drtler. zel brokratik "reka
bet" tipini tanmlamak iin "ofis politikas" teriminin icat edilmesi bo
una dei1;50 byk irketlerdeki en ihtirasl brokratlarn ounun
"ikolik" olarak tannmas da.
irket brokrasilerinin ykselii anonim irketle ve mlkiyet ile
ynetimin ayrlmasyla m balantl?51 Bu bize pheli bir sav gibi
geliyor. Hukuksal bakmdan zel bir karakteri olan firmalar da kamu
denilen irketler kadar koyu bir ekilde brokratlamlardr. Hu
kuksal biimden daha da belirleyici olan, byk bir irketin, nceleri
sahipler veya kk bir tepe yneticileri grubu tarafndan icra edile
bilen ilevleri yerine getirmek zere zel bir aygt yaratma ihtiyac
dr. ilevlerin zorunlu olarak oalmas yetki devrine gtrr.
Ludwig von Mises'in brokrasi kuramnn en arpc amazlarn
dan biri -Blm S'de ok daha ayrntl olarak tartacamz- byk
zel irketlerin iindeki brokrasilerin bymesinin devletin etkisi
ve iktisadi dzenleme basksna bal olduu grdr. Devletin
herhangi bir kayda deer iktisadi dzenlemesi veya mdahalesinin
sz konusu olmasndan evvel ortaya kan Standart Oil ve US Steel
gibi ABD tekelleri bakmndan bu aka doru deildir. Yine ayn e
kilde, isve'te bu tr mdahaleler isvire'den ok daha fazla olsa da,
bir yanda Nestle veya Ciba-Geigy gibi svireli irketler ve dier yan
da Volvo, Asea veya SKF gibi sve irketlerindeki i brokratlama
derecesi arasnda fark yoktur.
Gerekte, zel irket brokrasilerinin bymesi bunlarn genile
yen boyutlaryla yakndan ilgilidir. Bu ayn zamanda "bilimsel yne
tim" ve "bilimsel i rgtlenmesi"nin -yani Taylor ve Gulick'in teknik
ve ideolojileriyle- ortaya kyla balantldr.

SOrnein bkz. William H. Whyte. The Orga.nization Man, New York. 1 956.
S l Bu, dierleri arasnda, Robert A. Brady tarafndan ileri srlmtr, bkz. Business
as a System of Power, New York, 1 943.
. 229
 Daha henz bir siyaset bilimciyken gelecein ABD Bakan Wo
odrow Wilson'n kamu idaresine i idaresinin ilkelerini uygulamaya
almas anlamldr. Gerekten, von Mises'in teoremini ksmen ter
sine evirmemiz mmkndr. En azndan ABD'de, New Deal'e dek
ve sonra da 1 9SO'den itibaren kamu idaresinin bymesi, hkmet
organlarnn iktisadi dzenlemelerinin yaygnlamasndan ok, sz
konusu idarenin bir "i gibi" ynetilir, "maliyete duyarl" bir hale ge
tirilme giriimlerine bal oldu.
Kamu ve zel brokrasilerin gelimesinde nemli bir karlkl et
kileme alan mevcuttur. Olgun ve ge kapitalizmde devletin byme
si, bir ksm zel firmalar zerine binen vergilerdeki bir arttla elele
gider. Vergi yasalar yle karmak ve zorlu bir hal alr ki, muhase
becilik ve mali cambazln -maliyet ve karlarn izini srme zgn
ilevine ek olarak- tek kaygs giderek vergiden kanma veya vergi
karma olur. Hukuk danmanlar da dahil, zel irket brokrasile
rinin alt dallar yalnzca bu hedefe ynelik olarak geliir.
Dier boyut fiili retim sreciyle daha yakndan ilgilidir. zel ir
ket burokrasisinin baz kesimleri ofiste deil, atlyede veya -0fisle
atlye arasnda bir yerde konumlanr. "Sanayi brokrasisi" olarak
adlandrlan ey, geleneksel ustabalardan farkl olarak, retimle
dorudan balantl olmayan, ama iyerindeki emek zerinde sk
bir denetim uygulama hizmeti gren tm bu gzetmenleri iinde ba
rndrr. 52 Bunlarn geleneksel bir fabrika (zellikle montaj hatt ti
pindeki) iindeki saylar genellikle sanlandan kayda deer lde
daha byktr.
Dahas, bu ilevin irket brokrasilerinin byme eilimi iindeki
nemi, birok yeni-liberal ve yeni-muhafazakar brokrasi eletirme
ni tarafndan byk lde eksik deerlendirilmitir. Bu tr bir gze
tim, tekrar tekrar ileri srdmz zere, hem kapitalist hem de Sta
linist i rgtlenmesinin tam kalbinde yeralan, dorudan retici ze
rindeki hiyerarik denetim ihtiyacna sk skya baldr. Bilimsel i
ynetimi formlnn "mucidi" Taylor komuta hiyerarisinin doasn

52Alvin A. Gouldner, Patterns ofJndusuial Bureaucracy, Glencoe, Ill., 954.

230
 tartrken . dorular sylemekten hi kanmamtr. Bunun tm
emeli, iilerin emek srecindeki zerkliklerini daraltacak olan, kesin
biimde tanmlanm ve ltlm grevlerin dayatlmasyla iilerin
itaat olasklarn arttrmakt.
. Otuz yl sonra, ABD'deki "sava seferberlii"nin altn oymamak
bahanesiyle militan iyeri temsilcilerinin atlyedeki zerkliklerini
azaltmak -Stalinist sendikalarn aktif biimde su ortakl yaptklar
bir politikayd bu- sz konusu olduunda, Ulusal Sava almas
Kurulu temsilcisi Hary Shulman olduka ak biimde yle
yazmt:

Kapitalist veya sosyalist bir ekonomideki her iletme, iletmenin alt

rlmasn salamak iin yetkili ve sorumlu kiilere ihtiya duyar ... Bu
J
yetki Gzetim'e [byk harf Shulman'n verilir. Yetki buraya aktarlma
ldr, nk retim sorumluluu burada yatar ve yetkiye sorumluluk e
lik etmelidir. 53

Yine ayn ekilde yirmi yl sonra, nmerik kontroll imalat makina

lar araclyla snai yar-otomasyona doru gei -nc teknolo
jik devrimin ilk evresi- aslen "ynetici"nin (kapitalistin) metal ileme
sanayiindeki makinist iinin gcn krma abasndan kaynaklan
yordu. David F. Noble'n retici Gler adl harikulade kitabnda be
lirttii gibi:

Bylece, genel amal imalat makinalar metal ilemenin kalbi olarak kal
d ve bu alanda, mhendislerin ve bilimsel i yneticilerinin onca abas-

na ramen, makinistin stnl sryordu.

Dolaysyla, bu konu imalat makinalarndaki otomasyonun nihai mey
dan okumas haline geldi: bir genel amal imalat makinasn nasl kendi
kendine alr duruma g:;tirebiliriz (yani, emein mdahalesi olmaks
zn, nceden belirlenen iletme talimatlar uyarnca otomatik olarak
alan) . 54
. .

53Aktaran Nelson Lichtenstein, Labor's War at Home: The CIO in World War l/, Camb
ridge, 1 982, s. 1 79 .
. 54David F. Noble, Forces of Production. New York. 1 984, s. 8 1 . Vurgu tarafmzdan
eklenmitir.
231
Noble daha genel bir tez formle eder:

Gerekte, "tarafsz eksper" ie, "teknik atmosfer", kltrel alkanlklar,

kariyer mlahazlar, entelektel ihtiraslar, kurumsal tevikler ile daha
nceki ve paralel gelimelerin arl gibi -proje yneticilerinin ve des
tekilerin performans ltleri bir yana- kstlar altnda, bir baka kii
kadar nyargl olarak gelir. . .
Ksaca, "iktisadi yaplabilirlik" ve "teknik yaplabilirlik" kavramlar ger
ekte -aldmz ideolojik mirasn telkin ettii gibi- hi de iktisadi veya
teknik kategoriler deil, tersine siyasi ve kltrel kategorilerdir. 5.5

Bu tez Max Weber'in "teknolojik kstlar" varsaymndan ok uzaktr.

Fakat burjuva toplumunun fiiliyatta nasl ilediinin ok daha ger
eki bir tasviridir.

6. ''Dnyann Brokrat/amas ''m ?

ite kendi hiyerarisi ve ortak bir zihniyeti ya da hatta Sovyet brok

rasisine ok benzer bir "snf bilinci" olan szde ''yneticiler snf" ile
ilgili kuramlar bu balamda ortaya kt. Buradan kalkarak, tm
dnyann brokratlama yolunda olduu sonucuna varmak yalnzca
bir admdr -Burnham ve belli bir lde Galbraith gibi yazarlar bu
ynde ilerlemilerdir.56 Ne var ki, ampirik veriler tam da tersini ka
ntlyor. zel irket brokrasileri, arasra bile olsa, kapitalist veya i
i snfyla karlatrlabilir kolektif bir toplumsal g olarak hareket
edebilecek yeterli bir tutunuma sahip deildir. i rekabet ortak kar
lara ar basar. ABD federal brokrasisine ilikin olarak H. Kaufman
yle yazar: .

Federal brokrasi yle bir eitlilikteki, genelde rekabet halindeki ve e

liik, kart karlarn bir derlemesidir ki, bileenlerinden birou bir di
erini denetler ve ntralize eder. Bylesi blnmelerin, ekimelerin ve

SSA.g.e., s. t 45.
56Terimin kendisi Bruno Rizzi'nin ilkin Franszca olarak 1 939'da kendisi tarafndan
yaynlanan nl bir kitabnn baldr. B. Rizzi, The Bureauaatization of the World,
Londra, 1985. Galbraith iin The New Industrial State, Harmondsworth, 1969'daki
"tekno-yap" kavramna baknz.
232
 kart misyon ve karlarn sonucunda, brokratlarn egemen gc var
saymnn balca engeli dier brokratlardr. 57

Bu, burjuva devlet brokrasisi iin doruysa, bir btn olarak ele
alnan zel irket brokrasisi iin de haydi haydi dorudur. Gerekte
bu btn yalnzca bir istatistik olarak mevcuttur. Toplumsal varl,
dolaysyla da sosyolojik nemi yoktur. Bu byk lde onun ser
mayeye iktisadi bakmdan bamll yzndendir, fakat ayn za
manda onun burjuva toplumuf!un genel bnyesiyle olan btnle
miliini de yanstr.
zel irket brokrasileri yle hiyerarik bir ekilde rgtlenmi
lerdir ki, her katmann toplumsal konumu ve genel grn gittike
artan lde farkl toplumsal snflarla btnlemitir. st dzey y
neticileri kapitalist snfla btnlemeye alrlar, yoksa byk bur
juvaziye kar bir "snf sava" izlemezler. Orta katmanlar genel ola
rak orta snfla kaynamaya alrlar. Ve kapitalist lkeler arasnda
ki o muhteem engellere ve zamandaki uurumlara ramen, alt d
zey irket brokratlar -gerekte yalnzca beyaz yakal mstahdem
ler olan- sendikalamaya alrlar ve genel olarak rgtl ii hare
ketine yaklarlar. Nitekim, bu yoldaki temel engeli -yani kiisel re
kabet ve kariyerizm- amaya ynlendiren ey, zel firmalardaki "be
yaz yakal" emein zellikle bu gl saysal artdr. Beyaz yakal
iilerin aylklar bireysel konumlara daha az ve emek piyasasndaki
genel koullara daha ok baml olduka, sendikalama dorudan
iktisadi karlar bakmndan ak bir ekicilie sahiptir.
Brokratik Bymenin Snrlar adl yol gsterici kitaplarnda
Meyer, Stevenson ve Webster, brokrasilerin deien bir evreye
uyum salamaktan yoksun olan ve zerlerinde orijinal brokratik
yapnn kontrol kaybettii, hzla byyen "alt brokrasiler" yaratma
eiliminde olduklarn inandrc biimde ileri srmlerdir.58 Bu a
dan, zel firmalarn brokrasileri ile burjuva devletler ve kapitalizm
sonras toplumlarn brokrasileri arasinda ok nemli bir farkn bu-

57H. Kaufman. "Fear of Bureaucracy: A Raging Pandemlc", Public Administration Revi

ew, No. 4 1 , 1981 iinde, s. 5-6.
58Limits to Bureauaatic Growth.
233
unduunu -ilevsel niteliklerinden treyen- da ekleyebilirlerdi.
zel irket brokrasileri kar realizasyonu ve kar azamiletirmesi
yndimine ilevsel olarak balanmak zorundadr. Brokratik alt or
ganlarn kar tehlikeye dren kanserli bir bymesi sonunda ce
zalandrlr: havalarda uan yneticiler bile mallarn teslimat olmaz
sa kendilerini kapnn ucunda bulurlar.
ister Dou'da ister Bat veya Gney'de olsun, ayn ey devlet b
rokrasileri iin geerli deildir. Kukusuz burada a, bunlarn by
melerinin benzer bir snr vardr. Bir btn olarak ekonominin ze
rine ykledikleri ar yk "altn yumurtlayan tavuu keser" -
yani, kamu maliyesini kertir ya da hatta (zellikle kapitalizm son
ras toplumlarda) mal retim ve datmn tehlikeye drr. Ne var
ki, bunlarn ilevleri zel i dnyasndakinden daha az ak seik ta
nmland ve lldnden, herhangi bir bozuk olarak ileyen alt
sistemi dzeltmek veya bir btn olarak brokratik sistemi daralt
mak ok daha uzun sreli ve etin bir itir.

7. Dogrudan Kaynak Tahsisi ile

Kar Azaniletirmesinin Kart Mantklar
Kapitalist bir toplumda ''yneticiler snf"nn bir ynetici snf olarak
ortaya kamamasnn bir dier, daha derin sebebi daha vardr. Kapi
talist snfn iktisadi ve toplumsal iktidar sorgulanmakszn, devlet
ve zel brokrasilerin karlar kapitalist snfn karlaryla rt
mez. Zira kapitalizmde, brokrasilerin iktisadi olarak ileme yol ve
biimleri iletmeleri hayatta brakan ve mreffeh klan ya da gerile
ten ve ykan yol ve biimlerden farkldr. Bunlarn ikisi ayn dzeyde
birarada yaayamaz. Bizzat kapitalizmin yokoluuna dek, birincisi
nin ikinciye tabi olmas zorunludur.59

59lngiliz Demiyollar -hala bir kamu hizmeti varsaylan- ynetim kurulunun eski ba
kan 1990 Ocak balarnda Yetkili Tamaclk Kurumu'nda yapt bir konumada u
beyanatta bulunmutu: "Bizim grevimiz arzulanan bir hizmeti vermek deil, karl bir
hizmet vermektir." ( The Observer, 14 Ocak 1990) Bu politika daha nce birok insann
hayatna malolmun. Gelecekte ok daha fazlasna malolacak -ve uzun vadede makro
ekonomik (ve hatta makro sosyal) bir adan. ksa vadedeki karlardan da daha byk
kayplara yolaacaktr.
234
 Kapitalist brokrasilere dorudan, a priori kaynak tahsisi yoluyla
fon aktarlr. Bunlarnki bir tedarik sistemidir. Her yln ya da birka
yllk bir dnemin banda devlet, belediye veya irket btesi, tutar
ayn dzeyde tutma ya da geen yla gre arttrma ynnde ak bir
kar olan ilgili brokrasinin cret ve cari harcamalar iin sabit bir
mebla ayrr. Maliyetleri ksma tevii yoktur, tam tersine. Bte
dneminin sonuna doru, brokrasilerin karlar fiili olarak, eer
harcamalar hala tahsisatn altndaysa, "harcayabildikleri kadar har
camak"tr. Tevik edilen, kara bakmakszn, yeniden retmek veya
masraflar arttrmaktr, kar amacyla maliyetleri drmek deil.
Bu temelde kapitalist olmayan harcama mant doallkla yalnz
ca yksek mevkilerde iler. Hiyerarinin alt basamaklarnda, ms
tahdemlerin harcamalar zerinde mavi yakal iilerden daha fazla
sz haklar yoktur. Fakat karar yerme konumunda olanlar da tasvir
ettiimiz ekilde davranrlar ve masraflarn kslmas karsndaki
genel kayszlk tavrlar. kanlmaz olarak yukardan aaya doru
azalr.
A priori tahsis mantndan kaynaklanan davran kalplar, g
dler ve zihniyetler btnnde toplum asndan zorunlu olarak so
rumsuzca deildir. Tersine, bunlar daha imdiden ksmen ihtiyala
rn tatmini ilkesine dayal kamu harcamalarn ilgilendirdii mddet
e, nfusun byk ounluunun karlaryla btnleebilir: salk,
eitim, kamu taIJ1acl, kltr, hatta baz altyap harcamalar.
Tm bu alanlarda, snrl ya da dk bte tahsisleri genellikle top
lumsal bakmdan sorumsuz ve iktisadi olarak da kar-retkendir. il
gili aygtlarn mstahdemleri harcama dzeyinin arttrlmas ynn
de sistematik bask yaparlarsa, bunun yararl sonular olur -her ne
kadar, bir yanda, katksz idari masraflar veya dpedz israf ile di
er yanda, tketicilerin (halk kitleleri) dorudan karlar iin harca
malar arasnda bir ayrm yapmak gerekse de. Basknn gerek yn
nn ne olduu, ayrntl tahlili bu kitabn boyutunu aan ok sayda
faktre baldr.
Kapitalist brokrasilerin bte tahsislerinin "geniletilmi yeni
den retimini" salama ynndeki otomatik eilimleri ayn zamanda
onlar kendi bymelerini salayacak ekilde hareket etmeye ynel-
235
tir. Bu da, her ne kadar kanlmaz olup, ge kapitalizmde artma y
nnde kanlmaz bir eilim gsterse de, idari maliyetlere kar oranla
rn dren bir vergileme gibi bakan kar azamiletirmesi mantna
aykrdr.60 Zeki bir muhafazakar gzlemci, Curil Northcote Parkin
son, bu brokratik genileme eilimini nl "yasa"snda formle et
mitir.61 DAC'den muhalif komnist romanc Stefan Heym bunu
Marksist toplumsal (en bata da maddi) karlar terimleriyle ifade
etmitir.

Masacklarnda oturan, gereksiz olularn kalplerinin deriliklerinde his

seden u zavalllar dnn bir -az da olsa bu ayl almaya haklar ol
duunu kantlamak iin gn be gn nasl da yle otururlar ve tm dn
yaya varlklarn nasl da hakl gstermek zorundadrlar. Ne yaman faa
liyetler srdrmek zorundadrlar yle! Birbiri ardsra emirler kartmal,
birinden dierine toplantlara katlmal, bir raporu bitirip dierine bala
mal ve hereyden nce de oalmaldrlar. Yukar doru trmanmak iste
dikleri mevkilerden drlmemek iin ykselmelidirler. Eer bir blm
efyseler, bir ksm bakan olabileceklerini gstermelidirler. Fakat bu
mevkiye, en aindan herbirinin banda daha fazla emir karan, toplan
tya katlan, rapor okuyan ve alt blmler kuran (bu ad inflnitum byle
gider) yeni bir blm efi olan kendi bana iki yeni blm daha aabi
lirlerse ancak ulaabilirler.62

zellikle den kar oranlar ve "sermayenin deerlenme krizleri" d

nemlerinde (yani depresyon eilimli uzun dalgalarda) , bu kendili
inden genilemeyi bloke etmek ve kamu ve zel idari harcamalarn
rasyonelletirmek iin muazzam abalar sarfedilir. Bu kemer skma
yneliminin uzun vadede baarl olup olmayacan zaman gstere
cek. Fakat gemite bu mmkn olmad.
Otuzlarda ve krklarn banda, hem liberal "New Deal" rejimleri
hem de faist ya da yan-faist diktatrlklerde, vahim karllk krizi
ne ramen idari maliyetler kayda deer lde artt. Maliyetleri zap-

60Hatta Gillman art deer realizasyonunun yksek maliyetlerinin ada kapitalizmin

srekli bir zellii olduu yolunda bir kuram gelitirdi. Bkz. G.M. Gillman, The Falling
Ratc of Profit, Londra, 195 7.
61 Bkz. C.N. Parkinson, Parkinson's Law, Londra, 1 958.
62Stefan Heym, Einmischung, Mnih, 1990, s. 226.

236
trapt altna alma ynnde sermaye ve hkmetlerden. gelen bask
brokrasilerin ters ynde hareket etme ynndeki doal eilimlerine
kar etkili olabilir ama bunu asli biimde tersine eviremez. Bu g
d ve tutum farkllnn ardnda atan toplumsal karlar yatar.
Paradoksal biimde, burjuva devleti sonunda brokasinin bu kendi
ni geniletme eilimini tersine evirmek iin daha fazla kontrolr,
kontrolr kontrolr -yani bir baka brokratlar katman- istihdam
etmek zorunda kalr.
Bu eliik trendlerin mkemmel bir sentezi ada ordularn ile
yileri ve kendilerini finanse edilerinde grlr. Ordular a priori
bte fonlamalarnn prototipleridir. Fakat ayn zamanda kendi teda
rik sistemleri yoluyla da kara ynelik kapitalist sanayiyle ayrlmaz
derecede baldrlar. Askeri brokrasiler donanmlarn fiyat ve "ma
liyet art sabit bir kar marj" zerinde sk bir pazarlktan sonra zel
sanayiye sipari ederler. Firmalar kar marjlarn ykseltmek iin ka
nlmaz olarak iirilmi rakamlar v,erme eiliminde olurlar. Askeri
brokrasiler de ayn ekilde genel harcamalarn azaltmak iin deil
de, mmkn olduu kadar ok szlemeye mmkn olduunca fazla
para harcayabilmek iin bu rakqmlar aaya ekmeye alrlar.
Maliyetleri drmenin amac, askeri btelerin parlamento veya
halk nezdinde onaylanmasnn gerektii bir ortamda, harcamalarda
genel bir genileme elde etmek ve bunu pekitirmektir.
Kapitalizmde servet ve parann sahip olduu kar konulmaz g
ve bununla balantl kiisel yolsuzluk eilimi gz nne alndn
da, zel firmalar, askeri brokratlar, devlet idarecileri (ysa koyucu
lar ve belediye yetkilileri de dahil) ve hatta sendika brokrasisinin
baz kesimleri arasnda rafine bir etkileim biimi geliir. Askeriye
nin yksek rtbelileri zel firmalara fiyatlar drme ynnde bas
k uygularken, bu firmalar da, dorudan ya da dolayl rvetleri de
ihmal etmeyerek, bu basky dindirmek iin eitli yollar kullanrlar.
Ayn zamanda orduyla yaplan szlemeler ve hatta fiyat dzeyleriy
le balanti olarak politikaclardan tercihli bir muamale grmeyi sa
lamak iin kendileri de bask yaparlar -sz gelii zel lobiler kanaly
la. Askeri brokrasiyi bu ekilde atlama giriimleri silah retiminin
bulunduu belediye veya blgelerin zel karlarn savunan yerel
23 7
politikaclar tarafndan desteklenebilir.
irketler bu iae sisteminden elde edilen karlarn bir ksmn poli
tikaclarn kararlarn etkilemek zere ayrrlar ve bylelikle de he
men hemen tam bir genileme mekanizmas geri beslemesi yaratr
lar. Yksek rtbeli askerlerin emeklilik sonrasnda ynetim kurulu
na alnmas harika bir ekilde emberi kapatr. Bakan Eisenhower -
eski General Eisenhower- bu sistemi tanmlamak iin "askeri-snai
kompleks" terimini icat etmiti. Fakat bu kompleks iindeki askeri
girdi, snai girdiden farkl olarak, bir kar azamiletirmesi mant
izlemez.
Brokrasinin kendini geniletmesi ynndeki benzer eilimler
kapitalizm sonras toplumlarda da ibandadr, ama burada belirle
yici bir fark sz konusudur. Kapitalizm sonras brokrasileri, en
azndan iktidar tekelinden yararlandklar lkelerde, fabrika dze
yinde art emein kartlmasn ve dolaysyla da toplumsal art r
nn blmn denetlerler. iktisadi alanda boyun emeleri gere
ken daha yksek bir otorite yoktur, her ne kadar deer yasasnn
(son tahlilde dnya kapitalizminin) ksmi basksnn hesaba katl
mas gerekse de. Buna karlk, hem kamu hem de zel kapitalist
brokratlarn zerinde daha yksek bir otorite vardr: sermaye sa
hiplerinin otoritesi. Eer retimde ve kar realizasyonunda irketin
veya sistemin karlarna kar hareket etmeye kalkrlarsa, kendi
alarndan veya "genel toplumsal karlar" (byle bir l varsa
eer) bakmndan rasyonel veya irrasyonel hareket etmelerine bak
makszn cezalandrlrlar, rtbe tenziline urariar ya da hatta iten
karlrlar. Daha da kts; genel kar dzeylerini korumak iin sa
ylarnn drlmesi zorunlu olursa, skntl duruma derler.
Kar idarenin mantna ("karlarna") ilstn gelir. Kapitalistler
toplumsal artk da dahil, emek rnlerini olduu gibi, mekanik ve
beeri retim glerini de denetlediklerinden, herhangi bir idarenin
onlar kendi temel karlarna kart nlemler almaya zorlamas
mmkn deildir. Etzioni bu gerei baka terimlerle ifade ediyor,
ama vard sonu ayn:

238
 Bir fabrikada, retim veya kar amalarn cisimletiren elitlerin, ilevsel
bakmdan sylemek gerekirse, mesleki veya sanatsal deerleri temsil
edenlerden daha gl olmalar zorunludur. ikincil amalar (ya da ara
lar) temsil edenler birincil amalar temsil edenlerden daha gl olur
larsa, rgt etkin olmayacaktr: rnein, bu tr bir bozuk ileyen elit hi
yerarisine sahip fabrika salam ve iyi tasarlanm rnler r_etebilir,
ama kar yapamaz.

Buradan da u genel kurala varlr: "Etkin elit hiyerarisi elitlerin ya

psnn ve amalar (veya amalar ve aralar) hiyerarisinin uyumlu
olduu bir hiyeraridir."63 Kapitalizm bir kar iin retim sistemi oldu
undan, sonu olarak, etkin kapitalist i brokrasileri kar azamile
tirmesine riayet eden ve boyun een brokrasilerdir.

B. Max Weber'in AlternatifBrokrasi Kuram

Marx ve Engels sistematik bir brokrasi kuram kurmadlar, yalnzca
yazlarnda eitli tahliller braktlar. Bununla beraber, Max Weber
byle bir kuram gelitirdi. Son birka onylda bu kuram byk bir
itibar kazand ve yalnzca Dou ve Bat'daki akademik evrelerde de
il, hemen hemen her renkteki siyasal ideolog arasnda da in toto ve
ya anafikir olarak artan lde taraftar buldu. Max Weber'in kuram
nn kapsam Robert K. Merton'n aadaki zetinde iyi bir ekilde
11
ifade edilmitir:

Weber'in belirttii gibi, brokrasi broya ikin grevler olarak grlen

kesin bir eklemlenmi faaliyetlerin bllmesini ierir. Nizamnamelerde
farkllatrlm bir denetimler ve yaptrmlar sistemi yer alr. Rollerin
tahsisi formalize edilmi, kiilikten bamsz prosedrler (rnein snav
lar gibi) araclyla belirlenmi teknik nitelikler temelinde yaplr. H iye
rarik olarak dzenlenmi otoritenin bnyesi iinde, "eitim grm ve
aylk alan uzmanlar" her ayr durumda zgl talimatlar kartlmas zo
runluluunu ngren genel, soyut, aka tanmlanm kurallarla yneti
lir. Kurallarn genellii, bireysel sorunlar ve durumlarn belirlenmi l
tler temelinde snflandrld ve buna gre bir muameleye tabi tutul-

63Amitai Etzioni, Complcx Organizations, New York, 975, s. 57.

239
 duu srekli bir kategoriletirme kullanlmasn gerektirir. Katksz bir
brokratik grevli tipi ya bir st grevli tarafndan ya da genel rekabet
uygulamas yoluyla atanr; seilmez.64

Alvin W. Gouldner65 bu zete bizzat Weber'den ald u alnty

ekler:

Yasal [bu balamda "brokratik" - AWG] otoritenin etkinlii u kabul

zerine yaslanr . . . Hernangi bir veri yasal norm rza yoluyla veya fay
da66 veya rasyonel deerler gerekesiyle dayatma yoluyla ya da en azn
dan rgt grubu asndan bir itaat talebiyle birlikte her iki yolla da
yerletirilebilir.
idare alanndaki tercih sadece brokratizm ile amatrlk arasndadr.
Brokratik idarenin ana temeli teknik bilgide yatar. .. Mesele her zaman
iin varolan makinay kimin kontrol ettii ve bu kontroln teknik uzman
olmayan kiiler iin yalnzca ok snrl bir derecede mmkn olmas
dr. .. Brokratik idare temel olarak bilgi temelinde kontrol uygulanmas
anlamna gelir. Onu zgl olarak rasyonel klan zellik budur. .. Brok
rasi kendi ilgi alanndaki somut olgularda bilgi bakmndan stndr.
Disiplinin kapsam sadece alnan emrin, iinde tm kiisel eletirilerin
koulsuz olarak askya alnd ve aktrn komutu icra etmek zere
dzgn bir ekilde ve zel olarak hazrland, tutarl biimde rasyonali
ze edilmi, yntemsel bakmdan eitilmi ve tam olarak ifasdr.67

Bir dier deyile, brokrasi amatrlerin ynetimi yerine uzmanlarn

ynetimini; duygular, kaprisler veya nyarglarla icra edilen iktida
rn yerine kiisel olmayan, formel kurallarla icra edilen iktidar; yar
anarik, ngrlemez koullarda icra edilen iktidarn yerine kat, n
grlebilir bir disiplinle dayatlan iktidar; byk de irrasyonel
idarenin yerine rasyonel idareyi koyar.

64R.K. Merton. Soda/ Structures and Social Theory, Glencoe, 111 . . s. 1 5 1 -52. Weber'in
Wirtschaft und Gesellscahlt. adl kitab A.M. Henderson ve Talcot Parsons tarafndan
lngilizcede Max Weber's Theory of Organization. New York, 194 7 olarak yaynland.
65Patrerns oflndustrial Bureaucracy.
66Weber'in ikili forml Antik Yunan'daki eliik, devletin meruiyeti kuramlarna geri
dner: Platonn normativizmi ve Aristoteles'in realizmi. zellikle Aristoteles'inki ol
mak zere. bunlarn elikileri, ne de olsa "gerekte varolan yasalar"n uyguland ve
susuz insanlarn "yasal" bir temel zerinde mahkum edildii, hapsedildii ve katledil
dii Stalinizm ve faizm deneyimleriyle ortaya kmtr.
67Max Weber. s. 329, 339, 254.
240
 Weber'e gre, brokrasinin z komuta hiyerarisinde yatar. k
tidarn temeli kiisel eylemden idari eyleme doru kayar. ister kal
tmsal ister seilmi olsun, liderlerin iktidar son derece zayflatlm
tr. Yksek dzeyli brokratlarn glendirilmi iktidar ksmen tekel
konumlarnn, ksmen de kendi almalarn resmi gizlilik iinde
gizleme yeteneklerinin bir fonksiyonudur. Dolaysyla brokrasi da
ha nceki idari biimlerden kayda deer lde daha fazla sreklilik
kazanr: "Kitlelerin maddi akbeti gitgide zel kapitalizmin artan b
rokratik rgtlerinin dzenli ve dzgn almalarna bal hale ge
lir. Bu rgtleri safd etme fikri gitgide daha topik bir hal ahr."68
Bu durum zaman zaman "teknolojik-rgtsel kader" (Sachzwang')
formlnde ifade edilmitir.69
Tm eletirel yanlarna ramen, Weber'in kuram bylece, geni
lde brokrasinin bir savunulmas ve hakl kartlmasdr.7 Ku
kusuz, brokratik aygtlarn gerekte nasl ilediinin -bunun birok
yan Weber'in tank olmad Marx'n ilk yazlarnda zaten geliti
rilmiti- derli toplu bir aklamasn salar. Fakat Talcott Parsons ve
dier sosyologlar bu tahlildeki bir dizi zayf noktaya iaret etmiler
dir. 71 Uzmanlk yoluyla ynetim ile disiplin yoluyla ynetim zorunlu
olarak akmaz. Nitekim birbirleriyle atabilirler de (ya da at
mak zorunda kalrlar denebilir) . Brokratik aygtlar toplumsal bir
boluk iinde ilemezler. Bir toplumsal snf veya tabaka iin "rasyo
nel" ve "etkin" olan bir dierinin kar ve kayglarna kart olabilir.72
Dahas, Meyer, Stevenson ve Webster'in iaret ettikleri gibi, Weber'e
gre, etkin idare insanlarn devlet brokrasileri zerinde ok az etki
leri olmasn gerektirir -Weber'inkinden baka, her trl demokratik
hkmet tanmyla da tutarsz bir konum.

68From Max Weber: Essays in Sodology, yay. haz. H.H. Gerth ve C. Wright Milis,
Londra, 1 9 70, s. 229'daki brokrasi zerine olan blmden ( Wirtschaft und Gese//s
chaft. ks. 3. bl. 6) aktarlmtr.
69Meyer, Stevenson ve Webster'deki zete baknz.
70Bkz. Michel Crozier, Actors and Systems: The Politics of Col/ecrive Action, Chicago,
1980.
7 1 Bkz. Parsons'n Henderson ve Parsons'daki yorumlar, s. 59.
72Kr. Gouldner, s. 20-2 1 . Gouldner, ok hakl olarak. Weber'in sanayi (fabrika ii) b
rokrasilerini incelediini. bu elikinin gzne arpmas gerektiini ileri srer (s. 26-
27).
241
 Tm bu eletiriler yerindedir. Fakat bunlar ok daha asli bir ba
arszln glgesinde kalmlardr. Max Weber brokatik ynetimin
ikin olarak rasyonel olduunu varsayar. Fakat durum hi de byle
deildir. Brokratik ynetim, brokratik sistemlerin tarihsel ykseli
inin yakndan bal olduu piyasa ekonomisi ve genellemi meta
retimindeki -yani kapitalizmin kendisi- paralel bileimi tam olarak
yanstan ksmi rasyonalite ile genel irrasyonalitenin bir bileimini
gerektirir. Mlk sahiplerinin karlarn korumak zere daha rasyo
nel tarzda ileyen bir devletin gerekliliini, yasal gvenlii, parasal
sistemlerin keyfi olarak kullanlmamasn, mallarn serbest akn
engelleyen iktisadi politikalara_ kar nlemleri, vb. garanti eden bir
devleti ifade eder.

Tek tek alnan her kii, firma veya devlet iin bu rasyonalitenin
art tarihsel olarak btnnde sistemin (dnyann) irrasyonalitesi
nin artna yolaar. Ve Weber bunun farknda deildir.
Bir firma rgtlenmesi iinde uygulanan ar rasyonalite dnem
sel an-retim krizlerinin ar irrasyonalitesine yolaar. Ulus
devletlerin ve silahl kuvvetlerinin idari yaps iindeki ar rasyona
lite ok daha "topyekun" savalarn ar irrasyonalitesine gtrr.
Bireysel mlkiyet haklar iin hukuksal korumadaki ar rasyonalite
artan sayda vatandan katlmna tmyle kaytsz kalan diktator
yal sistemlerin ar, barbarca irrasyonalitesine yolaar. Kk at
malarn devletler aras "asayiindeki" ar rasyonalite yeni bir dnya
sava, ekolojik felaketler ya da gda retiminde muazzam bir kriz
yoluyla insan neslinin fiziksel imhasnn potansiyel olarak "topye
kun" irrasyonalitesine gtrr.
Bu stste ylan elikiler brokrasilerin, uzmanlarn ya da y
neticilerinin kimi "hatalar" yznden deildir. Bunlar, daha nceki
yazlarmzda olduu gibi, bu kitabn birok yerinde de deindii
miz, burjuva toplumunun (ve zerinde ykseldii meta retiminin)
isel elikilerinin kanlmaz sonulardr.73 Max Weber'in bu kkle
ri yakalamaktaki aczi onun brjuva toplumunun alfabesini hi ele-

73E. Mandel. Lare capit:alism, Londra, 1 9 7S'in son blmne baknz.

242
tirisiz kabul etmesini yanstyor: yani art-emek retimi, kar reali
zasyonu ve art-deerin para biimde temell, iddetli ve srekli
bir rekabetin basks altnda zel zenginleme amacyla sermayenin
para biiminde birikimi.
Weber'e gre, tm bunlar, dnemsel olarak yolat kitlesel katli
amlar da dahil, "medeniyet"in zdr.74 Bu koullar altnda, sistemin
global irrasyone\litesi gerekten hayatn sarslmaz bir "gerei"dir.
Bu elikiler giderek Byk Dnyas ile devlet idaresinin b
rokratik "alt-sistemleri"ne sryor. Kapitalizm sonras brokrasileri -
yine de Weber'in genel teorisine girdii varsaylan- bir tarafa brakr
sak, byk firmalarn yksek dzeyli uzmanlar tarafndan idare
edildii gerekten doru mudur? Bunlar daha ok fnansrler tara
fndan ynetilmiyor mu? Gitgide daha etkin bir hale mi geliyorlar?
Brokrasinin bymesinin yol at maddi ve beeri israfa ne deme
li? rnein ABD'de kprlerin yarsnn kme tehlikesinde oluu
sonucuyla birlikte, bilinli olarak kamu harcamalarnda bir azaltma
"planlayan" devlet idareleri hakknda ne demeli? Yalnzca gayr insa
ni ya da barbarca deil, hatta basit teknik bir anlamda dahi etkin ol
mayan emirlere krkrne itaatin "rasyonalite"sine ne demeli? Lis
teyi sonsuza dek uzatmak mmkn.

74 1 895'de Mnih niversitesi'ni a konumasnda Max Weber, tpk daha sonra Al

manya'nn srQrge fetih savalarn ve Birinci Dnya Sava'n hakl gsterecei gibi,
Almanya'nn "dnya gc politikas"na ( Weltmachtpolitik) yneliini olumlamt. M
nih niversitesi'nde 1 9 1 8'de rencilere verdii konferansta ("Politics as a Vocation",
Gerth ve Mills'in yayna hazrladklar From Max Weber iinde, s. 77- 1 28) Weber "mut
lak etik" veya "nihai amalar etii" ile "sorumluluk etii" arasnda bir ayrm yapar. Her
zaman pozitif ve negatif sonularn bilanosu zerine bir yargy ieren bu sonuncusu
politikacy eyleminin (ya da eylemsizliinin) pratik sonularnn sonmlulunu alma
ya zorlar. Weber bylece ahlaki greciliin bir vayantnn yannda saf tutar. Fakat
Marksistlerin yapt gibi, bylesi greli bir standartn snmlenmesinin arzu edilir ol
duunu: ahlaki greciliin son tahlilde maddi snf karlarnn kartln yanstan top
lumsal atmalara dayandn: ve "ikili ahlak"n snmlenmesinin snfsz ve devletsiz
bir toplumun ortaya knn koulu olduunu ilave etmez.
Dolaysyla Weber'in ve ahir zaman Webercilerinin Bolevikleri ve genel olarak devrimci
sosyalistleri ahlaki ifte standartlar uygulamaktan dolay knamalar tutarsz ve ikiyz
Icedir. Gerekten, bir "sorumluluk etii" erevesinde, b i r politikacnn hangi adaletsiz
lik biimleri zerindeki yargyt tercih edecei aka snf karlar ve snfsal nyarg
larca belirlenecektir. Weber'in kendisi milyonlarca insann hayatna malolan smrge
fetihleri ile empcyalist savalara okulu biimde onay vermiti. Bu savalar gerekten
"ehveni er" miydi?

243
 Weber'in brokrasi kuram byk lde, bir yanda mutlak mo
nariyle ve dier yanda liberal ve kltrl bir burjuvaziyle zgl -ve
eliik- balar olan Prusya devletinin byme ve genilemesinin bir
rasyonalizasyonudur. Franz Mehring olaylarn bu ynne yararl bir
balamsal k tutar. Prusya brokrasisinin kkenleri zerine yapt
savunmac olmayan incelemesinde, Mehring brokrasinin sava y
nelimli monari ile dorudan maddi karlaryla ilgili bir soyluluk
arasnda derin bir elikinin varolduu Prusya devletinin ayrdedici
biimde askeri yapsndan kaynaklandn gsterir.75 Buradan kay
naklanan Junkerler ile devlet brokrasisi arasndaki kin daha sonra
Bismack zamannda yeniden retilecektir.
Ne var ki, kapitalizmin bymesiyle birlikte, Prusya brokrasisi
ayn zamanda ikinci bir ilevi daha yerine getirmeye balad:
1 852'de tamamlanan gmrk birlii veya Zollverein gibi giriimlerle
Almanya'nn birlemesinin yolunu amak.

Zollverein bir iktisadi zorunluluk olarak geliti, ... ve buradan Zollverein

brokrasisi dodu -brokrasinin en seme unsurlar arasndan deviril
diinden deil, Zollverein iindeki faaliyetin onlarn gr ufkunu geni
letmesi ve Elbe'nin dousundaki Junkerliin dar iktisadi karlarn te
ye, modern dnyann kltrel karlarna yneltmesinden dolay. Prusya
devletini "Almanya'ya hizmete" hazrlayan bu brokrasiydi ve tam bir
kendinden honutlukla Prusyann gerek eliti olarak vnmesinde bir
doruluk pay vard.76

Weber'in kuramnda Prusya brokrasisinin meruiyetiyle ilgili bu

yanlsamalarn ak bir yansmasn buluruz. te yandan, Engels'in
de vurgulad gibi, ykselen kapitalizm andaki mutlak iktidar
kuruntular kk burjuva kkenlerinden kaynaklanyordu:

Brokrasi kk burjuvazi ve kylleri ynetmek zere kurulmutu.

Kk ehirler veya kylere dalm bu snflar ... byk bir devleti ida
re edemezler. .. Ve tam da kk burjuvazinin en fazla serpildii bu me
deniyet aamasnda farkl karlar en tam biimde iie gemiti... Dola-
.
75Bkz. F. Mehring, D/e Lessingslegende, Stuttgan, 1 920, s. 103- 104.
76F. Mehring, "Ein altpreussischer Brokrat", Zur deutschen Geschichte, cilt 3, Berlin,
194 7 iinde, s. 325.
244
 ysyla, kk burjuvazi ve kyller gl ve kalabalk bir brokrasi ol
makszn yapamazlar. Kendilerini hakim arklara kaptrmak
zorundalar. ..
Fakat kk burjuvazi iin bir zorunluluk olan brokrasi ksa bir sre
iinde burjuvazi iin tanamaz bir pranga haline gelir. Daha manfaktr
aamasnda resmi gzetim ve mdahale olduka byk bir yk olur; fab
rika sanayisi byle bir denetim altnda pek mmkn olmaz.77

Prusya brokrasisi doum itibaryla devlet brokrasisine balyd.

Fakat bu balar elikiliydi ve burjuvazinin artan siyasi iktidarszl
sonunda baarsz 1 848 devriminde infilak etti. Eer Bismarck ile
Prusyal Junkerler bu devrimin vasiyetini yerine getirebildilerse, bu
nu byk lde, muhafazakar ve konformist unsurlarnn irrasyo
nel ideolojiler ve saiklerin derin etkisi altnda olduu pre-burjuva
devlet brokrasisi zerine dayanarak baardlar. Tm bunlar kinci
Reich'n sava yneliminde ve daha da fazla olarak Alman elitlerinin
nc Reich'a itaatinde ve onun emperyalist emellerini onaylama
snda su yzne kacakt. Weber, brakn kar kmay, bu eilim
leri ngremedi bile. Ama Marksistler en azndan bunlar ngrebil
diler. Aralarndaki en ak fikirliler bu eilimlerin nasl denetim al
nacana dair gereki neriler de getirdiler.
Weber ayn zamanda pre-kapitalist veya proto-kapitalist nitelik
leriyle yakndan balantl olan, brokratlar arasndaki irrasyonel ki
bir ile nyarglarn arln da azmsama hatasna dt. Byk l
de modem burjuva brokrasisi dorudan doruya -kendini slah
ederek de olsa- mutlakiyeti devletin brokrasisinden itibaren .geli
ti. Ludwig von Mises bunu Weber'den daha ak bir ekilde kavra
mt. yle ki, Brokrasi adl kitabnn nsznde bir Prusyal baka
nn Ocak 1 838 tarihli bir metninden u alnty veriyordu:

Bir tebann lanetli zekasnn deerlendirmesini Devlet Bakannn eylem

lerine uygulamas ve ona marur bir kstahlk iinde bunlarn doruluu
hakkndaki kamu yargsn yneltmesi uygun deildir.

77F. Engels, "The Satus Quo and the Bourgeosie", Marx-Engels Collected Works, cilt 6
iinde, s. 87-88.

245
Yarm yzyl sonra, Strasburg niversitesi'nin rektr de benzer bir
gr ileri srebiliyordu:

Grevlilerimiz ... asla herhangi bir kiinin ellerinden iktidar almasn

ho gremezler, zellikle de nasl muamele edeceimizi ok iyi bildii
miz pariamento ounluunun. Hibir kural alicenap ve iyi eitimli b
rokratlarnkiler kadar kolayca tanamaz ya da mteekkiren kabul edi
lemez. Alman Devleti brokrasinin stn olduu bir Devlettir. Bunun
byle de kalacan umalm.711

Gerekte, modem devlet brokrasisinin prototipi Prusya'dan ok

Avusturya'dan gelir. Prusya mutlakiyetilii brokrasinin askeri
amaca tabi olduu aslen askeri bir devleti ierirken, Avusturya b
rokrasisi, zellikle il. joseph'in reformlaryla tahkim edildikten son
ra, ordu establismenrnnkinden ok daha geni toplumsal ve iktisa
di emelleri cisimletiriyordu. Byk lde mparatorluk iindeki y
netici snflar blen saysz toplumsal ve ulusal atmadan tr
Prusya'dakinden daha byk bir g kazanmt. Prusya brokrasi
sinde pek az yol alm olan bir "aydnlanma" ideolojisini iselletir
miti. Hem nesnel hem de znel bakmdan daha krlgan olarak kal
masna ramen, bu onu despotizme daha az meyilli klmamt.
Weber'in brokrasi kuram en byk poplaritesine, "rgtl ka
pitalizm"in hereye kadir gzkt bir zamanda -yani ikinci Dnya
Savan izleyen genileme uzun dalgas srasnda- ulat. Siyaset
bilimi ve sosyolojideki bu sava-sonras Webercilik iktisadi politika
alanndaki muzaffer neo-Keynesilie tekabl ediyordu. Uzman b
rokratlar araclyla devlet mdahalesinin sonsuza dek tam istihda
m, iktisadi bymeyi, artan hayat standartn, toplumsal bar, ger
ek bir cesur yeni dnyay garanti ettii sanlyordu.
Daha sonra pepee byk krizler patlak verdi: nc Dnya
lkelerindeki patlamalar; Mays 1 968'de zirveye kan burjuva top
lumsal ilikilerinin genel krizi; yetmilerin balarnda uzun genile
me dalgasnn uzun daralma dalgasna dn. Devlet mdahalesi-

78Ludwig von Mises, Breaucracy, Yale University Press, 1994, s. iv-v.

246
nin rasyonalitesindeki yanlsamalar artk snmeye balyordu. Fakat
grnrdeki "serbest piyasaya" bavuru hibir temel sorunu zm
yor, hatta oaltyordu. "rgtl kapitalizm" "rgtsz kapitalizm"e
dnmt.79 Weber'in kuram bunu aklayamaz. Ama Marksizm
aklar.
Ge kapitalizmin en etkin modeli olarak sk sk deinilen Japon
deneyimi byk lde MiTi bakanlnn ynlendirici rol tarafn
dan "st-belirlenmitir". Japonya'dakiler de dahil, birok nesnel yo
rumcunun iaret ettikleri zere, bu model sava zaman ihtiyalarn
dan ve sava-sonras ykntlardan toparlanma giriimlerinden do
mutu ve her ne kadar Tayvan ve Gney Kore'de belli bir baaryla
taklit edilmi olsa da. bu deneyimin bugn Avrupa veya Kuzey Ame
rika'ya naklinin ne sonu vereceini bilmek ok zordur. Bir sonraki
resesyon frtnasn savuturup savuturamayacan ya da kendisi
nin de "rgtsz kapitalizme" dnp dnmeyeceini bekleyip
greceiz.

9. Schumpeter'in Brokratlama Trendi

zerine Grleri
Joseph Schumpeter, yeni ve daha dinamik bir yn vermeye alt
Avustuya iktisat okulunun byk bir farkla en nemli temsilcisiydi.
Temel karakteristiklerini tanmlamak iin "yaratc ykm" formln
icat ederek, Marx'tan sonra, kapitalizmin denetlemez bir byme
sistemi olarak doasn en ak seik kavrayabilen kii olduunu
kantlad.
Bu bakmdan mrnn sonuna doru Schumpeter'in son kitabn
brokrasi sorununa hasretmesi bir raslant saylamaz. Daha Kapita
lizm. Sosyalizm ve Demokrasi eklindeki ad bile, onun brokrasi
grngsnn eliik ve evrensel yanlaryla ne lde ilgili olduu
nu gsterir. Sz konusu iktisadi sistemin temel dinamiiyle etkili bi
imde uramas nedeniyle yaklam kukusuz Weber'den daha
stndr.
79Bkz. Claus Offe, Disorganized Capitalism, Oxford, 985.

247
 Schumpeter brokratlama ynndeki trendi kapitalizmin i e
likilerinden kaynaklanan bir z-ykm biimi olarak koyar. Tekelci
kapitalizm hem firma iindeki iktidarn devrini ve formelletirilmesi
ni arttrarak hem de iktisadi etkinlik zerinde negatif bir etki uygu
layarak teebbs ruhunu baltalar. Teknolojik yenilik rutin biimde
rgtlenir hale gelir. Bunun neticesinde de, brokratlam kapita
lizm brokratlam sosyalizm ynnde ilerler.
Bu tahlillerde Schumpeter altml yllarda kayda deer bir pop
larite kazanan "iki sistem arasndaki yaknsama" kuramnn babas
gibi grlebilir. Tekelci kapitalizm byk lekli isizlik ve kaynak
larn eksik istihdamna sebebiyet verdiinden, brokratik sosyaliz
min bir ehveni er olarak grnebileceini ve halkn demokratik ola
rak onun lehinde bir tercihte bulunabileceini ileri srd.
Bylece, Avusturya okulunun dier temel temsilcileri neo-liberal
Hayek ve von Mises'ten farkl olarak, Schumpeter brokrasinin zo
runlu olarak sivil zgrlklerle uyumsuz olduuna veya "klelie gi
den yol"a denk dtne inanmaz. Daha ok Weber'in, siyasi de
mokrasinin pekimesi araclyla belli bir "rasyonel" brokratik y
netim biiminin kabul edilebilir (ve yeterince esnek) bir hale getirile
b ilecei grne meyillidir. Fakat burjuva liberallerinin ii snf
nn potansiyel yetkinlemesine olan kt nazarlarn paylatndan,
demokratik sosyalizmi en azndan iktisadi iletme ynetimi alannda
topik bularak, ar-merkezilemi bir sosyalizm biiminden baka
bir biimi gznde canlandramaz. Bu durumda, hi de artc ol
mayan bir ekilde, tahliline ciddi biimde yalnzca Stalinist Kom
nistleri dahil edebildi.80 De gustibus non est disputandum (zevkler
tartlmaz - .n.).

r
80]. Schumpeter. Gapitalism, Socialisri and Democrac:y, Londra, 943, s. 363.

248
 1 O. lktidar ve Servet
Son tahlilde, kapitalist brokrasilerin arl ve snrlar sorunu,
devlet aygtnn burjuva toplumunda dorudan ynetici snf para
sal servetin hkmranl karsndaki greli zerklii soru ina in
dirgenir. En ak biimde Marx'n Bonapartizm kuramnda ve onun
daha sonra Troki, Thalheimer, Gramsci ve dierleri tarafndan geli
tirilmesinde grlebilecei zere, hibir ciddi Marksist imdiye dek
belli bir zerklik derecesi bulunduunu inkar etmemitir. Sorun u
dur: bunun snrlar nedir?
Yksek dzeyli brokratik katmanlarn burjuva snf, burjuva
karlar, deerleri, zihniyetleri, ideolojileri ve nyarglaryla ok ynl
balanhlarn daha nce ele almtk. Bununla beraber, bundan daha
da nemli olan, onlarn parasal servet ve parasal iktidarn hkmran
l albnda gerekte iledii biimiyle burjuva toplumuyla btnle
meleridir. ster zel, isterse yar-kamusal veya kamusal olsun hibir
kapitalist brokrasi kendisini bu hakimiyetten kurtaramaz. Fikren is
yan etseler bile, tm yksek dzeyli brokratlar er ya da ge tm in
sanlarn izledii yolu izleyerek kendi iktidarlarn zel sermaye biriki
mine tahvil etmeye alrlar.81 Burjuva ve kapitalizm ncesi toplum
ile kapitalizm sonras toplumlar arasndaki kilit benzemezlik budur.
Bu sonuncularda, iktidar paraya stn gelir; parasal servet sahipleri
iktidar ellerinde tutanlarca mlkszletirilebilir.82 Birincilerde, hibir
devlet -Nazi devleti de dahil- parasal servetin stnlnn stesin-

81 Nazi diktatrl srasnda meydana gelenler bu bakmdan tipiktir. Greli olarak sa

de bir adam olan Hitler ok zengin biri ve Goering bir milyarder olmutu. Nazi idaresi
nin nim yksek ve orta katmanlar son derece yolsuzlua batmt. Ve baz efsanelerin
tersine, SS liderleri altn ve para biriktirme iine tam anlamyla gmlmlerdi ve gittik
e genileyen kle emei imparatorluklarn "normal" kapitalizmle btnletirmeye
almlard.
820nbeinci yzyla dek, greli olarak zayf krallar hala byk bankerlerin servetlerini
msadere edebiliyorlard, nankr Louis XI'in fransa'nn birliini salamak zere yapt
savalar finanse eden Jacques Coeur'e yapt gibi. Fakat onaltnc yzylda, impara
tor Kari V, on kat daha zengin ve gl olmasna ramen, artk Anversli ve Alman ban
kerlere olan borlarn iptal edemiyordu. iktisadi iktidar kesin biimde kapitalist snfn
lehine dnmt.

249
den gelememitir. Herkim bu fark kavramaz, sahip olanlarla sahip
olmayanlar arasndaki kk 'nans anlayamaz. 83
talya'daki Mediobanca'nn hikayesi ge kapitalizmde devlet ikti
dar (devlet mlkiyeti dahil) ile zel Byk Dnyas arasndaki
zgn ilikiyi harika biimde gsterir. Bir dnem boyunca, talya'nn
eminence grise'i Enrico Cuccia'nn idaresindeki devlet mlkiyetinde
ki Milanolu ticaret bankas Mediobanca, araclyla en gl milyar
der ailelerin -Agnelli'ler, Pirelli'ler, Garolini'ler, De Benedetti'ler ' '(!
di.- kendi irketlerini denetim altnda tuttuklar bir holding irketi
gibi iledi. "Cuccia ynteminin klasik bir rnei, Pirelli ailesinin, ser
mayenin sadece yzde 6'sna sahip olmak.la birlikte, lastik ve kablo
iindeki denetimi korumasn salayan yoldu. Bu sonu her ne paha
sna aileyi destekleyen talyan finansnn en byklerini ieren bir
"sendika" araclyla saland. Mttefikleri bir yardma muhta ol
duklarnda . da Pirelli'ler grdiPleri bu ihsann karln
dyorlard. "84
Medicobana'nn talya'nn en byk sigorta irketi Assicurazione
Generale'yi tacndaki mcevherlere katmaya yneldii bugnlerde,
Hristiyan Demokrat Andreotti ve Sosyal Demokrat Craxi'nin ban
da bulunduu siyasi dzen bu sanayici ve bankaclar klbn zayf
latmak iin kayda deer bir bask uygulad. Entrika dier iki Milano
kaynakl devlet bankas Banca Commerciale Italiana ile Credito Itali
ano'ya bakan atanmasn da ieriyordu.
Pirelli bir zamanlar yle sylemiti: "Cuccia'nn istediini, Tanr
da ister". Ve Andreotti'nin yle cevap verdii sylenir: "Ama iyi ama
kt zel bir kuruluun keyfine gre davranmasnn mmkn olma
dn aklmzda tutmalyz."85 Cuccia'nn iktidarnn iki devlet ml
kiyetindeki bankann bana daha kolay ynlendirilebilir mdrlerin

83Polonyal Marksist Stanislaw Kozyr-Kowalski Weber'in toplumsal snflarla ilgili ku

ramna ilgin bir eletiri gelitirmitir. Bir yandan Weber'in mlkiyet zerindeki vurgu
sunun Marx'nk.ine yakn olduunu gsterirken, dier yandan ayrcalklar mnhasran
eitimden ileri gelenleri de kapitalist ynetici snfa dahil etmesi de iinde olmak zere,
ok nemli farkllklarn da gzler nne srriyor. Bkz. "Ownership and Classes in Max
Weber's Sociology", Polish Sociological Blletin, 114, 1 982.
84Snday Times, 20 Mays 1 990.
85/nternational Herald Tribne, 1 5 Mays 1 990. Paradoksal olarak bu sorun onun
zelletirilmesinden hemen sonra ortaya atld!
250
atanmas yoluyla gerekten zayflatlp zayflatlmayacan bekleyip
greceiz. En azndan bir bankac, politikaclarn Medicobanca'nn
ilemleriyle uzlaacak denli ileri gitmeyeceklerine kani. "Bu bir sado
mazoizm olurdu" dedii iddia ediliyor. Fakat parasal iktidarn yle
bir gereklii var ki, bu atamalar gereklemezden nce bile, "Agnel
li'ler ve Pirelli'ler gibi bir dizi byk aile ... kendi irketleri iindeki
konumlarn glendirmeye balad" -hem de devlet mlkiyetindeki
bankalar da dahil, kredilerin yardmyla. 86 Bylesi bir iktidar -benzer
hikayeler dier kapitalist lkeler iin de anlatlabilir- byk kapita
listlerin servetinin mlkszletirilmesi olmadan asla krlamaz.
Uzun bir sre boyunca, toplumsal olgular gzlemleyenler Lord
Acton'm u zdeyiinin etkisinde kalmlardr: iktidar yolsuzluk ya
ratr, mutlak iktidar mutlak olarak yolsuzluk yaratr. Marksist Stefan
Heym yakn zamanlarda, aadan yukarya toplumsal bir denetimin
mutlak gerekli olduu yolundaki mantkl ve doru sonuca ulaarak
bunu tekrarlad.87
Fakat burjuva toplumunun be yzyllk, zellikle de sosyo
ekonomik hayatn artan brokratlamasyla birlikte olgun ve ge ka
pitalizmdeki fiili ileyiini gz nne alacak olursak, o zaman ger
eklie en iyi uyan forml neinli lde farkl olur. O da udur: ikti
dar yolsuzluk yaratr. ktidar ne denli oksa yolsuzluk da o denli ok
olur. Fakat kapitalizm anda, hibir iktidar mutlak olamaz, zira
son tahlilde hkrruan olan para ve servettir. Byk servet de en az
-eer daha fazla deilse- byk iktidar kadar yolsuzluk yaratr. Dev
miktarda para dev bir iktidar yaratr, dolaysyla mutlak olarak yol
suzluk yaratr. Neredeyse . mutlak iktidar ancak hem gl devleti
hem de dev parasal serveti yokedebilirseniz bertaraf edebilirsiniz.

86Sunday Times, 20 Mays 1 990. Ayn zamanda, Medicobanca'nn -iktidarn bir iie
gemi mlkiyet a vastasyla kullanan- Banca Commerciale ltaliana'nn zelletiril
mesi yoluyla ltalyan sanayisi zerindeki denetimini (yani Byk Ailelerin sahip olduu
denetimi) geniletmek istedii syleniyordu. (lnternational Herald Tribune, I S Mays
1 990) Kasmda, iinde hem kamu hem de zel hisse sahiplerinin ortak olacaklar, Ban
ca di Roma evresinde bir "sper banka" kurulmas yolunda bir uzlamaya varld. Cuc
ciabu sper bankay takdis etti, nk "sendika"nn denetiminde kalacak olan Medico-.
banca iin para toplamaya devam edebilecekti. Panorama, 4 Kasm 1 990.
87Stefan Heym, s. 258.

251
5
zynetim, Bolluk ve Brokrasi
nin Snmlenmesi

1. Siyasi Devrimln Gncel11gJ

Troki ilk kez SSCB'de anti-brokratik bir siyasi devrim olasln
gndeme getirdiinde, bu komnistler ve Otto Bauer kalbnda sol
sosyal-demokratlar arasnda byk bir skandala yol at. Hatta Tro
ki'nin en yetenekli, ama olduka eletirel izleyicisi Isaac Deutscher
bile 1 963 gibi ge bir tarihte bunun gerekilii hususunda kukula
rn dile getiriyordu. 1
Bugn tarih hkmn ve arln baskn bir ekilde Troki'den
yana vermitir. Nitekim Macaristan'da Ekim-Kasm 1 956'da, ekos
lovakya'da 1 968-69'da, Polonya'da 1 980-81 'de ve DAC, ekoslovak
ya ve Romanya'da 1 989'da gerek bir siyasi devrim sreci balam
tr. Bir cenini de in Halk Cumhuriyeti'nde ortaya kmtr.
Olduka ilgintir, baz sol Stalinizm eletirileri siyasi devrimin
"yaplabilirlii" konusunda kukucu olsalar da, bizzat Sovyet devleti
nin bakan SSCB'yi yeniden sosyalizm yoluna sokmak zere gerekli
olan tasvir etmek iin tekrar tekrar "devrim" kelimesini kullanm
tr. 2 Nitekim, kendisinden nce Troki ve Deutscher gibi, o da bir si
yasi devrimin niteliini tanmlamak iin 1 830, 1 848 ve 1 810 Fransz
devrimleriyle bir analojiden yararlanmtr. Siyasi devrim daha nce
ki bir toplumsal devrimden (Fransa rneinde 1 789-94) doan top
lumsal sistemi yayar veya pekitirir, onun tm potansiyelini gerek-

t lsaac Deutcher, The Prophet Outcast, Oxford, 1 963, s. 3 1 1 - 1 3.

2Bkz. M. Gorbachev, Peresuoika, Londra, 1987.

253
letirmesine imkan verir. Bu bakmdan bir toplumsal kar-devrimin
tam anti-tezidir.3
Anti-brokratik bir siyasi devrim ihtimali baz meselelere bal
dr: sistem krizinin derinlii ve patlayc karakteri; emeki kitleler.
zellikle ii snf ile brokrasi veya onun en st tabakas olan no
menklatura arasndaki antagonizmann derecesi; temel snflar ile s
nf kesimleri arasndaki gler dengesi; ve nomenklaturann kendi
sinin ortadan kaldrlna iaret eden bir oto-reform ynndeki ye
tenei. Burada drt tarihsel alternatif vardr: muzaffer toplumsal
kar-devrim (kapitalizmin restorasyonu) ; uzun sreli bir kriz ve
onu izleyen bir paralanma ihtimaliyle birlikte, brokrasinin sregi
den kendini yeniden retmesi;4 brokrasinin radikal oto-reformu; ve
muzaffer bir siyasi anti-brokratik devrim.
Yine ayn ekilde tarihin bu muhtemel sonularn en az ikisi ze
rindeki karar aktr. ii snf ile nomenklatura arasndaki husu
metin derecesi devrimci Marksistlerin kabul ettiklerinden bile daha
bykken, sistem krizinin derinlii gereklie cepheden bakan hi
kimse tarafndan inkar edilemez.5 Troki'nin t 936'daki, ilerin
"brokrasiyi devirerek, kapy kapitalist restorasyona ama" korku
sundan ayaklanmak istemedikleri ynndeki tehisi bugn hibir
ekilde geerli deildir.6 Ve brokratik oto-reformun dar snrlar da
Tito'nun, Hruov'un, Mao ve Deng'in evrimleriyle arpc biimde
gsterilmitir. Bu snrlar Gorbaov deneyimi tarafndan da teyit
edilme yolundadr.
Eer perestroyka-glasnost srecinden kartlabilecek merkezi

3T. Zaslavskaia, Die Gorbacschow-Strategie, Viyana, 1989, s. 28, 30, 224, vs.
4Blm 1 'de grdmz gibi, bu sonu brokrasinin yeni bir ynetici snf ya da a for
tiori SSCB'nin totaliter bir toplum olduu yolundaki kuramlar tarafndan ileri srlm
tr. Bu mesele zerine olan birok almadan en r acs muhtemelen Hannah
Arendt'in The Origins of Tot.alitarianism, (yeni bas . , New York, 1966) adl kitabdr.
"Totaliter toplum" (hibir zaman varolmayan ve varolmayacak olan) ile "totaliter rejim"
(kukusuz yirminci yzyln ac bir gerei olan) kavramlar arasnda bir ayrm yapmak
son derece nemlidir.
SBkz. Gorbachev, Perestroika: Mandel. Beyond Perestroika, Londra, 1989; Abel Agan
begyan, Moving the Mountain: inside tle Perestroika Revo/utio11, Londra, 1989.
6L. Trotsky, The Revolution Betrayed, Londra, 1 967, s. 24 1 -42.

254
 nemde bir sonu varsa, o da "yukardan reformlar"n (yaplanlar bu
dur, bir "yukardan devrim" deil) yerine bir "aadan devrim" ge
medike, dev brokratik makinalarn radikal reformlarn yoluna
kardklar engelleri bertaraf etmek imkanszdr.
Muzaffer bir siyasi anti-brokratik devrimi karakterize eden ey
yalnzca kitle eylemlerinin ortal silip sprmesi deil. ayn zaman
da yksek dzeyli bir bilinlilik ve devrimci nderliktir. Bu 1 9 1 7,
1 927 ya da 1 936'nn formllerinin ("proletarya diktatrl", "ger
ek sovyet iktidar", "retim ve mbadele aralarnn kolektif mlki
yeti", "merkezi planlamann egemenlii" ve benzeri) mekanik biim
de tekrar edilip durulmas meselesi deildir. Mesele daha ok Stali
nist ve post-Stalinist diktatrln travmatik deneyimleri boyunca
ekillendii biimiyle kitle bilinciyle ilgili olarak bu formllerin ger
ek ieriini salamlatrmaktr.
Bu gerek ierik yeterince aktr. Kolektif olarak ve somut eklem
lenme biimlerinde, reticilerin temel retim ve mbadele aralarnn
gerek efendileri olmalar gerekir. Varolan kaynaklarn tahsis edile
cei geni ncelikler ve oranlar demokratik olarak onlar belirlemeli
dir. Eski ynetici snflarn kalntlar veya yeniden peydah olan e
kirdeklerinin kesin olarak snrlanm bir eiin tesinde cretli
emek kiralamalar nlenir. Sermaye birikimi kesin biimde kstla
.
nr.7 Herkes iin temel mal ve hizmetlerin garanti edilmi datmn
da eitlik hakimdir. Bu garantiler anayasada yazl olmal ve ancak
yzde 75 veya 80 halk oyuyla deimelidir. Bylece, zellikle siyasi
iktidar sk biimde alan halkn ellerinde olursa, bu garantilerin
erozyona uramasnn siyasi koullar imkansz ya da hemen hemen
imkansz olur.
Eer siyasi devrim tm bu nlemleri gerekletirirse, kukusuz
kapitalizmin restorasyonuna kar yeni bir toplumsal dzeni emniyet
altna alm olur. reticiler/tketicilerin byk bir ounluu toplu
mun yrtlmesiyle btnletirilmi olur ve dolaysyla da bilinli

7Para-meta ilikileri ile sermaye birikimi arasnda bir ayrm yaplmaldr. Birincisi ikin
ciye ancak, kanlabilecek veya en azndan denetlenebilecek zgl toplumsal koullar
da evrilir.

255
 olarak kendilerini toplumla zdeletirirler. Bugn youn israfn ve
orantszlklarn ana kayna olan brokratik kt ynetimin saf d
edilmesi yoluyla ekonomi daha etkin bir hale gelir. Bu etkilere ilikin
olarak, kendimizi emin biimde yaygn ampirik gereklie ve makul
alma hipotezlerine dayandrabiliriz. Fakat byle bir baarl devri
min siyasi n gereklerini yaratmak tamamen farkl bir konudur. Bu
muhtemelen belli bir zaman alacaktr.
Belirleyici tarisel soruna henz hibir nihai cevap verilememitir.
Kapitalizm sonras toplumlarda muzaffer bir siyasi devrim brokra-.
sinin boyutlarn ve arln niteliksel biimde azaltabilir miydi?
Devletin (hikimse ciddi olarak onun hemen yklmasn nenniyor)
snmlenmesi gerekten hz kazanp bunu koruyabilir miydi? Yoksa
daha zayf ve yola getirilmi bir brokrasi baa geip toplum zerin
deki temel egemenliini korur muydu? Eer siyasi devrim baarsz
kalsayd, o zaman kapitalist restorasyon olasl byk lde

artard.
Bu mesele kendi bana siyasi devrimin tesine taar. Dnyann
kapitalist ksmndaki baaril devrimlerin kaderini de ilgilendirir.
Bunlar tm belli bal sanayilemi ve yar-sanayilemi lkeleri ku
caklayan "ideal" bir uluslararas sosyallst toplum rneinde bile b
rokratik yozlamadan ya da brokratik bozulmalardan kanabile
cekler midir? Bir baka deyile: brokratik aygtlarn bir btn ola
rak ele alnan toplumdan gaspettikleri ilevler kademeli olarak yurt
ta kitlelerine iade edilebilecek midir? Engels'in ve Devlet ve Dev
rim'deki Lenin'in bu gr hemen herkesin iddia ettii kadar to
pik midir78 Eer durum bu deilse, alan kitlelerin bugnk hali
gz nne alnarak bgnk haliyle dnyada zynetimin radikal
bir yaygnlamasnn ngerekleri nelerdir?

8Bat'dan bir rnek olarak Alec'Nove'un The Economics of Feasible Socialism, Londra,
.
1979'dak.i tutumlarna; ve SSCB'de Tspko, Afanasyev ve Moskovskie Novostlnin yayn

ynetmeni Y. Yakovlev'in tutumlarna baknz.

256
 2. Devletin Snmlenmesinin
Siyasi n Koullan
Brokrasinin kademeli olarak snmlenmesi ve her halkarda top
lum iindeki ap ve arlnn radikal bir daralmas hereyden nce
siyasi bakmdan daha zayf bir devleti gerektirir. iktidarn siyasi
merkezilemesi ne denli geni olursa, devlet o denli gl ve brok
rasi de o denli gl olur.
Birok ada sosyolog ve siyaset bilimcinin zihinlerinde, devle
tin zayflamas gizli polisin veya bask aygtnn gcndeki bir azal
mayla zdelemitir. Bu, "indirgemeci" kaba-Marksistlerin devlet ve
brokrasi g iin uygundur. Bununla beraber, gerekte, brakn
Bat Avrupa ve Japonya'y, Sovyetler Birlii ve ABD'de bile, geni an
lamda tanmlanan bask aygtlar brokrasinin, devlet ilevlerini di
er insanlar zerinde bir komuta konumunda ifa eden insanlarn st
ve orta katmanlarnn sadece kk bir yzdesini ilgilendirir. Devlet
idaresinin byk kesimleri baka yerlerde bulunur ve devletin s
nmlenmesinin gerekte ne anlama geldiini bilmek istiyorsak bak
mamz gereken yerler de buralardr.
Zayf bir devlet iin ilk ngereklilik siyasi demokrasinin niteliksel
bir bymesidir, zira devlet hereyden nce siyasi iktidar yrtmek
iin bir makinadr. Somut olarak, tm bir dizi idari merkez -
bakanlklar ve onlarn blgesel edeerlerinden balayarak- kaldrl
mal ve yerlerine zynetim organlar geirilmelidir. Bugn bu ba
kanlklarn ou gereinden fazladr: zaten byk lde paralel ku
rulularca ifa edilen ilevleri tekrarlamaktadrlar. Bir ulatrma, ei
tim veya salk bakanl, belli dzeyde bir toplumsallatrlm sis
temin yrrlkte olduu, srasyla demiryolu, havayolu ve benzeri
idareler, okul ve niversite idareleri ve hastahane ve kamu sal
idarelerinin ilevlerini tekrarlamaktadr.
Tam zamanl memurlarn saysnda keskin bir azaltma ve ademi
merkeziletirmenin sprc sreciyle btnletirilirse,. bu bakan
lklarn kaldrlmas ve yetkilerinin zynetimci organlara nakli yeni
brokrasilerin douuna yol amaz 9 Bu durumda kilit grevler okul-
..

257
lar, hastahaneler, demiryolu merkezleri, elektrik santralleri, teleko
mnikasyon merkezleri, vb. gibi yerel veya topluluk organlar tara
fndan stlenilebilir.
Kukusuz bu, btn bakanlklar iin hzla yaplamaz. Daha son
ra zerine eileceimiz sektre) k.ar ihtilaflar ve egdm sorunla
r hfila olacaktr. Fakat brokrasinin st ve orta katmanlar -
doallkla retmen, doktor, hemire, radar teknisyeni ya da elekti
rikiyi "brokrat" olarak adlandrmyoruz- kukusuz epey seyreltile
cektir. Her ileri derecede sanayilemi lkede yzde 50 orannda bir
azaltma nerecek kadar cesur olmalyz.
Eer daha fazla deilse, bunun kadar nemli bir nokta da siyasi
demokrasinin niteliksel yaygnlamasdr. Bu oulcu ve ok kap
saml olmaldr. Serbest, demokratik seimli ir ok partili sistem ve
tm insan haklar ile siyasi zgrlklerin (birleme, toplanma ve
gsteri zgrl; basn, din, kltrel ve bilimsel yaratma, dnce,
ar1itiiina zgrl, vs.) mumkn olan en byk oranda yaygnla
trlmas siyasi demokrasinin geniletilmesinin mutlak ngerekleri
dir. 10 Devletin bu zgrlkleri, zellikle "devlet gvenlii" gerekele
riyle snrlama gc kati surette engellenmelidir. 11

9Rdel, Frankenberg v e Dubiel (Die demokratische Frage, Frank.furt am Main, 1989) de

yurtta organlar tarafndan daha geni bir aktif iktidar kullanmn savunduklarnda,
ihtiyatl biimde ayn dorultuya iaret ediyorlar. Ayn zctJflanda bkz. Andre Gorz, Criti
q ue of Economic Reason, Londra, 1 989.
l OLeszek Kolakowski "yalnzca proletaryann gerek ncs iktidar yrttnek zorunda
oldundan, bu ncnn ayn zamanda hangi partilerin 'Sovyet' ve hangilerinin kar
devrimci olduklarna karar verme hakkna sahip olmas gerektii" fikrini Troki'ye atfe
der. "Troki'nin gznde, sosyalist zgrlk bakalar iin deil, sadece Trokistler iin
zgrlk anlamna gelir gibi bir sonu vardr." (Main Currents ofMaxism, dit 3, Lond
ra, 1 9 8 1 , s. 1 9 7) Bu, daha nce deilse de, en azndan 1 935'den sonra Troki'nin ald
konumun ak bir arptlmasdr. Gayet ak seik biimde ok partili bir sistem, iktida
rn herhangi bir "gerek nc" tarafndan deil, serbeste seilmi sovyecler tarafndan
yrtlmesi lehindeki bir sonuca varmt: "iiler ve kyller bizzat kendi zgr oyla
ryla hangi partileri sovyet partileri olarak tandklarn gstereceklerdir." The Transitio
nal Programme for Socialist Revolution ( 1 938) , New York, 1973, s. 1 05 .
1 l Souk Sava srasndaki A B D veya bugnk lsrail bunun kapitalist lkelerdeki ar
pc rneklerini sunarlar. Bayan Thatcher'n lngiltere'si d e birok benzer iaret gsterir.
Bu trend geenlerde Bat Alman Anayasa Mahkemesi'nin bir hkmnde kanunlatrld:
"ikence gibi gayr insani mamele anayasann lafz ve ruhuna uygun deildir. Bununla
beraber, ikence yasal koruma altndaki siyasi bir maddeye saldrmalar ve bunun dev
letin birlii ve devletin temellerini tehlikeye drmesi nedeniyle baz insanlara uygla-

258
 Burada klasik Marksist burjuva demokrasisi eletirisinin alanna
giriyoruz. Kukusuz, bu formel hak ve zgrlkleri garanti etmek
asli bir gerekliliktir. Fakat halk kitlelerine . bunlardan yararlanma
aralarn vermek de ayn lde asli bir gerekliliktir. Bu iki ilke ara
snda bir eliki yoktur -Stalinistlerin (ya da neo-Stalinistlerin) ve
dogmatik liberallerin geleneksel olarak ileri srdklerinin aksine.
Basn ve medya zgrl rnei bu genel kural teyit eder. For
mel garantiler unlardr: ne devletin ne de sahipler veya meslek ku
rulularnn sansr olamaz; herhangi bir kayda deer insan grubu
nun herhangi bir kamu veya zel "otorite"den bamsz olarak bir ga
zete kurma ve kartma zgrl; kanunla veya ak bir mahkeme
deki seilmi bir jrinin kararna tabi olarak kesinlikle tanmlanm
koullar haricinde, basnda yazlan veya radyo ve televizyonda sar
fedilen szlerden tr cezai ileme uramama zgrl. Brakn
bir liberteri, basn zgrl savunucusunu, hangi liberal bylesine
ak seik bir formel tanma kar kabilir?
Fakat tm yurttalarn bu zgrlkten eit ve pratik olarak yarar
lanabilmelerini garanti altna almak iin baz ek maddi koullarn ya
ratlmas gerekir. Matbaalara ve radyo veya TV istasyonlarna kulla
nc olarak giri k, ar israf nlemeye yetecek kadar esnek ol
mas gereken artlarda cretsiz olmaldr: sz gelimi 1 0,000 imza ge
tiren tm gruplarn bir gnlk yayn kartmaya, 5,000 imza iin
kendi haftalk yaynlarn kartmaya, 1 ,000 imza iin bir onbe gn
lk, 500 iin bir aylk yayna, 1 00 iir bir stuna ve tek tek bireyler
iin genel oulcu bir haftalk veya aylk yaynda mektup sayfasna
ulama haklar gibi. Bu koullarn satlarn ve imzalardaki bir art
n altnda dnemsel olarak gzden geirilmesi bunlar daha da
demokratik klacaktr.
Reklam zgrl dahi garanti altna alnabilir. nsanlar reklam
larn vermeyi tercih ettikleri gazeteyi semekte serbest olacaktr. Fa
kat geliri bir btn olarak basn finanse edecek bir ortak havuza
konulacaktr.

nyorsa durum ok daha farkldr." (Sddeutsche Zeitung, 23 ubat 1 990) Hider ve Sta
lin bndan daha iyisini yapamazlard.

259
 Basn sisteminin ve onun zorunlu mali kaynaklarnn genel ida
resi ne devletin veya belediye kurulularnn ne de gazeteci dernek
lerinin deil, sektrdeki gazeteciler, iiler ve teknisyenler ve pro ra
ta, genel olarak yuttalar kitlesi tarafndan serbeste seilmi organ
larn ellerinde olacaktr. Toplam masraflarn ne kadar olabilecei
ulusal kaynaklarn ncelikli tahsisinden sorumlu serbeste seilmi
merkezi organlar tarafndan kararlatrlacaktr: parlamento, merke
zi ii konseyi, ekonomik senato.
Herkes iin bylesi bir reel, maddi bakmdan garanti edilmi ba
sn zgrl herhangi bir bireyin formel basn zgrln snrla
mayacaktr. En azndan, aksi ynde herhangi bir ikna edici iddia
duymadk. Bununla beraber, imzal onay biiminde yeterli bir halk
destei dnda bireylerin byk gnlk gazete veya televizyon is
tasyonlar kurma ve sahibi olma zgrlklerini kstlayacaktr. By
lelikle herhangi bir bireyin piyasay ele geirmesini, ulusal ya da
hatta yerel basnda bir tekel kurmasn nleyecektir. Bunda yanl
olan nedir? Az saydaki bireye verilecek byle bir "zgrlk" ok sa
ydaki bireyin zgrln ortadan kaldrr, oysa ki bizim nerdii
miz yaygn siyasi demokraside tm bireyler basn zgrlnden
yararlanrlar.
Kapitalist koullarda az saydaki kodamann -Avrupa'da Mur
doch, Maxwell, Hersant, Goldsmith, de Benedetti, Berlusconi, Sprin
ger, Bertelsman ve di.- gnlk basnn byk ksm zerinde dene
tim saladklar inkar edilemez. Yeni bir gazete kurulmasnn mali
masraflar Bat Alman SPD'si veya ngiliz ii Partisi gibi byk kitle
partilerinin bile imkanlarnn ok tesinde ykseldi. Claude Julien
geenlerde durumu yle zetlemiti: "Ellidrt milyon 'eit' yurttan
TF l 'i (bugn artk zelletirilmi bulunan Fransz TV kanal) satn
alma haklar vard. Sadece ikisi, Bay Lagardere ve Bay Bouygues po
tansiyel alc oldular."12
Hikimse bunun, eski bir sosyalist programn bir parasn olu
turan medyann gerek zgrlnden stn ya da ona eit olduu-

1 2 Lc Modc Diplonacique. Ekim, 1 989.

260
nu ciddi olarak iddia edemez. Gerekten, "ounluk"tan veya "kala
balklar"n arlklar veya basksndan korku nedeniyle aka de
mokratik zgrlklerin snrlanmasndan yana tavr alan eski bir
burjuva liberal/muhafazakar gelenek vardr. Mantksal olarak, bun
lar kendi (aznlk) zgrlklerini savunma bahanesiyle bizzat z
grlklerin -hereyden nce de ounluk zgrlnn- kstlan
masn savunurlar. Kapitalist zel mlkiyetin haklar zgrlkten
nce gelir. isterkapitalist gl devletler ya da ister kapitalizm sonra
s devlet brokrasileri araclyla olsun, kstlama ve basky savu
nanlara kar sosyalistler koulsuz biimde herkes iin demokratik
haklar ve zg'rlkleri desteklerler.
Siyasi demokrasinin yaylmas, temsili, dolayl biimlerin, geni
bir lekteki dorudan demokrasi ile tamamlanmasn gerektirir. Bu
rada da klasik Marksist burjuva parlamenter demokrasisi eletirisi
nin alanna gireriz.
Kapitalizmde parlamenter demokrasi servetin eitsiz dalm ve
kullanmnn siyasi iktidar eitsizliini ierdii bir rejimdir. Liberal
kuram bir kez genel oy hakk elde edilince oy sandnn her bireye
eit siyasi hak salayacan varsayar. Bu aka hikayedir, zira zen
gin insan sradan yurttalara ak olmayan yollarla semeni etkileye
bilir. rnein son ,ABD bakanlk seimlerinde, hem Cumhuriyeti
hem de Demokrat Parti zellikle TV kanallarna on milyonlarca dolar
harcadlar. 1 990 Japon genel seimlerinde ynetimdeki muhafazakar
parti 380 adaynn herbirine yarm milyon dolardan fazla para harca
d. Hangi sradan yurtta grubu bu tr bir mali giriimde
bulunabilirdi?
Dahas, parlamenter demokrasi, tanm gerei, dolayl demokrasi
dir. Yurttalar kitlesi egemenlik yetkilerini srekli biimde kullan
mazlar, temsili kurumlara aktarrlar. Brezilya, Japonya, Almanya,
Fransa veya ngiltere ve a fortiori ABD, SSCB, Hindistan veya in gi
bi byk lkelere bakacak olursak, onlarca ya da yzlerce milyon in
sann egemenliklerini merkezi parlamentolardaki bin kiiden fazla
olmayan insana "devrettiklerini" grrz. Seilmi blgesel organlar
da eklersek, rakam hala sadece birka on binlerde kalr.
Bu egemenlik (demokrasi hereyden nce halkm ynetimi anla-
261
 mna gelir) aktarm kanlmaz olarak, seilmi temsilciler ile onla
rn kararlarn uygulamak, zellikle de yaamak zorunda olanlar
arasnda araclk etmesi gereken dev idari aygtlar retir. Buradan
genel bir kural formle edilebilir: lke ne kadar bykse, karar alma
yetkisi yurttalardan temsili organlara ne kadar fazla gemise, b
rokratik devlet (ve para-devlet) idaresi de o denli byktr.
Dolaysyla brokrasinin mnzil ve arln radikal biimde
azaltmak amacyla, dorudan demokrasinin nemli alanlar siyasi
hayata sokulmaldr. Mahalleler (byk ehirlerde) , ehirler ve ky
lerdeki yurtta organlar belediye ve blge kurullarnn ve devlet ida
resinin birok grevini stlenebilmelidir. Memurlar tarafndan deil,
ek cret almakszn bu organlardan rotasyon usulyle aktarlan in
sanlarca idare edilen yerel iletme federasyonlar da ayn ekilde b
yk bir rol oynayabilmelidir. Bir "komn sistemi" herey<!en nce
budur.13
Bir baka dorudan demokrasi biimi de geni apta referandu
mun kullanlmasdr. Yerel veya blgesel nitelikli meselelerde refe
randum en az sorunu karr. Fakat ulusal meselelerde de, sosyalist
hareket iindeki birok kuku.}'.a ramen, referandum retici bir i
lev hizmeti grebilir ve demokrasiyi tevik etmeye yardmc olabi
Iir.14 Uzun bir dnem boyunr.a geni lde referandumdan yararla
nlan isvire'deki yegane deneyimden kan bilano budur.
Tm bu dorudan demokrasi biimleri -baka bazlar daha ne
rilebilir15- genel oy kurumlarnn kaimi deil, tmleyenidir. Faist,
askeri ve Stalinist diktatrlklerin travmatik oklarndan sonra,

1 3Yugoslav zynetiminin 1957 ile 1 9 7 1 arasndaki aaal gnlerinde komn sistemi

bu ynde kayda deer ilerlemeler salamt.
1 4 Bu konudaki Rdel, Frankenberg ve Dubile'in Die demokratische Frage adl ilgin ki
taplarna baknz. Sosyalistlerin koyduklar kaytlar byk lde referandumlarn ple
bisiter potansiyelleriyle ve sonularn meseleyi koymadaki ynlendiricilikle maniple
edilme ihtimaliyle ilgilidir. Buna verilebilecek olan bir cevap, basit "ever veya hayr"
eklini terketmek ve belki de aralarndan tercih yapmak zere veya dn alternatif
sunmak olabilir. lsvlre'de referandumun kullanlmasnn tarihsel bir bilanosu iin
bkz. }ean-Franois Aubert, lnstitutions politiques de la Suisse, Lozan, 1 983.
1 5 1 989'da svire Sol'unun inisyatifiyle yaplan bir referandum ordunun hemen lave
dilmesi ynnde oylarn te birini (yarsndJn ou askerlik andaki gen nesilden)
ald.

262
dnya zerindeki alan snflar parlamenter tip organlar iin ser
best demokratik seimlere derinlemesine balandlar. Sosyalistlerin,
1 9 1 7 ile 1 9 2 1 arasndaki Bolevikler ve Komintern'in argmanlarn
yanstan kimi szde dogmalar adna bu balla kar koymalar in
tihar demek olur.
Bolevikleri ilk Sovyet anayasasnda genel oyu kstlamaya gt
.
ren zel koullar -proletaryann toplumun ancak kk bir aznl
olmas olgusu- muhtemelen Endonezya ve Pakistan hari, bugn
dnyann hibir byk lkesinde mevcut deildir. (Krsal cretliler
ve topraksz kyller kukusuz proletafyann paras olarak sayl
maldr.) Dorudan demokrasinin menzilinde niteliksel bir art y
nndeki hakl arzu, parlamenter tipteki bir organn haklarnn toplu
mun eitli kesimlerini temsil eden dier meclislerin (milliyetler, re
ticiler, kadnlar vesaire) haklaryla snrlandrld bir sistem iinde
de tam olarak gerekletirilebilir. Daha sk seim, art temsilcileri geri
ekme hakk parlamenterleri semenlerinden ayran "mesafe''yi oldu
u gibi, parlamenterlerin yerine getirme niyetlerinin olmad dema
gojik seim vaadlerinde bulunma eilimlerini de dramatik llerde
azaltacaktr. 16

3. zynetlmde Radikal Bir Artn

Toplumsal KouHan
Tm bu anti-brokratik srelerin gerek hayatta uygulanabilmesi
iin bir dizi toplumsal koulun varolmas gereklidir. Halkn geni kit
leleri "toplumun genel ilerinin" idaresi iin gerekli grevleri stlene
bilir olmaldr ve stlenmelidir.17 Bu da kendi payna temel ncl ola
rak -bugne kadar ok az dikkat ekilen- alma gnnde (hafta
snda) keskin bir azaltma gerektirir. Bunun bugn Bat ve Dou'da

1 6Bunun yeni bir rnei, rakibi neo-liberal/mhafazkar Mario Vargas Llosa'ya kar
kendini "fak.irin savunucusu" olarak tantarak zafer kazanan Fjimori'nin 1 990 Peru
bakanlk seimindeki kampanyasdr. Daha seilir seilmez, Fujimori be milyon insan
daha fakir yapan bir kemer skma program dayatt. Bkz. Le Monde, 1 O Eyll 1 990.
1 7Bugn devlet aygtlarnca yerine getirilen birok ilev gereksizdir ve hikimse tara
fndan icra edilmemelidir. rnek olarak: cellat, ikenceci. nkleer sava "planlamacs",
devlet srlarnn koruyucusu ve zel telefon konumalarnn dinleyicisi.

263
 neden merkezi bir sorun olduunun birok sebebi vardr, ama bizi
burada ilgilendiren, halkn kendi iyerleri veya mahallelerindeki i
lerini idare edecek zaman olmadka zynetime doru hibir ger
ek niteliksel ilerleme salanamayacadr.
Ortalama erkek veya kadn hergn iinde veya evle ii arasnda
on saat harcad mddete -kadnn evdeki "ikinci ign" hari
toplantlara1 katlmak veya idari alma icra etmek zere yeni bir
drt saat daha harcamaya ne zamanlar kalr ne de psikolojik eilim
leri. Bu durumda idaredeki ve iletmelerdeki zynetim siyasi parti
lerin, politikaclarn veya sabit brokratn "kt niyetleri"nden ba
msz olarak, byk lde biimsel ve hayali olarak kalacaktr.
Yugoslavya rneinin ok hazin biimde kantlad gibi, komn sis
temi otomatik olarak ek bir brokrasiye yol aar. Mantksal olarak,
drt saatlik yarm i gnnn veya yirmi saatlik yarm i haftasnn
kitlesel lekte idari zynetim iin ideal koullar salayacan ka
bul etmek zorundayz.
Bir dier kilit ngerek.lilik de, tpk gl merkezi devlet gibi, ger
ek, potansiyel veya hayali ihlalcileri yakalamak ve cezalandrmak
iin gerekli organlarn yan sra, saklamak iin de dev bir brokratlar
ordusuna ihtiya duyan gizli'iiin ortadan kaldrlmasdr. Geni bir
bilgiye ulama imkan olmakszn, ister iktisadi hayatta isterse top
lumsal abann dier alanlarnda ciddi bir idari zynetim mmkn
deildir. Bu zellik.le; emein paralanmasnn -yabanclamadaki
kilit gelerden biri- baka trl nne geilemeyecei byk ilet
melerdeki koullarla ilgilidir. insanlarn, emeklerinin rnlerinin ni
telii ve tahsisiyle ilgili kararlar almay dnebilmelerinden nce
ne, hangi nedenle ve hangi amala rettiklerini tam olarak bilmeleri
gerekir. Bilgisayar ve zaman paylama sistemleri skalas bu tr bir
genel bilgi eriimini gemie kyasla ok daha kolaylatryor. 18
Fakat bu yeterli deil. insanlarn eldeki bilgiyi kullanabilmeleri

t 8Bu konu zerine, kapitalizm altnda bilgisayarlamann ikili yann hakl olarak vur
gulayan artan bir literatr vardr: becerinin yok edilmesi ve yeni potansiyellerin yaratl
mas. Dierleri arasnda bkz. Klaus Haefner, Mensch und Computer im jahre 2000, Z
rih, 1 986; Barbara Garson, Ali the Lifelong Day: The Meaning of Routine Work. Har
mondsworth, 1977; ve Ashley Montagu'nun eseri.
264
de gerekir. idari zynetimin niteliksel bir genilemesi ii; yksek
dzeyli bir eitimden treyen asgari bir genel kltr ve mesleki be
ceri de aka elzemdir.19 Sadece nc Dnya'da drt yz milyon
okumas yazmas olmayann bulunduu ve ngiltere ve ABD gibi l
kelerde okur yazarlk standartlarnn dmekte olduu gezegenimiz
de bunun haddinden fazla cretkar bir ;varsaym olduu itiraz y
neltilebilir. 20 Bu durumun zynetimin bugnden yarna yerletiril
mesi nnde baa klamaz bir engel oluturacana kuku duyula
maz. Fakat hibJr ciddi sosyalist byle bir neriyi ileri srmyor: biz
birka kuaa yaylacak kademeli bir sreten sz ediyoruz.
Dnyann heryerinde cehaletin elli yllk bir zaman zarfnda sili
nemeyeceini varsaymak iin mutlak olarak hibir gereke yoktur.
Ne de olsa, Kba gibi greli olarak azgelimi bir lke bile bunu otuz
yldan daha az bir zamanda hemen hemen baarmtr. Baz insanla
rn veya "rklar"n ikin olarak kltrel ve teknik eitimin yksek se
viyelerine ulamaktan aciz olduklarn dnmek samadr. Tm ya
plmas gereken evrensel cehaleti en yksek ncelik olarak saptamak
ve gerekli kaynaklar tahsis etmektir. Bununla beraber, Hegel'in ve
gen Marx'n kavrad gibi, fiilen zgrlkleri tecrbe etmeyen in
sanlara zgr olmay ve belli zgrlklerden yararlanmay rete
mezsiniz. insanlarn da kendilerini eitmeleri, geni bir lekte he
men pratie balayarak idari zynetimin sanat ve bilimini renme
leri gerekir.
Toplum bu yolla hatala( yapp kayplara urar m? Kukusuz
evet. Fakat bu hangi idare sistemi iin doru deildir ki? Kapitalist
ve brokratik kt ynetim boyunca insanln urad muazzam
israfn -yalnzca iktisadi kaynaklarn deil, savalarda ve i bask-

19onlukla bilgisayarda depolanan ynla bilginin muazzam bir ekilde artt ger
ei, genel olarak rasyonel iletme ynetimine kar b ir argman olarak dnlmedii
mddete, zynetime kar bir argman deildir. zeUikle reticiler gndelik faaliyet
leri iinde yararly yararszdan ayrabildeklerl lde, kk bir profesyoneller grubu
nun dev bir bilgi ynn ok saydaki reticiden daha fazla hazmetme yeteneinde ol
duu akla yatkn deildir.
20zynetimli bir ekonomiye kar bu ve dier itirazlar zerine dierleri arasnda bkz.
}an Osers'in benim tutumlarma kar eletirisi,

Sozialistische Wirtschafrsmodell.
Frankfur. 1 990.

265
larda kaybedilen insan hayatlarnn (bu yzylda yz milyonlarca)
da- bir bilanosunu kartrsak eer, idari zynetime geiin muh
temel maliyetleri gerekten ok czi kalacaktr.21
Michael Harrington gibi iyi niyetli eletirmenler veya daha az iyi
niyetli sosyal demokratlar tarafndan ileri srlen bir baka itiraz da
ou insann zamanlarnn ounu sonu gelmez toplantlara harca
maya basite hazr olmadklardr.22 Burada belli lde basit bir ka
fa karkl vardr. Herkesin herey hakknda tartma yapp karar
vereceini -gerekte brokratik ilevlerin yurtta kitlelerine tedrici
olarak aktarlmasnn gerisindeki asl fikir ademi-merkezi karar al
ma ve idare mekanizmas lehindeki temel drtlerdir- tahayyl et
mek kukusuz akla yatkn deil. Ancak bundan sonra herkesin (Le
nin'in nl szleriyle "her ahnn") kamu idaresine katlm gereki
biimde tasavvur edilebilir. Aktr ki iftliklerin, tekstil fabrikalar
nn, elektrik santrallerinin, makina imalat tesislerinin, bankalarn,
hastahanelerin, okullar ve tiyatrolarn ynetilmesine ayn insanlar
katlmayacaktr. Her gn de iyerlerindeki zynetim toplantlarn
dan otobs srclerinin zynetim toplantsna, blgesel veya ulu
sal enerji politikas hakknda karar verecek bir toplantya, Ren'in,
Ganj'n veya Amazon'un kirlenmesiyle mcadele tedbirlerini tartan
bir toplantya katlmayacaklardr. idari zynetim delege sisteminin
kaldrlmasn gerektirmez. zynetim yuttalarn karar alma sre
lerini delegelerin emenleri tarafndan sk denetimiyle birletirir.
Fakat yuttalarn ounluunun toplumsal sorunlara kar ok
kaytsz olduklar, bu yeni grevleri stlenmelerini engelleyecek ka
dar "akamlarn TV karsnda geirmeye" meyilli olduklar doru
deil midir? Burada yine konunun bir yanl anlalmas vardr. Da
ha nce u forml ne srmtk: gnde drt saatlik idari olmayan
i art drt saatlik idari i (ya da tercihinize gre, her hafta yirmier
saat) . Eer idari zynetim bu snrlar iinde kalrsa toplam alma
ykn arttrmaz. Bo aman veya uyku ihtiyacn azaltmaz. Buna

2 ! Dahas, srekli yksek lekli isizliin sona ermesinin demokratik olarak planlan
m bir ekonominin byk bir iktisadi sonucu olaca da unutulmamaldr.
22M. Harrington, Socialism Past and Present, New York, 1989.

266
itirazda en ufak bir geerlilik pay varsa eer, o da alma haftasn
da radikal bir azaltmann geniletilmi zynetim iin bir ngerekli
lik olduunu basite teyit etmesidir.
Ne var ki. bu kar iddialarn gerek zayfl, ta Locke ve Adam
Smith veya hatta Hobbes ve Aristoteles'e dek geri giden, eliik in
san doas anlaylarnda yatar. Bir yandan, insan motive edenin
zel kiisel kar olduunu savunurlar. Fakat br yandan, "piyasa
mekanizmalar" ve ezeli "iktisadi yasalar" araclyla gereklemedi
i lde de, insann zel kiisel karna kar kaytsz kaldn
varsayarlar. Herkesin "kendisini zenginletirmeye" meyilli olduunu
ve byle yapmaya hakk olduunu varsayarlar. Fakat iiler, ayr
cakl snflar veya toplumsal tabakalara kar kendi maddi karlarn
savunduklarnda "bencillik" ve "kskanlk" ile sulanrlar.
Gerekte, liberal kuramn homo oeconomicusu ezeli bir insan tipi
deil,, insanlarn iinde yaadklar ve dnya hakknda dndkleri
belli toplumsal koullara zg tarihsel bir grngdr. Binlerce de
ilse de, yzlere yllk meta retimi, gerek ya da yapay, kurumla
m darlk, rekabeti ve bireysel servet birikimi ynelimiyle birlikte
evrensel varolma mcadelesi tarafndan koullanm insan varlkla
ryla kar karya olduumuz lde, zel karlar, iiler de dahil,
ou yurttan bilincinde byk bir yer igal edecektir. Fakat tam da
bu sebeple, bu onlarn "zel" karlarna uygun olduundan, muhte
melen insanlarn ounluu kimi kendi kendini idare faaliyetlerinde
yer almaya hazr da olacaklardr.
Eer bir mahalle sakinleri toplants u ya da bu apartman blokla
rnn uygun stma sistemini kararlatryorsa, ilgili hane halklar
gerekten katlmaya hevesli olmayacaklar mdr? Otobslerin belli
bir blgede hangi sklkla ileycei veya duraklarn nerelerde olaca
da onlarn ilgisini ekmez mi? yerlerindeki i ykleri ve ritimleri
konusu da yaamsal bir nem arzetmez mi? Ofis veya fabrikada ya
da ocuklarnn okulunda yemekhane yemeklerinin seilmesine de
mi kaytszdrlar? ehirlerindeki kirlilik ve parasal gelirleri ile barn
ma, beslenme, tatil ya da kamu tamacl (bunlar henz bedava
datlmad mddete) arasndaki ilikiler gibi "genel" konularda
pasif midirler? Ve tam istihdamn garanti edilmesini savunma yolun-
267
da eyleme gemeyi dnmezler mi?
"nsan doas" byk lde kendini ifa etme ya da Amitai Etzio
ni'nin dedii gibi "boyun emeden, eit durumda, hibir hiyerarik
iliki olmakszn kendini gerekletirme" ihtiyac da dahil, insani ih
tiyalarn bir temsilidir.23 "Marx topyaclk"n birok eletiricisinin
varsaymlarnn aksine, insan doasnn bu temel yanna asl teka
bl eden ey devletin snmlenmesi Marx projesidir. Zira insan
nesli gezegenimizdeki varlnn en byk ksmn devletsiz ve b
rokrasisiz yaamtr.
ou yurttan karar alma srelerine dorudan katlma frsatn
deerlendireceini ne srdmzde, onlarn "komularna duy
duklar sevginin" drtsyle hareket edeceklerini varsaymyoruz.
Bizim inancmz basite kendi kar peinde komann yalnzca bor
sa ustalarnn, irket ele geirme uzmanlarnn, yuppie'lerin, sanayi
cilerin, bankaclarn, kk esnafn veya profesyonel politikaclarn
ayrcal olmaddr.
Daha da ileri gideceiz. Eer ounlukla kukla olduklarna, asl
kararlarn baka yerlerde alndna dair bir izlenim edinirlerse, in
sanlar yukarda tasvir edilen trdeki toplantlara kar kaytsz kala
caklardr. insanlar, ortalama liberal/muhafazakarn (ya da heyhat
sosyal-demokratn) kendilerine atfettiinden genelde daha zeki ol
duklarndan, kafa sanama toplantlar ile gerek toplantlar arasnda
ki fark hemen anlarlar. Birinci tip toplantlar, tpk seim vaatlerinin
yerine getirilmemesi veya gel:i alnmas gibi, sinizmi ve apatiyi bes
ler. Fakat ikinci tip toplantlar, iinde genel bir toplumsal katlmn,
zynetimin baarlaryla paralel olarak kademe kademe artabilece
i, z-kar zerine kurulu bir hazrlk demokrasisinin erdemli dn
gsn kurar.24

23Etzioni, Complex Organizacions, New York, 1975, s. 472.

24Tanrnalarn ihtilaf zc potansiyeli zerine bir dizi ilgin alma gerek doru-

268
 4. idari zynetimin iktisadi Koullan
Eer brokrasinin ve devlet iktidarnn nihai kayna darlkta yat
yorsa, o zaman devletin snmlenmesi de bir bolluk atmosferinde
darln dereceli olarak bertaraf edilmesine baldr. Dikkati gerek
meselelerden baka ynlere kaydracak semantik tartmalardan ka
nmak istiyorsak burada tanmlara gitmemiz gerekiyor.
Kukusuz "bolluk"u tm mal ve hizmetlerin snr tanmayan bir
arzna snrsz ulama rejimi olarak tanmlamak mmkndr. Birok
kez, ayn zamanda Stalin'in "srekli artan ihtiyalar" deyiminde ifade
edilmi byle bir kavramn samalna iaret ettik.25 Erkekler ve ka
dnlar hayatlarnn her dakikasnda mal ve hizmet "tketmek" zorun
da olsalard bu gerekten bir karabasan olurdu.
Gitgide daha fazla maln (azalan "marjinal fayda" ile) srekli biri
kimi hibir ekilde insan davrannn evrensel ya da hatta egemen
zellii deildir. Kendi zevkleri iin yetenek ve eilimlerini gelitir
mek; salklarn ve hayatlarn korumak; ocuklara bakmak; zihin
sel istikrar ve mutluluun bir ngerei olarak ok ynl toplumsal
ilikiler gelitirmek -bir kez temel maddi ihtiyalar tatmin edildikten
sonra tm bunlar en byk motivasyonlar haline gelirler. Daha im
diden "komnizmde yaayanlar" bakmndan rasyonel tketimin do
yumsuz tketim araynn yerine getiini grmek iin, burjuvazi
nin st katmanlarnn beslenme, giyim, konut, eya veya "kltr
mallar"na ynelik tutumuna bir bakmak gerekir. Gerekten, kuku
suz baka alanlarda dev, irrasyonel israf hkm srmeye devam et
se de, tketilen mallarn miktarnda bymeden ok bir d sz
konusudur.26
Buradan, doru kuramsal bolluk tanmnn talebin doyumu oldu-

dan demokrasinin ikin dinamikleri ni gsterir. Dierleri arasnda bkz. D. Ehminger ve

Wayne Bockriede'in derledii elkitab Decisio by Debate, New York, t 978; Carol C. Go
uld'n Rethinking Democracy, cambridge, t 988 adl ahane kitabnn dokuzuncu blii
mii "Participation and Self-Management".
25Maalesef konuyu daha iyi bilmesi gereken Agnes Heller, The Theory of Need in
Marx, Londra, t 97 4 kitabnda bu sama fikri tekrar ediyor.

269
u sonucuna varrz. Talebin marjinal elastikliinin sfr civarnda
veya altnda olduu -kaydetmek gerekir ki, datm maliyetleri kes
kin bir ekilde drldnde, rnn bedava datmnn azalan
"gerek" fiyatlarla satlmasndan iktisadi olarak daha etkin olduu
bir dzey- zaman bir rnn bol olduu sylenebilir. zellikle Bat
Avrupa'da, geni kapsaml istatistik serileri ok sayda maln zengin
lkelerde daha imdiden bu kategoriye girdiinine dair ezici arlk
ta kant salyor'-sadece milyonerler iin deil, halk ynlar iin de.
Temel mallarn artan eitlilii ve snai olarak dntrlmesinin
(Alman frnlarndaki otuz eit ekmek gibi) bu trendle elitii d
nlebilir. Fakat ayn yasa yine kendini gsterir. Salk veya da
mak tad nedenleriyle, eer ortalama gnlk ekmek tketimimiz bir
istikrara kavuur veya derece derece derse, farkl biimde paket
lenmi ve ilenmi ekmein "artan eitlerini" tketmeye devam et
meyiz. Snrl miktarlar eit ve kalite zerine de snrlar koyar.
Bu argman hizmetler durumunda ok daha phe gtrr gibi
gzkebilir. Fakat hizmet tketimini aslen pasif bir fiil olarak tanm
larsak (mal tketimine benzer biimde) , o zaman ayn yasa uygula
nabilirlik kazanr. Salk, mutluluk ve zihni/psikolojik istikrar gibi
meselelere artan lde ilgi duyulduu bir mr zarfnda insanlar
sadece snrsz miktarda hava yolculuu, telefo konumas veya te
levizyon program tketemez. Hereyin fazlas zarardr.
Kukusuz, pasif hizmet tketiminin yerine yaratc praksisi ko
yarsak tablo deiir. Piyano almay, resim yapmay, vazolara ekil
vermeyi, spor yapmay, daa trmanmay, sevimeyi, park ve orman
da yrmeyi, kular seyretmeyi, hayvan yetitirmeyi, dostlarla soh
bet etmeyi, ocuklar eitmeyi, yal ve hastalara bakmay, kitap
yazmay "tketim" faaliyetleri olarak tanmlamak uygun kamaya-

26Eletirel bir zekaya sahip olmasna ramen, daha ok muhafazakar olan Amerikal
sosyolog Vance Packard geenlerde hayat tarzlaryla ilgili olarak bir dizi mlti-milyoner
ve milyarderle mlakatlar yapt. Baz istisnalar olmakla birlikte, vard sonu ounlu
un ortalama st-ona snf insanlarnkine ok benzer basit bir hayat srd ynnde
dir. Bu igdsel bir tepkidir: sadece varoluunuzu zorlatracaksa neden onca para
harcayp kendinizi zora sokasnz? Milyarderler iin bile 1 50,000 dolarlk bir rakamn
yllk kiisel azami harcama dzeyi olduu telaffuz edilir. Bkz. The Ultra-Rich, New
York, 1 989.

210
caktr. Herkesin eriebilecei bir bolluk yaratmak bir yana, bylesi
"gerekten insani" pratiklerin yeermesi maddi mal ve hizmetleri
edinme ve tketmeye hasredilen zamanda zellikle bir indirimi ge
rektirir. Bu artan bir bolluk ve artan bir bo zaman gerektirir.
Bugn byk bir gecikmeyle, yeyznn yenilenemez kaynak
larn ve insan uygarl ve insan yaamn tehdit eden tehlikelerin
de, maddi mal ve hizmetlerin snrsz bir biimde byyemeyecei
sonucuna yol atn farkettik.27 Talebin, tketimin doyumu sadece
mmkn deil; ayn zamanda insanln bekas iin mutlak bir ge
rekliliktir de. Yan sra getirdii tm yoksunluklar ve psikolojik veya
hatta makro-ekonomik irrasyonelliklerle birlikte, srekli deien
mallara talebi krkleyerek ktl kurumlatran bir sistemi saf d
etmenin bir hayat memat meselesi haline gelmesinin sebeplerinden
biri budur.
Bizim yaptmz, bolluk veya fazlaln cari tketimin doyumu
olarak tanm bir uzmann (veya bir filozofun) Platoncu tipte kibirin
den veya daha da kts bir beyaz adamn nc Dnya halklar
nn ihtiyalar ve genel olarak "kltrel oulculuk" karsndaki ki
birli tutumundan m kaynaklanyor728 Hi de deil. Tek bir an bile
Kuzey yarmkredeki insanlarn temel ihtiyalar tatmin edilir edil
mez iktisadi bymeyi veya dnya tketimini snrlandrmay ner
medik. Kanlmaz olarak eitsiz mbadeleyi besleyen bugnk
uluslararas iblmn korumay dlemedik.29 Genel bir bolluktan
sz edebilmek iin, tm dnyann sakinlerinin tm temel ihtiyalar
nn karlanmas gerektii aktr. "Tek lkede sosyalizm" ya da az

27Saysz kaynak arasnda sadece unlar anacaz: The World Commission on Envl
ronment and Oevelopment, Dur Common Future, OXford, 1987; B. Wiesberg, Beyond
Repair: The Ecology of capitalism, Boston, 1 9 7 1 ; Christian Leipert. Die heimlichen Kos
ten des Fortschritts, Bonn, .1989; World Wach Institute, Srate oftle World 1 990, Lond
ra, 1990; ve Peter Hennicke ve Michael Mller, Die Klima-Karastrophe, Berlln, 1989.
28Nitekim, insanlan tketimlerini ksmaya zorlayarak evreyi kurtarmak iin teknokra
tik bir diktatrln gerekli olduunu ileri sren Harich ve dierlerinin neo-Stalinist
nerilerinde bylesi bir kibir mevcuttur. Kendi paylarna, neo-liberal muhafazkarlar da
insanlar zerine, onlarn iradelerine kar biimde, yapsal isizlik, kitlesel yoksulluk ve
artan eisizlik gibi. kanlmaz saylan "piyasa ekonomisi yasalarnn" pasife ki.buli
nn dayatlmasn isterler.
29Marxist Ecaomic Theory, Londra. 1968 adl kitabmzn s. blmne baknz.

271
 sayda lkede sosyalizm efsanesine kar en gl argmanlardan
biridir bu.
yleyse, bolluk hedefi nc Dnya halklarnn kendilerine ve
dnyann ihtiyalarna uyarlanm ileri teknolojinin efendileri ve
reticileri olmalarn salayacak ekilde, insani kaynaklar da dahil,
cari retimin ve varolan retim kaynaklarnn acilen radikal bir ulus
lararas yeniden blmn gerektirir.30 Sosyalist bir dnyada, G
ney yarmkredeki retmenlerin, doktorlarn, bilimadamlarnn,
matematikilerin, teknologlarn, bilgisayar programclarnn veya
makina reticilerinin says burada yaayan dnya nfusunun ora
nna orantl olacaktr, yoksa bugnk ticaret yapsna deil.31
Pasif mal ve hizmet tketiminin doyumu kavram gerekte hiye
rarik olan bir ihtiyalar kuramna dayanr. Bu kuram ihtiyalar te
mel ihtiyalar, uygarln bymesiyle birlikte onsuz olmaz hale ge
len ikincil ihtiyalar ve lks, asli olmayan ya da hatta zararl ihtiya
lar eklinde e bler. Agnes Heller'in bu konudaki harikulade kita
b, Maslow-Etzioni'nin fiziksel hazzn ve gvenliin en acil ihtiya
olduu, bunu efkat ve sayg ihtiyacnn izledii ve son olarak da
kendini gerekletirme veya "kendini gncelletirme" ihtiyacnn gel
dii hiyerariyle harika biimde uyuur.32
Baz yazarlar byle bir hiyerarinin tanm icab "tiranca" olduu
nu ileri srmlerdir. Bolluk tanmmz kaynak tahsisinde herkesin
temel ihtiyalarn doyurmaya ve herkes iin i ykn azaltmaya
bir ncelik atfettiinden dolay bunda bir gerek pay vardr. Fakat
bu ncelie kar kanlarn kapsnda ok daha gl bir tiranln
beklediini grmek iin bu "doruluk payn" tanmlamak yeter. o
unluun kk bir aznln lks ihtiyalar kirsndaki "tiranl"

30Birok kez iaret eniimiz gibi, silah retiminde yararsz ve tehlikeli biimde t:Uketi
lcn kaynaklarn nc Dnya'ya bedava olarak aktarlmas ve kaynaklarn eksik istih
damndaki devasa israflarn ortadan kaldrlmas saland lde, bu ileri derecede
sanayilemi lkelerin alan snflarnn yaam standartlarnda bir dmeyi
gerektirmez
31 Neo-Malhusu nfus endiesine en iyi cevap M. Bookchin tarafndan verilmitir.
Bkz. Tovard a Ecological Society. Montreal, 1980. Ayn zamanda bkz. S. Weissman,
"Why ehe Population Bomb is a Rockefeller Baby", Ramparts, Mays. 1 9 70.
32Hcller, Thc Tleory of Need in Marx; Etzioni, a.g.e., s. 470-73.
272
yerine, onlar bu kk aznlk iin tketimin srekli ya da en azn
dan kendiliinden bymesini talep ediyorlar. Bu tr bir ikamede ne
bir mantk ne bir adalet grebiliyoruz.
Dahas, demokratik ounluk kararlarna yaslanan a priori bir
kaynak tahsisi geni lekli aznlklar tarafndan desteklenen tke
tim tercihlerine mutlak bir kstlama dayatmaz. Orantsal olarak kay
naklarn blnmesi mmkndr. Kiisel i ykn son derece arttr
ma pahasna, istedikleri herhangi bireyi retmek ynnde herbir
bir yurttan hakkna engelleme getirme de sz konusu olamaz. Tek
ekince, bunun, dierlerini kendi bireysel hazz iin retimde yer al
maya dorudan veya dolayl olarak zorlamasdr.
.zellikle derneik kaynaklar sonlu olduundan tr, lks ihti
yalar iin sistematik bir ncelik, daha az ansl ounluk iin kimi
temel ihtiyalarn sistematik olarak doyurulamamasn ierir. Kredi
kullanm ve ktye kullanm yoluyla olanlar da dahil, bugn bu
amala devasa bir toplumsal kaynak harcanmaktadr (israf edilmek
tedir) . Gazeteci Claire Martin'in adlandrd gibi "yeni zenginleri bes
leme"nin gerektirdii kaymalar, hesaplamalarna gre, temelde irket
satn alma mzayedeleri gibi speklatif amalarla kullanlan 7 tril
yon dolar kredinin altnda deil.33
ncelikleri "piyasa yasalar" -yani gelir ve servet eitsizlii yoluy
la- ile belirlemek de, artan stres ve salk sorunlaryla birlikte, b
yk ounluk zerine ar i ykleri dayatr.34 yleyse niin bu ayn
ounluun, hereyden nce de hayatlarnn byk ksmn maddi
retime hasredenlerin bu tr kararlar vermeye haklar olmasn ?35

33/nstitutional Investor, Nisan 1989. Bu pratiklere rnekler Trump ve Kak

olaylardr.
34New York Salkla ilgili i Grubu'nun smarlad bir Gallup aratrmas baz irket
lerde igcnn yzde 25'inin kayg bozukluklar ya da stresle ilgili hastaklardan
mustarip olabileceini ortaya kartmtr. The W11II Street]ournal, 20 Ekim 1989.
35carol Gould, Rawls ve Dahi gibi yeni-faydaclar veya yeni-liberterlerin tanmlad
ekildeki toplumsal adaletin bile retim aralarndaki zel mlkiyet sistemiyle, cretli
emein kiralanmas ve kovulmas zgrlyle salanamayaca ynnde ikna edici
bir argman -kar klmas ok zor- sunmunr. Bununla birlikte. Gould hala ii z
ynetimleri tarafndan ynetilen iletmelerin birbirleriyle aslen piyasa araclyla ba
lanmasn savunur. Ayn zamanda bkz. Amartya Sen, Choice, Welfare and Measure
ment, Oxford, 1 982.

273
 Toplum belli sayda TV retmeyi reddettiinde, bir ncye sahip
olmak iin gnde onsekiz saat almak isteyen herhangi bir kii
kendi avadanlnda onu retmek iin tm gerekli edevat elde ede
bilecektir. Bu onun tam bir hakkdr. _Fakat "piyasa kanunlar" ve
emek piyasas yoluyla, reticiler kitlesinin haftada 30 saat yerine
50, 40 ya da 36 saat almasn ya da daha da kts veya inlinin
en zengin lke sakinlerinin yzde 20'sinin (dnya nfusunun yz
de S'ten az) herkesten farkl ncelikleri var diye milyonlarca Hintli
bisikletsiz seyahat etmelerini dikte etme haklar yoktur.
"Entelektel kibir" sulamas ancak bir d organ bu tr ncelikle
ri yurtta ounluuna dayatmak zorunda kalrsa hakl grlebilir.
Fakat bu, zynetimde gerek bir art kavrammzn tam zddnda
yer alr. Hkmetler, partiler, planlama kurullar, biliminsanlar, tek
noktratlar ya da bakalar telkinde bulunabilir, neriler getirebilir,
halk etkilemeye alabilir. Onlarn bunu yapmasn engellemek si
yasi zgrl kstlamak olacaktr. Fakat ok partili bir sistemde,
bu tr neriler hibir zaman teksesli olmayacaktr: insanlar tutarl
alternatifler arasndan seim yapacaklardr. Ve karar verme hak ve
yetkisi reticiler/tketiciler/yuttalar ounluunun ellerinde ola
caktr, bakasnn deil. Bunda paternalist veya despotik bir yan var
m?
Bir baka itiraz da, ilkin Oskar Lange tarafndan nerilen, daha
sonra da benim tarafmdan gelitirilen "mal be mal" yaklamna kar
"genel bolluk" kavramn savunan Philippe van Parijs tarafndan
ileri srlmtr. Van Parijs'e gre, bu birinci yaklam "neo-klasik"
bir bak asndan iktisadi etkinsizlii getirir.36 Bunun kndi bana
lmcl bir hata olmadn eklemekle beraber, tm insanlarn eitli
mal ve hizmetler arasnda kendilerine uygun olarak grdkleri ekil
de datlan bir asgari gelirin garanti edildii alternatif bir "zayf bol
luk" zm nerir.
Ne var ki. sorun tam da bylesi bir genel para bann her trl
mal ve hizmete harcanabilmesinde yatar. zellikle bu bir ek gelir ol-

36 Robert Ware ve Kari Nielsen'in derledikleri Analysing Max, calgay, 989 iindeki
makalesine baknz.

274
duunda, tm ya da hatta ou insanlarn zorunlu olarak bunu te
mel zorunlu ihtiyalara harcayacaklarn varsaymak iin hibir- sebep
yoktur. yle ki ebeveynleri tahsisatlarn alkole veya renkli televiz
yona harcarken hala gdadan yoksun ocuklara sahip olabilirsiniz
-"zengin" lkelerdeki herhangi bir refah gstergeleri incelemesinin
aka gsterdii zere. Temel ihtiyalarn garanti edilmi tatminin
den kaynaklanan psikolojik devrim genel bir. para ba yoluyla
gerekletirilemez.37
Dnya kaynaklarnn, evreyi ldrc biimde tahrip etmeden
bu gezegende tm insanlarn temel ihtiyalarn tatmin iin yetersiz
olduu ileri srlrse, buna cevabmz bugn dnyann toplam re
tim kapasitesinin en az yzde SO'sinin kullanlmad. veya silah re
timi ve dier msrif veya ykc amalarla kullanlddr. Eer yararl
amalara yneltilirse, bu devasa rezerv yeryzndeki herkesin yiye
cek, kendilerini giydirecek, eitim grecek, tbbn bugnk snrlar
dahilinde hastalklardan tedavi olacak ve asgari artlarda bir uygun
konutta oturacak aralara sahip olmas iin olduka yeterlidir. Tabi
atyla, kltrel-tarihsel zorunluluklar haline gelen tm mal ve hiz
metlerin bolluunu salamak iin iktisadi byme belli bir sre . de
vam etmelidir. Ama sonsuza dek deil.38 Ve bugn dahi bolluk, z
ynetim ve efendiler ile zerinde efendilik edilenler arasndaki top
lumsal iblmnn snmlenmesi ynnde nemli admlar atlma
s iin maddi bir temel mevcuttur.
Son olarak, bugn varolduu biimiyle tm sanayi sisteminin
evre iin lmcl bir tehdit oluturduu ve bunun daha da ileri g
trlmesi durumunda hogrlemez boyutlara varaca itiraz yap
labilir. Sylenebilecek olann en azn sylemek gerekirse bu arg
man phe gtrr. Zira ekolojik tehlike dzenli biimde artsa da,
henz geri dn olmayan noktay gememitir. Ve aklmzdaki

3 7 unu da belirtelim ki, van Parijs de upk bizim gibi, ihtiyalarn tatmini ile alma
zomnluluunda bir d arasnda temel bir sebep sonu balanus kurar. Dolaysyla
brokrasinin snmlenmesi ancak artan bolluk koullarnda mmkn hale gelir.
38 Marxist Economic Theory adl kitabmzda (blm 15) iktisadi bymenin kendi ba
na insani abann bir amac olmadn ve bir gn bunun durmak zorunda olduuna
;ret etmitik. Fakat o zaman ekolojik faktrlerin sonunda bunu zorunlu klacan dik
k; .e almamtk.
275
kaynaklarn yeniden datm ekli temel ncelikler olarak evrenin
korunmasn esas alacaktr. Bu bakmdan, tanmladmz ekliyle
bolluk hala insanln elleriyle uzanabilecei bir mesafededir.39

5. Bollugun Kurumsal Koullan

Farkl iktisadi sistemler, retim ilikileri ve iktisadi politikalar kme

lerinin hepsi nihai olarak farkl kaynak tahsisi biimleri gerektirirler.
Marksistler retim ilikilerini ' eyletirmezler. Sokakta Bay Sermaye
veya Bayan Toprak'a olduu gibi, Bay Plan'a veya Bayan Piyasa'ya
da rastlayamazsnz. retim ilikileri her zaman belli insan gruplar
arasndaki toplumsal retim Ikileridir. Toplumsal bilimin -
Marksist bir bak asndan hibir zaman "saf' iktisat ya da siyaset
bilimi olmayan- gerek sorunu hangi toplumsal grubun hangi se
beple, kimin karna ve belli ncelikler ve dinamiklerden sknt e
kenler iin hangi sonularla belli bir kaynak tahsisi biimini dayatt
n kefetmektir.
"Toplumun genel ileri" zel bir grup insan tarafndan yrtld
mddete, brokratik aygtlar, retim aralarnn devlet mlkiyeti
ve artk rn tahsisi zerindeki karar verme yetkisi hemen hemen
otomatikman bir btn olarak ekonomi zerinde geni apl bir b
rokratik denetime yol aar. Kukusuz, bu denetimin derecesi ve ver
dii zarar, tpk kk meta retimi ve domakta olan kapitalizmle
olan melez bileiminin biimlerinde olduu gibi byk lde dei
kendir. Ayn ekilde, kapitalizm altnda piyasann despotizmi de b
yk tekellerin hakimiyetiyle iddetlenebilir veya sosyal nitelikli mev-

39 Denetlenmi/denetlenmemi iktisadi byme, szde Kuzey yarmkre ile nc

Dnya'da ihtiyalarn atmini, evre ve insanln bekas zerindeki tehditler, sosyo
ekonomik yaplarn bu ihtiyalara zorunlu uyarlanmas ve bugnk ekolojik kavray
mzn nda iktisadi bilimin (Marksist iktisat kuram da dahil) yeniden dnlmesi
grevi gibi birbiriyle ilikili meselelerle ilgili geni ve srekli artan bir literatr var. Bura
da sadece tartmaya yaplan olaanst bir yeni katky anacaz: Keekok Lee, Social
Philosophy ad Ecological Scarcity, Londra. 989. Tm bu konular yaknda karaca
mz Rcsracing Marx's Case ar the End of Tvccieth Ccncury adl kiabmzda daha geni
biimde ele alacaz.
276
zuat ve ii hareketinin eitli kazanmlar yoluyla lmllaabilir.
Fakat ara biimler ne olursa olsun, devletin despotizmi ve serma
yenin (parasal servetin) d espotizmi iki farkl maddi ve insani tahsis
biimini veya iki farkl. ncelikleri saptama biimini temsil eder.
Devletin ve sermayen in iki temel despotizm -yani reticiler/
tketiciler/yurttalar kitlesi iin seim zgrl zerine koyulan ra
dikal kstlamalar- kayna olduu husunda srar ediyoruz. Alterna
tif ya plan ya piyasa deildir. Blm t 'de ileri srdmz zere,
merkezi planlamann otomatik olarak geni apl brokrasilerin b
ymesine yol at basite doru deildir.40 Bunu Sovyetler Birli
i'ne iaret ederek gstermeye alanlar, belli bir ekilde brokratla
m planlama biimleri ve devletin genel bir ar bymesinin b
rokratik diktatrln ncelikle kurulmasn takip ettii gereini
aka gzard etmektedirler.
Benzer biimde, brakn byk okullar ve hastahaneleri, dev fab
rikalarn veya tamaclk sistemlerinin ve telekomnikasyon mer
kezlerinin byk lekli brokrasilerin ortaya kndan "otomatik
olarak" tremediklerini syleyebiliriz. Kapitalizm sonras toplumlar
daki greli olarak nemli piyasa ekonomisi alanlarnn da otomatik
biimde kapitalizmin bymesinden kaynaklandn syleyemeyiz.
Tm bu gelimelerin yen i nitelikler (brokratlama, kapitalizmin
restorasyonu, vb.) yaratabilmesi iin kurumlarn ap, teknolojinin
doas ya da hatta parann varl ibi maddi faktrler yetersizdir.
Belirleyici olan toplumsal ereve, gler dengesi, kilit toplumsal
gruplar, snflar ve snf kesimleri arasndaki mcadelenin
sonucudur.
Bizzat Max Weber de burjuva brokrasilerin ortaya kmasndan
ewel, yan-feodal, mutlakiyeti devlet gc eklinde adlandrabilece
imiz rejimde patrimonyal brokrasilerin hkm srdne iaret
eder. Patrimonyal brokrasi vergi toplama da dahil, kilit devlet ilev
lerinin en tepeye dek satyla karakterize oluyordu. Toprak. sahiple-

40 Yeni yazarlar arasnda bkz. Gerard Roland, Economie policiqc du systc!mc so

viecique, Paris, t 989. Bu yiii yl kadar eski bir argmandr.

277
ri, saray soylular, sper zengin finansrler/speklatrler ile geriye
kalan ykselmekte olan burjuva snf arasndaki belli bir g denge
sini yanstan, geni apl yolsuzluk ve srekli mali krizin temel kay
naklarndan biriydi. Modern brokrasiler iktidar devralmadan nce,
bu gler dengesi deimeliydi, tpk ingiltere'de "Muhteem Dev
rim"den sonra ve Fransa'da 789 devriminin sonucunda olduu gibi.
Kapitalizm sonras toplumlarda ayrcalkl bir brokrasinin yne
timini garanti eden ve pekitiren belli kurumsal erevelerin varol
duunu grmtk. Sorulacak olan soru udur: bolluun kademeli
bir ekilde ortaya knn ve bylelikle de brokrasi ve devletin s
nmlenmesinin kurumsal nkoullar nelerdir? Cevabmz: retici
ler/tketiciler/yurttalar asndan zgr, bilinli ve a priori seimleri
ieren kaynak tahsis sreleri. Halk kitlesinin bu kararlar alma yet
kisi olmaldr ve onlarn bunu baarmasn salamak zere eklem
lenmi bir kurumlar kmesinin oluturulmas gereklidir.
Bu kurumlar tek tek her tahsis kararm alamazlar, en azndan
uzun bir gei dnemi boyunca. Her ne kadar az sayda da olsa, ba
zlar tamamen "teknokratik" olarak kalacaktr. Fakat piyasann, di
yelim patateslerin hem toptan hem de perakende olarak gerek alm
ve satm fiyatlarm oluturmasndan nce, halk kitlesinin hangi gda
maddelerinin bedava datlacan ve patateslerin de buna dahil edi
lip edilmeyeceini saptama yetkisini haiz olmas gerekir. Benzer bir
ekilde, biliminsanlan ve teknokratlar nkleer santrallerin nasl ku
rulmalar ve idame ettirilmeleri gerektiini zmelerinden nce, hal
kn demokratik biimde bunlarn herhangi bir ekilde kurulmas ve
ya idame ettirilmesinin gerekip ,gerekmediine karar verme yetkileri
nin olmas lazmdr.
eitli parlamenter demokrasi biimlerine sahip tm devletlerde
zaten varolandan balayalm. Hkmet ya da daha dorusu burjuva
devlet brokrasisinin st kademeleri diyelim yllk olarak milli geli
rin yzde S'ini ulusal savunma ve gvenlik kurumlarna, yzde 8'ini
eitim, AR-GE ve "kltr" amalarna ve yzde 7'sini sala ayrma
nerisinde bulunur. Bu ncelik bu durumda kullanlabilir kay
naklarn daha imdiden yzde 20'sini oluturur. Bunlarn tahsisi bir
yl (ya da gerekte birka yl) nceden a priori olarak kararlatrlr.
278
neriler parlamentoda ve kamuoyu basks araclyla tartmaya ve
revizyona alr. Thatcher zamannda ngiliz i Partisi gibi geni
parlamento aznlklar veya Felipe Gonzales'in "kemer skma sosya
lizmi" zamannda spanyol sendikalar gibi parlamento d gler al
ternatifler ne srebilir ve hatta hkmeti nerilerini deitirmeye
zorlayabilir. Fakat dnyann belli bal lkelerinde gerekte olup bi
tenlerin bir deerlendirilmesi ngrlen harcamalarn sonuta temel
olarak deimediini gsterir.
Bir demokratik merkezi planlama sistemi (eklemlenmi zyne
tim) , maddi zenginlik dzeyi buna el verir vennez, kullanlabilir
, kaynaklarn bu yzde 20'sini yzde SO'ye, yzde 60'a veya yzde
75'e kartabilir. "Ulusal savunma" (bunun hala gerei kalmsa) ,
eitim ve salk zerine a priori kararlara ek olarak, gda, temel gi
yim, kamu tamacl, konut ve evii rahatlk (snma, gaz, elektrik,
su, temel gereler, belki radyo ve televizyon) bakmndan da a priori
tahsisler olabilir. Bu nceliklerin oluturulmasnn gerekesi bir bur- .
juva devletinde ordu, polis ve adliyeye verilen vicdani nemin gerek
esiyle biimsel olarak ayn olacaktr. Bunlar toplumsal dzenin te
mel tedbirleridir.
Halkn ounluu bir kez sosyalist bir toplumsal dzen kurma
iine zgr olarak katldklarnda -ve bu tercihi yapmadklar lde,
proje sadece siyasi bir hedef olarak kalr, yoksa zorunlu bir tarihsel
sre olarak deil- temel toplumsal ihtiyalarn tatmini ("bolluk") ka
demeli olarak herkes iin garanti edilecektir. Ekonominin bunu
mmkn klacak ekilde ilemesine karar verntek toplumun egemen
yetkisinde olacaktr. Ve bu yolla da bu yne doru ilerlemenin l
lebilecei bir lt yaratlm olur.
Burjuva demokrasisinden sosyalist demokrasiye ilerlediimizde,
iktisadi kaynaklarn a priori tahsisi de yzde 20'den yzde 50-60-
75'e ilerler. Fakat bu durum demokratik aralarla -gerekte toplumu,
zellikle de ekonomiyi kapitalizm altnda olduundan niteliksel ba
kmdan daha demokratik klan aralar- salanr. isel bakmdan tu
tarl geni lekli a priori tahsis modelleri ("merkezi planlar") arasn
da bir seim imkan parlamentoya deil, semenlere sunulacaktr.
Kararlar saydam hale getirilecektir -yani genel rakamlar ve istatistik-
279
ler bireyler kitlesi iin somutta, pratik adan ne anlama geldiklerine
tercme edilecektir. Ancak geni apl oulcu tartmalardan sonra,
halk kitlesi sz konusu ncelikleri genel oy temelinde belirleyecektir.
Demokratik karar almndaki niteliksel ykseli, daha nce de
ne srdmz gibi, byk bir ademi-merkezileme srecine yol
aacaktr. Yalnzca genel ereve (ulusal kaynaklarn dalmnn te
mel oranlar) ulusal ve bir gn uluslararas olarak belirlenecektir.
Tm dier kararlar herbiri zgr tartmann ardndan demokratik
olarak seilmi blge, ile, sektr veya mahalle dzeyindeki organla
ra havale edilecektir. Bu bakmdan iki tip kural uygulanabilir. Karar
lar en kolay ifa edilecei dzeyde alnmaldr. Ve kararlar fiiliyatta
bundan etkilenecek en yksek oranda insann karar alma srecinde
yer alaca dzeyde alnmaldr. Dorusunu sylemek gerekirse,
dnyann byk rmaklarnn kirliliinin nasl nlenecei ve tersine
evrilecei ky dzeyinde etkin olarak karar altna alnamaz ya da
onbe milyon nfuslu bir blge snrlar iindeki her yaya geidinin
yerini saptayamaz. Bununla beraber, tm seilmi karar alma organ
lar genel nceliklerle ilgili genel seimle saptanan ereveler iinde
- - 1 -.., ,.. 'l lrhr
fsailQ\A&w .
Bylesi bir kurumsal ereve herhangi bir brokratik devlet des
potizminin ya da sermaye despotizminin -burada, kendilerine bunu
kabul edip etmedikleri dahi sorulmakszn, reticiler kitlesi karar al
ma yetkisini bir avu byk kapitalist ve st dzey yneticiye "dev
reder"- sahip olduundan ok daha az derecede bir yetki devrini ge
rektirir. Ayn tamanda, hibir ekilde tek sahip olduu erdemler ol
mayan ekolojik, feminist ve ulusa\ kayglarn niteliksel bakmdan
daha yksek derecede bir btnlemesini gerektirir.41
Ne var ki tm bu sylenenler bir yana, toplumsal rn iyerinde
yaratlr. Daha sonra baka alanlara transfer edilerek merkeziletiri
lir. Dolaysyla brokrasinin kademeli olarak azaltlmas iin kurum
sal tedbirler reticilerin rnlerinin bir blm zerinde sahip ol
duklar dorudan denetim yetkilerinin derecesiyle ilgilidir. Her trl

4 t Bkz. rnein A ndy Pollack'n hala yaynlanmam olan muhteem incelemesi "Socia
list Planning and the National Question".
280
toplumsal sistemde cari retimin paralarnn merkeziletirilmesi ge
rektiinden -en azndan bugnk ya da bugn iin ngrlebilen
teknoloji dzeylerinde- dolay bunun da bir devir gesi iermesi ge
rekir.42 Fakat mavi yakal ve beyaz yakal iilerin iyerinde geni
miktarda karar alma yetkisi -muhtemelen cari ktnn bir ksmn
kendi tketimleri veya dorudan mbadele iin alkoyma hakk da
dahil43- olduunda toplumsal rnn zerindeki gerek denetimleri
sermayenin despotizmi veya brokratik despotizmde varolana kyas
la muazzam lde artar.
"Marx sosyalizm"in tm cari retimin ya da en azndan onun
gittike artan bir ksmnn tam bir toplumsallamas ve dolaysyla
planlamasn gerektirdii fikri aslen Stalinist kkenlidir ve Marx ve
Engels'in yazlaryla tam bir eliki iindedir. Onlar iin sosyalizmin
anlam, Gotha Program'mn Eletirisinde akland zere, hem top
lumsal adalet hem de iktisadi etkinlik sebepleriyle toplumsal art
rnn byk bir ksmnn toplumsallamasyd (toplumsal temel
lk) . Bu hibir biimde reticilerin geri kalan toplumsal rn kendi
lerine uyan ekilde kullanma hakkndan yabanclamalarn iermez
-gerekte bu tam da sosyalizmin bir zgrce birlemi reticiler reji
mi olarak tanmlanmasyla eliir.
Dahas, toplumsal rn/toplumsal art rn denetleyen ara or
ganlar da, vekillerin semenleri tarafndan geri arlmaya tabi olm
s kouluyla birlikte, oulcu bir temelde demokratik olarak seile
ceklerdir. Bu tr kurumlarn almalar geni apl bir saydamlk
iinde cereyan edecektir.

42 Bu nokta Makhaisky'nin sosyalist planlamaya kar klasik anarist tutumunda gz

nne alnmamtr, ama olsa olsa Proudhon geleneinde bir piyasa ekonomisini rehabi
l ite etme pahasna. reticiler asndan yabanclatrc sonular bir yana, toplumun en
az korunmu kesimleri bakmndan bu adil deildir. zira yallar ve sakatlara olduu gi
bi, ilkokul ocuklarna ve rencilere de tahsisat kararlar na mdahale etme hakk ta
nnmaz. Bkz. ].W. Makhaisky, Le socialisme des itellecels. Paris. 979. Ayn zaman
da bkz. Claude Lefort, The Political Forms of Modem Society: Breacra:y, Democra:y,
Totalitilrianism, cambridge, 1 986. . . .
e bu . meseleyle lgl
43 Moscow News ve baka yerlerde nakledil dii kada yl.a ssc
Sovyet s nf ndek devlet (desp o
byk bir tartma srmekte. Bu ayn zamanda . _n somut yol ve ara
.
donut urmcn
tik) mlkiyetini gerekten toplumsal , ii mlkiyetine
or.
laryla ilgili cari aramalarda da kilit bir rol oynuy
281
 Temel izgilerini izdiimiz trden bir sistem brokrasinin s
nmlenmesi iin iktisadi nkoullarda byk bir ilerlemeye sebep
olacaktr. ok sayda insann genel meclislere, ii, kadn, tketici,
apartman sakini ve yurtta kurullarna ve de bu kurullarn yerel,
blgesel, ulusal ve sektre! konferanslarna katlmalar iin, alma
haftasnda radikal bir indirim mutlak bir ngerekliliktir. Ayn za
manda insanlarn srekli olarak kendilerinin ve ocuklarnn maddi
ihtiyalaryla ilgili endielerden kurtulmalar da asli bir
ngerekliliktir.
Brokrasinin snmlenmesiyle ilgili ngrmzn herkesi birer
brokrata evirmekten ibaret olduu ynnde bir itirazda bulunul
mutur.44 Fakat brokrasi rgt, merkezileme ve kendi iin otorite
uygulamasyla deil, bunlarn toplum kidesiyle ayrm ve ilevleri
ni yerine getirmek zere profesyonel bir maaa balanan zel bir in
san gruqu tarafndan gaspedilmesiyle eanlamldr. Sradan insanlar
tedrici olarak bu ilevleri stlendiinde "brokratlar" haline gelmez
ler. Kendileri iin kendileri rgtler ve idare ederler -ite brokrasi
nin snmlenmesi derken kastettiimiz de budur.

6. "Serbest Teebbs" Brokratik Despotizmln

Etkin Bir Panzehirl Midir?
1 944'de yaynlanan Brokrasi adl kitabnda Avusturya neo-klasik
veya marjinalist iktisatlar okulunun duayeni Ludwig von Mises
klasik ve klasik biimde basitletirilmi meseleyi kapitalist serbest
teebbsn lehinde zd. ileri srdne gre, insan toplumlar
erevesinde ilerin yrtlmesi iin iki yntem vard: biri "brokra
tik ynetim", dieri de "kar ynetimi". Brokratik ynetim ikin ola
ca despotik ve totaliterdir. Siyasi demokrasi koullarnda bile, dev
letin serbest teebbse mdahalesi -yani refah devleti- kar saikini
zedeler ve bu ekilde de despotizme yol aar. 45 Yalnzca serbest te-

44 Bkz. 42 nol dipnotta anlan Makhaisky ve Lefort'un almalari.

282
ebbs, genellemi bir piyasa ekonomisi zgrl garanti eder.
SSCB'de sistem krizi patlak verip Dou Avrupa'da Stalinist rejim
lerin kmesinden bu yana, bu tema Bat'da bir ideologlar korosu ve
onlarn Dou'daki meslekdalarnn ounluu tarafndan devraln
d. Alec Nove'un zl biimde aklad gibi: ya brokratik (devlet)
despotizm ya serbest piyasa, tertium non datur.46
Ne var ki, von Mises ve izleyicilerinin akl yrtmesinde birok
zaaflar vardr. Bunlarn en temelli olanlarn burada tanmlamaya a
lacaz. Von Mises doru olarak iktisadi sistemlerin doasn re
tim aralarnn sahiplii biimiyle ilikilendirir.47 Aslnda, onun kur
duu emada yalnzca iki tr biim mmkndr: ya zel mlkiyet ya
devlet mlkiyeti. Fakat bu ne mantksal olarak ne de tarihsel olarak
savunulabilir bir konum deildir. Gerekte, en azndan drt temel de-

iik biim mevcuttur:

1 . dorudan reticilerin zel mlkiyeti (Marksistlerin kk meta

retimi dedikleri);
2. bir cret karlnda, retim aralarn kullanmalar iin bakala
rn kiralayan ve bu ekilde retilmi olan tm mallar temellk
eden kapitalistlerin zel mlkiyeti;
3. reticiler kitlesinin serbeste ulaamad retim aralarnn devlet
mlkiyeti (bugn SSCB'de "komuta ekonomisi" olarak tannan) ;

4. dorudan reticilerin geni lde retim aralarna ve tketim

mal ve hizmetlerine ulaabildikleri toplumsal (kolektif) mlkiyet
(demokratik olarak eklemlnmi zynetim olarak adlandrd
mz zgrce birlemi reticiler rejimi) .

Bu biimlerin birincisi ile ikincisi arasndaki farklarn birincisi ile

45 L. von Mises, Bureacracy, . bsk., Yale University Press, 1944 ve 2. bsk., Arlington
Hosc, 1 969, blm . (Sayfa dzeni iki baskda da ayn) . Kr. F.A.
' Hayek'in nl kita-
b The Road to Serfdom, Londra. 1 944.
46 Bk.z Nove/Mandel tartmas, New Left Review, No. 1 59, 1 61 ve 1 69 iinde.
47 Von Miscs, s. 1 0,20.
283
drdncs arasndaki farklardan ok daha byk olduunu gr
mek iin onbeinci ve yirminci yzyl arasndaki Avrupa iktisadi ta
rihini temel olarak bilmenin yan sra bir an dnmek yeterlidir. Ve
siyasi tarihin bir irdelenmesi de von Mises tarafndan gklere kar
tlan ikinci sistemin uzun dnemler boyunca halk kitleleri iin siyasi
zgrlk ve sivil haklardan yoksunlukla veya hatta kanl bir tiran
lkla mkemmelen uyumlu olduunu gsterir. Bu tr ar bask bi
imleri birinci sistemde nadiren bulunur. Drdncde tasavvur edil
meleri ise imkanszdr.
Von Mises'in kitabndan alnan bir zet pasaj onun akl yrtme
sindeki kritik sakatla parmak basmamza yardm edecek:

Kapitalizmde emein bir meta olmas ve bir meta gibi alnp satlmas ol
gusu cretliyi her trl kiisel bamllktan zgrletirir.Kapitalistler,
mteebbisler ve iftiler gibi, cretli de tketicilerin keyfliine baml
du. Fakat tketicilerin tercihleri retimde yer alan kiilerle ilgili deildir;
onlar eyayla ilgilidir, insanlarla deil. iveren personele kayrmaclk
veya nyargyla yaklaan bir konumda deildir...
Gerekte nne set ekilmemi bir kapitalist sistemde cret ve aylk
alanlar zgr insanlar klan anayasalar ve hak beyannameleri deifdir.
Onlar koulsuz biimde piyasa kanununa tabi tm dier yuttalar gibi,
tketici ve retici olma kapasiteleriyle egemendirler. Piyasada piyasa fi
yatyla onu satn almaya hazr herkese bir retim faktr, diyelim emek
ve meakkatlerini satarken kendi konumlarn zedelemezler. iverenleri
ne minnet veya klece hizmet borlu deillerdir, ona belli bir kalitede
belli bir miktar.emek borludurlar.48

Buradaki neredeyse her cmle yanltr -yani cretlilerin kapitalist

toplumdaki gerek durumlarnna ya da kapitalist iktisadi. sistemin
gerek dinamiklerine (hareket yasalar) tekabl etmez.
cretliler "tketici kapasiteleriyle egemen" midirler? Olsa olsa an
cak "egemenlik", cretlerini varolan bir tketim mal ve hizmetleri
yelpazesi iinde kendilerine uygun geldii ekilde bltrme kapa
sitesine indirgenirse. Ama hereyden ewel SSCB'nin despotik devlet
ekonomisinde de durum bu deil mi? Kukusuz "egemenlik" terimi

48 A.g.e., s. 38-39.

284
ayn zamanda ihtiyalar, zellikle de hayati olarak addedilenleri tat-
.
min etme kapasitesini ierir. Son iki yzyl genellemi bir piyasa
ekonomisinde "tketici egemenlii"nin iki temel biimde snrlandl
n kristal bir berraklkla gsterir: arz ynnden mal ve hizmetlerin
yetersiz miktarda bulunuu; "efektif talep" ynnden de varolan mal
ve hizmetlere ulaabilmek iin alm gcnden yoksunluk.
Bu arada geerken belirtelim fiilen varolan kapitalizmde tketici
egemenliinin bir nc tr snrlandrlmas daha vardr: byk te
kellerin tketici tercihlerini maniple etme kapasiteleri -zellikle s
permarket zincirlerinin hakimiyetindeki perakende sektrnde. Hi
de Marksist olmayan bir dizi Amerikal sosyologun ortaya koyduu
gibi, sonsuz saydaki tredi rn eidiyle karlaan ortalama alc
daha imdiden artan bir endie ve doyum sorunu gsteriyor. Genel
likle ne olup bittiinin farkna varamyor:

Kendi iradenizle bir spermarkete giriyorsunuz. Maaza yneticisi nasl

davranacanz -nasl yryeceinizi, nereye bakacanz- sizden daha
iyi biliyor. Ve banka hesabnzda delikler amak iin tam bir gaddardkla
akln kullanyor. rnlerinin avantaj yaratacak ekilde sergilenme ayr
caln kazanmak iin bir bedel demek. zorunda olan dev gda reticile
ri bile, kendileri de bakkaliye rnleri spergleri tarafndan tketicileri
kadar acmaszlkla maniple edilen iktidarsz piyonlardr. 49

Biraz temkinsiz bir ekilde, von Mises piyasa ekonomisi iin klasik
rnei u formlde zetlemitir: "Kapitalist retim sistemi her kuru
un bir oy kullanma hakk verdii bir iktisadi demokrasidir."50 Her
kuruun! Sorun o ki, demokratik seimlerde her semenin bir tek
oyu varken, piyasada her bireyin tek bir oyu yoktur. Von Mises'in
garip "iktisadi demokrasi" kavram birok insana bir veya iki oy hak
k verirken ufak bir aznla bin oy hakk verir. Her biri 1 ,000 oy

49 Sunday Times, 4 Kasm 1 990. Harvard Business Review tarafndan yaplan bir ara
trmaya gre (aktaran Gorz. s. 72) , yksek dzeyli yneticilerin yzde SS'i reklam
kampanyalarnn genellikle alclarn ihtiyac olmayan ve (cevap verenlerin yzde 5 1 'i
iin) tketicilerin gerekte satn almak istemedikleri rnlerin satna yol atn kabul
etmektedirler.

285
hakl 500,000 hanehalknz ve ortalama 1 ,5 oy hakl 1 00 mjlyon ha
ne halknz varsa, o zaman kk bir byk kapitalistler etesinin
srekli bir mutlak ounlua sahip olacan grmek kolaydr: 1 50
milyon oya kar 500 milyon oy. Yerlerinden kmldatlamaz hale ge
lirler -bir devrim haricinde.
Bugn bu inancn balca savunucusu Milton Friedman ayn de
recede basit ve kestirme bir formlde liberallerin kapitalist sistemin
ileyiini nasl yanl gsterdiklerinin iyi bir rneini sunar:

Eer [bir kiininJ geliri ne yaptna, hizmetlerini sunmas karlnda

elde ettii fiyatlar ile satn ald kalemler iin demek zorunda olduu
fiyatlar arasndaki farka balysa -bir iletme asndan tahsilat ile mali
yet arasndaki ya da bir ii asndan cretler ile masraflar arasndaki
farka balysa-, o zaman hizmetlerini en yksek fiyata en iyi piyasada
satmaya almak ynnde gl bir itkiye sahiptir.51

Bu gerekte hibir zaman varolmam genellemi bir kk meta

retimi iktisadnn uygun bir tasviri olabilir. Ama kapitalizmin ile
yiine kesinlikle tekabl etmez.
Ortalama cretli "para getiren" sermaye kazanmaz ya da ok an
lamsz bir miktarda kazanr. Yllk geliri gerekten ne yaptna ba
ldr -ya da daha kesin biimde syleyecek olursak, ne yapmas is
tendiine ve bu belli ylda onu yapmasnn istenilip istenilmediine
baldr.52 Bu gelirin 30,000 dolar olduunu tahmin edelim. Dier
yandan, bir kapitalistin geliri ne yaptna deil, daha ok ne kazan
dna baldr. Eer 50 milyon dolar kazanyorsa, ortalama tekelci
kar oran yzde 20 ise ve sermayesini 20 milyon dolar arttrmay ba
arabiliyorsa, o zaman bir yl iinde eline geecek ek para 30 milyon
olacaktr -cretlinin gelirinin bin kat.
50 milyon dolar kazanan bir kapitalist hane "sper zenginler"

50 Bureaucracy, s. 2 .
51 Milton Friednan, Market or Plan, Centre for Researd into Connunist Eronomics, 984, s. 9.
52 Ne von Mises ne Hayek ne de hatta Friedman tmyle kendi denetimleri dndaki i
sizliin cretlilerin geliri zerindeki ykc etkisini anmazlar. Kapitalizmin refah devleti
tarafndan "engellenmedii" zamanlarda, bu kelimenin tam anlamyla iileri ala mah
kum edebilir.
286
klbne dahi girmez. Yeryzndeki en zengin kiinin 400 milyar
dolarla Japon taykunu Yoiaki Tsutsumi olduu syleniyor.s Ortala
ma yzde 7 faiz haddiyle bu ylda 28 milyar dolar "retir", hem de
Bay Tsutsumi sere parman dahi oynatmadan ya da en ufak bir
risk almadan. Bu yllk 28 milyar dolar yeniden yatrlrsa ylda yak
lak 2 milyar dolar getirir, o da yatrlrsa yllk 1 50 milyon dolar. . .
Fakat burada duralm. Ylda 3 0 milyar dolar, gnde 8 0 milyon dolar,
dakikada 55,000 dolar mertebesinde bir sermaye birikimden bahse
diyoruz. Bir baka sper zengin taykun Paul Getty'nin ne kadar pa
ras olduu sorusuna cevaben "ne kadar param olduunu bilseydim,
dnyann en zengin insanlarndan biri olmazdm" demesi hi de a
rtc deil.
Kapitalizmde arzn yeterlilii ile efektif talebin son derece eitsiz
dalm arasnda yapsal bir balant vardr -bu balant da bizim
neo-liberal dogmatiklerimizin gznden kamtr. "Efektif talep"in
-yani fiili satn alma gcnn- dalm yalnzca iletmeleri kendili
inden bir ekilde "en yksek fiyat elde edecekleri" piyasalara doru
yneltmez. Ayn zamanda basite genel olarak karlarn ortalamann
altnda olduu mallar retmemeleri anlamna da gelir. Zaman za
man kk firmalar bu "yuvalar" igal etmeye alrlar. Maliyetlerin
genel olarak yksek olduu ve alternatif yatrm frsatlarnn bol ol
duu yerde brakn "tketici egemenlii"ni, tketici ihtiyalar bile
basite bir kenara atlr.
Bat Almanya'daki (ve Japonya'daki) ucuz konut rnei bu nok
tay mkemmel ekilde gsterir. Uzun bir sre boyunca, ucuz daire
ler inaat 1 956'daki 44 7 ,OOO'lik zirveden 1 988'de 4 1 ,000'lik en d
k noktaya derek keskin bir gerileme lindedir.54 Bunun sonu
cunda bugn iddetli bir darlk var. Bununla beraber, ayn zaman
zarfnda zenginler iin ou ylda ancak iki ay oturulan yz binlerce
"ikinci konut" ina edildi. Burada neo-liberalizmin lisannda hemen
hemen hibir ey ifade etmeyen sosyal adalet gibi konulara girmeye
ceiz. Fakat tm bu rneklerde "iktisadi demokrasi" ve "tketici ege
menlii"ne ne olduunu sormak durumundayz.
53 Tines Sacurday Review, 3 Kasm 1990.
54 Die Zeit, 27 Ekim 1 989'daki tabloya baknz.
287
 Kapitalizmde gelir dalm, von Mises'in cretlinin "her trl ki- .
isel bamllktan kurtulduu" eklindeki mulak formlyle hayal
ettii yapsal bir stat eitsizliini ierir. Bu cretlinin stats ile k
lenin veya bir ortaa serfinin stats arasnda bir kartlk kurduu
lde geerli ve tartmasz bir nokta gibi grlebilir. Fakat kiisel
bamlln tek mmkn biimlerinin kelimenin feodal anlamnda
"minnet ve klece hizmet borlu olunan" bu tabiyet balar olduu
ne srld lde, tek baars meseleyi kartrmak oluyor. ikti
sadi bamllk bamlln belirli bir biimidir. Ve kapitalizmde gelir
dalmnn zgl biimi srekli olarak cretlinin kapitalistlere bu
tr iktisadi bamlln yeniden retir.
ister yksek ister dk olsunlar, cretler ve aylklar sadece c
retli snfn belli bir tketim dzeyinden yararlanmasna izin verir.55
Byk bir firmann srekli olarak artan balang maliyetleri gz
nne alndnda, bunlar iilerin kendilerini varolan piyasa fiyatla
r zerinden -yani kesinlikle emek glerinin yeniden retimine gi
ren mal ve hizmetlerin toplam masraflar etrafnda dalgalanan bir fi
yat zerinden- retim aralar sahiplerine emek glerini satmak zo
runda brakan proleter durumundan kamalarna imkan vermez.
Sadece kapitalistler sermaye (biriktirilmi servetleri) sahipliin
den bir gelir tretirler. Bu gelir onlara yalnzca temel mal ve hizmet
ler ile lks tketim kalemlerini edinmeleri iin deil, yeni retim
aralar satn almak ve ilave ii kiralamak iin de gerekli aralar
salar. Bir baka ekilde syleyecek olursak: cret ve aylk kazanan
larn ezici ounluu iin mr boyu gelirin "tasarruf oran" ihmal
edilebilir veya sfrdr.56 Fakat bu ortalama kapitalist iin ok yksek
ve en st cret dilimi iinse astronomiktir.51
Gelirlerdeki ve dolaysyla statdeki bu yapsal eitsizlik yalmzca
cretlinin istihdam ve tketim dzeyi bakmndan tmyle kapitalist
snfa baml olmasn iermiyor.58 Ayn zamanda iverene tam bir

55 Malthus-Ricardo-Lassale'nin demografik cret kuramna (szm ona "tun yasas")

kar, Marx cretin iki bileeni olduunu gsterdi: altna demeyecei bir fizyolojik mi
nimum; ve dalgalanmalar her ne kadar istihdam dzeyi tarafndan st-belirleniyorsa
da, son tahlilde sermaye ile emek arasndaki snf mcadelesine bal olan bir ahlaki
tarihsel ge.
288
dorudan bamlla ve retim alannda kiisel zgrlk yokluuna
da yol ayor.
Her ne kadar cretlinin iverenine minnet gstermesi beklenmese
de, ona iyerinde krkrne bir itaat borludur. Von Mises ve dier
kapitalizmin savunucular bol bol rekabetin nimetlerinden bahseder
ler. Fakat hayatn ak bir gereini anmay unuturlar: bu rekabet
emek maliyetleri dahil, retim maliyetlerini drme ynnde bir
bask oluturur ve dolaysyla azami lde art emein ekip aln
mas amacyla retim noktasndaki iiler zerinde mmkn olan en
sk denetimi uygulamak kapitalizmin ileyiine ikindir.
yleyse, emek glerini iverene satarak cretlilerin "kendi ko
numlarn zedelemedikleri" basite doru deildir. Bunu her gn "ze
delemekle" kalmazlar, patronun komutlarna tabi olmak zorunda ol
duklar iyerinde hemen hemen tm zgrlk ve zerkliklerini de
teslim ederler.'
Benzer bir ekilde, von Mises "tketici tercihleri eyayla ilgilidir,
insanla deil" diye yazarken iktisadi btnsellii keyfi bir paralan
maya uratyor. Evet, farkl fiyatta ve farkl kalitede iki ift ayakkab
arasnda seim yaparken "eya" ile ilgilisiniz, "insan" ile deil. Ama
ayakkablar dier eyann (retim aralar) yardmyla insanlar tara
fndan retilir. Ucuz ayakkab imal edebilmek iin, kapitalistlerin
yalnzca eyann deil, kadn ve erkeklerin de vidalarn sktrmas
gerekir. Ve bu vidalar, tpk bir "komuta ekonomisi"nde olduu gibi,

56 Eer ortalama cret veya aylk cari gelirinden bir i kurabilmek iin gerekten yeterli
bir tasarruf karabilseydi, toplam aktif nfus iindeki bamsz iadanlarnn pay ar
tard. Oysa gerekte cretli ve aylkllarn oran ABD, lngiltere ve lsve gibi lkelerde bu
gnk yzde 90'1k dzeyine doru dzenli biimde arrarken, bu pay yz yldan fazla
bir .aman boyunca srekli biimde gerilemektedir.
57 Von Mlses, tm yatrmlar risk tadklarndan ve yeni kurulan iler srekli olarak es
kileri yktndan dolay, kesintisiz sermaye birikiminin (Socialism, Londra, 1 95 1 , s.
379-80) imkansz deilse de, son derece zor olduunu ileri sryordu. Ampirik gerek
ler tersini kantlyor. ABD'deki ve Bat Avrupa ile )aponya'daki ou durumda "sper
zengin" ailelerin sreklilii bugn bir yzyl gemitir. Servet bir kez belli bir eii geti
mi, bankaclk sistemi ve kamu maliyesinin topyekun bir k dnda, hi risksiz
birikir.
58 Liberal (ve neo-liberal) dogmalarn bu adan gl bir sol kanat eletirisi Gunnar
Myrdal, The Political Element in ehe Development ofEconomic Theory, Londra, 1 953'de
bulunabilir.

289
onlarn tm insani talep ve kapasitelerini engeller, sakat brakr ve
yabanclatrr. "Engellenmemi" bir kapitalist sistemde, hapishane
benzeri fabrika rejimi, bir iinin tuvalette geirdii zamann bile
patronlar tarafndan dikte edildii ve gzetime tabi tutulduu ve bi
reyin bu tr "kazan getirmeyen" ve "iktisadi bakmdan etkin olma
yan" faaliyetlerden dolay cezalandrlabildii ya da hatta iten atld
engellenmemi bir despotizm rejimidir.
"Serbest teebbs" devlet despotizminin panzehiri deildir; daha
geni insan zgrlnn garantisi deildir. Ve de bir alternatif, bir
tertium datur vardr -reticiler/tketiciler kitlesinin ne retileceine,
nasl retileceine ve bunun ne kadarnn bireysel ve kolektif tke
tim alanndaki kimi nceliklere tahsis edileceine serbeste karar ve
recekleri bir iktisadi sistem. Siyasi demokrasi ve kamu hayatnda en
geni oulculuk ve aklkla birlikte byle bir reticiler demokrasisi
nin neden ikin olarak totaliter veya despotik olacan gstermek
iin imdiye dek hikimse ciddi bir argman ne sremedi. Halk kit
lelerinin zerklik ve kendi kaderini belirleme alanlarn niteliksel
olarak genileteceinden bunun hem brokratik komuta ekonomi
sinden hem de kapitalist piyasa ekonomisinden niteliksel olarak da
ha az despotik olaca aikardr.

7. Kapitalizm, Planlama ve iktisadi Hesaplama

Bu argmanlara cevap veremeyen, "engellenmemi kapitalizm"in ki
mi fanatikleri ikinci bir savunma hattna ekiliyorlar. Kelimenin ger
ek anlanunda "iktisadi demokrasi"nin alternatif iktisadi rgtlenme
modellerinden tretilebileceini ve temel retim aralarnn zel ml
kiyetinin kaldrlmasnn yeterli olmasa da gerekli bir nkoul oldu
unu ikrar etmeye hazrlar. Bununla beraber, bu tr modellerin i
kin olarak kapitalist serbest teebbsten daha az etkin ve daha israf
kar olaca zerinde srar etmeye devam ediyorlar.
Bu akl yrtme izgisi de bu yzyln ilk yllarnda balayan tar
tmalara dek geri gider. Avusturya okulu piyasa olmakszn kesin
iktisadi hesaplamann mmkn olamayacan ve dolaysyla da bir
planl ekonominin her zaman kt kaynaklarn tahsisinde keyfilik ve
290
israf iereceini kantlamaya aln.59 retici/tketiciler demokratik
bir zynetim sisteminde zgrlk ve zerklikten kazan salarken,
tketim mallarna erime iinde kaybederler. Bu durumda tketim
mallarnn arz (ya da kalite veya eitlilikleri) "serbest kapitalist te
ebbs"n salayacandan mutlak olarak olmasa da ciddi biimde
daha kstldr. Bylece dogmatik liberaller sosyalizmin kapitalizme
kar iddiasn bizzat kendine kar eviriyorlar: eer bu bir a kalma
zgrl ise "zgrlk"n faydas ne? Hayek son kitabnda bize iyi
bir rnek sunuyor:

Daha imdiden ok fazla insan var; ve sadece bir piyasa ekonomisi bun
larn ounu hayatta tutabilir ... Daha bugnk saymz ancak ayn tr
den genel ilkelere bal kalarak koruyabilecek ve gvence 'altna alabile
ceksek, bu temel ilkeleri ykmaya yeltenen inanlarn iddialarna kar
i
direnmek de revimizdir -eer milyonlar ala mahkum etmek
istemiyorsak ...

Yine burada da argman yar gerekler ve tam sofizmlerle dolu. Ger

ek u ki kapitalizmde ve kapitalizm ile sosyalizm arasndaki gei
toplumlarnda tilin iktisadi hesaplama belirsiz olmak zorundadr.
Emek henz tamamen toplumsallamadndan dolay, iktisadi ak
trler blk prk hareket ettikleri mddete, birleik bir derneik
[aggregate] pratik imkanszdr. Her bamsz aktr srekli o rak
genel durumu deitirir ve bu yolla da tannabilecek olan ve tann
mas gerekeni deitirir. Blm 1 'de Troki'nin alay ettiini grd
mz bir "evrensel beyin" hibir zaman varolamaz.
Eer zel i dnyas ya da tekelci taykunlar retim maliyetleri ve
sat haslatlarn tam olarak ngrme becerisine sahip olsalard, pi
yasann hangi amaca hizmet edeceini kestirmek zordur. Piyasann
ilevi tam da, iadamlarnn hesaplaalarn ve ileriye ynelik ng
rlerini zerine dayandrdklar sinyalleri veya malumat vermektir.

59 Gossen. Pareto. Barone ve Pierson gibi yazarlar izleyen Ludwig von Mises bu konu
mun klasik formlasyonunu sundu. Bkz. Archiv fr Sozialwissenschalt, cilt 47 (Nisan

1920) ve cilt 51 ( 1 92 1 ) , iinde s. 490-95.
60 F.A. Hayek, The Fatal Conceit: The Errors ofSocialism, Londra, 1988, s. 134.
291
Fakat bunun anlam ilk hesaplamalarn yanl olduudur. Yoksa d
zeltme yapmann bir gerei olmazd.
Tm iktisadi hesabn ve ileriye ynelik tahminin ikin yanlabi
lirliinin asl kkleri unlardr: (a) milyonlarca veya yz milyonlarca
tketicinin davramn tam olarak ngrebilmenin imkarszl; (b)
teknolojik eskimeye, kar oranndaki dalgalanmalara, iktisadi kon
jonktrdeki deimelere, vb. bal olarak uzun vadeli, sabit yatrm
larn tam amortisman sresini belirlemenin imkanszl; (c) snf
mcadelesinin cret maliyetleri zerindeki ngrlemeyen etkileri;
ve (d) kredi imkanlar ve maliyetindeki deimeler. Bir dizi daha
baka faktr de eklenebilir, ama bunlar merammz iin yeterli.
Bundan kan artc sonu, kesin iktisadi hesaplama ve ng
r kapasiteleri bakmndan zel iadamlarnn "merkezi planlamac
lar"dan aslen daha iyi bir konumda bulunmadklardr. Gerekten,
benzerlikler farkllklardan daha byk.
Fakat bu zel iadamlarnn ve merkezi planlamaclarn maliyet
hesaplamas ve gelecekteki kazanlarn tahmini konusunda karan
lkta yaadklar anlamna gelir mi? Kukusuz ki hayr. Eer durum
bu olsayd, ne planl' bir ekonomi ne de kapitalist bir ekonomi bir yl
dahi yaayabilirdi. Her iki sistem de kesin hesaplamalar ve ngr
ler yapma imkanszlyla ie balasalar da, pratikte ardk yakla
klk ynemini uygularlar. iletme maliyet fiyatlarn, girdileri yeri
ne koymak iin demeleri gereken be4eli yeniden hesaplayarak elde
ederler. ok daha uygun bir kesinlikte piyasa aratrmalar yaparak
tketici davranyla ilgili tahminlerini srekli olarak iyiletirmeye
abalarlar. rnlerde ve retim tekniklerinde yenilik imkanlarn n
grmeye alrlar. 61
Tm bu dzeltmeler, hesaplama veya ngrlerin kesin olmayan
karakterinin tamamen stesinden gelmekten acizdir. Ve bunlarn
mkemmel olmamas yznden yksek bir bedel denir. Kapita
lizmde bunun fiyat herkes iin dnemsel genel ar retim krizleri
ve bazlar iin de iflastr. "Komuta ekonomisi"nde ise bedel sektrler
arasnda orantsz byme eklindeki sonularyla birlikte, dk
ncelikli mal ve hizmetlerin yapsal eksik retimidir.
Byk kapitalist kombinalarda kullanlan glge fiyatlar ile planl,
.
292
eklemlemi bir zynetim sisteminde ileyecek olanlar arasnda a
rtc ama hi de raslantsal olmayan bir paralellik vardr. Von Mi
ses'ten daha gereki ve daha az dogmatik olan Hayek her kapitalist
yneticinin bildii eyi iyi grmt: byk lekli retime dayal
herhangi bir toplumda planlama iktisadi ynetimin kanlmaz bir bi
leenidir.62 Bylece bu pratik sosyalizmde iktisadi hesaplamann im
kanszl eklindeki liberal dogmaya cevaben adm adm yaklam
ve glge fiyatlar veya yaklak fiyatlar kullanm potansiyeline atfta
bulunan iktisatlar teyit eder.63
Yz yl ya da daha fazla bir zamandr ilemekte olan ekliyle ka
pitalist ekonominin aslen piyasa mekanizmalar ve piyasa fiyat he
saplamasna dayal olduu anlay gerek ddr. Sanayilemi l
kelerde fiyatlar arz ve talep yasas uyarnca belirlenen milyonlarca
maln olduu -genellemi piyasa ilikilerinin saysz savunucusu
nun, en son olarak da Alec Nove'un ileri srd gibi- basite doru
deildir.64
Arz ve talep yasas her zaman deil ama genelde patates, orap
ya da televizyon gibi mallarn fiyat dalgalanmalarn etkiler. Byk
lde alet edevat, makina ve yedek parann da oluturduu No
ve'un mlti-milyonluk sepetindeki mallarn byk ounluunun fi
yatlarn ise kesinlikle belirlemez. Burada hakim olan a priori tahsis
ile kar gds arasndaki bir melez karmdr. Byk makinalarn

61 Kukusuz, tekelciler ve "merkezi planlama yetkilileri" (yani nomenklatura brokrat

lar) de bu tr yenilikler zerindeki denetimlerini srekli olarak sklatrmaya alrlar.
62 "Gndelik dilimizde 'planlama' szcyle elimizdeki kullanlabillr kaynaklarmzn
tahsisiyle ilgili karlkl ilikili kararlar kompleksini tanmlyoruz. Bu anlamda tm ikti
sadi faaliyet planlamadr. Burada [bir baka] mesele daha ortaya kyor, o da planlama
y kimin yapacaL." (F.A. Hayek, "The Use ofKnowledge in Society'', American Economic
Review, Eyll 1945.) Freiburg niversitesi'nde iletme yneticilii eitim programn y
neten lsvlreli profesr Norbert Thom kategorik olarak unu beyan ediyor: "Planlama ve
denetim gibi, rgtlenme de ynetici firmalar iin temel bir aratr." Neue :.rcher Zei
tung, 9 Ekim 1990.
63 Bu eskilere dayanan gelenek otuzlarda Lange ve Taylor (On rhe Economic Theory of
Socialism, Minneapolis, 1938) ve Abba Lerner ("Economic Theory and Socialist Eco
nomy", Review of Economic Studies, Ekim 1934 ve The Economics of Control, New Yok,
1944) ile balamt. Daha yeni katklarsa Alman sosyal demokrat Heimann, H.D. Dc
kinson, Maurice Dobb ve James E. Meade tarafndan yaplmtr.
64 A. Nove, The Economics ofFeasible Socialism, s. 33-34.
293
ou sipari zerine imal edilir, yoksa dkkanlar yle bir kolaan
edildikten sonra hazr durumda satn alnmazlar. retimin kkenin
de "rekabet" yoktur: retilen yegane mallar fiilen sipari edilenlerdir.
Fiyatlar rekabetin etkisiyle dalgalanmazlar. ou para zaten meta
da deildir, montaj hattnda biraraya getirilen araba paralar gibi,
teknik katsaylar uyarnca retilirler. Gerek fiyatlar yoktur, bu yz-

den de fiyat dalgalanmalarna uramazlar.

Bu tarz mallarn byk ounluunun retim maliyetleri piyasa
fiyalaryla deil, "yaklak fiyatlar" ile hesaplanr. Byk bir otomo
bil kombinasnn asi yapan blm asilerinin maliyetini hesap
ederken arz ve talep yasasna bavurmaz, zira bu rnleri montaj
hattna satmaz. 65 Daha nceki sayda bir bitmi araba satndan
sonra, gemite yaplan lm gelecee izdrr sadece. Bu mali
yet fiyat hesabna asi retimine yatrlan sermaye zerinden hibir

faiz tahakkuk ettirilmez.

Bu durum daha genel bir soruna yol aar. Kapitalizm ile bir ko
muta ekonomisi" altndaki iktisadi hesaplamalarn tam olmamas
arasnda ikin bir fark yoksa eer, bu ikincisinin son yirmi yl iinde
gitgide artan ileyi bozukluunu nasl aklayacaz? iktisadi by
me bakmndan "komuta ekonomisi"nin differentia specifica's
nedir?
Cevabmz bu kitap boyunca gelitirdiimiz brokrasi tahliliyle
yakndan balantl. ktisadi nitelii, gelirinin kaynaklar ve biimleri
1
nedeniyle, brokrasi -ve dolaaysyla denetledii "komuta ekonomi-
si"- ileri bir kapitalist ekonomiye gre daha muhafazakar, daha az
esnek, yeni meydan okumalara intibak bakmndan daha az yete
nekli ve deien bir evreye kar daha az uyumludur -iddetli kriz
dnemleri ve baz ncelikli sektrler haricinde. Milton Friedman'n
iddia ettiinin aksine, zararl olan eyi haber veren sinyallerden onu
mahrum brakan serbest bir piyasann yokluu deildir. Gerekte,

65 reum maliyetlerindeki byk apl farkllklar bitmi rnn kimi paralarnn bir
taerona verilmesine yol aabilir. Fakat teknik ve rgtsel nedenlerle, bu genel bir uygu
lama olamaz. Hibir fabrika arabalarn taeronlar tarafndan retilmesine izin vermez.

294
bilgiyi arptmaya ya da iletmemeye ynelik otomatik bir eilim bu
lunduundan, varolan sinyallere ok yava tepki verir.
Bunlarn tesinde, nemli bir karlatrmal deerlendirme daha
yapmamz gerekiyor. Kapitalist ekonomi ne denli tekelleirse, tekel
ler (yalnzca zel i dnyasndaki brokrasiler deil, bizzat mali tay
kunlar da) de bir "komuta ekonomisi"nde hkm srene ok benzer
biimde iktisadi byme zerinde o denli fren rol oynarlar. David F.
Noble yle belirtir:

Yeni tekonolojilerle ilgili kararlarn tamamen iyice lp biilmi, sama

sapan olmayan deerlendirmelere ve maliyet etkinliklerini tahmin etmek
zere rafine edilmi analitik yntemlere dayal olarak verildii iddias ol
sa olsa iktisatlarn indirgemeci fantazileridir. Bu karn bir gd olmad
n sylemek deildir; kukusuz yledir. .. Gerekte, herhangi bir iktisa
di modelden kayda deer lde daha az derli toplu olan bu tr kararlar
ounlukla nsezilere, inanca, egoya, zevke ve ilgiye dayandrlr. iktisa
di malumat ne denli artsa da belirsiz ve pheli olarak kalr.
Bu yalnzca alcnn yeni bir donanm almasn engellemez, ayn zaman
da yeni bir teknolojinin iktisadi geerliliini nesnel olarak deerlendir
meye alan bamsz aratrmacy da yanl yne sevkeder. Gvenilir
veriler ya yoktur ya da ulalamaz durumdadr. .. stelik, irketlerin ii
sendikalar (cretler) , rakipler (fiyatlar) ve devlet (mevzuat ve vergiler)
karsndaki konumlarn aa karaca (ve de sakatlayaca) korku
suyla malumat sahiplenmede karlar vardr. Ve veriler dzgn bir e
kilde sralanp bir ekmeceye koyulmaz. Farkl btelerle blmler ara
snda datlr ve hibiri bir dierinin maliyetini bilmez. Buna ilaveten,
varolan verilerin her iletiim biriminin eletiriden yaltabilecei ve firma
iindeki konumunu arttrabilecei ekilde bir self-servis malumat olma
dna inanmak iin de her trl gerekeye sahibiz."66

Tekrar edelim, hem "komuta ekonomisi" hem de gerekte varolan ka

pitalizm bir benzemezlik olmaktan ok benzerlik sunan, bymeyi
optimize edememe beceriksizlii gsteriyorlar. Burada da "tertium
datut' gerekliliini hissettiriyor. Zira demokratik olarak planlanm
ve zynetimli bir ekonomide, reticiler rasyonel teknik ilerleme iin
frsatlar deerlendirme yolunda gl bir tevie sahip olacaklardr.
66 Forces of Production, New York. t 984, s. 2 t 7.

295
Emek zamanlar ve dolaysyla da bo zamanlar veya "gerek hayat"
zamanlar retim zamanndan tasarruflara endekslenecektir. Ser
beste seilmi tketici temsilcilerinin yrttkleri kat kalite kontro
l altnda belli miktarda bir mal ve hizmet retilir retilmez "gn"
tamamlayabileceklerdir. Yedi ya da sekiz saat alma yerine drt sa
atten sonra eve gidebilecekleri anlamna geliyorsa niin bir grup ii
yeni bir teknii test etmeyi reddetsin?

8. iktisadi Rasyonalite ve Toplumsal Rasyonalite

nceki blmde devreye soktuumuz "rasyonel teknik ilerleme" teri

mi liberaller ve sosyalistler arasnda tmden yeni bir tartma alan
aar.
Liberaller -bazen rtk olarak, bazen sofistike matematik model
ler temelinde- mikro ekonomik ve makro ekonomik rasyonalitenin
uyutuunu kabul ederler. Bu sonuncusu, hesaplanabilir olduu d
nld mddete, birincinin bir derneiine indirgenir. Ne var
ki, gereklik bu varsaym dorulamaz -ve de sadece, neo
liberallerin para olarak hesaplamaya altklar "dsallklar" nede
niyle deil.
Firma dzeyindeki azami etkinlik otomatik olarak tm ekonomi
dzeyindeki azami etkinlikle zde deildir.67 rnein, karll art
trmak iin igcnde bir azaltmaya gitmek bin iletmeye 2 milyar
dolar gibi bir kazan salayabilir, ama ayn zamanda hasla kayb ve
kasten almaktan alkonulmu insanlara isizlik tazminat deme
leri olarak toplul:a 4 milyar dolara malolabilir.68
Benzer bir kar-zarar bilanosu altyap, salk veya eitime yne
lik kamu harcamalar durumunda da grlebilir. Bireysel iletmeler
(ve bireysel kapitalistler) iin bu tr harcamalarda bir ksnt bir yl-

67 Ernst Fehr ( konomische Theorie der Selbstverwaltung, FrankfurUMain, 1988) neo

klasik tahlil aletleriyle iilerin zynetimindeki iletmelerin kapitalistlerin ynetiminde
kilerden daha etkin olacan kantlamaya alt. Benzer bir tez Yaroslav Vanek tarafn
dan da savun.ulmutur.

296
da 1 0 milyar dolar vergi tasarrufu demektir. Reagan ve Bush yneti
mi altndaki ABD ekonomisinin, tm bu tutarn otomatik olarak yat
rma gidecei ve bir arpan etkisiyle cari retimi ylda 20 milyar do
lar ya da be ylk bir dnemde 1 00 milyar dolar arttraca varsay
mnn yanl olduunu kantladn naif "arz yan iktisatlar"na
bildirelim.
Bununla birlikte, hepsi de kamu harcamalarnn dk dzeyine
JJal olan, yksek tamaclk maliyetlerini kpr ve yollarn yetersiz
bakmyla, kt ve ihracattaki kayb dk eitim standartlar, has
talk yznden ie gelmeme ve kazalarla hesaplayacak olursak ve
be yl zarfnda 1 50 milyar dolarlk bir toplam zarara ularsak, o za
man bir kez daha ortaya kar ki, "optimizasyon" mikro ekonomik ve
makro ekonomik alardan ayn deildir. Bireysel firmalar iin yk
sek karlar bir btn ekonomi iin uranlan daha byk zararlarla
fazlasyla gtrlr.
Kukusuz, iktisadi ltler farkl sosyal sistemlerin karlatr
mal rasyonalitesini tam olarak deerlendirebilmek iin kendi bala
rna yeterli deildir. Tahlile ayn zamanda makro sosyal rasyonalite
(optimizasyon) kavramn da katmamz gerekir.
iktisadi etkinlik insan abasnn tm ve tek amac deildir. insan
refahnn, insani ihtiya ve arzularn tatmini iin bi aratr, baka
bir ey deil. Eer daha fazla iktisadi etkinlik aray bu emellerle a
tmaya girerse, kitlesel lmlere ya da hatta bir nkleer savaa yol
aarsa, milyonlarca insann fiziksel ve zihinsel saln sakatlarsa,
erkekler ve kadnlarn iinde yaadklar evreyi tehdit ederse, o za
man bu nedenlerden tr snrlanmaldr. Mikro ekonomik rasyo
nalite makro sosyal optimizasyona tmyle tabi olmaldr.69

68 Liberal Alman haftalk dergisi Die Zeit Almanya'daki iki milyon isizin devlete mali
yetinin ylda 60 milyar DM (40 milyar dolar) tuttuunu hesaplad: 27.3 milyar DM isiz
lik tazminat, 3 1 .4 milyar DM da gelir kayb olarak ya da isiz kii bana toplam 3,000
DM. stelik, eer bu iki milyon kii piyasa ekonomisinin dnda yeniden aalandrma
iinde, belediye konut yapmnda, kirlilik kontrolnde, vb. altrlsalard, hibir "nega
tif rekabet etkisi" yaratmakszn, milli haslay ylda en az 120 milyar DM arttrrlard.
Huzursuzluk ve dk yaam standara gibi insani bedeli bir tarafa, isizlik makro eko
nomik bakmdan tam bir etkinsizliktir.

297
 Bazlar bu tr hesaplamalar yaplabilmesini yalnzca piyasa fi
yatlar ve kar gdsnn basks altndaki piyasann yapabileceini
ileri srdler. Bunlar yle diyorlard: brakn evreyi kirleten firma
lar evreyi kirletmeleri nedeniyle yksek vergiler veya cezalar de
sinler, o zaman alternatif teknolojiler bulurlar.
Fakat bu tr bir argman kapitalizmin savunucularna toslar.
Vergi ve cezalarn her zaman engelleyici bir etkisi yoktur. Varolan
teknolojiler onlarn eski yatrmlarn amorti etmelerine izin verdii
mddete ve hukuk servisleri ceza ve vergilerin ykn snrland
racak bin trl yol bulduklar lde kirletenler kirletmeye devam
ederler (belki eskisinden daha az olarak, ama yine de) . te yandan,
zellikle uzunca bir dnem zarfnda kirlenmenin ve evre zerindeki
tehditin etkilerini kesin biimde lmek imkanszdr. Hibir insani
ac ve salk kayb basite beklenen gelirlerde bir azaltma terimleriy
le ifade edilemez.
Tm bu alanlarda, deer yarglar ve ncelikler skalalar oyunun
iindedirler. Burjuva ideolojisi "ulusal savunma" veya zel mlkiye
tin polise korunmasnn bir "mutlak deer1170 olduunu sorgusuz
kabul ettiinden, toplumun da tm ocuklar iin yksek eitim
standartlar ya da tm yeleri iin yksek salk dzeylerini okulla
rn ve hastahanelerin maliyetinden ya da retmenlerin ve tbbi per
sonelin aylklarndan bamsz bir mutlak deer olarak dnmeye

tam hakk vardr.

Vergiler ve cezalar sonuta msadere etme yeteneine sahipse
ancak, evreye daha fazla zarar vermenin nlenmesinde etkili ara-.
lar olarak addedilebilir. Fakat bu durumda da, "serbest teebbs"n
savunucularnn haykrlar, sanki baz teknolojilerin kullanmna
dpedz yasak getirilmicesine feverana dnr.
Bir kez iktisadi etkinlik sorununu kendi boyutlarna indirdii
mizde, mikro ekonomik rasyonaliteyi makro ekonomik optimizas-

69 Makro sosyal rasyonalite veya optimizasyondan hi bahseanemekle beraber, Andre

Gorz da Critique of Economic Reason adl kitabnda . tam tamna ayn izgide grler
ileri srer.
70 Von Mises, Bureaucracy, s.46, 50 ve dev.

298
yonla birletirme ihtiyac da genellemi piyasa ekonomisinden ok
demokratik planlamann lehine gr bildirir. Bununla ilgili rnei
mizi Blm 3'te ortaya koymutuk.
urasn bir kez daha vurgulayalm ki, kapitalizmden sosyalizme
gei dnemi boyunca kalcln koruyacak olan piyasa mekaniz
malarnn hzl bir kaldrlmasn nermiyoruz. Bizim zmmz
retim maliyetlerinin istikrarl bir para ve arz ve talep yasasnn ile
yiiyle dzeltilen bir tketim mallar -bedava datlanlar hari- fi
yatlar sistemi araclyla tam bir lmn ierir. Bu neri ile ge
nellemi piyasa ekonomisi (retim aralarnn zel mlkiyetine da
yal veya deil) arasndaki fark ekonomi ve bir btn olarak toplu
mun uzun vadeli dinamiinde yatar. Kt kaynaklarn kilit tahsisi
-diyelim toplamn yzde 50'si ila 75'i- demokratik ve a priori olarak
bizzat halk kitleleri tarafndan belirlenecek ve gerekte byk banka
hesaplarnn ynetimindeki piyasa dalgalanmalarnn kaprislerine
terkedilmeyecektir.
insan haklarnn salamlatrlmas ve geniletilmesine kart
olarak despotizme kar ileri srlen neo-liberal argmanlar gerek
ten mikro ekonomik etkinlikle ilgili dogmatik iddialaryla dorulana
maz. Mikro ekonomik zel kar maksimizasyonu araynda inkar
edilemez ve artan bir toplumsal adaletsizlik gesi vardr. yle ki, o
kuluslu Philips yaknlarda yapt gibi 40,000 cretliyi iten atmaya
karar verdiinde iileri "emek piyasasna gre fiyat belirledikleri"
gerekesiyle cezalandrmaz. Philips'in cret maliyetinin yzde 1 0 ve
ya 20 "daha yksek" olduunu kabul etsek bile, bu bilgisayar reti
mindeki toplam maliyetlerin iinde yle kk bir paya sahiptir ki,
"daha kabul edilebilir" bir dzeye indirilmeleri bile Philips bilgisayar
larnn maliyetini ancak yzde 2.5-5 ksabilir. Bilgisayar retiminde
katlanlan zararlar bu mtevaz farktan ok daha byktr.
in gerei iten karmalarn yanl yatrm kararlar, yanl ta
sarlanm retim modelleri ve piyasa davrannn yanl ngrlme
sinden kaynaklanddr. Tm bu kusurlarn sorumlusu sadece ve
sadece iletme ynetimidir. Ama alnmasna hibir ekilde katlma
dklar kararlarn ceremesini 40,000 kii eker.
Bu tr rnekler kara ynelik kapitalist retimin ileyiinden kay-
299
 naklanan genel iktisadi ve toplumsal kriz grnglerindendir. Siste
min bir btn olarak artan lde sorgulanmasna yol aar ve d
nemsel olarak kitlesel tepkilere ve geni lekli bakaldrlara sebep
olur. Max Weber teknolojik tahditlerin bu tr bakaldrlar imkansz
kldn ileri srse de, yirminci yzyln tarihi bunun tersini
kantlar.
Kendi paylarna, neo-klasik muhafazakarlar da her ne pahasna
ve bir numaral ncelik olarak kar gdsnn ve zel mlkiyetin sa- ,
_vunulmas ile sivil zgrlkler ve insan haklarnn geniletilmesi ya
da hatta korunmas arasnda ak bir elikiyle kar karya kalrlar.
Biraz silkelendiinde, argmann skleti amaz bir ekilde "iktisadi
etkinlik"ten ve insan haklarnn engellenmesinden yana kayar.
Von Hayek rneinde, bu gericilie dn gerekten patetik bir
grnm arzeder. Yalnzca genel oyun kstlanmasn savunmakla
kalmaz, ayn zamanda Din, Aile ve Geleneksel Otorite'ye bir geri d
n de umut eder.71 Tekerlek bir tam dn yapmtr. Muhafaza
kar neo-liberaller ancien regime'in meru varisleri ya da onun Vichy
tarz parodisi, klasik liberalizmin savunduu tarihsel davalarn ak
dmanlar haline gelmilerdir. Onlar olmakszn Geleneksel Otorite
lerin ve deerlerinin toplum zerine dayatlamayaca burjuva devlet
brokasisinin de facto savunu"cular olmulardr.
Gerici bir toplumsal dzenin sacayaklarnda ayn toplumsal
tarihsel krizler ayn ideolojik refleksleri dourur. Fakat Stalinizmin
karabasanndan sonra bile, sosyalistler yine geleneksel olarak nasl
davranyorlarsa yle davranabilirler (biroklar zaten hep byle ha
reket etmilerdi) : mikro ekonomik etkinlik fetilerine feda edilmele
rini reddettikleri insan haklarnn en yaman, en kararl savunucular
olarak.
Sadece bir avu Batl szde liberal tarafndan deil, sosyal-

7 F.A. von Hayek, Law, Legislation and Liberty, Chicago, 979, cilt 3, s. 1 12-13. Bru
no Coppieters ("La critique de l'utopie dans la theorie politique de Friedrich Augst von
Hayek", Tijdschrift voor de Studie van de Verlidrting, zgr niversite, Brksel). kendi
sinin bunu kabul etmemesine ramen, Hayek'in genel oy ve ounluk ynetimine kar
saldrlarndaki otoriter karakteri doru olarak vurgular. Hayek'in geleneksel deerleri
savunmas iin bkz. The Fatal Conceit, s. 36-37, 157.

300
demokratlarca da alklanan, eski Sovyetler Birlii'ndeki tam tekmil
bir piyasalamann savunucular unu ilan ediyorlar: perestroyka yo
lundan amamak iin fazla glasnosttan kan.72 nmzdeki yl
lardaki gerek seim "komuta ekonomisi" ile piyasa arasnda deil,
burada yaplacaktr.

9. Kendi Kendini idare ve zynetlme

Giden Yoldaki Engeller
Devlet ile brokrasinin ve ktlk ile meta retiminin snmlenmesi
kolay bir sre deildir. Gerekten, sosyalizmin kurulmas kolay bir
sre deildir -eer byle olsayd, uzun bir sredir zaten varolurdu.
Bahsettiimiz belli bir kurumlar kmesinin, onlar destekleyen top
lumsal yaam ve dnce ekillerinin, belli baz bireysel, grup ve ko
lektif davran gdlerinin kademeli bir ortadan kalkdr. Tm
bunlar binlerce deilse de, yzlerce yldr bizimle olmulardr, hibir
ekilde her zaman varolmamlardr. Bu yzden, her ne kadar s
nmlenmeleri zor olsa da, trlerin tarihinde ampirik olarak kendini
gsterdii_ gibi, "insan doas" ile uyumsuz deildir.
En nemli engel bir mite veya nyargya deil, gerek bir soruna
tekabl eder. Teknolojik ve rgtsel gelimenin bugnk dzeyinde,
uzman bilgisi uzmanlarn bilgisidir ve bu "zel insan gruplar" uzun
bir sre boyunca da varolacaktr. Bunlar ortadan kaldrmak nfu
sun geni kitlelerinin zenginlii ve refahnda feci bir gerilemeye yol
aar. Dolaysyla, cari tketim veya refah ile uzmanlarn greli gc
arasnda belli bir "dei toku" gelecekte de bir sre varolacaktr. So
run kltr ve becerinin genel dzeyinin ykseltilmesine indirgene
mez. Salk sektrnde alan herkes onsekiz veya yirmi yana ka
dar renim grse bile, hala ameliyat yapabilecek duruma gelemez.
Bir baka deyile, toplumsal iblm basite "lavedilemez"; sadece
kademeli olarak snmlenebilir.
Schumpeter'in zamanndan beri sosyal gvenlik bu konuda bir

72 Bkz J.-M. Chauvier'nin rportaj, "La perestroika 'new look' en qi d'un pouvoir
fort", Le Monde Diplomatiqe, Kasm 1 990.

301
rnek olarak verilegelmitir. Hem Dou hem de Bat'da refah devleti
nin gelimesi emekli aylklar, annelik izni veya sakatlk yardmlar
gibi konulardaki mevzuatn karmakln arttrd ve bunun sonu
cunda birok durumda dzinelerce farkl kural ve dzenlemenin uy
gulanmas sz konusu oldu. Hibir bireyin kendisini ezmek deil
korumak iin oluturulan girift a yarmay umut edemeyecei sy
lendi. Bu bakmdan gerek devlet veya para-devlet organlarnn ge
rekse sivil rgtlerin uzmanlarna -yani brokratlarna- dayanmak
zorundayz. 73
Bu gerek bir engeldir. Fakat ada toplumdaki trendle ks
men etkisi azaltlr. ilk olarak, bir yanda g ilikileri ve iktidarn
devri ile dier yanda uzmanlam bilgiyi gerektiren iktidarn eklem
lenmesi arasnda dikkatli bir ayrm yapmamz gerekmektedir. Top
lumsal emein (kullanlabilir kaynaklarn) salk ve sosyal gvenli
e tahsisiyle ilgili kararlarn alnmas yurttalar kitlesinin ayrcal
nda olmaldr ve bu mmkndr. Bunlar sadece ve sadece hk
metlere ve devlet brokrasilerine, Byk evrelerine veya "piya
sa"ya braklmsa eer brokratik yabanclama sz konusudur. Fa
kat ameliyat yapma kapasitesinin halk kitlesinden alndn ve "bir
cerrahlar aznl"nn ellerinde younlatn ciddi biimde iddia
edemeyiz. Bu genel olarak bilime kar kaba bir nyarg olurdu -her
ne kadar hastann tm tbbi malumata ulama hakkn da kukusuz
dikkate almamz gerekse de.
kinci olarak, bilimsel bilginin ve dier uzmanlk bilgisinin byk
apl eitlenmesi uzmanlarn iktidarn glendirmek bir yana, onu
snrlar. ktidar her zaman ' toplumsal iktidardr, baz insanlarn di
erleri zerindeki iktidar. Bir cerrahn hastas zerinde iktidar var
dr. Fakat bir enerji uzmannn da cerrahn zerinde iktidar vardr
ve srasyla bir mimarn ya da bir ehir planlamacsnn da enerji uz
man zerinde iktidar vardr. Gda standartlar kontrolrlerinin bun
larn tm zerinde iktidar vardr. Ne var ki, uzmanlk bilgisi artt
ve daha fazla sayda insana yayld ve bir btn olarak toplum
egemen bir biimde cerrahlarn, enerji uzmanlarnn, ehir planlama-

73 Kr. Kamenka, Bureauaacy, Oxford, 1989, s. 74-75.

302
clarnn, gda kontrolrlerinin, vesaire emrine ne kadar kaynan
verileceine karar verdii lde tm bu iktidarlarn herbiri bzle
cektir. Bu kararlar gitgide daha fazla tam toplumsallatka, brokra
tik iktidar da artmak yerine azalacaktr.
nc olarak, eer koruma aslen parasal olmayan, piyasa d
mekanizmalara dayandrlrsa, sosyal gvenlik konularnda zel bi
imde bilgiye erime ynndeki trend de nemli lde daralabile
cektir. Emeklilerin, hamile kadnlarn, sakatlarn ya da niversite
rencilerinin tketim dzeyleri baz mal ve hizmetlere bedava ulama
imkan araclyla toplumsal olarak garanti edildii zaman, her bi
reysel durumun karmak bir ekilde dzenlenmesi ihtiyac da kes
kin biimde azalacaktr.
Toplumsal hayatn karmakl kendi. kendini idare etme yolun
da daha ciddi sorunlar da ortaya koymutur. Emein nesnel toplum
sallamas ile toplumsal hayatn temel dzeylerinde artan ibirlii
trendleri elimektedir. Arabulucu mekanizmalar kanlmaz klan
birbirine paralel merkezileme ve ademi merkezileme eilimleri sz
konusudur.
Sesten hzl bir jet uanda 500,000 ayr dizayn gerektiren
500,000 para vardr. Eriilebilir azami bilgi temelinde, nihai rnn
retiminde kelimenin en geni anlamnda birbiriyle ib irlii eden on
binlerce iinin bulunmas gayet mmkndr. Fabrika, bro veya
entegre grup dzeyinde, bilinli ibirliinin tmyle, teknik tahdit
lerden ok art-emei ekip karmaya ynelik bir manta sahip hi
yerarik sistemlerin yerine gemesi de ayn derecede mmkndr.
Bununla birlikte, tm bu dizaynlar ve paralar biraraya getirme
iinin de srekli araclk yapan organlar gerektirdii bir gerektir.
Bunun tmyle yeni bir teknolojinin douundan nce muhtemelen
snmlenmeyecek bir toplumsal iblm biimini temsil eden tam
zamanl bir i olarak kalmayacan hayal etmek zor. Ve bu tr pro
fesyonel araclarn halk zerinde belli bir iktidar korumalar byk
itimal olmasa da, en azndan mmkndr.
retim alannda doru olan ayn zamanda datm, tamaclk,
telekomnikasyon, kltr, salk, vesaire iin de geerlidir. Hastalar
ile tbbi personel arasnda hibir aracya ihtiya duyulmamas iin
303
hastahanelerin ok kk ve mahalli koullara uydurulmu olmas
m gerekir? En son aksamla donatlm etkin bir hastahanenin asga
ri lei en azndan ngrlebilir bir gelecek iin idari personelin bir
zorunluluk olarak kalacan gsteriyor. Hikimse hastahaneye elini
kolunu sallayarak girip can istedii bir yataa yatamaz. Ve bu yz
den araclarn halk zerinde belli bir iktidarlar olacaktr, ki bu da
baz ktye kullanma durumlarnn kayna olmaya devam
edecektir.
. En rahatsz edici olan, devletin snmlenmesi srecinde sregi
decek olan atmalardr: toplum, birey ve grup karlar arasndaki
atmalar; yerel, blgesel, ulusal ve uluslararas k.arlar arasndaki
atmalar; farkl cinslerin karlar arasndaki; ya grubu karlar
arasndaki; ounluktaki ve aznlktaki kavimlerin karlar arasn
daki atmalar, vb. Marksistler -Marx, Engels ve Lenin'den balaya
rak- hibir zaman snfsz, sosyalist bir toplumun tm insanlar ara
snda mkemmel bir harmoni yarataca eklindeki kiliastik tezi ne
srmediler. Uzak gemiten ve gelecee ynelik aka ele geirilebi
lir trendlerden elde edilen bir ok kant temelinde, basite, ciddi a
tmalarn dahi zm bulmak iin herhangi bir "zel aygt", herhan
gi bir devlet veya brokrasiye ihtiya gstermediini ileri srdler.
Hibir ekilde bask zerinde uzmanlamam toplumsal gruplar -
okullar, "geniletilmi aile" cemaatleri, mahalle komuluu, iyeri
meclisleri, reticiler/tketiciler toplantlar, vb.- bu atmalara her
hangi bir d "yardm"a ihtiya gstermeden zm arayacaktr.74
Bu tr prosedrlerin yeni brokrasilere ve bask aygtlarna ol
masa bile, gei srecinde byk bir keyfilik ve adaletsizlik tehlike
sine yol aaca dnlebilir. Norberto Babbio'nun dorudan de
mokrasiye ynelttii eletiri ile gl bir ekilde "insanlarn hkm
ranlna kar yasann hkmranl"n savunmasndaki canalc fi-

74 Buradaki asl nemli nokta, bu atmalarn, eer yardmc ve terapi edici bir tarzda
ele alnrlarsa, infilak edici niteliklerini kademeli olarak kaybedecek ve hibir ekilde sa
valar, i savalar, kitlelerin hapse atlmas, ikence veya geni lekli bask gibi top
lumsal felaketlere yol amayacak olmalardr. atmalar zmeye girien insanlarn
bask yapmakta bir karlar olmayacaktr -tam tersine, karlar atmann derece dere
ce snmlenmesindedir.

304
kir budur. 75 Burada kukuya yer brakmayacak bir gerek pay
vardr.
Genel oy rneinde olduu gibi, faist, askeri, Stalinist ve post
Stalinist diktatrlklerin uzun, travmatik deneyimi de tm sosyalist
lere, keyfi adaletin -yani adaletsizliin- tehlikeleri en azndan snr
lanmak isteniyorsa, yazl kanunlarn bir zorunluluk olduunu
retti. Bu durum kapitalizm sonras toplumlarda iiler ve kylleri
aydnlar ve brokratlardan daha fazla tehdit ediyor.76 Devrimci
Marksistler bu noktay vurgulamak iin kapitalizm sonras toplum
lardaki cari devrimleri beklememilerdir. 77
Bununla birlikte, sorunun tmyle formel bir ekilde tanmlan
mas -Bobbio'nun Weber ve eski liberal filozoflarn geleneini izleye
rek nerdii gibi- keyfiliin ve adaletsizliin kaynaklar ve apn
azaltmaya yardmc olmuyor.78 ''Yasann hkmranl"n "insanlarr
hkmranl"na kar getirmek, bu sonuncusu despotlarn hkm
ranl anlamnda yorumlansa dahi gerekten geerli olmayan feti
letirici bir dnce rneidir. 79 Kanunlar yazan ve uygulayanlarr
basite hukuk prosedrleri tarafndan programlanm makinalar de-

75 N. Bobbio, "The Future of Democracy'', Telos, K, 1984. Ayn zamanda bkz. Libera
lism and Democracy, Londra, 990.
76 En trajik rneklerden biri Stalln zamanndaki kazniklerdir -yzbinlerce kadn ve er
kek bir tek kararnameyle, kendilerini savunma haklar dahi olmakszn, yllarca ar a
lmaya mahkum edilmilerdir. ithamlar genel olarak doktorun iinin evine arld
ama gelmedii gnler iin belgesiz hastalk izni kullanmn da ieren ie devamszlkla
ilgiliydi.
77 Drdnc Enternasyonal'in Oniklnci Kongresi tarafndan kabul edilen sosyalist De
mokrasi ve Proletarya Diktatrlg adl belgeye baknz.
78 "Hukuk devleti" (Rechtsstaa() kavramnn ilgin bir eletirel irdelenmesi iin lsvireli
sosyal-demokrat anayasa hukuku profesr Andreas Auer'in u makalesine baknz:
"L'Etat de droit: sens et non-sens d'un concep pretentieux", Plaidoyer, Nisan 1 990.
79 Nazilerin Yahudilere eziyetinin szde Nrnberg Yasalar ile balad ve demokratik
biimde seilmi parlamentolarn gayri adil, baskc ve rk mevzuatlar kartmaya elve
rili olduklarn kantladklar unutulmamaldr. Adalet sistemine gelince, Nisan 1 94 1 'de
tm nde gelen Alman hukukularnn ve kamu savclarnn bir toplantsnda Nazilerin
zihinsel bakmdan hastalarn kitle halinde katlini ("Aktion T-4") yasal klma ve aile ye
lerinin muhtemelen yetmi bin insan ortadan kaldran bu cinayetlerin uygulayclarn
mahkemeye verme giriimlerini engelleme karar alnmt. Bkz. Die Zeit, 26 Ekim 1 990.

305
il, zgl toplumsal koullar ve maddi karlara bal etten kemikten
insanlar olduu olgusunu -rnein ABD tarihinde ok iyi belgeleri
bulunan- gzden karyor.80
"nsanlarn hkmranl"ndan ayr yegane ''yasa hkmranl"
robotlarn uygulayaca bir adalet olacaktr. Bunun radikal olarak
daha iyi mi yoksa daha kt m olaca cevab belli olmayan bir so
rudur, ama her halkarda ngrlebilir bir gelecek iin sz konusu
deildir. Bu arada, burjuva demokrasisi koullarndaki ''yasann h
kmranl"na ramen, saysz pervaszca gayri adil hkm rnei
zikretmek de mmkndr. Weimar Cumhuriyeti'ndeki yarglarn i
i ya da sol kanat nderlerin katillerini nasl sistematik biimde d
k cezalara arptrdklar veya serbest braktk.lan bunlardan biri
dir. Bir dieri, italya'da Bologna bombalama olayndan sorumlu ar
saclarn skandal yaratan serbest brak.lmalardr.81
insanlar gayri adil yarglarca temsil edilen, gayri adil bulduklar
kanunlara kar kendilerini belli bir etkinlik.le savunabilecekleri
maddi imkanlara sahip olmaldrlar. Dolaysyla, herkes iin asgari
bir adalet eitlii getiren "yasann hkmranl" avukat bulundur
mada eitlik, bir norm olarak jri tarafndan yarglanma ve bir seil
mi (ve seimle grevden alnm) yarglar sistemiyle desteklenme
lidir. Kuramsal olarak bu bile adaletsizlik durumlarna veya muhafa
zakarlarn "avamn hkmranl" olarak adlandrdk.lan eye yol
aar. Fakat her halkarda, burada "yasann hkmranl" ile "in-

80 ABD'deki gerici mevzuat iilerin kendilerini normal sendikal faaliyetler yoluyla sa

vunma yeteneklerini kat biimde kstlyor. Bkz. Christopher L. Tomlins, The Smte and
the Unions, cambridge, 1 985. Economist dergisi ( 1 O Kasm 1990) yle beliniyor: "ou
ltalyan ifaatlar endie verici buluyor. 1 956'da Gladio'yu kurduu bilinen ltalyan gizli
servisinin bakan Giovanni di Lorenzo'nun daha sonra bir darbe planladndan phe
edilmiti".
81 ltalyan savclnca zeri rtlen "devlet destekli cinayetler" ile ilgili artan bir literatr
vardr. Dierleri arasnda bkz. Edgardo Pellegrini, Gli Ermellini da Guardia: Magistratura
e Repressione in Italia 1 968- 1 9 73, Roma, 1973. Bu kitabn yazmnn sonuna geldii
mizde Gladio skandal patlak verdi. Grld kadaryla, NATO'nun kurulmasndan bu
yana, ii snfna kar yasad faaliyetler yrtmek zere sac terristler ile NATO su
baylarnn elele altklar gizli bir ebeke vardr. (Bkz. Panorama, 4 Kasm 1990) Bu
tm Bat Avrupa'ya yaylmt ve belki de Yunan albaylar darbesinin yaplmasnda da
ara olarak kullanlmt.

306
 sanlarn hkmranl"nn bir bileimi vardr, bunlarn bir ayrl
deil.
Bir kez yazl hukuka, dorudan demokrasiye, oulculua ve
kamu denetimine balanm kendi kendini idare sistemi bize keyfilik
ve adaletsizlikte niteliksel bir azalma -bsbtn yokolmalar iin de
il, zira bu topik olurdu- iin zemin oluturacak gibi gzkyor.
Fakat bu, maddi, toplumsal kar atmalarnn olduklar gibi kabul
edilmesini ve adalet ynetiminin byk atmalardan -yani, temel
toplumsal dzenin korunmasndan- kanma ihtiyacna tabi kln
mamasn gerektirir. Hogr ve mutabakat adna, kendisine kar
bakaldran varolan dzenin kurbanlarna gitgide daha ok hogr
sz olmak son derece kolaydr.112
Sovyetler Birlii'nde de neo-liberaller kinizme varan benzer bir
hogrszl benimsemilerdir. rnein Efrim erniak Fransz Ja
kobenlerinin klecilik karsndaki tutumlaryfa ilgili yle yazyor:
"Tarihsel bir simann niteliklerini dnemin zgl zelliklerinden tec
rit edilmi bir halde yarglamaya izin vermeyen tarihselciliin ilkele
rine bavurmak zorunludur. Yirminci yzyl ltleriyle kabul edile
mez olsa da, kleciliin savunulmas onyedi ve onsekizinci yzyl
lardaki insanlar iin yle deildi."m Hangi insanlarm, bilmek ister
dik dorusu. Kleler de kle sahipleri ve onlarn zrcleri kadar "in
san" deiller miydi?
Onlar klecilie kar isyan etmemiler miydi? Toussaint L'Ou
verture de tpk kleciliin savunucusu Robespierre gibi onsekizinci
yzyln tarihinin bir paras deil miydi? isyan etmekte haksz my
d? Ya klecilik kurumunu gl biimde mahkum eden Condorcet
neciydi? Gerekte Stalinistlerden devralnm "nesnel gereklilikler" ve
"nesnel imkanlar" adna bu pek kibar neo-liberaller gayet hogr-

82 Almanya'nn yeniden birlemesiyle ilgili yeni tartmalarda, hem Dou hem de .Ba
t'daki burjuva politikaclar "mlkiyet hakk"nn muhtemel bir antlamada muhakkak
yer almas. buna mukabil "alma hakk"nn (daha dorusu, isizliin basks olmaks
zn garantili bir gelire sahip olma hakk demeliydik) darda braklmas hususunda s
rar etmilerdir.
83 E. Cherniak, "La Grande Revolution franaise: l'annee 1 794", Sdences Sociales (Mos
kova), No. 2, 1990, s. 83.

307
sz bir ekilde, muzaffer burjuvaziyle olan mutabakat koparan her
kesi tarihin dna atmaya yelteniyorlar.

1 o. Eniyiyi Arama .(yzy'e Ulamada

Bir Engel Midir'/
Dou Avrupa'da Stalinist ve neo-Stalinist rejimlerin knden bu
yana, ok saydaki muhafazakar, liberal ve hatta Sosyal-demokratn
birou Marksizmin tehlikeli bir ekilde kiliastik bir itkiye sahip ol
duunu ne sren eski nakarat devrald. Kukusuz, Stalin gibi ki
nik realpolitikaclarn bir "topya" gerekletirme arzusunun gd
mnde olduklar dncesinde grotesk bir yan vardr. Fakat, diye
devam eder akl yrtme, bir "mkemmel dnya", ''yeryz cenneti",
"insan ile doann, birey ile toplumun tam bir uyumas"n yaratma
ya ynelik topik tutku, bilahare devlet despotizminin korkunluk
larna yol aacak olan aralarn seiminde muhtemelen bir acmasz
lk esinler. Bu ekilde, bir yanda yalnzca Lenin ve Bolevikler deil,
hatta Marx ve tm sosyalistler ile dier yanda SSCB, in, Dou Av
rupa ve hatta Pol Pot'un Kampuya's arasnda dorudan bir hat
ekilir.
Aslna bakacak olursak, bu akl yrtme izgisi basite hedefini
armtr. Burada Marx'n dnce ve yazlarnn ve klasik sosya
lizmin teori ve pratiklerinin eer bilinli bir tahrifat yoksa, kaba bir
yanl anlalmas sz konusudur.
Marksizmde kiliazm veya "laiklemi din" unsuru yoktur. insan
ile doay, birey ile topluluu tamamen uyumlulatrma gibi ocuka
d sz konusu deildir. Toplumsal atmalar ve elikilerin tmy
le yok olaca eklinde bir ngr yoktur. Bu tr topyalar zorla
halka dayatma gibi bir proje yoktur. Marksizm hibir ekilde ara
ama diyalektiine kr krne bal deildir.84 Ve bu kitabn kilit
temas da Marksist sosyalizmin asl znn emekilerin kendi ken
dilerini zgrletirmeleridir, yoksa "insanlar kendi iradelerine kar
mutlu klmak" deil.
Marksistlerin iddia ettii, insan eylemi ile doa arasndaki, kr
J()8___
egoizm ile topluluun genel ihtiyalar arasndaki atmalar muaz
zam lde azaltmann hem mmkn hem de zorunlu olduudur.
Fakat bugn trlerimizin kendilerini korumas, dpedz fiziksel ha
yatta kalma gibi nedenlerle bunun acil bir buyruk olduunu artan
sayda sosyalist olmayan kii de gryor.
"Marksizm=topyaclk=Stalinizm ve serflie giden yol" eklinde
ki denklem sadece sapkn bir ideolojik kurgu olmad lde, sosya
list kuram ve eylemle ve bunlarn ilerici politika asndan sonula
ryla ilgili bir dizi gerek soru da sorar. Snfsz ve devletsiz bir devlet
kurmak topik bir proje deil midir? Buna hasredilen ene.rjinin, en
azndan Bat'da varolduu ekliyle, varolan "ak" toplumun kademe
li reformuna harcanmas daha iyi deil midir? Ulalabilecek olan re
formlar iin mcadele ile farkl bir toplum "nihai amacnn" peinde
koma arasnda temel bir eliki yok mudur? Ynetici snflar ve dev
lete yneltilen sistematik sulamalar ve "sert" meydan okumalar on
larn hemen ulalabilir reformlara diren gstermelerini krkleyip
iddetli misillemelere girimelerini kkrtmyor mu? Bu da, yalnzca
veri bir toplumsal deerler kmesi etrafndaki mutabakat temelinde
ileyebilecek olan siyasi demokrasi kurumlarnn nesnel olarak altn
oymuyor mu?
Marks sosyalizme kar yneltilen topyaclk sulamas bizzat
"topya" teriminin kstlayc bir tanmn ieriyor -bu da bizi tarihin
materyalit yorumunun tam da iine gtryor.15 Eer "topik"
mmkn olmayan veya gerekletirilemez anidmnda tanmlanrsa,
o zaman aktr ki topik olan iin siyasi olarak mcadele etmek bir
zaman ve aba..israfdr -her ne kadar bunun hala ahlaki bir anlam
ve hatta bu gereklii daha iyi anlamann <.rac olsa da.
Fakat "mmkn" ve "mmkn olmayan", "gerek ve gerek d"
arasnda mutlak bir kartlk kuran bu formalist, mekanik ve diya
lektik olmayan tanmdan kurtulur kurtulmaz "topya"nn ierii de

84 Kr. K. Max: "Hakl gsterilemez aralara ihtiya duyan bir ama hakl gsterilebilir
bir ama deildir", 'Debates on Freedorn of Press'. Max ve Engels, Collected Works, cilt
, Londra, 975, s. 64 iinde.
85 rnein bkz. Hand, Jung ve Braun (der.), Utopien: Die Mglichkeit des Unmglichcn,
Zrih, 1989.

309
deiir. Lenin her zaman ve zellikle de Ne Yapmal ?da, hayal he
nz varolmayan, ama belli koullar altnda gerekleebilecek olanla
ilgili olduu lde, gerekten yalnzca "hayal etme ihtiyac"na deil,
"hayal etme hak.k"na da dikkat ekmitir.86 Bu hayallerin "geree
dnmesi"ni salamak hem maddi nkoullarn hem de insan aba
snn, projelerin, eylem iradesinin ve etkili eylem kapasitesinin varl
n gerektirir.87
"Marks sosyalizm"in bugn dnyann hibir yerinde varolmad
eklindeki yavan fikir, gerekte tm insani ilerlemeye kar bir ar
gman olarak bkp usanmadan tekrar edilip duruluyor. Fakat bin
yldan fazla bir zamandr geni bir lekte varolan kleliin kaldrl
masna kar mcadele topik miydi? Serflie bir son vermek iin
mcadele topik miydi? Sapknlarn kaza balanarak yaklmalar
da dahil, dinsel tahakkm en azndan be yzyl "hayatn bir gere
i" idi. yleyse vicdan ve dnce zgrl ilkesi iin uramak
topik miydi? Parlamentolar yzlerce yldan fazla bir zaman son de
rece dar bir oy hakk temelinde varolmutu. yleyse genel oy hakk
iir mcadele topik miydi? Ne de olsa toplumun iki yzyldan daha
az bir zamandr merkezi yaplar olan cretli emek ve devasa devlet
brokrasilerinin ortradan kaldrlmas iin mcadele etmek bugn
niin topik olsun?
Aamaclarn argmann tam ortadan ikiye blmek hem zorunlu
hem de ampirik bakmdan hakl olacaktr. Kelimenin geni anlamn
da topya tarihsel ilerlemenin nihayette gereklemesinin en byk
srkleyicilerinden biri olmutur. Sz gelimi klelik rneinde, eer
devrimci veya "topyac" klelik kartlar, kendileriY klelerin bu
"zel kurum" iindeki koullarn iyiletirme rrcadelesiyle snrlasa
lard, kleciliin kaldrlmas gereklemeyecekti.
Tarihsel ilerleme asndan belli bir projeyi deerlendirirken iki
tr soru sormamz gerekir. Gayri insani koullar bertaraf etmeye a
lt iin -ki bu onun uruna mcadele etmek iin yeterli bir gerek-

86 Lenin, "What s To Be Done?", Selected Works, cilt t , Londra, 1947, s. 6 t -62 iinde.
87 Emse Bloch'un antsal eseri Das Prinzip Hoffnung bu sorunla ilgili bir ok ipucu
su-
nar. lngilizce evirisi: The Principle ofHope, Londra, 1986.

310
edir- arzu edilir midir? Henz tam olgunlamamakla beraber, varo
luu iin koullarn toplum iinde gelimekte olmas anlamnda ger
ekletirilebilir midir? Bizim bu kitapta izlediimiz, Marx'n snfsz
ve devletsiz bir toplum yaratma sorununa kendi yaklam byleydi.
Daha nce de ileri srdmz zere, reformlar iin mcadele ile
devrim propagandas (hazrl) arasnda bir eliki yoktur. Gerek
ten, "mutabakat yanls politikaclar" reformlardan caydka ya da
hatta kapitalist karn yksek emelleri tehdit altnda kalr kalmaz eski
kazanmlar trpanlamaya altka, devrimci sosyalistler hemen
gerekletirilebilir reformlarn en kararl savalar olurlar. Gerek
eliki gem vurulmam kitle eylemi (parlamento d eylem de dahil)
ile mutabakat politika arasndadr.
Devrimci sosyalistlerin radikal reformlara olan bu ballnn s
mrlen ve ezilenlen kitlelerin dorudan maddi ve demokratik kar
larn savunma ihtiyacndan daha derin kkleri vardr. Bunun, emek
ilerin z eylemini ve z rgtlenmesini arttrmak iin temel psikolo
jik-siyasi ngerekliliklerle yakndan balants vardr.
Devrimler her gn meydana gel (e) mezler; her yl da meydana
gelmezler. Bir yanda patlamaya hazr toplumsal elikilerin ve dier
yanda patlamaya hazr kitle eylemlerinin dnemsel sonulardr. Bu
iki unsurun baaryla birbiriyle kaynamas iin geni kitlelerin b
yk bir kendine gveni oimasJ ve de bunun devrimci olmayan ko
ullarda, radikal reformlar iin mcadeledeki z eylem ve z rgt
lenme deneyimi araclyla gelimesi gereklidir.88
Son tahlilde, devrimci sosyalistlerin tehlikeli topyaclar olarak
damgalanmas, saf parlamenter anlamda anlalan siyasi demokrasi
nin zorunlu bir nlemi olarak, "karlkl hogr"s ile birlikte, mu
tabakat politikann bir savunusuna dayanr. Dahas, baz yazarlara
gre, ii veya halk konseyleri gibi kurumlar herhangi bir uzun sre

88 Kr. K. Marx: "bu, ii snfnn, sermayenin tecavzne kar direnmeyi reddetmesi

ve bunlarda geici ilerlemeler salamak iin ele geen frsatlar en iyi ekilde kullanma
giriimlerini terketmcsi anlamna m gelir? Eer byle olsayd, selametten uzak bir ser
sefillcr kitlesi dzeyine inerlerdi. .. Sermaye ile gndelik anmalarndan korkaka vaz
geerek, hi kuku yok ki kendilerini daha byk bir harekete dntrme inisyatifleri
ni kaybederlerdi." 'Wages, Price and Profi', Marx-Engcls Se/ected Works. s. 225 iinde.
311
boyunca yalnzca uygulanabilir olmayan kurumlar deildir, ayn za
manda sivil zgrlkler iin de potansiyel bir tehdit de
olutururlar. 89
Bu argmann en vahim kusuru, snfl toplumdaki statkoya y
nelik her trl ciddi meydan okumay bertaraf eden btn mutaba
katlarn tek yanl bir nitelie sahip olmasdr. rnein Hindistan'da,
nfusun yzde 20'den azn oluturan st-kast Brahmanlar yksek
dzey hkmet ve kamu sektr grevlerinin yzde 68'ine sahip
ken, nfusun yzde SO'den fazlasnn (Sudra ve Mslmanlar) sa
dece yzde 4'ne sahip olmas normal addedilmektedir. Bu temel
adaletsizlii kabul eden bir mutabakatn "demokratik kurumlann is
tikrar" iin kanlmazl varsaylyor. Parlamenter bir ounlua
dayansa bile, dalm daha hakkaniyetli klma ynndeki her trl
neri tehlikeli b iimde ''ykc" grlyor. Benzer bir ekilde, bu belli
bir dzenlemeye tabi olduu lde, smrlenlerin kapitalist sm
rye rza gsterdikleri varsaylyor. Halkn ounluu tarafndan ta
lep edilse bile, smrenlere smrnn kaldrlmasna rza gster
meleri istenmiyor.
Zaman zaman szde stn hikmetiyle aamacln siyasi felsefi
ne bavurarak bu noktalara kar kma denemeleri yaplyor. Muta
bakat politika ynetici snfn reformlara kar muhalefetini a.rr.a
aama azaltacaktr deniyor. Eer herkes "oyunun kurallan"n (Yani
parlamento-seim oyunu) kabul ederse, toplumsal n itelikli kanunlar,
sonunda kap.it.Hmin temel ktlklerini ve brokratik devleti azar
azar yqntacaktr; maymun tatl tatl yakalanr [softly, softly catchee
monkey] . Buna edeer bir talyan atasz de yledir: ehi va piano
va sano -ama bir halk deyii de buna unu ekler: ma non arriva
mai. 90
Bu grn gzden kard ey, artan lde bamsz ve de
netlenemez bir yrtme gc tarafndan desteklenen, temel retim
ilikileri ve siyasi ve toplumsal snf iktidarnn yapsal karakteridir.

89 Byk lde Nicos Poulantzas'n eserini izleyen bu tutumun yeni bir sunuluu iin
bkz. Antonio Santcsmases, Marxismo y Estado, Madrid, 1986, s. 253 ve dev.
90 SPD'nin yeni resmi parolas udur: "ileri damla damla deitireceiz"!

312
Nasl ki bir para hamile olunamayaca gibi, bu ilikiler de bir para
bir para deitirilemez. Byk parasal serveti ortadan kaldrmadan
byk parasal servetin iktidarn azaltmann yolu yoktur. Hznle
andmz merhum sosyal-demokrat nder Olaf Palme son seim
kampanyasn u sloganla yrtmt: Bize parlamenter ounluu
verin; yoksa sve ekonomisine hakim olan onbe aile Parlamentoya
da hakim olacak. Fakat krkbe yllk reformlardan ve hemen hemen
hi kesintisiz sosyal-demokrat ynetimden sonra, sve ekonomisi
hala onbe ailenin hakimiyeti altndaysa, yz yl sonra da bunun ni
in byle olmayacan dnmek ok zor. Aamacln tarihsel ba
arszlnn en ak seik ifadesi deil mi bu?
Dogmatik veya "idealisr nedenlerle baz ok ekici emellerin pe
inde komak deil sz konusu olan. Kukusuz 1 990 ylnn sve
kapitalizmi brakn 890 ya da 1 832 ylnnkini, 1 932 ylnn kapita
lizminden de farkl ve daha az irentir. Fakat hala kapitalisttir ve
hfila irentir. Kapitalist rekabet ve kar gds hala dnemsel olarak
fabrikalarn kapanmasn, iilerin kap nne koyulmalarn, cret
lerin kslmasn, sosyal gvenlik yardrnlarinn azalmasn gerektiri
yor. Fabrika iinde, iin yry hzland ve yabanclatrc nitelii
artt .91 Kapitalizme karyz nk bu toplumsal ktlklere kar
yz. En iyi ve en tutarl aamaclarn bile bunlar ortadan kaldrmay
baaramadklarn gryoruz. Bu yzden kapitalizmin hayatta kal
ve devrimin a priori reddiyle ilgili grii de dahil, mutabakat poli
tikann davas tarihsel bakmdan zayftr.
Dahas, mutabakat politika nfusun gittike artan geni bir ke
siminde siyasi yoksunluk tohumlar ekme gibi vahim bir tehlikeyi de
beraberinde tamaktadr. zellikle "televizyonlu politika" ve "kamu
oyu yoklamas politikas" anda, aralarnda ok ufak nanslarla
"orta-sol" ve "orta-sa'' olmaya ynelen "sol" ile "sa" arasndaki far-

9 Dier kaynaklar arasnda bk.z.: Sven Ljungren, Det plundrarde boe. Stockholm,
1 987; Eva Nickell, "Visst tusan ar det kris", lnternationalen, 8/90; Maria Sandvall, "The
End of the Social-Democratic Miracle" ve "The Crisis of the Swcdish Model", ltcrat.io
nal Vievpoinc, 26 ubat ve 2 Temmuz 1 990.

313
kn daha da byk bir erozyona uramasna yol ayor. Artk hibir
gerek siyasi tercihe yer kalmad duygusu demokratik zgrlkle
rin bekas iin aka tehlikeli olan bir tr siyasi apatiyi besleyebilir.
yle ki, paradoksal olarak, gndelik politikalaryla bu sonucu yara
tanlar ile devrimci sosyalistleri parlamenter demokrasinin altn oy
makla sulayanlar ayn insanlardr.92
Son olarak, mutabakat politika burjuva refah devletini "cangl
tipi" bir kapitalizme kar tek mmkn, ilerici ve gerekletirilebilir
alternatif dzeyine ykseltir. Burada tertium non datur dlamas bir
kez daha ortaya kar. Sosyalist devrim denmese bile, "Marks sos
yalizm" ne mmkn ne de arzu edilir bir tercih olarak grlr.
Bilerek burjuva refah devleti diyoruz nk bugnk sosyal
demokrat aamaclarn altta yatan varsaymlar zellikle udur: bra
kn kapitalistler mallar retsin, ki hkmetler bunlar daha adil bi
imde yeniden datsnlar. Fakat ya kapitalist retim "bymenin
nemalar"nn daha eitsiz, daha adil olmayan bir dalmn talep
ederse? Kapitalist krizin sonucunda hi iktisadi byme olmazsa?
Bu durumda aamaclar ancak mekanik biimde unu yinelerler: al
ternatif yok; baka yol yok.
Bugn refah devletinin snrlar zerine bir dizi inceleme yapl
m durumda. rnein Alman Civitas Cemiyeti devlet ile piyasa, ka
mu sektr bymesi ile bir piyasa arlkl ekonomideki (yani kara
ynelik) gelir dalm ve sosyal gvenliin iktisadi byme zerin
deki etkileri konularnda genel kuramsal sorular ortaya att.93 kan
sonu refahn boyutlarn ereveleyen eyin kapitalizmin ikin
mant olduu. Yurttalar "gereklik" duygusundan kopmamallar.
"Hayat mcadelesinin kurallar"n unutmamallar. Gerekten byle.
"Hayat mcadelesi", herkesin herkese kar mcadelesi "kapitalist
kltr"n tam da kalbidir.
Mutabakat politikaya itiraz edenlere kar ne srlen son ar-

92 Bu durum ABD Kongre seimlerine olan katlmdaki dmeden aka bellidir. Bkz.
La Republica. 8 Kasm 1 990.
93 Koslowski, Kreuzer ve Lw (der.), Chancen und Grenzen des Sozialstaats.
Tbeingcn, 983.

314
gman, onlarn hayattaki seme olgularn grmezden geldikleri yo
lunda. Eer seimleri kazanmazsanz, sosyal ierikli yasalar nasl
gndeme getirebilirsiniz? Semenlerin byk ounluuna ekici
gelmiyorsa, anti-kapitalist propagandayla seimleri nasl kazanabi
lirsiniz? Fakat retorik sorulardaki bu tarz bir izgi iki tarafa da eki
lebilir. Alternatif fikirleri yaymaya almazsanz, semenlerin kapi
talizmle ilgili fikirlerini nasl deitirebilirsiniz? Ya Fransz semen
lerin 1981 -82'de aka yaptklar gibi, aniden radikal bir deiim
den, alternatif bir "toplum modeli"nden yana oy verirlerse? yleyse
nasl hemencecik toplumsal statkoyu kabul edip oylarn sonucunu
kabullenmeyi reddediyorsunuz? Burjuvaziyle mutabakat her ne pa
hasna korumak istemeniz yznden mi?
Trajie varan bir biimde, Andre Gorz aamacln tarihsel k
mazn aa kartyor. Daha nce de anma frsatn bulduumuz ik
tisadi Akln Eletirisi adl kitab yoksulluun kitlesel bir ekilde yeni
den douunu ve ada proletaryann yeni bir "Lazarus tabaka
s"nn fiziksel ve zihinsel strabn aklayan, cretli emein nitelii
nin ve kapitalizmde "ikili bir toplum"a doru ynelen trendlerin ba
arl bir sunuluudur. Bu eletiri Marksistlere sosyalizm lehinde bir
dizi yeni ve gl argmanlar sunuyor.94 Benzer bir ekilde, sendika
hareketinin kilit talebi olarak alma haftasnn radikal biimde k
saltlmas ve i ile bo zaman arasndaki ilikiyi kavraymzda radi
kal bir deiim yolundaki savunmas bizim yllardr ne srd
mz konumumuzla zdetir.
Ne var ki, Gorz radikal refonn nerilerini -hepsini sonuna kadar
onaylyoruz- ne srerken, fabrika ve firma ya da bir btn olarak
ekonomi iindeki temel iktidar ilikilerine deinmiyor. Ayn zaman
da burjuva devletinin temel yaplarn da sorgulamyor. Tm yapmak
istedii bunlar "demokratikletirmek". Sonunda Alman Sosyal De
mokrasisi'nin yeni programna danman olmas artc deil. Bir
kez "ii snfna elveda" dedikten sonra, slah edilmi refah devleti

94 Bununla birlikte Gorz teknoloji ve "alma etii" karsnda ikili bir nnm taknd
ve hatta "bir alma cenneti" hayal ettii sulamasnda bulunurken Marx'a hakszlk
eder. insani servetin gerek lsnn alma deil, bo zaman olacan ngren
Grundisse'deki tm peygamberce deyilerine daha nce gndermede bulunmutuk.
315
kapitalizmine merhaba demeniz ok uzun srmez. Potansiyel olarak
devrimci bir zne yoksa, o zaman kapitalistler tpk mcevherler gibi
ezelidir -kk gezegenimizi havaya uurmadklar srece.

11. Bobbio ve Marks Devletin

Sniimlenmesi Kavram
Bu blmde daha nce tarttmz, Bobbio'nun "insanlarn hkm
ranl"na kar "yasann hkmranl"n savunmas onun brokra
tik despotizmle ilgili tartmaya yapt tek byk katks deil. O
ayn zamanda Marksist devlet ve devletin snmlenmesi kavramna
\
sistematik bir eletiri de sunar.
Bobbio, o olmazsa siyasi demokrasinin varlndan szedileme
yecei bir asgari koul olarak "demokrasi kurallar"nn u aadaki
tanmn verir:

. ounluklarn salam tm yurttalar rk, din, iktisadi koul, cins,

vb. ayrm gzetilmeksizin siyasi haklara, yani oy atarak, fikir beyan
ederek ve/veya kendileri adna bu fikri ifade edecek kiiyi seerek ifade
zgrlne hak kazanrlar.

2. Tm yuttalarn oyu eit arlkta olmaldr (yani bir oy birimi yerine

gemelidir) .

3. Siyasi haklara hak kazanan tm yurttalar kendi grlerinin -

mmkn olduunca serbest biimde, yani derneik talepler iin birbirle
riyle yaran ve bunlar kolektif kararlara dntren rgtl siyasi
gruplar arasndaki zgr bir rekabet iinde olumu- yol gstericiliinde
oy atmakta zgr olmaldrlar.

4. Bunlar ayn zamanda, farkl zmler arasnda seim yapabilmelerini

salayacak ekilde ortaya getirilmeleri gereken gerek alternatiflerle kar
karya gelmeleri anlamnda zgr olmaldrlar.

5. Hem kolektif kararlarda hem de temsilcilerin seiminde saysal oun

luk kural uygulanmaldr ...

6. Hibir ounluk karar aznlk haklarn, zellikle de ayn koula tabi

olacak olan ounluk haline gelme hakkn kstlayamaz.95

316
 Belki Bobbio'yu artacaz, ama bir ortodoks Marksist olarak tm
bu kurallar kabul etmekle kalmyor, bunlarn gvence altna alnma
s iin daha fazla nlemler ileri sryoruz. Okuyucunun da deerlen
direbilecei zere, bu kitapta bunlarla elien hibir ey yoktur -tam
tersine.
Fakat hemen belirtmeliyiz ki dnyann hibir yerinde bu alt ku
ral tmyle uygulanmaz. En iyi durumda yzde 50, 66 veya 75 ora
nnda uygulanr, daha fazla deil. Burjuva parlamenter demokrasi
sinde hkm sren kstlamalar bylece onu hara mkemmelletiril
mesi gereken bir ksmi demokrasi haline getirir. Marksist eletirinin
geerliliini teyit eder.
Baz ufak tefek kusurlardan bahsetmiyoruz. Tm kapitalist lke
lerde oturma msaadesi olan yabanclara ve gmen iilere oy hak
k tannmaz -Bobbio'ya hatrlatalm, ilk Sovyet anayasas onlara l
keye yerletikleri andan itibaren bu hakk tanyordu. Siyasetin tangr
tungur "Amerikanlamas"na doru yol alan birok lkede gerek al
ternatifler mevcut deiL Seim barajlar ve orantsall bozan ya da
hatta kaldran seim sistemleri yoluyla kayda deer aznlklar parla
menter temsilden dlanyor.
Yine de en nemlisi rakip siyasi partiler arasndaki rekabetin ne
tmyle zgr ne de zellikle eit olmasdr, zira bunlarn paraya ve
dier semeni etkileme aralarna ulama imkanlar yksek derecede
farkllamtr. Bobbio'ya "demokrasi kurallar" listesine bir madde
daha eklemeyi dnp dnmediini sorabiliriz: daha nceki ne
rilerimizle ayn izgideki, tm yurttalara medyaya ve dolaysyla da
eit siyasi haklardan yararlanabilme maddi imkanna ulama hakk
n verme.
Burada Bobbio'nun "demokrasinin paradokslar" anlay, katk
sz temsili (yani dolayl) demokrasinin savunucularnn kendi inan
laryla tutarszla dtklerini gstererek kendisini rtr. Mark
sistlerin ve zellikle de Leninistlerin kitlelerin hkmranlnn yeri
ne "partinin hkmranl"n ikame etme eiliminde olduklar yolun-

95 N. Bobbio, Which Socialism7, Cambridge, 988, s. 66.

317
daki malum iddiaya pek itibar etmiyoruz. Sz konusu tarih d yak
lama bu kitabn eitli yerlerinde deindik. Marx'a gre, dorudan
demokrasi alan kitleler iin bir kendini zgrletirme aracyd,
yoksa parti hkmranl iin bir bahane deil. Ve en azndan
1 905'den sonra -karanlk yllar haricinde- Lenin de olaylar benzer
bir ekilde grmtr.
Bobbio'nun iddiasnn canalc noktas udur: "demokrasinin
yaygnlamasn talep etmek, modern toplumun gelimesine elik
eden nesnel koullar gz nne alndnda, kararlarn, zerinde git
tike daha az ehil hale gelen halkn sorumluluunda olmasn iste
mek anlamna gelir. Bu zellikle (!) imalat sektr, yani bata im
diye dek her trl halk denetiminden etkin biimde kaan sektr iin
geerlidir''.96
Bobbio'nun dorudan demokrasiyle ilgili daha sonraki eletirile
rinin oda u drt kilit zaaftr: (a) kitle eylemleri demagojiyi batac
eder; (b) rastlantsal olarak birka snrl mesele dnda referan
dumlar uygulanabilir deildir; (c) dorudan demokrasi kurumlar
byk topluluklar iin ileyebilir deildir; (d) seilmi vekillerin geri
arlmas baz araclarn araya girip inisyatifi ele geirmeleri anla
mna gelir. Bu noktalara daha nce byk lde cevap vermitk.
Fakat bunlarn hepsi de temelde kitlelerin ehil olup olmamas etra
fnda dmlenir.
Bobbio "sanayi toplumumuz"un "ehil uzmanlar'' tarafndan yr
tldn veri olarak kabul eder, oysa ki herey bunun Bat'da mali
taykunlar ve Dou'da st nomenklatura tarafndan yrtldn
gsterir. Yneticilerin ehliyetinin tarihsel bilanosu gerekten insan
haklarnn geniletilmesi ona tali klnacak kadar ikna edici midir?
Hem yksek eitim dzeyleri hem de z ynetim uygulamas sonu
cunda geni kitlelerin kendileri gerekten gittike daha ehil hale gel
mekten yoksun mudurlar?
ki rnek vermek yeterli. Geenlerde ngiliz donanmas iinde ye
ralan Warspite nkleer denizaltlarndan birinin yzmilyon paund

tutan bir tamirin hemen ardndan paraland ve on ay sonra reak-

96 A.g.e .. s. 72

318
trn soutma sisteminde ince bir yark olduu sanlan bir hata far
kedildii haberleri kt. Ne Warspite'n orijinal retim ve yirmi yl
korunma maliyeti ne de hayat kurtarc ameliyatlar iin bunun yerine
ka tane hastahane yata yaplabilecei zerinde durmayacaz. Sa
dece u soruyu soruyoruz: uzmanlk bunun neresinde? Toplumun
szmona yerleri doldurulamaz efendileri arasndaki ehiller ile ehil
olmayanlar kimler?
iinde 1 6 7 iinin ld Piper Alpha petrol gemisi faciasyla ilgi
li resmi bir incelemeden sonra, sko yarg Lord Cullen deniztesi
gvenlik iin sorumluluun Enerji Bakarl'ndan Salk Bakanl
'na aktarlmasn -on yl nce hkmet ve Occidental Oil tarafndan
reddedilmiti- nerai. Hibir zaman yaynlanmayan bir Enerji Ba
kanl raporu daha nceki bir patlamaya ilikin olarak gvenlik
mevzuatnda bir gedik bulunduunu belirtmiti. Buna karlk iiler
ve sendikaclar srekli olarak karada geerli olan mevzuatn deniz
tesi platformlara da uygulanmas ynnde kampanya yrtmlerdi
ve iyeri temsilcileri tarafndan ynetilen bir ii komitesi bu talep et
rafnda bir dizi gayri resmi grevler rgtlemiti. Tekrar soruyoruz:
ehliyet nerede? Toplumsal sorumluluun anlam ne?97
Bobbio, tpk saf temsili burjuva demokrasisine yneltilen Mark
sist eletirinin aslna, yani sz konusu dem9krasinin eitsiz iktisadi
glerle ve yurttalar kitlesinin her trl demokratik katlmndan
kurtarlm gittike daha glenen bir "hkmet yrtme kolu" ile
yapsal iie geiine ciddi olarak bavurmad gibi, bu sorulara da
bavurmuyor.
Bylece, herey sylenip bittikten sonra, Bobbio brokrasinin b
ymesinin teknokratik bir hakl gsteriliinin tuzana dm vazi
yette kalyor. Bunu altedecek yegane ara olarak demokrasinin yay
gnlatrlmasn savunmak bir yana, bu tr bir alternatifi de gerek
d ve uygulanamaz diye reddediyor. Hatta kendisini desteklemek
zere yukarda aktarlan gayet gzel tamamlamak zere Ka
utsky'den bir pasaj -ikameciliin gerek kayna, Stalinizmin ku-

97 Warspite skandal iin bkz. Sunday Times. 1 1 Kasm 1990; ve Piper Alpha iin bkz.
Times, 13 Kasm 1 990.

319
ramsal pnar ba olarak Lenin'i deil, Kautsky'yi ne kartan
aktaryor.

Kamusal iler bugn yle karmak, yle iie gemi bir hale gelmi ve
geni bir yelpazeye yaylmtr ki, amatrlerin bo zamanlarnda bunlar-
la ikinci bir faaliyet olarak uramalar imkanszdr. .. Bo zamanlarnda
karlksz olarak alan insanlar tarafndan insanlarn ynetilmesi fikri
98
bir topyadr, hem de gerici ve anti-demokratik bir topya.

Mantksal olarak buna Stalin'in "kadrolar" (yani uzman brokratlar)

"hereye karar verir" deyiini de eklemeliyiz. Bu emberi tamamlaya
caktr. Fakat bu Marx'n emberi deildir. Ne de insan haklarnn ra
dikal savunucularnn emberi.
Bobbio'nun ruh arma aratrmasndaki herkese demokratik
haklar garanti eden formel demokratik kurallara olan balln t
myle paylayoruz. Fakat tam da bu gerekeyle, bu kurallarn, tpk
"iktisadi etkinlik" veya varsaymsal bir "kurumlarn istikrar"na tabi
klnmalarn reddettiimiz gibi, brokratlarn veya teknotratlarn
szde "uzmanl"na tabi klnmasn da reddediyoruz.

12. Kendi Kendini idare iin Yeni SaJJc

Yolu zerindeki engeller ok olsa da, snfsz, sosyalist bir toplum
kurma emeli ne imkanszdr ne de ok uzak bir gelecekte yer alr. Bi
zi evreleyen dnyadaki daha imdiden grlebilir eilimlerden,
kendi kendini idare ynnde iten iktisadi, toplumsal, kltrel ve psi
kolojik srelerden doar.
retimde, datmda, muhasebede ya da tamaclkta iktisadi fa
aliyetin bilgisayarlamasna ynelik trendiyle nc teknolojik
devrim alma haftasnda bir azaltma ve temel toplumsal yap ola
rak grup ibirliinde byk bir yaygnlama iin gl bir dinamik
ierir. Toplum kritik bir tercihle kar karyadr. Ya az ok korunan

98 K. Kausky, Die Agrarfrage, Stuttgart, 1 899; ltalyanca 959, Milano basks, s.

4 73'ten aktaran Bobbio.

320
ve hatta iktisadi genileme dnemlerinde "kt" olan bir nitelikli emek
sektrnn99 gzden dm, niteliksiz ve eitli derecelerde korun
mayan bir dier emek sektryle birarada yaad "ikili bir toplum"a
doru evrilecektir. Ya da isizlie bir son vererek, alma haftasn
30, 24 ve 20 saate doru ksaltarak ve eitimin, beceri kazandrma
nn ve reticinin mr boyunca yeniden eitiminin rolnn arttrl
masyla birlikte emein yeni bir homojenlemesini dayatacaktr.
Gerekten, en "aydnlanm" kapitalist iverenler bile bir lkenin
(insanln diye eklemeliyiz) makro ekonomik retkenliinin cari ar
t deer kartmndaki artlardan ok igcnn becerisinin ve yeni
.
teknolojik srelere intibak edebilirliinin bir fmksiyonu olduunu
kavramlardr. Marx'n bo zamann ve kiiliin tam geliiminin
balca servet kayna olduu bir toplum ngrs bylece bir an
lamda ge kapitalizmdeki retici glerin gelimesinin sonucunda
gereklik haline gelmeye balamtr. 100
Dou Alman Marksisti Ulrich Hedtke hakl olarak yle
belirtmitir:

Devlet ekonomisindeki perakende mal ktlklarnn yannda, bu lke in

sanlarndan ayr tutulmak ve uzaklatrlmak istenen fikirlerin, kapasite
lerin, yeteneklerin ve retim gereklerinin bolluunu unutmamalyz. Kol
iileri, biliminsanlar, nitelikli iiler, iktisatlar ve pedagoglar, mhen
disler ve doktorlarn hepsi nce, sadece varsaylan ve bylelikle de siste
matik olarak tanmlanan kapasitelerin tayclar olarak kendilerinden
talep edilen pratik deneyimden gemek zorundadrlar. Yeni birey yarat
ma kapasitelerini gelitirme iini etkin olarak toplumsal oyuna sokabile
cek kiiler olarak kabul edilmezler... DAC'deki alan insanlarn tarihi
nin bu yan tmyle yazlmay -bu retici gcn bloke ediliinin gerek
101

gndelik ve toplumsal tarihi- bekiemektedir.

99 Macar Marksist iktisats Franz )anossy kapitalizmin, uzun genileme dnemlerinde

genel olarak kt bulunur bir duruma getirerek, yksek derecede nitelikli emei azgelitir
meye doru ikin eilimini tahlil etmitir. Bkz. Das Ende der Wirrschafrswunder,
Frankfrt. 969.
oo Grudrisse, s. 706.

321
 Bununla birlikte, ge kapitalizmin greli byk yeniliki baarsn,
ayn grngnn burada da geerli olmad ierecek ekilde yo
rumlamamalyz. Nitekim, hem ge kapitalizm hem de brokratla
m post-kapitalizm erkek ve kadnlarn byk ounluunun reti
ci ve yaratc potansiyelinin zgrce gelimesine izin vermez.
Sadece sosyalist bir birlemi reticiler/tketiciler/yurttalar top
luluunda "birinin zgrce gelimesi" "herkesin zgrce gelime
si"nin gerek bir koulu -ada teknolojinin aka kantlad bir
karlkl balant- haline gelecektir.
Bununla birleen bir eilim de, yalnzca tarihsel kkeni olan pro
testan topraklarnda deil, ayn zamanda dnyann yakn zamanlar
da onunla ok daha fazla zdeletirilen Japonya ve Asya gibi ksm
larnda da, alma etii denilen eyde grlen gerilemedir . 102 Bo
zaman ve "hayat kalitesi" ne kyor ve gitgide daha fazla tketme
nin yerine geiyor . 103 Kendi kendini idarenin balca kaynaklar or
taya karken, ge kapitalizmin balca sacayaklarndan biri bylece
kaydrlm olur.
Son yllarda milyonlarca insann iinde yer ald szde yeni top
lumsal hareketlerin beliriiyle birleen nfusun geni kesimlerindeki
ekolojik, feminist, aznlk-etnik, anti-militarist, anti-rk ve anti
emperyalist bilinlenme gerekten geni halk kitlelerinde yeni bir si
yasi eylem kavrayn ieriyor.
Saflarnda bir kar toplum modelinin yokluu veya zayfl ne
deniyle bu hareketleri gerek snrlar vardr ve ayn zamanda en
azndan siyasi olarak yeni-reformizme ve dzen iinde erimeye bir
eilim gsterirler. Bunun en son hazin rnei Alman Yeiller'inin
"Realo" kanaddr.

o1 U. Hedtke. St.alin oder Kondratieff?. Berlin/DAC, 1 990, s. 24-25.

o2 Max Wcber'in tersine, Marx insanlarn bu alma etiini.iselletirmelerinden nce,
onun siyasi zor kullanma, ikcisadi zorlama ve yoksun brakma yoluyla dayatlmas ge
rektiini vurgular.
1 03 Japonya zerine bkz. Tagesspiegel, 15 Nisan 1 990 ve ABD zerine bkz. Donald
K.antcr ve Philip Mirvis'in yeni kitaplar The Cynical Americans: living and Working in
an Age of Discontenc and Disillsion'a atfta bulunan International Herald Tribne, 28
Eyll 1989. Bat Almanya zerine bkz. iki yeni aratrmadan bahseden Frankfurcer All
gemcic Zcicng, 13 Eyll 1 989.

322
 Bununla birlikte, kitle eylemi dzeyinde, artc lde bir taze
lie ve tam bir zgrletirici potansiyele sahiptirler. Yeniden ve yeni
den ykselirler. Ve yerleik ve brokratik devletlerin, hkmetlerin,
partilerin ve Byk i evresi lobilerinin varolan kanallarnn dn
da, siyasi srece kitlesel katlm ynnde kesin bir eilimi temsil
ederler. Bu tr yeni anlaylar kapitalizmin yklmasndan sonraki
kurumlam dorudan demokrasinin dev imkanlarna iaret ederler.
Kendi kendini idarenin bir topya olmak bir yana daha bugnden
gelecein dalgas olduunu gsterirler.
"Piyasa ekonomisi"ni bir ifal ot gibi takdim eden tm propagan
daya ramen, gndelik hayatn acil sorunlar -byk kentlerin akl
d otomobil kullanm ve snai kirleticilerin havaya katklar 104 yo
luyla boulmasndan balayarak- yeni batan "efektif talep"in, yani
parasal gelir ve parasal servetin eitsiz dalm yoluyla uygulanan
tketici tercihini sorgular. te yandan stresin, psikolojik dengesizli
in, iddetin, uyuturucu bamllnn, genler iin umutsuzluun
ve perspektif yokluunun ve moral bozukluunun genel yaygnla
masnn insanlarn birarada yaamalar zerindeki tehditi konusun
da artan bir bilinlenme sz konusudur. En zeki muhafazakar evre
ler bile, istemeden de olsa, giderek daha fazla egoizmin, daha fazla
toplumsal kutuplamann, zenginlie harcanan daha fazla enerjinin
bu sorunlara hibir zm sunmadn, tam tersine bunlarn kayna
n oluturduunu kabul etmeye balyorlar. Sonu olarak, asgai
dzeyin tesine taan tm bir toplumsal ihtiyalar yelpazesinin m a
niple edilen bireysel tercihler karsnda ncelikli hale gelmesi
gerekiyor.
Genellikle kabul edilen bir yanl anlamann tersine, Marksistler
ve sosyalistler insani tercihler ve mcadelelerin mnhasran ya da
hatta byk lde rasyonel drtler tarafndan ynlendirildiklerini
savunmazlar. Gerekte, byle bir dnce daha ok tipik olarak libt>
ral homo oecononicus efsanesine dayanr -her ne kadar bunlardan
treyen elikiler ok fazla olsa da. Sosyalistler irrasyonel ynelile

1 04 Winfricd Wolrn Eisc11bah11 nd A tobaln, Hambrg. 1 986 adl mkemmel kitab

na baknz.

323
rin, tutkular ve tercihlerin bireysel davranta ve do1aysyla da top
lum yaamnda nemli bir rol oynadklarnn gayet farkndadrlar. 105
Onlarn temkinli tarihsel iyimserlikleri kendisini insan varlklarnm
gitgide davranlarnn bu irrasyonel yanlarn kavrama ve denetle
me kapasiteleri zerine dayandrr. Bu kapasite, dzizgisel, eliik
olmayan bir biimde olmamakla beraber, uygarln gelimesi tara
fndan kantlanmtr: devrevi ilerlemeler her zaman ksmi gerileme
lerle birlikte ve ou durumda da onlarla birleik biimde
yrmtr.
Bugn sosyalizm lehindeki temel argman insanln artk der
neik irrasyonalitenin maliyetlerine katlanamayacak olmasdr. Top
lumsal evrimin en ciddi irrasyonel eilimleri zerinde hakimiyet kur
mak bir lm kalm meselesi haline gelmitir. Bu zorunluluun bi
linci bugn en azndan nkleer ve dier silahlarn sunduu tehlike
ve evre felaketi tehditi konusunda olduka yaygndr. Eer irrasyo
nalite bu alanlarda hkm srmeye devam ederse, insanlk yok ol
maya mahkumdur.
Trlere ynelik bu tehdit, kapitalist retim tarz ve ondan tre
yen tm "deerler", zihniyetler ve drtler arasnda yapsal bir ba
vardr. Kapitalizm son tahlilde ksa vadeli zel kar ve zel servet ara
y, rekabet yoluyla kkrtlan sermaye birikimi demektir. Bu aray
ksa vadeli kazanlar lehine insan eyleminin uzun vadeli makro sos
yal etkilerini dikkate almama ynnde temel bir eilimi ierir. Sade
ce dsallklarn -neo-liberal muhafazakarlarn ve onlarn neo
reformist tilmizlerinin "ilke olarak" bu dsallklar fiyatlayarak ze
bileceklerini iddia ettikleri bir sorun- "kale alnmamas"na atfta bu
lunmuyoruz. Gerek u ki cari girdilerle ilgili kararlarn hibiri rtk
toplumsal nceliklerinin uzun vadeli etkilerini dikkate almazlar.
Domam ocuklarn gelecekteki gelirini "fiyatlamann" veya "iskon
to etmenin" yolu yoktur. Ve her halkarda insan hayatlarn "kaybe
dilen gelir"in bir fonksiyonu olarak "iskonto eden" kar-zarar tahlili
zaten kendi iinde gayri insanidir.

os rnein bkz. Engels. "Ludwig Feurbach and the End of Classical German Philo
sophy" ve "The Origi of thc Family, Private Property and the State", her ikisi de Marx ve
Engels, Sclcacd Works iinde.
324
 yleyse, insan bekas iin kilit mesele toplumsal gelimeler ze
rindeki bilinli denetimde nitelikse/ bir art yaratmaktr, yoksa bun
lar kendiliinden, denetlemeyen ve y kc s ii relere terketmek deil.
Ayn ey insann doayla ilikileri iin haydi haydi geerlidir. Tm
ekolojik hareketi nceleyen Friedrich Engels'in 876'da bu konular
zerinde yazdklarndan daha ak hibir ey sylenmemitir.

zetle, hayvan evresini kullanr ve onda sadece varlyla deiiklikler

yaratr; insan yapt deiikliklerle onun kendi amalarna hizmet etme
sini salar, onun zerinde hakimiyet kurar. Bu insan ile dier hayvanlar
arasndaki nihai, asli farktr ve bir kez daha tekrar etmek gerekirse, bu
ayrm yaratan emektir.
Bununla birlikte doa zerindeki insani zaferlerimiz nedeniyle hemen
kendimizle gurur duymayalm. Zira bu tr her zafer karlnda doa
bizden intikamn alr. Doru, her zafer ilk aamada umduumuz sonu
lar getirir, ama ikinci ve nc aamalarda olduka farkl, beklenmedik
sonular olur ve bunlar sk sk birincileri iptal ederler. Mezopotamya,
Yunanistan, Kk Asya ve baka yerlerde ekilebilir toprak elde etmek
iin ormanlar imha eden insanlar hibir zaman ormanlarn yan sra
nem toplanma merkezlerini ve rezervuarlar yok ederek bu lkelerin bu
gnk metruk durumlarnn temelini attklarn akllarna getirmediler . . .
Avrupa'da patatesi yaygnlatranlar bu unlu yumrularla birlikte ayn za
manda sarcay yaydklarnn farknda deillerdi. Bylece attmz her
admda bize doa zerinde hi de bir fatihin yabanc bir halk zerinde
hkm srmesi, doann dnda kalan biri gibi hkm srmediimiz,
fakat etimiz, kanmz ve beynimizle doaya ait olduumuz ve onun iin
de varolduumuz, onun karsndaki tm hakimiyetimizin tm dier ya
ratklara gre onun yasalarn renme ve doru biimde uygulama yete
neimiz olduu hatrlatlr.
Ve nitekim geen her gn bu yasalar daha iyi kavryoruz ve doann ge
leneksel akna mdahalemizin hem daha acil hem de daha uzak sonu
larn alglyoruz. zellik.le, bu yzylda doa bitimi.erinin kaydettii g
l ilerlemelerden sonra en azndan gndelik retim faaliyetlerimizin en
uzak doal sonularn bile daha iyi anlayabilecek ve dolaysyla da daha
iyi denetleyebilecek durumdayz. Fakat bu ilerlemeler fazlalatka in
sanlar da doa ile babaalklarn yalnzca hissetmekle kalmay p daha
da iyi kavrayacaklar ve de Avrupa'da klasik antikitenin gerilemesi nden
sonra ortaya kt ve en yksek ilerlemesine Hristiyanlkta kavutuu
zere akl ile madde, insan ile doa, ruh ile gvde arasndaki bir ztlk gi
bisinden anlamsz ve gayri doal bir fikir de o lde imkansz hale
325
 gelecektir.
retim alanndaki eylemlerimizin en uzak doal sonularm nasl hesap
layaca mz bir para renebilmemiz binlerce yllk emei gerektirdi,
ama bu eylemlerin en uzak toplumsa/ sonularn renmemiz ok daha
zor oldu. Patatesten ve bunun sonucunda sarcann yaylmasndan bah
setmitik. Fakat iilerin bir patates diyetine indirgenmelerinin tm l
kelerdeki insan kitlelerinin yaam kou! lar zerindeki etkilerine veya
sadece veya byk lde patatesle beslenen bir milyon lrlandaly me
zara gtren ve iki milyon kiiyi de denizar ge zorlayan patates k
fnn 84 7'de lrlanda"ya getirdii ala kyasla sarca nedir7 Araplar
ispirtoyu damtmay rendiklerinde, o sralar henz kefedilmemi olan
Amerika ktasnn imhasnn balca silahn yarattklar hi akllarna
gelmemiti. Ve daha sonra Kolomb Amerikay kefettiinde, bu bulula
Zenci kle ticaretinin temelini attn ve Avrupa'da uzun yllar nce so
na ermi olan klecilie yeni bir hayat pc verdiini bilmiyordu.
Onyedi ve onsekizinci yzyllarda buhar makinasn yaratmaya alan
insanlar tm dnyadaki toplumsal ilikileri devrime uratacak bir ara
hazrladklar konusunda bir fikre sahip deillerdi. zellikle Avrupa'da
serveti bir aznln elinde ,Younlatran ve byk ounluu mlksz
letiren bu ara nce burjuvaziye toplumsal ve siyasi egemenlik getire
cek, ama sonra ancak burjuvazinin alaa edilmesi ve tm snf kart
lklarnn kaldrlmasyla sona erebilecek olan burjuvazi ile proletarya
arasnda bir snf savana yol aacakt. Fakat bu alanda da ancak uzun
ve genellikle de acmasz bir tecrbeyle ve tarihsel malzemenin toplan
mas ve tahliliyle, kademe kademe retim faaliyetimizin dolaysz, en
uzak toplumsal sonular konusunda ak bir gr edinmeyi reniyor
ve bu sonular isteimiz ekilde denetlemek ve dzenlemek iin bir fr
sat yakalyoruz.
Ne ki bu dzenleme salt bilgiden daha fazla eye ihtiya duyar. imdiye
dek sahip olduumuz retim tarznda tam bir devrim ve earl olarak
tm ada toplumsal dzenimizde bir devrim gerektirir.
imdiye dek varolan tm retim tarzlar emein en acil ve en dorudan
kullanlabilir etkilerini elde etmeyi amalyordu. Ancak sonra ortaya
kan ve kademeli bir tekrar ve birikim yoluyla etkili olan daha ileri sonu
lar tmyle bir kenara atlmt. zgn ortak toprak mlkiyeti bir yan
dan insanlarn genel olarak ufuklarn hemen elde edilebilecek olanla s
nrlayan bir gelime dzeyine tekabl ediyordu ve dier yandan bu ilk
a tipi ekonominin muhtemel kt sonularn dzeltmek iin belli bir
genilik kazanacak olan topran belli derecede akkanln varsay
yordu. Bu fazla toprak tketildiinde ortak mlkiyet de geriliyordu. Bu
nunla beraber, tm yksek retim biimleri nfusun farkl snflara b-
326
 lnmesine ve buradan da hkmeden ve ezilen snflar kartlna gt
ryordu. Bylece, retim artk ezilenler iin en plak geim aralarn
salamakla snrl olunca, ynetici snfn karlar retimin srkleyici
gc haline geldi. Bu durum en tam olarak bugn Bat Avrupa'da h
km sren kapitalist retim tarznda yrrle sokuldu. retime ve m
badeleye hakim olan bireysel kapitalistler kendilerini sadece eylemleri
nin en acil yararl sonucuyla balayabiliyorlar. Gerekten bu yararl so
nu bile -retilen veya mbadele edilen eyann bir yarar sz konusu ol
duu mddete- ok gerilere ekiliyor ve tek mevvik sattan yaplacak
olan kar oluyor.
Doayla ilikide, tpk toplumla olan ilikide olduu gibi, cari retim tarz
aslen sadece en acil, en elle tutulur sonula ilgilidir; ve bu amaca ynelen
eylemlerin en uzak sonular olduka farkl knca ve byk lde nite
lik olarak tam kartnda yer alnca; arz ve talebin uyumu her on yllk s
nai devre boyunca grld gibi tam ters sonular verince aknlk ifa
de ediliyor. 106

Bir yandan insanlk ile doa, dier yandan insan varlklar arasnda
ki ilikiler zerinde bilinli, demokratik denetimi yaygnlatrmak
iin toplum zerinde sermaye, sermaye birikimi, genellemi meta
ekonomisi veya piyasa ekonomisi ve rekabet-tekel-tekelci rekabet
yaplar tarafndan uygulanan boyunduruun krlmas zorunludur.
Kurumlam ktlk ve devletin snmlenmesi yolunda -yani bolluk
ve kendi kendini idare ynnde- kayda deer, nitel bir ilerleme zo
runludur. Hayatta kalmz baarl bir sonuca baldr.
Kimileri bunu gerekilik ile topyaclk arasndaki bir tartma
gibi grebilir. Bize gre, bu ktmserler ve insan sevmeyenler ile
lml iyimserler arasndaki bir yarmadr. insanln kendi kendini
imhas eiliminin rekabetin ve uzun vadeli global irrasyonalitenin,
"herkesin herkesle sava"nn, evrensel kazan kuralnn stesinden
gelinmeden durdurulabileceine inanmak hibir ekilde gereki de
ildir. Bu son derece topiktir. Dorudan Kyamet'e ynelir.
Sosyalistler eer kolektif davranmzn rasyonalite derecesini
arttrrsak, gelecei ellerimize alma yolunu tutarsak Kyamet'ten hala
kalabileceine inanrlar. Biz zgrlk ve kendi kaderini belirleme

106 Engels, "The Part Played by Labour in ehe Transition form Ape to Man". s. 1 82-86.

327
n savayoruz. insanln buna yetenekli olmadna inanmak
"gereki olmak" deildir. Bu, erkeklerin ve kadnlarn kendilerini
korumak iin tr olarak yeterince uygun olmadklarn varsaymak
olur. Fakat bu son derece batl bir itikattir, ilk Gnah efsanesinin ye
ni bir eididir.
Son sz Kari Manc'a verelim: "Brokrasi, evrensel kar Hegel'de
olduu gibi sadece dncede, soyutta deil, gerekte de belirgin bir
kar haline gelirse ancak alabilir.11107 Bir baka deyile, reticiler/
tketiciler/yurttalarn byk bir ounluu "toplumun genel ileri
ni" kendi ellerine alrlarsa ancak alabilir. Bu da ancak sosyalist bir
toplulukta, zgrce birlemi reticilerin ynetiminde mmkndr.

1 0 7 "Critique of Hegel's Doctrlne or the State", s. 109.

328