You are on page 1of 271

CAM NANG

Y KHOA
THC HANH
NGUYEN MINH TIEN
Bien soan

LI GII THIEU

CAM NANG N gay nay, song song vi s i len cua i song xa hoi, con
ngi cung quan tam nhieu hn en van e sc khoe cua
ban than. Y hoc la mot kho tang kien thc rong ln ma nhan

Y KHOA
loai phai mat rat nhieu cong sc e nghien cu. C the chung ta
la mot bo may tinh vi. Cac bo phan, chi tiet nho trong bo may o
hoat ong phoi hp vi nhau rat nhp nhang, di s ieu khien

THC HANH
cua bo nao. Khi co bat c bo phan nao trong c the b tac ong
xau bi cac tac nhan ben trong hoac ben ngoai, eu se dan en
s kho chu cho c the cac mc o khac nhau.

Cuon sach Cam nang y khoa thc hanh thc s la mot cuon
cam nang e tra cu de dang nhng benh ly thong thng, khi
co mot bo phan nao o trong c the b truc trac. Sach day hn
500 trang, c bo cuc thanh nhieu phan chi tiet ve hau het
nhng benh ly thng gap cac he thong trong c the, nh benh
mat, benh tai mui hong, benh he tim mach, benh ng
ho hap... Moi benh ly lai c trnh bay thanh ba phan cu the:
nguyen nhan, chan oan va cach ieu tr. ac biet, sach nay
NHA XUAT BAN Y HOC con co nhng phan rieng noi ve cac van e oi vi tre s sinh
Cam nang y khoa thc hanh

va tre nho, cac van e ve gii tnh, hng dan cac bien phap ke
hoach hoa gia nh...

Cuon sach c viet vi li van co ong, ngan gon, suc tch


va de hieu, rat phu hp vi ong ao ban oc cac la tuoi,
nganh nghe khac nhau, la mot tai lieu ac biet hu ch trong
pham vi gia nh, co the dung vao viec tham khao cung nh Li noi au
thc hanh.

C
Nha xuat ban Y hoc anh gia cao va xin tran trong gii thieu
ach ay vai nam, chung toi co bien soan va gii
vi quy v oc gia.
thieu cung oc gia quyen Cam nang sc khoe gia
NHA XUAT BAN Y HOC nh,(1) vi nhng thong tin c ban can thiet va hu ch
trong viec bao ve sc khoe gia nh, ngha la nhng g ma
moi ngi eu co the t lam c va can thiet phai lam
e bao ve tot sc khoe cho ban than va nhng ngi than
trong gia nh khi co nhng van e ve sc khoe. Thong
tin phan hoi t oc gia sau khi quyen sach c lu hanh
a khuyen khch chung toi rat nhieu, bi tnh chat thiet
thc, de hieu va de s dung cua quyen sach a c nhieu
oc gia hoan nghenh.
Va ieu o a ong vien chung toi tiep tuc tien hanh
viec bien soan quyen sach nay, vi nhan e Cam nang
y khoa thc hanh. Noi dung sach thc s khong nham
en cac oi tng chuyen mon trong nganh y, ma la muon
cung cap mot so nhng thong tin c ban co the xem la rat
can thiet trong nhieu trng hp x tr benh, khi khong
(1)
Cam nang sc khoe gia nh Nguyen Minh Tien bien soan, NXB Y
hoc, 2003.
6 7
Cam nang y khoa thc hanh Li noi au

co u ieu kien e ieu tr tai benh vien, hoac trong mot soan nen cong viec cua chung toi la co gang he thong cac
so trng hp la cha can thiet phai vao benh vien. nguon t lieu sao cho chung co the tr nen de s dung
Nh vay, quyen sach se rat tien dung cho nhng ai nhat oi vi ngi oc, cung nh trnh bay chung theo
muon tm hieu nhieu hn ve cac van e sc khoe, ngoai cach de hieu nhat e bat c ai quan tam en cac van e
nhng kien thc ch mang tnh pho thong. Ngoai ra, sach ve sc khoe cung eu co the s dung c ma khong oi
cung se giup ch cho nhng ngi lam cong viec kham va hoi phai co mot nen tang kien thc sau rong ve y hoc.
tr benh nhng khong may man co c moi trng lam ay la mot cong viec kho khan va phc tap, do o
viec ay u, chang han nh cac vung sau, vung nui, hai chung toi t biet la, vi nhng han che nhat nh ve nang
ao... hoac tai cac tram y te xa, phng... Trong nhng lc va trnh o, chac chan se khong the tranh c t
ieu kien o, thng th chung ta khong the co c ay nhieu sai sot. Mac du vay, chung toi van manh dan thc
u nhng thong tin tham khao khi can thiet, khong co hien cong viec vi hy vong co the mang lai nhng li ch
u nhng may moc thiet b e ho tr cho viec chan oan thiet thc nhat nh cho ong ao ban oc, bi v khong
cung nh ieu tr, va nhat la khong co c nhieu ong phai ai trong chung ta cung may man co c nhng kien
nghiep e cung nhau ban bac trc khi a ra nhng thc chuyen mon sau rong ve y hoc, nhng s that la tat
quyet nh x ly kp thi oi vi mot so ca benh quan ca chung ta eu phai oi mat vi nhng benh tat khac
trong. Trong nhng trng hp o, quyen sach nay co nhau cua chnh mnh hoac cua nhng ngi than thuoc
the la mot nguon tham khao de s dung cho bat c ai, co trong gia nh. Trong nhng trng hp o, mot quyen
the nhac nh chung ta nhng ieu quan trong can lam sach nh the nay bao gi cung se la mot ngi ban tot
va hu ch.
ngay, hng dan trnh t cac bc x tr can thiet oi vi
tng trng hp, va nhat la giup chung ta phat hien ngay V the, chung toi rat mong nhan c s cam thong cua
nhng ca benh nghiem trong e kp thi chuyen ngi oc gia gan xa ve nhng sai sot neu co trong qua trnh
benh en ni ieu tr thch hp. bien soan, cung nh xin chan thanh on nhan va biet
n moi y kien ong gop xay dng e noi dung cuon sach
Nhng thong tin c thu thap trong cuon sach nay
trong lan tai ban se c hoan thien hn.
that ra a c pho bien tren khap the gii bang Anh
ng, thong qua mang Internet cung nh qua cac hnh thc
truyen ba khac cua To chc Y te The gii (WHO). Tuy NGI BIEN SOAN
nhien, tren c s nhng muc tieu nham en khi bien

8 9
Benh mat

CHAY NC MAT BAT THNG

Nguyen nhan
Chay nc mat bat thng la trng hp nc mat chay
ra nhieu va khong phai do cam xuc nh bnh thng.
Trong mat co tuyen le chnh va mot so tuyen le phu.
Tuyen le chnh nam goc tren cua m mat tren va ve
pha ngoai. Cac tuyen le phu nam rai rac trong ket mac,
ca m tren va m di. Nc mat do cac tuyen le tao
ra co tac dung gi cho giac mac va ket mac luon am t
va ra troi cac bui bam hay d vat nho lot vao mat. Bnh
thng, nc mat c tao ra lien tuc, sau khi tham t
giac mac va ket mac se chay vao cac lo le nam goc pha
trong cua m mat, roi theo mot oan ong dan chay vao tui
le. Tui le nam trong mot hoc lom cua xng le, co ong le
(le ao) dan xuong hoc mui. Khi ta chp mat, tui le b ep
lai lam cho nc mat t tui le tran ra, chay vao trong hoc
mui theo ong le.
Vi c che hoat ong bnh thng nay, nc mat tuy
c tao ra lien tuc nhng khong chay ra ngoai mat. Ch
khi co nhng cam xuc manh lam cho tuyen le tao nhieu

10 11
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

nc mat hn mc thong thng, nc mat mi chay ra ng ho hap tren, m mat quam, long mi moc vao
khoi mat. trong, hoac nghen le ao (ong dan nc mat).
Tuyen le chnh
Chan oan

Benh s
Kiem tra cac trieu chng nhiem trung ng ho hap
tren.
Cac dau hieu cua d ng.
Cac chan thng.

Tham kham
Xem xet giac mac tm d vat.

C Ong le Tui le Xem xet m mat tm cac dau hieu bat thng cua m
mat, long mi.
Quan sat tm long mi trong tuyen le.
Chay nc mat bat thng co the ri vao mot trong hai
trng hp, vi cac nguyen nhan khac nhau nh sau: Kiem tra cac trieu chng cua viem ket mac.
Neu nghi ng co d vat trong mat, co the lon m
Trng hp th nhat, tuyen le tao ra qua nhieu nc
mat ra e quan sat.
mat do ket mac hay giac mac b kch thch. Nhng
nguyen nhan gay kch thch thng gap nhat la bui
hay d vat lot vao mat, tiep xuc nhieu vi gio, long ieu tr
mi moc vao trong. Mat b kch thch cung co the la Tuy theo nguyen nhan va ket qua tham kham, co the
dau hieu cua d ng. ap dung mot trong cac bien phap sau:
Trng hp th hai do tac nghen kenh dan lu nc Neu nghen le ao, co the dung ngon tay an nhe vao
mat. Nhng nguyen nhan co the la: nhiem trung va xoa nan v tr cua tuyen le, moi ngay 2 lan.
12 13
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

Neu mat o, cho dung thuoc nho mat co khang Chan oan
sinh.
Tm cac trieu chng cua viem ket mac nh nga
Dung gac mem tham nc va am e lau mat thng mat, chay ghen nhieu va mat o ngau.
xuyen co the giup giam nhe trieu chng.
Tm cac dau hieu nhiem trung mat hoac m mat
Co the can gay me e tham do le ao neu viec ieu quam, long mi moc vao trong.
tr khong co ket qua keo dai en 6 thang.
Neu nghi ng nhiem trung, dung tam bong lay dch
Neu co long mi trong tuyen le, dung mot cai kep tiet mat e lam xet nghiem xac nh loai vi khuan
loai nho e gap ra. gay benh.
Cac trng hp nh m mat quam, long mi moc vao Xet nghiem Schirmer c thc hien bang cach
trong co the can phai ieu tr bang phau thuat. dung mot loai giay tham ac biet at ra di cua
Tranh khong dung thuoc nho mat hoac thuoc m, m mat. Quan sat o tham cua giay co the giup xac
tr khi co dau hieu chac chan la viem ket mac. nh mc o kho mat. Tuy nhien, trong thc te th
bien phap nay khong giup g nhieu cho viec ieu
tr.
MAT KHO

ieu tr
Nguyen nhan
Cho dung thuoc nho mat co khang sinh neu nghi
Mat kho la tnh trang co rat t nc mat, giac mac va
ng viem ket mac.
ket mac khong c lam am. Ngi benh cam thay mat
kho chu, cang tc hoac nga, tham ch co the rat au. Cho dung thuoc nho mat Hypromellose khi can
thiet thng la cach ieu tr hu hieu nhat oi vi
Kho mat co the la mot dang benh t phat hoac do
chng kho mat man tnh.
tuoi gia, nhng nguyen nhan pho bien nhat la viem ket
mac. Mot so nguyen nhan hiem gap khac co the la: hoi ieu tr cac benh co the la nguyen nhan gay kho
chng Sjgren (viem khp dang thap), benh sarcoid, mat.
nhiem Chlamydia trachomatis, viem giac mac, hoi chng e ngh phau thuat trong nhng trng hp m mat
Stevens-Johnson va benh Pemphigus. quam, long mi moc vao trong.
14 15
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

LEO MAT Chan oan


Chu yeu da vao s quan sat trc tiep mat.
Nguyen nhan
ieu tr
Leo mat xuat hien do cac chan long mi b nhiem trung,
thng co mu, lam cho vien m mat sng o va au. ay Khoang 1/3 cac trng hp chap mat t khoi ma khong
la benh rat thng gap. can ieu tr. Cac trng hp khong t khoi can ieu tr
nh sau:
Chan oan Neu co nhiem trung cap tnh, cho dung thuoc khang
Chu yeu da vao s quan sat trc tiep mat. sinh nho mat nh chloramphenicol va hng dan
benh nhan xong hi nong vao mat thng xuyen.
ieu tr Thng th nang se v vao ket mac.

Dung gac mem tham nc am ap len mat, hoac Neu chap keo dai hoac nang qua ln, co the phai
xong hi thng xuyen. e ngh phau thuat. Benh nhan c gay te tai cho,
Khi cho sng a nhon au, co the nho si long co sau o m mat c lon ngc ra ngoai, nhng cho
chan b nhiem trung, ep nhe cho mu chay ra se giup co chap c cat va lam sach.
ngi benh giam sng au.
VIEM M MAT
Co the cho dung thuoc khang sinh nho mat nh
chloramphenicol neu thay la can thiet. Nguyen nhan
Viem m mat thng la do dung tay ban dui vao mat,
CHAP MAT hoac cung co the la do i kem vi cac benh cham da
hay gau da au, va nhat la viem da tiet ba nhn. Viem m
Nguyen nhan mat lam cho mat o va nga, tren b m mat co da ong
Chap mat con c goi la nang tuyen Meibonius, la s vay. oi khi trong mat cung o. Benh thng keo dai va
sng phong khong gay au khoang gia m mat tren rat de tai phat.
hoac di, gay ra do tuyen Meibonius b tac nghen. Neu
cho sng qua ln se ep vao giac mac, th lc cua benh Chan oan
nhan se b m i. Neu nang nay b nhiem trung, m mat
se sng o va au. Quan sat ky cac dau hieu mat e xac nh.

16 17
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

ieu tr sau khi tre c 4 thang tuoi, co the can phai co s lu y.


Tnh trang lac mat cua tre a ln la do s phat trien bat
Dung gac mem tham nc am e ra sach mat
thng cua c che tao s thang hang cho hai mat, nhng
thng xuyen.
cung co the la hau qua cua chng vien th, do mat phai
Hng dan benh nhan khong c dung tay dui vao tang ieu tiet nen mot trong hai mat co khuynh hng
mat. lech vao trong. Lac mat ngi trng thanh co the la
Cho dung thuoc m co khang sinh boi len m mat dau hieu cua cac benh nao, do day than kinh kiem soat
sau khi a lam sach. cac c mat hoac do s bat thng cua chnh cac c nay
.
ieu tr cac benh da lien quan co the la nguyen
nhan gay viem m mat, nhat la viem da tiet ba
nhn.
Chan oan
Chan oan loai tr cac trng hp m mat khac
Benh rat de tai phat, nen sau khi thuyen giam van
thng (chang han nh co nep gap tha) tao cam
phai tiep tuc ieu tr. Hng dan benh nhan cac
giac nh mat b lech.
bien phap ve sinh mat e ngan nga tai phat.
oi vi tre em, cho tre nhn vao mot en pin nho
LAC MAT cach khoang na met va quan sat s phan chieu
anh sang trong giac mac. Neu tre b lac mat, anh
Nguyen nhan sang se phan chieu khong can oi.

Lac mat hay le mat la trng hp hai ong t mat Bao tre nhn co nh vao mot mon o chi nho,
khong nam v tr can oi nh bnh thng, thong thng sau o dung mot vat can e che i mot mat cua tre
la mot trong hai mat b lech i so vi mat kia. Mat b lech trong khi quan sat ky mat con lai. Neu tre b lac
co the hng ve pha trong (le trong) hoac pha ngoai (le mat, ong t trong mat se phai chuyen ong ngay
ngoai). Mot so trng hp t gap hn, mat b lech co the khi mat kia b che, v tieu iem mat can c ieu
hng len pha tren hoac ve pha di. Lac mat la hien chnh.
tng t nhien thng xuat hien tre em v s kiem soat Chan oan loai tr cac trng hp u nguyen bao
cac c mat con rat yeu va c che tao s thang hang cua vong mac, viem vong mac nhiem sac to va uc thuy
hai mat cha phat trien. Neu lac mat tiep tuc keo dai tinh the. Cac trng hp nay tuy hiem gap nhng

18 19
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

can phai c kiem tra e loai tr. Cach thc hien nhan van co the eo knh lang tru hoac phau thuat
nh sau: quan sat mat cua tre qua mot knh soi mat e khac phuc. Trong trng hp khong khoi phuc
at cach mat khoang 20 cm. Mat bnh thng phai c th lc bnh thng, phau thuat cung giup thay
co mot cham phan chieu mau o gia ong t (con oi dang ve cua mat e tr nen ngay ngan hn.
ngi). Bat c s khac thng nao trong ket qua
quan sat nay eu phai c xem la dau hieu nghi
ng.
MAT O

ieu tr Mat o la mot tnh trang bat thng rat de nhan ra


Neu xac nh co lac mat, e ngh benh nhan phai mat, ac trng la mot mau o ma bnh thng khong co
c nh ky kiem tra chuyen khoa mat nham mat. Mat o khong phai la mot benh, ma la mot dau
xac nh bien phap ieu tr. hieu chung cua rat nhieu benh mat. Noi cach khac, co
Neu xac nh mat bnh thng nhng benh s cho rat nhieu nguyen nhan dan en mat o. V the, khi x
thay nhieu nghi ng, e ngh benh nhan kiem tra tr mot trng hp mat o, trc het can chu y tm hieu
chuyen khoa mat. Chu y la cac trng hp lac mat ngay cac yeu to sau ay:
tiem an ch xuat hien khi c the rat met moi. Neu Mat co au hay khong, va au en mc o nao?
khong co ieu kien kiem tra ngay, e ngh benh
Th lc cua mat co bnh thng khong, va neu co
nhan tr lai tai kham sau 6 thang.
thay oi th thay oi en mc o nao?
Hau het cac trng hp lac mat tre em eu co the
cha tr c. Khi tre b lech mot trong hai mat, Co chay nc mat hoac co d mat (ghen) hay khong,
co the che mat bnh thng lai e buoc mat b lech va neu co th nhieu hay t?
phai lam viec, do o phat trien bnh thng th lc Benh nhan co nhay cam bat thng vi anh sang,
va can oi vi mat kia. Neu khong co ket qua, co co s anh sang hay khong?
the xem xet viec ieu chnh bang knh hoac bang
phau thuat. Co d vat trong mat hay khong?

Lac mat ngi ln thng kho ieu tr hn, va Da vao nhng ket qua tm hieu tren, co the tien hanh
co kha nang la mot tat vnh vien. Tuy nhien, benh chan oan phan biet nh sau:

20 21
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

1. MAT O KHONG AU oi vi tre s sinh, can phai yeu cau lam xet nghiem
phan tch chat tiet mat nham xac nh chnh xac
VIEM KET MAC loai vi khuan gay benh.

Nguyen nhan ieu tr


Mot so trng hp viem ket mac do virus co the t
Viem ket mac la benh rat pho bien, thng gap nhat
khoi khong can ieu tr. Viec cham soc, ve sinh mat
la trong cac trng hp nhiem trung ng ho hap tren
la can thiet e tranh cac bien chng khac.
hoac sot d ng. tre em, viem ket mac thng la do
nhiem trung, trong khi ngi ln th benh nay thng Trong trng hp chan oan xac nh hoac nghi ng
la do d ng. nhiem trung, cho dung thuoc m boi mat co khang
sinh nh chloramphenicol moi ngay 3 lan, hoac dung
Chan oan dang thuoc nho mat moi ngay 4 lan, lien tuc trong
khoang 2 4 ngay.
Chan oan da vao cac trieu chng ac trng:
Ra sach mat bang nc am, dung gac mem tham
Mat o, kho chu, nga va chay ghen, nhng ac
nc lau thng xuyen e d mat khong ong lai
biet khong au. Neu co au mat, phai ngh en mot
m mat.
benh mat khac.
Neu chan oan xac nh chac chan khong co nhiem
Trong hau het cac trng hp viem ket mac n
trung, ngha la viem ket mac do d ng, co the ch nh
thuan, cac dau hieu ro ret la trong mat o ngau,
dung thuoc nho mat co chat khang histamin. Cung
d mat (ghen) xanh hay vang chay ra nhieu, lam
co the dung thuoc nho mat co cha corticosteroid.
cho hai m mat dnh lai vi nhau khi benh nhan
Phai het sc than trong, v cac thuoc nay rat hieu
mi ngu day. Neu la viem ket mac do nhiem trung,
qua trong viem ket mac do d ng, nhng neu co
trong d mat co lan mu trang. Neu la viem ket mac
nhiem trung th chung se lam cho tnh trang nhiem
do d ng, d mat trong hn nhng m mat sng
trung tr nen nang hn.
phu.
ieu tr cac benh co the la nguyen nhan dan en
Tm cac dau hieu cua s gian mach ket mac.
viem ket mac, nh sot d ng hoac nhiem trung
Ket mac phu cng ben di m mat. ng ho hap tren.

22 23
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

Viem ket mac la benh lay nhiem, do o can hng thng gap, nguyen nhan co the la do mot chan thng
dan benh nhan cac bien phap phong nga nh khong nhe mat, nhng cung co the do tuoi gia.
dung chung khan tay, khan mat... va ve sinh mat
thng xuyen. Tuy nhien, oi vi tre em khi a bat Chan oan
au lieu trnh ieu tr th kha nang lay nhiem khong
con, nen khong can thiet phai buoc tre ngh hoc. Mat o va hi au nhng khong qua au.
Th lc oi khi co the hi giam.
XUAT HUYET DI KET MAC
Mat t nhng khong co d (ghen) mat.
Nguyen nhan va chan oan
Rat t hoac khong co dau hieu s anh sang.
Xuat huyet di ket mac la trng hp rat thng
gap, khong co nguyen nhan ro ret. Benh lam cho mat Thng xuat hien sau mot chan thng nhe trc
o nhng hoan toan khong au, khong co d mat (ghen), o.
khong gay ton thng mat. Benh khong anh hng th
Quan sat giac mac di knh hien vi co the giup xac
lc va benh nhan khong s anh sang, ong t hoan toan
nh benh.
bnh thng.
Nho pham nhuom fluorescein vao mat e phat hien
ieu tr cac vet tray xc tren giac mac, v mau fluorescein
Benh thng t khoi nhanh, khong can ieu tr. Tuy se dnh lai o va phan chieu khi ta dung tia sang
nhien, can theo doi e kp thi chan oan phan biet neu mau xanh roi vao mat.
co benh mat khac.

2. MAT O CO AU ieu tr

MONG GIAC MAC ieu tr khi au bang thuoc nho mat Tetracain,
thuoc m boi mat chloramphenicol va dung mieng
Nguyen nhan che mat. Sau o ch cho dung thuoc m co khang
sinh moi ngay ba lan.
Mong giac mac la mot trong cac tnh trang thoai hoa
giac mac, lam cho giac mac b mon i mot phan. Benh kha Tai kham sau 24 gi e xac nh ket qua ieu tr.

24 25
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

NHIEM HERPES GIAC MAC nhan cau. Trong hau het cac trng hp, d vat eu co
the lay ra ma khong can en cac bien phap x ly phc
Nguyen nhan tap. Tuy nhien, phai het sc than trong e khong lam ton
Benh rat thng gap, nguyen nhan thong thng thng mat trong qua trnh lay d vat ra khoi mat.
nhat co the la do cac vet tray xc giac mac, nhng
virus herpes cung co the tan cong gay benh mat bnh Nguyen nhan
thng. Thng gap nhat la nhng hat bui nho trong khong
kh, khi vao mat co the gay kho chu nhe cho en rat
Chan oan kho chu, nhng thng khong nguy hiem. t gap hn la
cac manh kim loai, vun go, plastic... b vang manh ra do
Mat o va au, cac trng hp man tnh se t au
cac chan ong manh va tnh c bay vao mat. Cac manh
hn.
vun kim loai ghim vao mat cung la loai tai nan lao ong
Noi len nhieu mun boc co nc quanh hoc mat. thng gap cac nha may neu mat khong c bao ve tot
Mat t hoac oi khi chay nc mat. trong khi lam viec.
Chuyen chuyen khoa mat e chan oan loai tr
Chan oan
trng hp loet toa nhanh.
Mat o va au. au nhieu hay t con tuy theo kch
thc va v tr cua d vat tac ong vao mat.
ieu tr
Chay nc mat. Benh nhan thng co khuynh hng
Cho dung dang thuoc m acyclovir (Zovirax) boi vao
muon nham mat lai v thay kho chu khi m ra.
mat moi ngay 5 lan.
Trieu chng kho chu co the giam dan cho du d vat
Sau khi a het cac trieu chng, tiep tuc dung thuoc
van nam yen trong mat, do cac phan ng ban au
moi ngay 3 lan trong 3 ngay.
mat dan i.

D VAT VAO MAT Mot so trng hp khong co trieu chng, nhat la


khi d vat xuyen vao nhan cau.
D vat vao mat la trng hp rat thng gap, co the t
rat nhe nh nhng trng hp do gio thoi bui vao mat, Th lc hi giam, nhng benh nhan thng khong
cho en nhng trng hp nang nh d vat cam sau vao thay s anh sang.
26 27
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

Trong hau het cac trng hp, co the phat hien d moi ngay 3 lan. Neu au nhieu, cho bang mat trong
vat bang cach quan sat trc tiep. oi khi can phai khoang 4 gi. Kiem tra lai sau 24 gi e chac chan
vach mat va lon m mat len. la khong co bat c trieu chng khac la nao.

ieu tr
TANG NHAN AP
D vat tren hoac trong ket mac co the lay ra ngay
bang cach ra tay that sach roi vach mat benh nhan Tang nhan ap, hay con goi la benh glocom (glaucoma),
va dung mot mieng vai sach mem e ay nhe d vat la mot benh khong pho bien lam, nhat la tang nhan ap
dan dan ra khoi mat. Neu la nhng hat bui nho, co cap tnh (acute glaucoma) rat hiem gap. Mac du vay, cac
the cho benh nhan chp mat trong mot chen nc bien chng va tac hai cua benh co the rat nghiem trong,
sach, hoac dung nc sach ra mat lien tuc e lam nen can phat hien sm va ieu tr tot e tranh anh hng
troi d vat ra. en th lc.

Neu d vat nam tren giac mac hoac xuyen nhan


Nguyen nhan
cau, co the can phai nho pham nhuom fluorescein
vao mat e phat hien cac vet tray xc hay xuyen Bnh thng, chat dch trong mat chung ta co mot ap
thung do d vat gay ra. Trong mot so trng hp lc va phai e gi cho phan gia mat co dang tron. Khi
can phai cho sieu am hay chup X quang. ap lc cua chat dch trong mat gia tang hn mc bnh
thng goi la tang nhan ap. Tang nhan ap gay ra s
Trng hp d vat ln va ghim sau, co the gay te be
chen ep oi vi cac mach mau nho nuoi day than kinh th
mat bang dung dch nho mat roi dung cac dung cu
giac va lam ton thng cac si than kinh. Benh gay giam
chuyen dung e gap, lay d vat ra. Sau o cho thuoc
th lc, va trong cac trng hp nang co the dan en mu
nho mat hoac thuoc m boi mat co khang sinh vao
hoan toan.
roi bang lai.
Tang nhan ap cham, phat trien keo dai trong nhieu
Moi thao tac eu phai het sc chnh xac va than
ngay goi la tang nhan ap man tnh, hay tang nhan ap
trong, v co the lam cho van e tr nen tram trong
goc m. Nguyen nhan cua tnh trang nay la s tac nghen
neu ay d vat i sau hn vao mat.
dan dan chat dch cua mat tien phong. Benh tien trien
Sau khi lay d vat ra, co the ve sinh mat bang nc cham trong nhieu nam, ap lc chat dch trong mat tang
sach roi cho dung chloramphenicol dang thuoc m cham, dan dan, cho en khi u e gay anh hng cho

28 29
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

mat. Benh co tnh di truyen nen thng xay ra nhng phat hien c luc th lc a giam nhieu. e phat
ngi trong cung mot gia nh. Benh phat trien theo tuoi hien sm, can kham mat nh ky va o nhan ap.
i, thng bat au t khoang 40 tuoi va tang dan khi ve ac biet chu y khi trong gia nh a phat hien co
gia. Neu ap lc tang rat t, khong can ieu tr v khong ngi tang nhan ap.
gay trieu chng ang ke. Neu tang nhieu, se co bieu hien
giam th lc va do o can c ieu tr. So ngi b tang
ieu tr
nhan ap man tnh can phai ieu tr tuoi 40 ch khoang
0,05%, trong khi ty le nay o tuoi 80 la 7%. Tang nhan ap cap tnh la mot trng hp can cap
Tang nhan ap xay ra ot ngot va rat nhanh goi la cu vi cac bien phap ong thi nh thuoc nho, thuoc
tang nhan ap cap tnh, do goc hep ra giac mac lam tac uong... e nhanh chong lam ha nhan ap. Ngoai ra,
nghen hoan toan dong dch the. V the, benh con c goi sau khi a kiem soat c nhan ap cung can phai
la tang nhan ap goc ong. phau thuat e ngan nga nhng lan tang nhan ap
tiep tuc xay ra sau o.

Chan oan Tang nhan ap man tnh co the ieu tr bang thuoc
Tang nhan ap cap tnh rat hiem gap, gay au nhieu nho mat Timoptol (Timoptic) e lam ha nhan ap.
mat. Co trieu chng buon non hoac non, au au Dung loai co nong o t 0,25 0,50%, nho vao mat
ot ngot va co the au d doi vung tren mat hoac moi ngay 2 lan, moi lan 1 giot. Trong thi gian
ngay tai mat. Mat m va nhn thay nhng quang dung thuoc phai nh ky kiem tra nhan ap e am
sang trc mat. Trng hp nghiem trong co the bao la thuoc co tac dung. Neu thuoc nho mat khong
a en khiem th ot ngot, ngha la mat han kha co hieu qua, can dung dang vien uong co tac dung
nang nhn thay. ong t hi gian va thng co keo dai. Trong trng hp nay, benh nhan thng
hnh bau duc thay v hnh tron. Mat t va benh phai dung thuoc suot i e gi cho nhan ap khong
nhan ac biet s anh sang. Thng gap ngi tang. Neu dung en thuoc vien cung khong co hieu
tren 50 tuoi. qua, khi kiem tra van thay nhan ap tang dan va
Tang nhan ap man tnh khong co trieu chng, do th lc giam, co the can e ngh phau thuat e lam
nhan ap tang cham va khong lam thay oi th lc bnh thng s lu thong cua dong dch the trong
ngay nen benh nhan thng khong biet sm, ch mat.
30 31
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

3. MAT AU KHONG O ot ngot la nhng ca cap cu nhan khoa can c x tr


nhanh va chuyen ngay en benh vien cang sm cang
Mot so trng hp mat b au nhng quan sat mat
tot.
thay bnh thng, khong thay co hien tng o mat hay
d mat (ghen). Nhng trng hp nay thng khong phai
Nhng nguyen nhan thng gap
benh cua mat, ma la trieu chng cua mot so benh khac
nh gi y sau ay: Tac ong mach vong mac
Tac tnh mach vong mac
Nhng nguyen nhan thng gap
Bong vong mac
Do b vien th (longsightedness)
Tang nhan ap cap tnh
Do b chng au na au (migraine)
Viem ong mach thai dng
Do b viem xoang (sinusitis)
Viem day than kinh hau nhan cau
Do b au au v cang thang
Tai bien mach mau nao

Nhng nguyen nhan hiem gap Chng au na au

Do b au rang
Do b viem day than kinh hau nhan cau GIAM TH LC DIEN TIEN

Do b viem ong mach thai dng Giam th lc dien tien co ngha la th lc giam dan i
Do b roi loan chc nang khp thai dng ham theo thi gian do mot hoac nhieu nguyen nhan nao o.
di Cac trng hp nay thng kho phat hien sm, do ngi
benh khong t nhan biet th lc ang giam dan. Do o,
GIAM TH LC OT NGOT neu co nghi ng giam th lc, can phai thc hien kiem tra
Cac trng hp giam th lc ot ngot co the la trieu mat nh ky. Giam th lc dien tien tre em rat can phat
chng cua mot so benh nh trnh bay di ay, nhng hien sm v co kha nang ieu tr tot. oi vi ngi ln,
cung co the la benh cua mat nh trong trng hp tang neu phat hien giam th lc, trc het nen ngh en viec
nhan ap cap tnh... Hau het cac trng hp giam th lc kiem tra mat xem co can mang knh hay khong.
32 33
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

Nhng nguyen nhan thng gap Nhng nguyen nhan thng gap ngi ln tuoi
Tat khuc xa, khuc xa mat khong eu, ngha la lc
Tat khuc xa (a noi tren).
hoi tu khong eu nhau hai mat, thng la do mot
mat co van e, nh can th, vien th hoac loan th. uc thuy tinh the, la tnh trang cac si protein
Tat khuc xa gay roi loan th giac v khi ngi benh trong thuy tinh the b bien oi, lam cho thuy tinh
nhn vao mot vat th hnh anh c hnh thanh the khong con trong suot e cho anh sang de dang
tren hai vong mac lai khac nhau. i qua nh trc ay. Benh khong ro nguyen nhan,
Giam th lc mot trong hai mat do khong c s nhng thng xuat hien nhng ngi ln tuoi va
dung, nh trong trng hp mat b lac (le). Thng gia tang theo o tuoi nen en nay van c xem
ch can che mat bnh thng lai e buoc mat b lac nh mot tien trnh t nhien cua s lao hoa. Do thuy
phai hoat ong la co the ieu chnh c th lc. tinh the ngay cang m uc hn nen th lc giam
Benh vong mac tieu ng, la tnh trang benh vong dan, cho en khi benh nhan nhn rat kem hoac
mac do tieu ng gay ra. Cac mach mau nho cua tham ch khong con nhn c.
vong mac (mao mach) b phnh len, chat dch t o Thoai hoa iem vang (hoang iem), la s ton thng
r ra va xuat huyet trong vong mac. Tren be mat thoai hoa phan trung tam cua vong mac, tao thanh
vong mac hnh thanh cac mach mau bat thng, de nhng iem mau vang trang. Thoai hoa iem vang
v ra va gay xuat huyet. Xuat huyet con co the xay thng xuat hien ong thi ca 2 mat, lam cho
ra trong thuy dch va tao thanh mo x trong dch benh nhan mat th giac phan trung tam, chang
nay. Giai oan tre cua benh thng la nguyen nhan han nh khi nhn vao mot dong ch th khong the
dan en mu vnh vien. thay c 2 hay 3 ch khoang gia. Benh xuat
Cac benh thoai hoa vong mac di truyen, chang han hien tuoi gia, en nay van cha ieu tr c,
nh viem vong mac sac to. nhng khong tien trien en mc gay mat th lc
hoan toan.
Viem sau mang mach
Tang nhan ap cap tnh, hay con goi la benh tang
U tuyen yen: do tuyen yen nam trong mot ho xng
nhan ap goc ong (a noi tren).
nen so nen khi co khoi u phat trien, ngay ca u
lanh tnh, se e ep vao than kinh th giac, gay roi Benh vong mac tang huyet ap, la tnh trang vong
loan th trng cua mat. mac b ton thng do huyet ap cao, gay hep va x

34 35
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

va thanh ong mach vong mac. Ton thng vong khong co cam nhan g khac ngoai viec th lc giam dan.
mac dan en giam th lc Tuy nhien, do benh tien trien cham nen giai oan au
thng khong c phat hien, tr khi benh nhan tuan
UC THUY TINH THE thu viec kham mat nh ky va co o th lc. Hau het cac
trng hp uc thuy tinh the c phat hien khi th lc
uc thuy tinh the la benh mat pho bien ngi cao
a giam rat nhieu va thc s gay kho khan cho ngi
tuoi, thng xuat hien o tuoi t 50 tr len. Khoang
benh trong sinh hoat thng ngay.
15% so ngi trong o tuoi t 65 en 75 mac phai benh
nay, va tuoi cang cao th ty le mac benh cang cao hn. e chan oan xac nh, co the quan sat mat qua mot
knh soi mat at khoang cach 20cm. Neu mat b uc
Nguyen nhan thuy tinh the, se phat hien cham phan chieu mau o
Benh tien trien do cac si protein trong thuy tinh the gia ong t (con ngi) b che bi cac ng en chay
b bien oi, tng t nh s bien oi cua long trang trng ngang qua ong t. Viec soi ay mat thng kho khan
khi nau chn. S bien oi nay lam cho thuy tinh the do tam nhn b can tr. Trong phan ln cac trng hp,
mat dan i o trong suot, lam cho anh sang khong the kiem tra mc o giam th lc cua benh nhan cung co the
de dang i qua nh trc. Mac du vay, van co mot phan xac nh c.
anh sang i qua c. Tuy theo mc o anh sang con co uc thuy tinh the thng xuat hien ca hai mat nhng
the i xuyen qua thuy tinh the, th lc cua benh nhan co khong eu nhau, thng la mot mat tien trien nang hn
the giam dan, giam mot phan hoac giam hoan toan. Tuy can x tr trc.
nhien, cho en khi khong con kha nang nhan ra hnh
anh th benh nhan van co the phan biet c anh sang ieu tr
va em toi. Cho en nay, nguyen nhan cu the gay ra uc Bien phap duy nhat hien nay la phau thuat lay bo thuy
thuy tinh the van cha c biet ro, nen benh nay van tinh the b uc. Sau o, hoac thay bang thuy tinh the
thng c xem nh mot trong cac dien tien t nhien nhan tao, hoac cho benh nhan eo knh, hoac at knh
cua tuoi gia. sat trong. Phng phap thay bang thuy tinh the nhan tao
hien nay c s dung nhieu nhat. Tuy nhien, trong mot
Chan oan so trng hp, do khong the at thuy tinh the nhan tao
uc thuy tinh the hoan toan khong i kem theo vi cac nen van phai ap dung cac bien phap eo knh hoac at
trieu chng viem nhiem hay au mat. Do o benh nhan knh sat trong.

36 37
Cam nang y khoa thc hanh Benh mat

te bao trong thuy tinh the hay dch knh, lam cho ngi
benh nhn thay nh co mot hay nhieu om en l lng
cung mac c mat
trong khong kh. V the, cho du quay ve bat c hng nao
cung van nhn thay cac iem en ay.
mong mat vong mac
Do o, hien tng ruoi bay khong phai la mot benh,
giac mac
ma la dau hieu cua mot so van e bat thng khac nhau
ong t c d
mat. C che ghi nhan hnh anh cua mat phu thuoc vao
than kinh 5 phan trong suot la giac mac, thuy dch, thuy tinh the,
th giac
thuy tinh dch va vong mac. Tren ng i en iem
thuy tinh the vang (hoang iem) trong mat, neu anh sang b ngan lai
dch knh bi bat c mot vat can nao, chang han nh s thoai hoa
thuy tinh the, thuy tinh dch... th hnh anh c mat
e f
nhan biet se giong nh co mot vat en trc mat.
CAU TRUC CUA MAT VA
e x tr hien tng ruoi bay, can co s chan oan
PHAU THUAT IEU TR UC THUY TINH THE
chnh xac nguyen nhan nam phan nao trong cac phan
c Dung dao mo rach vao giac mac cua mat. oi khi ay cung co the la dau hieu cua uc thuy
d Cat bo mong mat tinh the.

e G bo thuy tinh the b uc Can chan oan phan biet vi cac trng hp benh
nhan nhn thay cac om en khi b chng au na au.
f at thuy tinh the nhan tao
Trong nhng trng hp nay, cac om en ch c nhn
thay trc cn au au, va thng ch trong mot thi gian
HIEN TNG RUOI BAY
ngan.
Hien tng ruoi bay (floaters, muscae volitantes) la mot
Neu benh nhan nhn thay nhng om en rat ln xuat
thuat ng y hoc c dung e ch trng hp ma ngi
hien mot cach ot ngot kem theo cam giac loe sang tng
benh nhn thay trc mat co mot hay nhieu om en
vung, rat co the la do rach vong mac hoac bong vong mac,
nho, giong nh ruoi bay. Nhng con ruoi nay khong co
can phai chuyen ngay benh nhan en benh vien e co u
that, ma ch la do co nhng ton thng hay thoai hoa cac
ieu kien x tr kp thi.

38 39
Benh tai, mui, hong

ba xng dan truyen cua tai gia la xng bua,

Benh tai, mui, hong xng e va xng ban ap. Ray tai qua nhieu lam
nghen ong tai ngoai la mot nguyen nhan thng
gap ngi ln. Trong mot so trng hp khac,
xng ban ap khong di chuyen c do x hoa tai
IEC nen khong the dan truyen am thanh. oi vi tre
em, viem tai gia nhiem trung va ong dch nhay
iec la tnh trang mat mot phan hoac hoan toan kha trong tai gia cung la nhng nguyen nhan thng
nang nghe biet am thanh. iec co the do am thanh khong gap nhat.
c dan truyen vao en tai trong, goi la iec dan truyen.
iec cung co the do tn hieu than kinh khong c dan Vi cac trng hp iec than kinh, tuy am thanh
truyen len nao, mac du am thanh van c truyen en tai vao c en tai trong nhng tn hieu khong c
trong. Trng hp nay goi la iec than kinh. Tnh trang truyen len nao, do ton thng cac cau truc cua tai
iec hoan toan thng rat hiem khi xay ra, va hau het trong, hoac ton thng day than kinh thnh giac
la dang bam sinh. Cac trng hp iec mot phan c noi t tai trong len nao. ay co the la do khiem
phan loai t nhe en nang bang cach o thnh lc. Ray khuyet tai bam sinh do yeu to di truyen, cung co
tai nhieu khong c lay sach ra khoi tai co the lam giam the do chan thng trong luc sinh, hoac do bao
mot phan thnh lc, nhng rat hiem khi la nguyen nhan thai b ton thng trong giai oan phat trien. Ton
gay iec hoan toan. thng cung co the xay ra sau khi sinh do hau qua
cua chng vang da nang. Tiep xuc vi tieng on lau
Nguyen nhan ngay cung lam ton thng oc tai va me ao, gay ra
iec than kinh. Mot so loai thuoc, chang han nh
Co nhieu nguyen nhan gay iec, nhng noi chung
streptomycin va gentamycin co the gay ton thng
thng la do cac benh cua tai, hoac do chan thng, hoac
than kinh thnh giac (acoustic nerve). Nguyen nhan
do s thoai hoa c che nghe. Nguyen nhan cu the cua moi
t nhien thng gap la s thoai hoa theo tuoi gia
dang iec co the khac nhau.
cua oc tai va me ao, c xem nh s giam thnh
Vi cac trng hp iec dan truyen: Am thanh vao lc t nhien do tuoi gia. Co khoang 25% ngi tren
tai ngoai khong c dan truyen vao en tai trong, 65 tuoi b iec khong hoi phuc do nguyen nhan
co the la do ton thng mang nh, hoac ton thng thoai hoa nay.

40 41
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

Chan oan Cac trng hp iec dan truyen do ong dch


nhay trong tai gia c x tr bang phau thuat dan
Can chan oan phan biet cac trng hp iec mot
lu dch ra ngoai qua lo mang nh.
tai hoac iec ca hai tai, va iec phat trien dan qua
thi gian hay xuat hien ot ngot. Lam sach ray tai neu ay la nguyen nhan gay giam
thnh lc. Than trong khong gay thng ton cho tai
Neu co kem theo mot trong cac trieu chng nh u
trong qua trnh lay ray tai. Nen dung nc am bm
tai, chong mat, buon non... co the la dau hieu b
vao tai e lam mem ray tai trc khi lay ra.
viem me ao.
a so cac trng hp thung mang nh ch can c
Kiem tra cac loai thuoc benh nhan va uong trong
bao ve tot, lo thung se t lanh sau mot thi gian.
thi gian gan ay e xem co bat c loai thuoc nao
Nhng neu khong t lanh th phai tien hanh phau
gay anh hng en thnh lc hay khong.
thuat sa cha tao hnh mang nh.
Nhng tre iec bam sinh thng c cha me phat
Trong cac trng hp iec dan truyen do x hoa tai,
hien trc tien. Tuy nhien, nhng lan kiem tra nh
can phau thuat cat bo xng ban ap va thay the
ky co the giup phat hien tnh trang mat kha nang
bang mot vat the nhan tao co kha nang dan truyen
nghe do ong dch nhay tai gia.
am thanh
Dung dung cu soi tai e phat hien cac trng hp
Giam thnh lc do tuoi gia thng khong the ieu
ray tai lam nghen tai ngoai, hoac viem, thung mang
tr c, nhng co the giup tang thnh lc bang cac
nh...
dung cu tr thnh, khuyech ai am thanh, may nghe
Lam th nghiem chc nang nghe e xac nh la
gan vao tai...
iec dan truyen hay iec than kinh.

ieu tr CHAT TIET T TAI


La tnh trang co chat dch chay ra t tai, thng goi la
Tuy theo nguyen nhan c xac nh, viec x tr tng
chat xuat tiet tai. Chat xuat tiet tai co the chay ra lien
trng hp co the khac nhau:
tuc hoac gian oan, co the co mui hoac khong mui, co mau
oi vi tre em b iec bam sinh do di truyen, thng hoac khong mau, co the long hoac ac... tuy theo nguyen
khong the ieu tr c, nen bien phap cai thien nhan dan en tnh trang nay. Mot trong cac nguyen nhan
duy nhat la day cho cac em biet giao tiep bang ngon pho bien nhat la do viem tai ngoai. Tuy nhien, con co mot
ng dau hieu. so nguyen nhan khac.
42 43
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

Nguyen nhan chu, co the cho dung thuoc nho tai natri bicarbonat
moi ngay 3 lan, lien tuc trong 4 hoac 5 ngay. Neu
Viem tai ngoai, do nhiem trung tai ngoai
tai van khong sach, co the dung nc am bm vao
Viem tai gia, do nhiem trung tai gia tai va hut ra e lam sach.
Thung mang nh Neu co d vat trong tai, than trong lay ra khoi tai.
Ray tai Khong nen co lay d vat ra neu co nguy c lam ton
thng tai, nen chuyen benh nhan en chuyen khoa
Co d vat trong tai
e x tr.
Nhot trong tai
Cac trng hp viem tai ngoai cung can lam sach
V xng so (rat hiem gap, thng xuat hien sau tai bang cach ra va lam kho thng xuyen. Ch
chan thng nang au), nc nao tuy hoac mau co nh cac dung dch nho vao tai co khang sinh hoac
the chay ra t tai. khang viem hay corticosteroid. Neu viem nang, co
the can cho kem khang sinh dang vien uong. Trong
Chan oan moi trng hp eu can phai thng xuyen lam
Chan oan phan biet cac nguyen nhan khac nhau qua sach va kho tai.
quan sat tai e phat hien ray tai, d vat trong tai... Neu
Viem tai gia c ieu tr bang thuoc khang sinh
can co the dung tam bong lay benh pham gi xet nghiem
dang uong, lien tuc trong khoang 7 en 10 ngay,
e xac nh cac trng hp nhiem trung. Kiem tra thnh
kem theo vi thuoc giam au nh paracetamol. Sau
lc giup co them yeu to xac nh benh. Neu benh nhan
ieu tr, benh nhan can c theo doi trong 2 tuan
va trai qua chan thng au hoac co dau hieu viem tai
e am bao ket qua ieu tr tot va khong co bat c
gia nang, can cho chup X quang ngay e xac nh kp
bien chng nao, nhat la oi vi tre em.
thi.
Thung mang nh thng ch can cham soc tot benh
ieu tr nhan, bang tai bang gac sach va kho va cho uong
Viec ieu tr tuy thuoc vao nguyen nhan gay ra tnh thuoc khang sinh kem thuoc giam au e ngan nga
trang co chat tiet t tai. nhiem trung vao tai gia. Vet thung thng t lanh
Neu do ray tai nhieu, khong can ieu tr g khac sau khoang 4 en 6 tuan. Neu khong hoi phuc sau
ngoai viec lam sach tai. Neu benh nhan thay kho thi gian nay, hoac co kem theo cholesteatoma, co

44 45
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

the can phai x tr bang phau thuat va tao hnh Chan oan
mang nh.
Dung dung cu soi tai e tham kham, quan sat tai.
Neu mang nh sng o hay uc, co the nghi ng
AU TAI
nhiem trung tai gia. Neu mang nh bnh thng,
au tai rat thng gap tre em, co the gay au d doi co the voi Eustache a b nghen gay tang ap lc
va lam cho cac em rat kho chu ng. Nguyen nhan co the tai gia.
ngay ni tai, nhng cung co the do s roi loan cua cac Quan sat ky e tm cac dau hieu cua nhot, mun
cau truc nam gan tai. nc...
Neu co viem o pha sau tai, co nhieu kha nang b
Nguyen nhan viem xng chum.
Viem tai gia cap, gay au d doi kem theo sot Trng hp nghi ng nhiem trung, co the dung tam
cao, tai lung bung, co the mat kha nang nghe. Neu bong lay benh pham gi xet nghiem e xac nh.
mang nh b thung, dch c thoat ra se lam giam
au rat nhanh. ieu tr
ieu tr tuy theo tng nguyen nhan khac nhau:
Viem tai ngoai hay viem ong tai. Co the do nhiem
trung tai cho hoac nhiem trung toan bo ong tai. Trng hp viem tai gia thng ap ng tot vi
Thng co chat xuat tiet tai ( dang chat dch hoac khang sinh dang uong. Than trong vi lieu dung
mu chay ra). Thnh lc co the b giam nhe. cho tre em, chang han co the dung dang xi-ro
amoxycillin 125mg moi ngay 3 lan cho tre di 3
Co d vat trong tai.
tuoi, hoac 250mg moi ngay 3 lan cho tre tren 3 tuoi.
Nhiem herpes zoster tao thanh nhng mun nc Neu b d ng vi nhom khang sinh penicillin, co
trong ong tai. Trong trng hp nay, sau khi ieu the dung erythromycin. Co the dung kem vi thuoc
tr dt nhiem trung, tai van con au dai dang trong giam au nh paracetamol.
nhieu tuan hoac tham ch nhieu thang.
Trng hp b nghen voi Eustache, ch khuyen benh
Roi loan chc nang khp thai dng ham di, nhan dung thuoc giam au va uong nhieu nc am.
au rang... do cac c quan gan tai cung chi phoi Viec nuot nc nhieu lan co the giup voi nay c
mot nhanh day than kinh nen gay au tai. lam thong nh lo voi m ra.

46 47
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

Trng hp viem tai ngoai nen ieu tr bang khang Trng hp au tai do thung mang nh thng ch
sinh dang thuoc nho tai. Neu nghiem trong hn can cham soc tot benh nhan, bang tai bang gac
th cho kem khang sinh dang uong. Neu khong co sach, kho va cho uong thuoc khang sinh kem thuoc
ap ng tot trong vong mot tuan, can thay oi loai giam au e ngan nga nhiem trung vao tai gia.
khang sinh khac. Co the can lam sach tai bang Vet thung thng t lanh sau khoang 4 en 6 tuan
cach bm ra. va khi o dau hieu au tai se t khoi.
Ray tai nhieu cung co the la nguyen nhan gay au.
Lay ray tai sach va cho dung thuoc nho tai natri U TAI

bicarbonat trong thi gian 4 en 5 ngay. Neu ray U tai la mot tnh trang roi loan chc nang nghe lam
tai van tiep tuc sinh ra nhieu, tien hanh bm ra cho benh nhan nghe thay nhng am thanh la nh tieng
tai bang nc am e lam sach. ngan vang, tieng ong vo ve, tieng gio thoi u u hay cac am
Nhot trong tai c x tr bang cach cho dung thuoc thanh on ao khac, trong khi thc te khong he co nhng
giam au. Trong trng hp co nguy c nhiem trung, am thanh nay. Khi b u tai, than kinh thnh giac truyen
cac xung ong en nao khi khong he co cac chan ong
cho dung khang sinh. Neu au keo dai trong nhieu
am thanh t ben ngoai truyen vao tai. Nguyen nhan trc
ngay khong dt, co the can x tr bang cach rach
tiep gay ra roi loan nay van cha c ro, nhng co the
cho nhot e rut nc.
co cac kch thch trong au hay trong tai. U tai gay anh
Nhiem herpes zoster c ieu tr bang acyclovir. hng ve mat tam ly nhieu hn la mot benh thc the, v
Neu co dau hieu boi nhiem vi khuan, cho dung mot so ngi benh cam thay rat kho chu va muon tm
khang sinh va ra tai bang nc am. moi cach e xoa bo cac tieng on. Mot so khac co the chap
Cac trng hp nh roi loan chc nang khp thai nhan thch nghi va quen dan vi hien tng la nay. Tieng
dng ham di, au rang... ch cho dung thuoc on ma benh nhan nghe thay oi khi co the thay oi khac
giam au va tran an benh nhan. Thng th au nhau va tang giam ve cng o.
tai se t khoi khi cac nguyen nhan nay khong con
na. Nguyen nhan
Neu co dau hieu nghi ng viem xng chum, can Mot so nguyen nhan sau ay co the gian tiep gay ra
chuyen benh nhan en bac s chuyen khoa ngay. chng u tai:

48 49
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

U tai kem theo mat thnh giac thng do tiep xuc Lu y en cac yeu to nh moi trng lam viec, tuoi
qua thng xuyen vi nhieu tieng on, hoac do tien tac, nhng chan thng gan ay au, cac loai
trnh thoai hoa cua tuoi gia. thuoc a s dung...
Cac benh tai nh viem me ao, benh Meniere,
viem tai gia, x hoa tai, nhiem oc tai, tac nghen ieu tr
ong tai ngoai do nhieu ray tai... eu co the kem Viec xac nh nguyen nhan quyet nh hng ieu tr,
theo hien tng u tai. v chu yeu la ieu tr nguyen nhan ma thoi. Can chu y
U tai cung co the la trieu chng khi b phnh mach en tam trang cua benh nhan, v yeu to tam ly co the lam
hay co khoi u chen ep trong nao. cho tnh trang benh tr nen toi te va kho chu hn. Neu
benh nhan chap nhan thch nghi, chang han nh giam
Viec s dung mot so loai thuoc nh aspirin, quinin bt s lo au, s set hay bc tc, van e se tr nen de chu
cung co the gay u tai. hn. Cac nguyen nhan nguy hiem nh u nao, cao huyet ap
U tai cung co the xuat hien sau mot chan thng can c chan oan loai tr ngay e tran an benh nhan.
au. Viec giai quyet cac nguyen nhan neu tren co the giup
lam mat i hien tng u tai, chang han nh lam sach ray
tai, ieu tr viem tai gia, viem tai ngoai... Mot so benh
Chan oan
nhan dung cac nguon am thanh ben ngoai e giam bt
Chan oan da vao khai bao cua benh nhan ket hp cam giac u tai, chang han nh nghe radio, cassette... Neu
vi cac trieu chng i kem. ieu nay giup benh nhan thay de chu hn th cung co the
Chu y en cac dau hieu nh giam thnh lc, chong chap nhan. Hau het cac trng hp u tai khong thuyen
mat, au tai... giam can c chuyen en bac s chuyen khoa.

Tm dau hieu cua cac benh tai nh viem tai gia, VIEM MUI D NG
viem tai ngoai... cung nh kiem tra xem ray tai co
Viem mui d ng la benh pho bien mot so vung va
qua nhieu trong tai hay khong.
thng xuat hien vao nhng mua nhat nh trong nam.
o huyet ap va xet nghiem mau tm cac dau hieu S d nh vay la v benh gan lien vi s xuat hien cua
bat thng va loai tr kha nang benh nhan b thieu cac tac nhan gay d ng trong moi trng, chang han nh
mau (anaemia). phan hoa, bui... Benh rat thng gap nhng ngi san

50 51
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

co mot benh d ng khac nh hen (suyen), cham... Benh cung b viem ket mac, gay o va au. Can chan oan loai
co khuynh hng xuat hien trong cung mot gia nh nen tr viem ket mac nhiem khuan, co the dung tam bong lay
co the la co yeu to di truyen. Benh thng xuat hien benh pham gi xet nghiem neu co nghi ng.
n gii nhieu hn nam gii, va thng xuat hien trc o
tuoi 30.
ieu tr

Nguyen nhan ieu tr trieu chng bang thuoc khang histamin, ap


ung nh ten goi, nguyen nhan cua benh nay la do ng tot co the lam giam sung huyet mui, giam nga,
hien tng d ng, ngha la s phan ng qua mc cua c giam chay nc mui, nhng co tac dung phu la gay
the oi vi mot so tac nhan nao o, c goi la tac nhan buon ngu.
gay d ng. Trong khi cac tac nhan nay la vo hai oi vi Neu viem mui nhe co the dung thuoc giam sung huyet
nhng ngi bnh thng, th chung lai co kha nang gay dang xt hay nho vao mui. Khong dung lien tuc qua
ra phan ng manh me c the cua mot so ngi. Phan 3 ngay v co the lam cho benh nang hn.
ng manh cua c the trong trng hp nay tao ra mot
Trong mot so trng hp co the ieu tr bang
lng ln histamin va cac hoa chat gay viem va tiet dch
nhieu niem mac mui cung nh cac xoang mui, lam cho corticosteroid vi dang dung tai cho.
ngi benh co nhng trieu chng nh hat hi, chay nc Thuoc ht sodium cromoglycat co the ch nh dung
mui, sung huyet mui... thng xuyen trong mua co phan hoa, neu phan hoa
Cac tac nhan gay d ng thong thng la phan hoa, la tac nhan gay d ng, se ngan nga c cn d
cac loai cay co, bui, long thu vat... Tac nhan gay d ng ng do thuoc nay c che phan ng cua c the.
khong giong nhau moi ngi, nen viec ngi benh xac Vi mot so loai phan hoa ac biet, viec tiem di da
nh c tac nhan gay d ng la rat quan trong. mot lng nho phan hoa va tiem nhac lai nhieu lan
co the giup c the lam quen vi phan hoa va xoa bo
Chan oan c hien tng d ng.

Khi tiep xuc vi tac nhan gay d ng, ngi benh thng Trong hau het cac trng hp, neu xac nh chnh
thay nga trong mui, trong hong va ca trong mat. Kem xac tac nhan gay d ng th viec tranh xa tac nhan
theo o la hat hi, chay nc mui, nc mat. oi khi mat ay la bien phap tot nhat.

52 53
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

CHAY MAU MUI Kiem tra cac yeu to lien quan nh huyet ap, tnh
trang roi loan ong mau...
Cac trng hp chay mau mui co the can x tr ngay
khi ang chay mau, cung nh co the can x tr sau o e Tm hieu xem benh nhan b chay mau lan au
ngan nga nhng lan chay mau ve sau. Chay mau mui co hay a tng chay mau nhieu lan, va neu a tng
chay mau th vao nhng trng hp nao, thi iem
the la do nhng va ap, chan thng mui, lam v cac
nao...
mach mau rat nho ay, hoac cung co the do cam cum
hay nhiem trung lam troc cac lp vay tren niem mac mui. Hoi ve cac chan thng trong thi gian gan ay
Chay mau mui khong do chan thng va xay ra nhieu vung au, mat...
lan thng c goi la chay mau cam, co the la dau hieu
ieu tr
cua cac tnh trang bat on nh cao huyet ap, roi loan ong
mau... va can c x tr. Chay mau mui cung thng xay Hau het cac trng hp chay mau mui co the x
tr tot bang bien phap s cu tc thi nh sau: at
ra tre em nh mot hien tng kha pho bien va co the
benh nhan ngoi t the cui ngi ve pha trc va
mat i khi cac em ln dan.
ha mieng ra e mau va cac cuc mau ong khong
lam nghen ng th, bop mui lai v tr ngay
Nguyen nhan
di song mui trong vong 15 phut, hng dan benh
Chay mau mui thong thng nhat la do cac chan nhan ch th bang mieng, sau o buong mui ra t
thng, va ap lam v cac mach mau ln nhng rat mong t e xem mau a ngng chay hay cha. Neu mau
manh vach mui. V the, chay mau mui thng ch xay van con chay th tiep tuc khoang 5 phut na. Neu
ra 1 trong 2 lo mui. sau o mau van khong ngng chay th phai chuyen
ngay benh nhan en benh vien.
Chan oan Neu chay mau mui xay ra nhieu lan va co lien quan
Tham kham trc tiep bang cach nhn vao mui benh en cac tac nhan nh cao huyet ap, roi loan ong
nhan e co gang phat hien v tr chay mau. mau... can ieu tr cac benh nay.

Can chu y en lng mau ma benh nhan a mat Chay mau mui do chan thng, va ap vao mui...
i do chay mau mui e co bien phap ap ng kp thng ap ng tot vi bien phap cam mau nh tren.
thi. Can cho benh nhan ngh ngi tai cho va tranh moi

54 55
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

s va cham vao mui va b chay mau. Tuy nhien, Nhiem trung ng ho hap tren.
neu dong mau van chay dai dang khong dng, benh Co d vat trong mui.
nhan co the can c a vao benh vien e can
thiep bang phau thuat hay ot ien. Cuc mau ong con lai sau khi b chay mau mui.

Chay mau mui nhieu lan tre em (chay mau cam) Chan thng mui.
thng khong co bien phap ieu tr, ch co gang Viem niem mac mui (gay sung huyet mui).
cham soc tot moi lan chay mau. Tnh trang nay
thng t mat i khi cac em ln len. Chan oan

NGET MUI Chan oan phan biet cac nguyen nhan tren. Chu y tm
cac dau hieu co the quan sat thay c nh cuc mau ong
Nghet mui la hien tng mot hoac hai lo mui b dch
trong mui, d vat, cac chan thng mui...
nhay ngan bt, lam cho ngi benh khong the th mot
cach de dang. Viec phan biet cac trng hp nghet mot
hay hai lo mui thng khong giup ch g cho chan oan, ieu tr
tr trng hp ac biet la co d vat nam trong mui. Tuy
Neu xac nh c nguyen nhan, tien hanh ieu tr
nhien, can phan biet gia nghet mui cap tnh ch keo dai
nguyen nhan. Ve ieu tr trieu chng, co the cho dung cac
trong khoang vai ba ngay vi nghet mui man tnh co the
loai dung dch thuoc nho mui nh sunfarin, napthazolin...
keo dai en tren 3 tuan le.
Cac trng hp nghet mui do viem mui d ng co the s
dung cac thuoc khang histamin e lam giam trieu chng.
NGHET MUI CAP TNH Trong mot so trng hp, thuoc khang histamin dang
Nguyen nhan vien uong terfenadin co the mang lai hieu qua tot. Nghet
mui do viem xoang cap tnh thng ket hp vi chay dch
Cac nguyen nhan gay ra hien tng nghet mui cap
mui mau vang, xanh hay co mau va rat nhay cam vung
tnh co the la:
mat. ieu tr viem xoang bang khang sinh hoac trong
Viem mui d ng. mot so trng hp can chup X quang e xac nh va ch
Viem xoang. nh ra xoang hay phau thuat dan lu xoang.

56 57
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

NGHET MUI MAN TNH mui co the la do bam sinh hoac do chan thng manh vao
mui, nhng neu ay la nguyen nhan gay nghet mui th
Nguyen nhan eu can phai phau thuat e chnh lai v tr vach ngan.
Viem xoang can ieu tr dt iem vi khang sinh hoac
Nghet mui keo dai qua lau (tren 3 tuan le) co the do
ket hp ra xoang, phau thuat dan lu xoang... Tre em
nhng nguyen nhan ton tai lau dai cha c x tr, chang
viem VA cung co the ieu tr bang khang sinh, nhng neu
han nh lech vach ngan mui, nhiem trung ng ho hap
khong dt hoac tai phat nhieu lan th can phai tien hanh
tren hay viem xoang man tnh...
phau thuat nao sach.

Chan oan
AU HONG
Giong noi cua benh nhan co am mui, ngha la cho
thay ro mui thng xuyen b nghet. au hong la mot cam giac kho, rat hong va kho chu
khi nuot. au hong khong phai la mot benh, ma co the la
So mui nhieu trong thi gian b nhiem trung ng
trieu chng cua mot trong nhieu benh khac nhau.
ho hap tren.
ngi ln thng co dau hieu kho th khi ngu, Nguyen nhan
lam cho giac ngu b gian oan vao ban em, khien
Cac benh sau ay thng la nguyen nhan gay au
ngi benh thng ngu nhieu vao ban ngay.
hong:
Tre em ngay nhieu khi ngu cung co the la dau hieu
Viem hong do lien cau khuan (nhiem lien cau tan
cua nghet mui man tnh.
huyet beta).
Viem VA la nguyen nhan rat thng gap gay ra
Loet mieng.
nghet mui keo dai tre em.
Viem amian.
ieu tr Cam lanh.
Thuoc xt mui, thuoc nho mui, thuoc giam sung huyet... Cam cum.
ch c dung e ieu tr trieu chng tam thi. Van e
quan trong hn la phai xac nh va ieu tr nguyen nhan Viem thanh quan.
gay ra nghet mui keo dai. Cac trng hp lech vach ngan Tang bach cau n nhan nhiem khuan...

58 59
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

Mot so benh tre em do nhiem virus nh thuy au, trng hp xet nghiem au tien cho ket qua am
si, quai b... tnh, can phai lap lai sau o 3 tuan, v vao thi
Mot so trng hp viem xoang cung gay au hong, iem nay benh tr nen de phat hien hn. Neu ket
mac du hiem gap hn. qua am tnh nhng benh nhan khong co dau hieu
thuyen giam sau 1 en 2 tuan, can tiep tuc lap lai
xet nghiem.
Chan oan
Tang bach cau n nhan nhiem khuan thng c
Da vao thi gian cua cac trieu chng. Hau het cac ngh en khi phat hien mot mang trang pha tren
trng hp au hong do nhiem cap tnh lien cau
amian. S vao hach bach huyet vung co thng
khuan va virus eu se giam trong vong 5 en 7
thay sng to hn. Thng co cac om xuat huyet
ngay.
tren vom mieng va cung co the phat hien gan lach
Da vao cac trieu chng tong quat cua can benh. to.
Chang han, cac trieu chng nh sot cao, o mo hoi,
au c, met moi... eu co the cho thay mot trng Loet trong mieng cung gay au hong, c phat hien
hp nhiem trung nghiem trong hn. bang quan sat trc tiep. Hau het cac trng hp loet
mieng la lanh tnh, nhng neu loet keo dai hn 6
Dung en soi e quan sat trc tiep trong hong, tm
tuan th nen xet en kha nang ung th.
cac dau hieu cua viem amian (nhng cho bong
mu...) hoac tang bach cau n nhan nhiem khuan
(cac mang ba trang nh sa...) ieu tr
S vao hach bach huyet co e xac nh xem co Cac trng hp benh do nhiem virus ch can cho
sng to hay khong. benh nhan dung thuoc giam au va suc mieng bang
Phan ln cac xet nghiem thng khong co gia tr dung dch co khang sinh.
chan oan trong cac trng hp au hong, v khi Cac trng hp nhiem lien cau khuan neu x tr
co ket qua xet nghiem (sau vai ba ngay) th hau ngay bang penicillin se co the lam giam trieu chng
het benh nhan eu a thuyen giam. Tuy nhien, cua benh trong vong 24 gi. Tuy nhien, cha co
xet nghiem mau ac biet quan trong trong chan phng phap nao e chan oan phan biet gia cac
oan tang bach cau n nhan nhiem khuan. Trong trng hp nhiem virus va nhiem lien cau khuan,
60 61
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

va v the khong the s dung penicillin khi cha co Loet mieng c x tr bang cach ve sinh rang
u c s chan oan phan biet. mieng tot. Suc mieng bang nc muoi hoac dung
Khi benh nhan co dau hieu nhiem oc, co the cho dch sat khuan. Ch nh khang sinh chong nam,
dung mot loai khang sinh co hieu qua chong lai lien chang han nh nystatin 1ml, moi ngay 4 lan neu co
cau khuan, chang han nh penicillin, hoac dung dau hieu b ta (thrust).
erythromycin 250mg 4 lan moi ngay, lien tuc trong
SNG HACH BACH HUYET VUNG CO
5 ngay.
Hach bach huyet vung co sng to thng la dau hieu
Cac trng hp viem amian cung gay ra au hong
nh mot trong cac trieu chng chnh. ieu tr tot cua mot trng hp nhiem trung ng ho hap tren hoac
amian se lam giam au hong trong vong 24 gi. viem hong, nhng oi khi cung la dau hieu cua mot so
Neu trieu chng keo dai hn, hoac quan sat co mu van e bat on khac. Hach bach huyet vung co sng to co
tren amian, ac biet la mot ben hach amian sng the la mot dau hieu rieng le hoac co kem theo au, nhay
tay len, can chuyen benh nhan en chuyen khoa e cam.
ieu tr ngay. Mot so trng hp nang can phai
phau thuat cat bo amian. Nguyen nhan
Tang bach cau n nhan nhiem khuan ch ieu tr Noi chung, hach bach huyet vung co la mot trong cac
trieu chng bang thuoc giam au va cho benh nhan hang rao cua c the e ngan chan s xam nhap cua vi
ngh ngi. Tranh dung thuoc khang sinh v rat hay khuan vao c the. Tai ay, vi khuan b gi lai va b cac
gay ra cac vung ban o tren da. Theo doi va tien bach cau cua c the tieu diet. Trong qua trnh nay, hach
hanh gi xet nghiem mau e co ket qua chan oan sng to do co s tch tu cua vi khuan va bach cau. Mot so
chnh xac trc khi quyet nh ieu tr bang khang trng hp sng gay au, nhng cung co khi khong au.
sinh.
Cac trng hp gay sng to hach bach huyet co thng
Neu benh nhan ang dung thuoc carbimazol (thuoc la:
ieu tr cng tuyen giap) b au hong, nen ngh ngay
Viem hong.
en chng giam bach cau trung tnh (neutropaenia).
Gi xet nghiem lam cong thc mau toan bo ngay e Viem amian.
xac nh. au tai.
62 63
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

Nhiem trung vung da au. KHAN TIENG

Nhiem trung ng ho hap tren. Khan tieng, hoac oi khi mat tieng (hay tat tieng), la
trieu chng rat thng gap i kem vi cac trng hp
Chan oan nhiem trung ng ho hap tren. Benh nhan b thay oi
Co the s thay hach bach huyet vung co sng to. Tuy tieng noi, phat am rat kho khan, tieng noi theu thao kho
nhien, ieu quan trong hn la phai chan oan phan biet nghe va oi khi khong con phat ra tieng noi c na.
vi cac nguyen nhan co the gay ra sng hach. V the, can Khan tieng thng ch xuat hien trong mot thi gian
kham ky cac vung tai, mui, hong va da au. oi khi ngan va se t khoi, nhng oi khi cung keo dai dai dang
cung can quan sat cac hach bach huyet khac nh ben neu nguyen nhan gay khan tieng la nhng benh nghiem
va nach e phat hien cac benh toan than. trong cha c ieu tr.

ieu tr Nguyen nhan


Cac trng hp do virus gay ra thng khong keo Do co gang noi nhieu, noi to lien tuc trong mot thi
dai qua 2 tuan, hach se t tr lai bnh thng. gian, lam cang qua mc cac c nho cua thanh quan,
chang han nh nhng ngi dien thuyet, giao vien,
Ch tien hanh ieu tr khi xac nh chac chan nguyen
ca s... sau nhng buoi lam viec keo dai va no lc
nhan, chang han nh viem hong, viem amian...
qua sc.
Neu khong the chan oan phan biet, tiep tuc theo
Nhiem trung ng ho hap tren, cam lanh, viem
doi trong khoang t 4 en 6 tuan e co them cac
hong... dan en viem thanh quan cap tnh lam ton
trieu chng giup chan oan phan biet.
thng day thanh am trong thanh quan.
Neu hach sng to va keo dai hn 6 tuan, cho lam
Viem phe quan man tnh.
cong thc mau toan bo vi cong thc bach cau va
xet nghiem Paul-Bunnell e tm benh ly ac tnh Thanh quan b kch thch nhieu va thng xuyen do
he tao mau va chng tang bach cau n nhan hut thuoc, uong ru qua nhieu.
nhiem khuan. Neu cac xet nghiem cho ket qua am Lech vach ngan mui, viem mui d ng hoac viem
tnh, co the tien hanh sinh thiet e loai tr kha xoang lam dch nhay i vao thanh quan va gay kch
nang b lao phoi. thch.

64 65
Cam nang y khoa thc hanh Benh tai, mui, hong

Polp day thanh am. c ngh ngi, v the nen khuyen ngi benh t noi
Giam nang tuyen giap, do co s tan tao mo tren hoac khong noi trong mot thi gian. Neu ch khan
day thanh am. tieng do day thanh a lam viec qua nhieu th ay
la bien phap duy nhat can ap dung.
Benh bach hau ( tre em), do viem lam hep ng
th. Khuyen benh nhan ngng hoac han che viec hut
thuoc, uong ru.
Trng hp rat hiem gap la ung th thanh quan.
APXE RANG
Chan oan Apxe rang la tnh trang co boc mu quanh chan rang do
Chu y cac trieu chng i kem e xac nh nguyen nhan. vi khuan xam nhap va lam chet tuy rang. Apxe rang lam
Neu khan tieng keo dai, nen chuyen benh nhan en bac cho vung ma giap vi rang b nhiem khuan sng au.
s chuyen khoa e kp thi phat hien cac nguyen nhan
nghiem trong neu co. Cac xet nghiem sau ay thng can Nguyen nhan
thiet trong chan oan nguyen nhan gay khan tieng:
Apxe rang thng xay ra sau khi b sau rang.
Lam cong thc mau toan bo.
Apxe rang cung co the xay ra do benh nha chu khi
Chup X quang long ngc. vi khuan tch tu trong cac boc sau gia rang va
Kiem tra chc nang gan. nu (li).

Cac trng hp khan tieng keo dai tren 3 tuan khong


Chan oan
ro nguyen nhan can c chuyen en bac s chuyen khoa
e co u ieu kien chan oan loai tr kha nang ung th Da vao cac trieu chng va quan sat thc the. Cac trieu
thanh quan (thng phai soi thanh quan). chng ac trng la: au rang, nu (li) sng o va au,
nhat la khi nhai, kem theo sot, au au. Khi benh tien
ieu tr trien khong c ieu tr kp thi, boc mu co the v, co
mui hoi va benh nhan thay bt au. Thng th rang b
ieu tr tuy thuoc vao nguyen nhan gay khan tieng sau co the xac nh c v tr va do o xac nh c
c xac nh. vung apxe rang. Tuy nhien, trong mot so trng hp can
Trong hau het cac trng hp, day thanh luon can chan oan loai tr kha nang sng tuyen nc bot mang
66 67
Cam nang y khoa thc hanh

tai bang cach th xem co the s c vao goc ham hay


khong.
Benh tim mach
ieu tr
Cho dung thuoc giam au nh paracetamol, kem
theo vi ieu tr bang khang sinh, chang han nh
HUYET AP CAO
penicillin V 500mg, 6 gi mot lan va metronidazol
800mg, 8 gi mot lan. Huyet ap cao la tnh trang ap lc cua dong mau len
cac thanh ong mach tang cao hn mc bnh thng.
Dan lu o apxe, ra va sat trung tuy rang.
Bnh thng, huyet ap van co tang cao hay giam thap
Sau khi a ieu tr o apxe va rang sau, can x tr oi chut tuy theo tnh trang hoat ong cua c the. Chang
rang b sau, chang han nh tram hoac nho bo (neu han nh, khi luyen tap the thao, chay bo... huyet ap se
khong the gi lai c na). hi cao hn so vi khi ngh ngi, nam ngu... Tuy nhien,
Apxe quanh nu rang can rach e lam thoat mu, thuat ng huyet ap cao c dung e ch mot tnh trang
x tr cho viem quanh rang, oi khi can phai nho khong bnh thng, ngha la s gia tang ap lc cua mau
bo rang. len thanh ong mach a en mot mc vt cao hn cac
thay oi bnh thng. Huyet ap cao xay ra cho bat ky
Neu cac van e cua rang cha c giai quyet, can
ai, nhng ty le ngi b benh nay nam gii thng cao
e ngh benh nhan en kham benh vi nha s.
hn n gii, va xuat hien tuoi trung nien cho en tuoi
gia nhieu hn nhng ngi con tre. Rat nhieu ngi b
huyet ap cao nhng khong biet, ch v khong co nhng
lan kiem tra sc khoe nh ky, va do o benh khong c
ieu tr, am tham tien trien cho en khi thc s co the
gay nguy hiem cho sc khoe.
Nh a noi, huyet ap cua mot ngi bnh thng cung
luon dao ong. Khi chung ta chay bo hay hoat ong manh,
huyet ap tang cao oi chut. Khi chung ta lo lang, cang
thang, huyet ap cung tang cao. Khi chung ta hut thuoc
68 69
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

la, uong ru... huyet ap cung tang. Ngc lai, khi chung quan, v huyet ap cao thng thay xuat hien trong cac gia
ta th gian, ngh ngi, nam ngu... huyet ap ha thap hn. nh von a tng co nhieu ngi mac benh nay.
Do s dao ong t nhien nay, nen trc khi o huyet ap
Khoang 10% benh nhan huyet ap cao co the xac nh
cho mot benh nhan va t xa en, bac s thng e ngh
c nguyen nhan cu the, goi la cao huyet ap th phat.
benh nhan ngoi hoac nam ngh khoang 15 phut e huyet
Cac nguyen nhan thng gap la:
ap tr lai mc bnh thng roi mi o.
Hep ong mach chu (bam sinh).
Huyet ap c o bang 2 ch so khac nhau, vi n
v la milimet thuy ngan, c viet tat la mmHg, nhng Tien san giat.
thong thng hn ch the hien bang 2 con so ngan cach Benh than.
nhau bi mot dau vach, chang han nh: 140/90.
Benh tuyen thng than.
Khi mau t tim c bm vao cac ong mach tao nen
Do mot so loai thuoc, chang han nh thuoc nga
ap lc cao nhat, ch so o c goi la huyet ap tam thu.
thai co estrogen c biet la lam tang nguy c b cao
ay la con so ln hn c at trc dau vach.
huyet ap.
Khi tim dng ngh gia 2 lan co bop, ap lc mau xuong
Benh tuyen giap.
thap nhat, ch so o c goi la huyet ap tam trng. ay
la con so nho hn c at sau dau vach. Trong v du va Benh tieu ng.
neu tren, huyet ap tam thu cua benh nhan la 140 mmHg
va huyet ap tam trng la 90 mmHg.
Chan oan
Huyet ap cao c chan oan xac nh can c vao tr so
Nguyen nhan o huyet ap. Tuy nhien, do s dao ong huyet ap t nhien
Khoang 90% so benh nhan b huyet ap cao khong ro nh a noi, nen viec chan oan xac nh phai da vao
nguyen nhan, c goi la cao huyet ap nguyen phat. Mac tr so cua 3 lan o lien tiep trong 3 ngay, vao 3 thi iem
du khong co nguyen nhan ro rang, nhng huyet ap cao khac nhau trong ngay. Neu cac lan o nay cho ket qua
rat thng co lien he vi cac yeu to nh beo ph, nghien nh nhau hoac chenh lech khong ang ke, mi co the ket
ru, nep song t hoat ong hoac co nhieu lo au cang luan viec benh nhan co b cao huyet ap hay khong. Mat
thang... Ngoai ra, yeu to di truyen cung co the co lien khac, ngay ca khi a co ket luan va tien hanh ieu tr th

70 71
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

viec theo doi thng xuyen huyet ap cua benh nhan van khoang 110/75. Neu ket qua 3 lan o lien tiep trong 3
la mot yeu cau bat buoc. ngay va vao 3 thi iem khac nhau cho cac tr so cao hn
Tuy nhien, neu lan o au tien cho ket qua huyet ap mc bnh thng nhng:
rat cao kem theo mot trong nhng bien chng cua tang 1. Thap hn 150/90: Cha can ieu tr, nhng nen co
huyet ap, chang han nh benh vong mac tang huyet ap, s theo doi, kiem tra nh ky.
th co the xem xet ngay viec tien hanh ieu tr.
2. Cao hn 160/100: e ngh benh nhan en kiem tra
Huyet ap cao thng khong co cac trieu chng ro ret, huyet ap 3 lan trong vong 2 tuan tiep theo.
ch tr khi huyet ap a len qua cao mi co cac dau hieu
nh au au, th gap, choang vang va roi loan th giac. 3. Trong khoang t 150/90 en 160/100: e ngh benh
V the, viec chan oan huyet ap cao chu yeu da vao s nhan en kiem tra huyet ap 3 lan trong vong 3 en
phat hien va theo doi qua nhieu lan o huyet ap nh ky. 6 thang tiep theo.
Nhng ngi co nhieu nguy c cao huyet ap nh ngi gia,
Sau o, neu nhng ket qua t sau lan o th t cho cac
ngi b benh than, ngi nghien ru, ngi beo ph...
tr so:
can phai c nh ky kiem tra huyet ap e kp thi phat
hien va ieu tr. Nhng ngi bnh thng cung nen kiem 1. Thap hn 150/90: Khong can ieu tr, nhng khuyen
tra huyet ap hang nam e am bao la huyet ap van bnh benh nhan nen nh ky kiem tra huyet ap.
thng.
2. Huyet ap tam trng (ch so thap hn) thng xuyen
Viec xac nh huyet ap cao khong hoan toan giong gi mc 90 en 99, can tien hanh ieu tr neu co
nhau moi ngi. Chang han nh ngi gia huyet ap
kem theo mot trong cac nguy c cao ve benh tim
co khuynh hng hi cao so vi ngi tre, ngi co the
mach nh:
hnh cao ln huyet ap cung hi cao so vi nhng ngi
thap be... Va neu nh mot ngi ang song trong tnh Ln tuoi: t 60 tuoi tr len.
trang cang thang, lo lang th ch so huyet ap cao cung Nghien thuoc.
cha the ket luan la co benh. Cac ch so gi y sau ay ch
Nghien ru.
mang tnh tham khao, can xem xet them cac moi lien he
khac vi cao huyet ap nh a trnh bay tren. Cao cholesterol.

Tr so huyet ap cua mot ngi trng thanh ang trong Co tien s gia nh ve huyet ap cao.
tnh trang khoe manh bnh thng la dao ong tren di B benh tieu ng.

72 73
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Neu khong co bat ky nguy c nao trong cac nguy c theo doi cung nh hng dan cho benh nhan cac
ke tren, co the cha can ieu tr nhng phai tiep tuc bien phap ha huyet ap khong dung thuoc. Neu huyet
theo doi huyet ap va hng dan cho benh nhan cac ap tam trng tiep tuc mc cao hn 100, nen tien
bien phap ha huyet ap khong dung thuoc. Viec theo hanh viec ieu tr bang thuoc.
doi trong vong 6 thang sau o neu cho thay huyet ap 4. Neu huyet ap thng xuyen mc cao hn 160/110,
tam trng len cao hn mc tren th phai tien hanh can tien hanh ieu tr bang thuoc.
ieu tr bang thuoc.
5. Neu huyet ap tam trng ln hn 120 va tiep tuc
3. Huyet ap tam trng thng xuyen gi mc 100 tang sau moi lan o huyet ap, co kha nang la tang
en 110, can tien hanh ieu tr neu co kem theo huyet ap ac tnh, can chuyen en bac s chuyen
mot trong cac benh sau ay: khoa hoac e ngh benh nhan vao ieu tr trong
Ph ai tam that trai c xac nh qua hnh benh vien.
anh chup X quang ngc (CXR) hay ien tam o
(ECG). ieu tr
Cn thieu mau cuc bo thoang qua. Cac bien phap lam ha huyet ap khong dung thuoc
nen c hng dan cho tat ca cac benh nhan co
a tng xay ra cac cn ot qu, au that ngc hay
huyet ap cao hoac hi cao, do co u iem la khong
nhoi mau c tim.
co nhng phan ng phu nh khi dung thuoc. Cac
Suy than (tang creatinin, protein nieu, huyet bien phap nay gom co:
nieu).
Giam tieu thu nang lng (calo) trong ba an
Benh mach ngoai vi.
hang ngay, can oi dinh dng hp ly e giam
Benh vong mac do tang huyet ap. can nham at c mot trong lng c the va
phai, ly tng.
Neu khong co bat ky trieu chng benh nao trong
Khong uong hoac han che toi a viec uong ru.
cac benh ke tren, co the cha can ieu tr nhng
phai tiep tuc theo doi huyet ap hang tuan, va sau o Giam lng muoi an trong moi ba an, co gang an
la hang thang e kp thi phat hien cac thay oi. nhat hn mc bnh thng trc ay.
Neu sau o huyet ap co giam di mc 160/100, co Nang luyen tap c the, tap the duc, chi the thao
the xac nh la cao huyet ap nhe va ch can tiep tuc va sc, co the ap dung cac phng phap ren

74 75
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

luyen van ong c the thng xuyen nh chay bo, verapamil... hoac dung mot thuoc thuoc nhom c
i xe ap... che he renin-angiotensin (ACE inhabitor) nh
Bo thuoc la. captopril.
Giam lng chat beo trong ba an, nhat la cac Trong trng hp khong co chong ch nh nhng
chat beo bao hoa (saturated fat) va cholesterol. viec dung rieng re cac loai thuoc khong mang lai
ieu tr bang thuoc nen tien hanh theo phng hieu qua kiem soat huyet ap, co the can nhac viec
thc bac thang, co ngha la t nhe en nang. Co dung phoi hp ca 3 hoac 4 nhom thuoc tren vi lieu
the bat au vi mot loai thuoc thuoc nhom thiazid thch hp. Muc ch cua viec ieu tr la phai ha
(nh hydroclorothiazid, bendrofluazid) vi tac dung c huyet ap xuong mc di 150/90.
chnh la li tieu, qua o lam ha huyet ap. Chong Thng xuyen kiem tra huyet ap e am bao nam
ch nh cua nhom thiazid la cac trng hp tieu c hieu qua cua viec dung thuoc. Cung co the ap
ng, benh gout. dung phac o ket hp nh sau: Neu dung nhom
Neu nhom thiazid b chong ch nh hoac khong co thuoc th nhat khong co hieu qua, cho ket hp
hieu qua lam ha huyet ap, co the dung mot trong cac nhom thuoc th hai. Neu van khong at hieu qua,
thuoc thuoc nhom chen giao cam beta (nh atenolol, cho tang gap oi lieu nhom thuoc th hai. Neu van
nadolol...). Chong ch nh cua nhom thuoc chen cha at hieu qua, ket hp them nhom thuoc th ba
giao cam beta (beta blocker) la cac trng hp tieu va th t. Can nhac kha nang chuyen benh nhan
ng, suy tim, hen (suyen), benh mach ngoai vi. en bac s chuyen khoa hoac e ngh ieu tr tai
Trong trng hp khong co chong ch nh nhng benh vien.
thuoc to ra khong co hieu qua kiem soat huyet ap, Mot so trng hp sau ay cung can can nhac viec
co the cho dung ket hp hai loai thuoc va ke se e ngh benh nhan ieu tr tai benh vien hoac
giup gia tang hieu qua lam giam huyet ap. chuyen en bac s chuyen khoa:

Neu ca 2 nhom thuoc tren eu b chong ch nh Benh nhan tang huyet ap o tuoi rat tre, di
hoac to ra khong co hieu qua, co the cho dung mot 35 tuoi, kem theo mot hay nhieu nguy c ve cac
trong cac loai thuoc thuoc nhom chen dong calci benh tim mach.
vao te bao (calcium-channel blocker) nh nifedipin, Huyet ap tang cao ot ngot.

76 77
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Cao huyet ap th phat (tang creatinin, protein HDL. Tuy nhien, HDL co li cho sc khoe, thng c
nieu...) goi la cholesterol co li, va khong xep vao nhom lam tang
Khong kiem soat c huyet ap, huyet ap tiep tuc lipid mau.
tang cao ngay trong thi gian ang dung thuoc Cao cholesterol la nguy c chnh trong s phat trien
ieu tr. benh mach vanh va cac benh tim mach. V the, khi theo
Viec ieu tr bang thuoc nen cham dt khi xac nh doi cac loai benh nay, can lu y en nong o cholesterol
huyet ap a c duy tr on nh mc thap hn trong mau ngi benh.
150/90 va khong co bat c trieu chng nao cua cac
benh lien quan. Nen giam lieu dan dan trc khi Nguyen nhan
dt han.
Do di truyen.
Benh nhan can c theo doi huyet ap thng xuyen
Suy tuyen giap (nhc giap).
sau ieu tr e am bao phat hien kp thi cac dau
hieu tai phat. Tieu ng.
Suy than.
TANG LIPID MAU
Hoi chng Cushing.
Tang lipid mau la ch chung cac benh chuyen hoa co
tang cao lng lipid hay chat beo trong mau. Mot trong Do dung cac thuoc corticosteroid hay estrogen.
cac dang chat beo tang cao gay nguy hiem thng gap
nhat la cholesterol. Ngoai ra con phai ke en cac dang Chan oan
nh triglycerid va lipoprotein.
Can chu y tham do tien s benh cua nhng ngi
Lipoprotein la s ket hp cua cac phan t lipid va trong cung mot gia nh.
protein theo nhng ty le khac nhau. Noi mot cach nom
Quan sat cac trieu chng thng gap benh nay
na th vi ty le protein cang thap, lipoprotein cang co
nh: cac not m da, au bung, beo ph, viem
hai cho sc khoe. Ngi ta phan ra cac loai nh sau:
rat thap (very low density lipoprotein) thng goi tat la tuy...
VLDL, thap (low density lipoprotein) thng goi tat la Tien hanh xet nghiem mau e xac nh nong o
LDL, va cao (high density lipoprotein) thng goi tat la cholesterol trong cac trng hp sau:

78 79
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Tang huyet ap. Hoi chng than h.


Tieu ng. Suy tuyen giap.

Co tien s mac benh mach vanh hoac bat c nguy Phu n ang mang thai.
c nao ve cac benh tim mach, chang han nh a
ieu tr
tng b mot cn au tim, phau thuat nghen mach,
tao hnh mach, hoac mot xet nghiem bat thng Khi ket qua xet nghiem mau cho thay ham lng
cho thay co benh tim... cholesterol cao hn mc 10 mmol/L, can chuyen
Co ket hp cac nguy c gay benh cao nh nghien ngay benh nhan en bac s chuyen khoa hoac e
thuoc la, nghien ru, beo ph, t van ong c ngh ieu tr tai benh vien.
the...
Khi ket qua xet nghiem mau cho thay ham lng
Ket qua chan oan da vao nong o cholesterol cholesterol mc t 5,5 mmol/L en 10 mmol/L,
trong mau qua xet nghiem thng c gi y nh can anh gia toan bo cac nguy c ve benh mach
sau:
vanh.
Tong lng cholesterol o c vao thi iem bat
ky trong ngay luon thap hn 5,5 mmol/L (hoac Benh nhan co tien s cac benh tim mach can duy
thap hn 200 mg/dl) c xem la bnh thng. tr mc cholesterol trong mau (o vao luc bung oi)
khoang di 5 mmol/L. Neu cac bien phap khong
Tong lng cholesterol hi cao hn mc tren ket
hp vi cac nguy c gay benh cao nh nghien thuoc dung thuoc khong giup duy tr c mc cholesterol
la, nghien ru, beo ph, t van ong c the... c trong mau khoang nay, co the cho dung mot trong
xem la gia tang nguy c mac benh mach vanh. cac thuoc lam ha cholesterol thuoc nhom statin,
Tong lng cholesterol rat cao, chang han nh chang han nh Zocor (simvastatin) vi lieu khi
tren mc 10 mmol/L gi y cho thay co the la mot au khoang 10 mg, moi ngay mot lan.
trng hp tang lipid mau do yeu to di truyen. Tat ca cac benh nhan co mc cholesterol cao eu
Can chu y la cholesterol tang cao bat thng trong nen c hng dan cac bien phap co the giup ha
mot so trng hp sau: thap mc cholesterol ma khong can dung thuoc,
Tieu ng (diabetes mellitus). chang han nh:

80 81
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Duy tr the trong hp ly, hay noi cach khac la Theo doi benh nhan vi tan suat kiem tra t nhat
benh nhan nen ap dung cac bien phap giam can 3 thang mot lan.
neu ang trong tnh trang qua can hoac beo ph. Hng dan benh nhan tiep tuc che o an kieng
Ch so trong lng c the (body mass index va ren luyen the lc, gia tang van ong c the e
BMI) c tnh bang trong lng c the (kilogam) duy tr ket qua a at c.
chia cho bnh phng chieu cao (met). Ch so nay
Neu ket qua cho thay mc cholesterol o ngau nhien
cao hn 28 nam gii hoac cao hn 27 n gii
van cao va benh nhan co cac nguy c ve benh tim
c xem la bat au ri vao tnh trang beo ph.
mach, e ngh cho kiem tra mc cholesterol va
Nen co gang giam can sao cho ch so BMI la 25
triglycerid vao luc oi. Neu ket qua o vao luc oi
nam gii va 23 n gii. Cac bien phap giam
van cao va keo dai en 3 thang sau o, chuyen benh
can co the la ket hp gia che o an uong va ren
nhan en bac s chuyen khoa hoac e ngh ieu tr
luyen c the.
tai benh vien.
Giam toi a lng chat beo trong ba an, nhat la
cac chat beo bao hoa va cholesterol. CHAN AU CACH HOI

Ap dung che o an kieng hp ly cho cac benh Chan au cach hoi (intermittent claudication) la tnh
nhan co benh tim mach. trang b au tng cn tng t nh chuot rut mot hoac
Hng dan benh nhan lap bang theo doi cac mon ca hai chan khi ang i, nhat la cac bap chan, lam cho
an hang ngay e qua o xac nh cac mon an co benh nhan phai i khap khieng hoac dng lai, thng sau
chat beo bao hoa can loai tr. khi ngh mot chut th bt au, roi trong choc lat lai au
Hng dan benh nhan gia tang lng carbohydrat na. V the cung goi la khap khieng cach hoi. Chan au
trong ba an va cac mon an co t hoac khong co cach hoi thng la dau hieu cua mot benh co anh hng
chat beo, hoac ch dung mot so t chat beo dang lan rong hn, o la x va ong mach. V the, can chu y
cha bao hoa (unsaturated fat). tm hieu ky cac trieu chng e phat hien.
Bo thuoc la va han che toi a viec uong ru,
bia... Nguyen nhan
Khi lng cholesterol a c kiem soat mc co Do benh x va ong mach lam tac nghen hay hep
the chap nhan, can tiep tuc: cac ong mach chan. Bap chan thng b anh
82 83
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

hng nhieu nhat, lam cho benh nhan khong the i ieu tr
c, nhng neu ngh mot lat th het, do mau c
Neu benh nhan la ngi nghien thuoc la, khuyen
cung cap u trong thi gian ngh.
benh nhan nen bo thuoc la.
Nguyen nhan t gap hn la do hep ong song, lam
cac re than kinh dan en chan b chen ep. Neu benh nhan ang trong tnh trang qua can hoac
beo ph, hng dan benh nhan cac phng thc
Chan oan e at c mot trong lng c the va phai, ly
tng.
Xac nh cac nguy c lien quan en benh x va
ong mach nh: nghien thuoc la, cao huyet ap, tieu Hng dan benh nhan mot che o ren luyen thng
ng... nhat la khi benh nhan a c chan oan xuyen, vt qua cn au.
la x va ong mach t trc.
Theo doi benh nhan e am bao la van e ang
Quan sat cac dau hieu lien quan en viec cung cap c cai thien. Neu khong, can xem xet viec chup X
mau chan va loai tr cac nguyen nhan gay au quang e anh gia ong mach chan.
chan khac. Cu the la:
Neu chan oan xac nh la benh x va ong mach,
Kiem tra mach benh nhan. co hng ieu tr thch hp oi vi can benh nay.
Tm nhng dau hieu nh da lanh, khong co long
chan, nhng cho da kho va bong vay.
X VA ONG MACH
Kiem tra cac vet chai chan, nhng dau hieu
X va ong mach la tnh trang thanh ong mach
nhiem nam hay mong chan b cat khong ung
khong con duy tr c s trn lang va co nhieu mang
cach...
ba hay va ong vao khien cho long ong mach b hep
Tm hieu ve cac ton thng chan trc o, neu
lai, do o lng mau lu thong tr nen kho khan. X va
co.
ong mach la nguyen nhan dan en nhieu benh nghiem
e xac nh x va ong mach, cho kiem tra: huyet trong vi ty le t vong cao, do viec cung cap mau cho cac
ap, cholesterol trong mau, lng ng trong mau, bo phan cua c the b tr ngai, ac biet la cac bo phan
ien tam o (ECG). chnh yeu nh tim, nao...
84 85
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Nguyen nhan Cn thieu mau nao thoang qua khi mau khong cung
cap u cho nao do hep ong mach nao, vi cac trieu
Khong co mot nguyen nhan duy nhat ro rang, nhng
chng nh ot qu keo dai khong qua 24 gi, chong
cac yeu to sau ay gop phan gay ra x va ong mach:
mat...
Tuoi gia.
e chan oan xac nh, can tien hanh chup X quang
Ty le cao hn nam gii. ong mach, sieu am Doppler...
Cao huyet ap.
ieu tr
Beo ph.
Khi chan oan xac nh can chuyen benh nhan en
Nghien thuoc la.
ieu tr chuyen khoa e co u ieu kien theo doi va
t van ong c the. can thiep kp thi.
Tieu ng. Khong co bien phap ieu tr e khoi phuc ong
Nong tnh, hay gay go hoac co nhieu lo au. mach a b h hong. Cac bien phap ieu tr trieu
chng e e phong nguy c tac mach gom co:
Di truyen.
Thuoc chong ong mau, e giam nguy c hnh
thanh cac cuc mau ong (huyet khoi) lam tac
Chan oan mach.
Benh khong co trieu chng ro net trong giai oan bat Thuoc gian mach e giup tang them lng mau
au, do mc o x va thng cha u e gay ra bat c lu thong.
trieu chng g. Khi benh tien trien, lng mau lu thong Phau thuat tai tao ong mach bang bong e lam
trong cac ong mach giam dan hoac tac nghen mi gay n ong mach b hep, tang lng mau cung cap.
ra cac trieu chng:
Phau thuat bac cau ong mach vanh khi co nguy
au that ngc khi mau khong cung cap u cho c c khong cung cap u mau cho tim.
tim.
Phong nga benh bang cach loai bo cac yeu to nguy
Chan au cach hoi khi mau khong cung cap u en c gay benh nh: bo thuoc la, ieu tr cao huyet
chan. ap, giam can, giam cholesterol, ieu tr benh tieu
86 87
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

ng, van ong thng xuyen va ren luyen c the, kem theo cac trieu chng nh au ngc, kho th,
tap the duc eu an... Cac bien phap nay cung giup chong mat... co the cho thay ay la dau hieu cua
lam cho benh cham tien trien. mot benh tim mach nghiem trong.
Neu anh trong ngc lap lai nhieu lan, co the e
ANH TRONG NGC
ngh lam ien tam o theo doi lien tuc 24 gi e
anh trong ngc (palpitation) la tnh trang tim ap phat hien cac benh tim lien quan (loan nhp, lac
nhanh va manh mot cach bat thng. anh trong ngc nhp, rung nh...). Co the cho xet nghiem chc nang
co the la mot ap ng t nhien cua c the do cac nguyen tuyen giap.
nhan cu the nh gang sc, cang thang tinh than hay
hoang s, nhng cung co the la mot trieu chng benh, xay ieu tr
ra ngay ca trong nhng luc c the hoan toan ngh ngi, anh trong ngc do cac nguyen nhan cu the nh
vi nhieu bieu hien benh ly kem theo. hoat ong qua sc, s hai, dung chat kch thch...
thng khong keo dai, khong lap lai nhieu lan va
Nguyen nhan khong can ieu tr, ch can loai tr nguyen nhan
Gang sc qua mc, chang han nh chay nhanh,
anh trong ngc do cac nguyen nhan benh ly can
khuan vat nang, leo doc...
chan oan xac nh nguyen nhan va tien hanh ieu
S hai, cang thang hay qua lo lang. tr tuy theo nguyen nhan.
Dung qua nhieu cac chat kch thch nh ru, tra,
ca phe, thuoc la... AU NGC

Roi loan nhp tim. au ngc la mot trieu chng chung co the ch n gian
la do c va xng b au, nhng cung co the la bieu hien
Rung nh. cua chng thieu mau cuc bo tim co the dan en t vong.
Cng tuyen giap. Ca hai trng hp nay eu co mc o pho bien nh nhau,
nen khong the xem thng dau hieu au ngc.
Chan oan
Nguyen nhan
Theo doi dien tien t khi bat au xay ra anh trong
ngc. Neu keo dai qua lau hoac lap lai nhieu lan, au c va xng.

88 89
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

au sun sn. hay co gi y mot trng hp nhoi mau c tim. au


Viem thc quan. gia ngc, cam giac au rat nh xe va lan ra sau
lng gi y mot trng hp phnh mach tach. Thuyen
Chng nong. tac mach phoi gay ra cn au nhoi va hi th ngan,
Chng au that ngc. don dap.
Nhoi mau c tim cap tnh. Cac trieu chng c quan sat thay t ben ngoai
nh suy sup, xanh xao, hut hi, va mo hoi... eu la
Benh mach vanh.
cac dau hieu benh ly nghiem trong.
Thieu mau c tim.
Co nhieu kha nang b nhoi mau c tim hoac phnh
Thuyen tac mach phoi. mach tach khi kem theo cac yeu to nguy c sau:
Nhiem trung vung ngc. Nam gii tren 50 tuoi.
Viem kh phe quan. Nghien thuoc la.
Co tien s mac cac benh mach vanh, tieu ng,
Chan oan huyet ap cao hoac tang lipid mau.
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng kem theo Co ngi than trong gia nh mac cac benh nhoi
va tien s benh nham xac nh chnh xac nguyen nhan mau c tim hoac phnh mach tach.
gay au ngc.
Co nhieu kha nang b thuyen tac mach phoi khi
Chan oan loai tr ngay cac trng hp cap cu kem theo cac yeu to nguy c sau:
nh nhoi mau c tim, phnh mach tach (dissecting
B chng huyet khoi mach sau vao thi gian gan
aneurysm), thuyen tac mach phoi...
ay.
Neu benh nhan co tien s cac benh nhoi mau c Sau phau thuat.
tim, phnh mach tach, thuyen tac mach phoi, hoac
B chan thng.
co the trang rat yeu, can chuyen ngay en benh
vien. ang dung thuoc vien tranh thai ket hp.
Nghien thuoc la.
Xac nh v tr au va tnh chat cua cn au. au
gia ngc, cam giac nen tc va lan sang canh tay Tien s mac benh huyet khoi.

90 91
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Tham kham vung ngc: th e manh vao ngc e AU THAT NGC


xac nh loai tr trng hp au c xng.
au that ngc la mot dang au ngc xay ra do thieu
Nghe e xac nh co tieng co cua viem mang ngoai mau cuc bo c tim. Mau cung cap oxy cho c tim, thieu
tim hay khong, mac du ay la trng hp rat hiem mau dan en thieu oxy. V the, au that ngc thng xay
gap. ra vao nhng luc nhu cau oxy tang cao, chang han nh
Neu benh nhan rat nhay cam vung thng v, khi lam viec nang hoac co gang qua sc.
can ngh en viem da day hay chng hoi lu thc
quan. Nguyen nhan
Kham tong quat toan than, kiem tra mach, huyet Cac benh mach vanh nh: hep ong mach vanh do
ap, than nhiet e tm them cac dau hieu giup chan x va, co that mach vanh...
oan phan biet.
Hep van ong mach chu.
ien tam o (ECG) co the giup xac nh cac trng
hp nhoi mau c tim hay thieu mau cuc bo. Tuy Roi loan nhp tim.
nhien, trong mot so trng hp ket qua van co the Thieu mau nghiem trong.
la bnh thng nhng benh nhan mac cac benh
Cng tuyen giap.
nay.
Chup X quang ngc thng khong co gia tr chan
Chan oan
oan cao, nhng co the giup xac nh cac trng
hp nhiem trung vung ngc hoac nt xng sn. Khong the chan oan xac nh qua tham kham thc
the, nhng can chu y cac yeu to sau:
ieu tr
Xac nh tnh chat cn au. ac trng cua cn au
Viec ieu tr mot trng hp au ngc hoan toan phu that ngc la: au t gia ngc, cam giac nh b e
thuoc vao ket qua chan oan xac nh nguyen nhan gay nang, lan rong len ham, ra sau lng va ra canh tay
au ngc. Khi cha co ket luan chnh xac ve nguyen nhan (thng la tay trai).
th moi bien phap ch co y ngha tham do. Cac phan tiep
theo sau ay se trnh bay ro hn ve phng thc ieu tr Xac nh s gia tang cua cn au. ac trng cua
sau khi a xac nh c nguyen nhan. cn au that ngc la gia tang khi benh nhan gang

92 93
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

sc nhieu hn, chang han nh leo doc, i ngc gio, khong cho thay dau hieu cua au that ngc nhng
chu ng thi tiet lanh, lam viec hay luyen tap co the cho thay nhng thng ton cua tim trc
ngay sau ba an no... o.
Xac nh s thuyen giam cua cn au. ac trng Chup X quang long ngc khong co gia tr chan oan,
cua cn au that ngc la thuyen giam khi benh tr khi co nghi ng suy tim.
nhan ngh ngi hoac c cho dung nitrat.
Cac yeu to sau ay lam gia tang nguy c b cn au
ieu tr
that ngc: Neu cac cn au xuat hien mot cach on nh sau
moi lan benh nhan phai gang sc va mat i khi
Nam gii tren 50 tuoi.
ngh ngi, ong thi khong co nhng dien tien khac
Nghien thuoc la.
hn:
Co tien s mac cac benh mach vanh, tieu ng,
ieu tr chu yeu la dung thuoc nhom nitrat. Co
cao huyet ap.
the bat au vi dang vien ngam GTN (glycerin
Tang lipid mau. trinitrat), 1 en 2 vien vao moi cn au. Canh
Co ngi than trong gia nh mac cac benh tim bao benh nhan ve tac dung phu cua thuoc gay
mach (yeu to di truyen). au au.
Tm cac dau hieu cua suy tim (nh sng mat ca Chuyen sang dang thuoc uong neu benh nhan can
chan, kho th, tang ap lc tnh mach canh) hoac dung thuoc moi ngay, chang han nh isosorbid
rung nh. dinitrat 10 20mg, moi ngay 3 lan.
Co the dung them cac thuoc chen beta nh atenolol
Xet nghiem cong thc mau toan bo e loai tr kha
50 100mg, moi ngay mot lan, neu khong co dau
nang thieu mau nghiem trong.
hieu suy tim.
ien tam o ghi nhan ng bieu dien c ban e Nen cho benh nhan dung kem thuoc giam au
tham khao trong cac chan oan tiep theo. ien tam aspirin vi lieu 75mg moi ngay, tr khi ang
o nen thc hien ca vao luc ngh ngi va ngay sau dung cac thuoc chong ong mau hoac b d ng
khi benh nhan gang sc. ien tam o luc ngh tuy vi aspirin.

94 95
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Theo doi trong vong mot tuan e anh gia hieu va cac ty le t vong trong so benh nhan nay la khoang
qua ieu tr. Neu benh nhan van can phai tiep 40%. Benh xay ra nam gii nhieu hn phu n, va nguy
tuc ieu tr, hoac co chong ch nh vi cac thuoc c mac benh gia tang theo tuoi gia.
tren, co the chuyen sang dung nhom thuoc chen
dong calci vao te bao (calcium-channel blocker), Nguyen nhan
chang han nh nifedipin 10mg, moi ngay 3 lan, X va ong mach la mot trong cac nguyen nhan
hoac amlodipin 5 - 10mg, moi ngay 1 lan. thng gap nhat. Trong chng benh nay, lng mau
Hng dan benh nhan ve mot nep song lanh lu thong trong ong mach b can tr do thanh ong
manh, loai tr cac nguy c co the lam benh tram mach khong con trn lang, cong them vi cac mang
trong hn, va phai bao ngay cho bac s biet neu ba (va) ong vao lam hep long ong mach. Khi
cn au that ngc co dau hieu dien tien gia tang. mot cuc mau ong hnh thanh trong dong mau v
mot ly do nao o b cac mang ba chan lai, chung
Neu cac cn au co dien tien ngay cang toi te hn,
hp thanh mot nut chan lam ngan can mot phan
xay ra vi tan suat thay oi khong on nh, khong
hoac hoan toan s lu thong cua mau. Do s ngan
phu thuoc hoan toan vao s gang sc cua benh nhan,
can nay, lng mau nuoi c tim b cat giam hoac
ac biet la benh nhan co the co cn au ca vao
mat han. Tnh trang nay neu keo dai trong mot
nhng luc ngh ngi va ve em, can xem xet chuyen
quang thi gian se lam cho mot phan c tim bat au
ngay en bac s chuyen khoa tim mach, hoac e
chet v thieu oxy, va xay ra cn nhoi mau c tim.
ngh benh nhan vao benh vien e c theo doi va
ieu tr. Trong mot so trng hp t gap hn, v mot ly do
nao o c cua thanh ong mach bong ot ngot co
NHOI MAU C TIM lai, lam cho long mach b hep i hoac bt kn hoan
Nhoi mau c tim la trng hp ma mot vung c tim b toan, va do o cat giam lng mau en nuoi tim.
chet v thieu mau ot ngot. Nhoi mau c tim la nguyen Cn nhoi mau c tim cung xay ra tng t nh trong
nhan gay t vong thng gap nhat cac benh ve tim. trng hp tren.
Chan oan phat hien va cap cu kp thi co the giup giam Cac nguyen nhan gian tiep, hieu theo ngha la
thieu cac ca t vong. Nhoi mau c tim rat thng gap nhng yeu to thuc ay, tao ieu kien cho cn nhoi
nhng nc cong nghiep phat trien. Rieng tai Hoa Ky, mau c tim de dang xay ra hoac xay ra mot cach
moi nam co khoang 1,1 trieu ngi b nhoi mau c tim, nghiem trong hn, gom co:
96 97
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Tien s mac benh tim nhng ngi than trong o huyet ap, mach e anh gia cung lng tim va
gia nh (yeu to di truyen). s loan nhp. Tham kham ngc, o ap lc tnh mach
Tien s mac cac benh nh benh ong mach vanh, canh, tm cac dau hieu cua suy tim. Nghe tieng tim
tieu ng, huyet ap cao, tang lipid mau... thng thay khong co thay oi.

Nghien thuoc la. o cac men trong mau co the cho ket qua chan oan
neu tm thay cac men do c tim b ton thng phong
Huyet ap cao.
thch ra.
Beo ph hoac qua can.
Trong ieu kien co the tien hanh phau thuat th
Lng cholesterol trong mau cao.
cho chup ong mach vanh.
Thoi quen an nhieu chat beo, nhat la chat beo bao
ien tam o hoac may kh rung co man hnh e
hoa (saturated fat) t ong vat.
theo doi tim. Neu co the th ket hp s dung ca hai.
Nep song tnh tai, t van ong c the. Tuy nhien, ngay ca cac dau hieu bnh thng cua
ien tam o cung khong cho phep loai tr kha nang
Chan oan b nhoi mau c tim. Theo doi tam o ky thng co
au ngc la trieu chng ien hnh, vi ac trng li cho viec phat hien va ieu tr loan nhp tim.
cua cn au la xay ra ot ngot, co the au nhe hoac
au rat nhieu, oi khi lan dan len ham di, oi khi ieu tr
lan ra canh tay trai, nhng cung co khi lan xuong
Tran an benh nhan va goi xe cap cu ngay khi co
vung thng v, lam rat de nham lan vi cac benh
bat c dau hieu nghi ng nao ve nhoi mau c tim.
khac.
Hi th cua benh nhan ngan va don dap, va mo hoi, Ap dung ngay cac bien phap ieu tr trieu chng
da lanh, anh trong ngc, buon non hoac non, co trong thi gian ch i xe cap cu:
the hon me. Cho dung thuoc giam au manh, chang han nh
Neu co nghi ng nhoi mau c tim du cha xac diamorphin 2,5 5mg hoac morphin 5 10mg
nh chac chan can goi xe cap cu ngay trc khi tiem tnh mach. Tang hay giam lieu tuy theo s
tiep tuc cac chan oan xac nh. ap ng cua benh nhan.
98 99
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Thuoc chong non tiem tnh mach, chang han Neu cn nhoi mau c tim a xay ra qua 24 gi,
nh prochlorperazin 12,5 mg hay metoclopramid kiem tra ngay cac trieu chng lien quan. Neu
10mg. khong con trieu chng hay dau hieu nao ang
ngai, co the khong can thiet phai chuyen benh
Neu co suy tim, cho dung furosemid 40mg tiem nhan vao benh vien na. Tuy nhien, can kiem tra
tnh mach. lien tuc trong 3 ngay sau o e tm cac dau hieu
Neu huyet ap giam (huyet ap tam thu < 100) va suy tim. Neu tat ca eu tot, e ngh benh nhan
nhp tim cham (< 50), cho dung atropin 300g tai kham sau mot tuan.
tiem tnh mach. Theo doi va lap lai sau 5 phut, co Tat ca benh nhan nhoi mau c tim sau khi a ri
the tang lieu en toi a la 1,2mg. khoi benh vien eu can phai c tai kham sau 2
tuan.
Cho dung aspirin 300mg, tr trng hp benh
nhan ang dung thuoc chong ong mau hoac d CHAM SOC SAU NHOI MAU C TIM
ng vi aspirin.
Phan ln benh nhan b nhoi mau c tim eu co tien
Trong thi gian ch i xe cap cu, luon canh giac lng xau. Ty le t vong trong vong 20 ngay sau cn nhoi
e san sang oi pho vi nguy c benh nhan b ngng mau c tim len en tren 30%, ty le t vong trong vong
tim. Kiem tra huyet ap va nhp tim thng xuyen. mot nam sau cn nhoi mau c tim la 45% 55%, va ty
le t vong trong vong 10 nam sau cn nhoi mau c tim la
Neu co u thi gian, khi chuyen benh nhan en khoang 60% 80%. Hau het benh nhan phai c theo
benh vien nen gi kem theo bang ghi cac chi tiet doi, kham benh hoac dung thuoc cho en suot i. V the,
lien quan en trng hp benh va tat ca cac thuoc viec theo doi cham soc sau cn nhoi mau c tim la cc ky
a s dung. quan trong, e co the giup benh nhan sm hoi phuc sc
khoe cung nh kp thi x tr cac bien chng, giam thieu
Trng hp benh nhan en kham benh khi cn
toi a cac trng hp t vong.
nhoi mau c tim a qua i:

Neu cn nhoi mau c tim xay ra cha qua 24 gi, Theo doi
chuyen ngay benh nhan en benh vien e thc Sau cn nhoi mau c tim, benh nhan can c nh ky
hien cac bc chan oan va ieu tr. tham kham theo doi e kp thi phat hien cac dau hieu:

100 101
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Loan nhp tim. Tran an, tao cho da tinh than e giup benh nhan
Huyet ap cao. giam bt cac anh hng tam ly. Khuyen khch benh
nhan tham gia nhng cong viec va sc e co c
Tieng tim, cac dau hieu suy tim.
niem vui song, giam tam ly bi quan, chan song. Tao
Tac dung phu cua thuoc chen beta a dung, chang moi trng tnh cam tch cc, han che toi a cac
han nh l m, giam huyet ap. cam xuc bat li nh nong gian, bc tc, buon kho...
Can lu y en nhng anh hng tam ly do cn nhoi Co gang lam sao cho benh nhan co the hoa nhap
mau c tim e lai benh nhan. Cac dau hieu thng gap vao cuoc song va loai bo nhng mac cam cung nh
la: lo lang ve benh tat. Giai thch e benh nhan hieu
la rat nhieu ngi b nhoi mau c tim van co the
Suy nhc tinh than.
song tot neu biet gi gn va co nep song tot.
S khong dam tham gia nhng cong viec phai dung
Hng dan, khuyen khch benh nhan thc hien mot
sc nhieu.
nep song lanh manh, co li cho sc khoe, loai bo
Chan nan, bi quan khi ngh en tien lng benh. cac yeu to nguy c. Cu the la:
Ban than, lo lang va luon cam thay khong yen tam Khuyen benh nhan khong hut thuoc la, khong
ve sc khoe ban than. uong ru bia.
Thng xuyen ren luyen the lc vi cac bai tap va
Cham soc
hoat ong thch hp, va sc.
Qua cn nhoi mau c tim, neu c ieu tr tot th sau 6 Hng dan benh nhan che o an uong lanh manh
tuan benh nhan co the hoi phuc va thc hien c nhng va co gang giam can neu trong tnh trang qua
cong viec bnh thng nh trc ay. Khuyen khch benh
can hoac beo ph. Trong moi trng hp, nen han
nhan ren luyen the lc mot cach eu an vi mc o
che cac thc an co nhieu chat beo bao hoa va
trong gii han sc khoe cho phep, tranh khong en mc
cholesterol.
gay au hay met moi. Tot nhat la tap the duc buoi sang
va nhng hoat ong ren luyen thch hp c thc hien Kiem tra nh ky e phat hien va ieu tr ngay
eu an moi ngay. Viec cham soc benh nhan thng phai cac chng cao huyet ap, tang cholesterol, tieu
lu y en cac van e sau ay: ng...

102 103
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Trong trng hp can phai tiep tuc ieu tr bang


tnh mach chu tren ong mach chu
thuoc, co the s dung:
ong mach phoi
Aspirin dang vien uong, 75mg 150mg moi ngay
1 lan, tr khi benh nhan ang dung thuoc khang
van ong tam nh trai
ong mau hoac d ng vi aspirin.
mach phoi van ong mach chu
Thuoc chen beta, chang han nh atenolol 50mg, tam nh phai van hai la
moi ngay 1 lan, tr khi co dau hieu suy tim hay van ba la tam that trai

bloc tim.
tam that phai vach
SUY TIM tnh mach chu di c tim
Suy tim la tnh trang tim hoat ong yeu i, khong u
sc e cung cap mau cho cac c quan trong c the, trc CAU TAO CUA TIM
het la cho phoi. V the, suy tim co the gay suy yeu toan
Thieu mau.
dien c the. Mac du la mot benh rat nguy hiem, nhng
may man la hau het cac trng hp suy tim eu co the Ton thng van tim, hep hay h van ong mach
ieu tr tot, tr mot so t trng hp co tien lng xau chu, h van hai la.
nh do benh c tim hay benh phoi man tnh. Co 2 trng Benh tim bam sinh, chang han nh hep ong
hp la suy tim trai va suy tim phai. mach chu.

Bnh thng, moi phut tim bm i mot lu lng mau Loan nhp tim.
khoang 5 lt. ngi b suy tim, lu lng mau trong moi Benh mach vanh.
phut co the giam xuong ch con t 2 en 3 lt. Benh c tim.
C che gay suy tim trai giong nhau trong tat ca cac
Nguyen nhan trng hp tren. o la: tim trai phai lam viec nhieu
Suy tim trai thng do cac nguyen nhan nh: hn e duy tr viec cung cap mot lng mau bnh
thng cho c the. Co hai cach e gia tang hieu qua
Cao huyet ap. hoat ong cua tim trai. Mot la gia tang nhp ap, va
Cng tuyen giap. hai la tang kch thc cua tim, lam day vach c tim
104 105
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

trai. Tuy nhien, s gia tang hoat ong cua tim ch co Cac bien phap xet nghiem co the giup phat hien
tnh cach ap ng tam thi ch khong the keo dai, nhng nguyen nhan nh sau:
do o tat yeu dan en suy tim trai. Cong thc mau toan bo giup phat hien cac trng
Tim phai co chc nang a mau a kh oxy vao phoi hp thieu mau.
e nhan oxy. V the, nguyen nhan gay suy tim phai Xet nghiem chc nang tuyen giap giup phat hien
thng co lien quan en phoi. Suy tim phai thng cac trng hp nhiem oc giap.
do cac nguyen nhan nh: Kiem tra chc nang gan giup phat hien cac trng
Tang ap lc phoi. hp roi loan trong suy tam that trai.

Cac benh cua phoi, nh viem phe quan man tnh Chup X quang long ngc giup phat hien cac trng
hp phnh mach tam that trai, tim to.
hoac kh phe thung.
ien tam o giup phat hien cac trng hp loan
Ton thng van tim (h van ba la).
nhp hay nhp tim nhanh, hoac nhoi mau c tim.
Benh tim bam sinh, nh hep van ong mach phoi,
Trong cac trng hp sau ay, neu co the can tien
h vach tim, t chng Fallot...
hanh sieu am tim ngay e gia tang kha nang chan
oan:
Chan oan
Benh nhan di 65 tuoi.
Trieu chng sm nhat thng la de met moi, ngay
Nghe tim thay co tieng r rao nhe, co the la mot
ca khi khong lam viec qua sc.
trng hp van tim bat thng can phau thuat.
Kho th, thng gap suy tim trai, do phoi khong Cac trieu chng c phat hien mc o nghiem
nhan c u mau. Benh nhan thng th gap, hi trong.
th ngan. Thng kho th khi nam, ngoi da lng
Ket qua chan oan khong chac chan, khong phat
vao tng se de chu hn. Kho th gia tang ve em, hien ro nguyen nhan.
co the kem theo va mo hoi.
Benh khi phat ot ngot dang cap tnh, can
Sng mat ca chan va cang chan thng gap suy chuyen ngay en benh vien.
tim phai, kem theo la gan to va chng hi trong Cac yeu to sau ay co the lam tang them kha nang
ruot (ay bung) gay kho chu, kho tieu. nghi ng ve mot trng hp suy tim:
106 107
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Tien s co nhoi mau c tim. Trong trng hp xac nh mot ca suy tam that trai
a tng trai qua phau thuat tim. cap tnh, can ieu tr ngay vi cac bien phap cap
cu nh sau:
Thieu mau.
Nhiem oc tuyen giap. Diamorphin 2,5 5mg tiem tnh mach.
Loan nhp tim. Furosemid 40mg tiem tnh mach.
Benh mach vanh. Glycerin trinitrat, vien ngam.
ang dung cac thuoc khang viem khong phai Th oxy neu can.
steroid. Cho benh nhan ngoi e de th hn va giam phu
ang dung cac thuoc chen beta. phoi.
Tham kham thc the tm cac dau hieu sau ay: Chuyen benh nhan vao ieu tr trong benh vien.
e kiem soat cac trieu chng nhe, cho dung
Tnh mach co noi len do phnh to hn (thng gap
furosemid 40mg moi buoi sang. Cung dung cho cac
suy tim phai).
benh nhan khong ap ng vi thiazid.
Nghe tim thay nhp nhanh, tieng thoi tam thu
nhe mom tim, tieng nga phi. e cai thien tien lng benh, cho dung mot loai
thuoc c che he renin-angiotensin (ACE inhabitor),
Sng phu mat ca chan hoac cang chan
chang han nh captopril (Capoten) khi au vi lieu
Chan oan nguyen nhan qua cac trieu chng nh:
12,5mg, moi ngay 1 lan, tang dan len en 50mg,
Mach that thng: loan nhp tim.
moi ngay 3 lan. e bat au s dung captopril, nen
Huyet ap cao: benh cao huyet ap. thc hien nh sau:
Nghe tim co tieng r rao nhe: benh van tim.
Xet nghiem kiem tra creatinine va cac chat ien
Nhp tim nhanh, mat loi: nhiem oc tuyen giap. giai.
Da xanh xao: thieu mau. Neu khong co dau hieu nguy hiem, ngng dung
furosemid vao moi buoi sang nh lieu ieu tr ban
ieu tr au.
ieu tr nguyen nhan gay suy tim chu yeu phu thuoc Cho benh nhan uong captopril 12,5mg vao buoi
vao ket qua c chan oan. sang, sau khi tieu tien, va tiep tuc nam lai tren
108 109
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

ging khoang 2 gi sau o e giam bt tac dung Khong hut thuoc la.
ha huyet ap cua lieu au tien. Tap the duc eu an moi ngay va thng xuyen
Sau o kiem tra huyet ap e am bao la khong ren luyen the lc vi mc o thch hp.
ha xuong qua thap (do tac dung cua thuoc). Neu Giam nhe moi lo au, buon phien hay nhng cam
huyet ap tam thu > 100 mmHg, co the tiep tuc vi xuc bat li trong cuoc song. Tao moi trng tnh
lieu 12,5mg moi ngay. cam tch cc e song vui, song thanh than.
Khi xac nh benh nhan co the chap nhan c
thuoc, tang lieu gap oi sau moi tuan, ong thi BENH RAYNAUD HIEN TNG RAYNAUD
lap lai xet nghiem kiem tra creatinine va cac chat
Benh Raynaud la mot benh mach mau. Khi ngi benh
ien giai, theo doi huyet ap sau moi lan tang lieu
tiep xuc vi moi trng lanh th cac mach mau au
e am bao la khong co bat ky dau hieu nguy
ngon tay, ngon chan se co that lai gay tm tai au ngon,
hiem nao. nhat la cac au ngon tay. Benh khong ro nguyen nhan,
Tranh dung cac loai thuoc li tieu gi kali nh thng gap nhieu hn phu n.
triamteren, amilorid... va cac thuoc bo sung kali.
Hien tng Raynaud la cac trieu chng tng t nh
Thng xuyen theo doi trong suot qua trnh dung benh Raynaud, nhng nguyen nhan c xac nh la do
thuoc. Can nhac viec ngng thuoc khi xac nh mot so benh khac gay ra.
nguyen nhan gay benh a c cai thien.
Nguyen nhan
Hng dan benh nhan cac bien phap khong dung
thuoc co the giup giam nhe nguy c, chang han Benh Raynaud khong ro nguyen nhan.
nh: Hien tng Raynaud c xac nh la do mot trong
Co gang giam can, neu benh nhan ang trong cac nguyen nhan sau ay gay ra:
tnh trang qua can hoac beo ph. Cac benh mach mau, chang han nh benh Buerger,
An nhat, giam bt lng muoi an tieu thu moi benh x cng mach, benh thuyen tac mach...
ngay. Cac benh mo lien ket, chang han nh benh x
Han che toi a cac loai ru, bia... cng b, viem khp dang thap, benh Lupus...

110 111
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Do tac dung phu khi s dung mot so cac loai Trong ca hai trng hp, e ieu tr trieu chng
thuoc nh ergotamin, methylsergid, cac thuoc can:
chen beta... Khuyen benh nhan khong hut thuoc la, v thuoc
Do phai thng xuyen dung tay s dung cac may la lam cho benh nang hn.
moc co o rung ln nh may ca, may khoan... Neu can co the cho dung mot loai thuoc gian mach
hoac phai lien tuc lam viec vi cac ngon tay, nh diazoxid, hydralazin...
chang han nh th ky anh may, nhac cong chi
Trng hp benh qua nang co the can phau thuat
an...
cat than kinh giao cam co chc nang ieu chnh
ng knh cua mach mau.
Chan oan
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng quan sat Ngoai ra, hng dan benh nhan luon gi am ban tay,
thay, chang han nh: ban chan, chang han nh tap thoi quen eo gang
tay, i tat khi phai tiep xuc vi moi trng lanh.
Khi tiep xuc vi nhiet o lanh, cac au ngon tay,
ngon chan trang bech ra, do hien tng co mach.
Sau o, mau chay cham va cac au ngon co mau
THIEU MAU

tai xanh. Thng kem theo roi loan cam giac nh Thieu mau la tnh trang nong o sac to mang oxy trong
te ran, au buot... mau (hemoglobin) giam thap di mc bnh thng. Trong
Khi c lam am, lu thong mau se c phuc hoi, tnh trang bnh thng, nong o hemoglobin trong mau
cac au ngon co mau o hong tr lai. luon c gi mot mc on nh nh co s can bang gia
viec tao mi hong cau tuy xng va pha huy hong cau
oi vi hien tng Raynaud, can chan oan xac nh
lach. Mot so nguyen nhan khac nhau co the lam cho s
nguyen nhan.
can bang nay mat i, va khi o co kha nang xay ra thieu
mau. V the, thieu mau khong phai la mot benh, ma co
ieu tr
the xem la hau qua cua mot so benh khac nhau, tham ch
oi vi hien tng Raynaud, chan oan xac nh va la cua tnh trang suy dinh dng, khi thc an khong cung
ieu tr nguyen nhan gay ra hien tng nay. cap u lng sat e tao hong cau.

112 113
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Cung can biet qua ve chu ky hnh thanh va pha huy phan chnh cua hemoglobin, nen thieu sat tat yeu
cua cac te bao hong cau mot cach t nhien trong c the. se lam giam kha nang tao thanh hemoglobin tuy
Hong cau c tuy xng tao ra t mot so cac te bao t xng. Cac nguyen nhan dan en thieu sat thng
biet hoa goi la te bao goc. Trong mot thi gian khoang la:
5 ngay, cac te bao nay thay oi hnh dang va tch tu Do thieu sat trong thc an, co the la do an uong
hemoglobin. Sau o, cac te bao nay ri khoi tuy xng thieu thon, nhng cung co the do cac benh
e vao mau, goi la te bao li. Te bao li can khoang 1 ng tieu hoa lam cho lng thc an tieu thu b
2 ngay e phat trien thanh hong cau, va thc s co the giam manh, hoac do che o dinh dng sai lech,
am nhan c vai tro chuyen ch oxy , dioxid carbon va ac biet la cac che o an kieng mat can oi ve
oxid nitrit. Hemoglobin chiem khoang 35% khoi lng dinh dng.
trong hong cau va la thanh phan chu yeu giup hong cau
Do mat mau nhieu trong mot thi gian ngan, lam
thc hien chc nang chuyen ch. Hemoglobin trong hong
mat theo lng sat trong mau va c the khong
cau co kha nang chuyen ch mot lng oxy ln gap 20 lan
sao khoi phuc kp, chang han nh cac trng hp
khoi lng t than cua no.
xuat huyet trong ong tieu hoa, xuat huyet ng
Hong cau thc hien chc nang trong khoang 120 ngay tiet nieu, kinh nguyet nhieu bat thng, nhiem
th tr nen gia yeu. Nhng hong cau gia se b ket lai giun moc...
trong cac mach mau nho, chu yeu la lach, va b pha huy.
Do ieu tr dai ngay vi cac thuoc khang viem
Cac vat lieu cau tao cua hong cau, chang han nh sat,
khong steroid hoac aspirin...
c c the gi lai va a vao s dung trong viec tao ra
Thieu mau hong cau to: Do thieu vitamin B12 hoac
cac hong cau mi.
vitamin B9 (acid folic), anh hng en viec tao hong
cau trong tuy xng, lam cho hong cau co kch thc
Nguyen nhan
to hn bnh thng, do o c goi la thieu mau
Moi loai thieu mau thng co nhng nguyen nhan khac hong cau to.
nhau, do o viec chan oan thieu mau can chu y toan dien
nhng yeu to lien quan trc khi co the i en ket luan: Thieu mau ac tnh: Trong benh thieu mau ac tnh
th thieu vitamin B12 la do c the giam san xuat yeu
Thieu mau thieu sat: Do thieu sat trong c the, nen to noi tai can thiet cho viec hap thu loai vitamin
cung thng goi la thieu mau thieu sat. Sat la thanh nay.

114 115
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Thieu mau bat san: Do tuy xng suy giam kha nang benh nay b bien dang thanh hnh liem va rat
tao te bao goc, t o giam han kha nang tao hong mong manh, de b pha huy, do o gay ra thieu
cau. Loai thieu mau nay rat hiem gap, c goi la mau tan huyet, v toc o pha huy hong cau qua
thieu mau bat san. Cac nguyen nhan gay thieu mau cao.
bat san thng la do anh hng cua tia phong xa Thieu mau hong cau hnh cau: yeu to di truyen
hoac cac loai hoa chat, nhng trong mot so trng gay ra viec san xuat nhieu te bao hong cau bat
hp ay cung co the la mot benh t phat. thng, co kch thc hnh cau nho hn so vi
Thieu mau tan huyet: Do cac te bao hong cau b bnh thng. Cac te bao nay co mang te bao bat
pha huy sm hn thi gian bnh thng, khien cho thng, de b gi lai lach va roi b pha huy. Khi
kha nang tao mi hong cau tuy xng khong the toc o pha huy tang nhanh hn toc o tao hong
can oi kp. Mac dau tuy xng co kha nang tang cau tuy xng th benh nhan se b thieu mau.
toc o tao hong cau len nhanh hn gap 6 lan so vi Thieu mau a Trung Hai: Benh c goi ten
bnh thng, nhng khi cac te bao hong cau b pha theo vung xuat hien pho bien nhat. That ra, benh
huy con nhanh hn na th van xay ra thieu mau. nay co the gap khap cac vung a Trung Hai,
S pha huy sm cac te bao hong cau c goi la s Trung ong va ong Nam A. ay la benh mau do
tan huyet, v the nen loai thieu mau nay cung c yeu to di truyen, lam roi loan qua trnh san xuat
goi la thieu mau tan huyet. hemoglobin, tao ra cac hemoglobin bat thng,
lam cho co nhieu hong cau b pha huy rat nhanh,
Thieu mau do cac benh di truyen: Trong mot so gay thieu mau tan huyet.
trng hp, thieu mau con la do nhng khiem
khuyet ve di truyen, tao ra s roi loan trong kha Chan oan
nang tao hong cau, hoac bat thng trong viec pha
Chan oan xac nh thieu mau la da vao cong thc
huy hong cau, hoac hong cau co cau truc khong bnh
mau toan bo. Khi nong o hemoglobin thap hn
thng. Da vao s khac biet, ngi ta phan biet
mc bnh thng co ngha la thieu mau. Cu the,
mot so trng hp thieu mau loai nay nh sau:
nam gii la di 13,5g/dl va n gii la di 11,5g/dl.
Thieu mau hong cau liem: yeu to di truyen gay Lng hemoglobin ngi bnh thng dao ong
ra viec san xuat cac hong cau mang hemoglobin trong khoang t 13,5g/dl en 18g/dl nam gii va
bat thng, goi la hemoglobin S. Hong cau trong 11,5g/dl en 16g/dl n gii.
116 117
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Chu y tm hieu cac nguyen nhan gay thieu mau, thieu mau thieu sat. Ngc lai, kha nang gan sat
chang han nh: toan bo thap (<45mmol/L nam gii va <40mmol/
Kinh nguyet that thng, vi lng mau mat i L n gii) gi y ve mot trng hp thieu mau
qua nhieu. Chay mau hau mon cung la mot man tnh.
nguyen nhan thng gap. Neu phat hien co hong cau to (the tch hong cau
trung bnh >96fl), can chu y en cac kha nang:
Che o an uong thieu dinh dng, ac biet la thieu
sat. Nhng ngi cao tuoi, ngi an chay, tre em Giam nang tuyen giap: can kiem tra hormon
ang o tuoi phat trien, phu n ang mang thai kch thch tuyen giap (thyroid stimulating
hoac cho con bu, ngi lao ong the lc hoac van hormone).
ong c the nhieu... eu la nhng oi tng ac Nghien ru: kiem tra gamma sat (glutamyl
biet can chu y v co nhieu nguy c khong u dinh transferase).
dng trong ba an thng ngay. Thieu vitamin B12 hoac vitamin B9 (acid folic):
Benh nhan co tien s thieu mau thieu sat co nhieu kiem tra nong o trong mau.
nguy c lap lai. Phu n ang mang thai.
Cac trieu chng thc the thng gap la: met moi, kho Va mot so kha nang hiem gap hn nh: thieu
th, chong mat, au that ngc, anh trong ngc... mau ac tnh (o toc o lang hong cau - ESR),
Chu y mot so ket qua xet nghiem co the gi y en thieu mau do xa tr lieu, hoac thieu mau do
nhng nguyen nhan gay thieu mau: benh gan (xet nghiem chc nang gan).

Thieu mau thieu sat thng ac trng vi the Cac trieu chng kem theo nh nhieu vet bam tm
tch hong cau trung bnh thap (<76 fl) va nong o tren da, benh nhan de chay mau mui, chay mau
hemoglobin trung bnh cua hong cau thap (<30g/ rang, de nhiem trung... cho thay co kha nang la
dl). Tuy nhien, chan oan xac nh can kiem tra thieu mau bat san, do bach cau va tieu cau eu
them sat huyet thanh. Thieu mau thieu sat khi giam.
sat huyet thanh giam (<15mmol/L nam gii va Thieu mau ac tnh co the co dau hieu mat cam giac
<14mmol/L n gii). chan. Ngoai ra, ket mac co the hi nht mau va
Kha nang gan sat toan bo cao (>70mmol/L nam da mat vang. Trong benh nay, thieu vitamin B12 la
gii va >74mmol/L n gii) cung giup chan oan do kem hap thu, v thieu i yeu to noi tai can thiet
118 119
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

cho viec hap thu loai vitamin nay. Can xet nghiem Thieu mau thieu sat dang nhe (hemoglobin>7g/dl) co
mau e anh gia ve yeu to noi tai nay. the ieu tr vi vien sulfat sat (Feospan, Toniron...)
Mot so benh man tnh co the la nguyen nhan gay 200mg moi ngay. Lam cong thc mau toan bo sau
thieu mau, chang han nh suy than, viem ruot, mot thang e kiem tra ket qua. ong thi phai chu
viem khp dang thap... Trong mot so trng hp, y giai quyet cac nguyen nhan, chang han nh ieu
ung th cung co the gay thieu mau. chnh che o an uong, uong thuoc tay giun, ieu tr
rong kinh...
Thieu mau khi mang thai co the e doa tnh mang
ca trc va sau khi sinh. V the, moi lan kham thai Neu benh nhan khong dung c vien sulfat sat
can lam xet nghiem theo doi nong o hemoglobin, do co tac dung phu, co the dung vien sat fumarat
ac biet la vao tuan th 28 va th 34 cua thai ky. (Fersaday, Fersamal...)
Nong o hemoglobin giam i mot cach t nhien Neu benh nhan gap kho khan trong viec s dung
trong giai oan mang thai, do mau loang. Mc o dang vien uong, hoac cac thuoc nay khong u hieu
giam thap c xem la bnh thng do mau loang qua ieu tr, co the s dung dang thuoc tiem.
khi hemoglobin khoang 10 11g/dl vi the tch
Neu thieu mau tram trong (hemoglobin>5g/dl) kem
hong cau trung bnh va hemoglobin hong cau trung
theo nhieu trieu chng, nen can nhac viec chuyen
bnh eu bnh thng. Phu n mang thai c xac
nh thieu mau va can ieu tr khi hemoglobin en benh vien e truyen mau. Moi lan co the
<10g/dl. truyen t 200 300ml mau va cach khoang 4, 5
ngay truyen mot lan cho en khi tnh trang thieu
Trong cac trng hp khong the xac nh nguyen mau c cai thien.
nhan gay thieu mau, can thc hien ngay cac xet
nghiem chan oan da day-ruot. Thieu mau thng Mot so benh nhan co cac benh man tnh kem theo
la bieu hien cua mot so benh nguy hiem sap boc thieu mau nhe (hemoglobin khoang 10g/dl), thng
phat. khong can ieu tr trieu chng thieu mau ma ch can
ieu tr benh. Cac benh nhan nay thng khong co
ieu tr cac trieu chng thieu mau, va trong thc te cung
Viec ieu tr thieu mau chu yeu tuy thuoc vao chan khong ap ng vi viec ieu tr thieu mau.
oan nguyen nhan gay thieu mau. Nhng gi y sau ay Thieu mau hong cau to can xac nh nguyen nhan
co the ap dung trong mot so trng hp: va ieu tr nguyen nhan.
120 121
Cam nang y khoa thc hanh Benh tim mach

Khi xac nh thieu vitamin B12 trong thieu mau ac nen chuyen en bac s chuyen khoa hoac e ngh
tnh, ieu tr bang hydroxocobalamin 1mg tiem bap benh nhan vao ieu tr trong benh vien.
tht 3 ngay mot lan, lien tuc trong 2 tuan. Sau o Phu n mang thai nen c ieu tr d phong thieu
giam con 3 thang mot lan, keo dai. Lam cong thc sat neu co cac nguy c sau ay:
mau toan bo sau mot thang ieu tr e am bao
khong con cac hong cau to, cung nh loai tr kha Che o an uong kham kho, hoac an kieng dai
nang b chng thieu mau thieu sat, v thieu mau ngay, an chay...
thieu sat lam cho viec ieu tr bang vitamin B12 tr Thi gian co thai qua gan vi lan mang thai
nen phc tap hn. trc.

Kha nang thieu acid folic thng la do hap thu kem Co tien s thieu mau thieu sat.
trong cac benh ng ruot, nhng trong mot so rat t
Tat ca phu n mang thai nen c ieu tr d phong
trng hp cung co the do che o dinh dng thieu.
thieu acid folic vi lieu 4mg moi ngay trong suot 12
Khi xac nh thieu hut acid folic, co the ieu tr
tuan le au tien cua thai ky. Lieu cao hn, 5mg moi
bang dang thuoc vien (Cytopol, Folamin, Folsan...)
ngay, nen dung cho cac oi tng sau ay:
vi lieu dung moi ngay 5mg. Tuy nhien, can chac
chan la a ieu tr tot tnh trang thieu vitamin B12, Co tien s thieu acid folic.
v benh than kinh ngoai vi do thieu vitamin B12 se Co tien s sinh con b nt ot song, hoac tien s
tr nen nghiem trong hn khi s dung acid folic. ngi than trong gia nh b nt ot song.
Thieu mau khi mang thai thng la thieu mau Co dau hieu hap thu kem.
thieu sat va c ieu tr bang vien sat fumarat Co benh hemoglobin.
(Fersaday, Fersamal...) moi ngay mot vien. Co the ang ieu tr bang thuoc chong co giat nh
dung dang thuoc ket hp cha 100mg sat nguyen to phenytoin.
va 350 g acid folic. Sau 2 tuan ieu tr, kiem tra
Mang thai sinh oi, sinh ba... hoac a mang thai
nong o hemoglobin. Neu ap ng tot, nong o phai
nhieu lan.
gia tang khoang 0,5g/dl sau moi tuan ieu tr. Neu
hieu qua ieu tr thap, hoac neu thieu mau nghiem
trong hn, cho gap oi lieu dung. Sau 2 tuan, kiem
tra nong o hemoglobin, neu van thap hn 9g/dl,
122 123
Benh ng ho hap

gay ra cn hen, ngi ta chia cac benh nhan hen phe

Benh ng ho hap
quan thanh 2 nhom:
Hen phe quan ngoai sinh: Benh nhan d ng vi
mot hoac nhieu tac nhan co trong moi trng, va
nhng tac nhan nay gay ra cn hen moi khi tiep
HEN PHE QUAN (SUYEN) xuc. Cac tac nhan gay d ng thng gap la phan
Hen (hay suyen) co ac trng la nhng cn kho th, hoa, bui, long thu vat... Mot so nguyen nhan khac
kho khe, dien tien ngay cang nang hn va thng nang co the la nhiem virus ng ho hap, tiep xuc qua
ve em. Benh c goi u la hen phe quan e phan biet lau vi khong kh lanh, nghien thuoc la, cac chat
vi hen tim cung co cung trieu chng, nhng co nguyen o nhiem trong khong kh... Benh nhan cung co the
nhan t tim, do giam lng mau bm i t tim trai. d ng vi mot so loai thc an hoac thuoc ieu tr
Hen thng bat au t thu nho, sm hn 5 tuoi, nhng benh.
cung co the phat trien bat c tuoi nao. Khoang 50% tre Hen phe quan noi sinh: Cn hen cua benh nhan
em mac benh nay se hoan toan khoi benh khi bc vao hoan toan khong lien quan g en cac yeu to ben
tuoi trng thanh (khoang 21 tuoi). So con lai tiep tuc vi
ngoai. Nhom nay thng phat trien muon hn, vi
dien tien nang hn cua benh va phai thng xuyen c
cn hen au tien thng la theo sau mot t nhiem
ieu tr bang thuoc. ieu kien thuoc men hien nay cho
trung ng ho hap. Khong ro nguyen nhan gay
phep duy tr i song cho tat ca cac benh nhan b hen
cn hen, nhng s cang thang hay lo au co the thuc
phe quan, nhng co mot so t trng hp rat nang phai
thng xuyen c ieu tr tai benh vien. ay cn hen xay ra.

Nguyen nhan Chan oan

Hen phe quan thng xuat hien nhng ngi co c Khi co cn kho th lap lai tren hai lan kem theo
a ac biet, man cam vi mot so tac nhan gay d ng dau hieu th kho khe hoac ho khan va benh nhan
hoac co he than kinh de b mat thang bang. Yeu to di ap ng tot vi cac tac nhan lam gian phe quan, co
truyen hien nay van c xem la nguyen nhan chnh the ngh en hen phe quan. Cn hen thng thay
hau het cac trng hp hen phe quan. Tuy theo tac nhan oi khac nhau ve cng o, co the t kho th cho

124 125
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

en suy ho hap. Benh nhan co cam giac cang trong Ban than benh nhan co b d ng hay khong.
long ngc. Nghe nghiep cua benh nhan co lien quan en cac
Trong cn hen nang, benh nhan khong ngu c, cn hen hay khong.
th rat kho, va mo hoi, tim ap nhanh, co cam Benh keo dai thng gay ra nhng ton thng thc
giac bon chon, lo au... Benh nhan khong noi c, the, chang han nh gian phe nang...
ngoi day thay de chu hn nam, th nhanh va trieu
Cac cn hen thng xay ra ve em, co the co mot so
chng kho khe ngay cang nang hn.
dau hieu bao trc, chang han nh hat hi, so mui,
Khi cn hen keo dai hoac rat nang, lng oxy trong hoac ho khan mot luc... Mot so ngi co the thay
mau xuong thap co the gay tm tai mat, nhat la hi tc ngc. Cn hen lam ngi benh th ra kho
moi. Da benh nhan nht nhat, xanh xao va lanh. hn ht vao nen tao thanh nhng tieng kho khe.
Cn nang nh the nay co the gay t vong neu khong Nghe phoi thay tieng r rao phe nang kem, hai phoi
c can thiep kp thi. nhieu ran rt, ran ngay...
Chup X quang long ngc co the giup chan oan xac
Can tm hieu ve cac yeu to nh:
nh vi cac dau hieu:
Thi iem xay ra cn hen va thi gian keo dai
Hai phe trng sang khac thng, hai ben ron
cua moi cn.
phoi thng co nhng vet en hn v trong cn
Cac loai thuoc hay bien phap ieu tr ma benh hen mau lai cac ong mach.
nhan ang s dung. Long ngc, c hoanh khong di ong luc th.
Tac ong cua cn hen oi vi sinh hoat hang Cac khoang lien sn rong va khong co gian.
ngay: anh hng en giac ngu, thi gian ngh viec
Xng sn nam ngang.
hay phai bo hoc, mc o chu ng...
Nghien thuoc la hoac song trong moi trng phai ieu tr
ht khoi thuoc la do ngi khac thai ra (hut thuoc
Chu yeu la ieu tr trieu chng, kiem soat cac cn hen
thu ong). va lam cham tien trien cua benh. Trong cac trng hp
Tien s nhng ngi than trong gia nh ve hen xac nh c tac nhan gay hen, viec kiem soat cac tac
phe quan hoac cac benh d ng. nhan nay cung co y ngha quan trong khong kem.
126 127
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

ieu tr khi au vi mot loai thuoc lam gian phe lan. Neu benh nhan van cha ap ng tot, co the
quan co tac dung nhanh va khong keo dai, chang cho dung eu an thuoc khang viem steroid vi lieu
han nh salbutamol (Ventolin, Sultanol, Albuterol...) cao, chang han nh beclometazon 200g 800g
200g e lam gian phe quan khi cac trieu chng (moi lan 2 4 hi, moi hi 50g bm vao mot ben
xuat hien mot cach nhe va khong thng xuyen. mui, cach nhau 1 phut) moi ngay 3 4 lan, phoi
Moi lan kh dung 100g, bm vao mieng, neu dung hp vi mot loai thuoc lam gian phe quan co tac
2 lan th cach nhau 1 phut, ch s dung khi nao can dung nhanh nh salbutamol vao nhng cn can
thiet. Chu y khong dung qua 6 lan trong mot ngay. thiet. Chu y luon phai co mot khoang cach gia 2
Can ieu tr ngay t giai oan nay e lam cham s hi thuoc.
tien trien cua benh, co the duy tr c lng thuoc Khi cac trieu chng tr nen rat nghiem trong hoac
lam gian tnh mach mc toi thieu. benh nhan khong ap ng vi lieu ieu tr hien tai,
Neu benh a phat trien en giai oan gay cn ngoai viec tang lieu va phoi hp cac thuoc nh tren,
hen thng xuyen hn, benh nhan luon phai dung co the lan lt th qua mot so cac bien phap sau
thuoc gian phe quan moi ngay nhieu hn mot lan, ay:
co the cho dung mot loai co tac dung khang viem Cho benh nhan ht chat chu van beta (chat kch
nh beclometazon (Becotid, Aldexin, Beconase...) thch thu the beta co tnh chon loc cao) co tac
t 100g en 400g moi ngay. Moi lan kh dung dung keo dai, chang han nh salmeterol 50g
100g (chia thanh 2 hi, cach nhau 1 phut, moi hi 100g (2 4 hi kh dung), moi ngay 2 lan.
50g bm vao mot ben mui), moi ngay 2 lan. Chu Dung vien uong theophylin vi ac tnh giai
y khong c s dung qua 10 lan trong mot ngay. phong cham, chang han nh Slo-Phylin, 250mg
Thuoc co tac dung cham, thng sau vai ngay ieu 500mg, moi ngay 2 lan.
tr. Co the dung phoi hp vi mot loai thuoc lam Thuoc ht ipratropium 20g 40g (1 2 hi kh
gian phe quan co tac dung nhanh nh salbutamol. dung), 3 4 lan moi ngay, hoac oxitropium 200g
Trng hp cac trieu chng tr nen rat nang hoac (2 hi kh dung), moi ngay 2 3 lan.
benh nhan khong ap ng tot vi cac lieu bnh Dung vien uong chu van beta (chat kch thch thu
thng va can tang lieu, co the dung natri (sodium) the beta co tnh chon loc cao) co tac dung keo
cromoglycat 5mg 10mg (1 2 hi), moi ngay 4 dai, chang han nh Volmax vien nen 8mg, ngay
lan, hoac nedocromil 4mg (2 hi), moi ngay 2 4 2 lan.
128 129
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

Thuoc gian phe quan dang kh dung lieu cao, NHIEM TRUNG NG HO HAP TREN
chang han nh salbutamol (Ventolin). Tuy nhien,
khi ap dung bien phap nay can theo doi chat che Nhiem trung ng ho hap la nhng trng hp viem
benh nhan. Tuyet oi khong dung thuoc khi co nhiem t mui cho en cac phe nang noi chung, do virus
dau hieu benh hay nhiem trung phe quan. Chu hoac vi khuan gay ra.
y khong dung qua 6 lan trong mot ngay. Nhiem trung ng ho hap tren la nhng trng hp
Khi cac bien phap tren to ra khong kiem soat c benh het sc pho bien, ac biet thng gap hn tre em,
s phat trien cua cac trieu chng, co the can nhac bao gom cac viem nhiem tac ong vao mui, hong, xoang
viec ieu tr bang vien uong steroid trong mot thi va thanh quan.
gian ngan, chang han nh prednisolon 40mg vao
moi buoi sang, lien tuc trong 5 ngay, giam lieu con Nguyen nhan
20mg trong 5 ngay na roi ngng thuoc. Cam lanh.
Ngoai viec ieu tr trieu chng bang thuoc nh a Viem hong.
noi tren, can chu y tm ra nhng nguyen nhan tac
Viem xoang.
ong en can benh nh nghe nghiep, moi trng
song, thoi quen an uong, thuoc la, ru... Can giai Viem amian.
thch ro vi benh nhan ve tac hai cua tng yeu to Benh bach hau.
va khuyen benh nhan t giac loai tr.
Viem thanh quan.
Cac tac nhan gay kch thch can c tm ra e loai
tr, chang han nh phan hoa, bui, long thu... Khi Chan oan
ngi benh d ng vi mot loai tac nhan nao o,
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng e phan
viec ieu tr se khong mang lai ket qua neu benh
biet nguyen nhan, ac biet la cac trieu chng sau ay:
nhan van phai thng xuyen tiep xuc vi tac nhan
gay d ng. au hong.

Benh nhan nen tranh dung aspirin va cac thuoc Ho.


khang viem khong steroid. au tai.
130 131
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

So mui. Hng dan cho benh nhan cach s dung ung lieu
Nghet mui. lng cac thuoc giam trieu chng nh paracetamol
hoac aspirin e co the t ieu tr.
Chong mat.
Khuyen benh nhan ngh ngi nhieu va uong nhieu
Met moi, ue oai. nc.
Kho nuot (khi an hoac uong). Theo doi cac trieu chng e am bao la khong
ac biet chu y tm cac dau hieu: co nhng bien chng nguy hiem. Benh thng se
thuyen giam sau 1 en 2 tuan, va so ngay phai ngh
Ap-xe quanh amian.
viec cua benh nhan thng khong qua 1 tuan. Neu
Viem amian. co dau hieu nghiem trong hn, can anh gia lai cac
Viem tai gia. trieu chng benh.

Nhiem trung long ngc.


HO
Ho co the n thuan la mot phan xa cua c the e
ieu tr tong xuat nhng vat can trong ng th, co the la am,
Hau het cac benh nhiem trung ng ho hap tren d vat... nhng cung co the la trieu chng cua mot so
thng khong nghiem trong. Neu khong co cac bien chng benh khac nhau. V the, co nhng trng hp ho ch xuat
hien trong mot thi gian ngan, nhng cung co nhng
phc tap, co the x tr nh sau:
trng hp ho keo dai dai dang vi s tien trien ngay
Giai thch cho benh nhan hieu la tnh trang benh t cang nghiem trong hn...
co gii han nhat nh va khong phat trien nghiem
Ho cap tnh la ch chung nhng trng hp ho phat
trong.
trien nhanh, vi trieu chng ro net va thng khong keo
Khong nen lam dung thuoc khang sinh khi cha dai qua 4 tuan. Nhng trng hp ho keo dai hn 4 tuan
can thiet va giai thch cho benh nhan hieu ly do. c goi la ho man tnh va can phai c chan oan
Cung nen giai thch cho benh nhan hieu ve nhng nguyen nhan chnh xac e ieu tr.
u iem cua s ap ng mien dch t nhien cua c Co nhieu nguyen nhan gay ra ho, nhng pho bien nhat
the. la cac trng hp nhiem trung ng ho hap. Ho co the
132 133
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

co dch nhay, am, hoac cung co the khong co. Da vao Chan oan
s khac nhau nay va mot so trieu chng kem theo co the
Mot so bien phap sau ay co the ho tr cho viec
gi y cho viec chan oan nguyen nhan gay ho.
chan oan:

Nguyen nhan Khi ho co m, xet nghiem m hoac nuoi cay vi


khuan e xac nh nguyen nhan.
Do b kch thch bi bui, khoi hoac bat c d vat nao
Chup X quang long ngc.
lot vao ng th.
ien tam o trong cac trng hp nghi ng nghen
Do tac dung cua mot vai loai thuoc, chang han nh mach phoi hay suy tim sung huyet.
thuoc c che chuyen hoa men (ACE). Da vao cac trieu chng khac nhau e chan oan
au hong. phan biet nguyen nhan:

Cam lanh. Ho khan, khong co m, co the do hen phe quan,


hoac do dung cac thuoc c che chuyen hoa men
Viem phoi, viem mang phoi trong benh viem phoi.
(ACE).
Nghen mach phoi.
Ho kem theo au ngc co the gap khi viem mang
Tran kh mang phoi. phoi trong benh viem phoi, hoac tran kh mang
Benh lao. phoi, nghen mach phoi. Co the kem theo sot hoac
cac dau hieu nhiem trung.
Viem phe quan.
Ho ra mau co the la do benh lao, viem phoi hoac
Gian phe quan. nghen mach phoi.
Suy tim sung huyet. Ho co m va trong m co mu, co the gap trong
Benh phoi tac nghen man tnh. cac benh viem phoi, viem phe quan hay gian phe
quan.
Hen phe quan (suyen).
Ho kem theo dau hieu th ngan, hut hi, co the la
Nhiem trung vung ngc. dau hieu cua cac benh nh suy tim sung huyet va
Ung th bieu mo phe quan. benh phoi tac nghen man tnh.

134 135
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

Ho kem theo tieng th kho khe la dau hieu cua Nen can nhac viec chuyen benh nhan en bac s
hen phe quan hoac nhiem trung ngc. chuyen mon hoac e ngh ieu tr tai benh vien neu
Ho kem theo sut can, oi khi co sot hoac cac dau chan oan nghi ng cac trng hp sau:
hieu nhiem trung, co the nghi ng ung th bieu Nhiem trung ng ho hap di.
mo phe quan. Nghen mach phoi.
Tran kh mang phoi.
ieu tr
Ung th bieu mo phe quan.
ieu tr tuy thuoc vao ket qua chan oan nguyen Benh lao.
nhan:
Suy tim sung huyet.
Cac benh nhiem trung ng ho hap tren thng Hen phe quan.
khong can phai ieu tr, tr trng hp viem
xoang can ieu tr bang khang sinh. Co the cho VIEM PHOI
dung cac thuoc lam giam nhe trieu chng nh
Viem phoi la nhng trng hp virus hoac vi khuan
paracetamol hoac aspirin va khuyen benh nhan
gay viem nhiem phoi, co the mot thuy cua phoi (viem
ngh ngi, uong nhieu nc. Giai thch ve tnh
phoi thuy) hoac khi phat t phe quan roi lan sang mo
chat khong nghiem trong cua benh e tran an
phoi (viem phe quan phoi). Viem phoi thng gap
benh nhan.
nhng oi tng ma c the co sc e khang yeu, chang
Cac benh nhiem trung ng ho hap di (kh
han nh tre em, ngi gia, va nhng ngi thng dung
quan, phe quan, phoi...) can c ieu tr bang
nhng chat co hai cho c the nh thuoc la, ru bia...
khang sinh. Co the khi au vi cac thuoc nh
Benh cung co ty le cao hn nam gii so vi n gii.
amoxycillin hay erythromycin, va cac thuoc co-
amoxiclav hay ciprofloxacin la ieu tr hang th
Nguyen nhan
hai cho nhiem trung mac phai tai cong ong.
Hau het cac trng hp viem phoi la do virus hoac
Trong nhng trng hp ho do benh vung ngc
vi khuan.
giai oan cuoi co the dung cac thuoc dang xi ro
co cha pholcodin (nh Pholcones, Pholcones Mot so rat t co the do cac loai nam, moc, ong vat
Guaiphenesin...) hoac morphin. n bao.

136 137
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

Mot so t trng hp viem phoi khong do nhiem Chup X quang long ngc neu cac trieu chng khong
trung, thng la do: cho phep chan oan chac chan. Co the thay am
D ng vi mot so tac nhan nh bui, long suc m hnh tam giac chiem mot thuy hay mot phan
vat... thuy.
Xet nghiem m va nuoi cay vi khuan e xac nh
Phan ng vi chat phong xa.
nguyen nhan.
Tac dung phu cua mot so loai thuoc nh amiodaron,
Dung que th nc tieu tm ceton (ketone) neu
azathioprin...
nghi ng co mat nc.
Nghe phoi thay co tieng ran no tho, tieng thoi
Chan oan ong, r rao phe nang giam thuy phoi b viem.

Chan oan da vao cac trieu chng thc the nh: ieu tr
Nhng trng hp co trieu chng mc nghiem
Ho co am, thng co mau na vang na xanh.
trong, cac oi tng co sc e khang yeu nh tre em,
Sot (nhng ngi gia va tre em oi khi khong
ngi gia, ngi b ton thng he mien dch, tieu
co sot), kem theo cam giac n lanh
ng... nen c chuyen en ieu tr tai benh vien
Kho th. e theo doi va x tr kp thi cac bien chng.
au ngc kieu viem mang phoi, thng xuat hien
Vi cac benh nhan co sc khoe bnh thng va
khi co tran dch mang phoi.
khong co cac bien chng phc tap co the ieu tr
Ho ra mau. bat au vi vien amoxycillin 500mg, moi ngay uong
Non hoac tieu chay tre em. 3 lan, hoac erythromycin 500mg moi ngay 4 lan.
Chong mat, de te nga hoac co dau hieu l m, lu Co the cho dung mot loai thuoc khang viem khong
lan ngi gia. steroid e lam giam cac trieu chng.
Tieu t, nc tieu sam mau.
Neu sot khong thuyen giam trong vong 48 gi hoac
Mot so bien phap kiem tra sau ay co the ho tr cho co cac dau hieu benh phat trien toan than, can
ket qua chan oan: chuyen ngay benh nhan vao ieu tr tai benh vien.

138 139
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

HO RA MAU Benh gian phe quan, do cac phe quan b ph ai,


gian rong, lam cho mach mau b t.
Ho ra mau co the la nhng trng hp n gian vi
mot vai tia mau nho lan trong m cho en rat nang vi Nghen mach hoac t mach mau trong phoi.
nhieu mau hoac cac trng hp xuat huyet nguy hiem en Nguyen nhan lam nghen co the la suy tim, hep
tnh mang. van hai la hoac thuyen tac mach phoi.
Cac trng hp u ac tnh, ung th phoi cung co
Can phan biet vi cac trng hp non ra mau, cho du
the gay ho ra mau do co s xoi mon thanh mach
cung co khi mau t ng ho hap tren b nuot vao cung co
mau thanh quan, phe quan hoac phe nang.
the non tr ra sau o. Cac trng hp chay mau mieng,
mui hoac nu cung rat de nham la ho ra mau.
Chan oan
Do kha nang co the la rat nghiem trong nen tat ca cac
Th ngan, hut hi va au ngc kieu viem mang
trng hp ho ra mau eu can phai c xem xet va theo
phoi la dau hieu cho thay nghen mach phoi.
doi that than trong.
Ho co m thng lien quan en viem phe quan
Nguyen nhan hay viem phoi.

Nguyen nhan trc tiep la do b v cac mach mau Ho keo dai va sut can co the la do ung th bieu mo
kh quan, phoi, mui hoac hong. V the, hau nh bat phe quan.
c benh nao gay ho keo dai eu co the la nguyen Cac trng hp ung th di can en phoi co bieu
nhan gay ho ra mau, v lam cho cac mach mau b hien ro hoac ang ng... eu can c chan oan
gian ra qua mc. xac nh v rat co the la nguyen nhan gay ho ra
Ho ra mau thng gap nhat trong mot so trng mau. Chang han nh mot benh nhan ung th vu
hp sau ay: nguyen phat b di can en phoi co the i kham
benh khi thay ho ra mau.
Cac benh nhiem trung nh viem xoang, viem
amian, viem phoi, viem phe quan, lao... do phe Chan oan phan biet cac nguon chay mau khac
quan va phe nang b viem gay ton thng thanh nhau, chang han nh hong co the chay mau neu
mach mau. kham thay amian b viem.

140 141
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng ho hap

Kiem tra long ngc e phat hien viem phoi hay Trong tat ca cac trng hp khong xac nh c
viem phe quan. nguyen nhan va benh tien trien theo khuynh hng
Quan sat ky cac hach vung co hay nach neu co nghi ngay cang xau hn, can nhanh chong chuyen benh
ng ung th bieu mo. Kiem tra trong lng c the nhan en benh vien e theo doi va ieu tr.
e phat hien sut can neu nghi ng dang ac tnh.
Mot so xet nghiem sau ay co the ho tr kha nang
chan oan xac nh:
Xet nghiem m va nuoi cay vi khuan e xac nh
loai vi khuan gay benh.
ien tam o trong nghen mach phoi cho thay
song S ao trnh I va cac song Q, T ao trnh
III.
Chup X quang ngc e phat hien lao, ung th bieu
mo hay viem phoi.

ieu tr
Viec ieu tr tuy thuoc vao ket qua chan oan xac
nh nguyen nhan.
S dung khang sinh trong cac trng hp co dau
hieu nhiem trung.
Ho ra mau co the lam cho benh nhan rat cang
thang v lo lang, can co s tran an hoac cham soc
thch hp ve mat tam ly. Co the dung vien uong
diazepam (Seduxen, Valium...) hoac tiem tnh mach
e lam du bt nhng trng hp qua cang thang.

142 143
Benh ng tieu hoa

Co nhieu cang thang tinh than hay trai qua nhieu


cam xuc qua manh nh lo buon, au kho, s hai...
Mot so benh ng tieu hoa nh viem loet da day,
Benh ng tieu hoa soi mat hoac viem thc quan.

ROI LOAN TIEU HOA

Roi loan tieu hoa la cum t dung e ch chung cac


Mieng
trieu chng co lien quan en viec tieu hoa thc an nh
Hong
au bung, ay hi, buon non, kho chu... S kho tieu sau
Thc quan Tuyen nc bot
ba an cung c goi la roi loan tieu hoa va c mo ta
vi cam giac kho chu phan tren bung, thng la do an Kh quan
qua nhieu hoac qua nhanh, an nhieu gia v chua, cay hoac
Phoi phai Phoi trai
nhieu chat beo, nhat la m ong vat. Kho tieu cung co
mot so trng hp do than kinh, vi nguyen nhan thng
gap la cang thang qua mc. Neu kho tieu keo dai hoac lap
C hoanh Da day
lai nhieu lan, co the co lien quan en cac chng soi mat,
viem thc quan hoac loet da day. Gan Ruot non (ta trang)

Ong dan mat chung


Nguyen nhan Ruot gia

Thc an uong khong lanh manh, nhieu chat beo, Nang mat
Tuy
nhieu gia v kch thch. Tui mat

An uong khong ieu o, an vao luc qua oi, hoac an Ruot non Ruot non
(hoi trang) (hong trang)
qua no, an nhanh, khong nhai ky.
Do dung mot so loai thuoc, chang han nh cac thuoc Ruot tha Hau mon
khang viem khong steroid hoac aspirin. Trc trang
Dung nhieu chat kch thch va gay hai cho ng
tieu hoa nh ru, thuoc la, ca phe... BO MAY TIEU HOA

144 145
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

Chan oan xac nh ung nguyen nhan va hng dan ngi


benh loai tr nguyen nhan th cac trieu chng se
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng va tm
nhanh chong bien mat. Chang han nh:
hieu ve nep sinh hoat, che o an uong cua benh
nhan e phat hien va xac nh nguyen nhan. Ngng dung cac thuoc khang viem khong steroid
Mot so trng hp co the khong tm thay nguyen hoac aspirin.
nhan ro ret, nhng thng th cac trieu chng luon Ngng hut thuoc la hoac uong ru, ca phe, hoac
co khuynh hng giam nhanh va khong keo dai. giam bt cac chat gia v gay kch thch, giam bt
Mot so xet nghiem chan oan co the can thc hien lng chat beo trong ba an, nhat la m ong
neu benh dien tien phc tap hoac keo dai vi nguyen vat.
nhan cha c xac nh: Khuyen benh nhan gi che o an uong ieu o,
Noi soi thng cho ket qua co o chnh xac nhat. khong e qua oi, khong an qua no, an cham,
Chup X quang vi thuoc can quang baryt, oi khi nhai ky thc an.
tang lieu gap oi, thng giup phat hien hoac loai Loai bo cac yeu to gay cang thang tinh than hoac
tr kha nang co ung th. ngh ngi th gian e vt qua nhng bat on ve
Mot so xet nghiem khac nh kiem tra o pH hay cam xuc...
o ap lc trong thc quan oi khi cung c dung
Cac trng hp do benh ng tieu hoa gay ra, can
en.
ieu tr cac benh o, chang han nh ieu tr viem
Cac trng hp co nguy c ung th cao, vi nhieu loet da day, viem thc quan hay soi mat.
trieu chng kem theo ang ng nh bieng an, sut
Vi cac trng hp co trieu chng nhe, co the dung
can nhanh chong, non, roi loan ngon ng, thieu
mot loai thuoc khang acid thong thng, chang han
mau... nhat la khi benh nhan tren 45 tuoi, can c
nh magie trisilicat (Alusi) 5g, chia lam 3 lan trong
chuyen ngay en bac s chuyen khoa hoac e ngh
ngay, uong sau ba an hoac khi au.
ieu tr tai benh vien.
Neu benh nhan khong ap ng vi thuoc khang
ieu tr acid nhe hoac co cac bieu hien viem loet ng tieu
Trong phan ln cac trng hp roi loan tieu hoa, hoa, co the cho dung mot loai thuoc khang thu the
khong can thiet phai ieu tr bang thuoc. Ch can H2, chang han nh Cimetidin, Famotidin... 400mg,

146 147
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

ngay 2 lan, lien tuc trong 10 ngay. Neu co ket qua hoac lam nang them cac vet loet. Ke t khi phat hien
tot, can ieu tr tiep tuc khoang 3 tuan na. c vi khuan Helicobacter pylori (hay H. pylori) nh mot
Cac trng hp roi loan tieu hoa khong co loet, vi nguyen nhan cu the gay ra cac vet loet, viec ieu tr loet
trieu chng roi loan nhu ong ruot nh buon non ng tieu hoa noi chung a co s thay oi het sc kha
hoac trng bung, co the ieu tr bang cac loai thuoc quan. V co rat nhieu trng hp a co the ieu tr tiet
nh metoclopramid, domperidon hay cisaprid. can thay v thng xuyen tai phat nh trc ay. S hien
dien cua vi khuan H. pylori chiem t 70% (loet da day)
Cac trng hp ap ng kem vi thuoc khang thu en 90% (loet ta trang) tong so cac trng hp loet ng
the H2 hoac tai phat ngay sau khi ngng thuoc can tieu hoa.
c chuyen en bac s chuyen khoa hoac e ngh
benh nhan ieu tr tai benh vien.
Nguyen nhan
LOET NG TIEU HOA Nguyen nhan gay loet ng tieu hoa rat phc tap.
Loet la mot cho lom tren da hay niem mac hnh thanh Vi khuan H. pylori ong mot vai tro quan trong nhng
do lp bieu mo b tieu huy. Vet loet co hnh nh mieng nui khong phai la tat ca. Con rat nhieu yeu to khac lien quan
la, co the nong hoac sau nhng eu gay viem, au. Trong en cac vet loet ng tieu hoa. Tuy nhien, khi chan oan
thc te, co khoang mot phan nam tong so cac trng thng co the phan biet thanh hai nhom:
hp loet trong c the la loet ng tieu hoa, bao gom cac
Loet do vi khuan H. pylori: la tat ca nhng trng
trng hp loet ta trang (chiem khoang 90%), loet thc
hp loet ng tieu hoa ma xet nghiem cho thay co
quan (chiem khoang 5%), hay loet da day (chiem khoang
s hien dien cua loai vi khuan nay. Tuy vay, ieu
5%).
nay cung khong loai tr kha nang co s ket hp
T khoang thap nien 1980 tr ve trc, cac vet loet cua mot so nguyen nhan khac na. Cung can biet
ng tieu hoa van c xem la nhng trng hp kinh la so ngi b nhiem vi khuan H. pylori rat nhieu
nien, hau nh khong the tr dt. Do o, ngi benh phai (khoang mot na dan so the gii), nhng khong
an cac thc an nhe, dung thuoc khang acid... Nam gii phai tat ca eu b loet ng tieu hoa. Nhieu ngi
o tuoi t 45 en 65 thng b loet ng tieu hoa nhieu van khoe manh mac du c the ho co mang vi khuan
gap oi so vi n gii. Ngoai ra, ngi ta cung biet la H. pylori. V the, ch chan oan xac nh khi co vet
nhng cam xuc manh va s cang thang thng gay ra loet i kem vi s hien dien cua vi khuan.

148 149
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

Loet do nhng nguyen nhan khac: Cho en nay, Can chu y en:
nhng nguyen nhan sau ay c biet la co tham
V tr cho au, bieu hien cua cn au va s lien
gia trong qua trnh tao ra cac vet loet. Chung co the
quan vi cac ba an.
tac dung oc lap, hoac ket hp nhieu nguyen nhan,
hoac ket hp ca vi nhng trng hp co vi khuan Tnh chu ky cua nhng cn au va thi iem xuat
H. pylori. V the, nhng nguyen nhan nay cung can hien, chang han nh nhng lan benh nhan phai
c xet ti trong nhng trng hp a xac nh vi thc giac trong em...
khuan H. pylori. Cac bieu hien kem theo nh buon non hoac non,
Do thng xuyen s dung thuoc aspirin hay cac an khong ngon mieng...
loai thuoc chong viem khong phai steroid, chang Nhng che o an uong ac biet nao ma benh
han nh ibuprofen hay naprosin... lam giam manh nhan ang ap dung, chang han nh an kieng, an
sc e khang cua niem mac da day oi vi acid va chay...
pepsin. Trong thc te, khi dung chung vi ca phe Mc o s dung cac loai ru, bia... hoac nghien
se lam tang tac hai cua thuoc. thuoc la.
Thc uong co con nh ru, bia... cung lam giam
Dau hieu sut can nhieu trong thi gian gan ay.
sc e khang cua niem mac da day oi vi acid
va pepsin. Ke ca lng con co trong rat nhieu loai Cac trieu chng khac nh ay hi, chua, nong
thuoc dung e ieu tr benh. (chat len rat gat, co cam giac kho chu nh lam
chay ca co hong)...
Hut thuoc la lam rach niem mac da day. Nhng
ngi hut thuoc la co nguy c b loet da day hoac Xet nghiem tm vi khuan H. pylori nen c thc
ta trang cao hn nhng ngi khong hut thuoc hien vi tat ca nhng trng hp a xac nh co vet
en 50%. Vi nhng ngi hut thuoc la, cac vet loet, bi v ket qua xet nghiem nay se quyet nh
loet cung se lau hoi phuc hn. viec ieu tr nh the nao.
Tien s nhng ngi than trong gia nh b loet
ng tieu hoa. ieu tr
Chan oan Cac loai thuoc khang acid c dung cho cac trng
Chan oan da vao nhng trieu chng bieu hien va hp nghi ng co vet loet (do co cac trieu chng au)
nhng thong tin lien quan c benh nhan cung cap. nhng cha u xac nh. Thuoc co tac dung trung

150 151
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

hoa lam giam o acid trong dch v, qua o giup ieu tr duy tr bang thuoc khang thu the H2 vi lieu
giam nhe cn au. cao, chang han nh cimetidin 800mg hay ranitidin
Cac trng hp loet nhe co the bat au vi mot loai 300mg dung ve em, c ch nh cho cac oi tng
thuoc khang thu the H2, chang han nh cimetidin sau ay:
800mg hay ranitidin 300mg, dung ve em lien tuc Tai phat v ieu tr vi lieu thap (6 tuan).
trong vong 6 tuan cho cac benh nhan loet ta trang Loet co bien chng do duy tr lieu thap (dai
bnh thng, 8 tuan cho nhng ngi co hut thuoc han).
la hoac b loet do dung thuoc khang viem khong
Vi cac trng hp loet do vi khuan H. pylori, nhat
steroid, va 12 tuan cho ngi loet da day.
thiet phai s dung khang sinh u lieu ieu tr tiet
Neu cac trieu chng van con sau 4 tuan ieu tr th can e tranh tai phat. Lieu trnh ieu tr tiet can
tang lieu gap oi. giup giam nguy c tai phat trong vong 2 nam t
Neu van khong at c hieu qua, xem xet en viec 100% xuong con 5%.
thay the bang mot loai thuoc c che bm proton nh Khi a xac nh vet loet va s hien dien cua vi
omeprazol 20mg moi ngay, lien tuc trong 4 tuan khuan H. pylori, nen ieu tr ket hp 2 loai khang
oi vi ngi loet ta trang va 8 tuan oi vi ngi sinh va mot bismuth trung hoa acid (Pepto Bismol).
loet da day. Co the tang lieu gap oi trong nhng Vi khuan H. pylori co rat nhieu dang khac nhau,
trng hp nghiem trong. nen viec s dung cung luc hai loai khang sinh
nham tang them kha nang diet khuan. Mot so loai
Viec ieu tr duy tr bang thuoc khang thu the
thuoc nh metronidazol (Clont, Entizol, Orvagil...)
H2, chang han nh cimetidin 400mg hay ranitidin
va tetracyclin (Tetracyn, Hostacyclin, Polfamycin...)
150mg dung ve em, c ch nh cho cac oi tng
co tac dung rat tot, tr khi ngi benh trc ay a
sau ay e han che ty le tai phat:
tng s dung metronidazol. Trong trng hp nay,
Loet a tng xay ra tren 2 lan trong mot nam. co the thay the metronidazol bang clarithromycin.
Tien s loet co xay ra bien chng. ieu tr tiet can bang omeprazol 40mg moi ngay,
ang phai dung thuoc khang viem khong steroid ket hp vi amoxycillin 500mg, moi ngay 3 lan, va
hay thuoc chong ong mau. metronidazol 400mg, moi ngay 3 lan, lien tuc trong
Ngi gia hoac nhng ngi co sc khoe kem. vong 2 tuan.

152 153
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

Nhng trng hp tai phat sau o co the can ieu Co nhieu nguyen nhan khac nhau lam cho c vong
tr bang thuoc khang thu the H2. khong co lai hoac co lai khong u kn. Cac nguyen
nhan thng gap nhat la:
VIEM THC QUAN HOI LU
Che o an uong: nhieu thc an co tac dung lam
Viem thc quan hoi lu (reflux oesophagitis) la tnh cho c vong co lai yeu hn hoac khong co, gay ra
trang thc quan b viem do dch v co cha acid t da day hien tng hoi lu ma ta a e cap. Cac loai
trao ngc len thc quan. Trong mot so trng hp hiem thc an co tac dung nay la so-co-la, keo bac ha,
hoi, viem thc quan hoi lu co the gap benh nhan sau cac thc an cay, thc an nhieu chat beo, nhat la
phau thuat (chang han nh cat da day) khi mat t da day m ong vat, nhng trai cay chua nh cam, quyt,
trao ngc len thc quan tao moi trng kiem gay viem. ke ca ca chua, nc ep trai cay... So-co-la va keo
Trng hp nay thng tram trong va kho ieu tr hn.
bac ha co the lam cho c vong khong co lai.
Viem thc quan hoi lu thng xay ra sau khi b thoat Hut thuoc la co the lam cho c vong khong co lai.
v khe (hiatus hernia). Viem thc quan keo dai trong cac Tnh trang nay keo dai co the lam cho chc nang
trng hp man tnh nghiem trong co the lam hep thc cua c vong b mat han.
quan. Khi o can phai nong thc quan hoac ieu tr bang
Giam nhu ong ruot. Trong trng hp nay, viem
phau thuat.
thc quan hoi lu thng kem theo vi nhieu trieu
That ra, thc quan con co the b viem do nuot phai cac chng khac na.
hoa chat gay bong, rat, nhng trng hp nay khong goi
Phu n ang mang thai. ay la nguyen nhan t
la viem thc quan hoi lu.
nhien, lam cho hau het phu n mang thai eu
phai trai qua tnh trang goi la om nghen, vi
Nguyen nhan trieu chng ien hnh nhat la buon non, non,
Nguyen nhan trc tiep la do c vong gia thc quan chua... Tnh trang nay xay ra la do khi t cung
va da day khong lam tot chc nang ieu hanh mot chiem mot the tch ngay cang ln hn, no ay da
chieu cua no. Bnh thng, c vong nay m ra cho day ve pha tren va bat au chen ep c vong, lam
thc an t thc quan i vao da day va co kn lai e cho c nay khong the hoat ong hoan toan bnh
ngan khong cho thc an t da day b trao ngc tr thng. Ngoai ra, c the ngi phu n mang thai
lai (hien tng hoi lu) khi da day co bop. san sinh mot loai hormon co ten la progesterone,

154 155
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

co tac dung lam giam s co c, va do o ma c giam bt cn au, chu yeu la nh tac dung cua
vong cung chu anh hng. trong lc.
Nhng ngi beo ph hoac qua can cung co the b Ngi benh cam nhan rat ro v chua trong mieng
giam chc nang c vong do s don ep cua lp m do o acid cua dch v b trao ngc len lan vi
tch tu qua nhieu vung bung. mot phan thc an. Tuy nhien, s cam nhan cua
moi ngi co the khac nhau tuy thuoc vao mc o
Khi b thoat v khe, acid trong da day cung tham
cua can benh, t nhng trng hp rat nhe (ch
nhap c vao ca thc quan. Nguyen nhan gay
cam thay co v chua sau khi len, v the thng
thoat v co the la do cn ho, non oi, hoac cn ran khi
goi la chua) cho en trung bnh (v chua kem
i tieu, hoac mot s gang sc qua mc va ot ngot...
theo v ang gat va cam giac nong rat trong co
Cac nguyen nhan khac co the la do thai nghen, do hong) hay rat nghiem trong (kem theo cn au
beo ph, hoac do tuoi gia. Rat nhieu ngi tren 50 rat trong ngc, lan rong, va hang loat cac trieu
tuoi b thoat v khe nho. Tr khi ngi benh co kem chng khac na).
theo cac trieu chng giam nhu ong ruot hoac viem Cn au thng phu thuoc vao cac ba an, chang
thc quan lam cho benh tr nen phc tap, bang han nh sau nhng ba an qua no, hoac qua nhieu
khong th khong can phai tr lieu. chat beo...
Mot so xet nghiem co the ho tr cho viec chan
Chan oan oan, chang han nh:
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng nh: Soi thc quan cho thay hnh anh viem.
au rat vung trc ngc, thng la pha di Chup X quang co the thay hien tng trao ngc
xng c. dch v t da day.
Cam giac nong rat trong long ngc oi khi lan Dung mot ong mem a vao phan cuoi cua thc
rong len co va hng ra canh tay. V the, nhng quan e o nong o acid tai ay lien tuc trong
cn au nghiem trong oi khi co the b nham lan vong 24 gi e xac nh viec acid co i t da day
vi cn au tim. len thc quan hay khong.
au cang tang them khi nam xuong hay cui ngi Xet nghiem Bernstein: a dung dch acid loang
ve pha trc. ng thang ngi len co the lam theo mot ong mem va nho len khoang gia thc

156 157
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

quan e xac nh xem co gay ra cac trieu chng che e kp thi phat hien cac trieu chng khac la.
tng t hay khong. Viem thc quan keo dai tr thanh man tnh co the
Can chan oan phan biet vi cac trng hp co kem gay ra hep thc quan, can ieu tr bang phau thuat
theo vet loet. hoac nong thc quan.

ieu tr HOI MIENG

Cac trng hp nhe co the dung thuoc khang acid Tnh trang co mui hoi thng xuyen trong mieng khong
e lam giam nhe trieu chng, song song vi viec phai la mot benh ly, nhng no co the la bieu hien cua mot
loai tr cac nguyen nhan gay benh. so benh khac nhau. ac biet can chu y khi tnh trang hoi
mieng keo dai qua lau.
Hng dan benh nhan khi nam ke au hi cao hn
bnh thng. Mui hoi co the xuat phat ngay t mieng, do thc an
dnh lai cac ke rang, lo sau rang... khong c lam
Chu y en che o an uong. Vi cac oi tng beo ph
sach, b vi khuan phan hoa, tao thanh cac hoa chat bay
hoac qua can can nham en viec giam can. Thanh
hi loai sulfur, chang han nh hydrogen sulphid. Nhng
phan thc an nen giam manh chat beo, cac chat gia
mui hoi cung co the do nhng nguyen nhan t cac c quan
v chua, cay, kch thch... va noi chung khong nen
khac, nhat la thuoc ng ho hap va ng tieu hoa.
an qua no. Theo doi trong lng c the e am bao
la viec giam can ang co tien trien.
Nguyen nhan
Khong an vao gan thi iem trc khi i ngu. Ba
an cuoi cung trong ngay nen c an sm hn bnh Viem xoang man tnh.
thng va giam bt khoi lng, chon cac mon an Viem amian.
nhe, mon an long, de tieu...
Nhiem trung ng ho hap.
Khong uong ru, khong hut thuoc.
Nhiem trung nu rang.
Hau het cac trng hp viem thc quan hoi lu co
the khoi han sau mot thi gian ieu chnh che o Hut thuoc la.
an uong, ngh ngi va loai bo nhng tac nhan co hai S dung mot so loai thuoc, chang han nh isosorbid
nh ru, thuoc la... Tuy nhien, can theo doi chat dinitrat, disulfiram...
158 159
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

Kho mieng do mot so nguyen nhan, chang han nh amoxycillin trong vong 2 tuan e loai tr s phat
dung thuoc, hoac hoi chng Sjgren... trien cua vi khuan.

Hoi mieng cung co the la mot bieu hien cua van e


TIEU CHAY
bat on nao o ve tnh duc.
Tieu chay la hien tng i tieu ra phan co o long hn
bnh thng, va thng la cung tang so lan i tieu trong
Chan oan
ngay len mot cach bat thng.
Chan oan loai tr cac benh ac tnh thuoc ng
Tieu chay t no khong phai la mot benh, ma la trieu
ho hap, ng tieu hoa tren hoac roi loan chuyen
chng cua mot so benh khac nhau, ac biet thng la
hoa.
bieu hien cua ngo oc thc an. Hau het cac trng hp
e ngh en kham nha s e anh gia tnh trang tieu chay thong thng khong nghiem trong va t khoi
rang mieng. trong vong 1 hoac 2 ngay, khong can ieu tr. Tuy nhien,
van e cung con tuy thuoc vao nguyen nhan gay ra tieu
Lu y cac trieu chng nhiem trung tai mieng, cac
chay, nen benh nhan can phai c theo doi chat che e
trieu chng cua viem xoang, viem amian...
phat hien kp thi cac trieu chng nguy hiem, nhat la
tnh trang mat nc ngi gia va tre em.
ieu tr
Hng dan va khuyen benh nhan ve sinh rang Nguyen nhan
mieng that tot, chang han nh ngoai viec dung ban
a so cac trng hp tieu chay la do ngo oc hay
chai rang thong thng can dung them ch lam nhiem virus t thc an. oc to trong thc an thng
sach rang, chat phat hien mang bam... la do cac loai vi khuan sinh ra, chang han nh oc to
Cho dung nc suc mieng diet khuan, chang han cua cac vi khuan Staphylococcus aureus, Clostridium,
nh dung dch 0,2% gluconat chlorhexidin... Salmonella, Campylobacter jejuni... Cac loai virus co
the gay tieu chay hoac nhiem trung ruot thng la
ieu tr cac nguyen nhan tuy theo ket qua chan
Norwalk virus, Rotavirus, Adenovirus, Echovirus...
oan. Neu khong co cac trieu chng nhiem trung,
viec dung khang sinh co the la khong can thiet. Cac nguyen nhan t gap hn la do sot thng han,
Tuy nhien, cung co the dung metronidazol hoac pho thng han, l trc khuan...

160 161
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

Trong mot so trng hp, tieu chay co the b gay ra Tieu chay t 4 10 lan moi ngay, thng kem theo
do nhiem oc thuoc, do d ng vi thc an hoac do non, c xem la tieu chay mat nc, vi cac bieu
khong dung nap mot loai thc an nao o... hien kem theo nh sau:

Tieu chay rat hiem khi keo dai tr thanh man tnh, Benh nhan thay khat nc, thng xuyen oi
nhng neu trng hp nay xay ra th thng la uong nc.
do cac benh nh viem loet ai trang, ung th ai Lng nc tieu t han i va co mau vang sam.
trang, benh Crohn, benh tui tha, nhiem oc tuyen Kham li va moi thay kho, mat trung sau, nhp
giap, hoi chng kch thch ruot... tim va nhp th eu nhanh hn bnh thng.
Dung hai ngon tay veo vao da benh nhan roi
Chan oan
buong ra se nhn thay cac nep da nhan con lai,
Can chan oan phan biet ngay gia tieu chay mat qua mot thi gian mi mat i.
nc va tieu chay khong mat nc, nham anh gia tre em di 18 thang tuoi, co hien tng thop
ung tnh trang mat nc cua c the benh nhan. lom, tre ngu khong yen giac, de cau gat.
Tieu chay t hn 4 lan trong mot ngay, khong kem Tieu chay tren 10 lan moi ngay, thng kem theo
theo non hoac ch non rat t c xem nh tieu chay non nhieu, trong phan co the co mau hoac dch
khong mat nc. Cac bieu hien kem theo thng nhay, c xem la tieu chay mat nc nang, vi
la: cac bieu hien kem theo tng t nh tieu chay mat
nc, nhng vi mc o nghiem trong hn, ac biet
Benh nhan khong thay khat nc, khong thng
la:
xuyen oi uong nc.
Benh nhan i tieu rat t hoac co the hoan toan
Lng nc tieu bnh thng.
khong tieu.
Kham li va moi thay am.
Tre em khong kho ngu na ma thng ngu nhieu,
Dung hai ngon tay veo vao da benh nhan roi nhng la kieu ngu l m nh thiep i ngay khi
buong ra se thay cac nep da nhan mat nhanh. ang ngoi...
tre em di 18 thang tuoi, khong co hien tng Viec chan oan nguyen nhan rat quan trong, v the
thop lom. can tm hieu ro ve cac yeu to nh thc an, nc
162 163
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

uong, moi trng lam viec hoac sinh song trong Trong hau het cac trng hp, ngoai viec cho benh
thi gian mac benh. Mot so ngi i du lch xa ve nhan uong nhieu chat long, khong can thiet phai cat
co the b tieu chay ch n gian la v he vi khuan giam khau phan an bnh thng cua benh nhan.
thong thng trong ng ruot cua ho b thay oi.
Cac trng hp tieu chay nhe ngi ln co the s
dung loperamid, 2 vien trong lan au tien va sau o
ieu tr moi lan 1 vien khi i phan long.
Tuy theo tnh trang mat nc, viec ieu tr trc Rat han che s dung khang sinh, v thng th
het phai kp thi bu lai lng nc b mat cho c khang sinh khong co may tac dung en dien tien
the. ac biet oi vi ngi gia va tre em th ieu cua benh. Tuy nhien, khang sinh can c ch nh
nay co y ngha cc ky quan trong, v neu cham tre trong mot so trng hp sau:
co the se gay hau qua rat nghiem trong. Ngo oc nghiem trong do oc to cua vi khuan
Trong trng hp xac nh co mat nc, can s Salmonella: ciprofloxacin 500 mg hoac trimetho-
dung ngay dung dch uong glucose (Oresol). Lieu prim 200mg moi ngay 2 lan, lien tuc trong 5
dung trung bnh trong 24 gi la: ngay.
Ngo oc nghiem trong do oc to cua vi khuan
Tre di 6 thang tuoi: 250ml 500ml
Campylobacter: erythromycin 500mg, moi ngay 4
T 6 24 thang tuoi: 500 1000ml lan, lien tuc trong 5 ngay.
T 2 5 tuoi: 750 1500ml Nhiem ky sinh trung n bao Giardia lamblia:
metronidazol, moi ngay 2g, lien tuc trong 3 ngay.
Tren 5 tuoi: 1000 2000ml
Trong thc te, oi vi cac trng hp nhiem
Trong trng hp khong co loai dung dch ieu che
Giardia lamblia th viec ap ng nhanh vi ieu
san nh tren, co the t pha theo cong thc: 1 muong
tr bang khang sinh la dau hieu chan oan ang
ca phe muoi va 8 muong ca phe ng hoa tan vao
tin cay hn ca viec xet nghiem phan, bi v benh
1 lt nc.
thng co thi gian u benh en hn 2 tuan, vi
Co gang xac nh nguyen nhan e phat hien kp cac trieu chng i phan long, ay hi va khong
thi cac trng hp nguy hiem. co sot.

164 165
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

Nhiem khuan Shigella: ciprofloxacin 500mg, hoac Cac benh da vung quanh hau mon, chang han nh
trimethoprim 200mg moi ngay 2 lan, lien tuc vay nen, viem da tiep xuc...
trong 5 ngay. D ng vi mot so loai thuoc dung hau mon.
Cac trng hp tieu chay cap tnh xay ra do thay Nhiem nam.
oi he vi khuan trong ng ruot ngi i du
Mot so benh lam gia tang nguy c nhiem trung,
lch co the ieu tr bang ciprofloxacin 500mg moi
chang han nh tieu ng (lam nhiem nam) hay
ngay 2 lan, lien tuc trong 5 ngay.
benh gan man tnh...
Trong cac trng hp sau ay, can nhanh chong
Nhiem giun kim, do loai giun nay e trng vung
chuyen benh nhan en benh vien e theo doi va
da quanh hau mon.
ieu tr:
Benh nhan co dau hieu mat nc, mac du a c Chan oan
cho uong dung dch bu nc.
Chan oan da vao cac trieu chng kem theo e tm
Tieu chay kem theo au bung d doi hoac trng nguyen nhan.
bung.
Chan oan xac nh nhiem giun kim khi benh nhan
Cac dau hieu chan oan khong ro rang. quan sat thay giun trong phan. Cung co the quan
sat thay trng giun vung da quanh hau mon neu
NGA HAU MON s dung knh hien vi.

Nga hau mon la tnh trang vung da quanh hau mon Nhiem giun kim thng xay ra tre em va thng
nga ngay kho chu. Nguyen nhan gay nga khong phai gay nga nhieu vao ban em.
luc nao cung co the xac nh c. tre em th nguyen
nhan thng gap nhat la do nhiem giun kim. ieu tr
Hng dan benh nhan ve sinh tot vung hau mon
Nguyen nhan bang cach ra sach vao moi buoi sang va sau moi
lan i tieu.
Benh hau mon trc trang, chang han nh tr, nt
hau mon... Ra sach tay va mong tay sau moi lan i tieu.

166 167
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

Dung mebendazol vien 100mg, mot lieu duy nhat, Nt hau mon co the co mot so trieu chng giong
hoac piperazin, moi lan t 0,2g 1g, tuy theo o nh tr, nhng ieu khac biet la vet nt co the quan
tuoi, ngay uong 2 4 lan sau khi an, lien tuc trong sat thay vung hau mon. Kham bang tay co the
3 en 5 ngay. Lap lai lieu tren sau 2 tuan e chong lam cho benh nhan rat au n.
tai nhiem.
Co the ket hp dung thuoc m hydrocortison, nhat
ieu tr
la ve em, e giam bt trieu chng. Neu co dau
hieu nhiem nam, co the dung thuoc khang nam. Chu yeu la ieu tr trieu chng, v vet nt thng
t khoi sau vai ngay, nhat la khi co the kiem soat
c tao bon.
NT HAU MON

Hau mon la khoang 4cm cuoi cung cua ong tieu hoa, Hng dan benh nhan che o an uong nhieu chat
ni phan i qua e thai ra ben ngoai c the. Nt hau mon x, chat long e tranh tao bon va lam mem phan.
la tnh trang co mot vet nt, rach hau mon, lam cho Neu s co that lam benh nhan au nhieu, co the
benh nhan cam thay au buot moi lan ai tien. hng dan benh nhan ngam hau mon trong nc
am sau moi lan ai tien e giam s co that, benh
Nguyen nhan nhan se thay de chu hn.

Thng la do b loet t c that hau mon lan doc len Cac loai vien nhet hau mon nh Xyloproct hay
tren ong hau mon. Proctosedyl co the dung trc moi lan ai tien e
oi khi nt hau mon xuat phat t vet rach lp lot giup ket trang gian ra va lam cho benh nhan t au
hau mon do phan cng va kho. hn.

Cac trng hp nt hau mon nghiem trong, hoac


Chan oan keo dai khong t khoi, hoac tai phat nhieu lan, co
Benh nhan thay au buot hau mon moi khi ai the phai can thiep bang thu thuat nong hau mon
tien, do c cua hau mon co that. co gay me, hoac oi khi phai phau thuat cat bo cho
Co the co mot t mau dnh theo phan. nt.

168 169
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

TAO BON Mot so benh ng ruot co the gay tao bon. Nguyen
nhan la v hoat ong co bop cua cac c thanh ruot
Tao bon la tnh trang ai tien bat thng, vi phan
khong c bnh thng, dan en viec phan nam
kho va cng, lam cho benh nhan phai gang sc moi lan
lai trong ruot lau hn va tr nen en, cng, rat kho
ai tien va luon co cam giac kho chu, khong thoai mai. a ra khoi hau mon.
Tao bon khong c xac nh da vao so lan ai tien Nhng benh nhan b mat nc nhieu, hoac cac
nhieu hay t, ma can c vao cach bai tiet phan cua benh chng ot qu, benh Parkinson... cung co the b tao
nhan. V the, can phan biet ro gia tao bon vi nhng bon. Nguyen nhan la v cac benh nay lam thay oi,
trng hp co so lan ai tien t nhng phan van bnh thng la ngan tr, hoat ong cua cac c thanh
thng va khong phai gang sc khi ai tien. Vi mot so ruot.
ngi, viec i tieu 2 ngay mot lan, hoac tham ch 3 ngay Mot so benh khac nh hoi chng roi loan tieu hoa,
mot lan co the van la bnh thng, mien la am bao s tieu ng, suy than... cung gay ra tao bon.
eu an va phan khong b kho, cng.
Benh Hirschsprung co the gay tao bon tre s
sinh.
Nguyen nhan
Mot so thuoc ieu tr co tac dung phu gay tao bon.
Do che o an uong khong thch hp. Trong thanh
oi khi, tao bon la dau hieu canh bao cua chng
phan thc an co mot lng kha ln chat x (fiber) ung th ruot, thng la kem theo cac trieu chng
ma c the khong hap thu c. Tuy nhien, lng khac nh: bieng an, sut can nhanh, co mau trong
chat x nay gi vai tro rat quan trong trong viec phan, c the rat moi met, suy nhc va au bung
thai phan ra khoi c the, v chung lam cho phan to thng xuyen.
va mem. Chat x co nhieu trong cac loai thc an
Cac trng hp tao bon keo dai, tr thanh man
cha tinh bot tho, nh khoai lang, gao lc... Cac
tnh thng la do mot nguyen nhan tiem an nao
loai rau cai, trai cay... cung cung cap nhieu chat x. o hoac do cac thoi quen sinh hoat, an uong khong
Khi che o an hang ngay khong cung cap u chat thch hp cua benh nhan gay ra.
x, rat de gay ra tao bon.
Chng tao bon thng xuat hien ngi ln tuoi
Do lam dung cac loai thuoc nhuan trang. rat hiem khi tm thay nguyen nhan ro rang.

170 171
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tieu hoa

Chan oan nhau trong ngay, am bao cung cap u nhu cau
nc cho c the.
Chan oan phan biet gia tao bon xuat hien tam
thi do mot nguyen nhan cu the nao o vi tao bon An nhieu trai cay, rau cai, cac thc an co nhieu
man tnh keo dai rat lau, thng kho tm ra nguyen tinh bot, chat x... Hien co mot vai dc pham
nhan cu the. cung cap chat x co the dung c nh Metamucil
hoac FiberCon. Tuy nhien, neu co mot che o an
Chu y cac trieu chng kem theo va lu y che o an
uong tot th khong can en cac loai thuoc nay.
uong, sinh hoat cua benh nhan e tm ra nguyen
nhan gay tao bon. Tap thoi quen ai tien eu an, vao mot thi
iem nhat nh nao o trong ngay, tot nhat la
Khong chan oan xac nh tao bon khi benh nhan buoi sang. Thoi quen nay hoan toan co the tao ra
than phien co so lan ai tien qua t (chang han nh c vi s kien tr lap lai nhieu lan.
3 lan trong mot tuan), ma phai xac nh viec ai
Danh thi gian thoai mai cho moi lan ai tien.
tien co kho khan hay khong, phan co kho va cng
ng bao gi co tam trang non nong, muon rut
hay khong...
ngan thi gian, co sc a phan ra nhanh hn...
Can ngh en benh Hirschsprung neu tre s sinh ng bao gi hoan lai viec ai tien khi cam thay
cham ra phan su va sau o thng xuyen tao bon. co nhu cau. Thng th s tr hoan nay hoan toan
co the thc hien c, nhng lng phan nam
ieu tr lai trong ruot se tiep tuc b hut nc va tr nen
Neu khong co dau hieu ve cac van e sc khoe khac, kho, cng, lam cho viec bai tiet tr nen kho khan
viec ieu tr tao bon chu yeu la hng dan benh hn.
nhan thay oi che o an uong va sinh hoat cho phu Viec lam dung thuoc nhuan trang, thuoc nhet hau
hp, khong can va khong nen dung en thuoc men. mon... thng lam roi loan s co bop cua ruot va
Cac van e can lu y cu the nh sau: gop phan gay ra chng tao bon man tnh.
Thng xuyen van ong c the, tap the duc moi Dung tay cha xat tren vung bung thng xuyen co
buoi sang va han che thi gian nam hoac ngoi the giup giam nhe s kho chu cua tao bon va trong
qua lau trong ngay. nhieu trng hp co the giup cai thien nhu ong
Uong nhieu chat long, vi cac loai nc uong khac ruot.

172 173
Cam nang y khoa thc hanh

Cac trng hp tao bon rat nghiem trong can can


thiep tam thi e lam giam nhe trieu chng th co
the dung:
Thuoc kch thch nhu ong ruot, chang han nh
senna, 2 8 vien, dung vao ban em. Khong nen Benh da lieu
dung thng xuyen.
Chat tao khoi phan, chang han nh cam ispaghula,
nhng thng th khong can cac chat nay neu che
MUN TRNG CA
o an cung cap u chat x. Cac trng hp s
dung thch hp nhat la vi nhng ngi benh tr, Mun trng ca la tnh trang cac mun nho noi len tren
nt hau mon hoac sau phau thuat m thong ket be mat da, thng la da mat, va thng xuat hien nhieu
trang, hoi trang... nhat tuoi day th. Tuy nhien, oi khi mun cung xuat
hien ca nhng ngi trng thanh, tham ch ca tuoi
Lactulose 15ml thng c dung moi ngay 2 lan
trung nien na. oi vi hau het moi ngi, mun trng
e giup gi nc trong ruot.
ca ac biet la tren da mat khong phai la mot van e
Cac chat lam mem phan nh dau parafin, hydroxid sc khoe, ma la van e tham my, gay kho chu trong giao
magnesi dang nhu tng 20ml ch nen dung khi tiep. Cac ban tre thng khong c thoai mai khi en
that s can thiet. d mot tiec vui vi khuon mat ay mun khong biet lam
Cac trng hp co trieu chng kem theo khong the sao e che giau.
chan oan xac nh, hoac xac nh co cac benh
nghiem trong kem theo tao bon, nen e ngh benh Nguyen nhan
nhan en ieu tr tai benh vien. ac biet vi cac
Mun trng ca xuat hien khi cac tuyen bai tiet chat
tre s sinh nghi ng benh Hirschsprung (vi yeu
nhn nho li ti tren da b ngen lai v mot ly do nao o.
cau ieu tr can en phau thuat). Tuyet oi khong
Cac tuyen bai tiet nay (sebaceous gland) co chc nang tiet
s dung keo dai cac loai thuoc nhuan trang hay vien
ra mot loai chat nhn ac biet giup cho da trn lang, bao
nhet hau mon.
ve te bao da va giam bt o bam cua bui ban vao da, gi
cho da co mot o am thch hp va chong lai s xam nhap
cua vi khuan.

174 175
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

oi khi, cac tuyen bai tiet nay lam viec khong bnh chung tiet ra lng chat nhn vt qua mc thong
thng. Chung tiet ra lng chat nhn nhieu hn mc o thng, thuc ay tien trnh hnh thanh nhng
ma cac ong dan co the chuyen tai ra be mat cua da. Khi mun noi tren da mat. Mc o san sinh noi tiet
ay, lng chat nhn se tch tu dan dan di da va hnh to androgen cac em trai cao gap 10 lan so vi
thanh nhng mun noi len be mat da. cac em gai. V the, mun thng xuat hien nam
Sau o, mot so xac te bao chet lan vao trong lng nhieu hn n.
chat nhn tch tu va noi tren, tao thanh mot hon hp Tiep xuc vi mot so loai dau nhn cong nghiep
phc tap hn, hnh thanh nhng mun noi co o cng, ta hoac hoa chat, cac loai kem trang iem hoac xa
thng goi la coi mun. Khi nhng coi nay van con di phong, dau goi...
da, chung la nhng mun trang. Khi ln dan len va troi ra Tam ly cang thang, nhieu lo lang hay hn gian
ben ngoai be mat cua da, chung tao thanh cac mun en. cung thuc ay s phat trien cua mun, co the la
Mau en cua nhng mun nay la do s tch tu cua mot loai thong qua s tac ong en s tiet chat nhn.
sac to co mau sam (melanin). Chnh sac to nay la tac Mot so thc an nh so-co-la, cac mon an chien
nhan tao thanh mau da cung nh cac vet sam mau khi da dau hoac thc uong nh so-a, ca phe... c cho
b phi di nang nong. la co the thuc ay s phat trien cua mun.
Cac nguyen nhan thuc ay tien trnh hnh thanh mun Mot vai loai thuoc, chang han nh cac loai thuoc
trng ca thng la: nga thai, co the co tac dung phu lam cho mun
Yeu to di truyen: mun co khuynh hng xuat hien phat trien nhanh.
nhng ngi trong cung mot gia nh. Hay noi oi vi phu n, mun thng phat trien nhieu hn
khac i, neu cha me trc ay a tng b mun rat trong cac giai oan trc va trong thi ky co kinh
nhieu, con cai se co nhieu nguy c noi mun hn. nguyet.
Yeu to tuoi tac va gii tnh: Cac em gai thong
Chan oan
thng bat au co nhng mun noi t khoang 11
tuoi, trong khi cac em trai thng bat au tuoi Can chan oan phan biet hai loai mun:
13. Vao o tuoi nay, c the bat au san sinh ra Mun lanh tnh khong gay viem (noninflammatory
mot lng ln noi tiet to co ten la androgen, tac acne), la loai mun thng gap nhat. Loai mun nay
ong vao cac tuyen bai tiet chat nhn, lam cho thng khong lam bien dang da mat, ch xuat hien

176 177
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

thanh tng cum, moi cum chng oi ba mun nho, bat buoc phai s dung trong mot thi gian ngan
thnh thoang noi len tren da mat roi t bien mat, th nen chon nhng loai co dang nc tot hn
khong e lai dau vet g. la nhng loai dang kem hoac chat dau. Lp my
Mun co kha nang gay viem da (inflammatory acne), pham dung tren da mat cang mong cang tot, v
t gap hn, thng lien tuc phat trien thanh nhng chung se e cho da bai tiet c tot hn. Ngay
vung rong tren da mat, tren co, tren lng, va tham sau khi dung, nh ra sach da mat vi xa phong
ch ca vung bung di gan c quan sinh duc. Loai va nc.
mun nay co mot t mu vang uc ben trong mun, co ng co nan sach cac mun noi tren da mat. Thc
the e lai mot vet seo nho tren da sau khi khoi. te th viec nay chang giup lam bt mun i chut
nao, ma con co the tao thanh nhng vet seo le ra
ieu tr
khong co.
Rat hiem khi phai dung en thuoc men. Thng th Trong cac t the ngoi xem ti-vi, oc sach, hoac
ch can hng dan benh nhan mot so nhng hieu hoc bai, tranh cach ngoi chong tay len cam hoac
biet thch hp e co the lam giam nhe s phat trien
ta khuon mat len bat c mot phan nao o cua
cua mun:
canh tay. Nhng t the nay ngan can s bai tiet
Ra mat bang xa phong moi ngay mot hoac hai thong thoang cua da mat, tao ieu kien phat sinh
lan. Tranh dung cac loai xa phong thm, ac biet mun de dang hn.
la xa phong kh mui manh, v se lam mat i lp
Tranh nhng thc an chien dau, nhieu chat beo
dau nhn bao ve da mat. Nen dung cac loai xa
hoac thc uong co cha so-co-la, caffein.
phong kh trung nhe. Lam sach da mat mot cach
that nhe nhang, khong cha xat manh. Thng th Uong nhieu nc, co the en 7 hoac 8 ly ln moi
viec cha xat manh chnh la mot trong cac nguyen ngay. Lng nc tha a vao c the se giup lam
nhan lam cho mun phat trien nhanh hn. sach moi th, ngan nga tien trnh hnh thanh
Han che toi a viec s dung cac loai my pham mun.
dung cho da mat. Nhieu loai my pham khi boi Neu xac nh viec phat trien mun la do tac dung phu
len thng lam bt cac lo nho li ti tren da mat, cua mot loai thuoc nao o, co the xem xet viec thay
va v the ay nhanh tien trnh tao ra mun. Neu the dung mot loai thuoc khac.

178 179
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

Cac loai kem tr mun thng la nhng hp chat co Acid azelaic co tac dung khang khuan ong thi
cha benzoyl peroxid, sulfur hay acid salicylic, co cung giup lam bong lp da b sng hoa.
the c s dung hu hieu trong viec lam giam tien Cac trng hp hp viem da nang co the can
trnh hnh thanh mun. dung en khang sinh dang vien uong, co the dung
Giam nhe moi lo lang, cang thang ve tam ly bang Oxytetracyclin 500mg hoac Erythromycin 500mg,
cac bien phap khac nhau nh thay oi sinh hoat moi ngay 2 lan. ieu tr trong 3 thang, sau o
hang ngay, tham gia cac hoat ong xa hoi... Tuy giam lieu con 250mg, moi ngay 2 lan. Ca 2 loai
nhien, cach tot hn van la ngan nga hoac tranh ne khang sinh nay eu co the tang lieu en 1000mg
cac nguyen nhan gay ra lo lang hay cang thang. neu can thiet. Cac loai khang sinh nh minocyclin
va doxycyclin at tien hn nhng co u iem la t
Trong nhng trng hp can thiet phai dung en
b anh hng bi thc an va dung lieu thap hn
thuoc, co the s dung:
(100 200mg/ngay).
Benzoyl peroxid (C14H10O4) nong o 1% en 10%.
oi vi cac benh nhan dung vien uong tranh thai
Nen khi au vi che pham co nong o thap.
ket hp, can chu y nhng iem sau ay:
Thuoc boi tai cho co cha acid retinoid, chang
han nh Tretinoin Kefran, boi thuoc moi ngay 1 Neu ang ieu tr bang khang sinh dai ngay, co
lan. the bat au dung vien uong tranh thai ket hp
ma khong can them bien phap tranh thai nao
Co the dung ket hp. Neu sau 4 tuan ieu tr bang
benzoyl peroxid khong thay hieu qua, co the dung khac.
them Tretinoin Kefran. Ca 2 loai eu c boi len Neu ang dung vien uong tranh thai ket hp
da moi ngay 1 lan, nhng vao 2 thi iem khac va mi bat au ieu tr bang khang sinh, hoac
nhau. (Chang han nh mot loai vao buoi sang va chuyen sang ieu tr bang mot loai khang sinh
loai kia vao buoi chieu.) Hai loai thuoc nay ac khac, can s dung them mot bien phap tranh thai
biet hieu qua vi loai mun lanh tnh khong gay khac trong vong 2 tuan.
viem (noninflammatory acne).
Thuoc khang sinh dang boi tai cho nh clindamycin, MUN TRNG CA O

erythromycin hay tetracyclin c s dung vi loai Mun trng ca o co bieu hien ac trng keo dai la lam
mun gay viem da (inflammatory acne). cho da mat ng o, trn bong, nhat la hai vung ma va

180 181
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

gia tran, co the co nhng mun o va co mu. Mun trng a mai hay a bot, sau o boi thuoc len. Lap lai
ca o thng xuat hien phu n vao o tuoi trung nien. thng xuyen moi ngay, co the keo dai en 3 thang.
Chu y khong e thuoc dnh vao nhng vung da bnh
ieu tr thng bao quanh mun.
ieu tr dai ngay vi khang sinh oxytetracyclin Lieu phap lanh vi nit long co the c dung cho
250mg, moi ngay 2 lan. Giam dan en lieu duy tr nhng mun coc khong ap ng vi thuoc boi. Phng
250mg moi ngay. phap ieu tr nay gay au nhieu nen khong hp vi
Metronidazol dang boi ngoai da co the dung moi tre em. Can cho benh nhan biet trc la viec ieu
ngay 2 lan. tr co the lam cho cho da ni o b phong giop. Neu
Khong boi cac loai steroid v se lam cho benh tr nen co nhieu mun, co the can phai ieu tr chia thanh
nghiem trong hn. nhieu lan, va khoang cach tot nhat gia 2 lan ieu
tr la 3 4 tuan. oi khi co nhng mun rat kho
MUN COC tr oi hoi phai dung en cac phng phap nao va
La nhng mun noi len vi be mat xu x, chai cng do ot.
cac te bao da b sng hoa. Mun coc rat thng xuat hien Nhng mun coc gan ban chan nen c e lanh t
gan ban chan vi mot om en gia va lam cho benh nhien, bi v viec ieu tr thng rat kho at hieu
nhan thay au khi bc chan i. qua tot.

ieu tr
NHIEM NAM CANDIDA
Mun coc thng t khoi nhanh chong nh kha nang
ap ng mien dch cua benh nhan. Viec ieu tr ch can Nhiem nam Candida thng gap nhat vung am ao,
thiet khi mun gay nhieu kho chu cho benh nhan. nhng cung co the xuat hien nhieu ni khac. Benh co
the lay lan t vung b nhiem ban au en nhieu vung
Dung che pham boi ngoai da co cha acid salicylic,
khac tren c the neu khong c ieu tr kp thi. Trong
chang han nh Salactol. Trc tien, ngam mun
mot so trng hp, co the gap nhiem nam Candida ca
trong nc am khoang t phut e lam mem va loai
bo i phan te bao chet bang cach dung mot phien ng tieu hoa.

182 183
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

Nguyen nhan khi kem theo tieu tien kho. Tuy nhien, mot so
benh nhan co the khong co cac trieu chng nay.
Nam Candida thng co mieng, am ao, nhng
khong gay benh c v co s khong che cua mot Nhiem nam Candida dng vat gay viem da quy
so loai vi khuan khac. Khi moi trng vi khuan nay au.
buoc xao tron, chang han nh do ieu tr dai ngay Nhiem nam Candida mieng tao ra cac mang mau
bang khang sinh lam chet nhieu vi khuan, hoac do vang kem, gay au.
sc e khang cua c the b suy yeu... nam Candida
Nhiem nam Candida cac nep gap da hoac cac
se phat trien nhanh va gay benh.
vung b say tao thanh cac ban san mau o, nga va
Mot vai nguyen nhan co the lam thuc ay s phat cac mang mau trang de bong ra.
trien cua nam Candida, chang han nh s thay oi
Chan oan xac nh da vao xet nghiem cac mau
nong o hormon trong mau khi co thai hoac khi
benh pham, chang han nh huyet trang hoac cac
dung thuoc nga thai...
mang tren niem mac.
Benh tieu ng cung tao ieu kien cho nam phat
trien nhanh hn. ieu tr
Benh co the lay lan qua giao hp. Mac du nhiem Dung cac thuoc chong nam, chang han nh nystatin
nam Candida thng gap hn n gii, nhng nam dang vien uong 100.000 n v, moi ngay 4 lan cho
gii khi b lay lan cung co the nhiem nam Candida tre em. Ngi ln dung vien 500.000 n v, moi
dng vat, thng la nhng trng hp b hep ngay 4 lan, co the tang lieu gap oi neu can thiet.
bao quy au. Thuoc c uong sau khi an.

Tre con co the b nhiem nam Candida kem theo vi Co the thay bang amphotericin, moi ngay 1,5g
hien tng noi say do ta lot. 2g.
Nen duy tr viec dung thuoc khoang 2 ngay sau khi
Chan oan a cham dt moi dau hieu nhiem nam.
Nhiem nam Candida am ao sinh ra nhieu huyet Benh rat de tai phat. Can hng dan benh nhan
trang, ong bn va gay nga ngay, kho chu. oi gi ve sinh tot va luon gi kho vung da de b nhiem
184 185
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

nam. Neu la ngi co sinh hoat tnh duc, can ieu Ve sinh ky quan ao trong suot thi gian ieu tr.
tr ca ngi ban tnh e ngan nga viec lay nhiem Sau ieu tr, can e ngh benh nhan tai kham moi
qua lai. thang v benh rat de tai phat.

LANG BEN NGA DA

Benh da do nhiem nam, thng gap vung nhiet i Nga da khong phai la mot benh, nhng co the la bieu
va ban nhiet i, vi bieu hien tng vung tren da gom hien cua mot so benh. Khi benh nhan b nga da keo dai
cac mang trang, nau hay hong, co vay nho, thng noi khong co nguyen nhan ro ret, can phai c chan oan
bat do mau sac khac biet vi vung da chung quanh, nhat ky e loai tr kha nang o la bieu hien cua mot can benh
la moi khi tiep xuc vi anh nang. Lang ben thng xuat toan than ang tiem an.
hien cac vung da tren than hnh, canh tay, bap ui va
tren co, oi khi lan tren da mat. Benh gay ra do mot loai Chan oan
nam lam chet da.
Can thc hien cac xet nghiem chan oan sau ay:

ieu tr Cong thc mau toan bo.


Toc o lang hong cau.
Dung thuoc boi tai cho co cha selen sulfur, chang
han nh Selsun. Trc tien, ve sinh toan than bang Xet nghiem chc nang gan.
cach tam sach vi dung dch tay ra Mercryl Lauryle. Creatin huyet thanh, sat huyet thanh, thyroxin
Sau o, lau da that kho roi boi thuoc len tat ca cac huyet thanh.
vung da nhiem nam, khong c e sot du ch la o nong o ng trong mau.
nhng vet nho v se de dang gay tai nhiem. e yen Protein nieu.
khoang 15 phut trc khi ra sach. Moi tuan dung
Chup X quang long ngc.
thuoc nh vay 2 lan, lien tuc trong 2 tuan.
Co the thay the bang cach dung kem imidazol boi ieu tr
thng xuyen moi em, lien tuc trong 2 4 tuan.
Neu cac xet nghiem tren cho ket qua hoan toan bnh
Co the dung itraconazol dang vien uong 200mg moi thng, khong phat hien c bat c dau hieu benh ly
ngay, lien tuc trong 7 ngay. nao th tien hanh x tr trieu chng nga da nh sau:
186 187
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

Chon dung thng xuyen mot loai thuoc lam mem Cac benh da au, nhat la nhiem nam.
da, co the la dang thuoc m hoac kem. Nhom
Chu ng s cang thang keo dai hay co nhng thay
thuoc nay co tac dung lam am nhng vung da qua
oi quan trong nh phau thuat, benh keo dai, phu
kho, lam mem nhng cho da bong vay, va co the
n sau khi sinh con...
c dung trong ieu tr dai ngay. Thuoc co the
boi len da bat c luc nao, nhng thng co hieu Nhiem giun ua.
qua nhat la sau khi tam. Dang thuoc m thng
Do yeu to di truyen, thng la hien tng rung toc
hieu qua hn dang kem, nhng v chat nhn e
ca vung gay hoi, khi au t hai ben thai dng,
lai tren da nen t c a chuong.
vung tran roi lan rong dan. Thng gap nam gii
Chon dung mot loai kem steroid boi tai cho, cung
nhieu hn n gii.
co the ket hp vi mot loai thuoc khang histamin
dang vien uong. D ng do tiep xuc vi hoa chat, my pham, thuoc
ngoai da...
RUNG TOC
Lam dung thuoc khang sinh hay cac thuoc co cha
Rung toc khong phai la mot benh, ma la bieu hien cua hormon.
nhieu benh. Hay noi khac i, co rat nhieu nguyen nhan
gay rung toc. Khi co dau hieu rung toc keo dai, viec chan Suy dinh dng, thieu mau...
oan can phai chu y en nhieu kha canh khac nhau mi Roi loan hormon do nhieu nguyen nhan, chang han
co the phat hien c nguyen nhan that s. nh benh tieu ng, benh tuyen giap, benh tuyen
thng than... hoac nam gii sau tuoi 50, n gii
Nguyen nhan sau khi man kinh.
Cau truc cua moi si toc luon co mot phan chat nhn Tac dung phu cua thuoc tr ung th hay cac lieu
mau trang bao quanh chan toc. ay la mot hon hp chat phap khac, chang han nh xa tr...
beo va chat am co chc nang gan chat si toc vao da
au. Chat keo gan nay cang day th toc cang c gan Ton thng da au do b phong hoac do dung may
chat. Ngc lai, neu v mot ly do nao o ma lp keo nay b say toc, thuoc nhuom toc, thuoc uon toc... mot cach
kho, mong i th toc se rat de rung. Mot so nguyen nhan khong thch hp. Cung co the do toc b keo manh
thng dan en hien tng rung toc la: qua mc.
188 189
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

Tnh trang rung toc tam thi tng vung nho, Tuy nhien, khong phai bao gi cung co the xac
tao thanh cac mang hoi vung da tran, hoan toan nh c nguyen nhan ro rang. Do o, trong mot
khong ro nguyen nhan, thng t khoi trong vong so trng hp van phai chap nhan ieu tr trieu
vai thang. chng, ngha la co gang lam giam mc o rung toc
va tang kha nang san sinh toc mi.
Chan oan
Can chu y rang rung toc la mot hien tng bnh Mot so trng hp hoi toc do di truyen co the dung
thng. Trong thc te, moi si toc cua chung ta co minoxidil e ieu tr.
the ton tai trong khoang t 8 thang cho en 5 nam. Hng dan benh nhan mot che o an thch hp
Trung bnh, do co nhng si toc a gia i nen mot giau dinh dng co the giup giam manh s rung toc.
ngi khoe manh co the rung mat t 40 en 120 si Che o an cho benh nhan rung toc can co nhieu cac
toc moi ngay. ay la ieu hoan toan bnh thng. vitamin nhom B, vitamin A, C va E, cung vi cac
Tuy nhien, song song theo o can co mot lng toc khoang chat nh lu huynh, ong, molybden, silic,
mi c san sinh e bu ap lai so toc rung i, am kem, selen... Han che nguon chat am va chat beo
bao mai toc luon gi c be day thong thng cua t tht ong vat, thay the bang am thc vat nh
no. Rung toc can quan tam ieu tr khi lng toc au xanh, au nanh... va s dung cac loai dau thc
rung i qua nhieu so vi lng toc sinh ra, bieu hien vat. Tranh cac thc an ngot nh banh, keo... va han
bang mai toc ngay cang tha hn hoac tham ch co che toi a ru, bia, thuoc la...
nhng mang hoi bat au xuat hien.
Chan oan nguyen nhan la quan trong nhat trong CHAM
ieu tr rung toc. V the can chu y en cac trieu Cham (eczema) la tnh trang viem da, thng gay nga,
chng kem theo vi rung toc e co the xac nh oi khi lam da bong vay, bong nc. Co nhieu loai viem
nguyen nhan gay rung toc. Trong hau het cac trng da khac nhau nh viem da tiet ba nhn, viem da tiep xuc,
hp, yeu to dinh dng luon gi mot vai tro nhat viem da d ng... Mot so trng hp khong ro nguyen
nh. nhan.

ieu tr Nguyen nhan


ieu tr nguyen nhan la chu yeu. Khi nguyen nhan Do chu yeu to di truyen, xuat hien nhng ngi
c ieu tr, hien tng rung toc se t cham dt. trong cung mot gia nh va thng kem theo mot
190 191
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

hoac nhieu benh d ng khac nh hen (suyen), viem Cham tay thng tao thanh nhng mun nc ln,
mui d ng... gay nga, thng long ban tay, kem theo ban tay
co nhieu vay.
Cac vet cham ong tien (hnh tron) co the xuat hien
bat c ni nao tren da, khong ro nguyen nhan. Chan oan phan biet vi cac trng hp noi nga
do nhiem nam. Thng th cham xuat hien lan toa
Do tiep xuc vi cac hoa chat khac nhau nh bot trong khi cac vung nhiem nam thng co ranh gii
giat, nc ra chen... rat ro ret.

Do tiep xuc vi quan ao bang cac chat lieu de gay


ieu tr
kch thch nh len, lua, si tong hp...

Rat nhieu trng hp viem da khong ro nguyen Neu co the, can chan oan xac nh nguyen nhan
nhan. trc khi tien hanh ieu tr. Loai bo nguyen nhan
la phng thc ieu tr hieu qua nhat, chang han
nh hng dan benh nhan dung gang tay e tranh
Chan oan tiep xuc vi bot giat, nc ra chen... s dung cac
Viem da d ng thng gap tre 2 18 thang tuoi. loai quan ao bang chat lieu mem, tham nc, khong
Tre b nga nhieu vung da, thng la tren mat, gay kch thch, chang han nh vai cotton.
pha trong khuyu tay, pha sau au goi... Da bong Hng dan benh nhan luon gi cho da kho va sach,
vay va co the xuat hien nhng mun nho mau o. khong cao gai e tranh lam da tray xc, gi ve
Do b nga nen tre cao gai lam v cac mun va tao sinh tot e tranh nhiem trung.
thanh nhng vung da r nc, co the xay ra nhiem
Cac trng hp nhe ch can ieu tr bang cac loai
trung.
thuoc lam mem da boi tai cho, co the la dang thuoc
Cham ong tien ac trng vi cac vet cham hnh m hoac kem. Cac loai thuoc nay lam am nhng
tron nh ong tien, gay nga va lam bong vay da vung da qua kho va lam mem cho da bong vay. Nen
thanh tng mang, co the gap bat c v tr nao tren dung thuoc sau khi tam. Dang thuoc m thng co
c the, co ve tng t nh cac trng hp nhiem hieu qua hn, nhng t c a chuong v chat nhn
nam da. e lai tren da.

192 193
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

Cac trng hp nang hn co the dung en cac loai Viem da d ng tre em thng keo dai nhieu nam
steroid dang boi ngoai da vi lieu toi thieu. Ngay roi t khoi khi tre ln len. V the, viec ieu tr chu
sau khi lieu ieu tr co hieu qua, can giam ngay yeu la kiem soat cac trieu chng cua benh va ngan
en lieu toi thieu. vung da mat hoac khi dung nga nhiem trung.
cho tre em khong bao gi s dung lieu lng tng Cham ong tien thng co ap ng vi kem boi da
ng hoac manh hn 1% hydrocortison. Lieu ieu corticoid nhng khong bao lau se e khang thuoc.
tr bang nhom steroid thng c phan ra nh V the benh thng keo dai.
sau:
VAY NEN
Mc o nhe: tng ng hydrocortison 0,5%,
1%. Vay nen la mot loai benh ngoai da rat thng gap, tuy
khong nghiem trong lam nhng ac biet rat kho cha
Mc o trung bnh: tng ng clobetason butyrat
dt, tham ch thng keo dai suot i. Benh gay kho
0,05% (Eumovat).
chu do nhng vung da benh lan rong lam cho ngoai hnh
Mc o nang: tng ng betamethason 0,1%
cua benh nhan tr nen kho coi, anh hng en viec giao
(Betnovat).
tiep xa hoi v tao ra tam ly e ngai trong giao tiep. Benh
Mc o rat nang: tng ng clobetasol propio- thng xuat hien o tuoi t 10 30 tuoi. Tuy nhien, oi
nat 0,05% (Dermovat). khi cung gap tre em va ngi gia. Vay nen co khuynh
hng tai phat thanh tng t vi mc o khac nhau. Mot
Neu co dau hieu nhiem trung, can ket hp ieu tr
so yeu to c xem la nhng ieu kien kch thch gay ra
bang cac loai khang sinh co tac dung vi lien cau
t tai phat nh s cang thang tam ly, cac ton thng da,
khuan, chang han nh flucloxacilin hoac erythro-
d ng vi thc an hay hoa chat, suy nhc than kinh...
mycin.
Neu nga nhieu, co the cho dung mot loai thuoc Nguyen nhan
khang histamin e lam giam nga, nhat la co the Nguyen nhan trc tiep gay ra benh vay nen la do
giup benh nhan khong b mat ngu ve em. Vi tre s sinh san rat nhanh mot cach bat thng cua cac
em tren 2 tuoi co the dung trimeprazin vi lieu 2mg te bao da, co the nhanh gap 5 10 lan toc o san
cho moi kg can nang. sinh bnh thng. Do s sinh san rat nhanh nay,
194 195
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

cac te bao da be mat tren cung lien tuc b cac lp Chan oan
te bao ben di don ay len, trong khi chung cha
Can chan oan phan biet cac loai vay nen khac
co u thi gian e trng thanh hoan toan. Do o,
nhau nh:
cac te bao be mat da luon kho va troc ra khoi mat
da sm hn bnh thng, tao thanh nhng mang da Vay nen mang: La loai vay nen thng gap nhat,
day bao phu bi lp lp te bao da chet. vi ac trng la cac mang vay nen xuat hien
tren than hnh va cac chi, ac biet la cac khuyu,
Tuy nhien, nguyen nhan gay ra s tang sinh bat au goi va da au. Benh cung tac ong en cac
thng cua te bao da van cha c hieu ro. Ngi mong tay, mong chan, lam cho mong b ro, day
ta ch biet la benh co lien quan en mot so yeu to len hay bong troc ra khoi phao mong.
nh: Vay nen giot: Ch thng gap tre em, vi cac
Di truyen: Benh thng xuat hien nhng ngi mang vay hnh tron rat nho nhng phat trien rat
trong cung mot gia nh. Thong ke cho biet neu nhanh tren mot vung da rong ln, thng la sau
cha hoac me a b benh vay nen th con cai co khi b viem hong (nhiem lien cau khuan).
khoang 25% nguy c se mac can benh nay. Vay nen mun mu: Loai nay ac trng vi cac mun
nho tren da, co the xuat hien bat c ni nao
Chung toc: Benh xuat hien vi tan suat khac
tren c the hoac khu tru mot vung rieng biet.
nhau cac dan toc khac nhau. Chang han nh ty
le mac benh c biet la khoang 2% dan chau
ieu tr
Au va Bac My, khoang 1,5% dan Anh, khoang
4% dan c. Benh rat hiem gap ngi da ieu tr chu yeu la kiem soat cac trieu chng, hay
en va hoan toan khong co ngi da o, ngi s phat trien cua cac mang vay cung nh s kho
Esquimo... chu cua benh nhan.

Vitamin A: Mot so nghien cu cho thay tat ca ong thi phai ngan nga cac yeu to co the thuc
nhng benh nhan mac benh vay nen eu co ham ay s tien trien cua benh nh tam ly cang thang,
lng vitamin A trong mau rat thap. V the, ngi cac ton thng da hoac nhiem trung...
ta cung nghi ng la co moi tng quan gia s Lam am nhng vung da qua kho va lam mem cho
thieu hut loai vitamin nay vi benh vay nen. da bong vay bang cach s dung thuoc lam mem da

196 197
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

boi tai cho, dang thuoc m hoac dang kem. Dang CHAY
thuoc m thng co hieu qua hn, nhng v co chat
Chay (co ni goi la ch) la loai con trung nho khong
nhn nen t c a chuong.
co canh, dai khoang 3mm, ten khoa hoc la Pediculus
Mot so trng hp co ap ng tot khi co s tiep xuc humanus captitis, ky sinh tren da au, song lan trong toc
va phai vi anh nang hoac tia cc tm.
va hut mau, gay nga da au. Chay e trng moi ngay
Neu phai ieu tr bang thuoc, chon dung cac loai mot lan, nhieu nhat la 10 trng, vi mot chat keo gan
sau: chat trng vao si toc. Trng n trong khoang mot tuan
Thuoc Alphosyl dang kem (cha nha than a sau o. Chay trng thanh co the song c khoang 5
va allantoin) co the c dung moi ngay t 2 4 en 6 tuan.
lan. Sau khi boi thuoc, cha xat nhe tren vung da Vet chay can va hut mau tren da au co the quan sat
b vay nen. Than trong khong e thuoc dnh vao
thay nh nhng om nho mau o, gay nga nhieu. Neu
mat.
chay sinh trng qua nhieu, da au nga nhieu lam cho
Thuoc dithranol nen khi au vi lieu thap (0,1%) benh nhan cao gai gay tray xc, co the dan en viem da
va tang dan cho en khi at hieu qua (khong qua hoac tao thanh choc l.
2%). Boi thuoc len da hang ngay va e yen trong
Chay thng gap tre em va phu n nhieu hn nam
khoang 30 phut roi ra sach.
gii.
Thuoc Calcipotriol (Dovonex), la mot dan xuat
cua vitamin D. ay la loai thuoc mi a to ra co
hieu qua. Dung boi len vung da b benh moi ngay Nguyen nhan
2 lan. Chay rat de lay lan t ngi nay sang ngi khac,
Cac loai kem co cha corticosteroid co the c nhat la nhng ngi trong cung mot gia nh hoac
dung nhng vi s han che toi a. Thng ch nh nhng ngi thng xuyen tiep xuc, chung ung vi
thch hp trong cac trng hp vay nen mang keo nhau.
dai nhng co so vung da b vay nen khong nhieu. Do chu ky sinh san cua chay rat nhanh nen viec
S dung lieu va phai. Chu y en nguy c lam ieu tr thng rat de that bai do tai nhiem. Trng
mong da neu dung thuoc qua nhieu. chay con lai sau moi t ieu tr la nguyen nhan

198 199
Cam nang y khoa thc hanh Benh da lieu

chnh gay tai nhiem. Viec ieu tr khong ong loat Thuoc goi au co cha malathion hay carbaryl eu
oi vi tat ca moi ngi trong gia nh thng tao co hieu qua tot. Boi thuoc len au, e yen khoang
ieu kien cho chay tiep tuc lay lan qua lai. 12 gi roi goi sach. Co the dung lc rang day e
chai sach xac chay va trng sau khi goi.
Chan oan Cac dung cu a dung nh lc, khan... eu phai
c ve sinh ky, tot nhat la nhung qua nc soi e
Bieu hien co chay la nga da au, phai gai nhieu va
diet sach trng chay co the bam vao o.
thng xuyen.
Can phai ieu tr ung quy trnh va ong loat cho
Trng chay co the de dang quan sat thay bang mat
tat ca moi ngi trong gia nh.
thng, bam vao cac si toc v tr gan chan toc.
Trng chay sau khi n con lai vo lep bam vao si
toc va ngay cang b ay len xa chan toc hn khi si
toc dai ra. V the, quan sat khoang cach xa nhat t
vo trng en chan toc co the giup anh gia c
thi gian a b nhiem chay.

ieu tr
Thuoc diet chay co the diet sach chay sau khi goi
au, nhng khong the diet het cac trng chay mi.
Do o phai lap lai mot lan ieu tr sau 10 ngay, khi
cac trng chay a n ra.
Dung lc day e chai toc thng xuyen cung co the
diet sach chay, mien la thi gian dung lc phai
lien tuc va khong qua ngan, e cac trng chay sot
lai khi n ra se khong co thi gian tiep tuc sinh
trng.
200 201
Benh truyen nhiem

Thi gian u benh keo dai en khoang 14 ngay.


Trong suot thi gian nay, tre mang virus co the
a virus vao khong kh va lam lay nhiem cho moi
ngi xung quanh.
Benh truyen nhiem Ngi a b benh si mot lan, sau khi khoi benh se
c mien dch t nhien suot i oi vi benh nay.
Thuoc chung nga cung co the tao mien dch vi ty
SI le thanh cong en khoang 97% cac trng hp c
chung nga.
Si la mot loai benh truyen nhiem thng gap chu yeu
tre em, gay sot phat ban va nhieu trieu chng kem theo Tre em di 8 thang tuoi rat hiem khi mac benh
cung nh mot so bien chng nguy hiem, ac biet la bien si, nh co khang the nhan c t sa me. V the,
chng viem nao co the gay t vong. nuoi con bang sa me cung la mot cach bao ve tre
Trong qua kh, benh si a tng la moi e doa oi chong lai benh nay.
vi tre em tren toan the gii, do tnh chat lay nhiem de
dang, lan truyen nhanh nen co the boc phat trong mot Chan oan
thi gian rat ngan. Ngay nay, s phat trien cua cac loai Cac trieu chng khi au:
thuoc chung nga a ay lui c can benh nay. Tuy
Sot
nhien, nhng nc cham phat trien, moi nam van con
Met moi
co en hang trieu tre em chet v benh nay.
Sng hach bach huyet
Nguyen nhan Chay mui nc

Benh si gay ra do nhiem phai mot loai virus gay Mat o


benh. Ho

Co rat nhieu nguyen nhan lay nhiem, v benh lay Cac trieu chng khi toan phat benh:
truyen de dang qua khong kh cung nh nhieu hnh Ban o tren da, co the gay nga, bao gi cung
thc tiep xuc khac nhau vi ngi mang virus. xuat hien theo th t t tren xuong di, t phan

202 203
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

da tren mat, sau au va co, lan dan xuong pha nhiet, chang han nh aspirin, acetaminophen hay
di than mnh. paracetamol e lam giam nhe cac trieu chng. Cung
Nga mat, nhat la khi nhn ra anh sang. co the dung cac loai xi-ro e lam giam ho, kem boi
da e lam giam nga... tuy theo mc o cua cac
Hat hi va chay nc mui.
trieu chng nay.
Sau khi phat ban khoang 3 ngay th ban bat au lan
Can cach ly ngi benh, han che moi tiep xuc ke
dan va cac trieu chng cung giam dan. Tuy nhien,
t khi phat hien va nghi ng benh nay. ieu nay
mot so bien chng co the xuat hien:
nham lam han che s lay lan cua benh.
Viem ng ho hap tren hoac viem tai gia nhiem
Khang sinh khong co tac dung oi vi virus gay
khuan, vi dau hieu ro net la sot tr lai sau khi
benh, nen ch dung khi co dau hieu nhiem khuan
ban a lan, co the kem theo tieu chay, non ma, th phat.
au bung... Sot co the rat cao, gay co giat.
Co the can s dung huyet tng mien dch
Viem nao, thng xuat hien sau khi phat ban
(immunoglobulin) trong nhng trng hp benh
khoang 7 10 ngay, vi cac trieu chng nh au nhan b ton thng hoac suy yeu he mien dch.
au, non ma, co giat, hon me. Bien chng nay
tuy rat hiem gap (vi ty le khoang mot phan trieu
Chung nga
so trng hp mac benh) nhng rat nguy hiem, co
the dan en t vong. Chung nga benh si c thc hien vao luc tre c
Viem phoi te bao ln. 9 en 15 thang tuoi. Ty le thanh cong len en khoang
97% cac trng hp c chung nga. Do o, viec phat
Viem ket mac co mu.
minh va s dung thuoc chung nga (t nam 1963) a ay
lui ro ret can benh nguy hiem nay tre em tren toan the
ieu tr
gii. Rieng tai Hoa Ky, so ca mac benh hang nam vao
Khong co thuoc ac tr, nen ieu tr chu yeu la giai khoang au thap nien 1960 la khoang 500.000, a giam
quyet cac trieu chng. xuong con di 3.500 vao nam 1988. Cho en nam 1999,
Benh nhan can c ngh ngi nhieu tai ging, so trng hp mac benh c ghi nhan trong nam ch con
uong nhieu nc. Co the dung thuoc giam au ha khong en 100.

204 205
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Mac du vay, do ieu kien kinh te con kho khan cung Nguyen nhan
nh s hieu biet cha ay u ve can benh nay, nen nhieu
Benh quai b gay ra do mot loai virus, chu yeu tan
tre em cac nc cham phat trien van con cha c
cong vao cac mo hach va mo than kinh.
chung nga ay u. To chc Y te The gii (WHO) ghi
nhan la hien nay moi nam van co en khoang 1.000.000 Virus gay benh co rat nhieu trong nc bot cua
tre em chet v benh nay. ngi a mac benh. T o c ngi benh a vao
khong kh khi noi, ho hoac nho nc bot... Virus
Chung nga benh si cho tre em la bien phap n gian troi noi l lng trong moi trng khong kh va lay
va hieu qua nhat e bao ve cac em chong lai can benh nhiem sang ngi khac.
truyen nhiem nguy hiem nay, va cung la trach nhiem cua
Thi gian u benh keo dai khoang 15 21 ngay.
cac bac cha me e gop phan ngan chan s lay lan benh
Trong thi gian 1 tuan trc khi bat au co trieu
trong toan xa hoi.
chng benh cho en 2 tuan sau khi co trieu chng
benh, ngi benh co the gay lay benh cho nhng ai
QUAI B tiep xuc, gan gui vi ho.
Ngi a b benh quai b mot lan, sau khi khoi benh
Quai b la benh truyen nhiem cap tnh, thng xay ra
se c mien dch t nhien suot i oi vi benh
chu yeu tre em. o tuoi co nguy c mac benh cao nhat
nay, v ch co mot chung virus duy nhat gay benh.
thng la 5 9 tuoi. Tuy nhien, benh van co the xay ra
Thuoc chung nga benh quai b hien ang c s
bat c o tuoi nao.
dung rat co hieu qua va hoan toan an toan.
Do s lay lan de dang va nhanh chong nen quai b co
the bung phat thanh nhng tran dch ln, e doa nghiem Chan oan
trong en sc khoe cua nhieu ngi, nhat la cac trng Cac trieu chng khi au thng rat nhe, bao
hoc, ni tre em thng xuyen tiep xuc tap trung. T gom:
khoang nam 1967, thuoc chung nga benh quai b c Sot nhe, keo dai trong 2 3 ngay.
phat minh va s dung rong rai a giup ay lui nguy c Cam giac met moi.
nay. Bieng an, an khong ngon.

206 207
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Kho mieng. ty le kha hiem hoi, viem tinh hoan co the dan
Cac trieu chng khi phat benh: en vo sinh.

ac trng la sng tuyen mang tai (2 tuyen nc au bung, thng do viem tuy tang hoac viem
bot nam v tr goc xng ham, ngay ben di va buong trng.
pha trc tai), co the mot ben hoac ca 2 ben. Virus tan cong vao day than kinh thnh giac co
Tuyen mang tai sng lam cho goc ham khong the the gay iec, nhng bien chng nay rat hiem
s nan c, ieu nay giup phan biet vi benh gap.
hach bach huyet vung co hay ham di. Sng
tuyen mang tai thng keo dai trong khoang t 7 ieu tr
10 ngay.
Khong co thuoc ieu tr ac hieu, nen chu yeu la
Hai tuyen mang tai co the cung luc sng au, kiem soat cac trieu chng.
nhng cung co the ch mot trong hai tuyen. Trong
trng hp sng mot tuyen th khi tuyen nay xep Cho ngi benh ngh ngi tai ging va uong nhieu
xuong, tuyen con lai se bat au sng len. nc. Han che tiep xuc e tranh lay lan.
Cac trieu chng chung la sot, au au, kho nhai, Thuoc giam au va ha nhiet thong thng nh
bieng an. Tat ca trieu chng thng mat i sau aspirin, acetaminophen hay paracetamol e giam
khoang 12 ngay. nhe cac trieu chng.
Chan oan xac nh oi khi can xet nghiem tm Vi cac trng hp b viem tinh hoan, co the ieu
khang the chong virus trong mau ngi benh, nuoi tr hieu qua vi prednisolon 40mg, moi ngay mot
cay nc bot hoac nc tieu. lan, lien tuc trong 4 ngay.
Benh quai b co the gay cac bien chng nh: Khi co dau hieu nghi ng viem mang nao, can
Viem mang nao lympho bao cap tnh. chuyen ngay benh nhan en ieu tr tai benh vien,
Viem tinh hoan, xay ra khoang mot phan t so ngay ca khi viec ieu tr khong khac biet may, bi
ca benh nam gii sau tuoi day th. Khi b viem v benh nhan can sm c choc do tuy song (thu
tinh hoan, mot hoac ca hai ben tinh hoan sng thuat rut dch nao tuy) e xac nh ngay viec co hay
len va au trong vong 2 4 ngay roi xep. Vi mot khong vi khuan gay viem mang nao.

208 209
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Chung nga Mac du la mot benh nhe va hiem khi co bien chng
nguy hiem, nhng benh rubella ac biet nguy hiem oi
Chung nga benh quai b thng c thc hien cung
vi phu n co thai. Khi b mac benh vao 4 thang au tien
luc vi chung nga benh si, khi tre c 9 en 15 thang
cua thai ky th thai nhi ang phat trien co nhieu nguy c
tuoi, va neu tre nhat cung khong nen e qua 4 tuoi. Thuoc
b thng ton nang ne, co the mac phai nhieu d tat khac
chung nga benh quai b chnh thc c s dung tai Hoa
nhau va ty le t vong sau khi sinh ra len en khoang
Ky t nam 1967. Trc o, vao nam 1964, ngi ta ghi
20%. Neu mac benh rat sm sau khi co thai, co nhieu
nhan khoang 212.000 ca benh quai b tai quoc gia nay.
nguy c b say thai.
Sau khi s dung thuoc chung nga, cho en nam 1999 th
tong so cac trng hp mac benh quai b ch con khong Trc kia, rubella la mot benh kha pho bien, nhng
en 400 ca. nh co tiem chung m rong nen hien nay so trng hp
Chung nga la phng thc n gian nhat e chong lai mac benh a giam rat nhanh.
benh quai b. Thuoc hoan toan an toan va hieu qua, co the
tao ra kha nang mien dch suot i cho tre.
Nguyen nhan

Benh gay ra do mot chung virus co ten la


RUBELLA
Rubivirus.
Benh rubella, hay rubeon, trc ay thng c xem
nh mot dang si nen van goi la benh si c (German Ngi mang virus co the lam lay lan benh cho nhieu
measles), la mot benh truyen nhiem nhe, co the gay ra ngi qua viec a virus vao khong kh. Virus ton
nhng vung ban o va lam sng phong cac hach bach tai trong khong kh dang nhng hat nho l lng
huyet. Benh thng xuat hien nhat o tuoi 6 12 tuoi. va lay nhiem cho bat c ai tiep xuc.
Tuy nhien, cung co the gap bat c o tuoi nao. Khoang
Ngi me mang virus cung lay truyen sang cho
mot phan t so trng hp nhiem benh khong co ban o,
con.
va benh co the t khoi hau nh khong c nhan biet,
mac du ket qua th mau co the cho thay viec nhiem benh. Thi gian u benh thng la t 2 3 tuan, nhng
Rat hiem khi thay benh nay xuat hien o tuoi tren 40. thng gap nhat la khoang 17 18 ngay.

210 211
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Chan oan Say thai, thng xay ra khi mac benh sm ngay
sau khi mang thai.
Thi gian u benh thng khong co trieu chng g
ca. Thai nhi se mac phai mot hoac nhieu d tat bam
sinh nh: iec, benh tim, an on, ban xuat huyet,
Khi benh phat khi, mot so trieu chng sau ay
bai nao, bien dang xng, uc thuy tinh the va
thng xuat hien:
mot so benh khac cua mat. Tre sinh ra co ty le t
Sot nhe. vong khoang 20% ngay t khi con nho. Nhng tre
Sng hach bach huyet pha sau co va sau tai, con song tiep tuc mang virus gay benh, co nhieu
trong mot so trng hp co the sng ln cac hach kha nang lam lay nhiem cho ngi khac.
bach huyet khap c the, ke ca trong nach va
di hang. ieu tr
Xuat hien cac vung ban o khong gay nga vao Khong co thuoc ac hieu. Chu yeu van la phong
khoang ngay th hai hoac th ba, thng bat au benh va ieu tr bang cach theo doi, kiem soat cac
t vung da mat, lan en than hnh va cac chi. trieu chng.
Trieu chng phat ban nay thng bien mat sau Cac trieu chng benh kha m nhat nen phai het
o khoang 3 ngay. sc chu y chan oan phan biet vi nhieu benh khac
Mot so trng hp hiem gap hn, co the co sot co trieu chng tng t.
cao, au au trc khi phat ban. Chan oan xac nh khi can thiet c thc hien
Mot so tre co the b au cac khp xng. bang cach phan ly virus t benh pham phet hong
hoac xet nghiem tm khang the chong virus trong
Trong hau het trng hp, cac trieu chng se qua i
mau.
va benh khoi nhanh, khong e lai di chng g. Bien
chng thnh thoang co the gap la viem a khp,
thng xuat hien sau khi het phat ban. Chung nga
oi vi phu n co thai mac benh trong khoang 4 Chung nga benh rubella c thc hien vao luc tre 9
thang au tien cua thai ky, benh tr nen cc ky en 15 thang tuoi, hien nay thng ket hp cung luc vi
nguy hiem vi nhng nguy c sau ay: thuoc chung nga benh si va benh quai b, goi la mui

212 213
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

tiem chung MMR (MMR = measles + mumps + rubella). tiep xuc ngay vi ngi benh la khong an toan. Chu y
Moi loai benh nay eu co thuoc chung nga rieng, nhng khong dung thuoc chung nga cho phu n a co thai, va
s ket hp trong mot lieu MMR tao ieu kien de dang phu n sau khi tiem thuoc chung nga can c canh bao
hn cho viec chung nga, v co the ong thi bao ve tre la khong nen co thai trong khoang thi gian 1 thang sau
khoi 3 can benh truyen nhiem quan trong. Neu v mot o.
ly do nao o, tre khong c tiem chung ung lch trong Thuoc chung nga co the gay mot vai tac dung phu,
thi gian t 9 en 15 thang tuoi, nhat thiet phai cho tre nhng noi chung la an toan. Cac trieu chng co the co sau
tiem MMR trc o tuoi en trng, ngha la khoang di khi tiem thuoc chung nga la:
5 tuoi.
Khoang 1 tuan sau khi tiem: kho chu, sot nhe, noi
Mac du la mot benh rat pho bien trc ay, nhng nh
ban. Sot co giat co the co vao luc nay vi ty le thap
co thuoc chung nga, so trng hp mac benh tai Hoa Ky
en mot phan ngan.
moi nam a giam t nhieu ngan trng hp xuong con
khong en 360 trng hp. Khoang 3 tuan sau khi tiem: Sng tuyen mang tai,
Benh rubella can ac biet lu y oi vi tat ca phu n co the xay ra vi ty le khoang 1%.
mang thai, do tnh chat nguy hiem cua benh oi vi thai Viem nao co the co vi ty le ch mot trong 300.000
nhi. Tat ca phu n khi co thai can c kiem tra tnh trng hp tiem chung.
trang mien dch oi vi benh nay, va neu trc o cha
c tiem thuoc chung nga th nhat thiet phai c tiem HO GA
globulin mien dch ngay.
Ho ga la benh nhiem khuan ng ho hap cap tnh ac
Phu n co thai cung can chu y han che toi a viec tiep biet nguy hiem tre em. Tre s sinh di 6 thang tuoi co
xuc vi ngi b benh rubella. Neu la phu n cha chung the chu anh hng rat nghiem trong do benh nay. Benh
nga, sau khi tiep xuc vi ngi benh can i kham benh gay viem toan bo ng ho hap. Khoang 50% trng hp
ngay. Hien co the tao mien dch thu ong trong nhng mac benh nay xuat hien tre em di 2 tuoi. Tuy nhien,
trng hp can thiet bang cach tiem globulin mien dch,
thnh thoang benh cung thay xuat hien ngi trng
thng la e bao ve kp thi cho thai nhi.
thanh. Thuoc chung nga a giup ay lui can benh nay
Thuoc chung nga co tac dung t nhat la 3 ngay sau tren toan the gii, vi so trng hp benh giam manh
khi tiem. V the, ngay sau khi tiem thuoc chung nga ma nhng ni tre c tiem chung.
214 215
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Nguyen nhan Nhng cn ho khan t 10 en 20 tieng mot lan,


Benh gay ra do mot loai vi khuan hnh que co ten xuat hien ca ngay lan em.
la Bordetella pertussis. Nhng cn ho dai d doi cham dt bang mot tieng
Benh lay nhiem qua ng ho hap, ngi b lay lay hi vao that manh rat ac trng, do ngi
benh la do ht phai loai vi khuan nay trong khong benh khong th c trong khi ho. Vi tre s
kh, do ngi co benh thai ra khi ho, khac... Do o, sinh, khong the nhan ra tieng lay hi nay.
viec tiep xuc vi ngi benh lam tang nguy c mac
benh. Non ma, gay ra do cn ho.

S lay lan cua benh sang ngi khac rat kho e Ngng th tng quang, co the lau hn 10 giay.
phong, do kha nang lay lan rat cao trong thi gian
Co giat.
u benh cua ngi benh, la luc ma cac trieu chng
cua benh cha c phat hien.
Neu ho nhieu co the gay ra cac trng hp chay
mau mui, chay mau nhng mach mau be mat
Chan oan
ngoai mat.
Thi gian u benh thng keo dai khoang 1 tuan,
nhng cung co khi lau hn. Neu ngi benh non nhieu co the gay mat nc, suy
dinh dng.
Sau o benh phat trien thanh hai giai oan. Giai
oan au tien keo dai khoang t 7 en 10 ngay vi Trong mot so trng hp, co the xuat hien viem
cac trieu chng sau ay: phoi, tran kh mang phoi, gian phe quan.
Cn ho khan ngan thng ch co vao ban em. Chan oan xac nh oi khi co the can cay vi khuan
Chay mui nc. gay benh. Lay benh pham e chan oan bang cach
au mat. dung tam bong quet pha sau mui trong giai oan
Sot nhe. au cua benh.

Giai oan tiep theo co the keo dai t 8 en 12 tuan, Chup X quang ngc co the la can thiet khi muon
vi cac trieu chng sau ay: kiem tra tnh trang cua phoi.

216 217
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

ieu tr Ho nhieu va keo dai khong thuyen giam sau 6


tuan.
Khong co thuoc ac tr. Khang sinh khong co tac
dung may trong giai oan ho nhieu. Viec ieu tr
Chung nga
do o chu yeu la theo doi va kiem soat cac trieu
Viec chung nga ho ga cho tre thng c thc hien
chng.
ngay t khi c 2 3 thang tuoi. Hien nay, thuoc chung
Neu phat hien benh sm, dung erythromycin lien nga c ket hp ca 3 loai trong mot mui tiem DTP, bao
tuc trong 10 ngay co the giup han che kha nang lay gom thuoc chung nga cac benh bach hau (diphtheria),
benh va ong thi rut ngan c thi gian benh. uon van (tetanus) va ho ga (pertussis). Tre phai c tiem
Bao ve ng ho hap cho tre co benh bang cach u 3 mui. Mui tiem th hai luc 3 4 thang tuoi va mui
tiem th ba luc 4 5 thang tuoi. Sau o, can tiem nhac
luon gi am. Tranh nhng tac nhan co the kch
lai mot mui na vao khoang 4 5 tuoi. Thi gian gia
thch cn ho, chang han nh khoi thuoc la. Khi tre
cac mui tiem co the thay oi, nhng khong c rut ngan
ho nhieu, dung tay xoa hoac vo nhe vao lng co the
hn 1 thang.
tao cam giac de chu hn cho tre.
Chung nga ho ga khong at hieu qua bao ve tuyet
Cho tre an thanh nhieu ba nho trong ngay, khong
oi, ngha la tre van co the mac benh. Tuy nhien, mc
cho an qua nhieu trong mot ba.
o benh se nhe i rat nhieu va thi gian benh c rut
Cho tre uong that nhieu nc. ngan so vi tre khong c chung nga. Chang han nh,
tai Hoa Ky hien nay van ghi nhan moi nam khoang 7.800
Ho ga co the keo dai nhieu thang, va co nguy c tai
trng hp mac benh ho ga, nhng so trng hp t vong
phat rat cao trong nhng nam sau o. V the, viec
v benh nay trung bnh moi nam ch co khong en 5
cham soc, theo doi benh can c chu y ung mc.
trng hp!
Chuyen benh nhan en ieu tr tai benh vien ngay
Mat khac, kha nang bao ve cua thuoc giam dan theo
khi co cac dau hieu nghiem trong nh:
thi gian, nen can co nhng mui tiem nhac lai. Neu
Tm tai sau cn ho. khong, ngi trng thanh co the mac benh. Ho ga
Co giat. ngi trng thanh thng ch la benh nhe, nhng ieu
The trang suy sup, rat yeu t. nguy hiem chnh la s lay nhiem cho tre em.

218 219
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Chung nga ho ga co the co mot so tac dung phu khong VIEM MANG NAO
mong muon, va mot ty le rat thap cac bien chng nghiem
Viem mang nao (meningitis) co the gay ra do mang
trong. V the, xet theo mc o nguy hiem cua benh nay
nao b nhiem vi khuan hoac virus. Viem mang nao do
khi mac phai tre em th ty le rui ro cua thuoc chung
virus la benh thng gap, kha nang lay nhiem cao en
nga la hoan toan co the chap nhan c. Cac phan ng
mc co the bung phat thanh dch, ac biet la trong nhng
co the co sau khi chung nga la:
thang mua ong. Viem mang nao do vi khuan t gap hn,
Sot nhe trong khoang 1 2 ngay. ay la phan nhng lai nghiem trong hn nhieu, co nguy c e lai di
ng thng gap nhat va hoan toan khong co g chng ton thng nao.
ang lo ngai.
Tre b kch thch manh, co giat. Phan ng nay Nguyen nhan
hiem gap, xay ra vi ty le khoang 1 trong 100.000 Bat c loai vi khuan hay virus nao khi tan cong
trng hp. vao mang nao eu gay viem mang nao. Mac du
Ton thng nao. ay la trng hp rat hiem, xay vay, hau het cac trng hp viem mang nao do vi
ra khoang mot lan trong khoang 300.000 trng khuan thng ri vao mot trong 3 nhom sau ay:
hp tiem chung. Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae
e giam thap hn na nguy c xay ra cac bien chng va Neisseria meningitidis.
nghiem trong, can chu y khong s dung thuoc chung Viem mang nao do meningococcus la loai thng
nga trong cac trng hp sau: gap nhat co the lay truyen nhanh chong thanh dch.
Tre co tien s benh ong kinh. Viem mang nao do vi khuan lao hien nay rat hiem
Tre ang b sot cao. gap do benh lao a c nga va tr hieu qua.

Tre a tng co phan ng vi nhng thuoc chung


Chan oan
nga trc o.
Tre co dau hieu than kinh khong on nh. Da vao cac trieu chng nh:

Ch thc hien viec chung nga cho tre sau khi a giai Sot cao.
quyet c cac van e tren. au au d doi.

220 221
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Buon non hoac non. Chung nga


Cng gay, co khong cui xuong c. Mac du la mot benh truyen nhiem nguy hiem, nhng
Viem mang nao do virus thng co trieu chng tren cho en nay viec chung nga viem mang nao van ch
nhng xuat hien nhe hn, nen co ve tng t nh mang lai nhng ket qua rat han che. Nguyen nhan la v
benh cum. Ngc lai, viem mang nao do vi khuan co co qua nhieu chung vi khuan gay benh nen khong the co
bieu hien cap tnh, cac trieu chng xuat hien nhanh mot loai thuoc chung nga hieu qua vi tat ca. Mat khac,
va nghiem trong, benh nhan co the nhanh chong ri thuoc cung khong co tac dung bao ve lau dai nen khong
vao trang thai l m roi hon me, tren da co the noi phai la bien phap kha thi cho tat ca moi ngi.
ban xuat huyet. Cac om xuat huyet nay khi dung
V the, cac bien phap phong nga viem mang nao trong
tay an vao van khong mat mau.
thi gian xay ra dch benh la vo cung quan trong. Can
tranh tiep xuc vi benh nhan. Co the ch nh khang sinh
ieu tr
d phong neu xet thay la can thiet. Chang han nh co
ieu tr tuy thuoc vao ket qua chan oan. the dung rifampicin (Rifadin, Rimactan... ) vi lieu 5mg
Viem mang nao do virus thng khong can ieu tr, cho moi kg the trong, 12 gi mot lan trong vong 2 ngay,
benh thng khoi nhanh va khong e lai di chng. dung cho nhng ai can phai tiep xuc, gan gui vi benh
nhan.
Viem mang nao do vi khuan c xem la mot trng
hp cap cu noi khoa, can c ieu tr ngay bang
khang sinh thch hp. TINH HONG NHIET

Neu ieu tr kp thi, benh nhan co nhieu kha nang Benh tinh hong nhiet la benh truyen nhiem thng
hoi phuc hoan toan. Tuy nhien, van co mot so t gap tre em, con c goi la benh ban o. Benh thng
trng hp e lai di chng ton thng nao. gap nhat o tuoi t 2 10 tuoi. ac trng cua benh la
nhng vung o tren da, lam cho toan than cua tre co mau
Do tnh chat nghiem trong cua can benh, tat ca cac
o ti.
trng hp co dau hieu nghi ng viem mang nao
eu nen c ieu tr trong benh vien e co u ieu Nh co thuoc khang sinh, benh nay hau nh a c
kien theo doi va x tr kp thi. loai bo nhng nc phat trien.

222 223
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Nguyen nhan Hai ma ng o va quanh mieng xuat hien mot vung


tai nht thay rat ro.
Benh gay ra do lien cau khuan Streptococcus nhom
A, cung la loai lien cau khuan gay viem hong. Trong vai ngay au, li co mot lp bn trang day
bao phu, roi xuyen qua o tiep tuc moc len nhng
Ngi mang vi khuan co the lay benh cho ngi
om o. Lp bn bao phu nay bong ra vao ngay th
khac qua tiep xuc trc tiep, qua moi trng khong
ba hoac th t, e lo ra mat li mau o ti vi cac
kh, hoac qua s dung chung mot so o dung.
om o van con moc len.
Chan oan xac nh co the can cay vi khuan sau
Chan oan
khi lay benh pham hong.
Thi gian u benh thng la khoang t 2 en 4 ngay,
oi khi cung keo dai en 7 ngay. Viec chan oan ieu tr
da vao cac trieu chng khi phat benh nh:
ieu tr chu yeu bang khang sinh. Co the ch nh
Non ma. penicillin V 250mg dang vien uong, moi ngay 4
Sot cao. lan.

au hong. Neu d ng vi penicillin, co the oi sang dung


erythromycin.
au au.
Lieu trnh ieu tr co the keo dai en 10 ngay.
Sau khoang 12 gi th cac vung o tren da noi len,
gom rat nhieu cac om nho li ti mau o, thng Co the dung paracetamol vi lieu thch hp e giam
xuat hien trc het co va ngc, sau o lan ra rat nhe cac trieu chng.
nhanh nhng khong xuat hien tren mat. Vung xuat Bien chng cua benh neu khong c ieu tr co the
hien day ac nhat thng la co, nach va di hang. la benh thap khp cap tnh, viem than - tieu cau
Sot co the len cao en tren 400C. than. oi khi co the co viem than, viem phoi... Tuy
Ban o keo dai khoang 6 ngay va sau o da b bong nhien, viec ieu tr bang khang sinh a giup loai
ra. tr han cac nguy c nay.

224 225
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

TANG BACH CAU N NHAN NHIEM KHUAN Chan oan

Tang bach cau n nhan nhiem khuan (infectious Thi gian u benh t 7 10 ngay. Sau o, xuat hien
mononucleosis) la benh truyen nhiem co ac iem gay cac trieu chng nh:
sot cao, lam cho tre met moi, ue oai va lam sng to cac Sot cao (390C - 400C), co the keo dai t vai ngay
hach bach huyet. Hach bach huyet vung co sng rat to, cho en vai tuan.
co the s thay ngay ben di cam. Benh co the xuat hien Bieng an, an khong ngon, sut can nhanh.
nh nhng trng hp rieng biet, nhng cung co the bung Met moi, ue oai.
phat thanh dch benh.
au hong, co the rat nghiem trong.
Benh xay ra moi la tuoi, nhng thng gap nhat la Hach bach huyet vung co sng to, cung co the
o tuoi thanh thieu nien, nhieu nhat la trong khoang ca cac hach khac trong c the.
15 17 tuoi. Thi gian u benh t 7 10 ngay, thi gian au au.
phat benh co the t 1 8 tuan, nhng thng gap nhat oi khi co au nhc c bap.
la trong khoang t 2 4 tuan. Sau khi khoi benh, benh
Trong mot so t trng hp co nhng om nho noi
nhan co the van tiep tuc tnh trang sc khoe yeu t trong
thanh vung tren da, co the la nhng om phang
nhieu thang. hoac noi com len be mat da.
au bung.
Nguyen nhan
Lach to.
Benh gay ra do mot loai virus co ten la Epstein- Mot so bien phap sau ay co the c ap dung trong
Barr. chan oan xac nh benh:

C che lay benh van cha c ro lam, nhng vi Cong thc mau toan bo va phet mau thng cho
khuan co the lan truyen de dang qua tiep xuc trc ket qua tang bach cau trung tnh khoang 10 20
tiep nh hon moi, hoac qua nc bot cua benh nhan. x 109/L.
Sau khi xam nhap vao c the, virus nhan len trong Trong mau cua benh nhan thng xuat hien
cac lympho bao (bach cau n nhan) lam cho cac te khang the heterophile, c xem la mot yeu to
bao nay thay oi hnh dang. chan oan kha chnh xac.
226 227
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Xet nghiem chc nang gan thng cho thay co bat Neu cac trieu chng keo dai hoac nghiem trong,
thng nhng khong nghiem trong. dung prednisolon 30mg, moi ngay mot lan, lien tuc
Xet nghiem Monospot cho ket qua dng tnh trong mot tuan.
hau het cac ca benh tang bach cau n nhan
Neu co dau hieu tram cam nghiem trong hn cac
nhiem khuan, nhat la khi thc hien vao khoang
trieu chng khac, co the dung mot trong cac loai
3 tuan sau khi phat benh. Ket qua am tnh gia
thng gap khi xet nghiem c thc hien vao thuoc chong tram cam nh imipramin (Imizin,
tuan au tien. Tofranil...), amitriptylin (Laroxyl, Tryptizol, Elavil...
), desipramin hay nortriptylin.
t khi co bien chng, nhng thnh thoang co the
gap: Hau het cac trng hp benh t khoi sau khoang 4
Viem gan. tuan, hoac cung co the keo dai en 8 tuan. Mot so
Viem phoi, hiem gap hn. t trng hp co the co hoi chng met moi keo dai,
V lach. co the la nhieu thang. Trong tat ca cac trng hp,
can quan tam ung mc en s hoi phuc sc khoe
Mot so van e khac thuoc he than kinh, mau va
cua benh nhan sau cn benh.
ng ho hap.

ieu tr BAN O NHIEM KHUAN


Khong co thuoc ac tr. V the, ieu tr chu yeu la Ban o nhiem khuan (erythema infectious) la mot benh
theo doi va kiem soat cac trieu chng. truyen nhiem dang nhe, gay nhiem khuan ng ho hap
Khang sinh khong co hieu qua tr benh, ngc lai tren, thng gap nhat tre em trong o tuoi t 5 14
co the lam cho da noi man o nhieu hn. tuoi. Tuy nhien, thnh thoang benh cung thay xuat hien
Khuyen benh nhan ngh ngi, uong nhieu nc, ngi trng thanh, va co the gay nguy hiem ac biet
dung thuoc giam au neu cac trieu chng gay kho cho phu n co thai.
chu nhieu. Benh co the bung phat thanh dch do s lay lan de
Neu au hong nhieu, dung metronidazol 200mg, moi dang qua tiep xuc vi ngi benh. Vao cuoi the ky 19,
ngay 3 lan co the lam giam ton thng hong. benh nay c xep vao hang th 5 ve mc o pho bien,
228 229
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

ng sau cac benh si (measles), quai b (mumps), si c tren than mnh. Cac om o dan dan lien ket lai
(rubella), va thuy au (chickenpox). V the, benh nay oi thanh vung hoac thanh tng mang dai, nhat la
khi cung c ngi phng Tay quen goi la benh th tren tay, chan, va thng noi ro hn sau khi tam
nam (fifth disease). nc nong. Ban o thng keo dai khoang t 7
en 10 ngay roi t khoi. Tuy nhien, ban co the
Nguyen nhan xuat hien tr lai neu da b kch thch, hoac phi
ra trc tiep di anh nang, hoac mot so tac nhan
Benh gay ra do mot chung virus goi la pavovirus. khac nh luyen tap the lc, tam, hay cang thang
Benh ch co kha nang lay nhiem trong giai oan tam ly...
au. Khi ngi benh a noi ban o th kha nang lay Trong mot so trng hp rat hiem gap, co the co
nhiem hau nh khong con na. V the, can han che au khp.
toi a viec tiep xuc vi ngi benh trong giai oan
ieu tr
au cua benh.
Khong co thuoc ac tr cho benh nay. Do o, viec
Chan oan ieu tr chu yeu la theo doi va kiem soat cac trieu
chng.
Thi gian u benh khoang t 4 14 ngay. Trong giai
oan au tien nay, benh nhan thng co sot nhe va Dung paracetamol hoac aspirin vi lieu thch hp
cam giac met moi, ue oai. Sau o, cac trieu chng e lam giam nhe cac trieu chng.
sau ay xuat hien: Kem boi da calamin (co cha oxid kem) co the giup
Hai go ma noi len nhng vung o, tng phan giam nga tren da.
vi mot vung tai nht xung quanh mieng. V the, Khuyen benh nhan ngh ngi va uong that nhieu
benh nay con c goi la benh o ma (slapped nc.
cheek disease).
Ban o nhiem khuan rat t khi gay ra cac bien
Sot. chng, nhng neu ngi benh co kem theo cac roi
Da noi o tng vung, phat trien t 1 en 4 ngay loan ve mau, bao gom cac chng thieu mau nh
sau khi ma a noi o. Cac vung da o thng thieu mau hong cau liem, thieu mau a Trung
xuat hien nhat tay, chan va oi khi cung noi Hai... benh co the se gay thieu mau nghiem trong.

230 231
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Benh hiem thay ngi trng thanh, nhng thnh Nguyen nhan
thoang co the co nhng trng hp nghiem trong.
Benh gay ra do mot chung virus herpes co ten la
Neu phu n mac benh nay trong thi gian mang
varicella-zoster.
thai, trong mot so rat t trng hp co the dan en
say thai. Trong mot so trng hp, benh co the gay Benh lay nhiem manh trong giai oan khoang 2
au khp, viem khp. ngay trc khi cac trieu chng xuat hien va keo dai
khoang 7 ngay khi a phat benh. Trong giai oan
Benh thng t khoi va khong e lai di chng, mac
nay, can co cac bien phap ac biet e phong lay
du cac vung ban o co the noi tr lai nhieu lan sau
nhiem.
o khi co cac kch thch tren da hoac khi tiep xuc
trc tiep vi anh nang... Tuy nhien, sau mot lan Virus gay benh lay truyen qua moi trng khong
mac benh th ngi benh thng co kha nang mien kh, do ngi benh a vao khi ho, hat hi... Tiep
nhiem lau dai, rat hiem khi mac benh lan na. xuc trc tiep nh cam nam cac vat dung co virus
bam vao cung co the b lay benh.

THUY AU

Benh thuy au, hay benh au mua, la mot benh nhiem Chan oan
khuan nhe co ac iem tieu bieu la nhng vung da nga Thi gian u benh thng keo dai khoang 2 tuan.
o rat de phan biet va kem theo co sot nhe. Benh thng Sau o, cac trieu chng sau ay xuat hien:
gap tre em, nhat la tre em di 10 tuoi. Ngi trng Sot nhe hoac au au, co the la khoang vai gi
thanh hiem khi mac benh, nhng khi mac benh th hau trc khi bat au noi len cac vung ban o tren
het cac trng hp eu nang, ac biet la phu n co thai da.
co the anh hng nghiem trong en thai nhi. Tai Hoa Noi len cac vung ban o tren da, chu yeu la tren
Ky, c tnh trung bnh moi nam co khoang hn 4 trieu than mnh, gom rat nhieu cac not nho li ti roi
trng hp mac benh, va khoang 95% ngi My khi en nhanh chong phat trien thanh cac mun nc gay
tuoi trng thanh eu a tng trai qua can benh nay. nga, co ng knh khoang 2 3mm. Do b nga,
Hien thuoc chung nga thuy au a c s dung nhng ngi benh co the gai nhieu lam tray xc da va
van con trong giai oan tiep tuc nghien cu phat trien. gop phan lam cho cac vung ban o lan nhanh

232 233
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

ra khap c the, cho en long ban tay, ban chan, ngi benh dung aspirin hoac cac loai acid salicylic
niem mac mieng, da au... eu co the co ban o. khac v co the tang nguy c mac phai hoi chng
Sau thi gian phat benh khoang 2 10 ngay, cac Reye.
mun nc kho i va ong thanh cac vay nho pha Giai thch cho ngi benh hieu la khong nen cao
tren cua mun.
gai nhieu lam tray xc da. Cho dung cac loai kem
Cac not o nh tren co the noi len thanh nhieu boi ngoai da nh calamin e giam nga, hoac cho
t noi tiep nhau. ngi benh tam trong dung dch nc am co pha
oi khi co nhng not o xuat hien quanh vung mot nam soda bicarbonat.
mieng va phat trien thanh cac vet loet lam cho
viec an uong tr nen kho khan. Mac quan ao thoang mat, v u nong c the co ve nh
lam cho cac cham thuy au cang nga hn.
Trong mot vai trng hp co the co ho d doi.
Benh phat trien ngi trng thanh co the gay Neu co choc tren da, dung acid fusidic boi moi ngay
viem phoi nang, kho th va sot cao. 3 lan, hoac dung flucloxacillin dang vien uong.

ieu tr Thuoc khang histamin dang vien uong oi khi cung


co the dung e giam nga.
Khong co thuoc ac tr. Viec ieu tr chu yeu la
theo doi va kiem soat cac trieu chng. a so trng Cac trng hp nang co the ieu tr vi acyclovir,
hp benh t khoi, nhng benh nhan can tiep tuc nhat la khi ngi benh co kem theo benh cham
c ngh ngi khoang 7 10 ngay sau o. Thng da.
th nhng ngi benh trng thanh phai ngh ngi
Cac trng hp nhiem trung th phat tren da co
nhieu hn tre em.
the ieu tr bang khang sinh thch hp.
Khuyen benh nhan ngh ngi tai ging, han che
Cac trng hp co dau hieu suy yeu he mien dch
tiep xuc vi nhieu ngi khac, nhat la phu n co
can e ngh chuyen ngay en benh vien e theo doi
thai vao 3 thang cuoi cua thai ky.
ieu tr. Co the can phai tiem truyen globulin mien
Dung paracetamol vi lieu thch hp e lam ha sot dch oi vi benh thuy au va benh zona (varicella
va giam bt cam giac kho chu. Khong bao gi cho zoster immune globulin).

234 235
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Khi ngi benh co cac dau hieu ac biet sau ay, ang s dung hoa tr lieu hoac ang uong cac loai
cung can xem xet ngay viec chuyen en ieu tr tai corticosteroid chang han) va tre s sinh, thng
benh vien: mac benh do ngi me a nhiem benh vao cuoi
thai ky.
Ho nhieu.
Sau khi khoi benh, ngi benh co kha nang mien
Co giat.
dch t nhien kha lau oi vi benh nay, nhng
Th nhanh. virus co kha nang van tiep tuc tru an trong cac
Tre ri vao trang thai l m khac thng. mo than kinh e sau o hoat ong tr lai gay
Sot keo dai hoac tai phat nhieu cn. benh zona (con goi la benh herpes zoster).

Bc i khong vng. Hoi chng Reye mac phai ngay sau cn benh la
trng hp rat hiem gap, nhng neu co se cc ky
Co mu chay ra t cac mun tren da.
nghiem trong, co the dan en t vong.
Vung da bao quanh cac mun o cung chuyen sang
mau o.
Chung nga
Cac trng hp co nguy c bien chng cao co the
Cho en nay, thuoc chung nga benh thuy au van con
can ieu tr vi acyclovir tiem tnh mach lien tuc
la van e nghien cu cha hoan chnh. Hnh thc mien
trong 5 ngay va can c theo doi tai benh vien.
dch thong dung hien nay la mien dch thu ong c
Benh thuy au tre em thng nhe va t khoi tao ra bang cach tiem truyen huyet thanh mien dch oi
sau khoang 7 10 ngay, t khi co bien chng. Tuy vi benh thuy au va benh zona (varicella zoster immune
nhien, trong mot so trng hp co the xay ra: globulin), ch c ap dung han che vi mot so ca benh
Tai nhiem vi khuan Streptococcus qua cac vet nghiem trong hoac co nguy c bien chng cao. Mac du
tray xc tren c the do tre b nga va cao gai. vay, trong con so c tnh hn 4 trieu trng hp benh
Tre em co benh cham ac biet cang de nhiem thuy au moi nam tai Hoa Ky, van co en khoang 100
khuan hn. trng hp t vong v benh nay.
Viem phoi va viem nao, nhng viem nao rat hiem Thuoc chung nga thuy au c chnh thc s dung
gap. Nhng tre em de gap phai cac bien chng tai Hoa Ky t nam 1995, co the dung cho tre t 12 thang
nay la nhng tre em co he mien dch suy yeu (do tuoi tr len cung nh nhng ngi ln tuoi cha tng

236 237
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

mac benh nay. Theo ket qua nghien cu, C quan quan ly chng nguy hiem. Hn na, mc o nguy hiem cua benh
Thc, Dc pham Hoa Ky (The United States Food and khong phai luc nao cung nh nhau. Trong lan bung phat
Drug Administration FDA) cho biet la loai thuoc chung thanh dch nam 1918 Tay Ban Nha, benh cum a gay t
nga nay c d oan se co hieu qua ngan nga khoang vong cho hang trieu thanh nien ang o tuoi khoe manh.
70% 90% trng hp mac benh. Mac du ngi c ay la tran dch cum toi te nhat a tng c ghi nhan
chung nga van mac benh, nhng vi mot dang rat nhe tren toan the gii. Trong nhng nam 1918 1919, rieng
va sau khi khoi benh th c mien nhiem vi benh. tai Hoa Ky co hn na trieu ngi chet v benh cum, va
so t vong v tran dch nay tren toan the gii la hn 20
Tuy nhien, tac dung cua thuoc chung nga tren thc te
trieu ngi.
van cha c chnh thc ghi nhan, va cac nha khoa hoc
van cha quyet nh chnh xac c la thuoc co the tao s Ngoai virus gay benh cum ngi, trong t nhien con
mien dch suot i hay kha nang mien dch se giam dan co rat nhieu loai virus gay benh cum ln, nga, ong
theo thi gian. Va neu nh kha nang mien dch giam dan vat co vu, cho en chim choc, gia cam... Mot nguy c mi
va phat sinh gan ay do s bien dang cua cac chung
theo thi gian, th nhng a tre c chung nga khi ln
virus gay benh cum. Nam 1997, lan au tien tai Hong
len van co kha nang b mac benh.
Kong ngi ta a phat hien ra mot loai virus gay benh
Khi cha co nhng cau tra li chac chan va thoa ang cum ga a bien dang va gay benh ngi. Cho en nay
t pha cac nha nghien cu th oi vi benh thuy au hien a xay ra dch nho nhieu nc tren the gii do virus
nay viec phong benh, ngan nga lay nhiem van la bien cum ga bien dang thanh mot loai virus co the gay benh
phap can phai chu y hang au. cho ngi. Hien co nhieu tranh cai ve kha nang lay lan
trc tiep t ngi sang ngi. Va neu ieu nay thc s
CUM xay ra, benh cum se tr thanh mot tai hoa khung khiep
Benh cum (influenza) oi khi van quen goi la cam cum, cho con ngi.
la mot benh do nhiem khuan ng ho hap, de dang
Nguyen nhan
lay lan va boc phat thanh dch tng vung. Cac trieu
chng oi khi tng t vi chng cam lanh. Trong hau Virus gay benh cum rat a dang. Nhn chung, hien
het cac trng hp, benh t khoi sau khoang mot tuan. cac loai virus gay benh cum c phan thanh 3
Tuy nhien, vi nhng ngi benh co the trang kem hoac dong chnh goi la virus cum A, virus cum B va
suy yeu he mien dch, benh co the gay ra nhieu bien virus cum C.
238 239
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Virus cum A: la dong virus nguy hiem nhat, bao moi trng khong kh cung nh qua nhng tiep xuc
gom nhieu loai virus gay benh cum ong vat co trc tiep vi ngi benh, hoac dung chung cac vat
vu va cac loai chim. a so cac trng hp benh dung.
cum ngi la do virus thuoc dong nay gay ra,
vi nguy c bung phat thanh dch rat cao. Chan oan
Virus cum B: la dong virus co the gay benh cum Benh phat trien nhanh, sau khi nhiem virus th
ngi va cac loai chim, vi nhng trieu chng thi gian u benh la khoang 1 2 ngay. Trong thi
benh nhe hn so vi virus cum A nhng cung co gian nay, cha co bat c trieu chng nao.
kha nang phat trien thanh dch benh.
Cac trieu chng tieu bieu khi phat benh la:
Virus cum C: la dong virus ch thuan tuy gay Rung mnh, cam giac n lanh.
benh cum ngi. Cac trieu chng benh rat nhe,
Sot cao khoang 390C.
tng t nh cam lanh, oi khi hoan toan khong
au au.
co trieu chng. Dong virus nay hoan toan khong
phat trien thanh dch benh. au nhc c bap va cac khp, moi met.
Ho khan.
Sau khi mac benh cum mot lan, c the co kha nang
au ngc.
mien dch oi vi loai virus a gay benh. Tuy nhien,
au hong.
do cac dong virus A va B lien tuc thay oi, nhat la
Nghet mui hoac chay nc mui.
virus cum A co the thng xuyen tao thanh cac loai
virus mi, nen ngi a mac benh cum van co the Bieng an, an khong ngon.
mac benh lan na khi tiep xuc vi loai virus mi a oi khi co buon non hoac non nhng khong kem
thay oi khac hn trc o. theo tieu chay.
Trong hau het cac trng hp, neu khong co bien
Virus cum A nguy hiem hn, thng gay ra cac trieu
chng th cac trieu chng se bat au giam nhe sau
chng benh nang ne hn va cung lam cho ngi 3 ngay, va dt han sau khoang 7 10 ngay. Tuy
benh suy nhc nhieu hn. nhien, s met moi va ho co the con keo dai cho en
Virus cum lay lan de dang va nhanh chong qua mot vai tuan hoac lau hn na.

240 241
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Cac trng hp bien chng co the la viem phoi can c theo doi ky ngay t khi co nhng trieu
cap tnh (co nguy c t vong) hoac nhiem trung lan chng au tien. Neu co ieu kien, nen ieu tr tai
rong en thanh quan, kh quan, phe quan, xoang, benh vien e co the x tr kp thi cac bien chng.
tai gia... Tuy khong phai la thuoc ieu tr c benh cum,
Benh cum thng lam nang them mot so benh san nhng cac loai thuoc sau ay co the giup giam nhe
co, chang han nh hen (suyen), viem phe quan man mc o va han che s phat trien cua benh:
tnh, viem tai man tnh... Thuoc amantadin (Symmetrel) hoac rimantadin
Neu c the a nhiem virus Herpes simplex trong (Flumadin) dang vien uong co the lam giam nhe
tnh trang ngu yen, benh cum co the kch hoat virus benh do virus cum A nhng khong co tac dung
nay gay ra nhng mun nc quanh mieng. oi vi virus cum B, va ch hieu qua khi c s
dung ngay trong vong 24 gi sau khi xuat hien
ieu tr cac trieu chng.
Khong co thuoc ac tr. Viec ieu tr chu yeu la theo Thuoc oseltamivir (Tamiflu) dang vien uong va
doi va kiem soat cac trieu chng. zanamivir (Relenza) dang thuoc ht co the co tac
dung vi ca virus cum A va virus cum B.
Khuyen ngi benh ngh ngi nhieu va tranh tiep
xuc vi ngi khac. Uong nhieu nc, an thc an Khi co dau hieu boi nhiem vi khuan, co the s dung
nhe, de tieu va co gang an lam nhieu lan, v moi loai khang sinh thch hp e ieu tr.
lan ngi benh thng khong an c nhieu. Sau khi khoi benh cum, viem phe quan-phoi thng
Ngam nc am e giam au hong. Noi xong hi gap ngi gia yeu hoac suy nhc, vi cac trieu
nc co the giup giam nhe cac trieu chng phoi. chng ang ng la ho co m, hut hi, au ngc
Dung paracetamol vi lieu thch hp e giam nhe hoac sot keo dai. ieu tr vi flucloxacillin 500mg
trieu chng, nhng khong bao gi cho ngi benh dang vien uong, moi ngay 4 lan.
dung aspirin v co the lam tang nguy c gay hoi
chng Reye. Chung nga
Cac oi tng co sc khoe kem, tre em, ngi gia, Thuoc chung nga benh cum la mot thach thc ln oi
ngi co he mien dch suy giam, ngi co benh tim, vi toan nhan loai. ay la mot trong so t benh pho bien

242 243
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

en mc hau nh khong co mot ai cha tng mac phai. Va nga mot cach hieu qua benh cum, moi ngi eu
nhieu ngi trong chung ta thng xuyen mac benh cum phai c chung nga t nhat moi nam mot lan.
nhieu lan trong i. Moi ngi trng thanh trung bnh ieu nay lam cho giai phap chung nga tr nen
co the mac benh cum t 2 3 lan trong mot nam, trong thieu tnh kha thi oi vi ong ao quan chung, do
khi tre em co the mac benh en 10 lan trong mot nam. van e chi ph cung nh lng thuoc ap ng.
V the, nhng no lc nghien cu y hoc a tap trung vao Hien cac nghien cu y hoc van cha giai quyet c cac
viec tm ra thuoc chung nga benh cum nhieu hn la i van e nay. Do o, thuoc chung nga van ch la giai phap
tm mot loai thuoc ieu tr benh nay. u tien cho mot so oi tng han che, chang han nh cac
Thuoc chung nga c tao ra t virus cum A va virus oi tng co sc khoe kem, he mien dch suy yeu, hoac co
cum B a chet co hieu qua en 70% trong viec phong nhieu nguy c xay ra bien chng.
benh, va kha quan hn nhieu trong viec ngan nga cac Trong khi o, giai phap kha thi oi vi tat ca moi ngi
bien chng nguy hiem cua benh. Tuy vay, nhng tr ngai van la phong benh bang cach han che lay nhiem, cham
hien nay cha the vt qua la: soc tot ngi benh e phong nga cac bien chng do suy
Do s thay oi nhanh chong cua cac dong virus yeu sc khoe. Mot so ngi e ngh s dung vitamin lieu
cum, nen thuoc chung nga muon duy tr hieu qua cao, nhat la vitamin C e tang cng sc e khang. Tuy
cung can c thay oi moi nam e ap ng ung nhien, giai phap nay cha co chng c khoa hoc ve hieu
vi cac loai virus ang gay benh. Noi mot cach qua cua no.
khac, loai thuoc chung nga rat hieu qua cua nam
nay se co the khong con hieu qua trong nam ti, do
cac virus gay benh a bien oi. Do oi hoi nghien
SOT RET

cu va thay oi lien tuc nh the, nen thuoc chung Benh sot ret (malaria) la mot benh nhiem ky sinh
nga hau nh khong the c san xuat ai tra vi trung lay lan qua vat chu trung gian la muoi Anophele khi
gia thanh re va kp thi cung cap u cho quang ai loai muoi nay chch hut mau cua ngi benh va sau o
quan chung. chch vao c the nhng ngi khoe manh. Trc ay, sot
Cung do s thay oi cua virus, nen tac dung cua ret la mot benh kha pho bien khap ni, nhng ngay nay
thuoc chung nga khong the keo dai ma ch han th To chc Y te The gii (WHO) ghi nhan khoang 100
che trong mot thi gian ngan. Nh vay, e ngan quoc gia chu anh hng ang ke cua benh nay. Hau het

244 245
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

la thuoc cac vung nhiet i va can nhiet i, ac biet la Plasmodium vivax la loai co kha nang lay lan
cac quoc gia ong Nam A va mot phan chau Phi. Tai Bac rong nhat, ca nhng vung kh hau nhiet i
My, t bung phat cuoi cung cua benh sot ret c ghi cung nh kh hau on i.
nhan vao thap nien 1880. T o en nay, sot ret khong Plasmodium malariae cung xuat hien ca nhng
con la benh pho bien vung nay na. vung kh hau nhiet i va kh hau on i, nhng
Moi nam, tren toan the gii co khoang hn 300 trieu vi mc o t hn so vi Plasmodium vivax.
trng hp mac benh sot ret c ghi nhan, va trong so Plasmodium ovale la loai hiem gap nhat, ch song
nay th co khoang 1,5 trieu trng hp t vong v sot ret. c vung nhiet i va c tm thay chu yeu
V the, nhn chung th benh sot ret van con la mot trong mien ong chau Phi.
nhng moi lo ngai ln cua toan nhan loai, ac biet la Toan the gii co khoang 390 loai muoi thuoc chung
cac nc cham phat trien. Anophele, trong o co khoang 60 loai truyen benh sot
ret, va thng th moi vung sot ret ch co khoang
Ky sinh trung gay benh sot ret co the phat trien kha
mot hay hai loai chnh lam lay truyen benh.
nang khang thuoc. V the, viec ieu tr ngay cang kho
khan hn khi cac loai thuoc hieu qua trc ay dan dan Ky sinh trung gay benh sot ret trai qua mot chu ky
khong con tac dung na. sinh trng kha phc tap bao gom mot giai oan
muoi va mot giai oan ngi:
A. Khi mot con muoi cai Anophele b nhiem ky
Nguyen nhan
sinh trung gay benh sot ret, no se lay nhiem
Benh sot ret ngi gay ra do bon loai ky sinh cho ngi b no chch bang cach a vao mau
trung thuoc chung Plasmodium: cua ngi ay cac bao t (sporozoite) cua ky
Plasmodium falciparum la loai pho bien nhat sinh trung.
vung nhiet i va lay truyen chu yeu trong mua B. Cac bao t sau khi vao mau th theo mau
ma. ay la loai ky sinh trung gay benh nguy en c tru tai gan. Tai ay, chung sinh san
hiem nhat, chiem khoang mot na so trng hp theo loi vo tnh bang cach t tach oi thanh
mac benh, va chiem en 90% so trng hp t 2 te bao mi dang amp t dng goi la
vong v benh nay. merozoite.
246 247
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

C. Cac merozoite nay ri khoi gan i vao vong trung bao t muoi chch ngi
amip t dng
tuan hoan va bat au xam nhap vao cac te
bao hong cau.
te bao gan trung bao t
D. Trong te bao hong cau, merozoite sinh san
nhanh chong bang hnh thc phan sinh, lam te bao hong cau hp t
cho so lng tang len rat nhanh, va cuoi cung giao bao giong cai

chung lam v te bao hong cau. giao bao hp nhat

E. Khi te bao hong cau v, mot so merozoite


tiep tuc xam nhap vao cac te bao hong cau
giao bao giong c giao bao giong c
khac, trong khi mot so khac phat trien trong
mau thanh cac giao bao (gametocyte) co gii CHU KY SINH TRNG CUA KY SINH TRUNG SOT RET

tnh.
Chan oan
F. Cac giao bao giong c va giao bao giong cai Thi gian u benh thng la khoang t 1 2 tuan,
eu se i vao c the muoi Anophele khi muoi nhng cung co the keo dai en mot thang. Trong
chch hut mau ngi benh. trng hp ngi nhiem ky sinh trung a dung thuoc
chong sot ret nhng khong u lieu e tr benh, thi
G. Khi a vao c the muoi, cac giao bao trng gian u benh co the keo dai en mot nam.
thanh tai ay va bat au sinh san bang cach
Trieu chng tieu bieu la nhng cn ret run xen ke
ket hp giao bao giong cai vi giao bao giong
vi nhng lan sot rat cao, co the tren 400C. Khi cac
c, tao thanh cac hp t (zygote). te bao hong cau b pha v hang loat, chung thai vao
H. Cac hp t (zygote) tiep tuc phat trien thanh trong mau nhieu chat thai, chat oc... C the phan
ng tao thanh cn sot cao. V the, cn sot ret bat
bao t (sporozoite) va ch i c a vao
au bang cn lanh ot ngot, va khong bao lau sau
mau ngi e bat au mot chu ky sinh san
o la cn sot cao, va mo hoi va than nhiet ha xuong
mi. (Xem hnh minh hoa trang ben) rat nhanh.
248 249
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Nhng cn sot ret au tien thng xuat hien xen ke thng xuat hien khi ngi benh a dung mot loai
nhau trong khoang 12 gi. Sau o, ngi benh hoan thuoc ieu tr sot ret nao o.
toan kiet sc, thng la nam liet tai ging.
Nhng cn sot ret noi tiep nhau de dang dan en ieu tr
tnh trang thieu mau nghiem trong do toc o pha Chon dung mot trong cac loai thuoc chong sot ret
v hong cau qua nhanh. nh Quinin, Chloroquin, Primaquin, Proguanil,
Khoang cach gia nhng cn sot ret tuy thuoc vao Pyrimetamin... Co the dung ket hp khi co dau hieu
loai ky sinh trung gay benh. Vi cac loai Plasmodium ky sinh trung a e khang vi mot loai thuoc nao
falciparum, Plasmodium vivax, va Plasmodium o.
ovale, thi gian tieu bieu la khoang 2 ngay mot lan,
Ngi benh can c cham soc tot e tranh suy
co ngha la 2 cn sot ret cach nhau mot ngay, dan
sup sc khoe. Cac trng hp benh nang co the can
gian thng goi la sot cach nhat. Vi sot ret gay ra
c truyen mau.
do ky sinh trung Plasmodium malariae, trung bnh
khoang 3 ngay benh nhan lai len cn sot ret mot Mot so thuoc chong sot ret c bao che bang cach
lan. ket hp hai hay nhieu loai thuoc trong cung mot
Chan oan xac nh nhat thiet phai qua xet nghiem vien, co the tang them hieu qua ieu tr va giam thap
mau, va e xac nh benh, va e xac nh chnh kha nang b khang thuoc, chang han nh Fansidar,
xac loai ky sinh trung gay benh, mi co c s e Aralen, Camoprim, Metakelfin, Daraclor...
ieu tr hieu qua. Trong mot so trng hp, ket e viec ieu tr at hieu qua, nhat thiet phai dung
qua xet nghiem co the phat hien ky sinh trung gay ung va u lieu. Khong c ngng thuoc khi het
benh sot ret ngay ca khi ngi benh cha xuat hien sot, v ky sinh trung van cha b tieu diet het, do o
bat c trieu chng nao. kha nang tai phat cao va cang kho ieu tr hn.
Neu cac trieu chng rat ro net nhng xet nghiem Phng an ieu tr d phong, ngha la dung thuoc
mau cho ket qua am tnh, can tiep tuc thc hien khi cha nhiem benh, c ap dung vi nhng ngi
nhieu lan na. Mau mau c lay khoang 6 12 gi co nguy c nhiem benh cao, chang han nh ngi i
mot lan, cung co the chon lay vao luc benh nhan vao vung sot ret... Khong c dung thuoc Quinin
ang sot cao. Ket qua am tnh ngi benh sot ret trong ieu tr d phong.
250 251
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Cac bien phap phong nga can c ap dung triet Benh lay lan do tiep xuc trc tiep vi ngi benh
e nhng vung co nhieu nguy c nhiem benh, bao hoac do dung chung cac o vat, dung cu...
gom:
Chan oan
Diet muoi.
Bao ve c the khong e cho muoi chch: mac Benh khi au vi cac mun nc mau o xuat hien
quan ao dai, ngu man (mung), hun khoi vao buoi tren da. Cac mun nay de v, va khi v ra th tao
chieu... thanh mot vung da am, r nc, dan dan kho lai
thanh nhng vay mau vang sam, hay mau mat ong.
Dung thuoc chong sot ret khi co nguy c nhiem
Cho ong vay co the kho hoac tiep tuc r nc.
benh cao.
Choc phat trien vung da quanh mieng thng
CHOC rat de nham vi cac mun rop moi gay ra do virus
Herpes simplex. Tuy nhien, mun rop moi thng
Choc la benh nhiem trung ngoai da rat de lay lan,
nho hn so vi choc.
thng gap tre em. Tuy nhien, ngi trng thanh oi
khi cung mac phai. Choc thng xuat hien trc tien Vung da b benh co the lan rong ra, hoac tiep tuc
nhng vung da nh mat, ban tay, canh tay, chan... Sau o xuat hien nhng vung da benh khac tren c the.
lan ra cac vung chung quanh do ngi benh cao gai. Cac trng hp nang co the lam sng cac hach bach
huyet vung co, nach... tuy theo v tr vung da b
Nguyen nhan benh, co the kem theo sot.
Benh gay ra do vi khuan Streptococcus nhom A hay Cac bien chng co the co la nhiem trung huyet,
Staphylococcus. viem cau than...
S xam nhap cua vi khuan qua da thng bat au t
mot ton thng tren da nh vet cat, vet l do mun ieu tr
rop, vung da b cham, b cao gai tray xc... Dung xa phong diet trung va nc am e ra sach
Benh phat trien de dang va lay lan nhanh trong vung da b benh, ong thi lam mem cac lp vay
thi tiet nong. kho cng. Sau o lau kho.

252 253
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Dung thuoc m hoac kem co cha khang sinh boi MUN ROP MOI
len vung ton thng moi ngay 3 4 lan.
Mun rop moi la nhng mun nc nho, phat trien
Khuyen ngi benh, ac biet la tre em, khong nen quanh mieng, thng tap trung thanh tng cum. Benh
cao gai nhieu v se lam ton thng da va lam lan gay ra do mot chung virus goi la Herpes simplex.
nhanh cac vung da b benh. Loai virus nay pho bien en noi hau het moi ngi eu
Cac trng hp nang hoac nhiem trung lan rong, a tng b nhiem (hn 90% dan so the gii). Tuy nhien,
co the dung kem khang sinh dang vien uong, chang trong a so trng hp th virus khong gay ra bat c
han nh flucloxacillin 250mg moi ngay 4 lan trong trieu chng benh nao. Chung thng ngu yen trong cac
5 ngay. Benh nhan d ng vi penicillin co the thay mo than kinh va ch i cac ieu kien kch hoat e gay
bang erythromycin. benh.

Song song vi viec ieu tr, cac vat dung ca nhan


Nguyen nhan
cua ngi benh nh khan, goi, chan, man... can
phai c ve sinh va kh trung triet e, tot nhat la Nguyen nhan trc tiep la virus Herpes simplex. Tuy
nau qua nc soi. nhien, khong phai tat ca nhng ai nhiem virus eu
phat trien thanh benh, nen phai xet ti cac nguyen
nhan kch hoat s hoat ong cua virus.
Phong nga
Mun rop moi co the b thuc ay phat trien nhanh
Khi co xuat hien choc, tuyet oi khong dung chung
khi co cac ieu kien sau ay:
cac vat dung ca nhan vi ngi benh.
B nhiem trung nang.
Han che toi a cac tiep xuc trc tiep vi ngi
Tam ly cang thang, lo lang hay xuc ong manh.
benh, nhat la tre em khong nen chi chung vi tre
co benh. Tiep xuc trc tiep vi anh nang hay gio lanh.
Benh cum.
Tre em ang en trng co the phai ngh hoc khi b
choc, nhng mot khi a tien hanh viec ieu tr th C the suy nhc, kiet sc.
khong can thiet phai ngh hoc na. Phu n vao nhng ngay sap co kinh nguyet.

254 255
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Chan oan ngan cac t boc phat cua mun rop, nhng t co kha
nang loai tr c hoan toan virus.
Chan oan chu yeu da vao quan sat trc tiep cac
ton thng. Virus gay benh co the c xac nh Dang kem boi trc tiep acyclovir, dung moi ngay 5
qua quan sat chat dch cua mun nc di knh lan, co the co hieu qua neu c dung ngay vao giai
hien vi ien t, nhng ieu nay thng khong can oan phat trien au tien cua mun.
thiet. Trong trng hp co ton thng ben trong mieng
Trieu chng au tien thng la cam giac nga ran hoac mun rop phat trien nhieu trong mieng, dung
quanh mieng, thng vao khoang t 4 en 12 gi valaciclovir dang vien uong 500mg, moi ngay 2 lan,
trc khi bat au xuat hien cac mun rop. hoac acyclovir dang huyen dch 200mg (5ml) cho tre
tren 2 tuoi, 100mg (2,5ml) cho tre di 2 tuoi, dung
Cac mun rop nho bat au noi len, co the nga hoac moi ngay 5 lan, lien tuc trong 5 ngay.
au, c bao quanh bi mot vung da viem o nhe.
Trong khoang vai ngay th cac mun nay v ra va BENH ZONA
hnh thanh nhng vay cng gia. Benh zona (shingles) hay con goi la benh herpes zoster,
Sau vai tuan th tat ca eu mat i va benh t la mot benh do nhiem virus, gay ra do chnh loai virus
khoi. gay benh thuy au, virus varicella-zoster.
Benh zona co mc o pho bien kha cao. Tai Hoa Ky,
ieu tr khoang 20% dan so mac benh nay vao mot thi iem
Khong co thuoc ac tr cung nh khong co cach nao nao o trong i, va moi nam eu co khoang na trieu
e ngan nga viec nhiem virus. Viec ieu tr chu ngi mac benh. Ty le mac benh gia tang theo o tuoi va
yeu la giup giam nhe cac trieu chng va han che thng gap hn nhng ngi b ton thng hoac suy yeu
cac ieu kien kch hoat s hoat ong cua virus. he mien dch.

Giam nhe s kho chu bang thuoc giam au dang


Nguyen nhan
vien uong hoac kem boi tai cho, chang han nh
idoxuridin. Nguyen nhan trc tiep la do virus varicella-zoster,
nhng c che gay benh en nay van cha c hoan
Thuoc khang virus, acyclovir, dang uong co the giup
toan lam ro.
256 257
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Ly thuyet c chap nhan hien nay cho rang sau Ban zona thng t khoi sau vai tuan, khong co
khi mac benh thuy au, virus varicella-zoster xam bien chng g. Khoang 50% so ngi b benh zona
nhap vao cac mo than kinh mot trong 2 ben cua sau tuoi 60 co the b au va de kch thch vung da
cot song. V ly do nay ma benh zona luon phat trien b benh, keo dai en 6 thang.
mot ben c the. Virus c tru trong cac mo than Mot lan noi ban zona co the tao kha nang mien
kinh nhieu nam di s khong che cua he mien dch suot i oi vi benh nay.
dch c the. Khi co mot ly do nao o lam cho he Cac bien chng co the gap la:
mien dch cua c the suy yeu, chang han nh tuoi
Nhiem khuan th phat tren da, thng la do cac
gia, benh tat, thng ton... virus se bat au hoat
mun nc b cao gai tray xc, vi cac mang da
ong va gay viem cac te bao than kinh. Cac mun
troc vang hay ong vay.
nc se bat au phat trien tren vung da nam ngay
Chng au day than kinh keo dai sau khi ban a
ben tren cac te bao than kinh b viem, tao thanh
dt, thng gap ngi ln tuoi.
hien tng ban zona ac trng cua benh nay.
ieu tr
Chan oan
Thng dung thuoc giam au e lam giam nhe trieu
Ban au, ngi benh thay nga ram ran, hoac co chng.
the la cam giac au rat vung b benh. Trong vong
Khi co dau hieu nhiem khuan th phat, ieu tr
24 gi sau o, tai ay se noi len hang loat mun rop.
bang thuoc m hoac kem co cha khang sinh boi
Ban au thng ch la nhng mun nho mau o, sau
o tr thanh san nga, roi bong nc, va dan dan tren da, hoac dung vien uong flucloxacillin 250mg
phat trien thanh mun mu, ong vay cng, va cuoi moi ngay 4 lan.
cung thanh seo. e ieu tr au day than kinh sau khi ban a dt,
Ban zona thng ch xuat hien ve mot ben cua than dung amitriptylin 25mg vao moi buoi toi, tang lieu
hnh, thng gap nhat la nhng vung lan rong t en 25mg moi ngay 3 lan oi vi cac benh nhan tre
na tren cua cot song cho en long ngc, nhng cac tuoi. Cung co the thay bang carbamazepin 100mg
vung da mat, bung va tay chan oi khi cung moi ngay, co the tang lieu en 100mg, moi ngay 4
chu anh hng. lan.
258 259
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

a co chng c cho thay nhng cn au gay da... Tuy nhien, e gay benh th vi khuan nay can
ra do benh zona co the c giam nhe khi dung co nhieu ieu kien thuan li khac.
valaciclovir dang vien uong vi lieu 1g, moi ngay 3 Vi khuan thng xam nhap vao da qua cac lo chan
lan, lien tuc trong 7 ngay cac benh nhan tren 50 long hoac cac vet thng nho. Nhng ngi co he
tuoi, trong vong 72 gi ngay sau khi cac trieu chng mien dch suy yeu, ngi benh tieu ng, hoac
xuat hien. nhng ngi ma da co nhieu chat nhn thng de
Neu vung ban zona lien quan en mat, nen chuyen b nhot hn.
benh nhan en bac s chuyen khoa mat e kiem
tra. Neu cac vung ban lan rong nhanh chong, nen Chan oan
e ngh benh nhan vao ieu tr tai benh vien.
Trieu chng khi au la mot cho sng nho di da,
NHOT lam cho da tr nen nhay cam hn. Cho sng lan
Nhot la mot trng hp nhiem trung da pho bien, hnh rong dan va vung da nay tr nen o, au, s vao
thanh mot hoac nhieu vung da b viem cha ay mu, thay hi nong am.
thng la nhiem trung nang long. V tr noi nhot thng Dan dan, gia nhot tr nen mem hn va co bong
la pha sau co hoac cac vung da am nh nach, ben... nhng mu.
cung co the la bat c v tr nao tren c the. Trai vi cach Trong khoang vai ba ngay, lng mu tang dan va
ngh cua nhieu ngi, nhot khong phai la ket qua cua viec t thoat len be mat cua nhot, tao thanh mot iem
ve sinh da kem, ma la do lay nhiem vi khuan t nhng nho mau vang, hay con goi la au nhot.
nguon khong xac nh c.
Khi au nhot v, mu thoat ra th cam giac au nhc
Nguyen nhan do bong mu c giam nhe.

Nguyen nhan thng gap la do nhiem vi khuan Co the co viem mach bach huyet neu nh nhot xuat
Staphylococcus aureus. Thong thng, loai vi khuan hien khu vc co hach bach huyet.
nay van c tru trong mui cung nh co rat nhieu oi khi can lay benh pham la mu trong nhot e cay
trong moi trng khong kh, trong nc, bam tren vi khuan nham xac nh loai khang sinh hp ly e

260 261
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

ieu tr. Kiem tra glucose nieu e loai tr benh tieu Neu xac nh ngi benh mang vi khuan
ng. Staphylococcus (gay tai phat thng xuyen) th cho
Thong thng nhot t khoi sau khoang 1 2 tuan. dung kem naseptin va flucloxacillin dang vien uong.
Hng dan ngi benh dung xa phong diet khuan
Neu nhot thng xuyen tai phat, dung tam bong e tam trong vong 2 tuan.
ngoay mui lay benh pham e xac nh viec benh
nhan mang vi khuan gay nhot trong ngi. Vi cac nhot ln bat thng, gay au nhc nhieu,
hoac keo dai tren 2 tuan, nen chuyen en bac s
ieu tr chuyen khoa e xac nh nguyen nhan va ieu tr.

Khong dung tay nan mu hay co lam v nhot, v co


the lam nhiem trung lan rong. VIEM GAN A
Dung thuoc giam au neu nhot gay au nhieu. Viem gan A la loai benh truyen nhiem pho bien hau
het cac quoc gia tren the gii. ac biet, cac nc ngheo
Dung kem boi da co sulphat magnesi e boi len
hoac ang phat trien co ty le mac benh nay vt xa cac
nhot, co the giup nhot mau v mieng va cung mau
nc phat trien. Tuy nhien, ngay ca nhng nc phat
lanh hn.
trien th hien nay van cha khong che c hoan toan s
Sau khi nhot v mieng va thoat mu, can ra sach lay lan cua can benh nay. Neu khong co s phong nga
vi xa phong diet khuan va nc am, sau o dung hoac kiem soat kp thi, viem gan A rat de dang boc phat
gac kho bang lai e bao ve vung da nay khong b thanh nhng vu dch lan tran khap vung.
nhiem trung.
au nam 1988, benh viem gan A ot nhien boc phat
Vi cac nhot qua ln hoac cang tc va gay au qua nhanh chong tai Thng Hai. Trong vong 2 thang, hn
lau, co the dung chlorid ethyl xt len gay te roi dung 300.000 ngi a mac benh.
dao mo rach nhot, nan nhe cho mu thoat ra. Sau o
Tai Hoa Ky, viem gan A boc phat thanh dch khoang
bang lai bang gac kho.
10 nam mot lan, va gan ay nhat la vao nam 1995 a
Neu co dau hieu viem mach bach huyet, cho dung co hang tram ngan ngi cung luc nhiem benh ch trong
flucloxacillin 250mg, moi ngay 4 lan, lien tuc trong vong mot vai thang. Moi nam, tai Hoa Ky co khoang t
5 ngay. 125.000 en 200.000 ngi nhiem benh nay.
262 263
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Nguyen nhan HAV. T o, chung xam nhap vao c the cac loai
sinh vat song ay va ton tai trong o. Khi con
Virus gay benh viem gan A lan au tien c nhan
ngi bat lay cac loai so, oc, tom, cua... e an, co
dang vao nam 1973 va c goi ten la Hepatitis A,
the se b nhiem HAV. Ngay ca viec tam trong cac
thng goi tat la HAV (Hepatitis A virus). Virus
ao ho cung co the la nguyen nhan nhiem benh.
nay sinh trng nhanh va rat de lay lan trong moi
Thc an nau ky co the diet c HAV kha de dang,
trng, qua thc an, nc uong, cac chat thai...
v ch can nhiet o tren 850C keo dai hn mot phut
Virus gay benh viem gan A co nhieu trong mo hoi, la chung se b tieu huy.
nc bot, nc tieu, nhng nhieu nhat la trong phan Noi tom lai, cac nguon lay nhiem chnh cua viem
cua ngi benh. gan A la nc uong khong un soi, thc an khong
Trong t nhien, HAV hien dien hau nh khap ni, nau chn hoan toan hoac an song nh rau cai, trai
nhng nhieu nhat la nhng ni co ieu kien ve cay, va tiep xuc trc tiep vi ngi benh hoac cac
sinh moi trng kem. o dung cua ngi benh co mang virus.
Kha nang lay lan chu yeu cua ngi mang virus la
Khi HAV theo thc an hoac nc uong xam nhap
khoang thi gian 2 tuan trc khi xuat hien cac
vao c the, chung tap trung cac te bao gan va sinh
trieu chng. Vao giai oan hoi phuc cua benh nhan
trng cc nhanh. T o, mot so ln vi khuan se
th kha nang lay lan khong con na.
theo ong dan mat xuong ng ruot va theo phan
i ra ngoai.
Chan oan
HAV co mot lp vo boc rat kien co, co the giup
chung song sot c trong nhieu nam vi nhiet o Thi gian u benh thay oi t 15 50 ngay.
lanh en am 200C. Neu b lam kho i, HAV van co Phan ln cac trng hp viem gan A xuat hien
the tiep tuc gi nguyen ven trang thai trong nhieu tre em thng khong co trieu chng. oi khi, ngi
tuan. trng thanh cung co the mac benh ma khong co
hoac co rat t cac trieu chng.
Vi s ton tai va lan truyen de dang trong t nhien,
cac vung bun lay nc ong co the la ni tap trung Trong trng hp phat trien cac trieu chng, nhng
trieu chng sau ay thng gap nhat:

264 265
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Cam giac kho chu ot ngot. vong 7 10 ngay nhng trng hp viem gan A
Sot. dang ac tnh (fulminant hepatitis).
Buon non. Xet nghiem nc tieu co bilirubin, ngay ca trong
cac trng hp khong vang da.
au bung.
Cong thc mau toan bo cho thay co tang lympho
Bieng an.
bao.
Tieu chay, phan co mau xanh.
Neu thi gian ong mau (Prothrombin time) gia
au khp.
tang la dau hieu cho thay co suy gan.
Vang da, vang mat (cung mac).
Ch co khoang 0,3% so benh nhan viem gan A co
Nc tieu sam mau.
nguy c chuyen sang the ac tnh, vi cac dau hieu
Mot so dau hieu khac co the co la: nh:
Lach to. au au.
Gan mem va kho s nan. Sot cao, than nhiet thay oi bat thng.
Cac trieu chng tren thng rat nhe, tham ch oi Non ma va tieu chay.
khi rat de nham lan vi mot trng hp cam cum. Mot so rat t trng hp chuyen sang the vang da
V the, chan oan xac nh thng phai da vao mat (cholestatic hepatitis). Trong nhng trng hp
mot so xet nghiem ac trng: nay, benh nhan phat trien dau hieu vang da, vang
Xet nghiem chc nang gan (LFT) khi co vang mat keo dai t 1 3 thang, ngay ca khi xet nghiem
da, se thay men ALT (Alanine amino transferase) cho thay men gan a tr lai bnh thng. Benh
va bilirubin tang cao trong mot thi gian ngan. khong ang lo ngai, v thng dien bien theo chieu
Neu benh chuyen sang dang tai phat (relapsing hng tot vi s hoi phuc dan dan cua benh nhan.
hepatitis), men ALT se gia tang va ha thap theo
tng chu ky. ieu tr
Xet nghiem mau tm khang the chong virus viem Khong co thuoc ac tr viem gan A. Viec ieu tr
gan A (HAV-IgM). Khang the nay tang cao trong chu yeu la theo doi va kiem soat cac trieu chng.

266 267
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Ngi benh can c ngh ngi nhieu. S dung nhiem benh cao, hoac phai en song nhng
thuoc giam au vi lieu thch hp e lam giam nhe vung nay.
cac trieu chng nh au c, khp, au bung... Ngi co nhu cau i en va lu tru tai cac vung
Trong hau het cac trng hp, benh keo dai trong ang co nguy c nhiem benh.
khoang t 2 14 ngay roi t khoi. Cac trng Ngi ln tuoi, gia yeu hoac suy nhc, khi th
hp chuyen sang the ac tnh thng keo dai trong mau khong co s hien dien cua khang the chong
khoang 3 6 tuan. Tuy nhien, trang thai met moi virus gay benh viem gan A (HAV-IgG).
noi chung co the keo dai sau o en 2 3 thang. Nhng ngi do nghe nghiep phai tiep xuc vi
moi trng co kha nang lay nhiem cao, ve sinh
Hng dan benh nhan che o dinh dng hp ly e
moi trng kem...
tao ieu kien hoi phuc, ong thi tuyet oi khong
Nhng ngi do nghe nghiep phai thng xuyen
uong ru t nhat la trong vong 6 thang.
tiep xuc vi benh nhan.
Benh nhan a mac benh viem gan A mot lan, sau Thuoc chung nga thng can phai tiem 2 mui, cach
khi khoi benh se co kha nang mien dch t nhien nhau t 6 12 thang. Thi gian mien dch a c am
oi vi benh nay. bao chac chan la 7 8 nam, cho du mot so nghien cu cho
rang thuoc co hieu lc suot i.
Chung nga Thuoc chung nga ch bat au co hieu lc khoang 4
Thuoc chung nga viem gan A hien a c s dung tuan sau khi tiem, v ay la thi gian can thiet e c the
tao ra khang the HAV-IgG. Trong nhng trng hp can
rong rai vi hieu qua cao, kha nang tao mien dch keo dai
co hieu qua tc thi, ngi ta thng s dung huyet thanh
en 7 8 nam hoac co the la suot i. Nguyen nhan duy
mien dch (immune globulin) e tao kha nang mien dch
nhat han che viec s dung thuoc chung nga cho tat ca
ngay sau khi tiem thuoc.
moi ngi ch la van e chi ph. Trong ieu kien thc te,
khi cha co kha nang tiem chung cho tat ca moi ngi,
VIEM GAN B
cac oi tng sau ay can c u tien s dung thuoc
Viem gan B la benh truyen nhiem hien co khap ni
chung nga:
tren the gii, vi mc o nguy hiem vt xa so vi benh
Tre em sinh trng nhng vung co nguy c viem gan A. Hien tren the gii co khoang 300 trieu ngi
268 269
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

ang mac benh viem gan B man tnh, va c tnh moi tac hai cho HBV. Neu nhiet o xuong en am 800C,
nam co chng 250 ngan trng hp t vong. HBV co the chu ng c 2 nam. Vi ieu kien
Rieng Viet Nam, so ngi nhiem virus gay benh nhiet o bnh thng trong phong, HBV co the song
viem gan B c c tnh la khoang t 15% en 20% dan c 6 thang, va neu nh b lam kho trong vong t
so. Khoang 10% trong so nay co nguy c phat trien thanh 3 en 4 tuan, HBV van gi nguyen c kha nang
viem gan B man tnh. tan pha te bao gan khi xam nhap vao c the.

Viem gan B tien trien co the gay ra x gan va viec s Virus viem gan B tap trung chu yeu trong mau ngi
dung ru, bia cang thuc ay qua trnh nay xay ra nhanh benh. Trong cac mo va dch tiet cua c the cung co
hn. Viem gan B cung la mot trong nhng nguyen nhan virus, nhng t hn.
chnh gay ra viem gan cap tnh (acute hepatitis) va ung
Virus viem gan B se b tieu diet neu un soi 1000C
th gan (liver cancer).
trong vong t 1 en 5 phut. Mot so hoa chat co kha
nang diet virus nay la glutaraldehyd, chloroform
Nguyen nhan
hoac formalin. Cac bien phap nh tia cc tm
Benh viem gan B gay ra do mot loai virus thuoc (ultraviolet radiation), ether hoac con khong u
nhom Hepadnavirus, la mot trong nhng loai virus manh e diet c HBV.
co kch thc nho nhat hien a c biet. c
nhan biet lan au tien vao nam 1970 qua knh hien Virus viem gan B lay lan chu yeu qua ng mau,
vi ien t, loai virus nay co ng knh 42nm,(1) cac loai kim tiem khong tiet trung va hoat ong
c goi ten la virus viem gan B (hepatitis B virus tnh duc. Tuy nhien, moi tiep xuc trc tiep vi ngi
HBV). benh hoac dung chung cac vat dung, dung cu... cung
Mac du co kch thc cc nho, virus viem gan B co eu co kha nang lay lan benh, nhat la khi co cac
mot lp vo rat chac chan e bao ve nen co the song vet tray xc ngoai da.
trong thien nhien rat lau ma khong b thay oi. Moi
trng lanh en am 200C keo dai 15 nam khong gay Chan oan
Cac giai oan dien tien cua viem gan B c mo ta
(1)
Nanometer, viet tat la nm, n v o lng co gia tr chieu dai cc
nho, ch bang 1 phan ty cua met.
tom gon trong bieu o sau ay:

270 271
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Virus viem gan B nong sot, da b nga hoac noi may ay... Ngi
benh thng ue oai, mat sc, mieng nhat ang,
Xam nhap c the
buon non, an mat ngon. Mot so benh nhan cam
thay au bung phan tren, di ha sn phai.
Khoi benh Mot khi da tr nen vang hoac nc tieu tr nen
sam mau, nhng trieu chng au nhc ban au t
Viem gan B cap tnh Mang HBV trong c the
nhien se giam dan mot cach nhanh chong. Luc
Viem gan B man tnh the tiem an nay, benh nhan cam thay rat khoe mac du da
van tr nen ngay mot vang hn. Trang thai nay
Viem gan B man tnh the hoat ong thng keo dai t 1 en 3 thang.
Sau giai oan cap tnh, hau het ngi benh se
X gan
t khoi ma khong e lai di chng g. Mot so t
Ung th gan tuy khoi benh nhng tiep tuc mang HBV trong
ngi va tr thanh nguon lay nhiem cho ngi
khac cung nh cho chnh mnh, v co the vao mot
Trong bieu o dien tien tren, ta thay sau khi HBV
luc nao o ho se nhiem benh tr lai dang viem
xam nhap vao c the, ngi benh se phat trien
gan B man tnh. Ch co khoang 10% trng hp
thanh viem gan B cap tnh. Do cac trieu chng
chuyen sang viem gan B man tnh.
qua m nhat, nen rat nhieu benh nhan hoan toan
khong c phat hien trong giai oan nay. Giai oan man tnh tiem an keo dai rat lau, co
the la t 15 35 nam. Trong giai oan nay, HBV
Thi gian u benh thng keo dai t 1 4 thang
am tham sinh san tran ngap trong c the ngi
hoac lau hn, tuy thuoc vao so lng virus b
benh ma khong co bat c dau hieu benh nao. Sau
nhiem vao c the. Noi chung, so lng virus cang
o, benh chuyen sang giai oan hoat ong, thng
ln th thi gian u benh cang ngan.
la do he mien dch cua c the v mot ly do nao o
Giai oan cap tnh cung khac nhau tng trng
bat au nhan ra va tan cong HBV. Tuy nhien, do
hp benh. Khoang 50% hoan toan khong co trieu
virus a sinh san qua nhieu nen kha nang khoi
chng g. Khoang 40% co the co cac trieu chng
benh la hau nh khong co. Benh bat au chuyen
nh met moi, au nhc t chi, c the kho chu, hi
dan sang cac giai oan x gan va ung th gan.

272 273
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Do cac trieu chng cua benh viem gan B thng rat dien cua khang the nay cho thay c the a co kha
m nhat, tham ch nhieu khi khong co. V the, viec nang chong lai HBV, hay noi cach khac, ket qua
chan oan chu yeu phai da vao cac ket qua xet chan oan la khong co viem gan B v ngi nay
nghiem. a co kha nang mien dch (immune) vi benh.
Tuy nhien, trong thc te do co nhieu chung virus
Xet nghiem thng cho thay ham lng cac men
gay viem gan B khac nhau, nen trong mot so t
ALT (Alanine amino transferase) va AST (Aspartate
trng hp (khoang 25%) ngi mang khang the
amino transferase) trong mau tang cao, thng t 5
HbsAb van co the mac benh viem gan B neu gap
8 lan so vi ham lng bnh thng. Tuy nhien,
phai mot chung virus khac. Khi trng hp nay
ket qua nay cha co y ngha chan oan xac nh.
xay ra, ca 2 xet nghiem tm HbsAg va HbsAb eu
Ngoai ra, co the can thc hien xet nghiem mau e cho ket qua dng tnh. Va nh vay ket qua chan
tm: oan la co viem gan B.
Khang the chong lai khang nguyen cua nhan
Khang nguyen be mat cua virus viem gan B
HBV (Hepatitis B core Antibody HBcAb). Co 2
(Hepatitis B surface antigen HBsAg). Ket qua
khang the thuoc loai nay: HBcAb IgM va HBcAb
xet nghiem dng tnh se xac nhan viec nhiem
IgG. HBcAb IgM la loai khang the xuat hien va
virus viem gan B. HBsAg tang nhanh trong vong
gia tang nong o rat nhanh trong thi gian b
t 1 10 tuan sau khi nhiem benh. Khi c the
viem gan B dang cap tnh. Sau khi ay lui giai
vt qua giai oan benh, HBsAg se giam dan va
oan benh, nong o khang the nay trong mau
hoan toan bien mat trong vong t 4 en 6 thang.
se giam dan. HBcAb IgG la loai khang the phat
Neu HBsAg khong mat i ma tiep tuc hien dien
sinh va ton tai lau dai trong c the, tao ra kha
lau hn 6 thang, ieu o co ngha la benh a
nang mien dch lau dai oi vi HBV. HBcAb IgM
phat trien thanh viem gan B man tnh (chronic
cung tang cao khi benh tai phat. V the, theo doi
hepatitis). Co khoang chng 10% so trng hp
khang the nay trong mau co the giup hieu c
mac benh chuyen sang the man tnh.
dien tien cua benh.
Khang the chong khang nguyen be mat cua HBV Ngoai ra, mot so phng phap chan oan khac cung
(Hepatitis B surface antibody HBsAb). S hien co the can c ap dung e xac nh benh va tnh

274 275
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

trang dien tien cua benh, chang han nh phng ngan can s sinh trng cua HBV trong c the ngi
phap sieu am gan (ultrasonography), CT scan, liver- benh. Hien co 2 loai thuoc c dung pho bien la:
spleen scan hoac sinh thiet gan (liver biopsy).
Interferon, dang tiem di da (subcutaneous
injection), moi tuan 3 ong, lien tuc t 6 thang 1
ieu tr
nam. Thuoc co mot so phan ng phu nen nhat
Hien cha co thuoc ieu tr ac hieu. Viec ieu tr thiet phai c s dung vi s ch nh va theo
viem gan B tuy thuoc vao giai oan dien tien cua doi cua bac s. Vi lieu ieu tr nay, khoang 30%
benh. benh nhan at c ket qua chan ng s sinh
Giai oan viem gan B cap tnh hoan toan khong co trng cua HBV. Ket qua nay la kha han che, nen
thuoc ieu tr. Ngi benh can c ngh ngi, vi co ni a ap dung lieu ieu tr manh hn, moi
che o dinh dng ay u, nhieu chat dinh dng, ngay mot ong trc khi i ngu, lien tuc trong 4
de tieu hoa. Co en 90% so benh nhan se t khoi thang, at ket qua dt benh khoang 40% benh
hoan toan khong can ieu tr. Viec dung thuoc nhan. Tuy nhien, do cac tac dung phu cua thuoc
nang hn nen viec theo doi khi ieu tr rat can
khong ung ch nh trong giai oan nay thng
thiet.
ch co hai cho c the.
Lamivudine (Epivir-HBV) dang vien uong, moi
Sau giai oan cap tnh, can thc hien ay u cac
ngay mot vien, lien tuc t 8 12 thang. Thuoc co
xet nghiem chan oan e xac nh viec benh nhan
gia thanh re hn so vi Interferon, de s dung hn
khoi benh hoan toan hay chuyen sang giai oan
va cac tac dung phu nhe hn. Tuy nhien, nhc
man tnh. Ket qua chac chan thng ch co the co iem cua thuoc la ch lam km ham mc o sinh
c sau o khoang 6 thang, nen viec theo doi benh trng cua virus ch khong giup khoi benh hoan
nhan sau giai oan benh la cc ky quan trong. toan. Ngoai ra, thuoc co anh hng en bao thai
Giai oan viem gan chuyen sang man tnh (chiem nen khong c dung cho phu n co thai. Phu n
khoang 10% cac trng hp) hoan toan khong co ang ieu tr bang thuoc nay cung c khuyen la
trieu chng benh, chu yeu c chan oan xac nh khong nen co thai.
da vao cac xet nghiem nh a trnh bay tren. Khi benh a chuyen sang giai oan gay thng ton
Viec ieu tr trong giai oan nay nham muc ch cho gan, viec ieu tr thng khong con hieu qua

276 277
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

na, chu yeu ch la cham soc sc khoe ngi benh Tre em t s sinh cho en 15 tuoi.
va han che toi a cac yeu to thuc ay nhanh tien Nhng ngi tiem chch ma tuy.
trnh cua benh, chang han nh thuoc la, ru, sinh
Nhng ngi thng xuyen loc than.
hoat that thng, thieu ngh ngi...
Nhng ngi ong tnh luyen ai hoac thng co
quan he tnh duc vi nhieu ngi.
Chung nga
Hien a co thuoc chung nga benh viem gan B vi hieu VIEM GAN C
qua len en hn 90% trng hp, vi tac dung bao ve keo Viem gan C la mot trong nhng benh truyen nhiem
dai. Tuy nhien, do tr ngai ve mat chi ph, thuoc chung nguy hiem nhat, van c xem la mot hiem hoa cho toan
nga viem gan B hien van cha c tat ca moi ngi s nhan loai. Hien co khoang hn 3% dan so the gii mac
dung. Tuy nhien, ay qua la mot ieu rat ang tiec, v benh viem gan C, vi chng 170 trieu ngi mang virus
neu xet theo nhng ton that nghiem trong ma can benh gay viem gan C (Hepatitis C virus HCV) trong c the.
nay a va ang gay ra cho con ngi, th chi ph chung
Hn 85% ngi nhiem HCV co nguy c mang virus lau
nga qua that van con re hn rat nhieu.
dai, so vi HBV th ty le nay ch co khoang 10%. Trong
Trong ieu kien hien tai, khi cha the chung nga cho so ngi b nhiem HCV, 60% co nguy c b viem gan man
tat ca moi ngi, cac oi tng sau ay nen u tien c tnh, vi mc o nguy hiem cao hn nhieu so vi viem gan
chung nga: B man tnh, bi v co en 12% benh nhan co nguy c b x
Tat ca than nhan song chung trong gia nh vi gan va t 1 en 5% se b ung th gan. Hn the na, hien
ngi a nhiem HBV. nay cha co thuoc chung nga viem gan C.
Nhng ngi thng xuyen tiep xuc vi mau va Tai Hoa Ky, hien co hn 4 trieu ngi ang b viem
dch tiet cua benh nhan, chang han nh nhan gan C man tnh, va c tnh se co t 8.000 en 10.000
vien y te, ngi lam cong tac xet nghiem... trng hp t vong moi nam v can benh nay.
Nhng ngi co tiep xuc qua da va niem mac Mac du rat nguy hiem nh the, nhng hau het cac
vi mau va cac chat dch b nghi ng la co cha trng hp viem gan C cap tnh cung nh man tnh eu
HBV. khong bieu hien trieu chng g ang ke. Mot trong nhng
Nhng ngi phai truyen mau hoac che pham cua trieu chng thng gap nhat la ngi mac benh cam
mau do cac yeu cau ieu tr khac. thay met moi nhng ay lai co the la trieu chng cua
278 279
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

qua nhieu benh khac va tham ch con la mot trang thai cha mot t HCV. Cac nghien cu cung xac nh ro
thng gap ngay ca khi khong co benh. V the, so ngi la trong tinh dch cung nh dch tiet t am ao eu
mac benh c phat hien kp thi rat t. Vao nam 1995, khong co cha HCV. Tuy nhien, trong thc te co
ngi ta cong bo mot ket qua xet nghiem khoang hn khoang 5% trng hp nhiem HCV do lay lan qua
na trieu ngi c xac nh la mang virus viem gan C hoat ong tnh duc. ieu nay c giai thch la do
Phap. Trong o ch co hn 15% la a biet c mnh b cac yeu to nh: phu n ang co kinh nguyet hoac
nhiem HCV so con lai hoan toan khong hay biet g ca!
viem nhiem bo phan sinh duc, hoac do cac say
sat co chay mau xay ra trong hoat ong tnh duc.
Nguyen nhan Nhng trng hp hoan toan bnh thng ma lay
lan do hoat ong tnh duc cha c chng minh.
Benh viem gan C gay ra do mot loai virus thuoc
loai ARN co kha nang thay oi ac tnh di truyen Hai con ng lay lan chnh cua HCV la qua truyen
mot cach het sc nhanh chong va de dang. Tuy a mau va qua viec s dung chung cac dung cu tiem
gay benh t lau, nhng phai en khoang au nam chch khong tiet trung. Tuy nhien, nhng trng
1974 th virus gay benh viem gan C mi c nhan hp tiep xuc khac vi virus vao luc c the ang co
dang mot cach khong ro rang, va c goi la virus cac vet tray xc cung eu co the dan en nhiem
gay viem gan khong A, khong B (non-A, non-B benh. Trong thc te co en 30% benh nhan hoan
hepatitis). Ch en khi phat trien c ky thuat toan khong xac nh c mnh a b lay nhiem t
nghien cu cac phan t cc ky nho be (molecular au, chnh la ri vao cac trng hp nay.
biologic techniques), cac nha khoa hoc mi quan
Mot so nguyen nhan cu the khac la nhng trng
sat ro c loai virus gay benh nay va chnh thc
hp tiep xuc trc tiep vi mau cua benh nhan, nh
goi ten no la virus viem gan C (Hepatitis C virus
cac nhan vien y te, hoac qua cac dch vu cong cong
HCV).
khong am bao vo trung nh cao mat, xam mnh,
Virus viem gan C lay lan chu yeu qua tiep xuc trc cham cu, cao gio, cat le... Ngay trong cac benh
tiep bang ng mau. Benh khong lay lan qua thc vien, s sot trong viec tiet trung cac dung cu y khoa
an, nc uong hoac cac yeu to moi trng khac, cung co the la nguyen nhan dan en lay nhiem
cho du trong nc bot va mo hoi cua ngi benh co HCV.
280 281
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Benh cung lay lan trc tiep t ngi me khi sinh Khoang 80 en 90% so ngi b nhiem HCV se
con ra, nhng vi mot ty le tng oi thap, khoang chuyen sang giai oan viem gan C man tnh, Trong
hn 5%. so o co khoang 60 70% la viem gan C man tnh
Benh khong lay truyen qua sa me, nen ngi me the phat trien. S phat hien kp thi ngay t giai
khong can tranh viec cho con bu. oan nay giup gia tang kha nang ieu tr benh en
mc toi a.

Chan oan Do cac trieu chng cua benh viem gan C rat m
Thi gian u benh thng keo dai t 7 8 tuan sau nhat, trong rat nhieu trng hp lai hau nh khong
khi vi khuan xam nhap vao c the. Sau o, khoang co trieu chng g, nen viec chan oan phat hien
30% so ngi b nhiem HCV co the cam thay hi va xac nh benh chu yeu da vao cac ket qua xet
kho chu nh b cam cum nhe. nghiem.

Mot so ngi khac co the co cac trieu chng nh Chan oan phat hien sm la yeu to rat quan trong
au au, met moi, au nhc khp xng va bap tht. trong viec ieu tr benh viem gan C, bi v cho
Nhieu khi co the cam thay buon non, kho chu, au du kha nang ieu tr benh nay hien nay a mang
lai nhieu ket qua kha quan, nhng viec ieu tr se
bung, tieu chay, an kem ngon, giam trong lng c
khong co may ket qua neu nh phat hien benh vao
the... oi khi b sot hoac noi nga ngoai da. Khoang
giai oan qua muon. Chan oan phat hien chu yeu
30% so ngi nhiem HCV co the co cac dau hieu
nh vao cac th nghiem mau thong thng trong
vang da, vang mat...
nhng lan kham sc khoe nh ky. Neu phat hien
Cac trieu chng noi tren thng nhe, keo dai t 6 co s tang cao cua men gan ALT trong mau, can
8 tuan, t t thuyen giam roi hoan toan bien mat ngh ngay en kha nang viem gan.
sau mot thi gian ngan. Sau o benh khoi han hoac Yeu to th hai c xem nh dau hieu cua viem gan
chuyen sang mot trong cac tien lieu sau: la bilirubin. Chat nay khi tang cao en tren 0,40mg
trong mot lt mau se bat au tao ra hien tng
Tiem an, khong hoat ong (dormant)
vang da, vang mat. Khi xet nghiem mau cho thay
Tiep tuc phat trien thanh the man tnh hoat ong bilirubin tang cao, can ngh en kha nang viem
(chronic active) gan.
282 283
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Khi a nghi ng co viem gan C, can tiep tuc thc hnh dang, kch thc cua gan va phat hien cac bat
hien xet nghiem mau tm khang the chong HCV thng, sinh thiet gan giup anh gia mc o viem
(Heppatitis C Virus-Antibody). Ket qua xet nghiem gan...
dng tnh co the cho phep ket luan la benh nhan
ang mac benh viem gan C. Tien lng
Trong qua trnh ieu tr, co the thc hien xet Noi chung, sau giai oan viem gan C cap tnh se co
nghiem Quantative HCV-ARN e theo doi dien tien khoang 10 en 15% so benh nhan may man c
cua benh. Loai xet nghiem ac biet nay cho phep hoan toan khoi benh, khong can ieu tr g ca.
em c tong so HCV trong 1 cm3 mau cua benh T 20 en 25% benh nhan se chuyen sang giai oan
nhan vao tng thi iem khac nhau. Neu so lng man tnh am tham. HCV cac benh nhan nay
HCV khong giam bt sau 6 thang ieu tr, co the khong hoat ong, do o ho khong co trieu chng
xem nh phng phap ieu tr ang ap dung khong g va cung khong b thng ton gan. Nhng ngi
mang lai hieu qua. may man nay rat hiem khi chuyen sang x gan,
nhng ho co kha nang lay truyen HCV sang ngi
Ngoai ra cung can xac nh kieu loai di truyen
khac.
(genotype) cua virus viem gan C. Neu genotype c
T 60 en 70% benh nhan viem gan C se chuyen
xac nh la loai 1, benh nhan can ieu tr khoang
sang viem gan C man tnh the phat trien. Trong so
mot nam. Neu la loai 2 hoac loai 3, thi gian ieu
nay, phan ln c tien lieu cung khong t vong v
tr la khoang 6 thang. Nhng loai khac co the phai
benh, v cac thng ton cua gan nhe va phat trien
ieu tr t 6 en 12 thang, tuy theo tng trng
cham. Nhng co khoang 20% se phat trien thanh
hp. x gan sau 10 en 20 nam, tham ch co the chuyen
Mot so xet nghiem khac cung c ap dung e gop sang ung th gan. Ty le ung th gan hang nam do
phan theo doi dien tien cua benh. Chang han nh, benh nay la khoang t 1 en 5%.
nong o alfa-feto-protein trong mau tang cao co the
xem la dau hieu cua ung th gan, thi gian ong ieu tr
mau (Prothrombin time) gia tang la dau hieu cua Benh dien tien am tham, cac trieu chng m nhat
suy giam chc nang gan, sieu am gan giup quan sat hoac khong co, nen ket qua ieu tr hau nh phu

284 285
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

thuoc hoan toan vao kha nang phat hien benh sm. vi cac loai C1a, C1b... ty le khoi benh cung len en
Benh c phat hien cang sm th hieu qua ieu tr khoang 50% vi thi gian ieu tr la 1 nam. Thuoc
cang cao hn. co nhieu tac dung phu nen nhat thiet phai c s
Trong suot giai oan nhiem HCV cho en khi phat dung vi s hng dan va theo doi cua bac s ieu
trien viem gan C cap tnh, khong co bat c loai tr.
thuoc men hay phng phap ieu tr nao co hieu
qua tac ong vao tien trnh cua benh. HIV/AIDS
Khi benh chuyen sang the man tnh, viec ieu tr HIV la ten goi tat cua mot loai virus (Human immuno
co the bat au cang sm cang tot. Neu benh nhan deficiency virus) gay ra hoi chng suy giam mien dch mac
khong c phat hien vao au giai oan nay, benh phai con ngi (Acquired immuno deficiency syndrome
se am tham tien trien va kha nang ieu tr ngay AIDS). Nh vay, nhiem HIV la tien e e dan en
cang tr nen kho khan hn. AIDS, nhng t khi nhiem HIV cho en khi phat trien
AIDS can mot thi gian nhat nh khong giong nhau
Muc ch cua viec ieu tr trong giai oan viem gan
moi ngi, t vai thang cho en 15 nam. Cac bac s
C man tnh la tang cng he thong mien dch cua c
thng dung cum t AIDS e ch nhng trng hp HIV
the va ngan can HCV tan cong cac te bao gan con
a phat trien va gay ra hien tng suy yeu mien dch cho
lanh manh, cung nh ngan can khong cho HCV tiep
benh nhan.
tuc tang trng. Hien nay, viem gan C c ieu tr
ket hp 2 loai thuoc Interferon va Ribavirin, thay v c phat hien lan au tien vao nam 1981, cho en
cuoi thap nien 1980 a co khoang 100.000 ngi a c
la dung n oc tng loai nh trc ay. Vi dang
chan oan la mac benh AIDS, va khoang mot na trong
thuoc mi cua Interferon la PEG-Interferon, hieu
so o a t vong. en nam 2003, To chc Y te The gii
qua ieu tr c nang cao va tac dung keo dai hn,
(WHO) cho biet a co khoang 40 trieu ngi tren toan the
moi tuan ch can tiem 1 lan, thay v 3 lan nh cac
gii hien ang song trong tnh trang nhiem HIV hoac a
dang thuoc trc ay. Neu phat hien kp thi va
tien trien thanh benh AIDS, trong so o co khoang 2,5
ieu tr bang PEG-Interferon ket hp vi Ribavirin trieu tre em di 15 tuoi. To chc nay cung c tnh la
trong vong 6 thang, ty le khoi benh len en 88% t nam 1981 cho en cuoi nam 2002 co khoang 20 trieu
oi vi benh nhan viem gan C loai 2 va loai 3. oi ngi a chet v benh AIDS, trong o co khoang 4,5 trieu
286 287
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

tre em di 15 tuoi. Ch rieng trong nam 2003 a co en thch phan nao la do s yeu t cua loai vi khuan
3 trieu ngi chet v benh AIDS va them 5 trieu ngi nay khi tiep xuc vi moi trng. Khi b ay vao moi
nhiem HIV. HIV/AIDS a thc s tr thanh mot tai hoa trng, HIV nhanh chong b tieu diet. No ch co the
khung khiep cho toan nhan loai. song c vi nhng ieu kien thch hp trong c
the, trong mau. HIV hoan toan khong lay nhiem
Nguyen nhan theo mot so phng thc thng gap cac benh
truyen nhiem khac, chang han nh qua vet can
Virus gay benh AIDS thuoc nhom lentivirus, nam
chch cua con trung hoac ht phai virus do ngi
trong chung virus Retroviridae, con goi la retrovirus.
benh thai vao khong kh. V the, nguyen nhan lay
Hien a c biet co 2 chung HIV. HIV1 la loai
nhiem HIV cho en nay van c tin la ch gii han
virus chu yeu gay benh AIDS tren khap the gii,
trong 3 hnh thc lay nhiem chu yeu va ke tren.
trong khi HIV2 ch c tm thay chu yeu Tay
Phi. HIV xam nhap vao c the se bat au tan cong mot
loai te bao trong mau c goi ten la te bao CD4
HIV co the c tm thay trong mau, tinh dch, nc (hay lympho bao T4). Te bao CD4 nhiem HIV co
bot, nc mat, mo than kinh, tuyen sa va dch tiet the b pha v do b HIV xam nhap vao va nhan
c quan sinh duc cua ngi nhiem HIV. Tuy vay, oi ngay ben trong te bao, hoac HIV co the i vao
benh ch lay truyen chu yeu qua tinh dch va mau, trang thai bat hoat tam thi. Khi cac te bao CD4
nen nhng tiep xuc trc tiep vi ngi benh nh b pha huy nhieu, he mien dch cua c the se suy
bat tay, om hon, tro chuyen... thng khong gay lay yeu, v chc nang cua te bao nay la giup cho cac
nhiem. Cac hnh thc lay nhiem chu yeu cua HIV te bao mien dch khac ap ng vi s xam nhap
la: cua vi khuan, do o ma c the se de dang b s tan
Hoat ong tnh duc vi ngi b nhiem HIV. cong cua cac tac nhan gay benh t moi trng. C
the ngi bnh thng co khoang 1000 te bao CD4
Dung chung cac dung cu tiem chch vi ngi b
trong mot microlt (mot phan trieu lt). Khi cac te
nhiem HIV.
bao nay b pha huy en mc ch con di 200 te bao
Ngi me nhiem HIV lay truyen cho a con khi trong mot microlt, he mien dch cua c the se suy
mang thai, khi sinh n va khi cho con bu. yeu va khong con kha nang ap ng vi hau het cac
Nhng gii han trong s lay nhiem HIV c giai tac nhan gay benh t moi trng.
288 289
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

Khong phai tat ca nhng ngi b nhiem HIV eu va ac biet tap trung cac c quan thuoc he bach
se tien trien benh. Co khoang 1% so ngi nhiem huyet.
HIV c biet la sau o hoan toan khoi benh, vi Sau o, he mien dch cua c the bat au s e
cac xet nghiem cho thay HIV va khang the chong khang vi HIV, lam giam s tang sinh cua virus
HIV eu khong con trong mau cua benh nhan. Co nhng khong u sc e loai tr hoan toan. Ngi
the la c the cua nhng ngi nay co mot kha nang nhiem HIV i vao mot giai oan khong co trieu
e khang oi vi loai virus nay. Mot so khac mang chng, co the keo dai en 10 nam hoac lau hn
virus bat hoat trong mot thi gian dai, co the en na. Trong suot giai oan nay, mac du sc khoe co
10 15 nam. Nhng mot khi a chan oan la AIDS ve nh bnh thng nhng HIV trong c the lien
tuc tang sinh va khong ngng pha hoai he mien
th hau het benh nhan eu co tien lng xau, bi
dch cua c the. Hau het nhng ngi nhiem HIV
hien nay cha co bat c loai thuoc hay phng thc
trong giai oan nay van hoan toan khong biet la
ieu tr nao oi vi benh nay.
mnh ang mang HIV trong ngi, nen co the vo
tnh lay truyen HIV cho nhng ngi khac, nhat
Chan oan
la nhng ngi co quan he tnh duc vi ho.
Giai oan au tien sau khi nhiem HIV thng ch
co nhng trieu chng nhe va khong ro net, rat de Khi so lng te bao CD4 trong mot phan trieu
nham lan vi cac trng hp benh ly khac. Neu lt mau xuong thap hn 200, cac trieu chng sm
hoan toan khong co s can thiep cua thuoc men, cua AIDS bat au xuat hien, va co the keo dai t
Benh thng dien tien tuan t nh sau: vai thang cho en nhieu nam. Trong giai oan
nay, cac trieu chng co the khong nghiem trong
T 1 3 tuan sau khi nhiem HIV, xuat hien cac
en mc e doa tnh mang, nhng thng lam
trieu chng tng t nh mot trng hp cam
cum, chang han nh sot, au hong, au au, nga cho benh nhan suy yeu rat nhieu. phu n, trieu
da, nhay cam cac vung hach bach huyet, va mot chng sm cua AIDS co the la s nhiem nam
cam giac hi kho chu khong ro nguyen nhan. Cac thng xuyen tai phat am ao. Cac trieu chng
trieu chng thng keo dai khoang 1 4 tuan. khac biet bao gom sut can nhanh chong va met
Trong giai oan nay HIV tang sinh nhanh chong moi, suy nhc, sot cao theo chu ky, tieu chay
trong mau ngi benh, theo mau i khap c the, thng xuyen tai phat, cac vung nga tren da,

290 291
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

hoac nhiem nam trong mieng. Tuy khong co nguy do nhiem vi khuan Mycobacterium tuberculosis
c t vong v nhng trieu chng trong giai oan cung phat trien nghiem trong hn nhng ngi
nay, nhng mc o nghiem trong thng u e benh AIDS. Nhiem vi khuan Mycobacterium
benh nhan phai tm en benh vien. Va do o ma avium co the gay cac trieu chng nh sot, thieu
a so ngi nhiem HIV thng c phat hien mau va tieu chay. Ngoai nam va vi khuan, ngi
vao giai oan nay. benh AIDS cung gia tang nguy c nhiem cac loai
virus, ac biet la nhom herpesvirus. Trong nhom
Tiep theo la giai oan toan phat cua benh AIDS,
nay, thng gap nhat la cac loai cytomegalovirus
vi ac trng la nguy c nhiem trung tang cao
(CMV) gay benh vong mac co the lam mu mat,
bat thng do so lng te bao CD4 trong mau
virus Epstein-Barr (EBV) gay ung th mau, virus
tiep tuc giam thap. Nguy c nhiem trung thng
Herpes simplex (HSV) gay au mieng, c quan
gap sm nhat la chng viem phoi do nhiem nam
sinh duc hoac hau mon.
Pneumocystis carinii. Nguyen nhan la v loai nam
nay thng xam nhap vao c the cua hau het Trong thi ky phat trien tiep theo, nhieu roi loan
chung ta ngay t nho va song trong phoi nhng than kinh co the xuat hien khi HIV xam nhap
khong gay benh, do chu s khong che cua he vao nao bo, goi chung la sa sut tr tue do benh
mien dch c the. Khi AIDS lam cho he mien dch AIDS.
suy yeu, nam Pneumocystis ngay lap tc co c oi vi tre em, cac trieu chng thng nghiem
hoi e gay benh bang cach ngan can s cung cap trong ngay t au. Hn mot na so tre s sinh
oxy cho mau. Do thieu oxy, benh nhan thng nhiem HIV chet trc khi c 2 tuoi.
th nhanh, hi th rat ngan va kem theo sot, Tham kham co the thay nhng dau hieu bat thng,
ho khan. Ngoai chng viem phoi nay, ngi mac chang han nh ph ai hach bach huyet.
benh AIDS cung thng phat trien mot so benh
Benh nhan thng sut can nhanh chong khong ro
nhiem nam khac. Khoang 23% ngi benh AIDS
nguyen nhan.
nhiem nam Cryptococcus, gay ra chng viem mang
nao (meningitis). Khoang 10% ngi benh AIDS Tuy nhien, viec chan oan xac nh phai qua th
nhiem nam Histoplasma capsulatum, gay ra cac mau tm khang the khang HIV. Ket qua dng tnh
trieu chng sut can nhanh chong kem theo sot va xac nhan viec nhiem HIV, nhng cha the ket luan
va cac bien chng ng ho hap. Benh lao phoi benh AIDS. Mot so ngi nhiem HIV nhng khong

292 293
Cam nang y khoa thc hanh Benh truyen nhiem

tien trien benh ma thuoc loai ngi lanh mang tren, moi ngi trong xa hoi can thong nhat mot so
virus. Trong mot so trng hp, khi ngi benh nhan thc ung an ve can benh nay:
mi nhiem HIV cha bao lau th ket qua xet nghiem Hieu ro cac hnh thc lay lan chu yeu cua HIV, o
co the la am tnh. Neu co cac yeu to nghi ng khac, la qua hoat ong tnh duc, dung chung kim tiem
can thc hien lai viec th mau sau 6 thang. chch va lay lan t me sang con. T o, tch cc
Chan oan benh AIDS thng da tren 2 yeu to: ap dung cac bien phap phong nga co hieu qua
ket qua xet nghiem HIV dng tnh va tnh trang trong hoat ong tnh duc, tiem chch cung nh
nhiem trung hoac bu bat thng. Trong nhng can nhac ky trc khi quyet nh sinh con sau khi
ieu kien cho phep, xet nghiem em te bao CD4 a c chan oan HIV dng tnh.
trong mau can c thc hien. Benh nhan c Khong nen oi x phan biet va cach ly oi vi
chan oan xac nh khi so lng te bao CD4 xuong nhng ngi nhiem HIV, bi nguy c lay nhiem
thap hn 200 trong mot microlt. khong nam trong cac hoat ong giao tiep thong
thng vi ngi mang HIV.
ieu tr Tch cc phat hien sm cac trng hp nhiem HIV
Cho en nay van cha co bat c loai thuoc hay e tranh tnh trang vo tnh gieo rac HIV trong
phng thc ieu tr nao thc s co the xem la ieu cong ong. Van ong va giao duc kien thc chung
tr c benh AIDS. Cac bien phap can thiep cua ve HIV/AIDS trong cong ong co the giup thuc
y hoc hien nay ch at c hieu qua ngan can s ay viec phat hien sm cac oi tng nhiem HIV,
tien trien cua benh va oi pho kp thi vi cac trieu thong qua viec cac oi tng co nguy c cao se t
chng do benh gay ra. nguyen tien hanh cac xet nghiem chan oan HIV,
Ngoai cac nghien cu khoa hoc van ang c tiep ong thi cung giup cho nhng ngi a nhiem
tuc e nham en kha nang ieu tr c benh AIDS, HIV co mot nhan thc ay u ve trach nhiem han
viec oi pho vi can benh nay hien nay nham en che s lay lan trong cong ong.
2 muc ch: am bao mot cuoc song tot nhat cho An ui va ong vien nhng ngi a nhiem HIV
nhng ngi a nhiem HIV hoac ang phat trien e ho co the tiep tuc mot cuoc song bnh thng
benh AIDS, va han che toi a s phat trien, lay lan trong xa hoi, v thi gian t khi nhiem HIV cho
cua HIV trong cong ong. e at c 2 muc ch en toan phat benh AIDS co the keo dai en 10

294 295
Cam nang y khoa thc hanh

nam hoac lau hn. Benh nhan khong can thiet


phai au buon kho s trong suot quang thi gian
nay, ma ngc lai co the co mot cuoc song tot hn San khoa
neu biet chap nhan s that. Hn the na, nhng
tien trien kha quan trong nghien cu khoa hoc
hien a co the giup benh nhan keo dai hn na
NHNG IEU CAN BIET TRC KHI MANG THAI
thi gian song khoe manh, va trong tng lai van
co the hy vong ve mot s thanh cong hoan toan Mang thai la mot hien tng hoan toan t nhien cua
trong viec ay lui benh AIDS. phu n sau khi lap gia nh. Tuy nhien, trong mot so
trng hp th viec mang thai co the dan en nhng hau
qua bat li ve sc khoe cho ngi me hoac thai nhi, va
ieu o hoan toan co the tien lieu trc neu nh ngi
phu n c t van bi mot bac s chuyen khoa trc khi
quyet nh mang thai. Khi khong co ieu kien e c t
van trc tiep, nhng kien thc sau ay co the la can thiet
cho mot phu n trc khi mang thai.
Hut thuoc la: Phu n nghien thuoc la trc khi
quyet nh mang thai can nhan biet ay u nhng
tac hai cua thuoc la oi vi sc khoe cua ban than
va thai nhi. Tot nhat la nen co gang bo thuoc la
mot thi gian trc khi bat au mang thai.
Uong ru: Cac loai ru, bia hay cac thc uong
co con noi chung eu khong tot cho ca ngi me
va thai nhi, ac biet la nong o ru trong mau
tang cao trong thi gian mang thai co the dan en
hoi chng thai ru, vi hau qua la a tre sinh
ra mang nhieu d tat va phat trien khong bnh
thng.
296 297
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

Che o dinh dng: Ngi phu n can co mot che o chong lai benh nay th nhat thiet phai c tiem
dinh dng can oi va ay u e am bao sc khoe phong vaccin trc khi co thai. Ch nen co thai sau
tot trc khi bat au mang thai. ac biet che o an khi a tiem vaccin phong benh rubella t nhat la
giau acid folic (co trong nhieu loai rau xanh, trai mot thang.
cay, ngu coc...) hoac bo sung acid folic (400g/ngay)
Kiem tra huyet ap: Phu n cao huyet ap van co
trc khi co thai va keo dai trong suot 3 thang au
the mang thai, vi ieu kien phai c theo doi
tien cua thai ky se giup giam manh nguy c khuyet
va ieu tr thch hp e am bao kiem soat c
tat ong than kinh.
huyet ap. Methyldopa va mot so thuoc chen beta
Trc thi gian mang thai nen tranh cac thc an nh propranolol c xem la an toan va hieu qua
de gay nhiem benh nh thc an khong tiet trung,
trong thi gian mang thai.
thc an lanh, tht nau cha chn nh... Tat ca cac
loai rau va trai cay eu phai c ra sach trc Kiem tra benh tieu ng: Benh tieu ng gay
khi an. anh hng rat xau en thai nhi. Nguy c t vong
trc sinh co the en 10%, ngay ca khi kiem soat
Bo sung cac thc an giau calci, nhat la oi vi nhng
tot lng ng mau. Nguy c d dang bam sinh co
phu n co nguy c thieu hut cao, chang han nh phu
the xay ra, nhng ty le nay c giam bt neu co
n a sinh nhieu con hoac song trong gia nh co
the kiem soat tot c ng mau trc va trong
che o an thng ngay ngheo dinh dng.
thi gian mang thai. Mc o Hb glycosyl hoa phai
Khong nen uong vitamin A lieu cao. Tot nhat la ch c kiem tra trc khi ngng bien phap nga thai.
dung theo s hng dan cua bac s. Ngi phu n can nhan thc ay u ve cac nguy c
Kiem tra cac benh thieu mau a Trung Hai, thieu noi tren trc khi quyet nh mang thai.
mau hong cau liem va thieu mau hong cau hnh cau. Benh ong kinh: Phu n mac benh ong kinh sinh
Neu mac phai cac benh nay, ngi phu n can nhan con ra se co nguy c co d tat bam sinh cao gap 2
thc ay u ve nguy c di truyen cho a tre trc lan so vi bnh thng. Tat ca cac thuoc chong co
khi quyet nh mang thai. giat (ieu tr benh ong kinh) eu lam tang ty le
Kiem tra khang the benh rubella (rubeon) trc khi quai thai vi nhng mc o khac nhau. Ngi phu
co thai lan au tien. Benh nay ac biet nguy hiem n can nhan thc ay u ve cac nguy c tren trc
oi vi phu n co thai, do o neu cha co khang the khi quyet nh mang thai.
298 299
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

Cac bien phap nga thai: Phu n s dung cac bien Om nghen: Om nghen hay nghen la mot s thay oi
phap nga thai nh vien uong tranh thai hon hp t nhien ma ngi phu n cam nhan c ngay sau
hoac dung cu tranh thai at trong t cung can phai khi mang thai. Cac dau hieu ien hnh la cam giac
ngng cac bien phap nay va tranh thai t nhien non nao, kho chu, hi lm giong, buon non hoac
mot thi gian trc khi mang thai. non. Ngoai ra thng kem theo cac trieu chng nh
Phu n a tng b say thai can c kiem tra e them an chua, them an nhng mon an la ma trc
tm nhng bat thng co t cung hoac bat thng ay cha tng muon an. Ve mat tam ly cung thay
ve nhiem sac the. oi, tnh kh tr nen that thng, hay buon bc,
gian doi vo c, oi khi cau gat. ieu nay co nguyen
CHAN OAN CO THAI do t s mat can bang trong he than kinh t chu
(than kinh thc vat), do co s thay oi bat ng cua
Co 3 dau hieu thong thng nhat thng xuat hien khi
he noi tiet, ket hp vi nhng bien chuyen ve tam
phu n bat au mang thai:
ly co that nh s vui mng, non nao, lo s... nhat
Tat kinh: Tat kinh hay mat kinh la dau hieu quan la vi nhng phu n tre va mi co thai lan au
trong nhat cho thay mot phu n a co thai. Tuy tien. Om nghen bnh thng khong keo dai qua 3
nhien, dau hieu nay ch chnh xac nhng phu n thang, va co the c rut ngan thi gian neu ngi
khoe manh bnh thng, co kinh nguyet ieu hoa, phu n co c mot moi trng tnh cam tot ep
va khong co dau hieu cang thang tam ly vao thi va s nang , chia se cua nhng ngi than quanh
iem tat kinh. Trong nhng trng hp khac, dau mnh.
hieu nay co the b chan oan sai lech do hien tng Cang tc vu: Sau khi co thai, ngi phu n thng
cham kinh. Ngoai ra, khi ngi phu n thc s tat cam thay hai vu to dan len, cang tc. Cac hat nho
kinh, oi khi van co ra mau trc ky kinh nguyet quang vu ngay mot noi ro len hn nh hat tam. Num
thng le mot vai ngay, goi la hien tng mau vu va quang vu trc ay mau hong, gi chuyen dan
bao. Mau bao ch ra rat t, khong nhieu nh khi sang mau tham en.
hanh kinh, va ch mot vai ngay la dt. Hien tng Ba dau hieu noi tren la nhng dau hieu ma ngi phu
mau bao xay ra la do thai va c hnh thanh n co the t nhan biet. Tuy nhien, e chan oan xac nh,
(phoi) di chuyen vao t cung, chui vao niem mac t ngay sau khi nghi ng co thai, can i kham thai tai benh
cung lam to. vien hay bac s chuyen khoa. Khi i kham thai ngoai viec

300 301
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

xac nh chac chan viec co thai, ngi phu n con nhan tra v tr cua thai nhi nham phat hien cac trng hp
c nhng ch dan can thiet e cham soc thai nhi, biet khong bnh thng, chang han nh ngoi ngc...,
cach phong nga va phat hien sm nhng tr ngai hay xac nh s phat trien bnh thng cua thai nhi va
bien chng co the anh hng en viec sinh n, ong thi sc khoe cua ngi me, d kien ngay sinh n va bao
cung la c hoi e kiem tra phat hien cac benh nguy hiem cho san phu biet e co s chuan b, ong thi hng
co the gay anh hng cho thai nhi, hoac phat hien cac dan san phu ve viec chon ni sinh am bao an toan
trng hp thai bat thng nh cha trng, cha ngoai cho ca me va con. Vao lan tham kham nay, ngi
t cung.... me cung c tiem phong uon van mui th hai.

KHAM THAI NH KY Cac lan tiep theo: Mot lan vao thang th 8 va vao
thang th 9 th moi tuan mot lan cho en ngay
Khong co mot quy nh bat buoc ve viec tham kham
thai trong thi gian mang thai. Tuy nhien, e am bao sinh.
sc khoe cho ca me va con cung nh chuan b tot cho giai Khi c tham kham eu an vao cac thi iem nh
oan sinh n, ngi phu n mang thai nen tham kham tren, ngi phu n mang thai se giam en mc toi thieu
nhieu lan theo gi y nh sau: cac nguy c rui ro co the xay ra cho ca me lan con, am
Lan 1: Trong 3 thang au tien cua thai ky, sau khi bao sc khoe va s phat trien tot cua thai nhi cho en khi
a chan oan xac nh viec co thai. Yeu cau cua lan chao i. Ngoai ra, trong cac lan tham kham thai, ngi
tham kham nay la e phat hien kp thi cac benh
phu n mang thai se c hng dan tat ca nhng kien
nguy hiem co the anh hng en thai nhi va cac
thc can thiet e co the t cham soc tot cho sc khoe cua
trng hp thu thai bat thng e kp thi x ly.
mnh va thai nhi, chuan b tot ve ca tam ly va sc khoe
Lan 2: Trong 3 thang tiep theo cua thai ky. Yeu cau cho s ra i cua a tre.
cua lan tham kham nay la theo doi s phat trien
bnh thng cua thai, kiem tra s thch nghi va cac XUAT HUYET TRONG THAI KY
van e sc khoe cua ngi phu n trong giai oan
mang thai. Ngoai ra, ngi phu n mang thai cung GIAI OAN AU TIEN
se c tiem phong uon van mui th nhat. Giai oan au tien c xac nh ay la trong 14
Lan 3: Vao thang au tien trong 3 thang cuoi cua tuan au cua thai ky. Xuat huyet am ao trong giai oan
thai ky. Muc ch cua lan tham kham nay la kiem nay co the la dau hieu say thai.
302 303
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

Chan oan Neu tnh trang say thai a xay ra hoan toan, ngha
la thai nhi va nhau thai a c a ra het, va tnh
Xac nh mc o ra mau nhieu hay t, co hay khong
trang ra mau a c kiem soat, co the ch can cho
co cac cuc mau ong, va co kem theo au vung chau
benh nhan ngh ngi va theo doi. Tai kham sau o
hay khong.
e am bao khong co bien chng bat thng nao
Kiem tra nhom mau Rh (yeu to Rhesus). xay ra. Neu tiep tuc xuat huyet am ao, can chuyen
benh nhan en theo doi tai benh vien.
Kham am ao e xac nh co t cung m hay ong.
Thng khong can kham am ao neu ch ra mau t
GIAI OAN SAU
va khong au. Co t cung m cho thay co nguy c
say thai hoac thai chet trong t cung. Neu co ieu Giai oan sau c xac nh la t tuan th 15 tr i.
kien, thc hien viec sieu am co the giup phat hien Trong giai oan nay, moi trng hp xuat huyet am ao
van e ma khong can kham am ao. eu nen c tham kham, theo doi tai benh vien, cho du
viec xuat huyet co the kem theo au hoac khong. Trong
ieu tr giai oan nay cung khong c tham kham am ao. Ra
mau nhieu va au co nguy c bong nhau non. Neu ngi
Neu ngi phu n b xuat huyet am ao co nhom
benh thuoc nhom mau Rh am, tiem di da 500 n v
mau Rh am, can tiem di da 500 n v quoc te
quoc te khang the chong yeu to D, trong vong 72 gi ke
khang the chong yeu to D, trong vong 72 gi ke t
t khi bat au ra mau.
khi bat au ra mau.
Neu xuat hien cac om mau nho am ao nhng NON KHI MANG THAI
khong kem theo au, ch can khuyen benh nhan Buon non hoac non khi mang thai thng la dau hieu
ngh ngi nhieu. bnh thng, la mot trong cac trieu chng cua hien tng
Neu xuat huyet am ao nhieu va au, kem theo co om nghen. Trieu chng nay thng se het vao khoang
cac cuc mau ong, can e ngh a ngi benh vao tuan th 14 16. Do o, can giai thch e tran an benh
benh vien. nhan ve tnh chat khong nguy hai cua hien tng nay.

Neu kham am ao thay co t cung m, chuyen ngay Co the han che non bang cach khuyen benh nhan an
ngi benh en benh vien. thc an long, uong nhieu nc, chia cac ba an trong ngay

304 305
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

ra thanh nhieu ba nho va khong an mot lan qua no, han Sau 2 lan th ma cho ket qua co glucose nieu th can
che cac thc an nhieu chat beo, nhat la m ong vat. thc hien th nghiem dung nap glucose sa oi nh sau:
Trong nhng trng hp bat thng, khi non rat nghiem o lng ng trong mau khi oi.
trong co the lam suy yeu sc khoe, mat nc... can can Cho benh nhan dung mot lng ng glucose
nhac viec chuyen benh nhan en tham kham va ieu tr khoang 75g.
tai benh vien. e giam nhe, co the cho dung promethazin
25mg vao buoi sang va 50mg vao buoi chieu. o lng ng trong mau sau o 2 gi.
Neu ket qua o luc oi > 5,8 mmol/L, hoac ket qua o
NONG
sau o 2 gi > 7,8 mmol/L cho thay hien tng tieu ng
La hien tng thc an sau khi vao da day b a ngc thai nghen. Can e ngh chuyen benh nhan en bac s
len thc quan, vi mot lng acid trong da day a c chuyen khoa.
tron lan nen tao ra cam giac nong rat ni co hong, nhieu
khi lan rong va phat trien thanh mot cn au khap vung PROTEIN NIEU
ngc. S hien dien cua mot lng nho protein trong nc
Hien tng nay xay ra mot cach hoan toan t nhien tieu la hoan toan bnh thng (protein nieu vet). Khi
khi mang thai, do s ln len cua thai gay chen ep the chan oan protein nieu can kiem tra huyet ap e loai tr
tch vung bung, lam cho c vong gia thc quan va da day kha nang nhiem oc thai nghen, tien san giat. Th nc
khong the ong kn lai nh bnh thng. nong co the tieu gia dong (MSU) e loai tr nhiem trung ng tiet
tram trong hn khi benh nhan thng xuyen dung vien nieu.
sat bo mau. Neu th MSU cho ket qua am tnh, can loai tr cac
Co the giam nhe bang cach khuyen benh nhan chia dang benh than qua viec kiem tra creatinin huyet thanh
nho cac ba an trong ngay. Neu kho chu nhieu, co the cho va protein nieu trong 24 gi. Protein nieu trong thi ky
dung thuoc khang acid co ham lng natri thap, chang thai nghen c xac nh khi > 300mg/L. Chuyen chuyen
han nh Maalox 10ml, dung sau moi ba an. khoa neu chan oan cho ket qua xac nh.

GLUCOSE NIEU THIEU MAU KHI MANG THAI


e am bao ket qua chnh xac ve lng ng trong Hien tng thieu mau nang trong thi gian mang thai
nc tieu, nen lay mau nc tieu vao sang sm. ac biet nguy hiem v co the lam tang nguy c t vong

306 307
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

chu sinh. Kem theo o, neu co xuat huyet hau san se e gap oi lieu dung. Sau 2 tuan tang lieu, kiem tra
doa en tnh mang ngi me va thai nhi. Do o, thai phu nong o hemoglobin, neu mc <9g/dl, nen chuyen
thieu mau can c phat hien sm e co nhng bien phap en bac s chuyen khoa.
ieu tr kp thi. ieu tr d phong bang vien sat: Nen ap dung oi
vi cac phu n co nguy c thieu sat cao, chang han
Nguyen nhan nh nhng ngi a sinh con nhieu lan, co tien s
Xem muc Thieu mau (trang 113). thieu mau thieu sat, song trong nhng gia nh co
che o an uong ngheo dinh dng, ngi an chay...
Chan oan ieu tr d phong vi folat: Nen ap dung oi vi tat
Hemoglobin c o thng xuyen vao nhng lan ca phu n mang thai, vi lieu 400g moi ngay trong
kham thai. 3 thang au tien cua thai ky. Tang lieu en 500g
oi vi cac phu n co nguy c nh:
Nong o hemoglobin giam xuong trong thi gian
mang thai do mau loang. Mc o giam thap trung Trc ay a sinh con b nt ot song hoac co
bnh thng la 10g/dl en 11g/dl, so vi nong o ngi than trong gia nh b nt ot song.
bnh thng n gii la 11,5g/dl en 16g/dl. Do o, Co tien s thieu folat.
thieu mau khi mang thai c chan oan xac nh Kha nang hap thu kem.
khi nong o hemoglobin < 10 g/dl.
Benh hemoglobin.
ang ieu tr bang thuoc chong co giat, chang
ieu tr
han nh phenytoin (Dihydan, Diphedan...).
Hau het cac trng hp thieu mau nhe thng la
D oan sinh oi, sinh ba...
do thieu sat (Fe) va c ieu tr bang Pregaday
a mang thai nhieu lan.
moi ngay mot vien (cha 100mg sat nguyen to va
350g folat). Kiem tra nong o hemoglobin sau 2
tuan ieu tr. Hieu qua ieu tr c xac nh khi RH AM

nong o hemoglobin tang t nhat la 0,5g/dl moi Khoang 15% phu n co yeu to Rhesus (Rh) am. Tnh
tuan. Neu khong at hieu qua nay, hoac tnh trang trang nay ac biet nguy hiem khi ngi phu n mang
thieu mau tr nen nghiem trong hn, co the tang thai a con co Rh dng, v c the ngi me co the tao

308 309
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

ra khang the chong lai nhom mau cua a con, goi la bat nhng phu n co thai lan au tien va di 25 tuoi hoac
tng hp Rhesus. Trng hp nay co the gay ra thieu tren 35 tuoi, va thng gap hn na nhng phu n mac
mau tan huyet s sinh a tre. benh tieu ng, cao huyet ap hoac benh than. Tien san
giat khong c ieu tr tot se co nguy c san giat, co the
Chan oan gay t vong cho ca ngi me va thai nhi.
Xet nghiem mau c thc hien vao cac lan kham
thai tuan th 28 va th 36 e sang loc cac khang Chan oan
the Rh. Nghi tien san giat khi huyet ap tang cao en >140/90
mmHg (so vi bnh thng la 110/75 mmHg) sau
ieu tr tuan th 20 cua thai ky, hoac huyet ap tam trng
tang tren 20 mmHg so vi lan kham thai trc o.
Nhng ba me co Rh am can c tiem khang the
chong yeu to D (khang D) sau khi sinh e nga s Protein nieu cung la mot dau hieu khac cua tien san
phat trien cua khang the khang D. giat.

Dung 500 n v quoc te (IU) huyet thanh mien Co the co hien tng phu mat trc xng chay
dch khang D (anti-D immunoglobulin) cho tat ca hoac phu toan than.
cac phu n co Rh am ngay sau khi:
X tr
Say thai t nhien sau tuan th 12.
e ngh benh nhan en kham tai benh vien, trong
Ket thuc thai nghen.
khi van tiep tuc theo doi hang ngay ve huyet ap,
Choc mang oi qua bung.
protein nieu, tnh trang phat trien cua thai.
Co thai ngoai t cung.
Neu protein nieu gia tang, nen e ngh vao benh
Ra mau trc khi sinh.
vien e c theo doi.
TIEN SAN GIAT Nhng trng hp nhe co the dung thuoc ha huyet
La tnh trang benh rat nghiem trong co the xay ra cho ap e kiem soat huyet ap. Trng hp nang xay ra
phu n mang thai vao khoang tuan th 20 cua thai ky, bao gan ngay sinh hoac co nguy c xay ra cn san giat
gom cac trieu chng huyet ap cao, phu va protein nieu. can c theo doi trong benh vien e co the giuc
Tien san giat xuat hien khoang 7% san phu, thng gap sinh hoac cho sinh mo ngay lap tc.
310 311
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

NGOI LECH ung, tranh viec n cot song vao luc ng cung nh luc
ngoi. Co the dung mot vat pha sau lng co tnh an
La cac trng hp bat thng ve v tr cua thai nhi.
Ngoi xien, ngoi ngang hay ngoi ngc eu la nhng trng hoi. Tranh nang nhng vat nang.
hp can c kham tai benh vien t tuan th 34 cua thai
RA MAU SAU KHI SINH
ky.
San dch sau khi sinh thng dt trong vong 6 tuan,
AU CAO nhng cung co the keo dai them 1 2 tuan na. Tuy
Thuat ng au cao co ngha la thai nhi nam hoan nhien, ch can co dau hieu thc s ngay cang giam dan
toan ben ngoai xng chau. ieu nay khong quan trong va chuyen sang mau hong hay nau, san phu co the khong
lam oi vi nhng phu n a sinh con nhieu lan qua can lo lang.
ng am ao, nhng co the can chu y oi vi cac phu n Neu san dch co mau van o va t, co the dung
sinh con lan au tien. vien uong ergometrin 500g 3 lan moi ngay, lien
Trc khi chan oan, phai am bao bang quang hoan tuc trong 3 ngay.
toan rong. e ngh benh nhan dung khuyu tay co nang Neu co nghi ng viem noi mac t cung, dung Co-
phan tren c the len co the lam cho au thai tut xuong. amoxiclav moi ngay 3 lan, lien tuc trong 7 ngay.

Phu n sinh con so nen kham bac s chuyen khoa vao Neu ra mau nhieu, nhat la co cac cuc mau ong,
tuan th 34 cua thai ky va sieu am e anh gia v tr cua hoac kem theo sot cao, can chuyen benh nhan en
banh nhau. Ngay ca nhng phu n a sinh con nhieu lan bac s chuyen khoa. Co the can sieu am e quyet
cung can kham e anh gia v tr nhau thai vao tuan th nh viec nao t cung.
38 cua thai ky.
SOT SAU SINH

AU LNG Sot sau khi sinh thng la do nhiem trung, nhng cung
co the do nguyen nhan khac. Cac nguyen nhan thng
au lng la mot trieu chng pho bien nhieu phu n
gap la:
khi mang thai, thng la au vung that lng do gian
day chang. ay la mot hien tng bnh thng khong Nhiem trung ng nieu (urinary tract infection).
can phai lo lang. Hng dan ngi benh ve nhng t the Huyet khoi tnh mach sau (deep veins thrombosis).

312 313
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

Nhiem trung vu. Tien s gia nh co ngi than b tram cam.


Viem noi mac t cung, thng kem theo dch thai Nhng bat on trong quan he tnh cam gia ngi
co mui hoi va au bung di, can a vao benh benh vi than nhan, nhat la vi ngi me.
vien e nao t cung va ieu tr bang khang sinh Nhng bat on trong quan he hon nhan.
tiem tnh mach. Trong trng hp dch thai co mui Nhng yeu to gay cang thang tam ly trong cuoc
hoi khong kem theo sot co the ieu tr tai nha vi song.
amoxycillin va metronidazol hay co-amoxiclav. Nhng bat on ve tam ly, tnh cam trong thi gian
mang thai.
TRAM CAM SAU SINH
Phu n sinh con lan au tien.
Tam trang buon nan vo c sau khi sinh la mot hien
tng tam ly bnh thng. Khoang 50% 70% phu n ieu tr
trai qua mot tam ly buon ba vo c sau khi sinh, thng la
Cac yeu to tnh cam, tam ly ong vai tro quan trong
trong tuan au tien. Tram cam la mot trang thai nghiem
trong hn, xuat hien khoang 10% 15% san phu va trong viec lam giam s tram cam. Ngi benh can
thng keo dai trong khoang 3 thang au tien sau khi c gan gui, chia se tnh cam, co c hoi e boc lo
sinh. nhng suy ngh, tam s rieng t.

Chan oan Dung thuoc chong tram cam neu trang thai tram
cam to ra ngay cang tram trong hn. Hau het cac
Benh nhan thng khong t y thc c trang thai
tram cam ma ho ang chu ng. V the, viec chan loai thuoc eu co i vao sa me. Dung lofepranin
oan thng kho khan. 70mg 210mg vao moi buoi toi co the am bao an
toan khi ang cho con bu. oi khi co the can en
Chan oan thng da vao cac bieu hien thc te
lieu cao hn.
ket hp kiem tra nhng nguyen nhan ve the trang,
chang han nh thieu mau, giam nang tuyen giap...
KIEM TRA SAU SINH
Can chu y mot so yeu to nguy c co the dan en Thng c thc hien vao tuan th 6 sau khi sinh,
tram cam sau khi sinh: nham kiem tra anh gia tnh trang sc khoe cung nh
Co tien s tram cam trong qua kh. tam ly cua ngi phu n.
314 315
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

Khi kiem tra sau sinh, cac yeu to sau ay thng c NHNG VAN E KHI CHO CON BU
chu y:
Nhng van e nay sinh khi cho con bu thng khong
Tnh trang ra mau am ao. nghiem trong, nhng lai co the gay nhieu lo lang hoac
Tnh trang san dch sau khi sinh. cang thang ve tam ly, nhat la oi vi nhng ngi me tre
mi co con lan au tien. V the, ngoai cac bien phap cu
Giac ngu. the e x tr trong tng trng hp, ngi me cung can
Cac yeu to tnh cam, tam ly, cac dau hieu bnh c giai thch va tran an ve tng van e e co the thc
thng hay bat thng. s yen tam la se khong co g nghiem trong anh hng
en sc khoe a be.
Cam giac kho chu vung ay chau.

Bien phap nga thai can ap dung. T SA


Benh rubella. Xay ra hau het cac ba me mi co con lan au tien,
Huyet ap, nhat la vi nhng phu n co tang huyet va ieu nay la hoan toan bnh thng. Bau vu me hoat
ap trong thi gian mang thai trc o. ong theo c che tng quan gia cung va cau, va ch bat
au tiet ra nhieu sa khi c kch thch bi nhng lan
Trong lng c the.
tre bu. V the, ch n gian la tiep tuc cho tre bu, khong
Bung di trong t the gian c. Khi c thang bung bao lau dong sa tiet ra se nhieu hn. Tuy nhien, mot vai
co khoang cach ang ke (co the a 3 ngon tay vao nguyen nhan khac cung co the gay hien tng t sa va
gia), nen chuyen en bac s ieu tr vat ly san can hieu ro e co bien phap x tr thch hp.
khoa.

Nhng bat thng vu, chang han nh au au Nguyen nhan


vu. Nhng lan cho bu au tien, bau vu cha c kch
Ton thng vung ay chau. Giao hp co the khong thch nen tiet sa han che.
con thay au nhng van con cam giac au va nhay Ngi me qua met moi vao luc cho con bu, nhat la
cam vung ay chau. nhng lan cho bu ve em.
316 317
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

Ngi me co nhieu cang thang ve tam ly, bc tc, lo X tr


au hoac s hai. Yeu to tam ly rat quan trong trong
X tr tng trng hp tuy thuoc vao ket qua chan
viec lam cho s tiet sa giam i. S thay oi tam ly
oan nguyen nhan gay t sa.
sau khi sinh thng lam ngi me kho ngu ve em,
gop phan tang them s moi met. Ngoai ra, moi Neu t sa trong nhng lan cho bu au tien, ch can
trng tnh cam khong tot ep, thieu s cam thong tiep tuc cho tre bu, sa se tiet ra ngay cang nhieu
hn.
cua nhng ngi cham soc co the tao nen tam ly
bc tc, buon nan. Khi bu khong u sa, tre khoc Ngi me can c ngh ngi nhieu hn, nhat la
nhieu cang lam cho ngi me lo lang, cang thang khong e thieu ngu. Trong nhng thang au tien,
hn, va do o sa cang t i. tre co nhu cau bu khi oi, nen thng la nhng lan
bu cua tre cach nhau mot quang thi gian nao o,
Che o an uong khong hp ly, khong cung cap u
bat ke la ngay hay em. ieu nay thng lam cho
dinh dng cho ngi me.
ngi me met moi v giac ngu em b gian oan.
Tre khong c cho bu eu an, thng la do co cho Do o, ngi me can co thi gian ngh ngi vao ban
tre bu dam them sa bnh. ngay e bu lai. Khi giam bt hoac xoa bo c s
met moi vao luc cho con bu, viec tiet sa se c cai
thien ang ke.
Chan oan
Tao moi trng tnh cam, tam ly tot ep hn. Nhng
Tnh trang t sa thng c nhan ra do bieu hien ngi cham soc cho ngi me can co s cam thong
khong thoa man cua a tre khi c cho bu. Tre thch hp, chia se nhng u t lo lang cua ngi
thng khoc nhieu khi mut khong u sa t vu me. me tre va an ui, khuyen khch ngi me vt qua
Ngi me cung co the nhan biet khi vu tiet t sa. nhng cang thang ve tam ly. Ban than ngi me
cung can c giai thch ve ieu nay e t mnh co
Tm hieu cac yeu to lien quan, thi gian bieu sinh
gang duy tr mot trang thai tam ly quan bnh, thoai
hoat hang ngay cua ngi me, cac yeu to tam sinh mai. ieu o se giup cho hoat ong tiet sa tr lai
ly... e xac nh nguyen nhan gay t sa. bnh thng.

318 319
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

Cai thien che o dinh dng cho ngi me. Nhng ng e bau vu qua cang. Neu cha en gi tre bu
quan iem kieng khem trc ay thng khong co ma bau vu qua cang, co the nan bt ra mot t sa.
c s khoa hoc va rat de dan en tnh trang suy
dinh dng. Ngi me can c an ay u cac thc
BAU VU CANG TC
an giau dinh dng mi co the u sa cho con bu.
Cho tre bu ung t the.
Do s tiet sa phu thuoc vao s kch thch cua nhng
lan cho tre bu, nen can phai cho tre bu khong han Cho tre bu thng xuyen.
che, bat c khi nao tre oi. Moi lan cho tre bu, bau
Vat bt sa ra neu vu cang tc vao luc tre khong
vu c kch thch se tao ieu kien tiet sa nhieu
bu.
hn. Ngc lai, neu v s tre bu khong u sa ma
cho tre bu dam sa bnh, bau vu se khong nhan Dung vai mem tham nc am ap len bau vu co the
c nhng kch thch u e tiep tuc tiet ra nhieu lam giam nhe s cang tc.
sa, va do o sa ngay cang t i. Trong mot so trng hp, ap khan lanh len bau vu
sau moi lan cho bu cung co hieu qua.
AU VU AU HOAC NT

Thng la do t the ngam num vu cua tre khong ung.


Can phai cho tre ngam het ca quang vu, au vu sat vi VIEM VU
vom mieng tre e tranh s co sat vi li. Nen cho tre
Nguyen nhan
bu lien tuc en khi no sa, khong gian oan nhng lan
bu cua tre. Co the do nhiem trung qua au num vu, xay ra
Thng th cac loai kem thoa, thuoc m boi tai cho trong thang au tien cho con bu.
rat t khi co hieu qua. Viem vu cung co the la do s thay oi nong o cac
Co the dung sa me boi len cho au vu au va e hormon trong c the.
cho kho i. Khoang mot na so trng hp co the khong do
Thng xuyen gi num vu kho cung han che au nhiem khuan, thng lien quan en t the cho con
au vu. bu, tnh trang cang tc vu hoac tac ong dan sa.

320 321
Cam nang y khoa thc hanh San khoa

Chan oan HAN CHE TIET SA

Vu b viem thng sng o, s thay nong am, gay S tiet sa se giam i mot cach hoan toan t nhien
au. khi ngi me khong cho con bu trong vong 5 ngay.

Neu viem do nhiem trung, thng kem theo sot. Neu can han che tiet sa sm hn, chang han nh
trong trng hp a tre chet sau khi sinh, co the
Co the dan en ap-xe vu.
dung bromocriptin 2,5mg moi ngay mot lan trong
2 3 ngay. Sau o tang len 2 lan moi ngay trong 2
ieu tr
tuan.
Kiem tra t the cho tre bu. Can cho tre bu ung t
the.

Neu ch au mot ben vu, cho tre bu vu au trc.

Xoa bop bau vu trong luc ang cho tre bu co the lam
tang dong chay cua sa ve au vu, giam bt s cang
tc.

Nan bt sa e giam cang tc vao luc tre khong


bu.

Trng hp xac nh nhiem trung, co the ieu tr


bang flucloxacillin 500mg moi ngay 4 lan, hoac thay
bang erythromycin neu benh nhan d ng vi nhom
penicillin. Co the dung kem thuoc giam au. Can
chu y la viec ieu tr bang khang sinh co the lam
thay oi mui v cua sa va co the gay tieu chay cho
a be.

322 323
Phu khoa

Chan oan

Trieu chng thc the thng bao gom:


Met moi.
Phu.
Phu khoa au au.
au lng.
au bung di.
HOI CHNG TIEN KINH NGUYET
Trieu chng tam ly thng bao gom:
La mot so nhng trieu chng thc the va tam ly xay ra
Tram uat.
vao thi iem 1 2 tuan trc khi ngi phu n co kinh.
De cau gat, gian doi.
Cac trieu chng nay thng bat au trc hay sau thi
iem rung trng va keo dai cho en luc co kinh. Cang thang.

Khoang 90% phu n trai qua hoi chng tien kinh Can phan biet gia hoi chng tien kinh nguyet (co
nguyet vao mot thi iem nao o trong i. Trong mot so cac trieu chng thc the) vi tnh trang roi loan tam
trng hp, cac trieu chng co the nghiem trong en mc ly tien kinh nguyet (thng khong co cac trieu chng
gay anh hng en sinh hoat trong i song. thc the) thng phat trien ngay cang nghiem trong
hn.
Nguyen nhan
Nguyen nhan cu the van cha c xac nh. Hien
ieu tr
cac nguyen nhan sau ay c nghi ng nhng cha
c chng minh: Nang ve tam ly, an ui va chia se cam giac bc
S thay oi cac hormon (noi tiet to) estrogen va doc cua ngi benh co the mang lai hieu qua tot.
progesteron. Hng dan ngi benh gia tang van ong c the,
Thieu vitamin E, vitamin B6, magnesi, prosta- lam tang s giai phong endorphin co the lam cho
glandin. cac trieu chng giam nhe va de chu hn.
324 325
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Chu y en che o an uong ieu o, ay u va can Acid mefenamic 250 500mg, moi ngay 3 lan, co
bang dinh dng, am bao duy tr on nh nong o the bat au t khoang 12 ngay trc khi co kinh,
ng trong mau. dung lien tuc cho en khi co kinh c vai ngay.
Neu phai dung thuoc, nen khi au vi vitamin B6 Thuoc li tieu oi khi c dung e ieu tr dch
(pyridoxin), 10mg moi ngay. trong giai oan hoang the.
Co the dung progesteron va progestogen khi nghi Co the dung Bromocriptin 2,5mg moi ngay 1 lan
ng thieu mot phan progesteron trong giai oan trong giai oan hoang the e ieu tr au vu theo
hoang the cua chu ky. Do o, viec ieu tr ch ap chu ky.
dung trong giai oan hoang the.

Progesteron t nhien hap thu kem qua ng CHAY MAU AM AO NGOAI CHU KY KINH NGUYET

uong, do o thng c dung qua ng hau mon HOAC SAU GIAO HP

hay am ao, moi ngay t 100 800mg. Cac trng hp chay mau am ao ngoai chu ky kinh
Progesteron tong hp dang uong, chang han nguyet neu thnh thoang mi xay ra mot lan khong phai
nh dydrogesteron 10mg moi ngay 2 lan hoac la trieu chng ang lo ngai. Tuy nhien, neu chay mau
norethisteron 5mg moi ngay 3 lan. Vien uong xay ra thng xuyen, can xem xet tm hieu nguyen nhan.
tranh thai cha progesteron cung co the dung co Chay mau lien tuc la dau hieu gi y mot trng hp
hieu qua. ung th bieu mo (carcinoma), tr khi xac nh c mot
Estrogen co the c s dung khi nguyen nhan cua nguyen nhan khac.
cac trieu chng c cho la do hoat ong cua buong
trng, v estrogen c che rung trng. Nguyen nhan
Vien cay di da estradiol 100mg hoac mieng dan Co thai.
qua da estradiol (2x100g) dung moi tuan 2 lan, Do dung thuoc tranh thai.
ieu tr ket hp vi mot dang progesteron vien
at dung cu tranh thai trong t cung.
uong, chang han nh norethisteron 5mg moi ngay,
t ngay th 19 26 cua chu ky kinh nguyet e ngan Viem noi mac t cung.
nga tang san noi mac t cung. Ung th noi mac t cung.
326 327
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Ung th co t cung. va chay mau am ao bat thng keo dai tren 3


U x t cung. thang, e ngh lay ra va thay bang mot bien phap
tranh thai khac.
Tray xc co t cung.
Neu co polyp co t cung, co the van xoan va sinh
Polyp. thiet, gi i lam mo hoc. Chuyen bac s chuyen
khoa neu ay polyp nam tren noi mac co t cung.
Chan oan
Neu co dau hieu nhiem trung, co the ieu tr bang
Lam th nghiem thai nghen. khang sinh.
Chan oan loai tr ngay cac trng hp ac tnh nh
ung th... AU BUNG KINH

Chay mau sau giao hp co the do tray xc co t La tnh trang au va kho chu trong suot thi gian
cung. hanh kinh hoac ch ngay trc thi gian hanh kinh.
Phu n tren 40 tuoi luon can c kham chuyen au kinh nguyen phat la trieu chng pho bien hau
khoa, tr khi trieu chng chay mau a c giai het cac thieu n khi co kinh lan au va co the keo dai en
quyet sau khi loai tr mot nguyen nhan nao o, 2 3 nam. au thng giam sau tuoi 25 va hiem khi keo
chang han nh polyp. dai en luc sinh con.
Khi chay mau am ao xay ra lien tuc khong ro au kinh th phat la trng hp au xay ra tuoi
nguyen nhan, nhat thiet phai chuyen benh nhan trng thanh, do mot so nguyen nhan benh ly cu the,
en bac s chuyen khoa. chang han nh lac noi mac t cung, viem vung chau...
au bung kinh oi khi co the kem theo vi hoi chng
ieu tr tien kinh nguyet, nhng cung co the khong co.
Neu ang dung vien uong tranh thai hon hp va
chay mau am ao bat thng keo dai tren 3 thang, au kinh nguyen phat
e ngh thay the mot loai vien tranh thai co lng
Thng gap hau het cac thieu n co kinh lan au
progesteron cao hn.
tien, xay ra trong vong 12 thang sau khi bat au co
Neu co dung dung cu tranh thai at trong t cung kinh nguyet.
328 329
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

au kinh nguyen phat la trieu chng t nhien, Thng co s thay oi khac nhau ve mc o va thi
khong kem theo benh ly vung chau. gian au.
au thng xuat hien vung bung di, au thanh au co the bat au trc khi co kinh va tiep tuc keo
tng cn hoac am vung lng di. Co the co buon dai suot thi gian hanh kinh.
non hoac non. Khi tham kham co the dung mo vt va tham kham
Cac cn au thng bat au trc khi hanh kinh bang hai tay e phat hien benh ly vung chau.
va keo dai khong qua 12 gi. Khoang 10% trng Neu ang dung dung cu tranh thai at trong t
hp au co the nghiem trong en mc phai ngh cung, co the xem xet viec lay ra va chuyen sang
viec. Trong hau het cac trng hp, au thng co dung mot bien phap tranh thai khac.
khuynh hng gii han trong 2 ngay au tien cua
Neu co cac trieu chng viem vung chau, lam nut
ky kinh. gac sau trong am ao va mang trong co t cung, ke
Cac chat c che prostaglandin synthetase, chang ca nut gac benh chlamydia trong moi trng van
han nh acid mefenamic 250mg 500mg, moi ngay chuyen ac biet. Cho dung khang sinh thch hp.
3 lan, hoac naproxen 250mg 500mg moi ngay 2
lan co the giup giam nhe cac trieu chng.
LAC NOI MAC T CUNG

Lac noi mac t cung la tnh trang nhng manh noi


Dung vien uong tranh thai hon hp co the co hieu
mac t cung xuat hien nhng v tr bat thng, chang
qua, d nhien la trong trng hp co nhu cau tranh
han nh trong khung chau.
thai. Tac ong cua thuoc co the la do lam giam san
xuat prostaglandin trong noi mac t cung. Lac noi mac t cung thng gap phu n t 25 40
tuoi, co the gay ra vo sinh. Lac noi mac t cung la nguyen
au kinh th phat nhan chu yeu gay au kinh th phat.

au kinh xuat hien vao o tuoi trng thanh,


Nguyen nhan
thng la khoang mot vai nam sau khi bat au co
kinh nguyet, kem theo mot benh ly vung chau nh Nguyen nhan chac chan gay ra lac noi mac t cung
viem noi mac t cung, viem vung chau, lac noi mac van cha c xac nh. Trong dien tien thc te,
t cung... mot so manh noi mac t cung troc ra trong thi

330 331
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

gian hanh kinh troi ngc vao voi trng va lot vao ieu tr
khung chau, sau o dnh chat va phat trien tai
Dung cac chat c che prostaglandin synthetase,
ay.
chang han nh acid mefenamic 250mg 500mg,
Nhng manh noi mac t cung lac cho van ap ng moi ngay 3 lan, hoac naproxen 250mg 500mg moi
vi chu ky kinh nguyet giong nh noi mac trong ngay 2 lan khi co au vung chau.
t cung, ngha la van chay mau theo chu ky kinh
Co the dung vien tranh thai ket hp loai co ham
nguyet. Lng mau nay khong the thoat ra ngoai
lng progesteron cao, chang han nh Eugynon, khi
c nen tu lai thanh boc mau ln dan sau moi ky
co kem theo nhu cau tranh thai.
kinh, gay au kinh.
Progestogen, chang han nh dydrogesterone hoac
Chan oan medroxyprogesterone 30mg moi ngay.
Lac noi mac t cung thng gay chay mau am ao
bat thng va chay mau nhieu trong giai oan hanh Danazol 100 800mg moi ngay, tuy theo mc o
kinh. kiem soat cac trieu chng. Tac dung phu chu yeu la
tao nam tnh.
au bung di kem theo au lng. au thng gia
tang mc o nhieu hn ve cuoi ky kinh. Cac trieu chng tram trong can chuyen chuyen khoa,
au khi giao hp. co the can phai phau thuat loai bo boc mau ket hp
vi dung thuoc. Trong mot so trng hp, khi benh
Co the kem theo mot so cac trieu chng ng
nhan vao tuoi man kinh hoac quyet nh khong co
tieu hoa nh tieu chay hoac tao bon, au moi lan
ai tien... con na, co the phau thuat cat bo t cung.

oi khi co chay mau trc trang vao giai oan hanh RONG KINH
kinh.
Rong kinh la tnh trang chay mau am ao nhieu mot
Mot so t trng hp lac noi mac t cung khong co cach bat thng khi hanh kinh, thng khoang tren 90ml,
trieu chng. so vi mc o thong thng trung bnh ch co khoang
Chan oan xac nh qua noi soi o bung, tham kham 60ml. Can phan biet vi a kinh la tnh trang rut ngan
vung khoang bung bang may noi soi. chu ky kinh nguyet, khien cho ngi benh co nhieu ky

332 333
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

kinh hn so vi ngi bnh thng. Neu lng mau ra Phu n di 40 tuoi b rong kinh thng t nguy c
nhieu nhng eu an th hiem khi co lien quan en benh co lien quan en benh ly thc the. Neu la phu n
ly vung chau. tren 40 tuoi, can tham kham ky e phat hien cac
benh ly thc the.
Nguyen nhan
Neu rong kinh khi phat ot ngot, can xem xet
Do s mat can bang gia 2 loai hormon kiem soat ngay en viec chuyen chuyen khoa.
chu ky kinh nguyet la estrogen va progesteron, lam
cho lp noi mac t cung tr nen qua day, va do o
ieu tr
lng mau ra nhieu hn.
Neu ang dung dung cu tranh thai at trong t
Rong kinh cung co the do mot so benh t cung nh
u x t cung, polyp, viem vung chau... cung, e ngh lay ra va xem xet viec thay the bang
mot bien phap tranh thai khac.
Trong mot so trng hp la do dung dung cu tranh
thai at trong t cung. Hng dan ngi benh ghi chep ay u thong tin
ve moi ky kinh nguyet.
Chan oan
Dung acid mefenamic 250 500mg, moi ngay 3 lan.
Xac nh lng mau ra trong moi ky kinh nhieu en Ch dung trong luc hanh kinh, vao khoang vai ngay
mc o nao. khi co chay mau nhieu nhat.
Mau ra eu an hay co dau hieu bat thng, co hay
Neu kem theo nhu cau tranh thai, cho dung vien
khong co cac cuc mau ong.
tranh thai ket hp vi ham lng progesteron cao
Tm hieu cac trieu chng cua benh thieu mau. co the co hieu qua.
Xac nh nong o hemoglobin. Progestogen, chang han nh norethisterone 5-10mg
Tham kham vung chau e phat hien cac nguyen moi ngay 2 lan, t ngay th 19 en ngay th 26
nhan benh ly, chang han nh u buong trng hay u cua chu ky kinh nguyet. Neu chu ky kinh nguyet
t cung... Co the sieu am vung chau neu can. b rut ngan, bat au lieu trnh keo dai 8 ngay nay
Kiem tra hormon kch thch nang noan (FSH) neu vao khoang 10 ngay trc ky kinh. Ly do s dung
nghi ng la giai oan man kinh. progestogen van cha c giai thch ro.

334 335
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

e kiem soat khi ra mau qua nhieu, cho dung Vo kinh nguyen phat xuat hien ngay t khi mi ln
norethisterone en lieu toi a 10mg, moi ngay 3 len, ngha la mot thieu n en tuoi co kinh nguyet nhng
lan. Thng th mau se ngng chay sau 48 gi. Khi khong thay xuat hien kinh nguyet, thng la do nhng d
o, giam lieu con 5mg, moi ngay 2 lan, lien tuc tat bam sinh. Co the phat hien qua tham kham bo phan
trong 12 ngay. Thng th benh nhan co the b sinh duc ngoai va tm nhng ac tnh sinh duc th phat
chay mau khi ngng thuoc. nh to vu, long vung mu, nach... Neu phat hien cac bat
Trong mot so trng hp, co the can nhac s thng, chuyen bac s chuyen khoa.
dung: Vo kinh th phat la tnh trang vo kinh xuat hien sau
Thuoc khang tieu fibrin, chang han nh acid mot thi gian a co kinh nguyet nh bnh thng, tr
aminocaproic, 1 2 goi, moi ngay 4 lan, hoac trng hp co thai. Nguyen nhan thng gap nhat la s
ethamsylate 500mg, moi ngay 4 lan trong thi giam can nhanh, cac roi loan tnh cam hoac sau khi dung
gian hanh kinh. Ch dung ngan han. thuoc tiem tranh thai, ngha la co lien quan en vung
di oi trong nao bo. Luon phai loai tr kha nang co
Danazol 200mg moi ngay, lien tuc trong 3 thang.
thai. Ngoai cac nguyen nhan tren, hau nh cac trng
Rat thng gap tac dung phu.
hp khac eu lien quan en s roi loan cac hormon kiem
Khi benh nhan to ra khong ap ng vi ieu tr,
soat kinh nguyet.
can nhac viec chuyen chuyen khoa, co the phai ieu
tr bang phau thuat cat bo noi mac t cung hoac t
cung. Chan oan
Chan oan vo kinh th phat thng phai lu y en
VO KINH
cac yeu to nh:
Vo kinh co ngha la khong co kinh nguyet vao thi
Ngay bat au nhng ky kinh thong thng.
iem c d kien nh thong thng, tr trng hp mat
kinh t nhien khi co thai. Vo kinh co the gay ra nhieu Thi iem ky kinh cuoi cung.
lo lang khi ngi benh khong hieu ro nguyen nhan va co
Chu ky kinh nguyet khi con bnh thng.
the lien tng en nhieu he qua xau khac, chang han nh
kha nang sinh san. Cac thay oi nh giam can, cang thang tam ly.

336 337
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Cac loai thuoc ang dung, nhat la vien tranh thai AU VUNG CHAU
ket hp.
Tuyen vu tiet nhieu sa, thng xay ra trong tang Chan oan
prolactin huyet.
Ngoai chng viem vung chau, au vung chau con la
Cac trieu chng man kinh, chang han nh suy dau hieu cua nhieu benh ly khac nh:
buong trng sm.
Viem ruot tha.
Chng ram long, xay ra trong hoi chng buong
trng a nang. Thai ngoai t cung.
Ngoai ra, co the can tien hanh mot so xet nghiem U nang buong trng v.
chan oan nh: Lac noi mac t cung.
Prolactin huyet thanh, thng tang trong prolactin Do o, khi chan oan viem vung chau can chan
huyet. oan loai tr cac benh ly tren.
FSH/LH huyet thanh, tang trong trng hp man au vung chau tai phat nhieu lan rat co the la dau
kinh sm. hieu cua lac noi mac t cung, nhat la khi khong ap
Testosterone huyet thanh, thng tang nhe cung ng vi ieu tr bang khang sinh.
vi LH va oi khi prolactin trong hoi chng buong Chan oan xac nh viem vung chau qua mot so xet
trng a nang. nghiem cac benh pham nh:
T4 huyet thanh. Vung am ao sau

X tr Niem mac co t cung.


Chlamydia trong moi trng van chuyen ac biet,
Neu cac xet nghiem mau cho ket qua bnh thng,
neu co the c.
vo kinh co the la do vung di oi. Benh nhan nen
c giai thch tran an la hien tng vo kinh roi se
ieu tr
qua i va kinh nguyet se tr lai nh trc.
ieu tr bang khang sinh, bao vay ca benh lau,
Neu cac xet nghiem mau cho ket qua bat thng,
chlamydia va kha nang nhiem khuan bao gom ca
chuyen chuyen khoa thch hp.
cac loai vi khuan hieu kh va k kh.

338 339
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

S dung doxycyclin 100mg moi ngay 2 lan, lien tuc Nhiem nam Candida
trong 2 tuan, cung vi metronidazol 400mg moi
Trong c the ngi phu n bnh thng, nam Candida
ngay 2 lan, lien tuc trong 5 ngay.
van thng co am ao va mieng, nhng khong gay
Neu phan lap c lau cau, dung them mot lieu benh v chu s kiem soat cua mot so vi khuan khac cung
amoxycillin 3g hoac ciprofloxacin (Ciflox) 500mg. nh he mien dch c the. Neu v mot ly do nao o, moi
trng vi khuan thay oi hoac he mien dch c the suy
Neu dung dung cu tranh thai at trong t cung, co
yeu, nam Candida se bat au gay benh. Benh lay lan qua
the e nguyen trong thi gian ieu tr.
ng tnh duc.
ieu tr ca cho ngi ban tnh bang doxycyclin
Trieu chng ien hnh la am ao nga ngay va tiet ra
100mg, moi ngay mot lan, lien tuc trong 10 ngay.
nhieu chat thai mau trang, ong ba, thng kem theo
Neu au rat nghiem trong hoac ap ng kem vi tieu tien kho va giao hp au.
ieu tr bang khang sinh, nen e ngh chuyen
ieu tr bang mot loai imidazol, chang han nh
chuyen khoa.
clotrimazol 200mg at trong am ao vao ban em, lien
tuc trong 3 em. Kem clotrimazol 1% co the dung kem e
KH H VA CAC BENH LAY QUA NG TNH DUC giam nga am ao.
Kh h la t ch chung cac chat tiet bat thng chay ra
Mac du benh ap ng tot khi c ieu tr nh tren,
t am ao. Nguyen nhan gay kh h thng gap nhat la
nhng kha nang tai phat nhieu lan rat thng xay ra,
nhiem nam Candida va Gardnerella. Trong hau het cac
can x tr nh sau:
trng hp, can chan oan loai tr tray xc co t cung
hay co d vat trong am ao. Lay benh pham vung sau am Hng dan benh nhan ve nhng ieu nen tranh,
ao, va benh pham co t cung hay nieu ao neu nghi ng chang han nh tranh dung cac loai o lot bang nylon
benh lau. hoac qua chat, tranh dung cac loai xa phong thm,
tranh giao hp trong suot qua trnh ieu tr...
Nam gii oi khi cung co dch thai t nieu ao, va tat
ca nhng trng hp nay eu nen en kham tai chuyen e ngh ieu tr ong thi cho ngi co quan he
khoa sinh duc-tiet nieu. tnh duc vi benh nhan.
340 341
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Neu can, dung thuoc chong nam dang vien uong, Neu cac trieu chng tai phat, co the can ieu tr
chang han nh itraconazol 200mg, ngay 2 lan, ch ong thi cho ngi co quan he tnh duc vi benh
dung trong 1 ngay. nhan.
ieu tr d phong gian oan, chang han nh at
imidazol vao am ao moi tuan mot lan. Nhiem Trichomonas
Neu co kha nang nhiem nam Candida do dung Nhiem Trichomonas la benh lay qua ng tnh duc,
thuoc khang sinh (lam roi loan moi trng vi khuan nhng oi khi cung lay gian tiep qua viec dung chung cac
thng tru am ao), co the ieu tr d phong bang o dung ca nhan vi ngi benh. Benh cung co the lay t
thuoc at am ao. me sang con trong qua trnh sinh n.
Neu co lien quan en giao hp, co the at thuoc vao Trichomonas la mot loai ong vat nguyen sinh (vi sinh
am ao sau khi giao hp. vat n bao). Nhiem Trichomonas thng gay ra viem am
Neu mot trng hp tai phat trc ay a c ao, vi bieu hien la chat tiet t am ao hi ac, co mui
chan oan bang nuoi cay, xac nh c do nam hoi, co mau hi xanh hoac hi vang va co bot. Ngi benh
Candida hoac Gardnerella, ieu tr tai phat khong thng au khi giao hp.
can chan oan van la hp ly, va ch can lay benh
pham neu nh viec ieu tr khong lam cac trieu ieu tr
chng mat i.
Dung Metronidazol 400mg moi ngay 2 lan, lien tuc
trong 7 ngay.
Nhiem nam Gardnerella
Can phai ieu tr ong thi cho ngi co quan he
Nhiem nam Gardnerella thng c cho la khong lay
lan qua ng tnh duc. Bieu hien ac trng la chat tiet tnh duc vi benh nhan e tranh tai phat.
t am ao co mau xam hay vang, hi loang va co bot, co
mui tanh. Chlamydia
Chlamydia lay truyen qua ng tnh duc va la mot
ieu tr trong nhng nguyen nhan chnh gay viem vung chau.
Dung Metronidazol 400mg moi ngay 2 lan, lien tuc Phan lap oi hoi phng phap cay te bao ma trong
trong 7 ngay. nhieu trng hp ieu kien khong cho phep. Lieu trnh

342 343
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

chuan ieu tr viem vung chau cung bao gom ca ieu tr trieu chng nh chat tiet am ao mau trang nh mu, tieu
Chlamydia. tien au buot...

ieu tr ieu tr
Dung Doxycyclin 100mg moi ngay 2 lan hoac Khi co ieu kien, nen chuyen en ieu tr tai benh
erythromycin 500mg moi ngay 4 lan, lien tuc trong vien chuyen khoa tiet nieu-sinh duc.
10 ngay. Amoxycillin 3g, dung n oc. Neu co dau hieu khang
Sau khi ieu tr can tien hanh th nghiem xac nh thuoc hoac benh nhan d ng vi nhom penicillin,
ket qua ieu tr. co the thay bang Cefotaxim, Ciprofloxacin hoac
Spectinomycin.
Benh lau (gonorrhea) Nen ieu tr ong thi cho ngi co quan he tnh duc
Benh lau lay truyen qua ng tnh duc, la mot benh vi benh nhan, ngay ca khi khong co trieu chng
pho bien tren khap the gii. Benh gay ra do vi khuan benh.
Neisseria gonorrhoeae, oi khi cung co the lay t me sang Sau t ieu tr, can xet nghiem e xac nh ket
con trong qua trnh sinh n. Rieng tai Hoa Ky, moi nam qua ieu tr.
co khoang 356.000 trng hp mac benh nay. Benh nhan
nen c chuyen en chuyen khoa tiet nieu-sinh duc. Mun coc sinh duc
Thi gian u benh keo dai t 2 10 ngay. Cac trieu La nhng mun coc mem nam ben trong hay quanh am
chng phat benh thng la co dch tiet trang nh mu ho, hau mon, dng vat, thng goi la mong ga. Mun coc
chay ra t am ao, tieu tien au rat. sinh duc gay ra do mot loai virus co ten la Papilloma.
Benh lau khong ieu tr kp thi co the lan sang nhieu Nhom virus nay hien a c biet co en hn 50 chung
c quan khac nh gay viem tuyen tien liet, viem mao khac nhau gay benh ngi. Chung virus gay ra mun
tinh-tinh hoan... Phu n b viem phan phu co the dan coc sinh duc la chung th 6, ngoai ra con co cac chung
en thai ngoai t cung hay vo sinh. Vi khuan cung co the ac biet la chung th 2 gay mun coc trong long ban tay,
theo ng mau gay viem khp, nhiem trung mau, gay chung th 13 gay cac ton thng mieng, chung th
ton thng nao, tim... Co nguy c gay t vong. 16 va 18 co kha nang lien quan en ung th, va mot so
Chan oan xac nh da vao xet nghiem tm vi khuan chung khac gay cac benh hiem gap da, co kha nang
gay benh nieu ao, co t cung, trc trang... khi co cac phat trien ung th.
344 345
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Mun coc sinh duc lay truyen qua ng tnh duc. T luc herpes khong boc lo trieu chng g. Rieng tai Hoa Ky,
nhiem virus cho en khi xuat hien mun coc thi gian u ngi ta c tnh co khoang 20% dan so tren 12 tuoi la
benh co the keo dai en 18 thang. Mun thng khong co nhiem virus herpes, va khoang 90% trong so o hoan
gay au nhng can phai ieu tr tch cc v hien nay no toan khong biet mnh ang mang virus.
c cho la co lien quan en ung th co t cung. Trong nhng trng hp virus thc s gay benh, thi
gian u benh thng la khoang 1 tuan. Mot so trng hp
ieu tr khac co the keo dai ca nam t luc nhiem virus cho en
Dung podophyllin 25% boi trc tiep len mun coc. khi phat benh.
Tranh dung thuoc nay khi co thai. Boi thuoc cach Khi phat benh, ngi benh thay nga ngay, co cam
khoang t 3 7 ngay. giac bong rat va noi len nhieu mun nc nho vung c
Can ieu tr ong thi cho ngi co quan he tnh quan sinh duc. Cac mun nc nay sau o v ra, e lai
duc vi benh nhan, neu khong se rat de tai phat do nhng vet loet nho, rat au. Cac vet loet thng lanh sau
nhiem benh qua lai. khoang 10 21 ngay. Hach bach huyet vung ben co the
sng to va au. Ngi benh met moi, au au va sot. Phu
Trong mot so trng hp co the can phau thuat cat
n thng au khi tieu tien v nc tieu dnh vao nhng
bo.
cho loet.
Nen thc hien xet nghiem knh phet hang nam neu
Benh lay truyen qua ng tnh duc, nhng cung co
chan oan la co mun coc sinh duc.
khoang 1/3 so trng hp nhiem benh qua cac ton thng
Hng dan benh nhan s dung bao cao su khi giao mieng.
hp nh mot bien phap phong benh neu xet thay co
nguy c lay nhiem. ieu tr
Cho en nay, benh nay van c xac nh la khong
Herpes sinh duc
the ieu tr dt hoan toan, ma ch co the ngan nga
Herpes sinh duc, hay thng goi la mun rop sinh duc, khi cha nhiem virus hoac co gang lam giam nhe
la benh gay ra do virus herpes, tao thanh nhieu not phat i mc o nghiem trong cua can benh ma thoi. V
ban au c quan sinh duc. Cac not nay thng noi len the, kha nang phai chu ng nhng t tai phat la
thanh tng t. Tuy vay, a so trng hp nhiem virus thng gap.

346 347
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Ra bang dung dch muoi pha loang (mot muong ca s sinh co the xay ra cho a tre ngay ca khi ngi
phe muoi pha trong na lt nc) hoac ap nc a me khong bieu hien trieu chng g.
len cho au co the giup lam giam nhe cam giac kho
chu. RAM LONG
La tnh trang bat thng xuat hien phu n, lam
Dung thuoc giam au vi lieu thch hp.
cho ho co nhieu long mot so v tr giong nh nam gii,
Dung Valaciclovir 500mg moi ngay 2 lan, lien tuc chang han nh tren mat, than hnh va cac chi.
trong 5 ngay, bat au trong vong 7 ngay ke t khi
co cac trieu chng benh au tien, cang sm cang Nguyen nhan
tot. a so trng hp phu n ram long la do the tang,
ac biet la phu n An o, mien nam chau Au...
Thuoc khang virus nh acyclovir giup vet loet bt
ay la nhng trng hp ram long mang tnh di
au va mau lanh hn.
truyen trong gia nh, oi khi xuat hien sau khi
Cac t tai phat thng de xuat hien khi ngi man kinh.
benh co tam ly lo lang, buon bc, hoac trc chu ky
Nguyen nhan gay ram long co the la do tang chuyen
kinh nguyet, sau khi giao hp, sau khi tam nang,
hoa androgen (noi tiet to nam), lam cho chat nay co
hoac thng gap nhat la khi sc khoe suy yeu. Cac nong o cao bat thng trong mau.
t tai phat thng khoi nhanh khong can ieu tr,
Cung co the do dung thuoc steroid ong hoa.
nhng neu nghiem trong co the dung thuoc giam
au, kem boi acyclovir hoac Valaciclovir dang vien Ram long cung co the la mot trong cac trieu chng
uong vi lieu nh tren, s dung ngay trong vong 48 cua hoi chng buong trng a nang.
gi ke t khi bat au cac trieu chng. Tang san tuyen thng than bam sinh.
Neu tai phat thng xuyen va nghiem trong, dung
Chan oan
acyclovir dang vien uong vi lieu thap (200 400mg,
Chan oan chu yeu la da vao cac trieu chng kem
moi ngay 2 lan. Can co s theo doi cua bac s.
theo e loai tr cac benh lien quan. Chu y en cac
Phu n co thai co tien s herpes sinh duc can phai trieu chng nh vo kinh, thieu kinh, phat trien nam
lay benh pham tm virus vao cuoi thai ky, v herpes tnh...

348 349
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Nen kiem tra huyet thanh testosterone. Neu ket qua vao luc khoi ung th a qua ln, viec ieu tr se rat kho
tang cao, nen chuyen chuyen khoa. khan, ton kem nhieu va t mang lai hieu qua. Ung th vu
Neu khong co bat c trieu chng nao i kem, ram thng gap nhat phu n trong o tuoi 35 45, hiem khi
long khong can thiet c xem la mot benh ly, va gap nhng o tuoi khac, nhat la di 30.
do o viec ieu tr ch mang tnh tham my. Ung th vu thng xuat hien di dang mot khoi u
cng, dng nh co nh va khong gay au trong vu. Giai
ieu tr oan nay khong gay ra bat c kho chu nao cho ngi
Khi khong co trieu chng kem theo va mc o ram benh, v the t c chu y en va khoi u am tham phat
long khong qua nghiem trong, ieu tr chu yeu bang trien.
cac bien phap tham my nh cao, lam nhat mau Viec phat hien sm ung th vu khong kho khan, ch
hoac mat mau long, boi cac loai kem lam rung long. can ngi phu n co mot so hieu biet c ban va tap thoi
Tuy nhien, phng phap duy nhat e lam mat long quen thng xuyen t kham vu tot nhat la moi thang
vnh vien la ien phan. mot lan e phat hien cac bat thng. Viec chan oan
Khi co kem theo cac trieu chng, co gang chan oan xac nh tat nhien la can co nhng xet nghiem chuyen
phan biet cac benh lien quan. Kiem tra huyet thanh mon tiep theo sau o, nhng ieu quan trong nhat van la
testosterone va chuyen en chuyen khoa khi co ket s phat hien kp thi cua chnh ban than ngi benh.
qua bat thng.
Khi khong co trieu chng kem theo nhng mc o T kham vu
ram long qua nghiem trong gay kho chu, kiem tra Thc hien t kham vu vao thi iem khong co kinh
huyet thanh testosterone va chuyen en chuyen nguyet, v tuyen vu thng cang trong cac giai oan
khoa khi co ket qua bat thng. Co the e ngh hanh kinh.
ieu tr bang ien phan.
Trc het, ng trc gng va quan sat ky hai vu.
PHAT HIEN SM UNG TH VU Luc au ng thang, sau o hi nghieng ngi ra
trc. Co gang phat hien:
Ung th vu va ung th co t cung la 2 loai ung th
thng gap nhat phu n nc ta. Ung th vu co kha S khac biet bat thng ve kch thc va hnh
nang ieu tr tot neu c phat hien sm. Neu phat hien dang cua 2 vu. Lu y la vu ben thuan tay (chang

350 351
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

han tay phai) thng hi ln hn mot chut, ieu boc... Tuy nhien, s phat hien sm mot trng hp ung
nay khong co g bat thng. th vu co y ngha rat quan trong en noi chung ta co the
Quan sat be mat da tren 2 vu, tm nhng cho lom chap nhan nhng nham lan con hn la bo sot mot khoi
xuong hoac san sui, khac thng. ung th e cho no am tham phat trien. Viec chan oan
xac nh thng phai do bac s chuyen khoa thc hien,
Quan sat num vu e tm cac vet loet hoac r nc,
qua mot so ket qua xet nghiem chan oan nh sieu am, X
thng co the la mau vang hoac o nh mau. Co
quang vu (chup nhu anh)...
the dung ngon tay an nhe quanh quang vu va
num vu e phat hien.
Sau o, tiep tuc kham vu bang tay. Vi t the nam MAN KINH

nga, dung mot cai goi ke di vai phai, tay phai d Man kinh la hien tng cham dt kinh nguyet, xay
len au, dung cac ngon tay trai lan lt an nhe len ra t nhien phu n trong o tuoi t 45 55, do buong
tng vung cua vu phai e do tm nhng cho tao cam trng khong con trng rung (suy buong trng), dan en
giac noi com. oi ngc t the ve ben trai, dung tay viec giam manh noi tiet to estrogen va tang androgen,
phai e kham vu trai. Chu y ch dung cac ngon tay gonadotropin trong mau. S giam manh estrogen la
an nhe xuong, khong bop nan, v khi bop nan th nguyen nhan gay ra cac roi loan khi man kinh.
co the b nham lan khi cam thay mo tuyen vu hi
cng. Chan oan
Cuoi cung, van t the nam nga, dung tay phai Chan oan xac nh mot trng hp man kinh chu
kham nach trai va dung tay trai kham nach phai yeu da vao cac trieu chng bieu hien: boc hoa (lam
e tm xem co cho nao noi com bat thng trong da mat o, nong bng) va va mo hoi, am ao kho,
nach hay khong. giao hp au... kem theo mot so trieu chng tam ly
Viec t kham vu nh tren rat n gian, de lam, nhng nh lo au, tram cam...
la bien phap hu hieu nhat e phat hien sm cac trng Khoang 70% phu n khi man kinh trai qua trieu
hp ung th vu. D nhien, khong phai tat ca cac khoi u chng nong bng mat va va mo hoi ve em, co
bat thng c phat hien vu eu la ung th. Trong the keo dai t 2 5 nam hoac lau hn.
nhieu trng hp, o co the ch la nhng bu lanh (bu Phan ln phu n khi man kinh xay ra trieu chng
si-tuyen) hoac nhng trng hp khac nh nang vu, si kho am ao. S suy giam estrogen lam cho lp
352 353
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

niem mac am ao b teo mong, am ao de nhiem nh la man kinh, nhng ngay ca mot mc o tang
trung va au khi giao hp. nhe thoi cung co the gi y kha nang nay.
Trong mot so trng hp khac, phan co bang Cac trieu chng roi loan chuyen hoa sau thi ky
quang va nieu ao cung b teo, co the gay ra hoi man kinh thng xuat hien rat tre, co the trong
chng nieu ao, lam ngi benh co cam giac ay khoang 10 15 nam sau o, chang han nh chng
bang quang va muon i tieu lien tuc. loang xng lam xng de gay, tang tch tu m lam
Cac roi loan khac thng gap la roi loan giac ngu, tang nguy c x va ong mach va nguy c mac cac
hay quen, mat kha nang tap trung, de khoc, lo benh ong mach vanh, cac cn ot qu tim mach...
lang, chan sinh hoat tnh duc...
Can chan oan loai tr cac trng hp ac biet ieu tr
nh: Cung cap cho benh nhan nhng hieu biet can thiet
Co thai. ve hien tng man kinh, giai thch e ho biet rang
Roi loan chc nang tuyen giap. ay la mot chuyen bien t nhien khong the tranh
khoi, va khong co g phai lo lang ve nhng thay oi
Ngoai ra, can kiem tra huyet thanh FSH (follicle
trong c the.
stimulating hormone) khi chan oan nghi ng cac
oi tng: Hng dan benh nhan ve s thch nghi vi nhng
thay oi va tao mot moi trng tnh cam, tam ly
Phu n a cat bo t cung.
thch hp, giam bt nhng cang thang trong i
Phu n s dung vien tranh thai ket hp (COCP) song vao giai oan man kinh.
hoac lieu phap thay the hormon (HRT) va thng
xuyen xay ra hien tng chay mau thu hoi, tng D phong cac benh tim mach va benh loang xng
t nh mau kinh nguyet. bang cac bien phap thch hp.

Phu n a tng b vo kinh do dung vien tranh Trong nhng trng hp cac trieu chng man kinh
thai ch co progesteron (POP). qua nghiem trong, viec ieu tr co the thc hien
Nhng ngi b thieu kinh hoac vo kinh va nhng bang cach s dung hormon thay the, ngha la cung
trieu chng man kinh sm, trc tuoi 45. cap mot lng estrogen cho c the e lam giam nhe
cac trieu chng do suy giam estrogen. Mot so benh
Neu huyet thanh FSH > 20U/lt th chan oan xac

354 355
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

nhan khong the s dung lieu phap thay the hormon phap thay the hormon, ngi ta thng dung estrogen
nay, chang han nh do b ung th vu, co the s dung kem theo vi progesteron e giam thieu nguy c tren.
cac loai thuoc chen beta.
Cac trng hp chay mau am ao khong eu, chay S dung lieu phap thay the hormon (HRT)
mau rat nhieu hoac gay au eu khong phai dau Thuoc co the c s dung dang vien uong, mieng
hieu bnh thng cua man kinh, can chuyen ngay dan tren da, hoac dang kem boi ngoai da, vi cung mot
en bac s chuyen khoa e tm hieu nguyen nhan, muc ch la cung cap eu an estrogen cho c the theo
co the can phai sinh thiet noi mac t cung. mot lieu lng a tnh toan trc.

Chay mau am ao ngay cang t dan i khi en gan Neu dung loai vien uong, lieu trnh cho moi thang
o tuoi man kinh. Bat ky trng hp chay mau am thng la:
ao nao xay ra khoang 6 thang hoac lau hn na T ngay au tien en ngay th 14 cua chu ky kinh
sau ky kinh nguyet cuoi cung eu can phai chuyen nguyet, dung vien uong estrogen.
ngay en bac s chuyen khoa e chan oan loai tr
Trong 10 ngay tiep theo, dung vien uong
cac benh ac tnh.
progesteron.
LIEU PHAP THAY THE HORMON (HRT) Sau o ngng thuoc hoan toan trong nhng ngay
con lai cua ky kinh, khoang 1 tuan. e ngi dung
Viec s dung lieu phap thay the hormon, ngoai kha
nang lam giam nhe cac trieu chng cua man kinh con thuoc de nh, thuan tien hn trong viec dung
giup ngan nga cac nguy c lien quan en nhng roi loan thuoc, oi khi nha san xuat cung kem theo v thuoc
sau khi man kinh, chang han nh chng loang xng va nhng vien gia dc (placebo vien thuoc hoan
cac benh tim mach, x va ong mach... V the, lieu phap toan khong co hoat tnh) e uong vao nhng ngay
nay nen c can nhac s dung cho tat ca phu n vao cac nay. Trong giai oan nay thng xay ra chay mau
giai oan tien man kinh, hau man kinh, va nhat la nhng am ao, nhng khong phai kinh nguyet t nhien
phu n man kinh sm. ma hoan toan la do tac dung cua viec dung thuoc,
Estrogen c s dung n oc se kch thch noi mac t c goi la chay mau thu hoi, vi lng mau co
cung, co the dan en tang san noi mac t cung hoac lam mau nhat hn, t hn kinh nguyet bnh thng va
gia tang nguy c ung th than t cung. Do o, trong lieu ch keo dai 2 hoac 3 ngay. Chay mau nhieu va keo

356 357
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

dai la mot dau hieu bat thng va can phai en c trng hp bat thng nao, nhat la kha nang b
kham ngay vi bac s chuyen khoa. ung th.
Neu dung mieng dan tren da, estrogen trong mieng Trong mot so trng hp, lieu phap thay the hormon
dan se c giai phong dan dan trc tiep vao mau, khong the c ch nh v co the mang lai mot so
khong qua gan, va ngi benh can c cho uong nguy c khac cho ngi benh, chang han nh lam
kem progesteron. ong mau bat thng, gia tang kha nang b ung
th hoac tai phat ung th. Mot cach cu the, lieu
Cung co the dung dang mieng cay di da, vi
phap thay the hormon khong c ch nh trong
kha nang giai phong dan dan mot lng estrogen
cac trng hp sau:
on nh vao mau, va phai cay lai sau khoang vai
Ngi nghien thuoc la nang.
thang. Cac dang cay di da va dan tren da thng
at tien hn so vi dang vien uong. Ngi benh thuyen tac mach.
Ngi b benh gan hoac than nghiem trong.
e ieu tr cac trieu chng nh kho am ao, co the
Ngi b benh tui mat.
dung dang kem e boi trc tiep vao am ao. Thuoc
Ngi cao huyet ap nang.
se tham qua da va nhanh chong i vao mau. Tuy
Ngi co cac khoi u ac tnh vu hay noi mac t
nhien, giai phap nay thng ch c dung ngan
cung.
han.
Ngi b x cng tai, v co the tr nen nghiem
Mot so tac dung phu co the xuat hien, chang han trong hn khi dung lieu phap nay.
nh cang au vu, nc, cang bap chan...
u va nhc iem cua lieu phap thay the hormon
Thi gian ieu tr thng la t 2 5 nam. Can
thng xuyen thc hien mot cach eu an cac xet Mot so u iem co the nhan thay la:
nghiem nh: kiem tra can nang, huyet ap, kham vu ieu tr hieu qua cac trieu chng boc lo ro cua giai
va vung chau, lam knh phet co t cung, sinh thiet oan man kinh.
noi mac t cung... Cac xet nghiem nay giup bac s Ngan nga c benh loang xng, cac benh tim
ieu tr theo doi nhng chuyen bien ve sc khoe mach, x va ong mach...
cua ngi benh, cung nh phat hien kp thi bat Mot so nhc iem cua lieu phap nay la:

358 359
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Hien tng chay mau am ao tr lai mot cach Lieu trnh nay se tao ra s chay mau am ao eu
eu an theo quy trnh dung thuoc, xay ra rat an moi thang, tng t nh kinh nguyet. Cac che
nhieu phu n con t cung. Hien tng nay thng pham thng dung la: Nuvelle hay Prempak-C.
c goi la s chay mau thu hoi, bat au ngay
Mot so dang thuoc mi co the tao ra chu ky chay
sau khi ngng thuoc progesteron, thng keo dai
mau am ao 3 thang 1 lan (nh Tridestra). Loai
ch vai ba ngay, vi lng mau co mau nhat hn
va t hn kinh nguyet bnh thng. Mot so phu thuoc nay nen c dung cho nhng phu n vao giai
n man kinh thay kho chu vi hien tng nay, v oan tien man kinh, co the lam cho cac trieu chng
ho ngh rang sau khi man kinh ho co quyen oi kinh nguyet xuat hien tr lai vao giai oan ngng
hoi c sach se. Trong thc te, neu ieu chnh thuoc cuoi chu ky (hoac giai oan dung gia dc).
ham lng thuoc ang s dung se co the lam giam Mot so dang thuoc mi ket hp dung lien tuc
hoac mat i hien tng nay. Nhng cac chuyen estrogen va progesteron, lam dt han hien tng
gia y te cho rang nh vay se khong co li cho kha
chay mau am ao (nh Premique, Kliofem). Cach
nang ngan nga benh tim.
dung thuoc lien tuc nay ch nen dung cho nhng
Tang nhe nguy c ung th vu, lien quan en thi phu n sau man kinh t nhat la 1 nam. Trong giai
gian dung thuoc.
oan bat au dung thuoc, co the co chay mau am
ao bat thng do tac dung phu thng gap cua
Nhng ieu can lu y
thuoc. Nhng neu chay mau keo dai, can chan oan
Estrogen ch nen dung vi lieu lng duy tr thap loai tr nhng bat thng noi mac t cung, va
nhat va u e co hieu qua.
nen can nhac chuyen sang cach dung thuoc theo
S dung estrogen lien tuc moi ngay ch nen ap dung chu ky nh trc ay.
cho nhng phu n a cat bo t cung, chang han vi
Vien uong tranh thai ket hp (COCP) c dung
lieu dung Premarin 0,625 1,25mg moi ngay.
vi lieu thap cung co hieu qua giong nh lieu phap
Cac phu n con t cung nen c cho dung ket hp thay the hormon, cung giup tranh c benh loang
estrogen vi progesteron. Lieu trnh ieu tr thng xng. Vi nhng phu n khoe manh va khong hut
c s dung la dung estrogen lien tuc trong 14 ngay thuoc, co the ch nh dung thuoc nay cho en khi
au, sau o la khoang 10 ngay dung progesteron. man kinh.
360 361
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Tibolone phoi hp hoat tnh estrogen, progesteron ieu nay khong co g phai lo lang, nhng can loai
va androgen yeu, khong tao ra hien tng chay mau tr kha nang co thai.
am ao, nhng tac dung phu thng gap la r nhng Theo doi cac yeu to thong thng nh huyet ap,
vet mau nho. can nang.
Kem estrogen dung boi vao am ao trong nhng Kham am ao, ch thc hien khi co s chay mau
trng hp co van e ve tiet nieu-sinh duc va ngi am ao bat thng.
benh khong muon dung dang vien uong hoac b Kiem tra knh phet mau.
chong ch nh. Thc ra, thuoc van c hap thu Chup nhu anh (X quang vu).
e co tac dung toan than, va neu s dung trong
mot thi gian dai van can phai kem theo vien uong BENH CO T CUNG
progesteron t 10 14 ngay moi thang e chong lai Co t cung la bo phan nhay cam vi rat nhieu benh
s tang san noi mac t cung. ly pho bien phu n. Viec theo doi, kiem tra sang loc
Trong thi gian s dung lieu phap thay the hormon, thng xuyen bo phan nay co the giup phat hien kp thi
ngi benh can c theo doi trong thi gian 3 nhieu benh ac tnh, giup cho viec ieu tr de dang va co
hieu qua hn so vi nhng trng hp phat hien tre.
thang, sau o la kiem tra nh ky 6 thang hoac moi
nam mot lan. Muc ch theo doi va kiem tra nham Ngi phu n cung can c hng dan ve nhng
phat hien nhng dau hieu bat thng, vi mot so kien thc c ban e phong nga ung th co t cung,
yeu cau nh: chang han nh:

Phat hien cac trng hp chay mau am ao bat Bo thuoc la giup ha thap nguy c b ung th co t
thng. Tnh trang chay mau am ao bat thng cung.
la pho bien trong khoang 2 3 thang au tien Gia tang so ngi quan he tnh duc se lam tang
dung thuoc, nhng sau thi gian nay th chay mau nguy c mac benh.
am ao bat thng can phai c lu y tm kiem Giao hp vi nhng ngi co mun coc sinh duc
nguyen nhan. lam tang nguy c, tr khi co s dung bao cao su.
Mot so phu n con t cung co the khong co hien Phng phap nga thai bang mang ngan am ao
tng chay mau thu hoi sau khi dung progesteron. co the gop phan bao ve co t cung.

362 363
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Mot so nguyen tac sau ay co the giup phan loai cac Cac trng hp nhiem trung
oi tng sang loc e theo doi, kiem tra benh co
Nhiem Trichomonas: ieu tr bang khang sinh dang
t cung:
vien uong. Can ieu tr ca cho ngi co quan he tnh
Tat ca phu n trong o tuoi t 20 64, a tng duc vi benh nhan.
co quan he tnh duc, eu phai c kiem tra sang Nhiem nam Candida: ieu tr khi xuat hien cac
loc t nhat 5 nam mot lan. trieu chng.

Viec kiem tra sang loc khong can thiet oi vi Nhiem Actinomyces israelii hoac cac chung
nhng phu n cha tng co sinh hoat tnh duc. Actinomyces khac: thng la khi co dung dung cu
tranh thai at trong t cung.
Nhng phu n t 65 tuoi tr len co ket qua xet
Neu khong thay xuat hien trieu chng g, lay
nghiem knh phet am tnh khong can thiet phai
dung cu tranh thai at trong t cung ra, g bo
tiep tuc theo doi kiem tra. Nhng phu n t 65
phan ch cot va gi i nuoi cay e xac nh. Thay
tuoi tr len cha bao gi lam xet nghiem knh
the ngay bang mot dung cu mi thng se lam
phet nen c khuyen khch thc hien xet nghiem
mat i s hien dien cua Actinomyces. Lap lai xet
nay.
nghiem knh phet sau 6 thang, roi sau o la hang
Cac ch dan theo doi sau o hoac chuyen chuyen nam.
khoa e soi am ao tuy thuoc vao ket qua xet Neu co kem theo cac trieu chng nh au vung
nghiem knh phet. chau, giao hp au, co chat tiet ra t am ao, lay
dung cu tranh thai at trong t cung ra, g bo
Cac trng hp sau ay can c ch nh thc hien
phan ch cot va gi i nuoi cay va ngoay benh
xet nghiem knh phet co t cung: pham co t cung. Neu xac nh co Actinomyces,
Chay mau am ao ngoai thi ky hanh kinh. ieu tr bang penicillin lieu cao 2 3g moi ngay,
lien tuc trong vong 3 thang. Thay the bang mot
Chay mau am ao sau khi giao hp. bien phap tranh thai khac.
Quan sat co t cung thay co nhng dau hieu ang Nhiem Herpes simplex: neu khong co trieu chng g
nghi ng. th khong can ieu tr.

364 365
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Nhng thay oi do viem: khong can thiet phai ieu Nguyen nhan
tr, nhng neu can co the thc hien ngoay benh
Khoang 1/3 so trng hp vo sinh la khong giai
pham vung sau am ao va tm Chlamydia.
thch c nguyen nhan, hoac co nguyen nhan ket
hp ca 2 ngi mi gay ra vo sinh.
VO SINH
Tuoi tac la mot trong cac nguyen nhan anh hng
Vo sinh la tnh trang khong thu thai nhng cap nam
en ca hai gii nam va n. N gii co kha nang
n co sinh hoat tnh duc bnh thng, khong ap dung bat
thu thai cao nhat vao o tuoi 18 19 va duy tr
c bien phap tranh thai nao, trong thi gian t 2 nam
kha nang nay cho en khoang 25 tuoi. Sau o,
tr len. Khoang 15% so ngi co quan he hon nhan chu
nong o cac hormon trong mau giam nhe dan va
anh hng cua tnh trang nay. Rieng tai Hoa Ky, c tnh
do o kha nang thu thai cung giam theo cho en
co khoang 6 trieu cap v chong b vo sinh. Tuy nhien,
tuoi 35. T sau 35 tuoi, kha nang thu thai xuong
khoang mot na trong so o co the co con neu c ieu
thap rat nhanh cho en tuoi man kinh (t 45
tr cac nguyen nhan gay vo sinh.
55) th xem nh kha nang thu thai khong con
Qua trnh thu thai trai qua nhieu giai oan khac nhau, na. nam gii, kha nang co con khong suy giam
va s tr ngai bat c au trong so nhng giai oan nay theo nhng iem moc ro rang nh vay, nhng
eu dan en vo sinh. Trc het, tinh dch cua ngi an thc te la ngi an ong cang ln tuoi th kha
ong c tao ra trong cac tinh hoan phai co u cac ieu
nang co con cang giam i.
kien bnh thng e co the thu tinh vi trng cua ngi
Nhiem sac the bat thng mot trong hai ngi
phu n, c tao ra trong buong trng. Trong qua trnh
hoac ca hai cung la nguyen nhan gay vo sinh,
giao hp, tinh dch c phong ra vao giai oan xuat tinh
nhng thng hn la gay ra cac trng hp say
phai c a sau vao trong am ao cua ngi phu n. T
o, tinh trung i vao t cung roi ngc len cac voi trng thai. Co en khoang 60% cac trng hp say thai
(2 ong noi buong trng vi t cung) va tiep xuc vi trng. trong 3 thang au tien cua thai ky la do cac bat
Neu sau khi tiep xuc, trng c thu tinh va cac ieu kien thng ve nhiem sac the.
tiep theo eu thuan li, trng thu tinh se i t voi trng Cac benh lay qua ng tnh duc nh lau, chlamydia
vao t cung, roi bam vao niem mac t cung va tiep tuc neu khong c ieu tr cung thng la nguyen
phat trien thanh bao thai. nhan dan en vo sinh. Trong rat nhieu trng

366 367
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

hp, cac benh nay khong boc lo trieu chng va do thang tam ly, do cac benh cua buong trng nh
o ngi benh hoan toan khong biet mnh ang bu hoac nang...
mac benh. Trong khi o, nhng can benh nay van Tac nghen voi trng: thng xay ra sau viem vung
am tham phat trien va gay ra nhng ton thng chau, lam ngan can tinh trung en vi trng.
khong hoi phuc cho cac c quan sinh duc. Chang D tat bam sinh khong co mot hoac hai voi trng,
han, phu n co the dan en benh viem vung hoac voi trng a b cat bo.
chau, gay ton thng t cung, voi trng, buong Benh cua t cung, nh u x t cung, lac noi mac
trng. Benh cung gay ra tnh trang thai ngoai t cung.
t cung, thng nhat la thai phat trien trong voi Dch nhay co t cung co khang the diet hoac
trng, mot tnh trang co the gay nguy hiem en lam bat ong tinh trung. Trong mot so trng
tnh mang. Con nam gii, cac benh lay qua hp, dch nhay co t cung qua am ac en mc
ng tnh duc co the dan en tnh trang tinh tinh trung khong the di chuyen qua o c.
trung khong co kha nang thu tinh vi trng. Bat thng nhiem sac the (yeu to di truyen).
Mot nguyen nhan va c kham pha gan ay Khoang 1/3 so trng hp vo sinh co nguyen nhan
la vo sinh gay ra do he mien dch cua c the. V do ngi an ong, thng la:
nhng ly do con cha c biet, mot so ngi, Khong san xuat u tinh trung khoe manh, co qua
nam gii cung nh n gii, c the tao ra mot loai t hoac khong co tinh trung. Ve mat so lng, mac
khang the ac biet co kha nang tan cong va tieu du cuoi cung ch co mot tinh trung duy nhat i vao
diet tinh trung. Cac khang the nay cung gay ra trng thu tinh, nhng nhng ngi an ong co so
vo sinh qua viec lam cho tinh trung bam lai vi lng tinh trung di 20 trieu trong mot mililt
nhau thanh tng cum nen khong the thu tinh vi tinh dch thng giam kha nang co con. Ve mat
trng. pham chat, tinh trung phai khoe manh, khong
b d dang, co kha nang di chuyen tot. Nhng
Khoang 1/3 so trng hp vo sinh la do cac benh ly tinh trung kem kha nang di chuyen se khong the
cua ngi phu n, chang han nh: i qua het oan ng t am ao en voi trng
Khong rung trng: Thng khong ro nguyen nhan, e tiep xuc va thu tinh vi trng. Tinh trung d
nhng co the do mat can bang noi tiet to, do cang dang cung khong co kha nang thu tinh vi trng.

368 369
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Trong mot so trng hp, tinh trung co i song ch co 20%. Noi chung, trong nhng ieu kien bnh
qua ngan nen sau khi xuat tinh khong en c thng, viec chan oan vo sinh ch nen bat au
vi trng. xet en sau khi mot cap v chong a co quan he
Tac nghen ong sinh tinh hoac ton thng ong tnh duc bnh thng vi nhau t nhat la 12 thang,
phong tinh (thng xay ra sau nhiem trung ng khong ap dung bat c bien phap tranh thai nao ma
sinh duc nh benh lau) lam cho tinh trung khong khong xay ra thu thai. Khoang 90% phu n bnh
xuat ra c. thng co thai trong khoang thi gian nay.
Benh gian tnh mach bu. Xac nh cac ieu kien bnh thng e thu thai,
S phat trien bat thng cua tinh hoan do benh chang han nh giao hp eu an vao thi gian rung
noi tiet hoac ton thng tinh hoan (viem tinh trng (t ngay th 8 17 cua chu ky kinh nguyet
hoan) lam tinh trung b yeu. moi thang).
S dung cac chat co oc, thuoc la, ma tuy... lam Khi chan oan cac nguyen nhan, nen at van e
giam so lng tinh trung. ca 2 pha. V the, cac cap v chong vo sinh nen cung
Khong a c tinh trung vao am ao, nh trong en kham benh.
trng hp b liet dng hoac cac benh anh hng
en s xuat tinh. Chan oan xac nh can loai tr cac nguyen nhan
benh ly. Tien hanh ghi nhan va khao sat cac loai
Trng hp hiem gap hn la do bat thng nhiem
thuoc ma ho a s dung, cac benh tat ma ho a trai
sac the hoac benh di truyen (nh x hoa dang
qua. ac biet cung chu y en moi trng lam viec
boc).
co tiep xuc vi cac chat oc hai hay khong. Neu
khong tm ra nguyen nhan gay vo sinh, tiep tuc
Chan oan
tien hanh viec chan oan tng ngi.
Do co rat nhieu yeu to anh hng en viec thu thai,
nen kha nang thu thai khong bao gi co the la Chan oan n gii bao gom:
100%, ma can co mot khoang thi gian nhat nh. Tm hieu chu ky kinh nguyet, theo doi than nhiet
Ngi ta c tnh rang trong mot thang, ty le thu trong chu ky kinh e xac nh ngay rung trng,
thai trung bnh nhng cap v chong hoan toan xet nghiem mau va nc tieu e xac nh viec co
khoe manh bnh thng va giao hp eu an cung rung trng bnh thng hay khong.

370 371
Cam nang y khoa thc hanh Phu khoa

Chup X quang t cung, voi trng e phat hien cac nhng gia tr tren c xem la toi thieu e ap ng
dau hieu bat thng. ieu kien thu tinh c vi trng.
Soi o bung e khao sat c quan sinh duc va phat
hien cac bat thng nh bu hoac nang. ieu tr
Tm cac dau hieu mat can bang noi tiet to nh ieu tr tuy theo nguyen nhan c chan oan.
ram long, noi mun, beo ph... Trong nhng trng hp khong xac nh c
Chan oan nam gii bao gom: nguyen nhan, thng nen hng dan benh nhan
nhng bien phap nang cao tong trang nh thay oi
Kham thc the e phat hien cac viem nhiem hay
che o an uong tot hn, giam hoac bo ru, thuoc la,
bat thng dng vat, tinh hoan, bu, tuyen tien
loai tr nhng cang thang tam ly trong i song...
liet.
Trng hp xac nh vo sinh do ngi phu n
Tm cac dau hieu mat can bang noi tiet to nh vu
khong rung trng, co the ieu tr bang clomiphen
ln, ram long tren than mnh hoac tren mat.
50mg moi ngay, lien tuc trong 5 ngay, bat au t
Phan tch tinh dch e xac nh so lng va pham ngay th 2 cua chu ky kinh nguyet. Sau khi dung
chat. Tinh dch thng c lay ra bang cach thu thuoc, theo doi e xac nh viec rung trng thong
dam sau khi ngi an ong a khong xuat tinh qua lng progesteron tang vao ngay th 19 21.
trong t nhat la 48 gi, sau o c a i xet Neu xac nh khong rung trng, tiep tuc ieu tr
nghiem ngay trong vong 2 gi. t th hai vi lieu gap oi (100mg), cung trong 5
Nhng gia tr bnh thng cua tinh dch c ghi ngay. Ch ieu tr en t th ba ma thoi.
nhan nh sau:
The tch tinh dch: > 2ml
So lng tinh trung: > 20 trieu/ml
Tinh trung di ong: > 50%
Hnh thai bnh thng: > 50%
That ra, trong mot mililt tinh dch cua ngi khoe
manh co the cha en 100 trieu tinh trung, va moi
lan xuat tinh co the t 3 4ml tinh dch, nhng
372 373
Benh ng tiet nieu

la nguon mang vi khuan en, neu khong co nhng bien


Benh ng tiet nieu phap ve sinh thch hp.
Nhiem trung ng tiet nieu rat thng gap nhng
phu n co sinh hoat tnh duc, phu n co thai, phu n man
kinh va nam gii b ph ai tuyen tien liet. Cac bieu hien
NHIEM TRUNG NG TIET NIEU
thong thng la i tieu nhieu lan, kho tieu va nc tieu
ng tiet nieu bao gom cac c quan tham gia trong uc, oi khi au hoac nhay cam vung tren mu hay that
viec bai tiet nc tieu nh than, be than, nieu quan, bang lng. Cac trng hp nang co the tieu ra mau, sot cao.
quang, nieu ao. Nhiem trung ng tiet nieu la tnh Tuy nhien, co en mot na so trng hp xuat hien cac
trang nhiem trung bat c c quan nao trong ng tiet trieu chng nhiem trung ng tiet nieu phu n khong
nieu. mang thai khong phat hien thay nhiem khuan, nen viec
Nhiem trung thng gay viem, nhng viem nieu ao ieu tr bang thuoc trong nhng trng hp nay la khong
co the co nhiem trung hoac khong. Viem bang quang va can thiet.
viem ai than, be than hau nh bao gi cung do nhiem
trung. Viem nieu ao thng gap nam gii nhieu hn, Nguyen nhan
nhng neu xet chung ve nhiem trung ng tiet nieu th Viem nieu ao thng do cac benh lay qua ng
ty le mac benh n gii lai cao hn nam gii. ieu nay co tnh duc, chang han nh benh lau.
the la do nieu ao cua n gii ngan hn (khoang 3,8cm)
Vi khuan gay cac benh nhiem trung ng tiet nieu
so vi nieu ao cua nam gii (khoang 20cm), v the vi
thng t trc trang lan sang. Mot so trng hp
khuan t am ho rat de dang xam nhap vao bang quang va
cung co the do vi khuan t ng mau. Mot so vi
gay viem nhiem. Hau mon cung la ni thng co vi khuan
khuan gay nhiem trung ng tiet nieu thuoc loai
bam lai, e roi t o se co dp xam nhap vao ng tieu
qua am ho. Ngoai ra, am ho phu n rat de co vi khuan kho nuoi cay nh Chlamydia, Gardnerella.
tch tu, neu khong c lam sach ung mc. Viem teo am ao.
Giao hp nam n oi khi cung la nguyen nhan gay Thng ton do giao hp.
nhiem trung ng tiet nieu cho phu n. Do s co xat khi
giao hp, vi khuan b ay len bang quang de hn, v lo Nhiem trung ng tiet nieu nam gii thng
tieu nam rat gan ca am ao. Tham ch co khi dng vat xuat hien sau mot yeu to tao ieu kien thuan li cho

374 375
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tiet nieu

nhiem trung, chang han nh nghen ng tieu hay trung ang ke khi so lng mot loai vi khuan vt
hep nieu ao. qua 105/ml va so lng bach cau ln hn 50/mm3.
Nhiem trung ng tiet nieu n gii co the xay ra Viec nuoi cay vi khuan trong mau nc tieu gia
bat c luc nao, nhng co ty le cao hn phu n co dong thng can c thc hien cac oi tng sau
thai. ay:
Mot so nguyen nhan co the gay nhiem trung ng Phu n co thai.
tiet nieu ca nam lan n la soi than, u bang quang, Tre em.
bat thng bam sinh ng tiet nieu. Nam gii.
Tat cot song che oi, chan thng tuy song lam anh Benh nhan phai at ong thong ng tieu.
hng en kha nang lam trong bang quang, rat de Benh nhan khong ap ng vi ieu tr bang khang
dan en nhiem trung ng tiet nieu. sinh.
Benh nhan co cac trieu chng dai dang ng
Chan oan tiet nieu.
Da vao cac trieu chng thng gap nh tieu nhieu Vi cac trng hp nhiem trung tai phat, co the
lan, kho tieu hoac buot rat khi tieu, nc tieu uc can co mot so xet nghiem chan oan ay u hn,
hoac tieu ra mau, sot. chang han nh:
Co the dung que th nc tieu e kiem tra s hien Chup X quang vung bung khong chuan b e phat
dien cua protein, nitrat va bach cau do nhiem trung hien soi can quang.
hay viem gay ra trong nc tieu. Neu ket qua cho Sieu am ng tiet nieu hoac X quang ng tiet
thay khong co protein, nitrat va bach cau, co kha nieu co dung thuoc can quang e loai tr seo vo
nang cac trieu chng benh a xuat phat t mot than do lan nhiem trung trc.
nguyen nhan khac hn la nhiem trung ng tiet
Nam gii co cac trieu chng tng t nhng khong
nieu.
b nhiem trung rat co the b viem tuyen tien liet.
Xet nghiem mau nc tieu gia dong qua soi knh Trieu chng kem theo thng la cam giac kho chu
hien vi, nuoi cay vi khuan, tm hieu o nhay cam pha sau 2 tinh hoan, co the co tiet dch au dng
khang sinh. Chan oan xac nh mot mc o nhiem vat. Can xet nghiem mau nc tieu gia dong e
376 377
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tiet nieu

xac nh loai tr nhiem trung ng tiet nieu. Chan dung khang sinh thch hp trong 7 10 ngay. Neu
oan xac nh viem tuyen tien liet bang xet nghiem cac xet nghiem chan oan trong trng hp tai phat
mau nc tieu au dong buoi sang e soi knh hien cho ket qua bnh thng, co the tien hanh ieu tr
vi, cung co the xet nghiem dch tiet au dng vat khang sinh d phong. Nen chia khoang lieu ieu
lay c sau khi xoa tuyen tien liet. tr dung vao ban em.
Neu xac nh nhiem trung tai phat co lien quan
ieu tr
en hoat ong tnh duc, co the dung 1 lieu khang
ieu tr thng tuy thuoc vao oi tng. Nhiem sinh trong vong 2 gi sau khi giao hp.
trung ng tiet nieu vi mc o cac trieu chng
Cac trng hp nam gii co trieu chng tng
khong nghiem trong thng c ieu tr nh sau:
t nh nhiem trung ng tiet nieu nhng thc
Phu n: Dung Trimethoprim 200mg, moi ngay 2 s khong nhiem trung, neu chan oan xac nh la
lan, lien tuc trong 3 ngay. viem tuyen tien liet co the ieu tr bang doxycyclin
Tre em tren 12 tuoi va nam gii: Dung 200mg moi ngay hoac ciprofloxacin 500mg moi ngay
Trimethoprim 200mg, moi ngay 2 lan, lien tuc 2 lan, lien tuc trong 3 tuan hoac lau hn neu cac
trong 7 10 ngay. trieu chng cha dt han.
Phu n vi cac trieu chng lam sang cho thay
Phong nga
co lien quan en ton thng than nh sot, au
vung that lng: Dung Trimethoprim 200mg, moi Nhiem trung ng tiet nieu co the phong nga co
ngay 2 lan, lien tuc trong 7 10 ngay. hieu qua bang mot so bien phap nh sau ay:
Phu n co thai: Dung Cephalexin 1g moi ngay Tap thoi quen tieu tien ngay khi co nhu cau. Viec
2 lan, lien tuc trong 7 10 ngay, hoac nitrofu- nhn tieu lam lu gi nc tieu trong bang quang,
rantoin MR 100mg moi ngay 2 lan, lien tuc trong tao ieu kien cho vi khuan phat trien. Hn na,
7 10 ngay. sau khi nhn tieu mot thi gian, lan i tieu tiep
Vi cac trng hp nhiem trung tai phat, can chan o thng khong lam trong hoan toan bang quang.
oan xac nh vi khuan gay benh va am bao s Lng nc tieu sot lai se la moi trng tot cho vi
dung ung loai khang sinh thch hp. Tiep tuc s khuan phat trien.
378 379
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tiet nieu

Uong nhieu nc, lam gia tang lng nc tieu, tao moi lan giao hp. ieu nay cung giup ngan nga
ieu kien lam sach vi khuan trong ng tiet nieu. nhieu benh nhiem trung nguy hiem khac na.

N gii can ve sinh tot am ho. Khi dung giay ve Chon phng thc nga thai thch hp, tranh dung
sinh sau khi i tieu phai chui t pha trc ra sau mang ngan am ao. Mang ngan am ao thng ep
(t am ho ra hau mon), khong lam ngc lai. Neu vao bang quang va lam cho nc tieu trong bang
khong, vi khuan se c a t hau mon en am ho quang khong the c a het ra ben ngoai, tao
ieu kien cho vi khuan phat trien manh. V the,
va de dang gay nhiem trung. Neu co thoi quen i
mang ngan am ao thc s lam tang nguy c nhiem
tieu moi ngay mot lan, co the ket hp tam sau khi
trung ng tiet nieu.
i tieu se am bao an toan hn, v khi tam co the
lam sach hau mon va am ho de dang hn la dung Nhng benh nhan co dau hieu au khi giao hp nen
giay ve sinh. dung chat boi trn khi giao hp e han che nhng
thng ton co the gay nhiem trung.
Khong dung quan lot bang chat lieu vai nylon v
khong thoang kh, gay nong va am, tao ieu kien
SOI TIET NIEU
de dang cho vi khuan phat trien. Dung loai cotton
se giup gi mat va hut am tot hn. Ben ngoai cung La tnh trang soi than, nieu quan hay bang quang, do
nen chon loai quan thoang rong, khong qua chat. s ket tua cua cac loai muoi va khoang chat co trong nc
tieu. Viec hnh thanh soi tiet nieu co lien quan en moi
Phu n nen tieu tien sau moi lan giao hp. Cho du
trng song. Ty le soi than va soi nieu quan thng cao
viec giao hp khong tao ra vi khuan, nhng hoat
hn soi bang quang cac nc phat trien, trong khi ty le
ong giao hp thng lam ay sau nhng vi khuan
soi bang quang lai kha cao cac nc ang phat trien.
ang co san trong am ho vao ng tieu. Viec i
Soi tiet nieu rat thng tai phat. So benh nhan tai phat
tieu sau khi giao hp giup a nhng vi khuan nay
trong vong 7 nam sau ieu tr chiem ty le en 70%.
ra ben ngoai.
Khong dung cac loai chat kh mui hoi, cac loai xa Nguyen nhan
phong thm, nc tam sui bot... Nhng hoa chat
Khong ro nguyen nhan cu the, nhng ty le mac
nay that ra tao ieu kien de gay nhiem trung hn.
benh dng nh co lien quan en gii tnh. Ty le
Tap thoi quen lam sach ca am ho va dng vat trc mac benh nam gii cao gap 3 lan so vi n gii.

380 381
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tiet nieu

Soi thng xuat hien trong nhng trng hp co loai benh chuyen hoa di truyen lam benh nhan tieu
dau hieu mat nc nhe, co le do o am ac cua ra cystin.
nc tieu gia tang. V the, benh thng gap nhieu Che o an ngheo dinh dng, t protein va phosphat
nhat vao mua he, khi thi tiet nong bc. thng gay ra soi bang quang. Do o ma soi bang
Soi cung thng xuat hien sau thi gian nam liet quang thng co ty le cao cac nc ngheo hoac
ging, t van ong do benh tat... ang phat trien.

Soi calci oxalat va soi phosphat chiem en 70% Nghen ng tieu hay nhiem trung lau ngay cung
trong cac trng hp soi than va soi nieu quan. gay ra soi bang quang, va ay la nguyen nhan chu
Oxalat la mot san pham chuyen hoa cua c the, van yeu cho cac trng hp soi bang quang cac nc
hien dien bnh thng trong nc tieu, khi ket hp phat trien. Thanh phan soi bang quang co the thay
vi calci th tao thanh mot loai muoi kem hoa tan. oi tuy theo o kiem hay acid cua nc tieu.
Khi co nhieu oxalat trong thc an, nc uong, nong
Chan oan
o oxalat trong nc tieu se tang cao va sinh ra soi.
Soi calci oxalat cung co the la dau hieu au tien cua Soi than hay nieu quan thng bieu hieu bang cn
au quan vung that lng mot ben, kem theo non.
roi loan chuyen hoa do cng nang tuyen giap.
Chan oan xac nh bang huyet nieu vi the. Nhng
Khoang 20% trng hp soi tiet nieu la do nhiem cn au lng hoac au vung that lng cha c
trung, thng kem theo nhiem trung ng tiet chan oan nguyen nhan eu co the la do co soi.
nieu. Thanh phan soi gom calci, magnesi, phosphat
Neu co trieu chng au nghiem trong, tien hanh
ammoni. Nc tieu b kiem hoa, cha nhieu ammoni
khan cap viec phan tch mau nc tieu ngay e tm
do tac ong cua vi khuan oi vi ure trong nc tieu.
te bao mau. Chup UIV trong cn au co the cho
Soi than do nhiem trung co khi rat ln, chiem toan
thay chnh xac v tr cua soi, chc nang cua 2 than
bo cac ong va phan tren cua nieu quan, be than, co
va nhng cho tac nghen.
hnh dang nh sng nai.
Neu au khong nghiem trong, tien hanh lan lt
Soi acid uric ch chiem khoang 5%, thng gap cac xet nghiem chan oan sau ay:
benh nhan mac cac benh gout, ung th hoac mat
Lay mau nc tieu gia dong gi soi knh hien vi
nc man tnh. Soi cystin rat hiem, xuat hien mot
va nuoi cay vi khuan.
382 383
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tiet nieu

Chup X quang bung khong chuan b. Khoang 90% Neu khong au nhieu, co the dung cac thuoc khang
soi ng tiet nieu co the c nhn thay tren viem khong steroid dang vien uong hoac vien uong
phim X quang. pethidin.
Sieu am kiem tra ket qua.
Neu can ho tr bang thuoc e giai quyet cac trieu
Lam cong thc mau toan bo va toc o lang hong
chng, co the cho dung diclofenac 75mg tiem bap
cau.
(hoac 100mg qua hau mon) hay pethidin 100mg tiem
Xac nh cac chat ien giai, ure, creatinin, urat.
bap, neu can ket hp vi prochlorperazin 12,5mg
Xac nh ham lng calci, phosphat va phosphat
tiem bap e giam non.
kiem.
Neu co the c, phan tch thanh phan hoa hoc Hng dan benh nhan uong that nhieu nc e
cua soi. gia tang kha nang a soi ra khoi nieu quan, bang
Cac trng hp sau ay can xem xet viec chuyen quang, nieu ao. a so cac trng hp soi co kch
ngay en ieu tr tai chuyen khoa: thc nho hn 5mm c thai ra ngoai ma khong
Cac trieu chng cho thay co soi nhng hoan toan can can thiep g.
khong co ieu kien thc hien cac xet nghiem chan
oan xac nh. Cac trng hp soi qua ln hoac kem theo nhiem
trung nghiem trong, co the can chuyen chuyen khoa
Chup UIV cho thay co nhng cho tac nghen.
e xem xet viec lay soi ra bang phau thuat, tranh
Chan oan xac nh soi qua ln khong the t
ong ra ngoai theo ng tiet nieu. ton thng cho than. Tuy nhien, vi ky thuat tien
tien, a so soi co the c nghien nat va lay ra
au quan than nghiem trong khong ap ng vi
bang ong soi bang quang hoac bang may sieu am
cac bien phap ieu tr.
tan soi. Do o, phau thuat lay soi thng ch ap
Co dau hieu suy giam chc nang than.
dung vi nhng trng hp soi qua ln.
Kem theo nhiem trung.
Soi tiet nieu co ty le tai phat cao. Sau ieu tr nhat
ieu tr thiet phai hng dan benh nhan nhng bien phap
ieu tr tc thi cn au quan than bang thuoc giam can ap dung thng xuyen e giam nguy c tai
au, an than va cho benh nhan ngh ngi tai ging. phat:

384 385
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tiet nieu

Che o dinh dng ac biet, chu y giam thap cac hi vi mot lc kha manh... Thng gap phu n,
thanh phan tao soi. nhat la sau khi sinh, do c vong nieu ao b gian.
Tap thoi quen uong that nhieu nc. Tieu khong t chu do thoi thuc: Ngi benh co cam
giac thoi thuc muon i tieu kem theo s bat lc
TIEU KHONG T CHU trong viec kiem soat bang quang, bang quang co
bop ngoai y muon. Tieu khong t chu do thoi thuc
La tnh trang tieu tien ngoai y muon, benh nhan
thng xay ra khi ang i hoac ngoi, nhng thng
khong the kiem soat c hoat ong tieu tien cua c the.
nhat la bat au khi thay oi t the ot ngot. Khi
Tieu khong t chu hay mat t chu tieu tien co the rat nc tieu a bat au thoat ra, dong chay se lien tuc
thong thng tre em do he than kinh kiem soat bang khong kiem soat c cho en khi bang quang hoan
quang cha phat trien hoan chnh, ngi gia do c vong toan trong rong.
quanh nieu ao suy yeu theo tuoi tac, nhng cung co the
Tieu khong t chu hoan toan: Do c vong hoan toan
do nhieu nguyen nhan khac khi xuat hien moi o tuoi.
khong hoat ong, nen ngi benh mat han s kiem
Theo c tnh co khoang 60% ngi cao tuoi b mat t chu
soat bang quang. Trong mot so trng hp, co the
tieu tien, n gii chiem ty le cao hn nam gii. Khoang
do nc tieu khong i qua c vong, nh co lo do
20% phu n tren 20 tuoi b mat t chu tieu tien mot
bang quang-am ao, hoac nieu quan lac cho, cam
mc o nao o. Benh co the ieu tr hieu qua, nhng tam vao nieu ao thay v la vao bang quang.
ly benh nhan lai thng che giau khong i kham benh,
Tieu khong t chu do ong nc tieu: Benh nhan
nen benh co the am tham keo dai. Tieu khong t chu do
b ong nc tieu thng xuyen do co tac nghen,
sang chan va c bc nieu khong on nh thng la nhng
khien nc tieu khong the chay het ra nh bnh
nguyen nhan chnh chiem en 90% cac trng hp mat
thng, chang han nh trong trng hp ph ai
t chu tieu tien.
tuyen tien liet. Bang quang b cang dan en nc
tieu nho giot lien tuc khong kiem soat c.
Nguyen nhan
Mot so nguyen nhan trc tiep cu the la:
Tieu khong t chu do sang chan: Mot lng nho
nc tieu thoat ra ngoai y muon khi ngi benh Do dung nhieu thuoc li tieu, cac loai thc uong
nhac mot vat nang, van ong qua sc, ho hay hat co tac dung li tieu...

386 387
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tiet nieu

Do dung nhieu cac loai thuoc chong tram cam, thi gian gan ay, loai tr kha nang do dung qua
lam suy giam kha nang kiem soat cua he than nhieu cac thc uong co tnh chat li tieu nh ca
kinh. phe, thc uong co con.
Benh ng tiet nieu: nhiem trung, soi bang Tm hieu cac loai thuoc ma benh nhan a dung gan
quang, bu. ay, loai tr kha nang do dung nhieu cac thuoc li
Sa t cung hoac sa am ao. tieu, thuoc chong tram cam.
Thieu kha nang kiem soat cua nao bo. tre em Tm hieu tien s cac benh sa sut tr tue, ot qu,
la hien tng ai dam do he than kinh cha phat Parkinson, x cng rai rac, sa a em, ton thng
trien ay u. ngi ln tuoi va ngi b ton tuy song, phau thuat vung chau.
thng tam than, ton thng nao hoac tuy song
anh gia c vung ay chau bang cach yeu cau benh
do chan thng hoac do co benh.
nhan co gang nang vung ay chau len trong khi bac
Cac trang thai cang thang tam ly qua mc, lo s thc hien cac thao tac kham vung chau.
lang, tc gian...
Dung que th nc tieu e kiem tra mau, ng,
C vung chau yeu, gay khung chau, ung th tuyen
protein va nitrit.
tien liet.
Gi mau nc tieu gia dong phan tch e phat
Bang quang b kch thch, c bang quang co bop
hien cac trng hp nhiem trung, viem, tieu ng
tng cn lam tang ap lc bang quang, ay nc
hoac mat am, ong thi soi knh hien vi, nuoi cay
tieu ra ngoai nieu ao, gay cam giac muon i tieu
vi khuan va xac nh o nhay vi khang sinh.
lien tuc.
Sieu am, chup X quang he tiet nieu co tiem thuoc can
quang vao tnh mach. Chup X quang luc benh nhan
Chan oan
i tieu e chan oan nguyen nhan tac nghen.
Neu co au khi tieu tien, co gang chan oan loai tr
o ap lc bang quang e xac nh chc nang bang
cac trng hp nhiem trung ng tiet nieu, viem quang la bnh thng hay co bat thng cua than
teo am ao hay co tac nghen ng tieu. kinh kiem soat bang quang.
Tm hieu cac thc uong benh nhan a dung trong Soi bang quang e tm soi, bu...
388 389
Cam nang y khoa thc hanh Benh ng tiet nieu

ieu tr boi am ao estrogen hoac uong thuoc theo lieu phap


thay the hormon (HRT).
ieu tr tuy thuoc vao nguyen nhan c chan
oan. Kem theo viec luyen tap kiem soat bang quang, co
the dung thuoc e on nh hoat ong cua c bc
Trong a so trng hp, khong can en thuoc ma
nieu, chang han nh dung oxybutynin 2,5 5mg
ch can hng dan benh nhan mot so bien phap
moi ngay 3 lan, propanthelin 15mg moi ngay 4 lan,
thch hp:
hoac imipramin 25mg dung moi buoi toi hay dung
Giam can, neu benh nhan ang qua can hoac beo
moi ngay 2 lan. Mot khi a lay lai c kha nang
ph.
kiem soat bang quang, a so benh nhan co the duy
Bo thuoc la. tr c s cai thien nay ma khong can tiep tuc
Chu y che o dinh dng nhieu chat x, tranh tao dung thuoc.
bon v co the lam cho benh tram trong hn.
Benh nhan thng can en s ho tr ve mat tam
Tranh nang cac vat nang hay lam nhng viec ly.
nang.
Luyen tap thng xuyen c vung ay chau, cai
thien trng lc va tang sc chu ng. Hng
dan benh nhan co that vung bang quang pha
trc va vung bung pha sau, em cham t 1 en
4 roi t t th gian ra. Lap lai nhieu lan bai luyen
tap nay, moi lan t nhat la 1 gi hoac lau hn. Co
the tap vao bat c luc nao trong ngay.
Luyen tap kiem soat bang quang bang cach co
gang giam dan so lan i tieu e tang lng nc
tieu ln hn, qua o luyen c kha nang c che
nhng co that bat thng cua c bc nieu.
Neu co dau hieu viem teo am ao, ieu tr bang kem

390 391
Cac van e ve tnh duc

ong tnh duc, va ieu o tao ra tam ly lo lang,


cang thang, c che s ham muon tnh duc.
t ham muon tnh duc cung co the gay ra do an
Cac van e ve tnh duc tng manh cua nhng kho khan trong lan giao
hp au tien, hoac do b au, hoac khong nhan c
khoai cam, hoac gap phai nhng tr ngai nhat nh
nao o t ban tnh. Thng th ieu nay tao ra mot
T HAM MUON TNH DUC tam ly e de, s set dan en c che s ham muon
La tnh trang bat thng xuat hien ca 2 gii, nhng tnh duc.
thng gap phu n nhieu hn. Ngi benh mat i cam t ham muon tnh duc con co the la ket qua cua s
giac hng phan thong thng va khong co hoac co rat t giao duc tnh duc qua nghiem khac va khong ay
ham muon tnh duc. t ham muon tnh duc thng xuat u, tao ra mot thai o tnh duc sai lech, cng nhac
hien trong mot thi gian ngan vao mot thi iem nao o dan en c che s ham muon tnh duc t nhien.
trong i ngi, va ieu o la bnh thng, khong co g
ang lo ngai. Tuy nhien, neu tnh trang nay keo dai, can t ham muon tnh duc co the la dau hieu cua mot
phai xem xet en nguyen nhan gay ra e ieu tr, v neu sc khoe khong tot hoac ang suy nhc, co the
khong se co the anh hng en cuoc song chung trong ang co mot hoac nhieu benh ly tiem an.
gia nh.
Chan oan
Nguyen nhan Khong can thiet phai chan oan ieu tr neu tnh
t ham muon tnh duc co the la mot dang roi loan trang ch xuat hien lan au tien va khong keo dai
tnh duc, thng xuat hien tuoi tre va c cai qua lau. Benh nhan nen c tran an rang nhng
thien qua thi gian, thng do mot trong 2 ngi trng hp nh vay la bnh thng va co the xay ra
hoac ca hai khong co u nhng kinh nghiem ve vi bat c ai trong mot quang thi gian ngan.
tnh duc vao giai oan ban au. Tham kham thc the thng khong can thiet, tr
t ham muon tnh duc co the gay ra do ngi benh khi co dau hieu nghi ng ve roi loan noi tiet to hoac
co nhng kho khan khong vt qua c trong hoat cac benh c quan sinh duc.
392 393
Cam nang y khoa thc hanh Cac van e ve tnh duc

Tao moi trng trao oi ci m vi benh nhan, oi ben la can thiet, hoan toan khong nen tranh
tao ieu kien e benh nhan de dang chia se tat ne.
ca nhng cam nhan, suy ngh va nhng kho khan Yeu to tam ly ong vai tro quan trong. V the, hai
trong hoat ong tnh duc. Thong qua o e tm hieu ngi can phai quan tam en nhau nhieu hn trong
nguyen nhan gay benh. cuoc song, ngay ca nhng viec nho nhat trong sinh
Neu can thiet, co the tiep xuc vi ca 2 ben e co u hoat thng ngay. ieu o tao ra s gan bo than
thong tin ve nhng van e tr ngai trong hoat ong thiet ve tnh cam va tang them sc cuon hut lan
tnh duc cua ho. nhau.

Mot so loai thuoc co tac dung phu lam giam ham Neu co lien quan en van e sc khoe, can cai thien
muon tnh duc, chang han nh thuoc chong tram sc khoe hoac ieu tr bat c benh tat nao gay suy
cam, thuoc an than, thuoc ha huyet ap, thuoc nga yeu.
thai... Uong ru qua nhieu cung gay ra t ham
muon tnh duc. GIAO HP AU

Giao hp au co the gap ca hai gii. n gii, au co


ieu tr
the vung ngoai hoac sau trong vung chau.
Thng khong phai dung en thuoc, tr khi co s
chan oan chnh xac ve nhng benh lien quan. Nguyen nhan
Hng dan cho benh nhan ve nhng hieu biet c au vung ngoai thng do cac benh c quan sinh
ban trong hoat ong tnh duc, loai bo nhng nhan duc nh lau, mun coc sinh duc, chlamydia... Co the
thc sai lech va co gang giup ho quen i nhng an au vung xng mu hoac quanh am ho.
tng khong tot trc ay. Mot so loai thuoc diet tinh trung dung phoi hp vi
Vai tro ho tr lan nhau cua ca hai ngi la rat quan muc ch tranh thai co the gay cam giac au rat
trong. Can co s trao oi thoai mai gia oi ben ca hai ngi.
e tranh nhng an c khong boc lo. Moi ngi nen Nam gii b au khi giao hp co the do co bat thng
hieu c nhng g ma ban tnh cua mnh thch c quan sinh duc, chang han nh dng vat b
hoac khong thch, va s trao oi ve chu e nay gia cong khi cng, da quy au b hep.
394 395
Cam nang y khoa thc hanh Cac van e ve tnh duc

Viem tuyen tien liet gay ra cam giac au nhoi nh Thc hien cac xet nghiem can thiet e chan oan
dao am quy au, cung co the gay au khap vung xac nh cac benh lien quan.
chau hoac tao cam giac bong rat.
Chu y en cac yeu to tam ly co the la nguyen nhan
Viem bang quang, nhiem trung ng tiet nieu cung sau xa dan en nhng phan ng bat thng khi
la nhng nguyen nhan gay au, thng gap hn giao hp, chang han nh co that c am ao.
phu n.
Giao hp au co the do ngi phu n b kho am ao, ieu tr
thieu chat nhn lam cho viec giao hp kho khan va
Ho tr benh nhan ve tam ly, giai toa nhng cang
de gay au, thng gap nhat la sau giai oan man
thang hay lo lang khong hp ly.
kinh.
Benh ly tam than cung co the gay au khi giao hp, Co the xac nh viec au do ngi phu n cha c
chang han nh lam co that c am ao khong ung kch thch u bang cach hng dan viec kch thch
luc khien dng vat kho a vao va gay au. am vat nhieu hn trc moi lan giao hp. Neu co
ket qua tot, co ta nen trao oi vi ban tnh e ngi
Giao hp au cung co the do ngi phu n cha c
nay thc hien viec o.
kch thch u e khi day ham muon tnh duc.
Phu n khi giao hp b au vung sau co the la: ieu tr nguyen nhan benh ly gay au a c xac
nh, neu co.
Benh vung chau, chang han nh bu t cung,
thai ngoai t cung, nang buong trng... Kho am ao co the ieu tr trc tiep bang kem boi
Lac noi mac t cung lam day niem mac t cung. am ao estrogen, kem theo ieu tr bang lieu phap
thay the hormon neu a qua giai oan man kinh.
Viem voi trng man tnh
Co the dung cac loai dau boi trn am ao e giam
Gian tnh mach vung chau.
au khi giao hp.
Benh co t cung, chang han nh bu hoac
nhiem trung. S dung thuoc giam au mc o thch hp.
Han che hoac ngng han viec giao hp neu nh
Chan oan ang ieu tr cac benh lay qua ng tnh duc. Tien
Da vao cac trieu chng kem theo va tham kham hanh ieu tr cung luc cho ca 2 ngi va ch giao
thc the e tm nguyen nhan gay au. hp sau khi ket thuc ieu tr co hieu qua.

396 397
Cam nang y khoa thc hanh Cac van e ve tnh duc

LIET DNG Chan oan


Con goi la bat lc, la tnh trang xay ra nam gii khi Neu liet dng co lien quan en cac yeu to ben
dng vat khong ap ng vi cac kch thch tnh duc, ngoai, co nhieu kha nang la xuat phat t nguyen
khong cng len e co the thc hien hoat ong giao hp. nhan tam ly. Chang han nh dng vat co the
Thc ra, hau het moi ngi eu co mot vai lan trai qua cng len vao buoi sang hoac khi thu dam, nhng
tnh trang liet dng, va o khong phai la ieu ang lo lai khong ap ng vao luc giao hp.
lang. Tuy nhien, neu lap lai nhieu lan hoac keo dai gay Cac nguyen nhan sinh ly c nhan manh hn neu
tr ngai cho hoat ong tnh duc bnh thng, viec tm liet dng khong hoan toan, ngha la dng vat co
hieu nguyen nhan va ieu tr la can thiet. Cung can biet cng len nhng khong u o cng.
them la yeu to tam ly ong mot vai tro cc ky quan trong Tm hieu ve nhng thuoc ma benh nhan a dung, ve
trong viec gay ra tnh trang liet dng. V the, viec ieu sinh hoat tnh duc trc ay khi con bnh thng,
tr bang tam ly thng mang lai hieu qua tot. ve che o an uong, nhat la cac thoi quen uong ru
va hut thuoc la...
Nguyen nhan
Tm hieu ve tien s cac benh cao huyet ap, benh
Hn mot na so trng hp liet dng co nguyen tim thieu mau cuc bo, benh than kinh t quan, cac
nhan sinh ly. Cac trng hp khac co the do nhieu dau hieu roi loan noi tiet to...
nguyen nhan, trong o nguyen nhan tam ly la mot
trong nhng nguyen nhan chnh. Thc hien mot so xet nghiem kiem tra nh kiem tra
cong thc mau, lng ng trong mau, testosteron,
Tnh trang liet dng thnh thoang xay ra mot chc nang tuyen giap, prolactin, LH va FSH. Neu
ngi an ong khoe manh bnh thng co the la ket qua xet nghiem cho thay co bat thng th tiep
dau hieu cua s lam viec qua sc, thieu ngh ngi tuc tham do cac benh lien quan.
hoac suy nhc c the.
Viec s dung mot so loai thuoc co the tam thi ieu tr
gay ra tnh trang liet dng, chang han nh cac ieu tr cac benh tuy theo ket qua chan oan.
thuoc chen beta, thuoc chong tram cam, thuoc c
Trong cac trng hp xuat phat t nguyen nhan
che chuyen hoa men angiotensin...
tam ly, nen c s ho tr cua mot nha chuyen mon
Uong ru qua nhieu. ve tam ly gii tnh.
398 399
Cam nang y khoa thc hanh Cac van e ve tnh duc

Hng dan benh nhan mot so van e e vt qua XUAT TINH SM


cac tr ngai tam ly, lay lai s t tin trong hoat
La tnh trang xuat tinh xay ra qua sm, trc khi
ong tnh duc. Thng th phai co s no lc cua ca 2
dng vat kp a vao am ao, hoac cung co the la ngay
ngi, va s khuyen khch, ong vien cua ngi v
khi va a vao. Xuat tinh sm la tnh trang rat thng
co gia tr rat ln trong s hoi phuc cua ngi chong.
gap, nhat la nhng ngi tre mi giao hp lan au tien.
Hoat ong giao hp nen tam ngng mot thi gian
Tuy nhien, ngi trng thanh thnh thoang cung xay
vi nhng li khuyen cho ca hai ngi nh sau:
ra tnh trang nay. Van e thng khong nghiem trong
Ngi chong nen nhan thc ung ve tnh trang va ngi benh co the t vt qua vi nhng ch dan can
cua mnh, khong nen lo lang thai qua. thiet.

Ngi v nen co thai o cam thong, ac biet ng


Nguyen nhan
to ra quan tam nhieu en van e nay. Nh vay se
giup giam nhe ap lc tam ly cho ngi chong. Xuat tinh sm thng la do s mat quan bnh ve
mat tam ly, khi co s kch thch qua mc hoac do
Thai o tot nhat la pht l i, roi van e se
nhng lo lang ve van e tnh duc.
troi qua. Du sao i na, ngi chong cung can co
Neu ngi benh khong nhan thc ung c van
mot thi gian e hoi phuc, neu van e khong co
e, mot vai lan xuat tinh sm co the tr thanh
nguyen nhan nghiem trong nao.
nguyen nhan gay lo lang, tao ap lc tam ly, va ieu
Khi xay ra liet dng, can c ngh ngi ung nay lai tr thanh nguyen nhan cho nhng lan xuat
mc va giam bt nhng cong viec nang nhoc. tinh sm co the tiep tuc xay ra sau o.
Khong hut thuoc, khong uong ru bia. Ngoai viec
anh hng khong tot en kha nang hoat ong ieu tr
tnh duc, ru bia va thuoc la con la nguyen nhan S bnh on ve tam ly la yeu to quan trong. Ngi
gay ra nhieu van e sc khoe khac na. benh can c tran an ve tnh chat tam thi cung
Hay kien nhan vi van e. oi khi tam ly thoai nh khong nghiem trong cua van e.
mai, t nhien co the la phng thc tot nhat giup Hng dan ngi benh ky thuat kch thch ngat
ngi benh nhanh chong t hoi phuc. quang e gia tang kha nang t che khi giao hp.
400 401
Cam nang y khoa thc hanh Cac van e ve tnh duc

Trong ky thuat nay, ngi an ong ngng moi s ngoai co that manh thanh tng cn nhp nhang, nhieu
kch thch ngay khi co cam giac gan xuat tinh, va lan. Cam giac thch thu xuat hien au tien am vat roi
th gian trong khoang 30 giay. Sau o lai tiep tuc. lan ra khap c the.
Tien trnh co the lap lai nhieu lan. Lau dan, ngi Khoang 30 50% phu n co mot quang thi gian nhat
an ong se lay lai c kha nang kiem soat va se nh nao o trong i khi ma viec giao hp rat kho at
xuat tinh nh bnh thng. en cc khoai. Khoang 10 15% trong so o khong bao
gi at en cc khoai. So con lai ch thnh thoang mi
KHONG AT CC KHOAI
at c.
Cc khoai la khoai cam cao nhat co the at c ca
hai ngi khac phai qua hoat ong giao hp. Tuy nhien, Nguyen nhan
moi ngi at en cc khoai theo mot cach khac nhau va Yeu to tam ly ong vai tro quan trong. Khi co nhieu
cung co the vao thi iem khac nhau. Rat t khi ca hai lo lang hoac thieu cam giac say me, thch thu vi
cung at en cc khoai cung mot luc. Khong phai lan giao ngi ban tnh, rat co the se khong at c cc
hp nao cung at en cc khoai, nhat la phu n. Khong khoai. Khi hai ngi ang co van e bat hoa, thng
at c cam giac cc khoai trong mot vai lan giao hp t khi giao hp co the at en cc khoai.
la ieu rat bnh thng, nhng neu tnh trang keo dai, co Hoat ong giao hp cha co u kinh nghiem hoac
the co nhng nguyen nhan can ieu tr. thieu s hieu biet hoa hp gia hai ngi.
Cc khoai nam gii xay ra vao thi iem xuat tinh, Thieu s kch thch tnh duc, nhat la n gii. Ve
mot loat s co c lien tiep xuat hien doc theo ong dan t mat t nhien, c the n gii can thi gian kch thch
tinh hoan, tuyen tien liet va dng vat. S co c nay phoi lau hn e at c cam giac cc khoai (khoang 13
hp e tao ap lc ay tinh dch vot manh ra khoi dng phut), trong khi nam gii th thi gian ngan hn
vat, ong thi cung tao ra cam giac thch thu cc o, hay nhieu (khoang 3 phut). V the, neu ngi an ong
cc khoai. khong co s quan tam ung mc th ngi phu n
Cc khoai n gii co the xay ra ong thi vi nam rat t khi at c cam giac cc khoai.
gii, nhng cung co the xay ra trc hoac sau o. Cam Mot so van e tam ly cung co the dan en tnh
giac cc khoai xuat hien khi phan vach am ao pha trang khong at c cc khoai, chang han nh
402 403
Cam nang y khoa thc hanh Cac van e ve tnh duc

chan thng sinh duc xay ra t luc con tre, tram hp va giao hp, do o co the cai thien ang ke tam
cam, tnh e then, nhan thc c che ve hoat ong tnh ly khi giao hp, tao ieu kien de dang hn cho viec
duc, s co thai, lo lang ve kha nang hoat ong tnh at en cc khoai.
duc cua ban than khong ap ng vi ban tnh... ieu tr cac benh lien quan neu co, nhat la cac van
Khong at en cc khoai cung co the do nhng benh e gay au khi giao hp.
ly thc the gay au khi giao hp, do o han che kha
nang at en cc khoai.

Chan oan
Chan oan loai tr cac benh lay qua ng tnh
duc, cac bat thng c quan sinh duc, cac nguyen
nhan gay au khi giao hp.
Tm hieu cac nguyen nhan tam ly, cac van e lien
quan en sinh hoat tnh duc, nhat la nhng tr
ngai co the gay ra tam ly lo lang.

ieu tr
T van tam ly la quan trong. Can giai toa nhng
nhan thc sai lam ve tnh duc neu co, tran an va
giai thch e ngi benh hieu ro nguyen nhan cua
van e, nham tao ra tam ly thoai mai khi giao
hp.
Trong phan ln cac trng hp, s quan tam cua ca
hai ngi co the giup tao ra s hieu biet lan nhau
ve cac ap ng tnh duc, cac hoat ong tien giao
404 405
Cac bien phap tranh thai

ngi. Do o, can chon la bien phap thch hp tuy


theo tng oi tng, phu hp vi o tuoi, tnh trang
sc khoe, nghe nghiep...
Cac bien phap tranh thai Khong co tac dung vnh vien: Tr cac trng hp
triet san, hau het nhng ngi s dung cac bien
phap tranh thai eu ch nham muc ch tranh thai
KHAI NIEM CHUNG tam thi trong nhng thi gian nhat nh, chang
Cac bien phap tranh thai la nhng bien phap nham han nh ch e gia tang khoang cach gia 2 lan
muc ch kiem soat s thu tinh e tranh s co thai ngoai sinh con. Khi muon co con, cac bien phap tranh
y muon sau giao hp. Co nhieu bien phap tranh thai khac thai se c ngng lai. V the, mot bien phap tranh
nhau, moi bien phap co the phu hp vi mot so ngi thai thch hp khong nen anh hng en kha nang
nhat nh nhng lai co the khong phu hp vi nhng co thai cua ngi s dung trong mot thi gian qua
ngi khac. Ngoai ra, s ket hp ong thi 2 hay nhieu dai sau khi ngng s dung.
bien phap oi khi cung c ap dung e gia tang hieu qua
cua viec tranh thai. Noi chung, viec chon la bien phap De s dung: Bien phap tranh thai thch hp la bien
tranh thai thng da vao cac yeu to sau ay: phap khong gay kho khan nhieu trong viec s dung,
khong anh hng en sinh hoat thng ngay cung
An toan: Bien phap tranh thai c la chon phai
nh hoat ong tnh duc cua ngi s dung.
am bao tnh an toan, khong gay anh hng xau
en sc khoe cua ngi s dung. Mot bien phap co Cac bien phap tranh thai hien ang c s dung
the an toan vi ngi nay nhng lai gay ra tac dung thng rat kho ap ng c mot cach ly tng ca 4
phu khong the chap nhan c mot ngi khac. yeu cau tren. Tuy nhien, moi bien phap co mot so mat
V the, can phai co s la chon thch hp. u iem nhat nh va co the la phu hp vi mot so oi
Hieu qua: Trong thc te moi bien phap tranh thai tng. Viec t van e ngi s dung chon la bien phap
eu co nhng gii han nhat nh ve mat hieu qua. tranh thai thch hp thng can ch ro nhng u nhc
Hau nh cha co bien phap nao at hieu qua 100%. iem cua tng bien phap cung nh xem xet cac yeu to
Ty le that bai cua moi bien phap tranh thai co thch hp oi vi tng oi tng khac nhau, chang han
the khac nhau, va ty le nay cung khac nhau moi nh o tuoi, tnh trang sc khoe, nghe nghiep... Viec ket

406 407
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

hp s dung ong thi 2 hay nhieu bien phap tranh thai VIEN UONG TRANH THAI KET HP
co the la can thiet e nang cao tnh hieu qua.
Vien uong tranh thai ket hp la ten goi cua loai thuoc
Cac bien phap tranh thai pho bien nhat hien nay gom tranh thai s dung ket hp 2 loai hormon la progestogen
co: vien uong tranh thai ket hp, vien uong tranh thai va estrogen.
progestogen n thuan, progestogen dang tiem va dang Tac dung tranh thai cua vien uong tranh thai ket hp
cay di da, dung cu tranh thai at trong t cung (at la ngan s rung trng, lam cho chat nhay co t cung ac
vong), mang ngan am ao, bao cao su, tranh thai t nhien lai khien cho tinh trung kho i vao t cung. Thuoc cung
da vao chu ky rung trng, xuat tinh ngoai am ao... lam cho noi mac t cung mong i.
Ngoai ra con co cac bien phap triet san co the c ap
dung nam gii hoac n gii neu nh khong co nhu cau Chong ch nh
sinh con lan na. Cac trng hp sau ay tuyet oi khong c s dung
vien uong tranh thai ket hp:
Hau het cac bien phap nga thai ang c chon s Benh huyet khoi tnh mach hoac nghen mach.
dung rong rai eu co hieu qua tranh thai cao. Tuy nhien,
Benh tim (bat thng van tim hay thieu mau cuc
mot thc te la cac trng hp that bai (co thai trong thi
bo).
gian ang s dung mot bien phap nga thai) thng cao
Cao huyet ap (>160/100 mmHg).
hn nhieu so vi c tha nhan tren ly thuyet. ieu nay
thng xuat phat phan ln t s thieu hieu biet cua ngi Tang lipid huyet.
s dung, khong van dung mot cach thch hp hoac khong au au migraine hay au au tng vung.
tuan thu nhng ch dan chuyen mon. Tranh thai la mot
Ung th vu hoac co t cung.
yeu cau lien tuc va lau dai, v the ma moi s sot cua ngi
T 4 tuan trc cho en 2 tuan sau phau thuat
s dung, du ch mot hai lan, cung eu phai tra gia. Nhng
ln.
kien thc tong quat sau ay ve cac bien phap tranh thai,
cung nh cac ch dan thiet thc cho tng bien phap, hy Va mot so trng hp hiem gap nh:
vong se giup ch phan nao cho nhng ngi co nhu cau s Benh gan the hoat ong.
dung cac bien phap tranh thai. Tang hong cau
408 409
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Thieu mau hong cau liem. theo trong v thuoc 7 vien thuoc khac mau khong co
Roi loan chuyen hoa porphyrin. hoat tnh (gia dc) hoac cha sat (Fe) co tac dung
bo mau. Nh vay, ngi s dung co the dung thuoc
Cha trng trong thi gian gan ay.
lien tuc, tranh c tnh trang nham lan hay quen
Tang prolactin huyet.
thuoc do co thi gian ngng thuoc.
Bien chng cua benh tieu ng.
Neu bat au dung thuoc t ngay au tien cua chu
Cac trng hp sau ay can het sc than trong khi ch ky kinh nguyet, co the khong can them bat c bien
nh s dung vien uong tranh thai ket hp: phap tranh thai nao khac.
Tien s gia nh co ngi mac benh ong mach. Neu bat au t ngay th 5 cua chu ky kinh nguyet,
can s dung them mot bien phap tranh thai khac
Benh tieu ng.
trong vong 7 ngay au tien dung thuoc.
Huyet ap hi cao hn bnh thng.
Neu l quen mot vien thuoc, uong ngay vao luc va
Nghien thuoc la nang. nh ra va uong vien ke tiep vao thi iem nh bnh
Can nang qua mc. thng. Neu thi gian quen thuoc di 12 gi, xem
nh khong co anh hng g. Neu thi gian quen
Gii han o tuoi: Nhng phu n nghien thuoc la nen thuoc a keo dai hn 12 gi, can phai ap dung them
ngng dung vien uong tranh thai ket hp khi en mot bien phap tranh thai khac trong vong 7 ngay
tuoi 35. Khong co gii han o tuoi oi vi nhng sau o.
phu n khoe manh va khong hut thuoc.
Neu l quen t 2 vien thuoc tr len, uong ngay
au au migraine the thong thng. 2 vien vao luc va nh ra. Neu la loai thuoc chia
nhieu pha khac nhau, khi quen nhieu vien thuoc
Cach dung th uong mot luc 2 vien gan ay nhat, sau o uong
vien ke tiep vao thi iem nh bnh thng. Can
Vien uong tranh thai ket hp c dung theo chu
s dung them mot bien phap tranh thai khac trong
ky kinh nguyet, moi ngay 1 vien vao cung mot thi
vong 7 ngay sau o.
iem, lien tuc trong 21 ngay au va ngh thuoc 7
ngay cuoi, sau o bat au ngay chu ky mi. Tuy Nen chon khi au vi loai thuoc nhe nhat khong
nhien, e de s dung, nha san xuat thng kem gay rong huyet. Ham lng estrogen (ethinyles-

410 411
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

tradiol) khong c vt qua 20 35g. Khi lng rong, nh ampicillin, tetracyclin, griseofulvin... se
progestogen trong thuoc qua thap se gay rong huyet. lam thay oi moi trng vi khuan trong ruot va lam
Tot nhat la chon mot loai thuoc co ham lng thap giam hap thu estrogen. V the, can ap dung them
nhat nhng u e khong gay rong huyet. mot bien phap tranh thai khac trong thi gian dung
khang sinh va 7 ngay sau khi ngng thuoc. Tuy
Nhng phu n co cac yeu to nguy c mac benh tnh
nhien, neu ieu tr dai han bang khang sinh, khong
mach (bao gom nhng phu n co ch so trong lng
can cac bien phap tranh thai khac, v vi khuan
c the > 30, co dau hieu gian tnh mach, co cac
ng ruot se phat trien tnh khang thuoc.
benh gay bat ong c the, co tien s gia nh co
ngi b huyet khoi tnh mach sau) khong nen dung Mot so roi loan tieu hoa nh non, tieu chay tram
cac thuoc progestogen the he th ba (desogestrel trong co the lam giam hap thu hormon. V the, can
hoac gestodene) nh Femodene, Marvelon, Mercilon, phai dung them mot bien phap tranh thai khac
Minulet, Triadene va Tri-Minulet v cac thuoc nay trong nhng giai oan nay va sau o 7 ngay.
lam gia tang nguy c mac benh huyet khoi tnh Cac tac nhan gay cam ng men gan nh phenytoin,
mach sau. carbamazepin, griseofulvin va phenobarbiton lam
Nhng phu n di 30 tuoi khong co cac yeu to nguy gia tang chuyen hoa, do o loai ca estrogen va
c ve benh ong mach nen dung cac loai thuoc co progestogen ra khoi mat. Neu phai dung mot trong
levonorgestrel hay norethisterone, chang han nh cac thuoc tren, can khi au vi lieu cao estrogen
Microgynon 30, Loestrin 20 hoac 30, hay Ovran 30. > 50g va giam thi gian ngh thuoc cuoi chu ky
Neu co cac yeu to nguy c mac benh ong mach xuong con 4 ngay. Neu van xay ra rong huyet, th
hoac cam thay kho chu vi cac thuoc nay, co the dung moi ngay 2 vien cha 30g estrogen.
chon dung cac thuoc cha progestogen the he th Khi muon oi t mot loai thuoc nay sang dung mot
ba. loai thuoc khac, neu loai thuoc mi co cung ham
lng estrogen hoac cao hn loai thuoc cu, ch bat
a so phu n de thch hp vi cac loai thuoc mot
au uong lai sau 7 ngay ngng thuoc. Ngc lai, neu
pha hn la loai thuoc ba pha vao giai oan au.
loai thuoc mi co ham lng estrogen thap hn loai
Neu s dung mot trong cac thuoc khang sinh pho thuoc cu, co the bat au ngay.
412 413
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Neu muon lam cham lai ky kinh nguyet, chang han nguyet, phu toan than do gi nc, tram cam,
vao nhng ngay i ngh, co the bat au t thuoc kh h th phat do tray xc co t cung, au au,
mi ngay, bo qua giai oan ngng thuoc. Vi cac giam ham muon tnh duc, nam da...
loai thuoc chia nhieu pha tr Synphase uong ca Ngoai ra, can lu y mot so nguy c khi ang dung
nhng vien thuoc phu them cua pha cuoi cung trong vien uong tranh thai ket hp, chang han nh:
v thuoc mi. Nh vay se lam cham lai ky kinh mot
Hut thuoc la: Neu hut moi ngay tren 15 ieu thuoc
so ngay tng ng vi so vien thuoc uong them
khi ang dung thuoc, co the lam gia tang nguy c
trong pha cuoi cung cua v thuoc.
mac benh he tuan hoan len gap 3 lan.
Neu muon ngng thuoc e co thai, tot nhat la nen
chuyen sang dung mot bien phap tranh thai khac Nguy c mac benh ong mach noi chung gia tang
trong vong 3 thang (khong uong thuoc) va cho ti gap 3 lan. Tuy nhien, thong ke cho thay khong
khi co t nhat la mot chu ky kinh nguyet t nhien co s gia tang ang ke nguy c nhoi mau c tim
qua i roi mi co thai. ngi s dung thuoc, tr khi co nghien thuoc la.
Cao huyet ap phat trien khoang 5% so ngi
u nhc iem dung thuoc sau 5 nam.
Vien uong tranh thai ket hp co u iem ln la hieu Nguy c t vong do nghen mach khi dung thuoc
qua tng oi cao va de s dung. Ty le that bai tren progestogen the he th ba la khoang 5 phan trieu.
ly thuyet la khoang 0,1 3%, mac du co the hi cao
Tuy nhien, e bu lai th cac loai thuoc nay giup
hn tren thc te.
giam thap nguy c xuat hien nhng cn au tim
Mot so tac dung phu co the xay ra khi dung thuoc hoac nhoi mau c tim.
la:
Co s tang nhe nguy c ung th vu trong thi gian
Thuoc co the gay chay mau am ao bat thng s dung vien uong tranh thai ket hp va sau khi
khi bat au s dung. Tuy nhien, van e thng ngng thuoc 10 nam. Nguy c tng oi thap nay
ch xay ra trong khoang 2 3 thang au tien ma co ve nh khong lien quan en thi gian s dung
thoi. thuoc. Mot u iem ln hn la viec dung thuoc se
Co the co cam giac buon non, nhay cam au bao ve chong lai ung th buong trng va ung th
vu, tang can bat thng, cang thang tien kinh noi mac t cung.

414 415
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Mot so van e khi dung thuoc Mot so tac dung phu sau ay cua thuoc co the la
Chay mau am ao keo dai: Chay mau am ao bat do lng estrogen qua cao va co the giam nhe bang
thng xay ra trong khoang 2 3 thang au tien s cach chuyen sang mot loai thuoc khac co thanh
dung thuoc la bnh thng. Nhng neu keo dai hn, phan chnh la progestogen, chang han nh Loestrin
can phai co s lu y: 30, Microgynon 30 hay Eugynon 30:

Kiem tra e phat hien ton thng co t cung. Buon non


Kiem tra tng tac thuoc, co the lng hormon Chong mat
thc s c hap thu la qua thap. Cang thang tien kinh nguyet
oi sang dung mot loai thuoc co ham lng Tang can theo chu ky
progestogen cao hn, hoac chuyen sang dung mot Phu ne do gi nc trong c the
loai thuoc ba pha.
Kh h
Neu van khong co hieu qua, oi sang dung mot
Mot so tac dung phu sau ay cua thuoc co the
loai thuoc khac co ca ham lng progestogen va
la do lng progestogen qua cao va co the giam
estrogen eu cao hn.
nhe bang cach chuyen sang mot loai thuoc khac
Khong xuat hien chay mau am ao vao cuoi chu ky co thanh phan chnh la estrogen, chang han nh
dung thuoc. ay cung la giai oan hanh kinh bnh Brevinor, Mercilon, Trinordiol, Logynon, Marvelon
thng. Khi dung thuoc co progesteron, viec ngng hay Dianette:
thuoc co tac dung tao ra hien tng chay mau am
ao sau o, tng t nh khi hanh kinh, c goi Kho am ao
la hien tng chay mau thu hoi. ieu nay c Tang can eu an
thay ro nhng phu n man kinh khi dung lieu Tram cam
phap thay the hormon (HRT). Trng hp hoan
Mat ham muon tnh duc
toan khong chay mau am ao vao thi gian ngng
thuoc thc ra cung khong co hai, nhng co the ieu Met moi
chnh bang viec oi sang mot loai thuoc khac co Nhay cam au vu
ham lng progesteron thap hn. Can kiem tra ky Mun trng ca
xem co phai la a co thai hay khong. Ram long

416 417
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

VIEN UONG TRANH THAI N THUAN Co tien s hoac ang mac phai cac benh ong
mach nghiem trong, hoac co nguy c cao oi vi
La loai vien uong tranh thai ch cha duy nhat mot
loai hormon la progestogen. Tac dung tranh thai tng t cac benh nay.
nh loai vien ket hp, nhng thch hp hn vi mot so Tien s co thai ngoai t cung.
oi tng khong dung c loai vien ket hp, chang han B cha trng trong thi gian gan ay.
nh:
Phu n a ln tuoi, nhat la phu n tren 35 tuoi Cach dung
nghien thuoc la. (Chong ch nh vi vien ket Neu bat au dung thuoc t ngay au tien cua chu
hp.) oi vi phu n tren 40 tuoi, vien n thuan ky kinh nguyet, khong can them bat c bien phap
cha progestogen cung co tac dung tng ng
tranh thai nao khac.
nh vien ket hp, nhng co the lam giam bt
cang thang tien kinh nguyet va cac trieu chng Neu bat au dung thuoc vao gia chu ky kinh nguyet,
man kinh. nen ap dung them mot bien phap tranh thai khac
Phu n ang cho con bu. trong vong 7 ngay au tien.
Nhng phu n chong ch nh vi vien ket hp Neu ang dung vien tranh thai ket hp chuyen
do b cao huyet ap, tieu ng, au au migraine, sang dung vien n thuan, co the dung thuoc lien
benh huyet khoi tnh mach hoac nghen mach. tuc khong can thi gian gian oan, va khong can
Nhng phu n cam thay kho chu do cac tac dung them bat c bien phap tranh thai nao khac vao luc
phu cua estrogen trong vien ket hp, chang han mi oi thuoc.
nh phu ne do nc, tang can theo chu ky, au
Dung thuoc eu an moi ngay mot vien vao cung
au, nam da.
mot thi iem, co the xe dch trong khoang 2 3
Nhng phu n ang chuan b e c phau thuat
gi. Thuoc co hieu qua cao nhat 5 gi sau khi uong,
ln.
v the nen chon gi uong thuoc phu hp vi thoi
Chong ch nh quen giao hp.
Khong dung vien tranh thai n thuan cho cac oi Neu l quen 1 vien thuoc, uong ngay vao luc va
tng sau ay: nh ra, va uong vien ke tiep vao thi iem nh
418 419
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

bnh thng. Neu thi gian quen thuoc a tre qua 3 Chay mau am ao bat thng. a so phu n dung
gi, co the anh hng en kha nang tranh thai, can thuoc co mot chu ky chay mau vao khoang t
ap dung them mot bien phap tranh thai khac trong ngay th 25 en 35 sau khi dung thuoc, nhng
vong 7 ngay sau o. Neu co giao hp sau khi quen lng mau thng khong nhieu. Mot so trng
dung thuoc qua 3 gi, can ap dung cac bien phap hp khac co the xay ra vo kinh.
tranh thai sau giao hp. Buon non.

Neu b non, tieu chay tram trong trong thi gian Nhay cam au vu, thng ch co trong khoang 2
3 thang bat au dung thuoc.
dung thuoc, van tiep tuc dung thuoc. Can phai ap
dung them mot bien phap tranh thai khac trong CAC DANG THUOC TIEM VA CAY DI DA
thi gian benh va sau o 7 ngay.
Viec dung thuoc khang sinh khong gay anh hng Thuoc tiem bap tht
g en vien tranh thai n thuan. Thuoc tiem cha progestogen cung co tac dung c che
rung trng. Chong ch nh oi vi thuoc tiem cung tng
u nhc iem t nh vi loai vien uong n thuan cha progestogen.

Vien uong tranh thai n thuan co nhng u iem u iem cua thuoc tiem la co tac dung keo dai, thng
giong nh vien ket hp, o la de s dung va co hieu t 2 3 thang mi lap lai mot mui tiem. Do o, thuoc
qua tranh thai cao neu c s dung ung cach. Ty tiem ac biet thch hp vi nhng ngi hay quen thuoc,
cung nh vi nhng ngi khong thch hp vi cac bien
le that bai tren ly thuyet la khoang 0,3 4%, mac
phap tranh thai khac. Hieu qua tranh thai ac biet cao,
du trong thc te co the hi cao hn. Do o, vien
vi ty le that bai toi a ch vao khoang 2%.
uong tranh thai n thuan la kha nang thay the
thch hp e chon dung trong cac trng hp khong Nhc iem cua dang thuoc tiem la do tac dung keo dai
the dung vien tranh thai ket hp. nen khong the thay oi tac dung tranh thai trong vong 2
3 thang sau khi a tiem thuoc. Thuoc gay ra tac dung
Hoan toan khong co chng c nao ve viec thuoc nay phu sm sau khi tiem nen thi gian chu ng cac tac
lam gia tang nguy c b huyet khoi. dung phu cung keo dai hn.
Mot so tac dung phu co the co khi dung thuoc la: Cac tac dung phu thng gap la:
420 421
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Chay mau am ao bat thng. TRANH THAI SAU GIAO HP


Mat kinh. Cac bien phap tranh thai sau giao hp la cac bien phap
Kha nang co thai tr lai sau khi ngng thuoc can s dung trong nhng trng hp e ngan nga viec
thng rat tre, co khi keo dai en mot nam. co thai ngoai y muon sau khi a thc hien viec giao hp
Tang can. trong mot ieu kien thieu an toan, khong dung cac bien
Loai thuoc thng dung la Depo-Provera, moi lan phap tranh thai hoac vao thi iem ma bien phap tranh
tiem mot mui 3 ml (co cha 150mg medroxyprogesterone thai ang dung khong am bao tac dung. Hien co 2 bien
acetate, tiem bap tht sau, khong c tiem tnh mach), phap tranh thai sau giao hp thng c s dung la s
3 thang tiem mot lan. Mui tiem au tien phai c thc dung hormon va s dung dung cu tranh thai at trong t
hien trc ngay th 5 cua chu ky kinh nguyet mi co hieu cung.
qua nga thai ngay.

Thuoc cay di da S dung hormon


Thuoc c bao che thanh dang mieng cay di da, Dang vien uong cha hormon vi lieu lng thch hp,
cha progestogen e giai phong dan dan vao mau. Mieng c dung trong vong 72 gi sau khi giao hp, co tac dung
cay thng c cay di da mat gap cua canh tay va ngan khong cho trng lam to. Thuoc khong the at hieu
c thay the 5 nam mot lan. Thuoc bat au co tac dung qua 100% (ty le that bai khoang 1 2%) nen sau o mot
tranh thai khoang 24 gi sau khi cay. Can than khong thang can thc hien cac xet nghiem chan oan e xac
dung cho ngi a co thai.
nh viec co thai hay khong.
Do tac dung tranh thai cao va keo dai, bien phap nay
Cac tac dung phu co the co la:
van thng c xem nh mot hnh thc triet san co
the thay oi. e ngng tac dung tranh thai, ch can lay Buon non. Neu co non trong vong 2 gi sau khi
mieng cay ra khoi da. uong thuoc, co the thuoc uong vao khong am bao
tac dung, can dung them mot lieu khac.
Tac dung phu cua thuoc cung tng ng nh khi dung
vien tranh thai n thuan. Chay mau am ao bat thng Chay mau am ao co the xay ra khoang vai ba
va keo dai thng la nguyen nhan chnh dan en viec ngay sau khi uong lieu thuoc th hai, va ky kinh
phai lay mieng cay ra mot so ngi. nguyet ke tiep co the se cham lai vai ba ngay.

422 423
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Trong trng hp co thai, viec dung thuoc nay Can chu y la cac trng hp tren thuoc ve nhng oi
cha c chng minh la khong anh hng xau tng chong ch nh neu dung vong tranh thai nh mot
en thai nhi. bien phap tranh thai lau dai.
e at hieu qua tranh thai sau giao hp, s dung ngay Neu c at vao t cung trong vong 5 ngay sau khi
2 vien thuoc co cha 250g levonorgestrel va 50g ethinyl- giao hp, bien phap nay at hieu qua tranh thai 100%.
estradiol, chang han nh Schering PC4 hay Ovran 50. Vong tranh thai c lay ra sau ky kinh nguyet ke tiep.
Sau o 12 gi, uong tiep 2 vien na.
DUNG CU TRANH THAI AT TRONG T CUNG
Trong cac trng hp b chong ch nh tuyet oi vi
La mot dung cu bang chat deo n thuan hoac thng
estrogen, co the dung 0,6mg levonorgestrel trong vong 12
hn la bang chat lieu ong, co hormon tranh thai, hoac
gi sau khi giao hp, tng ng vi mot lieu 20 vien
cung co the bang thep khong g, co cac si nha deo
Microval (moi vien cha 0,03mg levonorgestrel).
dnh vao e khi at trong t cung th cac si nay tho ra
am ao, c at vao trong t cung vi muc ch tranh
Dung dung cu tranh thai at trong t cung thai, nen thong thng c goi la vong tranh thai. Vong
Dung cu tranh thai at trong t cung (hay vong tranh tranh thai co tac dung lam thay oi lp noi mac t cung,
thai) co the co tac dung tranh thai sau giao hp neu c e khong con thch hp cho trng lam to. Mot vai loai
dung trong vong 5 ngay sau khi giao hp. Mac du co mot vong tranh thai ac biet con c che tao e co the tiet
ra progesteron.
so chong ch nh oi vi phng phap nay nh se e cap
phan ke tiep, nhng neu c dung vi muc ch tranh Vong tranh thai thng c at vao t cung vao ngay
thai sau giao hp, mot vai trng hp chong ch nh van th 4, th 5 cua chu ky kinh nguyet. Mac du cung co the
co the c ap dung nh: at vong tranh thai vao nhng ngay khac trc khi rung
trng (ngay th 14), nhng ngi ta thng chon at sm
Phu n co tien s thai ngoai t cung.
hn.
Phu n cha tng sinh con.
Phu n b viem vung chau trong thi gian gan Chong ch nh
ay (vi ieu kien ang c ieu tr bang khang Phu n co chay mau am ao bat thng cha ro
sinh). nguyen nhan.
424 425
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Co thai hoac nghi ng co thai. khac e am bao an toan, v hieu qua tranh thai
Benh viem vung chau trong vong 6 thang gan ay. cha c phat huy trong thi gian nay.

Tien s co thai ngoai t cung. Vong tranh thai thng co cac si nha deo nho ra
am ao qua co t cung, e giup ngi s dung co the
Phu n cha tng sinh con.
kiem tra va am bao la vong ang nam ung v tr.
Phu n b rong kinh (chay mau am ao qua nhieu Sau khi at vong vao t cung, ngi s dung phai
khi hanh kinh) hoac thong kinh (au nhieu khi t kiem tra hang tuan trong vong 6 tuan, va sau
hanh kinh).
o phai kiem tra hang thang, tot nhat la vao thi
Co ung th ng sinh duc hoac co dau hieu nghi iem cuoi moi ky kinh nguyet.
ng ung th.
Neu khi kiem tra khong thay si nha deo, co the
T cung co dau hieu bat thng. vong tranh thai a i sau vao t cung, hoac a gay
Phu n mac cac benh lay qua ng tnh duc. thung t cung. Can thc hien cac ch dan sau:

Phu n co quan he tnh duc vi nhieu ngi. Kham thai e loai tr kha nang co thai.
Neu khong co thai, ap dung ngay mot bien phap
Cach dung
nga thai tam thi khac.
Vong tranh thai co the at vao t cung trong nhng en kham chuyen khoa ngay e c x ly thch
ngay cuoi ky kinh hoac ngay khi bat au chu ky hp.
kinh nguyet mi, e am bao loai tr kha nang co
Vong tranh thai co hieu qua keo dai nhieu nam.
thai. e thuan tien, ngi ta thng at vong tranh
Ngi s dung can biet ro ky han cua loai vong
thai vao ngay th 4 hoac th 5 cua chu ky kinh
ang s dung e thay the ung luc. Co loai c
nguyet.
dung trong 3 5 nam, co loai en 10 nam. Ngoai
Ngay sau khi at dung cu tranh thai trong t cung, ra, neu khong co nguyen nhan thc s can thiet,
can phai tranh giao hp trong vong 48 gi sau o. khong nen thay oi vong.
Trong khoang 6 tuan sau khi at vong tranh thai, Do tac dung phu lam tang s chay mau kinh nguyet,
van phai ap dung them mot bien phap tranh thai nen sau khi s dung vong tranh thai mot thi gian

426 427
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

nen c chan oan xet nghiem e am bao khong kinh va chay mau am ao qua nhieu trong thi gian
b thieu mau. hanh kinh. Mac du cac tac dung phu nay thng ch
Neu muon lay vong tranh thai ra khong dung na, xuat hien trong khoang 3 thang au tien sau khi
tot nhat la nen lay ra vao thi iem ang hanh at vong tranh thai, nhng cung co mot so ngi
kinh. khong chu ng c.

Neu can lay vong tranh thai ra vao khoang gia chu Nguy c ln nhat khi s dung vong tranh thai la
ky kinh nguyet, nen ap dung mot bien phap tranh mot so ln cac trng hp phu n co thai sau khi
thai nao o trong khoang thi gian 7 ngay trc khi at vong tranh thai eu la thai ngoai t cung.
lay vong tranh thai ra.
Mot so van e khi at vong tranh thai
Neu ngng s dung vong tranh thai vi muc ch
chuan b co thai, nen co thi gian ch t nhat la Sau khi at vong tranh thai, co the co nhng cn
1 thang sau khi a lay vong tranh thai ra. ieu au quan ruot trong vong 2 3 ngay.
nay nham giup cho lp noi mac t cung co u thi Hien tng r mau am ao bat thng tao thanh
gian tai tao e tr lai trang thai bnh thng nh nhng vet mau nho co the xay ra vao nhieu thi
trc. iem trong chu ky kinh nguyet au tien sau khi at
Phu n a man kinh sau mot nam, neu co s dung vong tranh thai.
vong tranh thai can phai lay ra. Chay mau am ao vao ky kinh nguyet co the nhieu
hn va keo dai hn.
u nhc iem Cac chat dch tiet thong thng am ao cung co
Dung cu tranh thai at trong t cung ch thc hien the nhieu hn.
mot lan (thng do nhan vien y te thc hien) nhng Khi co roi loan kinh nguyet kem theo au vung
co tac dung tranh thai lau dai, hieu qua tranh thai chau, can chan oan ngay e loai tr kha nang co
cao, rat thch hp vi nhng oi tng muon tranh thai ngoai t cung.
thai dai han. Ty le that bai vao khoang 0,3 2%.
Neu xay ra trng hp vong tranh thai i sau vao
Cac tac dung phu co the tr nen nghiem trong t cung hoac gay thung t cung, can x ly kp thi.
mot so ngi dung, ac biet la au bung khi co Trc het dung kep Spencer a vao ong co t cung

428 429
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

e tm si nha deo. Neu khong thanh cong, co the s dung. Hau het cac san pham bao cao su ngay nay eu
can phai sieu am. Tuy theo v tr c tm thay, can c phu mot lp chat diet tinh trung e gia tang tac
tm cach nhe nhang lay ra cang sm cang tot e dung tranh thai.
giam nguy c nhiem trung t cung.
Trng hp co thai sau khi at vong tranh thai, Cach dung
can en bac s chuyen khoa e lay vong tranh thai Bao cao su c san xuat va cho vao hop cha co
ra ngay cang sm cang tot va tiep tuc theo doi. hnh dang nh mot mu chup nho, vi mot vien tron
Neu khong the lay vong ra bang cach keo cac si quanh mieng bao. Ch lay bao cao su ra khoi hop
nha deo, nen e nguyen v tr hien tai. Trong ngay trc luc s dung.
trng hp nay, se co nguy c say thai (khoang
Chup bao cao su vao au dng vat vao luc dng
25%), nhiem trung t cung hoac sinh thieu thang.
vat a cng cng, ng vien tron quay ra ben
Neu tuoi thai > 12 tuan, e ngh benh nhan en
ngoai. Can thc hien viec nay trc khi a dng
kham ngay vi bac s san khoa.
vat vao am ao. Mot so ngi cho rang ch can
BAO CAO SU
dung en bao cao su vao giai oan sap xuat tinh, va
ay chnh la nguyen nhan dan en that bai, v mot
Bao cao su la mot trong nhng bien phap tranh thai co
phan tinh dch co the c giai phong t rat sm.
hnh thc n gian nhat nhng co the mang lai hieu qua
tranh thai hau nh cao nhat, vi ieu kien c s dung Keo nhe ng vien tron t ngoai au dng vat
ve hng trong, bao cao su cuon tron se c xo
ung cach. Bao cao su con la bien phap tranh thai duy
dai ra om chat quanh dng vat. Keo sat ng
nhat ap dung cho nam gii co tac dung bao ve ngi s
vien quanh mieng bao cho en cuoi dng vat e
dung mot cach hieu qua chong lai cac benh lay qua ng
am bao tinh dch khong b trao ra va chay vao am
tnh duc, ke ca HIV/AIDS. Bien phap nay co the c s
ao.
dung bi bat c ai va bat c luc nao, hoan toan khong co
Dung 2 ngon tay bop nhe vao num nho au bao
yeu cau chong ch nh nh hau het cac bien phap tranh
cao su e ay het khong kh ra, can than khong
thai khac.
lam rach bao. ay la cho se cha tinh dch, nen neu
Bao cao su c lam bang nha deo hoac cao su latex, khong kh khong c ay ra het, khi xuat tinh co
rat mong va co o dai khoang 17cm, c boi trn e de the lam cho bao cao su qua cang dan en v bao.
430 431
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Sau khi xuat tinh, rut dng vat ra ngay vao luc am ao co nhieu kch thc khac nhau e thch hp vi
van con ang cng. Dung tay gi ni ng vien c the tng ngi. Can phai chon loai mang ngan co kch
quanh mieng bao va rut ra t t e am bao tinh thc va van nhat. Mang ngan am ao luon c dung
dch khong tran chay ra t ni ay. phoi hp vi thuoc diet tinh trung, c at vao trc moi
Sau khi a lay bao cao su ra, tuyet oi khong e lan giao hp va lay ra sau o. Mang ngan c s dung
dng vat cham vao am ho. nhieu lan trong vong 1 2 nam tuy theo loai, sau o thay
mi.
Bao cao su ch dung duy nhat mot lan roi bo. Neu
xem ay la bien phap tranh thai chu yeu th phai
ap dung cho tat ca cac lan giao hp. Cach dung
Sau khi c hng dan, ngi phu n co the t
u nhc iem mnh a mang ngan vao am ao. V cong viec at
Neu s dung than trong va ung cach thc, ty le an vao va lay ra phai thc hien thng xuyen moi lan
toan cua bao cao su gan nh la tuyet oi. Cac trng giao hp, nen khuyen khch ngi phu n biet t
hp that bai thng ch la do ngi s dung s sot a vao va lay ra tai nha. Can chon loai mang ngan
lam ri vai tinh trung, hoac khong tuan thu ung co kch thc va van, thch hp vi moi ngi.
cac bc quy nh. Trong thc te, ngi ta c tnh
Co the a mang ngan am ao vao bat c luc nao
ty le that bai nay la khoang di 1%.
trong vong 6 gi trc khi giao hp, nhng thuoc
Nhc iem chnh cua bao cao su oi vi mot so diet tinh trung phai c a vao am ao t nhat
ngi la lam mat hoac giam khoai cam khi giao la 2 gi trc khi giao hp va sau khi a a mang
hp. Mac du mot so ngi khac van at c khoai ngan vao am ao. Can tieu tien va ra tay that
cam nh bnh thng.
sach trc khi a mang ngan vao am ao. Co the
ket hp boi thuoc diet tinh trung vao mang ngan
MANG NGAN AM AO
trc khi a vao.
La mot dung cu nho bang cao su, mong, co hnh ban
cau, vien ngoai la mot vong kim loai, c at cheo vao Sau khi giao hp, e mang ngan nam yen trong
ben trong am ao, mot b cua mang chan nam pha di am ao t nhat la 6 gi. Sau o lay mang ngan ra,
co t cung, b oi dien ta len b xng mu. Mang ngan khong c e lau qua 24 gi.

432 433
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Trong trng hp co giao hp tiep trong vong 6 gi, kiem tra cac van e sc khoe chung trong khoang
khong can lay mang ngan ra nhng phai cho them 10 ngay sau khi bat au s dung, va sau o la kiem
thuoc diet tinh trung vao (t nhat la 2 gi trc khi tra sc khoe hang nam.
giao hp). Ngi s dung phai thng xuyen thc hien viec
Trong khi s dung phai thng xuyen kiem tra xem at vao, lay ra, va phai chu y kiem tra v tr cua
mang ngan co b thung hay khong, nhat la nhng mang ngan sau moi lan at vao.
mang ngan c s dung t 1 nam tr len..
Trong thi gian s dung mang ngan, neu tang can THUOC DIET TINH TRUNG
hoac sut can qua 3kg, can thay mot loai mang ngan
Thuoc diet tinh trung co the dang thuoc xt, dang
khac co kch thc phu hp hn.
kem, dang thach hay vien at am ao, thng cha hoat
Thay mang ngan mi ung theo ky han cua loai chat chnh la nonoxynol-9 vi tac dung tieu diet tinh
mang ngan c quy nh bi nha san xuat, thng trung, ngan nga s thu thai.
la t 1 2 nam.
Thuoc diet tinh trung khi c dung nh mot bien phap
Trong thi gian mi bat au s dung mang ngan tranh thai duy nhat co hieu qua tranh thai rat thap, ch
am ao, nen ap dung them mot bien phap tranh khoang hn 70%. o la cac loai thuoc vien at am ao
thai khac cho en khi viec kiem tra xac nh c hoac dang chat long c a vao am ao bang mot dung
tnh phu hp va hieu qua cua bien phap nay. cu giong nh ong tiem. Du la thuoc vien hay chat long,
v tr cua thuoc khi a vao am ao cang gan co t cung
u nhc iem cang tot. Nen a thuoc vao am ao trc khi giao hp
Mang ngan am ao ch co hieu qua tranh thai tng trong thi gian khong qua 20 phut. Neu co nhng lan giao
oi, do o nhat thiet phai dung ket hp vi thuoc hp tiep tuc sau o na, can phai dung them thuoc. Ch
diet tinh trung. Ty le that bai thng vao khoang nen ra sach thuoc sau khi giao hp t nhat la 6 8 gi.
4%. Cach dung pho bien hn cua thuoc diet tinh trung la
Khong co cac tac dung phu ang ke. Tuy nhien, ket hp vi nhieu bien phap tranh thai khac, v no giup
ngi mi s dung lan au tien can c theo doi tang them hieu qua tranh thai cua bien phap a chon.
434 435
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Thuoc diet tinh trung c ket hp vi cac bien phap PHNG PHAP TNH VONG KINH
s dung bao cao su, mu chup co t cung, mang ngan am
ao... C s cua quy luat
Chu ky kinh nguyet cua ngi phu n lien quan
CAC BIEN PHAP TRANH THAI T NHIEN
chat che en kha nang thu thai. Noi cach khac,
KHAI NIEM CHUNG chnh chu ky kinh nguyet cua ngi phu n ieu
Cac bien phap tranh thai t nhien la cac bien phap khien va quyet nh nhng thi iem ma ngi phu
nham at c hieu qua tranh thai nhng khong s dung n co the thu thai.
bat ky loai thuoc hay dung cu nao, ch da vao nhng quy Khi ham lng estrogen trong c the ngi phu
luat t nhien c nam bat ro va van dung vao viec thay n gia tang, lp noi mac t cung day len, chuan
oi thi iem giao hp hay phng thc giao hp. b ieu kien e co the on trng a thu tinh t
u iem chung cua cac bien phap nay la do khong voi trng xuong lam to. Giai oan nay c goi la
dung thuoc cung nh khong a bat ky d vat nao vao c giai oan tang sinh, co thi gian khoang 14 ngay,
the nen khong co van e chong ch nh hoac cac phan nhng thng thay oi tuy theo chu ky kinh nguyet
ng phu lien quan en sc khoe va i song. dai hay ngan moi ngi.
Nhc iem chnh cua cac bien phap nay la do da Vao gia chu ky kinh nguyet, trng trng thanh
tren nhng quy luat t nhien, nen ngi s dung phai hoan toan (trng chn) va rung, ham lng
hieu that vng va van dung chnh xac, phu hp vi hoan
progesteron gia tang, lam cho cac te bao noi mac
canh cua mnh th mi co the at hieu qua tranh thai cao.
t cung phnh to va gi nc, tao ieu kien de dang
Trong thc te, oi vi a so ngi co nhu cau tranh thai
e trng a thu tinh co the bam vao lam to. Ngoai
th nhng bien phap nay rat kho thc hien ung yeu cau,
ra, khi trng rung, chat nhay co t cung t dang
va do o ty le that bai la kha cao, co the len en 10%.
Tuy nhien, neu chung ta biet rang mot quoc gia tien tien sen set bat au tr nen loang, dai va nht, tao ieu
nh Nhat Ban van a chuong dung chu yeu la cac bien kien de dang cho tinh trung i qua va di chuyen vao
phap tranh thai t nhien cung vi bao cao su, th viec tm t cung e len voi trng. Giai oan tiep theo nay
hieu ky ve cac bien phap tranh thai t nhien co le khong c goi la giai oan che tiet, thng co thi gian
phai la ieu khong can thiet. on nh la 14 ngay.

436 437
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Sau thi ky trng rung, neu khong co trng thu Moi chu ky kinh nguyet c tnh khi au (ngay
tinh, ngha la khong xay ra thu thai, kha nang san th nhat) t ngay bat au hanh kinh, keo dai cho
xuat estrogen va progesteron tai buong trng se en ngay cuoi cung trc ngay hanh kinh au tien
giam thap. Cac te bao sung nc cua noi mac t cua chu ky ke tiep.
cung khong can thiet na, t ong bong troc ra. T
cung co bop ay cac manh noi mac va mau xuong Van dung trong viec tranh thai
am ao, bat au giai oan hanh kinh vi mot lng
mau kinh nguyet va cac manh noi mac c a ra 1. Phng phap tnh ngay
theo ng am ao. Trong trng hp co xay ra thu Da vao chu ky kinh nguyet, ngay rung trng c
thai, trng a thu tinh se en bam vao noi mac t tnh toan la vao ngay th 14 trc khi bat au chu
cung va lam to, hien tng kinh nguyet mat i nh ky kinh nguyet mi. Tuy nhien, e s tnh toan nay
dau hieu au tien cua viec mang thai. c chnh xac, yeu cau quan trong la ngi phu n
Sau khi trng rung, than nhiet ngi phu n tang phai co kinh nguyet ieu hoa, on nh.
cao hn bnh thng khoang 0,3 0,50C va duy tr Tinh trung sau khi xuat tinh co kha nang song
s gia tang nay cho en khi bat au chu ky kinh trong c the ngi phu n t 4 6 ngay, trng sau
nguyet ke tiep. Khi giai oan hanh kinh va cham khi rung co the tiep tuc song t 1 2 ngay, nen s
dt (sach kinh), co t cung giam tiet chat nhay va giao hp vao khoang 6 ngay trc khi trng rung
ngi phu n cam thay am ao kho. Sau o, chat va 2 ngay sau khi trng rung cung co kha nang thu
nhay dan dan xuat hien dang sen set, tao cam thai. Thi gian trng rung co the dao ong trong
giac am t am ao. khoang 2 3 ngay. Nh vay, thi gian co the thu
Toan bo chu ky keo dai trung bnh khoang 28 ngay, thai c tnh toan la khoang 11 ngay, keo dai t
co the ngan hn mot so ngi va dai hn mot so trc khi trng rung 6 ngay va sau khi trng rung
ngi khac, co the dao ong trong khoang 24 35 2 ngay.
ngay. Chu ky kinh nguyet du ngan hay dai nhng Tuy nhien, chu ky kinh nguyet cua ngi phu n
luon duy tr c tnh on nh, eu an la dau hieu thng co s dao ong moi thang, nen ngay khi
cua mot sc khoe tot. Khi co cac benh gay roi loan au moi ky kinh co the sm hn hoac muon hn,
kinh nguyet th chu ky nay se thay oi that thng, moi ky kinh co the dai hn hoac ngan hn. e am
khong con eu an na. bao tnh an toan, ngi s dung phng phap tnh
438 439
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

ngay phai ghi chep lai t nhat la 6 chu ky kinh oan giao hp an toan, keo dai cho en khi bat au
nguyet lien tuc, qua o xac nh chu ky kinh dai ky kinh ke tiep.
nhat va chu ky kinh ngan nhat. Gia s mc o
chenh lech gia 2 chu ky nay la 5 ngay, thi gian 3. Phng phap theo doi chat nhay co t cung
co the thu thai se c tnh toan la: 11 + 5 = 16 Da vao tnh chat thay oi cua dch nhay co t
ngay. cung, phng phap nay xac nh 3 giai oan trong
chu ky kinh nguyet cua ngi phu n:
Theo s tnh toan tren, nhng ngay co kha nang thu
thai se la nhng ngay phai tranh giao hp. Thc te cho Giai oan kho: La khoang vai ba ngay sau khi
thay la mc o hieu qua cua phng phap tnh ngay rat sach kinh, ham lng estrogen giam manh lam
han che, v tnh chat phc tap va nhng ngay kieng c cho co t cung tiet ra rat t dch nhay, ngi phu
keo dai. Hn na, theo ban nang t nhien th nhng ngay n co cam giac kho am ao rat ro ret.
kieng c nay lai la nhng ngay ma ngi phu n gia Giai oan t: La thi gian gan luc rung trng,
tang s ham muon tnh duc nen rat kho kiem che. V the, khi lng estrogen ngay cang c gia tang, lam
ngi ta lay phng phap nay lam c s va ap dung them
cho dch nhay co t cung tiet ra ngay cang nhieu
mot so phng phap khac na e tm ra mot cach chnh
hn. Ngi phu n co cam giac am t trong am
xac hn nhng ngay giao hp an toan.
ao. Lng dch nhay tiep tuc gia tang va ngay
2. Phng phap theo doi nhiet o c the cang loang hn, cho en thi iem trng rung
Da vao s tang than nhiet t 0,3 0,50C sau khi th dch nhay tr nen loang, nht va rat dai. Mot
trng rung, phng phap nay xac nh sau khi nhiet giot chat nhay vao thi iem nay neu at gia hai
o a tang on nh c 3 ngay th giao hp bat au ngon tay roi nhe nhang keo dai ra se co kha nang
an toan. Tuy nhien, co nhieu ly do khac cung co the tao thanh mot si dai khoang 8 12cm.
lam cho than nhiet tang, v the van phai lay phng Giai oan sau rung trng: Do lng progesteron
phap tnh ngay tren lam nen tang, xac nh tng gia tang, dch nhay co t cung bat au tr nen
oi giai oan rung trng, sau o mi s dung ket qua ac hn, t dan i, co mau uc va dnh. Cam giac
theo doi nhiet o c the e xac nh chnh xac hn kho am ao dan dan tr lai, keo dai cho en giai
ngay rung trng.
oan hanh kinh ke tiep.
Theo phng phap nay, khi xac nh than nhiet tang Theo phng phap nay, giao hp co the an toan
on nh c 3 ngay lien tuc th co the bat au giai trong giai oan kho va khoang 4 ngay sau khi dch
440 441
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

nhay bat au xuat hien am ao. Thi ky tranh Mat khac, bien phap nay co the gay kho chu cho
giao hp keo dai cho en khoang 4 ngay sau khi mot so ngi ve mat sinh ly bi v giai oan kieng
co dch nhay loang va dai bao hieu thi iem rung c (quanh thi iem rung trng) cung chnh la giai
trng. Giao hp an toan trong giai oan sau rung oan ma ham muon tnh duc cua ngi phu n len
trng, keo dai en ky kinh ke tiep. cao nhat.

4. Van dung ket hp Hieu qua tranh thai cua bien phap nay thng rat
Da vao u va nhc iem cua cac phng phap tren, cao vao giai oan sau khi rung trng, nhng co the
co the a ra mot phng phap van dung ket hp ch tng oi vao giai oan trc khi rung trng. Do
nhng iem de nhan biet nhat e xac nh cac thi o, ty le that bai co the len cao vao giai oan nay.
iem giao hp an toan nh sau:
e khac phuc nhng nhc iem cua bien phap
Giao hp an toan bat au sau giai oan hanh nay, ngi s dung co the dung ket hp vi mot
kinh, keo dai cho en khi chat nhay bat au xuat bien phap tranh thai khac na, chang han nh s
hien am ao th cham dt. dung bao cao su.
Sau khi chat nhay chuyen sang trang thai loang
va dai, theo doi than nhiet e xac nh s gia XUAT TINH NGOAI AM AO
tang nhiet o. Khoang 4 ngay sau khi chat nhay
La bien phap rut dng vat ra khoi am ao vao thi
a het loang va dai, va t nhat la than nhiet a
iem gan xuat tinh, va do o tinh dch c phong thch
tang on nh c 3 ngay, giao hp an toan co the
ben ngoai am ao. Mac du bien phap c thc hien nham
tiep tuc va keo dai cho en ky kinh ke tiep.
muc ch tranh thai, nhng trong thc te ty le that bai
u nhc iem kha cao v nhng ly do sau ay:
Nh a noi, u iem cua bien phap tranh thai nay Mot lng rat nho tinh dch (cha tinh trung) co
la hoan toan t nhien, khong co tac dung phu, do the a c phong thch trc giai oan xuat tinh
o co the ap dung cho bat c oi tng nao.
thc s ma ngi an ong nhan biet c. Ch
Nhc iem cua bien phap nay la neu khong co s mot lng rat nho nay cung van co kha nang gay
tuan thu nghiem ngat se de dang dan en that bai. ra thu thai.
442 443
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Mot phan tinh dch tuy c phong thch ben Triet san nam
ngoai am ao nhng neu khong can than co the
Triet san nam c thc hien bang phau thuat that
dnh vao nhng vung quanh am ho, rat co the
ong dan tinh. Hai ong dan tinh hai ben dan tinh trung
chay vao am ao, luc o ang sung t dch nhay,
t tinh hoan ra c cat t han va that chat lai. Phau
rat thuan tien cho s di chuyen cua tinh trung.
thuat c thc hien nhanh chong va de dang, ch can
Do kha nang song sot cua tinh trung khi vao c
khoang 15 20 phut, va ch can gay te tai cho. Phau
c the ngi phu n co the keo dai t 4 6 ngay,
thuat co rat t nguy c va bien chng so vi triet san n.
nen nhng s sot nay tuy co ty le rat thap nhng
van co the dan en thu thai. Sau phau thuat, hoat ong phong tinh van xay ra nh
bnh thng, nhng trong tinh dch khong co tinh trung,
Kha nang kiem soat giai oan xuat tinh cua ngi
v tinh trung khong the i qua ong dan tinh nen c
an ong thng co gii han, va trong rat nhieu
tinh hoan hap thu tr lai. Trong vong 3 thang sau phau
trng hp anh ta khong the lam chu hoan toan
thuat, kha nang thu thai van co the xay ra do lng tinh
tnh the e co the rut dng vat ra ung thi
trung con sot lai trong ong dan tinh. Qua thi gian nay,
iem can thiet nh d tnh.
can thc hien khao sat mau tinh dch e am bao chac
chan la hoan toan khong co tinh trung. Sau o, cap v
Ngoai ra, nhieu ngi thay kho chap nhan bien phap
chong nay khong can dung bat c bien phap tranh thai
giao hp ngat quang nay v cho rang no lam mat i
nao khac na.
nhng khoai cam thng co cua nhng lan giao hp bnh
thng. Trong khoang 2.000 ca triet san theo cach nay, co the
co xay ra 1 trng hp xuat hien tinh trung tr lai trong
TRIET SAN tinh dch, thng la sau mot thi gian dai. o la do nhng
au ong dan tinh b cat ri a t ong dnh lai vi nhau.
Triet san la nhng giai phap tranh thai hau nh vnh
e x tr, ngi ta thc hien phau thuat tr lai lan na.
vien, ch ap dung vi mot so oi tng han che a xac
nh chac chan la khong co nhu cau sinh con na. Triet Trong trng hp ngi triet san thay oi y nh ban
san co the c ap dung nam gii hay n gii, tuy theo au va muon sinh con, co the tien hanh phau thuat noi
s chon la cua hai ngi. cac ong dan tinh tr lai, nhng mc o thanh cong ch

444 445
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

at khoang 50% ma thoi. Do o, ngi quyet nh triet thuat e phuc hoi kha nang sinh san, vi ty le thanh
san can c bao trc ve ieu nay e can nhac ky hn cong vao khoang 70 75%.
quyet nh cua mnh.
TRANH THAI OI VI PHU N SAP MAN KINH
Triet san n
Mac du kha nang thu thai giam dan i khi phu n
Triet san n c thc hien bang cach that hoac cat
ngay cang ln tuoi, nhng ngay ca en tuoi sap man kinh
voi trng e ngan ng tinh trung i en gap trng.
th kha nang co thai van co the xay ra. V the, viec ap
Phau thuat thng c thc hien trong benh vien, benh
nhan nhap vien trc mot ngay va c theo doi mot dung cac bien phap tranh thai van la can thiet cho en
ngay sau phau thuat trc khi xuat vien. khi kinh nguyet t nhien a mat han c mot nam.

Phng phap triet san n thng c chon la khi: Tuy nhien, thi iem man kinh khong giong nhau
Ngi phu n quyet nh chac chan la khong moi ngi. Co nhng phu n man kinh sm, co nhng
muon sinh con na va khong muon s dung bat phu n khac man kinh muon hn, thng dao ong rat
c bien phap tranh thai nao khac. ln trong khoang 45 55 tuoi. Trong khi o, viec s
Ngi phu n vao tnh trang neu mang thai se dung cac loai vien tranh thai ket hp cha estrogen va
e doa en sc khoe ban than hoac co nguy c cao progestogen hay vien progestogen n thuan eu co tac
sinh con mac benh di truyen nang. dung tao ra hien tng chay mau thu hoi tng t nh
Phau thuat triet san n co the c thc hien bang mau kinh nguyet. ieu nay gay kho khan cho viec xac
nhieu cach, nh qua soi o bung hoac rach da di ron e nh man kinh phu n, v khong the biet c la kinh
m ng vao o bung. Cung co the cat va that voi trng nguyet t nhien a cham dt hay cha. Do o, vao thi
qua ng rach am ao... iem nghi ng man kinh, can phai ngng dung cac loai
vien tranh thai, chuyen sang s dung mot loai bien phap
Ty le that bai cua phng phap nay rat thap, ch vao
tranh thai khac, chang han nh mang ngan am ao.
khoang 5 tren 10.000 trng hp. Nhng trng hp co
thai sau khi a triet san thng la thai ngoai t cung.
Sau khi ngng thuoc, neu xac nh chac chan kinh
Trong trng hp ngi phu n triet san thay oi y nguyet a cham dt, th viec s dung cac bien phap tranh
nh ban au va muon sinh con, co the tien hanh vi phau thai ch can tiep tuc trong vong mot nam na.

446 447
Cam nang y khoa thc hanh Cac bien phap tranh thai

Trong trng hp kinh nguyet van con tiep tuc, cac Trong bat c trng hp nao th sau khi a tre
bien phap tranh thai nen c duy tr nh trc. c 6 thang tuoi can phai ap dung mot trong cac
bien phap tranh thai mi am bao an toan.
Trong ca hai trng hp, vao o tuoi nay van nen bat
au s dung lieu phap thay the hormon (HRT) va ket hp Nh vay, trong vong 6 thang sau khi sinh con, neu
tranh thai bang mang ngan am ao. ngi me cha thay co kinh nguyet tr lai va ang nuoi
con hoan toan bang sa me th khong can phai s dung
Mot phng phap kiem tra khac co the c dung thay
bat c bien phap tranh thai nao. Tuy nhien, can phai ap
the, o la kiem tra FSH huyet thanh (hormon kch thch
dung ngay mot trong cac bien phap tranh thai neu co cac
nang noan). Neu ket qua cao (khoang > 20U/lt) th nen
trng hp sau ay xay ra:
ngng dung vien uong tranh thai, chuyen sang dung bien
phap tranh thai bang mang ngan am ao. Sau o mot Tre bu t, khoang cach cac lan bu ban ngay cach
thang, lap lai kiem tra huyet thanh FSH. Neu ket qua nhau hn 4 gi va ban em cach nhau hn 6 gi.
van con cao, co the khong can dung bat c bien phap Ngi me thay xuat hien kinh nguyet tr lai.
tranh thai nao na ca. Can chu y la hien tng ra mau tham giot trong
khoang 6 8 tuan sau khi sinh khong phai la
TRANH THAI OI VI PHU N SAU KHI SINH kinh nguyet.
Thng th phu n sau khi sinh con cha can phai ap Tre bat au an dam va giam tren 20% thi gian
dung cac bien phap tranh thai, v cha co kha nang xay bu sa me.
ra thu thai. Tuy nhien, thi gian khong can dung cac bien Neu cac ieu kien neu tren khong c ap ng va
phap tranh thai nay keo dai bao lau con tuy thuoc vao ngi me quyet nh can phai s dung mot trong cac bien
mot so yeu to: phap tranh thai, can lu y cac van e sau:
Mc o an toan ch c am bao khi ngi phu Vien uong tranh thai co the bat au t tuan th 4
n cha co kinh nguyet tr lai. sau khi sinh. Khi dung vien uong tranh thai trong
Kha nang thu thai giam manh va keo dai (co the thi gian con cho con bu, tranh dung loai vien
en 6 thang) khi ngi me nuoi con hoan toan ket hp co estrogen, v loai hormon nay co the c
bang sa me. Ngc lai, neu ngi me cho tre bu che tiet sa. Thay v vay, cac ba me ang cho con
sa bnh va t cho tre bu, kha nang thu thai se gia bu nen dung vien uong tranh thai n thuan ch
tang va xay ra sm hn. cha progestogen.

448 449
Cam nang y khoa thc hanh

Dung cu tranh thai at trong t cung co the c


at vao tuan th 6 sau khi sinh, co ket hp kiem
tra sau sinh. Nhi khoa
Mang ngan am ao co the bat au s dung vao
tuan th 6 sau khi sinh, co ket hp kiem tra sau
sinh.
KIEM TRA SC KHOE NH KY
Neu quyet nh triet san, phau thuat m o bung
qua ng rach di ron co the c thc hien sau Tre s sinh
khi sinh khoang 2 tuan.
Viec kiem tra sc khoe tong quat cho mot tre s sinh
can c thc hien ngay trong vong 24 gi sau khi chau
be chao i. Khoang 2,5% tre em co d tat bam sinh, va
s phat hien sm cac d tat nay thng giup cho viec ieu
tr de dang hn. Ngoai ra, viec kiem tra tong quat cung
giup anh gia tnh trang sc khoe chung, chc nang ho
hap, va xac nh nhng nhu cau cham soc ac biet cho
tre neu co. Yeu cau kiem tra thng bao gom cac phan
sau ay:
Can o: Can trong lng c the va o vong au cua
tre.
Ngoai dang: Tm cac yeu to d dang. anh gia
trng lc c. Neu co vang da xuat hien trong vong
24 gi can phai co s quan tam kp thi.
au: Tm cac dau hieu bat thng trong hnh dang
hop so co the nan sa. Thop trc ay len bat
thng co the gi y tran dch mang nao va can phai
sieu am chan oan ngay.
450 451
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

Mat: Kiem tra s khac biet ve kch thc cua 2 C quan sinh duc: Kiem tra v tr bnh thng cua
mat. Neu co, ieu nay thng gi y co nhiem trung, tinh hoan trong bu. Loai tr cac d tat lo tieu ong
hoac khuyet tat phat trien, hoac chng tang nhan thap, lo tieu ong cao hay tnh trang lng tnh.
ap bam sinh, can ieu tr tc thi. Kiem tra cham Hau mon: Kiem tra loai tr trng hp khong co lo
phan chieu mau o gia ong t (con ngi) e hau mon. Neu quan sat thay tre a i phan su, co
loai tr uc thuy tinh the. the loai bo kha nang d tat nay.
Mui: Tm cac dau hieu tac nghen. Xng song: Loai tr d tat veo cot song. Loai tr
bat c d tat co the co nao cua tuy song bang cach
Mieng: Kiem tra xem co h ham ech (khoang trong
quan sat cac vet cham, u cuc hay nhng vung co
chay doc theo ng gia vom khau cai) hay khong.
long cot song.
D tat nay tuy hiem gap (khoang 0,2%) nhng can
phat hien sm e x tr kp thi. Tre b h ham ech Hong: Loai tr d tat trat khp hang bam sinh. au
xng ui thong thng nam ung vao mot khp
khong the bu me ma phai bu sa trong loai bnh
lom cua xng chau (o coi), nhng trong trng hp
co num vu ac biet. Phau thuat va ham ech thng
lech au xng ui bam sinh th au xng khong
phai i en khi tre c 1 tuoi.
nam trong khp lom hoac khong gan chat vao nen
Ngc: Quan sat c ong cua long ngc khi tre th. rat de b trt ra. S nan ky vung hong co the phat
Nghe phoi neu thay can. hien d tat nay.

Tim: Thng nghe thay tieng thoi tre s sinh. T 6 en 8 tuan tuoi
Nghe lai sau khi tre c 8 tuan tuoi se de phan Lan kiem tra nay thng ket hp vi lan tiem chung
biet hn. au tien. Ngoai ra, tre co the se c cho uong bo sung
vitamin K. ieu nay kha quan trong oi vi nhng tre
Bung: Tm cac dau hieu trng bung hoac kch thc
em c nuoi bang sa me. Viec bo sung vitamin K co the
ln bat thng cua cac c quan. Loai tr kha nang
giup ngan nga chng xuat huyet hop so do thieu vitamin
ch co mot ong mach ron.
K.
Ben: Kiem tra mach ui, thng khong co khi hep Noi dung kiem tra lan nay nham am bao s phat
ong mach chu. Tm dau hieu cua thoat v. trien bnh thng cua tre cung nh tiep tuc phat hien cac
452 453
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

d tat (neu co) ma lan kiem tra trc a khong phat hien can nam ro ve cac mui chung nga va thi iem e am
c: bao khong bo sot bat c lieu tiem chung nao cho tre. Lch
Kiem tra s phat trien toan dien cua tre cung nh tiem chung cho tre nh sau:
cac van e ve phat trien thnh giac, th giac.
o tuoi Mui tiem chung
Quan sat chung e anh gia mc o nang ong, s Lao (BCG), viem gan B
ap ng cua tre trong cac ieu kien, tm dau hieu S sinh
(neu ngi me mang HBV)
phat trien cac d tat... Bach hau + uon van + ho
Quan sat tren da e phat hien cac dau hieu bat 2 thang ga (DTP), bai liet, viem
thng. mang nao, viem gan B
Bach hau + uon van + ho
Theo doi s tang trng c the, lap bieu o tang
3 thang ga (DTP), bai liet, viem
trong, vong au va chieu cao cua tre.
mang nao, viem gan B
Tm cac dau hieu bat thng mat nh chuyen ong Bach hau + uon van + ho
khac thng cua cac ong t, lac mat hay khong co 4 thang ga (DTP), bai liet, viem
kha nang nh th. mang nao
Nghe tieng thoi tim e tm dau hieu bat thng. Si + quai b + rubella
Kiem tra c quan sinh duc, loai tr cac kha nang d 9 - 15 thang (MMR), viem gan B, thuy
tat nh lo tieu ong thap, lo tieu ong cao hay tnh au
trang lng tnh. Ho ga, bai liet, si + quai
3 - 5 tuoi
b + rubella (MMR)
Loai tr kha nang trat khp hang bam sinh.
10 - 14 tuoi Lao (BCG)
Bach hau, uon van, bai
Tiem chung 15 - 19 tuoi
liet
Viec tiem chung cho tre em ngay nay a tr thanh mot
chng trnh m rong cap quoc gia. Tat ca tre em sinh Mot so lieu tiem chung gom 2 mui tiem hoac nhieu hn,
ra eu phai c chung nga nhng benh quan trong a phai c tiem u lieu mi co the phat huy tac dung bao
c a vao chng trnh. Tuy nhien, cac bac cha me ve tre chong lai can benh o.

454 455
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

VANG DA TRE S SINH Mot so ba me gap kho khan, nhat la khi bat au cho
con bu. Nhng vi s kien tr va thi gian, nhng kho
Vang da trong vong 24 gi sau khi sinh luon la dau
khan ay thng se qua i. Nhng kho khan thng gap
hieu benh ly.
nhat la khi tre khong chu ngam vu, bau sa cang tc
Bilirubin huyet thanh nen c kiem tra tre b hoac au au vu, hoac khong u sa cho tre bu. (Xem
vang da ro ret. Chuyen bac s chuyen khoa neu them muc Nhng van e khi cho con bu, trang 317)
nong o cao hn mc gii han theo o tuoi cua tre.
Bau sa me hoat ong theo c che tng ng gia cung
Vang da sinh ly xuat hien sau 48 gi va thng mat va cau. V the, tre cang bu nhieu th vu me cang tiet ra
i trong khoang 7 10 ngay. nhieu sa hn. Sau vai ngay bu me, mot thi gian bieu
Vang da tiep tuc ton tai sau 10 ngay tuoi (14 ngay eu an se c thiet lap cho ca me va con e am bao
tre sinh non) la dau hieu khong bnh thng va tre c bu ay u. Viec cho bu dam bang sa bnh se
phai c chuyen ngay en chuyen khoa e chan lam roi loan qua trnh thiet lap s can bang nay, va do
oan. o ch nen ap dung khi co s ch dan cua bac s trong
nhng trng hp toi can thiet ma thoi. Neu cn oi cua
Neu vang da keo dai lien quan en sa me, trieu
tre c ap ng bang sa bnh, bau sa cua ngi me se
chng nay thng phai mat dan i trc khi tre
khong nhan c s kch thch can thiet e tiet ra u sa
c 6 tuan tuoi.
cho tre bu.
NUOI TRE BANG SA ME e duy tr nguon sa ay u cho tre, ngi me can mot
Sa me co ty le thch hp cac thanh phan dinh dng che o dinh dng can oi va phai uong that nhieu nc.
thiet yeu giup tre ln len va phat trien tot nhat trong Phai am bao nguon nang lng ma ngi me can them
giai oan au i. Sa me la mot nguon dinh dng san e nuoi dng tre se c cung cap t nhng thc an lanh
co, re tien, de tieu hoa, gan nh la vo trung, c cung manh nh trai cay, rau cai, sa, au...
cap cho tre vi mot nhiet o thch hp, va cha cac khang
the cua ngi me e bao ve tre chong lai mot so benh tat. NUOI TRE BANG SA BNH

Viec cho tre bu con mang lai nhng cam giac tnh cam Khong phai la s chon la toi u, nhng trong mot so
tuyet vi khong g thay the c cho ca me va con. trng hp nhat nh, chang han nh v ly do sc khoe,

456 457
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

ngi me van phai chap nhan giai phap nuoi con bang va cac dung cu dung e pha sa eu phai c tiet trung
sa bnh, va ieu nay nen co s t van cua bac s. trc khi dung e tranh nhiem khuan.
Nuoi con bang sa bnh co the giup ngi me giam nhe
yeu cau ve nang lng, va ac biet la ngi khac cung co CHO TRE AN DAM VA CAI SA
the giup trong viec cho tre bu. Co the se co nhng van
e phat sinh trong khi cho tre bu sa bnh, trong o co ca Cho tre an dam
nhng trng hp d ng vi protein trong sa bo.
Co the bat au cho tre an dam sau 6 thang tuoi, trong
Cac loai sa bot ac biet danh cho tre s sinh c khi van tiep tuc cho tre bu sa me. An dam nen c hieu
dung tot hn sa bo, v sa bo thng co ham lng sat la qua trnh giup tre chuyen dan t viec bu sa sang dung
va cac vitamin A, C, D, E rat thap. Nen dung cac loai sa thc an. Trc khi c 6 thang tuoi, sa la nguon cung
bot nay cho en khi tre c 1 tuoi. Cho tre bu u theo cap toan bo chat dinh dng can thiet cho tre. T sau 6
nhu cau, trung bnh thng la khoang 150ml moi ngay thang tuoi, he tieu hoa cua tre a phat trien u e tieu
hoa c nhng thc an phc tap hn va se co nhng dau
cho moi kilogam can nang cua tre, chia lam 6 lan cho bu.
hieu cho thay tre a co the san sang cho viec an dam,
Cac loai sa che bien t au nanh hien nay ch nen dung
chang han nh tre van to ra con oi sau khi a bu xong,
khi tre c xac nh la d ng hoac khong dung nap c
hoac oi bu nhieu lan hn.
sa bo.
Qua trnh chuyen oi t viec cho tre bu sa sang an
Khi tre a lam quen vi mot loai sa c chon, nen
thc an ac hoan toan can phai thc hien dan dan. Mot
han che thay oi neu khong co ly do thc s can thiet. so tre chap nhan thc an ac ngay tc th, trong khi mot
Khong nen thay oi sa ch v tre hay khoc em hoac to so tre khac can thi gian lau hn e lam quen. Khong
ve bt rt, kho chu, v nhng dau hieu nay thng co co nhng quy tac nhat nh e tuan theo trong viec nay,
nguyen nhan khac. Viec thay oi loai sa thng khong chang han nh nen bat au vao luc nao, nen keo dai bao
co ch g. lau hoac nen cho an nhng thc an g. ieu quan trong
e pha sa cho tre, luon phai dung nc a un soi va hn het la mot thai o tch cc va linh hoat.
e am nhiet o khoang 40 500C. Ty le pha che lng Trong vai tuan le au tien, ch can giup tre lam quen
nc va lng sa bot phai tuan theo ung nh ch dan vi dang thc an va viec an bang muong. Lng thc an
cua nha san xuat. Tat ca nhng th nh bnh sa, num vu rat t, xem nh khong can thiet cung cap dinh dng.

458 459
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

Nen chon thi iem bat au that thoai mai. Buoi tra nc hn, nc trai cay pha loang la tot nhat. Tranh
co the la thi iem tot nhat e cho be an ba an au tien, nhng loai thc an qua nhieu chat x (fibre) v thng
v tre co the de chap nhan hn la vao buoi sang khi tre co khoi lng ln nhng cung cap t dinh dng va nang
qua oi, hoac buoi chieu khi tre co the met moi. Cho tre lng, khong hp vi tre. Can bo sung thng xuyen cac
bu mot na lng sa nh bnh thng, sau o van be tre loai vitamin nh A, D va C. Neu tre a biet dung kem
trong long va cho an mot vai muong thc an. Sau o cho anh rang co flour, viec bo sung flour co the la khong can
tre tiep tuc bu. thiet.
Bot gao, bot ngu coc hay rau cai xay, trai cay xay
nhng tranh cac trai cay ho cam quyt la nhng thc an Cai sa
khi au tot nhat, bi v t co kha nang gay ra phan ng.
Cai sa ngha la ngng khong cho tre bu na, hay noi
Neu tre khong chap nhan thc an, hoac b tieu chay, non
khac i la chuyen han t che o an dam kem theo bu sa
ma, hoac noi ban o, hay tranh dung thc an o trong
sang che o an toan thc an ac.
vai tuan. Cac thc an co am nen c xay nghien chung
vi rau cai vao luc tre co the an c mot lng thc an Thng th viec cai sa la khong can thiet neu nh che
ang ke. Nen co gang s dung thc an t lam lay nha, o an dam trc o c thc hien tot. Tre se ngng bu
chon nhng mon an ti song. Tranh ng cho muoi vao vao luc thch hp, khi cac ba an trong ngay cung cap cho
thc an cua tre. Nhng thc an co ng nh cac loai tre ay u dinh dng va ca s ngon mieng. Va trong moi
banh ngot nen han che e tranh beo ph va chng sau tng quan t nhien, khi tre t bu dan th sa me cung se
rang ve sau. Thay oi cac mon an sao cho that a dang, t dan, nen viec ngng bu se khong co van e g.
nhieu mui v, e tre co the nem th qua c nhieu loai Tuy nhien, neu v ly do nao o ma ngi me can ngng
thc an khac nhau. viec cho bu sm hn, nen thc hien theo nguyen tac giam
Khi tre c 9 12 thang tuoi, nen cho tre an thanh dan, tranh s thay oi ot ngot co the anh hng en
3 ba eu an vao nhng gi nhat nh, tot nhat la theo tam ly cung nh sc khoe cua tre.
vi nhng ba an cua gia nh. Ke t giai oan nay, nen Ngay ca khi a ngng viec cho tre bu me, cung van nen
cho tre bu dam thay v la an dam, ngha la ch cho tre duy tr viec cho tre bu hoac uong mot lng sa bot nhat
bu bo sung sau khi a cho an. Chu y cho tre uong nhieu nh trong ngay, thng la sau cac ba an hoac vao buoi
460 461
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

toi trc khi i ngu, e am bao bo sung ay u nhng mi bu cach o khong lau, cung nen th cho tre bu mot
chat dinh dng can thiet cho s phat trien cua tre. lan na vao luc nay. Khi cho tre bu sa me, nguon sa
thng giam i vao buoi toi do ngi me met moi, va tre
TRE KHOC NHIEU VA THAT THNG can c bu nhieu lan hn. Ngoai ra, s cang thang cua
Nhieu ngi cho rang viec khoc nhieu la hien tng ngi me khi tre khoc nhieu cung khien cho tuyen sa
t nhien tre em. Thc ra khong phai vay, tre em khoc tiet ra t hn, va lam tram trong them van e.
nhieu bao gi cung co mot nguyen nhan nhat nh, va
Be tre len vai va i lai trong nha mot luc co the lam
viec sm phat hien ra nguyen nhan lam tre khoc la can
cho tre bt khoc. Xoa ban tay tren lng hoac tren bung
thiet co the giup duy tr s phat trien bnh thng cua
oi khi cung co the tam thi lam cho tre nn khoc. Neu
tre.
cho tre bu sa me, ngi me can ngh ngi nhieu trong
ieu trc tien la phai chan oan loai tr cac nguyen ngay e am bao co u sa cho tre bu vao buoi toi. Mot
nhan benh ly thc the, chang han nh xoan ruot, long so san pham ban tren th trng c quang cao la lam
ruot hoac cac trng hp nhiem trung cap tnh... cho tre het khoc em, nhng cha he co chng c ang
Tre con o tuoi t 2 tuan cho en 3 thang rat thng tin cay nao ve nhng li quang cao o.
co nhng cn khoc em tng nh khong sao lam nguoi
TAO BON
c. Tre thng khoc thet len va co ap chan tay rat d
doi, nh the ang het sc au n, va mat o bng len. Tao bon hiem khi xuat hien nhng tre bu hoan toan
Mot nguyen nhan thng gap gay ra hien tng nay la sa me, nhng la van e thng gap nhng tre bu sa
lng khong kh tre mut vao khi bu khong c a ra bnh.
het, gi ay ang i qua ruot non va gay ra cam giac au Can phan biet gia tao bon thc s vi thoi quen i
n cung nh tao ra nhng cn co that manh. tieu t lan. Tre co the ch i tieu vai ba lan trong mot
Trong cac trng hp khoc em, thng th tre khoc tuan, nhng neu phan mem va viec i tieu de dang th
nh the rat au n va keo dai khoang vai gi vao au khong co van e g. Ch xac nh tao bon khi phan cng
hom. Hien tng nay co khuynh hng thng gap va co bieu hien kho khan khi tre i tieu.
nhng tre bu sa me hn la nhng tre bu sa bnh, va co Nguyen nhan gay tao bon tre khong phai bao gi
nhieu kha nang la tre khoc do oi. Ngay ca khi tre va cung c biet ro, nhng co the la do uong khong u
462 463
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

lng nc hoac dung cac loai thc pham che bien san Can kiem tra cac ton thng thc the, chang han
nhng pha che khong thch hp. tre ln tuoi hn, tao nh vet nt hoac loet hau mon.
bon cap tnh thng xay ra sau nhng benh gay sot.
Kiem tra ap lc ruot ket va phan trc trang.
Chan oan loai tr cac kha nang:
Yeu to tam ly la quan trong, can co gang giup tre
Benh Hirschsprung, khi tre cham i phan su va
lay lai s t tin e co the dan dan vt qua tnh
sau o tao bon keo dai. Chup X quang ai trang co
trang a un.
thuoc can quang e xac nh oan ruot b hep.
Co the thut hau mon e ay khoi phan ra. Neu tre
Nt hau mon, thng kem theo co t mau trong
kho chu nhieu, cung co the thay bang viec dung
phan. Nt hau mon lam tre au khi i tieu va do
thuoc xo, chang han nh xi-ro senna cho tre ln
o co khuynh hng nn lai nhng lan i tieu.
hn 6 tuoi, 5 10ml dung vao buoi sang. Co the
Can cho tre uong that nhieu nc. Nc trai cay pha dung thuoc xo ngan han nh dung dch lactulose
loang, khong ng, thng la tot nhat. Thng xuyen cho tre 5 10 tuoi, 10ml, moi ngay 2 lan la va u
xoa bop vung bung co the lam tre thay de chu hn va cho nhng ca tao bon cap tnh.
cung co tac dung lam tang s co bop cua ruot. Vi tre em,
han che toi a khong nen dung en thuoc xo. Khuyen khch cho tre uong that nhieu nc va ieu
chnh che o an uong, gia tang cac mon co nhieu
A UN chat x.

La tnh trang tre mat t chu trong viec i tieu, dan Nhng trng hp kho ieu tr co the oi hoi dung
en i phan ra ngay trong quan ngoai y muon. Thng la xi-ro senna thi gian dai vi lieu giam dan e tang
do tao bon keo dai chuyen sang man tnh, cang trc trang phan xa da day-ruot.
lam cho c that trong hau mon gian ra. Khi o, c that
ngoai hau mon khong chu c ap lc va e phan thoat Khuyen khch tre tap thoi quen i tieu sau moi ba
ra. Hau het tre em co the t kiem soat viec i tieu vao an e tang phan xa da day-ruot. Phai am bao cho
khoang 3 4 tuoi, va tnh trang a un a tre 4 tuoi tre co tam ly thoai mai, khong b hoi thuc khi i
phai c xem la bat thng. tieu.

464 465
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

AI DAM Tre thng ai dam vao ban em, khi ngu say. Neu
tre ln hn 4 tuoi van con ai dam vao ban ngay co
La tnh trang tre khong t chu trong viec tieu tien,
the la dau hieu benh than kinh bang quang va can
dan en tieu trong quan hoac ngay tren ging ngu vao
chuyen chuyen khoa e chan oan ky hn.
ban em.
Tm hieu ve tien s gia nh. ai dam thng co
ai dam la mot hien tng bnh thng va pho bien khuynh hng xuat hien nhng gia nh ma cac
tre em, do s phat trien he than kinh kiem soat bang the he trc ay cung a tng ai dam.
quang cha hoan chnh. Thong thng th hau het tre Dung que th nc tieu e kiem tra glucose va
em di 3 tuoi eu ai dam, khoang 10% tre em tiep tuc protein nieu. Lay mau nc tieu va nuoi cay neu co
ai dam cho en 5 tuoi, va khoang di 5% tre em van nghi ng nhiem trung ng tiet nieu.
con ai dam cho en 10 tuoi. Ty le ai dam cac em trai
Khong can ieu tr bang thuoc neu nh tre khong co
nhieu hn cac em gai, va thng co lien quan en yeu to
bat c dau hieu benh ly thc the nao. Mot so bien phap
tien s gia nh. Khoang 1% tre em b ai dam do nhng
sau ay co the giup cai thien van e:
nguyen nhan benh thc the, chang han nh d tat bam
Khong cho tre uong nc nhieu vao buoi toi, trc
sinh ng tiet nieu, nhiem trung ng tiet nieu, a nieu
gi i ngu.
hay benh than kinh bang quang. Neu a chan oan loai
tr cac nguyen nhan benh ly thc the, khong can phai Nhac nh hoac a tre i tieu tien trc gi ngu.
qua lo lang ve nhng trng hp tre ai dam trc khi Sau khi ngu khoang 2 3 gi nen anh thc tre day
c 10 tuoi, v thng van e se t mat i. Tuy nhien, i tieu tien. Lap lai nhieu lan e tap thanh thoi
mot so bien phap tch cc co the giup tre sm t chu hn quen cho tre.
trong viec tieu tien va do o khong con ai dam na.
Khong nen ray la hoac lam cho tre cam thay xau ho
Theo doi va ghi nhan cac lan ai dam cua tre trong v ai dam. ieu nay tao ra tam ly mac cam, lo s
mot thi gian lien tuc e xac nh co thi gian nao va cang lam cho tre mat t tin, cang lam cho van
tre ngng ai dam hay khong. Neu co, co the loai e tr nen tram trong hn.
tr cac nguyen nhan thc the, tr ra trng hp Vi nhng tre a ln, khoang 7 10 tuoi, co the
nhiem trung ng tiet nieu cap tnh. hng dan tre t anh dau vao mot bang theo doi
466 467
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

nhng em co ai dam trong thang. ieu nay giup yen trong khi ban van con e en sang, tro chuyen
tre co s co gang t cai thien va t thay c mc trong phong khach hay lam mot cong viec nao
o tien trien cua mnh, do o co y ngha khuyen o...
khch rat ln. Thay oi thoi quen, cu the la gi ngu cua tre, khong
phai la van e co the thc hien trong mot vai hom.
MAT NGU
Ban can co s kien tr va quyet tam cho en khi tre
Mat ngu co the la van e pho bien tre em vi nhng hoan toan quen thuoc vi yeu cau mi.
mc o khac nhau. Tre co the khong chu ngu ung gi,
a tre i kham benh neu van e keo dai kem theo
hay thc giac nhieu lan trong em, hoac thc day rat
sm. Trong hau het trng hp, ay ch la van e thoi nhng bieu hien benh ly bat thng khac.
quen va c giai quyet n gian vi s ieu chnh thch
hp, tr mot so t trng hp co nguyen nhan cu the, HAM TA
chang han nh benh tat hay nhng am anh tam ly.
La tnh trang vung da ni quan ta lot cua tre b au
Tap cho tre thoi quen i ngu ung gi vi y thc ky
rat, xuat hien nhieu om nho mau o, oi khi co the phat
luat, khong cho phep tre vi pham quy nh ve gi
trien thanh nhng vung phong giop va r nc do nhiem
ngu.
trung hay nhiem nam.
Khi tre vi pham quy nh ve gi ngu, hay to ro thai
Nguyen nhan thng la do da non cua tre b kch thch
o cng ran e tre hieu la se khong c nhng bo
bi ta t nc tieu, hoac e qua lau khong thay. Hau het
ve van e nay.
tre em eu co the b ham ta, nhng nhng trng hp
am bao nhng ieu kien thch hp cho giac ngu cua
benh hay khi b tieu chay thng lam cho tre de b ham
tre nh anh sang, s yen tnh, nhiet o phong...
ta hn. Ngoai ra, mot so tre em co ve nh de b ham ta
Khch le tre nhng lan i ngu ung gi, chang han hn nhng tre em khac. Nhiem nam Candida thng la
nh khen thng, nhng ng bao gi trng phat van e rat de kem theo vi ham ta.
tre v khong ngu.
Gi ta kho bang cach thay ta cho tre thng xuyen
Tot nhat la nen ngng moi hoat ong cua gia nh va ngay sau khi tre lam t ta, tranh khong e da
vao sau gi tre i ngu. Khong the oi hoi tre ngu
tre phai tiep xuc qua lau vi nc tieu.
468 469
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

Thnh thoang nen co nhng quang thi gian thch Kham va tham do tong quat e phat hien bat c
hp khong dung ta e be mat da vung quan ta van e bat on nao ve the chat cung nh tinh than.
c thong thoang. Kiem tra s tang trng bnh thng ve the chat
Moi lan thay ta eu phai ra sach va lau kho vung qua ghi nhan trong lng c the va chieu cao.
quan ta trc khi quan ta mi vao. Kiem tra s phat trien bnh thng cua th giac,
Neu co dau hieu nhiem nam, co the dung kem chong thnh giac, kha nang s dung ngon ng va nang lc
ng x, giao tiep cua tre.
nam. Boi eu kem len da moi lan thay ta.
Kiem tra tim va 2 tinh hoan.
Viem da do nam Candida thng co bieu hien ban
o tren da vi cac vung ton thng chung quanh Cac xet nghiem chan oan chi tiet hn ch can thiet
va thng anh hng en nhng cho co nep gap khi co nhng dau hieu ang nghi ng hoac lam cho
da, trong khi viem da do amoniac trong nc tieu cac bac cha me khong yen tam.
thng khong anh hng en nhng nep gap da. Co Kiem tra viec thc hien lch tiem chung.
the dung mot loai kem imidazol hay kem nystatin
ket hp vi mot loai kem co steroid, chang han nh CAC VAN E VE HO HAP
Timodin e boi len ton thng.
So mui
Rat hiem khi phai dung en thuoc khang sinh. Co the
KHAM SC KHOE TRC TUOI I HOC dung xi-ro paracetamol e giup tre giam bt s kho chu.
Lan kham sc khoe nay la mot trong nhng lan kiem Neu tre kho bu, co the dung thuoc chong ngat, chang han
tra thng b bo qua khi cac bac cha me khong nhan nh dung dch nho mui tre em xylometazolin, 2 giot moi
thay co g bat thng tre. Mac du vay, khong nen chu ben mui, moi ngay 3 lan. Ch dung toi a khong qua mot
tuan.
quan khi quyet nh bo qua lan kiem tra nay, v co the co
nhng phat hien quan trong giup x tr kp thi cac van Ho
e bat on neu co. Ngoai tr cac trng hp co trieu chng ro rang nh
Yeu cau kham sc khoe trc tuoi i hoc thng bao ho ga, viem phoi... hau het cac trng hp ho tre em
gom: thng la viem tieu phe quan hay viem tac thanh quan.

470 471
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

Viem tieu phe quan Chan oan hen phe quan tre em di 5 tuoi hau
Viem tieu phe quan thng gay ho kch thch, lam tre nh phai da hoan toan vao benh s. Lu y en cac
th nhanh, kho bu, nhat la khi co kem theo so mui. Tham trieu chng nh:
kham nghe thay tieng kho khe, nhat la khi th ra. Ho lien tuc ve em ( tre con t tuoi).
Cham soc tot cho tre la yeu cau quan trong. ieu tr Cn th kho khe, thng xuat hien sau khi tre
khang sinh thng khong co hieu qua. Chuyen en chuyen gang sc, hoac do nhiem trung ng ho hap tren,
khoa neu cac trieu chng tr nen tram trong hay tre to hoac b kch thch bi cac tac nhan gay d ng.
ra rat met, kho bu.
Tien hanh chup X quang ngc neu co nghi ng,
Viem tac thanh quan chang han nh khi tre nhiem trung ngc tai dien
Viem tac thanh quan thng kem theo sot, so mui, nhieu lan hoac ap ng kem vi ieu tr.
au hong, kem theo co th rt va ho khan. Cham soc tot Tranh cac tac nhan gay d ng. Nhng ngi nghien
bang cach gi tre trong phong am va am, bang cach xong thuoc la trong gia nh nen bo thuoc.
hi nc nong trong phong. Cac trieu chng thng giam
e lam gian phe quan, co the cho tre di 2 tuoi
nhe trong vong 10 20 phut sau o. ieu tr khang sinh
dung loai ong ht co nh lng vi khoang cach
thng khong co hieu qua. Chuyen en chuyen khoa neu
thch hp gia 2 lan ht. Xi-ro lam gian phe quan,
tre b co rut gian sn hay to ra rat met.
(chang han nh salbutamol 2mg, moi ngay 3 lan va
vao luc co cn hen) thng co nhieu tac dung phu
Hen phe quan tre di 5 tuoi
hn va kem hieu qua, nhng van c a chuong
Hen phe quan co the c phat hien va ieu tr sm dung hn trong cac ca benh nhe hoac vi muc ch
tre em di 5 tuoi. Tuy nhien, ieu nay cha c xac ieu tr tham do e chan oan. Tre t 3 5 tuoi
nh la co anh hng hay khong en s phat trien ve sau co the cho dung ong ht vi khoang cach thch hp
cua can benh nay. gia 2 lan ht.
Can chan oan phan biet gia cn hen phe quan May kh dung phun mu t khi can en v loai ong
vi cac trng hp nhiem virus cap tnh gay ra cn ht nh lng ngat quang re tien hn ma van co
kho th tre con rat t tuoi. hieu qua tng ng.
472 473
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

Hng dan cac bac cha me biet cach t x tr cac Trong nhng trng hp can phai nhanh chong kiem
cn hen cua tre trong chng mc ma ho co the thc soat trieu chng, s dung ngay mot lieu trnh 5 ngay
hien c. vi prednisolon dang hoa tan vi lieu 1 2mg cho
Thng xuyen kiem tra s thch hp cua viec dung moi kilogam trong lng c the tre di 1 tuoi, va
thuoc, ky thuat s dung ong ht va nhng van e 20mg moi ngay cho tre t 1 5 tuoi.
gay lo lang cho cha me a tre, nhat la trc khi co
CO GIAT
s thay oi lieu ieu tr tang hay giam.
La tnh trang tre b mat y thc tam thi, chan tay co
Viec s dung thuoc tuy thuoc vao mc o cac trieu
giat khong kiem soat c, thng keo dai trong vai phut
chng, vi gi y cac mc o t nhe en nang nh
nhng cung co the lau hn. Co giat kha pho bien tre
sau:
em. Co nhng trng hp co giat khong co sot va nhng
Mc nhe: Ch s dung mot loai thuoc gian phe trng hp co giat xay ra khi b sot cao. Thong ke cho
quan, chang han nh salbutamol 200g, vao nhng biet la trong khoang 20 tre em th co 1 em a tng b co
luc can thiet, moi ngay khong qua mot lan. giat do sot cao, thng goi la lam kinh.
Mc trung bnh: Ngoai thuoc gian phe quan nh
Co giat khong do sot
tren, cho dung them cromoglycat bang cach s
dung ong ht nh lng ngat quang, vi lieu 10mg Vi nhng tre em di 6 thang tuoi, khi xay ra co
moi ngay 3 lan, hoac mot loai thuoc ht co steroid, giat khong do sot eu can phai a vao theo doi va
chang han nh beclomethason toi a 400g moi ieu tr tai benh vien.
ngay, hoac fluticason toi a 200g moi ngay. Tre ln tuoi hn b co giat khong do sot thng lien
quan en cac van e than kinh, can chuyen en
Mc nang: Chuyen bac s chuyen khoa e xem
chuyen khoa than kinh e chan oan.
xet tang lieu s dung thuoc ht co steroid, hoac
s dung them mot loai thuoc chu van beta (chat Khong nen e cho nhng tre em a tng b ong
kch thch thu the beta co tnh chon loc cao) co kinh i xe ap. Co the cho phep cac em bi loi,
tac dung keo dai, chang han nh salmeterol hay nhng phai co s theo doi cua ngi ln.
thuoc xanthin giai phong t t. Cung co the phai Khoang hn 60% trng hp co giat tre em co
dung them mot loai steroid dang vien uong. khuynh hng t thuyen giam. Co the tham khao y

474 475
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

kien bac s e ngng dung thuoc chong co giat neu giat do viem nao hoac viem mang nao, khi he than kinh
tre khong con co giat trong vong 2 3 nam. trung ng b ton thng do nhiem trung.
Trong trng hp xay ra co giat, can co cac bien Do c che va giai thch tren, nen sot cao gay co giat
phap x tr tc thi nh sau: tre thng xuat phat t mot nguyen nhan nhiem
trung, thng gap nhat la nhiem trung ng ho
am bao gi thong ng th cua tre.
hap tren. Tuy nhien, cung can chan oan loai tr
S dung diazepam tiem tnh mach cham vi lieu ngay cac trng hp nhiem trung cap tnh.
0,3mg cho moi kilogam trong lng c the cua tre,
Chan oan loai tr viem mang nao. Kham ky tai va
hoac dung qua ng trc trang vi lieu 2,5mg
hong, tm cac dau hieu nhiem trung. Kham ngc,
cho tre di 1 tuoi, 5mg cho tre t 1 3 tuoi, va
kham bung.
10mg cho tre ln hn 3 tuoi.
Co the can gi mau nc tieu e nuoi cay.
Chuyen ngay en benh vien neu cn co giat van
tiep tuc. Chuyen ngay en benh vien trong cac trng hp:
Tre di 18 thang tuoi.
Co giat do sot Co dau hieu nghi ng viem mang nao.
Co giat do sot hay thng goi la lam kinh la tnh Cn co giat keo dai hn 10 phut.
trang kha pho bien, vi khoang 5% tre em chu anh hng Tre co dau hieu rat met.
cua tnh trang nay. Co giat do sot co the xay ra tre t 6
Co nhng dau hieu than kinh dai dang.
thang cho en 5 tuoi, nhng thng gap nhat la vao nam
Trong mot cn sot nhng co en 2 lan co giat hoac
2 tuoi.
nhieu hn.
Nguyen nhan sot cao gay co giat tre la do c che
Co the e tre ngh ngi tai nha neu nh cn co giat
ieu nhiet cua nao cha u trng thanh, nen than nhiet
keo dai khong qua 10 phut va sau o tre hoi phuc
co the tang qua nhanh khi tre b cac trng hp nhiem
hoan toan.
trung. Than nhiet tang nhanh ot ngot se kch thch cac
te bao nao, lam phat ra cac xung ong en cac c va lam Khoang 30 40% tre em b co giat do sot co nguy
c co that lai. Cn co giat do sot khong co ton thng nao c tai phat cn co giat tiep theo trong vong 6 thang
i kem, can chan oan phan biet vi cac trng hp co sau o. Co the ngan nga viec xay ra cn co giat

476 477
Cam nang y khoa thc hanh Nhi khoa

bang cach gi cho than nhiet cua tre khong len qua Khi tre ln dan len, yeu cau ve an toan cung can thay
cao, cu the la: oi cho phu hp. Chang han nh, mot a tre va chap
ieu tr kp thi cac benh nhiem trung. chng biet i can phai c bao ve tranh leo len cac bac
cau thang hoac en gan cac goc ban nhon, trong khi mot
Ngay khi co dau hieu tre bat au sot, cho tre mac
quan ao thoang mat, dung khan tham nc am a tre ln hn can phai c day cho biet cach i xe ap
lau mat va lau khap than hnh, dung quat e quat va s an toan tren ng pho.
mat, giup tre thoat nhiet nhanh. at tre nam Cac loai thuoc phai c cat gi trong tu thuoc ngoai
trong phong thoang mat. tam tay cua tre, va tot nhat la phai c khoa lai. Cac
Cho tre uong paracetamol ung lieu quy nh. Co loai thuoc dung theo toa bac s khong c cat gi trong
the dung tiep mot lieu th 2 sau 4 6 gi neu tre nha vi muc ch d phong, va cac loai thuoc ban t do
cha het sot. phai am bao la khong qua han. Khi can thai bo thuoc,
phai am bao khong bo nhng ni ma tre co the lay
BAO VE TRE c.
Thong ke cho thay la o tuoi t 1 en 15 tuoi, so tre Bong la va bong nc soi la nhng nguyen nhan chnh
em b chet v tai nan nhieu hn so tre em chet v benh co the nghiem trong en mc gay ra cac trng hp t
tat. Nhieu tai nan co the phong tranh c neu nh chung
vong. Phai day cho tre biet tranh xa bep lo. Mot khung
ta biet tuan theo mot so cac quy trnh an toan, day cho
bep cao co the giup giam bt nguy c tre s vao xoong
tre biet cach tranh nhng nguy hiem khi i tren ng
chao nong ang nau. Tay cam cua xoong chao phai xoay
pho hoac tren san chi, va han che toi a nhng nguyen
vao pha trong hay pha sau khung bep. Cac nguyen lieu
nhan gay nguy hiem cho tre.
nau an co the nguy hiem oi vi tre can phai c gi
Ban chat t nhien cua tre con la to mo. Ngay ca moi ni an toan, co khoa.
trng trong nha cung co rat nhieu nguyen nhan co the
Neu ban co vn cay quanh nha, nhng hoa chat c
gay nguy hiem, chang han nh cac o cam ien, day ien,
dung trong viec lam vn se rat nguy hiem cho tre neu
li dao cao, ca knh, phong tam, ho bi, cac dung cu
chung nuot vao. Luon luon cat gi nhng hoa chat nay
thong thng e t sa cha o gia dung, dung cu lam
ni an toan va khoa ky. Neu ban va phun thuoc len cay
vn...
478 479
Cam nang y khoa thc hanh

trong, phai day cho tre biet la khong c an cac trai cay
hay la cay.
Can phai day cho tre biet cach chi cac tro chi mot
cach an toan. Cau trt, u quay hay bat c tro chi van
Benh he noi tiet
ong nao cung eu co nhng nguy c rui ro nhat nh. Ch
cho phep tre chi nhng tro chi thch hp vi la tuoi.
San chi phai co be mat mem, chang han nh co co xanh TIEU NG
hoac trai cat. Khi tre chi nhat thiet phai co s giam sat
La tnh trang thieu hoac khong co noi tiet to insulin
cua ngi ln.
cua tuyen tuy. Insulin la mot trong nhng noi tiet to gi
vai tro quan trong trong viec hap thu glucose vao te bao
e ap ng nhu cau nang lng cua te bao va hap thu vao
gan e d tr. Khi thieu insulin, nong o glucose trong
mau se tang cao bat thng, gay ra a nieu va khat nhieu.
C the mat kha nang s dung va d tr glucose gay ra sut
can nhanh, oi, met moi. Tieu ng gay roi loan chuyen
hoa chat beo va tang thoai hoa cac mach mau nho. Co hai
loai tieu ng khac nhau:

Tieu ng type I
La loai tieu ng phu thuoc insulin, ngi benh can
c ieu tr bang cach cung cap insulin. Benh thng
xuat hien nhng ngi di 35 tuoi, thng gap nhat
la trong khoang 10 16 tuoi. Benh tien trien nhanh, cac
te bao tiet ra insulin tuy b huy hoai va s san xuat
insulin b ngng hoan toan. Neu khong c ieu tr bang
cach cung cap insulin, ngi benh se suy sup rat nhanh,
i vao hon me va t vong.

480 481
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

Tieu ng type II nguy c x va ong mach, cao huyet ap, roi loan tim
La loai tieu ng khong phu thuoc insulin, ngi benh mach. Do o, viec chan oan sm va ieu tr tch cc co y
khong can c cung cap insulin. Benh thng xuat hien ngha rat quan trong.
va tien trien cham, chu yeu o tuoi 40 45. Do benh
tien trien cham, rat nhieu trng hp ngi benh khong Cac yeu to lam tang nguy c benh tieu ng
c phat hien va thng ch tnh c biet c qua nhng
lan kham sc khoe nh ky. Trong tieu ng loai nay, Nhng ngi tren 65 tuoi.
insulin van c c the san xuat ra nhng khong u ap Nhng ngi qua can hoac beo ph.
ng nhu cau cua c the, nhat la vi nhng ngi tang can
Co tien s gia nh ve benh tieu ng hay cac
qua mc. oi vi benh nay, viec cung cap insulin cho c
the thng khong can thiet, ma can phai ieu chnh che benh tim mach.
o an uong, sinh hoat, giam can va ket hp dung thuoc Phu n co tien s b tieu ng trong thai ky (tieu
e kiem soat tnh trang benh. ng thai nghen).
Phu n co tien s sinh con nang hn 4,5kg.
Tieu ng type I t gap hn nhng nguy kch hn, tien
Phu n co tien s say thai khong ro nguyen nhan.
trien nhanh hn, va ac biet thng xuat hien nhng
ngi tre tuoi. Trong khi o, tieu ng type II thng Khi co cac trieu chng sau ay, can tien hanh ngay cac
gap hn, chiem en hn 90% cac trng hp tieu ng,
xet nghiem chan oan benh tieu ng:
nhng benh tien trien cham va ch gap o tuoi trung
nien va ln tuoi. Ca hai trng hp tieu ng eu b Khat nc nhieu, a nieu, sut can nhanh.
nghi ng la co lien quan en yeu to di truyen. Tieu ng Nhiem trung tai dien, nhat la nhiem trung da.
type II con ac biet co moi lien quan en beo ph. Khoang
80% ngi benh tieu ng type II co can nang vt qua Cac trieu chng benh than kinh, chang han nh
mc bnh thng. au, mat cam giac, d cam...
Thay oi ang ke th lc.
Benh tieu ng neu khong c chan oan va ieu tr,
keo dai trong nhieu nam co the dan en benh vong mac Co cac trieu chng khong giai thch c, chang
do tieu ng, benh than kinh ngoai bien va co nhieu han nh met moi...
482 483
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

Chan oan xac nh benh tieu ng o nong o ng glucose trong mau sau o 2
Nong o ng c o trong mau mau tnh mach gi:
toan phan. Neu ket qua ln hn 10mmol/L, chan oan xac
nh tieu ng.
Chan oan xac nh tieu ng khi nong o ng
trong mau luc oi > 6,7mmol/L, hoac khi nong Neu ket qua trong khoang 6,7 10mmol/L,
o ng trong mau vao thi iem ngau nhien > chan oan tnh trang giam dung nap ng
10mmol/L. glucose. Nhng benh nhan nay can c tiep
Chuyen benh nhan en benh vien ngay neu ket tuc theo doi hang nam. Khoang 15% so benh
qua cho thay nong o ng trong mau vao thi nhan nay se phat trien thanh benh tieu ng
iem ngau nhien > 25mmol/L, hoac benh nhan co trong vong 10 nam sau o.
aceton-nieu va the trang khong c khoe.
ieu tr
Tat ca phu n co thai va tre em khi chan oan
xac nh tieu ng cung can chuyen en ieu tr Muc tieu cua viec ieu tr tieu ng la:
tai benh vien. Kiem soat tot cac trieu chng, giup benh nhan
Chan oan khong chac chan khi nong o ng duy tr sc khoe.
trong mau luc oi vao khoang 5 6,6mmol/L, hoac Kiem soat tot nong o ng trong mau e ngan
khi nong o ng trong mau vao thi iem ngau chan nhng bien chng ve lau dai. Nong o ng
nhien vao khoang 6,7 9,9mmol/L. trong mau can phai c duy tr cac mc:
Khi chan oan khong chac chan, can tien hanh th
Nong o vao luc oi la 6,7mmol/L
nghiem dung nap ng glucose qua ng uong.
Nong o toi a < 10mmol/L
Cach thc hien nh sau:
Nong o khoang 2 gi sau khi an < 6,7mmol/L
Benh nhan khong c hut thuoc la va nen an
khau phan cha carbohydrat mc trung bnh Ngan nga xay ra glucose nieu vao luc oi.
trong vong 3 ngay. Duy tr HbAlc di 7%.
Trong luc bung oi, vao sang sm, an vao 75g ng ieu tr tch cc tnh trang cao huyet ap va tang
glucose, hoac uong 350ml dung dch Lucozad. cholesterol trong mau.

484 485
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

Phat hien sm cac bien chng nham giam thieu Trng hp giam glucose huyet t 2 gi chieu
cac nguy c: en ba an chieu hoac t gia khuya en trc
au that ngc, nhoi mau c tim va benh mach ba an sang la do a dung qua nhieu insulin loai
tac dung keo dai vao cac gi tng ng buoi sang
mau nao.
hoac buoi chieu. Giam lieu insulin khoang 4 6
Loet chan va cat cut chi do benh mach ngoai vi, n v.
benh than kinh do tieu ng.
Giam glucose huyet c ieu tr bang cach cho
Mat th lc do benh vong mac tieu ng. uong glucose. Neu benh nhan bat tnh, ieu tr vi
Suy than do benh than v tieu ng. glucose 50% tiem tnh mach vi lieu 20 50ml,
hoac glucagon 1mg tiem bap tht, tiem di da hay
Cung cap cho ngi benh nhng ch dan kp thi
tiem tnh mach. Glucagon nen c d phong e
va hieu qua trong che o an uong va sinh hoat
ngi co trach nhiem cham soc benh nhan s dung
hang ngay e co the duy tr tot sc khoe trong
vao trng hp khan cap.
thi gian ieu tr.
Benh nhan tieu ng type II c ieu tr khi au
Benh nhan tieu ng type I c khi s ieu
vi viec ieu chnh che o an uong hp ly, nham
tr vi lieu insulin thch hp tuy theo tng benh
en giam can trong trng hp qua can hoac beo
nhan va co s ieu chnh tang giam lieu, vi muc
ph, va tranh dung cac loai ng tinh che.
ch ngan nga khong e xay ra tnh trang giam
Khong nen s dung cac loai vien uong ha ng
glucose.
huyet hay insulin trc khi th qua mot che o an
Tang lieu insulin neu glucose huyet len cao va uong hp ly t nhat la 2 3 thang, tr khi benh
giam lieu insulin khi glucose huyet xuong thap. nhan co the trang qua yeu t hoac co mc ng
Trng hp giam glucose huyet trong khoang huyet qua cao, vt tren 25mmol/L.
t 10 gi sang en ba an tra hoac t ba an oi vi nhng benh nhan co can nang qua mc,
chieu cho en gia khuya la do a dung qua nhieu co the bat au vi mot loai metformin, chang han
insulin loai tac dung nhanh vao cac gi tng ng nh Glucophage 500mg, moi ngay 2 lan, vi ieu
sang hoac chieu. Giam lieu insulin khoang 2 4 kien a kiem tra chc nang gan va than bnh
n v. thng. Tang lieu moi thang vi mc o thch

486 487
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

hp, en mc toi a la 1g, moi ngay 2 lan. Dung dung giay th, tot nhat la vi mot dung cu o. Nen
them mot loai sulphonylurea (Tonbutamide, o ng mau trc moi ba an va trc khi i
Glibenclamide, Clopropamide, Gliclazide...) e ha ngu.
ng huyet, neu nh metformin to ra khong u Nhng benh nhan tieu ng type II ln tuoi ch can
e kiem soat ng mau. th nc tieu la u. Nen th nc tieu vao khoang 2
oi vi nhng benh nhan co can nang trung bnh, gi sau ba an. Moi tuan ch can th nc tieu mot
cho dung mot loai sulphonylurea, chang han nh ngay vi 3 lan th lien tiep sau 3 ba an, tot hn la
Glibenclamide, 5mg moi ngay (2,5mg ngi gia). moi ngay eu th nhng ch th mot lan.
ieu chnh lieu dung tuy theo mc o ap ng cua Trong cac trng hp benh tai dien nhieu lan, can
benh nhan, vi lieu toi a la 15mg moi ngay. Canh lu y:
bao benh nhan ve nguy c giam glucose huyet va Viec ieu tr tieu ng bang insulin hay vien
hng dan bien phap x tr khan cap cho ngi uong ha ng huyet nhat thiet khong c giam
co trach nhiem cham soc benh nhan. Dung them lieu hoac bo sot trong suot thi gian benh tai
mot loai metformin neu van cha kiem soat tot dien. Benh nhan tieu ng type I thng can
c ng mau. phai dung nhieu insulin hn trong nhng lan tai
Neu nh cac loai vien uong ha ng huyet va che phat.
o an uong hp ly van cha mang lai hieu qua Benh nhan tieu ng khong ieu tr bang insulin
kiem soat tot ng mau, co the can phai bat au (type II) thnh thoang co the b nhiem toan ceton
viec ieu tr vi insulin. trong thi gian benh tai phat, va khi o co the
can dung insulin.
Theo doi va cham soc benh nhan tieu ng
Khi benh tai phat, nen tang them so lan t theo
Benh nhan tieu ng type I va nhng ngi co doi ng mau tai nha.
trach nhiem cham soc benh nhan hang ngay can
Khuyen khch benh nhan uong nhieu nc hn.
c hng dan e co kha nang t x tr mot so
trng hp can thiet, nhat la phai biet cach t theo Nen duy tr che o an co lng carbohydrat
doi lng ng trong mau tai nha, ke ca aceton- thch hp hang ngay, co the dung thc uong co
nieu. Theo doi nong o ng trong mau bang cach carbohydrat neu can.

488 489
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

Neu mc ng glucose trong mau vt tren Kiem tra mc ng mau va nc tieu do benh
13mmol/L, hoac lng ng trong nc tieu nhan t theo doi va ghi nhan.
chiem t 2% tr len, tang them lng insulin t
o lng ng trong mau vao thi iem ngau
2 4 n v moi ngay cho en khi kiem soat tr
nhien.
lai c mc ng mau.
Chuyen benh nhan en benh vien neu nh benh Tnh ch so trong lng c the (body mass index
nhan non va khong the uong nc, khong dung BMI) e xac nh tnh trang qua can hoac beo
c carbohydrat, hoac b nhiem toan ceton hay ph. Neu can, e ngh che o an kieng e giam
co dau hieu mat nc. can.
Hng dan benh nhan theo doi va phat hien nhng
Kiem tra protein nieu. Neu co, gi mau nc tieu
bat thng ban chan, nh nhng cho chai san,
gia dong e soi knh hien vi va nuoi cay va o
mong chan moc vao, ngon chan chai phong...
lng creatinin huyet thanh. Neu lng protein
Hng dan benh nhan ve nhng dau hieu canh bao trong nc tieu cao, o protein trong nc tieu
cua giam glucose huyet, nh ng khong vng, kho 24 gi. Neu ket qua cao, chan oan loai tr cac
tap trung, au au, run ray... nguyen nhan khong phai la benh than do tieu
Hng dan benh nhan ve che o dinh dng thch ng. Tang cng viec kiem soat trieu chng
hp, vi cac thc an thuoc nhom carbohydrat phc tieu ng va ieu tr tch cc cao huyet ap ngay
hp (a phan t) giau chat x phai cung cap t nhat ca vi trieu chng nhe.
la 50% nhu cau nang lng. Cac nguon cung cap Kiem tra hang nam nen thc hien vi cac yeu cau
carbohydrat n (ng n), chat beo, ru va sau:
muoi eu phai han che toi a. Nhng benh nhan co
can nang qua mc can phai xem xet en mot che o Huyet ap
an kieng thch hp giup giam can. Th lc
Trong thi gian ieu tr, benh nhan can c tham ay mat (lam gian ong t bang tropicamid 1%).
kham nh ky t nhat la 6 thang mot lan, vi cac Co the nh ky thuat vien thc hien soi ay mat
yeu cau kiem tra nh sau: hoac chuyen chuyen khoa mat e chup ay mat.
490 491
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

Xet nghiem mau: nghiem thng la thap. Suy tuyen giap tre em neu
HbAlc khong c phat hien va ieu tr se dan en cham ln,
Creatinine huyet thanh cham phat trien sinh duc va c che s phat trien bnh
thng cua nao.
Cholesterol va triglycerid huyet thanh
Kiem tra chan:
Nguyen nhan
Mach
Nhc giap co the la mot benh t mien, do c the
Phan xa
tao khang the chong lai tuyen giap, lam giam san
Cam giac rung va cham kim
xuat noi tiet to, chang han nh trong trng hp
Co dau hieu loet viem tuyen giap Hashimoto.
Suy tuyen giap cung co the do phau thuat cat bo
ROI LOAN CHC NANG TUYEN GIAP
mot phan tuyen giap.
La tnh trang tuyen giap hoat ong khong bnh thng
Suy tuyen giap cung co the do dung iod ong v
do co benh. Co hai trng hp roi loan la nhc giap,
phong xa e ieu tr cng giap gay ra.
tuyen giap hoat ong yeu i, va cng giap, tuyen giap
hoat ong gia tang. Ca hai trng hp roi loan nay eu Khoang 1% ngi trng thanh b suy tuyen giap
dan en nhieu roi loan trong hoat ong chung cua c the, khong ro nguyen nhan, phu n ln tuoi thng co
do chu anh hng cua ham lng cac noi tiet to c san ty le benh cao nhat.
xuat bi tuyen giap, nhat la thyroxine (T4).
Chan oan

NHC GIAP Noi tiet to tuyen giap kch thch tao nang lng.
Do giam san xuat noi tiet to tuyen giap nen ngi
La tnh trang tuyen giap hoat ong suy yeu, giam
benh thng co cac dau hieu:
mc o san xuat cac noi tiet to nh thyroxine (hay tetra-
Met moi.
iodothyronine - T4), triiodothyronine (T3) va calcitonine.
Giam nang tuyen giap thng gap ngi ln tuoi vi Ngu nhieu.
nhng trieu chng khong ac hieu, do o ngng th Yeu c.

492 493
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

Chuot rut. cap T4 cho benh nhan vao luc nao la tuy thuoc vao
Tim ap cham. ch nh cua bac s ieu tr.
Da kho va troc vay. Nhng kho khan trong viec chan oan bang cac
Rung toc. xet nghiem chc nang tuyen giap ngi ln tuoi
thng do cac benh khong lien quan en tuyen giap
Giong noi khan.
hoac do tac dung cua cac loai thuoc ang s dung.
Tang can dang map do tch tu m.
Hoi chng phu niem, da va cac mo b day len.
ieu tr
Phnh tuyen giap.
Hau het cac trng hp giam nang tuyen giap
Tuy theo mc o nang hay nhe cua tnh trang suy ngi ln tuoi co the ieu tr tot. Nen e ngh
tuyen giap, cac trieu chng tren co the xuat hien chuyen en benh vien nhng benh nhan tre tuoi
cac mc o khac nhau. Suy tuyen giap nhe co hoac co the trang qua yeu t.
the khong co trieu chng hoac co rat m nhat. Suy
ieu tr giam nang tuyen giap bang thyroxin dang
tuyen giap nang se xuat hien ro net tat ca cac trieu
vien uong. Bat au vi lieu 100g moi ngay (50g
chng tren.
cho benh nhan tren 50 tuoi). Dung lieu 25 50g
o ham lng TSH (hormon kch thch tuyen giap) cho nhng benh nhan qua ln tuoi hoac co benh
huyet thanh e sang loc. Ket qua bnh thng cho tim. Neu khi au vi lieu thap hn, moi thang
phep loai tr ca hai kha nang nhc giap va cng tang lieu 25g moi ngay va gi nguyen sau khi at
giap. en 100g moi ngay.
Neu TSH cao, o ham lng thyroxine (T4) t do Kiem tra TSH moi thang mot lan. Ngng thuoc
trong mau. Neu ket qua cho thay T4 thap, chan ngay khi TSH tr lai bnh thng.
oan xac nh nhc giap.
Lieu duy tr thong thng la 100 150g moi ngay.
Trong giam nang tuyen giap tiem an, ket qua TSH Vi cac benh nhan tre tuoi, neu mc TSH a c
huyet thanh cao nhng ham lng T4 t do lai bnh kiem soat nen giam lieu thyroxin e tranh loang
thng. Trong trng hp nay, viec bat au cung xng.
494 495
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

Trong thi gian ieu tr, benh nhan can c theo U tuyen giap, trong mot so trng hp cung u mc
doi kiem tra hang nam. Cac xet nghiem chc nang o e gay cng giap.
tuyen giap phai c thc hien nhng benh nhan
tre tuoi, hoac khi co nghi ng ve mc o ieu tr Chan oan
thieu hoac tha. o ham lng TSH huyet thanh Phnh tuyen giap.
la cach tot nhat e theo doi ieu chnh viec ieu tr
Yeu c xng va c tim, co the co loan nhp tim.
bang thyroxin v phng phap nay cho phep anh
gia chc nang tuyen giap trong nhng tuan trc Co cam giac an ngon do tang chuyen hoa, nhng
o. Tuy nhien, mc T4 huyet thanh thay oi nhanh van sut can.
hn so vi mc TSH, v the mc T4 co the van bnh Loi mat, xuat hien khoang 30 50% benh nhan.
thng ngay ca khi benh nhan khong tuan thu viec Mat loi ra va phu ne mo quanh nhan cau lam mat
ieu tr trong thi gian trc o va ch mi bat au nhn trng trng.
ieu tr ngay trc thi iem kiem tra.
Chan oan xac nh khi xuat hien cac trieu chng
bang cach thc hien cac xet nghiem. o ham lng
CNG GIAP
TSH huyet thanh e sang loc. Neu TSH giam, tiep
La tnh trang tuyen giap gia tang hoat ong, san xuat tuc tien hanh o lng T4 t do trong mau. Chan
qua nhieu noi tiet to thyroxin. oan xac nh cng giap khi ket qua cho thay T4
t do co mc o cao.
Nguyen nhan
Cng giap co the la mot benh t mien, chang han Neu mc T4 t do la bnh thng, co the can tiep
nh benh Basedow (hay benh Grave). Trong benh tuc o mc T3 (triiodothyronine) t do e chan oan
nay, khang the cua c the kch thch s san xuat chng nhiem oc T3. Co khoang di 5% benh nhan
noi tiet to cua tuyen giap. ay la dang cng giap cng giap ri vao trng hp nay.
thng gap nhat.
ieu tr
Nguyen nhan hiem gap hn la do tuyen yen tiet
ra qua nhieu TSH (hormon kch thch tuyen giap). ieu tr tuy thuoc vao nguyen nhan gay cng giap
Tnh trang nay co the xay ra khi b u tuyen yen. a c chan oan xac nh.

496 497
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

Trong khi ch i ket qua chan oan xac nh, BMI). Cach tnh ch so nay la lay trong lng c the
co the dung ngay mot loai propranolol (Inderal, chia cho bnh phng chieu cao.
Obsidan...) vien 40mg, moi ngay 3 lan e nhanh V du: Mot ngi cao 1,7 met, nang 65kg, se co ch so
chong giam nhe cac trieu chng, neu ieu o la can trong lng c the (BMI) la:
thiet. Dung ket hp vi carbimazol.
65 : (1,7 x 1,7) = 22,5
Lieu ieu tr co the bat au vi carbimazol, 20
Cung vi chieu cao nay, neu can nang en 90kg, ch so
40mg moi ngay va duy tr cho en khi bnh giap, BMI se la:
thng la sau 4 8 tuan. Sau o van tiep tuc dung
90 : (1,7 x 1,7) = 31
thuoc nhng giam lieu duy tr con 5 15mg moi
ngay. Carbimazol hiem khi nhng co the gay Can c vao cach tnh BMI nh tren, ngi ta xac nh
mat bach cau hat, vi bieu hien nh au hong. tnh trang beo ph da theo ch so BMI nh sau:

Tham kham lam sang va o ham lng T4 huyet T 25 29,9 : qua can (hay beo ph o I)
thanh 6 thang mot lan e anh gia chc nang tuyen T 30 39,9 : beo ph nhe (o II)
giap. Tren 40 : beo ph nghiem trong (o III)
Khi quyet nh ngng ieu tr, can kiem tra mc Beo ph ang la van e gay lo ngai nhieu nc tren
TSH va T4 t do e anh gia chc nang tuyen giap. the gii, ac biet la cac nc phat trien. Khoang 30% dan
Khong can thiet phai theo doi benh nhan hn mot so nc Anh b beo ph o I, khoang 3% beo ph o II va
nam sau o, nhng can canh bao benh nhan ve 0,3% beo ph o III. Tai Hoa Ky, trc nam 1960 co 31%
kha nang xuat hien tr lai cac trieu chng. ieu tr dan so b beo ph. Ty le nay tang them 13% trong nam
bang carbimazol tiep tuc trong 18 thang co the giup 1960, va tang gap oi trong khoang t nam 1980 2000.
khoi benh suot i. Rieng so tre em va thanh thieu nien b beo ph gan nh
a tang gap 3 lan trong thi gian nay.
BEO PH
Cac chuyen gia y te a xac nh moi tng quan gia
La tnh trang trong lng c the vt qua mc bnh tnh trang beo ph va sc khoe. Ty le t vong v cac loai
thng va khong can oi vi chieu cao. Beo ph c xac benh tat khac nhau tang gap oi nhng ngi co ch so
nh da theo ch so trong lng c the (body mass index BMI la 35, va tang vot theo cap so nhan khi ch so BMI
498 499
Cam nang y khoa thc hanh Benh he noi tiet

tang cao hn na. Tai Hoa Ky, thong ke cho thay co en ngat, chang han nh giam tht ong vat, m beo,
70% cac trng hp benh tim lien quan en beo ph, va tang chat x (fiber), nhieu rau cai, trai cay, ngu
nhng ngi beo ph c xac nh la co nguy c b cao coc... Nen co s t van cua mot chuyen gia dinh
huyet ap cao gap 2 lan so vi ngi bnh thng. Phu n dng hoac bac s ieu tr trc khi chon la mot
beo ph cung co nguy c b ung th vu cao gap 2 lan so vi che o an uong thch hp e theo uoi.
ngi khong b beo ph. Khong nen yeu cau giam can qua nhanh. Vi che o
Beo ph khong phai la benh, nhng la nguyen nhan an uong cung cap khong qua 1000 calori moi ngay,
lam cho rat nhieu benh tr nen tram trong hn, trong o ngi benh co the hy vong giam can t 0,5 1kg
cac benh nguy hiem nhat la: moi tuan.

Cao huyet ap Che o an gi y thch hp vi a so ngi beo


ph thng cung cap t 1200 1500 calori moi
Benh tim thieu mau cuc bo
ngay, trong o thanh phan thc an thuoc nhom
Tieu ng carbohydrat chiem 60%, chat beo (tot nhat la t
Cac benh ng ho hap nguon thc vat hoac chat beo cha bao hoa) chiem
Viem khp 30%, va chat am (van la u tien cho am thc vat)
Soi mat chiem 10%. Theo che o an nay trong vong 20 tuan
co the se giup giam c khoang 10% trong lng
Gian tnh mach
c the.
Cac bien phap giam can Viec s dung thuoc e giam can a c xac nh
la hoan toan khong co li. Thuoc ch co tac dung
Nguyen tac au tien e giam can la so nang lng
trong thi gian ngan va co the gay ra nhng roi
a vao c the (tnh bang calori) phai thap hn
loan trong c the.
so calori tieu thu trong ngay. Nh vay, mot mat
Can ieu chnh che o sinh hoat thng ngay, gia
can phai giam cung cap nang lng qua thc an,
tang mc o hoat ong nh i bo, chay bo, giam
mot mat cung can phai gia tang mc tieu thu calori
thi gian nam hoac ngoi, ac biet la phai duy tr
hang ngay bang cach tang cng hoat ong c the.
eu an viec tap the duc buoi sang. Tot nhat la
Xac nh mot che o an uong thch hp vi nhng nen chon mot mon the thao thch hp e tham gia
nguyen tac chung can c tuan thu het sc nghiem thng xuyen.

500 501
Benh he than kinh

Nhng nguyen nhan hiem gap la:


Benh Meniere
X va ong mach ngi gia
Benh he than kinh U nao, ot qu nao
Cn thieu mau tam thi
Thieu nang ong mach song nen
CHONG MAT
U than kinh thnh giac
La tnh trang roi loan cam giac thang bang, tao ra ao
giac la moi th chung quanh ang quay tron theo chieu X cng rai rac
ngang hoac theo chieu doc. Cam giac quay tron nay xay Benh tam than, lien quan en s am anh, s
ra ngay ca khi ngi benh nam yen khong c ong. khoang trong...
Ngi benh rat thng mo ta nham lan gia nhng
cam giac choang vang, ngay ngat, de te nga hay gan ngat Chan oan
xu vi chong mat. Do o, can hoi ky ve cam giac thc Viem me ao tai thng kem theo buon non, non
s cua ngi benh e xac nh co ung la chong mat hay va rung giat nhan cau. Benh nhan bc i lao ao,
khong.
khong vng. Viem me ao xng thng xuat hien
Chong mat khong phai la benh, ma la trieu chng xuat sau mot benh nhiem trung khong c ieu tr tot
hien trong mot so benh khac nhau. Chong mat thng nh cum, viem tai trong hoac viem tai gia.
kem theo cam giac buon non, va trong mot so trng hp
Benh Meniere thng gay ra tng t chong mat
co the co rung giat nhan cau.
nghiem trong, co the lam ngi benh te nga, kem
Nguyen nhan theo cac bieu hien nh giam thnh lc, u tai, rung
giat nhan cau. Giam thnh lc hay u tai cung co the
Nguyen nhan thng gap nhat la viem me ao tai
la dau hieu cua u than kinh thnh giac.
(viem ong ban khuyen). Viem me ao xng thng
xay ra do mot benh nhiem trung nh cum, viem tai Chong mat do x va ong mach ngi gia thng
gia... xuat hien vao nhng khi di chuyen au ot ngot.

502 503
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

Chong mat do cac nguyen nhan khac c chan chuyen benh nhan en chuyen khoa e c chan
oan da vao cac trieu chng kem theo. oan ky hn.
Chan oan xac nh thng can phai kham mat,
AU AU
kham tai va he thong than kinh. oi khi can chup
X quang cat lp nao. La mot tnh trang c hieu theo ngha rat bao quat,
t cam giac hi cang thang, kho chu trong au cho en
ieu tr nhng cn au d doi lam benh nhan phai om au lan lon.
Trong hau het cac trng hp, au au thng la phan
Sau khi chan oan loai tr cac trng hp ac tnh, ng cua c the trc mot nguyen nhan bat li nao o, va
can tran an benh nhan ve tnh chat tam thi, rat hiem khi la bieu hien cua benh ly nghiem trong. Co
thoang qua cua cn benh. Hau het cac trng hp en hn 80% cac trng hp au au la do cang thang,
nghiem trong cung ch keo dai trong khoang 2 3 trong khi o ch co khoang 4 trong so 100.000 trng hp
ngay va thng bnh phuc hoan toan sau khoang 6 au au la do benh ly nghiem trong.
tuan. Khoang 8 12% so ngi trng thanh b au na
Viem me ao do cac benh nhiem trung khong c au.
ieu tr triet e se co nhieu nguy c tai phat. Do o,
can ieu tr tot cac benh nhiem trung, viem me ao Nguyen nhan
se t khoi. Nguyen nhan thng gap nhat la do trai qua s
Hng dan benh nhan ren luyen i bo nhieu hn e cang thang: lam viec cang thang qua lau, hoac
c the t tao kha nang bu tr. qua lau trong moi trng nhieu tieng on, hoac lien
tuc gap phai nhng van e gay lo lang, bc doc hay
Neu can ieu tr trieu chng, co the ch nh
cang thang, hoac sau mot chuyen i xa met moi...
prochlorperazin dang vien uong 5mg, moi ngay 3
lan, hoac tiem bap tht 12,5mg neu benh nhan b Cac nguyen nhan benh ly rat a dang, thng gap
non nhieu. nhat la cac benh nhiem trung ng ho hap tren,
nhat la viem xoang.
Khi co nhng dau hieu nghi ng trong chan oan
hoac khi benh keo dai hn thi gian d kien, can Chng au na au.

504 505
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

au rang. Chng au na au thng co nhng bieu hien ac


Chan thng au. trng la:

Viem khp xng co. au mot ben au, au d doi, e am, da au cang
giat theo nhp mach va au nang hn khi lam
Mot so nguyen nhan hiem gap la: viec.
U nao Buon non hoac non. Benh nhan co the s tieng
Xuat huyet di mang nhen ong, s anh sang.
Cao huyet ap Cn au co the keo dai t 4 72 gi va lap lai
nhieu lan.
Viem ong mach thai dng
Roi loan th giac xuat hien khoang 20% cac
Phnh ong mach nao va tang ap lc noi so
trng hp au na au.
Viem mang nao
Cac dau hieu nghiem trong can lu y la:

Chan oan au au ot ngot.

Chan oan loai tr cac trng hp ac tnh da vao au au xuat hien lan au tien va ac biet nghiem
trieu chng nghiem trong kem theo. trong.
au au tien trien, cang luc cang tram trong
Neu khong co cac trieu chng nghiem trong kem
theo, viec chan oan chu yeu la theo doi ky va kp hn.
thi phat hien cac trieu chng xau khi chung va Khi phat au au sau 50 tuoi.
xuat hien. au au co thay oi mc o y thc.
au au do cang thang c xac nh qua tm hieu Co chan thng au trong thi gian gan ay.
moi trng sinh hoat, tnh chat lap lai cua cn au Cac dau hieu thc the khac thng, ac biet la
au trong nhng ieu kien nhat nh, mc o khong
than kinh khu tru.
nghiem trong cua cn au, cam giac au cang khap
Co trieu chng cua viem mang nao.
au va cam giac bo chat hoac nhay cam tng v tr
tren da au, thng khong kem theo buon non. Cac ong mach thai dng nhay cam au.

506 507
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

Khong ap ng ieu tr. gi khong c qua 6 mg va lieu toi a trong mot


Khi co mot trong cac dau hieu tren hoac khi viec tuan khong c qua 12 mg.
chan oan co nghi ng, khong chac chan, can chuyen ieu tr d phong vi nhng benh nhan au
ngay benh nhan en chuyen khoa. thng xuyen co the dung propranolol 40 mg, moi
ngay 2 3 lan, hoac pizotifen 1,5 3 mg moi buoi
ieu tr toi.
au au do cang thang ch can ngh ngi, dung
AU MAT
thuoc giam au neu can, va tran an benh nhan ve
tnh chat khong nghiem trong cua can benh. au mat co the do nhieu nguyen nhan khac nhau,
nhng thng khong the phan biet ro rang. Mot so benh
Cn au na au thng khi phat do mot so tac
nhan tram cam co the b au mat hoan toan do nguyen
nhan nhat nh, chang han nh do met moi, cang
nhan tam ly.
thang, do uong ca phe, ru, khi b khat hoac oi.
Hng dan benh nhan nhan ra cac tac nhan va Nguyen nhan
loai tr la bien phap tot nhat e ngan nga nhng
au day than kinh sinh ba
cn au na au.
Viem xoang
Cac thuoc giam au ch co tac dung han che trong
ieu tr bc au. Co the cho dung paracetamol, Nhiem trung rang hay rang b len chat
codein va dihydrocodein.
Roi loan chc nang khp thai dng ham di
oi khi cung can dung thuoc chong non nh metoclo-
pramid. Cung co the s dung cac loai thuoc ket au na au
hp giam au va chong non, nh Migraleve. Viem ong mach thai dng (hiem gap)
Neu cac thuoc tren khong mang lai hieu qua, dung
mot loai ergotamin nh Gynergen, Cornutamin Chan oan
hoac Gynofort, vi lieu 1 2 mg moi lan uong, au day than kinh sinh ba thng gay au d doi,
sau na gi dung tiep neu cn au cha giam. au nh bong rat hoac nh kim cham vung phan
Thuoc c dung han che, lieu toi a trong 24 bo cua mot hay nhieu nhanh cua day than kinh so
508 509
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

nao th V, au mot ben va au nhieu hn khi cham LIET BELL


nhe vao hoac khi tiep xuc vi gio lanh.
Liet Bell la s t phat t day than kinh chi phoi cac
Roi loan chc nang khp thai dng ham di c bam da mot ben mat, tao ra s bien dang cua mat
thng gay au vung trc tai, au nhieu hn khi pha ben nay. Benh nhan co the cam thay au sau tai
an, thng kem theo tieng luc cuc khp. trc khi b liet, nhng thong thng hn la mot ben mat
au do cac nguyen nhan khac c chan oan da b liet ma hoan toan khong co au.
vao nhng trieu chng kem theo.
Chan oan
ieu tr
Loai tr kha nang herpes bang cach tm dau hieu
au day than kinh sinh ba thng ch can dung
cac mun nc tai hay mieng.
thuoc giam au. Hau het cac trng hp eu thuyen
giam sau vai tuan. Neu au nghiem trong, cho dung Kiem tra xac nh la benh nhan co the nham mat
ben b liet e tranh cho giac mac khong b ht mon.
Carbamazepin 100mg moi ngay 3 lan. Co the tang
Neu khong, phai co hng x tr thch hp.
lieu en 200mg tuy theo ap ng cua benh nhan.
Mot so trng hp khong ap ng ieu tr co the Kiem tra cac day than kinh so nao khac e am
can chuyen en chuyen khoa e xem xet ieu tr bao la van bnh thng.
bang phau thuat cat nhanh day than kinh sinh ba Cac trng hp tai bien mach mau nao lien quan
b anh hng. en nron van ong cua day than kinh so nao th 7
cung co the gay liet mat tng t, nhng khac biet
Roi loan chc nang khp thai dng ham di thng
iem la benh nhan co the nhng long may ben
t khi phai ieu tr bang thuoc. Tran an benh nhan
phan mat b anh hng. Trong liet Bell th benh
ve tnh chat khong nghiem trong cua benh. Hng
nhan khong the lam c ieu nay.
dan benh nhan khi an nen chuyen sang nhai pha
khong au, tranh cac thc an cng, tranh nhai qua
lau. Neu au nhieu co the cho dung mot loai thuoc ieu tr
khang viem khong steroid. Nhng trng hp qua Khoang 65% trng hp liet Bell t khoi hoan toan
nghiem trong, chang han nh ham rang b khoa trong vai tuan, khong can ieu tr. Cac trng hp
chat, nen chuyen en chuyen khoa. khac co the mat thi gian lau hn e hoi phuc.
510 511
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

Co the rut ngan thi gian hoi phuc bang cach cho gay ra cac di chng khuyet tat keo dai suot i. Theo c
dung prednisolon 40mg moi ngay, lien tuc trong 1 tnh, moi nam co khoang 700.000 ngi My b tai bien
tuan, sau o giam lieu thap dan sao cho sau 3 tuan mach mau nao. Mac du c cham soc vi nhng ieu
na th khong con dung thuoc. kien y khoa hien ai nhat, trong so nay van co en 25%
phai t vong. Neu tnh chung nhng thiet hai vat chat
Neu benh nhan khong the nham mat ben b liet,
do tai bien mach mau nao gay ra cung nh nhng chi ph
cho dung nc mat nhan tao nho vao mat, chang cham soc sc khoe e oi pho vi tnh trang benh nay,
han nh hypromellose. Hng dan benh nhan bang moi nam Hoa Ky phai tieu ton en hn 40 ty o-la!
mat vao buoi toi e tranh seo giac mac.
Nhn chung, khoang 50% benh nhan b tai bien mach
Neu benh chuyen bien tot hn vao khoang ngay th mau nao co hy vong hoi phuc gan nh hoan toan sau lan
10, o la dau hieu tien lng tot. tai bien au tien. Mot so khac hoi phuc cham hn. a
Cac benh nhan tre tuoi thng co tien lng tot. so benh nhan b liet van co kha nang tap i tr lai. Co
khoang 5% trng hp e lai di chng tan tat suot i va
oi vi cac benh nhan b liet mat keo dai, co cng benh nhan can c cham soc lau dai.
hay mat bien dang nhieu, co the can xem xet en
kha nang phau thuat tham my. Nguyen nhan
Nh a noi, tai bien mach mau nao xay ra khi co
s thieu mau mot vung nao. Nhng nguyen nhan
TAI BIEN MACH MAU NAO thng gap gay ra tnh trang nay la:
La ton thng mot phan nao do khong c cung cap Mau ong: tac nghen do cuc mau ong tao nen
u mau hoac do r mau qua vach mach. ieu nay se gay thanh ong mach, do o mau khong the c
anh hng en cac cam giac, van ong hay chc nang co a en e nuoi mot vung nao nao o. Khoang 40
lien quan en vung nao b ton thng. 50% trng hp tai bien mach mau nao la do
nguyen nhan nay.
Tai bien mach mau nao la mot trong nhng nguyen
nhan gay t vong hang au cac nc phat trien. Rieng Nghen mach, hay thuyen tac mach, la tnh trang
tai Hoa Ky, tai bien mach mau nao la nguyen nhan gay tac nghen do mot khoi (thng la cuc mau ong)
t vong ng hang th ba, va la nguyen nhan hang au trong ong mach nao. Nguyen nhan nay gay ra

512 513
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

khoang 30 35% trng hp tai bien mach mau tai bien mach mau nao, v chung lam tram trong
nao. hn cac benh cao huyet ap va x va ong mach.
Xuat huyet nao: do v mot mach mau va chay
mau ben trong hoac tren be mat nao. Nguyen Chan oan
nhan nay chiem khoang 20 25% cac trng Cac trieu chng co the xay ra ot ngot va tien
hp tai bien mach mau nao, nhng thng anh trien rat nhanh, ch trong vai phut cho en vai gi,
hng en mot vung nao rong hn, vi nhng nhng cung co the keo dai en vai ngay, tuy thuoc
trieu chng ot ngot va nghiem trong hn, vi ty vao tnh chat cua ton thng nao.
le t vong cung cao hn nhieu so vi cac nguyen Cac trieu chng co the xay ra nhieu mc o khac
nhan khac. nhau, tuy thuoc vao v tr, nguyen nhan va mc o
Nhng yeu to nguy c co the xem la nguyen nhan lan rong cua ton thng. Cac trieu chng sau ay la
gian tiep dan en cac trng hp tai bien mach thng gap nhat:
mau nao la: au au
Cao huyet ap, lam suy yeu thanh ong mach, tao Choang vang
ieu kien cho mach mau de dang b v. Lu lan, giam tr nh
X va ong mach, lam hep ong mach, tao ieu Roi loan th giac
kien cho cac trng hp tac nghen de dang xay Noi kho hoac khong noi c
ra.
Kho nuot
Cac benh tim nh rung nh (mot kieu loan nhp
tim), ton thng van tim va nhoi mau c tim. ay Cac trieu chng sau ay xuat hien trong trng hp
la cac nguyen nhan tao thanh cuc mau ong nghiem trong:
tim, roi c di chuyen theo dong mau en nao. Mat y thc nhanh chong
Tai ay, khi ong mach u hep e cuc mau b gi Hon me
lai th s tac nghen xay ra.
Benh nhan co the nhanh chong t vong hoac b cac
Benh a hong cau, tang lipid mau, nghien thuoc di chng tan tat khong the hoi phuc ve the chat
la cung la nhng nguyen nhan lam tang nguy c hoac tam than.
514 515
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

Tai bien mach mau nao ban cau nao u the (thng tnh mach hoac at ong thong mui da day. Thay oi
la ban cau trai ngi thuan tay phai) co the gay t the benh nhan thng xuyen e tranh viem phoi
roi loan ngon ng, tieng noi. hoac loet da.
Ton thng cac vung nao ieu khien van ong Cac trng hp tai bien mach mau nao do thuyen
ban cau phai se lam suy yeu hoac liet na ngi tac mach, cho dung thuoc chong ong mau hoac lam
ben trai, va ngc lai. Liet nhe mot ben hoac liet tan cuc mau ong.
na ngi la hau qua cua trng hp tai bien mach ieu tr bang aspirin trong nhieu trng hp to
mau nao nghiem trong. ra rat hieu qua trong viec giam thap nguy c tai
Neu cac trieu chng xay ra nhanh va ch ton tai phat.
khong qua 24 gi, sau o hoi phuc hoan toan, giai Cac di chng sau hoi phuc nh kha nang van ong
oan nay c goi la cn thieu mau tam thi. va cam giac co the can c ieu tr bang vat ly tr
Chan oan xac nh can chup X quang cat lp nao lieu. Nhng benh nhan roi loan ngon ng can tap
e loai tr cac trng hp nh u nao, ap-xe nao, noi.
viem nao hoac xuat huyet di mang cng. Cac benh nhan co nhieu nguy c tai phat can c
Choc tuy song e chan oan loai tr viem mang ieu tr tot cac benh ly nh cao huyet ap, tieu ng,
nao. tang cholesterol trong mau, va nhat la nen khuyen
Can thc hien cac xet nghiem e xac nh nguyen benh nhan bo thuoc la.
nhan va mc o lan rong cua ton thng nao:
RUN
ien tam o. La tnh trang c ong theo nhp xay ra khong t y
Xet nghiem mau. cac c, thng nhat la tay, chan, ham, li hoac au.
Chup X quang ngc. Run xay ra do tnh trang co that xen ke nhanh vi gian
Chup X quang mach mau va chup cong hng t. c.

ieu tr Nguyen nhan


Benh nhan mat y thc hoac trong trang thai l m Nhng cn run run tam thi xay ra hau nh tat ca
can c lam thong ng th, nuoi an bang truyen moi ngi, vao nhng luc xuc ong manh, do s gia

516 517
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

tang noi tiet to epinephrin (adrenalin) cua tuyen nhng can c chan oan loai tr qua xet nghiem
thng than. mau, kiem tra chc nang tuyen giap, o lng con
Run nhe va keo dai thng xuat hien ngi ln trong mau, ngo oc carbon monoxid. Can tm hieu
tuoi hoac oi khi khong ro nguyen nhan. ve cac loai thuoc ma benh nhan ang dung, chang
han nh salbutamol...
Run cung co the la tnh trang co lien quan en yeu
to di truyen, thng gap trong cung mot gia nh, Run khi ngh ngi va giam khi van ong thng la
vi tnh chat cn run hi manh va nhanh hn (6 dau hieu cua hoi chng Parkinson.
10 lan/giay).
Run keo dai co lien quan en benh ly, run giat (4 ieu tr
5 c cung van ong trong mot giay) co the la do Cac trng hp khong co nguyen nhan benh ly
hoi chng Parkinson. khong can ieu tr. e giam cn run tam thi, co
Run cung la trieu chng xuat hien trong cac benh the cho benh nhan uong mot t ru hoac thuoc
x cng rai rac, benh Wilson, cng giap, ngo oc chen beta.
thuy ngan, benh nao do gan ngi nghien ru.
Run nhe c ieu tr chu yeu bang thuoc chen beta
Mot so thuoc ieu tr co tac dung phu gay run, nh propranolol (Inderal, Obsidan...) 40mg, moi ngay 2
amphetamin, thuoc chong tram cam, lithi, caffein, lan, tang lieu moi tuan tuy theo ap ng cua benh
salbutamol... nhan, cho en 80 160mg mot ngay.

Chan oan Chuyen chuyen khoa neu nh trieu chng ngay


Chan oan tuy theo nguyen nhan, loai tr cac cang tram trong hn mac du a s dung u lieu
trng hp benh ly da vao nhng trieu chng kem thuoc chen beta nh tren.
theo.
Run theo t the, chu yeu la run nhe, nhanh, ac BENH PARKINSON
biet la hai ban tay va run nhieu hn khi duoi Benh ly roi loan than kinh kiem soat cac c, gay run
canh tay ra, thng la do xuc ong manh hoac do tay, run chan, cng va yeu c, kho gi thang bang khi i
cng giap. Cac nguyen nhan benh ly tuy hiem gap ng. Hoi chng Parkinson la nhng trng hp co cac

518 519
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

trieu chng tng t nh run, cng , kho noi hoac noi kiem soat cac hoat ong cua ban than. Tuy nhien,
lap, c ong cham chap va da mat tr khong bieu lo cam nguyen nhan cua hien tng va noi tren van cha
xuc, nhng co cac nguyen nhan khac nhau nh ngo oc c lam ro.
carbon oxid, mangan, thuy ngan... hoac di truyen nh
Mot cong trnh nghien cu c cong bo tai Hoa Ky
trong benh Wilson, hoac do dung cac thuoc an than, thuoc
vao nam 2000 cho thay ngi benh Parkinson con
chong tram cam... Hoi chng Parkinson cung thng xuat
co s giam so lng cac si than kinh tim. Do o,
hien khoang 1% nhng ngi tren 60 tuoi.
cac nha nghien cu tin rang benh Parkinson cung
Thng th giai oan au cua benh Parkinson cha gay gay anh hng en day than kinh cac c quan
anh hng en tr nang, nhng giong noi co the cham khac nam ben ngoai nao bo. ieu nay giai thch
va ngap ngng, ch viet tr nen rat nho. Ngi benh rat mot so cac trieu chng thng gap benh nay nh
thng b tram cam. Khoang mot phan ba so benh nhan tut huyet ap, tao bon, kho tieu...
vao giai oan cuoi co bieu hien mat tr.

Nguyen nhan Chan oan

Cho en nay nguyen nhan gay benh cu the van Benh Parkinson tien trien cham. Cac trieu chng
cha c xac nh, mac du a co nhieu nghien cu ban au m nhat, t c chu y, thng ch run nhe
cho thay la benh co lien quan en yeu to di truyen mot ban tay, canh tay hay mot ben chan.
va cac tac ong t moi trng cung nh s phat
Ngi benh thng run khi ngh ngi va giam run
trien khong bnh thng cua te bao.
khi c ong hoac lam viec.
Quan sat tien trien cua benh cho thay co nguyen
Dan dan, benh gay anh hng en ca hai ben c
nhan trc tiep t s giam sut trong san xuat
the, gay cng, yeu va run c, lam ngi benh i keo
dopamin cua mot so te bao than kinh ac biet.
le chan va lao ao, mat thang bang.
ngi benh Parkinson, cac te bao co chc nang san
xuat dopamin b huy diet hang loat, dan en giam Khi benh phat trien, benh nhan i nhng bc
manh chat nay trong c the. Do thieu dopamin, ngan, run ray va mat kha nang kiem soat. Ban tay
mot so te bao than kinh lien quan khong c kch cung run lien tuc, run nhieu hn khi ngh ngi va
thch ung mc, dan en ngi benh mat kha nang giam bt khi van ong.
520 521
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

Run co the lan en au, lam ngi benh thng co Nen bat au vi lieu L-dopa thap nhat, 100mg moi
dang ieu gat gu. ngay mot lan. Tuy theo s ap ng cua benh nhan,
Ngi benh co dang ieu cng nhac, cham chap va tang lieu sau nhieu tuan cho en khi at hieu qua
dan dan tr nen kho khan ngay ca khi thc hien ieu tr tot nhat, co the en 400 800mg/ngay,
nhng cong viec n gian trong sinh hoat thng chia ra nhieu lan. Lu y cac tac dung phu cua thuoc
ngay nh an uong, tam ra, thay quan ao... co the la buon non, non, bieng an va giam huyet ap
t the.
ieu tr
Neu can thiet co the dung them cac thuoc chong
Cho en nay van cha co thuoc ieu tr benh
Parkinson. Viec ieu tr chu yeu nham en kiem tiet cholin tong hp, chang han nh trihexyphenidyl
soat tot cac trieu chng va lam cham tien trien cua (Triphenidyl, Artane...), benzhexol... Cac thuoc nay
benh. co tac dung tot vi nhng benh nhan va b cng
va b run. Lieu khi au 2mg, moi ngay 2 lan,
Levodopa (hay L-dopa) la loai thuoc chnh c s
dung trong ieu tr benh Parkinson. Tac dung cua tang dan cho en 5mg, moi ngay hai lan. Lu y tac
thuoc da tren c che la khi vao nao chat nay se dung phu cua thuoc co the gay kho mieng, buon
c chuyen thanh dopamin. Tuy nhien, khi dung non, chong mat, tao bon, kho ieu tiet mat, mach
n oc co en 95% thuoc c c the chuyen hoa nhanh.
thanh dopamin trc khi vao c nao bo, do o
Cac trng hp sau ay nen chuyen benh nhan en
gay ra nhieu tac dung phu hn la tac dung ieu tr
bac s chuyen khoa hoac e ngh ieu tr tai benh
chnh. e khac phuc nhc iem nay, ngi ta dung
vien:
ket hp levodopa vi carbidopa, giup tang them
lng levodopa en nao trc khi chuyen thanh Benh nhan con tre tuoi.
dopamin. Cac loai thuoc ket hp theo cach nay hien Chan oan khong chac chan.
c dung pho bien la Sinemet, Atamet... Ngoai ra
con co loai thuoc tng t ket hp carbidopa va Khong ap ng vi ieu tr.
benserazid c ban vi nhan hieu Madopar cung Benh nhan khong chu c cac tac dung phu cua
rat co hieu qua trong ieu tr benh Parkinson. thuoc.

522 523
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

ieu tr co hieu qua trong thi gian au nhng sau Chan thng khi sinh n.
o benh tien trien va ieu tr khong con mang lai Nhiem trung nao hoac mang nao.
hieu qua. U nao.

ONG KINH Tai bien mach mau nao.


Ngo oc ma tuy.
La tnh trang roi loan hoat ong nao vi nhng hoat
Roi loan do cai ma tuy hoac cai ru.
ong ien nao bat thng, gay ra cn ong kinh vi s
mat kiem soat hoat ong cua c the, thng bieu hien ro Roi loan chuyen hoa.
qua cac cn co giat, cng , th khong eu hoac ngng Mot so trng hp ong kinh hoan toan khong
th. Cn thng ch xuat hien trong thi gian ngan roi ro nguyen nhan, va mot so khac co the la do di
qua i, nhng ngi benh thng phai mat khoang vai truyen.
gi e hoi phuc hoan toan tr lai trang thai bnh thng.
Mot so ngi b ong kinh van co the song bnh thng Chan oan
va khong co trieu chng g khac la gia cac cn.
Chan oan can phan biet hai trng hp: ong kinh
Mot so benh nhan b ong kinh vao tuoi thieu nien va cuc bo (lien quan en mot vung gii han trong nao)
t khoi khi trng thanh ma khong can ieu tr. Mot so va ong kinh toan the (anh hng en mot vung
khac phai dung thuoc ieu tr lien tuc, va mot so khac kem rong ln tren toan nao bo, gay mat y thc). Tuy
may man hn, ngay ca khi c ieu tr bang thuoc van nhien, cac trng hp ong kinh cuc bo cung rat
tiep tuc duy tr cac cn ong kinh khong thuyen giam. de dang lan rong tr thanh ong kinh toan the. V
the, co the da vao mc o tac ong cua cn ong
kinh e phan biet:
Nguyen nhan
Cn nang: Trong cn ong kinh, ngi benh mat
Cn ong kinh xuat hien do s roi loan cua hoat
han y thc, toan than cng roi co giat lien
ong nao. S roi loan nay co the gay ra do mot so
hoi, th khong eu hoac co the ngng th. Khi
can benh, hoac cung co the do chan thng. Cac
cn qua i, cac c bap nhun ra, co khi ngi benh
nguyen nhan cu the thng la:
tieu tieu khong t chu, tri giac roi loan, mat nh
Chan thng vung au. hng, au au, buon ngu. Tat ca trieu chng mat
524 525
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

i sau vai gi, do mat y thc nen ngi benh t ban than benh nhan. Can chu y tm hieu them
khong nh c g ve chuyen a xay ra. Neu cn nhng ngi a chng kien cn ong kinh xay ra.
nang keo dai khong c ieu tr kp thi rat co Mot so xet nghiem co y ngha ho tr chan oan
the dan en t vong. nhng thng khong giup a en ket luan, chang
Cn nhe: Cn ong kinh xay ra rat nhanh, thng han nh:
khong keo dai qua 1 phut nen thng goi la cn
ien nao o
vang y thc, oi khi rat kho nhan ra, v ch bieu
ien tam o (e chan oan loai tr cn loan nhp
hien bang s mat y thc thoang qua, khong kem
tim)
theo te nga hoac co giat. Cn nhe thng gap
tre con hn la ngi ln. Quan sat ky trong khi Chup X quang cat lp nao
cn xay ra co the thay cac ngon tay giat nhe, Xet nghiem mau
chp mat hoac chep moi. Cac trng hp sau ay can nhanh chong chuyen
Cn cuc bo n gian: Trong cn ong kinh ngi benh nhan en ieu tr tai benh vien:
benh van gi c y thc, ch co mot so roi loan Cn ong kinh xay ra lan au tien
bat thng thoang qua nh co giat nhe, mot so Khong chan oan c nguyen nhan
ao giac ve th giac, khu giac, v giac. Noi chung,
Cn ong kinh keo dai
ngi benh van gi c y thc, nhan biet c
Benh nhan co chan thng vung au.
cn va co the nh e ke lai.
Cn cuc bo phc tap: cung goi la cn ong kinh ieu tr
thuy thai dng. Ngi benh mat han y thc ve
Ngay khi xay ra cn ong kinh, can x tr cap cu
moi trng chung quanh, an, mat phan ng
nh sau:
vi hoan canh, nhn ve ngoai thay long ngong,
vung ve, hoac chep moi mot cach khong y thc. at benh nhan nam nghieng ben trai. Nen ke goi
Do mat y thc nen ngi benh thng khong nh mem di au va tranh khong e bat c vat cng
g ve viec a xay ra. nao gan cho benh nhan nam.
Ni long quan ao, nhat la co.
Chan oan xac nh cac cn ong kinh thng kho
khan do rat t khi khai thac c nhieu thong tin Kiem tra mach ong mach canh.

526 527
Cam nang y khoa thc hanh Benh he than kinh

am bao ng th thong va benh nhan van con hn 50g, hoac nen chon dung mot bien phap tranh
ang th. thai khac.
S dung ngay diazepam 10mg nhet hau mon (5mg Lu y cac tac dung phu cua thuoc chong co giat:
cho tre em). Carbamazepin: buon ngu, chong mat, au au, roi
Goi xe cap cu ngay neu nh: loan da day-ruot

Cn ong kinh tiep tuc keo dai en 5 phut hoac Phenytoin: mun trng ca, ram long, tang san li,
lau hn. trang thai l m, rung giat nhan cau, tang mc
o suy tim
Sau khi dt cn lai khi phat mot cn khac na.
Natri valproat: tang can, rung toc, au bung, buon
Cn ong kinh a qua i nhng benh nhan van non, run, roi loan kinh nguyet phu n, giam
khong hoi phuc y thc. tieu cau, viem gan nhiem oc (phai kiem tra chc
Sau cn ong kinh, can hng dan nhng ngi nang gan trc khi dung thuoc cung nh thng
xuyen theo doi trong thi gian s dung thuoc).
than cua benh nhan biet cach x tr cap cu khi len
cn. Ch nh diazepam 10mg nhet hau mon khi co Hng dan benh nhan tm ra cac tac nhan khi
cn tai phat. phat cn ong kinh e ne tranh. Mot so benh nhan
thng khi phat cn ong kinh do anh sang chp
Trc khi tiep tuc dung thuoc chong co giat, can loe, do s met moi hoac sau khi uong ru...
kiem tra cac loai thuoc ma benh nhan ang s dung
Neu nhng cn ong kinh van tiep tuc tai phat sau
e xac nh co cac loai thuoc tng tac vi thuoc
khi a dung thuoc, tang lieu thuoc chong co giat
chong co giat hay khong, ac biet thng gap la
sao cho u e kiem soat cac cn ong kinh nhng
cac loai vien uong tranh thai. Hieu qua tranh thai khong gay tac dung phu qua mc.
cua ca hai loai vien uong tranh thai (vien ket hp
e ieu chnh hieu qua lieu s dung, co the can
va vien n thuan) eu b giam khi s dung chung
theo doi nong o thuoc trong mau benh nhan. Nong
vi carbamazepin, phenytoin, phenobarbiton va
o nham en khi s dung carbamazepin la 20
primidon. e am bao tac dung tranh thai, phai s 50mol/L va khi s dung phenytoin la 40 80mol/
dung loai vien tranh thai co ham lng estrogen ln L.
528 529
Cam nang y khoa thc hanh

Neu cn ong kinh khong kiem soat c ngay ca


khi a dung lieu toi a cac loai thuoc chong co giat,
Muc luc
chuyen benh nhan en chuyen khoa hoac e ngh
vao ieu tr tai benh vien.
Li noi au ..................................................................7
Neu cn ong kinh a kiem soat c, duy tr viec
s dung thuoc va theo doi kiem tra hang thang lien Benh mat ...................................................................11
tuc trong vong 6 thang en 1 nam. Yeu cau cua moi Chay nc mat bat thng .......................................... 11
lan kiem tra la: Nguyen nhan .............................................................11
Theo doi mc o cac tac dung phu cua thuoc. Chan oan .................................................................13
Mc o thch hp cua loai thuoc ang s dung: ieu tr ......................................................................13
lieu lng, so lan xay ra ong kinh neu co, tng Mat kho ......................................................................14
tac thuoc... Nguyen nhan .............................................................14
Xet nghiem chc nang gan. Chan oan .................................................................15
ieu tr ......................................................................15
Leo mat .......................................................................16
Nguyen nhan .............................................................16
Chan oan .................................................................16
ieu tr ......................................................................16
Chap mat ....................................................................16
Nguyen nhan .............................................................16
Chan oan .................................................................17
ieu tr ......................................................................17
Viem m mat ...............................................................17
Nguyen nhan .............................................................17
Chan oan .................................................................17
ieu tr ......................................................................18
530 531
Cam nang y khoa thc hanh Muc luc

Lac mat .......................................................................18 Tang nhan ap ..............................................................29


Nguyen nhan .............................................................18 Nguyen nhan .............................................................29
Chan oan .................................................................19 Chan oan .................................................................30
ieu tr ......................................................................20 ieu tr ......................................................................31
Mat o ........................................................................21 3. Mat au khong o ...................................................32
1. Mat o khong au ...................................................22 Nhng nguyen nhan thng gap .................................32
Viem ket mac..............................................................22 Nhng nguyen nhan hiem gap ...................................32
Nguyen nhan .............................................................22 Giam th lc ot ngot ..................................................32
Chan oan .................................................................22 Nhng nguyen nhan thng gap .................................33
ieu tr ......................................................................23 Giam th lc dien tien .................................................33
Xuat huyet di ket mac .............................................24 Nhng nguyen nhan thng gap .................................34
Nguyen nhan va chan oan .......................................24 Nhng nguyen nhan thng gap ngi ln tuoi ........35
ieu tr ......................................................................24 uc thuy tinh the ........................................................36
Nguyen nhan .............................................................36
2. Mat o co au ........................................................24
Chan oan .................................................................36
Mong giac mac ...........................................................24
ieu tr ......................................................................37
Nguyen nhan .............................................................24
Hien tng ruoi bay ....................................................38
Chan oan .................................................................25
ieu tr ......................................................................25 Benh tai, mui, hong ................................................40
Nhiem herpes giac mac ..............................................26 iec............................................................................40
Nguyen nhan .............................................................40
Nguyen nhan .............................................................26
Chan oan .................................................................42
Chan oan .................................................................26
ieu tr ......................................................................42
ieu tr ......................................................................26
Chat tiet t tai ...........................................................43
D vat vao mat ............................................................26
Nguyen nhan .............................................................44
Nguyen nhan .............................................................27
Chan oan .................................................................44
Chan oan .................................................................27
ieu tr ......................................................................44
ieu tr ......................................................................28
532 533
Cam nang y khoa thc hanh Muc luc

au tai ........................................................................46 au hong ....................................................................59


Nguyen nhan .............................................................46 Nguyen nhan .............................................................59
Chan oan .................................................................47 Chan oan .................................................................60
ieu tr ......................................................................47 ieu tr ......................................................................61
U tai ............................................................................49 Sng hach bach huyet vung co ....................................63
Nguyen nhan .............................................................49 Nguyen nhan .............................................................63
Chan oan .................................................................50 Chan oan .................................................................64
ieu tr ......................................................................51 ieu tr ......................................................................64
Viem mui d ng .........................................................51 Khan tieng ..................................................................65
Nguyen nhan .............................................................52 Nguyen nhan .............................................................65
Chan oan .................................................................52 Chan oan .................................................................66
ieu tr ......................................................................53 ieu tr ......................................................................66
Chay mau mui.............................................................54 Apxe rang ..................................................................67
Nguyen nhan .............................................................54 Nguyen nhan .............................................................67
Chan oan .................................................................54 Chan oan .................................................................67
ieu tr ......................................................................55 ieu tr ......................................................................68

Nget mui .....................................................................56 Benh tim mach .........................................................69


Nghet mui cap tnh .....................................................56 Huyet ap cao .............................................................69
Nguyen nhan .............................................................56 Tang lipid mau ...........................................................78
Chan oan .................................................................57 Chan au cach hoi .....................................................83
ieu tr ......................................................................57 X va ong mach .....................................................85
Nghet mui man tnh....................................................58 anh trong ngc ........................................................88
Nguyen nhan .............................................................58 au ngc ...................................................................89
Chan oan .................................................................58 au that ngc ............................................................93
ieu tr ......................................................................58 Nhoi mau c tim ........................................................96

534 535
Cam nang y khoa thc hanh Muc luc

Cham soc sau nhoi mau c tim .................................101 Lang ben ..................................................................186
Suy tim.....................................................................104 Nga da ...................................................................187
Benh Raynaud Hien tng Raynaud.......................111 Rung toc ..................................................................188
Thieu mau................................................................113 Cham ......................................................................191
Vay nen ...................................................................195
Benh ng ho hap ..............................................124 Chay ........................................................................199
Hen phe quan (suyen) ..............................................124
Nhiem trung ng ho hap tren ...............................131 Benh truyen nhiem...............................................202
Si ...........................................................................202
Ho ...........................................................................133
Quai b ....................................................................206
Viem phoi ................................................................137
Rubella ....................................................................210
Ho ra mau ................................................................140
Ho ga.......................................................................215
Benh ng tieu hoa ............................................144 Viem mang nao .......................................................221
Roi loan tieu hoa ......................................................144 Tinh hong nhiet .......................................................223
Loet ng tieu hoa ..................................................148 Tang bach cau n nhan nhiem khuan .....................226
Viem thc quan hoi lu ............................................154 Ban o nhiem khuan ................................................229
Hoi mieng................................................................159 Thuy au..................................................................232
Tieu chay .................................................................161 Cum.........................................................................238
Sot ret ......................................................................245
Nga hau mon .........................................................166
Choc ........................................................................252
Nt hau mon ............................................................168
Mun rop moi .........................................................255
Tao bon ...................................................................170
Benh zona................................................................257
Benh da lieu ...........................................................175 Nhot ........................................................................260
Mun trng ca ...........................................................175 Viem gan A ..............................................................263
Mun trng ca o ......................................................181 Viem gan B ..............................................................269
Mun coc ..................................................................182 Viem gan C ..............................................................279
Nhiem nam Candida ................................................183 HIV/AIDS .................................................................287

536 537
Cam nang y khoa thc hanh Muc luc

San khoa ..................................................................297 Viem vu ...................................................................321


Nhng ieu can biet trc khi mang thai ...................297 Han che tiet sa.......................................................323
Chan oan co thai ....................................................300 Phu khoa .................................................................324
Kham thai nh ky....................................................302 Hoi chng tien kinh nguyet ......................................324
Xuat huyet trong thai ky............................................303 Chay mau am ao ngoai chu ky kinh nguyet
Giai oan au tien ...................................................303 hoac sau giao hp ........................................327
Giai oan sau ...........................................................305 au bung kinh .........................................................329
Non khi mang thai ...................................................305 au kinh nguyen phat ......................................329
nong .....................................................................306 au kinh th phat ............................................330
Glucose nieu ............................................................306 Lac noi mac t cung .................................................331
Protein nieu .............................................................307 Rong kinh ................................................................333
Thieu mau khi mang thai ..........................................307 Vo kinh ....................................................................336
Rh am ......................................................................309 au vung chau .........................................................339
Tien san giat ............................................................310 Kh h va cac benh lay qua ng tnh duc ..............340
Ngoi lech .................................................................312 Nhiem nam Candida ........................................341
au cao ...................................................................312 Nhiem nam Gardnerella ...................................342
au lng ..................................................................312 Nhiem Trichomonas .........................................343
Ra mau sau khi sinh .................................................313 Chlamydia........................................................343
Sot sau sinh ..............................................................313 Benh lau (gonorrhea) ........................................344
Tram cam sau sinh ...................................................314 Mun coc sinh duc .............................................345
Kiem tra sau sinh......................................................315 Herpes sinh duc ...............................................346
Nhng van e khi cho con bu ....................................317 Ram long .................................................................349
t sa ........................................................................317 Phat hien sm ung th vu .........................................350
au vu au hoac nt ................................................320 T kham vu ......................................................351
Bau vu cang tc .......................................................321 Man kinh .................................................................353

538 539
Cam nang y khoa thc hanh Muc luc

Lieu phap thay the hormon (HRT) .............................356 Cac dang thuoc tiem va cay di da .........................421
Benh co t cung ....................................................363 Thuoc tiem bap tht ..........................................421
Vo sinh ....................................................................366 Thuoc cay di da ............................................422
Benh ng tiet nieu ...........................................374 Tranh thai sau giao hp ............................................423
Nhiem trung ng tiet nieu.....................................374 S dung hormon ...............................................423
Soi tiet nieu..............................................................381 Dung dung cu tranh thai at trong t cung ........424
Tieu khong t chu ....................................................386 Dung cu tranh thai at trong t cung ........................425
Chong ch nh ................................................425
Cac van e ve tnh duc........................................392
Cach dung........................................................426
t ham muon tnh duc ...............................................392
u nhc iem ..............................................428
Giao hp au ...........................................................395
Mot so van e khi at vong tranh thai ...............429
Liet dng ................................................................398
Bao cao su ................................................................430
Xuat tinh sm ...........................................................401 Cach dung........................................................431
Khong at cc khoai ................................................402 u nhc iem ..............................................432
Cac bien phap tranh thai ....................................406 Mang ngan am ao ..................................................432
Khai niem chung ......................................................406 Cach dung .......................................................433
Vien uong tranh thai ket hp ....................................409 u nhc iem .............................................434
Chong ch nh ................................................409 Thuoc diet tinh trung ................................................435
Cach dung........................................................410 Cac bien phap tranh thai t nhien ............................436
u nhc iem ..............................................414 Khai niem chung ......................................................436
Mot so van e khi dung thuoc ...........................416 Phng phap tnh vong kinh .....................................437
Vien uong tranh thai n thuan ...............................418 C s cua quy luat ............................................437
Chong ch nh ................................................418 Van dung trong viec tranh thai..........................439
Cach dung........................................................419 u nhc iem ..............................................442
u nhc iem ..............................................420 Xuat tinh ngoai am ao ............................................443

540 541
Cam nang y khoa thc hanh Muc luc

Triet san ..................................................................444 Cac van e ve ho hap ..............................................471


Triet san nam ...................................................445 So mui..............................................................471
Triet san n ......................................................446 Ho ...................................................................471
Viem tieu phe quan ..........................................472
Tranh thai oi vi phu n sap man kinh ...................447
Viem tac thanh quan ........................................472
Tranh thai oi vi phu n sau khi sinh ......................448
Hen phe quan tre di 5 tuoi .........................472
Nhi khoa ..................................................................451 Co giat .....................................................................475
Kiem tra sc khoe nh ky .......................................451 Bao ve tre ................................................................478

Tre s sinh........................................................451 Benh he noi tiet.....................................................481


T 6 en 8 tuan tuoi .........................................453 Tieu ng ...............................................................481
Tiem chung ......................................................454 Roi loan chc nang tuyen giap .................................492

Vang da tre s sinh ................................................456 Nhc giap ..............................................................492


Cng giap ..............................................................496
Nuoi tre bang sa me ...............................................456
Beo ph ....................................................................498
Nuoi tre bang sa bnh .............................................457
Benh he than kinh ................................................502
Cho tre an dam va cai sa ........................................459
Chong mat ...............................................................502
Cho tre an dam ................................................459
au au ...................................................................505
Cai sa .............................................................461 au mat ...................................................................509
Tre khoc nhieu va that thng ..................................462 Liet Bell ...................................................................511
Tao bon ...................................................................463 Chan oan ...............................................................511
a un ......................................................................464 ieu tr ....................................................................511
ai dam ..................................................................466 Tai bien mach mau nao............................................512
Mat ngu ...................................................................468 Run ..........................................................................517
Ham ta ....................................................................469 Benh Parkinson ........................................................519
Kham sc khoe trc tuoi i hoc ...............................470 ong kinh ................................................................524

542 543

You might also like