Din trnh s mt nc

di triu Nguyn
PGS. TS Phm Xanh*

Lch s Vit Nam c ba ln chng xm lng khng thnh cng v chu ch

thng tr ca ngoi bang - mt nghn nm Bc thuc, hn hai mi nm thuc Minh
v hn tm mi nm thuc Php. Mi ln khng thnh cng trong vic bo v nn
c lp dn tc u c nhng cn nguyn khng ging nhau do hon cnh lch s
tng thi k quy nh. Nhn Hi tho khoa hc v Triu Nguyn, mt ln na ti
mun trnh by nhng cn nguyn a triu Nguyn n s tht bi trong vic bo v
nn c lp dn tc - mt ti sn tinh thn qu bu m T tin li.
Trc ht, chng ta truy tm nhng cn nguyn khch quan. iu ny c
ngha l i tm chng l , trong chng mc no , lm nht ti hay t nhiu chy
ti cho triu Nguyn. Lin quan n phm vi ny c hai vn ln cn phi c
lm sng t thu o v thuyt phc: Triu Nguyn mt nc trong hon cnh no
v i tng khng chin ca dn tc ta lc l ai ? T trc n nay, cc cng
trnh lch s c quy m khc nhau, khi vit v vn ny, u thng nht t s mt
nc ca chng ta trong khng gian ton cu nhn nhn, nh gi. l thi
k ch ngha t bn trn phm vi ton th gii ang chuyn nhanh sang giai on
quc ch ngha, giai on tt cng, nh V.I Lnin nhn nh, thi k cc nc t
bn pht trin ua nhau xm chim thuc a. Cc nc xung quanh, cng trnh
pht trin nh ta trc sau ln lt ri vo tay cc nc t bn pht trin. Nht chim
Triu Tin; Philippin ri vo tay Ty Ban Nha; H Lan chim Nam Dng; n ,
M Lai, Min in lt vo tay quc Anh; Trung Quc b cc nc quc xu
x. T i n mt nhn nh chung c tnh cht tng qut, du l ngm, rng Vit
Nam khng th trnh khi s phn , nu khng phi thc dn Php th l thc dn
Anh, Ty Ban Nha, H Lan, hoc c ...
Trn phng din truyn o v bun bn, ngi Php n sau ngi B o
Nha, ngi H Lan, ngi Nht, nhng ngi Php hn ngi cc nc khc l bm
Vit Nam kin tr nht v dai nht. Nu chng ta xem qu trnh chinh phc Vit
Nam ca thc dn Php nh mt v din, th n gm ba mn: Mn mt c khung
nin i t nm 1624 n nm 1661 m vai chnh l cc gio s, c m u bi
gio s mang quc tch Php u tin c mt trn t nc ta nm 1624 trong s
mnh truyn b o Thin cha l cha Alcxan Rt. Trong 17 nm i khp ng
Ngoi, ng Trong, ng thc thi cng vic theo hai chc phn: l mt c tin
*
i hc Khoa hc X hi & Nhn vn H Ni.

487
Kit gio La M v l mt cng dn nc Php. ng hon thnh xut sc cng
vic trong hai chc phn . Sau khi v nc, cng vi vic cng b ti Lyng nhng
cng trnh lin quan n nhng vng t m ng n truyn o, trong c nc
ta1, ng tin hnh cuc vn ng thnh lp Cng ty ng n ca Php theo gng
ca H Lan v Anh. Cng cuc vn ng ang dang d th nm 1661 ng qua i v
tng trn c Cha Paluy tip tc. Mn mt c khp li y. Mn hai m ra
bng s cho i ca Cng ty ng n ca Php nm 1663 v khp li bi s kin
thc dn Php n sng xm lc nc ta ti Nng nm 1858. Vai tr chnh mn
hai l s phi hp hnh ng gia gio s v thng nhn. Gio s da vo thng
nhn phng tin i li, cn thng nhn nhn thy gio s nh ngi tin khu,
nc Cha m n u thng nhn ti lp thng im bun bn. Gio s v
thng nhn cng i trn mt con thuyn v hai mc ch khc nhau: truyn o v
bun bn. Vy ai li dng ai y? Mn cui m u bng vic lin qun Php - Ty
Ban Nha n sng vo bn o Sn Tr, Nng, m u cuc xm lng nc ta
bng v trang v kt thc bng Hip c Patnt nm 1884 t nn thng tr ca
chng trn lnh th Vit Nam. C th v din ny khng c mn ba (s ni phn
sau), nhng trn thc t, mn th ba din ra. Thc dn Php l i tng ch yu
ca cuc khng chin cu nhn dn ta di s lnh o ca Triu nh Hu. Cho ti
khi nhn dn ta cm sng chng thc dn Php nm 1858, lch s Vit Nam ghi
nhn 17 cuc khng chin bo v nn c lp v ch quyn lnh th, nhng chng ta
cha tng gp mt i tng no nh thc dn Php. Ni mt cch khc, thc dn
Php l i tng cha c tin l trong lch s chng ngoi xm ca nhn dn ta.
l i tng vt chng ta mt phng thc sn xut, tc hn chng ta mt cp
vn minh ( ta ang phng thc sn xut phong kin, cn nc Php ang
phng thc sn xut t bn ch ngha). Nc Php vt tri nhiu ln chng ta v
tim lc kinh t, qun s. H c mt i qun xm lc nh ngh, c trang b tu
ng, sng thp. Tm li, nc Php c nhiu im mnh tuyt i, nhng cng c
nhng hn ch khng nh, chng hn nh khong cch rt xa gia ta v Php (thi
i tu thu phi mt mt thng mi ti), ri kh hu... Nu chng ta bit li dng
th im yu ca Php s tr thnh li th ca ta.
V nh vy, t cuc khng chin ca nhn dn ta trong bi cnh lch s c
th , vi mt i tng khng chin c th xem xt th c th i ti kt lun
rng s mt nc di triu Nguyn l c th, tc tt yu. Nhng ci c th, ci tt
yu s tr thnh ci khng th, ci khng tt yu nu nh triu Nguyn thng nht
ch, bit t chc khng chin v bit li dng, bit khot su nhng im yu ca i
phng... V d nhin, hiu thu o s mt nc di Triu Nguyn khng th
khng cp n nhng cn nguyn bn trong.

1
Nm 1651, Alcxan Rt xut bn Lyng, Php mt s cng trnh c lin quan ti Vit
Nam nh T v Vit-La- B, Hnh trnh truyn o, Lch s x ng Ngoi.

488
 Bng nhng ngun s liu ng tin cy v thuyt phc, cc cng trnh lch s
trong nc v ngoi nc vit v Triu Nguyn u thng nht nhn nh l trc khi
ngi Php xm lc, nc i Nam di thi vua T c ang ri vo thi k
khng hong trm trng, ton din v su sc. Nhn nh l hon ton ng.
Nhng cuc khng hong c bt u t u, t thi ng vua no ca nh
Nguyn? Theo ti, khi nh Nguyn ln ti nh im th nh Nguyn cng bt
u i xung. y l thi on gn lin vi nhng nm thng tr v ca vua Minh
Mnh. Phi ni rng, Minh Mnh l ng vua lm ti nhng cng nhiu tt. Trong 20
nm tr v t nc (t nm 1820 n nm 1840), bn cnh nhng ng gp to ln
c lch s ghi nhn nh cuc ci cch hnh chnh nm 1831, tm nhn chin lc
v cng vc, lnh th, c bit l vic chim hu cc qun o ngoi bin ng, th
Minh Mnh cng phm hai sai lm ht sc nghim trng. Vo nhng nm 20 ca
th k XIX, Minh Mnh cho thi hnh chnh sch B quan to cng v chnh sch
Cm truyn b o Thin cha. Nh ta bit, chnh sch B quan to cng thc cht
l chnh sch ng ca. Vi chnh sch sai lm tai hi , nc i Nam b mt
nhiu c hi thng thng vi nc ngoi, to iu kin pht trin kinh t v do
trnh c khng hong. Mt trong nhng c hi qu bu l thit lp quan h
thng mi vi Hoa K. Nm 1832, theo ngh ca Ngoi trng Hoa K tut
Livington (Edward Livington), Tng thng Anriu Gicsn (Andrew Jackson) c
Etmn Rbt (Edmund Robert) lm c phi vin ti Vit Nam. Trong hnh trang
ti Vit Nam ca c phi vin E. Rbt c Ch th ca Ngoi trng, Quc th ca
Tng thng A Gicsn, Bn d tho Hip c thng mi vi Vit Nam, H chiu,
Ho n vn chuyn cc tng phm. Trong Quc th ca Tng thng Hoa K gi
Hong Minh Mnh vit ti Oasinhtn ngy 26/1/1832 c on : Ngi dn bc
th ny ln Hong thng l E. Rbt, mt cng dn ng knh ca Hoa K, c c
lm c phi vin ca Chnh ph Hoa K thng thuyt nhng vic h trng vi
Hong thng. Mong Hong thng che ch cho anh ta thc thi nhim v c giao
ph, i i t t vi anh ta v tin vo nhng iu nhn danh chng ti m anh ta s
tu ln Hong thng...1. Ngoi Quc th trn, iu ng ch na l bn D tho
Hip c thng mi vi Vit Nam gn 8 iu khon, trong c iu khon 1
cp ti mt nn ho bnh bn vng gia Hoa K v Vit Nam l hai nc k vo
Hip c thng mi ny. Con tu Peacok ch E. Rbt ri cng Bxtn thng
3/1832 ti cng Nng lc thi tit xu. Sau bn ngy bung neo ngoi khi
Nng, gp gi ma thi mnh, tu tri dt v pha Nam v cui cng gh vo cng
Vng Lm, Ph Yn. Cc quan s ti ln tu, tip nhn giy t v trnh ln thng
cp. Ngy 17/1/1833, Thng th Nguyn Tri Phng v Tham tri L Vn Phc t
Hu vo lm vic vi E. Rbt cho n ngy 8/2/1833 m hai bn vn khng hiu
nhau. Khng thnh cng trong ln trc, nm 1836 E. Rbt cng hai con tu ti

1
Robert Hopkins Miller. The United States and Vietnam 1787-1941, National Defense
University Press, Washington D.C, 1990, p.20.

489
bung neo vnh Nng v xin c lm vic vi triu nh Hu. V ln ny na,
nh hai bn cng khng gp nhau. S tht bi ca hai chuyn cng cn ca c
phi vin E. Rbt ti Vit Nam l do chnh sch ng ca ca nh Nguyn quyt
nh. Ta c th hiu c t nhiu iu qua li tu ca mt s i thn khi nhn
c th ln th hai ca E. Rbt. o Tr Ph, i thn B Li tu:
Bn h l ngi ngoi quc v chng ta khng th no bit c tnh cm
m h biu hin ra tht hay gi. H thn ngh rng c th cho php h ti Kinh
v cho h ch ngh trong Cc Thng bc v d cho quan li i i vi h v d la
nh ca h.
Cn Hong Qunh, Th lang Ni Cc tu:
Dn tc ny rt xo tr v l l do m chng ta tuyt giao vi h. Nhn
nhng h ln ny s to ra rc ri cho chng ta sau ny. Cc bc tin nhn thi
xa cho ng ca bin gii t nc l khng n tip ngi t cc nc Ty
dng ti v chng li s xm lng ca bn k cp ny. l mt chnh sch
tt1.
Chnh sch cm o Thin cha cng c bt u di thi Minh Mnh v
ln ti nh im di thi vua T c. Nu nh chnh sch b quan to cng
lm ngho t nc, th chnh sch cm o v st o lm rn nt s thng
nht ca khi cng ng dn tc Vit Nam tng chung lng u ct vi nhau
trong lch s, thnh bn lng, bn gio. Vt rn nt ngy cng ln dn ln, su
thm. Ni khng ngoa, hai chnh sch sai lm tai hi trn khi u t vua Minh
Mnh y nhanh nc i Nam ti b khng hong, suy yu, tr thnh ming
mi ngon cho k xn lc v khi b xm lc khng c kh nng, khng c tim lc
vt cht v tinh thn chng tr. Tt yu ca s mt nc c chun b sn t
y.
Ngy 1/9/1858, cch nay ng 150 nm, Lin qun Php - Ty Ban Nha n
sng xm lc nc ta ti Nng vi ci c ca k ngo mn - m ca t do bun
bn v truyn o. H ng n cng vc, lnh th v nn c lp dn tc,
nhng th thing ling nht ca chng ta. Tt c nhng mu thun vn c nhng
ch cho mu thun dn tc. Vua ti ng lng, trn di quyt nh theo truyn
thng tt p m sau ny H Ch Minh tng kt li rt hay: Dn ta c mt lng
nng nn yu nc. l mt truyn thng qu bu ca ta. T xa n nay, mi khi
T quc b xm lng, th tinh thn y li si ni, n kt thnh mt ln sng v cng
mnh m, to ln, n lt qua mi s nguy him, kh khn, n nhn chm tt c l
bn nc v l cp nc2. Nhng trang s chng xm lng ti Nng l nhng
1
Theo Bulletin des Amis du Vieus Hue, s 1, thng 1-3, nm 1937. Xem thm: i Nam thc
lc chnh bin, Nxb khoa hc x hi, HN, 1964, tr.231; Thnh Th V. Ngoi thng Vit
Nam th k XVII, XVIII v u XIX, tr. 56. Phm Xanh. Gp phn tm hiu lch s quan h Vit
Nam Hoa K. Nxb Chnh tr quc gia. HN, 2006, tr.22-39.
2
H Ch Minh. V c lp t do. V ch ngha x hi. Nxb S tht. HN, 1970, tr.114.

490
trang p duy nht thi . Sau 5 thng Lin qun Php - Ty khng vo su trong
t lin, k hoch nh nhanh thng nhanh ca chng b tht bi. Thng 2/1859,
chng chuyn qun vo nh chin Gia nh v Gia nh tht th. T y, triu nh
Hu b chia r, khng cn thng nht v ch na. Hai phe ch chin, ch ho lm
xo trn triu nh, lm chao o lng dn. Tr tru thay, vua T c, ngi ng
u x tc thi li thuc phe ch ho. Ch ho d ho quc sch hay ho k sch
u i ngc vi truyn thng bt khut ca dn tc. Chng ta u bit, T c l
ng vua m yu v th cht, bnh u ma li ng vua ny di chng nng n
sut c cuc i - khng c kh nng sinh con, thnh thong ln cn chng mt, ngt
xu. Bi vn bia m do chnh T c son nm 1867, tc trc khi mt 16 nm,
cung cp mt li t th:
Ta cn b nhng cn au nh st nh lm ta sut cht. Ta ngt i ri tnh
li. Ta thng b chng mt, mt m... Bnh tt lm cho ta sao lng cc nghi l
truyn thng v lm ta khng th chm lo vic triu chnh nhiu hn na1.
Nn thin bm ng l th ph, ch khng phi l mt nh chnh tr xng
xo, quyt on. Trong bi cnh , a phn m quan li trong triu u ng theo
hng s tu ng sng thp ca gic khng dm nh, ri ging ho i ti u
hng, ct t tng phn v cui cng dng c nc cho thc dn Php. Bi kch ca
t nc l y. V th, triu Nguyn khng bit t chc nh gic, mc d tinh
thn khng chin trong dn ln cao. c tinh thn dn tc v lng yu nc soi
ng ch li, nhn dn ta sng to ra nhiu cch nh thng minh - nh gic
bng sng, nh gic bng bt v bng c phong tro t a.
Do kinh t v ti chnh kit qu, nn qun i khng nhng khng c trang
b v kh hin i, khng c luyn tp qun s theo kiu mi, m vn kh kh m
gi ngh thut qun s tr nn li thi, khng thch ng vi i tng cha tng
c tin l trong lch s chng ngoi xm ca ta. Chng hn nh tng Nguyn Tri
Phng, mt con ngi ng knh, tng c mt trn ba chin trng chng gic -
chin trng Nng, chin trng Gia nh v cui cng hy sinh bo v thnh H
Ni. Con ngi vn trung thnh vi thuyt cng - th, m l ra phi nh khi lc
lng qun gic cn mng2 nhng li cm ci xy dng i n Ch Ho cui
cng Php tp trung qun san phng trong vng mt bui sng nm 1861. Tht l
cng toi.
S mt nc di triu Nguyn l c mt cu chuyn di, m ht nhn ca n
l php bin chng gia ci khng c th thnh ci c th, gia ci khng tt yu

1
Bia m dng trong Khim Lng, Hu.
2
Lc , c lc qun Php ch cn 1.000 tay sng ri di trn phng tuyn di 10 km, m
Nguyn Tri Phng khng nh, ra sc xy dng i n Ch Ho tht kin c th trc
khi tn cng. D vy, thnh cao ho su cng khng chu c nhng pht i bc ca thc
dn Php. i n Ch Ho b tht th ch trong vng mt bui sng, may m Nguyn Tri
Phng thot cht.

491
thnh tt yu. Khng hiu c php bin chng , chng ta s vn tranh lun hoi
v s mt nc di triu Nguyn tt yu hay khng tt yu.

492