You are on page 1of 8

Pablo Gonzlez Casanova

Cuentos indgenas

Miguel Len-Portilla (prlogo)

Cuarta edicin
Mxico
Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto
de Investigaciones Histricas
2001
120 p.
(Serie Cultura Nhuatl - Monografas, 7)
ISBN 968-36-8964-7

Formato: PDF
Publicado en lnea: 17 de agosto de 2016
Disponible en:
http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/
cuentos_indigenas/iee.html

DR 2016, Universidad Nacional Autnoma de Mxico-Instituto de


Investigaciones Histricas. Se autoriza la reproduccin sin fines lucrativos,
siempre y cuando no se mutile o altere; se debe citar la fuente completa y su
direccin electrnica. De otra forma, requiere permiso previo por escrito de la
institucin. Direccin: Circuito Mtro. Mario de la Cueva s/n, Ciudad
Universitaria, Coyoacn, 04510. Ciudad de Mxico
XOCHICUALTEQUITCA PILTONTLI

E L NIO H O R T I C U L T O R

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
Nelli motohua que onema cente nantli oquipix iconen imn
otlacat huele ochocaya, amo manel oquinequa chichiz, zan
onempehuaya choca open inana quitlatemola canin oquicocouaya
huan amitla oquinextilli.
Imn otlatitla nantli man quichichihuilican iztac atolli, niman
oquichichihuilitetzque in tlen otlatequimacoc nampa noca qui-
chichihuila tlen quiz piltzintli nican quiyolala huelle choca ahuel
atlamataya zan que ohuccic in iztacatolli niman otzicuinten tlate-
quipano ocuiquilitihuetz tlen oquizqua in pipiltontli opeque
quitlanenequilta amo oquinequa tlaz, aquitohuaya huelliz qui-
nequiz motzopeloltiz, man motzopelolti, oquitzopeloltique; nian
iquin amo oquinec quiz.
Quitohua tlatequipano:
Man nic chichihuilliti yeloatolli, oquichichihuilli, no iqui amo
oquinec quiz. Huan zan que nochipa ocachi ochocaya, ye omo-
camiqua, tlen za ye ya miquiz, in piltzintli, nantli niman oquititla
tlatequipano quilhua:
Xitenotzati in tepati man quittaqu in piltzintli huelle cho-
ca huan amo quinequi tlacuaz.
Onquiz cihuatl ontenotzto tepati man quitaqui noce man
quitad in piltzintli tlen nozo quipa huele choca: Nin cihuatl
oacito ichan tepati, otetlapalo ocalac ichan tepati. Nin cihuatl qui-
tohua:
Ye onica, huele hueca tichanti.
Canin timochandla?
Nichanti techan cente cihuapa tetoca cihua cuetzpalli,
onechhual titlanque nelli mitzmotlatlatillia xicmopatilliti te
coconen mococoa. Ta timuicaz, nelli niman.
Xinechmochilli, ocepan tiazque, nia nictlalliz tlen notech
monequiz.
Oquitlalli itic ichiqui in xipatli; oquizque huan oyaque.
Ocalaquito ichan cihua cuetzpalli huan niman oquitzdhuetz
in cococoxqui quenin oyeya; tepati oquintlatlani:
Tlenon anquitia?
Amitla quinequi quiz, zan nen pehua choca.

98
DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas
Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
Se cuenta que sta era una seora que tuvo un hijo. Cuando na-
ci lloraba mucho, ni siquiera quera mamar, slo estaba lloran-
do. Su mam empez a registrarlo buscando qu poda dolerle y
no encontr nada.
Entonces orden su mam que se le preparase un atole blan-
co. En seguida se lo hicieron como haba ordenado. Mientras pre-
paraban lo que haba de tomar el nio para contentarlo, pues
lloraba mucho, la seora madre estaba inquieta. Tan pronto como
se coci el atole blanco, en seguida corri la criada a llevrselo
para que lo tomase el nio. Empezaron con mimos para que lo
tomase y no quiso; pensaron que quera que se lo endulzaran.
"Que se le endulce" [ordenaron], y se lo endulzaron. Mas tam-
poco quiso tomarlo.
Dijo la criada:
Ir a hacerle atole de elote.
Se lo prepar y tampoco quiso tomarlo. Y como cada vez llo-
raba ms, temi [la madre] que pudiese morir el nio, [y] orde-
n a la criada:
Anda a llamar a la curandera, que venga a ver al nio que
llora tanto y no quiere comer.
Sali la mujer en busca de la curandera para que fuese a ver
o a curar al nio, que quin sabe qu es lo que tiene que llora
tanto.
Lleg la mujer a casa de la curandera, salud, entr y dijo:
Ya me cans. Habitamos muy lejos de aqu.
En dnde habita usted?
Vivo en casa de una seora que se llama doa lagartija y
me orden que viniese a suplicarle a usted que vaya a curar a su
hijo que est enfermo. Si ha de ir usted, que sea desde luego.
Espreme usted. Iremos juntas. Nada ms arreglo lo necesario.
Puso en su cesto todas las hierbas medicinales y salieron y se
fueron.
Llegaron a la casa de la seora lagartija y en cuanto la curan-
dera vio cmo estaba el nio enfermo, preguntles:
Qu le dan a tomar?

99 de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


DR 2016. Universidad Nacional Autnoma
Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
100 C U E N T O S INDGENAS

Oquimatoquilli in iyolixco zan cemi ohuactaya, niman


oquimilhui:
Xicualicacan tepitzin octli.
Open quitia, octli huan niman otlamata.
Achtopa oquitilli ipan iyolixco, oquipiaya cuicuiltic ica iyezo
cente met; oquimilhui:
Ta ximotilli, nonantzin, inin met itech iyolixco cuilitica,
inin quitoz nequi mohuepahuaz ica octli. Noca muepahua,
xiquitican tlen ye anquicaque ye amechilhui. Inin in icuac aciz
chicme xihuitl, ye occe tlacualli mopatilliz. Noca axan tiehue
ticpatizque.
Open quipatia, oquiezpachichin pan iyolixco; oquipopochhui
ica teyatli; zoyatl, copalli huan tlemach occequi patli; oquialahuilli
inepantla iyolixco iezo tequihua. Nelli ica inon popolihuiz met
cuiltica ipan piltzintli, oquipopochhui huan iquion ayecmo
chocaz.
Zan que oquipati, ayoquie ochocac; nochipa zan otlamataya,
zan que oqua octli, ayecmo occecpa oquimacaya ocochmiqua
huan quin moztlatica occepa oquitiaya.
Ocaxilti in chicme xihuitl, occepa oya zan ye yehuatl tepati,
huan occepa oquipopochhui ica tlatzca, tecopalitl, capallitl iztac;
zan que omocencan oquican opanoc tepitzin huan oncan occepa,
oqui tlatemolli huan ica nohuan oqui nextilli ipan iacolhuehuepal,
occepa que oquicuicuiloque miactin xochicualcocone, huan
oquimilhui:
Nonantzin, tlaxmotilli tlenon onez miec xochicualcocone
inin noiqui qutoznequi xochicualcuani yez; huan nican ipan ima
yecantli quipa cente centli, ipan iopochma, tlaxmotilli, quipa
cente ayomecatl ica cente aayotli; inin no iqui quitoznequi yez
tequitqui in icuac ye huei yez. Axan anmotlacualtilizque nochi
yehuatl xochicualli, anmotequilitihui non mopacachihua atlaco,
non quitequipanohua ehecame, que inon quinequi quicuaz.
Huan iquion ica ocuepaque in pipiltzintli, ica xochicualli.
Oncan quimilhua tepati:
Axan na nicpatiz.
Oquipachichin inmamahuan huan pan yacolhuehuepal. Oc
oquichix yei tonalli, oqui pozoni caxtillanxochi ica cenpualxo-
chitl, cuatlaxitzin, zan que nochi inin oqui pozoni ica tlatzca-
cuahuitl; oncan oquicahuato oc yei tonalli itic cente tepetlaoztotl

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E L NIO HORTICULTOR 101

No quiere tomar nada; slo est llorando.


Le palp la boca al estmago; lo tena muy enjuto, y enton-
ces dijo:
Traigan un poquito de pulque.
[Y en cuanto] empez a drselo, se puso contento [el nio].
Antes haba visto que tena pintado sobre su estmago, con
sangre, un maguey [y] dijo:
Mire usted, seora, este maguey que aparece pintado en
su estmago quiere decir que deber criarse con pulque. Mien-
tras crece denle a tomar lo que les he dicho; cuando llegue [a la
edad de] siete aos, ya le cambiaremos de alimento. Entretanto
vamos a curarlo.
Empez a curarlo. Chup la sangre sobre el estmago, lo
sahum con hiprico, palma, incienso y otras muchas hierbas
medicinales; le unt sobre el estmago sangre de gallo, que con
esto se borrara el maguey que tena pintado el nio; lo sahum
[luego] y as ya no [volvera] a llorar.
Desde que lo cur no volvi a llorar [ya], siempre estaba tran-
quilo; una vez que le daban pulque ya no haba que darle otra
vez, se dorma y hasta otro da dbanle de beber.
[Cuando] cumpli siete aos, de nuevo fue a verlo aquella
curandera y torn a sahumarlo con cedro, incienso e incienso
blanco. Cuando termin, dej pasar un rato y luego registr [su
cuerpo] otra vez, y sobre su espalda encontr pintadas muchas
frutitas, y le dijo a su mam:
Mire usted, seora, lo que aparece aqu; son muchas frutitas
que indican que deber mantenerse con fruta, y aqu, en la mano
derecha, tiene una mazorca, y en la mano izquierda, vea usted,
tiene una gua de calabaza con una calabacita, lo que quiere de-
cir que ser trabajador cuando sea grande. Ahora denle por ali-
mento fruta nicamente; vayan a cortar de la mejor en la ba-
rranca, donde pasan los aires; de sa es de la que debe comer.
Y as fue como criaron a aquel nio con fruta.
Luego dijo la curandera:
Ahora voy a curarlo.
Le chup en las manecitas y en la espalda. Pasados tres das,
hirvi rosa de Castilla, cempaschil, t del monte; luego que hir-
vi todo esto con madera de cedro, dejlo durante tres das en
una cueva de la barranca y le encendieron velas noche y da, y a

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
102 C U E N T O S INDGENAS

atlaco huan oquimnde/atlatiliaya, yohualli tonalli, huan pan


chicnahui tonalli, oquipapac ipan yacolhuehuepal ica inon auyaca
atl ye oquitiochique ehecame. Zan que oquipapac pipiltzintli, man
niquito ocalti, nin tepati huan iquion opopolli nochi inon
xochicualcocone ocuicuilitaya ipan yacolhuehuepal, nochi
opopolli. Huan oquicuitiaya "xochicualtequitca piltontli".
Amo oyeya cente milli, nian cente calmilli amo oquipiani
cente onoce ocachtin xochicualcuame, huan quitohua nochintin
oquin tocac ica no huan xochicualcuame; nelli tlamo amo
yezquani nian cente xochicualcuahuitl.
Tlatiochica ehecatlacatl huan icanica oyaya opanoya, nochtin
tlaca omopechtecaya.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E L NIO HORTICULTOR 103

los nueve das le lav la espalda con aquella agua perfumada que
haban bendecido los aires. En cuanto lav a la criatura o, ms
bien dicho, la ba la curandera, en seguida se borraron las
frutitas que tena pintadas en la espalda, todo desapareci, y [des-
de entonces] le llamaban "el nio horticultor".
No haba ni un solo campo de labranza, ni un solo solar que
no tuviese rboles frutales, y se dice que fue l quien los sembr
dondequiera, que sin l no habra ningn rbol frutal.
Hombre bendito de los aires, por dondequiera que pasaba
todos le hacan reverencia.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html

You might also like