You are on page 1of 12

Pablo Gonzlez Casanova

Cuentos indgenas

Miguel Len-Portilla (prlogo)

Cuarta edicin
Mxico
Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto
de Investigaciones Histricas
2001
120 p.
(Serie Cultura Nhuatl - Monografas, 7)
ISBN 968-36-8964-7

Formato: PDF
Publicado en lnea: 17 de agosto de 2016
Disponible en:
http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/
cuentos_indigenas/iee.html

DR 2016, Universidad Nacional Autnoma de Mxico-Instituto de


Investigaciones Histricas. Se autoriza la reproduccin sin fines lucrativos,
siempre y cuando no se mutile o altere; se debe citar la fuente completa y su
direccin electrnica. De otra forma, requiere permiso previo por escrito de la
institucin. Direccin: Circuito Mtro. Mario de la Cueva s/n, Ciudad
Universitaria, Coyoacn, 04510. Ciudad de Mxico
MOTLACAMATI HUAN IYOLCAME

E L H O M B R E R I C O Y SUS A N I M A L E S

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
Inin achca oquinpiaya ichan cente mazad, cente oquichtentzo,
cente cihuacuacue huan cente calnelo, huan ocachtin mach
yolcame oquinpiaya ichan.
Momoztla mochtin inin yolcame oquinhuicaya cente piltontli
oquinzacacualtiaya ixtlahuapa, oquititlana teachca; ipan ichan
nochi oquipiaya, tlaolli, zacatl, zacacelic; nochi den itech omo-
nequa; huan inyolcahuan amo oquinmacaya; tlen oquichihuaya,
achtopa oquitominquixtiliaya, noca teyolcahuan ocuatetiaya, ye
o c u a t e m i q u a ; icuac achtopa oquipix pan occe xitica amo
itlamochin, nochi otlazotic; i m n oquittac nin amocualli achca,
ayocuel oquintlacualtiaya, nian ayecmo onca aquin oquinhuicani
ixtlahuapa; tlen oquichin, oquitemo cente tlacatl. N i n tlacatl oqui-
titla nin achca man quincahuati non nahui yolcame, oquinmo-
cahui nelli quincuaz:
Y a ahuelli tomahui, zazan ye onicnenpolo tomin.
Quitohua tlacatl, non oquitlaquen, quilhua:
C a n i n niquincahuatin? Nochan onoce teopa?
Onahuat achca:
Amo x i ixcauhuitl, amo x i ixcuatenmaz huehue, nacazte-
petla; ta ayecmo timitzilhua canin tiquinhuicaz. T l e ye oti-
mitzilhui?
Amo noteachca, ayecmo t i n e c h m o l h u i l a canin niquin-
huicaz, canin xinechmolhuilli.
N i m a n xiquinquixti huan xinechmincahuiliti ixtlahuapa
inin nahui yolcame; ayecmo nicnequi nican niquinpiaz.
I n cualli tlacatl oquintonto huan oquincahuato itenco altepec,
icanica amonca tlen quicuazque; oquincacan huan omocuep tlacatl.
Mazatl, oquichtentzo, cihuacuacue huan calnelo, opeque
mononotza, omoyahualoque quinemilia quenin quichihuazque,
que nin motlacualtemolizque. I m n nochtin tlacoltlacha, ona-
huaten mazatl, ocachi iihuan:
Quenin monequi mochihuaz? quimilhuia in occequin
yolcame. T a anquinequi, tlaxquitacan: nehuatl ye niixtlamati ica
n o h u a n ; ta aquinequi zan xinechtocacan huan nehuatl nicmati
canica namechhuicaz.

44
DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas
Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
ste era u n rico que tena en su casa un venado, u n cabrito, una
vaca y u n cordero, y otros animales m s que tena en su casa.
A diario, un muchacho llevaba a pacer a estos animales al cam-
po, lo enviaba su patrn, [aunque] en su casa tena de todo: maz,
paja, forraje verde, todo lo que se necesitaba, [pero] a sus anima-
les no se lo daba; lo que haca primero era vender sus forrajes,
mientras sus animales se enflaquecan; ya se m o r a n de flacos, y
en el primer a o no se dio nada, que encareci todo, cuando vio
aquel malvado rico que ya no poda darles de comer, ni tena quin
los llevara al campo, lo que hizo fue que busc un hombre [y a]
este hombre lo envi aquel rico para que abandonara aquellos cua-
tro animales, que los haba apartado para comrselos.
Y a no pueden engordar; slo he perdido i n t i l m e n t e con
ellos el dinero.
E l hombre que haba tomado a su servicio le dice:
A d n d e h a b r de ir a dejarlos? A m i casa o a la iglesia?
A lo que contest el rico:
N o seas tonto! No seas cabeza de piedra! Orejas de
tepetate!... Si todava no te digo a d n d e has de llevarlos!... Aca-
so ya te lo dije?
No, m i amo, todava no me dice usted a d n d e he de lle-
varlos, a donde usted me lo ordene.
Scalos luego y anda a dejrmelos en el campo a estos cua-
tro animales; ya no quiero tenerlos aqu.
E l buen hombre los desat y fue a abandonarlos a la orilla
del pueblo, por donde no hay nada que comer; [all] los dej y
se regres.
E l venado, el cabrito, la vaca y el cordero empezaron a plati-
car sentados en ruedo, discurriendo q u era lo que d e b a n hacer
para buscar el sustento. Cuando todos parecan m s tristes, ex-
clam el venado, que era el m s listo:
Q u es lo que hay q u hacer? dice a los otros animales.
Si ustedes quieren, miren: yo ya conozco aqu por dondequiera;
si gustan, sganme y ya sabr a d n d e llevarlos.
A esto contestaron todos:

45

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
46 C U E N T O S INDGENAS

Onahuatque mochtin:
Man cepan tiacan. Cualli mamazatl, tlen timitztlatlatia, ame
titechcahuaz cana tomoixpolotin, huan topan tlatlayohuaz;
tehuatl ye ticmati canica titechhuica.
Nocnihuan amo ximomotican, nehuatl amoca nitlatoz.
I m n ye open tlatlayohua, oquinhuicac ipan cente tepe-
tlaoztotl. I n o n tonalli, man niquito inon yohualli, ompan
ocochque. Inon yohualli amo oquizaya, ociamictaya; ocochimic
que cente tetl.
Zan ocuatzinco orne ten mazatl, quimilhua non cepan ocochque:
Xinechchiacan nia nictemotin icanica titlacuatihue, ta
niman nicnexta, niamechanaquin.
Amo huecapa onquiz itic ical, i m n occequin yolcame
oquicaque tlen nozo hual tzicuini; quitohua calnelo:
Neci yehuatl mazatl hual tzicuini. T l e n nozo oquimoti.
Nahuati oquichtentzo:
Tlenon ticnequi quimotiz?
Quen amo, que tiquita hueliz itla huei tecuani oquimomoti,
onoce itla ocelotl, hueliz oquicuazquia; amo macha.
Quimilhua cihuacuacue:
Xitlamatacan, qui ximocamatzacuacan, techoncaquiz huei
miztli, inon xiquitocan ye tlaltzonco ticate.
I m n otlamataque, yocaca omoliniaya; i m n cihuacuacue
open mixtia caltenco tepetlaoztotl oquitani tlen ohualaya. Calnelo
huan oquichtentzo papatlaca mocamiqui; huan q u i m i l h u a
cihuacuacue:
T l e n o n niquitta! Ezchachapacatihuitz mazatl!
Omoca nahuatque occequin yolcame, calnelo huan oquich-
tentzo:
M a niquitta!
Occente noiqui quitohua:
M a niquitta!
I m n oquittaque, oquiquiztiquizque; oquitato canin ocalac,
omacatzicuintaya! Ayecmo ompa itic tepetlaoztotl ocalaquito, oc-
cecni tepetlacalli omotoctito; quitlatlana iyolca icnihuan:
Tlenon mopan omochin, cualli mamazatl?
Z a n nipapaqui nitemotoya nepa, in icuac onechmotlac
cente tlacatl; hueliz o q u i n e q u a nechmacaz ipan nacolhuehuepal
huan amo onechmacac; zan onechxixintiquiz itlac noquechcuayo.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E L H O M B R E R I C O Y SUS ANIMALES 47

Nos iremos todos juntos, buen venadito; lo nico que te


rogamos es que no nos vayas a abandonar y te perdamos y nos
oscurezca. T sabes a d n d e nos llevas.
Hermanos mos, no se amedrenten; yo respondo de ustedes.
Cuando e m p e z a oscurecer los llev a una cueva. Aquel da,
o ms bien dicho, aquella noche, all durmieron. Esa noche no
sali, ya estaba muy cansado y d u r m i como una piedra.
E n la m a a n a temprano se levant el venado y dijo a los que
haban dormido con l:
E s p r e n m e mientras voy a buscar por aqu algo q u comer;
si encuentro, luego lo traer.
No ira muy lejos de su casa, cuando los d e m s animales oye-
ron que alguno, no saban quin, vena corriendo. Dijo el cordero:
Parece que es el venado el que viene corriendo, quin sabe
qu le asust.
A lo que replic el cabrito:
Q u quieres que le haya asustado?
Cmo no! No ves que puede haberlo asustado algn len
o algn tigre que quiz quera comrselo?... No se sabe!
[Entonces] dijo la vaca:
Tnganse quedos, cllense la boca! No vaya a suceder que
nos oiga el len y aqu se acab el mundo!
Luego se sosegaron, ya ninguno se movi; entonces la vaca
se asom a la puerta de la cueva a ver quin vena. E l cordero y
el cabrito temblaban de miedo; y les dice la vaca:
Qu veo!... Viene escurriendo sangre el venado.
Asustados exclamaron los d e m s animales, el cordero y el ca-
brito:
A ver!
E l otro tambin dijo:
A ver!
E n cuanto lo vieron salieron a todo correr yendo a ver en
d n d e haba entrado, llegando asustados. Ya no e n t r a la cueva
sino que fue a acogerse a otra casa de tepetate. L e preguntaron
los animales amigos suyos:
Q u te ha sucedido, buen venadito?
Iba muy contento, bajando por all, cuando me d i s p a r un
hombre. Quiz quera acertarme en la espaldilla; no hizo blanco
y nada m s me pas rozando [la bala] cerca del pescuezo.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
48 C U E N T O S INDGENAS

Cihuacuacue niman tlen oquichin, q u e m i l h u a non ocome


icnihuan:
A x a n ticpatican!
Calnelo oquititla man oquicentlaliti aalactli, none quiquix-
tianoxihuitl; noca oquichtentzo oquititla man quicuiti atl huan
michpatli. Nin cacalnelo ayecmo omocuep; huelliz icompa oquicua
tecuani. Quicha, quicha, nian quin. H u a n nican za quicha
quipatizque mazatl; zan oquicuitlaxtocac canin oquimotlaque.
Que oquinemilli oquichtentzo, quitohua:
Man hua cihuacuacue man quitemoti cente tepati, man
quipatiqui mazatl.
Oya oquitemoto, cente chichi huehue. Oquinextito ica itic
tonalocoyo huan niman quilhuiti:
Cualli chichichiton, tlenon taxtica?
Amitla, tlaxiquita. Ic oncan ocuacuahuico noachca huan
onechhualicaque quitohua chichiton; huan tehuatl cualli
cihuacuacue, tlenon tictemotinemi icanican?
N i a timitzilhuiz tlenon onechhualicac icanican.
Xiquito cualli cihuacuacue.
Niantimitzilhuiz; axan que moca oniquizaco, tehuatl timitzte-
motihuitz.
Tleca?
Ticpa cente cocoxqui huan nicnequi ticpatitin, timitztla-
tlata.
H u a n de hueliz cualli nicpatiz?
Quenamo!
Ocuicac cihuacuacue in chichihuehue; oacique canin tlapa-
tizqua. Open quipata mazatl. Achtopa oquicecentlalitaya ipan
otli xipatli. Cihuacuacue mocxianaya.
Chichiton open quipapalohua canin oquicocuaya mazatl; zan
que ye oquipapalo, oquitlaliti xipatextli. Amo huepa ocehuic.
Noca oquichtentzo oconcuicua tlen quicuazque; huan iquion
icochantia pan cuautlatli inin yoyolcame.
I m n itla oquicaqua inintin o m o c a m i q u a . Moztlatica
oquicaque otzatzic cente huei miztli; i m n omocamic oquich-
tentzo, chichiton huan cihuacuacue. Q u i m i l h u a mazatl:
T a xittacan, ta itla ye topanhuitz amo ximomotican:
cihuacuacue quinpia icuacuahuan tlen ica mopalehuiz; amehuan
nia mechilhuiz: tehuatl, oquichtentzo, incuac ticaquizque ye totlac

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E L H O M B R E R I C O Y SUS ANIMALES 49

L o que [entonces] hizo la vaca fue decir a sus dos hermanos:


Ahora vamos a curarlo.
A l cordero le envi a que fuese a juntar la [hierba llamada]
babosilla y mostaza silvestre, mientras al cabrito le m a n d que fue-
se a buscar agua y medicina del pez. E l corderito ya no volvi, qui-
z el lobo se lo comi. L o estuvieron esperando, esperando, y
nada. L o esperaban para curar al venado, al que nada m s haba
rozado la bala entre cuero y carne.
Como lo p e n s el cabrito dijo:
Que vaya la vaca a buscar un m d i c o que venga a curar al
venado.
Fuese en busca de un perro viejo. T o p con l en el pinar y
le dijo:
Buen perrito, qu ests haciendo?
Nada, ya ves. M i amo vino a cortar lea por aqu, y me
trajo dijo el perrito; y t, buena vaca, qu andas buscando
por aqu?
Voy a decirte q u fue lo que me hizo venir aqu.
Dilo, buena vaca.
Voy a decirte; ahora que he dado contigo, a ti es a quien
vengo buscando.
Para qu?
Tenemos un enfermo y quiero que vayas a curarlo; yo te lo
ruego.
Y acaso p o d r curarlo?
C m o no!
Se llev la vaca al perro viejo; llegaron al lugar a donde iba a
hacer la curacin. E m p e z a curar al venado. Antes, en el cami-
no, h a b a n juntado hierbas medicinales. L a vaca se apresuraba.
E l perrito e m p e z a lamer la parte enferma al venado; una
vez que la hubo lamido, le puso hierbas medicinales machaca-
das. No t a r d mucho en aliviarse.
Entretanto el cabrito iba a buscar lo necesario para que co-
miesen, y as vivan en el bosque aquellos animalitos.
Luego que oan algn ruido se alarmaban. A l da siguiente
oyeron rugir un len y en seguida se asustaron el cabrito, el pe-
rrito y la vaca. [Entonces] les dijo el venado:
Miren, si algo nos ocurre, no se arredren; la vaca tiene sus
cuernos con que defenderse; [en cuanto] a ustedes, voy a decirles:

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
50 C U E N T O S INDGENAS

huitz zazotlen, zan tinechhuilaniliz nocuitlapil huan tiquitaz


tlenon mochihuaz.
Occepa otzatzic huey miztli, occepa otzatzic huey miztli;
ocachi ye mocamiqui oquichtentzo. I m n quitohua cualli mazatl:
X i nechhuilanilli nocuitlapil yexpa huan niman nocuepaz
ce huei cuauhtli huan amechpalehuiz.
Melac occepa ye oquicaque ocachi ye intlac; i m n oquitaque
huey miztli quintocatihuitz cana caxtolli tetecuantin, niman nepa
imixtla oquinmicti chicuacen tetecuantin, in icuac inon oquitaque
quilhua mazatl nin oquichtentzo chipahuac:
X i nechhuilanilli no cuitlapil.
Ocuilanilli huan niman omecuep ce huei cuauhtli. Chichi
huehue omotlalitihuetz ipan icuecuechte, oquichtentzo iztac
omotlalli otlatecacalo ipan iacol. Niman opatlan ica tlacpac huan
huei miztli za omocatlachiaya ica tlacpac mazatl omocuep
cuauhtli.
Oncan, zan que mazacuauhtli oquitac ye oya huei miztli,
otemoc ica icnihuan huan occepa ocuilanilli icuitlapil huan occepa
omocuep mazatl.
Huan cecpa noiqui ye ohualaya cente hueimiztli, cente ocelotl,
huan occequintin yolcame, mazatl oquincac. Oncan q u i l h u a
imicnihuan:
X i motlachilican, ye huitz non amo techixitani.
T l e n oquicin oquichtentzo iztac ocuilanilli icuitlapil mazatl,
haun omocuep ce cualli huei tlilmiztli, huan cuac mochtin inin
yolcame itlac in tepetlaoztotl oacique, omixti in huei tlilmiztli
huan quimilhua:
C a n i n anyahue, caulli yolcame?
Onahuat hueimiztli:
Otimitz itaco, xitechtlati itic mocal.
Nican que anquita zan nehua cualli niactica; amehuan zazan
an miactin huan amo onaquizque.
Tehuan otemitziztiquizaya, huan zan nican totlatizquayan
techtocatihuitze cequin tlaca; quinequi techmotlazque huan ya
inon techchihualtia ticholozque. Ocachi cualli ye tiehue. T l a -
zocamati.
Zan opanoque huan oyaque.
Zan que opanoc nemotilli occepa ocuilanilique icuitlapil huei
tlilmiztli huan occepa omocuep mazatl.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E L H O M B R E R I C O Y SUS ANIMALES 51

t, cabrito, cuando oigas que se nos acerca alguno, nada m s me


tiras de la cola y ya vers lo que sucede.
E l len volvi a rugir y se asust ms el cabrito. Entonces le
dijo el buen venadito:
T r a m e de la cola tres veces y luego me t r a n s f o r m a r en
una gran guila para salvarlos.
[Y], de veras, volvieron a orlo [rugir] m s cerca [y] luego vie-
ron al len que vena siguiendo a quince lobos y all, delante de
ellos, m a t a seis lobos. Cuando vieron eso, le dijo el venado al
cabrito blanco:
T r a m e de la cola!
T i r de ella y se convirti en una gran guila. E l perro viejo
ech un brinco para sentarse sobre su pescuezo, el cabrito blanco
se a c o m o d a horcajadas sobre su hombro. Luego alz el vuelo y
el len se q u e d asustado mirando para arriba c m o el venado
se haba convertido en guila.
Y sucedi que en cuanto el venado-guila vio que se haba
ido el len se abati con sus hermanos [a cuestas] y de nuevo le
tiraron de la cola y otra vez convirtise en venado.
Y en otra ocasin tambin [ocurri que] vieron venir a un
len, a un tigre y a otros animales; el venado los oy [venir]. E n -
tonces les dijo a sus hermanos:
Miren! Ya viene el que no nos puede ver.
L o que hizo el cabrito blanco fue tirar de la cola al venado y
ste se transform en una pantera, y cuando todos aquellos ani-
males haban llegado cerca de la cueva, saliles al frente el leo-
pardo y les dijo:
A d n d e se dirigen, buenos animales?
Respondile el len:
Venimos a verte; escndenos en tu casa.
Aqu, como ven, apenas quepo bien yo; ustedes son mu-
chsimos y no han de caber.
Nosotros salimos a verte y slo tratbamos de escondernos
aqu [porque] nos vienen siguiendo algunos hombres; nos quie-
ren cazar y eso nos oblig a huir. L o mejor es que nos vayamos
ya. Gracias.
Siguieron adelante y se fueron.
Tan pronto y les pas el susto, tiraron de la cola del leopardo
y ste transformse de nuevo en venado.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
52 C U E N T O S INDGENAS

Oncan za o q u i q u i z t i n e m a mamazatl huan cecpa ayecmo


ocalaquico ichan; icompa oquimotlaque.
N i n chichi huehue omic. Oquichtentzo ica cihuacuacue
oquitocaque. I m n omocaque za in ceceltoton. Oquizque noiqui
omotlacual temolito, huan occepa omocuepaya itic i n tepe-
tlaoztotl.
H u a n cecpa omononotzaya, huan omolhuiaya, que cihua-
cuacue, huan que oquichtentzo.
Tlenon taxticate? Za toceceltoton. Man tiacan! Ya za nican
otocaltzacuaco.
Quitohua cihuacuacue:
Melahuac. Man tiacan!
Cecente ocan iohui huan axan zan ye zacacuatinemi ica
cuauhtlatli ica ixtlahuapa.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E L H O M B R E R I C O Y SUS ANIMALES 53

Despus, el venadito sala con mucha frecuencia y una vez ya


no volvi a su casa; le dieron caza en algn lugar.
Aquel perro viejo se m u r i . E l cabrito y la vaca lo enterraron
y se quedaron solitos. Salan t a m b i n a buscar q u comer y de
nuevo regresaban a la casa.
Alguna vez que conversaban, se decan tanto la vaca como el
cabrito:
Q u hacemos aqu? Tan solos como estamos! Vmonos!
Aqu nada m s estamos encerrados.
Dijo la vaca:
De veras. Vmonos!
Cada quien cogi su camino y hoy todava andan paciendo
por el bosque y por el llano.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html

You might also like