WM

I nyni er S T A N I S A W R Y M S Z E W I C Z
PODPUKOWNIK

ZASADY ELEKTROTECHNIKI
WYDANIE TRZECIE POPRAWIONE

W A R S Z A W A 1928.
 SPIS RZECZY.

WIADOMOCI WSTPNE. str.

Spoczynek i ru ch ....................................................................... 1
Droga, p rdko i p r zy p ie sze n ie............................................. 1
Praw a N e w t o n a ..............................................................................6
Pierw sze prawo N ew tona .................................. 6
Drugie prawo N e w to n a ............................................. 6
Trzecie prawo N e w to n a ............................................. 6
P r a c a ....................................................................................................6
M o c ............................................... 7
P odzia jednostek na zasad n icze i p och od n e . . . 7
U kad bezw zgldn y C. G. S ........................................................8
Jed n ostk i absolutne i p r a k t y c z n e ....................................... 8
E n e r g j a ............................................................................................ 11
Rodzaje energji . 11
Energja kinetyczna i p o t e n c j a l n a ................................ 13
P rzeksztacenie e n e r g j i ......................................................15
Zasada zachow ania en ergji.................................................15
M echaniczny rw nowanik c i e p a ................................ 16
Zadania ' ............................................................................................ 17

ELEKTROSTATYKA.

E lek tryzow anie przez t a r c i e ................................................ 20

Ze i dobre p r z e w o d n ik i........................................................... 20
E lektryzow anie przez z e t k n i c ie ...........................................21
D w a rodzaje e le k tr y c z n o c i..................................................... 21
Przyciganie i odpychanie cia naelektryzowanych 23
W ahado elektryczne . ................................................ 23
 IV
str.
E le k t r o s k o p ...................................................... 24
E le k t r o m e t r ........................................................................... 25
adunek elek tryczn y . . ................................................ 26
Prawo C o u lo m b a .................................................................26
Z ad ania......................................... ' ......................................... 28
R ozm ieszczenie adunku elektrycznego . . . . 28
Gsto adunku p o w ie r z c h n io w a ................................29
P ole elek tryczn e i jego n a t e n i e ......................................30
N atenie p o l a ...................................................................... 31
P otencja e le k t r y c z n y ................................................................ 33
Tabela p or w n a w cza ......................................................: 36.
Jednostki potencjau e l e k t r y c z n e g o .......................... 36
R nice p o te n c ja w ................................ 38
Tabela p o r w n a w c z a ..................................... 39
Z a d an ia ......................................................................................40
P ow ierzchnie e k w ip o t e n c j o n a ln e ................................42
Indukcja e l e k t r y c z n a .................................................................43
W idm a linji si pow ierzchni ekw ipotencjonalnych
pl ele k tr y c z n y c h ......................................................................47
P iorunochron ......................................................48
M aszyny elek tryczn e i ich z a s to s o w a n ie ...........................49
Pojem no e l e k t r y c z n a ...........................................................52
Tabela p o r w n a w cza........................................................... 53
Jednostki pojem noci e le k tr y c z n e j................................ 54
Energja naeektryzow anego c ia a ........................... 55
Zasada k o n d e n s a t o r a ................................................................57
Kondensatory i ich pojem no. Kondensator ku
listy ...................................................................................... 61
Kondensator p a s k i ...........................................................61
Pojem no kondensatora k u lis te g o ................................61
Pojemno kondensatora p a sk ie g o ................................63
Staa d i e l e k t r y c z n a ........................................................... 64
Z ad an ia...................................................................................... 64
Energja naadow anego k o n d e n sa to r a ...........................65
Tabela p o r w n a w c za ...........................................................66
Z a d a n ie................................ 67
Butelka l e j d e j s k a ................................................................ 67
czenie kondensatorw w b a t e r j e ...........................68
P oczenie rw nolege kondensatorw . . . . 69
P oczenie szeregow e kondensatorw ...........................70
P oczenie m ie s z a n e ...........................................................72
Z a d a n ie ......................................................................................73
 V
str.
Kondensator o zmiennej p o jem n o ci.............................74
Paski kondensator papierow y i mikowy . . . 75
P rzek sztacen ie energji elektrycznej w cnergj m e
chaniczn i c ie p ln ........................................................... - 76
D zw onek e le k t r o s t a t y c z n y .............................................76
Rozbrojenie kondensatora przez przew odnik. . 77
Z a d a n i e ....................................................................... 78
Rozbrojenie kondensatora przez dielektryk . . 78
U kad elek trostatyczn y jed n ostek w ielk o ci e le k
trycznych i ich w y m ia r y ........................................................79

ELEKTRODYNAMIKA.

Teorja p r d u ...................................................................................81
Prd elektryczny i jego w a s n o c i....................................... 81
P r d s t a y ........................................................................................ 84
N atenie p r d u ............................................................................. 84
Prawo Ohma i oporno p rz e w o d n ik w .............................85
Przew odniki pierw szej L drugiej k l a s y .............................88
P rzew odzenie elektrycznoci w metalach i elek
trolitach ................................................. . . . . 88
Prd elektryczny w gazach . . . . . . . . 90
W ytrzymao na przebicie niektrych cia . . 93
R ozgazienie prdu w ob w od zie . 94
P ierw sze prawo K i r c h o f f a .............................................95
Drugie prawo K i r c h o f f a .................................................. 95
Poczenie szeregow e o p o r w ....................................... 95
Poczenie rw nolege opornoci om owych . . 96
Praca p r d u ................................................ 97
M oc p r d u ................................................ 98
Prawo J o u le 'a ...................................................... 99
Z a d a n ia , 101
M a g n e t y z m i e l e k t r o m a g n e t y z m ................................ 104
M agnesy naturalne i s z t u c z n e ...........................................104
Bieguny m agnetyczne i ich w asnoci . . . . 104
Prawo Coulomba ......................................107
Jednostka masy magnetycznej . . . . . . . 107
P ole m agnetyczne i linje s i .................................................108
N atenie pola m agnetycznego i jego jednostka 109
Potencja m agnetyczny . ...................................... 110
 VI
str.
Pole m agnetyczne ziemi, iga magnetyczna . . 111
Moment m agnetyczny m a g n esu ............................... 113
W pyw cia obcych na ukad linji si magne
tycznych ...................................................................... 115
Tabela p o r w n a w c z a ................................................ 117
N aten ie i strumie indukcji m agnetycznej 117
Z a d a n i e .......................................................................... 119
M agnetyczne dziaanie p r d u ................................. 119
P ole m agnetyczne przew odnikw z prdem . . 120
Prawo Laplace'a i ukad jednostek elektro
magnetycznych ......................................................... 123
N atenie pola m agnetycznego przew odnikw
z p r d e m ................................................................ 127
Tabela p o r w n a w c z a .......................................... 129
Dziaanie pola - m agnetycznego na przewodnik
z p r d e m ............................................................... 130
Praca w polu e le k tro m a g n ety czn y m ........... 132
Praca przy przesuniciu przew odnika w polu
m a g n e ty c z n e m '.................................................. 132
E le k t r o m a g n e s ............................................................. 134
H is te r e z a ................................................................... 135
Sia przycigania e le k tr o m a g n e s u ............... 139
D zwonki e l e k t r y c z n e .......................................... 140
Z a d a n i a .................................................................... 142
Indukcja elektrom agnetyczna. D ow iadczenia F a
ra d a y ^ ................................................................................... 146
W ielko sity elektrom agnetycznej indukcji . . 148
Regua L e n z a ........................................................... 152
Prdy wirow e F o u c a u l f a ................................. 153
Zadania .......................................................................... 155
P r d z m ie n n y ......................................................... 157
Prdy s in u s o id a ln e ...................................................... 157
Moc prdu zmiennego ............................... 162
Oporno omowa dla prdw zm iennych . . . 164
Naskrkowo ............................................................. 164
Sam oind ukcja.......................................................... 166
Spczynnik samoindukcji lub indukcyjno . . 167
W ielko elektrom agnetycznej siy samoindukcji 169
Kierunek prdu sa m o in d u k cy jn eg o ............... 172
W pyw samoindukcji w obw odzie z prdem
staym ............................................................ 172
 vn
str.
Potencjalna energja prdu czyli energja stru-
strumienia m a g n e ty c z n e g o ............................. 174
W pyw samoindukcji w obw odzie z prdem
zm ien n ym ............................................................... 176
Zadanie .......................................................................... 179
W pyw pojem noci w obw odzie z prdem
zmiennym ................................................................. 180
Z a d a n i e .................................................................... 183
W pyw pojem noci i samoindukcji w obw odzie
z prdem zm ien n y m ......................................... 184
Rezonans, W zr T h o m s o n a ............................ 185
Z a d a n i e ................................................................... 186
Praktyczne zastosowanie zjawiska rezonansu . 187
Praktyczne zastosowanie pojem noci i sam oin
dukcji w obw odach z prdem staym i zmien
nym .............................................................................. 189
W zajem na indukcja. Obwody s p r z o n e ........... 193
Spczynnik indukcji wzajemnej lub indukcyj-
no w z a je m n a .................................................. 195
System y sprzenia o b w o d w ........................ 198
Sprzenie indukcyjne czyli transformatorowe . 199
Sprzenie autotransform atorow e.................... 199
Sprzenie p o jem n o cio w e................................. 199
Sprzenie o p o r o w e .............................................. 200
Prd t r j f a z o w y .......................................................... 200
Poczenie w gwiazd . . ...................................... 202
P oczenie w t r j k t ................................................ 204
Moc prdu tr jfa zo w eg o ...................................... , 205
M ie r n i c t w o e l e k t r y c z n e ......................................... 209
Pom iar oporu ...................................................................... 210
M ost.k W h ea tsto n 'a ............................................. 215
Mostek N ip o ld a ...................................................... 218
Pomiar pojem noci zapom oc m ostka Seibt'a . . 220
Pomiar natenia i napicia p r d u .......................... 221
Pomiar natenia prdu. G a lw a n o s k o p ................. 222
G a lw a n o m e tr .......................................................... 223
Galwanometr tangencjalny albo busola stycznych 223
Galwanometr D eprezd 'A rson val'a ................. .224
Galwanometr telegraficzny . . . . . . . . . . 225
Amperomierz z ruchom z w o j n i c ............... 226
 VIII
str.
Amperomierz e le k tr o m a g n e ty c z n y ..................... 227
Amperomierz e lek tro d y n a m icz n y ......................... 227
Amperomierz c i e p l n y ..................................... 228
Amperomierz i n d u k c y j n y ...................................... 229
B o c z n i k .......................................................................... 229
Pomiar natenia prdu z m ie n n e g o ....................... 231
Pomiar napicia, lub siy elektrom agnetycznej . . 231
Z a d n n i a .......................................................................... 233
Pomiar m ocy p r d u ............................................................. 234
Pomiar pracy p r d u ......................................................... 235
M a s z y n y e l e k t r y c z n e .................................................... 237
P r d n ic e ................................................................................... 237
Budowa i praca prdnic prdu staego . . . . 239
Magnenica .................................................... 239
T w o r n i k ................................................................ '. . 239
Prdnice w ielobiegunow e ...................... 243
K o l e k t o r .......................................................................... 244
S z c z o t k i .......................................................................... 245
W zbudzanie p r d n i c ................................................. 248
Prdnica o b c o w z b u d n a ............................................ 251
Prdnica s z e r e g o w a .................................................... 252
Prdnica b o c z n ik o w a ............................................ 253
Prdnica szeregow o - b o c z n ik o w a .......................... 256
Prdnice prdu z m ie n n e g o ....................................... 257
Prdnica o ruchomym tworniku i nieruchomej
m agnenicy ................................................ 260
Prdnica o nieruchomym tworniku i ruchomej
m a g n e n ic y ................................................................. 261
Prdnica o nieruchomym tworniku i nierucho-
mem uzwojeniu magnenicy z wirujcym
rdzeniem e la z n y m ................................................ 262
Obsuga p r d n ic............................................................. 264
Silniki e l e k t r y c z n e ............................................................. 266
Moment obrotow'y s i l n i k a ....................................... 267
Kierunek obrotu s i l n i k a ........................................... 270
U staw ienie szczotek w silniku elektrycznym . . 271
Sia p rzeciw elek tro m o to ry czn a ............................... 271
B udow a i w asn oci siln ik w elektrycznych . . . 274-
Szybko obrotowa s iln ik a ....................................... 274
Silnik s z e r e g o w y .................................................. . . 276
 IX
str.
Z a d a n i e .......................................................................... 278
Silnik bocznikow y .................................. 280
Z a d a n i e .......................................................................... 283
Silnik prdu z m ie n n e g o ............................................ 283
Silniki synchroniczne .............................. 284
Silniki asyn chron iczn e'......................... 284
Silniki k o le k t o r o w e .................................................... 286
Obsuga silnikw e le k t r y c z n y c h .......................... 286
T ra n sfo rm a to ry ...................................................................... 287
* Spczynnik transformacji i spczyrnnik spra
w noci transform atora.............................. 289
P rzenoszenie energji elektrycznej na odlego 292
P r z e tw o r n ic e .......................................................................... 294
C ew ka R u h m c o r ffa ............................................................. 295
Lampa k a t o d o w a .................................................................. 297
P rostow n ik n e o n o w y ......................................................... 298
E le k tr o c h e m ja . ............................................................. 300
Ogniwa e le k r y c z n e ............................................................. 303
Ogniwa g a lw a n ic z n e .................................................... 304
Polaryzacja o g n i w a ......................... 305
Ogniwo Leclanche'a . ................................................ 306
Ogniwo suche ............................................................. 308
Ogniwo M e id in g e r a . 308
Ogniwo W e t s o n a ......................................................... 309
Ogniwo te r m o e le k tr y c z n e ....................................... 310
Tabela p o r w n a w c z a ................................................ 312
czenie ogniw w b a t e r j i ....................................... 313
czenie s z e r e g o w e ..................................................... 313
Tabela -porwnawcza . ....................................... 315
czenie r w n o le g e .................................................... 315
' czenie m ieszane .................................................... 317
Sprawno o g n i w a ....................................... 319
Z a d a n i a .......................................................................... 320
A k u m u la to r y ..................... 322
G sto elektrolitu w akumulatorach oow ianych 325
Oporno w ewntrzna akumulatorw oow ianych 327
Gsto prdu w akumulatorach oow ianych . . 328
Z a d a n i e ........................................... 329
Zwarcie a k u m u la to r a ................................................ 329
V-
 X
str.
Z a d a n i e .......................................................................... 330
Pojemno a k u m u la to r a ..................... 331
Zadania . ................................................................. 333
Energja uyteczna akum ulatora.................... 333
Zadania . . . ............................................... 334
N apicie na zaciskach akumulatora oow ianego 336
Z a d a n i e .......................... 338
Sprawno a k u m u la to r a ................... 339
Sprawno pojem nociowa .......................... 340
Sprawno en erg e ty c zn a ......................... 340
Z a d a n i e .............................................. ".340
adowanie akumulatorw przenonych . . . . 341
adowanie i w yadow anie akumulatorw staych 343
Obsuga akumulatorw o o w ia n y c h ........... 346
adowanie i w yadow yw anie akumulatorw . . 346
Transport akumulatorw p rzen o n y c h ....... 349
Akumulatory elazo - niklowe Edissona . . . . 350
adowanie i w yadow anie akumulatorw zasa
dow ych ...................................................................... 351
Obsuga akumulatorw za sa d o w y c h ........... 353
L a m p y i w y c z n i k i .............................................. 354
Lampy u k o w e ........................................................... 354
W czanie lamp ukow ych do obwodu . . . . 356
a r w k i ........................................................................ 357
W czanie lamp arow ych do obw odu . . . . 358
Z a d a n i e ............................................................... 359
B e z p ie c z n i k i ........................................... 360
B ezpieczniki to p ik o w e ..................................... 360
Bezpieczniki p r z e p i c io w e ............................ 362
W y c z n ik i....................................... 364
I
r! N

i
i
j

I. WIADOMOCI WSTPNE.
Przy studjowaniu elektrotechniki bdziemy si opie
rali na dziaaniu si, to te rozpatrzymy na wstpie
! podstawowe wiadomoci z nauki o silach, zwanej
mechanik. Jednoczenie przypomnimy sobie ukady
jednostek wielkoci fizycznych i ich wymiary.
Spoczynek i ruch. Ciao, ktrego wszystkie punkty
zachowuj stae pooenie wzgldem przedmiotw
uwaanych za nieruchome, znajduje si w stanie spo
czynku wzgldnego; przy tern siy, dziaajce na takie
ciao musz by w rwnowadze. Ciao jest w' ruchu
wzgldnym , jeeli pooenie jego punktw wzgldem
przedmiotw uwaanych za nieruchome ulega zmianie,
przyczem siy, dziaajce na to ciao, mog by lub
| nie by w rwnowadze, Np. czowiek poruszajcy
si w wagonie kolejowym idcego pocigu jest w sta
nie ruchu wzgldem cian i okien wagonu, ktre s
wzgldem siebie w stanie spoczynku; ciany i okna
wagonu s w stanie ruchu wzgldem tych przedmio-
| tw, wzgldem ktrych jest w stanie ruchu cay
pocig, t. j. wzglem stacji kolejowych, supw tele-
| graficznych i t. p.
Droga, prdkoci i przypieszenia. Gdy ciao jest
w ruchu, kolejne pooenia kadego jego punktu tw o
rz linje cige, zwane torami. Okrelony odcinek

| Elektrotechnik*. 1
11 m M - - - ' ' -
 2

toru, przebyty przez poruszajcy si po nim punkt

nazywamy drog. Ciao, bdce w ruchu (okrelony
punkt tego ciaa), przeby moe jedn i t sam drog
po pewnym torze wcigu krtszego lub duszego
czasu, dla zupenej wic znajomoci ruchu tego ciaa
wprowadzamy wielko fizyczn, okrelajc stosunek
pomidzy drog i czasem, wcigu ktrego zostaa ona
przebyta. W ielko t nazywamy prdkoci ciaa,
a miar jej jest droga przebyta przez ciao w jed
nostk czasu. W edug tej definicji, jeeli wcigu
czasu t ciao przebyo drog Z to szybko v b d z ie :
Z
T '
gdzie k spczynnik proporcjonalnoci, zaleny od
wyboru jednostek do mierzenia Z, V, t.
Prdko ciaa, poruszajcego si po pewnym torze,
moe w kadym jego punkcie ulega zmianie. W tym
wypadku stosunek drogi do czasu, w ktrym zostaa
ona przebyta daje jedynie pojcie o redniej prd
koci ciaa w danym okresie czasu. Jeeli okres ten
bdziemy zmniejszali do nieskoczonoci, to przej
dziemy do pojcia chwili i prdkoci w danej chwili
(chwili nadajemy znaczenie analogiczne do pojcia
punktu w geometrji t. j. uwaamy, e nie posiada
adnej rozcigoci).
Niech ciao w chwili t1 posiada prdko v u a w chwili
t2 prdko v2 rnic v2 > nazywamy przy
rostem (dodatnim lub ujemnym) prdkoci. Stosunek
przyrostu prdkoci do czasu, w ktrym zaszed, nazy
wamy przypieszeniem .
Oznaczajc Drzypieszenie przez a, mamy:
, o2 ~ v 1
a k . ~
gdzie k spczynnik proporcjonalnoci, zaleny od
wyboru jednostek do mierzenia a, u, .
Jeeli przypieszenie ulega zmianie z biegiem czasu, to
moemy mwi o przypieszeniu redniem wcigu pew
nego okresu czasu lub o przypieszeniu w danej chwili.
Nadal we wszystkich wzorach nie bdziemy stoso
wali spczynnika proporcjonalnoci k, zakadajc, e
zawsze jest on rwny 1, czyli e wszystkie wielkoci
wchodzce w skad wzoru s wymierzone odpow ied
nio dobranemi jednostkami, czyli nalecemi do tego
samego ukadu jednostek.
Badajc ruch ciaa, obieramy pewn chwil, od
ktrej zaczynamy rachowa czas i pewien punkt,
uwaany za pocztek toru.
Tor, prdko i przypieszenie charakteryzuj ruch
ciaa, a mianowicie, w zalenoci od toru rozrniamy
ruch prostolinijny i krzywolinijny; w zalenoci od
toru i prdkoci ruch postpow y i obrotowy.
Ruchem postpowym nazywamy taki ruch, przy ktrym
tory wszystkich punktw ciaa s rwnolege, a prd
koci rwne. Dla zbadania takiego ruchu wystarczy
rozpatrzy ruch jednego punktu ciaa np. rodka
cikoci. Przy ruchu obrotowym torami wszystkich
punktw, nie lecych na osi obrotu, s koa pooone
w paszczyznach prostopadych do osi, a prdkoci
linjowe poszczeglnych punktw zale od ich odle
goci od osi obrotu.
Ruch pod wzgldem prdkoci moe by jednostajny
i zmienny. O ile wielko drogi zmienia si propor
cjonalnie do czasu zuytego przez ciao dla przebycia
tej drogi, to taki ruch ciaa nazywamy jednostajnym.
Dla dowolnego czasu t wielko drogi /, przebytej
przez ciao w ruchu jednostajnym, moemy okreli
ze wzoru:
l == l0 -4* v t
gdzie / droga przebyta przez ciao do chwili,
w ktrej zaczlimy obserwowa jego ruch, v
prdko ciaa podczas obserwacji (w czasie od O do t).
Prdko jest tu wielkoci sta.
Przy ruchu zmiennym prdko ciaa nie pozostaje
sta, lecz ulega wci zmianom. Ruch zmienny
z prdkoci rosnc nazywa si ruchem przypie
szonym. Np. pocig odchodzcy ze stacji. Ruch
zmienny z prdkoci malejc nazywamy opnionym.
Np. pocig przychodzcy do stacji. O ile przyrpsty
(dodatnie lub ujemne) prdkoci s proporcjonalne
do czasu, to taki zmienny ruch ciaa nazywamy jedno
stajnie zmiennym. Zalenie od tego, czy przyrosty
s dodatnie, czy ujemne ruch nazywamy jednostajnie
przypieszonym lub jednostajnie opnionym.
Dla dowolnego momentu czasu i, wielko prd
koci ciaa moemy okreli ze wzoru:
u = v0 + a t
gdzie i>0 wielko prdkoci posiadanej przez ciao
w pocztkowej chwili obserwacji (jeeli ciao byo
w stanie spoczynku to v0 . OJ, a przypieszenie,
ktre posiadao ciao podczas obserwacji (w czasie
od O do t); jest tu ono wielkoci sta; znak plus
stosujemy, kiedy odbywa si ruch jednostajnie przy
pieszony, minuskiedy odbywa si ruch jednostajnie
opniony.
Dla okrelenia w powyszym wypadku wielkoci
drogi, ktr ciao przebyo ruchem jednostajnie
zmiennym, znajdujemy prdko redni, jak posia
dao ciao pomidzy chwil pocztkow O (prdko u)
oraz chwil kocow obserwacji t (prdko v0 + a t);
bdzie ona:
 5

Gdyby ciao poruszao si ruchem jednostajnym

z powysz prdkoci, to przeszoby w tym samym
czasie (od O do i) t sam drog, jak i poruszajc
si ruchem jednostajnie zmiennym, na podstawie kt
rego wyprowadzilimy szybko redni. Drog wic
przy ruchu jednostajnie zmiennym, znajdziemy, posu
gujc si wzorem dla drogi przy ruchu jednostajnym,
podstawiajc w nim zamiast V prdko redni pomidzy
punktami pocztkowym i kocowym:

O ile do chwili pocztkowej ciao nie przebyo

adnej drogi t. j. / O i szybko jego w tym
momencie u0 .== O, to wielko przebytej drogi przy
ruchu jednostajnie przypieszonym bdzie:
a t2
l
2
czyli przy ruchu jednostajnie przypieszonym, droga
przebyta jest proporcjonalna do kwadratu czasu. Przy
swobodnym spadaniu cia, w powyszym rwnaniu,
drog I zastpimy przez wysoko h, z ktrej spada
ciao, przypieszenie a bdzie w tym wypadku rwnao
si przypieszeniu ziemskiemu g = 9,81 m/sek. W iel
ko drogi przebytej ruchem jednostajnie przypie
szonym dla swobodnie spadajcych cia bdzie:

Prdko w dowolnym momencie czasu okrelimy ze

wzoru:
v = g t = | 2 gh
 P r a w a N e w t o n a . P ierw sze prawo Newtona
czyli prawo bezwadnoci. Punkt materjalny pozo
staje w stanie spoczynku lub ruchu prostolinjowego
i jednostajnego, jeeli nie dziaa na adna sia. T
wasno cia nazywamy bezwadnoci.
Drugie prawo Newtona czyli prawo siy. Sia,
dziaajca na punkt materjalny, udziela mu przypie
szenia, ktre jest z ni zgodne co do kierunku i pro
porcjonalne do niej co do wielkoci.
Prawo to moe by wyraone wzorem:
F ma
gdzie F wielko siy dziaajcej na ciao, m masa
ciaa, a przypieszenie, ktre to ciao otrzymuje pod
dziaaniem siy F.
Widzimy, e pojcie przypieszenia wie si nie
rozerwalnie z pojciem siy. Ruch ciaa spadajcego
swobodnie jest jednostajnie przypieszonym, std wy
nika, e ciar ciaa jest si stale dziaajc. Przy
pieszenie cia spadajcych oznacza si liter g i zowie
si przypieszeniem cikoci czyli przypieszeniem
ziem skiem . W powyszym wzorze sia bdzie rwno
znaczna z ciarem ciaa.
Trzecie praw o'/N ew tona czyli prawo akcji i re
akcji. Siy, ktre dwa punkty materjalne lub dwa
ciaa wywieraj jedno na drugie, maj wspln linj
dziaania, s rwne i odwrotnie skierowane. Jako
przykad '"moe suy odskok broni przy wystrzale,
podnoszenie ciaru i t. p.
Praca. Praca jest to rezultat dziaania siy wzdu
pewnej drogi. Zaleno wielkoci pracy od siy
i drogi moemy wyrazi zapomoc wzoru:
A = F l . cos a
gdzie / droga, po ktrej porusza si dane ciao,
F sia, ktra dziaa na to ciao pod ktem a do jego
toru (rys. 1). W wypadku, gdy sia dziaa w kierunku
toru wykonana praca:
A = FI
poniewa o. 0, cos a 1 ; w wypadku, gdy sia
dziaa w kierunku prostopadym do kierunku toru,
wykonana praca:
A = O
poniewa a = 90, cos a = O.
M oc (dzielno). Sia robocza jest tern poytecz
niejsza im prdzej pracuje t. j. im wiksz prac wy
kona w danym czasie, dlatego te wprowadzamy nowe
pojcie m ocy czyli dzielnoci, wskazujce jak
wielka praca zostaa wykonana w jednostk czasu.
Moc moe by wyraona przez wzr:

gdzie P moc, A praca, czas, wcigu ktrego

zostaa ona wykonana.
Podzia jednostek na zasadnicze i pochodne. Zbir
wszystkich jednostek przyjtych wedug pewnej okre
lonej zasady do mierzenia wielkoci fizycznych nazy
wamy ukadem jednostek. W kadym ukadzie
istniej jednostki, ktre s dowolnie w ybrane i s
jakby podstaw do budowy caego ukadu. Jednostki
te nazywamy jednostkami zasadniczem i. W szystkie
inne w danym ukadzie nazywamy jednostkami po-
chodnemi; s one utworzone z zasadniczych wedug
najprostszych zalenoci, istniejcych pomidzy jedno
stkami pochodnemi i zasadniczemi.
 Ukad bezw zgldny C. G. S. jednostek i wymiar
jednostek pochodnych. W ukadzie bezwzgldnym
C. G. S. przyjmujemy trzy jednostki jako zasadnicze:
1) Dugoci (L) centym etr.
Centym etr = 0,01 metra. (W zorzec metra, wykonany
z platyny i irydu, znajduje si w midzynarodowem
biurze miar w Paryu).
2) M asy (M) gram, tysiczna cz kilograma,
ktry stanowi mas metalowego cylindra wzorcowego
przechowywanego rwnie w Paryu. W przyblieniu
kilogram stanowi m aswody w objtoci 1 litra przy 4 C.

3) C zasu ( T i - sek u n d a = = -^
cz redniej doby sonecznej.
Ukad nosi nazw ukadu C. G. S. inaczej ukadu
centym etr - gram - sekundowego.
N a podstawie tych trzech jednostek okrelamy wy
miary wszystkich wielkoci fizycznych.
Wymiarem nazywamy zaleno algebraiczn jedno
stki pochodnej od jednostek zasadniczych po odrzu
ceniu wszystkich spczynnikw. Wymiary jednostek
znacznie uatwiaj przejcie od jednego ukadu miar
do innego.
W te n sposb moemy atwo wyprowadzi jedno
stki pochodne w ukadzie C. G. S. i ich wymiary dla:
prdkoci, przypieszenia, siy, pracy i mocy, jak po
dano w tabeli na str. 9.
Jednostki absolutne i praktyczne. Przejdziemy
obecnie do mierzenia tych wielkoci fizycznych, dla
ktrych wyej wyprowadzilimy jednostki w ukadzie
C. G. S. Mierzenie tych wielkoci jest konieczne
tak dla celw naukowych, jak i dla celw praktycznych

Zaleno wiel Jednostki pocho W ymiar wiel
W ielkoci
koci fizycznych dne w ukadzie
fizyczne koci fizycznych
pomidzy sob C. G. S.

D ugo . . . z cm. L
Masa . . . . m M

Czas . . . . sek. T

cm.
Prdko . . v _ tl L T 1
sek.
V cm.
Przypieszenie. a - { L T 2
sek .2
cm.
Sia . . . . F m. a LMT - 2
gr sek.-
cm.2
Praca . . . . A = F. 1 l ~m r - j
sek>
cm.2
Moc . . . . P A U M 73
t gr sek .3

w yciu codziennem. Bdzie ono polegao na porwna

niu ze sob wielkoci jednorodnych t. j. wielkoci
mierzonych i wielkoci przyjtych za jednostk miary.
Jednostki uywane wycznie w nauce nazywaj si
bezwzgldnemi, uywane w yciu codziennem pra
ktycznemu
W szystkie trzy jednostki zasadnicze ukadu C. G. S.
uywane s do celw naukowych; praktyczne jednostki
dugoci, masy, czasu s podane na str. 12. Przy
wyprowadzaniu jednostek bezwzgldnych i praktycz
nych bdziemy opiera si, jak wyej wspomnielimy,
na wzorach matematycznych, okrelajcych zaleno
pomidzy poszczeglnemi wielkociami.
 _ 10

1) Absolutna jednostka prdkoci, jak widzimy ze

l '
wzoru: v =

j e s t ' to prdko jak posiada ciao przebywajce

drog 1 cm. w 1 sek.
Praktyczn jednostk prdkoci jest: kilometr na
godzin lub mila morska na godzin.
2) Absolutn jednostk przypieszenia, jak widzimy
ze wzoru: a = jest przypieszenie jakie posiada
ciao, jeeli jego prdko wzrasta lub maleje w 1 se
kund o jednostk prdkoci.
Praktyczn jednostk przypieszenia jest przypie
szenie ziemskie g = 9,81 m /sek2. Jest to wielko
rednia, poniewa naog przypieszenie ziemskie
zaley od szerokoci geograficznej: na biegunie
g = 9,83 m/sek-2, na rwniku g = 9,78 m /sek.2
3) Absolutn jednostk siy, jak widzimy ze wzoru:
F mp, jest sia, ktra masie 1 gr. nadaje jednostk
cm
przypieszenia t. j. 1 Taka absolutna jednostka
siy nazywa si dyn. Sia miljon razy wiksza na
zywa si megadyn.
Praktyczn jednostk siy jest kilogram = 1000.981 gr.
cm./sek.2 = 981000 dyn., jeeli przyjmiemy przypie
szenie ziemskie g = 981 cm./sek2.
4) Absolutna jednostka pracy; jak widzimy ze
wzoru: A = F /, jest to praca jak wykona sia
1 dyny wzdu drogi 1 cm., o ile kierunek siy i drogi
jest zgodny. Tak absolutn jednostk pracy nazy
wamy ergiem.
 11

Praktyczn jednostk pracy jest daul = 107 ergw;

czciej uywan praktyczn jednostk pracy jest
kilogramometr = 981.105 dyn. cm. 9,81. 107 ergw =
== 9,81 dauli; 1 daul 0,102 kgm.

5) Absolutn jednostk m ocy, jak widzimy ze

A
wzoru: P jest 1 erg/sek.

Praktyczn jednostk mocy jest watt lub ko me

chaniczny (K. M.)
1 watt = 1 daul/sek.. = 107 erg/sek.
1 kilowatt = 1000 wattw = 1000 dauli/sek. =
1,36 K. M.
1 K.M. 75 kgm/sek. 75.981000.100 erg/sek. =
= 75 . 9,81 dauli/sek. 736 wattw.
W elektrotechnice najczciej stosowana jest je
dnostka pracy zwana kilowatt godzin; 1. kilo
watt godzina 1000 watt .3600 sek. = - 36.105 watt.
sek. 36.105 dauli.

Energja. Pojcie energji zaliczamy do najwaniej

szych poj fizyki. Nakrcona spryna zegarowa,
wzniesione na pewn wysoko ciao, para w kotle
parowym, mog wykona w odpowiednich warunkach
prac; mwimy, e ciaa te posiadaj pewien zasb
energji. Zatem energj moemy okreli jako zdol
no ciaa do wykonania pracy. Kiedy ciao wykony-
wuje prac, zapas energji zawartej w nim zmniejsza si.

Rodzaje energji. Rozrniamy nastpujce rodzaje

energji: energja mechaniczna (lecca kula karabinowa,
wiatr, spadajca z pewnej wysokoci woda), Tenergja
cieplna (ruch czstek ciaa), energja elektryczna (prd
 12

Tabela jednostek absolutnych i praktycznych.

W ielkoci Jednostki
Jednostki praktyczne
fizyczne absolutne

Dugo (/) centymetr metr, kilometr, mila morska

Powierzchnia (S) centymetr kwa metr kwadratowy, kilometr

dratowy kwadr, i mila morska
kwadratowa

O bjto ( V ) centym etr sz e metr szecienny

cienny

Czas (f) sekunda minuta, godzina, doba

M asa (m) gram kilogram, tonna = 1000 kg.

.

Prdko (w) centym etr/sek. kilometr / godzina, mila

morska / godzina

Przypieszenie (a) cenlym etr/sek,2 przypieszenie ziem skie

Sia (F ) , dyna kilogram 981000 dyn

tonna 1000 kg.

Praca (/4) erg daul = 107 ergw

1
kgm. = 0,102 kgm.
9,81 5
Moc (P ) erg/sek. watt == 1 daul/sek. ; kilo-
watt 1000 wattw
K. M. 736 wattw
K . M. ~ 75 kgm'sek.
 13 -

elektryczny), energja promienista (promienie w eterze)

i energja m agnetyczna (przyciganie lub odpychanie
si magnesw).
Energja kinetyczna i potencjalna. Kade ciao,
posiadajce pewien zasb energji tego lub innego
rodzaju, moe mie j w dwuch postaciach: energji
kinetycznej czyli energji ruchu, przejawiajcej si
w sposb widoczny i energji potencjalnej czyli energji
pooenia, przejawiajcej si w sposb niewidoczny.
O bserw ujc te dwie postacie energji zauwaymy,
e w wikszoci wypadkw ciaa maj dno do
przeksztacenia posiadanej energji potencjalnej w energj
kinetyczn np. dno energji elekrycznej naadowa
nego kondensatora do przebicia dielektryka.
Przy poczeniu przewodnikiem okadek kondensa
tora, energja potencjalna przeksztaci si w energj
kinetyczn prdu elektrycznego, ktry popynie po
przewodniku czcym okadki kondensatora.
Pouczajcym przykadem przeksztacania si energji
kinetycznej w potencjaln i odwrotnie jest wahado
(kulka zawieszona na nitce rys. 2). Jeeli odchylimy
kulk od pooenia 1 do pooenia 2, wykonawszy
przytem pewn prac, nadajemy kulce pewien zasb
energji. Energja ta w pooeniu 2 kulki bdzie
w postaci potencjalnej. O ile teraz sia naszej rki
przestanie dziaa, kulka zacznie spada, a jej energja
potencjalna przeksztaca si stopniowo w energj
kinetyczn i, gdy kulka osignie pooenie 1, energja
potencjalna zostanie cakowicie zamieniona w energj
kinetyczn. W skutek bezwadnoci kulka nie zatrzyma
si w pooeniu 1, lecz przejdzie w pooenie 3, prze
ksztacajc stopniowo energj kinetyczn w poten
cjaln. W pooeniu 3 kulka posiada wycznie energj
potencjaln, zacznie wic znowu spada t. j. dy
do pooenia 1; wskutek bezwadnoci przejdzie
 14

jednak przez pooenie 1 a do pooenia 2 i t. d.

Ten ruch wahada trw aby wiecznie, gdyby nie byo
tarcia nitki w punkcie zawieszenia i oporu powietrza,
na pokonanie ktrych zuywa si za kadem wahniciem
cz energji kulki.
W rzeczywistoci ruch kulki okoo punktu 1 bdzie
ruchem drgajcym tumionym czyli gasncym (o ile
rozpatrywa mae wychylenia kulki).
Jeeli w ukadzie sprzdnych prostoktnych od
oymy na osi odcitych czas zuyty przez kulk
na przebycie drogi od pooenia 1 do 2, 2 1, 1 3,
3 1, i t. d., na osi rzdnych odpowiednie do chwili
wielkoci odchylenia' ( l ) kulki od pooenia 1,
odkadajc przytem odchylenie kulki w lew stron
w gr od osi odcitych, w praw w d, to gra
ficznie ruch drgajcy tumiony kulki bdzie si przed
stawia, jak na rys. 3a. Analogiczny wykres otrzymali
bymy zaopatrzywszy kulk w owek i przesuwajc
pod ni papier w czasie jej wahania. Dugo uku
1 : 2 pomidzy najwikszem wychyleniem, a pooe-
eniem rwnowagi kulki nazywamy amplitud, czas
( A L ) potrzebny, aby kulka przesza od pooenia
1 do pooenia 2, a nastpnie przez pooenie 1 do
pooenia 3 i wrcia ponownie do pooenia 1 nazy
wamy okresem waha.
Podczas caego trw ania ruchu drgajcego gasn
cego kulki, wielko amplitudy bdzie stopniowo zmniej
sza si. W ielko okresu jednake pozostanie jedna
kow, gdy ze zmniejszeniem si drogi, przebytej
przez kulk, zmniejsza si i jej szybko. Czas za
przebycia drogi cakowitej od pooenia 1 przez
2, 3 do 1 pozostaje niezmiennym.
Analogiczne zjawisko bdziemy mieli z okresem
drga elektrycznych, w obwodach drgajcych gasn
cych w radjotechnice.
 15

Gdybymy, wykonywujc pewn prac podczas

ruchu wahadowego, np. zapomoc spryny, uzupe
niali cigle tracon na pokonanie oporu energj kulki,
podtrzym ujc w ten sposb jednakowe odchylenia jej od
pooenia 1 w obie strony, mielibymy ruch drgajcy
niegasncy przedstawiony graficznie na rys. 3b.
Stosunek dwch ssiednich wychyle kulki w ruchu
gasncym jest wielkoci sta:
KL .MN PS
----- = -------- = = constans.
AB KL MN
Stosunek ten charakteryzuje wielko tumienia
ruchu drgajcego i jest wielkoci < 1; przy ruchu
niegasncym stosunek ten rwna si 1.
P rzek sztacenie energji. W powyszych przyka
dach z kondensatorem i wahadem widzielimy prze
ksztacanie postaci energji, przyczem sam rodzaj
energji nie ulega zmianie. W praktyce spotykam y si
czsto i z innem zjawiskiem, mianowicie przenoszeniem
energji na odlego i przeksztaceniem jednego rodzaju
energji w inny, do czego su rozmaite maszyny; np.
w palenisku kota energja chemiczna wgla zamienia
si na energj ciepln pary wodnej, ta znowu w ma
szynie parowej zostaje przeksztacona na energj me
chaniczn, dziki ktrej uzyskujemy w prdnicy energj
elektryczn; ta ostatnia, przeniesiona przy pomocy
przewodw do rozmaitych miejsc, ulega przemianie na
energj mechaniczn (obrabiarki), wietln (lampy),
ciepln (grzejniki) i t. d, Naog mona powiedzie,
e wszystkie rodzaje energji maj dno do przej
cia w energj ciepln, a ta ostatnia do rwnomiernego
rozdzielenia si, a nastpnie wypromieniowania.
,?;Zasada zachowania energji. Jak wyjanilimy po
wyej energja moe przechodzi z jednego rodzaju
 16 -

w drugi, ale we wszystkich wypadkach zachowuje si

w ukadzie odosobnionym w niezmiennej iloci jest
niezniszczalna. Prawo zachowania energji moemy
wypowiedzie w nastpujcy sposb:
Cakowity zasb energji w jakimkolwiek ukadzie
cia nie moe ani zwikszy si, ani zmniejszy wsku
tek wzajemnych dziaa midzy czciami ukadu,
moe jednakowo przybiera ktrkolwiek z postaci
w jakich energja si przejawia. Energja ukadu moe
zwikszy si tylko kosztem energji otrzymanej z ze
wntrz ukadu.
Ilekro ukad wydaje energj na zewntrz, bd to
przez wykonanie pracy, przez wydanie ciepa, przez
promieniowanie albo w jakikolwiekbd inny sposb
zasb energji zawartej w nim zmniejsza si o warto
energji wydanej.
Ukad materjalny, ktry nie zmienia si, nie wyczer
puje w ten czy w sposb, nie moe te wydawa
z siebie energji, znaczy to, e energji nie mona
z niczego stworzy czyli niemoliwem jest perpetuum
mobile.

M echaniczny rwnowanik ciepa. Jak zaznaczy

limy uprzednio wszystkie rodzaje energji maj dno
do przeksztacenia si w energj ciepln, przeto
zachodzi czsto potrzeba wiedzie, jak ilo energji
cieplnej wytworzy si w kadym poszczeglnym wy
padku.
Na podstawie licznych dowiadcze stwierdzono,
e 426,7 kgm., zamienione cakowicie w energj ciepln,
wytworz 1 kalorj kilogramow ciepa t. j. ilo
potrzebn do podniesienia tem peratury 1 kg. wody
o 1 C , od 14,5 C do 15,5 C . 426,7 kgm. nazywamy
mechanicznym rwnow anikiem ciepa. Odw rotnie,
 do wytworzenia 1 kgm. mechanicznej pracy musimy
1
zuy , _ ' _ Kai. ciepa. Ilo ta nazywa si ciepl-
i
nym rw now anikiem p racy.
Przy przeksztaceniu energji elektrycznej w energj
ciepln obliczamy ilo otrzymanej energji cieplnej
w maych kalorjach (0,001 Kai.), mnoc prac elek
tryczn, obliczon w daulach, przez 0,24 t. j.:
1 daul 0,24 kal. (kalorje gramowe),
1 kilow attgodz. = 860 Kal. (kalorje kilogramowe).

Zadania.
1. Jak prdko nada sia 100 gramw, dzia
ajca przez 5 sekund, ciau o masie 50 gram w ?
Przypieszenie, ktre ma ciao pod wpywem dzia
ania tej siy:

a - F - == -0 '981 . - 1962 cm/sek.2

m 50
Prdko ciaa po upywie 5 sek.:
v = a t .1962.5 = 9810 cm/sek.
2. W odospad dostarcza 90000 Itr/min. wody spa
dajcej z wysokoci 5 m. Jaka jest dzielno w odo
spadu?
Praca wykonana przez wodospad w przecigu 1 min.:
a = F l~ 90000.5 == 450000 kgm.
i i i i n -A 450000
dzielno wodospadu: P - < = ----------- . = 100 K M .
t 60 .7 5
. 3. Ko cignie z si 50 kg. wagon po torze kole-
jowym h a . przestrzeni 1 kim. Obliczy prac wyko
l* di.!?*<1 .tujj
 18

nan przez konia przy przesuwaniu wagonu po torze

kolejowym, jeeli kierunek siy pocigowej konia
tworzy z kierunkiem toru kolejowego kt 60.
Praca wykonana przez konia przy przesuwaniu wa
gonu po torze kolejowym:
A F I . cos 60 5 0 .1 0 0 0 .0 ,5 == 25000 kgm.
Gdyby sia pocigowa konia bya skierowana wzdu
toru kolejowego, wwczas ko mgby wykona prac
dwa razy wiksz:
A F I 50.1000 - 50000 kgm.
W obu w ypadkach sia pocigowa konia i wielko
przesunicia wagonu bd jednakow e, lecz w wypadku
kiedy kierunek siy tworzy z kierunkiem toru kolejo
wego kt 60, tylko poowa siy pocigowej konia
bdzie uyt do posuwania wagonu, druga poowa tej
siy dziaa szkodliwie, starajc si przesun wagon
w kierunku prostopadym do toru, co wywouje
dodatkow si tarcia k wagonu o szyny kolejowe,
na pokonanie ktrej na drodze 1 kim. ko wykonuje
bezuyteczn prac:
A - FI - 25.1000 25000 kgm.
4. Kamie, spadajcy z gry, dosiga ziemi 'z szyb
koci 49 m/sek. Obliczy z jakiej wysokoci kamie
spada.
Czas, w przecigu ktrego kamie spada:

g 9,81
- W ysoko, z ktrej kamie sapda:

h l - 9 , 8 1 25 122,625 m.
2 .2
 19

5. Parowa maszyna o mocy 10 K. M., ktrej

spczynnik wydajnoci jest 40/o> suy do urucha
miania prdnicy, ktrej spczynnik wydajnoci jest
90/0 . Ile ciepa otrzymamy wcigu 5 minut, jeeli
caa energja elektryczna dostarczana przez t prdnic
przeksztaca si w ciepo?
Moc energji elektrycznej otrzymanej z p rd n icy :
P 10 . 0,4 . 0,9 . 736 2649,6 daul/sek.
ilo ciepa otrzymana wcigu 5 min.:
Q 0,24 . 2649,6 . 5 . 60 381542 kal.
6. O kreli z powyszego zadania, ile ciepa wcigu
p godziny otrzymamy, jeeli energj mechaniczn
otrzyman z maszyny parowej przeksztacim y w ciepo?
Moc energji mechanicznej otrzymanej z maszyny
parowej:
P 10 . 0,4 . 75 300 kgm./sek.
Ilo ciepa otrzymana wcigu p godziny:
300 . 60 . 30 2529 Ka,
427

W nastpnych rozdziaach rozpatryw a bdziemy

zjawiska elektryczne. Zjawiska te obejmuj dwa za
sadnicze dziay:
a) elektrostatyka, ktra rozpatruje zjawiska ele
ktryczne zachodzce z elektrycznoci znajdujc si
na powierzchni cia w stanie spoczynku.
b) elektrodynam ika, rozpatrujca zjawiska ele
ktryczne,^fzachodzce z elektrycznoci znajdujc si
w stanie ruchu.
2*
 II. E L E K T R O S T A T Y K A .
Elektryzow anie przez tarcie. Staroytni G recy
zauwayli, e bursztyn potarty o wenian materj
posiada zdolno przycigania do siebie cia lekkich.
Pniejsze badania wykazay, e wszystkie ciaa naby
waj tej wasnoci po potarciu, o ile tylko dowiad
czenie przeprowadza w przyjaznych do tego warun
kach. Przy pocieraniu zuywamy pewn ilo energji
m echanicznej, ktra zostaje zamieniona na energj
elektryczn (od greckiego elektron bursztyn), prze
jawiajc si w zdolnoci do wykonania pracy przez
ciao naelektryzow ane.
Ze i dobre przewodniki. Pocztkow e badania nad
zjawiskami elektrycznemi doprowadziy do bdnego
wniosku, e nie wszystkie ciaa mona elektryzowa
przez tarcie; np. kaw aek rurki mosinej potartej
o jedw ab nie wykazuje adnych wasnoci elektrycz
nych. Jednake i w tym wypadku na rurce powstaje
elektryczno, lecz odrazu spywa przez rk i ciao
do ziemi. Przekona si o tern moemy, osadzajc
rurk na szklanym trzonku: po potarciu o jedwab
bdzie ona przycigaa lekkie ciaa tak samo jak
bursztyn. Moemy wic wszystkie ciaa podzieli na
dwie zasadnicze grupy: takie, ktre zatrzymuj elek
tryczno tylko w miejscu potartem i takie, na
 21

\
ktrych elektryczno rozchodzi si po caej ich
powierzchni. Pierwsze nazwano zem i przewodni
kami, izolatoram i lub dielektrykam i, drucie do-
bremi przewodnikami. Do dobrych przewodnikw
zaliczamy metale, wgiel, roztwory kwasw, soli, zie
mi wilgotn, ciaa organiczne i wod zwyk. Zemi
przewodnikami albo izolatorami s: szko, lak, siarka,
ebonit, parafina, stearyna, jedw ab, suche powietrze
i chemicznie czysta woda. Dobre przewodniki su
do przewodzenia wzgldnie do gromadzenia na nich
elektrycznoci, ze do odosabniania elektrycznoci,
znajdujcej si na powierzchniach dobrych przew od
nikw. Drzewo naley do pprzewodnikw i jest tym
gorszym przewodnikiem im jest suchsze.

Elektryzow anie przez zetknicie. Jeeli zetkniemy

dwa ciaa dobrze przewodzce elektryczno, jedno
bdce w stanie* elektrycznie neutralnym, a drugie
naelektryzowane, w tedy elektryczno rozdzieli si
pomidzy te ciaa w stosunku zalenym od ich po
wierzchni; po rozczeniu ich okae si, e jedno
zyskao pewn ilo elektrycznoci, a drugie cz jej
utracio we wszystkich punktach swej powierzchni.
Gdy ciaa nie s przewodnikami, przybytek i strata
elektrycznoci nastpi tylko w punktach zetknicia.

Dwa rodzaje elektrycznoci. Jak wykazay liczne

dowiadczenia istnieje elektryczno dwch rodzai, po
wstajca na szkle potartem amalgamowan skr, na
zwana dodatni (+ ), oraz elektryczno, ktr zyskuje
ywica potarta o wenian materj nazwana
ujemn (). Przy wzbudzaniu elektrycznoci przez
tarcie, elektryzuj si jednoczenie oba ciaa, przy-
czem jedno zyskuje elektryczno dodatni, drugie
rwn jej ilo elektrycznoci ujemnej. Moemy si
o tern przekona przez ponowne zetknicie obu cia;
 22

wwczas ich elektrycznoci neutralizuj si i ciaa nie

wyka adnego stanu naelektryzowania. Z zjawiska
tego wynika jednoczenie prawo dodawania ele
ktrycznoci.
Pierwsz teorj zjawisk elektrycznych poda Benja
min Franklin, W edug niej w kadem ciele' obojtnem
elektrycznie znajduje si pewna normalna ilo pynu
elektrycznego niewakiego, ktrego czstki odpychaj
si wzajemnie. Oddziaywanie dwch cia, naelektry-
zowanych normalnie, nie przejawia si nazewntrz,
albowiem rwne co do natenia, a przeciwnie skie
rowane dziaania materji i zwizanego z ni pynu
elektrycznego znosz si wzajemnie. Dopiero gdy
przy potarciu dwch rnorodnych cia nastpi prze
pyw pynu elektrycznego z jednego ciaa do dru
giego, a wic gdy jedno z nich bdzie posiada
go ponad norm, drugie poniej normy, dziaanie
to stanie si widoczne. W edug nowych pogldw
co do istoty elektrycznoci, kady atom materji skada
si z jdra, obdarzonego elektrycznoci dodatni
i jednego lub kilku elektronw ujemnych, krcych
dokoa niego, w sposb przypominajcy ukad so
neczny. Iloci elektrycznoci dodatniej i ujemnej
w atomie obojtnym s w takim stosunku, by nie
wykazywa on nazewntrz adnego dziaania elektrycz
nego. Dodanie wzgldnie odjcie pewnej iloci elek
tronw wywouje stan naelektryzowania atomu.
W przewodnikach elektrycznych elektrony s swo
bodne, jakby poodrywane od jder atomw; w nie-
przewodnikach elektrony s cile zwizane z jdrami
i z trudnoci daj si oddzieli, wywoujc efekt
wietlny w postaci iskry. W zbudzenie elektrycznoci
nie polega na wykorzystaniu zjawiska tarcia, lecz na
zblieniu do siebie dwch cia rnorodnych, przez co
umoliwia si siom spjniowym, rnym w rnych
ciaach, dziaanie z bliszych odlegoci. Pod wpywem
 23

tych si nastpuje, z jednej strony oderwanie, z dru

giej zwizanie elektronw. Istniay dwie teorje elek
trycznoci: unistyczna, uznajca tylko elektryczno
ujemn i dualistyczna, oparta na istnieniu elektrycz
noci obu znakw. Zasadniczo jest to jedno i to samo
i, mona powiedzie, e przyjwszy jako jednostk
elektrycznoci elektron ujemny, bdziemy mieli elek
tryczno zwizan z maemi masami elektronami,
i nieobecno jej zwizan z duemi masami jdrami
atomw. W arto zaznaczy, e przy pomocy elektro
nw tumacz si wszystkie zjawiska elektryczne.
Przyciganie i odpychanie cia naelektryzowanych.
Dziki energji elektrycznej posiadanej przez ciaa na-
elektryzowane, jak ju widzielimy, s one w stanie
przyciga lekkie ciaa. Prcz tego, zalenie od ro
dzajw elektrycznoci, ktremi s te ciaa naelektryzo-
wane, moemy obserwowa, e ciaa naelektryzow ane
elektrycznoci jednego rodzaju czyli jednoimiennie
wzajemnie si odpychaj, naelektryzowane elektrycz
noci rnych rodzajw czyli rnoim iennie wza
jemnie si przycigaj.
W yej wymienione wasnoci cia naelektryzowanych
moemy sprawdzi zapomoc wahada elektrycznego,
elektroskopu lub elektrom etru, ktre jednoczenie su
do wykrycia stanu naelektryzowania cia.
W ahado elektryczne skada si z jednej lub dwuch
maych kulek bzowych (dobrych przewodnikw), za
wieszonych na nitkach jedw abnych (izolatorach), jak
pokazano na rys. 4.
O ile lask szklan, potart o skr, zbliymy do
kulki bzowej A , to kulka, przycigana do naelektry-
zowanej dodatnio laski, wyjdzie z pooenia 1 i przej
dzie do pooenia 2, w ktrym zetknie si z lask.
Dziki temu kulka naelektryzuje si elektrycznoci
 24

tego samego znaku i odepchnie si od laski do poo

enia 3. Po usuniciu laski, naelektryzowana dodatnio
kulka wrci ponownie do pooenia 1 (rys. 4a).
Jeeli teraz lask ebonitow, potart o wen lub
futro, zbliymy do drugiej kulki bzowej B, to po
wtrz si kolejno te same zjawiska co z kulk A ;
w tym wypadku kulka B zostanie naelektryzowana
adunkiem ujemnym. O bie kulki A i B, naelektryzo
wane rnoimiennie, zblione do siebie na niewielk
odlego bd si przyciga wzajemnie (rys. 4b),
naelektryzowane jednoimiennie bd si odpycha
(rys. 4c).
Elektroskop (rys. 5) skada si ze szklanej baki
i osadzonego w jej szyjce, zapomoc korka, prta
metalowego zakoczonego kulk. Do jednego koca
prta przymocowane s dwa lekkie listki z dobrego
przewodnika (aluminjum lub odpowiednio spreparo
wana bibuka). Elektryczno, udzielona kulce przez
zetknicie z naelektryzowanem ciaem, rozejdzie si
po powierzchni kulki, prta i listkw, wskutek czego
te ostatnie, naadowane jednoimiennie, odepchn si.
Jeeli nie wiemy jakiego rodzaju elektryczno posiada
naelektryzowane ciao to, chcc si o .tern przekona,
postpujemy w nastpujcy sposb:
Dotykamy najpierw kulk elektroskopu ciaem, kt
rego rodzaj elektrycznoci chcemy pozna, nastpi
wwczas rozchylenie listkw ; nastpnie udzielamy
elektroskopowi elektrycznoci wiadomego znaku np.
dodatniej, dotykajc kulk prtem szklanym potartym
o w en; zwikszenie rozchylenia listkw dowodzi, e
badane ciao posiada elektryczno dodatni, zmniej
szenie e ujemn. Zapomoc elektroskopu moemy
take przekona si, e elektrycznoci powstajce
przy pocieraniu o siebie dwch cia s ilociowo
rwne, a co do znakw przeciwne. W tym celu
 25

pocieramy o siebie dwie pytki, szklan i skrzan,

a nastpnie dotykam y niemi kolejno kulki elektro
skopu. Przy dotkniciu jedn pytk listki si roz
chyl, przy dotkniciu drug opadn.
Listki elektroskopu rozchyl si nietylko po dot
kniciu, ale i przy zblieniu do kulki ciaa naelek-
tryzow anego; elektryczno znajdujca si na kulce,
prcie i listkach w stanie obojtnym zostanie rozdzie
lona, a m ianow icie: przeciwnego znaku, przycigana
przez elektryczno ciaa, gromadzi si na kulce, tego
samego znaku, odpychana na listkach.
Jest to powstawanie elektrycznoci przez wpyw
lub indukcj.
Widzimy wic, e ciao mona naelektryzowa
trzema sposobami : przez tarcie, przez zetknicie
i przez indukcj.

Elektrom etr (rys. 6) oparty jest na tej samej za

sadzie co elektroskop i, jak wskazuje nazwa, daje
mono porwnywa i mierzy w ten sposb ilo
ciowo stany naelektryzowania cia. Posiada on zwykle
tylko jeden listek ruchomy, rol drugiego odgrywa
przeduony prt. Listek odchyla si tym wicej im
wiksz iloci elektrycznoci naadowa elektrom etr.
Poniewa elektryczno, przy dotkniciu kulki ciaem
naelektryzowanem, rozdziela si rwnomiernie po
midzy to ciao i elektrom etr, wic im wicej elek
trycznoci posiada dane ciao, tern wiksza jej ilo
zostanie udzielona elektrometrowi i tern wiksze bdzie
odchylenie listka. Ta zaleno pomidzy iloci elek
trycznoci dostarczonej elektrometrowi i wychyleniem
listka pozwala na odpowiednio uoonej skali odczyta
stan naelektryzowania rda elektrycznoci (t. j. ciaa,
ktrego stan badamy).
Pomiar stanu naelektryzowania zapomoc elektro-
metru mona porwna do pomiaru wysokoci po-
. -v \ -V .
26

ziomu, a wic i iloci cieczy w zbiorniku o znanym

przekroju poprzecznym zapomoc szka mierniczego,
jak pokazano na rys. 6c.
Ilo wody okrelamy przy pomocy poznanych ju
wielkoci, a wic masy (kg.) lub objtci (litry, cm.3);
do mierzenia iloci elektrycznoci musimy przyj now
jednostk, opart na jej dziaaniach przejawiajcych si
nazeWntrz w sposb widoczny i niezmienny, np. przez
odchylenie do pewnego stopnia listka elektrom etru,
przyciganie lekkich cia z pewnej odlegoci i t. d.
adunek elektryczny. Francuski fizyk Coulomb
pierwszy zaj si tego rodzaju pomiarami, ustalajc
jednostk absolutn i praktyczn iloci elektrycznoci.
Na jego cze, praktyczn jednostk iloci elektrycz
noci nazwano kulombem.
Cakowit ilo elektrycznoci, znajdujc si na
ciele naelektryzowahem, nazywamy adunkiem elek
trycznym. Mwimy, e . ciao posiada adunek elek
tryczny dodatni (--) lub ujemny ( ), zalenie od
tego, czy jest naelektryzowane elektrycznoci do
datni, czy ujemn.
Prawo Couloraba, Coulomb, na podstaw ie rezul
tatw swych pomiarw, ustali zwizek pomidzy a
dunkami elektrycznemi dwch cia naelektryzowanych,
si ich wzajemnego przycigania si lub odpychania
i odlegoci pomidzy temi adunkami. Zwizek ten
nosi nazw prawa Coulomba i da si, wyrazi w na
stpujcy sposb:
Sia wzajemnego oddziaywania dwuch adunkw
elektrycznych, skoncentrowanych w dwuch punktach,
jest wprost proporcjonalna do iloczynu tych adun
kw, odw rotnie proporcjonalna do kwadratu odleg
oci m idzy niemi i dziaa wzdu prostej, czcej
 - 27

te dwa punkty (rys. 7). Prawo Coulomba mona wy

razi nastpujcym wzorem:

77 1 Q1 Q2
. 2

gdzie F oznacza wielko siy oddziaywania wyraonej

w dynach, i Q2 adunki elekryczne z uwzgld
nieniem znakw, r odlego w centym etrach,
e wielko zalena od rodzaju orodka, w ktrym
zachodzi zjawisko, zwana zdolnoci elektryczn lub
sta dielektryczn. cilej, sta dielektryczn jest
stosunek zdolnoci elektrycznej danego orodka do
zdolnoci elektrycznej powietrza. Zdolno elektryczna
powietrza wymierzona wzgldem prni 1,00095,
rni si'w ic bardzo mao od zdolnoci -teru, (dla
prni s -- 1, dla miki s 8, dla parafiny e = 2, dla
rnych rodzajw szka s 3 4 - 9 , dla powietrza
e 1).

Jednostki iloci elektrycznoci. Z prawa Coulomba

moemy okreli jednostk iloci elektrycznoci tak
samo, jak okrelilimy poprzednio jednostki: siy, pracy,
mocy i t. d. Na podstawie obranej jednostki iloci
elektrycznoci wyprowadzamy nowy ukad jednostek,
zwany ukadem elektrostatycznym (E .S.JJ. A bso
lutn elektrostatyczn jednostk iloci elektrycznoci
otrzymujemy, przyjmujc we wzorze wyraajcym prawo
Coulomba:
r 1 Qi Q2

Qi Qi 1 E. S. J. iloci elektrycznoci, s 1, t. j.
zjawisko zachodzi w prni, F - 1 dyna, r 1 cm.
A bsolutna elektrostatyczna jednostka iloci elektrycz
noci jest to wic taka ilo elektrycznoci, ktra
 28

rwn sobie przyciga lub odpycha w prni z odle

goci 1 cm. z si 1 dyny. Praktyczn jednostk
iloci elektrycznoci jest 1 kulomb 3.10'J E. S. J.
iloci elektrycznoci. Czsto stosow an w praktyce
jednostk iloci elektrycznoci jest ampero - godzina,
z ktr nastpnie poznamy si dokadnie.

Zadania.
Z jak si odpychaj si wzajemnie dwa rne
ciaa, posiadajce adunki elektryczne Q === 0,001 ku-
lomba i pooone w odlegoci r 100 cm. od siebie
w pow ietrzu?
Sia odpychania si tych cia:
P Q, Q3 3.10*.3.10 n ins,
F ----------- dyn 9.10* dyn 917 kg.
r2 10 1
R ozm ieszczenie adunku elektrycznego. Jak ju
wspominalimy, adunek elektryczny przewodnika jest
rozmieszczony na caej jego powierzchni, izolatora
umiejscowiony tylko w jego czci naelektryzowanej.
W ewntrz przewodnikw adunkw elektrycznych
niema, o czem moemy si przekona w nastpujcy
sposb (rys 8j. Umocowan na podstawce izolacyjnej
kul metalow wewntrz prn elektryzujemy elek
trycznoci dodatni lub ujemn. W prow adzajc na
stpnie przez otwr do wntrza kuli prbn kulk na
trzonku izolowanym, dotykamy ni wewntrznej po
wierzchni kuli. Dotykajc nastpnie, w yjt kulk
prbn, kulk bzow wahada elektrycznego, prze
konamy si, e ta ostatnia zachowa si obojtnie.
W skazuje to, e kulka prbna, a wic i powierzchnia
wewntrzna kuli adnego adunku nie posiaday.
Sposb rozmieszczenia adunkw na powierzchni
zewntrznej przewodnika zaley od ksztatu tej po
 29 -

wierzchni: najwiksze zgszczenie adunkw jest na

ostrzach, mniejsze na czciach paskich i wklni
tych. Moemy si o tym przekona, przenoszc kolejno
adunki zapomoc prbnej kulki z rozmaitych punktw
powierzchni przewodnika na elektroskop: najmniejsze
odchylenie listkw elektroskopu otrzymamy po prze
niesieniu adunku z czci wklsej przewodnika,
najwiksze z ostrza.
Na ciele pokryem ostrzami nie mona utrzyma
silnego naelektryzowania, gdy wskutek duej gstoci,
elektryczno spywa z ostrzy i rozprasza si (t. zw.
rozpraszajce dziaanie ostrzy). Elektryzujc np. elek
troskop, na ktrego kulce jest umieszczone ostrze,
zauwaymy powolne opadanie listkw, spowodowane
wanie spywaniem elektrycznoci.
Na kuli adunek jest rozmieszczony zupenie rwno
miernie, dlatego te jej ksztat odpowiada najlepiej
budowie zbiornikw elektrycznych.

G sto adunku powierzchniowa. Dla ilocio

wego zobrazowania stanu adunku elektrycznego na
powierzchni naelektryzowanego przewodnika, wpro
wadzamy now wielko zwan gstoci adunku
powierzchniow. Miar gstoci powierzchniowej a
dunku jest ilo elektrycznoci przypadajca na 1 cm.2
powierzchni przewodnika, co wyraamy w zorem :

S
gdzie o gsto adunku powierzchniowa, Q wiel
ko adunku elektrycznego rozm ieszczonego na caej
powierzchni S cm.2.
Graficznie gsto adunku na powierzchni naelektry-
zowanych przewodnikw o rnej formie geometrycznej
moemy przedstawi, jak na rys. 9, 10, .11, gdzie
 30

linje kreskowane przedstaw iaj nam jakby warstw

elektrycznoci na przewodniku, przyczem grubszej
warstwie na rysunku odpowiada w rzeczywistoci
wiksza gsto powierzchniowa adunku.
O ile naprzeciw ostrza przewodnika postawimy
palc si wiec, jak na rysunku 10, to zauwaymy
odchylenie si pomienia wiecy od ostrza. Powstaje
to skutkiem ruchu naelektryzowanych czsteczek po
wietrza. Zjawisko to. nazywamy wiatrem elektrycznym.
Jeeli na kocu ostrza naelektryzowaneg przew od
nika umiecimy mynek z zagitemi ostremi kocami
(rys. 11) t. zw. mynek Franklina, to nastpi spywanie:
elektrycznoci z zagitych kocw mynka i ten zacznie
si obraca w kierunku przeciwnym spywaniu elek
trycznoci, a to dlatego, e powietrze, elektryzujc si
elektrycznoci tego samego znaku co i ostrza mynka,
odpycha je od siebie.
Pole elektryczne i jego natenie. Wyobramy
sobie ukad adunkw elektrycznych dodatnich i ujem
nych, rozmieszczonych na przewodnikach otoczonych
orodkiem jednorodnym. adunek elektryczny, umiesz
czony w pobliu takiego ukadu, bdzie podlega dzia
aniu si wedug prawa Coulomba, t. zn. bdzie przy
cigany lub odpychany przez adunki znajdujce si
na przewodnikach. Przestrze, w ktrej dziaaj siy
elektryczne nazywamy elektrycznem polem si. Pole
to posiada pewien kierunek, mianowicie kierunek dzia
ania si. Zasadniczo sfera wzajemnego oddziaywania
na siebie adunkw elektrycznych siga do nieskoczo
noci, jednak jak wida ze wzoru:
F - .i?1 Q->

gdy odlego r bardzo wzronie, sia F moe si sta

tak ma, e dziaania jej nie dostrzeemy.
 31

W obszarze pola nawet w odlegoci skoczonej

od adunku wywoujcego pole istniej miejsca, w kt
rych natenie rwne jest O. Faraday stwierdzi do
wiadczalnie, e we wntrzu przew odnika, nie zawiera
jcego cia naelektryzowanych, natenie pola jest
zawsze rwne O, bez wzgldu na to, jak warto ma
ono nazewntrz. Przy przesuwaniu adunku w polu,
sia na dziaajca zmienia swj kierunek i w arto ;
linje styczne do kierunku si w kadym punkcie pola
nazywamy linjam i si. Posiadaj one nastpujce
w asnoci:
a) s krzywemi niezariiknitemi,
b) wzajemnie si odpychaj,
c) d do skrcenia si.
Siy i linje si nie charakteryzuj dokadnie pola,
gdy, wprowadzajc rozmaite adunki q, otrzymamy
w tym samym punkcie pola rne wartoci na si
dziaajc na nie, zalenie od wielkoci i znaku tych
adunkw, jak to wida ze wzoru:

...
e r2
Wielkociami niezalenemi od adunku wprowadzo
nego i charakteryzujcem i pole w kadym jego punkcie
s: natenie pola i potencja.

N atenie pola elektrycznego w danym punkcie

- mierzy si si, dziaajc na dodatni absolutn elek
trostatyczn jednostk iloci elektrycznoci umieszczon
w tym punkcie pola. Np. mamy pole elektryczne
wywoane przez adunek Q, umiemy w tym polu
(rys, 12), w punkcie A, odlegym od Q o r, adu
nek ~f- q tak may, abymy mogli zaoy, e nie
odksztaca on gwnego pola; wwczas sia dziaajca
na adunek q bdzie:
p 1 . 9j l
e r2
W edug okrelenia natenie pola w danym punkcie
mierzy si si dziaajc na dodatni jednostk elek
trycznoci, co mona wyrazi wzorem:

q e r2
gdzie E oznacza natenie pola, Q adunek, r
odlego punktu A od adunku Q, ktry to pole
wywouje, e staa dielektryczna orodka pomidzy
punktem pola A i adunkiem Q. Natenie pola
elektrycznego posiada zawsze wielko i kierunek, jest
to wic wielko kierunkowa. Kierunek natenia
pola elektrycznego w danym punkcie jest zgodny
z kierunkiem linji si pola; w wypadku, kiedy linje si
pola bd krzywemi, kierunek natenia pola w jakim
kolwiek punkcie bdzie wskazywaa styczna przepro
wadzona w tym punkcie pola do linji si przecho
dzcej przez ten punkt. Widzimy z wyej podanego
wzoru, e natenie pola elektrycznego jest wprost
proporcjonalne do wielkoci adunku wywoujcego to
pole, a odwrotnie proporcjonalne do kwadratu odle
goci, t. zn., e jest tern wiksze im wikszy jest adu
nek Q, a tem mniejsze im wikszy jest kw adrat od
legoci. Jako absolutn elektrostatyczn jednostk
natenia pola elektrycznego przyjmujemy natenie
takiego pola, w ktrem na dodatni jednostk elek
trycznoci dziaa sia 1 dyny. Jest to wic natenie
jakie wytwarza dodatni adunek jednostkowy (abso
lutna elektrostatyczna jednostka iloci elektrycznoci)
w odlegoci 1 cm. Natenie pola elektrycznego ma
ten sam wymiar co sia.
 33

Potencja elektryczny. adunek elektryczny umie

szczony na przewodniku, wskutek wzajemnego odpy
chania si czstek, dy do oderwania si z po
wierzchni przewodnika. Mwimy, e adunek na
powierzchni przewodnika posiada pewne napicie. To
napicie elektrycznoci na przewodniku jest energj
elektryczn w postaci potencjalnej.
Do mierzenia tej energji wprowadzamy now wiel
ko wskazujc poziom elektryczny przewodnika (po
dobnie jak tem peratura wskazuje na poziom stanu
cieplnego). W ielko t nazywamy potencjaem elek
trycznym.
Naley zwci uwag, e adunek elektryczny sam
przez si nie jest energj, podobnie, jak nakrcona
spryna zegara, lecz posiada energj i moe wy
kona prac, o ile jest umieszczony na ciele, ktrego
potencja jest wyszy od potencjau przynajmniej
jednego z cia w otoczeniu. Zachodzi tu zupena ana-
logja z ciecz, krra moe wykona prac, gdy istnieje
rnica poziomw. W dalszym cigu bdziemy czsto
si powoywa na analogj pomidzy ciecz i elek
trycznoci.
Im wicej przewodnik bdzie naelektryzowany tern
gwatowniej wyrywa si adunek elektryczny z jego
powierzchni i tem wiksze bdzie napicie tego
adunku, a tem samem wikszy potencja na po
wierzchni przewodnika.
T energj czyli zdolno wykonania pracy posiada
nietylko adunek umieszczony na powierzchni ciaa
naelektryzowanego, lecz i poszczeglne punkty pola
elektrycznego wytworzonego przez ten adunek; dla
tego te musimy zaw sze'cile okreli, czy mwimy
o potencjale elektrycznym powierzchni ciaa naelektry
zowanego, czy jakiegokolwiek punktu pola elektrycz
nego wytworzonego przez to ciao.

Elektrotechnika, 3
 34

M iar potencjau elektrycznego danego p u n k tu

pola jest p ra c a , jak trz e b a w ykona, ab y ab so
lu tn e le k tro sta ty c z n jed n o stk iloci e lek try czn o ci
p rzen ie z danego p u n k tu do nieskoczonoci lub
do p u nktu, k t re g o p o ten cja jest rw ny 0 . Potencja
zarwno jak praca jest wielkoci bezkierunkow, nie
zaley wic od drogi, po ktrej ta absolutna elektro
statyczna jednostka iloci elektrycznoci zostanie prze
niesiona.
Ilociowo potencja punktu A w odlegoci r od
adunku <2, ktry to pole wytworzy (rys. 13), bdzie
rwny pracy potrzebnej na pokonanie natenia pola
elektrycznego wzdu drogi od A do oo (albo odw rot
nie od oo do A).
Drog od punktu A do punktu nieskoczenie od
legego podzielimy na odcinki punktami A u A 2, A 3,
i t. d. N atenie pola w tych punktach odpowiednio
rw na si:

Q
2

czynic odcinki A x, A 1 A 2 i t. d. bardzo maemi,

moemy przyj, e wzdu tych odcinkw natenie
jest stae i rwne redniej geometrycznej nate
punktw kracowych odcinkw, czyli natenie na

odcinku A Ay : Ey --------- ; praca wzdu od

cinka A Ay

na odcinka Ay A 2 : E2 ----- ; praca wzdu od

na odcinku A n.j A : E = ; praca wzdu
er.?r M
j i
odcinka Aa . / Aa = <3
\ rn rn.i)\
/ *3 / 1 1

s r./ r e \r./ r /
Cakowita praca wzdu drogi A A bdzie:

0 ( _-L)
S \ r r/

wielko potencjau punktu A pola bdzie:

f , ? [> _ L
s \ r r) er
gdzie e staa dielektryczna. W ielkoci 0 . V, r
musz by wymierzone odpowiednio dobranemi jedno
stkami.
Jeeli wemiemy przewodnik w postaci kuli o pro
mieniu R i naelektryzujemy go adunkiem Q, to na
powierzchni tej kuli wielko potencjau elektrycznego
V bdzie:
V =
R
F Z tego widzimy, e dla naelektryzowanego p rze
wodnika kulistego potencja na powierzchni tego
przewodnika jest taki jakgdyby cay adunek by
umieszczony w jego rodku.
Dla celw pomiarowych przyjmujemy potencja ziemi
(jako przewodnika o bardzo duej powierzchni) oraz
 36

potencja wszystkich przewodnikw poczonych z zie

mi rwny O. O. ciaach posiadajcych potencja
wyszy od ziemi czyli naelektryzowanych elektrycz
noci dodatni mwimy, e posiadaj potencja do
datni; o ciaach posiadajcych potencja niszy od
ziemi czyli naelektryzowanych elektrycznoci ujemn
mwimy, e posiadaj potencja ujemny.
Im wyszy jest potencja na powierzchni przew od
nika naelektryzowanego, tern lepiej powinien on by
izolowany od ziemi. Rozpatrzymy obecnie, jak ana-
logj m o n a, przeprowadzi pomidzy potencjaem
elektrycznym a tem peratur.

Tabela porwnawcza.
Temperatura, Potencjat.

1) Jedno i to samo ciao im 1) Jeden i ten sam prze

Wicej posiada energji
cieplnej tem wysza jest
jego temperatura.
2) Temperatur topnienia lo
du w zgldnie zamarzania
wody przyjmujemy za 0.
3) Ciao ciep lejsze od top
niejcego lodu uwaamy
za posiadajce tem pera
tur dodatni, zimniejsze
za posiadajce tem pera
tur ujemn.
wodnik im w ikszy posiada
adunek elektryczny tym
w ikszy jest jego poten
cja.
2) Potencja ziemi i w szyst
kich przewodnikw z ni
poczonych przyjmujemy
za 0.
3) Ciaa naelektryzowane do
datni elektrycznoci u-
waamy za posiadajce
potencja dodatni, ciaa na
elektryzowane elektrycz
noci ujemn za posia
dajce potencja ujemny.

Jednostki potencjau elektrycznego. Jednostk

potencjau elektrycznego wyprowadzamy ze w zoru:

V
 37

stosujc poprzednio przyjty przez nas system. Powia

d a m y mianowicie, e dany punkt pola elektrycznego
posiada absolutn elektrostatyczn jednostk poten
cjau, o ile praca potrzebna do przeniesienia absolut
nej elektrostatycznej jednostki iloci elektrycznoci
z nieskoczonoci lub z punktu o potencjale rwnym
0 do danego punktu pola bdzie rwna 1 ergowi;
a wic jednostk potencjau jest taki potencja, jaki
wytwarza absolutna elektrostatyczna jednostka iloci
elektrycznoci w odlegoci 1 cm.
Praktyczn jednostk potencjau okrelimy analo-
logicznie jak i absolutn, uywajc do okrelenia
zamiast jednostek absolutnych praktyczne. A wic
punkt pola elektrycznego bdzie posiada jednostk
potencjau praktyczn, o ile potrzebna praca do prze
niesienia do jednostki praktycznej adunku czyli
1 kulomba z punktu o potencjale rwnym O bdzie
rwna jednostce praktycznej pracy czyli 1 daulowi.
Praktyczna jednostka potencjau nazwana zostaa w ol
tem . Zaleno midzy jednostk absolutn i pra
ktyczn potencjau wyprowadzimy w nastpujcy spo
sb. Niech praca przy przeniesieniu Q | jednostek
elektrycznoci z danego punktu pola do nieskoczo
noci rwna si P ergom. Potencja danego punktu
pola bdzie:

V - 6r^ ^ E.S.J. potencjau.

Q E. S. J. adunku Q
podstaw iajc: 1 erg 10'7 dauli;
1 E . S . J . adunku = 7s X 10"9 kulomba, otrzymamy:

V P 1 : 0 d 1 300 = P woltw czyli

Q 10 kulomb 0
1 E. S. J. potencjau 300 woltw albo
 38

1 wolt E, S. J. potencjau
300
Tysiczn cz w olta nazywamy miliwoltem i ozna
czamy literami m V.
O pisany poprzednio elektrom etr moe by uyty
jako potencjomierz, o ile stosownie przeskalujemy
jego podziak.
Elektrometr w tym wypadku odgrywaby rol jakby
term ometru elektrycznego.
R nice potencjaw. W elektrotechnice czsto
mamy do czynienia z rnic potencjaw dwuch pun
ktw czyli napiciem elektrycznem.
Jeeli ciao naelektryzowane adunkiem Q wytwa
rza dokoa siebie pole elektryczne, to potencjay pun
ktw A i B tego pola, odlegych od adunku o wiel
koci ri i r2 bd odpowiednio:

v 1 = R i V, - Q
rt r2
rnica potencjaw tych dwuch punk t w :

V V, - k2 q f -
ln r*
Miar rnicy potencjaw jest praca potrzebna, aby
jednostk iloci elektrycznoci przenie z jednego
punktu pola do drugiego, niezalenie od drogi, po
ktrej bdzie przeniesiony ten adunek.
Mwic poprzednio, e ciao naelektryzow ane po
siada napicie elektrycznoci na swej powierzchni,
rozumielimy pod tern napicie wzgldem ziemi.
Rozpatrzymy obecnie jak analogj mona prze
prowadzi pomidzy rnic potencjaw dwuch cia
naelektryzowanych, rnic poziomw cieczy w dwuch
zbiornikach i rnic tem peratur dwuch cia.
 39

T a b e la porwnawcza.

R nica tem pera R n ica poziom w R n ica poten cja

tur. cieczy. w elektr.

1) Przy zetk n i 1) Przy pocze 1) Przy pocze

ciu dwuch cia o niu zapomoc prze niu ze sob zapo
rnej tem peratu krcenia kranu moc przewodnika
rze ciepo prze dwuch zbiornikw dwuch cia naele-
chodzi od ciaa po z ciecz A i B ktryzowanych A i
siadajcego wysz (rys. 14), o pozio B (rys. 15) o r
tem peratur do ciaa mach rnych, ciecz nych potencjaach
posiadajcego ni bdzie przepywaa elektrycznych elek
sz tem peratur. ze zbiornika o tryczno bdzie
wyszym poziomie przepyw a od ciaa
do zbiornika o ni o wyszym poten
szym poziomie c ie cjale do ciaa o ni
czy. szym potencjale.

2) Ruch ciepa 2) Ruch cieczy 2) Ruch elek try

od ciaa o wyszej ze zbiornika o w y cznoci [od ciaa o
tem peraturze do cia szym poziom ie do wyszym potencjale
a o niszej tem zbiornika o niszym do ciaa o niszym
peraturze , zwany poziom ie, zwany potencjale, zwany
prdem cieplnym, prdem cieczy, b prdem elektrycz
bdzie trw a a do dzie trwa a do nym, bdzie trwa a
zrwnania si tem zrwnania si pozio do zrwnania si
peratur tych cia. mw cieczy w obu potencjaw obu cia.
zbiornikach.
3) Przyczyn po 3) Przyczyn p o 3) Przyczyn p o
wstawania prdu wstawania prdu wstawania prdu
cieplnego jest rni cieczy jest rnica elektrycznego j' st
ca temperatur poziomw w po rnica potencjaw
dwuch cia znajduj czonych ze sob dwuch cia naelek-
cych si w zetkni zbiornikach. tryzowanych po
ciu, czonych przewod
nikiem.

Si, ktra wywouje ruch elektrycznoci, w tym

wypadku, od ciaa o wyszym potenci le do ciaa
o niszym potencjale, nazywamy si elektrobodcz
albo si elektrom otoryczn.
 40

Z a d a n i a ,
1) Kula wydrona o promieniu 8 cm. posiada adu
nek 400 E. S. J. Obliczy potencja na powierzchni
kuli (rys. 16).
Potencja na powierzchni kuli:

V = = 50 E . S . J . potencjau =
R 8
= 15000 woltw.
Podajc tutaj zadania z dziedziny elektrycznoci,
bdziemy jednoczenie przytaczali takie zadania z hydro-
statyki, przy rozwizywaniu ktrych zachodzi pewna
analogja do rozwiza zada z elektrostatyki.
Tak wic, w odniesieniu do pierwszego zadania,
podamy nastpujce zadanie z hydrostatyki.
A d. 1) Obliczy wysoko poziomu wody w naczy
niu cylindrycznem o poprzecznym przekroju = 8 cm.,2
gdy wiejemy do 400 cm.3 wody.

w
H V . = 400 zn cm.
-----== 50
S 8
2. Kuliste naczynie blaszane o promieniu 20 cm.,
zawieszone na nitkach jedwabnych, jest poczone
z elektrom etrem o znikomo maej pojemnoci. Po wrzu
ceniu do naczynia kawaka potartego laku elektro-
m etr wykaza 0,5 E. S. J. Ile wynosi adunek elek
tryczny laku? (rys. 17):
Q = R V = 20 . 0,5 = 10 E. S. J. adunku.
A d. 2) Do naczynia o poprzecznym przekroju
20 cm.,2 poczonego ze szkem mierniczem, zostaa
wlana pew na ilo cieczy. Jaka bya ilo cieczy,
jeeli szko miernicze wykazao poziom cieczy 0,5 cm.?
 41 -

O bjto cieczy wynosi:

V = S H = 2 0 .0 ,5 = 10 cm.
3) Miedziana kula o promieniu 30 cm. posiada
Q = 600 E, S. J. adunku i styka si z dwoma
kulami o promieniach 20 cm. i 40 cm. (rys. 18).
O kreli:
a) pocztkowy potencja pierwszej kuli,
b) potencjay kul po zetkniciu,
c) ilo elektrycznoci na kadej kuli po zetkniciu.
A d a) Pocztkowy potencja pierwszej kuli:
V\ - = _600_ 20 E. S . J . potencjau.
R1 30
Ad b) Po zetkniciu adunek rozdziela si na trzy
kule, dla obliczenia wic potencjau naley wzi we
wzorze V gdzie,/? rwna si sumie promieni
R
wszystkich trzech kul. Potencja po zetkniciu na
wszystkich trzech kulach bdzie jednakowy i rwny:
Tr 0 600 600 20 c ,
V == = ----------------------- = ------- - = - E. S. J.
R 30 + 2 0 ]+ 40 90 3
potencjau.
A d c) Ilo etektrycznoci na kadej kuli po ze
tkniciu znajdziemy, mnoc potencja odpowiedniej
kuli przez jej promie.
Iloci te bd wynosi na poszczeglnych kulach:
20
Q, = V R , ----- 30 == 200 E. S. J. adunku
3
20
Qa = VR2= y-20 = 133V3
20
Q3 == V R 3 = -40 - 266%
3
 42

A d 3) Naczynie o przekroju poprzecznym 30 cm2.,

zawierajce F 600 cm5, cieczy, jest poczone z dwo
ma naczyniami o przekrojach poprzecznych 20 cm2,
i 40 cm2, (rys. 18). Zapom oc otwarcia kranw
czymy te naczynia. O bliczy: a) poziom cieczy w na
czyniu pierwszem przed otwarciem kranu, b) poziom
cieczy w naczyniach po otwarciu kranu, c) ilo cieczy
w kadem naczyniu.
A d pkt. a). Pocztkowy poziom cieczy w pierwszem
naczyniu wynosi:

W F
/ii------------------- 600 =
------- on cm.
20
S 30
A d pkt. b). Po otwarciu kranw poziom cieczy
we wszystkich naczyniach bdzie jednakowy. W e wzo
rze wic stosowanym poprzednio na warto przekroju
naley wzi sum przekrojw poszczeglnych naczy:
H __ V ^ ____ 600 _ 600 = 20
S ~ 30 + 20 + 40 90 ~~ 3 m
A d pkt. c). O bjto cieczy w kadem naczyniu
po otwarciu kranw znajdziemy, m noc przekrj po
przeczny kadego naczynia przez wysoko cieczy:

V\ H Si = . 30 = 200 cm5.
3
20
V2 = H S 2 . 20 == 133 73 c m l
3
20
V3 H S 3 ------- . 40 = 2662/s cm 3

Pow ierzchnie ekwipotencjalne. W yobramy sobie

w polu elektrycznem powierzchni normaln do linji
 43

si tego pola. Praca przy przesuniciu adunku elektrycz

nego Q po takiej powierzchni:
A = Q (V , V 2) = Q E l. cos a
gdzie v V x \ V i potencjay kocowych punktw prze
sunicia, E natenie polarna powierzchni rozpa
trywanej, l przesunicie adunku Q, a kt
pomidzy linjami si i przesuniciem. Poniewa a 90,
c o s a = 0, wic praca A - O; z wielkoci, znajdujcych
si po lewej stronie rwnania: Q jest rne od O,
wic musi by V x V2 O czyli V x = V2. Widzimy
wic, e potencjay rozpatrywanej7powierzchni s we
wszystkich fjej punktach rwne. fjTakie powierzchnie,
prostopade do kierunkw linji si nazywamy ekwipo-
tencjalnemi, Powierzchnia kadego naelektryzowanego
przewodnika jest powierzchni ekwipotencjaln; adu
nek na niej znajduje si w stanie spoczynku, gdy
niema siy, ktraby go przesuwaa po tej powierzchni.

Indukcja elektryczna. Jeeli wprowadzimy prze

wodnik izolowany do pola elektrycznego, to adunki
elektrycznoci, znajdujce si w rwnowadze na po
wierzchni tego przewodnika, zostan przesunite pod
wpywem si pola. Dotykajc kulk prbn tego
przewodnika, a nastpnie elektroskopu, przekonamy
si, e obojtny elektrycznie przed tern przewodnik
zosta naelektryzowany. Ten sposb elektryzacji
pod wpywem si pola nazywamy elektryzaj przez
indukcj. Przewodnik naelektryzowany nazywamy
indukujcym, przewodnik, na ktrym zostaje wzbu
dzona elektryczno indukowanym.
Rozpatrzymy teraz, od czego zaley wielko indukcji
elektrycznej w danym punkcie pola. W tym celu
umiecimy w polu elektrycznem dwie jednakowe,
cienkie, mae blaszki, pasko ze sob zoone. Okae
si, e po rozsuniciu tych blaszek kada z nich bdzie
 44

posiada adunek elektryczny, przyczem adunki obu

blaszek bd rwne co do wielkoci, rne co do
znakw. Zapomoc elektrometru przekonamy si, e
wielko adunkw tych jest zalena od pooenia
blaszek, mianowicie: przy pooeniu prostopadem do
linji si pola adunki bd najwiksze, przy pooeniu
rwnolegem do kierunku linji si pola rwne 0.
Oznaczymy wielko adunku indukowanego w wy
padku pierwszym przez q. Ot okazuje si, e wiel
ko tego adunku jest proporcjonalna do powierzchni
s jednej z blaszek; moemy to wyrazi:
q Ds
D spczynnik proporcjonalnoci nosi nazw
indukcji elektrycznej w danym punkcie pola. Miar
tej wielkoci jest nabj indukcyjny wywoany na jed
nostce powierzchni.
Dalsze dowiadczenia wykazuj, e indukcja elek
tryczna zaley od natenia pola. W prni czyli
w czystym eterze stosunek jej do natenia pola jest
wielkoci sta, rwn:

D = ; skd D 1 E
E 4 1c 4 ~ ,
W orodkach materjalnych rwno ta nie jest spe
nian, prawa strona rwnania zmienia si, zalenie od
rodzaju orodka. Zaleno pomidzy D i E w orod
kach materjalnych, w przyblieniu, da si wyrazi
nastpujcym wzorem:

D -- E;
4W
gdzie s staa dielektryczna, wyznaczana dowiad
czalnie. Jak zaznaczylimy, wzr ten jest przybliony.
 45

Orodki, do ktrychby si stosowa cile nazwali

bymy doskonaemi dielektrykami.
Przypumy teraz, e pole zostao wywoane przez
adunek Q skoncentrowany w jednym biegunie. Linje
si pola rozchodzi si bd promienisto. Natenie
tego pola bdzie:

E = - 9 ; skd D S E Q
s 4 x 4k ra
Widzimy, e wielko indukowanego adunku jest
wprost proporcjonalna do wielkoci adunku induku
jcego i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odle
goci danego punktu od adunku. T zaleno wyra
zimy inaczej. Poniewa ilo linji si przypadajcych
na jednostk powierzchni, w wypadku pola promieni
stego, jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu
odlegoci, moemy wic powiedzie: wielko indu
kowanego adunku jest tym wiksza, im wikszy jest
adunek indukujcy i im wiksza ilo linji si oprze
si na powierzchni przewodnika.
W jaki sposb elektryzuje si przewodnik przez
indukcj, zobrazuje nam nastpujcy przykad. Zblimy
elektrycznie obojtny walec B do kuli A naelektry-
zowanej adunkiem dodatnim (-)-). W ahadeka elek
tryczne, umieszczone na obu kocach i w rodkowej
czci walca, bd zachowywa si w nastpujcy
sposb (rys, 19): na kocach walca rozchyl si,
porodku pozostan w spoczynku. Dowodzi to,
e walec naelektryzowa si na kocach, a w rodku
jego pozostaa przestrze nienaelektryzowana czyli
neutralna. Gsto adunku na kuli i walcu pokazana
jest linj kreskowan (rys, 19 i 20). Przy pomocy
elektrometru moemy si przekona, e powstae na
obu kocach walca adunki s rwne co do wielkoci
i przeciwne co do znaku. Przytem, cz walca B
 46

zwrcona do kuli indukujcej naeletryzowaa si

elektrycznoci przeciwnego znaku, cz C walca
elektrycznoci tego samego znaku, co i na kuli indu
kujcej (-(-). adunki indukowane na walcu s zwi
zane adunkiem kuli- A, istniej tylko przez czas
przebywania walca w polu elektrycznem. Swobodnie
adunki te istnieby nie mogy, gdy natychmiast
zneutralizowayby si. Umiemy za tym walcem
jeszcze kilka innych; na kadym z nich bdziemy
obserwowali to samo zjawisko elektryzowania si przez
indukcj, t. j. rwnoczesne powstawanie na kadym
z tych walcw dwuch rnoimiennych adunkw elek
trycznych.
O ile przed odsuniciem przewodnika indukujcego
poczymy cz walca C z ziemi, jak na rys. 20, to
zauwaymy, e wahadeka opadn na tej czci
walca czyli elektryczno indukowana tego sajnego
znaku, co na przewodniku indukujcym spyna do
ziemi, jako odpychana. Elektryczno znaku prze
ciwnego, mimo poczenia walca z ziemi nie spynie,
poniewa jest zwizana adunkiem indukujcym kulki
(wahadeka na czci B walca pozostan rozchylone).
Przy tym stanie rzeczy usunicie poczenia z ziemi
nie spowoduje adnych dalszych zmian w zachowaniu
si wahadeek. Po usuniciu jednak kuli, wszystkie
wahadeka rozchyl si, co dowodzi, e elektryczno
zwizana staa si woln i rozesza si po caej po
wierzchni walca.
W ten sposb na walcu moemy otrzyma elektrycz
no jednego znaku (przeciwnego ni na przewodniku
indukujcym). Dowiadczenie to moemy powtrzy
dowoln ilo razy i za kadym razem otrzymamy
nowy adunek, przyczem adunek kuli nie ulega
adnym zmianom. Zdawaoby si przeto, e mamy tu
stay zysk energji czyli perpetuum mobile. Tak jed
nake nie jest, gdy na wytworzenie elektrycznoci
 47

indukowanej zostaje zuyta praca przy zblianiu prze

wodnika i rozdzielaniu obu rodzai elektrycznoci.
Mamy tu wic przeksztacenie energji mechanicznej
w elektryczn.
Zaopatrzymy teraz cz B walca, elektrycznie obo
jtnego, w ostrze. Przy zblieniu walca do naelektry-
zowanej kuli rozchyl si w pierwszej chwili waha
deka na obu czciach B i C walca, nastpnie jednak
wahadeka na czci B powoli opadn. Po usuniciu
kuli A i zdjciu ostrza, wszystkie wahadeka rozchyl
si. Sprawdzajc, przekonamy si, e na walcu znaj
duje si elektryczno tylko tego znaku, co bya na
przewodniku indukujcym. Elektryczno znaku prze
ciwnego spyna w powietrze, zobojtniajc czciowo
adunek indukujcy.

Widma linji si pow ierzchni ekwipotencjalnych

pl elektrycznych, a) Dla adunkw pojedynczych
(dodatniego i ujemnego) linje si s przedstawione na
rys. 21. Powierzchniami ekwipotencjalnemi w tym wy
padku s powierzchnie kuliste sprodkowe, w rodku
ktrych znajduje si jakby skoncentrowany cay adu
nek, wywoujcy pole elektryczne.
b) Dla dwuch adunkw rnoimiennych rozmie
szczenie linji si przedstawione jest na rys. 22a. Me
chanizm tworzenia si takiego ukadu linij si wyjania
rys. 22b. Sia, dziaajca w kadym punkcie tego pola
jest wypadkow; jej skadowemi s siy wywoywane
przez poszczeglne adunki.
iY'c) Rys. 23a i- b przedstawia linje si i powierzchnie
ekwipotencjalne dwuch adunkw jednoimiennych, oraz
powstawanie takiego pola.
d) Odksztacenie pola, wywoanego adunkiem A,
przez wprowadzenie do przewodnika izolowanego B
jest tego rodzaju, e w otoczeniu przewodnika nast
 48

puje zgszczenie linji sit (rys. 24a). Tumaczy si to

powstawaniem na powierzchni wprowadzonego prze
wodnika B adunkw indukowanych, ktre oddziay-
wuj na linje si pola przewodnika A w sposb przed
stawiony na rys. 24b,
e) Odksztacenie linji si przez wprowadzenie uzie
mionego przewodnika do pola elektrycznego (rys. 25)
wskazuje, e uziemiony przewodnik w polu elektrycz-
nem jest jakby oson elektryczn. Ciao naelektry-
zowane, otoczone zamknit powierzchni przewodnika
uziemionego, nie ujawnia adnego dziaania nazewntrz
tego przewodnika. V

Wprowadzenie izolatora do poa elektrycznego po

woduje zgszczenie lub rozsiewanie linji si, zalenie
od staej dielektrycznej izolatora i orodka; przyczem
izolator, posiadajcy wiksz sta dielektryczn ni
orodek, bdzie linje si rozsiewa, mniejsz skupia.
Naog, przez wprowadzenie izolatora do pola elek
trycznego zdeformowanie pola bdzie mae.
W izolatorach idealnych ruch elektrycznoci odby
wa si nie moe.

Piorunochron, Celem zabezpieczenia budynkw

lub instalacji (sieci telefoniczne i telegraficzne) od
piorunw, t. j. iskry powstajcej z wyadowania ele
ktrycznoci atmosferycznej, uywamy piorunochronw.
Piorunochron skada si z prta stalowego, ktrego
grny koniec jest ostro zakoczony i zazwyczaj po
zocony celem uchronienia go przed rdzewieniem.
Prt ten jest poczony zapomoc* grubego drutu
z pyt miedzian lub elazn ocynkowan, gruboci
okoo 2 4 mm., zanurzon w studni lub zakopan
w ziemi i, dla lepszego utrzymania wilgoci, oboon
warstw drobnego wgla. Drut czcy piorunochron
z ziemi nie moe posiada ostrych zagi i wraz
 ~ 49

z prtem musi by dokadnie izolowany od przed

miotu, ktry ma zabezpiecza. Za zblieniem si
chmury adunek jej indukuje na prcie elektryczno
przeciwnego znaku, a na uziemieniu tego samego
znaku (rys. 26). Na ostrzu prta nastpuje tak due
zgszczenie elektrycznoci, e spywa ona w powie
trze i zobojtnia w znacznej mierze adunek chmury
(nastpuje powolne rozbrojenie adunku chmury i prta).
Jeeli prt nie zdoa znacznie zobojtni adunku
chmury z powodu szybkiego jej nadejcia, to, przy
odpowiednio wielkiej rnicy potencjaw, pomidzy
chmur a prtem piorunochronu przeskakuje iskra
(nastpuje gwatowne zobojtnienie si adunku chmury
i prta). O ile wyadowanie chmury nastpi z inn
chmur, naadowan elektrycznoci odmiennego znaku,
wwczas elektryczno zwizana na ostrym kocu
piorunochronu staje si woln i, jako taka, rozchodzi
si po caej powierzchni i spywa w ten sposb do
ziemi.
Czasem dla lepszego zabezpieczenia tworzy si na
dachu oson elektryczn w formie sieci przewodni
kw uziemionych (rys. 25). O ile taka osona nie jest
zrobiona, naley wwczas wszystkie czci metalowe,
znajdujce si w budynku, poczy z ziemi zapo-
moc przewodnikw. (Ostatni wypadek poaru w ska
dach amunicji w Ameryce, wywoany przez piorun,
wiadczy wymownie o tern, e zabezpieczenie pioruno
chronowe nie odpowiadao tam swojemu zadaniu, t. j.
wewntrzne czci metalowe nie byy uziemione).

M aszyny elektryczne i ich zastosow anie. Typem

maszyny elektrycznej zbudowanej na zasadzie po
wstawania elektrycznoci przez potarcie i rozsunicie
dwuch cia rnorodnych, oraz na zasadzie indukcji
elektrycznej, jest maszyna Ramsdena (rys. 27). Ma
szyna ta skada si z krka szklanego A, dwuch

Elektrotechnika. 4
 50

poduszek skrzanych B, pokrytych amalgamatem cyn

kowym i dwuch szczoteczek metalowych D, poczo
nych zapomoc przewodnika z kolektorem C. Dziaanie
maszyny jest nastpujce: krek szklany A , obracany
przy pomocy korby, elektryzuje si przez tarcie
0 poduszki skrzane B dodatnio, te ostatnie uje
mnie. Poniewa poduszki, pokryte amalgamatem cyn
kowym, s uziemione, wic elektryczno ujemna spywa
do ziemi; dodatnia, jako swobodna, indukuje na szczo
teczkach D elektryczno ujemn; wskutek tego na
kolektorze C, stanowicym jakby jeden przewodnik
ze szczoteczk D, powstaje elektryczno dodatnia
(rys. 27). Elektryczno ujemna ze szczoteczek spywa
na krek i zobojtnia elektryczno dodatni krka.
Jeeli poczymy poduszki skrzane B z innym kole
ktorem, to na nim bdzie si gromadzi elektrycz
no ujemna; bdziemy mieli wwczas kolektory dodatni
1 ujemny. Maszyny tarciowe Ramsdena odznaczaj si
naog bardzo ma wydajnoci. Zuywaj duo energji
mechanicznej, wytwarzajc wzamian stosunkowo niewiele
energji elektrycznej. Dziaanie ich jest w znacznym
stopniu uzalenione od wilgotnoci powietrza; wilgo
tno wpywa na to dziaanie ujemnie, to te zwykle
krek szklany musi by osuszany zapomoc pomienia
lampki spirytusowej lub palnika gazowego.
Bardziej doskonaemi i mniej wraliwemi na wilgo
s t. zw. maszyny influencyjne.
Maszyna influencyjna Whimschursta rni si od
maszyny Ramsdena tym, e dziaanie jej polega jedy
nie na indukcji elektrycznej.
Dwa szklane, wzgldnie ebonitowe krki jednako
wych rozmiarw, osadzone rwnolegle do siebie
w odlegoci kilku milimetrw na oddzielnych osiach,
wiruj w przeciwnych kierunkach. Na zewntrznej
stronie kadego krka s naklejone stanjolowe sekto
ry (ria rys, 28 krek tylny jest wyrysowany nieco
 51

wikszy celem odsonicia jego sektorw). Przed kr

kami umieszczone s nieruchome czniki: L x L \ przed
1 przednim i L 2 L'2 przed tylnym, opatrzone miotekami
z metalowego szychu, muskajcemi wirujce krki.
Przypumy, e sektory w grnej poowie tylnego
krka, znajdujce si midzy miotekami L u L 2, posia
daj lady dodatniego adunku. Przebiegajc pod
kocem L x cznika Lx L \ , elektryzuj one indukcyj
nie oba sektory przedniej pytki, ktre s wanie
tym cznikiem poczone. Sektor krka przedniego,
wymykajcy si z pod mioteki L v unosi w kierunku
strzaki, wskazujcej obrt krka, adunek ujemny;
dolny sektor tej pytki z pod mioteki L \ unosi w kie
runku obrotu adunek dodatni. adunki te dziaaj
natychmiast na sektory tylnego krka, znajdujce
si pod cznikiem L 2 L's, w sposb opisany powyej.
Dziaanie to wzmacnia si znacznie skutkiem jedno
czesnej indukcji od kilku sektorw. O b a krki,
wirujc w przeciwnych kierunkach, unosz na swych
sektorach adunki dodatnie ku prawej, ujemne ku
lewej stronie. adunki te odprowadzone zostaj zapo-
moc grzebieni metalowych A x i A 2, B x i B 2 do dru
tw biegunowych C i D zakoczonych kulkami.
Ostrza grzebieni dziaaj tak, jakby ssay elektrycz
no z sektorw, w rzeczywistoci, zobojtniaj one
adunki sektorw wpywem przeciwnej elektrycznoci,
wskutek czego na nich samych i na biegunach C i D
nagromadza si elektryczno jednoimienna z adun
kami sektorw. Z pod grzebieni sektory wychodz
niemal rozbrojone, nie przerywa to jednak dziaania
maszyny, gdy sektory, znajdujce si midzy L v L 2
oraz midzy L \ LV, s wci czynne. Bieguny C i D
poczone bywaj zwykle z okadkami wewntrznemi
butelek lejdejskich K x i K 2. adunki dostarczane
przez sektory, jakgdyby gubi si w wielkiej pojem
noci butelek, wskutek czego napicie midzy biegu-

4*
 52

lami wzrasta powoli. Gdy napicie wzronie do tego

stopnia, e przewyszy wytrzymao na przebicie
warstwy powietrza, znajdujcej si midzy kulami bie-
gunowemi C i D, nastpuje rozbrojenie; wyadowuje
si caa zawarto butelek, wytwarzajc siln iskr,
poczem butelki zaczn si znowu adowa.
Wysoko napicia, zalenie od dobroci izolatora,
a wic porednio i od stopnia wilgotnoci powietrza,
moe doj do 100.000 wolt.
Maszyny influencyjne s odwracalne, t. zn., e
zasilane energj elektryczn zzewntrz, obracaj si
same, staj si przeto motorami elektrycznemi.

Pojemno elektryczna. Stan elektryczny prze

wodnika okrelilimy zapomoc dwuch wielkoci: iloci
elektrycznoci, znajdujcej si na jego powierzchni,
oraz potencjau, wytworzonego na jego powierzchni
przez t ilo elektrycznoci.
Jeeli naadujemy jednakow iloci elektrycznoci
dwa przewodniki formy kulistej o rednicach rnych,
to zapomoc elektrometru (uywajc go jako poten-
cjomierza), moemy przekona si, e na powierzch
niach tych przewodnikw potencjay s rne; wiel
ko ich jest w stosunku odwrotnym do rednicy
przewodnikw.
adujc kolejno jeden z tych kulistych przewodnikw
rnemi adunkami elektrycznemi Qi Q2, przekonamy
si, zapomoc tego elektrometru, e potencjay tego
przewodnika Vx i V2 s wprost proporcjonalne do
adunkw elektrycznych Qj i Q2. Zaleno t wyra-
zimy wzorem:
Q C V
gdzie C spczynnik proporcjonalnoci, stay dla da
nego przewodnika.
 53

Wielko C nazywany pojemnoci elektryczn

przewodnika.
Zaleno pomidzy wielkoci adunku elektrycz
nego Q, ktrym zosta naadowany przewodnik, wiel
koci potencjau ^wytworzonego na jego powierzchni
przez ten adunek i wielkoci pojemnoci elektrycznej
C przewodnika moemy wyrazi zapomoc wzoru:
C = Q
V
wielkoci Q, V i C musz by wymierzone odpo
wiednio dobranemi jednostkami.
Rozpatrzymy obecnie, jak analogj mona prze
prowadzi pomidzy pojemnoci elektryczn, a wy
miarami naczynia z ciecz.
T a b e la p o r w n a w c z a .
W ym iary n aczy n ia z ciec z . P o jem n o elek try czn a .
1) Do zbiornika nalano M ) N aelektryzowano kul m e
litrw cieczy; wysoko talow adunkiem Q jed
poziomu tej cieczy bdzie nostek iloci elektrycz
H dcm. (rys. 29). noci. P o te n c ja kuli
wynosi / jednostek po
tencjau e l e k t r y c z n e g o
(rys. 30).
2) Do tego sam ego zbiornika 2) T sam kul naelektry
nalano 2 M litrw cie zowano adunkiem 2 Q jed
czy ; w ysoko poziomu nostek iloci elektryczno
cieczy bdzie 2 H dcm. ci, Potencja kuli bdzie
wynosi 2 V jednostek po
tencjau elektrycznego.
3) Jeeli chcemy w la do 3) Jeeli chcemy umieci na
zbiornika n razy wicej kuli n razy wicej elek
cieczy ( n M ) , nie zm ie trycznoci ( n Q ) , nie zm ie
niajc wysokoci jej po niajc potencjau na jej
ziomu, to musimy wzi powierzchni, to musimy
zbiornik o n razy wik wzi kul o n razy w ik
szym poprzecznym prze szej pojemnoci.
kroju.
 54

4) Stosunek objtoci cieczy 4) Stosunek iloci elektrycz-

w zbiorniku o staym prze- noci na powierzchni kuli
kroju do wysokoci po- do potencjau na jej po
ziomu jej w tym zbiorniku wierzchni rwna si po
rwna si poprzecznemu jemnoci elektrycznej tej
przekrojowi tejfo zbir- kuli.
nika.
5) Przekrj poprzeczny zbir- 5) Pojemno elektryczna
nika. kuli.

Jednostki pojemnoci elektrycznej. W zr: C

wyraa, e pojemno jest to stosunek iloci elektrycz
noci do potencjau przez t ilo wytworzonego.
Miar pojemnoci danego ciaa jest ilo elektrycz
noci, ktra na danem ciele wywouje potencja rwny
jednostce. Wemiemy przewodnik formy kulistej o pro
mieniu R , moemy obliczy jego pojemno ze wzoru:

c - v
Potencja elektryczny na powierzchni kulistego prze
wodnika, w zalenoci od posiadanego adunku Q
i promienia kuli R , wyrazi s i :

V
R
Podstawiajc wyraenie dla V do wzoru dla po
jemnoci, otrzymamy:
C Q- - R
Q_
R
czyli pojemno elektryczna kulistego przewodnika
mierzy si promieniem tego przewodnika.
Za jednostk absolutn elektrostatyczn pojemnoci
elektrycznej przyjmujemy pojemno elektryczn ta
 55

kiego przewodnika, ktremu absolutna elektrostatyczna

jednostka iloci elektrycznoci nadaje absolutn elek
trostatyczn jednostk potencjau. Pojemno tak po
siada kula o promieniu 1 cm. umieszczona w prni.
Praktyczn jednostk pojemnoci elektrycznej jest
farad. Jest to pojemno ciaa, ktremu adunek rwny
1 kulom bowi nadaje potencja rwny 1 w oltow i, czyli:
1 farad = 91Qn S J
1 wolt
pojemnoci elektrycznej.
Pojemno rwn 1 faradowi posiada kula o pro
mieniu 9.1011 cm. = 9 . / 0 6 kim. Poniewa farad jest
zbyt du jednostk, uywamy w praktyce jedn mil-
jonow cz farada: mikrofarad = 9.10b cm. Po
jemno kuli ziemskiej wynosi 708 mikrofaradw.
Energia naelektryzow anego ciaa. Aby ukad obo
jtny naelektryzowa, musimy wykona pewn prac,
celem dostarczenia temu ukadowi adunku elektrycznego.
Wedug prawa zachowania energji, o ile mamy mono
sprowadzenia ciaa ponownie do stanu, w jakim si ono
pierwotnie znajdowao, powinnibymy odzyska wo
on prac Tak te jest istotnie, kade ciao naelek-
tryzowane jest rdem energji czyli moe wykona
pewn prac przy Powrocie do stanu elektrycznie
obojtnego.
Obliczymy t prac. Niech pewne ciao posiada
potencja V, na wywoanie ktrego dostarczylimy
mu adunek elektrycznoci Q. Przez poczenie d a
nego ciaa z ziemi, moemy spowodowa jego zobo
jtnienie elektryczne. Wyobramy sobie, e dokona
limy tego nie odrazu lecz stopniowo, odprowadzajc
do ziemi kolejno bardzo mae adunki przez od-
 56

prowadzenie pierwszego adunku zyskalimy p r a c :

A x = , V, jednoczenie potencja ukadu, pro-
n
porcjonalny zawsze do adunku zmniejszy si o
Tl
wartoci poprzedniej, wynosi wic:
V
Vx = V
n
Praca, uzyskana przez kolejne sprowadzanie do ziemi
nastpnych adunkw , bdzie wic:
n
Q_ l V
A 2 V
Tl

Q_ 2 V
a b V
n

Q ( n - 1) V
A
n \ n
Caa uzyskana praca:
A = + A 2 + ..................+ A ~ ( A x + A ,,) +

+ (A 2 + An - x ) + + ( a + A
2 + l)

A x + An
Q y + y ^ V ( n - m = QV. + QV
n n n2
Q V V (n 2)
A 2 "" Atfi v- + V
 Wyrazw tych bdziemy mieli czyli:
2
a - JL ( O Z .
2 1 /i
L /i2 / 2
4 . _QZ.
2n
Poniewa n moemy obra dowolnie wielkie, wic
drugi wyraz w tym rwnaniu bdzie bardzo may
i moemy go pomin.
Cakowita wic praca, ktr uzyskamy bdzie taka,
jakgdyby cay adunek Q rozbraja si pod staem
napiciem, rwnym redniemu pomidzy pocztkow
jego wartoci i kocow (w powyszym wypadku
pocztkowa warto V, kocowa 0 czyli:
a = { qv

Podstawiajc Q = VC, otrzymamy: A = C V 2

2
Zasada kondensatora. Kondensatorem nazywamy
przyrzd, sucy do zgszczenia adunkw elektrycz
nych. Zasad dziaania kondensatora obrazowo ilu
struj niej podane przykady:
1) Przewodnik A, w postaci pytki, o pojemnoci Gx
jest naelektryzowany dodatnim adunkiem Qy ( + ) ,
dziki czemu posiada na swej powierzchni potencja Vx.
Na elektrometrze, poczonym z pytk A , (jako na
potencjomierzu) nastpi pewne odchylenie listka, od
powiadajce wielkoci potencjau Vx (rys. 31).
2) Jeeli zbliymy do pytki A drug pytk B,
to listek elektrometru nieco opadnie (rys. 32). P o
niewa adunek Q x pozosta ten sam, a potencja si
zmniejszy do wielkoci V2, wzrosa wic pojemno
pytki A do wielkoci, ktr oznaczymy przez C 2;
nowe wielkoci C ? i V2 w stosunku do poprzednich
 - 58

bd: C3 > Ci i F 2 < F x. Dziaanie indukcyjne do

datniego adunku pytki A wywoao na pytce B
dwa adunki: na stronie, zwrconej ku pytce A, adu
nek rnoimienny ( ), na stronie przeciwnej jed-
noimienny (+). adunek " na pytce B dy do
zwizania czciowo adunku na pytce A , skutkiem
czego potencja na powierzchni pytki A zmniejszy
si. Aeby otrzyma na jej powierzchni pocztkowy
potencja F x, musimy zwikszy adunek do wielkoci
Q2 > Qi-
3) Poczmy pytk B z ziemi. Kt odchylenia
listka elektrometru jeszcze si zmniejszy, co wskazuje
na ponowne zmniejszenie si potencjau (rys. 33),
a tern samem zwikszenie si pojemnoci. Oznaczajc
w tym wypadku now pojemno pytki A przez C 3,
potencja na jej powierzchni przez F 3, bdziemy mieli:
C 3 > C 2, F 3 < F 2. Wynika to std, e jednoimienna
elektryczno ( + ) pytki B, jako odpychana przez
adunek pytki A , spyna do ziemi; rnoimienna
( ), jako przycigana, zwizaa energiczniej adunek
na pytce A , zgszczajc go na stronie zwrconej do
pytki B. Dao to mono zwikszenia adunku na
pytce A , bez obawy rozchodzenia si tego adunku
na przewodniki z ni poczone. eby otrzyma na
pytce A poprzedni potencja F, trzeba zwikszy jej
adunek do jakiej wielkoci Qs > Q 2.
4) Wstawmy obecnie pomidzy pytki A i B pytk
izolacyjn (parafina, ebonit, szko i t. d.), jak na rys. 34.
Przypumy, e pytka ta jest z parafiny, listek elektro
metru jeszcze wicej opadnie. Potencja pytki A
znowu si zmniejszy do wielkoci , a pojemno
jego wzrosa do wielkoci C 4. Teraz pojemno pytki
A i potencja na jej powierzchni bd w stosunku
do poprzednich: C 4 > C 3, F 4 < F s . Aeby mie
poprzedni potencja F t , musimy powikszy adunek
pytki A do wielkoci Q Q s - .
 59

5) Ze zmian pytki izolacyjnej z parafiny (staa

dielektryczna s = 2) na pytk z miki (staa dielek
tryczna s = 8), kt odchylenia listka elektrometru
zmniejszy si czterokrotnie. Pojemno pytki A
wzrosa wic w stosunku staej dielektrycznej.
Zjawisko zmniejszania si potencjau pytki A czyli
zwikszania si jej pojemnoci bdziemy obserwowali
rwnie:
6) przy zblianiu pytki B do pytki A;
7) przy powikszeniu powierzchni pytek A i B.
Jak widzimy z wyej podanych przykadw, ukad
dwuch przewodnikw izolowanych pomidzy sob
suy do zwikszenia pojemnoci elektrycznej prze
wodnika poczonego ze rdem elektrycznoci i daje
w rezultacie zgszczenie adunku elektrycznego. Ukad
taki nazywa si kondensatorem . Przewodnik po
czony ze rdem elektrycznoci, np. z biegunem
dodatnim maszyny elektrycznej i tworzcy z nim
powierzchni ekwipotencjaln, zwie si kolektorem .
Przewodnik poczony z ziemi lub biegunem ujemnym
maszyny elektrycznej zwie si kondensorem.
Z powyszych przykadw widzimy, e pojemno
kondensatora zaley w stosunku prostym od po
wierzchni czynnej jednej z pytek (pkt. 7) i od staej
dielektrycznej warstwy izolujcej pomidzy pytkami
(pkt. 5), oraz w stosunku odwrotnym do gruboci
warstwy izolujcej (pkt. 6).
Na mocy powyszego moemy powiedzie, e dzia
anie kondensatora polega na indukcji elektrosta
tycznej, powodujcej zwikszenie pojemnoci elek
trycznej przewodnika przez zblienie do niego innego
przewodnika, oraz na odpowiednim doborze izolatora.
Rozpatrzymy teraz nastpujcy przykad.
Wyobramy sobie naczynie o staym przekroju
poprzecznym S t , w ktrem ilo M x cieczy osignie
 60

poziom h 1. O ile wemiemy naczynie o przekroju

S 2 > S x to, aby ciecz miaa w tym naczyniu poziom
h x, bdziemy musieli nala inn ilo cieczy, jakie
M% > M x - Ilo cieczy Mx przy przekroju naczynia
S 2 miaaby poziom niszy, h 2 < h x . Powikszajc
dalej przekrj do wielkoci S 3, dla zachowania
poziomu hj , musimy zwikszy ilo cieczy do M s ,
w przeciwnym razie otrzymamy poziom cieczy niszy,
jakie h 3 (rys. 31, 32, 33, 34) i t. d.
Przy badaniu pojemnoci przewodnika widzielimy,
e ze zwikszeniem pojemnoci elektrycznej C przy
staym naboju Qx potencja mala:
Vx> v2> v3> f 4
Przy zwikszaniu przekroju S 4 naczynia i przy staej
iloci M x, poziom cieczy obnia si:
> h 2 '> h z i t. d.
Przy zwikszaniu pojemnoci C przewodnika, celem
utrzymania staego potencjau F u musielimy dawa
coraz wiksze adunki:
Qx < Q, < Qa < Q
Przy zwikszaniu przekroju S naczynia, celem utrzy
mania staego poziomu cieczy, musielimy zwiksza
jej ilo w naczyniu:
Mx < M 2 < M 8 i t. d.
Przeprowadzajc analogj pomidzy temi zjawiskami,
moemy powiedzie, e rola, jak odgrywa w zjawiskach
elektrostatycznych pojemno, jest rwnoznaczna roli,
jak odgrywa przekrj poprzeczny w przytoczonym
przykadzie z ciecz (patrz poprzednia tabela po
rwnawcza).
 - 61

Kondensatory i ich pojemno. Kondensator ku-

listy (rys. 35a) w praktyce rzadko si uywa, gdy
posiada due niedogodnoci. Skada si z dwuch kul
sprodkowych A i B, przedzielonych warstw izolacji
C. Wewntrzna kula, ktra moe by pen albo pust,
odgrywa rol kolektora, zewntrzna kondensatora.
Poprzez kul A i izolator C przeprowadzony jest
przewodnik, sucy do adowania kondensatora.

Kondensator paski (rys. 35b) skada si z dwuch

pyt przewodzcych A i B, tworzcych okadki kon
densatora i przedzielonych izolatorem C. Jedna z tych
pyt odgrywa rol kolektora, druga kondensora.

Pojem no kondensatora kulistego. Udzielony kon

densatorowi nabj elektryczny + Q, wywoa na stronie
wewntrznej osony A rwny mu, lecz o znaku prze
ciwnym nabj Q, na zewntrznej stronie osony
A nabj -f- Q , ktry odprowadzimy przez poczenie
zewntrznej osony z ziemi. Na powierzchni wic
zewntrznej kondensatora potencja bdzie rwny O.
Praca, potrzebna na dostarczenie z nieskoczonoci
jednostki adunku do kuli B, sprowadza si wic do
pracy potrzebnej do przeniesienia jednostki adunku
z zewntrznej powierzchni kuli A do kuli B. Pole
elektryczne pomidzy okadkami bdzie z powodu
symetrji promieniste, a jego natenie w dowolnej
odlegoci R' od rodka kul wszdzie jednakowe
i rwne:

Jeeli przyjmiemy, e promienie kul: zewntrznej

i?, i wewntrznej i ?2 rni si midzy sob bardzo
mao czyli, e cianka kuli A i warstwa izolatora s
 62

dostatecznie cienkie, to moemy przyj, e natenie

pola pomidzy okadkami jest stae i rwne:
E = J 3 gdzie R = V R ~ ~R~
sR2 * 1
Praca wic wzdu drogi R y R 2 bdzie rwna

A - - E (R, - RJ = - | | (R t - RJ

Praca ta jest miar potencjau kuli B. Oznaczajc

grubo dielektryka przez d R t R 2 , mamy:

M Qd
R2 b
gdzie V potencja kuli B kondensatora; std:
c _ _Q ^ Q R 2 = 4 j p 2s __ e S
V Qd d 4 %d 4 r. d
eR2
gdzie S powierzchnia kuli, C pojemno kon
densatora.
Wzr ten stosuje si rwnie, gdy warstwa izolatora
nie jest bardzo cienka. Wystarczy wyobrazi sobie
wwczas, e ca warstw dielektryka dzielimy sze
regiem niewiele od siebie oddalonych powierzchni
kulistych sprodkowych z kulami A i B na pewn
liczb warstw bardzo cienkich. Nie zmieni to wcale
ustroju pola, a kondensator pierwotny rozpadnie si
na mnstwo kondensatorw o warstwie izolatora bardzo
cienkiej.
Oczywicie, jeeli elektryczno rozmiecimy tylko
na czci s powierzchni S, to pojemno tej czci
kondensatora c wyrazi si wzorem:
ss
4-jcd
 63

Pojemno kondensatora paskiego. Pole elek

tryczne w tym kondensatorze tworzy si wycznie
niemal w szczelinie midzy pytkami, przyczem linje
si bd proste i prostopade do pytek. Tylko nie
wielka ilo linji si przy brzegach kondensatora
tworzy linje krzywe, pod wpywem pl wytworzonych
przez ciaa znajdujce si w otoczeniu.
Z duym przyblieniem mona powiedzie, e adunki
na obu pytkach znajduj si na ich wewntrznych
powierzchniach. Kondensator paski mona uwaa
wic za cz kondensatora kulistego o promieniu
nieskoczenie wielkim i dla pojemnoci jego zastosowa
poprzednio wyprowadzony wzr:

4 ic d
Pojemno kondensatora paskiego jest zatem pro
porcjonalna do jego powierzchni czynnej i odwrotnie
proporcjonalna do gruboci warstwy izolujcej.
Po naadowaniu kondensatora otrzymujemy pomidzy
okadkami pewn rnic potencjaw czyli energj
elektryczn w postaci potencjalnej.
O ile obie okadki kondensatora poczy przewod
nikiem, to energja potencjalna zawarta w kondensa
torze przeksztaci si w energj kinetyczn, nastpi
ruch elektrycznoci od kolektora do kondensora,
a poniewa adunki rozmieszczone na tych czciach
s rwne ilociowo, a przeciwne co do znaku, wic
nastpi zoobojtnienie ich; mwimy wwczas, e kon
densator jest wyadowany czyli rozbrojony.
Przy rnicy potencjaw midzy okadkami, prze
kraczajcej wytrzymao na przebicie dielektryka,
wyadowanie kondensatora nastpi przez dielektryk
w postaci iskry; dielektryk twardy zostaje wwczas
mechanicznie uszkodzony.
 Jeeli bdziemy mieli kondensator z warstw izo-
lujc, odpowiadajc warstwie powietrznej o gru
boci 1 mm., to przy rnicy potencjaw midzy
okadkami okoo 4800 woltw, nastpi wyadowanie
kondensatora przez dielektryk, przyczem ten ostatni
zostanie uszkodzony. Przy ponownem adowaniu ta
kiego kondensatora rnica potencjaw pomidzy
okadkami musi by mniejsza, nie moe przekracza
wielkoci, odpowiadajcej wytrzymaoci na przebicie
warstwy powietrza o gruboci uszkodzonego die
lektryka.

Staa dielektryczna. Jeeli w kondensatorze zamie

nimy jego izolator na powietrze (e = 1), pojemno
kondensatora zmniejszy si i bd z ie :

o - -4!n d- . 1
Moemy okreli sta dielektryczn danego izola
tora, jako stosunek pojemnoci kondensatora C d , gdy
midzy okadkami mamy ten izolator, do pojemnoci
tego samego kondensatora C p , gdy izolator zostanie
zastoiony tej samej gruboci warstw powietrza:

Z a d a n i a .
1) Dwie paskie blachy z miedzi, kada o po
wierzchni S = 100 cm.2 posiadaj adunek Q == 500
E. S. J. Te blachy s okadkami paskiego kondensa
tora, ktrego dielektrykiem jest powietrze. Odlego
midzy okadkami d 0,5 mm. Obliczy w woltach
rnic potencjaw na okadkach.
 65

Pojemno paskiego kondensatora:

n sS 1-100
C --------- = ------------------= 160 cm.
4s d 4 ~ . 0,05
rnic potencjaw otrzymamy, dzielc adunek
okadki przez pojemno:
y 3 14 E. S. J. = 942 wolty.
C 160 y
2) Z arkuszy stanjolu o powierzchni S = 30 cm. X
X 40 cm. zrobiony jest kondensator, ktrego dielek
trykiem jest papier nasycony parafin. Grubo die
lektryka d 0,1 mm. Staa dielektryczna s = 2.
Okreli pojemno tego kondensatora w mikrofaradach.
Pojemno kondensatora:

C L S . - 2,1200 = 19000 E . S . J .
4 n d 4 k . 0,01
Obliczamy pojemno kondensatora w mikrofaradach:
19000 '.. , ,
O = 0,21 mikrotarada.
9 .1 0 5

Energja naadowanego kondensatora. Przy wya

dowaniu kondensatora przez poczenie dwuch jego
okadek przewodnikiem lub przez przebicie dielektryka,
bdziemy mieli do czynienia z przeksztaceniem energji
elektrycznej w postaci potencjalnej w energj elek
tryczn w postaci kinetycznej.
Podstawiajc do wzoru dla energji ciaa naelektryzo-
wanego warto na pojemno kondensatora paskiego,
otrzymamy:
A = c = S v*
2 ! i d

E lektrotechnika. 5
 66

lub te w zalenoci od naboju i pojemnoci1

A = C V2 ^ Q V =
2 2 2 C
gdzie A praca w daulach, C pojemno w faradach,
Vrnica potencjaw pomidzy okadkami w woltach.

T a b e la p o r w n a w c z a .

D w a n aczyn ia o rnych K o n d e n sa to r n a a d o w a n y .
p o zio m a ch cieczy.

1) D wa zbiorniki o tym sa 1) D wie okadki naadowa

mym poprzecznym p rze
kroju S, rozdzielone kra
nem R; rnica poziomw
cieczy w zbiornikach h
(rys. 36).
2) Masa cieczy zawarta w
czci naczynia A, ponad
poziomem jej w naczyniu
B : M = S . h (ciar w a
ciw y cieczy = 1).
3) Jeeli przekrcimy kran
R i poczymy zbiorniki,
ciecz popynie ze zbiornika
A do zbiornika B, a do
zrwnania w nich pozio
mw, przyczem poziom
w zbiorniku B bdzie
wyszy ni poprzednio
o , w zbiorniku A ni-
2 dzie rwna 0. Praca wy
szy od poprzedniego o
nego kondensatora o po
jemnoci elektrycznej C,
rnica potencjaw V po
midzy okadkami (rys.
37).
2) adunek elektryczny kon
densatora : 0 CV.
3) Jeeli rozadujemy kon
densator przez przew o
dnik, to elektryczno po
pynie z okadki o w ik
szym potencjale do okad
ki o mniejszym potencjale,
a do wyrwnania si po
tencjaw obu okadek,
tak e rnica potencja
w midzy okadkami b
konana przy tem w y n iesie:

Praca wykonana przy tern:

A = M .
2
 .67

Z a d a n i e .

Obliczy grubo dielektryka kondensatora paskiego,

ktrego powierzchnia okadki S = 8 dcm. X 20 dcm.,
staa dielektryczna jego dielektryka s 5, jeeli przy
rnicy potencjaw na swych okadkach V 981 wolt,
przy rozbrojeniu wykonywa tak prac, jak 1 litr wody
spadajcej z wysokoci 0,1 m.

Woda, spadajc, wykona p r a c :

A 1 . 0,1 '== 0,1 kgm = 0,1 . 9,81 dauli
Praca, uzyskana przez rozbrojenie kondensatora;
. CV2 r 2A 2 . 0,1 . 9,81
2 V2 " 9812
0,0000002 farada 0,0000002 . 9.1011 cm.
SS
z drugiej strony C , skd:
4 x d
j sS 5 .1 6 0 0 0
d 0,04 cm.
4xC 4 n . 0,0000002 . 9.1011

B u te lk a lejdejska jest to szklany cylinder, oklejony

z zewntrz i wewntrz okadkami ze stanjolu'nie si-
gajcemi jego brzegu. Brzeg ten, celem polepszenia
izolujcych wasnoci szka, powleczony bywa szella-
kiem. (Rys. 38). Okadka wewntrzna poczona jest
zapomoc przewodzcych podpr z prtem metalowym
zakoczonym kulk i przechodzcym przez rodek
cylindra. adujemy butelk lejdejsk, dotykajc kulk
do rda energji elektrycznej, np. kolektora maszyny
elektrycznej i trzymajc jednoczenie rk zewntrzn

5
 68

okadk butelki. W ten sposb przez nasz rk

elektryczno indukowana jednoimiennna spynie do
ziemi. Okadka wewntrzna butelki lejdejskiej bdzie
kolektorem kondensatora, zewntrzna kondensorem.
Rozadowa butelk lejdejsk mona przez po
czenie przewodnikiem okadki zewntrznej z kulk
prta, a tern samem z okadk wewntrzn butelki.
Butelki lejdejskie posiadaj w porwnaniu do kon
densatora paskiego bardzo du wytrzymao na prze
bicie. Pojemno ich oblicza si zapomoc tego
samego wzoru co i pojemno kondensatora paskiego.
Butelki lejdejskie wikszych rozmiarw, o pojemnoci
od 10000 cm. do 15000 cm. maj zastosowanie na
duych stacjach radiotelegraficznych. Butelki te zostay
udoskonalone przez prof. I. Mocickiego i nosz nazw
kondensatorw prof. Mocickiego.

czenie kondensatorw w baterj. Jak widzimy

1 sS
ze wzoru: A ---- V->, energja elektryczna
8 Jt d
w postaci potencjalnej, zawarta w paskim kondensa
torze, moe by zwikszona przez:
1 ) zamian dielektryka kondensatora na inny, o wik
szej staej dielektrycznej (s),
2) zwikszenie powierzchni okadek (S) przez co
zwikszamy wymiary kondensatora,
3) zwikszenie rnicy potencjaw pomidzy okad
kami ( V ) , co moe spowodowa przekroczenie granicy
wytrzymaoci na przebicie dla danej gruboci die
lektryka,
4) zmniejszenie gruboci dielektryka [d) co rw
nie wpynie na zmniejszenie wytrzymaoci na prze
bicie, a wic bdzie wymaga zmniejszenia rnicy
potencjaw pomidzy okadkami danego kondensatora.
Ze wzgldw praktycznych kondensatory o duych
rozmiarach s niedogodne. Celem osignicia duej
pojemnoci stosowane s grupy czyli baterje konden
satorw poczonych pomidzy sob w ten lub inny
sposb, zalenie od celu, do ktrego baterja konden
satorw ma suy.

a) Poczenie rw nolege kondensatorw polega

na tern, e czymy wszystkie kolektory z dodatnim
biegunem rda elektrycznoci, np. z kolektorem
maszyny elektrycznej, wszystkie kondensory z ziemi
lub z ujemnym biegunem tej maszyny (rys. 39).
Wszystkie kondensory, oraz wszystkie kolektory
tworz dwie powierzchnie ekwipotencjalne. Oznaczmy
potencja tych powierzchni odpowiednio Vi i V2.
Rnica potencjaw pomidzy okadkami poszczegl
nych kondensatorw i na zaciskach baterji bdzie
jednakowa: V Fj V2. Cakowity adunek Q ,
otrzymany z dodatniego bieguna maszyny, rozdzieli si
pomidzy poszczeglne kondensatory odpowiednio do
ich pojemnoci. adunek baterji:

Q Q x + Q, + Q 3 + . . . .
gdzie Q j , Q 2, Q s , s to adunki poszczeglnych
kondensatorw.
W ten sposb otrzymamy jakby jeden kondensator
wypadkowy o powierzchni rwnej sumie powierzchni
kondensatorw skadowych. Pojemno poszczegl
nych kondensatorw bdzie:
 70

Dodajc powysze rwnania, otrzymamy:

Cx + C2 + C3 + _____=

(Q, + Q , + Q . + . . . . ) * -------- - -----

^ 1 3 ' Vt V2 vl v 2
oznaczajc wypadkow pojemno baterji kondensato
rw przez C, moemy napisa:

C = ^ - - Q c ,+ c , + c\ + . . . .
v t V2 V
Wypadkowa pojemno danegd ukadu kondensato
rw rwna si sumie pojemnoci poszczeglnych kon
densatorw. Ten sposb czenia kondensatorw uy
wamy, gdy z jakiego rda otrzymujemy due iloci
elektrycznoci, a chcemy unikn przy jej gromadze
niu zbyt wielkiej rnicy potencjaw, np. adowanie
baterji kondensatorw od ogniwa lub akumulatora.
b) Poczenie szeregow e kondensatorw polega
na tem, e czymy kolektor jednego z nich z biegu
nem dodatnim rda elektrycznoci, a nastpnie ko
lektor kadego kondensatora z kondensorem poprzed
niego, dbajc o to, by wszystkie z wyjtkiem ostatniego,
ktry czymy bd z biegunem ujemnym rda
elektrycznoci, bd z ziemi, byy od ziemi izolowa
ne (rys. 40). Przy tem sposobie czenia kondensa
torw, adunki na wszystkich okadkach bd rwne
co do wielkoci, a rne co do znakw, albowiem
adunek + Q , otrzymany przez pierwszy kolektor,
wywoa przez indukcj na kondensorze swego kon
densatora zwizany adunek Q i odpychany adu
nek -f Q, ktry przejdzie na kolektor nanastpnego
kondensatora i bdzie dalej indukowa dwa nowe
adunki Q i + Q na kondensorze ssiedniego
kondensatora i t. d.
 cile biorc, rdo elektrycznoci dostarcza tylko
adunek + Q na kolektor pierwszego kondensatora,
reszta adunkw powstaje przez indukcj. Jeeli ozna
czymy rnic potencjaw na okadkach kadego
z poszczeglnych kondensatorw przez V', V", V"',
to dla pierwszego kondensatora bdziemy mieli:
V' = F 0 7i = Q
Ci
dla drugiego kondensatora:
Q
V" = Ft - V2
Co
dla n-ego kondensatora:
Vn - V n - 1 : Vn = J ^ | i t. d.
kn
Rnica potencjaw baterji bdzie:
P F0 Vi + F i F 2 + ............. + V - i Vn =

(-L + - J - + -J-)

czyli rnica potencjaw baterji szeregowo poczo

nych kondensatorw bdzie rwna rnicy poten
cjaw jednego kondensatora, ktrego okadkami bd
kolektor pierwszego i kondensor ostatniego kondensa
tora, a grubo dielektryka rwna sumie gruboci
poszczeglnych dielektrykw.
Poniewa adunek caej baterji w ynosi:
Q = C ( V , Vn) CV ,
to wypadkow pojemno C moemy okreli z po
wyszych rwna w nastpujcy sposb:
Q / 1 . 1 ' 1 \
 72

, 1 V 1 , 1 , 1
std : - = = ------- ----------- b ................H-------
C Q Cx C2 Cn
z tego wynika, e odwrotna warto wypadkowej
pojemnoci baterji szeregowo poczonych kondensa
torw rwna si sumie odwrotnych wartoci pojem-
/ noci poszczeglnych kondensatorw.
Widzimy wic, e przy szeregowem poczeniu kon
densatorw w baterj bdziemy mieli wzrost wytrzy
maoci na przebicie i zmniejszenie pojemnoci w po
rwnaniu do pojedynczego kondensatora.
Szeregowe poczenie kondensatorw uywamy,
gdy rdo elektrycznoci dostarcza maej iloci elek
trycznoci przy duej rnicy potencjaw, ktr
to rnic chcemy zachowa, np. przy adowaniu
kondensatorw zapomoc maszyny elektrycznej. Przy
szeregowem poczeniu kondensatorw, na kady po
szczeglny kondensator wypada tylko cz cakowitej
rnicy potencjaw baterji i tym mniejsza im wiksza
bdzie pojemno danego kondensatora, czyli rnica
potencjaw na poszczeglnych kondensatorach bdzie
odwrotnie proporcjonalna do ich pojemnoci. Wskutek
tego kondensator o najmniejszej -pojemnoci powinien
posiada najwiksz wytrzymao na przebicie.
Dla baterji z n kondensatorw o jednakowej po
jemnoci C, rnica potencjaw na kadym kondensa
torze bdzie n razy mniejsza ni na zaciskach baterji,
y o
t. j. V = . Pojemno baterji C = - , a aduriek
n n
baterji bdzie ten sam, co na kadym kondensatorze.

c) P oczenie m ieszane, jeeli bdziemy mel i n

kondensatorw jednakowej pojemnoci C{ poczonych
szeregowo w grupy, a takich grup poczonych rw
 73

nolegle bdzie m (rys. 41), to pojemno takiej

ba te rji: C = . Cx; rnica potencjaw baterji
n
bdzie: V = n V 1, a adunek Q = ni Q t .
O ile liczba grup poczonych rwnolegle bdzie
ta sama co liczba kondensatorw poczonych sze
regowo w grupie, to pojemno baterji C rwna si
bdzie pojemnoci jednego kondensatora.
Poczenie mieszane kondensatorw stosujemy, kiedy
chodzi o jednoczesne uzyskanie korzyci wynikajcych
z poczenia szeregowego i rwnolegego, a wic o roz
oenie napicia na kondensatory poczone w grupach
szeregowo, oraz o zwikszenie iloci elektrycznoci
przez poczenie grup rwnolegle.

Z a d a n i e .
16 kondensatorw, kady o pojemnoci 0,2 mikro-
farada, poczono mieszanie w baterj po 4 konden
satory w grupie. O d maszyny elektrycznej do baterji
przepyno 0,0008 kulomba elektrycznoci. Jaka r
nica potencjaw bdzie na zaciskach baterji konden
satorw i jaka jest jej pojemno?
Kady kondensator bdzie naadowany iloci elek
trycznoci tyle razy mniejsz, ile kondensatorw po
czono rwnolegle:

Ql = = 0 '000-8- = 0,0002 kulomba

m 4
rnica potencjaw na okadkach kadego konden
satora :
V\ = = 0' 002 = 1000 wolt6
Cx 0,2.10- 4
 74

rnica potencjaw na zaciskach baterji:

V n Fx = 4.1000 4000 woltw,
pojemno baterji kondensatorw :

C = m . Cx = 0,2 mikrofarada.
ri 4
Widzimy, e w rezultacie pojemno baterji konden
satorw jest taka sama jak jednego kondensatora,
uzykalimy natomiast 4 razy wiksz wytrzymao na
przebicie baterji w porwnaniu do pojedynczego kon
densatora, a tern samem mono udzielenia baterji
adunku cztery razy wikszego ni jednemu konden
satorowi.

K ondensator o zmiennej pojemnoci. Budowa kon

densatora obrotowego pozwala nam zmienia pojem
no jego w pewnych granicach. Kondensator obro
towy skada si z szeregu metalowych pkrkw
umocowanych sztywno na osi pionowej A, mogcej
si obraca. Przez obrt osi A wprowadzamy przy
mocowane do niej pkrki pomidzy drugi szereg
takich samych pkrkw, umocowanych nieruchomo
zapomoc podprek dobrze izolowanych od rucho
mych pkrkw i od osi (rys. 42). Kondensator
ten jest faktycznie baterj kondensatorw poczonych
rwnolegle: pkrki s okadkami kondensatorw,
dielektrykami warstwy powietrza lub oliwy, znajdujce
si midzy niemi. Pkrki ruchome, wsunite wicej
lub mniej pomidzy pkrki stae, zwikszaj lub
zmniejszaj wypadkow pojemno kondensatora. Naj
wiksz pojemno kondensator bdzie posiada, gdy
pkrki ruchome wejd cakowicie pomidzy p
krki nieruchome (pooenie przedstawione na rys,
linjami przerywanemi) w przeciwnym wypadku (na rys.
 75

linje cige) najmniejsz pojemno. Pojemno tych

kondensatorw zmienia si w granicach od 30 cm
do 2400 cm. Takie kondensatory uywamy na stacjach
radjotelegraficznych odbiorczych.

Paski kondensator papierowy i mikowy, Papie

rowy kondensator jest waciwie baterj konden
satorw poczonych rwnolegle (rys. 43). Okadki
s ze stanjolu (linje cige), dielektrykiem jest papier
nasycony oliw lub parafin (linje kreskowane). Na
rys. 43 pokazane s jakby 4 kondensatory papierowe
poczone rwnolegle, majce wsplny zacisk A dla
kolektorw i zacisk B dla kondensorw.
W rzeczywistoci jest tutaj kondensatorw liczbowo
tylko o jeden mniej ni ilo pytek, gdy kada pytka
nastpujca po pierwszej odgrywa dwie role. Jest ona
kondensorem jednego oraz kolektorem nastpnego kon
densatora. Jeeli zrobimy wic kondensator z 8-miu
pytek, to otrzymamy wskutek poczenia rwnolegego
7 kondensatorw, a nie 4, jak mona byoby przy
puszcza. Pojemno kondensatora, skadajcego si
z n okadek i zbudowanego jak na rys. 43, obliczamy
wedug nastpujcego wzoru:

( n - i)
4 wd

Kondensatory papierowe nawet o maych wymia

rach mog posiada pojemno od 10000 cm. do
25000 cm. Czasami jako dielektryka, zamiast papieru
nasyconego oliw lub parafin, uywa si miki. Kon
densatory mikowe, o odpowiednio tych samych wy
miarach co papierowe, posiadaj wiksz pojemno,
ni te ostatnie ze wzgldu na wiksz sta dielek
tryczn miki.
 76

Przeksztacanie energji elektrycznej w energj

mechaniczn i ciepln. Jako przykad przeksztacania
energji elektrycznej w postaci potencjalnej w energj,
mechaniczn moe suy dzwonek elektrostatyczny,
w energj ciepln rozbrojenie kondensatora przez
przewodnik i przez dielektryk. ,

a) Dzw onek elektrostatyczny skada si z d w g c h

metalowych szalek A i B, pomidzy ktremi jest za
wieszona na nitce izolacyjnej lekka kulka metalowa C
(rys. 44). Szalka A jest izolowana od ziemi i po
czona np. z dodatnim kolektorem maszyny elektrycz
nej, szalka B z ujemnym kolektorem tej maszyny
lub z ziemi. Kulka C, znajdujc si w polu elek-
trycznem dodatniego adunku szalki A i tej samej
wielkoci ujemnego adunku szalki B, dziki indukcji
elektrostatycznej naelektryzuje si ujemnie od strony
szalki A, dodatnio od strony szalki B. To samo zja
wisko bdziemy mieli niezalenie od tego, czy szalka B
bdzie poczona z ujemnym kolektorem maszyny
elektrycznej czy z ziemi, tylko w pierwszym wy
padku wielko adunkw indukowanych na kulce C
bdzie wiksza, ni w drugim. O ile szalka B jest
poczona z ujemnym biegunem maszyny elektrycznej,
siy dziaajce na kulk w polu elektrycznem s w rw
nowadze i kulka sama nie wychyli si z pierwotnego
pooenia. Jeeli jednak popchniemy kulk C w stron
szalki A, to przy zetkniciu si jej z szalk nastpi
zobojtnienie ujemnego adunku kulki C przez rwny
mu co do wielkoci adunek dodatni szalki A, poczem
kulka naelektryzuje si dodatnio. Teraz kulka, na-
elektryzowana jednoimiennie z szalk A , bdzie przez
t ostatni odpychana, a przycigana przez szalk B,
jako naelektryzowana rnoimiennie. Wskutek zetkni
cia z szalk B zajdzie zjawisko analogiczne do po
przedniego t. j. zobojtnienie adunku dodatniego kulki,
 77 .

naelektryzowanie jej adunkiem ujemnym i odepchni

cie w stron szalki A.
Jak widzimy adunki szalek A i B bd malay po
kadym zetkniciu si ich z kulk C. Chcc mie
stay ruch kulki pomidzy szalkami, trzeba nieustannie
uzupenia ich adunki.
W wypadku poczenia szalki B z ziemi, kulka C
bdzie pobieraa adunek od szalk A i przy zetkni
ciu z szalk B oddawaa go do ziemi.
W powyszym przykadzie energja elektryczna w po
staci potencjalnej na szalkach dzwonka przeksztaca
si w energj mechaniczn w postaci kinetycznej
ruchu kulki pomidzy obiema szalkami i uderzaniu
o nie. Taki ruch adunkw elektrycznych zapomoc
kulki C nazywamy prdem przenoszonym lub kon
wekcyjnym.

b) Rozbrojenie kondensatora przez przewodnik.

Okadki naadowanego kondensatora czymy zapo
moc przewodnika czciowo wtopionego w bak
szklan zakoczon rurk w ksztacie litery U (rys. 45).
Jeeli cinienie w bace jest rwne atmosferycznemu,
to ciecz w rurce w obu kolanach ustawi si na jed
nym poziomie. Z chwil poczenia okadek konden
satora zapomoc przewodnika, elektryczno z do
datniej okadki kondensatora dy do poczenia si
z elektrycznoci okadki ujemnej, otrzymujemy wic
ruch adunku dodatniego w kierunku adunku ujem
nego; zauwaymy, e poziom cieczy w lewej czci
rurki obniy si, w prawej podniesie. Tumaczy si
to przejciem energii elektrycznej naadowanego kon
densatora w energj ciepln, powodujc rozgrzanie
si drucika w kuli i podniesienie przez to temperatury
jego otoczenia, a co zatem idzie zwikszenie cinie
nia. Ilo wydzielonego ciepa wytworzonego przez
wyadowanie kondensatora: Q 0,24. A kal., gdzie A
 78

jest energja elektryczna potencjalna kondensatora

obliczona w daulach. Przyrzd ten jest termometrem
wynalezionym przez niemieckiego fizyka Riessa.
Ruch adunkw elektrycznych po przewodniku od
potencjau wyszego do potencjau niszego nazywamy
prdem przewodzonym .
Zjawisko prdu przewodzonego spotykalimy ju
przy rozpatrywaniu rnicy potencjaw dwuch prze
wodnikw. Czas trwania prdu przewodzonego jest
niedostrzegalny.

Z a d a n i e .
Powierzchnia kadej okadki butelki lejdejskiej rwna
si 15 dcm.2, grubo dielektryka ( 1 = 1 mm., staa
dielektryczna e = 4. Butelka jest naadowana do r
nicy potencjaw 9000 wolt. Obliczy, ile ciepa wy
dzieli si przy rozbrojeniu naadowanej butelki.
#
Energja naadowanego kondensatora:
. 1 eS 1. 4. 1500 , n2
A = VI = - ------------------- 30^ ergw =
-

8 ic d 8. 3,14. 0,1
= 2149681 erg.
Dla obliczenia iloci ciepa wydzielonego przy roz
brojeniu butelki zamieniamy ergi na daule, a na
stpnie, mnoc t ilo przez 0,24, otrzymamy ilo
ciepa w kalorjach gramowych. Ilo wydzielonego
ciepa w ynosi:
Q kal. gr. = 0,24.4. dauli == 0,24. 0,2149681
= 0,0516 kal. gr.

c) Rozbrojenie kondensatora przez dielektryk.

Gdy rnica potencjaw na okadkach naadowanego
 79

kondensatora przewyszy granic jego wytrzymaoci

na przebicie, wwczas wyadowanie kondensatora mo-
e nastpi przez dielek'ryk. Kondensator taki zostaje
uszkodzony i pojemno jego naog zmniejsza si.
Takie poczenie przez dielektryk adunku dodatniego
z adunkiem ujemnym czyli ruch adunkw elektrycz
nych przez dielektryk nazywamy prdem przesu
nicia.
Prd przesunicia moemy obserwowa w postaci
iskry, przy zblianiu do siebie kul biegunowych ma
szyny Whimschursta. O ile odlego pomidzy kul
kami jest 1 mm. to dla powstania prdu przesunicia
potrzebna jest rnica potencjaw okoo 4800 wolt.
Te dwie wielkoci, t. j. odlego pomidzy kulkami
biegunowemi i rnica potencjaw pomidzy niemi,
nie s wielkociami proporcjonalnemi: dugo iskry
powstajcej midzy przewodnikami wzrasta prdzej,
anieli odpowiadajca jej rnica potencjaw.
Ukad elektrostatyczny jednostek w ielkoci elek
trycznych i ich wym iary. Ukad elektrostatyczny
jednostek jest pochodnym ukadu bezwzgldnego
C. O. S. w zastosowaniu do elektrostatyki; w zastoso
waniu do elektrodynamiki i magnetyzmu uywany jest
ukad jednostek zwany ukadem elektromagnetycznym.
Prawie wszystkie jednostki wielkoci elektrostatycz
nych mog by wyraone w kadym z tych ukadw,
przytem istnieje pomidzy ich jednostkami nastpujca
zaleno:
A by otrzyma dan jednostk w ukadzie elektro
magnetycznym, trzeba odpowiedni jednostk w uka
dzie elektrostatycznym pomnoy przez spczynnik
zawierajcy liczb 3.10 do pewnej potgi (3.10 10 jest
to szybko wiata wyraona w cm. na sekund).
 80

Nie.j podana tabela ilustruje wymiary wielkoci

'elektrycznych, ich jednostki absolutne i praktyczne,
a take zaleno pomidzy wielkociami elektrycz-
nemi i wielkociami fizycznemi.

Jednostki
Zaleno Jednostki praktyczne W ymiar
w ielkoci absolutne i ich zale w ielkoci
W ielkoci elektr. po w no od elektr.
m idzy sob ukadzie jedn. abso w ukadzie
elektryczne i od w iel C. G. S. lutnych C. G. S.
koci elektro- w ukadzie elektrosta
fizycznych statyczn. C. G. S. tycznym
elektrostat.

Ilo elek
trycznoci Q = r j /e F 11 31
gr. '! cm
(adunek [ > _ Q !l kulomb
3/ 1/ -1
elcktrycz.) L .r-J sek = 3.10 J E S L h M ' *T

N atenie
pola elek-
ktryczne- E - i -
go w da 0
g ri2
nym pun = 0
kcie . . . er2 cm ^2sek

Potencja w olt =
elektrycz y _ .9 gr > c m ,/2
= -! J E S
ny . . . er sek 300 r '1

Pojemno m ikrofarad=
elektrycz = 9.105 J E S
c = J
na . . . V cm cm i 1
 III. ELEKTRODYNAMIKA.
T eo rja prdu.

Prd elektryczny i jego w asnoci. Zjawisko prdu

elektrycznego, ktre okrelilimy przy rozpatrywaniu
rnicy potencjaw jako ruch adunkw eletrycz-
nych, stanowi drugi dzia elektrotechniki, zwany elek
trodynamik. W zalenoci od charakteru tego ruchu
rozrniamy prdy: przenoszone czyli konwekcyjne,
przewodzone i przesuwane. Ruch elektrycznoci prze
wodzonej, a takim bdziemy si gwnie zajmowali,
odbywa si przez, cay przekrj przewodnika. Elek
tryczno dynamiczna, w przeciwstawieniu do statycz
nej, znajduje si wic nie tak, jak ta ostatnia, jedynie
na powierzchni przewodnika, lecz w caym jego
przekroju.
Prd elektryczny, jak widzielimy, moemy otrzy
ma przez poczenie zapomoc przewodnika dwuch
cia naelektryzowanych do rnych potencjaw. Prd
ten jednak jest krtkotrway.
Przypomnimy tutaj przykad z dwoma naczyniami
poczonemi o rnych poziomach cieczy i dwoma
ciaami o rnych potencjaach. Widnielimy, e ciecz
przepywa bdzie z jednego naczynia do drugiego,
a do wyrwnania poziomw, a eletrycznoz jednego
ciaa do drugiego, a do wyrwnania potencjaw.

E l.kllotcchnik*. f
 82

Wyobramy sobie, e w miar napywu cieczy do

naczynia o niszym poziomie, przepompowujemy j do
naczynia, z ktrego wypywa; otrzymamy wwczas,
kosztem pracy zuytej na pompowanie, stay prd
cieczy. Ot, w wypadku cia naelektryzowanych, je
eli zapomoc jakichkolwiek rodkw (rdem ktrych
mog by bd to reakcje chemiczne, bd energja
cieplna lub mechaniczna) uzyskamy powrotny ruch
elektrycznoci, to otrzymamy w ten sposb, w wy
padkach szczeglnych, sta (wogle zmienn) rnic
potencjaw i prd trway pomidzy danemi ciaafni.
Przyczyn, powodujc ten powrotny ruch elektrycz
noci, nazywamy si e le k trom otoryczn lub e lektro-
bodcz. rdo jej bdzie tern samem rdem prdu.
Zrozumiaem jest, e im wiksza bdzie sia elektro
motoryczna rda, tern wicej elektrycznoci bdzie
przepywa przez obwd w danym okresie czasu.
Poniewa w caym tym procesie nie zachodzi po
wstawanie elektrycznoci, a jedynie jej ruch, wic
biorc pod uwag prawo zachowania elektrycznoci,
analogiczne do prawa zachowania masy, widzimy, e
koniecznym jest, eby droga prdu t. j. przewodniki,
po ktrych prd przepywa tworzyy acuch zam
knity. Taki acuch nazywamy obw odem e le k try c z
nym. Podzielmy cay obwd na dwie czci (rys. 46-a).
Cz B Z , w ktrej znajduje si rdo prdu,
nazywamy obwodem wewntrznym, cz A O B
obwodem zewntrznym. Miejsca zcze tych obwodw
nazywamy kocwkami rda prdu lub biegunami,
przyczem biegun o wyszym potencjale zwiemy do-
tatnim, o niszym u j e m n y m . R n i c potencjaw
pomidzy biegunami nazywamy napiciem na kocw
kach rda.
Rozpatrzymy obecnie jakie
elektryczny, przepywajcy,
 83

ciaami A i B. Stosujc odpowiednie przyrzdy, za

uwaymy nastpujce zjawiska (rys. 4 6 -b ):
a) Iga magnetyczna, zbliona do przewodnika
czcego ciaa A i B, odchyli si od paszczyzny
poudnika magnetycznego. Dowodzi to, e prd
elelektryczny wywouje pole magnetyczne.
b) Termometr wskae wzrost temperatury w kalo-
rymetrze po zanurzeniu do niego przewodnika
(czci; przewodnika A B). Kosztem pracy pr
du otrzymujemy wic energj ciepln.
c) W naczyniu z kwasem siarczanym, do ktrego
zanurzone s dwie pytki poczone z kocami
przecitego w tern miejscu przewodnika A B, zo
baczymy na pytce poczonej z ciaem B wy
dzielajce si pcherzyki wodoru. Kosztem pracy
prdu zachodz przemiany chemiczne.
d) arwka elektryczna, wczona do przecitego
w tern miejscu przewodnika A B, wieci prze
miana energji elektrycznej w energj wietln.
e) Czowiek, dotykajcy rk przewodnika A B , do
zna wstrznienia nerwowego wpyw 'fizjolo
giczny.
W elektrotechnice spotykamy si z dwoma rodza
jami prdw:
1. prdy silne, majce zastosowanie w przemyle,
2. prdy sabe, stosowane w telefonach, telegrafach,
radjotelegrafach i t. p. Kady z tych rodzai mo
emy jeszcze podzieli na:
a) prd stay,
.. b) zmienny i
c) ttnicy, zoony ze staego i zmiennego.
W ksice^ tej rozpatrzymy obszerniej prdy silne,
t. zn. o napiciu kilkudziesiciu lub kilkuset wolt,

 84

stosowane do owietlenia, poruszania maszyn i t. d.,

ograniczajc si tylko do niezbdnych wiadomoci
z dziedziny prdw sabych.

Prd stay.
N atenie prdu. Mierzc ilociowo i jakociowo
zjawiska, zachodzce pod wpywem prdu elektrycz
nego, stwierdzimy, e rezultaty pomiarw bd zalene
od wasnoci elektromotorycznych rde prdu.
Zauwaymy mianowicie, e im wicej elektrycznoci
bdzie przepywa w . okrelonym przecigu czasu
przez kady z opisanych powyej przyrzdw, tym
wiksze bd cyfry wyraajce pomiary. T cech
prdu, przejawiajc si w zalenoci iloci elektrycz
noci od czasu, w ktrym ona przepywa przez obwd,
nazywamy nateniem prdu. Jako wniosek z prawa
zachowania elektrycznoci wynika, e natetiie prdu
w obwodzie zamknitym i nierozgazionym jest wsz
dzie jednakowe, przez kady bowiem przekrj prze
wodnika w tym samym czasie przepywa ta sama ilo
elektrycznoci. Miar natenia prdu jest ilo elek
trycznoci, przepywajca przez przekrj przewodnika
w jednostk czasu. Oznaczajc natenie prdu przez
J, moemy napisa:
j % -s
t
Jednostk bezwzgldn w ukadzie J.E.S. bdzie nat
enie takiego prdu, przy ktrym przez przekrj po
przeczny przewodnika przepywa 1 J.E.S. elektrycz
noci na sekund.
Praktyczna jednostka natenia prdu zostaa nazwana
amperem; jest to takie natenie, przy ktrem w prze
cigu jednej sekundy przez poprzeczny przekrj prze
wodnika przepywa 1 kuomb elektrycznoci:
 85

1 Amper = 1 kulomb /sekund < = 3. 109 J.E.S.

Tysiczn cz ampera nazywamy miliamperem
i oznaczamy literami m A .
L powyszego zwizku wyprowadzamy jednostk
iloci elektrycznoci stosowan w praktyce ampero-
godzin; jest to taka ilo elektrycznoci, ktra prze
pynie wcigu 1 godziny przez przekrj przewodnika
przy nateniu prdu 1 amper.
Jeeli po przewodniku o przekroju S pynie prd
o nateniu J, to powiadamy, e gsto prdu w prze
wodniku wynosi:

Ze wzoru tego, zakadajc pewn gsto prdu,

moemy obliczy przekrj przewodnika, dla danego
natenia lub te dopuszczaln wielko natenia
prdu dla danego przekroju przew odnika:

S = J J U j S
i
Prawo Ohma i oporno przewodnikw, (rys. 47).
Przy stanie rwnowagi elektrycznej, we wszystkich
czciach dowolnego, jednolitego przewodnika, po ten
cja ma warto sta. Inaczej jest w przewodniku pod
prdem, gdy wanie zjawisko prdu zachodzi jedynie
wtedy, gdy istnieje rnica potencjaw. Przy prze
pywie prdu, z warunku ruchu 'adunkw elektrycznych
ku niszym potencjaom wynika, e na caej dugoci
obwodu pomidzy biegunami dodatnim i ujemnym,
wartoci potencjaw musz si zmniejsza w sposb
cigy w kierunku prdu. Rnica potencjaw pomi
dzy dwoma dowolnymi punktami przewodnika jest
miar spadku potencjau na danym odcinku obwodu.
 86

Ohm stwierdzi dowiadczalnie, e spadek ten jest

proporcjonalny do natenia p r d u :
^ - V2 = RJ
gdzie R spczynnik proporcjonalnoci, V1 i V2 po
tencjay dwuch dowolnych punktw przewodnika pod
prdem, J natenie tego prdu. Spczynnik R
nazywamy opornoci omow danego przewodnika.
Za jednostk bezwzgldn opornoci przyjto opor
no takiego przewodnika, w ktrym 1 E.S. rnicy
potencjaw wzbudza prd o 1 E .S . natenia. Prak
tyczn jednostk opornoci jest 1 om (Q); jest to
oporno przewodnika, w ktrym rnica potencjaw
rwna 1 woltowi wzbudza prd o nateniu 1 ampera:

<
1 om = 1 wlt ' 1 = 1 10
. . ,,
11 Jr. En. S.
o
1 amper 300. 3. 109 9
Miljon omw nazywamy m egaomem i oznaczamy M il .
Jedn miljonow cz oma nazywamy mikroomem
i oznaczamy u. i.
Dalsze dowiadczenia wykazay zaleno pomidzy
opornoci przewodnika, i jego wymiarami. Zaleno
ta ustalona przez Ohma jest nastpujca: oporno
przewodnika jest wprost proporcjonalna do jego du
goci, a odwrotnie proporcjonalna do przekroju:

: a P i

p spczynnik proporcjonalnoci, zaleny od rodzaju

przewodnika, nazywamy opornoci waciw. Gdy
oporno mierzymy w omach, dugo w cm. i przekrj
w cm,2, wtedy oporno waciwa danego przewod
nika jest opornoci cylindra o dugoci 1 cm. i prze
kroju 1 cm.2, W technice, celem wyznaczenia opor
 87

noci waciwej przewodnika, mierzymy oporno drutu

danego rodzaju o dugoci 1 m. i przekroju 1 mm.2.
Odwrotnoci opornoci jest p rzew odno:

G = ~ Y std R >
7? Z t S
gdzie y przewodno waciwa.
Opornoci waciwe niektrych cia uywanych
w elektrotechnice liczone na 1 mm.2 przekroju i 1 m.
d. przy temp. 15C.
P
S r e b r o ........... 0,0159
M i e d ........... 0,0175
luminjum . . . . 0,0287
elazo . ................... 0,1300
Stal . . . . . . . 0,1800
Specjalne metale opornikowe:
Manganin (skada si z miedzi, manganu i niklu, uy
wany w termometrach elektrycznych):
p == 0,41 0,46
Nikielina (skada si z miedzi i niklu, uywa si do
grzejnikw, piecw elektr. i t. d.)
p = 0,33 0,5
Woda destylowana posiada oporno waciw b. du,
stosowana wic by moe jako izolator.
Roztwory wodne, stosowane w praktyce jako opor
niki, posiadaj oporno waciw kilku do kilkudzie
siciu omw, przyczem jako oporno waciw py
nw naley rozumie oporno supka pynu o prze
kroju 1 cm.2 i d. 1 cm.
Oporno waciwa przewodnika zalena jest od
temperatury i naog wraz z temperatur wzrasta.
 88

Istniej przytem ciaa, t. zw. nadprzewodniki, jak np. .

rt i ow, dla ktrych w bardzo niskich tempera
turach oporno rwna si zeru. Zjawisko to dotd
jest niewytumaczone. Zaleno opornoci od tem
peratury wyraa si wzorem :
R t == i ?J5 ( 1 + a t)
gdzie Rt oporno szukana, R i5 oporno przy
15 C i a spczynnik, ktry dla czystych metali
w praktyce uywanych wynosi a. ^ 0,004, dla nikie-
liny a 0,0002, dla manganinu a 0.
Przewodniki, uywane w technice do przewodzenia
prdu, winny posiada jaknajmniejsz oporno, aby
strata energji na pokonanie jej bya niedua.
A by uniemoliwi rozpraszanie elektrycznoci przez
zetknicie przewodnika z innemi ciaami przewodz-
cemi, naley go otoczy, wzgldnie umieci na izo
latorze.

Przewodniki pierwszej i drugiej klasy. Ze wzgldu

na zmiany, zachodzce przy przewodzeniu prdu elek
trycznego w niektrych przewodnikach, og ich zo
sta podzielony na dwie klasy. Do klasy pierw zej
zaliczone zostay takie przewodniki, w ktrych zmiany
natury chemicznej nie daj si zauway, a wic me
tale i wgiel; do klasy drugiej takie, ktre pod wpy
wem przewodzonego prdu podlegaj przemianom
chemicznym.
Do drugiej klasy zaliczamy roztwory soli, kwasw
i zasad. Nosz one nazw elektrolitw.

Przew odzenie elektrycznoci w metalach i elek

trolitach. Jak ju wpomnielimy przy rozpatrywaniu
zjawiska elektryzowania cia przez potarcie, wedug
teorji elektronw w kadem ciele znajduje si pewna
 89
"N
ilo elektrycznoci dodatniej, zwizanej z jdrami
i rwnowana jej ilo ujemnej zwizana z elektro
nami. Poniewa, przy przewodzeniu prdu przez metale,
nie spostrzegamy adnego ruchu materji, wic naley
przypuszcza, e ruch elektrycznoci powstaje w nich
za porednictwem elektronw. Zaznaczylimy ju, e
przewodnictwo danego przewodnika zaley od jego
temperatury, poniewa jednak nie ma podstaw do
przypuszczania, 'e oglna ilo elektronw danego
ciaa zmienia si ze zmian temperatury, wic zmian
przewodnictwa naley przypisa jedynie zmianie iloci
elektronw biorcych udzia w przewodzeniu, a wic
takich elektronw, ktre pod dziaaniem siy elektro
motorycznej przesuwaj si w kierunku przeciwnym
temu, ktry uwaamy za kierunek ruchu adunkw
dodatnich. S to jakby elektrony swobodne.
W kadym przewodniku istniej takie elektrony
w wikszej lub mniejszej iloci; o przewodnikach ta
kich powiadamy, e s one zjonizowane. W zalenoci
od stopnia zjonizowania moemy wyobrazi sobie
pewn gsto i zalen od niej prno tego zbioru
elektronw swobodnych.
Inaczej przedstawia si sposb przewodzenia elek
trycznoci w elektrolitach. Dowiadczalnie stwier
dzone zostao, e przepyw prdu poczony jest
z przepywem materji. Jako wyjanienie tego zjawiska
przyjmujemy, e w elektrolitach elektrony swobodne
nie istniej, istniej jedynie atomy lub grupy atomw
rne chemicznie, wi-e elektrony mniej lub wicej
silnie, np. wodr atwo pozbywa si swych elektronw,
a tlen poza swoimi czy elektrony swobodne. Na
skutek tego jedne, z tych grup wzgl dnie atomw s
naelektryzowane dodatnio, inne ujemnie. Pod dziaa
niem siy elektromotorycznej grupy te lub atomy,
zwane jonami, a posiadajce adunki dodatnie, prze
suwaj si w kierunku prdu, posiadajce adunki
 - 90

ujemne, w kierunku przeciwnym. Prd wic elek

tryczny w elektrolitach jest k nwekcyjny.

P r d ele k try c z n y w gazach. Czyste i suche gazy

nie posihdaj w swym skadzie swobodnych jonw,
umoliwiajcych przenoszenie si prdu elektrycznego
czyli s dielektrykami. Jednake wysza temperatura,
stan rozrzedzenia gazu, wysokie napicie elektryczne
i inne czynniki mo^ spowodowa rozerwanie si
gazw na jony czyli ich jonizacj, przez co staj si
one przewodnikami.
O ile na elektrodach a, b, wtopionych na kocach
rurki szklanej mniej wicej ksztatu jak na rys. 48,
bdziemy mieli rnic potencjaw do kilku tysicy
wolt, to w rurce tej napenionej rozrzedzonym gazem
np. neonem, helem i t. d. ju pod cinieniem 7 mm.
supka rtci zauwaymy wiecenie si gazu czyli t. zw.
jarzenie. Wskazuje to, e gaz zosta zjonizowany
i w tym stanie jest przewodnikiem. Wielko napicia
pomidzy elektrodami rurki, potrzebna do wywoania
jarzenia, zaley od rodzaju i prnoci gazu, przytem
im bardziej gaz jest rozrzedzony, tern napicie po
midzy elektrodami moe by mniejsze. W miar roz
rzedzania gazu bd si zmienia zewntrzne objawy
jarzenia. Przy obnieniu cinienia w rurce do kilkuna
stu tysicznych milimetra supka rtci, jarzenie znika,
natomiast od katody wychodz promienie, zwane
katodowemi, ktre, padajc na cianki rurki, powoduj
ich wiecenie si.
Dalsze rozrzedzenie gazu powoduje . wzrost jego
oporu, a temsamem wzrost napicia potrzebnego do
przewodzenia prdu w gazie, gdy wntrze rurki
zblia si do prni, ktra jest najdoskonalszym die
lektrykiem.
Zjawisko powstawania promieni katodowych, powo
dujcych wiecenie si szklanych cianek rurki przy
 91

jednoczesnem zanikaniu jarzenia, byo badane dokad

nie przez Thompsona, ktry stwierdzi, e promienie
katodowe znacznie rni si oJ promieni wietlnych.
Posiadaj one nastpujce wasnoci:
a) wychodz z katody zawsze w kierunku prosto
padym do jej powierzchni,
b) spotykajc na swej drodze szko, nie przenikaj
go, natomiast przenikaj przez wszystkie metale.
Szklane cianki rurki, pod wpywem padajcych
na nie promieni katodowych, ,w yaniaj z siebie
odmienne od katodowych promienie X , albo
Rontgena, przenikajce przez szko i wszystkie
ciaa nieprzezroczyste,
c) napotykajc wewntrz rurki szko, kred i nie
ktre metale, powoduj ich wiecenie czyli fluo-
ryscencj,
d) ulegaj odchyleniu pod wpywem linji si pola
elektrycznego, przytem w takim kierunku, jak-
gdyby same promienie katodowe tworzyy stru
mie ujemny jonw,
e) ulegaj odchyleniu pod wpywem linji si pola
magnetycznego,
f) ozchodz si w najdoskonalszej prni, jak
przy pomocy istn ejcych pomp mona uzyska.
Na podstawie bada nad promieniami katodowemi,
Thompson wygosi teorj, w ktrej stwierdza, c
promienie katodowe polegaj na szybkim, prostoli
nijnym ruchu niezmiernej iloci jednakowych ciaek,
zblionych do najdrobniejszych czstek materji, obda
rzonych mas i bezwadnoci i naadowanych elek
trycznoci ujem. Wanie te ciaka nazywamy
elektronami.
Kade ciao (stae, pynne i gazowe) w stanie roz
arzonym posiada zdolno wydzielania z siebie swo
 92 -

bodnych elektronw, ktre wylatuj z niego we

wszystkich kierunkach.
Zwaszcza du zdolno do wydzielania elektronw
posiadaj w stanie rozarzonym tlenki baru, wapnia
i strontu. Wylatujce z pewn szybkoci elektrony,
rozbijaj po drodze czstki otaczajcego gazu, powo
dujc jego jonizacj. Szybko ruchu elektronw
zaley tylko od napicia istniejcego pomidzy elek
trodami rurki, nie zaley od rodzaju gazu i materiau
elektrod.
Zdolnoci jonizacji tumaczy si fakt przebicia izo
latora przez prd, pomimo, e materjay uywane
w technice do i olacji posiadaj du oporno, wy
noszc od 1 0 do 10 12 & na cm2 przekroju i cm. d.,
przytem przy wyborze izolatora stosuje si duy sp-
czynnik bezpieczestwa (3 5).
Rozpatrzymy np. w jaki sposb zostaje przebity
izolator z ciaa staego. Kade ciao stae jest poro
wate i pory te wypenione s gazami; niewielka ilo
wilgoci zmniejsza opr gazu i zaczyna si saby prze
pyw prdu; poniewa jednak opr gazu jest naog
duy, wic na pokonanie go zuywa si wiksza cz
energji prdu przepywajcego, wskutek czego nast
puje wzrost temperatury w danem miejscu. Przy
wyszej temperaturze gaz si jonizuje, a zjonizowany
atwiej przewodzi prd. Jednoczenie przy wzrocie
natenia prdu, temperatura rwnie wzrasta, wskutek
czego gaz rozszerza si nadmiernie i rozrywa izolator.
Ciecze, stosowane jako izolatory, ulegaj przebiciu
wskutek zawartoci jakich soli (elektrolit). Musimy
dobiera takie izolatory, ktre maj wytrzymao
wysok i trwa t, j. niezalen od temperatury.
Wytrzymao izolatora na przebicie mierzy si naj-
mniejszem napiciem przypadajcem na 1 cm, grub.
izolatora, przy ktrem zostaje on przebity.
 - 93

Jeeli wic napicie wynosi V woltw, a- grubo

izolatora d cm., to miar wytrzymaoci na przebicie
V
jest iloraz ,
d

W ytrzym ao na przebicie niektrych cia. P o

wietrze atmosferyczne w normalnych Warunkach po-
KV
siada wytrzymao na przebicie rwn 26 (kilo-
cm.
wolt = 1000 wolt).
KV
Oleje transformatorowe i porcelana 9 0 100
cm.
KV
M i k a n i t ............................................................160
cm.
KV
Parafina czysta i papier kablowy 180 300
cm.
IiV
Twarda guma, szko, czysta mika 500 1000 -----7
cm.
Uoglniajc prawo Ohma na cay obwd elektry
czny, w ktrym przyczyn prdu jest sia elektromo
toryczna, powiadamy: sia elektromotoryczna rwna
jest iloczynowi z natenia przez oporno caego
obw odu:
E RJ
gdzie R oporno caego obwodu, a wic suma opor
noci obwodu zewntrznego i wewntrznego:
R = R, + R m
Rugujc J ze wzorw:
Vx V2 = J R , ; E = J ( R , + R w)
 gdzie V,-i V2 potencjay na zaciskach rda prdu
otrzymamy:

Gdy obwd nie jest zamknity czyli R 3 bardzo due, to

E = V l V.2
Miar wic siy elektromotorycznej jest napicie na
kocwkach rda.
Jako analogja spadku napicia w obwodzie elektry
cznym moe suy spadek cinienia w rurze czcej
zbiorniki A i B (rys. 49). Jeeli kran D jest zamknity,
poziom wody w rurkach C , E , F siga tej. samej wy
sokoci co w naczyniu A. Skoro jednak kran D otwo
rzymy, wwczas w rurze czcej naczynia A i B
powstanie prd wody, a poziomy w rurkach C , E , F
opadn i to tern silniej, im bardziej otworzymy kran,
to znaczy, im silniejszy prd bdzie pyn pomidzy
naczyniami A i B. Spadek cinienia nie bdzie
we wszystkich rurkach jednakowy; bdzie on coraz
wikszy w kierunku prdu wody.
Odcinki aax , bbx , CC1, bd graficznie wskazywa
wielkoci spadku cinienia wody przy danym prdzie
na odcinkach rury od zbiornika A do odpowiednich
rurek.

Rozgazienie p r d u w obwodzie. O ile prd,

przepywajc po obwodzie, napotyka na swej drodze
rozgazienia, to idzie on po wszystkich tyclj rozga
zieniach, przyczem zaleno pomidzy nateniem
prciu w rozgazieniach, cakowitem nateniem prdu
i opornoci poszczeglnych przewodnikw rozgazio
nych daj nam prawa Kirchoffa.
 95

Pierw sze prawo Kirchoifa gosi, e natenie prdu

przed rozgazieniem rwne jest nateniu prdu poza
rozgazieniem, oraz rwne jest sumie nate prdw
w rozgazieniach. Jeeli do puntu A (rys. 50) dopywa
prd o nateniu Ja , z punktu B odpywa prd o na
teniu Jb , a w rozgazieniach mamy odpowiednio
natenia prdu J l , J 2, J i , to:
JA == J \ J'l d- J == JIi
Drugie prawo Kirchoifa daje nam zaleno po
midzy nateniem prdu w poszczeglnych rozga
zieniach i ich opornociami, mianowicie gosi ono, e
natenia prdw rozgaziajcych si z tych samych
punktw obwodu, s . odwrotnie proporcjonalne do
opornoci rozgazionych przewodnikw. Jeeli mamy
w punktach A i B obwodu rozgazienia (rys. 51), to
istniejcy pomidzy temi punktami spadek napicia,
bdzie spadkiem dla kadego z poszczeglnych rozga
zie. Oznaczajc opornoci przewodnikw przez ,
r2, /'3, natenia prdu odpowiednio przez i 1, z'2, z'3,
bdziemy mogli napisa:
V a V B i\ i x = j\ i-i = r3 z3
skd b 1 r~ , = i , h = i ;
z2 Z'j Z3 /'i z3 r2

Poczenie szeregow e oporw. Niech poszczeglne

czci obwodu (rys. 5 2 a) maj opornoci A B = rx,
5 C =" z*2, CD = r3. Na mocy prawa Ohma dla czci
obwodu A D moemy napisa:

J = V- ^ V/) ; VA - V/, = ,/tf

R
gdzie R oporno czci obw'odu A D czyli cakowita
oporno poczonych midzy sob szeregowo prze
wodnikw.
 96

Poszczeglnie dla kadej czci obwodu moemy

wyrazi spadek napicia w zalenoci od jej opornoci
i natenia p r d u :
V.4 ~ Vn = Jx rv; VB = J 2 r2-} Vc VD = J s r2 .
Majc na wzgldzie, e w obwodzie nierozgazionym
natenie prdu J jest wielkoci sta czyli:
J x = J-i = J, otrzymamy:
Va - V n'= R J - ( V a - VB) + ( V B - Vc) +

+ (Vc V d) = J (rx + r 2 + r3)

skd R = i\ + r2 + r3
czyli wypadkowa oporno przewodnikw poczonych
szeregowo rwna jest sumie opornoci- poszczeglnych
przewodnikw.
Poczenie szeregowe przewodnikw w obwodzie
zewntrznym rda energji elektrycznej moemy po
rwna do poczenia zbiornikw wody o rnych po
ziomach zapomoc rur o rnych przekrojach (rys. 52 b).
Pompa E, podtrzymujca sta rnic poziomw wody
w zbiornikach, odgrywa analogiczn rol jak rdo
prdu w obwodzie elektrycznym.

P oczenie rw nolege opornoci om owych. Jeeli

w obwodzie zamknitym pomidzy punktami A i B
umiecimy rwnolegle kilka przewodnikw (rys. 53),
to na mocy pierwszego prawa Kirchoffa i prawa
Ohma moemy napisa:

J = i x + i 2 + Z3 = = ( VA ~ VB) -I-
K K
gdzie R oporno wypadkowa rozgazionych prze
wodnikw.
 97

Dalej, na mocy tego prawa Ohma, dla kadego

z tych przewodnikw mamy :
, _ Va - VB . , VA - V B . , _ VA - VB
*1 --- > *2----- J *3
**1 *8 7*3
Poniewa rnica potencjaw na kocach A i B
kadego z rozgazionych przewodnikw jest jedna
kowa, wic sumujc te rwnania otrzymamy:

h + h + 3= ( V a - Vn) f + + )
Ul r2 r j
porwnywujc to ostatnie z pierwszem rwnaniem
znajdziemy, e:
_1_ _1 _1_ 1_
R r1 r2 r3
Widzimy wic, e przy poczeniu rwnolegem prze
wodnikw, odwrotno opornoci wypadkowej jest
rwna sumie odwrotnoci opornoci poszczeglnych
przewodnikw. Porwnywujc rwnolege poczenie
przewodnikw z takime rozgazieniem rurocigu,
widzimy, e w obu wypadkach przez wczenie rw
nolege odpowiednio przewodnika lub rury zwikszamy
jakby przekrj przewodu pomidzy miejscami zcze,
przez co zmniejszamy pomidzy niemi oporno wy
padkow (rys. 54).
Wypadkowa oporno przewodnikw poczonych
rwnolegle bdzie mniejsza od najmniejszej z opor
noci skadowych.

Praca prdu. W przewodniku pod prdem odbywa

si stay ruch adunkw elektrycznych od miejsc
o wyszych do miejsc o niszych potencjaach. Jeeli
wemiemy pod uwag dwa przekroje 'przewodnika

Elektrotechnika. 7
 98

o potencjaach V i V2, to praca zuyta na przenie

sienie Q jednostek adunku z przekroju 1 do prze
kroju 2 bdzie (rys. 55):
A = ( V 1 V J Q = : VQ,
O ile przez rozwaany przewodnik pynie prd stay
0 nateniu J, to wcigu t sekund z przekroju 1 do
przekroju 2 przeniesione zostanie J t jednostek elek
trycznoci, czyli:
Q Jt; A = VJt
Zakadajc: V 1 wolt, J = 1 amper t = 1 se
kunda, a wic Q 1 kulomb, otrzymamy:
A - ldaul- 1 volt- lkulom b 1 w o lt- 1 a m p e r - 1 sek.,
czyli praca prdu w danym przewodniku, wyraona
w daulach, rwna si:
1 ) iloczynowi z iloci elektrycznoci (w kulombach),
ktra przepyna przez dowolny przekrj przewod
nika, przez rnic potencjaw (w woltach), na ko
cach tego przewodnika;
2) albo iloczynowi z natenia prdu, wyraonego
w amperach przez czas trwania prdu w sekundach
1 przez rnic potencjaw wyraon w woltach.

M oc prd u . Aby otrzyma mc prdu, t. j. prac

wykonan w jednostk czasu, musimy podzieli wiel
ko pracy przez czas, wcigu ktrego zostaa ona
w yko n a n a :
P = .A = VJ
t
Zakadajc V = 1 wolt, J 1 amper, otrzymamy:
1 daul
r = 1 watt
1 sek.
 -99

Jak widzimy, moc prdu w przewodniku, wyraona

w wattach, jest iloczynem rnicy potencjaw na ko
cach tego przewodnika w woltach przez natenie
prdu w tym przewodniku w amperach, t. j . :
1 watt == 1 wolt 1 amper
Praw o Joulea. Kady, nawet najdoskonalszy prze
wodnik, posiada pewien opr zaleny od przekroju,
dugoci i opornoci waciwej przewodnika. Jeeli
po przewodniku pynie prd, to pewna cz energji
zostanie stracona na pokonanie tego oporu, .wskutek
czego nastpuje spadek napicia w myl prawa Ohma:
V a Vn = JR
proporcjonalny do natenia prdu i opornoci prze
wodnika. Jak wiemy jednak, energja jest niezniszczalna,
moe ona jedynie przechodzi w inne rodzaje energji.
W tym wypadku kosztem pracy, zuytej na pokonanie
oporu, wytwarza si ciepo, przewodnik si nagrzewa.
W niektrych wypadkach (grzejniki, piecyki elektr.,
elazka i t. p. umylnie stosujemy due opornoci,
gdy chodzi nam specjalnie o zamian energji elek
trycznej w ciepln, w innych jednake staramy si
moliwie zapobiec stracie energji elektrycznej, dajc
przewody o duym przekroju i z materjaw maej
opornoci. Cakowicie jednak unikn tej niepo
danej przemiany energji elektrycznej w ciepln nigdy
si nie udaje.
Ilo pracy, jaka zostaje stracona na pokonanie
oporu, moemy znale w nastpujcy sposb: jeeli
po przewodniku pynie prd o nateniu J przy r
nicy potencjaw V, to wcigu t sekund wykona on
prac
A = V J t dauli, poniewa V J R , wic
A t= J 2 Rt. Jeeli kosztem tej pracy otrzymamy

7*
 100

tylko pewn ilo ciepa, to ciekaw jest rzecz, jak

duo tego ciepa bdzie. Ot Joule przy pomocy
specjalnie skonstruowanego kalorymetru znalaz cis
zaleno pomidzy iloci wydzielonego ciepa przez
przewodnik pod prdem, a prac tego prdu. Zale
no ta przedstawia si w nastpujcy sposb:
Q kal = 0,24 J 2 R t
gdzie Q ilo ciepa wydzielonego wyraona w ma
ych kalorjach.
Aby zmniejszy straty na nagrzewanie, musimy
dawa przewody odprowadzajce prd o odpowie
dnio duym przekroju, stosownym do wielkoci
przepywajcego prdu. Niekiedy jednak obliczony
dla danego natenia prdu przewodnik mgby
si zbytnio nagrza, a nawet stopi wskutek t. zw.
zwarcia lub krtkiego spicia. Bywa to wtedy, gdy
izolacja zostanie uszkodzona i przewody, odprowa
dzajce prd ze rda zetkn si ze sob, lub te
jeden z nich zostanie poczony z ziemi. Poniewa
oporno krtkozwartego obwodu jest zazwyczaj bardzo
maa, wic popynie po nim tak duy prd, e nawet
przewody obliczone z pewnym zapasem oka si za
cienkie do jego przepywu. Niech np. sia elektro
motoryczna rda wynosi 120 .wolt, a opr krtko
zwartego obwodu 0,1 oma, to w myl prawa Ohma,
prd, jaki po tym obwodzie popynie, wynosi:.
120 .
J 1200 amp.
U, 1

A poniewa we wzorze na ilo ciepa J wystpuje

w drugiej potdze, wic widzimy jak duy wpyw
wywiera nieznaczne nawet zwikszenie natenia prdu
na nagrzewanie si przewodw.
 101

W celu zabezpieczenia si w takich wypadkach

przed uszkodzeniem przewodw, przy zaciskach rda
prdu wczone s bezpieczniki t. j. druciki, ktrych
przekrj jest duo mniejszy, ni przekrj przewodw.
W chwili przepywu prdu wikszego ni normalny
dla danego przekroju przewodw, druciki te wsku
tek wikszej opornoci (mniejszy przekrj) silnie si
nagrzewaj i stapiaj, dziki czemu nastpuje przerwa
w obwodzie.
Z a d a n i a .
1) Prd o nateniu 8 amp. pynie po przewodniku
w cigu 4-ch godzin. Jaka ilo elektrycznoci prze
pyna przez ten czas po przewodniku ?
0 J t 8 . 4 = 32 amperogodziny
8 . 4 . 6 0 . 6 0 kulombw 115200 kulombw.
2) Jaka jest gsto prdu w przewodniku o redn.
0,5 cm., jeeli wcigu p godziny przepyno przez
przewodnik 141300 kulombw?
Natenie prdu w przew odniki:
. Q 141300 _
J = 78,5 ampera
t 30 . 60
Gsto prdu w przewodniku:
J J 78,5 . 4
l - = ------ = = 4 ampery
S Jt dr 3,14 . 25
4
3) Obliczy spadek napicia na kocach linji tele
graficznej miedzianej o d. 500 m. i przekroju 4 mm.2,
przy nateniu prdu 10 amp.

R, == p 1 = 0,0175 . 50- 2,2 Si

5 4
 102

Spadek napicia na linji bdzie:

V == J R i = 10 . 2,2 == 22 wolty.
4) Obliczy spadek napicia na kocach przewod
nika o dugoci 57 m. przy gstoci prdu w nim
4 amp,
V = JR lSpl = 0 ,0 1 7 5 .5 7 .4 = 4 wolty.
s
5) Obliczy przekrj przewodnika miedzianego cz
cego elektrowni o napiciu 230 wolt z budynkiem
mieszkalnym, w ktrym s zaczone 220 woltowe
arwki, jeeli z elektrowni dopywa prd o nate
niu 10 amp. i odlego elektrowni od budynku wy
nosi 228 m.
Spadek napicia pomidzy budynkiem i elektrowni:
J R i ."30 220 .==. 10 woltw.
Oporno przewodw:
u - = - 10
Ri - = 11 om.
10
Przekrj przewodw:

So == p l = 1 - -----
2 .2 2 8 j = 8
Q mm2
2
R 57 1
6) Ile ciepa wydzieli 50 wattowa arwka w p
godziny?
Q = 0.24 . W t = 0,24 . 50 . 30 . 60 2160 kal.
7) Prd o nateniu 5 amp. pynie po przewodniku
o opornoci 10 omw. Przewodnik ten zanurzony jest
do naczynia zawierajcego litr wody o temp. 0 C.
Jaka bdzie temperatura wody po upywie 10 minut?
 103

Ilo ciepa wydzielonego w przewodniku:

Q = 0,24 R t == 0,24 . 25 . 10 . 10 . 60 =
==' 36000 kal.
Poniewa dla podniesienia temp. 1 litra wody o 1
potrzeba 1000 kal., wic temp. po upywie 10 min.
wyniesie:
t = 36000 36
1000
8) Prdnica o napiciu na zaciskach 220 woltw do
starcza energj do 50-konnego elektromotoru odlegego
0 500 m. Obliczy przekrj przewodw czcych
1 napicie na zaciskach elektromotoru, jeeli moc stra
cona w przewodach stanowi 20% mocy elektromotoru.
Moc stracona w przewodach:
Ps = 50 . 0,20 = 10 KM = 10. 736 watt = 7360 watt.
Moc prdnicy:
>> = 5 0 + 1 0 = 60 KM = 60 . 736 = 44160 watt.
Natenie prdu w obwodzie:
j 44160.... _ 200 amp.
220
Oporno przewodw obliczymy, przyjmujc, e
caa stracona w linji energja elektryczna przeksztacia
si w energj ciepln:
R i J 2 == P s; R i = = 7360 = 0,18 O
J2 2002
Przekrj przewodw:
' l p/ 1 . 2 .5 0 0
Ri p - o = =
s R, 57 0,18
== 100 mm 2 1 cm 2.
 104

Spadek napicia w linji:

Vi J R i = 200 . 0,18 = 36 wolt.
Napicie na zaciskach elektromotoru:
Ve = Vp Vi = 220 36 = 184 woltw.

M agnetyzm i elektrom agnetyzm .

M agnesy naturalne i sztuczne. W przyrodzie spo
tykamy w niektrych miejscowociach pokady rudy
elaznej ciemno-brunatnego lub czarnego koloru, zwanej
magnetytem, o skadzie chemicznym F e 3 0 . Niektre
kawaki tej rudy posiadaj specjalne wasnoci pole
gajce na tern, e przycigaj one kawaki elaza,
stali lub niklu. Takie kawaki rudy nazywamy magne
sami naturalnymi od nazwy miasta Magnezja w okolicy
ktrej, wedug poda, ruda taka pierwszy raz bya
znalezion.
W praktyce stosuje si przewanie magnesy sztu
czne wyrabiane ze stali, posiadajce te same wasnoci
co naturalne. Magnesy sztuczne bywaj rnych kszta
tw; czciej spotykane przedstawione s na rys. 56.
Bieguny m agnetyczne i ich wasnoci. O ile b
dziemy dotykali rnych miejsc magnesu kawakiem
elaza, to przekonamy si, e najmocniej bdzie on
przycigany przy kocach magnesu, sabiej ku rod
kowi, przyczem w rodku istnie bdzie powierzchnia,
z y ana obojtn lub neutraln, gdzie przyciganie prze
jawia si nie bdzie. Miejsca, najsilniej przycigajce
dany kawaek elaza, nazywamy powierzchniami biegu-
nowemi lub wprost biegunami magnesu. Prosta, cz
ca bieguny, stanowi o magnesu (rys. 57).
Sztabka o wasnociach magnetycznych, zawieszona
na nitce umocowanej w jej rodku cikoci, ustawi
 105 -

si zawsze w pewnem okrelonem pooeniu w sto

sunku do osi ziemi, mianowicie jeden jej biegun wska
zuje mniej wicej na pnoc, drugi na poudnie (rys. 58).
Musi wic istnie pewna zasadnicza rnica pomidzy
jakociami magnetyzmu znajdujcego si w obu bie
gunach. Dla rozrnienia, biegun zwracajcy si na
pnoc nazywamy pnocnym ( N ) , na poudnie
poudniowym biegunem magnesu ( S ). Biegun p
nocny oznaczamy take znakiem plus, poudniowy
znakiem minus. Przy zblianiu magnesu naprzemian
jednym i drugim biegunem do innego magnesu zawie
szonego swobodnie w paszczynie poziomej, zauwa
ymy, e bieguny rnoimienne tych magnesw bd
si wzajemnie przycigay, jednoimienne odpychay.
W biegunach magnesu s zerodkowane jednakowe
co' do wielkoci, lecz przeciwne co do znakw iloci
magnetyzmu zwane masami m agnetycznem i; ozna
czamy je + M i M " ; te masy magnetyczne nie
s jednak skupione na kocach sztabek, lecz w p e
wnej od nich odlegoci (mniej wicej w odlegoci
poowy szerokoci magnesu).
Nasuwa si obecnie pytanie, czy bieguny mona od
siebie oddzieli, tak jak adunki elektryczne. Okazuje
si, e jeli sztabk namagnesowan przeci wzdu
linji obojtnej, to na obu jej czciach w miejscu
przecicia wytwarzaj si bieguny znakw przeciwnych
i kada z tych czci staje si nowym magnesem.
Dzielc w dalszym cigu sztabk, otrzymamy zawsze
magnesy dwubiegunowe. Takie systemy ukadw, kt
rych bieguny nie dadz si od siebie oddzieli nazy
wamy dwubiegunowemi.
Istota magnetyzmu. Zjawisko powysze naprowa
dzio na myl, e stal, elazo, nikiel i t. d. posiadaj
w swoim skadzie drobne czsteczki magnetyczne, t. zw.
m agnetony, porozrzucane bezadnie tak, e wypa'dko-
 106

wa ich dziaania, magnetycznego rwna jest zeru.

Dziaanie to wystpuje dopiero po uporzdkowaniu
czsteczek czyli po skierowaniu ich osi mniej wicej
w jednym kierunku. Masy magnetyczne na biegunach
bd najwiksze, gdy wszystkie bieguny czsteczek
zostan zwrcone w jedn stron. Tern si tumaczy
t. zw. stan nasycenia magnetycznego, kiedy dalsze
namagnesowywanie sztabki okazuje si bezcelowe,
gdy nie zwiksza jej wasnoci magnetycznych.
Zwyky sposb magnesowania sztabki przez pocieranie
jej jednym biegunem jekiego magnesu cigle w t
sam stron lub dwoma d rodka ku kocom sztabki
(rys. 59) jest niczem innym, jak porzdkowaniem ma
gnesw czstkowych.
Przy wprowadzeniu czsteczek magnetycznych w stan
bezadu, dziaanie magnetyczne powinno usta; istotnie,
sztabka namagnesowana, po ogrzaniu t. j. po wzbu
dzeniu szybszego ruchu czsteczek, utraca nabyte
wasnoci magnetyczne.
Teorja powysza z biegiem czasu ulega zmianom
i dzi istnienie magnetyzmu jest cile zwizane z ele
ktrycznoci, a mianowicie z kreniem elektronw po
swych orbitach. Jak zobaczymy pniej, prd elektry
czny, krcy po przewodniku, wytwarza take pole
magnetyczne, zapomoc ktrego mona namagnesowa
sztabk elaza lub stali.
Przy rozpatrywaniu zjawisk magnetycznych bdzie
my jednake dla wikszej prostoty stosowa nadal
poprzedni teorj czyli uwaa magnetyzym za co
materjalnego.
Jak widzimy, uporzdkowany ukad magnesw czst
kowych twory zawsze magnes o 2 -ch biegunach
niedajcych si od siebie oddzieli. Moemy sobie
jednak wyobrazi magnes tak dugi, aby dziaanie
drugiego bieguna, przynajmniej na najblisze otocz-
 107

nie, mona byo pomin. W dalszym cigu teorji

magnetyzmu bdziemy mieli do czynienia tylko z ta
kimi jakby jednobiegunowymi magnesami.
Prawo Coulomba. Dziaanie wzajemne 2-ch bie
gunw magnetycznych podlega temu samemu prawu,
wedug ktrego dziaaj na siebie z odlegoci dwa
adunki elektryczne (rys. 60). Sia F, z jak jeden
biegun magnetyczny przyciga lub odpycha drugi, jest
wprost proporcjonalna do iloczynu z mas magnetycz
nych obu biegunw M x i M 2, oraz odwrotnie pro
porcjonalna do kwadratu odlegoci pomidzy niemi,
co wyraa si wzorem:
F = M' M*

przyczem znak siy zaleny jest od znakw mas M x

i M2, spczynnik [J-, zwany zdolnoci albo przeni
kliw oci magnetyczn, charakteryzuje wasnoci ma
gnetyczne, tak samo jak staa dielektryczna chara
kteryzowaa wasnoci elektryczne orodka pomidzy
adunkami elektrycznemi. Rnica pomidzy temi wiel
kociami polega na tem, e p- moe przybiera wszel
kie wartoci, zarwno wiksze jak i mniejsze od jed
noci, gdy tymczasem s mogo by tylko wiksze lub
rwne jednoci.
Jednostka masy magnetycznej. Ze wzoru Coulomba
moemy okreli abso.utn jednostk masy magnetycz
nej, zakadajc F . = 1 dyna, r '== 1 cm., J, == 1,
i M1 M2 = 1. Absolutn jednostk masy m agne
tycznej bdzie wic taka masa magnetyczna, ktra
w prni rwn sobie przyciga ub odpycha z odle
goci 1 cm. z si jednej dyny. Wprowadzona zo
staa rwnie jednostka techniczna masy magnetycz
nej: 1 weber = 1 0 8 J. C.G .S . Jednostka ta jednak
prawie si nie uywa.
 108

Pole m agnetyczne i linje sil. Jeeli nasypiemy na

papier opiek elaznych i umiecimy pod nim magnes,
to zauwaymy, e po potrzniciu papieru opiki
uo si wzdu pewnych linji prawidowych skiero
wanych ku biegunom. W otoczeniu kadego bieguna
dziaaj wic pewne siy, ktre nazywamy silami ma-
gnetycznemi. Zasadniczo dziaanie biegunw siga na
odlego nieograniczon, jednake przy pomocy na-
szy. h zwykych przyrzdw to dziaanie moe by
zaobserwowane tylko w niewielkich odlegociach.
Przestrze, w ktrej dziaaj siy magnetyczne, nazy
wamy polem m agnetycznem, a linje, wzdu ktrych
ukadaj si opiki pod wp ywem dziaania magnesu
linjami si. Inaczej, linje si magnetycznych s to tory,
po ktrych poruszaaby si swobodna jednostka p
nocnej (dodatniej) masy magnetycznej pod wpywem
si pola. Linje si pola magnetycznego rni si od linji
si pola elektrycznego' tern, e podczas gdy linje si pola
elektrycznego opiera y si jedynie na powierzchni
przewodnikw nie przenikajc ich, a wic natenie
pola wewntrz przewodnika byo rwne zeru, linje si
pola magnetycznego wychodz z bieguna pnocnego
i wchodz do poudniowego przenikajc przez ca
dugo magnesu (rys. 61).
Linje si pola magnetycznego wytworzonego przez
magnes ksztatu podkowy, majcy na swych kocach
nasady biegunowe (rys. 62), tworz obwd zamknity
i w szczelinie pomidzy nasadami biegunowemi maj
taki kierunek, jakby szy pomidzy wzajemnie przy-
cigajcemi si rnoimiennemi biegunami 2-ch oddziel
nych magnesw. Linje si pola magnetycznego wy
tworzonego przez dwa magnesy zwrcone ku sobie
jednoimiennemi biegunami, w szczelinie pomidzy temi
biegunami maj taki ksztat, jakby si wzajemnie
odpychay.
 N atenie pola m agnetycznego i jego jednostka.
Umiemy w punkcie A (rys. 63) pola magnetycznego,
w odlegoci r od wytwarzajcego je bieguna M ideal
nego magnesu, biegun pnocny masie m. Sia, jaka
bdzie dziaa na wprowadzony biegun, wyniesie:
Mm
F . ~ ------ ' '
j .r 2

zmieni ona sw warto, gdy zamiast bieguna m wpro

wadzimy inny biegun o masie m X; natomiast stosunek
siy dziaajcej na biegun umieszczony w pewnym
punkcie pola do masy magnetycznej zawartej w tym
biegunie pozostaje zawsze wielkoci sta. Wielko
t, charakteryzujc pole w kadym jego punkcie, na
zywamy nateniem pola m agnetycznego. Miar na
tenia jest wic sia, z jak dziaa pole na umieszczo
ny w nim jednostkowy biegun pnocny. Wedug tgo
okrelenia natenie bdzie:

m J. r 2
Kierunek natenia jest zgodny z kierunkiem si pola,
Z powyszego moemy okreli absolutn jednostk
natenia pola magnetycznego. Bdzie to takie nat
enie, przy ktrem na jednostk pnocn masy ma
gnetycznej, umieszczon w danym punkcie pola, dziaa
sia rwna jednej dynie. Jednostk t nazwano gausem.
Jest to jednostka maa, gdy przecitny elektromagnes
wytwarza pole o nateniu 10 14000 gausw. Za-
pomoc bardzo silnych elektromagnesw udaje si
osign pole o nateniu dochodzcem do 100000
gausw.
Przy nateniu pola rwnem 1 gausowi przyjmujemy,
e na kady cm.2 powierzchni prostopadej do kie
runku linji si pola przypada jedna magnetyczna linja si.
Na tej zasadzie moemy mierzy natenie pola magne
tycznego liczb linji si magnetycznych, przechodz
cych przez 1 cm.2 powierzchni prostopadej do kierunku
linji si.
Potencja m agnetyczny. Podobnie do potencjau
elektrycznego, wyraamy potencja magnetyczny w da
nym punkcie pola zapomoc wzoru:

j. r
gdzie M jest wielkoci masy magnetycznej bieguna,
ktry wytworzy -to pole, r odlego danego punktu
pola od bieguna, przenikliwo magnetyczna
orodka.
Wielko potencjau magnetycznego mierzy si iloci
pracy potrzebnej do przeniesienia dodatniej jednostki
masy magnetycznej z danego punktu pola do niesko
czonoci lub do punktu o potencjale rwnym zeru.
Obliczymy teraz, jak prac naleaoby wykona
przy usuniciu z pola magnetycznego magnesu o bardzo
maej dugoci /, umieszczonego w odlegoci r od
bieguna.
Praca ta sprowadza si do usunicia z tego pola
mas + m i m jego biegunw pnocnego i pou
dniowego i bdzie r w n a :
A = m V! m V2
gdzie Vx i V2 potencjay punktw, w ktrych znajduj
si bieguny magnesu :
M TT M
 111 _

., Mml

i
A - ----------------

poniewa r j>j> Z wic moemy napisa:

. Mml .
A = --------- = H m l
x r ~

Pole m agnetyczne ziemi, iga m agnetyczna. Kula

ziemska zachowuje si jak magnes o biegunie magne
tycznym poudniowym na pnocnej pkuli i pnoc
nym na poudniowej pkuli. Natenie pola magne
tycznego wytworzonego przez kul ziemsk zaley
od szerokoci geograficznej danego punktu i dla ziem
polskich wynosi okoo 0,4 gausa.
Jeeli umiecimy magnes w ksztacie igy na osi
pionowej przechodzcej przez jego rodek cikoci,
to zajmie on cile okrelony kierunek,. a mianowicie
ustawi si w paszczynie poudnika magnetycznego,
tworzc pewien kt z paszczyzn poudnika geogra
ficznego (rys. 64 a). Ten kt odchylenia czyli zbo
czenia igy magnetycznej na wschd lub zachd od
poudnika gegraficznego nazywamy deklinacj. Dekli
nacja ma rozmait warto dla rnych miejsc na kuli
ziemskiej, nadto w tern samem miejscu z biegiem czasu
ulega zmianie. Dla Warszawy deklinacja wynosi obec
nie okoo 5 na zachd; dalej ku wschodoyd Europy
maleje i naprzykad na Uralu jest rwna zeru.
Kt, ktry iga magnetyczna, zawieszona w rodku
cikoci, tworzy z paszczyzn poziom, nazywamy k
tem nachylenia albo inklinacj (rys. 64 b). Inklinacja
w rnych miejscowociach na kuli ziemskiej zmienia
si od 0 do 90; na biegunach magnetycznych iga
stoi pionowo (inklinacja rwna jest 90), natomiast na
 112

rwniku poziomo (inklinacja jest rwna 0). Dla

Warszawy inklinacja wynosi 66.
Wasno magnesw ustawiania si w paszczynie
poudnika magnetycznego pod wpywem magnetyzmu
ziemskiego znalaza niezmiernie wane zastosowanie
w drogowskazach magnetycznych (kompasach albo
busolach).
W kompasie iga magnetyczna jest osadzona na pio
nowej osi przechodzcej przez jej rodek cikoci
(rys. 65). W ten sposb siy pionowe dziaajce na
ig rwnowa si z reakcj osi i odchylenie igy
powoduje tylko skadowa pozioma natenia pola ziem
skiego. Zalenie od szerokoci geograficznej, wielko
tej skadowej waha si w granicach od 0,17 do 0,22
gausa. Jeeli iga magnetyczna w kadym swym bie
gunie posiada po m jednostek, to przy wyprowadzeniu
jej z paszczyzny poudnika magnetycznego bd dzia
ay na ni dwie siy rwne, rwnolege i przeciwnie
skierowane, kada o wartoci F = H m , zaczepione
w biegunach igy (takie dwie siy nazywamy par si).
Pod dziaaniem tej pary si iga magnetyczna bdzie
staraa si wrci do pooenia poprzedniego.
W kompasie pod ig znajduje si nieruchoma tarcza
z podziak, na ktrej zapomoc igy magnetycznej
orjentujemy si wzgldem poudnika magnetycznego
danej miejscowoci, a wic zarazem wzgldem stron
wiata. Jeeli chcemy zna dokadnie kierunek po
udnika geograficznego, to musimy uwzgldni jeszcze
wielko deklinacji dla danej miejscowoci. Na okr
tach orjentowanie si zapomoc kompasu wzgldem
poudnika geograficznego jest utrudnione tern, e prcz
deklinacji musimy przyj pod uwag pewien kt od
chylenia igy od paszczyzny poudnika magnetycznego,
zwany dewiacj, spowodowany wpywem pola magne
tycznego wytworzonego przez elazny korpus okrtu
 113

na ig kompasu. W czuych elektrycznych przyrz

dach mierniczych, naprzykad w czuych galwanome-
trach, w ktrych zastosowana jest iga magnetyczna,
zachodzi potrzeba unicestwienia dziaania pola magne
tycznego ziemi na ig magnetyczn przyrzdu. Osiga
si to zapomoc zastosowania w tych przyrzdach uka
du igie magnetycznych, zwanego ig astatyczn.
Iga astatyczna skada si z 2-ch igie magnetycz
nych o jednakowych wymiarach i jednakowo namagne
sowanych. Igy te s osadzone na wsplnej osi i zwr
cone do siebie biegunami rnoimiennemi (rys. 66).
Iga astatyczna, zawieszona na nitce, zachowuje poo
enie obojtne wzgldem poudnika magnetycznego;
tumaczy si to tern, e na tak ig dziaaj 2 pary
si rwne i przeciwnie, skierowane, a wic znoszce swe
dziaanie. W czuych galwanometrach jedna iga ukadu
astatycznego n.s jest umieszczona wewntrz uzwojenia,
po ktrem pynie prd elektryczny, druga n's' na-
zewntrz. Takie rozmieszczenie igie nietylko uni
cestwia wpyw pola magnetycznego ziemi, lecz take
zwiksza czuo galwanometru, gdy obie igy, pod
wpywem pola magnetycznnego przez ten prd wy
tworzonego, bd odchylay si w tym samym kie
runku (rys. 67).
Moment m agnetyczny magnesu* Iga magnetyczna
umieszczona w polu magnetycznem ziemi, pod wpy
wem si pola dziaajcych na jej rnoimienne bie
guny, nie otrzyma ruchu postpowego, lecz jak za
znaczylimy rozpatrujc magnetyzm ziemski, ustawi
si w paszczynie poudnika magnetycznego, a wy
chylona z tego pooenia wrci do pod dziaaniem
si pola. Tak samo .zachowa si iga magnetyczna
w kadem jednorodnem polu, przyjmie mianowicie
pewne okrelone pooenie i dla wyprowadzenia jej
z niego potrzeba bdzie wykona pewn prac.
8
Elektrotechnika.
 114

Umiemy w dowolnem polu magnetycznem Irys. 68a

i 68b) bardzo krtki t. zw. elementarny magnes i obrmy
go dokoa rodka o kt a. W otoczeniu magnesu, a wic
w bardzo maej przestrzeni kade pole moemy uwaa
za jednostajne.
Jeeli oznaczymy potencja w punkcie C przez V
w punktach A i B przez V,i i Vn, a natenie pola
przez II, to:
VA . ~ V c + : ^ ~ - ~ ; Vl! Vc Hl
i I
potencjay w punktach E i D bd:

V/i = Vc +
T7 V i

H l
COS a.) V,) = Vc
w v H l
COS a
2 ' 2
obracajc wic magnes o kt a, przenielimy masy
magnetyczne + m i m z punktu A do E i z B do D;
wykonalimy przy tern prac:

A = m V* - V,t m vD - vB

III
rn Vc +
T7 , H
- 1
cos a Vc -
2 2
Hl Hl
m Vc COS a Vc +
2

m H cos a. mH + mH cos a
2 2 2
l
m H r IIIm cos'J. IIIm
2
gdy a 90, to: A H l m ; praca ujemna, gdy
wykonalimy j wbrew siom pola.
 115

W iloczynie H m l dwie wielkoci: ni i l nie zale

od pooenia magnesu i s jego charakterystycznemi
wielkociami staemi. Iloczyn z masy magnetycznej m,
znajdujcej si w kadym z biegunw magnesu przez
odlego pomidzy biegunami / nazywamy momen
tem magnetycznym magnesu i oznaczamy liter M.
Iloczyn H M nazywamy momentem kierujcym pola.
Gdy M = 1 , to wielko momentu kierujcego rwna
si wielkoci natenia pola, moemy wic powiedzie,
e miar natenia pola jest moment kierujcy, jaki
wywiera ono na magnes o momencie rwnym 1 .
Zauwaymy jeszcze, e praca, ktr wykonujemy,
obracajc krtki magnes o kt 90, rwna si pracy
wykonanej przy usuniciu go z pola do nieskoczo
noci.

W pyw cia obcych na ukad linji si m agnetycz

nych. Pole magnetyczne zmienia swj ksztat, jeeli
wprowadzimy do niego jakie ciao; niema bowiem
w przyrodzie cia, ktreby nie wywieray wpywu na
pole magnetyczne. Naley przytem odrni dwie cha
rakterystyczne deformacje pola magnetycznego.
Wprowadmy do pola jednorodnego t. j. takiego,
w ktrem natenia we wszystkich punktach s rwne
i rwnolege (np. pole ziemskie w niewielkiej prze
strzeni moe by uwaane za jednorodne), kawaek
elaza. Przy pomocy opikw elaznych zauwaymy,
e linje si wygn si, starajc si moliwie skupi
wewntrz wprowadzonego kawaka elaza i jaknajdu-
ej w nim przebywa, t. j. elazo ustawi si najdu
szym swym wymiarem w kierunku linji si (rys. 69).
Kawaek elaza o odpowiedniej masie, pozostawiony
swobodnie w takim polu, zostanie wcignity przez
linje si pomidzy bieguny. Ciaa, ktre zachowuj si
w polu magnetycznem podobnie do elaza nazywamy
 116

ciaami param agnetycznem i; dla tych cia przenikli

wo magnetyczna [J- j> 1 (cer, platyna, aluminjum
i wszystkie sole elaza). Jeeli teraz wprowadzimy do
pola magnetycznego kawaek bizmutu, to linje si wy
gn si nazewntrz, starajc si go omin, przyczem
bizmut ustawi si swym najduszym wymiarem prosto
padle do linji si poia, a umieszczony w polu, bdzie
odpychany przez linje si w kierunku takim, w ktrym
natenie jest coraz mniejsze. Ciaa, zachowujce si
w polu magnetycznem podobnie do bizmutu, nazywamy
ciaami djamagnetycznemi. Dla tych cia < 1 (mied,
ow, rt i inne). Nietylko ciaa stae, ale take pyny
i gazy wykazuj dziaanie para- lub djamagnetyczne
(prawie wszystkie pyny, oprcz roztworw, maj was
noci djamagnetyczne). Z pord cia wydzielono pewn
grup o szczeglnie silnych wasnociach paramagne
tycznych i nazwano je ciaami ferrom agnetycznemi.
Dla tych cia J. 1 i wynosi kilka tysicy, podczas
gdy dla cia paramagnetycznych |J. nie przekracza 100.
Do cia ferromagnetycznych nale: elazo, nikiel, chrom,
mangan i kobalt.
Ciaa ferromagnetyczne odznaczaj si tern, e wpro
wadzone do pola magnetycznego wybitnie skupiaj
linje si i staj si same magnesami, np. sztabka elaza
lub stali umieszczona w polu magnetycznem staje si
magnesem, przyczem na kocu zblionym do bieguna
wytwarzajcego to pole, tworzy si biegun znak,u prze
ciwnego, na kocu przeciwlegym biegun tego sa
mego znaku. Taki sposb magnesowania nazywamy
magnesowaniem przez indukcj.
Po usuniciu pola elazo mikkie utraca nabyte
wasnoci magnetyczne, stal natomiast zachowuje je
nadal.
Pomidzy reagowaniem rozmaitych cia umieszczo
nych w polu magnetycznem na linje si tego pola,
 117

a reagowaniem warstwie gleby na przepywajce przez

nie strumyki wody mona przeprowadzi nastpujc
analogj:
Tabela porw naw cza

Jeeli pod z b i o r n i k i e m Jeeli w polu magnetycz

z wod, w dnie ktrego
znajduj si otwory, b
dziemy mieli warstwice
gleby piasczystej i glinia
nej (rys. 70) to zauwaymy,
e strumyki wody spada
jce na w arstw ic:
nem umiecimy stabk
z materjaow paramagne
tycznego' i djamagnetycz-
nego (rys. 71), to zauwa
ymy, e linje sit pola,
napotykajc te s z t a b k i
bd:

1. jakby ssane przez w arst 1. skupiane wewntrz sztabki

w ic piaskow (1), bd paramagnetycznej (1),
zmieniay swj kierunek
w stron rodka warstwicy,

2. bd spyway dokoa war 2. odpychane przez sztabk

stwicy glinianej (2), zm ie djamagnetyczn (2).
niajc swj kierunek w stro-
n od rodka warstwicy.

N atenie i strumie indukcji magnetycznej. Jeeli

do pewnego orodka, dla ktrego p. = 1 , i w ktrym
istnieje pole magnetyczne, wprowadzimy jakie ciao
podlegajce namagnesowaniu, to pod wpywem si
poa nastpi przesunicie w nim mas magnetycznych,
a mianowicie dodatnich w kierunku pola, ujemnych
w przeciwnym. W rezultacie otrzymamy na jednym
kocu danego ciaa biegun dodatni, na drugim
ujemny magnesu.
Wielko przesunitych mas magnetycznych jest
proporcjonalna do natenia pola. Zaleno pomidzy
 118

nateniem pola H i przesunit mas magnetyczn a

rozoon na 1 cm,2 powierzchni normalnej do kie
runku pola, wyraa si: *
a ~ ' H ; skd
4r.-
4 x a \).H = B
gdzie [J- przenikliw o m a g n e ty c z n a d a n e g o ciaa.
Wielko 4^0, oznaczana liter B, jest miar nat
enia indukcji m agnetycznej lub wprost indukcji
m agnetycznej i mierzy si tak, jak natenie pola
w gausach. Dla cia, dla ktrych p . = 1 , B H, na
tenie wic jest rwne indukcji. Naley zwrci uwag,
e gwn rol w zjawiskach magnetycznych odgrywa
indukcja i wielko H mona uwaa jako indukcj
w orodkach, dla ktrych j. = - 1 ; w ten sposb b
dziemy mieli do czynienia wycznie z indukcj w roz
maitych orodkach.
W wypadku gdy [>> 1 zamiana H na B charakte
ryzuje si zjawiskiem analogicznem do tego, jakie za
chodzio przy wprowadzeniu do pola magnetycznego
sztabki elaznej": tworzy si rodzaj osony magnetycznej,
pochaniajcy w siebie linj si (rys. 72 b). Ma to za
stosowanie przy czuych galwanometrach, gdzie daje
si oson z mikkiego elaza wcelu uniknicia wpywu
zewntrznych pl magnetycznych (rys. 72 a). Dla cia
djamagnetycznych u. < 1 , wskutek czego osabiaj one
pole, rozpraszajc linje si.
Jeeli przedstawimy wykrelnie zaleno pomidzy
B i H, to otrzymamy linj prost (rys. 73), przyczem
obszar I odpowiada ciaom djamagnetycznym, obszar
11 ciaom para- i ferromagnetycznym. Prosta gra
niczna odpowiada prni (p. 1 ),
Wielko indukcji moemy mierzy tak samo jak
i natenie liczb linji magnetycznych indukcji prze
 119

chodzcych przez 1 cm.2 powierzchni prostopadej do

kierunku linji si.
Wyobramy sobie w polu jednorodnem powierzchni
iS (rys. 74), przez ktr przenikaj iinje indukcji; jeeli
natenie indukcji wynosi B gausw, a kt jaki tworz
linje indukcji z powierzchni rozpatrywan jest a, to
przez 1 cm.2 powierzchni przejdzie B cos a linji si,
a przez ca powierzchni:
< <I> B S. cos o.
Wielko d> nazywamy strumieniem indukcji m agne
tycznej lub krcej strumieniem m agnetycznym prze
chodzcym przez powierzchni S. jeeli powierzchnia
jest prostopada do kierunku linji indukcji, to cos a. = 1 ;
wwczas :
<l> B S
Strumie indukcji wyobraamy sobie jako wizk linji
indukcji, przecinajcych dan powierzchni. Absolutn
jednostk strumienia magnetycznego jest m akswel;
jest to taki strumie, ktry przechodzi przez 1 cm.2
powierzchni prostopadej do kierunku linji indukcji
przy nateniu indukcji rwnym 1 gausowi.

Z a d a n ie .
Jaki bdzie strumie indukcji magnetycznej w e
lazie o przekroju 5 cm. X 2 cm., umieszczonym w polu
magnetycznem jednorodnem o indukcji magnetycznej
B 15000 gausw?
<> B S 15000. 10 150000 makswelw.
M agnetyczne dziaanie prdu. Jak ju wspomnie
limy, nietylko magnes, ale i prd elektryczny czy to
konwekcyjny, czy te przewodzony wytwarza pole
magnetyczne. Moemy si o tern najatwiej przekona
 120

z dowiadczenia Rowlanda. Na osi 0 osadzony jest

krek ebonitowy (rys. 75) oklejony po obu stronach
listkami stanjolu. Mioteka druciana M, poczona ze
rdem elektrycznoci, dotyka wirujcego krka i zao
patruje listki przez zetknicie w adunki elektryczne;
bdziemy wic mieli tutaj ruch adunkw elektrycz--
nych przenoszonych czyli prd konwekcyjny. W po
bliu krka zawieszamy ig magnetyczn N S , zabez
pieczon starannie od elektrostatycznego dziaania
adunkw. , Z chwil gdy krek zacznie wirowa, iga
odchyli si w t lub inn stron, zalenie od kierunku
wirowania i znaku adunkw elektrycznych. Wielko
odchylenia jest w stosunku prostym do wielkoci
adunkw unoszonych przez krek i do szybkoci
wirowania. Odchylenie zachowa ten sam kierunek
przy jednoczesnej zmianie znaku adunkw i kierunku
obrotu krka. To samo zjawisko otrzymamy i przy
prdach przewodzonych: iga magnetyczna umieszczona
w pobliu przewodnika z prdem (rys. 76) bdzie si
odchylaa w t lub inn stron, zalenie od kierunku
prdu w tym przewodniku. Poniewa w prdach prze
wodzonych adunki elektryczne i ich szybko s
wiksze ni w prdach konwekcyjnych, dziaanie ich
na ig magnetyczn bdzie bardziej energiczne.
Wedug prawa Ampera, pod wpywem pola magne
tycznego wytworzonego przez przewodnik z prdem,
kierunek odchylenia igy bdzie taki, e czowiek
pyncy po przewodniku w kierunku prdu i zwrcony
twarz ku igle magnetycznej zobaczy jej biegun p
nocny odchylajcy si w lewo (rys. 76).
Pole m agnetyczne przew odnikw z prdem. Prze
sumy dugi drut, po ktrym przepywa prd elek
tryczny, przez papier posypany opikami elaznemi
(rys. 77); po potrzniciu zobaczymy, e opiki uo
si dokoa drutu wedug k sprodkowych. Tak
 121

uoone opiki daj obraz linji si pola wytworzonego

przez prd przepywajcy po dugim prostolinijnym
przewodniku. Umieszczony w takiem polu swobodny
biegun dodatni magnetyczny otrzymaby ruch po jed
nym z tych k w takim kierunku, ktry dla patrz
cego w kierunku prdu okazaby si zgodnym z ru
chem wskazwki zegara.
O ile powyszy przewodnik zegniemy koowo, to
utworzy si jakby pk linji wychodzcych z paszczyzny
rysunku ku widzowi (rys. 78 a) i zamykajcych si
z odwrotnej strony. Tak zgity przewodnik pod pr
dem wytwarza pole analogiczne do pola wytwarzanego
przez cienk, odpowiadajc mu ksztatem, blaszk na
magnesowan (rys. 78 b), gdzie linje si, wychodzce
z bieguna pnocnego, okraj brzegi blaszki i wcho
dz do bieguna poudniowego. Podobiestwo wytwa
rzanych pl w wypadku koowego zgicia przewodnika
i okrgej blaszki namagnesowanej nie jest przywilejem
ich ksztatu koowego. Podobiestwo to bdzie istniao
dla kadej figury paskiej, utworzonej z przewodnika
i uwarunkowane jest jedynie odpowiednioci ksztatu
blaszki i przewodnika.
Dalsze podobiestwo midzy obwodami elektrycz
nymi i paskiemi blaszkami magnetycznemi przejawia
si w oddziaywaniu na nie magnesw.
O ile przewodnik po ktrym przepywa prd, zawie
simy tak, aby mg si swobodnie obraca i umiecimy
pod nim magnes, to przewodnik ustawi si w paszczy
nie prostopadej do osi magnesu w taki sposb, e
dla patrzcego od strony bieguna poudniowego obieg
prdu bdzie odbywa si w kierunku ruchu wskazwki
zegara (rys. 79).
Zupenie analogicznie zachowaaby si cienka na
magnesowana blaszka, ustawiajc si biegunem p
nocnym w kierunku bieguna poudniowego magnesu.
 122

Tak samo pod wpywem magnetyzmu ziemskiego,

przy dostatecznie silnym prdzie i maem tarciu
w punktach zawieszenia, przewodnik ustawi si
w paszczynie prostopadej do poudnika magnetycz
nego, a kierunek prdu w nim bdzie dla patrzcego
z pnocy przeciwny obiegowi wskazwki zegara.
Dwa obwody elektryczne oddziaywuj na siebie
w taki sam sposb, jakby oddziayway odpowiednio
dobrane blaszki magnetyczne, a wic gdy paszczyzny
ich obwodw s rwnolege i kierunki prdw zgodne,
obwody te przycigaj si (rys. 80a), gdy kierunki
prdw s przeciwne odpychaj si (rys. 80 b).
O ile paszczyzny obwodw nie s rwnolege, a jeden
z przewodnikw moe si obraca, to bdzie on stara
ustawi si tak, by paszczyzna jego obwodu bya
rwnolega do paszczyzny drugiego przewodnika i kie
runki prdw byy w nich zgodne. Tak samo blaszka
magnetyczna ruchoma umieszczona w pobliu drugiej
nieruchomej obrciaby si tak, by paszczyzny ich
byy rwnolege, a bieguny rnoimienne zwrcone
ku sobie.
(Na rysunku przez plus oznaczone s prdy w kie
runku za paszczyzn rysunku, przez minus od pa
szczyzny rysunku w kierunku patrzcego).
Te wasnoci obwodw paskich znalazy zastoso
wanie w t. zw. solenoidach. Jest to spiralnie zwinity
przewodnik, ktry mona rozpatrywa jako szereg
poczonych obwodw paskich (rys. 81). Z chwil
gdy po nich pynie prd, tak zwinity przewodnik po
winien zachowywa si jak magnes; tak te jest
w istocie: magnetyzm ziemski dziaa na solenoid, tak
jak i na magnes. Solenoid z prdem, zawieszony swo
bodnie (rys. 82), ustawia si w paszczynie poudnika
magnetycznego. Dwa solenoidy dziaaj na siebie" jak
dwa magnesy. Solenoid posiada wic jak i magnes
 123

bieguny magnetyczne, ktre okrela nam regua pra

wej rki, mianowicie: gdy pooymy na solenoidzie
praw rk tak, aby kierunek palcw zgadza si
z kierunkiem prdu, wwczas odchylony \yielki palec
wskae biegun pnocny (rys. 83). Bieguny te umie
szczone s na jego kocach, a wic inaczej ni w ma
gnesie, gdzie s one odalone nieco od kocw. Sole-
noid nie posiada rwnie 'linji neutralnej. Poniewa
kady zwj solenoidu wytwarza dokoa siebie pole
magnetyczne jak oddzielny przewodnik koowy, wic
wszystkie zwoje wytwarzaj jedno wsplne pole zbli
one do pola magnesu.
Linje si solenoidu s zamknite (rys. 83), wycho
dzc z pnocnego k o c a , solenoidu i przechodzc
przez jego wntrze, wracaj do swych pocztkw.
Wewntrz wic solenoidu pole bdzie bardzo silne,
gdy skupiaj si tam wszystkie linje si. Ze wzgldu
na to, e linje te nie przecinaj si, a wic wewntrz
solenoidu musz biec prawie rwnolegle, pole
wewntrz solenoidu moe by uwaane za jednostajne.
Prawo L aplacea i ukad jednostek elektrom a
gnetycznych. Uczeni Biot, Savart i Laplace w rezul
tacie swych licznych dowiadcze doszli do wniosku,
e sia, ktra dziaa na umieszczon w polu magne-
tycznem prdu mas magnetyczn, moe by uwaana
jako suma si, z jakiemi dziaaj na t mas .bardzo
mae elementy danego przewodnika z prdem i e
zaleno tych si od natenia prdu da si wyrazi
nastpujcym wzorem:

f k m sin (3; skd h == k sin [3

ra r -i

gdzie r oznacza odlego masy magnetycznej m od

rodka odcinka l, P kt pomidzy kierunkiem prdu
i linj czc rodek odcinka l z mas m (rys. 84).
 124

Si dziaajc na mas m i natenie pola ozna

czylimy maemi literami h i / celem zaznaczenia, e
wielkoci te odnosz si do bardzo maego elementu
przewodnika wytwarzajcego pole.
Wspczynnik k we wzorze Laplacea zaley od
wyboru jednostek w jakich wyraamy poszczeglne
wielkoci tego wzoru. Jeeli zaoymy k 1 , m = 1
(jednostki masy magnetycznej), l - 1 cm., sin 3 = 1
czyli 3 i / == 1 cm., oraz f l dyna,

to J z koniecznoci bdzie rwne 1.

Nowa ta jednostka, okrelona przez dziaanie ma
gnetyczne prdu bdzie jednostk ukadu zwanego
ukadem elektrom agnetycznym jednostek (J.E.M.).
Za jednostk wic natenia prdu w ukadzie
J.E.M. przyjmujemy natenie takiego prdu, ktry
pync po uku koa o promieniu 1 cm. (r 1 cm .(
[3 const.) dziaa na jednostk magnetyczn
2 /
umieszczon w jego rodku z si jednej dyny. Tak
okrelona 1 J.E.M. natenia prdu rwna si 10
jednostkom praktycznym :
1 J.E.M. 10 amp.
Okrelenie jednostki elektromagnetycznej natenia
prdu pociga za sob konieczno wyprowadzenia
i innych jednostek dla tego ukadu, ktreby speniay
rwnania, wyprowadzone dla jednostek J. E. S. bez
koniecznoci wprowadzania do nich spczynnikw
proporcjonalnoci, a wic:
elektrom agnetyczna jednostka iloci elektrycz
noci jest okrelona rwnaniem:
Q = Ji
 bdzie to taka ilo elektrycznoci, ktra przepywa
przez poprzeczny przekrj przewodnika wcigu 1 se
kundy przy nateniu prdu w tym przewodniku rw
nym 1 J. E. M . ,
elek tro m a g n ety czn a jednostka rn icy p oten cja
w musi spenia rw nanie:
P
V , gdzie P = 1 erg

bdzie to wic taka rnica potencjaw, przy ktrej

na przeniesienie elektromagnetycznej jednostki iloci
elektrycznoci pomidzy punktami o tej wanie rnicy
potencjaw wykonana zostanie praca 1 erga;
elek trom agn etyczn a jed n ostk a oporu e le k tr y c z
nego jest okrelona ze wzoru:

J
jest to oporno takiego przewodnika, po ktrym prze
pywa prd o nateniu rwnem elektromagnetycznej
jednostce natenia prdu, przy rnicy potencjaw
na jego kocach rwnej elektromagnetycznej jednostce
potencjau elektrycznego;
elek trom agn etyczn a jednostka pojem noci e le k
trycznej jest okrelona ze w zoru:

^jako pojemno takiego przewodnika, ktremu elektro

magnetyczna jednostka iloci elektrycznoci nadaje po
tencja rwny jednostce elektromagnetycznej.
Niej podana tabela ilustruje nam wymiar wielkoci
elektrycznych, ich jednostki praktyczne i absolutne
w ukadzie J. E. S. i J. E. M.
 126

co >TJ O 5p25
O -p * - h O o
P O'
ft
N o -i o> t<. C/N M
g-ft P
CD
-< O
P N P CD P
3 P
v-l
<
<T'-< P

0
3
O
Us*
CD -t-
o
-
O* P
ft
cd
3g
ft *
ET
R CD *<3 ft
5 2. t *
T* 3 *s
p %
N P p-f- oCSJ p
xn CD N P CD cx o
p PT P P CD fcj p
3 >-< *<3 CD* 2 .
oOs
o *<3 7\ P o

ti o,*< P 3
o 3 *S< ft
P- CD m. P.

II <1 o
II pT" _ CD
II II II O ^
!&a =1 Oo 2
[o |p <0 1"0 JJB *<ft
S O^ s.
ft' I *- Q.
tx_ ti 2-
j^ o"
**L s: ,s S i 3'
c*j I 3 ' '
s s 0 ft a N M.

M! p<1 *p-i
tr >
3
ti M
t* 3? 3

l a

u
vO vDI* n
u> i
-* GO 00
O p h O >r ; O p
2.
p a p .S
CD O
S 2. > S 'O N* in
> n ii g.g?
,q en 11 li cr u*
fc o
on g -
c g,
II -* ^ CD V J
-h o * ft
P-3CXft
g
o o o O00 P
2 3
^;s-
S 5 3 i B W CD

Cq'c S EL
fc*J ii S3
S ? CD* M *
?3 II t*J II ?>a II ^ft
s? Il P-
 W tabeli tej, celem ujcia wszystkich jednostek elek
trycznych, umieszczona zostaa rwnie jednostka nowej
wielkoci elektrycznej, z ktr nastpnie zapoznamy
si, ktra nazywa si spczynnikiem samoindukcji.

N atenie pola m agnetycznego przew odnikw

z prdem . Wemy przewodnik koowy (rys. 85), po
ktrym przepywa prd o nateniu J jednostek elek
tromagnetycznych. W edug prawa Laplacea kady
element /, dziaa na umieszczon w puncie O mas
magnetyczn m z si:
J li m . 0 Jhm
fi = Sin 3
' j.2 j. 2

kt 3 bdzie to kt pomidzy promieniem r i styczn

do obwodu w punkcie przecicia si tego promienia
z obwodem czyli 3 90, sin 3 1.
Dziaanie caego obwodu:
F ............................................... ........
Jm . . x Jm 2~ Jm
F ( / , + / , + / + ) . 2~v~-
/2 r2 r
Std natenie pola w punkcie 0 :
r, 2r.J
Ji gausow
r
gdy J bdzie wyraone w amperach, to

H ^ ^ 0,2 r - gausw.
10 r r
Dla dugiego prostolinijnego przewodnika sia, jaka
dziaa w jego polu magnetycznem na mas magne
 128

tyczn m w odlegoci r od przewodnika, bdzie

rwnie rwna sumie dziaa poszczeglnych elemen
tw, Zapomoc rachunku cakowego znajdujemy t
sum, bdzie ona dla J wyraonego w jednostkach
EM.:
_ 2 J m , 2J
F= - ; std H ~~
r r
dla J wyraonego w amperach:

F 2Jm ; H = 2,1 0,2 J

10 / 10 r /
Natenie pola wewntrz solenoidu zalene jest od
iloci zwojw, przypadajcych na 1 cm. dugoci linjo-
wej selenoidu i wyraa si:
. ZJ
H Ar. ----
l
gdzie Z ilo zwojw solenoidu, Z jego dugo
w cm., J natenie w J .E .M . ; gdy J wyraone
jest w amperach:

// - 4 ~ Z J 1,25 J
10 Z Z
Iloczyn Z J natenia prdu wyraonego w amperach
przez ilo zwojw solenoidu nazywamy am perozw o-
2
jami. Oznaczajc -j z otrzymamy wielko nat

enia pola magnetycznego wewntrz solenoidu

I I == 1,25 z J .
gdzie z J bdzie iloci amperozwojw na 1 cm. du
goci solenoidu. Jeeli wewntrz solenoidu wstawimy
rdze z elaza o tym samym poprzecznym przekroju,
 129

co wewntrzny przekrj solenoidu, to strumie indukcji

magnetycznej okrelimy z nastpujcego wzoru:
1,25 [ i s Z J _ 1,25 Z J
<[> Bs 11 H s
l l
[A S
Ostatni wzr przedstawia szczeglne podobiestwo do
wzoru prawa Ohma dla obwodu elektrycznego i dla
tego te nosi nazw prawa Ohma dla obwodu mag
netycznego.
Iloczyn 1,25 Z J nazywamy si m agnetom otoryczn

i oznaczamy liter F, iloraz - - opornoci magne-

|J. s
tyczn obwodu i oznaczamy liter R. Strumie indukcji
magnetycznej odpowiada nateniu prdu w obwodzie.
Jak widzimy, sia magnetomotoryczn jest wprost
proporcjonalna do iloci amperozwojw solenoidu.
Moemy porwna ze sob prawo Ohma dla obwodu
elektrycznego i magnetycznego w sposb niej podany:

T a b e la p o r w n a w c z a .

Obwd elektryczny O bw d magnetyczny

E 1,25 Z J ^ F
1) J 1)
R l 7\. R
p. s

2) sia elektromotorycz 2) siamagnetomotorycz-

na E na F = 1,25 Z J

3) natenie prdu w ob 3) strumie indukcji ma

wodzie J gnetycznej $

Elektrotechnika.
4) oporno magnetyczna 4) Oporno elektryczna

R = R = - -
[J. S TS
5) Przenikliwo magne- 5) Przewodnictwo elek-
tyczna p. tryczne Y

D ziaanie pola m agnetycznego na przewodnik

z prdem. Na magnes umieszczony w polu elektro-
magnetycznem dziaaj siy tego pola. Ze swej strony
magnes oddziaywa na przewodnik z prdem. W myl
3-go prawa Newtona, dziaania te bd rwne co do
wielkoci i odwrotnie skierowane. Dziaanie bardzo
maego elementu prdu na magnes wyrazi si:
mJl . 0
/ = z~ sm P
ra
Natenie pola wytworzonego przez mas magnetyczn
w odlegoci rwnej odlegoci przewodnika od bie
guna magnetycznego:

H = ~ o ;
__ o = *
j. / r-
podstawiajc t warto we wzr na /, otrzymamy:
f [A Z f J Z S777 P B J l sili P
czyli na element obwodu rwnolegy do linji magne
tycznych nie dziaa adna sia dynamiczna; na element
prostopady do linji magnetycznych dziaa sia:
/ = BJl
Kierunek oddziaywania na przewodnik z prdem masy
magnetycznej m bdzie przeciwny co do kierunku
dziaaniu przewodnika z prdem na mas magnetyczn,
 131

okrelonemu w prawie Ampera (w prawie pywaka).

Wygodniej jest jednak okrela kierunek siy dziaania
masy magnetycznej na przewodnik z prdem z prawa
Fleminga lewej rki, ktre opiewa: jeeli trzy palce
lewej rki wielki, wskazujcy i redni (rys. 86), posta-'
wimy do siebie prostopadle w ten sposb, e palec
wskazujcy bdzie ustawiony w kierunku linji si pola
magnetycznego, a redni bdzie wskazywa kierunek
prdu w przewodniku, to palec wielki wskae kierunek
siy Laplacea dziaajcej na przewodnik z prdem.
Jeszcze prostsz wskazwk pamiciow dla okre
lenia kierunku tej siy daje nam skrcone prawo
Ampera, zwane prawem lewej doni, ktre ma nast
pujce brzmienie: jeeli ustawimy lew do z prosto
padle odchylonym wielkim palcem w ten sposb, aby
linje si pola magnetycznego wytworzonego przez
magnes wchodziy prostopadle do doni i przeszyway
j z wewntrz nazewntrz, a zoone palce wskazy
way kierunek prdu, to wielki palec wskae kierunek
siy Laplacea dziaajcej na przewodnik z prdem
(rys, 87).
Oddziaywanie magnesu na przewodnik z prdem
przedstawia obrazowo przyrzd pokazany na rys. 88.
Przyrzd ten skada si z ramki a b c, opartej
w punkcie b na drku b d majcej koce zanurzone
w drewnianej rynience / napenionej rtci. O bok
ramki jest umocowany magnes stay S . Ramka
a b c jest poczona z zaciskami e h przyczem z za
ciskiem e przez drek b d, z zaciskiem h przez
rt i drek g, poczony z rtci zapomoc drucika,
przechodzcego w dnie drewnianej rynienki /. Jeeli
zaczymy do zaciskw e h, rdo prdu, to zauwa
ymy, e ramka bdzie si obraca dokoa osi bd.
Przyczyn tego jest dziaanie na ramk magnesu NS.
Wielko siy dziaania magnesu podaje prawo Laplacea,
a kierunek prawo Fleminga lewej rki lub skrcone

9*
 132

prawo Ampera lewej doni. Jeeli zmienimy kierunek

prdu w ramce, to zauwaymy, e ramka bdzie si
obraca w przeciwnym kierunku.

Praca w polu elektromagnetycznemu Przewodnik

prostolinijny z prdem wywouje pole, w ktrem linje
si s koami o rodkach lecych na osi przewodnika.
O ile umieszczon w takiem polu mas magnetyczn,
poprowadzimy dokoa przewodnika, to zostanie wyko
nana pewna praca ujemna lub dodatnia, zalenie od
kierunku ruchu tej masy. W kadym punkcie toru na
mas magnetyczn dziaa sia:

r
poniewa droga masy: l = 2nj
a wic praca: A F i == 4
jeeli teraz mas ni poprowadzimy inn drog, np. jak
na rys. 89, to praca w jednej czci drogi bdzie
dodatnia, w drugiej ujemna, a praca cakowita bdzie
rwna zeru. Widzimy wic, e praca na drodze zam
knitej bdzie jedynie rna od zera, gdy droga ta
okra przewodnik z prdem.

Praca przy przesuniciu przewodnika w polu

m agnetycznem. (rys. 90a). Jeeli element l przewo
dnika z prdem, tworzcy kt 9 z kierunkiem pola,
przesuniemy rwnolegle w kierunku tworzcym kt o.
z kierunkiem siy na dziaajcej, (sia dziaa prosto
padle do kierunku pola i do przewodnika) po drodze
lu to praca wykonana bdzie si rwnaa:
A Flx cos a B J l cos 9 lx cos a
 133

iloczyn lt l cos a bdzie rwny powierzchni abb'a', jak

utworzy lad przesuwanego elementu czyli
A B J s cos <p
Kt <p bdzie to kt, jaki tworzy ta powierzchnia
z kierunkiem B czyli:
A <I>J
gdzie (f> strumie magnetyczny, ktry przetnie element
poruszajcy si czyli rnica pomidzy d?,, w pooe
niu pocztkowem i fyi w pooeniu kocowem.
Jeeli teraz umiecimy w polu magnetycznem elemen
tarny t. j. bardzo may obwd elektryczny, po ktrym
przepywa prd o nateniu J, prostopadle do linji si
pola i obrcimy go o kt 90, to poszczeglne elemen
ty tego obwodu bd przecina linje magnetyczne,
a wic zostanie wykonana pewna prac. W otoczeniu
obwodu, jako bardzo maego, moemy uwaa pole za
jednostajne (rys. 90b).
Jeeli wic obwd przeszed z pooenia I do poo
enia II, to adna linja magnetyczna nie bdzie w tem
pooeniu przecina paszczyzny jego obwodu czyli
obwd przeci cay strumie, ktry pocztkowo prze
ze przechodzi, praca wic b d z ie :
A = $/ BJ s
gdzie s pole obwodu.
Widzielimy, e praca przy obrocie w polu magne
tycznem magnesu elementarnego rwnaa si:
= Hli
gdy magnes bdzie odpowiednio dobrany, to A rwna
si A i :
II Im B J s
H l m [J. H s J ; Im = p.s,/ <
 134

Widzimy wic, e rol, jak odgrywa moment w ma

gnesie, w wypadku obwodu elektrycznego odgrywa
iloczyn \>.sJ.

E lektrom agnes, Jeeli wewntrz solenoidu z pr

dem umiecimy rdze z mikkiego elaza, to dziaanie
magnetyczne tego solenoidu o wiele si wzmocni.
Taki solenoid z rdzeniem elaznym nazywamy elektro
magnesem. Koce rdzenia s niekiedy zaopatrzone
w nasady biegunowe.
Jeeli rdze wemiemy w ksztacie walca, to linje
si pola magnetycznego elektromagnesu przechodz
tylko nieznaczn cz swej drogi w rdzeniu, wiksz
cz drogi przechodz w powietrzu od bieguna N do
bieguna S (rys. 91). O ile rdze jest w ksztacie
podkowy, to linje si pola magnetycznego przechodz
wiksz cz swej drogi w rdzeniu, mniejsz cz
w powietrzu (rys. 92).
Cz A B czc dwa ramiona podkowiastego,
rdzenia, obwinite przewodnikiem, nazywamy jarzmem.
Jeeli do bieguna podkowiastego elektromagnesu
zbliymy sztabk C D z materjalu podlegajcego na
magnesowaniu, to linje si z bieguna pnocnego skie
ruj si przez sztabk d o ' bieguna poudniowego.
Dziki temu sztabka CD stanie si magnesem o bie
gunach N ' S ' i bdzie przycigana przez bieguny N S
elektromagnesu. Sztabka taka w obwodzie m agne
tycznym odgrywa rol analogiczn do przewodnika
zwierajcego bieguny ogniwa w obwodzie elektrycz
nym i nosi nazw zwory lub kotwicy.
Uzwojenia musz by tak nawinite, eby wedug
reguy prawej rki otrzyma na kocach elektroma
gnesu odmienne bieguny. Nieprawidowe nawinicie
powoduje powstawanie na kocach elektromagnesu
jednoimiennych biegunw. Otrzymamy wwczas dwa
 - 135

oddzielne elektromagnesy zwrcone do siebie biegu

nami jednoimiennemi, wobec czego linje si ich nie
bd si zamyka przez jarzmo i zwor, lecz w ka
dym elektromagnesie bd przechodzi od pnocnego
do poudniowego bieguna przez powietrze.
Jeeli zamiast rdzenia z mikkiego elaza, we
miemy rdze ze stali, to po wyjciu go z solenoidu
z prdem nie zatraci on swych wasnoci magnetycz
nych, tak jak rdze elazny, lecz pozostanie magne
sem. Dlatego t sztuczne magnesy wyrabiaj ze stali
przetrzymywanej przez pewien czas w rodku solenoidu
0 duej iloci amperozwojw na 1 cm. dug.
W elektromagnesach t. zw. spolaryzowanych rdze
jest magnesem staym. Prd, przepywajc przez uz
wojenia w jednym kierunku, zwiksza jego dziaanie,
w przeciwnym osabia. Elektromagnesy spolaryzo
wane maj zastosowanie przy sabych prdach zmien-
nnych, a wic w suchawce telefonicznej, w spolary
zowanych dzwonkach sygnaowych, aparatach telefo
nicznych induktorowych, w stukaczach telegraficznych
1 t. p.

H istereza. Jeeli bdziemy przepuszczali prd po

uzwojeniu elektromagnesu, to zauwaymy, e rdze
elektromegnesu bdzie si nagrzewa, przytem elazny
rdze mniej, stalowy wicej. Wytworzone w rdzeniu
ciepo jest rezultatem zuytej energji elektrycznej przy
przemagnesowywaniu rdzenia z kad zmian kie
runku prdu w uzwojeniach elektromagnesu. Zjawisko
to nosi nazw h iste re z y ,
Celem zbadania tego zjawiska rozpatrzymy ukad
przedstawiony na rys. 93. Rdze B C z materjau mag
netycznego znajduje si wewntrz solenoidu, po kt
rym pynie prd z baterji ogniw E. Natenie i kie
runek prdu w solenoidzie moemy zmienia zapo-
 136

moc opornika R i przecznika D. Na przedueniu

osi rdzenia ustawiamy busol w ten sposb, eby iga
magnetyczna, znajdujca si w pooeniu zerowem t. j.
w paszczynie poudnika magnetycznego, bya prosto
pada do osi rdzenia. Przepuszczajc prd po sole-
noidzie, bdziemy obserwowali odchylenie igy magne
tycznej wskutek namagnesowania si rdzenia BC.
Zwikszajc lub zmniejszajc natenie prdu w sole-
noidzie, bdziemy obserwowali wiksze lub mniejsze
odchylenie igy magnetycznej od pooenia zerowego.
O ile na osiach sprzdnych bdziemy w odpo
wiedniej skali odkadali: na osi odcitych wielkoci
natenia prdu, na osi rzdnych wielkoci odchylenia
igy magnetycznej od pooenia zerowego, odczytane
na skali busoli, to otrzymamy krzyw przedstawion
na rys. 94, zwan ptlic histerezy przedstawiajc
graficznie zaleno pomidzy nateniem prdu i wiel
koci odchylenia igy. Poniewa wielko natenia
prdu w solenoidzie jest proporcjonalna do wielkoci
natenia pola magnesujcego H wytworzonego przez
ten prd wewntrz solenoidu, a wielko odchylenia
igy magnetycznej busoli jest proporcjonalna do wielkoci
indukcji magnetycznej B wewntrz rdzenia Bi* czyli
do wielkoci masy magnetycznej w biegunie namagne
sowanego rdzenia, to krzywa ta bdzie rwnie gra
ficznym wykresem funkcji, ktrej zmienn niezalen
(przyczyn) jest natenie pola magnesujcego H,
a zmienn zalen (skutek) jest indukcja magnetyczna
B, wzgldnie masa magnetyczna m.
Rozpatrzymy obecnie szczegowo budow samej
krzywej. Jeeli bdziemy przepuszczali prd po sole
noidzie, zwikszajc stopniowo jego natenie, to zau
waymy, e odpowiednie wielkoci odchylenia igy
magnetycznej wzrastaj prawie proporcjonalnie do
wzrostu wielkoci natenia prdu. Wreszcie przy
pewnej wielkoci natenia prdu, rwnej O A, otrzy
 137

mamy pewne odchylenie igy odpowiadajce A D ,

i nie zwikszajce si ze wzrostem natenia prdu.
Punkt D odpowiada magnetycznemu nasyceniu rdze
nia, przy ktrym dalsze zwikszanie natenia prdu
w solenoidzie czyli dalsze namagnesowywanie rdzenia
staje si bezcelowem.
Gdy teraz zaczniemy zmniejsza natenie prdu,
to odchylenie igy magnetycznej bdzie si zmniejsza,
lecz z pewnem opnieniem w stosunku do natenia
prdu. W chwili, gdy natenie prdu bdzie zero,
iga magnetyczna wskae jednak pewne odchylenie
odpowiadajce O E, co dowodzi, e rdze posiada
wasnoci magnetyczne, chocia pole magnesujce
ju nie istnieje. Wielko indukcji magnetycznej B
rdzenia jest opniona wzgldem natenia pola ma
gnesujcego H wewntrz solenoidu. Rdze posiada
pozostao magnetyczn lub t. zw. magnetyzm szczt
kowy (remanent).
Jeeli teraz zapomoc przecznika D zmienimy
kierunek prdu w solenoidzie i bdziemy odpowiednie
wielkoci natenia prdu odkada po lewej stronie
osi odcitych, to zauwaymy, dla doprowadzenia
igy magnetycznej do pooenia zerowego, t. j. dla
zupenego usunicia z rdzenia magnetyzmu szcztko
wego, bdziemy musieli natenie prdu doprowadzi
do wielkoci odpowiadajcej OP. Wielko natenia
pola rozmagnesowujcego H, odpowiadajc OP,
a potrzebn do zniszczenia magnetyzmu szcztkowego
rdzenia nazywamy koercj.
Przy dalszem zwikszaniu natenia prdu iga ma
gnetyczna zmieni kierunek odchylenia, wobec czego
bdziemy odpowiednie wielkoci tego odchylenia od
kada na osi rzdnych w d. Przy pewnej wielkoci
natenia OA, dojdziemy do magnetycznego nasycenia
rdzenia (punkt D).
 138

Przy zmniejszaniu natenia prdu znowu otrzy

mamy pozostao magnetyczn OE, i koercj 0 P y ,
a nastpnie wrcimy do punktu nasycenia magnetycz
nego D. W ten sposb otrzymamy zamknit krzyw
D P D 1 E 1 P l D, zwan ptlic histerezy lub cyklem
histerezy. Krzyw OD nazywamy krzyw dziewiczoci.
Powierzchnia objta ptlic histerezy bdzie dla
stali wiksza, dla mikkiego elaza mniejsza. Po-
werzchnia.ta jest proporcjonalna do iloci energji zu
ytej na usunicie z rdzenia magnetyzmu szcztkowego
w jednym cyklu. Zjawisko histerezy bdziemy mieli
nietylko w wypadku nieruchomego, rdzenia i zmiennego
natenia pola magnesujcego wewntrz solenoidu
z prdem, lecz i w wypadku wirowania sztabki A B
lub piercienia z materjau magnetycznego (rys. 95)
w staem polu magnetycznem dokoa osi 0. Przy
tern' wirowaniu sztabka A B i cz A B piercienia
wcigu jednego obrotu przemagnesowuj si dwu
krotnie, t. j. wykonuj ca ptlic histerezy, gdy
linje si w jednem pooeniu sztabki A B lub czci
piercienia A B wchodz do A i wychodz przez B,
natomiast w innem pooeniu wchodz przez B i w y
chodz przez A.
Strat energji na histerez w wypadku rozpatrzo
nym na rys. 93 ponosi rdo prdu, w wypadku
rozpatrzonym na rys. 95 maszyna obracajca sztabk
lub piercie w polu magnetycznem. Celem zmniej
szenia strat na histerez musimy rdze wyrabia
z mikkiego elaza, majcego ma powierzchni
ptlicy histerezy, moliwie zmniejsza objto masy
rdzenia, oraz zmniejszy ilo razy przemagnespwania,
ktrym podlega rdze, przez zmniejszenie iloci zmian
prdu w uzwojeniach magnesujcych (w wypadku, jak
na rys. 93), lub te przez zmniejszenie iloci obro
tw rdzenia w polu magnetycznem (w wypadku, jak
na rys. 95).
 139

Sil przycigania elektrom agnesu. Kotwica z mik

kiego elaza, zawieszona na haku wagi sprynowej,
zbliona do elektromagnesu staje si magnesem
(rys. 96) o biegunach znakw przeciwnych, ni przy-
legajce do jej kocw bieguny elektromagnesu.
Bdzie wic ona przycigana przez bieguny elektro
magnesu, wskutek czego spryna wagi rozcignie si
i na skali wagi bdziemy mogli odczyta wielko siy
przycigania. Gdy kotwica zetknie si z elektromagne
sem, strumie magnetyczny bdzie zamknity wewntrz
elaza, czyli na zewntrz nie wyjdzie ani jedna linja si
tego strumienia i iga magnetyczna, zbliona do biegu
nw elektromagnesu (do miejsca styku kotwicy z biegu
nami), nie wskae adnego odchylenia. Taki obwd
magnetyczny zamknity w elazie nie posiada biegunw.
Poniewa elektromagnes przyciga kotwic, wic
wniosek z tego, e posiada on pewien zasb energji.
Wielko siy przycigania elektromagnesu bdzie
rwr.a rnicy wskaza wagi sprynowej przed zam
kniciem obwodu prdu w uzwojeniach elektromagnesu
i po zamkniciu.
Zwikszajc stopniowo natenie prdu w uzwoje
niach elektromagnesu, moemy zapomoc wagi spr
ynowej kadorazowo zmierzy odpowiedni si,
z jak elektromagnes przyciga kotwic. W ten spo
sb stwierdzono, e wielko siy przycigania zaley
od wielkoci idukcji magnetycznej B w elazie, t. j. od
stopnia namagnesowania elaza przez indukcj, oraz
od cakowitej powierzchni styku pomidzy biegunami
elektromagnesu i kotwic. Wielko siy przycigania
elektromagnesu wyraamy nastpujcym wzorem :
B 2S , 1 B 2S .
F ------- dyn kg
8* 98POOO 8~
gdzie B wyraone w gausach. s w cm2.
 140

Jeeli ilo zwojw uzwojenia elektromagnesu b

dzie z, natenie prdu przepywajcego przez uzwo
jen ia J, rednia dugo obwodu magnetycznego l,
to wielko siy przycigania elektromagnesu moemy
wyrazi w nastpujcy sposb:

B === 1,25 ~ ~ |,

-.1 - g kg.
981000 8 -a V-
Jak widzimy z tego wzoru, elektromagnesy uywane
do podnoszenia ciarw powinny mie jaknajwikszy
poprzeczny przekrj rdzenia, jaknajwiksz ilo ampe-
rozwojw i jaknajmniejsz dugo obwodu magne
tycznego. Wielko indukcji magnetycznej B waha si ,
w granicach od 15000 do 18000 gausw.
Elektromagnesy uywane w fabrykach do przeno
szenia duych bry z materjau magnetycznego dziaaj
w nastpujcy sposb: z chwil przyblienia elektro
magnesu do bryy zamykamy prd w uzwojeniach,
poczem elektromagnes wraz z bryami jest podejmo
wany pionowo i przesuwany poziomo wedug potrzeby.
Z chwil przerwania prdu brya zostaje uwolniona.
D zw onki ele k try c z n e . Na zasadzie przycigania
kotwicy przez bieguny elektromagnesw zbudowane s
dzwonki elektryczne. Rozrniamy dwa rodzaje dzwon
kw: dzwonek prdu staego, gdzie rdze elektro
magnesu jest z mikkiego elaza i dzwonek prdu
zmiennego, gdzie rdze elektromagnesu jest magne
sem staym czyli spolaryzowanym. Dzwonek w tym
wypadku nazywamy spolaryzowanym. Rozpatrzymy
obecnie oba te rodzaje dzwonkw.
Dzwonek prdu staego (rys. 97) skada si z mag
nesu A B , kotwicy F zakoczonej moteczkiem M
 141

I spryny kontaktowej L przymocowanej do kotwicy

F zamykajcej obwd przy zetkniciu z rubk D.
Zapomoc tej rubki mona regulowa odlego po
midzy kotwic F i biegunami elektromagnesu A B .
Gdy naciniemy przycisk dzwonkowy' K, to prd
z dodatniego bieguna baterji ogniw E przejdzie przez
zacisk dzwonka po uzwojeniach elektromagnesu, przez
spryn L, rubk regulujc D, przycisk dzwon
kowy K, do ujemnego bieguna baterji E.
Namagnesowany rdze elektromagnesu przycignie
kotwic F i moteczek M uderzy o szalk T. W ten
sposb jednak pomidzy spryn kontaktow L
i rubk regulujc D obwd zostanie przerwany.
Dziki temu rdze elektromagnesu wykonany z mik
kiego elaza przestanie przyciga kotwic F i ta pod
wpywem spryny L odskoczy wraz z moteczkiem
M. O bw d zostanie ponownie zamknity i t. d.
Przy naciniciu przycisku dzwonkowego w obwo
dzie dzwonka bdzie pyn prd pulsujcy, mote
czek M bdzie rytmicznie uderza o szalk T.
Uywany w telefonji i radjotelegrafji przerywacz
elektromagnetyczny, zwany inaczej brzczykiem lub
buczkiem (rys. 98), posiada analogiczne urzdzenie
jak i dzwonek prdu staego, tylko bez moteczka
i szalki dzwonkowej. Regulujca rubka kontaktowa D
odgrywa w przerywaczu elekromagnetycznym rol
regulatora tonu, gdy zapomoc niej zmieniamy cz
sto przerw obwodu.
Dzwonek prdu zmiennego albo spolaryzowany
(rys. 99) skada si z elektromagnesu spolaryzowa
nego, kotwicy F, w rodku ktrej jest przymocowany
prcik D zakoczony moteczkiem M, uderzajcym
o szalki dzwonkowe T przy przechylaniu si kot
wicy F. W tym wypadku elektromagnes skada si
z 2-ch magnesw staych, zwrconych do kotwicy
rnoimiennemi lub jednoimiennemi biegunami (rys.
99 a i b). Po uzwojeniach elektromagnesu przepywa
prd zmienny. W zalenoci od jego kierunku diza-
anie jednego elektromagnesu bdzie wzmacniane,
drugiego osabiane, przez co kotwica pochyli si
w stron magnesu silniejszego. W wypadku, kiedy
magnesy zwrcone s do kotwicy biegunami rno
imiennemi, uzwojenia musz by nawinite tak, aby
prd w nich przechodzi w jednakowym kierunku
(kierunek nawinicia uzwoje odwrotny). W wypadku,
kiedy magnesy zwrcone s do kotwicy biegunami
jednoimiennemi, uzwojenia musz by nawinite tak,
aby prd w nich przechodzi w rnych kierunkach
(kierunek nawinicia uzwoje zgodny).
W ostatnich czasach znalazy ogromne zastosowa
nie przy obrbce metali uchwyty elektromagnetyczne;
ktrych konstrukcja w niczem si nie rni od kon
strukcji elektromagnesw; posiadaj one po kilka
rdzeni i odpowiedni do tego ilo cewek magnesu
jcych. Uchwyty takie okazay si daleko lepsze od
zwykych uchwytw w obrabiarkach do metali, gdy
pozwalaj na szybkie i dokadne zamocowanie obra
bianego przedmiotu.
< . >
Z a d a n i a ,
1. Znale natenie pola magnetycznego w pukcie A
(rys. 100), znajdujcym si na przedueniu osi ma
gnesu N S w odlegoci 30 cm. od jego rodka, jeeli
magnes ten, dugoci 10 cmi, posiada w kadym bie
gunie po 1 J. E. M. masy magnetycznej.
Natenie pola magnetycznego w punkcie A bdzie
rwne algebraicznej sumie nate wywoanych przez
obydwa bieguny m agnesu:
 143

= = 0,01176 gausa
252 352 t S
2. Czemu si rwna natenie pola magnetycznego
w odlegoci 10 mtr. od prostolinijnego przewodnika,
po ktrym pynie prd o nateniu 4000 amp.?
jr _ 2J _ 2 .4 0 0 0
ii j : ! U,o gfausow
10 r 1 0 . 10 .10 0
3. Jaka jest wielko natenia pola magnetycznego
wewntrz solenoidu o dug. 10 cm., posiadajcego
1200 zwojw, po ktrym pynie prd o nateniu
0,5 amp. ?
Wielko natenia pola magnetycznego wewntrz
solenoidu:
n 1200.0,5
H i = 1,25 ------ = 75 gausow.

4. Ile amperozwojw powinien posiada solenoid

bez rdzenia i z rdzeniem o przenikliwoci magnetycz
nej [). = 2000, eby otrzyma natenie pola wewntrz
solenoidu = 10000 gausw?
a) O ile wewntrz solenoidu nie bdzie rdzenia, to:

H i ' = 1,25 n J = 10000, std n J = =

= 8000 amperozwojw na 1 cm. dugoci solenoidu.
b) O ile wewntrz solenoidu jest rdze, to dziki
indukcji magnetycznej w rdzeniu, natenie pola ma
gnetycznego wytworzonego przez ten sam solenoid
bdzie:
Hi = - i M M ==: 5 ' == 1,25 nJ-,
2000
5
std n J == = 4 amperozwoje na 1 cm. du-
1,25
goci solenoidu.
 X
144

Z ostatniego zadania widzimy, jak wielkie znaczenie

ma rdze w elektromagnesie dla jego magnetycznych
wasnoci. Dla wytwotzenia pola m agnetycznego.
0 jednakowem nateniu solenoid bez rdzenia musi
posiada 8000 amperozwojw na 1 cm. swej dugoci,
po wstawieniu rdzenia tylko 4 amperozwoje na 1 cm. d.
5) Okreli wielko strumienia magnetycznego
w elektromagnesie piercieniowym, ktrego jd ze ma
50 cm. redniej dugoci, przekrj poprzeczny 5 cm.2
1 jest przedzielony w rodku warstw powietrza
5 mm. gruboci; przenikliwo magnetyczna rdzenia
p. = 2000, liczba zwojw N = 210, natenie prdu
w uzwojeniu J = 8 amperw.
Wielko strumienia magnetycznego obliczamy z pra
wa Ohma dla obwodu magnetycznego, musimy przy-
tem uwzgldni opr magnetyczny szczeliny powietrznej
i opr magnetyczny rdzenia:
(|) = 1,25 N J = 1 ,2 5 .2 1 0 .8 =
_ Z_ _ 50 0,5
'<j. S + S 20005 5
= = 20096 makswelli.
.0,105
6) Jaki najwikszy ciar mona powiesi na haku
elaznej kotwicy, przylegajcej do 2 -ch rdzeni ele
ktromagnesu, jeeli przekrj poprzeczny kadego
rdzenia wynosi 15 cm.2, przyczem B 16000 gausw?
Wagi kotwicy nie przyjmujemy pod uwag.
Ciar, ktry mona powiesi na haku kotwicy
bd z ie :
F __ i _ ir - s kg =
981000 8
16000 2 . 2.15
= 311,6 kg.
981000 . 8 . 3,14
 145

7) Obliczy ilo amperozwojw i wymiary elektro

magnesu i kotwicy (rys. 1 0 1 ), ktrej ciar wynosi
200 kg., jeeli przenikliwo magnetyczna rdzenia
kotwicy r = 525, wielko indukcji magnetycznej
B = 15000 gausw, wymiary rdzenia elektromagnesu
kotwicy s w nastpujcym stosunku:
A D B C = s/2 A B ; M N = 3/2 M P ;
A D = 3 MN;
natenie prdu w uzwojeniach elektromagnesu wynosi
1 amper.
Cakowit powierzchni styku biegunw elektro
magnesu z kotwic obliczymy ze wzoru:
s __ F ; 9 8 1 0 0 0 .8 * 2 0 0 .9 8 1 0 0 0 .8 .3 ,1 4
B 2 _ 150003
= 22 cm.2
W obec tego poprzeczny przekrj rdzenia elektro
magnesu i kotwicy bdzie:
22
1 1 cm.2
2
Poniewa M N 3/2 M P , moemy napisa nast
pujce rwnanie:
M N2 = 11 = 16,5; skd M N 4,06 cm.

Teraz moemy znale, wymiary stron A D i A B :

A D 3 M N = 3 . 4,06 = 12,18 cm.

AB = ~ ~ AD = 2- - 12-^ - 8,12 cm.

3 3
rednia dugo obwodu magnetycznego b d z ie :
2 ( A D + A B ) = 2 (12,18 + 8,12 ) = 40,60 cm.

Elektrotechnika. ' 10
 146

Cakowity opr obwodu magnetycznego wyniesie:

/, . ' . .i / . 40-60
pS 5 2 5 .1 1
Ilo amperozwojw uzwojenia elektromagnesu, po
trzebna dla wywoania indukcji o wielkoci B =
15000 gausw obliczymy z nastpujcego rwnania:
, _ 1,25 N J . , 7
4> = BS ------------ ; std N J =
.R
B SR 15000.11.40,60
----- _ ------=---------------------- = 928 ampero-
1,25 1 ,2 5 .5 2 5 .1 1
zwojw.
Poniewa natenie prdu w uzwojeniach elektro
magnesu ma wynosi 1 amper, wobec tego ilo
zwojw na obu rdzeniach elektromagnesu winna by
928 czyli na kadym rdzeniu 464 zwoje.
8) W polu magnetycznem o nateniu H ~ 50 gau
sw umieszczono przewodnik o dugoci l 10 mtr.
prostopadle do kierunku pola. Okreli si poci
gow w kg. w wypadku, gdy przez przewodnik pynie
prd o nateniu J = 50 amperw.
Natenie prdu musimy wyrazi w jednostkach
J. E. M. natenia prdu.
J == 50 amp 5 J. E. M.
Wielko siy okrelimy z nastpujcego wzoru
F (x H J 1 dyn = 1 . 50000 . 5 . 10000 dyn
25 . 10 ,
--------------- 27,5 kg.
981 . 1 0 3
Indukcja elektrom agnetyczna. D ow iadczenia F a
r a d a y ^ . W pocztku XIX wieku Faraday wykona
dowiadczenia, rezultat ktrych mia ogromne znacz-
 147

nie dla przemysu elektrotechnicznego, gdy da mo

no konstruowania maszyn, pozwalajcych otrzymy
wa prdy o duej mocy, czego nie mona byo osi
gn zapomoc ogniw galwanicznych.
Dowiadczenia polegay na tem, e do nierucho
mego uzwojenia A, ktrego koce poczone byy
z galwanometrem O, Faraday wsuwa szybkim ruchem
magnes N S (rys, 102), przyczem stwierdzi, e iga
galwanometru O odchylaa si na pewien kt, ktry
by tem wikszy im wiksz szybko posiada wpro
wadzany magnes. Iga galwanometru wskazywaa
odchylenia tylko w czasie trwania ruchu magnesu,
a potem, niezalenie od obecnoci magnesu wewntrz
cewki, wracaa do pooenia zerowego. Przy wyjmo
waniu magnesu z uzwojenia, iga odchylaa si prze
ciwnym kierunku, ni przy wsuwaniu. Kierunek odchy
lenia igy zalea rwnie od tego, ktrym biegunem
magnes by wsuwany do uzwojenia.
Te same rezultaty otrzymane byy, gdy zamiast
magnesu staego uyto solenoidu z prdem staym
(rys. 103). Wielko odchylenia igy galwanometru
w tym wypadku znacznie wzrastaa przy wstawieniu
do solenoidu elaznego rdzenia,
Wychylenia igy galwanometru zaobserwowane zo
stay rwnie i w wypadku, gdy wewntrz uzwojenia
A umieszczono nieruchomo solenoid B C i przerywano
w nim prd zapomoc wycznika K (rys. 104)
wzgldnie zmieniano jego natenie zapomoc opor
nika R. Przyczem przy zamykaniu obwodu lub przy
zwikszaniu natenia prdu, iga galwanometru odchy
laa si w jedn stron, przy otwieraniu obwodu lub
przy zmniejszaniu natenia prdu w przeciwn
stron.
\ Dowiadczenia te wykazay, e w uzwojeniu A pow
staway prdy, gdy uzwojenie to byo przecinane

10*
przez zmienny strumie magnetyczny wytwarzany
przez magnes lub solenoid z prdem.
W ielko siy elektrom otorycznej indukcji. Niech
przewodnik, majcy form paskiego prostokta i znaj
dujcy si w jednostajnem polu magnetycznem, moe
obraca si dokoa osi 0 0 (rys. 105); gdy poczymy
punkty a i b z rdem elektrycznoci, to po prze
wodniku tym pyn bdzie prd elektryczny.
Jeeli przewodnik umocujemy tak, by nie mg si
obraca, to caa energja prdu przeksztaci si w energj
ciepln:
E J t = J 2r t
a natenie prdu J bdzie rwne:

r
Jeeli teraz przewodnikowi pozwolimy obraca si
to wykona on pewn prac. Na zasadzie prawa za
chowania energji, en rgja dostarczana z zewntrz musi
by rwna energji zuytej w tym wypadku na ogrze
wanie przewodnika wicej praca wykonana przez prze
wodnik w danym czasie t:
E Jt = J 2r t + A
Praca przewodnika poruszajcego si w polu mag
netycznem wyrazi si wzorem:
A = J (<f>o <!>,)
gdzie ho <!>/ ilo linji magnetycznych przecitych
przez elementy przewodnika czyli:
E J t J 2 r t r f J (<l>0 <!>,)
 Poniewa opr przewodnika nie zmieni si, wic
obecne natenie prdu bdzie mniejsze- ni w wy
padku przewodnika nieruchomego. Objaniamy to
powstaniem siy elektromotorycznej:

t
przeciwdziaajcej sile elektromotorycznej E baterji.
Widzimy, e ta nowopowstaa sia elektromoto
ryczna nie zaley od absolutnej wielkoci strumienia
magnetycznego, a tylko od zmiany na sekund iloci
linji magnetycznych przecinajcych obwd przewo
dnika.
Zjawisko powstawania siy elektromotorycznej w po
ruszajcym si w polu magnetycznem przewodniku
bdzie zachodzi i wtedy, gdy usuniemy rdo prdu,
poruszajc przewodnik zapomoc energji mechanicznej.
<I>0 <I>(
Wzr Ei = -- daje nam pojcie jedynie

o redniej wielkoci siy elektromagnetycznej indukcji

w przecigu czasu t; gdybymy okres ten zmniejszali,
przeszlibymy do pojcia chwili i wielkoci siy elektro
motorycznej w danej chwili.
Znajc oporno przewodnika poruszajcego si
w polu magnetycznem, moemy z powyszego wzoru
okreli rednie natenie prdu, a take redni ilo
elektrycznoci przepywajcej przez obwd, a wic
dla <P wyraonego w makswellach, t w sekundach,
; oporu w jednostkach elektromagnetycznych mamy:
Po <P, r E <P0 <P/
 150

Gdy opr wyrazimy w omach, to otrzymamy:

<[> <I>, <1> <[.
E = L woltw; J = - Amp;
.1 0 8 r t. 10 s
<]>
Q ~ kul.
r . 108
Gdyby rozpatrywany przez nas przewodnik koowy
skada si z Z zwojw, to w kadym z nich powsta
wayby siy elektromotoryczne:

K
t
rwne co do wielkoci i zgodne co _ do kierunku.
Uzwojenie takie moemy uwaa ja k o 1 Z szeregowo
poczonych przewodnikw, a wic sia elektromoto
ryczna, wywoujca w nich prd bdzie rwna sumie
algebraicznej si elektromotorycznych powstajcych
w poszczeglnych zwojach, czyli:
<I> : <1>, d> <[>,
E - = Z . ' J E M lub E Z woltw
t i.1 0 8
Si elektromotoryczn indukcji moemy wyrazi
jeszcze w inny sposb (rys. 105). Rozumujc jak
poprzednio napiszemy, e:
E J i ' = J* r t + A
Prac jednak w polu magnetycznem wykonywa
bd tylko te czci przewodnika ktre przecinaj
linje magnetyczne, a wic czci przewodnika A B i CD.
Poniewa kt pomidzy Iinjami magnetycznemi i kie
runkiem prdu w tych czciach przewodnika rwna
si 90, wic sia dziaajca na nie wyrazi si:
F J l p B , gdzie w danym wypadku B ~ H \ przed
stawia natenie pola, a lp rwna si dugoci jednej
z czci pracujcych przewodnika.
 151

Jeeli przewodnik, znajdujcy si w pooeniu I

(rys. 105), pod wpywem dziaania si pola obrci si
o bardzo may kt a , to praca wykonana bdzie:
A 2 F s . cos P 2 F s . s i n a == 2 J l PB s . s i n a ,
gdzie s . c o s P s^ s in a jest to rzut przesunicia s na
kierunek siy F ; std:
E J t J - r t + 2 J l>, B s. sin a
o2 m sin i
E ./; +
t
Oznaczajc, jak poprzednio, si elektromotoryczn in
dukcji przez i?,' napiszemy:
2 L B s.sin a
Ei = ------
t
Mnoc i dzielc to rwnanie przez a otrzymamy:
2 I p d B . sin a s
Ei - ------------ ---------- : -
a /
2 lp a = S, gdzie powierzchnia ograniczona prze-
5 = a, gdzie a prdko
r* linjowa
wodnikiem,

czci A B i CD przewodnika, czyli:

B S sin a a Q a ,
/i,- ------------ = B S . cos P - - d> w
a a
gdzie strumie magnetyczny przecinajcy pa
szczyzn S przewodnika, to jego prdko ktowa.
Jeeli przewodnik z prdem bdzie prostolinijny
o dugoci 2 lp, to nie otrzyma on ruchu obrotowego,
 152

lecz bdzie przesuwa si w kierunku prostopadym

do linji si pola, wwczas:

Ei = H l M . ' = B l u JlE.M. B l o . 10- 8 wolt

t
gdzie : l 2 lp.
Kierunek elektromotorycznej siy indukcji okrelamy
zapomoc prawa Fleminga prawej rki, ktre ma na
stpujce brzmienie: Jeeli trzy palce prawej rki
wielki, redni i wskazujcy ustawimy do siebie pro
stopadle w ten sposb, aby wskazujcy palec by
ustawiony w kierunku strumienia magnetycznego, pa
lec wielki w kierunku ruchu przewodnika, to palec
redni wskae kierunek elektromotorycznej siy in
dukcji (rys. 106), lub zapomoc prawa prawej doni:
Jeeli ustawimy praw do z odchylonym w bok
wielkim palcem w ten sposb, aby strumie magne
tyczny wchodzi prostopadle do doni i przeszywa
j z wewntrz na zewntrz, a duy palec wskazywa
kierunek ruchu przewodnika, to pozostae, razem zo
one palce, wska kierunek elektromotorycznej siy
indukcji w tym przewodniku (rys. 107).

Regua Lenza. Lenz wyrazi ogln zaleno po

midzy kierunkiem prdu indukcyjnego w przewodniku
(skutkiem) i zmian strumienia magnetycznego prze
cinajcego ten przewodnik (przyczyn) w nastpujcy
sposb: Przy kadej zmianie wielkoci strumienia
magnetycznego przecinajcego zamknity przewodnik
indukuje si w tym przewodniku prd takiego kie
runku, e swem dziaaniem elektromagnetycznem prze
ciwdziaa wywoujcej go zmianie strumienia magne
tycznego.
To zn., e przy zblianiu magnesu do uzwojenia,
powstaje w tern uzwojeniu prd, ktry wytwarza do
 153

koa uzwojenia takie pole magnetyczne, e zbliajcy

si biegun magnesu jest przez to uzwojenie odpychany.
Gdy bdziemy oddala magnes od uzwojenia powsta
nie w nim prd powodujcy przyciganie oddalajcego
si bieguna magnesu.
Kierunek prdu indukcyjnego okrelamy rwnie
zapomoc prawa Maxwella, ktre ma nastpujce
brzmienie: Jeeli bdziemy patrze na zamknity prze
wodnik w kierurlku strumienia magnetycznego obj
tego tym przewodnikiem, to zwikszenie si strumie
nia wywoa w nim prd indukowany o kierunku prze
ciwnym kierunkowi wskazwki zegara, natomiast zmniej
szenie si strumienia magnetycznego prd o kie
runku zgodnym z kierunkiem ruchu wskazwki zegara
(rys. 108).
Zmian strumienia magnetycznego przecinajcego
obwd zamknity moemy uskuteczni albo przez bez
poredni zmian wielkoci strumienia przecinajcego
nieruchomy przewodnik albo przez obracanie prze
wodnika dokoa osi w jednostajnym strumieniu ma
gnetycznym.

Prdy wirowe F oucaulfa. Zjawisko powstawania

prdw indukcyjnych mamy rwnie w bryach (me
talowych np. miedzianych lub elaznych), gdy bryy
te wchodz lub wychodz z pola magnetycznego albo
te znajduj si w zmiennem polu magnetycznem.
Prdy te tworz obwody zamknite wewntrz bry,
nagrzewajc je i swem dziaaniem elektromagnetycz-
nem przeciwdziaajc przyczynie je wywoujcej, t. j.
ruchowi bryy w jednostajnem polu magnetycznem lub
zmianie strumienia magnetycznego przenikajcego bry.
Na dowd tego moe suy nastpujcy przykad
rys. 109). Jeeli zawiesimy na nitce mocno skrconej
 154

sztabk miedzian i umiecimy j pomidzy biegunami

elektromagnesu, to sztabka ta bdzie obracaa si pod
wpywem rozkrcania si nitki. W chwili zamknicia
obwodu prdu w uzwojeniach elektromagnesu zauwa
ymy, e ' sztabka natychmiast zatrzyma si, i w dal
szym cigu zacznie si obraca z chwil gdy przer-
-wiemy prd. Zjawisko to dowodzi, e wewntrz sztabki
przecinajcej przy swym ruchu obrotowym linje si
pola magnetycznego powstaway prdy indukcyjne.
Prdy te nazywamy prdami wirowemi Foucaulta.
Analogiczne zjawisko powstawania prdw wiro
wych pokazane jest na rys. 1 1 0 w bbnie metalowym
M wirujcym pomidzy biegunami elektromagnesu N S
w kierunku wskazanym strzak.
Nagrzewanie bbna bdzie si odbywao w tym
wypadku kosztem pracy mechanicznej, zuytej na
poruszanie go w polu magnetycznem. Wielko tej
pracy straconej bdzie wprost proporcjonalna do masy
bbna, do jego szybkoci ktowej i do wielkoci indukcji
magnetycznej wewntrz bbna.
Chcc zmniejszy straty spowodowane prdami wi
rowemi, naley podzieli bben na szereg cienkich
warstw o grub. 0,3 do 0,7 mm', i izolowanych jedna
od drugiej zapomoc warstwy lakieru lub bibuki.
Powierzchnie rozdziau tych warstw musz by pro
stopade do kierunku si elektromotorycznych indukcji
powstajcych w bbnie czyli, w danym wypadku, pro
stopade do osi bbna i rwnolege do linji si pola
magnetycznego.
Mona zmniejszy szkodliwe dziaanie prdw wiro
wych przez zastosowanie do wyrobu bbnw blachy
elaznej nakrzemioniej, posiadajcej znaznie wikszy
opr elektryczny i wiksz przenikliwo magnetyczn
od blachy zwykej.
 155

Z a d a n i a .

1 ) Midzy biegunami elektromagnesu w polu ma-

gnetycznem H 6000 gausw porusza si z szyb
koci 6 mtr. na sekund prostopadle do kierunku
linji si przewodnik d, 8 cm. i redn. 2 mm. Obliczy
si elektromotoryczn powstajc w tym przewodniku
oraz natenie i moc prdu w drugim przewodniku
o opornoci 0,4 oma przyczonym'do jego kocwek. -
Wielko elektromotorycznej siy w przewodniku
przecinajcym linje si b d z ie :
6 0 0 0 .8 .6 0 0
Bi B l v 10'8 == 0,288 wolta
10s
Oporno tego przewodnika bdzie:

R = P. '= 0,018 . -0,08 = 0,004 Q

s 3,14
Natenie prdu w obwodzie po zaczeniu drugiego
przewodnika:
j _ E_ 0,288
0,65 Amp.
~~~ R + r 0,004. + 0,4
Moc prdu w obwodzie:
W E J 0,288 . 0,65 0,19 watta.
2) Na rdzeniu o przenikliwoci magnetycznej J. 60,
o poprzecznym przekroju S 30 cm2., dug. Z 10-'cm.
zostao nawinite uzwojenie posiadajce 500 zwojw.
Na tern uzwojeniu jest nawinte 1000 zwojw dru
giego uzwojenia. Obliczy wielko powstajcej siy
elektromotorycznej indukcji w uzwojeniu zewntrznem,
jeeli prd przepywajcy w uzwojeniu wewntrznem
o nateniu 5-ciu amp. bdzie przerywany co 0,01 se
kund (rys. 1 1 1 ).
 156

Natenie pola wewntrz uzwojenia wyniesie:

H == 1.25 . Yo' 5 ^ 3 1 2 >5 gausa*

Wielko indukcji magnetycznej w rdzeniu bdzie:

B = p. H 312,5 . 60 = 18750 gausw
Wielko strumienia przenikajcego przez uzwojenie
zewntrzne w momencie pocztkowym :
<I> BS = 18750 . 30 = 562500 max.
W momencie kocowym, t. j. kiedy prd zostanie
przerwany, strumie przenikajcy grne uzwojenie b
dzie rwny zeru :
<l>, ==. 0

Elektromotoryczna sia indukcji powstajca dziki ta

kiej zmianie strumienia magnetycznego w 1000 zwo-
ach zewntrznego uzwojenia bdzie:

Ei - 562500 1000 ^ 562,5 wolta

. 10 8
100

3) Uzwojenie posiadajce 320 zwojw kady o dl.

50 cm. jest nawinite na piercieniu obracajcym si
w polu magnetycznym o cakowitym strumieniu (1> = .
2100000 maxwelli. Obliczy elektromotoryczn si
w tern uzwojeniu, oraz natenie i moc prdu, jeeli
do kocw uzwojenia zaczono przewodnik o opor
noci 0,65 oma, przyjmujc, e uzwojenia s zrobione
z drutu miedzianego o rednicy 2,4 mm. a piercie
robi 1300 obrotw na minut.
 157

Wielko elektromotorycznej siy w uzwojeniach

bdzie:
-7 ,1, 3 20.130 0 .2 1 0 0 0 0 0 .
E 7i Z (ly . 10'8 = -------------------- = 145,6 wolta
60 . 10 8
Cakowita oporno uzwojenia:
D 4 IZ . mQ 4.320.0,5 o
R = p. = 0,018 . - = 0,63 ii
* d2 3,14. 2,4a
Natenie prdu w obwodzie po zaczeniu prze
wodnika do zaciskw uzwojenia wyniesie:
E 145,6
J = --------- = = 113 amp,
R + r 0,63 + 0,65
Moc prdu w obwodzie bdzie:
P V J 145,6 . 113 = 16,5 IC. W.

Prd zmienny.
P r d y sinusoidalne. Powrmy do przykadu, gdy
przewodnik majcy ksztat prostokta wiruje dokoa
osi 0 w jednostajnem polu magnetycznem (rys. 1 1 2 ).
Wielko powstajcej w nim siy elektromotorycznej
okreli nam wzr:
2 BIj, s. sin o.
E
i
Jeeli zwj obrci si o kt liczc od pooenia,
dla ktrego a = 0, to kt a przyjmuje wszystkie war
toci od 0 do 2 tc. Jeeli obrt przewodnika odbywa
si ze sta prdkoci ktow to moemy powie
dzie, e w powszym wzorze:
2 B l fis
= const.
 1 58

a wi^c E k sin a., gdzie k = -- I t j jes^ w J a.

nym wypadku stae. Widzimy wic, e wielko siy
elektromotorycznej zmienia si proporcjonalnie do
sin o.. Jeeli na osiach sprzdnych bdziemy od
powiednio odkadali: na osi odcitych * wielkoci
kta a , na osi rzdnych : wielkoci siy elektro
motorycznej E , to otrzymamy wykres zw. sinusoid
(rys. 1 1 2 a).
W pooeniu a. = 0, E 0 i wzrasta wraz ze
wzrostem kta a . Dla a = 90, E osiga maximum;
przy dalszym wzrocie kta a maleje, by dla war
toci o. 180 sta si rwnym zeru. W ty.n punk
cie sia elektromotoryczna E zmienia kierunek wraz
ze zmian znaku sitl a i zaczyna ponownie wzrasta
ze wzrostem kta a , by dla wartoci o. 270 osi
gn znw maximum; nastpnie maleje i gdy a = 0,
E 0.
Widzimy wic, e przy obrocie przewodnika dokoa
osi o kt 2 te sia elektromotoryczna indukcji staje si
dwa razy rwn zeru, zmieniajc przytem swj kie
runek na odwrotny i dwa razy osiga maximum.
Jeeli w dowolnej skali jako wielko siy elektromo
torycznej E w pooeniu ramki prostopadem do stru
mienia magnetycznego (a = 90) przyjmiemy odci
nek 0 P, to w kadem innem pooenin ramki znaj
dziemy wielko tej siy jako odcinek prostopadej
opuszczonej z koca ramki na rednic A B (na rys.
113 wielko siy elektromotorycznej przy odchyleniu
ramki o kt o. od pooenia prostopadego do kierunku
strumienia magnetycznego wyrazi odcinek MD).
Oznaczmy si elektromotoryczn w dowolnej chwili
przez Et, a si elektromotoryczn maximaln przez E,,
to na zasadzie powyszego, jak zreszt wida z ry
sunku, moemy napisa:
 159

Et Em . sin a. E, . sin >t, gdy a w i

pod wpywem tej siy elektromotorycznej na kocach
przewodnika otrzymamy pewn rnic potencjaw
czyli napicie, wskutek czego po przewodniku popy
nie prd o pewnem nateniu. Napicie i natenie
prdu w kadem pooeniu przewodnika okreli si
w analogiczny sposb jak sia elektromotoryczna,
a mianowicie:
Vt = Vm . sin co t; Jt = J m . sin co i
Widzimy, e zarwno napicie, jak i natenie prze
chodzi przy jednym obrocie przewodnika dwa razy
przez warto 0 i dwa razy przez warto maximaln.
Prd taki nazywamy prdem sinusoidalnie zmiennym.
Wogle rozpatrywa bdziemy tylko prdy sinusoidal
nie zmienne, gdy kady prd zmienny niesinusoidalny
mona zawsze rozoy na prd stay i jeden lub
kilka prdw sinusoidalnych.
Zmiana napicia i natenia w zalenoci od czasu
przedstawiona jest graficznie na rys. 114. Wielkoci
odpowiadajce maximalnym wartociom napicia i na
tenia: A B , A B l f CD, C D i , nazywamy am plitu
dami. Czas T wcigu ktrego przewodnik wykona
jeden obrt nazywamy okresem , np. jeeli ramka robi
n 1500 obrotw na minut czyli 25 obrotw na
sekund, to na wykonanie jednego obrotu potrzebuje
czasu T ~ sek. Odwrotno okresu, nazwana
25
c zstotliw oci i oznaczana liter / (w danym przy
kadzie / = 25), wskazuje przez ile okresw prze
chodz natenie i napicie wcigu jednej sekundy.
Co do czstotliwoci, to w Europie uywa si / = 50
okresw/sek., w Ameryce / = 60, we Francji / = 42;
zaznaczy naley, e do owietlenia nadaje si wiksza
 _ j 160

czstotliwo f 50 lub 60, gdy przy mniejszej

nastpuje drganie wiata; do motorw mona uywa
prd o czstotlwoci / == 162/ 3 lub 25.
. Wzory na napicie i natenie prdu moemy przed
stawi rwnie w nastpujcej formie:

Vt = Vm . sin 2 " . t) Jt Jm . sin . t

T T
wzory powysze zarwno w tej postaci, jak i w po
danej poprzednio pozwalaj obliczy napicie i nat
enie prdu w zalenoci od ich wartoci maximalnych,
w kadem pooeniu przewodnika i w kadej chwili.
Wielkoci te bd zmienne i waha si bd midzy
wartociami maximalnemi i zerowemi.
Gdy przewodnik obrci si od pooenia, gdy
o. - 0 o kt <p, stanowicy n t czc kta 2 ft,
dostatecznie may, by natenie prdu przez czas
tego obrotu mona byo uwaa za stae, to praca
wykonana przez prd:

A 1 = Jr R t . sin2 = J,2 R . - r .sin 2 <j>

2 * .

przy dalszym obrocie o kt f , a wic przy przejciu

ramki do pooenia a = 2 :

Ao = J? R t . sin2 2<p == J? R . . sin 2 2

2w

= c/,2 R t . s i n 2n y J,2 . s i n 2 n <p

2 tu
cakowita praca wykonana przy obrocie ramki o kt 2 tc
w czasie T bdzie rwna sumie prac wykonanych
przy poszczeglnych przesuniciach ramki czyli:

Ac + A 2 + A , + . . . + A = J? R . .
2 TC
. [ s /n 2 9 + s i n 2 2 tf + s in 2 3 ? + . . . + s / n 2 n<p] =
s/n 29 + sin2 2 9 + s/n2 3 9 + . . . + s/n2 n 9
t/w; i l i # _____ . _ ---
2
?
- t i u n sip2? + sz/z2 2 9 + s/n2 3 9 + . . . + s /n 2 n 9
J tu t 1 >-
n
g d z ie n ilo W yrazw z n a jd u j c y c h si w n aw iasie,

przyczem n - ; uamek wic:

?>
s/n2 9 + s/n2 2 9 + s/n2 3 9 + . . . + s/n2 n 9
n
przedstawia redni arytmetyczn wartoci, jakie przy
biera kwadrat sinusa kta a. przy obrocie ramki
o kt 2 tc .
atwo sprawdzi, obierajc warto na 9 dajmy
n a 't o , e ta rednia arytmetyczna bdzie si

niewiele rnia od i e rnica ta przy zmniej

szaniu kta 9 bdzie malaa tak, e dla bardzo ma

ego 9 bdzie dardzo maa i moe by pominita.
Praca wwczas wyrazi si w zorem :

A; = -1- J J R T
2
li
E lektrotechnika ,
 I
162

w tym samym czasie T prd stay pyncy po naszym

przewodniku i posiadajcy natenie J wykonaby
prac:
A s = J'1 R T
Gdybymy chcieli, aby praca A s = A s czyli:

J,n2 R T = J 2 R T
2
musielibymy przepuszcza prd stay o nateniu:

j = 4 m~
V2 .
t ostatni warto natenia nazywamy n aten iem
sk u teczn em lub efek tyw n em , Bdzie to wic n a t
enie, jakie powinien posiada prd stay, aby skutki
jego zarwno cieplne,' jak mechaniczne byy te same
co danego prdu zmiennego.
_To samo moemy powiedzie o napiciu; mamy wic:

= 0,707 J,,,; Vs, = V = 0,707 V,

V 2
Jeeli napicie i natenie prdu przechodz jedno
czenie przez swe wartoci zerowe i jednoczenie przez
swe wartoci maximalne, to mwimy, e s one zgodne
w fazie (rys. 114). Jeeli napicie i natenie s prze
sunite wzgldem siebie o pewien kt cp, a moe si
to sta wskutek zjawisk, o ktrych bdzie nastpnie
mowa, to mwimy, e rnica faz pomidzy napiciem
i nateniem wynosi f (rys. 115), wwczas moemy
napisa:
Vt = V,. sin Mt; Jt = J ni sin . (co t <p)

M oc prdu zm ienn ego. Jeeli napicie jest w fa

zie z nateniem (rys. 114), to m oc rednia albo rze-
 163

cz y w ista prdu zmiennego rwna si iloczynowi z war

toci jego napicia skutecznego przez natenie sku
teczne:
P = Vsk . Jsk

albo pomijajc znaczki, gdy przy rozpatrywaniu prdu

zmiennego bdziemy zawsze bra pod uwag tylko
napicie i natenie skuteczne:

p = VJ Jm
2
w wypadku, gdy napicie i natenie s przesunite
wzgldem siebie o kt <p, to moc rednia prdu zmien
nego wyniesie:
P = tt t km J m
V J . COS <p = ---------- , COS tp
, 2
Wielko V J nazywamy m oc p ozorn, a stosunek
mocy rzeczywistej do mocy pozornej rwny cos <? na
zywamy sp czyn n ik iem m ocy.
Z rwnania powyszego widzimy, e moc w danym
wypadku moe przybiera wartoci ujemne (na rys. 116
moc ujemna zakreskowana); to znaczy, e rdo prdu
moe si sta odbiornikiem. Wyobramy sobie rdo
prdu i odbiornik (rys. 117) posiadajcy elektroma
gnesy (silnik). W odbiorniku takim wskutek zmien
nego natenia prdu powstaje sia elektromotoryczna
przeciwna do siy elektromotorycznej rda. Sia ta
w pewnej chwili przewysza si elektromotoryczn
rda i prd wwczas pynie w kierunku przeciwnym,
czyli rdo staje si chwilowym odbiornikiem. W i
dzimy wic, e odbiorniki, w ktrych moe powsta
wa sia elektromotoryczna s odwracalne, t. j. oddaj
energj otrzyman ze rda na zewntrz i pocha
niaj energj. Natomiast odbiorniki bez siy elektro
motorycznej tylko wydzielaj energj na zewntrz

ii
 16 4

w formie ciepa; posiadaj one opr elektryczny omowy

ktry nie wie si z kierunkiem prdu (lampy, grzej
niki).

O porno om ow a dla p r d w zmiennych. P od

staw do okrelenia opornoci omowej przewodnika
po ktrym pynie prd zmienny, suy ilo wytwo
rzonego w jednostk czasu ciepa. Moc rwnowana
tej iloci ciepa wyraa si w zorem :
P = J 2R ; std II = - Pn
J2
Charakterystyczn cech tej opornoci jest to, e dla
prdw staych i zmiennych o maej czstotliwoci
jest ona jednakowa. Natomiast dla prdw o duej
czstotliwoci oporno omowa zwiksza si. Powstaje
to wskutek t. zw. naskrkowoci albo skin-effektu
(z angielskiego).

N askrkow o, Zjawisko naskrkowoci przejawia

si specjalnie wybitnie przy duej czstotliwoci prdu
i duych przekrojach poprzecznych przewodnika; po
lega ono na niejednostajnem rozoeniu prdu w prze
kroju, wskutek czego straty na ogrzanie przewodnika
powikszaj si. Kady przewodnik moemy rozpa
trywa (rys. 118) jako pk niezmiernie cienkich dru
tw razem zoonych. Przy zmianie natenia prdu
w przewodniku zmienia si natenie prdu w kadym
z drucikw. Strumie magnetyczny, powstajcy
wskutek prdu przepywajcego przez poszczeglny
drucik i stanowicy cz oglnego strumienia magne
tycznego, zmienia si wraz ze zmian natenia prdu
drucikw, wywoujc si elektromotoryczn przeciwn
sile elektromotorycznej prdu metylko w danym dru
ciku, lecz i w ssiednim, przyczem w drucikach bliej
pooonych do danego sia ta jest wiksza, ni w bar
 165

dziej oddalonych. Poniewa druciki lece w pobliu

osi przewodnika, biorc rednio, bd mniej oddalone
od pozostaych, anieli druciki lece bliej obwodu,
wic sia elektromotoryczna indukcyjna w nich bdzie
wiksza. Cz wic rodkowa przewodnika przed
stawia prdowi jak gdyby wikszy opr.
Spadek potencjau na jednostk dugoci w kadym
z tych drucikw wyrazi si w tym wypadku jako su
ma spadku potencjau wywoanego oporem omowym
^ . p == j . 1 . p | i powstajc si elektromoto-
s I
ryczn indywidualn dla kadej warstwy przewodnika,
czyli:
<[> _ <{),
Vj p+ . 10'8 ; skd

V 1 <!>
/ =- - ----- - . . io -8
P P t
pierwsza cz tego rwnania jest jednakowa dla
wszystkich drucikw jednorodnego przewodnika, od
drugiej wic czci tego rwnania:
i <I> __ <l>,
. . IO'8
P t
<[>o (p,
gdzie ----- . 10 '8 jest to zmiana strumienia magne

tycznego w jednostk czasu w odniesieniu do po

szczeglnego drucika, zaley niejednostajne rozoenie
prdu w przekroju.
Niejednostajno wic rozoenia prdu w przekroju
jest odwrotnie proporcjonalna do okresu i opornoci
waciwej, a wprost proporcjonalna do przenikliwoci
magnetycznej p. przewodnika, gdy od przenikliwoci
magnetycznej zaley wielko strumienia 4>.
 166

Przy prdach szybkozmiennych nie naley wic

uywa przewodnikw elaznych, posiadajcych wielk
przenikliwo magnetyczn, w ktrych dziaanie skin-
effektu jest bardzo due.
W radjotelegrafji, gdzie mamy do czynienia z pr
dami szybkozmiennemi, w celu wyzyskania caego
przekroju uywamy przewodnikw: a) w ksztacie cien
kich w strg miedzianych o duej powierzchni, b) w kszta
cie rur miedzianych o cienkich ciankach, c) w kszta
cie przewodnikw skadajcych si z duej iloci sple
cionych pomidzy sob cienkich drucikw miedzia
nych o rednicy okoo 0,1 mm.

Sam oindukcja. Jeeli natenie prdu w przewo

dniku bdzie ulegao zmianie, to jednoczenie bdzie
si zmienia i otaczajce ten przewodnik pole magne
tyczne. Dziki temu w przewodniku tym powstanie
elektromotoryczna sia indukcji. Ta noWa elektro
motoryczna sia, zalenie od zmian natenia, wsp
dziaa lub przeciwdziaa elektromotorycznej sile wy
woujcej prd w danym przewodniku. Powoduje to
odmienny, ni w wypadku gdy elektromotoryczna
sia indukcji nie powstaje, przebieg natenia prdu.
Taki wpyw pola magnetycznego, wytworzonego przez
przewodnik z prdem na przebieg prdu w tym prze
wodniku nazywamy samoindukcj. Elektronr toryczn
si indukcji powstajc w przewodniku pod wpywem
zmiany wasnego pola magnetycznego nazywamy elek
tromotoryczn si samoindukcji, a powstajcy dziki
niej prd w przewodniku prdem samoindukcyjnym.
Zjawisko samoindukcji bdziemy mieli przy kadej
zmianie natenia prdu w obwodzie, a wic zarwno
w obwodzie z prdem zmiennym, jak i w obwodzie
z prdem staym w chwili zamykania i otwierania
obwodu.
 167

Spczynnik samoindukcji lub indukcyjno. W iel

ko strumienia magnetycznego wytwarzanego przez
prd stay pyncy po przewodniku o danej dugoci
zaley od ksztatu tego przewodnika, a wic w szcze
glnoci od bezwzgldnej iloci zwojw i od iloci
zwojw przypadajcych na jednostk dugoci, poza-
tem wielko ta zaley od natenia prdu.
Gdy zapomoc klucza K zamkniemy przedstawiony
na rys. 119 obwd, to wielko strumienia magne
tycznego , powstaego dokoa solenoidu A B, dziki
prdowi pyncemu z ogniw E, bdzie proporcjonalna
do natenia tego prdu J x . Jeeli zapomoc opor
nika R bdziemy zmienia natenie prdu, to stru
mie magnetyczny dokoa solenoidu bdzie rwnie
ulega odpowiednim zmianom, stosunek jednak wiel
koci strumienia magnetycznego do natenia prdu
bdzie stay, t. j:
<t> <!>
1 == 2- == L
J] J2
gdzie wielkoci natenia prdu J 1, J 2 , oraz wiel
koci strumienia magnetycznego <I>1 i <I>2 s wyraone
w jednostkach J E M . Jeeli natenie prdu wyra
zimy w amperach, to:
r _ k _ 10 <I>
' > " j
10 '
Wielko L, charakteryzujc przewodnik pod wzgl
dem jego zdolnoci w wytwarzaniu dokoa siebie
strumienia magnetycznego pod wpywem przepywa
jcego przeze prdu, nazywamy spczynnikiem sam o
indukcji lub indukcyjnoci.
Zakadajc <k = 1 J E M i J = 1 J E M otrzy
mamy L = 1 J E M , czyli jednostk spczynnika
 168

samoindukcji bdzie spczynnik samoindukcji prze

wodnika, w ktrym prd o nateniu 1 J E M , wywo
uje dokoa niego strumie magnetyczny rwny 1 J E M
(maksvell). Jednostk spczynnika samoindukcji nazy
wamy centymetrem, gdy posiada ona wymiar ( L 1)
taki sam jak dugo. Praktyczn jednostk sp-
ezynnika samoindukcji jest henry = 10 J E M sp
czynnika samoindukcji. Jedn tysiczn cz henry
(0,001 henry) nazywamy milihenry, miljonow cz
henry (0,00001 henry) mikrohenry. Jeeli solenoid
bdzie posiada dugo -1 cm,, ppprzeczny przekrj
S cm3, ilo zwojw Z, to prd o nateniu
J = 1 J E M ==. 10 amp. wytworzy wewntrz tego
solenoidu pole magnetyczne o nateniu;
7 1 7 7
H = 1,25 . =
1,25 . . 10 = 12,5 . gausw
l l l.
Strumie magnetyczny przenikajcy Z zwojw sole-
noidu:
7 2 9
<[> = H S Z 12,5 . -
l
std otrzymamy spczynnik samoindukcji solenoidu:
7 2 0 . 72 O
L = 12,5 . = - = - J E M 12,5 . . 10'9 henry.
I . Z
Jeeli wew ntrz solenoidu wstawimy rdze elazny
o przenikliwoci magnetycznej [V, to spczynnik
samoindukcji solenoidu b d z ie ;

L 12,5 . j. . 10'9 henry.

Ja k widzimy z tego wzoru wielko spczynnika samc-

indukcji zaley nietylko od wymiarw i ksztatu prze
wodnika, lecz i od magnetycznych wasnoci orodka,
w ktrym ten przewodnik si znajduje.
 169 ~

Uzwojenia, wewntrz ktrych znajduje si rdze e

lazny, a wic posiadajce duy spczynnik samoin
dukcji odgrywaj wielk rol w obwodach z prdem
zmiennym. Uzwojenia takie posiadaj zazwyczaj ksztat
krtkiego solenoidu o duej iloci zwojw z gru
bym rdzeniem elaznym wewntrz, lub ksztat spirali
paskiej, przedstawionej na rys. 120. Takie uzwojenia
nosz nazw cewek dawikowych lub cewek samoin-
dukcyjnych, albo wprost dawikw. Spotykamy je
czsto w telegrafji, telefonji i radjotelegrafji.
W radjotelegrafji zachodzi potrzeba posiadania cewek
samoindukcyjnych, ktrych spczynnik samoindukcji
mona byoby atwo zmienia. Na rys. 121 szema-
tycznie przedstawiona jest cewka samoindukcyjna ^wana
warjometrem. Zapomoc kontaktu lizgowego moemy
wcza tylko cz zwoi w obwd, zmieniajc w ten
sposb jej spczynnik samoindukcji.
Obecno solenoidu z rdzeniem elaznym o duej
ilocj zwojw czyli ewki dawikowej w obwodzie
z prdem zmiennym wpywa na zmniejszenie natenia
prdu. Zachodzi wic niekiedy potrzeba usunicia
tego dziaania. Uskuteczniamy to zapomoc stosowa
nia uzwojenia bifilarnego (rys. 122). Uzwojenie to
skada si z przewodnika zoonego we dwoje i w ten
sposb nawinitego. Przy takiem nawiniciu w ssied
nich zwojach pynie prd w kierunkach przeciwnych
i wytwarza' strumienie magnetyczne prawie rwne lecz
przeciwnie skierowane, a wic znoszce swoje dzia
ania. Taka cewka bifilarnie nawinita posiada sp
czynnik samoindukcji L O, t. j. prawie nie jest
zdolna do wytwarzania pola magnetycznego.

W ielko elektrom otorycznej siy samoindukcji.

Jeeli po uzwojeniu o spczynniku samoindukcji L
pynie prd' o nateniu J i it to wielko strumienia
magnetycznego wytworzonego dokoa tego uzwojenia
 170

Jeeli natenie prdu w tem uzwo

jeniu ulegnie zmianie i bdzie wynosi J t 2, to wiel
ko strumienia magnetycznego bdzie L Jt2 .
Wielko zmiany strumienia magnetycznego wywoanej
przez zmian natenia prdu w uzwojeniu bdzie:
<j ><j >;i J t 2). Jeeli ta zmiana
strumienia magnetycznego odbya si w przecigu czasu
t = t y t 2, to wielko elektromotorycznej siy sa-
moindukcji, ktra powstanie w tym przewodniku dziki
tej zmianie strumienia magnetycznego bdzie:
Es = . 1 0 -8 = ~ : 10-s =

= ~ 4 ~ 10-8 wolt
* t
gdzie wielkoci spczynnika samoindukcji L i nat
enia J s wyraone w jednostkach elektoromagne-
tycznych. Jeeli wielkoci L i J wyraamy w jedno
stkach praktycznych, to wielko elektromotorycznej
siy samoindukcji b d z ie :
J
L . 10 . 10 L J
Jus ~ ~~ W O lt.
i . 10 8 t
Jeeli czas, w ktrym zajdzie zmiana strumienia b
dzie bardzo may czyli t 2 , ' t o tak jak poprzednio
moemy napisa:
<i >/l = : L J i l i == L J t 2
ibi <>/2 L.(Jiy J l 2) L Jm
ty ~r 2 ty - t<i ty t2
2 TC , , 2~ \ 2 L Jm
sm . t, sin . 7, = - .
7 T } ty t 2
. ,'2 r ty t A 2 x ti + U
sin .c o s --........ -
T 2 \ T 2
Poniewa tt i t2 rni si o bardzo ma wielko,
. ' . [2n t t2 \ i ,
wic moemy zamiast s m | I podstawie

warto kta ~~ ~ = , (t 2) i zamiast

T .2 T
2 r. tx + t2 ,2-a 2 t \ 2n ,
COS = cos = cos . t,
T 2 T 2 1 T
gdzie t . t 4> skd:
2 Tj t/m 2 r. t U 2* .
, cos .t
1 :
*?*

T ' 2 T
2 2^
= L Jrn . - cos t
L OJJ, , cos Wt =
T T
2 5C
= LioJ,,, sin (u>t + 90), gdzie ta = .
Widzimy, e sia elektromotoryczna samoindukcji
bdzie rwnie sinusoidalnie zmiena; faza jej bdzie
przesunita wzgldem siy elektromotorycznej rda
o kt <p = 90.
Przy duym spczynniku samoindukcji L i wielkiej
czstotliwoci prdu elektromotoryczna sia samoin
dukcji moe przewyszy elektromotoryczn si rda
zasilajcego to uzwojenie. Dla zmniejszenia elektro
motorycznej siy samoindukcji naley zmniejszy cz
stotliwo prdu w obwodzie albo zmniejszy magne
tyczne wasnoci obwodu, t. j. spczynnik samoin
dukcji. Lampki i oporniki posiadaj indukcyjno pra
wie = 0, natomiast silniki, elektromagnesy maj bardzo
duy spczynnik samoindukcji.
Np. w chwili przerwania prdu na zaciskach rda
prdu bdziemy mieli napicie rwne sumie si elek
tromotorycznych rda i samoindukcji:
V = E ir + E s
 172 -

wskutek tego powstaje tam iskra przy przerywaniu

prdu elektrycznego; jest to zjawisko ujemne, gdy
opalaj si przytem kontakty; dlatego w urzdzeniach,
gdzie przerywa si czsto prd, np. w silnikach tram
wajowych stosuje si specjalne ganiki elektromagne
tyczne, ktre powstajc iskr jakby wydmuchuj.
Kierunek prdu samoindukcyjnego. Na mocy re
guy Lenca moemy okreli kierunek prdu sanuin-
dukcyjnego wywoanego w obwodzie przez elektro
motoryczn si samoindukcji. Kierunek ten bdzie
zawsze taki, by prd nowopowstay przeciwdziaa
zmianom prdu gwnego w tym samym obwodzie.
W ten sposb kierunek prdu samoindukcyjnego
jest zgodny z kierunkiem prdu gwnego, kiedy prd
gwny ulega zmniejszeniu, i przeciwny kierunkowi
prdu gwnego, kiedy prd gwny ulega zwikszeniu.
Moemy powiedzie, e prd samoindukcyjny wywiera
taki. wpyw na prd gwny, jakby chcia utrzyma
w obwodzie sta wielko natenia prdu gwnego.
Z tego wynika, e prd samoindukcyjny pod wzgl
dem swego dziaania na prd gwny w tym samym
obwodzie przypomina nam dziaanie bezwadnoci cia
przy zmianie ich stanu spoczynku lub ruchu jedno
stajnego prostolinjowego. Dziki tej analogji, zjawisko
samoindukcji nazywamy rwnie bezwadnoci elek
tromagnetyczn.
W pyw samoindukcji w obw odzie z prdem staym.
Jak ju wspomnielimy, w obwodzie prdu staego
zjawisko samoindukcji zachodzi tylko w chwili zam
knicia i otwarcia prdu. Prdy samoindukcyjne po
wstajce wwczas w obwodzie nosz nazw ekstra-
prdw.
Jeeli obwd, jak mwimy, posiada samoindukcj,
t, j. posiada spczynnik samoindukcji L o pewnej
 173

okrelonej wartoci, to w chwili zamknicia tego ob

wodu strumie magnetyczny przenikajcy ten obwd
wzronie od wielkoci (B 0 do wielkoci <B == L J.
Dziki temu w obwodzie tym powstanie prd samoin
dukcyjny, zwany ekstraprdem zamknicia, posiadajcy
kierunek przeciwny do kierunku prdu gwnego w tym
obwodzie.
Ekstraprd zamknicia powoduje zjawisko polega
jce na tern, e prd gwny dojdzie do swego nor-
E
malnego natenia. J = nie odrazu, lecz po pe-
R
wnym czasie i tym duszym, im jest wikszy sp
czynnik samoindukcji obwodu. Jeeli na osiach sp-
rzdnych przedstawimy graficznie przebieg natenia
w zalenoci od czasu, odkadajc na osi rzdnych
odpowiedni wielko natenia prdu, to otrzymamy
krzyw przedstawion na rysunku 123, ktrej cz
O A bdzie wskazywaa przebieg natenia prdu przy
zamkniciu obwodu, odcinek O F = i czas, wcigu
ktrego trwa ekstraprd zamknicia. O d tej chwili
prd w obwodzie bdzie posiada normalne natenie
E
J = ^ , wskazane na rysunku przez odcinek O C

= AF=BG.
Jeeli po upywie czasu t = OG przerwiemy obwd,
to strumie magnetyczny przenikajcy ten obwd
zmaleje od wielkoci (Iy L J do wielkoci (B == 0,
dziki czemu w obwodzie tym powstanie prd samo
indukcyjny, zwany ekstraprdem otwarcia, posiadajcy
kierunek zgodny z kierunkiem prdu gwnego w tym
obwodzie. Krzywa B D wskae przebieg natenia
prdu przy otwieraniu obwodu, a odcinek DG t
czas, w przecigu ktrego trwa ekstraprd otwarcia.
 174

Pogldowy przykad wpywu ekstraprdu otwarcia

przedstawia obwd pokazany na rysunku 124-ym, na
ktrym do kocw uzwojenia elektromagnesu A B
(duy spczynnik samoindukcji) wczona jest rwno
legle arwka C. Jeeli zamkniemy obwd, to wpywu
ekstraprdu zamknicia nie bdziemy obserwowali,
gdy bdzie on polega na niewidzialnym powolnym
narastaniu natenia p r d u ; arwka C bdzie nor
m aln ie wiecia podczas przepywu prdu w obwodzie.
Kiedy otworzymy obwd, to zauwaymy, e arwka
silniej zawieci, a nawet moe si przepali dziki
ekstraprdowi otwarcia, ktry przejdzie przez uzwo
jenie elektromagnesu A B w tym samym kierunku co
i prd gwny, a przez arwk w kierunku odwrot
nym wskazanym na rysunku strzak kreskowan.

Potencjalna energja prdu czyli energja strumie/^

nia m agnetycznego, W chwili zamykania obwodu
prd narasta powoli do swej normalnej wartoci czyii
pewna ilo elektrycznoci Q 2 J 2t, dostarczona
przez rdo prdu, a graficznie przedstawiona na
rys. 123-im zapomoc powierzchni O A C (zakresko-
wanej) nie dopyna przy zamkniciu obwodu. Nato
miast w chwili otwarcia obwodu pewna ilo elek
trycznoci Q 2= J 2t, przedstawiona graficznie na rys. 123
zapomoc powierzchni D B G (zakreskowanej), nie do
starczana ju przez rdo prdu, przypynie przy
otwieraniu obwodu. rednie wartoci natenia prdu
J x podczas zamykania, oraz J 2 podczas otwierania
obwodu moemy przyj rwne poowie normalnej

wartoci prdu gwnego, t. j. Jx = J, ~ ; jeeli

za przyjmiemy, e elektromotoryczna sia samoin

dukcji E l przy zamykaniu i ?> przy otwieraniu ob
wodu s rwne i stanowi poow wartoci gwnej
 175

Es
elektromotorycznej siy, t. j. E sy E Sf = , to
2
rednia warto czynnej elektromotorycznej siy przy
zamykaniu i otwieraniu obwodu bdzie:

E == i E S1 = E s 2 '== .
2
Ilo energji elektrycznej dostarczonej przez rdo
prdu przy zamykaniu obwodu, ktra nie przekszta
cia si w energj kinetyczn prdu pyncego po
obwodzie, bdzie:
r, L'j J , LJ2 .
Ay EJ t t dzaun
t 2 2
gdzie L jest wyraone w henry, J w amperach.
Energja. ta jest energj potencjaln prdu w postaci
caego strumienia magnetycznego L J , przenika
jcego ten obwd podczas caego czasu trwania prdu
w obwodzie.
Moemy powiedzie, e wielko energji magne
tycznej w postaci potencjalnej zawartej w staem
strumieniu magnetycznym, wytworzonym przez prd
o nateniu J pyncy po obwodzie o spczynniku
samoindukcji L bdzie:

2 2
je eli wyrazimy w makswellach, a J w amperach.
Jest to wielko pracy,, ktr moe wykona znika
jcy strumie magnetyczny.
W chwili otwierania obwodu prd znika, a razem
z nim znika i strumie magnetyczny, wywoujc w ob
wodzie ekstraprd otwarcia, czyli energja zawarta
w strumieniu magnetycznym A cakowicie przeksztaca
 176

si w energj kinetyczn prdu A 2; przyjmujc =

moemy napisa: A 2 = A = A { , t. j. przy zamykaniu
obwodu energja kinetyczna prdu elektrycznego prze
ksztaca si w energj potencjaln prdu w postaci
staego strumienia magnetycznego przenikajcego ten
obwd podczas caego czasu trwania prdu, a przy
otwieraniu obwodu ta ostatnia przeksztaca si znowu
w energj kinetyczn prdu elektrycznego.
Na mocy tego moemy powiedzie, e ilo elek
trycznoci dostarczonej przez rdo, ktra nie prze
pyna w obwodzie przy jego zamykaniu Q , i ilo
elektrycznoci, ktra przypywa w obwodzie przy jego
otwieraniu jako nadmiar Q2 s rwne czyli Qi = Q.,.

W pyw samoindukcji w obw odzie z prdem zm ien

nym. Jeeli obwd z prdem zmiennym posiada
cewk indukcyjn L (rys. 125), to w tym obwodzie
nieustannie powstaje prd samoindukcyjny przeciw
dziaajcy kadej zmianie natenia prdu gwnego.
Wpyw samoindukcji w obwodzie z prdem zmiennym
na przebieg tego prdu wywiera wpyw podobny do
opornoci, dlatego te wpyw samoindukcji nazywamy
opornoci indukcyjn lub induktancj. Oporno
indukcyjn mierzymy rwnie w omach.
Ilo zmian strumienia magnetycznego powstajcego
dokoa obwodu z prdem zmiennym odpowiada cz
stotliwoci prdu zmiennego w tym obwodzie. Zale
nie od wielkoci tego strumienia magnetycznego czyli
od spczynnika samoindukcji obwodu oraz' od cz
stotliwoci prdu, prd samoindukcyjny bdzie wicej
lub mniej wpywa na zmian natenia prdu gw
nego.
Dziki wpywom prdu samoindukcyjnego na prd
gwny warto natenia tego ostatniego nie bdzie
si zmienia rwnoczenie ze zmian wartoci siy
 177

elektromotorycznej rda .prdu i napicia. W chwili

zamykania obwodu bdziemy mieli zwikszanie si
strumienia magnetycznego oraz prd samoindukcyjny
o kierunku przeciwnym prdowi gwnem u; nastpnie,
gdy napicie na zaciskach rda prdu, po osigni
ciu swego maximum (rys. 126) zacznie si zmniejsza
strumie magnetyczny rwnie bdzie si zmniejsza,
a prd samoindukcyjny bdzie tego samego kierunku
co i prd gwny, a wic przeduy on istnienie prdu
gwnego. Bdziemy wic mieli dziki temu opnia
nie si wzrostu natenia wzgldem napicia przy
jednoczesnem zmniejszeniu si natenia prdu w sto
sunku do natenia, ktreby miao miejsce, gdyby
miaa wpyw tylko oporno omowa (na rys. wykres
kreskowany).
Wypadkowa sia elektromotoryczna, rwna sumie si
elektromotorycznych rda i samoindukcji, w kadej
chwili ma do pokonania opr omowy przewodnika,
czyli:
Et + Es, Et J,n w L . sin (co i + 90 ) = R J,. sin to t

skd: Et R Jm . sin co t + J, coL . sin (co / -f- 90) =

= J, [ R . s i n u t + ot L . s i n (oj / + 90)]
jeeli odcinek A B przedstawia w skali warto siy
elektromotorycznej rda dla 9 == co t , to warto
Jm o)jL . sin ( o j / + 90) przedstawi odcinek A! B' pro
stopadej opuszczonej z punktu przecicia okrgu koa
0 promieniu J, oj L i promienia O A' przesunitego
wzgldem promienia O A o kt 90 (rys. 126a).
Jeeli z punktu A! poprowadzimy rwnoleg do O A
1 odetniemy na niej odcinek A' C = J, R, to rzut od
cinka O C na prost poziom, dla dowolnej wartoci
oj/ , bdzie rwny sumie rzutw odcinkw O A i O A

Elektrotbm ko, > 12

 178

czyli sumie rzutw J, R i Jm L co; odcinek wic

O C ^ A O 2 + A ' 0 2 przedstawia w skali amplitud
siy elektromotorycznej Et, czyli moemy napisa:
Et = I J,3 R 2 + J? * 2L 2 . sin (co/ + ?) ==
= Jm / r 2 + co2L 2 . sm (co/ + 9)
gdzie 9 kt midzy odcinkami OA i OC, przyczem
co L
tg, 9 = ----
i?
Jeeli jako R uwzgldnimy jedynie opr zewntrzny
obwodu, to moemy napisa:
Vt J, \ R 2 + (coL)2 . s i n (co/ + 9)
Vm = Jm b A * 2 + (c o /,)2

majc dane napicie . sin co /, znajdziemy J/

ze wzoru:
V, sin (oj / 9)
Vr - + ( uL )2
gdy o ile przesunicie Vi wzgldem Jt jest + 9, to
przesunicie Jt wzgldem Vt bdzie 9.
Skuteczne natenie prdu:
J=_ J, ^ Vm V
1' 2 1 2 . 1 R 2 : (o /,) - W / 8'+'(>/,)
widzimy wic e Wskutek samoindukcji zmniejsza si
skuteczne natenie prdu:
V < ~
1 # 2 + (c o /,)2 /e
 179

iloczyn co L nazywamy opornoci urojon lub induk

cyjn obwodu; jak wynika ze wzoru:
Esi Jm coL . sin (co t + 90)
wielko co L mierzymy w omach.-
Jeeli wielko kta cp przesunicia fazy natenia
prdu wzgldem napicia bdzie 90, to energja elek
tryczna prdu ze rda przenosi si do obwodu ze
wntrznego i przeksztaca si tam w energj strumie
nia magnetycznego, a nastpnie znikajce pole ma
gnetyczne w obwodzie zewntrznym wytwarza en e r
gj elektryczn prdu, ktry wraca z powrotem do
rda. W takich okolicznociach pyncy po obwo
dzie prd zmienny nazywamy prdem bezwatowym,
t. j, jego moc P 0.
Zadanie.
Pomidzy zaciskami rda prdu zmiennego w
czona jest cewka o spczynniku samoindukcji L 0,1
henry i o opornoci omowej R 10 omw; obliczy
skuteczne natenie prdu w tym obwodzie, jeeli
skuteczna warto napicia na zaciskach rda prdu
jest V -110 volt, czstotliwo prdu / = = 50 okre-
sw/sek. (50~/sek.).
O pr indukcyjny cewki:
2~f L = 2.3, 1 4 .5 0 .0 ,1 = 3 1 ,4 oma
cakowity opr obwodu:
I i ?2 + (co ) 2 === 1 10J+ 31,42 == 39,95 oma
skuteczna warto natenia prdu w obwodzie:
J, ==.
v
-------------------
110 2 7 ,5 a m p .
Y R a + (taL)3 3995

*99 = = 3 Jq == 3,14; <p = 72 20'

12*
 180

W pyw pojemnoci w obw odzie z prdem zm ien

nym, Jeeli do zaciskw a b rda prdu o napi
ciu Vt = Vm sin przyczymy obwd zawierajcy
kondensator K, to pod wpywem istniejcego napicia
kondensator naaduje si, przyczem adunek Q b
dzie proporcjonalny do pojemnoci C kondensatora
(rys. 127a):
Qn = C V t i C Vm sin w/,
jeeli w przewodnikach czcych kondensator ze r
dem nie zachodzi spadek potencjau, to napicie na
okadkach kondensatora bdzie zawsze rwne na
piciu na kocwkach rda prdu.
W zwizku ze zmian napicia zmienia si i adu
nek kondensatora i bdzie wynosi w chwili t 2:
Qi 2 C Vm sin Wt 2
a wic przyrost adunku na jednostk czasu bdzie:
Qn Qi 2 CV, (sin co sin co t 2)
h t 2 ti t 2
f\ TT 1 - . Wf j 0) t COf j + COt.,
Cv, . . 2 sin . cos 1----------
ti U 2 2
jeeli t i = .j czyli zmiana odbya si w bardzo
krtkim czasie, jak w poprzednim rozdziale, moemy
l , . . i co t ,, ,
podstawie zamiast sm
-------- ----- warto kta
2
co (ii t 2) . . co i, + c o i 2 . ,,
i zamiast cos wielko cos co t,
2 2
gdzie t x ~ f., = t,
a wic:
Qn Q t2 q w ^cos w ^_ w o y m . sin f _j_ po0)
11
 181

taka ilo elektrycznoci musi przepyn po przewo

dniku od a przez G do A czyli:
Jt C V m sin (w i d - 90)
Dziki indukcji elektrostatycznej w "chwili t 1 powstan
na okadce B dwa adunki + Qti i Qn , z kt
rych adunek + Qti spynie przez galwanometr Gl
do zacisku b rda prdu. Ze zmian adunku na
okadce A zmieni si rwnie adunek na okadce B
i w chwili t 2 bdzie wynosi Q t 2 , a w czasie od t x do t 2
przepynie do zacisku b ilo elektrycznoci rwna
Qti Q n
W obydwuch wic czciach obwodu bdzie pyn
prd o nateniu:
Jt = w C Vm sin (w i + 9 0 )
Galwanometry G i G t wyka odchylenia tylko pod
czas adowania kondensatora K ; kiedy jednak rnica
potencjaw na okadkach kondensatora bdzie rwna
maksymalnej rnicy potencjaw na zaciskach rda,
prdu w obwodzie nie bdzie i galwanometry nie wy
ka adnego odchylenia.
Jeeli teraz elektromotoryczna sia rda prdu
zacznie si zmniejsza, to kondensator K bdzie si
rozadowywa w kierunku przeciwnym kierunkowi pr
du ze rda (rys. 127b) i w obwodzie popynie prd
w kierunku od A przez a, b do B. Galwanome
try G i Gi wyka znowu odchylenie, lecz w prze
ciwnym kierunku ni poprzednio, gdy prd wyado
wania kondensatora bdzie o wikszym nateniu ni
prd rda.
Kiedy elektromotoryczna sia rda prdu bdzie
rwna 0, to prd w obwodzie bdzie posiada naj
wiksz warto, gdy wwczas bdzie pyn w ob
wodzie tylko prd wyadowania kondensatora K.
 - 182

Kiedy elektromotoryczna sia rda prdu zmieni swj

kierunek, wwczas prd w obwodzie bdzie wzrasta
i adowa kondensator w przeciwnym kierunku ni
poprzednio, do tego czasu, a rnica potencjaw na
okadkach A B kondensatora i zaciskach a b rda
bdzie jednakowa, wwczas prdu w obwodzie nie
bdzie i t. d.
Z powyszego widzimy e kondensator w obwodzie
z prdem zmiennym nie przerywa caoci obwodu,
gdy prd w obu wypadkach przechodzi w tym
samym kierunku po obu czciach obwodu rozdzielo
nych kondensatorem. Dlatego te mwimy, e prd
zmienny przechodzi przez kondensator. Prcz tego
widzimy e dziki obecnoci w obwodzie kondensato
ra prd nie bdzie zmienia swej wartoci rwnocze
nie ze zmian wartoci elektromotorycznej siy rda
prdu i napicia, lecz bdzie je cigle wyprzedza
czyli bdziemy mieli w tym wypadku wyprzedzanie
fazy prdu wzgldem napicia (na rys. 128 wykresy
cige). Dziki temu e prd wyadowania kondensa- ,
tora bdzie kierunku przeciwnego do kierunku prdu
ze rda, w obwodzie bdziemy mieli mniejsze nat
enie prdu ni w wypadku gdyby kondensatora w ob
wodzie nie byo (na rys. wykres kreskowany).
Z tego wynika, e kondensator w obwodzie z pr
dem zmiennym pod wzgldem swego wpywu na prze
sunicie fazy natenia prdu w stosunku do fazy na
picia odgrywa wrcz przeciwn rol ni samoinduk-
cja, chocia tak samo stawia opr prdowi gwnemu,
zmniejszajc jego natenie.
Przy danem napiciu prdu Vt == V, sin w t, ampli
tuda natenia prdu:
J,n uCV? =. L
1
wC
jest ona proporcjonalna do pojemnoci kondensatora
V
i pulsacji prdu i przez analogj do wzoru J ,
1 . ^
mierzymy w omach. Opr ten nazywamy opor-
(i) c
noci pojem nociow a albo kapacytancj. Jeeli
teraz uwzgldnimy oporno omow obwodu, to rozu
mujc jak w poprzednim rozdziale, moemy napisa e:
1
. V . (0c
J --------------- - ........ ; ta 'p --
i R
R\ +
o) C
gdzie J i V - natenie i napicie skuteczne, a f
wielko kta przesunicia fazy.
Cakowity wic opr, ktry stawi w tym wypadku
obwd dla prdu zmiennego bdzie:

V R~ +
1
w C-
Jeeli wielko kta przesunicia faz wynosi 90,
to w obwodzie bdzie pyn prd bezwattowy, t. j.
energja elektryczna prdu ze rda bdzie przenosia
si do obwodu zewntrznego i przeksztacaa si tam
w energj pola elektrycznego zawart w kondensato
rze, a nastpnie wyadowujcy si kondensator prze
ksztaci energj tego pola w energj prdu elektrycz
nego, ktry wrci zpowrotem do rda prdu.

Z a d a n i e .
Pomidzy zaciskami rda prdu zmiennego w
czony jest kondensator o pojemnoci C = 5 mikrofa
radw. Obliczy skuteczn warto natenia prdu
 1 84

w obwodzie oraz kt przesunicia fazy prdu wzgl

dem napicia, jeeli rnica potencjaw na za
ciskach rda jest o skutecznej wartoci 1 1 0 volt,
a czstotliwo prdu / - 50 okresw/sek (50~/sek,).
Pojemno kondensatora w faradach:
5
6 5 mikrofarad = , farad.
10b
O pr pojemnociowy ob w o d u :
1 1
= 636 omw
2 -/(7 2.3,14.50 5
106
skuteczna warto natenia prdu w obwodzie:

' Jj V ;-
_ _ : ___ 110 0 17 amp.
o,17
-

1 636
i ?2 +
2 ^ /(7 1
kt przesunicia fazy prdu wzgldem fazy napicia:
1 1
t 'f ------- -
- v -'= 031 :;
wCR 2 . 3,14 . 60 , 5 . O
106
skd 'f 90, t. j. w obwodzie bdzie pyn prd
bezwattowy.
W pyw pojemnoci i samoindukcji w obw odzie
z prdem zmiennym. Jeeli w obwodzie z prdem
zmiennym mamy wczony kondensator o pojemnoci
(7 i szeregowo z nim cewk o spczynniku samo?
indukcji L oraz opr omowy R, to wypadkowy opr
ktry stawia ten obwd dla przepywajcego po nim
prdu nazywamy opornoci pozorn albo impedan-
cj (rys. 129). Oporno pojemnociowa stawiana
 185

przez kondensator C bdzie wywieraa odmienny

wpyw na przebieg prdu ni oporno indukcyjna
cewki. Wielko opornoci pozornej okrelimy z nast
pujcego w z o ru :

l / i ? a + ( a > L 1

ioC
Skuteczna warto prdu przepywajcego przez ten
obwd bdzie :
j - v
R + l u L 1
\ (0C
Tangens kta przesunicia fazy natenia prdu wzgl
dem napicia:
<o Lr 1
, wC
tgT- |
Kt <p moe by dodatni lub ujemny. Gdy przewaa
wpyw samoindukcji to <p jest dodatnie i napicie wy
przedza natenie prdu, gdy przewaa pojemno
to cp jest ujemne i napicie opnia si wzgldem nat
enia prdu (rys. 129 a i b).
Rezonans. Wzr Thomsona. Jak widzimy z po
wyszego wzoru, moemy tak dobra opornoci pojem
nociow i indukcyjn, aby si one rwnowayy.
Zjawisko takie nazywamy rezonansem w obwodzie.
Przy rezonansie napicie bdzie zgodne w fazie z n a
teniem (oporno pojemnociowa opnia napicie
wzgldem natenia, a oporno indukcyjna opnia
natenie wzgldem napicia o t sam wielko);
warunek rezonansu wymaga, aby:
 186

wL * O czyli
co (7
r 1
1 L
, , jC
st d :

poniew a: w ,

wic: ~ - czyli T 2 <t 1 i C

** YLC
gdzie T wyraone w sekundach, L w henry, C w fa-
radach.
Ostatni wzr nosi nazw wzoru Thomsona i stanowi
zasad oblicze radiotelegraficznych. Wzr Thomsona
w jednostkach absolutnych wyrazi s i :

T sek > ]| / |
22 ~ : =
109 9.1011
2~ r---------------------------------------r .
3 1010 ^ ^ cm samo*nc^ ^ cm Piemn'
W wypadku rezonansu skuteczna warto natenia
w obwodzie bdzie najwiksza:
./r V ; oraz cp = n
U
i? r
Z a d a n i e .
Obliczy przy jakiej czstotliwoci prdu bdzie
zachodzi rezonans w obwodzie o opornoci omowej
R - 5 omw, kiedy spczynnik samoindukcji tego
obwodu L 1, 5 henry i pojemno kondensatora
 187

wczonego do obwodu C 2 mikrofarady, przy sku

tecznej wartoci natenia prdu w obwodzie J 10
amperw (rys. 129).
Czstotliwo prdu w wypadku rezonansu w obwo
dzie :

i 1 1 ]./ 1 1 . I / ------- 1 ------- = 368

T 2rJ LC 2 .3 ,1 4 1 1 , 5 . 2 . 10 " 6
oporno wypadkowa czci obwodu A C b d z ie :

V R 2+ ( i f i L Y =
k'52 + 4 . 3,142 . 3682 . 1,52 = 865 Q
oporno pojemnociowa czci obwodu C D bdzie
bardzo bliska do opornoci czci A C (wypadek
rezonansu), gdy oporno omowa R w porwnaniu
z opornoci indukcyjn 2 z f L jest bardzo maa.
Spadek napicia na kocach obwodu A D bdzie:
VAD - 10 . 5 = 50 wolt.
spadek napicia na czciach obwodu B C oraz C D
bd z ie :
Vbc = V d = 10 . 865 8650 wolt.
Z tego przykadu widzimy jak ogromne znaczenie ma
zjawisko rezonansu dla wielkoci spadku napicia
w obwodzie prdu zmiennego z pojemnoci i samo-
indukcj.
Praktyczne zastosow anie zjawiska rezonansu. Na
zasadzie doprowadzenia opornoci urojonej do O, t. j.
na dostrojeniu obwodu do rezonansu oparte jest zja
wisko, ktrym kady z nas bardzo czsto si zajmuje,
a mianowicie strojenie stacji radjoodbiorczej.
Fala elektromagnetyczna, do ktrej chcemy si do
stroi posiada okrelon dugo X - v T> gdzie v
 188

wielko staa rwna prdkoci rozchodzenia si fal

w eterze 3 . 10.8 m/sek, T wielko okresu prdu
szybkozmiennego w naszej antenie odbiorczej, wywo
anego przez przejcie przez ni fali. Jeeli wic du
go fali 300 m., to T ----- sek., czyli cz-
10 6
stotliwo tego prdu bdzie n 1 0 6, t. j. miljon okre
sw na sek. A ntena wraz z wczonymi do niej kon
densatorem i cewk posiada pewn pojemno C oraz
indukcyjno L; zmieniajc te dwie wielkoci, dopro
wadzamy oporno urojon anteny do O, t. j.:
2 V. 1 0 6 L + c = O,
2 w 10 6 C
wwczas prd bdzie mia do pokonania tylko opor
no omow anteny i dziki temu skuteczna jego war
to bdzie najwiksza i w suchawce usyszymy naj
silniejsze impulsy.
Zdarzaj si wypadki, e zapomoc pewnego ra'djo-
odbiornika nie mona odebra fali o pewnej dugoci,
pomimo e zapomoc innych radjoodbiornikw bez
wzmacniaczy daje si to uskuteczni. Przyczyn tego
zjawiska jest to, e granice zmiennoci L i C w danym
odbiorniku i przy danej czstotliwoci prdu w antenie
uniemoliwiaj dobranie takich wielkoci L i C, aby
opr urojony 0. Naley wwczas zmieni albo L
albo C albo te jedno i drugie przez wczenie do
datkowej cewki lub kondensatora.
Przy telefonowaniu na dalekie odlegoci w Iinjach
telefonicznych stosuje si t. zw. pupinizacja kabli, ktra
polega na tern, e do linji s wczone dawiki o takim
spczynniku samoindukcji, aby zrwnana zostaa
oporno indukcyjna linji &Li z jej opornoci pojem-
1
nociow . Zapomoc wic pupinizacji oporno uro-
aCi
 189

jon linji sprowadzamy do 0 i prd pyncy po linjach

telefonicznych bdzie mia do pokonania jedynie opor
no omow Ri.

Praktyczne zastosow anie pojemnoci i samoin-

dukcji w obw odach z prdem staym i zmiennym.
Jeeli w obwodach pyn prdy stae i zmienne,
to ze wzgldu na wczone do obwodu przyrzdy,
z ktrych jedne mog by przeznaczone tylko dla
prdu staego, a drugie dla prdu zmiennego, zacho
dzi potrzeba oddzielania prdu staego od zmien
nego. W ty c h wypadkach korzystamy z wasnoci
kondensatora i dawika, pozwalajcych na oddzielenie
od siebie tych prdw, kondensator i dawik w tym
wypadku odgrywaj rol filtrw prdu.
Tak wic prdowi zmiennemu o duej czstotliwoci
/ dawik bdzie stawia du oporno (2 w / L)
tym wiksz im , wiksze bdzie L, a kondensator

jego pojemno.
Prdowi staemu ( / = 0) dawik stawia oporno
tylko omow, gdy jego oporno indukcyjna 2 L = 0,
prcz opornoci indukcyjnej w chwili zamknicia i otwar
cia obwodu, kiedy powstaj ekstraprdy zamknicia
i otwarcia.
Prdowi staemu kondensator stawia o p r 1----- = ro,
2 r .f c
czyli kondensator w obwodzie prdu staego jest kom
pletn tam, prcz chwili zamknicia i otwarcia obwo
du prdu staego, kiedy prd przejdzie po obu cz
ciach obwodu rozdzielonych kondensatorem.
Jeeli w jakimkolwiek obwodzie mamy kilka rnych
napi, to jak wiemy wypadkowe napicie w kadym
 190

momencie otrzymamy przez algebraiczne dodanie

wszystkich napi istniejcych w danym momencie
w tym obwodzie.
Gdy mamy w obwodzie tylko dwa napicia: zmienne
i stae, ktrych wykresy kreskowane s pokazane na
rys. 130, to wypadkowe napicie, pokazane na tym
rysunku zapomoc wykresw cigych, otrzymamy dla
kadego^ wypadku nastpujce:
a) kiedy amplituda napicia zmiennego bdzie mniej
sza od napicia staego (rys. 130a), to wypadkowe
napicie bdzie' pulsujcem;
b) kiedy amplituda napicia zmiennego jest rwna
napiciu staemu, to wypadkowe napicie bdzie pul
sujcem ale przerywanem, t. j. w pewnych momentach
napicie bdzie rwne 0 (rys. 130 b).
c) kiedy amplituda napicia zmiennego jest wiksza
od napicia staego (rys. 130c), to wypadkowe napi
cie bdzie napiciem zmiennem.
Z tego widzimy, e kady prd pulsujcy i przery
w any moemy przedstawi jako prd wywoany wy-
padkowem napiciem dwuch napi skadowych, z kt
rych jedno jest zmienne drugie stae.
Na rys. 131 przedstawione jest wczenie konden
satora C i dawika L do obwodu prdu pulsujcego
wytworzonego przez prdnic A, prd pulsujcy zosta
nie wwczas rozoony w poszczeglnych gaziach
w nastpujcy sposb: w gazi B A D popynie prd
pulsujcy wytworzony przez prdnic A ; w gazi B D
przez kondensator C popynie tylko skadowy prd
zmienny, gdy dawik L bdzie stawia temu prdowi
du oporno; w gazi E F przez dawik L popynie
tylko skadowy prd stay, ktrego nie przepuci zu
penie kondensator C.
Podobny ukad kondensatora i dawika spotykamy
na kadej stacji telegraficznej i telefonicznej przy
 191

rwnoczesnem wykorzystaniu linji jednoprzewodowej

lub dwuprzewodowej (rys. 132) dla telegrafowania
i telefonowania. Na jednej stacji mamy telefon T i te
legraf M, na drugiej telefon Tx i telegraf M v Poniewa
telefony pracuj prdem zmiennym, a telegrafy prdem
staym, wobec tego do obwodu telefonu wczamy
kondensatory C'\ Cl , dla niedopuszczenia do nich prdu
staego, natomiast do obwodu telegrafw wczamy
dawiki L i L 1 dla niedopuszczenia do nich prdu
zmiennego; przv nadawaniu na aparatach telegraficz
nych bdziemy zamykali i otwierali obwd prdu staego,
czyli w rzeczywistoci w obwodzie telegrafw M i M l
bdziemy mieli prd pulsujcy przerywany, ktrego
skadowy prd zmienny bdzie przechodzi przez kon
densatory C i Cl. W skutek tego w telefonach T i T 1
bdziemy syszeli w chwili zamykania i otwierania
prdu w aparatach telegraficznych krtkie uderzenia,
przyczem przy otwieraniu uderzenia te bd silniejsze
przy zamykaniu sabsze, a to z powodu silnego
ekstraprdu spowodowanego dawikami L i L v Te
uderzenia do pewnego stopnia bd przeszka
dzay rozmowom telefonicznym, lecz nie uniemoliwia
y ich.
Podobne stosowanie kondensatorw i dawikw jako
filtrw spotykamy w radjoodbiornikach. Na rysunku
133-im przedstawiony jest t. zw. odbiornik detekto
rowy, w ktrym dziki detektorowi D drgania szybko-
zmienne zostaj wyprostowane co do kierunku ci
lej mwic amplitudy jednego kierunku zostaj przez
detektor silnie stumione. Dziki rwnolegemu w
czeniu suchawki telefonicznej T, odgrywajcej rol
dawika, oraz kondensatora C zwanego kondensatorem
blokujcym, prd jednokierunkowy szybkozmienny roz
dzieli si na dwie czci skadowe: prd stay p o
pynie przez suchawk T, prd zmienny przez kon
densator blokujcy C. W obec tego w czasie jednego
 192

cigu drga, niezalenie od ich czstotliwoci, w su

chawce otrzymamy tylko jeden impuls prdu, ktry
wywoaa tylko jedno drgnicie membramy telefoni
cznej, czyli ilo drga membramy (ton odebranych
w suchawce dwikw) bdzie dziki temu zaleaa
jedynie od iloci cigw tych drga, a nie od czsto
tliwoci drga podczas jednego cigu, t. j. od dugoci
fali odbieranej.
Rwnie w aparatach telefonicznych spotykamy kon
densatory i dawiki w roli filtrw prdw. Jedno
z takich urzdze ilustruje rys. 134. Do.zaciskw linjo-
wych Z i Z wczony jest rwnolegle dzwonek sygna
owy, ktrego uzwojenie elektromagnesw posiada
duy spczynnik samoindukcji L i telefon T, ktrego
uzwojenie elektromagnesw posiada o wiele mniejszy
spczynnik samoindukcji L x (L L t). Do obwodu
telefonu szeregowo jest wczony kondensator C o maej
pojemnoci (od 0,1 do 0,5 mikroforada). Jeeli do
zaciskw linjowych przyjdzie prd induktora stacji
przeciwnej, o czstotliwoci 10 15 okresw na sek.,
to prawie cay ten prd przejdzie przez dzwonek,
poniewa kondensator przy maej swej pojemnoci
i maej czstotliwoci prdu bdzie stawia temu pr

dowi du oporno ^ telefonie w tym

wypadku usyszymy tylko saby szum. Natomiast, kiedy
do zaciskw linjowych przyjdzie prd mwniczy o duej
czstotliwoci 800 1000 okresw na sek., to prawie
cay ten prd przejdzie przez kondensator i telefon,
poniewa przy duej czstotliwoci prdu i duym
spczynniku samoindukcji uzwojenie dzwonka bdzie
stawiao temu prdowi du oporno {2 x f L).
Kiedy chcemy mie napicie jaknajwicej zblione
do napicia staego, osigamy to rwnie przy stoso
waniu kondensatorw i dawikw jako filtrw prdu.
 193

Na rys. 135-ym przedstawiony jest prostownik ne

onowy, ktry przetwarza prd zmienny, wytwarzany
przez prdnic A, na prd pulsujcy przerywany (wy
kres cigy na rys. 130b). Jeeli teraz do zaciskw
c d wczymy rwnolegle kondensator C i szeregowo
dawik L, wwczas na zaciskach c d bdziemy mieli
stae napicie, gdy skadowe napicie zmienne (rys.
130b) bdzie krtkozwarte przez kondensator C.
Kondensatory stosowane w takich ukadach nazywamy
kondensatorami wyrw nawczem i.
W zajemna indukcja. O bwody sprzone. Dziki
indukcji elektromagnetycznej moemy przenosi ener-
gj elektryczn z jednego obwodu do drugiego w na
stpujcy sposb (rys. 136). W obwodzie I o sp-
czynniku samoindukcji L x jest wczona baterja ogniw
E oraz klucz K, zapomoc ktrego obwd zamykamy
lub otwieramy; w obwodzie II o spczynniku samo
indukcji L 2, znajdujcym si w pewnej odlegoci od
obwodu I, jest wczony galwanometr G.
Jeeli zamkniemy obwd I zapomoc klucza K, to,
dziki ekstraprdowi zamknicia, prd w tym obwodzie
bdzie wzrasta wedug krzywej 0 A (rys. 137).
Rwnoczenie wedug tej samej krzywej (tylko przed
stawionej w skali L 1 razy mniejszej) bdzie wzrasta
strumie magnetyczny przenikajcy ten obwod. Po
upywie czasu tx O F natenie prdu w obwodzie I
E
dojdzie do swej normalnej wartoci: J\ a st ru
mie magnetyczny do wartoci d^ = L J x. Wielko
natenia prdu J x w obwodzie I oraz wielko stru
mienia magnetycznego d^, przenikajcego ten obwd,
bdzie niezmienn podczas caego czasu t 2 = F G.
Pewn cz strumienia d^ rwna d>' bdzie prze
cinaa rwnie obwd II. Zmiana strumienia magne
tycznego d wywoa zmian strumienia d>1'; wobec

E U k troU oh n ik a. 13
 19 4 -

tego w obwodzie II powstanie elektromotoryczna', sia

indukcji, ktra wywoa w tym obwodzie prd induk
cyjny, dziki czemu wskazwka galwanometru G od
chyli si. Odchylenie galwanometru G bdziemy ob
serwowa tylko po zamkniciu obwodu I w przecigu
czasu tx = 0 F. Kierunek prdu indukcyjnego w ob
wodzie II, wedug prawa Makswela, bdzie przeciwny
ni w obwodzie I-ym; prd indukcyjny bdzie dy
do zniesienia zmiany strumienia magnetycznego ob
wodu I-go. Przebieg natenia prdu w obwodzie II
jest przedstawiony na rys. 137 linj kreskowan pod
osi odcitych. Jeeli po upywie czasu t2 F G
otworzymy obwd I, to powstanie w nim ekstraprd
otwarcia, ktrego przebieg wskazuje krzywa B D. A na
logiczny przebieg bdzie mia i strumie magnetyczny (>1,
ktry tak samo jak i prd po upywie czasu tA G D
osignie warto 0. Jednoczenie zacznie znika stru
mie magnetyczny , przenikajcy obwd II, wskutek
czego w obwodzie tym powstanie prd indukcyjny
0 kierunku przeciwnym i o nateniu wikszem, ni
przy zamykaniu obwodu I. Przebieg prdu otwarcia
w obwodzie II jest przedstawiony na rys. 137 linj
kreskowan nad osi odcitych, Ekstraprd otwarcia
bdzie trwa duo krcej ni ekstraprd zamknicia
1 krzywa narastania prdu O A bdzie mniej stroma
ni krzywa opadania B D. Przy otwieraniu obwodu I,
dziki prdowi indukcyjnemu w obwodzie II, iga gal-
wanomertu odchyli si ponownie, lecz w kierunku
przeciwnym i o wikszy kt ni poprzednio. Najwik
sz warto prd indukcyjny w obwodzie II bdzie
posiada w chwili najszybszej zmiany przenikajcego
go strumienia magnetycznego , a wic w chwili
najszybszej zmiany natenia prdu w obwodzie I ;
odpowiadajce tym zmianom wykresy O A i B D bd
wwczas najbardziej strome (nastpi to w poowie
czasu tx i i3).
 195

Widzimy z tego, e, dziki zmianom natenia prdu

w obwodzie 1, wywoujemy prd indukcyjny w obwo
dzie II czyli przenosimy energj elektryczn z jed
nego obwodu do drugiego. Obwd I jest w tym
wypadku obwodem indukujcym lub magnesujcym,
obwd II indukowanym lub m agnesowanym . Takie
dwa obwody nazywamy sprzonem i, a system sprz
enia wyej rozpatrzony sprzeniem indykcyjnem
lub transiormatorowem. Przy przenoszeniu energji
elektrycznej z jednego obwodu do drugiego, prcz
systemu sprzenia indukcyjnego, stosujemy jeszcze
inne systemy sprzenia obwodw, ktre rozpatrzymy
poniej.

/
Spczynnik indukcji wzajemnej lub indukcyj-
no wzajemna. Spczynnik sprzenia. Wielko
strumienia magnetycznego <1>1, wytworzonego przez
prd J x w obwodzie 1, jest proporcjonalna do
tego p r d u : <I)1 L x J x, przyczem spczynnik
proporcjonalnoci zaley tylko od wasnoci tego
obwodu i orodka. Cz ; tego';'; strumienia <!>/,
przenikajca obwd II, bdzie te proporcjonalna do
prdu J , : Ty' = M x J x, ale w tym wypadku sp
czynnik proporcjonalnoci M x , zwany spczynnikiem
indukcji wzajemnej lub indukcyjnoci: wzajemn,
zaley nietylko od wasnoci samych obwodw i orod
ka, ale take od ich^wzajemnego pooenia wzgldem
siebie. Ze wzgldu ,na analogj do spczynnika sa
moindukcji L, wielko spczynnika indukcji wzajem
nej M mierzy si w tych samych jednostkach t. j.
centymetrach lub henry. Przypumy teraz, e rdo
prdu zaczone zostao do obwodu II, to pyncy
w tym obwodzie] prd o nateniu J , wywoa stru
mie magnetyczny <I)2 = L., J 2 , przyczem cz tego
strumienia (I>2' = M2J 2 przetnie take obwd II. atwo
 196

dowie, e spczynnik indukcji wzajemnej jest w obu

wypadkach jednakowy, t. j. M X= M2.
W tym celu przypumy, e w jednym obwodzie
pynie prd stay Jy i wytwarza strumie magne
tyczny m>j! , cz jego przecinajca obwd II rwna
si: (P1' = M l J 1, w drugim obwodzie pynie prd
stay J 2; odpowiednio strumie magnetyczny przeci
najcy obwd I rwna si d>2' = J 2. Osumy teraz
obwd II do nieskoczonoci; w tym pooeniu adna
z linji strumienia <11/ nie bdzie go przecina; praca
wykonana przy tym przesiiniciu bdzie rwna:
A y = < l \ ' J 2 = MyJyJ2.
Zamiast obwodu II, moemy jednak usun obwd I
do nieskoczonoci, wykonamy przy tern prac:
A 2 d>2' J x = M2J 2Jy. Ale prace przy usuwaniu
tych obwodw od siebie do nieskoczonoci musz
by rwne czyli: A x A 2 , a wic: My Jy J 2 M., J 2J y ,
a std M y = M2 M.
Z tego widzimy, e spczynnik indukcji wzajemnej
dwuch obwodw sprzonych okrela zarwno wpyw
obwodu I na II jak i II na I.
Praktyczn jednostk spczynnika indukcji wzajem
nej okrelamy w nastpujcy sposb: spczynnik
indukcji wzajemnej dwuch sprzonych obwodw po
siada warto 1 henry, jeeli zmiana natenia prdu
0 1 amper na 1 sek. w jednym z tych obwodw wy
woa w- drugim elektromotoryczn si indukcji rwn
1 volt.
Spczynnik indukcji wzajemnej moemy jeszcze
okreli w inny sposb. Oznaczmy strumienie magne
tyczne, wytworzone przez prd w jednym z obwodw,
a przenikajce drugi, odpowiednio przez x i <I>2' .
Strumienie te s proporcjonalne do cakowitych stru
mieni i <I>2, gdy stanowi pewn ich cz:
<IY = ky <1>1 = ky Ly Jy } == k., ^ = k, J . AK
 197

z drugej strony: (IV ==M J y i f Y = M J 2, wic:

HI J j li J j j M J 2
h2 I/2 Ji r czyli Al Iii In
i M = k 2 L.,. Mnoc przez siebie stronami ostatnie
dwie rwnoci, otrzymamy: M 2 = k y k 2 L i L.,. Oznacz
my stay czynnik h \ k 2 przez I i 2, to. M 2 = K 2L 1L 2,
a std K M / L X'L2. Spczynnik I i nazywamy
spczynnikiem sprzenia.
Jeeli ustawimy oba obwody w ten sposb, eby
cay strumie magnetyczny <!>, wytworzony przez prd
pyncy w jednym z nich, przenika przez drugi, co
w przyblieniu moe mie miejsce wwczas, gdy uzwo
jenia obu obwodw s nawinite na wsplnym rdze
niu lub jedno z nich znajduje si cakowicie wewntrz
drugiego, to spczynnik indukcji wzajemnej tak sprz
onych obwodw posiada warto najwiksz.
Mwimy, e tak sprzone obwody posiadaj naj
wikszy spczynnik sprzenia. Spczynnik ten wy
raamy w procentach, obliczajc go z nastpujcego
wzoru:
M
K = = t ~ = z r -100%
\/ L i . L 2
z tego wzoru widzimy, e spczynnik sprzenia K
moemy zmienia dla danych obwodw w szerokich
granicach zapomoc zmiany: a) spczynnikw samo-
indukcji L t i L 2 kadego obwodu, b) wzajemnego
pooenia wzgldem siebie obwodw, c) wstawienia
wewntrz uzwoje kadego obwodu rdzeni elaznych,
albo d) umieszczenie rdzeni elaznych w pobliu uzwo
je kadego obwodu.
Jeeli uzwojenia dwuch obwodw sprzonych, n a
winite na jednym rdzeniu, bd posiaday jednakowe
spczynniki samoindukcji L i ~ ~ L 2, to spczynnik
ich wzajemnej indukcji bdzie: M | = L 2, a sp
czynnik sprzenia: 100?.
 198

Zalenie od kierunku prdu zasilajcego obwd I

i od kierunku prdu indukcyjnego, przepywajcego
p r z ez . obwd II (rys. 136), spczynnik indukcji wza
jemnej M moe by dodatni lub ujemny, t. j. moe by:
M > 0 lub M < 0.
Spczynnik indukcji wzajemnej M > 0, gdy kieru
nek nawinicia uzwoje obu obwodw sprzonych
jest jednakowy (rys. 138a). W tym wypadku kierunki
elektromotorycznych si w poszczeglnych zwojach
obu uzwoje bd zgodne. Natomiast kierunki wy
padkowych si elektromotorycznych E x \ E 2 , a wic
i kierunki prdw w obwodach I i II, bd przeciwne.
W obec tego strumie magnetyczny wywoany przez
prd indukcyjny pyncy w obwodzie II bdzie kie
runku przeciwnego ni strumie wywoany w obwo
dzie I przez prd zasilajcy ten obwd ze rda
p r d u .. Na takim przeciwdziaaniu dwuch strumieni
magnetycznych wytworzonych przez uzwojenia obwo
du I i II polega wanie praca transformatorw.
Spczynnik indukcji wzajemnej M < 0, gdy kieru
nek nawinicia uzwoje obu obwodw jest przeciwny
(rys. 138 b.). W tym wypadku kierunki elektromo
torycznych si w poszczeglnych zwojach obu uzwoje
bd przeciwne, natomiast kierunki wypadkowych si
elektromotorycznych E x i E2, a wic i kierunki prdu
w obwodach I i II, bd zgodne. W obec tego kierunek
strumieni magnetycznych wywoanych dokoa obwodu
I i 11 bdzie zgodny (odwrotnie ni w transformatorach).

System y sprzenia obwodw . Rozrniamy cztery

systemy sprzenia obwodw:
a) sprzenie indukcyjne czyli transformato
rowe,
b) sprzenie autotransformatorowe,
 199

c) sprzenie pojemnociowe,
d) oporowe.

a) Sprzenie indukcyjne czyli transform atorowe

rozpatrzylimy ju poprzednio na rys. 136. Mielimy
jednak wwczas w obwodzie I rdo prdu staego,
a zjawisko indukcji zachodzio tylko w chwili zamy
kania i otwierania prdu w tym obwodzie (rys. 137).
W praktyce mamy w obwodzie 1 rdo prdu
zmiennego A (rys. 139); prd zmienny powoduje
powstawanie dokoa obwodu I zmiennego strumienia
magnetycznego o tej samej czstotliwoci, co i prd
zasilajcy ten obwd ze rda A. Ten zmienny stru
mie magnetyczny, przenikajc obwd I , wywouje
w nim prd indukcyjny zmienny o tej samej czstotli
woci, jak posiada prd zasilajcy obwd I. Powsta
jcy w obwodzie II prd indukcyjny zasila wczony
odbiornik prdu B.

b) Sprzenie autotransiorm atorowe (rys. 140),

polega na tern, e cz uzwojenia L x obwodu I,
rwna L 2 stanowi jednoczenie uzwojenie obwodu II,
przyczem wielko spczynnika samoindukcji L, ob
wodu II, podobnie jak w warjometrze, mona zmienia
zapomoc 2-ch kontaktw lizgowych. Zmieniajc wiel
ko spczynnika samoindukcji L 2 obwodu II, otrzymamy
wikszy lub mniejszy prd indukcyjny w obwodzie II
tej samej czstotliwoci, co prdu zmiennego zasila
jcego obwd I.
/' -. ' -
c) Sprzenie pojem nociowe (rys. 141) polega
na tem, e w obwodzie I s wczone szeregowo
kondensatory Cx i C2, przyczem kondensator C2
wchodzi jednoczenie w skad obwodu Ii. W ten
sposb kondensator C2, wyadowujc si, bdzie zasila
prdem odbiornik B wczony do obwodu II.
 200

Niekiedy sprzenie pojemnociowe jest uskutecz

nione w ten sposb, e okadki kondensatora wczo
nego do obwodu II s luno umieszczone wewntrz
okadek kondensatora wczonego do obwodu 1. W w
czas kondensator obwodu II bdzie si znajdowa
w polu elektrycznem kondensatora obwodu I; dziki
indukcji elektrostatycznej przy adowaniu i wyadowy
waniu kondensatora obwodu I bdzie nastpowa a
dowanie i wyadowywanie kondensatora obwodu If,
wskutek tego w obwodzie tym bdzie pyn prd
zmienny o tej samej czstotliwoci, co i prd zmienny
zasilajcy obwd I.

d) Sprzenie oporowe (rys. 142) polega na tern,

e w obwodzie I jest wczony opr omowy R x, kt
rego cz R 2 wchodzi jednoczenie w skad obwodu
II. Wielko opornoci omowej R 2 moe by zmie
niana zapomoc 2-ch kontaktw lizgajcych si po
zwojach oporu R x. Zmieniajc wielko opornoci R 2,
bdziemy w ten sposb zwikszali lub zmniejszali napi
cie pomidzy dwoma lizgajcemi si kontaktami, stano-
wicemi jakby zaciski rda prdu zmiennego zasila
jcego obwd II. Zaznaczy naley, e sprzenie
oporowe jest jedynem sprzeniem stosowanem przy
prdzie staym.

Prd trjfazowy. Dotychczas mwilimy o prdzie

zmiennym jednofazowym, wytwarzanym przy wirowa
niu pojedynczego uzwojenia w polu magnetycznem.
Prd taki rzadko si uywa, czciej natomia t jest
uywany w przemyle t. zw. prd zmienny trjfa
zowy, powstajcy przy wirowaniu w polu magne
tycznem trzech jednakowych, niezalenych od siebie
uzwoje, przesunitych wzgldem siebie o kt 1 2 0 0
(rys. 143). W uzwojeniach takich przy wirowaniu
bd powstawa elektromotoryczne siy indukcji
o jednakowym okresie i jednakowej wartoci sku
tecznej, lecz o fazach przesunitych wzgldem sie
bie o 1/3 okresu czyli o 120. Jeeli do kocwek
tych uzwoje doczymy trzy niezalene obwody
zewntrzne o jednakowych odbiornikafch, to prdy
zm ienne. jednofazowe, powstajce w kadym z tych
obwodw, bd o jednakowym okresie, jednakowej
wartoci skutecznego natenia, lecz o fazach przesu
nitych wzgldem siebie rwnie o 120. Z wykresu
(rys. 144) widzimy, e algebraiczna suma nate pr
dw we wszystkich fazach jest w kadej chwili rwna
zeru: i 1i + i2t~\~ i 3t 0, Jeeli bowiem w I fazie na
tenie osigno warto maksymaln: i 1r J. sin 90
- Jm, to w II: i.,i J, sin (90 + 1 2 0 ) J>
sin 2 1 0 n J,n sin (180 + 30) J m sin 30

1 J , a w III: L , J, sin (2 1 0 + 1 2 0 )
2
Jm sin 330 J, . sin (270 + 60") J, cos
60 Jm sin 30 * Jm, a w i c / ;-+-/3?+ i 3t 0.
2
To samo dotyczy wartoci skutecznych prdw, po
niewa s one zalene w jednakowym stopniu od

wartoci maksymalnych: J sk -----. Przedstawmy

/ 2
wartoci nate skutecznych prdw w poszczegl
nych fazach zapomoc trzech wektorw: J v J 2, J z,
przesunitych wzgldem siebie o 12 0 .
Sumowanie wektorw uskuteczniamy geometrycznie;
w tym celu naley z koca jednego wektora wykre
li wektor rwny i rwnolegy do drugiego, a z jego
koca wektor rwny i rwnolegy do trzeciego
(rys. 144a). Poniewa suma tych wektorw ma by
 202

rwna zeru, wic musz one tworzy obwd zamknity,

gdy tylko w tym wypadku suma rzutw dwuch wek
torw na kierunek trzeciego bdzie rwna temu ostat
niemu wektorowi. Z wykresu na rys. 144 widzimy, e
jeeli w pewnem uzwojeniu prd pynie w jednym
kierunku, to w pozostaych dwuch w kierunku
przeciwnym. To samo odnosi si i do przewodw.
Jeeli w jednym przewodzie prd pynie do odbior
nika, to w pozostaych dwuch od odbiornika do
rda prdu (rys. 144b).
Analogicznie do zmiany nate prdu odbywa si
zmiana napi w poszczeglnych fazach, otrzymamy
wic dla nich wykres podobny, jak na rys. 144.
Jeeli wszystkie odbiorniki, wczone do poszczegl
nych faz s zupenie jednakowe, to wartoci czynne
czyli skuteczne napi bd jednakowe we wszystkich
fazach i przesunite wzgldem siebie o 120. Korzy
stajc z tego, e suma nate prdw we wszystkich
fazach jest w kadej chwili rwna zeru, moemy
pocztki uzwoje poczy ze sob i przez to zredu
kowa ilo przewodnikw odprowadzajcych prd
do trzech.
Poczenia takie bywaj 2-ch rodzai: w gwiazd
i w trjkt. ,

P oczenie w gw iazd czyli poczenie rwnolege

pomidzy sob uzwoje i, II i III polega na tern, e.
pocztki uzwoje czymy w jednym punkcie O
(rys. 145), a koce przyczamy do 3-ch piercieni
(rys. 145 a), po ktrych lizgaj si szczotki odpro
wadzajce zapomoc trzech przewodw prd do
obwodu zewntrznego. Koce przewodw odbiornikw
czymy rwnie w jednym punkcie O'. Natenie
prdu w kadym przewodzie bdzie rwne w tym
wypadku nateniu w poszczeglnych uzwojeniach.
 203

Napicie pomidzy kademi dwoma przewodami czyli

t. zw, napicie m idzyprzew odow e, wywoane siami
elektromotorycznemi 2-ch poczonych w szereg
uzwoje, ze wzgldu na przesunicie faz, nie bdzie
rwne podwjnemu napiciu na zaciskach jednej fazy,
a nieco mniejsze.
Oznaczmy zmienne potencjay w punktach A, O, B
(rys. 145 b), w pewnej chwili, odpowiednio przez
V0, V b - Napicie na kocwkach pierwszej fazy
wyniesie wwczas: Vx = V. V0; na kocwkach
drugiej fazy: V2= V V0. Napicie pomidzy
kocwkami A i B czyli pomidzy I i II faz wynosi:
v a,a = V.1 - V* = VA - V0 - (VB - V0) = V, - v 2.
Widzimy wic, e aby znale napicie midzy
pierwsz i drug faz, naley odj od siebie geome
trycznie wektory wyraajce napicia w tych fazach
(wektory wyraajce napicia s przesunite wzgldem
siebie o 1 2 0 , wic nie mona sumowa algebraicznie
ich wartoci). Odj wektor V-, jest to samo, co doda
wektor znaku przeciwnego t. j. V2 (rys. 145 c>.
Otrzymamy wic: VXl2 Vx cos 30 + V2 cos 30
i/ 3
(Vx + V.) cos 30 (Vx + V3) . ; a poniewa

co do wartoci liczbowej Vx V2 V; wic =

v x '4. 2 V, -V23- Vx V 3 . V2\r 3 = V y 3 -

1,73 V, gdzie V napicie w poszczeglnych fazach.
Jeeli np, napicie na kocwkach uzwoje poszcze
glnych faz wynosi 120 v., to napicie midzyprzewo-
dowe bdzie:
Vll2 = 1,73.120 = 207,5 voltw.
Czasem przy tem poczeniu odprowadzamy jeszcze
od punktu O 4-ty przewd, t. zw. zerowy; moemy
 204

wwczas korzysta z 2-ch napi: fazowego, wyno

szcego jak w powyszym przykadzie 120 volt
pomidzy kadym z przewodw fazowych i przewodem
zerowym i midzyprzewodowego, wynoszcego 207,5 v.
P oczenie w tr jk t czyli szeregowe polega na
tem, e jeeli poczymy koniec jednego uzwojenia
z pocztkiem drugiego, to otrzymamy jakby zamknity
obwd (rys. 146), a przewody doprowadzajce prd
do trzech piercieni bd jakby odgazieniami od
trzech symetrycznie rozmieszczonych punktw tego
obwodu k, l, n, znajdujcych si jeden od drugiego
pod ktem 120. Przy poczeniu w trjkt uzwoje
w obwodzie zewntrznym po kadym przewodzie
bdzie pyn prd o nateniu 1,73 razy wikszym
ni w poszczeglnych zwojach, gdy na kady prd
w przewodzie skadaj si po 2 prdy uzwojenia
przesunite w fazie, przyczem, jak wida z rys. 146 b,
aby otrzyma prd w I przewodzie iv naley od prdu
fazowego odj prd J., a poniewa s one prze
sunite wzgldem siebie, wic odejmowanie naley
uskuteczni geometrycznie, w tym celu naley do
wektora J 1 doda wektor przeciwnie skierowany ni
J2, czyli doda </2 (rys. 146 c). Wwczas otrzymamy,
analogicznie jak przy odejmowaniu napi przy
poprzedniem poczeniu, e: z\ J x cos 30 +
J2 cos 30 J 1 3 = 1,73 J. .
Przy poczeniu odbiornikw D, F, G pomidzy
sob rwnie w trjkt, otrzymamy, na mocy 1 prawa
Kirchhowa, w odbiornikach prd o takiem nateniu,
jakby kady z nich by wczony oddzielnie do odpo
wiednich obwodw uzwoje 1, II, III, naley przytem
dba, aby wszystkie trzy fazy byy jednakowo obci
one.
Napicie pomidzy przewodami bdzie w tym wy
padku takie, jak i napicie na kocach kadego uzwo-
 205

jenia. W obwodzie zamknitym A, B, C (rys. 146) prd

wewntrzny powsta nie moe, poniewa sity elektro
motoryczne w uzwojeniach s przesunite w fazie
o trzeci cz okresu i nigdy si nie zdarzy, aby
wszystkie wywoyway prd w jednym kierunku. Prd
moe pyn tylko od jednego przewodu do drugiego.

M oc prdu tr jfazow ego. Jak widzielimy, przy

rozpatrywaniu prdu jednofazowego, moc prdu zmien
nego jest stale dodatnia, gdy prd i napicie s zgo
dne w fazie; gdy prd wyprzedza lub te opnia si
wzgldem napicia, moc prdu przybiera wartoci do
datnie i ujemne (rys. 116). W tym ostatnim wypadku
odbiornik staje si w pewnych chwilach rdem
prdu, (Moe to zachodzi wobwodach o duym
spczynniku samoindukcji lub o duej pojemnoci).
Moc prdu zmiennego w dowolnej chwili: Pi = Vi.Ji.
Nas nteresuje rednia moc za pewien przecig czasu.
Zamy dla oglnoci rozwaa, e prd pnia si
w fazie wzgldem napicia o kt if. Wwczas:
Vt = Vmax sin 2 - t; Jt J max sin (2 " t '). Moc
T \T I
2 ft 12 TT
W chwili t : Pi = = Vmax Jm-ix S I R " t . SUl " t ~
T \ T
2~ 2 k
Przeksztamy iloczyn sinusw: sza - t . sin | ~ t cp

2 2 ft"
sin i sin i . cos cos - t . sin
T T T
2 x 2 Tz 2 ft
= sin2 t . cos sin - i . cos - t . sin =
T T T
1 1 4 ir . 1 . 4 * , .
= cos ----- cos t . cos i sin - 1 . sin ,
2 2 T 2 T
 206

j
gdyz: S/n2 -
2 2 *, U <1 cos 4 w n\ .i s/n
.. 2 x i . cos 2 *
8 7 2 \ T ) T T
1 4*
= sin t. Po podstawieniu do wzoru na moc,
2 7
otrzymamy:
1 1
Pt VniaxX Jmax COS Vuiax . Jmax COS

2 2

COS t ------*F,a, . Jmax. sin . sin f. Pierwszy z tych

7 2 7
wyrazw jest wielkoci sta, gdy zakadamy, e
jest stae; drugi wyraz przedstawia sob osinusoid,
a trzeci sinusoid o okresach dwa razy mniejszych
od okresw prdu i napicia i o wartociach maksy-
I . Vinax Jmax COS
. Vmax Jmax S/n ip
. . .y .
m alnych: 1 i - Wy-
2 2
krelnie przedstawi si te linje, jak na rys. 146 d,
gdzie s take wykrelone krzywe napicia, natenia
i mocy. Odejmujc rzdne dwuch ostatnich krzywych
w wyraeniu na moc prdu od rzdnych p ro ste j:

V max Jnax COS *j

---------------- f znajdziemy moc prduJ w dowolnej
j ]
2
chwili. Poniewa wartoci rednie rzdnych dwuch
ostatnich krzywych za jeden okres s rwne zeru,
gdy krzywe czciowo znajduj si nad osi odcitych,
czciowo pod osi, wic rednia warto mocy za cay
. . . , Jmax . J max COS <P
okres jest rwn staemu wyraeniu : .
 207

Zastpujc wartoci maksymalne przez wartoci sku-

V,ax r tJmax .i .
teczne: V ; J znaidziemy:
1/ 2 . | 2

I \ --- ^ .cos V J . cos '5, gdzie P x

2
moc rednia, F i J wartoci skuteczne napicia
i natenia. Jeeli napicie jest zgodne w fazie z pr
dem, to 10 = 0 ; C0S 'f = 1 i P 1 V J . Taka jest
moc prdu jednofazowego, albo moc w jednej fazie
prdu trjfazowego. Chcc znale moc we- wszyst
kich trzech fazach naley wyraenie powysze pomno
y przez 3: P 3 V J, gdzie F i J napicie
i natenie prdu w jednej fazie.
Gdybymy chcieli powyszy rachunek zastosowa
do przewodw, to okae si, e wynik jest ]/ 3 razy
za duy, bo widzielimy, e przy poczeniu w gwiazd
natenie wynosi tylko J )/ 3 , a przy poczeniu
w trjkt napicie midzyfazowe jest tylko F \/' 3 .
Naley wic rezultat ten podzieli przez l' 3 , ponie-
3
wa jednak: y 3 = 1,73, wic moc prdu
V3
trjfazowego obliczamy ze. wzoru:
P = V J j,/ 3 = 1,73 F J.
Gdy prd trjfazowy przepywa po obwodzie z sa-
moindukcj, to otrzymamy w ten sposb moc pozorn;
chcc mie moc rzeczywist w obwodzie z samoin- >
dukcj, naley rezultat pomnoy przez spczynnik
mocy = cos tp, otrzymamy wwczas:
P V J v 3 cos<?= 1,73 F J . cos 9.
 208

Dotychczasowe nasze rozwaania dotyczyy tego

wypadku, kiedy wszystkie fazy byy jednakowo ob
cione. Zamy' teraz, e obcienie faz jest nie
jednakowe. Oznaczmy napicia w poszczeglnych
fazach, napicia midzyfazowe, natenia prdw w fa
zach i w przewodach w pewnej chwili odpowiednio
przez : , F2 , F8, Fj, 2, 1 i j 3 , F2>3 > <4 > > f/g;
4 > 4 > 4 Moc prdu trjfazowego w danej chwili
wyniesie: Pt = F3 Jj + F2 J 2 + Vz J 3 . Przy pocze
niu w gwiazd: J -i>; J 3 - i a; nadto:
+ J-, + J 3 --- 4 + 4 + 4 == 0; std: /3 4 = 4
podstawiajc t warto do wzoru na moc prdu,
znajdziemy: Pt V1 l\ + F> 4 + V3 ( 4 4)
( V i - Fs) 4 + (T 4 -V ,) 4; ale 7, - V, = ^ ;
F 2 F s F 2)3 (rys. 145 c), wic: P/ F 1)3. 4 +
+ Fa,g . 4 . Przy poczeniu w trjkt: V] - F ,,2;
F 2 ' 14 ,3 i F3 F ,, . przytem: F 2,3 + F 8n
= (Fc - Fb ) + (F a - Fc) - F a - Vn =
= ( Vb~Va) = Vd') (rys. 146 b). Sd moc:
Pt V1 jjj + V2 J2 + VHJ, V,,.,. J, + v.3. J, +
+ v3J1../8- - ( V 2,y-I-va;1) ^ + ^ , 3 j * + v 3i i . j s =
= V , , 3 (J, - J} ) + V3)1 ( - J t ),ale: - -
= 4 ; <4 f/j 4 4 </3) 4 (rys- 146 b );
wic: Pt V2,3 . 4 V3,x , 4 - Poniewa jednak:
Fm - Fa - Fc'1 - (Fc - Fa) V,,,, wic: P , =
F2 , 3. 4 t F, , 3. 4 '
Otrzymalimy wic to samo wyraenie co poprze
dnio. Widzimy z tego, e przy nierwnynt obcieniu
faz, wystarczy zmierzy moc prdu w dwuch fazach.
 209

Miernictwo elektryczne.

Aby mc mierzy wielkoci elektryczne musimy obra

sobie pewne jednostki zasadnicze, ktreby nie ulegay
zmianom z biegiem czasu i z ktremi moglibymy po
rwnywa- wielkoci mierzone.
W elektrotechnice mamy dwie takie jednostki: amper
i om. Jednostki te nosz nazw midzynarodowych,
a wielkoci ich s cile okrelone przez prawa pa
stwowe w nastpujcy sposb:
1 amper jest to natenie takiego prdu staego,
ktry przy elektrolizie, w najdogodniejszych warunkach
rozkadu, wcigu jednej sekundy wydzieli 1,111800 mgr.
(miligramw) srebra z roztworu azotanu srebra;
1 om jest to opr supka rtci o dug. 106,3 cm.
i masie 14,4521 gr. przy temp. 0UC.. Przekrj takiego
supka wynosi prawie 1 mm2. Zaznaczy naley, e
okrelone w ten sposb wielkoci oma i ampera bardzo
mao rni si od wielkoci tych jednostek okrelo
nych na zasadzie ich zwizku z jednostkami bezwzgld-
nemi C.G.S.
Tak okrelone wzorce oma i ampera midzynarodo
wego posiadaj tylko laboratorja centralne, t. zw. labo-
ratorja pierwszego rzdu. W laboratorjach drugiego
rzdu uywa si manganinowy wzorzec oma, oraz
wzorzec siy elektomotorycznej, ktrym suy normalne
ogniwo Westona, posiadajce przy temp. 20 C. si
elektromotoryczn 1,0183 volta (patrz ogniwa galwa
niczne).
Laboratorja trzeciego rzdu posiadaj jako wzorce
dokadne amperomierze i dokadne woltomierze (wzorce),
zapomoc ktrych mona cechowa amperomierze i wol
tomierze suce do pomiarw natenia i napicia
prdu.

Elektrotechnik 14
 210

Pom iar oporu uskuteczni mona dwojakim spo

sobem: porednim lub bezporednim:
1 ) pomiar poredni dokonywa si zapomoc zmie
rzenia napicia V i natenia J prdu (rys. 147). Za
mykajc klucz K przepuszczamy z baterji B prd przez
zmienny opr regulacyjny R ; w punkcief b w myl
prawa Kirchoffa nastpi rozgazienie prdu, przyczem
cz jego popynie przez nieznany opr X, cz
przez woltomierz. Jeli woltomierz posiada opr r,
a wskazuje V woltw, to pynie pr ez niego prd:
V V
i = - , reszta t. j, ,/' = . / ------- pynie przez nieznany
r r
opr X. Std w myl prawa Ohma:

j <
v j
r
Opr woltomierza r bywa zwykle duy, jeli wic
nie chodzi o zbytni dokadno, to drugi wyraz
w mianowniku moemy pomin, wwczas:
JU '
J
sposb ten stosuje si tylko dla oporw maych, nie
przekraczajcych 1 oma, lub gdy badany opr znaj
duje si pod prdem.
2) pomiar bezporedni:
a) przez porwnanie ze sob dwuch oporw: zna
nego R i nieznanego X (rys. 148). Wczajc klucz K
do kontaktu a. przepuszczamy prd z baterji B przez
galwanometr O i znany opr R. Niech opr galwa-
noinetru wynosi r omw, a sia elektromotoryczna
baterji E woltw. Prd jaki pynie z baterji wynosi:

4 =
R + r
E
 211

Teraz przeczamy klucz do kontaktu b, prd pynie

przez galwanometr i nieznany opr X i natenie jego
wynosi:
J. = E
' X + r
Dzielc te rwnania stronami, otrzymamy:
. Jx _ X + r
J 2 ~~ R + r
a std:
X = -J l ( R + r) r
tf2
Zamy, e odchylenia galwanometru wynosiy j
i a2, to :
'h __ <y
tJ2
czyli:
Z = - 1 fi? + r) /
a2
Pomiar tego rodzaju stosuje si przy oporach duych,
wynoszcych kilkaset, kilka tysicy, a nawet kilka mil-
jonw omw, np, do pomiaru oporu izolacji, przytem
inne opory musz by w stosunku do opornoci X,
R i r mae, aby mogy by pominite.
b) pomiar oporu zapomoc omomierza. W tee-
grafji stosowanej obecnie w wojsku, gdzie jako prze
wodnik suy ziemia, zachodzi czsto potrzeba zna
opr jaki stawia ziemia pyncym przez ni prdom.
Mamy np. dwie pyty lub siatki uziemione A , B
(rys. 149), od ktrych na powierzchni ziemi wychodz
koce przewodw C, D. Jeeli pomidzy . temi prze
wodami bdzie istniaa pewna rnica potencjaw,
14
 212

podtrzymywana zapomoc rda prdu, zaczonego

do nich, to w ziemi pomidzy A, B bdziemy mieli
sie rozgazionych prdw. Zalenie od rodzaju gleby
pomidzy A i B oraz od odlegoci pomidzy niemi
zierpia bdzie stawiaa dla tych prdw opr wikszy
lub mniejszy, przyczem gleba sucha i skalista posiada
opr wikszy, wilgotna i wapienna mniejszy. O ile
oporno pomidzy dwoma uziemionemi przewodni
kami wynosi ponad 300 omw, to korespondencja za
pomoc stacji telegrafu przez ziemi jest niemoliwa.
Aby zmierzy oporno ziemi pomidzy uziemio
nemi pytami A, B posugujemy si omomierzem.
Jeeli oporno okazaa si zbyt du, to naley
zmieni miejsca uziemie. Niekiedy bywa, e tylko
jedna z pyt jest niekorzystnie uziemiona, dlatego te
zachodzi potrzeba wiedzie redni oporno kadej
z uziemionych pyt wraz z ziemi w odlegoci poowy
bazy (baza jest to odlego w prostej linji pomidzy
uziemionemi pytami). Teraz rozpatrzymy wypadek po
miaru opornoci pomidzy trzema uziemieniami A , B, C,
przedstawionemi na rys. 149. Oznaczajc redni opor
no kadego uziemienia przez x y, z i mierzc ko
lejno opornoci pomidzy kad par uziemie (pomi
jajc oporno przewodw), moemy na mocy otrzy
manych pomiarw napisa trzy rwnania z trzema
niewiadomemi:
x + y= p; x + z = q; y + z = s
z ktrych z atwoci znajdziemy redni warto
opornoci kadego uziemienia.

Omomierz. Przyrzdy suce do mierzena oporw

bezporednio nazywamy omomierzami. S rozmaite
systemy tych aparatw, z ktrych rozpatrzymy tutaj
 213

najczciej stosowane omomierze z dwoma zwojnicami

Si i S > zczonemi ze sob pod ktem prostym. Zwoj
nice te obracaj si pod wpywem pola magnetycznego
pomidzy paskiemi nasadami biegunw magnetycz
nych. Prd pyncy z baterji rozgazia si na dwa
obwody, z ktrych jeden stanowi zwojnica i znany
opr R, drugi zwojnica S 2 i nieznany opr X (rys. 150).
Jeeli prdy w tych obwodach oznaczamy przez
i i2, opory zwojnic v' i r" i napicie pomidzy
punktami d, e przez V, to moemy napisa:
V
11 =
R + r'
V '
' - 7-------
X + r"
Jak wiemy, siy dziaajce na zwojnice z prdem s
proporcjonalne do nate pola H x i H2 , w ktrych
znajduj si zwojnice (natenie pola jest niejedno
stajne najwiksze w rodku nasad, gdzie szczelina
powietrzna jest niedua, najmniejsze przy brzegach),
oraz do prdw /1( i2. Oznaczmy spczynniki pro
porcjonalnoci przez Ki i K 2 , otrzymamy wwczas:
Fi = ^ Hx k
F, K 2 H, 4
Stosujc odpowiednie kierunki prdw w zwojni
cach osigniemy, e siy te bd si stara obrci
zwojnice w kierunkach przeciwnych.
W chwili rwnowagi: F( == F2; K x Hi i x K s H 2 / 2,

std . A =
' i., ' Ki Hi
 214

a, zamieniajc prdy przez odpowiednie opory, z po

przedniego wzoru, znajdziemy:
X + r" = K 2H 2
Ii + /' _ Ky Iy
Ale wielkoci iloczynw KyHy i K 2H 2 zale od po
oenia zwojnic wzgldem kierunku pola magnetycz
nego, czyli od ktw ciy i a 2_ o jakie te zwojnice si
obrciy, a wic i Wartoci oporw bd te zalene
od kta obrotu zwojnic. Na osi zwojnic jest osadzona
wskazwka pod ktr znajduje si tarcza. Jeeli teraz
na miejscu oporu X bdziemy wcza pewne znane
opory, to na tarczy moemy sobie nacechowa po-
dziak, odpowiadajc wielkoci odchylenia wskazwki
przy wczaniu kadego z tych oporw, a nastpnie
przy pomiarach nieznanych oporw, odczyta ich wiel
koci bezporednio na utworzonej w ten sposb skali.
Przy r ' = r" i X R, wskazwka sta bdzie na
podziace zerowej. Przy X j> R odchylenia nastpi
w jednym kierunku, a przy X <C R w drugim. Na
rysunku mamy jeszcze dodatkowe opory, ktre pozwa
laj rozszerzy skal pomiarw, mianowicie jeeli ma
my poczenie, jak na rysunku, to cay prd pynie
przez zwojnice, bo z a niema nigdzie poczenia; jeeli
teraz kontakt z a przesuniemy na b lub c, t. j. wpro
wadzimy opory mniejsze rx + 1'2 lub i\ (przedtem by
opr = o,) to tylko cz prdu popynie przez uzwo
jenia, a reszta prze te opory, wskutek czego wska
zwka bdzie si mniej wychylaa. Opory te dobie
ramy tak, aby przy pooeniach kontaktu w a, b i c
wskazwka odchylaa si jednakowo przy wczeniu
nieznanych oporw odpowiednio rwnych X ; 0, I X
i 0,01 X ; to nam pozwoli zbudowa skal na mae
opory, a nastpnie odczyta na niej dziesi i sto
razy wiksze, zalenie od tego, jaki kontakt wczymy.
 215

c) M o ste k W h e a ts to n a. Ukad mostka W heatstona

przedstawiony jest na rys. 151. Z baterji B przy w
czeniu klucza K prd pynie do punktu a, gdzie roz
dziela si pomidzy dwa znane opory i /'2, nastp
nie przez nieznany opr X i znany opr R; cz
prdu popynie take przez galwanometr G. Opory i\,
r 2.i R dobieramy tak, aby galwanometr nie wskazy
wa adnych wychyle, t. j, aby przez ga c, d prd
nie pyn; wtedy potencjay w punktach c i d bd
jednakowe. Ozaczmy je przez V c i V /. Potencjay
w punktach a i b oznaczmy przez Vn i Vi,, a prd
pyncy przez ga a c i a d przez 4 i 4 (poniewa
przez galwanometr prd nie pynie, wic przez ga
c b bdzie przepywa prd iu a przez ga d b prd
/). W myl prawa O h m a :
Va Vc i! i \ ; F Vd i 2 r2
Poniewa Vr V,t, wic odejmujc stronami te rwna
nia, otrzym am y:
4 b
bn hiy, : -
b b
tak samo :
V Vc = 4 Xv V<> V,/ 4R
a po odjciu stronami:
4 X 4 R
std:
X = l'2 R
4
a zamieniajc stosunek li przez rwny mu stosunek
b
otrzymamy. X R
b b
 216

Widzimy wic, e przy tym pomiarze nie potrzebu

jemy zna oporw l\ i r 2, a tylko ich stosunek.
Ten sposb pomiaru stosuje si do oporw rednich
wartoci od 1 do 10000 omw. Jako oporniki uywa
si tu opory skrzynkowe, ktrych urzdzenie podane
jest na rys, 152.
Koce drutw, po ktrych pynie prd wczamy
do zaciskw m i- n; prd pynie przez pytki meta
lowe a, b, c i t. d. do zacisku n przez wetknite mi
dzy te pytki koki metalowe k, a znikoma tylko cz
prdu pynie przez uzwojenia zrobione z cienkiego
drutu i posiadajce' cile okrelony opr. Chcc
wczy ktrykolwiek z tych oporw, wyjmujemy od
powiedni koek, wwczas prd cakowicie pynie przez
odpowiedni zwj.
Inny rodzaj opornika przedstawiony jest na rys. 153.
Urzdzenie to jest podobne do poprzedniego; jeden
koniec drutu przymocowany jest do zacisku 77?, drugi
do nieruchomego punktu n, okoo ktrego moe si
obraca metalowa rczka k, dotykajc kontaktw
a, b, c, d; kontakty te poczone s ze sob zapo-
moc uzwoje o odpowiednich oporach. Prd pynie
od rn przez pewn ilo uzwoje do kontaktu i przez
rczk k do n. Nastawiajc rczk - na odpowiedni
kontakt, zmuszamy prd do przejcia przez dan
ilo uzwoje oporowych.
d) Do mierzenia opornoci mniejszych od jednego
oma stosuje si mostek podwjny Thomsona. Sposb
pomiaru jest podobny do poprzedniego (rys. 154). Dla
zmierzenia oporu X -przepuszcza si prd z baterji B.
Kocwki a i ct oraz b i c cz si ze sob przez
opory i\ i 7*2 Pomidzy e i f wcza si galwano
metr. Przez odpowiedni dobr oporw r i r2 osi
gamy to, e przez galwanometr prd nie pynie,
wwczas V, Vj. Oznaczmy potencjay w punktach
a, b, c i d odpowiednio przez Va, Vb, V c i V,/, nat
 217

enie prdu w obwodzie afd przez iit a w obwodzie

bec przez i-,. Na zasadzie prawa Ohma moemy
napisa:
Va Vj 4 i \ ; F Vc 4 i2
a poniewa V / = Ve, wic:
Va Vb - r | 4 /j 4;
Z drugiej strony:
F/ t | 4 7-2 ; F, F 4 r8
a std
V, Fi/ Zj 7*2 7*2 7*2 -( l\ io) 72
Dzielc otrzymane rwnania przez siebie stronami
otrzymamy:
Va .V, (4 4J 4 7t
F F/ 44 - ^2^ ^*2 zv
Oznaczmy natenie prdu, ktry przepywa przez
opory 7? i X przez J, to:
' J R ~ F F F V,/
Fi F ' J/ ,T
Vc Vd ' J X X
std:
-R _ - - ; Z -a-
Z 72 /1
Tutaj opory 7j i z-2 musimy bra do due, aby
unikn wpywu oporw drutw czcych. Mostek
ten znalaz zastosowanie w fabrykach przy badaniu
oporu waciwego drutw, przyczem opr R stanowi
w tym wypadku drut skalibrowany (rys. 155).
Peniewa trudno jest dobra takie opory 1\ i r 2,
aby prd nie pyn przez galwanometr, wic ustalamy
je dowolnie w pewnym stosunku, np, 1 : 100 lub
 218

1 : 1000 i t. d., a zmieniamy opr R, przesuwajc kon

takt lizgowy S wzdu drutu skalibrowanego A B ;
przytem nie staramy si w galwanometrze osign
cile zerowego pooenia igy, co daje si trudno
zauway i prowadzi do bdnych wynikw, lecz
uwzgldniamy w obliczeniach redni z 2-ch oporw,
przy ktrych iga galwanometru wychyla si raz nieco
wprawo, drugi raz o t sam wielko wlewo; jeeli
te opory wynosz R ' i R " , to redni opr, przy kt
rym najprawdopodobniej przez galwanometr prd nie
pynby, bdzie rwny:
D R' + R '
li -----
2
std otrzymamy:
^ R ^
r2
Jeeli dugo badanego drutu midzy kontaktami C
i D stanowi Z, a rednica d, to opr waciwy jego
znajdziemy:
V tc (Z2 R
4 ' l
e) M o ste k Nipolda. Mostek Nipolda stanowi od
mian mostka W heastona przystosowan do pomiaru
oporw zapomoc prdu zmiennego, przyczem galwa
nometr jest tu zastpiony przez suchawk telefo
niczn. Pomiarw takich dokonywujemy dla cia,
ktre pod wpywem prdu staego ulegaj elektrolizie.
Budowa mostka Nipolda jest nastpujca: (rys. 156).
rdem prdu zmiennego jest cewka indukcyjna
z przerywaczem C, poczona z ogniwem B zapomoc
wycznika k. Prd z ogniwa, pync przez uzwoje
nie pierwotne cewki indukcyjnej DC, dziki automa
tycznemu przerywaniu obwodu przez przerywacz C,
 219

wzbudza w uzwojeniu wtrnem DP, stanowicem cz

pierwotnego (autotransformator), prdy indukowane
zmienne, ktre dziaajc na telefon wywouj w nim
wyrane brzczenie. Rys. i56b przedstawia po
czenia wewntrz mostka, przyczem urzdzenie przed
stawione na rys. 156a przedstawione jest tutaj jako
rdo prdu zmiennego, liter E. Dla wikszej jasnoci
drut pomiarowy A B jest na rys. wyprostowany, w rze-
czywistoci stanowi on okrg. Poszukiwany opr X
zaczamy do zaciskw 1 , 2, przecznik mosiny usta
wiamy. na kontakt a i zamykamy obwd baterji zapo
moc wycznika k; nastpnie obracamy talerzykiem
mosinym umieszczonym na odwrotnej stronie tele
fonu, tak dugo, a dwik w suchawce telefonicznej
zniknie, ewent. stanie si minimalnym; Kreska na
oprawie telefonu wskae nam na nacechowanym ob
wodzie talerzyka wielko badanego oporu w omach.
O bracajc talerzykiem, przesuwalimy faktycznie liz-
gacz S po drucie pomiarowym AB, a do zrwnania
potencjaw punktw A i B. Zapomoc mostka Nipolda
moemy mierzy opory nie przewyszajce 200 omw.
Jeeli mierzy opr przewodnikw, np. linii telefo
nicznej 2-przewodowej zwartej na stacji kracowej,
a przytem chcemy si przekona, czy linja ta nie jest
uziemiona, to koce linji zaczamy do zaciskw 1 , 2,
zacisk 3 uziemiamy, a przecznik mostka ustawiamy
na b. Do silny dwik w telefonie wskae nam, e
linja jest uziemiona.
Celem zmierzenia opornoci tego uziemienia, oraz
okrelenia, na ktrym z przewodnikw ono si znajduje,
badamy na stacji kracowej kady przewd osobno,
wczajc go do jednego, a uziemienie do drugiego
z zaciskw 1, 2. Pomiar taki, ze wzgldu na wa
snoci dugich przewodnikw, (samoindukcja i pojem
no) nie bdzie dokadny. Prd zmienny zastoso
wany w mostku Nipolda daje nam mono pomiaru
 220

opornoci cia podlegajcych elektrolizie pod wpywem

prdu staego. Przy elektrolizie powstaje bowiem
elektomotoryczna sia polaryzacji i nie mona wobec
tego stosowa w tym wypadku prawa Ohma.
Pomiar pojemnoci zapom oc m ostka S eibta.
Mostek Seibta suy do mierzenia pojemnoci zapo
moc prdw zmiennych. Zasada jego dziaania jest.
ta sama, co w mostku Nipolda. W obwodzie ze rd
em prdu zmiennego Z, mamy midzy punktami A
i B dwa rozgazienia A OB i A D B (rys. 157); w od
gazieniu A O B umieszczony jest kondensator znanej
zmiennej pojemnoci C i drugi, ktrego pojemno Cx
chcemy okreli. W czci A D B znajduje si opr,
ktry rozdzielamy lizgaczem D na dwa opory 7) i /*2.
Waciwy mostek stanowi odgazienie OD ze su
chawk telefoniczn T. Dla okrelenia pojemnoci
przesuwamy lizgacz D tak dugo, a membrana tele
fonu przestanie drga i dwik w suchawce zamilknie.
Rnica potencjaw punktw O i D bdzie wwczas
F0 F O czyli spadek napicia w przewodniku A O
bdzie si rwna spadkowi napicia w przewod
niku AD', moemy wic napisa:

_El = A - l L . a poniewa k 1 ; Fi- ^ ;

F, Jr2 F C Cr
7'i Cx , a std:
j Uv - nC s A
wic:
7*2 C 7*2

Ukad montaowy mostka Seibta (rys. 158) jest nast

pujcy: Jako wzorzec suy kondensator C o zmiennej
pojemnoci od 0,527 cm.; kondensator badany Cx
wcza si do zaciskw 777/7. Aby zapewni przepyw
prdu przez buczek B, a temsamem i jego dziaanie,
obwd jego jest zamknity cewk dawikow L, ktrej
zaciski dziki spadkowi napicia s tutaj jakby rdem
 221

prdu zmiennego potrzebnego do pomiaru pojemnoci

(prd stay nie pynby w obwodzie z kondensato
rami). O pory 11 , r 2 skadaj si z 5-ciu rwnych
oporw, do ktrych suchawka wcza si skokami
zapomoc gniazd I, II, III i IV., umoliwiajc w ten
sposb poczenie ich serjami szeregowo.
Zmiana oporw i\ i r2 umoliwia okrelenie pojem
noci znacznie wikszych od pojemnoci wzorca. Ko
rzystajc z gniazdka pierwszego mierzyny pojemnoci
do 1100 cm., II 4100 cm., III do 21000 cm.,
i IV do 106000 cm. Pomiar odbywa si w nast
pujcy sposb: do zaciskw mil wczamy badany
kondensator, przepuszczamy prd przez buczek i po
woli zmieniamy pojemno kondensatora C, a do
zupenego zaniku dwikw w telefonie. Odczytujemy
na skali warto pojemnoci wzorca, na zasadzie ktrej
z zaczonych tablic lub krzywych odnajdujemy po
szukiwan pojemno Cr. O ile w suchawce dwik
nie zaniknie, to przekadamy wtyczk w oporniku do
nastpnego gniazdka.

P o m ia r n a ten ia i napicia prd u . Do mierzenia

siy prdu, zalenie od wymaganej dokadnoci, sto
suje si galwanoskopy, galwanometry i amperomierze.
Przy cisych pomiarach stosuje si sposb poredni,
mierzenia napicia midzy kocwkami znanego oporu,
skd otrzymujemy:

j = v
R
Pomiar napicia i siy elektromotorycznej uskutecznia
si przy pomocy woltomierzy lub te, przy cisych
pomiarach, przez porwnanie badanego napicia lub
siy elektromotorycznej z si elektromotoryczn nor
malnego ogniwa Westona.
 222

Woltomierze budow podobne s do amperomierzy,

a rnic midzy temi przyrzdami stanowi tylko wik
szy opr woltomierza i sposb zaczania do linji,
a mianowicie amperomierz wcza si zawsze szere
gowo (rys. 159), przeto przepywa przez niego cay
prd J, gdy tymczasem woltomierz czy si z zacis
kami kabli, midzy ktremi chcemy zmierzy napicie,
a wobec tego przepywa przez niego tylko cz
prdu i.
Wskutek oporu amperomierza i woltomierza pewna
cz prdu przeksztaca si w energj ciepln. Strata
dla amperomierza ze wzgldu na to, e przepywa
przez niego cay prd wynosi wedug prawa Joula: J~ r,
poniewa J jest stae, wic, aby zmniejszy t strat,
musimy dobra moliwie mae W woltomierzu strata

ta wynosi: i 2 R = .R = , a poniewa w da
R
nym wypadku mamy V stae, wic dla zmniejszenia
straty robimy R moliwie due. N p.: / = 0,001 i;
J = 100 amp.; V = 100 volt.; R = 10000 i .
Strata w amperomirzu:
J'1 r = 1002 . 0,001 = 10 wattw.
Strata w woltomierzu:

P o m i a r n a t e n i a p r d u . 1 . G alw anoskop
(rys. 160) skada si z 2-ch uzwoje A i B poczo
nych szeregowo; pomidzy temi uzwojeniami znajduje
si iga magnetyczna oparta na ostrzu lub zawieszona
na nitce. Przed uyciem przyrzdu naley ig magne
tyczn ustawi w paszczynie poudnika magnetycz-
 223

nego, a wwczas o uzwoje A, B bdzie prostopada

do paszczyzny tego poudnika. W skutek prdu prze
pywajcego po uzwojeniach A, B, iga magnetyczna,
znajdujc si pod dziaaniem 2-ch si: poziomej ska
dowej magnetyzmu ziemskiego i pola magnetycznego
wytworzonego przez uzwojenia A, B, odchyli si
w tym lub innym kierunku, zalenie od kierunku
prdu w uzwojeniach A i B. Galwanoskopy nie na
daj si do pomiarw, a su jedynie do stwierdzenia
obecnoci prdu w obwodzie badanym.
2. Galwanometr rni si od galwanoskopu tern,
e jest wykonany staranniej i posiada skal pomia
row o pewnej wartoci swej podziaki. W arto po-
dziaek galwanometrw elektromagnetycznych zaley
od wielkoci poziomej skadowej magnetyzmu ziem
skiego w danym miejscu kuli ziemskiej. Przy rozpa
trywaniu urzdzenia i zastosowania igy astatycznej
wskazalimy ju na urzdzenie galwanometru astatycz-
nego. Tutaj wypadnie nam tylko przypomnie o przy
czynie odchylania si obu igie magnetycznych (we
wntrznej i grnej) w jedn stron pod wpywem pola
magnetycznego, wytworzonego przez nieruchome uzwo
jenia z prdem. Ot jeeli zastosujemy w danym
wypadku prawo Ampera (prawo pywaka), to zauwa
ymy, e obie igy bd odchylay si zgodnie. Gal-
wanometry astatyczne nie wymagaj przed uyciem
ustawiania igy w paszczynie poudnika magne
tycznego. Chcc uywa galwanometrw do mierzenia
natenia prdu, trzeba przez porwnanie z am
peromierzem wyznaczy warto kadej podziaki ich.
skali.
v 3. Galwanometr tangcncjalny albo busola stycz
nych (rys. 161) suy do pomiaru natenia prdu
w bezwzgldnych jednostkach elektromagnetycznych.
Skada si on z kilku (Z) zwoi cienkiego drutu izo-
 224

lowanego, nawinitego na obrczy A , B o promie

niu R. W rodku tych zwoi znajduje si iga magne
tyczna N S osadzona na ostrzu. Przed pomiarem usta
wia si paszczyzn zwoi dokadnie w paszczynie
poudnika m agnetycznego; wwczas iga pod dziaa
niem skadowej poziomej natenia ziemskiego stanie
na podziace 0. W chwili wczenia prdu do obwodu
uzwojenia, obok skadowej poziomej natenia ziem
skiego H, wystpi jeszcze skadowa H pola magne
tycznego powstaego wskutek przepywu prdu przez
uzwojenie i iga obrci si o pewien kt 9 , taki, e :

tg <? = tt , skd: H ' = H t g 9 .

H

Przy badaniu pola magnetycznego, wytworzonego przez

przewodnik koowy, znalelimy wielko natenia
tego pola:
H, = 2jt zi
R
podstawiajc do tego rwnania W , znajdziemy:
TT J. 2 z zi
H tg '? = - -
K
std :
. . RH 10 R H
1 - - . tg y J . E . M . lub 1 = ------------. tg <p amp.
2 zz 2 z z
4. G a lw a n o m etr D eprez - d A rs o n v a la skada si
ze staego magnesu N S (rys. 161 a) i umieszczonych
midzy jego biegunami; cylindra elaznego C, ktry
suy do skupiania linji magnetycznych, i zwojnicy K,
zawieszonej na cienkiej wstce metalowej, do ktrej
przymocowane-jest lusterko L. Kiedy przez zwojnic
pynie prd, pd wpywem pola magnetycznego, po
wstaje para si, ktra obraca zwojnic, dopki rao-
ment obrotowy nie zrwnoway si z momentem skr
cajcym, wywoanym sprystoci metalowej wstki.
Moment obrotowy jest proporcjonalny do natenia
prdu pyncego przez zwojnic i do natenia pola:
Mj = K-l i H . Moment skrcajcy jest proporcjonalny
do kta odchylenia: ilf, W chwili rwnowagi:
M x == H i t k 2 a; jeeli natenie pola dla
kadego pooenia zwojnicy jest stae, to:

/= *2 .a. = K .'j.
ky H
czyli natenie prdu jest proporcjonalne do kta
wychylenia zwojnicy. Przy bardzo sabych prdach
odchylenia zwojnicy obserwuje si zapomoc promie
nia wietlnego odbitego w lusterku.

5. G a lw anom etr telegraficzny (rys. 162) jest sto

sowany w aparatach telegraficznych Morsea. Skada
si on ze staego kolankowego magnesu N S , posia
dajcego w rodkowej czci pryzmatyczne wystpy,
ktremi jest zawieszony na dwuch podporach. Magnes
ten znajduje si wewntrz uzwojenia, po ktrem py
nie prd wytwarzajcy pole magnetyczne. Pod wpy
wem tego pola jeden z biegunw bdzie wcigany
do wntrza uzwojenia A, drugi odpychany, dziki
czemu magnes obrci si okoo swej osi o pewien kt,
a przymocowana do niego wskazwka odchyli si od
pooenia zerowego. W pyw magnetyzmu ziemskiego
znosi si tutaj przez zawieszenie magnesu na 2-ch
podporach. Przyrzd ten nie nadaje si do cisych
pomiarw, ale jest zupenie wystarczajcy do uycia
go w aparacie telegraficznym.
Wszystkie omawiane galwanoskopy i galwanometry
maj zastosowanie tylko przy prdzie staym, gdy
przy prdzie zmiennym, wskutek cigej zmiany kie-

Elektrotechniku
 226

runku tego prdu, wskazwka nie da staego wychy

lenia w jedn stron, lecz bdzie cigle drga.

Am perom ierze. Przyrzdy wskazujce bezporednio

wielko natenia prdu nosz nazw amperomierzy.
Istnieje kilka sposobw budowy tych przyrzdw, opar
tych na nastpujcych zasadach:
a) amperomierze elektromagnetyczne oparte na za
sadzie wzajemnego oddziaywania magnesu i przewod
nika z prdem,
b) amperomierze elektrodynamiczne budowane na
zasadzie wzajemnego oddziaywania 2-ch przewodni
kw z prdem,
c) amperomierze cieplne, ktrych wskazania zale
od stopnia wyduenia drucika pod wpywem ciepa
wywizujcego si w nim przy przepywie prdu.
d) amperomierze indukcyjne oparte na zasadzie po
wstawania prdw indukcyjnych.

Am peromierz z ruchom zwojnic (typu Deprez

D'Arsonvala) skada si, jak przedstawiono na rys. 163,
z nieruchomego magnesu N S , pomidzy biegunami
ktrego znajduje si ruchome uzwojenie A z przymo
cowan do- niego wskazwk. Wewntrz uzwojenia
znajduje si nieruchomy cylinder B mikkiego elaza,
majcy za zadanie zwikszanie strumienia magne
tycznego, w ktrym obraca si uzwojenie A. Dopyw
prdu z zewntrz do ruchomego uzwojenia A usku
tecznia si zapomoc 2-ch spryn C i D, ktre maj
take za zadanie sprowadzanie uzwojenia A wraz ze
wskazwk do pierwotnego pooenia (punktu zero
wego), kiedy prdu w uzwojeniu niema. Jak widzimy
z rysunku, uzwojenie A posiada ksztat ramki skada
jcej si z duej iloci zwoi poczonych ze sob sze
regowo w ten sposb, i prd dopywajcy przez
 227

jedn spryn uzwojenia ramki przechodzi przez

wszystkie zwoje i przez drug spryn odpywa
z przyrzdu.
Pod wpywem przepywajcego prdu przez zwoje
ramki bdzie si ona obracaa w kierunku prostopa
dym do kierunku linji si pola magnetycznego istnie
jcego pomidzy biegunami magnesu N S i elaznym
cylindrem B.
Kierunek wychylenia wskazwki zaley w tych am
peromierzach od kierunku prdu, to te stosuj si
one tylko do prdw staych.
A m perom ierz elektrom agnetyczny ze zwojnic nie
ruchom (rys. 164) skada si z uzwojenia A, wewntrz
ktrego umieszczone s 2 sztabki B i C, z ktrych B
jest nieruchoma, C ruchoma, obracajca si dokoa
osi O. Do sztabki C jest przymocowana wskazwka
i spryna D, majca za zadanie sprowadzenie, sztabki C
wraz ze wskazwk do pooenia zerowego, gdy
w uzwojeniu prdu niema. Pod wpywem pola ma
gnetycznego wytworzonego wewntrz uzwojenia A
obie sztabki magnesuj si jednoczenie i wskutek
tego sztabka C bdzie odpychana od sztabki B, a wska
zwka przesunie si od punktu zerowego do pewnej
podziaki skali. Przyrzdy te s proste i mocne lecz
mao czue z powodu magnetyzmu szcztkowego
w sztabkach B, C.
Stosuje si te amperomierze zarwno do prdw
staych, jak i zmiennych, lecz skale dla obu prdw
s rne z powodu histerezy i prdw wirowych, jakie
powstaj przy przepywie prdu zmiennego.
Am peromierz elektrodynam iczny nie posiada zu
penie magnesu tylko uzwojenie ruchome, do ktrego
przymocowana jest wskazwka, i uzwojenie nieru
chome poczone z poprzednim szeregowo. W ten spo
sb prd przepywa przez oba uzwojenia przyrzdu.

15
 - 2 2 8 _

Przedstawiony na rys. 165 schemat elektrodynamicz

nego amperomierza skada si z 2-ch uzwoje nierucho
mych A i B, pomidzy ktremi jest umieszczone uzwo
jenie ruchome C ze wskazwk. Kierunki uzwoje
A i B s tak dobrane, e przy przepywie prdu otrzy
mujemy pole magnetyczne zwrcone zawsze w t
sam stron, w obu zwojnicach, Doprowadzanie i od
prowadzanie prdu do uzwojenia ruchomego C odbywa
si tak samo jak w amperomierzu elektromagnetycz-
nem. Przy przepywaniu prdu przez uzwojenia A, C, B ,
niezalenie od jego kierunku, sia wspdziaania wy
tworzonych si magnetycznych odchyli uzwojenie ru
chome, a wic i wskazwk zawsze w t sam stron.
Przyrzdy te s wicej czue, ni przyrzdy elektro
magnetyczne i stosuj si zarwno do prdw staych,
jak i zmiennych bez zmiany skali; przyczem dla prdu
zmiennego wskazuj wielko czynn czyli skuteczn
natenia.

A m p erom ierz cieplny moe by uywany jedna

kowo w obwodach z prdem staym, jak i zmiennym.
Najczciej jednak spotykamy amperomierze tego ro
dzaju w obwodach z prdem zmiennym, zwaszcza
w radjotelegrafji, gdzie mamy do czynienia z prdami
szybkozmiennymi. Najwaniejsz czci amperomierza
cieplnego jest drucik A B (rys. 166) zrobiony ze stopu
platyny z irydem. Drucik ten pod wpywem prdu
rozgrzewa si i wydua. Do drucika A B w punkcie
a przymocowany jest drugi cienki drucik a b, ktrego
koniec b jest zamocowany do nieruchomej czci am
peromierza. Do drucika a b w punkcie c przymoco
wana jest nitka jedwabna owinita dokoa bloczka P
i drugim kocem przywizana do spryny R. Podczas
przepywania prdu wyduenie drucika A B zezwala na
przesunicie drucika a b , co powoduje obrt bloczka P
wraz z przymocowan do wskazwk.
 229

A m perom ierz indukcyjny. Amperomierz ten sto

suje si tylko do prdw zmiennych. Skada si on
z tarczy aluminjowej A (rys. 167), ktra moe si
obraca dokoa osi 0 w szczelinie midzy brzegami
elektromagnesu. Do osi 0 przymocowana jest spr
yna S, ktrej drugi koniec jest unieruchomiony.
Czci powierzchni biegunowych elektromagnesu s
przykryte przez pytki metalowe B. Gdy przez uzwo
jenie elektromagnesu przepywa prd zmienny, to
w szczelinie pomidzy jego biegunami powstaje zmien
ne pole magnetyczne, ' ktre wywouje prdy wirowe
w tarczy i w pytkach B. Pod wpywem przycigania
si tych prdw tarcza A obraca si, dopki moment
obrotowy nie zostanie zrwnowaony przez opr spr
yny S. Wwczas tarcza si zatrzyma, a przymoco
wana do osi wskazwka wskae pewne odchylenie.

Bocznik. Niekiedy zachodzi potrzeba odprowadze

nia z czci obwodu pewnej iloci prdu. Zdarza si
to wtedy, gdy w danej czci obwodu chcemy za
czy przyrzdy, ktre s przeznaczone dla mniejszego
natenia lub te gdy chcemy zmniejszy oporno
pewnej czci obwodu. O ile chcemy wczy am
peromierz A (rys. 168 a), majcy podziak do 10 amp.
do obwodu, w ktrym pynie prd o nateniu 100 am-
perw, wwczas musimy 90 amp. odprowadzi z tej
czci obwodu do obwodu rwnolegle wczonego B C.
Tak samo w telefonach, jeeli chcemy lepiej sy
sze, to w wikszoci wypadkw uskuteczniamy to,
naciskajc przycisk suchowy C (rys. 168 b) i za- .
czajc w ten sposb obwd A B C , o maej opornoci,
rwnolegle do czci obwodu A B, majcej du opor
no. Dziki temu zmniejszamy znacznie wypadkow
oporno w czci obwodu A B , a przez to zmniej
szamy oporno caego obwodu, i natenie prdu
w suchawce telefonicznej zwiksza si. Taki prze
 ~ 230

wodnik, zaczony rwnolegle do czci obwodu i two

rzcy obwd odgaziony, nazywamy bocznikiem lub
upustem . Prawa Kirchoffa daj nam mono w ka
dym wypadku obliczy natenie prdu w rozgazionej
czci obwodw i w boczniku, a take oporno bocz
nika i oporno wypadkow caego rozgazienia.
Przy wczaniu bocznika rwnolegle z amperomie
rzem dobieramy tak ich opory, by amperomierz
wskazywa wielokrotno wielkoci natenia prdu.
Niech cakowity prd pyncy przez obwd wynosi
J amperw (rys. 169), z tego przez bocznik przecho
dzi J ' amperw, a przez amperomierz i. Z prawa
Kirchoffa wynika, e :
J' 7V
i r.i, ,
gdzie n i l'n opory bocznika i amperomierza. Do
dajc do obu stron rwnania po 1 otrzym am y:
i + d ' v a + ri,
i Vb
albo : J J r + i i . 'a
77,
Zwykle opr bocznika dobiera s i :

lb
1
9 7" 99
1 1
1a> 999 7" 1 P*
Jeeli np. opr amperomierza
r 1 Q a r i, == 1
99
1 + 1
r ' ; n = 90 = 100
ih 1
99
czyli powikszamy skal 100-krotnie.
 231

P om iar natenia p r d u zmiennego. Przy prdzie

zmiennym stosuje si specjalne transformatorki mier
nicze, ktre pozwalaj mierzy natenie prdu bez
przerywania obwodu (rys. 170), przyczem uzwojenie
pierwotne takiego transformatorka skada si z jednego,
rzadziej dwu zwoi grubego drutu, a uzwojenie wtrne
z wielu zwoi cienkiego drutu. Wskutek prdu zmien
nego w uzwojeniu I, powstaje w uzwojeniu wtrnem
prd indukcyjny, przyczem natenie prdu w obu
uzwojeniach mona przyj za odwrotnie proporcjo
nalne do iloci zwoi, Z i i Z n \
J Z 77

' Zr

P om iar napicia lub siy elektrom otorycznej przy

dokadnych pomiarach odbywa si przez porwnanie,
nieznanego napicia lub siy elektromotorycznej z si
elektromotoryczn normalnego ogniwa W estonea (rys.
171). Sposb ten nosi nazw metody kompensacyjnej,
a zasada jego polega na dobraniu takich oporw r t
i i\, aby przez odgazienie, w ktrym znajduje si
ogniwo W estonea prd nie pyn, o czem moemy si
przekona, wczywszy w to odgazienie galwanometr.
Prd przez galwanometr nie popynie gdy rnica
potencjaw w b i a bdzie rwna sile elektromoto
rycznej ogniwa :
7/, K = En
Oznaczajc opr baterji E x wraz z oporem przewod
nikw czcych przez R lt a cay opr drugiej gazi,
zawierajcej ogniwo E , galwanometr, opory R i r
przez R 2 , na zasadzie I I prawa Kirchoffa moemy
napisa:
E x i\ ( r \ + R p i o r 2 = 0;
En 2 ?2 Zg 7?2 0
 - 232

Jeeli przez galwanometr prd nie pynie, to i 3 0,

a wwczas w myl I prawa Kirchoffa
i'i = /2 i
a wtedy powysze dwa rwnania mona przepisa:
E , i ( v x + R J ir.,. = 0 ; E i n = 0 .
Z tych rwna otrzymamy:
Ex = i f / 1! + i?i + r o )\ E = ir.,
Ex _ /'] + R i + r..
En I'\!
Opory z-! i dobie amy zwykle tak due, aby wobec
nich mona byo pomin nieznaczny opr przewod
nikw czcych;
wwczas otrzym am y:
Ex == En . l r -
7\
a std, znajc opory r t i /, obliczymy szukan si
elektromotoryczn.
Pozatem wielko siy elektromotorycznej i napicia
mierzy si zapomoc woltomierzy, ktrych systemy s
takie same, jak amperomierzy, a rnic stanowi
wiksza ilo zwoi w zwojnicach woltomierza w celu
powikszenia jego oporu.
Dla powikszenia skali woltomierzy stosuje si do
datkowe opory, ktre wcza si szeregowo i dobiera
w ten sposb, aby otrzyma wielokrotno wskaza.
Jeeli np._ woltomierz posiada opr R = 1000 0 ,
wczymy dodatkowy opr R ' 9000 i, wwczas
powikszymy s k a l :
1000 + 9000 ' ,' .
- 10 - ciokrolnie.
1000
Do mierzenia wysokich napi stosuje si transfor-
matorki miernicze napiciowe (rys. 172), w ktrych
 23 3

od strony wysokiego napicia mamy duo zwojw

cjenkich, a od strony niskiego - kilka zwojw grubych.
Stosunek napi bdzie proporcjonalny do iloci
zwojw:
Z'
V, Zn

Z a d a n i a .
1. Cewka oporowa posiada opr r 1 = 10,07 omw.
Jakim bocznikiem naley poczy jej koce, eby
opr poprawi na R 10 om w?
Oznaczajc opr bocznika przez rx, moemy napisa
nastpujce rwnanie:
1 __ 1 , 1 .
~ ~T' T - ,
R rx
, R rx 0 . 10,07
std: ;*.v ------ = 1438,6omow.
r R 10,07 10
2 .Amperomierz posiada oporno 0,2 fi i jest
o podziace do 120 amperw, a woltomierz posiada
oporno 4000 fi i jest o podziace do 100 volt.
Jak naley wczy przyrzdy te do obwodu prdu
o nateniu 180 amperw i napiciu 300 volt
(rys. 173)?
Do amperomierza trzeba zaczy bocznik B, przez
ktry musi prze j :
J b 180 - 120 = 60 amperw.
Oporno bocznika powinna by:
Jb Ra u Ja -R a 120.0,2 n
--r? ; K u ==-:~7~~-------- = U,4 ii
Ja Rb Jb 60
Jakie napicie powinno by zuyte na spadek na
picia na dodatkowym oporze przy woltomierzu?
F = Vz Vv = 300 100 200 volt.
 234

Do woltomierza trzeba szeregowo wczy opr;

Rx ~ 200 }{y : -- 2 R v - 8000 11.

100

Pom iar mocy prdu. Pomiar mocy prdu staego

uskutecznia si zwykle zapomoc amperomierzy i wol
tomierzy (rys. 174). Jak wiadomo moc prdu staego:
p L vj
Otrzymamy wic j, mnoc przez siebie jednoczesne
wskazania woltomierza i amperomierza. Przy takim
pomiarze popeniamy pewien bd, gdy cz prdu,
w wypadku jak na rys., popynie przez woltomierz
i nie zostanie wykazana przez amperomierz. Gdybymy
zaczyli woltomierz za amperomierzem, to wskutek
oporu tego ostatniego, nastpi pewien spadek napi
cia, wskutek czego woltomierz wskae mniejsze na
picie. Chcc wic wiedzie dokadnie moc prdu,
naley, do obliczonej w sposb podany powyej, do
da jeszcze strat powsta przy przepywie prdu
przez amperomierz lub woltomierz (zalenie od po
czenia).
Do mierzenia mocy prdu zmiennego wskazania
woltomierza i amperomierza nie wystarczaj, gdy moc
jego zaley jeszcze od rnicy faz pomidzy napi
ciem i nateniem. To te moc prdu zmiennego
mierzy si tylko jednym przyrzdem zwanym wato-
mierzem. '
Najdokadniejsze watomierze urzdzone s w ten
sposb, e posiadaj dwie zwojnice (rys. 175), jedn
nieruchom K, t. zw. nateniow, a drug ruchom
napiciow k z dodatkowym oporem R, jak w wolto
mierzu. Zwojnica ta zaopatrzona jest przytem w spr
yny. Przy przepywie prdu sia wywierana przez
zwojnic nieruchom na ruchom* zmusza t ostatni
 235

do obrotu, dopki moment obrotowy elektrodynamiczny

nie zrwnoway si z przeciwnie skierowanym momen
tem skrcajcym spryn.
Pomiar mocy prdu trjfazowego mona dokona
jednym watomierzem, gdy wszystkie fazy s jednako
wo obcione; przy niejednakowem obcieniu, jak
wynika z rozwaa o mocy prdu trjfazowego, naley
uy dwa watomierze (rys. 176).
O ile odbiorniki s bezindukcyjne, np. lampy, to
pomiar ten mona dokona przy pomocy woltomie
rza i amperomierza (rys. 177), wtedy przy rwnem
obcieniu we wszystkich fazach moc:
p = 3 V J
gdzie V warto czynna napicia, J warto
czynna natenia prdu kadego z odbiornikw.

P om iar p ra c y p rd u . Prac prdu przy prdzie

staym moemy zmierzy, mnoc redni moc obliczon
ze wskaza watomierza za pewien okres czasu lub
redni warto iloczynu napicia i natenia obliczon
za ten czas, przez czas, wcigu ktrego je mierzy
limy. Przy prdzie zmiennym mnoymy rednie wska
zania watomierza za pewien przecig czasu przez ten
czas. Praca wic wyrazi si wzorami: A , V J t . lub
A W t - dla prdu staego i A = W / dla
prdu zmiennego. Osigniemy w tych wypadkach wy
niki do dokadne, jeeli wahania napicia i nat
enia nie ulegaj duym zmianom.
Dla dokadnego obliczenia pracy su liczniki, kt
rych systemy bywaj rozmaite. Rozpatrzymy licznik
prdu zmiennego najczciej stosowany (rys. 178).
Prd gwny pynie tutaj przez zwojnice nierucho
me S S, prd odgaziony od a pynie przez duy
opr szczotki k, do ruchomych zwojnic M i nastp
nie przez szczotki k 2 i zwojnic s do b. Zwoje nie
 236

ruchome pod wpywem prdu wytwarzaj pole ma

gnetyczne o linjach si poziomych. Pole to wywiera
dziaanie na pionowo umieszczone zwojnice M, wsku
tek czego bben, na ktrym te zwojnice s umoco
wane otrzymuje ruch obrotowy. Moment obrotowy jest
tutaj proporcjonalny do prdu J, ktry przepywa
przez zwojnice nieruchome i do prdu i, przepywa
jcego przez zwojnice ruchome:
M = Kx i J
gdzie K 1 spczynnik proporcjonalnoci.
Jeeli napicie pomidzy punktami a i b oznaczymy
prze Vi,, to moemy napisa wedug prawa Ohma:
,= V.b
R
gdzie R opr caego odgazionego obwodu, a std
mamy:
M ^ Va bJ
R
U dou na osi licznika umocowana jest tarcza mie
dziana T obracajca si w polu magnesw- staych NS-
Podczas obrotu tarczy powstaj w niej prdy wirowe,
na ktre magnesy dziaaj w ten sposb, e hamuj
ruch tarczy. Poniewa sia_ prdw wirowych jest
proporcjonalna do siy elektromotorycznej indukcji
powstajcej w tarczy, a sia indukcji jest proporcjo
nalna do szybkoci obrotowej tarczy, to, oznaczajc
przez J ' natenie prdw wirowych, przez n ilo
obrotw tarczy, przez K2 spczynnik proporcjo
nalnoci moemy napisa:
J ' -=!{, n
Moment hamujcy magnesw jest proporcjonalny do
siy prdw wirowych:
M1 K z./' = K , K i u
 237

Kiedy nastpi stan rwnowagi, t. j. licznik zacznie si

obraca ze sta szybkoci, te dwa momenty musz
by rwnowane:

Mi = M a lb o : Kl V * J = K 2 K %n
1 R
Pomnmy obie strony tego rwnania przez czas t,
wcigu ktrego pyn prd stay o nateniu J i na
piciu Vb:

Kl Vab J i,==- Ko K %1 1 1
R

Oznaczmy wielkoci stae: = K- n t N,

to praca: A = Vi J t = K N .
Widzimy wic, e praca jest .proporcjonalna do iloci
obrotw licznika. Jeeli o licznika poczymy zapo-
moc przekadni limakowej i kek zbatych z me
chanizmem zegarowym, poruszajcym tarcze z odpo-
wiedniemi cyframi, to przy odpowiedniem dobraniu
iloci uzwoje w zwojnicach, wielkoci tarczy i siy
magnesw hamujcych, moemy na liczniku otrzyma
obliczon prac wykonan przez prd.

M aszyny elektryczne.
P rdnice. Maszyny przetwarzajce prac mecha
niczn (silnikw spalinowych, wodnych lub parowych)
w prac prdu elektrycznego, dziki indukcji elektro
magnetycznej, nazywamy prdnicami.
Przy rozpatrywaniu zjawiska indukcji elektromagne
tycznej widzielimy, e w przewodniku zmieniajcym
swe pooenie w polu mgnetycznem powstaje elek
tromotoryczna sia indukcji, ktrej kierunek zosta
 238

okrelony zapomoc reguy prawej rki. Obojtn

jest przytem rzecz, czy przewodnik porusza si wzgl
dem pola, czy te pole magnetyczne wzgldem prze
wodnika, chodzi jedynie o to, aby strumie magne
tyczny, ktry przecina przewodnik, ulega zmianom.
Najstosowniejszem do wzbudzania elektromotorycznej
siy indukcji okaza si ruch obrotowy, to te w p rd
nicach mamy przewodnik nawinity na piercie lub
bben elazny (dla wzmocnienia pola magnetycznego),
obracajcy si midzy biegunami elektromagnesw,
wzgldnie przewodnik umieszczony nieruchomo i wi
rujce okoo niego elektromagnesy.
Wielko siy elektromotorycznej zaley od gstoci
linji magnetycznych B, od dugoci przewodnika l i od
szybkoci wzgldnej V:
E = B lv
Z wzoru tego widzimy, e si elektromotoryczn mo
emy zwiksza w trojaki sposb:
1 ) przez wzmocnienie pola i, co daje si osign
z trudnoci i w niewielkich granicach,
2) przez zwikszenie szybkoci wzgldnej v; tutaj
jestemy ograniczeni wytrzymaoci na rozerwanie
wirujcych mas;
3) przez zwikszenie dugoci przewodnika, co sta
nowi dzi najwaniejszy i decydujcy sposb zwik
szania siy elektromotorycznej, a osigany jest przez
ukadanie przewodnika w zwoje, tak aby siy elektro
motoryczne w poszczeglnych zwojach dodaway si.
Zwoje takie nakada si na specjalny rdze elazny
t. zw. twornik, ktry wiruje w polu magnetycznem
wytwarzanem przez magnenic. Koce zwojw po
czone s z kolektorem wzgldnie ze specjalnymi pier
cieniami, po ktrych lizgaj si szczotki odprowa
dzajce prd do obwodu zewntrznego.
 2 39

Zalenie od otrzymywanego w obwodzie zewntrz

nym prdu rozrniamy prdnice prdu staego i prd
nice prdu zmiennego (alternatory, generatory).

Budowa i praca prdnic prdu staego. Zasa-

dniczemi czciami prdnic prdu staego s: magne-
nica, twornik, kolektor i szczotki, przyczem w prd
nicach tych magnenica jest nieruchoma, a wiruje
twornik z uzwojeniem.

M agnenica skada si z jarzma, piekw i nabie-,

gunnikw (rys. 179 a) odlanych ze stali. Niekiedy
pieki i nabiegunniki s razem wycite z cienkich
blach, w celu uniknicia prdw wirowych, i przy
rubowane do jarzma (rys. 179 b). Nabiegunniki daje
si w tym celu, aby obchwytyway wiksz cz
powierzchni twornika i zapobiegay w ten sposb
rozpraszaniu si linji magnetycznych. Na piekach
osadzone s cewki magnesujce (rys. 180), przez ktre
przepuszcza si prd dla wytworzenia pola magne
tycznego (wzbudzanie prdnicy). Na rys. 181 poka
zana jest prdnica 4-biegunowa z osadzonemi na bie
gunach cewkami magnesuicemi (powierzchnie zakres-
kowane), i umieszczonym wewntrz twornikiem, przy
czem kierunki strumieni magnetycznych wskazane s
strzakami.

Twornik skada si z rdzenia elaznego w ksztacie

piercienia lub bbna, na ktry jest nawinite uzwo
jenie. Rdze ten dla zmniejszenia strat na prdy
wirowe i bisterez jest zoony z oddzielnych krkw
wycitych z blachy. Krki, izolowane pomidzy sob,
po osadzeniu na wa i ciniciu pod pras hydra
uliczn, zamocowane zostaj przy pomocy 2 -ch tarcz
osadzonych z brzegw na wa na gorco, przytem
cao jest zaklinowana na wale.
 Na rys. 182 przedstawiony jest twornik w ksztacie
bbna, na powierzchi jego zrobione s specjalne rowki
podune, w ktrych ukada si uzwojenie. Na wspl
nym wale z twornikiem osadzony jest kolektor (z le
wej strony), do ktrego dziaek przylutowane s koce
uzwoje twornikowych.
Tworniki w ksztacie piercienia nie s ekonomiczne,
gdy cz uzwoje, znajdujcych si wewntrz pier
cienia, nie .przecinana przez strumie magnetyczny,
nie przyczynia si do wytwarzania elektromotorycznej
siy, natomiast nawinicie takiego twornika przedsta
wia due trudnoci, dlatego te w ostatnich czasach
buduj przewanie tworniki bbnowe; ktre posiadaj
jeszcze t zalet, e uzwojenie w nich moe by od
dzielnie nawinite w postaci cewki, a nastpnie uoone
w specjalnie dla tego celu wycite rowki.'
Rozpatrzymy teraz powstawanie siy elektromoto
rycznej w uzwojeniu twornikowem prdnicy 2-biegu-
nowej (rys. 183 a). Widzimy, e przy wirowaniu tego
uzwojenia w polu magnetycznem w obu jego poo
wach powstan elektromotoryczne siy indukcji o je
dnakowej wielkoci, lecz o przeciwnych kierunkach
i jeelibymy obwd taki bezporednio zamknli, to
prd w nim nie powstanie (rys. 183 b), gdy suma si
elektromotorycznych w tak zamknitym obwodzie:
v E = E l + E 2 + E s + . . . E ' } E', E \ . . . == 0
Uzwojenie takie moe by porwnane do 2-ch grup
ogniw poczonych rwnolegle, przyczem w kadej
grupie znajduje si jednakowa ilo jednakowych ogniw
poczonych ze sob szeregowo (rys. 184). Podczas
wirowania uzwojenia siy elektromotoryczne w poszcze
glnych jego czciach bd po 2 razy na jeden obrt
zmienia swj kierunek, ale suma ich. zawsze pozosta
nie rwna 0.
 241

Aby praktycznie wykorzysta elektromotoryczne siy

powstajce w obu poowach uzwojenia twornikowego,
wystarczy na linji neutralnej umieci 2 szczotki: a, b,
dotykajce tych uzwoje; wwczas, jak widzimy
z rys. 185, siy elektromotoryczne w obwodzie ze
wntrznym, np. w oporniku lampowym, bd miay
jednakowy kierunek i otrzymamy t. zw. prd stay.
Jeeli uzwojenie twornikowe posiada Z zwojw, to
poczenie ze sob obu czci uzwojenia tworniko
wego zapomoc szczotek a, b, jest podobne do po
czenia mieszanego ogniw galwanicznych (rys. 186),
przyczem grupy ogniw A i B poczone ze sob
rwnolegle odpowiadaj 2 -m poowom uzwojenia
twornikowego A i B; a ogniwa poczone pomidzy
sob szeregowo, ktrych kada grupa bdzie posia-
2
daa zwojom uzwojenia twornikowego.
2
W rzeczywistoci szczotki nie stykaj si bezpo
rednio z wirujcemi zwojami twornika, lecz lizgaj
si po kolektorze skadajcym si ze sztabek miedzia
nych zwanych dziakami kolektora, do ktrych s
przymocowane koce poszczeglnych czci uzwojenia
twornikowego; czci te nazywamy sekcjami. Na
rys. 187 uzwojenie twornika skada si z 4-ch sekcji.
Sekcje posiadaj jednakow ilo zwojw i s roz
mieszczone zupenie symetrycznie. Do kadej dziaki
kolektora jest przymocowany koniec jednej sekcji
i pocztek nastpnej, kolektor wic posiada tyle dzia
ek, ile jest sekcji w uzwojeniu twornikowem. Dziaki
kolektora s pomidzy sob izolowane zapomoc war
stwy miki o gruboci mniejszej od powierzchni styku
szczotki z kolektorem, a to dlatego, eby w momen
cie, kiedy szczotka przechodzi z jednej dziaki na
drug nie zasza przerwa obwodu prdu.

lektroteclmilcn. 16
 242

Z powyszego widzimy, e przez zastosowanie szczo

tek i kolektora, z prdu zmiennego wytwarzanego
przez wirujce uzwojenie twornika, otrzymamy w ob
wodzie zewntrznym prd o staym kierunku.
Jeeli w ukadzie sprzdnych prostoktnych przed
stawimy wykres napicia na zaciskach szczotkowych
prdnicy, pokazanej na rys. 187, uzwojenie twornikowe
ktrej skada si z 4-ch sekcji, rozmieszczonych jedna
wzgldem drugiej pod ktem 90, to zauwaymy, e fazy
krzywych przedstawiajcych zmian tego napicia na
kocwkach kadej sekcji w przecigu jednego okresu
bd rwnie przesunite wzgldem siebie o 90, co
wskazuj linje kreskowane (rys. 188 a). Wypadkowe
napicie przy kadem pooeniu twornika otrzymamy,
dodajc do siebie napicia na kocach sekcji znajdu
jcych si po jednej stronie linji neutralnej. To wy
padkowe napicie przedstawione jest na rysunku w po
staci krzywej cigej. Ja k widzimy wypadkowe na
picie nie opada tutaj do zera, a ma charakter pul
sujcy. Przy zastosowaniu wikszej iloci sekcji, np.
omiu, otrzymamy wykres napicia na zaciskach szczot
kowych jeszcze wicej zbliony do napicia staego
(rys. 188 b).
Zwikszajc w ten sposb liczb sekcji uzwojenia
twornikowego do 16, 32, 64, otrzymamy na zaciskach
szczotkowych prawie stae napicie, a w obwodzie ze
wntrznym prd prawie stay.
rednia sia elektromotoryczna powstajca w jednem
zwoju tw ornika:
^ liczba linji magnetycznych przecitych przez ten zwj
czas wcigu ktrego linje zostay przecite.

Przy jednym obrocie zwojw ilo linji si przeci

tych wynosi 2 <1>, gdzie (1> strumie magnetyczny
 243

wychodzcy z jednego bieguna. Czas jednego obrotu

t , gdzie n ilo obrotw na minut, wobec
n
tego
2 f> __ 2 <l>n
-i I r
60 60
n
Cakowita sia elektromotoryczna bdzie rwna sumie
si elektromotorycznych w poszczeglnych zwojach
znajdujcych si po jednej stronie linji neutralnej.
Jeeli wic twornik posiada Z, zwojw, t o :

B = & = 2 " '" . =

2 60 2
<P n Z <l> n Z ~8
= C. G. S. m - - . 10 woltw.
60 60

P r d n ic e w ielobiegunow e rni si od dopiero

co rozpatrzonej dwubiegunowej tern, e posiadaj nie
jedn linj neutraln, lecz tyle ile jest par biegunw.
Odpowiednio do tego musz one mie tyle szczotek
ile biegunw. Jeeli rozpatrzymy przedstawion na
rys. 189 prdnic 4 -biegunow, to zauwaymy, e
kierunki strumieni magnetycznych przenikajcych zwoje
twornikowe przy wirowaniu, wywouj w nich elektro
motoryczne siy indukcji zmieniajce cztery razy swj
kierunek podczas jednego obrotu twornika, a wic
przechodzce cztery razy przez swe wartoci zerowe.
Prdnica wic 4 - biegunowa posiada 2 linje neutralne.
Na linjach tych s umieszczone 2 pary szczotek dzie
lce cae uzwojenie twornikowe na 4 rwne czci
posiadajce jednakow ilo sekcji. Tak samo jak
w 2 - biegunowej prdnicy, koce kadej sekcji s
poczone z dwiema ssiedniemi dziakami kolektora

16
 244

(rys. 190). Przy jednym obrocie twornika ilo linji

si przecitych przez jedno uzwojenie wynosi 4 (1>,
std rednia wielko siy elektromotorycznej w jed
nym zwoju:
4<1\ "
60
W celu otrzymania cakowitej siy elektromotorycz
nej naley doda do siebie siy elektromotoryczne
czwartej czci zwojw uzwojenia tw o rn ik a :
= 4/1> Z _ 4nZ c c s
60 4 60
czyli jest taka sama jak dla prdnicy 2 - biegunowej.
Jak widzimy wic prdnice wielobiegunowe przy jed-
nakowem uzwojeniu twornika, przy tej samej iloci
obrotw i jednakowej wielkoci strumienia magne
tycznego wytwarzaj na zaciskach szczotkowych takie
same napicie jak i prdnice 2 - biegunowe, ale przez
zastosowanie wikszej iloci par biegunw, zwikszamy
natenie prdu, ktrym zasilaj one obwd zewntrzny
(rys. 191).
K olektor skada si z tylu dziaek, ile sekcji po
siada uzwojenie twornikowe. Na rys. 192 przedsta
wiony jest przekrj kolektora nasadzonego na wa.
Kada dziaka kolektora posiada u gry wystp a,
do ktrego s przylutowane koce sekcji, z drugiej
strony wystp b w ksztacie trapezu, do zamoco
wania na wale. Dziaki kolektora, wyrabiane z twardej
miedzi, ktra posiada may opr elektryczny, s izo
lowane od wau i pomidzy sob warstwami miki.
Zamocowanie ich na wale uskutecznia si zapomoc
ruby A, nasadzonej na wa i posiadajcej z jednej
strony zgrubienie c z odpowiedniemi wyciciami,
a z drugiej strony nakadk d i riakrtk e. Kolek
 245

tor jest najczulsz czci prdnicy, musi on by tak

zbudowany, aby izolacja nie sterczaa z pomidzy
dziaek, gdy nastpowaaby przerwa prdu przy prze
chodzeniu szczotki z jednej dziaki na drug. Po
wierzchnia kolektora musi by dokadnie doszlifowan,
aby szczotki lizgay si po niej swobodnie, a jedno
czenie szczelnie przylegay.

Szczotki su do odprowadzania prdu z uzwoje

twornika do obwodu zewntrznego. Przy niskich na
piciach stosuje si szczotki metalowe, wyrabiane z drutu
miedzianego lub blaszek miedzianych; posiadaj one
niewielki opr, a wic daj may spadek napicia przy
przepywie prdu z kolektora do obwodu zewntrz
nego, ale za to wicej si niszcz i zdzieraj kolektor.
' Daleko lepsze pod tym wzgldem s szczotki wglowe,
wyrabiane z sadzy, grafitu i spoiwa. Na rys. 193
przedstawione jest zamocowanie szczotek w opra
wach A, B, poczonych dwigni obracajc si
dokoa wsplnego wau z kolektorem. Zapomoc tej
dwigni moemy przesun szczotki po powierzchni
kolektora, zapobiegajc tym sposobem czciowo iskrze
niu. Szczotki powinny szczelnie przylega do po
wierzchni kolektora i w tym celu s przyciskane razem
z oprawami zapomoc spryn a, b, a w oprawach
regulowane s zapomoc 2-ch rub c, d. Jedn z przy
czyn iskrzenia szczotek jest silny prd, powstajcy
w chwili zwarcia przez szczotk 2 -ch ssiednich dzia
ek kolektora. Na rys. 194 pokazany jest w rozwi
niciu twornik piercieniowy wraz z uzwojeniem po
czonym z dziakami kolektora oraz jedn szczotk.
W chwili zwarcia przez szczotk dziaek 1 i 2, w uzwo
jeniu lczcem te dwie dziaki prd prawie zaniknie,
gdy popynie cakowicie przez szczotk, ktra przed
stawia daleko mniejszy opr. Ale, jak wiemy, przy
zanikaniu prdu powstaje elektromotoryczna sia samo-
 246'

indukcji, ktra wywoa bardzo silny prd w obwodzie

zwartym; gdy szczotka schodzi z dziaki 2 kolektora,
powierzchnia styku pomidzy t dziak i szczotk
zmniejsza si (tworzy si jakby ostrze), wskutek czego
wzrasta w tem miejscu gsto prdu do tego stopnia,
e w chwili zsunicia si szczotki przeskakuj po
midzy ni i dziak adunki elektryczne powodujc
powstawanie iskry. Poniewa w zwojach przechodz
cych przez linj neutraln nastpuje zmiana kierunku
prdu, czyli t. zw. kom utacja, wic czsto si mwi,
e szczotki iskrz przy komutacji.
Chcc unikn iskrzenia, naley szczotki przesun
o pewien kt w kierunku obrotu twornika, wwczas
krtko zwarte zwoje znajd si w polu dziaania od
powiednich biegunw elektromagnesw, wskutek czego
pojawi si w nich elektromotoryczne siy indukcji,
ktre wywoaj w tych zwojach prdy przeciwne do
prdw samoindukcyjnych, a wic zmniejszajce ich
dziaanie. Ideaem jest takie przesunicie szczotek,
przy ktrem w krtko zwartych zwojach powstan
prdy rwne co do wartoci lecz o kierunkach prze
ciwnych ni prdy samoindukcyjne. Przy wikszem
obcieniu prdnicy, musi ona dostarcza wicej prdu,
a wic sia elektromotoryczna samoindukcji i powsta
jcy wskutek niej prd w krtkozwartym zwoju bd
wiksze, naley wic szczotki przesun o wikszy kt,
aby wywoa odpowiedniej wielkoci prd przeciwny.
Widzimy wic, e w miar wzrostu obcienia naley
szczotki przesuwa coraz dalej, co stanowi wad tego
sposobu unikania iskrzenia.
Innym rodkiem zapobiegajcym iskrzeniu jest zasto
sowanie dodatkowych elektromagnesw zwanych kom-
pensacyjnem i. Elektromagnesy kompensacyjne posia
daj uzwojenie, po ktrym przepywa cay prd zasi
lajcy obwd zewntrzny; s one rozmieszczone na
linjach prostopadych do osi biegunw magnenicy
 247

(rys. 197), a uzwojenia ich s nawinite w ten spo

sb, e wytwarzaj bieguny jednoimienne z najbli-
szemi biegunami magnenicy w kierunku ruchu twor
nika. Dziki strumieniowi magnetycznemu wytwarza
nemu przez bieguny kompensacyjne, powstaje w krtko
zwartym zwoju sia elektromotoryczna znoszca dzia
anie siy elektromotorycznej samoindukcji. W miar
wzrastania natenia prdu w uzwojeniu twornika,
wzrasta sia elektromotoryczna samoindukcji, ale je
dnoczenie zwikszaj swoje dziaanie bieguny kom
pensacyjne, gdy i przez ich uzwojenie przepywa ten
zwikszony prd. W tym wypadku unikamy przesu
wania szczotek przy kadej zmianie natenia prdu
w uzwojeniach twornika. Przez zastosowanie biegunw
kompensacyjnych nie zawsze jednak mona unikn
zupenego iskrzenia szczotek, gdy na iskrzenie to
wpywa take t, zw. rea k c ja tw ornika. Mianowicie,
pod wpywem prdu pyncego po uzwojeniach twor
nika powstaje strumie magnetyczny o kierunku pro
stopadym do kierunku strumienia elektromagnesw
(rys. 195 a).
W rzeczywistoci nie bdzie tam dwuch oddzielnych
pl magnetycznych, gdy po naoeniu si na siebie,
daj one jedno pole wsplne, nieco skrcone. Jeeli
wektor 0 A odpowiada co do wielkoci i kierunku nat
eniu pola magnenicy N S , a wektor O B wielkoci
i kierunkowi natenia pola wytworzonego przez
uzwojenie twornikowe z prdem, to wielko i kie
runek natenia wypadkowego pola magnetycznego
wskae przektna O C prostokta O A C B (rys. 195 b).
Widzimy wic, e wskutek strumienia magnetycznego,
wywoanego przez prd w uzwojeniach twornika, stru
mie magnetyczny elektromagnesw zostaje odkszta
cony, a przez to i linja neutralna zostaje jakoby obr
cona o pewien kt w kierunku obrotu twornika. Na
rys. 196 a przedstawiony jest strumie magnetyczny
 248

magnenicy, gdy w uzwojeniu twornika prd nie py

nie, na rys. 196 b ten sam strumie, odksztacony
wskutek pola wytworzonego przez prd pyncy
w uzwojeniach twornika. Jasnem jest, e im wikszy
prd pynie po uzwojeniach twornika, a wic im wicej
prdnica j e s t . obciona, tern wiksze jest odksztace
nie strumienia magnetycznego magnenicy i tern dalej
odchyla si linja neutralna od swego normalnego po
oenia. Wskutek odchylenia linji neutralnej, naley
w miar wzrastania obcienia, przesuwa szczotki
coraz to dalej w kierunku obrotu twornika. W celu
uniknicia tego zjawiska, daje si na elektromagne
sach tak du ilo zwojw, aby pole magnetyczne,
wytworzone przez prd twornika okazao si niewiel
kie w stosunku do pola elektromagnesw. Czsto te
na elektromagnesach nawija si jeszcze kilka grubych
zwojw wczonych w obwd prdu gwnego t. j.
uzwoje twornika. Prd pyncy w zwojach takich,
zwanych kom pensayjnem i, wytwarza pole magne
tyczne przeciwne do pola wytworzonego przez prd
twornika. W skutek reakcji twornika strumie magne
tyczny elektromagnesw zostaje skrcony, dziki czemu
sia elektromotoryczna, a wic i prd powstaj w zwo
jach twornika znajdujcych si nie pod biegunami,
lecz nieco dalej w kierunku obrotu twornika. Prd
ten wywouje pole magnetyczne, ktre osabia pole
elektromagnesw (rys. 196 c'. Widzimy wic, e szko
dliwy wpyw reakcji twornika polega na skrceniu i osa
bieniu strumienia magnetycznego elektromagnesw.

W z b u d z a n ie prdnic. Aeby wzbudzi prdnic,

t. j. otrzyma na jej zaciskach pewne napicie, naley
wywoa w uzwojeniu twornika si elektromotoryczn
indukcji. W tym celu naley wytworzy pole magne
tyczne przez doprowadzenie prdu do uzwoje elektro
magnesw magnenicy. Prd zasilajcy uzwojenia elk-
 249

tromagnesw moe pochodzi z obcego rda ub

te z tej samej prdnicy, i moe by w rozmaity spo
sb doprowadzany do tych uzwoje. Pierwotnym
typem prdnic s prdnice magneto-elektryczne uy
wane jeszcze obecnie do zaponu w silnikach spalino
wych pod nazw magneto (rys, 198). Pole magne
tyczne, w ktrem obraca si twornik jest tutaj stae,
wytwarzane przy pomocy magnesu staego. Magnes
taki wskutek cigych wstrznie i reakcji twornika
zczasem sabnie i wymaga czstego magnesowania.
W nowoczesnych prdnicach pole magnetyczne jest
wytwarzane przez elektromagnesy zasilane prdem
z innego rda, np. baterji akumulatorw, albo od zacis
kw innej prdnicy prdnice obcowzbudne, albo te
od zaciskw tej samej prdnicy prdnice samowzbud-
ne. Prdnice samowzbudne, zalenie od sposobu za
czenia obwodu elektromagnesw do zaciskw twornika,
mog by: bocznikowe, szeregowe (gwnikowe),
i bocznikowo - szeregowe. Przy puszczaniu w ruch
wszystkich prdnic samowzbudzajcych si, twornik'
ich obraca si pocztkowo w polu magnetycznem
wytworzonem przez magnetyzm szcztkowy w rdze
niach elektromagnesw. Dziki temu w uzwojeniu
twornikowem powstaje maa elektromotoryczna sia
indukcji, ktra wywouje nastpnie saby prd w uzwo
jeniu elektromagnesw. Prd ten wzmacnia pole ma
gnetyczne elektromagnesw, a temsamem zwiksza si
elektromotoryczna sia indukcji w uzwojeniu tworni
kowem, a wic i wzrasta prd w uzwojeniu elektro
magnesw i t. d.
Zdawaoby si, e przy takiem wzbudzaniu, sia
elektromotoryczna, w uzwojeniach twornika powinna
wzrasta do nieskoczonoci. Jak wskazuje dowiad
czenie, sia elektromotoryczna wzrasta tylko do pewnej
granicy i pniej utrzymuje si staa. Aby wyjanf
to zjawisko, naley przypomnie, e sia lektromoto-
 250

ryczna jest proporcjonalna do strumienia magnetycz

nego i do iloci obrotw E = li 4) n, gdzie k wiel
ko staa dla danej prdnicy, zaley od uzwojenia
twornika. Przy staej iloci obrotw twornika: E = h' i\>.
Strumie magnetyczny zaley od prdu magnesujcego
i zmienia si mniejwicej, jak na rys. 198 a, gdzie 4>0
oznacza, strumie magnetyczny szcztkowy. Zmiana
siy elektromotorycznej E pod wpywem zmiany prdu
magnesujcego i, przedstawi si tak sam krzyw
(rys. 198 b). Wemy pod uwag prdnic samowzbudn
bocznikow, w ktrej prd magnesujcy odgazia
si od prdu twornika. Jeeli oznaczymy opr uzwoje
elektromagnesw przez rm, opr uzwoje twornika
przez 77 i dodatkowy opr, sucy do regulacji prdu
magnesujcego przez r, to prd magnesujcy:
. _ E __ E
I'm + R
77 " k /
gdzie R 7,,, + 77 + /. A wic zaleno siy elek
tromotorycznej od prdu magnesujcego jest linjowa;
na wykresie (rys. 198 c) otrzymamy linj prost pochy
lon do osi odcitych pod ktem a takim, e: tg-J. R.
W stanie rwnowagi, kiedy ilo obrotw i prd
w tworniku s ustalone, obydwie zalenoci: E = k' <1
i E === i, R musz by spenione. Szukamy rozwi
zania tych dwuch zalenoci, nakadajc na siebie
przedstawiajce je wykresy (rys. 198 d). Widzimy, e
linje,przedstawiajce te zalenoci przecinaj si
w jednym punkcie, ktry wskae do jakiej wielkoci
wzronie sia elektromotoryczna.
Moe jednake si zdarzy, e prdnica si nie
wzbudza. Jak widzimy z rys. 198 i 198 f mog by
dwie przyczyny tego: 1 ) duy opr magnetyczny, spo
wodowany du szczelin midzy biegunami magne-
nicy i twornikiem; 2) opr elektryczny R == tg o.
za duy, wskutek czego prosta biegnie stromo,
 P r dnica obcowzbudna. Na rys. 199 pokazany jest
ukad montaowy i schemat prdnicy obcowzbudnej.
Do zaciskw c, C1 uzwojenia elektromagnesw przy
czona jest baterja akumulatorw albo doprowadzany
prd z innej prdnicy. Naley przytem zwrci uwag
na prawidowe zaczenie biegunw rda prdu, aby
nie przemagnesowa rdzenia elektromagnesw, Do
zaciskw szczotkowych a, ay przycza si obwd
zewntrzny. Jeeli oznaczymy opr obwodu zewntrz
nego przez /-, a napicie na zaciskach szczotko
wych prdnicy przez V, to natenie prdu w obwo
dzie zewntrznym bdzie:

rz
Takie samo natenie prdu bdzie w uzwojeniu
twornika, gdy prd nigdzie si nie rozgazia:
Jt = J= = J.
Jeeli opr uzwojenia twornika oznaczymy przez l't,
to rednia wielko elektromotorycznej siy indukcji
powstajcej w uzwojeniu twornikowem :
E = V + Jr,
Napicie na zaciskach prdnicy:
V E Jrt
Gdy prdnica jest nie obciona: > 7 = 0 , wwczas:
V = E
W miar obciania prdnicy coraz wikszy prd
pynie po uzwojeniu twornika i na zaciskach prdnicy
otrzymujemy coraz to mniejsze napicie. W celu
utrzymania napicia staego naley zwiksza si elek
tromotoryczn, przepuszczajc do elektromagnesw
wikszy prd. Wielko prdu magnesujcego regu
luje si opornikiem R.
 Na wykresie (rys. 199a) zmiana napicia w zale
noci od prdu J przedstawia si nie linj prost, op a
dajc w miar wzrostu prdu, jakby wynikao z rw
nania: V = E J n , lecz krzyw, gdy z powodu reak
cji twornika, nastpuje osabienie strumienia magne
tycznego <!>, przez co zmniejsza si sia elektromoto
ryczna E.

P r d n ic a szeregowa. Na rys. 200 pokazany jest

ukad montaowy i schemat prdnicy szeregowej (se-
ries-dynamo). Uzwojenie wzbudzania jest tutaj w
czone szeregowo z uzwojeniem twornikowem i z ob
wodem zewntrznym. Jeeli oznaczymy natenie pr
du w uzwojeniu wzbudzania przez , to dla prd
nicy szeregowej bdziemy mieli: J z Ji Jm J-
Elektromotoryczna sia indukcji w uzwojeniu tw or
nikowem:
- E = V + J r , + Jr, = V + J ( n + r,)
Napicie na zaciskach szczotkowych tej prdnicy
moe by regulowane przy takim ukadzie zapomoc
zmiany iloci obrotw twornika. Wasnoci tego sy
stemu prdnicy s nastpujce:
1 ) prdnica nie wzbudza si przy otwartym obwo
dzie zewntrznym;
2) przy bardzo duej opornoci obwodu zewntrz
nego prdnica wzbudza si bardzo sabo;
3) przy zmiennem obcieniu napicie na zaciskach
prdnicy jest zmienne: przy duym obcieniu bdzie
ono mae, przy normalnem due, a przy bardzo ma-
em znowu mae, gdy z powodu duego spadku na
picia w szeregowo poczonych uzwojeniach tworni-
kowym i wzbudzania, b d z e duy iloczyn J{i't + r,);
4) prdnica moe by uywana przy staym, okre
lonym dla niej obcieniu;
 253 -

5) prdnica nie moe by uywana do adowania

akumulatorw, gdy w chwili, kiedy napicie akumu
latorw przewyszy napicie na jej zaciskach, ulegnie
ona przemagnesowaniu, a obracajc si nadal w t
sam stron, bdzie wytwarza prd o kierunku prze
ciwnym do poprzedniego, a wic zgodny z kierunkiem
prdu pyncego od akumulatorw, co moe spowo
dowa uszkodzenie zarwno akumulatorw, jak i samej
prdnicy. Aby mc regulowa napicie na zaciskach
prdnicy wraz ze zmian obcienia, niektre prdnice
szeregowe posiadaj regulowany opornik R, wczony
rwnolegle do zaciskw a, uzwojenia wzbudzania
(rys. 201). Zwikszajc lub zmniejszajc wielko
oporu opornika R temsamem bdziemy zwiksza lub
zmniejsza natenie prdu w uzwojeniu wzbudzania,
a dziki temu zwikszy si lub zmniejszy elektromo
toryczna sia w uzwojeniu twornikowem prdnicy.
Taki opornik regulujcy wzbudzanie prdnicy nazy
wamy opornikiem wzbudzania.
Na wykresie (rys. 201 a) przedstawiona jest zmiana
siy elektromotorycznej E i napicia V w zalenoci
od obcienia prdnicy.

P r d n ic a bocznikow a. Na rysunku 202 przedsta

wiony jest ukad montaowy i schemat prdnicy bocz
nikowej (szunt-dynamo). Uzwojenie wzbudzania jest
tutaj wczone rwnolegle do uzwojenia twornikowego
prdnicy. W ten sposb prd w dodatnim zacisku
szczotkowym prdnicy a rozgazia si do uzwojenia
wzbudzania i obwodu zewntrznego. W obwodzie
wzbudzania szeregowo do jego uzwojenia jest wczo
ny opornik wzbudzania R, zapomoc ktrego mona
regulowa natenie prdu magnesujcego. Na mocy
pierwszego prawa Kirchoffa moemy napisa nastpu
jce rwnanie: Jt Jm^r J z.
 254

Natenie prdu w obwodzie zewntrznym przy na

piciu na zaciskach szczotkowych prdnicy rwnym
V bdzie:

Tz
Natenie prdu w obwodzie wzbudzania bdzie:

j
U. l i t -------

rm
Poniewa oporno uzwojenia, wzbudzania, skadaj
cego si z duej iloci zwojw cienkiego drutu jest
bardzo dua, to przy odbiornikach prdu w obwodzie
zewntrznym poczonych rwnolegle J, bdzie bar
dzo mae w porwnaniu do J z np. przy penem ob
cieniu prdnicy, gdy Jz 200 amperw, to J, =
= 6 amperw.
Elektromotoryczna sia indukcji w uzwojeniu tworni-
kowem tej prdnicy:
Vn
E = V - Jt rt V + r , (</, + Jz) = V + J z r, +
Im
Wasnoci prdnicy bocznikowej s nastpujce:
1 ) prdnica wzbudza si przy otwartym obwodzie
zewntrznym,
2) przy bardzo maej opornoci zewntrznej, prd
nica wzbudza si bardzo sabo, gdy mao prdu od
gazi si do uzwojenia wzbudzania,
3) przy zmiennej opornoci zewntrznej w pewnych
granicach mao si zmienia napicie na zaciskach
prdnicy; jednake przy znacznem obcieniu nast
puje duy spadek napicia, a przy przecieniu moe
nastpi nawet zupene rozmagnesowanie; zmniejsze
nie si napicia na zaciskach prdnicy ze zwiksze
niem obcienia, jest spowodowane spadkiem napicia
w uzwojeniu twornikowem, oraz reakcj twornika.
 255

4) prdnica powinna by uywana przy staem na

piciu da niej okrelonem, gdy odbiorniki prdu
wczone s do niej rwnolegle.
5) prdnica moe by uywan do adowania aku
mulatorw, gdy prd od akumulatorw nie moe jej
przemagnesowa i spowodowa takich skutkw,' jak
przy prdnicy szeregowej.
Poniewa z prdnic bocznikow bdziemy mieli
do czynienia przy adowaniu akumulatorw, rozpa
trzymy obecnie sposb puszczania jej w ruch oraz
regulowanie. Przy puszczaniu w ruch obwd ze
wntrzny powinien by wyczony, a opornik wzbu
dzania cakowicie wczony. Nastpnie rczk opor
nika doprowadzamy napicie, ktre wskazuje wolto
mierz rwnolegle zaczony do zaciskw szczotko
wych prdnicy, do normalnej wielkoci i wwczas
wczamy obwd zewntrzny. Zauwaymy, e wsku
tek tego napicie opadnie, znowu wic zapomoc
opornika wzbudzania doprowadzamy je do pierwotnej
wielkoci t. j. tej, ktra bya przy biegu prdnicy
nieobcionej.
Przy wczeniu nowych odbiornikw w obwodzie
zewntrznym, t. j. przy zwikszeniu obcienia prd
nicy, napicie na zaciskach szczotkowych zmniejszy
si, wobec tego zapomoc opornika wzbudzania dopro
wadzamy je ponownie do pierwotnej wielkoci.
Przy wzrocie obcienia nastpuje spadek napicia
na zaciskach prdnicy (rys. 202 a), a przy nadmiernem
przecieniu (opr obwodu zewntrznego zmniejsza
si, wic prawie cay prd popynie przez ten obwd
i tylko znikoma jego cz odgazia si do uzwoje
elektromagnesw) lub krtkiem zwarciu, jak wida
z wykresu, w prdnicy takiej popynie tylko przez
chwil duy prd, gdy z powodu reakcji twornika
nastpuje zaraz rozmagnesowanie i prdnica przestaje
si wzbudza.
 - 256

P r d n ic a szeregow o-bocznikow a, Na rys. 203 jest

pokazany ukad montaowy i schemat prdnicy szere-
gowo-bocznikowej (compaund - dynamo). Uzwojenie
wzbudzania skada si tutaj z 2-ch uzwoje, z ktrych
jedno, posiadajce du ilo zwojw cienkiego drutu,
jest zaczone rwnolegle do zaciskw szczotkowych,
a drugie, posiadajce ma ilo zwojw grubego drutu,
jest zaczone szeregowo z uwojeniem twornikowem
i obwodem zewntrznym. Oznaczajc natenie prdu
w szeregowem uzwojeniu wzbudzania przez J,, nat
enie prdu w rwnolegem uzwojeniu wzbudzania
przez J',,,, moemy napisa nastpujce rwnania:
f/w 7 Jzy Jt
f f J m ' f/c dr

Jeeli oznaczymy napicie na zaciskach szczotko

wych prdnicy przez V, napicie na zaciskach obwodu
zewntrznego przez V x to natenie prdu w obwo
dzie zewntrznym bdzie:
J;= V
ls
a natenie prdu w rwnolegem uzwojeniu wzbu
dzania: y
---
I' m --- ^,
*/* w
Napicie na zaciskach szczotkowych w stosunku do
napicia na zaciskach obwodu zewntrznego bdzie:
V = V1 + J,n r,n = Fi + J , r m
Elektromotoryczna sia indukcji w uzwojeniu twor
nikowem tej prdnicy bdzie:
E V + Jt rt = Vl + Jz r,n + r t (Jz + J ' m)
Wasnoci prdnicy szeregowo-bocznikowej s nast
pujce:
1) prdnica wzbudza si przy otwartym obwodzie
zewntrznym,
 257

2) przy zmiennej opornoci obwodu zewntrznego

prdnica bez regulowania, automatycznie posiada stae
napicie na zaciskach szczotkowych, gdy rwnolege
uzwojenie wzbudzania napicie zmniejsza, a szere
gowe zwiksza,
3) prdnica nie moe by uywana do adowania
akumulatorw, gdy w razie wikszego dziaania ma
gnesujcego uzwojenia szeregowego ni bocznikowego,
prdnica przemagnesuje si i zniszczy akumulatory,
a sama zostanie'uszkodzona.
Opornik wzbudzania R wczony szeregowo z rw-
nolegem uzwojeniem wzbudzania, suy tylko do regu
lowania napicia na zaciskach szczotkowych prdnicy
przy puszczaniu jej w ruch.
Podobnie jak ogniwa moemy czy pomidzy sob
prdnice. Najczciej spotykane w praktyce po
czenia s:
a) poczenie szeregowe prdnic szeregowych,
b) poczenie rwnolege prdnic bocznikowych,
c) poczenie rwnolege prdnic-szeregowo-boczni-
kowych.
Przy ostatniem poczeniu naley dodatnie zaciski
szczotkowe prdnic poczy przewodnikiem zwanym
przewodnikiem kompensacyjnym lub wyrwnawczym,
sucym do wyrwnania si elektromotorycznych
w o d u prdnicach.

P r d n ic e p r d u zmiennego. Kada prdnica prdu

staego moe dostarcza prd zmienny o ile zamiast
kolektora umiecimy piercienie, do ktrych bd
przymocowane koce uzwoje twornika. Na rys. 2Q4a
mamy twornik z nawinitemi zwojnicami 1, 2, 3, 4,
1', 2', 3', 4', obracajcy si w polu magnetycznem
elektromagnesw. Dwa przeciwne punkty uzwojenia

E U ktrotecbnika, U
 258

twornika poczone s z piercieniami, a, b, po kt

rych lizgaj si szczotki. W zwojach twornika po
wstawa bd takie same siy elektromotoryczne jak
i w prdnicach prdu staego, jednake kierunek prdu
w obwodzie zewntrznym, zaleny od kierunku wy
padkowej siy elektromotorycznej, bdzie si tutaj
zmienia okresowo wraz ze zmian pooenia uzwoje
twornikowych w polu magnetycznem elektromagnesw.
Kierunek siy elektromotorycznej w poszczeglnych
zwojach wskazany jest na rysunku strzakami; prd
wypywa z uzwojenia twornika przez piercie b do
obwodu zewntrznego i wraca do uzwoje przez pier
cie a. G dy twornik obrci si o kt 90 (rys. 204b),
to zwoje 1 , r , 2, 2', znajduj si pod wpywem pola
bieguna N, a zwoje 3, 3', 4, 4' pod wpywem pola
bieguna S. Siy elektromotoryczne w poszczeglnych
zwojach kadej grupy bd skierowane w przeciwne
strony, a poniewa s one rwne co do wielkoci,
wic suma ich rwna si O, a wskutek tego na zacis
kach szczotkowych w tern pooeniu twornika napicie
bdzie rwne O.
Gdy twornik obrci si jeszcze o 90, (rys. 204c)
wszystkie zwoje szeregu 1, 2, 3, 4 znajduj si nad
biegunem S, a wszystkie 1 ', 2', 3', 4' pod biegunem N,
wskutek czego kierunki si elektromotorycznych w po
szczeglnych zwojach kadej grupy bd jednakowo
skierowane. Porwnujc rysunki 204a i 204c widzimy,
e w odbiorniku kierunek prdu zmieni si na od
wrotny. Przy dalszym obrocie twornika napicie na
zaciskach spadnie do wartoci zera, a nastpnie wzronie
do swej wartoci maksymalnej, przyczem prd zmieni
znowu kierunek, i t. d.
Gdybymy chcieli otrzyma prd zmienny z p rd
nicy 4-biegunowej, to naley zastosowa take dwa
piercienie, ale poczy je z punktami uzwojenia
twornika przesunitemi wzgldem siebie nie o 180,
 259

lecz o 90 (rys. 205), wwczas zmiany kierunku prdu

bd nastpowa co wier obrotu twornika. Przy
rozpatrywaniu prdu zmiennego, czas wcigu ktrego
powtarzaj si te same zmiany prdu nazwalimy okre
sem. W prdnicy 2-biegunowej zmiany prdu odpo
wiadajce okresowi zachodz wcigu jednego obrotu
twornika, w prdnicy 4-biegunowej wcigu p
obrotu. Wobec tego odwrotno okresu t. j. czstotli
wo (ilo zmian zachodzcych wcigu sekundy)
wyrazi si wzorem:
f = np
60
gdzie n ilo obrotw twornika na minut, p
ilo par biegunw.
Czynnikami wpywajcemi na czstotliwo prdu
indukcyjnego w tworniku s wic: ilo obrotw twor
nika na sekund i ilo par biegunw wytwarzajcych
strumie mgnetyczny, w ktrym wiruje twornik.
Chcc otrzyma wielk czstotliwo prdu indukcyj
nego w tworniku, musimy albo zwikszy ilo obro
tw twornika, albo ilo par biegunw magnenicy,
W prdnicach uywanych w przemyle mamy do
czynienia z prdem o maej czstotliwoci, wynosz
cym przewanie f 50 okresw na sekund, nato
miast prdnice uywane w radjotelegrafji dostarczaj
prdu o duej czstotliwoci dochodzcej obecnie do
miljona okresw na sekund.
Na przedueniu wau twornika znajduje si zazwy
czaj maa prdnica prdu staego, ktra zasila uzwo
jenie magnenicy. Jeeli prdnica prdu zmiennego
jest rdem prdu dla stacji radjotelegraficznej na
samolocie, to prdnica prdu staego podczas nie-
czynnoci stacji radjotelegraficznej suy do owietla
nia i ogrzewania samolotu, oraz jako rdo prdu
do reflektorw.

17'
 260

Ze wzgldu na system urzdzenia magnenicy

i twornika, sposb odprowadzania prdu zmiennego
z twornika do obwodu zewntrznego, oraz doprowa
dzania prdu staego do zasilania uzwoje magnenicy,
rozrniamy nastpujce rodzaje prdnic uywanych
w radjotelegrafji jako rde prdu zm iennego:
a) o ruchomym tworniku i nieruchomej magnenicy,
b) o nieruchomym tworniku i ruchomej magnenicy,
c) o nieruchomym tworniku i nieruchomem uzwo
jeniu magnenicy z wirujcym rdzeniem elaznym
(zmieniajcym wielko strumienia magnetycz
nego wytworzonego przez magnenic).

Prdnica o ruchomym tworniku i nieruchomej

magnenicy. Najprostsz prdnic tego typu jest
induktor, uywany w aparatach telefonicznych do
dawania sygnaw wywoawczych. Induktor wytwarza
prd zmienny (o czstliwoci okoo 15 okresw na
sekund), ktry urachamia dzwonek spolaryzowany
na stacji wywoawczej. Cz wzbudzajca czyli
magnenica skada si z trzech staych magnesw
podkowiastych, zmocowanych zapomoc wsplnych
nasad biegunowych A B (rys. 206). Twornik jest zbudo
wany z rdzenia elaznego w ksztacie cylindra z po-
dunemi wyobieniami C, w ktrych s uoone
okoo 5000 zwojw cienkiego przewodnika. W ten
sposb najwikszy strumie magnetyczny przenika
uzwojenie twornika gdy ten jest w pooeniu poka
zanym na rysunku. Dla zwikszenia iloci obrotw
twornika suy przekadnia z 2-ch k zbatych D i F.
O b a koce uzwojenia twornika s zaczone w ten
sposb, e jeden z nich G jest przylutowany do osi
twornika, a tern samem do masy induktora, a drugi
H kontaktuje ze sprynk (szczotka) odprowa
dzajc prd z induktora na linj. W stanie spoczynku
 261

induktora, uzwojenie twornika jest zwarte zapomoc

specjalnego urzdzenia, Induktory telefoniczne s zdolne
do wytworzenia na kocach uzwojenia twornikowego
napicie od 3 0 - 6 0 wolt.

Prdnica o nieruchomym tworniku i ruchomej

m agnenicy. Prdnica tego typu skada si z nieru
chomego piercienia elaznego A , w wyobieniach
ktrego jest uoone uzwojenie twornika, pokazane
w stanie rozwinitym na rys. 207a, Cz wirujca
skada si z elaznego koa B (rys. 207 b) z wyci
ciami na obwodzie, w ktrych jest uoone uzwojenie
magnenicy .w ten sposb, e pod wpywem prdu
staego, przepywajcego przez te uzwojenia, poszcze
glne wystpy koa B staj si magnesami o rno-
imiennych ssiednich biegunach. Koce uzwojenia
twornikowego s wyprowadzone do 2-ch nieruchomych
zaciskw, do ktrych s zaczone przewody czce
prdnic z odbiornikiem. Koce uzwojenia magnenicy
s poczone z dwoma piercieniami, do ktrych zapo
moc szczotek jest doprowadzany prd stay z innego
rda, np. z prdnicy znajdujcej si na przedueniu
wau magnenicy.
Zmiana strumienia magnetycznego przecinajcego
uzwojenia twornika zachodzi w nastpujcy sposb
(rys, 208): strumie magnetyczny, wychodzcy z p
nocnego bieguna wirujcej magnenicy przenika
zwoje twornika i dzieli si w jego masie elaznej na
dwie c ci, ktre podaj do poudniowych biegu
nw 2 -ch ssiednich wystpw koa. Jeeli pod te
same zwoje twornika podejdzie nastpnie poudniowy
biegun, to strumie, przenikajcy te zwoje pjdzie
w odwrotnym kierunku ni poprzednio. Prcz tego
przy wirowaniu magnenicy bdzie zachodzi nietylko
zmiana kierunku, lecz i zmiana wielkoci strumienia
magnetycznego przenikajcego poszczeglne zwoje
 262

.twornikowe w chwili zbliania si i oddalania od nich

poszczeglnych biegunw magnenicy, jak widzimy
z wykresu zmiany strumienia magnetycznego, poda
nego na rysunku za jeden okres czasu. W wyst
pach, na ktrych s nawinite zwoje twornikowe, b
dziemy mieli w tym wypadku straty zarwno na pr
dy FoucauIta jak i na histerez.
Spotykamy rwnie prdnic tego samego typu
rnic si od dopiero co opisanej tern, e koo wi
rujce magnenicy A jest przy obwodzie zgrubione;
wyobienie, znajdujce si w rodku tego zgrubienia,
dzieli obwd koa na 2 czci a i b. W wyobieniu
tern jest nawinite uzwojenie magnenicy D, dziki
czemu wystpy z kadej strony koa staj si jedno-
imiennemi biegunami magnetycznemi (rys. 209). Cz
nieruchoma skada si z masywu elaznego B, w wy
obieniach ktrego, jak i w poprzednim wypadku s
nawinite uzwojenia twornikowe. Strumie magne
tyczny w tym wypadku, jak widzimy z rys. 2 10 , prze
nika uzwojenia twornikowe zawsze w tym samym kie
runku, zmieniajc jedynie sw warto od maksymal
nej do minimalnej, zalenie od tego, czy pod zwojami
twornikowemi bd si znajdoway bieguny N, S, czy
te wyobienia obwodu koa magnenicy. Porwnu
jc obie opisane prdnice tego typu widzimy, e przy
tych samych wymiarach wirujcego koa magnenicy
i tej samej iloci wystpw na jego obwodzie wcigu'
jednakowego czasu w ostatnio opisanej prdnicy zaj
dzie dwa razy wicej zmian strumienia magnetycznego
przenikajcego zwoje twornikowe, a przez to i cz
stotliwo prdu w tej prdnicy bdzie dwa razy
wiksza ni w poprzednio opisanej.

Prdnica o nieruchomym tworniku i nieruchomem

uzwojeniu magnenicy z wirujcym rdzeniem ela z
nym, W prdnicach tego typu uzwojenie twornikowe
 263

C i uzwojenie magnenicy D s nieruchome, cz

wirujc stanowi elazne koo zbate E (rys. 211).
Przy wirowaniu tego koa bdzie zachodzi zmiana

oporu magnetycznego

mie magnetyczny przenikajcy poszeglne zwoje

twornikowe bdzie zmienia sw warto. Wskutek
zmian strumienia w zwojach twornika bdzie powsta
waa sia elektromotoryczna indukcji. Poszczeglne
zwoje twornikowe s nawinite na wystpach czci
nieruchomej i koce tego uzwojenia s wyprowadzone
do 2-ch zaciskw A , B. Uzwojenie magnenicy nawi
nite jest na nieruchomym bbnie, wewntrz ktrego
przechodzi o elazn i wirujcego koa zbatego E.
Dziki temu strumie magnetyczny przenikajcy uzwo
jenia twornikowe bdzie mia stay kierunek; osiga
on swoje maksimum, kiedy zby rdzenia wirujcego
znajduj si naprzeciw wystpw czci nieruchomej C;
minimum kiedy zby czci nieruchomej znajduj
si naprzeciw wyobie na rdzeniu wirujcym. Uzwo
jenie magnenicy jest tutaj rwnie zasilane prdem
z innego rda prdu (rys. 2 1 1 zaciski a, b).
Obecnie uywane w radjotelegrafji prdnice wielkiej
czstotliwoci s podobne do wyej opisanej, a rnic
stanowi tylko szczegy konstrukcyjne, spowodowane
koniecznoci zwikszenia par biegunw lub iloci
obrotw, w celu osignicia wikszej czstotliwoci
prdu. Np. prdnica transantlantyckiej stacji radjo-
telegraficznej warszawskiej posiada 400 biegunw i robi
2000 obrotw na minut. Prdnica stacji radjotele-
graficznej samolotowej Y posiada wirujce koo
o 12 zbach, a na czci nieruchomej s nawinite
uzwojenia twornika na 24 wystpach, stanowicych
bieguny magnetyczne. Jeeli koo wirujce prdnicy
 264

robi w powietrzu 4500 obrotw na min., to czstotli

wo prdu bdzie:

f = 900 okresw na sekund.

60
Prdnica ta wytwarza prd o mocy 350 wat. i daje
na swych zaciskach twornikowych napicie okoo
50 volt. Prd wzbudzania jest dostarczany przez
prdnic nasadzon na wsplnym wale z koem zba
tym, majc przy tej iloci obrotw na swych zaci
skach napicie V = 1 1 1/s volt, przy nateniu prdu:
J 1,35 ampera.

Obsuga prdnic. Prawidowe dziaanie prdnic

zaley od umiejtnej ich obsugi przy puszczaniu
w ruch, podczas pracy oraz przy zatrzymaniu. Dla
tego te trzeba si zapozna niezbdnemi czyn
nociami przy obsudze prdnic.
a) Puszczanie w ruch. Gdy mamy puci w ruch
prdnic, ktra dugi czas nie pracowaa, to przede-
wssystkiem naley j oczyci z kurzu i oliwy, zwaszcza
kolektor i szczotki. Nastpnie, obracajc powoli wa
prdnicy, przemy oyska naft i napeni je oliw,
nastpnie sprawdzi stan izolacji uzwojenia tworniko-
wego i uzwojenia magnenicy w stosunku do masy
statora (czci nieruchomej) zapomoc galwanoskopu
i baterji ogniw.
Odchylenie galwanoskopu wskae zy stan izolacji.
Nastpnie musimy dokadnie opatrzy i zbada czy:
1 ) szczotki s dobrze dotarte do kolektora,
dobrze zamocowane w oprawach, oraz naleycie
przycinite do kolektora.
2) oprawy szczotek (trzymadla) dobrze zamocowane
do dwigni, oraz rozmieszczone w szachownicy
po caej dugoci kolektora,
 265

3) dziaki kolektora s dotoczone cylindrycznie,

oraz wyczyszczone zapomoc szklanego papieru
redniej szorstkoci (nie mona uywa papieru
szmerglowego),
4) wszystkie zaciski prcz oczyszczenia od kurzu
i oliwy s oczyszczone od niedzi i dobrze za
cinite,
5) szczotki s ustawione w linji neutralnej wedug
marki i dwignia nieruchomo zamocowana (jak
na rys. 193) zapomoc ruby,
6) prdnica jest naleycie osonita przed padaniem
wody i oliwy z poruszajcej j maszyny parowej
lub silnika spalinowego.
b) Podczas pracy:
7) prdnica powinna by wzbudzana przy normal
nej iloci obrotw maszyny parowej lub silnika
spalinowego,
8) wzbudzon prdnicy naley obcia stopniowo,
a nie raptownie,
9) w obcionej prdnicy zapomoc opornika wzbu
dzania napicie na zaciskach szczotkowych p o
winno by doprowadzone do normalnej wartoci
oraz zapomoc dwigni szczotki musz by usta
wione w teh sposb, aby iskrzenie byo zupenie
usunite,
10) naley nieustannie uwaa na wskazania wolto
mierza zaczonego rwnolegle do zaciskw
szczotkowych prdnicy, oraz na wskazania ampe
romierza, ktry podaje nam obcienie prdnicy;
z chwil gdy obcienie prdnicy dojdzie do
normalnej wartoci, powinno usta wczanie
nowych odbiornikw w obwodzie zewntrznym.
Jeeli zmiana obcienia prdnicy wywoa iskrze
nie szczotek, to zapomoc dwigni musz by
 266

one przesunite w nowe pooenie, w ktrym

iskrzenia zupenie nie bdzie. Jeeli chcieli
bymy obejrze jakkolwiek szczotk, to moemy
odcign od kolektora nie wicej, jak jedn
tego samego znaku.
c) Zatrzym yw anie:
11) Obcienie prdnicy powinno by stopniowo
zmniejszane przez kolejne wyczanie odbior
nikw, przyczem zapomoc opornika wzbudzania
zmniejszamy napicie na zaciskach prdnicy,
1 2 ) wszystkie wyczniki powinny by wyczone
a rczki opornikw znajdowa si na odpo
wiednim kontakcie z chwil gdy prdnica nie
jest wzbudzona i nie pracuje.

Silniki elektrycznie.
Budowa silnikw elektrycznych niczem si nie rni
od budowy prdnic, gdy kada prdnica moe by
uyta jako silnik, o ile bdziemy doprowadza do jej
uzwojenia twornikowego i elektromagnesw prd z in
nego rda. Podczas przepywu prdu po uzwojeniu
twornika, magnesy dziaaj z pewn si na te uzwo
jenia i powoduj ich wirowanie; kosztem wic pracy
prdu elektrycznego moemy otrzyma prac mecha
niczn, o ile wa, na ktrym osadzony jest twornik,
poczymy z jak obrabiark, bbnem windy i t. p.
Przy rozpatrywaniu pola magnetycznego znalelimy,
e magnes dziaa na przewodnik z prdem z si pro
porcjonaln do gstoci linji magnetycznych B, do
dugoci przewodnika l i do natenia prdu J :
F = B IJ
(W zr ten stosuje si do tego wypadku, gdy prze
wodnik jest prostopady do kierunku strumienia mag
 - 267

netycznego); przyczem kierunek tej siy zosta okre

lony na zasadzie reguy lewej rki. Dobrze jest zda
sobie dokadnie spraw, skd ta sia pochodzi; w tym
celu rozpatrzymy pole 2 -biegunowego magnesu, w kt
rym znajduje si przewodnik. Jeeli po przewodniku
tym nie pynie prd, to linje magnetyczne biegn
rwnolegle i nie wykazuj adnego dziaania na prze
wodnik (rys. 2 12 a). Z chwil jednak, gdy prd zacz
nie pyn, dokoa przewodnika wytwarza si nowe
pole magnetyczne o kierunku tworzcym rub pra-
woskrtn z kierunkiem prdu. (Jeeli wkrca rub
prawoskrtn w len sposb, aby jej ruch postpowy
by zgodny z kierunkiem prdu, to Lruch obrotowy
wskae kierunek linji si pola magnetycznego, wytwo
rzonego przez ten prd. Na rys. 2 12 b prd pynie
od patrzcego za kartk). Wskutek nowopowstaego
pola, pierwotne pole magnesw zostaje odksztacone
(rys. 2 12 c). Pole to stara si powrci do swej po
przedniej postaci i w tym celu usuwa przewodnik
z prdem, t. j. przyczyn powodujc jego odkszta
cenie w kierunku wskazanym na rysunku strzak.
Sia, dziaajca na przewodnik, w celu usunicia go
z pola, jest do znaczna, np. gdy i? = 5000 gausw,
l 50 cm., J = 40 amperw = 4 J E M , to:
F = 5000 . 50 . 4 = 1004000 dyn ^ 1 kg.

M oment obrotowy silnika. Charakterystyczn wiel

koci dla silnika jest jego moment obrotowy. Przy
pomnijmy sobie tutaj w krtkoci, co nazywamy mo
mentem. Jeeli mamy si F przyoon do ciaa A,
unieruchomionego w punkcie O, a wic mogcego
posiada ruch tylko obrotowy dokoa tego punktu,
to skutek dziaania siy bdzie zaleny od odlegoci
jej O A od punktu obrotu (rys. 213). Przypumy, e
pod dziaaniem tej siy ciao przeszo z pooenia
 268

do pooenia A ', t. j. obrcone zostao o kt a.

Droga, jak ciao przebyo wynosi wic OA'o. == r a ,
a praca, jak sia przy tem wykonaa:
A Fro.
Wielko F /', charakteryzujc dziaanie siy F
nazywamy jej momentem. Widzimy wic, e praca
wykonana przez si podczas obrotu ciaa okoo pew
nego staego punktu jest rwna momentowi tej siy
pomnoonemu przez kt, o jaki ciao zostao obrcone.
Jeeli teraz mamy dwie siy F i F ' rwne i rwno
lege, lecz przeciwnie skierowane, t. zw. p a r s
(rys. 214), to widzimy, e siy te ciaa przesun nie
mog, lecz tylko wywoa jego ruch obrotowy okoo
pewnego punktu O. Praca wykonana przez si F
przy przesuniciu ciaa o kt a wyniesie:
A Fra.
a praca siy F ' :
A '= F 'r a
Obie siy razem wykonaj wic prac:
A 1 = A + A ' = F r a + F ' ra
a poniewa F F 1, wic:
A = 2 Fra
Oznaczmy odlego midzy siami F i F przez ii
= 2r, to:
A = F aa
Widzimy wic, e praca pary si rwna jest iloczy
nowi jednej z tych si przez odlego midzy nimi
i przez kt obrotu. Wielko Fa nosi nazw momen
tu M pary si, wic praca:
.4 Ma
 269

Przejdmy teraz do rozpatrywania si dziaajcych

na uzwojenie twornika w silniku. W uzwojeniu tem, tak
samo jak w uzwojeniu twornika prdnicy prd si roz
dziela w ten sposb, e pod biegunem pnocnym
pynie w jednym kierunku, pod biegunem poudnio
wym w kierunku przeciwnym (rys. 215 b), wskutek
tego odksztacenia pola bd tego rodzaju, e pod
biegunem pndcnym powstanie sia F, dziaajca do
gry, pod biegunem poudniowym na d (co atwo
sprawdzi zapomoc prawa lewej rki). Mamy wic
tutaj par si wywoujc obrt twornika. Praca tej
pary si przy jednym obrocie wyniesie:
A = M . 2n ==' 2r.M
gdzie M moment obrotowy pary si.
Z drugiej strony jednak wiemy, e praca wykonana
w polu magnetycznem: A ' gdzie J natenie
prdu, (f> strumie magnetyczny.
Oznaczajc liczb par biegunw magnenicy silnika
przez p, a strumie wychodzcy z kadego bieguna
przez (l>, otrzymamy ilo linji si przecitych przez
jeden zwj podczas cakowitego obrotu twornika: 2/><I>;
jeeli twornik posiada Z zwojw, to oglna ilo linji
magnetycznych przecitych przez te zwoje podczas
jednego obrotu twornika wynosi 2 p*&Z, a praca
wszystkich zwojw przy jednym obrocie twornika:
A! --== 2 p $ Z i .
gdzie i prd przepywajcy przez jeden zwj; jeli
cakowity prd, jaki pobiera silnik stanowi J , a ilo
gazi rwnolegych uzwojenia twornika jest 2a, to
i t - , std:
2a
A ' = 2p<l>Z. J = & . Z<PJ.
2a a
 - 270

poniewa A A', wic:

2 M t. = P . 7 A \I ,
a
a s t d :
M == . Z<1>,/.
2a~
Wielkoci o, a, Z, s dla danego silnika stae.
Oznaczmy je przez K, wwczas:
M iN \7 .
Widzimy wic, e moment obrotowy silnika zaley
tylko od strumienia magnetycznego wychodzcego
z kadego bieguna i natenia prdu pobieranego
przez silnik, a nie zaley od iloci obrotw.

Kierunek obrotu silnika. Jeeli teraz zastosujemy

prawo Fleminga prawej rki lub prawo prawej doni
dla prdnicy i prawo Fleminga lewej rki lub lewej
doni dla silnika elektrycznego i porwnamy kierunki
prdu w uzwojeniach twornikowych i kierunki obrotu
twornika dla prdnicy (rys. 215 a) i dla silnika elekt
rycznego (rys. 215 b) to zauwaymy, e przy jedna
kowym kierunku strumienia magnetycznego magne-
nicy i przy jednakowym kierunku obrotu twornika,
prd w uzwojeniu twornikowem silnika posiada kie
runek przeciwny, ni w uzwojeniu twornikowem prd
nicy. Jeeli w silniku zmienimy jednoczenie kierunek
strumienia magnetycznego magnenicy i kierunek pr
du w uzwojeniu twornikowem (rys. 216 a) na prze
ciwne, to kierunek obrotu silnika nie ulegnie zmianie,
gdy natomiast zmienimy tylko kierunek strumienia
magnetycznego magnenicy (rys. 216 b) lub kierunek
prdu w uzwojeniu twornikowem (rys. 216 c), kierunek
obrotu silnika zmieni si na przeciwny.
 - 271

Ustaw ienie szczotek w silniku elektrycznym . Jak

widzimy z rys. 215 przy jednakowym kierunku stru
mienia magnetycznego magnenicy, oraz przy jedna
kowym kierunku obrotu, bdziemy mieli odmienne
kierunki prdu w uzwojeniu twornikowem prdnicy
i silnika elektrycznego. W obec tego strumie po
przeczny powstajcy pod wpywem prdu pyncego
po uzwojeniu twornika i odksztacajcy strumie mag
nenicy w silniku elektrycznym bdzie mia te kie
runek przeciwny, ni w prdnicy (porwna rys. 196 b
i 217), a wic linja neutralna zostanie jakby przekr
cona o pewien kt w kierunku prze wnym biegowi
silnika.
Celem uniknicia iskrzenia szczotek, spowodowanego
reakcj twornika, bdziemy musieli w silniku elek
trycznym przesun w tym samym kierunku razem
z linj neutraln i szczotki.
Aby unikn kadorazowego przesuwania szczotek,
ze zmian natenia prdu zasilajcego silnik, stosu
jemy w silnikach, tak samo jak i w prdnicach, elek
tromagnesy kompensacyjne, lecz ustawiamy je w sil
niku w ten sposb, aby bieguny ich byy zwrcone
rnoimiennemi biegunami do najb.iszych biegunw
magnenicy w kierunku obrotu twornika.
To samo dotyczy iskrzenia szczotek wskutek pow
stawania elektromotorycznej siy samoindukcji na linji
neutralnej; celem uniknicia tego iskrzenia naley
szczotki przesuwa w kierunku przeciwnym biegowi
silnika.

Sil przeciw elektrom otoryczna. Przy biegu silnika

elektrycznego uzwojenie twornikowe przecina strumie
magnetyczny magnenicy, wskutek czego, podoonie
jak w uzwojeniu twornikowem prdnicy, powstawa
 - 272

w nim bdzie elektromotoryczna sia indukcji, ktrej

wielko okrelimy ze wzoru:

E' = - Z * . 10 - 8 volt
60
Kierunek tej elektromotorycznej siy indukcji w uzwo
jeniu twornikowem silnika, okrelony wedug prawa
Fleminga prawej rki, jt zawsze przeciwny wzgldem
kierunku elektromotorycznej siy rda zasilajcego
prdem silnik elektryczny i dlatego nosi nazw siy
przeciwelektro motorycznej.
Sia przeciwelektromotoryczna powstaje pod wpy
wem strumienia magnetycznego wytwarzanego przez
elektromagnesy. Przy normalnej szybkoci silnika
nieobcionego wielko siy przeciweiektromotorycz-
nej E ' jest bardzo bliska do napicia V na jego
zaciskach szczotkowych. Niech napicie na zaciskach
szczotkowych silnika V = 120 volt, a sia przeciw
elektromotoryczna E ' 119,75 volt; jeeli opr
uzwoje twornikowych i'i = 0,01 oma, to prd, jaki
bdzie pyn po tym uzwojeniu:
V E 1 120 119,75 0,25 _
Jt 'z=~ ^:- ------ - 25 amp.
rt 0,01 0,01
Prd ten wystarcza do wytworzenia takiego momentu
obrotowego, ktry zrwnoway momenty oporowe
tarcia; siy dziaajce na twornik bd w rwnowadze,
bdzie si wic on obraca ze sta szybkoci. Przy
pumy. teraz, e silnik obciylimy; moment obro
towy nie wystarczy do zrwnowaenia momentw
oporowych i silnik zwolni bieg, wskutek czego uzwo
jenia twornika bd w jednostk czasu przecinay
mniejsz liczb linji magnetycznych magnenicy i sia
przeciwelektromotoryczBa zmniejszy si (E[ = A d> n).
 273

Niech -sia przeciwelektromotoryczna wynosi teraz

Ev f ';== ,1 0 c volt,
u to1 : Jtr - 1 2 0 118,5 = 1 5 0 ainp.,
118,5
0,01
widzimy wic, e przez uzwojenia twornika popynie
teraz wikszy prd, a wic wzronie moment obro
towy* Ilo obrotw silnika zmniejszy si tylko o tyle,
aby powstajca sia przeciwelektromotoryczna wpusz
czaa do uzwoje twornika prd wytwarzajcy moment
obrotowy dostateczny dla pokonania zwikszonych
momentw oporowych. Kiedy nastpi stan rwnowagi,
silnik bdzie obraca si znowu ze sta szybkoci.
Widzimy wic, e sia przeciwelektromotoryczna od
grywa rol regulatora, regulujcego dopyw prdu do
uzwoje twornika. Kiedy silnik zaczyna si dopiero
obraca, to sia przeciwelektromotoryczna E ' 0,
wwczas w rozpatrywanym przykadzie prd dopywa

jcy do uzwoje twornika : Ji

=
r, 0,01
== 12000 amp. Tak wielki prd uszkodziby niewt
pliwie uzwojenia twornika, nie obliczone na tak wiel
kie natenie; aby zabezpieczy silnik przed tak
duym prdem, wczamy szeregowo zmienny opor
nik R zwany opornikiem rozruchowym (rys. 218).
Opornik rozruchowy powinien posiada taki opr, aby
przy cakowitym wczeniu go do obwodu przy roz
ruchu silnika (rczka M powinna wwczas znajdowa
si na kontakcie a), przepuszcza przez uzwojenia
twornika prd wynoszcy okoo 1,5 prdu normalnego
(t. j. pyncego przy normalnej iloci obrotw).
Nastpnie, w miar wzrostu iloci obrotw, a razem
z tern i siy przeciwelektromotorycznej, wyczamy
opornik rozruchowy z obwodu, przesuwajc rczk M
w kierunku, jak wskazuje strzaka na rysunku. W chwili

El ekt r ot echni ka. ' 1 3

 274

kiedy silnik rozwinie normaln szybo, opornik zu

penie wyczamy z obwodu, ustawiajc rczk M na
kontakcie b.

Budowa i w asnoci silnikw elektrycznych. Jak

ju wspomnielimy, silniki prdu staego s o tej
samej budowie, co i prdnice, rni si tylko mniej-
szemi wymiarami (gdy s budowane na mniejsz
moc) i specjalnemi opornikami zaczonemi do obwodu,
jak to: opornik rozruchowy i opornik wzbudzania;
czsto oporniki te s poczone w jeden opornik
kombinowany. Silniki elektryczne prdu staego tak
samo jak i prdnice dzielimy na silniki:
1 ) ze wzbudzaniem obcem,
2) szeregowe,
3) bocznikowe,
4) szeregowo bocznikowe.
W praktyce najczciej s spotykane silniki szeregowe
i' bocznikowe; silniki ze wzbudzaniem obcem i szere-
gowo-bocznikowe s mao uywane i dlatego rozpa
trywa ich nie bdziemy.

Szybko obrotowa silnika. Zmiana szybkoci

obrotowej silnika moe by uskuteczniona w dwojaki
sp o s b : 1 ) przez wprowadzenie dodatkowego oporu do
uzwoje twornika, dziki czemu nastpuje zmiana na
picia na zaciskach szczotkowych; 2) przez zwikszanie
lub zmniejszanie natenia prdu wzbudzania, przez co
ulegnie zmianie strumie magnetyczny magnenicy.
W pierwszym wypadku, przy zmianie napicia na
zaciskach szczotkowych, ulegnie zmianie rnica po
midzy tym napiciem a si przeciwelektromotoryczn,
a to pociga za sob zwikszenie lub zmniejszenie
natenia prdu dopywajcego do uzwoje twornika.
W drugim wypadku, przy zmniejszaniu lub zwikszaniu
 275

strumienia magnetycznego, ulega zmianie sia przeciw-

elektromotoryczna, a wic rnica pomidzy napiciem
na zaciskach szczotkowych a t si zwikszy si lub
zmiejszy, co znowu pocignie za sob zmian nate
nia prdu dopywajcego do uzwoje twornika.
Poniewa jednak pierwszy z tych sposobw jest
bardzo nieekonomiczny, gdy tracimy bezuytecznie
du ilo energji na nagrzewanie si dodatko
wego opornika, ktry musi mie do znaczny opr
w stosunku do oporu uzwojenia twornika, wic sto
sujemy go rzadko i na krtki przecig czasu. C z
ciej natomiast stosuje si zmiana napicia na zaciskach
szczotkowych silnika przez doprowadzanie prdu z roz
maitych rde o ronem napiciu lub te przez zmian
strumienia magnetycznego magnenicy, do czego suy
specjalny opornik wzbudzania zbudowany podobnie do
opornika rozruchowego.
W praktyce w silnikach elektrycznych bardzo czsto
spotykamy takie rozmieszczenie opornika rozrucho
wego i opornika wzbudzania, e zapomoc przesuwa
nia jednej rczki regulujemy wielkoci oporw obu
opornikw jednoczenie. Takie poczenie opornika
rozruchowego i wzbudzania nazywa si opornikiem
kombinowanym.
W niektrych silnikach szeregowych osigamy zmian
szybkoci, zmieniajc ilo amperozwojw w uzwoje
niu wzbudzania zapomoc przecznika zwanego kon
trolerem. Jeeli to uzwojenie jest podzielone na 4
rwne czci, z ktrych kada posiada Z zwojw (rys.
219), to przy nateniu prdu zasilajcego J, w wy
padku szeregowego poczenia wszystkich 4-ch czci
uzwojenia, ilo amperozwojw bdzie 4 z J (rys. 219a).
W wypadku pocz :nia grupami (rys. 219 b), ilo
amperozwojw bdzie: Az . ~ 2 z J . W wypadku

ii*
 2 7 6 -

poczenia rwnolegego wszystkich czci uzwojenia

(rys. 219c) ilo amerozwojw bdzie: 4 z . J.
4
Silnik szeregow y. Na rysunku 220 jest pokazany
ukad montaowy silnika szeregowego z opornikiem
wzbudzania i opornikiem rozruchowym, ktre s roz
mieszczone osobno (rys. 220 a) i z opornikiem kombi
nowanym (rys. 220b). W chwili rozruchu (rys. 220a)
rczka opornika rozruchowego R y jest na kontakcie
a, rczka opornika wzbudzania Ri, na kontakcie c.
Przy stopniowem przesuwaniu rczki opornika R x
do kontaktu b, silnik posiada ma szybko obrotow,
gdy duy prd, przepywajcy po uzwojeniach elek
tromagnesw, zwiksza strumie magnetyczny, a ten
wywouje znaczn si przeciwelektromotoryczn w u-
zwojeniu twornika. Chcc zmniejszy t si naley
zmniejszy strumie magnetyczny; uskutecznia si to
przez odprowadzenie czci prdu, przez odgazienie
bezporednie do uzwoje twornika. Aby prd po tym
rozgazieniu pyn naley zmniejszy opr R 2, prze
suwajc rczk na kontakt d ,
Przedstawiony na rys. 220b opornik kombinowany
skada si z 2 -ch opornikw: opornika rozruchowego
A B i opornika wzbudzania DC. Jeden koniec uzwo
jenia wzbudzania jest przyczony do nieruchomej
sztabki K B , ktra doprowadza prd do kontaktu B
opornika, drugi koniec uzwojenia jest poczony prze
wodnikiem z kontaktem C. Ruchoma rczka M lizga
si po kontaktach opornika i obraca si dokoa nie
ruchomej osi O, do ktrej jest doczony przewd od
rda prdu. Kontakt S opornika jest kontaktem
spoczynkowym dla rczki M, podczas kiedy silnik nie
pracuje. Przy puszczaniu silnika w ruch przesuwamy
rczk M z kontaktu spoczynkowego S na kontakt A ,
wwczas prd ze rda przejdzie przez uzwojenie
 277

twornikowe silnika, przez uzwojenie wzbudzania, sztabk

K B , cay opornik rozruchowy A B i przez rczk M
wrci do rda.
Przy stopniowem prz. suwaniu rczki M a do kon
taktu B wyczamy stopniowo z obwodu opornik roz
ruchowy; silnik posiada wwczas jeszcze ma szyb
ko. Przesuwajc rczk M na kontakt D, wczamy
cay opo. nik wzbudzania C D rwn legie do uzwojenia
elektromagnesw. Przesuwajc stopniowo rczk M
a do kontaktu C, zmniejszamy w ten sposb nat
enie prdu odgazionego do uzwoje elektromagne
sw, zwikszajc przez to szybko obrotow silnika.
W chwili gdy rczka M bdzie si znajdowaa na kon
takcie C, silnik bdzie posiada najwiksz ilo obro
tw przy danem obcieniu.
Przy uruchamianiu silnika szeregowego, mamy znaczne
natenie prdu w uzwojeniu wzbudzania i w uzwo
jeniu twornikowem dziki czemu bdziemy mieli bardzo
duy strumie magnetyczny magnenicy, a wic silnik
przy rozruchu bdzie posiada duy moment obrotowy
(ilf= r k ,J). Dlatego te silnik szeregowy stosujemy
w tych wypadkach gdy przy rozruchu wymagany jest
duy moment obrotowy lub kiedy s moliwe wypadki
przecienia silnika.
Przy biegu luzem silnika szeregowego, may prd,
pyncy przez uzwojenia twornikowe, wytwarza do
znaczn si do poruszan a go. Sia przeciwelektro-
motoryczna jest wwczas prawie rwna napiciu na
zaciskach szczotkowych; aby wytworzy tak znaczn
si przeciweektromotoryczn, musi si twornik
nadzwyczaj szybko obraca w sabem polu elektro
magnesw, To te silnik szeregowy bez obcienia
biegnie bardzo szybko. Przy wzrocie obcienia ilo
obrotw silnika zmniejsza si, dziki czemu maleje
sia p, zeciwelektromotoryczna, co pozwala na zwik
szenie si natenia prdu w tworniku; ale pid, py
 27S -

ncy przez twornik, przechodzi take przez uzwojenia

magnesw, przez co zwiksza si strumie magne
tyczny, a wic ^nastpuje wzrost siy przeciwelektro-
motorycznej i dalszy spadek iloci obrotw, doki
sia przeciwelektromotoryczna nie zmniejszy si do tego
stopnia, e bdzie przepuszcza prd niezbdny do
pokonania oporw mechanicznych obcienia silnika.
Widzimy wic, e przy wzrocie obcienia nastpuje
w tym silniku znaczny spadek szybkoci obrotowej.
Przy zmniejszaniu obcienia, naodwrt, silnik bdzie
zwiksza ilo obrotw. Jeeli zmniejszymy obcienie
poniej pewnej granicy, to moemy wywoa tak
wielk szybko obrotow silnika, przy ktrej moe
on ulec uszkodzeniu; wskutek tego silnik szeregowy
moe by stosowany tam, gdzie jest on stale obci
ony, nprz. w tramwajach, windach, pompach i t. d.
Nie naley stosowa silnika szeregowego przy prze
kadni pasowej, gdy w razie zerwania si lub zesko
czenia pasa moe on rozwin szybko niebezpieczn
dla jego caoci.
Z powyszego moemy okreli wasnoci silnika
szeregowego w nastpujcy sposb:
1 ) nie moe pracowa bez obcienia,
2) przy zmniejszeniu obcienia zwiksza szybko
obrotow,
3) przy rozruchu i przy przecieniu rozwija duy
moment obrotowy, t. j. du si pocigow, co robi
go przydatnym do wszelkich dwignic.

Z a d a n i e .
Silnik szeregowy 2 -biegunowy posiada na zaciskach
napicie V = . 110 volt. Na obwodzie twornika znaj
duje si 2 = 630 zwojw o cznym oporze 'rt 0,088
oma; opr uzwojenia wzbudzaniu r, = 0,132 oma.
 279

Sprawno silnika wynosi '/} 0,822, przy n = 900

obrotw na minut. Przy nateniu prdu J 68 amp.
i przy n = 900 obrotw na minut silnik jest zdolny
podnosi ciar o wadze Q = 43 kg.
Obliczy :
1) moc P jak posiada silnik przy J . = 68
.amperw,
2) szybko z jak silnik podnosi pionowo ciar
Q = 43 kg.
3) si przeciwelektromotoryczn i strumie mag
netyczny przy n == 900 obrotw na minut i J = 68
amperw,
4) Straty na ciepo Joula w tworniku i w uzwo
jeniu wzbudzania,
5) Moment obrotowy silnika.
Moc pobrana przez silnik przy obcieniu J == 68
amperw: P 1 1 0 . 68.0,822 = 6148,6 wa
tw = 8,35 KM.
Szybko z jak silnik podnosi ciar obliczymy
z nastpujcego wzoru:

skd szybko:
P 8,35 . 75 kgm/sek. , .
u ==14,56m/sek.
Q 43 kg.
Sia przeciwelektromotoryczn:
E = V J (r, + /,) = 110 68 (0,088 + 0,132) =
= 95 wolt.
Strumie magnetyczny obliczymy ze w zoru:
= n z $ . 10 ~ volt.
 280

. . . . , . , n 000
Matc na uwadze, z e : n = 15
60 60
obrotw na sekund moemy napisa:

<l> = ' - -10 == 95 105 = 1000000 makswelli.

Zn' 6 30.15
Straty na ciepo Joula w uzwojeniu twornikowem
i wzbudzania:
D = J - (ri + /,) 682. 0,22 = 1017 watw.
Moment obrotowy silnika:
Z < l\J 6 3 0 . 10. 68 ,. ,.
M = = .-- = 68 dzauli
2~ . 103 2 . 3,14 . 108
Silnik bocznikow y. Na rys. 221 jest pokazany
ukad montaowy silnika bocznikowego z opornikiem
wzbudzania i opornikiem rozruchowym, rozmieszczo-
nemi osobno (rys. 221 a) i opornikiem kombinowanym
(rys. 221 b), W chwili rozruchu rczk opornika roz
ruchowego przesuwamy z kontaktu spoczynkowego
S na kontakt A, a rczk opornika bocznikowego Rn
pozostawiamy na kontakcie D, wyczajc go w ten
sposb z obwodu. Prd ze rda pjdzie prosto do
uzwojenia wzbudzania i przez opornik rozruchowy i?|
do uzwojenia twornikowego, a nastpnie wrci do
rda.
Przesuwajc rczk opornika rozruchowego R\ sto
pniowo do kontaktu B, wyczamy go w ten sposb
z obwodu; silnik posiada wwczas ma szybko
obrotow. Dla zwikszenia tej szybkoci przesuwamy
stopniowo rczk opornika bocznikowego R-> do kon
taktu C.
W oporniku kombinowanym prcz opornika rozru
chowego 4 B i opornika bocznikowego C D , znaj:'uje
 -- 281

si jeszcze dodatkowy opornik E F, zadanie ktrego

polega na stopniowem zmniejszaniu natenia prdu
W uzwojeniu wzbudzania podczas zatrzymania silnika.
Poniewa uzwojenie elektromagnesw silnika bocz
nikowego posiada du ilo cienkich zwojw, wic
w chwili przerywania prdu, powstaje w nich znaczna
sia elektromotoryczna samoindukcji, ktra wywouje
iskr midzy ostatnim kontaktem i rczk opornika.
Chcc otrzyma niedu si elektromotoryczn samo
indukcji naley natenie prdu w uzwojeniu wzbu
dzania stopniowo zmniejsza do czego wanie suy
ten dodatkowy opornik E F.
Jeeli przesuniemy rczk opornika kombinowanego
z kontaktu spoczynkowego S na kontakt E, to prd
ze rda przejdzie do uzwojenia wzbudzania, potem
przez sztabk kontaktow F C , dodatkowy opornik
F E i wrci do rda.
Przesuwajc stopniowo rczk opornika do kon
taktu F, doprowadzamy natenie prdu w uzwojeniu
wzbudzania do maksymalnej wartoci, a w uzwojeniu
twornikowem prd przechodzi przez cay opornik
rozruchowy A B i wraca do rda. Silnik zaczyna si
wwczas obraca.
Jeeli przesuniemy rczk opornika stopniowo na
kontakty B C, wwczas prd bdzie szed w obwo
dzie uzwojenia twornikowego, omijajc opornik rozru
chowy, a do obwodu uzwojenia wzbudzania zacznie
wchodzi przez opornik bocznikowy CD . Przesuwajc
stopniowo rczk opornika jeszcze dalej od kontaktu
C w kierunku D, bdziemy zwiksza szybko obro
tow silnika.
W chwili zatrzymania si silnika odprowadzamy
rczk opornika dodatkowego na kontakt E F , ww
czas prd w uzwojeniu twornikowem bdzie przerwany,
a w uzwojeniu wzbudzania bdzie stopniowo mala,
 282

dziki czemu szybko obrotowa silnika bdzie si

stopniowo zmniejszaa.
' Natenie prdu w uzwojeniu wzbudzania wynosi:

r,
wielko wic strumienia magnetycznego magnenicy
(1> jest wielkoci sta. Ze zmian obcienia silnika
<I> i V pozostaj bez zmiany, a zmienia si jedynie Ji,
wobec tego szybko obrotowa silnika zalee bdzie
jedynie od prdu przepywajcego przez uzwojenia.
Jeeli do pewnej granicy bdziemy zwiksza obci
enie silnika (tak jednak by go nie przeciy), to
ilo obrotw jego zmniejszy si; rwnoczenie jednak
ze zmniejszeniem iloci obrotw, ilo linji magne
tycznych przecinanych przez uzwojenia twornika
w jednostk czasu ulegnie take zmniejszeniu, a wsku
tek tego zmaleje sia przeciwelektromotoryczna i zacz
nie pyn wikszy prd przez uzwojenia twornikowe.
Dziki tym dwom czynnikom przy zmianie obci
enia szybko obrotowa silnika bocznikowego zostaje
prawie sta, dlatego te silnik ten jest najczciej
uywany do uruchomienia transmisji i obrabiarek,
gdzie zachodz czste zmiany obcienia, a wymagany
jest rwny bieg silnika.
Z powyszego moemy okreli wasnoci silnika
bocznikowego w nastpujcy sposb:
1 ) moe pracowa bez obcienia t. j. luzem,
2) ze zwikszeniem obcienia do okrelonej gra
nicy zmniejsza sw szybko w niewielkim stopniu,
3) nie znosi przecienia.
Reasumujc powysze wasnoci silnika szeregowego
i bocznikowego, moemy powiedzie, e najodpowied
niejsze zastosowanie silnik szeregowy znajduje tam,
 283

gdzie s wymagane due momenty obrotowe przy

maej szybkoci obrotowej i gdzie s nieuniknione
przecienia, natomiast silnik bocznikowy tam - gdzie
jest wymagana staa szybko obrotowa i gdzie moli
wo przecienia nie zachodzi.

Z a d a n i e .
Obliczy natenie prdu w tworniku bocznikowego
silnika^ elektrycznego o mocy P = 5 KM., jeeli na
picie na jego zaciskach szczotkowych wynosi V
' = 100 volt, opr uzwojenia wzbudzania r m = 80 omw
a spczynnik sprawnoci r'.== 0,82.
Moc prdu dopywajcego do zaciskw szczotko
wych silnika:
p . 7 3 6 -5 = 4 4 8 7 w a tt w .
0,82
Natenie prdu dopywajcego do zaciskw szczot
kowych silnika:
4487
tj- -44,o7 am p e ra .
100
Natenie prdu w uzwojeniu wzbudzania:

= !00 = : 1,25 ampera.

80
Natenie prdu w uzwojeniu twornikowem:
Jt ~ J- Jm = 44,87 1,25 = 43,62 ampera.

Silniki prdu zmiennego. Silniki elektryczne prdu

zmiennego mog by zasilane prdem jednofazowym
lub trjfazowym i zalenie od budowy i zasady dzia
ania mog b y :
 284

1 . Silniki synchroniczne, ktrych budowa nie

rni si niczem od budowy prdnic prdu zmiennego.
W silnikach takich powstaje moment obrotowy, ktry
zmienia swj kierunek tak czsto, jak wielka jest cz
stotliwo prdu zasilajcego. Gdyby silnik posiada
niedu mas, to pod wpywem tego zmiennego mo
mentu otrzymaby ruch wahadowy, wobec jednak
duej masy, a zatem duej bezwadnoci, zachodz
w nim tylko drgania niewidoczne dla oka. Do urucho
mienia silnika synchronicznego naley uy 'silnika
pomocniczego dopki jego wirnik (magnenica) nie
osignie takiej szybkoci, e zmiana biegunw pod
zwojami twornika bdzie si odbywa jednoczenie
(synchronicznie) ze zmian kierunku prdu w tych
zwojach. Wwczas moment obrotowy silnika synchro
nicznego bdzie posiada stay kierunek i silnik po
mocniczy, jako zbyteczny, zostaje wyczony. Silnik
synchroniczny nie moe by przeciony, gdy wy
pada z synchronizrnu i , zatrzymuje si, natomiast przy
normalnem obcieniu zachowuje nadzwyczaj rwny
bieg.
W praktyce s stosowane silniki synchroniczne
o mocy nieprzekraczajcej 0,25 KM. np. do wentyla
torw i innych instalacji domowych.

2. Silniki asynchroniczne. Silniki tego rodzaju

nosz rwnie nazw silnikw indukcyjnych, gdy
posiadaj podczas pracy obcienie indukcyjne.
Rozpatrzymy tutaj budow i wasnoci tylko trj
fazowego silnika asynchronicznego.
Nieruchoma cz (stjnik) tego silnika jest podobna
do nieruchomego twornika prdnicy prdu zmiennego,
z t rnic, e mamy w tym wypadku niejedno, lecz
trzy jednakowe uzwojenia, zasilane prdem trjfazo
wym. Stjnik odgrywa rol magnenicy, wytwarzajcej
 285

pod wpywem prdu zmiennego (trjfazowego), prze

pywajcego przez jego uzwojenia, wirujce pole ma
gnetyczne. Cz ruchoma czyli wirnik ma zupenie
odmienn budow i stanowi twornik silnika. Skada si
on z elaznego cylindra A, nasadzonego na wa B C
(rys. 222). Cylinder elazny zmniejsza opr obwodu
magnetycznego pomidzy biegunami wirujcego pola
magnenicy (stjnika), zwikszajc w ten sposb wiel
ko strumienia magnetycznego pomidzy temi biegu
nami. W celu zmniejszenia strat na prdy wirowe
Foucaulta cylinder nie jest masywny, a skada si
z s eregu cienkich krkw blaszanych. Na powierzchni
tego cylindra jest uoone uzwojenie zwarte na krtko.
Silnik ten nie posiada ani kolektora, ani piercieni,
ani szczotek. Prd zmienny w uzwojeniu stjnika wy
twarza wirujcy strumie magnetyczny przecinajcy
zwoje wirnika, dziki czemu powstaj w nich prdy
indukcyjne.
Oddziaywanie wirujcych biegunw magnetycznych
stjnika na prdy indukcyjne w uzwojeniu twornika
rozpatrzymy na nastpujcym przykadzie (rys. 223).
Jeeli prt A znajduje si w strumieniu magnetycznym
wytworzonym przez biegun magnetyczny N i jeeli
biegun porusza si w kierunku strzaki B, to wedug
prawa prawej doni w tym prcie powstanie prd
indukcyjny J, o kierunku wskazanym na rysunku. Na
mocy prawa lewej doni moemy okreli kierunek,
w ktrym bdzie si posuwa prt z prdem pod
wpywem strumienia magnetycznego bieguna N ; kie
runek ten wskazuje strzaka C.
Widzimy z tego, e wirujcy strumie magnetyczny
cignie za sob uzwojenia wirnika, a wic razem z nim
i sam wirnik. Wirnik jednak nie moe obraca si z tak
sam szybkoci, co strumie magnetyczny, gdy jego
uzwojenia przecinayby wci jednakowy strumie i prd
indukcyjny nie powstaby w nich, a wic nie byoby
 286

siy poruszajcej. Dlatego te pomidzy liczb obro

tw na minut strumienia magnetycznego i wirnika
istnieje rnica zwana polizgiem, ktra waha si
okoo 5% iloci obrotw na minut.
Przy obcieniu silnika szybko wirnika zmniejsza
si, wskutek czego uzwojenie jego przecina wikszy
strumie magnetyczny i nastpuje wzrost prdu induk-
cyjnego; strumie magnetyczny silniej przyciga uzwo
jenie, polizg si zmniejsza i silnik nabiera wikszej
iloci obrotw; widzimy wic, e silnik asynchroniczny
pokonuje sam obcienie. Jeeli jednak obcienie
bdzie tak due, e polizg dojdzie do 50%, to, przy
dalszem zwikszeniu obcienia, silnik stanie.
Wasnoci silnika asynchronicznego s bardzo po
dobne do wasnoci silnika bocznikowego.

3. Silniki kolektorow e posiadaj twornik zbudo

wany identycznie, jak w silnikach prdu staego i, jak
wskazuje nazwa, prd zmienny zostaje doprowadzany
do wirujcych elektromagnesw przez szczotki lizga
jce si po kolektorze. Tym samym prdem zasilane
s uzwojenia twornika, tak e jednoczenie ze zmian
kierunku prdu w tworniku, nastpuje zmiana jego
kierunku w elektromagnesach. Silniki te s mao uy
wane w praktyc .

Obsuga silnikw elektrycznych, a) Puszczanie

w ruch. Przy puszczaniu w ruch silnika musimy wy
kona te same czynnoci, co i przy puszczaniu w ruch
prdnic. Prcz tego musimy dokadnie zbada, c z y :
1) oporniki rozruchowe i wzbudzania (regulator
szybkoci) s wczone do obwodu prawidowo.
b) Podczas pracy. 1) Przy uruchamianiu opornik
rozruchowy powinien by wyczany stopniowo, po-
 287

czem zapomoc opornika wzbudzania naley dopro

wadzi szybko silnika do normalnej wielkoci.
2) Przy normalnem obcieniu silnika, szczotki mu
sz by ustawione w ten sposb, eby iskrzenie usun.
3) Naley uwaa na wskazania woltomierza, za
czonego rwnolegle- do zaciskw szczotkowych silnika,
oraz na wskazania amperomierza, wskazujcego obci
enie. Przy zmianie napicia na zaciskach szczotko
wych, naley zapomoc opornika wzbudzania prdnicy
doprowadzi napicie do normalnej wartoci.
4) Jeeli zmiana obcienia powoduje iskrzenie
szczotek, to szczotki musz by przesunite na nowe
pooenie, przy ktrym iskrzenia nie bdze.
5) Jeeli chcemy obejrze jakkolwiek szczotk, to
nie naley odciga od kolektora wicej ni jedn.
6) Naley zwraca uwag, eby wszystkie czci
silnika nie byy zbytnio nagrzane.
c) Przy zatrzymaniu. 1 ) Zatrzymanie silnika po
winno by uskutecznione tylko zapomoc opornika
rozruchowego, ktry naley wycza nie stopniowo,
a moliwie szybko.
2) Zatrzymanie silnika nie powinno by uskutecz
niane zapomoc wycznikw, przerywajcych obwd
prdu zasilajcego silnik.

Transform atory.
Zadaniem transformatorw jest przetwarzanie pracy
prdu jednego napicia na prac prdu innego napicia.
Kady transformator skada si z 2 -ch niezalenych
i dobrze od siebie izolowanych uzwoje, z ktrych
jedno nosi nazw uzwojenia pierwotnego, a drugie
wtrnego, oraz z obwodu magnetycznego, wsplnego
dla obu uzwoje.
 2 88

Oba uzwojenia transformatora mog by nawinite

na 2-ch oddzielnych rdzeniach, poczonych ze sob
zworami (rys. 224a) lub na wsplnym rdzeniu bezpo
rednio jedno na drugim (rys, 224b). Obwd magne
tyczny transformatora moe by cakowicie zamknity
w elazie (rys. 224a i b), wwczas transformator na
zywamy transformatorem z obwodem magnetycznym
zamknitym, lub te moe by czciowo zamknity
w elazie, a czciowo w powietrzu (rys. 224 c), ww
czas transformator nazywamy transformatorem z ob
wodem magnetycznym otwartym.
Transformator z obwodem magnetycznym otwartym
posiada mniejszy strumie magnetyczny, ni transfor
mator z obwodem magnetycznym zamknitym, o tej
samej iloci zwojw uzwojenia pierwotnego, o jedna-
kowem skutecznem nateniu prdu zasilajcego uzwo
jenie pierwotne, oraz o jednakowym poprzecznym
przekroju rdzenia elaznego.
Poniewa we wszystkich trzech rodzajach trans
formatorw przedstawionych na rys. 224, strumie
magnetyczny wytworzony przez prd zasilajcy uzwo
jenie pierwotne cakowicie przenika uzwojenie wtrne,
oba wic uzwojenia transformatora posiadaj najwik
szy spczynnik indukc i wzajemnej, M == II \JL x. L 2 ,
a wic i najwikszy spczynnik sprzenia K ss 100 %,
Dla zmniejszenia strat w transformatorach na prdy
wirowe Foucaulta i na histerez, rdze i zwory ska
daj si z izolowanych pomidzy sob cienkich arku
szy blachy elaznej lub z cienkich drutw elaznych.
Do uzwojenia pierwotnego transformatora doprowa
dzamy prd zmienny z prdnicy Z (rys. 225). Prd
ten wywouje zmienny strumie magnetyczny w rdze
niu elaznym. Wywoany strumie zmienia si tak
jak prd, t. j. wzrasta w pewnym kierunku, osiga
maximum, poczem zaczyna opada do zera, nastpnie
 289

zmienia kierunek na odwrotny i znowu wzrasta, a po

osigniciu maximum spada do zera i t. d. Ten zmien
ny strumie przecina zwoje obwodu wtrnego i wy
wouje w nich si elektromotoryczn, pod wpywem
ktrej w zwojach tych powstaje prd.
Jeeli transformator jest nieobciony, t. j. obwd
wtrny jest przerwany, to w obwodzie pierwotnym
mimo to prd pynie. Prd ten jest bardzo saby,
poniewa strumie magnetyczny wzbudza w tym ob
wodzie znaczn sil elektrom otoryczn, skierowan
przeciwko prdowi i hamujc jego przepyw. Po
wczeniu odbiornika do obwodu wtrnego, powstaje
w nim prd wtrny o kierunku takim, e osabia stru
mie magnetyczny; wskutek tego sifa elektromoto
ryczna w obwodzie pierwotnym maleje i moe do
niego dopywa wikszy prd. Wczenie nastpnego
odbiornika do obwodu wtrnego, osabia jeszcze wi
cej strumie magnetyczny, a wic nastpuje dalszy
wzrost prdu w uzwojeniu pierwotnem i t. d. Widzi
my wic, e regulacja dopywu prdu do transforma
tora odbywa si przez samo zaczanie odbiornikw.
Zaznaczy naley, e nawet w obcionym transfor
matorze sia elektromotoryczna w uzwojeniu pierwot
nem nie wiele si rni od napicia na kocwkach
tego uzwojenia, gdy nieznaczna zmiana siy elektro
motorycznej przy maym oporze tego uzwojenia powo
duje du zmian w nateniu prdu.
Spczynnik transformacji i spczynnik spraw
noci transformatora. Rozpatrzmy transformator nie
obciony. Pod wpywem prdu pyncego po uzwo
jeniu pierwotnem, powstaje zmienny strumie magne
tyczny, ktry przenika to uzwojenie i wywouje w ka
dym jego zwoju si elektromotoryczn indukcji:
< 4>,
E 'i= - - 7 - 10-8 wolt.
Q t

E lektrotechnika. * 19
 290

Wszystkie zwoje znajduj si w jednakowych warun

kach, wic powstawa w nich bdzie jednakowa sia
elektromotoryczna. Jeeli uzwojenie to posiada Z x
zwojw, to oglna sia elektromotoryczna E x = Z l .E 't,
przyczem jest ona prawie rwna napiciu na kocw
kach uzwojenia: Vi = E x. Poniewa uzwojenie wtrne
jest nawinite na tym samym rdzeniu, mona przyj,
e wszystkie linje si strumienia magnetycznego prze
cinaj go, powstanie wic w kadym zwoju tego uzwo
jenia sia elektromotoryczna taka sama, jak w zwo
jach pierwotnych, Et" = E \ . Jeeli uzwojenie to po
siada Zi zwojw, to oglna sia elektromotoryczna
E 2 Z x . Et" = Z2 . E t, przyczem w tym wypadku
zupenie cile: M V2 (przy obcieniu transforma
tora wzr ten bdzie tylko w przyblieniu susznym),
Z dwch wzorw: E x = Z1.E 'i i E z = Z2E't utwrzmy
, E2 Z2 . E 't Z2 V2 y
proporcj, to: = = - ^ f . Ze wzo-
Ef Z x . E't Zx V,
ru tego wynika, e stosunek napi na zaciskach
uzwoje wtrnego i pierwotnego jest rwny w przy
blieniu stosunkowi iloci zwojw w tych uzwojeniach.
Przykad: napicie na zaciskach uzwojenia pierwotnego
Vx = 120 wolt, ilo zwojw Z x = 1 2 . W uzwojeniu
tym powstaje sia elektromotoryczna E x ^ Vx 120
120
wolt, na kady zwj wypada wic: E 'x = - = 10 wolt.
12
Niech uzwojenie wtrne posiada zwojw Z 2 = 4, to
w kadym z nich powstanie sia elektromotoryczna
E 2 = E x = - 1 0 wolt., a oglna sia elektromotoryczna
w tym uzwojeniu: E 2 4 . 10 = 40 wolt. Std.

E* _ = 120 12 3 ~ Vg
E1 ~ Z t ~ 40 ~~ 4 1 V/'
 291

Std wynika, e zapomoc transformatora moemy

dowolnie zwiksza lub zmniejsza napicie na zacis
kach uzwojenia wtrnego, dobierajc odpowiednio
iloci zwojw obu uzwoje. Stosunek iloci zwojw
uzwojenia wtrnego do iloci zwojw uzwojenia pier
wotnego | J nazywamy spczynnikiem transfor

macji lub przekadni.

Jeeli obciymy transformator, wwczas ilo
energji elektrycznej w obwodzie wtrnym bdzie pra
wie rwna iloci energji elektrycznej w obwodzie
pierwotnym, t. j. E i J l = E 2J 2- Z tego otrzymamy
nastpujc proporcj:
E2 V., Ji Z2
E1 ~ v[ ~ J, ~ Zi
Z rwnania tego widzimy, e skuteczne wartoci nat
enia prdu w uzwojeniu pierwotnem J x i w uzwojeniu
wtrnem J.> s odwrotnie proporcjonalne do liczby
zwojw Z x i Z 2 tych uzwoje.
W rzeczywistoci, ilo energji elektrycznej w obwo
dzie wtrnym jpst nieco mniejsz ni ilo jej w obwo
dzie pierwotnym. Stosunek mocy prdu wtrnego
E J
do mocy prdu pierwotnego: rt = ' 2, zwany sp-
E \J\
czynnikiem sprawnoci transformatora, jest mniejszy
od jednoci i rwna si w przyblieniu 0,95 0,99.
Ta strata energji elektrycznej w transformatorze spo
wodowana j e s t : a) nagrzewaniem si obu uzwoje
transformatora, b) prdami wirowemi Foucaulta i histe-
rez w rdzeniach i zworach transformatora.
Okazuje si, e spczynnik sprawnoci transforma
tora jest najwikszy, kiedy straty w uzwojeniach s

19 *
 292

rwne stratom w rdzeniach i zworach i kiedy ciar

przewodnikw uzwojenia pierwotnego jest rwny ci
arowi przewodnikw uzwojenia wtrnego.

Przenoszenie energji elektrycznej na odlego.

Niech prdnica o mocy 200 K M i napiciu na zacis
kach 500 volt dostarcza prd do odlegego budynku;
natenie prdu w przewodach czcych elektrowni
z budynkiem bdzie wwczas :

200.736
_
292 ampeiy.
500
Jeeli oporno przewodw czcych wynosi R
omw, to strata mocy prdu w przewodach na ich
nagrzewanie bdzie:
R. 2922 watt = R , 85 kilowatt.
Gdyby prdnica dostarczaa prd nie o napiciu
500 volt, a 10000 volt, to w ten sposb natenie
prdu w przewodach zmniejszyoby si do wielkoci:
r 200.736
J, = 15,7 ampera.
10000
Przy tej samej opornoci przewodw R, bdziemy
mieli strat na ich nagrzewanie:
15,7 . R watt 0,25 . R kilowatt.
Gdybymy si zgodzili mie w przewodach te same
straty co poprzednio, to moglibymy wzi przewody
o wikszej opornoci, a wic z materjau gorszego
lub o mniejszym poprzecznym przekroju, przez co
znacznie zmniejszylibymy koszty instalacji.
Z tego widzimy, e daleko wygodniej jest przesya
na odlego prd o wysokiem napiciu i maem nat
 293

eniu. Jednak budowa prdnic o wysokiem napiciu

napotyka na powane trudnoci ze wzgldu na koniecz
no dobrego izolowania uzwoje twornikowych, To
te w praktyce nie buduje si prdnic prdu zmien
nego o napiciu wikszem ni 15000 wolt.
Zastosowanie transformatorw w tym wypadku
pozwala przenosi energj elektryczn na odlego
przy dogodnych, warunkach.
Jeeli prdnica wytwarza prd o napiciu 500 volt,
to moemy go przeksztaci na prd o napiciu 10000
volt przy pomocy transformatora, ktrego uzwojenie
wtrne posiada 20 razy wicej zwojw ni pierwotne
(rys. 226):
7.1 _ h . . st d; V ' Vi - Z 2 _ 500 20 = 10000 volt,
fi Zi: ; 2.r
Po doprowadzeniu do miejsca przeznaczenia, przy
pomocy transformatora B, ktrego uzwojenie pierwotne
posiada 20 razy wicej zwojw ni wtrne, moemy
obniy z powrotem napicie do 500 volt, a nastpnie
przy pomocy transformatora C o przekadni 1: 5 dopro
wadzi je do 100 volt.
Na stacji elektrycznej zasilajcej posiadamy zazwy
czaj rdo prdu zmiennego o maem napiciu, po
czone z uzwojeniem transformatora potgujcego napi
cie. Uzwojenie wtrne tego transformatora jest po
czone z odprowadzajcemi przewodami, ktrych dru
gie koce zacza si do uzwoje pierwotnych trans
formatora, znajdujcego si na stacji elektrycznej
odbiorczej i obniajcego napicie. Do obwodu uzwo
jenia wtrnego tego transformatora s wczone
odbiorniki.
Podobne urzdzenie dla najdogodniejszego przeno
szenia energji elektrycznej na odlego mamy w apa
ratach telefonicznych. Kady aparat telefoniczny
 294

posiada do tego celu transformator z obwodem mag

netycznym otwartym zwany cewk indukcyjn. Cewka
indukcyjna zwiksza okoo 8 20 razy napicie i tyle
razy obnia natenie prdu, wychodzcego na linj
z aparatu telefonicznego nadawczego do odbiorczego.
Cewka indukcyjna w aparacie telefonicznym suy
nietylko do dogodnego przenoszenia energji na odleg
o, lecz rwnie do tego, by prd pyncy w obwo
dzie uzwojenia pierwotnego tej cewki nie przepywa
przez uzwojenie elektromagnesu spolaryzowanego su
chawki, gdy mgby osabi jego stay magnes.

Przetw ornice.
Rozpatrzone wyej transformatory statyczne mog
byc uywane tylko dla przetwarzania prdw zmien
nych i pulsujcych na prdy zmienne; natomiast zapo-
moc tych transformatorw nie moemy osign:
a) zmiany napicia prdu staego,
b) przeksztacenia prdu staego na prd zmienny
lub odwrotnie,
c) przeksztacenia prdu zmiennego o pewnej cz
stotliwoci na prd zmienny o innej czstotliwoci.
Z potrzeb rozwizania tych zagadnie spotykamy
si czsto w praktyce i uywamy w tym celu trans
formatorw dynamicznych, zw. przetwornicami.
Przetwornice s to zespoy silnikw elektrycznych
i prdnic, poczonych pomidzy sob mechanicznie.
Zazwyczaj tworniki obu maszyn s osadzone na wspl
nym wale, a niekiedy posiadaj i wsplne wzbudzanie.
Prdem pierwotnym zasilamy silnik elektryczny,
a prd wtrny otrzymujemy z prdnicy prdu staego
lub zmiennego, ktrych budowa jest przystosowana
do napicia i natenia prdu zasilajcego odpowied
nie odbiorniki.
 295

Spczynnik sprawnoci przetwornicy jest mniejszy

od spczynnika sprawnoci transformatora. Jeeli
spczynnik sprawnoci silnika jest 0,85 a prdnicy
rwnie 0,85, to spczynnik sprawnoci przetwornicy
(zespou) bdzie rwny iloczynowi tych 2-ch spczyn-
nikw, t. j. 7] = 0,85 . 0,85 = 0,72.
Na stacjach' radjotelegraficznych R K A mamy prze
twornice typu Marconiego o 2-ch uzwojeniach twor-
nikowych przetwarzajcych prd stay o napiciu
24 volt na prd stay o napiciu 1500 volt i 18 volt
przy 2800 obrotach na minut.

C ew k a Ruhm corffa.
Cewka R uhm corffa jest transformatorem z obwo
dem magnetycznym otwartym, w ktiym do obwodu
uzwojenia pierwotnego jest wczone rdo prdu
staego E, klucz K i przerywacz elektromagnetyczny
(rys. 227), Cewka Ruhmcorffa przetwarza prd pul
sujcy o niskiem napiciu na prd zmienny o Wyso
kiem napiciu i dlatego znajduje ogromne zastosowa
nie w stacjach radjotelegraficznych. R d z e ; cewki
0 dugoci 8 10 razy wikszej od rednicy skada
si z cienkich drutw elaznych, izolowanych pomi
dzy sob. Spczynnik transformacji w cewkach Ruhm
corffa uywanych na stacjach radjotelegraficznych
jest okoo 300, a w stacjach telegrafw przez ziemi
okoo 1 0.
Jeeli zapomoc klucza K zamkniemy obwd prdu
w uzwojeniu pierwotnem cewki, to dziki przerywa
czowi magnetycznemu prd ten bdzie pulsujcym
1 bdzie mia przebieg jak wskazano na rysunku 228.
Podczas zamykania i otwierania prdu w uzwojeniu
pierwotnem przez moteczek F przerywacza, w obwo
dzie uzwojenia wtrnego bdzie powstawa prd
zmienny. Przebieg prdu zmiennego w obwodzie
 296 -

uzwojenia wtrnego, w zalenoci od pooenia mo

teczka F przerywacza jest przedstawiony na rys. 228.
Z rysunku tego widzimy, e przy otwieraniu prdu
w uzwojeniu pierwotnem, prd indukcyjny uzwojenia
wtrnego jest o nateniu i napiciu o wiele wik
szym, ni przy zamykaniu. Jest to spowodowane tem,
e przy otwieraniu obwodu pierwotnego zachodzi
szybciej zmniejszenie si natenia prdu, ni jego
wzrastanie przy zamykaniu, co wpywa na wielko
powstajcej w obwodzie wtrnym siy elektromoto
rycznej indukcji.
Znaczny wpyw na wielko prdu indukcyjnego
w obwodzie wtrnym cewki posiada kondensator C
rwnolegle zaczony do rubki kontaktowej D i mo
teczka F przerywacza. Pojemno tego kondensatora
jest do znaczna (okoo 8 mikrofaradw). Jego zada
nie jest nastpujce:
a) zmniejszy iskr pomidzy rubk kontaktow D
i moteczkiem F, powstajc dziki ekstra pr
dom otwarcia, ktre z powodu znacznej samo-
indukcji uzwojenia pierwotnego s bardzo due.
W ten sposb kontakty platynowe na rubce D
i moteczku F mniej si niszcz.
b) Przypieszy opadanie natenia prdu przy
przerywaniu obwodu oraz narastanie natenia
prdu przy zamykaniu obwodu uzwojenia pier
wotnego, przez co w uzwojeniu wtrnem otrzy
mamy prd indukcyjny o wikszem nateniu.
Jeeli pomidzy zaciskami uzwojenia wtrnego w
czymy iskiernik, skadajcy si z 2-ch elektrod: rurki
i talerzyka i do ich zaciskw przyczymy anten
i uziemienie (przedstawione na rys. 227 linjami nie-
cigemi), wwczas cewka Ruhmcorffa bdzie odgry
waa rol stacji radjotelegraficznej nadawczej. Przy
duszem lub krtszem naciskaniu klucza K, dziki
 297

duemu napiciu pomidzy elektrodami iskiernika

bdziemy otrzymywali duszy lub krtszy szereg iskier.
Jeeli zwikszymy przerw pomidzy' elektrodami,
to zauwaymy, e iskry bd przeskakiwa tylko
w jedn stron, gdy napicie, powstajce przy zamy
kaniu prdu w uzwojeniu pierwotnem cewki, bdzie
za mae, aby przebi t warstw powietrza i iskry
bd przeskakiwa tylko przy otwieraniu prdu, gdy
wwczas powstajce pomidzy elektrodami napicie
jest o wiele wiksze.

Lampa katodow a. Do niewielkich urzdze stoso

wane s obecnie t. zw. prostowniki, przetwarzajce
prd zmienny na prd ttnicy. Zasada dz:aania
prostownikw polega na tern, e przepuszczaj one
prd tylko w jednym kierunku. Najczciej stosowa
nym w radjotechnice i telefonji prostownikiem jest
lampa katodowa. Skada si ona z baki szklanej
(rys. 229), w ktrej powietrze jest rozrzedzone do
0,00001 milimetra supka rtci. Do baki s wtopione
dwa koce a, b elektrody zw. katod Ii; koce te
nazewntrz baki s poczone z baterj katodow
napiciu od 4 110 volt. Anoda A w ksztacie
pytki lub cylindra, albo te 2-ch pytek, otaczajcych
katod, jest przyczona do przewodnika c, wtopio
nego rwnie w bak; drugi koniec tego przewod
nika jest zaczony do bieguna dodatniego rda
prdu staego napiciu 40 do 20000 volt, zw. ba
terj anodow. Biegun ujemny baterji anodowej jest
poczony z biegunem ujemnym baterji katodowej
(rys. 230). Elektrony wysyane przez rozarzon ka
tod bd zobojtniay dodatni adunek anody, a ba*
terja anodowa stale bdzie ten adunek uzupenia
i dziki temu w obwodzie zewntrznym lampy po
wstanie prd zwany anodowym. Prd anodowy ma
kierunek od bieguna dodatniego baterji anodowej
 298

przez miliamperomierz m A do anody A, nastpnie

wewntrz lampy do katody K i kolejno do biegunw
ujemnych baterji katodowej i anodowej.
W praktyce lampy katodowe s trjelektrodowe,
gdy maj pomidzy anod A i katod K jeszcze
siatk S, poczon zapomoc przewodnika d wtopio- >
nego do baki i poczonego nazewntrz z jednym
zaciskiem rda zmiennych potencjaw Z, ktrego
drugi zacisk jest poczony z ujemnym biegunem
baterji katodowej. Ujemny biegun baterji katodowej,,
czyli baterji arzenia jest wsplnym punktem obwo
dw 3-ch elektrod lampy: obwodu anodow ego, obwo
du siatki i obwodu katody, czyli obwodu arzenia.
Potencja dodatni siatki pomaga anodzie w przyci
ganiu elektronw od katody, prd wic anodowy
zwiksza wwczas swoje natenie. Potencja ujemny
siatki odpycha elektrony, tak, e te w zmniejszonej
iloci przedostaj si przez jej otworki do anody,
wskutek czego natenie prdu anodowego osabnie.
Przez odpowiedni budow lampy katodowej mona
sprawi, e mae zmiany potencjau siatki, wywoaj
bardzo due zmiany natenia prdu anodowego,
dziki temu lampa katodowa moe by zastosowana
jako wzm acniacz bardzo sabych prdw w aparatach
odbiorczych radiotelegraficznych i telefonicznych.
Z drugiej strony widzimy, e prd w obwodzie ano
dowym moe pyn przez lamp tylko w kierunku
od anody do katody, nigdy odwrotnie. W obec tego
lampa katodowa moe suy jako prostownik prdu.

Prostow nik neonow y. Przedstawiony na rys, 231

prostownik neonowy jest lamp katodow z dwoma
anodami, a to w celu wykorystania obu skadowych
czci prdu zmiennego, w przeciwnym bowiem razie,
t. j. przy jednej anodzie poowa prdu jest stracona
dla obwodu zewntrznego. Do baterji katodowej
o napiciu 6 volt s,przyczone koce a, b katody;
koce e, f 2 -h elektrod anodowych s poczone
nazewntrz baki ze rdem prdu zmiennego. Obie
anody s zakoczone wglowemi cylindrami i rozdzie
lone ksztatem baki w ten sposb, e zwarcie prdu
zmiennego midzy niemi wewntrz baki jest niemo
liwe. Caa baka jest wypeniona rozrzedzonym do
kilkunastu milimetrw cinienia supka rtci gazem, zw.
neonem, posiadajcym wasno atwego jonizowania
si. Katoda jest z drucika platynowego, pokrytego
wewntrz baki dwutlenkiem baru (BaO., ). Elektrony,
wydzielane przez rozarzon katod, bombardujc roz
rzedzony neon, jonizuj go, dziki czemu gaz ten
staje si przewodnikiem.
Jeeli pomidzy zaciskami elektrod anodowych e, f
bdziemy mieli w przewodniku ef prd zmienny, t. j.
jeeli potencjay punktw e, f (okoo 2000 volt)
bd kolejno zmieniay swj znak, pozostajc zawsze
o znakach przeciwnych, a w punkcie g tego prze
wodnika bdziemy mieli zawsze potencja rwny
zeru, to wewntrz baki prd wyjdzie od tej anody,
ktra w danej chwili posiada potencja dodatni, do
katody i dalej przez katod do obwodu zewntrznego,
gdy drog od katody do drugiej anody prd wrci
nie moe. Oznaczajc pojedycz strzak jeden kie
runek prdu, a podwjn strzak kierunek prdu prze
ciwny zauwaymy, e w obwodzie b d p c -g
bdzie pyn prd jednokierunkowy pulsujcy, ktry
w punkcie g rozgazi si na dwie czci, przez co
potencja punktu g nie zostanie zmieniony.
W ten sposb prd zmienny w przewodniku ef za-
pomoc wyej opisanego prostownika przetworzylimy
w prd jednokierunkowy pulsujcy, ktry bdzie prze
pywa w obwodzie zewntrznym prostownika do za
ciskw cd, pomidzy ktremi jest zaczony odbiornik p.
 300

Ten sam rezultat otrzymamy, jeeli zamiast prostow

nika neonowego zastosujemy dwie lampy katodowe,
poczone tak, jak pokazano na rys. 232.

Prostownik elektrolityczny (rys. 233) skada si

z naczynia wypenionego roztworem dwuwglanu amonu
[ N H 4 ( C O a) 2] i zanurzonych w nim 2-ch elektrod:
elaznej i aluminjowej. Dziaanie tego prostownika
polega na tem, e na elektrodzie aluminjowej wydzie
laj si pewne sole, ktre prawie wcale nie przepusz
czaj prdu, tak, e moe on pyn tylko w kierunku
od elaza. Gdybymy wczyli taki prostownik do ob
wodu prdu zmiennego, ktry chcemy sprostowa, aby
naadowa nim np. akumulator, to tylko poowa prdu
wytworzonego przez prdnic zostanie zuyta, reszta
bdzie stracona (rys. 234a). Chcc wykorzysta w tym
wypadku cakowity prd, musielibymy wczy do
obwodu 4-ry takie prostowniki (rys. 234b). Oznaczajc
pojedycz strzak prd pyncy w jednym kierunku,
a podwjn w kierunku przeciwnym, zauwaymy,
e przez akumulatory bdzie pyn prd jednokierun
kowy pulsujcy.

Elektrohem ja.
Ja k ju wspomnielimy, rozpatrujc przewodnictwo
elektryczne, rnica pomidzy przewodnictwem metali
i elektrolitw polega na tem, e przy przewodzeniu
prdu przez metale materja tych ostatnich nie bierze
udziau w ruchu elektrycznoci, natomiast w elektro
litach ruch elektrycznoci zwizany jest z ruchem ato
mw danej materji. Elektrolitami, ktre nazywamy
rwnie przewodnikami drugiego rzdu s roztwory
soli, kwasw i zasad, a rwnie niektre sole w stanie
pynnym (roztopione). Sprawa przewodnictwa prdu
przez elektrolity wyjania si w nastpujcy sposb:
rozczynnik, ktrym moe by bd to woda, bd to
alkohol, rozrywa molekuy na jony. Jonem bdzie wic
atom lub grupa atomw, posiadajca adunek elektryczny.
Jon naadowany eletrycznoci ujemn zwiemy anionem,
dodatni kationem.
Analogicznie do istnienia niepodzielnych czsteczek
materji czyli atomw, moemy sobie wyobrazi istnienie
atomw elektrycznoci. W ten sposb w kadym atomie
materji naadowanym ujemnie znajduje si pewna ca
kowita ilo atomw elektrycznoci (elektronw);
w atomie naadowanym dodatnio bdzie brak pewnej
cakowitej iloci elektronw. Ilo elektronw po
czonych z atomem materji (lub brak pewnej ich iloci)
wie si z wartociowoci atomu jest jej rwna.
Molekuy, pod wpywem rozczynnika, rozpadaj si
na jony dodatnie i ujemne. Suma adunkw dodatnich
i ujemnych bdzie rwna. Elektrolit wic sam przez
si nie wykazuje dziaania elektrycznego. W edug
istniejcej teorji, jony w elektrolicie znajduj si cigle
w ruchu; spotykajce si jony rnych znakw cz
si w molekuy obojtne elektrycznie, ale na ich miejsce
rozpadaj si inne molekuy tak, e ilo jonw w da
nym roztworze jest staa. Stosunek iloci moleku ro
zerwanych do iloci wszystkich moleku znajdujcych
si w roztworze nazywamy stopniem dysocjacji.
Jeeli do elektrolitu zanurzymy dwie pytki metalowe
poczone z biegunami rda prdu, to w elektrolicie
powstanie pole elektryczne, pod wpywem ktrego
jony dodatnie posuwa si bd w kierunku pytki
poczonej z biegunem ujemnym, ujemne w kierunku
pytki poczonej z biegunem dodatnim. Przy zetkniciu
si z pytkami jony bd neutralizowa si elektrycznie,
a na pytkach bdzie si wydziela ich materja che
miczna.
Jeeli wemiemy rne elektrolity w iloci gramw
rwnej ich ciarowi atomowemu, to bd one zawiera
 302

jednakow ilo atomw materji dajmy na to N. Kady

atom, jonizujc si, bdzie posiada 72, rwne swej
wartociowoci, atomw elektrycznoci. W obec tego
rozmaite elektrolity wzite w iloci gramowego rw
nowanika chemicznego, t. j. iloci gramw rwnej
ciarowi atomowemu podzielonemu przez wartocio
wo, bd posiaday t sam ilo atomw elektrycz
nych, a wic kada gramo - czsteczka rnych che
micznie materji posiada stay adunek elektryczny.
adunek ten rwna si 96540 kulombw. Jeden ku-
Iomb elektrycznoci przeprowadzony przez elektrolit
1
wydzieli wic ~ cz gramo-czsteczki danej ma

terji, t.j. 1 0,00001036 A = m gr.

96540 72 72
danej materji, gdzie A ciar atomowy, a n -
wartociowo.
Ta ilo wydzielonej na elektrodach materji przez
jeden kulomb elektrycznoci czyli przez 1 amper
w cigu jednej sekundy nazywa si elektrochem icz
nym rwnowanikiem .
Jeeli przez elektrolit przechodzi prd J amp. w czasie
t sekund, to ilo wydzielonej materji bdzie:

M = 0,00001036 J t ==. 772 J t

ii
Poniewa przy wszystkich reakcjach chemicznych
jedna materja zastpuje drug w iloci proporcjonalnej

do wartociowoci |A j, wobec tego poprzednie rw

nanie stosuje si i w tym wypadku, gdy na elektrodach

wydzielaj si" ciaa bdce rezultatem reakcji wtrnych.
 - 303

Przytoczone tutaj zalenoci midzy iloci przepro

wadzonej elektrycznoci przez elektrolit i iloci wy
dzielonego ciaa na elektrodach zostay ustalone przez
Faraday'a.

O gniw a elektryczne.
Zjawisko Volty. W kocu XVIII wieku V olta
wykonywujc swe dowiadczenia, do ktrych pobudk
posuyo spostrzeenie, uczynione przez Galwanie g o ,
na preparacie aby, odkry, e elektryzacja cia za
chodzi nietylko przy pocieraniu, lecz i przy zetkniciu
chemicznie rnych przewodnikw pierwszej klasy.
Przytem Volt'a stwierdzi, e jeden z tych przewo
dnikw'elektryzuje si dodatnio, drugi ujemnie. Tu
maczy si to tern, e elektrony swobodne z ciaa
o wikszej ich gstoci przechodz do ciaa o mniej
szej gstoci.
Przewodniki pierwszej klasy Volta zestawi w takim
porzdku, e kady z nich elektryzuje si dodatnio
w zetkniciu z nastpnym, a ujemnie z poprzednim.
Jest to t. zw. szereg napicia Volty :
& ! 'k 0,21 wolt
<w > 0,099
Cyna (S n
elazo (F e )> "
Mied (C uK ,
Platyna (P t ) >
Wgiel ( C y U,UJ
W powyszej tabeli podajemy rnic potencjaw
powstajc przy normalnej temperaturze 1 5 C po
midzy przewodnikami szeregu Volty. Rnice te
nie zale od rozmiarw przewodnikw, ani od po
wierzchni ich zetknicia, zale natomiast od ich
rodzaju i temperatury. Przytem rnica potencjaw
pomidzy dwoma dowolnemi przewodnikami tego sze-
 304

regu rwna si sumie rnicy potencjaw powstaj

cych przy zetkniciu poszczeglnych par przewod
nikw zawartych midzy niemi, np. jeeli zetkniemy
cynk z miedzi, to rnica potencjaw midzy niemi
b d z ie :
Z n/C u = Zn/P b + Pb/Sn + S n Fe + Fe/Cu.
Jako wniosek z tego mamy, e w szeregu zoonym
z jakichkolwiek przewodnikw pierwszej klasy, rnica
potencjaw pomidzy skrajnemi zaley jedynie od
rodzaju tych ostatnich, a wic w wypadku, gdy prze
wodniki skrajne s jednakowe, rnica ta rwna si
zeru. Dlatego te wycznie z przewodnikw pierwszej
klasy nie mona zbudowa rda energji elektr-ycznej.
Ogniwa galw aniczne. Przewodniki pierwszej klasy
przy zetkniciu z elektrolitami nie okazuj takiej pra
widowoci. O ile wic pomidzy niemi umiecimy
przewodnik 2 -ej klasy, np. do naczynia z roztworem
soli kuchennej (N a C l) zanurzymy 2 pytki miedzian
i cynkow, to na kocach przewodnika czcego te
pytki (rys. 235) bdziemy mieli rnic potencjaw.
Oznaczmy rodzaj metalu przewodnika czcego
pytki przez M\ rnica potencjaw pomidzy kocami
tego przewodnika jest rwna s mie algebraicznej
rnic potencjaw pomidzy parami poszczeglnych
przewodnikw tego szeregu, czyli:
V f j M l Cu + Cu/Na Cl + Na CU Z n + Z n / M
Poniewa:
Z n / M + M l Cu == n / C u
wic:
V = Cu! N a Cl + Na CII Z n + Z n C u = 0,84 volt.
Takie rdo elektrycznoci, w ktrem prd otrzymuje
si dziki energji chemicznej, nazywa si ogniwem
galwanicznem ,
 35 -

Przewodniki pierwszej klasy tego ogniwa nazywamy

eloktrodam i, przewodnik drugiej klasy nazywamy
elektrolitem . Do umocowania przewodnika czcego
elektrody ogniwa su umieszczone na nich zaciski
bd one biegunami ogniwa. Elektrod poczon
z biegunem dodatnim nazywamy anod, poczon
z biegunem ujemnym katod.
O bw d zewntrzny ogniwa skada si z przewod
nikw czcych bieguny, wewntrzny z elektrody
ujemnej, elektrolitu i elektrody dodatniej.
Pocztkowo rnic potencjaw na biegunach ogniwa
otrzymujemy dziki elektryzacji przy zetkniciu z elektro
litem chemicznie rnych elektrod. Nastpnie rnica
ta jest podtrzymywana przez si elektromotoryczn,
powstajc dziki procesom chemicznym, zachodzcym
w ogniwie. Widzimy wic, e rnica potencjaw na
zaciskach ogniwa galwanicznego zaley jedynie od
skadu chemicznego elektrod i elektrolitu i ich tem pe
ratury; nie zaley natomiast od poprzedniego stanu
elektrycznego elektrod i elektrolitu i rodzaju prze
wodnika czcego bieguny ogniwa.
Przeksztacenie w ogniwach energji chemicznej
w prac prdu elektrycznego jest procesem nieodwra
calnym czyli zapomoc ogniwa nie moemy pracy
prdu elektrycznego przeksztaci w energj che
miczn. Natomiast proces odwracalny bdziemy mieli
w t, zw. ogniwach wtrnych, czyli akumulatorach,
ktre bdziemy nastpnie rozpatrywali.
Jak z powyszego wynika, zasada ogniwa galwanicz
nego sprowadza si do 2-ch czynnoci: elektryz-.cji
przy zetkniciu chemicznie rnych przewodnikw
i przeksztacenia si energji chemicznej tych przewo
dnikw w energj elektryczn.

Polaryzacja ogniwa. Zauwaymy, e przy du-

szem uyciu ogniwa prd sabnie i wreszcie przestaje

Ekktrfiteam iku, 20
 306 -

pyn. Przyczyn tego jest zjawisko Zwane p o la r y

zacj, a powstajce wskutek zmiany chemicznego
ustroju ogniwa.
W ogniwie prd pynie po obwodzie wewntrznym
przez elektrolit od katody do anody. W wikszoci
wypadkw, wchodzce do elektrolitu jony metalu,
z ktrego sporzdzona jest katoda, bd to wypieraj
znajdujce si w elektrolicie jony wodoru, bd te,
rozbrajajc si na anodzie, dziaaj na elekt olit lub
materja, z ktrego zrobiona jest anoda. Produkty,
powstajce z tych'reakcji, wydzielaj si na elektro
dach, tworzc jakby warstwy izolujce, przeszkadza
jce w dziaaniu ogniwa.
Polaryzacji zapobiega si w najrozmaitszy sposb,
zalenie od rodzaju czci skadowych ogniwa. W wy
padku wydzielania si wodoru, stosujemy rodki utle
niajce, przyczem umieszczamy je przy elektrodzie
dodatniej.
Ogniwo Leclanche'a skada si z naczynia szkla
nego A (rys. 236) napenionego roztworem wodnym
salmiaku (A7i, C/), w ktrym, jako w elektrolicie, za
nurzone s: cylinder cynkowy B z przylutowanym
do paskiem oowianym F, sucym jako zacisk
i paeczka z prasowanego wgla retortowego otoczona
mas depolaryzacyjn D. Pomidzy mas D i cylin
drem cynkowym B znajduj si kka izolujce g.
Wgiel jest elektrod dodatni, cynk ujemn. Procesy
chemiczne zachodzce w ogniwie s n a stpujce:
Zn + 2 N i l f i l = ZnCL + 2NH , + H z
przyczem amoniak ( N H 0 ulatnia si, wodr (i? 2)
wydziela si na anodzie i zostaje pochonity w myl
reakcji *
2 M n 0 2 + H 2 = 2 M n 20 3 4- H 20
przez depolaryzator skadajcy si w 90 z dwutlenku
 307

manganu (brausztynu) i 1 0 ' miau grafitowego. Ju

po krtkim jednak dziaaniu ogniwo Wskutek wolnego
pochaniania wodoru przez brausztyn polaryzuje si
i prd musi by przerwany. Ogniwo to wic nadaje si
gwnie do prdw krtkotrwaych, gdy po krtkiem
dziaaniu nastpuje przerwa, czyli t. zw, odpoczynek
ogniwa. Sia elektromotoryczna ogniwa Leclahche'a
wynosi 1,5 volta. rednia oporno wewntrzna okoo
0,5 oma.
Zalety ogniwa s na st p u jc e :
1 ) przy obwodzie otwartym nie zachodzi proces
chemiczny,
2) znaczna sia elektromotoryczna,
3) maa oporno wewntrzna,
4) nieznaczne koszty,
5) zdolno do pracy przy wzgldnie niskich tem pe
raturach.
Stron ujemn ogniwa jest:
1 ) szybka polaryzacja ogniwa,
2) osiadanie chlorku cynku na katodzie, co zmusza
do mechanicznego jej oczyszczania, mogcego
spowodowa uszkodzenie ogniwa.
Ogniwo suche. Oprcz wyej opisanego ogniwa
mokrego Leclanchea, w praktyce uywamy bardzo
czsto ogniwa suche. Ogniwa te rni si od mokrych
tern, e jako elektrolit suy w nich nawp stona
mieszanina elatyny z samiakiem, lub nasycone tym
ostatnim porowate ciaa np. papier, trociny i t. d,
Zeby uchroni ogniwo od szybkiego wysychania
zalewa go si mieszanin ywicy ze smo. Takie
ogniwo wyadowywane bez przerwy przez obwd
zewntrzny o opornoci 10 omw moe dziaa okoo
330 godzin.

20*
 308

Ogniwo suho-m okre. Odmian suchego ogniwa

jest typ ogniwa sucho-mokrego (rys. 237), zawiera
ono salmiak w postaci suchego proszku czciowo
wchodzcego w skad masy depolaryzujcej Z>, cz
ciowo w skad masy porowatej E. Ogniwo takie
w miejscach suchych mona przechowywa latami.
Przed uyciem nalewa si do ogniwa czyst wod
przez otwr A, otwr B suy do wydzielania powie
trza podczas nalewania wody i amoniaku podczas
dziaania ogniwa. Dziki atwoci w przenoszeniu,
ogniwa te s u>wane do telegrafw i telefonw
polowych. Wyadowywane w sposb jak podano
wyej mog dziaa okoo 270 godzin.

Ogniwo Meidingera (rys. 238) skada si z szkla

nego soja A zwonego w czci dolnej, cynkowego
walca D opartego na wrbie i miedzianego E, umiesz
czonego w oddzielnem naczyniu szklanem na dnie
soja. Cao ogniwa przykryta jest szklanym balonem
C, napenionym krzysztakami siarczanu miedzi ( C a S O J .
Druty miedziane przylutowane do walcw D i E su
jako kocwki ogniwa, przytem drut .F jest w izolacji
celem zabezpieczenia go przed zetkniciem si z cyn
kiem. Cynk zanurzony jest w zwykej wodzie, zawie
rajcej niewielk ilo jakiej soli obojtnej, zazwyczaj
soli gorzkiej M gSO Li mied w siarczanie miedzi.
Dziaanie chemiczne ogniwa polega z pocztku na
wytwarzaniu si niewielkiej iloci wodoru, jako pro
duktu rozkadu wody. W odr osiada na miedzianej
elektrodzie ogniwa i dziaajc na siarczan miedzi
w myl reakcji:
+ C u S O t = H 2S O , + Ca
wytwarza chemicznie czyst mied i kwas siarkowy
(H SO i), Ten ostatni, jako lejszy od roztworu kwa
 309

nego koperwasu miedzi, wypywa do gry i dziaa na

cynk, wytwarzajc wodr i siarczan cynku:
Zn + I L S O , = Z n S O , + H2
Jak widzimy z procesu chemicznego, elektrolitem
ogniwa jest kwas siarkowy, depolaryzatorem .roz
twr siarczanu miedzi, elektrodami: dodatni mied,
ujemn cynk. Dziki szybkiemu dziaaniu C uSO na
wodr ogniwo Meidingera nie polaryzuje si wcale
i daje jednostajny najwicej zbliony do staego prd
elektryczny. Z biegiem czasu elektroda cynkowa
zupenie rozpuszcza si w kwasie siarkowym, nato
miast mied narasta krysztaami czystej elektrolitycznej
miedzi.
Zmieszanie roztworw zawartych w ogniwie robi je
niezdatnem przez pewien czas do uytku.
Sia elektromotoryczna tego ogniwa wynosi okoo
1 volta, oporno wewntrzna, zalenie od wymiarw
elektrod i odlegoci midzy niemi, waha si midzy
3 4-ma omami. Ogniwo to ma due zastosowanie
w telegrafji oraz wszelkiego rodzaju sygnalizacji.
Jako zalet ogniwa mona przytoczy brak polary
zacji i zbyteczno mechanicznego oczyszczania cynku;
jako wady: du oporno wewntrzn, a wic mae
natenie prdu ogniwa, konieczn ostrono przy
przenoszeniu ogniwa, oraz nienatychmiastowe dziaanie
nowozestawionego, opniane powolnem wytwarzaniem
kwasu siarkowego i rozpuszczeniem si krysztaw
siarczanu miedzi.

Ogniwo W e ts o n a (rys. 239) skada si z 2-ch pro

bwek poczonych rurk poprzeczn. W dna pro
bwek wtopione s rurki z drucikami platynowemi
amalgamowanemi, okoo 0,4 mm. gruboci. W jednej
z probwek znajduje si amalgamat kadmu (6 czci
 310

rtci na jedn cz kadmu), ktry pokrywa cako

wicie wystajcy koniec drucika platynowego, nasy
pane na wierzchu krysztaki siarczanu kadmu. Do
drugiej probwki na ewa si rtci, tak, aby zakrya
wystajcy drucik platynowy, a nastpnie zasypuje si
mieszanin drobno sproszkowanego siarczanu rtcio
wego, krysztaw siarczanu kadmu, rtci i stonego
roztworu siarczanu kadmu. Na warstwy te zostaje
nalany stony roztwr siarczanu kadmu i probwki
zalutowane. Biegun dodatni stanowi rt, ujemny
amalgamat kadmu. Tak sporzdzone ogniwo stanowi
wzorzec siy elektromotorycznej. Wielko tej siy
w ogniwie W estona wynosi przy 20 C: E 1,0186
volta.

Ogniwo term oelektryczne. O ile miejsce zetknicia

2-c.h przewodnikw pierwszej klasy A i B bdziemy
ogrzewali to na galwanoskop'e G poczonym z ko
cami Z>! i IX tych przewodnikw nastpi odchylenie
wskazwki, wskazujce na istnienie prdu Oys. 240).
Poprzednio doszlimy ju do wniosku, e w normal
nych warunkach przez zetknicie przewodnikw pierw
szej klasy prdu staego otrzyma nie mona. Prd
wic tutaj powstay musi by rezultatem zmian, jakie
zaszy w ukadzie, a wic w tym wypadku podnie
sienia temperatury w miejscu zetknicia C przewo
dnikw. Taki prd, powstay dziki przeksztaceniu
energji cieplnej na energj elektryczn, nazywamy
prdem term oelektrycznym . Ukad, sucy do otrzy
mywania takiego prdu, zowie si ogniwem term o
elektrycznym.
Pocztkowo Seebeck a potem Becquerel, badali
zjawisko powstawania prdu termoelektrycznego i uo
yli z przewodnikw pierwszej klasy nastpujcy
szereg termoelektryczny:
 311

Bizmut (Bi), nikiel (Ni), platyna (Pt), zoto (Au),

mied (Cu), cyna (Sn), ow (Pb), cynk (Zn), srebro
(Ag), elazo (Fe), antymon (Sb).
W ogniwie termoelektrycznem, przy ogrzewaniu
miejsca zczenia przewodnikw, prd bdzie pyn
od przewodnika znajdujcego si w szeregu bliej
pocztku np. jeeli wemiemy (rys. 240) przewodnik
A z platyny, B z elaza, to otrzymamy kierunek
prdu termoelektryczny taki, jak pokazano na rysunku.
Sia elektromotoryczna wywoujca prd termoelek
tryczny w obwodzie zaley od rnicy temperatur
midzy kocami stykajcych si ze sob przewodnikw
i jest wogle bardzo niewielka. W powyszym przy
kadzie, jeeli temperatura w punkcie C bdzie 100 C,
na kocach D , i D2 0 C, to wielko siy elekt omo-
torycznej powstaej dziki tej rnicy temperatur bdzie
si rwnaa 1,45 milivoitw. O ile w tych warunkach
wemiemy zamiast elaza cynk, to sia elektromoto
ryczna, zachowujc ten sam kierunek bdzie wynosia
0,75 milivolta.
Przy maych temperaturach pomidzy wielkoci
powstajcej siy elektromotorycznej i rnic tempe
ratur zachodzi proporcjonalno, natomiast przy wy
sokich temperaturach proporcjonalnoci tej niema.
Ze wzgldu na to, e natenie prdu otrzymanego
w ogniwie termoelektrycznem jest zbyt mae nie uywa
si tego ostatniego, jako rda energji elektrycznej,
natomiast ogniwo to ma due zastosowanie do budowy
termometrw, sucych do mierzenia bardzo wysokich
temperatur. Zazwyczaj w termometrach takich uy
wamy nie jednej pary, a kilku par tych samych prze
wodnikw, poczonych szeregowo (rys, 241). W szyst
kie poczenia oznaczone liczbami n eparzystemi maj
jednakow temperatur t\ , parzystemi , odmienn
od temperatury tl . Takie poczenie par przewodni
kiem pierwszej klasy nazywamy stosem termoelek
trycznym.
Ogniwo, wytwarzajce prd elektryczny, moemy
porwna z instalacj skadajc si z 2-ch zbiornikw
z wod A i B, pompy E i wczonej w obwd tur
biny (rys. 242).

T ab ela porw naw cza.

1) Prd wodny spywa korytkiem 1) Obwd zewntrzny prdu

D z grnego zbiornika A na ogniwa: przewodnik D cz
koo turbiny C i odpywa ko cy biegun dodatni z arwk
rytkiem F do dolnego zbior elektryczn C i przewodnik
nika B\ F, czcy arwk ele k
tryczn z biegunem ujemnym;

2) prd wodny z dolnego zbior 2) obwd wewntrzny ogniwa:

nika B przechodzi przez pom elektroda ujemna B , elek tro
p E do grnego zbiornika A; lit i elektroda dodatnia A',

3) podtrzymywanie staej rni 3) podtrzymywanie staej r

cy poziomw wody w zbiorni nicy potencjaw na biegu
kach A i B zapomoc pom- nach ogniwa A i B przez sie
py elektrom otoryczn ogniwa E ;

4) energja mechaniczna maszyny 4) energja chemiczna ogniwa

parowej lub elektromotoru P , wytwarzajca si elektrom o
poruszajcego pomp wodn E\ toryczn ogniwa E ;

5) zm niejszenie wydajnoci pom 5) zm niejszenie uytecznej w iel

py wskutek zuycia czcio koci wytworzonej w ogni
w ego energji na pokonanie wie siy elektrom otorycznej
tarcia wody o cian ruroci w skutek oporu w ew ntrzne
gw czcych dolny zbiornik go ogniwa;
z grnym i wewntrz pompy;

6) zuyta na tarcie i uderzenia 6) zuyta energja prdu elek

energja strumienia wodnego trycznego na pokonanie opor-
 313

spywajcego z grnego zbir- noci obwodu zew ntrznego

nika A przez koo turbiny C ogniwa ;
do zbiornika B ;
7) energja kinetyczna obracaj- 7) energja cieplna i wietlna
cego si wirnika turbiny. arzcego si drucika a
rwki C.

czenie ogniw w baterji. Ogniwo galwaniczne,

w zalenoci od swych wasnoci elektromotorycznych
i oporu wewntrznego, moe wytwarza prd o mniej
szym lub wikszym, ale w praktyce, o nieznacznym
nateniu. Tymczasem potrzebujemy czsto rda,
ktre byoby zdolne dostarcza prdu o stosunkowo
duem nateniu, niezbdnem dla uruchamiania ele
ktrycznych aparatw i przyrzdw. Aby cel ten osi
gn czymy pojedyncze ogniwa w baterje. Zalenie
od wielkoci opornoci obwodu zewntrznego i w e
wntrznego poszczeglnych ogniw, z ktrych chcemy
uoy baterj, czymy ogniwa szeregowo, rwnolegle
i mieszanie.

czenie szeregow e (rys. 243) polega na czeniu

katody pierwszego ogniwa z anod nastpnego ogniwa
i t. d., wwczas zaciski anody pierwszego i katody
ostatniego ogniwa s zaciskami baterji i do nich za
czamy obwd zewntrzny. Tak czone ogniwa mog
by o rnych siach elektromotorycznych i o rnych
opornociach wewntrznych. Przy poczeniu szerego-
wem siy elektromotoryczne pojedynczych ogniw wsp
dziaaj i caa baterja przedstawia jakby jedno ogniwo
o sile elektromotorycznej rwnej sumie tyche po
szczeglnych ogniw.
Jeeli bdziemy mieli w baterji szeregowo poczo
nych n rnych ogniw o siach elektromotorycznych
, e2, e , , i t. d., oraz o opornociach wewntrznych
 r\> /-2> r 3 > 1 t* d-> a opornoci obwodu zewntrznego
' wynosi bdzie R, to na mocy prawa Ohma moemy
napisa:
j E ex + ea + es + ...
~ftz + Rw r, + r2 + r 3 +... R
gdzie E sia elektromotoryczna R - i R opornoci ze
wntrzna i wewntrzna baterji.
W wypadku, gdy ogniwa s o jednakowych siach
elektromotorycznych i opornociach wewntrznych, to:
r en e
in + R r + n*
Widzimy wic, e zwikszajc w takiej baterji liczb
ogniw otrzymujemy rezultat taki, jak gdybymy zmniej
szyli przy jednem ogniwie oporno obwodu zewntrz
nego. Dlatego te poczenia szeregowego uywamy,
kiedy oporno obwodu zewntrznego jest bardzo
dua w porwnaniu z opornoci wewntrzn poszcze
glnych ogniw,. np. przy 5-ciu ogniwach Leclanchea,
z ktrych kade ma si elektromotoryczn E = 1,5 volt,
oporno wewntrzn = 0,3 oma, przy opornoci ze
wntrznej R = 10 omw, po poczeniu szeregowem
otrzymamy natenie prdu w obwodzie:
1,5
J = tt = 0,65 amp.
0,3 + y
Uywane w radjotelegrafji baterje anodowe, skadaj
si z suchych ogniw Leclanchea poczonych szere
gowo. Baterje te s umieszczone w hermetycznych
skrzynkach, zaopatrzonych nazewntrz w gniazdka.
Chcc unormowa napicie baterji czymy zawsze
jeden koniec obwodu zewntrznego z gniazdkiem ozna-
czonem przez 0, drugi z gniazdkiem, zalenie od po
trzeby, oznaczonym 10, 20, 40, 60, 80 i 100 volt.
 315

Szeregowe czenie ogniw w baterj moemy po

rwna z instalacj hydrauliczn, podan na rys. 244.

Tab ela porwnawcza.

1) Zbiorniki z wod ustawione 2) ogniwa o rwnych sitach
jeden na drugim i poczone elektrom otorycznych, pocz,
pomidzy sob pompami, to - ze sob rnoimiennemi bie-
czcem i wod z rwn si: gunami;
2) rnica poziomw wody w 2-ch 2) rnica potencjaw na za-
koejuych zbiornikach, usta- ciskach poszczeglnych ogniw
wionych jeden nad drugim : l>,, y2, ii;
Ai, h i i j;
3) rnica poziomw wody H 3) rnica potencjaw na za-
w zbiorniku najniszym i naj- ciskach baterji;
wyszym;
4) pompy toczce podtrzymuj- 4) siy elektrom otoryczne po
c stae rnice poziom w szczeglnych ogniw;
w nastpujcych po sobie
zbiornikach ;
5) obwd wodny, skadajcy si 5) obwd wewn. baterji, skada-
z zbiornikw oraz pomp; jcy si z obwodw wewn.
poszczeglnych ogniw;
6) obwd wodny skadajcy si 6) obwd zewn. baterji skada-
z rur czcych zbiornik gr- jcy si z przewodnikw
ny i dolny wraz z wczo- Jczcych bieguny baterji
n w obwd turbin. z wczonym w obwd od
biornikiem (arwka, maszy
ny elektryczne).

czenie rw nolege (rys. 245) ogniw polega ha

poczeniu oddzielnie wszystkich biegunw dodatnich
i ujemnych. Wwczas wsplny zacisk biegunw do
datnich oraz wsplny zacisk biegunw ujemnych
bd zaciskami baterji i do nich zaczamy obwd ze
wntrzny. Tak poczone ogniwa musz by o jedna
kowej sile elektromotorycznej i oporach wewntrznych.
 - 316 -

Jeeli poczymy rwnolegle ri ogniw o jednakowych

siach elektromotorycznych e i jednakowych oporno
ciach wewntrznych r, to w obwodzie wewntrznym
baterji bdziemy mieli tyle rozgazie, wiele ogniw
czymy rwnolegle. Na mocy poprzednio wyprowa
dzonych wzorw na czenie oporw moemy napisa:

gdzie Rw wypadkowa oporno wewntrzna baterji.

Ze wzgldu na to, e bieguny poszczeglnego ogniwa
s jednoczenie biegunami baterji, wic

gdzie E i e siy elaktromotoryczne baterji i ogniw.

Na zasadzie prawa Ohma m am y:
e
Rw + R i
Zwikszajc wic w baterji liczb ogniw czonych
rwnolegle, temsamem bdziemy zmniejszali oporno
wewntrzn baterji. Dlatego te poczenie rwno
lege uywamy w wypadkach, gdy oporno zewntrzna
obwodu jest maa w porwnaniu z. oporno i we
wntrzn poszczeglnego ogniwa, np. przy 5-ciu po
czonych rwnolegle ogniwach Meidingera, z ktrych
kade ma si elektromotoryczn e l volt, opor
no wewntrzn = przy opornoci zewntrz
nej R = l i i , otrzymamy natenie prdu:
 317

Przy szeregowem poczeniu tyche ogniw, nate

nie prdu bdzie wynosio:
J = -j == 0,19 amp.
5+ 3
Widzimy wic i e ta sama ilo jednakowych ogniw
poczonych rwnolegle w baterj daje prd o nat
eniu przeszo 2,5 razy wikszem, anieli przy po
czeniu szeregowem.
czenie m ieszane stosujemy, gdy chodzi nam
0 rwnoczesne uzyskanie korzyci poczenia szerego
wego i rwnolegego, a wic o uzyskanie stosunkowo
duego napicia na zaciskach baterji i zmniejszenie
opornoci wewntrznej baterji.
czenie mieszane polega na poczeniu szeregowo
po kilka ogniw w grupy, ktre to grupy czymy po
midzy sob rwnolegle (rys. 246). Do takiej baterji
moemy uy ogniw o rnych napiciach i rnych
opornociach wewntrznych, dbajc jednake o to, eby
napicie na zaciskach kadej grupy byo jednakowe.
Jeeli mamy poczonych rwnolegle M grup, ska
dajcych si kada z N ogniw poczonych szeregowo,
1 gdy przytem siy elektromotoryczne i opornoci
wewntrzne wszystkich ogniw s jednakowe i rwne
odpowiednio e i r, to na podstawie omawianego ju
poprzednio czenia ogniw szeregowo i rwnolegle
moemy powiedzie':
1 ) napicie na zaciskach kadej grupy bdzie:
E = Ne
2) oporno wewntrzna kadej grupy bdzie:
R = Nr
3) napicie na zaciskach caej baterji, bdzie takie
same, jak kadej poszczeglnej grupy:
E = Ne
 318 -

4) oporno wewntrzna caej baterji bdzie M razy

mniejsza, ni oporno wewntrzna kadej grupy, t. j,

/?, = NV
" M :
jeeli zaciski baterji poczymy przewodnikiem
o oporze R -, wwczas w obwodzie popynie prd
o nateniu:
j E eN __ e
Rz + Rm Nr . r Rs
i Rz
M M N
Odpowiednio do posiadanej iloci ogniw moemy
M i N tak dobra, eby otrzyma jaknajwiksze na
tenie prdu. Takie najdogodniejsze poczenie ogniw
w baterj, otrzymamy gdy oporno zewntrzna caej
baterji bdzie rwna opornoci wewntrznej, np. jeeli
mamy 28 ogniw, z ktrych kade posiada si elektro
motoryczn 1,5 volta i oporno wewntrzn 2 omy,
to przy opornoci zewntrznej 3,5 oma, najdogodniejsze
czenie mieszane ogniw, czyli najwiksze natenie
prdu w obwodzie otrzymujemy z nastpujcego
obliczenia:
1 ) oporno zewntrzna winna by rwna we
wntrznej:
V'' = V 2 = 3,5
M M
2) cakowita ilo ogniw baterji rwna si iloczy
nowi ogniw grupy przez ilo grup:
1Q
N M = 28; N = ~
M
3) ilo grup poczonych rwnolegle w baterji:
28 2
= 3,5; M 2 16-, M 4.
RN
 319

4) ilo ogniw czonych szeregowo w kadej grupie:

Ar 28
N = = 7
4
5) natenie prdu w obwodzie zewntrznym przy
riajdogodniejszem poczeniu:
eN _ 1,5. 7
J = - ; ------- ----- 1.5 amp.
Nr + Rz 7 - 2 + 3,5
M 4
Sprawno ogniwa. W kadem ogniwie cz jego
siy elektromotorycznej zuywa si na pokonanie opor
noci wewntrznej. Jeeli sia elektromotoryczna jest
E, to na zaciskach tego ogniwa otrzymamy napicie
V <C E, przyczem:
E = V (1 +
l R.
Sprawnoci ogniwa nazywamy stosunek mocy elek
trycznej uytecznej, t. j. tej jak ogniwo wydaje
nazewntrz V J do mocy elekrycznej wyt varzanej
z energji chemicznej wewntrz ogniw E J .
Jasnem wic jest, e sprawno ogniwa bdzie
zawsze mniejsza od 1. Oznaczajc sprawno ogniwa
przez 7] mamy:
; . ,f = VJ = V = Rz
^ EJ E Rz + Rui
Maksimum mocy otrzymamy przy poczeniu ogniw
tak, aby Rz Ru<; ostatnie rwnanie przyjmie wtedy
posta:
7] i R-=liz+ R w = 0 , 5
Widzimy wic, e w tym wypadku sprawno ogniwa
wynosi 7] = 0,5,
 320

Otrzymamy jednake o wiele wiksz sprawno,

gdy nie wykorzystamy cakowicie mocy ogniwa, co
wynika ze wzoru:
_ & _ 1
r> Rz + R, , Rw .
1 +
Rz
przy zwikszaniu Rz7 mona doj nawet do 85%.

Z a d a n i a :
1 . Ogniwa Leclanchea i Meidingera s poczone
przewodem o opornoci 0,6 fi i dziaaj jedno przeciw
drugiemu (rys. 247). Okreli rnic potencjaw na
zaciskach kadego ogniwa, jeeli ogniwo Leclanche
posiada: E l = 1,5 volt, R i = 0,5 oma, ogniwo
Meidingera posiada: E u = 1 volt, R u = 5 omw.
Natenie prdu w obwodzie:

,J = E- = - -1 5 ' - = 0,082 amp.

R 0,5 + 0,6 + 5
9

Rnica potencjaw Vl ogniwa Leclanche, ze wzgldu

na to, e prd przechodzi przez niego w kierunku
siy elektrobodczej E l bdzie:
VL = E l J R l = 1,5 0,082 . 0,5 = 1,459 wolt.
Rnica potencjaw V u na zaciskach ogniwa Mei
dingera, ze wzgldu na to, e prd przechodzi przez
niego w kierunku przeciwnym jego sile elektrobod
czej E m , bd z ie ;
V m = E m + J R m 1 + 0,082 . 5 = 1,41 wolt.
2. Baterja o sile elektromotorycznej 35 volt (rys,
248) jest poczona 1-no przewodow linj miedzian
o przekroju 5 mm.2 z aparatem Juza, o opornoci
 - 321 -

wewntrznej 1200 R, potrzebujcym do swej pracy

22 m A . W jakiej odlegoci aparatu od baterji mona
utrzyma korespondencj, jeeli oporno wewntrzna
baterji wynosi 175 a oporno uziemie 1512.
Sia elektromotoryczna musi pokona wszystkie
opory, obwodu i utrzyma prd o nateniu 22 m A :

35 = 0,022 1200 + 175 + 15 + p

5
. 3 5 .1 0 0 0 2 2 .1 3 9 0 5 .1 0 0 0 ,,
Z= ----------- :----------------- . -------------- = 57,4 kim.
22 175
3. Na kocach elaznej linji telegraficznej o prze
kroju 6 mm2 i dugoci 60 km. istnieje spadek na
picia 10 volt. Jakie jest natenie prdu w tej linji:
Oporno linji telegraficznej:

Ri = p . -J- = 0,1 . -0-00 = 1000 2.

s 6
Natenie prdu obliczymy ze wzoru :

Vt = J Rr, 10 = J . 1000; J = = 0,01 amp.

1000
4, W obwodzie zewntrznym rda prdu o na
piciu 140 voltw (rys. 249) wczamy: a) opornik
lampowy A skadajcy si z 2-ch pizewodnikw o zni
komo maej opornoci i rwnolegle wczonych po
midzy niemi arwek, kada o opornoci wewntrznej
240 omw, b) ogniwo w>me (baterja akumulatorw)
B o, napiciu na swych zaciskach 20 volt. rdo
prdu i ogniwo wtrne dziaaj jedno przeciw dru
giemu. Obliczy, jakie natenie prdu bdzie w ob
wodzie przy wczeniu do op .rn ik a jednej lampy

EI#ktrot#kmk*. 21
 - 32 2

i 5-ciu lamp, jeeli pominiemy oporno czcych

przewodw i oporno wewntrzn ogniwa wtrnego
oraz rda prdu.
Przy wczeniu jednej lampy do opornika natenie
pidu w obwodzie:
, _ 140
tji ----- - 20- ..
__- 0,5
. , amp.
240
przy wczeniu 5-ciu lamp do opornika, zmniejszymy
wypadkow oporno opornika 5 razy, wobec tego
natenie prdu w obwodzie:
, _ 140 - 20 __
/i amp
240

Z tego widzimy, e zapomoc rwnolegego w

czania w oporniku lampowym odpowiedniej iloci lamp,
moemy, znajc napicie rda prdu, regulowa na
tenie prdu przechodzcego przez ogniwo wtrne
(natenie prdu adujcego baterj akumulatorw).

A kum ulatory.
Elementy wtrne, do ktrych nale akumulatory,
mog by rdem prdu jedynie po uprzedniem pod
daniu dziaaniu prdu elektrycznego czyli po naado
waniu.
W czasie adowania energja elektryczna przechodzi
w energj chemiczn, a ta ostatnia, w czasie rozado
wania, przechodzi zpowrotem w energj elektryczn.
Najbardziej rozpowszechnione s akumulatory oo
wiane. Pytki oowiane zanurzone do kwasu siarko
wego (H-iSOj), pokrywaj si warstw siarczanu oo
wiu ( 'P 6 J S 0 A . Przy przepuszczaniu przez akumulator
prdu elektrycznego z zewntrznego rda, jony w o
dom d do katody i redukuj siarczan oowiu, kt
rym jest ona pokryta w myl reakcji:
P b S 'p l + H., = Pb + H 2SO,
jony S O .| d do anody i po rozbrojeniu si wchodz
w reakcj z P b S O t[:

P h S O , + S O + 2 H20 P 0 2 + 2t f , S
tak, e anoda pokrywa si dwutlenkiem oowiu.
O ile bieguny tak przygotowanego elementu po
czymy z jakim odbiornikiem, to powstanie prd elek
tryczny o kierunku przeciwnym, prdowi adowania.
W stosunku do zewntrznego obwodu elektroda po
kryta dwutlenkiem oowiu bdzie dodatnim biegunem,
elektroda z czystego oowiu ujemnym. W czasie
rozadowania jony wodoru, znajdujce si w roztworze,
d do dodatniej elektrody i redukuj P b 0 2 w myl
rea k c ji:
. Pb O, + TL + H 2S O i - r p b S O , + 2 I P 0 ,
a ujemne jony S 0 d do elektrody ujemnej i od-
dziaywuj na ow w myl reakcji:
Pb + s == P bSO ,
czc obydwa rwnania adowania i rozadowywania
otrzymamy:
adowanie
M- *
2 P b S O t + 2 Hs0 ~ Pb O2 + ' 2 H2S O t + Pb
' * \ rozadowanie

Jak wida z ostatniego rwnania, gsto roztworu
kwasu siarkowego w akumulatorze naadowanym jest
wiksz ni w rozadowanym. Ilo elektrycznoci,
ktra moe by otrzymana za porednictwem akumu
latora zaley od masy biorcej udzia w reakcji che
micznej.
Pierwsze akumulatory byy wykonane sposobem
Plant, a mianowicie pytki oowiane, zanurzone do
kwasu siarkowego, poddawane byy kolejno adowaniu
i rozadowywaniu w przecigu duszego czasu (okoo
1 roku), wskutek czego ow stawa si porowaty
i warstwa oowiu biorca udzia w reakcjach zwik
szaa si, przez co zwikszaa si pojemno akumula
tora. Takie formowanie pyt, jako bardzo kosztowne,
zostao zastpione przez sposb Faurea, polegajcy
na tym, e do akumulatorw stosowane byy nie m a
sywne pytki oowiane, lecz oowiane szkielety pokryte
minj (Pb3Op. Po pierwszem naadowaniu akumulatora
minja na jednej elektrodzie przechodzia w P b 0 2, na
drugiej w czysty ow.
Obecnie pytki akumulatorw przygotowuj si w ten
sposb, e szkielet, wykonany z czystego oowiu z do
datkiem minji (4 10?), pokrywa si ciastowat mas,
skadajc si z minji (Pb30 ), tlenku oowiu (PbO)
i oowianych opiek (rys. 250).
Przez Tudora zosta wprowadzony sposb formo
wania pyt, majcy cechy wsplne tak ze sposobem
Plant jak i Faurea, Polega on na tern, e poczt
kowo pytki z gbokiemi bruzdami (rys. 251) poddaje
si kolejno adowaniu i rozadowywaniu, a do osig
nicia na ich powierzchni warstwy P b 0 2 o gruboci
0,33 mm, a nastpnie bruzdy wypenia si mas Pb3Oit
ktra przy nastpnem adowaniu przechodzi w PbO.,.
W taki lub inny sposb przygotowane pytki umiesz
cza si w naczyniu szklanem lub ebonitowem, rys. 252,
a dla wikszych akumulatorw, drewnianem lub wy-
bitem blach oowian. Pytki dodatnie pokryte PbO., T
i ujemne, z porowatego oowiu, umieszczone s na-
 325

przemian jedna za drug, przyczem pytek ujemnych

jest o edn wicej ni dodatnich, a to z tego powodu,
e pytki dodatnie pod dziaaniem jednostronnem szybko
si niszcz (rys. 253).
Elektrody dodatnie s izolowane od ujemnych za-
pomoc szklanych rurek lub t. zw. przepon, skadaj
cych si dziurkowanych pytek ebonitowych, niekiedy
pokrytych jeszcze deseczkami z specjalnie przygoto
wanego drzewa lub azbestem. Przegrody te, szeroko
i wysoko ktrych rwna si wymiarom elektrod,
zabezpieczaj je od zetknicia ze sob nawet wtedy,
gdy po duszem uyciu akumulatora, pyty zaczynaj
si wykrzywia.
Poniewa z biegiem czasu na dnie naczynia tworzy
si osad z opadajcych czsteczek elektrod, wic ce
lem zabezpieczenia przed zwarciem pomidzy elektro
dami, dolne krawdzie pytek s oddalone od dna
naczynia o 15 do 20 mm.
Podobnie jak ogniwa galwaniczne, akumulatory
czymy w baterje: szeregowo, rwnolegle i mieszanie.
Najczciej jednak w praktyce jest uywane czenie
szeregowe (rys. 254).

G sto elektrolitu w akumulatorach oowianych.

Jak wspomnielimy, gsto elektrolitu po naadowaniu
jest wiksza ni akumulatora rozadowanego. Najlepsz
przewodno elektryczn roztwr H2SO.{ posiada przy
ciarze waciwym lj25. W praktyce jednak uywamy
mniej stonego roztworu, t. j. o mniejszym ciarze
, waciwym, a to dla uniknicia szybkiego zasiarczania
elektrod.
Przed nalaniem do akumulatora roztwr powinien
by przygotowany w osobnem naczyniu w stosunku
ciarowym: 25 czci chemicznie czystego kwasu siar
kowego (zawarto arszeniku nie powinna przekracza
0,2 mgr. na 1 kg. kwasu siarkowego przy gstoci
66 Baume), na 70 czci wody destylowanej; roztwr
bdzie posiada wwczas ciar waciwy okoo 1,142
1,18 czyli taki jaki posiada elektrolit w akumulatorze
wyadowanym do napicia 1,85 wolta. Roztwr nie
powinien zawiera w sobie chloru, dziaajcego nisz
czco na pyty akumulatora i dlatego te pod adnym
warunkiem nie mona uywa do rozcieczania kwasu
siarkowego wody studziennej, ktra zawiera zawsze
wiksz ni dopuszalna ilo chloru.
Podczas przygotowywania roztworu naley zachowa
nastpujce przepisy:
a) dolewa kwas siarkowy do wody a nie odwrotnie,
gdy przy dolewaniu wody do kwasu nastpuje
gwatowny wzrost temperatury dziki czemu kwas
mgby si wylewa z naczynia,
b) przed nalaniem do akumulatora naley sprowadzi
temperatur roztworu do temperatury otoczenia.
Dla normalnej pracy akumulatora temperatura
otaczajca powinna by w granicach od 5 20C;
najodpowiedniejsz jest temperatura 15C.
Gsto elektrolitu w akumulatorze wzrasta stopniowo
w miar jego adowania i w kocu, kiedy prd adujcy
rozkada tylko wod, powodujc gwatowne wydzielanie
si pcherzykw gazu, ciar waciwy dochodzi do
1,21 1,24; wwczas elektrolit ma barw mleczn.
Zasadniczo fabryki akumulatorw podaj natenie
prdu adowania i wyadowywania akumulatorw.
Do mierzenia gstoci elektrolitu, a razem z tern do
badania stanu naadowania lub wyadowania akumula
tora, uywamy przyrzdw . zwanych areom etrami.
W edug prawa Archimedesa, sia, z ktr ciecz usiuje
podnie do gry zanurzone w niej ciao, jest rwna
ciarowi cieczy wypchnitej przez to ciao. W obec
 327

tgo areometr tern gbiej bdzie si zanurza, im

roztwr jest wicej rozcieczony, t. j. im jego ciar
waciwy bdzie mniejszy.
Przedstawiony na rys. 255 areometr Beaumego
skada si z szklanej rurki w dolnej czci nieco roz
szerzonej i zaopatrzonej w odpowiedni ciarek w celu
zachowania pooenia pionowego. Wewntrz rui ki
znajduje si skala, ktrej podziaki odpowiadaj niej
podanym wartociom ciaru waciwego roztworu:
woda destylow ana iar waciwy 1 odpowiada 0 Beaumego
roztwr i 1t 1,1 13" i,

li ! 1,142 18" )'

,, I 1,15 18,8" l
5 11 1,18 22" J

J > >i 1,21 25"

ti 1
1.24 28" >

i 5 1,30 33" 1 J

Areometr wic Beaumego zanurzony do elektrolitu

naadowanego akumulatora bdzie wskazywa 25 28,
natomiast zanurzony do elektrolitu wyadowanego aku
mulatora bdzie wskazywa 18 2 2 .
W akumulatorach staych areometr Beaumego stale
jest zanurzony w elektrolicie.-W akumulatorach polo-
wych, celem zmierzenia gstoci zapomoc areometru
nalewamy elektrolitu do menzurki.

Oporno w ew ntrzna akumulatorw oowianych

zaley od wielkoci powierzchni pyt, odlegoci po
midzy pytami dodatniemi i ujemnemi, gstoci i tem
peratury elektrolitu Oraz stanu pyt. Oporno we
wntrzna akumulatora wynosi okoo 0,08 oma dla
1 dcm.2 cakowitej powierzchni pyt dodatnich. Dla
n dcm.2 bdzie ona n-razy -mniejsza.
 328

G sto prdu w akum ulatorach o ow ian ych . G

stoci prdu adowania lub wyadowania akumulatora
nazywamy ilo amperw, przypadajcych na 1 dcm2
cakowitej powierzchni pyt dodatnich. Najwiksza
dopuszczalna gsto prdu dla akumulatorw oo
wianych staych wynosi 1^3 ampera na 1 dcm2, dla
akumulatorw polowych od 0,5 do 0,9 ampera
na 1 dcm2.
Jeeli oznaczymy przez S powierzchni pyt doda
tnich w dcm2, cakowite natenie prdu, przepywa
jcego przez akumulator przez J, to gsto prdu j
w akumulatorze moemy wyrazi zapomoc nastpu
jcego w z o ru :

j amperw na 1 dcm2.

Zazwyczaj na akumulatorze podane jest natenie

prdu, ktrem powinien by on naadowany i wya
dowywany.
Poniewa natenie prdu naadowania i wyado
wania jest zalene od powierzchni elektrod, jest wic
zalene rwnie i od ich masy, dlatego te niektrzy
konstruktorzy podaj natenie prdu adowania i wy
adowania akumulatora w postaci iloci amperw przy
padajcych na 1 kg. elektrod. Na 1 kg. elektrody
dopuszczalne jest natenie prdu przy adowaniu
od 0,5 do 1,5 ampera, przy wyadowywaniu od 1 2
amperw.
Przy adowaniu akumulatory s odbiornikami prdu,
posiadajcemi wasn si elektromotoryczn, ktra
powinna by zawsze mniejsz od elektromotorycznej
siy rda a ujcego. Jeeli wielko siy elektro
motorycznej rda adujcego jest E wolt, wielko
siy elektiomotorycznej akumulatorw E ', oporno
wypadkowa rda adujcego i przewodw czcych
 329 .

R omw, to natenie prdu adujcego J, wyraone

w amperach b d z ie :

R
Przy wyadowywaniu akumulatory s rdami prdu.
Jeeli wielko elektromotorycznej siy akumulatorw
jest E wolt, oporno wewntrzna R omw, oraz
oporno obwodu zewntrznego r omw, to n at
enie prdu wyadowania </, wyraone w amperach
b d z ie :

R + r

Z a d a n i e .

Akumulator oowiany posiada 5 pyt, kada o sze

rokoci 10 cm. i wysokoci 15 cm. O jakiem nateniu
prdem moemy adowa akumulator, jeeli gsto
prdu j rwna si 1 amper na dcm2.
Akumulator posiada 2 pyty dodatnie i 3 pyty
ujemne.
Obustronna powierzchnia pyt dodatnich, przez
ktr prd wchodzi do akumulatora bdzie:
S p= 2 . 1 0 . 1 5 . 2 = 600 cm2. 6 dcm2.
Natenie prdu adowania akumulatora (normalne
natenie prdu):
J Sj = 6 . 1 = 6 amperw

Z w arcie akum ulatora powstaje przy bezporedniem

poczeniu jego biegunw lub przy zetkniciu si ze
sob pyt. Dziki maej opornoci wewntrznej aku
 330 -

mulatora, natenie prdu przy zwarciu bdzie od

200 do 2000 amperw. Prd o tak wysokim nateniu
jest bardzo szkodliwy, gdy powoduje wykrzywianie
si, pkanie i zasiarczanie pyt.
Przyczyny zwarcia akumulatora mog by nast
pujce:
a) nieprawidowe umocowanie pyt, biegunw i pr
tw, czcych pyty z biegunami,
b) osad z czsteczek elektrod zbierajcy si na dnia
naczynia,
c) w akumulatorach przenonych polowych, wilgo
i deszcz powodujce poczenie si biegunw
przez wod zakwaszon (krople deszczu zmie
szane z kwasem siarkowym).

Z a d a n i e .

Akumulator oowiany o ,9 pytach, kada o wymiarze

25 cm. na 40 cm., zosta zwarty przez poczenie si
biegunw. Jaki prd popynie przez akumulator przy
zwarciu i jaki jest prd normalny.
Akumulator posiada 4 pyty dodatnie i 5 ujemnych.
Obustronna powierzchnia pyt dodatnich:
S = 2,5 . 4 . 2 . 4 = 80 dcm-.
Oporno wewntrzna akumulatora:
0,08
r = 0,001 oma

Natenie prdu w akumulatorze przy jego zwarciu:

2
./( ~Q001 2000 amperw
 331

Normalne natenie prdu, dopuszalne dla tego aku

mulatora, przyjmujc gsto prdu / = 1 , 3 ampera
na 1 dcm2 bdzie:
J = S . j 1,3 . 80 = 104 ampery.
Oczywicie prd przy zwarciu, w porwnaniu do
prdu normalnego powinien niszczco podziaa na
cao pyt akumulatora.

P ojem n oci akum ulatora nazywamy jego zdolno

do przemiany pewnej iloci pracy prdu czyli energji
elektrycznej w energj chemiczn. Ilociowo pojemno
rwna si iloci elektrycznoci zmagazynowanej w na
adowanym akumulatorze w postaci energji chemicznej,
ktr moemy wydoby przy jego wyadowaniu, nie
obniajc przy tem napicia poniej 1,85 wolta.
Jakby wynikao z tego okrelenia musielibymy
pojemno akumulatora mierzy w kulombach t. j.
amperosekundach, jednak w praktyce mierzymy j
w am perogodzinach.
Jeeli akumulator zasila jaki odbiornik prdem
o nateniu J 2 ampery w przecigu == 6 godzin,
to, o ile jego napicie nie spado, poniej 1,85 wolta,
pojemno wyniesie:
J = 2 . 6 = 12 amperogodzin.
Dla jednego i tego samego akumulatora otrzymamy
rne wartoci na pojemno, zalenie od natenia
prdu wyadowania, oraz temperatury, przy ktrej
akumulator pracuje. Przy powolnem wyadowaniu, t. j.
gdy bdziemy go wyadowywali ma iloci amperw
w przecigu duszego czasu osigniemy wiksz po
jemno, ni przy wyadowaniu gwatownem.
Tumaczy si to tem, e przy sabym prdzie, prze
miany chemiczne w akumulatorze zachodz powoli
 - 332

i gbiej przenikaj do pyt, przez co wiksza ilo

skadnikw czynnych przyjmuje udzia w tych prze
mianach. Jako przykad moe suy wyadowanie
akumulatora przy niej podanych nateniach prdu:
natenie prdu czas wyadowania pojemno
64 amp. 3 godz. 192 A. G.
44 5 220 A. G.
32 7,5 240 A. G.
Dla pomiarw pojemnoci akumulatora za normaln
temperatur przyjto temperatur 15 C. Poniej tej
temperatury pojemno akumulatora maleje, powyej
wzrasta do pewnej tylko temperatury krytycznej, ktra
wynosi 40 C.
Pozatem pojemno akumulatora zaley od gruboci
warstwy skadnikw czynnych na pytach, gstoci
elektrolitu oraz stanu pyt, zalenego od prawidowego
ich uycia i iloci czasu ich pracy.
Pojemno baterji akumulatorw poczonych szere
gowo jest taka sama jak i pojemno pojedynczego
akumulatora; poczonych rwnolegle jest tyle razy
wiksz od pojemnoci pojedynczego akumulatora ile
jest grup poczonych rwnolegle.
Podobnie jak natenie prdu adowania i wyado
wania, oblicza si niekiedy i pojemno, w ampero-
godzinach przypadajcych na 1 kg. pyt, przyczem
w przyblieniu wynosi ona okoo 10 20 A. G. na
1 kg. ciaru elektrod akumulatora oowianego.
Dla celw praktycznych natenie prdu adowania
i wyadowania akumulatora moemy okreli, bez
obawy uszkodzenia jego elektrod, biorc 10 % jego
pojemnoci, np. jeeli akumulator jest o pojemnoci
100 amperogodzin to moemy go adowa i wyado
wywa prdem o nateniu 10 amperw.
 333 -

Z a d a n i a .

2 baterje akumulatorw oowianych, kada o 5 ogni

wach i o pojemnoci 100 A. G. s uyte do zasilania
16-w oltow ych arwek 8 -wattowych. Jak potrzeba
poczy pomidzy sob te baterje i jaki opr trzeba
wczy d obwodu, aby arwki wieciy norm lnie
i ile arwek mona wczy do obw odu? Jeeli obie
baterje poczymy szeregowo, to otrzymamy napicie
20 wolt.
Natenie prdu zasilajcego arwki (przyjmujc
/ rwne 1 0 % pojemnoci):
J = 0,1 . 100 = 10 amperw.
Opr, ktry musimy wczy szeregowo do obwodu:
J R , 20 16 = 4 wolty
4
std: R = = 0,4 oma.

Natenie prdu potrzebne dla zasilania jednej a

rwki :
g
= 0,5 ampera

ilo arwek, ktre moemy wczy rwnolegle do

obwodu:
N .......... 20 arwek
'h

Energja u y teczn a akum ulatora jest to ilo energji

elektrycznej, ktr dostarcza naadowany akumulator
podczas wyadowania, a miar jej jest praca, ktr
naadowany akumulator jest w stanie wykona,
Energja uyteczna akumulatora jest iloczynem z po
jemnoci, wyraonej w amperogodzinach, przez redni

i -
wielko elektromotorycznej siy podczas wyadowania,
ktr przyjmujemy E 2 wolty.
Energj uyteczn (E J t) mierzymy w jednostkach
zwanych wattogodzinami.

Z a d a n i a .
1. Baterja akumulatorw oowianych'posiada 50 ogniw.
Ciar elektrod kadego ogniwa wynosi 30 kg. N at
enie prdu wyadowania jest 1,5 ampera i pojemno
10 A. G. na 1 kg. ciaru elektrod akumulatora. Jaka
jest energja uyteczna tej baterji akumulatorw, kiedy
wszystkie ogniwa s poczone szeregowo oraz kiedy
ogniwa s poczone szeregowo w dwch grupach
po 25 ogniw, a same grupy s poczone rwnolegle
(rys. 256)?
Napicie baterji przy szeregowem poczeniu wszyst
kich ogniw:
SA ' = 2 N = 2.50 = 100 wolt.
Napicie baterji przy mieszanem poczeniu ogniw:

E = 2 N == 2 25 ' = 50 wolt.
2
Natenie prdu wyadowania baterji przy szerego
wem-poczeniu ogniw:
</] 1,5 30 45 amperw.
Natenie prdu wyadowania baterji przy mieszanem
poczeniu ogniw:
. J-, 45 2 = 90 amperw.
Pojemno baterji przy szeregowem poczeniu
wszystkich ogniw:
30 10 300 A. G,
 335 y

Pojemno baterji przy mieszanem poczeniu ogniw:

300 . 2 == 600 A. G.
Energja uyteczna baterji przy szeregowym po
czeniu ogniw:
E 1 (A. G.) = 100 300 = 30000 wattogodzin = 30 kwg.
Energja uyteczna baterji przy mieszanem poczeniu
ogniw:
E2 (A. G.) = 50 . 600 = 30000 wattg. = 30 kwg.
Z tego widzimy, e jeeli pewn ilo akumulatorw
poczymy szeregowo, a nastpnie rwnolegle, to przez
to zwikszamy pojemno baterji oraz natenie prdu
jej wyadowania, a zmniejszamy napicie na zaciskach
baterji; natomiast energja uyteczna pozostaje w obu
wypadkach jednakowa.
2. Silnik elektryczny o mocy 0,1 K. M. i spczyn-
niku sprawnoci 50% ma by zasilany przez baterj
akumulatorw w przecigu 10 godz. Obliczy natenie
prdu wyadowania baterji akumulatorw, jeeli na
picie na zaciskach silnika powinno wynosi 12 wolt.
Straty napicia w przewodach czcych nie przyjmu
jemy pod uwag (rys. 257).
Energja uyteczna baterji akumulatorw:

0,1 . 72- - 10 = 1472 wattgodz.

50
Pojemno baterji akumulatorw:

Jt = EJt = 1472 = 123 A. G.

E 12
Natenie prdu wyadowania baterji akumulatorw:

Ji -------
J 1 : 123
- = 1 210
, 3o ampera
t 10
 N apicie na z a cisk ach a k u m u la to ra oowianego.
Przy adowaniu akumulatora, ze zwikszeniem gstoci
elektrolitu, wzrasta napicie na jego zaciskach; przy
wyadowaniu za proces jest odwrotny. Z tego wnio
skujemy, e napicie na zaciskach akumulatora jest
zalene od gstoci elektrolitu, natomiast nie zaley
od wielkoci i iloci pyt.
Napicie na zaciskach pfzy adowaniu akumulatora
V1 jest wiksze od jego elektromotorycznej siy E
0 wielkoci spadku napicia wewntrznego J R :
V1 = ' E + J R
Natomiast przy w yadowanu napicie na zaciskach V2
jest mniejsze od elektromotorycznej siy E o t sam
wielko J R :
V2 = E J R
Przy staem nateniu prdu adowania lub wyado
wania wielkoci elektromotorycznej siy E i napicia
na zaciskach akumulatora i V2 rni si pomidzy
sob o sta wielko 2 J R (bardzo ma)*
Jeeli przedstawimy w ukadzie sprzdnych prze
bieg elektromotorycznej siy (wzgldnie napicia na za
ciskach) przy adowaniu i wyadowaniu akumulatora,
odkadajc na osi odcitych wielkoci czasu adowania
1 wyadowania (przy prdzie staym bd one pro
porcjonalne do pojemnoci J t ) , na osi rzdnych odpo
wiednie wielkoci elektromotorycznej siy (wzgldnie
napicia na zaciskach), to otrzymamy 2 krzywe przed
stawione na rys. 258: adowania A B i wyadowania B C.
Jak widzimy z tych krzywych, na pocztku adowania
elektromotoryczna sia akumulatora wzrasta bardzo
szybko do 2,1 wolta, a nastpnie wznosi si powoli
do wielkoci kocowego napicia adowania, wynosz
cego 2,3 wolta, wwczas to obserwujemy wydzielanie
 337

si gazu z elektrolitu. Przy dalszem adowaniu napicie

szybko wzrasta i osiga warto 2,7 wolta, przy ktrym
nastpuje gwatowne wydzielanie si gazu, sprawiajce
wraenie gotowania si elektrolitu, przyczem ten ostatni
przybiera barw mleczn. Jest to wskanikiem dla za
przestania dalszego adowania akumulatora. Przy za
przestaniu adowania, dziki samowyadowaniu akumu
latora, napicie opada bardzo szybko do 2,2 wolta,
a przy wyadowaniu obnia si dalej do 2,1 wolta i na
tym poziomie pozostaje prawie do koca wyadowania,
opadajc nastpnie szybko do 1,85 wolta.
Ilo elektrycznoci, ktra przepyna przy adowaniu
akumulatora przedstawia graficznie odcinek O D ; przy
wyadowaniu (pojemno akumulatora) odcinek D F \
napicie na pocztku adowania (1,85 wolta) odci
nek O A , w kocu adowania 2,7 wolta- odcinek D B,
w kocu wyadowania (1,85 wolta) odcinek F C;
ilo energji elektrycznej, ktr zuylimy przy ado
waniu akumulatora powierzchnia O A B D, przy
wyadowaniu (energja uyteczna akumulatora) po
wierzchnia D B C F .
Jeeli przerwiemy wyadowanie akumulatora, to za
uwaymy wwczas zjawisko podniesienia si napicia
od 1,85 do 2 wolt, czyli jakby samoadowanie. Jest to
rezultatem zrwnania si gstoci elektrolitu, kt y przy
wyadowaniu, dziki przenoszeniu si jonw, posiada
gsto daleko wiksz bezporednio przy elektrodach
ni w warstwach pooonych dalej. Zjawisko samo-
adowania najwicej wystpuje przy duem nateniu
prdu wyadowania.
W naadowanym akumulatorze mamy zjawisko samo-
w yadow ania. Przyczyn tego jest wilgo oraz zetknicie
dwch rnych cia, wchodzcych w skad dodatnich
elektrod akumulatora (P b 0 2 z P b), kiedy elektrody
s przygotowane sposobem Faurea i Tudora.

Elektrotechnika. 22
 338

Stopie samowyadowania zaley o d :

a) wielkoci powierzchni styku masy czynnej ( P b 0>)
z oowianemi ramkami (P b) elektrod,
b) stanu izolacji pomidzy elektrodami,
c) zanieczyszczenia elektrolitu.
W obec tego zjawisko samowyadowania si w aku
mulatorach, w ktrych pyty s wyrabiane wedug
sposobu Tudora (dua powierzchnia styku P b 0 2 z P b)
bdzie wiksze, ni w akumulatorach z pytami wy-
robionemi wedug sposobu Faure'a; z tego wynika, e
akumulator nafadowany, musi by co pewien czas
ponownie adowany, chociaby zupenie nie by uy
wany, aby niedopuci przez samowyadowanie si do
zupenego wyadowania i zasiarczenia pyt.
Praktyka wykazaa, e akumulatory z pytami Tudora
powinny by w czasie swego bezczynu adowane co
1 miesic, akumulatory z pytami Faurea co 4 miesice.
W obec tego, e przy wyadowaniu akumulatorw
nastpuje spadek napicia na ich zaciskach, wic przy
zastosowaniu baterji do zasilania odbiornikw, wyma
gajcych staego napicia, zachodzi potrzeba, w miar
wyadowywania si, wczanie nowych akumulatorw
do obwodu. Uskuteczniamy to zapomoc przecznika M
(rys, 259). Na pocztku wyadowania przecznik ten
znajduje si na kontakcie a, wwczas obwd zasilany
jest tylko przez cz baterji A B ; nastpnie, w miar
wyadowania, przesuwamy go stopniowo do kontaktu b,
wczajc w ten sposb coraz wiksz ilo akumu
latorw. G dy przecznik M znajduje si na kontakcie b,
wwczas do obwodu s wczone wszystkie akumulatory
baterji.
Z a d a n i e .
Z ilu ogniw powinna si skada baterja akumulatorw
o pojemnoci 1060 A. G. na pocztku i w kocu jej
 339

wyadowania, jeeli ma ona zasila yrandol, zoony

z 105-woltowych arwek, przy opornoci przewodw
od baterji do yrandola, rwnej 0,03 oma.
Natenie prdu wyadowania baterji zasilajcej
yrandol:
J 0,1 . 1060 106 amperw
Spadek napicia w przewodach czcych baterj
z yrandolem:
J . R 106 . 0,03 = 3,18 woltw.
Napicie na zaciskach baterji zasilajcej yrandol:
V = 105 + 3,18 = 108,18 wolt.
Na pocztku wyadowania baterja powinna skada
si z szeregowo poczonych akumulatorw w iloci:

N p' 108,18 ___ ^2 akumul.

2,1
W kocu wyadowania baterja powinna skada si
z szeregowo poczonych akumulatorw w iloci:
xr =
Nk 1 0 8 -1 8
------------- = 61 akumul.,
1,85
W obec tego 9 akumulatorw poczymy z kontaktami
przecznika M jak na rys. 259, a 52, poczone sze
regowo bd tworzyy baterj A B .

S praw no akum ulatora. Zalenie od stanu akumu

latora oraz natenia prdu adowania i wyadowania,
zachodzi mniejsza lub wiksza rnica pomidzy iloci
energji zuytej przy adowaniu akumulatora, a iloci
energji otrzymanej przy jego wyadowaniu. Z tego
widzimy, e sprawno jednego i tego samego aku
mulatora moe posiada wartoci zmienne.

22*
 340

Sprawno akumulatora jest wielkoci charaktery

zujca jego dane konstrukcyjne, tak samo, jak natenie
prdu adowania i wyadowania, pojemno oraz energja
uyteczna.
Rozrniamy dwa rodzaje sprawnoci akumulatora:
sprawno pojemnociow i energetyczn.

Spraw nosi pojem nociow nazywamy stosunek

iloci elektrycznoci, ktra przepyna przez akumu
lator przy jego wyadowaniu do iloci elektrycznoci,
ktra przepyna przez niego przy adowaniu, przy
normalnem nateniu prdu wyadowania i naadowania.
Sprawno pojemnociowa wynosi 8 5 & do 90ii. G ra
ficznie z rys. 258 sprawno pojemnociowa
DF

Sprawnoci energetyczn nazywamy stosunek

iloci energji, ktr otrzymujemy z akumulatora przy
jego wyadowaniu do iloci energji, ktr zuylimy
na jego adowanie. Sprawno energetyczna wynosi
10% do 15%. Graficznie z rysunku 258 sprawno
energetyczna:
_ Powierzchnia D B C F
12 Powierzchnia O A B D

Z a d a n i e .
Baterja akumulatorw aduje si w przecigu 6 go
dzin prdem o nateniu 100 amperw przy redniem
napiciu adowania 2,3 wolt. Akumulator ten wya
dowuje si w przecigu 17 godzin prdem o nat
eniu 30 amperw przy redniem napiciu 1,95 wolta.
Jaka jest sprawno pojemnociowa i energetyczna
tego akumulatora.
 341

Sprawno pojemnociowa tego akumulatora jest:

17 10
rii = 0,85 czyli 85 lii;
6.100
Sprawno energetyczna:

rl2 = 11,30 -1,95 = 0,72 czyli 72%.

6 .1 0 0 .2 ,3

adowanie akumulatorw przenonych (polowych).

adowa akumulatory moemy jedynie prdem jedno
kierunkowym, t. j. staym lub pulsujcym, do czego
uywamy zazwyczaj prdnic bocznikowych. Jeeli
eiektrownia dostarcza tylko prd zmienny, to naley
go przeksztaci ^ na stay zapomoc przetwornicy
lub prostownika (najczciej stosuje si prostownik
elektrolityczny).
Do adowania przenonych akumulatorw prdem
staym jest bardzo czsto uywany agregat francuski
T. M. D., ktry tu rozpatrzymy.
Agregat skada si z prdnicy bocznikowej, posia- -
dajcej 2 niezalene od siebie uzwojenia twornikowe
i 2 kolektory B i C oraz jedno uzwojenie magne-
nicy D (rys. 260). Przy 1300 obr./min. twornika,
z prdnicy moemy wzi 2 niezalene prdy: jeden
( S i o napiciu 25 wolt. i nateniu 15 amperw, drugi
( C ) o napiciu 115 wolt. i nateniu 3,5 amperw.
Wsplne uzwojenie magnenicy D jest wczone
rwnolegle do zaciskw szczotkowych o napiciu
115 wolt. Dla, uatwienia adowania akumulatorw
zapomoc tego agregatu jest dodana do niego tablica
rozdzielcza, ktra posiada 9 zaciskw gwnych,
z tych 5 (a, b, c, d, e) dla poczeira z prdnic,
4 (f, g, h, i) dla poczenia z dwoma niezalenie
 342

adowanemi baterjami akumulatorw. Poczenie t-.

, blicy rozdzielczej z prdnic jest uskutecznione zapo
moc 5-yowego kabla owinitego skr. Koce y
tego kabla s oznaczone numerami od 1 do 5, i po
malowane kolorowo. Powinny one by czone z od
powiednio pomalowanymi zaciskami tablicy rozdziel
czej a, b, c, d, e. Bieguny adujcych si baterji
akumulatorw powinny by czone z jednoimiennemi
zaciskami tablicy f, g, h, i.
Dla regulowania napicia prdu adujcego na ta
blicy rozdzielczej jest umieszczony oporn k wzbudza
nia Rw, wczony szeregowo z uzwojeniem magne-
nicy D. Prcz tego, do regulowania natenia pr
dw adujcych obie baterje, na tablicy s umiesz
czone 2 oporniki Ra i R'u wczone szeregowo do
odpowiednich obwodw prdw adujcych : R a do
obwodu prdu 25 wolt; R 'a do obwodu prdu
115 wolt.
Przy adowaniu akumulatorw zapomoc agregatw
T. M. D . zestawiamy odpowiednio podlegajce ado
waniu baterje akumulatorw i przyczamy zaciski
ich do jednoznacznych zaciskw tablicy rozdzielczej
f> g, h, i, przytem sprawdzamy, aby oporniki R ,
R, R', byy cakowcie wczone do odnonych
obwodw, a wyczniki dwubiegunowe /''w y c z o n e .
Po uruchomieniu silnika agregatu wskazwki wolto,-
mierzy V. powinny si wychyli, oraz arwki kon
trolne L zawieci; wwczas, stopniowo wyczajc
opornik R w, doprowadzamy napicie do potrzebnej
wartoci, stosownie do wskaza woltomierzy. Nastp
nie wczamy wyczniki F i doprowadzamy kotwic
M do styku z rdzeniem elektromagnesu E. Zapomoc
opornikw R i R ' a doprowadzamy natenie pr
dw adujcych do potrzebnej wartoci, stosownie do
wskaza amperomierzy.
 343

adowanie i w yadow yw anie akum ulatorw sta

ych. Akumulatory stae s zazwycz j czone w ba
terje i su w elektrowniach dla zastpienia prdnic
bocznikowych, lub dla pracy rwnolegej z prdnic.
W ostatnim wypadku baterja nosi nazw wyrw na
wczej, gdy suy do wyrwnania obcienia prdnicy,
z ktr w tym celu czy si rwnolegle.
Rozrniamy 4 nastpujce wypadki pracy prdnicy
i baterji staych akumulatorw przy zasilaniu obwodu
zewntrznego:
1 . Prdnica jest nieczynna i obwd zewntrzny jest
zasilany tylko przez baterj akumulatorw.
2. Prdnica zasila obwd zewntrzny i rwnolegle
aduje baterj akumulatorw.
3. Prdnica i baterja akumulatorw rwnolegle za
silaj obwd zewntrzny.
4. Prdnica sama zasila obwd zewntrzny, baterja
jest nieczynna.
Na tablicy rozdzielczej prdnicy C i poczonej z ni
rwnolegle baterji akumulatorw B (rys. 261) prcz
amperomierzy ' A x i A.,, woltomierzy Vx i F 2, przecz
nikw 7fj i K 2, wycznika minimalnego , opor
nika wzbudzania B i bezpiecznikw topikowych G
znajduj si jeszcze: przecznik akumulatorowy M
zwany adow nic, oraz elektromagnetyczny wskanik
kierunku prdu D. Wewntrz adownicy znajduje si
odpowiednio obliczony opornik, ktry zapobiega
zwarciu akumulatorw dodatkowych przy przesuwaniu
adownicy po kontaktach c d.
'^Zalenie od budowy rozrniamy adownice poje
dyncze i podwjne. Na rys. 261 jest przedstawiona
adownica pojedyncza, zapomoc ktrej regulujemy
napicie dla normalnego wiecenia si arwek L, ktre
wskazuje nam woltomierz F j, o ile prdnica C i ba-
 344

terja akumulatorw B pracuj, jak wymienione w wy

padkach 1, 2 i 3.
Obecnie rozpatrzymy obsug tablicy rozdzielczej
z adownic pojedyncz w wyej wymienionych wy
padkach:
1 , Kiedy prdnica C jest nieczynna i arwki L s
zasilane tylko przez baterj akumulatorw B, wwczas
wycznik K i jest wczony, wycznik K 2 znajduje si
na kontakcie a, a wycznik minimalny W,,,, jest wy
czony; adownic M przesuwamy po kontaktach od
d do c w ten sposb, eby woltomierz Vy wskazywa
wymagane napicie dla normalnego wiecenia si a
rwek L; natenie prdu wyadowania baterji wskae
nam amperomierz A 2-
2. Kiedy prdnica C zasila arwki L i rwnoczenie
aduje baterj akumulatorw B, wwczas wyczniki
iT, i W,i,, s wczone, wycznik K2 jest na kon
takcie b. W tym wypadku arwki L s zasilane sa
bym prdem i dlatego mog by wczone tylko
w ograniczonej iloci, gdy gwna cz prdu wy
twarzanego przez prdnic, zuywa si na adowanie
baterji. Wskazanie woltomierza V2 regulujemy zapomoc
opornika wzbudzania R , natomiast wskazanie wolto
mierza F t zapomoc adownicy M, przez co zabez
pieczamy arwki L od przepalania, gdy w tym wy
padku napicie pomidzy przewodami zasilajcemi
arwki jest znacznie wysze. W obec tego na pocztku
adowania akumulatorw adownica M stoi na kon
takcie c, w kocu adowania na kontakcie d t ww
czas przez dodatkowe akumulatory poczone z kon
taktami adownicy przechodzi prd o nateniu, jaki
daje prdnica C. W kocu adowania zapomoc opor
nika wzbudzania R, zmniejszamy napicie prdnicy C
a do samoczynnego przerwania obwodu przez w y
cznik minimalny W,m.
 3. Kiedy prdnica C i baterja staych akumulatorw B
rwnolegle zasilaj arwki L , wwczas wyczniki
K i i Wmin s wczone, wycznik K 2 jest na kon
takcie a. W tym wypadku sprawdzianem, czy baterja E
zasila prdem arwki, czy te sama pobiera prd,
jest elektromagnetyczny wskanik kierunku rdu D.
Gdyby wskanik D wykazywa e baterja aduje si,
wwczas zapomc opo nika wzbudzania R doprowa
dzamy naoicie prdnicy C do takiej wielkoci, eby
wskanik D wychyli si w przeciwn stron lub sta
w pooeniu O, nastpioby wtedy wyadowanie baterji
lub te, jakby jej zupene wyczenie. 1 w tym wy
padku wskazania woltomierza F n regulujemy zapo-
moc adownicy M. Amperomierz A x wskae nam
natenie prdu zasilajcego arwki przez prdnic C,
amperomierz A 2 przez baterj.
4, Kiedy prdnica C sama zasila arwki L, a ba
terja B jest nieczynna wwczas wycznik K : jest
wyczony, wycznik K., jest na kontakcie a, a wy
cznik Wmin jest wczony.
Jak widzimy z rys. 261, przy zastosowaniu adownicy
pojedynczej moemy tylko regulowa napicie pomidzy
przewodami, doprowadzajcemi prd do arwek L,
natomiast w wypadku adowania baterji, prd adujcy
przechodzi przez wszystkie akumulatory, co jest szko
dliwe ze wzgldu na to, e akumulatory dodatkowe
s mniej wyczerpane ni pozostae. Dlatego te przy
zastosowaniu adownicy pojedyczej mamy niepotrzebne
przeadowywanie pewnej czci akumulatorw, ktre
wskutek tego psuj si, a take niepotrzebnie traci
si przytem energj elektryczn.
W ady te s usunite przy zastosowaniu adownicy
podwjnej, przedstawionej na rys. 262. adow nica,ta
posiada 2 przeczniki: M t do regulowania napicia
pomidzy przewodami, doprowadzajcemi prd do
 346

arwekj oraz M 2 do wyczania stopniowego akumu

latorw dodatkowych, przez przesuwanie rczki od
kontaktu f do kontaktu h w miar adowa a tych
akumulatorw. W pooeniu przecznikw M x i M.>
jak na rys., przez dodatkowe akumulatory pomidzy
kontaktami Ii, j bdzie przepywa prd o nateniu
penym, jaki wytwarza prdnica C. Na pocztku ado
wania przecznik M 2 jest na kontakcie /, a w kocu
adowania na kontacie h. Podczas adowania baterji
przecznik K 2 jest na kontakcie b. Po naadowaniu
przesuwamy go na kontakt a.
W niektrych wypadkach dla umoliwienia przy a
dowaniu baterji akumulatorw zasilania arwek penym
prdem bez ograniczenia ich iloci, stosujemy prdnice
pom ocnicze, ktre podnosz napicie przy adowaniu.
Prdnice pomocnicze wczamy wwczas pomidzy
przecznikiem akumulatorowym M 2 i kontaktem b.

Obsuga akumulatorw oow ianych. Dolewanie

elektrolitu powinno by robione co pewien czas, a to
ze wzgldu na obnienie si jego poziomu wskutek
parowania. Przy parowaniu ulatnia si nietylko woda
lecz i porywane przez ni czsteczki kwasu. Wobec
tego elektrolit uzupeniamy nie wod destylowan,
lecz roztworem kwasu siarkowego o gstoci 4 8",
Beaumea
W praktyce jednake czsto dolewaj wprost do
akumulatora wod destylowan celem rozcieczenia,
wzgldnie kwas siarkowy, celem zgszczenia elektrolitu.
W akumulatorach staych, aby zapobiec zbyt du
emu parowaniu elektrolitu, zwaszcza w lecie, dole
wamy oliwy, ktra utrzymuje si na powierzchni
i izoluje elektrolit od powietrza.

adowanie i w yadow yw anie akum ulatorw po

winno si uskutecznia prdem o przepisanem nat
 347

eniu, przyczem naley zwaa na odpowiednie przy

czenie biegunw. adowa akumulatory naley nie
zwocznie po ich wyadowaniu.
Przy zestawianiu baterji do adowania musimy zwa
a na to, aby gsto elektrolitu w poszczeglnych
akumulatorach bya jednakowa, oraz aby akumulatory
posiaday jednakowe napicie. Z pokrywy naley
wyj korki, aby nie krpowa gazowania akumula
torw przy kocu ich adowania. Szczegln uwag
naley zwraca na dobr izolacj pyt dodatnich od-
ujemnych, gdy, wypadajce drobne czsteczki masy
czynnej, zatrzymujc, si pomidzy pytami, mog
wywoa wewntrzne zwarcie. Dla uniknicia tego
zjawiska najlepiej jest przeczyszcza szczelin po
midzy pytkami laseczk izolacyjn.
Gdyby w kocu adowania jaki akumulator mniej
gazowa lub posiada mniejsz gsto kwasu ni
inne, jest to oznak, e jest on uszkodzony. Naley
go wwczas wyczy z baterji i zbada. rdo
prdu adujcego baterje akumulatorw powinno po
siada napicie 2,8 razy wiksze od iloci akumula
torw poczonych szeregowo. Gdyby rdo nie po
siadao odpowiedniego napicia, ale mogo wytwarza
prd o nateniu dwa do trzech razy wiksze, ni
jest normalne natenie prdu naadowania pojedy-
czego akumulatora, wwczas dla naleytego wyzy
skania go czymy akumulatory w baterje mieszane,
jak przedstawiono na rys. 263. W tym wypadku do
kadego rozgazia musimy wczy po jednym ampe
romierzu, ktry wskae prawidowe adowanie kadej
' rupy-
Podczas bezczynnoci akumulatorw naley je co
pewien czas adowa, przyczem gsto elektrolitu
w tym wypadku moe by o 5 U Beaumea mniejsz
od gstoci normalnej. Najlepiej przed kadym ado
waniem wylewa z akumulatora elektrolit, przemy
 348

pyty destylowan wod, napeni wieym elektro

litem i potem naadowa prdem normalnym. Mona
take po penem naadowaniu wyla elektrolit i nala
do tego samego poziomu wody destylowanej.
Mniej korzystnym jest sposb pozostawiania aku
mulatorw w bezczynnoci bez elektrolitu. W tym
wypadku pyty wysychaj, wskutek czego trac na
wytrzymaoci, a w razie pozostawienia w nich kwasu
siarkowego silnie si zasiarczaj. Dla duszego prze-
chowywania akumulatorw bez elektrolitu (magazyny
mobilizacyjne) musimy przedtem wykona nastpujce
czynnoci:
a) naadowa akumulator a do wydzielania si gazu,
b) wyla elektrolit,
c) przepuka pyty kilkakrotnie destylowan wod,
d) wysuszy je.
Naley dba rwnie, aby wszystkie czci meta
lowe byy wysmarowane waselin, celem zabezpie
czenia od pokrywania si niedzi i rdzewienia.
Usuwanie zasiarczania pyt akumulatora powinno
by przeprowadzone natychmiast po zauwaeniu.
Oznaki zasiarczania s nastpujce:
pyty dodatnie trac kolor brunatny i przybieraj
sinawy, przy dotykaniu palcami odczuwamy e s one
chropowate, a nie jak by powinno, gadkie. Przy du-
szem zasiarczaniu pyty wykrzywiaj si i pczniej;
pyty ujemne trac kolor jasno niebieski i przybie
raj mleczny;
elektrolit w kocu adowania jest o wiele mniej
gsty ni przy pytach normalnych.
Usuwanie zasiarczania moe by uskutecznione
dwoma sposobami: chemicznym, zapomoc wielokro
tnego adowania i wyadowania sabym prdem przy
 349

elektrolicie o gstoci okoo 6 Beaumea ; mecha

nicznym, zapomoc szorowania pyt szczotk drucian,
przyczem zanurzamy je w wodzie destylowanej zmie
nianej kilkakrotnie (okoo 3 razy), poczem wstawiamy
pyty do naczynia z elektrolitem i adujemy poow
normalnego natenia prdu, a do osignicia nor
malnego ich stanu.
Sposobu chemicznego uywamy kiedy pyty s mao
zasiarczone; w wypadku cakowitego zasiarczenia,
gdy pyty s pokryte krysztaami siarczanu oowiu,
nierozpuszczalnemi w kwasie siarkowym, pyty oczy
szczamy mechanicznie.
Naley pamita, e przy wielokrotnem adowaniu
i wyadowaniu akumulatora zasiarczonego, gsto
elektrolitu nie powinna by zwikszana powyej 6 M
Beaume przez dolewanie kwasu, lecz powinna zwik
szy si sama przez si, kiedy osigniemy normalny
stan pyt.
Reperacja pyt akumulatora polega na spawaniu
poamanych czci; uskutecznia si to w strumieniu
palcego si wodoru przez co zabezpiecza si jedno
czenie pyty przed utlenianiem.
Reperacja celluloidowego naczynia akumulatora
przenonego uskutecznia si zapomoc acetonu
(C H 3 . C O . CH3), w ktrem celluloid si rozpuszcza.
Uszkodzone miejsca naczynia oczyszczamy zapomoc
papieru szmerglowego, poczem pocieramy je aceto
nem i nakadamy atk celluloidow rwnie potart
acetonem.
Po pewnym czasie aceton ula'nia si, a atka z na
czyniem tworzy cao.

T ra n sp o rt a k u m u la to r w przenonych uskutecznia
najlepiej zapomoc wozw na resorach, a w razie
braku takowych, umieszcza si akumulatory w skrzy
 350

niach, wyoonych grubo som, przy tem skrzynie

stawia si w wozie rwnie na somie. Przy odle
gociach do 3-ch kim. akumulatory powinny by
przenoszone rcznie.

A k u m u lato ry e la z o -n ik lo w e Edissona (zasadowe).

Podstaw do budowy akumulatorw elazo-niklowych
posuyy dowiadczenia dokonane z pytkami stalo-
wemi zanurzonemi w roztworze ugu potasowego
( K O H ). Pytki stalowe, pokryte warstw rdzy pod
dziaaniem tlenu powietrza, zanurzono do roztworu
ugu potasowego i zaczono do nich rdo prdu
na przecig pewnego czasu. Po wyczeniu rda
zauwaono, e pomidzy pytkami istnieje pewna r
nica potencjaw. Podobnie jak w akumulatorach
oowianych, w elazo-niklowych zachodz reakcje
chemiczne. Pytka poczona z dodatnim biegunem
rda prdu jeszcze wicej si utlenia, pytka po
czona z biegunem ujemnym odtlenia si w czyste
elazo. Odmiennie ni w akumulatorach oowianych,
w elazo-niklowych elektrolit, ktrym jest roztwr
ugu potasowego nie podlega rozkadowi chemicznemu;
dziaanie jego polega tylko na przenoszeniu adunk>v
elektrycznych i dla tego te gsto elektrolitu zostaje
przez dugi czas prawie niezmienn.
Poniewa elektrolit w akumulatorach elazo - niklo
wych naley do rzdu zasad, wic akumulatory te
nazywaj si rwnie zasadowemi. W uywanych dzi
akumulatorach elazo-niklow ych podobnie jak w aku
mulatorach oowianych, pyty s wypeniane mas.
Elektrolit skada si z ugu potasowego z ma do
mieszk wodorotlenku litu ( L i O H ).
Pyty dodatnie skadaj si z kratownicy stalowej
niklowanej stanowicej szkielet (rys. 264a); w kratkach
ramki znajduj si. wtoczone cienkie rurki z drobno
podziurkowanej niklowanej blachy stalowej. Rurki s
 35 i -

wypenione mas skadajc si z wodorotlenku niklu

N i{O H )2, pomieszan, dla lepszego przewodnictwa,
z grafitem lub z cienkiemi blaszkami niklowemi.
Pyty ujemne skadaj si rwnie z kratownicy
z blachy stalowej niklowanej, z t rnic, e kratki
w tym wypadku s o wiele wiksze (rys. 264 b).
Do kratek tych s wtoczone czworoktne pudeka
z cienkiej, podziurkowanej niklowanej blachy stalowej.
Pudeka te s wypenione sproszkowan mas, ska
dajc si z chemicznie czystego elaza i tlenkw
elaza {Fe O, Fe2 Oz , Fe3 0 A) pomieszanych w sto
sunku 1 0 % z tlenkiem rtciowym {Hg O) dla lepszego
przewodnictwa i uodpornienia pyty przy szybkiem
1 nadmiernem wyadowaniu.
Elektrolitem jest 20% roztwr wodorotlenku potasu
( K O H ) z ma domieszk wodorotlenku litu { L i OH)
(okoo 50 gramw na kady litr roztworu).
Naczynie (rys. 264 c) skada si z hermetycznie
zamknitej skrzynki z blachy stalowej poniklowanej.
W pokrywie tej skrzynki znajduj si 3 otwory,
2 otwory izolowane, przez ktre wprowadzone s
bieguny elektrod A i B, oraz 1 otwr zaopatrzony
w korek, dla wlewania pynu i ulatniania si gazu.
Na dnie skrzynki znajduj si podkadki ebonitowe,
a po bokach takie ramki suce do izolowania pyt
od naczynia. Wszystkie pyty dodatnie i ujemne s
izolowane od siebie zapomoc cienkich lasek eboni
towych (rys. 265).
Podobnie, jak akumulatory oowiane, elazo niklowe
mog by czone w baterje (rys. 266).

a dow anie i w yadow anie a k u m u la to r w z a s a d o

w ych. Akumulatory zasadowe lepiej jest adowa p r
dem o wikszem nateniu, zwaszcza kiedy uprzednio
akumulatory te byy wyadowane prdem o duem
 352 -

nateniu. Zbvt silny prd szkodzi akumulatorom za

sadowym tylko w tym wypadku gdy powoduje roz
grzewanie si akumulatora ponad 45 C.
Przy adowaniu akumulatora mamy nastpujce pro
cesy chem iczne:
na katodzie odtleniaj si tlenki elaza w metalicznie
czyste elazo gbczaste,
~t~na anodzie osiada tlen i z wodorotlenkiem niklu
N i (O H )2 tworzy wodorotlenek niklowy N i ( 0 H ) S .
Przy wyadowaniu mamy nastpujce procesy che
miczne:
na anodzie wodorotlenek niklowy odtlenia si zpo-
wrotem na wodorotlenek niklu,
na katodzie osiada tlen, utleniajc w ten sposb
gbczaste elazo na wodorotlenek elazawy Fe (O H ) 2
Jak z tego widzimy, w kocu wyadowania mamy
taki sam stan chemiczny elektrod akumulatora, jaki
by przy jego adowaniu.
Przebieg napicia na zaciskach akumulatora zasado
wego przy jego adowaniu i wyadowaniu jest przed
stawiony graficznie w ukadzie wsprzdnych zapomoc
krzywych A B B C na rys. 267.
Tak samo jak dla akumulatora oowianego na osi
odcitych odkadamy ilo elektrycznoci ( J t), ktra
przepyna przez akumulator przy jego adowaniu
i wyadowaniu, natomiast na osi' rzdnych odkadamy
odpowiednie wielkoci napicia V na zaciskach aku
mulatora. Przecitne napicie przy adowaniu akumu
latora jest okoo 1,67, przy wyadowaniu okoo 1,2 wolta,
Zasadniczo akumulator Edissona wyadowujemy do
1 wolta, lecz dziki samonaadowaniu si napicie to
natychmiast wzrasta do 1,4 wolta.
adowanie wic akumulatorw zasadowych rozpo
czynamy przy napiciu 1,4 wolta, napicie to szybko
 353

wzrasta do 1,67 wolta i na tym poziomie pozostaje

przez duszy czas, wzrastajc przy kocu adowania
do swej najwikszej wartoci 1,82 wolt.
Najlepiej jest kiedy po osigniciu tego napicia
jeszcze adujemy akumulator w przecigu p godziny.
Przy przerwaniu adowania, dziki samowyadowaniu
napicie rszybko spada do 1,4 wolta, a przy wyado
waniu opada do 1,2 wolta i na tym poziomie utrzy
muje si prawie do koca wyadowania (1 wolt). O ile
bdziemy dalej wyadowywali akumulator, to napicie
bardzo szybko spadnie do zera. Takie wyadowanie
zupenie si nie opaca. Jeeli przerwiemy wyadowanie,
gdy napicie spadnie do 1 wolta, wwczas dziki samo-
adowaniu napicie wzronie raptownie do 1,4 wolta.
Napicie to praktycznie nie da si wykorzysta.
Sprawno akumulatorw zasadowych jest mniejsza
od sprawnoci akumulatorw oowianych. Sprawno
pojemnociowa wynosi 70% do 80%; sprawno ener
getyczna 50 do 60%, czyli akumulator zasadowy
zwraca nam tylko poow tej energji, ktr zuyjemy
przy jego adowaniu. Najwiksz sprawno posiadaj
akumulatory zasadowe przy temperaturze elektrolitu
2 6 do 32 C.

Obsuga a k u m u la to r w zasadow ych. Obsuga aku

mulatorw zasadowych jest znacznie lejsza od obsugi
oowianych. Akumulatory zasadowe nie posiadaj
roztworu kwasu, s wicej odporne na uderzenia
i wstrznienia, masa czynna nie wykrusza si i dla
tego w akumulatorach zasadowych nie potrzeba tak
czsto reperowa i zmienia pyt. Pozatem akumulatory
zasadowe mog by bez szkody dla siebie cakowicie
wyadowane do napicia O na zaciskach.
ug potasowy w akumulatorach musi pokrywa
cakowicie wszystkie pyty, w przeciwnym razie nie
zanurzone czci pyt, wysychajc, psuj si.

Elektroteciiuika. 23
 354

Dolewanie ugu potasowego uskutecznia si tylko

przy napenianiu prnych akumulatorw i w wypad
kach wylania elektrolitu z naczynia, natomiast w razie
zmniejszenia si poziomu elektrolitu przez parowanie
naley dolewa tylko wody destylowanej. Przy ado
waniu akumulatory zasadowe gazuj daleko mniej ni
oowiane, wobec tego zdejmowanie korkw z otworw
w przykrywach nie jest w tym wypadku koniecznem,
gdy dla ujcia gazu s wystarczajce otwory w samych
korkach.
Przy duszej bezczynnoci najlepiej jest akumulatory
zasadowe zupenie wyadowa, wyla elektrolit i prze
puka pyty destylowan wod, a nastpnie napeni
je wieym roztworem 20% ugu potasowego. Przecho
wywanie akumulatorw be cieczy jest mniej korzystne,
a to ze wzgldu na wysychanie pyt i zwizane z tern
przemiany chemiczne masy czynnej.
Ja k widzimy z powyszego, akumulatory zasadowe
nadaj si lepiej ni oowiane do przenoszenia i prze
woenia i nie wymagaj zbyt sumiennej obsugi, Z tych
wic powodw maj obecnie wielkie zastosowanie na
stacjach radjotelegraficznych i polowych. Z drugiej
strony akumulatory zasadowe o tej samej pojemnoci
co oowiane s 2,5 raza drosze, a prcz tego, przy
jednakowych wymiarach, posiadaj mniejsz pojemr
no. W obec tego, gdzie warunki pozwalaj i gdzie
wchodzi w rachub sprawa kosztw, akumulatory za
sadowe ustpuj miejsca oowianym.

Lam p y i w yczniki.
L am py lukowe. Zasada budowy lamp ukowych
oparta jest na zjawisku uku -Volty, ktry powstaje
wwczas, gdy dwa przewodniki poczone ze rdem
prdu zetkn ze sob, a nastpnie rozsun na nie-
 355

wielk odlego. Wskutek niedokadnego kontaktu,

miejsce zetknicia przewodnikw przedstawia dla prdu
znaczny opr, dziki czemu wywizuje si tam dua
ilo ciepa. Przy rozsuniciu kocwek, prd nie
zostanie przerwany, gdy zjonizowane przez wytwo
rzone ciepo powietrze sprzyja przewodzeniu elektrycz
noci. Jednoczenie rozarzone koce przewodnikw
topi si i paruj, a ogrzana para unoszona przez prd
ciepego powietrza tworzy wiecc smug ksztatu
uku wygitego ku grze (rys. 268).
W lampach elektrycznych stosuje si najczciej uk
wietlny, powstajcy pomidzy elektrodami wglowemi,
poniewa wgiel dziki duej odpornoci na dziaanie
ciepa nie topi si, lecz wolno paruje, dajc przytem
silne wiato.
Lampa ukowa posiada dwie elektrody z twardego
prasowanego wgla retortowego, osadzone w opra
wach metalowych K K i poczone ze rdem prdu
(rys. 269).
Przy wytwarzaniu uku prdem staym, ksztat elektrod
ulega z biegiem czasu zmianie, a mianowicie na kocu
anody tworzy si wgbienie, t. zw. krater, na kocu
katody stoek. Jest to rezultatem przenoszenia si
rozarzonych czsteczek wgla z anody na katod, co
te powoduje prawie dwa razy szybsze zuycie anody.
Dlatego te w lampach ukowych zasilanych prdem
staym anod naley bra grubsz ni katod.
Temperatura w kraterze anody wynosi ok. 3600 C.>
dziki czemu wgiel w tern miejscu jest rozarzony
do biaoci i daje silne wiato; temperatura katody
wynosi ok. 2000.
Z, oglnej iloci wiata, ktre daje lampa ukowa
85?o przypada na krater anody, 1 0? na stoek katody,
a 5% na sam uk. Dlatego te lampy ukowe naley
umieszcza w ten sposb, eby kratei by zwrcony

23*
 356

w stron, ktr chcemy owietli. Lampy ukowe po

siadaj si wiata od 400 do 3900 wiec, s bardzo
ekonomiczne, gdy zuywaj od 0,5 do 0,2 w a tta .n a
wiec i wymagaj dla normalnego palenia si okoo
40 wolt napicia i od 6 - 16 amperw natenia
prdu.
O ileby nastpia przerwa obwodu, nie przewyszajca
0,1 sekundy, to dla nowego zapalenia si uku nie
potrzeba doprowadza elektrod do styku, gdy zjoni-
zowana warstwa powietrza jest w przecigu tak krtkiej
przerwy przewodnikiem i uk zapali si na nowo samo
czynnie. Dlatego te ampy ukowe maj zastosowanie
nietylko dla prdu staego, ale i dla zmiennego, zmie
niajcego swj kierunek od 10 razy wzwy na sekund.
Z powodu szybkiego spalania si elektrod, powo
dujcego zwikszanie si odlegoci pomidzy niemi,
uk musiaby zgasn. A by temu zipobiec przy kadej
lampie ukowej istnieje dodatkowe urzdzenie, auto
matycznie zbliajce do siebie elektrody w miar ich
spalania.
Przy zastosowaniu jako rda energji prdu zmien
nego nie otrzymujemy z lampy ukowej, tak silnego
wiata, jak przy zastosowaniu prdu staego. Tumaczy
si to tern, e anoda bdca gwnem rdem wiata
w\ lampie ukowej nie jest tu sta, gdy kada zmiana
kierunku prdu zmienia i znaki elektrod. Dla lamp
ukowych r io prdu zmiennego moe by o napiciu
okoo 30 wolt.

W czanie lam p ukow ych do obwodu. W sieciach

przewodw urzdze elektrycznych stosuje si najcz
ciej dla prdu staego napicie 1 1 0 woltw a dla
prdu zmiennego 120 woltw. Odpowiednio do tego
czymy w pierwszym wypadku po 2 lampy w szereg,
 357

w drugim po 3, przyczem w obu wypadkach nadwyk

napicia pochania dodatkowy opr, wczony szere
gowo z lampami. Odpowiednia strata napicia wskutek
dodatkowego oporu jest niezbdna dla waciwego
dziaania automatw, regulujcych odlego pomidzy
elektrodami. Przy duej iloci poczonych lamp
w szereg, poszczeglne lampy zaopatrzone s w opor
niki zastpcze, wczane samoczynnie do obwodu na
miejsce tych lamp, w ktrych wgle si wypaliy.
W ten sposb unikamy jednoczesnego zganicia lamp
caego obwodu. Przy zasilaniu lamp ukowych prdem
zmiennym stosuje si zamiast opornikw zwojnice
indukcyjne, czyli dawiki, utworzone z ramki elaznej
z nawinitym na niej uzwojeniem. Czsto te stosuje
si przy prdzie zmiennym poczenie lamp ukowych
rwnolege, przyczem w tym wypadku kada lampa
jest poczona szeregowo z oporem dodatkowym
i auto - transformatorem, ktry przetwarza prd np.
z 120 na 40 wolt.

arwki. Ustrj lamp arowych oparty jest na

wasnoci rozarzania si przewodnikw pod wpywem
prdu elektrycznego. Jeeli kocwki rda prdu
poczy cienkim drucikiem, to wskutek duej opor
noci, nagrzeje si on silnie i bdzie wieci, wkrtce
jednak przepali si. W celu uniknicia szybkiego spa
lania si drucika, umieszczamy go w bace pozbawionej
powietrza t. j. prawie w prni, lub w bace nape
nionej gazem "niesprzyjajcym spalaniu (azot), przyczem
zamiast drucika stosuje si najczciej wkno wglowe
lub wolframowe. Koce wkna poczone s z umie-
szczonemi nazewntrz baki i izolowanemi od siebie
blaszkami b i C, ktre przy wkrcaniu arwki w oprawk,
kontaktuj z blaszkami d i e (rys. 270). Blaszki oprawki
d i e posiadaj zaciski, do ktrych doczamy prze
 358

wodniki doprowadzajce prd. Prd ten nagrzewa

wkno i doprowadza go do stanu arzenia. Mamy tu
wic jaskrawy przykad przejcia energji elektrycznej
w ciepln, a tej ostatniej w energj wietln.
Na kadej arwce s napisane dwie dane: napicie
rda prdu i ilo wiec, czyli jednostek wiatoci,
jak dana arwka moe da. Jednostk wiatoci jest
wieca midzynarodowa; wiato 1 cm.2 ciaa dosko
nale czarnego w temp. topienia platyny (1775) wynosi
55,4 wiec midzynarodowych. Na midzynarodwej
konferencji owietleniowej w 1924 r. ustalony zosta
wzorzec wiecy midzynarodowej, jako jednostki wia
toci, w postaci arwki elektrycznej.
Zuyta energja w arwce elektrycznej z wknem
wglowem wynosi okoo 3,5 watta na wiec. arwki
z metalowem wknem np. wolframowem (oporno
waciwa w st?nie arzenia 0,65 oma) wypenione
wewntrz azotem, lub innym gazem niesprzyjajcym
paleniu si s bardziej ekonomiczne, gdy zuywaj od
1 do 0,5 watta na wiec. arwki uywane w praktyce
maj zazwyczaj si wiatoci 5, 10, 16, 25, 50
i 100 wiec.
W ostatnich czasach coraz czciej stosuje si do
owietlania ulic zamiast lamp ukowych silne arwki
pwattowe o sile wiatoci dochodzcej do 3000 wiec.

W czanie lam p arow ych do obwodu. Lampy a

rowe czy si zwykle rwnolegle. W wyjtkowych
tylko wypadkach, gdy rdo prdu wytwarza napicie j
wysze od 260 woltw, stosuje si poczenie lamp
szeregowe.
Kada lampa przy poczeniu rwnolegem zaopatruje
si zwykle w oddzielny wycznik.
 359

Poczenie szeregowe lamp stosuje si np. w tram

wajach, gdzie napicie wynosi okoo 600 woltw.
Moemy wic w tym wypadku poczy w szereg
5 lamp, z ktrych kada zrobiona jest na 120 woltw
napicia. Przytem czy mona w ten sposb tylko
lampy o dokadnie jednakowej opornoci, aby otrzyma
rwn jasno. Przy przepaleniu jednej arwki,
wszystkie poczone z ni w szereg zgasn z powodu
przerwy w obwodzie.
Jeeli obwd zasilany jest prdem zmiennym, to
poczenie szeregowe mona uskuteczni w ten sposb,
e do kadej lampy wcza si rwnolegle cewk
indukcyjn; w razie przepalenia si ktrejkolwiek lampy
nie nastpi wwczas przerwa w obwodzie, gdy prd
popynie przez odpowiedni cewk (rys. 271).

Z a d a n i e .

rdo prdu przy 120 woltach daje prd o nateniu

15 a m p .; ile arwek rwnolegle mona zaczy do
obwodu, jeeli arwki s 100-woltowe, 100-wiecowe
i zuywaj na kad wiec 0,5 watta, oraz jaka gsto
prdu bdzie w przewodach czcych rdo prdu
i lampki, jeeli odlego pomidzy niemi jest 570 mtr.
Kada arwka zuywa P = 0,5 . 100 == 50 wattw.
Przez kad arwk przejdzie prd o nateniu

J '== 0,5 ampera. Moemy zaczy rwnolegle

15
do obwodu arwek J = = 3 0 arwek. Spa-
0,5
dek napicia w przewodach czcych rdo prdu
z arwkami J R = 15 R = 120 100 = 20 wolt.
 360 -

O pr przewodw czcych bdzie:

R ^ ~ 1,33 oma
15
Przekrj przewodw czcych:

6. __ pl 2 . 5 7 0 15
._ m/m.-
. ,
R 57 . 1,33
Gsto prdu w przewodach czcych bdzie:

. J 15
i = 1 amp/mm-.
S 15

Bezpieczniki. Bezpieczniki maj za zadanie zabez

pieczy rdo prdu oraz odbiorniki (przyrzdy i ma
szyny elektryczne), a take przewody je-czce przed
zbyt silncmi prdami. W zalenoci od konstrukcji
rozrniamy bezpieczniki topikowe i przepiciowe.

Bezpieczniki topikow e dzielimy na paskowe, kor

kowe i rurkowe. Bezpieczniki paskowe, jak widzimy
z rys.. 272, skadaj si z 2-ch mosinych blaszek
z wyciciami a, b. sucemi do zamocowania do zasi-
skw linji. Pomidzy blaszkami a, b, s przylutowane
topliwe druty lub paski ze srebra, stopu oowiu z cyn,
lub stopu cynku z bizmutem. Na rys. 273 jest pokazany
poprzeczny przekrj i widok zewntrzny bezpiecznika
korkowego. Skada si on z porcelanowej oprawy A ,
wewntrz ktrej znajduje si topliwy drucik D. Na
bocznej powierzchni oprawy jest zaoona kontaktowa
nagwintowana opaska B , a u spodu znajduje si kon
taktowa ruba K, Prd przechodzi przez bezpiecznik
w nastpujcy sposb: z linji do kontaktowej opaski B,
 361

nastpnie przez drucik D rub K do linji. Przy sto

pieniu si drucika D umieszczona z wierzchu pokrywka C
zabezpiecza przed rozpryskiwaniem si roztopionego
metalu.
Na rys. 274 przedstawiony jest najczciej uywany
na centralach telefonicznych i w aparatach telegra
ficznych .bezpiecznik rurkowy. Skada si on z rurki
szklanej, z nasadzonemi na jej kocach blaszkami
kontaktowemi, poczonemi zapomoc topliwego dru
cika, znajdujcego si wewntrz rurki. Bezpiecznik ten
zamocowuje si kontaktowemi blaszkami pomidzy dwie
pary spryn, do ktrych doczone s koce linji.
Drugi rodzaj bezpiecznika rurkowego uywanego
w centralach telefonicznych stanowi bezpiecznik sy
stemu Wooda (rys. 275). Skada si on z rurki, we
wntrz ktrej przechodzi topliwy drucik zakoczony
z jednej strony kulk poczon ze spryn, a z dru
giej poczony z opask kontaktow. Jeden zacisk
linjowy poczony jest z nieruchomym kocem spr
yny, drugi z opask kontaktow.
Wewntrz rurka jest wypeniona topliw mas, ktra
z chwil stopienia si drucika rozpywa si i pozwala
sprynie wycign cz drucika, przez co zapobiega
powstaniu pomidzy roztopionemi jego koncam. uku
elektrycznego.
Na bezpiecznikach topikowych oznaczone s napicie
i natenie prdu w obwodzie, do ktrego bezpieczniki
mog by wczane.
Poniewa stapianie si bezpiecznika topikowego jest
spowodowane wydzielaniem si w nim ciepa pod
wpywem przepywajcego prdu, to na podstawie
wzoru Q == 0,24 J 2 R t, moemy obliczy moliwo
stopienia si bezpiecznika przy znanej jego opornoci.
Aby nie powodowa kadorazowego przerywania
 362

obwodu z racji krtkotrwaego zwikszenia si nat

enia prdu, obliczamy oporno bezpiecznika w ten
sposb, eby si stapia od prdu krtkotrwaego
0 nateniu 3 razy wikszem od normalnego, albo od
prdu duej trwaego o nateniu wikszem ponad
1,25 natenia normalnego.
Dugo drucika w bezpieczniku topikowym powinna
by taka, eby z chwil jego stopienia, powstajcy
uk elektryczny szybko zgas i nie powodowa poaru
lub uszkodzenia instalacji.
W instalac ach o napiciu do 500 wolt i nateniu
ordu do 60 amperw uywane s bezpieczniki paskowe
1 korkowe, w instalacjach o wikszem napiciu s
uywane tylko bezpieczniki paskowe, ktre maj nie
kiedy dugo do kilkudziesiciu centymetrw; s one
umieszczane wwczas w szklanych albo porcelanowych
rurkach odkrytych z obu stron, zabezoieczajcych
przed rozpryskiwaniem si roztopionego metalu, oraz
umoliwiajcych dob wentylacj podczas pracy bez
piecznika.
W instalacjach o 'wysokiem napiciu dodaje si
rwnolegle do paskowego bezpiecznika a, ax (rys. 276)
t. zw. rokowy bezpiecznik (Siemensa), skadajcy si
z 2-ch wygitych drutw b, b2. W chwili przepalenia
si bezpiecznika i powstania uku elektrycznego po
midzy jego kocami, rozgrzane powietrze unosi uk
do gry na bezpiecznik rokowy, wydua go i gasi
w ten sposb.
W instalacjach telegraficznych i telefonicznych, bez
pieczniki topikowe typu rurkowego s dla prdw
o nateniu 0,2 ampery do 8 amper.

B ezpieczniki prze p ic io w e su do zabezpieczenia

odbiornikw przed prdami wysokiego napicia. Z po
midzy wielu typw rozpatrzymy tutaj tylko bezpiecz
 363

niki przepiciowe typu pojemnociowego, uywane

w instalacjach telegraficznych i telefonicznych, gdzie
s zaczane do odbiornikw aparatw telegraficznych
i telefonicznych zawsze rwnolegle i nosz nazw
odgromnikw linjowych. Na rys. 277 przedstawiony,
jest odgromnik uywany w instalacji jedno-przewodowej
Skada si on z 2-ch pytek wglowych zwrconych
ku sobie zaostrzonemi zbami, ktre posiadaj wasno
sscego dziaania i jonizowania zawartej midzy niemi
warstwy powietrza. Prd szybko-zmienny wyadowania
atmosferycznego (zmieniajcego swj kierunek okoo
miljona razy na sekund), przechodzc po linji bdzie
mia do przebycia dwa rwnolegle zaczone opory:
aparatu i przerwy powietrznej. Poniewa dla tego
prdu aparat bdzie przedstawia duo wiksz opor
no (oporno indukcyjna uzwoje aparatu), ni przerwa
powietrzna, to przejdzie on przez odgromnik i zacisk L*
do ziemi, nie uszkadzajc aparatu.
Przy instalacji jedno przewodowej jest rwnie uy
wany odgromnik przedstawiony na rys. 278, skadajcy
si z rurki szklanej, z silnie rozrzedzonem powietrzem;
wewntrz rurki znajduj si dwie pytki wglowe
zmocowane ze sob dwoma pytkami mikowemi. Pytki
wglowe s poczone drucikami z nasadzonemi na
koce rurki dwoma blaszkami kontaktowemi, zapomoc
ktrych odgromnik zamocowuje si pomidzy dwie
pary spryn kontaktowych. Jedna para tych spryn
jest poczona z zaciskiem aparatu, druga z zaci
skiem L 2 aparatu i ziemi.
Przy instalacji telefonicznej dwuprzewodowej od
gromnik skada si z trzech pytek wglowych
(rys. 279), z ktrych rodkowa poczona jest z ziemi,
a dwie skrajne z zaciskami aparatu telefonicznego.
W ten sposb prd wyadowania atmosferycznego,
przechodzc po linji bdzie spywa do ziemi przez
rodkow pytk odgromnika i nie uszkodzi aparatu.
 364 -

W niektrych instalacjach telefonicznych s uywane

odgromniki w ksztacie maego kondensatora,, ktrego
okadkami s dwie pytki wglowe lub metalowe,
a dielektrykiem pytka mikowa z wyciciami.
Kada instalacja telegraficzna i telefoniczna powinna
posiad bezpieczniki topikowe, zaczone szeregowo
do kadego przewodu i odgromnik linjowy, zaczony
rwnolegle, do zaciskw zabezpieczanego aparatu.

W yczniki. Wyczniki lub przerywacze s to

przyrzdy suce d zamykania i przerywania obwodu
elektrycznego.
Zwyky wycznik skada si z noa, ktry wchodzi
pomidzy odpowiednie spryny kontaktowe. Przy
otwieraniu noa powstaje silna iskra, ktra prdko
niszczy taki wycznik; dlatego te do zamykania lub
otwierania obwodu pod prdem stosuje si. wyczniki
momentalne, w ktrych n jest szybko otwarty przy
pomocy nacignitej spryny. W tym wypadku po
wstajcy uk szybko rozciga si i przerywa Dla pr
dw o maem nateniu i maein napiciu uywane s
wyczniki pudekowe pokrtne (momentalne), w kt
rych podczas obracania rczki odpowiednie blaszki
zostaj zetknite lub rozsunite. Dla prdw wysokiego
napicia uywane s wyczniki olejowe. Kontakty
takich wycznikw s umieszczone w oleju, gdzie
powstajcy przy wyczaniu luk ganie prdzej ni
w powietrzu-
Oprcz wycznikw rcznych uywane s take
samoczynne, dziaajce automatycznie. S one dwoja
kiego rodzaju: maksymalne, przerywajce obwd, gdy
prd wzronie, oraz minimalne przerywajce obwd,
gdy prd spadnie poza dopuszczalne granice.
Zasada dziaania wycznika maksymalnego jest na
stpujca:
 365

Prd pynie z linji przez n a o b (rys. 280) do

elektromagnesu M i dalej do linji. W chwili gdy na
tenie wzronie, sia przycigania elektromagnesu
przezwyciy si spryny <S2 i kotwica k zostanie
obrcona dokoa punktu obrotu O', w ten sposb, e
jej grny koniec przesunie si w prawo i przestanie
podpiera koniec noa b. Dziki przyciganiu spr
yny n obrci si okoo O, przez co zostanie
wycignity z pomidzy spryn kontaktowych.
W wycznikach minimalnych (rys. 281) prd pynie
z linji przez miseczk z rtci, w ktrej zanurzony jest
jeden koniec kotwicy, nastpnie przez uzwojenie ele
ktromagnesu zpowrotem do linji. 'W chwili osabienia
prdu, elektromagnes nie moe utrzyma koca b ko
twicy, wskutek czego obrci si ona okoo punktu O
i wyjdzie z poczenia z rtci. W ten sposb nast
puje przerwa w obwodzie.

>