Professional Documents
Culture Documents
A y r n t Y a y n la r
ngiliz akademisyen Peter De Bolla Cam bridge niversitesi K ing's Collegeda ngiliz
dili dersleri vermektedir. A rt M atters'dan baka H arold B loom , The Education o f the Eye
v e The Discourse o f the Sublime balkl kitaplarn da yazandr.
P e t e r de B o l l a
Sanat ve Estetik
Ayrnt: 484
Sanal ve turam dizisi: 20
Sanat ve Estetik
Peter d e Bolla
ngilizceden eviren
Kubilay Koj
Yayma hazrlayan
Ergl Ergin
Son oknma
AyyenazK o;
Kitabn zgn ad
A r Matters
Harvard University Press/2001
basmndan evrilmitir.
Harvard University Press 2001
Bu evirinin Trke yayan haklan
Ayrnt Y aym lan'na aittir.
Kapak resmi
Barnett Newman, nemeni 1
Kapak dzm i
D efne Kaya
Dzelti
Alev Ozgner
Bask v e cilt
Sena Ofset (0 2 1 2 )6 1 3 3 8 4 6
AYRINTI YAYINLARI
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ ayrintiyayinlari.com.tr
Dizdariye emesi Sk. No.: 23/1 34400 emberlita-Ist. Tel.: (0212) 518 7 6 1 9 Faks: (O 212) 516 45 77
Sanat ve Estetik
P e t e r de B o l l a
S A N A T V E K U R A M D Z S
SA N A TV E PROPAGANDA
ARAP DNYASINDA M ZK
Kitle Kltr anda Politik mge
Tarab Kltr ve Sanatl
Toby Clark
AJ. Racy
FOTORAF
erevedeki Gizem
Marj Price
MONA U S A KAIRILDI
Sanatn Bizden Gizledikleri
Dorum Leader
EDEBYAT KURAMI
Giri / Geniletilmi 2. basm
Terry Eagieton
EDEBYAT V E KTLK
Georges Bataille
ZAM AN TNEL
Denemeler ve Notlar
John Fowles
KORKUNUN GLER
renlik zerine Deneme
Julia Kristcva
E.C. D e Bolla ve
Christine A dam s'a
RESMLER
Resim 10. Bamett Newman, W hos A fraid o f R ed, Yellow an d Blue IV, tu
val zerine akrilik, 108" x 2 3 8 " , 1969-1970.
Resim 11. Mark Rothko, B lack o ver R eds tuval zerine yalboya,
95 1/2 " x 81 1/2", 1957.
indekiler
Kaynaklar.................................................................................................. 148
D izin............................................................................................................150
9
TEEKKR
Bu kitabn baz blmleri uzun bir sredir dnlyordu: Wordsworthiin We are Seven [Biz
Yedi Kardeiz] iiri zerine yazlan ilk ksm biraz farkl bir biimde de olsa 1986-1987 ylla
rnda tamamland. Ingiltere. Kta Avrupas ve Kuzey Amerika'da niversitelerde bildiri olarak
sunuldu. Son olarak da 1999da Kopenhag niversitesinde sunuldu. Bundan sonra Bamett
Newman ile ilgili blm ekillenmeye balad ve bunun baz blmleri yine biraz faikl bir bi
imde Politics and Aesthetics in the A rts'tz (Cambridge. ngiltere: Cambridge University
Press. 2000, yay. haz. Salim Kemal ve Ivan Gaskell) yaymland. Bu blmlerin yeniden ba
slmasna izin verildii iin teekkr ederim. k blm, yine biraz farkl bir biimde hem
Central England (1997) hem de Southampton niversitelerinde (1998) bildiri olarak sunuldu.
Glenn Gould ile ilgili blm bir kez 1997'de Cenevre niversitesi'nde. bir kez de 1998'de
Dulwich Collegeda olmak zere iki kere sunuldu. Zekice yorumlar nedeniyle btn bu etkin
liklere katlan izleyicilere ve beni davet etme nezaketini gsteren aadaki kiilere minnetta
rm: Jonathan Ara, Pittsburgh niversitesi: Isobel Armstrong, Birckbeck College. Londra:
Gavin Budge. Central England niversitesi: Wlad Godzich, Cenevre niversitesi: Paul Ha
milton. Oxford niversitesi: Peter Hughes, Zrih niversitesi: Cora Kaplan ve Stephen
Bygrave. Southampton niversitesi: Jan Piggott. Dulwich College ve Chris Prcndergast, Ko
penhag niversitesi.
Farkl blmler bir araya geldiinde kitap tamamlanm olarak ilk km 1998'dc.
A rts Wonder" [Sanatn Harikalar] bal altnda verdiim bir dizi konferans srasnda
Cambridge Ingiliz Dili Fakltesinde yap. zellikle oradaki izleyicilere teekkr etmek isti
yorum. nk tartmamn tamamm anlatmak im bulduum ilk frsat buydu.
Her ne kadar o tarihle ne onlar ne de ben bunun farkndaysak da bu kitabn kuramsal da
yanann byk bir ksm, Unofficial Knowledge" (Resmi Olmayan Bilgi] balkl bir ara
trma projesinde altm arkadalanmla birlikte 1992-1997 tarihleri arasnda hazrland.
Toplantlarmzda tevik eden ve zevk veren yaratc tartmalar gerekleti. Jonathan Burt,
Maud Ellmann. John Forrester ve Simon GoldhiU'e ibirliine ak katklar, eksilmeyen ve
belki de allmam cmertlikleri iin minnetanm. Ayn zamanda King's College Aratrma
Merkezi'nin o zamanki gen katlmclar ve yneticileri Martin Hyland ve'Alan MacFarlanee
de projenin gereklemesini salayan maddi ve kurumsal destekleri iin teekkr etmek iste
rim.
Taslak almam, eitli aamalarnda aadaki kiiler okuduu iin ok anslym: Jo
nathan Burt, John Butt, Maud Ellmann, John Forrester, Simon Goldhl, John Henderson.
Frank Kermode, Eric Mechoulan. Ian Patterson. Greg Polletta, Chris Prendergast. David Ward
ve Rick Waswo. ahmam okuyan btn bu kiilerin, yapm olduum iin gl ve zayf
yanlarn grmemde olaanst yardmlar oldu. Umarm yaymlanan bu versiyonda gl
yanlan zenginletirebilmi ve elimden geldii lde de zayf yanlan ortadan kaldrmay ba
arabilmiindir. Taslak almam byk bir dikkatle okuyup pek ok zekice yonmla katkda
bulunan Greg Polletta' ya zellikle teekkr etmek isterim, yle ki yazdklarmn ne kadannn
bana ait olduunu ben bile merak ediyorum. Her hal krda bu son versiyonun bana sunulmu
arkadalklarn karlm vermesi mmkn deil.
Yaynevinden Lindsay Waters projeme bandan beri ilgi gstermi ve kitabn baslmas
na kadorki uzun srete desteini hibir zaman esirgememitir.
Bu kitap, benim neden hayranlk fikriyle ilgilendiimi anlamama kendi faikl tarzlannda
yardmc olmu iki kiiye adanmtr. Be yanda bir ocukken Londra Milli Galeri'deki ko-
lcksiyonlan grdmde duyduum ilk heyecan ve o zamanki rehberim olan annemin nasl
sabr gsterdiini hl anmsyorum. Bunun zerinden yirmi yla yakn zaman getikten son
ra, Christine Adams, o zaman ne onun ne de benim baslacan tahmin edebileceim bu kita
b, okuma, bakma ve dinleme etkinliklerim srasnda neyin peinde olduum hakktndaki ince
fakat srarl sorgulamalaryla ortaya karmaya balad. Bundan yaklak yirmi yl kadar son
ra bugn bu i aa ktnda da, yalnzca kendisinin bilebilecei ekillerde bu kitab ortaya
karmaya devam ediyor.
Resim 1. Marc Quinn, Sell [Kendi], kan, paslanmaz elik, perspeks
ve soutma ekipman, 1991. Saatchi Galerisi. Londra. sanat.
I
Giri: Estetik deneyim
32
D inginlik: Bam ett N ew m andan
Vir Heroicus Sublimis
42
ressam meslektalarnn yaratt sanat eserleri zerine pek ok
sav ileri srmtr. Ancak bu savlar ada resmin kltrel tarihi
asndan ilginelsalar da, resmin kendisinin ileri srdklerinin ya
nnda hibir eydir. Hughes bu iddalara kulaklarm tkamtr; sa
natlardan ara sra gelen atafatl demeler ve destekleyen yorum
culardan gelen eletiri yk karsnda dikkati dalmtr. Bu de
meleri, zellikle Newmanin kendi sanatsal uygulamasyla ilgili
aklamasn tamamyla grmezden gelmek yanl bir davran gibi
grnse de (ki ben byle yapmayacam), bu tutarsz savlar yine de
resimlerin kendilerine baklarak deerlendirilmelidir. Hughes ve
dier Newman eletirmenlerine gre sanatnn aklamalarna du
yulan ei grlmemi ilgi tuvalleri hareketsiz klar; ilgiyi bu resim
lerle birlikte olmann kendine has zelliklerinden uzaklatrr ve
onlarn grkemli titreimlerini almlamamz engeller. Gelgelelim
Newmanin sanatna, bu youn ressamlk kokan yaptlar aracly
la bakmaya alrsak, Hughesun nitelemesinin ne kadar gerekten
uzak olduunu grmeye balarz.
Hughesun Newmanin resmine vurduu ilk damga bozguncu
olur. Ben bunu, Newmanin gereki Bat sanatnn geleneklerini
yktn sylemek olarak alyorum. Dnyann nesnelerini soyuyor,
insan biimini siliyor. Renk ve ara ara geen, ressamn imzas olan
dikey renk izgileri -Newmanin deyimiyle fermuarlar- dnda
geriye hibir ey kalmyor. Belki onlan Hughes iin hem yrtc
hem de suskun yapan ey, kendi resim meknlarna ya da imge
sel dnyalarna ulatracak kolay bir yol sunmamalar gereiydi:
Bazlar, bana gre yanl bir ekilde, onlarn temsilin sfr noktas
na yaklatm syleyebilir. Belirtildii gibi, Newman'm sanatna
ynelik bu bak as, XX. yzyl Bat sanatnn tek bir yne, mi-
nimalizme (ve daha tesine) gittiini syleyen egemen anlat tara
fndan deerli bulunabilir. Ancak aada inceleyeceim nedenler
den dolay, bu bak as bu resimleri yanl yere koyar, yanltc
bir anlat iine yerletirir ve salam olmayan temeller zerine otur
tur.
Boyanan tuvallerin boyutlarn belirleyen tek olgu teknik etken
ler deildir; aslnda, aka grlecei gibi optik ve resme ait ne
43
denler de vardr. rnein bunlardan biri resmin kullanld alandr;
bu olgu, neredeyse banal derecede aksa da ben konuya buradan
balamak istiyorum, nk kullanm alan bize tuvalin, zgn re
tim ve almlanma balamyla ilgili bak dzenleriyle kesien yn
leri hakknda bir eyler syler. Bir tuval 61 cm x 91,5 cm boyutun
da olabilir, nk zel bir odada aslmak zere, diyelim ki belli ki
iler -aile bireyleri ya da yakn dostlar- belli zamanlarda belli bir
biimde baksn diye yaplmtr. Tamamyla temsili resimlere bak
mak balamnda kullandm byle bak dzenlerinin says ok
deildir. Gerekte, Bat geleneinde drt ana dzen fark edilir: ba
detle ilgili, hayranlk uyandran, kendi kendini ycelten, sahiplikle
ilgili ki bunlar (tam ve kesin olmamakla birlikte) kutsal, tarihsel,
alegorik ve portre olmak zere drt farkl resim trne karlk ge
lirler. Ancak bu drt dzenin hepsi de tuval karsnda izleyicinin
konumuyla ilgili olarak, tek izgisel perspektif gelenei kapsamn
da ortak bir dizi optik varsaym kabullenir. Bu varsaymlar izleyi
cinin durumuyla ilgilidir ve izleyen zneyi, farkl yollarla olsa da
hem kurar hem de yanstrlar. Dier bir deyile, farkl resim trleri
araclyla, zellikle de uzun tarihsel sreler boyunca, izleyen z
ne iin birbirinden ayr biimlerin olumasn talep eder ve buna
yardmc olurlar. Bu yzden de znellik kavramnn kendisini, fark
l yntemlerle deitirirler ve bu farkllk bazen olduka belirgindir.
Ancak bu bak dzenleri, izleyiciyle tuval arasndaki ilikinin or
tak bir biimde kavramsallatrlmas ilkesine dayanr. zleyici tek
izgisel perspektifin belirledii doru gr noktas zerindey
ken, tuval bir tek mekn, temsil dzlemini kaplar. zlemeye gelen
zne farkl biimlerde tanmlanabilir, resme kar farkl yaklam
lar benimseyebilirse de (ki bu, en belirgin bir biimde ibadetle ve
sahiplikle ilgili tarzlar aras aynmda gze arpar) izleme ve gnne
deneyimi yoluyla oluan meknsal iliki drt dzen iin de ortaktr.
Farkl beklentileri, amalar ve hedefleri olan farkl zneler Ba
t sanatnn baskn resim geleneklerinin harekete geirdii ayn op
tik alanlara girerler. Bakan zne ile temsil dzlemi arasndaki by
le meknsal ilikiler, izleyicinin kendi znellik duygusunu, en azn
dan resmin temsili ierii kadar glendirirler. Meydana gelen bak
44
ma edimi en iyi ekilde zdeletirme olarak -B en o dnyadaym,
bu resmin dnyas bana ait- tanmlanabilir ve bu durum resim, fi
gratif temsilin geleneksel normlarm ieriyor olsa da olmasa da,
geerlidir. Bat geleneinde baskn olan figratif resim olsa da. fi
gratif resmin, izleyen znenin kendi benlik duygusunu imgeleme
yollarndan yalnzca biri olduuna dikkat ekmekte yarar var. r
nein aada tartacam dier temsil kipleri -soyutlama gibi
zdeletirme abasndan dlanmamtr.
Standart XX. yzyl Bat sanat anlatsnda, soyut resmin bu
meknsal ilikileri knp paralara ayrd varsaylr: lk olarak, yu
karda belirtildii gibi btn figratif izleri yok eder, sonra da tu
valle grme noktas arasnda yeni figratif ilikiler kurar. Gerei
temsil etmeye dayal sanata yakn baz izleyicilerin, soyut sanat
insanlk d, giri noktasndan yoksun ya da Hughesun deyi
miyle yrtc olarak tanmlamalarnn sorumlusu bu yeniden d
zenleme iidir. ada zneyi paralara ayrmaya dayanan genel
bir felsefi aklamaya gre, soyut sanat, ada dnyadaki yaban
clamay yeniden sunar/temsil eder, yani bu sanatn ierii soyut
olarak kabul edilmelidir. Gelgelelim, bu yaklam ar basit ve
hantaldr. Newman rneinde geerli olan ise bunun tam tersidir:
Soyutlama resmin temsili ierii deil, yalnzca Newmanin boyar
ken kulland biimsel dildir.
Sonuta demek istediim. Vr Heroicus Sublimis'in, New
manin mihenk ta olarak aldm ileri srd nl sanat yaptla
ryla ayn bak dzenini -ibadetle ilgili- paylatna olan inan-
cmdr. Boyut tuvale kar konsantrasyonumuzu belirleyebilirse de,
duygulanm tepkimizin temelini yalnzca resmin fiziksel boyutu
oluturmaz. Boyut, aslnda lekten ok daha az neme sahiptir.
Vr Heroicus Sublimis'u Newmanin daha nce yapt bir tuvalle,
1949 tarihli Concord (Resim 6) ile karlatracak olursak, resmin,
Newmanin kendi deyimiyle nasl lek uruna bykln snr
larn amaya4 altn grebiliriz. Bu tuval 227,97 cm x 136,21
cm boyutundadr ancak yine de katndan daha byk olan Vir
Heroicus Sublimis ile ayn bak dzenini artrr. 1966da, o za-
4. Newman, Selected Writings, s. 183.
45
man Washington Post'un sanat eletirmeni olan Andrew Hudsonla
bir syleisinde Newman yle der:
Burada anlatlmak istenen, minyatr bir portre, tam boy bir portre
nin yzde biri boyutunda bile olsa, boyutlarnn lei ile pek az
ilintili olduudur. Benzer bir ekilde, ge XX. yzyl Amerikan sa
natnn, insan tesi etkiler yaratt farz edilen dev yaptlar da, dev
bir lekle yakndan ilikili olmak zorunda deildir. Pek ok -yapt
fiziksel olarak ok byk, ancak lek olarak minyatrdr ki buna
Claes Oldenburgun sevecen ve ayn zamanda absrd bir hassasi
yetle byterek yapt gnlk nesneler arasnda Clothespin, Phila
delphia (1976) adl yapt iyi bir rnektir." Vr Heroicus Sublinisi
boydan boya gemek iin be ya da daha ok adm atmak gerekir,
ama bu ekilde ve ayn birimlerle onun leini belirlemek olanak
l deildir. Bu resim, kahramanl esinler ve ondaki kahramanlk
hem Michelangelonun Davuduyla hem de Holbeinm Erasmus
portresiyle tamamen ayn lektedir. Dahas, sunulu asndan Ba
t sanatnn bu ikonlarnn kip ve kipliklerine uygundur; New-
mann tuvali, grme ediminin Bat geleneindeki kavramsallatr-
masn tuzla buz etmek yle dursun, onu desteklemeye alr, ona
yeni bir yz verir belki, ama ne olursa olsun yine de ayn biimde
dir. Hzl bir gz atmayla, krmz dnda hibir ey grlmeyebi
lir, hafife alan bir gz, boyutunun saldrsna uram gibi hisseder
5. a.g.y., s. 272.
" Sanatnn, yaklak 14 m uzunluunda bir mandaldan ibaret olan heykeli,
(y.h.n.)
46
kendisini; ancak bakma edimi kefedilmeye balandnda, imge
nin gze rehberlik etmesine izin verildiinde, onun leiyle ilgili
farkl bir duyu ve alrnda resim tarihindeki atalar grnmeye ba
lar.
Bu beni tekrar, kullanm konusunu anlama abasna geri gt
rr. Bu sanat yapmann ardndaki ama ne olabilir? Byle bir tuval
nerelerde kullanlabilir? Newman 5,5 m lik resimlerini yapmaya
baladnda, bunlara yer verecek ticari galeri m e kn olmadn
dan, almalar stdyo dnda gsterilememiti. Buradan, byle
resimlerin grlebilecekleri meknla ilgili olarak bir fikir kmak
tadr ki, her ne kadar rnein bir Rnesans saray yetecek byk
lkte alan salayabilirse de, bu alann zel bir konut meknndan
ok, halka ak bir mze ya da galeri tarz bir ortam olmas akla da
ha yatkndr. Belki daha da ileri gidip, byle devasa resimleri barn
drabilecek belli bir tr kamusal galeri meknnn, kk lekli ti
cari galerilerden ok, halka ak balca koleksiyon meknlarna,
resmin asl olduu New Yorktaki Modem Sanatlar Mzesindeki
gibi meknlara benzeyecei sylenebilir. Bu nedenle, mantkl ola
rak bu resm in kendi izlenme alanm, grlecei yeri, kamusal ve
toplumsal bir mekn olarak imgeledii sonucunu karabiliriz. So
nu olarak resim, grmenin toplumsal edimini sorgular: Sanat ese
ri grme edimi srasnda kamusal bir mekn nasl paylalr? Tuva
lin nnde izleyici hangi noktaya kadar kendi zel meknlarm bul
maya ya da oluturmaya yetkilidir? Kamusal olan zelden ayran
derece nedir? Bu ikisi arasndaki snr hakknda nasl, nereye ve ne
dereceye kadar pazarlk yaplabilir? Bu imge, bir topluluk ve pay
lalm bir mekna ait olma hissini, toplumsal bir deneyim yaama
duygusunu ne ekilde zendirir?
Bu sorular lekle balantl olarak ileri srdm dier bir ko
nuyu, insan figrnn resim dzleminden karlmas konusunu et
kiler. Bana gre, bu karlma, tamamen silmekten ok bir tr yer
deitirmeye, grme ediminden doan zdeleme hissini olutur
mak ve aslnda glendirmek iin bir yeniden konumlandrma ha
reketine benziyor. Byle bir grme edimini de gerei temsil etme
ye dayal Bat resmine tepki olarak gelitirilmi en yaygn biim
47
olarak nitelemitim. Aslnda, resmedilmi insan biimi, resim dz
lemindeki yerinden, yalnzca dier tarafa, tuvalin nndeki mekn
da ortaya kmak zere asl olduu yere alnr. Bu yerinden etme
yalnzca bu resme ya da soyut davurumcu resme zg deildir;
resmin trne, kullanm alanlarna vb gre hafif farkl biimler al
sa da, Bat geleneindeki bir dizi resimde buna rastlarz. rnein
Hogarthm Bedlam resimlerini ya da belki locus classicus'um, Ve-
lzquezin Las Meninas'm [Nedimeler] dnyorum. Buradaki
asl konu, yeterince merak uyandracak bir biimde, bu soyut res
min, temsil edilen insan biiminin mevcudiyetini, dnebildiim
herhangi bir baka resimdeki kadar youn olarak hissettirmesidir.
Bunun nda, herhangi figratif bir resmin yapt ya da yapabi
lecei kadar, belki de sanatsal uygulama tarihindeki amacmz ad
na, inam daha gl bir biimde temsil ettii (onu resim dzle
mindeki yerinden karmak, yoluyla olsa da) sylenebilir.
Elbette kart grn daha yaygn olduunun farkndaym; fi
gratif denebilecek herhangi bir eyin, resim dzlemindeki yoklu
u, resmin boyutuyla da birleince, onu insantesi klmakta ya da
balmzdan yardm alrsak insanst yapmaktadr. Baz eletir
menler. byle bir tepkinin, izleyicinin resme gre fiziksel konumu
na bal olarak younlatna inanyorlar: Tuval o kadar byk ki
uygun uzaklk dncesini buhrana dntryor ve bylelikle
grme edimini rahatszlk verici bir duruma sokuyor, sanki resim
boyunca hareket etmemiz, uzaklamamz, yaklamamz, kamamz
gerekiyormu gibi. Sonuta edindiimiz uzaklk ile balantl de
vingenliin, kendini rahatsz, az ya da kt donanml hissetme
duygusunu vurgulamaya yarad varsaylyor; sanki resim bizim
kendi dnyamza smay reddediyormu hissine kaplyor; bura
dan baklmak, seyircinin gzleri nnde tutulmak iin ar byk
grndn dnyoruz. Ancak ben resmin bu ekilde nitelendi
rilmesini ve bunun bakma edimi zerindeki etkilerini eriilmez, be
nim grme deneyimimin fazlasyla uzanda gryorum. Belki de
resmi bu ekilde betimleme abalar, belli bir tr gren zneyi ko
rumaya ynelik tasarlanmaktadr ki bu izleyicideki hkim olma ar
zusu, onun optik bakma devrelerini nasl alglayacam da belirle
48
mektedir. Ben bu arzunun hedefini, izleyen zneyi bakma edimi s
rasnda kendi kendisiyle yzlemekten, kendisini pasif bir ekilde
izlemekten korumak olarak alyorum. Bu insantesi ya da insans
t duyguya kar benim bulduum daha kapsaml, aslnda toplum
sal ve paylalabilir baka bir ey var ve bu, kiiyi rahatsz eden
sunma, mevcut klnma sraryla da balantl. Bana gre Vr Hero-
icus Sublinis izleyiciden onun belli bir tr bak biimine direnme
sini, dnerek kendi iine bakma biimine gemesini, sunumun
plaklnn talep ettii gibi, ortak olarak kurulmu bir mevcudiyet
erevesinde burada olma duygusu ile yzleerek paylalm bir
mekna girebilmek iin bakmasn istiyor; burada, paylalm bir
dnyann sessiz yceliinde. Bu, belki de resmin neyi bilebilecei
ya da dala dorusu, bildiklerinin neler olabilecei hakkndaki ilk
ipularn verir.
Yalnzca bu tuvalin, resmi bu ekilde dnmeye ynelttiini
sanmyorum; dala nce belirtildii gibi, bu resmin gerektirdii ba
k dzeni, figratif resmin Bat geleneindeki en etkili dzenlerin
den biriyle, ibdetle ilgili olanla uyumaktadr. Bu yzden, Vr He-
roicus Sublimism kendini, pek alk olmadk bir biimde ibadetle
ilgili ya da kutsal bir resim olarak gsterirken, kendi nceli diye ta
nd resim geleneini kaldrmaya, kumaya ya da paralamaya a
ltm sanmyorum. Grme edimindeki tek noktay, ok ufak bir
noktay, yani tek izgisel perspektife dayal temsiliyet iin gren
zneyi alp uzatyor; sanki gz bedenin tm yzeyini iine alacak
ekilde bymesine gzbebeini bir delikten etkin bir biimde
yzeye dntryor. Bylece fiziksel bedene ait bu klf, grsel
olana kar hassasiyet kazanyor. Gz, aslnda grmeye devam edi
yor ancak, grmenin optik devreleri deimeden kalyor. lk bata
gren zne, tuvalin nnde bir dizi noktada yer deitirmek zorun
daym gibi grnse de -sanki bir dizi grntnn alnabilecei ko
numu bulmak iin resim boyunca yrmek ya da bir utan dieri
ne bir a izmek gibi- bu duygu, grnt karsndaki bedensel
varlk tam olarak fark edildiinde kayboluyor. Tek nokta perspekti
fin tekillii, grme organnn bedenin tamamm kaplayan bir klf
m gibi eretilenmesi ve grmenin odak noktasnn ksaltlmas sa-
B4N/Sanal vc Ea tetik 49
yesinde salanyor. Bylece de beden ve yalnzca benim bedenim
deil, genel anlamda fiziksel beden, kamusal alanda grme edimi
srasnda kurulan toplumsal beden grntye sunuluyor. Bu neden
le, birden fazla zne ieren bu gren zne, benzerlerine, rnein
Rembrandtm oto-portresini gren zneye oranla grme eylemi s
rasnda daha az mevcut, bir anlamda daha az insani deildir. Kar
latrma yapmak ille de gerekliyse, daha ok mevcut ve daha in
sancldr. yleyse lek, izleyiciyi resimle birletirir, sanatn pay
lalan dnyasna girme noktasn bulmas iin ona yardm eder.
... ada sanat, yce bir ierikten yoksun olarak yakalandnda yeni
bir yce im ge yaratmaktan cizdi. Geometrik biimselliklerin bo dn-
6. Jean Franois Lyotardn Newman: The Instant" isimli makalesinden alntlan-
mtr, The Lyotard Reader, yay. haz. Andrew Benjamin (Oxford: Basil Blackwell,
1989), s. 247.
52
yas uruna, Rnesansn figr ve nesne imgelerini arptmak ya da ta
mamyla yadsmak dnda onu aamyordu. Soyut matematiksel ba
lantlarn sa lt retorii, gzellik doada olsun ya da olmasn, gzelliin
doasyla ilg ili mcadelenin ortasna dmt.7
56
arasndaki fark anlamas gereklidir. Dier bir deyile, insan bir e
yi bilmenin nasl bir duygu olduunu anlayabilmeli ve duygulanm
ile biliin bulunduu aral hissedebilmelidir. Bu anlamda bak
mak, kiinin kendisini metafizik olarak imdiklemesi duyumuna
yakndr. Orada olma duyusu hem fiziksel hem de fiziksel olma
yan duyulann uyarlmasyla elde edilir.
Yukanda sz edilen dncelerin nda Vr Heroicus Subli-
mise yemden dnmek istiyorum. Bu tuvale bakmak gerekten de
inam farkl hissettirir; bu yalnzca, bu imgeye zg olmaktan uzak
olan bakma etkinliinin byk lde bilincinde olmamdan kay
naklanmaz; etkinliin gerekletii meknn (hem gerek fiziki
mekn, yani New York Modem Sanatlar Mzesinin kamusal orta
m, hem de tuvalin kendisinin yaratt resimsel mekn) olduka
ykl olmasndan da kaynaklanmaz. Bu iki ey de, odaklanmaya
altm, grme ediminden ok, tank olma edimine benzeyen
duyguya katkda bulunur. Aslnda bu imgeyi grebilmeye balama
dan nce bakmakta olduum eye tank olmak zorundaym; bu an
lamda bakmak hi de grsel bir etkinlie benzemez, daha ok var
ln ya da varlk duygusunun fark edilmesine benzer. Neredeyse
bir ey grsele ait olan alandan karlm, her zamanki yerinden
alnp bilinmedik baka bir yere gtrlm gibidir. O ey benim
kendi mevcudiyetimi saptamamdr. Orada olduuma, grme yetisi
nin onayyla deil -bir aynann nnde durmuyorum-, ancak gr
me duyusunun baka bir duyu (Aydnlanma dnrlerinin isel
duyu ya da beeni dedikleri ey) iinde zlmesi sayesinde tank
lk ederim. Bu, zorunlu olarak gr iinde bir dokunma duyumu
uyandm, sanki dokunma duyusu grme yetisine dahil olmu gibi
dir. 1962 ylnda yaymlam, Dorothy Gees Seckler ile yaplan bir
syleide Newman bunu yle anlatr: Benim resimlerimin nn
de duran herhangi bir kii, dikey kubbeye benzer tonozlarn kendi
sini kuattn hisseder ve varlnn mekn btnl duyumun
da canl olduunu fark eder. Bu, bir evre yaratmann kartdr.
evre resimden ayrdr.
Syleinin bu blmnde Newman, resimlerinin, iinde sergi
14. a.g.y., s. 250.
57
lendikleri evreye kar bir eit saldrganlk besledikleri ve doru
bir biimde grlmek zere kendi evre"lerini yarattklar dn
cesini yantlyordu. Newman, kendi imgelerinin bir mekn duyusu
yarattna iaret ederek buna kar kyordu. Benim gelitirdiim
terimlere gre mekn duyusu, imgeye ulamak iin katedeceimiz
uzaklkla balantldr. Newmanm tuvalleri, byk ya da kk ol
sun, uzaklk sorusunu zellikle ilgin yollardan ortaya srerler,
nk boyut, imgeyi grmek iin gerekli konumu belirlemede iyi
bir l deildir. Ksa bir anekdot bu noktay daha iyi aydnlatr. Vr
Heroicus Sublimis'i en son 1999 ylnda, New York Modem Sanat
lar Mzesi'ndeki Jackson Pollockun retrospektif sergisi srasmda
grmtm. Bu olduka geni kapsaml gsteri iin, genelde sabit
koleksiyonlarn bulunduu odalar kullanlmt, bu yzden baz sa
bit koleksiyonlar dnml sergiler iin ayrlm olan bodrum ka
tma indirmek gerekmiti. Bu yaptlarn arasnda Newmanm tuvali
de vard ve merdivenlerin bitiminde yer alan olduka uzun bir oda
nn sonundaki duvara aslmt. Bu nedenle uzun bir mesafeden tu
vale doru yaklamak, daha ok bir nesnenin zerine zum yapan
kamerann yarataca duyuma benziyordu. Bu olduka uzak ko
numdan bakldnda, tuval hareketsiz grnyordu. Mzenin me
knna eklenen bir renkten ibaretti ve tuhaf bir biimde boyutu,
onun bizi ona bakmaya ve onunla birlikte olmaya zorlamasna ili
kin duyguyu azaltyordu. Newmanin kendisi de byk resimleri
nin bu zellii hakknda yorumda bulunmutu: Byk resimlere
uzaktan bakmak gibi bir eilim vardr. Bu sergideki byk resimle
rin yakndan grlmeleri planlanmtr.15
Newmanin resimleri uzaklk sorusunu ak bir biimde ortaya
atar; izleyicinin, kendisini, yapta tanklk etme edimi olarak lek-
lendirmesini ister. Bu da mevcudiyetin potansiyel olarak rekabet
halindeki iki ifadesini uzlatrmann gereklilii dediim eyi izleyi
cinin kabul etmesini ister; bu iki mevcudiyet ifadesinin biri imge
tarafndan oluturulur, dieri de izleyici tarafndan ilan edilir. Bu
iki konumun uzlatrlmas srasnda bakan kii ile tuval arasndaki
uzaklk neredeyse silinir, nk en uygun grme noktas, tuvalin
15. a.g.y., s. 178.
58
kendisinin resmi grmek iin gerekli mekanizmann bir paras ol
duunu ileri srercesine, imgenin kaplad meknla zdeleir.
Burada grme, optik alanda tekrar tekrar yaplan denemelerin bir
fonksiyonudur. Grdm ey, ancak imgenin gr alanna sun
duklarnn, grmeme izin verdii eylerin himayesinde grlebilir.
Gerekte yle de sylenebilir; benim onu grdm kadar resim
de beni grr ve bu kesinlikle uzakln bir fonksiyonudur. By-
lece optik olan o derece rtlr ki rengin zaman, deneyimi kuat
maktayken bile izleyici sanki bir renkkrne dnr.
Bu zaman duygusu, benim geleneksel ibadetle ilgili poliptikle-
rin bir yanks ya da onlardan sonra oluan bir imge olarak dn
dm Vr Heroicus Sublimis'in biiminin, yceltilmi anlatya da
yanan yaps tarafndan glendirilir. Bu durum Newmanm Argos"
(1949; Resim 8) ya da Dionysius"' (1949; Resim 9) gibi resimlerin
deki yatay fermuarlarm neden daha az zorlayc bulduumu ks
men aklar. Bu resimler, grme deneyimini yanl eksen boyunca
bler, sanki yataylk eylerin maddeci dnyasnda an sradan bir
olgu gibidir ve deneyimi ok sk bir biimde optik ya da fiziksel
duyulara balar. Sanki yatay fermuar, neredeyse bir eit izgi ola
rak okunmal ya da yorumlanmalym gibi orada durur. Doal ola
rak bu imgeleri daha az baarl ve tatmin edici bulurum; dikey fer-
muarl olanlar kadar ykselemez gibi grnrler. Tuhaf bir biim
de bunun tersi, dikeyleri hareketsiz, yankdan yoksun, yataylan ha
yat dolu, kar konulmaz grnen Rothko iin geerlidir. Bu yz
den eer Vir Heroicus Sublimis, derinde bir yerde ya da bilinalt
dzeyinde poliptik resmin biimsel dzenini yceletirmise, d
paneller hareketsiz klnp fiziksel dayanak tuvalin yzeyinde bir iz
ya da izgi haline geldiinde, bu duruma nasl bir anlam yklene-
* Poliptik: Avrupa sanatnda ten fazla sayda birbirine bitiik resim levhasn
ieren dinsel ierikli sanat yaptlarna verilen genel ad. (.n.)
** Argos: Yunan mitolojisinde bazen Inakhos, Agenor ya da Arestorun olu, ba
zen de yerli bir kahraman olarak tanmlanan figr. Bann ya da bedeninin her
yanna dalm 100 gznden dolay Panoptes [Hepgzj diye adlandrlmtr;
Yunanistanda Peloponisos Yarmadasfnn kuzeydousunda Argolis Krfezi ya
knlarnda bir blge, (.n.)
Dionysius: 22 Temmuz 259-26 Aralk 268 tarihleri arasndaki papa.
59
bilir? mgenin zorunlu olarak ortaya koyduu, kalc olarak izleme
ye at ey nedir?
Ben bunu, sunumun plaklnn -burada krmznn- d pa
nellerin imgenin merkezi zerine kapatlamayaca gereiyle g
lendirilmesi olarak alyorum. Sonuta, grme deneyiminin iinde
ifrelenmi, kiinin gzn kapamas iin belli bir emir vardr; po-
liptiin d panellerinin hareket edemezlii neredeyse bunun yerine
baka bir hareket biimini zorunlu klar ki o da gr alannun ka
patlmasdr. Bu durum gerekletiinde, kiinin daha iyi grmek
iin gzlerini kapatmas kt bir yntem deildir. Her durumda g
rntnn gidip gelmesi, resmin dzlemine olan yaknlk duygumu
younlatrr, yle ki kendi meknm, imgenin haykrmakta oldu
u tek bir renkle sarlm bir biimde hissetmeye balarm. lknce
bakarm, sonra gzlerim kapalyken bir imge sonras berraklyla
grmeye balarm. lknce kendimi imgeye sunar, sonra da kendi
mi ona iyice yaknlam, neredeyse onun bedeninde nefes alyor
mu gibi hissederim. Burasyla oras arasndaki salnmda, gzle
rim gittike daha da alr, daha iyi grmeye balarm. Yeniden u
soruyu sormaya yneltilirim: Bu sanat yapt ne biliyor? Bunun ne
redeyse anlatlamaz olduu gereinin nda soruyu yle dei
tiriyor, yani soruyu u ekilde sormann daha iyi olacana karar
veriyorum: Onun bilme yolu nedir? Ama bu, gl bir biimde
hissettiim, yapta daha da yaknlam olma duygumu -daha yak
nmdr ama bu yaknlk yeterli deildir- eksiltmez. Bu bende yap
tn derinliiyle ilgili sanal bir etki brakr; bu, onun iinde yer alan
ve henz kavrayamadm bir ey, belki de iinde li bulunmad
m bir mekndr.
Bu ibadetle ilgili bir resimdir. Bende, Piero della Francescamn
Madonna del Pano sunun uyandrd hayranlk duygusunu uyan
drr. Benim mevcut olma isteimi iine eker. Bu duyuma daha da
yaklamann bir yolu, benim bu tuvale verdiim tepkileri Nevvman
ve baka ressamlar tarafndan yaplm dier tuvallere verdiim
tepkilerle karlatrmaktn. rnein, bu tepkinin, Cathedra'am
bende uyandrd tepkiden ne fark vardr? Ya da Rothko'nun ben
zer soyut tuvallerinin uyandrdklarndan fark nedir? Vr Heroicus
60
Sublimisin karsnda duyduum en gl etki dinginliktir. mge
beni dinginletiriyor, bir eit huzur veriyor, kendimle ba baa kal
mam salyor gibidir. Bu sakinlik, dinginlik duygusu, dncele
rin rahatlamasna izin verir. Bu durumdayken baka trl grrm;
aslnda, baka durumdayken bilgi olarak ulaamayacam eyleri
bildiimin farkna varrm. Bu resme bakmak, benden baklarm
sustumay renmemi ister; bu, Newmanin New York Okulun-
dan ressam arkada Jackson Pollockun damla resimlerinin iste
dii bak tarznn tam tersidir. Bu sakin, dingin, huzurlu mekn be
nim duygulanm tepkimin malzemesidir ve bu duygu, szde benze
ri olan Cathedra tuvalinin uyandrd duygudan olduka farkldr.
Cathedra'mn mavi ifadesinde, dinginlikten ok kendine hkim ol
ma ya da zarafet gibi bir ey bulurum. Cathedra'mn geometrik d
zeninin bir arl, amal bir ciddiyeti vardr. Biimsel olarak eit
derecede dzenli olan Vr Heroicus Sublimis gibi bir imge, dingin
lie yneltse de. Cathedramn genel etkisinin kusursuzluundan
yoksundur.
Farkl bir mek olarak 1952 tarihli Achilles'i* [Akhilleus] ele
alrsak-, Achilles't e merkezdeki krmz panelin trtld kenar, gz
dinginlik duyumu denebilecek her eyden uzaklatrr. mge, Vir
Heroicus Sublimis'teki sakinlik ve huzurdan yoksundur: Benim al
glama deneyimimi rahatsz eder, retinamn yanmasna neden olur,
beni talepkr, huzuru kam, an heyecanl ve kendini kaybetmi
bir halde brakr. Elbette renkteki farkll hissediyorum; Who's Af
raid o f Red, Yellow and Blue IV (1969-1970; Resim 10) [Kim Kor
kar Krmz, San ve Maviden IV], kar karya duran krmz ve
san kareleriyle Achilles'te n daha ak, neeli ve gvenli hissettirir.
Newmanin 4 Temmuz 1970teki lmnden nce yapt son re
sim olan bu tuval, neredeyse ressamlara zg bir inanla kurum
satmaktadr. Adndan da anlalaca zere, hibir ey ondaki sunu
mun gcn aabilecek gibi grnmemektedir. Yine de onun bu s
tnl zerimde bask oluturmaz; onun gururlu gveninde yk-
selirim; onun kendine olan grkemli inanc beni yetkilendirse de bu
* Achilles: Akhilleus ya da Ail olarak da bilinen. Yunan mitolojisinde bir kahra
man, Troya Sava'nda Agamemnon ordusunun en yiit, en yakkl ve en b-
yOk savasdr, (.n.)
61
inan karsnda dilim tutulur. Bu tuvalin karsnda hem duygula
nm hem de bilisel adan burada, bu sunumda olmann nasl bir
ey olduunu hissederim.
Newmanin dnsel dokunuunu, ok daha fiziksel olan Roth
ko nun tuvalleriyle, diyelim ki, Vr Heroicus Sublimis ile benzer,
neredeyse aym renk yapsndaki i/acfc over Reds (1957: Resim 11)
[Krmzlar stnde Siyah] gibi bir tuvalle karlatracak olursam
baka farklar da bulabilirim. Rothkonun imgesinde, renk deerle
rinin katmanlar halinde srlmesiyle oluturulan derinlik perspek
tifindeki deikenlik, izleme deneyimine bir dalgalanma verir.
Rothko'nun resmi, uzakl -izleyicinin konumu ve ayn zamanda
imgenin derinlii bakmndan- Newmaninkinden olduka farkl
bir biimde ifade eder. Resme yaklatmda, ilk bata siyah panel
tarafndan verilen derinlik duyumu olarak algladm ey bir yze
ye dnr; uzaklatnnda ise krmz glgelerin basamaklar da
ha az belirgin hale gelir. Ama renklerin kavgasnn titreimlerini ya
kalayabilmek iin hareket etmeli, yaklamal ve uzaklamalym.
Newman, Clement Greenberge de belirttii gibi, renk yaplaryla
oynamamtr. Ondaki renk saftr, sanki daha byk bir enginlikten
gelen bir kalptr, bir lekeden ok bir damgadr. Renk karsnda
ki bu tutum, Newmanm onun parlamasna ya da nefes almasna
izin vermesi, izleyicide. Rothkonun yaptnn yol atndan ok
daha farkl bir duygu uyandrr. Bu farkllk ksmen uzakln bir
fonksiyonudur. Newmanm yaptyla ok yakn olmak gerekte
olanakszdr; bakmak, onun sunumunu paylaarak imgeyle birlikte
olmaya dnmek zorundadr. Bu yzden. Vr Heroicus Sublimis'm
yol at duygulanm tepkimi anlatmak iin dinginlik szcn
uygun bulurken, Black over Reds'&(1957) olan tepkimi ifade ede
bilmek iin baka bir szce gereksinim duyuyorum: seslilik.
Rothkonun bu tuvaline bakmak bir yanklanma duygusu uyandr
makta, hem resim, hem benim onunla olan estetik deneyimim, dn
yayla birlikte yanklanmaktadr.
Bu blm boyunca. Bu sanat yapt ne biliyor? sorusuna veri
lebilecek yantn ne olabileceini, birbirinden biraz farkl olan bi
imlerde ifade etmeye altm. Dinginlik terimini kullanmaktaki
62
dayanak noktam. Vr Heroicus Sublimistek sanat unsurunun ieri
ini betimlemekti. Bu ierie, ancak Newmann tuvalinin bende
yaratt duygulanm tepkisiyle ulalabileceinden, sz konusu
ierik ayn zamanda bu tepkinin ierii olarak da alglanabilir. Bu
ikisi birbirine bamldr; her biri yalnzca bir dieri sayesinde g
rnr klnr. Ama bu durum, dinginlik duygusunun ortaya karl
mas ya da tanmlanmas olarak anlalmamaldr. Byle bir duygu.
estetik tepkinin ayrlmaz bir parasdr ve dikkati doru yere y
neltmeye yardmc olsa da, tam manasyla, tepkinin bir yan etkisi
ya da ondan kalan bir tortudur. Dier bir deyile, benim dinginlik
duygum, bu tuvale olan estetik tepkime elik edebilir de etmeyebi
lir de. rnein, baka birinin bu resim karsnda olduka faikl bir
ey hissedip, yine de yapttaki huzuru alglayabilmesi tamamen
olasdr.
Sormu olduum soruya, yani Vr Heroicus Sublinis ne ekil
de bilir? sorusuna yant verebildiim lde, kendi duygulanm
tepkimin ieriine bavurdum. Ancak duygunun orada karlat
m tek malzeme olmadn da vurgulamak istiyorum. Aslmda, be
nim duygulanm ya da estetik deneyimim, duygulardan daha an bir
ortamda, duygusallkla bili arasnda bir yerde durur. Kendi kendi
me, bilmek sorusunu sorarm, nk byle yaparak dikkati yalnz
ca duyulara yneltmekten kanm olurum. Bilmek sorusu bana
yaptn kendisinin bir nitelii gibi gelir. Tuvalin kendisi iin sakl
yor grnd ey bana yine de dinginlik sunar. Bunu yakaladm,
ona ulatm zaman, gizemli bir ekilde titreimlerini almaya ba
ladmda, hi olmadm kadar derinden etkilenirim.
63
Ill
Berraklk: Glenn G oulddan Goldberg (1981)
Dikkatin bir yn, izledii bir rotas, bir maksad vardr. Bunu bili
yoruz, nk dikkat srasnda bir eye doru dikkatimizi veririz. Bu
gerein nda, dikkatimizi bir eye doru yneltirken ayn anda
evredeki dier her eyi grmezden geliriz. Dikkati bir eye doru
' Habitus: renilmi davranlar, yetenek, alkanlk, tarz vbnin tm. Yaam
tarz. Kltrn bedende ald biim diye de adlandrlabilir. Pierre Bourdieu,
habitus!u toplumsal gcn, kiide kendini temel alkanlklar ve yetiler eklinde
gstermesi olarak tanmlar, (.n.)
68
yneltmek, onu elle tutulur klmann bir yoludur, alglamamzn s
nrlan dahilinde, rnein duyma menzilinde, bir eyi tutmaktr. Bu
durumda zorunlu olarak alglama alanndaki dier her ey dikkatli
bir ekilde duyulabilirlik snrnn altnda, duyma menzilinin te
sinde olacaktr. Dikkat burada nesneyi doru uzaklkta, yani doru
odak u za k l ya da duyulabilirlik snrlar iinde tutmak gibi bir
eydir. Dikkatin yneltildii ey ise, en azndan ksmen, nesneyi o
uzaklkta tutma dinamikleridir. Net olarak duyamadmz zaman,
rnein, Yalana gel yerine, Yksek sesle konu deriz, ancak
aslnda iki ekilde de ifade edilebilir. Bu durum, uzakln, dikka
tin kanlmaz bir unsuru olduunu vurgular; bir odak uzaklnn
sz konusu olduunu syleyebiliriz ve bu sayede ok yakn ya da
ok uzaktaki nesneler dikkatsizliin alanna indirgenirler. O zaman
al sorum u ekilde yeniden sorulabilir; Mzie kar hangi
uzaklkta durmak dorudur? Bir eyi doru uzakla getirdiiniz
de, dier her ey farkl uzaklklara gnderildii iin, dikkat her za
man dikkatsizliin yan bandadr. Ancak bu eyler, dikkai kulak
ya da gzle doru uzaklkta olmadklarndan m bizim iin daha zor
ulalt ve daha az bilinen eylerdir? Buradaki asl som, dikkatsiz
ken neyi fark ettiimizdir.
Bu som ne kadar ok yantlanmaya allrsa, dikkat edilen e
yin bilinecei dncesi o kadar ok tuhaf grnmeye balar. Dik
katimi, dinlemeye, bu srecin kendisine ynlendirebilir miyim?
Neredeyse gerekte duyuyor olduumu anlamak iin dikkatimi
baka bir eye yneltmeliymiim gibi gelir. Dikkatimi srece deil,
seslere ynelterek bunu anlayabilirim. Dnyann sesinden, bedeni
min dndaki grltden bilirim ki duyuyorum, ama bunu bilme
min nedeni dikkatimi etkinliin kendisine yneltmem deildir.
Dikkati etkinlie ynelterek dinlemek daha ok, bir sesin ya da ses
takmnn iinde hapsedilmi olma, dnyaya yaklamak ya da on
dan uzaklamak yerine dnya tarafndan transa geirilmi olma his
sini verir. Dinleme etkinliine kar kaytszm, aslnda duyduumu
gerekten fark edebilmek iin byle olmak zorundaym. Buradan,
dikkatin griingbilimselliinden aslnda tek bana sz edile
meyecei ortaya kar; her tr griingbilimsel aklama daha do
69
ru bir biimde bileik dikkat-dikkatsiziik terimi zerinde odak-
ianmaldr, nk biri her zaman dierine elik eder.
yleyse dikkatsizlik kavramm grngbilimsel adan netle
tirmek iin incelemeye nasl balanmaldr? Balang olarak, biraz
nce dikkatin bileik niteliiyle ilgili yaptmz saptamay peki
tirmek yararl olacaktr. Dikkatsizlik, dikkatin kart deildir; ger
ekte dikkat dikkatsizlii ierir. Dikkat ortaya kar; bu da, dikkat
dnyayla etkin bir iliki iindedir, dikkat, maksad olan zneyi dn
yaya sunar demektir. Sonuta dikkati bir eye doru ynelterek, as
lnda imdiyi mevcut klann ve byle yaparken de kendimi dikka
tin nesnesi iin mevcut klnm olarak deneyimlerim. Heideggerci
sz daarcnda buna, varlmn, elimin altnda hazr olduunun
fark edilmesi denebilir. Dikkatin kart, dikkatin dalmasdr; bel
li bir eye odaklanamamak ve ardndan dikkatin ok geni bir alan
zerine yaylmasdr: Birbiri ardndan gelen alg nesnelerine odak
lanmak ve yeniden-odaklanmak. sonuta da dikkatin bunlarn hi
biri tarafndan ekilememesidir. Dikkat amaldr, dikkat dankl
nn ise amac yoktur. Bununla birlikte, dikkatimin dalmasn is
teyebilirim; diyelim ki dikkate direnmek iin hem bir eye dikkat
etme, yani dikkatin dalmasna dikkat etme, hem de dier her e
ye dikkat etmeme bilincim ykselir.
Belli bir adan dikkatsizliin bir grngbilimi de olanaksz
dr, nk dikkatimizi dikkat edilmeyene yneltmek iin, normalde
dikkat ettiimiz eyi dier eylerden ayrrken dikkatimizin nesne
sini dikkate hazr klarz. lk bakta bu, dikkatsizliin grngbi
limi hakknlaki bir gerei anlatyor gibi grnse de bir kez dala
dnldnde u som ortaya srlecektir: Sanki dikkati bir eye
yneltmek dikkate davet etmekle edeermi de o eyin kendisin
den dikkat etmesi, dikkatini toplamas istenebilirmi gibi, dikkati
mizi bir eye ynelttiimizde o eyi dikkate hazr klmamz m ge
rekir? Bu aamada, o eyin kendisi ona doru yneltilen dikkate
kar adeta etkin bir tepki verebilirmi gibi, tuhaf bir biimde dik
kat edebilir denebilir.
Dikkatimizi hilie ekebiliriz, byle yaptmz anda dnce
lerin ve kendilerine dikkat edilmeyen eylerin aknna urarz. An
70
cak bu dikkat edilmeyen, dikkatin iinde var olan dikkatsizlikle ka
rtrlmamaldr. Yani dikkat edilmeyen'e kar dikkatsizlik duru
munu koruyabilir ve bylece amalamadan bir eye dikkat etmi
olabiliriz. Dikkatsiz kalarak amalamadmza dikkat ederken, da
ha nce dikkatimizin uzanda tutmu olduumuz eyi uyandrp
onun bize, dikkatli bakmza bakmasn salarz; bize dikkat et
mesini isteriz. Sonuta, dikkat edilmeyen Iakkmda yaplan bir ara
trma kesinlikle dikkatsizlik durumunun aratrlmas deildir; dik
kat edilmeyeni dikkatin nesnesi yaparken daha nce gzden kar
m olduumuza dikkat ekeriz. Dikkatsizlik hakknda yaplacak
bir aratrma, dikkatin kendisine dikkat ekmelidir. Dier bir deyi
le. dikkatsizliin bir grngbilimine balama noktas dikkat olma
ldr; dikkatsizdeki siz ekinin neye iaret ettiini sorarak ie ba
lanmaldr.
Resim 5. Mark Rothko, Red, Brown and Black [Krmz. Kahverengi ve Siyah], tuval
zerine yalboya, 8 10s x 9' 9 ", 1958. Modern Sanatlar Mzesi, New York.
Bayan Simon Guggenheim Fonu. sanat. Fotoraf 2001 Modern Sanatlar
Mzesi.
Resim 6. Barnett Newman, Concord, tuval zerine yalboya, 90" x 54".
1949. Metropolitan Sanat Mzesi. New York. George A. Hearn Fonu. 1968.
sanat. Fotoraf 1997 Metropolitan Sanat Mzesi.
Resim 7. Barnett Newman, Cathedra, tuval zerine yalboya ve magna.
96" x 213, 1951. Stedelijk Mzesi, Amsterdam. ARS, NY ve DAC, Londra. 2001.
Resim 8. Barnett Newman. Argos, tuval zerine yalboya, 33' x 72". 1949. Barnett
I
Newman Vakf, New York. ARS. NY ve DACS, Londra. 2001.
Resim 9. Barnett Newman, Dionysius, tuval zerine yalboya, 69" x 48". 1949. Milli
Sanat Galerisi, Washington. D.C. Annalee Newman'in armaandr. ARS, NY ve
DACS, Londra. 2001. Fotoraf 2001 Mtevelli Heyeti. Milli Sanat Galerisi.
^esim 10. Barnett Newman, W ho's A fraid o f Red, Yellow and Blue /l/[Kim Korkar
<rmz, Sar ve Maviden IV], tuval zerine akrilik. 108" x 238". 1969-1970,
taatliche Museen zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz Natioalgalerie. ARS, NY
re DACS, Londra, 2001.
Resim 11. Mark Rothko. Black over Reds [Krmzlar stnde Siyah], tuval zerine
yalboya, 95 x 81'", 1957. Baltimore Sanat Mzesi, Baltimore. Maryland
sanat.
iinde, bu izi gr ve net bir biimde duyarz; mziin havai inceli
i iinde sese tempo veren ey de budur. Ancak ayn zamanda bu
ses. ilgin bir biimde Gouldun mzik yeteneinden artakalan bir
telve gibidir; daha ok Pollockun tuvallerindeki gibi, Gouldun
varl ortadan kalktktan sonra kalan izdir. Dinleme deneyimi, al
glama mekanizmamz zerinde izler brakan hava dalgalarnn fi
ziksel bir titreimiyle, Gouldun oluturduu sesle balar. Ancak
nmzde alan mzii zaman iinde dinlemeyi renebilirsek,
deneyimin gksel bir niteliini hissetmeye balarz. Bazen buna
maddesellikten arnmann, bir tr maddi olmayan mekna, bir ha
yal meknna girmenin cokusu da eklenir ve Gould neredeyse bir
trans durumunda bu mekn canlandrrken, malzemeyi olaanst
gzellie, sesi sanata dntrrken grlr. Bu mziin zaman
iindeyken bedeni, yaratt sanatla birlikte, olduka duyulabilir bir
biimde yanklanr. Sonuta duyma onuruna eritiimiz ey, kendi
benliimizin yannda olmann sesidir, sarho edici bir hazdr. Sana
tn harikaldr.
cracnn fiziksel izi dediim ey, ou zaman biraz farkl anla
lmaktadr. Aslmda, ou kez aklma gelen, kzaran kablo ya da
paratoner metaforudur: Enstrman alan kii sanki grnmez bir
biimde kendi ahsn, hem retilen ses hem de algnn kendisiyle
btnletirmek ister, bylece bizimle yani, dinleyiciyle yapt ara
snda iinden akm geen bir canl tel grevi grr. Neredeyse ic
racnn bedeni sanki mziin gereklemesine yardm eden bir
enstrmana dnr. Bu zellikle flemeli ya da yayl alg alan
larda fark edilir. Bu yolla, icrac adeta kompozitrn szleriyle bir
likte yanklanr ve, aksi takdirde, notalarda kalacak olan eyi sese
evirir. Bizim duyduumuz ey o zaman, ounlukla icracnn duy
duu mzik olarak anlalr. Aslmda, icrac kendi duyduuyla izle
yicilerin duyduu ey arasndaki fark olabildiince aza indirgemek
iin yola kar: Mziin, kompozitrn hayalindeki ses dnyasn
dan dinleyicinin dikkai kulana, en etkin bir biimde tanmas
nn nne hibir ey kmamaldr. Fakat, tm varl derin bir bi
imde mzikal olan Gould ile duyduumuz ey bir ekilde farkl
dr; sanki Gouldun varl yapttaki notalarla onlarn klavyede ses-
F6 N/Sawt ve Estetik 81
lendiriliinin arasna girer ve varln bu ekilde sunulmas, sesin
iinde youn bir biimde dokunulabilir olmad takdirde hibir
eydir. Yine belirtmek isterim ki bu yalnzca onun piyanist olarak
olaanst yeteneinin ya da sradlklannm bir rn deildir,
dahas onun bazen, belli mzik yaptlarna getirdii fark edilir bi
imde allmadk ve hatta yabanl yorumlarn bir yn li deildir.
Beni, Bu mzik, yani Gouldun Goldbergi (1981) karsnda du
rulacak doru uzaklk nedir? sorusunu sormaya iten ey ite bu
farkllktr. Acaba bu uzaklk Gouldun klavyenin bandaki fizik
sel konumunun doal bir sonucu mudur?
84
yerletirerek elektrik sprgesine benzer bir etki olutururdu. Te
levizyon, Beatles plaklar ya da elde ne varsa yeterli olurdu, nk,
Mozartla elektrik sprgesinin tesadfen bir araya gelmesi yo
luyla renmeyi baardm ey, hayal gcnn isel kulann her
hangi bir younluktaki d gzlemden ok daha gl olduudur*
derdi. Dier bir deyile, dikkatsiz dinlemenin deerini anlamt.
Eer Gould byle duyuyorsa al nasl olacaktr? Genelleme
ler burada zellikle yardmc olmayacaktr nk tm dier icrac
lar gibi Gould da her paraya ayn ekilde yaklamamtr. Gelge
ldim onun Goldberg Variations Tn ikinci kaydna gemeden nce,
birka ortak zellik belirlenebilir. Belki de Gouldun alnn en
belirgin nitelii, onun piyanist olarak yetenekleri deil, vokalizas-
yonu, alma elik eden mrlt ve arklardr. Gould alarken ar
k syleyen ilk konser piyanisti deildi - aslnda pek ok icrac
klavye banda kendiliinden sotto voce eliinde balar: ada
piyanist Keith Jarret buna iyi bir rnektir. Caz ya da ada doa
lamada, bu ikincil ifade biimi genelde ho grlr. Bunlar ender
olarak eitimli seslerden gelir. Ancak klasik repertuarda mrldan
ma 7 a da vokal ifadeler, ounlukla dikkati mzik aletinin sesinden
uzaklatran unsurlar olarak kabul edilirler. Bununla birlikte, Go
uldun icralar srasnda, bedeninden yaylan seslerden dolay bir
sknt yoktur; bu sesler onun yapt mziin ayrlmaz bir paras
dr. Gould, kendisiyle kompozitr arasnda geen hayali bir diyalo
ga yer verdii Mozart Sonatlarnm kaydndaki notlarda, bu konu
hakkndaki yorumuna yer vermiti. yle yazar: Siz sormadan n
ce syleyeyim, piyano alarken srekli sesimle elik ederim. Bana
gre bu geer ake deil, yalnzca her zaman benle birlikte olan ka
nlmaz bir ey. Bir trl bundan kurtulmay baaramadm."'
yleyse Gould iin, bedenden gelen tuhaf ses yalnzca kanl
maz olan, mzikle birlikte ilerleyen bir eydi ama, dinleyici bu g
rltlerle ne yapmak? Bach alnda rnein, genellikle sanki
kasten belli bir sese tim ekliyor ya da bir paray belli bir tavr ya
3. a.g.y.
* ok yumuak, pas tonda ses. (.n.)
4. Mozart, The Complete Piano Sonatas, Fantasias, K. 397 ve K. 475, Sony
Classical, SM4K52627 CD Notlar.
85
da biemde alna dikkat ekiyor gibidir. Adeta enstrman hem
tulu hem de flemeliymi gibi nefesinin sesini de ie katar. stem
siz olarak eklenen ses, sanki mzik yapmann kanlmaz bir kou
lu gibidir, sanki insan sesinin mzik iin gerekli olduu ynndeki
felsefi tezi destekleyen bir unsurdur. Goldberg Variations'm 1981
kaydnda, bu seslendirmenin, ruhun sesini tad, rnein 2. ya da
4 numaral varyasyonlarda olduu gibi, bir ok an vardr. Baka du
rumlarda, sanki parmaklarn yayl bir alg zerinde gezdiriyor-
muasna, seslerde neredeyse bir elle lutulurluk sz konusudur.
Bunun etkisi bir kez daha, dinleyicinin fiziksel mevcudiyet duyu
munu glendirmek iindir: Gould. somut bir biimde, mzik yap
t enstrman sarsmaktadr ve o enstrman yalnzca piyano deil,
ayn zamanda kendi bedenidir. Ara sra sanki boulmann nne
gemeye, nefes almaya abalyormu gibi duyulur; baka zaman
larda ise sesi ya da nefesi daha gl kar; adeta kendi mzik ze
ksna el srmekten youn bir zevk alyor ve esrik aln yeni do
ruklarna kmak iin, kendi kendini uyaryor gibidir. Baz dinleyi
ciler iin, kendilerini Bachm yaptm kavramaktan alkoyan ey
onun icrasndaki onanizmin ta kendisidir.
Baka zamanlarda, Gould'un vokal elii, onun mzikle ve
enstrmanla ba baa kendisi iin alyormu izlenimini uyandrr
ve biz dinleyicilerde oluan duyum ise zel bir eye kulak misafiri
olmaya benzer. zel bir yerde, byle fark edilmeksizin ya da hatta
davetsiz olarak bulunma duygusu, Gould'un nerdeyse tam bir inzi
vada yaanm bir haya noktalamak iin gittii kayt stdyosu zi
yaretlerinde. gittike artarak kendini gsterir. Son kaytlarndan ba
zlarnda rnein. Ekim 1980le Mart 1981 arasnda yapt
Haydnn son dnem 58-62 numaral sonatlarnda, bu nitelik olduk
a belirgindir; sanki akllara yer edecek kadar zel, tuhaf ve gizem
li, hatta simyasal bir eye kulak misafiri oluyormuuz gibidir. Ger
ekten de oluruz: Yaplmakta olan mzie kulak misafiri oluruz,
kendinden geiin sesine ularz. Bu, Gouldun kendisinin, zgn
mzik deneyimini tanmlamak iin kulland terimdi. Sonuta din
leyici, sesin mzie, becerinin sanata dnmnn mahremiyeti
ne kulak misafiri olarak bazen neredeyse kulakla yaplan bir dikiz
86
cilie zorlanr. Buradan balangtaki soruya dnersek, mziin
karsnda, bu mziin karsnda alnacak doru konum nedir?
Uygun bir biimde nasl dinleyebilirim?
Sorumun yeterince yaygn yant, kulaklarn a olacaktr! Ama
ilgin bir ekilde, tamamen tersine ihtiya vardr. Gzlerimizin ak
sine, kulaklarmz asla isteyerek kapatamayz ve bu, bize dnyann
seslerine kaplar kapamay, i dnyanuz dinlemeyi renmek
hakknda bir ipucu verir. Mzik sanat, bu yetenei renmemizde
yararl, kulaklarmz kapatma giriimlerimizde yardmc olabilir.
Sezgisel olmayabilir ama onun yararll dikkat-dikkatsizlik hak-
kndaki grngbilimle ilgili dncelerime bakarak aratrlabilir.
Bir mzik parasna, rnein Gouldun Haydnn son dnem piya
no sonatlarn seslendiriine dikkatimizi vermek istersek, dikkatsiz
bir biimde dinlemeyi renmemiz, yani dikkatimizin bizi evrele
yen iitsel dnyada herhangi bir eye taklmasn nlememiz gere
kir. Bu, duyduumuz sese youn bir ekilde konsantre olmak, di
erlerini dlayarak tm dikkatimizi tek bir sese yneltmek gibi his-
sedilebilir, ancak byle bir dikkat ekli mzii engeller, ortaya k
masna izin vermez; dikkatimizi datr, nk dikkatimiz yanl
yere ynelmitir. Mzii hissederek duyabilmek iin o anda iinde
bulunduumuz fiziksel meknn dnda durmalyz. Aslnda, ku
laklarmz kapatmaya ylesine dikkat etmeliyiz ki. i dnyamz
dikkatsiz bir ekilde duymaya balayabilelim. Bu, dinleme edimini
temizlemek, mzie yer amak iin duyduumuz bir sesi reddet
mek gibidir. Bu boaltma ilemi, Gouldun almda iitilebilen
arlksz olma duyumuyla balantldr; sesin kendine ait mekn
na girmesine, yapld maddeden kurtulup serbeste salnmasna
izin veriyor gibidir.
Dikkati mziin estetik deneyimine ynlendirme giriimlerim
de, hazr olan daha net duyabilmek iin kullandm her zamanki
dinleme alkanlm bir kenara brakman gerektiini fark ettim.
Bylece isel kulam, mziin zaman iinde ortaya kyla bir
likte dinlemeyi renerek, mziin sessiz ama srarl nefes aln
duyabilir. Daha nce belirtildii gibi, bu zaman ve zamann iinde
dinleme duyumu, mziin temel yaptalarnn birinden, yani za-
87
mansallm ak ifadesinden tretilmitir. Aslnda biraz daha ileri
gidersek, mzii duyarken mzikle aramzdaki uzakl azaltt
mzdan ve bylece kendi varolu duyumumuzla mziin zaman
iinde varlm ayn yrngeye oturttuumuzdan sz edebiliriz.
Byle deneyimler enderdir, bunlar iin almak, hazrlanmak ge
rekir. Her istediimizde de gelecekler diye bir koul yoktur. Yine de
byle deneyimleri ararken, bu deneyimlere belli yaptlarda dierle
rinden daha nce ulaabiliriz -bazlarna nlerinden, dierlerine ise
sahip olduklar belli niteliklerden dolay- ve benim iin Gouldun,
Bachn Preld ve Fg BWV 895 kayd buna bir rnektir. Bu kayt,
onun dier pek ok Bach kaydyla birlikte, benim dikkatimi kendi
duygulanm deneyimime yneltmeme yardm eder, nk Go
uldun fgl yaplar bu derece gayretli gerekletirmesi, mziin
zamanm, yani saatin gsterdii zamandan ve yaptn nota kdn
daki zaman iaretinden farkl bir zaman n plana karr. Byle ya
parken, Gould mziin zamansal maddeselliini vurgular, bu saye
de dinleyicinin, icracnn yaratt esrik mekna girmesini salar;
bu durum da, saatin zamanyla mziin zaman arasndaki uyum
suzluun fark edilmesine yol aar. Bylece orada, mziin iinde,
Bach/Gould ile birlikte olmak iin, dinleyici, burada, dinleme ann
da olma duyumundan feragat edecektir. Bu yzden, bizi kendimiz
den geiren mzik dinleme deneyimlerinde, kendimizi dnyadaki
zaman terk etmi gibi duyumsarz -mzikle ba baa olma, onun
la birlikte hareket etme, onun kendi meknnda yaama, mziin
harikalndan bir nefes uzakta olma duyumu- ve farkl bir tr za
man deneyimine geeriz.
Bu iednk kulakla dinleme srasnda, sre ile geen zaman
arasnda ilgin bir iliki vardr, nk dnyann zamanyla, yani sa
atin gsterdii zamanla ilgili duyumumuz, zamann iinde, mzik
le birlikte dinleme deneyimimizle atr. Ben bunu en youn ola
rak Gould'un Goldberg'in 14 Numaral Varyasyonunu yorumla
masnda duyuyorum. Ayn parann Andras Schiffe ait 1983 Dec-
ca kaydnda ise, Schiffin Bachm kat biimselliine olan daha
gevek ve yumuak, bazlar iinse daha etkileyici yaklamnn
iinde mziin nabz kaybolmaktadr, halbuki Gouldun yorumu
88
duygulardan arnm ve souktur.5Ancak bu soukluk, mziin za
mannn iinde dinleme deneyimimin olaanst duyumunun ze
rine hibir glge drmez. Zaman tkenip baka bir eye, rnein
berrak a dnrken, bir an iin burada, zamann sonunda al
ma ve dinleme duyumunun nasl bir ey olduunu grrm.
Bu, zaman ve mziin doasyla ilintili bir dizi soruyu da bera
berinde getirir. Mzikte zaman/tempo tutmak nedir? Basite her bir
mzik sunumunu, yapanlar ya da katlmclaryla bir hizaya sokma
meselesi, yani yalnzca notalarn doru anda seslendirilmelerinin
bir fonksiyonu deildir. Yalnzca zamana/tempoya ayak uydurma
nn, dzenli ritimle almann bir fonksiyonu da deildir. Mzik
yapan herkes iin bunlarn hepsi bildik eylerdir, ancak sylemek
istediim bunlarn tesinde, mzik sanatnn doasna daha yakn
bir eyin var olduudur. Bu daha ok, mzikte zaman tutmanm fel
sefi yn, baka bir deyile zaman ve varolu arasndaki ilikiler
zerine mziin ortaya koyduu felsefi tartmadr. Zaman tut
mak, bir eyi yaknda tutma anlamm da iermektedir, sanki za
man paha biilmez, ok deerliymi gibi. Zaman, mziin yaratl
d z bnyesinde barndrd iin gerekten de deerlidir. An
cak ayn zamana ayak uydurmak, doru admda olmak anlamm da
iermektedir. Zaman burada mziin kendisidir; mziin dnya
nn zaman, yani saatin gsterdii zaman zerindeki zel kazanc
dr. Mziin kendine zg zamansall vardr; mzik, mziin n
koullarndan biri olan ardk sesler dizisi, yani dorusallkla, ri
tim, uyum, perde fark vb arasndaki ilikiler zerine kurulmu di
key mimari, yani mzikal yap arasnda bir yerde bulunur. Bu a
tmada, kendine zg bir sreklilik ve hz, bir incelik, tekrar, dur
gunluk ve hareket duyumu olan bir zaman dnyas retilir. Sonu
ta, mzik zaman belirtmez, zamann nasl olmas gerektiini belir
tir.
Bu zaman dnyasnn, saatin gsterdii zamanla bir ilikisi ol
duu aka bellidir, ancak onunla uyumlu deildir. Gould, belirli
mzik paralarnn belirli zamanlan olduuna inanyordu ki bunun
la nota kdndaki zaman iaretini kastetmiyordu. Bu yzden,
5. Andras Schiff, The Goldberg Variations, Decca417 116-2.
89
ikinci Goldberg kaydnda tm varyasyonlar sanki onlar ayn za
man dnyasnda yayorlarm gibi almaya almt; onun kul
land terimle, bu varyasyonlarn ortak bir nabz atlar vard. Bu
nun etkisiyle varyasyonlar arasndaki zaman/tempo fark, parann
tm yaps iinde daha fazla berraklk kazanmak iin en aza indir
genir. Byle almak bazen saatin gsterdii zamanla mzikal za
man arasndaki gerilimi, bir eit zamana kar almay ortaya
karr. Bana gre, Gouldun klasik klavye repertuarnn ok sevilen
belli bestelerini gz dnm bir hzla alnda da bu grlebilir;
sanki saatin zamanyla mzikal zaman ayn zaman kresinde, ay
n saat diliminde bir araya getirmek iin alarken, zaman yakala
mak ister gibi grnmektedir. Benzer nedenlerden tr, Gould,
genellikle tabir edildii gibi, abartl zamanlamalar semitir; baz
paralar artc derecede hzl, dierlerini de o derece yava alar
ki sanki para paralanmann eiinde titrer, nk Gould. vcut
bulmakta olan mziin sesini bir kalp atna denk gelecek biim
de yavalatmak ister. Bylece Gould, kendi sanatnn farkna daha
fazla varabilmek iin zamansal klf en u noktalara iter ve bu da
dinleyicinin, sanatn vcut bulmasna ayak uydurmasn, mziin
varoluuyla birlikte zamann iinde nefes almasn salar.
Kontrpuanl mzik, byle bir dinleme deneyimi yaratmak iin
idealdir, nk bu tr mzikte dikkat srekli olarak dikkatli-dikkat-
siz durumlar arasnda gidip gelir; blmler arasndaki ou kez
hzl etkileimleri dinleriz ve ayn anda iki, ya da bazen daha
fazla sesi duymann sonucunda ortaya kan duyum, dikkatimizin
dalyor olduu duygusunu glendirir. Bat klasik geleneinin di
er biimleri de ayn etkiyi ya da benzer etkileri yaratrlar, ancak J.
S. Bachm klavye mzii, mzikal dikkatliliin bu niteliini srek
li kullanr. Bu repertuarda. Goldberg Variaions'n zel bir yeri var
dr, nk mzikal yaplar, dz melodik varyasyondan ok,
Bach'n deyimiyle bir dizi Vernderungen e, -szlk anlam dei-
ikliktir- baldr ve bunlar. Bat klasik mzik geleneinin temel
yaptalar arasnda yer alan ritim ya da zaman dzeni ve aralk ya
da perde ilikilerine dayanr. Dahas parann tm yaps dikkatlice
dzenlenmitir: Otuz iki l aryay otuz varyasyon izler ve en so-
90
nunda da bataki arya tekrarlanr ve toplam otuz iki paradr. Her
parann temel uzunluu, aryann otuz iki lsne uyar; drt kez
(3, 9, 21 ve 30 numaralar) bu. on altya drlr ve bir kez Uver
tr' de (16 numara) krk sekize karlr. Turun iinde yaptn orta
sna doru, yani Uvertr'de, baka bir alt blm vardr ve bu yap
ierisinde sonuncusu bir kanon olan ilk parann grupland
baka bir dzen fark edilir. Pe pee gelen her kanonun benzer seri
biimine balanarak belirlendii bu aralkl dzen batan sona izle
nir (bylece 3,6,9 ,1 2 ,1 5 ,1 8 ,2 1 ve 27 numaral varyasyonlar ben
zer ekilde kanon biimindedir); 3 numara kanonu birinci perdeye
yerletirir. 6 numara kanonu ikinci perdeye ve sonuncu dokuzuncu-
ya yerletirir, yani serinin dokuzuncu kanonu olan sonuncuya kadar
byle devam eder.
te yaptn kurulmasnda dzen yaratmaya gsterilen bu zenli
dikkat. Gouldun yapt mzikle vurgulamak istedii eydir ve
mziin yapm dier pek ok icradan daha berrak duymamza yol
aar. [Bu icralar arasnda] Rosalyn Tureckinki bir istisnadr; asln
da Tureckiri hassas ve titiz Bach icralar Gouldun kendi yorumla
r zerinde de etkili olmutur. [Gouldm yorumlarnda] sesin dze
nini yalnzca zihnen gzmzn nnde canlandrmayz, ayn za
manda grsel dzeni de duyarz. Bu, Gouldun The Well Tempered
Clavier'nin [yi Ayarlanm Klavye] birinci blmn icrasnda da
ar derecede belirgindir. Vurgulamak istediim yalnzca bu yap
duygusu deildir. Aslnda yapy duymak, dinleme deneyiminin u
noktas iin sadece bir yardmcdr. Vurgulamak istediim, Go
uldun klavye bandaki virtzlnn ayn zamanda bu mziin
zaman dnyasna girmemize nasl yardm ettiidir. Onun virtzl
. bizim sanata ulamamz, duyduumuz mziin iinde olmam
z salar ve bu da. kendinden gemi bir yer deiimi srecinde bu
rada olma duygusunu daha iddetli hissetmemize yardm eder. Be
timlemeye altm ey, mzik tarafndan ieri alnmak, onun
dnyasna kabul edilmektir. Dinleyicinin aldatlma riskini, baka
bir anlamda ieri alnma riskini gze almas da. sanatn gzelli
ine tutunmamz karlnda dememiz gereken bedeldir.
Bu yzden Gouldun al etrafa bir mevcudiyet duygusu ya
91
yar; bu, yalnz klavye banda, bedenen kendi mevcudiyetinin de
il, ayn zamanda sanatn mevcudiyetinin duygusudur. Onun btiin
yaam, mucizenin ya da onun deyimiyle kendinden gemenin
peinde gemitir. Byle yaam boyu sren projelerin kendine has
tehlikeleri vardr; rnein gsteriilik bazen Gouldun yazlarnn
evresinde dolap durur. Ancak alndaki mutlak teslimiyet, gs
teriin btn izlerini siler. Bu anlamda Gould, kendi denetimi altn
da, yaplandrlm ve bir amac olan kendinden geme ile yine,
o sz konusu olduunda, zeknn yerini brakmas anlamna gelen
teslimiyet arasndaki yolu belirlerken dikkatliydi. Tam bir teslimi
yet iinde alanlar, duyduklar mzie gereinden ok ey brakr
lar. Mziin gc ya da etkisine teslim olma, bir varlk silinmesine
yol aar; sanki icrac, kiiyi, bu kiinin fizikselliini, bu icracnn
bedenini, mzie yol amak iin yok etmek istemektedir. Bu duru
mun yalnzca mziin sesini engellediini Gould igrsyle kav
ramt. Gould alarken, denetleyici bir zek her zaman i banda-
du, aslnda bu onun imzalarndan biri olarak kabul edilebilir. By-
lece bir anlamda, ister konser sahnesinde, ister kayt stdyosunda
olsun, varlm icralarnda srekli olarak hissettirirken, baka bir
anlamda da dikkati sanki kendi sunuu dnda herhangi bir eyde
odaklanmasna, ilgin bir ekilde ortada deildir. Yakn zaman
kayt tarihesinin hem en frapan, sinir edici bir biimde gsterili,
hatta bencil, klasik icraclarndan biridir, hem de ayn zamanda en
az benmerkezci olandu.
Elbette her konser piyanistinin, icras srasnda ok youn bir
konsantrasyon dzeyine gerek duyduu sylenebilir ama icrac,
szcn genel kullanm anlamnda, dikkatli olmak zorunda deil
dir. Her ne kadar bir icracnn konsantre olmas ve kendisinin m
zie kaplp gitmesini engellemesi gerekiyorsa da, klavyede ger
ekletirilen eye, yani retilen sese konsantre olmamas gerek
mektedir. Gouldun olaanst teknii, gereken fiziksel denetimi
srekli ve tam olarak, ayn zamanda da grece daha kolaylkla yap
nasm salyordu. Bu denetim onun dikkatinin dikkatsiz duruma
gemesine izin veriyor, bylece bizim onunla birlikte duyma, ya
plmakta olan mziin sesine kulak misafiri olma olaslmz or
92
taya karyordu. Elektrik sprgesi anekdotunun da gsterdii gi
bi bu dikkatsizlik baka trl, baka bir yerde dinlemeye neden
olur. Gould videoda, hem tm dikkatini younlatrm, iddetle
mevcudiyetini hissettirirken, hem de ilgin bir biimde neredeyse
orada deilmi gibi grnr. Hem baka bir yerde dinliyormu hem
de duyma yeteneinden yoksun, neredeyse yapt sese sarm gi
bi grnr: Harikalar dnyasnda kaybolmutur. Hem sesinin hem
de kollarn sallayarak ve enesini oynatarak bedeninin canl ve ol
duka srekli bir biimde elik etmesi, rettii sese kar olan de
rin ilgisizliinden kaynaklanyor gibidir. Bu nedenden tr, ald
enstrmann ses'ine de benzer ekilde ilgisizdi, bunun yerine
klavyedeki harekef in nemini vurgulard. Sanrm Gould'u, kendi
deyimiyle, kendi seslerine gereinden fazla taklan dier icraclar
dan belirgin bir biimde ayran ey buydu: Onlar dikkatlerini yan
l eye ynlendiriyorlard. Goulda gre, virtz narsislii bu yz
den sau ediciydi. Bu narsizm. mzie dnmekte olan sesin sa
kin, ritmik nefesine stn geliyordu. Gouldun 1981 kaydn, rne
in Andrey Gavrilovunkiyle (DG 435436-2) karlatrn. Gavri-
lov-un kaydnda, yaptn notalarna gereinden fazla sayg vardr,
sanki Gavrilov, Bachn mziine dokunmaktan korkuyor gibidir.6
Notaya yaklamndan belli olan, bir tr sayg, aradaki mesafeyi
koruma aldr bu; sanki gizlice, neredeyse korkarak, mzie ken
di zaman ya da varln vermenin korkusuyla sessizce notaya yak-
lamaktadu. Parmaklarnn dokunuu artc biimde hassas ve
tuu buakmakta isteksizdir; yaklam fazla kibardr, bu da, bana
gre mziin olmas gerekenden ok uzanda bir sese yol aar.
Baka bir deyile, duyduum mzik artc bir ekilde hareketsiz
dir.
Gouldun ikinci Goldberg kaydnda benim duyduum ey ber
rakln, akla, ak bir mekna giriin sesidir. Zaman zaman
saduyu, ufkun almas ve farkna varma duygulan da bu deneyi
me elik eder. Bu durum gerekletiinde. Gould'un alnn san
ki benim dncelerimi berraklatrdn hissederim. Ancak bu
6. Ardrei Gavrilov, The Goldberg Variations, Deutsche Grammophon, DG
435436-2.
93
duygu, benim duygulanm deneyimimin bir uzantsdr ve sanat ya
ptnn iinde olduunu sezdiim bir eyi, onun malzemesini n
me serer. Bu dunm iin bulabildiim en uygun szck berrak-
lk'tu. Haydn'n son alt sonatnn Goulda ait kaytlarnda da ben
zer ama farkl bir ekilde, canllk olarak adlandrabileceim bir
duygulanm tepkisi kefettim. Mozart'n ilk alt piyano sonatn yo
rumlamasnda ise saydamlk gibi bir eye rastladun. Btn bu du
rumlarda kullandm terimler, kendime ait duygularla yaptlarn
isel dnyasna ait olduunu dndm eyler arasnda ne bulun
duunu betimleyebilmek iindir. Saydamlk adeta, Gouldun. Mo
zart'n ilk alt piyano sonatn yorumlamasnda bilinen eyi bilme
nin bir yoludur. Olduka tuhaf bir biimde, bilmenin bu eidi - r
nein saydamlk- onun biliyor olmasnn nerme bilgisine evrile
meyecei gereine ilgin bir ekilde kaytsz kalr. Bunu fark
ederken, baka bir yoldan bilirken, ayn zamanda bu bilmenin pay-
lalabilir, bakalar tarafndan da bilinebilir olduunu hissetmeyi
srdryorum.
Berraklk dediim ey elbette, hem Bachn besteledii mzikle
-srekli olarak birbiri zerine satrlar dokuyan, sesin kontrpuanl
dzeni- hem de Gould'un gerekletirdii ve yaratt mzikle
balantldr. elikili bir biimde, dikkatim bir dizi mzikal unsur
karsnda dalsa bile, berraklk ortaya kar. Bu unsurlar; tm par
ann yaps, btnn iinde yer alan belli blmlerin yaps, sat
rn soldan saa ve geriye hareketi, farkl zamanlamalarn yaratt
gerilim, yani aslnda Bachm yaptnn tamamen zamansal adan
grnmdr.
Btn bunlar yle bir tr genel dikkat ister ki ayn anda birden
fazla eyi duyabilirim; yalnzca ana melodik satr deil, aym za
manda fglerin yer deitirmelerini ya da armonik varyasyonlar vb
eyleri de duyabilirim. Bylece bu mzii duymay renmem ne
redeyse tm bedenimle hazr bulunmam gerektirir: Kulaklarmdan
daha fazlasn kullanarak dinlemeyi renmeliyim -bu yzden Go-
uld'u Bach alarken dinlediimde youn bir grsellik hissederim-,
aslnda Gouldun yap mzii duyabilmek iin bedenimi bu sese
sunmal, mziin onda yanklanmasn hissetmeli, onu ok daha
94
yaknma gitmeye zorlamalym. Sanki dikkat kesilmi kulam
ynlendirebileceim tek bir yer yokmu gibi, byle bir dinleme bi
imini, dikkatin genel bir tr olarak ifade edebilsem de gerekte
pek yle deildir, nk sesin yalnzca bir ynn takip etmek iin
srekli olarak batan karlmakta olduum duyumunu gl bir bi
imde hissederim. Sanki kulaklarm bir satra ve onun varyasyon
larna kitlenmi ve ben, ritim, melodi, armoni ya da baka bir ey
olsun, ona kar duran her eye ramen onu duyuyormu gibiyim-
dir. Ancak burada da, yani tek bir satr birliinin aa kmasnda,
dikkatimin, neredeyse benim isteim dnda baka bir yne ekil
diini fark ederim. Dolaysyla, kulam kendini srekli yeniden
ayarlamal ve sonuta bu bestenin kapsaml ses yapsnda birbiri
iinde rlm farkl sesleri alglamaldr. Dikkatin bu hareketi, ya
ni dinleme frekansun srekli yeniden ayarlamas, dikkatli, yalnz
ca bir yne ynelmi bir dinleme etkinliinin gelimesini engeller.
Bu sanki baka bir eyi duyabilmek iin duyduklarm boaltmak,
mziin girmesine izin verdiimde oluabilecek nefes kesici muci
zeyi alglayabilmek iin kendi bedenimin sesini, i ekiin yeterin
ce rtlm ritmini susturmak gibidir. O zaman bu mzikle aram
daki gerekli uzaklk, ong^elabildiince yakn olmaktr.
Saurm bu al, felsefi bir tartma olarak anlalabilir: zel
bir varolma biimini, yani varla zel bir yaknlamay ortaya ko
yar. Varolmann akln sunduu da sylenebilir. Gouldun btn
varyasyonlar, kendi deyimiyle ortak bir nabza uygun olarak al
ma karar, ses aralnn iki ucunda da abartl bir hz etkisi yap
maktadr: Baz blmler yle bir younluk, ustalk ve beceriyle a
lnr ki diemekte olan kulak ayak uyduraym derken nefes nefese
kain. Dier yandan da bazlar, mziin ortaya kmas iin gere
ken ilerlemeyi durdurma riskini de iinde barndran ritmik bir i
eki dzeyinde yava alnr. Rosalyn Tureck dndaki herhangi
bir icrac eer byle bir eye kalksayd, mziin paralanma ris
ki ok byk olurdu; mzik neredeyse tek bir ses olarak, tpk don
mu bir film karesi gibi, parampara olmu btnn krk bir par
as eklinde kaybolurdu. Ancak Gouldun derin Bach anlay, ya
ni dijital yetenei ve klavyenin teknik mekaniklerini tm ayrntla
95
ryla biliyor olmas, stelik Bat mzii geleneinin muhteem par
alarn ezbere bilmesiyle, kendi abartl mzikalitesiyle de birle-
ince, onun bu olduka tehlikeli olabilecek olasl uyarlamasn
salad. B ylece Goldberg tarafndan sunulan felsefi tartmaya ye
ni bir vurgu eklenmesine, mziin zamann iinde varoluunun de
rin yapsnn aa karlmasna yol at.
Burada Gouldun 1981 kaydndan pek ok rnek verilebilir, an
cak ben yalnzca bir tanesini seeceim. Yaptn en bandaki arya
ayn zamanda btn varyasyon dizisinin kapann da yapar ve Go-
uld cesurca fakat muhteem, ince bir ayrmla tartma yolunu aar.
lk dikkati eken nokta, Gouldun almak iin setii hzdr - d =
60, saniyede bir vuru hznda, bir anlamda ritmik do hzna ede
er- nk bu, tm varyasyonlar iin grlmedik bir yavalkta hz
demektir. Gouldun 1955 kayd rnein, 1981 kaydnn yarsndan
biraz uzun srer. Arya sol notasyla balar ve sol majr anahtann-
dadr; bu sol ayn zamanda hem aryann hem de son nota olarak
tm parann sonudur. Mzik sakin, vurgusuz bir biimde balar.
Gouldun 1955 kaydm bilen dinleyiciler, annda sesle ilgili bir
farkllk sezerler. Bachm yapt sonra, on birinci lde, bir grup
notann hzl ve kesik [arpej] alnacan gsterir, aslnda tm par
a iindeki bu tr tek iaret budur ve yaygn olan klavye gelenek
lerine gre norm, notalar ykselen bir dzende seslendirmektir.
Gould byle yapmaz; bataki sol notasn daha alaktaki mi, si ve
sol notalarna gemeden nce yaltr ve bunu yaparken de destek
pedalna basarak telleri ak tutar. Bunun anlam, grubun nc ve
aknc aralklarnn seslendirilmesi zerine kumlan armoni, Go
uldun tulara dokunmasyla oluurken, bataki nota zerinde bir
duraklat hissi yaratmaktr. O anda mziin nabz durur ve yaptn
tm rgsnn bu yanklanma annda yakalanabilecei olasl
hissedilir, sanki parann tamam szlp bu tek sese dnebilir
mi gibidir. Zaman hem hareketsiz durur hem de ayn anda sol no
tas evresindeki armonilerin snmekte olan yanklanmalarna do
ru uzatlr. Adeta bu ses kendi iinde btnn bir etkisini, izini ya
da belleini tayor gibidir. Bana gre bu duraklatn ok youn bir
grsel yan vardr ve sanki iitsel olan burada birden renge dnr.
96
Bunu ifade etmenin bir baka yolu da, kiinin kendisini olduka be
lirgin bir fiziksel mevcudiyet ieren iitsel bir dnyada bulmas du
yumuna dikkat ekmektir; ben bu yeri, bir ses grubunun ve onun ar
monik yanklanmasnn sonundaki bir aklk, zamann sonundaki
berrak k olarak nitelendiriyorum.
Gould tannmaya baladnda, baka icraclar da arpej yorumu
nu ayn ekilde yapmay semi olsalar da -bu bir tr mini uzlam
olabilir- Gouldunki dnda bataki sol desteine bylesine hassas
bir gzellik katabilmi bir kayda rastlamadm. Gouldun 1955te
CBS iin yapt kaytta ve 1959da Salzburg Festivalindeki canl
icrasnda (Sony, Glenn Gould Edition. SMK52 685) onu alalan bir
arpej alarken grrz, ancak bu, duygulanm asndan bana ay
nym gibi gelmez.7 Bu ksmen hem arpejin hem de Gouldun tm
varyasyonlar alarken setii temponun hzndan kaynaklanr, ama
yalnzca ksmen. Bence Gouldun, arpeji byle almay seerek ya
ratmak istedii etki olduka aktr; yapt, bir gelenein dn
meden yaplan bir tekrar deildi. Bu grm, varyasyonlarn ka
pannda bu nota grubu ikinci kez tekrarlandnda, onun balan
g aryasnda ykselen bir arpej alma kararyla da desteklenmek
tedir. Her ne kadar yakn zamandaki kaytlarda yaplan hzl bir ta
rama bu nota grubunun nasl alnacana dair bir uzlama olmad
m gsterse de -1993 teki kaydnda'Andrey Gavrilov arpej boyun
ca ykselirken, Andras Schiff 1983teki ve Rosalyn Tureck
1988deki kaytlarnda alalyordu- dikkate deer bulduum tek
nitelik Gouldun alalma karan deildi.8Aslnda bataki sole verdi
i zel yanklanma da ayn derecede anlamlyd. Burada Tureck ile
yaplacak bir karlatrma yararl olacaktr, nk bataki notay
hi yaltmamasna karn Gouldun icrasna en yakn olan onunki
dir.
Btn bunlar olduka bilinli bir ifadeye, Bachm yapt zerin
de kastl bir vurgulamaya iaret eder. Benim anladm kadanyla
bu vurgu, bir sanat biimi olarak mziin temel mimarisinde yer
alr. 1981 kaydnda Gouldun imzas her yerdedir, ancak kendinden
7. Glenn Gould Edition [Glenn Gould Serisi], Sony SMK52 685.
8. Rosalyn Tureck, Goldberg Variations, Vai Audio VAIA1029.
F7 N /Suul ve Estetik 97
gemi bir varolu hali iin yapt ar, hibir yerde aryann on
birinci lsnn balangcndan daha belirgin deildir. Burada
mzik sanatnn yaratl, klar saan bir gzellikle ortaya kar
ve zc bir biimde yava yava yok olur.
Bu blm, Gouldun, Bach'n yaptn yorumlaymn son da
kikalarm aklamaya alarak bitirmek istiyorum. Son birka var
yasyonda, kaslarn sanki mzik daha da zorlayormuasna kulla
nldn hissederim. Bu durum isel kula uyarr ve dinlemesini
salar. Duyma etkinliinin kendisi adeta gergin bir bekleyie dn
r. Bu durum, sesin bastrlm bir enerjiyle kabard, neredeyse
bir eit rahatlama iin yalvard, 26 numaral varyasyonda zel
likle belirgindir. Dinleyicide yaratlan etki, beklentinin artmas, ser
best kalmak iin duyulan arzunun glenmesidir ve kendi iimizde
geici bir kesilmeye, nefes aln anlk olarak durmasna neden
olur. Bu durum, son bir insanst aba sarf etmeden nce nefesini
tutma anna benzer, suya dalmadan nceki anda olduu gibi. Son
raki varyasyonda, arzulanan rahatlama salanr ve yeniden rahata
nefes alnmaya balanabilir; benim bu blmde hissettiklerim, sa
nat yaptnn derinliklerinden hava almak iin yzeye kmak gibi
bir duygudur. Soma, bu nefesi aldm anda, nceki varyasyonun
almakta, incelikle ilenmekte ve daha engin bir biimde sunul
makta olduunu fark ederim. Sonra, mzie bu kadar yaklam
ken, Gould tarafndan seslendirilen mzie geri dnm olan nefes
al sesini glkle alglann. 29 numaral varyasyonda, ekingen
ve hafif rkm bir halde hava aray kaybolmutur; onun yerini,
bir ustalk, mziin temposunu tutmakta olan ritim duygusu alr.
Ses kesinlikle kendine gvenlidir, bir olmann sesidir; Burada, bu
mziin iinde olmak, gl bir berraklk duyumu salar ve ben
kendimi, harikalar diyarnda bulurum.
Bachn yapt henz tam olarak ortaya kmamtr, ama al
taki arya biimsel yapy uyum iinde tamamlamak iin geri dner.
Bu durum, bir tr ruhani yumuamadr; otuz varyasyon iin harca
nan emek bu dnce anna, sessiz bir yatmaya gerek duyar. Bu
rada beden, bu abann yaratt acy hissetmeyi renir; mzik
yumuaktr, yattrr, sakinletirir, strab azaltmak, dikkati yeni-
98 F7ARKA/San*l ve Estetik
den ritmik nefesin dikkatsiz, maksatsz etkinliine odaklamak iin
oradadr. Yaptn ana yaps iinde bu mzikle birlikte olmak, b
yk, bitkinliin yol at zindelik gibi hissettirir; varyasyonlarn
pek ou neredeyse nefes kesecek harikalktadr. imdi sonuna ge
lindiinde. bitkinliin eiindeki kulak ve beden zaten bildikleri bir
eyi renmek iin can atarlar: kendi nefeslerinin sakin sesini. Ar
tk btn dikkat harcanm, btn nefes solunmutur, ama yine de
benim duyduum, nefes aln yava ve dzenli sesidir. ime ek
tiim, sonra da dar verdiim havadaki dnmn youn bir e
kilde farknda olarak nefes alma, sanatn dntrc gcne fi
ziksel bakmdan uyarak dikkat ederim. imdi bu mzie, kendi ne
fesime olduum kadar yaknm. Gould ve Gould araclyla Bach,
bana, mzik olarak adlandrlan bu sanatla olan deneyimime nasl
yaam soluu fleyeceimi retirler. Bir anlamda bunu yalnzca
ben deneyimleyebilirim, yalnzca dinleyici kendisi iin deneyimle-
yebilir ve bu nefes kesici bir eydir.
99
IV
Ilm llk: W ordsworthten Biz Yedi K ardeiz
Bir metinden fazladan anlam karmak, sanki orada olmayan bir eyi
metnin iine yerletirmek gibi bir eyi canlandrr. Sonra orada ne
olduunu sylersiniz v e metinden baka bir ey olm ad anlalr...
Ancak metnin satr aralarn okumak, bir eletiri terimi olarak, o l
duka dikkate deer bir eyi, gerek bir iz zerinde bile olsa arya
kamak gibi bir eyi ortaya atar. yleyse sorulacak soru, ou kez fel
sefi bir soru olan, okumann nasl sonlandnlaca sorusudur. Bu du
rum, eletiriye dardan yaplan bir eletiri olarak deil, eletirinin bir
i sorunu olarak grlmelidir. Benim deneyimlerime gre, satr arala
rm okumaktan ya da fazladan anlam karmaktan ya da arya ka
maktan kayglanan insanlar genellikle balamaktan, olduu gibi oku
maktan korkarlar ya da korkmulardr, sanki o metinlerin -insanlar g i
bi, yerler ve zamanlar g ib i- baz anlamlar olmasndan v e dahas bun
larn bilinenden daha fazla olmasndan korkarlar.1
106
kimiz kilisenin bahesinde,
Ablam ve yannda aabeyim.
Ve kilise bahesindeki evde.
Onlara yaknz ben ve annem,
107
lknce giden kk Jane idi;
nleyerek uzanrd yatakta.
Tanr sonra acsn dindirdi.
Ve sonra o gitti uzaklara.
- kardeim sevgili Jem, gln oluyor diye ben uyaa itiraz ettim,
ancak genellikle Jem diye anlan, dostumuz James Tobinin adn ie
kartrma esprisi hepimizin houna gitmiti...1
147
Kaynaklar
Estetik zerine yazlm genel literatr ok genitir. Bence balang iin en gncel a
lma Noel Carrol' in P hilosophy o f Art: A Contemporary Introduction (Londra: Routled-
ge, 1999) adl yaptdr. Ancak ayn zamanda Geotge Dickie, Introduction to Aesthetics:
A n Analytic Approach (Oxford: Oxford University Press, 1997); George Dickie. The
Century o f Taste (Oxford: Oxford University Press, 1996) vc Peter Kivy, Philosophies
o f Arts: A n Essay in Differences (Cambridge, Cambridge University Press, 1997) refe-
ransl yaptlar da okunabilir.
Profesyonel felsefe literatr de ayn derecede genitir ama Stephen Davis tarafndan
yakn zamanda yazlm D efinitions o f A rt (Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1991)
konu stne daha fazla okuma yapmak iin iyi bir balang noktas saylabilecek uzun
bir bibliyografya iermektedir. Robert Sleeker 'in Artworks: Definition, M eaning, Value
kitab da okunabilir.
Tm bir bibliyografik deneme Kantn Critique o f Judgm ent' zerine yazlm literat
r gereince yanstamayacaktr. Aadaki gncel yaynlan olduka yararl ve fikir veri
ci buldum: Thierry de Duve, Kant after Duchamp (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1996);
Gerard Genette, The Aesthetic Relation (Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1999) ve
Jean Marie Schaeffer, A rt o f the M odern Age (Princeton, N.J.: Princeton University
Press, 2000).
2. Blm: Dinginlik
148
3. Blm: Berraklk
Gould zerine yaplan almalarn says gn getike anmaktadr. rnein Otto Fried
rich, Glenn Gould: A Life and Variations (Londra: Octopus, 1990); Edward Said, M usi
cal Elaboration (New York: Columbia University Press, 1991); Kevin Bazzana, Glenn
Gould: The Perform er in the Work (Oxford: Oxford Clarendon Press, 1997); Peter F.
Ostwald, G lenn Gould: Ecstasy and Tragedy o f Genius (New Yoik: W.W. Norton and
Company, 1997) grlebilir.
Gould'un yazlan ve syleileri The Glenn G ould Reader, yay. haz. Tim Page (New
York: Knopf, 1984) ve Jonathan Cott, Conversations with Glenn G ould (Boston; Little,
Brown and Company, 1984) adl kaynaklarda yaymlanmtr. Glenn Gould: Selected
L etters' da (yay. haz. ve der. John P.L. Roberts ve Ghyslaine Guertin (Toronto: Oxford
University Press, 1992]) baz mektuptan yer almtr.
Bach zerine yazlm ok geni bir literatr vardr; The Cambridge Companion to Bach
(yay. haz. John Buu [Cambridge: Cambridge University Press. 1997]) adl yapt iyi bir
rehberdir.
Wordsworth zerine geni kapsaml bir ikincil literatr vardr. An Annotated Critical
Bibliography o f William Wordsworth (yay. haz. Keith Hanley, yard. David Barron (Lon
dra: Prentice Hall. 1995]) adl yapt, gncel bir rehberdir. Bu literatrde bulunabilecek.
We Are Seven ile ilgili pek ok tartmadan birini, kendi tartmam kaleme almadan n
ce okumu olmay dilerdim: Francis Fergusonun Solitude and the Sublim e (Londra:
RoutJedge, 1992).
149
D izin
A Delaunay, Robert 42
Achilles [Akhilleus] 61 dikkat 14, 16,20,23,24, 2 7 ,2 8 ,2 9 ,3 0 ,
ak kavram 22 3 2 .3 7 .4 0 ,4 3 ,4 5 ,6 3 ,6 4 ,6 5 ,6 6 ,6 7 .
Adorno, Theodor 24 68,69,70, 71, 7 2 ,7 3 ,7 6 ,7 7 . 79, 81,
Argos 59 8 5 ,8 6 ,8 7 ,9 0 ,9 1 ,9 2 ,9 3 ,9 4 .9 5 ,9 6 ,
Arts Students League [Sanat rencileri 97,9 8 .9 9 , 100,105, 111,112,120,
Birlii] 33 121,122,123, 124, 127, 136.137.
138, 140, 144
B dikkatsizlik 67,69', 7 0 ,7 1 ,7 2 ,7 3 , 79, 85,
Bach. J. S. 3 0 ,7 3 ,7 5 ,8 2 , 84. 85, 86,88, 8 7 ,9 0 ,9 2 ,9 3 ,9 9 ,1 4 4
90,91,93, Dionysius 59
9 4 ,9 5 ,9 6 ,9 7 ,9 8 , 99,140
Baumgarten 17 Dufrenne, Mikel 24
Beethoven, Ludwig van 73, 82, 138 duygulanm deneyimi 16, 1 9,20,26,30,
Black over Reds [Krmzlar stnde 3 1 ,3 2 .3 5 ,3 6 , 3 7 ,3 8 ,6 7 ,7 9 , 88,94,
Siyah] 62 101,103,104, 112, 120,123, 131,
Brahms, Johannes 82 134, 137, 138, 140, 144
Brendel, Alfred 78,79 duygulanm tepkisi 1 5 ,2 0 ,2 1 ,2 6 ,2 7 ,2 9 ,
Breszka, Gaudier 146 3 2 .3 5 .3 6 ,3 7 ,4 1 ,4 5 ,6 1 ,6 2 ,6 3 , 67.
Buike, Edmund 52,138 7 3 ,7 5 ,9 4 , 100,105,113,123,127,
137, 140
c
Cage 68 E
Cathedra 51,60. 61 Eliot, T. S. 38
Cavell, Stanley 105 Emerson 112
Chapman 143 Empson, William 127
Clothespin, Philadelphia 46 estetik alglama 21, 137
estetik deer 28,29
D estetik deneyim 13,15, 17, 18,20,22.23,
Dante, Alighieri 38 24,25, 27,28, 29,30,35,38, 62, 63,
87,126, 127, 132, 133, 134, 135,
150
136,137, 138,139, 141,142. 143, K
144 Kant, Immanuel 17,18, 21, 22, 52, 139,
estetik kuram 18, 19 140, 141
estetik tepki 24,63, 100, 101,134, 138. Kiibizm 42
139.146
estetik yarg 18,21.22,141 L
Ixts M eninas [Nedimeler] 48
F Leger, Fernand 42
Fenwick, Isabella 122, 125 Liszt, Franz 82
Francesca, Piero della 60 locus classicus 48
Freud, Sigmund 134 Longinus 52
Friedrich, Otto 73 L yrical B allads [Lirik Baladlar] 111, 119,
121
G
Gadamer, Hans Georg 24 M
Gavrilov, Andrey 93, 97 M adonna del P arto 60
Genctte, Grard 24 Merleau-Ponty, Maurice, 24
Giacometti 146 Michelangelo, Buonarroti 37,46, 52
Gibbons, Orlando 84 Mondrian, Piet 42
Glenn Gould M usic a nd M ind 73 Monk, Thelonious 80
Glenn Gould: A L ife in Variations 73 Moore, Henry 146
Glenn Gould: The E cstasy and Tragedy o f Mozart, Amadeus 7 3 ,8 3 ,8 4 ,8 5 , 94
Genius 73- M usical Elaborations 73
Goldberg Variations [Goldberg
Vaiyasyonlan] 30, 85, 86,90 N
Gottlieb 54 New York Modem Sanatlar Mzesi 38,
Gould, Glenn 31.34, 64, 67,73 ,7 4 .7 5 . 39,57,58
7 6,79,81,82-99, 140 New York Okulu 42,53.61
Greenberg. Clement 62, 135 Newman, Barnett 30, 31,33, 38,39, 40,
4 2 .4 3 ,4 5 ,4 6 ,4 7 , 50, 5 1 ,5 2 ,5 3 ,5 4 ,
H 5 5 .5 6 ,5 7 .5 8 .5 9 . 60,62, 63
Hartman, Geoffrey 111
Haydn, Josef 86. 87, 94 o
Hegel, G. W. F. 52 Oldenburg. Claes 46
Heidegger 70 Onement / 34,5 2 ,5 3
H elicopter Q uartet 65 Ostwald, Peter F. 73
Hogarth, William 48
Holbein, Hans 46 P
Hudson, Andrew 46 Payzanl, Geoffrey 73
Hughes. Robert 4 2 ,4 3 ,4 5 Piet 37
Pollock, Jackson 54, 5 8 ,61.80.81
I-J Practical Criticism 27
Impromptus [Doalamalar] 78
Janet, Keith 85
151
Q-R W
Quinn, Marc 13,31,142, 145 We Are Seven 31,119
Red. Brown, and Black [Kumrzi, Weitz, Morris 22
Kahverengi ve Siyah] 39 W ho's Afraid o f Red, Yellow a n d B lue IV
Rembrandt, Harmenszoon van Rijn 50 [Kim Korkar Krmz, San ve
Richards. I.A. 27 Maviden IV] 61
Rosenberg, Harold 40 Wittgenstein, Ludwig 26,121, 125
Rothko. Mark 3 9 .4 0 ,5 4 .5 9 , 60,62 Wordsworth 14,30,31,100, 102, 103,
Royal Academy 143 104, 105, 109, 110, 111, 112, 118,
119,121,122,123,125, 126, 127,
s 128, 129,130, 143
Said, Edward 73,84
sanat felsefesi 18 Y
Schiff, Andras 88, 97 Yarg Gcnn Eletirisi 19
Schubert, Franz 78
Seckler, Dorothy Gees 57
Se//[Kcndi] 145, 146,147
Shakespeare, William 38
Shelley 146
Shoenberg, Arnold 84
Shusierman. Richard 24
Smith, Adam 143
Solitary Reaper [Yalnz Orak] 128
Still. Clyfford 54
Stockhausen, Karlheinz 65
suskunluk 1 5 ,1 6 ,2 9 ,3 0 ,4 0 , 135
suskunluk tepkisi 15,16
Sylvester, Davis 55
T
The P relude [Preliid] 110, 129
The Structure f Com plex Words
|Karmak Szcklerin Yaps] 127
The Well Tempered Clavier [lyi
Ayarlanm Klavyel 91
Timern A bbey [Tintem Manastn] 128
Tureck, Rosalyn 91,95,97
Tyner, McCoy 78
V
Veldzquez, Diego Rodrigez de Silva 48
Vr Heroicus Sublim is [Kahraman Yce
nsan] 3 1 ,3 3 ,3 8 ,4 1 ,4 5 ,4 6 .4 9 ,5 0 ,
51,55,56, 57-63
152
Terry Eageton
Edebiyat Kuram
G R
Sanat ve kuramJeviren: Tuncay Birtan/304 sayfaJlSBN 975-539-412-5
Edebiyat kuram, nkleer fizik kadar anlalmaz bir ey midir? Sadece
edebiyat metinlerini ieren ve sadece onlara uygulanabilen bir edebi
yat kuramndan sz etmek mmkn mdr?
Eagleton, edebiyat almalarnn neden nkleer fizikten farkl olduu
nu, edebiyatn herkese ulaabilecek sradan bir dile sahip oluuyla
aklyor; ii, avukat, antropolog, renci yani hemen herkes edebi
yat okuyabilir, anlayabilir ve zevk alabilir. Ama bu, demokratik bir
yaklam benimseyen, belirli bir tarihsel dnemde ortaya km belir
li bir edebiyat kuramnn tezidir.
Eagleton, Edebiyat Kuramnd& temel olarak, kendinden menkul ede
biyat kuram diye bir eyin olmadn ve olamayacan; bu kuramn,
kimi insani bilim alanlarndan kp onlarla srekli flrt halinde haya
tna devam etliini sylyor. Yazar, Edebiyat Nedir? gibi temel ama
cevaplandrmas da bir o kadar zor bir soruyla yola kyor. Bu soru ve
evresinde konumlanan kurmaca, hayal gc, edebi dil, edebi
aygt gibi kavramlara dair sorulara, Marksist ve tarihsel bir yaklam
la, kimi zaman ok sevimli ve hnzrca denebilecek rneklerle cevap
lar aryor.
Kitabn ilerleyen blmlerinde fenomenoloji, yorumbilgisi, almlama
kuram, yapsalclk, gstergcbilim, postyapsalclk ve psikanaliz du
raklarna urayarak, bunlar salt tarif etmekle yetinmeyip her biri iin
politik, tarihsel, eletirel balama oturan arpc tartmalar yapyor.
Edebiyat kuram gibi ask suratl olabilecek bir meseleyi kimi zaman
glmseyerek, hatta bazen yksek sesle glerek okuma zevki veren bu
kitap sadece edebiyat eletirmenlerinin ya da rencilerinin deil, ede
biyat seven, okuyan herkesin ilgisini hak ediyor.
Geniletilmi yeni basmnda yer alan sonszdeki samimi Marksist ku
ram zeletirisine; feminist ve postyapsalc kuramlarla ilgili 90l yl
larda yaplan en taze tartmalara; kltrel incelemeler, postmodern
kuram, yeni tarihseldi ik, postkolonyal kuram gibi yakn tarihli tart
ma ve eletirilere, aynca tm bunlarla ilgili verilen kapsaml okuma
listelerine de zellikle dikkat!
Edebiyat almalar alannda son elli yln en ilgin ve artc eilimleri konusun
da zl bir rehber.
The N ation
Toby Clark
Sanat ve Propaganda
KTLE KLTR AINDA POLTK MGE
Sanat ve kuramjevircn: Esin Hosucu/240 sayfa/SBN 975-539'404-4
Sanat ve "propaganda szcklerinin yan yana gelmesi ilk baktta
elikili bir etki yaratyor Sanat, zgrl, zgnl, estetik kay
gy artrrken, propaganda etkileme, sindirme ve yanltma yn
temlerini akla getiriyor.
Yzyln banda, sanat ve sanatnn toplumsal ve politik sorunlarla
ilikisine dair yaplan tartmalar gnmzde yerini baka sorulara
brakt: Sanat ve propagandann ibirlii, mesajm estetik kaygy geri
plana itmesine mi neden olur? Estetii deerlendirirken bavurulan l
tler ideolojik deerlerden ne kadar ayrlabilir? Sanat ne zaman pro
pagandaya dnr? Politik ierik, sanat lekeler mi, snkletirir mi,
yoksa yceltir mi?
Bu kitabnda Toby Clark, sanat ve propagandann politik imgeleri yo
rumlama biimlerini inceliyor. Sanatsal almalarn da politik bir
amacnn olabileceinin altn izerken, politik amalarn sanat akm
larn nasl kendi dnce sistemlerini yayma aracna dntrdkleri
ni gsteriyor. Modem propaganda tarihi ile kitle kltr arasndaki
balanty mercek altna alrken, kitle kltrn sadece otoritenin
kontrol etmediini, bu kltrn aym zamanda radikal alt kltrleri de
ifade edebildiini belirtiyor.
Kitap ie, yzyln banda ortaya kan sanat akmlarndan balyor.
Sanat ve toplumsal deiim temasn temel alan Marksist dnceden
yola karak, kadnlarn politik haklar iin verdii mcadeleyi aktar
yor. Feminist sanatn ilk rneklerini ve avangard hareketlerle balar
n gzden geiriyor. Ardndan Nazi Almanyas, Faist talya ve Stalin
dnemi Sovyetler Birliinde devlet propagandasnn kitlelere ula
mak iin sanata ve sanatya nasl baktn, dneme ait sanat rnle
riyle rnekliyor. Yazar ilerleyen blmlerdeki zmlemelerinde, as
ker toplamak iin kullanlan afilerdeki grsel teknikleri yorumlayarak
Bat demokrasilerinde sava propagandalarnn militarist karakterine
ve dmanlarn temsil ediliindeki rkla da dikkat ekiyor. Vietnam
Sava ve AIDS balamnda bakaldr sanat meselelerine de eiliyor.
Clark aralarnda Delacroix, Goya, Kollwitz, Brecht, Picasso, Godard
gibi birok nemli sanatnn resim, afi, fotoraf, film, heykel, hap
pening ve/veya enstelasyonlanmn da yer ald geni bir meklem
sunuyor.
John Fowles
Zaman Tneli
Sanat ve kuramieviren: Siha SertabiboIu/480 sayfa/SBN 975-539-389-7
ada Ingiliz edebiyatnn usta kalemi John F ow les, birer baya
pt olan romanlar F ransz Temenin K adm , Yaratk, K oleksiyon
cu v e M antissamn ardndan, bu k ez dzyazlaryla karmzda.
F ow lesun gzden kam son derece kiisel yazlarn toplad
Zaman Tneli, hemen her konuyu merak eden, bu merakn okuru
na da bulatrmak isteyen bir yazarn yirminci yzyla kiisel bak
n gzler nne seriyor. B ylelikle, bu dil v e kurgu ustasnn zih
ninin corafyasn ortaya koyan yazlarn yeni ufuklar ama konu
sunda romanlarndan geri kalmadn da gryoruz.
Fow les denem e, edebiyat eletirisi, yorum, an, dnce ve otobi
yografik notlarndan oluan bu yaptnda, yaam boyunca kafasn
kurcalayan, onu dndren v e elendiren konulara deinerek, bir
anlamda zihninin kara kutusunu okurlarna ayor.
Zaman Tneli drt blmden oluuyor: Yazmak v e Kimlik, Kltr
ve Toplum, Edebiyat v e Edebiyat Eletirisi, D oa v e Doann D o
as. F ow les 1963 ylndan bugne dek kalem e ald, bu drt ana
balk altnda toplanan yazlarnda, kurmaca sanat, edebiyatla ha
yat ve lm szlk arasndaki iliki zerine dncelerini ifa eder
ken; edebiyat, sanat, kimlik, kltr, estetik, toplum ve doa gibi
konularda kafa yoranlar iin de verimli ve dndrc bir aydn
lanma alan oluturuyor. Bu arada okur, am zn en byk edebi
yatlarndan birinin romanlarn yazmaya balamadan nce yapt
hazrla, karakterleriyle kurduu ilikiye, zellikle de kadn ka
rakterleriyle yaad aka, bir tanrclk oyununa benzettii roman
yazma sanatnn ona sululuk duygusu veren ktcl zevklerine
tank oluyor. F ow lesun romanlarnn bysne kaplanlar, eminiz
ki onun zihnine alan bu pencereden ieri szp romanlarnn
yaratl srecini takip etme frsatn karmayacaklardr.
Fransz Temenin Kadn ve Byc gibi romanlar bilen herkes, Fowles'un sez
gisi gl ve zeki bir yazar olduunu biliyor, fakal bu derleme, romancnn ayn
zamanda, byleyici ve elendirici bir deneme yazar olduunu da gsteriyor.
H am p stead & H ighgate E xpress
Mary Price
Fotoraf
E R E V E D E K G Z E M
Sanal ve kttram/eviren: Ayenaz-Kabilay Ko$l256 sayfalISBN 975-539-405-2
Grlen her ey fotoraflanabilir ve farkl balamlarda farkl anlamlar
yklenerek sonsuz sayda oaltlabilir. Gnlk gazetede yer alm bir
haber fotoraf daha sonra bir mzenin duvarnda sergilenebilir. Ancak
grsel ierii deimedii halde artk haber olarak grlmek yerine ta
rihsel, toplumbilimsel veya sanatsal adan betimlenecek ve yle g
rlecektir. Bunun da tesinde aslnda hi var olmam fotoraflar ro
manlarda betimlenir ve yazarn istedii ekilde grlr. Bir fotorafn
anlamm tamamlamak, fotoraf grsel bakmdan yorumlayabilmek
iin betimleme gerekir. Betimlemeyi yapacak olan ise fotorafa bakan
kiidir. Grme edimini salayan betimleme edimidir.
Fotoraf makinesi gz ile karlatrlabilir. Ancak fotoraf makinesi
dnmez. Yarglama, seme, dzenleme, dahil etme, dlama ve ya
kalama ile ilgili her ey fotoraf araclyla olmak zorundadr. D
nen ve gren fotorafyla, kaydetme arac olan fotoraf makinesf
arasndaki ayrmdan dolay, fotorafa bakan kii iin herhangi bir fo
torafy yaratc olarak nitelendirmek, dier grsel sanat dallaryla
uraanlar nitelendirmekten daha zordur.
Fotoraf zerine youn dncelerden oluan bu kitapta Price, foto
raf, tarih, toplumbilim, gstergebilim, ahlklk alarndan ele alr
ken edebiyat yaptlarnda da fotorafn kullanmm inceliyor. Btn bu
sre boyunca W. Benjamin, S. Sontag, R. Barthes, M. Proust, R. Lo-
wel ve R. Musil gibi yazar ve dnrlerin grlerine de yer veriyor,
hatta bu servende onlarla tartmaktan kanmyor.
Fotoraf-erevedeki Gizem konusunda hem kuramsal hem de uy
gulamaya ilikin dndrc, fotorafla dorudan ilgisi olmayan
okurlarn da byk lde ilgisini ekecek bir kitap. Hayatmzda ok
a yeri olan fotoraflara bakmza derinlik kazandracak bilgi ve a
rmlarla ykl, benzerlerinden bir adm ne kan son derece zel bir
alma.
Julia Kristeva
Korkunun Gleri
RENLK ZERNE DENEME
Sanat ve kurameviren: Nilgn Tutal/304 sayfaJlSBN 975-539-430-3
Dehet, irenlik, pislik... Uzakta tutulmaya allan, dlanan, bastrlan
ama geri dnen; bir tokat gibi suratmzda patlayan; bedenimizi istila eden;
ryalarmz, bilincimizi ve bilindmz belirleyen, silinmeyen damga.
Binlerce yllk bir hafzada, mitlerde, dinlerde ve nihayet edebiyattaki iziy
le dehet. te Kristeva'nn KorAunnn Gleri'nde disiplinleraras bir yak
lamla, psikanalizden dilbilime, semiyotikten edebiyata uzanarak gzler
nne serdii ana tema.
Yakndan bakldnda tm edebiyatn konusudur neredeyse kyamet''. Ve
tarih boyunca, o layam efi yaayanlarn varoluu artk kimliksiz, hetero
jen. hayvani, bakalam ve krlgan bir snrda kendini gsterir borderli-
ne yani snr kiilikler, travmann kalcl...
Kristeva, dehetin anlamnn ve gcnn hangi evrensel znellik mekaniz
malarna yaslandn gstermeye alrken, bu konuda ayrcalkl yeri
edebiyata verir. Hem de bylesi bir edebiyatn en derin, en mahrem kya
metlerimizin oda olduuna vurgu yapar.
Baudelaire. Lautramont, Kafka, Bataille, Sartre araclyla, kimliin ce
henneme iniine elik ettiimize vurgu yapan Kristeva, asl Cline zerin
de durur. O, kinci Dnya Sava gibi bir faciann ortasnda, irencin y
rngesindeki hibir eyi balamaz. Ne ahlk, ne politika, ne din, ne este
tik, ne de znellik ya da sz... Cline, bir ttlr nihilizmin gidebilecei en u
noktaya iaret ederken, dehetin bu blgesinin herkesi byleme gcn
de gzler nne sermektedir. Dev bir kahkaha, lk, alaydr Cline, b
tn insanlkla dalgasn geer.
Psikanalitik boyutta, zellikle din tarihinde irenmenin konusu olan anne
nin, kadnn eytani kabul edilii zerinde duran Kristeva, bu eytanili-
in kendi varlmzn ayrlmaz bir paras oluunun, srekli bir katarsis
ediminin iinde yaaymzn ifadesini yine edebiyatta bulur. Farkl pers
pektiflerin kesitii Korkunun Glerinde, iren temasna fenomenolojik
bir bakn ardndan Kristeva semiyolojik dncelerini ana kutup ze
rinde odaklar: Analitik teori (fobi), dinler tarihi (gnah, murdar), ada
edebiyat deneyimi (Cline).
Korkunun Gleri, acl ve esritici deneyimlerin emberinden gemi olan
lara hitap ediyor. renmekten duyulan acdan, kendini ve tekini sevmeye
gtren bir yolun kitab...
Mihail Bahtin
Rabelais ve Dnyas
Sanal ve kuramleviren: iek ztek/527 sayfa/SBN 975-539-431-1
Karnaval, sanat ile hayat arasndaki snrda bulunur, sahne nedir
bilmez; orada aktrlerle seyirciler birbirine karr, o, herkesin davetli
olduu bir enliktir. XX. Yzyln nde gelen kltr ve edebiyat ku
ramclarndan biri olan Mihail Bahtinin kitab da yle...
Bahtin Rabelais ve Dnyas'nda, ortaa ve Rnesans dneminde gn
delik hayatn her kesine nfuz eden ve sokaktan saraya kadar btn
insan ilikilerini belirleyen popler enlikli biimlerden ve bunlarn te
melinde yatan karnaval ruhundan sz eder. Ancak karnaval ruhunu,
halkn senede bir, ll bir ekilde elendii ve ehliletirilmi bir gl
me ile geitirdii modem karnavallarla kartrmamak gerekir. Bahtin
iin karnaval, her eyi ters yz edebilen gc, verken yeren dili ve
birbirine zt iki anlam ayn anda banndrabilen imgeleriyle varoluun
ta kendisidir. Duraan, ksz ve kendini ciddiye alan her eyi bir ham
lede alaa eder. Karnaval, mutlaklk iddiasyla ortaya kan her trl
otoriteye meydan okuyan uzun ve grltl bir kahkahadr. Bu, glen
kiiye de ynelen, mphem, evrensel bir gltr; kendini alay nesne
sinin yukarsnda bir yere yerletiren modem yergicinin olumsuz, kii
sel glnn aksine, tm bir dnya grn temsil eden, halkn en
lie zg gl...
Rabelais ve Dnyas salt bir tarih veya dil ya da edebiyat zmleme
sinin snrlarn aan, yeni bir popler kltr, hatta daha genel anlam
da kltr zmlemesi ve tarih; metodolojisi olarak kucaklanan engin
bir kitaptr. Bahtin, biimler, trler, imgeler arasnda ok zengin, ar
tc balantlar kura kura ilerledii her blmde karmza yava yava
btnsel bir resim karr; bu neeli, rengrenk, mphem imgeler sis
temi bizi, sayfalar evirdike, yallk biyolojik insan fikrinden, somut
ve gereki bir tarihsel farkmdalk iinde olan lmsz insanolu fik
rine doru yava yava tar...