PGS.TS.

NGUYN VI DN (CH BIN)

PGS.TS. NGUYN CAO HUN - PGS.TS. TRNG QUANG HI

C S
A L T NHIN

NH XUT BN I HC QUC GIA H NI

 PGS.TS. NGUYN VI DN (CH BIN)
PGS.TS. NGUYN CAO HUN - PGS.TS. TRNG QUANG HI

C S
A L T NHIN

NH XUT BN I HC QUC GIA H NI

 JHjjlo,
LujC

LI NI U....................................................................................................... iii
M U.............................................................................................................. 1
CHNG 1. CC GIAI ON PHT TRIEN chnh ca a l hc ............. 5
1.1. Nhng kin thc a l c tch ly trong thi k x hi
nguyn thy v ch n l........................................................ 5
1.2. a l trong thi k trung th k................................................ 7
1.3. S pht trin ca a l trong thi k phc hng v nhng
pht kin a l v i.................................................................. 7
1.4. S khng hong ca a l hc cui th k XIX, s ra i v
pht trin ca a l hc hin i............................................... 11
CHNG 2. HNH TINH TRI T.................................................................... 13
2.1. V tr ca Tri t trong H Mt Tri v trong v tr...............13
2.2. Cc vn ng ca Tri t v h qu ca n..............................24
2.3. Lch.............................................................................................. 32
2.4. Cu to ca Tri t...................................................................... 35
2.5. Phn b' cc lc a v i dng................................................ 37
CHNG 3. THCH QUYEN............................................................................... 43
3.1. Cu trc v Tri t...................................................................... 43
3.2. Cc loi ....................................................................................45
3.3. Nin i a cht............................................................................ 57
3.4. a hnh b mt Tri t............................................................ 59
3.5. Ti nguyn trong lng t.............................................................. 71
CHNG 4. KH QUYN.................................................................................... 75
4.1. Thnh phn v cu to ca kh quyn...........................................75
4.2. Bc x v nhit .......................................................................... 80
4.3. Kh p v gi...................................................................................85
4.4. Nc trong kh quyn.................................................................. 88
4.5. Thi tit v kh hu..................................................................... 94

i
CHNG 5. THY QUYN.................................................................................99
5.1. S phn b' ca nc trn a cu............................................... 99
5.2. S tun hon ca nc trng thin nlin......................................100
5.3. Nc di t.....................................................................................100
5.4. Nc trn lc a.............................................................................101
5.5. H, m................................................................................... ... 104
5.6. Bng h......... ......... ................................. .....................................105
5.7. Nc trong cc bin v i dng................................................. 107
5.8. Sng bin........................................................................................ 109
5.9. Cc chu k thy triu.....................................................................110
CHNG 6. TH NHNG V SINH QUYN...................................................... 113
6.1. Lp v th nhng. Cc qu trnh hnh thnh.............................. 113
6.2. Sinh quyn, ngun gc s sng, s phn b sinh vt trn Tri t... 128
CHNG 7. CC QUY LUT A L CHUNG...................................................... 139
7.1. Quy lut v tnh hon chnh ca lp v cnh quanTri t....... 139
7.2. Quy lut v s tun hon ca vt cht v nng lng..................144
7.3. Quy lut v tnh nhp iu.............................................................152
7.4. Quy lut a i..............................................................................165
7.5. Cnh quan v cc i t nhin...................................................... 184
7.6. Cc tc dng phi a i trong v cnh quan................................ 195
CHNG 8. TAI BIN THIN NHIN....................................................................203
8.1. Khi nim chung............................................................................203
8.2. Phn loi tai bin thin nhin.......................................................203
8.3. Nhng thin tai in hnh trn th gii........................................ 205
8.4. Con ngi vi tai bin thin nhin................................................ 216
CHNG 9. CON NGI V MI TRNG A L........................................ ...219
9.1. Con ngi l mt lc lng mi ca t nhin............................... 219
9.2. Khi nim v mi trng, ti nguyn v pht trin..................... 222
9.3. Nhng hnh thc tc ng ca con ngi vo mi trng.
Nhng vn mi trng ton cu...............................................225
TI LIU THAM KHO......................................................................................... 241

ii
 LI NI U

Vi quan im coi Tri t l mi trng shg v hot ng

ca con ngi, gio trinh C s a l T nhin trnh by nhng
tri thc c bn v Tri t, v tr ca n trong h M t tri, s vn
ng ca Tri t v nhng h qu a l ca n; cc lp v a l,
cc quy lut a l chung, cc i a l, s hnh thnh v quy lut
phn ha cnh quan trn Tri t, tai bin thin nhinf con ngi
v mi trng a l.
Si ch xuyn sut gio trinh ny l: a l l mt khoa hc
tng hp lin ngnh. Tnh tng hp ca a l c th hin trong
quy lut v tnh thng nht v hon chnh ca lp v cnh quan.
Con ngi c mnh danh l Quyn tr tu. Con ngi
tm ra nhng quy lut a l, con ngi tc ng vo t nhin theo
ng quy lut th khng nhng khai thc trit ti nguyn thin
nhin v li ch ca m nh m cn bo v c mi trng sng bn
vng. Trong Php bin chng ca t nhin, F. Engels nhn
mnh: ng vt ch s dng ngoi cnh v gy ra nhng bin i
ngoi cnh do s c m t ca chng, cn con ngi th tc ng
lm thay i ngoi cnh, buc ngoi cnh phi phc v cho nhng
mc ch ca m nh v thng tr ngoi cnh....
Gio trnh C s a l T nhin c Trng i hc
i cng, i hc Quc gia H Ni xut bn ln u nm 1995
di tiu a l i cng - Tp 1, di hnh thc lu hnh
ni b. Song cun sch c ng o cc bn c trong nc
hoan nghnh v c vit c ng, ngn gn, d hiu, d nh v c
nhiu hnh nh m inh ha sinh ng.
 Trong ln xut bn chnh thc ny, ni dung sch c b
sung, cp nht vi nhiu thng tin mi, c bit a thm
chng Tai bin thin nhin l vn m loi ngi ang quan
tm hin nay.
Tuy c sa cha, b sung, cp nht kin thc v hnh nh
m inh ha... nhng chc chn vn kh trnh c nhng thiu st
nht nh. Tp th tc gi rt mong nhn c nhng kin gp
, b sung cho gio trnh ny ngy cng hon thin.

X in chn thnh cm n!

Tp th tc gi

iv
 M U

Thi k u, a l hc l mt khi kin thc bch khoa v t

nhin, dn c v kinh t ca cc nc khc nhau. Ngy nay, a
l hc khng cn l khoa hc n nht na, m l mt h thng
cc khoa hc t nhin v nhn vn. H thng khoa hc a l
nghin cu th gii t nhin trn b m t Tri t, iu kin pht
trin v c im phn b' sn xut, s tc ng ln nhau gia x
hi loi ngi v mi trng a l.
a l hc gm 2 nhm ngnh khoa hc l a l t nhin v
a l kinh t - x hi.
a l t nhin c i tng nghin cu l lp v a l ca
Tri t nh mt h thng vt cht hon chnh. S phn ha bn
trong ca n to ra cc tng hp th lnh th t nhin cc cp
khc nhau. Mi chuyn ngnh a l nghin cu mt b phn (mt
quyn) ca lp v a l nh: a mo hc, Kh hu hc, Th
nhng hc, a sinh vt hc v.v...
a mo hc l khoa hc v a hnh b m t Tri t, v hnh
thi, ngun gc, lch s pht trin v quy lut phn b" ca chng.
K h hu hc l khoa hc v kh hu ca Tri t, cc kiu kh
hu, cc nhn t hnh thnh, quy lut phn b" a l v s thay
i ca kh hu theo thi gian.
Thy vn lc a l khoa hc v cn cn nc b m t lc a,
v dng chy sng, v nc h v m ly.
Hi dng hc l khoa hc v cc qu trn h thy vn trong
i dng nh: s hnh thnh cc khi nc khc nhau, tnh cht
vt l v ng lc ca chng. Hi dng hc ngy cng tr thnh
ngnh khoa hc tng hp v i dng th gii, bao gm c nhng
1
nghin cu v sinh vt bin, trm tch y cng nh cu trc v
a hnh ca y i dng.
a l th nhng l khoa hc v t, s hnh thnh, pht
trin v phn b khng gian ca chng cng nh kh nng s
dng hp l t.
a sinh vt bao gm a thc vt v a ng vt nghin cu
quy lu t phn b" ca cc c th sng v cc qun th ca chng...
Cc b mn khoa hc ny li tip tc pht trin phn ha
thnh nhng chuyn ngnh, c i tng nghin cu hp hn v
phng php nghin cu su hn, nh thy vn lc a bao gm:
thy vn i cng, thy vn trc lng, thy vn cng trnh, hc
thuyt sng ngi, tnh ton thy vn, d bo thy vn...; a mo
hc bao gm: a mo ng bng, a mo min ni, a mo bin,
a mo k arst v.v...
Cn nhn m nh rng, cc khoa hc a l b phn ch nghin
cu nhng thnh phn khc nhau ca lp v a l trong khi hon
cnh thin nhin lun to thnh th tng hp thng nht hon
chnh. V vy, cn nghin cu t nhin theo quan im tng hp
s dng lnh th theo hng pht trin bn vng. Cc khoa
hc a l b phn cng i vo hng chuyn su, cng cn thit
phi c ngnh khoa hc tng hp nghin cu cc mi quan h, cc
tc ng qua li phc tp ca cc hin tng v qu trnh xy ra
trong lp v a l. Cc ngnh a l tng hp gm c:
a l t nhin i cng nghin cu cu to, s pht trin v
phn b cc hin tng t nhin lin h cht ch vi nhau trong
ton b lp v a l ca Tri t.
Cnh quan hc nghin cu tng th cc hp phn t nhin c
lin h vi nhau, c ngha l nghin cu cc tng hp th lnh th
t nhin cc cp.
C a l (c a l i cng v khu vc) l khoa hc nghin
cu iu kin a l t nhin tn ti trn b m t Tri t trong
cc thi k a cht qua.
a l kinh t - x hi l ngnh khoa hc x hi, nghin cu
s phn b" a l cc lc lng sn xut, nghin cu nhng iu
2
-kin v c im pht trin sn xut cc nc v cc vng khc
nhau (Vn Thi, 1997).
i tng nghin cu ca a l kinh t - x hi l cc h
thng lnh th kinh t x hi v s phn b" sn xu't cc nc,
cc vng vi nhng iu kin v c im pht trin ring ca
mi nc, mi vng trong tng giai on pht trin kinh t.
Cc chuyn ngnh a l kinh t - x hi bao gm:
Cc ngnh a l cng nghip, a l nng nghip, a l giao
thng vn ti: nghin cu s phn b' lnh th ca cc dng hot
ng kinh t tng ng, iu kin v c im pht trin chng
cc nc v cc vng khc nhau.
a l dn c l ngnh c bit ca a l kinh t - x hi
nghin cu th n h phn, m t , cc dng phn b v cc kiu
qun c cc khu vc. Cc hng nghin cu chnh ca a l dn
c l: a l th, a l dn c nng thn, a l ti nguyn lao
ng v a l dch v. Cc ngnh ny nghin cu s phn b' v
t chc lnh th ca cc hot .ng phc v cho sinh hot v vn
ha x hi cc vng dn c.
a l chnh tr nghin cu hon cnh lnh th ca cc lc
lng chnh tr gia cc nc v cc nhm nc, cng nh trong
tng nc, bao gm c s hnh thnh lnh th cc quc gia, ran h
gii ca chng v s n nh v m t hnh chnh.
Ngoi ra a l kinh t - x hi cn bao gm cc chuyn ngnh
nh: a l dch v, a l vn ha v.v...
Trong h thng cc khoa hc a l cn c mt s ngnh mang
tnh cht lin ngnh, khng th xp vo mt trong hai nhm ngnh
khoa hc nu ra trn, l: Bn hc, a l khu vc, a l
ti nguyn, a l y hc, a l qun s, a danh hc v.v...
Bn hc l khoa hc v cc loi bn , phng php thnh
lp v s dng chng. Bn va l cng c va l sn phm
nghin cu ca khoa hc a l.
a l khu vc nghin cu nhng c im v t nhin, dn
c, kinh t, lch s v vn ha... ca cc chu lc, cc nc, cc
vng.
3
 a l i nguyn l hng nghin cu khoa hc tng i mi
v c nhiu trin vng. Chuyn ngnh ny nghin cu s phn b,
nh gi kinh t v xut cch thc s dng hp l cc ngun
ti nguyn thin nhin.
a l y he l ngnh khoa hc nghin cu nh hng ca cc
iu kin t nhin ti sc khe cng ng v s phn b ca cc
loi bnh.
a l qun s nghin cu nh hng ca cc iu kin a l
t nhin v nhn vn n vic chun b v tin hnh cc hot
ng qun s.
a l lch s nghin cu iu kin t nhin, hon cnh kinh
t v chnh tr trong cc thi k qua vi t cch l c s
nghin cu cc s kin lch s.
a danh hc l ngnh khoa hc nghin cu ngun gc, ni
dung ng ngha v s ph bin cc a danh ...
Nh vy, a l hc l h thng khoa hc hon chnh, gm
nhiu khoa hc khc nhau, nhng lin h m t thit vi nhau, c
cng mc ch v i tng nghin cu l lp v a l.

4
Chng 1

CC GIAI ON
PHT TRIEN chnh c a a
l hc

1.1. N h n g k i n th c a l c tc h lu t r o n g th i k
x h i n g u y n th y v c h n l
T thi nguyn thy, trong qu trnh u tran h sinh tn ca
mnh, con ngi quan st, tm hiu v thin nhin, xc nh mt
s tinh t, nhn bit tun hon ngy m, nhp iu ma v s
thay i ca thc vt theo ma, v phn bit c cc cnh a l
khc nhau nhm tha mn cc nhu cu kim n, c tr ca h.
Trn i dng, c dn bit xc nh v tr cc o, hng gi, dng
bin. T nhng bn u tin ca loi ngi ra i gip cho
vic i bin, trn ngi ta dng v c biu th cc o, cn nhng
ci que ch hng dng bin.
Vo thi k c i, cc c dn ca mt s" dn tc thc hin
nhiu cuc hnh trnh trn b v trn bin. Vo khong 3000 nm
trc cng nguyn, ngi Ai Cp i khp Hng Hi v a Trung
Hi. Sau , ngi Phinikix vt qua a Trung Hi n i Ty
Dng. Khong nm 1000 trc cng nguyn, ngi Trung Quc i
v pha ng chu , pht hin ra b bin Hong Hi v bin ng
Trung Hoa, t chn ti cc o Nht Bn, i Loan v o Hi
Nam. Ngi n khm ph ra o Xumatra, Java v nhiu o
thuc qun o M Lai. V t lu ngi Vit Nam pht hin v
lm ch hai qun o Hong Sa v Trng Sa trong vng bin ng
Vit Nam.
Nhng kin thc v t nhin cc khu vc c tch ly dn,
nhng nhng hiu bit y ch c h thng ha thnh khoa hc
a l v c truyn b su rng khi h thng ch vit u tin
xut hin cc quc gia Ai Cp, Hy Lp, n v Trung Quc
trong thi k c i.
Nh s hc v a l hc Hy Lp Hrt vit tc phm
"Lch s" cha ng nhiu kin thc v a l, trong m t phn
pha Bc v pha Ty a Trung Hi, mt s min thuc Tiu ,
Lng H.
Nh quan st bng ca Tri t in trn M t Trng trong thi
gian nguyt thc, s thay i dng bu tri sao theo kinh tuyn, s
m rng tm nhn xa khi ln ni cao, Aristt (384 - 322 trc Cng
nguyn) i n kt lun v dng hnh cu ca Tri t. Cc nh
bc hc ca Hy lp quan tm ti vic xc nh kch thc a
cu, ta cc im trn m t t v thnh lp bn a l khu
vc. Nh ton hc, thin vn hc, a l hc Eratosphen (345-285
trc Cng nguyn) l ngi u tin tnh ton tng i chnh xc
kch thc Tri t. n th k th t trc Cng nguyn Hipac
(Hipparque), a ra h mng ta . ng s dng th u t ng v
a l v kinh a l biu th hnh dng Tri t ko di
theo hng Ty - ng nhiu hn theo hng Bc - Nam.
Hai nh bc hc ni ting nht thi La M l Strabol (khong
nm 64 trc Cng nguyn n nm 24) v Cl Ptlm (90 -
168). Strabol l ngi i din cho khuynh hng a l khu vc,
ng vit tc phm a l hc, gm 17 cun sch, trong c
hai cun vit v a l t nhin i cng v m t cc min khc
nhau. Theo Strabol, nhim v ca a l l m t, xc nh hnh
dng v kch thc ca Tri t v gii thch nguyn nhn ca cc
hin tng t nhin. Ptlm da trn c s tng kt t liu kt hp
vi kho st ca bn thn, trong cun Sch ch dn a l ng
lit k danh mc v v kinh ca vi nghn im trn Tri t,
to c s thnh lp bn th gii.
Nh vy, trong thi k chim hu 1 l, a l hc pht
trin nh mt khoa hc c lp, thc hin nhng chc nng x hi
quan trng. Nhng m t a l khu vc p ng nhu cu v
hng hi v thng mi thi by gi. Cng vi nhng quan nim
ng n v hnh dng v kch thc ca Tri t t nn mng
cho khoa hc a l t nhin i cng v a l khu vc sau ny.

6
1.2. a l tr o n g th i k tr u n g t h k
Ty u vo thi k u ca Trung th k, cc th n h tu
khoa hc khng c cng nhn, Thin cha gio cn tr s pht
trin ca khoa hc. Nh th La M cm truyn b t t c nhng g
khng ph hp vi kinh thnh. Hc thuyt v Tri t hnh cu b
bc b. Tri t c m t nh mt m t trn phng c bao ph
bi vt cht cng. Tuy vy, nhng nh a l chn chnh vn c
nhiu ng gp vo nhng thnh tu khoa hc trc th k th V.
Trong thi k Trung th k, cc nh bc hc Arp c nhiu
ng gp trong vic pht trin khoa hc a l nh o di kinh
tuyn, tnh kh chnh xc kch thc Tri t, m t nhiu khu vc
m h thy v.v...
Nh bc hc Maxuddi (th k X - XI) ngi Arp vit sch
m t a l ng Phi, o Maagasca, cc nc Trung Cn ng,
Trung , Ccaz v ng u.
Vo th k XIV, thng gia ngi Marc, Ibn B ututa tin
hnh cuc hnh trn h di 120.000 km. Trong vng 25 nm ng
i qua t t c cc min t thuc o Hi chu u, ng Phi, Tiu
, Trung , n , Xrilanca, Trung Quc v.v... Cc cuc thm him
ca Ibn B ututa vn cn c nhiu gi tr cho n ngy nay.
Nh bun Mac Pl ngi x Vniz (thnh ph ng Bc
Italia ngy nay) nm 1271 cng vi cha, ch, bc v cc thng
gia khc khi hnh n Trung Quc tm th trng bun bn v
tr v qu hng sau 24 nm. S hiu bit v Trung Quc v cc
nc khc ca Mac Pl c cp n trong tc phm "K nim
v s khc nhau ca th gii do R uxtitrar (ngi Italia) vit nm
1298 da theo li k cu Mac Pl. Ni dung ch yu ca cun
sch l ghi li nhng hiu bit v a l cc dn tc, cc thnh ph
v cc nc m Mac Pl i qua.

1.3. S p h t t r i n c a a l tr o n g th i k p h c h n g
v n h n g p h t k i n a l v i
Trong thi k ny chu u ch phong kin ang suy tn,
nn kinh t t bn ch ngha ny sinh v pht trin, s n xut
hng ha tng ln nhanh chng, ngoi thng m rng. Trung Quc
7
v n , ni c nhiu vng v ngun hng liu phong ph, tr
thnh th trng tiu th rng ln hp dn cc nh bun chu u.
p ng nhu cu giao lu thng mi gia cc chu lc cn phi
c nhng bn a l chnh xc. Nhng nhu cu thc y s
pht trin nhanh chng ca khoa hc a l, m u bng cc hnh
trn h v thm him a l cui th k XV v th k XVII, in hnh
l cc cuc thm him v nhng pht kin a l v i ca
Crixtp Clmb (1492), Magienlan (1519) v.v...
Theo nhng bn ca Ptlm, t chu u n n i bng
ng bin pha Ty s ngn hn so vi cc con ng khc pha
ng. Nm 1484, Clmb a ra phng n thm him cc khu
vc pha ng bng ng bin pha Ty nhng khng c ngi
B o N ha chp nhn. Vo cui th k XV, khi Ty Ban Nha tr
thnh quc gia hng hi mnh, phng n ca Clmb c cc
nh t sn v gii tu hnh c th lc ng h. Cuc hnh trnh bng
tu bin ca Clmb bt u t ngy 3/8/1492 n 25/10/1492 th
t chn ti chu M. Trong cuc hnh trnh, on thm him
pht hin ra cc o Bahamas, Cuba v Haiti. Ti y cc thy th
c n tip nng nhit, h i hng ha cho dn a phng ly
trang sc v lm quen vi cc loi cy mi nh ng, khoai ty,
thuc l. Nhm tm hiu v xm chim cc vng 't giu c mi
c khm ph, cc cuc thm him tip theo c t chc vo
cc nm 1493, 1498 v 1502. on tu ca Clmb tip tc pht
hin ra qun o Anti nh, Puectric, o Jam aica, o Triniat,
ca sng rinc, bn o Paria, b Carib t vnh H nurat n
vnh arien.
Cc cuc hnh trnh ca Clmb c ngha r t ln i vi
khoa hc a l. Ln u tin nhng ngi chu u do Clmb dn
u vt qua i Ty Dng, t chn n chu M, pht kin
ra vng t mi ca th gii. Clmb l ngi t nn mng cho
cc cuc thm him v sau Trung v Nam M. Trong nhng cuc
hnh trnh, Clmb quan st cc dng bin, cc dng kh v m
t thin nhin ca cc khu vc mi tm ra. ng cng l ngi u
tin ch ra rng mt s" ni kim a bn ch lch hng, t c s
cho vic nghin cu t trng Tri t.
S tra n h ginh mt s nc chu ca cc quc gia chu u,
8
 n giai on cng thng, do , sau khi Clmb tm ra chu
M (1492) ta thnh La M tin hnh phn chia th gii ra hai
phn, ly kinh tuyn 46 Ty lm ng ran h gii, theo pha Ty
thuc Ty Ban Nha, cn pha ng thuc B o Nha. T hai
nc u tm ng tin nhanh n chu .
- Nm 1497 Vaxco Gama ngi B o Nha n c cc
Nam chu Phi.
T nm 1497 - 1498 cc nh thm him B o N ha tip tc
cuc hnh trnh v pha ng chu Phi n cng M alini (thuc
nc Knia) ti b bin n (20/5/1498). Nh vy, ngi B o
Nha tm c con ng ngn nht n n trc khi c knh
o Xuy v h nm c quyn thng mi vi cc nc pha
Nam v pha ng chu trong gn mt th k.
Sau khi bit r min t pha Ty mi khm ph khng thuc
v chu , ngi Ty Ban Nha mong mun tm c mt con ng
bin t Ty sang ng n c n v Trung Quc. Ngy
20/9/1519 on tu gm 5 chic do Magienlan ch huy ri b bin
ty nam Ty Ban Nha, vt i Ty Dng dc b ng Nam M
v khm ph ra b bin Patagnia v bin M agienlan. Thng
3/1512, on thm him n qun o M arian (chu i Dng),
sau n Philipin. Magienlan thuyt phc ngi ng u dn
a phng nhn lm ch hu cho vua Ty Ban Nha v ng ng
h h trong cuc nh nhau vi dn x o M acatan. Kt qu,
ngi Ty Ban Nha thua v M agienlan b git. Thiu ngi ch huy
c uy tn v giu kinh nghim, on tu lu lc nhiu ngy gia
qun o M Lai, ch cn duy n h t tu Vitoria tr v Ty Ban Nha
vo ngy 6/9/1522.
Cuc hnh trnh u tin vng quanh th gii ca Magienlan
ch ra s tn ti ca mt i dng na, l Thi Bnh Dng,
ngn cch chu M v chu . n g cng on thm him ca mnh
khm ph ra hng lot cc vng t mi nh Patagnia, qun
o t la, eo bin Magienlan, qun o M rian, qun o
Philipin v nhiu o thuc qun o M Lai. Cuc hnh trnh ca
Magienlan t Ty sang ng ri tr li im xut pht chng
minh mt cch chc chn Tri t hnh cu v t quay. ng thi
9
pht hin c gi ty n i v gi tn phong c nh hng ln i
vi vic i li trn bin.
Ngi Anh v ngi Php cng quan tm ti nhng vng t
mi v con ng n An . Nh thm him ngi Anh rncabt
v con trai t chc hnh trnh vo nhng nm 1497 - 1498 v
n c b ng Bc M. n th k XVII, nhng ngi H Lan
pht hin ra mi Noc, eo Dryca, ton b chu c (1642),
Taxmania, qun o Niu Diln v cc o khc.
Nhng cuc thm him ca cc nh hng hi v thng gia chu
u (th k XV - XVIII) m rng tm hiu bit v th gii, gip h c
khi nim tng i ng n v phn ln b m t Tri t.
Thnh tu ca nhiu nh khoa hc c tc dng thc y a l
hc pht trin. Copecnic ra thuyt N ht tm vi nhng lun c
khoa hc vng chc. Mercator (1512 - 1594) a ra nguyn tc mi
trn c s ton hc thnh lp bn v xy dng bn cc
nc chu u. Cc tc phm a l v tr ca M urster (1544),
a l i cng ca Vareguxo (1650) v Lch s nc Nga ca
Tatishchev vi ni dung phong ph c gi tr quan trng vi s
pht trin a l.
M.v. Lomonoxov (1711-1765) l nh bch khoa c nhiu cng
hin cho khoa hc a l. ng xem a l nh mt khoa hc tng
hp nghin cu thin nhin v hot ng sn xut ca con ngi
trong quan h vi cc iu kin t nhin. Lomonoxov nghin cu
v thnh lp bn vng Bc cc. ng s dng phng php so
snh trong a l, ngh thnh lp bn nc Nga v cho rng
cn thit phi m t a l cc khu vc. Alecxandre Humboldt
(1769 - 1859) l nh a l v i ngi c, ng nghin cu v
m t y thin nhin phn ln cc khu vc thuc Nam M,
thu thp nhiu t liu v t nhin v kinh t ca Mhic, kho st
nc Nga. Sau khi phn tch v tng hp ti liu, Humboldt i n
kt lun v nguyn nhn ph thuc ln nhau v mi lin h cht
ch gia cc hp phn t nhin, xc nh tnh a i ca kh hu
v thc vt. Cng trn h V tr ca Humboldt v l thuyt a l
t nn mng cho cc ngnh a l b phn (a l thc vt, kh
hu hc, hi dng hc v.v...) pht trin.

10
1.4. S k h n g h o n g c a a l h c c u i t h k XIX, s
ra i v p h t t r i n c a a l h c h i n i
Trong thi k ny, do s pht trin ca sc sn xut v s
hon thin cc phng php kho cu m cc khoa hc u pht
trin m nh m v phn ha thnh nhiu ngnh chuyn mn c i
tng nghin cu hp hn. Theo quy lut chung y, khoa hc a l
thng n h t bt u chia nh ra hng lot cc ngnh b phn nh
a mo hc, kh hu hc, hi dng hc, thy vn hc, th nhng
hc, a sinh vt... mi ngnh u xc nh cho m nh i tng v
phng php nghin cu ring. Hin tng y gy ra s khng
hong ko di ca khoa hc a l. Mt s' nh khoa hc cho l:
khoa hc a l m t ht i tng nghin cu, phi nhng i
tng cho cc ngnh khoa hc b phn v cc khoa hc that ly
khi khoa hc a l. S khng hong v c s l lun km hm s
pht trin ca a l, nhiu nc c khuynh hng m t mang
tnh cht thc dng r rt nhm thu ht u t khai thc, kinh
doanh vo cc min thuc a giu c. Tiu biu cho khuynh hng
ny l cc nh a l Php ng u l Pl Pial la Bax (1845 -
1918). a l Php quan tm ti s thhg nht hi ho gia mi
trng t nhin v i sng con ngi v c bit n nh l
trung phi a l nhn vn.
Nh a l c H etner (1859 - 1941) t c s l lun cho s
tn ti ca a l. ng phn cc khoa hc thnh 3 nhm: cc khoa
hc phn loi, cc khoa hc nghin cu s bin i ca cc hin
tng theo thi gian v cc khoa hc nghin cu s phn b ca cc
vt th trong khng gian. Nh vy, a l thuc nhm th 3 c
nhim v nghin cu tnh hnh v c im phn b cc hin tng
trong khng gian ch khng cn nghin cu bn cht v qu trnh
p ht trin ca cc hin tng qua thi gian. L lun ca Hetner
c dng l c s ca thuyt khng gian sinh tn, cho phi a
l chnh tr phc v cho ch ngha pht xt c trc y v phc
v cho a l chin lc mt s quc gia pht trin hin nay.
Ngi t nn mng cho a l t nhin hin i l nh th
nhng ngi Nga v .v . ocuchaev (1846 - 1903). Trong khi nghin
cu qu trn h pht sinh, pht trin ca cc loi t, ng ch
ti nhiu mi lin h tng h ca cc hp phn t nhin, n
11
ngha hot ng ci to ca con ngi. Kt qu nghin cu nhiu
nm cho php ocuchaev a ra hc thuyt v cc i t nhin.
ng ch r s cn thit phi pht trin mt khoa hc chuyn nghin
cu cc mi quan h v tc ng qua li phc tp gia cc hin
tng t nhin nm vng cc quy lut pht trin ca hon cnh
a l v ra nhng bin php hp l ci to chng.
Trng phi a l Nga do ocuchaev sng lp c nhiu
nh bc hc nh L.X.Berg, G.F.Morozov, A.N.Krasnov, K.. Glinka
v.v... k tc mt cch xut sc.
Hc thuyt v cnh quan ca trng phi ocuchaev c
nh a l c D.Pasarg pht trin v c tha nhn c, Ba
Lan, H ungari, Rum ani v.v... t sau i chin th gii th hai.
Hin nay cc nh a l t chc nghin cu mt cch ng
b v c h thng kh quyn ca Tri t v i dng th gii;
nghin cu s dng tng hp ti nguyn nc m t v nc ngm;
s dng hp l v ci to lp ph th nhng v th gii sinh vt;
nghin cu s phn b dn c v cc kiu qun C; xy dng cc
phng n pht trin thnh th v nng thn; phn b" sn xut
theo ngnh v lnh th; tng cng hp tc nghin cu gii
quyt nhng vn v ti nguyn, dn s' v pht trin kinh t,
gp phn th it thc bo v mi trng v pht trin bn vng
tng nc, tng khu vc v trn ton hnh tinh ca chng ta.

12
Chng 2

HNH TINH TRI T

2.1. V t r c a T r i t tr o n g H M t T ri
v t r o n g v tr

2.1.1. Tri t gia cc th in th khc

1. Cc thin th
Tri t l mt trong v vn nhng vt th to nn v tr
bao la. Tri t l ni sinh sng v pht trin ca loi ngi. Do
m t lu n c coi l mt trong nhng vt th quan trng
nh t ca v tr. Kt qu nghin cu khoa hc trong nhiu th k
qua gip cho conngi hiu rng Tri t l hnh tinh duy
nht c s sng v c con ngi trong H M t Tri.
Nhng thin th c phn bit thnh cc loi chnh sau: sao,
hnh tinh, v tinh, tiu hnh tinh, Sao Chi, thin thch v tinh
vn. Cc vt th y c quan h vi nhau v kt hp thnh nhng
h thng phc tp c quy lut ni ti. Tri t l th n h vin ca
H M t Tri.

2. M t Tri
M t Tri l mt ngi sao n, c khi lng bng 99,866%
tng khi lng ca ton h. Nu so vi Sao Mc l hnh tinh ln
nht trong h m t tri th khi lng ca Sao Mc mi chim c
0,09% tng khi lng.
V thnh phn cu to th a s" vt cht trn M t Tri l cc
cht kh vi 70% khi lng l hyr, 29% l hli, cn cc cht
khc ch chim c 1%. T trng trung bnh ca M t Tri l 1,41.
Trn M t Tri, do c cc phn ng ht nhn xy ra lin tc, nn
13
mt lng ln vt cht v nng lng c gii phng, ta ra
khng gian di dng: nh sng, nhit v in t.
Nhit b m t ca M t Tri ln ti khong 5.800c. Tri
t, tuy xa M t Tri, ch hp th c khong trn 1/2000 triu
lng bc x . Vy m trn nh tng kh quyn c 1 pht
nhn c 2 calo/1 cm2.
Lp v ngoi cng ca M t Tri hay kh quyn M t Tri gm
3 lp. Trc ht l quang cu hay l b m t nhn thy c ca
M t Tri c chiu dy vo khong t 100 n 800km. Trn quang
cu thng hnh th n h nhng vt en. Nu nhn qua knh thin
vn, l nhng vng xm, c kch thc trung bnh khong
37.000km. Xung quanh cc vt en thng thy cc vng sng
rng, l vt sng quang cu. Lp th hai l sc cu. Lp kh
ny c chiu dy khong 14.000km. Da vo kt qu phn tch
quang ph, ngi ta bit rng thnh phn ca sc cu ch yu
gm cc kh hydro, hli, xy v cc cht hi Na, Mg, K, Ca v Fe.
y thng thy nhng lung sng pht ln, vi tc r t ln
(trn 400km/s) tn ti trong vi pht, l nhng tia la hoc
bu la c cao hng nghn kilomet. Vo nhng lc , nhit
v lng bc x cc tia t ngoi cng tng ln nhiu. Nhng hot
ng u c nh hng n kh quyn v t trng ca Tri
t. Lp th ba l lp ngoi cng ca kh quyn M t Tri gi l
tn M t Tri. Lp ny ko di n cao gp vi ln bn knh ca
M t Tri. l b phn long nht ca kh quyn M t Tri. T
tn M t Tri lun lun xy ra hin tng tr n plasma, tc l hin
tng m cc nh khoa hc gi l gi M t Tri. Gi M t Tri
tng t nh hin tng bc hi trn mt ni nc ang si.
Chuyn ng vi tc trung bnh 500km/s, gi M t Tri c th
ti c Tri t lm mo dng t trng ca Tri t v gy ra
nhiu lon a t hai cc. Thc cht, gi M t Tri cng l nhng
dng h t proton v electron. Nu Tri t khng c quyn t bao
bc v bo v th gi M t Tri s hy dit s sng trn b m t
Tri t.
Mt Tri cng c s vn ng ring ca n. Trc ht l s vn
ng quanh trc theo hng chung ca ton b H Ngn H, trung
bnh trong khong 27,35 ngy mt vng. Th hai l s vn ng
14
trong H Ngn H ko theo ton b cc hnh tinh ca n vi vn tc
gn 20km/s v pha sao Chc N, thuc chm sao Thin Cm.
Quan st nhiu nm cho thy M t Tri c nhng thi k hot
ng mnh v nhng thi k hot ng yu xen k nhau theo chu
k khong 11,3 nm. Trong nhng thi k , trn M t Tri thng
xut hin nhng li la, nhng bu sng hoc nhng vt en
khc thng. C th chng l hu qu ca s chuyn ng i lu
ca vt cht bn trong ni b M t Tri trong iu kin vn tc
khng ng u sinh ra. Khi Mt Tri hot ng s bn ra cc hin
tng cc quang, bo t v bo in li. C thuyt cho rng cc chu
k hot ng ca M t Tri yu hay mnh u c nh hng n
nhng thay i thi tit v kh hu ca cc min trn Tri t.

3. H M t Tri
a. Cc thin th trong h M t Tri: M t Tri l thin th nm
trung tm ca h ngoi ra cn c 9 hnh tinh cng vi nhng v
tinh ca chng, cc tiu hnh tinh, Sao Chi v vt cht thin
thch (Hnh 2.1). H nh tinh l thin th lnh, hnh cu, quay
quanh M t Tri, sng ln c nh b m t ca chng phn chiu
nh sng M t Tri. Xung quanh cc hnh tinh ln c cc v tinh
quay (Bng 2.1).
Nghin cu c im ca cc hnh tinh, cn phi lu mt s
khi nim:
Qu o l mt ng vng khp kn m hnh tin h vch ra
trong khi chuyn ng quanh M t Tri.
Tm sai l lch ca hnh dng qu o so vi vng trn
biu hin bng t l gia hiu s ca khong cch ln nht v nh
n h t t hnh tinh n M t Tri vi tng s" cc khong cch .
M t phng hong o l m t phng trng vi m t phng ca
qu o Tri t.
Tc thot ly l tc cn thit cho mt vt th thng c
sc ht v tch ra khi hnh tinh hay ngi sao no .
v \ = 7,92km/s vt chuyn ng quanh Tri t.
V2 = 11,20 km/s vt chuyn ng quanh M t Tri.
15
 V3= 16,20 km/s vt trt ra ngoi H M t Tri.
Bng 2.1. c im ca cc hnh tinh trong H Mt Tri

Khong cch
Chiu di Khi lng ti Mt Tri Thi gian
xch o T trng chuyn S
Hnh (ly Tri (khong cch Thi gian t
trung ng v
tinh (ly Tri t t im t Mt Tri ti quanh Mt quay
binh tinh
lm dn v) n v) Tri t lm Trdi
n v)
88 ngy 176 ngy
Sao Thy 0,39 0,05 5,6 0,39 0
m m
225 ngy 117 ngy
Sao Kim 0,79 0,81 5,2 0,72 0
m m
Tri t 1,00 1.00 5,5 1,00 1 nm 23g56'04" 1
1,88 ngy
Sao Ho 0,53 0,11 4,0 1,52 24g37'23" 2
m
11,86 ngy
Sao Mc 11,14 316,90 1.3 5,20 9g50'00" 12
m
29,46 ngy
Sao Th 9,47 94,90 0,7 9,54 10g14'00" 9
m
Thin 84,04 ngy
4,00 14,55 1,3 19,19 10g07'00 5
Vng m
Hi 164,78 ngy
3,50 17,23 1,7 30,07 15g48'00" 2
Vng m
Dim 248,40 ngy
0,45 0,80 ? 39,52 ? 0
Vng m

b. Mt s' c im quan trng nht ca cc hnh tinh trong

H M t Tri:
- Tt c cc hnh tinh u quay quanh M t Tri theo qu
o gn trn (vi tm sai nh) theo cng hng ngc
chiu kim ng h.
- Tt c cc hnh tinh (tr hnh tin h Thin Vng) u
quay quanh trc ca chng ngc chiu kim ng h.
- Qu o ca cc hnh tinh gn nh u cng nm trong
m t phng hong o. Tr Sao Thy v Sao Dim Vng
c qu o nghing so vi m t gc phng hong o nhng
gc tng ng l 7 v 17.
Cc hnh tinh ca H M t Tri chia lm 2 nhm:
- Nhm bn trong hay nhm Tri t gm Sao Thy, Sao
 Kim, Tri t, Sao Ha, c kch thc nh, t trng trung
bnh ln, t quay chm quanh trc ca chng v c t hoc
khng c v tinh.
Nhm cc hnh tinh bn ngoi gm Sao Mc, Sao Th, sao
Thin Vng, sao Hi Vng c kch thc ln, t trng
nh, chuyn ng nhanh quanh trc ca chng v c nhiu
v Linh.

Sao Thin Vng

Sao Mc

Sao Ho
.

Tri t
Mttri
C:
Sao thu Sao Kim

Sao Th

Sao Dim Vng W Sao H' Vng

t

Hnh 2.1. H Mt Tri v qu o ca cc hnh tinh

c. Cc tiu hnh tinh'. Cc tiu hnh tinh to thnh vnh ai

nm gia qu o Sao Ho v Sao Mc - l gii hn ca 2 nhm:
hnh tinh bn trong v bn ngoi.
Tiu hnh tinh l nhng khi vt cht rn, sc cnh, khng
c hnh dng nht nh, quay quanh Mt Tri theo cng mt
hng vi cc hnh tinh, nhng theo mt qu o dt hn (tm sai
trung bnh vo khong 0,15) v nghing trn m t phng hong
o mt gc trung bnh l 9,7. C khong 40 - 60 nghn tiu hnh
tinh, trong cc tiu hnh tinh ln nht l Xret, Palat, Vexta
v Giunn c ng knh tng ng l khong 768km, 489km,
385km v 193km. Khi lng chung ca t t c cc tiu hnh tinh

17
ch bng 1/1000 khi lng Tri t. Thi gian quay mt vng
quanh M t Tri ca phn ln cc tiu hnh tinh l t 3 ti 7 nm.
d. Sao Chi: l vt th c o ca H M t Tri, c khi lng
nh hn cc tiu hnh tinh. Trong mt Sao Chi hon ton pht
trin, ngi ta phn bit mt ci li c hnh dng r rt, thng l
mt tng vt cht rn c ng knh di chng vi chc kilomet,
mt ci u bng my hi bi bao bc li v mt hay vi ci ui
cu to bng bi, hi long. Sao Chi l vt th lnh, khi n gn
Mt Tri c t nng ln v pht sng. Do p lc ca cc tia
Mt Tri, ui Sao Chi bao gi cng quay v pha i din vi
M t Tri. Sao Chi quay quanh M t Tri theo cc hng khc
nhau (ngc, thun chiu kim ng h). Qu o ca cc Sao Chi
l nhng hnh bu dc r t dt, thi gian quay mt vng quanh cc
qu o c th r t khc nhau: t vi nm ti vi chc nm.
e. Thin thch: l nhng vt cht cu to bng st hay , khi
ri xung Tri t gi l sao bng. Thin thch trong H M t Tri
c th c pht sinh ng thi vi cc hnh tinh ln v l sn
phm cng loi ca cc hnh tinh y hoc l hu qu do s tan v
ca mt hay vi hnh tinh khng bn vng. Hin nay vt cht
thin thch c b sung thm do s tan v ca cc tiu hnh tinh.
Hng nm c ti 2000 thin thch ri xung b m t Tri t lm
khi lng Tri t mi nm tng khong 10 vn tn. Trong thnh
phn ca thin thch cng c nhng nguyn t ging nh trong
thnh phn ca Tri t, nhng s kt hp ca chng to ra
nhng khong vt mi cha c bit hay r t him trn Tri t.
ng knh ca H M t Tri nu tnh n qu o ca sao
Dim Vng bng 80 n v thin vn, tng ng khong
12.000 km. Nhng nu tnh c phm vi qu o ca cc Sao Chi
th ng knh ca h c th ln hn ti mt nghn ln (60 - 80
nghn n v thin vn).

4. H N gn H
H M t Tri tuy r t ln, nhng cng ch l mt b phn nh
ca mt tp on tinh t hnh bu dc gi l H Ngn H. H
thng sao khng l ny c chng 150 nghn triu ngi sao. Khong
cch t ngi sao xa nht ti Tri t c n 140 triu nm nh

18
sng (nm nh sng l n v o chiu di tnh bng qung ng
m tia sng i qua vi tc nh sng trong mt nm, bng 9.640
nghn triu km). V tr m t phng ca tit din ln nht ca ton
b h thng vch ra, gi l xch o Ngn H. M t Tri nm gn
ng trong m t phng xch o v cch xa tm ca n vo
khong 25.000 nm nh sng. Ton b h thng quay quanh mt
trc xuyn qua tm ca H Ngn H vi tc 250km/s v hon
thnh mt vng quanh tm H Ngn H m t 180 triu nm.
Ngoi H Ngn H, t kh lu cc nh thin vn xc nh
c s tn ti ca r t nhiu cc tp on tinh t khc hp thnh
nhng h tng tc nm cch nhau r t xa v mi h trong khng
gian trng nh mt hn o. Ton b h thng c gi l H
Siu Ngn H. H Siu Ngn H l "mt qun o" H Ngn H
khng l. Gia cc H Siu Ngn H, ch c nhng ngi sao c c,
kh long v bi v tr.
Nh vy, t nhng hnh tinh ring bit vi nhng v tinh ca
chng n H M t Tri, t H M t Tri n H Ngn H v t H
Ngn H n H Siu Ngn H th hin s phc tp ca th gii
v m, nhng cng cha phi chm dt cc th n h to kin trc
ca v tr, v v tr l vnh vin v v cng.

5. Cc q u a n h v tr ca Tri t
Tri t l mt hnh tinh trong H Mt Tri nn c quan h
m t thit vi ton b H Mt Tri ni ring v vi v tr ni
chung. Nhng mi quan h quan trng nht gia Tri t v cc
thin th khc l:
a. Tri t nhn c t M t Tri nng lng nh sng, to
thnh ngun nhit c bn trn b m t Tri t, l ng lc ch
yu ca nhiu qu trnh xy ra trn lc a, trong i dng,
trong kh quyn v sinh quyn.
b. Di nh hng sc ht ca M t Trng v M t Tri, vt
th Tri t chu nhng bin dng c chu k. y l nguyn nhn
ca hin tng triu ln v triu xung trong i dng Th gii,
trong kh quyn v trong v Tri t.
c. Khi lng ca Tri t tng ln khng ngng (10 vn
19
tn/nm) do cc thin thch v bi v tr ri xung,- ng thi c
s phn tn vt cht di dng cc phn t kh t tng cao ca
kh quyn vo khng gian gia cc hnh tinh.
d. Nhng tia v tr c nng lng ln lun n cc lp bn
trn ca kh quyn gy ra hin tng bo t, cc quang, ion ha.

2.1.2. H nh dng v k ch thc ca Tri t

1. H nh d a n g Tri t
Hnh dng Tri 't c nghin cu t c xa n ngy
nay. Qua mi thi k, nhn thc v hnh dng Tri t cng chi
tit v chnh xc hn.
a. Tri t c hnh khi cu
Quan nim ny c tip nhn t th k th IV trc cng
nguyn cho n th k th XVII ca thi i chng ta.
Ngy xa, con ngi quan nim Tri t nh mt ci mm
c bu tri bao trm nh mt chic lng bn. Sau nh khoa
hc v giao thng p h t trin, ngi ta i mi v cc hng m
khng thy gc cnh ca m t t. T con ngi cho rng Tri
t c dng hnh cu.
Chng m inh kinh in v Tri t hnh cu khi quan st mt
chic tu i t ngoi khi vo b. Ngi ta ng trn b lc u
ch nhn thy ct bum cao nh trn chn tri. Khi chic tu ti
ng chn tri mi thy r thn tu. Cn ngi t trn tu nhn
v pha b cng tun t nhn thy nhng vt cao nh nh ni,
dy i ri mi nhn thy cy CI, nh ca, bi ct ven bin.
Cc nh bc hc Hy Lp cn ng dng cc phng php quan
trc thin vn v tnh ton kch thc hnh khi cu ca Tri t.
Nh bc hc Aristot (th k IV trc Cng nguyn) chng minh
Tri t hnh khi cu bng cch quan st bng ca n trn Mt
Trng khi c nguyt thc l hnh trn. Vo th k th III tre
cng nguyn Eratosphen tnh c kch thc ca Tri t.
Nhng kt qu th hin tng khoa hc ng n v thc
lm ch Tri t ca cc nh bc hc thi xa m nhiu th k
sau vn cn c nhn loi khm phc.
20
 Cuc thm him ca Clmb vo cui th k XV t Ty u
vt i Ty Dng "tm ng sang chu " pht kin ra
chu M v chuyn i vng quanh Tri t ca M agienlan vo
u th k XVI cng cng c lng tin vng chc l Tri t c
hnh cu.
b. Tri t l mt hnh ta cu hay hnh lip trn xoay - Elipxit
Trong th k XVII, nh nhng pht hin mi, ngi ta i n
kt lun rng Tri t dt 2 cc v li ra xch o.
Nm 1672 nh vt l hc Ricver th nghim v qu lc ng
h, nhn thy nc Guyan (Nam M) gn xch o mi ngy
ng h chm hn Paris (v cao hn) 2 pht 28 giy. Cc quan
st nhiu ni cng cho thy tc qu lc chm dn t cc ti
xch o. Tc qu lc t l thun vi cng trng lc. M
cng trng lc ph thuc vo tc t quay ca Tri t
mi ni. T th nghim trn nh bc hc ngi Anh Niutn a ra
kt lun rng Tri t khng phi l mt khi cu u n m
dt hai cc v phnh ra xch o, nn cng trng lc gim
dn t xch o ti hai cc do khong cch t m t t n trung
tm Tri t b gim i. Nh vy, cung chn gc mt kinh
tuyn gn cc phi di hn xch o. Kt lun trn c on
nghin cu ca Vin hn lm khoa hc Php (1735) chng minh
khi o c cung mt Thy in (gn Bc Cc) ln hn cung
mt Pru (gn xch o). Tnh ton ca cc nh ton hc
khng nh dt ca Tri t biu th theo cng thc:
a '-b '
a = -------
a
(a' - bn knh trc ln a; b - bn knh trc nh b)
c. Tri t c hnh dng c bit - Geid
T th k th XIX, sau nhiu ln kinh , v v trng
lc, cc nh ton hc v vt l xc nhn rng Tri t khng
phi hnh ta cu m l mt khi r t c bit. Trng lc trn cc
o v i dng nhiu khi ln hn trng lc gia cc lc a. Nh
vy, mc nc i dng trn Tri t khng hon ton ngang
21
nhau nh mt khi cu dt m c s chnh lch nhau. iu ni
ln hnh dng thc t ca Tri t r t phc tp, khng c dng
tng t vi b t k mt hnh hc no v v vy c gi l Geid,
ngha l hnh c dng Tri t. B m t Geid ng vi mc nc
i dng trng th i th t yn tnh v c tip tc mt cch
tng tng di cc khi i lc sao cho bt k im no n
cng u vung gc vi ng dy di. Geid chnh lch trung
bnh so vi b m t elip quay ca Tri t v c 2 pha l 50m,
ch li ln ln nht l 136m v ch h thp ln n h t l 162m.

2. K ch thc Tri t
Tri t l mt hnh tinh c kch thc kh ln trong H M t
Tri. Nhng con s v kch thc Tri t c nh trc a ni
ting ngi Nga F.N. Krasovski o c cng phu v cng b' vo
nm 1946:
Bn knh trung bnh 6.371,11 km;
Bn knh xch o (a') 6.378.2 km;
Bn knh a cc (b') 6.356,8 km;
H S (a' - b') 21,4 km;

dt Tri t a = = 1 / 2 9 8 ,3 ;
a
Ghu vi xch o 40.076 km;
di vng kinh tuyn 40.008,5 km;
Th tch Tri t 1.083 X 1012 k m 3;
Trng lng Tri t 5 ,9 7 7 X 1 0 21 t n ;

T trng Tri t 5518 kg/m3;

Din tch b m t Tri t 510.2 triu km2.

3. H thng ta a l
V tr ca bt k im no trn b m t Tri t cng c
quy bng hai i lng ta a l l v v kinh (Hnh 2.2).
V tuyn l nhng vng trn c to nn bi nhng m t

22
phng song song vi m t phng xch o v thng gc vi trc
quay Tri t ct b m t a cu. Ngi ta quy c mi bn cu
c 90 v tuyn, xch o l v tuyn gc hay v tuyn 0. T v
pha Bc bn cu v Nam bn cu l cc v tuyn 1, 2v.v... cho
n 90 Bc l Bc cc v 90 Nam l Nam cc.

Hnh 2.2. Ta a l

Kinh tuyn l nhng ng ni 2 a cc c m t phng

cha trc quay ca Tri t vch ra trn b m t Tri t. Ngi
ta quy c k 360 kinh tuyn, trong kinh tuyn gic ghi s 0 i
qua i thin vn Greenwich gn Lun n. Kinh tuyn tnh
sang pha ng l kinh tuyn ng v sang pha Ty l kinh
tuyn Ty t 0 ti 180. Kinh tuyn 180 l phn kinh tuyn gc
i qua gia Thi Bnh Dng.
V a l ca mt im l gc o ng thng dy di
im y to nn vi m t phng xch o.
Kinh a l ca mt im l gc to nn gia m t phng
kinh tuyn chy qua im v m t phng kinh tuyn gc.
Xch o l vng trn .c m t phng ct qua tm Tri t
v vung gc vi trc quay Tri t vch ra trn m t t.
Cc Bc v cc Nam l hai im hi t ca mi ng kinh
tuyn v ng vi'2 u ca trc quay trn b m t a cu.

4. n gh a a l ca hnh d a n g v kch thc Tri t

ngha a l ch yu ca hnh dng Tri t l ch n quy
nh s phn b nhit theo i trn b m t Tri t (gim dn t
xch o n 2 cc). Do vy tnh a i ca hng lot cc hin
tng v qu trn h a l xy ra c quy lut t xch o ti 2 cc
23
ph thuc trc tip hoc gin tip vo bc x M t Tri .
Do Tri t c dng Geoid, cc tia nng nhp vo b m t Tri
t cng mt thi im ti nhng ni khc nhau theo cc gc
khc nhau (Hnh 2.3). Cc gc ny gim theo hng t xch o
ti cc, dn n s phn b' nhit theo i trn b m t Tri t.
y l nguyn nhn gy ra s thay i c quy lut ca cc hin
tng v qu trn h a l khc t xch o n cc.

Nam cc

Hnh 2.3. Cc tia nng Mt Tri nhp vo b mt Tri t theo cc gc khc nhau

Nh c kch thc v trng lc ln m Tri t gi c

quanh mnh mt lp v kh gi l kh quyn. Lp kh quyn v
ngun nc l iu kin cho s tn ti v pht trin ca s sng
trn Tri t.
2.2. C c v n n g c a T r i t v h q u c a n

2.2.1. H in tng t quay ca Tri t ^ !

1. Cc th u yt a t m h v thuyt n h t tm h
Do s t quay ca Tri t min no cng ln lt c nhn

24
nh sng M t Tri ri li k hut vo bng ti to nn qu trn h k
tip lin tc gia ngy v m. Do trn Tri t ta thy c
vng tu n hon ca M t tri v cc v sao trn bu tri.
Vo th k th IV trc cng nguyn, nh ton hc Hy Lp
Pitagor bit Tri t t quay quanh trc m sinh ra ngy v
m. Nhng cc nh thin vn hc thi thng c vn gii thch
hin tng y vi gi thuyt rng Tri t l trung tm v tr,
Mt Tri v cc tinh t quay quanh Tri t. Quan nim c
nh thin vn hc Ptlm xy dng thnh hc thuyt vo th k
th II gi l h thng a tm Ptlm. Nhng nu chng ta gi
thuyt ngc li l M t Tri v cc tinh t ng yn m chnh Tri
t t quay quanh mnh th vn thy M t Tri v cc tinh t mc
v ln nh th v trn Tri t vn c ngy v m. Nh vy
chuyn ng ca cc tinh t trn bu tri l chuyn ng biu kin.
Nh thin vn hc Ba Lan Cpecnic (1473 - 1543) l ngi
u tin trong lch s nhn bit c c s khoa hc vn ng t
quay ca Tri t. Quan nim ca Cpecnic ngc li vi quan
nim ca Ptlm nn gi l h thng nht tm Cpecnic. Pht
minh v i ca Cpecnic bc b quan nim v tr quan thn
b ca nh th C c gio v m ng cho s nhn thc th gii
theo quan im khoa hc.

2. Nhng b n g chng ch yu v s t qu ay c a T ri t
qu an h M t Tri
a. Tri t c hnh dng elipxoit, phnh ra xch o v dt
hai cc. dt y ch c th xut hin khi c s tham gia ca lc
li tm, lc ny ch pht trin c vt th quay.
b. Ni no trn Tri t, nu treo mt qu lc di c kh
nng t do dao ng trong mt m t phng no , sau khi xc
nh c hng dao ng u tin, ta s thy rng dn dn m t
phng dao ng s quay theo chiu kim ng h ( Bc bn cu).
Thc ra, y l dao ng biu kin, b m t dao ng ca qu lc
vn gi nguyn khng i m chnh Tri t di qu lc quay
t ty sang ng.

25
 Tc gc quay ca Tri t bt c im no cng nh
nhau v bng 15/gi. Tc t quay ca Tri t xch o l
464m/s v gim dn t xch o v hai cc. Tc v <p c
tnh theo cng thc: V = 464 COS cp m/s.

2.2.2. n g h a a l ca vn ng t quay c a Tri t

1. Sinh ra n h p iu ngy v m
Khi Tri t t quay th mt na hng v M t Tri c nh
sng gi l ban ngy, na k hut sau khng c nh sng l ban
m. S k tip nhau lin tc ny to ra nhp iu ngy m trn
Tri t.
Do Tri t t quay vi tc tng i ln khi chuyn ng
quanh M t Tri lm cho ngy m trn Tri t khng di. Vo
ban ngy m t t khng nng ln qu, vo ban m khng lnh i
nhiu, to ra iu kin thun li cho i sng ca con ngi, cho
s tn ti v pht trin ca mun loi sinh vt trn hnh tinh.

2. S kh c n h au ca g i a ph n g
Tri t quay t Ty sang ng nn trong cng mt lc t t
c cc kinh tuyn u c gi a phng khc nhau. Nh vy,
min no trn Tri t cng c gi ring gi l gi a phng hay
gi thc. Nu theo gi thc th cc a phng khc nhau khng
nm trn cng mt kinh tuyn c gi thc khc nhau, gy kh
khn trong vic t chc, qun l mi hot ng kinh t, x hi,
nht l trong ngnh giao thng, cho nn trong mi nc thng
ly gi th l gi chnh thc. Trn th gii ngi ta thng nht
tnh thi gian theo gi quc t. B m t Tri t c chia thnh
24 mi gi. Mi mi gi rng 15, gi chnh thc l gi ca kinh
tuyn i qua gia mi (Hnh 2.4).
Mi nc c mt gi, nn mun tnh gi ca cc nc khc
nhau, Hi ngh quc t nm 1884 qui nh ly gi ca kinh
tuyn gc i qua i thin vn Greenwich ngoi Lun n lm
gi quc t vit t t l gi GMT. Mi gi Greenwich c nh s"
khng. Cc mi tip theo c nh s t 1 n 23 theo hng

26
ng ca mi gc. S th t ca mi mi cho bit gi ca mi y
khi mi Greenwich 0 gi hay 24 gi. Theo quy c trn, H Ni
nm mi gi th 7.

Hnh 2.4. S phn chia mi gi trn th gii

Do quy c tnh gi nh trn m hai pha Ty v ng bn

cu lc no cng c hai ngy khc nhau trn lch, nn kinh tuyn
180 c ly lm kinh tuyn i ngy. Nu qua kinh tuyn ny
t Ty sang ng phi tnh mun hn mt ngy, ngc li nu i
theo hng t ng sang Ty phi tnh sm hn mt ngy.

3. S lch hng ca t t c cc v t t h chuyn ng theo

chiu n gan g trn Tri t
Do s t quay ca Tri t, tt c cc vt th chuyn ng
theo chiu ngang Bc bn cu u lch v pha tay phi, Nam
bn cu v pha tay tri khi ngi quan st nhn v hng vn
ng ca vt th (nh lut Ber - Coriolis). C th ly th d n
gin sau y minh ho cho kt un trn. Nu mt cn gi thi
theo hng kinh tuyn t xch o ln ch tuyn, ngoi b nh
hng ca hng chuyn ng Nam - Bc, cn chu s chi phi
ca vn ng t quay ca Tri t theo hng Ty - ng. Do ,
gi khng gi nguyn hng Nam - Bc m chuyn ng theo
27
hng Ty Nam - ng Bc.
Lc nh hng ti mi chuyn ng I^ang ca vt th trn b
m t Tri t do chuyn ng t quay gi l lc Coriolis, c tnh
theo cng thc:
F = 2cov sin (p
trong :
F - lc Coriolis;
co - tc gc quay ca Tri t;
V - tc chuyn ng ca vt th;
(p - v ca im cho.
Cng thc trn cho thy lc Coriolis t l thun vi tc ca
vt th v v a l.
Lc Coriolis c nh hng ti vn ng ca cc khi kh, cc
dng bin, cc dng sng v mt s hin tng khc.

4. S hnh th n h nhng t triu tron g v t t h Tri t

Di nh hng sc h t ca M t Trng, M t Tri, vt th

Tri t chu s bin dng n hi. Trong thch quyn, thy
quyn v kh quyn hnh thnh nhng t sng triu ln quanh
Tri t ngc vi hng t quay ca n, ngha l t ng sang
Ty. S bin dng r nht biu hin i dng th gii. nh
sng i qua a im no gy ra hin tng triu ln, chn
sng i qua im no gy ra hin tng triu xung. Ln
sng triu trn i dng lm chm vng t quay ca Tri t
quanh trc 1 giy c sau 40.000 nm. Con s' nh ny vn c
ngha khi nghin cu c a l. Vi tnh ton trn, cch y 1 t
nm v trc (vo nguyn i Nguyn sinh) mt ngy m ch di
17 gi. Khi p cao nhit i nm v 22 Bc v Nam (ngy
nay ang nm v 32 Bc v Nam) v kt qu l hon lu kh
quyn lc by gi r t khc ngy nay. Sau 1 t nm na di ca
mt ngy m s ln ti 31 gi.

28
2.2.3. S ch u yn ng ca Tri t quanh Mt Tri
Tri t chuyn ng quanh M t Tri theo qu o hnh
elip, di 993.040.000km v hon thnh mt vng m t 365 ngy 5
gi 48 pht 46 giy. Chuyn ng ca Tri t quanh M t Tri
cn bn l chuyn ng tnh tin trn hong o theo hng t
Ty sang ng (ngc chiu kim ng h). Trn hong o Tri
t n gn M t Tri n h t vo ngy 1 - 3 / 1 gi l im cn nht
vi khong cch ti M t Tri tng ng l 147.000.000km v
152.000.000km.
Trong khi Tri t chuyn ng, m t phng xch o nghing
so vi m t phang hong o 2327 v trc nghing vi m t phng
hong o 6663.
Hng nm vo ngy 22/6, Bc bn cu chc v pha M t Tri,
do tia sng M t Tri chiu thng gc vo mt ng song song
vi xch o v cch xch o 2327 tng ng 2500 km. ng
gi l ch tuyn Bc. ng tng t nh vy Nam bn cu l
ch tuyn Nam c tia sng M t Tri chiu thng gc vo ngy
22/12. Hai ngy h ch v ng ch l cc ngy tia sng M t Tri
chiu thng gc xung ch tuyn Bc (22/6) v xung ch tuyn
Nam (22/12).
Nh vy, do trc Tri t nghing vi hong o m t 22/6
n 22/12 tia sng M t Tri ln lt chiu thng gc vi t t c cc
min t ch tuyn Bc ti ch tuyn Nam. Ngc li t 22/12 - 22/6
tia sng M t Tri li ln lt chiu thng gc ti t t c cc min
t ch tuyn Nam ti ch tuyn Bc. Ch c 2 ngy trong nm M t
Tri chiu thng gc xung xch o l ngy xun phn 21/3 v
ngy thu phn 23/9.

2.2.4. H qu ch u yn ng ca Tri t quanh Mt Tri.

1. N hp iu m a
Do a trc nghing trn m t phng hong o, nn gc nhp
x ca tia sng M t Tri xung cc min khc nhau trn Tri t
thay i theo thi gian trong nm to ra nhp iu ma.
a. Cc m a c ngy m di ngn khc nhau
29
 Nh c a trc nghing m t 21/3 n 23/9 Bc bn cu,
gc nhp x ln v din tch phi ra nh sng rng hn Nam bn
cu. Cng ln pha Bc cc khu vc trong nh sng nhiu hn
trong bng ti, nn ngy di hn m Bc bn cu v m di
hn ngy Nam bn cu. Ngc li trong thi gian Nam bn cu
ng v pha M t Tri t 23/9 n 21/3, Nam bn cu ngy di
hn m v Bc bn cu m di hn ngy.
xch o ngy v m lun di bng nhau. Cng tin v
pha 2 vng cc di ngy m cng chnh lch nhau nhiu.
cc v t hai vng cc v pha hai cc, cc v u c
ngy m di 24 gi, cng gn cc s" ngy m 24 gi cng nhiu.
Ti hai cc, s" ngy di 24 gi sut thi gian 6 thng lc bn cu
nghing v pha M t Tri, cn bn cu kia m 24 gi ko di
6 thng.
b. Cc m a trong nm thay i tu theo tng min v trn
Tri t
Ch nhit lm sinh ra cc ma v thay i ph thuc vo
v .
xch o sut nm ch c mt ma nng, khng c ma
lnh. Hai thi im c nhit cao nht l vo khong xun
phn v thu phn.
nhng min xa xch o, gn cc ch tuyn c biu bin 4
ma v thng ly cc ngy xun phn, h ch, th u phn v ng
ch lm 4 ngy chnh gia 4 ma, c th Bc bn cu cc ma
c phn ra nh sau:
Ma xun: t 5/2 n 6/5;
Ma h: t 6/5 n 8/8;
Ma thu: t 8/8 n 8/11;
Ma ng: t 8/11 n 5/2.
Nhng min nm gia ch tuyn n vng cc c cc ma biu
hin r rt.
T ngy xun phn (21/3) n h ch (22/6) ca bn cu Bc

30
khi M t Tri chuyn t xch o ln ch tuyn, gc chiu ca cc
tia sng xung m t t tng dn, m t t nhn nhiu nhit v
ngy di thm ra. Nhng v m t t cn b lnh trong thi gian
M t Tri cn bn cu kia nn nhit cha cao, thi tit m p,
thi gian ny l ma xun.
T ngy h ch (22/6) n thu phn (23/9), M t Tri chuyn t
ch tuyn n xch o, ngun nhit Mt Tri cung cp vn nhiu
v ngy vn di nh trong ma xun, nn lng nhit m t t
tch c trong thi gian ny ln cao, l ma h.
T ngy th u phn (23/9) n ng ch (22/12), khi M t Tri
chuyn t xch o n ch tuyn ca bn cu kia, tia sng chiu
chch hn, ngy ngn dn, ngun nhit M t Tri cung cp gim
bt, nhit m t t gim, nhng khng gim xung thp lm do
vn cn ngun nhit tch li trong ma h, nn thi tit m t m,
l m a thu.
T ngy, ng ch (22/12) n xun phn (21/3) ca bn cu
Bc, M t Tri chuyn t ch tuyn Nam ln xch o. Ngun nhit
m t t nhn c khng nhiu v ngy vn ngn nh trong ma
thu, nhng do m t t b lrh i trong ma thu nn cng tr
nn lnh gay gt hn, l ma ng.
Nh vy cc ngy xun phn, h ch, thu phn v ng ch l
ngy gia u ca bn ma xun, h, thu, ng (Hnh 2.4).

s g , inupmm
(23. IX)

Hnh 2.5. Qu o chuyn ng ca Tri t xung quanh Mt Tli v bn ma trong nm

31
 Nhng min t hai vng cc n hai a cc. y, ngy v
m c di dn t 24 gi n 6 thng. Ti hai cc c 6 thng ngy
v 6 thng m. Ngy l thi gian t xun phn n thu phn, lc
M t Tri chuyn ng t xch o ln ch tuyn ri t ch tuyn v
xch o. m l thi gian t thu phn n xun phn lc M t
Tr chuyi ng trn bn cu kia. Vo ban m thi gian di
khng c n h sng M t Tri, m t't r t lnh, l ma ng a
cc. Vo ban ngfay m t t tch nhit v m hn, c hin tng
bng tan, nhng do tia sng M t Tri qu chch nn ma h a
cc cng khng m hn ma ng cc min khc trn Tri t
nn c th ci a cc vnh vin ch c mt ma lnh.
c. N hng vng ai chiu sng - nhit.
Cc ng ch tuyn v vng cc l ran h gii phn chia b
m t Tri t thnh nhng vng ai chiu sng - nhit bao gm:
Vng ai ni ch tuyn nm gia hai ch tuyn Bc v Nam. y
c hai ln M t Tri qua thin nh nn nng gn sut nm, ma
ng l lc nhit hi h thp v trong nm m a nng l ch
yu, chnh ngy m nh.
Hai vng ai ngoi ch tuyn trong vng cc t hai ch tuyn
n hai vng cc, khng bao gi c tia chiu M t Tri thng gc
xung m t t, trong nm c 4 ma r rt, ch nng lnh tng
i iu ho, chu k quang di.
Hai vng ai ngoi ch tuyn vng cc. y tia chiu Mt
Tri chch nn m t t tip thu nhit t v quanh nm r t lnh.
Do c th xem vng ny ch c ma ng lnh gi. Chu k
quang r t di, t 24 gi n 6 thng.

2.3. L c h
Lch l h thng tnh thi gian theo nhng thi k nht nh.
Trong lch s ngi ta xy dng nn nhiu loi lch khc nhau.
Lch u vit nht c dng chung trn ton th gii l Dng lch.

2.3.1. D ng lch
C s xy dng nm dng lch l di ca nm xun phn

32
(hay chu k 4 ma). Nh bit, nm xun phn (xp) di
365,2422 ngy, nhng nm lch phi cha s' nguyn ngy.
ph hp Vi 4 ma th bnh qun nm lch trong mt khong thi
gian no phi c tr s gn nht vi di ca nm xun phn.
V vy, ngi ta phi qui c thm nm nhun (nm thng c
365 ngy, nm nhun c 366 ngy).

1. Dng lch c (lich Julius)

c xy dng nm 46 trc Gng nguyn vi lut nhun sau:
Nm nhun l nhng nm m con s" ca nm chia ht cho 4.
Nh vy theo lch Julius th c 4 nm c 1 nm nhun v
bnh qun nm lch di:
365 + 365 + 365 + 366 ,
N t = ------------- -------------- = 365,25 ngy

sai vi nm xun phn 0,0078 ngy. Ta d dng thy rng c

400 nm lch Julius li sai vi 400 nm xun phn gn 3 ngy.

2. Dng lch mi (lch Gregorius),

Nhm khc phc nhc im trn ca dng lch c (lch
Julius), nm 1582 ngi ta xy dng .lch mi (lch Gregorius)
v c gi l Dng lch mi (Dng lch hin dng).
Dng lch mi khc vi Dng lch c ch c quy lut
nhun mi lm cho bnh qun nm lch gn vi nm xun phn
hn. Lut nhun l: Nm nhun l nhng nm m con s" ca
nm chia ht cho 4, tr nhng nm cha s ngyn th k m
con s' th k khng chia ht cho 4.
V d, trong s cc nm di y th cc nm in ch m tuy
chia ht cho 4, nhng v con s th k khng chia ht cho 4 nn l
nhng nm thng.
1600 1700 1800 1900 2000 2100 2200 2300 2400
Theo lut nhun ny th c 400 nm c 97 nm nhun, cn
theo Dng lch c th c ti 100 nm nhun. Bnh qun nm
Dng lch mi di 365,2425 ngy tc l ch cn sai vi nm xun

33
phn 0,0003 ngy (hay c 3.300 nm th sai 1 ngy). Ngoi ra khi
chuyn t Dng lch c sang Dng lch mi th ngi ta tng
ln 10 ngy vi gi c qui c l ngy 21/3 phi l ngy M t
Tri qua im xun phn (nm 1582 M t Tri qua im xun
phn vo ngy 11/3 theo Dng lch c).
Cn bit thm rng, Dng lch mi khng phi c t t c
cc nc hng ng ngay t nm 1582. Chng hn, nh nc
Nga, Sa hong vn gi lch c. Sau Cch mng thng Mi (1917)
chnh quyn X Vit mi ra sc lnh bi b Dng lch c v s
dng Dng lch mi. n y, ta bit c l do l k nim gi l
Cch mng thng Mi c t chc vo ngy 7 thng 11.

2.3.2. m lch
Theo lch s th m lch c xy dng r t sm (trc dng
lch). m lch ly di ca tun trng (29,53 ngy) lm c s
cho thng. D nhin l thng lch phi cha s nguyn ngy v
ph hp vi tun trn g nn thng hoc c 29 ngy hoc 30 ngy
sao cho di bnh qun ca thng lch c tr s gn n h t vi chu
k ca tu n trng. V mt nm c quy c thnh 12 thng nn
c nm 354 ngy v nm 355 ngy.
Nh vy, nm m lch ngn hn nm xun phn trn 10
ngy. C 3 nm m lch th sai vi chu k 4 ma hn 1 thng, c 9
nm th sai hn 3 thng v.v... R rng nm m lch ch c kh
nng tnh thi gian ch khng phn nh c thi tit.

2.3.3. m dng lch

V sau ngi ta a nm nhun vo bnh qun nm
lch c di ph hp vi chu k 4 ma. C 19 nm m lch c 7
nm nhun, nm nhun c 13 thng:
19 nm xun phn = 365,2422 X 19 = 6939,60 ngy.
19 nm m dng lch (DL) = (19 X 12) + 7 = 235 thng
= 2 9 ,5 3 X 2 3 5 = 6 9 3 9 ,5 5 n g y .

Vi lu t nhun trn, nu tnh cho 19 nm lch th di bnh

qun ca nm lch kh ph hp vi di ca nm xun phn

34
nhng nu xt tng nm DL th lch nhau kh ln (nm thng
c 354 - 355 ngy, nm nhun c 384 - 385 ngy).
Ta thy rng DL l loi lch va ly c s ca tun trng
xy dng thng v va ly chu k 4 ma xy dng nm. m
lch hin cn ph bin nc ta chnh l mt loi m dng lch.
So vi Dng lch th DL c 2 nhc im ln sau y:
- Tng nm DL khng ph hp vi chu k 4 ma (khng thun
tin cho vic ch o sn xut nng nghip v chn nui).
- Nm thng c 12 thng, nm nhun c 13 thng. R rng
di khc nhau ca nm DL gy phc tp cho vic lp
k hoch hng nm.
Chnh v l m dng lch c nc ta cng nh t t c
cc nc khc quyt nh ly lm cng lch cho nh nc mnh.

2.3.4. V vn ci tin dng lch

So vi m lch v m dng lch th Dng lch c u im
r t c bn. Song Dng lch cn bc l mt s nhc im, ni bt
n ht l phn b s' ngy cho cc thng khng u (31, 28, 31, 30,
31, 30, 31, 31, 30, 31, 30, 31). Cch phn b' ty tin ch mang
tnh cht lch s tn gio.
Ngi ta nghin cu v cng b' mt s phng n ci tin.
Mi phng n c gi l ci tin nu nh n loi b c nhng
nhc im hin c, tc l c c s phn b' hp l s ngy trong
cc thng v bnh qun nm lch ng bng chu k 4 ma.

2.4. C u t o c a T r i t
Cu to bn trong ca Tri t (Hnh 2.5) c nh hng n
s hnh thnh v bin i ca cc loi , ng t, ni la, s
dao ng chm ca b m t t lin, y bin, v cc hin tng
khc xy ra trong lp v a l. V vy, khi nghin cu a l cn
phi phn bit cu trc bn trong v thuc tnh ca cc lp bn
trong ca n. Nh s dng phng php a chn, ngi ta
nghin cu v phn chia cu trc bn trong Tri t thnh cc
35
lp: v Tri t, bao m anti v nhn.

V Tri t

Nhn ngoi

r Nhn trong
Lp Chuyn tip

Hnh 2.6. Cu trc bn trong ca Tri t

2.4.1. V Tri t
V T ri t l lp v rn ngoi cng ca Tri t^tnh n b
m t mkh, c su tru n g bnh 80km, ni c s t bin u
tin ca tc lan truyn sng a chn. cu thnh v Tri
t bao gm cc nguyn t ha hc c trong bng tun hon
Meneleev, trong ch yu l 0 , Si, Al, sau n Fe, Ca, Mg,
Na. K. Theo thnh phn cu to, v Tri t c chia thnh 3
lp: trm tch, granit v bazan. Theo dy v cu trc ngi ta
chia ra hi kiu v ch yu: lc a v i dng, gia chng c
i chuyn tip, v lc a dy trung bnh 35km, gm cc lp
trm tch: dy 3 - 5km, granit dy 10 km v lp bazan t n 20
km. V i dng d tru ng bnh 5km, gm cc lp: trm tch dy
lkm v bazan dy 4 - 5km.
T_trng ca v Tri t tng theo su t 2,7 - 3,5. Trng
thi nhit ca lp b m t v Tri t trn lc a bin thin theo
ngy v ma ph thuc vo sc nng ca M t Tri. Tuy nhin
su 15 - 30m hnh thnh tng nhit n nh. T pha bn di
tng ny, c xung su 100m, nhit tng ln 3 gi l gradient
a nhit.

2.4.2. Bao m anti

Gii hn ca bao m anti t y v Tri t ti su

36
2.900km. Thnh phn cu to gm nhng siu baz giu cc
mui magi, st v silic. T trng tng theo su t 3,5 lp
trn n 5,5 lp di. Nhit cng tng t 500c pha ngoi
cng v t ti 3.800c ti ni tip xc vi nhn. Tuy nhit
cao, nhng bao m anti vn cn trng thi cng.

2.4.3. N hn l phn tru n g tm ca Tri t

Nhn l phn trung tm ca Tri t c cu to bng silicat
v c tnh bt u t su 2.90km. N hn c phn chia ra
hai phn: nhn ngoi (t 2.900km n 5.100km) v nhn trong
(t 5.100km n tm Tri t). Do nhit nhn ln ti 4.000c
v p sut ln n 3,5 triu atmotphe lm cho cu trc bn trong
ca cc nguyn t thay i dn n s hnh thnh cc electron t
do gy nn tnh trng cc vt cht silicat mang tnh cht kim loi
(dn in, t tnh v.v...). T trng khp ni trong nhn Tri t
ln hn 10, ring trung tm t ti 12,6.

2.5. P h n b c c c a v i d n g
Trong s" 510,2 triu km2 ca b m t Tri t, bin chim
361,1 triu km 2 (70,8%), t ni chim 149,1 triu km2 (29,2%). Lc
a tp trung ch yu Bc bn cu, chim 39% ton b din tch
bn cu . Nam bn cu ch yu do i dng bao ph, phn
t lin ch chim 19% din tch chung nn kh hu iu ha hn.

2.5.1. i dng th gii

1. Cc a i dng trn t h gii

Ton b b m t i dng trn a cu c ten l i dng
th gii. i dng th gii gm 4 b phn chnh: Bc Bng Dng
(13,10 triu km 2), i Ty Dng (93,10 triu km2), n Dng
(74,62 triu km 2) v Thi Bnh Dng (179,68 triu km 2). Gii hn
t nhin gia cc ai dng l b ca cc lc hy o rn i
dng bao bc, cn gii hn quy c l vng Bc cc v cc kinh
tuyn chy qua cc mi Nam o Taxmani, mi Kim - cc Nam
chu Phi v mi Horn cc Nam ca Nam M.

37
2. Cc hp p h n ca i dng
a. Bin, Vnh, Vng: Nhng b phn ra cc i dng c
kch thc ln, t hay nhiu tch bit vi i dng gi l bin,
nhng b phn tng t nh th ca bin gi l vnh, nh hn gi
l vng. Theo mc tch bit vi i dng, cc bin c th c
phn thnh cc loi sau:
- Bin kn l cc bin hu nh c lc a bao bc bn pha,
ch thng vi i dng hay cc bin khc qua eo bin (a
Trung Hi, Hng Hi, Hc Hi,-Ban Tch v.v...).
- Bin na kn b lc a bao bc mt phn, cn cc phn
khc b cc bn o hay cc dy o phn cch vi i
dng hay vi bin ln cn Brinh, Okht, Bc Hi, N ht
Bn v.v...).
- Bin gia cc o l b phn ca i dng b cc vng
cung o bao bc xung quanh (bin Giava* Xulu v.v...).
- Bin m nm ra lc a v m rng ti i dng (bin
Arabi, Baren, Nam Hi v.v...).
b. a hnh y i dng: Theo su v c im hnh thi,
cu trc, a hnh y i dng th gii c phn ra cc khu
vc sau:
- Vng b bin l di t nm gii hn gia bin v lc a,
d nh hng ca thy triu khi th ngp nc, khi th
kh cn.
- Thm lc a l di ra lc a ko di di nc ti su
200m (c khi n 5.000 - 6.000m). Thm lc a hu nh
nm ngang, nhng trn b m t ca n vn c min i,
min trng, thung lng ngm v.v... iu chng t thm
lc a tng l lc a, sau mi b nc bin trn ngp.
- Sn lc a bao chim min c su t 200 - 2.500m vi
dc ph bin khng vt qu 4 - 7, nhng c bit c
nhng khu vc dc t ti 40 - 50. B m t ca sn lc
a c khi b cc thung lng ngm chia ct. C nhng
38
 thung lng l s tip tc ko di ca mt s' thung lng ln
trn t lin qua thm lc a nh Cng G, Amazon...
- y i dng th gii c su t 2.500 - 6.000m. a
hnh y cng ging nh trn 't ni, c nhng bnh
nguyn, sn nguyn v nhng dy ni chi ct y i
dng thnh h thng nhng bn a.
- Vc thm i dng l nhng vng ca y i dng c
su ln hn 6.000m. Cc vc su nht l Marian (10.863m);
Philipin (10.540m), Kurin - Kamchatca (10.382m) v Nht
Bn (10.375m).
Phn tch bn su ca i dng th gii cho thy mc
d b m t y ca chng kh phc tp, nhng cng c th r t ra
mt s c im chnh sau:

P hn trung tm ca y cc i dng u nng cao ln

to thnh cc dy ni ngm. Th d nh gia Bc Bng
Dng c dy ni ngm Lomonoxov, gia i Ty
Dng c dy i Ty Dng, gia n Dng c dy
n Dng v gia Thi Bnh Dng c dy Haoai.
Chng c tn gi l cc di ni trung tm i dng.
Nhng ni su nht ca cc i dng khng nm trung
tm ca chng, m ra (vc Atacama) hoc tip cn vi
cc dy o (vc Giava, Kurin, Kamchatca, Philipin...).

2.5.2. Lc a v o

1. Lc a
Lc a l nhng phn t ni ln trn m t cc i dng,
chim 139 triu km 2. Phn t lin ca th gii gm c 6 lc a:
u, , Phi, Bc M, Nam M, c v Nam cc. Ni chung lc a
khng tnh cc o, cn cc chu c tnh cc o. Cc chu trn
th gii bao gm : chu u c din tch l 10.523 triu km 2, chu :
43.475 triu km 2, chu Phi:.. 30.152 triu km2, chu M: 24.228
triu km 2, chu c v i dng: 8.6 triu km2 v chu Nam cc:
14.107 triu km
39
 Lc a c v Nam cc nm gia i dng nn c bin gii
r_rng. Bin gii ga lc a u - v Phi c vch r theo quy
c qua knh o Xuy, gia lc ia Bc v Nam M qua knh
o Panam a. Cn bin gii gia chu u v chu l vn c
tran h lun nhiu nht, c hai chu ny v thc cht to nn mt
lc a duy n h t (lc a u - ). Hin nay bin gii hai chu u,
A c thng n h t ly qua sn ng dy Uran, Sng Emb, b
Bc bin CaxpiTmien trng Cumomanch n Hc Hi.
2. Cc d i ni ln trn cc lc a
Xem xt a hnh b m t t lin ta thy ni bt ln hai di
ni chnh:
a. Di Thi Bnh Dng ko di theo hng kinh tuyn dc
ra pha ng ca Thi Bnh Dng, t qun o Aluxiuen, qua
Laoeic, ng v Nam cc.
b. Di ni u - c xu th chy theo hng v tuyn t
Pyrn, qua Anp, Cacpat, Apenin, Ban Cng, qua cc ni
Anatni, Kapkaz, cc ni Pamia, l lymalaya, cc mch ni ng
Dng v Innxia.
Trn b m t Tri t cn c di ni cao ng lu chy di
theo hng Ty Nam - ng Bc, t Thin Sn, Antai n ng
Bc Xibri.
Nghin cu b m t a hnh t ni nhn thy hu nh mi
lc a u chia thnh ba vng ai: vng ai thp v hai vng ai
cao. Vng ai thp thng nm gia hai vng ai t cao c
biu hin r Bc v Nam M. Pha Ty ca cc lc a ny c
mch ni Cocie v An, ra pha ng c nhng ni thp
hn, cn gia lc a l di bnh nguyn chy t Plata n khu
vc vnh H ut - Xn.

3. o
o l nhng phn t ni c kch thc khc nhau c bin v
i dng bao bc xung quanh. Tt c cc o chim din tch
khong gn 10 triu km2. Theo c im hnh thnh, cc o c
chia ra hai nhm: o lc a v o i dng.
40
 a. Cc o lc a l cc b phn ca lc a b tch ra do s
xm nhp ca bin khi cc b phn khc h thp xuhg do nh
hng ca cc qu trnh bn trong (o Maagaxca, Xrilanca
Corse, Ireland v.v...).
b. Cc o i dng c ngun gc hnh thnh hon ton
khng ph thuc vo lc a. Cc o thuc nhm ny bao gm
o san h y o ni la.

2.5.3. N h ng c im c bn cu to c b m t Tri t
B m t Tri t c nhng c im cu to c bn sau:
1. Din tch ca cc khi lc a Bc bn cu ln hn Nam
bn cu.
2. Tt c cc lc a, tr Nam cc u hp thnh tng cp: Bc
M - Nam M, chu u - chu Phi, chu - chu c. Tng
cp to thnh tia lc a. Cc tia lc a chm li khong
khng gian Bc cc, to ra sao lc a, mi tia, lc a
Bc phn cch so vi lc a Nam do mt i dp v ca v
Tri t. Ti y tn ti nhng hi bin su cng v s" o.
y chnh l khu vc hot ng mnh m ca ni la v
ng t. Vng ai t gy ln chy qua bin Carib v vnh
Mhic, dc theo a Trung Hi, cc bin v qun o - c.
3. Tt c cc lc a u c hnh tam gic, y m rng v
pha Bc.
4. Cc lc a Nam u lm v pha Ty (Vnh Arica Nam
M, vnh Ghin chu Phi v vnh c ln chu c) v li
v pha ng.
5. Mt vi lc a tn ti chui o chy dc theo ra pha
ng, to thnh nhng vng cung o lm v pha ng
(vng cung Anti, Nam An, vng cung ng ).
6. cc lc a pha Nam ea mi tia, lc a hnh nh hi
dch v pha ng so vi lc a pha Bc v khng phi
on ko di trc tip theo kinh tuyn ca lc a Bc.

41
 7. B m t lc a trung tm thp hn ra, tri li cc i
dng th trung tm cao hn ra. Nh vy ton b thch
quyn ni chung gm c nhng vng ai a hnh cao v
a hnh thp lin tip chy theo hng kinh tuyn.
8. Din tch Bc Bng Dng xp x bng din tch lc a
Nam cc.
Nhng quy lu t lm pht sinh cc c im nu trn ang
c cc nh khoa hc i su nghin cu v gii thch.

42
Chng 3

THCH QUYN

3.1. C u tr c v T r i t

3.1.1. c im ch u n g v Tri t
Phn cu to ca Tri t gm ba lp ng tm, t ngoi vo
l Sial, Sima v Nife. Lp Sial cn c gi l thch quyn, c
ngha l lp hay lp v ca Tri t.
V Tri t gm mt phn phc h nm trn b mt
mkh. y l m t phn chia v Tri 't vi quyn m anti c
mang tn nh khoa hc Nam T Mokhorovich, ngi xut vo
nm 1909. Khi chuyn t v Tri t sang quyn m anti, sng a
chn dc tng tc mt cch t ngt t 6,5 - 7 n 8km /s v ln
hn na.
V Tri t chim khong 1% th tch v 0,5% khi lng ca
Tri t. V c b dy v cu to khng ging nhau cc vng
khc nhau: vng ng bng c dy l 35 - 40km, vng ni
50 - 60km, cn vng ni tr c th ti 80km. a hnh b mt
mkh l gng phn chiu a hnh b m t Tri t. Bn trng
trn b m t mkh ng vi ni cao trn b m t Tri t, cn di
y i dng, ch nng cao l ni b dy ca v vo khong 5 -
10 km. Trong phn b dy ca v Tri t, ngi ta xc lp
c quy lu t n h t nh nh: dy gim t cc th ni ni a ra
i dng. Th d lc a Bc Phi, Bc M v Nam M b dy v
Tri t l 300km, trong khi cc vng bin k bn ch t
100km (Hnh 3.1).
Tng t, vng ni pha Bc Vit Nam b dy v Tri t

43
t 40 - 45km, trong khi vng ng bng chu th sng Hng
ch l 20 - lkm .
i ch u y n ,
tip
3 o to CD to
f c

o
J3*

3-
Si
o *6
i l l E E c -s.
1 5

40 2 1 Q

.. . ,7 l,w c 1 - ............... f-
- ......... . * -
-vf'

1. . :1Nc m u Lp trm tch I:. ,. .] Lp granit

1Lp bazan E S I Manti

Hnh 3.1. Cu trc v Tri t

Nh nu, v Tri t c cu to khng ng nht, trn

m t lc a cng nh y cc i dng, cc bin hoc y cc
vng trng trong lc a l trm tch c lng ng. Sau qu
trnh to cc vt th trm tch bin thnh cc loi trm tch
nh vi, st, ct v.v... B dy lp trm tch e th thay
i t vi xngtim t n 15 - 20km. Di lp trm tch l lp
granit c cu to bng trm tch b bin cht trong iu kin
nhit , p sut cao v bng macma hnh thnh do dung dch
silicat nng chy t cc l macma trong lng t thot ra. B dy
ca lp granit thay i t khong 40km cc vng ni ti khong
10km vng ng bng. Trong lng cc i ddng khng c lp
granit. Di lp granit l lp bazan, cu to bng m acm a baz
v mt phn lc a, bazan li giu manh v st. B dy lp
bazan c th t ti 20 - 25km vng ng bng v 15 - 20km
vng ni. Di y cc i dng ngay di lp trm tch mng
(cha y lkm ) l lp bazan.
Thnh phn vt cht ca lp granit v bazan ch yu l xi
(0 2), silic (Si)v nhm (Al). Bi vy v Tri t mi c tn l
quyn SIAL. v Tri t l ngun nguyn liu khong vt, l kho
cha khong sn r t quan trng cho i sng ca con ngi.

44
3.1.2. Cc k iu v Tri t
Ngi ta chia mt s kiu v Tri t ra thnh: v lc a, v
i dng v kiu lc a, i dng.
a. Kiu v lc a bao gm ba lp: trm tch, granit v bazan.
Ch mt svng, ni macma v bin cht c nht l
ra ngay trn m t mi khng c trm tch (Hnh 3.1).
b. Kiu v i dng thng khng c lp granit (di y i
dng), ch yu gm c lp bazan v lp trm tch rt mng.
c. Kiu v i dng ch khc kiu v i dng ch c lp
trm tch dy ti 10 - 15km. Kiu ny thng xut hin
cc min vng ca cc bin ven lc a hoc bin ni a
nh bin ng Vit Nam, bin N ht Bn, bin kht, bin
en, lng cho nam Caxpi v.v... B dy ca kiu v ny
c th t ti 15 - 25km.
d. Kiu v lc a khc vi kiu v lc a ch lp granit th
hin khng r v b dy chung khng ln (khong 20km).

3.2. C c lo i
l mt tp hp nhiu khong vt hoc mt khong vt v
l b phn ch yu cu to nn v Tri t. do mt khong vt
to nn gi l n khong, do nhiu khong vt to nn gi
l a khong. Khong vt trong chim trn 5% gi l
khong vt to , cn di 5% gi l khong vt ph.

3.2.1. Khi nim v khong vt

Khong vt l nhng nguyn t" t nhin hoc hp cht ha
hc trong thin nhin, xut hin do kt qu ca nhng qu trnh
l ha hoc sinh ha hc khc nhau xy ra trong v hoc trn b
m t Tri t. Trong thin nhin a s" khong vt th rn
(thch anh, canxi, kh sunphua v.v...) v th lng (thy ngn,
du m, nc v.v...). S" lng khong vt bit c hin nay hn
2.500 loi, nhng vi cc bin th ca chng l trn 6.000 loi. S"
khong vt ph bin nht trong thin nhin c khong 450 loi.
Hng nm ngi ta khm ph c hng chc khong vt mi v
bin th ca chng. Nhng khong vt ng vai tr chnh trong
45
vic to thnh ch c gn 50 loi, chng c gi l khong vt
to .
Cc khong vt gp trong thin nhin c dng tinh th nh't
nh, cng c th c dng v nh hnh. Khi kt tinh thnh tinh
th, khong vt t gii hn mnh thnh cc vt th c nhiu mt.
Mt phng gii hn tinh th gi l m t tinh th, giao tuyn ca
cc m t l cnh tinh th, giao im ca cc cnh l nh tinh th.
Cc khong vt rn c dng tinh th do s sp xp c quy lut
cc phn t to nn n bao gm: nguyn t, ion v phn t. S
sp xp cc phn t to nn mng li tinh th hay mng li
khng gian ca khong vt (Hnh 3.2).

H nh 3.2. Mng li tinh th ca khong vt

1. Mui; 2. Than ch; 3. Tinh th thch anh

Trong khong vt v nh hnh, cc nguyn t, ion hay phn t

sp xp mt cch ln xn nh trong cht lng. V th, mi khong
vt lng u dng v nh hnh. Khong vt rn v nh hnh l
do cht lng ng li mt cch t ngt, trong khi mi nguyn t,
ion hay phn t cn gi v tr ln xn trc . V d: thy tinh, cc
hp kim dng thy tinh v ngay c cc cht keo rn li.
Kch thc cc tinh th khong vt c th ln, b khc nhau,
dao ng t milimet n vi mt. C tinh th thch anh cao n 8
- 9m (bng nh hai tng). Trng lng ca tinh th cng thay i,
c trng hp t n 10 tn, c bit ti 40 tn.
vt th kt tinh, c th c hin tng a hnh, ng hnh
hoc gi hnh. Hin tng a hnh l hin tng khi mt nguyn
t hay hp cht ha hc do iu kin khc nhau (ch yu do p
sut v nhit ) kt tinh dng tinh th khc nhau, km theo s
46
thay i cc tnh cht vt l (v d: than ch v kim cng). Hin
tng ng hnh l hin tng khi hai khong vt thnh phn
khc nhau cng kt tinh mt dng tinh th nh nhau, v d:
M gC03 v F eC 03. Hin tng gi hnh l hin tng nhng
khong vt c dng tinh th ca khong vt khc m chng l sn
phm phong ha, v d: limonit c dng tinh th ca pirit.
Ngun gc khong vt c chia thnh hai nhm: nhm
khong vt ni sinh v nhm ngoi sinh. Nhm khong vt ni
sinh lin quan n qu trnh xy ra trong v qu t v trong
quyn m anti trn. Nhm khong vt ngoi sinh thnh to phn
trn ca v Tri t v trn m t t, lin quan n cc qu trnh
ngoi sinh.

3.2.2. P hn loi khong vt

Cc khong vt c nhiu v s' lng v rt khc nhau v thnh
phn ha hc v cc tnh cht vt l. Theo thnh phn ha hc
ngi ta chia khong vt thnh 8 lp: 1 - Lp nguyn t' t nhin, 2
- Lp sunphua, 3 - Lp xyt, 4 - Lp haloit, 5 - Lp cacbonat, 6 - Lp
sunphat, 7 - Lp photphat, 8 - Lp silicat.
1. Lp nguyn t t nhin: l nhng khong vt gm mt
nguyn t ha hc kim loi hoc kim no . Hin nay chng ta
bit c khong 45 khong vt thuc lp ny. Chng chim 0,1%
trng lng v Tri t. V d: vng (Au), bc (Ag), ng (Cu),
bch kim (Pt), than ch (C), lu hunh (S), kim cng (CO).
2. Lp sunphua: l lp cc hp cht ca cc nguyn t" kim loi,
kim vi lu hunh. Chng chim khong 0,15% trng lng v Tri
t v khng phi l khong vt to , nh galenit (PbS), xphalerit
(ZnS), cancopirit (CuFeS^, pirit (FeSa), thn sa (HgS) v.v...
3. Lp xyt: c khong 200 khong vt. Chng chim khong
17% trng lng v Tri t. Lp xyt gm cc xyt khan nc v
cc xyt ngm nc ca cc nguyn tkim loi v kim.
- Nhm xyt khan nc c: thch anh (Si02), la, ngc
bch, hem atit (Fe20 3), coridon (A120 3) v.v...
- Nhm xyt ngm nc c: opan (Si02.nH20), lim onit
(F e203.nH20) - (qung st nu).
47
 4. Lp haloit: l cc khong vt mui ca cc axit haloit (HF,
HBr, HI2), ph bin nht l cc hp cht ca clo v flo. Ngoi ra
cn c mui m (NaCl), cacnalit (KC1, MgCL2, 6H20). Cacnalit l
trm tch ha hc bin, thnh to trong mi trng kh hu kh
m, dng ch to manh v phn kali fluorit (CaF2).
5. Lp cacbonat: l cc khong vt mui ca axit cacbonic.
Khong vt lp ny chim khong 1,7% trng lng v Tri t.
Lp ny c ngha ln, v l nhng khong sn c ch phi kim
loi, nhng qung st, km, ch, ng v mt s" kim loi khc.
Theo thnh phn ha hc, lp ny c chia thnh hai nhm khan
nc v nhm ngm nc.
- Thuc nhm khan nc c: canxit (CaC03), dolomit
(Ca2Mg) (C 03)2 m anhetit (MgC03), xerit (FeC03),
m alachit (CuC03Cu (OH)2).
- Thuc nhm ngm nc c: xt (Na2C 0 3.10H20).
6. Lp sunphat: l cc khong vt mui ca axit sunphuric,
chim khong 0,1% trng lng v Tri t. Lp sunphat gm cc
sunphat khan nc v sunphat ngm nc, gm barit (B aS04) v
thch cao (C aS04.2H20).
7. Lp photpht: l mui ca axit photphorit, chng chim
di 1% trng lng v Tri t. Lp ny c nhiu khong vt,
nhng quan trng n h t l apatit v photphoric.
- Apatit: gm hai thnh phn ha hc l fluoapatit
(Ca5(P 0 4)3F) v cloapatit (Ca5(P 04)3CL), trong fluoapatit
ph bin hn.
- Photphorit (Ca5(P 0 4)P) c cng dng nh apatit.
8. Lp silicat: Khong vt lp ny l mu ca cc axit silic.
Khc vi khong vt ca t t c cc lp khc, khong vt silicat rt
khc nhau v ph bin nht trong thin nhin. Chng chim ti
1/3 ton b cc khong vt bit (800/2.500) v trn 75% trng
lng v Tri t.
Nhiu silicat l khong vt to c trong thnh phn ca
hu ht mi macma, trm tch v bin cht nh olivin, gronat,

48
tan, xecpangtin, atbet, caolinit, mica, phenpat v.v...
- Olivin ((Mg, FE)2S i0 4) l khong vt c m u oliu, t trng
3.4 - 4. Phn ln gp dng khi hay h t nm trong , t
gp tinh th. Olivin c ngun gc mcma, c thnh to
do qu trn h phn d macma v l khong vt c tch ra
u tin. Olivin l khong vt to macma siu baz,
cng gp trong bazan.
- Gronat c cng thc chung l (A3B2(Si04)3), trong : A l
Mg, Fe, Ca, Mn; B l Al, Fe, Cr.
T trng ca grnat 3,5 - 4,3. Mu sc thay i t , nu,
vng n lc, en. Gronat l khong vt in hnh c ngun gc
bin cht tip xc - trao i do phn ng ca m acm a axit i vi
cacbonat ( vi, olomit) trong iu kin nhit tng cao.
Loi gronat trong sut dng lm trang sc. Cc loi khc dng
lm giy rp nh nhn vt. Vit Nam, gronat c trong
bin cht ca i sng Hng.
- Tan (Mg3(OH)2S4O10). T trng 2,7 - 2,8. Mu trng hay
hi vng, hi lc, hi lam. Tan c hnh thnh do tc
dng bin cht ca nhit dch cha S i0 2 v C 0 2 ln silicat
m anh hay silicat nhn. Vit Nam, tan c vng sng
, Ph Th, T ht Kh v thng ngun sng Hng.
- Xecpngtin hay khong vt da rn (3Mg02.S i02 - 2HzO).
Hnh dng bn ngoi xecpngtin c dng da rn, t trng
2.5 - 2,7. Mu t lc sng n lc sm, i khi vng, nu
. Xecpngtin c thnh to khi olivin v piroxen b
phong ha ha hc.
- Atbet l mt loi xecpngtin si mn, cn gi l atbet -
crootin phn bit vi atbet - amphibon (amiang). Thnh
phn ha hc ging xecpngtin, rn 2,0 - 3,0. Vit Nam,
atbet c vng Ba V, Ho Bnh, Cao Bng, Thanh Ha.
- Caolinit (Al4(OH)g (Si4O10)) hoc (A120 3.2H20). Thnh phn
chnh l st. T trng 2,6. Mu trng, c th hi vng, hi
nu, hi . Vit Nam, caolinit c Bo H, Lo Cai,
ng Triu, Mng Ci, Ci Bu, Qung Yn v.v... Caolinit

49
 dng trong cng ngh s, lm giy, lm vt chu la.
- Mica trng l mica ca cc kim loi kim (kali, natri, liti v.v...).
Ph bin nht trong nhm l mutcovit (K2O.3AL2O3.6SiO2.2H2O).
Micaen l mica manhtit - st. i din chnh ca nhm l
biotit (K20 .6(Mg.Fe)0 .AL203.66Si02.2H20 ). Mica l thnh phn
chnh ca nhiu macma v bin cht nh granit, gnai,
phin kt tinh. Vit Nam, mica c nhiu Vnh Ph v Hong
Lin Sn. Mica dng trong cng nghip in, luyn kim v.v...
- Phenpat l khong vt ph bin n h t trong v Tri t
gm silicat kali, natri canxi v c chia lm hai loi
chnh: phenpat kali v phenpat natri - canxi. T trng 2,6 -
2,8. Cc phenpat u l khong vt to c ngun gc
macma. Vit Nam, phenpat c Vnh Ph, Lo Cai v
H Giang. Phenpat dng lm men s, gm, trong cng
nghip thy tinh v.v...

3.2.3. P hn oi

1. c im chung ca
Khi nghin cu, cn phi xt ti nhng c im c bn v
kin trc, cu to v th nm ca . Nhng c im ny s cho
bit ngun gc thnh to .
a. Kin trc l mc kt tinh, kch thc, hnh dng cc
khong vt to . Ngi ta chia ra cc loi kin trc: ton tinh,
vi tinh v thy tinh v.v...
Kin trc ton tinh cn gi l kin trc ht, trong ton
khi c cu trc tinh th, gm cc ht c phn b" u hoc
khng u.
Kin trc vi tinh hay kin trc n tinh, trong cc tinh th
r t b, m t thng khng th nhn thy.
Kin trc thy tinh l kin trc khi c cu to bi mt
khi v nh hnh, khng kt tinh.
Kin trc pocfia l kin trc trong trn nn vi tinh hoc n
tinh ni ln ri rc nhng tinh th ln.

50
 Kin trc pecmatit l kin trc c cc tinh th ln v rt ln,
trong cc tinh th thch anh v phenpat kt tinh xen k vo nhau.
b. Cu to l v tr tng quan gia cc thnh phn khong
vt to v cch thc sp xp ca chng v m t khng gian. V
d c cu to c xt, cu to xp, cu to di.
c. Th nm ca l hnh dng ca vt th to nn trong
v Tri t. V d: va, mch, th chu, th nm.

2. P h n loi
Theo ngun gc, t t c cc loi to nn v Tri t c
chia lm 3 loi: macma, trm tch v bin cht.
a. macma
- Khi nim chung
macma c to thnh do qu trnh ngng kt ca cc silicat
nng chy, xy ra trong lng hoc tro ln trn b m t Tri t.
Ty theo iu kin ngng kt m macma c chia thnh
hai nhm:
+ macma su hay gi l xm nhp, c thnh to do
macma xm nhp vo v Tri t v ngng kt di su.
+ phun tro hay trn m t thnh to khi macma phun
ln trn m t t, thng gi l ni la ri mi ngng kt.
Mi loi phun tro ng vi mi loi xm nhp cng
thnh phn ha hc.
xm nhp chia ra su, hnh thnh su (trn 3 -
5km), nng v mch.
- Cc loi macma
Theo thnh phn ha hc, cc macma c chia thnh
bnh thng hay kim - vi (c CaO, Na20 v K20 nhiu hn
AL20 3) v khng c hoc c t kim (CaO v c mt lng A120 3
tng i ln). Trong v Tri t bnh thng r t ph bin.
Khi phn loi macma theo thnh phn ha hc, ngi ta da
vo hm lng S i0 2 dng khong vt thch anh cng nh cc
thnh phn cc silicat to .
Theo hm lng S i0 2 macma c chia thnh cc nhm
chnh sau y:
51
 + Nhm siu axit: c lng S i0 2 chim trn 75%. Trong loi
ny thng gp hn c l xm nhp, c mu trng,
khong vt gm c thch anh, plagiocla axit v phenpat
kali. V d: alatkit.
+ Nhm axit c lng S i0 2 chim t 65 - 75%. Chng c
c im sng mu, thnh phn khong vt ch yu l
thch anh, phenpat kali v plagiocla axit. Khong vt mu
t (cha ti 1%) nh mica en, piroxen.
in hnh cho macma axit l xm nhp granit v phun
tro liparit (hay riolit) (Hnh 3.3).
+ Nhm trung tnh c lng S i0 2 chim 52 - 65%, c
c im sng mu. Khong vt chnh l phenpat kali v
plagiocla trung tnh, thch anh thng khng c. Khong
vt m u l mica, piroxen. in hnh cho trung tnh c
ngun gc xm nhp l iorit, xienit v phun tro l
trachit, andit.
+ Nhm baz c lng S i0 2 chim 40 - 52%. c c im
sm mu, khong vt chnh l Plagiocla baz, khong vt
mu l piroxen. in hnh cho baz c ngun gc xm
nhp l gabro v phun tro l bazan, diaba (Hnh 3.3).

a. Granit b. Gabro

c. Bazan d. Pumice ( bt)

52
Hnh 3.3. macma
 + Nhm siu baz c lng S i0 2 nh hn 40%. c c
im sm mu, khng c phenpat. Khong vt chnh l
olivin v piroxen, giu manh v st. in hnh cho nhm
ny l unnit, peritit, piroxennit.
+ mch l macma su, c bit l axit v trung
tnh, hu nh bao gi cng lm thnh mch. Thuc ny
c pecmatit.
Trn lnh th Vit Nam macma rt ph bin, do c bn
vng ln chng li s xm thc ca nc, nn biu hin trn a
hnh rt r. Cc macma xm nhp axit thng to nn nhng di
ni ln nh Hong Lin Sn, Ngc Linh, Ty Cn Lnh v.v... Cn
phun tro bazan li to nn nhng cao nguyn rng ln Ty
Nguyn to thnh nhng vng t mu m, thch hp cho vic
trng cc cy cng nhip nhit i nh cao su, c ph, h tiu v.v...
Cc macma cn c s dng rng ri trong cng nghip
xy dng, dng lm vt liu xy nn mng v p, lt, trong giao
thng dng lm vt liu ri ng v.v...
b. tr m tch
- Khi nim chung
trm tch l sn phm ca s ph hy c hc v ha hc
cc tn ti trc chng do tc dng ca cc nhn t khc
nhau trn m t hoc phn trn cng ca v Tri t. s n phm
ca s ph hy c gi, dng nc chy, bng h li cun i v
tch ng li y bin, m h, ca sng v.v... Nhng vt trm
tch bin c ngun gc t bin nh xc thc, ng vt bin, vt
liu ni la phun tro di y bin v.v... c gi l trm tch
bin. Vt liu lng ng bin nhng c a t t lin ra th
gi l trm tch lc nguyn. Trm tch thnh to lc a di
nc cng nh trn cn) th gi l trm tch lc a.
trm tch chim khong 75% din tch t ni. Khc vi
macma, a s" trm tch c cu to phn lp v c di tch hu
c. Thnh phn ha hc ca trm tch a dng hn macma
v bin cht, v trong trm tch, khong vt mi thnh to
cc giai on thnh to trm tch v di tch hu c.
- Nhng du hiu quan trng nht ca trm tch
c th nhn bit c nhng du hiu quan trng ca
trm tch, ngi ta phn trm tch thnh cc nhm theo kin
trc v cu to.
+ v kin trc, trm tch c chia thnh cc nhm:
vn th (psepheit): ng knh vn ln hn 2mm.
vn trung bnh hay ct (psamit): ng knh cc vn t
2 - 0,lm m .
vn mn hay bt (alorit): ng knh cc vn t 0,1 -
0,01mm.
St (pelit): ng knh < 0,01mm.
+ V cu to ca ngi ta chia ra cc loi
Cu to ln xn: trong cc vt liu nm lnxn.
Cu to dng l: phn ra thnh lp mng theo kch
thc ht.
54
 Cu to vi uh np: sp xp thnh np un mng (Hnh 3.4)
Th lp: trm tch l mt thnh to c th lp. Th lp
c th hnh thnh bin, cc bn nc ngt cng nh
trn t lin. Ngi ta thng chia th lp thnh cc loi
nm ngang, xin, cho, ln sng.
- Phn loi trm tch
Theo ngun gc pht sinh, trm tch c chia lm 4
nhm: trm tch c hc, trm tch hu c, trm tch ha
hc v trm tch hn hp.
+ trm tch c hc l loi trm tch ph bin nht, c
thnh to do s phong ha c hc ca cc khc trn m t Tri
t, to thnh cc vn, ri c gi, dng chy, bng h a
xung cc vng trng nh m h, bin ri tch ng thnh trm
tch. trm tch c hc gm cc loi khng gn kt v loi
gn kt.
vn khng gn kt: theo ln v hnh dng cc vn
ngi ta chia ra cc loi nh: tng (kch thc trn
200mm), dm, cui (kch thc 200 - 10mm), sn, si (kch
thc 10 - 2mm), ct (kch thc 2mm - 0,lm m), bt (alorit)
(kch thc 0,1 - 0,01mm), st (nh hn 0,01mm).
vn gn kt: gm c dm kt, cui kt, ct kt, bt kt,
st kt hay st, phin st.
+ trm tch hu c l trm tch m ton b hay mt
phn l sn phm hot ng ca cc sinh vt. trm tch hu c
ph bin nht l vi, st - vi ( macn), phn, iatom it,
cc loi than, phin chy, du m, h phch v.v...
+ trm tch ha hc c thnh to bng con ng ho
tan v kt ta ca cc cht keo trong nc. Trong thnh to
thng c s tham gia ca sinh vt. trm tch ha hc ch c
cc mui khong, c bit l sunphat v haloit.
+ trm tch hn hp c c'u to mt phn t vt liu
vn, mt phn t vt liu hu c, hoc t vt liu vn v vt liu
ha hc, hoc t vt liu hu c v vt liu ha hc. Thuc loi
ny c st vi, vi ln st, vi ln ct.
55
c. bin c h t
- Khi nim chung
bin cht l macma hoc trm tch nguyn sinh b
bin i r t su sc m thnh. Do s bin i iu kin l, ha,
cc nguyn sinh khng nhng ch bin i v thnh phn
khong vt, thnh phn ha hc m c v kin trc cng cu to
ban u.
Nguyn nhn ca s bin cht c th do tc dng ca macma
nng chy, ca cc dung dch kh v nc thot ra t l macma
trong lng Tri t a ln, c th do nhit cao v p sut rt
ln t khp mi pha (p sut thy tnh) khi ln xung su v
b nhiu lp khc ph ln, c th do p sut r t cao theo mt
hng nht nh (p sut nh hng) lin quan vi cc chuyn
ng to ni.

c. Quaczit d. dip thch

Hnh 3.5. bin cht

56
 - Nhng c im quan trng nht ca bin cht
bin cht c phn bit vi macma v trm tch
thnh phn khong vt, kin trc v cu to.

bin cht ch c nhng khong vt vng bn trong iu

kin nhit cao v p sut ln. Trong s" , a s' l khong vt
ca macma nh thch anh, cc plagiocla, phenpat kali, mica
trng, mica en v.v... Trong khi khong vt ca trm tch
ch c canxit.
- Kin trc v cu to ca bin cht

bin cht c kin trc kt tinh. Ngoi ra cn c kin trc

hnh l, hnh vy, hnh kim, hnh phin, hnh ht kt tinh.

Theo ln cc ht, ngi ta chia ra kin trc tinh th ln

(ng knh cc vn trn lmm), kin trc tinh th trung bnh
(0,25 -lmm), kin trc tinh th mn (b hn 0,25mm).

V m t cu to, bin cht c cc kiu phn phin, kiu

quai (cc khong vt dng phin phn b" song song bn cnh mt
t cc vn dng vy); kiu dng di, dng si, dng m t (c cc ht
hoc tp hp h t hnh bu dc ln trng ging nh con mt, nm
tn mn trong kiu vi un np, kiu kh v kiu ln xn.
- Phn loi bin cht
bin cht c r t nhiu loi, nh philit (c ngha l tm),
gm nhng tinh th r t nh mica, thch anh, phenpat, phin
mica, phin tan (khong vt chnh l tan), phin clorit
(khong vt chnh l clorit), gonai ( rn, c cu to phn
phin v dng di, khong vt chnh l thch anh, phenpat,
mica), hoa (l sn phm ti kt tinh ca vi v ca nhng
trm tch khc giu canxit) v.v...

3.3. N i n i a c h t
a cht hc nghin cu nin i ca cc hin tng a cht
xy ra trong qu trnh hnh thnh, pht trin ca v Tri t
57
v ca cc loi sinh vt. ng thi lm sng t nhng quy lut
tin ha ca Tri t v ca lp v ca Tri t. ch thi
gian, trong a cht hc c phn thnh hai loi nin i: nin
i a cht tng i v nin i a cht tuyt i.

3.3.1. N in i ia ch t tng i
Nin i 'a cht tng i xc nh trn h t hnh thnh cc
lp . Khi c nhiu lp , mt vn t ra l lp no c hn v
lp no tr hn? l ni ti tui tng i ca cc lp. Nin i
tng i c dng xc nh tui ca trm tch v c vai
tr r t quan trng trong a cht hc.
Bng 3.1. ng nin biu a cht

Thi gian cch ngy

i K K hiu
nay (triu nm)
Hlxen
0 o

t < 1,5
Plixtxen
Plioxen n2 9
Tn sinh Mixen N, 25

KZ
tam
Oligxen ^3 " 37
Exen 58
P alxen -Pi 67
Phn
Trung K 137
(K rta)
sinh J 195
Jura
MZ T 230
Triat
Permi p 285
Cacbon c 350
C sinh vn D 405
PZ Silua s 440
Ovic 0 500
Cambri e 570
Nguyn Mun pr3 1600
Ph
sinh Gia pr 2 1900
i
PR Sm PR, 2600
T h i c Phu Mun ar2 3200
AR i Sm AR, >3500

Vic xc nh tui tng i ca c th tin hnh theo

trnh t tch t cc lp (phng php a tng), theo s ging
58
nhau ca (phng php nham thch) hoc theo di tch sinh vt
trong (phng php c sinh).
Trn c s cc ti liu v di tch sinh vt, v thnh phn v v
s k tip cc lp lp c nhiu m t ct ca v Tri t,
t c th lp c mt bng a tng thng nht, trong mi
trm tch u c ghi theo mt tr t t nht nh. Trn c s ,
mt thang thi gian a cht cng c lp theo ch ra cc thi
k ca lch s Tri 't.
Trong nin i a cht tng i, cc trm tch ca v Tri
t c chia lm nm gii ng vi chng l nm i (ch thi
gian a cht) (Bng 3.1).

3.3.2. N in i a cht tu yt i
Tui a cht tng i ch cho bit thi gian c hn hoc tr
hn ca cc hin tng. Tri li, tui tuyt i cho bit c th thi
gian cc hin tng xy ra v c biu hin bng n v thi
gian (t, triu, nghn, trm nm).
Thng thng, tui tuyt i ca thng c xc nh
bng phng php phng x. Phng php ny da trn c s h t
nhn cc nguyn t ca mt s nguyn t ha hc khng bn vng
nh rai, urani, thori v.v... t phn hy vi tc khng i,
khng ph thuc vo cc iu kin bn ngoi.
Bit rng 1 gam thori mi nm t phn hy thnh 27.10-6cm3
heli v 19,5.10 9g ch. Ch cn o trng lng ca thori, ch v th
tch ca heli l c th xc nh c thi gian tri qua ca c
cha thori, v d nh granit. Dng phng php thori c th xc
nh c tui ca n hng t nm. Nu dng phng php
cacbon 14 (C14) ch xc nh c tui cc trm tch tr, cch ngy
nay khng qu hai chc vn nm.

3.4. a h n h b m t T ri t

3.4.1. nh n gh a
a hnh l tng th cc dng li lm ca b m t Tri t c
kch thc, ngun gc pht sinh, tui v lch s pht trin khc
59
nhau. Th d: di ni Hong Lin Sn c tui c Sinh; dy ni Tam
o tui Trung Sinh; ng bng Bc b, Nam b c tui T.

3.4.2. Cc n gu yn t c phn loi a hnh

C nhiu cch phn loi a hnh: phn loi theo hnh thi, kch
thc, hnh thi - trc lng hnh thi v ngun gc pht sinh.

1. P h n lo a i theo hnh th i
Theo cch ny ngi ta chia a hnh b m t Tri t thnh
hai loi c bn l a hnh dng v a hnh m. a hnh dng
l nhng dng li ln ca m t t so vi m t phng nm ngang, v
d g t, qu i, ngn ni v.v... a hnh m l nhng dng lm
xung ca m t t so vi dng li ln hoc nm ngang, v d
thung lng sng, khe sui, m h, bin, i dng v.v...

2. P h n lo i a hn h theo kch thc

Theo nguyn tc ny ngi ta chia a hnh m t t thnh cc
loi sau y:
a. a hnh hnh tinh: l cp a hnh ln nht ca b m t
Tri t, c kch thc ti 107 - 106km2, tng ng vi cc
chu lc v cc i dng.
b. a hnh cc ln: l nhng dng a hnh ln n h t hp
th n h cc chu lc v y i dng nh vng ni, sn
nguyn, cao nguyn pha bc M v vng ng bng pha
ng k bn. Kch thc cc dng i a hnh cc ln c
th t 106 - 10 5km 2.
c. i a hnh: l cc dng a hnh c kch thc c 10 -
10 2km 2, v d min ni Himalaya, min ni Pamia, ng
bng Nga, y bin ng Vit Nam, bin N ht Bn v.v...
d. Trung a hnh: l cc dng a hnh c kch thc t 10z -
10 km2, v d nh di ni Hong Lin Sn, Con Voi, ng
bng chu th Bc B, y vnh Bc B, vnh Thi Lan v.v...
e. Tiu a hnh: l nhng dng a hnh c kch thc nh
hn 10 km 2 v l nhng b phn hp thnh ca trung a
hnh, v d ng bng chu th Bc B c vng t cao Hi
60
 Hng, vng t trng H Nam Ninh.
f. Vi a hnh: l nhng dng a hnh nh, kch thc ch vi
chc m t n vi mt. V d trn c^ng bng cao tng i
bng phng ng Nam B nh ln hai chm ni nh B
en v Cha Chan. l nhng vi a hnh dng trn
ng bng ng Nam B. Trn cao nguyn Mc Chu rng
bng phng, y xut hin nhng h" st, gi l phu
karst, ng knh 15 - 20 m, su 2 - 3m. Cc h' st ny cng
l vi a hnh m so vi b mt bng phng ca cao nguyn
Mc Chu.

3. P hn loi a hnh theo hnh thi v trc lng hnh thi

Theo nguyn tc ny ngi ta chia a hnh b m t Tri t
th n h ba loi chnh: a hnh ng bng; a hnh i; a hnh
ni cao nguyn v sn ngyn. Mi loi c phn bit bng
cao tuyt i, hnh dng b m t v su ca cc khe rnh xm
thc, c th c tm t t trong bng phn loi sau (Bng 3.2).
Bng 3.2. Bng phn loi a hnh theo nguyn tc trc lng hnh thi

c im hinh thi v su khe

Cc loi a hnh cao tuyt i (m)
rnh xm thc (m)

1. ng bng
- ng bng trng Di mc nc bin
- ng bng thp 0 -2 0 0 B mt ni chung bng phng hoc
- ng bng cao 200 - 500 nghing, ln sng, mp m g i.
- ng bng trn ni 500 - 2.500 su xm thc < 10m.
2. i Hnh thi: i ln sng, dng bt p,
dng di v.v...

- i thp < 200 - Xm thc su: 25 - 50m

- i cao 200 - 500 - Xm thc su: 50 - 75m

- i trn ni 500 - 2.500 - Xm thc su: 75 - 100m

3. Ni
- Ni thp 5 0 0 - 1000 - su xm thc: < 250m
- Ni trung bnh 1.000-2.000 - su xm thc: 250 - 500m
- Ni cao 2.000 - 4.000 - su xm thc: 500 - 700m
- Ni rt cao >4000 - su xm thc: > 750m

{Theo A.I. Xpiridonov)

Ni thp c b m t nh rng, tng i bng phang v c
61
sn dc ng c gi l cao nguyn. V d cao nguyn Mc
Chu (Sn La) cao 800m, b m t bng phng, c cu to bng
vi, sn dc ng xung cc thung lng k bn.
Ni trung bnh, b chia ct mnh, c nhng nh cao sn sn
nhau, c gi l sn nguyn. V d sn nguyn Lm Vin (
Lt) cao 1.400m c nhi nh bng phang quanh h Xun Hng
c cu to bng granit v c sn dic ng xung thung
lng sng a Nhim.

4. P h n loai a hnh theo ngun gc p h t sinh

Theo nguyn tc ny a hnh b m t Tri t c chia
thnh hai nhm ln: a hnh c ngun gc ngoi sinh v a hnh
c ngun gc ni sinh.
a. a hnh ngoi sinh
a hnh ngoi sinh l nhng dng a hnh m v dng c
hnh dng v kch thc r t khc nhau, c to nn do cc qu
trn h phong ha, nc chy trn mt, nc ngm, gi thi, hot
ng ca bin, bng h, sinh vt, thm ch do con ngi. c im
chung ca a hnh ngoi sinh c to nn bi hai qu trnh xm
thc v tch t a dng, ph thuc vo c im ca cc tc nhn
ngoi sinh.
Cc loi a hnh ngoi sinh: a hnh phong ha do hai qu
trnh: phong ha vt l v phong ha ha hc to nn.
- Phong ha vt l-, gm nhng qu trn h ph hy khng lm
bin i thnh phn gc. Nhn t tc dng chnh ca phong
ha vt l l s thay i ca nhit v tc dng ca sng, gi,
bng h. Do tnh cht dn nhit khng u ca cc khong vt to
, khi nhit thay i (theo ma v ngy m) cc dn dn
b nt rn, v th n h nhng m nh c kch thc khc nhau. Qu
trnh ny xy ra m nh m vng sa mc, ni c bin nhit
thay i r t ln, vng cc hay ni cao c tc dng ca tuyt v
bng h.
Kt qu ca phong ha vt l l cc v khong vt to
b v vn thnh nhng m nh c kch thc t chc m t n
62
0,005mm l th n h phn chnh trong vn c hc.
- Phong ha ha hc: gm cc nhn t' tc dng chnh l Hz0,
0 2) C 0 2, cc axt hu c v.v... Chng gy ra cc tc dng xy ha,
ha tan, hi rat ha, cacbonat ha v.v...
Trong qu trn h phong ha ha hc, nc c ba tc dng
chnh: ha tan, hi rat ha v thy phn. Tc dng ha tan thng
xy ra trong cc tng mui, thch cao, vi, olomit, macn
v.v... to nn nhng l hng, hang ng gi l a hnh karst. Tc
dng hi rat ha lm bin i khong vt khng c nc thnh
khong vt cha nc vng bn trong iu kin tr n m t t. Th
d anhirit (C aS04) b hirat ha bin th n h thch cao
(C aS0 4.2H 20), gtit (Fe 20 3) b hirat ha bin th n h limonit (Fe2.
0 3.nH 20).
Trong qu trn h phong ha ha hc, xy ng vai tr quan
trng. Tc dng xy ha s ph hy cc khong vt v lm thay
i ha tr ca cc nguyn t. Th d st thng c ha tr hai,
nhng khi b xy ha st bin thnh st ha tr ba. Tc dng xy
ha thng lm thay i mu sc ca . Cc hp cht st ha tr
hai thng khng m u hoc sm mu, khi b xy ha chuyn
thnh m u vng, nu, .
Hm lng C 0 2 trong khng kh gn 0,03%, nhng trong
nc c th ln gp trm ln so vi trong khng kh. C 0 2 t do
thng kt hp vi nc to thnh axit eacbonic. S phn ly ca
axit cacbonic lm tng axit ca mi trng nc (H+ v HCO 3 ),
v th C 0 2 t do thng cng vi nc ng vai tr ha tan, thy
phn cacbonat ha v.v...
Axit humic (axit hu c) cng ng vai tr ph hy cc silicat
v alumosilicat, ng thi cng lm tng di chuyn ca cc
cht keo v cc nguyn t nhm, st ha tr ba.
Kt qu ca phong ha ha hc l nhng khong vt di su
sinh thnh trong iu kin nhit , p sut cao, bin thnh nhng
khong vt vng bn trn mt t v hnh thnh cc a hnh mi
nh cc sn t chy, m t san bng, a hnh karst v.v...
- Nc chy trn mt: tc dng xm thc ca nc to nn cc

63
a hnh m nh n h t l rnh xi, khe xi v ln l cc thung lng
sng, chia ct cc loi a hnh i ni v cao nguyn cao hng
nghn mt, o bi cc loi khc nhau hai b v y thung
lng, vn chuyn chng xung nhng ch trng v ca sng ven
bin bi p nn nhng a hnh tch t gi l nhng thm sng,
bi bi hay ng bng aluvi, ng bng delta ca sng ven bin
(Hnh 3.7).
- Nc ngm cng l tc nhn to nn loi a hnh c o
trn b m t Tri t. l a hnh karst. K arst ch tng th cc
dng a hnh dng v m to nn bi qu trn h ho tan, n
mn, bo mn ca nc ngm v nc trn b m t c cha kh
C 0 2 i vi cacbonat nh vi, phn, olomit v.v... (CaC0 3
+ C 0 2 + H20 = (C 0 3H)2Ca) (Hnh 3.6).
Nt ni bt ca a hnh k a rst l pht trin rng ri cc dng
a hnh m; trn m t c cc phu, bn trng, cnh ng, h' thu
nc, ging; trong cc khi cacbonat c hm l, sng ngm,
hang ng k a rst v.v...
Nt c o ca thung lng k arst l khng c dng chy lin
tc m lc hin, lc n, ch c nc, ch khng c nc. Phn ln
cc hang ng karst c to nn bi qu trnh ha tan v hot
ng xm thc ca cc sng ngm.
Trn th gii, ngi ta pht hin c 25 hang ng c
di t 45km n trn 500km. Trong c h thng hang Fliut
Mammoth Hoa K t k lc hang di n h t th gii 530km.
Vit Nam, trong khi ni vi K Bng, Qung Bnh, c
hang Ti di 17km v Hang Phong Nha di 14km. Cc hang ny
u l sng ngm ang hot ng, trn tr n hang v vch hang c
nhiu thch nh r t p mt.
- Gi: a hnh to nn bi qu trnh hot ng ca gi cng
r t c o. Trong cn bo, gi c th t tc hng trm km/gi.
Ch cn gi c tc 1 1 - 13m/s cng sc li cun theo nhng
ht ct c kch thc l,3m m v trong 10 pht c th cun i mt
khi lng ct bng 1.871cm3.
Hot ng thi mn ca gi to nn nhng dng a hnh

64
m v dng a dng. Tng ng vi a hnh m l nhng t
chim , ti , ng , , m t , ca s , h' trng, lng
cho, mng trng v.v... Cc dng a hnh dng thi mn l
nhng ct , thp , kim , bn , nm v.v... vi nhiu
hnh dng k d.
a hnh tch t c gi to nn, ph bin l nhng n ct,
cn ct dc theo cc trin sng hay b bin, c bit trn nhng
hoang mc ct kh nng, a hnh tch t do gi to nn r t pht
trin, ph bin l nhng di i c hnh dng nhng li lim
khng l, thng c gi l Backhan. (Hnh 3.8).

a. K arst dng thp b. H ang ng

Hnh 3.6. a hnh karst

Hnh 3.7. a hnh dng chy (aluvi)

Hnh 3.8. a hnh phong thnh (khu vc Bu Trng, tnh Binh Thun
(nh V Vn Phi)

- Bin-, a hnh di ven b c to nn bi hot ng ca

65
bin cng a dng, nhiu hnh, nhiu v. Cc dng a hnh y
xut hin do kt qu ca s tc ng tng h ca thy quyn,
thch quyn, kh quyn v sinh quyn, trong trc tip l bin
v lc a.
Ngi ta thng chia di ven b thnh ba i c lin quan vi
nhau v ngun gc: i trn hay l i gn b bin; i gia hay l
i b bin v i di hay l i gn b. Trong i gn b bin
bao gm nhng thnh to c c ngun gc bin, tr thnh hp
phn ca lc a, thng c gi l cc thm bin; i gia l i
ang din ra tc ng tng h mnh m nht gia thm lc a
v bin lm ny sinh nhng dng a hnh b bin hin i; i
di hay l i ngp nc bao gm nhng thnh to bin c b
chn vi.
i vi i gia hay l i b, li c chia thnh hai ph i:
ph i sng nho v ph i sng. 0 ph i sng nho pht
trin nhng dng a hnh nh clif (vch bin), bi bin, vai
(di ct ven b). Klif c thnh to bng nhng ngn sng v
dng hm ch di chn vch ven b, sau do m t cn bng
trng lc, vch b st v b bin b li dn cho n khi sng
khng cn nho ti. Phn chn cc klif c m rng do qu trnh
li dn ca klif, nhng tng st b sng bin p v mi
mn, to thnh bi bin mi mn, cn c gi l bench.
Trong iu kin nhng dng bi tch ngang chim u th,
ph i sng nho thng hnh thnh cc dng tch t gi l thm
v bar ven b. Nu ng b phng v y bin nng th hnh
thnh dng tch t gi l vai ven b v di nc. Cc vai
ny li lin kt vi nhau to thnh thm tch t. Cc dng tch t
ny r t ph bin cc vng, vnh bin h.
Trong iu kin cc dng bi tch dc chim u th, sng v
gi chuyn vo b di mt gc nhn, h thuc vo sc m nh v
gc ti ca sng i vi b, ngoi ra cn ph thuc vo ln ca
cc h t trm tch m hnh thnh hng lot dng tch t c o
nh: ui, cu i, cu kp, chn, mm nh, mi tn; thm,
ui vng v.v...
Trong khi ph i sng, cc thnh to tch t c trng

66
l cc vai ct di nc. Cc vai ct ny c th bao gm hng
lot di chy song song vi ng b v ko di t vi chc mt
n hng chc kilomet. Cc vai c thnh to i sng b ph
hy, to iu kin cho trm tch lng ng (Hnh 3.9).

Hnh 3.9. a hnh b bin: a. Klif; b. Bench (khu vc Son, nh V Vn Phi)

a. a hnh ni sinh.
a hnh ni sinh hay cn gi l a hnh kin to c thnh
to do tc ng trc tip ca nhng tc nhn pht sinh trong lng
Tri t - t quyn m anti tr vo m quan trng nht l nhng
hot ng macma v cc vn ng kin to lm bin dng b m t
Tri t. a hnh ni sinh bao gm cc loi sau:
- a hnh ni la.
Macma l cht lng cu to bng silicat bo ha cc cht kh,
thnh to di su trong lng t, trong nhng vt cht nh,
to th n h nhng dng i ln xm nhp vo cc lp trm tch ca
v Tri t v lm bin dng v tr ban u ca n. Ti nhng
khu yu ca v Tri t b nt n hoc p v, macma tro ln
trn b m t gi l ni la.
Ty theo thnh phn vt cht ca macma v p lc ca n i
vi v Tri t, ng thi cng ty theo hnh thi li thot ca
macma c dng hnh ng hay khe nt m macma khi thot ra c
th gy ting n gi l phun n hoc macma theo khe nt tro ra
ngoi theo tng t gi l phun tro. Vt cht nng chy gi l
dung nham trn ra lp y cc a hnh m c trc, to nn a
hnh hon ton mi gi l nhng thung lng, ng bng, cao
67
nguyn bazan - mt loi t nu c trng v r t m u m
(Hnh 3.10).
iS;r'v

Hnh 3.10. a hnh bazan

Ti vng ming ni la, cc a hnh dng c to nn cng

r t a dng m ph bin l cc cu trc hnh khin, hnh nn,
hnh vm - thp vm - phn tng, ni la ming hnh cho v.v...
Khi p su t trong cc l macma khng m nh y vt cht
macma ra ngoi th hot ng ca ni la t t dn v ngng hot
ng. Nhng nhng a hnh ni la vn tn ti v dn dn b
bin i bi nhng qu trnh ngoi sinh.

Hnh 3.11. a hnh ni la

Ngy nay ngi ta thng k c trn 540 ni la hot ng

v trn 4.000 ni la tt. Tt c c phn b" theo bn vnh
ai c hnh tinh: vnh ai ni la ang hot ng chim 61,7%
tng s ni la ang hot ng trn Tri t; vnh ai ni la

68
a Trung Hi; vnh ai ni la i Ty Dng v di ni la
ng Phi (Hnh 3.11).
- a hnh cu trc - kin to
a hnh cu trc kin to c hnh th n h do cc chuyn
ng nng ln v h ln ca v Tri t (chuyn ng dao ng)
thng c gi l chuyn ng to lc. Chuyn ng un np
thng c gi l chuyn ng to sn v chuyn ng ph hy t
gy (chuyn ng on tng), chuyn ng mng (kin to ton cu).
Cc loi chuyn ng kin to bao gm:
+ Chuyn ng dao ng xy ra mi ni, khng ngng v
chm chp, to nn hin tng nng ln v h ln ca v Tri t
v i du ln nhau theo thi gian v khng gian. Chuyn ng
dao ng xy ra trong sut chiu di lch s ca t t c cc thi k
a cht t thi c sinh n tn sinh m ngy nay c gi l
chuyn ng tn kin to v kin to hin i. Cc chuyn ng
dao ng quyt nh s phn b v thay i hnh hi lc a v
bin, l nguyn nhn thnh to v pht trin a hnh.
Chuyn ng dao ng c hai dng: chuyn ng dao ng
chung v chuyn ng sng. Chuyn ng dao ng chung c
c trng bi s nng ln v h ln ng thi ca nhng vng
rng ln, chim c din tch ton chu lc hay mt b phn ng
k ca n. Chu k dao ng ti a c th ti 200 - 300 triu nm.
l gii hn ca nhng chu k kin to c th hin bi s lp
li nhng chu k bin tin v bin thoi ln.
Chuyn ng chung dng sng xut hin trn phng chuyn
ng dao ng chung v chia ct thnh nhng thi k nng ln v
st vng. Chuyn ng sng cn li du n trn a hnh b m t
Tri t bi dng a hnh cc ln m v dng lin tip nhau.
+ Chuyn ng un np bao gm ton b cc chuyn ng kin
to dn n v nhu cc lp v Tri t vn trng thi nm
ngang th n h cc dng un np a dng t c vi a hnh n c
i a hnh v to nn nhng h thng ni un np vi nhng
dng un np ph bin l np li v np lm. Mt tp hp nhng
np li kin kt vi nhau to nn nhng min ni i np li

69
(phc np li) v tng phn l min ni i np lm (phc np
lm) (Hnh 3.12).

Hnh 3.12. a hnh ni un np

Chuyn ng un. np cng c tnh chu k. Trong lch s pht

trin ca v Tri t t sau i nguyn sinh n nay xy ra ba
thi k un np chnh: thi k Caleoni, thi k Hecxini, thi k Anpi.
Thi k Caleoni cch y khong 450 triu nm. H qu
l to nn a hnh ni un np ca x Scotlen, bc Anh
Quic, bn o Xcaninav chu u; cc dy ni An Tai, Sai
An chu . v.v...
Thi k Hecxini - cch y khong 280 triu nm. y l thi
k un np c bit mnh, to nn nhng dy ni un np
s vng trung tm, pha Ty v pha Nam chu u, Ty
Bc chu Phi, dy Thin Sn, dy Ang Nam M v.v...
Thi k An Pi - tr nht, xut hin vo i Tn sinh, cch
y khong 26 triu nm. H qu l to nn nhng dy ni
un np tr p h t trin rng ri trn cc chu lc, trong
c dy ni s nht v cao nht th gii l dy Himalaya
vi nh Chomoluma cao 8.848m.
+ Chuyn ng ph hy, t gy l mt hnh loi chuyn ng
kin to gy nn s ph hy tnh thng n h t ca cc th a cht
c trc n hoc to tin cho s hnh thnh nhng th n h to
a cht mi, l nguyn nhn ca tnh a dng hnh thi cu trc
ca a hnh b m t Tri t.

70
 Cc cu trc a cht vn a dng, li b cc t gy kin to
p v ri chuyn dch theo nhiu hng khc nhau, trong a
cht hc gi l cc phay thun, phay nghch, phay ngang thun,
phay ngang nghch, chm nghch, a di, a ly, a ho v.v...
Tip cc qu trn h ngoi sinh, nht l cc qu trn h xm thc,
bc mn xa nha cc du vt dch chuyn, to ra nhng dng a
hnh mi, c hnh thi bnh r t a dng nh: di ni, khi ni,
vm ni, di ni a ly, thung lng a ho v.v...
+ Chuyn ng mng - Kin to ton cu. Theo quan im
thuyt kin to ton cu th Tri t c lp v ngoi gi l thch
quyn. Di tc dng ca ni v ngoi lc, thch quyn b tch
ra thnh cc mng. Cc mng b dch chuyn trn quyn mm
(phn trn cc lp manti). V Tri t c th c chia ra lm
7 mng: Bc M, - u, Nam M, Phi chu, n , chu c v
Nam Cc. Hai mng u hp li thnh i lc Lauraxia v 5
mng cn li l i lc Gonvana. Cch y 200 triu nm
Lauraxia v Gonvana l mt i lc duy n h t c tn gi l
Pangea. Qua nhiu thi k tch dn, tri dt vi cc mc lch s
cch y 180 triu nm, 135 triu nm v 6,5 triu nm, lc a
Pangea b ph v v chia thnh 7 mnh chnh nh cc chu lc
hin nay.

3.5. T i n g u y n tr o n g l n g t

3.5.1. Khi qut

Cc m c th pht sinh trong cc qu trn h macma, t di
su trong lng t i ln: l nhng m ni sinh, nh m ch,
km, thic. Cng c nhng m thnh to ngay trong iu kin
trn b m t ca Tri t, hay trong cc vng bin, nh cc m
than, m photphat, m du, kh v.v... Ngi ta ni chng c ngun
gc ngoi sinh. Mt loi m th ba nh m than ch c lin quan
n cc qu trnh bin cht, ta gi l m bin ch't.
Ngy nay, vi nn cng nghip hin i, con ngi bit
khai thc v s dng trn su chc trong s" 104 nguyn t" ha
hc c m t trong bng tun hon Meneleev. Cc nguyn t ny
u tn ti trong v Tri t c ch tp trung di dng m.

71
3.5.2. P h n loi m
th u n tin theo di cng dng ca cc loi khong sn
trong cng nghip, ngi ta phn loi m nh sau:
1. Cc m nhin liu: cc loi than, du m, uran v.v...
2. Cc m kim loi en: st, mangan, titan, crm.
3. Kim loi mu: ng, vng, ch, km, niken, nhm, thic,
vonfram, antimon, thy ngn, molipen.
4. Khng kim loi:
a. Nguyn liu ha v tr dung: pirit, barit, luorit, bentonit, vi.
b. Nguyn liu phn khong: apatit, photphorit.
c. Nguyn liu xy dng: vi sn xut xi mng, st sn
xut xi mng, puzlan, ct xy dng, st gch ngi, phin
lp, macma axit, macma baz.
d. Nguyn liu gm v thy tinh: ct thy tinh, st, cao lanh, fenpat.
e. Nguyn liu chu la: st, quaczit, olomit, iten.
f. Nguyn liu gin cch: atbet, mica trng.
g. Cc loi khc: tan, grafit, nc
khong.

3.5.3. Quy lut phn b khong sn

1. Cc k h o n g s n n i sin h
c hnh thnh c lin quan
cht ch vi nhng qu trnh di
su trong lng t, ch yu l cc l
macma cc su khc nhau.
Ngi ta biu din mi quan h gia ntMi
- T ^ r ; I SB
rf
V.V
~~ '* '
(H g m o h t;
cc loi macma vi khong sn \{t a *x
t;, Atttt
-i _ r

bng hnh nh cy c th c nhiu M ACM A ~

cnh, nhnh trong gc cy l

ngun macma, thn cy l cc loi
chnh, nhnh cyJ l nhng6 loai nguyn
Hnh.3-1t
t3.-v
Cy sinh kh?"9cc
khong sn i km
chuyn sinh, cc cnh nh c qu l a macma (Theo Ferman)
72
cc nguyn t' qung, cc qu mc theo ng th t t gn n xa
vi th macma (Hnh 3.13).

2. Cc m n g o i sinh
c hnh thnh l do tc ng tng h gia cc quyn:
thch quyn, kh quyn, thy quyn, sinh quyn v bng nhiu
con ng a ha v sinh a ha khc nhau.
Mi mch th an hay git du m cng u c bt u t
nhng vt th hu c sng, c tch ly v b chn vi di lng
t. Tc dng ca ma, gi, nng, kh cacbonic, cc sinh vt v.v...
cn to nn nhiu loi m ngoi sinh khc nh caolin, bxit, mui
m, thch cao, st, mangan v.v...

3. Cc v n h a i sinh khong
Trn c s nghin cu mi quan h gia cc m qung kim
loi vi cc phc h macma, cc nh sinh khong hc phn
nh trn ton th gii nhng ai sinh khong rng hng trm
kilomet v chy di hng vn kilomet. C hai vnh ai ln l
vnh ai sinh khong Thi Bnh Dng v vnh ai sinh khong
a Trung Hi (Hnh 3.14).

Hnh 3.14. Hai ai sinh khong Thi Bnh Dng (1, 2) v i Ty Dng (3, 4). 1,
3. Ph ai trong; 2 ,4 : ph ai i ngoi.

Mi ai li chia ra hai ph ai trong v ngoi, trong mi

73
ph ai c nhng khong sn ch o v c trng. V d:
Ph ai ngoi ca ai Thi Bnh Dng;
- Khong sn ch o: thic, vonfram, vng, bo v.v...
- Khong sn c trng: km, ch, molipen, asen, antimon,
st (tuam alin, clorit, pirotin).
Ph ai trong ca Thi Bnh Dng:
- Khong sn ch o: ng, bc, vng.
- Khong sn c trng: st (pirit, manhetit), crom, km,
ch, thy ngn, lu hunh.
Ph ai ngoi ca ai a Trung Hi:
- Khong sn ch o: ch, km, thy ngn, antimon, asen.
- Khong sn c trng: bxit, mangan.
Vit Nam nm ni giao nhau ca hai i ngoi ca cc ai
sinh khong Thi Bnh Dng v a Trung Hi, cho nn nc
ta r t phong ph cc loi khong sn, mc du cha pht hin
c cc m quy m th t ln.

74
Chng 4

KH QUYN

4.1. T h n h p h n v c u t o c a k h q u y n

4.1.1. Khi n im chung v kh quyn

Kh quyn l lp v ngoi cng bao quanh Tri t, thng
xuyn chu nh hng ca v tr, trc ht l M t Tri.
Cc thuc tnh ca kh quyn ph thuc vo khi lng v
thnh phn ca n. Khi lng chung ca kh quyn bng
5,29.1021 gram, r t nh so vi tng khi lng ca Tri t
(5,98.1027 gram) v i dng (1,35.1024). V vy, nhng bin i
d r t nh Tri t v i dng cng gy nn nhng bin i
trong kh quyn.
Chiu dy chung lp kh quyn trn 10.000km. T m t t
n cao 5km, tp trung khong 50% ton b khi lng kh
quyn, n cao 10km - 75% v n cao 16km - 90%. cao
trn 3.000km, m t khng kh b long n mc khng khc
g so vi khng gian gia cc hnh tinh, nhng du vt ca n cn
thy cao trn 10 .000km.
Do s trao i vt cht, nng lng v momen ng lng
gia i dng v kh quyn, cho nn r t kh xc nh c ranh
gii bn di ca kh quyn. S trao i lm cho nc kt
hp vi lc a hoc vi kh quyn thnh mt th thng nht. V
vy trong mt s trng hp c th coi i dng v kh quyn l
mt trong nhng b phn ca h thng thng nht.

75
4.1.2. Thnh phn ca kh quyn
Kh quyn l mt hn hp cc kh, trong c th phn thnh
nhm cc cht' kh hu nh khng bin i (Bng 4.1) v cc cht
kh c nhm bin i v khi lng
Khng kh kh v sch trong t nhin, thc t ch tn ti
iu kin nhit thp. Ngoi ra, khng kh cn gm nhm cc
kh bin i (Bng 4.2), do tc ng ca cc hin tng, qu trnh
t nhin v cc hot ng ca CO1 ngi.

Bng 4.1. Nhm cc kh khng bin i

Cc cht khi Cng thc Phn t lng Th tch (%)

1 Nit n2 28,016 78,110 0,001

2 xy 02 31,9986 20,953 + 0,001

3 Acgn Ar 39,942 0,934 0,001

4 Neon Ne 20,182 (18,18 0,04).10'4

5 Heli He 4,003 (3,24 0,004). 10-4

6 Kripton Kr 83,80 (1,14 0,01).10'4

7 Xenon Xe 131,3 (0,087 0,001 J.10-4

8 Hyro h2 2,016 O.S.IO"1

9 Metan ch4 16,043 2.10J'

10 init Oxyt n 20 44,015 (lo.sio.-io.K r1

Bng 4.2. Thnh phn khng kh bin i

Cng Phn t
TT Thnh phn Th tch (%)
thc lng

1 Nc h 20 18,005 T 0 n 7

T 0,01 -0,1 trn mt t

2 Cacbon ioxyt C 02 44,009
trung bnh t 0,032

3 Ozon 03 47,998 T0 n 0,01

4 Sunfua ioxyt so 2 64,061 T 0 n 0,0001

5 Nit ioxyt no2 46,007 T 0 n 0,000002

Thnh phn v mt khi lng khng kh bin i theo chiu

cao: cao di 120 km, tng khng kh ng nht do khng kh
lu thng; t 120 km tr ln khng kh khng ng nht v xy ra
hin tng khuych tn, cao 200 - 250km nit v oxy chim u
th; cao 250 - 700km, oxy, heli, hyro chim u th.
76
 Kh quyn cn bin i theo thi gian Gng vi qu trn h pht
trin ca v tr v hnh tinh Tri t. Ban u, kh quyn gm
hyro v amoniac c ngun gc t m my nguyn thy ca
hnh tinh. Sau xut hin cacbon ioxyt..., qua qu trn h tin
ha lu di, n ci Paleozoi, thnh phn kh quyn gn
ging kh quyn hin i, gi l kh quyn nit - oxy. Kh quyn
pht trin cng vi s pht trin i ln ca vt cht sng v
thnh phn kh quyn hin nay tip tc c sinh vt iu chnh.
Khi sinh quyn t ti giai on cy xanh, bt u t thi k
von, v khi cy xanh lan trn ln lc a, th mt trong nhng
qu trn h t nhin quan trng l qu trnh quang hp bt u v
kh quyn oxy hin i c hnh thnh.
Qu trn h quang hp c th biu th bng phng trn h tng
hp sau y:
Nng lng
6C 0 2 + 6 H20 C6H 120 6 + 6 0 2.
Nc v kh cacbonic tham gia vo qu trn h quang hp v
xy t do c tch ra. Nc l ngun cung cp ch yu xy t do.
Kh quyn c khong 1015 tn xy. xy t do gi vai tr c bit
quan trng trong t nhin. Nh c xy, c th nhn c nng
lng thc hin cc chc nng sinh hc.
xy cn tn ti trong kh quyn di dng zn (03). zn
c hnh th n h do cc tia t ngoi v cc in tch tch phn t
xy (0 2) th n h cc nguyn t xy, ri cc nguyn t ny li kt
hp vi cc phn t xy khc.
0 2 = o + o , 0 2 + 0 = 0 3.
Khi lng ca zn xut hin cao t 10 - 16km, nhng
tp trung ti a cao 22 - 25km to thnh mt m n zn v
mt di nhit tng bao quanh hnh tinh Tri t.
Mn zn r t quan trng ! vi lp v a l, n hp th bc
x t ngoi vi bc sng 0,29mm m bc x ny r t nguy him
i vi sinh vt. Nhng mt lng r t nh cc tia ny vn lt qua
c mn zn li c tc dng dit nhiu loi vi sinh vt c hi
cho c th con ngi pht sinh do hot ng ca ni la, do t
nhin liu (than , du m, cc kh thin nhin, t ph rng

77
v.v...), do s h hp ca ng vt v s phn gii cc cht hu c.
S quang hp ca thc vt v s h hp ca ng vt duy tr s
cn bng gia xy v kh cacbonic trong kh quyn. Ngy nay, cc
dng kh cacbonic ta vo khng kh tng ln 0,5% mi nm do
con ngi thi ra ngy cng nhiu khi cng nghip v t ph
rng ba bi. V l mt trong nhng nguyn nhn lm cho kh
hu ton cu dao ng do hiu ng nh knh ca kh quyn.
H qu ca hu ng nh knh l ph v th cn bng vn c
trong cn cn bc x nhit, lm xut hin nhit lng d tha v
do nhit khng kh c tng ln.
Theo IPCC (Inter - Govermental Panel on Climate Change),
trong vng 100 nm tr li y, nhit trung bnh ton cu
tng thm 0,3c -- 0,6 c . V vi tc ngy cng tng.
Nhit tng dn, dn n s gin n nhit ca cc i
dng gy ra s tan lp bng vnh cu trn ni cao v cc vng
cc, lm cho mc nc bin dng ln.
IPCC cho bit, Bc bn cu t 1973 c du hiu v lp
tuyt ph b gim i v.v... v trong vng 200 nm qua, mc nc
bin tng trung bnh 1 - 2 mm/nm. D bo cho rng n nm
2030 nhit ton cu tng t l,5c -- 4,5c, v mc nc bin c
kh nng dng cao t 20 -7- 140cm.

4.1.3. Cu to ca kh quyn
Da vo s bin i nhit theo chiu cao, kh quyn c
chia thnh 5 tng: tng i lu, tng binh lu, tng gia, tng
nhit v tng ngoi.
1. Tng i lu tip gip vi b mt Tri t, xch o ti
cao 17km, v trung bnh l 10 - 12km v cc - 8km. Tng ny
chim 80% khi lng ca kh quyn v hu nh ton b hi nc.
Ngun cung cp nhit ch yu cho dng i lu l do nhit
ca b m t Tri t c M t Tri t nng. Nhit ca b m t
Tri t bng +14,3c. Nhng nhit tng ny gim t mt
t n nh tng i lu, trung bnh c ln cao 10 0 m nhit
gim 0,6c.

78
 o>
T in g in fy E i
i
500
10
VA vjy,
1 r " Thongtngkhfquyn

inh ln g gia 10:

26

264

889

Hnh 4.1. Cu to ca kh quyn

2. Tng bnh lu. c im ca tng bnh lu l khng kh

long, hu nh khng c hi nc, lng zn ln v tch t ti a
cao 22 - 25km. My bc y gm cc tinh th bng v cc git
nc nh. Nhit gii hn di ca tng bnh lu xch o quanh
nm l -74c, vng cc cn thp hn. Nhng nh tng bnh lu
nhit li l 0c, hoc +10c, do tia Mt Tri t nng trc tip v
do zn hp th bc x Mt Tri, c bit l tia cc tm.
3. Tng gia c nh cao 80 - 90km. Ti y, cao
75km c nhit l -75c. Do lng cc tia t ngoi v hng ngoi
ca bc x ti ln nn khng kh y b ion ha v c s dao
ng d thng v nhit . nh tng gia (90km) nhit
khng i, khong +180c.
4. Tng nhit cao khong 800 - 1000km. Khng kh b ion
79
ha m nh do tc ng ca bc x h t v t ngoi trng thi
plasma. cao 100 km nhit khng kh l 0c, 150km l
+240c, 200 km l +500c v 600km l +1.500c, l hin
tng tng nhit.
5. Tng ngoi (tng khuych tn). L ni trao i ca cc
khng gian gia cc hnh tinh. Nhit tng ngoi ti
+2.000c. Hiro thng c sc h t ca Tri t, to thnh a
hoa bao quanh Tri t v kt thc cao 20.000km.
Kh quyn ca Tri t l mt d thng a ha trong v tr.
Kh quyn l mi trng tn ti v pht trin ca sinh vt trn
Tri t v n ngn khng cho cc thin thch ri xung b m t
Tri t, hp th cc tia cc tm ca Mt Tri v gi bc x sng
di ca Tri t, to nn iu kin thun li cho s sng. Thng
qua trao i nng lng v vt cht, kh quyn tc ng thng
xuyn qua li vi cc lp v a l khc v chu nh hng ca v
tr, trc ht l M t Tri (Hnh 4.1)

4.2. B c x v n h i t

4.2.1. Bc x l qu trnh truyn n h it

khng cn m i trng vt cht tru n g gian
Bt k vt th no c nhit ln hn khng tuyt i (-273C)
u pht x. Kh nng bc x hon ton ca vt mu en tuyt i t
l thun vi nhit tuyt ca bn thn n.

4.2.2. Bc x Mt Tri trn b m t Tri t

Bng 4.3. Bc x Mt Tri trn b mt Tri t (KCal/cm2)

V Bc () Thng 10 Thng 3 Thng 6 Thng 12

90 0 0,1 26,0 2,4

80 0 2,4 25,2 4,3

60 1,1 9,9 22,9 11,3

40 7,7 16,4 24,0 17,0
20 14,7 20,2 22,8 20,4

0 19,2 21,5 18,8 21,2

80
4.2.3. Cn bng bc x ca b m t Tri t
Tri t trong cng mt lc nhn nhit ca M t Tri v m t
nhit (chi). y l qu trnh phc tp v tr i ngc nhau. Hiu
gia thu v chi bc x l cn bng bc x. Cn bng bc x ca
Tri t bao gm cn bng bc x ca m t t v ca kh quyn.
Phn thu trong cn bng bc x ca m t t l bc x tng cng,
phn chi l anbeo v bc x hiu dng ca bn thn n.
Bng 4.4. Cn bng bc x tnh bng Cal/cm2 trong ngy cc v (trung bnh nm)

Bc bn cu Nam bn cu

VT Thu Chi Cn bng V Thu Chi Cn bng

9 0 -8 0 156 356 -20 0 9 0 -8 0 156 358 -2 0 2

8 0 -7 0 184 357 -17 3 8 0 -7 0 171 266 - 195

7 0 -6 0 240 388 -148 7 0 -6 0 214 380 -1 6 6

6 0 -5 0 294 403 -10 9 6 0 -5 0 278 396 - 118

5 0 -4 0 358 416 -5 8 5 0 -4 0 361 410 -4 9

4 0 -3 0 435 432 3 4 0 -3 0 428 419 9

3 0 -2 0 491 440 51 3 0 -2 0 j 491 430 61

2 0 -1 0 518 438 80 2 0 -1 0 528 432 96

1 0 -0 518 426 92 1 0 -0 518 425 93

4.2.4. Ch n h it ca b m t Tri t v kh q uyn

Kh quyn v thy, quyn tham gia vo qu trnh lm bin i
v phn b" li nhit m b m t Tri t nhn c ca M t Tri.
Nhit ca b m t Tri t ch yu chi cho bc hi.
Bng 4.5. Nhit chi cho bc hi tnh trung bnh cho cc v (KCal/cm2)

i ddng Lc a Bn cu
V
Bc Nam Bc Nam Bc Nam

7 0 -6 0 33 14 20

5 0 -4 0 53 55 24 38 55

3 0 -2 0 105 100 20 28 73 83

1 0 -0 80 84 48 50 72 76

4.2.5. Cn bng n h it ca b m t Tri t v kh q u yn

Cn bng nhit ca kh quyn gm cn bng bc x (lun

81
lun m), lng nhit t m t Tri t ti v nhit ta ra khi hi
nc ngng kt (lun lun dng).
Bc x M t Tri ti kh quyn, mt b phn (31%) quay tr li
khng gian gia cc hnh tinh, gm 7% do khuych tn, v 24%
do phn x. Kh quyn hp th 17% bc x ti (3% doozn 13% do
hi nc v 1 % do my). Phn cn li 52% (bc x trc tip + bc
x khuych tn) ti b m t Tri t, mt phn trong s ny b
phn x ra ngoi gii hn kh quyn (4%) cn 48% thuc b m t
Tri t hp th. Trong 48% ny th 18% m t i do bc x hiu
dng. Nh vy, cn bng bc x ca b m t Tri t l 30%.
Lng nhit ny chi cho bc hi 22%, trao i lon lu nhit vi
kh quyn 8%. V nh vy cn bng nhit ca b m t Tri t l
30% - 22% - 8% = 0.
Kh quyn bc x vo khng gian gia cc hnh tinh -65% v
cn bng bc x ca n: -65% + 17% + 18% = -30%. Vy cn bng
nhit ca kh quyn: -30% + 22 % + 8% = 0 (Hnh 4.2).

Hnh 4. 2. S cn bng nhit

4.2.6. Cc vng ai n h it
Quy lu t c bn ca phn b nhit trn Tri t l tnh i.
Ch tuyn v cc vng cc khng th coi l gii hn t nhin, bi
s phn b" nhit , khng ch do hnh dng v v tr ca Tri t
so vi M t Tri quyt nh m cn chu nh hng ca nhiu
nhn t: s phn b' ca lc a v bin, cc dng bin nng v
82
lnh v.v... V vy phi ly ng ng nhit lm ranh gii cho cc
vng ai nhit.
1 . Cc vng ai nhit trn hnh tinh Tri t
a. Mt vng ai nng nm gia hai ng ng nhit nm
+20 ca Bc bn cu v Nam bn cu, tc l trong khong
gia v 30 bc v 30 nam;
b. Hai vng ai n i, gii hn v pha xch o l ng*
ng nhit + 20 v v pha cc l ng ng nhit + 10
ca thng nng nht;
c. Hai vng ai lnh cc v cn cc, gii hn v pha xch
o l ng 10 c, pha cc l cc ng ng nhit 0 ca
cc thng nng nht.
d. Hai vng ai bng gi vnh cu bao quanh cc, y nhit
bt k thng no cng u di 0c. Bc bn cu l
min Groenlan v khng gian xung quanh cc. Nam bn
cu l min nm pha trong v tuyn 60 Nam.
Vng ai nhit l c s ca cc vng ai kh hu. Trong mi
vng ai, nhit a dng do ph thuc vo m t m. Trn lc
a, a hnh nh hng nhiu n ch nhit, mi vng ai,
nhit bin i trong phm vi 100 m theo chiu cao khng ging
nhau. Gradien nhit nm di lkm ca tng i lu bin i t 0
trn m t bng h chu Nam cc, ti 0,8 hoang mc ch tuyn
vo ma h. Nhit bin thin theo chiu cao l nguyn nhn
hnh th n h ai cao ca kh hu.
2. Quy lut phn b nhit. Phn b nhit trn Tri t th
hin r hai quy lut quan trng:

Bng 4.6. Cc vng ai nhit trn Tri t

Nhit trung binh chun Oc

Vng ai v
Thng ging Thng by C nm
30 v Bc + 15 + 27 + 21
20 v Bc + 22 + 28 + 25
10 v Bc + 26 + 27 + 27
0 v Bc + 27 + 26 + 26
10 v Nam + 26 + 25 + 25
20 v Nam + 25 + 21 + 23

83
 a. Tnh a i do hnh dng ca Tri t to nn;
b. Tnh phi a i do c im tip nhn nhit M t Tri ca
lc a v i dng khc nhau to nn. hiu quy lut
ca h thng kh hu cn phi ch n s tc ng qua li
gia kh quyn vi thy quyn v lc a na (Hnh 4.3).

Hnh 4.3a. ng ng nhit thng 1 heo thang Farenhai)

Hnh 4.3b. ng ng nhit thng 7 (theo thang Farenhai)

Hnh 4.3c. ng ng nhit nm (theo thang Farenhai)

84
4.3. K h p v g i

4.3.1. Khi nim

Kh p mt ni l sc nn ca mt ct khng kh ni y,
m tit din l lcm 2 v cao bng c kh quyn.
n v o kh p l mm thy ngn hay l bar. Mt bar
chia ra lm 1000 milibar, p sut thng ca kh quyn bng
760mm thy ngn tng ng vi 1.013,25 milibar.
Kh p di 1013 milibar l kh p thp v trn 1013 milibar l
kh p cao.
Kh p ln xung theo nhit . Do nhit tng th kh p
gim v ngc li.
Kh p cn thay i theo cao. Cng ln cao kh p cng
gim; khng kh c nhiu hi nc th kh p cng gim.

4.3.2. Gi
Gi l khng kh chuyn ng t mt p cao n p thp. Gi
c c trng bi tc , cng v hng gi.
Tc gi o bng mt/giy (m/s), i khi bng kilomet/gi
(km/h).
Cng gi (sc gi) l p sut ca khng kh chuyn ng,
tc ng ln vt th, c o bng kiligam trn mt vung
(kg/m2). Sc gi ph thuc vo tcc gi.
Hng gi l im chn tri m gi thi t ti. Trong
thc t ngi ta chia ra lm 4 hng gi chnh: bc (N), nam (S),
ng (E) v ty (W) v 16 hng ph.

4.3.3. Cc k h i kh v cc fron kh quyn

1. Cc kh i kh
Do s phn b" nhit trn m t Tri t v a hnh m t t
(mt m) r t a dng, ng thi do hon lu nn khng kh
tng i lu khng ng nht m phn thnh cc khi kh. Do tc
ng qua li vi m t m, khng kh c nhng thuc tnh vt l

85
nht nh, nhng khi di chuyn n ni khc cc thuc tnh ny
thay i r t nhanh c gi l bin tnh. V khng kh thng
xuyn di ng cho nn s bin tnh din ra lin tc. Trc ht l
nhit , m bin i trc. Cc khi kh c phn thnh:
khi khng kh nng v khi khng kh lnh. Khi kh chuyn t
m t m tng i nng hn n m t m lnh hn gi l khi
kh nng, ngc li l khi kh lnh.

2. Cc fron k h quyn
Cc khi kh c cc thuc tnh vt l khc nhau, do vn ng
thng xuyn nn chng tin ti gn nhau - i chuyn tip, nng
lng c tch tr kh ln v gy ra cc qu trnh kh quyn.
Mt phn ct gia hai khi kh, khi tin n gn nhau gi l fron
kh quyn, ni cc yu t kh quyn bin i mnh.
M t iron lun lun nm nghing vi m t t v pha khng
kh lnh di. Gc gia m t fron v m t t thng r t nh,
khong 1 . iu c ngha l khong cch xa fron chng 200km,
m t iron cch m t t 1 - 2 km.
Chiu rng ca fron kh quyn trn m t t khong mt vi
kilomet ti vi chc kilomet, cn chiu di t mt vi trm ti vi
nghn kilomet.
mi bn cu, ngi ta phn bit 4 khi kh cn bn, mi khi c
k hiu ring:
a . Khi kh bc cc, nam cc r t lnh (A).
b. Khi kh a cc lnh (P).
c. Khi kh ch tuyn r t nng (T).
d. Hai bn xch o l mt khi kh xch o nng, chung cho hai
bn cu (E).
Mi khi li phn bit thnh loi hi dng m t (m) v lc
a kh ro (c), tr khi kh xch o ch c mt kiu (Em). (Hnh
4.4a v 4.4b).

86
 m a * gHipcW i H T c lirjjSlTm

Hnh 4.4a. Cc khi kh ma ng

Hnh 4.4b. Cc khi kh ma h (theo Pguy)

4.3.4. H on lu chung ca kh quyn: xoy th u n

v xoy nghch
Cc dng khng kh trn cao bin i lm cho kh p trn
m t t cng bin i: pha trn ca hi t kh p tng, cn pha
di ca phn k kh p gim. Nh vy, trn m t t xut hin
cc vng p cao v vng p thp v t cc xoy thun v xoy
nghch c hnh thnh.
1. Xoy thun l xoy kh quyn ni khng kh thng ln vi
trc quay thng ng ngc chiu kim ng h, kh p gim t
ngoi vo trong (cc tiu trung tm) thnh mt min khp kn
87
vi h thng gi thi t ngoi vo tm, thi tit m, my v ma.
2. Xoy nghch l xoy kh quyn khng kh ging xung
vi trc quay thng ng theo chiu kim ng h, kh p tng t
ngoi vo trong (cc i trung tm) thnh mt min khp kn
vi h thng gi thi t tm ra ngoi, thi tit trong sng, m a h
nng, ma ng lnh.
Chiu ngang cc xoy c kch thc gp khong 100 - 150 ln
chiu thng ng (ng knh ti 1.500 - 3.000km; chiu cao 2 -
4km, cc i 15 - 20km) (Hnh 4.5).

Hinh 4.5. cu trc ca m xoy thun Bc bn cu

4.4. N c tr o n g k h q u y n
Kh quyn ca Tri t cha khong ll.OOOkm3 hi nc.
Nc tn ti trong kh quyn ch yu do b"c hi t b m t Tri
t. Hi nc trong kh quyn ngng kt, c cc dng khng
kh a i v ri li ri xung b m t Tri t. Nc thc hin
mt ch trn h lin tc nh tn ti ba trng thi (rn, lng v hi)
c chuyn lin tc t ni ny n ni khc.

4.4.1. Cc c trng ca m khng kh

Lng hi nc trong khng kh - m khng kh, c c
trng bi m tuyt i, p sut hi nc, m ring, p sut
bo ho, m tng i, thiu m, im sng.
m tuyt i (a) l lng hi nc trong kh quyn tnh
88
bng gam trong m 3 khng kh.
p su t hi nc (e) thc t tnh bng milimet thy ngn hay
milibar.
m ring (S) l t l gia khi lng hi nc v khi
lng ca khng kh m c cng th tch nh nhau v c biu
th bng gam hi nc trong kg khng kh (g/kg).
p sut khng kh bo ha (E) l gii hn hi nc c th
cha trong mt mt khi khng kh mt nhit n h t nh.
Lng hi nc cc i ph thuc trc tif> vo nhit .
m tng i (r) l t l gia p sut ca hi nc c thc
r = e/ E X 100.
v i p su't b o h o , th h i n b n g p h n tr m

m tng biu th mc bo ho ca hi nc. Khi

bo ha E = e.r = 100%.
thiu m (thiu h t bo ha) D = E - e.
im sng (T) l nhit m vi nhit , lng hi nc
trong khng kh s bo ho. Khi r = 100, T lun lun thp hn
nhit thc ca khng kh.

4.4.2. B"c hi v kh nng bc hi

Hi nc ta vo khng kh do bc hi t b m t Tri t (bc
hi vt l) v do tot hi. Qu trnh bc hi vt l l cc phn t
nc c vn tc nhanh, thng c lc lin kt, thot khi m t nc
bay vo khng kh. Nhit mt bc hi cng ln, vn tc ca cc
phn t cng ln th cng nhiu phn t bay vo kh quyn. Khi
bo ha, qu trnh bc hi dng li. Bc hi ph thuc vo thiu
m v tc gi. Qu trnh bc hi lm m t nhit. Bc hi trn i
dng mi v u ln hn trn lc a. Bc hi gim t xch o
n cc, ph hp vi hng gim ca nhit .

4.4.3. N gng k t v th n g hoa

1. K h i nim chung
Trong t t c mi trng hp, ngng kt din ra khi nhit
ca khi kh gim xung v lng hi nc tng ln, nc s t
89
trng thi hi sang trng thi lng. Khi nhit di 0c nc c
th b qua trng th i lng sang thng trng thi rn, qu trnh
ny gi l thng hoa.
Nguyn nhn c bn nht ca ngng kt l s thng ln ca
khng kh. Khi kh p gim lm cho cc phn t khng kh t
va chm vo nhau. Kh p gim 10% lm khng kh lnh i 5 do
dn n. Mt iu kin khc l s c m t ca cc h t ngng kt
lm cho hi nc ngng ng. Cc ht mui c th lm ngng kt
c khi m tng i cn thp (70%).

2. P h n loai ngng kt
Ngi ta c th phn loi cc dng ngng kt theo cng ca
dng thng:
a. Sng mc: Hnh thnh khi hi nc khng tip xc vi
m t t lnh.
b. Sng mui: Mt dng ngng kt thng hoa.
c. Sng m: L lp my mng hnh thnh gn m t t.
d. My: c hnh thnh do hi nc ngng kt trn cao.
My khc sng m do v tr trong kh quyn, do cu to
vt l v do hnh dng r t phong ph.
Phn loi quc t v my da vo cao v hnh dng ca my
nh sau (Bng 4.7):
Bng 4.7. Phn loi my

Hng my Kiu my l Kiu my mn

Ti - Ci (Cirrus)
Cao Ti tng - Cs
Ti Tch - c.c
6 .0 0 0 - 18.000m (Cirro - Stratus)
(Cirro - Cimulus)

Trung tch - Ac Trung tng -

Trung
Alto - Cumulus Alto - Stratus
2.000 - 8.000m
Tng tch - Sc Tng - St (Stratus)
Thp
strato - Cumulus V tng Ns (Nimbo - Stratus)

Tch - Cu (Cumulus)
Thng ng
V tch - Cb hay Cn
500 - 18.000m
(Cumulo - nimbus)

90
 a. Cirus b. Cirocumulus

c. Altostratus d. Cirrostratus

e. Cumulus r. Cumulonimbus

K. Nimbostratus h . Stratus

Hnh 4.6. Cc loi my

91
 Cc h my: Theo cao c 4 h my:
I. My tng cao, trn 6.000m;
II. My tng gia: t 2.000 - 6.000m;
III. My tng th'p: di 200m;
IV. My thng ng: y ca my tng thp, cn nh my
c th tn tng cao.
Theo hnh dng chia lm 10 loi my (Hnh 4.6):
H I (tng trn):
Loi 1: My ti (Cirrus) (C) - trn cao, cha ton tinh th
bng, khng che k h u t M t Tri. Khng cho nc ri. My Cirrus
l du hiu tri tt, nhng khi xut hin nh nhng b lng di
song song vi nhau bo hiu bo tp sp ti.
Loi 2: Ti - tch (Cirrocumulus) c cu to bi nhng tinh
th bng, khng che k hut M t Tri, phn b' nh bi ct gn
sng do cc dng i lu trn cao to nn. My Ti - tch bo hiu
tri cn tt.
Loi 3: My Ti - tng (Cirrostratus) (Cs) - mn my mng, hi
trng, c khi che ph c bu tri v cho mu trng sa. My Ti -
tng to nn hin tng qung. N bo hiu tri sp ma, tuy bn
thn n khng gy ma.
H II (tng gia) bao gm:
Loi 4: My tru n g tch (Altocumulus) (Ac) l lp my gm
nhiu khi my trn g hoc xm, thp hn nn c kch thc ln
hn. My trung tch l my nc, cc git nc c kch thc nh,
ng u gy nn hin tng tn xung quanh M t Tri hay Mt
Trng v thng t cho ma, nu ma ch l ma nh.
Loi 5: Trung tng (Aktistratus) () - mn my dy, mu xm
hoc hi xanh. M t Tri hay M t Trng chiu qua my ny thnh
mt mu sng c, nu qu dy s che khut M t Tri v Mt
Trng, my trung tng cho ma.
H III (my tng thp) bao gm :
92
 Loi 6: Tng tch (Stratocumulus) (Sc) - my thp chia thnh
mng, khi kh ln, mu xm en. Cc phn t my phn b" ng
u, my tng tch cho ma tng t hay ma phn.
Loi 7: My tng (Stratus) (St) - ging nh sng m, gn mt
t. Hnh dng u n, hoc x xc khi b tan ra. My tng c th
h xung thp thnh sng m hoc cho ma bi hay ma phn.
Loi 8: V tng (Nimbostratus) (Ns) - my dy c khng c
hnh dng c bit, mu ti, gy ma hoc tuyt ri lin tc. My
ny thp gy ma to.
H IV (my p ht trin thng ng) bao gm :
Loi 9: My tch (Cumulus) (Cu) - dy, ring r th n h tng
cm, pht trin theo chiu thng ng. nh my c hnh chm
cu. y my ngang, phng. My tch mng l du hiu tri tt,
tch dy hnh thp, pht trin theo chiu cao, cho ma ro.
Loi 10: V tch (Cumulonimbus) (Cb) - khi my ln pht
trin theo chiu thng ng. nh my hnh e, gm my ti.
cao ca nh my t 5km n 16km, tu theo ma v v . xch
o my v tch c th n cao 20 km, my v tch km theo
sm chp, ma cc to, gi ln.

3. D ng
Dng l mt trong nhng qu trnh c lin quan n in kh
quyn, c ngha kh hu r t ln. Qu trnh hnh th n h my lun
lun km theo s nhim in v tch t cc in tch t do my.
S nhim in c th din ra ngay cc my tch khng ln,
nhng c bit mnh my v tch dy dng thng ln v
phn trn ca my c nhit thp (t < - 25C).

4.4.4. Nc ri
Nc ri - nc t kh quyn ri xung b m t Tri t, c
gi l ma, ma tuyt, ma v.v...
Nc ri ch yu t my, nhng khng phi t t c my u
cho ma. Do cc tinh th bng v cc git nc trong my r t nh,

93
nn chng b khng kh gi trng thi l lng v dng thng vi
cng nh cng c th d dng y chng ln cao. Nc ch ri
khi cc yu t' ca my phi ln thng dng thng v sc
cn ca khng kh. S ln ln ca cc phn t ca my do cc
nguyn nhn, th n h t do cc git nc lin kt vi nhau v cc
tinh th bng cng vy, th hai do mt s git nc b bc hi, hi
nc li khuych tn v ngng kt cc git v cc tin h th
khc - y l cc c ch ch yu ca nc ri.
Cc git nc ma thng c ng knh t 0,05 - 7mm (trung
bnh l,5mm) nu cc git ln s tch thnh cc git nh hn. Ma
din ra ch khi no cc git nc ri xung thng c dng thng.
Khi dng thng c tc 4m/s th cc git nc ri xung m t t
phi c ng knh khng nh hn lmm; nu dng thng c tc
8m/s th khng c git nc ln no c th c ri xung m t t.

4.5. T h i t i t v k h h u

4.5.1. Thi ti t
Thi tit l ton b cc qu trnh kh quyn, l trng thi
ring bit, n h t thi mt thi im nht nh. Trong thc t,
khi nim thi tit mt ngy r t quan trng, bi v ngy l
khong cch thi gian ngn nht i vi nhng bin i c quy
lut ca kh quyn. Nhng bin i ny c th theo di c khi
quan st bin trn h ngy ca cc yu t thi tit nh nhit ,
m, lng my, nc ri, kh p, gi v.v...

4.5.2. Kh hu
Kh hu cng l trng thi kh quyn, nhng trng thi ny
c trng cho mt khng gian no , hoc cho ton b Tri t
ni chung. Khi nim kh hu c r t ra da trn c s phn tch
cc s" liu nhiu nm v thi tit, v quy lut bin i ca n,
l ch thi tit.
Nh vy, thi tit v kh hu c lin quan vi nhau. Kh hu
c nhn bit qua thi tit, dng nh kh hu c to nn t thi
tit. V thi tit c xem xt trn nn ca mt kh hu nht nh.

94
4.5.3. Cc loi kh hu trn Tri t
Kh hu trn Tri t c chia thnh nhiu loi v phn b'
thnh i theo v . Trong cc i li c nhng kh hu b ng,
b ty, kh hu hi dng v lc a.
Cc yu t" nhit , kh p, gi, m, nc ri (ma) mi
ni trn Tri t kt hp vi nhau thnh kh hu ca ni y.
Trn Tri t, nhit c phn b" thnh nhng i, phn
loi kh hu theo cc i y, ta c cc i nng, n ho v lnh; cc
kh hu y li chia ra thnh su loi kh hu khc nhau.

Bng 4.8. Cc loi kh hu ln trn Tri t

Kh hu c i tnh Kh hu phi i tnh

- Kh hu nng + Kh hu xch o + Ch tuyn

+ Kh hu ch tuyn + Gi ma

+ Kh hu hoang mc

- Kh hu n ho + Kh hu bn ch tuyn (n + a Trung Hi (b ty lc a)
i nng)
+ Lc a

- Kh hu lnh + Khi hu n i lnh + B ng lc a

+ Kh hu cc i.

Trong mt s khu vc, kh hu c i tnh, ta thy c nhng

nt khc nhau kh ln gia b Ty v b ng cc lc a, nhng
nt y l do tun hon ca nc v ca kh quyn em n lm
pht sinh cc loi kh hu phi i tnh, b't chp s phn b" cc
yu t" kh hu theo v , chng hn nh kh hu gi ma, kh
hu a Trung Hi, kh hu n i hi dng.
Mi kh hu phi i tnh li ty theo khu vc gn hay xa i
dng m c cc kiu kh hu i dng hay lc a.

4.5.4. C h n h it trn Tri t

1. i ni ch tuyn
Ni chung gia hai ch tuyn c nhit cao sut nm, khng
c thng no di 18c, ngha l khng c ma lnh, nhit t
ngy sang m chnh nhiu, c th n 10 - 12c. Trong nm th
chnh t ch t 6 - 10c gia lc a v 1 - 3c trn b bin. Nhit

95
ln cao ti hai ln vo hai k M t Tri ln thin nh.

2. i cn ch tuyn
Gm nhng min nm t gii hn i ni ch tuyn ln n
ng ni lin nhng a im m nhit trung bnh khng c
thng no di 6c. Nng lnh trong i ny kh chnh lch,
thng t 10 - 20c gia lc a v khong 5c gn b bin.
Mt nm ch c mt ln nhit ti cao sau ngy h ch, nhng
nhit cao hn nhit ti cao xch o.

3. n i
Gm nhng min nm gia gii hn ca i cn ch tuyn vi
ng n lin nhng a im m mt nm c su thng nhit
trung bnh trn 6c, y bn ma phn bit r t r.
Trong i ny, pha ty cc lc a c ch hi dng, nng
lnh t chnh lch, ma xun v ma thu r t di, t nht l na
nm; sang pha ng th ch lc a, hai ma h v ng rt
di, nhit chnh lch cc oan, bin hng nm chnh lch
ti 22 c.

4. Hn i
Hn i ri t gii hn n i ln n ng n lin cc a
im mi nm c ba thng nhit trung bnh trn 6c, thng
ch c 4 thng trn 10c gn nh khng c ma h, nhit trong
ngy v trong nm u ln xung cc oan.

5. Cc i
Cc i nm trong gii hn t hn i ln cc. Sut nm
khng my lc nhit trn 10 c, thng l 0c, dng nh ch c
mt ma ng vnh vin, m t t ton l bng tuyt.
Nhng min ni cao n i cng c ch nhit nh cc
i. x nng, cc ni cao li c nhit trung bnh thp nh
ma xun n i.

4.5.5. P hn b nc m a trn Tri t

1 . hai bn xch o, c p thp v ma quanh nm, c hai
96
v ma nhiu n h t sau khi M t Tri ln thin nh sau xun
phn v th u phn, l ch ma xch o. Lng ma trung
bnh nm trn 2 .000mm.
2. Cng xa xch o ma cng t, hai v ma theo M t Tri ln
thin nh cch nhau vi thng, nn gia hai v ma c mt v
kh ngn, cn m a lnh l v kh di. Cng xa xch o v cng
gn ch tuyn th hai ln M t Tri ln thin nh cng gn nhau.
Khong t 15 tr ln th v kh ngn gia m t i, mt nm ch
c hai ma: ma kh v ma ma. Cng gn ch tuyn, ma kh
cng di, t 15 v tuyn tr ln ma khng qu 1000mm.
3. C lng ma ln n h t l ch ma gi m a nhit i.
in hnh l min Tserapunji (n ) thuc chn ni Himalaia
cao 1.250m ma ti 12.665mm. Ch ma go ma c m a kh v
ma ma r t r, 85 - 90% lng ma tp trung vo my thng
ma ma.
4. nhng khu vc quanh nm c p cao cn ch tuyn ph
ln th khng my khi c ma. l ch ma hoang mc.
Lng ma trung bnh nm di 500mm.
5. Cc min thuc n i m st cc hoang mc th ma
nng c p cao cn ch tuyn ph ln, nn kh ro. Tri li ma
lnh p cao r t lui, cc kh xoy ko n v tr t ma, nhng tr n
ma ngn nhng to, phn nhiu l ma dng, lng nc c khi
bng lng nc ma c thng n i; in hnh l ven a
Trung Hi, ch ma ny gi l ch ma a Trung Hi.
Lng ma di 1000mm.
Khu vc v tuyn 40 n gn cc khng c p cao ph ln v
c iron a cc ko qua, nn quanh'nm lc no cng c th c
ma c. Ma ma v ma kh khng r rt, ch c m a ma
nhiu v ma ma t, l c im ca cc ch ma n i
(Hnh 4.7).
6 . Nhng min b Ty cc lc a c ch ma n i kiu
hi dng, gi ty n thng xuyn trong nm kh nhiu,
thng trn 200 ngy.
7. Nhng min xa bin th v ma gia m a lnh l do kh

97
xoy em n, v ma gia ma nng th do hi nc bc ln v
ma nhiu hn, l ch ma n i kiu lc a.
90 60 30 0 30 BO 80 120 150 180 160 120 90 60

30 BO 30 0 30 60 90 120 150 ISO 150 120 so 60

Hnh 4.7. Bn tng lng ma hng nm (mm)

8 . b ng cc lc a c ch ma gi ma n i, ti y
cng ma nhiu vo ma h, nhng ma ng khng kh ro hn,
v c ma theo kh xoy.
9. Hai min a cc c p cao ph ln quanh nm li c nhit
r t thp, m t t ph bng nn bc hi r t km, v th nc ri
cng r t him, l ch ma a cc.

98
Chng 5

THY QUYN

Thy quyn l mt trong nhng hp phn quan trng ca lp

v a l v c nhng quan h cht ch v m t ng lc vi cc
quyn khc. Thy quyn l quyn nc ca a cu nm trn b
m t v c trong v qu t; tc l tng th cc i dng, bin v
cc i tng nc khc trn lc a (sng ngi, h, m ly, nc
ngm) k c nc trong th rn (lp ph tuyt v bng).
Khi lng nc trong t nhin khong 1.386.106km 3 hay
1386.1018 tn, ln gp 30 ln khi lng kh quyn, nhng ch bng 5%
khi lng thch quyn.

5.1. S p h n b c a n c tr n a c u

5.1.1. Trong lp v a l nc c phn b n h sau

Bng 5.1. Phn b nc trn lp v a l

Cc quyn Lng nc (km3) T l (%)

Thy quyn 1.362.254.090 98,2879
Thch quyn 23.716.500 1,7111
Kh quyn 12.900 0,0009
Sinh quyn (thc vt) 1.120 0,0001
Tng cng 1.385.984.610 100

Bng 5.2. Phn b nc trong thu quyn

Cc i tng nc Lng nc (km3) T l (%)

Bin v i dng 1.338.000,000 98,2197
Bng 24.064,10 1,7617
H v m ly 187,87 0,0183
Sng ngi 2,12 0,0003
Tng cng 1.362.254,00 100

99
5.2. S t u n h o n c a n c tr o n g t h i n n h i n
Nc thin nhin phn b" rt rng ri, nhng gia cc thnh
phn v tng ny vn c mi quan h cht ch vi nhau. Mi
lin h ny c thc hin nh cc qu trnh tun hon ln v nh.

5.2.1. Cc g iai on tun hon

Nc trong thin nhin lun vn ng. Qu trn h vn ng
ny khng ch xy ra trong ni b thy quyn m cn qua cc
thnh phn khc trong lp v a l. Cc giai on tu n hon ca
nc c tm t t trong s sau (Hnh 5.1)

Hnh 5.1. S tun hon ca nc trn Tri t

5.2.2. Phn loi tu n hon

Cc loi tun hon c phn thnh hai loi gm vng tun
hon nh v vng tu n hon ln.
1. Tun hon nh: trong chu trnh vn ng ca nc ch
tham gia c giai on l bc hi v nc ri, khng k s
lng nc t hay nhiu.
2. Tun hon ln: trong chu trnh vn ng ca nc tham
gia gm 3 giai on: bc hi, nc ri v dng chy hay c 4
giai on nh: bc hi, nc ri, ngm v dng chy trn mt.

5.3. N c di t
Nc di t tn ti c trong lp v qu t l do thy
tnh ca t nh tnh cha nc, tnh nh nc, tnh thm
nc. t c th cha c nc l do c l hng v khe nt.
100
 c nhiu l hng v nhiu khe nt bao nhiu th kh nng
cha nc cng ln by nhiu. Nc di t c th do nc trn
m t nh nc ma, nc tuyt tan hay sng, h thm xung; cng
c th do nc t trong lng t i ln m ngng t li.
Nc di t tn ti nhiu dng khc nhau nh th hi,
th lng, hoc th rn (bng, ng kt).
Nc ngm l b phn quan trng nht ca nc di t.
Nc ny l nc trng lc, trng thi t do, hon ton bo ha
v tn ti thng xuyn trong lp cha nc u tin tnh t m t
t xung.
Tng cha nc ngm c th l cc loi nham thch khc
nhau nhng thng l lp v phong ha tr c tui t. Trong
lp nc ny, b m t trn gi l mc nc hay gng nc ngm
v b m t di l y nc ngm. Khong cch thng ng gia
gng v y l chiu dy nc ngm. Trn mc nc ngm l
tng t vn b, khng cha nc thng xuyn gi l tng
thng kh hay nc tng trn. Bn trn mc nc ngm thng
p ht trin lp nc mao dn gi l vin mao dn. y cch nc l
t khng thm nc. Nc ngm c quan h cht ch vi nc
mt. Phm vi tp trung ca nc ngm gi l lu vc ngm. Min
b sung thng trng vi ngun phn b". Phn nc ngm chuyn
ng thnh dng chy ngm. Phn nc ngm l ra ngoi m t t
gi l ngun l, thng l ca sui, cc sui ra sng v l ngun
cung cp nc thng xuyn cho sng.

5.4. N c tr n l c a

5.4.1. Sng ngi

Sng ngi cha nc thng xuyn, c dng chy t ngun
n ca sng. Ty thuc vo iu kin hnh thnh ch nc m
ngi ta phn bit thnh sng ng bng, sng min ni, sngt,
sng m ly v sng karst. V ty theo kch thc ngi ta phn
bit sng ln, sng nh, sng trung bnh.
1. H thng sng l tp hp cc sng ca mt lnh th nht
nh, hp nht vi nhau v mang nc ra khi lnh th di dng

101
mt dng chy chung. Trong h thng sng c dng chy chnh v
dng chy ph. Cc dng chy nh chy vo dng chnh gi l cc
ph lu, nh sng , sng Chy, sng L, sng Gm l nhng
ph lu ca h thng sng Hng. Ngc li cc dng chy, thng
h lu, tiu nc cho sng chnh gi l cc chi lu. Sng ung,
sng Luc l nhng chi lu ca sng Hng.
2. Lu vc sng l lnh th trn sng nhn c nc cho
dng chy trong h thng sng. Ngun nc cung cp cho sng ngi
ch yu l t trn m t v mt phn khc l do nc di t. Do
lu vc sng gm c hai phn, lu vc m t v lu vc ngm.
3. M t ct ngang ca sng (tit din ngang) l mt phn ca
m t phng, thng gc vi dng chy, gi hn bi y, hai b v
m t nc sng. M t ct ngang sng cng nh lng sng, khng c"
nh m thay i theo lng nc sng. V vy, c m t ct ngang
cc i, cc tiu v trung bnh.
4. M t ct dc l ng cong biu din s thay i cao ca
y hay mc nc sng ma cn theo chiu di t ngun n ca
sng. Hnh dng ca m t ct dc ph thuc vo cc iu kin nham
thch, a hnh nhng ch yu l qu trnh hot ng ca dng
nc hay tui ca sng ngi. Ni chung cc sng tr c trc din dc
dng bc thang, cn cc sng gi thng c trc din dc lm.
5. Ngun v ca sng. Trn m t ct dc ca sng, ngi ta cn
ch ti mt s c trng quan trng khc: l ngun v ca
sng. Ngun l ni bt u ca con sng. Ngun ca sng c th
b t u t ngun l nc ngm chy ra SUI, c th l sng bng
hoc h m v.v... Ngc vi ngun sng, ni sng nc vo
mt i tng nhn nc khc gi l ca sng. tng ny c
th l sng, h, bin hay i dng.

5.4.2. C h sng
Th tch nc chy qua m t ct ngang ca dng sng mt
ni, trong n v thi gian 1 giy gi l lng nc chy.
Lu lng hay lng nc chy biu th bng m3/s hay
km 3/nm.

102
 Tnh mc nc sng, khi nc ln l tnh t mc nc cn.
ng bng tnh mc nc sng t mc nc bin trung bnh, mc
nc tnh bng mt.
L l nhng lc tr s ca lu lng tng ln m nh m.
Khi mc nc h thp th lng sng c nc chy gi l lng
cn hay lng nh. Khi l th nc sng ngp lnh lng, lc lng
sng gi l lng ln hay lng y.
Modul dng chy l lng nc chy trong mt giy trn din
tch lk m 2 (1/s/km2). Modul dng chy trung bnh ca sng ngi th
gii l 10 1/s/km2, cn Vit Nam l 35 1/s/km2.
Dng bn ct l nhng h t vt cht th rn nh: bn, ct,
si, cui b dng nc xm thc v vn chuyn theo dng sng.
Dng ct bn cn c gi l dng chy rn. Dng chy rn ca
sng ngi th gii l 1 2 ,0.10 9 tn/nm.

5.4.3. P h n loai sng

Theo A.I. .Voiekov (1884) sng ngi trn Tri t c phn
chia theo ngun cung cp nc. Theo nguyn tc ny, sng ngi
c chia thnh 3 kiu chnh:
1. Sng ngi c ngun cung cp nc l tuyt v bng tan.
Thuc loi ny c sng hn i, sng cc i v sng Trung
bt ngun t vng bng h ni cao.
2 . Sng ngi c ngun cung cp l nc ma. Thuc loi ny
gm c sng Ty u, Nam u, nhit i m, nhit i kh.
3. Sng ngi c ngun cung cp nc hn hp. Thuc loi ny
gm c sng ng u, cc sng bt ngun t dy ni Anp.
Mt s' sng ln trn th gii:
Chu :
- Dng T: 5700 km; - Amua: 4350 km;
- Hong H: 5190 km; - Lna: 4320 km;
- MKng: 4500 km; ' - Enixe: 4130 km;
103
 Chu u:
- Sng Vonga: 3690 km
Chu Phi: Bc M:
- Sng Nin: 6450 km; - Mitxixipi: 6230 km
- Cng G: 4640 km; - Mixuri: 4370 km
- Nigi: 4160 km; - Makenzi: 4040 km
N am M:
- Amazon: 6480 km
- La Plata: 4700 km.

5.5. H , m
Trn b m t lc a, ngoi sng ngi, cn mt tng thy
vn quan trng na l h v m ly. Chng c nhng c im
v hnh thi v thy vn khc vi sng ngi v tn ti c lp
trong mi trng a l. Tuy vy, h m cng thng c quan h
thy vn v c khi c tc ng tng h quan trng vi sng ngi.
Din tch h m trn ton th gii l 6,2.10 6km2, chim
khong 4,4% din tch cc chu lc. Tng lng nc trong cc h
m 0,1878.106km 3, chim khong 0,016% tng lng nc ngt
trn th gii.

5.5.1. H
H l bn nc t nhin trong cc vng t thp ca lc a, c
y dng lng cho. Chuyn ng ca nc h chm chp. mn
v thnh phn mui cng phc tp v hay thay i. S" lng h
trn th gii cng kh ln, lng nc 2,7.10 6km 3, chim khong
0,0128% tng lng nc trn th gii, trong lng nc ngt l
0,091.106km 3 v chim 0,2598% tng lng nc ngt.
S lng h trn lc a kh nhiu v ni chung cng phc
tp c v hnh thi cng nh cc c trng thy vn. e tin vic
nghin cu v s dng ngi ta phn loi h theo ngun gc pht
sinh, theo cn bng nc h, theo nhit nc, theo nng cc
cht ha tan, hay cc mui dinh dng.
104
 Di y l mt s' h ln ng ch trong cc chu lc:
- chu : H Aran - 65.500km2; Bai can - 30.500km2; Ban
Khat - 17.400km2.
- chu Phi: H Vichtoria - 69.400km2, Tanzanina -
32.900km2, Niaxa - 30.800km2, Sat - 22.000km2.
- Bc M: H Thng - 82.400km2, Huron - 59.600km2,
Mixigan - 58.000km2, Gu ln - 31.080km2, Gu nh -
30.000km2.

5.5.2. m ly
m ly l mt thnh to t nhin, bao chim mt b phn
nht nh ca b m t Tri t, thng xuyn nm trong trng
thi m hoc nc. y l mi trng thun li cho qu trnh
hnh thnh than bn v pht trin cc loi thc vt m ly, sng
trong iu kin tha m v thiu xy trong t.
Nh vy m ly l nhng khu vc thp, tha m ca b m t
Tri t, trong bao ph mt lp than bn dy khng nh hn
30cm dng t v khng nh hn 20cm dng kh.
Trn cc lc a, din tch cc m ly khong 3,5.10 6km 2,
chim ti 2,6% din tch b mt cc lc a. Nhng lng nc nh,
ch chim khong l,4.109km3.
Trn th gii, nc Nga l nc c nhiu m ly nht chim
din tch khong 2 ,l- 10 6km 2 tc l khong 60% tng din tch m
ly trn th gii, in hnh l vng m ly ty Xibiri.
Vit Nam, cng c mt s vng m ly ni ting nh ng
Thp Mi, C Mau.
Ngi ta phn loi m ly theo thc vt thy sinh (m ly
c thc vt giu, trung bnh, ngho dinh dng v.v...) hoc theo
cc d'u hiu tng hp (ngun cung cp nc, a hnh, thc vt v
than bn c lng ng v.v...).

5.6. B ng h
Bng h l nc tn ti th rn. trng thi ny, bng gm

105
c 2 nhm phn t nc l trihydro (H20 )3 v dihydro (H 20 ) 2,
trong trihydro chim 59% khi lng cc loi phn t nc.
Bng c th c hnh thnh trn cc bin hay i dng gi
l bng bin v trn lc a gi l bng lc a. Bng h c hnh
thnh trong iu kin kh hu c bit m ngi ta thng gi l
kh hu bng tuyt, trong tuyt vnh cu hay bng tn ti gi
l Bng quyn. Bng quyn c hai gii hn: gii hn di do
nhit quyt nh v gii hn trn do m quyt nh. Gii
hn trn min xch o c th ti 17km v min cc ch ti
8km; gii hn di min xch o khong 6 km v cc l
-0,6km. Nh vy, c th ti 20% b m t Tri t hon ton nm
trong bng quyn v cng ch khong 50% b m t Tri t l
thc s nm ngoi phm vi ny.
ng gii hn di ca bng quyn gi l ng tuyt. Pha
trn ng ny c cn cn tuyt dng tc l tch tuyt; cn pha
di ng ny l cn cn tuyt m. ng ni lin cc im gii
hn tuyt thn h mt ng lin tc l ng tuyt kh hu.
S" lng nc rn trong bng quyn vo khong hn 24.106km3,
chim khong 1,7617% tng lng thy quyn v bng 68,6972%
tng lng nc ngt trn Tri t. Lp bng ny ph trn mt din
tch 16,3.106km2, gn bng 11% tng din tch cc lc a.
Da vo hnh thi, ngun gc pht sinh, qu trnh pht trin,
cc nh bng h hc trn th gii chia bng h thnh cc loi:
bng h treo nh trn nh ni Apennin v Piren; bng h thung
lng nh trn cc dy ni Anp, Capcad v Alaxka; bng h dn
li nh vng Chile, Greenland, chu Nam Cc.
Greenland, Aixlen, Bc bng dng l bng h lc a v
in hnh cho kiu sng bng dn li. T cc khin bng, li bng
h ko di xung tn mt bin.
Chu Nam Cc l bng h lc a in hnh. y l c min cc
nn m kh phong ph v nhit rt thp. Ngoi bng h dn li
y cn c bng h thm lc a. V d ngoi sng bng dn li
Lm Be rt ln, chiu di 700km, rng 40km, li c sng bng thm
lc a Rt t ra khin bng ko di ra bin cng ti 49km.

106
 Trong lch s ca Tri t, bng h khng phi l c nh m
thay i theo thi gian. C nhng thi k bng h pht trin v
hot ng m nh m v ngc li c thi k bng h km pht
trin hoc tan bin. Thi k bng tan thng gy ra nn i hng
thy v bin tin vo lc a. Thi k bng kt c th to nn
nhng kh bng khng l vi th tch t ti 22 - 56.10ekm3.
Bng h xut hin kh lu trn b m t Tri t. Bng h
c n h t xy ra cch y khong 2.109 nm Canada, Phn Lan.
Cho n nay, xc nh c nhiu bng k ln nh bng k
Huron (Nguyn sinh h) xy ra Hoa K v Canada cch y
khong 2.10 9 nm ; bng k Nguyn sinh gia xy ra trn cc
chu lc thuc lc a Gnvana c cch y khong 1 . 10 9 nm;
bng k Vend xy ra Nguyn sinh mun v n c sinh khong
600.106 nm. n i Tn sinh mt bng k ln xy ra lc a
chu u, cch y hn 30.106 nm v bng k nh hin ang tn
ti cc cc. C ngi cn d on khong 23.000 nm na s c
mt bng k ln hn. Theo mt s tnh ton hin nay, cc chu k
bng ln c th xy ra trong khong 2 00 - 250.106 nm v cc
trung tm ca mi bng k xy ra mt cch lun phin mi bn
cu.
phn kh quyn trnh by, theo IPCC, hin nay do hiu
ng nh knh, nhit kh quyn ang tng ln v c nguy c
lm tan dn cc lp bng v tuyt trn a cu, lm cho mc nc
bin dng cao.

5.7. N c tr o n g c c b i n v i d n g
Nc trong cc bin v i dng c ti 1.338.106km3 tc l
khong 98, 2879% tng lng nc chung. Din tch cc bin v
i dng chim ti 361,3.106km 2, vo khong 72% din tch ton
b Tri t.

5.7.1. S phn b i dng v lc a

i dng v lc a mi bn cu phn b" khng ng u.
Mi bn cu c din tch khong 2 55.106km2, trong bin v i
dng chim 61% i vi bn cu Bc v 81% vi bn cu
Nam. T l gia bin v i dng vi lc a bn cu Bc l 3:2
107
v Nam bn cu l 4:1. C th chn mt vng trn ln chia
Tri t th n h hai bn cu: lc a v i dng. Trong bn
cu lc a tp trung Bc bn cu, c cc ca sng Loa
(4020B v 230), cn bn cu hi dng tp trung Nam bn
cu c cc gn qun o Antipot (40N v 180T), pha ng nam
qun o Niudiln. Trong bn cu lc a bao gm ton b cc lc
a u - , Phi, Bc M v mt phn Nam M. Song bin v cc
i dng vn chim 33% din tch bn cu. Tri li trong bn cu
hi dng bao gm: Thi Bnh Dng, n Dng v phn Nam
i Ty Dng, trong phn lc a cha bng 1/10 din tch
bn cu.
Mt c im th hai cng kh quan trng l cc bin v i
dng thng phn b" xen k vi cc lc a dc theo kinh tuyn,
r nht l i Ty Dng.
Cui cng nhn thy rng cc i dng v lc a thng
v tr i xng nhau qua tm Tri t. l th i xng xuyn
tm. Ngi ta th nghim 19/20 trng hdp. in hnh nht l
Bc Bng dng v chu Nam Cc (Hnh 5.2).

Hnh 5.2. S phn b t v bin (theo la. la. Gakkei)

Din tch t ni tnh theo phn trm din tch chung ca mi

i gm 10. Cc kinh tuyn cch nhau 20.

5.7.2. Mt v i c im ca cc bin v i dng

Cc i dng v bin ph thuc c nhng c im ring, c
108
th tm t t trong bng sau:
Bng 5.3. Cc i dng trn Tri t

Din tch Th tch su (m)

Nhit
i dng Trung Ln mn
1o6 km2 % 10ekm3 % . bnh nht (
(C) '

Thi Bnh Dng 187,7 49,5 701,1 52,8 3957 11034 34,9 19,1
i Ty Dng 91,6 25,5 336,1 24,6 3602 8742 35,5 16,9
n Dng 76,2 21,0 284,6 21,3 3736 7450 31,8 17,0
Bc Bng Dng 14,8 4,1 16,7 1,3 1131 5449 31,0 3,0
i Dng th gii 361,3 100 1338,5 100 3704 11034 35,0 17,4

Ring cc bin li cng phc tp hn do tc ng ca cc iu

kin a phng. Di y l c im ca mt vi bin.

Bng 5.4. Mt s bin ln trn Th gii

Din tch Th tch su bnh qun su ln nht

Bin
(l6km2) (104km3) (m) (m)
San h 4721 11470 2394 9140
Hc Hi 423 537 1271 2245
Azop 38 0,3 9 13
Mram 11 4,0 537 1355
Bin ng 3447 3928 1410 5420

5.7.3. Thnh phn ha hc ca nc bin

Trong cc cht ha tan, mui bin chim phn quan trng nht.

Bng 5.5. Thnh phn mui ca nc bin

Cc mui S lng (g/kg) T l (%)

Clorua Natri 27,2 77,8
Clorua Magi 3,8 10,9
Sulfat Magi 1,7 4,7
Sulfat Can xi 1,2 3,6
Sulfat Kali 0,9 2,5
Carbonat Calxi 0,1 0,3
Bromua Magie 0.1 0,2
Tng cng 35,0 100,0

5.8. S n g b i n

5.8.1. N gu yn nhn hnh th n h v phn loi sng

Trn b m t bin sng lun pht sinh v tn ti. Cc sng ny
r t khc nhau v hnh dng kch thc cng nh v chuyn ng.
109
 Sng pht sinh do nhiu nguyn nhn khc nhau: do tc ng
ca kh quyn trn m t bin, do s khc nhau v m n v nhit
ca khi nc, do hot ng ca ni la v ng t, do lc hp
dn ca cc hnh tinh quanh Tri t v.v... V vy, sng bin
cng c nhiu loi.
Sng c phn loi theo nhiu phng hng khc nhau.
Theo nguyn tc p h t sinh: sng do gi gy nn gi l sng gi;
sng do ng t gy nn gi l sng thn.
Da vo hnh dng ca sng ngi ta chia thnh sng cn i,
sng hai chiu nh sng lng hay sng khng cn i, sng 3 chiu
nh sng gi v.v... Da vo chiu di bc sng chia ra sng di (k
> chiu su bin) v sng ngn (. < chiu su y bin).
Da vo lc tc ng gy sng ngi ta chia ra sng p, to
nn bi cc lc bn ngoi v sng t do to nn bi lc qun tnh
ca cc cht im nc.

5.8.2. S p hn b s n g trn cc i dng v b in

Trong cc bin ph thuc, sng nh hn ngoi i dng
nhiu do iu kin hn ch v kch thc bin, a hnh y, s
hnh thnh bo, s truyn sng t i dng vo v.v...

Bng 5.6. Phn b sng trn cc i dng v bin

Dao ng sng (m) tnh theo %

Khu vc
< 0,6 0,6 -1 ,2 1 ,2 -2 ,1 2 ,1 -3 ,6 3 ,6 -6 >6
Bc Thi Bnh Dng (40N) 25 20 20 15 10 10
Ty Nam TBD (40S) 5 20 20 20 15 15
ng TBD (0) 25 35 25 10 5 5
Bc D khi c gi B 55 25 10 5 5 0
Bc D khi c gi TN 15 15 25 20 15 10
Nam D (15S) 35 25 30 15 5 5
Nam TD (40S) 10 20 20 20 15 10
Bc TD 20 20 20 15 10 5
ng TD (0) 20 30 15 15 5 5
i dang th gii 22 23 21 16 10 8

5.9. C c c h u k t h y tr i u
Mt c im r t quan trng ca thy triu l mc nc dao
ng theo cc chu k khc nhau. Cc chu k ny do cc sng bin
i theo thi gian. Da vo kt qu quan trc v tnh ton, ngi
110
ta chia ra hai loi chu k: chu k ngy v chu k nm.
Chu k ngy l chu k dao ng mc nc bin quan trng
n h t v to nn ch triu ti mi a im khc nhau. Trong
c bn chu k chnh. Bn n h t triu u, bn n h t triu khng
u, nht triu khng u v nht triu u.
- Bn nht triu u l chu k kh ph bin trn ccbin v
i dng vi khong thi gian l 12h25. in hnh cho
loi hnh ny l thy triu Banboa (Panam a) v vng
Thun An (Hu).
- Bn nht triu khng u, ph bin n h t trn cc i
dng v bin, vi khong thi gian ch yu l 12h25,
thnh thong c thi gian 14h50.
- N ht triu khng u, ch ny cng kh ph bin trn
th gii vi chu k ch yu l 24h50, thnh thong c chu
k 12h25. in hnh cho ch ny l M anila (Philipin)
v ng Hi (Vit Nam).
- N ht triu u, ch ny rt him trn th gii vi chu k
khong 24h50. in hnh cho ch ny l thy triu
Hn Du (Vit Nam).
Chu k nm. Trorig mt nm thy triu cng thay i. S
thay i ny xy ra l tng quan v tr gia cc thin th quanh
Tri t quyt nh.

5.10. Hi lu
Trong cc bin v i dng, ngoi xihng chuyn ng dao
ng nh sng, thy triu, nc bin cn chuyn ng tnh tin
thnh dng t ni ny qua ni khc gi l hi lu.

1. Nhng nhn t hnh thnh h i lu

c im ca hi lu r t phc tp thng do nhiu nhn t'
ng thi tc ng. Cc nhn t" ny c chia lm hai nhm chnh:
nhm lc ch yu v nhm lc th y1
a. Thuc nhm lc ch yu c: nhn t" kh tng, tc l lc
trc tip ca gi; nhn t thy vn, l s chnh lch v m t
111
hay t trng nc, mc nc; nhn t' thin vn l lc hp dn ca
cc hnh tinh quanh Tri t.
b. Thuc nhm lc th yu c: lc ma st ni do c s chnh
lch v tc gia cc lp nc trong qu trnh chuyn ng; lc
coriolit tc dng lm lch hng ca hi lu v bn phi i vi
Bc bn cu v lch v bn Tri, i vi Nam bn cu; lc li tm
pht sinh tc dng nhng on chy vng ca dng hi lu.

2. P h n loi h i lu
C ba phng php phn loi hi lu:
a. Phn loi hi lu theo ngun gc pht sinh, bao gm hi
lu gi, hi lu theo mn v triu lu.
b. Phn loi hi lu theo c tnh l ha ca khi nc: da
vo nhit , ngi ta chia ra hi lu nng v hi lu lnh; da
vo mn, ngi ta chia ra hi lu mn (khi mui > 2 1 , 7 % o )
v hi lu n h t (khi mui < 2 1 , 7 % o ) .
c. Phn loi hi lu theo c im chuyn ng: da vo thi
gian chuyn ng, ngi ta chia ra hi lu thng xuyn v hi
lu tm thi hay theo ma, hi lu tun hon hay c chu k; da
vo hng chuyn ng chia ra hi lu mt chiu, thun nghch
hay xoay vng.
Ngoi cc nguyn tc trn, cc vng ven b cn c th phn loi
hi lu theo su: hi lu mt, hi lu y v hi lu trung gian.
Trong cc nguyn tc phn loi k trn, trong khoa hc ngi
ta thng dng nguyn tc phn loi hi lu theo ngun gc, v
nguyn tc ny c th phn bit c bn cht ca hi lu.

3. S p h n b cc h i lu trn d a i dng
Trn b m t cc i dng'th gii c nhiu hi lu khc
nhau, c khi cc hi lu li kt hp vi nhau thnh mt hi lu
chung (trng hp Gnxtrim, Kur Siv). Tt c cc hi lu ny
m bo cho s lu thng v cn bng nc trong ton b cc i
dng v to thnh cc h thng hon chnh (Hnh 7.1).

112
Chng 6

TH NHNG V SINH QUYEN

6.1. Lp v t h n h n g . C c q u tr n h h n h th n h
v s p h n b t h n h n g tr n T r i t

6.1.1. Khi nim v th nhng v lp v th nhng

Lp v tl nhng hay quyn th nhng l mt a quyn
thnh phn ca lp v a l. l mt lp vt cht mm x"p,
nm trn cng ca thch quyn, tip xc vi kh quyn v c
quan h m t thit vi sinh vt quyn. Khoa hc nghin cu v lp
v th nhng l mn th nhng hc.
T lu, loi ngi tip xc vi lp v th nhng, khai thc
v tc ng vo n, nhng khi nim c th cng nh nh ngha
chnh xc v th nhng mi n gn y mi c xc nh.
Quan nim ng n v th nhng ch mi c hnh thnh t
cui th k XIX do nh bc hc Nga v .v . D okutraev v nhng
ngi cng s ca ng xut.
Theo v .v . Dokutraev: t l mt thc th t nhin c lch s
ring bit v c lp, c nhng quy lut p h t sinh v pht trin r
rng c hnh thnh do tc ng tng h ca cc nhn t:
m, k h hu, sinh vt, a hnh v tui a phng
nh ngha v th nhng ca v .v . Dokutraev v sau li c
vin s V.R. Wiliam ra mt cch ton din trn quan im nng
hc. ng cho rng: Th nhng l lp t xp trn b m t lc a
c kh nng cho thu hoch thc vt, tc l c ph. p h l
mt tnh cht ht sc quan trng ca th nhng, l c trng c
bn ca th nhng".

113
6.1.2. p h c a t
ph l kh nng ca t bo m cho cy v nc v thc
n. Cho nn, ph l tnh cht c trng, l bn cht ca t,
cng l tiu chun r rt nht phn bit t vi cc thc th t
nhin khc nh khong vt v .
ph l khi nim chung, cn c vo ngun gc hnh thnh
ngi ta chia ra: ph t nhin, ph nhn to v ph hu
hiu hay ph kinh t.
ph t nhin l ph c hnh thnh do kt qu tc ng
tng hp ca cc nhn t t nhin trong qu trnh thnh to t.
N ch biu hin nhng ni t cn nguyn vn cha b con
ngi khai ph.
ph nhn to do qu trnh canh tc (cy. ba, ti nc,
bn phn, lun canh) ca con ngi to nn, v khi khai thc t
mt cch hp l th ph ny tng ln.
ph hu hiu l s kt hp cht ch ca ph t nhin v
nhn to khi c s can thip ca con ngi. ph hu hiu tng
hay gim l do phng thc canh tc quyt nh. Nng sut thu
hoch thc vt cao hay thp tu thuc vo ph hu hiu. Do
, nhim v nng cao ph c lin quan cht ch vi cc bin
php ci to t. V d, cc vng kh hn thiu nc, vic s
dng t c kh khn, ngi ta khc phc bng ti nhn to.
Nhng nu h thng ti khng hp l s lm mn v t tr nn
xu, ngc li khi c h thng ti hp l s lm cho ph ca
t tng ln. V vy, mun ci to t cn phi nghin cu k cc qu
trnh hnh thnh 1.

6.1.3. Thnh phn ca t

t gm cc cht khong v cht hu c. Cc cht khong l
thnh phn ch yu ca t v chim mt t l r t nh, cn cht
hu c ch chim mt t l r t thp so vi cht khong tr t
m ly - th an bn.
Thnh phn khong trong t gm nhng h t khong c kch
thc khc nhau r t phc tp v cc ht mui v c. N chim
khong 95% trng lng t kh, gm c nhng h t khong
114
nguyn sinh v th sinh. Cc ht khong ny l ngun cung cp
cc cht dinh dng quan trng cho thc vt, c nh hng n
ph ca t.
Tuy th n h phn cht hu c trong t ch chim mt t l nh
so vi thnh phn khong, nhng n c vai tr ht sc quan trng
i vi ph ca t. Thnh phn hu c gm nhiu cht phc
tp, cha cc nguyn t dinh dng ch yu ca cy trng v l
ngun gc ca mn trong t.
S hnh th n h v phn gii cc ch't hu c trong t l thc
cht ca qu trn h to t. Ngun cung cp cht hu c ch yu
cho t l xc thc vt bc cao mu lc. Thc vt mu lc c kh
nng hp th nh sng M t Tri to ra cc cht hu c bng
cch ng ha kh cacbonic v nc trong kh quyn, cn cc vi
sinh vt v ng vt t c kh nng cung cp cht hu c cho t.
Vai tr quan trng n h t ca vi sinh vt l phn gii xc cht ca
thc vt tng hp thnh cc hp cht hu c mi ca t - mn v
hp cht mn to ra cc mui khong lm thc n cho thc vt.
Nh vy trong qu trnh hnh thnh t, s tc ng qua li ca
cc th t nhin sng v t nhin cht c thc hin theo vng
tun hon sinh vt di dng: t - c th sng - t.

6.1.4. Cc qu trn h v nhng yu t hnh th n h t

1. Cc qu trn h hnh thnh t

Tnh c trng ring bit ca cc tng t l k t qu ca
nhng qu trn h xy ra trong t. Mc biu hin ca chng
khc nhau trong cc t khc nhau. Theo I.p. Gerasimov v
M.A. Glazovxkaia c th chia cc qu trn h hnh th n h t
th n h 3 nhm khc nhau:
Nhm 1 - gm cc qu trn h thnh to t lin quan ti s
bin i khong.
a. Qu trnh st. ha (Sialit ha): c thc hin ngay giai on
u ca thnh to t. S tch ly st th sinh trong cc t pht
trin din ra khng nhng nh phn hy cc khong nguyn sinh m
c bng con ng sinh vt. Khi trong thnh phn st c hm lng
Si 0 2 cao th g l sialit ha.
115
 b. Qu trn h feralit ha: phn bit vi qu trn h st ha theo
cng phn hy cc khong nguyn sinh cng nh th sinh.
Nhng silicat v alumosilicat c phn hy ra cc oxyt thnh
phn st, nhm v silic. Hm lng cc hydroxyt st, nhm ha
tr cao (80 - 90%) cho t c mu nu - nu gch. Do , thng
c tn gi l laterit, biu th mu gch. Qu trn h ny din ra
mnh lit nhng min c kh hu nng m.
Nhm 2 - gm cc qu trn h bin i v tch ly phn hu c
trong t.
a. Qu trn h mn ha lin quan ti s tch ly mn trong t.
Qu trn h ny din ra km theo s tch ly hp cht hu c
dng keo t.
b. Qu trn h tch ly than bn xy ra trong iu kin tha
m, qu trn h mn ha cng nh qu trnh khong ha vt cht
hu c xy ra chm chp, cc tn d hu c dng bn phn gii
hoc phn gii khng trit tch ly dn thnh tng dy.
Nhm 3 - gm cc qu trnh thnh to t c lin quan ti s
di chuyn vt cht khong v hu c theo phu din.
a. Qu trn h potzon pht sinh do ch ra tri ca t
mnh, cc sn phm phn hy su sc cc cht khong c
mang xung v tch ly tng di. Di tc ng ca qu trnh
potzon, t c cu trc xc nh ca t t c phu din. Tng trn
cng (tng Ax) l tng tch t mn. Di tng mn l tng ra tri
(A2) mu hi trng, thng c bo ha nhng tinh th thch
anh th sinh. Cc hp cht st, nhm c mang t cc tng trn
ti, cng kt t a v tch t tng B - tng tch t, c mu nu,
nu vng hay nu .
b. Qu trn h giy xut hin trong iu kin ym kh do tha
m, do s kh cc hp cht khong, chuyn chng t dng oxyt
cao sang dng oxyt thp.
c. Qu trn h mn ha l qu trnh tch ly mui tng mt,
xy ra do c s bc hi mnh, nc cha mui gn m t t c
dng ln theo mao qun v tch ly .
116
2. Cc yu t' hnh th n h t h nhng
a. m l ngun gc cc phn t khong vt ca th
nhng. Thnh phn c gii, cc tnh cht nc ca th nhng,
thnh phn ha hc ca n ph thuc vo tnh cht ca m to
t. V th, khi xt n tch cht ca loi t no ta cn xem
xt c c im a cht ca vng.
b. Sin h vt l ngun gc cc phn t hu c ca th nhng.
Thc vt cn to ra iu kin thun li cho th nhng c kh
nng hp th sinh vt; nm v vi khun li iu khin s phn
hy v s tng hp vt cht khong v hu c, ngha l s phong
ha v hnh thnh cht mn.
c. K h hu quyt nh ch nhit v m trong th nhng,
nh hng n tnh cht v cng phong ha, n hot ng
sng ca sinh vt (v n t t c cc chc nng m sinh vt hon
thnh trong th nhng), n tnh cht giu ngho ca mt khu
vc v thc vt. c bit cn nhn mnh vai tr ca nc trong
th nhng, v nc vn chuyn vt cht, mang mui n hay
mang mui i, quyt nh ch kh ca th nhng.
d. a hnh phn b' li s thm nhp ca nhit v m vo
trong th nhng, nh hng ti s di chuyn vt cht trong lp
v th nhng v khi a hnh c cao tuyt i ln th tnh
a i theo ai cao ca t s c th hin r.
e. S hnh thnh th nhng din ra mt thi gian n h t nh,
kh di. Thi gian c coi l tui ca th nhng - mt nhn
t hnh thnh t r t quan trng (V.V. Dokutraev). Thi gian
nht nh cn thit cho s hnh thnh y mt loi t ko di
hng trm nm; chng hn, phi m t khong thi gian 100 - 300
nm mi c c nhng lp t nht nh vi khu vc c bng
tch tr trn cc thm bin, thm sng.
Hin nay, theo kin ca mt s" nh th nhng hc th
nhng t c tui gi nht l cc t min nhit i v nhit
i, v qu trnh hnh thnh ca chng khng b gin on. Cc
loi t tr n h t l t min cc, min n i, v trn cc min
ni cao. Chng mi c hnh thnh sau thi k bng h t.
g. Con ngi tham gia mt cch c thc v tch cc vo qu
117
trnh hnh th n h th nhng bng cch ti nc cho t hay lm
kh t, vun trng hay ph hy cy CI, chn nui sc vt, lm
t theo phng php c gii, bn phn v.v...

6.1.5. Cc loi t ch yu v s phn b a l ca ch n g

S phn b t trn b m t cc lc a chu s chi phi ca
cc quy lut a l c bn nh quy lut a i, quy lu t a , quy
lut ai cao v quy lut a phng. Nhn chung, s phn b cc
kiu t ch yu trn b m t cc lc a theo quy lu t a i in
hnh, nht l ' ng bng thuc lc a - u. Mi kiu t c
iiii thnh trong nhng iu kin a l v c nhng tnh cht
c th ring.
Trn a cu c 4 vng ai t ch yu: lp t vng ai cc
v cc, lp t vng ai n ha, lp t vng cn nhit i v
lp t vng ai nhit i.

1. Lp t vng a i cc v cc
Din tch t vng ai chim khong 4% din tch lc a,
phn b ch yu ven ra pha Bc cc lc a Bc bn cu. Do
c hnh th n h trong cc iu kin hu nh c bng gi quanh
nm, thc vt tha tht, ch yu l ru, a y vi che ph 5 -
10% din tch, nn lng vt cht hu c cung cp r t t. M t khc
do a hnh kh bng phng kh thot nc, nhit li thp
ngn cn bc hi nn nc thng b ng, m ly pht trin.
iu dn ti cc tn d thc vt b phn gii r t chm hoc
bn phn gii di dng than bn.
Ni chung, t vng ai cc v cc c tng dy mng, lp
than bn khng dy, hm lng mn trung bnh 1 - 2%, t t
chua, ngho ln v nit.
t c ph thp nn t c ngha s dng. Nga, h
ch khai thc s dng t thuc vng ai cc bng cc bin
php ci to, nh thit lp h thng tho nc cho t thong,
tng nhit t bng cch trng cc ai rng chn gi Bc v
dn tuyt li thnh ng chng t ha lnh. Ngy nay, ngnh
trng rau (bp ci, khoai ty v.v...) c pht trin mt s" ni
xung quanh cc th ln v nhng vng khc c iu kin (phm
118
vi trn di v tuyn 70 Bc).

2. Lp t vng a i n ha
Trong vng ai n ha thng gp mt s kiu t sau:
a. t potzon in hnh cho cc min rng l nhn thuc kh
hu n i lnh. Ma kh quyn y ri nhiu hn l bc hi, do
th nhng b ra tri r t mnh, cc vt cht d b ha tan v
b a t cc tng trn xung tch t cc tng di. Cc tng t
c phn bit r rt. Tng trn l tng tch t mn thng c
mu nu hay m u xm. Do thc vt rng l kim cung cp t vt
cht tn d (l, v, cnh ...) v vt cht tn d nn lp mn tng
ny t v nhanh chng b phn gii. Bn di l phn b mt tng
ra tri in hnh m u tro (potzon) gm c ct thch anh r t nh.
Tt c nhng vt cht khc (ha tan nhiu hn thch anh) u b
mang t tng i v tch t tng bn di - m u r st nu (do
cc loi oxyt st c mang n y) v r t cht.
t potzon thng c phn
ng chua, nhng tnh cht l,
ha xu, hm lng mn ngho
(khng qu 1,5% tng mt),
cc cht dinh dng thp, cu
tng t b ph hy. Trong
qu trn h s dng t cn bn '40
vi kh chua, bn nhiu phn
hu c cng nh phn khong.
60
b. t potzon c pht trin < 5 ^ 0 / 3 0 "O O yO o !
pha nam i rng l kim, > o > r j o c=>r :
di i rng hn giao c lp c C 3 C 7
80
ph. So vi t potzon, t ny
c tng potzon mng hn, Hnh 6.1. Phu din t potzon
nhng tng thm mc Ao v tng mn At dy hn. t thng t
chua v hm lng mn cao hn (Hnh 4.1).
Ao - Tng thm mc c 1 - 3cm.
Ax - Tng tch mn mu en sm, dy 40 - 60cm, cu tng
vin hay vin - cc nh.

119
 B - Tng chuyn tip, dy 40 - 60cm, mu en nht, chuyn
dn sang m u m; Lc c c nhng li hoc ti mn; cui
tng c cc th mi sinh cacbonat mu trng.
c - Tng m cha nhiu ht cacbonat pha trn
Ni chung, t potzon v t potzon c thch hp vi lm
nghip hn nng nghip.
c. t nu rng, phn b tp trung Ty u, Vin ng nc
Nga, pha ng Bc M v.v... t hnh thnh di rng l rng,
cht hu c do chng cung cp cho t rt giu canxi, m phn b
u trong nm, phong ha sialit (st ha) - kiu st hydrxyt
mica. S phn b' li cc khong phn tn nh l qu trnh c
trng i vi s hnh thnh t nu rng.
Phu din 't phn d yu, chia lm cc tng chnh sau:
Tng Ao: Tng thm mc.
Tng Ap Tng tch mn mu nu xm gim dn t trn
xung, cu tng vin cc, dy t vi cm n 20 -
25cm.
Tng tch t (B), pha trn c mu sng, xung di c
m u nu gch, thnh phn c gii - st, cu tng vin,
cc, dy 50 - 60cm.
Tng to t (C).
t nu rng c hm lng mn kh cao (4 - 6%), phn ng
ca t gn trung tnh, mc ra tri yu nn ph tt v
t lu t c s dng cho sn xut nng nghip.
d. t rng xm phn b" di chuyn tip gia rng v ng
c, c hnh thnh di rng l bn (si, b , gi gai) c thm
c v trong iu kin m trung bnh 500 - 600mm/nm.
Cu trc phu din hnh thi ca t gm tng thm mc
(Ao) dy 1 - 2cm, tng mn (AJ dy 20 - 30cm, tng ra tri (A2)
c mu xm, dy khong 20cm, tng tch t (B) v tng m (C).
t c hm lng mn cao, lng cc nguyn t canxi v
magie tng ln, cu tng tt. t thch hp cho trng cc loi cy

120
ng cc (la m, la mch), cc cy thc n gia sc (khoai ty, c ci
ng), cc loi rau v cy n qu.
e. t secnoziom (t en n i), chim khong 3,6% din
tch cc lc a, phn b' tp trung, ch yu lc a - u v Bc
M. Ngoi ra c phn b ri rc Nam M, chu Phi, chu c.
t en c hnh thnh trong iu kin ca i cnh quan tho
nguyn. Lng ma ri hng nm t (300 - 500mm), bc hi li
nhiu (vt qu lng ma 4 - 5 ln), t t b ra tri, v vy
phu din t en bit ha khng y , cc tng t chuyn
dn dn t tng ny sang tng khc, ch c cc vt ch't d ha
tan mi mang t cc tng trn xung tng di. Hng nm, thc
vt thn c cht i li cung cp cho t mt s" lng vt cht tn
d hu c khng l, nhng do kh hu kh khan nn chng khng
c phn gii n cng. V th, t ngy cng giu thm v cht
mn. m thng l hong th cha nhiu mui, c bit l
cacbonat canxi, to iu kin cho mn c gi li.
c im t secnoziom l c ph r t cao, hm lng mn
trung bnh t 6 - 9%. t c tnh cht l, ha hc tt, phn ng
trung tnh, giu cc cht dinh dng. Do vy, i t en l trung
tm pht trin nng nghip ca cc nc n i. Tuy nhin min
ny hay sinh ra hn hn, nn cn c cc bin php ti tiu hp l
gi vng ph cho t.
g. t h t gi: hnh thnh trong iu kin kh hu kh hn v
lc a ca i tho nguyn kh (hay i bn hoang mc n i).
Chng c phn b' nhiu lc a - u, Bc M v mt phn
nh Nam M.
Phu din t h t gi c dy nh, t c lng mn t hn
(2-3%), cha nhiu cht dinh dng, phn ng kim yu. t
thch hp vi sn xut nng nghip, nhng cn c bin php ti
tiu hp l v y mi cho nng sut cao.
h. t xm v t s sinh trong cc i hoang mc v bn
hoang mc, phn b' su trong lc a gip ran h vi ai nhit
i, chim khong 6% din tch cc lc a.
t hnh th n h trong iu kin kh hu lc a, r t kh khan,
ma t (100 - 250mm), lng bc hi ln hn lng ma n chc
121
ln. Bin nhit nm ln (>30C), qu trnh phong ha vt l
mnh. Do thiu m nn thc vt km sinh trng, phn nhiu l
cc loi c cy ngn ngy sng vo ma xun v cy bi thn g
c b r n su.
t xm, theo Viliamx y l loi t c tui gi, c th trc
kia l t h t gi. D kh hu v thc vt thay i m lng tn
d hu c phn hy thnh mn t nn chuyn t mu h t gi
sang mu xm vi hm lng mn ch tl - 2%.
hoang mc, m t t gn nh tr trc, qu trn h hot ng
sinh vt r t yu nn phu din t cha hnh thnh, kh phn
bit vi lp m u cht nn c th gi l t s sinh.
t xm l loi t c kh nng pht trin nng nghip
vng kh hn, nhng cn c bin php ti tiu tt kt hp vi cc
bin php ci to khc nh trng cy h u tng mn v m
cho t.

3. Lp t vng a i cn n h it i
a/ t v vng cn nhit i m. Cc t ny c nhiu
pha ng cc lc a bc bn cu trong ai kh hu cn nhit i.
t c hnh thnh trong iu kin kh hu m vi lng ma
ri trung bnh nm 1500 - 2000mm. x nhit i, nhit trung
bnh nm lun ln hn 10c, cho nn tng nhit cho ton nm
ln hn 4500C; thc vt gm rng thng xanh cn nhit i c
pha ln cc loi cy rng l.
Qu trn h th n h to t l qu trnh feralit ha hoc feralit -
sialit. T l S i0 2/R20 3 trong t dao ng 2 - 4 . Khc vi t nhit
i m l ti y nhng khong nguyn sinh bn vng t b ph
hy do phong ha, nhng kt hch st khng nhiu v thng gp
trong iu kin thiu nc.
t c hm lng mn trung bnh 2 - 3%, mc d lng vt
cht hu c cung cp hng nm ln, nhng do phn gii v
khong ha m nh nn tng mn khng dy. t c phn ng
chua (pH 4,5 - 5,5), no baz thp (20 - 30%). Dung 'lng hp
th khng ln do c lin quan vi thnh phn khong st th sinh
trong t (ch yu l kaolinit). Tng trn ca t , vng thng
122
ngho st hn cc tng su v thng c mu sng hn - l du
hiu ca potzon ha.
t vng khc vi t ch l t vng pht trin trn v
phong ha giu oxyt silic (55 - 65%), nhng t xetquioxyt (25 -
30%) hn. Lin quan ti qu trnh thnh to v pht trin, phu
din t vng c biu hin du hiu potzon ha, nn cc tng pht
sinh phn ha r.
b. t nu gch i rng l cng, cy bi cn nhit i bao
gm cc vng c kh hu a Trung Hi, c trng bng ma h
kh, nng cn m a ng m, ma nhiu, khng c tuyt hoc ch
c trong mt thi gian ngn. Nhit trung bnh cc thng lun
lun dng, lng ma nm trung bnh 600 - 700mm.
to t y ph bin l vi hoc cc trm tch giu
cacbonat, nn c nh hng tt n thnh to t.
Qu trnh hnh thnh t din ra nh sau: Hng nm trong
thi k m xy ra qu trnh phn gii xc thc vt v thm vo
t nh nc bo ha kh cacbonic, ng thi din ra phong ha
m nh vi s thnh to cc khong st th sinh. Trong lc , cc
mui d ha tan b mang ra khi phu din, cc cacbonat canxi,
magi b ra tri t cc phn trn ca phu din xung tch t
tng di. Trong thi k kh ca nm xy ra s ngng t cc
cacbonat t di ln theo cc mao qun ca nc trong t.
Phu din loi t ny gm cc phn chnh sau:
a. Tng tch mn Al, dy 30 - 40cm, mu nu hoc nu sm;
b. Tng chuyn tip A/B dy khong 20cm, mu ti, c nhiu
mng canxi;
c. Tng tch t B c dy khng c nh, cht, m u nu ,
cc cacbonat tch t nhiu di dng th mi sinh. Cng,
xung su cc th mi sinh ny t dn, tng B chuyn tip
sang tng m.
vng a Trung Hi, loi t ny c hnh thnh trn lp
trm tch st ca vi gi l terrarossa, v vy cn c tn gi
khc l terrrossa.
123
 t c dy tng mn kh vi hm lng m n cao (4 - 7%),
t c phn ng trung tnh n kim yu. V vy, ngi ta thng
s dng trng cc loi cy lng thc (la m), cc cy cng
nghip (bng, thuc l) v cy n qu (nho, cam, chanh, liu v.v...)
c. t i hoang mc cn nhit i v nhit i. t hnh
thnh trong iu kin kh hu nng v kh, lng ma khng
ng k, thc vt cy bi tha tht, sinh trng kh khn. Vai tr
tham gia ca cc loi sinh vt v vi sinh vt khng ng k vo
cc qu trn h hnh th n h t, lm cho t y c nhng c
im ring bit.
Ni chung, trong i hoang mc, t ch mi bt u hnh
thnh - phu din t cng l lp phong ha dang d, cha phn d.

4. Lp t vng a i n h it i
a. t vng di rng nhit i m
t phn b rng chu , Phi, M, c, chim 1/5 din tch
cc lc a. Loi t ny trc y c gi bng nhiu tn khc
nhau: t laterit, t lateritic, t latosol, cromosol v.v... Hin
nay, a s cc nh th nhng gi n l t feralit hoc t alit
(cn c vo qu trnh quan trng nht trong hnh thnh t nhit
i m).
Nhng iu kin nhit v m ca kh hu rng nhit i m
rt thun li cho cc qu trnh l ha v sinh hc xy ra trong t.
Nhit trung bnh nm t khi di 20c, lng ma t trn
1500mm. Ch ma y d gy ra qu trnh ra tri trong t.
Rng nhit i cho lng vt cht ri rng kh ln, nhng
phn nhiu, chng b phn hy lin tc sut nm do hot ng
tch cc ca cc sinh vt v ng vt sinh sng trong t nn
lng m n khng cao. Trong thc vt giu hm lng cc nguyn
t silic, st, nhm, canxi v kali.
Lp v phong ha nhit i m c dy r t ln, hng chc
mt, c khi hng trm mt. Trong lp v phong ha, cc silicat
nguyn sinh trong gc thng b bin i mt cch su sc, to
ra mt lng ln cc hp cht di ng ca silic, nhm v st. Cc
hp cht ny mt phn b nc cun tri, mt phn tham gia vo
124
tun hon sinh vt tr v m t t vi lng tp trung ln hn.
Qu trn h phong ha, lm giu lp v phong ha vi cc khong
vt thuc nhm hyrxit st hay nhm gi l qu trn h feralit
ha. Mc qu trn h feralit ha c biu hin mt cch trc
quan trong m u vng ca phu din t.
Trong phu din t, s phong ha cc tng pht sinh khng
r rt: tng m n c m u xm nu gch hoc hi vng, cu tng
vin nh, dy 12 - 17cm; tng chuyn tip (chu nh hng ca
ra tri) mu nu vng, dy 25 - 50cm; tng tch t c mu
hoc nu vng; tip l tng mu cht phong ha.
t vng nhn chung c lng mn kh (4 - 5%), phn ng
dung dch t chua (pH = 4 - 4,5%) giu oxyt silic, setskioxyt st
v nhm. t c ph tng i thp i vi cy trng.
b. t i xavan nhit i
t c hnh thnh trong iu kin m t hn, lng ma ri
trung bnh 1000 - 1500mm/nm v tp trung trn 75% vo cc
thng ma ma. Ma kh ko di 5 - 6 thng, c khi ti 9 - 10
thng. Hng nm vt cht hu c cung cp cho t trn 10 tn/ha,
lng hu c ny b khong ha mnh.
Trong phu din t i xavan nhit i, ngi ta chia ra:
- Tng m n c mu xm nu, dy 20 - 30cm;
- Tng chuyn tip c mu hoc vng, cc lp v phong ha.
Trong t xavan, qu trnh feralit ha din ra lm cho t
r t giu cc hyrxit st, nhm. t c phn ng chua, lng mn
(2 - 4%) km hn so vi cc t rng nhit i m. mt s" hc,
trong iu kin a hnh v ch nc ngm nht nh, loi t
nhit i thng xut hin tng laterit gn m t t.
t xavan nhit i cng ging nh t rng nhit i m,
tuy c ph khn cao, nhng nu cha b ong ha th vn c
kh nng cho nng sut thc vt kh.
4. Cc ph i t
Ngoi nhng kiu t cp, trn b m t cc lc a cn
ph bin cc kiu t ph a i: t ph sa, t m ly, t
125
mn (xolontrac), t xolonet.
a. t p h sa. L t c tui tr nht. Tui ca n ph thuc
vo qu trn h v thi gian o bi ca bin, sng. Do phu din
cha b phn d hoc phn d cha r. Tnh cht ca t c quan
h r t cht ch vi nhng sn phm do sng v bin em ti. V
vy thng gp t ph sa sng v bin.
Theo thi gian hnh thnh ngi ta chia t ph sa mi v
ph sa c. t ph sa thng cha nhiu vt ch't hu c, c
ph cao nn c s dung rng ri trong canh tc nng nghip.
b. t m ly. Thng phn b" trn cc lc a r t rng, tp
trung ch yu trong i t potzon. Cc nhn t" nh hng quyt
nh n m ly l kh hu, a hnh, t, thc v t ...
Trong iu kin t qu tha m, thiu xy cc cht hu c
khng phn gii hon ton, trn b m t tch ly nhng xc thc
vt bn phn gii to thnh tng than bn lm cho t c mu
nu xm. dy ca tng than bn c th t vi chc xngtim et
n mt mt.
t th an bn cha hm lng nit r t cao (1,5 - 2,5%), nhng
trong thnh phn tro hm lng ln v kali u ngho (khong
0,5%), t r t chua. V vy, mun s dng t m ly, cn lm
cho t thong kh to iu kin cho vi sinh vt a kh hot
ng, kh chua. Khi ly than bn bn rung cng cn phi, hoc
kh chua.
c. t m n (t xolontrac). L t tng m t c cha t 1 -
2% lng mui d ha tan trong nc (ch yu l Nacl v Na2S 0 4).
t ny phn b' rng ri i hoang mc, bn hoang mc v ri
rc cc i tho nguyn kh.
iu kin hnh thnh t mn l v tr nc ngm gn
m t t v ch nhit cao, bc hi mnh. S mn ca tng t
m t l do nc di t cha nhiu mui d ha tan, nc c
dng ln theo cc hg mao qun b bc hi mnh.
t m n cng c hnh thnh ven bin do s thm nhp
ca nc bin hoc do gi mang cc phn t mui t bin vo.
Nhn chung 't mn xu, VI p sut thm thu cao, thc vt
126
kh h t thc n nn sinh trng km. Mun s dng c phi
ci to bng cch kh mui.
d. t xolonet. Phn b' ch yu cc i hoang mc, tho
nguyn kh v.v... t xolonet (t kim mn) c hnh thnh
trong mi quan h vi s bo ha phn phn tn nh ca t bi
cc cation natri. iu dn n s ph hy cc on lp st -
mn chuyn cc hp cht mn v cc khong phn tn nh sang
trng thi vt l lng, chng b mang i khi phn trn ca phu
din theo nc lc. n tng phn b' mui, cc vt cht l lng
ngng t li. Nh vy, tng xolonet rn chc, giu cc phn t
phn tn nh c hnh thnh.
Mt lng ng k n atri b hp th l c im c trng ca
xolonet. Lng cha n atri hp th c bit nhiu tng xolonet,
xuhg su hn i lng ny gim dn. xolonet ca t xut
hin khi hm lng n atri hp th chim 5 - 10% so vi tng s cc
cation hp th.
t xolonet c nh hng xu n sn xut nng nghip do c
nhiu n atri hp th trong t. Mun s dng cn ci to t bng
cch bn thch cao kh bt natri, tc l lm cho canxi thay th
natri v to sunfat natri d ha tan trong nc, d dng c nc
mang i.
Na +
[Keo t] + C aS 04 > [Keo t] Ca ++ + Na2S 0 4
Na +
e. t macgalit (t en nhit i). c hnh th n h trong
iu kin th n h to t l tuf ni la, cc ct, bt kt giu
cacbonat, hoc cc sn phm lng ng giu cacbonat.
t c mu en, dung lng hp th cao, phn ng trung tnh.
Gi v nc chy trn m t to iu kin cho t mn thm xung
lp t su theo cc k nt lm cho ton phu din c mu en.
t en nhit i c coi l loi t r t ph nhiu, c th
khai thc chng trng cc loi cy lng thc, cc cy h ha
tho (Hnh 4.2).
127
 a. b. c. d. e.
t Ptzn t Secnoziom tbazan t ly Terarosa

Hnh 6.2. Mt s' loi t chnh

6.2. S in h q u y n , n g u n g c s s n g , s p h n b
s in h v t tr n T r i t

6.2.1. K hi n im v sin h quyn

Sinh quyn (quyn ca s sng) l quyn tr n h t ca lp v
a l. Ngi u tin dng th u t ng ny l nh a cht hc
ngi o, E. Suess (1875). Sau ny, trong nhng nm 1926,
1965, khi nim mi ngy mt sng t nh cc cng trn h ca
V.I. V ernadxki khi ng nghin cu sinh quyn v m t a ha.
Theo Vernadxki, sinh quyn l mt thnh to mang tnh cht
hnh tinh v tr: Trong sinh quyn ca hnh tinh chng ta,
khng phi s sng tn ti c lp vi hon cnh xung quanh m
l cht sng - ngha l ton b sinh vt c quan h ht sc cht ch
vi mi trng xung quanh ca sinh quyn".
Sinh quyn l m t trong nhng quyn ca v Tri t, thnh
phn, cu trc v nng lng ca n ph thuc ch yu vo hot
ng ca cc sinh vt sng (T in bch khoa a l, 1988). Nu
hiu sinh quyn theo cch ny th ranh gii ca sinh quyn trng
khp vi ran h gii lp v a l, mc d cu trc ca lp v a l
phc tp hn.
Gii hn ca sinh quyn ty thuc vo phm vi phn b ca
128
cc sinh vt. Ranh gii trn cao tip xc vi tng zn ca kh
quyn (25 - 30km), ranh gii thp xung tn y su ca cc h'
i dng v dng li cc lp v phong ha trn t lin (
su trung bnh khong 60m). Tuy nhin, sinh vt khng ri ra
khp quyn phong ha m tp trung vo mt lp c m t cao
nht, dy khong mt vi chc mt, ni c thc vt sinh sng gi
l quyn a thc vt (E.M. Lavrenko, 1949).
Nh vy, sinh quyn gm c tng i lu ca kh quyn, ton
b thy quyn v phn trn ca thch quyn.

6.2.2. c tn h v vai tr ca sinh quyn trong lp v a l

Trong lp v a l, sinh quyn mang mt s" c tnh nht
nh. Mc d c tnh a dng v phc tp, gii hu c vn c khi
lng cc cht khc ca lp v a l. Tng lng sinh khi l
26.1010 tn (ch bng 0,01% thch quyn) trong thc vt c khi
lng (22.1010 tn) ln hn so vi ng vt (4.104 tn).
Th gii thc vt v ng vt c ngha rt ln v mt nng
lng vi sinh quyn. Trong qu trnh h hp ca chng
chuyn ha nng lng nh sng thnh nhng dng nng lng khc.
Tnh vn ng ca sinh quyn c nh hng r t ln n cc
hp phn khc ca lp v a l:
- Th hu c quyt nh vic hnh thnh lp v th nhng.
- Lm thay i tnh cht ha hc ca kh quyn. Phn lp
kh cacbonic v xy c ngun gc sinh vt. Hng nm c
n 175 t tn cacbon chuyn vn trn Tri t. Theo con
s' tnh ton c, c ng ha c 1 t n cacbon th sinh
vt li thi ra 27 tn xy dng t do.
- Cc cht sng nh hng n thch quyn, ni din ra qu
trnh phong ha do tc ng sinh vt. Sinh vt tham gia di
chuyn v tch t cc nguyn t" khc nh canxi, photpho,
lu hunh, ng, it, ra i v.v... ng thi sinh vt cng
tham gia vo thnh to cc trm tch c gi tr ln nh
photphoric, than , du m, than bn v.v...

129
 - Th hu c c th lm thay i a hnh, v d, khi thc vt
m ly p h t trin lm cho h chng b lp kn to nn a
hnh m ly, san h to ra cc bi rn, o vng v.v...
- Trong cuc sng, sinh vt lm pht sinh ra cc qu trnh
vt l, ha hc, di chuyn vt cht t ni ny n ni khc
thuc cc quyn ca lp v a l. Th gii hu c m u
cho chu trn h sinh - a - ha v bin i thnh phn ha
hc ca lp v a l. Tnh sng v tnh vn ng ca lp v
a l bt u chnh l nh c th gii sinh vt thc hin
qu trn h trn.
Trn y l khi qut mt s biu hin in hnh ca s tc
ng tng h gia sinh vt v cc quyn ca lp v a l din ra
trn hnh tinh. Qu trnh cng l mt trong nhng c trng
ch yu ca sinh vt quyn.

6.2.3. N gun gc ca s sng

Khi nghin cu s ra i ca s sng trn Tri t, vin s
A.I. Oparin m t li cc giai on ca qu trnh pht trin
nh sau:
Vo bui s khai, trn Tri t din ra v s" cc phn ng tc
ng tng h gia cacbon, amoniac, hi nc v kt qu l s
xut hin cc axit amin v nuclotit. Cc cht ny c tng hp
nh cc hin tng phng in trong khng trung, cc hot ng
ni la v tia t ngoi bc x Mt Tri.
Trong giai on th hai, t axit amin v nuclotit sinh ra cc
hp cht phc tp hn, l cc git keo c dng st, c gi l
git coaxecva. Cc git ny c kh nng thu h t cc vt cht c
sn mi trung xung quanh. y chnh l hin tng trao i
cht ca bui ban u. Cc git coaxecva c kh nng sinh sn
bng cch phn chi, cc git nc mi sinh ra li pht trin v
sinh sn tip tc. C th ni s kin ny l mt bc tin quan
trng v chnh nh m thnh to v c l git coaxecva bin
thnh cht sng.

130
 Cc c th u tin cha hon chnh, chng khng c cu trc
t bo. Phi mt thi gian r t di v sau, cu trc ny mi ra i
v nh du mt giai on quan trng trong s pht trin ca
sinh quyn.
Tip l giai on xut hin nhng c th c kh nng tng
hp cc cht t th gii v c da vo nng lng nh sng, thng
qua hin tng quang hp. Hin tng ny em n nhng thay
i cn bn trong sinh quyn. T y, cc c th sng bt u phn
chia thnh thc vt v ng vt. Thc vt cu to c th vi tc
cao da vo vt cht v c, cn ng vt da vo ngun thc n
phong ph l thc vt cng pht trin nhanh chng.
Giai on tip theo ca s pht trin sinh quyn lin quan ti
s phn d ca b.my c - thn kinh ng vt v s ra i ca
c quan cm gic. Sinh vt bt u thch nghi tt hn vi cc iu
kin ca mi trng xung quanh v m rng thm din tch phn
b trn b m t Tri t. H thn kinh xut hin dn n s phn
ha*cc mi quan h gia c th v mi trng, t y, cc c th
sng qun t lan khp m t t.
Ngoi hin tng t pht trin ca sinh vt theo quy lut tin
ha hnh thnh nn quyn ca s sng, bn thn sinh quyn
cng pht trin ty thuc vo hng thay i ca cc iu kin
a l t nhin m lch s a cht chng minh. Ngy nay, a
cht lch s, c sinh vt hc, c a l tch ly nhng t liu
phong ph cho php gi thuyt s sng xut hin ngay trn b
m t lp v phong ha trong iu kin m v nhit thch hp.
S xut hin mi m ny ch xy ra trong mt giai on nht nh
ca qu trn h pht trin vt cht v c. T n nay, qu trnh
tin ha v phn ha gii sinh vt din ra song song, gn b vi
nhau mt cch cht ch.

6.2.4. S phn b sin h vt trn Tri t

1. Hoc th u yt v tnh a i a l p d n g tro n g nghin

cu sin h quyn
Dokutraev v . v (1846 - 1903), nh a l th nhng v i ca
131
nc Nga, xut quy lut a i ngang v a i thng
ng vo nhng nm nghin cu cui cng ca i mnh.
Dokutraev v .v nhn thy kh hu, thm thc vt v th
nhng phn b" trn b m t t theo tng i. l nhng biu
hin c bn ca quy lu t a i m tc gi xut. Nhng
kin c kt c tnh cht l lun ca Dokutraev c kim
nghim trong nhiu cng trnh xy dng cc bn th nhng
ton th gii. Hc thuyt v tnh a i nm ngang ca th
nhng c pht trin trong cc cng trnh a l ca Berg
L.x, Gerasimov I, v.v...
Cc i t nhin l biu hin tng hp ca s phn ha b
m t Tri t theo quy lut a i. Thc vt, ng vt k c th
nhng, trong chng mc no l nhng thnh phn ca sinh
quyn, ng thi cng l nhng b phn cu trc ca tng i t
nhin, nn khng th khng phn nh quy lut di nhiu
hnh v phong ph v phc tp.

2. c im v s p h n b sinh v t tron g cc i t nhin

trn Tri t
a. Thc ng vt cc v cc
- i bng: c nhit rt thp, lng bc hi khng ng k,
nhit thng nng n h t khng vt qu 0c, v th thc vt mc
tha tht trn nhng ngch l ra bn ngoi lp bng ph nh
Greenland. Thc vt thng tr ra i bng pha nam l ru v
a y, ngoi ra cn gp thy nhng loi c hoa nh cy thuc
phin cc, hoa thng mc st t.
ng vt a s l nhng loi c i sng gn lin vi bin.
Chng hp th n h tng by trn cc mm hoc trn cc bi bin
phng nh cc loi trong h chim cnh ct, mng cc bc, mng
nh, mng ba ngn, mng trng v c bit l loi vt tri x cc
(Somateria). v th, y ch c chut leming t v tuyn i i
nguyn xm nhp ln, nhng khng ng k.
Ti nguyn ng, thc vt i bng t c khai thc, tr mt
sc lng v ca vt Somateria s dng lm nguyn liu gi nhit
qu x lnh.

132
 - i i nguyn: c kh hu lnh gi gn quanh nm vi
nhit thng nng n h t cng khng t ti +10c. Thc vt
thng tr y ch yu l ru v a y. Chng mc dy c v to
thnh lp qun u th c kh nng chu rt ca i i nguyn.
Ngoi ra vo m a h cn pht trin nhng dng ch xanh nh liu
cc, liu bi nh, liu mng li mc thnh tng thm ko di.
Tiu biu n h t l nhng dng mc thnh gi nh cc loi c di
(Draha), h v (Saxifraga) v.v...
Trong ng vt qun th, chim l thnh phn chim s lng
ln nht. Mt s" loi chim bay v phng nam trn h rt vo
ma ng, ma h mi quay v i nguyn nh chim r, vt tri,
ngng xm, thin nga v.v... v th c chut leming, tun lc (nai
phng bc), g g i nguyn v.v... Cn trng v nhng ng vt
khng xng sng ch yu tp trung tng l rng bn trn m t
t, khng xung su c di tng t v y m bo ha.
Hin nay, mt s" nc c i nguyn nh Nga, Canada, Hoa
K, Iceland (Bng o) ch trng n vic ci to v khai thc
nhng min ny. Nga, h ci thin vi kh hu bng cch
trng rng, v vy nng nghip thu c nhng kt qu ng
k. Bn cnh nui tun lc cng tr thnh ngh chn nui
chnh trong vng.
b. Thc, ng vt n i
- i rng l kim: cn gi l rng Taiga, phn b nhiu Bc
bn cu - u, Bc M.
Thc b Taiga gm nhng dng sng trung sinh nh cc cy
g thuc h thng, cy bi v c. Ty ging cu to rng m Taiga
chia thnh rng l kim ti v rng l kim sng.
Rng l kim ti gm nhng cy g, tn chng ln nhau nh
vn sam (Picca), lnh sam (Abies), tuyt tng (Cedrus). Cu trc
rng tng i n gin gm 2 - 3 tng, tng trn l cy g, tng
di l c v ru. t sng nc ng bng gn nh sut nm
nhng vng c nhit thp nn thnh phn v s lng cn
trng trong t ngho, s' lng th hang n su b cng gim
st. Gii cn trng cy nhiu hn, th nh ch yu l sc vn,
th n th t v.v...
133
 Rng l kim sng gm nhng cy lp qun tn tha nh
thng (Pinus), hoc rng l mt ma nh tng rng l. Trn m t
t di tn rng, ru nhng ch cho a y. Cn trng v th n
cn trng t c s lng nhiu hn. Trong rng l kim sng,
thy c loi th c mng nh nai rng dt (Alces).
Bc M, rng l kim c din tch phn b rng ln Alasca,
Labrador vi nhng loi cy thn g c hu nh lnh sam
Douglas, thit sam Tsuga, trc dip Thuya. Trn vng ni Vevaa
cn gp thy loi h t h c o khng l Sequoia cao n lOOm.
Rng l kim l mt kho ti nguyn ng, thc vt. T lu
ngi ta bit khai thc g rng, trng rng, sn bn thun ha
v chn nui gia sc.
- i rng hn hp v rng l rng: phn b Bc bn cu v
Nam bn cu. Bc bn cu, trn t potzon ha, c th cp pht
trin thnh rng hn hp, ph bin l rng l kim xen cy l rng
nh b , x, si chu u; phong, dng, on tn b
(Fraximus), bch dng, d, nho di Bc M.
Rng l rng c cu to phc tp. Thng phn cy g cao c
khong hai hay ba tng, khng k tng cy bi v tng cy c. L
kh rng nhiu, lm thnh mt thm dy ph kn m t t, khin
cho ru ch pht trin c gc cy, hin tng t ng bng
yu i, cn trng t nhiu hn. Nhng loi sng o hang tm
thc n cn trng trong t nh nhm chut chi (Talpa) c s
lng nhiu hn. Ni chung, ng vt y phong ph hn nhiu
so vi rng Taiga, thng gp thy ln rng, chn, hu sao, h,
g li, th trng, gu nu, hu , hong chu u, Bc M c
gu trc, ri c v.v...
i rng hn hp v rng l rng ca bn cu Nam hon ton
khng ging vi i cng tn bn cu Bc. Trn t nu pht
trin rng thng xanh rm rp bao gm cy l kim. Di tn rng
tng cy bi rm rp xen cy dy leo v cy ph sinh. Trong thnh
phn rng c cc loi cy d gai phng nam thng xuyn, tuyt
tng Chi L, bch, sim, tre, khuynh dip, dng x (Tn Ty Lan).
Nhng loi ng vt c trng l hu, ri c, ch c ti, th
m vt, nhm v (Taxmani). Tn Ty Lan khng c rn v ra,
134
nhng c cc loi chim khng bit bay nh kivi, vt, ngho ng
vt c v (di, chut rng).
- i tho nguyn rng: l i chuyn tip t rng sang tho
nguyn. Thm thc vt l s xen k gia cnh rng vi cc cnh
ng c. Thc vt rng thng tr l cc loi si, bch dng, cn c
ch yu l c cao.
H ng vt c cc ging nh i rng v i tho nguyn.
- i tho nguyn (cn c tn gi khc l Preri Bc M,
Puzta Hungari, Pampa Nam M): iu kin kh hu tho
nguyn khc hn vi cc i trn. Ma h ni chung nng (nhit
trung bnh thng 7 khong 21c, ma tp trung vo u ma
h. Nhit m a ng h thp di 0c. Thi k kh ko di 5
thng. Trn t en v trong iu kin kh hu ny pht trin
thc b c thp, a kh, khng ph kn m mc thnh cm. Ha
tho u th l c mc dch (Festuca), c lng chim (Stipa), ngoi
ra c cc loi ngi (Artemisita) v nhiu loi khc c hoa sc s.
Trn tho nguyn, chim v cn trng u l nhng dng bay
khe, sng theo by. Chim tiu biu l nhng dng ln n tht
thng v mi trn khng hay s xung t. Cc loi gm nhm
nh pht trin nh chut ng Microtus, chut Xuxilic (Citellus),
chut la m, chut nhy v.v... Xa kia tho nguyn l a bn
sinh sng ca tng by nga hoang v sn dng Saiga, nhng
ngy nay cn kit do canh tc v chn th nga, cu v b.
Trn y l c im thc, ng vt min tho nguyn u - ,
cn min Preri trn lc a chu M, khp ni ha tho ph
bin l c lng chim (Stipa), c bng (agropyrum), c grama
(Bocoteloua). Preri cng l qu hng ca cc n b rng chu
M (Bisonbison) v sn dng M (ntilocapra americana). Tuy
nhin, ngy nay cc loi ny hu nh b tit chng m ch cn
cc loi kch thc b hn nh: si preri, cy v.v...
Tho nguyn - u cng nh preri Bc M trc y l a
bn sinh sng ca cc loi th hoang d c ln, nay tr thnh
nhng khu ehn nui nga, cu, b v.v... Cn nhng ni t en
tt pht trin trng trt cc loi cy c h t nh: la m, hng
dng, ng, lanh.
135
 - i hoang mc n i: ch yu l cc loi thc vt a kh.
Cc cy bi nh gic cng, mt s" khng c l nh cy rau mui
(Haloxyluun), mt s cy c l hp nh cy ngc gi (Yucca). Trn
mt t (ct), thc vt khng ph kn, nhng bn di mt t h r
ca chng kt vi nhau rt cht. Trn t mn mc nhiu i din
thuc h rau mui
hoang mc, thc n khng phong ph, nn khng c dng
sng tp on. ng vt c v ph bin l sn dng, nhm gm
nhm c chut Xuxilic, chut ct, chut nhy; b st vi nhng i
din tiu biu nh rn ct, k , ra v.v...
Mt s ni trong hoang mc c s dng chn nui,
nhng vng t xm c nc ti c th trng bng, la. cc c
o thuc Trung pht trin rau xanh v cy n qu.
c. Thc, ng vt nhit i
- Rng nhit i l cng xanh quanh nm v cy bi hnh
thnh trong iu kin kh hu a Trung Hi. Qun h ny phn
b ven a Trung Hi, cc min pha Ty ca cc lc a Bc M,
Nam M, c thuc ai nhit i. Trong rng thng tr cc loi
si , si li - e, nguyt qu. Di rng pht trin cy bi thuc b
sim mua, cy c gai l cng dng trung.
ng vt ca rng nhit i l cng xanh quanh nm v cy
bi gm cc loi hn hp ca cn nhit i v n i nh s t, d
rng, cu c bm, hu, ama, hong, th di, nhm, ch rng,
kh khng ui v.v...
- i rng hn hp cn nhit i m: hnh thnh cc a
pha ng cc lc a, ni chu tc ng ca gi ma, khng c thi
k kh hn. Thnh phn ca rng phe tp, c s tp hp ca cc
ging cy l rng, cy l kim phng nam v cc i din ca thc
vt n i (si, d).
Th gii ng vt y gm cc loi ca i rng l rng n
i v cc loi a nng nh c su, Vt, rui v.v...
d. Thc, ng vt nhit i
- Rng nhit i ma ma rng l ma ng: biu hin r nt
khu vc ng Nam , ni cc iu kin ca gi ma y m nh
136
thm cc qu trn h hnh thnh t v to ra loi t vng
nhit i. Rng gm mt scy rng l vo ma kh nh tch l
to, thn cao n 25 - 30m, sn (Shorea robusta) v.v... Di tn
rng l nhng loi thng xanh. Gii ng vt gn ging vi
nhng i din rng tha nhit i.
- i Xavan v rng tha nhit i.
Xavan l mt qun x c cao nhit i xen lc c cc cy to,
tn xe rng, c phn ln thuc h ha tho, cao trung bnh 2 -
3m. Cy to gm c loi cy tiu biu nh baobap chu Phi (v
cy dy l tr t sch vo ma kh kit), cy keo (Acacia). Xa van
Brasil li c cy hnh c chai c o.
Th gii ng vt Xavan c bit phong ph, nhiu loi
ng vt c mng, loi gm nhm, ng vt n th t ln v nh,
ng vt n xc, b st, h Nm M, c su, iu chu M,
chu Phi, hu cao c, nga vn, sn dng, voi, s t, chut ti
(Kanguru), t gic, kh v.v...
- i hoang mc v bn hoang mc nhit i: thc vt gm c
c mt nm, nhiu cy bi ln v cy c g nh chu c iu
kin thiu m, c kh nng tch t nhiu nc trong t bo nh
xng rng mng nc (Cactus), i kch (Euphorbia) v.v...
Hoang mc nhit i c phn lm nhiu loi, mi loi c mt
mi trng sinh sng ring tng ng vi mt s cy nht nh.
c tnh ca cc hoang mc chu c l c cc trung, cc khm cy
tn l, thc vt t mui, khuynh dip. Cc hoang mc Arabi
hon ton vng bng sinh vt, cc hoang mc ven bin xut hin
loi thc vt sng nh vo sng m, sng mc v ma bi.
Th gii ng vt hoang mc ngho hn savan, cc loi c
mng, n tht, gm nhm v b st ng mt vai tr ng k. C
linh dng, sn dng, la di, linh cm, ch rng v.v...
e. Thc, ng vt cn xch o v xch o
- i rng xch o hay cn gi l rng tha nhit i (theo
cch gi ca nhiu tc gi), hoc c tn khc l rng Ghile, phn
b" ng bng Amazona, phn trung tm chu Phi v mt s'
nhm o Innxia v Tn Guinesa.
Do c c im ch kh hu nng m quanh nm, nhit
137
trung bnh nm dao ng 25 - 27 c v lng ma trn
2.000mm/nm, phn b u trong 12 thng, rng Ghile c nhng
nt c im ni bt nh:
+ Phong ph v loi cy thn g. Gia chng c cc cy thuc
h dng x, h a si, h c v h cao su chim u th;
+ Cu trc ca rng r t phc tp, s' lng tng t t 4 - 5.
+ Cc cy thn g to cao (ti 50 - 60m);
+ che ph ca rng t mc cc i (ch 1/150 lng nh
sng n b m t t);
+ Di rng c t c ph, ch yu l loi dng x, thch
tng. Trong rng pht trin nhiu loi dy leo (c bit l
h my, giang c di n 100m) v thc vt ph sinh.
Gii ng vt r t phong ph v oi, ph bin cc loi n thc
vt, cc loi sng trn cy, nhiu loi chim, cn trng, mi v.v...
- i rng rng l c mt ma m v i xavan v rng tha
cn xch o phn b trong nhng khu vc vi mc m khc
nhau. Nt c sc ca i th n h t l thi k m ko di ti 200
ngy, i th hai - 100 ngy
Thc, ng vt mang nhiu im ging nhau v thnh phn
loi ca cc i cng tn thuc x nhit i m theo ma.
Ngoi s phn b" thc vt theo quy lut a i, thc vt cn
phn b theo quy lu t ai cao, chng hn, theo kt qu nghin
cu ca Humbolt (u th k XIX) cho bit thc vt sn Ty
ni An thuc Peru c phn b nh sau:
+ T 0 - 600m: l ai rng nhit i m in hnh;
+ 600 - 1.200m: ai rng chuyn tip sang rng nhit i m;
+ 1.200 - 1.900m: ai rng nhit i m in hnh trn ni;
+ 1.900 - 2.500m: ai rng l rng n i xanh quanh nm trn ni;
+ 2.500 - 3.100m: ai rng l rng n i trn ni;
+ 3.100 - 3.700m: ai rng l kim trn ni;
+ 3.700 - 4.400m: ai cy bi;
+ 4.400 - 4.800m: ai ng c Anp;
+ Trn 4.800m: ai bng tuyt.
138
Chng 7

CC QUY LUT A L CHUNG

7.1. Q u y lu t v t n h h o n c h n h c a lp v c n h q u a n
T ra i a t
1. Nhng quy lu t chung v ring ca t nhin. Giai on
pht trin quan trng nht v nhn thc ca con ngi l s
chuyn t nghin cu cc i tng sang nghin cu cc qu trnh.
Ton b nhng kin thc v mt b mn no ch tr thnh mt
khoa hc th t s khi n c trang b bng c s l thuyt v nhng
quy lut tn ti, s lan rng v pht trin ca i tng nghin
cu. Mn a l hc cng bc sang con ng .
Mt s quy lu t c bn c pht hin bi mt ngnh khoa
hc no cng c th trng vi cc quy lut m b mn duy vt
bin chng din t. iu chng c g ng ngc nhin v b
mn duy vt bin chng khi qut ha mt cch hp vi logic cc
quy lut ca t nhin c xc lp bi khoa hc v thc tin. Vy
th mt quy lut ca b mn duy vt bin chng cng c th tr
thnh quy lu t ca cc khoa hc khc. S khc nhau ch trong b
mn duy vt bin chng n c trnh by di dng chung nht,
cn trong cc b mn khoa hc khc n c biu din mt cch c
th ng vi i tng nghin cu. Trong trng hp ny n tr
thnh mt quy lut ring, ngha l khng th my mc chuyn n
sang p dng vo cc tng khc v m t cht lng.
Quy lu t pht trin v quy lut lin h ca cc hin tng l
quy lut ca b mn duy vt bin chng. Trong a l hc, cc quy
lut ny c th hin nh nhng quy lut ring bit v s pht
trin v hon chnh ca v cnh quan Tri t.

139
 2. S thng n h t ca h thng vt liu. Mi thnh phn ca v
cnh quan (a hnh, th nhng, nc, th gii hu c v.v...) tn ti
v pht trin theo nhng quy lut ring ca n. Tuy nhin, khng
mt th n h phn no trong s" cc thnh phn li tn ti v pht
trin mt cch c lp, ngha l khQg chu nh hng ca cc thnh
phn khc v ngc li khng pht huy tc dng nh hng ca
mnh ti cc thnh phn khc. S trao i khng ngng vt cht v
nng lng gia cc b phn cu thnh ring l qui nh tnh hon
chnh ca v cnh quan. S phi hp hot ng ca t t c cc
thnh phn bin chng thnh mt h thng vt liu thng nh't,
trong cc th n h phn lun lun ph thuc v nh hng ln
nhau. Tnh hon chnh ca h thng ny ln v mang c tnh
chung n mc m nu trong tng th a l hay trong v cnh
quan ch mt khu no thay i th t t c cc khu cn li cng
thay i theo, v cnh quan v ton th l mt h thng ng thi
va hon chnh va khng cn bng.
Quy m thay i ca ton b h thng, v cn bn, ph thuc
vo qui m thay i ca cc b phn cu thnh ring bit. Chng ta
bit rng tc pht trin v cht ca cc thnh phn l khng
ging nhau. Ty theo mc bo th ca cc thnh phn c th
xp chng theo th t gim dn nh sau: c s nham thch - a
hnh - cc hin tng kh hu - nc - th nhng - thc vt - ng
vt. Do vy, cc i tng v hin tng ca v cnh quan c th c
cng vn ng khc nhau, c qui nh bi c im cht
lng ca mi i tng hoc hin tng , v cng mt i tng
c th c thm tnh ng lc khc ph thuc vo hon cnh xung
quanh ca n: th d cy ci kh hu nhit i pht trin nhanh
hn kh hu n i. Trong v cnh quan cc thnh phn ny c
th km hm bc tin ha ca cc thnh phn khc hoc ngc li
c tc dng thc y nhanh thm.
S xut hin cc rng c hoang mc mc d c nh hng ti
cc qu trn h t nhin trong khng m cc cy c chim lnh,
nhng khng thy c nh hng mt cch r rt ti cnh quan
chung ca hoang mc. Cng nh s lan rng ca lp ph bng h
t cn li nhng du vt ln trn mt din tch khng nh
hn 1/3 din tch t ni. Nhng nhng dao ng tng t ca tc

140
dng qua li gia cc thnh phn khc nhau khng h ngi tr
nguyn tc v tnh hon chnh ca v cnh quan.
Tnh cht hoang mc ca min Atacama v sn ty dy ni
An c qui nh bi dng bin lnh Pru bao bc b bin chu
Nam M gia 35 - 40 v 2 - 3 v Nam. Vo m a h ca bn cu
Bc, ran h gii pha Bc ca dng bin ny ln ti xch o, cn vo
ma ng khi tn phong ng Nam yu i, dng bin nng nh k
En Nhinhi xut hin. C khong 12 nm mt ln, thng vo
thng hai, thng ba, dng En Nhinhi xung qu pha nam (ti 12 -
13 v Nam). Lc by gi nhng trn ma ro nhit i bt u
xung Atacama, trong hoang mc xut hin v vn thc vt v
hng n su b, cc lng cn bin thnh cc dng sng. Sau
chim mung t ngoi b bin v cc chui o ven b bay ti. Nc
ca dng En Nhinhi ngho xy v thc n, trong nc ch c cc
sinh vt tri ni b cht v mt t c l thc n ca loi chim bin.
Tnh trng nh vy ko di khong ba bn thng, sau dng
En Nhinhi li li tr v pha bc, dng bin lnh Pru bo ho xy,
giu thc n, sinh vt tri ni v c, chim lnh v tr bnh thng
ca n. Trn b bin v cc o li xut hin nhiu chim mung nh
chim hi u, chim phaeton v.v...; s phong ph v cc loi chim ko
di nhiu th k dn ti s hnh thnh y nhng ng phn chim
khng l, nhng va phn chim bin ni ting m ngi Inca s
dng bn rung. Atacama li tr thnh hoang mc; thc vt b
chy kh i, cc dng nc cn kit, su b bin mt.
Trong trng hp ny chng ta thy rng s thay i ca
mt nhn t (s thay th dng bin lnh bi dng bin nng v
ngc li) ko theo s thay i ca hng lot cc nhn t" khc v
cnh quan, mc d ch trong mt thi gian ngn, chuyn sang
mt trng thi khc.
Th gii b thay i bi thi k bng h. Tt nhin, s lin h
v ph thuc ln nhau gia cc thnh phn ca v cnh quan l
vnh vin, ngha l khng ch xy ra trong thi i hin nay m c
trong qu kh a cht. iu ny r rt th d v thi k t,
mt thi k c nghin cu k hn cc thi k khc .
Vo thi k c nhng iu kin thun'li, s pht trin ca qu

141
trnh fcfang h rng ln bt u c hnh thnh. Cc bng h c
hnh th n h t nc ma kh quyn chuyn sang th rn, v cn
bn nc ma ny do s bc hi trn b m t i dng th gii, v
vy s gi li nc trn t ni di hnh thc bng h s gy ra s
h thp ca mc i dng do nc y b h t i. Vo thi k
bng h t pht trin ti mc ti a, s h thp mc nc i
dng c th t ti llOm.
S h thp ca mc nc i dng nh hng ti ton b Tri
t mt cch va trc tip, va gin tip. nh hng trc tip l
ch lm phi ra nhng b phn ln ca thm lc a, do vy cc
i lc v cc o c m rng v thay i hnh dng v c thm
din tch t ni, mt s" qun o hp thnh mt o; mt s o
nhp vo cc i lc; mt s i lc ri rc c ni lin vi nhau
bi nhng con ng cn, theo cc con ng ny cc loi sinhvt
trn cn tin hnh vic di c v nh vy chng c phn bc li v
din phn b ca chng b thay i. Trong khi cng nhng con
ng cn ny tr thnh nhng chng ngi khng th vt qua
c vi cc sinh vt di nc.
nh hng gin tip ca s h thp ca mc nc i dng th
gii l ch h thp mc c s xm thc ca cc con sng ra i
dng, gy ra s tng cng mnh m hot ng xm thc theo
chiu su, o su lng ca cc con sng v chia ct a hnh t ni
vi mt cng mnh m hn.
Vo cc thi k tan bng, nc bng tan ca cc bng h r t lui
quay tr li i dng, ni n bt ngun t hng nghn nm v
trc v lm mc nc i dng dng ln; cc bin ven lc a
xut hin, cc i lc a v cc o b phn ri, mc c s xm
thc ca cc con sng c nng cao. iu ny dn n giai on
pht trin yu ca a hnh, s di c ca cc h thc vt v ng
vt trn cn b hn ch, s di c ca cc sinh vt di nc c t
do hn, cc m tiu san h bt u tng tin v.v...
Nh vy v cnh quan l mt b my v cng nhy bn. S tan
bng ti G rinlan sm hay mun s li du vt su trong cc lc
a thng qua hot ng xm thc ca cc con sng. V cc bin
nhit i cc m tiu san h cng bt u pht trin v chiu cao
142
nh mun ui kp mc nc bin ang dng cao.
3. ngha thc tin ca quy lut v tnh hon chnh. Hot
ng kinh .t ca x hi loi ngi tc ng vo cc bc tin
trin ca qu trn h t nhin trong v cnh quan. Vic thay th thc
vt hoang di bng thc vt gieo trng, vic xy dng cc p trn
sng, vic dn nc ti cc min hn hn, vic lm kh cc m ly
v.v... n h t nh s nh hng ti ton b tng th t nhin ca cnh
quan. Tri qua thi gian, cc tc ng ny c th dn ti nhng kt
qu bt ng, c nhng kt qu tri vi mun ca con ngi.
Quy lu t v tnh hon chnh ca v cnh quan cho thy cn
thit phi nghin cu t m cu trc a l ca bt k lnh th no
trc khi khai thc chng v mc ch kinh t di hnh thc ny
hay hnh thc khc.
Theo cch din t ca Armand (1966), trong t nhin tn ti
khng ch n thun mt lot cc nguyn nhn v hu qu, m cn
c mt mng li nh mt bc thu v cc mi lin h qua li. Ch
c nhn thc c c'u trc "dng bc thu" ny mi c th phn
on c mi tng quan gia cc thnh phn ca tng th a l
s thay i theo phng hng no di tc dng ca cc bin php
kinh t.
Vic khng ch trng n cc s liu a l khng t ln dn
n nhng d ton sai st ln v m t kinh t. V d, khi xy dng
cc p trn sng, ngi ta r t d vch phng mt cch my mc
n thun theo cc ng bnh trn bn , m khng thy
trc c di t b ly ha xung quanh cng nh hu qu ca s
dng nc ngm hai bn b sng; hoc tng xy dng cc trm
thy in trn cc sng ln min t thp Ty Xibia v nhng li
ch to ln v nng lng, nhng cc nh a l cnh bo rng
nhng n s lm cho min t thp ny tr thnh m t qu
mc trong khi tnh trng m t hin nay cng cn tr kh
nhiu vic s dng ton din ti nguyn t nhin ca min t ny.
Ni mt cch n gin, vic ci to t nhin hp l khng th
khng tnh n quy lut v tnh hon chnh ca v cnh quan. S
can thip ca nhng ngi khng hiu bit v lnh vc cc mi lin
h nhn qu tinh t t nhin chng khc g s can thip ca nhng

143
con ong vo mng nhn (Armand, 1966).

7.2. Q u y lu t v s tu n h o n c a v t c h t
v nng lng
Mt trong nhng c im r t quan trng v c trng ca v
cnh quan Tri t l s tn ti nhng vng tu n hon ca vt
cht v nng lng. Vai tr ca chng c ngha kinh t ln lao,
bi v chng m bo s lp li nhiu ln cng mt qu trn h hay
hin tng v hiu qu tng cng cao vi khi lng c hn ca qu
trn h ny.
1. S lu thng ca nc i dng. mi i dng, cc
dng bin to th n h nhng vng lu thng ca nc i dng. Cc
dng ln n h t vo khong gia xch o v cc v tuyn 40, vng
vn chuyn ca chng ph hp vi c Coriolit theo chiu kim ng
h bn cu Bc v ngc chiu kim ng h bn cu Nam.
Trong c hai trng hp, cc vng vn chuyn u bao quanh cc
min c kh xoy tn c nh cn nhit i v nh l vy ly cc
min (Hnh 7.1).

Hnh 7.1. S chung ca cc dng bin cc i dng

Th d th n h t l vng vn chuyn xung quanh bin Xacgat:

dng bin min tn phong Bc i v pha Ty to thnh h thng
phc tp ca dng Gnxtrim vn chuyn mt lng nc ti 75
triu m3/s. N hnh t tam gic chu gnxtrim i v pha ng ti
chu u l dng bin Canari, nhnh i v pha Nam l dng bin

144
min tn phong Bc. T vng Niufaolen, mt phn nc ca dng
Gnxtrim b li cun bi gi Ty ln cc v cao di hnh thc
dng nc tri i Ty Dng.
Th d th hai: dng bin min tn phong bc Thi Bnh Dng
i v pha Ty to thnh dng Cur Xi vn chuyn mt lng nc
ti 60 triu m3/s, nhnh i v pha ng l dng California, nhnh i
v pha Nam l dng bin min tn phong Bc.
Th d th ba: dng bin min tn phong Nam i Ty Dng
i v pha Ty l dng Brazin, nhnh i v pha Ty Nam l dng
theo gi Ty, nhnh i v pha ng l dng Begen, nhnh i v
pha Bc l dng min tn phong Nam.
Th d th t: dng bin theo gi Ty hay l dng bin Nam
cc to th n h mt dng lin tc xung quanh a cu cc v
trung bnh thuc bn cu Nam.
S lu thng nc trn m t mt vng no ca i dng
th gii hu nh c hnh thnh ch yu do cc h thng gi. Tuy
nhin, s lu thng ca nc i dng khng ch gn lin vi cc
qu trnh trong kh quyn m cn do s d thng ca trng lc, do
nh hng cc lc gy ra s bin dng ca M t Trng v M t Tri,
do mc ca i dng th gii c b m t phc tp vi nhng b
phn ring bit c b m t nm thp hn hoc cao hn mc trung
bnh. Vic nghin cu phng hng ca graien mc nc v quy
lut Crilit c th hiu c nhng nt cn bn ca cc dng vn
chuyn i dng thng qua s phn b" nhng d thng v mc
trung bnh. iu c ngha rng trn Tri t, ngay trong trng
hp khng c v khng kh, vn ng ca nc i dng th gii
cng gn ging nh tnh trng m chng ta bit hin nay.
Cc dng nghch b sung l khu nht thit phi c vi s
lu thng ca nc cc i dng. Ngi ta bit t lu cc
dng nghch trn m t (th d: cc dng nghch xch o gia cc
khu vc tn phong Thi Bnh Dng v i Ty Dng). Trong
nhng nm gn y, ngnh hi dng hc thu thp c nhiu
kin thc v cc dng nghch mnh m di su biu hin mt cch
r rt i xch o.
Dng Crmven Thi Bnh Dng hot ng su t 100

145
400m, i t Ty sang ng, ngha l theo hng ngc vi hng ca
dng trn m t min tn phong Nam, v ko di ti 15.000 km n
tn pha ngoi cc o Galapagt di hnh thc mt di rng 300 -
500km gia cc v 2B v 2N. Dng ny vn chuyn mt lng
nc ti 40 triu m3/s. v chiu di, dng ny cng tng t nh
dng Gnxtrim, nhng li khng cha ng nhiu ngha a l.
Trong khi , dng Gnxtrim c xem nh l mt thnh phn trao
i gia cc v trong s lu thng i dng v l ng mch
cn bn cho s trao i nhit gia cc min nhit i v cc i.
Dng Lmnxv i Ty Dng chim lnh su t 50 -
200m bn di dng bin min tn phong Nam. N vn chuyn
khong 35 triu m3/s, i t Ty sang ng trn mt chiu di
5.000km. Dng nghch xch o di su n Dng c phn
yu hn v ngng hot ng khi thay i gi ma. Vo thi k gi
ma ng bc n hot ng trn mt chiu di 4.000km.
Cc dng nghch di su khi phc li s cn bng nc v
m n cc min pha ng ca cc i dng. S xen k gia cc
dng trn m t cc min tn phong vi cc dng chy theo hng
ng (cc dng nghch) m nhng trung tm c tc ti a ca
chng thng di su v t khi l ra ngoi b mt, ni ln kin
trc t ong c o (Hnh 7.2 ) i xch o ca i dng th gii.

Hnh 7.2. S kin trc t ong ca lp nc trn mt i xch o cc i dng

(theo N.K. Khanaitsenk)

2. S tu n hon trong kh quyn. Hnh thc lu thng cn bn

ca khng kh trn Tri t, ging nh c ch ca mt my nhit.
Loi th n h t bao gm nhng b phn b un nng (cc v
thp) v nhng b phn b p lnh (cc v gn cc). iu
dn n s khc nhau v nhit gia xch o v cc cc gy ra

146
s trao i khng kh gia cc v trong b dy 20 - 25km ca kh
quyn. My nhit loi th hai s dng khc nhau v nhit gia
cc i lc v cc i dng: v ma h ngun lnh l i dng,
ngun nng l lc a; v ma ng ngun lnh l lc a, ngun
nng l i dng. S lu thng to nn bi my nhit loi th hai
ny tuy km m nh m hn nhng cng biu l s thay i theo
ma ca cc dng kh trn b m t Tri t.
Tt nhin, b phn b un nng v b phn b p lnh
khng hot ng mt cch trc tip m thng qua hnh th kh p:
nhng din kh p cao nhng min b p lnh. B t ngun t s
khc nhau v kh p, vn ng ca khng kh t bn thn n cng
gy ra nhng thay i ca kh p, n b h thp cc vng c dng
khng kh di chuyn i v c nng cao cc vng c dng khng
kh di chuyn n. Ngoi ra, vn ng i ln ca khng kh l do
tnh cht ca cc h thng xoy t v vn ng i xung ca khng
kh l c tnh ca cc h thng xoy tn.
Quan im thng tr cho ti thi gian cch y khng lu v s
lu thng ca khng kh theo v di hnh thc cc vng quay
thng ng c biu th hnh 7.3.
1 6 k m

B mt Tri t

Hnh 7.3. S n gin v s lu thng ca khng kh theo v , v T l hng

gi trn b mt Tri t, B v N l cc Bc v cc Nam

Ngy nay ngi ta bit rng s trao i khng kh gia xch

o v cc, v cn bn l do s di chuyn ca cc khi khng kh
theo hng nm ngang. Cc vn ng theo chiu thng ng khng
v vy m b loi tr, nhng tc ca chng nh hn nhiu ln so
vi tc cc vn ng theo chiu ngang. Do vy phi tu chnh

147
cc khi nim c in trc y v cc vng vn chuyn v xy
dng nn mt gi thit mi phc tp v chnh xc hn. Theo gi
thit mi ny, cc tm lu thng theo chiu thng ng t ra khng
r rng v n nh, nhng chng ta cng biu hin v m t thng k
v r rt hn c l Gtly. Dng nghch cc min tn phong m
mt s' nh kh tng hc khng cng nhn mt cch d dng,
cng tn ti. Tht ra cc v xch o, tn phong bao trm ton
b tng i lu v tng bnh lu di, cn phn tn phong thc t
khng c. Nhng cc i cn nhit, dy thng ng ca tn
phong gim xung ti 2km v trn xut hin phn tn phong
thi t Ty sang ng.
Bc

Nam

Hnh 7.4. S hin ti v s lu thng chung trong kh quyn. Bn phi l cc dng

lp khng kh gn mt t, bn Tri l cc dng cao gn 15km

3. S tu n hon ca sinh vt. S tun hon sinh vt ng mt

vai tr to ln trong v cnh quan Tri t. Trong bc tin trin
ca qu trn h tun hon ny, cc hp cht khong ngun gc sinh
vt (s bin i C 0 2, H20 , NH3j S 0 3 v.v... thnh cc ngun nng
lng phong ph v phc tp ca vt cht hu c) b thay i do
khong ha v gii phng nng lng. S sng hin nay tn ti
di dng tu n hon sinh vt. N xut hin khng phi di hnh
thc c th nguyn sinh ring bit, m di hnh thc tun hon
ca vt cht hu c, da vo cc qu trnh tng hp v phn hy
vt cht hu c.
S chung ca tun hon sinh vt nh sau: 1/ di tc dng
148
ca nh sng ban ngy, qu trnh quang hp tin trin cy xanh:
nc b phn tch trong cc ht dip lc, hyr c s dng to
nn cc hp cht hu c v xy bay vo kh quyn; 2/ sau khi ng
vt v thc vt cht, c th ca chng b vi sinh vt phn hy
th n h nhng hp cht n gin nh C 0 2, nc, amniac v.v...; 3/
cc hp cht khong hnh thnh do con ng ni trn, li b hp
th bi thc vt, ng vt, vi sinh vt v li i vo thnh phn ca
cc vt cht hu c phc tp.
Ni mt cch khc, cng nhng thnh phn y c lp i lp
li to th n h hp cht hu c ca cc c th sng v li chuyn sang
trng thi khong vt.
Nhp iu ca tun hon sinh vt qui nh nhng nt quan
trng v di chuyn ca cc thnh phn ha hc v v c tnh ca
cc mi lin h gia kh quyn, thy quyn v thch quyn.
ngha ca tun hon sinh vt li cng ln hn ch 1
hot ng trong nhiu trm triu nm.
4. S tun hon ca . S rn li ca macma dn n to
thnh phun tro. ny b phn hy do qu trnh phong ha,
vt liu phong ha li c nc, bng hay gi vn chuyn i v
lng ng ch khc - trn lc a hay y cc bn nc - di
hnh thc trm tch vn b. v sau trm tch ny b p cht li bi
qu trn h th n h to . S tch t cc lp trm tch c th dn n
hu qu lm ln y ca chng xung khu vc c nhit v p
sut cao. Kt qu l lm bin cht , thm ch trong iu kin
nhit cao c th lm chy ra tc l lm quay tr li trng
thi macma.
5. C s ca s tun hon. C s su xa ca mi qu trnh tun
hon trong t nhin l s di chuyn v phn b" li ca cc yu t"
ha hc. Kh nng di chuyn ca cc yu t" ty thuc vo tnh di
ng ca chng.
Trong s" cc yu t" di chuyn dng kh, c ngha quan trng
trong qu trn h tun hon l cc yu t c th gia nhp vo cc hp
cht ha hc, nh hyr, xy, cacbon, nit. Cc nguyn t ca
chng xuyn qua vt cht sng, th nhng, thy quyn v hon
thnh r t nhanh qu trn h tun hon. c bit tch cc l xy bi
149
v s di chuyn ca i b phn cc yu t" khc ph thuc vo n.
Cc yu t" di chuyn dng nc to thnh mt nhm ring bit.
xc nh mc di ng ca chng, A.I. Prelm an (1964)
ra h s (Kx) ch t l gia lng ca cc yu t trong . Trong
s' cc yu t' di chuyn dng nc, c bit di ng (Kx = n.10 -
n.100) l cc anin nh: lu hunh, clo, bo v brm. Chng to
thnh cc mui d ha tan, c gp li do s bc hi ca nc v
d b hp th bi cc c th (lu hunh gia nhp vo thnh phn
ca nhng con sc). Cc va mui, thch cao, m irabilit, mng mui
hoang mc l do kt qu tch ng ca chng.
Cc yu t" di ng (Kx = n), ch yu l cc catin nh canxi,
magi, natri, strnti, rai; trong s" cc anin ch c fluo thuc cc
yu t" ny. i vi chng khi nc bc hi thung ch lng ng
canxit v thch cao.
Cc yu t" di ng yu (Kx = 0,n) gm c kali, bari, rubii,
brili v cc catin thuc cc yu t ny gm silic, ftfo.
Mc di ng ca cc yu t di chuyn dng nc khng phi
bao gi cng gii thch c bng nhng tnh cht ring ca chng
(th d, bng tnh ho tan trong nc) m cn c nhng nguyn
nhn khc. S hp th bi cc c th trong qu trn h sinh trng
ca sinh vt, v bi cc cht keo trong t cng nh cc qu trnh
ht bm v trm lng lm yu kh nng di chuyn ca chng. Cc
qu trnh khong ha ca cc hp cht hu c, s ho tan v phn
tch li lm tng kh nng di chuyn.
6. Nhn xt chung v s tun hon. Tt c cc vng tun hon
m t trn khng phi l nhng vng tun hon theo ngha chnh
xc ca ch ny. Chng khng hon ton ng kn, v giai on
cui cng ca vng tu n hon khng ging ht nh giai on u
ca n. S t qung gia cc vng to thnh vect bin i c
phng hng, ngha l ca s pht trin. Th d thc vt hon li
cho t mt s lng vt cht ln hn s lng n thu nhn c
ca t, bi v khi hu c ca n c to thnh v cn bn do kh
cacbonic ca kh quyn ch khng phi do cc yu t tip nhn
c ca t qua h thng r. C th nu chy phun tro nhng
khng th phc hi macma nguyn sinh bng cch , bi v
macma gc, trong khi kt tinh v bin thnh th rn, m t i
150
nhiu vt cht d bay hi trc kia c trong th n h phn ca n, cc
vt cht nhp vo kh quyn v thy quyn khng bao gi cn
quay li. Nc ngy nay do tn phong cun vo bin Caraip khng
phi l nc ngy xa t y nhp vo dng Gnxtrim, d
rng mt s lung ca dng ny vch thnh vng trn kn theo
chiu kim ng h xung quanh bin Xacgat.
Cc qu trnh quang hp, tin hnh do cc phn t cht dip
lc, truyn vo c th dng nng lng ca cc tia nh sng M t
Tri cng vi vt cht ca t nhin v sinh to th n h c s vt cht
v nng lng cho ton b i sng trn Tri t. Cc qu trnh h
hp, thc hin do phn t hmglbin, gii phng nng lng c
lin quan vi qu trnh quang hp v tr li t nhin v sinh
cacbon v hyr.
S tu n hon vt cht trong bt k h thng no ca v cnh
quan i khi cng mang tnh cht ca s phn cng lao ng c
o gia cc h thng cu thnh. Th d, tt c cc c th a kh
u th bng xy, nhng ch c cy xanh tr li xy vo kh quyn.
Trong sinh vt c nhng loi (cy xanh v hng lot vi khun) to
nn cht hu c t khong vt, c nhng loi (ng vt v cy k
sinh cao ng) t nui dng bng vt cht hu c v c nhng loi
(ch yu l vi khun v nm) ph hy cht hu c sng hay cht v
chuyn n thnh khong vt.
Theo mc phc tp nh chng ta thy phn trn, cc vng
tun hon r t khc nhau: nhng vng ny ch yu hn ch trong
cc vn ng c gii theo vng trn (s lu thng trong kh quyn,
cc dng bin), nhng vng khc ko theo s thay i trng thi kt
t ca vt cht (s tun hon ca nc), nhng vng th ba gy ra
s bin i ca vt cht v m t ha hc (s tu n hon ca sinh
vt). nh gi s tun hon theo khu xut p h t v kt thc ca
n, chng ta c th hiu rng vt cht, gia nhp vo vng tun
hon, thng b t chc li trong cc khu trung gian v thay i
trng thi vt l v ha hc . xy t do, m cy hp th t
khng kh trong qu trnh h hp, t quan h vi ni b ca cy v
sau khng cn trng thi t do na. Thc vt tr li cho kh
quyn xy t do thuc ngun gc khc, nhng s kin xy ra cng
151
ging nh trong qu trnh quang hp, tc l do s phn tch ca
cc phn t nc.

7.3. Q u y lu t v t n h n h p i u
1. Khi nim v nhp iu. Mt bin dng c o ca cc vng
tun hon trong v cnh quan Tri t l cc hin tng c tnh
nhp iu.
S lp li nhiu ln trong thi gian ca tng th tng hp cc
hin tng mi ln pht trin theo cng mt hng gi l nhp
iu. Ngi ta phn chia mt cch hp l ra hai dng nhp iu:
nhp iu theo thi k v nhp iu theo chu k.
Nhp iu theo thi k l cc nhp iu c khong thi gian ko
di ng nht. Th d: thi gian m Tri t quay xung quanh trc
ca n; thi gian m Tri t quay xung quanh M t Tri.
Cc nhp iu c thi hn hay thay i gi l cc nhp iu theo
chu k. Nu c tnh ca chng c dn ti nhng con s no th
nhng con s cng ch tng trng thi hn trung bnh ca chu
k. Th d: s" lng ln n h t cc vt en trn M t Tri (tc l cc
lc quang cu, km theo cc cn bo t trng m nh m) c trung
bnh 11 nm lp li mt ln, nhng khong thi gian thc t gia
hai thi k ti a gn nhau l t 9 n 14 nm; khong thi gian
trung bnh ca hai chu k l 22 nm, nhng khong thi gian thc
t l t 19 n 25 nm.
Nhp iu l tnh khng th tch ri ca v cnh quan Tri
t. Mt cnh quan no ging hay khng ging mt cnh quan
khc khng ch biu hin cc c im kt hp ca a hnh, thc
vt, kh hu, th nhng v cc thnh phn khc, m cn c
tnh ca nhp iu. V vy cn phi nghin cu nhp iu, v trc
ht l nhp iu theo thi k, nh mt trong nhng thnh phn cu
trc ca cnh quan. ngha ca cc nhp iu, hnh thnh trong
hng nghn nm, c bit i vi cc thnh phn sinh vt ca v
cnh quan; cc nhp iu ny ngy nay tr thnh iu kin cn
thit cho s tn ti bnh thng ca cc sinh vt.
2. V khong di v ngun gc pht sinh ca cc nhp iu.
Kh khn trong vic nghin cu cc hin tng c nhp iu ph

152
bin trong t nhin v c l ch cc nhp iu c nhiu nhng
khong di khc nhau v ngun gc pht sinh ca chng khng
ng nht. Th d: cng mt hin tng dao ng nhit ca nc
bc i Ty Dng nhng li c biu th bng nhng nhp iu
khc nhau, c bit trong s' l chu k 11 nm gy ra (qua kh
quyn) bi s thay i tnh tch cc ca M t Tri v chu k 19 nm
gy ra bi s bin i ca lc to nn thy triu ca M t Trng.
Biu hin cng mt lc, cc nhp iu thng chng cho ln
nhau dn n ch hoc lm cho mt s" nhp iu m nh ln v cc
nhp iu khc, hoc lm cho tt c cc nhp iu yu i. Ngoi ra,
tc cc phn ng p li ca cc thnh phn ring bit trong v
cnh quan i vi tc dng bn ngoi ca cc nhp iu cng rt
khc nhau. Tuy vy, hiu c cc quy lut v nhp iu s m ra
nhng trin vng cho vic khi tho nhng nguyn tc hoc d on
trc bc tin trin ca cc qu trnh a l trong nhiu nm. iu
ny rt quan trng trong khoa hc cng nh i vi thc tin.
Mt phn cc nhp iu c gii thch bng s chiu sng
khng u ca M t Tri ln Tri t do v tr tng ng ca Tri
t vi M t Tri thng thay i. Nhp iu ngn nht trong s" cc
nhp iu l nhp iu ca nm (s thay i thi gian ca nm).
Khong di ca cc nhp iu khc l gn 21.000 nm, 40.000 nm
v 92.000 nm. Cc khong di tng ng vi thi k bt u
thay i thi gian bt u ca xun, thu phn; thi k c s thay
i nghing ca hong o (t 2436' n 21 58'); v thi k c
s thay i lch tm ca qu o Tri t (gia 0 v 0,068)
(Milancvits, 1939). Nhp iu 40.000 nm (con s chnh xc hn l
40.400) c hu qu r rt nht v m t kh hu, v khi gc nghing
ca hong o thay i th v tr ca nhit i v ca cc vng cc
cng thay i (Hnh 7.5). So snh cc giai on ca cc thi k
bng h gn y theo s' liu tnh tui bng phng php phng x
khng k cc. s liu khc, tm ra nhp iu l 35.000 nm gn
vi thi k dao ng nghing ca hong o.
Nhng thay i ca lc gy ra thy triu, hoc s khng ng
u ca trng lc sinh ra mt nhm ng v v nhp iu c
khong di khc nhau: 1 nm, 2 nm, 8 - 9 nm, 18,9 nm (khong
di ny mang tn l xarc m trc y ngi Can bit), gn
153
I l l nm v gn 1.800 - 1.900 nm.
Th tng hp cc thay i vt l xy ra trn M t Tri (s hnh
thnh cc vt en, m sng, bu la), cng nhanh nh ci gi l
tnh tch cc ca M t Tri v r t quan trng i vi s xut hin v
cnh quan (thng qua nhiu ng ca t trng Tri t v lu
thng trong kh quyn) to ra nhng nhp iu c khong di
trung bnh 2 - 3 nm, gn 11 nm, 22 - 23 nm, 30 - 35 nm, 80 - 90
nm v c th c khong di hn na.

Hnh 7.5. S v s thay i din tch ca cc vng ai n i, nhit i v hn i

khi gc nghing ca hong o thay i. A A v A, A1 l mt phng ca
hong o; EQ v E,Q, l mt phng ca xch o; NB v l trc ca
Tri t; AOQ > AO-Q, l gc nghing ca hong o

Trong bc tin trin ca chu k M t Tri, s" lng chung ca

bc x M t Tri m Tri t nhn c (2cal/cm2 trong mt pht)
khng thay i, nhng cng bc x ca tia t ngoi dao ng
mt cch ng k: khi cc vt en mc ti a, cng bc x ca
tia ny i ti Tri t ln hn 20 ln khi cc vt en mc ti
thiu. Cc chu k v tnh tch cc ca M t Tri li r t nhiu
du tch trong cc thi c nh ranh gii i Thi c v i Nguyn
sinh c tch t st vi dng di m trong cu trc c r vt tch ca
cc chu k M t Tri 30 - 35 nm cng nh 5 - 6 nm; ty nam
chu Phi st dng di tin cambri, tui 0,5 - 1 t nm, cho thy
ngoi chu k hng nm cn c cc chu k dao ng trong 11,5 nm.
Nhng chu k nh vy cng ghi nhn c st dng di thnh
to do gi cc bang U ita v Clra (M), ip Cutuucghin,
tui Cambri sm trn sng Lna (Nga) phin cu to bng ct,
st, mica, tui nguyn sinh mun trn sng Vitim thnh ph
Baib v.v...

154
 Nhp iu trong qu trnh lng ng trm tch li du vt
trong cu trc ca cc thnh to, ngha l trong s lp li ca
theo lt ct thng ng, v thng lin quan ti cc vn ng to
lc ca v Tri t. C th dng lm th d nhp iu c o trong
trm tch plis Capcaz, bao gm s thay i c quy lu t ca v
hnh th n h nhng kt hp ca chng, cu to theo mt khun m u
n h t nh nh st, st vi, vi, st vi, st; vi ct, vi st
v.v... y dy ca tng phn nh nhp iu (kt hp gm 2 - 3 -
5 lp) vo khong t vi centimet n 40 - 60cm, nhng thi gian
hnh th n h tng l t vi trm n vi nghn nm .
Trong vic thnh to cc lp c th c nhng du vt ca s
thay i theo ma (st dng di) ln du vt thay i theo chu k, gy
ra do cc nhn t ngoi lc, th d trong trng hp c 's xen k gia
than bn v trm tch h th iu chng minh s thay i lin tip
gia cc giai on h b lp y v h tr li.
c tnh chu k l c tnh vn c trong s pht trin ca a
hnh. Mt hc thuyt c h thng v cc chu k xm thc c V.M.
vix xy dng nn trong thi i ca ng. Ngy nay, quan nim v
cc chu k a mo khc hn so vi ni dung ca vix, nhng
mi chu k ngi ta vn phn bit trc ht l thi k chia ct ca
a hnh v tip theo l thi k san bng (Mtsriakov, 1963).
R rng l hin tng ng t trong qu kh cng c tnh
nhp iu vi thi gian ko di tru ng bnh ca cc nhp iu l 22 -
23 nm v cng c c du hiu ca cc nhp iu siu th k.
Cui cng ton b lch s a cht ca Tri t m chng ta
bit biu l cc chu k 150 - 240 triu nm, dng lm nn cho cc
chu k ngn hn (vo khong hng chc triu nm).
Trong s cc nhp iu bit cn phn bit nhp iu no c
th xy dng trn c s nhng quan trc khch quan hay nhng
kt lun ng tin cy, chng ta ch phn tch nhng nhp iu
c nghin cu nhiu nht.
3. Nhp iu ngy, m. Nhng thay i ca cc hin tng
trong thin nhin, do s thay i ca ngy v m, ai cng bit:
tin trnh ca nhit , m tuyt i v tng i, qu trnh
quang hp m s din bin ch xy ra vi s c m t ca nh sng
155
v.v... Hoa ca mt s cy (thuc l, nguyt hao, oenatheroe vng
v.v...) ch n sau khi M t Tri ln, nhng n sng th cp xung hay
co li thnh nhng cc khng c hnh dng. ng vt cng c chia
thnh hai loi c bit: mt loi hot ng trong nh sng ban ngy,
loi kia (di, chim c, chn, bm m, mui v.v...) hot ng trong
bng t ca ban m; tuy nhin ng vt ph sinh tri ni sut ngy
m t cc lp bn trn ca bn nc xung cc lp su hn v ngc
li. i sng con ngi cng tin trin trong nhp iu ngy m:
hot ng vo ban ngy, ngh ngi vo ban m.
cc con sng min ni do bng h cung cp nc vo lc ban
sng c th li qua d dng khi nc sng cn t, nhng n qu
tra iu khng thc hin c na v mc nc sng dng cao
do s tan bng. nng ln vo ban ngy v ngui lnh vo ban
m to th n h nhp ngy m ca qu trnh phong ha. Nhp iu
nh vy cng c cc qu trn h hnh thnh th nhng. Gi briz
v gi thung lng l biu hin ca nhp iu ngy m thng qua
s vn ng ca khng kh, do thay i m c ca khng kh
di tc dng ca nng lnh. Cng do nguyn nhn ni trn, ngi
ta quan st thy s h hp ca thy quyn: ban m nc lnh
hp th cc kh, ban ngy nc nng tch cc kh ra .
Khng cn thit phi a nhng th d tip theo. Chc hn ai
ny c th nhn bit c mt cch d dng bt k hin tng no
trong thin nhin.
4. Nhp iu theo ma. Nhp iu hng nm hay theo ma bao
gm nhng thay i lp li mt cch c quy lut v cnh quan v
c lin quan vi s thay i thi gian ca nm.
Hc thuyt v nhp iu theo ma ca cnh quan bao trm
ton b th tng hp cc hin tng trong t nhin hu sinh v v
sinh, trong thi i chng ta hc thuyt ny tr thnh vt hu
hc, mt khoa hc tr i qua mt thi gian lu di ch nghin cu v
cc hin tng theo ma th gii hu c (Kalexnik, 1960).
S thay i trng thi ca cnh quan trong thi gian ca nm
l c tnh vn c ca bt k i a l no. Tuy nhin, s thay i
c th biu hin r r t hn nhng i ny v yu t hn
nhng i khc. Trong nhng trng hp c th, 1 c qui nh

156
ch yu bi tin trn h ca nhit nh cc x nng ch yu bi
ch m ca khng kh; cc min cc ch nh sng (ngy v
m ko di) ng mt vai tr ln. S thay i trng thi r nt
n ht vng ai n i, nhng cng thy c rng xch o mc d
y sut nm c nhit cao v m phong ph.
Nhp iu hng nm c th pht hin c mt cch d dng
qua s tin trin hng nm ca cc yu t" kh hu, ca cc hin
tng thy vn (ng bng, tan bng, nc l, nc cn, ca qu
trnh hnh thnh t, qu trnh a mo cc min cc, s hnh
thnh k arst ch xy ra vo thi k nng ca nm), qua vic di c
ca c v chim, qua vic ng ng hay ng h ca mt s ng vt,
qua s thay i trng thi ca thc vt v.v...
C nhng ng vt ln trn h cc iu kin khng thun li ca
mi trng (lnh lo, thiu thc n) bng cch di chuyn sang cc
cnh quan khc (di c), c nhng ng vt thch ng v m t sinh l
vi cc iu kin khng thun li bng cch ri vo trng thi
tim sinh. Ng h thng ng vi thi k kh hn ca nm v c
tnh cht c trng i vi ng vt cc min nhit i (th d: c
phi) v ch biu hin mt phn no ng vt cc min n i (th
d: chut Bc M v Trung ). Ng ng l trng thi n
ca ng vt vo thi k lnh lo (sc, nhm, di, gu nu, thn ln,
su b, rn v nhiu loi khc na, tr chim). Trong khi ng, nhit
trong thn th ca chng h xung, h hp chm li v khng
iu ha lm gim mt cch t ngt vic s dng xy v bi tit
C 0 2, thnh phn ca mu thay i v.v... Lng m d tr trc khi
ng l ngun nng lng cn bn duy tr cuc sng chm li ti
mc ti a ca chng.
S di c ca c c c tnh hi khc ti vic so vi cc loi ng
vt khc di nc. Thng thng s di c c lin quan ti vic
sinh n, c bit cc loi c vng lai sng bin, mi khi trng
chng li ngc sng ti hng trm kilmet.
5. Nhp iu trong phm vi th k. Trong phm vi ny, cc chu k
c khong di 11 v 20 - 50 nm t ra r rng nht. Cc chu k ny c
th nhn bit c thng qua nhiu hin tng, thm ch c nhng
c im hnh thnh strmatlit gy ra bi s phn lp ca trm tch

157
ngun gc to xanh (cc lp ca thnh to cht vi ny biu hin rt
r s lp li theo chu k 11 nm). Tnh cht chu k nh vy cng thy
cc vng trn trong thn cy g, trm tch bn ca cc h, trong
cc t lan trn ca bnh truyn nhim, trong nhp iu sinh sn
hng lot ca chu chu v cc sinh vt khc v.v...
Ngui ta cn xc nh rng hu nh khp ni trn Tri t
kh hu u tri qua s dao ng theo chu k. Khong di trung
bnh ca mi chu k chng 30 - 35 nm; trong vng thi gian ny
lot cc nm m v lnh c thay th bng cc nm m v kh.
Cc nghin cu h thng ha c s thay i trong phm vi th
k (vi cc nhp iu 20 - 50 nm) ca kh hu, ca lng nc cc
sng v h, ca bng h ni v.v... trn phm vi ton b bn cu bc.
c bit i vi chu u, ngi ta phn bit c cc pha c kh
hu lnh nh sau: nhng nm 80 ca th k XVIII, cc nm 1800 -
1815, nhng nm 40 v 80 ca th k XIX, mi nm u v
nhng nm 40 ca th k th XX; cc nhp iu nh vy cng nhn
thy cc m t nh nhit nc i Ty Dng, s ng bng
i Ty Dng, s dao ng ca mc nc i dng th gii v s
dao dng ca cc bng h ni.
Cch y khng lu ngi ta chng thc mt ln na v s
thay i kh hu theo chu k da trn c s nghin cu cc lp bn
h Carli, lng ng trong vng 4.000 nm gn y. Cc lp bn
h hnh th n h trong ma nng v ma lnh khc nhau v mu sc,
thnh phn v c im kin trc. Theo cc du hiu trn ngi ta
xc nh c tnh chu k ca s dao ng kh hu vi khong
thi gian trung bnh ca mi chu k l 34,5 nm.
Vo cui th k trc, trn Tri t bt u c s m ln ca
kh hu, c bit vo nhng nm 1920 - 1940. Cng do s m ln
mt cch r rt khu vc i Ty Dng ca Bc cc nn xut
hin mt qu trnh c tn gi l s m ln ca Bc cc. y
nhit trung bnh v ma ng c nng cao, s ng bng
bin gim i, mc ng bng vnh vin h thp xung, cc bng h
r t lui. Trong cc con sng i nguyn Bansezemen ngi ta bt
u thy ri c, co thm nhp su vo i nguyn ti mt khong
khng nh hn 200km v hu lan rng ti b bin pha Bc. Nhit
trung bnh hng nm Ptecbua trong khong cc nm 1801 -
158
1850 l 3,5 nhng trong khong cc nm 1921 - 1936 l 4,6 ngha
l cao hn 1, iu lm cho Ptecbua nh c chuyn ch ti v
Mghilep.
S m ln hin ti ca kh hu li khng ng chm ti mt s
vng m ngc li lm cho kh hu cc vng ny tr ln lnh hn
nh trung tm chu , pha Bc chu Phi, Nam cc v chu c.
Khuynh hng ngc li (tr thnh lnh i) biu hin sm hn
c (1927 - 1936) vng ty bc G rinlan v chm hn mt cht
nhng a im khc ca Bc cc, nhng nhiu vng thuc cc v
trung bnh v thp (c bit Nam u) s m ln vn cn tip
tc. Nguyn nhn ca s dao ng nhit m t trn l do thay
i cng lu thng chung ca khng kh bt ngun t nhng
thay i c nhp iu tch cc ca M t Tri.
Cc nhp iu c khong di 20 - 50 nm khng lm bin i
nhng c tnh ca kh hu, bi VI s thay i ca nhit v
lng m t pha ny n pha khc (trong nhp iu) ch bao hm
nhng gii hn tng i hp: qui m ca s dao ng nhit
hng nm trung bnh l gn 1, lng ma l gn 25% so vi lng
ma trung bnh nhiu nm.
Mi tng quan bi s gia cc khong di trung bnh ca mt
s chu k cng cn phi ch ti. Nh chu k thay i kh hu 30 -
35 nm di gp ba ln chu k 11 nm v tnh tch cc ca M t Tri,
nhp iu 90 - 110 nm li di gp ba ln chu k thay i kh hu
ni trn v.v... C ch lm ny sinh mi tng quan bi s hy
cn cha c r. Ngi ta phng on rng chu k thay i kh
hu c c l do nhng iu kin c bit gy ra s xen k ca cc
chu k 8 nm v 11 nm v cc vt en ca M t Tri.
6. Nhp iu ngoi phm vi th k. Nhp iu ngoi phm vi
th k biu hin c bit r bng khong di 1.800 - 1.900 nm
(Hnh 7.6). Mi chu k nh vy bao gm ba pha tch bit vi nhau:
pha tin, hay l pha c kh hu m t m v m t, pht trin mt
cch r t nhanh chng v quyt lit nhng tng i ngn, ch ko
di khong 300 - 500 nm; pha li, hay l pha c kh hu kh khan
v nng nc, ko di khong 600 - 800 nm, pht trin mt cch
chm chp v u oi; pha chuyn tip gia pha tin v pha li, bao

159
chim thi k trung gian vo khong 700 - 800 nm, tuy vy s
chuyn tip t li sang tin th r rt v nhanh chng, cn s
chuyn tip t tin sang li th phng lng. Trong pha tin, tc
dng bng h m nh ln, dng chy ca cc con sng tng ln, mc
nc ca cc h tng ln; trong pha li, cc bng h r t lui, cc con
sng nh i, mc nc cc h h xung.

-4000 -3000 .2000 -1000 0 10Q 2000

Hnh 7.6. S dao ng ca m bn cu bc trong vng 6.000 nm gn y

(theo A. V. Snitnikv)

C r t nhiu th d v s biu hin ca nhp iu ngoi phm vi

th k. S pht trin ti a ca giai on bng h Antai trng vi
cc nam 11.000 - 11.300, 9.200 - 9.400, 7.400 - 7.600, 5.600 - 5.800,
3.700 - 3.800 v 1.900 trc cng nguyn, u cng nguyn v cu
cng vo th k th XIX sau cng nguyn (Snitnikv, 1953). bin
Aran, cc pha tin xy ra vo cc th k XXIII - XVIII trc cng
nguyn v vo u cng nguyn, vo cc th k XIV - XVI sau cng
nguyn, v cc pha li xy ra vo cc th k XVI - VIII trc cng
nguyn, vo cc th k th V - XIII sau cng nguyn v t th k
th XVII (pha cui ny theo d on cn tip tc vi trm nm na).
Nhng s kin v chu k ngoi phm vi th k thi i chng
ta ng c nu ln bao gm nhng s kin sau y: 1/ t th k
th V n th k th XIV: mc thp ca bin Caxpi, s ng bng
t bc cc, s lp c cc o Ixlan v Grinlan, s r t lui ca cc
bng h trn Tri t, s dng cao ca mc i dng th gii, s
tng cng kh ro ca hoang mc Xahara; 2/ t cui ( mt vi
ni), t gia th k th XIV n cui th k th XVIII hay u th
k th XIX: s ng bng mnh ln Bc cc, s tin ln ca cc
bng h hay l thi k tiu bng h (ti a t gia th k th
XVIII n gia th k th XIX), s lnh i ca kh hu, s bao
vy ca bng h Grinlan v s tiu vong ca cc im qun c
y, s li dn ca i dng th gii, mc nc cao ca cc h; 3/
t na th hai ca th k th XIX: s r t lui ca cc bng h ni,
160
s h thp mc nc ca cc h , ng bng, s gim mc ng
bng Bc cc, s tin ca i dng th gii.
o. Ptterxon nhn xt cc chu k ngoi phm vi th k c
lin quan vi nhng thay i ca sc sinh. C vo khong 1.800
nm M t Tri, M t Trng v Tri t li trn cng mt m t
phng v trn cng mt ng thng, thm na khi khong cch
gia M t Tri v Tri t tr thnh nh nht (im gn M t Tri),
trng lc t mc ti a v trong thy quyn, s cn bng ca cc
khi nc b ph hy m nh m nht. Hin tng nh vy xy
ra vo nhng nm 2100 v 360 trc cng nguyn v vo nm 1433
sau cng nguyn. Trong cc iu kin ny, vai tr c bit quan
trng thuc v cc sng triu bn trong m nh hng c th gy ra
nhng thay i nhanh chng v cc tnh cht ca nc bin nh
nhit , mn, t trng theo hng thng ng. S a ln b
m t i dng cc khi nc lnh di su hay chm xung ca
chng ko theo s lm lnh hay hun nng kh quyn. iu ny gii
thch cc dao ng c tnh cht nhp iu ca kh hu c tc dng
ti cc th n h phn ca v cnh quan Tri t.
7. Cc chu k a cht. Vn cc chu k a cht phc tp
khng ch ch tm ra nguyn nhn ca chng m cn mc
ng tin cy v s tn ti ca chng. Hng lot cc nh a cht
cng khai ph nhn dng pht trin theo chu k ca Tri t, da
trn c s l cc vng cch xa nhau c pht trin khc nhau v
m t kin to. c bit mt s' min thuc nam Xibia, hot ng
un np trong giai on Calni xy ra trong nhng thi k khc
nhau: hot ng un np cn bn Tup xy ra vo Ocvic sm,
ty Xaian vo gia Silua, Cuznetxki Alatau vo gii hn gia
Cambri trung v Cambri h.
Cc nh a cht khc li cho rng trong lch s Tri t t t c
u pht trin theo chu k: s tch t cc lp trm tch, s to
thnh np un, s xut hin cc bin v t gy, hot ng ca cc
ni la, ng t v.v...
Nhng ti liu khch quan v lch s a cht t lu buc
phi phn chia lch s Tri t thnh tng pha, ngha l phn chia
thi k vo khong 600 triu nm gn y th n h ba giai on:

161
Caldni (Cambri, Ocvic, Pecmi) di 150 - 190 triu nm, Hecxini
v Anpi (ton b cc i trung sinh v Tn sinh) di gn 240 triu
nm. Bn cnh nhng im khc nhau tng cc giai on th cc
giai on ny li c nhng nt chung cho php ni v tnh chu k:
thi k bt u ca mi giai on u nh du bng s h xung
chung ca v Tri t v kt thc bng s nng ln chung ca n.
Vo thi k h xung, ch bin thng tr v kh hu c tnh cht
tng i ng nht; vo thi k nng ln, c s m rng ca b
m t t ni, cc vn ng un np v to ni, c s phn d kh
hu. Trn nn ca nhng thi k ln c u th h xung hay nng
ln xut hin nhng nhp iu thuc bc th hai di 30 - 40 triu
nm, thuc bc th ba di 10 - 15 triu nm v.v... cho ti nhng
nhp iu nh ch di hng nghn, hng trm nm v ti bin h
xung v nng ln ch vo khong vi mt. Khung cnh chung v
cc nhp iu a cht cn bn nht trnh by cc hnh 7.7 v 7.8.

Hnh 7.7. S vn ng ca v Tri t trong i c sinh

T J Cr ; -P N Q
T * *
1
1

1* w V /
I
1 \\ Jx
/1 || \
1 It \
i
1 \J 1
l A r
1*
1 1

Hnh 7.8. S vn ng ca v Tri t vo cc i trung sinh v tn sinh

ng tic rng c ch iu khin cc vn ng c nhp iu ca

v Tri t cho ti n ay hy cn cha hiu r. Cc nh khoa hc
ang tip tc tm hiu nguyn nhn ca chng trc ht trong
lng hnh tinh ca chng ta. T lu v .v . Bluxov (1946) gn
162
lin tnh cht chu k ca qu trnh kin to vi mc nn cht
khc nhau i vi khong vt, iu ny c th xy ra bn trn bao
m anti trong lp glisn. ng d on rng s nn cht ny xy ra
lin tc trong sut lch s ca Tri t nhng khng u: cc thi
k bin i vt cht quyt lit theo tng pha xen k vi cc thi k
bin i phang lng. Do vy cui cng nng lng nhit tch ra
trong cc pha bin i v s khng ng u ca chng sinh ra cc
ln sng nhit. Cc ln sng lan truyn ra khi cc lp c ln pha
trn v gy ra s thay i nht lp B. Nh vy trc ht s ni
sng nh hng ti thay i tc pht trin ca nhiu ng
ranh gii bn trn ca lp ny. Cc ln sng nhit ny cng quy
nh c s giao ng ln xung ca cc lc a, tc l s tin v s
thoi chung ca bin.
Cc nh khoa hc cng th tm nguyn nhn ca cc chu k
a cht trong cc tc dng v tr m Tri t phi tri qua khi
H M t Tri i qua cc b phn xc nh thuc qu o Ngn H
ca 1. Do s khng ng n h t v m t cu trc ca H Ngn h,
trng trng lc v tr cng khng ng nht. Hu qu l s nhiu
ng ca qu o Tri t, thay i nghing v tm sai ca n.
Nm Ngn H, khong thi gian gia hai ln lin tip H M t Tri
i qua cc b phn ca qu o gn trung tm ca Ngn H nht,
bao gm 200 - 220 triu nm, ngha l gn bng khong thi gian
ca mt chu k a cht. i chiu di ca nm Ngn H vi
tnh chu k ca cc thi k bng h v i trn Tri t (cc ma
ng v tr) ngi ta thy c sau 190 - 220 triu nm li lp li.
Khng th tch ri khi cc chu k a cht, cc nhp iu ln
trong s pht trin ca th gii hu c. C th ni v cc ln sng
i sng thay th nhau theo thi gian, mi ln sng bao trm
thi k xut hin ca cc nhm sinh vt c bit, thi k phn
thnh v thi k suy vong ca chng. Th d, trong s pht trin
ca sinh vt ngi ta vch ra cc k nguyn hay ln sng nh
sau: lp B ba thu (Angng Ocvic), c c gip (Silua - vn),
lp Lng c (lng c kin u) v rn (nhm dng th) (Cacbon -
Triat), rn trung sinh (Jura - Kreta) chim lnh c t ni, nc v
khng kh; lp c v v lp chim (Tn sinh), v thc vt ngi ta
phn chia ra k nguyn ca lp to (n gia vn), k nguyn
ca lp dng x (n gia Pecmi), k nguyn ca lp ht trn (n
163
gia Kreta), k nguyn ca lp ht kn (t u Kreta n ngy nay).
Thi k bt u v kt thc ca mi ln sng cng ngy cng
sng t trn c s cc ti liu c sinh hc mi, nhng s chung
ca cc nhp iu khng v th m b bc b.
8. Nhng nhn xt chung v nhp iu. Quy lut v tnh hon
chnh ca v cnh quan hon ton gt b kh nng tn ti nhp
iu c lp ca cc thnh phn ring bit khng ng chm g n
cc th n h phn khc. Tnh c nhp iu ca cc hin tng l dng
h hp c o ca v cnh quan nh mt h thng ton vn.
Nhn m nh iu ny l u im ln v m t phng php lun
trong vic nghin cu ca A.V.Snitnikv, trong ng lin tip
tm ra mi lin h gia cc nhp iu ca cc qu trn h r t khc
nhau hoc gn nhau cng nh xa nhau theo bn cht ca chng.
Do tnh thng thay i v m t cu trc trong khng gian nn
v cnh quan phn ng mt cch khng ng u i vi cc tc
dng bn ngoi xy ra cng mt lc hay tng thi k. V vy r t c
th ( thy trong thc t) xy ra s bin chuyn ca cc nhp iu v
phng din thi gian v khng gian, ngha l s -biu hiri khng cng
mt lc ca chng cc khu vc khc nhau .
Cc hin tng c nhp iu cng nh cc vng tun hon ca
vt cht khng c tnh cht ng kn. Cy ci cc v trung bnh
mi ma xun li khoc trn mnh mt b o l v m a thu li tr t
b b o l i nhng b o xanh nm nay khng phi l b o
xanh nm trc ca n na; n ln ln. ng bng mi c gii
phng khi lp ph bng khng cn l ng bng ngy xa v khi
bng h tin n li nhng trm tch mi, nhng
dng a hnh mi, mt mng li thy vn khc v.v... Mi cnh
quan a l li thay i cng vi tui, d tui ny tnh bng mt
ngy m hay bng hng nghn nm cng vy thi. V cc hin
tng c nhp iu tin trin trn nn pht trin khng ngng ca
v cnh quan nn chng khng th lp li tnh trng vo ban u
vo lc cui nhp iu.
Hc thuyt v nhp iu ca v cnh quan khng phi l khng
c nhng ngi chng i (th d, Geller, 1948). H ch tha nhn
khng iu kin cc nhp iu ca ngy v nm, cc nhp iu cn li

164
trong mt chng mc no hy cn nm trong phm vi ng hoi
nghi, ngha l cn phi ch i cc m lin h gia nhp iu ca cc
hin tng khc nhau c xc nh. Tuy nhin cng vic lm sng
t c ch ca cc qu trnh c nhp iu mi nm t c nhng
thnh tu mi. Ngi ta xc nh c mt cch chc chn mi
lin quan gia cc nhp iu ca s lu thng trong kh quyn vi
tnh tch cc ca Mt Tri, gia hng lot cc nhp iu v tc dng
trm tch vi cc vn ng to lc v.v... Hin nay khoa hc cho php
khng nh tnh c nhp iu ca v cnh quan khng phi l gi
thuyt m l quy lut. Ni nh vy khng phi l trong t t c mi
trng hp chng ta u tm ra bn cht ca n, s th t khng h
thay i: bn cht ca lc hp dn v tr chng ta vn cn cha
bit, nhng quy lut trng lc th khng g lay chuyn c.

7.4. Q u y lu t a i

7.4.1. K hi nim a i
Ngoi s phn d theo khu vc ni chung, dng phn d c o
v nt cu trc c bit nht ca v cnh quan Tri t l tnh a
i, tc l s thay i c quy lut ca tt c cc thnh phn a l v
cnh quan a l theo v (t xch o ti hai cc). Nhng nguyn
nhn cn bn ca tnh a i l hnh dng Tri t cng nh v tr
ca n tng i vi Mt Tri, v iu kin cn thit l s ri chiu
ca cc tia M t Tri trn b mt Tri t di mt gc cng nh dn
khi i v hai pha ng xch o. Khng c iu kin v tr cn
thit ny th cng khng c tnh a i. V Tri t c dng cu nn
cc bc x t M t Tri ti cc vng khc nhau ca Tri t s khng
ging nhau. Do s hp th ca Tri t i vi cc bc x ny
cng khng ng nht d n tnh trng ng t.
Trn Tri t c nhng nt b ngoi ging nh tnh a i a
l theo v , th d s thay th lin tc t Nam ln Bc ca cc
vng ai bin u cui b lp y lp bng gi. i khi ngi ta
cng ni v tnh a i ca a hnh nc Ba Lan, do t bc xung
nam c s thay th nhau ca cc di ng bng ven bin, cc dy
bng tch cui, cc min t thp trung Ba Lan, cc min t cao
trn c s un np khi tng, cc min ni (Xuet) c (Hecxini) v
cc min ni un np (Cacpat) tr ( tam). Ngi ta cng ni v

165
tnh a i ca ai a hnh trn Tri t. c n phi trn h s ln
ln v phng din th u t ng nh vy. Ch c nhng hin tng
ph thuc mt cch trc tip hay gin tip vo s thay i gc ri
chiu ca tia M t Tri ti b m t Tri t mi c th xp mt cch
chnh xc vo cc hin tng a i. Cn cc hin tng ging nh
cc hin tng nu trn nhng xut hin do nhng nguyn nhn
khc th phi gi bng nhng tn khc.
G.. Rikhter (1965), lm theo A.A. Grigriev, ngh phn
bit th t r rng cc khi nim v tnh a i v tnh phn i
theo vng ai. Qua ng phn chia cc vng ai thnh cc vng
ai bc x c xc nh bi lng bc x ca M t Tri i ti v
gim dn mt cch c quy lut t cc v thp ln cc v cao.
Hnh dng ca Tri t c nh hng ti lng bc x ny, nhng
c tnh ca b m t Tri t li khng c nh hng ti n, cho
nn ran h gii ca cc vng ai bc x trng vi cc v tuyn. S
hnh thnh cc vng ai nhit c kim tra khng ch bi bc x
ca M t Tri. y cn c ngha v tnh cht ca kh quyn (hp
th, phn x, tn x nng lng tia M t Tri), c tnh tip thu ca
b m t t, s vn chuyn ca cc dng bin v cc dng kh, do
vy m cc ran h gii ca cc vng ai nhit khng trng vi cc v
tuyn. iu c lin quan n cc i a l, cho nn cc nt ch
yu ca chng ph thuc vo mi tng quan gia nhit v m.
Mi tng quan ny t t nhin ph thuc vo lng bc x, nhng
cn ph thuc vo cc nhn t ch phn no gn b vi v (lng
nhit nghch, lng m di hnh thc ma v dng chy). V vy
cc i khng phi l nhng di lin tc ko di dc theo v tuyn
m s hnh th n h ca chng ph thuc nhiu vo trng hp c
bit hn l vo quy lut chung.
Nu tng hp nhng kin trnh by trn th c th i n
kt lun sau: tnh a i c c ni dung c th ca mnh trong
nhng iu kin c bit ca v cnh quan Tri t .
hiu c nguyn tc ca tnh a i m thng kh b coi
nh, chng ta nn xc nh vng ai bng i hay i bng vng
ai: nhng s khc nhau nh ny c ngha phn loi ln hn
ngha pht sinh bi v lng bc x M t Tri to thnh nn mng
chung cho s tn ti ca cc vng ai v cc i.

166
7.4.2. Phm vi b iu h in ca tn h a i
Do s phn b" c tnh a i ca nng lng M t Tri trn
Tri t nn cc yu t sau y mang tnh a i: nhit ca
khng kh, ca nc v ca t, s bc hi v lng my, lng
ma, hnh th kh p v cc h thng gi, tnh cht ca cc khi
kh, kh hu, c tnh ca mng li thy vn, c im ca cc
qu trnh a ha hc, cc qu trnh phong ha v hnh thnh th
nhng, cc kiu thm thc vt v cc dng sinh sng ca ng
thc vt, cc dng a hnh chm tr, ti mt chng mc no cc
loi trm tch, cui cng cc a cnh lin hp vi nhau trong h
thng cc i cnh quan.
Cc nh a l thi thng c tm ra c tn h a i ca
cc iu kin nhit; theo cc nghin cu ca h, chng ta c th
tm thy nhng b phn ca khi nim v i t nhin ca Tri
t. A. Humbn xc nh tnh a i v tn h phn i theo
vnh ai trn cao ca thc vt. Nhng danh d v cng lao pht
m inh khoa hc chnh xc v tnh a i a l li thuc v v .v .
kutsaev. P h t minh ny dn ti nhng chuyn bin ln trong
ni dung a l hc v v nn tng l thuyt ca n. v .v .
kutsaev nh gi tnh a i nh mt quy lu t v tr. Tuy
nhin chng ta s d mc sai lm nu hiu mt cch my mc
v y nh bc hc ch mun ni n mi m t biu hin ca tnh
a i trn b m t Tri t m thi.
Cng cch xa b m t Tri t (ln trn hay.xung di), tnh
a i cng ngy cng yu dn. Th d khu vc su thm ca cc
i dng, khp ni u c nhit thng xuyn qu thp (t -
0,5 n + 4), nh sng M t Tri khng thm nhp ti , thc vt
y khng c, cc khi nc hu nh tnh trng hon ton yn
lng, ngha l y i dng khng c nhng nguyn nhn gy ra
s xut hin v s thay i ca cc i. C th tm thy mt vi
du hiu tng trng cho tnh a i s phn b" cc loi trm
tch bin: trm tch san h tng ng vi cc v nhit i, bn
to ct vi cc v gn cc. Nhng iu ch l s phn nh th
ng, di y bin ca cc qu trnh a i, bi v cc qu trnh
ny vn l c tnh ca b m t i dng cc din m tiu san
h v to ct thc t c c l do quy lut a i. Tn d ca cc
167
v to ct v sn phm do kin trc san h b ph hy nm di
y bin khng ni ln cc iu kin sinh tn ca cc sinh vt .
Tnh a i cng b gim i cc lp cao ca kh quyn. Ngun
nng lng ca kh quyn bn di l do s ri chiu ca M t Tri
ln trn b m t Tri 't. Vy th bc x M t Tri ch ng vai tr
gin tip v cc qu trn h lp kh quyn bn di iu ha s gia
nhp ca nhit v b m t Tri t. Cn v lp kh quyn bn trn,
cc hin tng cn bn n h t xy ra l do tc dng trc tip
ca M t Tri. Nguyn nhn s gim nhit theo cao tng i
lu (trung bnh gim 6 khi ln cao mi kilmet) l do s cch xa
ngun nng lng cn bn (Tri t) i vi tng i lu. Nhit
ca cc lp trn cao trong kh quyn khng ph thuc vo b m t
Tri t v c qui nh bi s thu chi nng lng tia M t Tri
ca cc phn t khng kh. C th gii hn nh hng nm cao
gn 20km, bi v cao hn (cho ti 90 - 100km) s hot ng ca
mt h thng ng lc c lp khng ph thuc vo tng i lu.
Nhng khc nhau v tnh a i m t i mt cch nhanh chng
trong v Tri t. Nhng dao ng nhit gia ngy m v
gia cc m a trong nm ch bao chim lp c dy khng qu
15 - 30m; su nhit thng xuyn ng n h t trong sut
nm v bng nhit trung bnh hng nm ca khng kh a
phng. 0 di lp nhit khng i ny, cng xung su nhit
cng tng. 0 y s phn b' tip tc ca nhit theo hng thng
ng cng nh theo hng nm ngang khng Gn lin quan vi bc
x M t Tri m ch lin quan vi ngun nng lng trong lng
Tri t, mt ngun nng lng nh chng ta bit c tc dng
duy tr cc qu trn h phi a i.
Trong mi trng hp, cng tin dn ti ran h gii ca v cnh
quan tnh a i cng yu dn i v y c th l du hiu xc
nh cc ran h gii . V tr ca Tri t trong H M t Tri v mt
phn no kch thc ca Tri t c Rgha khng nh vi cc
hin tng mang tnh a i. Sao Dim vng, mt hnh tinh
thnh vin ngoi ca H M t Tri, nhn c t M t Tri mt
lng nhit nh hn 1.600 ln lng nhit m Tri t nhn c,
cho nn khng c i no c; b m t ca n l mt hoang mc
bng dy c. M t Trng, do kch thc qu nh, khng th gi
168
c xung quanh n mt kh quyn. V vy trn M t Trng khng
c nc, khng c sinh vt, khng c du vt r rt no ca tnh a
i. Tnh a i tm thy Sao Ha cn tnh trn g phi thai: hai
m hai cc v khong gia hai m . Nguyn nhn gy ra tnh
phi thai ca i khng ch l khong cch ti M t Tri (mt ln
ri ln hn khong cch t Tri t ti Mt Tri) m cn khi
nh ca hnh tinh (khong 1% khi lng ca Tri t), do vy
trng lc cng nh hn (khong 38% trng lc ca Tri t) v kh
quyn v cng long: nhit tuyt i v p sut lkg/cm 2, kh
quyn ny b xit cht li trong mt lp c dy khng qu 7m.

7.4.3. Cc i kh hu trn Tri t

Kh hu l kt qu phi hp hot ng ca nhiu nhn t t
nhin, trong ch yu l s thu chi nng lng ca tia M t Tri;
s lu thng ca khng kh, c tc dng phn b li nhit v m; s
tun hon ca nc, thc t khng tch ri s lu thng ca khng
kh. S lu thng ca khng kh v tun hon ca nc sinh ra do
phn b nhit trn a cu, nhng li nh hng ti cc iu kin
nhit ca Tri t v do ti t t c nhng g b iu khin bi cc
iu kin . mt cch trc tip hay gin tip. y cc nguyn
nhn v cc hu qu xon li vi nhau r t m t thit, cho nn t t c
ba nhn t" phi coi nh mt th thng nht phc tp.
Mi nhn t k trn ph thuc vo v tr a l ca a phng
(v , cao trn mc nc bin) v c tnh ca b m t Tri t.
V qui nh ln ca dng bc x M t Tri. Nhit , p sut,
lng m trong khng kh v cc iu kin vn ng ca gi thay
i theo cao. Cc c im ca b m t Tri t (i dng, t
ni, cc dng bin nng v lnh, cc lp ph thc vt, th nhng,
bng tuyt v.v...) c nh hng m nh m i vi cn cn bc x v
do i vi s lu thng ca khng kh v s tun hon ca nc,
c bit di nh hng bin i mnh m ca b m t tr i di i
vi cc khi kh, hai kiu kh hu cn bn c hnh thnh: kh hu
hi dng v kh hu lc a.
Bi v t t c cc yu t" hnh thnh kh hu, ngoi a hnh v
s phn b t v hin, u c khuynh hng a i cho nn hon
ton t t nhin rng kh hu c tnh cht a i.

169
 B.p. Alixv (1952) phn chia a cu thnh cc i kh hu sau y
(Hnh 7 9)
1. i xch o: Gi yu chim u th. S khc nhau v nhit v
m ca khng kh gia cc khong thi gian trong nm rt nh v
nh hn c gia ngy v m. Nhit trung bnh t 25 - 28c. Lng
ma t 1.000 - 3.000mm. Thi tit nng m thng tr vi nhng trn
ma ging.

Hinh 7.9. S cc i kh hu trn Tri t (Theo Tp bn a l t nhin th

gii, 1964) 1. Xch o; 2. Cn xch o; 3. Nhit i; 4. Cn nhit i; 5.
n i; 6. Cn cc i; 7. Cc i

2. i cn xch o: c tnh ca i ny l s thay i theo

ma ca cc khi kh: gi ma thi t pha xch o vo ma h, t
pha ch tuyn vo ma ng. Ma ng ch m t hn ma h mt
cht. Khi gi ma thng tr vo ma h, thi tit y cng tng
t nh thi tit i xch o. Bn trong i lc t ma hn, ch vo
khong 1.000 - 1.500mm, nhng' cc sn ni hng v pha gi
ma, lng ma c th t ti 6.000 - lO.OOOmm/nm. Hu nh
ma ch ri vo ma h. Ma ng kh khan, bin nhit ngy
m ln hn so vi i xch o, tri thng quang ng.
3. Nhit i: i nhit ca c hai bn cu gi tn phong thng
tr. Thi tit tt chim u th. Ma ng nng nhng lnh hn ma
h mt cch r rt. i nhit ngi ta c th phn bit ba kiu
kh hu: 1- cc min c tn phong bn vng vi thi tit m t hu
nh khng c ma, m ca khng kh cao, sng m dy v gi
170
briz m nh cc min ven bin (b pha Ty ca Nam M gia 5 v
20 v Bc, b bin Xahara, hoang mc Namin); 2- cc min tn
phong c ma i qua (trung tm chu M, Ty n, Maagaxca,
v.v...); 3- cc min kh nng (Xahara, Calahari, i b phn chu
c, bc Achentina, na nam bn o Arp).
4. i cn nhit. Nhit , ma v gi din bin theo m a mt
cch r rt. C th c tuyt ri nhng r t him. Tr cc min gi
ma, hot ng ca xoy tn chim u th vo m a h, ca xoy t
vo ma ng. Cc kiu kh hu: 1- kh hu a Trung Hi vi ma
h sng sa v yn lng, vi ma ng hay c ma (a Trung Hi,
min trung Chil, t Cap, Ty Nam chu c, Califoocnia); 2- cc
min gi m a vi ma h nng v hay c ma v m a ng tng
i lnh v kh (Florit, Uruguay, bc Trung Quc); 3- cc min kh
khan vi m a h nng (b Nam chu c, Tuycmni, Iran, Takla -
Macan, Mhic, min Ty kh khan ca nc M); 4- cc min m
u trong sut nm (Ty Nam chu c, Taxmani, Tn Ty Lan,
min trung Achentina).
5. i n i. Hot ng ca xoy t trn cc i dng vo t t
c cc ma. Hay c ma. u th ca gi ty. C s chnh lch ln
v nhit gia ma ng v ma h, gia t v bin. Tuyt ri
vo m a ng. Cc kiu kh hu chnh: 1- ma ng thi tit khng
n nh v c gi mnh, ma h thi tit yn tnh hn (nc Anh,
min ven bin Nauy, qun o Aluxien, min ven bin ca vnh
Alaxca); 2- cc kiu kh hu khc nhau cc i lc (phn bn
trong nc M, phn Nam v ng Nam chu u thuc Nga, Xibia,
Cazacxtan, Mng c); 3- kh hu chuyn tip t kh hu lc a
sang kh hu hi dng (Patagni, i b phn chu u, phn
chu u thuc Nga, Ixlan); 4- cc min gi ma (Vin ng, min
ven bin kht, Xakhalin, bc N ht Bn); 5- cc min c ma h
m t, m v ma ng lnh, nhiu tuyt (Labrao, Camsatca).
6. i cn cc. C s khc nhau ln v nhit gia m a ng
v ma h. C tng ng bng vnh vin.
7. i cc. Dao ng nhit ln gia cc thi gian trong nm
v nh gia ban ngy v m. Ma t. Ma h lnh v nhiu sng
m. Cc kiu kh hu: 1- kh hu c ma ng tng i m (cc

171
min ven bin Bofocta, Bapfin, Bc a, Tn a, Spitbec, Tama,
Iaman, bn o Nam cc); 2- kh hu c ma ng lnh (qun o
Canada, o Nvxibic, cc min ven bin Vxtcnxibic v
Laptep); 3- kh hu vi ma ng rt lnh v vo m a h c nhit
thp hn 0c (Grinlan, chu Nam cc).

7.4.4. Tnh a i c a cc qu trnh th y vn

Cc dng tnh a i v ch nhit ca nc c lin quan vi
nhng c im chung v s phn b' nhit trn Tri t. S
khong ha v mC' nm su ca nc ngm u c nhng nt a
i, nh nc cc n h t gn ngay b m t t i nguyn; cc min
rng xch o c thay th bng nc l v mn c mc nm su
cc hoang mc v na hoang mc.
H s a i ca dng chy: ti Nga min i nguyn h s
ny bng 0,75, min rng Taiga 0,65, i rng hn hp 0,30,
tho nguyn - rng 0,17, tho nguyn v na hoang mc t 0,06 -
0,04.
Mi tng quan a i gia cc loi dng chy khc nhau:
vnh ai c bng h (cao hn ng tuyt) dng chy di hnh
thc vn ng ca cc bng h v tuyt l; i nguyn dng th
nhng chim u th (trong cc tng cha nc tng thi k thuc
phm vi th nhng) v dng trn m t thuc kiu m ly (khi mc
nc ngm thng tr, cc tho nguyn v na hoang mc vai tr
thng tr li thuc v dng trn m t t - trn sn) v cc hoang
mc dng chy hu nh khng c. Trong dng chy c lng cng c
du vt ca tnh a i phn nh ch nc ca sng. Ph thuc
vo iu kin cung cp nc, c nhng c im sau y:
1. vng ai xch o dng chy ca sng sut nm phong ph
(Amazon, Cng G, cc con sng qun o Malaixia). Do ma ma
h chim u th nn dng chy ma h l c trng i vi vng
ai nhit i, cn cc min cn nhit th l c trng i vi ra
ng ca cc i lc (sng Hng, M Cng, Dng T, Zambezi,
Panama).
2. vng ai n i v ra Ty ca cc lc a trong vng ai
cn nhit i ngi ta phn bit bn kiu ch sng: i a
172
Trung Hi dng chy u th vo m a ng v y ma ti a vo
ma ng; dng chy u th vo ma ng khi lng ma phn b'
u trong nm nhng bc hi vo ma h ln (Anh, Php, B, H
Lan, an Mch); dng chy u th vo m a xun hay c ma (phn
pha ng ca Ty v Nam u, i b phn nc M v.v...); dng
chy u th vo m a xun c tuyt ri (ng u, Ty v Trung
Xibia, pha Bc nc M, pha Nam Canada, pha Nam Patagni).
3. vng ai n i lnh v cn cc, ma h c ngun cung cp
nc do tuyt tan, ma ng dng chy kh kit cc vng bng
gi vnh vin (ra Bc i lc u - v Bc M).
4. cc vng ai thuc cc v cao nc hu nh sut nm
th rn (Bc cc v Nam cc).

7.4.5. T nh a i ia ha
S pht trin ca mn a ha cnh quan t vo tay cc
nh a l mt v kh m nh m mi trong vic nghin cu. Nu
trc y, vic phn tch cc tng th a l v v cnh quan ch
gii hn trong vic nh gi cc dng vn ng c gii, vt l v
sinh vt ca vt cht th ngy nay, nh b mn ny, c phng
php nghin cu tch t, phn tn v di c ca cc yu t" ha hc
trong v Tri t, th nhng, nc, khng kh v sinh vt. Phng
php ny gip chng ta c th i su vo kin trc nh n h t ca
cc qu trn h hnh thnh cnh quan. S di chuyn khng ngng
ca cc nguyn t t kh quyn vo sinh vt, t sinh vt vo t v
nc, t t v nc li tr li kh quyn v sinh vt gn b cc th
t nhin ring bit vi tng th ton vn thng nht.
nh hng ca hon cnh a l ti cc qu trn h a ha c
phn nh c bit r rt trong s phn b trn Tri t ca cc loi
v phong ha, c tnh hnh thnh th nhng, thnh phn ha hc
ca nc ngm v.v...
1. hoang mc Bc cc, phong ha vt l, c bit l phong
ha bng, ng vai tr u th. Nhit thp ngn tr s pht trin
ca cc phn ng ha hc, v vy v phong ha hu nh khng c
thnh phn st m ch yu bao gm nhng vt liu nguyn sinh t
b thay i di hnh thc cc ng m nh vn.

173
 Nhng nt tng t nh vy vn l c tnh ca v phong ha
i i nguyn. Mc d nc phong ph nhng hot ng ca vi
sinh vt yu do nhit thp dn n s tun hon sinh vt ca
cc nguyn t chm, sinh sn ca thc vt hng nm chm v t,
s khong ha ca cc tn d hu c yu. H+ v Fe2++ l cc thnh
phn ha hc i nguyn c tnh cht tiu biu, ngha l ph bin
rng ri trong t v ng thi r t di ng.
2. i rng ca i lc u - , kli hu nng m va phi,
phong ha bng yu t v phong ha ha hc tr th n h m nh hn.
y v phong ha l th tng hp cc sn phm dng st v st
m ngi ta gi l c thnh phn sialit - st (hn hp cc hyrat
AL20 3 , Fe20 3 , S1 O2). Nc trong cc khi khong vt vn b di
chuyn t trn xung di, ng thi mang i cht kim v t
kim. Trong t ptzn chua c trng i vi i, S i0 2 tch t
tng A2, cn cc axit mt ri (AL20 3, Fe20 3) b mang xung cc
tng bn di. Trong qu trnh phong ha vai tr ca axit hum in
r t ln. Cc thnh phn tiu biu l hyr, alumin, st, silic; c
tnh trng thiu h t ln canxi v nhiu thnh phn him nh
cban, fluo, ng, mlipen, it v.v... 0 nhng vng l ra nhng
khi vi rng ln th canxi s l thnh phn tiu biu, nc
y khng mm nh nc trn, phn ng ca t c tnh cht
trung tnh hay l kim yu, t khng b ptzn ha v ph nhiu.
3. i tho nguyn vi kh hu nng va phi v na kh
khan, v phong ha sialit - cacbonat cu thnh bi sn phm dng
hong th, c lm giu thm (do m nh ca t) bi cc loi
cacbonat canxi v magi. Hai thnh phn ny, trong mt chng
mc n h t nh n atri l cc thnh phn tiu biu. Trong t cc
dung dch i xung v i ln c tnh cht trung tnh hay kim yu.
S tun hon ca cc nguyn t nhanh, do mt phn ng k thc
vt m t i hng nm v cc nguyn t i ra khi sinh vt mt cch
mau chng. Trong qu trnh thy phn, tn d hu c to thnh
axit humin, axit cacbnic, nhng chng b trung ha bi canxi v
cc cation khc, v vy t khng b ptzn ha v khng c phn
ng axit. t tiu biu l t en.
cc na hoang mc thuc vng ai n ho xy ra s tch t Ca,
Mg, K v mt phn Na, nhng ch yu l canxi. Cc dung dch di c
174
theo hng i ln, chng c tnh cht trung tnh hay kim yu.
4. i hoang mc thuc vng ai n ha vi kh hu nng
nhng kh, phong ha vt l c tng cng bi dao ng nhit
gia ban ngy v m t ngt. Phong ha ha hc do thiu nc
nn b hn ch. S di c ca nc yu t v trong qu trn h di
chuyn ca cc nguyn t, gi ng vai tr to ln. Nc th nhng
(c tnh cht kim) vn ng t di ln trn, v trong v phong
ha tch t cc mui lo, natri, canxi v magi. Trong t xlnsc,
lu hunh cng thuc trong s" cc thnh phn tiu biu.
5. cc min nhit i v cn nhit i m t, do s phong
ph ca nhit v m, phong ha vt l v phong ha ha hc u
tin trin r t m nh m. Cc lp phong ha bao trm lp v Tri
t ti dy hng chc mt v hon thnh mt cch y qu
trnh thy phn cc khong vt, v y nc th nhng, c ngm
khi cacbnic v axit hu c (do s khong ha r t nhanh ca vt
ch't hu c), c mt sc ph hy ln. Natri, canxi, kali, clo, magi,
lu hunh b ra tri khi t v di chuyn vo trong nc. Cc
thnh phn t di ng hn nh st, alumin, titan to thnh nhng
vt liu trm tch dng keo lm giu bi nc, cc vt liu ny li
trong t v v phong ha lm cho chng c mu sng. Kiu v
phong ha l v phong ha sialit - ferit v alit, cc thnh phn tiu
biu l H, Al, Si, Mn, Fe, cc hp cht tiu biu l cc hyrat A120 3)
Fe20 3, S i0 2, latrit, bcxit v cao lanh. Cc sn phm phong ha
sut nm tnh trng di ng.
Bt k i no trong s' cc i k trn u khng ng nht
trn sut khong ko di ca n. C th chia mi i th n h cc tnh
sinh vt - a ha, khc bit nhau bi mc cha cc loi vi
nguyn t khc nhau (s tha hay thiu ca chng) v bi cc c
im kt hp ca chng. Khng dng li cc chi tit ny, chng
ti ch nhn m nh rng hc thuyt v cc tnh sinh vt - a ha
c A.p. Vingrav khi tho v trnh by ging nh hc thuyt
v cc tnh ca cc i cnh quan.

7.4.6. Tnh a i ca s hnh thnh th nhng

Kiu hnh thnh th nhng c qui nh v cn bn kh hu
v c tnh thc vt. Ph hp vi tnh a i ca cc nhn t ch
175
yu ny, th nhng trn Tri t cng c phn b' theo i.
Quy lu t ny, tng c v .v . kutsaev xc nh v li tip tc
c khng nh do cc nh nghin cu k tip.
1. min cc hnh thnh th nhng tin trin vi s tham gia
rt yu t ca vi sinh vt. Cc i in hnh l cc i Bc cc v
cc i i nguyn. Cc i Bc cc hnh thnh trong iu kin kh
hu tng i kh, lp ph th nhng mng v khng lin tc,
ngi ta quan st thy y cc hin tng xlnsc ha. t i
nguyn m hn, c cha than bn v giy trn mt.
2. min n i lnh ngi ta phn bit t cn cc ng c,
t ng kt c rng taiga v t ptzn. c cht i hng nm
mang li cho t cn cc c rng v t cn cc ng c r t nhiu
vt cht hu c, iu ny to kh nng cho s pht trin ca qu
trnh tch mn; xut hin cc kiu t c th cp - m n th v c
th cp - th an bn.
Din tch t ng kt c rng taiga trng vi din tch tng
ng bng vnh vin. Hin tng a bng y lm tng thm
tnh phc hp (tnh khm) cho lp ph th nhng, qu trnh hnh
thnh t ptzn y khng c hay biu hin r t yu.
i t ptzn bao gm t ptzn ha c giy, t ptzn ha,
t ptzn v t ptzn ha - c th cp. Lng nc ma ri
nhiu hn lng nc b bc hi, v vy t b ra mn m nh lit,
vt cht d ha tan b mang i khi cc tng bn di, s phn ct
t thnh cc tng rt r rt. i t ptzn ha v cn bn tng
ng vi i rng l nhn. t ptzn ha - c th cp pht trin
cc min rng hn hp vi lp ph c. t ny giu cht mn hn
bi v c v l rng c cha nhiu canxi hn l nhn; canxi to iu
kin cho s tch t mn v n che cho mn khi b ph hy v b
ra tri.
Cc kiu t theo i min cn n i lnh r t nhiu v.
cc vng kh hu m hnh thnh t nu, t rng xm v t en
ng c; cc vng tho nguyn c t en v t h t d. Ma t,
bc hi ln, t b ra mn mt cch yu t, v vy trc din ca t
khng c s phn d y v cc tng chuyn tip mt cch t t.
S phong ph ca m v l rng dn n tnh trng gim bt
176
cc dung dch t tr thnh giu cc cht keo. Hng nm thc vt
thn c cht i cung cp cho t mt lng ln tn d thc vt. Tuy
nhin s khong ha ca tn d thc vt gp kh khn, bi v hot
ng ca vi khun b t lit vo ma ng do nhit thp v vo
ma h do thiu m. Do c s tch t cc sn phm cha b phn
hy hon ton v xut hin s lm giu t bng cht mn.
cc na hoang mc ph bin t h t d m u sng, 't na
hoang mc m u nu, 't hoang mc nu xm. Chng thng kt
hp vi cc vt t st nt n v cc khi ct. Phu din ca chng
ngn, t cht mn, nhiu cht mui. Cc loi t b mui ha rt
ph bin, nh t xlt, t xlnet v c t xlnsc. Hin tng
nhiu mui lin quan vi kh hu kh khan, tn h trng km cht
mn l do thm thc vt ngho nn.
Trong kh hu m ca min cn nhit i, th d trong cc rng
cn nhit i m t, ph bin t vng nu v t vng (t
vng v t ). Trong iu kin kh hu na kh hn ca min ny
cng ph bin t nu ca rng a hn v rng cy bi; trong iu
kin kh hu kh hn, ph bin t nu xm, t xm ca tho
nguyn ng c chng tn v t ca hoang mc cn nhit i.
m cc min nhit i thng to nn ong. cc vng
kh hu m d nhiu vt cht hu c ri rng vo t, tn d hu
c, do nhit v m di do sut nm, b phn hy ti cng nn
khng cn tch ng trong t. Trong hon cnh nh vy t
latrit m u vng c hnh thnh, di rng thng b ptzn
ha (i khi ngi ta gi t ny l t ptzn nhit i); nhng
trn baz (bazan v.v...) hnh thnh cc loi t latrit mu
thm r t ph nhiu.
4. cc nc c kh hu nng, trong mt nm c s xen k gia
ma kh v ma m, hnh thnh t latrit mu v t latrit
ha mu nu.
5. cc ng c cao kh khan hnh thnh t mu nu. Lp
ph th nhng cc hoang mc nhit i t c nghin cu.
y, cc khong ct v vn xen k vi cc xlnsc v cc khu vc
l ra ca v phong ha latrit c.

177
7.4.7. Tnh a i c a cc k iu thm thc vt
Hng triu nm qua, vt ch't sng v v cnh quan Tri t
u khng ngng pht trin. Cc biu hin ca s sng to nn
nt c bit n h t ca bt k cnh quan a l no, ph thuc vo
lch s ca cnh quan v cc mi quan h sinh thi hnh thnh
trong . Tnh thch nghi l bng chng v mi lin h m t thit
gia sinh vt v hon cnh c tr, n gip cho chng c th s
dng tt n h t hon cnh a l v m bo cho chng khng ch tn
ti m c sinh sn na.
Cc qun x thc vt, cu trc thnh tng ca chng, th tng
hp cc c im hnh thi v sinh thi c thnh hnh trong cuc
u tra n h sinh tn v nh sng, nhit, m, cc hin tng k sinh
v cng sinh v nhiu hin tng khc na. T t c nhng ci
chng minh tnh thch nghi ca thc vt vi mi trng sinh sng.
Nhng mi trng cng b thay i theo hng khng bao gi quay
li (s pht trin), ngoi ra cn c nhng thay i gy ra do cc
nhp iu ngy m v theo ma, cho nn tnh thch nghi mang
nhng nt sinh ng.
ng vt vi kh nng di chuyn i xa mt cch tch cc, c
mt u th quan trng so vi thc vt khng di ng hoc so vi cc
ng vt khng di ng c hay t di ng: trong mt chng mc
nht nh chng la chn cc iu kin ca ni c tr, chng i t
nhng ni khng thun li ti nhng ni thch hp hn. Tuy nhin
iu ny khng gt b s ph thuc ca chng vo mi trng, m
chng qua ch l m rng phm vi thch ng i vi chng.
Th tng hp cc th n h phn ca v cnh quan Tri t l mi
trng i vi thc vt cng nh i vi cc sinh vt khc. Do tnh
a i ca cc thnh phn , cc kiu qun x thc vt cng
mang tnh a i.
1. ng bng ca cc x lnh thuc bn cu Bc chy di
nhng hoang mc bc cc v nhng i nguyn, ngha l nhng
khong khng c rng vi s thng tr ca ru, a y, cy bi thp
v cy bi nh, rng l v m a ng cng nh c l thung xuyn.
pha Nam, ti khp ni, i nguyn b vy quanh bi i nguyn
- rng.

178
 2. cc x n i, rng l nhn (taiga) chim mt din tch ln,
to thnh mt i ring i lc u - v Bc M. Pha Nam rng
taiga l i rng hn hp v rng l rng, biu hin r hn c Ty
u v phn pha ng nc M. Sau cc rng ny nhng ch
mt cch c quy lu t cho cc tho nguyn - rng v tho nguyn,
nhng i m trong cc qun x thc vt thm c t nhiu a
kh ng vai tr u th v cc m c t nhiu rm rp bao gm
ch yu cc loi c thuc h Ha tho v cc loi c tp a kh
(ngoi cc c thuc h Ha tho, h u, h Ci, t t c cc thc vt
thn c khc u xp o c tp). Tho nguyn c phn b' rng ri
Mng C, pha Nam Xibia, phn chu u thuc Nga v M
(preri). bn cu Nam tho nguyn chim mt khong hp hn.
vng ai n i ph bin rng ri kiu thm thc vt hoang mc,
trong din tch tr tri ln hn nhiu din tch c thc vt v
trong s thc vt y thc vt cy bi nh a hn ng vai tr
thng tr. Thc vt chuyn tip gia tho nguyn v hoang mc
mang c tnh ca hoang mc.
3. cc x nng c nhng qun x thc vt ging nh mt s
qun lc cc x n i: rng l nhn, rng hn hp, rng l rng,
hoang mc. Nhng cc qun lc thc vt ny c cu thnh bi
nhng loi thc vt khc v c mt s" c im sinh thi ring.
y i hoang mc (chu Phi, chu , chu c) hin ra mt cch
c bit r rng.
Cng vi iu , cc x nng ph bin mt s qun x thc
vt c trng: rng l cng thng xanh, xavan, rng tha kh khan,
rng nhit i m t.
Rng l cng thng xanh l du hiu tng trng ca cc x
c kh hu a Trung Hi. Cc rng ny gm nhng cy khuynh
dip (chu c), cc loi si khc nhau, nguyt qu v nhiu loi cy
khc. Do thiu m nn rng y li mc ln nhng m cy bi
m ngi ta gi l maki a Trung Hi, sibliac Crm, scrp
chu c, saparan Bc M v.v... Nhng m cy bi ny thng
khng i qua c do c nhiu gai gc, vi cc loi cy rng l v
cc loi cy thng xanh.
4. Xavan (gi l liant lu vc sng Orinoco, campt Brazin)

179
l kiu ng c nhit i, khc vi tho nguyn ch c tn ti cc
loi cy a kh, thng thp, mc tha tht, i khi c kch thc
ln (cy baobap chu Phi); v vy i khi ngi ta gi xavan l
tho nguyn - rng nhit i.
Gn gi vi xavan cn c rng tha kh khan ( chu Nam M),
nhng y khng c tng cy thuc h Ha tho; cy ci y
khng th bo v cho nhau v rng l vo thi k kh khan (ngoi
cc cy thng xanh).
5. cc x xch o, mt trong nhng i ng ch nht l
i rng xch o m t hay rng ghile. S giu c v cc loi thc
vt (ti 40 - 50 nghn loi) v ng vt c gii thch khng ch
bng nhit v m nhiu, m cn bng iu kin tn ti ca chng
khng tri qua nhng thay i khc thng t ra t thi k tam.
Rng thuc cc min gi ma kh gn gi vi rng ghile ch cy
ci y rng l tng thi k.

7.4.8. N hng n t a i trong s hn h th n h trm tch

Cch y kh lu, ngi ta xc nh rng kh hu c ngha
to ln trong s hnh thnh cc phc h trm tch nht nh v
chnh v th kh hu bo hiu c nhng nt a i cho din phn
b" ca chng: mui, ct kt mu , qung h t u, bcxit, vi
san h tch ng trong iu kin kh hu nng; xut hin cao
lanh v st in hnh cn phi c kh hu m; trm tch mui, cc
lp trm tch mu , bcxit, hong th l nhng du hiu ca
kh hu kh; bng tch, tilit, bng vi l nhng bng chng ca kh
hu lnh.
N.M. Xtrakhv (1960) vch ra bn kiu hnh thnh : m t,
bng tuyt, kh hn v phun tro - trm tch.
1. Kiu hnh thnh m t xy ra nhng min kh hu c
lng nc ma ri ln hn lng nc b bc hi v iu kin nhit
cho php nc tn ti trng thi lng t ra trong sut thi k
m ca nm. Trong cc iu kin ny tch ng cui kt, ct, ct
kt, bt kt, st, vi, silic (pca, gez). 0 cc min kh hu
nng m tch t cc qung st v nhm ti trm tch, cc va than
dy, ct thch anh dng lm thy tinh, t st trng chu la.

180
 2. Kiu hnh thnh bng tuyt xy ra cc lnh th trc
kia c mt thi gian lu di nm di lp ph bng. y loi
trm tch c gi tr bo hiu n h t l bng tch. cc vng tip xc
gia kiu hnh th n h m t v kiu hnh thnh bng tuyt,
ct trm tch bng thy v st dng di nhp vo bng tch.
3. Kiu hnh thnh kh hn th"ng tr khi m lng nc bc
hi vt qu lng ma v nhit cao kt hp vi cn cn m ca
m. Tc dng trm tch trong cc bn nc b hn ch, vai tr ca
gi tr thnh ln lao. Ct kt v st mu cng cc thnh h mui
l nhng trm tch c trng ca kiu hnh thnh ny. 0 cc
vng bin, cc va mui, anhirit, thch cao, lmit c hnh
thnh. cc min kh hu kh khan cng xut hin cc m khong
trm tch ng, ch v km.
4. Kiu hnh thnh phun tro - trm tch c tnh cht ni a
i, trong hot ng trong lng Tri t c phn nh.
Trong s hnh thnh trm tch t t nhin yu t" kin to
khng km phn quan trng. Nhng nh hng ca hon cnh a
i - cnh quan cng r t hin nhin. S ph thuc ca tc dng
hnh thnh trm tch vo kh hu ln n mc mi khi dng li
iu kin c a l phi dnh u tin cho nhng bng chng nham
tng ch khng phi cho nhng bng chng c sinh vt.

7.4.9. Cc qu trnh hnh thnh a h n h

Trong s' cc dng a hnh ca b m t Tri t ngi ta phn
bit cc thnh phn: a - cu to (cc i lc v cc bn i dng
coi nh nhng n v nguyn vn), hnh thi - cu trc (nhng n
v ln to th n h tnh g gh ca b m t Tri t nh cc ng
bng, cc cao nguyn, cc dy ni), hnh thi bc mn (cc thung
lng, cc bc, cc vng trng) v cc dng a hnh nh khc mang
tnh cht hnh thi - cu trc ln (Graximv, 1946). Tt c cc
thnh phn ny xut hin v pht trin trong s phi hp hot
ng cht ch gia cc qu trnh ni lc v ngoi lc, hn na hot
ng ca cc qu trnh th hai r t cuc mu thun vi hot ng
ca cc qu trn h th nht.
Kt qu chung hot ng ca cc lc bn trong l s nng ln
v h xung ca cc b phn v Tri t. Kt qu chung hot ng
181
ca cc lc bn ngoi l s bc mn v bi t vt liu.
Bc mn hay vn chuyn l s chuyn dch ca cc khi
khong vn b (bi trng lc, nc, gi, bng) t nhng mc cao
hn xung nhng mc thp hn. Do bc mn ch yu bao chim cc
dng a hnh dng v bi t ch yu cc dng a hnh m, cho
nn bc mn i khng vi s nng ln v bi t vi s h xung
ca v Tri t. L t t nhin bc mn v bi t cng tc ng vo
cc dng a hnh ch do cc qu trn h ngoi lc to thnh (th d,
trong cnh quan i bng tch).
Nu s nng ln v vn chuyn tin trin vi mt tc ng
n h t th s thay i ca a hnh khng xy ra. Tc ca vn
chuyn nh hn so vi nng ln gy ra thnh to cc dng a hnh
dng. S phi hp hot ng ca cc qu trnh ngoi lc v ni lc
l ng lc lm xut hin v pht trin a hnh b m t Tri t.
Cc qu trn h ni lc khng b ph thuc vo tnh a i a
l, nhng cc qu trn h ngoi lc th lun lun mang du vt ca
tnh a i a l.
Qu trn h phong ha ng vai tr r t quan trng, l tin
cn thit c tnh cht a i cho s hnh thnh hng lot cc dng
a hnh trn b m t Tri t, bi v n lm gc tr thnh vn
b d mang i ch ny v tch t nhng ch khc.
Hot ng a mo ca gi c hiu qu nht cc i na
hoang mc v hoang mc, y t vn ch b gn kt r t yu (hay
hon ton khng b gn kt) bi nc v thc vt. Cc hnh nm,
cc dc vch cao, cn ct hnh li lim, lng cho thi mn cng
c tha nhn l cc dng a hnh c tnh cht a i. Ngoi ra
cng phi k n cc dng a hnh thung lng kh tn d cc
hoang mc.
cc i bng gi vnh vin (cc o Bc cc, chu Nam cc)
bng h v tuyt thng tr. D rng cc bng h khng ch l thnh
phn ca tnh a i theo v m cn ca tnh phn i theo
vnh ai trn cao. V vy cc thnh to do bng tch, trn cu
v dng tc un, lng bng h, u bng v lng cho bng,
thp bng ii, i hnh rn, ng bng bng thy trm tch, o
ngm v fio c coi mt cch hp l l cc dng a hnh c tnh
182
cht a i (hay thuc cc vnh ai trn cao).
xut hin s ng bng vnh vin cn phi c nhng iu
kin n h t nh, thng ng khung trong mt i a l n h t nh.
Mt bn l cc lng cho karst nhit, cc vng trng v cc lng
tr t v mt bn l cc i bng c th dng lm nhng th d tt v
trung a hnh m v dng mang tnh cht a i. cc vng
ng bng vnh vin cc dng vi a hnh cng khng km phn c
o nh: m ay, dng nhn, nhiu gc, t dng di, t c khe
nt a gic.

Theo l thuyt bn
bnh nguyn;

Theo l thuyt tin

sn nguyn.

Hnh 7.10. Cc giai on pht trin ca sn

Theo l thuyt tin ha ca a hnh b m t Tri t, quan

nim bn bnh nguyn ha c tha nhn rng ri. Bn cht
ca l thuyt ny l hot ng ca cc dng trn sn v xm thc
ca sng lm gim cao tng i ca a phng, ct x nhng
ch li ln ca a hnh, h thp nh ca nhng ch cao ti mc
y thung lng, do vy m nhng ch cao hay nhng min ni theo
thi gian bin th n h nhng dng bng bc mn gn sng mt cch
yu t hay nhng bn bnh nguyn. Hin nay, ngc li vi cc
khi nim y c l thuyt tin sn nguyn, theo l thuyt ny cc
dng a hnh dng b ph hy khng phi bn trn m bn
183
sn do s li dn ca sn trn c s vn bo tn dc ban u
ca n (hnh 7.10). Nhng ngi ng h l thuyt tin sn nguyn
cho rng l thuyt ny phn nh quy lut chung v s pht trin
ca a hnh, nhng cc ti liu dng xy dng l thuyt ch
yu mi thu thp cc min kh hu kh hn. Nu thy r rng l
thuyt ny ch ng i vi cc vng c kh hu kh hn ca Tri
t th iu chng minh rng khng ch cc dng a hnh ring
bit m con ng pht trin chung ca i hnh cng mang du
vt ca tnh a i.

7.5. C n h q u a n v c c i t n h i n

7.5.1. Khi n im cn h quan

Vo lc Tri t mi xut hin nh mt hnh tinh, lp v cnh
quan ca Tri t tng i n gin hn v thnh phn v kin
trc. Ton b b m t gm nhng vt cht ging nh cc b phn
bn trong ca hnh tinh, v khp ni u l b m t rn b cc chm
tia M t Tri chiu nng. Khi qu t ln ln bng kch thc Sao
Kim hin nay th c th gi xung quanh mnh mt lp v kh
thng xuyn (kh quyn) v cc b phn bn trong ca n nng ln
do nh hng ca s phn hy vt cht phng x. Cng vi s xut
hin ca kh quyn cng xut hin lun c nc trong trng thi
lng, trn b m t t thy tch bit ra bin v lc a. Trn cc lc
a xut hin sng ngi, bt u pht sinh cc trm tch,
phun tro v cc vn ng kin to. Tt c nhng yu t to nn
nhng khc bit a phng r rt trong thnh phn, kin trc v
din mo bn ngoi ca lp v cnh quan. Trong qu trnh pht
trin, lp v cnh quan ngy cng tr nn phc tp hn v phn
chia mt cch t nhin ra thnh cc b phn ngy cng chi tit hn.
Nhng b phn ny khng m t lin lc chung vi lp v cnh quan,
nhng cng c nhng c im ring ca n. Nh vy, xut hin
v p h t trin cc cnh quan a l - l nhng b phn ca b m t
t v m t cht lng khc hn'vi cc b phn khc, c nhng
bin gii t nhin bao bc v mi cnh quan l mt s kt hp hon
chnh v ph thuc ln nhau ca cc i tng v hin tng. Tnh
hon chnh c th hin khng nhng trong mi quan h cht ch
vi cc hp phn to nn cnh quan m cn th hin mi quan h

184
vi cc cnh quan xung quanh trn b m t Tri t.
Khi nim cnh quan va nu trn khc vi khi nim cnh
quan c s dng u tin vo u th k XIX, cnh quan ly t
ting c (Die Landschaft) c ngha l phong cnh. Hin nay Nga v
cc nc khc thuc Lin X c, tn ti ba quan nim v cnh quan
ty theo khi lng v ni dung m ngi ta mun din t. D xem
cnh quan l mt khi nim chung (F.N. Minkov, D.L. ArmancL.)
ng thi vi tng th a l thuc cc n v khc nhau, hoc cnh
quan l khi nim loi hnh (B.B. Polmov, N.A. Gvozdetski v.v...) hay
khi nim c th (N.A. Soltiev, A.G. Ixarenko) th cnh quan vn c
xem l mt tng th t nhin, cn s khc bit gia cc quan nim
nu trn ch coi cnh quan l n v thuc cp phn v no.
Xin a ra mt nh ngha ca s .v . Kalexnik (1959), theo ng
cnh quan a l l mt b phn nh ca b m t t, khc bit v
cht vi cc b phn khc, c bao bc bi nhng ranh gii t nhin
v bn thn mt s kt hp cc hin tng v i tng tc ng
ln nhau mt cch c quy lut c hiu mt cch in hnh trn mt
khong khng gian rng v c quan h mi mt vi lp v a l.
V bn cht, cnh quan a l l mt tng th lnh th t nhin
phc tp, va c tnh ng nht, va c tnh bt ng nht. Tnh ng
nht ca cnh quan c hiu ch l mt lnh th m trong phm vi
ca n cc thnh phn v tnh cht ca mi quan h gia cc thnh
phn coi nh khng i, ngha l ng nht. Tnh bt ng nht c
biu hin hai m t: cnh quan bao gm nhiu thnh phn khc nhau
v bn cht (a hnh, kh hu, thy vn, t, thc vt) to nn; mi
thnh phn trong cnh quan tn ti nhiu dng khc nhau. V d,
a hnh m v dng, v ngay trn mt dng a hnh dng (qu
i) cng c s khc nhau gia nh v sn v.v...

7.5.2. Cc i t n h in
i t nhin (i cnh quan) l cp phn v a i, c phn
ra trong phm vi ca vng ai a l theo ch tiu nhit m. Tng
quan nhit v m c nh lng ha theo ch s" kh hn ca
A.A. Grigoriev, M.I. Buk, h s" thy nhit ca G.I. Xelianhinov
v h s" m t ca G.N. Vxotki, N.H. Ivanov. Cng thc tnh ch
s kh hn:
185
 Trong : R l cn bng bc x (Kcal/cm2/nm). L l tim nhit
bc hi (Kcal/cm2/nm) v r l tng lng ma (g/cm2/nm). H s'
thy nhit c tnh theo cng thc:

Trong : R l lng ma thng hay nm (mm); Zt l tng

nhit trn 0c trong thi gian tng ng.
H s" m t tnh theo cng thc:

* = -EP

trong : R l tng lng ma thng hay nm (mm); EP l kh
nng bc hi thng hay nm.
ng ch hn c l cng thc tnh ch s kh hn ca
Grigoriev v Buk c ng dng rng ri phn bit cc i
trn ton cu. Da trn ngun nhit lng cung cp hng nm, h
s nhit m ngi ta chia b m t Tri t thnh cc vng ai v
cc i cnh quan sau:
1. Vng ai cc. Phn b' trn cc bn o Bc Bng Dng n
ngang v tuyn 70 Bc, cn Nam cc ranh gii xung ti 60Nam.
Trn b m t a hnh phn ln ng bng vnh cu, lng ma ri
khng n 200mm, di dng tuyt l chnh. Trong iu kin thng
tr xoy nghch vi nhit thp, bc hi xem nh khng ng
k nn tha m. Do bng h bao ph hu nh quanh nm nn
phong ha vt l chim u th v qu trnh hnh thnh t biu
hin r t yu.
Trong vng ai cc thng gp i hoang mc cc pha Bc v
pha Nam. i hoang mc Bc cc c cn cn bc x nm t -5 n +8
Kcal/cm2; nhit thng lnh nht t -6 n -49; thng nng nht t
-14 n +5c. Nc hu nh sut nm trng thi rn.
Phong ha vt l thng tr, c bit l phong ha bng, v

186
phong ha vn th, thnh phn st khng c. t Bc cc c tnh
cht th v dy nh. Thc vt thng tr l ru v a y, ngoi ra
cng c mt s' loi ha tho nh cy thuc phin cc (Papaver),
hoa thng (Polemonium) mc st t. Sinh khi thc vt 2 5 - 5 0
t/ha, s tng trng hng nm nh hn 10 t/ha.
Th gii ng vt r t ngho v loi. ng vt in hnh i vi
i hoang mc cc Bc l b x, tun lc, chn bc cc, cc min
ven bin c gu trng. C r t nhiu chim, ch yu l chim hi u,
nhn bin.
i hoang mc bng Nam cc c trng cn cn bc x m
sut nm (-8 Kcal/cm2/nm) ch cc c o Nam cc mi c cn
cn bc x dng, ni c cc h nc mn v nc ngt. Nhit
thng lnh n h t y thay i theo khu vc t -16 n -72c,
nhit thng nng nht cng thp hn 0c. Thc vt gm a y,
ru, to, nm h ng mc trn cc nh ni nh trn bng v cc
c o. C nhiu hi cu, hi yn, loi ng vt tng trng ca
chu Nam cc l chim cnh ct, sng thnh tng qun th ln.
2. Vng ai cc, phn b cc v tuyn Bc 70 - 65 (cc i
thuc vng ai ny pha Nam bn cu c xp vo thnh phn
cnh quan i dng th gii). Cc hin tng t nhin bin i
theo ma r rt, l du vt khc nhau ca ch nhit ma ng
v ma h. Lng ma ri khng qu 300mm/nm. ai cc c chia
thnh hai i - i i nguyn v i nguyn rng.
a. i i nguyn: bao chim ra bc ca chu u, chu , Bc
M vi nhng hn o k lin v mt vi min duyn hi Grinlan.
Bin gii pha Nam quanh co ca i i ch ln cao ti v tuyn 73
( lc a ) v i ch h xung ti v tuyn 60 ( lc a Bc M).
Cn cn bc x nm 7 -12 Kcal/cm2 nhit thng lnh nht t
-35c n -5c, thng nng nht t 5c n 13c. Ma ng di v
lnh, ma h ngn, thi gian sinh trng khong 2 - 3 thng. C
nhiu m ly, h ao v vng nc, nc ngm nm khng su,
bng vnh cu l ph bin. t qu m v c dy nh, gm t
giy i nguyn v t i nguyn ptzn ha yu. Thc vt thng
tr i nguyn l ru, a y v cy bi. Rng ch phn b dc
thung lng sng, sui. Sinh khi thc vt 40 - 280 t/ha, tng

187
trng hng nm 10 - 25 t/ha. ng vt ngho, cc loi ph bin l
tun lc, si i nguyn, chn bc cc, c i bng, c bc cc, g g
trng i nguyn. Trong qun th ng vt, chim l thnh phn
chim s lng ln nht. Hu ht cc loi chim (chim r, vt tri,
ngng xm, thin nga v.v...) vo ma ng bay v phng nam
trn h rt, ma h mi bay v i nguyn. V vy, thnh phn th
gii ng vt gia hai ma khc nhau rt ln.
b. i i nguyn: rng l i chuyn tip gia i nguyn
(ng ru) v rng taiga. Lng ma i ny khong 200 -
400mm/nm, nhit thng lnh nht t -10 n -40c, thng
nng n h t 10 - 14c. Thi gian sinh trng ko di t 3 - 4 thng.
Qu trnh m ly ha pht trin nn y ph bin l t m
ly v t ptzn - giy. Thm thc vt l s kt hp ca i
nguyn (ru) v rng tha (thng, liu ln v.v...). Sinh khi thc
vt 250 - 00 t/ha, tng trng hng nm trung bnh 25 - 40 t/ha.
3. Vng ai n ha. C din tch phn b" kh rng Bc bn
cu v Nam bn cu gia cc v tuyn 65 n 40 - 45B v 55 n
37 - 40N. ai ny c c im l kh hu lc a vi ma ng lnh
c tuyt ph v ma h m. Bn ma xun - h - thu - ng biu
hin r rt. S phn i th hin r a lc a thuc chu lc
- u. Cn cn bc x hng nm dao ng 20 - 60 Kcal/cm2. S
chnh lch nhit khp ni cho php thc vt pht trin, cc
cnh quan khng c rng c gii thch khng phi do s thiu
ht nhit m do thiu m.
a. i rng l kim (taiga): phn b" Canada, Fennxcani,
phn chu u v Xibiri ca
nc Nga. Nhit trung bnh
lnh n h t t -10 n - 40c
thng nng nht 13 - 19c.
Ma ng khc nghit, c bit
ng Xibiri nhit ti thiu
xung ti -71c. Thi k sinh
trng khong 5 - 6 thng.
Thc vt thng tr l rng l
kim v l nh, m t v ti.
Cc kiu thc vt khc l thc Hnh7. |1. RngTaiga

188
vt ng c v thc vt m ly. Sinh khi thc vt 500 - 3.500
t/ha, tng trng hng nm 25 - 100 t/ha. Qu trn h to t
y l qu trn h ptzn ha, nn t ptzn pht trin. Ngoi ra,
t m ly phn b' kh rng ri. ng vt kh phong ph, ph
bin cc loi nai, hu, sc, chut, cc loi chim n cn trng v.v...
Mng li thy vn r t dy c. Nc ngm ngt tng i gn
m t t. Bng vnh cu ch pht trin nhiu v pha ng Xibiri.
bn cu Nam khng c i rng taiga (Hnh 7.11).
b. i rng hn hp v rng l rng: bn cu Bc i ny bao
chim phn ng nc M, Ty u (tr khu vc a Trung Hi) v
phn chu gn Thi Bnh Dng. Nhit trung bnh thng lnh
nht t -12 n +5c ( Vin ng t -2 8 n -15C), thng nng
n h t t +16 n +24c. Tng lng ma nm 500 - 1.500mm. Thi
k sinh trng ko di 130 n 210 ngy. Mng li thy vn dy
c, nhiu m ly, nc ngm nm khng su. Trn t ptzn
ha - c th cp, t nu pht trin rng hn hp v rng l rng.
0 rng hn hp ph bin l rng l kim xen cy l to nh b , d,
si; rng l rng thng tr cc loi cy si, d. ng vt phong ph
hn rng taiga. Thng gp thy ln rng, chn, hu sao, h, g
li, th trng, chim m rui, gu nu, hu , hong chu u;
chu M c gu trc, ri c v.v...
V i rng hn hp v rng l rng ca bn cu Nam c c
im ring, hon ton khng ging vi i cng tn bn cu Bc.
Ma nhiu t 1.200 - 3.000mm/nm, kh hu m t m hn, nhit
trung bnh thng lnh nht t 5 - 8c, thng nng nht t 10 - 18c.
Trn t nu rng pht trin cy thng xanh rm rp bao gm cy
l rng ln l kim. Di tn rng c cy bi, dy leo v cy ph sinh.
Trong thnh phn rng c cc loi cy d gai phng nam thng
xanh, tuyt tng Chil, bch, sim, tre, khuynh dip, dng x. ng
vt c hu, ri c, ch c ti, th m vt, nhm c v.v...
c. i tho nguyn - rng: l i chuyn tip t i rng sang
i tho nguyn. Phn b" ng bng sng anup, di lin tc
phn chu u thuc Lin X (c) v Xibiri, phn trung tm ca
lc a Bc M bao quanh min tho nguyn pha Bc v pha
ng. N hit thng lnh nht t -5 n +20c, thng nng nht
t +18 n + 25c, lng ma 400 - 1.000mm, thnh thong c hn
189
hn. L cc con sng xy ra vo ma xun, v phong ha giu
canxi. t ph bin l t rng xm v t en b ra tri. Thm
thc vt l s xen k cc cnh rng vi cc cnh ng c. Thc vt
rng thng tr l cc loi si, bch dng, cn c ch yu l c cao.
H ng vt cng nh h thc vt, c cc loi ging nh i
rng v i tho nguyn.
vng ai n ha ca bn cu Nam khng c i tho nguyn rng.
d. i tho nguyn: pht trin rng ri Bc M ( y n ko
di hu nh theo kinh tuyn), Lin X (c) n ko di t bin gii
pha Ty Nam n min trc ni ca dy Antai, Mng c,
Hungari. Nhit trung bnh thng lnh nht t 0 n 20c, thng
nng n h t t +20 n +23c. Lng ma ri hng nm trung bnh
300 - 400mm, phn ln ma ri vo u ma h. Thng c hn
hn, gi kh v bo bi. Du hiu c bn ca tho nguyn l tnh
ng bng ca a hnh vi s phn b rng ri t en, sau l
t h t d. iu kin khng m l nguyn nhn khng pht
trin rng y, ch c thc vt thn c thng tr (c th cp thuc
h Ha tho). Sinh khi thc vt 100 - 370 t/ha, tng trng hng
nm 40 - 140 t/ha. Trong h ng vt, thng tr cc loi gm nhm
v cc loi n c, chng sng thnh tng n.
vng ai n ho bn cu Nam khng c i tho nguyn vi
ngha y ca n, v cnh quan tho nguyn y ch l mt
din c lp bn b phi ca ng bng thp Laplata. Thnh phn
chnh ca lp ph c l cc loi thuc h Ha tho sng lu nm v
c tp.
e. i bn hoang mc: l
i chuyn tip gia tho
nguyn v hoang mc. i
khi ngi ta gi i ny l
tho nguyn kh hn. Bn
hoang mc ko di t sng
Vonga n sng Iectt, sau
lan sang Trung . Bc
M, bn hoang mc chim mr~n MHMki 1111 **.1
lnh b phn pha ng ca Hnh 7.12. cnh quan bn sa mc

190
cao nguyn ng c, Nam M mt khong rng ln ca cao nguyn
Patagni. bn cu Bc trong phm vi ca i, nhit trung bnh
thng nng n h t t 22 - 25c, thng lnh nht t -1 6 n -4C;
Nam bn cu 10 - 18c v 4 - 5c. Mc kh hn r t cao, kh
nng bc hi vt qu lng ma ri (150mm) khong 7 ln. Thi
k kh hn ko di t 5 - 6 thng. Mng li thy vn tha tht.
Trn nn ct xut hin cc loi a hnh do gi. Trong lp ph thc
vt thng tr c v cy bi thp chu hn trn t h t d m u sng,
nu xm, xm trong t hp vi t xolonet. Patagni c cy bi
thng xanh dng gi. Th gii ng vt c s pha trn ca cc
ging tho nguyn v hoang mc (Hnh 7.12).
g. i hoang mc. phn b pha Ty chu M (bn a ln),
Lin X (c) t b bin Catxpi ti min trc ni Dzungacxki,
Alatau, Trung (Takla Macan, Alasan v.v...). Nhng hoang mc
nh vy khng thy bn cu Nam.
Nhit trung bnh thng lnh n h t t 0' n -15c, thng
nng n h t t 23 - 32c. Nhit ti a tuyt +50c v t ct
trong nhng ngy oi bc b hun nng ti +80c. Lng ma ri nm
75 - 250mm. Dng chy m t y hu nh khng c, ch c tnh
cht nh k. Nc ngm nm su, thng mn. Tuy nhin, c th
gp thy nhng bn nc ngt phun phong ph. Cc h u mn.
Qu trn h phong ha vt l thng tr. Cc dng a hnh mang
tnh cht a i l cc n ct, lng thi mn, taca (min t st
nt n), thung lng kh. Trn t xerozion, t taca, xlonsac, t
nu v nu xm pht trin, thc vt chu hn vi h thng r di
v phn ra nhiu nhnh. Cy bi nh sng lu nm ng vai tr
thng tr. Rng hnh lang chy di dc theo cc thung lng rng.
Thc vt phong ph nht cc c o. Khi lng thc vt nh hn
25t/ha, tng trng nm nh hn 10 t/ha.
hoang mc c cc loi ng vt him nh nga tapan v h.
Hoang mc l vng quc ca thn ln (ging ln n h t l k ),
rn, nhn , b hung v b cp. Ngoi ra cn c lc hai bu, chut
ln hoang mc, chut v.v...
4. Vng ai nhit i. i ny ko di t 45 - 40 n 35 - 30
v Bc v Nam. c im kh hu phn ha theo m a r rt, lp
191
tuyt ph khng bn.
a. i rng l cng quanh nm v cy bi hnh thnh trong
iu kin kh hu a Trung Hi vi thi gian ko di 3 - 6 thng,
ma 400 - 1.000mm tp trung vo ma ng. i ny phn b
Nam u, mt di hp ven bin dc theo dy ni Atlat, Ty (Tiu
, Libng, Angti Libng), min Crm v mt b phn pha Bc ca
bin en, chu M c Califocnia (t 43 v bc n bin gii pha
Nam nc M); bn cu Nam c min Ty Nam Phi, phn cui
pha Ty Nam chu c, phn gia ca nc Chil (32 - 38 v Nam).
t thng gp l t nu gch v t nu gch xm. Trong qun
lc thc vt c cc cy bi thng xanh, cy bi rng l, rng l
kim. ng vt a Trung Hi gm ng vt hn hp ca cn nhit
i v n i nh: s t, d rng, cu c bm, hu a ma, hong,
th di, nhm, ch rng, kh khng ui v.v...
b. i rng hn hp cn nhit i thng xanh phn b" cc
a pha ng cc lc a, ni chu tc ng ca gi ma (b bin
pha ng nc M, min t thp Conkhit v Lencoran nc Nga,
cc ng bng ven bin Trung Quc v cc o N ht Bn, pha nam
a khi Braxin, ra ng Nam ca lc a Phi v mt di hp ven
bin pha ng lc a c). Nhit thng lnh n h t thng cao
hn 0c i ch ti + 19c, thng nng n h t 21 - 28c. Lng m a
vo ma h (65 - 85%). Mng li thy vn kh pht trin, t
v t vng pht trin.
Thnh phn ca rng phc tp, c s hn hp ca cc ging
cy l rng, cy l kim phng nam v cc i din ca h thc vt
n i. Sinh khi thc vt l 4.100 t/ha, tng trng 230 - 250
t/ha/nm.
Th gii ng vt ca i ny v cn bn cng ging nh th
gii ng vt rng l rng n i, nhng c thm cc dng a
nng (c su aligat, vt, chim rui v.v...).
c. i rng tho nguyn v tho nguyn: l i chuyn tip
gia i rng v i hoang mc (i khi ngi ta cn gi l i
xavan cn nhit i), phn b' bn cu Bc (ti bang Texac) v
bn cu Nam (pha ng chu c).
Nhit thng lnh nht 4 - 16c, thng nng n h t 20 - 25C;
192
lng ma 500 - 1.200mm/ nm, thi k kh hn i ch ko di ti
200 - 250 ngy. C cc loi t nu, t en hung , i ch gp
t en (secnoziom).
Thc vt ch yu l c cao v trn lin ny ri rc c nhng cy
ng ring l hay m rng tha gm cc cy a kh (cc cy u
gai, khuynh dip khng cao). Sinh khi thc vt 250 - 500 t/ha
tng trng hng nm 100 - 150 t/ha. 0 cc xavan cn nhit i c
nhiu loi gm nhm, b st, h, c su chu M, chut ti
(Kanguru) chu Uc v iu v.v...
5. Vng ai nhit i. i ny nm gia 35 - 20 v Bc, Nam.
Cn cn bc x ln, trung bnh 7 0 - 80 Kcacm2/nm.
a. i rng xanh nhit i ma h: phn b" cc a pha
ng cc lc a (biu hin r nt phn ng Nam ), ni chu to
ng m nh ca hon lu gi ma. Lng ma 1.000 -
2.000mm/nm. Mng li sng sui dy c, sng c nhiu nc.
Cc loi t thng tr l t vng hoc vng, giu hm lng
st nhm. Th gii ng vt y ging th gii ng vt rng
xch o.
b. i xavan v rng tha nhit i: l i chuyn tip gia
rng v hoang mc. i ny phn b' rng chu Phi, Nam M,
chu c v chu (min Hinuxtan). Khc vi xavan nhit i,
ay c c cao dy xen cy bi, hoc cy g nh rng l ma kh. C
cc loi dt chnh: t mu en, mu nu , mu nu v nu xm.
Kh hu phn ha theo hai ma kh v ma m r rt. Lng ma ri
100 - 500mm/nm, mt s ni ti l.OOOmm/nm (Iinh 7.13.a, 7.13.b).

Hnh 7.13a. Xavan Kenia (chu Phi) Hnh 7.13b. Cy baobab chu Phi

Sinh khi thc vt 500 - 1.500 t/ha,tng trng hng nm 80 -

300 t/ha ( cc xavan kh khan ang b hoang mc ha tng
193
trng t hn). Th gii ng vt xavan c bit phong ph, c
nhiu ng vt c mng, loi gm nhm, ng vt n th t ln v
nh, b st, c su, iu chu M, iu chu Phi, hu cao c,
nga vn, sn dng, voi, s t, chut ti v.v...
c. i hoang mc v bn hoang mc nhit i: phn b Bc
M - phn pha Ty Mhic, h lu sng Crla, bn o
Califocnia; chu b phn pha Nam ca sn nguyn Irng,
hoang mc Tar v chu Phi - hoang mc Xahara. c im kh
hu y kh hn, ma ri di 200mm/nm, nhiu ni di
50mm/nm; m trung bnh khng qu 30%. Qu trnh phong
ha vt l din ra m nh m do chnh lch nhit gia ngy v m
ln v thiu m. Qu trn h hnh thnh th nhng v cng chm
chp, c nhiu din tch ct, n ct, st v t xolnsac
Thc vt gm c c mt nm v nhiu cy bi ln v cy g nh
chu c iu kin thiu m, c kh nng tch t c nhiu nc
trong t bo. Sinh khi thc vt nh hn 25 t/ha, tng trng
hng nm nh hn 10 t/ha. Th gii ng vt hoang mc ngho
hn xavan, nhng cc loi c mng, n tht, gm nhm v b st
ng vai tr ng k.
6. Vng ai xch o. i ny phn b gia cc v 20 - 10
Bc, Nam. c im kh hu vng ai ny l ma ma, m a kh
di v phn ha r r t trong nm. Lng ma trung bnh 100 -
1.500mm. Sut nm nhit cao, thay i t. m quyt nh
nhp iu ca cc qu trn h xy ra trong i v cng l ch tiu
chnh phn vng ai thnh cc yu t sau:
a. i rng rng l theo ma. Nt c sc ca i ny l thi k
m ko di n 200 ngy. i rng hnh thnh loi t . v
ng vt tnh cht phong ph v loi l nt in hnh. Thnh phn
tiu biu l nhng loi thuc i nng v i xch o.
b. i xa van v rng tha cn xch o c thi k kh ko di
n 8 thng, y pht trin c cao xen tn l rng, cnh qun
queo, rng l vo ma kh. ng vt gm cc loi c c im nh
ng vt i xavan - rng tha nhit i.
7. Vng ai xch o. i ny nm hai bn ng xch o v
c gii h n khong 5 v Bc v Nam, bao gm ng bng sng
194
Amazon, phn trung chu Phi, mt s' cc nhm o Innxia v
Tn Ghin.
c im kh hu y l nhit quanh nm cao v n nh,
tha m. Nhp iu theo ma khng r rt. Lng ma hng nm
2.000 - 3.000mm v phn b" u theo cc thng trong nm.
Trong iu kin tha nhit, m, cng trao i vt cht v
nng lng ln nn thm thc vt pht trin m nh m. Rng cn
c tn l rng Ghil. Nt c sc ca rng Ghil l quanh nm
rng m t, tn cy rm thng xanh, cu trc thnh nhiu tng,
gm nhiu loi cy khc nhau. Sinh khi thc vt ln hn 5.000
t/ha, s tng trng hng nm 350 - 500 t/ha. t thng tr l
t vng , trong qu trnh khong ha m nh m. ng vt r t
a dng, ph bin cc loi n thc vt, cc loi sng trn cy, nhiu
loi chim, cn trng, mi v.v... Mng li thy vn dy c, sng
y nc.quanh nm (Hnh 7.13.C, 7.13.d).

Hnh 7.13c. Rng nhit i Hinh 7.13d. Rng c cn Gi

7.6. C c t c d n g p h i a i tr o n g v c n h q u a n
Trong i sng ca v cnh quan Tri t, ngoi cc hin
tng ph thuc vo quy lut v tnh a i, cc qu trn h phi a
i tc l cc qu trnh khng ph thuc vo s phn b" bc x M t
Tri ng mt vai tr khng km phn quan trng. l nhng
vn ng ca v Tri t gy ra cc hin tng bin tin v bin
thoi, s hnh th n h cc ng t gy, cc np un, cc dy ni,
cc th xm nhp, s phun tro ca cc ni la, hin tng ng
t v.v... v lm thay i s phn b lc a v i dng.

7.6.1. N gun n n g lng ca cc qu trn h phi a i

1. N ng lng do s phn hy phng x ca uran v tri, sinh

195
ra c thy 4,3 X 1020 cal/nm . Con s ny kh gn gi vi ln ca
dng nhit i t di su trong lng t ln b m t t: 1,2 X 106
cal/cm2 (hay 50 erg/cm2) trong mt giy.
Theo thi gian tn ti ca Tri t, lng cha cc nguyn t"
phng x trong gm dn do s phn hy khng ngng ca
chng: 3 t nm trc y, chng gii phng hai ln ln hn v 5
t nm trc y 5,5 ln ln hn s" nng lng gii phng hin nay.
2. Nng lng do s phn d trng lc. Ngi ta cho rng ngun
nng lng ny gii thch cc vn ng kin to.
3. Nhit c gii phng do bn knh Tri t b thu ngn (v s
nn cht ca vt cht trong bao manti v s chuyn t trng thi
nguyn t sang trng thi ht nhn ca vt cht ) vo khong 4 -
5cm trong mt th k. Vic cung cp gn 1,5 X 1029 erg/nm.
4. Nng lng t quay ca Tri t.
5. Nng lng ma st ca thy triu, tng cng bng 65% lng
nhit phng x.
6. Nng lng ca cc mi lin h gia cc ngyn t trong
khong vt. Theo nghin cu ca N.v. Blv v V.I. Lbev
(1957), trong khong vt ca cc phun tro v bin cht
mnh, mi nguyn t nhm bao quanh bi bn nguyn t xy;
trong khong vt ca cc trm tch v bin cht yu, mi
nguyn t nhm bao quanh bi su nguyn t xy. Khong cch
gia cc nguyn t trong trng hp th nht l 1,6 - 1,7, trong
trng hp th hai 1,8 - 2,0 anxtrom. Do s tng khong cch phi
xy ra ng thi vi s hp th nng lng v s gim khong cch
vi s gii phng nng lng, cho nn khong vt c d tr nng
lng ti a (do mi lin h gia nhm v xy) c hnh thnh
khng phi trong lng Tri t m trong v phong ha, trong
nhit v p sut thp nhng trong dng thng xuyn ca nng
lng M t Tri. Khi b chm su xung di t, trm tch trong
nhng iu kin nht nh c th gii phng nng lng tch ly v
tr th n h nguyn nhn gy ra s bin i ca (bin cht, nng
chy) v s kch ng ca vn ng kin to.
V vy c gi thuyt cho rng nng lng bn trong ca Tri
t mt phn no c hnh thnh do nng lng M t Tri v
196
nhiu qu trn h bn trong Tri t c nui dng bng nng
lng M t Tri. Ni lc v ngoi lc tr thnh mt th thng n h t
c o gia cc m t i lp. Gi thuyt ny gii thch c mt
cch tha m n tnh cht a phng ca s xut hin cc l macma,
s trng khp ca hot ng macma v kin to vi cc min c
tch t nhng lp trm tch dy.
Do c nhiu ngun nng lng tim n ben trong Tri t
cho nn ngi ta khng th phn bit c mt cch r rng ngun
no l ngun chnh. C l chng ng thi cng hot ng.

7.6.2. B iu h in c a cc tc dng phi a i

Tnh a dng ca b m t Tri t, c phn nh bng s
khc nhau ca cnh quan a l, do s kt hp hnh ng ca cc
yu t a i v phi a i. Khng c mt a im no trn Tri
t ch biu hin cc nt a i hoc cc nt phi a i. Tt c cc
nt thuc hai loi bao gi cng i cng vi nhau, nhng khi th
nhng nt ny r r t hn, khi th nhng nt kia r rt hn, iu
ny ph thuc vo hon cnh a l c th v giai on pht trin
ca b phn no trong v cnh quan.
Tc dng phi a i a l biu hin hnh thnh cc vnh ai theo
cao v s phn d theo kinh , ngha l phn chia cc vng ai nm
ngang thnh cc khu v chia cc i thnh cc tnh hay tng.
Cc danh t theo kinh , thuc v tnh, thuc v tng
khng phi l nhng t chun nht: phong thi ca cc i thay i
theo hng chy ca chng v iu khng c ngha l lun lun
thay i theo kinh ; danh t tnh trong i sng hng ngy
thng l mt danh t i lp vi danh t th ; trong cnh
quan hc danh t tng ch c dng ch cc tng th a l
nh (n v hnh thi ca cnh quan), cc tng th ny v phng
din kch thc khng th so snh c vi cc tng th th hin s
khc nhau v tng trong mt i a l.
C ba l do cn bn to tin cho s phn chia i a l
thnh tnh. Th n h t l a hnh b m t Tri t. Th hai l thnh
phn ca . c n h quan cc min karst hay l thnh to rengin l
nhng th d r rng v nh hng ca nham thch ti cc kiu a
i ca cnh quan hay lp ph th nhng. S tn ti cc tnh sinh

197
a ha, c tch ra theo lng cha cc vi nguyn t" no v
theo mi tng quan khc nhau v s kt hp ca chng, cng ph
thuc nhiu vo cu to a cht. Tnh a i ca cc qu trnh
thy ha b ph v bi s c m t cc khong sng mui hay cc
tng b mui ha. Th ba l s phn b t v bin. Biu hin
mt cch r rt n h t qua mt thng s l lc a ca kh hu,
thng s ny c th coi nh mt trong nhng du hiu c o v
nh hng ca cc yu t" phi a i ti tnh a i.

7.6.3. T nh vnh ai th eo cao

cc min ni, tnh a i theo v tr nn phc tp thm bi
tnh vnh ai theo cao. Tnh vnh ai theo cao l hm s" ca a
hnh, s tn ti ca n buc phi c hiu lc ca s gim nhit v ca
s thay i lng ma theo cao. i khi ngi ta gi n l tnh a
i theo cao, tnh a i theo chiu thng ng hay l tnh vnh
ai theo chiu thng ng. Ch tnh a i dng y r rng
khng thch hp, bi v tnh vnh ai theo cao c ngun gc pht
sinh khc vi tnh a i theo v . Trong s hnh thnh cc i theo
v cng nh trong s hnh thnh cc vnh ai theo cao, yu t
nhit ng vai tr quyt nh, nhng trong hai trng hp ny bn
cht ca nhit khc nhau v nguyn tc: tnh a i trong c s u
tin ca n c lin quan vi s thay i theo v gc ti ca tia Mt
Tri, cn tnh vnh ai theo cao th c lin quan vi v tr trn cao
ca a phng so vi mc nc bin. Mc d cng bc x Mt
Tri tng vo khong 10% trn mi kilomet cao, nhng bc x sng
di ca Tri t tng ln theo cao cn nhanh hn.
Gia cc i theo v v cc vnh ai theo cao tng t vi
chng c nhng khc bit rt r rt. Sau y l nhng khc bit
quan trng nht:
1. Trong s cc i theo v c nhng i m ngun gc pht
sinh khng ch do nhit m cn do ng lc, th d min p cao cn
nhit i. Tt nhin khng th c cc vnh ai theo cao tng t
vi chng theo ngun gc pht sinh.
2. mt s cc min ni kh cao thuc cc nc n i c vnh
ai i nguyn trn cao. Nhng cc i nguyn ni cao ny, nng
ln hn v t t nhin iu kin chiu sng cng khng c bit nh i
vi i nguyn ng bng vi nhng ngy v m di cc i.
198
 3. N hit thay i theo cao nhanh hn nhiu so vi theo
hng nm ngang t xch o ln cc, bn cu Bc nhit gim
trung bnh 0,5c trn mi v , tng i lu theo chiu thng
ng 6 trn mi kilomet. Khong cch trn Tri t, tng ng
vi quan h thay i nhit trn cao lkm theo chiu thng ng l
trn 1.300km. Ton b h thng ca s thay i nhit t xch o
ti cc c th t vo khong gia ng chn v ng nh ca
mt dy ni 7 - 8km, nm min xch o. Nh vy, s gim
nhanh ca nhit theo cao cho php xc nh trc kh nng
v tnh vnh ai theo cao ca kh hu trong iu kin a hnh
b m t Tri t c nng ln kh cao.
4. Tnh vnh ai theo cao cc min ni hnh thnh khng
phi ch n gin di nh hng ca thay i cao, m cn di
nh hng ca cc dng a hnh c th. S khc nhau v m t a
hnh l mt trong nhng hon cnh c tnh cht nguyn tc trong
cc i theo v v cc vnh ai theo cao c hnh thnh.
V vy tnh vnh ai theo cao nhiu hnh nhiu v v hay thay
i hn tnh a i v trong mt chng mc ln b l thuc vo cc
yu t a phng. M t khc do s san bng ca kh hu trn cao,
cc vnh ai theo cao cng mt kiu cc dy ni ko di theo
kinh tuyn c th vn ra ngoi phm vi ca mt i theo v .
5. Nu mt sn ni trong bng rm v mt sn khc phi
ra nh sng M t Tri, nu mt thung lng chy theo hng t Bc
xung Nam v mt thung lng khc t Ty sang ng, nu mt
dy ni c nh bng phang v mt dy khc c nh nhn sc,
trong mi trng hp cc iu kin v s hun nng, v m, v
s lu thng ca khng kh v.v... c to thnh cng khc nhau.
V vy cu trc ca tnh vnh ai theo cao ph thuc r t m nh
m vo hng phi ca sn ni. Do nh hng ca hng phi,
xut hin s khng i xng ca tnh vnh ai ngha l s khc
nhau v cao ca vnh ai cng tn cc sn lp. S khng
i xng gy ra do nng c tnh cht tuyt i, cn gy ra do s
lu thng ca khng kh hay do gi th c tnh cht tng .
Trong khi hnh thnh s khng i xng, c hai loi tc dng
khng i xng ny phi hp hot ng trong mi tng quan nhp
nhng hay l mu thun vi nhau.
Mc biu hin ca yu t hng phi ph thuc vo hng

199
chy ca cc dy ni. Khi dy ni chy theo hng song song vi
dng khng kh, s khng i xng do gi khng pht trin. Ngc
li n biu hin r t r rt khi dy ni chy theo ng thng gc
vi ng vn chuyn ca dng khng kh m: sn n gi r t
khc vi sn k h u t gi. S khng xng do gi cng r rt hn
cc dy ngoi ra ca min ni. cc vng pha trong n ch biu
hin yu hn nu cc dy pha trong khng nh ln nhiu ln cao
hn cc dy ngoi ra.
S khng i xng do gi thng ph bin mt s" cnh quan
thuc cc min thp tip cn vi min ni, c bit cc vng ven
bin, sn n gi, do khi khng kh b bt buc phi vn ln
cao v ri nhiu ma, hnh thnh cnh quan chn ni chn, v
sn k h u t gi hnh thnh cnh quan bng chn hay bng ma.
Cc cnh quan ni trn c th khc vi cc cnh quan bnh thng
ca i (theo v ) .
6. Trong nhng iu kin nht nh, xut hin hin tng o
ngc ca tn h vnh ai theo cao (hin thng o ngc ca cc
i theo v khng bao gi xy ra). 0 cc thung lng v lng cho
thuc phn pha Nam trung U ran mc rng taiga Nam, nhng b
phn cao hn trn sn li mc rng l rng min ni. min ni
Khibin, gn Kirvxca, ti y thung lng l i nguyn, ti sn
ni l mt di rng, pha trn di rng ln ti nh ni l i
nguyn. Nguyn nhn bnh thng nht ca hin tng o ngc
nh vy l s t hm ca khng kh lnh di thung lng, thc
ra khng kh ny eng t trn nh v sn ni xung y, nhng
trong nhng trng hp ring bit nh Khibin, t cn ci khng
c thnh phn mn v thm nc cn tr s pht trin ca rng.
Tuy vy, cn nhn mnh rng s khng ging nhau gia tnh
a i theo v v tnh vnh ai theo cao ni chung khng c
ngha l gia chng khng c mt m lin h no. cc min ni,
quy lut a i cng khng ngng hot ng. Tnh vnh ai c
hnh thnh di nh hng ca cc yu t" a i cng nh cc yu
t c tnh cht tnh. Tnh a i theo v quy nh kiu tnh vnh
ai theo cao: mi i c mt s tuyn la in hnh cc vnh ai
ca n. Cng mt loi a hnh cc nc khc nhau c tc dng
hnh thnh cnh quan khc nhau, min ni Himalaya, khi chuyn
sang i nguyn, mc du cao ln ca n, cng ch c th c mt

200
vnh ai theo cao, l vnh ai bng h v ng tuyt ht. Tnh
vnh ai theo cao bao gi cng bt u ng y ca dy ni
t ch tng t vi i theo v . Ging nh tnh a i theo v ,
tnh vnh ai theo cao cng gm hai kiu cn bn: kiu hi dng
hay ven bin (vnh ai thc vt thn g bt u t ng bng ven
bin) v kiu lc a (thnh h thc vt thn g cy bi bt u t
cao n h t nh trn sn ni). Cng vi iu , t t c cc thnh
phn ca v cnh quan trong h thng mang tnh vnh ai theo
cao pht trin mt cch khc, khng nh trong iu kin ca tnh
a i theo v . Min ni khc mt cch r rt vi ng bng v
thnh phn ca cc qun hp thc vt, v cu to ca chng, v lp
ph th nhng, v ch nhit m v v con ng tin ha chung.
C th thy r iu khi em so snh gia rng, ng c v m
ly v.v... cc vnh ai trn cao vi nhng n v tng ng cc
i theo v . Th d cc ng bng khng u ng c to thnh
mt i c lp r rt, nhng nhiu min ni c vnh ai ng c
ni cao c sc (cc ng c cn Anpi v Anpi).
Tnh vnh ai theo cao, vn c nhng thnh phn ring
bit ca cnh quan, tn ti mt cch c th, do s kt hp ca cc
thnh phn , di.hnh thc tnh vnh ai cnh quan theo
cao. Mi min ni, ty thuc vo cao v v tr a l, u c c
im ph vnh ai ca n. Mt min ni cng cao v cng gn xch
o cng c ph vnh ai y , ngha l cng c nhiu vnh ai
khc nhau. Mt min ni cng thp v cng xa xch o, ph vnh
ai cnh quan theo cao ca n cng ngn hn. Tuy vy, cao
ca min ni v v tr ca n trong i theo v no c nh
hng mt cch c lp ti mc pht trin ca tnh vnh ai
theo cao, nh th d nu ra trn v min ni Himalaya chng
minh cho iu . Tt nhin cc min ni khng cao xch o
cng ch c ph vnh ai theo cao ngn.
Mc ca c im ph vnh ai theo cao thay i theo cc
giai on pht trin khc nhau ca a hnh min ni. Dy ni cng
ngy cng c nng cao do tc ng ca cc qu trnh kin to, tnh
vnh ai theo cao cng tr nn phong ph hn bi c thm cc vnh
ai mi pha trn. Trong bc tin trin ca qu trnh bn bnh
nguyn ha mt min ni, ph vnh ai theo cao b r t ngn li:
cc vnh ai bn trn b m t dn i, v ti giai on bn bnh nguyn,
vnh ai thp nht ho vo vi i theo v thch ng.

201
 Mt c tnh c lin quan m t thit vi tnh vnh ai cnh
quan theo cao l tnh thnh tng ca cc cnh quan min ni,
ngha l s phn chia cc min ni thnh min ni thp, min ni
trung bnh v min ni cao. Tnh thnh tng phn nh giai on
hnh thnh h thng ni, tui cc b phn ring bit ca n, c
im chia ct do ngoi lc, s phn d ca kh hu. Kh hu ca cc
min ni thp gn gi vi kh hu cc ng bng ln cn, cc min
ni cao chu nh hng nhiu nht ca kh quyn t do, trong khi
cc min ni trung bnh vai tr c bit to ln l vai tr ca cc
khi kh vn ln. Tt c nhng iu u li du vt trong S
phn d cnh quan ca cc min ni.
Cng nh tnh vnh ai theo cao trn t ni, c th ni v
tnh vnh ai theo su ca cc cnh quan di nc, i dng
th gii, c to nn khng ch do s thay i ca nhit v
chiu sng m cn do tnh cht ha l ca tng nc. Ngi ta
phn bit cc i dng cc vnh ai theo su nh sau (song
gi chng mt cch khng ng l cc i thng ng): i ven b hay
i thc vt di nc, i thm lc a vi s thng tr ca h ng
vt y; i sn lc a hay l i na hoang mc i dng; i
y cc bn i dng hay l i hoang mc lnh i dng (gn y
di nh sng ca cc cuc nghin cu mi nht iu ny t ra khng
ng: s sng kh phong ph ngay c nhng su ln nht).
Phn tch cc ng bnh , ngi ta vch ra nhng ng
ranh gii quan trng n h t phn chia cc vnh ai ln theo cao
v su ca v cnh quan Tri t: 1/ ng tuyt m pha trn
c cc cnh quan bng tuyt; 2/ mc cao 400m, phn chia cc cnh
quan min ni (vi tnh vnh ai theo cao) vi cc cnh quan
ng bng; 3/ mc i dng, phn chia cc cnh quan trn m t t
vi cc cnh quan di nc; 4/ ran h gii pha di ca qu trnh
quang hp ( su 200m) phn chia cc cnh quan bin nng
thm lc a vi cnh quan bin su sn lc a; 5/ ranh gii
pha di ca sn lc a ( su gn 3000m) l gii hn gia cc
cnh quan bin su v cnh quan bin thm; 6/ mc c nhit
thp n h t trong bin thm (t - 4.000 n -5.000m), phn chia cc
cnh quan c t cacbnat chim u th v cc cnh quan khng c
t cacbnat; 7/ mc siu thm (-6.000m) dng lm gii hn gia
cc cnh quan bin thm v cc cnh quan bin siu thm.

202
Chng 8

TAI BIN THIN NHIN

8.1. K h i n i m c h u n g
Theo M.c. Call (1992), tai bin thin nhin l mt tai bin c
lin quan n s tng tc gia con ngi v bt c mt qu trnh
t nhin no ca Tri t.
Theo David Chop Man: tai bin thin nhin (natural hazard)
l s tng tc gia h thng qun l ti nguyn ca con ngi v
cc hin tng t nhin cc oan v him hoi c ngun gc khc
nhau (ni lc, ngoi lc) v gy nhiu tn th t cho con ngi c v
vt cht ln tnh mng.
Theo Duun Kamp (1986) tai bin thin nhin l cc hin
tng a cht, a mo, thy vn v.v... c kh nng gy thit hi
cho con ngi v hot ng ca con ngi.
Tm li, tai bin thin nhin (thin tai) l nhng thm ha
bt ng do thin nhin gy ra cho CO1 ngi mt im dn c,
mt a phng, mt vng lnh th, mt t nc, mt khu vc,
thm ch c tnh cht ton cu.
ng t, ni la phun, l lt, hn hn, sng thn, l bn,
trt t, dch bnh, m t cn bng sinh thi v.v... l nhng thm
ha m con ngi tng bit n, n khng nhng em li bt
hnh cho con ngi m cn lm thay i b m t ca cnh quan vi
cc qui m khc nhau.

8.2. P h n lo i ta i b i n t h i n n h i n
Hin nay cc nh khoa hc v tai bin thng phn loi tai

203
bin thin nhin theo hai cch: phn theo ngun gc pht sinh v
theo qui m mc thit hi (tc l theo hu qu). Tuy nhin
nguyn nhn v hu qu bao gi cng gn lin vi nhau.

1. Phn loi tai b in theo ngun gc

Theo ngun gc ngi ta phn ra cc loi tai bin thin nhin
sau y:
a. Tai bin c ngun gc ni sinh, bao gm nhng tai bin
xut hin t thch quyn (ng t, ni la v.v...).
b. Tai bin c ngun gc ngoi sinh, bao gm nhng tai bin
xut hin t v tr (sao bng, thin thch), t kh quyn,
thy quyn, sinh quyn (bo, l, vi rng, bnh dch
v.v...).
c. Tai bin c ngun gc k th u t (tai bin do con ngi gy
nn).

2. P hn loi tai b in theo qui m v mc th i t hi

Theo nguyn tc ny, ngi ta chia ra cc loi thin tai sau y:
a. Thin tai qui m ln: xy ra mt vng rng ln hay c
mt chu lc, ko di nhiu thng hay nhiu nm; nhng
tai bin ny thng c ngun gc ngoi sinh nh hn hn.
H u qu lm nhiu ngi cht v i km, thiu nc
hoc phi dng nc bn. Gy xo ng kinh t, x hi,
sinh thi, to nn nhng lung di dn mi.
b. Thin tai qui m va: xy ra c tnh khu vc, mt vi
tnh hay theo mt di t khng ln. Thi gian gy thin
tai ko di vi ngy, vi gi hay vi pht. l nhng tai
bin thng c ngun gc ngoi sinh nh l lt, ging t,
sng thn, bo bin v.v...
c. Thin tai c qui m nh: xy ra c tnh a phng. Thi
gian gy tai bin thng ko di vi tun, vi ngy, vi
gi hay vi pht. thng l cc tai bin c ngun gc
khc nhau nh ni la, ng t, ni l, l qut, ging t'
v.v...

204
3. P hn loi ta i b in th eo nguyn tc tn g hp, th eo
n gu n gc, qui m v hu qu
y l nguyn tc c p dng rng ri trong nghin cu tai
bin thin nhin hin nay. Bi v mt qu trnh t nhin ch c
gi l tai bin khi n em li bt hnh cho con ngi v ph hy
mi trng sng ca h. Bi vy, khi m t mt tai bin bao gi
cng phi c ngun gc v hu qu ca n.

4. Tai b in c ngun gc nhn sinh

Trong qu trn h chinh phc t nhin, cng c khi con ngi
gy ra nhng tai bin c hu qu khn lng nh v r r nh
my in nguyn t Trenbn Lin X (c), v chy rng
nguyn sinh C Mau (2002) v.v... Hu qu Trecnbn khng
nhng lm cht tc thi mt s ngi m cn gy au kh cho
nhiu th h tip sau b nhim x v thnh ph Trecnbn
tr thnh ph tch. Cn khu rng nguyn sinh u Minh - mt khu
rng nc m n ln th nh th gii sau rng ngp mn Amazon
Nam M, khng bit my trm nm sau mi c phc hi.
Thin tai l nhng qu trnh tin ha t t yu ca t nhin,
con ngi tng phi chung sng v cn phi tip tc chung
sng vi thin tai. Con ngi ch c th gim thiu, n trnh, ch
ng phng trn h thin tai khi nm vng c quy lut ca t
nhin, nm vng khoa hc k th u t hin i trong vic d bo c
kt qu nhng tai bin thin nhin. t c iu , trc ht
con ngi cn nm vng nhng quy lut ca a l t nhin, tin
ti lm ch t nhin.

8.3. N h n g t h i n ta i i n h n h tr n t h g i i

1. N hng th in ta i xut h in t thch quyn

a. ng t. Cc chn ng thng xy ra vng tip xc
gia cc mng nn, ni xy ra nhng va chm lm rung chuyn b
m t Tri t. Nhng chn ng mnh ca v Tri t, c th
cm nhn c hoc gy thit hi cho con ngi v cc cng trnh
xy dng, lm bin dng a hnh m t t v.v... gi l ng t.
Mi nm, my mc ghi li khong gn 1 triu chn ng ln

205
nh ca v Tri t (trung bnh mi gi c khong 250 chn ng)
trong ch khong 6.000 chn ng c th cm nhn c. Cc
tm chn ng thng su t 0 - 700km, cng chn ng
theo Richte (Charles Richte 1900 - 1985); t 0 - 9 Richte.
Nhng trn ng t t 4 Richte tr ln c kh nng gy thit hi
cho con ngi.
Nhng chn ng thng c hai chu k, chu k bt pht v
chu k d ch'n. i khi nhng d chn cn m nh m v nguy
him hn c chn ng bt pht chu k u. ng t thng
xy ra bt ng trong vng vi giy, di nht cng ch vi pht
nhng li gy thit hi r t ln cho vng dn c. Trn ng t
ngy 17/1/1995 th n h ph" Cb N ht Bn, din ra trong vng 20
giy tn ph thnh ph" ng 1,5 triu dn, lm cht 5.505
ngi, thit hi 200 t USD ti sn, mc du thnh ph ny
c thit k, xy dng theo m hnh chng ng t mnh. Trn
ng t ngy 01/11/1755, Lixbon B o Nha ch din ra trong
10 pht, nhng to ra cn sng thn cao nh ni, xung
nh thc, li cun t t c nhng g dng thc ca sng thn trn
qua, k c ton b nc sng Tagi chy qua thnh ph. Sng a
chn lan sang c, Php n tn b bin Bc Phi, lm rung
chuyn mt vng t rng 2,5 triu km2 v sng d chn n
thng 03/1756 cn nh hng n b bin Bc M.
Hin nay c n 90% ng t din ra vng ai la Thi
Bnh Dng trong vng ng Nam l ni c nhiu ng t v
nm ni tip xc gia nn - u vi nn Philipin. Trong th k
XX (t 1901 n 1990) ngi ta thng k c 29 trn ng t
lm cht trn 20.000 ngi. Nm 1901, ng t bin Egi lm
cht 100.000 ngi. Trn ng t ngy 27/7/1976 ng Sn,
Trung Quc, s" nn nhn d on ln ti 1 triu ngi.
b. N i la. Ni la l hin tng macma t trong bao m anti
tro ra ngoi m t t theo cc t gy kin to di dng lng
(dung nham) hoc rn (bom, tro bi). Macma phun ra ngoi mt
t di dng phun n hoc phun tro, ng thi gii ta mt
nng lng khng l. K lc thuc v mt v ni la Tambra
(Innxia 1815) gii phng dng nng lng mnh
840.1018jun, gp 6 triu ln nng lng qu bom nguyn t nm
206
xung Hirsima (Nht Bn) nm 1945. Khc vi ng t, trc
khi ni la phun tro, u c nhng du hiu bo trc nh
nhng chn ng trong lng t, ming ni la x khi v.v... nn
con ngi c th n trn h trc khi ni la n tung.
Sau 400 nm ng yn, ni la Xuphrie Hai o Mongxerat
(trong qun o Angti Trung M) hot ng tr li t thng 6
nm 1995 v m nh n h t vo thng 6 v 7/1997 nhng cng ch
lm cht c 20 ngi, v hn na s" dn (6000/12000 ngi) kp
thi s tn n ni an ton.
Tuy vy, s" nn nhn cht do ni la phun khng km g ng
t, nhng phn ln l do tro bi v kh c thot ra t ming ni
la. Ni la Tambora (Innxia) vo nm 1815 phun ln bu tri
80km3 tro bi, lm cht 92.000 ngi, ri la En Chichn (Mhic)
nm 1982 lm cht 35.000 ngi, ni la Neva Den Rud
(Colombia) phun nm 1985' lm cht 22.000 ngi. Trong th k
XX, ngi ta thng k c 19 ni la phun tro lm cht t
2.000 ngi tr ln. u tin l ni la Veduyv (Italia) phun tro
nm 1979 lm cht 2.000 ngi. Ni la Tambora (Innxia) phun
nm 1815 lm cht 92.000 ngi v.v...
Vi iu kin v phng tin k th u t hin i, vic ngn
chn dng dung nhan tn ph dn c khng cn l chuyn hoang
ng. Thng 4/1992 dng dung nham ca ni la E tna khng
th tr n xung tn ph lng Giapherana c 7.000 dn, v qun i
Italia c huy ng n dng cc bc tng b tng v n mn
to lung li dng dung nham chy sang hng khc.
c. t trt, ni l, st hang ng. t trt, ni l, st
hang ng xut hin thng do tc ng ca trng lc, nhng
thng xuyn xy ra vng hay c ng t v ni la phun tro.
Nguy c ny l mt tai ha ln c khi cho c mt lng hay mt
thnh ph.
T rn ng t khng khip nht mnh 7,7 Richte ngoi
khi vng bin Peru nm 1970, gy ra trt t, ni l vng
H uaratcan. t trt, ni l ko theo bng tuyt t cao trn
4.000m o o xung vi vn tc 300km/h, vi lp thnh ph'
ungay lm 20.000 ngi cht v thnh ph R anratura 3.000

207
ngi cht v hng chc ngi lng chn ni. Tng cng 70.000
ngi cht v m t tch sau tr n t trt l ni ny.
Ni l c hai dng, ni l bi v ni l rn. Ni l bi xut
hin khi l tuyt vng ni c tc t ti 300km/h. Ni l
thng xy ra vng ni c sn dc 30 - 40, t thng c
cu trc phn lp n nghing, c s xen k lp cha nc v
ngn nc, cc vng k arst c nhiu hang ng hay cc vng
m c nhiu ni 't thi khng c qui hoch.

2. Tai b in t k h n g gian v tr

a. Tai bin g y nn bi thin thach

Mt nhm nh khoa hc M (NASA) gn y cng b c t
nht 4 thin thch v 1 Sao Chi sut na va vo Tri t. V
cho hay hin c khong 2.000 thin thch v Sao Chi ang bay trn
qu o Tri t, c kh nng va chm vo hnh tinh chng ta.
Trong th k XX, nhn loi chng kin 2 v thin thch va
vo Tri t. Ngy 30/6/1908 mt thin thch khng l ri
xung vng lu vc sng Tungutxca Xibiri (LB Nga), gy ra
ting n vang xa hng nghn kilomet v to ra mt vng rng cy
b nghing theo hng li tm c bn knh t 25 - 30km. Nhng
ngi ta cha pht hin c mt m nh v no.
Sng ngy 12/02/1947, mt qu cu la xut hin trn bu
tri vng Primorie (Nga). Sau khi bin m t gy mt chn ng
mnh. Thin thch ny ri xung vng pha ty dy ni
Xikhte Alin v v tan thnh hng ngn mnh, o trn 200
ming h" c ng knh t vi chc cm n 28m, h" su n h t o
c 6m. Trn din tch rng hng chc ngn km2, cc nh khoa
hc X Vit (c) tm c hn 7.000 m nh v ca thin thch.
M nh nng nht cn c 1.745 kg, nh nht ch nng 0,18g.
Nghin cu cc m nh thin thch, ngi ta phn ra 2 loi.
Loi thin thch st bao gm st v niken v loi thin thch
silicat, l hp cht ca manh, nhm, canxi, silic v oxy. Trung
bnh c 16 thin thch ri xung t th c mt thin thch st.
Trong lch s pht trin ca v Tri t, cc nh khoa hc

208
pht hin nhiu du vt ca cc thin thch khng l va chm vo
Tri t. Ming h' Gtxi Blp (Gosses Bluff) pha ty nc c
l du vt ca thin thch c ng knh 5km va vo Tri t
cch y 140 triu nm. Ming h c ng knh 22km, nhng do
b xo nha bi cc qu trnh ngoi sinh, nay ch cn phn trung
tm rng 5km.
Ming Meteo Crat (Meteor Crater) bang Arizona (M) rng
1.200m, su 200m l kt qu ca v va chm vi mt thin thch
c ng knh vi chc mt, giu st v niken, cch y 50.000
nm. Hn tin tri gn vo tng ngi n Kaba thnh a
Mecca (Arp Xeut) l mt thin thch va vo Tri t c th
phng tn nghim. Cho n nay cc nh khoa hc c tnh c
khong 500.000 t tn thin thch va vo Tri t v mi tm
thy 150 ming h" c ng knh t vi trm mt n vi trm
km. Mi nm li tm thm 5 - 6 ming h mi. Ngy 1/10/1990 cc
i quan st M pht hin mt ting n ln Thi Bnh
Dng, tng ng vi mt thin th nng 10.000 tn. Nu
ng knh ca thin thch ny t 100m n l.OOOm, v ri
xung mt chu lc no , vo vng ng dn c th l mt
thm ha ln cho loi ngi v s gy nn hu qu khn lng v
kh hu v mi trng sinh thi. Mc du xc sut va chm r t
thp, nhng thm ha c th hy dit c loi ngi. Ngi ta tnh
rng nhng v va chm thin thch c ng knh 150m, th c
khong 5.000 nm mi xy ra mt ln. Vi nhng thin thch
ng knh trn 5.000m th phi t 10 triu n 30 triu nm 1
ln. Nhng thin thch c ng knh hng chc km tr ln khi
va vo Tri t, ngoi nhng v n bng nng lng gp nhiu
ln bom nguyn t gy ra, th tro bi, hi nc v kh c bc ln
che ph kn bu tri, ngn cn qu trn h quang hp ca cy ci
lm kh hu lnh i, ko theo s tan r ca nhiu dy chuyn sinh
vt, v do c th hy dit s sng trn Tri t.

b. Sao bng
T ngy 9/10/1933, nhiu ngi dn thnh ph Xan Petecbua
(Leningrat) ca nc Nga ra ng chim ngng hng trm
ngn sao bng ging nh mt thc la t khng trung tun xung
ko di hn mt gi ng h. Nhng trn ma sao nh th c th
209
nhn thy nhiu ni trn Tri t trong nhng m tri quang,
my tnh v c nhng thm ha do sao bng gy nn.
u th k XIX, ngi dn thnh ph' Niu - oc (M) vo mt
m bu tri trong sng, thy xut hin nhng m la trong
thnh ph". Sau l cnh hong lon ca dn chng do khp ni
b chy. Trong khi trn bu tri mt thc la c tun xung
thnh ph to thnh mt l la khng l sng rc trong m. m
chy ko di hn mt ngy cho n khi khng cn g chy mi
tn li. Hm sau, mt i trng cu ha nt m t cha ht bng
hong k li: lc u thy vi ni ku cu, chng ti c tng do
bt cn ci la nh mi ln. Khi cc xe cu ha ta ht i cc
ni cha chy, chng ti mi n thc la t trn tri
xung th n h ph". m chy xut hin khp mi ni, khng cn
ci g cha chy na. Thnh ph" Niu - oc mt ln b thiu
tri nh t h !
Theo cc nh khoa hc, nhng trn ma sao nh th pht
sinh khi Tri t i xuyn qua qu o mt m thin thch nh
hay ca mt m h t bng nh do cc Sao Chi li sau ng
i ca chng. Theo l thuyt, th nhng trn ma sao nh th
khng th gy ra ho hon c. V th vic gii thch gy ra m
chy sao thiu hy thnh ph" Niu - oc vn cn l mt b n ca
tai bin gy ra t v tr. Theo tnh ton c 100 nm mi c 5
triu sao bng thc la.

3. N hng tai bin t kh quyn

a. Bo. Hng nm trn th gii c hng trm cn bo c
pht sinh t cc vng bin nhit i nng v m t v 8 n
30 hai bn cu, ni nc bin quanh nm c nhit trn 26c
v l ni lc quay ca Tri t ln to nn kh xoy. Ti
y, trung tm p thp nhit i hnh thnh, pht trin ln thnh
bo l vng kh xoy c ng knh t 100 n 800km. Bo
thng di chuyn lc nhanh, lc chm v pha Ty vi tc
trung bnh 20km/h, nhanh nht khng qu 40km/h v sc gi gn
tm bo c th ln ti trn 300km/h. Phn ln cc tr n bo u
tp trung vo cui h u thu, khi mi i dng th gii u
c t nng, cung cp nng lng hnh thnh bo.

210
 c t ngang qua mt cn bo, ta thy tm p thp chnh lch
vi p lc khng kh xung quanh v h t m nh gi cc ni vo
thnh mt vng xoy bao quanh tm bo, c bn knh t 60 n
800km, cao n 18km, nh mt ci ging khng l vch ng.
tm bo (cn gi l m t bo), khng kh chuyn t trn xung di
to thnh, mt vng lng gi t my, cn chung quanh tm bo
khng kh b cun bc ln cao, gi cng gn tm bo cng mnh.
ng knh ca tm bo cng tng dn theo cao. St m t t
ng knh tm bo khong 20km; cao 2.000m - khong 40km;
cao 6.000m - khong 100km; cao 8.000m - khong 200km; cao
10.000m - khong 700km v.v... Khng kh b cun bc m nh ln
cao, ngng t li thnh nhng cn ma cc ln. Do khi c bo
bao gi cng c ma ln, gy l t ngt. Khi i vo t lin hay
vng bin lnh cc v cao, bo m t ngun nng lng b sung
t khng kh nng m trn bin, li m t thm nng lng do ma
st m t t nn suy yu dn ri tan i.
Bo thng pht sinh pha Ty cc vng bin nng ca Thi
Bnh Dng, n Dng v Bc i Ty Dng. Bin Nam i
Dng khng c bo v c dng hi lu lnh nhit mui chy qua.
Ma bo Bc Thi Bnh Dng l thng 7 v 9, n Dng
v Bc i Ty Dng vo thng 9 l thi k cui h u thu.
Ring bo Nam Thi Bnh Dng v chu c vo thng 2 v 3 l
cui h u thu Nam bn cu. Thm ha do bo gy ra cho con
ngi thng do 3 yu t": gi xoy mnh trong cn bo, ma to v
sng d do bo gy ra.
Sc m nh ca bo th t khng khip. Cn bo Nngxi (Nancy)
b vi sc gi trn 300km/h l trn bo lch s ca N ht Bn:
tn ph 450.000 ngi nh, hri 400 cy cu v p nc. Bo Cacla
(Carla) b thng 9/1990 vi sc gi 225km/h l trn bo lch s
M v n ph sch trn mt thnh ph Gvenxtn tr ph.
Bo cn nguy him hn v sinh ra sng ln thng l sng trn
u cao ti 10 - 12m, truyn i trc tm bo c khi n 1.500km.
l v p thp tm bo ht phng mt nc bin ln cao 8 - 9m
m chung quanh tm bo li b h thp xung, to nn nhng cn
sng si sc hn n t pha. Ni c sng dng cao gi l bng bo.
Bng bo cng lung nc theo tm bo dn vo b s c sc tn
211
ph khng khip, nht l cc vnh kn hoc cc ca sng, to iu
kin dn sng ln cao. Trn bo ngy 1/1/1876 dn sng to vo ca
sng Hng (Banglaet) lm chm ngp mt vng rng 7.800km2
di ln nc su 5 - 8m, cun tri 215.000 ngi. Thng 10/1959,
thnh ph Nagoya (Nht Bn) b bo v sng to trn qua, cun mt
tch 3.732 ngi, lm b thng 8.073 ngi.
V pht sinh trn cc vng bin nhit i, bo em theo khi
khng kh nng m khng l cha y hi nc rng hng ngn
km2, bc m nh ln cao n 10km, gy ma to d di. Sau bo tan,
ma to cn ko di vi ngy, d gy ngp lt. Trn bo Hiaxin
(Hyancinthe) b vo o Reuy Nhng ng Phi nm 1980
gy ma lin tip trong 7 ngy vi lng ma k lc 6.000mm.
Cn bo s' 4 b vo Nng ngy 25/9/1997 ngoi vic
ph sp 6.322 ng nh, gy thit hai c tnh 25 t ng cho
thnh ph Nng cn gy ma to Qung Nam, Nng, lm
nc sng Cm L, i Ngha v cc h cha nc ng Ngh,
Hoi Trung dng cao trn mc bo ng s 3, lm ngp 2.165 ha
la ang tr bng, 2.800 ha rau mu v cy cng nghip, lm
th c Hi An b ngp su di l,2m nc.
b. Ging t. Ging t" l mt kh xoy do p thp bt thng
xy ra trong phm vi nh trn t lin. Khc vi cn lc trong
ngy h c nhit ln cao lc gia tra, c gi xoy, nhng trong
phm vi r t nh v din ra ch trong vi pht. Ging t" cng ging
nh cn bo c gi xoy mnh, c th ln n 600km/h. V th
ging t" c sc tn ph khng khip. Ngy 29/6/1904 ging t"
ht sch nc mt on sng Matxcva (LB Nga), cun phng
nhng tng di y sng nng 0,4kg, nng bng mt toa xe
la ch y hng lt ra khi ng ray v nh tung r nhng cy
c th trong mt khu vn. Ngy 24/9/1956, ging t ht sch
mt b du ha di 120m, cha 100 tn du Thng Hi (Trung
Quc), ri p nt nhng xe ti, ph nh ca, cun theo gch
ngi, b gy ct n, cy ci trn ng i, to thnh ting ng
m m nh ng c ca hng chc my bay phn lc gm r.
Nu ging t c tip thm nng lng ca bo th sc mnh
s tr nn khng khip, lc ngi ta gi l trn cung phong.
Cui thng 9/1997, mt trn cung phong c bo Zita tip sc,
212
 trn qua tnh Qung ng, Trung Quc lm cht 7 ngi, 349
ngi b thng, lm nhiu nh ca v qun n t 328.000 ha
rung la.
Nhng dng khng kh bc mnh ln cao trong cc cn ging hay
cung phong c th cun bc ln cao nhng th gp phi trn ng i
v trt xung, to thnh nhng trn ma k l nh ma tm, c, cua,
ch, nhi, cam, qut, d cu v.v... Ngoi ra, ma , sm st cng l
nhng tai ha ca loi ngi, xut hin t kh quyn.

4. Tai b in xu t h in t th y quyn

a. L l t v h an hn
- L lt (l nc, l bn, l , l qut v.v...) l thm ha
thng xuyn ca loi ngi. Thit hi do l lt gy ra khng ch
tnh bng s ngi cht, s" ti sn b thit hi v.v... m phi k
n s" ngi b cht i, cht v dch bnh, m t ma sau l lt.
Nm 1945, l sng Hng (Vit Nam) lm v 52 on , gy nn
nn i lch s lm cht hn 2 triu ngi. u thng 11/1997,
sau nhng cn ma d di, nc sng Guba Xmali dng cao
trn b, gy ngp lt mt vng rng 60.000 ha trng ng, ph hu
30.000 tn ng tr gi 4,5 triu USD, lm 2.000 ngi v 20.500
gia sc b cht i, 20.000 ngi phi li tn. Theo Hi Ch thp
Quc t, tnh hnh l lt Xmali (chu Phi) l bi thm . Sau cn
l hn 1 triu ngi lm vo cnh ngho i, dch bnh e da, s
ngi cht v st rt tng gp i.
Sau khi r t khi Xmali, nc l dn xung Kenya v Etiopia.
Kenya nc l cun tri 300 ngi nh, lm cho 900.000 ngi
Kenya v 100.000 ngi t nn Xmali phi s tn. 0 Etiopia trn
l ny ph hy 4.000 ngi nh, dm cht 295 ngi v 12.000
gia sc, 65.000 ngi phi s tn.
- Hn hn cng gy thm ha khng km l lt. Nhng vng
b hn hn nng n n h t trn th gii hin nay l chu Phi. Bc
Phi, di t Xalem, c chiu rng 400 - 500km, chiu di 6.000
km, thng xuyn c nhng t hn hn ko di lm dn c phi
phiu dt n nhng vng nhit i m t. Hai t hn hn vo
nhng thp k cui ca th k XX (1968 - 1975 v 1981 - 1984)
213
lm cht hng ngn ngi mi nm, phn ln v i, nht l tr
em. Trong khi bn di lng t ca lnh th c nhng b nc
ngm khng l, c lu tr t thi k bng h t tan ra.
Nhng v ngho kh, dn bn x khng kinh ph khai thc
nc ngm di su trung bnh 50 - 100m ln chng hn
hn v cp nc sinh hot.
Hi ngh quc t v nc sch cho nhn loi hp ti Ixtanbul
(Th Nh K) ngy 1 v 2/10/1997 cnh bo rng, mi ngy c
n 25.000 ngi cht v ung nc nhim trng, 1,7 t/ 5,7 t
ngi trn Tri t khng c nc sch dng v 90% nhn loi
khng d nc sch cho cc nhu cu cn thit.

b. Sng th n v sng triu

- Sng th n c hnh thnh khi xy ra ng t hoc c s
chuyn dch ca cc mng nn di y i dng. Nhng
chuyn ng kin to bt thnh lnh ny lm chuyn dch mt
khi nc ln, to nn con sng to c tc chuyn ng n
800km/h trn m t bin. 0 gia bin khi cao ca sng khng
qu lm , nhng khi vo gn b, chm phi y bin, con sng c to
v cao dn ln n 30m v c sc tn ph d di.
Thit hi do sng thn gy ra ph thuc vo cng ng
t, hnh dng ng b bin v m t dn c ven bin. Nhng
nc hay xy ra ng t v c bin cng l nhng nc thng
xuyn b sng thn tn ph nng n nh: Peru, N ht Bn,
Innxia, Haoai v.v... Ngy 15/6/1986 mt cn sng thn cao 20m
p vo b bin o Hnxu (Nht Bn) trn chiu di 270km vi
lp hng trm lng mc ven bin, cun theo 28.000 ngi. Ngy
1/9/1992 mt cn sng thn p vo b bin Nicaragoa trn chiu
di hng trm mt cun theo 100 ngi. Ba thng sau , mt
cn sng thn khc tr n vo o Floret (Innxia) git cht 2.500
ngi. Sng thn lm cht nhiu ngi nht l sng th n qut vo
th Lisbon (B o Nha) ngy 1/2/1755, tuy ch cao c 20m,
nhng t sng dn dp tin su vo t lin 15km, nm
tung tu b ln b, cun theo 55.000 ngi.
- Sng triu c hnh thnh ca mt s" con sng, n h t l
ca sng hnh phu, khi c nc triu ln dn nc bin chy
214
ngc dng sng. Sng c th cao ti vi mt, tc khong
20km/h. Sng triu cao nht quan st thy vng ca sng Tin
ng, Trung Quc, t cao 6m, rng khong 8km, lm trn
ngp c mt vng rng ln gn ca sng.
c. Vi rng. Vi rng l mt loi xoy lc trn bin hnh thnh
khi c s chnh lch kh p gia m t bin v tr n my qu dy,
ng knh c th rng n 30m, gi xoy c sc m nh n
200km/h. Nm 1879, vi rng tin vo ca sng Tay (Xcotlen) git
mt chic cu cng on xe la ang vt cu qua sng, lm
cht 75 ngi. Cui thng 9/1997 vi rng t vnh Bengan xoy
vo b bin Bnglaet lm cht 61 ngi, hn 1.000 ngi m t
tch cng cc thuyn b nh c ngoi khi.

5. N hng ta i bin xut h in t sinh quyn

Sinh vt va l tc nhn, va l nn nhn. Cuc sng trn
Tri t khng ch b cc him ha t trong lng t, hay t v
tr v.v... m cn t nhng sinh vt, nhiu khi vn l bn thn
thit vi con ngi. Cc loi cn trng, ng vt v chnh con
ngi l nhng tc nhn ly lan bnh cho ng loi, ng thi
cng l nn nhn bnh dch do cc loi khc ly sang. ng ch
n ht l cc loi cn trng nh rui, mui, chy rn, su bm, co
co v.v... r t nguy him v kh nng sinh n v cng nhanh chng
vi S lng ln ca chng. Chng khng ch truyn cc bnh
truyn nhim m cn n sch cy c, gy nn nn i thm khc
cho cc nc ngho cha c iu kin dit cn trng nhanh chng.
a. Bnh dch. Theo T chc y t Th gii (WHO) nhn loi
ang ng trc b vc thm hy dit do cc tc nhn nhim
trng gy nn. Khng mt t nc no trn th gii trn h khi
thm ha ny, d l nc pht trin hay ang pht trin.
Trong vng 20 nm gn y, ngi ta pht hin t nht 30 bnh
nhim trng mi xut hin hoc c nguy c ng lo ngi. Theo
thng k, nm 1995 trong s 52 triu ngi cht th c 17 triu
ngi cht do cc bnh nhim trng. WHO thng k nhng cn
bnh m t t c cc nc lo s nht hin nay l i dch AIDS,
c pht hin nm 1981, nay c khong 40 triu ngi b ly
nhim, trong c 10 triu tr em. Bnh lao phi, bnh st rt

215
cng vi cc bnh st khc cng r t nguy him nh bnh st chn
voi, st vng, st xut huyt, vim no v sars. Bnh t cng l
bnh nguy him c tnh ton cu. Ch tnh ring chu M La Tinh
c 395.000 ca nhim bnh t, trong c 4.000 ngi cht.
Nhng vi r t mi ang c cc nh khoa hc lu tm l vi
r t HIV, vi r t ebola gy nn ci cht do xut huyt ni tng
trong ni au n v cng; vi r t macbua l loi lovirut u tin
c bit n; vi r t st latxa ang honh hnh chu Phi v
nhiu loi bnh st xut huyt ang lan tr n nhiu quc gia
trn th gii; virt sars cng ang e da sinh.m nh ca dn c
nhiu nc trn th gii.
b. Dch gia sc, gia cm. Dch gia sc, gia cm cng ly nhim
v lan truyn nhanh khng km g cc bnh dch ca con ngi.
Nhiu dch gia sc, gia cm, cc loi th rng r t d ly nhim
sang ngi v protein gia ngi v ng vt c cu trc tng t
nhau. Cc bnh di, dch hch, bnh ng, st chy rn, cm g, b
in, l mm long mng v.v... u c ngun gc t ng vt. Trong
bnh cm g trong 3 t 1918, 1957 v 1968 lm cht tng
cng 20 - 40 triu ngi. Bnh di c t l gy t vong 100% v
cho n nay cha c thuc iu tr khi pht bnh.
c. S xm lng ca cc ging loi. Lch s tng chng kin
thm ha sinh thi do ging th gy ra c (t 20 con nhp nm
1874 tng vt ln 5 triu con nm 1940) v dch chu chu chu
Phi. Ngy nay c 25 quc gia chu Phi thng xuyn lm vo cnh
i km do chu chu cn ph ma mng.

8.4. Con ngi vi tai bin thin nhin

Cng vi s p h t trin khoa hc k thut, con ngi ngy
cng i su tm hiu, nghin cu thin tai t ch chung sng
vi thin tai, tin dn n ch ch ng phng chng thin tai.
Ngy nay con ngi sng to ra nhiu phng php v
my mc hin i nh cc phng php a vt l, cc my ghi
chn ng tm hiu quy lu t chuyn ng cc mng lc a -
ngun gic p h t sinh ng t, ni la d bo ng t tin ti
ch ng phng tr n h ng t, ni la.

216
 Vi nhng tin b ca khoa hc v tr (v tinh, t u v tr)
con ngi ang khm ph ra nhiu b m t trong v tr v a
ra nhiu phng n bo m an ton cho Tri t khng b va
chm vi cc thin thch.
Cc nh thin vn, kh tng, kh hu hc cng tm ra
nguyn nhn gy hiu ng nh knh, lm thng tng ozon, khin
nhit Tri t nng ln, dn n bng h Tri t tan dn,
mc nc i dng th gii nng cao e da s sng loi ngi.
Tuyn b' Ri Gianer (6/1992) th hin quyt tm ca cc
quc gia gim kh thi cng nghip gy hiu ng nh knh, bo v
tng zn, bo v Tri t, ngi nh chung ca loi ngi.
Bo v rng, bo v mu xanh ca Tri t, bo v mi
trng sng, ngn chn bo lt, hn hn tr thnh hnh ng
cch mng ca nhiu quic gia.
Nhiu bnh dch th k tng chng nh khng c thuc no
cha tr nh bnh HIV/AIDS, cng c tn hiu lc quan khi
ngay c Vit Nam cng ang sn xut thuic ngn chn cn
bnh him ngho ny.
Thin tai - nhng thm ha t nhin tng chng nh khng
c sc m nh no c th chinh phc, nhng con ngi l mt lc
lng mi ca t nhin, c mnh danh l tr tu quyn ang
vn ln lm ch t nhin, cc loi thin tai, dn dn s b chinh
phc bi con ngi.

217
Chng 9

CON NGI V MI TRNG A L

9.1. Con ngi l mt lc lng mi ca t nhin

Con ngi xut hin trn Tri t l mt s kin ln lao nht
trong lch s v cnh quan Tri t. Nhiu kin cho rng s
kin ny xy ra cch y hn 1 triu nm, tuy nhin c th loi
ngi cn xut hin sm hn na. Cc kho st khe ni nuval
gn Tandania ngi ta tm thy nhng phn ca b xng
ngi kho tay (Hmhabilis). Qua nghin cu bng phng
php phng x ha hc, cc nh khoa hc xc nh c chng 2
triu nm (Leakey, 1964).
T tin xa xa ca loi ngi bt ngun t mt ngnh kh
dng ngi, to ln, tui Mioxen (thuc nhm ngi vn phng
Nam). Cc kh dng ngi ny do sc p ca iu kin t nhin
phi t b li sng trn cy v chuyn sang li sng di t. H
sng th n h tng by nhng min trng, khng c rng, i trn
hai chn, nui dng khng ch bng thc n thc vt m c bng
thc n ng vt v bit s dng cc dng khc nhau (ci
gy, hn ), lc u l t v nhng v sau l sn bt. Ngy
xut hin ca con ngi k t lc m kh bit s dng cc dng
v ch to cc cng c th s nht.
S hnh thnh con ngi v x hi loi ngi l hai m t ca
mt qu trnh thng nht, pht trin song song vi nhau, c lin
h qua li vi nhau v t t nhin tin trin r t chm chp.
Trong s tin ha v kiu c th con ngi c hai giai on: giai
on ngi nguyn thy (Prtantrp), trong ngi vn Java
(Pitcantrpus) tin ha ti ngi vn Trung hoa (Sinanthropus);
219
v giai on ngi c (Paleantrop) l lch s ca nhm ngi phc
tp Nanecthan tri qua mt s" ln pht trin.
Ngi vn Java, ngi vn Trung hoa v ngi
Nanecthan chim khong thi gian ca thi k sm v
thi k gia, l thi k hnh thnh x hi loi ngi di
hnh thc x hi nguyn thy. X hi ny khng cn l mt qun
hp thun ty sinh vt v khi con ngi bit ch to ra
nhng cng c th s, nhng ng thi cng cha thnh x hi
loi ngi thc s bi v cc lc chn lc t nhin hy cn c tc
dng trong . Ch n thi k cch y gn 10 vn nm, vo
ranh gii gia thi k gia v thi k mun, kieu c th
con ngi hin ti (Hm sapiens - ngi hiu bit) mi c
hnh thnh v mi xut hin ch cng sn chng tc nguyn
thy, trong nhng qui lut sinh vt v s pht trin ca con
ngi b gt ra bi nhng qui lut x hi v s pht trin ca
x hi loi ngi.
S thng tr ca cc qui lut trong x hi loi ngi hon ton
khng c ngha rng s tin ha ca CO1 ngi v m t sinh vt
b chm dt. Trong sut thi gian tn ti ca sinh quyn khng c
mt sinh vt no trn Tri t li khng b bin i. Nu nh
hng chc nghn nm tri qua m ngi ta vn cha tm thy
trong c th ngi hiu bit nhng bin i quan trng th iu
c gii thch bi: 1. s chm chp tng i vn c ca qu
trnh tin ha sinh vt, v 2. s bo v ca con ngi, trong cc
iu kin ca x hi loi ngi, chng li nhiu tc ng ca mi
trng chi phi s pht trin ca nhiu ng vt khc. Chng ta
cha bit rng hnh dng b ngoi ca con ngi qua nhiu triu
nm na s ra sao. Nhng n s khc by gi, iu khng cn
g ng nghi ng na.
Con ngi r rng l mt b phn v mt lc lng mi ca t
nhin, lc lng ny mi khng phi ch theo thi gian xut hin
m cn theo c tnh nguyn tc. Cc qui lut tn ti v pht
trin ca x hi loi ngi khc xa cc qui lut tn ti v pht
trin ca ton b t nhin. Ci ranh gii phn bit v cht gia x
hi loi ngi vi t nhin, nh mi ngi u bit, chnh l lao
ng x hi c t chc ca con ngi.
220
 Cc qui lu t ca v cnh quan di lu hn cc qui lu t pht
trin ca x hi loi ngi r t nhiu: cc qui lut pht trin ca
x hi loi ngi ch c hiu lc trong mt khong thi gian lch s
nht nh, ri sau nhng ch cho cc qui lut khc, xut
hin trn c s cc iu kin lch s mi. X hi pht trin nhanh
hn mi trng a l bao quanh n. Ch bui bnh minh ca nhn
loi hon cnh t nhin mi c th thay i nhanh hn x hi v
cc lc lng sn xut ca x hi. Trc kia ngi ta cho rng ch
cng x nguyn thy, theo bn cht c bit ca n (ch s
hu cng x v cc cng c sn xut), tn ti hng trm nghn
nm. Nu ng nh vy, th d min bc t nc Nga, con
ngi nhiu ln chng kin nhng bin i tn gc r ca cc
cnh quan a l (s xen k gia cc thi k bng h v gian bng).
Tuy nhin, thi k tn ti cc dng phi thai ca x hi loi ngi
khc bit vi cc ch kinh t - x hi v sau ny ti mc m i
vi thi k c th cn phi s dng tiu chun c bit v tm
quan trng ca nhng thay i x hi, ngoi tiu chun thng
dng l s thay th ch ny bng ch khc (Kalexnik, 1965).
Nhng cng trn h nghin cu mi nht r t ngn li thi gian
ca ch cng x nguyn thy: ngi ta loi tr ra khi ch
ny t t c cc pha ca by ngi nguyn thy, trong cng
vi nhng mm mng ca cc qui lut x hi, cc qui lu t sinh vt
vn cn c hiu lc v lao ng vn cha thnh hnh ng sn
xut, ngha l thnh hnh ng ci to t nhin c mc ch.
Mt s" nh bc hc bo v kin c th o c nhp iu
pht trin ca t nhin v x hi trn c s da vo tc ln ca
cc qu trn h t nhin ring bit, th d vo s x dch hng nm
ca cc lng sng. Tuy nhin, l l nh vy t c sc thuyt phc,
khng nn ln ln tc tin ha ca mt tng th t nhin v tc
tin trin ca cc qu trnh ring bit trong . Gi lp tc c
th t ti sc m nh ca bo, chp le ln trong mt phn nh ca
giy, nhng kh quyn, ni khng ngng xy ra cc hin tng
nhanh chng ny, li thay i cc k chm chp.
Khc vi s xung t t pht v s kt hp ca cc lc t nhin,
con ngi tc ng vo t nhin mt cch c thc v tch cc. Ngoi
ra khng phi x hi nh hng ti t nhin hoc t nhin nh

221
hng ti x hi mt cch trc tip; nhng nh hng ny bt buc
phi un nn theo cc quan h x hi c thit lp.
Con ngi khng th tr b cc qui lut ca t nhin, m
cng khng to ra c nhng qui lut mi. Nhng bng hot
ng kinh t ca mnh, trn nhng lnh th c th, con ngi c
th lm nhanh ln hay lm chm i tc ca cc qu trn h t
nhin (th d: s ln ln hay s dng pht trin ca cc rnh xm
thc), m rng, thu hp, th tiu hay to ra nhng phm vi hot
ng mi ca cc qui lu t t nhin (bng cch m rng hay thu
hp din tch rng, lm kh cc m ly, xy dng cc b cha
nc v.v...). Mt cch ngn gn hn l nh hng n c tnh kt
hp ca cc qu trn h t nhin trong v cnh quan ngha l n
ci m chng ta gi l cu trc a l ca cnh quan.
Chnh cc kt qu tc ng ca con ngi ti hnh thi v cu
trc ca cc a cnh ring bit v ca ton b v cnh quan ni
chung m vai tr ca x hi loi ngi c nh gi trong a l
t nhin.

9.2. Khi nim v mi trng, ti nguyn v pht trin

Trong thi i ca cuc cch mng khoa hc k th u t hin
nay, vn quan h gia con ngi v t nhin (hiu theo mi
trng a l) c ch mt cch c bit. Hng lot cc ngnh
khoa hc u tham gia gii quyt vn ny nh sinh thi hc,
sinh hc, tm l hc v.v... Khoa hc a l c mt v tr u th
trong vic gii quyt m quan h ny da trn ni dung, quan
im cng nh phng php nghin cu tng hp ca n.
Trong mi quan h gia CO1 ngi v t nhin, vic nghin
cu mt cch ng n nhng khi nim mi trng, ti
nguyn v pht trin l ht sc cn thit.
1. Khi nim mi trng c hiu theo hai kha cnh: a l
v sinh thi. Theo kha cnh a l, mi trng (mi trng a l)
l mt b phn t nhin b m t t bao quanh x hi loi ngi b
thay i bi con ngi mc ny hay mc khc v x hi
mt thi im nht nh c quan h trc tip vi b phn trong
i sng v hot ng sn xut ca mnh. (S.v. Kalesnik, 1971).

222
 nh ngha trn tr thnh hp trong giai on pht trin
ca x hi ngy nay, v khng cn c mt b phn no ca b m t
t, din tch no ca i dng th gii, tng lp no ca kh
quyn m li khng chu tc ng ny hay tc ng khc ca cc
sn phm cng nghip hin i.
Mi trng bao quanh c hiu l mi trng sinh sng v
hot ng sn xut ca con ngi, l th gii t nhin bao quanh
con ngi v th gii vt cht do con ngi to nn (T in bch
khoa a l, 1988 - ting Nga). Mi trng bao quanh gm mi
trng t nhin, b bin i do cc hot ng nhn sinh mc
khc nhau, nhng pht trin theo qui lut ring v mi trng
nhn to (nh ca, cng trnh v.v...). Mi trung ny l tng hp
cc yu t" c xy dng t cc vt cht t nhin bng sc lao
ng v tr tu ca con ngi.
Theo quan im sinh thi, mi trng l tng th cc iu
kin bn ngoi v nhng nh hng tc ng ti cuc sng v s
pht trin ca sinh vt (Me Graw - Hill Encyclopedia of
Environm ental science, 1980).
D hiu mi trng theo kha cnh ny hoc khc, t t c u
cng nhn rng quan h gia con ngi v mi trng l mt vn
hin i m ton th nhn loi phi quan tm.
2. Khi nim v ti nguyn. Ti nguyn thin nhin l mt b
phn ca tng th cc iu kin t nhin ca s tn ti x hi loi
ngi v cc hp phn quan trng nht ca mi trng t nhin
bao quanh c s dng trong qu trnh sn xut nhm tha mn
nhu cu vt cht v vn ha ca x hi. C mt s' dng ti
nguyn chnh nh nng lng m t tri, ti nguyn nc, ti
nguyn t, ti nguyn khong sn, ti nguyn thc, ng vt
v.v... Cc ti nguyn thin nhin c phn chia thnh ba nhm:
cc ti nguyn hon li (c th phc hi c), cc ti nguyn
khng hon li (khng th phc hi c) v cc ti nguyn v tn.
Cc ti nguyn hon li c c im l mt khi c khai
thc, ngay n mc b tiu dit cng c th phc hi c, chng
hn nh gii sinh vt. Cc ti nguyn khng hon li l nhng ti
nguyn khng th phc hi c, khng lm tng s lng ln

223
c m ch c m t i (hoc c ch bin thnh nhng sn phm
khc), chng hn nh qung m. Cc ti nguyn v tn l nhng
ti nguyn sn c trong t nhin m ngun cung cp l v tn nh
nng lng m t tri, nc, khng kh v.v...
S phn chia ti nguyn thin nhin thnh cc nhm nu
trn ch c tnh cht qui c. Trong thc t, mt loi ti nguyn
phc hi c th tr th n h khng phc hi nu tc ng ca con
ngi vt qu mt gii hn nht nh, gii hn ny c quyt
nh bi chnh kh nng ti sinh trng ca t nhin. Th d: cc
loi ng vt nh b rng chu u v chu M, t gic ng
Nam , iu M adagascar v.v... b tiu dit, s cn li
khng ng k; hn 40% din tch rng nhit i nguyn thy b
hy dit. Trong 40 nm qua, trn th gii m t khong 1/5 lp
t mu, cc vng nng nghip. Trung bnh hng nm khong 6
- 7 triu hecta t trng trt m t kh nng sn xut do xi mn.
Nhng tn th t khng th b li c.
Cc ti nguyn v tn cng c th b hao ht, th d nc ngt
v khng kh b nhim do cc cht thi cng nghip.
3. Khi nim v p h t trin. Nhng iu trnh, by trn buc
con ngi phi t vn s dng hp l, bo v v ci to t
nhin v ti nguyn thin nhin nhm ci thin tnh trng ca
Tri t v cc iu kin sng ca con ngi. Trong Cu ly Tri
t, chin lc cho cuc sng bn vng (1991), Hip hi quc t
v bo v thin nhin (IUCN), Chng trnh mi trng Lin hip
quc (UNEP), Qu quc t v bo v thin nhin (WWF) a ra
mt trong nhng yu cu cn thit l phi m bo s kt hp
gia bo v v pht trin v s sng bn vng. Bo v nhm gii
hn hot ng ca chng ta trong kh nng chu ng ca Tri
t. Pht trin l to iu kin cho con ngi bt k u cng
c cuc sng y , lnh mnh v lu di.
Khi nim pht trin c nh 'ngha l s tng cng kh
nng lm tha mn cc nhu cu ca con ngi v ci thin cuc sng
ca con ngi. Cn pht trin bn vng c hiu l mt hnh thc
pht trin nhm ci thin cht lng cuc sng ca con ngi trong
phm vi kh nng chu ng ca cc h nui dng s sng.

224
 Nm chc nhng khi nim trn l c s tip th u nhng t
tng hin i trong chin lc bo v mi trng v pht trin
bn vng trn qui m ton cu.

9.3. N h n g h n h th c t c n g c a c o n n g i v o m i
tr n g . N h n g v n m i tr n g t o n c u

9.3.1. N hng h n h thc tc ng ca con ngi

vo m i trng v hu qu a l
Khi phn tch tc ng ca x hi loi ngi n t nhin,
trc ht cn nhn thy m t tch cc ca n. s n xut x hi s
dng ngy cng nhiu cc ti nguyn v lc lng t nhin
phc v cho li ch ca con ngi: xut hin cc thnh ph", lng
mc, ng rung, cc c s cng nghip, vn ti v.v... Nhng hot
ng ny ca sn xut x hi lm cho bn thn t nhin cng
thay i theo hng tch cc, ph hp vi s sng ca con ngi,
k c cc nhu cu vui chi, gii tr v nhu cu lao ng.
Bn cnh m t tch cc, sn xut ca x hi loi ngi gy
bao s tn th t ti mi trng nh: xi mn t, sa mc ha, m
ly ha, nhim mi trng nc, khng kh, t, ti nguyn
thin nhin ngy mt gim dn v.v... Tt c gy ra cuc khng
hong sinh thi nh hng n hot ng sn xut, cuc sng v
tinh thn ca con ngi.
Tc ng ca con ngi n t nhin r t a dng v phc tp.
Khoa hc, k th u t cng hin i bao nhiu th tnh cht ca s
tc ng ny cng phc tp by nhiu. Tuy nhin, c th gp cc
dng tc ng vo 5 nhm chnh sau:

1. Tham g ia vo vic vn chuyn c gii cc khi v t ch t

rn v cc qu trnh trng lc
Con ngi to ra nhiu dng a hnh nhn to nh cc
ging khai thc, cc bi thi, cc nn v.v... bng vic khai thc
cc m qung. Hu qu ca cc hot ng ny l lm tng cng
cc qu trn h trt t, v hng lot cc qu trnh vn
chuyn khc di nh hng ca trng lc, nh qu trn h xm
thc, khe rnh v.v... Trong thc t cc dng a hnh nhn to ny

225
ngy cng m rng v tr thnh mt b phn cu to ca cnh
quan, chng cng pht trin theo nhng qui lu t chung thng tr
trong lp v a l khi khng c s can thip ca con ngi.

2. L m bin i cn bn g nc v tun h on m
Ngay t thi xa, hot ng v phn b" li ti nguyn nc
c thc hin. Ngy nay, s iu ha v phn b li nc sng
c tin hnh vi mt qui m ln. Vic xy dng cc h hoc bin
nc nhn to mang li nhiu hu qu phc tp nh nng cao
mc nc ngm ca cc vng ln cn, thay i cht lng nc,
lm thay i kh hu, nh hng n s pht trin ca cc vng
h lu. Vic ti tiu nhn to cng lm thay i s cn bng
nc, t lm thay i cn bng bc x v kh hu. Trng cc
ai rng nhn to, p dng cc bin php k th u t nng nghip
lm hn ch dng chy trn mt, gi m t. Vic tho cn cc
m ly lm thay i r rt cc cnh quan, nh hng n cn
bng nc v cn bng nhit m.

3. Lm p h hy cn bng sinh v t
Trong qu trn h sn xut, tc ng ca con ngi nh hng
m nh nht n th gii sinh vt. Tc ng biu hin :
a. S hy hoi mt khi lng ln cc sinh vt;
b. Nui trng sinh vt v m rng cc khu phn b ca chng;
c. Phn b" li v m t a l thc vt v ng vt;
d. To ra cc ging mi.
Trong thc t con ngi ph hy hon ton cc qun lc
sinh vt trn mt din tch rng ln xy dng nh ca, thnh
ph", ng x, ng rung v.v... Trong khong thi gian 300 nm
qua, rng trn th gii b hy dit bng 1/5 din tch t ni.
Ngoi cc hot ng sn xut, cn c cc hnh ng khc
ph hoi th gii sinh vt mt cch nghim trng nh cc chin
trn, cc cuc xm lc, cp bc, cc cuc thm him v.v...
S ph hy gii sinh vt, c bit l lp ph rng, a li
nhiu hu qu nghim trng v thc vt l nhn t" quan trng bc
226
nht trong a tng th. Mt hu qu gin tip khc ca s hy
hoi lp ph thc vt rng l vic c th lm ph hy cn bng xi
trong kh quyn v.v...

4. S d i chuyn cc nguyn t ha hoc ngun gc k th u t

Trong hot ng sn xut ca mnh, con ngi khai thc
t v qu t hng lot cc nguyn t ha hc, bin chng thnh
cc vt cht khc ri ri ra trn hu ht b m t t. M t khc,
con ngi li a vo trong lp v a l hng lot cc nguyn t
ha hc khc nh phn bn, cc ph thi cng nng nghip v
sinh hot.
Nhng nguyn t ha hc ngun gc k thut c a v
kh quyn c th tham gia vo vng tun hon hnh tinh. Khi ri
xung m t t, chng c th nhp vo nc hoc t, c ha tan
hay ra tri, mt phn c th c cc sinh vt hp th. Trong s
cc nguyn t" c th c nhng c t nguy him cho i sng
con ngi.
Nhiu cht thi ngun gc k thut, k c phn bn v cc
cht tr su, c vn chuyn theo dng chy (trn m t hay di
t) vo cc bn nc ni a v i dng. Chng tip nhn v
tch t cc cht c, do vy m nguy c nhim nc ngy cng
tr thnh nghim trng.

5. S p h hy cn bn g nhit
Nhng hot ng k th u t nh ci to b m t m (do ti
tiu, ph hy lp ph rng, xy cc b nc nhn to v.v...), lm
nhim bi kh quyn, lm tng tp trung ca C 0 2 trong kh
quyn, v t nhin liu gy ra nhng hu qu gin tip lm
bin i cn bng nhit t nhin ca b m t t v kh quyn.
Hu qu ca cc hot ng ni trn mi ch thy biu hin
mt phm vi nht nh ca b m t t ( mt a phng do hot
ng ti tiu, thnh ph"bng s thay i ca a phng). nh
hng ca n trn phm vi ton cu ang ngy mt r nt, thng
qua cc hot ng kinh t ca con ngi s lm nhit trn b
m t Tri t tng ln thm 3,5c vo khong nm 2050. iu ny
s dn n nhng hu qu a l cc k nghim trng nh vic
227
tan bng cc, t c s dng ln ca nc bin, thay i s
tun hon ca kh quyn.
H u qu ca cc tc ng ti t nhin th hin ba kha
cnh: sinh thi, kinh t v x hi. v kha cnh th nht ngi ta
quen gi l s khng hong sinh thi. Mi trng sng ca th
gii sinh vt v ca con ngi r rng ang c xu th xu i. v
kha cnh th hai, l s m t m t nhiu ti nguyn qu gi nh:
rng, t ai, sinh vt, khong sn v.v... Chng b m t i v
khng bao gi thu li c na. Cng ngy ngi ta cng phi chi
ph nhiu sc lao ng v nhiu tin ca lm sch nc, lm
sch mi trng, lm giu qung, tm kim ti nguyn nhng
khu vc kh khn ca qu t, k c di y su ca cc i
dng v trn cc hnh tinh khc trong H M t Tri, v kha
cnh th ba, l nh hng ca nhim mi trng do tc ng
k th u t ti sc kho ca ngi dn. c ba m t sinh thi, kinh t
v x hi u c quan h, tc ng tng h ln nhau, v nm
trong vn mi trng m x hi loi ngi cn phi quan tm.

9.3.2. N hng vn m i trng ton cu

Bc sang th k XXI, nhn loi ang ng trc nhiu vn
quan trng cn phi gii quyt nhm m bo cho s sinh tn
ca mnh. l nhng vn lin quan n dn s, lng thc v
thc phm, ti nguyn v mi trng bao quanh mang tnh cht
chung m nc no cng phi c trch nhim gp phn gii quyt.

1. Vn d n s
Vn dn s l mt trong nhng vn quan trng bc nht
m c nhn loi ang quan tm. Dn s trn a cu khng ngng
tng. Dn s tng nhanh ko theo s tng nhanh v nhu cu
lng thc, thc phm, hng ha cc loi, ng thi cng lm
tng p lc ca con ngi ln mi trng t nhin.
S khng ngng tng dn s trn th gii l mt vn hin
nhin. Nhng kt qu nghin cu ca cc nh dn tc hc, dn s
hc cho thy, mc d mt s' nc vo nhng thi k nht nh
c s gim s" sinh, nhng nhn chung dn s" ton th gii trong
mt thi gian di vn tng. Chng ta c th nhn thy tc tng

228
dn s" trong bng 9.1.

Bng 9.1. Tnh hnh gia tng dn s th gii t trc Cng nguyn n nm 2000

Thi k S' dn tng (triu) S nm

7000 - 4500 trc CN T 10 n 20 2.500

4500 - 2500 trc CN 3 0 -4 0 2.000

2500 - 1000 trc CN 4 0 -5 0 1.500

1000 - 0 trc CN 80 -16 0 1.000

0 - 900 sau CN 160 -320 900

9 0 0 -1 7 0 0 sau CN 320 - 600 800

1700- 1850 sau CN 600 - 1.200 150

1850- 1950 sau CN 1.200-2.500 100

19 50 -199 0 sau CN 2.500 - 5.000 40

19 90 - 1/5/2000 sau CN 5.000 - 6.000 10

Theo tnh ton ca Lin hip quc, dn s th gii vo nm

2000 vo khong hn 6 t ngi (nm 1987 trn 5 t). Ngy
1/5/2000, th gii t ng 6 t ngi. Nh vy hng nm dn s'
tng thm vo khong 60 - 70 triu ngi trn ton th gii, trong
chu (khng k cc nc thuc Lin X c v N ht Bn),
chu M La Tinh v chu Phi chim t l cao nht. Khuynh
hng pht trin tip tc ca dn s th gii theo sliu ca Lin
Hip quc c trnh by bng (9.2).
iu r t r l nu dn s c tip tc tng vi tc nh hin
nay th ti nguyn ca Tri t s cn kit d cho s qun l ti
nguyn ca x hi ngy mt tt ln. Vn lm th no iu
ha s pht trin dn s ph hp vi pht trin kinh t v x hi
ca th gii ni chung v ca mi nc ni ring.
C hai khuynh hng tr li vn trn - hng tiu cc thuc
v kin ca Malthus v cc hc gi ca Cu lc b Roma v
hng tch cc ang thc hin theo chng trnh ca Lin Hip quc.
M althus cho rng cn phi duy tr bnh t t v chin tranh,
nn i, xy dng lng mc gn ao t nguy him ti sc khe con
ngi lp li s cn bng gia dn s" v t nhin. Cn cc hc
gi ca Cu lc b Roma ku gi cc nc ang pht trin khng
tip tc pht trin na. c hai kin trn khng th chp thun

229
c v vi phm nhng mc tiu c bn ca chin lc xy dng
cuc sng bn vng ca Lin Hip quc.
Bng 9.2. Bng d bo gia tng dn s th gii t 1990 n 2100
(Thomas w. Merrick, 1986)

Dn s (Triu ngi)

Khu vc
Nm Nm Nm Nm 2000 Nm 2050 Nm 2100
1900 1950 1985 d tnh d tnh d tnh

Cc nc ang
1070 1681 3657 4837 6799 8748
pht trin

Chu Phi 133 224 585 872 1617 2591

Chu (Tr Nht

v cc nc thuc 867 1292 2697 3419 4403 4917
Lin X c)
Chu M La Tinh 70 165 546 546 779 1238
Cc nc pht
560 835 1284 1284 1407 1437
trin
Chu u, Lin X
c. Nht Bn v 478 669 987 987 1062 1055
chu i Dng

Canada v M 82 166 297 297 345 382

Ton th gii 3260 5032 10053 12242 16412 20368

Cc nh nghin cu dn s u thng n h t kin cho rng

nhn t' kinh t v x hi nh hng r t nhiu ti t l sinh cc
nc. Ngi ta nhn thy rng s nng cao mc sng, s pht
trin trnh vn ha, qu trnh cng nghip ha v th ha s
dn ti vic gim t l sinh. Lin Hip quc v mi quc gia u c
chnh sch pht trin dn s, chnh sch khng ch hn ch
k hoch ha gia nh m cn ch trng n vic to cc iu kin
nng cao cht lng cuc sng.

2. Vn lng thc v thc p h m

Vn lng thc v thc phm trc ht l vn x hi,
sau mi l vn kinh t - k thut, vn a l. Giai on
hin nay, dn s th gii vn khng ngng tng, din tch canh
tc ngy mt gim, cc ti nguyn c lin quan ngy mt cn kit,
vn lng thc v thc phm li cng tr thnh vn quan
trng hn bao gi ht.

230
 Tnh trng thiu n vn thng xuyn xy ra nhiu nc
trn th gii. Cha bao gi s ngi i li nhiu nh hin nay v
s vn khng ngng tng ln. V nhng ni h sng c qu t
thc n hoc v h qu ngho khng tin mua, nn 950 triu
ngi cc nc thu nhp thp (cha tnh n Trung Quc) lm
lng vt v m vn khng n. S' ngi ny chim 19% dn s
th gii, tng 3% so vi nm 1980 (theo IUCN, UNEF, WWF
thng 10/1991).
S ngi sng qu ngho kh tng t 1 t n 1,5 t vo nhng
nm cui th k XX, nhiu nht chu Phi, khong t 270 triu n
400 triu. Tuy sn lng lng thc ton th gii c tng ln, nhng
s" tha li tp trung vo nhng ni khng c nhu cu, cn nn i,
th c gieo cht chc v nhng au kh nhng ni khc.
Vy, kh nng m bo lng thc, thc phm ph thuc vo
cc iu kin t nhin, vo trnh k th u t canh tc v s dng
hp l t trng trt nh th no? Hin nay trn th gii c
khong 6,5 t ha t c th trng trt c, tc l gp 4 ln s"
ang c canh tc. Cng c th cn c nhiu kh nng tng
nng sut cy trng bng cc bin php k th u t tng hp (chn
ging, bn phn, bo v thc vt, chng xi mn t v.v...) nhm
kch thch chc nng sinh sn ca sinh vt cc loi. Nh vy, vic
tin hnh thm canh, to ging mi kt hp vi s tng gia din
tch c nhiu hiu qu.
Ngi ta c th lm tng ngun thc phm bng cch y
mnh chn nui trn t lin v di bin bng cch tng hp
thc n theo cng ngh sinh hc hin i. Cc m nc mn ven
.bin c th t chc thm canh nui tm, c, s hn cc loi, cn
bn thn i dng c th cung cp mt lng c r t ln (nm
1988 sn lng nh bt c bin t 84 triu tn).
Nhiu nh bc hc tnh ton rng, vi din tch t trng v
nng sut cy trng hin nay, th gii c th nui c s dn ng
hn na. y l mt con s ng lc quan, nhng trong thc t vn
xy ra nn thiu n v cht i nhiu nc, thm ch ngay cc
nc pht trin giu c. Tha lng thc v thc phm mt s'
nc giu c, trong khi cc nc ngho li thiu trm trng.

231
 Kt lun r t ra t nhng im va nu trn l mi quc gia
cn phi c chnh sch pht trin lng thc v thc phm cng
vi vic p h t trin dn s v s dng hp l ti nguyn ca t
nc mnh.

3. V n t i n g u y n n n g lng v n g u yn liu
Cc ngun nng lng ch yu hin nay con ngi s dng
c l nhin liu khong vt ( chy ngun gc sinh vt), s
vn ng ca nc v khng kh, bc x m t tri, nhit ca Tri
t v s phn hy phng x ca cc nguyn t ha hc.
Kt qu cc cuc kho cu a cht cho thy rng cng ngy
cng pht hin thm nhng m mi nh than , du m v kh
t nhin. c bit cc thm lc a c nhiu du m hn t ni
r t nhiu. Cc m khong sn ny u l nhng ti nguyn khng
hon li, v vy vi tc khai thc nh hin nay kh nng cn
kit ca chng cng tr nn nghim trng.
Ngi ta tnh rng cc ngun nng lng thy lc cha s
dng ht. Cng su t ca cc con sng trn th gii c lng
chng 6 t KW, cn cng sut ca cc nh my in thy triu
khong 1 triu KW. Kh nng s dng nguyn t, nng lng
M t Tri v nng lng gi cn nhiu.
Tt c nhng iu ni trn cho thy nhn loi cn c nhng
trin vng ln v kh nng cung cp nng lng ca Tri t. Nu
vic tiu dng nng lng vn nh mc hin nay th tng lai ca
nhn loi v m t ny cn c m bo lu di. Nhng nhp iu
tiu dng nng lng hng nm tng ln 4%, qui m ny t ra mi
e da mi i vi d tr nng lng ang v s s dng.
Phn ln cc ti nguyn cn thit cho hng lot cc nhu cu
nhiu mt ca con ngi u c khai thc t lng t, y l cc
khong sn thuc nhm nhng ti nguyn khng hon li. Trong
giai on hin nay, con ngi -khai thc khong sn vi tc
r t ln: hng nm c n trn 100 t tn t c khai qut
(ring nhin liu khong 9 t tn). Trong khi th cc tr lng
bit c v than l 20 - 25 t tn, du m 500 - 1500 t tn
(S.v. Kalesnik, 1970). Cc khong sn khc cn t hn. Th nhng
232
hng nm nhn loi dng n gn 3 t tn du m, hng t tn
than cc loi v i vi cc qung khc th t vi trm nghn tn
n vi triu tn. Nu mi nm nhu cu pht trin kinh t i hi
phi s dng mi loi qung tng thm t 3 n 5% th kh nng
cn kit cc ti nguyn ny l c thc v nghim trng.

4. V n nc ng t
Vn nc ngt cn tng i mi so vi vn lng thc
v thc phm, y khng ni ti b't k loi nc no m ch ni
ti nc ngt sch. Trc kia, ngi ta cho rng nc ngt cng
nh khng kh l v tn, nhng do dn s' khng ngng tng, do
nhu cu pht trin cng nghip v nng nghip, nc ngt khng
cn p ng nhu cu na, v vy vn nc ngt khng phi
l v tn.
Nhu cu v nc ngt hin nay rt a dng, cc thnh ph'
ln, mi ngy trung bnh mi u ngi cn n t 200 n 500 lt.
M vi mt thnh ph" 1 triu dn, mi ngy s" nc ngt cn
dng l 625 nghn tn dng cho sinh hot. Nhng ci kht cng
nghip v nc r t khng khip, c bit l cc ngnh luyn kim,
ch to giy, vt liu tng hp v.v... sn xut 1 tn giy, 1 tn
visco, kim, capron phi tiu ph tng ng 200, 800, 4000 v 5000
tn nc. Vic ti nc trong nng nghip cc vng kh hn cng
ngn mt mt lng nc khng nh, t 8 n 12 nghn m3 nc trn
1 ha, ty thuc vo kh hu v c tnh thc vt.
Vi tc tng dn s khong 2%, th nhu cu nc ngt s
tng ln chng 5%. Ti nguyn nc s cn kit trong tng lai,
nu xt v m t cht lng, v nc sng b nhim bn khng cn
s dng c.
Nh vy vn nc ngt qu thc l vn nghim trng,
nhiu nc, ngi ta phi tm mi bin php chng nhim ngun
nc ngt v c ni bt u tm cch ngt ha nc bin
dng vo cng nghip v sinh hot.

5. V n nhim , lp v c n h q u a n
Hot ng kinh t ca con ngi khng nhng lm cn kit

233
cc ti nguyn (khong sn, t ai, ti nguyn sinh vt v.v...) m
cn lm bin i cc iu kin v sinh ca lp v cnh quan do
nhim khng kh, nc, t ai v.v... V vy, chng nhim mi
trng l mt vic r t quan trng bo v t nhin.
a. nhim khng kh. Khng kh nhim bn thng thng do
nguyn nhn phun ni la v 't b thi mn, nhng trong thi
i hin nay, hot ng sn xut ca CO1 ngi l tc nhn chnh
gy ra hin tng nhim bn ny.
Hng nm, cc nh my trn th gii thi vo khng kh
khong 24 t tn kh cacbonic, 0,5 t tn cc cht kh khc, trong
phn ln l kh c v n 1 t tn bi v b hng do t nhin
liu. Trong kh quyn, hm lng bi v kh cacbonic ngy mt
tng (d bo 25 - 30 nm ti hm lng kh cacbonic t 0,038%),
do lm xut hin hin tng hiu ng nh knh. y l s
phn x nhit ca Tri t vo v tr s gim i ng k v v
vy, kh quyn s nng ln, ko theo s thay i phc tp ca kh
hu trn Tri t.
Hm lng xy trong kh quyn c hn (khong 280.000 X
109tn) v ang c xu hng gim do s cn thit xy t nhin
liu nhm thu c nng lng. Trung bnh mi nm cn 8 - 10 t
tn xy cho hot ng sn xut cng nghip ca con ngi, nn
khong 180 - 200 nm na s c hn 2/3 tr lng xy t do trong
kh quyn s b kit. Nn i xy s e da chnh bn thn s tn
ti ca con ngi.
Hin tng "quang sng" (photosmog) l mt loi sng m,
khi ln sng, mt dng nh hng nguy him ca nhim khng
kh, c quan st thy mt s' thnh ph ln nh London, New
York, Los Angles, Tokyo v nhiu thnh ph ln khc. Cc cht
lm nhim bn l nitrxit do cc ng c t trong sinh ra, k c do
bc hi xng. Hu qu l nhiu bnh tt mi xut hin, nguy him
cho sc khe ca ngi dn trong thnh ph.
0 nhim nc. C nhiu nguyn nhn gy ra nhim bn nc,
l cc cht thi sn xut cng nghip cha cc c t (thy
ngn, ch, cc cht phenol...), cc loi phn ha hc c bn cho
rung, cc loi thuc tr su. Ngoi ra, nc b nhim bn cn do
234
s pht trin ca cng nghip khoan lc du m cng nh s
chuyn ch du trn m t bin. cc ni , m t bin b ph bi
mt mng du lm hy hoi cc h sinh thi bin.
b. 0 nhim phng x mi trng a l ngy nay tr thnh
mt m lo ca nhn loi. Trong t nhin c tn ti mt phng x
t nhin hay c s, sinh ra do cc tia v tr v do s phn hy cc
nguyn t phng x trong lng t, khng kh v sinh vt. Trong
vng vi chc nm gn y, trong mi trng a l xut hin cc
ngun nhn to ca bc x ion ha (cng nghip nguyn t, v kh
ht nhn, cc my mc rnghen, i v tuyn truyn hnh v.v...). Cc
v n nguyn t tn st hng trm ngn ngi trong chp mt,
chng t phng x cao l mt nguy c lm cht ngi. Cc cuc th
bom nguyn t ca M v nhiu nc khc trn m t t lm cho
nhiu cht ng v nh stroliun - 90, it - 131 v.v... phn tn trong
kh quyn, lu tr trong t v trong c th sinh vt. Cc cht ng
v ny gy nhiu chng bnh him ngho, lm tuyt ng sinh sn
v trong nhiu trng hp lm cht ngi.
S xm nhp ko di ca nhng liu lng phng x d l
nh vo c th cng lm gim tui th, lm tng kh nng nhim
cc bnh ung th xng v bch cu, lm ri lon h thn kinh v
gy tc hi cho th h con chu k tip. Phng x nhn to lun l
mi e da khng khip i vi tng lai ca nhn loi v ca mi
trng sng. Cuc u tranh lm trit tiu v kh nguyn t ang
v s l mt nhim v hng u ca t t c nhng ngi quan tm
n s sinh tn ca cuc sng trn Tri t.

9.3.3. C hin lc bo v m i trng v pht trin bn vng

Chin lc bo v ton cu cng b' nm 1980 nhn mnh
rng loi ngi tn ti nh mt b phn ca thin nhin. H s
khng c tng lai nu thin nhin v cc ti nguyn thin nhin
khng c bo v. Bn chin lc khng nh rng s bo v
khng th thc hin c nu khng c pht trin gim bt
ngho nn v bt hnh ca hng triu con ngi. Chin lc bo
v ton cu 1980 nhn mnh 3 mc tiu:
Phi duy tr cc qu trnh sinh thi quan trng ca cc h
bo m s sng;
235
 Phi bo tn tnh a dng di truyn;
Phi s dng bn vng bt k mt loi hay mt h sinh
thi no.
Nm 1978, trong bo co Tng lai chung ca chng ta, u
ban Quc t v mi trng v pht trin nu ra nhng quan
nim v s ph thuc ln nhau trn ton cu v mi quan h gia
nn kinh t v mi trng. Bo co phn tch s cn thit ca
pht trin bn vng v bnh ng quc t, ng thi ra Trin
vng mi trng n nm 2000 v sau .
Cu ly Tri t. Chin lc cho cuc sng bn vng: l s
k tc ca Chin lc bo v ton cu, do Hip hi quc t v
bo v thin nhin (IUCN), ca Chng trnh mi trng Lin
Hip quc (UNEP), ca Qu quic t v bo v thin nhin (WWF)
xy dng nm 1991.
Mc ch ca Cu ly Tri t l ci thin tnh trng ca
Tri t v cc iu kin sng ca con ngi trn th gii bng
cch thc hin hai yu cu khn thit. Mt l cng c" c nn
o c mi mt cch su rng, o c v s sng bn vng v
bin nhng nguyn l thnh hin thc. Hai l phi m bo s
kt hp gia bo v v pht trin: bo v nhm gii hn hot ng
ca con ngi trong kh nng chu ng ca Tri t, pht trin
l to iu kin cho con ngi bt k u cng c cuc sng y
lnh m nh v lu di.
Cu ly Tri t c xy dng da vo ba vn chnh:
Con ngi trn th gii mun tn ti lu di hn, mun
mt cuc sng tha mn cho chng ta - th h hin nay v
cho con chu - th h tng lai. t c mc ch
cn c mt pht trin mi v phi hc mt cch sng mi;
Nhng nhu cu c bn v s sng ca con ngi ph
thuc vo cc ngun ti nguyn ca Tri t. Nu nhng
ngun ti nguyn b gim bt hoc thoi ha th cuc sng
ca con ngi hin nay v mai sau s b e da. Con ngi
qu lm dng hnh tinh Tri t v to nn mt cuc
sng khng ch n tng lai m ngy nay ang ng
trc nhng him ha kh lng trc c;
236
 c th loi b him ha, con ngi phi m bo rng mi
phc li ca s pht trin c phn phi cng bng, phi
hc cch tn trng Tri t v sng mt cch bn vng.
phn, mc ch ca chin lc nu r bo v khng i
lp vi pht trin, chng lun lun c phi hp ln nhau t
c mt s p h t trin bn vng. Pht trin bn vng c
hiu l ci thin cht lng cuc sng ca con ngi trong phm vi
kh nng chu ng c ca cc h sinh thi. P ht trin bn
vng to ra mt sn phm - nn kinh t bn vng. Nn kinh t
ny vn duy tr c ngun ti nguyn c s, vn tip tc pht
trin c bng cch ng dng nhng hiu bit lun c nng
cao, bng cch t chc, bng nhng thnh tu k th u t v bng
s khn ngoan ca loi ngi. Mc ch cui cng ca chin lc
l xy dng mt x hi bn vng. Nhng nguyn tc ca x hi
bn vng gm cc im sau:
Tn trng v quan tm n cuc sng cng ng;
Ci thin cht lng ca cuc sng con ngi;
Bo v s sng v tnh a dng ca Tri t, bo v h
thng nui dng s sng, bo v tnh a dng sinh hc,
bo v chc chn vic s dng bn vng cc ngun ti
nguyn ti to;
Hn ch n mc thp nht vic lm suy gim ngun ti
nguyn khng ti to;
Thay i th i v thi quen ca mi ngi;
Cho php cc cng ng t qun l ly mi trng ca mnh;
To ra mt c cu quc gia thng nht th u n li cho vic
pht trin v bo v;
Kin to mt c cu lin minh ton cu.
Chn nguyn tc nu trn ca mt x hi bn vng c lin
quan v h tr ln nhau. Trong s' cc nguyn tc , nguyn tc
th nht c vai tr r t quan trng, lm c s o l cho cc nguyn
tc khc. Bn nguyn tc tip theo nh r nhng tiu chun cn
t ti v bn iu cui cng l phng hng phi i theo t
c mt x hi bn vng i vi tng c nhn, tng a phng,
237
tng quc gia v quc t.
cho cc nguyn tc nu trn c hiu lc, chin lc bo v
ton cu v pht trin bn vng a ra cc hnh ng u tin
cho tng nguyn tc v cc hnh ng b sung cho cc i tng
l ti nguyn, ngnh kinh t, ni sinh sng ca con ngi, c th
l chin lc v nng lng, cng nghip, thng nghip v dch
v, cc khu dn c, t canh tc v t chn nui, t rng, nc
ngt, cc i dng v cc vng bin.
Cho tng lai, bn chin lc ra cc ch tiu phn u
nh sau:
- Tn trng v quan tm n cuc sng cng ng.
n nm 1995 thnh lp cc nhm lin minh quc gia 50
nc. Cc v ng u tn gio, cc nh gio, nh kinh t, cc nh
khoa hc, k th u t v cc nh lp chnh sch thng qua cc t
chc chuyn trch ca mnh trn ton th gii thc hin bn
Tuyn b tn thnh nn o c th gii v cc ng li ch o
trong vic thi hnh cc cng vic ca mnh.
n nm 2000 thnh lp cc nhm lin m inh quic gia
100 nc, tip tc thc hin cc hnh ng ra.
- Nng cao cht lng cuc sng con ngi.
n nm 2000, thu nhp trung bnh trn u ngi hng
nm tng 2 - 3% cc nc c thu nhp thp. Min dch cho t t
c tr em chng li cc bnh tr em. Gim t l t vong tr
em xung mt na so vi nm 1999 hay n 10 trong s 1000 tr
em c sinh ra. Loi tr hn nn suy dinh dng trm trng v
gim 50% tnh trng suy dinh dng bnh thng. Ph cp gio
dc bc tiu hc cho t t c tr em, gim mt na s tr em b hc
so vi nm 1990, gim mt na s" ngi ln m ch v s ph n
m ch khng cao hn nam gii. kho st t t c cc nc
xc nh r nhng khu vc d b thin tai, iu chnh cc bin
php s dng t v chnh sch pht trin, thit lp nhng h
thng bo ng v nhng k hoch cu h.
gim 20% chi ph qun s v hi qun hng nm v u
tin dnh s chi ph cho cc hot ng v mi trng v x hi;
lp bn thng k cc ch s v cht lng cuc sng gip cho s
238
pht trin c tt hn.
- Bo v sc sng v tnh a dng sinh hc ca Tri t.
n nm 2000 t t c cc nc chp nhn v thc hin
nguyn tc ngn nga nhim. Gim t nht l 90% kh sunphua
dioxit (ly mc nm 1980 lm c s) v 75% kh xit nit, c nhng
h thng iu chnh mc an ton khng mt h sinh thi phi
chu hu qu do nhng cht gy ra. Chm dt vic ch to v s
dng cc cht clorluoro cacbon tt c cc nc c thu nhp cao
cng vi vic gim nhanh chng cc cht ny cc nc thu nhp
thp. Tt c cc nc u son tho k hoch i ph vi s thay i
kh hu, tin ti chm dt nn suy thoi rng ton cu, son tho
chin lc bo v tnh a dng quc gia. Mi nc c mt h thng
cc khu bo v t nht chim 10% din tch cc vng sinh thi ch
yu v c trch nhim bo v cc loi sng trn lnh th .
n nm 2010 t t c cc nc s dng nhiu nng lng cn
phi gim vic thi kh cacbonic ioxit t nht 20% (so vi nm
1990) v v lu di gim 70% cho n nm 2030.
- Gi vng trong kh nng chu ng c ca Tri t.
n nm 2000 gim mc tiu th nng lng trn u
ngi xung 80g hoc thp hn. Cc nc c t l sinh 2,2 - 3,1%
ang gim xung t l 2,1%, nu nc no c t l sinh 2,1% cn
duy tr hoc h xung thp hn. Trong bt k trng hp no
cng khng c tng t l ln hn 2,1%.
- Thay i thi v hnh vi ca con ngui.
n nm 1995 thnh lp Trung tm trao i v thng tin
gio dc mi trng.
n nm 2005 s a chng trnh gio dc mi trng vo
chng trnh ging dy cp ph thng t t c cc nc.
n nm 2010 cc c quan h tr pht trin s tng gp 4 ln
qu tr gip v gio dc v o to v mi trng (so vi nm
1990). Tt c cc nc u chp nhn thc hin k hoch quc gia
nhm y m nh cuc sng bn vng.
- cho cc cng ng t qun l ly mi trng ca minh.
n nm 2000 xem xt t t c cc nc v kh nng ca
239
cc cng ng trong vic bo v mi trng ca chnh h; xut
bn cc ti liu v kt qu v kinh nghim cc m hnh v cc
cng ng thc hin thnh cng.
- To ra mt c cu quc gia thng nht thun li cho vic
p h t trin v bo v.
n nm 2000 hon chnh cc h thng lut mi trng
cng cc b my thi hnh php lut c hiu qu t t c cc nc.
Thnh lp mt h thng ton cu v kim sot mi trng bao gm
c k th u t bo ng sm v mi trng gim st cc ch s v
s pht trin, v quyn t do ca con ngi, v cht lng mi
trng v s bn vng sinh thi; thnh lp mt h thng bo co v
tnh bn vng t t c cc nc.
n nm 2005 s gii thiu cc th tc c hiu qu v nh
gi tc ng mi trng trong tt c cc nc.
- Xy dng mt khi lin minh ton th gii.
n nm 2000 c 50% s nc son tho v thc hin bn
Tuyn b v cng c chung v tnh bn vng; 50% s quc gia
chp nhn v thc hin Cng c v bo v tnh a dng sinh hc
v v bin i kh hu ton cu; thc hin c hiu qu cc hot
ng v mi trng trong h thng Lin Hip quic; xa b cc
mn n cng, gim 60% cc mn n thng mi cho cc nc thu
nhp thp; tng gp i s' vin tr pht trin so vi nm 1990,
t trng tm vo y m nh tnh bn vng; cc c quan Lin Hip
quc cng vi cc t chc quc t c lin quan cng b" hng nm
v tnh hnh mi trng.
bn chin lc t c cc mc ch v tin hnh tt cc
hnh ng ra, Vin Quan st th gii d ton chi ph vi
tng kinh ph 1.288 t la M t 1991 n 2000, trong cho n
nh dn s: 270 t la M (cc dch v k hoch ha gia nh -
59 t, nng cao gio dc v sc khe 0.101 t, khuyn khch v ti
chnh 0.110 t), gim ph rng v bo v tnh a dng sinh hc -
52 t la M (c tnh chi ph 800 la cho 1 hecta qun l
rng v khuyn khch nh canh), trng cy gy rng: 60 t la
(trung bnh 400 la/hecta), bo tn nng lng: 417 t la, bo
v tng t m t ca t trng trt: 189 t la, xa n cho cc
nc thuc th gii th ba: 300 t la.
240
 TI LIU THAM KHO

Ti liu tin g Vit

1. N guyn T ri An. V tr ca chng ta. Nh xut bn Gio
dc, 1993.
2. o nh Bc. a mo i cng. Nh xut bn i hc
Quc Gia. H Ni, 2000.
3. T rn A nh Chu. a cht i cng. Nh xut bn Gio
dc, 1993.
4. N guyn V n Chin. Lng t nc ta. Nh xut bn Khoa
hc K thut, 1977.
5. N guyn nh Ct. Nhng vn kin to hc. Nh xut bn
Khoa hc K thut, 1977.
6. N guyn Hu D anh. Tm hiu h Mt tri. Nh xut bn
Gio dc, 2002.
7. N guyn Hu D anh. Tai bin thin nhin. Nh xut bn
Gio dc, 2002.
8. a l hc v Cch mng Khoa hc K thut. Nh xut bn
Khoa hc K thut, 1976.
9. Nguyn Ngc Giao. V tr c hnh thnh nh th no. Nh
xut bn Gio dc, 2002.
10. T r n nh G in v nnk. a l Vit N am . Nh xut bn
Khoa hc - K th u t. H Ni, 1990.
11. P h m V n H un. C s hi dng hc. Nh xut bn Khoa
hc K thut, 1991.
12. P h m Ngc H. C s kh tng hc. Nh xut bn Khoa hc
K thut, 1991.
13. K alexnik X.V.. Nhng quy lut a l chung ca Tri t.
Nh xut bn Khoa hc K thut, 1993.
14. P h m N guyn Phm . Tm hiu i dng. Nh xut bn
Gio dc, 2002.

241
 15. P h m T h a n h Q uang. Bu tri v Tri t. Nh xut bn
Gio dc, 2002.
16. D onat G. W entzel, N guyn Q uang Riu. Thin vn vt l
(Gastrophysics) . Nh xut bn Gio dc, 2002.
17. Ng T hng S an. Lng t b n. Nh xut bn Khoa hc
K thut, 1975.
18. N guyn V n T un. Thy vn i cng (Tp I, II). Nh
xut bn Khoa hc K thut, 1991.
19. L B Tho. C s a l t nhin (Tp I, II, III). Nh xut
bn Khoa hc K thut, 1983.
20. L B Tho. Thin nhin Vit Nam. Nh xut bn Khoa hc
- K thut. H Ni, 1978.
21. Tng Duy T h an h . Lch s pht trin v Tri t. Nh xut
bn Khoa hc K thut, 1990.
22. Mai nh Yn. C s sinh thi hc. Nh xut bn i hc
Tng hp, 1990.

Ti liu ting A n h
23. A lison B. D uxbury, Alyn c . D uxbury. Fundamentals of
Oceanogeoraphy. McGraw-Hill, Inc, 1995
24. C hapm an D., Natural Hazards. Oxford University Press.
Australia, 1T6, 1994.
25. C h arlier R.H, Coastal Erosion. Springer. Berlin, 343,1998.
26. K. J . G regory. The Changing Nature o f Physical Geography.
Oxford University Press Inc, 363, 2000.
27. Ian E. Kehew. Geology for engineers and environmental
scientists, Western Michigan University, 1995.
28. Tom L. M cKnight, Physical Geography - A landscape
Appreciation. Prentice-Hall, Inc., Englewood cliffs, New
Jersey 07632, 1984.
29. C arla w . M ontgom ery. Environmental geology. Wm. c.
Brown Publishers. USA, 1995.

242
30. P a rk c . c ., The Environment: Principles and Applications.
Routledge, London, 597, 1997.
31. R ectus E. La te rre , T-l, Parism 1968.
32. P e te r Sm ithson, K enneth A ddison a n d K en A tkinson,
Fundamentals o f the Physical Environment (Third edition).
Rutledge, 621, 2002.
33. A lan H . S tra h le r, A rth u r S trah ler, Introducing Physical
Geography, John Wiley & Sons, Inc, 622, 2003.

243
 NH XU T b n I HC QUC G n H NI
16 H ng C hui - Hai B Trng - H Ni

in thoi: (04) 97 15 01 2; (04) 7685236. Fax: (04) 9 7 1 4 8 9 9

E -m ail: nxb@ vnu.edu.vn

C hu tr ch n h i m x u t bn:

Gim c: PHNG Q u c BO
Tng bin tp: PHM THNI HNG

C hiu tr ch n h im ni dung:

Hi dng nghim thu gio trnh

Trng HKHTN - i hc Quc, gia H Ni

Ngi nhn xt: PCS. TS. v VN PHI

TSKH. PHM IIONG II

Hin tp: LNG CHI LAN

T rn h by ba: NGC ANI1

C S A L T NH IN
M s: 1 K -0 5 0 0 3 -0 1 1 0 5

In 1000 cun, kh 16 X 24 ti Nh in i hc Quc gia H Ni

S xut bn: 2 2 8 /5 6 /X B -Q L X B , ngy 1 7 /1 /2 0 0 5 .
S' trch ngang: 12 K H /XB
In xong v np lu chiu q I nm 200 5