Hong L nht thng ch

Hi th nht

Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Dch gi: Nguyn c Vn v Kiu thu Hoch

Hi th nht

ng Tuyn Phi c yu du, ng u hu cung

Vng Th T b trut ngi, ra nh kn.

Triu L Trang tng D hong (Tc L Trang Tng, tn l Duy Ninh (1533-1548).
Cc ch thch t y tr i u ca ngi dch) trung hng c nghip sng Tt M
(Tc sng M Thanh Ho). By gi Th t Minh khang thi vng Trnh Kim lm
ph chnh, gip vua dp yn c ng h Mc v tr li kinh c. Ri t , h Trnh
i i k tip tc vng, nm gi ht quyn bnh trong tay, hong gia mi ngy mt
suy yu dn.
Truyn n i Hin tng Vnh hong , nin hiu Cnh hng (1740-1786), th Thnh t
Thnh vng (Tc Trnh Sm, mi ln ngi cha) chuyn quyn cy th, lm oai lm
phc; vua L ch cn bit chp tay r o m thi.
Thnh vng l ngi cng rn, thng minh, quyt on sng sut, tr tu hn ngi, c
ti v vn ln v, xem khp kinh s, bit lm vn lm th. Sau khi Thnh vng ln
ni ngi cha, t k cng trong triu n chnh tr trong nc, ht thy u c sa
i; bao nhiu tng gic, ng nghch, u ln lt b dp tan, Cha c ci ch mun
lm b ch, no dit gic Trn Ninh, no ph bn Cng Cht [y l hai cuc khi ngha
nng dn ln th k 18. Cuc khi ngha ca L Duy Mt vng Thanh-Ngh, ly
Trn Ninh lm cn c, ko di 32 nm (1738-1770). Cuc khi ngha ca Hong Cng
Cht vng Sn Nam v Ty Bc, ko di 30 nm (1739-1769)], qun nh cha n,
khng ch no l khng thng. Lc bn phng yn n, kho n y , cha dn dn
sinh bng kiu cng, xa x, phi tn th n kn vo rt nhiu, mc vui chi tho thch.
Mt hm, tip d (Mt cp bc ca v vua, di bc phi) Trn Th Vnh sai n t ng
Th Hu bng mt khay hoa n trc ni cha ngi. h ng ny, qu lng Ph
ng, mt phng my ngi, v ngi mi phn xinh p. Cha nom thy rt bng
lng, bn t thng vi .
T , Th Hu cng ngy cng c nh cha yu qu, ni g cha cng nghe v h c
vic g l cha cng bn vi . Ri c chung mt ni vi cha, y nh mt cp v
chng nh thng dn. Xe kiu, qun o ca cng u c sm sa ht nh dng
ca cha.
Th Hu t lc c nh cha chiu chung, hi c v lng hnh. H c chuyn g khng
va , l xy xm mt my, ri ku khc thm thit lm ri lng cha.
Cha c mt vin ngc d quang, ly c trong khi nh dp phng Nam, vn xu
trn u khn lm trang sc. Mt hm Th Hu ly tay mn m vin ngc. Cha ni:
- Nh nh tay ch, ng lm ngc sy st!
Th Hu bn nm vin ngc xung t m khc rng:
- Lm g ci ht ngc ny! Chng qua vo Qung Nam kim gi cha ht khc l cng.
Sao cha n trng ca khinh ngi nh vy?
Ri t b ra cung khc, t chi khng gp cha na. Cha phi dng nhiu cch d
dnh cho vui lng, lc y mi chu lm lnh vi cha.
Kp n khi Th Hu c mang, cha lin sai ngi i l khp trm thn cu sinh con
thnh. n k, sinh c mt trai, vo nm inh Du, nin hiu Cnh hng 38 (1777).
Cha ht sc yu mn a b, lc y trm ngy, cha ly tn ca mnh lc nh l Cn
m t cho n, t ra n cng ging mnh.
Khoa thi hng nm y, cha ly hai cu: "Sn xuyn anh dc, h hi t chung" (Ngha
l: "Kh thing ca sng ni t li, s tt p ca h bin c nn", mun ch v Trnh
Cn), lm thi. Cc quan vn v a n cha, cng c nhiu k ly ch: "Tnh
huy hi nhun" (ngha l: "Sao sng, bin ho" tc l im sinh ra bc thnh) lm cu
chc mng.
Lc vng t Cn y tui ti, ct cch tng mo khi ng, y , khc hn ngi
thng. n khi bit ni, vng t Cn i p gy gn, c ch khng khc g ngi ln.
Mi khi cc quan vn v vo thm, vng t tip n vi dng b nghim chnh. C
ngi cch hng nm mi gp, vng t cng vn nh r h, tn, k li chuyn c vanh
vch. Cha sai quan t hn lm bi tng 16 ch, vin a bo (vin quan trng nom vic
nui nng, dy d con ci ca vua cha) dy truyn ming cho vng t. Vng t ch
nghe qua mt lt l c thuc lin. Thy vy cha cng qu vng t Cn bi phn.
Cng do , Th Hu mi ngm c mun cp ngi th t.
Li ni, lc y cha c th t l Trnh Tng (sau i l Trnh Khi), do thi phi h
Dng ra. Thi phi tn l Ngc Hoan, ngi lng Long Phc, huyn Thch H. Ch
nng l cung tn ca n vng (cha Thnh vng, tc l Trnh Doanh), sinh ra Thu
qun cng, c n vng ht sc yu qu. Nh ch, thi phi c kn vo lm cung tn
ca Thnh vng. Nhng t sau khi vo cung, nng vn ngy m sng c qunh. Bng
mt m, nng nm m thy v thn em cho tm on c v u rng. Nng khng hiu
l im g, em hi vin quan hu l Kh trung hu. Kh trung hu bit chc l im
sinh thnh.
Hm sau, cha cho vi cung tn Ngc Khoan vo hu. Kh trung hu c gi lm nghe
lm, a ngay thi phi Ngc Hoan n. Thy nng, cha c v khng thch, nhng
cht gi n, khng n ui ra. Sau cha i Kh trung hu vo trch mng. Kh
trung hu ci u t ti, on thut r u ui chuyn thi phi nm m cho cha nghe.
Cha cng nn lng khng ni sao c.
Thi phi tri qua mt trn ma mc, lin c thai ngay. n k, nng sinh ra mt trai.
Nm Qu-mi, Cnh hng 24 (1763).
Cha t ngh u rng tuy c kh tng lm vua, nhng l rng v khng phi rng tht,
m li ch c u khng c ui, nh vy cha hn l im tt c. V li triu trc,
Trnh Ci, Trnh L (Trnh Ci l con Trnh Kim, Trnh L l con Trnh Doanh. Hai
ngi ny u mu ginh ngi cha, nhng u tht bi) cng do ngi Long Phc
ra v u mu s phn nghch m khng thnh.
Do , cha c khng vui. Cc quan vn v vo chc mng, cha ly c rng a con
y khng phi l v c ra, t chi khng nhn li mng.
Khi th t Tng ln, dung mo rt khi ng m cha cng chng yu chiu g my.
Tnh th t ham v ngh, khng thch hc hnh. Nm ln by tui, cha sai Nguyn Khn
(Nguyn Khn l con Nguyn Nghim, ngi huyn Nghi Xun Ngh Tnh c sch chp
l Nguyn L) tin s khoa Canh-thn (1760), lm t t ging, v Trn Thn, tin s khoa
K-su (1769), lm hu t ging rn tp cho th t. Nhng chng bao lu, Thn cht.
Cn Khn th ang c cha tin dng, phi qun xuyn mi cng vic trong ngoi, nn
cng khng my khi n c chn "mn ging", ch c nm su vin tu ging bo ban
vic hc cho th t theo nh np c m thi. Chuyn cha cng c bit phn no, nn
li cng khng bng lng.
Theo l c, ngi con trai ni ngi cha h n mi hai tui th phi ra ng cung.
By gi cc quan cng c tu trnh vic y; song cha khng cho, bt th t phi n
ti nh ring ca quan a bo l Hn qun cng (Nguyn nh). Nh vy, ngi ng cung
vn b trng, nh c ch i ngi khc.
n nm th t mi lm tui, th con nh l vng t Cn ra i, cha ht sc yu du
a con nh . Ba nm sau, th t ng mi tm tui. Theo l c, th t ng c m
ph ring; nhng by gi cc quan chng ai dm tu by, m cha cng khng h nhc
ti vic y.
Nh th l ngi ni ngi vn cha nh, nn lng ngi rt phn vn. H ai thuc v th
t Tng th ha theo th t Tng, ai thuc ng Th Hu th vo phe vng t Cn. Trong
ph cha dn dn sinh ra b n cnh kia.
Th Hu cho rng th t Tng khn ln, lng cnh ; m con mnh hy cn trng
nc, nn cng mu m gy thm th lc.
Khi y Huy qun cng Hong T L (nguyn trc l Hong ng Bo) ang c danh
vng ln, thng da vo s gip ca Th Hu; m Th Hu thng cng ly qun
Huy lm ch nh cy bn ngoi. Qun Huy ngi lng Phng Cng, l chu Bnh Nam
thng tng qun Vip qun cng l Hong Ng Phc, v ngi thanh dt, l tay vn v
ton ti. Khoa thi hng nm t-du (1765), Huy i thi c trng cch; n khoa thi v
nm Bnh-tut (1766) Huy li lun to s. Hi y n vng cn ang trng dng qun
Vip, mi g con gi th cho qun Huy.
Uy quyn qun Vip mi ngy mt ln. C ngi ng s xy ra iu g bt trc, hoc
cng c k bo qun Vip sp ly thin h truyn cho qun Huy. Cn c vo li sm
hi y c cu: "Nht th trc qun dng". (Mt con ln ui n d); c k tn rng: Th
tc l qun Huy, bi v qun Huy tui hi (thuc ln), m dng y ch vo cha v th
t, v c hai u tui mi (thuc d). Ri nhng k hiu s li cn t ra cu sm: "Tho
nht in bt" (C mt, rung tm) ch vo ch Hong (tho nht in bt chp li
thnh ch Hong ch Hong Ng Phc). C k li ni: "Th st vn gian nguyt, hong
hoa nh nht hng". (Mnh t snh trng trong my; hoa cc nh hng mt tri). Th,
st, nguyt l ch t (ch t ngha l con r, ch qun Huy). Hong, hoa, nht l ch Vip
(Ch Vip gm ch hoa v ch nht, cn ch Hong l h Hong), ch qun Vip. Thm
na, tn c ca qun Huy l ng Bo (C ngha l: ln ngi bu) ngi ta cng ly
d ngh. V vy qun Vip mun trnh s him nghi y mi bo qun Huy i tn
ng Bo ra T L.
Sau qun Vip ly c mc bnh au mt xin t chc, chuyn y chng nhc lm g
na.
Li ni nm Gip-ng (1774), qun Vip phng mnh ko qun vo nh trong Nam, c
em qun Huy i theo. Qun Huy vn hc c php dng binh gia truyn ca qun
Vip, nn c cc tng t rt s phc. Huy li kho ct t nhn ti, nn cc tay ho
kit u vui lng chu sai khin. Huy c cng lun lun ph c qun ch, ting tm
mi ngy mt ly lng. Khi dp yn c x Thun Ho th qun Vip qua i. Cha
bn giao lun cho qun Huy qun lnh s qun ca qun Vip, v cho lm trn th Ngh
An.
ng trn Ngh An. Huy ra sc tiu dit trm cp, cm i tin (i tin p tch
tr, lm cho tin khan him), trn p cng ho, ngn chn vic kin co, lm cho trong
ht rt thnh vng, Huy li thu dng nhng k anh ti, t ra nhiu chc liu thuc.
Di trng ng ta c nhng tn nh t, hu tham qun chng hn. Th l thin h li n
o ln, n rng qun Huy sp sa lm phn.
Cha nghe ting, ngy ngy cng vin triu thn tin cn l Nguyn Khn v quan th t a
bo Hn qun cng Nguyn nh bn cch git Huy. Trong lc bn bc, ba ngi vn
dng ting lng "ch thp" ch qun Huy. V ch thp cng na n ch ngh (ch thp
xoay cho thnh ch ngh vit tt) l trn Ngh An, ni qun Huy ng qun.
H thng ui mi ngi i b mt bn bc, ch c Th Hu l bit c.
Cng cha v qun Huy, ngy m ra vo trong ph lun lt Th Hu; Th Hu mi em
vic kn ni cho cng cha nghe. Qun Huy trong d khng yn, dng th xin v triu.
Cha cho php ngay.
Huy ngh rng Th Hu tuy c cha yu, nhng con trai ca Th Hu cn nh, trong
khi th t ln ri, ha theo Th Hu e khng phi l k lu bn. V vy, sau khi
vo hu cha, Huy lin ly chu bu t lt cho nhng k chn tay ca th t, xin
nng ta vo th t. Ri Huy li em mt trm lng vng v mi tm on Nam Kinh
lm l yt kin, xin vo ra mt th t. Nhng th t khng nhn l, cng khng cho
vo gp, ni ring vi bn hu cn rng:
Thng gic y sao khng trn lm phn, m li vi v triu? Ri y ta s tch thu ht
c gia sn nh n, cn g l ca n by gi!
Qun Huy bit th t khng dung mnh, bn quyt ha theo Th Hu v m thm c ch
ph lp.
Huy em dng ngi nh c ca qun Vip cho vng t Cn lm dinh th. T , Huy
thnh ra ngi ring ca Th Hu. M trc mt cha, Th Hu cng ht sc bao che cho
Huy. Do , qun Huy c vo chnh ph (ph ca cha Trnh phn bit vi triu
nh ca vua L) m dinh qun Trung nhu, coi vic trong ph, ng thi kim lnh chc
trn th trn Sn Nam (a bn ca Sn Nam thi L gm: H ng, H Nam, Hng
Yn, Nam nh, Thi Bnh), Qun Huy v Th Hu, trong ngoi lin kt vi nhau, th lc
nghing c thin h. Cc vin quan v nh chc cai c, trn th, u do ca ca h m ra.
Lc y, duy ch c Hng lnh hu Nguyn Khn, trn th Sn Ty hin ang lm t t
ging cho th t, v Tun sinh hu Nguyn Khc Tun, trn th Kinh Bc tc con nui
ca Hn qun cng, hin ang lm a bo cho th t, l cn dm c kia khc vi qun
Huy m thi. Nh vy l ci th b ng thnh ri.
Li ni, t khi vng t Cn sinh ra, th t Tng c rt tc bc, ch s mnh khng
c lp lm cha. Th t cng vi bn gia thn l my tn hu Th Th, Thm Th...
nho sinh m Xun Th v tn xut thn tp lu (l hng th li khng t g, khng
do chnh ngch m ra) Vnh V, ngy m bn mu, lo lng khng bit nn lm th no.
Va lc , chng bnh c ca cha li pht, bnh tnh rt nguy kch. Mt m th t
bng m thy mnh mc o chu chm, i m ch inh, ng ph ng. Sng mai
th t k li vi bn gia thn v ni:
- Ta m nh vy l im c tang, trong cung nay mai chc s c bin; ta phi sm lo liu
trc mi c.
Bn ti t y lin khuyn th t nn ngm ngm sm sa binh kh, chiu m dng s; mt
mai trong cung xy ra chuyn chng lnh, th c vic ng cht cng thnh, git qun
Huy, v bt gi c hai m con Th Hu, khin vng t Cn khng th ln ngi cha. Mt
khc bo cho hai trn Ty, Bc (Sn Ty, Kinh Bc) em qun vo kinh, bt p cc i
thn dng th t ln ngi cha.
Th t nghe theo v phao ln rng mnh sp c lnh em qun vo nh min Nam.
Ri th t li sai ngi bo ngm cho Kh trung hu, giao mt ngn lng bc cho nho
sinh m Xun Th Th phn pht cho bn tay chn i mua sm v kh. Tip , th
t mt bo cho cc vin trn th hai trn Ty, Bc, chiu tp dng s.
Th t ct t xong th bnh ca cha cng va khi, vic y b tit l. Hi , c
Nguyn Huy B ngi Gia Lm (lng Ph Th, huyn Gia Lm) tnh tnh nham him,
gio hot, thng vn quen thi t gic k khc kim quan chc. Nm trc, chnh v
B t co m mu ni lon ca Nguyn Huy C v Thu qun cng (Thu qun cng
tc Trnh L con Trnh Doanh, nh ginh ngi cha vi Trnh Sm) m y c lm chc
tham ngh trn Sn Nam, dn d, y ngoi ln chc tin triu (nhng ngi khng tin
s m c lm quan su b th gi l tin triu), ri li thng ti chc c ng trn
Thi Nguyn. Lc ny v c li b cch chc, y ang nng lng mong li c ra lm
quan. Y bn sai con du c vo lm y t cho Th Hu; ri thng nht nhnh nhng
chuyn chi bi a nghch ca Tng, xui con du k li cho Th Hu nnh nt, ly
lng. Mt khc, y li ngm sai ngi nh tin cy ti lm b h ca hai vin trn quan
Ty, Bc d xt tnh hnh. n lc y, y nm c phn no s vic ca bn ny,
lin vo bo vi Th Hu.
Th Hu em vic bn vi qun Huy. Huy bo Huy B vit bc th kn, ri Huy t b
vo trong tay o, i n ph cha, ui ht nhng ngi chung quanh, em th ra trnh
cha.
Cha xem xong, c gin, nh sai ngi giao xung tr ti tc khc. Qun Huy can rng:
- Th t qu l c li, nhng s d th t dm lm chuyn to ln nh th chnh l do hai
vin trn th Ty, Bc ch mu. Nay hai vin y hy cn cm quyn ngoi, nu vi v
trng tr th t, e s c bin khc. Chng th trc ht hy gi hai vin y v triu, giam
c trong ph, ri by gi hy tuyn b ti trng v trng tr mt th.
Cha cho l phi. Hm sau cha i th t vo cung, v qu mng v vic xao nhng hc
hnh, ri bt th t phi n trong mt ngi nh ba gian trong Trch cc. Li sai tin s
khoa Bnh-tut (1766) l Nguyn Qunh lm t t ging, v tin s khoa Mu-tut (1778)
l Nguyn ch lm hu t ging. Ri sau cha cho i hai vin trn th Ty, Bc v
triu; ba y nhm ngy 15 thng 8 nm Canh t nin hiu Cnh hng (1780).
Li ni, lc y trn Kinh Bc (a bn Kinh Bc gm: Bc Ninh, Bc Giang, Phc Yn)
c vin c ng l Ng Th Nhm (ngi lng T Thanh Oai, huyn Thanh Oai, tnh H
ng, con Ng Th S, sau lm quan vi Ty Sn), tin s khoa t-mi (1775) vn l gia
thn v tu-ging ca th t, thng vn rt n vi trn th Tun sinh hu (Nguyn
Khc Tun). V pha Tun, khng vic g l khng bn vi Nhm, duy ch c vic m
mu ca th t l Tun khng h ni n. Trc my ngy, Sn Th (c sch chp H
Nh Sn) l gia thn ca th t, li tng l hc tr ca Nhm, c th t sai n k r
mu m ca th t cho Nhm bit; ri li ngm ra lnh cho Nhm phi ngi ct ln ln
vng Lng Sn mua nga tt dng vo vic binh. Th Nhm hong s ni:
- Th t l ngi s ni ngi cha, m nc l nc ca th t, lo g mt ngi m phi lp
mu y? y t li do bn ti t xi gic. Th t tr ngi hng mu, suy ngh cha chn
chn, nn mi nghe theo h. Cha thng l ngi xt on sng sut, h li che giu
c ngi ? E rng tai ho s xy ra lc no khng bit, bn gia thn ca th t ri
khng cn t gi thn u.
on Th Nhm vi v sang k ht tnh u cho Khc Tun nghe, v khuyn Tun phi
ho tc v kinh, can ngn th t ng lm vic , trnh tai v sau ny.
Khc Tun khng nghe, ni rng:
- Tiu chc ny vi quan ln, ch bit vic tun phng khm xt; ngoi ra nhng vic
khng dnh lu n ta, th khng nn h rng.
Th Nhm th di m v.
My ngy sau, qu nhin c lnh i Khc Tun v Th Nhm. Hai ngi vi vng cng
i. Ti kinh, h thy trn th Sn Ty (Hng lnh hu Nguyn Khn) v a bo Hn qun
cng (Nguyn nh) u b triu v, cn ang ngi i ti nh T-xuyn. Khc Tun
xin vo im Quyn-bng gp cha, nhng cha khng cho vo, sai vin quan hu l
Quyn trung hu ra trch Khc Tun rng:
- Cu v thng Tng mun lm gic th cu c vic ra m sp sn binh m, y ta
c cc tng mnh i ch vi cu!
Khc Tun quay ra, gp Th Nhm im Tiu-bt, Tun cm tay Nhm than:
- Ti th cha t khi lt lng n gi, nay cha gi ti l gic. Hm n quan ln ni
chuyn ti c cho lm thng, nay vic nh th, tnh sao by gi?
Th Nhm cng hong ht chng bit tr li th no.
Khc Tun lin lm t khi, cung khai ht nhng vic trc ri nh Quyn trung hu a
vo dng cha. Nhng cha ang gin, khng xem, li sai Quyn trung hu em t khi
ra x trc mt Khc Tun.
Khc Tun lm ly t khi b x y m ra, nhng s hi lung cung chng bit i
ng no.
Vin trn th Sn Ty lc y cng rt lo s, c iu mun ni m khng dm t by t.
ng ta bn cng Khc Tun ni vi Th Nhm:
Bn ti ngi trng yu m b li gim pha nng n, by gi d c ni g, cha cng
chng tin. Ngi nn em nhng iu nghe thy vit mt t khi, ti cho l ti t, nh
vy may ra bn ti mi khi b oan, m th t cng s c an ton khng vic g.
Th Nhm bt c d phi lm theo hai ngi. Chng ng cha nhn c t khi, li
cng gin d ni:
- Qu nh li ni ca ngi ta khng sai!
Ri cha sai Th Nhm v bn quan hu l Ngn triu hu, ng trung hu, n trung
hu cng tra xt v n .
Th Nhm cng bn quan hu nh tm cch g ti cho Khc Tun v vin trn th Sn
Ty, nhng v nh c tang Nhm phi b vic quan m v [Nhm v chu tang cha l Ng
Th S. Theo Vit s thng gim cng mc (sau y gi tt l Cng mc) th chnh
Nhm hp mu cng Huy B t co vic ca Tng v Khc Tun. Ng Th S c
sc can m nhm vn khng nghe. Sau khi nghe tin Nhm pht gic vic y, S bun
bc, bn ung thuc c t t. Nhm v c cng t gic, c thng hu th lang b
Cng. Do , ngi ng thi c cu rng: "St t ph nhi th lang" git 4ngi cha
lm th lang). Bn cha l: S, thn ph; Tng, qun ph; Khc Tun, v Xun Hn, ph
chp (bn ca b). C thuyt li ni t ph l S v Nguyn Khn, Phng nh, Khc
Tun ba ngi bn ca b].
Cha bn giao cho vin ng tham tng l Ngha phi hu L Qu n, bng nhn khoa
Nhm-thn (1752) lm thay vic tra xt. Cui cng, nm c ht tnh hnh ti trng,
cha lin gi cc chnh thn vo cung va khc va ni:
- Qu nhn khng may gp phi thng con bt hiu, l by ti bt trung, chng ngm
mu vic phn nghch; hnh tch cng ging nh v Tha Kin, nhng tm a th t hn
nhiu. Vic b con c lp con th l bt c d. Cc ngi cng nn hiu r bng ta, c
theo php nc m nh ti chng n i!
Cc quan trong triu bn rng: my tn phm ti u nn x t, cn ring v th t th
khng dm bn.
Li bn dng ln, cha cm bt ph rng:
"C xt theo ngha ca kinh Xun-thu th phi tr ti tn Tng tht nng. Nhng ngh tnh
cha con rut tht khng n nh th, vy nn trut n xung lm con t, trn i gi o
lm ti. Cn bn cc quan, th vin trn th Sn Ty v Kh trung hu, vn theo hu ta
t lc cha ln ngi, cng c cng lao, c n cho c t liu ly. Ring a bo Hn qun
cng l ngi tht th khng tham d v mu cng c tha ti cht, nhng phi cch
chc xung lm dn thng".
Mnh lnh ban xung, Kh trung hu v Tun sinh hu u ung thuc c t t.
Di trng Tun sinh hu c vin vn th l Nguyn Quc Trn cng b ti ly vi ch,
phi ghp n t hnh. Lc sp b chm, Quc Trn qut ln:
- Tri khng c mt, triu nh khng c quan, n Quc Trn mc oan.
Ri Trn dn ngi thn thuc giy bt vo tay o mnh v ni thm:
- Sng khng by t ni oan c, cht phi kin m ph.
Mi ngi nghe cu ni , ai cng thng xt cm ng.
Th t Tng b trut ri, cha bt c phi trong ngi nh ba gian, cho ngi gim st
cht ch; phm nhng vic n ung Tng u khng c t do. Bn gia thn ca Tng
cng khng c php ra vo thm hi. Do , phe ng ca th t, mi ngi ln trn i
mi ni.
Cn phe cnh ca Th Hu th mi ngy mt mnh. Cc quan ln nh khng ai l khng
nnh nt, ha theo, m nh cha cng cng trng hn trc.
Tha dp y, Th Hu bn hi con gi cha l cng cha Ngc Lan cho em trai mnh l
ng Mu Ln.
Cng cha ny tn ch l Ngc Thuyn, l c con gi yu qu nht ca cha. Nguyn
chnh phi h Hong sinh c hai nng cng cha. C ln l cng cha Ngc Anh, tn
ch l Ngc Loan, g cho ng trung hu Bi Th Toi, con trai c ca oan qun
cng Bi Danh t lm trn th Ngh An trc kia. Cn Ngc Lan l c th hai, cha c
chng, c cha rt yu chiu.
Ngc Lan vc ngi yu ui, t nh vn trong cung thu tinh, king nng, king gi.
Ni Ngc Lan , cha bt th t phi ni nng s sng cho nng khi git mnh. Khi
Ngc Lan ln, mi ln vo thm cha, cha u cho php cng ngi vi mnh nh lc
nng cn b. Phm nhng iu Ngc Lan cu xin cha, khng c li no l khng t.
Cc quan vo hng cng thn, qu tc, nhiu ngi ti cu hn, nhng cha cha ha
g cho ai. c ln cha h chiu ch cho cc quan vn v, cng con chu cc dng h
cng thn vo ph cho cng cha t kn chn. Cha bo cng cha h chn c ai
va th cha s g cho ngi . Nhng Ngc Lan vn cha kn c ai va lng.
n nay, Th Hu cu hn cho em trai, cha s mt lng ta, bt c d m phi gng
nhn li.
Li ni, ng Mu Ln ny vn l mt tn hung bo; t khi Th Hu c cha yu du
Ln li cng vo th ch lm nhng vic cn r. Ht thy o qun, xe kiu ca y,
nht nht u rp kiu theo ng nh ca vua cha. Thng ngy, Ln vn em theo vi
chc tn tay sai, cm gm vc gio i nghnh ngang khp kinh p. H gp xe kiu, bt
k l ca m quan qun no, Ln cng u c kha nh nhau lm cho h nhc nh, ri
ly th lm thch th. Gp n b con gi gia ng, h ngi no trng va mt, tc th
Ln sai tay chn quy mn trng ngay ti ch, ri li ngi y vo hip lin. Ai khng
chu, Ln xo lun u v. Chng hoc cha k b nn, nu dm h rng ku ca, lp tc
Ln sai qun vn gy rng, hoc cng c ngi b nh n cht. Ngi thin h s Ln
hn s beo si.
Cha cng bit th, nn tuy trt nhn li g cng cha cho Ln m trong bng vn cn
c thng tic. V li cha ngh, cng cha ngi yu t, mnh khnh, khng th chu
ni mt tn n ng cng bo nh th. Nn n ngy v nh Ln, cha ly c rng cng
cha cha tng ln u ln si, khng cho php Ln hp cn (Theo l xa, m tn
hn v chng ung chung mt chn ru, gi l hp cn). Ri cha sai quan a bo cng
nhiu th n i theo h v cng cha. Tip , cha li phi thm c vin ni sai l S
trung hu n lm gim ch, khng cho Ln xm phm ti cng cha.
Tht l:
i n, c gi khng e s
Hoan h, chng trai li d dang.
Cha bit vic ti th no? Hy xem hi sau phn gii.
Hi th hai
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th hai

Lp in , by quan nhn di chc,

Git Huy qun, ba qun ph Trnh vng

Li ni, ng Mu Ln tuy ly c cng cha Ngc Lan, nhng c mi ln vo vi

cng cha th li b S Trung ngn cn; v vy Ln ht sc tc gin, ni vi S Trung
rng:
- Cha bo con gi cha l tin di trn, nhng ta coi ra, tht khng bng con b xch
giy nh ta, c qu ho g? y ta khng phi ham g nhan sc ca n; nhng tn km
mt bao nhiu tin ca mi ly c mt con v, nu khng ra hn th cng phi vn mt
trn cho nu nh ra nh bn, n p li s ph tn, ri by gi s tng c n i. Cn
my, my mun sng mun tt th hy tm ng kim no m bc i. Ko na li ku
ta khng bo trc.
S Trung p:
- l mt ch ca cha thng, khng phi ti dm nh vy!
Ln ni:
- My th hi cha, xem cha vo a v tao liu cha c nhn c khng?
S Trung ni:
- Quan ln ng nn qu li nh vy, nh cha khng th so snh vi ngi thng.
Ln ni gin ng ng m rng:
- , my em cha do tao phng? Cha l ci qui g?
Dt li, Ln tut gm chm S Trung. S Trung cht ngay.
Git xong S Trung, ln bn sai ng cht ca dinh, ra lnh trong khng c ra, ngoi
khng c vo, nh ngm th tiu ci thy S Trung.
Ngc Lan nghe chuyn, s qu, lp tc bo mt th n chui qua mt l h nh chy v
ph cha bo tin.
Cha c gin, sai vin quan hu c thc mt ton lnh n bt Ln.
Ln cm gm lm lm, ng trc ca do:
- a no mun cht th c vo y!
Cha li phi sai qun Huy em qun vy bt Ln, gii v ph, giao cho triu nh x ti.
Cc quan u ni ti git s gi ng bu u.
Th Hu nghe tin, khc lc xin cht thay em. Cha bt c d phi tha cho Ln ti cht v
gim xung thnh ti i y chu xa.
Li ni, vng t Cn rt tun t, thng minh, nhng ngi vn yu ui. Lc cn m
nga, vng t mc chng cam: bng to, rn li, da nht, gn xanh, chn tay gy
khng khiu. Cha phi sai ngi i tm danh y khp bn phng v cha cho vng t
(Hi thng ln ng L Hu Trc cng tng b triu vo kinh cha bnh cho Cn
(xem Thng kinh k s)). Nhng ngi do ngh thuc m vo ph u c thng
trng: Nguyn Thc t chc hun o ln n chc tin triu; Chu Ngha Long l ngi
khch bun Trung Quc, c phong tc hu coi vic qun. Thuc thang tn km k c
hng trm vn, nhng chy cha ht nm ny qua nm khc m bnh vn khng khi.
Cha li sai ngi i l bi khp cc n i c ting linh thing; mt mt cho thit lp
n trng ngay trong cung ngy m n nhang cu khn. Vy m bnh ca vng
t vn u hon y.
C k t co vi cha, ni l v Tip d (Tip d y khng r ai, bn ch Hn khng ghi
tn h ngi no; bn dch ca Ng Tt T, cho l Dng Ngc Hoan c l l phng
on nh vy) khng c yu, sinh ra ghen ght, mn bn ng ct chn hnh ngi
g trong cung trn ym.
Cha gin lm, sai bt ngi nh Tip d tra hi. Nhng bn y trn ht, tm khp t
pha khng lng bt c ngi no c. Sau, k t co t dn ngi n o ch chn
ngi g, cng khng thy g, vic ny mi thi.
Tuy nhin, bng cha cng vn cn ng, nn c mc cho Th Hu lm chay lm ba,
tha h cng l. Do , bn ng ct ra vo tp np; m bnh ca vng t Cn vn khi
tng khi gim chng ra th no.
n khi th t Tng b ti, th gp lc bnh ca vng t Cn hi . Nm sau vng
t ln u, t tun nung m n tun u ln u khng c g qun ngi. Cha ht sc vui
mng ni:
- Th ra tr con cam si cng l s thng, chng cn phi lo. M h n ln u, ln
si th tc l nn ngi ri.
By gi cc quan trong ngoi u c li chc mng.
Nhiu ngi khuyn cha ging ch lp vng t Cn lm th t cho yn s mong mi
ca thin h. Cha nghe li ngay.
Thnh mu thi tn (tc l m Trnh Sm) c tin lin ni vi cha:
- Th t Tng vi vng t Cn u l chu c, gi ny thc khng coi a no hn a
no. C iu th t ln v kho mnh, cn vng t th nh tui li hay au yu;
khuyn cha hy ngh n tn miu x tc, tm dnh ngi ng cung li , may ra a
con t (ch Tng v Tng b ging xung lm con t) kia n bit hi li th hay, bng
khng, i lc vng t khn ln hy lp trng cng cha mun g.
Cha p:
- Tn Tng v tn Cn i vi m l chu, cha bng i vi ti l con. Ngi xa
ni: "Bit con chng ai bng cha". Ti cng cha n ni m ln, v chng triu nh bn
bc chung nh th, ch cng chng phi v ti yu a con nh m by t ra vic ny.
M h chng bit r ri sao? Nay nu khng sm nh ngi ni ngi, bn tiu nhn m
ra dm nom, mong ch, ti e tai ho s xy n lc no khng bit. Hung h ngi bu
ca thin h ct phi giao ph vo tay ngi xng ng. coi tn x lm trng, th du
con ra cng khng c t ti; l no ti li dm t ti vi a con nh? Nu nh cui
cng bnh ca Cn khng khi, th th lp Cn qun cng (c bn chp l Qu qun
cng, tc Trnh Bng, anh em con ch bc vi Sm, con Trnh Giang), tr li dng chnh
cho nh bc; ch khng th no giao cho ci thng Tng bt hiu, n lm hng c
nghip ca t tin.
Thnh mu khng dm ni g na.
Cha bn sai cc quan trong triu lm t tu ln vua L, xin lp vng t Cn lm th t
(By gi c nhiu ngi khng ng tnh vic lp Cn, nn t ra cu ca dao:
c cn th gi ly tng:
c long, cn gy, cn mong ni g?
Dng ch tng v cn theo ngha i ch vo Trnh Tng v Trnh Cn.).
Li ni, t my nm nay, bnh c ca cha vn thng hay pht tr li, khi th mt thng,
khi th na thng. Mi ln bnh pht thng ht sc nguy kch, nhng ri dn dn cng
li khi. Cha rt s nng gi, bnh thng phi lun trong thm cung v ni phi
thp nn sut m ngy. Nu khng phi triu hi ln, th khng bao gi cha ra gp cc
quan. Sp ng trong ph cha c che trng thu tinh, kiu ca cha i cng treo rm
thu tinh, ngn nng gi. Cc quan mun trnh bo vic g, u do quan hu em t
khi vo. Cha mun phn g cng do quan th truyn ch ra. Du n cc bc thn qu,
cng phi mt nm hoc na nm mi gp mt cha mt ln. Cn cc hng vn v trong
triu, th thng khng h c thy mt rng. Vic ca ph cha, bn ngoi ngi ta
n i nh l vic thin to. C nh th, s ngn cch, che lp ngy cng thm t.
n lc ny, bn ca cha li nguy kch. Th Hu ngy m hu h. Trong hng i thn
ch c qun Huy l c ra vo. M cha v cc con gi cha cng t khi c ti gp,
hng ngy thm hi sc kho ca cha, h ch ng ngoi ca bung v hi qua bn
quan hu m thi.
Nhn c hi y, Th Hu bn ni vi cha:
- Thip th cha thng, nh n c qu thng yu, thnh ra nhiu k th ght; khng
bit ri y m con thip s gi thn vo u?
Cha yn i rng:
- Th t chnh thc ln ngi ng cung, nc l nc ca n; ri y khanh s lm m
c thin h, k no cn thay i c?
Th Hu li tha:
- S khng d nh trc, n lc tnh th khn cp s b ngi khc cp mt.
By gi qun Huy cng c . Cha nhn Huy ni:
- Sau ny ngi cn ht sc gip chnh cung v th t, cho yn lng ta.
Qun Huy tha:
- Ti dm u chng ht lng v vic ny k cho n cht. Nhng ngay by gi, nhn lc
cha cn tnh to, xin hy kp thi truyn mnh lnh cho th t Cn ni ngi v lp chnh
cung lm vng phi, cng coi vic nc, cho c mnh lnh sn sng.
Cha khen:
- Phi y! Khanh cn lm ph chnh cho vng t.
Qun Huy li tha:
- Vng li di chc lm ngi ph chnh, ti chng dm gnh vc mt mnh. Hin nay c
Khanh qun cng l bc ch thn, Hon qun cng l bc s ph i thn, Chu qun
cng v T xuyn hu u trong chnh ph, vn c c vng, Dim qun cng l a bo
ca ng cung, Thu trung hu l bo v ca ng cung, u l nhng by ti tin cy.
Vy xin nh cha hy cho php nhng vin y cng nhn c mnh (mnh dn li lc sp
cht) vi ti.
Cha bng lng.
Qun Huy lin sai T xuyn hu tho t c mnh, v quan thim sai Nh Cng in lm
t sch phong Tuyn phi. Giy t lp xong, Huy b vo tay o em dng cha xin in
tn.
By gi bnh cha nguy kch, nhn c thnh mu vo thm, Th Hu phi m cha
ngi dy. Thnh mu ng u sp va khc va hi han. Cha cng khc m rng:
- Con xin chp tay ci u ly m. Nay con chng may xu s, khng c th m cho
n cng. Ngh n o hiu cha trn, rut gan con au nh dao ct. Xin m hy ng
gi v cung, c n ng cho thnh thi, ng ngh g n con m au lng m. Cn vic
sm hm thm hi sau ny c t vng (cha ni nghip, ch Trnh Cn) thay con.
Thnh mu nc n, st st, ngp ngng hi lu, mun ni n ngi th t, nhng v c
Th Hu y nn cng kh h rng, dng dng mi cha ra.
Cha thy vy li ni:
- M qu thng con, khng n dt tnh m i. Con trng thy m cng au lng khng
th nhm mt. Vy ci xin m hy ng gi v cung.
Thnh mu bn a nc mt tr ra.
Cha quay sang dn Th Hu.
- Bnh ta khng khi, khng c cng khanh n lc bc u. Nay ta v chu gii,
khanh li phng th thnh mu, nui nng t vng; cn duyn st cm nh hn n
kip khc.
Th Hu nc ln n hn mt khc, ri ct tc th rng:
- Cha thng chng thng thip, n b thip v v mt mnh! Thip xin liu thn m
cht theo cha. Th phng thnh mu c hai cng cha, gip rp t vng c cc
quan i thn, cha ng giao nhng vic y cho thip.
Ri th khc o ln.
Cha ngonh sang Thu trung hu ni:
- Sau khi ta qua i, cc ngi phi nn khuyn gii chnh cung cho kho, ch nng
liu mnh. Vn nht nu khng ngn cn ni ch ca nng, th c nng chung thuyn
vi ta m a i, cho nng c hu h ta ni lng tm.
Tip , cha cho i qun Khanh, qun Hon vo chu c mnh.
Hai ngi vo, cha truyn min ly v cho ngi. Hai ngi khc lc hi han sc kho.
Cha ni:
- Con xin chp tay ci u ly ch, ly thy. Chng may con b bnh nng, nay nguy
cp, mun cho th t Cn ln ni ngi cha. Vy nh ch v thy chung sc ng lng,
gip cho qua khi bc kh khn ny.
Dt li, cha bo Th Hu t mnh nm xung.
Qun Huy qu xung, rt t c mnh trong tay o dng trnh, nhng cha ch ly tay xua
i.
Qun Huy li tha rng:
- Nay thnh th khng yn, m ch tn h trong t c mnh th hy cn trng, vy
xin cha hy cho vng thn Khanh qun cng vit thay.
Cha khng cn ni c na, ch gt u m thi.
Qun Khanh bn ly bt ph, ri ngay trc sp cha, ln lt vit tn my ngi vo
ch b trng trong t c mnh. Vit xong, li dng cho cha xem; nhng lc y cha
nhm nghin hai mt khng bit g na.
Th l Trnh vng qua i. Ba y nhm ngy 13 thng qun Huy nm Nhm-dn
(1782). Cha th 44 tui, lm cha c 16 nm.
Sau khi cha tt th, qun Huy mt mt ct t cho cc quan lo liu vic tang l, mt mt
sai Thu trung hu sao ly my bn th c mnh v t sch phong Tuyn phi a ra
chnh ph, cho cc quan triu tu ln vua L.
Ngay hm y, vua L h sc d lp th t Cn lm in vng.
Trm quan lin em nghi trng, binh lnh n ca Knh-thin rc sc v ph cha.
n ph, quan a bo Dim qun cng b th t- c mc o triu, i m, mang ai
mu hoa qu-ng n sn, qu xung nhn sc.
Xong , ngoi ph ng t sn sp ng, qun Dim bng th t Cn ln ngi cha.
Cc quan theo th t ln lt vo l mng. L xong, qun Dim li b cha mi (Trnh
Cn) vo cung Hunh ly thnh mu. Ri sau y, mi ngi u thay triu phc, mc
o tr lm l pht tang.
Lc Thnh vng cn sng c son ra cun Vn nin th, phm vic tang l t l "phm
hm" n l "i tng", "nhp miu" (Phm hm: L t vng, ngc hoc cc ca qu
khc vo trong ming ngi cht. i tng: L gi sau khi cht hai nm. Nhp miu: L
rc linh hn vo nh th, th chung vi cc t tin), nghi tit nh th no u
chua r; cho c n my ch miu hiu "Thnh t Thnh vng" cng c ghi sn. Nay
c theo m lm.
By vin i thn ngy m tc trc trong ph, chia nhau coi sc mi vic.
Li ni v by vin ph chnh ny.
Khanh qun cng tn l Trnh Kiu, tc l con th nm ca Hy t Nhn vng, v l em
Nh t n vng, i vi cha mi l hng ng ch. Kiu l bc tui cao, c c, song
tnh tnh cht phc, tht th, i vi cng vic nn hay khng nn cng mc, chng c
kin g.
Hong qun cng tn l Nguyn Hon, ngi lng Lan Kh huyn Nng Cng, tin s
khoa Qu-hi (1743). Trc Hon lm hu t ging cho Thnh vng, sau ln n chc
thng th b Li, ri lm Tham tng. Hon v tr s nhng li b gi ra tham d triu
chnh, Hon l mt v trng thn ca nh nc, nhng tnh ngi ho hon, chm ni theo
i, gp vic thng d chng, khng quyt on.
T xuyn hu tn l Phan L Phin (c sch chp Duy Phin hoc Trng Phin), ngi
lng ng Ngc, huyn T Lim, tin s khoa inh-su (1757). Phin tng lm t th
lang b H, lm tham tng; l ngi c phong oan trang, hc vn rng ri, nhng
tnh nt thm trm li hay nng nh vo bn quyn th.
Chu qun cng, Dim qun cng v Thu trung hu u xut thn t hng quan hon.
Chu qun cng tn l L nh Chu, ngi lng Lin H, huyn Ngc Sn, hu h cc
cha tri my triu. Chu c lm chc tri binh phin c mt, l ngi trung hu, lc
gi v l bc k cu, nn c vo chnh ph, nhng khng gi vic g.
Dim qun cng tc Trn Xun Huy, ngi lng Khoi Lc, huyn Thin Bn; nguyn l
gia thn ca Thnh vng, khi vng cha ln ngi. Lc Thnh vng ln cm quyn,
Huy c giao cho chc tri h phin. Huy l ngi thun thc, cn thn. Thnh vng rt
tin, sai Huy lm a bo cho th t, ngy m lun bn cnh th t, khng d g n
nhng vic bn ngoi.
Thu trung hu tn l T Danh Thu, ngi lng Khang Thng, huyn Yn M, tng
lm chc xut np (mt chc quan hu cn ca vua cha chuyn gi vic pht nhn giy
t, v truyn t mnh lnh) ri li lm trn th Thanh Hoa (thi L trung hng, Thanh
Ho gi l Thanh Hoa). Thu l ngi c tr, gii vn hc, bin lun nh gi. Thnh
vng vn tin trng, sai Thu lm chc bo v cho th t; nhng v Thu tui tr cha c
danh vng g my, nn khng trnh khi phi lp v v chiu theo nhng k ng liu.
Bi vy, ht thy mi vic trong thin h u do mt tay qun Huy quyt nh, khng c
ai bn qua ni li g ht.
Nguyn su ngi kia, khng phi ht thy u mt lng vi qun Huy c. Chng qua
thy h c a v v danh vng, nn qun Huy mi li ko h vo cng cnh vi mnh
h khi c khc m thi.
Ch Dim qun cng vn l phe ng ca Th Hu, xa nay li rt n vi T xuyn hu;
nn hai ngi ny u mt bng mt d vi qun Huy. Song qun Dim l ngi dt nt,
t hiu bit, vic g cng phi nh T xuyn hu ch v cho; m T xuyn hu th cng
nh qun Huy, u ang m mn trong tnh th lc by gi.
Cn Hon qun cng l bc lo nho. Thu trung hu l hng khn vt. Rt li khng
lng c bng d ca h ra sao.
Trong , thc th khng c g, duy ch c Khanh qun cng v Chu qun cng m
thi.
Qun Huy t ng lm ch cuc, phm mi vic u t mnh gnh vc, khng cn n
y cho ai; ngi khc c ng hay khng, Huy cng chng thm k n.
Lc , cha mi ln ngi, v cn th u nn ngi trong nc khng khi c ng.
ph phng ngi ta tm nm tm ba bn tn. K ni cha mi b bnh rt nng, cha
bit chng ngy no trong cung s c bin; qun Huy uy quyn ln qu, khng kho
hn s cp nc mt. Ngi bo chnh cung t thng vi Huy, sp em x tc giao
ph cho qun Huy. By gi, u ng x ch c cu ca dao nh sau:
Trm quan t sng nhiu m (c sch chp: "Trm quan c mt nh m" hoc "Su ng
c mnh ngn ng");
cho Huy qun vo r chnh cung.
Huy nghe tin, bn sai quan lnh em mc st v ko treo khp cc ch, do rng nhng
ai cn dm t hp ni chuyn th s mc li ct i. Do , ngoi ng s ngi ta ch
dm gh mt ng nhau; dn chng kinh k u s nm np.
Li ni v th t c, t khi cha mi ln ngi, Th Hu vn mun ngm hi th t, nhng
Thu trung hu thng tm li khn kho che ch cho. Th Hu b li l Thu trung
hu ging gi, nn khng dm qu quyt hnh ng. bn bt Tng ra ti nh T-
xuyn, ri giao cho bn i Ni-khung, Ni-dc, Ni-nhng, Ni-kiu gim st. Mi
ngy ch c ba ba cng cha, th t mi c vo ph ng, l xong li v s giam. V
vy, th t ngy m lo lng, s rng khng gi c tnh mng.
M th t l thi phi h Dng nh ngi ch l qun phu nhn h Dng ku van vi
qun Huy rng:
- Em thip l cung tn Dng th m v con t cha l vng t m xin gi li ly trnh
quan ln xt cho: a con t c ti, gt b l phi, khng dm phn nn. Nhng nay
n vo cnh ng him nghi, tnh th cp bch, khn xit nguy him s hi. Vy mun
vn ln mong mi quan ln hy r lng thng, che ch cho n c ton vn; cng n
cu sng ca ngi, m con n xin ghi xng tc d.
Qun Huy va khc va tr li:
- Ti th tin cha, c chu n hu nhiu, ngha tuy l vua ti, nhng tnh l cha
con. Th t c cng l con ca cha ti, ti c lng no, th xin tri t tru dit. Phu nhn
tr v, cho ti gi li trnh trc mn tang ca vng t v qu cung tn rng, xin c yn
lng, ti s ht sc gip , khng c iu g phi lo ngi.
Ri Huy b mt sc cho bn i quan qun, ra lnh phi lng lo bt trong vic giam gi
th t. T cc gia thn v cc ngi thn tin c ca th t mi c ra vo d dng,
khng ai xt hi.
Th t c ngi u bp tn l D V, vn l ngi c tr, ni nng rnh mch. Mt
hm, th t hi bn ngoi lng ngi ra sao, D V p:
- Nh cha b con c lp con t, thin h u cm ght, nht l qun lnh li cng bt
bnh lm. Hm n trong khi tn cha ln ngi, theo l c ban tin bc cho cc qun s,
nhng trong qun nhao nhao, c k khng chu nhn tin y. Sau, qun Huy phi ra lnh
nghim cm, h mi min cng nghe theo, m trong lng vn cn hm hc.
Th t mng thm, em chuyn y bn vi mt vin gia thn tn l Gia Th.
Th ngi lng Bt Trng, huyn Gia Lm, cng l k tinh khn; hn ni vi th t:
- Lng ngi nh th, nu ly ngha kh m khch ng, khin cho h mt lng tn ph,
th vic ln t thnh.
Th t mng lm, bn sai D V lm cm ru, mi bn bin li trong m thn qun
ti nh chn, ri ni vi h rng:
- Th t chng c ti g, nhng b m n b c nghit h ng lm m hoc tin cha,
vu ti hm hi th t cp ngi. Cn qun Huy vn c ch phn nghch, li dng
vng t Cn b di d kim ch, nn hn mi vo ha vi m m gy ra vic b ngi
ny lp ngi kia, hn lm ph chnh cho tin ci mu cp nc ca mnh. Nay tn
cha b bnh nng, s nguy bin ch trong sm ti. Khng bit ri y c nghip nh
cha s do ai lm ch? Ba qun u l ngi t "thang mc" ("thang mc" ngha l
tm gi. t "thang mc" l t thin t phong cho cc ch hu, lm ni cung n
vic tm gi hoc ni n ng trc khi vo chu. Do , t "thang mc" cng dng
tr chung t qu hng ca vua cha. y t "thang mc" tr vo Thanh Ho, t qu
hng ca vua L.) v l binh lnh ng ngha, lm nanh vut ca nh nc, ai cng sn
lng trung ngha. Nu anh em cn ngh n ci n ca nh cha nui nng trong hai trm
nm, th hy nn mt lng gip nh cha. Mai y nu tri cho xong vic, tt nhin s
c sch son, khon st (vn th vit bng son, khon c ch bng st, ban cho by ti c
cng t cng c hng ph qu lu di vi nh vua) lu truyn mun i.
Mi ngi u ni:
- Chng ti vn c bng , nhng cha bit vng t ra sao. S n lc y nh c
iu g kinh ng, ngi li qu trch chng ti gy vic. Nay vng t ng cho bit
nh th, th vic ny chc khng kh g.
Sau , h bn ngm i bo cho nhau, hn ngy t hp cha Khn Sn (cha Khn Sn
xa trn tri ni t gn khu vc vn Bch Tho H Ni, cha b ph t cui i
Cnh-hng).
Lc qun lnh n hi hp, bn v vic y khng ai l khng hng hi. Nhng h cn s
thanh th qun Huy, nn cha bit khi s nh th no cho n tho.
Gia lc ang bn bc nh th, th bng mt ngi ng pht ln ni:
- Ch s anh em khng cng mt bng thi. Ch nu ba qun ng lng, th bt qu ch
tha dp cng cm sng xong (theo tang l xa, ngi cht khi cha chn th gia nh
mi ngy cng hai ln cm), nh mt hi trng trong ph lm hiu, ri ko a c vo,
nm cng hn, vt chng gng xung di thm mt ci l xong thi m!
Mi ngi u reo mng hng ng, v cng nhn v pha k mi ni, th ra l vin
bin li ca i Tip-bo (i thn binh hu h) tn l Bng V.
G Bng V ny l ngi huyn Thanh Chng, x Ngh An, ng cha vn l cng thn
i L trung hng. V sau tp m (y dch theo hai ch m tn. Trong ch phong
kin, nhng k lm quan, tu theo th bc, con chu u c ni nghip lm quan gi l
tp m; n lc no khng c hng tp m na th gi l m tn) ht, con chu tr
nn ngho nn. Bng V c ngi lng thu i lnh thay. G ngi thp b, thanh nh
nh dng hc tr. Sau khi vo i Tip-bo, nh bit dm ba ch, g c lm chn bin
li. kinh, g thng lm mn n kin cho ngi ta, vn lng ting l tay iu toa
trong vic xui nguyn gic b.
Lc ny Bng V th xng ra li bn , c bn lin bu ngay g lm ch mu, giao
cho g nh trng trc thc gic ba qun.
Bng V mnh bo nhn li. Ri c bn cng nhau ung mu n th. Nhng h khng d
nh ngy no, ch hn nhau h nghe hiu trng ca Bng V th cng ko n khi
s.
Mu toan b mt bn nh xong. Cht li c ngi ni:
- Vic ny ht sc quan h. Nn nh quc cu tu vi thnh mu, xin lnh ch ca thnh
mu m lm. Vn nht qun Huy c bit, mnh cn c mt lnh lm c m ni, t rng
mnh vn lm vic minh bch. Nh th mi l k vn ton!
Ngi y l Bi Bt Trc, qun lng An Ton, huyn La Sn, mt tay danh s x Ngh.
Bt Trc trc tng lm chc vin ngoi lang, hi ny v b mt quan vn nng nh
trong nh quc cu Vim qun cng (Vim qun cng Nguyn Trng Vim l em m
Trnh Sm, do gi l quc cu). Khi bn bin li hn qun s n t tp cha Khn
Sn, Bt Trc cng nghe phong thanh. G lin em mu m ca bn qun s ni nh
vi Chiu lnh b (tc Nguyn Trng Chiu), con Vim qun cng, v khuyn nn nhp
bn ht ly cng y. Cn bn thn g th ng ra lm ngi manh mi gia Chiu lnh
b v bn qun s. V th, nn g mi n d cuc hp ni vi bn h nh vy.
Qun s vn khng cn ch ca thnh mu, nhng thy ngi nh quc cu cng c mt
trong cuc hi hp, khc t s l chuyn. V li, li ca Bt Trc nghe cng c l, h
bn cng i vi Bt Trc n gp qun Vim.
Lc qun s cha n, Chiu lnh b em chuyn ni trc vi cha. Cha hn ta vn l
ngi tm thng, nghe thy chuyn th s lm, bn ni:
- L lnh trng ny l th l, khinh sut nn mi lm vic y: mnh can d vo lm g?
"Con vua th li lm vua". Ai lm cha ta cng vn khng mt ci chn l quc cu tin
triu. Nay li mun cu cng trng, nu vic thnh, ta khng th giu sang hn th ny
na; m ng nh cng vic v l, hn l cht khng c t chn!
Chiu lnh b p:
- Bn h bn bc, c hn vi nhau u vo y ri. Th no nay mai h cng ra tay,
m ra tay l phi xong vic. C tuyt h tc l b ung c hi. V chng s giu sang
ca cha du y ri tht, nhng cha cng nn cho chng con nhn dp ny m
lp cng danh. Hn na con trt ha vi h, by gi d c mun thoi thc cng
khng th c.
Mt lt qun s ko n. Qun Vim bt c d phi ra tip.
Sau khi nghe h ni, qun Vim tr li:
- Cc anh em cn c lng v nc, ti y h li dm c bng d no khc. C iu anh
em mun xin ch ca thnh mu, th nn n nh chu ti l vin ph tri binh phin
Nguyn Kim m bo vin y vo bm vi thnh mu. Vin y gi chc tri lnh s, nn
ra vo cung Hunh ngi ta s khng nghi ng. Cn ti, ti cng xin gi li trnh thm
vi thnh mu na.
Qun s nghe li, li ko c sang nh Nguyn Kim.
Kim vn l hng hn nht, nghe qun s ni th hong ht chi y y. Nhng bn
ngi vn c no:
- Vic ny cng bm vi quc cu v Ngi dy nh th.
Ri h thc p Kim phi n nh qun Vim nhn li dn m vo tu vi thnh mu.
Nguyn vic b con ln lp con nh, thnh mu vn khng hi lng, v vy khi c
nghe mu toan y, thnh mu thy hp ngay. Nhng du sao cng cha thot khi
ch kh n b, thnh mu s nh cng vic bi l, quc cu s b v ly; nn mun hy
ngm d dnh qun Huy hn a th t Tng ln quyn ngi cha cho khi sinh bin.
Li ngh trong bn by tn ph chnh, ch c qun Hon va l thy hc ca cha trc
va l b v Kim, bng d c th tin c, m li l bc lo nho c nhiu mu tr, c th
cng bn mi vic vi ng ta. Thnh mu bn bo Nguyn Kim mt mt bo cho bn
qun s hy chm khi s li vi ngy, cn mt mt th ti bn mu vi qun Hon.
Qun Hon ni:
- Nu ba qun lm nh th, tt s gy ra rt nhiu vic li thi. Nay thnh mu quyt
on sng sut nh vy, thc l phc cho x tc. Lo thn y cng khng th ngh hn
th c. Nhng xin thnh mu hy h ch d qun Huy, cn ti trong s ni thm vo.
Kim em li y tu vi thnh mu. Thnh mu bn sai ngi bo qun Huy rng: "Nay
tn cha b au, trong nc ang lo lng, nghi ng. Tng qun nu cn coi x tc l
trng th, hy nn tm cho vng t Tng ln quyn ngi cha yn lng ngi. i
khi no tn cha trng thnh, vng t Tng s li trao tr chnh quyn v lui v gi
trn o lm ti. Tng qun nn em by t vi Tuyn phi v vng t Tng
nhn Tuyn phi lm m nui, ly tng qun lm a bo. Mong rng tng qun hy ht
sc gip cho c chu ton!".
Qun Huy p li rng: "L ti gi ly di ca thnh mu. Thnh mu lo n vic
ln ca x tc, ti u dm chng vng mnh. Nhng c iu vic ny khng phi ca
tin vng. Ti c tin vng trao gi con b ci, ngi dn d rt cn k. Nay t
cung (quan ti ca vua cha) cn qun ti y m thay i mnh ngi, lng ti t thy
khng yn. Vy chuyn ny xin hy liu sau. V tin vng cng khng cn ngi
con no khc, ch c tn cha v vng t Tng m thi. Nu tn cha khng gnh vc
ni cng vic, th sau tt l phi n vng t Tng. Lc vng t Tng c vic
ng hong m thay th, h chng tt p hn sao, cn g phi vi v hp tp, lm vic
tri vi l thng nh vy? Cn nh k lo lng, th lu ri h khc yn lng; k nghi ng,
lu ri h khc tin tng. Dm xin thnh mu c yn tm... ".
S gi ra cha khi ca, qun Huy hn hc:
- Vic ny du c nh cht ta cng chng nghe!
S gi v thut vi thnh mu. Thnh mu bit ch ca Huy khng th lay chuyn, bn
em li Huy ni li vi Nguyn Kim.
Kim s vic l, v ly, li n bn vi qun Hon.
Qun Hon ni:
- By gi s th nh vy, thi th mc cho ba qun h mun lm g th lm!
Tnh c c mt tn lnh x Vn Lc, huyn ng Sn, em cc cng vic bo vi
ngi cng lng lm vin thim tri binh phin Trn Hu Cu. Cu vn tnh hiu s, li
gii lm vn, tc th son ngay bi hch Ba qun ph chnh, ri ngm em dn khp cc
ng ph. Do , trong kinh k nn nao c ln.
Thy chuyn v l nh vy, bn Bng V cho l th khng th ng c, bn quyt
nh ngay ngy hm sau khi s, khng cn phi tu vi thnh mu. Hm y l ngy 24
thng 10 nm Nhm dn (1782).
By gi qun Huy cng bit tai ho sp xy ra, lin ni toc ra trong triu rng:
- Ngy mai c bin, ti s cht. Nhng ti cht cng phi c dm ba mng i theo.
Cc quan ni:
- L no li c chuyn y?
Qun Huy bn a ra mt t khi ni l Huy B t co qun Vim ang m mu lm
phn v xin cc quan hy tra xt trng tr.
Gp lc tri sp ti, ngi nh qun Huy c k khuyn hn nn b tn cha i trn, ri
gi qun bn ngoi vo bt bn gian; c k khuyn hn nn a ngha s vo trong ph
t v... Nhng qun Huy u gt i m rng:
- Xa nay thi i vn hay phao nhm, cha chc vic c tht. M d c i na th
c thong th ri cng tra ra, chng n trn i ng no c. Nu vic qu gp khng
th tr ni bn chng, th ta y vng mnh ca ng tin vng, sng thc cng cam, cn
g m phi ht hong!
m y qun Huy ng trong ph, cng ch em theo vi ngi hu nh mi ngy,
khng h phng b g ht.
Sng mai, l cng cm ba sng va xong, cc quan ang sp lui tro, Bng V vo
trong ph, nh lun ba hi chn ting trng.
Cc quan ng ngc nhn nhau. Qun Huy sai ngi ng cht ca cc, bt tri Bng V
em chm. Khi Bng V b tri ri, Thu trung hu bo qun Huy rng:
- Bn chng lp mu ny khng phi ch c mt a, nu chm Bng V th ng gian s
lt li ht. Chi bng hy giam n li, tra xt thm cho tit ht mm lon.
Qun Huy cho l phi, th l Bng V khng b git cht.
Li ni, qun lnh nghe thy ting trng tc th ngi no cng nhy nht hng hi, cng
cm binh kh x ln nhau m vo trong ph.
Lc y ca cc ng, qun lnh bn ngoi khng vo c, h c ng h reo qut
tho long tri l t.
Qun Huy gi qun Chu ra bo:
- Cu (Qun Chu l b con h ngoi ca cha Trnh, do gi l cu) gi chc binh
phin, lm sao khng bit rn e chng n?
Qun Chu s hi, vng d m ra.
Qun Huy t lm t khi rng:
"L ti knh khi nh sau: Ti c tin vng giao cho gip nh cha. Nay m ba
qun ni lon, lm cho kinh khuyt no ng. Ti xin vng lnh mnh cha em qun
git chng. Nu dp c, y l nh v oai linh ca cha, nhc bng khng dp c,
ti cng xin liu cht xung ra mt tin vng di m cung".
Khi lm xong, qun Huy giao cho quan xut np dng trnh, v xin ly thanh bo kim
ca cha ra nh gic.
Khi bo kim a ti, qun Huy qu gi lnh nhn, ri lp tc truyn ly voi ra trn.
Lc y qun Chu ang ng pha tri trong ca cc, cch qun lnh mt bc tng, ln
ting d h rng:
- Lm lnh phi bit l php. Nay t cung cn qun y, cc ngi khng c lm n
o nh vy. Nu c iu g mun ni, c v vit mt t khi em li, ta s trnh by gip.
Qun lnh tht ln:
- Cu cng nh theo qun Huy lm phn ? Nu cu khng m ngay ca ra, chng ti
tro tng m vo, th xc cu s nt nh cm!
Qun Chu run s, phi m ca. Qun lnh chen vai xng vo.
Qun Huy chng kim ln voi, ci ra gia sn ph, tr ba qun qut:
- B ba qun! cc ngi phi u v y ngay, khng c lm m , ta s chm u
chng my!
Qun lnh vn s Huy, thy hn ci voi, li cng khip m, u ngi sp xung nghe
lnh, khng dm ln ting, cng khng dm xng ti.
Nhng ch c mt lt, bao nhiu ngi ang ngi li nhao nhao ng dy, ko p vo
trc u voi. Voi vn u ra hc, qun lnh chy quanh chn voi trnh cp ng. Ri
h ly kh gii m chm ti bi, c k cy gch ngi ph nm ra ti tp, voi co vi m
gm khng dm hc na. Qun Huy ging cung nh bn, chng may cung b t dy;
li v ly sng np n, nhng mi la tt khng chy. Qun lnh tha dp dng lun
cu lim li vin qun tng xung t m chm. Voi bc li tr li. Qun lnh xm n
vy kn di chn voi. Qun Huy ly mi lao phng xung, lm b thng vi ngi.
Qun lnh hng mu ko n cng ng. Li c mt ton ca Tuyn-v xng vo, ng
chn ng sau voi, khin voi phi ng im khng th nhc nhch. H bn dng cu
lim mc c qun Huy ko xung, ri nh m ti bi git cht ngay ti ch.
Sau , h phanh bng qun Huy ly gan n sng, cn thy cht th li ra ngoi ca
Tuyn-v.
Em rut qun Huy l L v hu Hong Lng nghe tin c bin, vi vng chy b vo
ph ng. Nhng mi i n ca cha Bo Thin th b qun lnh qut ng li, ri h
v lun gch trn ng p cho v u v vt xc xung h Thu Qun (H Hon
Kim by gi).
Anh em qun Huy cht ri, qun lnh vui mng reo h nh sm. H ko nhau vo nh T
Xuyn ph th t Tng ln ph ng. H kiu th t ln vai, ri ng xm chung
quanh, go ln vui sng:
- Xin ngi cao thm na thin h u c thy mt rng, cho tho lng vui ca mi
ngi!
Trong lc gp vi khng c k sp, h phi dng tm chic mm vn by c lc lm gh,
t th t ngi ln, ri tm ngi k vai vo khing. Chc chc h li nng bng chic
mm ln trn u m i; u mi li h xung vai, ri vai mi li nng ln u. C th
ln ln xung xung y nh ngi ta gin qu cu hoc rc pho tng pht. Mi ln th
t c nh ln cao, qun lnh li v tay reo h vang ln mt chp. Nhng k bun bn
cc ph phng, ch ba u tranh nhau ko n xem cha, sn ph ng nh hp ch.
Qun Chu phi em ngn c ui bo pht gia sn, ri khua ching thu qun, mi
n hn mt trng canh mi yn.
My hm trc, ngy no tri cng u m. Hm y t dng bu tri li trong sng, mi
ngi u cho l ci im thi bnh, thnh cha. K qua ngi li trn ng u h
hng ni: "Cha ta lp ri!". Th ri h truyn ming nhau m reo mng, kinh k hm y
v th phi ngh phin ch.
Qun lnh t chic sp ng ngoi ph ng, cc quan u du th t ln ngi cha.
Cuc l mng xong ri, cc quan mi em o sc ca nh vua v t ch ca thnh mu
d ba qun v vic ph lp cha, ti dn ca cc. Nhng t y u l tm thi tho ra,
nhng c gi l mnh lnh nh sn.
Hm y, vic bin xy ra, Th Hu khip s v cng, phi thay i qun o, np hu
cung. Cc gia thn ca v cha nh cng u chy trn ht c. Ring qun Dim b cha
lnh i mt ni khc, t sm n ti khng c ming g vo mm, cha go khc
nheo nho. Qun Dim phi do: "Khng c khc to, ko qun lnh nghe ting, chng
n ko n nh cht!" Cha nh s hi, mi khng khc na.
n m, thnh mu sai ngi i tm Th Hu cng cha nh v cung, cho thay qun o
v n ung. Cha nh v qu s hi khng n ung g c, bnh cng thm nguy kch.
Cha mi (Trnh Tng) bn treo gii h ngi no cha khi bnh cho cha nh, th
thng mt trm lng vng v phong cho tc hu. Nhng rt cuc khng c ai nhn
cha.
Hm sau, cha mi ra lnh cho quan tham tng T-xuyn hu, thay cha nh lm mt t
khi xin t lui xung lm vng . T khi lm xong, cha mi giao xung cho cc nh
thn bn bc. Cc quan xin ging phong cha nh lm Cung quc cng. c t lu sau
th Cung quc cng qua i.
Li ni, bn qun lnh tuy git cht anh em qun Huy, nhng cn gin vn cha h.
Ph lp th t Tng ln ngi cha xong xui, h li ko n qu trc mt cha xin ph
tt c dinh c ca qun Huy.
Cha ng li ngay. Ba qun lin reo ln:
- Quan c lnh, lnh c truyn, mau i ph hu dinh qun Huy anh em i!
Ch trong chc lt, nh ca ca qun Huy b ph tan tnh, mt mnh ngi cng khng
cn. Ri bn qun lnh cng tha th honh hnh. Phm cc quan vn v h ai thuc b
ng ca Th Hu v qun Huy, cng nhng ngi d vo vic t gic v n nm Canh-
t (vic Tng mu cp ngi khi trc) nhng vin quan hu mi ngy c tnh nghit
ng m qun lnh vn ght, lc y cng u b ph nh hng lot v b lng bt em git
cht.
Lun trong my ngy, h lm no ng c kinh thnh. Tng phi h ch ngn cm m h
vn khng thi.
Sau, cha phi sai ngi d xt trong kinh k, ln n ch h t hp, ri bt pha ly mt
ngi thng dn gn em chm ra oai. T v sau vic ph phch nh ca
mi tm ngng, nhng vic lng bt ngi git th vn cha dt.
Li ni, trong bn th h ca qun Huy c mt ngi tn l Nguyn Hu Chnh, qu
lng ng Hi, huyn Chn Phc, trn Ngh An.
Cha Chnh nh ngh bun bn, tr nn giu sang, gia t k c hng vn, thng vn
di ca qun Vip.
Chnh, phong t p , tr tu hn ngi. Lc nh theo hc nho, c khp cc kinh
s, nm mi su tui hng cng; tng theo cha nng nh di ca nh qun
Vip.
Chnh gii v th vn quc m. V mn cng nghip ca Quch T Nghi nh ng,
Chnh c lm bi Quch lnh cng ph bng ch nm, c nhiu ngi trong nc
truyn tng.
Tnh Chnh li ho hip, giao du khp thin h. Trong nh Chnh lc no cng c vi
chc ngi khch, khi ngm th, khi ung ru, tu theo s hng th m th tc vi
nhau. Nh Chnh nui mi my ca nhi v v n; Chnh t tay son ra bi ht, ph vo
n so, ngy m bt h ca ma mua vui.
V th, Chnh c xem l tay phong lu bc nht t Trng An (tc l kinh Thng
Long. Nguyn l tn kinh nh Hn, sau thnh danh t chung ch kinh ) hi y.
Ngoi ra, Chnh li cn c ti khi hi, mi khi bng a ai cng phi phc.
trong nh qun Vip hn mi nm, Chnh mi c c ra coi i Thin-tiu; c k
thy vy ch rng: "Sao nh th?". Chnh lin p li ngay: "Ch cho iu thin nh m
khng lm!" (cu ny rt trong bi di chc ca Lu B i Tam quc li cho con.
Nguyn vn l: "Vt d thin tiu nhi bt vi", y Chnh mn hai ch Thin-tiu ca
Lu B ch i Thin-tiu vi khi hi). C m u bt ci. Ti bng a ca
Chnh i l nh vy.
Khi qun Vip vo nh phng Nam, Chnh c i theo gip vic bt nghin. Thy
Chnh c ti, qun Vip ht sc yu mn.
Sau khi qun Vip qua i, c k t co rng trong lc lm vic quan, Chnh nh cp
vng bc ca cng k n hng trm vn. Vic y lin lu n c qun Huy. Chnh b
tng giam vo ngc v b tra tn n gn cht, nhng vn nht nh khng xng. Nh vy
Chnh mi c v ti. Cn qun Huy thy th th li cng trng Chnh bi phn.
Lc vo lm trn th Ngh An, qun Huy dng Chnh lm hu tham qun; thng giao
cho Chnh luyn tp thu th chng gic bin. Chng bao lu Chnh tr thnh v ch
trong ngh thu chin. Ngoi bin, mi ngi thng gi Chnh l "con hi ng".
n hi qun Huy i v trn Sn Nam, Chnh cng c i sang cai qun i Tin-
trung, em qun i tun mt bin. Ri t lu sau, Chnh li c i v trng coi c Tin-
ninh trn Ngh An.
Ngi m t nh Chnh nm trn ni Cn Bng. V th t y, sch a l ni rng:
"Ngn vn con rng ui ngn vn con h; xng b xng vng u c nh ". Nhn
Chnh mi t t hiu l Bng lnh hu.
Thi k cn di trng qun Vip, Chnh c mt ngi quen cng lng tn l Nguyn
Vit Tuyn, thi v bin sinh. Tuyn vn c sc lc hn ngi, li l tay can m, mu
lc, nh Chnh tin c ln qun Vip, nn Tuyn c coi trung i ca o Hu-kin
ng trn Sn Nam.
n lc ny nghe tin trong kinh c bin, Tuyn vi v vt bin v qu. Ging bum ra
i t ngy 26 n ngy 28 th n lng ng Hi. Tuyn em ht mi vic ng ngoi
k li vi Chnh. Chnh bi ri, hong ht, khng bit nn lm th no.
Tht l:
Sng ni t bng ai chng s,
Nng thiu ni tuyt kh nng nh
Cha bit Chnh tnh liu nh th no? Hy xem hi sau phn gii.

Hi th ba
 Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th ba

Dng nguyn cu bn chm kiu binh,

Nguyn quc s mu tr ni lon.

Li ni, Nguyn Hu Chnh nghe li Vit Tuyn, b mt phen git mnh s hi, nhng ri
li c trn tnh ngay v gi kn chuyn khng l cho ai bit, ch b mt dn v my
iu, ri i thng n trn s Doanh cu bn vi Dao trung hu [tc V T Dao, ngi
huyn Thch H, H Tnh (Ngh Tnh)].
Dao trung hu nguyn l em r qun Vip, hin lm trn th Ngh An, nghe li Chnh
ni, s lm, lin hi mu k nn nh th no.
Chnh ni:
- Trn ny gip lin trn Thun Ho, hin nay ph tng Ph Xun l Th qun cng,
n th ng Hi l Khi th hu (Th qun cng tn l Hong nh Th. Khi Th hu
tn l Khi Th), u l mn ca c qun Vip; vi chng ta cng l nhng ngi
cng thuyn. Quan ln nn vit th kn bo qun Th tm cch git vin i tng Ph
Xun, chim ly thnh , ri kp cho ngi ra d Khi Th. Khi Th th no cng em
c thnh ng Hi m hng ng vi ta. Cn y, quan ln c vic gi ly trn ny
lm ci th mi rng vi hai ni y. Ri ngi thu dng ho kit, chiu m th binh, chn
ng Hong Mai v ng n ln vng Qunh Lu lm k c th. Cn v vic
phng gi mt bin, ti xin m ng. Trn ny a li c th nng ta, nhn tm c
th trng cy. Nm trc, qun Siu b ti vi c D t (tc Trnh Giang) cng gi trn
ny chng li nh cha, cui cng thot khi tai nn. Hung chi s th ngy nay li
cn d dng hn hi qun Siu, nu ngi lm c nh vy, y l ly c na thin
h ri. Chng nhng triu nh khng lm g ni, m ngi cn c th gi ci yn dn, ung
dung ngi nhn s thay i ca thin h. Nh th, chng nhng trc mt khi b tai v
m v sau cn c th lp c k cng na!
Dao trung hu ngm ngh hi lu ri ni:
- K ca ng qu thc l hay lm. Nhng ti t liu ti sc khng th lm c nh th.
Xin ng ngh cho cch th hai na xem sao?
Chnh p:
- Ngoi k y ra, ch cn mt cch b nc m i thi!
Dao trung hu li hi:
- Nhng m i u?
Chnh ni:
- Thin h vn nc lo g khng c ch i?
Ri Chnh gh tai Dao trung hu ni nh my cu. Dao trung hu na mun nghe theo,
na li m h cha quyt, lin ni vi Chnh:
- cng l vic to ln lm, ti ngh li xem !
Chnh ni:
- By gi s bin ch trong chc lt, i khi ngi ngh li th c l ci lnh trc n ti
ni ri. Vy ngi hy li m ngh, xin cho ti c t tin!
Ri Chnh co t ra v. Ti nh, Chnh hi v bit mi vic sa son xong; bn ni l
c lnh ca quan trn th sai i tun tiu mt bin, ri a ht ngi nh t gi n tr v
tt c cc th gia sn xung thuyn. Mi ngi trong nh u khng hiu l chuyn g.
Khi tt c trn thuyn ri, Chnh mi gi hn ba trm lnh c do Chnh trng coi,
bo h ng b sng, ni r rng duyn c cho h nghe, li cho mi tn lnh mt
quan tin en, ri t bit h. n tn lc y, bn lnh mi hiu cng vic ca Chnh.
Thuyn nh neo, Chnh cho bn ba pht sng ln, ri sai cho ra gia dng sng v ko
bum cho thuyn chy thng ra bin.
Li ni, ba qun sau khi ph lp c th t Tng ln ngi cha, h cy vo cng
sinh ra kiu cng. Hng ngy h t hp cng nhau bn vic triu nh. Thng khi h
vit giy a vo trong triu, ni vic ny nn , vic kia nn i. Nhiu khi nhng vic
v l h cng bt buc triu nh phi lm. Chng nhng th h cn i hi nhng n
ny n khc, khng bit th no l . Triu nh h c ai bn chuyn phi chng, th h
ly vic ph nh, nh git ra hm do. Nhng lc cc quan x kin, h cng nhng
tay vo, hoc nhn bn nguyn l ngi h, hoc nhn bn b l ngi quen, ri p cc
quan phi i trng thay en. Cn dn chng trong vng h ng c kin co g, th h t
i bt v x on ly, khng cn g n quan t.
Cc quan u phi nhn hi nut ting, khng dm ng chm n h. Trong cung h
ng lm vic g bt k ln nh, h cng dm nom bn tn; hoc b vic ny sao lm th
kia, hoc hi vic kia sao lm th ny. Cha v Dng thi phi cng t thy b b buc
qu, khng th chu ni.
Triu nh bn nn xt cng ban thng, t r s n n, khin cho h u c mn
nguyn; ri sau s dng php vua m trng tr dn dn. Cha cho l phi, bn sai cc
quan bn nh v cng gip tn ph nh cha. Phong cho Bng V l Suy trung dc
vn cng thn, tc hu, coi i qun chu chc ni cung. Qun Vim, qun Hon
cng bn Nguyn Kim, Gia Th, D V u c phong lm Tuyn lc cng thn v
theo th bc khc nhau, u c thng chc tt c. Ring ba chc ngi nhm hp
cha Khn-sn li cn c ghi tn vo s trung ngha v cho thng thng thm. Ngoi
ra, cc qun lnh thu, b, trong, ngoi u c thng chc mt ln, ng thi c ban
tin thng tu theo cng trng nhiu hay t. Triu nh li cp cho h nhng o sc b
trng ch tn ngi, h c th nhng li cho k khc m ly tin hng c n
hu thc s.
Sau khi qun l nhn thng u vo y, cha bn d h ai ny u nn tun theo
php lut cng vui hng thi bnh.
By gi, qun lnh lin rn bo nhau rng:
"Cnh mnh ph lp ng y lm cha, th cng ng nn quy nhiu qu cho ng y
c bit ci th vui lm cha. Ri xem sau ny dn dn thun cnh ng y c x ra sao?
Nu ng y cn r qu ng, th lc by gi s liu cch m trng tr. Chng mnh ng
no cng khng mt quyn lm lnh kia m!".
Ri t , h cng bt lm by.
Cha c yn n i cht, lin a nhng ngi thn tn c vo cc ch trng yu. Ly
t t ging Nguyn Khn lm tham tng; cu c l Khung th hu Dng Khung lm
quyn ph s.
Nguyn Khn ngi lng Tin in, huyn Nghi Xun, l con Xun qun cng Nguyn
Nghim. Khn sinh ra l mt trang phong lu cng t, thi rt sm, theo ph Thnh
vng t lc cha ln ngi cha, c vng rt i yu mn. Kp n khi vng ln
ngi, Khn li cng c tin dng, c ra vo trong cung cm, y nh cc vin ni gim.
Tnh Khn ho hoa, trong lu i khng my khi dt ting snh ca, hoc ting ngm th,
nh n mua vui. Ngi ta thng xem Khn l bc phong lu i thn. Ti nh
Kim-u ni Khn , c c nc, non, trc, , cnh tr ht sc th v. Thnh vng hay
ng chi nh Khn, thng ban thng rt nhiu.
Trc Khn lm t th lang sung chc bi tng, vi Xun qun cng cng trong chnh
ph. S yu qu ca cha i vi Khn hi y, tht l c mt khng hai trong hng cc
quan vn v.
Sau , Khn c i lm trn th Sn Ty v kim c trn th Hng Ho. n khi xy
ra v n nm Canh t, ti Khn ng phi cht, nhng Thnh vng ngh thng tnh, c
cch cho gim nh, ch bt giam nh qun Chu. Hi y qun Huy v Th Hu cng
mun tm c a Khn n ch cht. Nhng Khn bit lm mt bi T tnh khc
bng ch nm, k ht nhng s i ng qu mn ngy xa, ri nh ngi ln a giu
cho cha. Cha xem bi , ng lng thng; nh vy Khn mi thot cht.
Kp n khi th t Tng ln ngi, Khn li c phc chc v ban c, ri thng chc
thng th b Li, tc Tn qun cng.
Nguyn ngy i nh dp phng Nam, Khn lm tham lnh trn Ngh An, kim trng
coi v lng hng ca qun lnh; Khn c dung tng cho ngi nh quy nhiu x y.
Nn by gi thy Khn c phc chc, th bn lnh x Ngh li li ci on c y ra. H
nhao nhao bo nhau: "Lo y l ngi xa x, phng tng, nm xa tng gieo rc bao
nhiu ti c cho trn ta, ta kin nhng khng c x. Nay lo y li lm quc s, ri nu
lo y li lm t tng na th dn chu sao ni? Chi bng chng ta mi a cho mt
qu m cho xong i lo y i!
Nhng ri trong bn li c k ng ra khuyn gii, nn Khn mi c v s.
Dng Khung l em rut Dng thi phi; ngi rt dung tc b i, khng c ti nng g
ht. V n nm Canh t, ti t, h hng, b ng nh th t Tng u b tai v, ring
Khung nh ngu si m c hng phc thi bnh.
Khi th t mi ln ngi, Khung lin c giao cho trng nom c Trung uy, cng vi
Dng thi phi np bn trong m nh ot mi vic. Qun lnh tng nho bng rng:
"Cu y th c ti cn g? Chng qua ch nh vo ci bng ca ngi mc vy m c
nh th. Nay va khi vng cng khn, mun vi giu sang. Cng v nh k b i
lu, lc gp cm th n ngn n ngu ri cng n nt rut ra m thi!".
n by gi thy Khn v Khung cng vo chnh ph, lng h u khng phc. Tuy
vy, bn h cng rt gio quyt, k ny on nhng k kia li n, sau lng h ch m
trc mt h li khen, chng cn hiu u ui ra sao?
V chng nhng nh c chc quyn trng yu thng thng ch nghe li ni chuyn
thi bnh m khng nghe li ni chuyn nguy bin. Vic g cng mun mnh bo tin ti,
nhng khng bit ngonh nhn mi lo v sau. H ch mun nng vi lm cho chng c
thi bnh. Cho nn mi c nhng mu k su sc, nhng li bn bc kn o, m vic cn
kp th nht l nn bn kiu binh.
Tnh c lc , trong m kiu binh c bn ngi lnh gi ly danh ngha ng i, c
hip ngi li bun ng H mn thuyn. Vic ny b ngi i trng pht gic v
triu nh em chm c bn. Bn kiu binh u on l hnh pht qu lm. Nhng v h
trt t mnh pht gic ra, nn cui cng cng nh im.
Khn v Khung thy m lnh im lng, cho l uy quyn c lp li; hai ngi mng
r bo nhau: "Nh nc sn c php lut. Nu ta c gi vng php lut nh th vi
ln, th d chng c kiu cng chng kiu c!".
By gi c vin tri huyn ng Thnh l Mai Don Khu, ngi lng An Ton, huyn La
Sn. Khu vn l tay gio quyt gh gm trong trn Ngh An. Vic qun lnh ngng
nghnh lm by, phn nhiu u do hn xui gic. V mun tng cng vi triu nh, Khu
bn mt bo vi Tn qun cng Nguyn Khn rng:
- Triu nh cho rng kiu binh c th dp c, nhng khng bit rng ho ln sp xy
ra khng th no ngn ni. Ti nghe bn lnh bn nhau: Hong t tn (Hong t tn l
chu ni nghip ca hong thng, ch L Duy K, tc Chiu-thng sau ny) nguyn
trc do h n v, nay hong thng tui gi, m hong t tn cng khn ln, h
mun hp nhau tu xin hong thng nhng ngi cho chu. Khin cho ngi vua ngi
cha u do tay qun lnh dng ln, cng ca h cng to thm. Trong bn h li c
mt s ngi cy mnh c cng ri t on vng, h mun ph cho nh vua thng nht
thin h, cp li quyn nh cha. Nu k y m thnh c, ti e cc ngi s khng
cn t m gi thn na.
Tn qun cng em li y tu li vi cha. Cha sai Don Khu pht gic chuyn .
Khu bn vu co cho vin cu k Siu th b, chu gi T xuyn hu bng cu, cng c
d mu.
Vic y c giao xung tra xt th khng thy bng chng g ht. Nhng triu nh vn
cho l ngi t co ni ng, bn a Siu Th v giam qu qun.
Cn Don Khu v c cng pht gic, c phong lm Khu lnh b, cho cai qun ton
lnh chu hu ni in. Khu li cn c kim chc ging quan cho hong t tn v
c lun trong ni in d xt cng vic ca ng hong .
Li ni, hong t tn L Duy K (trc tn l Duy Khim, hoc T Khim), l con thi
t L Duy V mt.
Thi t xa vc ngi p , t cht thng minh. Thy nh vua b mt quyn, thi t
cm tc lm, thng vn khng khi nui ch thu phc li quyn bnh. Thi t li tng
xem khp kinh s, yu mn cc nho sinh; nn ho kit trong thin h khng ai l khng
ngng vng. Trong lc Thnh vng cn l th t, ch v tranh ginh trn di m
vng c bng ght thi t.
Khi y chnh phi ca n vng khng c con trai, ch sinh c mt con gi tc l cng
cha Tin Dung. Tin Dung c vng ht sc yu chiu. Nm nng mi mi tui,
chnh phi xin vi vng g cho thi t sau ny nng lm hong hu. Vng bng lng.
Mt hm thi t v th t cng vo thm n vng; vng mi n cm v con r vi
con trai cng ngi mt mm. Chnh phi thy vy lin ni rng:
- Sao cha li c cng n vi vua?
Ri b ta bt ngi ring ra mi ngi mt ni. Th t gin ti mt li, nhng vn cn rng
khng dm ni. Lc tan tic tr ra, th t bo vi thi t:
- Hai chng ta s phi mt ngi sng, mt ngi cht. Vua y cng khng nn ng
cng vi cha ny!
n khi Thnh vng ln ngi cha, lin lp mu vi gia thn l vin quan hon Thiu
qun cng Nguyn Kim nh (chnh tn l Phm Huy nh, ngi x Cao M, nay l x
Kim Bi, huyn Tin Hng, Thi Bnh), vu cho thi t V thng dm vi cung n ca
n vng; ri em ti tu ln hong thng bt thi t b ngc.
Trc , trong ging Tam Sn m sau in bng c ting n nh sm. Thi t dng
thut s bi, bit mnh sp gp nn, bn n ni vi hong thng. Hong thng
cng ly lm lo, vn phi lun lun cu nguyn cho con.
Kp ti ngy b bt, thi t bit tai nn xy ra n ni, lin vo n trong in ng ca
hong thng.
Qun Thiu dn ton lnh trc tin xng thng vo ng cung, nh bt thi t ri
mi tu vua, nhng tm khp c ng-cung khng thy. Qun Thiu lin vo thng trong
in, k ti thi t cho vua nghe, ri ni rng:
- Ti nghe ni thi t nu ch ng ca b h, xin hy bt giao cho ti.
Hong thng m mi ly thi t khng n ri ra. Qun Thiu cng c qu mi gia
sn in.
Thi t t bit mnh khng th thot c, lin ly trc mt hong thng, ri ra cho
qun lnh tri.
Sau khi gii v ph cha, thi t b trut xung lm dn thng v b giam vo ngc. Ri
Thnh vng p hong thng ly ngi con th t l L Duy Cn lm hong thi t.
c t lu sau, qun Thiu li sai tay chn vu co cho hai nho sinh thi lng an
Lun l Nguyn Huy Sng [chnh l V B Sng ngi lng an Lun, nay thuc
Bnh Giang, Hi Dng (Hi Hng)] v Lng Gin (ngi x To Sn, huyn Ngc
Sn, nay l Tnh Gia, Thanh Ho), rng hai ngi ny m mu cp thi t ra khi ngc
cng dy qun lm lon. Vic ny c a xung cc quan bn bc, v bt Sng
tra xt. Gin khi y kp b trn. Cn Sng b nh au qu, khng chu ni roi vt,
nh phi nhn liu. Th l thi t phi ghp vo ti tht c.
Ngy hnh hnh, bu tri t nhin ti tm, gia ban ngy m ch cch nhau gang tc cng
khng trng r. Chng hn mt khc mi li sng sa. Gi, tr, trai, gi trong thin h,
khng ai l khng ri nc mt. H u cho rng l vic tri ngc nht, bi thm nht
t xa n nay. Hm y nhm ngy 20 thng chp, nm Tn-mo, nin hiu Cnh-hng
(1771).
Sau khi git thi t, Thnh vng bt u c ch thng nht t nc, nh bt c ba con
ca thi t giam vo mt ni. Mt hm, cha tm gi n chay, ri ng ra h Ty cu
thn bo mng. ang i, cht thy trc mt c mt ci kiu, trn kiu c mt ngi
ngi chnh chn, nhn k t ra l thi t V. Cha truyn hi qun lnh c ai trng thy
xe kiu g trc mt khng. Qun lnh u ni khng thy. Cha lo lm, lin sai quay
ngay v cung. m y, cha ang nm trong mn, bng thy mt ngi u i khn
hng, mnh vn o , tay cm mt chic mi cho, vch mn ra ri ng u ging
trng mt nhn mnh. Cha vi hi ai th ngi y p rng:
- Ta l Duy V y!
Cha c s, by gi mi bit l linh hn ca thi t V.
Nguyn khi thi t b bt th mt ngi n b trong cung b cc con ca thi t chy
trn v pha ty, vo ng nh nh mt ngi dn lng Dch Vng, huyn T Lim.
Ngi dn ny m trc m thy c ngi bo rng: "My phi qut ra nh ca,
sn sng cho sch s, thin t v thi hu sp sa ti ni?" Tnh dy hn ta ngh bng:
"Mnh l nh dn, u c ci may mn c cc bc ch tn ng ti?" Ri sut ngy hm
, hn ta chp tay ng i ngoi cng; nhng i mi m vn ch thy mt ai. n
xm ti, mi thy mt ngi n b bng con xm xm tin n trc cng xin ng nh;
hn ta lin n ngay vo trong nh v mi ngi ln chic phn cao nht. Sau khi k
qua cu chuyn chim bao cho ngi n b nghe, hn ta li ni:
- C theo gic mng m qua ca ti nh th, th b v cc cu y hn phi l dng di
qu tc; nu khng phi thn thch nh vua, t cng l h hng nh cha!
Ngi n b chnh l cung phi h Nguyn, nghe ni, vi gt i m rng:
- Cu chuyn chim bao, c g l bng c. Bc ng ni nhm, l vic cht ngi ch
khng phi chuyn chi u!
Ngay sm hm sau, my m con li t gi ch nh m ra i. Nhng chng bao lu, b
ngi ta d theo tung tch bt c, a v an tr trn Sn Ty, ri li b gii v kinh
v giam ngc lnh.
Kp n khi qun lnh ph th t Tng lm cha, th hong tn (L Duy K) 17 tui.
Nh dp y, qun lnh bn mang lun kiu ti nh giam n hong tn v in.
Hong tn mt rng mt phng, ting ni nh chung, qun lnh thy vy u khen:
"Tht ng l bc thin t"
B ni th t Tng xa nay vn thn vi thi t L Duy Cn. Thy hong tn v, b ta s
thi t Cn mt ngi, lin sai ngi gi v mi hong tn vo chu cung Hunh, la
bt hong tn em dm xung sng Nh H. Lc hong tn vo cung, b ta cho tay chn
bc hong tn phi nm ln cng ri b mt khing i.
Khi qua h Sen. hong tn nm trong cng ku go m : lnh canh nghe ting, qut phi
ng li. Phu cng v tn i theo b chy t tung, nhn hong tn c thot nn
(theo Cng mc th hi khc; b ni Tng sai hon quan Lim Tng p K ti chu hu,
b mt git cht. K chi khng c, va khc va i. Do , qun lnh pht hin
c la ht i tra ra k th mu. H tm Lim Tng khng thy, c ng cho Cn ch
mu).
By gi ba qun n o nhn nho, mun tra ra k mu hi hong tn bt m git i.
Thi t Cn nghe c chuyn , lin vo ph hu cha.
Thy kiu thi t ngoi ca ph, qun lnh u tc gin ni: "Ngi vua li c th cu
may m c ? chi ci ca ny hn tin ng chy cht lm nhng vic by b!"
Ri h ph tan chic kiu. Thi t Cn hong s phi n mc gi lm thng dn m ln
v cung.
Cha bit vic l do ni b mnh gy ra, bn d qun lnh khng nn lm n o. Ri
lp tc sai triu nh bn nh vic dng hong tn K ln ngi ng cung, cho c yn
lng ba qun.
Cha p thi t Cn phi nhng ngi v ging phong lm Sng nhng cng.
Th l hong tn L Duy K c ln ngi lm hong t tn. Hong thng lin sai t
ra cc ging quan trng nom vic hc hnh. Cng phu dy d y, ngy thng thm
nhiu mi. Do ci ting thnh hin nhn hiu ca hong tn c n vang khp c
trong ngoi. Cng do m qun lnh mi c ci mu tn ph cho hong tn ln lm
vua.
n khi Don Khu t co, tuy tra xt khng thy c bng chng g, nhng cui cng
cha cng vn ng.
Mt hm, qun lnh hp nhau, em vic n rc hong tn nh giam ra tu ln hong
thng, k cng v xin c ban n. Hong thng cho ba qun vo ly sn in
Vn-th, tuyn ch u lo h. Ri truyn cho vin t phin li sai ngi nh c h Sen
ln, chn ly c trm lm gi tht i c bn. Sau mi t t bn n cch thng cng
cho h.
Lc qun lnh ngi d yn tic trn in, c k chy i bo tin vi cha. Cha cho i
ngay quc s Nguyn Khn, quc cu Dng Khung vo ph v bo:
- Ci mu m tn ph ca bn kiu binh tht l gip khng th tt c! Hin gi chng
n ang t hp trn in nh vua. Vy ta nn lm th no?
Quc s Nguyn Khn p:
- Xin cho bt m git i!
Cha bn sai vin u hiu i Nhng-nht l Trim v hu (tn l Nguyn Trim) em
i qun Phong-vn n vy bt.
G Trim v hu ny ngi lng Ph Hoa, huyn Yn Lng, thi to s, dng ngi
hng v, c can m li c sc kho. Sau khi vng mnh cha, Trim v hu lin xch
gm i thng ra ngoi ca ph, ri tut gm ra, ly tay gi gi vo li gm m ni:
"Gm sc lm! Gm sc lm!
Chm c u kiu binh y!". Tip g dn qun xng thng ln trn in, vy ly
ch bn kiu binh ang t hp n ung.
Ba qun ang mi m ch chn, thy c lnh n vy bt th u hong ht b chy tn
lon. Trim v hu v i qun Phong-vn ui bt c by tn, em gii v ph cha.
Cha lp tc cho vi cc quan ti bn cch x tr. Cc quan ti ng , em c by
tn ra tra hi. By tn c thc tnh khai ht, khng c m mu g khc c. Cc quan hp
bn u c che ch cho h. Ring nguyn cu Dng Khung li qu quyt m rng:
- Khng phi hi ti trng no c! Ch ci thi hay t hp m khng cha cng ng x
chm ri, cn phi bn bc lm g na? Bn chng c cy ng ngi m ngng nghnh,
khng th mt lc git cho ht c. Nhng h a no phm ti th quyt khng dung
tha. V nh c b a th khng th no b gy c, nhng nu c rt ring mt hai
chic ra m b, th lu dn ri cng phi gy ht. Hm n chm bn a , th l chu
cht bn a, c thy chng bt n c ai u?
Quc s Nguyn Khn cng ni thm:
- Li bn ca quc cu thc l c l. Cc quan c nn theo lut m thi hnh.
Cc quan bn chiu theo iu lut "vo trm hong thnh" m x c by tn vo ti bu
u.
T khi dng ln, cha sai em ti phm ra chm ngay hm . Trong triu ngoi ph, ai
cng ly lm h h. Ba y nhm ngy 15 thng thi t nm Nhm thn, nin hiu Cnh
hng (1772).
Sau v by kiu binh b git cht, ba qun thy u em lng on gin. H li hp nhau
bn bc.
Mt ngi trong bn ni:
- Ngy nay c c triu nh ny, khin cho cha ti ngi yn m hng ph qu, u l
do cng sc ca chng mnh c. Th m, h chng n th ch, li cn cho l k th, ng
mt t l b nn. Nu chng ta c chn ch nn nhn mi, khin cho ci mu "b a"
ca h thnh c, th ri bn mnh s khng cn ngi no sng st u!
Mt ngi khc li ni:
- Chng ta khng bit b, ch bit "" thi! Mau mau mi ngi mt m, a ngay
chng i theo qun Huy, xem chng n c cn b c na hay khng?
Ri h hn nhau n hm sau, vo lc tan chu th s khi s.
C k em vic mt bo vi cc quan trong triu. Cc quan na ng, na tin. Sm
hm sau, quc cu Dng Khung v Trim v hu i ln vo trong ph. Cn quc s
Nguyn Khn th ng ca nm nh, khng dm vo triu. Tan chu, qun lnh chia nhau
i ba vy cc dinh th. Vo nh Dng Khung v Trim v hu, khng thy hai ngi,
qun lnh tc th h nhau ph nh. Ch trong chc lt, c hai dinh u b san thnh t
bng.
Ring dinh quc s Dng Khung, c mt th h l ngi khch phng Bc (ch
ngi Trung Quc lc by gi), vn rt gii thut nh kim. Nghe tin c bin, hn vi
tut gm ra ng gi cng. Qun lnh nom b dng ngi khch phng Bc ng
trong cn nhiu tay kim khch khc, nn khng dm vo. Nhng lu lu, h thy ra ra
vo vo vn ch c mt hn ta; tc th c bn lin sn ngay vo st cng. Ngi khch
ma gm ra nh, chm b thng vi ngi, qun lnh ko a vo, vm hn ra nt nh
bn. Ri h xng thng vo trong dinh; lc y Khn thay i qun o, theo ng tt
chy ra ca Trng Bn m trn i ri. Qun lnh lp tc ph tan dinh ca Khn.
Cha nghe tin dinh th ca quc s Nguyn Khn c ngi canh gi, cho rng Khn
phng b, chc khng vic g; bn sai mt hiu qun n ngay phn gii. Nhng lc
quan qun ti ni th Khn b trn, dinh th b ph gn ht.
Sau , m kiu binh li ko v ph bo vi cha rng:
- Quc s mang qun ra ngoi lm lon, xin cha cho ngi ui theo!
Cha bt c d phi sai vin th thn l thim tri binh phin Thoan trung hu em qun
ui theo Khn; nhng li dn ngm l c i t t cho Khn chy thot. Thoan trung
hu ui n Cu Giy khng theo kp Khn, li quay tr v.
Qun lnh gin Thoan trung hu khng chu em ht sc ra ui, lin ko n nh ph
lun nh hn ta.
Thoan trung hu cng phi chy trn nt.
Qun lnh khng bt c ba vin quan y, ly lm cm tc lm. Sau khi d bit quc
cu Dng Khung v Trim v hu ln trn trong ph cha, h bn chai nhau chn kn
ca ph, ri cho mt ton xng vo bn trong, i cha phi a hai vin y ra cho h.
Cha ni di rng:
- Khng thy ai trong ny c!
Qun lnh u nhao nhao:
- Chng trn vo ph, c ngi trng thy r rng. Ngi ta cn nh c gi chng i
vo na, th nh cha cn chi ? Xa nay h li c chuyn vua cha cha gic trong
cung bao gi?
Dng thi phi va khc va d dnh cc qun lnh rng:
- Ci thn go ba may nh c ba qun ph cha mi c nh th ny! Nay ch cn c
mt a em, xin ba qun hy tha mng n, cho c trn vn ci n xng tht.
m kiu binh tht ln:
- Tha mng cu y ! Th hm n by mng ngi cht, ai tha? Nu cn c giu, cung
khuyt s ra tro ngay lp tc, ci chc cng khng hay ho g!
Thi phi bn ngi sp xung t, chp hai tay li vi ly, van xin.
Cc qun lnh li ni:
- Khng ni chuyn vi n b. Ch hi nh cha thi!
Cha ni:
- Bc bch nhau th ny, th ng lp lm cha cn hn!
Qun lnh ni:
- Tng rng mun lm cha nn mi lp, ch nu khng mun th c ai p?
Mt ngi na ha theo ni:
- Bm mp th! Thi, hy xung khi b i! Chng ti mi Thu qun cng n l khc
yn chuyn.
Cha hong s, khng dm ho he g na.
Lc by gi sp ti, bn qun lnh u tn ra v, v h cn ni thm:
- Bt chng n cng v nh bt c. Nc su th c cn ln; n mai tho cho cn nc,
xem chng n c th bay ln tri c khng?
m y, kiu binh canh gi ca ph rt cht ch.
Cha bn vi thi phi rng:
- Kh th ca chng nh vy, khng th dng li ni sung m ging gii c u. Cn
phi mt nhiu ca m mm cho chng n, may ra mi xong, nu khng, th phi xoay
k khc...
Thi phi p:
- Nghe ni c tn Nhuyn Th, bin li i Nhng-nht l mt a gio quyt, bn kiu
binh lm g cng phi hi mu n.
Sng mai, cha bn cho ngi ra d Th, ng t lt, bo Th h nhn thu xp vic
ny, s giao mt vn lng bc, ba vn quan tin, cho y mc sc mun lm g th lm,
khng cn hi n. Li ha thm rng: "Nu lm xong vic, s cn c trng thng na".
Nhuyn Th trong bng ng, nhng cn lm b kh khn m rng:
- Bn h mun ngi mun ming, kh m ni nng c vi h. V chng, h ng
t lt th th no h cng sinh ng vc. Ri ng nh lc y li c mt vi ngi bn
ngang vo na, lm cho cn gin ca h bc ln, th lng ti phng chu c my m?
Ngi ca cha sai n vn c ko ni. Nhuyn Th ngn ng p:
- Nu vy ti la chn ly my chc ngi hung hng, to tn nht, em tnh thc ra
bn vi h, ri bo h ph ho thm vi ti. Nhng khi bn bc, gi s my chc ngi
ny c i thm iu g, th tu nh cha thng lng ly; ti ch xin ng ra lm k
dn xp m thi. Cn nh ci khon tin bc cng cng kia, cng xin i n lc qun
lnh tp hp ng . By gi nh cha s t ng li trc; ti v my chc ngi ny
bn cnh ha thm vo, nh th vic mi c th thnh c!
Ngi y v ni li vi cha. Cha bng lng, lin sai a ring Nhuyn Th mt ngn
lng bc hn phn pht.
Gn chiu, qun lnh li t hp v tin st vo tn trong ph. Cha v thi phi li phi ra
d dnh. Bn lnh ni:
- Vic g m phi lm mm! C vo trong ca cm lng khp to ph, ri tm bi tc li
ra, hi hn xem ci nm a y cn c th b c my chic na?
Cha ni:
- Ba qun lm nh vy th c sng g, chng qua ch thm bn tay m thi! Nay qu
nhn c cht qu mn l mt vn lng bc, ba vn quan tin, xin a khao thng ba
qun, mong ba qun hy ngh li m tha th cho hai ci mng nh b !
m kiu binh p:
- Cha cn tic hai ngi , ri s thy ph ng cng khng gi c u. Bn ti
cn g s tin bc y!
Gia lc h ang nhao nhao, Nhuyn Th bng vt ln pha trc v ni:
- Nh cha l b trn phi chu nhn nh vy; cc anh em khng nn n ni cn tu
ro mng qu!
Tip bn my chc ngi kia cng mi ngi mt cu ph ho thm vo. Rt cc lnh
trng ai chng hm li, h bn du ging m rng:
- th, th hy tha cho em rut thi phi. Cn Trim v hu l ngi gia tri, bn ti
phi xin mi ngi mt ming tht nhm ru, ri s tan v ngay tc khc. Nu khng,
th du c s tin y cng chng lm cho ba qun ngui gin c.
Cha ni:
- Tha th tha c. Sao cn tch bch ngi n ngi kia?
Qun lnh ni:
- Nh cha nu cn quanh co che ch cho Trim v hu; bn ti khi "mu nhp tim"
(do cu tc ng: "Mu nhp tim, nh lim cng nh"), th ngay c quc cu cng khng
tha na!
Nguyn hm trc Trim v hu trn vo ph, ln trn gc K-ln, vn dng i kim
gi mnh. Trong lc bn qun lnh i git, Trim v hu bng bo d: "Nu chng
khng nghe nh cha iu nh, m c xng vo bt ta, th phi ng trn thang chm ly
dm ba ci u ca bn chng, ch ta khng chu cht mt mnh!".
n lc ny vic gp qu, cha bn sai ngi n d Trim v hu rng: "By gi x
tc nguy nan nh treo trn si tc, nh cha khng th c giu tng qun c na. Vy
xin tng qun hy v cha ch tic ci cht, cho nh cha c yn. l cng
mun i ca tng qun!"
Trim v hu bt c d phi tro thang xung ra mt cha m ni:
- Cht th cht, thn xin hai tay hai kim tung honh vi chng n mt trn, git gn ly
vi trm a, cho h bt cn gin ca nh cha!
Cha ni:
- Nh th ch lm cho thi phi kinh s, m qu nhn cng chng c yn no!
Trim v hu qung hai thanh gm xung t ni:
- B tay m chu nh th, thn nh cht ung vy!
Cha khc m t bit Trim v hu. Ri li ha vi Trim v hu rng, sau khi y cht, s
cp cho mt ngn khonh rung lm ca ni i v phong cho lm phc thn, bt dn
mi lng th cng.
Trim v hu p:
- Thn ch v cha m cht, u phi cu mong tc lc? Xin cha hy ra sc tng thm
uy quyn, xoay lon lm tr, th thn du cht, xng vn khng mc nt!
Cha bn t tay vit su ch: "Trung ngha trng lit i vng" a cho Trim v hu.
Trim v hu qu xung nhn mnh giy , v trn, nut vo bng, ri ly t cha m i
ra. Khi qua im Tiu-bt, Trim v hu b m kiu binh li ko v hi:
- Gm sc ca my by gi nh th no?
Trim v hu p:
- Tao khng th dng thanh gm chm u chng bay l theo mnh cha v v x tc
thi. Nhng m, chng lu g u, tao cht ri, s c ngi khc n cht u l chng
bay. n lc y, chng bay s bit gm c sc hay khng!
Qun lnh xm vo toan nh Trim v hu, g cn li m rng:
- y l ni nghim cm, khng c hnh hung. Hy tao ra khi ca ph, ngi yn
u y, ri tha h cho chng bay mun lm g tao th lm.
on g bc khoan thai n bn cnh cu , tm ch, ung dung ngi xung v bo bn
qun lnh:
- No, by gi chng bay lm g tao th lm i!
m kiu binh ly gch p mi vo u Trim v hu khin mu chy y mt.
Nhng g vn ngi yn khng ca, kh ly tay o lau mt, ri va ci va ni:
- By gi tao khng thi u v, nhng vn cn thi can m! Th mi l ch!
Ngay , mt tn lnh ng sau cm gio m thc vo lng g, g mi cht.
Trim v hu cht ri; qun lnh vn cha ht gin, li vo buc cha phi x li v n
va qua.
Cha bt c d phi giao vic xung cho triu nh bn nh. Quc s, quc cu u
b bi chc lm dn thng. By tn lnh b chm ngy trc u c n mng.
T , kiu binh li cng ngng nghnh tn. Ti cc ng ph, h c dng tay nhau m
i. Cc v cng hu gp h u phi quay xe trnh sang li khc.
Li ni, Nguyn Khn lc mi phc chc, c lm trn th Sn Ty; n khi vo lm t
tng th cho em rut l in nhc hu Nguyn Cng (Cng mc chp l Nguyn
iu. C sch li chp Nguyn in) ra thay.
Hm y, Khn lt t trn ra ngoi thnh, dng vng mt n bt hai ngi khing i,
nhm hng Sn Ty m chy. Ti trn, Cng ra n vo trong dinh v hi duyn c.
Khn p:
- Tc ng ni: "Qun bt tr". Tht l ng lm!
Ri Khn em u ui cu chuyn k ht cho Cng nghe. Cng ni:
- By gi vic nh th, anh nh i ph ra sao?
Khn vn l hng ngi xunh xong, khng c c mu, nghe em hi lin ci v p:
- Tr ra c thut qu thn, h thy chng n hp nhau, tc th theo n m m nh, lm
cho chng n au bng nt rut, nh T thin i thnh bp Hong My (in ny ly
truyn Ty du), khng bit ng no m ln na, ho may chng n mi s. Ch cn sc
ngi th khng lm sao c!
Cng l k c nhiu mu mo khn ngoan, lin ni vi Khn:
- Ti c mt mo, c th khin cho chng n cht ro.
Khn hi:
- Mo nh th no?
Cng p:
- Ngy nay dn trong bn trn (Sn Nam, Sn Ty, Kinh Bc, Hi Dng. Thi L, 4trn
chung quanh kinh ny c gi l kinh trn hay kinh l, l nhng ni che ch cho
kinh ; ngoi kinh trn li c 9 phin trn hay phin l nh Cao Bng, Lng Sn, Tuyn
Quangv.v... l phn giu che ch cho cc kinh trn) ang on ght chng n n xng
tu; nu ai ly danh ngha dit kiu binh ku gi, th ch cn h mt ting, khng
ngi no l khng hng ng. Trn ny v min thng du, dn chng thun hu d
bo. Trc kia anh lm trn th Hng Ho, cc t trng a phng u l thuc h ca
anh, anh bo chc h phi nghe. Trn vng Tuyn Quang, phin mc Din qun cng
(tc Hong Vn ng gi M ng T Long, Tuyn Quang) giu c nht thin h, nm
xa c ti c anh cu gip, ng ta hn cn nh n; nu vit th ln r, th no ng y
ch theo. trn Sn Nam, qun Thc (tc Hong Phng C) l tng nh trm trn, vn
ni ting l bc v ch. Ri trn Kinh Bc th Thn trung hu (tc Trng Tun),
trn Hi Dng th Thi nh hu (tc Trnh T Quyn), u l nhng tay c mu tr.
By gi hy dng mt lnh nh cha, sai h ngm nui ngha s, gi vng dinh trn, v
nghe theo s iu khin ca anh. Cn anh, vn l mt v t tng li kim chc s ph,
th mt li ni ra khi ming, trn no li dm khng tun theo. Bn Kinh Bc cn c hai
tn tng gic u hng l t Huy v cai H, u l nhng tay d tn, tinh khn. Hin
chng ang ch vin ni thn Nht trung hu; nu th cho chng v sai i xui gic hai
ph Lng Giang, Bc H (u thuc Bc Giang), chc cng gip cho mnh c mt tay.
Trn Thi Nguyn li c tn gic gi l cai Gi, thu xa tng lm mn h ca anh,
hn anh cng c th sai khin c. C by nhiu ni ta hn nhau cng ngy khi s.
Phm u binh (thi L trung hng, kn lnh 3 ph thuc Thanh Ho v 12 huyn thuc
Ngh An chuyn bo v kinh thnh. Loi lnh ny c u i hn cc lnh ni khc,
v th gi l u binh, hoc cng gi l lnh tam ph) Thanh-Ngh, h a no cc trn
ngoi u phi tr cho ht. a no trn thot, cho dn s ti c bt m git i. Ri th
bn phng tm mt cng p vo kinh thnh kiu binh t s khng cn ng m chy
na. l mt k cng mun i mi gp, anh nn tnh gp i!
Khn nghe xong, ni:
- Hay lm! Nhng nay cha cn ang trong tay chng; nm chut li c th khng
king vt c ? ( mun ni dit kiu binh li s v n Trnh Tng)
Cng ni:
- l vic rt d: Trc hy sai ngi trnh vi cha, b mt ly ht vng bc, ca ci
trong kho, phn tn ra cc trn; thi phi, vng t v cc cung tn cng ln a c ra
ngoi thnh, h gp ch no tin th hy tm. Sau ngm bo cho qun Thc em
thuyn ch qun n bn Thanh Tr, ni phao l i tun sng: ri giu kn mt chic
ngang, i sn bn Ty Long. Cn cha th s mc qun o thng dn, ct ln xung
chic thuyn y i xui n dinh trn Sn Nam v tm ng ti . Xong u y by gi
cc trn mi cng khi s. Nh vy, th khng cn lo ngi g na!
Khn mng m rng:
- Khng c ch, ti khng ngh c n th. Du khng thnh cng l mt vic lm h
d!
Ri Khn lm t mt khi a v cho cha. Cha mng lm, vit ngay t mt ch khen
ngi, ng thi hn sn mi vic. Tip , cha mi thi phi ci trang v ln ra ngoi
thnh, n tm tr ti nh ngi chng b d th by ca cha lng Vn Gip, huyn
Thng Phc. Vng t v cc cung tn cng u theo c n . Mt mt, cha cho m
kho ly ht vng bc chu bu, sai cc th thn thn tn ngm em ra, giao ph cho bn
trn. Mt mt, cha cho hn vi quan trn th trn Sn Nam, ng ngy 28 thng y th
b mt n n mnh; li hn vi cc trn ng ngy mng mt thng sau th cc o s
cng khi binh c mt lot.
Cng vic sp t nh th l xong.
Ti ngy hn, qun Thc theo lnh cha em thuyn n n.
Khi y trong kinh ht sc nhn nho: ngi ta kho nhau rng quan trn th Sn Nam
sp em qun vo thnh, git ht kiu binh. m qun lnh nghe tin y u hong ht,
ngm cho v con gi ghm hnh l em ra ngoi thnh v trn trnh i cc ni, cn
kinh ch li nhng ngi thuc "qun tch" m thi. Ri chng ko nhau vo ph cha,
xin cha cp tc khi binh nh dp. Cha bt c d phi ra ng Trch cc u lo
ba qun.
Trong m kiu binh c k bit mu ca cha, lin mng cha rng:
- Cha ng tng chng ti khng bit m hng em u li ra khua ma che y.
T y theo ca Tuyn V i ra, ri n bn Ty Long (tc gi l Ty Lung, thng
pha sau nh ht thnh ph H Ni by gi); chng qua ch trm bc c thuyn
ca qun Thc ch n sn sng ; trng trc trng sau, khi no thy khng c
ngi, th bc ln thuyn cho nhanh ri tm ng m i ch g!
Cha bin sc mt, nn lng quay vo.
T hm y, qun lnh canh gi ph cha rt ngt. Nhng ngi no ra vo, h hi c v
khang khc l b h khm xt tra hi lin.
V vy, cha khng dm ra khi cung. Qun Thc nghe tin, li rt qun v trn ca mnh.
Cha sai ngi ra bo li vi cc trn hon ngy khi s, nhng cha n kp th cc o
theo ng hn c rm r ko qun ln ng. Thin h cc k no ng. Ho kit cc
ni ng thi ni dy, ai ai cng ni phi tiu dit ht kiu binh.
Ngy hm , ht thy kiu binh hai x Thanh-Ngh ng cc trn u phi b trn,
lc i qua lng mc chng khng dm ln ting. H k no but ming li ra th m
Thanh-Ngh, tc th b dn chng bt git ngay. Bn chng phi lun lun gi cch lm
ngi cm, n xin dc ng, ri ln m v kinh, bo cho m kiu binh y bit ci
tin nay mai qun cc trn s v hp di thnh.
c tin ny, bn kiu binh kinh tc th hp nhau bn cch chng c. Ri h chia nhau
thnh cc o ko i. Nhng o pha ty mi ko ra n i-phng, o pha bc mi
ko n cu Vnh th b ngay cc tay th ho a phng nh thua. H phi b c kh
gii, c mang vt thng m chy v kinh.
By gi kinh thnh chn ng, dn hng ph k ch u dt du bng b nhau ra ngoi
thnh chy trn.
m kiu binh va s va tc, gi cha l gic. Ri h ko vo trong ph, ly ht binh
kh, chia cho c i cc dinh nm gi. Ph cha lc y khng cn mt tc st no t
v.
m hm y, kiu binh bt c bn tay ngha s ln vo thnh; h lin b mt em n
hi s ca h tra hi. My tay ngha s au qu, khai liu rng m nay qun ngoi
s vo nh p. m kiu binh c s, bn bo nhau phng b nghim nht. Sng nhi sn
mi la, gm tut khi v, sut m h h ht, i li rm rp, kinh thnh hu nh sp
v.
Sm hm sau, h em chm c bn ngha s, ri xm quanh ph cha m trch rng:
- Nh c chng ti ph, cha mi c ln ngi. Nay cha li coi chng ti l k th.
Lnh Thanh-Ngh hai trm nm nay vn l nanh vut ct rut ca nh cha. By gi cha
li n dy qun bn trn v git hi lnh hai x chng ti. Tin da d m ng ct rut, gi
dao ca ct nanh vut, k no by ra mu y u l nhng k b thuc c cho cha.
Nu cha khng mau d bn trn bi binh, th ng c trch chng ti l v l!
Cha mt mc chi l khng bit, ri ngm sai ngi bo cc trn bi vic y i.
m kiu binh khng bit l cha ngm ra lnh nh ch, nn vn cn nghi ng. H
bn t hp nhau, bn lm chuyn i nghch. Hn n canh ba m y, n ba ting sng
Bo-long lm hiu, ri cng ko vo ph cha hnh s; s ly ht ca ci vt trong
ph chia nhau; sau ly xe kiu ca cha ch ht cc nghi v cng s sch a n
ni in, ri rc hong thng v Thanh Hoa mu toan cng vic sau ny.
Tht l:
o c h hnh nn chng quyt,
Lng h c chp ho ng nhau.
Cha bit vic ny ra sao? Xin xem hi sau phn gii.

Hi th t
 Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th t

Nh ngoi vin, Hu Chnh ra th thy

T lng trung, Trn Qun cht theo cha

Li ni, m kiu binh sau khi bn nh mu m xong, lin ko nhau n hi Trn

Nguyn Nhng. Nhng vn quen lm giy t cho m lnh; bn lp ngay mt bn iu
c, ct t r ngi no lm vic no, ri a cho h. Sau , Nhng li tc tc em
mu y vo bo vi cha. Cha c s ni:
- Hm qua ta ngi cung Trung Ho, c con qu khoang bay xung trc sn va nhy
nht va nhn vo ta n hai ba ln, nh c mun m. Ta phi sai th thn ly gio ra
xua my ci, n mi bay i. Thy im y, bng ta bit chc l c k di ang mu
hi ta. Nay qu nhin ng nh vy. By gi ngi hy nn v ta m ging gii vi h,
cho n hp vi ci im "xua gio" ca ta.
Ri cha li ha cho Nhng tin bc, Nhng ngm ph mu ca qun lnh.
Nhng l mt ngi nng ni, c cha t khen thng, tin dng, lin i khoe ngay
vi ngi khc. Qun lnh bit mu ca h b Nhng tit l, bn lng bt, Nhng phi
trn v vng Thanh Hoa.
Cha thy Nhng l k a tm li hay kim chuyn, nhn dp hn i trn, bn cho lm
chc k lc Thun Ho.
Sau khi Nhng i ri, th va lc cc trn cng bi binh; v vy mu ca qun lnh cng
thi nt.
By gi li ni v vic Nguyn Hu Chnh giong bum ra bin vo Ty Sn trong nm
Nhm dn (1782).
p Ty Sn thuc a phn x Qung Nam (Qung Nam hi y gm c ba tnh Nam-
Ngi-nh c. p Ty Sn vo a phn tnh Bnh nh). X ny pha bc gip i Vn,
pha nam gip Gia nh, pha ty gip Ai Lao, pha ng gip bin; b ci rng hng
ngn dm.
p Ty Sn c ngi h Nguyn tn l Vn Nhc, t tin nguyn l ngi Ngh An.
Khong nm Thnh-c (L Thn Tng 1653-1657), qun nh Nguyn ra nh Ngh An,
chim c c by huyn pha nam sng C, ri dn bt tt c dn c a v Nam cho
sng vng Ty Sn. T bn i ca Vn Nhc, chuyn y cng b bt trong s .
Vn Nhc trc kia nh ngho, nhng sau nh vo vic g bc m gia t bng tr nn
giu c. Nhc tng lm bin li Vn n, nn ngi ta vn thng gi l bin Nhc.
Bin Nhc v tiu mt tin cng, bn trn vo ni, t tp tay chn hn mt trm ngi, ri
i n cp cc chu p. Vin trn tng vng y khng sao tr ni.
T , bin Nhc t xng l cha Ty Sn. Mt hm, bin Nhc t ngi vo trong ci,
cho bn tay chn khing i v loan bo dc ng rng bt c cha Ty Sn tc
bin Nhc, xin a n dinh trn trnh np. Vin trn tng mng lm, m ca cho
vo, ri em giam trong ngc. m y, bin Nhc ph ci xng ra, cp ly thanh
gm ca tn lnh canh ngc, chm cht tn y, phng la t lun dinh trn, ri git nt
vin tng trn v chim ly thnh (y l thnh Qui Nhn, do trn tng Nguyn Khc
Tuyn coi gi. Theo mt s ti liu khc th Nhc ch l ngi vo lm ni ng, bn
ngoi lc y c Nguyn Thung cm u mt ton qun Ty Sn p vo, cng vi
Nhc cp thnh).
By gi cha nh Nguyn l Nguyn Phc Thun (tc nh vng) cn b, quan quc
ph ca triu nh nh Nguyn l t qun cng (Trng Phc Loan) nm ht quyn
chnh, lm lm iu cn by, nn lng ngi trong x u la tan.
Khi Vn Nhc ni lon, li mn mt bn v li ngi phng Bc (khi Nguyn Nhc
khi ngha, c hai thng nhn Trung Quc l Tp nh v L Ti chiu tp cc dn
ngho ngi Hoa-kiu theo gip. L Ti xng l Ho ngha qun, Tp nh xng l
Trung ngha qun. Qun ca L Ti v Tp nh chin u rt hng, lm cho bn ch v
cng s hi. Nhn , Nhc thng chn ngha qun ca mnh ly nhng ngi cao ln,
cho n mc ging nh qun ca L Ti v Tp nh, lc ra trn qun Nguyn trng thy
bng b chy. Ngi phng Bc ni y chnh l tr vo nhng ngi Hoa-kiu )
gi xng lm qun cu vin ca Tp nh hu, chng vi qun nh Nguyn. My trn
nh nhau, qun nh Nguyn u khng thng ni, do m thanh th ca Ty Sn ngy
cng to ln hn.
Nm Gip Ng (1774) nin hiu Cnh hng, thnh t Thnh vng nhn c hi , mi
sai quan i t Vip qun cng lm Bnh Nam thng tng, em qun ng La H
v phao ln rng s vo tip vin cho cha Nguyn. Nhc thy vy lin sai ngi em
cng mt con nga hay, mt thanh gm bu, v xin theo v triu nh.
Hi y, x Thun Ho mi dp yn, tng s u ngi vt v, mun cng vic Ty Sn
s tnh ton sau. Do qun Vip mi lm t khi v trnh vi Thnh vng, xin nn
nhn dp y m v v Nhc. Vng cng nghe li, bn cho Nhc lm trn th Qung
Nam v phong lm Tuyn u i s, Cung quc cng. T , hng nm Nhc vn dng l
cng u n.
Qun Vip thng hay sai Nguyn Hu Chnh lm s gi qua li vi Ty Sn. Thy
Chnh c ti bin lun, Nhc rt yu mn. c t lu, Nhc thy c im rng vng, lin
cho ng ngai rng, ln ngi vua, t xng l thin vng, t nin hiu l Thi c. Triu
nh bit vy, nhng cng b khng hi g n. By gi Nhc ang c mun thn
tnh Thun Ho, m vn cha c ngi bn nh cng vic. Nn khi c Chnh chy
vo vi mnh, Nhc mng lm. Nhng thc ra, trong lng vn cha tin. Chnh cng nhn
thy iu , lin k vi Nhc tt c u ui cu chuyn ca mnh, ri li tnh nguyn
gi v con lm con tin, xin c nng ta vo x s ca Nhc, Nhc bng lng.
Nhc vn mn ti ca Chnh, nn i vi Chnh cng ngy cng thn mt, tin cy.
Ngc li, Chnh cng ht lng th Nhc, by k cho Nhc nh chim t ai cc nc
Chim Thnh, Xim La, Bn Man. Ri Chnh li t mnh cm qun i tin phong, xng
pha vo nhng ni tn n, khin my nc ln cn y ln lt u b nh bi. Do ,
n tnh gia Nhc vi Chnh li cng thm mn m.
Tuy th, nhng trong khi vi Ty Sn, Chnh vn hng ngy mong v nc c.
Li ni, triu nh t khi mt Chnh, rt ly lm lo, thng vn chiu m xem ai d c
Chnh tr v th s trng thng. Mt ngi em r ca Chnh xin nhn vic . Triu
nh lin cp cho mt o mt ch ngi y ln ng.
Lc gp Chnh, ngi y cha kp ni g th Chnh hi:
- Ch ln n tro o li sui ti y lm chi? C phi nh lm thuyt khch cho cha
Trnh khng? Ch coi mt ta, xem t khi ra n gi tng nghe ai xui khn xui di
cha, m ch dm c gan nh vy?
Ngi em r ch cn bit ci u nn lng, khng dm ni g na.
Chnh li hi tip:
- Nhng thi c, ch Bc vo y, t l bit r u ui s vic. Vy ch hy k
cho ta nghe xem, t sau khi Huy qun cng b nn, th cng cha (ch con gi Trnh
Doanh, v Huy qun cng) v cc cu cng t lu lc i u?
Ngi y p:
- Khi y, cng cha b Dng thi phi giam vo hu cung. Cn hai cng t nghe tin c
bin th b chy v huyn Yn Dng, dy qun tr th, lm chn ng c vng Kinh Bc.
Cha Trnh sai vin trn th Kinh Bc l Mn trung hu em qun i nh. Qun Mn
trung hu by trn ni Ba Tng (nay a phn huyn Vit Yn, H Bc). Cc cng t
sai vin th lnh Hong T lm tin b em qun ra nh. Hong T b cht ngay trc
trn. Qun s tan r. Hai cng t u b bt sng, ng ci gii v kinh.
Chnh nghe xong, than rng:
- Tui tr bng bt, hn no khng hng vic! Nhng cng l mt vic lm v ngha, du
tht bi m vn v vang...!
Ri Chnh li hi:
- Th a v kinh ri sau ra sao?
Ngi y tr li:
- Triu nh bn nh hai cng t u ng ti cht. Cha ngh tnh anh em c cu, ra n
cho c tha ti cht. Nhng li b thi phi ngm sai ngi n bt ung thuc c. C
k bo vi cha. Cha vi sai vin trung s n ngn li. Nhng khi n ni th cu c
b trng c cht ri. Ch cn cu hai hin ang b giam ngc ca oi.
Chnh t v ngm ngi m rng:
- Thng thay! Ph t trng (i Tam-quc, Khng Dung b To Tho bt, lc sp b
git cht, c k n bo hai con ca Dung nn trn i; hai ngi tr li: "T v th
trng cn ton vn lm sao c"- Cu ny dng theo )! Ngi ta c ti tnh g?
Li hi:
- Cn cng cha, t khi b giam vo hu cung th vic n ra sao?
p:
- Cha cng ngh tnh c rut, khng n hnh h g c. Song v thi phi vn c him c,
nn lm cho kh cc ng. Cng cha va au bun va ut gin, nn thnh
bnh m cht ri!
Chnh th di hi lu, ri ni:
- Cng cha cht cng l phi, sng m lm g na...!
Li hi:
- Th cn ng Tuyn phi th th no?
p:
- Khi cha nh b b, thi phi lin sai ngi bt Tuyn phi n trc mt mnh, k ti, ri
buc Tuyn phi phi ly t. Tuyn phi khng chu ly. Thi phi bn sai hai th n ng
km hai bn, nu tc Tuyn phi rp u xung t. Nhng Tuyn phi vn nht nh khng
chu ly, m cng khng ni na nhi. Thi phi gin qu, nh p mt hi, nh nc bt
vo u vo mt, ri em giam vo nh H-tng vn sau. Ti y, Tuyn phi b lm
tnh lm ti cc k kh s. Mt ba, Tuyn phi ly o che mt, trn ra khi ca Tuyn-
v, chy n bn ph Khch th b qun lnh ui kp. T , li cng b giam gi cht
ch. Nm sau trong nh tm miu trn lng Thnh-phc, t dng bao nhiu th bng
g, bng vng h ng tay vo l nt mn nh bn. Vin gi lng miu vi vng gi th
v kinh trnh r vic bin. Thi phi cho i c ng vo hi. C ng phn rng: "Cha
thng lm tri tin vng; ti bt hiu c hai iu: Cha va ln ngi, ng ng
th lm ba ym trong t cung, ri t cy m t cung, thay i qun o khm lim,
khin cho xng ngc khng yn. l mt! ng th l ngi m tin vng yu du,
by gi b cha lm cho ti nhc ng, khin vong linh tin vng phi y ny.
l hai! Nu khng mau hi li t ti, tai bin s cn nhiu na!". Thi phi s hi, lp tc
vo ni vi cha. Cha bn sai quan t l t ti, ri cho Tuyn phi c tr li lm cung
tn ni th vo th phng tm miu. Tuyn phi c vo hu h lng tm, m ngy ch
go khc xin cht theo tin vng. n ngy gi "i tng" ca tin vng, Tuyn phi
bn ung thuc c m cht. Cha sai quan trn th Thanh Hoa, theo l cung nhn tng
Tuyn phi cch Vng-lng ca tin vng mt dm.
Chnh ni:
- Cht c y! Ta tng Tuyn phi ch c nhan sc, khng ng li c tit lit nh vy.
Nhng khng hiu v sao ngi ca Tuyn phi li b ging lm cung tn nh th?
p:
- Bi v khi cha ln ngi c mt nm, ngi ta lc t c mnh ca tin vng, thy c
ch son ca thnh mu ng ph rng: "Khng phi bt rng ca tin vng, khng
lm bng". Cha lin giao t cho triu nh bn nh, by gi quan thim sai Phm
Nguyn Du lm t lun v "quc sch", ni rng: "Ngi ca cha in vi sch mnh
ca Tuyn phi cng t c mnh, u l ci mnh ca tin vng trong lc m ln. N rt
tri l thng, sai o l, khng th cho l phi c. Nay thnh mu l m m i li
ca con th tht l mt vic ht sc chnh ng. Vy cn phi truy xt v ci ti ca
nhng k ph ho, lm cho sng t v nghim chnh php in ca nh nc!" Do
m Tuyn phi b trut lm ngi thng. Ri T xuyn hu v vit t th c mnh,
Khanh qun cng v t tin vit thay bt rng, Thim sai Nh Cng Chn v t tin tho
t sch mnh phong Tuyn phi, xut np Thu trung hu v sao nhng t sch mnh y
a ra chnh ph... u phi bi chc v lm dn thng. ng th sau ny li phi ging
lm cung tn, cng l v c .
Li hi:
- Ngoi my vic y, cn chuyn bo n bo on g khc na khng?
p:
- Cha mi ln ngi hm trc, hm sau lin h lnh rng, tt c mi ngi u c
khoan dung, ch ring nhng k t gic vic nm Canh t th khng c tha. V vy
nhng k ny ln lt u b bt v b lm ti ht thy. Duy Ng Th Nhm khng bit
trn i u. Nhng k phi cht v v n Canh t gm c Tun sinh hu, Kh trung hu
v chng d Su, v sau u c truy tng tc vng v lp n chay lm l cu
siu, gii oan cho h.
Chnh ni:
- Bi b mnh ca cha gia triu nh, ph by li ca cha vi c nc; l vic i bt
hiu!
Li hi:
- Tham tng, bi tng by gi l nhng ai?
p:
- Cha mi lp nn, T xuyn hu lin b bi chc; quan bi tng Bi Huy Bch ln thay
chn v c phong lm K lit hu. Nay K lit hu vn mt mnh gi ngi tham tng.
Cn bn Trng ng Qu, Mai Th Ung, v Trn Cng Thc c thay nhau lm
bi tng. u l nhng bc tai mt nm quyn chnh hin gi.
Hi tip:
- T by n nay, cn c im lnh, im g g khng?
p:
- im lnh khng thy, ch c im g th nhiu: ngy rm thng mt nm Nhm dn
(1782), trong cung bng di ra mt ting rt to, rn vang n hn mt khc, lm rung
chuyn c tri t. Khng hiu l ting g?
Chnh ni:
- l ting trng tri.
Ngi y k tip:
- Nm Qu mo (1783), ni vua Hng t nhin st xung hn hai chc thc. Thng su
nm y, con sng Thin-c (tc sng ung) cn hn mt ngy mt m. Nm Gip
thn (1784), gia m mng mt thng mi, trong h Thu-qun (tc h Hon Kim)
thnh lnh c ting pht ra nh sm, nc h si ln sng sc, sm mai bao nhiu tm c
u cht sch. Cng trong nm y, trn cc cy ci trong ph cha, thng c hng vn
con qu u ko n, bay ln lao xao, ngy m ku go quang quc. Ri qung b
thnh pha ngoi ca cc ca ph ng, bng dng cng st xung hn mi trng.
l nhng s l to ln, ai ai cng bit. Cn nhng chuyn lt vt, th khng sao k ht
c.
Chnh cht li lun my ci, ri hi n tnh trng bn kiu binh. Ngi y c theo s
thc k li ht u ui. Chnh xem chng cu chuyn cn, bn sai nh bp lm cm
ru, tht i cho ngi y n ung tht no say. Sau , Chnh mi cn vn ngi y
rng vo y lm g?
Ngi y tha:
- ng trung hu thy ti vi quan ln c tnh b con, nn mi tu vi cha, xin ging
ch sai ti n y khuyn quan ln v triu, cho khi mt cng danh ph qu.
Chnh ci m rng:
- Ch l a ngu, ta thc khng thm chp. Song ta ch ght ci a sai ch n y dm
khinh nhn ta. Vy ta kt qu tnh mng cho ch; nu c oan c th c xung m ph m
kin ci a sai ch y!
Ri Chnh h lnh cho tay chn li lun ngi y ra chm cht.
Nhc thy Chnh chm thuyt khch, li cng thn cn tin yu hn.
Qua nm Bnh ng (1786), khong cui ma xun, i tng Thun Ho l To qun
cng (tc Phm Ng Cu) sai vin thuc hiu i Dc-hu l Dng lnh b Nguyn Phu
Nh vo Ty Sn ni v cng vic bin gii ca hai x.
Phu Nh vi Chnh vn l ch quen bit, lin ni vi Chnh nhng l c th ly c
Thun Ho. Ri Nh li cho Chnh bit rng hai x Thanh-Ngh v c bn trn hin ang
b i ln, dn chng u ta on ku kh, dn vi lnh chng a g nhau, tnh th khng
th lu bn; nu ly c Thun Ho, th vic dp yn thin h khng kh g na!
Do , Chnh mi quyt nh mu k v nc. Lun ba y, Chnh vo hu Nhc, by
cch thc ly t Thun Ho, v xin iu ng binh tng nh chim ngay ly Ph
Xun.
Nhc theo li, lin sai ngi em rut l thng cng Nguyn Vn Bnh (tc Nguyn
Hu), c xut cc qun thu b; li sai dng tng V Vn Nhm (V Vn Nhm vn l
tit ch ca h Nguyn, b Ty Sn nh thua trn Gia nh, toan t t, sau nghe
Nguyn Hu d hng, Nhm bn theo Ty Sn t , ri c Nhc g con gi cho) lm
t qun c, Nguyn Hu Chnh lm hu qun c, cng theo hiu lnh ca Bnh,
n ngy 28 thng t th ko qun ln ng, tin thng v pha thnh Ph Xun.
Li ni, t nm Gip-ng (1774), Thun Ho thuc v b ci nc ta (ng v pha L-
Trnh ng ngoi m ni. Nm 1774 qun Trnh h c thnh Ph Xun), thnh Ph
Xun tr nn ch u cng ca min bin gii v l mt th trn rt xung yu. Bi th,
triu nh mi ba ngn qun ng n v ba vn qun thay phin canh phng; li c
mt vin i tng, mt vin ph tng, cng vi mt vin c th, mt vin ph c th
trng nom cng vic . Cc ni trng yu t o i Vn tr ra u c lp n ng
qun. Ri ly dn a phng b sung thm qun lnh. Khai khn t hoang tng
thm lng thc. M mang vic lu thng trao i hng ho. Khai thc cc ngun li
trn rng di bin. Ly vic thi c kn chn ngi ti. Dng danh v, tc lc thu
phc lng ngi... Cch khng ch, cai tr tht khng cn thiu st iu g. Ch ng tic
l vin i tng To qun cng ng u x li l mt ngi nhu nhc, ch quen
ly ming li chng ch ngi, cn n khi gp vic quan trng xy ra th li khng c
ti nng i ph kp thi. Trc kia, vin c th Nguyn Lnh Tn c mi ln nhc n
vic phi gp rt nh ly Ty Sn, th li b qun To gt i. Lnh Tn bn tu v triu
rng: "Qun To l k nht nht, t mu c, Thun Ho chc chn s mt tay ng ta; xin
hy bi chc ng ta v nhc ph tng ln lm i tng, ho may x ny mi c th gi
vng c". Cha (Trnh Sm) ngh rng Thun Ho l x va mi dp yn, li thch
tnh n ho, thn trng ca qun To, bn bi chc c th ca Lnh Tn v cho ngi
khc lm thay.
By gi bng nhn L Qu n kho cu nhng sm k v t khi ngha Ty Sn, ni
vi cha rng: " Ty Sn c t thin t, n mi hai nm na th sc mnh ca h s
khng ai chng ni. i tng Thun Ho e khng phi l tay i ch c vi h. Xin
cha hy lu ". Nhng cha cng ch cho l li ni qu ng, khng g my.
Ri , b ci khng c chuyn g, Nam-Bc u yn n, Thun Ho ang l mt min
thi bnh, vui v.
n thng t nm Bnh-ng (1786), bng c chic thuyn bun ca ngi khch phng
Bc i ti. Ngi khch vo ra mt qun To, ri gi thut tng s ra ni rng: "Hu
vn ca ngi rt tt, phc lc khng th k xit. C iu hin nay ngi ang gp phi nm
xung thng hn, cn phng bnh tt xy ra. Ma h ny ngi nn lp n m cu cng
th tt!". Qun To tin li, tc th sai lp n chay rt ln, cng lun by ngy by m.
Qun lnh phi phc dch lin tc ht m ny sang ngy khc rt l vt v.
Thnh lnh thy c tin bo b binh ca ch ly mt n i Vn, tng gi i Vn l
Quyn Trung hu (tc l Hong Ngha H) b cht trong khi nh nhau; hin nay cc o
thu binh ca ch ang theo ng bin ko ra, ch sm ti s n y. Qun To ht
hong v thnh, khng bit nn lm th no. Cc qun lnh v sut my hm hu h n
chay ang mi mt, tht nghe tin c ch, ai ny u khng cn hn va. Qun To vi
cho ngi i tm ngi khch, th mt tm khng thy u na. By gi, qun To
mi bit hn l thm t ca ch, n by mu nh la mnh.
Nguyn Hu Chnh khi Ty Sn vn bit qun To l ngi nht nht m a nghi,
d hng cha chc To tin. Chnh bn vit mt bc th cho ph tng Th qun cng
(tc Hong nh Th) i ni rng: qun Ty Sn tinh nhu lm, khng th ch ni.
Qun Th vi Chnh xa u l thuc h ca qun Huy, nu nay Th chu em thnh Ph
Xun ra hng th Chnh s bo m cho c giu sang ton vn. Ri Chnh ly sp bc
kn (xa cc th t b mt u bc sp ong), v mt sai ngi c a lm phong th y
vo dinh i tng To qun cng. Qun To nhn c th m ra nghi ng, s hi,
ngm c mun hng Ty Sn, bn dm lun bc th i.
Chng bao lu, i binh Ty Sn ko n. i tng v ph tng bn cng nhau bn
cch chng c.
Nguyn thnh Ph Xun ngay b sng, t mt nc di dng sng ln chn thnh,
chiu cao khong hn hai trng. Lc y thuyn Ty Sn di sng bn ngc ln,
v vy khng ti mt thnh. Trong thnh, ngi ta ng cht cc ca, ri dc tt c qun
s trn bn xung. B binh ca Ty Sn phi lui c vo trong thuyn. Trn thnh bn
theo, thuyn ca Ty Sn b chm mt chic. Nh vy, tinh thn qun lnh trong thnh
hng hi ln c mt cht. Chng d, m y thu triu ln to, nc sng trn ngp
khp chn thnh. Qun Ty Sn tha dp th thuyn tin st vo, bn thng ln thnh, ri
cho b binh vy cht ca thnh.
Qun To t mnh ch huy cc ton qun gi cng thnh; ri sai ph tng qun Th
cng cc thuc tng l bn Kin kim hu (tc V T Kin) ra ngoi thnh n nh.
Hai ngi con trai qun Th u lm quan v, cng theo cha ra nh, c ton da lng
vo b thnh m by trn. nh nhau c hn mt canh, tn n u ht, qun Th c
ngi vo thnh xin thm. Qun To ngi trn lu thnh, sai ngi ng ca chn li m
c rng: "C no i y, ngoi vic cp lng khu phn, n dc cng u c c ri,
gi li cn vo i hi ai?" Qun Th gin lm, lin bo vi cc tng:
- Qun To phn ri! ta ph ca thnh vo cht ly u thng gic gi trc , ri
sau s ra nh.
on ngonh li ni vi cc con:
- Chng bay hy ng pha trc cn ch, ta vo mt lt s quay ra.
Ri qun Th co u voi quay vo. Voi va li li, th trn tc th ri lon, qun Ty Sn
tha c sn n. Hai con qun Th phng nga ra trn, ma ao chm cht chng vi
trm ngi. Qun ch ko n cng ng hn, h xng vo chm chn nga ca hai
ngi. Nga qu, hai ngi li hoa ao nh b, git thm vi chc ngi na, ri b
thng nng v cng ui sc, bn gi cha ra cu.
Qun Th vi quay voi n cu, th hai ngi b chm cht trc trn. Lin , Kin
kim hu cng b git cht.
Qun Th thu qun, toan by trn khc, nhng ngonh u nom ln thnh th thy ko
c trng ri.
Tn qun tng ca qun Th ht hong, b voi nhy xung t chy trn. Qun ch
ui theo voi m bn. Qun Th cht ngay trn bnh voi.
i tng To qun cng truyn m cng thnh, xe quan ti ra hng (t xin ra chu
cht). Bnh th qun vo thnh, chm git ba pha. c th Nguyn Trng ng cht
trong trn . Cn bao nhiu lnh trng trong thnh chy trn ra ngoi, u b th dn git
sch.
Trong trn nh ny, my vn mng tng s ng thnh Ph Xun u khng cn
sng st ly mt mng.
Chim xong Ph Xun, Bnh nhn thng ko qun ra ly lun n ng Hi. Tng
gi n l V phi hu cng hip trn l Ninh Tn mi trng thy bng qun Ty Sn
chy trn. Th l mt ht c t Thun Ho. By gi l ngy 14 thng 5 nm Bnh Ng
nin hiu Cnh hng (1786).
Sau khi hon ton ly c Thun Ho ri, Bnh bn hp cc tng bn vic sa li a
gii La H; ng thi sai lm t "l b" (th bo tin thng trn) bo tin thng trn v cho
cha Ty Sn.
Lc y, Chnh ni vi Bnh rng:
- Ngi vng mnh ra ly Thun Ho, nh mt trn m xong, oai danh lng ly khp
thin h. Php dng binh c ba iu ct yu, mt l "thi", hai l "th", ba l "c"; ba
iu y u c c th nh u cng thng. Nay Bc H, tng li binh kiu, triu
nh khng cn k cng g c, ta tha th m nh ly, nh trong sch ni: "Chim
nc yu, nh nc ngu, ly nc lon, ln nc suy vong". C v thi y khng nn
b l!
Bnh p:
- Bc H l mt nc ln, c nhiu ngi ti. Li xa c ni: "Con ong c nc", h c
th khinh thng c ?
Chnh ni:
- Ngi ti Bc H ch c mt Chnh ny m thi. Nay ti i ri, y l ci nc rng
khng, xin ngi ch nghi ngi!
Bnh vn kho dng ngn ng b ngi, lin a rng:
- Khng nghi ngi ngi no khc, ch ho ra ch c ng l ng nghi ngi thi ?
Chnh ti mt m t rng:
- S d ti t nu ln ci ngu hn ca mnh nh th, chng qua cng ch ni qu rng
nc ti tuyt nhin khng c ngi ti m thi! ( Chnh mun ni cha, ngoi Bc
ch c Chnh l ti m Chnh cng ch xong nh vy th qu l ngoi Bc khng cn c
ngi ti na)
Bnh li an i my cu, ri tip:
Mt nc tri bn trm nm, nay bng chc mnh n cp ly, ngi ta s gi o
qun y l o qun g?
Chnh p:
- Nc ti c vua li c cha, l mt vic ht sc tri ngc xa nay. Cha Trnh ting
rng ph L, thc ra ch l n hip thin t. Ngi trong nc vn khng phc. Trc
y cc bc anh hng mi khi ni dy, cha tng c ai khng ly danh ngha ph L.
Nhng s h Trnh cha ht, nn cng vic ca nhng ngi y u khng thnh. Nay
xt trong "a k" ca h Trnh c cu: "Chng chng b, quyn nghing thin h,
truyn c tm i, trong nh dy v". M tnh t Thi vng n Tnh vng [a k:
sch ghi li d on trc v th t m. Thi vng l Trnh Kim; Tnh vng l
Trnh Sm. Tng truyn Trnh Kim lc nh nh ngho, thng n trm g hng xm
nui m, ai cng ght. H bn nm m Kim xung vc su lng. Qua mt m, ch
vc su y bng bin thnh mt g t. Sau c mt thy a l i qua g t, c bn cu
rng: Phi phi b, quyn khuynh thin h, t truyn bt i, tiu tng khi ho (ngha
nh trn). Cu "t truyn bt i" c bn chp "truyn nh bch nin" (truyn hai trm
nm)] th s tm i ri. Nu ngi ly c "dit Trnh ph L" m ko qun ra, thin
h khng ai l khng hng ng. chnh l ci cng khng my i c vy!
Bnh ni:
- l vic rt hay! Nhng nay ta vng mnh i nh Thun Ho, khng phi vng mnh
i nh nc ngi. T thay i mnh lnh ca nh vua nh th th ra lm sao?
Chnh p:
- Trong kinh Xun Thu c ni: "Thay i nh m cng lao ln, y l c cng!" Nh th
th thay i cng c ngi g u? Hung h, ngi h chng nghe ni cu "tng ngoi,
mnh vua c khi khng cn phi theo" y ?
Bnh l mt ngi thng minh, quyt on, c li Chnh ni trng vi mnh, tc th
nghe theo ngay. Bnh sai Chnh em i qun tuyn phong, vt vo ca bin i An,
nh ly kho lng V Hong (x V Hong, sau l tnh l Nam nh) trc; cn t mnh
th dn thu binh theo sau, li hn vi Chnh h n c V Hong th phi t la ln
lm hiu.
B tr xong ri, Chnh lin cm qun i trc. Lc ngang qua my trn Ngh Anh, Thanh
Hoa, Chnh sai nhiu ton du binh, mi ton chng vi trm ngi, chia ng i nh cc
n ph trng thanh th.
Trn th Ngh An l ng trung hu, trn th Thanh Hoa l Thu trung hu (tc Bi
Th Toi v T Danh Thu) u b thnh m chy.
Ngy mng su thng su nm y (1786) Chnh ti V Hong. Qun trong n mi
trng thy bng qun Chnh b trn. Hn mt trm vn hc lng y u b Chnh
chim gn. Sau , Chnh bn t la bo tin.
Bnh thy hiu la, lp tc dn hn mt ngn chic thuyn theo ng bin i ra. Dn
chng Ngh An ln ni, trng bng lu thuyn (loi chin thuyn hng ln, khoang
thuyn c lu cao) cng c qut ngoi bin u ngm ngi than: "Cng rn cn g nh,
hn ta tht c ti. Song cng l mt vic khng my i c!"
Chnh V Hong hp vi qun ca Bnh, thanh th rt ln. By gi trong nc, nhng
k hai lng thng hay lui ti dinh qun ca Chnh, em ht tnh hnh nc nh m k
vi ch. Cn nh tnh hnh qun ch ra sao, th triu nh li khng h hay bit g ht.
Khi Ph Xun b v, tin t bin gii bo v kinh, nhng ngi d bn u ni: Thun
Ho vn khng phi l b ci ca triu nh, tin triu hao ph bao nhiu ca ci trong
nc mi ly c x y, ri li phi em qun ng gi, rt cuc chng c ch g. Ngy
nay mt i cng l mt ci may. By gi ch nn bn tnh vic ng n trn Ngh An
v nh r cng gii c m thi. Ta ly s mt Thun Ho lm may, t h phi ly s
ln t ca ta lm iu ng ngi. Nh vy hn l ta khng phi lo g na.
Th l k trn ngi di, ai ny u yn lng. Cht nghe tin Ngh An b v, qun ch
sp sa n ni; triu nh by gi mi ht hong, bn sai Thi nh hu (tc Trnh T
Quyn) lm thng lnh, em 27 c lnh vo Ngh An chng nhau vi qun ch, Thi
nh hu lnh mnh hn mi ngy, m sa son vn cha xong. Kp n khi ri thnh
c na ngy, th qun ch ti V Hong. By gi triu nh li sai lun Thi nh
hu xung gi vng Sn Nam; v phi thm Lin trung hu inh Tch Nhng c
lnh ng thu, dn cc i thuyn T-v, Hu-v, Ng-hu, Ng-thin, Ng-trung cng
vi Thi nh hu thu b u tin.
Hi y Nhng ang nh nhau vi bn thu khu (bn cp trn sng, bin) vng Hi
Dng; n lc ny, bn thu khu hp c vi qun Nam, v vy triu nh lin sai
lun Nhng v nh gi mt Nam.
Nhng l danh tng vng Hm Giang, vn l con nh dng di, triu nh em ht
cng vic thu chin giao ph c cho Nhng.
Cc thuyn qun ca Nhng ko n ng ca Luc [ca Luc, ch sng Luc chy
vo sng Hng H gip lin vi huyn Tin L (Hng Yn) v huyn Hng Nhn (Thi
Bnh)], cm c vi qun Ty Sn. By gi gi ng nam thi rt d, qun Ty Sn h
lu cho nm chic thuyn lm tin b tuyn phong, ging bum ngc dng tin ln,
cn i qun th t t tin theo sau. Nhng thy nhng thuyn tuyn phong ca ch
xng n, tc th em chin thuyn chn ngang sng, dn thnh th trn hnh ch "nht";
ri truyn qun lnh np sng Bo-ln, bn sang thuyn ch. Bn pht u, thuyn ch
ng yn khng ng. Nhng truyn bn pht th hai, cc bum ca thuyn ch u
cun li. Qun bn Nhng mng r, cho l bn ch c s. Nhng li sai bn lun ba
pht na. Lc y bn ch mi bn tr mt pht sng ln, ting n nh sm, n bay ln
cy c th bn b, lm cho thn cy b gy lm hai on.
By gi Trng trung hu (tc Th Dn) v vin c ng Nguyn Huy Bnh u
mt mnh b trn. Qun ca Thi nh hu ng ca Kim ng [thuc Hng Yn (Hi
Hng)] cng t v m chy.
Khi y, th bo tin thua trn ti tp a v kinh, cc quan vn v trong triu ai ny ch
cung ln lo thu xp ch nng nu cho v con, lo ct giu ca ci, khng mt ai dm ra
nhn ly vic nh nhau vi qun Ty Sn.
Cha thy tham tng Bi Huy Bch ngi t tng lu ngy m chng lm c vic g,
n lc ny li khng c mu k g chng ch, trong lng chn ght. Ri nhn
nhng ngi xung quanh li cng kch Bch rt gay gt, cha bn bi chc t tng ca
Bch v c ra trn c chin.
T tng i ri, lng ngi cng nn nao. Cha bn i Cng Thc (Trn Cng Thc,
sau i l Cng Xn) vo ph, mt bn xem nn nh lui ch hay nn trnh ch. Cng
Thc tha:
- Gic ko qun vo su x l, l iu m trong binh php rt k. Nn d cho chng
ti gn na, ri nh mt trn m tiu dit ht, cng l ci thut k diu trong php
dng binh. V li, kinh s l ci gc ca thin h, ri b th s i u? Chng nhng th,
nu kiu cha lt t ra ngoi thnh, tt lng ngi s phi la tan, y l em nc m
trao cho gic vy. By gi ch nn xin thi phi v c su cung hy tm lnh ra ngoi thnh
m thi.
Cha nghe theo li Thc. Li t ngh rng, trong hng v tng ch c Thc qun cng
l tay lo tng c th trng cy c, bn sai ngi ra trn Sn Ty tc tc triu ng ta
v triu.
c lnh, qun Thc lin em ngay nm trm qun ngha dng v cu kinh thnh. Thy
qun Thc v, lng ngi cng hi vng. Khi qun Thc vo ra mt, cha ni:
- ng b qu nhn hay sao? By gi th nc nh vy th lm th no?
Qun Thc khc m rng:
- Thn chu n dy ca nh nc, th khng cng sng vi gic. Cha con thn tt c cn
c chn ngi, nu phi da lng vo thnh m quyt mt trn t chin, thn xin cm roi
m theo di chn cha, cha khng lo g ht!
Cha bn b ra nm ngn lng bc, giao cho qun Thc chi v vic binh. Thc lp tc
ra lo liu vic qun, mt ngy gi c hn mt ngn th h, ton l nhng tn qun ht
sc tinh nhu. Ri theo lnh cha, qun Thc tin qun ra ng h Vn Xun (tc m
Vn Phc lng Vn Phc, huyn Thanh Tr, H ng, nay l ngoi thnh H Ni).
By gi gi ng nam ang mnh, ng thu tr nn rt xung yu. Sau khi cc i
thuyn ca Lin trung hu b nh bi, qun ch chim c c mt di t yn n
chy di theo ven sng, ri thun ng ko thng ln kinh k. Tng sai c bn hiu lnh
thu dc ht qun xung ngn ch ca Thu i (Ca Thu i nm a phn bi Thu
i, Thanh Tr, H ng, nay thuc ngoi thnh H Ni).
Thuyn ch n bn Nam D (cng thuc Thanh Tr, H ng, nay thuc ngoi thnh
H Ni), tc th b thuyn nhy ln b, nh p vo m lnh thu ca Thu i. Trc
, thu binh y nghe tin qun ch cn xa, nn khng phng b g ht, c ct thuyn
li ri ln b i tn mt, linh tinh cc bi sng. Khi qun ch thnh lnh ko n, thu
binh khng kp ln thuyn, bao nhiu thuyn b u b ch chim ht c. C i duy c
vin tiu tng h Ng (tc Ng Cnh Hon, theo Cng mc, Hon c ngi thip yu
l Phan Th Thun rt tr, p. Sau khi Hon cht, nng c nhn nh may sm qun o v
trang im nh khng c chuyn g, mi ngi ch ci cng mc. n ht gi 100
ngy, by gi nng mi trang im p , bi thuyn n ch chng cht m t t. Nhn
dn a phng bn lp n th, khen l ngi con gi tit lit) l dm vc ao ng
u thuyn, nh nhau vi ch. c chng hn mt khc, qun Ty Sn dng sng ln
bn vo u thuyn, vin tiu tng y trng n cht ti ch. Qun ch bn ko a ln
b, xng vo trn ca qun Thc. Qun lnh ca qun Thc khi y ang n cm, cht thy
ch p ti, ai ny b c kh gii m chy (theo Cng mc, lc y c Mai Th Php dm
mt mnh vc dao ra chn ng qun Ty Sn, nhng git c mi ngi th b vy
cht, phi nhy xung sng t t). Qun Ty Sn t hai pha t hu cng nh dn li,
chm git qun ca qun Thc ti bi, thy cht nm ngn ngang khp bi. Nhng k
nhy xung h Vn Xun m cht, cng khng bit bao nhiu m k.
Qun Thc ch cn hn mi th h v tm ngi con. Bn h u xm quanh chn voi
ca qun Thc, ta vo voi m chng c li qun Ty Sn. Su ngi con ca qun Thc
ra sc chin u, cht trc voi. Qun Thc lin sai qun tng cho voi qu xung, ri
ng ta nhy xung t cng hai ngi con cp ng m chy tho thn.
Thu binh ca Ty Sn tin thng n bn Ty Long. Cha thn hnh ra ng trn lu
Ng-long by trn. Chia thnh nm o qun: hiu T-b gi mt ng Long, hiu Hu-
b gi mt Ty H, hiu Tin-b gi mt ca thnh Tin Lu, hiu Hu-b gi mt Hu
Lu, cnh b h Thu-qun, cn hai hiu Nhng, Kiu trung qun h gi.
Qun Ty Sn t bi sng tin vo, cha trn lu sai ni hiu trng trn, hiu Tin-b
lin n sng bn ra. Bn c mt hi lu, qun ch khom mnh va trnh n va xng
vo. Cha bn mc trn, xung lu, tro ln mnh voi, cm c ch ba ci, vy ba
ci, ri sai thc trng lm hiu cho qun lnh tin v pha trc. Qun lnh nghe trng
gic, trng theo l c liu mng tin ln. Bn ch dng "ho h" (tn mt th ng phun
la ca Ty Sn) phun la ba vo, qun lnh nh cha u s mt mt, b c kh gii
b sng m chy thc mng.
Cha thy qun lnh tan tc, ngonh nhn quanh mnh, khng cn mt ngi no;
nhng qun Ty Sn khng bit l cha, hi h tranh nhau xng vo ph cha, khng
ai li gn chn voi. Cha vi ci b qun o trn, i khn ch inh, tt xung ngi np
trong ngn hm da m sau bnh voi, ri co u voi quay v ph. Khi qua ca Tuyn
V, th thy tin binh ca ch chng vi chc ngi vo lt trong ph v ang ko c
pha ngoi ph; cha lin quay voi men theo b h Minh ng, nhm pha ca Yn
Hoa (tc l Yn Ph, H Ni by gi) m chy.
By gi Bnh vo thnh [Nguyn Hu vo Thng Long ngy 26 thng 6 nm Bnh-ng
(1786)], h lnh nghim cm qun s khng c cp bc ca dn, ri Bnh vo ph
cha ngh ngi.
My vin cn thn v cc thn binh bit cha chy v pha ty, bn lc tc chy theo. Ti
ngoi ca thnh, hy cn c chn tht voi hn mi con nga v hn ngn ngi. Lc
qua a phn T Lim, dn qu thy bng gm gio, ng l ch n, vi dt nhau chy.
Quan qun trng ng xa thy dn chy tng l ch, qu na s ngi vt b c kh
gii m trn. n huyn Yn Lng, th c ngi con trai Nguyn Thng l Nguyn
Non, qu lng Vn im, huyn ng Ngn, vn l gia thn ca cha, n cha dc
ng qu xung mp ng bn tri m tha rng:
- Ngy trc ti vng mnh cha i m qun, hin m c nm trm tn, ang ch
pha b bc sng ny. Xin cha hy ng gi sang pha bc, ti lng ti ng tm lo
tnh cng vic v sau.
Cha bn sai gi sang sng. Bao nhiu chn so bn mi ngi ln i mi
ng. Tm mi mi c ba chic thuyn nh, mi chic ch ch c khong 13, 14
ngi. Cha vi ln thuyn, ch c nm su vin quan hon tr tui v Non i theo. Cn
bao nhiu quan qun v voi nga u phi li: khi nhn thy cha sang n b bn
kia, th h cng bo nhau trn chy tan tc.
Cha ln b, khng thy mt tn qun no, vi hi Non th Non p:
- Lnh trng hin lng ti, xin cha hy qu b i dn ln pha trc, lng ti cch y
cng khng xa.
Cha c hi b Non lm l vic, li s i na cha chc gia ng c c yn lnh
hay khng. By gi quanh mnh chng c ai ng tin; cha ngh rng ch c nhng bc
vn thn tin s l c th trng cy c, bn hi Non:
- Nhng thn p gn y c vin tin s no khng?
Non tha:
- y th chng c ai l tin s. Ch c vin thim sai tri li phin L Trn Qun, trc
kia phng mnh i chiu d nhn dn, vn ng tm ti lng H Li, nhng khng bit
hin gi c cn na khng?
Cha ni:
- Ngi hy th i hi xem. Nu cn th nn bo kn tnh trng ny cho vin y bit
m lo liu gip ta.
Non vng mnh, i ti ra mt L Trn Qun k r u ui, ri ni:
- Ti trc vng mnh v qu m qun, hin nay m c mt s, ang i a gii
huyn ti. Quan ln hy liu cch no mn tm ly t binh lnh, kh gii h v cho cha
ti , th l yn n.
Qun c ngi quen l vin tun huyn Trang (tc Nguyn Trang) lng H Li. Trang
vn l mt tn tng cp, thu trc c hc vi Qun. By gi Qun tr H Li
cng l nh c Trang che ch. Nghe Non ni th, Qun bn cho gi Trang vo bo:
- Hin c quan tham tng l K lit hu trnh lon n y, mun phin anh h tng ra
khi a phn.
Trang xin vng.
Qun lin cng Trang theo Non n yt kin cha.
Nguyn lc Qun chnh ph ch l mt vin quan nh, cha tng c thy mt cha,
m cha cng cha h bit Qun bao gi. Khi y, cht thy Qun n, cha bn ngonh
li hi my vin th thn:
- l ngi no?
Bn th thn p:
- l L Trn Qun!
Cha ang nhn nhng cha bit nn ni cu g. Qun khi c tip kin cng t ra ht
sc cung knh, iu b rt r, khm nm. V tnh cha v ti u l r chn tng. Hi
lu, cha mi ni tm s vi Qun.
Qun ch vo Trang tha:
- Ti c tn ny, vn l hc tr c ca ti, vic hn rt c th m ng c.
Ri Qun quay sang bo Trang:
- Anh phi cn thn h v quan ln ra khi a gii y nh!
Trang tha: "D!".
Qun bn t bit cha, tr v nh ring. Cn Trang th em theo nm mi th h i h
v cha. Lc i qua mt ngi nh m Qun tng , Trang gi cha li trong mt cn
bung b khng v hi:
- ng c phi l oan nam vng th c ni thc vi ti. Nu khng, ri xy ra vic g,
ng ng c trch!
Cha mi u cn nh giu gim, bn p:
- Sao anh li on xng nh vy? Ta ch l quan tham tng Bi Huy Bch m thi!
Trang ni:
- ng ch ni di ngi ta. Ci b iu che y ca cha ti nh ng lc ny ti thy
c ri, cn che mt ai c na? T xa n nay, hng ph l vic thng, ng cng
khng th trnh khi, ng c lm g na cho thm nhc mnh!
Ri Trang a cha v nh. Cha gin lm, i sc mt m ni:
- Vua cha phi c mnh tri. Chnh tht i nguyn soi oan nam vng l tao y!
Nu c cht v tay ngi trong nc th cng l mnh tri. Tha h cho my lm g th
lm!
Trang bn sai ngi i bo tin cho qun Ty Sn. Ht thy nhng k i theo cha u b
bt gi.
Qun nghe tin c vic bin, thn hnh n tn ch cha, rp u xung t m ni:
- Lm lm cha n nng ni ny, l do ti ca ti c!
Tng p:
- Ngi ta ai c bng ny, khanh c can d g?
Qun lui tr ra, bo Trang:
- Cha l cha chung ca thin h. M ta li l thy anh. Vua ti l ngha ln, sao anh n
lm nh th?
Trang p:
- Quan ln khng bo ti trc, khin ti trt lm n gp cha. Nu cha trn thot
tay ti, ri na qun Nam n hi ti ti, liu quan ln c th bin bch h c khng?
S thy cha bng s gic, yu cha cha bng yu thn mnh, ti khng quan ln lm
cho lm l u!
Tip , Trang bc Qun phi tr v nh, ri qut th h du cha v kinh .
Qun ti ly cha, va khc va ku go rng:
- i tri i! Ti git cha ti ri, tri c hay chng?
Cha an i:
- Tm lng trung thnh ca khanh, "c" (li khim xng ca vua cha i xa) bit ri
ng nn t on mnh nh th!
Qun mun no cha li cht na, nhng cha kp ni th cha b Trang y i ri.
i n gia ng, Trang dn cha vo tm ngh trong mt ci qun. Cha v c con
dao con ca nh hng, a ln m ngay vo c mnh. Trang trng thy vi ging ly
dao. Mi dao m vo hy cn nng, nn vt thng c cng nh. Cha bn dng ngn
tay chc vo vt thng x cho rch thm ra, nhng cng b Trang ngn chn. Mt chc,
cha thy trong bng nn nao, bun bc, i ung nc lnh. Trang sai ngi ly nc
cho cha. Cha bng nc ung xong th cht lin. Trang a thi hi cha n kinh.
Qun Ty Sn mng lm, em phi xc cha ra ngoi ca Tuyn V cho thin h
cng bit. Sau , sai khm lim cha ng theo l vua cha, ri dng kiu rng a ra
chn lng Cung quc cng (ni chn Trnh Cn).
Cn Trang, c phong lm Trng ngha hu thm chc trn th Sn Ty. Hm y nhm
ngy 27 thng 6 qun cng nm Bnh-ng (1786) (theo Trnh th th gia, th ngoi Trang
cn c Nguyn Non tc Ba m cng tham d vo vic bt Tng. Nhng lc Non i
thng cng th Nguyn Hu cho l k bt ngha v sai em chm ngay).
H Li, L Trn Qun sau lc t bit cha, lin quay v nh tr, ni vi ch nh rng:
- B ti m lm lm vua, ti tht ng cht! Nu ta khng cht, khng ly g t c lng
ny vi tri t. Vy hy sm cho ta mt c quan ti, mi vung vi trng, ta lm
theo ci ch ca ta.
Ch nh ht sc khuyn gii, Qun vn khng nghe, ni rng:
- Ta mun cht, t khc cn c nhng cch khc, nh ngi khng th ngn ni u.
Nu qu l yu mn ta, th c mc ta lm g th lm.
Qua hai ngy sau, Qun cng phn ut, bn chn. Ch nh ngn Qun chng c, bit
lng trung ca Qun khng th lay chuyn, nh phi sm sa y cc th theo nh
li Qun bo.
Qun sai o huyt ngay vn sau ni nh mnh t sn chic quan ti xung . Li
ly vi trng x ra lm mt chic khn i u v mt chic dy lng. Sau , i m
mc o chnh t, hng v pha nam ly hai ly. Ly xong, li b m, ly khn trng cht
ln u, ly di lng trng tht ngang lng; ri nm vo trong quan ti, bo ch nh y
np li.
Tm vn va t ln, bng Qun trong o quan ni vng ra:
- Hy cn thiu mt cu na, phi ni ht ci . Ch nh li m np ra, Qun lin c
hai cu rng:
Tam nin chi hiu d hon,
Thp phn chi trung v tn (ngha l: o hiu ba nm trn, Ch trung mi phn
cha xong).
Ri Qun bo vi ch nh:
- Phin ng em cu y dn li con ta, bo n sau ny dn nh th m th ta.
Ni xong cu y, li tip lun:
- a t ng ch, ta vnh bit ng t y nh!
Ch nh v nm su tn y t cng sp xung ly cho trc quan ti, ri y np v
lp t ln. Hm y l ngy 29 thng 6, nm Bnh ng (1786) sau khi cha cht hai ngy.
Qun ngi lng Vn Canh, huyn T Lim, tin s khoa Bnh Tut (1766); tnh nt
gin d, cht phc v rt hiu tho. Trong khi chu tang m, Qun nh m lun ba nm
lin; ming khng n tht c, thn th gy rc, ch cn da bc xng. Qun thng t ni:
"Ta nay bn chc tui u, nhng nhng vic lm trong qung i va qua ca ta,
ch c ba nm chu tang ny l gn vi o lm ngi". Bi Qun c x khng c iu g
ng phn nn nh vy, nn khi sp cht, Qun mi c li t ha (ngha l t cho rng
mnh c iu ng khen. y ch vo cu "Tam nin chi hiu d hon", ni mnh
tn hiu vi cha m) nh th
Sau khi Qun mt, thin h ai cng thng cha v knh trng Qun l bc ngha kh. Ri
nhn truy nguyn n k gy ra tai ho, khng ai l khng on Chnh. Chnh cng cm
thy iu y.
Chnh c mt ngi quen l Th Long, qu lng Hong Lit, huyn Thanh Tr, vn
l mt k gio hot. Hi Chnh n tin cng b b ngc, Long v c khc phi ti, cng
cng t vi Chnh. Long lm cc bi t khc bng ch nm rt gii, so vi Chnh cng
khng km g. Kp n khi Chnh Ty Sn ra, Long vn cn b giam. Chnh ti kinh,
tc th sai ngi th Long ra, v i Long lm bc khch qu. Mi ln c vic nc,
Chnh u hi han Long. Long bit iu g, khng bao gi khng ni. ni, khng bao
gi Chnh khng theo.
n lc ny thy cha cht, Chnh bn ni vi Long rng:
- Cha khng tin bng ta, nn mi n ni t hu hoi i mnh. Nu cha cn sng, hn
ta cng t vo mt a v thanh nhn khng n ni phi mt danh lc.
Long nghe li l ca Chnh, thy Chnh i vi cha cng c tnh, bng nhin Long ny
ra ci mun lp li h Trnh. Ri nhn ca Chnh, Long bn xoay chuyn thm cho
ng vi c mu ca mnh.
Tht l:
c c than ngi tn ph trng,
Ngy th ci k gi gn con
Cha bit vic ny ra sao? Xin xem hi sau phn gii.

Hi th nm
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th nm

Ph chnh thng, thng cng vo in

Kt duyn lnh, cng cha ra xe.

Li ni, Th Long nghe li l Chnh c hu vi cha, bn nhn ni vi Chnh

rng:
- Vic ng lm, ting lm nhn ngha, nhng xt r ra th li l tn hi! Ngy nay ng
c ci th nghing non lt bin, qu tht l nh vo s gip ca qu quc (ch Ty
Sn). Nhng khi ng mi xut thn, no cm qun, no phong hu, th hi c ci g
khng phi l n ca nh cha? Chuyn ny ng ly ting "ph L, dit Trnh" ko
qun ra, tht l qu lm! Nu bo nh cha hip ch nh vua l vic c li, th sao li
khng ngh n ci cng tn ph hai trm nm tri? Theo ngi mi m phn ngi c l
bt ngha; bi li lm lp cng lao l bt nhn. bt ngha, bt nhn tc l tn hi.
K i trng phu lp thn, c th t mnh ng vo a v tn hi c ?
Chnh nghe ni, sc mt ti mt, lng i hi lu mi p:
- Gy dng l n ring ca mt ngi, cng thng l ngha ln ca thin h. Ti lm
ci vic tn ph y, l ct chng cho nn cng thng. l mt vic nhn ngha
v cng ln lao, vy m ng li cho l tn hi, chng phi l ng ni nhau qu t ? Nu
ti khng ngh sai, th chc l ng ni qu li y!
Long ni:
- Nh vua vn tn qu sn ri, cn g i ng tn ph na? Chng qua ng cng ch
mn c y lm cho tri ci mu cp bc thi. Nhng m, nh nc ang nh
chic u vng lnh ln, bng dng v c ng a ngi ngoi n y, lm hi ch su,
lm hi nhn dn; ngi trong thin h nht nh s cn cho ng l beo, si, diu qu.
Bo l tn hi cng cha phi l qu ng. Nay ng da vo th lc nc ngoi, cng
ging nh co mn oai hm. E rng lng ngi cn nh h Trnh, chc s c ngy sinh
bin. V li, mai y ngi ta b ng m v; by gi ng ly ci thn cn con cng ci
ti ty tri, lm sao m ng vng c vi thin h?
Chnh gin nghin rng li, nhng vn cn lm ra v mt ti ci m rng:
- Vy th ng bn ca ging beo, si, diu, qu nn lm th no by gi?
Long p:
- ng ra chuyn ny, chng qua mun v ngi trn th trc (ch qun Huy) m tr th
bn kiu binh. Nay kiu binh dit, y l ch ng tho. Nu ng c th nhanh chng
xoay li ng li nh, kho iu nh vi qu quc, khin cho h mn nguyn m
rt qun v ri ng li, chn trong tn tht h Trnh ly mt ngi kh, lp nn lm
cha, cn ng th s lm ph chnh. thc l ci cng khng my i c vy!
Chnh ni:
- ng! Nhng ti ngh xem . By gi ng hy v nh, i tm ngi no ng ni,
ri liu m sa li ni cho kho, i lc ngi ta thch nghe, th ng c th dng li ni
m lm cho mnh c v vang y!
Long ra khi, Chnh bo vi mi ngi chung quanh:
- Rng [ngha ca ch "long" (tn Th Long)] th phi a xung nc, khng nn
cho trn cn n lm m hoc thin h.
Ri Chnh sai ngi chn bt Long ngoi ca, tri li, em ra dm xung gia dng
sng Nh-h.
Li ni, nguyn soi Ty Sn ngay t lc mi n V hong, lm t tu ni r v tn
ph v sai ngi b mt dng ln nh vua. Ngi ngoi cng nghe phong thanh chuyn
. Nhng phn ng u cho rng lng gic kh lng, li ni sung cha th tin c.
Bi vy, khi y quan, qun, li, s kinh thnh ai cng tranh nhau m chy trn. Ngi
no cn bn vic quan hoc cn ang mc c g khc, cha kp ra ngoi thnh th n
ngy 26, cng ht hong eo bc mang hm chun ra nt.
Nhn lc ri ren, dn chng xung quanh kinh thnh tha h r nhau n ng cp
bc. Nga xe, ca n ca cc h hng nh cha v ca cc i thn, i phu u b h ly
sch, khng bit bao nhiu ngi ch cn tr chic mnh khng m chy.
Cn bn kiu binh, sau khi tan v u phi chy trn i cc ni. Nhng chng n u
cng b dn qu k ti kiu ngo lng quyn ngy trc v lm cho nhc nh ng,
khng c ai cha chp.
Ba y, c mt ngi ci trn trng trc cng trong thnh chy ra, khi qua ca b dn
chng trng thy, h lin ch mt m ni:
- Thng bng ph kia chng phi lnh Nhng, Kiu (Nhng v Kiu l tn ca hai c lnh
trong hng ng kiu binh hi by gi) l g, li c n li m nh cht i!
Ngi y vi p:
- Khng phi, ta l huyn u huyn Th Xng y!
Mi ngi cng ci m rng:
- Ngi ta thng ni "bng to nh bng ng huyn", tht khng sai!
Ngi y cng ci ri i.
Ngy hm lnh Thanh-Ngh dt du nhau v qu, b i kht dc ng, li cht
thm n hng trm tn.
Ring c chi phi nh vua, cc gia thn ni in, cc lnh trng ni in, cng dn chng
ph phng quanh in, th vn yn n nh c.
n ngy kinh b mt, Bnh vo thnh, vic trc tin l sai t tng em mt i
qun vy gi cung in. Lc y hong thng ang m, cc hong t u hu h trong
in. Thy sn in c qun lnh ng vy kn nh bc tng, ng l ch n bc bch
nh vua, ai ny vi vng nng hong thng dy, nh du ra vn Tam Sn m sau
in m trn. Cht thy c vin t tng qu gia sn, hai tay nng t tu ln trn tin
dng; gia thn ni in vi chy ra n ly v em dng vua xem. Trong t tu, i
trc ni nhng li thm hi sc kho nh vua, sau xin ngy khc s vo ra mt. Hong
thng xem xong t tu, by gi trong lng mi yn.
Tinh m sm hm sau, Bnh v Chnh cng vo in Vn Th ra mt nh vua. Quan
hu vo tu, hong thng ang trong in, sai ngi vn mn ln, a Bnh vo hu
sp ng. Bnh sp xung t ly nm ly v rp u vi ba vi. Hong thng sai hong
t nng Bnh dy, v mi n ngi vo mt chic sp khc bn tri sp ng. Bnh nhn
nhng khng dm ngi. Hong thng phi hai ba ln d, Bnh mi ngi gh vo mt
gc chiu cui sp, mt chn b thng xung t.
Hong thng u lo ht sc n tn. Bnh ni:
- Thn vn l mt k hn mn t Ty Sn, gp thi ni dy, cha tng c mc o
ca b h, n lc ca b h. Nhng v thnh c ca b h trn i xa rng, nn thn tuy
chn mi r m cng vn mt lng knh mn. Ngy nay c thy mt rng, cng l bi
tm lng ch thnh nh hoa qu (Bnh mun ni: lng lun lun hng v nh vua nh
hoa qu lun lun hng v mt tri) ca thn xui khin ra vy. V li, cng v h Trnh
v l, ln p nh vua lu, cho nn hong thin mi mn tay thn dit tr h Trnh,
t oai quyn ca b h. May c thnh cng nh th ny, thc cng l nh phc ln ca
b h a n. Nay thn ch cu mong thnh th kho mnh, coi tr thin h, cho thn
c hng nh cht phc tha.
Hong thng p:
- a t ng c lng qu hu i vi qu nhn, tro o vt sui t xa n y, tht l vt
v cho ti t nga xe. Him ni qu nhn ngi thanh bch gin d, khng c g biu
tng.
Bnh ni:
- Thn v ngha tn ph m n y, u dm k cng lao. V chng, chuyn ny thn ra
cng l bi tri, khng phi sc ngi lm c. Nu bo l thn c hu tnh ring vi
b h m ko qun ra, th nh rng qun lnh, thuyn b, thn c th iu khin c,
nhng n chuyn nc lt rt xung, gi nm mnh ln, h phi sc thn lm ni?
thc l mnh tri mun b h thng nht b ci, lu li nn mng cho c vn nm sau.
T nay thn xin b h sp t ging mi, yn k trong, nui k ngoi, a ci i
ny ln cnh thi bnh. y l thn c ban tng nhiu lm vy!
Ri Bnh ngonh v pha Chnh ni:
- Kia l b ti c ca b h y!
Chnh lin ra trc sp ng ly cho.
Hong thng phn cho Chnh ngi.
Bnh li ni:
- ng ny i n tc lc ca b h tng cha nhiu lm. Vy m tm lng trung thnh
ca ng y i vi b h, tht l c mt khng hai trong nc Nam. Thn c n y
cng chnh l nh vo cng sc gip ca ng y mt phn ln.
Hong thng ni:
- Chnh bit trung ngha nh vy cng l do ng gy dng cho.
Chnh rp u rng:
- Tht ng nh li dy ca thnh thng.
Hong thng v v, an i hi lu na, ri Bnh co t m rng:
- Hin gi thnh th khng c kho lm, ng tip mi e rng s mi mt. Thn xin tm
lui v ni ng qun. T nay v sau, thnh thong thn li xin vo chu. Nu b h cn
mun hi han iu g, thn xin cung knh i ch thnh ch.
Hong thng ni:
- Qu nhn c nc m khng c tham d, khoanh tay r o hn bn mi nm.
Nay li gi ln, vic nc vic qun u khng quen tho. ng c lng tn ph, th
hy nn li t quc gip qu nhn, xin ng rung b!
Bnh p:
- Thn ch vng mnh vua anh i ly Thun Ho; nay trt ra y cng l vic nhn tin
m lm, thn khng dm lu. Tuy nhin, v bn phng cn ri lon, nn thn cng
phi nh dp mt phen cho yn ri mi xin v.
Hong thng sai tr ng pha ch tht Bnh. Bnh ung dung ung ch, ri lui ra. Chnh
cng ra theo.
Trong lc ngi chu, Chnh nhn thy cc quan tn mt chng ra sao: Gia thn ca hong
thng th khng c ngi no ng i nn li. Cn v hong thn, ch c Thanh nguyn
hu L Duy Thiu, ng sn hu L Duy Phc, m cng u l nhng k tm thng. Xem
chng khng cn ra triu nh na. V hng quan vn, ch cn hai ngi l L Duy Tn
v L Duy Chiu th li u l nhng k lu lng Trng An, v cng khn qu khng
cn phi trn, mi vo nng nh trong ni in, ri nhn c Thanh nguyn hu tin dn,
nn c hong thng dng coi v vic giy m. i vi hai ngi ny, bng Chnh
cng u khng a. Chnh t ngh: "Gn y, nhng triu thn c tham d chnh s v
hng ngy mnh cng bit, th ch c T xuyn hu Phan L Phin, Kin xuyn hu
Trng ng Qu, Thao ng hu Ung S Lng (cn c tn l Ung S in), Luyn
ng hu Trn Cng Thc, Thim sai Nh Cng in, Hon qun cng Nguyn Hon,
c thy su ngi". Chnh bn tu xin hong thng ban sc gi n. Hong thng lp
tc cho i vi ngay my ngi y vo triu.
Phan L Phin v Nh Cng in b cch chc, nh lu. Nguyn Hon, Trng
ng Qu, Ung S Lng v Trn Cng Thc u ra lnh nn binh ao ngoi thnh.
Khi c ch nh vua i, cc vin y u vng mnh ti kinh, ring Nh Cng in ly c
mc bnh in t chi.
Ung S Lng thy chiu vua i, ng c s qu trch g, trc khi vo chu, vi em
chic n b Binh m Lng vn gi, np cho Chnh xin hng. Nhng Chnh tr li n v
bo c ra. Th l t , cc vin y ngy ngy lui ti triu nh bn vic nc. Nhng
vin quan khc nghe tin, cng u lc tc n kinh. Hong thng lin truyn cho tt c
cc vin quan trong triu u phi tu cng vic m giao thip vi Bnh.
Bnh t ngh rng mnh nc ngoi xa xi mi n, cha am hiu phong tc tp qun
ca x ny; cho nn cng vic giao thip vi cc quan trong triu, Bnh u nht nht
nghe theo Chnh.
Mt hm Chnh ni vi Bnh rng:
- Ngi ly danh ngha tn ph nht thng m ra y thin h ai cng mong ngng. Nhng
danh phi i i vi thc. Mun cho nht thng, th nhng vic qun vic nc u phi
do hong thng quyt nh, mi l ci thc ca s ph tn. Ngi nn lm ci g cho
r s thc y i. Hm n, ngi vo ra mt hong thng in Vn Th, mi ch l vic
gp g ring, cha c t r vi thin h. Nay ngi nn chn ngy lnh, c hnh l chu
yt cho thin h u bit. Nh th mi l vic quang minh chnh i.
Bnh ly lm phi, bn chn ngy mng 7 thng by.
n ngy, Bnh xin hong thng m cuc i triu in Knh Thin, cc quan u
theo th t ng hu. Bnh t dn cc tng s theo ca oan-mn i vo. Sau khi ly
nm ly v rp u vi ba vi, Bnh dng ln t tu ni v cng dit h Trnh, cng cc s
sch qun, dn hong thng sai quan coi gi.
Hong thng nhn l triu yt xong, truyn a tin Bnh ra khi ca in, ri bi triu.
Hm sau, hong thng sai quan em t chiu n tn ch ng qun ca Bnh, phong
cho Bnh lm nguyn soi ph chnh dc v, Uy quc cng.
Bnh lm l bi mng nhn phong xong, lin sai s vo triu t n, rt l chu o.
Nhng sau , Bnh bo ring vi Chnh rng:
- Ta em my vn qun ra y, ch nh mt trn m dp yn c c thin h. Mt
thc t, mt ngi dn ca nc Nam, khng c ci g khng thuc quyn s hu ca
ta. V phng ta mun xng , xng vng, g m chng c. S d ta nhng nhn
khng nhng ngi y, l hu i nh L thi! Ci chc nguyn soi, quc cng, vi
ta c thm c g u? Phi chng l nc Nam dng ci danh ho y lung lc ta?
Nu ta khng nhn th e hong thng bo ta l kiu cng. Song nhn m khng ni g,
th ngi trong nc li bo ta l mi r. Nn nhn tin ni chuyn, th ta cng ni cho r
m thi!
Chnh bit Bnh khng bng lng, bn ba ra li ring ca hong thng ri v tit l
vi Bnh rng:
- Hong thng c bo ring vi ti rng: nh vua n bc, khng c vt g ng
tng. Vn bit nhng ci danh tc nh mn, khng lm cho ngi sang thm. Song v
tc l trong nc vn chung l ngha, nn cng gi l t cht lng thnh ca hong
thng knh ngi m thi. Bn ca hong thng vn cho rng mnh cao tui, s sau
khi ngi v, khng th nng ta vo ai, nn ngi mun ni lin tnh thn hai h, cho
hai nc i i kt tnh thng gia giao ho vi nhau. Nhng v cha hiu ngi th no,
nn hong thng vn cn tr tr cha dm ni r.
Bnh p:
- Xa nay nhng k chinh phu xa nh, tnh khu phng rt l cn thit. Hong thng
cng xt n ch y kia ? ! Em vua nc Ty, lm r hong nc Nam, "mn
ng h i" nh th, tng cng khng my ngi c c.
Mi ngi ngi quanh Bnh u ci.
Bnh li tip:
- Nhng ni a thi! ngh y ca hong thng tht l mu k gi gin. Ngi
mun cho hai nc ho hiu vi nhau y m.
Chnh bit l Bnh bng lng, bn vo tu vi hong thng, k ht u ui nh vy, ri
li hi xem con ci hong thng hin cn my cng cha cha g chng.
Nguyn trong s nhng ngi con gi sau ca hong thng, cn c n nm, su
nng cng cha cha chng. Nhng ch ring c mt nng tn ch gi Ngc Hn, l
ngi c sc p v nt na hn c. Hong thng rt yu qu Ngc Hn, thng ngy vn
ni: "Con b ny ngy sau nn g lm vng phi, khng nn g cho hng ph m tm
thng!"
Lc y nghe li Chnh ni, hong thng trong bng cng ng, bn bo Chnh:
- Con gi cha chng ca trm cn nhiu, nhng ch c mnh Ngc Hn l c cht nhan
sc. Tuy vy, thi thng yu con vn hay thin lch, cha bit mt ngi ngoi th ra
sao. Ngi hy y, trm i c ra cho m coi qua, ri tu ngi la xem ngi no
xng ng th gip cho thnh vic i!
Ri hong thng sai vin quan ng hu i gi cc cng cha. Mt lt, tt c cc c con
gi cha chng ca hong thng u ra hu trc ng to. Chnh lic nhn mt lt,
ri ni:
- c ri! Mi nhn duyn tt lnh ny, thn xin lm mi, mi phn chc xong c
mi.
Ri Chnh v ni vi Bnh:
- Cu chuyn ring hm qua ti ni vi ngi, nay ti vo tu vi hong thng, Ngi
vui mng m bo ti rng: Nu c ngi bng lng cho nh th, u cng l duyn
tri run ri. Hin hong thng c nng cng cha th chn, tui va i tm, xin cho
nng bng nh sau, hu h khn lc, cho hai nc thnh thng gia, i i ho hiu
vi nhau.
Bnh ni a rng:
- V dp lon m ra, ri ly v m v; bn tr n ci cho th sao. Tuy nhin, ta mi
ch quen gi Nam H, cha bit con gi Bc H, nay cng nn th mt chuyn xem c tt
khng?
Nhng ngi cng ngi vi Bnh u ci m.
Chnh ra v, Bnh li ni thm:
- Ti xin knh ly di b hong thng vn tu! ni khe ni ho lnh xa xi ti y, h
dm ng t nh vy? By gi may sao c bm vo cnh vng l ngc, tht l mt
mi duyn k ng ngn nm mi c. K khe ni ny xit bao mng r.
Chnh vo in tu li vi hong thng. Hong thng bn g cng cha Ngc Hn cho
Bnh.
Bnh chn ngy mng mi thng y, sp sn hai trm lng vng, hai ngn lng bc, hai
chc tm on mu, by bin gm gio c qut; ri sai vin th lang b Hnh em cc
th l vt cng mt t tu vo in Vn Th.
Hong thng cho hong t l Sng nhng cng ra nhn l vt, lm l co nh
Thi Miu, nh ngy hm sau th a du. Ri hong thng li truyn cho cc hong
thn, hong phi, cng cha v cc quan vn v, ai ny u phi sa son nga xe, sm
hm i ca in, a cng cha v ph ca Bnh.
Sng sm hm sau, Bnh li sai quan em mt t tu vo triu, xin cho lm l nghnh
hn. Mt mt, Bnh khin qun lnh ng sp hng hai bn ng, t ca in n ca
ph. Trai gi trong kinh nghe tin, r nhau i xem ng nh ngy hi. Ai cng cho l vic
him c xa nay. Khi xe ca cng cha ti ca ph, Bnh ngi kiu rng vng ra n, ht
thy mi th l nghi u theo ng nh l thng cc nh. Sau khi cng cha vo cung,
Bnh sai t tic bn ngoi tht cc v hong thn, hong phi, cng cha v cc quan
vn v i a du. Trong tic, mi ngi u theo th bc m ngi. Tic tan, Bnh sp
ring hai trm lng bc, sai quan ng li knh tng cc v nh gi, v a tin ra tn ca
ph. Cc quan ra v, li hp nh cng ng b L, ai ny u khen nh vua kn c
r tt, v bo nhau: "Th l t nay nc An-nam ta c mt nc du gia".
Cng cha lc mi v cn c v bn ln e thn, nhng sau ri cng quen. Hm vo lm
l yt cc v tin hong nh Thi Miu, Bnh v cng cha ging kiu cng i, lc l
xong li ging kiu cng v.
Bnh vn c tnh kiu cng, cht hi cng cha:
- Con trai con gi nh vua, c my ngi c v vang nh nng?
Cng cha p:
- Nh vua t lc, cc con trai con gi ai cng thanh bch ngho kh. Ch ring thip c
duyn, ly c lnh cng (ting gi tn trng, ch Nguyn Bnh), v nh ht ma, bi
ngc bay gia tri c sa vo chn lu i nh th ny, l s may mn ca thip m
thi!
Bnh nghe cu y, thch th lm.
n ngy 14, bnh ca hong thng nguy kch. Bnh mun nhn lc nh vua ang
cn sng, xin nh vua nhn l chc mng v cuc nht thng trong ngoi u bit, cho
trn vn ci cng tn ph ca mnh. Bnh bn chn ngy rm t l i triu ri dng
t tu ln xin vi hong thng. ng ngy, triu nh by cuc i nhc m ng v
m ty an tr (thm sn ni cung in nh vua) Cc l quan sp t nghi v cc k
trang trng, ri xin hong thng ra ng chu. Sau khi cc hong t du hong thng
ln ng to, ngoi in n ba pht sng lm hiu lnh, trm quan u ln lt lm l
mng. L xong, hong thng ban t chiu ni v vic nht thng sai em dn ngoi
ca i hng. Thn dn thin h thy vy u khen "phc, lc, th kho" (Phc l iu
tt lnh, lc l ca ci, th kho l sng lu) ca hong thng th l hon ton tt p.
Sau ngy l y, bnh ca hong thng cng nguy hn, gn hp hi. Cng cha mi
Bnh vo thm, Bnh ni:
- Nay ti vi hong thng, ngha nh cha con. Ti thnh tht mun kp thi vo thm
khi hong thng cn sng, chim ngng mt rng, cho t tm lng lu luyn. Song,
ti mi t xa ti y, ngi trong nc cha chc tin ht c. Hm qua hong thng
ra ng chu, ai bit thnh th mang bnh? Nu nh ti vo thm li chng may ng lc
Ngi v chu gii, h chng khin cho ti mang ting mun i vi thin h ? Chi
bng, nng c v thm hong thng v ni r vi cc anh em nh th, ai ny u
hiu lng ti.
Cng cha Ngc Hn bn t bit Bnh v cung thm vua cha.
m , hong thng tinh thn tnh to, bn cho i hong t tn vo, dn d cc cng
vic ln lao ca nh nc, li cho i cng cha Ngc Hn vo dy bo v o lm
v. Tri trng vi con gi xong u vo y, ng gi mo ngy 17, hong thng bng
in chnh tm. By gi hong thng th 70 tui, ngi vua c 47 nm.
Nh vua ru rng, mi cao, tc hc, mt phng, i nh nh nc, ngi vng nh non;
tnh nt hin t, gin d. Khi cn lm hong t, v vic ng hong L Duy Mt chng li
h Trnh, nn nh vua b cha Trnh nghi ng, em giam vo nh vin ni th Hng qun
cng. n nm Canh thn (1740) Ngh t (tc Trnh Doanh) ln lm cha, qun Hng ra
trn Sn Nam, cha lin chuyn nh vua n giam nh cu mnh l Bnh qun cng (V
Tt Thn, cu rut Trnh Doanh, em thi phi V th). Khi cha c lnh y ca cha, mt
m qun Bnh bng m thy thin t ti nh, c qut php phi, nh nhc vang lng, r
ra cnh tng ca i thi bnh. Sm hm sau lin thy qun Hng cho gii hong t n
giam nh mnh, qun Bnh ht sc ngc nhin, ngh rng gic mng lc ban m khng
phi l chuyn tnh c, bn vo k li vi cha. By gi bn phng ang lon lc, th
nc ng nghing, cha thy im lnh y, mun nh vo phc c ca nh vua dp
cho yn thin h, lin cho n v, lp nn ngi v t nin hiu l Cnh-hng.
Sau khi nh vua ln ngi, bn phng dn dn dp xong, thin h li bnh yn. Cha bit
phc ca nh vua rt ln, nn cng ht sc tn knh. Nh vua cng nh nhn, khim tn,
tin cy vo cha. Thnh thong cha li dng tin thc n thc kia, v th s chi dng ca
nh vua cng c tha thi.
Lc nh vua ngi, chng qua ch r o khoanh tay, tm tr mua vui ch khng c vic
g phi lo. Nh vua li gii v cc k ngh lt vt. Bao nhiu cung iu Nhc ph, nh
vua u ch ra bi mi, m thanh cc k du dng, trong sng. Thng khi nh vua li
cn theo tranh Tam quc, sai cc cung n mc o trn, cm gio mc, chia th trn ba
nc Ngu, Ng, Thc, ri dy h cc cch ngi, ng, m, , mua vui trong lc
th nhn.
Nhng nm tui gi, nh vua b Thnh t Trnh Sm nn ng, ngi khc hn
phi tc gin khng th chu ni, nhng nh vua vn vui a nh thng. Nhng ngi
gn gi nh vua thy vy u can ngn. Nh vua lin p rng:
- Cc ngi mi ch bit mt m cha bit hai. Nh vua i vi nh cha, hin nay ang
vo ci th b ng vc; nu trm ly vic mt quyn lm tc gin, th nh cha t phi
ngm ngm tnh vic chng hay. V vy, trm phi mn hng vui chi nh thng
trnh tai v thi!
C ln, nh vua li ni vi cc cung n rng:
- Trong i ta, th no cng c phen c trng thy cuc nht thng, nhng chng
phi l iu m ta vui mng.
Cc cung n hi li:
- Nh cha chn p nh vy, nu cha bi l may cho nh vua, c sao b h li khng vui
mng?
Nh vua p:
- Tri sai nh cha ph ta. Cha gnh ci lo, ta hng ci vui. Mt cha, tc l ci lo li
v ta, ta cn vui g?
Khi oan nam vng Trnh Tng mi ln lm cha, bn kiu binh c ln ngh n ci
mu tn ph nht thng v ln n xin kin nh vua. Nhng ngi xung quanh cng
khuyn nh vua nn nghe theo mu y. Nhng nh vua ni:
- Ta v thnh tht nghe theo tri nn mi c nh th ny. Nhng chuyn do mu
ngi xp t, ta quyt khng lm. Nu k no cn dm ni n chuyn , trm s li
sang cho cha, theo php m lm ti.
V th, mu y mi thi.
n hi ny, thy Bnh lm vic tn ph, nh vua b ngoi tuy mng nhng b trong th
li lo. Nhng vic giao thip, tip i u l bt c d.
Kp n khi bnh nng, nh vua bo vi hong t tn rng:
- Ta ch sm ti l c trt ht gnh nng, ci lo s dn c vo thn my, my phi ngh
ti iu !
Lc sp bng, nh vua li tri thm:
- Sau khi ta nhm mt, vic ni ngi l vic trng i, chuyn g cng phi bm qua vi
ng y, khng c khinh sut.
Ni xong, nh vua bng. Hong t tn bn ln ni ngi vua.
Trc , lc cng cha Ngc Hn mi v vi Bnh, Bnh hi cng cha v c tnh
ca cc v hong t. Ngi no th no, cng cha cng u k tht vi Bnh. Khi Bnh
hi n nhn phm ca hong t tn nh th no, cng cha cha thot khi thi thng
ca ngi n b, ngh bng anh thn hn chu, li s hong t tn s cp mt ngi ca
Sng nhng cng, bn p:
- Nhn phm ca hong t tn cng tm thng thi!
Do , Bnh c khng thch hong t tn.
n khi bnh ca hong thng ti lc hp hi, triu nh bn nhau lp hong t tn,
v sai ngi ra ni vi Bnh. Bnh khng nghe. S gi quay v ni li Bnh, c triu bn
bc phn vn, cha bit quyt nh ra sao. Thnh lnh trong bn c mt ngi ln ting
ni rng:
- T tn khng c lm vua, thin h t lon. H L s mt, y l li ti cng cha Ngc
Hn. Cng cha thc lm hi n vic ln ca x tc, hy xo tn trong s h i,
cho cng cha v nc Ty Sn m yn hng giu sang, h ta chng thiu g mt con
ngi y!
Triu nh nhn xem ai, th t ra l hong thn Vng qun cng.
Cng cha s hi, bn v ph xin vi Bnh. By gi Bnh mi bng lng. Sau khi hong
thng bng, trm quan bn ph t tn ln ngi.
Hm y, Bnh trong ph, nghe tin hong thng bng, lin sai lnh th v sp sa
nghi v, xe kiu, ch khi hong t tn c lp ri, nu c ai bn h nh vua li trnh
v mi sang lo vic tang, th Bnh s sng i ngay. Nhng hong t tn khng hiu ,
nn s phin chng dm mi, mi n lc khm lim xong xui v cho vo quan ti ri,
mi bm vi Bnh.
Bnh gin v khng c mi trc, cho l hong t tn coi mnh nh ngi ngoi, bn
sai ngay ngi vo triu bt phi hon l ng cc (l ln ngi vua), c mun lp ngi
khc. S gi n ni th l ng cc xong, triu nh em ci vic ri y bo li vi
Bnh. Bnh cng tc lin i cng cha v ph, ri mng rng:
- Tin l vua chung ca thin h, khng phi l vua ring ca hong tc. Ta thng
mn tin , hm qua v trnh s him nghi khng dm vo thm; hm nay mun kp lc
cha khm lim, ti ni c thy mt ngc, cho trn ci tnh b v con r; song t
dng ta n, e rng khng phi php. Sao hong tc li gt ta ra ngoi, khng thm mi?
Nu khng c ta, th hi: Triu nh s thnh ci g? Chnh s s ra ci g? C sao li
dm s sut nh vy? Ta th b y m i, xem hong tc lm n ra sao?
Ri Bnh lp tc truyn lnh cho cc qun thu, b sa son hnh trang, sm hm sau
rt qun v nc.
Cng cha khc lc xin Bnh li, mt mt ngm sai ngi t by kin vi t hong.
T hong vi cho ngi ra ph t li v xin Bnh li. By gi, Bnh mi thi vic rt
qun.
n ngy lm l thnh phc, t hong sai quan mi Bnh vo t.
Bnh mc tang, ng trn in t, coi xt l nghi ht sc chu o. Lc ang t, c
vin t phin li hi c v ci, Bnh sai li ngay ra chm. i khi i vi vic tang l,
Bnh ht sc knh cn nh vy.
By gi, Bnh ngm ngm c nh mun v, bn ni vi cc quan trong triu rng:
- Ti vng mnh vua anh em qun ra ngoi ci, i hay khng c k hn nht nh. Ti
v ngha tn ph m ti y, may mn lm xong vic. Nay ti l chng r, mun cho
ht o hiu vi b v. Lm cho xong sm vic tang t kp khi ti cha rt v, cho
trung hiu vn c hai b, l c mun ca ti vy.
Cc quan u ni:
- Chng ti xin vng mnh!
Ri h lin chn ngy a t cung xung thuyn.
Cn Bnh th sut ngy m sm sa cho l tng, cc t l tuy n s, gin d, nhng
l nghi th u y khng thiu st g.
n ngy a m, Bnh t ci voi, em ba ngn qun, h tng t cung n bn , ri
ch cho l rc t cung xung thuyn xong xui u y, mi quay tr li.
Lc cng cha Ngc Hn v ph, Bnh nhn nhn ra v t c m rng:
- Tin c hn ba mi ngi con trai, ngy nay bo hiu li ch mt ngi con gi,
no c ai gip cho c my may? Ngi xa thng bo "Con gi lm rng r cho
nh ca", qu cng ng tht!
Cng cha cm t v ni:
- Nh cng c ca thng cng, thip c bo hiu vi hong kho, m mt vi anh
ch em. Tc ng vn ni: "Trai khng n my v, gi phi n my chng", chnh l nh
th !
Bnh nghe ni, thch lm. Cht c tin bo vua Ty Sn sp ra. Bnh vi sai Chnh cho dn
yt th khp kinh thnh, ni l: "Thin vng tun du ra Bc xem xt phong tc,
khong mi ngy na s ti. Vy b co cho c trong ngoi u bit". Mt mt, Bnh sai
ngi tu vi t hong, xin cho vn v trm quan ra ngoi ca n tip.
Ngy mng nm thng Tm, vua Ty Sn n kinh thnh ( mt bn khc, thy c thm
mt on nh sau: "Hong thng thn hnh ra n ca Nam-giao v sai quan khm
mng ng bn ng, sau ng li cho mng, ri i v. Cha Ty Sn sai ngi
p li, ri truyn nh xe vo thnh").
Vua Ty Sn chng qun mun dm ng xa ti y, m coi b li ht sc hi h, vi
v; mi ngi u khng hiu duyn c lm sao?
Tht l:
C knh vt bin ging vy nhy,
Cp d la rng mn cnh bay.
Cha bit vua Ty Sn n v vic g? Xin xem hi sau phn gii.

Hi th su
 Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th su

Cha Ty Sn ln rt qun v nc
Qun ng Giang mu khi ngha ph vng

Li ni, khi Thun Ho mi v, vua Ty Sn nhn c th bo tin thng trn ca Bnh.

i bc th vit nh sau: "L thn vng theo mu m ca miu ng, li knh nh v
oai tri thing ling, Thun Ho, dp yn, thin h u rung ng. Nay Bc H qun
kiu tng li, th c th ly c. Thn ci xin mn php tu tin, u cho hu qun
Nguyn Chnh em tin b thu binh i trc, thng ti Sn Nam. Ring thn hin ang
chiu m nhn dn cc vng ven bin, chn ly inh trng tng thm th lc cho qun
ta. Hn trong t ngy s dp yn x Bc H. Cn quan i, thnh quch x Thun Ho,
hin giao cho ng nh cng (tc Nguyn L, em th ba ca Nguyn Nhc) coi gi.
Vy xin b trn ban cho chiu ch thn tun theo".
Vua Ty Sn xem th, mng rng vic thnh cng, nhng li ght ci ch t chuyn
ca Bnh. V li, vua Ty Sn vn bit Bnh l ngi khn ngoan, gio quyt, s Bnh
ly c Bc H, lc tr v t sinh ra kiu cng, kh kim ch. Vua Ty Sn li cn ngh
rng: "Nh mnh i i vn Nam H, c x Thun Ho l ni b ci c, ri;
khng cn ly thm mt nc ln na lm g. V d c ly c, cha chc gi c,
vn nht vp ng mt ci, th s tai hi khng phi l nh". Do , vua Ty Sn lin sai
ngi ho tc mang th ra ngn Bnh. Nhng khi ngi a th ti ni, th Bnh thn
hnh em i qun, thun theo gi nm try ra Bc ri. Tip c tin ny, vua Ty Sn
cng khng hi lng.
Qua ngy hai mi su thng su khi kinh s b v, Bnh li gi th bo tin thng trn v
Ty Sn. Trong th i khi ni rng: "Trc y thn vng mnh cho php tu tin em
qun ra dp Bc H, trng nh vo oai danh ca vng huynh, ch nh mt trn m
thng. Nay nh Trnh dit, thin h thu v mt mi, thn th theo lng c mun ca
ngi trong nc, ph lp nh L, cho h yn lng. By gi trong nc mi tm yn,
thn xin cho qun lnh c ngh ngi, tm ng ti kinh nc h, v yn dn
chng v ct t mi vic cho u vo y. Ch n dp thu ng thun gi, thn li xin
knh cn em qun v nc".
Bc th n Ty Sn vo ngy mi bn thng by. Vua Ty Sn tip c th, ht sc
lo ngi, ngh bng: "Bnh lun lun lp c chin cng, lm cho hn thm kiu ngo.
Hung h trong tay hn li nm gi o qun ln, chuyn ch ngoi mun dm. Ri V
Vn Nhm, Nguyn Hu Chnh, nhng vin tng dng mnh, mu tr li u thuc
quyn sai khin ca hn. Nu c bung lng cho hn bay nhy ngoi, lu dn t phi
sinh ra nhng vic khng hay. Nhng kh th ca hn nh th, khng th dng mt l th
m gi v c. Nu mnh khng thn hnh ra Bc, bt hn phi v, y l th hm ra khi
ci, khng bao gi cn c th nui dy c na vy. Th ri, lun trong ba , vua
Ty Sn t em nm trm tn lnh th v ra thng Ph Xun. Ti ni, li ly thm hn hai
ngn qun Ph Xun i gp ra kinh s. on qun tt ti ko i, dng dp tiu tu,
ngi ta khng cn nhn ra l m quan qun no na.
Lc vua Ty Sn ti ca bin Hi Thng trn Ngh An, c ngi dn qu em t
bin xin ra mt, ni rng:
- Chng ti thy quan ln i qua, nhn c cht qu mn, gi l t tc lng thnh knh.
Vua Ty Sn tnh vn tht th, khng quen n ni vn hoa, thy vy, lin p:
- Ti khng phi l quan ln, ti l h ngoi ca cha Nam H (Cha Nam H ch vo h
Nguyn, v Nhc g con gi cho th t Dng ca cha Nguyn, nn t xng l h
ngoi), vn quen gi l bin Nhc y m! Cc ngi hu tnh, thy ti i xa, lng kh,
n nht, m em cho nhng mn ngon lnh th ny, cm n lm, cm n lm!
Ri li hi h i lun.
Thnh lnh thy mt bn chng vi chc ngi, k no cng lng ng kh, tay cm n
ng, mnh trn trng trc ng ven ng. Ch cho vua Ty Sn i qua, bn lin
ku ln ln rng:
- Chng ti v Nam, b Chng Tin (mt lc lm ho hn Ngh An hi y) i tin
mi l, ly ht ca ci ri.
Vua Ty Sn hi:
- N u?
Bn p:
- N ly c ca xong, vi vng chy vo trong dy ni kia!
Vua Ty Sn lin sai mt tp lnh ui bt. Va n mt ch ni him, my chc ngi
u rt dao kim trong n ng ra v reo ln:
- Chng bay bit bn tao hay cha; bn tao u l cc bc n anh trong m th h
ca Chng Tin. Hm nay n cht ci u ca l "lng " (khng hiu sao li gi
Ty Sn l "lng " (hng mao), cha tra cu ra. Trong i nam quc s din ca thy
c cu t cch n mc ca qun Ty Sn nh sau: "Qun dung u mi l nhng; Mo
mao o cht ng ko ra". C l tc gi cn c vo cch n mc (m lng o
) m gi Ty Sn l "hng mao" chng?) chng bay y.
Va reo h va xng vo m chm, dao kim vung ln tua ta, qun Nam b nh bt
ng, thua chy ling xing.
Vua Ty Sn c s, t , trn ng hnh qun khng dm vo ng trong nh dn na;
ti u ging mn ra gia ng rung m ng, cn cc qun s th u ng ngoi
tri.
Bi l , khi ti kinh s, c on qun ch cn l mt l na ngi na ngm, mt mi
hc hc, coi khng ra b qun ca vua cha na.
Thy vy, thin h u n i lung tung. K th bo thnh Ty Sn b nh Nguyn
ph v, vua Ty Sn v khng gi c na nn phi chun ra y. Ngi th ni Bnh
dng mu chc gian di, mn mt k khc gi lm vua anh thm thanh th cho
mnh. Ho kit thin h v nhng k coi gi chu qun ngm nui binh m, u mun d
xem thc h th no, tm cch bt ly; nhng rt cuc cng khng ai bit r tnh hnh.
Lc vua Ty Sn mi n kinh, Bnh ra tn ngoi n tip v t ci ti t chuyn ca
mnh. Vua Ty Sn ni:
- Tng bn ngoi, nu gp vic c ch li cho nc nh th c t m lm cng c.
Bc H c th ly, m ng ly ngay c, l ch thn diu trong php dng binh. V
li, ng tro o li sui i hng mun dm m mang b ci cho t nc rng thm;
th on anh hng nh vy, anh thc khng th no snh kp. Nhng m, mnh i nh
nc khc, ko qun vo su trong x s ca ngi ta, mt chc lm thay i ht nn np
c ca h nh th; trnh sao khi s th on ca mun h. Anh lun lun lo ngi n
nhng vic bt ng c th xy ra, v vy phi lt t ra ngay y ngh k ng.
Ri hai anh em cng ging nga i vo thnh.
Ti ph, Bnh dt cng cha Ngc Hn ra cho v ni ht c s tht vi anh. Vua Ty
Sn khen:
- Ch, em vua Ty Sn lm r vua nc Nam, "mn ng h i" mi nhn duyn p
tht!
Ri li bo cng cha rng:
- Ngi qu gi nh th ny, thc khng h l c em du ca nh ta.
Hai ngi n tn tr chuyn thn mt nh anh em nh thng dn vy.
Hi lu, cng cha co t lui ra. Bnh sai quy mn cung chnh tm, mi anh vo ngh;
cn t mnh th chuyn ra ng gc K-ln.
Qun lnh ca Bnh em i trc y, cc i ng u thay i mt lt. n lc ny,
Bnh em binh ph np c cho anh. Vua Ty Sn nm c binh quyn trong tay ri, bn
b tr li i ng y nh c, cn s thay i mi y ca Bnh th v nh khng hay bit g
c. Th l t , bao nhiu tng s li u ch nghe theo mnh lnh ca "ng vua ln".
c t ba, vua Ty Sn lin b mt cng vi Bnh bn chuyn rt v. Bnh nh phi
vng theo. Cc tng t ch ring c V Vn Nhm c bit vic kn ny, cn Chnh th
khng c d nghe.
Li ni, lc mi ti kinh, Chnh v Nhm u ng lu Ng-long. Nhm ng trc
lu, Chnh ng sau lu.
Chnh vn l ngi bn quc, nhiu k quen thuc, nn ngi trong nc ch bit c
Chnh. Quan li, dn chng, ai n ra mt u vo ca Chnh. Sau lu thng ng nh
ch; m trc lu ni Nhm th chng c ly mt ma no lui ti. Vic y lm cho
Nhm c v khng thch. Thy vy, Chnh phi sai mt tn th li mi vo lm vic,
ngy ngy ngi chc ca Nhm mi khch n ch Nhm, nhng khch vn khng
n, Chnh bt c d li phi xoay cch khc. H khch no ti thm Chnh, sau khi
th tip xong. Chnh li sai a ngi khch km theo l n ca Nhm. Nhng rt
cuc Nhm vn khng bng lng. Chnh bn di ch sang cha Tin Tch ( xm Nam
Ng, huyn Th Xng. Nay l ng Nam B, H Ni).
Sau chuyn ny, Nhm bn em nhng li gim pha Chnh m ni vi Bnh rng:
- Hn l mt k by ti i trn, chy v vi mnh, mun mn sc ca mnh tr th cho
thy, h ci lng cm tc vi nc c. Nay mnh rong rui hng mun dm, a hn
v nc, v my v mt cho hn. Th m khi hn t c ch nguyn, nhng ngi
trong nc vo ha vi hn, c k li em hai cu i: "H t Ty Sn xut, Long tng
ng-hi lai" (h t non Ty ra; rng bin ng li) thp cha Thin M ca nh
Nguyn, bo ng l h, hn l rng. ni: "H la khi ni th tht th, rng ra khi
bin vn vy vng". Th l chng nhng hn khng chu mnh dng, m li cn c ch
ngang tng na. By gi mnh giam my vn ngi ngi n khng y, gip cho hn
gy nn th lc, ngh cng kh di qu! Ti nghe ngi trong nc ny on hn rt su
sc, s d h cha ni dy l v cn s mnh thi. Nu mnh b hn m v, ngi nc
ny hn s tranh nhau nhai tht hn. V hn thng ni: "Nhn ti Bc H ch c mnh
hn". cho hn cht, mnh ly Bc H s cng yn n.
Bnh tin li Nhm, nn t i vi Chnh tuy ngoi mt vn nh thng, nhng trong
lng th rt ng vc.
Qun Nam v i xa cng rt on Chnh, ngy m mong cho Bnh git Chnh. Ri h bit
th no Bnh cng a Chnh n ch cht, nn h khinh Chnh ra ming. Mt hm, bn
ngi trong nc vo ha vi Chnh, c k mang binh ph ca Chnh cp bng qua khu
t cm; khi b qun Nam gn hi, ngi y p:
- Ti c binh ph ca quan hu qun cp cho y!
Qun Nam bn ni:
- Hu qun l ai? C phi Hu Chnh khng? c, c i y na thng na m xem
hu qun ca cc anh!
Chnh nghe c chuyn , bn sinh ra hai lng vi Bnh. V Chnh cng tnh ton,
bit rng sm mun th no ri Bnh cng phi i, mnh s khng th li kinh s mt
mnh c. V vy, Chnh ngm c mun chim c Ngh An, bn mt tu vi hong
thng rng:
Thn em hn ra, ch v vic tn ph. By gi vic xong, thn quyt khng theo hn
na. Chc th no hn cng rt v, m khi hn v ri, th trn Ngh An tc l mt bc
phn giu bn cnh ging si lang. Vy xin b h cho thn vo y trn th, mt mt
Nam H thn xin ng c!
Kp n khi nghe tin vua Ty Sn ra. Chnh li on l vua Ty Sn s cp ngi ca
hong thng v chim c t nc. Ri mun da vo vua Ty Sn trnh tai v,
Chnh bn khuyn hong thng nn sp sn ngc t m ra hng, li gic cc quan trong
triu tho gp mt t biu xin hng. Triu nh bn bc my ngy lin cha quyt khng
ai dm h bt trc. Lc vua Ty Sn ti ni hong thng thn hnh ra n ca pha
Nam. Ngi ng trong ca , sai hong thn l Thanh nguyn hu qu m bn tri
ng i, cho v ni thay hong thng. Vua Ty Sn khi qua ca khng p l,
c gic nga i thng v cho mt ngi quay li ni rng:
- Qu qun thy nh vua l qu, s rng nu xa gi li chm tr, hoc gi lm phin
cho qu th phi qu ly mt nhc, ri qu qun li mang ting l tht l. Bi th, qu
qun phi vi v i ngay. Xin ng gi hy c v cung, ngy khc thong th s cng gp
nhau.
Hong thng thy vy, bit vua Ty Sn cn u i mnh, nn khi v cung khng bn
n vic u hng na.
Hm sau vua Ty Sn sai by ph ng ba ch ngi. Chic sp ca vau Ty Sn k
chnh gia, bn tri l gh ca hong thng, bn phi l gh ca Bnh. Hai bn c hai
hng gip s ng hu cc k nghim chnh.
Cuc hi kin ny dng l "hai vua gp nhau", khng ai phi ly ai. Khi hong thng
ng gi n ca ph, vua Ty Sn sai vin quan hu ra n. Hong thng i b vo
trc thm; vua Ty Sn ang ngi vi bc xung t v ng sang bn cnh sp t
knh l; ri sai Bnh xung di thm n tip v mi hong thng vo gh. Mi
ngi ngi yn ch, vua Ty Sn lin hi:
- Hong thng nm nay xun thu bao nhiu?
Vin quan i theo p thay hong thng, ri nhn ni tip rng:
- Quc qun h L chng ti gp phi h Trnh ln quyn lng th, m dp o ln
lu. May nh thnh thng l bc ch nhn i ngha, sai tng ra qun, v quc qun
chng ti m chnh n li c . Hin nay t ai cng dn chng nc Nam u l do
thnh thng gy dng li. Nu nh thnh thng mun thu nhn mt vi qun p ca
nc ti lm qu khao thng qun s, th quc qun chng ti xin nht nht vng
mnh.
Vua Ty Sn p:
- Ti nghe ngy xa c Thi t m mang ra nc Nam Vit, cng c nh tri. Ti tuy
xa khut ti min bin phng Nam, song cng l t ca c Thi t khai thc. Ti v
gin k cng thn hip ch nh vua, nn phi lm vic tn ph. Nu l t ca h Trnh,
mt tc ti cng khng ; cn t ca nh L, th mt tc ti cng khng dm ly. Ti
ngh rng nc ta y mi dp yn, cn c nhiu vic cn phi sa sang, v vy ti phi
ra gip nh vua. Sau khi bn phng phng lng, anh em ti li xin rt v nc.
By gi ch mong nh vua chn chnh ging mi triu nh, gi yn b ci, cng nc
ti i i kt ngha lng ging, nh th l phc cho c hai nc vy.
Vin quan theo hu hong thng li thay li m rng:
- Thnh thng ngh n cng c ca tin hong , ra n ni li dng di, khin cho c
ca tin hong khng n ni tuyt dit; n y ca thnh thng tht l v cng.
Quc qun chng ti v cc b ti xin i i gi tnh lng ging ho hiu, khng dm
sai tri.
Vua Ty Sn sai tr ng pha tr ln cc gh. Hong thng ung tr xong, ung dung
co t ra v.
Vua Ty Sn ng dy t bit. Bnh tin hong thng xung thm, vua Ty Sn i theo
mt qung, ri n mnh bc git li v ch, sai vin quan hu i h v hong thng ra
khi ca ph.
Hong thng ln kiu v cung, ri sai cc quan trong triu ti ra mt vua Ty Sn. Vua
Ty Sn ln lt hi ht quan chc, h tn tng ngi. Cc quan tr li xong, vua Ty
Sn lin ni rng:
- Ti nghe ni nc An Nam, tin s l qu nht. Th cc ng c phi l tin s khng?
Ti s ni vi nh vua cho xin may ng em v dy d ngi trong nc. Vy cc ng
c chu i theo ti khng?
Cc vin quan trong triu u tha:
- Quc qun chng ti bo sao chng ti phi nghe lm vy. Du rng sang ng, sang
ty, sang nam, sang bc, i u chng ti cng khng dm chi.
Vua Ty Sn li hi:
- Cc ng lc mi thy ti t ngt ra y nh th, c ng ti khng?
Cc vin quan p:
- Thnh thng sai thng cng ra ph lp nh L, vic y r rng lm ri, l chng
ti u cn dm ng.
Vua Ty Sn ni:
- Ai ng ti, k y l ngi ngu! Cha Trnh bt qun i hng mun dm, c chim ly
t Thun Ho, ly nc ln lm hi nc nh, nn mi dn n ci v ngy nay. Gng
y h c xa u? Ti nu tham t nc Nam, nh vy l ly nc nh m hi nc ln,
cn mong lu bn sao c? Gi s i ti gi c i na, th n i con chu ti cng
khng th no gi ni. Ti c ngu g m li nui ci mm v y? Chng bao lu na anh
em ti s v, cc ng nn gip rp nh vua cho yn thin h. Hai nc chng ta s kt
ngha lng ging, gi vng tnh ho hiu, cng hng phc thi bnh!
Cc quan u ca ngi:
- Sch c ni rng: "Bc thnh nhn khng chm lo n vic lp cng phng xa".
Thnh thng ngh ti ch , tht l vt qu ngi thng n mun vn ln. Nhng
quc qun chng ti hin cn tr tui, nhiu vic cha quen tho, l chng ti li u l
nhng k ti hn; thnh thng nu gip cho nc ti c cn, xin hy tm lu li
y, vua ti nc chng ti nh cy vo oai linh ca thnh thng. Bao gi bn
phng u yn, ging mi dng li, by gi ng gi hy v cng cha mun.
Vua Ty Sn ni:
- C v cng cn hng nm hng thng, h phi u l chuyn ngy mt ngy hai? Cc
ng ch vi lo!
Cc quan ly t lui ra, ri cng bn ring vi nhau: k th cho li vua Ty Sn ni l tht,
ngi th bo li vua Ty Sn ni l gi; i cng ch on c hai vic l ng ta i hay
li, m c h h thc thc, chng ai bit ch xc nh th no c.
Nhng ngi trong nc bit r hay khng bit r, vua Ty Sn cng chng cn. Ch
ring c Nguyn Hu Chnh l ngi trong bn, li l tay qu quyt, nn vua Ty Sn
mi phi tm mi cch kim ch m thi.
Lc ny, trong bng vua Ty Sn rt nn nng mun v, nhng b ngoi vn t ra v ung
dung, th thi. Sau l tip kin, vua Ty Sn sai Chnh chn ngy tt, vo lm l ra
mt nh Thi-miu. Chnh xin ch n sau tt Trung thu, vua Ty Sn cng bng lng.
Ri nhn ni n chuyn hn nhn ca Bnh, vua Ty Sn bo Chnh:
- Ch hai ra y, c ngi lm mi cho c v p; ring ta li khng ?
Chnh tha:
- Ch s thnh thng ch gi Bc H qu ma m thi. Nu nh thnh thng rng
lng bao dong, th s cng chng phi l kh!
Vua Ty Sn ci m rng:
- Th th ngi cn n ta y, phi tr mau i nh!
Chnh thy li l ca vua Ty Sn c v ung dung thong th, do cng yn lng, bn
xin lui v.
Ngy 17 thng y, vua Ty Sn b mt h lnh cho tt c cc qun thu, b u phi sa
son hnh trang nai nt gn gng. Ri s Chnh ngoi thy r tnh hnh sinh nghi, vua
Ty Sn bn cho i Chnh vo hu, gi chn Chnh t sng n ti, ngi ngoi khng
c vo, tin ngoi khng cho ti. V th nn mi vic xy ra bn ngoi, Chnh u
khng bit g ht. n khuya, vua Ty Sn mi th cho Chnh ra. Kp n khi Chnh v
nh, ngi nh c k bo cho Chnh bit vic vua Ty Sn sp v, th Chnh cn na tin
na ng ni:
- Ta sut ngy ngi hu, chuyn tr rt th thi, lm sao li c s lt t nh vy c?
n canh hai m y, vua Ty Sn cho ngi vo g ca in, ng li t bit hong
thng, ni l sm mai rt qun v Nam. Vy m Chnh cng vn khng bit g c.
Trc hn mi ngy, m no tri qun Nam cng ni ching trng vang tri,
nhng sang n u canh hai th ch cn tha tht vi ting, ri t canh ba tr i th lng
nh t, khng cn ting no na. V th, mi hm c vo qung na m, ngi trong
kinh li tng l qun Ty Sn ngm rt i ri; nhng n sng ngy mai th li thy
doanh tri vn y nguyn. T v sau ai cng cho l thng, khng h . M ting
trng canh cng khng cn ly g lm chun xc na.
Php qun Ty Sn, lnh cm ban m rt ngt. Thm t ca Chnh mi m u khng
c ra ngoi. m y, khong u canh nm, bn thm t ca Chnh liu mng xng ra
ng khng k g lnh cm; khi vt qua my im canh, va i va nghe ngng th
thy tt c u vng lng khng c ting ngi. Chng i vng n ca ph, ng khp
bn pha cng khng thy c ngi no, m ch thy go m ni v vt ba bi trn
ng. Chng vi vng i ra bn sng, th ch c tri nc mnh mng, hng trm
vn lu thuyn trc y, khng bit i u ht c. Lp tc chng chy v bo vi Chnh.
Chnh c tin y, trong bng cc k hoang mang, t bit mnh tht th, li th
khng dm, m b i th cng d: ng thu khng c thuyn, ng b khng c qun,
mun trn khng c ch trn, khng bit nn i ng no.
Ngi nh Chnh khi y cng rt s hi. Nhng Chnh trong lc sng cht nguy cp nh
vy, vn cn d ging bng a m rng:
- Ta i khp bn bin chn chu, chng l khi tr v x bp, li b chut ch gm chn
? Khng s! Khng s! Ta c y xem sao?
By gi bn ngi nh mi hi vng d. Chnh bn b mt sai ngi chy gp ra bn C
X tm thuyn. Tng sng, kim c mt chic thuyn bun. Chnh cng bn tay chn
vi chc ngi i n ca Ty Long th b dn chng kinh k t t pha ko ra
ui bt. Chnh mt mnh mt ao quay li n nh, mi ngi phi chy tn lon. Tha
c, Chnh lin cp ng chy xung bn sng, nh neo bung thuyn, thun dng xui
thng ra ca bin theo qun Nam. Cn nga xe, kh gii, c, ca ci ca Chnh
u b li cha Tin-tch, khng bit bao nhiu m k.
Khi tri sng r, c ngi em chuyn tu v hong thng, hong thng vn
khng tin. Sau cho ngi i tra xt, mi bit l tht, hong thng ht sc kinh ngc, vi
cho i cc quan vo triu hi rng:
- Anh em hn cp ht ca nc ta m i, ci nc rng khng li y cho ta, nu nh
c vic nguy cp th ly g m chng ch?
Cc quan ng ngc nhn nhau, cha bit nn ni th no. Cht vin quan hu cn tu
rng:
- Hm qua vng ch truyn sm nay thit triu. By gi ng gi ct nga ri, dm xin
tu li.
Hong thng bn hi cc quan:
- Phin chu ny hy thi chng?
Cc quan u ni:
Hong thng ra triu ban chiu ch i nin hiu, l vic ln, sao li thi?
Hong thng bn ra ng triu, ri ban t sc cng b vic i nin hiu, ly nm sau tc
nm inh mi (1787) lm nm u nin hiu Chiu-thng. Trong t sc , ch no cng
mt rng nh c vua ca qu quc, hai rng nh thng cng ca qu quc, ging vn
i u l nhng cu vit trong lc vua Ty Sn cn kinh s; v li, nhng ch k
ti ca h Trnh cng hi nhiu. V th c ngi bn rng: Nay h v ri, nn i li
ht c i! Song trong khi vi vng khng lm kp, nn li c nh c khng sa i g.
Tan chu, hong thng bo cc quan li triu ng hp thm bn vic.
Nguyn hong thng l ngi anh minh, qu quyt, t lu vn cm tc v vic b nh
Trnh chn p. V hong thng vi Thnh vng li c mi th khng i tri chung
(y ch vo vic Trnh Sm git L Duy V, tc l cha L Duy K), nn khi c Ty
Sn ra dit Trnh, hong thng rt mng. Lc oan nam vng cht, hong thng
ang cn l hong t tn; tin sai hong thng em cc hong t n ch Bnh t
li chc mng, hong thng ni vi Bnh rng:
- Ti c th cha cha tr, nay ng tr th thay cho ti, i ti khng cn mong g hn th.
Nu thn ny c phi cht qu quc, ti cng khng h phn nn. Hung chi ng cn
ph dng h L, khin cho c th phng tn x lu di, cng c y tht khng ni sao
cho xit.
Bnh p:
- o tri vn hay n b. ng thi t xa b hi, th nay hong t tn c nhin l phi
c hng phc thi bnh, thng nht.
Kp n khi tin bng, hong thng ln ni ngi, lin hng hi t gnh ly vic nht
thng. Li mun nhn dp qun Nam tn ph, t mnh gy ly uy th, cho nn trong khi
qun Nam cha v, hong thng nui ngm vy cnh. Ngoi vic sai cc hong thn
ai v qu ngoi ca ny, chiu tp binh m phng khi dng n, hong thng cn cho
ngi tm kim cc nho s, mi vo gip vic cho mnh. V mt quan vn, lc y thu
dng c bn Ng Vi Qu, V Trinh, Nguyn N. Hong thng ngy m cng h tr
tnh mi cng vic, ngay c nhng mu k phi dng n trong lc bi ri bt ng, cng
c lo toan chu o.
By gi, danh tng trong thin h th c Thc qun cng Hong Phng C, Lin qun
cng inh Tch Nhng. Cn vn thn m c binh lc mnh m th c Dng Trng T
(cn c tn l Trng Khim, ngi x Lc o, huyn Gia Lm, tin s).
Hong Phng C t khi thua trn Thu i, phi chy v Sn Ty, vn cn np nu cha
dm ra.
Nhng t khi b tan o qun Sn Nam, lin v Cm Ging, em ht c h hng ra
chim lun ly trn Hi Dng. Trn ny lc trc cha b binh ao, trong thnh cn c
nm va thc cng, Nhng bn em s thc y ra nui qun. Nh Nhng chiu m
c hn mt ngn dng s, thanh th ly lng. Lc y li c mt tn cp bin l Thim
Lin, nghe ting Nhng cng em ng xin theo, thnh ra Nhng c trong tay c
thy ti vi vn qun.
Hi Chnh mi v kinh s, c vit th gi Nhng. Nguyn Nhng vi Chnh u l
mn h ca qun Vip, hai ngi vn n vi nhau. Nhng khi vit th tr li Chnh, th
Nhng li kim c t chi khng n, Chnh cng cha c th gi hi n vic y. Do
, Nhng c chuyn gi mt l, ngy m ra sc luyn tp qun lnh.
Cn vin vn thn Dng Trng T th vn khng bit vic binh. Nhng T c Dng
Vn l con trai ngi anh rut, tnh rt hung tn, vn thng t tp nhng phng v
loi, honh hnh cc lng xm, ai cng phi khip s. Lc qun Nam ra, Vn ngm cho
gi th rn n rn c kh gii. Bnh sai ngi tm th rn, nhn bit vic , bn cho
trc n bn Vn. Vn ng cng lng, bt ht nhng ngi ca Bnh em git i. Trng
T c s, bt c d mi phi khi binh, ko c, chim c huyn Gia Lm. Ch trong
mi ngy, qun ca T ln trn mt vn. Qun tun tin ca Ty Sn sang nh
khng h ni.
Lc qun Ty Sn cn kinh thnh, ngi trong kinh n rng: hai o ng ty hp
qun lm mt chng bao lu s ti di thnh. n lc qun Nam ln rt i, trong thnh
trng rng, cc quan bn nn gi cc ho kit vo gi hong thnh. By gi ai c ngi
no quen bit, u xin nh vua ban ch i vi. Trong mt ngy, ch d a i n hn
mi o. Nhng v T cng u trong s nhng ngi b gi.
Hong thng cho rng T l quan vn, nghe mnh nh vua tt phi n ngay; cn
Nhng l quan v, li c cht ting tm, nu mi mc khng trnh trng, cha chc
Nhng chu n. Bi vy, hong thng mi sai tho mt t sc, li l cc k n tn,
v trong sc li c cc li ha nh "nguyn hun" "ng hu", v.v... ("Nguyn hun" l
ngi c cng lao cao c trn ht, "ng hu" l hng chung mi s tt lnh) Ri sai
ngi em sc a cho Nhng.
Nhng c t sc va khc va ni:
- Nh ti mi tm i qun cng, n nc tht cao dy, i tri p t h dm qun
n? Nay ti cn c dm ba ngi theo, cng l nh v oai c ca nh vua. By gi c
chiu mnh ra i, ng l ti phi lp tc n ngay trc ca khuyt. Nhng v ti cn
ang bn kim im binh m, sm sa hnh trang cha th i c; vy xin hy hon cho
ti chng nm ba ngy na, ti s vo triu sau.
on Nhng tho t tu v sai ngi theo s gi v kinh dng vua.
Lc Nhng cha n kinh, ngi y n rm ln rng Nhng em thu binh nh
p qun Nam, bt c khng bit bao nhiu m k. Li c tin ni rng Nhng tm
c Chnh, cht ht chn tay lm hnh "ln ngi", ch trong sm ti s a ti kinh.
Cht li c tin rng con "ln ngi" y c a n kinh ri. Th l ngi ta tranh
nhau i xem. Mt ngy c n bn nm ln ho hc, n o ln, v c nh vy lun trong
my ngy lin.
Bi l , h ai nghe tn Nhng cng u khip phc v trng ngng.
Hong thng nhn c t tu ca Nhng, thy li l chan cha lng trung vua yu
nc, th rt mng, cho rng Nhng tt l ngi c th tin cy c, nn trong bng
cng lo.
Li ni, sau khi h Trnh b dit, qun Ty Sn git cht oan nam vng ri ko v
Nam, nhng gia nh quan li c v nhng by ti cn sng st ai ny u tic cho vng
khng kho ln np n ni b nn. Lng h vn cn cha tuyt vng i vi h
Trnh.
By gi con u lng ca oan nam vng hy cn nh, vng thn Khanh qun cng
Trnh Kiu th gi nua; ch cn c Cn qun cng Trnh Bng v Thu qun cng
Trnh L khi y u khong bn mi tui, l c th m ng c cng vic.
Cn qun cng l con trai D t (tc Trnh Giang), tnh nt hin t khoan hu, c
nhiu ngi yu mn. Cui i Thnh vng, v vic con th li thi cha mun cho
Th Hu nui Cn qun cng Trnh Bng lm con, nu bnh ca vng t Cn khng
khi, th s lp Cn qun cng lm cha. Nhng rt cuc nh y vn cha thc hin
c. n lc th t Tng ln ngi, kiu binh my ln mun ph dng Cn qun cng,
h vo tn nh thc p v n rc ng ta, khin ng ta phi ln vo ph cha k r
u ui vi oan nam vng, ri mi dm v nh.
Cn Thu qun cng l con trai Ngh t (Trnh Doanh) l em rut Thnh t (Trnh Sm),
vn l ngi khn ngoan v thng minh. Lc Ngh t cn sng, qun Thu thng vn c
mun cp quyn con c. n khi Ngh t mt, Thnh t ln lm cha, qun Thu bn
cng vi mt ngi gia thn l Phm Huy C, tin s khoa inh su (1757) mu toan
vic cp ngi. Chng may b Dng Trng T pht gic, Thnh t ly tnh anh em rut
tht tha ti cht cho qun Thu, v bt giam vo mt ni. Kp khi oan nam vng ln
ngi, vng ngh n m qun Thu l b d mu ca mnh, lin th qun Thu ra khi
ngc. t lu sau, gp lc bn kiu binh on gin vng, qun Thu li tha c cng vi
bn ny mu cp ngi
ca vng. Nhng vic cng b l. M oan nam vng v l qun Thu l con trai ca
ch rut mnh, nn phi ng ra c xin vi vng, vng n li m, li tha cho qun
Thu.
Lc qun Ty Sn ko ra, qun Cn ch em theo mt con i, mt tn y t, lnh vo
huyn Chng c, ln lt trong m dn gian lm k n lu di. Cn qun Thu th
trn v huyn Vn Giang, cng vi Thn trung hu (tc Trng Tun, ngi x Nh
Qunh, huyn Vn Giang) ngm chiu tp binh m, hng c dp l s ni ln.
Thn trung hu l con trai ca cng cha Qunh Anh, i vi qun Thu v ch con c
con cu. Thn trung hu to s, tng coi cm qun, li tng lm trn th trn Kinh
Bc. Khi nghe tin qun Ty Sn rt, Thn trung hu bn dng c vit hai ch "cn
vng", rc qun Thu qua sng, ri theo bn Thanh Tr i thng ln cung Ty-long.
Lc ny, qun ca Dng Trng T vng ch hong thng t Gia Lm vt sng sang,
tnh c chm trn vi qun ca qun Thu.
Nguyn trc kia, T mi tin s v ra lm quan c t lu, th phi bi chc quan
hn mi nm v ti n ca t; mi sau nh cng pht gic vic qun Thu mu phn,
mi c phc chc. By gi gp qun Thu, T v cng s hi, bn em qun xin hng
chuc li xa. Qun Thu tc th sai lun T v Thn trung hu ng qun ngoi
thnh, khua ching nh trng, thanh th rt l lng ly.
Khi y, hong thng nghe tin Thn trung hu ang lng vng bn ngoi, bn sai ngi
ra gi vo. Thn trung hu vo yt kin, hong thng lin bo rng:
- Ngi l danh tng con nh dng, nay dy qun gn gi kinh thnh, tm lng trung
ngha y trm rt ngi khen. Vy ngi c mang qun vo, trm s tu vic m dng.
Thn trung hu qu tu:
- trong bn bin, ai chng l ti nh vua. B h khoanh tay r o khng lm vic g, th
cn cn chi binh lnh bo v? Duy c nh cha chng may b l lnh mi lm hi, th mi
cn kp phi dng n binh lnh m thi!
Ni on, Thn trung hu ly t i ra.
Hong thng gin, sai quan trn in em qun ui chm. Mi ngi phi c sc can
ngn, hong thng mi thi.
Thn trung hu v ni vi Trng T rng:
- Xa nay nh cha truyn ngi, ni ngi, c bao gi phi xin mnh lnh nh vua u?
Thng thng khi cng vic lm xong ri, by gi mi t tu vo triu. Ngay c
nhng t sc d, sch phong, cng u do nh cha tho sn trc, sau ln hong
thng ng lm qua, ri a tr v ph cha tuyn b thi hnh, th l thnh mnh
(mnh lnh ca vua lm thnh t trc), cn g phi xin php nh vua cho thm rc ri?
Ri hai ngi bn tc tc chnh n hng ng binh lnh, rc qun Thu vo thnh. By
gi tri xm ti, chng n canh hai mi vo ti ph. H bn thp n sng trng
khp c ph, nh ba hi chn ting trng, ri ph qun Thu ln ngi. Thn trung hu v
Trng T t chia lm hai ban ng ra ly mng. Ly xong, h li bo cc qun s cng h
reo cho thm rm r.
Sau , hai ngi chia qun i ng gi cc ca thnh cng cc im canh trong kinh
ng nh l c. n sm mai, h mi cho ngi i gi cc quan vn v.
Cc quan vn l Hong qun cng, T xuyn hu, Thao ng hu, Kin xuyn hu,
Luyn ng hu, cng vi ba vin tin s, khi y ang trong triu, thy c giy i,
lin bo nhau rng:
"Qun Thu t trc n gi, tng ba ln gy vic m u khng thnh. Con ngi
m tm a nh vy, hn khng phi l "ca qu". Thn trung hu l hng cng t n
chi, bnh sinh ch bit ban m ung ru say mm, ri ln ra ng n khi mt tri sp
xung ni mi dy. Nh th, trong mt ngy cn c my gi lo vic nc m cn
mun lm i thn? Trng T hi trc phn qun Thu, nay li theo qun Thu, h cng
l " vt chn miu ng" c ? (cu ny ni Trng T khng phi l ngi
xng ng lm mt v i thn triu nh) Hung chi, mt vic ln lao nh vy, m trn
khng xin mnh lnh ca nh vua, di khng thu gp kin ca mi ngi, ch cm u
nhm mt t lm vi nhau, l no li thnh vic c? Hong thng vn anh minh,
qu quyt, chc chn bn y khng th ln p c. Chng ta ch nn hp tp, nh d m
n vi h, ko sau ny c hi li cng khng kp!".
Th ri, my ngi sai vin th li tr li cho bn Thn trung hu v Trng T, i
nh sau: "Cc quan trong triu v cha vng mnh ca hong thng, cho nn khng dm
t tin ti ph cha. Xin hai quan ln trnh cha hy tho giy tu xin mnh lnh ca
hong thng, th cc quan s xin vng mnh hong thng sang ph ly mng".
Trng T bn t lm mt t tu rng: "Thn l Trnh L knh tu: Nh thn i i ni
nghip cha, tn ph nh vua. Va ri nhn v qun mi vo cp, tn miu nghing .
My nh trung thn ngha s mt lng gip rp, gic mi nghe tin, ang m phi ht
hong chy trn. Hm mng mi thng ny, thn vo trong ph. Vy ci xin ban
cho sc d, khin thn c ni ngi cha, i i tn ph, gi vng ly ci c nghip
vua, cha trong ngn vn nm".
Hong thng coi t tu, c gin ni:
- Nh Trnh l k di m dm ln ngi trn, nn mi chuc ly ci nn bi vong. Th
m nay n li vn i theo ci vt xe y. N nh khinh trm t tui hay sao?
Khi y, qun ca hong thng chiu m, c ti vi ngn ngi, hin n trc
ca khuyt. Cc quan t hu bn khuyn hong thng rng:
- Chng qua hn cng ging to thanh th y thi! Ta c do cho hn s, t l c th
nhn m bp c hn. Hn c mt vn th h, qun ta cng hng my ngn; nu
nh hai bn nh nhau, hn mun nut ta cng cha d nut tri. V chng nhn dn
trong nc tuy ni no theo s ku gi ca ho kit ni y m ni ln, v c nhin li c
chia ra m n m kia khc nhau, nhng ci lng tn vua th u nh nhau c. Nu ly
vic chng li nh vua ni dy, th quyt khng mt ngi no dm theo. Nay qun
Thu khng chu vo triu bi yt, li nghnh ngang ngi trong ph, cha c mnh
vua m xin sc d, nu ta d di cho hn ngay, sau ny kh th ca hn mnh thm, s
c nhiu iu khin ta khng th chu ni. Vy xin c bt hn phi vo ly trc ri
mi c lp, chc chn l hn s khng dm ti. Hn khng ti, th vic sch lp s
chm, m th lc ca hn tt nhin s tan v. Thn trung hu, Dng Trng T hai ngi
ngi sung trong ph m ng vai quan v, quan vn phng cho, th rt cuc cng
chng c my lc.
Hong thng theo li, sai tho mt t ch, truyn d cho Trng T, ni r l c mi khi
lp ngi cha, th cha mi phi thn hnh vo triu vng mnh nh vua; ri nh vua mi
hu i bng ci l "vo triu khng ly, t tu khng xng tn". Tho xong, hong
thng sai vin ni hn l L Hu Co em ti ph ng.
Trng T xem ri, tc th x tan t ch d ngay trc mt s gi m ni:
- L thay, ta cha tng thy triu no, i no lp ngi cha m vua li dm ngn tr nh
vy! Chc l my thng r di ly qun mi hm n, s rng sau khi lp cha, cha s
hi ti chng n, cho nn chng n mi xi by nh vua y thi. Ta cn g phi xin x,
c vic em qun n bt ht my thng xi by y i, cho tr ci ngai g ra. Xem vua c
cho lp hay khng cho lp?
on, Trng T li bo s gi:
- ng v tu vi hong thng, cha vn lm cha, nh vua c thit hi g u? Xin hy
c lp , ri s vo ly sau:
S gi v triu tu ht u ui, hong thng cng tc gin m rng:
- N khinh ta qu lm! Nh th n cn phi xin mnh ca ta lm g? Thi mc cho n t
lm ly, ta cng khng khin n ly na!
Cc quan trong triu thy vy, thy u run s. Gia lc y, bng c t tu ca qun Cn
vo, i ni rng: "T tin nh thn gip c tin gy nghip trung hng, i n
thin t xt cng ban thng rt hu, phong cho ngi cha. n i gn y, v chuyn
quyn lu ngy, m ra kiu lng, lm nhng vic tri vi l thng, n ni sp mt
c nghip ca t tng. Nay thnh thin t thng nht thin h, m bc che ch, tm lng
rng m bao la nh tri t, chng n lm tuyt dit tn miu nh thn. Thn may c
l dng trng h Trnh, lnh nn np dn gian, ci bng mn nh tng miu, bng
khung sut c m ngy, ch v cha c chiu ch, cho nn thn vn cha dm t tin
vo thnh. Vy dm nh bo tu ln hong thng xem xt".
Hong thng coi ht t biu, rt hi lng, khen:
- Trm nghe ni qun Cn l ngi ht sc l , khin tn, qu nhin khng sai!
Ri ngi sai giao t biu xung cho triu nh bn bc. Cc vin quan triu nghe tin
qun Cn vng Chng c, hin c ci th ni ln c, ai ny u ngm c bng
ng theo, nn u khuyn hong thng xung ch vi vo.
Qun Cn tip c chiu ch, lp tc phn chia hng ng ngi nga, lun trong ba y
ln ng v kinh. Quan qun li s nghe tin, tranh nhau i n.
Thn trung hu v Trng T thy vy u s ht hn ht va, m ngi i theo cng hi
ng lng. C hai by gi mi chu lp v ci mnh, sai ngi vo triu tu xin cho qun
Thu ti ly. Hong thng ng li.
Khi s gi ra khi, hong thng bn sai lnh phc sn bn cu Cn-thim, ch qun
Thu v bn Thn trung hu, Trng T ti ni s bt li hi ti.
Nhng qun Thu rt cuc cng khng dm vo. Trng T bit vic khng xong, bn ni
vi qun Thu, xin mnh v Thn trung hu chia qun chng chi vi qun Cn. Qun
ca Trng T ra ng ca Trng-bn ( vo khong Ging V, Voi phc trn ng
i La, H Ni by gi), cn qun ca Thn trung hu th ng ca X n [nay
vo khong lng X n v Nam ng (H Ni)].
Ri tha c, Trng T bn b mt sai Nguyn Mu N em mt cnh qun ln i xin
hng.
N ti lng Nhn Mc, va gp tin qun ca qun Cn. N lin sai qun lnh cm ngc
gm gio xung t, hai tay chp ln trn, ng bn tri ng. Khi kiu ca qun
Cn n ni, N qu xung, thut r ca Trng T. Qun Cn bng lng, sai ngay N
lm tin b tuyn phong. i n di lu Trng Thi, gp qun ca Thn trung hu cha
sng bn thng vo, qun ca N lin ngi thp c xung t trnh n. Qun ca
Thn trung hu ko a ti. Qun ca N by gi mi nht t ng dy, xng ba vo m
qun ca Thn trung hu. Qun Thn trung hu thy qun Trng T u hng nh th,
lin vt b c gm gio m chy. Qun N v qun ca qun Cn tha th ui thng
n tri Nam ng, chm c chng vi trm ngi, qun ca Thn trung hu thua to
phi chy vo thnh. Th l tt c u tan v. Qun Thu, Thn trung hu, Trng T
khng cn dp nhn nhau, nhm thng pha ca ng Mc, mnh ai ny chy ly thn
mnh.
Qun Cn ko qun vo thnh. Khi y m tn qun ca Trng T ca Trng Bn,
pha ngoi b qun ca qun Cn chn ngang, pha trong b lnh th v ca ni in chn
gi, thnh ra chng khng cn ng no m chy, phi liu cht c nh.
Chng m mt hong thn ng nga cht. Hong thng c gin, lin sai qun b vy,
bt ht c bn em chm, mu chy lnh lng, ngp n mt c chn. Hm y l ngy 14
thng chn.
Li ni, by gi thanh th ca qun Cn rt l gh gm. Nhng v thy y c v cung knh,
ho thun, nn hong thng nh hy c v v y, ri s ngm ngm un nn dn.
n lc qun Cn vo trong thnh, hong thng lin sai dn y ti ra mt in Vn
Th. Qun Cn ly nm ly v rp u vi ba vi. L xong hong thng cho ngi v
bo:
Nh cha tri hai trm nm tn ph, cng lao i vi nh vua khng phi l nh. Trm
mun n n tht hu. Xt trong h hng nh cha, khng ai c hin nh ng, v ng
li l ngnh trng, nn vic ni dng t t trm vn dnh cho ng.
Qun Cn tu rng:
- Thn vn l k hn mn, tnh li a s im tnh. Gp lc vn nh suy b, thn nh
cam phn b i, nhng toan khoc o c sa m sng cho trn qung i tha. May sao,
nh hong thng sn c mu m thn thnh, xoay li vn hi tri t, nn nn nc li
yn, thn li c trng thy mt tri. By gi, hong thng li ngh n tin t nh
thn, m khng n dt b thn, thn knh xin c v triu i mnh. Gy dng cho
thn kip ny, u l n ca hong thng vy!
Hong thng khen phi, ri hi lun:
- Th chn ni no ng qun hay cha?
Qun Cn p:
- To lng ph (ph c ca th t h Trnh) cn c th che ma che gi, thn xin y.
hong thng khng mun cho qun Cn trong ph, bn ni:
- Nh c ca ng khng vic g ch?
Qun Cn tha:
- Nh thn ch ho lnh, la binh khng lan ti, nhng cng b ngi k ch cp bc,
tn ph, khng cn ch no nguyn lnh.
Hong thng li hi:
- Thi phi v cc vng t ca oan nam vng by gi u?
Qun Cn p:
- Trong lc hong ht vi vng, mi ngi chy i mi ng, n khi tm yn mi kp d
hi. Nay va c bit, h u nh Ngn lnh hu trn trn Sn Ty. Nghe u ba v
vng t cht mt hai, gi ch cn v con c m thi!
Hong thng ni:
- oan nam vng xa cng c hu tnh vi trm, trm rt thng xt, thng vn cho
ngi thm ving phn m, sa l cng vi, an u hng hn. Trm cng thng hay
hi thm tin tc thi phi v cc vng t, n nay mi bit ch xc. Vy hy cho ngi
n v y, trm s hu i!
Qun Cn p:
- D!
Hi lu, qun Cn ly t xin lui. Khi qua ca ph, vo thm cung miu, qun Cn go
khc mt chp, ri li sai xe a v lng ph. Nhng bn tay chn ni:
- Thn dn thin h rc ngi n y, ch mun ngi ph lm cha, h lp cht
cng danh. Nay ngi li nhng ph khng , chc h s bo ngi l "vng t li hon
vng t". Ri lng ngi chn nn, i binh s tan, kh m thu thp li c. Nu v
lng ph, th rng c Chng c lm mt ngi thanh nhn, cn phi li ko bao
nhiu ngi ti y lm g cho nhc?
Qun Cn nghe li, bn lu li trong ph, vo ti Trch Cc, ri lm t tu ln hong
thng, i ni rng: "Thn vo thm gia miu, trng thy la hng ngui lnh, quang
cnh tiu iu, lng bi hi khng n b m i. Vy xin tm chn mt ngi nh cnh
miu , cho tin sm hm qut dn thm nom, cho linh hn tin t c yn".
Hong thng xem t tu, hiu ngay, nhng th cha ngn cm c, lin bo vi cc
quan t hu rng:
- Nu mun ph, tc l li mun c lm cha ri. Nh th th ci nn qun Thu
cng vn cha tr c vy. Ci v , ht k kia i, li n k ny li, n o bi
bm lm d bn con ngi. Trm gin mnh, lc Ty Sn mi i, khng kp cho ngay
n mt mi la cho rnh!
Hm sau, hong thng sai cc quan trong triu bn vic sch phong cho qun Cn.
hong thng ch mun phong lm quc cng ri cho hng lc hu hn m thi. Nhng
cc quan triu thy qun Cn gi binh ph, chc y khng chu ngi sung; v li, coi
ci th thin h ha theo y by gi, th c nn cho y khi to ln cng chng c no.
Bi vy, khng c ngi no dm bn trc. Cht c k xin vi vua rng:
- Nh cha t khi Vn t (tc Trnh Trng) bt u c phong l chc tit ch thu b
ch doanh, bnh chng qun quc trng s v tc quc cng. By gi, xin theo nh l
c y mi l c cn c.
Hong thng bn sai ly quc s xung tra xt cho r, ri bt bt i hai ch "tit
ch". Cc quan triu u phn vn cha dm quyt nh.
Gia lc y, cht c tin bo Lin trung hu inh Tch Nhng vng sc hong thng
ti. Nhng c ba ngn b binh ng Bt Trng, ni thng ln l ba vn, v ba trm
chin thuyn ng bn Thu i, ni thng ln l ba ngn; li ly hiu qun l ng-
giang. Ngi trong nc by gi, nghe thanh th ca Nhng, ua nhau i theo rt ng.
Nhng em vi trm khinh k vo thnh, dng dng t c c v coi khinh c thin
h.
Hong thng thy Nhng n va lc qun Cn cng n, e cuc gp g y lm cho
Nhng bt bnh, mi sai ngi dn Nhng vo ra mt, v v an i cc k n tn.
Nhng cng gii t ht tm lng trung i ca mnh. Hong thng bo Nhng:
- Nh ngi nay n y, nn em ht qun vo thnh bo v kinh s.
Nhng ly t ri lui ra.
Hong thng li bo Nhng ra triu nh cng cc quan bn vic.
Cc quan em l c quc s ra ni vi Nhng. Nhng ni:
- Ti l k v bin khng bit vn hc; chng hay hong thng i nh cha nh th l
hu hay bc?
Cc quan ngp ngng cha dm tr li ngay. Cht c Nguyn Hn p rng:
- Nh cha khng th gi ni tn miu, hong thng bo tn cho, nh th k cng l
hu.
Nhng nhn Hn chng chc v hi:
- ng l tin s phi khng?
Hn tha:
- Phi!
Nhng li hi:
- khoa no?
Hn tr li:
- Khoa K hi (1779).
Nhng nn lng i ra.
Cc quan cng u lui v.
Hm y, th b ca qun Cn v mun da vo uy th ca Nhng cho chng thnh vic,
mi khuyn qun Cn mi Nhng n ph thc cng vic.
Nhng t chi m rng:
- Ti l b ti nh L nh Trnh, ch bit c nh L nh Trnh, h li c bng d kia khc
no? Nay ng n y, vic phong tc cn cha xong, ti li va mi em qun ti, nu
ti vo ra mt ng, e khi ng c lm cha, ri nay mai hi bn triu nh, ti c iu
g khng ng kin vi h, ngi ta s ng cho ti l t ti vi ng. Vy xin hy c ch
n khi no c mnh lnh nht nh ca hong thng, by gi ti s n ly cho cng
cha mun g.
Hm sau, hong thng xung ch phong Nhng tc qun cng, ri sai ni hn L
Hu Co khuyn Nhng mt lng gip rp nh vua cho thnh cng cuc nht thng.
Nhng ni:
- Ti vng chiu n y, ch mong thnh thin t trn cm quyn, nht thng bn bin,
y l phc ca thin h. Ti u dm chng ra sc lm cho t ht lng ngu ca mnh?
Nhng trc kia ti trt phm qun lut, lm tan v c mt o qun, cho vic nc
n nng ni ny; m nay hong thng li tha ti cho, nh th cng l may mn lm
ri. Cn by gi, trong lc ngi cha vn cha nh, m ti li i nhn phong tc trc,
th d lun ca mi ngi s bo ti ra sao? Ti th b h cn v lu v di, vy nay hy
xin tr li mnh phong tc.
Tin th, Co em vic hong thng mun phong cho qun Cn tc quc cng d
Nhng. Nhng bn p rng:
- Thnh thin th chng thiu g tr tu, c i ng th no cho xng vi cng c ca
nh cha l c.
Co v triu, thut li Nhng, v xin theo ng nh l phong Vn t khi trc. Hong
thng li sai cc quan triu bn bc ri phong qun Cn lm tit ch thu b ch doanh,
bnh chng qun quc trng s, tc Cn quc cng, cp ba ngn tn lnh, nm ngn
mu rung, hai trm x dn cung phng v vic t t nh cha. Sau , cc quan li
em ca hong thng ni vi Nhng. Nhng chng c kin g khc. Cc quan bn
em li bn ca triu nh tu ln hong thng. Hong thng ngh rng: Vn t ngy
xa lc mi phong th th, m ri v sau, li tin ln n ngi cha. By gi nu khng
ni trc r rng, e rng lu dn s li sinh ra nhng chuyn khc. Bi vy, khi quyt
nh vic phong tc quc cng cho qun Cn, hong thng bn bt cc quan triu lm
t sc d, ni r t nay v sau c i i ni tip tc cng m thi. Cc quan triu vng
mnh hong thng lm ng nh vy. My ch y ghi trong sc d. Nhng khng
c bit g ht.
Hm sau, hong thng, sai quan em sc n ph ban cho qun Cn, ri li sai em dn
bn sao ra ngoi ca i hng cho thin h u bit.
Nhng xem t yt th, thy c ch "i i ni tip tc cng" lin hm hm m rng:
- Ly tc cng lm ci mnh lc u, cn c l. Nay li nht quyt hn nh tc
cng, bt con chu nh cha i i kip kip c phi noi theo nh th mi th cn c l
no na? Va ri gic n, nh vua c tn ph, cc quan vn v khng mt ngi no
phi mt tc v; ring nh cha th c ti tnh g m li b tht chc? Th coi nhng k
tai mt ngi trong triu, ai khng chu n su ca nh cha? Th m by gi ngi ta
li dng nhng cu vn kho lo chiu nh vua nh vy, tht l khinh bc qu lm!
c! H ni ting v cu vn kho lo, th ta cng li ly cu vn kho lo m chi
li, th xem ai thng ai?
Ri Nhng lm lun mt t yt th nh sau:
"Hm-giang, inh m knh t cc quan vn v qu i:
Nay vng sc ch lp quc cng ni dng di nh cha. Nu nh lng ngi u
tho thun, th nn n ph ly mng. Nhc bng ai cn ngh n cng c nh cha,
ring c tu xin th no, th hy n cng hp cung Ty-long, bn vi m v

Hi th by
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th by

Ph L , o V thnh li ra qun
t Trnh cung, cha n phi b nc.

Li ni, Thc qun cng (Hong Phng C) sau khi thua trn ca Thu i, lin chy v
vng Hng Ho, nng nh nh mt phin mc l inh Cng H. Kp khi nghe tin
qun Ty Sn rt v Nam, qun Thc bn ti trn Sn Ty, thu nht binh lnh v
bo v kinh thnh. Khi y hong thng vn thng cho ngi qua li ch qun Thc,
vua ti rt l n vi nhau.
n lc ny c tin qun Thc ti, nh vua lin sai ng ta em qun vo ng ca
Trng Bn bo v hong thnh. Lc vo thnh, qun Thc n ly cho nh vua,
ri sau mi ra cho n vng.
By gi, ngi trong kinh nhao nhao n rng: "Thc vo b vi vua; Nhng vo b vi
cha. Hai ngi s c ngy dn qun nh nhau. C hai u l tng mnh cha bit ai
thua ai c?". Hoc c ngi li ni rng: "Vua vi cha th lc cng ngang nhau,
nhng vua c phn mnh hn mt cht".
n vng thng sai ngi n u lo qun Thc, khuyn Thc nn gip nh cha.
Nhng cng hay cho ngi i li biu xn lin kt vi qun Thc.
Th h ca qun Thc c ngi tn l Nguyn Lin, thy th ln trong thin h ang c
chiu ng v pha cha, nn cho rng vic Nhng ph cha kh m c th xoay chuyn
c. Ri nhn , mun cho qun Thc hp vo vi Nhng, Lin bn c khuyn qun
Thc b vua m theo cha. Qun Thc tr li:
- Ngi ta kh nhc mi lm c mm c ngon, mnh bng xng n, chc ngay
avo m n, cn ra ci mt mi g na?
Lin ni:
- Hin nay ngi cha tuy lp, nhng quyn cha cha nh xong. ng Nhng v
trt ha vi hong thng l quyn bnh thuc v nh vua, nn by gi khng dm h
rng ni li. Cha ngi chm chm trong ph, m ho ra chnh ph chng c ngi
no, dn khng bit theo ai. Vic y khng c ng th khng xong. Ngi xa c cu:
"Lm vic th d; lm cho nn vic mi kh". By gi nu ng gnh ly ci kh y, th
cng nghip chng km g ng Nhng u!
Qun Thc hi:
- Th th nn lm ra sao?
Lin p:
- Ngi ta c th hp c cc quan, sao ng li khng chu hp? Nay ng hy nh ngy
hi hp cc quan bn v vic t tn cc quan chc ri sau em nhng li bn y m
tu xin vi nh vua, hn l nh vua phi nghe theo.
Qun Thc khen phi, ri sai tho t hiu th cc quan vn v, i ni rng:
"Khi Nguyn Hu Chnh a gic vo cp nc, m vng mnh dp gic, chng may
sai phm qun lut v lm tan v qun i, n ni kinh thnh khng gi c, tht l
ng chu ti mun ln. May nh lng tri hi ho (mt quan nim c cho rng, mi tai
ho trn i u l do tri gieo rc, khi tai ho ht, y l lc tri hi li), qun gic
phi ln trn v. Nay non sng li y nguyn, vua cha vn nh c. Nhng ging mi
, triu chnh li cng ri bi. Tng v, quan vn, h nn mt mc im lng? Vy xin
nh n ngy ny thng ny, hi hp b L, cng nhau bn nh, ri s tu ln hong
thng v trnh ln vng thng bit; sau xin giao xung cho thi hnh, chnh n
li th thng ca triu nh".
Mi ngi thy t hiu th , u cho rng qun Thc v nh vua m m ra cuc hp y,
bo th li cuc hp ca Nhng Ty-long trc y. n ngy nh, qun Thc
ko qun t hong thnh ra, Nhng dn qun t ph cha li, ngi ta chc l hai tng
sp sa nh nhau, c k s v ly phi lnh i ni khc. Nhng n khi thy hai
tng gp nhau m khng xy ra chuyn g, th ngi ta li rng qun Thc la cho
Nhng ngi vo hp ri mi bt, tng tr tt phi mc mu tng gi. Rt li, chng ai
hiu c nh ca qun Thc nh th no?
Kp n lc cc quan vn v n hp, cho hi nhau xong, qun Thc ni:
- Cha ln ngi hn mt tun, m chnh s vn cha ra u ra mi g c, cc ng c
kin g xin c by t, ri cng la chn nhng iu ng lm em tu xin vi b trn.
Mi ngi cn cha bit ni th no. Trong m c Ninh Tn l tay lm mu mo gio
quyt, nh dng li ni lp l nc i d qun Thc, bn ln ting m rng:
- T khi sng nghip v sau, quyn nh vua. T ngy trung hng li y, quyn ph
cha...
Tn va m ming n y, b Nhng hi vn ngay:
- By gi l sau i sng ngip hay l sau i trung hng? Lm sao li cn ni o thm
i sng nghip vo na? Xem vin y l quan chc g m ni dt n vy?
Tn vn c ti i p nhanh nhn, lin ni lun:
- y l ti cng ch vin dn ra t rng, t sau i trung hng th nh th m thi!
Nhng ni:
- Nu vy th mi ng ra tho bn ngh s.
Tn bn tho mt bn nhp, i nh sau:
"Nh vua, nh cha, vn l mt th. Nay tn gi cc chc quan ph cha phi theo nh
ch ca nh vua va mi nh, nhng cng nn gi c tn gi c. Vy xin chc bnh
chng kim chc tham tng, tham tri kim bi tng, thim th kim thim sai, cp s
kim lc phin tri phin. V hng quan v th nhng chc chng ph, th ph, s thm
vo nhng ch ng qun c ph, t hu c. Cn nh ngh s ngoi ca ph
quen tai mt thin h, xin c nguyn nh tn c. Cc vic chnh s sau khi bn xong,
trc ht phi trnh cho cha bit, ri sau mi tu vua xin nh vua quyt nh".
Nhng coi bn nhp ca t ngh s, thy li vn cha ng nhng t khn kho, ting
rng theo vua m k thc l xem trng cha, bn i ra ging vui mng m rng:
- Ngi ta khen ng l tay lo luyn v ngh t hn, qu tht l khng sai! Va ny ti
ni l li, xin ng ng gin.
Ri Nhng bo Tn chp thnh bn tu dng ln nh vua. Lc bn tu chp xong,
Nhng t thy rng vic lm y v li ha ca mnh vi nh vua trc y l tri ngc
nhau, nn khng dm gip mt vua, bn co t cc quan m v dinh. Cc vin quan v
cng u theo Nhng ra v ht. Ch cn li qun Thc v my vin quan vn vo in
xin mnh ca nh vua.
Hong thng lc u tng qun Thc hn phi thun theo mnh, nn rt mng, cho
ngi dn ng ta vo ra mt. n khi coi ht t tu, hong thng ni gin m rng:
- Tham tng, bi tng c vic tham tng, bi tng, h tt phi o thm bnh chng,
tham tri? Chng th c vic chng th, can g phi o thm ng qun c? Bn
cc ngi ly h vn m nh la ta; bp bm, xo tr nh vy, h phi l l th vua?
Qun Thc ngh xa nay mnh vi nh vua vn c n tnh su xa, bng dng v c thay
i th tht l xu h, v vy, khng dm h rng, ch ci rp u t ti m thi.
Ninh Tn qu tu:
- Nay ngoi thnh u l bi chin trng, thin h ang lon ln, m chnh s trong
triu nh th vn cn ri bi. L thn trt phm oai tri, tht l s hi khn xit. Dm xin
hong thng soi xt.
Hong thng ni:
- Ngoi thnh u l bi chin trng, v y hi ti nh ai gy ra? u phi l li trm?
Thi ng ni lm, l ngi tng rng b ng ng, c th n hip c trm, th c
vic lm i! Cn g m phi xin mi?
Bn qun Thc u s hi, b hi tot ra khp lng, khng dm ni xin g na; bn cng
nhau ph phc sn rng, mi n u canh mt cha dy.
Hong thng thy h c nm l sn, ngh rng ngi ta c bng khc vi mnh,
khng th trng cy c na, du c c gi mnh cng l v ch, bn ng cho li tu
ca h.
Bn qun Thc xin c mnh lnh ri, lin ly t m ra.
Hm sau, h cng vo ph la chn cc quan. Mi ngi bn bc cho rng, cha mi
c ln ngi, nhng ngi m hong thng tin dng nh loi T xuyn hu, cha nn
gt b vi. Ri h bn ly T xuyn hu (tc Phan L Phin) lm chc bnh chng kim
tham tng; K lit hu (tc Bi Huy Bch) v Khu phong hu (tc Phan Cn) cng lm
chc ng bnh chng s kim hnh tham tng; qun Thc lm trung qun c ph,
t c chng ph s, tc Thc v cng; Nhng lm ng qun c ph, hu
c th ph s, tc Lin qun cng; Ng Trng Khu, Ninh Tn u lm tham tri chnh
s kim bi tng; Nguyn Huy Chiu, Phan Huy ch, c bn gm su ngi u lm chc
cp s trung, kim thim sai tri phin trong su khoa.
Mnh c ban xung. T xuyn hu t chi khng nhn. K lit hu th t thn mnh
khng lm c cng trng g, ni:
- Ta lm t tng khng c tt lnh (tr vic Bi Huy Bch trc kia lm tham tng
(tng quc) nhng bt lc, Ty Sn ly c Bc H). Vic trc hy cn tm
gng s s ra y. Mt i li nh my ln lm hi nc ngi ta na? (ngi ta y
ch vo nh vua; quan nim phong kin cho nc l ca vua).
Ri K lit hu cng khng chu nhn chc. Ch c Khu phong hu mt mnh gnh vc
cng vic. Nhng by gi quyn bnh trong nc u tay Nhng. Cn qun Thc th
gi nua dt nt, chng bit g n chnh s, ch gi mt chc quan cho s m thi:
Quan liu trong chnh ph y , h bn ngy ngy bn mu tm k nn nh
vua, mun cho tt c quyn hnh v vic binh, vic dn u thuc v ph cha. Ring c
bng lc ca nh vua, th h bn nhau i hu hn cc triu trc mt cht. Nhng hong
thng cng khng chu lp v, c mi vic mi ging gi co ko, thnh ra cc vic binh,
dn, chnh u ri tung chng u vo u. Ri hong thng li ra sc m thm binh
m t v, v ngm ngm lp mu ch ng nh cha.
L c, ni in nh vua c mt vin quan ph t. n vng bn sai mt hong thn tin
cn ca mnh n sung vo chc . Hong thng bo vi v hong thn y rng:
- Ta va cho ln lm cha, sp ngi cn rung rinh, th m vi sai ngi n dm d,
lm nh nn np lc thi bnh y. ng v bo cha n rng, cha sai ng n lm
ph t cho trm, th trm cng khin ng tr li lm ph t cho cha.
V hong thn y lui ra, hong thng bn dn my ngi t hu:
- Cc ngi hy nh ly, h m ngi ny cn li y na, th c cht chn hn i cho ta!
Th l t , vua cha m ra th nhau.
Hi n vng mi vo kinh thnh, Trng T trn v huyn Gia Lm. Vng vn mn
t cch ca Trng T, lc ny bn cho s gi i mi. Khi T n ni, vng ni:
Trong lc gic mi vo cp kinh k, cc quan vn v hoc chy trn hoc u hng,
ring ngi l nho thn li dm lp n bn cnh kinh thnh chng nhau vi gic; ci
ting ngha kh ca ngi lm rung ng c nc, bn gic cn r s d phi trn i,
cng chnh l s v oai phong ca ngi. iu , qun Thc qun Lin khng th snh
kp. V li, ngi mi thot vo thnh ly ngay vic lp cha lm iu trc nht. Tuy
vic qun Thu khng thnh, nhng thanh th nh cha li nhen nhm ln c cng l
t y. Nay ta mi c ln ngi, nh vua vi ta li cha ho thun, m thin h th ang
cn ri ren, vy ngi hy c li gip ta.
Sau n vng bn cho T trng nom v vic ti ph. Nguyn Mu N, hc tr ca
T, cng c ct nhc ln lm chc tin triu.
T vn c bng on gin nh vua, lin ni vi n vng:
- Ci thuyt nht thng (tp trung quyn bnh vo tay nh vua) do gic Chnh xng ra,
tht khng ngha l g ht. Xa nay nh vua vn u quyn cho nh cha, m nh cha th
ph gip mi ging ca nh vua; c h "nh thng" (quyn lc thuc vo c vua v
cha) bao gi? Nh vua chng chu chung tai nn vi nh cha, tri li cn ly s tht
bi ca nh cha lm li cho mnh. Bn T xuyn hu ci mnh theo gic, gi li
ha theo nh vua m khng bit chi n cha. u l nhng vic m l tri, tnh ngi
u khng th dung tha. Do n v cha n chm, thn bt c d m phi ph Thu
qun cng. Nu cha n sm, th thn h li cho bn u hng gic ti nay vn cn
trn khi hnh php? Tn tht nh vua hy cn nhiu, tm mt v khc lm ngi khoanh
tay r o, tng cng khng thiu g. Cha m n sm hn na, ng vua "lng " hn
phi i theo bn gic "lng " t lu ri!
on, T xui n vng cho qun vy in vua , bt ht bn gia thn ca vua git i,
ri b vua ny m lp vua khc.
Mu m nh xong, T bn sai Nguyn Mu N em qun chn pha trc in,
ng thi ngm cho Nhun trch hu (Bi Nhun) ln vo ca ng Hoa nh p m
sau.
Hong thng nghe tin c bin, lin sai cc hong thn em ht binh lnh m ra chng
gi. N ci voi n ngoi ca i Hng, kh th rt mnh, khin cho trong in ai ny
u run s, c h mun tan v. Thnh lnh thy qun Thc ngi trn u voi t pha sau
in xng ti ca ng Hoa, ngn N khng c vo na v qut:
- My mun sng th mau mau thu qun v, bng khng, tao s cht u my trc
bu ra cho thin h coi, ri sau s bt nt nhng tn trong ng nghch.
Nguyn qun Thc vn ghen vi danh vng ca T, v li trong bng cng khng ng ci
vic i nghch y; mt khc, lc by gi, qun Thc ang lm chc lnh chnh hiu,
phi gn gi hong thnh, e rng trong in c bin th mnh cng mang ti, v vy qun
Thc phi kp ngn cn.
Nghe Thc qut, N s hi li ngay, Nhun trch hu cng khng dm vo na. Th l
trong in c v s.
Hong thng gin lm, bo cc quan t hu rng:
- ng c ng, gc ho kh m nh ni. Nu khng c hu qun (ch vo Nguyn
Hu Chnh) tr li, th vic tt khng xong.
Ri , hong thng bn bn tnh vic vi Nguyn Hu Chnh em qun ra bo v kinh
s.
Li ni, sau khi qun Nam ln lt v, Chnh cp c chic thuyn hi h ui theo, ra
n bin li b gi cn li lun my ngy, chng hn mt tun mi vo n ca bin Hi
Thng. Lc thuyn ca Chnh u di bn ng Hi (tc x ng Hi, qu Chnh.
Nay thuc Nghi Lc, Ngh Tnh), th cng va gp lc anh em Ty Sn i ng b
vo ti Vnh Doanh (tc vng th x Vinh-Bn Thu by gi) Bnh nghe tin Chnh
trn thot v theo v n th c kinh m rng:
- Thng cht tit ny kho tm ng sng, tht chng khc g mi lm ging qu d xoa
lun hi lm hi, ct cng khng t i cho.
Tuy vy, lc Chnh vo ra mt, Bnh vn v v yn i. Chnh xin theo Bnh cng v, Bnh
ni:
- Nay qun Thc qun Lin cha tr xong, nc An Nam phi ng khng ai tr ni; ng
hy tm y !
Ri Bnh sai ngi san s cc th sng ng, sng st, cng nhng kh gii, l thu
c Bc H, em n ng Hi cho Chnh.
Chnh t chi khng nhn.
Bnh li cho Chnh hai mi lng vng, hai trm lng bc, v li mt trm tn lnh
h v cho Chnh, Chnh ngh s lnh y cng chng dng c bn nhn vng bc, tr
li lnh v ni:
- Ti xin c t m ly qun a phng m dng. Nu nh sc ti khng , phi a
th co cp, th by gi mong ng hy ch sai tng s gip ti.
Bnh ng li, ri v Ph Xun, lu Chiu vin hu ng li K Hoa hng ng vi
Chnh. Nhng Bnh v ri th Chiu vin hu c ng l K Hoa khng h lin lc g
vi Chnh.
Chnh di thuyn, th h ch c hn ba chc ngi, thnh th khng dm b thuyn
ln cn.
Ngi x Ngh bit Chnh ang lc thn c th cng lin bn nhau nh ngy khi binh
bt Chnh.
Chnh c tin, vi gi ngi anh r l Nguyn Kim Khu xung thuyn bn cch i
ph. Chnh bo Khu:
- Nay trong nc ri lon, ti mun chim c ly trn ny tnh vic ly thin h. anh
thy th no? Mu mo ca anh sp t ra sao?
Kim Khu ngi lng ng in, huyn Chn Phc, tng lm chc tri huyn, l bc tc
hc v c mu tr. Thy Chnh hi vy, Khu lin by mu rng:
- Tn tui ng, thin h khng ai l khng s! Sc ng ly Ngh An, chng qua ch nh
tr bn tay. Nay ngi trong trn ny tuy bit ng thn c th cng, song h vn cha
bit r h thc th no. T hch ca h mi truyn i, ch l nhng li a y ln nhau,
cha k no dm th u ra trc. Nu ng lm trc chn h, hn h s tr tay khng
kp. Hin nay ng m c c mt ngn th h, th ng c th dc ngang khp thin h
vy!
Chnh ni:
- Anh ni rt hp ti.
Ri , Chnh bn lm t hch lng g (dch ch "v hch". Thi xa, trn t Hch vn
m qun ngi ta thng cm chic lng g, t phi thi hnh tht mau, phi lm gp
nh bay) iu ng qun lnh. Hch pht bt u t lng Chnh . Ra lnh h chm
mt khc s chm lin.
 lng bn cnh c hai tn lnh gi, nguyn l lnh cc i Nhng, Kiu mn v, thng
vn hng hch vi dn lng, thy hch ca Chnh n, chng lin ra ngn dn lng v bo
h ng nhn.
Chnh c tin, tc th m sai bn th h sang cp ph lng , m cht hai tn lnh
gi, chm ly u, ri truyn hai ci u y i khp cc thn p, rao cho nhn dn bit.
Th l c huyn Chn Phc, khng ai dm tri mnh ca Chnh. Ch trong mi ngy,
Chnh m c hn mt ngn qun.
Cc ho mc huyn bn cnh, thy Chnh dy binh vi vng tnh vic nh Chnh. H
tn vin trn th c l ng trung hu (Bi Th Toi) ln lm th lnh, ri ai ny u
ko qun i theo.
Chnh lc b vy hm t pha, tnh th ht sc nguy ngp.
By gi, kinh c Khu phong hu l ngi Ngh An, thng c ngi lng cho
bit Chnh hin ang vo tnh th rt d bt. Khu phong hu lin em vic tu trnh
vi n vng; ri xin cho ng trung hu ra lm trn th nh c, li xin c con l
Phan Huy ch lm chc c th, v vin trn th Thanh Hoa l Mn trung hu (tc L
Trung Ngha, ngi x An Hoch, huyn ng Sn, Thanh Ho) sung chc tham lnh,
thu nht cc tn binh Thanh Hoa em vo Ngh An, ri li triu tp binh x Ngh v
cc ho mc, th dn s ti nh Chnh. n vng bng lng.
Lc lnh mnh ln ng, ch hung hn ni vi mi ngi rng:
- Cc ng hy ch , ti vo x Ngh ly u Hu Chnh v cp n qun cng cho
m coi!
ch li cn sai bn th h lm chic trng trn v dn:
- Phi lm cho r ln, c th cha c ngi vo trong, khi ta thc i tin qun
xng vo bt c Chnh ri, th s chc thng mt trng, nht hn vo m khing v
di ca khuyt.
Ngy ch xut qun, ai cng cho rng s thnh cng c th ng m ch i.
Hi Chnh Ngh An, lc nghe tin n vng mi ln ngi, bn t cu ni li m a
rng: "yn l yn" (m Hn c n hay yn u c). Chnh mun bo:
nh cha c mun yn cng khng th yn c.
Kp n lc nghe tin kinh thnh cc tn qun hp thnh c ng nh c, li nghe tin
n vng sai ngi vo nh mnh; Chnh bn vit th bo gp vo Ph Xun, ni
l Thc, Nhng li lp h Trnh, nh chim c t nc bo th xa, xin cho qun
cu vin ra chng nhau vi chng.
Bnh c th y, tc th sai vin t qun em binh ra ngay.
Cng lc y, Chnh li vit th cho inh Tch Nhng. Trc ht Chnh nhc li tnh xa
ngha c; ri ni rng mnh hin on tuyt vi Ty Sn, x Ngh An tip gip x
Thun Ho, cha bit qun Nam s ra nh lc no. Tip theo, Chnh xin hy cho
ng ly mt mt: sau khi bnh yn ri, nu Nhng c th bo ton cho Chnh, th
chng bao lu, Chnh cng s v triu.
Nhng coi th xong, lin gi con r ca Chnh l Siu V vo dinh m bo rng:
- ng anh vi ch trc y cng trong ca c Huy, c ln u coi nh con . Chng
may c ln b nn, ng anh tr th c cho ngi; ring ch chng c cng trng g,
ch thn vi ng anh nhiu lm. Song ng anh ta, ni v ngha thi ri, m ni v
trung thi hy cn cha trn. Nay ch ph nh cha, dng li c ; ng anh ng
mun ng gi trn Ngh An l u ch dm chng chiu ? Nhng ng anh ch c la
ta, ri m bt thnh lnh ni dy ko qun v... Tuy nhin, ch cng ni th thi, ch ch
cn y, th d ng anh c mun v ch cng chng nghe u. Anh v phi tha li
ch nh th nh!
T , Nhng khng g n vic Chnh na.
By gi n vng ang ngy ngy mu s chuyn quyn, khng ngh g n cc vic
khc.
C ngi thy vy, ni vi Nhng rng:
- Hin nay gic d mi i, b ci cn cha yn n, m gic Chnh Ngh An th lc
cng ngy cng ln mnh. Nhn trong lc ny lng ngi ang phn chn, hy xin cha
ng gi thn chinh dit hu qun, ui Chiu Vin, ly li b ci c ca t Ngh An;
th nh vy cng chng km g ci cng dng nghip trung hng ca cc bc tin vng.
Khi lp cng m v, quyn ln t nhin s vo tay. Cn g cha c phi qun quanh
tranh ginh nhng chuyn c rch, m b qun gic khng lo ngh n? Vn nht Chnh
li em binh ra, th lc y ly g m chng chi?
Nhng Nhng ch lm thinh.
Gia khi y Chnh li sai anh rut l gim sinh Nguyn Ban ln ra kinh yt kin hong
thng, xin mnh lm trn th Ngh An. Hong thng lin hi kn Ban v tnh hnh
qun lnh ca Chnh. Ban c th, ni thm ln ph trng thanh th cho Chnh.
Hong thng mng lm, bn ni rng:
Vic y, trc mt trm hu qun tng tu xin, m trm cng ha cho ri. Nay li
xin na th s lm cho t sc ban xung. Vy ngi hy m i mnh!
Cc quan t hu thy th, khuyn nh vua rng:
- Hu qun xa m cha th gn. Cha bit sau ny hai bn thua c ra sao? Nu nh
mnh ny ban ra, m vic ca hu qun khng thnh, th cha s c c m ni.
Hong thng nghe theo, bn thi khng dm h mnh cho Chnh.
Ban lt t ra v, ni di l c sc ca vua cho Chnh lm trn th Ngh An, c m
dinh qun Trung-hng, thng tc Bng lnh hu, ng thi khin Chnh phi em qun
v bo v kinh s.
Chnh cng v lm l bi mnh, ri truyn hch i ku gi cc ho mc v thu thp cc
qun lnh tn mt trong vng.
Do , cc tay ho mc u bo nhau:
- Hn du ng ght tht, nhng nay chu mnh vua, nu chng li hn tc l chng
mnh triu nh, hn s vin vo c m ni, th mnh kh trnh khi ti.
Ri h b ng trung hu m theo Chnh ch trong khong mi ngy, Chnh thu
nht c hng vn qun. Chnh bn cho ngi b con l Nguyn Kim Khu lm chc th
s, t ra nhng hiu qun T t, T thnh, ly danh ngha l vng sc tn ph nh vua
m hn ngy xut qun. Qun ca Chnh tuy mi m, song i ng chnh t, hiu lnh
nghim tc.
By gi kinh s hong thng ang tc v b bn Nhng n hip, nn ngy m ch
mong Chnh ko qun ra. Hong thng bn ngm ban xung mt t chiu gic Chnh
tc khc ln ng.
Chnh nhn c mnh, vi hi hp ng qun s, ri tuyn co vi mi ngi rng:
- Bn inh Tch Nhng v Dng Trng T cm qun kinh s, ngm mu lm vic
phn nghch. Ta nay vng mt ch em qun v triu, qut cho sch l gic bn cnh
nh vua. Vy cc ngi phi nn chung lng gng sc cng gip nh vua trong lc
kh khn.
Khi qun Chnh qua bn Hong Mai huyn Qunh Lu, th gp tham lnh Mn trung
hu v c th Phan Huy ch, hai ngi vng mnh cha n vo m lnh Thanh Hoa
nh Chnh. Chnh lp tc sai i thit k bt thnh lnh n nh. Hai bn giao chin
a phn Ngc Sn (mt huyn gip lin vi Qunh Lu. Nay l huyn Tnh Gia, Thanh
Ho). Kt qu, Mn trung hu b thua, cht ti trn, cn Phan Huy ch th b bt sng.
Chnh mng ch v nhng ti vo b vi Nhng lm phn nh vua, ri hi:
- Nghe ni nh ngi lm ci trng ln lm, chc thng mt trng c th cha c
ngi phi khng?
ch run s m xin li.
Nguyn Kim Khu v ch quen bit nn ht sc cu g cho ch. Chnh ci khy m
rng:
- H! Ci b thy ni khoc, git cng v ch.
on Chnh tha cho ch v bt phi i theo mnh.
Sau khi Chnh thng c trn y, thanh th cng lng ly. Tin bo n tai n vng,
vng lin cho i Nhng vo ph bn cch chng c.
Lc ny, hong thng h mt ch sai cc ho kit vng Hi Dng nh ph t Hm
Giang dit tr h inh. Nhng bt c d phi c xin c lnh chc trn th hai trn
Hi Dng v Yn Qung. Ri Nhng t em b h ko v min ng.
Dn chng cc ht Thng Hng, H Hng, Kinh Mn, Nam Sch vn ght Nhng l
k tn bo, nn khi c mt ch ca nh vua, h rt mng. Lp tc h hp nhau thnh
tng on, a hch k ti c ca Nhng, ri bn mt o o ko n, vy kn thnh trn.
Nhng liu sc mnh khng ngn ni, bn la lc ban m, ph v vng vy, chy v
gi Hm Giang.
Khi y, kinh k ngi ta n rng Nhng b dn x ng git cht, ch trong sm
ti hu qun Nguyn Hu Chnh s n ni, kinh s t thnh bi chin trng. Trong mt
ngy, ngi ta nhn nho b chy n ba bn ln. Lng ngi nm np lo s. Dn chng
trong thnh khun chuyn c, dt gi b tr, tranh nhau chy trn v cc vng thn
qu; quan qun ngn cm cng khng c.
Qun Thc bit s th khng th lm g c na, lin bn ring vi b h rng:
- Vua cha th ght nhau, vic nc khng c ch. Qun Lin i mt ri m gic
Chnh li sp n, ta ng mi y, tht l tht sch. Chi bng rt v Sn Ty, chim c
min thng du, gi vng th cn bn, bo tn ly lc lng, ung dung xem vic thin
h, ch c hi m ni dy, sau ny t phi k cng. Cc ngi u di c ca ta, roi
cung giong rui, phi nn gng sc. Trong lc try qun, cn phi nh dp trm cp,
lm cho dn chng n yn n, ch ng c bt chc qun Lin, i u lm vic tn
bo , khin cho dn chng x ng u phn li mnh.
Bn th h u ni:
Chng ti u dm chng nghe theo tng lnh?
Qun Thc lin thu qun tr v x oi (tc Sn Ty).
Th l qun Lin i, qun Thc li i nt, kinh s khi y thnh ra mt ni trng rng.
Hong thng truyn cho cc hong thn c thc nhng lnh m c m ngy tun
phng, canh gi cung in. Cn bn ph cha th ch c vin quyn ph s Bi Nhun,
vin hnh tham tng Mai Th Ung v vin bi tng Dng Trng T, hng ngy ngi
trong ph ng tho giy bt lnh, thu lng. Nhng cc ph huyn khng mt ai chu
lm theo. Ngi ca ph cha sai i, qua cc thn p u b dn qu nh p, lt qun
o, ch cn ci mnh trn chy v.
Cha n thy vy rt lo, ni vi Trng T:
- Vic ln hng mt ri! Nu khng phi ngi c ti nh Thiu Khang, Thn My (Thiu
Khang l cht vua H V; Thn My l b ti ca Thiu Khang. Lc nh H b bn Hu
Ngh, Hn Sc cp mt nc, Thiu Khang v Thn My khi phc c) th khng
th cu vn c tnh th. Ta khng t lng sc mnh, trt lm cha. Nh ngi qu
i trung thnh, trt gip ta. Nay gic Chnh sp ko ra, th lc cc k mnh m.
Tc ng c ni: " vo th ci h khng th xung c". Mun cho xong vic ny, phi
nh ngi khng cn ai.
Ri cha bn sai T lm chc trn th Thanh Hoa, em qun chng nhau vi Chnh. T
bt c d phi xin vng mnh. Nhng khi nghe ngi ta ni n tn Chnh th T mt
c hn va. Ko qun ra n Cu Dn, T cn trng trnh ng hai ngy, cha chu
ln ng. Sau cha phi cho ngi n gic, T mi chu i. Qun T va mi n lng
Bnh Vng (tc lng Bng, Thng Tn, H ng (H Sn Bnh)), th c tin bo Chnh
vt sng Thanh Quyt, T git mnh m rng:
Tr phi c Ph ng thin vng sng li, cn ai c th ch ni vi hn? Qun Lin,
qun Thc tht l bit thi c. Tic thay ta l k c sch bit ch m li khng bng
mu tr ca bn v bin! By gi ngh li th mun mt ri!
Lin , T thu qun qua bn Thanh Tr, khng kp vo gp n vng na. Chy mt
mch thng sang vng Kinh Bc, ri T mi sai ngi v dng t khi, xin n vng
cho lnh chc trn th Kinh Bc, chiu m ho mc m mu cuc ni dy
khc.
Cha n thy t khi ca T, s hi lung cung nh mt c hai cnh tay, lp tc cho
gi Bi Nhun. Nhng Bi Nhun em c gia quyn trn i t ban m ri. Cha li
cho i S Ung. Ung cng thc bnh xin v nh ring. Cha khc mu ni:
- Ta chng may ra nh cha, li b mt l tiu nhn lm cho lm l. Nu sm bit th
ny, th c Chng c lm ng s gi, chng cy thin trng (gy ca nh s)
di ca chin m li ho hay!
Ri cha ngonh li hi bn t hu:
- By gi nn i u?
C ngi trong h qu huyn Qu Dng tu rng:
- Xin cha c trn tnh, hy vo nh Thi-miu lm l co bin, thu xp thn ch ca tin
vng, ti ra sng tm thuyn, ch n m khuya, ti xin ph cha qua sng sang
bc, i v lng ti. Nh ti tri my i lm tng cm qun, ho mc vng T Sn
u trong ca m ra, nu ti ly iu trung ngha m ku gi, chc hn khng ai l
khng theo. inh Tch Nhng Cm Ging lm cnh tay tri; Dng Trng T Gia
Lm lm cnh tay phi; Hong Phng C Sn Ty lm ngoi ng; cn cha c vic
ng ti huyn Qu Dng m hiu triu qun cn vng, ng thi da vo th him
ca sng Nh H c th. Chnh tuy hung tn, h dm sang sng nh nhau cng ta?
Xin cha ng lo!
Cha mng r m rng:
- C l tri cha n lm mt h Trnh, nn mi em ngi m ban cho ta. Nu qu nh
li ngi ni, tht l phc ln cho x tc vy!
ng h (y l ng h ngy xa: ngi ta dng mt ci bnh ng nc c khc tng
, v c l cho nc nh git dn dn, ri c xem mc nc m bit gi gic) nh git
xung n trng canh ba. n vng bn ln sang bc, quan qun theo hu ch chng
vi chc ngi. Tn binh Thanh-Ngh trong bn i qun th v khng mt tn no i
theo.
Sm hm sau, hong thng mi bit l n vng trn i lc ban m tc th ngm
sai ngi phng ho t ht ph cha. Khi ph chy, khi la bc ln ngt tri, hn mi
ngy cha tt.
Th l hai trm nm lu i cung khuyt huy hong bng chc thnh ra bi t chy
en! Xa gn nghe thy tin , ai cng thng cha v trch vua lm qu ng. Hm y
nhm ngy mng 8 thng chp nm Bnh-ng (1786).
Li ni, khi qua khi sng Thanh Quyt, Chnh trc ht cho ngay b h l L Gic em
biu ti dng nh vua.
Trong biu i ni rng: "Thn vng ch ko qun vo bo v kinh s, knh cn xut
qun t thng trc. Khi ti huyn Ngc Sn, L Trung Ngha (tc Mn trung hu) v
Phan Huy ch dm ra chng c, thn vy ton thit k tin nh, chm cht Trung Ngha,
bt sng Huy ch. Nh v oai tri, lng hng hi ca qun s tng ln gp trm ln. T
Thanh Ho tr ra Bc, thn i ti u dn chng vui mng n rc ti . n ch no
thn cng u knh cn tuyn b oai c ca nh vua, khin cho u y u yn nghip
lm n. Thn nay thn mang gip tr, hn m tng qun thiu (khc nhc ca vua
Thun. y mn ch vo nh vua), tc lng khn xit nh mong ca khuyt.
Hong thng xem xong t biu, mng lm, lin hi thm v tnh trng khi trn Ngh
An, Gic c thc m tu. Hong thng khen Chnh kho quyn bin; ri phong cho
Gic lm chc ni hn vin cung phng s thim th khu mt vin s, trng coi c T
oai.
Khi Chnh ti lng Thnh Lit, hong thng sai cc quan triu ra ngoi ca n tip.
Lc Chnh vo triu hong thng cho ra mt in Trung Ho v n cn an u. Chnh
tu rng:
- Gn y, kiu binh lm lon, i thn (ch qun Huy) gp nn, thn by gi ang cm
qun ngoi, v cha Trnh khng dong, nn phi b nc trn i. Thn ngh k,
ngun gc ca s ri lon y, l do cng thng sai tri, m dp o ln m ra. Khong
nm Canh thn (1740), Tn-du (1741), nhng k trung ngha trong nc u cm tc v
chuyn y, ngi th ph hong thn m ni dy, ngi th gi qun p m m binh.
Cng vic ca h tuy khng thnh, nhng ci ting ngha kh cng lan rng. Coi
bit, ngi ta ai cng chung mt bng y, khng phi thn v mu ring ca thn mnh
m gy ra him khch. V chng thn ly iu ngha m cm ng lng ngi, l ct
chnh n li c nh vua, lm sng t o qun thn cho hp vi l tri t. Ch cn
i vi cha Trnh, thn c th on g u? Nay nu lng tri hi vic gieo ho, mi
ngi u bit sa li lm; h chng phi l phc ln ca nc nh sao? Tin
thng tm lng y ca thn, dng nhng li l n tn d thn, thn tht cm kch
khn xit. Vy m ngi trong nc, nhng k khng hiu thn, li cho thn l c ti. H
mun mu bc theo vt xe , rp tm git cht thn quy ri chnh s bui
u ca b h. Ci xin b h xt k lo xa, khng c iu g l khng soi n. Thn chng
dm v cho ngi che li ca mnh. Ngi xa ni: "Bit ti l vua". Mong
lng trn soi xt.
Hong thng ni:
- Trm bit ri! Ngy nay gip trm dp yn lon lc, lm cho nc c thi bnh,
ch nh nh ngi m thi!
Ri , hong thng thng cho Chnh lm chc bnh chng qun quc trng s, tc
Bng trung cng. Mt ngi thn cn vi Chnh l Nguyn Kim Khu v con trai Chnh
l Nguyn Hu Du u c phong tc hu, c cm qun v cng thuc vo trong
tng ph. Ngoi ra, bao nhiu b h, tng s ca Chnh, cng u c theo th bc
m thng chc tt c.
Khi Chnh mi chy v Ngh An, trong triu c vin quan vn l Nguyn nh Gin,
thng vn ni mi v ti Chnh dt qun nc ngoi v ph nc nh; li xin gnh vc
vic nh Chnh git tn gic ca nc, v th khng cng sng vi Chnh. By gi
triu nh cng cho l ngi hng hi, nhng khng dm chun y li xin ca Gin.
Vin quan Nguyn nh Gin y, ngi lng Vnh Tr, huyn Hong Ho, tin s khoa
K-su (1769), l ngi cht phc, cng trc, hay cng kch li lm ca ngi khc. K
c li du l bc quyn qu, l bn b gn gi hay l b con thn thuc, Gin cng u
vch li ngay trc mt, khng h king n. Bi vy mi ngi u khen Gin l thng
thn.
n lc Chnh vo kinh, th Gin ang vng mnh i chiu d trn Sn Ty cha v.
Cc quan bn ring vi nhau: Gin chc khng v, m c v chc cng khng chu khut
phc, nht nh Gin s lp mu vi Hong Phng C dit Chnh. Nu Gin v triu,
chc Chnh s khng dung, th no Chnh cng ngm kim c git Gin. Hai s vic
y khng bit ri s ra sao?
Kim Khu nghe c nhng li bn y, bn hi Chnh:
- ng cho Nguyn nh Gin l hng ngi nh th no?
Chnh p:
- Cung trc! (thng thn n mc cung di)
Khu li hi:
- C th dng c khng?
Chnh tr li:
- Chng nhng dng c m thi, con ngi y cn ng trng na l khc!
Khu li hi tip:
- ng khng gin Gin, c phi l tht tnh chng?
Chnh ni:
- ng chng thy qun Hon l b v hn, vy m hn cn ngi ti gia triu k ti ng
ta rng qu gi theo gic, hung chi l ngi khc? Nu mnh c li, hn ni ng. Cn
nh mnh khng c li m hn ni, th cng khng hi g cho mnh. Con ngi nh hn
thc khng nn gin. M c gin cng khng lm g hn tt. Chng qua ch t cho
ngi ta nhm thy ch nng su ca mnh thi!
Khu nhn bn khuyn Chnh nn vi Gin v dng, thu phc lng ngi trong
nc. Chnh nghe theo, lin sai ngi a th cho Gin, trong th li l ht sc n tn,
mm mng.
Gin tr v, va gp lc triu nh ang bn vic sp t quan chc. Phan L Phin c
c lm bnh chng s; Trng ng Qu, Trn Cng Xn lm ng bnh chng s;
Nguyn Huy Trc, Phm nh D lm tham tri chnh s; Nguyn nh Gin lm ph
ng s.
Khi mi vic tm yn, Chnh lin sa sang dinh th to Lng ph .
Nm ngy Chnh mi vo chu mt ln, tan bui chu, li ra ngi chnh s ng
bn bc cng vic. Cn nhng ngy khc, bt k vic quan, vic dn, cc quan u phi
ti dinh th ring ca Chnh, xin Chnh quyt nh.
T , quyn Chnh tht ngang vi nh vua, th ca Chnh c th lt nghing c nc.
By gi, tin t trong nc phn nhiu b cc nh giu giu ct, nhn dn u khn kh
v nn khan tin, hng ho khng lu thng, vt gi cao vt. Chnh bn xin vi triu
nh, ra lnh thu vt ht tng ng, chung ng cc cha, miu, em v kinh s, m
l c tin. Ri Chnh th cho th h i v khp ni, cp bc chung tng ca cc thn
p. Ngi no m dm giu gim, tc th b chng tra kho, trng tr. Ch ring c pho
tng thn bng ng en qun Trn V pha bc kinh thnh, l chng khng dm ly
m thi.
Thy Chnh lm nh vy, trm h ai cng ta thn. Mt m, c ngi dn ngoi ca
i Hng hai cu i nh sau:
Thin h tht t chung, chung tht nhi nh an ti?
Hong thng phn vng ph, ph phn tc in dic khng! (thin h mt chung
cha, chung mt, vc cn u na? Hong thng thiu ph cha, ph thiu, in cng
tr thi! Ch "nh" (vc) v trn, l tng trng cho c nghip ca nh vua)
Chnh nghe hai cu , ly lm cm ght lm. V chng, Chnh cng t on bit rng,
nhng vic mnh lm u khng c d lun ng tnh. Bi vy, Chnh cng mn th
ra oai, hng kho ming mi ngi.
Hi Chnh trn theo qun Nam, c vin quan v l Hong nh Xc vng ch c lnh
coi gi kinh thnh. Khi , Xc gp ngi nh Chnh eo gm chy trn ng, lin
bt li hi. Ngi y xin np thanh gm, Xc thu ly ri th cho i. n khi Chnh ti
kinh s, Xc ang ng qun trn Kinh Bc, lin v ra mt Chnh tr li thanh
gm. Chnh lp tc sai bt Xc b ngc. Nghe ni nh Xc c nhiu qu l, Chnh
bn i ly k ht, ri mi tha.
Nhng vic lm ca Chnh i loi u nh th thc l tn bo v khng cn king s g
c.
Mun thm oai th, Chnh li t t tn qun i ca mnh l o V Thnh. Trong o
chia ra nm doanh; ni qun gm c hai v gi l Thit k, Thit t; mi v chia lm
nm i; kh gii, mu sc qun o u trang b theo hnh thc ca triu nh Thanh,
cho phn bit vi cc ton qun khc. Ti Lng-ph, ni ca Chnh, nh ca, lu i,
kiu xe, qun o ht thy u ch theo kiu mi, c mun snh ngang vi nh vua.
Trong th nm gi qun c, ngoi th chim quyn trn th cc trn, phm nhng ch c
mt, trng yu, u do vy cnh ca Chnh chia nhau lnh chc. Tt c mi vic, Chnh
u chuyn quyn, lm trc ri sau mi tu vua. Thm ch c vic bn nh ti triu
m vua cng khng c bit.
Uy quyn ca Chnh ngy cng to ln nh vy, nn hnh tch ca hn cng l ra ht.
Ngi ta bn tn si ni, ai cng bo rng Chnh s lm cha, v ri y Chnh hip ch
nh vua s cn t hn cha Trnh ngy xa.
Hong thng thy th cng hi ng Chnh. Mt hm, hong thng ui ht t hu, ri
ni kn vi hai vin ni hn l Ng Vi Qu v L Xun Hp rng:
- Chnh tuy c cng bo v, nhng dn d thy hn c v mun ln bc. Gi c th
chn ngay lc u, khin hn khng th cn r c na, th mi ng vi thut nui
chim ng (i Tam quc, Trn ng ni vi L B rng: "To cng ni nui L B nh
nui chim ng, co th cha ht th khng dm cho n no, nu n no ng s bay i
mtv.v...". y dng y). Nu khi th lc ca hn thnh, th hn s kh tr, e
cng ging nh nui cp lo v sau. Vy cc ngi hy nn tnh h trm!
Bn Qu, Hp tu:
- Nh l thn xem xt, th Chnh l hng ngi ngh cc k him c, bng d qu
tn nhn, mu m ht sc su sc, gi tr rt i khn ngoan, m ng bin th mau l
tuyt vi. Con ngi y thc l mt k gian hng i lon, cha chc l mt k by ti
hin ti i tr. Cng v nh loi chn si, khng phi l vt c th dy d; ging yu
ma, khng phi l vt c th kim ch. Ch cn c mt cch l git i m thi. Nhng git
hn cng phi c mo. B h hy nn coi hn nh ngi tm phc, i hn vi v l mo,
cho hn ra vo ni cung cm, khng t v g nghi k ny khc. Ri , thnh thong li
mi hn vo in bn vic, lun th t tic cho hn ung ru tht say. Vi ln nh th
hn quen i m coi l thng, by gi mi dng thuc c m git. Nh vy, vic lm
mi khi l, bin lon cng khng th do u m xy ra c. Theo ngu ca l thn,
ch c mo y l hay hn c!
Hong thng ni:
- Chuyn ny ra ming cc ngi, vo trong tai trm, ng cho ngi no bit. Kinh
Dch c cu rng: "Lm vua khng kn chuyn thi mt b ti, lm b ti khng kn
chuyn thi mt thn mnh". Cc ngi phi ly lm rn. Bao gi gp c hi c th
lm c, trm s bo vi cc ngi.
Thc l:
u quen trn bin chng khng l
Th mc trong vng hn kh ra.
Cha bit vic ny nh th no? Hy xem hi sau phn gii.

Hi th tm
 Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th tm

Dng Trng T b dng t trc nh Thi hc

Hong Phng C phi t t ngoi Ty thnh.

Li ni, sau khi vua lp mu git Chnh, mt hm vin ni hn l V Trinh c vic

ring vo yt kin, vua bn em vic y bo kn vi Trinh, Trinh git mnh, ni:
- Ngi no by cho b h ci mu y, thn trm ly lm nguy him. Hin nay ngoi c
gic mnh, tin tc ngoi bin i ang bo v khn cp, trong triu nh th mi ngi
cn nghi ng nhau. B h da vo Chnh lm nanh vut, th nn i i bng cch
thnh thc, cho y c vui lng thn phc. H m bit cch gi ng, th k lon thn
c th thnh k lng thn. Sao li n trc s di tr ca ngi ta on chng mt
vic cha chc c? Hnh tch cha l m nghi k sinh. H hng b ng ca Chnh
u cm nhiu qun v ni trng yu, la lit trong ngoi, mt khi xy ra bin c, bn
kinh thnh s lm vic c hi cho x tc, bn cc ngoi trn s chy theo qun gic. y
l mnh t ct vy cnh ca mnh gip cho k th vy.
Vua lin i sc mt m rng:
- Nu nh ngi khng ni, th c l trm b lm ri.
Tc th vua i Vi Qu, Xun Hp vo qu trch v bo mau mau thi ngay vic y i.
V sau Chnh bit chuyn y, rt on vua bc bo v mun hi ngm nhng ngi by ra
mu .
Chnh bo vi vin tng b h l Nguyn Nh Thi rng:
- Ta i khp bn bin, khng k no dm ng thng vo mt ta. My thng hc tr cha
thng hiu vic i y l ci th g m dm c gan nh vy? Ch khi no ta xut qun
nh gic, s em chng th gm xem c sc khng, ri tng c chng xung m ty
cho chng gy chuyn vi Dim Vng.
Thi hi ngi no, Chnh tr li:
- Chnh l Ng Vi Qu v L Xun Hp, bn b ti thn cn ca nh vua y!
T , Chnh c lun trong dinh th ring, khng vo triu yt. Mi vic qun, vic
nc, u sai ngi vo tu. Vua c kin nn chng th li sai cc i thn nh bn
Phan L Phin, Trn cng Xn, V Trinh n dinh ca Chnh bin bch cho r.
Mt hm, tri rt rt, bn Phin trong triu, c Trinh ti nh Chnh.
Trinh ngi lng Xun Lin, huyn Lang Ti, ni ting l ngi c ti v nhanh nhn,
Chnh cng c knh mn. Vua thng dn Trinh nu c dp thun tin th nn bin bch
vi Chnh v chuyn him nghi trc .
Hm y, Trinh n nh Chnh l phc t v vic qun, ngi ch trn linh cc mi
khng c vo. Mt vin cng sai ni vi Trinh.
- Thng cng ang nh trong ung ru khng phi l gi tip khch, quan ln hy v
.
Trinh ni to ln rng:
- Vic qun khn cp, khng th bo chm. Thng cng ngi chi, ch cch hai tm
cnh ca, m tc tt khng thng; trn nh di nh m xa nhau hn hai ngn dm, th l
c lm sao? Ti c vic cng n y khng phi l gp ring, v cng khng c!
Chnh nghe ting, vi sai ngi dn Trinh vo.
Sau khi ni xong. Trinh xin lui, Chnh ni:
- Vic y c bn t tng ca qun Thi trng nom, s pht binh ph ngay, khng phi
phin n s thn nh vua phc mnh. ng hy y cng ung chn ru . Ri
Chnh rt mt chn ru ln a cho Trinh.
Trinh c t khng nhn, Chnh ni:
- Quan ni hn nghi ti chng?
Trinh ng dy t li, xin ung, v ni:
Ti l k bt ti, c thu dng l qu lm. Vic gy dng cho ti u l nh nh
vua v quan t tng, dm u c bng nghi ng nh chuyn "cung treo ri bng" i
xa (theo Tn th: xa Nhc Qung mi bn ung ru, ci cung treo trn tng soi
bng vo trong chn, ngi bn tng l con rn, ung xong v nh thnh bnh. Sau
Qung phi mi bn n ung ru mt ln na ch ngi trc kia v ch cho bn bit
r l bng ci cung, soi vo trong chn ru by gi ngi bn mi khi bnh. - y
mn ch s nghi ng).
Chnh im lng khng ni g. Tan tic. Trinh ra bo vi vin th s ca Chnh l Nguyn
Khu rng:
- Gn y lm k ba t tin nhm, trm iu khng c mt iu tht. Bn gian thu
dt ra nhng vic khng c cn c, gy s nghi hoc cho c trong v ngoi. c suy xt
ca ngi tm thng c khi khng khm ph ni. Nhng ngi cao minh nh ng ln
nh ta, chc l khng nhng cu ni y vo tai. Tuy vy, v phn hnh tch, c l ngi
cng cha khi lm ln; ti s rng v th m h li ba ra nhiu chuyn. "Cp ch"
(theo Chin quc sch: Bng Thng ni vi vua nh Ngu rng: mt ngi ni ch c
cp th vua khng tin, nhng hai ba ngi ni ch c cp th vua s phi tin, - ni tuy
li gim pha khng tht, nhng nhiu ngi ni th ngi nghe cng phi tin) l vic
khng th c, nhng n ba ngi ni th ngi nghe cng khng r l c hay khng.
Hung chi nhng k ba chuyn, li khng phi ch c ba ngi m thi. V th, ti mun
ni r s tnh y, dt mi him nghi t lc cn nh b, khin cho gia vua v ti, tnh
thng sut, trn di yn n vi nhau, h chng hn hay sao?
Khu tr li:
- Vng! ng hy c v.
Sng mai, nhn lc rnh, Khu em li Trinh thut li vi Chnh. Chnh ni:
- Li ngi ta ni c nhin khng th tin c, nhng cng khng th hon ton khng tin.
Ta xem k, nh vua l ngi nhn tm v a nghi, vic y chc c. Tuy vy, d c d
khng, cng chng lm g c ta. V chng, trong lc bn ci cn nhiu gic gi, hy
gc chuyn li, khoan ni n.
Li ni, Dng Trng T t khi lng Bnh Vng rt qun chy sang Kinh Bc, lin
cng chu l Dng Vn, hc tr l Nguyn Mu N, p n lu huyn Gia Lm
chng gi v lo tnh vic khi bnh. Va lc y, cha Trnh chy n lng Qu (nay
thuc huyn Qu V, H Bc), cho ngi n gi T, T ni:
- Va ri, vic i Thanh Ho, trong ph c Bi Nhun l v tng, Mai Th Ung l th
quan, cha khng sai hai ngi y m li dng ta trc th qun gic. l cha
mun em ta m cho gic vy. Bi cha i ngi khng tht cho nn mi n th ny.
By gi cng cha mu tnh vic ln, c mt l v bin lng Qu , vi ta lm g?
Ri T chi l vic qun khn cp, khng th n c. T t m ly vi ngn ngi
trng inh, p lu t lng Nh Kinh n lng Ph Th (Nh Kinh nay thuc Vn Giang,
Hng Yn. Ph Th thuc Gia Lm, H Ni), dng ln ba n, chia qun ng gi. T
cho Vn lm chc bnh ch tng qun, N lm chc tham tn qun v. Li a hch
n cc qun bn cnh, k ci ti nh vua da vo Chnh m ui cha. Li hch i lc
nh sau:
"Trong hi ngu Mc, nh L khng cn nc. Nh c Thi vng h Trnh gip
cuc trung hng, cng nghip thu n tri t, phc khnh cho con chu. Hai trm
nm nay, vua L ch vic khoanh tay r o, cha Trnh coi ht mi vic chnh s; thn
dn trong ngoi cng tn ph v knh mn, khng ai c lng no khc. Tn Nguyn Hu
Chnh vn l mt k vong mng, thot cht, mu lm vic cn r, em gic ngoi vo
ph phch nc nh, git ch c m lm hi nhn dn, xng ra cu "dit Trnh", mn
ci ting "ph L". Vua Chiu thng l ngi do qun Nam v Chnh lp ln. N gic lp
mnh, qun n ngha tm i ch su; t ph ui cha, ta vo sc mt l lon thn.
khng xng ng lm vua, ly g tiu biu cho nc. Ti l vin i thn (chc ng
s) ca tin triu, ngha khng th nn. Nay sp dy qun git Chnh, tm ly ngi hin
trong h vua chu cha m lp ln ni c nghip vua, cha thu trc. Hn n ngy
mng mt thng n s ko qun qua sng Nh H. Cc v ho kit bn phng ngi no
ng ch vi ti, u nn ng hn hp qun, hp sc tin nh, cng khi phc kp sm
hon thnh, ngha ng hu cng ghi vnh vin... "
Cc th ho vng T Sn, Thun Thnh thy li hch ch trch nh vua, ging ni
ngc ngo, h bn ni vi nhau rng: "Danh khng chnh th li ni cng khng
thun, m vic s khng thnh. Chng mnh u l b ti ca nh vua, khng nn theo y
chuc ly v". Bi vy, chng mt ngi no hng ng vi T; m nhng ngi
nhm hp vi T ri cng rt v dn dn, thnh ra ngi gip T cng ngy cng t i.
V chng bn T, Vn sn c tnh tn bo, hay cp bc ca nhn dn, N li l tn ty b
dung tc, khng hiu bit g, nn ai cng chn ght.
Lc by gi c ngi gim sinh huyn Vn Giang, bt c t hch ca T, chy ln
bo vi vua. Vua xem hch gin lm, vi vng cho gi Chnh m bo rng:
- Trng T xut thn hng tin s, sao li c khinh vua. Trc y y gi trm l
vua "lng " ( ni Chiu Thng theo Ty Sn) v x t ch d ca trm trc mt s
gi. Nay y li vit ra t hch, khng king s g c. Thng gic y m khng git th ly g
 rn k khc. Vy phi cho qun i nh ngay.
Chnh ly hai ly, vng mnh lui ra, ri sai Nguyn Nh Thi v Hong Vit Tuyn em
qun i nh T.
Lc sp i, Chnh dn h rng:
- Trng T chim gi vng trm my thn p qu mnh, chng khc con co nng ni
g c. Th qun nh qu ca y cng nh by d chn ngoi ng, cm roi m ui l
chy, c cn g phi nh! Cc ng c ging trng m c, n thng di lu. Chc hn
ch c hai cch: khng hng th chy. Hn hng th iu ngay v, khng c cp bc
lng xm. Hn chy th khng cn ui ti cng, s sinh ra vic rc ri khc. Ta nghe ni
ngi vng Kinh Bc on hn n tn xng, hn chy n u chc khng c ai cha
chp, sm mun th no h cng bt hn n ca qun cho hn np u m thi.
Thi, Tuyn vng mnh dn qun qua sng.
T nghe tin bo, lin gi bn Vn v N bn vic chng c. Vn ni:
- Gi s Chnh t n y, cng khng phi l k i th ca chu, hung chi my thng
thin t (nhng quan v gip vic cho ch tng) kia th lm c tr trng g? C cho
chng n n chu cht. Chm u hai a y trc, ri ko trn qua sng, bt Chnh
v dng nc u c mt chuyn ny. Quan ch khng phi lo lng lm g!
T mng lm, cho l phi, ri ci ni:
- Ca cha c thin thn h php, khp ba ngn th gii, mi lm loi qu, t nhin
u phi lui bc nghe theo. c Pht Th tn ch vic chp tay ngi trn to sen nhn l
dng cng m thi.
Mu N cng ni:
- Ti xin sp sn tru ru, ch khi ti kinh m tic ung cho tht say. Ln ny quan thy
s l c Pht sng ca nc Nam Vit, trm nghn Pht La-hn chc u phi hin chn
thn nghe ta ch v.
Ch chu, thy tr tng bc, khoe khoang ln nhau, khng cn g n vic binh na.
Cht c tin bo qun ca Thi, Tuyn n. T bn ly thanh gm trao cho Vn v
ni:
- Kinh th ni rng: "Ni ngn kh tch" (ngha l: Li ngi a n thnh cng).
Phi nh ly nh!
Vn ly hai ly, nhn gm lui ra, ri dn qun ln mt lu, php phng dm ng. Thy
th qun ca Thi, Tuyn rt mnh, Vn bt u t v lo s. V chng, qun ca Vn mi
m, u l hng ngi hp cha qua trn mc bao gi, tai mt cha quen thuc vi
ching trng c x, h tng cng nh nhng m rc thn, cng Pht thn qu m
thi.
Vn ta vo lu m dn trn. Thi, Tuyn chia qun lm hai ng cng nh p li.
Sng v ho h cng n ran mt lc, xa gn rung ng, khi la ngt tri. Qun ca Vn
kinh hi, tan v, khng sao ngn c. Vn hong ht, cung qut, khng bit lm th
no, bn ci b o trn, ri chy trn.
Trng T trong n Lc o (tn x, thuc Gia Lm, H Ni) cho ngi n d, th
Vn b i u mt, ch thy hai o qun ca Thi, Tuyn ang tro ln lu, chm git
t tung.
Ngi do thm s hi chy v bo tin, T nghe ni, vi vng ng dy, rut gan ri bi,
cha bit tnh liu ra sao? Li thy qun lnh tan tc, mi ngi chy mi ng, T trng
trc, nhn sau, chng bit lm th no, bn nga mt ln tri, m ku rng:
"Tri i, ch ti tri khng ph h nh cha cho nn mi n th ny y!".
Ri T dn vi tn tay chn vt lu chy trn. Chp ti, T chy n lng Ngc X (sau
i l Yn X, thuc huyn Cm Ging, Hi Dng (Hi Hng)) th Vn theo kp. m
y ch chu bn vi nhau vo ng nh nh mt ngi dn trong lng. Vn ni vi T:
- Xin ch trc ht hy vo Qu ra mt cha, cha vn tin v trng ch, thy ch chc
l mng. Hn na, u l nhng ngi v bin, c ch l vn thn by mu lp
k, ch huy mi vic cho, th no cha cng nghe theo. Nhn c hi y, mnh s thu thp
tn qun tnh vic v sau. Chng qua ch trong mi ngy, thanh th ni ln l li c
th lm nn vic.
T ni:
- Khng c! Trc y cha cho gi ta, ta chi khng n. By gi thua trn m n,
th ly c g m ni! V chng nh th th cn mt mi no? M ri nhng ngi Qu
cn coi ta ra g? Trc y ta cng s vi qun Nhng, rt l tng c. Nay nghe
ng ta chim gi vng Hm Giang, v hiu triu nhn dn vng Hi An, th h c ti vi
vn, thuyn b y sng. ng ta l tay tng gii, ta nn n ngay Hm Giang, mu tnh
vi ng ta, ri xin cha di xa gi v , bn ngi Qu khng th khng theo cha
ti hp. Nhn ta bo h ni ln x bc, chu em mt cnh qun i cng h; qun
Nhng th ni ln x ng; ta th ph cha c chin. Cc o hn nhau cng ct qun
trong mt ngy, vic ln chc c th thnh. Khng nh trc y, ch mt ton qun ch
v, n ni b gic uy hip.
Vn ni:
- Phi lm! Nhng t Ngc X n Hm Giang, ng s xa xi, m mnh ch c nm
su ngi li thi i ng, b dng tiu tu, trng chng ra sao. V li, vn nht xy ra
bin c g, gia ng tay khng, ly chi m chng . Vy chu xin m ly dm su
chc tn lnh, kh gii sc bn, m c ging trng m i; sm ln ng chiu ti ni,
qun Nhng thy th cng khng n ni khinh mnh.
T ni:
- kin ca chu cng ng. Chu nn gp rt i m qun lnh, hn chiu ti hm nay
phi n y ngay.
Khng ng ch chu y bn lun c m nh th, u b ngi trong nh nghe thy ht v
bit r chuyn. Na m, h lin i bo vi vin p trng. Sng dy, khi Vn i ri,
vin p trng lin em vi chc b h cm kh gii v khing mt ci ci n, bo vi
T rng:
- Mi quan ln vo trong ny! c qun ca qun Tuyn ch gn y, xin sn sng
h tng ngi v kinh yt kin c Bng trung cng.
T v tht kinh m rng:
- Cc ng lm ri! Ti l hc tr x Hi Dng, ti Nh Kinh kim ni dy hc, thnh
lnh gp vic binh ao, nn li tr v x ng, c vic g m phi yt kin bc qu nhn
trong triu?
Ngi p trng ci m ni:
- Quan ln ng c dng ming li ni di ngi ta! Trc kia ngi bay ln vng
Thng Long, gm ht ht Kinh Bc, t cho l ngi ti gii c nht trong nc Nam.
Hc tr Hi Dng u c kh th y? By gi xin mau mau vo ci h khing i cho
sm. ng nhiu li lm g, mt sc v ch!
Ri h y T vo ci, gii n dinh qun ca Tuyn. Nhng ni ci T i qua, nhn dn
u x ra hai bn v ng xem. C ngi gi T m bo:
ng ngh sao li n th; tc thay thng k cp v loi kia sao li lt li? (ch Dng
Vn)
Trc , khi bn Tuyn cm qun ra i, Chnh c li rn bo. n lc bt sng c
T ri, Tuyn lin em qun thng trn tr v, ht thy ng nh li Chnh dn.
Cc quan trong triu n dinh Chnh. Mng vic thng trn, ai cng tm tc khen ngi v
khm phc. Ring Trn Cng Xn li ni:
- Khng phi ng c ti tnh liu tnh hnh ch m ch v T v mu "Ging vt thng
tnh ng loi" (dch cu: "Vt thng k loi", cu ny do thnh ng Th t h bi, vt
thng k loi, nguyn ngha l: "Con th cht con co bun, ging vt thng tnh ng
loi". ni ngi ta thy k ng loi gp nn th cng bun thng. y ch vo Xn
mn cu ny ngm t ni T cng l k ng thng) tht l ng bun!
Ch "v mu" y l Trn Cng Xn m ch vic Trng T vit t hch ch trch vua L
trc kia.
Vua nghe tin bt c T, lin sai tho bn k ti ca T, lm cho nghim chnh
php in. Chnh tu:
- Xin ko hn ra ca Bc m chm i l xong, chng cn phi lm bn bt mc!
Phan L Phin ni:
- Vi tn gic khc, c nhin nn nh vy. Nhng T l ngi hc hnh thi , xut thn
trong hng tin s m dm lm vic phn nghch nh th, tht l k ti nhn trong danh
gio. Sao c cht mt cch im lng nh vy? Bi th, cn vng theo ch ca hong
thng, nu r ti c ca y, cho ngi khc thy y m bit rn mnh, th bn ngang
ngc kia mi dp i c.
Ri Phin cm bt tho li "Lun ti" dng ln rng:
"Lm ti phn vua, tri t khng cn ch cha; mang tn l gic, ngi nc cng c
git i. Vy phi c b tn trong bia tin s, dng t trc nh Thi-hc, t r rng y
b ui ra ngoi hng k s, khin cho khng lm nh danh ca nh nho".
Vua truyn "c", ri lp tc sai bn Tuyn mc qun o trn, bt T a n nh Thi-
hc ph phc chu ti, ri iu n Trng thi v m chm.
Sau , vua li thng thng qun cng cho bn Tuyn, Thi, v theo th bc m ban cp
tin bc cho cc tng s.
Nhn vic ny, triu thn li kin ngh tu vi vua thng cho Chnh ln tc cng mt
ch (theo quan ch i xa, tc "mt ch" (nht t) l cao qu hn tc c nhiu ch.
V d; Bng cng to hn Bng trung cng), cho php m ra ph qun V thnh, c con
du V thnh v Vin xu mt thng thuc vo y. Chnh nhn dp, lin tu xin cho
con trai l Hu Du lm chc doanh tng, coi lnh ton qun y.
Vua ng cho.
T , nhng vic thuc v qun s, Chnh u cho Du iu khin ly. Chnh li xy
dng mt to ph pha ng ch ca mnh, nh ca rt mc lng ly cho Du ,
theo nh l "th t ra ph ring" ca cha Trnh ngy xa. B h ca Chnh nhn
cy th lm nhiu iu phi php. Bt c l nha mn no hay vic g, h thy nhng
giy t a n, c ng du qun V thnh, l khng ai dm tri lnh. V th, triu nh
khng cn k cng g c, m lng ngi cng sinh ra chia la. Ngi hiu bit u cho
l th no cng c lon. C ngi co bnh b quan, tm chn nhn tnh ni x rng,
gc bin trnh tai v.
Chnh cng bit d lun khng a g mnh, mun mn con ng khoa mc, thu nht
nhn ti, mua chuc lng ngi lm chc yn lnh v sau. Chnh bn bn vi L
Phin tu xin theo php "kn hc tr theo mi khoa" ca T M Quang nh Tng, c
cch m mt ch khoa (Ch khoa l khoa thi do nh vua t ra u bi v t chm ly vn.
Nhng i sau, nhng khoa thi m bt thng cng u gi l ch khoa. - i Tng
Trit-tng, T M Quang xin vua cho t mi khoa (10 iu) lm tiu chun kn nho
s. Mi khoa i nh sau: C nt; c tit tho; c mu tr v sc kho; thng
minh; ngay thng; thng kinh s; hc rng bit nhiu, v.v...). Cc quan vn t tam phm
tr ln u phi tin c nhng ngi mnh bit, ri cho php h vo trong sn in, i
p nhng cu vn sch ca nh vua hi. Khi y, cc danh s trong nc ai cng trau di
ch ngha v c hnh ch i n trn. C nhng ngi lm quan ri cng u hng
hi ng c. By gi l thng ging ma xun, nm u nin hiu Chiu-thng (1787).
Lc c vin hin ph l Ng Tng o c c vo khoa "hin lng phng
chnh", dng biu c t nh sau:
"Hin nay, nhn sau khi sp , nhng vic ng cm ng than trong nc, k khng
th xit. Khng phi ch c "mt au, hai khc, ba th di" (ni theo li ca Gi Ngh
trong bi ni v tnh hnh tr an i Hn Vn-) m thi. Nu khng c ti hn i th
sao c th xoay chuyn c thi th. Nhng nhng bc k ti, k ng, phi u ht thy
u do khoa c m ra. i nu c ngi ti, b h nn dng l m mi ra nh vua Thang
mi Y Don t Sn, vua Vn vng thm L Thng sng V (Y Don l cng thn
i nh Thng, tng cy rung t Sn, vua Thang ba ln n mi ng mi chu ra
gip. - L Thng tc L Vng, cng thn i nh Chu, tng cu c b sng V, vua
Vn vng i sn bt gp, ht sc knh trng, n ln xe mi v triu lm qun s), ng
hu mi mi c h n. Cn nh thn y lm gi mt chc cn s cha ni, dm u
lm nh n vic long trng ny, thng tn n s sng sut trong vic ct nhc nhn
ti ca thnh triu".
L Phin nghe bi biu y ni vi Cng Xn rng:
- ng ta bo cn phi c ngi c ti l, l mun ni nc gic ang nhm ng bn
ngoi, chng bao lu s c nn binh ao. Mnh b vic y khng lo, m li i m khoa thi
kn hc tr, v lm ra v thi bnh. S khi qun Nam tr li, khng bit dng chc g
m chng ? tht l ci lo trc mt!
Nm y, nhng k vo in thi i p vn sch, c n hai trm ngi. Chnh mun
kn chn c lot thu nht danh s trong nc. Nhng n khi xng tn, th hng ng
t cch th ch c hai ngi l Trn B Lm v Nguyn Gia Ct m thi. Chnh c
khng bng lng, cho nn ma ng nm y, Chnh li xin thi hi lu Ng phng, ly
bn Bi Dng Lch vo hng tin s, tt c mi lm ngi. Nguyn Khu l ngi b
con ca Chnh, vo th t, d lun trong ngoi c ch l t v.
Nhc li, khi Chnh Ngh An v triu, c vua trng dng, cc thn thn, cu thn ca
nh vua chng ai c trn Chnh. V vy, Chnh lm vic g cng tri chy, khng cn
lc no ngh n tnh hnh nc ch v cng vic ngoi bin cng na.
Lc y, nhng ngi ngoi i ch vi Chnh, th pha ty c qun Thc, pha ng c
qun Nhng, Chnh u xem khinh. Mi khi chuyn tr vi ai, Chnh vn thng ni:
- Nhng tuy l dng nh tng, nhng l ngi th l, khng tho mu c lm tng.
Xa kia di ca tin cng (ch qun Huy), y vn coi ta l bc anh. V sau v s gp g
khc nhau, thnh ra mi ngi mt ng. Chc Nhng khng dm tranh ginh vi ta, m
ta cng khng n nh nhau vi Nhng, hy y ra ngoi . n nh qun Thc th
ch l ngi dng mnh, m lc gp vic cn ng bin th li khng phi l gii. V nay y
tui gi sc yu, nn cng khng ng s na.
Va lc y, c ngi thn ca Chnh l L V Sn Ty v, ni vi Chnh rng:
- Qun Thc trc i Hng Ho, chiu d my vin quan Mng, m l c kh gii.
Hin nay ng bn trn c n vi vn, ng ta ang truyn hch cho cc th ho trn
Sn Ty, hn ngy em th h vo kinh. Nghe u ng ta c sai ngi em t biu b mt
dng ln nh vua, ng c bit khng?
Chnh ni:
- Ta bit ri. Trong t biu, qun Thc trnh by rng: "Trc tri lut lm tan mt
qun i, sau vo bo v kinh thnh li khng nn cng trng g, nh hong thng c
lng bao dong, li cho lm chc trn th cho b li ti xa. Ngy nay c lng luyn
nh ca khuyt, li s y cha c r rng, k khng a s c th ch trch, cho
ting xu, nn cn dng dng cha dm ti ngay...". Hong thng c a t biu cho ta
xem. Ta on ngm c ca Thc, chc y khng dm dng qun s chng c li ta,
m ch mun ging ho. Y ngoi lu ngy, tnh th cch tr, m ra nghi hoc, s
hong thng khng tin dng. M t ngt v kinh, th li s c ta trong triu, cha bit
ho phc th no, nn mi dng trc t biu y d xem t ca triu nh thi. Ta
cng mun tu xin hong thng ging ch triu y, nhn tin ta gi cho y mt l th,
nhng kh kim c ngi xng ng sai i. Ngi bit r tnh hnh th nn theo
s gi ca nh vua mang th cng i.
L V xin vng li. Chnh bn vit th gi cho qun Thc, i lc nh sau:
"Trc y tng qun ln min thng du, xp t cng vic ngoi b ci, tro o
vt sui, tht l vt v. Nu tng qun c chuyn gi mt phng che ch cho
min ty, th ti xin t y ln nh vua, cho php tng qun tu m lm. Nu
tng qun cho rng trong qun ng lu, sc lc suy yu, mun ngh vic qun c,
th ti dm u khng gip tng qun chn mt a v tt p cho tng qun gi
trn cng danh, lm bc tc tng (v tng c i trc cn li) ca tin triu? K i
trng phu i ch c hai con ng l "hnh" v "ch", cn phi sm sm chn ly
mt. Mong tng qun tnh liu ly".
Lc mi nghe c mnh lnh nh vua i, qun Thc lin ra ngoi sn bi nhn v h
lnh cho tng t kim im binh m ch ngy ln ng. n khi m th Chnh ra,
qun Thc bng ni gin bo L V:
- My l ngi ring ca Chnh phi khng?
S gi li:
- Th ny Bng cng trnh ln hong thng xem; nh vy, ngi a th tc l do
hong thng sai i, khng phi l ngi ring.
Thc ni:
- Tc ng c cu: "B con mi khng bit s cp". Chnh l bo hng ngi nh
Nguyn Hu Chnh y! Ta l con nh v bin, khng bit vn hoa che y, vic g cng
c thng bng m lm. iu g khng bng lng, ch bit c li gm m thi. Ny ta
ni cho cc ngi nghe: Nguyn Hu Chnh trc th phn bi nc nh m gip Ty
Sn, sau li hai lng vi Ty Sn m chim gi t Ngh An. n khi Ty Sn khng
nhn nhn, ngi Ngh An khng dong, mi quay v vi hong thng. Cc v vn quan
li b hn la di, cho hn c th mn mnh lnh ca nh vua, sai khin ngi trong
nc. Ring c Dng Trng T chng c vi hn, nhng v khng r ngha ln, cho nn
hn c c m ni. Qun Nhng li l bn quen ca hn, thnh ra ch bay ln vng
Hm Giang, khng dm vt ln mt bc, tin v kinh m hi ti hn. Hin nay,
ring ta th ly vic nh Chnh lm trch nhim ca mnh. Cc ng hy v bo vi
Chnh rng: hn quen dng thi gian tr, gio quyt la di ngi trong nc, nhng
la di th no c ta y. Ta nay vng ch v triu hi ti hn. Nu hn c th nh vi
ta, th nn ra ngoi thnh vi dm chi nhau cho tin, ng kinh ng n cung
khuyt. Bng khng th hn nn ra chu ti ngoi ca i Hng, c triu nh x tr.
Ri , qun Thc tin s gi v kinh, li vit t biu "xut s" dng ln nh vua, i
lc ni:
"Trc y, thn vng mnh ra trn Sn Ty, va lc y Nguyn Hu Chnh t Ngh An
vo chu. B h cho l Chnh c cng tn ph, nn giao vic chnh tr trong nc cho
hn. a tiu nhn c ch, dn d mu lm vic khng hay. C nh ngu ca thn,
th Chnh khng phi l ngi b ti thun thc, m l mt a t mu li ring. Xem
vic hn lm, ging nh ma qu; xt bng hn ngh, c hn hm beo. Ci xin b h xt
r, cho php thn c tr hn ngay t lc u, hn khng th rng r lm c v sau,
th tht l phc cho x tc...".
Tip , qun Thc a t hch n cc l Quc Oai, Qung Oai, k r ti c ca Chnh,
gi Chnh l tn gic cnh nh vua, nguyn th no cng git Chnh triu nh c
trong sch.
Chnh nghe tin qun Thc em qun n ni gin ni:
- Tn gic gi ny tht ng git! Khng mun lm ngi cng danh th gian, li mun
theo gt thng Trng T lm con ma phn nghch ?
Ri Chnh vo tu vi vua, xin sai b tng l L Dut em qun i nh qun Thc: cn
t mnh c sut i qun ln theo sau tip ng.
Dut n lng i Phng (thuc huyn an Phng, H ng, nay thuc H Ni) th
qun qun Thc cng va ti . Hai bn mi giao chin c mt trn th qun Dut
chng khng ni vt b kh gii m chy.
Con trai qun Thc l Gia V xin tha thng ui trn, khin hu qun ca Chnh kinh
s, c th gi c ton thng.
Qun Thc khng nghe v ni:
- Qun lnh sm nay truyn l ng tra hp n lng i Phng. Cc qun lnh ang
i mt, ch i ngh ngi n ung, th qun gic thnh lnh ko n; ta mi vy qun
mt ci m nh lui c chng, by gi nn nhn y m truyn cho qun lnh n
cm l phi. Nu li khua cho h tin ln, chiu ti n kinh thnh, gic tt nhin dc ht
qun ra liu cht m nh, lc qun ta va mt va i, ly sc u m chng? Binh
php c ni: "Qun i hng trm dm kim li, s qu thng tng"; l con ng
nguy him. Hy c ngh qun m n ung, n ri thc trng tin ln, gp gic l nh. n
no kh mnh, lo g khng thng ch? V li, ta bt Chnh nh bt tr con, c cn g m
phi gp vi cho tht tn vi qun lnh.
Qun Thc bn truyn lnh khua ching cho qun tm ngh. Dut chy n na ng,
ngonh li trng bit l qun Thc khng ui; li s Chnh n s b qu pht, lin thu
qun, dn thnh trn, quay tr li nh qun Thc. Qun ca qun Thc ang ngi ln kh
gii m n, hng ng ln xn chng u vo u. Thy qun Dut o n, qun qun
Thc khng kp nh li, s hi, tan v, chy t tung. Lc y qun Thc ang ngi trn
nh i Phng, vi vng tro ln mnh voi, th h ch cn vi chc ngi, xm quanh
thn voi, ra sc m nh. Qun Thc ngi trn bnh voi, nm lao git cht qun Dut
chng vi trm ngi. Dut khng dm li gn. Chc lt thy Chnh em i qun ko
n tip ng, Dut lin vy qun vy quanh voi ca qun Thc, ly gio di m m.
Qun Thc co voi vo bi ct, ri xung voi nhy phc ln nga, ma ao chm vung tn
tn, ngi nga qua li nh bay. Gia V pha sau trn phi nga h ti, xng ln pha
trc, ln x vo nh git, lm b thng qun ch rt nhiu. Mt vin t tng ca
qun Thc l Hong ng, tp hp c vi trm tn lnh tn mt, cng quay tr li hp
sc m nh, Chnh trng thy th, s qun Thc thot thn c th s phi nga trn
mt, bn vy qun Thit t vy kn bn mt, nhm vo nga qun Thc m bn. Nga
qu, qun Thc b Dut bt sng. Gia V, Hong ng liu chng khng th chng ni,
u theo li Thng Hip (tn x, thuc Sn Ty. (Cng gn vng an Phng)) m
tho lui.
Trn ny, qun Thc t mnh c sut cc phin thn Hng Ho, th mc Sn Ty, li
hp vi qun ca c hai trn, kh gii rt l sc bn. Sau khi thua mt trn, ht thy u b
thu bt, khng cn st mt t g. Do , oai danh ca Chnh rung ng khp thin h.
Tin thng trn v n kinh thnh, cc quan vo mng. Vua L min cng ra ng triu,
ri ni ring vi Ng Vi Qu rng:
- Qun Thc khng phi l b ti bo nghch ca trm. Qun Thc cn sng th tn gian
hng kia (ch Nguyn Hu Chnh) cn e s, nay chng may m cht, trm rt thng xt,
cn mng ni g?
Tip , Chnh rt qun v v gii qun Thc vo kinh thnh tu xin em chm.
Vua khuyn Chnh rng:
- Qun Thc trng v phn ngha nhiu, m t hiu v phn l, cho nn danh vi thc
khng xng vi nhau, hnh tch kh m r rt. Nay thua trn b bt, php vn nn chm.
Nhng ngh li lc Trng T th qun vy bc kinh thnh, trm ng ch v mt mnh
trong in sut na mc phi tai bin bt trc; nu khng c qun Thc, lm g c ngy
nay? Theo nh php "Bt ngh" (theo sch Chu l, hnh pht c "Bt ngh" (tm php
bn), chia ra tm loi ngi thn ca vua, ngi c cng, ngi c ti, ngi qu hin
v.v... xt x phn bit khc nhau m nh cch gim ti) Lng trm tht khng n, nn
bi li cho t r ci n ngh n cng trng hi xa.
Chnh i vi qun Thc t trc vn khng c him th g, nay nh mt trn m thng,
kh tc cng h, li nghe li vua khuyn d, bn xin giao cho triu nh bn li.
Ng s l Ng Trng Khu tho li ngh ti khc, trong c cu:
"Lm quan chng li mnh lnh ca triu nh, ti vn ng chm; nhng em cng m
b vi ti, th s cht cng nn c l...".
Vua bn sai a qun Thc ra ngoi ca Ty, cho ung thuc c.
Qun Thc ly hai ly, ri ung thuc c m cht.
Lc qun Thc mi b gii vo thnh, nhn dn kinh xm li xem. Qun Thc ni:
- Ta l tn tng gi Hong Phng C y. Cha con mt nh c su ngi cht v vic
nc. Phi, tri c cng lun. Thnh, bi l bi lng tri. Ta khng git c Nguyn
Hu Chnh, th no Ty Sn cng s git hn. o tri bo ng khng bao gi sai; ch
tic rng ta khng kp trng thy m thi.
Sau khi qun Thc cht, thi hi c em v chn Sn Ty, qun v dn ai cng chy
nc mt.
Li ni, Nguyn Hu Chnh nm ht quyn bnh trong nc, vic g cng t tay ca y m
ra. Cng ngy y cng lng hnh, lng ngi la tan, quan vn quan v, ai cng chn nn.
Ngi no theo l cng, gi php nc, u b bn tng s c V thnh ca Chnh quy
nhiu. Ngi no khng khi dm ni th nhiu khi b chng lm hi, tai ho xy ra bt
ng khng sao m lng c. Bi th, thng thng ai cng king ni. Cng c ngi
co bnh, tr li n tn, b v ni lng xm.
Bn ho mc gian c u th t hp y, ri i cp bc ln nhau. Ngoi thnh vi
dm, u l hang ca bn trm cp.
Vua L ly th lm lo, bn vi vin tham tng c l Bi Huy Bch vo triu hi v
vic thin h. Bch s Chnh khng dm ni g, ch t t m rng:
- Thn may c thi , nhng khng c ti gip i tr nc. Cha Trnh xa ct nhc
thn lm vic trong chnh ph; lnh kiu dn on, qun gic ln cp, thn khng c mt
chc g cu vn. Kinh thnh b hm, cha soi mc nn, ci ti lm lm l vic nc
y, thn tht kh lng m trn trnh. Nay nc nh nht thng, chnh s ban u ang
sng sut, b h hy nn tm ly nhng ngi ti gii khc. Cn nh thn y, th dm
u li lm nh n triu nh, l vic thin h? Ci xin b h cho thn c lui v ni
rung ng, lng xm.
Lc lui ra, Bch bo ring vi ngi thn tn rng:
- Thin h sp lon mt ri! T y ta cng b m i thi.
Ri , ng ta em c gia quyn di sang x ng.
Vin c ng trn Ngh An l Phm Huy Khim cng b quan i ln vng thng du
huyn Thanh Chng mu vic khi qun cn vng. Khim c a t hch k ti ca
Chnh, nhng vic cha thnh th cht (Huy Khim (c ngi c l V Khim, tc
Phm Nguyn Du)).
By gi, trong bn s phu ti chc, li c hng ngi khc, nng lng cng danh, ly vic
dp lon, ph nguy lm trch nhim ca mnh. H t tp cc ngi ng ch, chiu m
qun lnh ngha dng. Ho kit bn phng, khi nhn c ch th, cng theo li hiu
triu m n vi h. Nhng m nh vy, khp ni u c.
Vin c trn Cao Bng l Lu Tip (c bn chp l Lu Cn, Lu Tip qu lng
Nguyt ng, huyn Thanh Tr, H Ni) nhn t mt ch ca cha Trnh. Cn vin c
ng l Nguyn Hn (Nguyn Hn qu x Ph Th, Gia Lm, H Ni, Tip v Hn u
tin s) li nhn t mt ch ca vua L. C hai u khuyn d bn phin mc trn y
gip sc, ri li cp pht ph tn, sm sa kh gii cho h, v dn h sn sng ch lnh
i gi. Lc by gi mt trn Cao Bng, chia lm hai ng. K theo tit ch ca vin c
trn, th khng bit c vin c ng. Ngi theo c thc ca vin c ng, th li
khng bit c vin c trn. Hai ngi ai dinh ny, khng chu hp chung vi nhau.
Ting l ng liu vi nhau, tht ra ch l th ch.
Tip ngm sai vin phin thuc ca mnh em th h v tr hng Nguyn Hn, ri li cho
ngi ti cu ho i li vin phin thuc cng bn u hng y. Hn khng bit l
mo la, c nhn bn u hng m c li xin ca Tip. Tip lin em qun vy nh
Hn. Bn tr hng by gi mi ni ln lm ni ng cho Tip, qun ca Hn tc th ri
lon tan v. Hn hong s vi vng b chy, b git cht lin. V con ca Hn trong
dinh cng u b git tt c. Do , trn Cao Bng ri lon lung tung. Bn ho mc k
no gi p tri ca k ny, ri em qun nh git ln nhau. Tip cng khng th ngn
ni.
Cng lc , H Quc K Lng Sn, Triu Vn Khng Thi Nguyn, Hong Vn
ng Tuyn Quang, inh Vn H Hng Ho v cc t trng vng Ph Sng,
Ty Lnh cng ua theo, u u chng li mnh lnh ca triu nh, quan li trn
c ngi cng b chng ui. Khp trong bn ci khng cn c ch no yn tnh.
Tht l:
Qu co tranh nhau, khng ng ngi.
Cp, rng nh ln, mi gh thay!
Cha bit i th ra sao? Hy ch hi sau phn gii.

Hi th chn
 Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th chn

Tng Ty Sn V Vn Nhm em qun ln ngoi b ci

Quan bnh chng Trn Cng Xn vng mnh bn vic bin cng

Li ni, khi Cao Bng bt u nhm ln vic binh ao, Lu Tip, Nguyn Hn u c
sai trm a th v kinh co bin. Tip bo Hn l phn nghch, Hn bo Tip l phn
nghch, v c hai u ni "hin iu qun vy nh, ch khong mi ngy s bt c
k c ti".
Quan Bnh chng l Phan L Phin thy th y, rt kinh hi m rng:
- Hai ngi u l bc thanh cao trong hng triu s, ra ngoi gnh vic phin trn, ng
l phi v vic cng m qun vic ring. Sao h khng chu nn lng theo nhau, li i
cm u cho cuc quy ri? ng loi lm hi nhau, cng l mt bin c ln! ng
gh! ng s!
Va lc y, cc vin trn th bn l Lng, Thi, Tuyn, Hng cng u ln lt gi th
ho tc v co bin.
Vua L bn bn vi Bng cng Nguyn Hu Chnh. Chnh tha:
Cc trn em qun nh nhau, cng l thi thng ca bn t trng ngoi b ci, ch
cn h mt bc th, bo cho h bit ng ho phc, chc h s nghe theo; dp yn vic
y, khng c g kh. Ring vic bin c Cao Bng th li do cc vin quan trn gy ra,
bn t trng trn y u khng ng trch. Ci ti t tin nh nhau, git nhau, triu
nh s phi c phn x, vy xin giao xung cho cc quan hp bn.
Quan ng bnh chng Trng ng Qu v quan tham tri Nguyn Diu u xin gp
rt chn hai vin c trn, c ng khc c ti cn ln coi thay vic trn v lun th h
chiu ch triu bn Tip, Hn v triu, may ra mi dp c cuc ri lon.
Phan L Phin ni:
- Phi y! R chm, mu cng, phi dng sc! Vin quan c ln coi trn y, khng
th d dng mun sai ai cng c.
Quan ng bnh chng Trn Cng Xn ni tip:
- Vic lon Cao Bng hi xa, vin i thn qua i l Ngha thnh vng (tc
Nguyn nh B) vng mnh ln v v, lun trn trn y by nm, nhn dn cc bn
u mn phc. Sau ng mt ti , dn a phng v thng tic m ngh my phin ch
lin, li dng n m th. Quan xu mt hin nay l Nguyn nh T (ngi Khoi
Chu, Hng Yn (Hi Hng)), chnh l con ca Ngha thnh vng. ng ta l ngi rng
ri c lng, ti x s cng nhanh, vy xin gp rt sai i ngay.
Vua L bn dng Nguyn nh T lm c trn Cao Bng, li sai Nguyn Huy Tc lm
ph c trn. Ri h lnh gic hai ngi ln ng i nhm chc. T ni:
- Cha thn sinh Cao Bng, mt Cao Bng, thn cng sinh Cao Bng, nay li ln ,
vic sau ny c th bit ri. Vy xin cho php mi ngy thn xp t vic nh.
Khi hai ngi ln n gip gii tnh Lng Sn th nghe tin Hn b hi, T git mnh
ni:
- Thng thay! Cht cng bi s, nhng cng li ti ta i chm qu.
Ri T lp tc gic trm i dn ln. Khi trm u bo tin quan c trn mi l Nguyn
nh T n, th t trng cc ni u vui mng ch n. Lc T n Cao Bng th Lu
Tip cn ang ng ca thnh, nh nhau vi d ng ca Hn. T vng lnh tuyn b
uy c ca nh vua, bo hai bn phi gii tn qun lnh, ri thong dong xp t mi vic,
trong ci li yn n nh thng.
Mt hm, va gp lc n yt kin n th Ngha thnh vng, T bo Nguyn Huy Tc:
- Ti nay c l sp i vi tin nhn, trch nhim b ci rt nng, ri y s c nhng
vic kh khn, ln lao. Trn ny thng vi t Trung Quc, trc y ti i s, cng
hi thuc ng li, ch gin rng khng y na. ng cn y, hy nn c gng m
ng ly mi vic.
T li ngonh sang cc phin trng m dn rng:
- Sau khi ti i ri, cc ng ch nn nghe lnh quan ph c trn, ch nh va ri, gy ra
nhiu vic, th th no cng c v ln.
Mi ngi u ly lm l m hi, th T ni:
- iu rt kh ni.
Chiu hm y, T v doanh ri cht.
Huy Tc mt mt lo liu vic ma chay, mt mt vit th bo tin cho triu nh, ri vng
ch ca vua lnh chc c trn Cao Bng.
Li ni vua Ty Sn t lc rt qun v Nam, n Ngh An li mi ngy, giao cho ph
tng Nguyn Du gi t ny, cng c l Chiu Vin ng qun doanh H Trung
(thuc H Tnh).
Sau , vua Ty Sn li i Chiu Vin vo ng chu B Chnh, Nguyn Du coi
doanh K Hoa, t qun V Vn Nhm ng mt o binh quan trng ng Hi (B
Chnh thuc Qung Bnh. K Hoa thuc H Tnh. ng Hi tc ng Hi Qung Bnh
(Bnh Tr Thin)) lm thanh vin v nng ta ln nhau.
Lc Nguyn Hu Chnh theo kp, thng cng (tc Nguyn Hu) ng li yn u d dnh,
v bo li Ngh An lm vic vi Du. B ngoi tuy thng cng ha hn vi Chnh
bng nhng li ngon ngt, nhng li dn ring Du rng:
- Chnh vn ngi Bc, trn v vi ta. Xem b hn ta l k phn phc gian di, khng th
tin cy. V chng ngi Bc on hn rt su. Ta nh b hn, cho hn cht. Khng ng
hn li trn cht c theo. Ngh An l qu hng ca hn. Nay nh ngi li y,
ngi nn xem xt k lng ngi x ny, xem theo ai chng ai v tnh hnh ng tnh ca
hn ra sao. Chiu Vin gn y, gi mt ting l n. T qun cng khng xa y lm,
c vic nn chng, ngi phi vit th bo tin cho mau, v cng bn nh vi ng ta.
Sng nc ngoi t khch, ngi phi phng cn thn, ch c d dng tin theo
Chnh m mc mu ca hn. Ngi phi cn thn lm mi c!
Sau khi thng cng v Nam, Chnh lin c chiu ch nh vua vi a qun ra Bc.
Lc i, Chnh ng ca mnh l Nguyn Dut li lm vic vi Du. Ngy chia tay
ln ng, Chnh hai ba ln dn d v mong mi Du i x t t vi mnh; Du cng
tin a Chnh rt n cn, t t.
Sau khi Chnh nm c chnh quyn, thng thng gi th qua li vi Du v biu
tng rt hu. Ri Chnh li ngm sai ngi gi Dut v kinh thnh, hi tnh hnh Ty
Sn v d t ca Du. Khi bit vua Ty Sn v thng cng gy ra vic binh ao,
anh em nh ln nhau, tip li c th ca Du hn cng chung sc nh vo
phng Nam, th Chnh rt mng, cho l c th mu ly li Ngh An. Chnh bn thu
xp mi lng vng v mi tm on, sai Dut em vo biu Du, nhn tin ly vic li
hi ho phc m do hn ta, li d dnh hn ta gi ly Ngh An, ngn chn Chiu Vin,
p li lu c Honh Sn, v vch sng Gianh lm ni bin gii nh vic c trc y
(ch vo cuc chin tranh Trnh-Nguyn (1627-1672), sau ly sng Gianh lm gii hn
phn chia ng trong (Nam) v ng ngoi (Bc)).
Lc , ngi do thm ca V Vn Nhm Ngh An bit r vic y, vi vng v bo vi
Nhm. Nhm lp tc a binh ph triu Du v. Du chng li v ni:
- Tng ngoi, mnh lnh ca vua cng c khi khng cn phi theo. Lc thng cng
v, giao cho ti ng gi t ny, nay ti khng dm t tin ri khi trn ny.
Nhm c th y, lin ni:
- Qu nhin Du lm phn ri!
Tip , Nhm lp tc gi th co bin vi thng cng; trong th c on vit: "Ngy
trc dng Chnh tc l nht h gm ging; ngy nay Du, y l nui ong tay o.
Xin kp pht qun ra Bc, trc ht git Du Ngh An, ri sau bt Chnh Thng
Long. Dp lon v bnh nh t nc mt chuyn ny, c hi khng nn b l..."
Trong lc y, thng cng v vua Ty Sn ang c vic xch mch, cuc binh ao gia
hai anh em cha dn xp xong, vic ni chin min Nam so vi mi lo min Bc cn
cn kp hn nhiu. Bi vy thng cng khng qu quyt thi hnh, bn sai ngi bo cho
Nhm bit, v gic Nhm tin qun ra Ngh An bt Du; ri sau s kim im qun
lnh, thu gp lng thc, chia i ng n cc ni him yu v vit th hi Chnh v ti
thng mu vi Du, xem Chnh tr li ra sao. Nu Chnh cn bit s hi, c tnh chi ci,
th nn sau ny s liu, cha nn nh vi. Bng Chnh ra mt chng li, th nh th
l c c, lc y c vic tin qun ra nh cng khng mun g.
Nhm vng lnh, t mnh em i qun i gp. Ch trong mt ngy mt m. Nhm
n doanh K-hoa nhng Du khng cn na.
S l ma ng nm trc, thng cng nghe tin Chnh em qun ra bo v vua L, s
c bin c g khc xy ra, lin sai Nguyn Vn c em qun gi ph Din Chu cng
lm chc trn th vi Du, nng ta ln nhau. Kp n khi nghe min Nam nh
nhau, Du v c u gi th cho Chnh, mu hp lc ko qun v Nam, tha c
lm lon. Hai ngi hn rng, sau khi c thng, s tr cc t t Honh Sn ra Bc,
nhng Chnh cn chn ch cha quyt nh. n khi b Nhm pht gic, hai ngi bn
b x Ngh em qun theo mn ngc tr v Nam. Du v vi vua Ty Sn. Cn c
vn l mt i thn ca cha Nguyn, b qun Ty Sn bt, phi min cng theo, ch
thc ra cng khng thch lm vic cho h. Lc , c bn theo ng ni ty nam, trn
thng sang nc Tim La. c i lu, thng cng mi nhn c th ho tc ca
Nhm, vi sai qun n bt, nhng cng khng kp.
Nhm n Ngh An, kim im binh lnh, trng thu lng thc, sa son kh gii, ri
a th ra Thng Long, trch mc Chnh gay gt.
Chnh c th, giu gim khng cho vua L bit, on vit th t ti, i ni:
"Trc kia ti b nc c v vi cha cng, nh n cho vo ni mc ph, hu h ti cung
roi nga n bn nm nm. Ma thu nm ngoi, i qun v Nam khng cho ti bit, ti
cng hiu l thng cng mun dng cch th ti, xem ti lui ti ra sao. Lc by
gi ngi Bc c lu li, nhng ti qu quyt b h m i. Ngh rng lng ny khng c
i thay nh th, bc cao minh hn soi xt n. Lc vo yt kin thng cng Vnh
Dinh, ti xin i theo qun i v Nam, ngi bo ti rng: "Qun Thc, qun Nhng cn
lm ngang tr khng th khng tr kh, nh ngi hy li y, lo liu mt phen". Ti
dm u khng theo mnh lnh? Ti em thn mnh m rui rong theo cha (ch vua
Ty Sn) th cn dm tic g? V th, ti t mnh xng pha tn n, quyt chin vi bn
Thc, Nhng. Ch mong tr c hai tn ngang ngc y, th s lp tc quay nga v
Nam. Nhng, thng trc y nh Sn Ty, mi bt c c qun Thc. Ring
Nhng th vn ang vng vy min Hi Dng, cn cn phi nh dp vt v. Bi vy
cho nn ti cha v triu c. Nhng k ght ti, thy ti li t Bc, lin t li gim
pha. Sao h khng xt rng, sau khi thng cng v Nam, ti ch li Ngh An hn
mi ngy, ri li ra Bc ngay, th cn thi gi u m mu toan vi Du? T k
Nam ngi Bc, ai lm vic ny, ti c h i li g vi Du u? Nu xt r tnh cnh y,
hn khng cn phi ch ti bin bch g thm. V chng, ci ngy m ti lm vic chung
vi tng qun, khng phi khng lu. Nu qu l ti c lng g khc, h d giu c
cho khi l? Tng qun nn chuyn t li ti n trc cha cng, th ti i n nhiu
lm!".
Nhn c th y, bit Chnh cn c s, Nhm bn vit bc th khc, dng li ni
kho, v v khuyn gii lm cho Chnh yn lng, mnh cn c th gi sp t cng
vic trn Ngh An. Tin th Nhm cng khng qun buc Chnh phi mau chng dp
yn qun Nhng, ri rt qun v Nam, khi tri vi nh.
Chnh tip th, khng hiu r ca Nhm, cho rng Nhm c th d la phnh, chc
khng phi lo g v mt Nam.
Lc by gi, trong ngoi u n i rng tng ca Ty Sn l t qun Nhm, ko qun
ra Ngh An, kn chn lnh trng, nh k xut pht, chng bao lu qun Ty Sn li ti,
Thng Long s thnh ni chin trng. V th, trong kinh nhn nho, ngi chuyn vn
c, ngi bng b con ci, tranh nhau i lnh nn, lnh Kim Ng (tn mt i lnh
bo v trt t kinh ) ngn cm khng ni. Nhiu vin nh thn em vic tu vi
vua L. Vua L lin triu Chnh vo hi. Chnh tu:
Ngi ta n nhm, khng cn phi tin. Thn cho ngi i xem xt bit ht s tht ri.
Vua Ty Sn t khi t Bc v Nam, lin vo thng ch quc thnh (tc Qui Nhn).
Cn thng cng th ng Ph Xun, ngh qun vui chi, ban b hiu lnh, sa sang
thnh lu. Bao nhiu vt liu, kh gii v cc bu vt ly c Bc v, thng cng u
thu cha ly. Vua Ty Sn sai s thn tuyn triu, thng cng khng chu v triu. Mi
vic phong quan, ban tc v x tr ny khc, thng cng u t tin quyt nh. Vua
Ty Sn sai ngi a n phong thng cng lm Bc bnh vng v hi nhng th ca
bu ly c ph cha Trnh. Thng cng cng chng li khng chu dng ln. Vua
Ty Sn gin lm. V th, anh em mi gy ra cuc binh ao, trong mt nh m i vi
nhau cn d di hn l i vi nc th ch. Ngay trong bn h vi nhau cng khng
th gi cu vn c tnh th cp bch, u cn dm ra khi Honh Sn mt bc
tranh quyn vi ta? Ta cn lm sao cho vic ni tr c quy m yn n, th l s c
thi bnh. n nh trn Ngh An, th ch cn sai mt s gi em bc quc th sang, bn
bc vi h, mt li ni l xong. Ta cng h thnh thng gia, ta cng khng cn lo xa
lm g.
Quan ng s l Nguyn nh Gin ni:
- Xa nay tnh ho ho thng gia, ni chung u khng th tin cy. Ch c bng vo
chc t cng ca mnh, lm sao cho b ci c vng chc, ngn chn s dm d ca
k ch, th nh vy mi c th tin cy c. Bc bnh vng cng l mt bc anh hng,
xem thng ng ta khng c u!
Chnh ni:
- Ti tng cng s vi ng ta, h li khng bit? ng ta qu tht l bc anh hng,
nhng nhn ti x Bc ta y cng khng thua lm. Vn nht xy ra vic binh ao, ti xin
chi vi ng ta, cn nh bn V Vn Nhm chim gi t Ngh An, nhng c mc y.
Qun nc ngoi tr, chng qua cng nh bn Chiu v, Thun ngha hi xa chim
ng by huyn pha nam Ngh An, khng bao lu ri cng li v ta (ch vic cc tng
ca h Nguyn l Thun ngha hu, Nguyn Hu Tin v Chiu v hu Nguyn Hu Dt,
nh chim c by huyn nam sng Lam hi xa (1655-1660), trong cuc chin
tranh Trnh-Nguyn. V sau, cc min y, li b h Trnh ginh li).
Vua L ni:
- Nhn tnh lo s, nghi ng, h ang coi vic ng tnh phng Nam nh s th
khinh trng ca nc nh. Ngi nn tnh k liu trc cho lng trm c th thi.
Chnh tu:
- l vic trong chc phn ca thn, dm u khng ht lng ht sc?
Ngoi mt, Chnh tuy ni nng khuch khoc trn p mi ngi, nhng k thc, t khi
c th ca Nhm, trong lng Chnh rt i lo s.
Mt hm vo chu, Chnh ui ngi chung quanh ra m ni kn vi nh vua rng:
- V Vn Nhm tuy l t tng trong soi ph ca Bc bnh vng, nhng vn l r vua
Ty Sn. Lu nay ch huy vic qun, y vn ng vai con r ca nc. Nay thy anh em
Ty Sn xch mch nhau, Nhm l k ng gia, c nhin l phi tun theo tng lnh,
nhng trong lng l no li hon ton khng ngh g n b v? Va ri c tn do thm
ni rng: "Nhm ng Hi nghe vic bin c y, bn xin v hu. Nhng Bc bnh
vng khng cho m bo ra thng Ngh An. Nay Nhm ang vo a v nguy ngp v
b ng vc, nn khng th khng c trng v bn trong. Thn xin nhn c hi ny
thng lng v vic b ci Ngh An. Ht sc nhm nhe vo n tnh ca h, li l nhiu,
li ngt, ngoi c Vn Nhm tng bc, trong c cng cha li; Bc bnh vng d c
lng no chng na cng khng th khng gng theo mnh.
Vua L khen phi.
Sng hm sau, nhn bui chu sm, vua ni vi cc quan rng:
- Ngh An lin k vi Thanh Hoa, l mt qun ph vo t "thang mc". Con em t y
vn c la chn vo qun tc v, lm nanh vut cho nc nh. t y khng th
cho ngi khc chim gi mi. Trm sp sai ngi i Ph Xun bn vi Bc bnh
vng mt phen. Vy cc ngi hy chn xem ngi no c th sung vo s b?
Trng ng Qu tha:
- Nguyn nh Gin v Phm nh D l ngi ngay thng c th lm c vic y.
Phan L Phin ni:
- Gin cng trc c tha m mm mng n ho th khng . D tuy ngh lun vng
vng, nhng xt vic hi chm. Bc bnh vng l ngi rt qu quyt, hay dng mu
khn lung lc ngi ta. Trong lc bn bc, khi nn xung, khi nng ln, khng bit ng
no m d. Thn s rng hai ngi y tranh bin vi ng ta, th no ri cng lm hng
vic nc.
nh thn bn mi vic c ngi, lun my ngy vn cha ng ng. Chnh bn tu
Trn Cng Xn i.
Vua L ni:
- c y!
Nh vua bn i Cng Xn vo triu m bo rng:
- Ngi l ngi trung trinh v nc, lng trm bit. Ngy xa Ph Bt sang s Khit
an, lm cho nc ch phi knh trng, cng vic xong xui (Khit an l mt nc
pha ng bc Trung Quc, thng hay xm phm b ci. i vua Tng Nhn tng, qun
Khit an n ng st bin gii v bt nh Tng phi ct t. Ph Bt c i s, ht
sc bin bch, kt qu lm cho qun Khit an phi lui v t hai nc ho bnh c
n vi chc nm). Chuyn i ny, cng ging nh th. Ngi c v trm vng mnh ra
i, cng l Ph Bt ca nc Nam . Mt v hong thn cng i, trm sai Duy n
(Cng mc chp l Duy Hin), cn mt vin ph s na th tu ngi chn ly.
Xn hng hi xin i, v ni:
- Vua phi lo th b ti mang nhc; thn u dm s kh khn? Trong nhng ngi tng
lm vic chung vi thn m thn bit, th c Ng Nho l c th dng c.
Vua ng li, ri ban mnh lnh xung. C triu nh u khen l chn c ngi xng
ng.
Duy n l con th su ca vua tng, v l ng ch h nh vua. n tnh ngi cn thn,
nho nh v trung thc. Cng cha Ngc Hn khi cha ly chng, vn thng tn knh n,
mi vic nn chng u hi kin ca n. Kp n khi cng cha v vi Bc bnh vng,
n thng nhn c vic ti gp, Bc bnh vng cng khen n ni nng lui ti c l .
Lc v mun lun tin hi thm cng cha, cn chn ngi hong thn xng ng,
nn mi sai n i.
Trn Cng Xn, ngi lng Yn V, huyn ng An, tin s khoa Nhm thn (1772)
i Cnh Hng. Hi oan nam vng cn coi gi vic nc, Xn ang chc t th lang
b cng, c sung chc hnh tham tng. Trong cuc bin lon nm Bnh ng (1786),
qun Ty Sn tin st kinh k, qun qun Thc tan v, cc quan vn v ang m ua
nhau b trn, ring c mnh Xn xin vi cha quyt liu mt trn sng cht. Xn bn
qun o trn, tay cm gm, h v cha Trnh lu Ng Long.
Lc Bc bnh vng vo kinh , vua L trc sai cc quan ln lt ti yt kin. Thy
thn sc ca Bc bnh vng rc r, nghim ngh, ai cng run s, hi hng, ring c Xn
l tin thoi nh thng, khng mt phong th ca bc i thn. Bc bnh vng ly lm
l, my ln mi Xn n, hi vic Bc H. Hi u Xn p lun y, ni nh sui
chy, khng c ch no ngp ngng, p ng.
C lc Bc bnh vng c hi vn, nhng Xn vn lt qua lt li, tranh ci nhiu ln,
khng my may chu khut phc.
Bc bnh vng bo vi t hu rng:
"Ta nghe Bc H rt nhiu nhn ti, nay n tn ni th ch thy Trn Cng Xn l c kh
sc con ngi m thi!".
Cng Xn vn c Bc bnh vng knh trng l nh vy.
Xn tng lm thng th b Hnh, c vo chu to Kinh-din, ri lnh chc ng
bnh chng qun quc trng s. Trong triu nh, Xn l ngi cng trc, gp vic c
ti ng bin, li thm c hc thut, v vy ai cng tn trng. Xn li l thy hc ca
Chnh. Mi khi Chnh c tm s g, khng th ni vi ngi ngoi th khng khi no
khng hi Xn quyt nh. V th, chuyn ny Chnh mi xin vua sai Xn i.
Ng Nho ngi lng Tri Ch, huyn Ph Xuyn. Trc kia Xn lm i quan (tc l chc
ng s) coi vic chm thi, ly Nho u tin s khoa t-t (1785), nn Nho vn theo l
thy hc m i i vi Xn, thng ti nh Xn lun. Nho thy Xn l ngi khng
khi, c kh tit ln lao, khng thm xu ph quyn th, nn hai bn thanh kh hp nhau.
Xn cng yu v trng Nho, v th bo Nho i vi mnh.
Khi Nho mi nghe lnh y, lin vo gp Xn. Xn bo Nho rng:
- Nc ch ln, tin bo ngoi b ci ang gp. Nay ch bit ra i cha bit ngy v.
Ti l i thn ca nc nh, ngha phi ra i, sng thc khng cn tnh n. ng mi
lm quan, ngi th cn thp, nh li c m gi. Trung hiu khng th vn c i ng,
hy th ngh cho k, ti khng dm p ng u.
Nho tr li:
- Tng cng chu n dy ca nc, ti th chu n tr ng cao c ca tng cng. i
thn gnh vic cho nc nh, k s cht v ngi tri k, u l ngha phi nh th, ngoi
ra khng bit n vic g khc.
Xn mng m rng:
- Mnh m thay! K s nh th ng gi l "t" vy.
Ri em Nho vo yt kin vua. Vua cho Nho ly ni in v hi:
- Nh ngi m p kinh lun, tng tri vic i th liu xem chuyn i ny ra sao?
Nho tu:
- Nga trng phc ln ca nh nc v mu su ca miu ng, cng vic xong xui
tng cng khng kh. V li lc y c v lng thn chuyn vic ng i, chc s
khng nhc n mnh vua. Thn lm ngi gip vic ch bit lm ht chc phn m
thi.
Nh vua gt u, ri sai quan bnh chng Phan L Phin cng vi Bng cng Nguyn
Hu Chnh hp nhau bn vic tho quc th. Trong th i lc ni rng:
" Ngh An l t nn mng trong cuc trung hng ca bn triu, cng vi Thanh Hoa,
u l qun chn tay ca nh nc, quan vn tng v phn nhiu m ra. Qun lnh
tc v cng u kn chn inh trng x y sung vo. Nu nh dng ngi m b t,
h cch tr qu hng, xa la thn thch, xt v nhn tnh, rt l tri ngc. c vua
qu quc trng iu tn ngha, ho vi lng ging, "suy bng ta ra bng ngi", chc rng
khng vic nh mn no m khng soi thu, hung chi l vic r rng nh th. Ngh li
c vua qu quc lc mi ra Bc, vn ly vic tn ph lm ngha th nht. Tin lc
sinh thi, tng mi ngi trn ging, cm tay cng tr chuyn. Ting ngc cn vng
vng bn tai, vi qun sao c? Kp n khi tin ta gh tri trng mi vic, n cn
lo cho k tiu t ny tui cn tr nh, mun nh vo phc m ca qu quc, lm ni
nng ta. Gn y nghe tin qu quc sai tng ra ng Ngh An, lng ngi ng vc,
c k cho rng l do bn b ti bin gii gy vic, khng phi bn ca qu quc
vng. n lc tip c bc th t ra, mi bit tht l vng mnh lnh ca qu quc
vng. Trong th vin vo c ma thu nm ngoi bn quc ha ct t khao qun. K
tiu t ny mi ln ngi, cha c r nguyn nhn vic trc, sai nh thn tra cu
li ci c ct t, th l hai chu B Chnh, Minh Linh (B Chnh nay gm cc huyn
B Trch, Qung Trch, Tuyn Ho thuc Qung Bnh. Minh Linh nay l Vnh Linh, Do
Linh thuc Qung Tr (Bnh Tr Thin)), ch khng lin can g ti b ci x Ngh An.
V li, hi vng li qu quc vng d rng: "Qu l t ai ca nh L, mt tc
cng khng ly". Nay nu khao qun bng t th khng bng khao qun bng ca. Vy
xin tnh s thu nhp hng nm ca t y, dng lm chi ph khao qun; ri c hng nm
a n bin gii, lm thnh nh l lu di. Xa trng qu quc vng xt cho, trn
tnh ho ho ca hai nc. C nc chng ti u ly lm may lm!".
Th tho xong, ln vua xem. Vua sai ly kho ni ph mt s vng, on mu, v la
vi th sn lm biu tng. Ri vi Trn Cng Xn vo trc mt dn d v giao
cho mang i. Ngay hm , bn Xn ln ng. Trm quan u tin chn n ngoi kinh
thnh. Ring Nguyn Hu Chnh th cng Xn ng m cha Thnh Lit. Xn bo
Chnh rng:
- Bc bnh vng l ngi him su kh lng, chuyn i ny v tt ng ta nghe theo.
Nhng ti vng mnh nh vua th c liu chiu bin lun, liu cht m ci. Cn cng
vic phng b th sau khi ti i, ng phi ch thm, ch c s sut. Dc theo a phn
min ni Thanh Hoa, phi gp rt chia n ng gi cc ni him yu phng qun b.
Ca bin trong trn Sn Nam cng nn ng cc ngang dng sng, chn qun thu.
Nu h tri li hn, m ti nh, th ta c phng b trc, khng n ni vic ti
ni mi hp tp.
Chnh ni:
- Xin thy c i, khng cn phi qu lo. Li ni ca thy ai chng nghe theo? Nu khng
th vic iu khin qun lnh ca tr y cng chng km ai. Vn nht c bin, h li
khng lm ni mt trn sm vang chp git, nghing bin, lt ni cho sng bng hay
sao? H d kit hit, cng chng lm c g.
Xn khng cho li ni ca Chnh l phi.
Khi s thn n u huyn Qunh Lu th c vin tng ca V Vn Nhm sai ra ng
n y n vo trong n. Xem xt vt xong ri, y ch cho ba vin s thn v mi
tm ngi ti t cng i, cn bao nhiu u bo v.
n doanh trn Ngh An, Nhm sai tht tic khon i, ri thong th hi Xn rng:
- Quan vn quan v Bc H nh c phng c my ngi? Vua L giao nc cho tn
gic Chnh, ngi t ngh ra sao? Ti nay lnh binh ph, sm ti s ko thng ra
Thng Long, trc chm u gic Chnh sau hi ti vua L sao li bi n dong np a
lm phn? Ri bo co r rng vi s dn Bc H, cho h bit ti sao chng ti phi dng
qun? Vua L khng gi ni nc nh th cc trn t Thanh Hoa tr ra, chng ti
khng ly, ngi khc cng s ly. Ngh An l mt mnh t cn con, ct hay khng ct
c quan h g n vic mt cn ca nc nh m phi i xa xin x cho mt cng tro non
li sui. Ti ch e rng con chim la t, n lc bay v li khng c cnh u na
m thi!
Xn im lng, mi ngi nghe ni u s hi. n lc tr ra, Xn bo Nho rng:
- Ngi Ty Sn hnh binh nh bay, tin qun rt gp. Xem h i li vn vt mau chng
nh thn, chng khng th c, ui khng th kp, xa nay cha h nghe c gic no
nh th. ti lo xa, phi phng trc, lc i dn ng Bng phi nh th, nh
th, khng bit ng y c nh khng? Nu hi chm tr, vic s khng kp.
Ni xong, than th hi lu ri i. Nho bn ni vi Xn rng:
- Xem mu kn ca ch tng h, th vic thn tnh nc mnh h sp t sn sng.
Vic tn ph nm trc chng qua ch l mn c m thi. Bn lang si vn sn bng c,
quyt khng th ni bng nhn ngha. By gi xe s thn ra khi b ci, kinh thnh
sp b nn inh ao, s th qu gp, phi tnh ng quyn bin lm cho c vic,
khng nn cu n. V xem ng Bng t khi c ch n nay, ai vng ngang lng, b
dng nhn nhn t c, khng cn nh hi trc "nh r cy m lm nn vic". Ti e
rng ng ta lnh qunh ra trn, th no cng b V Vn Nhm bt mt. Lc vua ta i
hay li, cng cha dm chc. Chng ta phi tr tnh th no ngm ngm xoay li
then my, may ra mi c th cu vn c. Ch cn cho nc c yn, du c t tin
cng khng h g. Nu c vng ch c, c tranh ci v vic Ngh An, th ng nh ngi
ta vn ni: "Cp vo nh cn sa phn du". Nh th tht l tht sch. Vy xin cha
li quc th mang i.
Xn ni:
- Cha! Cha nh th no?
Nho ni:
- Cha rng: "H Trnh chuyn quyn, vua L khng cn nc. May nh qu quc
vng tn ph. Nu tri cn ph h nh L, tin u n ni qua i. Ti l chu k t
cn nh tui, ngh rng gnh vc khng ni, nhc cho x tc. Kinh th c ch "lm
khch", Kinh thi ni rng "c khch" (hai cu ny u c ngha l mun nhng nc
cho ngi khc. y, t nhng c nc cho Ty Sn, v ch xin ct li cho mt
mnh vua L ly ch th cng t tin m thi), u l vic c i xa. Knh xin ct
cho mt phn t c ni i th phng t tin. Tht l thun mnh tri m sng
cn, cu lng thng ca tri v di lu vy!". Nu h ch mun gi nc, khng c
bng lm hi mnh, thy ni nh th chc hn phi mng r, th no h cng th s thn
v nc v chia t cho ta. Nhn th ta c th khuyn vua ta hy tm t y. H khng
c lng ng ta, th s khng n dm gi na. By gi ta s lo tnh dn dn nh vua
Thiu Khang Lun p, vua Cu Tin Ci K, t nhin s c ngy trung hng. Nu
khng th, h tc gin m ra tay hung tn, th bn mnh ch lm ma bin khi. iu
tuy chng ng k nhng vua ta sau khi phiu bt, long ong, khng cn tc t nng
ta, th du n ti nh Khng Minh cng kh lng m tr tay.
Xn ni:
- Khng c! ng Bng theo vic qun t lc u cn chm, l tay lo luyn trong
chn trn mc, nu nh thnh mc nn binh ao, tng cng khng n ni khn n
lm. Hai nc nh nhau, cha bit ai thua ai c. Chng ta vng mnh i s, mi ra
khi ci m cha quc th, mo li cha, chng nhng b ti vi nc mnh, m nu
bn ch khm ph ra ch la di , h cng khng dong mnh; tai v cng ln, ting
ci khng bit bao gi mi ht. Chi bng c minh bch m lm, vic thnh hay bi l ti
ng tri, ta c lo g.
T Nho khng dm ni na.
Khi n Ph Xun, cc s thn by l vt vo yt kin Bc bnh vng. Xn trnh quc
th ln. Bc bnh vng xem qua mt lt, ri vt xung t m ni to:
- Th ny ai lm? Ni ra ton iu v ngha l. Ngi Bc quen dng li l d ngi.
Ta khng phi tr con m la di c u!
Xn vn khng i nt mt, ung dung tr li:
- Xin i vng hy bt gin, ti ni r. Nu mun git ti, ti cng xin ni mt li
ri cht.
Bc bnh vng vn trng Xn, lin i nt mt m rng:
- Ngy xa ta vt bin ra Bc, ph Thng Long, dit h Trnh, c nc khip s, trong
triu ngoi ni u chu b tay, khng ai dm lm g. Lc by gi nu ta chim gi t
nc, xng , xng vng, g m ch c? Nhng v ta xa mn c ca tin n, nn
em c ci t nguyn vn tr li ngi. C thng nht u do tay ta gy dng li. Bc
triu li dng ch sch "thng cng" n p ta. Chng bit "thng cng"? l danh
hiu g? i vi ta c thm c ci g khng? Kp n khi tin chu tri, l c sn
lng, ta gip cho: t vng ni ngi, l ln sch lp, ta ch trng cho. Nay khng
cm n nhng vic ca ta lm, li cha chp k phn ta, chng c vi ta, mu dnh li
t Ngh An. X s nh th, nhn tnh c ai nn nhn c khng? Ta phi ra hai vn
binh m, sai t qun V Vn Nhm thng lnh, thng ti Thng Long, cht u cha con
gic Chnh v dng. Chc rng khi Chnh nghe tin qun ta ko ra, th no cng km t
tn b chy. By gi di gm ao, ngc ln ln, khng bit t tn c gi c
yn lnh hay khng? Nu c lm sao, ngi trong nc li qui on v ta th tht phin.
Xn tha:
- Xa c L Thi t dp yn qun Ng, m mang nc nh, cng c nh tri. Vua
Thnh tng t mnh lm nn thi bnh, rng danh i trc, m rng v sau. T ni
Thch Bi ra bc, t dy i Lnh (Thch Bi Qung Nam (Qung Nam- Nng) i
Lnh Khnh Ho (Ph Khnh)) vo nam, u lm ti lm dn, ai ai cng phi tn knh,
tri qua hng trm nm. H Mc tim ngi, c nc u gin. ng tin vng hi hp
nhng ngi ng ch, dng li h L. H Trnh ni theo cng v c cng ph L, cho
nn mi sai bo c bn phng, v c mi ngi hng ng. T my i nay, cha
Trnh tuy l hip ch vua L, nhng chnh sc khng i thay, chung khnh vn y
(Chnh sc l ngy mng 1 thng ging; xa cc vua sng nghip khi ln ngi thng i
chnh sc, y mn ni n quyn vua. Chung khnh (nguyn vn l chung
v gi khnh) l nhng th ca nh vua; y ni miu ng ca nh vua vn tn
ti), thin h vn l thin h ca nh L. i vng rui xe mt mch, thng n kinh
thnh, tuy rng oai danh vang dy khp ni, nhng cng do ly ngha c tn ph,
khin ngi ta tin phc, mi c nh vy. Nu khng, vic vo nc ngi ta, u c
d dng nh th. Tin thot thy i vng, tip i rt l long trng. Trc ban sch
mnh lm tc cng, ri sau s phong vng, l in c ca bn triu, khng phi tr
n khng hu, ch nn thy nh th m cho l bc. Mt nc tri hn ba trm nm,
tri cao chng gim, lng ngi tn sng. i vng em c ci t tr li nguyn vn,
l th thun tri, chiu lng dn, cha c th ly y lm n. Tin mt i, hong
thng ni ngi, mi vic u bm trc vi i vng. i vng khng lm ch th ai
lm ch na. L n th, ng cng chng c. Ti khng dm khen ngi dng
li ton ht. i qun v Nam, Nguyn Hu Chnh ui theo, i vng hn li Ngh
An, sao li bo hn lm phn? Ngh An vn l t c ca bn triu, bn triu phi gi ly
b ci, sao li ni l tranh ginh? i vng phi binh m ra, nu l thm hi, bn
triu c l nghnh tip. Bng khng, th nh ngi xa ni: "Nc ln c qun
nh dp, nc nh c cch chng gi". Ti nay ra khi ci, vic y khng cn dm
bit n. T hong ca nc ti, tri sai lm vua, vng c chn mnh, gm ao
cng phi la chn, i vng ch c lo. Nu nh i vng c thun l tri m lm, gy
li nc suy, ni li h dt, cho nc ca nh h L c yn n, th nhng
ngi lm ti lm dn trong c nc ai chng cm i cng c, cn c on g? Nhc
bng lm tri li, th s th thay i khc thng, ti y ngu di, khng th no m thy
trc c.
Xn c ci i ci li mi, khng chu khut phc mt li no. n lc tri sp ti, Bc
bnh vng bo:
- Hy ra nh tr m ngh i ngh li cho k!
Xn ni:
- Ngh lm lun qun li d lm ln, mt cht l xong!
Bc bnh vng ni gin, sai em giam Xn vo ngc. Bn n v Nho cng u b chia ra
giam cc ni khc.
Xn vo ngc, ci ni nh thng, Bc bnh vng sai ngi n d, thy Xn vit
ch giam i cu i nh sau:
t c hu tam, tng v nng chi, nguyn hc.
Tiu tm v nh, hnh k t d, h vu? (ngha l: t c c ba, d chng lm nn xin
hc. Gi lng nh mt, noi theo ch c, on g?)
T m Ng Vn S xin git cht bn Xn. Bc bnh vng cn tic ti ca Xn, bn bo
trung th L Vn K v vin quan b L l V Vn Tr rng:
- Nhn vt Bc H, Xn cng vo bc gii y! Ta mun thu phc hn dng, nhng
m chc hn khng chu. Cc ngi th hiu d hn mt phen na xem sao?
Hai ngi bn n ch giam Xn, thy Xn mang gng nm sp, lin ni:
- ng gi sao li t mnh lm kh mnh nh vy?
Xn tr li:
- Cng l s mnh y thi!
K ni:
- Qun t c khi khng cn theo s mnh, ch ng c s mnh l ct mnh. V nh
nh bc, ng tin mt sp mt nga; ta theo k c m nh, thin h s khen ta l
ngi nh bc gii.
Xn ni:
- Bi th cho nn ch l phng c bc, ch khng phi o ca ngi qun t. Ti
nghe ni: "K lm b ti phi cht v ch trung". y l li dy ca ngi xa!
Hai ngi bit l khng th lm lung lay c ch ca Xn, lin i ra v ni vi nhau:
- Nh Hn c T T Khanh (tc T V i Hn V . Khi i s Hung N, T V b
Hung N gi li, bt nui d Bc Hi 19 nm rng, m T V vn gi kh tit khng
chu khut phc) nh L c Trn Cng Xn. ng thng, nhng cng ng ght thay!
Va gp lc , vua Ty Sn gi th ra k ti li ca Bc bnh vng v sp phi qun
ti nh. Tng s di c ca Bc bnh vng c k trn i, Bc bnh vng lin bo
Trn Vn K rng:
- Nay nc ta c vic li thi, lng ngi cn phn vn. Vic bin trong nh khng nn
nc lng ging nghe bit. S Bc y, tai vch mch rng. H xa n d xt
ta, gi h li th h bit r tnh hnh trong nc, hoc gi nhn h xi gic, gy ra
vic khng hay. Th h v th li b h ru rao lm l vic, ngi Bc H m bit, th li
sinh lng khinh r ta. Bi th, ta nh nm bn h xung bin, cho ht ting tm du
vt, vy c theo chc m lm.
Ri Bc bnh vng sai c l V Vn Nguyt sp sn vi chic thuyn bin, ni phao
l a s thn v Bc.
Lc bn Xn vo t gi, Bc bnh vng ni:
- Cc ng hy v trc, ch lc ti ra ngoi y vi vo gp mt, s c cch x tr vic
Ngh An.
Ri Bc bnh vng li em tng h mt trm nn bc v bo:
- y l ca cng cha gi tng, cc ng ng chi t.
Ting gi l a h v, nhng tht ra Bc bnh vng ngm by mu cho Nguyt,
ngi ngoi khng ai c bit.
Thng ba, ma xun nm inh v (1787) thuyn t ca T Dung (thuc Thun Ho, nay
l ca T Hin) ging bum ra i, khng my ngy n ca bin an Nhai thuc th
trn Ngh An. Nguyt cng bn s thn gh thuyn vo b, ri cng ln b.
Lc y c ngi hc tr ca Xn l gim sinh Nguyn Hin, ngi huyn Chn Lc,
nghe tin thy hc c v, vi mng r n cho. Cht thy nt mt Nguyt c v khc
thng, Hin ngm on c ca hn, bn ni kn vi Xn hy xin i i ng b.
Nhng Nguyt ni:
- Ti vng mnh a s gi i ng bin, thun tin m n tho, khng nn i ng
b, tro non vt sui vt v.
Ri , c bn li ln thuyn ra bin.
Va ra n ngoi khi, Nguyt lin bo bn li thuyn c thuyn cho nc vo, dm c
bn s thn xung bin. Hin ng trong b trng ra xa go khc hi lu m v. Hm y
nhm ngy 11 thng 4, ma h nm inh v (1787).
Xong vic, Nguyt li gh thuyn vo b, ni phao cho trong ngoi bit rng, thuyn gp
sng gi b m, trnh ci ting git hi s gi. Lc by gi, c ngi lm hai cu th
rng:
Tn lu v tr bia ngn thu,
Ngha nng cng thng bin vn nm.
T lc bn Xn i Nam, Chnh cho rng vic th no cng xong, nn ni toc ra
trong triu rng:
- Tnh hnh Ty Sn nh trong tm con mt ca ta. H s mng l ta khng gy s,
h c th chuyn tm vo vic nc h. Hin nay cuc ni chin ca h ang ri ren,
th gi u m lo n vic bn ngoi. Cn V Vn Nhm th ch v Ngh An ngonh
v bn trong khng c qun cu vin, c lm c g? Bc bnh vng thy th ca ta
a n, th no cng mng m nghe theo, xin ng lo g vic min Nam!
V th, nhng li Xn dn lc ra i, Chnh u khng ti, ch tu xin cho Nguyn
Dut lm trn th Thanh Hoa m thi.
Lc Dut sp i, Chnh dn rng:
- Ch nn gi gn b ci cn thn, ch c sinh s bn ch nghi ng. i khi Trn bnh
chng tr v, s di vo lm trn th Ngh An, sa li lu c Honh Sn, gi vng b
ci lm chc lu di.
Quan bnh chng Phan L Phin nghe c chuyn y, lin n nh Chnh m ni:
- ng Trn gi gin vic i, xt on cng vic rt nhanh. Ngy thng ng y bn
bc tnh liu nh thn, n lc s vic xy ra, khng vic g l khng ng. ng ch nn
xem thng!
Chnh cng khng cho l phi. Phin ra ngoi ni vi ngi bn ng liu l Trng
ng Qu rng:
- ng Bng vn c ting l bit vic binh, th m khng nghe li can, coi thng qun
gic, s rng quc mi qua mt cuc tn ph, khng th chu ni mt trn giy p
na. Chng ta gnh chc ph bt lu, nu " m khng gi, nguy m khng ph" th
cn dng hng tng quc nh chng ta lm g?
Hai ngi than th cng nhau hi lu, ri Phin ni:
- Ngh li cng c ca tin rt ln, m nay ngi cha c miu hiu, khng bn nh
cho kp lc ny, rt cuc in l vn thiu.
Hai ngi bn cng bn vi cc quan, dng sch vng tn xng tin lm Vnh hong
, miu hiu Hin tng. Ri tu vi vua xin lm l co miu. Chnh ni:
- Theo l, vic tn xng miu hiu phi ch sau ngy i tng, khi rc linh v vo
miu ri mi c hnh, lm g m gp th?
Phin ni:
- Vic i cha bit th no, by gi chnh l lc cn phi tn m hiu ca tin cho
xong ngay i!
Chnh nghe ni cng im lng.
Li ni, lc Nguyn Hu Chnh t Ngh An vo kinh. n vng Trnh Bng chy qua
sng, sang trn Kinh Bc, vo tm lnh lng Qu . y c vin v bin tn l
Nguyn nh Toi (Cng mc chp l Nguyn Trng Mi) vng mt ch ca cha ku
gi cc th ho vng Thun Thnh, T Sn m qun ngha dng, mu nh Chnh
dp yn nn nc v khi phc nghip c. Ri , Toi li a hch cho cc phin thn
vng Lng Sn, Cao Bng, bo h hp qun li, lm vic cn vng.
Chnh thy vy, lun lun t mun nh, nhng v c Dng Trng T chim gi
huyn Gia Lm, p lu chng nhau vi Chnh, ng i cn b ngng tr mt li, nn
Chnh nh phi tm gc vic y li cha lm vi. Kp n khi Trng T b git, Chnh
bn hi h cho vic nh cha Trnh l iu cn th nht, lin tu xin t mnh em qun
bn b tin nh.
Vua L ngh cha Trnh vn c lng knh thun khng n nh, v trong bng ang ht
sc ght Chnh, khng mun cho hn c ch, s s thnh ci th ln t vua, nn mun
ngn vic y li. Nhng ri kh ni ra li, nh vua bn sai vin ni hn l V Trinh tuyn
r ch ca vua v truyn cho Chnh bit rng:
- Gia inh h Trnh tri qua nhiu i, thc c cng ln, nu ngi nh T Vn m
phi tuyt t th ly g m khuyn khch iu thin? (T Vn tn thc l u Cc ,
ngi i Xun thu, lm quan nc S, c cng ln trong vic tr nc. Sau ngi em h
l u Vit Thc lm lon, ng l phi tru di c h, nhng S Trang Vng tha ti cho
ngi chu ca T Vn, v ni: "Ngi nh T Vn m b tuyt t th ly g m khuyn
khch iu thin"). Ch bng trc hy lm bi co vn hiu d r ng phc ho cho y.
Nu y c u m khng tnh, sau ta hy em qun nh. Ta c gi nim trung hu,
cho ngi ngoi khng ni vo u c, h khng hn hay sao?
Chnh khng nghe, ni:
- Nu ti khng em qun ra, cho vic Trng T gip cha c thnh, xem y c x
hu vi hong thng khng? Anh hng lm vic, h li theo lng nhn c ca n b?
Ri Chnh c xin ra qun, vua L bt c d phi cho Chnh c sut cc qun qua sng,
thuyn b cht c mt nc, kh th rt l lm lit ng s.
Cha Trnh nghe tin, vi vng sai Toi c sut ngi trong h Qu lm qun tin
phong, th ho Yn Dng l Nguyn Trng Linh lm tng chng bn t, th ho Gia
Bnh l Trn Quan Chu lm tng chng bn hu, by trn ch sn.
Qun Chnh ti ni, hai bn nh nhau t sng n tra, cha phn c thua; sau u
rt qun ngh ngi.
Chnh sai ngi a t chiu ca vua ti d cha, khuyn nn qui thun, khng nn
chng c. Cha ci m ni:
- Hu Chnh n y ln ny, mun bt sng ta, nu nut tri c, chc khng chu
nh ra. Nay li ly li ngon ngt d ta, thng nghch tc ny qu quyt ng ght tht.
Tuy vy, hn mn mnh lnh hong thng a ra, ta khng th im lng khng tr
li.
Cha bn t tho mt t biu trn tnh, k ti c ca Chnh v ni nhn dn ai cng
nghin rng tc gin, xin hy git Chnh , ri s v triu, li l c nhiu cu gay gt.
Tht l:
Sng mi ngoi ng cn cha quyt,
Trai c trong rung vn ging co
Cha bit thua c ra sao? Hy xem hi sau phn gii.

Hi th mi
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th mi

Ln dng hu ph cha vt bin n Yn Qung

Bng cng Chnh mi vua qua sng i Lng Sn

Li ni, Chnh thy li l trong t biu, gi mnh l thng gic, th ni gin ng ng,
vung gm qut to:
- Ci qun mt nc kia m cha bit s, cn dm ma bt khua li la ngi trong
nc! Hm nay ta th vi hn mt sng mt thc. Tng s cc ngi u phi trng c
nghe trng, ra sc xng vo trn mc, ch c tin khng c li. K no khng nghe mnh
lnh c thanh gm ny!
Ri Chnh vn trn, ln mnh voi, cm l c vy cc qun s tin v pha trc.
Nguyn Nh Thi t nga vo trn h reo "git gic". Sng n, cung bn, tn n bay ti
tp nh ma ro.
Qun bn t ca cha chng khng ni c h sp v. Cha bn sai i tin phong hp vi
hai i t hu va nh va lui vo trong lu, ri chia qun c th.
Chnh dn qun gip lin vi lu, bn mt nh vo, sut na ngy khng ly c lu.
n ti, ma dm r rch, gi thi o o, tri t en ngm, cch gang tc khng trng
thy g. Chnh h lnh cho qun lnh vy st lu ca cha. Cha bn chia qun lm ba
ton. Nhng ngi dng cm th lm hai cnh qun trc v sau, do Toi v Chu c
sut. Nhng ngi gi yu th cho lm cnh gia, cha t dn i.
m yn lng, ching trng im bt, n la tt ht. Ngoi lu sng bn lin thanh
khng ngt, m trong lu im lng nh t. Chnh sai qun do thm ngm n di lu
nghe ngng, hnh nh trong lu khng c ngi, nhng cng khng lng c h thc
ra sao.
n canh t, ma v sm st li ni ln d di.
Cha sai m rng ca lu, bo Toi, Chu ra trc, mi ngi em nm mi tn dng
s, nh thng vo doanh ca Chnh; Toi nh mt t, Chu nh mt hu, m mt
ng gia. Tip cha dn qun ra, nhm pha ng m chy, Toi v Chu lm
i chn hu.
m y, qun ca Chnh khng phn bit ai vi ai, bn nhau m nhau ln by. Sng ra
mi bit r s tht, th ui theo khng kp na ri. Chnh dn qun vo lu, ch thy nh
ca rng khng, sai qun tm kim kh gii lng thc, chng c g ht. Chnh ru ru
khng vui, lin rt qun v kinh.
Cha Trnh chy n Hm Giang, nng ta vo inh Tch Nhng. Bao nhiu qun
lnh gi yu, cha u cho v, ch hai tng Chu, Toi v hn mt trm th h li
vi mnh. Nhng sai dn ring mt tri cho cha .
Tnh Nhng nng ny, li khng thng tho ngh lm tng, v cng khng phi tht
th c lng trung ngha. Li ni, vic lm thng ngy ca Nhng cng u l gi di,
ct ly ting m thi. T khi xut thn ti nay, Nhng ch quen thu chin, ch cha
tng c sut lnh b. Sau trn thua huyn Kim ng, Nhng b ht thuyn b, tht
thu chy v min ng, gi trn thnh Hi Dng. May nh y sn c qun lng,
nhng Nhng khng kho v v trm h, li th lng cho b h cp bc xm lng, nn
dn chng hai ph Thng Hng, H Hng u cm gin. Ho mc cc ni ha nhau ni
ln nh li, Nhng phi b chy v Hm Giang. Khi nghe tin Ty Sn v Nam,
Nhng li ko qun vo kinh, nh mu lp qun Thu chng vua L. n khi qun
Thu thua chy. Nhng bt c d li phi bm vo cha Trnh Bng. Lc nghe tin
Chnh li ra Bc, s Chnh khng dong mnh, Nhng bn dn qun v ng, xin lnh hai
trn Hi Dng, Yn Qung trnh tai v. Khi cha chy v Qu , Nhng vn vy
vng pha ng, cha h ln no n thm cha. n lc ny, cha n Hm Giang,
Nhng lun lun t v nht nho, l xem chng cng n bc. Toi v Chu m
ngy bn cnh cha. i vi Toi th Nhng ghen ght l con nh tng; i vi
Chu th Nhng khinh r l k bch inh. Hai ngi d bit Nhng, s c iu g bt
trc, nn u t gi cha v ra i cng mt ngy.
Cha khc lc tin a hai ngi v ni:
- Tc ng c cu "cht ui v phi bt", bm cng khng c, chng bao lu na ta
cng i thi, gi cc ngi li lm g cho nhc!
Cha li hn 10 ngy. Nhng khng h ni n vic qun, vic nc. Cht mt m,
Nhng ti ch cha m ni:
- Tri thanh trng sng, v thu rt p, thn em ru ln thuyn ch i, xin cha i
chi mt lc, ngm xem phong cnh, cho khuy ni bun.
Cha t v su no m rng:
- Phong cnh vn nh thng m ngc mt thy non sng khc l. Ta cha git c
qun th, khng nn qun ngi trn o gip. Bi thuyn ung ru khng phi l vic ca
ta ngy nay. Tng qun hy i m chi!
Sau khi Nhng i, cha ru ru ta gh, bo bn ngi hu:
- Quan v u khng th trng cy, hoc gi bn quan vn c kh hn chng? Cha bn
vit bc th, sai ngi ngm ngm a cho quan bnh chng l Trng ng Qu. Th
ni rng:
"Kip ny sinh ra li thi, gp lc nh nc lm nn; lm d vo dng ch nh cha, rt
lo cho vic tn miu x tc. Dng biu trn tnh, may c hong thng cho v triu
kin. Lc mi v, ch mun gi ly vic th phng t tin cho trn o hiu, thc khng
c bng chuyn quyn gi nc. S th i thay, li b ch tng p buc, thnh ra tri
hong thng. Lc Chnh vo kinh, cung khuyt lin b tiu hu. Con chim b chy t,
bay quanh khng bit nng nh vo u. V th phi phiu bt giang h, khng dm v
ni kinh khuyt. Nay Qu , mai Hm Giang, ch v lo tm ni tr ng, bn vng ly
hnh tch chng ch triu nh, khin k ght mnh c c m ni. Mnh lng knh thun,
khng c cch no thu n b trn. ng hy dng li l kho lo, tu by gip cho. Ln
ny, d tin d lui, tu theo mnh lnh ca hong thng".
Qu tip th y, lin em tu vua. Vua ngm ngi m rng:
- Tm lng tht th ca cha, trm lng bit. Ch v khng kho x s trong lc gp
bin c nn mi n ni nh th. Nu ngh li v bit hi li, trm s c cch i i,
chng nhng gi c dng di, m cng khng mt a v giu sang.
Lun dp, vua L bn sai Qu lm s thn i nghnh tip, n cha v triu.
Lc , cha Hm Giang, nghe ni Nhng v Chnh ngm ngm thng tin tc vi
nhau, ng rng bn chng c mu g khc, lin than rng:
- y khng phi l ch yn lnh c th c. Ta th vt bin vo ni cn hn l ngi
li m chu nhc.
Ri cha sai ngi hu b mt mn my chic thuyn bun, ang m em c ng,
thun gi ging bum chy thng ti Sn Nam. Sng ngy Nhng mi bit, rt ly lm
kinh s m ni:
- Cha i sang nam m khng bo cho ta bit trc, phi chng l c ng ta? Nu
khng theo cha, lng ny khng sao bc bch ra c, thin h s cho ta l ngi th
no?
Tc th, Nhng cng ci chic thuyn binh chy theo cha.
Cha n huyn Chn nh th c Phm Tn Ln (Cng mc chp l Phm nh Thin)
ln thuyn yt kin.
Ln qu lng Bc Trch, huyn Chn nh (nay l huyn Kin Xng, thuc Thi
Bnh), vn dng di th phit; ng t i trc l Phm Tn Nhm, mt danh tng ca
Trnh Doanh, khong u nin hiu Cnh hng tng lp c nhiu chin cng, trong
qun p ai cng knh phc. Tnh Ln ho hip, khch n trong nh thng c hng trm,
kh gii ct giu y . Trong m th ho ca trn Sn Nam h, Ln l bc nht.
Lc y gp cha, Ln bn vic binh cng cha, v vch chc tin th. Cha rt mng v
ni:
- Tic rng ta gp ngi mun qu! Ngi hy gng gip ta ni cng c ca t tin
ngy xa.
Ln ni:
- Tun vn khng c ti g. May c nh oai linh ca cha, dm u khng ht lng ht
sc.
Ri , Ln mi cha v nh, nhm hp ng, h v cho cha.
Hm sau, Nhng cng theo n ni. Trc ht. Nhng sai ngi a mt t khi
cho cha, trong ni:
"Nh thn bao i c i n dy, mt lng vi nh cha. Nay thn vi Chnh, ni v
tnh tuy c quen thuc, nhng ni v th th khng th no ng i. C nc ai cng
bit iu , thn dm c lng no nhc n t tin i trc, xin cha soi xt cho,
khin thn c th lp c cht cng, b li li trc...".
Cha xem khi ri hi Ln, Ln vn nghe ting tm ca Nhng, thng coi l tay c
phch x ng, nay may c chung sc lm vic th rt ly lm mng, nn c khuyn
cha em lng thnh thc m dng Nhng thm th lc. Cha nghe li, Ln lp tc
t mnh ra n Nhng cng vo gp cha. Do , hai ngi rt l tng c. H lin
a hch i cc ph Thi Bnh, Kin Xng, Thin Trng (Thi Bnh, Kin Xng sau
u thuc tnh Thi Bnh. Thin Trng sau l Xun Trng thuc Nam nh (H Nam
Ninh)), hn cng dy qun nh Chnh. Trong khong mi ngy, ngi theo v c n
vi vn. H nh ngy cng tin qun, thuyn b y sng, thanh th lng ly xa gn u
hng ng. Nhiu ngi cho rng, nghip cha c th tnh ngy m khi phc. Con em
nh quan lc trc, nh bn on Nguyn Tun, Phm Gip, Nh Cng Liu, o Nh
Ton cng u chiu m ngi lng n hp. Cc x ng ty cng ni dy trong mt
lc.
By gi Trng ng Qu vng mnh i n cha, n huyn Tin Hng, ng b
nghn, phi tr li.
Va lc y c ngi t kinh thnh ti yt kin cha, ni r vic Chnh chuyn quyn kiu
ngo, lng ngi khng phc, vua cng nghi k, v khuyn cha nn kp tin binh nh
Chnh. Cha ni:
- Ta c vin tng c l Bi Nhun, hin kinh thnh, coi qun Kim-ng, lnh chc t
thnh lnh, c th bo y lm ni ng. Chc trch ca Nhun l vic tun phng, chc
khng ai nghi ng.
Ri cha bn sai ngi a t ch b mt cho Nhun, ni v vic y.
Tip ch, Nhun lin bn vi ngi thn tn. i ht cc qun canh gi ca . Con Hu
Chnh l Bi xuyn hu d bit vic , lp tc sai qun bt Nhun; ri sai tng ca
Chnh l Nguyn Vit Tuyn hin lm chc trn th Sn Nam em qun nh cha.
Lc lnh thu ca Tuyn ti sng Ng ng (thuc huyn Giao Thu, Nam nh (H
Nam Ninh)), m lnh b cha n ca i Hong (thuc huyn Yn M, Ninh Bnh (H
Nam Ninh)), c ngi d bit v bo vi cha. Nhng em hai chc thuyn bin ln
nht, dn ngang sng thnh trn ch "nht", trn u thuyn by t cc th sng, trng
nh bc thnh. Qun Tuyn n nh, v thuyn nh khng th chng c, nhiu chic b
sng Bo-long bn chm xung sng, Tuyn s, nh lui gi Hong-giang (tn sng,
thuc ph L Nhn, H Nam (H Nam Ninh)) cng b binh nng ta ln nhau.
Thnh lnh c gi ng nam ni ln, Nhng lin sai cc hi thuyn tn ra, gh st vo
hai b, ri buc thuyn li m ln b. Tip Nhng ch huy qun lnh t trn b theo
chiu gi bn xung thuyn qun ca Tuyn. Nhng qun ca Nhng ton l qun
hp, ng, ngi, tin, lui cha quen hiu lnh, li h hng khng c ch chin u; nn
sau khi ln b, hng ng ln xn, chng ra sao. Tuyn di sng trng thy vy, lin h
to:
- Qun Nhng thua ri!
Th l qun lnh ca Nhng m nghi hoc, ri hong s, tan v, ua nhau cp ng
m chy, giy xo ln nhau, khng sao ngn cm c na. Thuyn b b ba ven sng,
u b qun Tuyn bt c.
Qun Ln sau, trng thy qun ca Nhng thua chy tan tc, li nghe ni Nhng
b gic git ri, nn u kinh ngc run s. Ring Ln cng khng th kim thc c na,
th l cng lc y, m qun tan v lun. Ln bn h v cha, ci mt chic thuyn,
xui dng chy sang ph Thi Bnh. Chng na m, n huyn ng Quan, cht nghe
ting sng ng ng, ging nh hiu lnh hnh qun. C ngi bo qun Tuyn ui
theo. C ngi ng l bn k cp. Sau Ln sai ngi i d, mi bit l qun ca
Trn Mnh Khung.
Trn Mnh Khung l mt ngi ho mc huyn ng Quan, gia t giu c, li c
ngha kh. Khi mi tip c t hch, lp tc t tp qun lnh trong huyn hng ng
vic ngha, hn ngy hm y xut qun ra i. Lc ny qun Khung ng Bi H, cch
y khng xa.
Nghe ni, cha bn vi vng sai ngi n gi Khung. Khung theo s gi ti yt kin,
cha ni:
- Qu nhn ti hn, c km, khng bit t lng sc mnh, h hnh ng g lin b vp
ng. By gi nn lm th no?
Khung ni:
- Thua c l s thng ca nh binh, d l o qun thng trn lun, cng phi c mt
lc thua trn. Cho nn tng gii i xa trc ht phi xem hnh th, p doanh lu,
cha lng thc, phng b sn nhng khi xy ra vic cn kp, lm cho khi tin c th
nh, khi lui c th gi. chnh l ci chc vn ton, khng lm g n ni thua mt
trn m phi bp hn. huyn ti c lng Bi H, bn mt u l ng ly, pha trc
c sng ln chn ngang, ch c mt li ra vo, li c khe nh quanh co thng vi con
sng, c th dng chuyn vn qun lng. Cuc lon lc nm trc, a phng y
vo ch xung yu ca hai vng ng v nam, nn ti cho sa sang li, nay ho rnh
u bn vng. Ch him lun my nm mt ma, thc la tch tr cha c y
m thi. Xin cha hy tm di xa gi v , ri thong th s tnh chuyn sau.
Cha Trnh nghe theo, bn phong cho Ln lm qun ph trng s. Khung lm chc
hnh doanh s, dn qun vo ng p Bi H.
mi c vi m, Khung sai ngi i trng thu lng thc cha v, th Chnh
li sai Nguyn Nh Thi em lnh b n, hp vi qun ca Tuyn, hai ng thu b
tip nhau, hai mt trc sau nh dn li. Trong n da vo tnh th him yu m gi,
qun Chnh nh lun mi ngy khng h c. Tuyn bn p lu di tuyt ng
lng thc ca qun cha. Qun cha ht lng n ni phi o c c chui m n, tnh
th rt l khn qun.
Ln v Khung vi gi cc th h m bo rng:
- Ngi y lm con ma cht i ca lng Bi H, sao bng quyt mt trn t chin,
git ly vi trm tn gic cho sng tay? Cc ngi ai l ngi c th chung lng gp sc
vi ta, ta khi mang ting ph cha m cc ngi cng khng mang ting ph ta. Du
c cht cn c lm con ma trung ngha. May m khng cht, ri y cng lao s
nghip s khng bit n u m lng!
Mi ngi nghe ni u cm ng, c hn trm ngi xin theo. m n, bn b vng
lng, h bn ci thuyn nan, theo ng khe m i ra. Nhn lc Tuyn v Thi s , h
lin phng ho t doanh tri. Hai ngi hoang mang khng kp chng c. Ln v
Khung tc th ph v vng vy, em cha ra, cp my chic thuyn, ri theo ca bin
chy thng v pha ng. Tuyn em qun ui theo, nhng khng kp. Thi th qun
vo lng Bi H, chm git lung tung, trai, gi, gi, tr, khng st li mt ngi. T khi
dy cuc binh ao ti lc ny, khng ch no khng c nn chm git, nhng cha c
u b chm git thm hi nh y.
Li ni, sau trn thua sng Ng ng, Nhng mt mnh chy v pha ng, thuyn b
v qun dng b mt gn ht.
n khi n Bi H b v, cha chy v Hi Dng, li cng bn Ln vt bin ti t
Qung Yn, gi lm khch bun, chia nhau tr trong cc nh dn chu Vn Ninh (nay
l t Mng Ci (Qung Ninh)). Chng bao lu, Ln v c vic nh, co t xin v, ngi
theo hu cha ch cn li Mnh Khung m thi. Sau hn mt thng, Khung li mc
bnh, ri cht. Lc by gi, bn cnh cha khng cn c ai, cha mt mnh sng ln lt
vng ven bin, tnh cnh rt l iu ng.
Cha ngh bng: "Giu sang kip ph sinh, u l cnh mng. Bi vy, ngy xa c
ngi xin th i i ng sinh vo nh vng... Pht thng ht thy chng sinh b
chm m trong bin kh. c Ngi thng sut, kin Ngi thng sut, tht nh gng
sng mun i. T lc ta tr t Chng c c ngh nh th. By gi nn quay
u li l hn".
Th ri cha Trnh gt sch ma chng i, t xng l Hi t thin s, do khp cc
cha vng Lng Sn, Cao Bng.
By gi c ngi hc tr t Kinh Bc tn l V Kin, chy lon ln Lng Sn. Mt
hm Kin gp Hi t thin s cha Tam Gio, nhn trong lc m kinh thuyt php,
Kin ngm bit l cha, bn bo vi bn phin thn l H Quc K, v Nguyn
Khc Trn (c bn chp l Nguyn Khc Lm).
Hai ngi bn v ni l c vic lm chay, n Hi t thin s v nh, ri ui ht ngi
nh ra m bo vi nh s rng:
- Chng ti ni i lm b ti chn bin cng. xa vn mn oai c ca triu nh,
thng ch nghe ngi ta ni vua L cha Trnh nh trn tri. Nu nh thin h v s,
bn chng ti lm g c trng thy cha. Chng may nh nc c nn, xe cha phi ti
ni bin i, thn dn ai chng au lng. Lc ny chnh l dp cho k trung thn ngha s ra
ti linh lun. Vy chng ti xin rc cha v on Thnh (tc thnh trn Lng Sn),
xng ngha c, lo vic hng phc. Trng nh vo phc hng ca cha, thnh c
cng ln th may chng l t trng nh mn x mi r ny c d vo hng cui
vn i (Vn i: i cao chm my, ni vua Minh- nh Hn sai v hnh 28 ngi
cng thn), y l nguyn ca chng ti.
Nh s nhm mt chp tay, khoan thai tr li:
- S gi ny xut gia theo Pht, khng can d g n vic i. Cc ng ch c nhn lm,
khin cho ng lc yn lng, li sinh ra bao nhiu ni phin no. Trong thin h, ai l
vua, ai l cha, c mnh tri; s gi ny ch bit mt l mt bt, tu hnh ca thin,
lm mn c Pht Nh lai m thi.
V Kin lc y cng tha rng:
- Thn tuy cha c vo chu ph cha, nhng khi du hc kinh s cng tng trng
trm dung nhan ca cha. Ngi trong nc cn c lng y, cha cng khng nn t
chi. Thn nghe ni, nghip vng phi kh nhc, khng th ngi yn m lm nn c.
Bi vy, Quang V phi bc c tc u, Tin cha (Quang V l vua u nh ng-
Hn. Tin cha tc Lu B, l vua nh Thc i Tam-quc) th phi mn ht tht v.
Nhng cn nguy him Qu v Bi H gn y, cng ging vic Tuy Thu, H i
Hn (theo Hn th, sau khi Hn vng l Lu Bang vo chim Bnh Thnh, S vng l
Hng V em qun tr v, ph tan qun Hn trn sng Tuy Thu v vy Hn vng ba
vng, may gp c gi ln ni ln, thi tan qun S, Hn vng mi chy thot.
Cng theo Hn th: Khi vua Quang V i n trm Khc-Dng, pha sau c qun
Lng Vang theo ui, mi ngi u kinh s, Quang V cho ngi i d ng th h
ni, trc mt c sng H nc chy mnh lm, khng th qua c. Quang V li
bo Vng B i xem li. Vng B e qun lnh hong s, bn ni di l sng bng gi
ng rt chc, c th i qua c. Quang V bn bo B h v mnh qua sng, nhng
mi qua c my ngi th bng tan. y, mn hai in ny ni lm nn
nghip ln th no cng phi tri qua nhiu gian nan, nguy him th mi i ti thnh
cng), ch v khng nn ch, khng ng lng, rt cuc h lm nn nghip ln. Thn
cha tng bao gi thy ai ng ng l mt v vng gi m li lui v lm nh s nhn
h. Xin cha hy ngh li!
Nh s khc v ni:
- Ci cnh "Th ly" "Mch t" ("Th ly" l mt bi th trong Kinh Thi ni v cnh cung
in nh Chu b tan hoang thnh ra rung la. "Mch T" l bi ht ca C t ni v vic
nh Thng mt nc, cung in thnh rung cy la mch. - y ch cnh tang thng
ca h Trnh) u cng u cm ng. Ta khng phi l loi g , sao khng cm hn.
Nhng bit sc ca ta, m vn khng th dnh c vi tri, nn nh phi nn nhn
 gi ly mnh, u cn dm lm cn li lm ln ln na?
Cha ni l bn tng, lin b mi ngi vin ly m bt buc phi truyn sc lnh ra
im qun, thu lng.
Bn K v Trn u l k tm thng, khng nghim cm ni th h, chng lm ba
nhng vic phi php. Nhn dn khng th chu ng c, h bn ni ln lm lon, git
bn K v Trn, ri ui cha i. Cha chy v t Hu Lng (nay thuc Lng Sn) ri
t np nu trong chn ni rng, c nc khng cn thy mt cha u na.
H Trnh t Thi vng l Trnh Kim th phong, truyn n Thnh vng l Trnh Sm,
va c tm i th xy ra bin lon. Ri n oan nam vng l Trnh Khi, n
vng l Trnh Bng th nghip cha ht. Tt c trc sau gm 243 nm (theo Lch triu
hin chng li ch th tt c l 248 nm, gm 11 i cha, k t Trnh Kim nm K hi
(1539) n Trnh Bng nm Bnh ng (1786)).
Xt trong a k chp v t pht tch ca t tin h Trnh c li on rng:
"Chng chng b, quyn nghing thin h, truyn c tm i, trong nh dy v".
Xem th bit, ci l hng vong tuy l vic ca ngi, m cng t c s mnh vy.
Li ni sau khi Chnh a Ty Sn vo nc, dn chng on Chnh thu n xng tu.
Lc Chnh tt t chy v Ngh An, ngi c mt x ai cng mun git Chnh cho h d.
May c vua L c ch vi, Chnh bn ly vic dy qun ra bo v nh vua m thot
khi tai nn. Ri Chnh li c nh vua m lng tin dng, cho nn mi ngi trong
ngoi ch dm on m khng dm ni. Cc quan vn v trc kia chy trn ra ngoi, u
dy qun v ln ting git Chnh. Chnh mn nh vua sai khin c nc, t tin lm
oai lm phc, lun lun em qun i tr kh nhng ngi mun lm hi mnh. Th ri,
bt Trng T, git Phng C, em qun nh mi n vng, lm cho vng phi chy
trn lang thang khng dm v kinh.
Vic Chnh lm phn nhiu l cn by, nhng ng u l thng y, nn chng ai bit
lm th no. V th, Chnh cng ngy cng lm lm iu bo ngc, Chnh t cho rng
ngi i chng ai bng mnh. Thm ch Chnh coi nh vua nh a tr con, khi bo lm
th ny, khi bo lm th kia, khng cn king s g c. Bng Chnh cn e d, ch mt Bc
bnh vng m thi. Chnh thng ni ring vi ngi thn tn rng:
- Bc bnh vng l ngi anh hng ho kit min Nam ta cng khng thua. Hn qu
quyt hn ta, nhng ta khn ngoan hn hn. Nm trc ta tng cng s vi hn, nn
ngy nay hy nhng hn mt nc c, i khi trong nc tm yn, ta s chuyn tm lo
vic phng Nam. Lc ta c th tp hp binh m, cng hn giao phong trong mt trn
ln lao. tr kh c vt ngn tr ri, th t di o Ngang tr v Nam, li l b ci
ca nc nh. Nay Trn bnh chng vo Nam bn vic b ci, d bt c d m phi
nhng t Ngh An cho h, th cng nh ci mu khn xa nc Tn em ngc bch v
nga tt t cho nc Ngu, Hn Cao t em t Quan Trung nhng cho Hng V y
thi (thi Xun thu, nc Tn ly nga hay v ngc qu t lt cho nc Ngu mn
ng sang nh nc Quc; n khi dit c nc Quc ri, Tn lin quay li dit lun
c nc Ngu, thu li nga v ngc biu-vic Hn Cao-t cng tng t, tm nhng
t Quan Trung cho Hng V ri sau li ly li). ng nh li sch xa ni: "nh ly
ca n hy tm cho n" (cu ny nguyn vn ch Hn l "Tng dc th chi tt c d
chi" Trong o c kinh ca Lo T cng c cu tng t l: "Tng dc ot chi, tt c
d chi" (mun chim ot ca n, hy tm cho n). C th tc gi dn cu ny l thot
thai t cu ca Lo T). iu ngi thng khng th bit c!
V th, i vi vic Ngh An, Chnh mi dng l vt nhiu, li ni ngt, mong sao cho
c v s; li em ht nhng iu u khc trong lng m dn d Trn Cng Xn. Chnh
cho rng chuyn i y th no cng dp yn c vic binh ao, nn khng cn n
vic qun l v vic b ci na. Khng ng rng Bc bnh vng lp tm bt Chnh
lu, nhng c mu giu kn qu nn Chnh khng bit. Hoc c ngi nhc n vic bin
cng th Chnh cng xem thng, cho l k hiu s on m hay cho l tin n nhm
ngoi ng s m thi. Ti lc s b cht m bin, nhiu ngi trong triu bo l
do Bc bnh vng s l vic tranh chp min Nam m git ngm i, khi ni bin
yn, th no h cng s mu nh ta; Chnh cng vn khng cho l phi...
Sau khi Bc bnh vng ho vi vua Ty Sn (theo cc ti liu lch s, th hai anh em
Nguyn Nhc, Nguyn Hu ging ho vi nhau thnh Qui Nhn (Ngha Bnh) lin tr
v Ph Xun m i hi cc tng m bo h rng: "Nguyn Chnh l ngi cht, ta
li v mt v my cho. Nay hn bay nhy Bc H, ph vua L sai khin c nc.
khng lo n p n ta m cn nh cn li, mu ginh t Ngh An, t lm mt trn
quan trng, bt chc vic cha Trnh xm ln phng Nam ngy xa. Thng gic y
tht ng git. Khng bit hn sp sn c bao nhiu binh m, c th nh nhau vi
ta c mt trn hay khng?"
Tc th, Bc bnh vng sai bn Ng Vn S, Phan Vn Ln, ko qun ra Ngh An, hp
cng V Vn Nhm tnh vic nh dp phng Bc. Tip li cho V Vn Nhm lnh
n tit ch, cc tng u phi di quyn. Khi sp t xong, Bc bnh vng h
lnh gic h tin qun. By gi ng vo thng mi mt ma ng nm inh v (1787).
Khi Vn Nhm ko qun qua Th Sn, trn th Thanh Hoa l L Dut khng dm chng
c, rt qun lui gi Trinh Giang (sng Trinh Giang thuc x Trinh Sn, huyn Hong
Ho, Thanh Ho), ri cho ngi phi nga v kinh co cp. Tin co cp mt ngy n chn
ln, lm cho kinh thnh nhao ln, nhn tnh tan r, vi vng mang xch, bng b nhau ra
ngoi thnh trn trnh: ph phng u ng ca thi bun bn ng s cng t
ngi i li, trong chn i snh ch cn ngi c chc v li m thi.
Vua L sai cc quan cng hp dinh ca Chnh bn cch nh gi. Chnh ni:
- i nh Tn, khi qun nh Tn p n b ci, T An vn ci ni nh thng; i
Tng, khi qun Khit an vo su trong nc, Khu Chun vn im nhin nh khng.
Cc v i thn, cn phi trn tnh, khng nn t mnh bi ri trc, ch t lm cho lung
lay lng ngi. Chc trch ca L Dut l gi t ai, thy gic n khng th khng bo
co, nhng y cng l mt tay tng gii. V Vn Nhm v tt d dng nut sng c
y. V chng, sng Trinh Giang, sng Thanh Quyt (sng Thanh Quyt tc khc sng y
thuc huyn Gia Vin, Ninh Bnh (H Nam Ninh)), sng su nc lnh, d c thin binh
vn m cha d vt qua c mt cch yn n. Cng vic nh hay gi, c nh
cc, lm g m phi lung cung.
Quan ph ng s l Nguyn nh Gin ni:
- Thanh Hoa l t "thang mc", lng tm my triu u y. Nay ngi Ty Sn ti
nh, c vng Tnh Gia b chim mt, cn cc vng Thiu Thin, H Trung u thnh
chin trng, x tc nguy nh treo trn si tc. ng lm v quan u triu, binh quyn
trong tay, nh cc th no, th ni ra cho r rng, chng ti u em ht kin nng
cn, cng ng lo liu. Vic thin h khng phi l chuyn ring mt nh, sao khng ni
cho mi ngi u bit? Ngy xa ngi Nguyn ci ngi Tng rng: "i khi chng
bay bn bc n tho th ta qua sng ri". Nay khng lo liu cho sm, ch khi qun
gic n Cu Dn th gi s T An, Khu Chun (T An, ngi i Tn, lm i
c, c ti ch huy, cu nguy cho kinh trong lc ang b hng trm vn qun B
Kin uy hip. - Khu Chun, ngi i Tng, khi qun Khit an xm phm b ci,
c vua Chn Tng giao cho ch huy qun s, ng dng k buc ch phi rt v
nc) c sng li, h cng khng th trn tnh c!
Ninh Tn v Nguyn B Lan (c bn chp Nguyn Nhun) cng u ni:
- Quan ng s ni rt ng.
Ngy thng Chnh quen dng ming li ln t ngi ta, ngi ta cng s kh th
ca y, nn khng dm tranh ci li. Nhng lc y, tin tc v qun ch gp rt a n,
trong bng ri beng, li b Gin b, nn Chnh cha bit tr li ra sao. Quan bnh chng
Phan L Phin ni:
- Khng cn ni nhiu, qun gic n ch c nh m thi. B h ca ng, ngi no c
th lm tng, xin tu vi hong thng cho lm tng; to Xu mt s cp binh bi, to
chi s cp lng thc, ngy nay vo bi mng, ngy mai tc tc ln ng, khng th
chm tr!
Chnh ni:
- ti cng vy, ni trn tnh l ngha nh th!
Chnh lin tu vua cho Nguyn Nh Thi lm thng lnh, Ninh Tn lm tham tn qun
v, em qun cng hp vi Dut, chng ch trn Thanh Hoa.
Li ni, Dut ng qun Trinh Giang, Nhm bn sai ngi n bo rng:
- Ngy mai i qun qua sng, ngi dm nh nhau th by trn ch i. Nu khng c
th nh nhau th mau mau ti u hng.
Lc Nhm ng qun pha nam Trinh Giang, trc tin sai Ng Vn S em qun
men theo chn ni i v pha ty, ct ln qua sng Tt M, nh p pha sau qun Dut.
Dut khng h bit, ti hm y rt qun chy c m; hm sau ti Cao Lng, thy
qun S y, qun Dut s hi, chy tan tc ra t pha. Dut b qun S git cht. Kh
gii, lng thc, ht thy u b ch thu lm.
Qun Nguyn Nh Thi i n Chu Cu (nay l th x Ph L, H Nam (H Nam
Ninh)), nghe tin Dut thua v cht, vi gi Ninh Tn cng bn, Tn ni:
- Binh php dy rng: "Tranh c ni th thng, gi ch him th vng". Gia Thanh
Hoa ni v Thanh Hoa ngoi c ni Tam ip (tc gi l ni Ba Di, ch gip gii
gia Thanh Ho v Ninh Bnh ngy nay) ngn cch, y l ch tri t xy dng, rt l
him yu. Ta nn tin qun gp gi ly, ch qun gic chim trc. c nh vy
th t Trng Yn (tn ph, sau i l Yn-Khnh, thuc Ninh Bnh (H Nam Ninh)) v
bc cn l ca mnh. Nu ni Tam ip m mt, th l Nam Sn thnh thang vi nhng
cnh ng bng phng rng ri, e kh tranh nhau vi gic, vic nc s khng th lm
th no c na.
Thi cho l phi, lp tc chnh n i ng, ang m gp rt tin qun. M sng, qun
Thi qua sng Gin Khu (tc sng Gin, cng thuc Ninh Bnh (H Nam Ninh)) th
nghe tin qun Nhm vt qua ni Tam ip, Phan Vn Ln em qun tuyn phong
ng Hm Mai (c sch chp l a Mai), cch y ch c vi dm. Thi v ngc ku to
my ting, ri em qun by trn trn b sng Gin ch ch.
Qun Ty Sn n, chia hai ng nh kp vo. Qun Thi l loi khng c qun cu vin,
c sc nh nhau t sng n tra, tn n u ht sch. Bn lnh ng trc tr gio
hng ch. Thi bit th khng th chng ni, bn cng vi chc ngi b thuc, phi nga
chy v pha bc. Qun ch ui theo, bn cht ht. Ninh Tn chy trn vo nh dn,
c thot nn.
Vn Nhm thng trn, tc th dn qun tin ln.
Chnh ang n th tin bo n ni, lung cung vt a, chy vi vo nh, gi Hu Du v
bo:
- Chin tng ca ta ch c bn ngi. Thi v Dut chng may cht ri. Tuyn Sn
Nam, Thc Kinh Bc, gi v khng kp. Tnh th gp rt ta phi t ra cm qun. Con
nn sp binh lnh, lng thc, cng i vi ta. Qun cha, con cng dc mt lng mi c
th nn vic c.
Du ni:
- Sch c cu: "Th cha phi ht sc, th vua phi liu mnh". Con xin i trc, nh vi
gic mt trn ln, khng dm cho vua v cha phi lo v gic. Cha c i thong th m
c thc vic chin trn, con s ly u thng V Vn Nhm em v cho cha xem.
Lc Chnh sp ra i, ngi hu yu nm vt o ca y m ni:
- Thip nghe u cc quan trong triu u em v con i trn trc ri, i snh hin
b khng tt c. By gi quan ln li ra nh gic, tng s cng u theo i ht, ring
thip y mt mnh, chu lm sao c? Vy xin cho thip mt chic kiu nh thip
i theo quan ln.
Chnh ni:
- Trong vng tn n, khng phi ni n b nn i, ng lm cho ngi ta thm ri rut
na!
Ri Chnh t mnh vo cung in tu xin xut qun.
Vua bn ng ra in Cn-chnh, truyn ch ban tit vit (tc "ph tit" v "ph vit". Ph
tit: vt lm tin, thng lm bng thanh tre vit ch vo , ri ch i mi ngi gi
mt na, sau khp li lm tin. Cng c khi lm bng vng, ngc hoc g... Ph vit:
li ba. i xa khi i tng ra trn c vua ban tit vit trao quyn hn v lm
tin) cho Chnh v d rng:
- Trm da vo ng nh da bc trng thnh. Chuyn i ny quan h n s an nguy
ca nh nc. Nht thit ch c khinh gic nh trn, phi tu c m lm, mau a tin
thng trn v yn lng trm!
Chnh tu:
- Thn bit r tnh hnh ca gic. V Vn Nhm mnh m khng c mu khn, lm t
tng th d sc, m lm ch tng th khng ti. Ngy thng hn vn s thn, nay
thy thn, nay thy thn n, chc l khng dm chng chi. Thn ch ly kh th m
nn, khng cn phi nh cng thng. Chuyn i ny, khng qu nm ngy, s c th
trm tu tin thng trn, xin b h ch lo!
Tu xong, Chnh bi t m ra. Vua L thn hnh tin n ngoi ca oan mn, ri sai
cc hong thn v trm quan tin a ra ngoi kinh thnh.
Chnh em qun n trm Hong Mai (nay thuc ngoi thnh H Ni), sai Hu Du lnh
cc i qun ca c Ng-nhu i trc.
Du i n sng Thanh Quyt, lin p lu t chy theo b sng, chia n m c th.
Lc by gi, kh tri rt but, qun lnh ca Du m ng gia tri, tm nm tm ba t
ci si. Qun i tun ca ch trng vo nh la, thy r tt c, bn v bo vi Vn
Nhm.
Nhm cho qun ci b, sang thng bi sng, ngm bn xuyn qua cc khe h trn b
lu, nhm ch c la lm ch, bn pht no trng pht y. Qun trong lu hong s,
bi ri, t nhin tan v, Du rt qun v gi Chu Cu. Qun s mi phn ch cn hai ba,
khng dm n nh, cng khng dm chy v, phi va lui va dng i hu qun
(s kin ny, Cng mc chp hi khc; thuyn sng n ca Du u b bc sng,
khng phng b g: na m qun Ty Sn ngm bi sang, buc thng vo cc thuyn
ca Du, ri ko v pha b nam, tc ot ht sng n do Du thua...).
Li ni, Chnh em qun n trm Bnh Vng (tc gi lng Bng, thuc Thng Tn, H
ng (H Sn Bnh)), tm dng li ngh. Cht thy gi nam thi v v, c m my en
chy sut t ty nam n. Chnh ngi trong kiu, gi sch bi ra xem, va gp mt qu,
c li on rng: "Nc c gic ln, nguyn nhung thua trn", Chnh t bun ru, ang
lc trm ngm ngh ngi, thnh lnh li c n ong rng vo vo bay n, ua nhau t vo
c Chnh. Chnh git mnh ng xung, sc ngh ton l im g, chn ch khng mun
tin qun.
Chc lt, thy qun bi trn ca Du tan tc chy v ni:
- Qun ta v, qun gic ui theo sp sa n ni!
Chnh nghe ni, mt my tht sc, tin lui hai ng u kh khn. Tng s, b h cng
u mt va, ua nhau ni: "Th gic rt mnh, cha th giao tranh vi chng c. Kinh
thnh t qun, kh m gi ni. Chi bng dn qun v, lui gi t Kinh Bc, chn ngang
sng Nh H cho vng; ri sau s t t tnh chc cng th, th l tin hn". Chnh nghe
theo.
Sau mt lc, Hu Du n, Chnh ko qun tc tc v kinh. Xm ti, va v ti thnh,
Chnh lin bo quan tham tri chnh s l Nguyn Khu vo tu vi vua, xin n ngy
mai, xa gi i sang Kinh Bc (theo Cng mc th vua L cho gi my ln nhng Chnh
khng n, cui cng mi cho Nguyn Khu n thay...). Ri Chnh vo thng lng ph
l ch mnh , sp xp hnh trang, sai ngi h v v con gia thuc sang sng trc.
Lnh Kim ng bit chuyn, vi vng vo in tu vi vua rng: "Gia quyn ng Bng i
ri!"
Vua L lt t chy n dinh ca Chnh. Lc by gi Chnh ang chy i chy li trc
sn, dn d nhng ngi ra i. Vua cm ly tay Chnh m hi:
- S th n th ny th lm thn no?
Chnh thy vua, thn thng, run s, bn ly m tha rng:
- B h giao nc cho thn, thn khng xng ng vi chc v, lm lm l vic nc, ti
y khng dm chi ci: hai mt ty nam kinh s, khng cn c g nng ta, thnh tr
cng cha o p, ch c ca m thi. Qun gic tha thng rui di, khng c thnh
lu no ngn cn; nh th khng c, gi cng khng xong, ly g bo m cho
c ton vn? Nay b h hy nn i sang phng bc, lo tnh cng vic sau ny.
Qun gic t xa n mt nhc, li b sng ln ngn tr, th no cng khng dm ui
ta. Trong khong mi ngy, ta c th th, ri s lo su tnh xa, h li khng c c hi
tt khi phc? B h hy v cung, tu vi hong thi hu, xin a t gi (xe ca m
vua) i trc, thn s thn em lnh v voi i bn sng.
Dt li, Chnh nhn nhc o mt ng quanh mt lt, ri i. Vua cng lp tc i b v
cung. Trn ng, thy dn chng dt du nhau cng chy. Bn v loi tha c cp
git, ting ku khc oai oi. C k gi ly vua, s nn trong lng khng c g, mi tha
cho i. Vua vi vng i v pha ca Chu Tc, ri vo ca T Khc. Va ti ni nghe
thi hu v cc phi tn tm nh vua khng thy, ang gi lun ming: "Tha d (ch nh
vua) u?". Vua vi tr li: " y! y!". Ri nh vua lp tc gi lnh th v, nhng
ch c mi by, mi tm ngi, cn th u ln trn khng n. Vua vi vng sai ly
vng n tre cng thi hu v nguyn t (con u ca vua m cha lp lm thi t th gi
l nguyn t) i. Cc tn tht v phi tn u phi i b. Nhng ng dng ch khnh i
c bn hm, cn bao nhiu u b li trong in. Nhng ring ty cng qun o qu
bu ca bn th v, cng u b ri dn dc ng.
n bn sng, phi ginh git ly m qua, bt c k sang ngi hn, ai mnh th c
qua sng trc. trong bi ct, mi ngi gim p ln nhau, c ngi b ng ri b xo
n cht. Cc tay li cho khng kp, hoc c thuyn v ch nng qu m b m.
Ting ku khc vang tri ng t. Kinh thnh ri lon lung tung. Bn v loi a vo
trong cung, ph, cp bc ba pha. Nhng nhng vt ly c, chng cng khng dm
chuyn ch ra ngoi thnh, m phi giu cc ph.
Gn ti, V Vn Nhm n ni em qun vo thnh th thy cung in, kho tng ch cn
tr li xc nh khng m thi. Nhm ni:
- Vo ch cn c ci kim, hung chi l vo mt nc. Ta nghe t Bc H giu c, sao
li sch trn th ny? Ta xa n m li khng kim c mt ng tin no a v th
ni ra con nt cng khng nghe c.
Ngy hm sau Nhm bn th lnh lng khp cc nh dn phng ph, ly c ca bu
rt nhiu, n c ca t cng u ly ht.
C ngi dn n ca qun ku rng:
- i xa hnh qun, khng h chm n mt my may ca dn. C ngi ly ly ci nn
ca dn che o gip ca quan, cng khng dung th. Sao nay dn gian li b hi n
nh th?
Nhm qut to:
- Nhng vt qun ta lng c u l ti sn trong cung ph nh L, phi u l ca nh
dn? Chng qua chng bay nhn lc ri lon, tranh nhau n trm, i qun p n, khng
kp ct giu y thi. Thng ny chnh l b ng ca bn cn , khng th tha th
c!
Lp tc, Nhm sai iu ngi y ra chm. Do , dn chng rt s, khng cn ai dm ku
ca g na.
Li ni, cha con Chnh cng cc quan theo vua chy sang phng bc. V s qun ch
ui kp, ai ny chy sp chy nga, ngi n nu o ngi kia, chng cn ra th thng g
c. Chp ti th vua ti nh L n trn Kinh Bc. Gp lc trn th l Nguyn Cnh
Thc mu lm phn, mn c m khng chu vua. Chnh ti, qu trch gt gao,
Thc mi min cng ra yt kin.
Lc y, dc ng qun lnh b trn qu na. Chnh rt lo, lin kim im s lnh cn
li, u binh v nht binh (lnh tuyn bn trn) ch cn hn bn trm ba mi ngi,
nga hn su chc con, Chnh em qun i trc, qua sng Nh Nguyt (tc sng Cu
(H Bc)), ng n ni Tam Tng (nay thuc H Bc), t mnh c sut qun lnh p
lu, cm ro, ri sai Thc h v nh vua n sau.
Chnh i ri, vua v thi hu ch i bn sng, lu mi chng thy thuyn, lin cho gi
Thc n hi.
Thc tu:
- Cc thuyn u khng y, b h mun sang sng gp th xin cho thn t nhiu vng
la, mi c th thu c. Nu khng, du n sng mai cng vn y. Gi s qun
gic ui n, thn xin dng thng g a b h qua sng. Nhng ch e nhng ng
dng khng th gi c m thi.
Vua ni:
- Trm c c thin h cn khng gi c, by gi li cn tic ci g na.
Tc th nh vua sai m hm cho Thc xem. Trong hm ch c con du truyn quc v
bn mi lng vng m thi.
Vua ni:
- Tu nh ngi mun ly g th ly.
Thc ni:
- i n b h ban cho, thn xin chia mt na.
Vua cho Thc tt c. Thc lin gi li a thuyn n bn, ch nh vua v m
ngi cng i qua sng. Khi vua ln b, Thc li cho ngi ui theo, lt chic ng
bo vua ang mc. Vua a nc mt, ci ng bo trao cho chng, ri chy v ni Nh
Thit.
Vua xin vi thi hu rng:
- Con ti c km ci, khng lm ch thn kh (tr ngi vua), li khng snh si trong
vic xt ngi, b Nguyn Hu Chnh lm lm l, n ni kinh thnh tht th, phiu bt
ra ngoi, gy mi lo cho thnh mu. By gi tro leo chn ni rng, nay y mai ,
tnh th ny khng chc sum hp mt nh c. th li cn dt du nhiu ngi i
theo, s gic d bit, s sinh ra tai bin bt ng. Con ngh i ngh li, ch c vin c
ng trn Cao Bng Nguyn Huy Tc l ngi trung hu c th nng nh c. Vy
xin thnh mu hy tm ln Cao Bng, ni ng t xa xi, qun gic khng th pht
chc i ti c. , cng vic nn chng th no, con xin vit bc th th giao cho
Tc. n nh vic sm khuya hu h, em con c th thay con. Dm xin thnh mu tm
yn lng, con y ngm lo vic khi phc, ng hu c th chuc c ti li.
Thi hu ni:
- Tri khng gip x tc, gi ny sng chng bng cht, nguyn ly mnh t ni
ny lm ni chn ct hi ct, ch cn phi tro non vt sui lm chi na cho kh?
Vua rp u chy mu, mi khng dy. Cc quan cng c nhiu ngi khuyn gii. Thi
hu mi ng .
Ri , em vua l Quang, th thn l Qunh cng bn tn tht hn ba chc ngi u
theo thi hu i ln Cao Bng.
Hm sau, vua sang huyn Yn Dng (nay thuc tnh H Bc), vn thn i theo ch c
nm su ngi l bn Nguyn nh Gin, Phm nh D, Chu Don L, V Trinh,
Trng ng Qu m thi.
Va lc y, V Vn Nhm sai b tng l Nguyn Vn Ho ui kp Nguyn Hu
Chnh. Hai bn nh nhau ni Tam Tng. Hu Du ma ao nh mnh, git vi chc
qun ch. Ho chia mt i k binh vng ra sau ni nh p. Qun Chnh ri lon, t
nhin tan v. Hu Du chng c khng ni, cht trc trn. Tham tri chnh s l
Nguyn Khu cng b ch git. Chnh ln nga nhm hng bc m chy, nga ng, b
qun ch ui kp, chng tranh nhau cha gio chc m. Chnh vi ku to:
- Xin c bt sng m em dng!
Qun ch bn tri Chnh li, b ci a v kinh.
Chnh xin gp Vn Nhm ni mt li. Nhm khng cho, sai ngi k ti Chnh rng:
My vn l ti cha Trnh, phn ch m v vi chng tao mu dit h Trnh; ri li
phn chng tao v Bc, la di vua L, chim ly ngi c, t tin lm oai lm phc, ngm
ngm lo mu ln cp tranh ginh vi ch tao. Xt cuc i ca my, ton hc thi c
ca qun gic lon, phi phanh gan rut my ra, b ht nhng ci d bn, ngi Bc
ly my lm rn!
Ri Nhm bo phanh thy Chnh, th cho ch n tht.
Trong trn y, Ho tuy bt c Chnh, nhng cha bt c vua L, Ho th qun lng
mi khng c, bn ngm ngm sai ngi d tm tung tch. Vua L nghe tin s qu, lin
chy trn vo vng ni Bo Lc (nay thuc huyn Lng Giang, H Bc).
Li ni, trc kia Ln dng hu t Phm Tn Ln theo n vng chy ra Yn Qung,
ri v c vic phi co t v nh; nhn Ln mu chiu d qun lnh gip cha
Trnh, nhng v sau khng bit cha u, bn nng nh vo ngi ho mc huyn
Yn Dng, l Nguyn Trng Linh (Cng mc chp l Dng nh Tun, ngi huyn
Yn Th, Bc Giang (H Bc)).
Lc y, nghe tin vua vng Bo Lc, Ln bn ni vi Linh cng nhau i n vua v. Ri
h c sut nhn dn by tng thuc huyn Yn Dng, p lu pha bc sng Nguyt
c (tc sng Cu (H Bc)), chng nhau vi Ho. Ho nh khng c. Nhm phi t
mnh dn i qun n, m ngy nh rt d. Qun Linh thua trn. Linh dt vua L chy
trn. Em Linh l Lung b Nhm bt sng. Nhm khng git m sai em th d Linh, bo
phi np vua L, i lc ni rng:
"Ti vng mnh ra Bc, ch git gic Chnh, khng can g n t hong nh L. T hong
l ngi ca cha thng lp nn, b gic km i, cng chy vi chng. Loi co vn hay
ng vc, vn m khng chu quay v; b nga dm chng bnh xe, nn phi em qun
ti nh. Nay nu bit hi m v ngay, cn c th chuc c li trc. Nu khng, th
s tm ngi khc coi vic nc. Ngi ch t c ngi, th t hong khng cn
ngy tr v na, m l cc ngi ri cng b v ly".
Linh nhn c th, dng dng cha quyt, li sai Lung v bo vi Nhm rng: "Sau khi
b thua, mi ngi b chy mt ng, tht khng r vua L u. Xin cho php mi
ngy i tm kim, ri s t n".
nh Gin bit chuyn y, bn tu ring vi vua L rng:
- Anh em Linh khng th tin cy c. Cc ng inh D, Don L, V Trinh u l
ngi Kinh Bc, nn kp sai i chiu d ly qun t v, ri di xa gi n ph Thun
An (nay l huyn Thun Thnh, H Bc). Cn cc ng ng Qu, Vn Ln u l ngi
Sn Nam, cng nn sai v bn qun m qun, ch lnh trng pht.
Vua L nghe li, sai mi ngi chia ng m i lm vic, ch nh Gin li h gi.
Vua L ngm ngm ti huyn Gia Bnh (nay l huyn Gia Lng, H Bc), vi tin s l
Trn Danh n, n hi v tnh hnh vng . n tu:
- Th ho phng bc y c Trn Quang Chu, nguyn l x trng x Knh Than, l
ngi dng cm m li c sc mnh. Trc y nhn khi lon, Chu t tp inh trng,
gi xm lng. Trong huyn ni no c k cp th Chu lin em qun n cu. Trm
cp khng dm ng chm n, c huyn yn n, h bn bu Chu lm chc huyn
trng. C lc, Chu vc cy ba, gi dng lm ngi nng phu, h gp lnh Ty Sn l
nh cht lin. Qun Ty Sn lun lun b Chu git hi, rn nhau khng dm xm phm
n b ci huyn ny. Vn Nhm nghe tin gin lm, nh em qun n bt Chu. Chu
bn trn vo vng Ch Linh, Phng Nhn (Ch Linh thuc Hi Dng (Hi Hng).
Phng Nhn nay sp nhp vo huyn Yn Dng, H Bc), chiu m dng s, chng
nhau vi ch. Ngi hai vng ng bc, theo v vi Chu mi ngy mt nhiu. Chu
thng cho ngi d la ni ca qun Ty Sn, ri m n em qun i gp ti ni,
nh p git cht. Qun ca Chu khi n, khi hin nh thn, nh u l thng y. Qun
Ty Sn chng lm g c. Chu vn mun khi ngha, nhng cha c ai lm ch. Vy
xin a l th ca b h i chiu d Chu, chc l Chu s n ngay.
Vua ni:
- Vy nh ngi hy sai ngi i i!
Chu nghe tin, mng lm, ni vi mi ngi:
- Qun ta nay c danh ngha ri!
Chu bn em qun n n vua L, vua ti gp nhau rt l vui mng.
Vua ni:
- Nghe n nh ngi dng binh rt hng dng, nay qun gic t tp vng Bo Khm
chng hai trm tn, nu ngi c th nh ph c chng, ta s cho ngi lm chc trn
th x Kinh Bc.
Chu ni:
- Vic rt d, song ch e khi chng ko ht qun n, thn t qun, li khng c qun
cu vin, th khng sc nh nhau vi chng, m ri li khng th trnh i ni khc
giu kn tung tch. Lu nay nhng vic thn lm, ch c th h bt tc gin m cha
th t lp c cng l v c y. May nh oai linh ca b h, li c cc tng gp sc,
thn xin t mnh chng mt mt, gp gic l nh, c cht th thi ch khng chy.
Vua ni:
- Mnh m thay! Tht ng l bc i tng.
Ri vua bn phong cho Chu lm quyn trn th, tc Dao qun cng. Chu lin m
cuc diu v ni Vn Kip (thuc huyn Ch Linh, Hi Dng (Hi Hng)), dng c
v trng i tng trn ni, ri sai ngi tu mi nh vua ti xem.
Tht l:
Thnh l long ong lo vic nc,
Trch bo hng hi git qun th
Cha bit vic ny ra sao? Hy xem hi sau phn gii.

Hi th mi mt
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th mi mt

Ty Sn li ko vo thnh chim gi t nc
Chiu thng ba phen tnh chc khi phc kinh

Li ni, vua L thn hnh ti xem diu v ni Vn Kip. Nh vua ng n Trn Hng
o, gi Chu n v hi:
- C c my trm qun?
Chu p:
- Tr s ngi mi theo v, th h tinh luyn ca thn ch c trm ngi m thi!
Vua ni:
- Tic rng t qu!
Chu p:
- Qun cn tinh nhu khng cn nhiu. C trm qun cm t, cng honh hnh
trong thin h. Thn tng th, qun gic c lc ko ti y c ng, thn ch sai vi
chc ngi xng n trc trn, ma dao chm ba, khng ln no gic khng tan v.
Vua bo:
- ng nh li ngi ni, nhng nh bt thnh lnh th c, ch i trn m nh th
khng c. Nay ang khi trn chy tan tc, nhn tnh d lon, lm g cng phi cho chu
o mi c th ng vng lo vic khi phc. Vn nht b vp ng th khng th no
nhm hp li c na. V th, thi xa c ngi chu nng nu ni Ci K, c ngi
chu np mnh t Ba Thc ( y Chiu-thng mun ni n ch phc th ca cc vua
i xa Trung Quc, nh Vit vng Cu Tin thi Xun-Thu v Hn Cao T cui i
Tn. Cu Tin b Ng Ph Sai nh bi v cho t Ct K, nhng vn nhn nhc chu
ng mi cay ng, ngm nui ch ln, sau qu nhin tr li dit c nc Ng. Hn
Cao T b S B vng bim phong vo t Ba Thc. Cao T tm thi chu lp v, ri v
sau thng S), ngi ta vn phi n nhn m gi ly lc lng, khng dm lm liu
rc ly s tht bi. Ngy nay, vic nc nh cng ging nh vy, nn trc tin phi
ku gi qun cn vng thm thanh th, khng nn l mt ra vi. Trm sai cc
quan chia ng i chiu m binh lnh, Kinh Bc c Phm nh D, Chu Don L,
Sn Nam c Trng ng Qu, Phm Vn Ln, t lu na h s tr v phc mnh. Nh
ngi nn i h, by gi hy ng qun trong ni, luyn tp s ngi mi theo, cho
tt c u tinh nhu, ch sai khin.
Vua li sai nh Gin qua min thng du trn Sn Ty, ku gi ngha binh cc trn
Tuyn Quang, Hng Ho, hn ngy cng n. Cn t mnh th i ti vng Hi Dng,
truyn hch chiu d.
Lc vua n huyn Ch Linh, quan vn i theo ch c ba ngi l Trn Danh n, V Trinh
v Ng Th Ch m thi.
Ng Th Ch c dng vua bi "Sch lc trung hng" nh sau:
"Thn trm ngh, dp lon phi xem c, dng v phi c t. Vua Thiu Khang gi Lun
p m sau mi dy c nghip trung hng; Vua Chiu Lit chim ch Chu m sau mi
chng c k ngoi ch. a th nc ta, Cao Bng, Lng Sn nm pha ng bc,
gip vi t Trung Hoa. Ni sng him tr, gi vng, binh m hng cng,
tin nh. Nay b h hy ng gi n , sai mt s thn sang bo vi nh Thanh, xin h
em qun ng p b ci, lm thanh vin cho ta; ng thi a mt ch cho ho kit
bn trn, bo h hng ng. Lng ngi c khch l, ai dm khng theo? Trm
quan k no cha theo kp, ai dm khng ti? Ngoi ta vo th thng quc, trong
nhm hp qun cn vng, khin cho th gic mi ngy mi tr tri, th ta mi ngy mt
ln mnh. Ri , ta sp t phng lc, tin ln khi phc kinh thnh, cng nghip
trung hng hn c th hn ngy m lm nn c!".
Vua vi Ch ti v bo:
- Ngi ni rt hp ta. Ma ng nm ngoi, ta sai hong v cc hong thn hu thi
hu ln Cao Bng, c a mt ch cho vin c ng Nguyn Huy Tc, dn y dng li
ngha kh khch ng lng ngi, lin kt bn phin tng, t tp qun bin cng, cng
l sp sn cho vic y. Nhng cn Lng Sn th ta cha sai ai i.
Ch tu:
- Trc kia, khong nm inh Du (1777), nin hiu Cnh Hng, cha thn vng chiu
ln lm trn th x Lng Sn, tuyn b uy c ca triu nh v chiu tp nhng k
lu vong. Nhn dn by chu, n nay vn cn mn yu. Thn xin ln , vng ch chiu
d, nhn dp bo tin cho Tc, tu vi thi hu, hn ngy ra qun n xa gi. Th l mt
chuyn i m c c hai vic.
Vua L khen l phi ri cho Ch i. Ch mi n huyn Phng Nhn th pht bnh,
khng th i tip, lin gi t biu v xin ngh t hm iu tr. Vua bn cho mi nn
bc chi v vic thuc thang.
Trong li biu ca Ch gi v t n vua, c on vit:
"Gp cn nguy bin, ch hp m tm ng; ngha vua ti ngn nm mi gp; trong o
lun thng, phn a m tnh nng; tnh cha con mt nh khc chi? Nay gp bui quc
gia cn lm nn; chnh l khi thn t phi qun mnh. Dm u v vic ring m tic thn;
nguyn s eo bnh tt dn bc".
Vua xem t biu ly lm cm ng.
Va lc , bn nh D, Don L sai ngi a t mt biu ti ni rng: "Cc vng
ng Ngn, Kim Hoa, V Ging, Qu Dng (nay u thuc H Bc; ring Kim Hoa sau
i l Kim Anh nay thuc Vnh Ph v mt phn nhp vo huyn Sc Sn thuc H
Ni), lng ngi u u cng cm tc. Bn thn tuyn li chiu d, cc ho mc u
xin dy qun cn vng. Ci xin xa gi tr v Kinh Bc, cho bn h c vo yt
kin. Ri nhn , b h ban li d trc mt h cho h v ni li vi nhau, nh vy ai
m khng theo? Khi ph gi v ng y, th ngi trong thin h u c trng
thy mt tri. nh Gin trc y i Sn Ty, Tn Ln trc y i Sn Nam, cng
c xa nh ting tm, uy linh ca nh vua m em qun v hp. H tt phi ln Lng
Sn, l ni b ci xa xi cch tr? Bn thn e rng c nn n ngy thng s lm l mt
c hi, ri li b ch gn m lo ch xa, th tht l tht sch!".
Vua L cho li y l phi.
V Trinh mi nh vua v lng Xun Lin, huyn Lang Ti (nay sp nhp vi huyn Gia
Bnh thnh huyn Gia Lng). Cha V Trinh l V Chiu lm t biu xin dng hai trm
lng bc tiu vo vic qun. Vua nhn s bc y, bn dng nh Chiu lm ni hnh ti.
Li ni, khi Bc bnh vng sai V Vn Nhm ra nh t Bc, vn do mnh lnh
nh t trc, nhng trong bng cng hi nghi ng Nhm, bn sai bn Ng Vn S, Phan
Vn Ln lm tham tn qun v chia bt quyn ca Nhm. Bc bnh vng li bo
ring vi S rng:
"Nhm l con r vua anh. Nay ta vi vua anh c s xch mch, lng y chc cng khng
yn. Chuyn ny y cm trng binh vo nc ngi, s bin khng th liu trc c.
Nay ta khng lo Bc H m ch lo v Nhm m thi. Ngi nn xem xt tng ly tng t,
h c g th phi gp rt bo cho ta bit. V nh la chy, dp tt t khi mi bn th d
dng hn".
Lc Nhm tha thng ko xe ra Bc, nh vo lng b trng, khng mt ngi no dm
chng c. Nhm c v dng dng t c. Kp khi bt sng c Nguyn Hu Chnh,
Nhm t cho l uy v ca mnh khin ngi ta phi phc, khu x vic Bc H khng
c g kh.
Khi nghe vua L chy sang pha bc, nng ta vo Nguyn Trng Linh, Nhm lin tc
tc gi th bt buc LInh phi em vua L ra np. Nhm li cho i cc ngi trong tn
tht v cc quan vn v phi n ca qun ch hu; thng dng cch ht hm, a mt,
dng b iu, kh sc sai khin mi ngi m chng ai dm lm g.
Th nhng, rt cuc Nguyn Trng Linh vn khng n, cc vin quan c th lc cng
chng c ai ti. Trn Quang Chu Kinh Bc. Nguyn Vit Tuyn Sn Nam, inh
Tch Nhng Hi Dng, ai ny cm qun gi t v ni phao ln rng, chng bao lu,
bn pha s nhm v kinh , cng Nhm quyt chin. Ri , h qun Ty Sn c tn
no ra khi thnh l b bn th ho git cht. Gic cp cng nhn dp ni ln khp ni,
khi la lin tip. Lc by gi Nhm mi c s, lin bt ht nhn dn quanh vng kinh
k p li thnh i La. Ngy m c thc, khng cho ngh ngi cht no, n ni c
ngi ang i t m ng sp xung. Lm lng mt nhc, i kht, ai cng ta on. Khi
y, c ngi n rng: Trn Quang Chu ln vo trong thnh lm ni ng, hn
Nguyn Vit Tuyn em binh thuyn ngc dng sng Nh H i ln lm ngoi ng.
Nhm bn h lnh lng khp kinh s, nhng ngi tr trong cc ph phng u em
chm cht.
Ng Vn S ni:
- Mnh c vng d, c lo g h? Nu mnh t bi ri trc, th cn trn p c ai? Chi
bng tha h cho yn lng dn.
Nhng Nhm khng nghe. Va lc y c ngi lng C X, huyn Gia Lm, t xng l
Trn nh Khi lm chc thim s ca nh L, xin vo yt kin. Nhm cho mi vo v
hi:
- Nguyn Hu Chnh l k vong mng, ly trm ngi cao, tn hi nhn dn, thin h ai
cng cm gin. Ngi Bc H mu nh hn m khng c, tr li b hn lm hi.
Nay ta tr hn i cho, ng l n ta mi phi, sao ta vi m khng ai n?
Khi p:
- ng c ti quyt thng ngoi ngn dm, l no li khng xt r tnh ngi? Ngi
Bc H d on Chnh rt su, m lng nh nh L cha ngui. H thy ng git Chnh,
xa gn cng mng r, nhng v ng cha bn g n vic ph L, nn ngi ta bng
hong trng ngng, cha dm n vi. Nay t qun b nc m i, khng c l cn
quay tr li. C Sng nhng cng L Duy Cn, lc tin cn sng, chnh v lm
ng cung, sau gp vic bin c nm Nhm dn (1782), mi b kiu binh trut b. Nu
ng khi phc ngi cho Sng nhng cng tm coi vic nc, ri em vic y b
co khp trong ngoi, yt mt mnh giy ca i Hng, th chng bao lu cc quan vn
v s n hp c. Lc by gi vic thin h ai cng phi nghe ng, ng xoay vn d nh
tr bn tay, lo g m khng xong xui?
Nhm gt u ni:
- ng ni rt c l. V nh m tru, ct ng ng gn khp xng th cc th tht s
t c, khng kh nhc g.
Ri , Nhm bn sai mi Sng nhng cng vo ph, ly l thng khch m tip i
v bo rng:
- Thin h vn l thin h ca nh L. T hong b nc m i, trong nc khng c ai
lm ch. ng l thi t c, c mnh vua t trc. By gi ngi y, ngoi ng ra th
cn ai na?
Sng nhng cng ni:
- Nc mn ny mt c ging mi, nh n thng cng (ch Nguyn Hu) gy dng
li cho. Nhng tri cha thi v, t hong th u, b tn lon thn lm lm l, phi chuc
ly s bi vong. Nay cha cng (ch V Vn Nhm) khng n b, li lo ni li ci dng
t, l iu may ln cho nc mn ny. Ch him ti l ngi khng c c, nu
c lm gi ngi y, th cng vic chnh n phen ny, cng xin nh cha cng gip
cho, may ra mi c th t lp c.
Nhm ci m rng:
- ng hy c lm, khng cn lo xa. C ti y, bn gian hng d mun hi ng, cng
quyt phi s m khng dm hnh ng. i khi thng cng ra y, ti xin ni gip
ng, ng s c ln ngi vua tht s.
Sng nhng cng nghe ni, mng lm, bn sm sa l vt ti yt nh Thi-miu, ri vo
trong gian nh pha t in Cn-chnh, v cho Khi i tm tt c cc quan n bn
vic.
Trc ht, Khi ti nh L Phin. Phin mng rng:
- Vua phi chy khng i theo, li theo ngi ta m lp vua khc. Li ni y sao cn
n tai ta lm g?
Ri Phin b trn lp tc.
Khi li ti nh vin tham tng l Huy Bch. Bch t chi khng chu gp. Sng nhng
cng bn tho t d cc quan i ni rng:
"Nm xa nhng ngi, qu khng c lng tham thin h. Ngy nay tm nm quyn,
ch mong gi vic t t. Nhng ai hiu cho , th nn ti hp ti triu".
Nhng cc quan vn, rt cuc chng mt ai ti. Khi liu cng vic chc l khng thnh,
bn bn tnh vi mt ngi bn. Ngi y tr li:
- Anh np tin mua cht bng sc, triu khng ngi, tic khng d, mt nc khng
phi ti li ca anh, c nc khng phi trch nhim ca anh, chng qua anh mun
nhn lc lon lc mu ph qu m thi. Nhng Sng nhng cng khng phi mn
hng l c th bun bn c, Vn Nhm li l k d tm kh lng tin cy. Mt mai Bc
bnh vng n, tai v tht l kh lng; m sau ny vua Chiu thng tr v, anh cng
khng c ch no dung thn na. Tc ng c cu: " yn chng mun, mun chui u
vo chum mua v". Chnh l ni hng ngi nh anh !
Khi s, bn b trn.
Sng nhng cng ngi tr trong in, ch c mt vi hong thn v ba bn tn v bin,
sm ti chung vi nhau; cn mi cng vic u khng n tay. Hng ngy hn ta i b
n ph ng, chu chc Vn Nhm v hi cch x tr, song Nhm cng chng bit x
tr ra sao. Ngi kinh thnh thy vy, u gi hn ta l "gim quc li mc" (vin th li
coi vic nc).
Li ni, Ng Vn S t khi nhn mt ch ca Bc bnh vng v cng Nhm ra Bc, lc
trong qun thng vn dng li ni ngt nh Nhm, ngm d . n lc ny, S
bn bo Nhm rng:
- Chng ti vng mnh theo ng nh dp, gic Chnh b git, nhng d ng ca y
vng ng nam vn cha dp yn, vua L vn cn chy trn ngoi, m cc quan cng
u ln trnh. Nay ng cho Sng nhng cng lm gim quc, nhng ti xem lo y ch
l phng a dua khng c tch s g, rt cuc ch l mt cc tht trong ci ti da, lm
sao m sai khin c k khc? T khi c nc Nam ti nay, triu i thay i khng
bit l my ln ri. Thin h no phi l ca ring ai. Liu c th ly c th c ly i,
ri t quan, chia chc xy dng phn giu, lm cho tai mt ca mi ngi u c
mt phen i mi. Nu c k no ly trm danh ngha ( ni nhng k mn ting ph
L) th c bo l gic, ri em qun ti nh, ai dm chng li? Vic g m phi mn
a ti i ngoi ch trng coi vic nc, hn sm vai ng ch "tng t" trong
vn; cn mnh th c ng mi trong thnh, lm ti lnh khch tr nc ngoi?
Nhm ni:
- Bn Nhng, Tuyn chng qua hi tn thoi thp; nm ly cnh tay t nhin phi n.
V ta xem bn b ti nh L chng c mt no nh in an nc T, Vn Trng nh
Hn (in an l ngi h vua T i Chin quc; Vn Trng tc tn t ca Quan V,
l bn kt ngha ca Lu B thi Tam Quc. Hai ngi u c ti trong vic nh dp v
gip nh vua khi phc t nc); chng qua h s binh oai ca ta, nn sm chiu dng
dng thi. Nu ta h mt ci bng, hn ngy phi ti ca qun, khng ti th chm,
chc l chng s ci o mang roi n xin chu ti. iu khng phi l vic ng lo.
Ch v lng ngi t Bc cn nh h L, khng th khng chiu theo lng mong mi
ca mi ngi. Mn hn ra lm pho tng g, l ct chia r ng ca Chiu
thng, v rng buc lng dn Bc H m thi. Ch khng phi ch l cc ng c
th bit c! Cc ng kho sc nh trn, ta s giao cho cc ng chia ng tin nh,
ri gi ly t, lm bc trng thnh cho ta, h chng tt ? n lc , cuc th xoay
vn, t nhin c nhiu vic hay, ng ng lm ch khng phi ta th cn ai? Cn g
m phi lm khch?
S im lng ra v, ri bo vi Ln rng:
- Lo tit ch tht khinh ngi qu. Hn c ti c, tr lc g m dm coi bn ta l ti
lnh trng? Xem hn t khi vo thnh n nay, lm c vic g? Thc p dn phi
gp rt p lu v ph L Duy Cn lm gim quc, u l sp sn ci mu lm phn,
hng tranh ginh vi ch ta. khng bit ly gic Chnh lm rn, tr li mun bt
chc n. Khng mun sng li mun cht, th c cho hn i theo Chnh, rn nhng
k khc!
S bn lm lt cc vic lm ca Nhm, cho l ti trng lm phn, ly Ln lm chng,
ri ngm sai ngi v Nam bo vi Bc bnh vng (theo Cng mc th Nhm c lm
nhng vic tri php, nh t c n chng, chuyn quyn trong vic ct nhc, xp t
quan chc, v.v... Nhng bn cnh , S vn c him khch vi Nhm, nn dng mt
th vu oan cho Nhm lm phn). Bc bnh vng ni:
- Thng V Vn Nhm ng cht tht! Ta vn bit hn th no ri cng lm phn, qu
nhin khng sai.
Tc th Bc bnh vng h lnh tin ra Bc, c thc cc qun b v qun k m ngy
m i gp. Chng hn mi ngy, n thnh Thng Long. By gi ng h va nh
git xung n trng canh t, Nhm ang ng say trong ph. S c tin, lin dn ngi
do Bc bnh vng sai n phi giu kn vic y, khng c bo cho Nhm bit; ri sai
ngi ngm ngm ra ngoi thnh n Bc bnh vng. Ngi nh v ngi xung quanh
Nhm cng u khng ai bit g. Chc lt, Bc bnh vng vo thnh, n thng ch
Nhm nm, Nhm cng vn cha bit. Bc bnh vng lin sai v s l Hong Vn Li
m cht Nhm ri khnh xc ra sau ph ng (cng theo Cng mc, lc Nguyn Hu
n, Nhm ra ngoi thnh n, Nguyn Hu lin nhng nga ang ci v lng che cho
Nhm vo thnh, li an i v v n tn. Sau , Nguyn Hu mi bt Nhm em tra kho
v git cht).
M sng, Bc bnh vng truyn lnh cho S lm chc i t m, thng lnh qun i
thay Nhm, lc qun lnh mi bit.
Hm y, Bc bnh vng ct t li quan chc: c ngha ho hu lm trn th trn
Sn Nam; Li quang hu (c bn chp Tuyt quang hu) lm trn th trn Sn Ty;
Nguyt quang hu lm trn th trn Kinh Bc; Hm h hu (c bn chp H h hu) lm
trn th trn Hi Dng. Cn Gic ho hu coi gi b Hnh, chnh ngn hu coi b H,
c thin hu coi b L, Lc ti hu coi b Li, v u kim nhim chc hip trn. Bc
bnh vng li bo h tin c nhng ngi m h hiu bit, chia ra cho lm quan cc
huyn. V th chia ra chc sut, chc ni; vn th chia ra chc tri, chc ngoi. C su trn
(theo D am vn tp, di triu Ty Sn, cc trn Bc H c chia li thnh 7 ni trn
v 6 ngoi trn. y l 6 ngoi trn: Lng Sn, Cao Bng, Tuyn Quang, Hng Ho,
Thi Nguyn, Yn Qung) u do S tu theo ti nng m ct t ngi, sau bm ln
xin cp vn bng, ri cho ai ny lnh qun bn b v trn ca mnh. Bc bnh vng li
h ch vn con th t ca tin hong nh L l L Duy Cn lm gim quc, coi vic t
t, v cho i ht thy cc quan vn v phi ti ca khuyt, chc sn nh b L, ri
theo vin l quan l V Vn c vo yt kin.
By gi vin quan vn l Ng Th Nhm vo yt kin trc, c tng lm l hong t
nh L, lin mi cng ngi vi mnh. Tip , bn L Phin n, u ly di sn, Ng
Th Nhm trong bng rt y ny, vi ng dy i ra. c ly lm l khng bit l ai, bn
hi:
- Ngi va ngi y l ai th?
C ngi tr li:
- Vn ban Ng Th Nhm y!
c gin m rng:
- Ta vng mnh cai qun tt c, sao li c v l nh vy?
Ri c tc tc sai ngi theo bt.
Ng Th Nhm bit trc chuyn , nn lc ra, vi vng trn trnh ngay. n ti,
Nhm vo yt kin vin trung th lnh K l hu l Trn Vn K.
K ngi Thun Ho, vn c vn hc, l bc danh s Nam H. Nm inh du (1777)
nin hiu Cnh hng, K thi trn u gii nguyn. Nm Mu tut (1778), K ti kinh
thi hi, s phu Bc H, K c giao thip quen bit t nhiu. Nm Bnh ng (1786), Bc
bnh vng nh ly thnh Ph Xun, sai ngi tm K hi vic Nam, Bc. K i p
rt nhanh v rt hp , nn Bc bnh vng rt trng, cho vo ch "mn trng" (ni
ca bc tng soi), vic g cng bn vi K, lc no cng gn bn K, khng my khi
xa ri.
Lc y Ng Th Nhm ti gp K, ni r tnh trng mnh xc phm ti c, s b hm
hi nn khng dm n, ch khng phi dm trn trnh, ri nh K gii cu cho. K ni:
- Nghe ng l bc k ti, khng may b ting gim pha, trn trnh hn nm su nm, s
tch lu cng thm tinh tu. Nay ra ng dng vi i, chnh l hp thi. Ti em tn
ng trnh vi cha thng khen ti ng c th dng lm vic ln. May mn nay c
cha thng r lng yu mn, sai ti tm ng, vy khng phi cn g n ng c!
Tc th K a Nhm vo yt kin Bc bnh vng. Bc bnh vng ni:
Ngy trc, ngi v cha Trnh khng dung, mt mnh b nc m i. Nu ta khng n
y, ngi lm sao c thy bng mt tri? C nh l tri mun dnh ngi ti
cho ta dng. Vy ngi hy c gng m lo vic bo p, th l c.
Ng Th Nhm rp u t n. Bc bnh vng ngonh li bo K:
- y l ngi do ta gy dng li, nn tho ngay t ch phong lm chc t th lang b
Li, tc Tnh phi hu, cng vi Vn c coi tt c cc quan vn v ca nh L.
Hm sau cc quan lc tc ko n, l quan a vo ly in Chnh trung. Bc bnh
vng i ht ln snh ng m bo:
- Vua L do ta lp ln, nhng l ngi ti tm nhu nhc, khng th gnh ni cng vic.
Sau khi ta v Nam, lin b Nguyn Hu Chnh sai khin t rc ly bi vong, t nc
ny d ta khng ly th cng b ngi khc ly mt. Nay ta Sng nhng cng lm
gim quc, cc ngi hy c gng li gip ng ta. Ta tht khng mun ly Bc H
kim li, nay mai li sp v Nam. Nhng v s t hong tranh ginh cng gim quc,
thnh ra ta lm n m li ho ra gy lon cho h, nn ta phi vin i t m l Ng
Vn S li trng nom vic binh, ch khi bn ci tm yn, ta s gi v.
Trm quan t gi lui ra, ri ni ring vi nhau:
- Bc bnh vng tm dng li ni ngt gi ng chng ta, ch khng phi tht bng.
Vn S cm qun y, th Sng nhng cng lm g m c nc? H c ng g lin b
h nm ly cnh tay, ng y cn lm c chi? V nh cy tm gi, bm vo cnh cy
khc, r khng bn t, sng lu di lm sao c? Chng ta, ngi no c th i theo
vua lo vic khi phc th i i, nu khng th nn n xa cho sch mnh, ch cho ngi
ta la phnh m rc ly v.
Sng nhng cng cng bit nh th, nn phi than rng:
- Ta nay ting l lm gim quc, tht ra ch l mt ng t gi n. Nhng v miu x c
y, b i th i u? Thi th cng nh cam lng nh th, khng hi hn g na vy!
Qua vi ngy, Bc bnh vng dn qun v Nam. Trc khi ln ng, vng chn nm
su vin vn thn l bn Phan Huy ch, Nguyn Th Lch, Ninh Tn, Nguyn B Lan...,
phong cho quan tc: ch lm chc t th lang b H, tc Thu nham hu, c a v
Nam (bn ch Hn chp c Ng Th Nhm cng c a v Nam; l chp lm). Cn
bn Lch, Tn, Lan..., th u c phong chc hn lm trc hc s, theo i t m S
li t Bc. Nguyn Hon v Phan L Phin u xin v dng nhn, nhng vn c Bc
bnh vng cho gi nguyn chc tc, v sai b L cp pht giy t cho h tr v lng
xm. Tham tng l Bi Huy Bch, thim l Nguyn Huy Trc u c n kinh, nhng
khng chu cho dn vo ly cho. Ri ang m Bch trn, cn Trc th t t i Ng-
s.
Nhng ngi trn trnh khng chu ra th c ph ng s Nguyn nh Gin, tham tri
chnh s L Duy n, Phm nh D, ng xu mt vin Nguyn Duy Hp, Phm Trng
Huyn, thim sai cng phin Phm Qu Thch, cp s trung Nguyn nh T, tt c
ch c by ngi m thi (theo Cng mc, th s ngi ny gm tm vin, m c mt s
tn khc hn y).
Li ni, by gi vua L ang huyn Lang Ti, li di n huyn Ch Linh. Cc quan
bit ch vua , nhiu ngi n theo. L Ban Gip Sn (cng gi Hip Sn, nay l t
huyn Kinh Mn, Hi Dng (Hi Hng)) em mt trm ngi ngha dng n yt kin.
Vua mng lm, phong cho lm chc ng doanh s, tc trung nhc hu.
Ban ni kn vi vua rng:
- Trc y, thn v Ngh An, thy nhn tnh rt l cm phn, ght Ty Sn nh cu th,
nhiu ngi nhm hp rng ni cng lo vic khi ngha. Cc bc ph lo nghe tin
thn Bc vo, u ln lt n hi nh vua u, mun cho con em i theo. Nhn th,
thn mi cng i vi h. Dc ng qua ca bin, thn ly iu ngha khuyn d, nhiu
ngi xin em thuyn qua bin, hn nhau hp ngoi khi ph Kinh Mn (a bn ph
Kinh Mn (Hi Dng) i L rt rng, gm c mt s huyn ca Qung Yn v Kin
An hin nay). Gn y, thn c tin bo rng: hin c chng hn by chc chic thuyn
v hn ba trm thu th, kh gii lng thc y , t hm na s n. Vy xin xa gi
ng ra Gip Sn, h chiu cho Trn Quang Chu em qun bn b h v. Qun b do
Chu thng lnh; mt thu thn xin m ng. Hai cnh qun nng ta ln nhau.
Trc hy khi phc trn Hi Dng lm ni xa gi tm ngh. Trn y pha bc c th
khng ch cc huyn T Sn, Thun Thnh; pha nam thng vi cc ph Thi Bnh, Kin
Xng, theo ng Yn Qung c th n thng Cao Bng, v ko lun sang vng Lng
Sn. C trung hng khng cn cch no khc na.
Vua L nghe theo, bn h chiu cho Chu lm chc c chin o Kinh Bc
Qun cha kp tin, th va gp lc inh Tch Nhng Hi Dng dng t biu xin
theo i nh trn. Mi ngi nghe tin, ni nhao ln rng: "Nhng l mt thng chng ra
lm sao. Bo l c ngha ? Trc y hn toan gip nh cha chng li mnh lnh
nh vua, lc u ph qun Thu, sau li theo cha n . n khi qun Thu lm khng
nn vic v n b tht bi, hn u b i khng nhn. Bt ngha n th l cng! Bo l
c ti ? Chnh hn hai ln cm qun chng gic, th mt ln thua Kim ng, mt
ln thua Ng ng, ch chy thot c ci thn, khng cht l may y thi! Xem mt
i hn, ton khng c ngha kh, li khng c ti chin u, ch cy th con nh tng,
quen dng kh th nn ngi ta. Khi hn mi v Hi Dng, th b h cp bc trong
x. Ngi ta coi hn l ging diu qu gian gio v gi l gic Nhng. Ho mc cc
huyn vit th cho nhau k ti cc ca hn. H hp nhau trong lng Lai Cch,
huyn Cm Ging, hn nhau n nh ph Hm Giang. Nhng phi lui qun v huyn
Bnh Giang. Ri nhn lc ban m, ko n lng Lai Cch, git hi khng bit bao nhiu
ngi m k, n ni thy nm ngn ngang y ng. S tn nhn ca hn nh vy, nn
ngi Hi Dng ai cng coi hn l k th. Nay dung np hn, chng nhng v ch m
cn mt lng nhn dn Hi Dng; tht l tht sch!".
Vua L cng tng nghe tin: Nhng b mi ngi khng dng ngm ngm a th xin
hng Ty Sn, nn lc ny cng nghi ng khng cho Nhng theo i nh.
Cc ho mc trn Hi Dng nghe tin vua sang x ng, u dng t biu, quyt xin
nh Nhng.
V th, Nhng bi ri qu, tnh khng cn ch no dung thn lin pht cu m ni
rng:
- Vua khng thng ta, ta cn cn g v n vua?
Ri Nhng sai tn ng ca y l Trn Lin n Thng Long ngm ngm t co ch
vua , v xin Vn S sai qun i bt. Ban u, Lin nghe tin vua ln lt trong nh dn,
ch c su by ngi theo, bn bo cho S bit.
S hi cn k, Lin v r ng i cng ch ca vua, ri ni:
- V nh vo cha tri mt lo trc li i m thi!
S ci m rng:
- Nu qu nh li ngi ni, sao ngi khng li c n y cho ta, cn xin qun lm g?
Lin p:
- Li ng ta i chng qua ch mt tn lnh cng , nhng chng ti cn s danh ngha,
nn khng dm lm. Vic y c nhin l vic d, nhng li kh i vi ngi trong nc,
xin ngi xt cho ch !
S tin l tht, lin sai mt trm tn lnh cng i vi Lin. Khng ng lc y, Trn Quang
Chu v L Ban n ch vua , v qun lnh bo v cng khng t. m y nghe bo
qun Ty Sn vt ni m n, hai ngi bn chia hai ng nh dn li, v git cht
sch. Lin chy trn vo hang ni c thot, ri chy v Thng Long bo tin. Vn S
lp tc cho mt o qun ln i ui vua L (theo Cng mc, th inh Tch Nhng
n vy nh vua L hn mt thng. Sau c hai ngi Hi Dng l Trn nh v
Hong Xun T n cu vua, chm git hai ngi em ca Nhng. Nhng mi phi b
chy). Vua mi n Gip Sn, cc o qun cn vng cn cha nhm hp c ht.
Cht nghe tin qun ch sp n, Nhng lm hng o. Mi ngi u run s ni nhao
nhao ln rng: "Nhng m thng ng vi gic th Hi Dng khng th c". Chu
xin vua li v huyn Ch Linh. Ban th xin vua i Yn Qung. Mi ngi ang bn bc
phn vn cha quyt, th va lc Trng ng Qu v ngi con l Trng ng Th
ci chic thuyn bin t ph Kin Xng n yt kin vua. Thy th, Qu bn ni:
- Ch Linh l ni i ni gp ghnh, tt ngang sang Gia Bnh th li l ng rung mnh
mng. Ta qun t sc hn, nh hay gi u khng tin. Cn Yn Qung th li gip vi
Hi Dng, ng sng, vng bin, u l ca ng ra vo ca Nhng. Hn n hai
lng, th cng khng phi ch yn lnh c th tr ng. Trn Sn Nam t tt dn
ng, inh trng c th luyn lm qun lnh, thc go c th trng lm lng thc, sng
ngi chng cht nh mng nhn, ci mt chic thuyn, b ch n n ch kia, chng ai
cn bit li no m tm. B h ang lc nh con rng n bng, khng u yn n bng
y.
Vua theo li Qu, bn quyt di v pha nam. Cn li bn ca Chu v Ban th vua u
khng nghe. Ri , vua yn u hai ngi, sai Chu dn qun v Bc, Ban th em
thuyn bin lui v Bin Sn (ni Bin Sn vng bin huyn Tnh Gia, Thanh Ho), ch
lnh trng pht. Th l qun cn vng tan tc i ra bn pha, cn vua th i v pha nam.
Lc ti ni, vua ng huyn Chn nh, dng nh ng Qu lm ni hnh ti. Qu a
con em v ngi trong h ti ly cho, vua u ban cho quan tc, sai h chia nhau i
cc lng, cc huyn chiu m qun ngha dng. Xa gn n nc hng ng, u xin hp
qun cn vng, hn ngy cng n, thuyn b k c hng nghn, qun lnh c ti vi
vn. Cc tay ho mc u n, vua t mnh ra yn u h. Ri sai ng Qu chia qun lm
nm o, trong tng o li t ra cc chc thng lnh, c chin, tham qun, c hng
mi chc mt vin, lp thnh c i, ch ngy xut pht.
Vin ni hn l L Xun Hp bo ng Th rng:
- Qun l l vic ln, khng th khinh sut. Trc ht nn im s qun, kn ly ngi
cng trng sung lm chin s, c nm chc ngi lm mt i, nm i lm mt c,
nm c lm mt o, do vin thng o c sut. Nhng ngi cn li th dng vo
vic chuyn ch v sai khin, ch qun lnh khng tinh nhu ln ln vo, ting l c s
m v dng. Nay nn k r danh sch, dn vo bi mng, nh vua ban cho binh ph,
trao cho qun lut. Vin thng o vng mnh lnh triu nh; cc c i th chu s tit
ch ca vin thng o. Ngi no tun theo mnh lnh th c trng thng; ngi no
khng nghe mnh lnh th b ti chm. Sao cho qun lnh u hng hi v bit khun
php, sau mi c th a ra trn mc. Binh l vic d, chin l vic nguy, khng phi
l tr tr con.
Th ni:
- Ngy nay chnh l lc ang cn gp rt thu phc lng ngi, mi vic hy tm gin d,
cha th buc ngay h vo khun php c!
Hp ni:
- Thu np c nhiu ngi m dng khng c ch s h thy gic l chy, ri li cn
giy xo ln nhau na, th d nhiu cng chng lm g. Sao khng ngh n vic c ln
i thn nh ta c sc khuyn nh vua qua s Sn Nam, ng l con ngi, vng mnh
cm qun, vn nht m b vp ng, ti y ti ai?
Th khng nghe, ch gi cc ho mc n m phn phi bng ming, tuyt nhin khng
c s sch g c th tra cu. Bi vy, n khi c vic cn sai khin, Th u l m
khng bit u m ln, n ni phi chy i hi lng xng khp ni, trong qun ng
chng cn c k lut g na. Qu cng khng bit, gi Th hi v vic qun th Th tha:
- Cc o nay t tu, qun s rt nhiu, ai cng hng hi nh gic. Xin nh mt trn
lp cng!
Qu cho l phi, tu xin chn ngy xut qun. Vua c ngn ngi m rng:
- Ta nghe nhng ngi gii v chin trn, trc ht phi lo n vic thua, ri sau mi
thng c ngi. Nay ta xem thuyn b th u l thuyn cu, thuyn chi, qun lnh th
u l nhng k ch ba hp, dng qun y m nh, c chc l khng b thua chng?
Ngh n ci cnh sau lc trn chy, cng mt v ngi b ti lo vic dng li c nghip,
th trm d khng th khi phc c x tc cng quyt cht vi x tc, th nh nhau
vi gic n cng, ch c s g xut qun? Nhng trm mun lm vic g cng phi tnh
k vn ton, ng hu khi mang ting l v khinh sut, vi vng m chuc ly v bi
vong.
Qu ngonh li bo Th:
- Thnh thng bo nh vy, con ngh th no?
Th ni:
- Ngy nay, iu m mnh trng cy, y l lng ngi. Mi ngi ai cng knh mn n
c ca thnh thng, cm th vi gic, nguyn xin nh mt trn ln, git cho ht gic.
Lng ngi nh th, nh u khng tan? o cy gy c th qut ng c nc S,
dng ngn tre c th lm mt nh Tn (trong sch Mnh t, li Mnh t ni vi Lng
Hu vng c cu: Ch nh kh d tht Tn, S chi kin gip li binh, ngha l o cy
gy c th nh bt gip bn gm sc ca qun Tn, S. Theo Bc s, cui i Tn,
Trn Thng v Ng Qung khi binh, ch dng cy ci lm gm do, dng ngn tre ln
lm c m nh bi qun Tn); hung chi s qun ny v s thuyn ny, h khng git
cht qun gic hay sao? Nu c mun qun lnh quen tho trn mc, thuyn b phi
lu gc, th trc y qun Thc, qun Nhng u l nhng vin tng tri qua trm
trn, lnh thu b cc doanh m h thng lnh u l qun tinh nhu, hng dng, sao cng
khng th thnh cng m li phi tan v? Vy thn xin th thuyn ngc dng m ln,
quyt chin vi gic. Xe nh vua ti sng, qun s hng ln gp trm, chng qua nm
ngy, c th ly li kinh thnh. C hi ny khng nn b l!
Va lc y Nguyn Vit Tuyn a binh thuyn n n vua. Nhn th, ng Qu
khuyn nh vua cho xut qun.
Nguyn trc, Tuyn l ngi cng huyn vi Hu Chnh, lm b tng ca Chnh, cng
vi Chnh vt bin vo vi Ty Sn, xng pha nhng ni nguy him, khng h ri bn
cnh Chnh. n lc Chnh v nc v c ch, lin tin Tuyn vi vua, ni l ti Tuyn
c th ng ni mt mt. Vua bn h chiu cho Tuyn lm trn th trn Sn Nam, thng
lnh nm ngn lnh b v by chc chin thuyn.
Tuyn gii v thu chin, nn khi Chnh c him khch vi Ty Sn, s Vn Nhm li
dng lc s h m i ng bin n, Chnh bn sai Tuyn ng n ca bin i
Hong, em qun i tun ngoi bin d la tin ch. n lc kinh s tan v, Chnh a
vua chy sang Kinh Bc, Tuyn khng c bit. Sau tin bo n ni, Tuyn mi lt
t bin rt v trn, mu ng gi t y chng vi ch. Vn Nhm c ln nh
Tuyn, nhng khng h c. n khi Vn S ln thay Nhm, mun d Tuyn v hng,
bn sai ngi vo Ngh An, bt cha v v Tuyn ra Thng Long. Ri sai v Tuyn cm
th cha Tuyn vit d Tuyn, ng thi li a tin rng: "Nu Tuyn khng mau mau
u hng, th s git cha!".
Tuyn ly th ca cha, khc v ni:
- i ngi c ba ng b trn th hong thng l vua ta, Bng cng l thy ta; mnh
cha khng dm khng theo, nhng th ca vua v thy khng th khng tr. Gi s u
hng m c trn o nui cha, tr v qu hng h hng lm ngi nng dn huyn
Chn Phc cho ht i, th d c ng n mt ng kia, ta cng cam lng. Song ch s
b la di, ri vo tay qun c c, c mnh ta cng b n git hi, th trung hiu u
hng, ting ci cho ngn i, lm k ngu di trong thin h, nh th rt l khng nn.
Ri , Tuyn dn v tr v t t vi cha. Cha Tuyn c tin, bit Tuyn khng c
cu mnh, bn nga mt ln tri m than rng:
- khng c th cu sng vi con th cn xin sng vi ngi khc lm g? Gi s n
lm c nh Vng Lng (i Hn, Vng Lng l mt tng gii ca Hn Cao-t; khi
S Hng V nh nhau vi Hn, bt m Vng Lng, ri buc phi vit th d con v
hng, nhng b khng chu, t n c vo mi gm m cht cho con mt lng ph
Hn), th d c cht nh b m Lng, ta cng khng hi tic. Nhng ta xem n ch nh
con ln, con ch, kh lng m lm c nh th. Cht khi chnh mt trng thy n tht
bi, th rng cht trc cn hn!
S bit ng ta, lin sai ngi canh gi rt nghim ngt, v ni:
- Tuyn khng c hng, th ta cng khng th nui gic.
Ri S t em qun i nh Tuyn, a c cha v v Tuyn i theo. S sai i c
Nguyn Vn Tuyt thng lnh thu qun, cn mnh th thn hnh em b binh cng Phan
Vn Ln chia lm hai cnh t hu, men theo hai b sng ci, cng tin ln.
n bn Thanh Tr, S bt c mt tn do thm ca Tuyn, tra hi th y ni:
- Tuyn ch c tm chc chic chin thuyn, ng ca i Hm T, m khng c qun
b. Lng thc ton ly ca dn, nm ngy mt k, nhng cng khng c u n.
Qun ca Tuyn c khi buc thuyn ven b sng, ri vo nh dn cp bc, mi ngi
ai cng chn ght, th khng th no ng lu y c. Gn y, Tuyn li sai p lu
t sng Hong Giang, c thc cng dch rt gp. Nghe u ng ta sp lui v y
lm chc c th.
Nh vy, S bit r tnh hnh h thc ca Tuyn, lin bo vi Ln rng:
- Qun ta chuyn ny bt Tuyn nh bt a tr con, khng kh g c!
S bn hp qun b, chia lm hai o, nhn m ti tin v pha nam, vng ra sau qun
Tuyn, phc kch hai bn b sng, i khi thu qun giao chin vi qun Tuyn v
nghe thy ting sng n, th lp tc gic trng, h reo xng ln, hai cnh cng nhm
thuyn qun ca Tuyn m bn.
Ri , hai bn giao chin vng huyn Kim ng, qun Tuyn bt li, phi theo nc
xui cho gp v nam. S tha th vy qun ui theo. n sng Hong Giang, qun
Tuyn da vo lu t gi th th, hai mt thu b nng ta ln nhau chng vi
qun S.
Lc Tuyn thua Kim ng, s dn mn xui u cha ai bit. Trng thy thuyn b y
sng, c qut rp tri, h cho l qun Tuyn th no cng thng trn. Li nghe vua L
Chn nh, Tuyn cho thuyn i n, xe vua sp n, nn ai cng n nc mng r,
tranh nhau em inh trng, m c ging trng n qun vua. Tuyn thy dn tnh nh
th, nn mi dng biu tu xin nh vua ng ra coi qun. ng Qu cng ht sc ch
trng vic nh vua thn chinh. Vua L bt c d phi gng gi nghe theo. Nhn dn
vng ven sng trng thy tn lng nh vua, u xm xt trn b, chen chc ng xem
cht nh nm ci. Ai ny u ni: "Vua ta n y!" Ri bo nhau vi lia la v tung h
"vn tu".
Xe vua i sang hng bc, n sng Ng ng, cht thy mt ngi ht h ht hi chy
v pha nam. Qun lnh lin bt li, hi c sao m chy. Ngi y ming run cm cp,
khng th ni c, ch gi ngn tay tr v mt lng ng xa, hi lu mi p:
- Gic... n... ni... ri!
Mi ngi cng ln trn cao m nhn th thy thp thong trong m cy ci um tm,
c mt ton qun ang t pha ty i ti, c qut khi m khi t. Ai ny u ni: "ng l
b dng qun Ty Sn". H vi vng xung thuyn, tu r vi vua. Vua ni:
- Qun Tuyn ng pha trc, qun gic sao li vt qua m n y c?
Ri nh vua sai Xun Hp ln b, dng ng vin knh xem. Hp xem ng l qun
Ty Sn, nhng s qun s kinh s, bn tr li tu rng:
- B dng ton qun y cha c r rng, nhng qun Ty Sn xut qu nhp thn, rt
l kh lng. phng vic bt trc, l php i xa. Vy xin tm di thuyn ng
sang b bn ng xem sao?
Vua cho l phi.
Th ra lc bt u i nh Tuyn, S dng thu qun thng theo dng sng xui xung
lm chnh binh; li ngm sai c Nguyn Vn Ho lnh o khinh binh do ng Bnh
Lc, Thin Thu vng li lm k binh, nh p pha sau. Nhng Tuyn khng h bit.
Qun hai bn nh nhau mi c vi hip, Tuyn sai tng s t sng bo long trn
b sng, bn qun ch. Cht thy qun ch tri cha v v Tuyn u thuyn, ri
cho thuyn vun vt xng ln pha trc. Tuyn trng thy, khc v ni:
- Con bn cha l tri vi o tri!
on Tuyn vi v tht qun s thi bn, v lui vo trong lu c th.
Bng nghe ting sng m m nh sm, khi la ngt tri, qun lnh hong s, u ni
nhao ln rng: "Gic chn mt ng v ri".
H bn b chy tan tc. Tuyn ngn khng ni, lin cng b h hn trm ngi nhm
pha nam sng Hong Giang m chy.
Thuyn vua L ng b pha ng hi lu, sau nghe tin qun Tuyn thua trn, qun Ty
Sn xng ra bn pha, chm git rt gi di, th mi ngi u mt ht hn va, b c
thuyn bc vi ln b, cp ng m chy. Nh vua thy vy, lin thun theo dng
sng bung thuyn chy v pha nam. Khi ti mt ng ba sng, khng bit i v ng no,
vua bn sai gi gp ng Qu hi, nhng khng thy Qu trn thuyn na.
Lc y gi bc ang mnh, vua sai ging bum thng ra bin m i. Bn b mnh
mang, m mt, tri nc mt mu, theo gi ci sng, lnh nh trong bin khi, vic
sng cht lc y tht khng bit u m lng. Vua L ngc mt ln tri m khn rng:
"Nu tri khng mun bo tn dng di h L, th xin nguyn i theo hi m n ch
Qung li vng bin Nam Hi, khng cn sng lm g na".
Ni cha dt li, cht thy c mt chm ni, t ngt hin ra gia nhng lp sng, sau
ni c chng vi chc chic thuyn. Vua vi vng hi ngi cm li, th ra n hi
phn Bin Sn. Dn dn li gn, thy mt ngi bn qun o trn ng u thuyn,
nhn k chnh l L Ban.
Vua va mng va thn, cha bit ni sao. Ban bit l thuyn vua, vi vng n bi yt.
Vua a nc mt m ni:
- Ta hi khng dng k ca nh ngi, b Trng ng Qu lm l. Bit trc th ny,
th Gip Sn m thua, cn hn l n Chn nh m thua, thm mt phen ln li, ch t
cho ngi ta ch ci. Nhng thi, cng l vic ri. Cn by gi th nn lm nh th
no?
Ban tu:
- Thn nghe ni: "C lm nn mi dy c nc, s lo phin m rng thnh c". Xin
b h ch v th m nht ch. Thua c l vic thng ca nh binh. V nh nh c,
thua vn ny by vn khc, c lm sao cho c nc c l hn ngi, quy m sp sn ri,
mi c th ra mt. Hin nay th gic qu mnh, ta cha chim c mt mnh t no,
khng th nh nhau vi chng. Thn xin b h ln ng vo Lam Sn l t hng
vng ca Thi t ngy xa, ly lm ni bo v xa gi, ri sai ngi truyn d cc t
trng ca dn mng mn. H u l dng di phin thn, ai m chng hng hi? Thm
vo , li thu nht qun hai x Thanh, Ngh, h u l lnh tc v thn cn xa kia, ai l
chng vui lng i theo? Th ri theo ng ven ni, qua li lin lc vi nhau. Qun ba
trn Sn Nam, Sn Ty, Hng Ho xui dng sng m xung, t ngt t trong ni ko
ra. Mt ngy kia c ba o ng thi ni dy, tin thng n thnh. Cuc trung hng
ca triu ta xa kia, chnh l dng cch y.
Vua nghe li, lin theo ng b i v vng Lam Sn, trn Thanh Hoa. Ri sai Ban qua
t Thin Quan (tn ph, gm t cc huyn Nho Quan, mt phn huyn Gia Vin (Ninh
Bnh) v mt phn huyn Lc Sn (Ho Bnh) ngy nay) d qun Thi; sai tn tht Duy
Lan ti t Ph Sng d hai vin t trng Ty Lnh.
Hai vin t trng ny va mi qua li ho ho vi Ty Sn, khng dm tr mt ngay, h
u ni:
- Chng ti my i nh n nng ca nh nc, h dm khng ht lng? Nhng m kinh
doanh nghip ln, t phi tch lu lu nm mi thnh, khng th lm xong ngay trong
khong mi hm. i xa Hn Cao-t, ng Thi-tng cn phi kh nhc n nm
su nm. Vy xin lng thnh xt k, hy c ly Lam Sn lm ni n nu, th th cho
chng ti luyn tp qun m, sm sa kh gii, thu gp lng thc, sa sang ng s,
ri mi c th vng mnh nh vua c. Nu mun lm gp, e khng phi sc ca chng
ti c th lm ni.
Lan v ni vi vua rng:
- Chng n tht khng c lng m ngha, nn tm dng li thoi thc c tuyt ta. Ch
ny sn lam chng kh khng th lu. Vy xin b h sm sm lo liu, ng mt th
gi v ch.
Vua cho l phi, bn lp mu thay qun o nh ngi thng, tr v Kinh Bc, tm tr
ph Lng Giang, sau li di ra ph T Sn, nh vin tham tri l nh D. Do , bn
L n, Don L, Danh n, V Chiu, V Trinh, Xun Hp li ln lt lui ti ch vua .
Vua cng h bn mu tnh k; nh D ni:
- Nay b ti nanh vut ca nh vua ch c ba ngi l Ban, Tuyn v Chu. Tuyn t sau
khi thua Hong Giang, chy v Ngh An, nay khng bit u? (theo Cng mc, th
sau Tuyn ra Thng Long xin hng Ng Vn S, b S git cht) Chu b Ty Sn
lng bt, ln trn vo hang ni, khng cn th gi lo toan cng vic. Ban vng ch i
chiu d, cn Thanh Hoa, cng cha c tin tc g. Hin nay b h nng nu ni thn
, l thn i li lun, s lu dn c ngi bit, s xy ra tai bin bt trc. Chi bng b h
hy i ln Cao Bng, Huy Tc hin cn hu thi hu . Trong th dng cc phin thn
h v, ngoi th da vo s cu vin ca thin triu, ng hu mi c th lm c vic.
Vua ni:
- Trc kia, ta sai Ng Th Ch ln Cao Bng ( trn ni i Lng Sn, y li ni i
Cao Bng, c l l chp lm) sp t sn mi vic. Nghe u Ch b m gia ng,
nay khng bit ra sao?
Danh n tha:
- Ch b bnh nng, khng i c, phi cng v huyn Gia Bnh, ri mt. Chng thn
nghe tin, nhng cha kp tu.
Vua a nc mt, ni:
- Mt mt ngi b ti gii ri y! Tic thay!
Ri vua bn t tay vit t chiu, truy tng Ch lm chc hn lm th ch, tc D trch
b, trao cho n v ni:
- Nh ngi cm t chiu ny a cho v con ca ng ta, cho h bit ca trm.
n tin ln ni:
- Hin nay nhng k thn dn theo gic, em ht tnh hnh nc nh ni vi chng, cho
nn mnh sp mu toan vic g, th no chng cng bit trc. Thm ch c k cn a
gic n bc bch nh vua. Bin t trong sinh ra, khng ch c gic ngoi m thi. V
th m vic Ch Linh v Gip Sn, c hai ln u khng lm nn chuyn; lin , vic
Sn Nam cng vy. Ngy nay ch cn c cch l sai s sang co cp vi nh Thanh, xin
h dn qun st bin gii nc ta, hi ci ti ca qun Ty Sn gy vic binh ao v
bn ngi trong nc theo gic; lm cho bn gic khng th yn, m l phn nghch
cng c phn s. Nh vy, th lng m ngha ca ngi ta mi c bn vng m mu
c khi phc mi khi b tit l v khi b ph ri.
Vua cho l phi, bn sai tho bc th, a trc cho vin tng c lng Qung (tc hai
tnh Qung ng v Qung Ty (Trung Quc)), i lc ni rng:
"Ba trm nm nay, nc chng ti nh i oai c ca thin triu, i i gi chc phin
phong, trong nc yn lng. Chng may vn nc gia chng gp bui suy vi, vua trc
qua i. Nguyn Hu Ty Sn l r nc ti, qun n bi ngha, nhn khi nguy bin,
nh ngi trong lc c tang; li chim c t nc, n ni ngi chu nh vua phi
trn chy ra ngoi, cha kp sai s bo tang v xin phong, th l nhiu iu thiu thn.
Nu khng ti ca i m by t, e li v th m mang ti. V vy, nay xin bm r nguyn
do, mong rng quan ln thng tnh k xa, t gip cho. Ti c biu trn tnh, xin
giao cho mt ngi em i, li c chp mt bn ph, xin trnh ln ngi xem. Vi trng
thin triu, v nh tri che t ch, xa gn khng st ch no. Xt n tm lng knh
thun ca cc i trc nh ti, v thng n ni kh yu t, lang thang ca ti; xin hy
truyn cho em qun ti st b ci, nh k c ti, dp yn lon lc, gy dng li nc
ti. Mun vn ln nh n thin triu, n c ca i hong khng sao k xit, m cng
gip ca quan ln cng s cng bn vng vi ni sng ca nc ti vy".
Th tho xong, vua sai n v n sung chc chnh, ph s. Hai ngi em vi k thn
tn cng i, ch i nn c, bn o rch nh ngi thng dn i ng. Vua L tin hai
ngi n vng ni Bo Lc v dn rng:
- i p t nc ngi l chc trch ca s thn. Chuyn i ny quan h n s mt,
cn ca nc nh v s thnh, bi ca cng vic. Cc ngi nn tu c ng bin, em ci
ti hc cht cha lc bnh sinh m thi th ra vic lm. Ti kinh lun ba tc li, vic t
lnh y khng th thiu c. Cc ngi nn c gng, cho xng ng vi tm lng trng
ch ca trm.
Hai ngi ly t ri i. n ni ring vi n rng:
- Bn ta ting l bi thn, tht ra chng khc g k vong mng, ra i li xi chng c ai
a n, trn ng th nhiu s cch tr, li phi tro leo vt v trong chn ni rng.
Nu cha n t Trung Hoa m b qun gic ui bt, th chnh l s d dang rt
ng lo ngi. Cn nh ti c gn doanh ca c b lng Qung th ta khng cn lo
g na.
n ni:
- Nu nh lng tri cn gip x tc, chc s khng c vic y, cn g m phi lo xa? C
iu, t khi nc ta c nc n nay, trong vic i li vi Trung Hoa tuy rng cc i
sng nghip v trung hng cng tng gp cnh gieo neo khng bit l bao nhiu phen,
nhng m k bi thn i s, cha c ai li nh chng ta ngy nay.
Nhn th, n lm bi th, trong c hai cu rng:
"Ngn thu cn truyn cu chuyn l:
S thn o rch, nn m tn
Ri hai ngi theo con ng tt trong ni, qua ca i Lng Sn m i.
Tht l:
Ri nc mt thn qua i Hn
au lng hai mt khc sn Tn *
Cha bit hai ngi i chuyn ny ra sao? Hy xem hi sau phn gii.
---------------------
* Dch hai cu ch Hn nh sau: Thin c do truyn k tuyt s, T soa tn lp s thn
trang)!
i Xun thu, nc S b nc Ng chim ng, quan i phu nc S l Thn Bao T
sang cu cu vi nc Tn. Vua Tn khng nghe, Bao T c ng khc sn lun by
ngy m: sau vua Tn phi cho qun sang cu S-y mn ni vic bn n
sang cu cu nh Thanh cng kh khn nh vy.

Hi th mi hai
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th mi hai

L s thn qua t Bc xin qun

Tn c b ti i Nam truyn hch.

Li ni, vin tham tri chnh s L Duy n v vin ph ng s Trn Danh n theo
ng tt trong ni i n vng Ho Lc (thuc huyn Hu Lng, Lng Sn), gp lc
qun do thm ca vin c Ty Sn Nguyn Vn Dim i tun, xt hi rt ngt, ngi
no khng c giy t u b ngn tr. Hai ngi bn ci trang lm ngi li bun, nhp
theo bn khch tr (ting ng thi, dng ch nhng ngi Hoa kiu ng c Vit
Nam), men ni i tt sang Trung Hoa, ri nh qun ca vin quan gi ca i a n
doanh ph Thi Bnh (thuc Qung Ty).
Bn n ly rp di sn m ni:
- Kinh thnh ca nc chng ti t nm Bnh-ng (1786), b gic Ty Sn l Nguyn
Hu nh ph, quc vng qua i, chu ni nghip do dng chnh thng ln lm ch
vic t t. Ma ng nm inh-v (1787), Hu li sai tng ra nh. T qun phi chy
trn ra ngoi, cc b ti ln nh u phiu bt ni sn non gc bin. Ngi li b
chng bt b, ngi i ra b chng ngn chn, h chng bt c l git cht lin. Trc
y, t qun ca chng ti chy vo Sn Nam cng mt vi ngi b ti tp hp qun
dn, tnh vic khi phc, li b chng nh ph, phi chy vo trn Thanh Hoa. Nay nhn
khi dn m ngha cn mn ch c, u mun t qun ca chng ti ln v pha bc sng
Nh H, em tnh hnh bo vi thin triu, ngc mong thng n nc chng ti, em
qun cu vin cho t qun ca chng ti c th khi s ngay trong nc, ri da vo
uy th ca thin triu m sai khin cc ngha s. Nh vy th vic khi phc t nc mi
mong c c hi. Hin nay t qun ca chng ti ng huyn Phng Nhn, sai chng
ti ln lt sang y. ng i n ca i, tnh ra ch c bn ngy nhng v chng ti s
gic bt, phi vt sui tro non, i vng theo ng quanh co, nn hn mt thng mi
ti ni. Ci xin ngh li: Nc nh mn chng ti lm b ti ca thin triu hn ba
trm nm, lo gi chc phn v vic tin cng khng bao gi ngt. Nay bng chc b gic
chim ot, x tc tn hoang. "Ngi ta n lc cng th quay v gc", khng th khng
gi ng tri m ku. c i hong cng tc l vua nc nh mn chng ti, m cc
v quan ln li l bc quan li gip vic nh tri. Mun trng thng n k ni bin i
xa xi, dng li nc mt, ni li dng dt, cho h L l ngi b ti tin cng,
c i phc ln ca tri.
Bn n ni rt thm thit v em cc t biu, t bm trnh ln. Vin phn ph h
Vng ng rng qun Ty Sn gio quyt, gi lm s thn ca h L d la tnh hnh
Trung Quc, bn v hi vn rng:
- Vua trc ca nc Nam mt i hai nm nay. Nu nh trong nc c bin, t tn
ng lp m khng c lp, sao li khng ti ca i by t s tnh ngay t nm y? V
chng, trc y c tip c cng vn sang, chng qua ch ni v vic lm mt quc
n, xin cp cho chic khc m thi. Cn nh duyn c ti sao khng c lp, nguyn do
ti sao b ui i th khng h ni ti mt li. Nay vic tri qua hai nm, t tn nng
nu u, qun gic ng tnh ra sao, ngi trong nc theo ai phn ai nh th no, tnh
hnh u cha r rt. Li na, trong t biu ny ng tn t tn h L, m cha c t biu
bo tang v cu phong, cha c cp li quc n th sao c khinh sut dng t biu
ln, v vi v sai s thn n? Xt ra, nhng vic y u l vic cha hp th l. Cn phi
c t tn h L t mnh n y khai bo, ta gip mt m hi r tnh do. Nu ch bng
vo li ni ca ngi khc th khng c. Ta l b ti gi t, vic ngoi b ci l
vic ln, quyt khng th nh d m tin cc ngi. Nhng thi c, cc ngi v vic
co cp m n y, ngh tnh ta cng khng n ui i. Hy cho li y, ta bm r
vi quan c b, phi ngi ra ngoi b ci, d xt mt phen cho ch xc, ri mi c th
lm t biu tu ln nh vua m ch ch quyt nh.
n v n nghe vy, khng bit ni sao, nh ph phc di sn m go khc. Vin phn
ph h Vng xt thy tht tnh, bn d dnh rng:
- Xem ra l cc ngi trung thc ng khen, m tnh cnh tht ng thng! Thin triu
s c cch phn x, khng nn ku mi cho nhm, c ra nh tr ch mnh lnh.
Hai ngi mng r, bi t lui ra. By gi l nm 53 nin hiu Cn-long, tc l thng chn
ma thu nm Mu-thn (1788).
n v n c t lu, vin phn ph h Vng gi vo m bo rng:
- Vic bn y xin cu vin, c thu n triu nh. Hong thng n cc vua
i trc ca nh L lm b ti tin cng nhiu i, h ch cho quan tng c lng
Qung l Tn i nhn, hip ng cng quan tng c Vn, Qu (Vn Nam, Qu Chu
(Trung Quc)) l Ph i nhn, iu ng nm chc vn lnh dng in Chu ra ngoi
bin thu tm kim t tn h L, h tng v ni kinh thnh nc An Nam. Nhng tnh
hnh , t cui ma ng nm inh-v (1787), quc mu bn y v vin trn mc Cao
Bng l Nguyn Huy Tc qua ca i u o sang by t ri. Nhng cha r hai anh
em t tn tht lc u. Cn t tn th sau khi chy trn, m con cch tr, cng khng r
tnh trng bn ny nn li sai cc ngi tro o vt sui sang y (theo Cng mc, th
vic m Chiu thng sang cu cu nh Thanh nh th no, Chiu Thng c L
Qunh v bo co r c ri, lc ny c n v n sang ch l n qun Thanh m
thi). Cc ngi l ngi do t tn sai i, m t tn ang t Phng Nhn, th th
tnh hnh ra sao, cc ngi hy lm t cung khai, bm ln quan c b, ch khi i qun
xut pht, ta s dn cc ngi ti ly cho v cung khai.
Bn n, n c tin y, mng lm, bn xin mt ngi li ch hu, mt ngi v
trc ph bo cho t tn r, nhm hp nhng k ng ch, ku gi ngi trong nc,
khin cho xa gn u bit, v cc ni u ni dy, ch thi c hng ng vi thin binh.
Li da vo oai linh ca thin triu, cc ni s nhm nhng ch him yu m ng n
tri ngn chn qun ch. tht l mt c hi rt tt.
Vin phn ph h Vng bng lng cho. Th l n li ph Thi Bnh, cn n th theo
ng c v nc.
Li ni, t khi kinh thnh tht th, vua L chy sang phng bc. Cn hong thi hu
cng my ngi tn tht chy trc ln Cao Bng; vin c ng Cao Bng l Nguyn
Huy Tc em phin binh n rc mi v tm ti mt nh dn bn ca i u o,
mu sang cu cu nh Thanh.
Nguyn lc Huy Tc mi n Cao Bng, c ngi khch tr t hiu l Ng-sn tiu n,
vn quen vi Nguyn nh T, thng vn hay i li ni dinh trn. Tc ln u c gp
v ni chuyn vi hn ta, ly lm l lm. n lc T mt, ngi khch n ving, Tc ly
l thng khch m i i, mi li hn mi ngy. Vic tang ca nh T xong
xui, ngi khch mi co t ra v. Lc sp chia tay, ngi khch bo ring vi Tc
rng:
- Qu quc t nay s c nhiu vic, quan c thn trc cng bit, khng hiu lc gn
mt ngi c ni li vi cc v ng liu khng?
Tc ni:
- Nc ti, bn ngoi c gic mnh, sau ny chc l khng th yn n, l vic m
ngi trong nc ai cng bit. Nhng kt cc ra sao, khng phi l iu Tc ny c th
bit trc. Quan c thn trc vi Tc ny u ly lm lo. Nay ti lm quan ngoi,
khng c d vo ni trng yu, th d c kin nng cn cng khng lm c g?
Ngi khch ni:
- Chnh v lm quan ngoi nn mi khng th khng ng ly vic nc. C nh ti
ca ng, h chng c th lm c mt phen kinh tri ng t, khin ngi c nc vi
vng chy vy ? Nhng chng qua ch l mt gic chim bao m thi. tht l kh s
vi nhn s c quan h vi nhau; ng ci m cng ng tic vy!
Tc nn n hi mi, nhng cui cng ngi khch vn khng chu ni r, co t m i.
n lc Tc a thi hu qua t Trung Hoa, ti Long Chu li gp ngi khch y gia
ng. Tc em tnh hnh trong nc ni vi hn ta khng h giu gim, v ni thm:
- Vic gp lm ri! ng c cch g dy cho ti khng?
Ngi khch ni:
- Khi ng trn Cao Bng, bt u nghe c tai bin nu c th cng vin c ng trn
Lng Sn, ng mt lng hp sc gi ly t hai trn y, t tp phin tng phin binh,
chng nhau vi gic, lm hng b mt phng; ri a th sang cc ph Long Chu,
Bng Tng (u thuc Qung Ty, gip lin vi Cao Bng, Lng Sn), hn khi c vic
nguy cp th h cu gip, nh ci ting vin tr ca h. Ngy xa h Mc dng k
y m duy tr c 56 nm (theo Lch triu hin chng loi ch th sau khi vng triu
nh Mc , d ng h Mc chim gi Cao Bng cn ko di c 96 nm na, k t
Mc Knh Cung (1592) n Mc Knh V (1688)). Nu qu ng m lm c nh th, h
chng gi c trn i ca ng hay sao? Sao li b ch y cho ngi ta? b l mt
c hi khng lm, th nay ch c cch lin lc vi cc x Long Chu, Bng Tng,
thit tha xin vi quan tng c, em vic tu ln nh vua, trng vo iu may tri cho,
cu xin cu vin m thi. Sau khi ly li c nc nh, ng nn c gng "o ging p
ni", t mnh phi ht sc, ng lm ci tr ci cho i sau.
Tc ni:
- l ci quan trng xa xi, ti xin knh vng li dy, khng dm lng qun. Nay Tc
ti a quc mu chy sang y, cng chnh l nh th, song ch s tnh ca k di,
khng th thu ln n b trn. Nu c nh n ngi ch ng vch li, em vic ny
tha trc ln trn cho chng ti, th xin i n vn ln, vn ln!
Ngi khch ni:
- t l quen nhau, ti dm u khng ht sc?
Ngi khch bn cng i vi Tc. Vin ty Long Bng (Long Chu, Bng Tng) tn
gi Trn Hng Thun l bn quen ca ngi khch. Khch bn dn Tc n y, ni l
m, v v thn thuc ca t tn nc An Nam b qun gic Qung Nam (ch qun Ty
Sn) ui git, trn n ca i, ci u i mnh...
Hng Thun lp tc hi ng vi vin ph quan Long Chu l Trn Tht i ti ni tra
xt. Tt c n ng n b gm 64 ngi, Hng Thun tu tin cho bn ca i, ri em
vic y ni r vi vin qun o Giang T thuc tnh Qung Ty l Thanh Hng Nghip,
bm ln quan tng c lng Qung l Tn S Ngh. Tip , Hng Thun li cho sao
n khiu ni ca nc Nam i ni rng: "Quc thnh b gic nh ph, cp bc,
khng bit ku xin vi ai? Ai cng cm th gic, th khng cng sng vi chng, nhiu
ngi ln lt np trong ni, kt thnh ng, ch v cha c ngi ng ra lm ch,
cho nn h cn ri rc kh b hp nht. Nu c thin binh sang cu th cc ni s cng
hng ng ngay, v c th hn ngy m ly li quc thnh".
S Ngh thy giy bo tin y, lin bo bn liu thuc rng:
- Nc An Nam t i Hn, ng, l t ph thuc vo nc ta; n i nh Tng, h
inh qut cng, mi tr thnh nc tin cng. Tri my i ni theo nhau cho n ngy
nay, li khng th gi c nc. Hoc gi tri khin nc y li lm qun huyn ca
Trung Quc chng?
Lp tc, S Ngh rui nga ti vng Long Bng, d xt tnh hnh bin gii, ri hp bn
vi vin tun ph l Vnh Thanh.
Vnh Thanh ni:
- M mang b ci l mt vic ln, li hi khng phi nh. Qu nh li h ni, th nc
y k cng ng thng. Nhng th lc ca gic, on chc l khng phi nh vy.
Chng ven bin ni ln, theo vic binh nhung t khi u cn chm, mt ln khi
qun m ly c ci nc ba trm nm, nht nh khng phi l yu, v cng nht
nh khng i no chu cho ngi ta do dm, mi nghe ting phi m hm ln
trn i. Tr phi chng c b nh cho gip gy mt vi phen th chng mi chu rt lui v
nghe theo. Trung Quc ta thi bnh hai trm nm nay, dn chng khng bit n vic
binh. Nay bng dn h ti ch nng nc lam chng, d thng c cng khng phi l
mnh. Hung chi cha chc thng, m vn nht vp ng th tn tht tht khng nh.
C ln l v i thn ca nc, nm quyn chn bin thu, cn phi gi vng b ci; h
nn va mi nghe ku ni mt t vi gy hn ni bin i? Ci gng ca bn Hong
Phc, Trng Ph i Vnh-lc, Tuyn-c (Hong Phc v Trng Ph l tn cc
tng nh Minh. Vnh-lc l nin hiu Minh Thnh t, Tuyn-c l nin hiu Minh
Tuyn tng. y ch vic qun Minh sang xm lc Vit Nam hi u th k XV, sau b
L Li nh bi), cng cha phi xa xi, xin ngh k cho!
Ngh ni:
- Nc An Nam c phong, i i lo gi chc phn tin cng. Ty Sn l bn gic
nh, dm dit nc h. Nn ca cng thn khng th khng cu, ti ca cung tc khng
th khng tr. V ngha m hnh qun ai dm khng theo? Nu ly c l mi r m b ra
ngoi, ngi nhn bn h git hi nhau m khng cu th tm x "man", chn x "di" lm
b ti Trung Quc, cn trng cy g na?
Ri Ngh gi su ngi l bn Nguyn Huy Tc, L Qunh, Hong ch HIu, Nguyn
nh Qun, Nguyn Quc ng v Nguyn nh Mai n ca quan, hi tnh trng.
Trc ht, Ngh hi t tn c my anh em, sau khi chy trn, hin nay u?
Bn Tc khai l: T tn c ba anh em, rt yu mn nhau. Anh trng l L Duy K, tc
l ngi ng c ni ngi, th hai l T qun cng Duy T, th ba l Lan qun cng
Duy Ch. Hin nay, Duy K chy xung l Sn Nam h (nm L Cnh hng th Qui
Nhn (1741), chia x Sn Nam lm 2 l: l Sn Nam thng (Vng H Nam, Hng Yn,
H ng sau ny) v l Sn Nam h (vng Nam nh, Thi Bnh sau ny)), chiu tp
ngha binh. Duy T vng Tuyn Quang, Hng Ho cng ang nhm hp cc ngi
ng ch, xa xa lm thanh vin cho nhau. Nghe ni h nng ta ln nhau, thn dn
thun theo, quyt khng n ni tan tc. Nhng khng bit t y v sau c th hng hi
lm nn vic hay khng? Ti y hn by tm thng, s th i thay, h c cn gi
c ch y na khng, iu chng ti khng c bit.
Ngh li hi tin tc ca m con t tn nay ra sao?
Tc ni:
- Chng ti trc Cao Bng, ri rc quc mu sang ni a (ch t Trung Hoa). T
tn th vn trong nc. Quan san cch tr, tin tc khng thng. Nay nu c php th
xin ln v bo cho t tn bit tin ca m v gia quyn. Xin cho ba ngi chia i hai ng.
nh Mai xin i ng ca i ni Mng T. Qunh v ng xin theo ng Long Mn
m vt bin. Nga trng c ln cho ngi dn n bin gii, chng ti gp ng
chy v; chng trong mt thng, d xem tin tc ra sao, s xin bm r.
Ngh li hi lu nay bn y ma mng ra sao?
Tc tha:
- Nc chng ti lun my nm b mt ma, gi go rt t, mt thng go gi n su
trm ng tin. L Sn Nam h vn c gi l ni giu c, by gi dn gian cng
khng c thc la dnh, cc nh u trng rng nh chic chung treo. T tn trc
kia ng x y, v lng thc khng , cho nn h lm vic g cng b tht bi. Chng
ti khi nc nh, ch nghe nh th, l vic thc.
Ngh quay sang hi L Qunh, Qunh lin p:
- H L gi nc hn ba trm nm, dng n hu buc cht lng ngi, dng l ngha vun
trng s kh. Cho nn, d bn phn nghch tim quyn m lng ngi mn cha c vn
nh xa. Ch v h Trnh hip ch, lng dn cm gin. Ty Sn nhn lc s h y, mn
ting ph L dit Trnh, nn ngi trong nc khng ai chng c. Chng nhn th c
ch, li cng hung hng, t t nin hiu, chim gi kinh thnh, n ni t tn h L phi
phiu bt ra ngoi. Do , dn cy v nhng k lc lm ni ln khp ni, khng ai hn ai
m ngi no cng xng l qun h L. Nu nh thng quc r lng bao dung k nh
mn, gip k khn cng, sai mt o qun ti st b ci lm thanh vin, th ngi
trong nc nghe tin, ai khng tri dy, th cng phc th? M nh vy, chc cng khng
hao tn n binh lc ca thin triu nhiu lm.
Ngh nghe c li khai r rng, bn em mt bc a nc Nam, bo bn Qunh
duyt li, v hi:
- C ng khng? Khng sai ch?
Qunh bm:
- V tr v phng hng nhiu ch sai lm, c chng mi phn sai n bn nm.
Ngh ni:
- Cho php cc ngi c tht m sa li.
Ri Ngh sai gi mt ngi th v n, theo ch Qunh sa i m v li. Li bo Qunh
lu xem nhng vng no theo gic, vng no cha theo gic, anh em vua L hin
ng u, nht nht u ghi ch tht r rng vo a .
Ri nhn , Ngh gi bn Tc v bo:
- Ch ta tu ln triu nh, khi no c ch ca nh vua, tc khc s chiu theo nhng
iu ku xin ca bn ngi m lm cho tht tt tt c mi vic. Chuyn ny cc ngi v
nc, phi tm cho c ch xc ch ca t tn. Li phi d xem qun gic ng tnh
ra sao? Ngi trong nc c th tri dy c khng? H c dp thun tin lp tc phi
phi bo cho ta bit, ta s phc tu v triu, xin cho ko qun ra i, th cng vic mi c
th mau xong.
Bn Tc mng lm, cng nhau ngonh mt v hng bc, trng vi ca khuyt m ly v
h "vn tu" lun my ln.
Sau , Ngh sai vin qun o T Giang, tnh Qung Ty l Thanh Hng Nghip h v
quc mu An Nam v cc quyn thuc n t Nam n, tu nghi cp cho cc th lng
thc, chn o, ai ny u c yn n.
Lun th, Ngh tho t biu tu rng: "C li ngi trn mc ca nc An Nam l
Nguyn Huy Tc, chy sang ni a cung khai: thng su ma h nm th nm mi
mt, nin hiu Cn long, em gic Ty Sn Nguyn Vn Nhc l Nguyn Vn Hu em
qun xm phm kinh thnh nc y. Tip n thng tm, Vn Nhc theo ra. Va gp lc
cc trn u chnh n binh lnh, voi nga n cu. Anh em Vn Nhc s khng dm ,
ngay trong thng y, ang m phi em qun ln trn. Quc vng l L Duy oan (tc
L Hin Tng) lm mt quc n, lin b bnh m mt. V con trng cht sm chu
ch tn l Duy K, theo l c ni ngi, c tho vn th sang, xin cp cho qu n
khc. K , tip c hch ca quan c b a sang, ni rng nh th khng hp th l,
m phi sai bi thn dng biu bo tang ri xin phong mi ng. Khng ng ma ng
nm sau, Vn Hu li sai b tng l V Vn Nhm nhn khi nguy bin, nh ngi gia
lc c tang, n ni t qun phi chy trn, cha kp sai s thn qua xin. Bn Tc a
quc mu ca nc Nam chy ra vng Bc Sn thuc huyn V Nhai, vua L th chy
trn sang ph Thin Trng. Tng gic chim c quc thnh, sai ngi i khp ni lng
bt. Li c tn th dn trn Lng Sn l Quyn Trm, tn phin mc Cao Bng l B
Nguyn Tr u hng gic, em qun nh cp quc mu lm con tin. Bn Tc lin
a quc mu ln Cao Bng. Thng nm nm nay, i ti u x Bc Nm (thuc huyn
Qung Yn v Ph Ho, tnh Cao Bng), b qun gic theo kp, khng cn k g thot
thn, bn Tc phi ng cch sng ku xin thin triu cu gip. Ri h liu mng a
c quc mu v bn quyn thuc li nc sang b bn ny, ngi no khng kp sang
sng u b gic git cht. Nay bn Tc rp u ku van, xin c li chu ti vi thin
triu, khng chu mc vo tay nh nhp ca gic... Li c li bn Tc ni th hin nay
quc thnh b gic chim ng cc ni khc cng u nghe ting m tan r ti bi. Cc
a phng tip lin vi ni a nh Mc M (thuc Cao Bng), Lng Sn, u theo
gic. Ring c vng Din Chu Ngh An, cc ht Kinh Mn, Nam Sch Hi Dng...
l cn c bn th ho ng ngha, ra vo cc ni hang ni, la dp nh git qun gic, nn
gic cng cha th nh chim c ht c. V chng tuy qun gic t khi chim c
t Ty Sn, mt mc hung tn, ch bit c vic tn st, nhng cng vn c nhng ni
khng chu hng gic. T tn ln trn, chc cng nhng ni y. M v v ca t tn
chy sang t thin triu, mun ln trng c s bao dung. Cn trong bn b ti chy
trn cng c c mt vi k c cht ti cn, h t xin v nc, tm kim t tn, li
gng sc lo toan mt phen na. Nu nh sc chng chiu lng, th h xin lm ci chc
bo tn ly ngi con ci, tha thit xin c thin triu thng xt... Cc khon tnh do
trn ny, u do tay tri ph Nguyn Hu Nhn (c bn chp o Hu Nhn) vit thnh
cu hi, u mc nc y ln lt tr li. Xt ra, h cng tht tnh, li c phn hng hi,
bit c ngha ln. Thn trm ngh, cng thn h L, theo l th t tn ca h c ni
ngi, chng may nc y b dit, m v v ti ca i ku van, thc cng nn th tnh
m chu cp, h c yn ch, ri ch xt r tin tc ca nc h, s quyt nh vic
cho i hay cho li. Ch ngh bn h khi chy n ven sng, tc l thuc v a u
b ci ca thin triu; vy m ti gic trng thy qun lnh thin triu ng n y, li
vn cn dm hung hn git ngi, lng gic him c, khng phi l khng c dm d.
Thn mt th cho vin c l Tam c sp chin binh, chi i ng gi cc
ca i trong su x chung quanh Long Chu. Nu chng qua sng, tc th bn mt chn
nh, khng cho chng chy thot; lun dp cng t cho chng c bit binh uy ca
thin triu, cho chng hong s. Thn li xin vit th mt cho cc vin quan coi gi min
Triu Chu v Long Chu, bo phi gp rt i tun tra v d xt k cng cc min bin
gii..., Nu c tnh hnh g khc, thn xin tip tc vit biu tu ln, ch vng ch cho thi
hnh".
Vua Thanh xem t tu y, lin bo vin i hc s l B Ho rng:
- L Duy K An Nam, tuy cha c phong, nhng y l ngi ng c ni ngi,
cng khng khc g quc vng. Nay m v v cng cc quyn thuc ca y u chy
sang y, th l ton ci nc y u mt c. Vic dng li nc b dit, ni li
dng b tuyt, cn phi tr liu sp t m rt cuc cng phi hao ph rt nhiu binh
lc. Nay xt ra, Duy K cn li trong nc t lo ly vic khi phc, dn nc y
theo gic chng qua mi ch my x Mc M, Lng Sn, cn cc vng ng bc, ty
nam th lng ngi mn ch c vn c th tin cy. Nu da vo lo ni li ngi vua
t l c th xong vic. Vy truyn d cho Tn S Ngh bit rng: "H L th phng thin
triu rt l knh thun. Duy K theo l ng c ni ngi. Vic mt quc n, ngy trc
c dng th xin cp n khc, song v cha cho s sang bo tang, khng hp th ch,
cho nn vic cp n phi hon, c hch d. Nay h li sai s thn tha thit sang ku
xin, vy chun y vic sc phong v cp n cho h. Xt cho k. Duy K s d b gic nh
ui cng ch l v y khng lo gng sc tri dy m ra. Hin gi t nc ca y cn nhiu
ch cha b gic chim, thn dn cng cn bit knh mn; Duy K nn nhn dp y nhm
hp ngha qun, thu phc quc thnh, cho nghip c khng n ni b sp . M v
v y chy sang ni a, c sp t ch yn n, n mc khng thiu, t nc
quen, y cng khng cn phi lo ngh, c th chuyn lo vic trong nc, ch khi khi
phc c kinh thnh th s cho qun a m v v y tr v. Lc y sai s thn, th li nn
sai ngi thng tin ln ny sang, lm chng c, ng hu mi khi b k gian la di
mu hi. n nh Nguyn Hu cy mnh cp nc, php khng th tha, ging ch
iu ng i qun Qung Ty, ch khi gi n. Nu gic c hung hng nh trc,
m t tn h L khng th phn chn lm nn vic, thn dn nc h li cam lng
theo gic th s cho em i qun bn mt hp li m nh, cho sng t ti trng ca
chng. Nh th, trc tin phi a hch phi bo cho thn dn nc y, khin h u bit,
lm mnh thm th ca h L v lm cho bn Ty Sn mt va kinh hn, m i vi
vic gip cho s thanh vin cng l c ch. Nhng ngi i theo nh bn Nguyn Huy
Tc, tnh nguyn v nc, tm kim ch ca t tn, cng gip vic khi phc, ch y
rt ng khen, l nn cho h v sm; sm mt ngy l t tn ca h lo mt ngy, v
sau ny trm cng c nghe tin nc y mau hn mt ngy. Tn S Ngh vn c ting
nhanh nhn, sng sut, sao khng liu trc iu , m cn lo trm khng ng cho lm,
phi tu i tu li, khng khi phm sai lm v s cu n. Nay Ngh cn phi sm ti
Long Chu, gip mt m hiu d bn s thn, gic h lp tc ln ng; em ca trm
truyn bo cho h bit, h v nc bo tin vi anh em Duy K; ng thi phi sao cc
t hch thnh nhiu bn, bo h em v trong nc, ng hu c th truyn b rng ri.
Ngoi ra, bn h ln li kh nhc, hnh l s si, vy ng thu v ng b u phi
cp phu trm, h tng cho h gp ng m i; li cp cho mi ngi mi lng bc
tiu pha v vic n ung. Ni tm li, vic ny, nu nh c nc An Nam b mt, Duy K
li b git hi, th ngh tnh cng thn, khng th b qua m khng hi ti. V chng b
ci nc Nam cha n ni hon ton mt ht, t tn tuy phi chy trn, nhng thn dn
vn cn mn phc. Nh vy, ta ch cn lm thanh vin cho h, h t lo ly cng vic,
bt tt phi dy qun lm to chuyn em binh lc trong nc hao ph ngoi ci nng
nc, xa xi. mi l k tuyt hay. Tn S Ngh phi theo ch d trc, ti ni bin thu,
tr tnh cho k, c thn (ch Tn S Ngh) l ngi tho vic, chc c th hiu c
ca trm. Vic kinh l bin thu y, cho php c thn c cng vin ph thn l
Tn Vnh Thanh hp bn tho ng, tu tin thi hnh. Hy knh theo ch d ny!".
Li ni, quan li hai ht Triu Chu, Long Chu t khi tip c th mt ca Ngh, lp
tc i tun tra d xt min bin gii v cho ngi a hch sang b co trn Thi
Nguyn.
By gi c hai h Trng v Ct qu ht Triu Chu, chuyn sng v ngh khai m ly
bc, sang c tr ti lng Tng Tinh trong trn Thi Nguyn. H v v mi ngi, lm k
t trng a phng, ng c n hn vn ngi, u l cc gia nh ngi Trung
Hoa. Hai h y nghe c t hch, lin tm n ch tr ca ngi a hch m trnh rng:
- Chng ti chuyn sng v ngh m xng khai m, i i nc Nam. Trc y
nghe tin kinh thnh ca nc An Nam b mt, trong nc lon to, s rng chy thnh v
ly, nn cng ngi a phng luyn tp sng, n, lm chc gi mnh. C ln, my
trm qun gic n cp, chng ti mi th nh mt trn m git ht c tt c.
Ngh rng chng tc gin, t li n na, chng ti bn chia ra lm mi on, mi on
mt nghn ngi th cng liu cht chng gic. Nay tip c hch vn, ai cng n nc
nhy nht, xin lm tin phong. V li chng ti vn l nhn dn Triu Chu, nay cng
mun xin c cng ra sc mt phen vi qun ngha dng in Chu.
Ngi a hch nghe h ni nh vy, lin ly t khai v em tnh hnh duyn do v bm.
Li ni, vua L trc kia sai bn bi thn sang trn tnh v cu cu vi nh Thanh.
n by gi, L Duy n Thi Bnh v, bo tin vin c b tnh Qung Ty em vic
tu ln, c vua Thanh chun y, chng bao lu i binh s sang.
Ri tip . L Qunh li t Long Chu v bo, ni l thi hu v quyn thuc hin
thnh Nam Ninh, n yn n. Vua mng lm bn chp tay ln trn m rng:
"K tiu t ny, gp lc vn nh lm nn, nh c chn miu thing ling, c i hong
r lng thng, bao bc cho k nh mn, trong nc li c thy bng mt tri, c
hi trung hng phi chng l lc ny?".
Ri nh vua sai tho t biu t n v cc th t trnh bm, cng a sang mt th.
Trong ni r: "Gic Ty Sn tn ngc, dn khng chu ni. Hin nay thn tuy chy
trn ngoi, nhng may nh lng ngi vn cn nh n ch c. Nhn thn cng
c s c mt vi phen, song u b tht bi. Gn y tip c vn th, thn ngm
ngm khuyn d ho kit trong nc, ai cng hng hi, th git qun gic, hng ngy
trng mong s vin tr ca thng quc. Nh cy oai tri, vic chc phi thnh. Khi
tip c hch vn do vin sai quan mang v, thn em tuyn co vi mi ngi trong
nc, ai ny u mng r, hn h hn l cht i c sng li; qun gic cng v th m
mt ht nhu kh. Hin nay, cc ni u nhm hp qun ngha dng, ch thin binh
qua ca i, th s n ca qun ly cho, v xin chu k lut lm qun i tin phong. ng
gic chc s b bt v quc chc s c khi phc. n ti to ca c i hong ,
cng vi c gy dng ca c ln, tht ng ghi tc di lu mi mi nh sng L non
Tn vy!".
Tn S Ngh va tip c t bm ca Triu Chu li c lun tin y, lin hi ng vi
vin tun ph, tu xin xut qun. Trong t biu i khi ni rng: "Vng li thng d:
Ch nn lm thanh vin cho h, h t lo ly khng cn phi dy qun lm to chuyn.
Knh tun theo thnh ch y, thn tra xt k cng cc ni ng s qua li. T i
Chiu-c n thnh nc h, qun i chng qua ch mt su ngy. Lng Sn hi c
lam chng. Qua khi , thu th u tt lnh. i qun tin ln ng La Thnh
(ngi Trung Quc by gi cng thng gi Thng Long l La Thnh (mt thnh do Cao
Bin p vng H Ni t thi thuc ng)) va khng nng nc li khng c lam
chng. V li cng cn diu v ging oai, ph trng thanh th qun ta y, cho
gic bit l khng th ch ni. Ri sau mi sai phi cc qun ng ngha ca nc h t
i nh dp ly. Qun ta s khng n ni phi vy mu mi gm, m qun gic u b
bt git. Nh vy, cng trng hn chng thnh. Trm ngh ln i ny thc ng nh li
thnh thng dy. Ln trc c tu i tu li thn t bit l phm ci sai lm cu
n, chm tr. Vic binh cn mau chng, nu gp c c hi, thn dm u khng ht
sc tnh vic bin thu xng ng vi s giao ph ca b trn? n nh sau khi dp
yn, cc cng vic cn phi x tr ra sao, thn s xin knh cn vit t biu tip tc tu
ln".
Ri , Ngh ho tc t cho bn c thn cc tnh Vn Nam, Qu Chu, tun theo nh
ch vua gi trc t hai tnh y ko qun theo ng Tuyn Quang m i, cn i binh
th qua i Nam Quan, do ng Lng Sn tin sang.
Tht l:
Vng lnh, nguyn nhung coi hng hch,
Ra qun, i tng v vnh vang.

Cha r ln y thua c ra sao? Hy xem hi sau phn gii.

Hi th mi ba
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th mi ba

Khip thanh th, gic mnh rt lui

Nh vin binh, vua xa tr li

Li ni, lc sp xut qun, Tn S Ngh li dng tip mt t s, i ni: "Thn nghe h

L nc An Nam hn yu, sau ny khng chc gi c nc. Nay h sang cu cu,
bn triu theo ngha phi cu gip. V chng, An Nam vn l t c ca Trung Quc (ch
nc ta thi k Bc thuc), nu sau khi khi phc h L ri, nhn li cho qun ng
gi, th nh th l bo tn h L m ng thi li chim gi c nc An Nam, mt
cng m hai vic vy".
Tun ph l Tn Vnh Thanh dng s chng li li bn y ca Ngh, i ni: "Triu
nh mn ting khi phc h L, khi thy h L khng th gi c nc, li nh sai
quan chim nc h; ban u th lm vic ngha, cui cng li theo vic li, thn trm
cho l khng nn. Hin nay h L h Nguyn (h Nguyn y l ch Ty Sn) ang nh
nhau, h L th no cng b h Nguyn thn tnh. Chi bng c ng qun yn lng, ri
sau , nhn lc c hai bn u kit qu, by gi ta s nh ly cng cha mun g".
Rt cuc, vua Thanh nghe theo li Ngh. V khng hp vi Ngh, Vnh Thanh bn co
m khng i.
Ngh mt mnh vng chiu em qun bn l Qung ng, Qung Ty, Vn Nam, Qu
Chu, ra khi ca i, ri chia lm hai o: mt o i ng Lng Sn, do Ngh c sut;
mt o i ng Tuyn Quang, do vin tng binh c sut. C hai o u chu di
quyn tit ch ca Ngh (theo Cng mc th qun Thanh ko sang gm ba o: mt do
tng c lng Qung Tn S Ngh v c Ha Th Hanh ch huy, theo ng i Nam
Quan qua Lng Sn ko xung; mt do tng Vn Qu l i Kinh ch huy, do
ng Mng T qua Tuyn Quang trn sang; mt do tri ph in Chu Sm Nghi ng
iu khin, t Khm Chu qua Cao Bng xung).
Ngh hp cc tng s, ban b qun lut gm 8 iu nh sau:
iu th 1. - i binh ra i, vn dp gic an dn. H qua cc ni u phi nghim
chnh i ng m i, khng c quy nhiu nhn dn, cp bc ch ba.
iu th 2. - Ngoi i, non cao rng him, min y rt d mai phc, trc ht phi san
bng tng, pht ht bi rm, cho trc mt quang ng, c th vng lng m tin
ln. Nu gp ch no t mi xp b, cng nn xem xt, phng mu gian ca
gic.
iu th 3. - H ni no i binh ch ng th trc ht phi xem xt a phng, chn
ly hnh th, tm ni d ly nc, ly c, ch c ng gn rng rm, bn mt phi o
ho p lu v c sut binh lnh m ngy tun phng, ngy m phi chia qun i d
xt ngoi mi dm, khng c n o, d gy ra kinh s ri lon.
iu th 4. - Ngi Nam nh trn, hay dng sc voi. Voi khng phi l vt ni a tng
tp quen, nn h gp phi, trc tin qun ta th no cng trnh chy. Khng bit rng,
sc voi tuy kho, chung quy cng l thn mu tht, khng th ng c vi sng ng
ca ta. Nu thy voi ra trn, xa th bn sng, gn th dng cung v lao, lm cho n b au
m chy tr li, giy xo ln nhau, qun ta nhn c hi y m tin ln chm git, th no
cng thng trn, khng cn nghi ng g na. Cn phi ch bo cho nhau cng c bit.
iu th 5. - Qun Nam khng c s trng g khc, ton dng th ng phun la lm li
kh, gi l "ho h". Khi hai qun gip nhau, trc ht h dng th t chy qun o
ngi ta, buc ngi ta phi lui. Nhng ti ngh ca h cng ch c th m thi, so vi
sng ng ca ta th cn km rt xa. Hin nay ta ch sn vi trm l chn bng da tru
sng. Nu gp "ho h" ca ngi Nam phun la, th qun ta mt tay cm l chn la,
mt tay cm dao chm ba, chc rng chng s phi b chy tan tc.
iu th 6. - i binh i ng, nu gp khe sui dng sng, ch no nc su th phi
cht ly tre g bc lm cu phao, binh m vt qua cho tin, ch no sng hp nc
nng, th vin quan coi qun phi d th ch xc, ri cho qun lnh ni tip nhau nh
xu c m ko i. Lc xung nc, khng c em bi nhi, thuc sng b u vt y
b m t.
iu th 7. - Rau ci ca i binh dng hng ngy, c tin cng cp pht; ch c i
chc vi ngi Nam bng cch thun tnh, khng c t tin cht cy ci cc lng
xm, sinh ra tranh ginh. Nu ch no cch rng ni mt hai dm, cn sai qun
lnh bo v cho k i kim ci, khng c t i xa, xy ra bin c khc. n nh
vic ly nc nu cm, cng phi do vin quan coi qun xt nghim r rng, qu tht
trong sch khng c c mi cho mc ung.
iu th 8. - Nhng qun lnh b thng hoc b m, vin quan coi qun phi tra xt
tng tn, lm giy bm r, ri cho a v doanh iu tr, t s gip , thng xt.
Nu c bn qun lnh khng tt, gi lm b thng hay au m, hng c v nh, mt
khi tra ra s tr ti ngay tc khc. V li, ln ny hnh qun xa xi qua min bin i, triu
nh thng n binh lnh, chu cp rng ra ngoi th l, mi ngi lnh c cp mt
tn phu. Cc vin coi qun cn hiu d trc cho mi ngi bit. Lnh v phu cng cn
phi thng yu gip ln nhau, khng c tu tin sai khin mt cch tn ngc.
n nh lc hnh qun, lnh u phi ly kh gii, khng c t mnh bung tay i
khng, vt g cng giao cho phu dch mang i, n ni h khng th chu ni, phi
gia ng b trn. Ngoi ra, s phu qu nhiu, tra cu rt kh, thm ch c ngi
doanh trc ln vo doanh sau, ngi ny ngi kia khng quen bit nhau, d sinh ra ln
xn. Do , phi cp cho mi tn phu mt mnh th bi eo lng, k r tn h, doanh
hiu, tin nhn xt phn bit.
Cc iu qun lut trn y, qun lnh u phi tun theo mt cch nghim tc. K no
lm tri, nht thit x theo qun php, khng tha.
Ri , trc tin Ngh sai truyn hch sang d nc Nam, i lc ni:
"Dy nc dit, ni dng tuyt, vic ng lm no k ni man r, xa xi; vt ngi
b chm, cu k b thiu, ng chng c phi dng n cung tn, binh lnh. Ngh li h
L An Nam vn l cng thn ca thin triu. Ba trm nm vt sn tin dng, knh theo
chc phn; mi lm l t phong chia ct, gm c nc nh. Th m khong nm Cn-
long, t trng trong nc l bn Nguyn Nhc, Nguyn Hu, dy qun lm lon, nh
ph La Thnh: vua L trc v lo s m phi qua i, t tn l Duy K phiu bt ra
ngoi. B ti c l Nguyn Huy Tc em m v v t tn chy sang ni a, tha thit xin
qun cu vin. Sau khi hi r bn Tc, th t tn hin nng nu vng Kinh Bc, Lng
Sn, thn dn cn nh ch c. Nguyn Nhc l qun mi r nh ging tru d, quen thi
hung tn ca loi lang si, n u cp bc , trm h on n xng tu. T mt tn
dn ni bin thu ni dy, can phm lun thng, lm tri ngha l, o tri khng th
dung tha; li dm honh hnh ni ni a, bo ngc qun chng, tn hi nhn dn,
php vua cng cn phi nh. Hin em vic ny tu ln, vng c c i hong
thng xt n h L tan nt, khng n Giao Chu lm than; c cch sai quan c
ph eo n chinh Man (xa bn thng tr Trung Quc gi cc dn tc phng nam l
Man (man r cha khai ho); "chinh Man" y ngha l: i nh Vit Nam) i tng
qun, iu ng nm mi vn qun, thng ti La Thnh, tr ti bn Nguyn Vn Nhc,
khng chng trn thot hnh pht ca tri. Dn nc Nam i i tn i vua L, nh
n nui dng lu, tri nng cha mt, tnh cm ang cn, khng th mt lng tm
tri cho, b vua theo gic. K no c th xng trc ting ngha, da vo thin triu lm
ni cu vin, nhm hp cc ngi ng ch, ra sc tr dit qun th, ca i ht khc khi
ca, mc ph (ch lm vic ni ng qun ca cc tng soi i xa) dng ln cng
trng, s c ct t chia phong, hng chung phc lc vi h L, nh ng t h Trnh
ngy trc. Hch vn a ti, qun lnh u nn hng hi, mi gia gio mc ca cc
ngi m chng li qun th ca nh vua. ng lng chung sc, t c cng lao. Ri s
nga trng ban thng ca cng, gi mi phc chung trong nc. Hy c gng ln!".
Lc , tng Ty Sn l Nguyn Vn Dim v Phan Khi c ang ng gi Lng
Sn, thy t hch n u run s. Trong khong mt ngy, th binh do h chiu tp c,
b trn mt qu na. Khi c trc ht b mt sai lnh em th sp n ca i xin hng.
Vn Dim t liu qun mnh l loi, th khng chng ni; v mnh li l ngi Qung
Nam, nu c hng, cha chc c bao dung, bn ang m rt qun b trn v Kinh
Bc, cng vi vin lu th l Nguyn Vn Ho hp sc gi ly trn thnh, ri sai
lnh ci nga a th v Thng Long co cp.
Li ni, Bc bnh vng Nguyn Hu t ma h nm ngoi ra Thng Long git vin ch
tng tit ch l V Vn Nhm, ri thay i quan qun, chnh n cng vic, chuyn
giao cho cc vin i t m Ng Vn S, ni hu Phan Vn Ln, chng ph Nguyn
Vn Dng, c Nguyn Vn Tuyt, th lang b H Trn Thun Ngn, th lang b Li
Ng Th Nhm cng gi thnh Thng Long. Lc sp ln ng v Nam, Hu m tic hp
ng mi ngi, ri ni:
S v Ln l nanh vut ca ta; Dng v Ngn l tm phc ca ta; Tuyt l chu ca ta;
cn Nhm th va l b ti va l khch ca ta, li l dng vn hc Bc H, thng tho
vic i. Nay ta giao cho cc ngi c mi mt trn trong ton ht (thi L, Bc H
gm 11 trn. V sau, Quang Trung c chia li). Nhng vic quan trng trong nc, u
cho tu tin m lm. Mi vic cng nhau hp bn n tho, ch v k c ngi mi xa
cch nhau. Ai ny phi ng lng hip sc, lo chung cng vic xng ng vi s trng
mong ca ta. Cc ngi hy c gng na ln!
Mi ngi u ng dy ly t v xin vng mnh.
Sau , Bc bnh vng chn ngy ln ng v Nam.
T khi y, trn rng di bin h c ai dm ngang ngnh, S ch cn sai mt vin t
tng i nh l dp tan c ngay. Cc ph huyn c n kin, giy t ln th S c
theo vic m x, khng ng. Trong nhng ngy ri, S thng ci nga qua cc
ng ph mua vui, t cho rng Bc H khng cn vic g kh.
Mt hm, mi ngi cng hp nhau n ung nh hip ngh, S bo Ln v Tuyt rng:
- Cha cng em c thnh ln giao ph cho ta, cng v nh sai ngi ct o gm m cha
th tin l c bit cch cm ko hay khng. Cc ng thy vic ra sao? Gi s c T
thin i thnh t trn tri ri xung hay Dim vng t di t ln, ta cng ch qut
mt li l ht. Hung chi ci l tp nhp, chng qua ch ngi ta th xem gm c
sc hay khng, ch lm c tr trng g?
Ri S ngonh li bo Ng Th Nhm rng:
- Quan th lang tht gii v ngh vn hc, cn vic cung kim c thng tho g khng?
Nhm ni:
- C vn tt phi c v, vn v khng phi chia lm hai ng. Nhng ngi xa dng
binh, gp vic th lo sao ngi li ly vic binh lm tr chi m coi thng nh th? Ti
trm nghe bn ngi nc ta chy sang bn Trung Hoa, trong c nhiu ngi nh xi
h, m mang b ci, gy ra binh bin. Ngi chu s k thc ci ngoi, e rng khng
khi mt phen bc u v lo lng, n lc y ngi nn nh n li ni ca ti.
S ci v ni:
- Lc y s phin ng lm mt bi th lui qun gic. Nu khng lm c nh th, th
ti dao bao kim chnh l phn s ca k v thn, can g phi qu lo?
Chng bao lu, nghe tin bo ngoi bin i a v. S rt kinh s, tc th hi hp cc
quan vn v c ca nh L, mn ting Sng nhng cng Duy Cn coi vic nc, lm
mt bc th ng tn Duy Cn; li gi danh cc ho mc lp mt t trng suy tn Duy
Cn lm gim quc; ri sai bn quan vn l Nguyn Qu Nha, Trn B Lm, V Huy
Tn, bn quan v l Nguyn nh Khoan, L Duy Ch, Nguyn ng n em bc th
v t bm ti ca i xin hon binh. Mt mt, S hp vi bn Vn Ln bn vic nh
gi. Chng ph l Nguyn Vn Dng ni:
- Trm nghe hi cui i Trn, ngi Minh sang ln nc ta, c bn Hong Phc,
Trng Ph, Mc Thnh, Liu Thng u l nhng tng Kit hit ca Trung Quc. By
gi vua L Thi T khi ngha vng Lam Sn, th lc khng ch ni h. Nhng hnh
binh theo cch qu quyt, li hay dng mu mo khn ngoan; ri nh kho dng cch
mai phc, nhn lc qun gic khng phng b m nh p; cho nn c th ly t qun m
nh c k nhiu qun, vy Vng Thng bn ng B, git Liu Thng ni M
Yn (Bn ng B tc bn ng Tn khc sng Nh H, H Ni. Ni M Yn x
Mai sao thuc huyn n Chu, Lng Sn) v cng tuyt l, ngn tha ngi khen. Nay
ngi Thanh xa n y, phi tro o vt sui, ta ly qun ngh ngi m n nh
qun nhc mt, nhm trc cc ni xung yu, cho qun np sn ch; c lm theo k
y, lo g m khng thng?
Th Nhm ni:
- Khng phi th! ng ch bit mt m cha bit hai. Vic thin h, tnh tuy ging nhau
m th c khc nhau, s c tht do cng khc hn. Xa kia, nc ta b ph thuc vo
Trung Quc, qun Minh bung tung lm iu tn bo. Ngi c nc ai cng mun
ui chng i. Cho nn vua L Thi T ch gi mt ting l xa gn hng ng, ho kit
trong nc ko n nh my t. Mi lc nh nhau vi gic, ngi trong nc ch lo
qun mnh bt li. Mi khi c tin thng trn, ai ny u ht sc vui mng. Lng ngi
nh th, nn h ch no c qun mnh mai phc, th ngi ta u giu kn cho, khin gic
khng h bit. S d thng c gic, u bi c y. Ngy nay, nhng ngi b ti trn
trnh ca nh L, u u cng c nghe tin qun Thanh sang cu, h u nghn c m
trng. S dn c nc, ginh nhau m n chng. Qun ta mai phc u, a th him
hay khng, s qun nhiu hay t, qun gic cha bit th h bo trc vi chng.
Chng s nhn k ca ta m lp k ca chng, ri bn mt ko n vy bt. Qun c b
tit l, t nhin mt ht iu tin li. y l mnh t hm mnh vo ch cht. Cn hng
nh p c ai?
Binh php c ni: "Kho che y khng khi no khng thng, vng che y khng khi
no khng thua". c thua khc nhau l do ch xa vi nay khc nhau vy!
S hi:
- Vy th nn lm th no?
Nhm tr li:
- Php dng binh ch c mt nh mt gi m thi. Nay qun Thanh sang y, ting tm
rt ln. Nhng k trong nc lm ni ng cho chng, phn nhiu l phao tin n nhm,
lm cho thanh th ca chng to thm, cho lng ngi s hi lay ng. Qun ta c ai
c sai phi i u, va ra khi thnh l b bt git. S ngi Bc H thuc vo s
qun ca ta, h gp dp s h l b trn lin. em i qun y m nh, khng khc g
xua by d i chi cp d, khng thua sao c? n nh vic ng ca thnh m c
th, th lng ngi khng vng, t th no cng sinh ra mi lo bn trong. Du cho
Tn, Ng (tc Tn V, ngi nc T i Xun Thu, v Ng Khi ngi nc V i
Chin quc; hai nh qun s ni ting ca Trung Quc thi xa) sng li, cng phi b
tay, khng th lm c g. Tht chng khc g em mt con chch b gi cua. Xin ngh
k m xem! nh chng c, gi cng khng vng. Vy th c hai chc nh v
gi u khng phi l k hay. Ngh cho cng th ch cn mt cch ny: sm sm truyn
cho thu qun ch y cc thuyn lng, thun gi ging bum, ra thng ca bin, n
vng Bin Sn m ng. Qun b th sa son kh gii, ging trng ln ng, lui v gi
ni Tam ip. Hai mt thu b lin lc vi nhau, gi ly ch him yu, ri cho ngi
chy giy v bm vi cha cng. Th xem qun Thanh n thnh, khu x vic nh L ra
sao? Vua Chiu thng sau khi phc quc, xp t vic qun vic nc th no? Ch cha
cng ra, by gi s quyt chin mt phen cng cha mun g.
S ni:
- Cha cng v Nam, em thnh ny giao ph cho ta. Gic n th phi sng cht vi
gic, cn mt vi thnh, trn khng thn l k b ti gi t, di khng ph chc trch
cm qun. Nu mi thy bng gic trn, b thnh cho gic, chng nhng mang ti vi
cha cng m ngi Bc cn coi ta ra ci g?
Nhm ni:
- Tng gii thi xa, lng th gic ri mi nh, nm phn thng ri mi hnh ng,
tu theo tnh th thay i m by ra chc l. Ging nh nh c, trc th chu thua
ngi mt nc, sau mi c ngi ta mt nc; ng c em nc sau lm nc
trc, mi l tay cao c. Nay ta hy bo ton ly qun lc m rt lui, khng b mt
mt mi tn. Cho chng ng tr mt m, ri li ui i, cng nh ngc bch ca nc
Tn i xa, vn nguyn lnh ch c mt g. Nu c v th m mc li, ti s xin bc
bch vi cha cng, th no cng c cha cng lng xt, xin ng ch nghi ngi.
S bn nghe theo, ri mt truyn cho cc vin trn th Kinh Bc, Thi Nguyn, Lng
Sn mt mt ni phao l em qun p lu sng Nh Nguyt, mt mt ct ln rt qun
v. Li t cho cc vin trn th Hi Dng, Sn Ty, hn ngy hp qun thnh Thng
Long. Cn trn Sn Nam th sp sa thuyn b, ch thu qun n s cng xut pht.
Qua nm ngy, cc o qun u ko n y , cng d cuc duyt ln bi sng. Ri
, S h lnh cho qun b sp sn lng kh ch sai phi. Trc ht, S cho thuc
tng l ng Vn Chn c sut lnh thu i xung pha ng. Ct t va xong, th tri
sp ti, cht thy bn Nguyn Qu Nha, Nguyn nh Khoan t trn i Nam Quan chy
v ni rng: khi h n Nam Quan, b bn lnh canh ca i ca nh Thanh ngn chn
khng cho sang; hin nay qun Thanh qua Nam Quan, qun b v qun k ca i tin
phong tin n a phn huyn Phng Nhn v ng ti .
S lin hp cc tng, nh rt lui. Phan Vn Ln ni:
- Qun khng c nhiu, nc khng c ln. Nay ta lm tng cm qun ngoi, gic n
cha tng n nh, ch mi nghe ting do ho vi rt lui, th cn lm tng lm g
na? Ti xin em mt ngn qun tinh nhu, n thng sng Nh Nguyt, nh nhau vi
chng mt trn, xem kh th ca chng ra sao v ngi Nam vi ngi Thanh ai kho
hn ai, cho chng bit rng bn ta cng khng phi l hn nht. cng l s tnh
ton tt thng trc dng thanh th ca mnh bp bn ch vy!
S cng cho l phi.
Ln bn em qun qua sng i sang pha bc. Canh ba ti b pha nam sng Nh Nguyt,
nghe tin qun ca Tn S Ngh ng ni Tam Tng. Lc y tit tri gi rt, ln ko
qun qua sng thch nh. Tng s vn s oai ca Ln, phi liu vi kh lnh m li ba
xung nc. Ra n gia sng, nhng k cng qu khng th qua c, u b cht ui.
Cn nhng k vo ti c b cng u b qun Thanh git cht. Ln liu chng khng
th giao chin c na, lin vy qun chy lui. m qun tan v trn vo cc lng, u
b dn chng bt np cho qun Thanh. Ln ch tr mt mnh mt nga m chy v.
S s qu, giu kn vic bi trn khng cho ai bit, ri truyn lnh cho cc o qun
nghim chnh i ng m i. ng gia tra, i qua Ph Xuyn (thuc H ng (H Sn
Bnh)), ngi ta mi bit l S rt qun. Hm sau ti huyn Yn M (thuc Ninh Bnh
(H Nam Ninh)), S sai chia qun ng n dc theo ven ni Tam ip, thng n b
bin, hai mt thu b lin lc vi nhau c th.
Trc , vua L ang ln lt vng Kinh Bc, Lng Sn, nghe tin Tn S Ngh a
hch sang nc Nam v hn ngy n ca i, nh vua bn b mt sai ngi i gi ngha s
bn phng. Cc quan vn v nghe tin, cng u khuyn bo ho mc cc a phng,
nhm hp hng binh ch i.
Ri , vua sai L Duy n em th ln ca i yt kin Tn S Ngh, bm r tnh hnh
trong nc vi Ngh v ni rng: T qun va b cm hn, khng th i ng, xin ch
n trn thnh Lng Sn.
n khi nghe tin qun Ty Sn rt lui, vua mi truyn cho cc o qun cn vng u
ti ni hnh ti; ri kn ly hng kho mnh mt ngn ngi sung lm qun tc v
doanh vua; cn bao nhiu th giao cho cc tng lp thnh i ng, ai em b thuc ca
ngi ny chia gi cc trn. Trn Quang Chu lnh trn Kinh Bc. Nguyn o lnh trn
Hi Dng. Hong T Ngha lnh trn Sn Nam. Hong Phng T lnh trn Sn Ty.
Mi ngi u vng mnh i ti l s. Ring Trn Quang Chu th li hnh doanh bo
v xa gi.
Chu xin di xe vua v trn Kinh Bc, sa sang thnh lu, xy dng nh ca ch qun
Thanh. Vua nghe li.
on nh vua li sai bn binh chng Phm nh D, tham tri V Trinh em thip thnh
an ln t Ho Lc gp S Ngh, ni r: Hin nay phi qun chia i kinh lc bn trn
ngoi thnh, lng bt bn gic ln trn cc ni. Xin a mt s th sn nh mn l
mi con tru, mt trm v ru, lm l khao qun, ngc trng thu nhn cho.
Vua li truyn phi sc cho cc k lo v cc x dn my huyn ven ng, sa son n
rc qun Thanh.
i qun ca S Ngh i sang phng Nam, dc ng u thun li thng sut. Kp khi
ti ni Tam Tng ng qun li, n m, tuy Phan Vn Ln nh quy ri, nhng b gi
rt lm cho thng tn, nn Ngh cha nh m qun Ln tan. Ng Vn S nghe tin
cng thu qun b chy c m t lu ri. Th l trn ng tin qun khng cn ai dm
ngn tr Ngh. Do , Ngh khng h lo s m li c v kiu cng. Mi thy V Trinh, y
lin hi:
- Lc i binh ra ca i, trc ht c a hch sang b co, qun gic s hi m u
chy trn. Ngh rng thn dn bn y, ai li khng phn chn ni dy? Da vo oai tri
m lo git gic nc, chng my chc s c th thnh cng, sao c mt mc nhu nhc,
chng c chy trn mt cch rnh rang? By gi i binh n a gii nc mnh
m cc ngi vn tuyt nhin khng lm nn cng trng g. Nh th, cn gi l nc c
ngi c chng?
Trinh ni:
- Nc nh ny t mnh khng th lm c vic, mi n ni phi g ca i cu cu.
Nu sc ca chng ti c th ch ng c chng th u dm phin n i binh? Nay
c ln ly iu qu trch, ti cn bit ni lm sao? Xin tha v tnh hnh ca gic.
Nguyn Nhc sinh trng vng Ty Sn, c so huyt him yu nng ta. Nguyn
Hu l tay lo luyn v trn mc, li nm gi i qun hng mnh. T khi ko qun v
Nam, anh em chng nh ln nhau. Nhc Ty Sn, Hu chim Thun Ho, ai ny t
xng hng, k , ngi vng. Cn quc thnh ca nc ti, ch c ng ca
chng l bn Ng Vn S, Phan Vn Ln m thi. c tin thin binh n, bn chng
cha bit h thc th no, nn hy thu qun tm lnh. Nhng nghe u bn chng ng
qun chn ni Tam ip, ngn hn t t Trng Yn (tn ph, thuc Ninh Bnh, gip
lin vi Thanh Ho) v Nam, mu li tin ra t Bc ln na. Mt tn t tng, cn
kit hit nh th, hung chi tn i t trng ca chng? Nu khng dng o binh tht
ln m nh, lm sao c th bt sng c chng? Nc ti sau khi lon lc tan tc,
tng t qun hn, s rng kh lng lm xong vic. Nh oai linh lng ly ca c ln, tn
t trng mi r s oai phi n hng, l iu mong mi ca nc nh ny.
Ngh ci m rng:
- Nc ngi v b tn ngc lu, mt c tinh thn kh khi, nn ng mt t l em
hm si do nhau. Theo ta xem xt th chng ch nh hng tru d, sai mt ngi em
thng buc ly c m li v, hn cng khng kh g. i khi qun ta n La Thnh, nh
bi nc bt xoa tay l lm xong vic. Ngi hy ch m xem!
Lc Ngh ti trn Kinh Bc, vua L t em cc quan n cho, Ngh yn u rng:
- Qu t ("Qu t" l ngi ni nghip tn qu, y tr Chiu Thng) mc phi nn ln
nhiu nm, nh c i hong thng xt, sai bn chc em qun h tng m v
v ngi v nc. Chuyn ny sang y, gip vic kinh l, trc ht cn bt cho ht ng
gic, ri sau chnh n quy m, lm k lu di. Bao gi mi vic u mun ngn ln n
tho ri, by gi mi rt qun, xin ch lo g v vic nc na.
Vua L ni:
- i n i hong , c c nh tri, khng sao hnh dung c cho ht. Li nh c ln
h mnh ti y, khin cho nc chng ti c thy nh sng ca o cu, ai ngc, c
tho lng nga trng sao Bc u, ni Thi Sn. Mi tnh vui mng, knh mn, khng
sao k xit!
Ri nh vua mi Ngh vo dinh ngh tm. Ngh ni:
- y cch quc thnh khng xa, cn i ngay, khng nn dng dng.
Ngh lin sai bn chn pht sng v nghim chnh i ng m i.
Chp ti, n b bc sng Nh H, vua L xin qua sng vo kinh thnh trc, ri sai sm
sa ging mn in Knh Thin, mi Ngh vo , Ngh khng ng, ni:
- Ch y khng phi l hnh doanh ca i tng, i vi vic qun c nhiu iu bt
tin.
on Ngh truyn lnh chia qun ng ni quang ng trong hai bi ct pha b nam v
b bc sng Nh H; li sai bc cu phao trn mt sng tin i li. Hm y nhm ngy
11 thng 11 nm Mu thn (1788).
Hm sau, vua thn hnh n ch n doanh ca Ngh.
Ngh sai ngi by bin nghi trng rt long trng in Knh Thin, ri truyn cho
trm quan ti hu. Vua L i m min, mc o cn qu gia sn. Ngh dn bn liu
thuc n, ri tuyn c t sc ca hong nh Thanh phong cho vua L lm An Nam
quc vng. Trong t ch phong vng, i lc ni rng:
"Chia ra ci b mi ba o, khng phi tham g t ai ny; lo chc cng ba trm
nm, h chng ngh n t tng trc?...".
Xong l th phong, vua bn theo l tho t biu t n, xa trng ca khuyt m ly t, ri
nh Ngh cho t biu i.
Ngh nhn li.
Tuy vua L c phong Vng, nhng giy t a i cc ni, u dng nin hiu
Cn-long. V c Ngh y nn khng dm dng nin hiu Chiu thng. Ngy ngy sau
bui chu, vua li ti ch doanh ca Ngh nghe truyn vic qun, vic nc. Vua
ci nga i trc, L Qunh ci nga i sau, qun lnh h v ch vi chc ngi.
Ngi trong kinh c k khng bit l vua. Hoc c ngi bit, th h ni ring vi nhau
rng:
"Nc Nam ta t khi c , c vng ti nay, cha thy bao gi c ng vua lun ci
hn nh th. Ting l lm vua, nhng nin hiu th vit l Cn-long, vic g cng do vin
tng c, c khc g ph thuc vo Trung Quc?".
Ngh cng ngng nghnh t cho mnh l tn qu; c lc vua ti yt kin, y khng bun
tip, ch cho ngi ng di linh cc truyn bo: "Hm nay khng c vic qun, vic
nc g. Hy v cung yn ngh!".
L v s th tip ca y i vi nh vua ht sc s si nh vy. Cn i vi qun lnh,
th y li hay dung tng cho chng mc sc lm iu phi php.
Trc kia, ngi Trung Hoa ng c cc ni nh phng H Khu (khu vc ph Hng
Bum, H Ni by gi) thnh, ph C X trn Kinh Bc v ph Hin Doanh (nay
l Hng Yn (Hi Hng)) trn Sn Nam c ti hn vn ngi. n lc y, bn h u
n bm theo cc n qun ca Ngh, hoc lp ring ra im Liu . Bn h thng tho
ting nc Nam, am hiu phong tc tp qun nc Nam; do , h lin nhn c hi kim
mi cch vu hm nhng ngi lng thin, p bc cp bc nhng nh giu c, thm ch
gia ch, gia ng cng cp git ca ci, hm hip n b, khng cn king s g c.
Nhn dn quanh kinh k lun lun b kh s vi bn h.
Vua L tuy bit s t hi y, nhng trt mi qun Thanh sang, ch s v vic m
lm mch lng chng, nn cng kh n kh ni.
Ngh cng khng phi khng bit tnh trng nh vy, song cng mc cho bn y tha h
lm by, khng h ngn cm g ht.
Li ni, t khi vua L tr v kinh thnh, cc quan vn v trc kia phiu bt u lc tc
ko n ly mng. Vua bn ban thng cho nhng ngi tng theo i trn, hoc
nhng ngi c cng gip . Phong cho Phm nh D lm thng th b Li, kim
bnh chng s, Nguyn Huy Tc lm ng bnh chng s, L Duy n, V Trinh u
lm tham tr chnh s, Nguyn nh Gin lm thng th b binh, kim tri xu mt vin
s, Nguyn Duy Hip, Chu Don L lm ng tri xu mt vin s, Trn Danh n lm ph
ng s, L Huy Tn, Phm Qu Thch lm chi b H, L Xun Hp, Ng Vi Qu
lm ng tri binh chnh, L Qunh lm qun trung u c, tc qun cng, lnh qun cn
vng theo Tn S Ngh lo liu v x tr vic qun.
Ngoi ra, cc quan liu trong ngoi u v cc dinh th lm vic nh c.
Vin ph hin trn Kinh Bc l Ng Tng o ly c gi m, t chi khng nhn
chc, v dng s ni rng:
"Vn tri ang lc gian trun, khng ng li c thy bng mt tri, tht l ci phc v
cng ca x tc. Thn trm ngh rng: Vic binh ct phi mau chng. Nu c hi c th
lm c, h tt vic g cng c giao ph cho qun nc ngoi n ni dnh dng
ngy thng. Hin nay qun cn vng cc l, ai khng mun ht lng ht sc lp cng t
nhiu? Nhn khi qun gic va rt lui, ta nn lp tc em i binh ui st gt, nh ting
st chp nhong khng kp bt tai, bn ngng cung gio quyt kia t chng cn th gi
mu tnh. Hai x Thanh, Ngh nghe tin, chc cng s hng ng. Nguyn Hu b
ngn cch pha nam Honh Sn. S v Ln ch v y, hnh th cch tr, khng lin
lc c vi nhau; khng ngoi mi ngy ta c th bt c bn chng. Vy cnh ca
chng b ct t th so huyt ca chng cng c th ln lt b san bng. Thn ngu
di cho rng ci c trung hng chnh l lc ny, khng th b qua".
T s y a ti, vua trao cho bn Nguyn nh Gin xem, ai cng cho l phi. Ring L
Qunh chng li m rng:
- Sc mnh khng ch ni, mi phi cu cu. Hnh doanh quan c b cn y, vic
qun mnh khng bm trc, li t tin m lm, vic xong th thi, vn nht b vp ng,
h s cho ta lm l qun c, ri rt qun v ca i, ngi xem mnh lm; nh vy vic
ln s hng mt. Chi bng thn n trnh by trc, xin h ch bo phng lc v
hp sc vi mnh, nh th l c c hai vic.
Vua cho l phi. Qunh bn n dinh Ngh, ni v vic .
Ngh tr li:
- Vic g m phi vi v nh vy? V nh th tay ly vt trong ti, n sm ly sm,
n mun ly mun m thi. By gi sp ht nm, i qun xa xi ti y, cn phi
ngh ngi, khng nn nh vi. Gic gy m ta ang bo, hy chng t n np tht.
Nhng, nu nc ngi c li xin nh th, th hy nn tnh t thnh v nam chng
su chc dm, chia lm ba ni m ng qun; chnh cng l cch canh gc t xa
phng bt trc vy. Cn i vi bn gic, th cc ngi c ch n u nm mi ta s cho
try qun tin nh cng cha mun!
Sau , Ngh sai p lu t, mt b bc sng Nguyt Quyt, huyn Thanh Lim, mt
lng Nht To huyn Duy Tin, mt lng Ngc Hi, huyn Thanh Tr ri chia qun ra
m ng gi.
T by gi tr i, vua L ch ly Ngh lm ch da vng chc nht. Cn cc quan th
cng khng ai ni nng g n chuyn xut qun phc th na.
L Qunh sut ngy say m tu sc; n on ring d bng ci t, si tc cng u n
bo khng h st. Qunh li cn xui vua rng:
- Trc y lc nh vua gp nn, hong thn v bn quan trong triu, nhiu k ly tai ho
lm iu may mn, vui mng, khai ht tnh hnh vi gic, cam tm lm ch sn, chim
mi cho chng mu giu sang, ngc o l, tri nhn ngha, khng g hn th.
Thn xin c tr ti bn , thin h bit rng danh phn cng thng khng th ri
lon. cng l vic cn kp, khng nn dung tng b qua, khin cho k c, ngi thin
khng c g phn bit.
Vua cho l phi, bn giao cho cc quan nh thn hp bn.
Mi ngi u tu, nm ngoi thng th b Hnh kim bnh chng Trn Cn Xn i
x Ty Sn, v khng chu khut phc, b ch git hi, tht l ng thng; xin cho quan
v t ti nh v thm ving cc ngi con. Vua nghe li, bn t tay tho bi vn t, trong
c cu: "Tit ln nghing non lt bin, cng sng thu nng la tranh hn; lng son yu
nc trung vua, gp t rn r chm cng t". Li bn sang n ti ca bn phn nc
theo Ty Sn: Lc vua i trn, trn th Tuyn Quang l Phm Nh toi bt em vua l
Duy T em np cho ch; ph m u Nguyn Bnh dn qun ch ui tm ch vua ;
theo lut phi ti chm ngang lng; Ng Th Nhm, Phan Huy ch em thn theo ch, li
nhn chc tc ca chng, u trut lm dn, v lng gnh vc sai dch; Nguyn Hon,
Phan L Phin qu gi sn ch; Trng ng Qu i theo xe vua, gia ng b d,
u b ging lm chc t hun; Nguyn Qu Nha, Trn B Lm, V Huy Tn, vit th
mo xng l gim quc Sng nhng cng, mong xin hon binh cho ch, u b h
ngc; Nguyn B Khoan v l k v bin, li gi nua, dt nt khng bit g, nn c
min ti.
By gi Qunh nghe ni Nha mi Cao Bng v, vng bc y xe, bn sai ngi i ly
hai chc lng vng, ri ni r cho vua bit. Vua ci m bo rng:
- Bt ch nhiu b ch t, mc ngi lm chi th lm, khng h g!
Ngoi ra, c ba ngi ch vua lin lc vi Ty Sn, li g con gi cho h, u b vua
ngm sai ngi bt em cht chn, ri vt xung ci ging trong cung (theo Cng mc
th Chiu Thng cn sai m bng c mt tn n ang c mang, v ngi con gi ny
ly vin tng Ty Sn. Do , lng ngi dn dn ng vc, khng nht tr).
Kp khi y, thi hu Cao Bng v, va ti kinh, thy vua ch thch lm nhng vic bo
n bo on tri vi php thng nh vy, bn ni gin ni:
- Ta phi tro o li sui kh nhc vt v, mi xin c qun sang y... Phng chng
nh nc chu c my phen n, th ph hoi nh th? Nu c cch y m lm th tr
sao c thin h? Gi gi ny li n lm a lu vong mt thi!
Ri thi hu go khc, khng chu vo cung.
Vua bn ngm sai Nguyn Huy Tc khuyn gii thi hu. Tc vo tha vi thi hu rng:
- Ngc trng c hiu sinh ca thi hu nh l tri t, c nhin phi ly th lm l.
Nhng hnh pht l php ln ca nc, cho nn Chu cng phi git Qun, Thi; nc L
phi nh thuc c git cht Thc Nha (Qun Thc, Thi Thc l em Chu cng, nh
gip V Canh l con vua Tr ni lon. Chu cng lin em git Qun Thc v y Thi
Thc. Thc Nha l b con ca vua nc L, c ti phi chy ra nc ngoi, sau nh xin
tha ti tr v nc, nhng ngi nc L khng nghe, bt ung thuc c cht).
Ngi xa cng khng v ch h hng hay quen bit m b php lut. Mong rng lng
trn khoan hng, cho hong thng c lm vic nc th tht l vn phc!
Thi hu n Tc c cng ln theo hu khi mnh i trn, khng n tri li Tc, nh gng
gng nghe theo, song tht ra trong bng vn khng cho l phi. Thi hu bn vo cung.
Lc by gi l thng mi hai, sp n ngy tt Nguyn n. Quan coi l tu xin n
ngy 25 th phong n ct i (cui nm lm l ct n (hp n) ngh vic n tt). Cc l
trong miu x, triu nh u chiu theo l thng m lm. Ring quan i soi ca thin
triu xa xi ti, th v phn vt phm cung n, xin theo nh l tht i s thn sang
phong vng m thm gp ln mt ln na. Cc quan v qun lnh cng u cho php
ngh mi ngy, cng vui n tit xun.
Tht l:
n s trn nh cn hn h
ng trong bi chng lo u
Cha bit vic ti ra sao? Ch xem hi sau phn gii.
------------
Sch Khng tng t chp: Chim n chim s trn nc nh, m mm cho con n m
khng bit rng nh sp chy. i Tn, c Sch Tnh thy con lc bng ng ca
cung in, lin e rng: "My sp phi vt vo bi gai". ni i sp lon lc. y m
ch bn S Ngh, Chiu Thng nh ang ngi trn ng la, tai ho sp n m vn nhn
nh khng bit g c.

Hi th mi bn
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th mi bn

nh Ngc Hi, qun Thanh b thua trn

B Thng Long, Chiu Thng trn ra ngoi

Li ni, Tn S Ngh sau khi em qun ra ca i, xuyn rng vt ni, nh gim t

bng; ngy i m ngh, khng phi lo lng g, ko thng mt mch n thnh Thng
Long, khng mt mt mi tn, nh vo ch khng ngi. T xa, cc nh cm qun cha
c khi no c d dng nh th. Cho nn y xem thng, cho l v s, khng cn phi
phng. Ri , y li cng thm kiu cng, bung tung, mc cho qun lnh cc n t tin
b c i ng, i li lang thang, khng cn c k lut g c. C k i ra khi thnh n
hn mi dm, kim ci un, c k i ti cc ch ba dn gian bun bn, hng
ngy sm i ti v xem nh vic bnh thng. Bn tng t cng ngy ngy chi bi tic
tng, khng h g n vic qun. H ai nhc n tnh hnh gic gi th bn h p
rng: "Chng n nh c chu chim lng, cn cht hi tha thoi thp, khng ng ni n.
Vng lnh ca quan ln c b, nh n ngy mng 6 thng ging, nhn dp u xun s
xut qun ko thng n so huyt ca qun Ty Sn. Bn gic y nht nh s ln lt
b bt sng khng mt tn no lt li. Ngi Nam H s n m xem!".
Th l ngi trong nc, k c cc vin quan tng trn trnh hi xa m by gi
c thy li bng mt tri, ai ny mi u yn tm vui mng v cuc sum hp trc
mt. Ri h da vo tng c h Tn lm bc trng thnh, khng cn ngh g n vic
cung khuyt b tn hoang, khng cn lo g n vic k ch ang ni ca ng; v lng,
vn im, thy u b tr.
Va lc y, c ngi cung nhn c t ph Trng Yn ti, ni vi thi hu rng:
- Xe vua tr v kinh thnh, gn mt thng. Hiu lnh ban ra, chng qua mi n cc
vng ng Ho, Thng Tn, T Sn, Thun Thnh, Qung Oai, nm l m thi. Cn nh
t Trng Yn v nam, Thanh Hoa l t cn bn, lng tm tin triu , Ngh An
cng l qun chn tay, qun cm v qun tc trc u ly ngi y, th nay vn b mt
v tay gic, tin tc khng thng, tht l iu ng lo rt ln. Hin nay, vic nc h
thc th no, th gic mnh yu ra sao, nhng ngi ng ngoi m xem, khng ai khng
bit. Trc y, hong thng gp nn phi chy, cc quan tro o vt sui, kh nhc
vt v hn mt nm, bao nhiu nhn tnh chc tng tri ht ri, sao vn im nhin
khng lo ngh g c? Tng c h Tn t thng quc ti y, th nc v tnh hnh ca
gic ch bit i khi. n nh cc min, cng c ni xung yu, noi bnh thng, chia
n v mai phc, cn phi tr tnh k cng. Vic binh c lc nn nh, lc nn gi, phi
tu c ng bin trong chc lt. Tt c nhng iu y, h lm sao m hiu c r rng,
ch xc? V chng, khi trc L Qunh khai bo bn y, ni rng: "Nhiu ni trong
nc ta khng chu theo gic, ngi chung ngha cn nhiu, lng ngi cng c th
trng cy, nu c i binh sang lm thanh vin th cng vic khi phc c th thnh...".
ch l mt cch ni, tng c h Tn khng cho vic y l kh. Qunh v mun
chng c qun sang cu, cho nn mi ba ra li ni ho la di h. H cng tng
l tht, hng hi tin ln, khng cn lo ngh g v sau. C xem li l trong bi hch, th
nhng iu h bt buc mnh phi ng ly, rt l nng n; cn h th ch lng vng
bn b sng, ly thanh th sung do dm m thi. Khng bit rng, Nguyn Hu l
mt tay anh hng lo luyn, dng mnh v c ti cm qun. Xem hn ra Bc vo Nam, n
hin nh qu thn, khng ai c th lng bit. Hn bt Hu Chnh nh bt tr con, git
Vn Nhm nh git con ln, khng mt ngi no dm nhn thng vo mt hn. Thy
hn tr tay, a mt, l ai ny phch lc hn xiu, s hn s sm st. E rng chng
my lu na, hn li tr ra, tng c h Tn em th qun nh nh kia m chng chi, th
ch sao cho ni? H chng qua ch l ngi khch, chuyn ny sang cng ct xem s th
kh hay d liu b tin lui m thi. Nhng cn nh nc ca ta th sao? Thi hu c
th chy sang t Trung Hoa mt chuyn na chng?
Thi hu git mnh ni:
- chnh l tm s ca gi gi ny, vn ngy m lo lng m cha bit lm th no?
Ri nhn tin, thi hu em vic ni li vi vua. By gi nh vua mi hong s, lin
cng bn Qunh n doanh qun ca Ngh tha thit xin xut qun. Ngh gi Qunh n
m cn vn rng:
- Ngi nc my nay qu tht khng th trng cy c, th th li cung khai ca my
trc y ra sao? Dm la di ta chng?
Ri Ngh ngonh sang bo vua:
- T vng tr tui, cha tng tri cng vic, trc y ti n cho ta Lng Sn, sao
khng ni cho r? By gi, nhn khi ta thng, bp ngay lc chng ang khn n, h
chng d dng hn hay sao? Nay b l c hi y, chng c th gi thong th m by
mu t chc, cch tr chng cn phi tnh ton cho chu o, khng th hp tp. V li,
nh n sang xun, vo ngy mng su th s xut qun, nh vy cng khng cn xa
g na. Nu mun i gp th cho php vua ti nh ngi em mt o qun i trc cng
c.
Vua lui ra bo vi Qunh rng:
- Ngi tng dc lng vi ta, vic nc cng c qu na ri. Vy nay hy c gng
lm cho trn cng trng trc, ng ngi trong nc c th bn tn v ta, v thin
triu c ch qu trch c ta.
Li ni, L Qunh l ngi lng i Mo, huyn Siu Loi (nay l huyn Thun Thnh,
H Bc) vn l mt tay phong lu cng t, con trai ca tin s triu L l L Don Gin.
Khi tui tr, Qunh ch bit ung ru, nh bc, vic vn vic v u cha h luyn tp
qua. Trc kia v l con nh qu tc thn cn, nn c vo lm gia thn nh vua. n
khi qun Ty Sn ti xm ln, kinh thnh tht th. Qunh vng mnh vua theo hu thi
hu ln Cao Bng, ri b qun gic ui bt, phi chy sang Trung Quc. V Qunh hi
bit ch ngha, cho nn khi chuyn tr vi ngi Thanh, thng ba ra nhiu cu khoc
lc. Tn S Ngh cng khng xt n ch , em li tu ln, vua Thanh ng thun. Th
ri may c khi phc li nc nh. Qunh t cho l cng lao ca mnh. Sau khi v
thnh Thng Long, Qunh ch lo n n tr on v cng nhin n ca t lt. Nhng tay
ho kit trong nc u khng a Qunh. Vua cho l Qunh c cng, giao cho cm qun.
Nhng Qunh, mt cn chong ln bng tinh k, tai cha nghe quen ting ching trng,
ni g n chuyn sp t vic binh b? Qunh bn mn c khng mun xa ri cnh
vua, xin vua truyn cho vin trn th Sn Ty em qun bn b ng trc Gin Khu,
chn ng ra ca qun Ty Sn. l Qunh ct cho mnh khi phi ra trn; cn
vic chinh chin c hay thua, nc nh cn hay mt, Qunh chng cn bit n lm g.
Nhc li, Ng Vn S sau khi em cc o qun rt lui, tc tc sai Nguyn Vn Tuyt
chy trm vo Nam co cp. Mt mt chn ngang t Trng Yn lm gii hn, ng
thu qun hi phn Bin Sn, qun b th chia gi vng ni Tam ip, hai mt thu b
lin lc vi nhau, ngn hn min Nam vi min Bc. V th, vic bn trn ng ngoi
khng h thu n hai x Thanh, Ngh. V vy vic qun Thanh n Thng Long v vic
vua L th phong ngy 22 thng 11, t Thanh Hoa tr vo, khng mt ngi no c
bit. Ngy 20 thng y, S lui v Tam ip, th ngy 24 Tuyt vo n thnh Ph
Xun. Bc bnh vng tip c tin bo, gin lm, lin hp cc tng s, nh thn chinh
cm qun i ngay. Nhng cc ngi n hp u ni:
- Cha cng vi vua Ty Sn c s him khch, i vi ngi ch tn, lng tn ph ca
mi ngi cha tht vng bn, nay nghe qun Thanh sang nh, cng d sinh ra ng vc
hai lng. Vy xin trc ht hy chnh v hiu, ban lnh n x khp trong ngoi, yn k
phn trc v gi ly lng ngi ri sau s ct qun ra nh dp ci Bc cng cha l
mun.
Bc bnh vng ly lm phi, bn cho p n trn ni Bn ( a phn x An Cu,
huyn Hng Tr, Tha Thin (Bnh Tr Thin)), t co tri t cng cc thn sng, thn
ni; ch ra o cn m min, ln ngi hong , i nm th 11 nin hiu Thi c ca
vua Ty Sn Nguyn Nhc lm nm u nin hiu Quang Trung. L xong, h lnh xut
qun, hm y nhm vo ngy 25 thng chp nm Mu thn (1788).
Vua Quang Trung t mnh c sut i binh, c thu ln b cng ra i. Ngy 29 n
Ngh An, vua Quang Trung cho vi ngi cng s huyn La Sn l Nguyn Thip vo
dinh v hi:
- Qun Thanh sang nh, ti sp em binh ra chng c. Mu nh v gi, c c hay
thua, tin sinh ngh nh th no?
Thip ni:
- By gi trong nc trng khng, lng ngi tan r. Qun Thanh xa ti y, khng
bit tnh hnh qun ta yu hay mnh, khng hiu r th nn nh nn gi ra sao. Cha
cng i ra chuyn ny, khng qu mi ngy, gic Thanh s b dp tan.
Vua Quang Trung mng lm, lin sai i tng l Hm h hu kn lnh Ngh An, c ba
sut inh th ly mt ngi, cha my lc, c hn mt vn qun tinh nhu. Ri nh
vua cho m cuc duyt binh ln doanh trn, em s thn qun Thun Ho, Qung
Nam chia lm bn doanh tin, hu, t, hu, cn s lnh mi tuyn Ngh An th lm
trung qun.
Vua Quang Trung ci voi ra doanh yn u qun lnh, truyn cho tt c u ngi m
nghe lnh, ri d h rng:
- Qun Thanh sang xm ln nc ta, hin Thng Long, cc ngi bit cha? Trong
khong v tr, t no sao y u phn bit r rng, phng Nam phng Bc (ch t
Trung Quc) chia nhau m cai tr. Ngi phng Bc khng phi ni ging nc ta,
bng d t khc. T i nh Hn n nay, chng my phen cp bc nc ta, git hi
nhn dn, v vt ca ci, ngi mnh khng th chu ni, ai cng mun ui chng i.
i Hn c Trng n vng, i Tng c inh Tin Hong, L i Hnh, i Nguyn
c Trn Hng o, i Minh c L Thi T; cc ngi khng n ngi nhn chng lm
iu tn bo, nn thun lng ngi, dy ngha qun u ch nh mt trn l thng v
ui c chng v phng Bc. cc thi y, Bc, Nam ring phn, b ci lng yn,
cc vua truyn ngi lu di. T i nh inh ti y, dn ta khng n ni kh nh hi
ni thuc xa kia. Mi vic li, hi, c, mt y, u l chuyn c rnh rnh ca cc
triu i trc. Nay ngi ngi Thanh li sang, mu ly nc Nam ta t lm qun
huyn, khng bit trng gng my i Tng, Nguyn, Minh ngy xa. V vy ta phi
ko qun ra nh ui chng. Cc ngi u l nhng k c lng tri lng nng, hy
nn cng ta ng tm hip lc, dng nn cng ln. Ch c quen theo thi c, n hai
lng, nu nh vic pht gic ra, s b git cht ngay tc khc, khng tha mt ai, ch bo
l ta khng ni trc!
Cc qun lnh u ni: "Xin vng lnh, khng dm hai lng!".
Hm sau, vua Quang Trung h lnh tin qun. Cc qun u nghim chnh i ng m i.
Khi n ni Tam ip, S v Ln ra n, u mang gm trn lng m xin chu ti.
Vua Quang Trung ni:
- Cc ngi em thn th ta, lm n chc tng soi. Ta giao cho ton ht c 11 tha
tuyn (t thi L Hng c, cc trn Bc H u gi l "tha tuyn"), li cho tu tin
lm vic. Vy m gic n khng nh ni mt trn, mi nghe ting chy trc. Binh
php dy rng: "Qun thua chm tng". Ti ca cc ngi u ng cht mt vn ln.
Song ta ngh cc ngi u l hng v dng, ch bit gp gic l nh, n nh vic tu
c ng bin th khng c ti. Cho nn, ta Ng Th Nhm li y lm vic vi cc
ngi, chnh l lo v iu . Bc H mi yn, lng ngi cha phc, Thng Long li l
ni b nh c bn mt, khng c sng ni nng ta. Nm trc ta ra nh t y,
cha Trnh qu nhin khng th chng ni, l chng c r rng. Cc ngi ng qun
tr tri y, qun Thanh ko sang, ngi trong kinh k lm ni ng cho chng, th cc
ngi lm sao m c ng c? Cc ngi bit nn nhn trnh mi nhn ca
chng, chia ra chn gi cc ni him yu, bn trong th kch thch lng qun, bn ngoi
th lm cho gic kiu cng, k y l rt ng. Khi mi nghe ni, ta on l do Ng Th
Nhm ch mu, sau hi Vn Tuyt th qu ng nh vy...
Th Nhm bn ly hai ly t n. Vua Quang Trung li ni:
Ln ny ta ra, thn hnh cm qun, phng lc tin nh c tnh sn. Chng qua
mi ngy, c th ui c ngi Thanh. Nhng ngh chng l nc ln gp mi
nc mnh, sau khi b thua mt trn, t ly lm thn m lo mu bo th. Nh th th vic
binh ao khng bao gi dt, khng phi l phc cho dn, n no m lm nh vy. n
lc y, ch c ngi kho li l mi dp ni vic binh ao, khng phi Ng Th Nhm th
khng ai lm c. Ch mi nm na, cho ta c yn n m nui dng lc lng,
by gi nc giu qun mnh, th ta c s g chng?
Bn S, Ln u ly t v ni:
- Cha thng tht l lo xa, chng ti ngu di khng th ngh ti ch . Hin nay
phng lc tin nh ra sao, xin cha thng nht nht ch r chng ti tun theo m
lm.
Vua Quang Trung bn sai m tic khao qun, chia qun s ra lm nm o, hm l
ngy 30 thng chp. Ri nh vua bo kn vi cc tng rng:
- Ta vi cc ngi hy tm sa l cng Tt trc . n ti 30 Tt lp tc ln ng,
hn n ngy mng 7 nm mi th vo thnh Thng Long m tic n mng. Cc ngi
nh ly, ng cho l ta ni khoc!
Sau nh vua truyn lnh: Cc vin tng trung qun thuc v doanh vua sai phi l
i t m S; ni hu Ln c sut tin qun lm tin phong; Hm h hu c sut hu
qun lm c chin; i c Lc, c Tuyt c sut t qun, trong gm c thu
qun vt bin vo sng Lc u; ri Tuyt vn kinh l vng Hi Dng tip ng vi
mt ng; cn Lc th i gp ln cc ht Lng Sn, Phng Nhn, Yn Th chn
ng v ca qun Thanh; i c Bo, c Long c sut hu qun, trong gm
qun voi v qun k m; Long xuyn qua huyn Chng c, theo ng n thng lng
Nhn Mc, huyn Thanh Tr nh ngang vo n qun in Chu; Bo th thng c
qun voi nga do ng Sn Minh ra lng i ng huyn Thanh Tr tip ng cho cnh
hu.
C nm o qun u ly vng mnh lnh, ng ngy, ging trng ln ng ra Bc
(theo Cng mc th trc khi tin qun ra Bc, vua Quang Trung c vit th cho S
Ngh v xin u hng khiu gi lng kiu cng, khinh ch ca Ngh. Theo L triu d
s, khi tin qun ra Thng Long vua Quang Trung by cho qun lnh c ba ngi mt tp
thay phin vng nhau i, thnh ra qun try i lin min khng phi dng m ai ny u
ln lt c ngh. Do , qun Ty Sn hnh binh cc k thn tc).
Khi qun ra n sng Gin, ngha binh trn th tan v chy trc. Lc n sng
Thanh Quyt, ton qun Thanh i do thm t ng xa trng thy bng cng chy nt.
Vua Quang Trung lin thc qun ui theo, ti huyn Ph Xuyn th bt sng c ht,
khng tn no trn thot. Bi vy, khng h c ai chy v bo tin, nn nhng o qun
Thanh ng H Hi v Ngc Hi (thuc Thng Tn (nay thuc tnh H Sn Bnh) v
Thanh Tr (nay thuc thnh ph H Ni)) u khng bit g c.
Na m ngy mng 3 thng ging, nm K Du (1789), vua Quang Trung ti lng H
Hi, huyn Thng Phc, lng l vy kn lng y, ri bc loa truyn gi, ting qun lnh
lun phin nhau d ran hng ng, nghe nh c hn vi vn ngi. Trong n lc y
mi bit, ai ny rng ri s hi, lin xin ra hng, lng thc kh gii u b qun Nam ly
ht.
Vua Quang Trung li truyn ly su chc tm vn, c ghp lin ba tm lm mt bc, bn
ngoi ly rm dp nc ph kn, tt c l hai mi bc. on kn hng lnh kho mnh,
c mi ngi khnh mt bc, lng git dao ngn; hai mi ngi khc u cm binh
kh theo sau, dn thnh trn ch "nht"; vua Quang Trung ci voi i c thc, m sng
ngy mng 5 tin st n Ngc Hi (theo D s, th lc ny vua Quang Trung sai t ht
lng thc v t mnh qun khn vng vo c t quyt chin quyt thng, khng
chu li). Qun Thanh n sng bn ra, chng trng ngi no c. Nhn c gi bc, qun
Thanh bn dng ng phun khi la ra, khi to m tri, cch gang tc khng thy g,
hng lm cho qun Nam ri lon. Khng ng trong chc lt tri bng tr gi nam, thnh
ra qun Thanh li t lm hi mnh.
Vua Quang Trung lin gp rt sai i khing vn va che va xng thng ln trc. Khi
gm gio ca hai bn chm nhau th qung vn xung t, ai ny cm dao ngn chm
ba; nhng ngi cm binh kh theo sau cng nht t xng ti m nh.
Qun Thanh chng khng ni, b chy tn lon, giy xo ln nhau m cht. Tn Thi th
in Chu l Sm Nghi ng t tht c cht (Cng mc ghi Sm Nghi ng tht c
cht Loa Sn (tc gi g ng a). Theo Bang giao lc, trong chin dch ma xun K
Du, s qun Thanh b cht l 27 vn). Qun Ty Sn tha th chm git lung tung, thy
nm y ng, mu chy thnh sui, qun Thanh i bi.
Trc , vua Quang Trung sai mt ton qun theo b Yn Duyn ko ln, m c
ging trng lm nghi binh pha ng. n lc y, qun Thanh chy v trng thy,
cng thm hong s, bn tm li tt theo ng Vnh Kiu m trn. Cht li thy qun
voi t i ng ti, qun Thanh u ht hn ht va, vi trn xung m mc, lng Qunh
(thuc Thanh Tr, H Ni), qun Ty Sn la voi giy p, cht n hng vn ngi.
Gia tra hm y vua Quang Trung tin binh n Thng Long, ri ko vo thnh (c
sch chp khi Quang Trung vo Thng Long, chic chin bo mu b nhum en v
khi thuc sng).
Nguyn trc , c Long c sut hu qun em binh n ng lng Nhn
Mc huyn Thanh Tr. Lc vua Quang Trung ang nh vi qun Thanh Ngc Hi, th
sng hm y Long nh tn thi th in Chu tri Khng Thng thuc huyn
Qung c (tri Khng Thng tc lng Khng Thng nay thuc thnh ph H
Ni). Qun Thanh tan v b chy, Long lin tin trc vo thnh.
Li ni, Tn S Ngh v vua L thnh Thng Long, tuyt nhin khng nghe tin cp bo
g c cho nn trong ngy Tt mi ngi ch chm ch vo vic yn tic vui mng, khng
h lo chi n vic bt trc. No hay cuc vui cha tn, c tri i. Ngy mng 4 bng
thy qun n Ngc Hi chy v co cp. Tht l: "Tng trn tri xung, qun chui
di t ln". Bn y li ni:
- Quan qun n H Hi u b qun Ty Sn nh p bt ht c. y cch n Ngc
Hi khng xa, sm chiu th no cng b nh ti.
Tn S Ngh hong ht s hi, lp tc sai lnh binh Qung Ty l Thang Hng Nghip
dn vin hng tng Ty Sn l Phan Khi c em ngha binh ti cu; li sai hai mi
lnh k m di trng ca mnh cng i vi Nghip, v dn h rng:
- Trong khong chc lt, phi tip tc bo tin v ngay.
ca Ngh ch lo c mt mt , khng ng li c mt khc p ti. Canh t m y, cht
nghe pha ty bc thnh ting sng n ng ng khng ngt. Ngh vi sai ngi ci
nga ra xem, th nghe bo tin n qun in Chu tan v, qun Ty Sn vo ca ,
t git lung tung, khi la bc ln y tri ri.
Tn S Ngh s mt mt, nga khng kp ng yn, ngi khng kp mc gip, dn bn
lnh k m ca mnh chun trc qua cu phao, ri nhm hng bc m chy. Qun s
cc doanh nghe tin, u hong hn, tan tc b chy, tranh nhau qua cu sang sng, x y
nhau ri xung m cht rt nhiu. Lt sau cu li b t, qun lnh u ri xung nc,
n ni nc sng Nh H v th m tc nghn khng chy c na (c sch chp, o
qun Vn-Qui lc ny mi ko sang n Sn Ty, nghe tin Ngh thua chy, nn cng vi
vng tm ng tho lui v).
Vua L trong in, nghe tin c vic bin y, vi v cng bn L Qunh, Trnh Hin a
thi hu ra ngoi. C bn chy n bn sng th thy cu phao t, thuyn b cng
khng, bn gp rt chy n Nghi Tm thnh lnh gp c chic thuyn nh c, vi
cp ly ri cho sang b bc. Tra ngy mng 6 vua L v nhng ngi tu tng chy
n ni Tam Tng, nghe ni Tn S Ngh i khi . By gi qun Thanh chy v
nc, trn ng ng nght nh ch, m ngy i gp, khng dm ngh ngi. Vua a
thi hu cng i vi h n n Ho Lc th gp mt ngi th ho. Hi trc vua L
chy ra ngoi, ngi y c bit mt; lc thy vua, ngi y bt gic l ri, nhn
tin mi vua vo tri trong ni tm ngh. By gi, vua L v nhng ngi tu tng lun
my ngy khng n, ai ny u mt l. Ngi th ho kia lin git g lm cm tht
i. Vua sai bng mt mm ln mi thi hu; cn mnh th cng n vi bn Qunh, Hin
mm di.
n va xong, cht nghe tin qun Ty Sn ui theo n ni. Vua cung qut bo
ngi th ho rng:
- Mun i hu tnh, khng c g bo p, ch c tri cao t dy chng dm tc lng
thnh ca ng m ban phc cho thi. By gi qun gic gn ti, trc mt y c con
ng sng no c th chy gp ln ca i, xin tnh k ngay cho.
Ngi th ho vi v sai con a ng, theo li tt trong ni m i. Tri nh nhem ti
th nh vua n ca i, theo kp ch ngh ca Tn S Ngh. Mt lt cc vin quan khc
cng lc tc theo n, cng nhn nhau than th, on gin chy nc mt. Tn S Ngh
cng ly lm xu h.
Nhn tin, vua t gi S Ngh v ni:
- C (li xng nhn mnh ca cc vua cha i xa) khng c ti, chng gi ni x tc.
i n tng qun vng ch ca hong sang cu vin; no ng lng tri khng gip
nc nh, nay ngi li b m i. Knh chc tng qun v triu c hai ch "vn phc",
C xin li t nc, thu nht dn binh, tnh vic ni ln chuyn khc. Xa nh oai
linh, may c nn vic, u l n ca tng qun ban cho. Nu nh s th khng xong,
li xin sang hu tng qun, nh th cho tin.
Ngh ni:
- Nguyn Quang Trung cha dit, vic ny cn cha thi. Nay hy dng biu tu ln xin
qun, khng y mt thng, i binh s li ti. Ch ny gn k ng gic, li khng
tin, hy tm vo Nam Ninh ngh ngi ch thnh ch cng c.
Vua L nghe li. Ngh bn cng bn tng t thu nht tn qun ko v.
Vua li sai bn Qunh, Hin li ngm chiu d nhng ngi trung ngha trong
nc. Cn vua th cng vin ph o (tn gi chc t trng ngoi phin) Cao Bng l
ch qun cng Hong ch Hiu, vin trn th Kinh Bc ngi lng Nn Liu huyn
Nam ng l L Hn, vin lnh bn thnh ngi huyn Th Tr, trn Sn Nam l
Phm Nh Tng vin ph lnh ngi lng Thanh Tuyn, huyn Nam ng l
Nguyn Vit Triu, vin th tri cng lng chnh ngi lng Ngha ng, huyn Nam
ng l L Vn Trng, vin hip l qun v, ngi lng Qunh Ci, huyn Nam
ng l Phm Trn Thiu, ngi b con bn v lng T B, huyn Lang Ti l
Nguyn Quc ng, vin chng t bo ngi lng ng Bng trn Thanh Hoa l L
Qu Thch, cng a thi hu theo Ngh sang Trung Quc.
Thc l:
B ci cha xong b tnh liu,
Nc non bun ni lc chia ly.
Cha bit vic y ra sao! Hy ch hi sau phn gii.

Hi th mi lm
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th mi lm

Dp yn ci Bc, Nguyn Hu c phong

nh ph Cao Bng, Duy Ch b hi

Li ni, khi Tn S Ngh chy trn v nc, trong lc vi vng, khng kp thu nht
c. n khi ti huyn Phng Nhn li nghe ni tng Ty Sn l c lc hu em
qun t mt ng ko ln chn ng, gn ti ni, Ngh li b mt phen khng khip,
cc vt cn thit mang theo, u phi vt ba ra gia ng mong chy thot ly thn
mnh. Cho nn nhng vt ca vua Thanh ban cho nh sc th, k bi, qun n u b
qun Ty Sn bt c em v.
Nguyn ma ng nm ngoi, theo li xin ca Ngh, vua Thanh truyn lnh cho Ngh
em qun ra ngoi ca i Nam Quan. Sau , vua Thanh li c ch d bo Ngh i t t,
ch c vi; hy lm t hch a sang trc lm thanh vin cho nh L, ri th bn b ti
nh L v nc, tp hp ngha binh, tm t tn h L, cho ra mt i ch vi Nguyn
Quang Trung, th xem s th ra sao? Nu nh lng ngi An Nam cn mn nh L, li
c thin binh ko sang, th ai chng hng hi ni ln, v nh vy, Quang Trung t phi
lui trnh. By gi s bo t tn h L i tin phong ui nh cn Ngh th em i binh
tip theo, chc l khng kh nhc g m s thnh cng. l chc hay th nht. Nu
nh ngi trong nc, na theo ng n, na theo ng kia, th Quang Trung nht nh
s khng chu lui. Khi y, cn phi vit th ni r ho phc, xem hn i ph ra sao? Ri
ch cho thu qun cc tnh Mn, Qung (Phc Kin v Qung ng, Qung Ty) ca ta
vt bin nh trc vo Thun Qung (Thun Ho v Qung Nam), by gi s thc
qun tin ln. Quang Trung mt trc mt sau u b nh, tt phi hng phc. Ta nhn
m bo tn cho c hai. Thun, Qung v nam cho Quang Trung ; Hoan, i (Ngh An,
Thanh Ho) v bc, phong cho t tn h L. Ri , ng i binh nc y, xa xa kim
ch h, sau ny s c cch x tr khc.
n khi i qun ca Ngh ra khi ca i Nam Quan nghe tin qun Ty Sn lui chy,
tc th Ngh sai chnh n i ng, ko thng n ng thnh Thng Long, khng cn
lo lng g c, v th mi thua mt trn tan tnh.
By gi dn Thanh thi bnh lu, khng bit g n vic binh, thy Ngh tt t chy v,
nhn tnh u nhn nho s hi. Tip li nghe tin qun Ty Sn ui n Lng Sn,
ni phao ln rng: "S git ht r Hung N". Do , t Trung Quc, dn chng li
cng nhn nho. T ca i Nam Quan tr v bc, trai gi gi tr, bng b dt du nhau
chy trn, sut vi trm dm, lng ngt khng cn bng ngi.
Vua Thanh c tin, gin lm, lp tc h ch, sai vin quan ni cc l Phc Khang An
lm tng c lng Qung, em binh m chn tnh sang kinh l vic An Nam v i S
Ngh v kinh chu ti.
Li ni, Ngh Thng Long chy i, nhm m mng 5 thng ging. n tra hm y,
vua Quang Trung tin qun vo thnh.
Sau khi hon ton qut sch qun Thanh, vua Quang Trung bn ng qun ti thnh
Thng Long, ri h lnh chiu an. Phm nhng ngi Thanh trn cc ni, u bo phi
ti u th, dn gian khng c cha chp. Trong khong mi ngy, qun Thanh ra
th c n hn vi vn, u c cp pht lng n o mc.
Nhn bt c chiu th v qun n do S Ngh b ri, vua Quang Trung bn a cho
Ng Th Nhm xem v bo:
- Ta xem t chiu ca vua Thanh, th chng qua h cng ch ct xem tnh hnh ta mnh
yu ra sao m nh b tin lui, ch cn vic ngha c dng li nh L, khng phi l
bn tm ca h. H ch mn ting mu li ring m thi. Nay h b ta nh
thua, nhn i th thn, bo th th kh. Vy nhng tn qun ta bt c, u nn cp
lng v a ht ln ca i. Ngi vn gii v ngh vn t i p, nn tho ngay bc
th a sang cho h, i khi ni:
"Ta l nc nh, mt lng knh thun, s mnh tri, th nc ln, sao dm c g khc.
Trc c bin vn sang, b ngi tng c h Tn dm i, khng thu n b trn
c. Gn y, ta t min Nam ti, vn l mun bin bch lng tht th vi ngi tng
c h Tn. Khng ng ng s n nhm, lm to thanh th ca ta, khin cho mi
ngi nghi ng s hi, b i ng m chy trc, n ni cu phao b t, qun lnh
thin triu phi cht ui, nhng k tranh ng chy trn li giy xo ln nhau nhiu
ngi b thng b cht. tht l do ngi tng c h Tn gy nn, khng phi l ti
ca nc nh dm giao chin. Hin nay thu gp c s tn qun hn mt vn ngi,
li tra r h tn, qu qun, cp lng y v a ln ca i; vy xin k s dng
np...".
Th Nhm vng lnh, lp tc theo tho mt bc th, ri sai ngi phi nga giao cho
vin u mc Lng Sn a ti i Nam Quan, nh chuyn sang Trung Quc.
Li ni, vin tng c lng Qung mi l Phc Khang An vn l ngi Mn, thuc i
C vin vng (h khu ca dn Mn chia theo binh ch, gm c tm i C (bt k): C
vng, C trng, C , C xanh, C vin vng, C vin trng, C vin , C vin xanh.
Cc i C ny lc thng th lm dn, lc ng th lm lnh. V sau, khi ngi Mng,
ngi Hn qui phc nh Thanh, vua Thanh Thi tng cng t chc ra bt k ngi Mng
v bt k ngi Hn nh vy, lm lc lng nng ct trong vic thng nht Trung
Quc) do chn m sinh lm n chc quan trong Ni cc, vua Thanh vn rt tin dng,
nn mi giao cho kinh l vic nc Nam.
Va mi thay Ngh lm chc tng c, Khang An i trm n mc ph Qung Ty,
chnh mt thy Ngh tr tri mt thn chy v, ri , tai li c nghe thanh th ca vua
Quang Trung, nn trong bng khng khi rt r lo s. n khi tip c bc th t bin
cng a ti, Khang An quyt lin t mnh gnh vc ly vic phng Nam, bn ni kn
vi vin phn ph h Vng ph Thi Bnh rng:
- Nam Bc thi vic binh ao, l phc ca sinh dn, m thc l iu may ln cho cc
quan ngoi b ci. Ta nghe ni c vin quan coi vic giy t ca nc Nam tn l Ng
Th Nhm, bao nhiu th t t trc n gi u do tay y m ra. Vy ng nn vit th tr
li, bo y chuyn tm ch trng vic ging ho, gp rt vit t biu t ti a sang, ta s
trong gip cho, vic y th no cng xong.
Phn ph h Vng lui ra, tc th vit th cho Ng Th Nhm. Nhm em vic y tu vi
vua Quang Trung.
By gi, vua Quang Trung tuy dp yn Bc H, nhng min Nam, vn c ci lo bn
trong, nn mun gp rt v Nam, bn hp cc tng s li m bo:
- Vic binh Bc H, ta giao cho Ng Vn S v Phan Vn Ln. Vic giao thip vi
Trung Quc ta giao cho Ng Th Nhm v Phan Huy ch. Mi vic u cho php cc
ngi tu tin x tr. Ta hy v Nam, nu vic g khng quan h lm th bt tt phi qua
li bm bo cho thm phin phc.
Ri , vua Quang Trung dn qun v Nam, Vn S li, coi gi ht thy vic qun,
vic nc. Cn Ng Th Nhm th lm ch v vic giao thip vi Trung Quc, cng vi
vin quan gi bin i ca nh Thanh l phn ph h Vng hai bn lin lc vi nhau;
ngoi th c Phc Khang An t kin, trong th c Cc thn Ho Khn ch trng
mi vic.
Ho Khn ngi Mn Chu, thuc i C vng, cng do chn m sinh vo lm Ni
cc, cng vi Khang An qun l vic h.
Khang An gi th cho Th Nhm, bo Nhm a vng bc t lt Khn. Khn kin tu
vi vua Thanh xin bi vic binh, phong vng cho Quang Trung, v khng nn gy hn
vi nc ngoi, lm hao ph cho Trung Quc. Khn li ni: "T xa n nay, cha c i
no lm nn cng trng ci Nam. Nh Tng ri nh Nguyn, nh Minh, rt cuc u b
thua trn, gng y hy cn rnh rnh".
Vua Thanh cho l phi, bn quyt ging ho. Bn Ho Khn n vua Thanh lm cho
mi vic u n khp, nn khng vic g l khng va lng nh vua. Bi vy, vua Thanh
rt thch, thng vit th khen ngi h.
Khi y, Khang An lin bo tin cho Th Nhm bit, gic Nhm vit t biu t n. Nhm
tho mt t biu, trong ni km thm rng: "Nc chng ti n k tin cng, theo
l phi knh sai bi thn dng l vt. Nhng tiu phin (nc phin thuc nh mn,
y l mt cch ni nhn ch vua Quang Trung) cn l tm quyn vic nc, khng
dm t lm vic y, v s cha hp l. M nu im nhin b i lng cng khng yn.
Nay cc vt phm tin cng v cc ngi bi thn u knh cn i sn trn ca i.
Vy xin ci mong b trn quyt nh, chng ti khn xit run s ch lnh... ".
Khang An tip c t biu t n y, lp tc sai nga trm v Yn Kinh. Ho Khn
lin em biu dng ln. Vua Thanh xem xong, thch lm, bn truyn cho cc bi thn
nc Nam l bn V Huy Tn, Ng Vi Qu, Nguyn nh C c php qua ca i, vo
ch thnh Qu Lm; li sai s thn sang phong cho vua Quang Trung lm An Nam
quc vng v ban thng cho rt hu. Cn cc phm vt tin cng u chiu l c m
thu nhn. Lin , vua Thanh li ging ch vi vua An Nam sang chu.
Ng Th Nhm bn kn vin quan v ngi lng Mc in, huyn Nam ng trn
Ngh An, tn l Nguyn Quang Thc (i nam chnh bin lit truyn s tp li chp l
Phm Cng Tr, chu gi Nguyn Hu bng cu), dung mo oan trang, gi lm quc
vng; ly Vn S lm trng thn hng v, Huy ch lm trng thn hng vn, c
Nguyn Dut lm h v, V Huy Tn lm b ti coi giy t, cng hu "quc vng" sang
yt kin vua Thanh. Ngoi l dng thng ca a phng li dng thm hai tht voi c.
Dc ng, ngi Thanh phi phc dch chuyn vn rt kh nhc. Trong ngoi ai cng
bit l gi di, m khng ai dm ni.
Khi "quc vng" ti Yn Kinh, vua Thanh mng lm, khng h bit l vua Quang
Trung gi. Lc "quc vng" vo yt kin, vua Thanh cho cng n yn vi cc v thn
vng, li ban n c bit cho lm l m gi ht nh tnh cha con trong nh. Lc "quc
vng" ly t v nc, vua Thanh sai th v truyn thn bc chn dung m ban cho, n l
rt trng hu, thc l mt cch i i khc thng t ngn xa him c.
Li ni, vua L khi ca i Nam Quan theo S Ngh vo t Trung Quc, tr ng thnh
Nam Ninh, th va gp lc Phc Khang An n thay S Ngh, v mu ging ho vi
Ty Sn. Khang An bn n vua L vo ngh thnh ph Qu Lm. Hi y nhng ngi
nc Nam ln lt sang Trung Quc theo vua L gm c: Ch vua l Trung qun cng
Duy n, i ng Du Quan ( hi 9 chp Duy n i cng vi phi b Trn Cng Xn
vo Ty Sn i t Ngh An, sau phi b b dm cht ngoi bin. y li thy Duy n
xut hin, khng hiu l chp lm hay n cn sng st m ngi vit khng ghi r
chng?); inh Nh Hnh v inh Lnh Dn qu Hm Giang, i ng Long Mn; ni
hn Trn Duy Lm, qu Nam Chn; xut np L Don, qun c Hu Knh L Dnh
ngi ng Trch v bn Phan Khi c ngi Ngh An u i ng i Nam Quan;
bn B Nguyn Cung, B Nguyn Don l ph o Cao Bng i ng Cao Bng. Lc
h vo ra mt, Khang An tu tin sp t ch v cp cho lng n o mc, ri dng
Phan Khi c lm chc ty Liu Chu, inh Nh Hnh lm chc th b Ton
Chu, B Nguyn Don lm chc b tng. Cn Trung qun cng cng cc ngi khc th
u a vo ch vua L trong ph Qu Lm.
Sau hn mt thng, Khang An cng t Nam Ninh v Qu Lm, lin h lnh bi ht binh
m cc tnh, ri by ra yn tic v m nhc linh nh, rn r. Vua L ly lm l hi, th
Khang An ni:
- Ma h nng nc, khng li cho vic sang nh min Nam, cn ch n ma thu mt
m, s iu ng mt th.
Tip , Khang An li mi vua L yn tic say sa, ri ung dung ni:
- Ngy xut qun khng cn xa, vng nn t mnh em t hu liu thuc lm qun dn
ng i trc. Nhng by gi nn gt u gic tc (kiu u ca ngi Mn Thanh: gt
trn xung quanh nh ci ni t, ri tt ui xam ng sau), thay i qun o ging nh
ngi Trung Quc, khi v Nam qun gic khng th phn bit c, th cng ln mi
c th thnh. Sau khi khi phc nc nh, by gi s li theo nh tc c. "Vic binh
khng ngi dng cch xo tr" Vng nn ngh ti ch .
Vua L cho l phi v p:
- Chng ti khng gi c nc nh, may nh thin triu cu vin, d c nc phi n
mc nh ngi Trung Quc, cng xin vng lnh. Vic y cn c tic g?
Ri vua L cng cc b ti u gic tc, thay i mc. Khang An thy vy, mng lm,
lin cho mt s tin bc v tip i t t. Vua ti nh L u khng bit s la di ca
Khang An. Nhn , Khang An bn lm mt t biu kn tu vi vua Thanh, trong i
ni: "Vua An Nam l L Duy K, khng cn c xin cu vin, vua ti u gic tc
i mc, xin li yn n trong t Trung Quc. Vy xin bi b cc o qun nh a
sang nh dp phng Nam". Cn Ho Khn cng lun dp tu xin phong vng cho vua
Quang Trung. Th l cc li xin y u c vua Thanh chun y.
Mt hm, Khang An li mi vua L vo dinh. Gio mc trang hong la lit, qun hu
ng khp chung quanh, cung m, nghi trng rt l nghim chnh, chnh gia dng cy
c ln, c thu su ch: " c cu tnh binh m" ( c binh m chn tnh).
Sau khi ung tr v n hoa qu xong, An im lng khng ni cu g, vua L cng khng
hiu ca An ra sao. Lc t gi i ra, th thy s gi Ty Sn ngoi ca. Vua L tc
ti hi lu, ri nh phi v qun tr yn ngh.
Trc kia Trng phi hu l L Qunh vng mnh li trong nc, chiu d ho kit
cc a phng lo vic khi phc. Lc ny, Qunh v bn Trnh Hin, L To, L
Hp (c bn chp l L Nhu o, L Don Thc) tt c gm vi chc ngi u ko
sang t Trung Quc. Khang An cho trt i bn Qunh n bn vic nc. Lc h ti
ni, An chng hi han g, ch bn v vic gt u gic tc v i mc m thi.
Qunh bit An di tr, gin lm, ni:
- i ta n ng l gip mt m bn bc, nay t ra li chng bn bc g, m ch ton
bo gt u gic tc v i mc. Chng ta y, u c th cht, tc khng th ct, da
c th lt, mc khng th i!
Khang An bit l khng th p buc c, bn sai em bn h an tri tnh Qung Ty.
Hi cui ma ng nm y l nm K Du (1789), vua Thanh sau khi sai s phong
cho vua Quang Trung lm An Nam quc vng v nhn cc vt phm tin cng, lin
ging ch i vua c ca nc An Nam phi n Yn Kinh.
Nguyn lc kinh thnh Thng Long tan v, vua L chy sang bc, em th ba ca vua L
l Lan qun cng Duy Chi a hong phi chy ra, n bn sng Nh H th gp lc cu
phao gy, lin theo b sng chy v pha ty. n Tuyn Quang, Duy Chi bn ln lt
y, ri nhn dp chiu d cc tay ho mc a phng, cng nhau gng sc lo vic
khi phc. V sau, Duy Chi dy qun t Bo Lc (nay thuc Cao Bng), p n lu,
trng thu lng thc, chng nhau vi qun Ty Sn. c vi thng, qun v lng
khng , b qun Ty Sn nh thua, Duy Chi v cc tng t u b bt, ng ci a
v Nam, ri u b hi (theo i nam chnh bin lit truyn v Bang giao lc th Duy Chi
nh ph c cc vng Cao Bng, Tuyn Quang, Thi Nguyn; sau li lin kt vi Lo
nh nh p Ngh An. V th, qun Ty Sn phi nh dp rt gay go, ko di hng nm
(1789-1790) mi bt c Chi). Qun dn c nc, ai cng thng xt. C ngi ving
bi th, trong c cu rng:
Ph Xun c t chn hn mi.
Bo Lc khng tri bo on xa.
Duy Chi cht, hong phi bn trn v vng Kinh Bc, ln lt trong dn gian, qun Ty
Sn tm bt nhng khng c.
Lc by gi, vua L Yn Kinh, tin tc khng thng, cc hong thn u b qun Ty
Sn git hi. Cc b ti trung ngha ngy xa nh bnh chng Nguyn Huy Tc, tham
tri Phm nh D, thng th b Binh Nguyn nh Gin, thim th xu mt vin s L
Ban, ph ng s Trn Danh n, trn th Kinh Bc Trn Quang Chu u phi trn np
cc ni thn , qun Ty Sn lng bt khng c. Cn con chu dng di ca cc nh
quyn qu phn nhiu cng vn c cm tnh vi ch c. Nn chi, trong chn lng qu,
ting trng thng ni ln lun lun.
Nguyn nh Gin, t khi vua L chy sang Trung Quc, khng kp chy theo, bn n
huyn Lp Thch thuc trn Sn Ty (nay thuc Vnh Ph).
Vua Quang Trung cho ngi n trn Thanh Hoa, bt con gi yu ca Gin a vo hu
cung mun vi Gin ra lm quan. Nhng Gin ni:
- Con b y khng cht, lm nhc nh ta, ta khng v tnh nhi n m b ngha vua ti.
Qun Ty Sn bit khng th ot ni ch hng ca Gin, bn lp mu bt sng Gin
v. Gin khng chu khut, ri cht. Gin c lm bi th t thut nh sau:
V thn hay v nc nh,
Thn cn nc mt bit l lm sao?
i non khn ho thn ngao (sch Lit s chp: bin ng c nm hn ni ni lnh
nh trn mt nc, tri sai 15 con ngao cho ni ng vng. y mn ni vic
chng quc gia),
D em mnh cuc khc go ni sng (xa vua Thc l V mt nc, sau khi cht
ho thnh con cuc, ting ku ai on).
Gin khng Vng Xc gm trung (Vng Xc lm quan nc T i Chin Quc, sau
T v nc Yn chim, Vng Xc dng gm t t),
c ca chnh kh di lng st anh (Chnh kh ca ca Vn Thin Tng, mt trung thn
i Tng, lm khi b giam yn kinh).
Ngonh nhn cung khuyt Long thnh,
Thn ny vi nc nhc vinh n ri!
L Ban khi ng, hng dng, sc kho hn ngi; mi ba n gp my chc ngi. Sau
khi vua L b nn, Ban thng quanh qun bn cnh, khng t him ngho. n khi vua
L chy sang Trung Quc. Ban theo khng kp, bn i ng tt v qu Ngh An, cng
cc ho mc a phng hp qun nh nhau vi Ty Sn, b thua my trn ri b bt.
Ban gi vng ch c, khng chu khut phc. Qun Ty Sn bn th cho v. Sau Ban cht
Thng Long.
Trn Danh n lu lc min rng ni, thn qu trong x Bc Giang. Vua Quang Trung
sai Ng Th Nhm vit th vi n. n c t, th cht khng chu ra, li l phn nhiu gay
gt. Nhn dp, n li lm bi th tr li Nhm nh sau:
Gp bc i nay d my ln,
Dung nhan phng pht mng lun gn.
V ai nc y thi nh k,
Nng tr, i nay ch bit thn.
Song bc giu mnh cn nh Tn (in Song bc tr o Tim ngi i Tn, v khi o
Tim co quan v nh, trong mt l th gi cho bn, ng c vit cu "Bc song cao
ngo..." (Nm hng mt di ca s pha bc) ni v ci th n. o Tim l ti c
ca nh Tn, khi Tng cp nc Tn, o Tim vit lch g cng vn nin hiu ca
nh Tn t lng trung ngha)
Bin ng th cht chng theo Tn (in Bin ng tr L Trng Lin ngi nc T
i Chin-quc. Khi L Trng Lin sang chi nc Triu, gp lc nc Tn vy Triu
rt gp; by gi c s nc Ngu sang Triu bn nn tn Tn lm hong th s khi b
vy; Trng Lin nghe ni, khng bng lng, gp s Ngu bn l phi tri v ni; nu Tn
xng th Lin ny th nhy xung bin ng m cht ch khng chu lm ti t cho
Tn... Li ni khng khi y ca Trng Lin, qu nhin lm cho qun Tn phi rt lui,
khng vy Triu na).
Ngi sau bn m gi tay tr:
Tin s i L c, h Trn.
Nhm bit khng th khut phc c n, bn ngm sai ngi em qun n hm do.
Nhng n vn ngi lm th, thn sc nh thng, trong c cu rng:
Kip ny du bo mm hm si,
Th cht khng lm bng ch heo!
Qun Ty Sn li d cho lm quan to, cui cng n vn khng theo, h bn thi.
Trn Quang Chu cng bn b tng, nhm qun nh li Ty Sn, ngang dc trong hai
trn ng Bc (Hi Dng v Kinh Bc). Khong trong bn nm nm lin, lun lun ph
v n lu v git c rt nhiu tng t ca Ty Sn, khin cho qun Ty Sn cng
phi khip s Chu. Sau mc mu gian, Chu b qun Ty Sn bt sng. Chu cng
khng chu khut phc, ri cht (theo cc ti liu lch s, th nhng cuc chng i ca
m cu thn nh L by gi cn c: Dng nh Tun (Bc Giang). Nguyn Ph (Bc
Ninh), Phm nh t (Bc Ninh)... Nhng cui cng cng u b Ty Sn dp tan).
T tr i, cc trn yn lng, khng phi lo s v nn binh ho na.
Sau khi nhn sc phong ca vua Thanh, vua Quang Trung bn t coi mnh nh hong ,
lp con c l Quang Ton lm thi t, con th hai l Quang Thu l Khang cng, lnh
chc tit ch cc qun thu b min Bc, con th ba l Quang Bn lm Tuyn cng lnh
chc c trn Thanh Hoa, Tng l mi vic qun, dn. Cc trn u t mt vin trn
th, mt vin hip trn. Mi huyn t mt vin phn tri v hai vin t hu qun l
trng thu binh lng v x l vic kin co. Li lp ra binh ch, chia ra cc cp quan v;
ly o thng lnh lm c, ly c thng lnh cc i, qun thc v luyn tp cho qun
lnh.
Cc trn t sng Gianh ra Bc u phi k khai s inh, chiu theo l c kn lnh v thu
cc th thu dung (tc thu thn, do Trnh Cng t ra), thu cc. Lp s rung, nh
l thc thu. Chia rung cng, rung t ra lm ba bc thu thu. Vua Quang Trung cho
rng Ngh An vo chnh gia nc, ng s t Nam ra t Bc vo u va bng nhau,
qu t tin mnh cng y, bn sai trng dng rt nhiu th thuyn, chuyn ch g, ,
gch ngi, xy dng cung ph, lu i. p thnh t chung quanh v sai cc qun
lnh o ong a phng xy thnh trong. Dng to lu Rng ba tng cng in
Thi-ho hai dy hnh lang, phng dng n trong nhng khi c l triu h (cc quan
vo chu v chc mng nh vua). Thnh ny c gi l Phng Hong trung hoc
Trung kinh Phng Hong thnh (thnh ny Quang Trung nh lp lm ni ng nn
mi gi l "trung " hoc "trung kinh"; cn tn "Phng Hong" l gi theo tn ngn
ni ch xy dng thnh, "tc r Quyt cnh ng Bn Thu by gi". Khi xy dng
"Phng Hong trung ", Quang Trung c vit chiu mi Nguyn Thip ra xem t.
Trong t chiu, c on vit nh sau: "Nay kinh Ph Xun th hnh th cch tr. xa tr
Bc H, s th rt kh khn. Theo nh thn ngh rng, ch ng Ngh An l
ng va cn, va c th khng ch c trong Nam ngoi Bc, v s lm cho ngi t
phng n ku kin, tin vic i v" - Xem thm chi tit trong La Sn phu t ca Hong
Xun Hn).
Nm Canh tut (1790), nc Ai-lao cha chu tin cng. Vua Quang Trung bn sai vin
c trn Ngh An l Nguyn Quang Diu (c sch chp Trn Quang Diu. Vic Quang
Trung nh Lo, thc ra khng phi nhm mc ch chim t, m ch ct ph tan m
mu cu kt gia Duy Chi v vua Lo) lm chc i tng qun, vin c lnh tng
chnh l L Vn Trung lm chc i t l xut qun tin nh.
Qun Ty Sn tin n thnh nc Ai Lao, vua Ai Lao chng c khng ni, em qun
chy trn. Bn Diu vo thnh, thu ht vng bc, chu bu, voi nga em v.
Sau khi c vua Thanh phong vng, vua Quang Trung cng thm kiu cng, c xem
khinh Trung Quc. Va lc y, c gic Tu (tn gi chung bn gic bin ngi Trung
Hoa by gi, thng i tu thuyn ven bin Vit Nam n cp) lng Qung cp
bc min ven bin, qun Thanh ui nh, bn gic lin chy xung vng Nam Hi v
xin quy phc nc Nam. Vua Quang Trung bn cho bn u mc ca chng u lm
chc thng binh, ng thi li sai chng tr li cp bc quy nhiu min duyn hi ca
Trung Quc. T y cc thuyn bun bn khng th qua li gi c hng ho cao vn vt.
Vua Quang Trung li dung np c bn gic Tu T Xuyn gi l "Thin a hi"
("Thin a hi" khng phi l gic Tu , m l mt t chc b mt ca nhn dn Trung
Quc, nhm lt triu nh Mn Thanh, thnh lp nm 1674, lc u trung tm vng
Phc Kin, sau pht trin khp ni trong nc, thm nhp c vo cc tng lp Hoa kiu
ngoi nc). Tng c nh Thanh by gi s sc mnh ca nc Nam, nn cng khng
dm hi chi n.
Qua nhng vic , vua Quang Trung cng cho ngi Thanh l d nh, bn tnh vic
kn chn qun lnh, dnh dm lng thc, ng tu bin tht ln, c th ch ni voi, ri
cng cc quan vn v ngm ngm dm ng Trung Quc.
Tht l:
Ci Bc va xong trng chin u,
i Nam li ny d anh hng.

Cha bit vic y ra sao? Ch xem hi sau phn gii.

Hi th mi su
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th mi su

T Linh ng, s Thanh b la

Cht Yn Kinh, vua L nut hn

Li ni, vua Quang Trung toan lp mu nh Trung Quc, m ngy bn bc vi cc

tng t, h u ni:
- Nn k s dn cho ng kn qun lnh, l vic cn kp ngy nay.
Vua Quang Trung ly lm phi, bn h lnh cho cc trn phi c thc cc x sa li s
inh, pht "tn bi" (th lm tin) thng k dn chng vo s, ri c ngi coi sc xt
hi. Tng trng cc huyn c nhiu ngi v c tnh giu gim m b chm. Vic i li
trn ng, nhn dn u ly lm kh. Vin phn tri cc huyn nhm hp s dn ghi
trong s li, chiu s cp cho mi ngi mt ci th; gia th in bn ch trin "Thin h
i tn" (nim tin ln ca thin h), bn mp chung quanh th vit h tn qu qun ca
nhng ngi c th v in du ngn tay tr bn tri lm bng c. Mi ngi u phi
eo th y, gp khi xt hi th a ra trnh; gi l "tn bi". Ai khng c th, tc l dn
lu, s b bt em sung qun (b y i cc ni bin gii xa xi lm lnh th) v bt ti
cc ngi tng trng, x trng ca h.
S inh thnh ri, vn theo l ba inh bt mt ngi lnh. Li sai cc vin phn qun em
qun n cc x vy bt, tra xt. V th, dn gian nhn nho, nhiu ngi ln trn vo cc
khe ni.
C ngi lng Ngc in, huyn Thch H, trn Ngh An, tn l Trn Phng Bnh
(nhiu sch chp l Trn Danh Bnh), nguyn l con vin tin s i L xa l Trn Danh
T, khng chu eo th. Trn th Nguyn Diu khen v tha cho khng bt ti.
Bnh l mt ngi bn tnh thng minh nhanh nhn, li sn c kh tit, thng lm th
t ch ca mnh, c hai cu rng:
Tim gan cht cha hn tri t,
Mt mi nh tr vi thng ngy.
V sau, cc cng s v cc ho mc a phng hp qun lng Nga Kh, huyn Thin
Lc, nh nh p thnh Ngh An. H bn suy tn Bnh lm qun s. Bn Bnh ko qun
n x Bnh Lng, ven ni Hng Lnh nh nhau cng qun Ty Sn. B thua trn,
Bnh lin tro ln nh ni cao nht ca ni Hng Lnh, t tay mt bi th vo vch
cha nh sau:
n nc khng cn chc,
Bn mnh c mi dao.
Ngoi c nhn Hng Lnh.
Chn mi chn nh cao.
Ri Bnh ly dao m thc vo bng m cht; qun dn nghe tin, ai cng thng xt.
Li ni, vua Quang Trung, sau khi quyt nh vic nh Trung Quc, bn sai b ti l
Chiu vin V Vn Dng sang nh Thanh, dng biu cu hn v i li t hai tnh
Qung ng, Qung Ty. iu khng phi l bn tm ca vua Quang Trung, chng
qua ch mun th xem nh Thanh ra sao m thi. Nhng va lc y th vua Quang
Trung b bnh ri mt. Hm nhm ngy ma thu, thng tm nm Nhm T (v thng
vua Quang Trung mt, c mt vi ti liu chp l thng 9. Nhng theo s chng minh rt
xc ng ca ng Hong Xun Hn (La Sn phu t, tr. 158-160), da vo sch i Nam
thc lc v ti liu ca cc gio s phng Ty chp lc ng thi, th vua Quang
Trung mt vo ngy 29 thng 7 nm Nhm T (1792). Cng theo ng Hong Xun
Hn, th vic Hong L nht thng ch chp mt vo thng 8 nh y cng khng hn
l sai; v theo sch lch Ty Sn ng thi, thng 7 nm Nhm t l thng thiu, ngy 29
li l ngy cui thng, m vua Quang Trung li mt vo khong na m, nh th th
chp thng 7 hay thng 8 cng ch chnh nhau chng na gi m thi), sau khi ln ngi
hong c 5 nm. Trc , khi s nh Thanh sang phong, vua Thanh c ban cho
vua Quang Trung chic o mu, trong thu by ch bng kim tuyn: Xa tm chit trc a
in th (cu ny ngha en l: "Bng xe gy trc, nhiu chut ng". Theo Hn vn, ch
xa vi ch tm hp li thnh ch Hu tn vua Quang Trung. Chut thuc v t. ni
nm t vua Quang Trung cht). By gi khng ai hiu ra sao, th ra n lc ny mi
nghim.
Sau khi vua Quang Trung mt, vic cu hn v vic i t khng thu n triu nh
Trung Quc, nn vua Thanh cng khng bit (theo gia ph h V (V Vn Dng) th t
biu ln vua Thanh, v c vua Thanh nhn li g cng cha cng tr li t
Qung ng. Sau nghe tin vua Quang Trung cht nn vic mi nh ch).
Thng y con trng vua Quang Trung l Quang Ton theo di mnh ca vua cha, ln ni
ngi, i nm sau tc l nm Qu Su (1793) lm nm u nin hiu Cnh thnh, v truy
tn vua Quang Trung lm Thi t V hong . Ri , Quang Ton sai s thn sang
Trung Quc bo tang, em dng cc sn vt a phng v hai tht voi c; li sp xp l
cng hng nm v lm t biu xin phong vng, hai s b cng i mt lc. Trong t
biu c ni: "Vng li dn li ca vua cha, sau khi cht, khng a di hi v qu hng,
m chn ct lng Linh ng (thuc huyn Thanh Tr (H Ni)) pha ngoi kinh thnh
t lng mn nh ca khuyt...".
Vua Thanh khen ngi, tc th sai s thn sang lm l t. Quang Ton bn lm ngi m
gi lng Linh ng nhn l thm ving ca nh Thanh. Trong bi vn t ca nh
Thanh c cu: "Chc ngi Nam cc, lng trung t trc sn triu; yn gic Ty H,
trn i vn khng qun ca khut".
Vua Thanh li ban cho thu hiu l "Trung thun" v ban tng mt bi th, bo khc vo
, dng bn tri m vua Quang Trung lm ni r s vinh hin.
Ri , vua Thanh phong cho Quang Ton lm An Nam quc vng.
Sau khi c phong, Quang Ton bi lnh eo "tn bi", trit hi cc o qun i bt dn
lu, nghim cm vic quy nhiu nhn dn, dng cu rut l Bi c Tuyn lm chc
thi s, coi tt c mi vic chnh s ca triu nh.
V thy Quang Ton cn nh, c Tuyn ra mt chuyn quyn, tha h lm oai lm phc,
cc quan vn v u nem np king s, mm mng tai ho bt u t y.
Li ni, vua L t ma xun nm K Du (1789) chy sang t Trung Hoa, tr thnh
Qu Lm.
Ma ng nm y, vua Thanh nghe li bn ca bn Khang An, Ho Khn, phong vng
cho Nguyn Hu, li ging ch i vua L vo Yn Kinh. Ma xun nm Canh Tut
(1790), vua L bt u ln ng, thng nm ma h nm y th n Yn Kinh. Cc quan
vn v ca nc ta trc sau sang t Trung Quc u c ln lt i theo.
Va khi y, vua Thanh i tun du, gp bn L Qunh tnh Sn ng, bn sai ngi gi
vo ra mt v d rng:
- Ch cc ngi xin yn n li Trung Quc, l cc ngi gic lng cng theo, th
nn lp tc gt u gic tc, i mc ch mnh lnh.
Bn Qunh tu rng:
- L tiu thn t xa xi mun dm theo trn sang y, xin cho c dng phong tc bn
x ra mt quc vng, ri sau s xin vng ch.
Vua Thanh khen ngi hi lu, ri bo h i thong th ln Yn Kinh.
Lc by gi, vua L cng thi hu v con u ca vua tr ca Ty nh trong thnh
Yn Kinh, cnh nh Quc t gim, trc ca c bin : "Ty An Nam doanh" (Dinh An
Nam pha ty). Cn cc b ti th trong ca ng Trc, cnh nh Dng ph, ngoi
ca c bin : "ng An Nam doanh" (Dinh An Nam pha ng). Tt c bn u c
nh Thanh chiu theo s ngi m cp pht cho lng n, v cho php t do qua li.
Mt hm, nghe tin vua Thanh sp ra Nhit H trnh nng, m sng ngy mai th ln
ng. Nhn dp vua L lin cng cc b ti tho ra t biu xin qun cu vin, ri nh
vo vin thng i C vin vng tn l Kim Gin, xin yt kin vua Thanh.
n khi xe vua Thanh i qua, vua L cng cc b ti u qu xung yt kin mp
ng bn tri. Xe vua Thanh dng li mt cht, c vin thng ngn bo rng: "Hong
c ch khen thng". Ri vin gic h ly t v tr v doanh. Lt sau, thy Kim
Gin vng ch vua Thanh phong cho vua L chc t lnh, i i ni chc v c lnh
o m tam phm.
Vua L bt c d phi nhn vy. Cch my hm sau, li thy c vin quan ni ph
vng ch vua Thanh i vua L vo sn in, ban cho bn trm lng bc v sai ngi sp
sn cho cc th vt. Cn nhng b ti i theo, u c cp mi ngi nm trm ng
tin. Cc l mng, l iu trong nc, u chiu theo nh th l nh cho nhng
ngi thuc tm hiu c.
Nm y, vua L thy ngi Thanh khng th tin cy c, bn cng bn Phm Nh
Tng, Hong ch Hiu, L Hn, Nguyn Quc ng, Nguyn Vit Triu, L Vn
Trng, L Qu Thch v Nguyn nh Cm, ngi lng Hng Ngnh, huyn T Lim,
L Tng ngi lng Ty m, L Thc ngi lng p Cu, huyn Hong Ho cng
nhau ung mu n th, ri cng tho t biu, xin qun cu vin. Li bn nu xin qun
khng c, th s xin t c l hai chu Tuyn Quang, Hng Ho th t tin, hoc ln
vo Gia nh mu vic khi phc, nh c gp s bt trc th sng cht cng liu.
Tho xong t biu, bn h n bo trc cho Kim Gin bit, Kim Gin khng tip. Vua
ti nh L cng nhau rp u xung t m ku tht to. Kim Gin bt c d phi mi vo
nh, pha tr tht i, ri bo:
- Vng hy c v qun tr m ch, s bn bc sau.
c hn mt thng, thy c vin quan nh Thanh tn l Khoa Lan ti bo vi vua L
rng: " c ch truyn tm cho vng vng t Khm Chu (thuc Qung ng). Ch
n nm sau vo dp ma xun hoa n s tr v nc cng khng mun g".
Vua ti nh L u khng tin.
Thng ba, ma xun nm Tn hi (1791). Ho Khn lp mu chia m vua ti nh L ra
mi ngi mt ni h khi ku ca, bn sai Khoa Lan ci nga ti ni di rng:
- c ch truyn cho vng v t Tuyn Quang, vy cc b ti cn phi chnh n
m o cho vng vo triu t n.
Cc b ti nh L doanh ng u tin l tht, bn theo n n phng. Khn sai ngi
ly kho st kho lun li, ri dng xe tru a h i ra ngoi ba trm dm, an tr Hong
ch Hiu Y L, L Hn Phng Thin, Nh Tng Hc Long Giang, Quc ng Ct
Lm, Vit Triu Trng Gia Khu thuc Nhit H, ch mt mnh Trn Thin li
hu h quc vng.
Vua L nghe tin y, lo gin bn chn, n sng sm ci nga vo nh Kim Gin, nh
ku cho cc b ti. Va lc y, Kim Gin vo chu vua Thanh vn Vin Minh. Vua
L lp tc rui nga i thng ti ca vn, nhng n ni th b lnh canh ca ngn li.
Ngi dt nga ca vua L l Nguyn Vn Quyn, qu B V, phc xung t ku m
ln. Bn ngi Thanh s ting ku go vang n ch vua Thanh, bn git ly con nga
ca vua L, ri vc lun c nh vua ln xe bt n to Thn Hnh gi li.
Vn Quyn bn ct ting mng to:
- Bn ch Ng v l, dm lm nhc vua ta!
Sau , Vn Quyn lp tc ly gch sn nm ba vo bn chng. m qun lnh gi
vn ni gin, xm li nh Vn Quyn gn cht, on cng bt n giam to Thn
Hnh ng mt thng mi tha cho v. Vn Quyn nhn th b bnh m cht.
Lc by gi, Nguyn Huy Tc ang lnh vng ni Tn Vin (tc ni Ba V Sn Ty
(H Ni)), nghe thy vic y, cho Vn Quyn l c ngha, bn lm bi "Tn" nh sau:
"Trung thay m ng! Gii thay m ng! (ngi hu nga)
Mn cha lng trung ngha, theo ui vic binh nhung.
Tc d nh voi, kh (ng Huyn-tng thng tp cho voi qu ly, lc An Lc Sn
cp ngi, cng bt voi qu nhng voi khng nghe. ng Chiu Tng c con kh bit
qu ly; lc Chu Ton Trung cp ngi, cng bt kh ly, kh khng chu); mt c nh
kin, ong.
Mnh m nh loi gu; thng thn nh chim hng
Ct m chng lnh, h do cng xng.
Nga tri vung cng; hm si tranh phong.
Ph nguyn da nga (theo cu ni ca M Vin nh Hn: "Lm trai nn ly da nga bc
thy". Ch vic hng hi hy sinh ni chin trn); ting v cng.
Ka ai ?
Xim bo ngoi mt; su mt trong lng.
Rui xanh xu nnh, hu nga gian hng (th "Thng dng" Kinh Thi v bn tiu nhn
nh n rui xanh. Triu Cao, gian thn nh Tn, ch con hu m ni vi vua l con
nga).
Sao chng bo chng:
Sung lm hu nga; bt mui git trng.
Vy dm t tn cho anh l Trung trng cng!"
Trong lc vua L to Thn Hnh, mt hm Ho Khn sai ngi n doanh Ty, p thi
hu bo phi tho t biu ni rng: quc vng tnh nguyn li t Trung Quc, vic
xng vo ca khuyt v lm huyn no l ti cc ngi b ti gy ra...
Biu ang tho th vin gim thn l Nguyn Trng c trng thy, lin git ly bn nhp
x i v ni:
- B ngi ta la di m a cc b ti n ch cht th lm th no?
Ngi Thanh li bt p Trng c v doanh Ty, ri cm hai doanh khng c t tin
i li vi nhau.
Mt hm, con vua Thanh, tc vng th su, nhn lc lui triu th th, ti nh Ho
Khn ni chuyn, c bn n vic nc An Nam. Vng ni:
- Vua ti h L gp nn chy sang nc ta, m cu cu khng c, cng nn thng
xt, gip h. Chc cc b ti ca h cng u l ngi trung ngha. Nay h khng c
ti g m bt giam t xa, nc ngoi nghe thy, h s bo Trung Quc ra sao?
Khn ni:
- Hong thng c ch truyn nh vy, vic y c vng khng cn phi bit n!
Vng ni:
- Hong thng tui gi, vic nc u o quc lo y x tr; mi vic ng hay sai,
quan h khng phi nh. Ta y sao li khng cn bit!
Khn vn cy th vua Thanh yu mn, li n ni v l, khin cho vng gin lm, lp tc
cm chic bn c nh Khn. C bn ngi ngi y u ng dy khuyn gii, can
ngn, Khn mi thot nn.
Hm sau, Khn hm hc vo ku vi vua Thanh. Vua Thanh tc th ni gin li nh, sai
ngi i vng vo, nh t tay nh n. Vin quan ni cc l A Lm rp u xung
t c sc can, vua Thanh mi chu thi, lin sai ngi nh vng trc sn in
mi gy.
Vng lui ra, tc qu thnh bnh. Cch vi ngy, bnh thm nng, vng bn gi cc
vng th tm, th mi mt v th mi by ti dn rng:
- Trong ba em, cha bit sau ny hong thng lp ai? H ai ni ngi th phi tr kh tn
gian tng y i, ng c mi lo li cho x tc!
Ba ngi nghe li, u ly hai ly xin vng v lui ra. Sau , vng mt.
T y, vua L khng cn dm ni n vic xin qun cu vin na, nhng trong lng ut
c khng bao gi ngui.
Ti ma h, nm Nhm T (1792), con u ca vua L ln u ri mt. Nhn th, vua L
lo bun sinh bnh, thoi thp nm lit khng dy c. Nm sau, bnh nh vua cng nguy
kch, cc b ti b an tr nhng ni khc u dng biu v hi thm.
Lc , c ngi gia ng ca L Nh Tng tn l L Huy Vng, v c cng hu h kh
nhc, vua L cho lm con nui, t tn l Duy Khang, bo gi vic th t hong kho v
hu h thi hu.
Lc hp hi, vua L gi cc th thn ti nhn li trng tri, nh vua ni:
- Trm gp phi lc vn nh suy km, khng th gi c x tc; phiu bt t nc
ngi hng tnh vic khi phc, li b a quyn gian lng gt; ut c n mi by
gi, phi m hn m cht, tht do lng tri gy nn. Sau ny nu cc ngi c v
nc, th nn o nm xng tn ca trm cng v, chn cnh lng tm ca cc v
thnh hong i trc, t r ch hng ca trm. Cc ngi nn ghi nh ly v ni cho
mi ngi u bit.
Cc b ti u khc ly, xin vng li.
Ri vua L tt th, th 28 tui. By gi l ngy 16 thng mi, ma ng nm th 58
nin hiu Cn-long nh Thanh (1792).
Vua Thanh sai dng l quc cng an tng vua L khu Qung Lng, ngoi ca Ty Trc,
t rng chng ba mu, xung quanh c giu ngn; li bo cc b ti i theo u theo l
m ch tang tr. Sau y, vua Thanh bn cho Duy Khang ni chc t lnh.
Nguyn Vit Triu Nhit H, tip c tin bun, lin t linh v lm l thnh phc,
khc lc thm thng, hn m lun my ngy, ri pht bnh m cht.
n nm u nin hiu Gia-khnh nh Thanh, tc l nm Bnh Thn (1796), ht tr vua
L, Thi hu thy cc b ti i theo, ni t khch c n kh s, m cha bit n
ngy no mi tr v, bn dng t biu xin cho cc ngi theo trn sang Trung Quc u
c ly v.
Vua Thanh cho php v ban cho mi ngi tm lng bc, 35 ng tin ln lm l ci,
bo h ai ch no, c tu tin yn phn m sinh c lp nghip ch y.
Li ni, vua Ty Sn (t y, trong bn ch Hn u theo quan im ca triu Nguyn
dng ch "Ty ngu" tr nh Ty Sn) l Quang Ton, tui tr ni ngi, c Tuyn
chuyn chnh lu, hnh ngc phin h, trong ngoi chia la, Bc, Nam nhn nho, lng
ngi lung lay. Mt khc, qun ca triu Nguyn (trong bn ch Hn, t y v sau u
dng hai ch "hong triu" ch triu Nguyn (Gia-long)) t nm Mu thn (1788)
ly li thnh Gia nh; nm Canh tut (1790) ly li c hai ph Bnh Thun v Duyn
Khnh. T tr i, qun triu Nguyn lun lun tin nh mt bc, thanh th rt mnh.
Mi ba tha tuyn Bc H cng u nghn c ch s trung hng ca triu nh
Nguyn. S bi vong ca nh Ty Sn, nhng k am hiu tnh th u nhn thy r rng,
nhng ring vua ti nh Ty Sn th vn khng bit.
Tht l:
Gp nc thung lung hot bt,
nh n s vn im lm
Cha bit s th ra sao? Hy xem hi sau phn gii.
-----------
Theo in trong sch Khng tng t, n s trn mi hin, khng bit rng ngi nh
c la chy... y ni nh Nguyn gp thi c nh thung lung gp nc; Quang
Ton sp b dit m vn khng bit g c.

Hi th mi by
Ng gia vn phi

Hong L nht thng ch

Hi th mi by

Mt thnh Thng Long, vua Cnh Thnh b bt

Tng lng Bn Thch, Nguyn Hong Phi cht theo

Li ni, vo nm u khi vua Ty Sn Quang Ton mi ln ni ngi tc l nm Qu su

(1793), i qun ca nh Nguyn (Nguyn nh) c thu ln b, t Gia nh ko ra nh
vua Ty Sn Nguyn Nhc thnh Qui Nhn. Tng s ca Nhc nh mi mt nhc,
th lc dn dn cng qun, Nhc bn sai ngi n ch Quang Ton xin qun cu vin.
Quang Ton hp cc tng m bo rng:
- Ta nghe ni "mi h rng lnh, mi cn rng m", nay vua bc c nn m sc chng
gi km ci, khng th khng cu.
Ri Ton cho c Nguyn Diu lm chc i tng qun, dn qun vo Nam cu Nhc.
Qun cha Nguyn li rt v.
Thng 8 nm y, Nhc mt, con c l Quang Thiu ln ni ngi. Nhn th, Diu chia
qun gi ly thnh. Ting l cu vin, nhng thc ra l thn tnh ngm ngm.
Nm sau, tc l nm Gip Dn (1794), Quang Ton li sai c Tr (c sch chp c
Thn, l con c Tuyn) lm chc tn ngh, i vo Qui Nhn cng vi Quang Thiu trn
gi thnh y v ly Nguyn Diu lm thng sut, lnh i qun tin nh thnh Nha
Trang. T L Vn Trung tr xung, tt c by tng u c gia phong lm tc qun
cng qun binh v nghe theo lnh ch huy ca Diu. Diu tin st thnh Nha Trang, m
qun tun tiu th n tn a phn tnh Bnh Thun. Qun nh Nguyn ht sc chng
gi khin Diu khng th thng ni. Hi , qun Ty Sn lun lun n xm ln min
Nam, hai bn chng chi vi nhau n hng nm.
Thnh lnh Diu nghe tin cha con Bi c Tuyn v Ng Vn S u b bn t Dng
v thi bo Ho git cht, bn vi vng ko qun v, hp bn cng bn tng t, nh
dng qun lc bt hip bn Dng.
Nguyn t nm Quang Ton mi ln ngi ti khi y, c Tuyn th chuyn quyn, cn
Vn S th trn gi thnh Thng Long, coi ht vic qun, dn, ri c thng chc i
tng l, tc qun cng. Nm y Quang Ton li sai i t Dng ra coi binh m bn
trn min Bc. Dng n nh trm Hong Giang, gp trung th lnh l Trn Vn K
phm ti b y . Dng cng ng m vi K, K bn ni vi Dng rng:
- Quan thi s (ch c Tuyn) chc v cao tt bc, trong tay nm quyn lm oai lm
phc, li y ng ra ngoi, nu c s chng li cho nh nc, cc ng phng cn gi
c u chng? By gi chng sm liu i, sau ny n nn sao kp?
Dng vn tin v trng Vn K, bn cho li K l phi. Hm sau, Dng em qun bn b
gp ng quay v, hp mu vi thi bo Ho, bt phe ng c Tuyn b ngc; li sai
ngi vo Qui Nhn bt c Tr v sai c Hi ra thnh Thng Long lp mo bt
Ng Vn S a v, ri thu dt thnh ti trng lm phn m em dm xung nc cho
cht ht.
Quang Ton khng th ngn chn ni, nh ch khc lc m thi. Sau , Dng li sai
Ho vo gi thnh Qui Nhn.
Chng my chc, Diu Nha Trang nghe tin, m ngy lo ngh, ch s v ly n mnh,
bn bo cc tng rng:
- Cha thng khng cng quyt, i thn git ln nhau, tai bin khng g ln hn th
na. Nay hy ko v dp yn cuc phin lon bn trong, ri sau li vo nh gic
cng c.
Cc tng u ni:
- Xin theo mnh lnh!
Ngay hm y Diu gii vy cho thnh Nha Trang ri ko qun v thnh Qui Nhn. Ho
nghe tin, n t ti trc. Diu l i khng hi. V ti lng Yn Cu ( pha nam thnh
ph Hu, trn b sng Hng (Bnh Tr Thin)), Diu ng qun b nam sng. Dng
cng bn ni hu T th em bn b ng b bc sng, mn mnh lnh ca nh vua
chng li vi Diu.
Quang Ton s lm, phi sai bn trung s qua li v v, ho gii, Diu mi chu em bn
t hu vo yt kin Quang Ton v ging ho vi bn Dng; k Diu li xin gi Ho
v v xin cho L Vn Trung thay chn Ho, trn gi thnh Qui Nhn.
Lc , bn ngi bn cnh Quang Ton ngy m gim pha rng, oai quyn ca Diu
ln qu, ang toan c mu khc. Ton tin l tht, lin rt ht binh quyn ca Diu, ch
cho gi mt chc quan vo hng th thn m thi. Bnh sinh Diu vn tng c vi L
Vn Trung, bn gi th mt vo Qui Nhn, hn Trung ct qun lp Quang Thiu lm vua
m b Quang Ton. Trung theo li, bn ko qun v, ng thi xin Quang Thiu thn
em qun tip ng pha sau.
Qun Trung v n Qung Nam, trong ngoi nhn nho s hi. Quang Ton hp cc
quan li bn bc, mi ngi u ni:
- Bo Vn Trung lui qun, phi Diu khng ai lm c!
Quang Ton lin sai Diu i. Vn Trung khng bo trc vi Quang Thiu m mt mnh
mt nga theo Diu v yt kin Quang Ton. Quang Thiu nghi ng, s hi, lp tc rt
qun v voi v thnh Qui Nhn, ng cht ca thnh c th.
Quang Ton sai tng n nh lin tip my tun khng h c, bn t mnh lm
tng em qun i. n L Giang, c vin thi ph tn l Mn ni vi Ton rng:
- Cuc bin lon Quang Thiu thc do Vn Trung gy nn, ti khng th tha, xin git
ngay rn k khc.
Quang Ton cng cho l phi, bn sai vi Trung vo dinh, bo v s tri li em chm.
Sau , Ton v v tng s, h lnh tin nh Qui Nhn, mi ngy h c thnh, bt
sng c Quang Thiu. Ton bn Mn li gi thnh Qui Nhn, ri cm Quang
Thiu a v, dng thuc c git cht.
Nh Ty Sn k t khi Vn Nhc, chim gi Qui Nhn vo nm Mu Tut (1778), tc l
nm th 39 nin hiu Cnh Hng, th t xng l thin vng, t nin hiu l Thi c;
nm Canh T (1780) li xng hong , lp Quang Thiu lm thi t. Nm Qu su
(1793), Nhc mt, Thiu ln ni ngi, c nm nm, n nm Mu Ng (1798) th mt
nc, tt c l 21 nm.
Li ni, sau khi Vn Trung b Quang Ton git, con r Trung l Cht nghi ng, s hi,
bn phn Ty Sn, vo Nam u hng cha Nguyn Gia nh. Cha Nguyn cho coi
qun ng lm.
Nguyn lc u, Cht th Quang Ton, gii v ti nh dp, lm n chc i c.
n khi Vn Trung cht, Cht b qun lnh chy trn. Thi ph Mn s Cht lm lon,
lin lng bt rt gp. Cht c ngi y t ngha hip ho trang nh hnh dng ca Cht,
ri t t khe ni, cho Mn thi, khng lng bt Cht na. Chng bao lu, Mn bit l
gi di, bn treo gii thng truy lng Cht ht sc ro rit. Cht bt c d phi ra th
ca quan ca Mn. Mn lin sai Cht coi ton qun tin phong, ch sai phi, v nh
bng dng qun lut m git cht. Cht bit y, bn d bn tng t ca y, gm su
mi ngi, em qun v voi vo Nam, dng biu xin hng. Sau Cht vng mnh cha
Nguyn em qun nh nhau vi Mn. Qun Mn thua to, Mn phi chy vo ni rng
m trn; qun, voi, kh gii u b Cht thu sch.
Quang Ton nghe tin, li sai i t V Tun dn binh ti trn, chiu tp tn qun
ng gi.
n nm Canh Thn (1800), qun cha Nguyn vt bin ra nh, sc Tun chng
khng ni, dng thnh xin hng. Cha Nguyn bn i thnh Qui Nhn lm trn Bnh
nh, sai quan coi hu qun l Tnh qun cng V nh Tnh (cng thng gi l V
Tnh) em qun ng gi, cn thng th b L l Ng Tng Chu th lm chc hip trn.
c vi thng, Quang Ton sai thng sut Diu v t Dng c sut cc o qun
thu b vo nh Qui Nhn. Diu coi qun b, Dng coi qun thu, hai o hp sc m
nh. Qun Nguyn ht sc chng gi bn Diu khng th nh thng. Dng bn dng
ba chic tu chin ln, chn ngang ca bin Qui Nhn, trn tu lp chi gc, t sng
ln; pha trong li dn quanh vi trm chic chin thuyn, c thc qun thu canh gi
phng qun cu vin ngoi n.
Nm sau, b qun Nguyn nh tan, tu ln v chin thuyn u b thiu hu. Dng ln
b, dn tn qun m chy, ri hp qun vi Diu.
Qun Ty Sn mt ng thu, bn p lu t, t xung quanh thnh Qui Nhn,
ng trn m bn vo thnh; li lp nhiu n tri kin c, cha cht qun lng,
lm k lu. Nhng qun Nguyn canh gi rt cn mt, bn Diu khng sao h c
thnh. Quang Ton rt ly lm lo.
Lc y li c bn cha c ca o Gia-t ty dng (ting dng gi cc nc phng
Ty ni chung) trong nc Nam, i khp ni d cc o lm lon. Cc ni ni ln
nh ong, Quang Ton lin sai bt bn trm trng ca h em git cht, ri trit h cc
nh ging, ph hu cc nh tng v t cc sch ty ca h. H bt c ng ca
h, li bt phi gim chn ln nh th mi tha, ai khng chu th bt sung qun nui voi,
ct c cho voi n. Bi th, gio dn tc gin, cng xui gic ln nhau, u u cng u
no ng.
Cn qun nh Nguyn th hng nm ra nh, thanh th lng ly. Mi khi gi nam ni ln,
th nhn dn cc trn li ni vi nhau: "Cha c ra y!" (by gi hng nm c n
khong thng 4, thng 5 khi gi nam thi mnh th Nguyn nh c qun thu b ra nh,
n lc c gi ma ng bc thi th li rt qun v. Ngi ng thi thng gi nhng
t tn cng nh vy l nhng trn "gic ma". Bn s phu phn ng chng Ty Sn v
ng theo Nguyn nh mi nhn , t ra cu ca dao: Ly tri cho chng gi nm, Cho
thuyn cha Nguyn thun bum try ra).
Lc , nh Nguyn cho rng tng mnh v qun tinh nhu ca Ty Sn u t hp c
Qui Nhn m Quang Ton thnh Ph Xun th qun lnh phng gi rt yu t, bn
c sut ht thu qun v trn mt ngn chin thuyn, hn ngy thun theo gi nam vt
bin ra pha bc. C qut chi nng, ching trng vang tri, xng thng vo nh ca
Thun An. Tng Ty Sn l ph m Tr em ht qun lnh chng gi, ch khng ni,
phi tan v. Quang Ton nghe tin, li c ht tng s, t mnh cm qun ti nh nhau
vi qun Nguyn. Gn tra, qun Ton i bi, v chy tan tc. Qun cha Nguyn bn
tin ln, chim li thnh. Hm nhm vo ngy mng 3 thng nm, ma h nm Tn
du (1801), tc l nm th 24, k t khi cha Nguyn nh quyn gi vic nc.
Sau khi thua trn, Quang Ton rng ri hong ht, lin thay i mc, cng vi ngi
quan hu, ci nga chy trm, chy ra min Bc. n Ngh An li vi ngy, ri li ra
Thng Long h hp tng s, lo vic chng gi. Thng su ma h nm y, thnh lnh
vin trn th Ngh An l Nguyn Thn sai ngi bo tin lu Rng ba tng y t dng
sp. Nhng ngi nghe tin u cho l im chng lnh.
Sang u ma thu, quan nh Nguyn l Tng quang hu cng Thu ngc hu vng ch
em qun theo hai ng Hng Sn v Trn Ninh ra nh, quy ri trn Ngh An.
Nguyn Thn sai tng n nh, qun ca Thn lun b thua. Sau vi ngy, Tng
quang hu v l lt khng th lu, bn em thuyn c cm ca sng vng Hng Sn,
u v ui thuyn bn c lm hnh qun lnh, cho mc o gip cm kch, trong thuyn
p vi a n cho qun Ty Sn nghi ng, ri nhn lc m ti em qun bn b
ci thuyn nh xui dng xung pha ng, ra ca Nam Gii, vt bin m v Nam.
n khi qun Ty Sn bit th qun ca Tng quang hu i c hai ngy ri. Thu
ngc hu cng t Trn Ninh rt qun theo ng mn ngc m v kinh s.
Ngy thng tm nm y (1801), Quang Ton Thng Long, xung t d v v qun dn
cc trn, v i nin hiu Cnh Thnh lm nm u nin hiu Bo Hng. Thng mi
mt ma ng nm y, Quang Ton thn hnh em qun v voi ca bn trn Hi Dng,
Sn Ty, Sn Nam, Kinh Bc v hai trn Thanh Hoa, Ngh An vo nh, nhng b qun
nh Nguyn nh thua, li phi rt v.
Ma xun nm Nhm Tut (1802), qun nh Nguyn qua sng Gianh tin nh h c
n Tm Hiu thuc chu B Chnh. Qun Ty Sn tan v, chy v doanh H Trung
trong ht K Anh. Thng nm ma h nm y (1802), cha Nguyn h chiu i nin
hiu lm nm u nin hiu Gia Long, ban t d ra cho qun dn Nam H, Bc H u
bit.
Nguyn t nm 49 nin hiu Cnh hng, tc l t nm Bnh ng (1786) tr v sau, nh
Nguyn vn dng nin hiu c ca nh L.
Nm Nhm Tut (1802) ny, lc u cng vn cn gi l nm Cnh-hng, n by gi
mi i ra nin hiu mi.
By gi, trong thnh Qui Nhn ht n, quan qun u i mt. Vin tham tn l Ng
Tng Chu ung thuc c cht trc. Tnh qun cng cng t t m cht. Tng s hn
vi vn ngi u ra thnh xin u hng. Diu bng lng nhn cho hng.
Sau khi vo thnh, Diu lp tc bn vi bn tng t em qun v nh kinh thnh (Ph
Xun (Hu-Bnh Tr Thin)). Qua vi ngy, Diu em qun ra khi a gii trn Qui
Nhn th b vin ph tng ca nh Nguyn l c lc hu chn li. Nguyn t nm
ngoi, sau khi nh Nguyn ly li kinh thnh, lin sai c lc hu ti lp n cm tri
ngn chn s tin cng ca qun Ty Sn. Lc y, Diu em qun v qua , nh
ph hng na ngy m khng th h c. Qun Diu b qun nh Nguyn bn sang,
ngi cht v ngi b thng gi nhau m nm. Diu chng bit lm th no, bn em
qun v voi dn ni m ng i vo a gii nc Ai Lao, nh ra Ngh An. Cha
Nguyn nghe tin, lp tc ct t cc tng, thng lnh cc o qun thu b, hn ngy
ko ra Bc.
Ngy 28 thng nm, qun thu ca nh Nguyn i ti ca bin an Nhai thuc trn Ngh
An, tin nh v ph c n Qun Mc. Qun b cng tin n pha nam sng Thanh
Long, n ba ting sng ri vt sang b pha Bc. Hai mt thu b u tin cng, qun
Ty Sn kinh s, b chy tn lon. Qun nh Nguyn bn xng ln cp kho thc K
Ln, ri ko c php phi. Vin trn th ca Ty Sn l Nguyn Thn cng vi hip trn
Nguyn Trim, thng lnh i, thiu u ng b thnh chy ra min Bc. n n Tin
L, Trim t tht c; cn Thn chy ra trn Thanh Hoa. Th l qun nh Nguyn ly
c thnh Ngh An.
Diu Qui Hp xung n a phn Hng Sn th nghe tin Ngh An tan v, bn n
Thanh Chng, qua sng Thanh Long, do ng pha trn huyn Nam ng chy ra
trn Thanh Hoa. Tng s i theo Diu dn dn tn mt mi ngi mt ni. Qun nh
Nguyn ui theo, bt sng c Diu.
Ngy thng su, qun nh Nguyn tin nh thnh Thanh Hoa. Em Quang Ton l c
trn Bn cng bn Thn, ng u u hng.
Ngy 18, vua Gia Long tin ra Thng Long, truyn lnh cho cc qun nh thnh, qun
Ty Sn hon ton tan v. Quang Ton b thnh cng vi em l Quang Thu v bn
c T qua sng Nh H chy v hng bc. Sau, Thu v v chng T u t tht c.
Cn Quang Ton cng cc b ti th u b th ho Kinh Bc bt c ng ci a n
trc ca qun. Bn quan li cc trn hoc trn, hoc hng, khng mt ai dm chng
li. Qun Ty Sn n y l hon ton b dp tan.
Vua Gia Long li thnh Thng Long, h chiu ku gi nhn dn yn n lm n, chia t
quan vn, quan v cc trn: li vi cc quan vn, v nh L v cc bc k lo, hi v
cng vic Bc H; tha bt thu kho, phu phen, bi b mi s phin h, chiu theo s
inh c ca nh Ty Sn c by sut inh kn mt ngi lnh, ri lp ra cc qun nm
doanh v mi c.
Vi thng sau, vua Gia Long v kinh Ph Xun, sa l co miu dng t, em bn vua
ti Quang Ton ra dng cc hnh git cht, ri b co cho khp c nc u bit (theo
i nam thc lc chnh bin, th Quang Ton cng nhng ngi con khc ca anh em
Nhc, Hu u b Gia Long sai dng cc hnh 5 voi x xc git cht. Cn Hu, Nhc
cng b tr th rt d man: M m b khai qut, hi ct b gi nt vt i; u lu ca
Nhc, Hu, Ton v mc ch ca v chng Nguyn Hu u b giam nh Ngoi,
sau li a vo cm v vnh vin trong ngc tht). T y Nam, Bc yn vui, ci b
chung hip, c s thng nht mun i vy.
Li ni, t khi thi hu nh L chy sang Yn Kinh, ti "Ty An Nam doanh" c bn
nm th chu u (tc con trai c ca Chiu Thng) mt, nm nm th vua L mt. Nhng
ngi i theo u b Ho Khn a i cc ni khc, ch cn thi hu v Duy Khang li
Yn Kinh m thi. Tc lng c quc tha hng, t su mun mi; ma xun sng thu,
my th than. Thi hu vi cc th thn thng mun dng biu xin v nc, nhng v
t nc ang b Ty Sn chim c, li nh phi ngm su m thi.
Ngy 11 thng mi, ma ng nm th t, nin hiu Gia Khnh nh Thanh, tc l nm
K v (1799), thi hu lo bun thnh bnh, mt "Ty An Nam doanh". Vua Thanh
ging ch sai quan b L trng coi vic tang, v em di hi qun tm cnh lng vua
Chiu Thng.
Trc , t nm t Mo (1795), tc nm th 60 nin hiu Cn-long, vua Thanh
truyn ngi cho con th 11, tc l vua Gia Khnh. Sau khi ln ngi, vua Gia Khnh bn
tn vua Cn Long lm thi thng hong. By gi vua Gia Khnh ngh li li dn ca
anh, tc l vng th su, nh git Ho Khn, nhng v Ho Khn l ngi c thng
hong yu mn, nn vn cha dm h lnh git.
n ma xun nm y, thng hong mt, vua Gia Khnh lin sai bt Ho Khn, p buc
hn phi t t, ng thi tch thu ht thy gia ti ca hn.
Sau khi git Ho Khn, nhn tin bn n vic vua c ca nc Nam, vua Thanh cng t
v thng hi, bn vi cc b ti ca nh L b an tr trc kia, cho vo trong xng
Lam thn, ban n rt hu, u tc, qun o u cho c tu tin.
Nm Qu Hi (1803), nm th tm nin hiu Gia Khnh nh Thanh, tc l nm th hai
nin hiu Gia Long nc ta; lc dp yn xong qun Ty Sn, nh Nguyn bn sai
s thn sang nh Thanh, dng biu trn tnh v xin phong vng. Cc b ti c ca nh
L nghe tin, lin lm t bm trnh vi quan ni cc, xin em linh cu ca vua c v thi
mu v nc an tng. Vin quan ni cc em vic y tu ln.
Nm Gip T (1804), vua Thanh ging ch cho a di hi ca vua Chiu Thng v tng
qu nh v cho cc ngi b ti trn theo u c v nc; li truyn xut tin cng cp
cho vin t lnh mi lng bc, vin kiu k tm lng, cn t lnh vin tr xung th k
c n ng n b, mi ngi ln c nm lng, mi ngi nh c ba lng; ng thi
bo cc tnh dc ng phi gip v tin a h ra ca i.
Thng ging nm y, cc b ti m quan ti vua L Chiu Thng th thy da tht nt
ht, ch c tri tim khng nt, m sc mu hu nh vn cn ti. Tnh t khi qun n
by gi mi hai nm. Ai trng thy cng u ly lm l v than th. Ri , h li
lm di hi ca thi hu v con u ca vua. C di hi ca Vit Triu v Vn Quyn cng
c a v theo.
Ngy 13 thng 8 ma thu nm y, di hi vua L a v n ca i. Hong phi l Nguyn
Th Kim nghe tin, lin t Kinh Bc ln ca i n linh cu. Ngay t hm y, hong
phi tuyt thc, mi ngy ch ung mt chn h, vt v bn linh cu m khc lc. Ngy 23
thng 8 di hi a v n Thng Long, cc quan dng rp t nh Din t cng. Hng
ngy hong phi ch nhm vi t ma m thi.
Ngy 12 thng 10, cc quan thay hi ct vua L sang mt chic tiu khc, thy tri tim
vn cn y nguyn.
T xong, hong phi n trc hng n khc lc thm thit v ni vi Din t cng rng:
- Ta nhn nhc vt v mi lm mi su nm tri nay, trong nhng ngy y khng
phi l khng dm cht, ch v thi hu, vua ta, con ta vn bn Trung Quc, m tn
khng thng, cn mt khng r, nn ta cn ch i mt cht. Nay thi hu cng vua ta
u mt, con ta cng cht, linh cu v n nc nh th l vic ca ta xong ri, ta phi
cht theo hu bn lng tm mi phi.
Ri , hong phi lin ung thuc c t t. Ai nghe tin y cng u thng xt. S thn
Trung Hoa by gi ang y cng than th, ngi khen mi.
Ngy 13, cc quan li sm quan khch khm lim cho hang phi, ri ngy 28 cng rc
xung thuyn a v trn Thanh Hoa.
Ngy 24 thng 11, cc quan lm l an tng vua L, thi hu, hong phi, con vua cnh
lng vua Hin-tng, trn ni Bn Thch (thuc huyn Th Xun, Thanh Ho). Hai quan
ti ca Nguyn Vit Triu, Nguyn Vn Quyn cng tng theo gn .
Trc y, khi di hi vua L a v n i Nam Quan, Duy Khang bi bit trc linh cu
ri i v no Lng Sn. Cn vin trn th c ca x Kinh Bc l L Hn v n Thanh
Ho th b bnh cht. V Hn l ngi Trung Quc a quan ti chng v ti qu chng
lng Nn H (tc gi l lng Non H), huyn Nam ng, trn Ngh An, tm h hng
nh chng lm l an tng. Ri nng li, khng v Trung Quc; ly ngi chu trong
h chng lm con k t gi tit trn i, n 80 tui mi mt.
Cc b ti theo vua L lc u v qu qun. Ch c Trnh Hin li ra lm quan vi nh
Nguyn; ri sau v lng, v vic ti sc b k th git cht.
Sau khi hong phi cht theo vua L, ngi khp c nc ta v ngi Trung Quc u
khen l bc tit ngha.
C ngi lm bi "Tiu cung tun tit hnh" (bi trng ca v ngi cung phi cht theo
vua) lu truyn i sau, li rng:
"t Thun An cnh sng Thin c, (tc sng ung)
Ngi i xa gi p T B.
Khc t mn t ra,
Tri sinh ngi p snh hoa i- (tn mt khc ca trong C nhc ph, ca ngi ngi
con gi p nh hoa. y mn tn ch ngi con gi p)
Kh ti tt nhm v khu t,
Nm Cnh hng t-du mng sao,
Nh sang sinh bc n ho,
Cng, dung, ngn, hnh v no km u.
Tui mi by kn vo cung khuyt,
Bnh ng lin sm bit im hng (im con gu; th "T can" Kinh Thi ni nm mng
thy con bi con hng (gu) l im sinh con trai)
n trn cao c mun trng,
m nhun ma mc phc hng cha chan,
Nm inh v Ty Sn khi bin.
Cnh phong trn cht n khn lng.
Ngoi thnh giong rui xe hng,
Qun hu tan tc, bng hong bn sng.
V nga lc Vn phong my ,
Theo t vi (tr m vua) n V Nhai sn.
Qun Hng ln n ni ngn
Liu b phi chu mun vn long ong,
Xa trng i tin rng vng bt,
Chn nhn nh nc mt cha chan.
Bng u ting trng ni ran,
Tng Cao Bng rc xe loan ln ng.
Ti Mc M vi vng ngh li,
Thuyn vua giong ln i Pht M.
ch nghe tin, kp ui k,
Tn bay n lc bn b ri ren.
B mt mng qua phen kinh hi,
Bao him ngho ri li bnh yn.
Vin cy gim tro ln,
Ma m lam chng y trn mt tri.
Dn s ti cho mi, a dt,
Gp ghnh theo li tt ng ngang.
Ht ng, ti ni, vo hang,
Ging thm trong sut, nc ang dt do.
Bit ng y thu no o c?
M hm nay hng phc thn tin!
Nc ngn rau ni cng yn,
Chim ku, hoa rng, ni bun tm khuy.
Trong ni a (ch Trung Quc) tin u bay n,
Quan trn lin sai khin ngi sang.
Trc sau cn vn t tng,
Long Chu tm n dc ng ngh chn.
Cp phm vt mi phn tm tt,
Lnh a ng cn mt, tn tnh.
Ri cho n Nam Ninh,
Ca nh rng ri qun nh nghim trang.
D Nam, Bc, i ng chua xt,
L nghi thng cha cht n sai,
Mt nim t hun vng li,
Tiu phng (phng ca cung phi c trt h tiu vo vch cho m; y ch v vua) gi l
trong ngoi phn minh.
Nh thng quc binh cu vin,
Mun dm xa a n tin vui,
V Nam c qut rp tri,
Vn xa in c sng ngi v xun.
Ting n, trng mun phn rn r,
Cnh c hoa tho d lu nay.
No ng v gi tai bay,
Bun vui chc lt i thay khn lng
Trn ng gi vi vng ra i,
T vi v chu di cng i.
No lng thay lc bit ly,
Bng dng k ngi i r ri.
Sang pha ty tm ni ln trnh,
Cnh ch v, c qunh, au thng.
My, Ngu xa cng mt phng (M Chu, v Trng Thu; Ngu C, v Hng V; c hai
ngi con gi u cht trong cnh lon lc, ri M Chu ho thnh vin ngc, Ngu C
ho thnh c thm),
Ai lm nn ni dm ng gian trun.
Xa nh H c ln suy bi,
Mt l, thnh dy li c .
Gio gm thng quc gim cho,
Nm gai nm mt vua lo iu.
V x tc c nhiu ngi gii,
Phn thuyn quyn u phi gian nan.
Khong nm qu su n sang,
"Chu tri" tin y bng hong mt phen (ch vo tin Chiu Thng cht).
Ngh v l dn en mong mi,
Nn Ty Sn kia ni sai ngoa,
n khi vn m nc nh,
S thn sang, mi bit l khng sai.
V ngc nt, v ni chn sui,
Hng hn khn bn vi tin qun (hai cu ny ni, nu hong phi cht trc di th
hng hn khng c lm bn vi vua L, lc thi hi cn Trung Quc).
Mi su nm, bit my ln,
Rp theo Tn mui lm thn cht chm (Tn mui tc em gi Tn Quyn v l v Lu B
i Tam quc. Tn mui b anh bt v bn Giang ng; lc Lu B nh Giang ng
b hi, c tin n Lu B cht, Tn mui bn nhy xung sng t t. - y ni
hon cnh cha cho php L Hong phi cht c nh Tn mui).
Khin gia thuc d tm my ,
Ln i quan hi r nguyn nhn.
Th sang ti m c qun,
Quyt liu tnh mnh vi khn la l.
Sng l kh, xa c bit,
No hay u mun cht cng gay.
C tri sao kho vn xoay,
Quan trn ly vic ny tu ln.
Cho v nc, vua lin c ch,
Tit Trung thu, Gip T va qua.
Vi vng ln n linh xa,
Cho cm bing nut, mt hoa v vng.
Thuyn ng nh L Giang qua bn,
Kiu ton che, rc n t ng.
Thn liu dng chn qunh tng,
Trng ln, trm h i hng l sa.
Tnh khu ph tht l kh v,
Ra nc thm lm l gi l.
M quan, ci mt nhn qua,
Chp tay vi ly l nho hai mi.
Cm thuc c thm th t t
Lui vo mn ung c mt hi,
Tr gi ai ny rng ri,
Triu nh nghe ting bi hi tic thng.
Ban gm vc bc vng phng ving,
Bao vn th ln ting ngi khen.
Khen thay! mt cht ph nguyn,
Thm tho mun thu con thuyn thanh danh,
Ka khu cc ngc lnh him c,
S chi lung m v triu vn (m v triu vn: Chiu ma sm my. Nguyn tch S
Tng Vng i chi Vn-mng, nm m thy mt thn n chung chn gi vi mnh,
khi t bit c ni rng: Nh thip pha nam non Vu, sm lm my chiu lm ma... Sau
ngi ta thng dng ch "my ma" ch vic trai gi giao hoan. - y ni khng
thit g n chuyn i n na).
ai vng n a nnh thn,
Mt i ton ht lm thn gian t.
Kp n lc sn h bin i,
Trc qun th qu gi, chp tay.
Lnh lng khi c th ny,
Khc no roi qut, mt dy my .
Thn khu cc gip b Tit gio,
Mt phn son ph o Cao hnh (tit gio, cao hnh l vic gio dc ca ng Tit v vic
hnh n ca ng Cao Dao; hai ng ny u l nhng danh thn mu mc i vua Thun).
So th C, Ct nh (th "C mc" v th "Ct m" trong Kinh Thi, ni dung u ca
ngi cc b hu phi nh Chu),
Trc Tng vn p lu danh mun i (tng truyn vua Thun cht ni Thng
Ng, hai v l Nga Hong v N Anh n ving, khc lc th thm, nc mt thm vo
cc khm trc xung quanh, thnh ra cc cy trc c vn rt p. Tc gi l "trc Tng
phi" hoc "trc Tng". Sau hai b nhy xung sng Tng cht theo chng).
Ngi xa lm vic d ri.
Nay lm vic kh khng ngi sao? (hai cu ny ni, cht ngay theo chng nh hai
b v vua Thun xa lm, l mt vic d; cn chu ng au kh trong mt thi gian
di ri mi cht theo chng nh b L hong phi, l vic kh)
Bi ny do b ti c nh L l ng bnh chng s T phi hu Nguyn Huy Tc lm.
Tng trn Bc Thnh l Thnh qun cng (tc Nguyn Vn Thnh) em vic y t
ln. Vua Gia Long bn h ch ban khen, sai lp n qu hong phi, l x T B thuc
huyn Lang Ti th; cp rung t v tha thu kho cho dn lng y dng vo vic
n nhang th cng: li sai dng bia khc ch nu gng tit hnh.
Cn cc b ti i trn theo vua L th n ma h, nm T c th 14 (1860), cc quan
B theo li bn k r l lch, vng ch d ca nh vua cho lp n th pha ty thnh
Thng Long, ti phng Thu Chng, thuc huyn Vnh Thun. Th t cc bi v u
sp t theo nh li bn ca B. Chnh gia l linh v ca Trng phi hu L Qunh t
thu hiu l "Trung Ngh". Bn t by linh v ca mi mt ngi, gm c lnh
Nguyn Vit Triu, thng th Bt phong nh Gin, inh v hu Trn Quang Chu,
Trn Danh K, hu th lang Nguyn Huy Diu, trn th L Hn, ch huy L Don Tr,
chng t bo L Qu Thch, Nguyn Hng Trung, L Tng, t tham chnh Kinh Bc,
Bnh vng L Trng Trng. Bn hu by linh v ca mi mt ngi, gm c tnh nn
cng thn Trn Danh n, thanh hnh hin ph s Tuyn Quang Nguyn nh Vin, ni th
Nguyn Quyn, Trn nh, c ng Nguyn Quc ng, ch qun cng Hong ch
Hiu; Nguyn nh Min, on Thn Xng v u Nguyn Trng Du, L Thc, Cn
quang hu Phm Nh Tng. Tt c hai mi hai ngi y u c t thu hiu l
"Trung mn".
Ngoi ra, pha ng th nm ngi l Nguyn Ngc Lin, Vng Triu, Vng Chn
Thiu, Tn Hp, L Din nh. nh pha ty th nm ngi l Trn Lng, Trn ng,
V Trng Dt, Trn Dn, Trn Hc.
T L Qunh tr xung cng ba mi ba ngi, trn u u l "C L tit ngha
thn" (cc by ti tit ngha i L) v ngi n cng l "C L tit ngha t" (n th
cc bc tit ngha i L). Vic y nu ln ngha gio hun ca triu nh, l mun gn
c khi trong v bi p phong tc, khin cho ngi sau xem y cng bit rng: V
nc, ngi ta d c phi chu khn kh trong mt lc m vinh quang s lu truyn
mun thu vy.