GS. TS. Vò V¨n T¶o - GS. TS.

NguyÔn C¶nh CÇm

Thñy lùc
TËp I
(T¸i b¶n lÇn thø ba cã chØnh lý vµ bæ sung )

nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp

Hµ néi - 2006
1
 ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n:
nguyÔn cao doanh
Phô tr¸ch b¶n th¶o:
Ph¹m kh«i - Hoµng Nam B×nh
Tr×nh bµy b×a:
ngäc nam

Nhµ xuÊt b¶n N«ng NghiÖp

167/6 - Ph­¬ng Mai - §èng §a - Hµ Néi
§T: 8524506 - 8523887 Fax: (04) 5760748
Email: NXB.Nongnghiep.BT3@gmail.com

Chi nh¸nh NXB N«ng NghiÖp

58 NguyÔn BØnh Khiªm - Q.1, TP. Hå ChÝ Minh
§T : 8297157 - 8299521 Fax : (08) 9101036

63 - 630 191
M· sè: - - 05
NN - 2005 622

2
 lêi nãi ®Çu
(Cho lÇn t¸i b¶n thø ba)

Gi¸o tr×nh Thñy lùc trän bé gåm 19 ch-¬ng, ®-îc chia lµm
02 tËp. TËp I do GS. TS. Vò V¨n T¶o chñ biªn, cßn tËp II do
GS. TS. NguyÔn C¶nh CÇm chñ biªn. Bé gi¸o tr×nh nµy ®-îc
xuÊt b¶n n¨m 1968 vµ t¸i b¶n vµo c¸c n¨m 1978 vµ 1987. Riªng
lÇn t¸i b¶n thø hai n¨m 1987, do yªu cÇu vÒ khung ch-¬ng
tr×nh ®µo t¹o lóc ®ã nªn ®-îc chia ra 03 tËp.

Trong lÇn t¸i b¶n thø ba nµy, chóng t«i chia thµnh 02 tËp.
TËp I gåm 09 ch-¬ng vµ tËp II cã 10 ch-¬ng.

VÒ c¬ b¶n, chóng t«i gi÷ l¹i néi dung cña lÇn t¸i b¶n thø
hai vµ cã chØnh lý, bæ sung mét sè chç.

LÇn thø ba nµy do GS. TS. NguyÔn C¶nh CÇm phô tr¸ch.
Trong qu¸ tr×nh chuÈn bÞ cho viÖc t¸i b¶n lÇn thø ba nµy,
Bé m«n Thñy lùc Tr-êng §¹i häc Thñy lîi ®∙ ®ãng gãp nhiÒu
ý kiÕn quý b¸u. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n.

Chóng t«i mong nhËn ®-îc nhiÒu ý kiÕn nhËn xÐt vµ gãp ý
cña b¹n ®äc.

Nh÷ng ng-êi biªn so¹n

3
4
 Ch­¬ng I

Më ®Çu

§1-1. §Þnh nghÜa khoa häc thñy lùc - Ph¹m vi øng dông
vµ lÜnh vùc nghiªn cøu cña khoa häc thñy lùc

Thñy lùc lµ m«n khoa häc øng dông nghiªn cøu nh÷ng qui luËt c©n b»ng vµ chuyÓn
®éng cña chÊt láng vµ nh÷ng biÖn ph¸p ¸p dông nh÷ng qui luËt nµy. Ph­¬ng ph¸p nghiªn
cøu cña m«n thñy lùc hiÖn ®¹i lµ kÕt hîp chÆt chÏ sù ph©n tÝch lý luËn víi sù ph©n tÝch tµi
liÖu thÝ nghiÖm, thùc ®o, nh»m ®¹t tíi nh÷ng kÕt qu¶ cô thÓ ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thùc
tÕ trong kü thuËt; nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña m«n thñy lùc cã thÓ cã tÝnh chÊt lý luËn
hoÆc nöa lý luËn nöa thùc nghiÖm hoÆc hoµn toµn thùc nghiÖm.
C¬ së cña m«n thñy lùc lµ c¬ häc chÊt láng lý thuyÕt; m«n nµy còng nghiªn cøu
nh÷ng qui luËt c©n b»ng vµ chuyÓn ®éng cña chÊt láng, nh­ng ph­¬ng ph¸p chñ yÕu cña
viÖc nghiªn cøu lµ sö dông c«ng cô to¸n häc phøc t¹p; v× vËy m«n thñy lùc cßn th­êng
®­îc gäi lµ m«n c¬ häc chÊt láng øng dông hoÆc c¬ häc chÊt láng kü thuËt.
KiÕn thøc vÒ khoa häc thñy lùc rÊt cÇn cho ng­êi c¸n bé kü thuËt ë nhiÒu ngµnh s¶n
xuÊt v× th­êng ph¶i gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò kü thuËt cã liªn quan ®Õn sù c©n b»ng vµ
chuyÓn ®éng cña chÊt láng, ®Æc biÖt lµ n­íc. Nh÷ng ngµnh thñy lîi, giao th«ng ®­êng thñy,
cÊp tho¸t n­íc cÇn nhiÒu ¸p dông nhÊt vÒ khoa häc thñy lùc, thÝ dô ®Ó gi¶i quyÕt c¸c c«ng
tr×nh ®Ëp, ®ª, kªnh, cèng, nhµ m¸y thñy ®iÖn, tuèc bin, c¸c c«ng tr×nh ®­êng thñy, chØnh trÞ
dßng s«ng, c¸c hÖ thèng dÉn th¸o n­íc v.v...
Trong khoa häc thñy lùc hiÖn ®¹i ®∙ h×nh thµnh nhiÒu lÜnh vùc nghiªn cøu chuyªn
m«n nh­ thñy lùc ®­êng èng, thñy lùc kªnh hë, thñy lùc c«ng tr×nh, thñy lùc s«ng ngßi,
thñy lùc dßng thÊm v.v... Tuy nhiªn, tÊt c¶ nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu ®ã ®Òu ph¸t triÓn trªn
c¬ së nh÷ng qui luËt thñy lùc chung nhÊt mµ ng­êi ta th­êng tr×nh bµy trong phÇn gäi lµ
thñy lùc ®¹i c­¬ng. V× thÕ ®èi víi ng­êi kü s­, ng­êi lµm c«ng t¸c nghiªn cøu, tr­íc hÕt
cÇn n¾m v÷ng thñy lùc ®¹i c­¬ng lµm c¬ së tr­íc khi ®i s©u vµo thñy lùc chuyªn m«n.
Gi¸o tr×nh nµy bao gåm hai tËp: tËp I lµ thñy lùc c¬ së trong ®ã chñ yÕu nãi vÒ thñy
lùc ®¹i c­¬ng cã thÓ dïng cho sinh viªn c¸c ngµnh kh¸c nhau, tËp hai nãi vÒ thñy lùc
chuyªn m«n, chñ yÕu phôc vô cho sinh viªn ngµnh thñy lîi, ngµnh giao th«ng, ngµnh c¶ng,
®­êng thñy.
Tr­íc khi nghiªn cøu nh÷ng qui luËt chung nhÊt vÒ sù c©n b»ng vµ chuyÓn ®éng cña
chÊt láng, cÇn n¾m v÷ng nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ häc chñ yÕu cña chÊt láng. Khi nghiªn cøu
nh÷ng ®Æc tÝnh vËt lý chñ yÕu cña chÊt láng, nh÷ng qui luËt chuyÓn ®éng vµ c©n b»ng, cÇn
ph¶i dïng ®Õn mét hÖ ®o l­êng nhÊt ®Þnh. Cho ®Õn nay th­êng dïng hÖ ®o l­êng vËt lý
5
(CGS) vµ hÖ ®o l­êng kü thuËt (MKS). Theo NghÞ ®Þnh cña Héi ®ång ChÝnh phñ ngµy
26-12-1964, tõ ngµy 1-1-1967 b¾t ®Çu cã hiÖu lùc “B¶ng ®¬n vÞ ®o l­êng hîp ph¸p cña
n­íc ViÖt Nam d©n chñ céng hßa”. Trong hÖ ®o l­êng hîp ph¸p ®ã, vÒ ®¬n vÞ c¬ th× nh÷ng
®¬n vÞ c¬ b¶n ®­îc x¸c ®Þnh nh­ sau: ®¬n vÞ ®é dµi lµ mÐt (m), ®¬n vÞ khèi l­îng lµ
kil«gam (kg), ®¬n vÞ thêi gian lµ gi©y (s).
Trong gi¸o tr×nh nµy chóng ta còng dïng ®¬n vÞ míi; nh­ng ®Ó thuËn tiÖn cho viÖc
chuyÓn dÇn ®¬n vÞ cò sang ®¬n vÞ míi, chóng ta còng nªu ®¬n vÞ cò.
Sau ®©y lµ mét vµi hÖ thøc gi÷a nh÷ng ®¬n vÞ th­êng gÆp trong gi¸o tr×nh. §¬n vÞ
lùc lµ Niut¬n (N): 1N = 1 kg ´ 1 m/s2 = 1 mkgs-2. Trong hÖ thèng ®¬n vÞ cò, ®¬n vÞ lùc
lµ kil«gam lùc, chóng ta dïng ký hiÖu kG ®Ó biÓu thÞ ®¬n vÞ nµy: 1 kG = 9,807 N hoÆc
1 N = 0,102 kG.
§¬n vÞ c«ng lµ Jun (J): 1 J = 1 N ´ 1 m = 1 m2kgs-2.
§¬n vÞ c«ng suÊt lµ o¸t (W): 1 W = 1 J/s = 1 m2kgs-3.

§1-2. S¬ l­îc lÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc thñy lùc

1. Thêi kú cæ ®¹i
Loµi ng­êi sèng vµ s¶n xuÊt cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi n­íc. §Õn nay cßn nhiÒu di
tÝch vÒ c¸c c«ng tr×nh thñy lîi nh­ m­¬ng, ®Ëp, ®ª, giÕng v.v... tõ ba bèn ngh×n n¨m tr­íc
c«ng nguyªn ë Ai CËp, Mªd«p«tami, Ên §é, Trung Quèc vµ nhiÒu n¬i kh¸c. Nh÷ng kinh
nghiÖm gi¶i quyÕt nhu cÇu cña con ng­êi vÒ n­íc, chèng thñy tai, lµm thñy lîi ®­îc truyÒn
miÖng tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c, thñy lùc thêi cæ ®¹i ch­a cã c¬ së khoa häc nµo, con ng­êi
thùc hiÖn c¸c c«ng tr×nh thñy lîi mét c¸ch mß mÉm, tiÕp cËn dÇn dÇn ®Õn môc ®Ých.

2. Thêi kú cæ Hy L¹p
ë Hy L¹p trong nh÷ng n¨m tr­íc c«ng nguyªn ®∙ xuÊt hiÖn mét sè luËn v¨n cã ý
®Þnh tæng kÕt vµ ph¸t triÓn mét vµi vÊn ®Ò thñy lùc. Nhµ to¸n häc ¸csimÐt (287-212 tr­íc
c«ng nguyªn) ®∙ ®Ó l¹i luËn v¨n vÒ thñy tÜnh häc vµ vÒ vËt næi, trong ®ã cã lý luËn vÒ sù æn
®Þnh cña vËt næi mµ 20 thÕ kû sau ng­êi ta còng kh«ng cã bæ sung g× ®¸ng kÓ. Cïng mét
tr­êng ph¸i AlÐcd¨ng®êri víi ¸csimÐt, cã Stªdibièt ph¸t minh m¸y b¬m ch÷a ch¸y, ®ång
hå n­íc, ®µn n­íc v.v... Philen®êBi®anx¬ ph¸t triÓn lý thuyÕt siph«n, Hªron AlÐcd¨ng®êri
miªu t¶ nhiÒu c¬ cÊu thñy lùc v.v...

3. Thêi kú cæ La m∙
Ng­êi La m∙ m­în rÊt nhiÒu v¨n minh cña Hy L¹p vµ tËp trung søc vµo chiÕn chinh vµ
cai trÞ. Hä x©y dùng nhiÒu cÇu dÉn n­íc, phÇn lín cã mÆt c¾t ch÷ nhËt réng tõ 0,60 ®Õn
0,80 m, cao tõ 1,5 ®Õn 2,4 m, ®Æt nhiÒu hÖ thèng cÊp n­íc b»ng ch× hoÆc ®Êt nung, cã khi
b»ng ®ång hoÆc b»ng ®¸. ë ®Çu nguån, lµ nh÷ng ®Ëp d©ng n­íc. Hä ®µo nhiÒu giÕng, biÕt

6
dïng nh÷ng bÓ l¾ng v.v... Kü s­ x©y dùng ng­êi La m∙ Phêr«ntin, cuèi thÓ kû thø 1 sau
c«ng nguyªn, ®∙ miªu t¶ ph­¬ng ph¸p ®o l­u l­îng b»ng vßi.

4. Thêi kú Trung cæ
Sau sù sôp ®æ cña ®Õ chÕ La m∙, lµ mét thêi kú dµi kho¶ng ngh×n n¨m, s¶n xuÊt, v¨n
hãa, khoa häc ®Òu ngõng trÖ, m«n thñy lùc còng kh«ng ph¸t triÓn ®­îc.

5. Thêi kú Phôc h-ng - Sù xuÊt hiÖn ph-¬ng ph¸p thùc nghiÖm

Trong nöa sau thÕ kû thø XV vµ c¶ thÕ kû thø XVI, b¾t ®Çu ph¸t triÓn nh÷ng nghiªn
cøu thùc nghiÖm. Thêi kú nµy xuÊt hiÖn nhµ b¸c häc lçi l¹c ng­êi ý lµ Lª«na®¬Vanhxi
(1452-1592), xuÊt s¾c trªn lÜnh vùc héi häa, ®iªu kh¾c, ©m nh¹c, vËt lý, gi¶i phÉu, thùc vËt,
®Þa chÊt, c¬ häc, x©y dùng, kiÕn tróc. VÒ mÆt thñy lùc häc, mét mÆt «ng thiÕt kÕ vµ ®iÒu
khiÓn x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh tho¸t n­íc vµ c«ng tr×nh c¶ng ë miÒn Trung n­íc ý, mÆt
kh¸c «ng ®∙ nghiªn cøu nguyªn t¾c lµm viÖc cña m¸y nÐn thñy lùc, khÝ ®éng häc cña vËt
bay, sù ph©n bè vËn tèc trong nh÷ng xo¸y n­íc, sù ph¶n x¹ vµ giao thoa cña sãng, dßng
ch¶y qua lç vµ ®Ëp v.v...; «ng ph¸t minh m¸y b¬m ly t©m, dï, c¸i ®o giã. Nh÷ng c«ng tr×nh
cña «ng viÕt trong 7 ngh×n trang b¶n th¶o cßn ®­îc l­u l¹i ë nhiÒu th­ viÖn nh­ Lu©n §«n,
Pari, Milan, Tuarin v.v... Do ®ã, cã thÓ coi Lª«na®¬Vanhxi nh­ lµ ng­êi s¸ng lËp ra khoa
häc thñy lùc.
Trong thêi kú Phôc h­ng, cÇn ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng c«ng tr×nh cña nhµ to¸n häc- kü s­
Hµ Lan Sim«n Stªvin (1548-1620) ph¸t triÓn thñy tÜnh häc, ®Æc biÖt ®∙ ph©n tÝch ®óng ®¾n
lùc t¸c dông bëi mét chÊt láng lªn mét diÖn tÝch ph¼ng vµ ®∙ gi¶i thÝch “nghÞch lý thñy tÜnh
häc”. Nhµ vËt lý, c¬ häc, thiªn v¨n häc ng­êi ý lµ Galilª (1564-1642) ®∙ chØ ra r»ng søc
c¶n thñy lùc t¨ng theo sù gia t¨ng vËn tèc vµ sù gia t¨ng mËt ®é cña m«i tr­êng láng; «ng
cßn ph©n tÝch vÊn ®Ò ch©n kh«ng.

6. Thñy lùc häc sau thêi kú Phôc h-ng, ë thÕ kû XVII vµ ®Çu thÕ kû XVIII
TiÕp theo Lª«na®¬Vanhxi, tr­êng ph¸i thñy lùc ý vÉn næi bËt trong nh÷ng thÕ kû
XVI vµ XVII. Casteli (1517-1644) tr×nh bµy d­íi d¹ng s¸ng sña nguyªn t¾c vµ tÝnh liªn tôc.
T«rixªli (1608-1647) lµm s¸ng tá nguyªn t¾c dßng ch¶y qua lç vµ s¸ng chÕ ¸p kÕ thñy
ng©n. Tr­êng ph¸i thñy lùc Ph¸p b¾t ®Çu xuÊt hiÖn tõ thÕ kû XVII víi Marièt (1620-1684),
t¸c gi¶ cuèn s¸ch “luËn vÒ chuyÓn ®éng cña n­íc vµ nh÷ng chÊt láng kh¸c”, Pascan
(1613-1662) x¸c lËp tÝnh chÊt kh«ng phô thuéc cña trÞ sè ¸p suÊt thñy tÜnh ®èi víi h­íng
®Æt cña diÖn tÝch chÞu lùc, gi¶i thÝch triÖt ®Ó vÊn ®Ò ch©n kh«ng, chØ ra nguyªn t¾c cña m¸y
nÐn thñy lùc, nªu lªn nguyªn t¾c Pascan vÒ sù truyÒn ¸p suÊt thñy tÜnh.
C¸c vÊn ®Ò thñy lùc cho ®Õn lóc nµy ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch riªng rÏ ch­a liªn hÖ
®­îc víi nhau thµnh mét hÖ thèng cã ®Çy ®ñ tÝnh khoa häc; ph¶i ®îi sù ph¸t triÓn cña to¸n
häc vµ c¬ häc, míi cã c¬ së ®Ó ®­a thñy lùc häc thùc sù trë thµnh mét khoa häc hiÖn ®¹i.
ChÝnh thêi kú nµy to¸n häc vµ c¬ häc ®∙ cã nh÷ng tiÕn bé lín, do ®ã ®∙ gãp phÇn
chuÈn bÞ cho sù ph¸t triÓn míi cña thñy lùc häc. CÇn kÓ ®Õn nh÷ng nhµ to¸n häc Ph¸p nh­
§ªc¸ct¬ (1598-1650), Pascan (1623-1662); nhµ to¸n häc, vËt lý, thiªn v¨n häc Hµ Lan

7
Huyghen (1629-1695); nh÷ng nhµ to¸n häc, c¬ häc Anh Hócc¬ (1635-1703), Niut¬n
(1643-1727); nhµ to¸n häc §øc LÐpnÝtd¬ (1646-1716) v.v...

7. Thêi kú gi÷a vµ cuèi thÕ kû XVIII

a) Sù h×nh thµnh nh÷ng c¬ së lý thuyÕt cña c¬ häc chÊt láng hiÖn ®¹i
Nhê sù ph¸t triÓn cña to¸n häc vµ c¬ häc, nh÷ng c¬ së cña c¬ häc chÊt láng hiÖn ®¹i
®­îc h×nh thµnh nhanh chãng; ®ã lµ c«ng lao tr­íc hÕt cña ba nhµ b¸c häc cña thÕ kû
XVIII lµ: §anien BÐcnuiy, ¥le vµ §al¨mbe.
§anien BÐcnuiy (1700-1782) - nhµ vËt lý vµ to¸n häc xuÊt s¾c - sinh ë G¬r«ninhghe
(Hµ Lan); tõ 1725-1733 sèng ë PªtÐcbua (Nga) lµ gi¸o s­ vµ viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m PªtÐcbua;
ë ®©y «ng ®∙ viÕt c«ng tr×nh næi tiÕng “Thñy ®éng lùc häc” (n¨m 1738), trong ®ã «ng ®∙
®­a ra c¬ së lý luËn cña ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng æn ®Þnh cña chÊt láng lý t­ëng mang tªn
«ng, mµ «ng lËp luËn cho mét dßng nguyªn tè, theo nguyªn t¾c b¶o toµn ®éng n¨ng.
Lª«na ¥le (1707-1783) - nhµ to¸n häc, c¬ häc vµ vËt lý vÜ ®¹i - sinh ra ë Bal¬ (Thôy
SÜ), sèng ë PªtÐcbua tõ 1727 ®Õn 1741, råi tõ 1766 ®Õn hÕt ®êi; «ng lµ viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m
PªtÐcbua. ¤ng næi tiÕng víi ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu c¸c yÕu tè thñy lùc t¹i mét ®iÓm cè
®Þnh, gäi lµ ph­¬ng ph¸p ¥le, víi nh÷ng ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng
lý t­ëng mang tªn «ng, lµm c¬ së cho thñy ®éng lùc häc; «ng ®∙ kh¸i qu¸t ch­¬ng tr×nh vi
ph©n liªn tôc cña §al¨mbe thµnh d¹ng chung dïng cho c¶ chÊt khÝ, «ng ®∙ suy tõ nh÷ng
ph­¬ng tr×nh vi ph©n nãi trªn ra ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy. ¤ng còng nghiªn cøu nh÷ng m¸y
thñy lùc vµ lµ ng­êi ®Çu tiªn nªu lªn c«ng thøc c¬ b¶n cña nh÷ng m¸y tuèc bin.
§al¨mbe (1717-1783) - nhµ to¸n häc vµ triÕt häc, viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m khoa häc
Ph¸p vµ nhiÒu n­íc kh¸c, kÓ c¶ ViÖn Hµn l©m PªtÐcbua (tõ n¨m 1764). ¤ng cã nh÷ng luËn
v¨n vÒ sù chuyÓn ®éng vµ c©n b»ng chÊt láng.
Trong thêi gian nµy, hai nhµ to¸n häc Ph¸p cã nhiÒu cèng hiÕn cho c¬ häc chÊt láng
lµ: Lag¬r¨nggi¬ (1736-1813), ph¸t triÓn c¸c c«ng tr×nh cña ¥le, ®­a vµo ph­¬ng ph¸p
nghiªn cøu mét phÇn tö nhÊt ®Þnh cña chÊt láng chuyÓn ®éng gäi lµ ph­¬ng ph¸p
Lag¬r¨nggi¬; «ng ®Ò ra kh¸i niÖm vÒ thÕ l­u tèc vµ hµm sè dßng lµm c¬ së cho viÖc nghiªn
cøu chuyÓn ®éng thÕ, viÕt nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sãng di ®éng cã ®é cao v« cïng
nhá trong kªnh cã ®é s©u h÷u h¹n; vµ Laplax¬ (1749-1824) s¸ng t¹o lý thuyÕt ®éc ®¸o vÒ
sãng trªn mÆt chÊt láng vµ lý thuyÕt vÒ tÝnh mao dÉn; «ng s¸ng t¹o ra to¸n tö Laplax¬ ®­îc
dïng trong thñy ®éng lùc häc.
Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ to¸n häc nãi trªn t¹o nªn c¬ së lý thuyÕt cho c¬
häc chÊt láng hiÖn ®¹i, tuy vËy nh÷ng kÕt qu¶ ®ã ch­a ph¶i lµ ®∙ ®­îc sö dông trùc tiÕp vµo
thñy lùc nªn cã mét thêi kú c¬ häc chÊt láng ph¸t triÓn nh­ lµ mét ngµnh to¸n häc víi nh÷ng
lêi gi¶i ®Ñp vµ thñy lùc ph¸t triÓn nh­ mét ngµnh kü thuËt víi nh÷ng øng dông phong phó.
b) Sù xuÊt hiÖn ph­¬ng h­íng øng dông cña c¬ häc chÊt láng (ph­¬ng h­íng thñy lùc)
Bªn c¹nh ph­¬ng h­íng lý thuyÕt nãi trªn cña c¬ häc chÊt láng, xuÊt hiÖn ph­¬ng
h­íng øng dông hoÆc kü thuËt tøc lµ ph­¬ng h­íng thñy lùc, chñ yÕu do tr­êng ph¸i thñy
lùc Ph¸p x©y dùng nªn.

8
 Nh÷ng ®¹i diÖn xuÊt s¾c cña tr­êng ph¸i nµy lµ: Pit« (1695-1771) - Kü s­ thñy c«ng,
viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m khoa häc Pari, s¸ng chÕ ra “èng Pit«” ®Ó ®o vËn tèc dßng ch¶y; Sedi
(1718-1798) - Gi¸m ®èc Tr­êng CÇu ®­êng, lËp ra c«ng thøc mang tªn «ng, khi nghiªn cøu
dßng ch¶y trong kªnh víi môc ®Ých t×m ra søc c¶n do thµnh r¾n vµ ®¸y kªnh g©y ra; Boãc®a
(1733-1794) - Kü s­, nghiªn cøu dßng ch¶y ra khái lç vµ t×m ra “tæn thÊt Boãc®a” khi lßng
dÉn më ®ét ngét; Bètsuy (1730-1814) lµm nhiÒu thÝ nghiÖm m« h×nh ®Ó x¸c ®Þnh søc c¶n
gi÷a dßng ch¶y vµ nh÷ng vËt ngËp cã h×nh d¹ng kh¸c nhau; §uyboa (1734-1809) næi tiÕng
víi c«ng tr×nh “nh÷ng nguyªn lý cña thñy lùc häc” vµ ®­îc coi lµ ng­êi s¸ng t¹o ra kü
thuËt thùc nghiÖm cña tr­êng ph¸i thñy lùc Ph¸p, «ng tiÕn hµnh nhiÒu thÝ nghiÖm nh»m t×m
ra nh÷ng gi¶i ph¸p thùc tÕ; «ng ph©n tÝch nhiÒu vÒ dßng ch¶y, ®Òu dùa trªn sù c©n b»ng
gi÷a gia tèc do träng lùc g©y ra vµ søc c¶n cña thµnh r¾n; «ng ®i ®Õn c«ng thøc t­¬ng tù
nh­ Sedi trong ®ã «ng ®­a ra kh¸i niÖm vÒ b¸n kÝnh thñy lùc; nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu
cña §uyboa cã nhiÒu ¶nh h­ëng ë ch©u ¢u vµo cuèi thÕ kû XVIII vµ ®Çu thÕ kû XIX.
Hai nhµ thñy lùc thùc nghiÖm n÷a còng th­êng ®­îc kÓ ®Õn lµ: gi¸o s­ ng­êi ý
Venturi (1746-1822) lµm nhiÒu thÝ nghiÖm vÒ dßng n­íc ch¶y qua vßi vµ nh÷ng thiÕt bÞ
d¹ng héi tô vµ khuÕch t¸n mang tªn «ng vµ kü s­ ng­êi §øc V«nman (1757-1837) ®∙
nghiªn cøu l­u tèc kÕ ®o l­u l­îng ë s«ng.
Nhê nh÷ng ho¹t ®éng nghiªn cøu cña c¸c nhµ b¸c häc, kü s­ theo h­íng thùc nghiÖm
vµ kü thuËt nãi trªn, m«n thñy lùc ®¹t ®­îc nhiÒu tiÕn bé vÒ mét sè mÆt chñ yÕu lµ:
- Cã nhiÒu s¸ng chÕ vÒ dông cô ®o l­êng nh­ èng ®o ¸p, èng Pit«, l­u tèc kÕ
V«nman, l­u l­îng kÕ Venturi v.v...;
- Sö dông m« h×nh ®Ó nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t­îng thñy lùc hoÆc ®Ó thiÕt kÕ nh÷ng
c«ng tr×nh;
- X©y dùng nh÷ng c«ng thøc tÝnh to¸n lý thuyÕt kÕt hîp víi nh÷ng hÖ sè ®iÒu chØnh,
x¸c ®Þnh bëi nh÷ng kÕt qu¶ thÝ nghiÖm.

8. Sù ph¸t triÓn cña thñy lùc häc ë thÕ kû thø XIX

a) C¬ häc chÊt láng øng dông tiÕp tôc ph¸t triÓn nhanh chãng ë Ph¸p vµ nhiÒu n­íc kh¸c
Hai nhµ b¸c häc Haghen (§øc) vµ R©yn«n (Anh) cã c«ng lao ph©n biÖt hai tr¹ng th¸i
ch¶y: ch¶y tÇng vµ ch¶y rèi, víi nh÷ng qui luËt kh¸c nhau vÒ søc c¶n.
NhiÒu nhµ khoa häc ®∙ nghiªn cøu søc c¶n thñy lùc nh­ Cul«ng, Poad¬i, Haghen,
§¸cxy, VÐtsb¸t, Sanhv¬n¨ng v.v...
Dßng ch¶y trong kªnh hë ®­îc chó träng nghiªn cøu. VÒ dßng ®Òu, nhiÒu thÝ nghiÖm
®­îc tiÕn hµnh nh»m x¸c ®Þnh nh÷ng th«ng sè trong c«ng thøc Sedi nh­ c¸c c«ng tr×nh thÝ
nghiÖm cña Badanh, G¨ngghilª, Cètta Maninh. VÒ dßng æn ®Þnh kh«ng ®Òu, ®æi dÇn cã
nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®­êng mÆt n­íc, ®é s©u ph©n giíi, n­íc nh¶y, hÖ sè söa ch÷a ®éng
n¨ng, hÖ sè söa ch÷a ®éng l­îng... cña c¸c nhµ khoa häc nh­ Bªl¨nggiª, Brex¬, Bi®«n
C«ri«lÝt, V«chiª, BuxinÐtxc¬, §uypuy Bu®anh, Sanhv¬n¨ng... VÒ dßng kh«ng æn ®Þnh, vÒ
sãng cã Rótsen, Bu®anh, Sanhv¬n¨ng, BuxinÐtxc¬, §uypuy...

9
 Bªl¨nggiª, Bu®anh, Boãc®a, BuxinÐtxc¬, VÐtsb¸t ®∙ nghiªn cøu vÒ dßng ch¶y qua lç
vµ ®Ëp trµn.
B¾t ®Çu cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ dßng cã h¹t l¬ löng t¶i vËt r¾n cña
§uypuy, §¸cxy, F¸cg¬, §uyboa. Dßng thÊm ®­îc nghiªn cøu bëi §¸cxy, §uypuy,
BuxinÐtxc¬.
Cuèi thÕ kû thø XIX trong lÜnh vùc nghiªn cøu b»ng thÝ nghiÖm m« h×nh ph¸t triÓn
thªm ba h­íng míi: nghiªn cøu m« h×nh trong èng khÝ ®éng häc, trong bÓ thö tµu, m« h×nh
s«ng cã ®¸y di déng. Nh÷ng nguyªn t¾c vÒ t­¬ng tù thñy ®éng lùc häc vµ nh÷ng tiªu chuÈn
t­¬ng tù ®­îc ®Ò ra bëi C«si, RÝch, F¬rót, Hemh«n, R©yn«n.
VÒ m¸y thñy lùc, cã Buèc®in, Fuècn©yr«n, Pelt«n nghiªn cøu nh÷ng tuèc bin thñy
lùc: Stªven, Smit, Erichs¬n, nghiªn cøu nh÷ng m¸y ®Èy c¸nh qu¹t dïng cho c¸c tµu thñy.
Riªng ë n­íc Nga, h­íng øng dông cña c¬ häc chÊt láng, n¶y sinh tõ nh÷ng c«ng
tr×nh cña L«m«n«xèp, ®­îc b¾t ®Çu ph¸t triÓn tõ thÕ kû thø XIX víi nh÷ng c«ng tr×nh cña
c¸c b¸c häc, gi¸o s­ tr­êng kü s­ giao th«ng PªtÐcbua nh­ Melnic«p, Clukhèp X«c«lèp,
CètliaxÐpxki, M¾cximenc«, MÐcsinhg¬ v.v...
b) C¬ häc chÊt láng cæ ®iÓn ë thÕ kû XIX tiÕp tôc ph¸t triÓn theo h­íng to¸n häc vµ
gãp phÇn vµo sù tiÕn bé cña thñy lùc. Naviª råi Stèc hoµn thµnh hÖ thèng ph­¬ng tr×nh vi
ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng nhít, lµm c¬ së cho ®éng lùc häc chÊt láng nhít. Hai nhµ
vËt lý §øc lµ Hemh«n vµ KiÕcsèp vËn dông phÐp biÕn ®æi b¶o gi¸c (Do Lag¬r¨nggi¬ vµ
C«sy s¸ng t¹o vµ Riªman, Csitt«fen vµ Sv¸cx¬ ph¸t triÓn) ®Ó nghiªn cøu chuyÓn ®éng thÕ
ph¼ng. BuxinÐtxc¬ víi c«ng tr×nh lín “VÒ lý thuyÕt dßng s«ng” (1872) ®­îc coi nh­ lµ
®ãng vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn cña thñy ®éng lùc häc vµ thñy lùc. R©yn«n ®Ó
l¹i c«ng tr×nh lín cho thñy ®éng lùc häc vµ cho thñy lùc. Nh÷ng nghiªn cøu cña Kelvin
(dßng kh«ng xo¸y chuyÓn ®éng xo¸y, triÒu, sãng) vµ R©ylai (x©m thùc, t­¬ng tù ®éng lùc
häc) ®∙ gãp phÇn thóc ®Èy thñy ®éng lùc häc. ë Nga nhµ b¸c häc Pªt¬rèp nghiªn cøu vÒ
qui luËt néi ma s¸t khi b«i tr¬n. Giucèpxki - s¸ng t¹o ra lý thuyÕt vÒ søc n©ng thñy ®éng
lùc, vÒ n­íc va; G¬r«mªc« ®Æt c¬ së cho lý thuyÕt dßng xo¾n, nghiªn cøu lý thuyÕt vÒ hiÖn
t­îng mao dÉn.

9. Nh÷ng khuynh h-íng ph¸t triÓn cña thñy lùc häc trong lÜnh vùc x©y dùng c«ng tr×nh ë
®Çu thÕ kû XX
Sang ®Çu thÕ kû XX, do ph¶i gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò cña thùc tiÔn s¶n xuÊt, khoa häc
thñy lùc ®∙ chia thµnh nhiÒu ngµnh chuyªn s©u, øng víi nh÷ng kü thuËt kh¸c nhau; thÝ dô:
thñy lùc c¸c c«ng tr×nh x©y dùng, thñy lùc cña c«ng nghÖ chÕ t¹o m¸y, thñy lùc cña c«ng
nghiÖp ®ãng tµu, thñy lùc cña c«ng nghÖ hãa häc v.v...
Nãi riªng trong lÜnh vùc x©y dùng c¬ b¶n, khoa häc thñy lùc còng l¹i ph©n thµnh
nh÷ng bé phËn riªng nghiªn cøu kh¸ s©u, nh­: thñy lùc kªnh hë; thñy lùc h¹ l­u c«ng tr×nh
d©ng n­íc; thñy lùc cña dßng cã cét n­íc cao; thñy lùc h¹ l­u nhµ m¸y thñy ®iÖn, thñy lùc
®­êng èng; thñy lùc vÒ dßng thÊm, vÒ n­íc ngÇm; dßng kh«ng æn ®Þnh; lý thuyÕt sãng;
dßng thø cÊp; dßng mang bïn c¸t v.v...
10
 Ngoµi ®Æc ®iÓm lµ ph©n ngµnh s©u nh­ võa nãi trªn, khoa häc thñy lùc sang thÕ kû
XX ngµy cµng g¾n bã víi c¬ häc chÊt láng, ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thÝ nghiÖm vµ ph­¬ng
ph¸p nghiªn cøu lý luËn cµng ngµy cµng kÕt hîp chÆt chÏ víi nhau. §ång thêi còng h×nh
thµnh mét hÖ thèng ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò thñy lùc nh­: ph­¬ng ph¸p
nghiªn cøu b»ng c¸c phÇn tö chÊt láng; ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu b»ng c¸c trÞ sè trung b×nh;
ph­¬ng ph¸p t­¬ng tù; ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch thø nguyªn; ph­¬ng ph¸p thùc nghiÖm v.v...
Tr­íc hÕt cÇn nªu nh÷ng thµnh tùu chÝnh cña c¬ häc chÊt láng cã thóc ®Èy viÖc
nghiªn cøu b»ng ph­¬ng ph¸p thñy lùc. §ã lµ: lý thuyÕt nöa thùc nghiÖm vÒ rèi víi
P¬ranl¬, Taylo, C¸cman v.v...; lý thuyÕt vÒ líp biªn cña P¬rant¬ (1875-1953); c«ng tr×nh
cña Bladiót (sinh 1837), lÇn ®Çu tiªn nªu r»ng ®èi víi “èng tr¬n”, hÖ sè c¶n chØ phô thuéc
sè R©yn«n; sù ph©n bè vËn tèc vµ søc c¶n cña dßng rèi trong èng cña C¸cman (1881-1963),
ngoµi nh÷ng nhµ nghiªn cøu trªn thuéc tr­êng ph¸i cña P¬rant¬, cßn cã nh÷ng nhµ nghiªn
cøu kh¸c cïng tr­êng ph¸i, víi nh÷ng ®ãng gãp næi tiÕng, nh­: T«lmiªn, Sile (søc c¶n
trong èng), Slicting (líp biªn), Nicur¸ts¬ (tæn thÊt cét n­íc trong èng) v.v... h­íng nghiªn
cøu b»ng ph©n tÝch thø nguyªn ®­îc ®Ò ra bëi Bóckinhgam (1887-1940), B¬rÝtman
(1882...) v.v... Vªbe (1871-1951) ®­a ra nh÷ng h×nh thøc hiÖn ®¹i cña nguyªn t¾c t­¬ng tù
thñy ®éng lùc.
VÒ mÆt thñy lùc, thêi gian ®Çu thÕ kû XX, ®∙ xuÊt hiÖn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu
lín nh­ cña Foãcc¬r©yme (1852-1933), nghiªn cøu vÒ søc c¶n thñy lùc, vÒ sãng di ®éng,
vÒ thÊm v.v... Bakh¬mªchiÐp (1880-1951), víi ph­¬ng ph¸p tÝch ph©n ph­¬ng tr×nh vi ph©n
vÒ chuyÓn ®éng kh«ng ®Òu trong kªnh l¨ng trô; ¡ngghen (1854-1945), Rªbèc (1864-1950)
chñ tr× nh÷ng phßng thÝ nghiÖm lín ë §¬rÐts®¬, ë C¸cl¬ruhe (§øc); Tim«nèp (1862-1936)
ë Pªt¬r«gr¸t, S¸pfern¸c (1839-1951), ë Viªn, Maiyer Pªter (1883), ë DuyrÝch, Gibson
(1878) ë Mansester... ë Ph¸p nh÷ng nhµ thñy lùc næi tiÕng nh­ Camisen (1871-1966),
Ðt scan®¬ chñ tr× phßng thÝ nghiÖm thñy lùc Tulud¬ kh¸ lín... ë Mü ®∙ tiÕn hµnh nhiÒu thÝ
nghiÖm trªn s©n m« h×nh hoÆc ngoµi thùc ®Þa, nhÊt lµ vÒ thñy n«ng, nh­ Sc«b©y nghiªn cøu
søc c¶n cña kªnh t­íi. Y¸cnen nghiªn cøu dßng ch¶y trong èng t­íi, P¸csan (1881-1951)
trong èng Venturi...
Sù th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng x∙ héi chñ nghÜa Th¸ng 10 Nga vÜ ®¹i ®∙ gi¶i phãng
søc s¶n xuÊt vµ ®Èy m¹nh c«ng cuéc x©y dùng kinh tÕ ë Liªn X« (cò), lµm cho khoa häc
kü thuËt Liªn X« (cò) cã nh÷ng b­íc tiÕn v­ît bËc. Khoa häc thñy lùc Liªn X« (cò) ®∙
ph¸t triÓn rÊt nhanh vµ nhiÒu mÆt ®∙ ®øng hµng ®Çu trªn thÕ giíi. ViÖn sÜ Pav¬lèpski
(1884 - 1937) ®∙ cã nh÷ng cèng hiÕn lín ®Ó x©y dùng vµ ph¸t triÓn khoa häc thñy lùc X«
ViÕt, víi nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ nhiÒu lÜnh vùc thñy lùc kh¸c nhau, nh­ s¸ng t¹o
lý luËn chuyÓn ®éng kh«ng ®Òu trong m«i tr­êng thÊm, ph­¬ng ph¸p “t­¬ng tù” “®iÖn
thñy”, søc c¶n thñy lùc v.v... ViÖn sÜ Vªlican«p (1879-1964) x©y dùng lý thuyÕt rèi, nghiªn
cøu chuyÓn ®éng bïn c¸t vµ biÕn d¹ng lßng s«ng, ®Ò xuÊt lý thuyÕt träng lùc cña sù chuyÓn
®éng bïn c¸t l¬ löng. N.M. BÐcn¸tski (1817-1935) ®Ò nghÞ m« h×nh vÒ “chuyÓn ®éng b×nh
diÖn”. NhiÒu ngµnh thñy lùc chuyªn m«n ®∙ ph¸t triÓn m¹nh ë Liªn X« (cò) nh­ thñy lùc
vÒ èng cã ¸p (nh­ A.D. Ansun, N.Z. F¬renken, F. A. SªvªlÐp v.v...), thñy lùc kªnh hë (nh­
I. I. Ag¬rètskin, M. §. SÐct«uxèp, S. A. C¬ritschian«vich v.v...), thñy lùc c«ng tr×nh (A. N.

11
Akhuchin, E. A. Damarin, I. I. Lªvi, A. N. Rakh¬man«p, D. I. Cumin v.v...), thñy lùc dßng
thÊm (V. I. Aravin, S. N. Numªr«p, R. R. SugaÐp v.v...) v.v... ë c¸c n­íc x∙ héi chñ nghÜa
kh¸c, khoa häc thñy lùc còng ph¸t triÓn nhanh.

10. Thñy lîi vµ khoa häc thñy lùc ë ViÖt Nam

ë ViÖt Nam «ng cha ta ®∙ biÕt lîi dông n­íc ®Ó phôc vô n«ng nghiÖp kÓ tõ c¸c thêi
kú ®å ®¸ cò (30 v¹n n¨m vÒ tr­íc), ®å ®¸ gi÷a (1 v¹n n¨m), ®å ®¸ míi (5.000 n¨m), råi ®Õn
thêi ®¹i ®å ®ång (4.000 n¨m - Hïng V­¬ng dùng n­íc). Tõ ®Çu c«ng nguyªn trë ®i (thêi kú
®å s¾t ph¸t ®¹t) c«ng tr×nh thñy lîi vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn, hÖ thèng ®ª ®iÒu ®∙ dÇn dÇn h×nh
thµnh däc nh÷ng s«ng lín ë ®ång b»ng B¾c Bé, nhiÒu kªnh ngßi ®­îc ®µo thªm hoÆc n¹o
vÐt l¹i.
Theo “C­¬ng môc chÝnh biªn”, n¨m 938 thêi Lª Hoµn, ®∙ ®µo s«ng tõ nói §ång Cæ
(Yªn §Þnh Thanh Hãa) ®Õn s«ng Bµ Hßa (TÜnh Gia - Thanh Hãa) thuyÒn bÌ ®i l¹i tiÖn lîi.
VÒ ®êi Lý (thÕ kû XI), nhiÒu ®o¹n ®ª quan träng däc theo nh÷ng s«ng ngßi lín ë c¸c
vïng ®ång b»ng ®∙ ®­îc ®¾p, trong ®ã quan träng nhÊt lµ ®ª C¬ X¸ (®ª s«ng Hång, vïng
Th¨ng Long) ®­îc ®¾p vµo mïa xu©n n¨m 1168. Mét sè kªnh ngßi nhÊt lµ vïng Thanh
Hãa, ®­îc tiÕp tôc ®µo vµ kh¬i s©u thªm. NÒn n«ng nghiÖp n­íc ta ë vïng ®ång b»ng
th­êng bÞ ngËp lôt vµ h¹n h¸n ®e däa; nh÷ng c«ng tr×nh thñy lîi trªn ®∙ t¹o ra nh÷ng ®iÒu
kiÖn quan träng ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp.
Sang ®êi TrÇn (tõ thÕ kû XIII) c«ng viÖc ®¾p ®ª phßng lò ®­îc tiÕn hµnh hµng n¨m
víi qui m« lín. N¨m 1248, thêi TrÇn Th¸i T«n, ®∙ ®¾p ®ª tõ ®Çu nguån ®Õn bê biÓn gäi lµ
®ª Quai V¹c. HÖ thèng ®ª ®iÒu däc c¸c s«ng lín ë ®ång b»ng B¾c Bé ®Õn thêi TrÇn vÒ c¬
b¶n ®∙ x©y dùng vµ hµng n¨m tu bæ; vÊn ®Ò x©y dùng vµ b¶o vÖ ®ª ®iÒu trë thµnh mét chøc
n¨ng quan träng cña chÝnh quyÒn vµ lµ nhiÖm vô cña toµn d©n.
§Õn ®êi Lª (thÕ kû XV), rÊt coi träng viÖc tu bæ, kiÓm tra ®ª ®iÒu. Thêi Lª S¬, ®∙
kh«i phôc l¹i nhiÒu c«ng tr×nh, n¨m 1428 kh¬i l¹i kªnh ë Tr­êng An, Thanh Hãa, NghÖ
TÜnh n¨m 1445. Nh©n T«ng kh¬i s«ng B×nh Lç (huyÖn Kim Anh, VÜnh Phó), th«ng suèt
®Õn B×nh Than. N¨m 1467, c¸c ®ª ng¨n n­íc mÆn vïng Nam S¸ch, Th¸i B×nh ®­îc båi ®¾p
l¹i, ngoµi ra ®∙ ®µo nhiÒu kªnh m­¬ng ®Ó t­íi ruéng vµ ®Ó vËn t¶i tiÖn lîi. Di tÝch nh÷ng
®o¹n ®ª n­íc mÆn vÉn cßn ®Õn nay, nh©n d©n th­êng gäi lµ “®ª Hång §øc” (niªn hiÖu cña
Lª Th¸nh T«ng). ë Thanh Hãa nhiÒu s«ng ®µo ®∙ ®­îc khai th¸c tõ thÕ kû XV, ®Õn nay
cßn mang tªn lµ “s«ng nhµ Lª”.
Tõ thÕ kû XVI, chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ vµ nh÷ng hËu qu¶ do nã g©y ra - c¸t cø
vµ néi chiÕn - ®∙ c¶n trë sù ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt. Tuy nhiªn nh©n d©n kh«ng ngõng
®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ lµng xãm quª h­¬ng, b¶o vÖ cuéc sèng cña m×nh. Sang thÕ kû XVIII
giai cÊp phong kiÕn b­íc vµo giai ®o¹n khñng ho¶ng s©u s¾c vÒ toµn diÖn; n«ng nghiÖp
®×nh ®èn ë c¶ §µng ngoµi vµ c¶ ë §µng trong. D­íi triÒu NguyÔn (thÕ kû XIX) kinh tÕ
n«ng nghiÖp còng ngµy cµng sa sót, triÒu NguyÔn bÊt lùc trong viÖc ch¨m lo, b¶o vÖ ®ª ®iÒu
vµ c¸c c«ng tr×nh thñy lîi nªn n¹n ®ª vì, lôt léi x¶y ra liªn tiÕp. Riªng ®ª s«ng Hång ë
Kho¸i Ch©u (H­ng Yªn) ®êi Tù §øc bÞ vì “10 n¨m liÒn” d©n nghÌo ph¶i bá lµng, phiªu b¹t
xø së.

12
 T×nh h×nh n«ng nghiÖp ®∙ buéc nhµ NguyÔn ph¶i ®Ò ra chÝnh s¸ch khÈn hoang, b¾t
®Çu tõ triÒu NguyÔn vµ ®­îc ®Èy m¹nh d­íi triÒu Minh MÖnh. Trong kho¶ng 1828-1829,
víi c­¬ng vÞ doanh ®iÒn sø, NguyÔn C«ng Trø ®∙ ®Ò ra chÝnh s¸ch doanh ®iÒn, thùc hiÖn
khÈn hoang, theo lèi di d©n, lËp Êp, ®∙ lËp thµnh 2 huyÖn Kim S¬n (Ninh B×nh) vµ TiÒn H¶i
(Th¸i B×nh); «ng ®∙ lîi dông ®Þa h×nh ®Ó ®¾p ®ª vµ më mang hÖ thèng thñy n«ng mét c¸ch
hîp lý, khoa häc. Do nh÷ng kÕt qu¶ ®ã, chÝnh s¸ch doanh ®iÒn ®­îc ¸p dông ë nhiÒu n¬i
nhÊt lµ Nam Kú.
Thêi kú Ph¸p thuéc, trong nh÷ng n¨m ®« hé, thùc d©n Ph¸p ®∙ lµm mét sè Ýt c«ng
tr×nh thñy lîi ®Ó phôc vô chÝnh s¸ch bãc lét thuéc ®Þa cña chóng, c¨n b¶n kh«ng cã biÖn
ph¸p hiÖu qu¶ ®Ó chèng h¹n, óng, lôt, xãi mßn ®Ó ®¶m b¶o s¶n l­îng ruéng ®Êt ®­îc æn
®Þnh vµ ®êi sèng nh©n d©n ®­îc an toµn.
Sau khi C¸ch m¹nh th¸ng T¸m n¨m 1945 thµnh c«ng, nhÊt lµ sau khi cuéc kh¸ng
chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p th¾ng lîi, miÒn B¾c ®­îc gi¶i phãng hoµn toµn, sù nghiÖp thñy
lîi ®­îc ph¸t triÓn m¹nh mÏ.
C«ng t¸c thñy lîi lµ biÖn ph¸p hµng ®Çu ®¶m b¶o cho viÖc ph¸t triÓn nhanh vµ v÷ng
ch¾c cña n«ng nghiÖp. §∙ x©y dùng ®­îc ë miÒn B¾c mét m¹ng l­íi thñy n«ng, gåm h¬n
60 hÖ thèng thñy n«ng lo¹i lín vµ lo¹i võa cã kh¶ n¨ng t­íi n­íc cho 1 triÖu ha vµ tiªu cho
1,1 triÖu ha ruéng ®Êt canh t¸c. C«ng t¸c cñng cè b¶o vÖ ®ª, hé ®ª, ph©n lò, lµm chËm lò...
®∙ b¶o vÖ ®­îc s¶n xuÊt vµ an toµn cho nh©n d©n. C«ng tr×nh thñy ®iÖn Th¸c Bµ víi c«ng
suÊt 108.000 kW vµ mét lo¹t c«ng tr×nh thñy ®iÖn nhá nh­ Bµn Th¹ch, Nahan, suèi Cñn,
CÊm S¬n v.v... ®∙ ®­îc x©y dùng, mét ®éi ngò c¸n bé khoa häc kü thuËt thñy lîi cã kh¶
n¨ng thiÕt kÕ, qu¶n lý vµ thi c«ng nh÷ng c«ng tr×nh t­¬ng ®èi lín vµ mét hÖ thèng c¸c
tr­êng ®¹i häc vµ viÖn nghiªn cøu, viÖn thiÕt kÕ phôc vô yªu cÇu cña sù nghiÖp thñy lîi.
Sau khi miÒn Nam ®­îc hoµn toµn gi¶i phãng, c«ng t¸c thñy lîi ë miÒn Nam ®­îc
triÓn khai m¹nh mÏ phôc vô yªu cÇu ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ c¸c yªu cÇu c¶i t¹o, x©y
dùng kinh tÕ vµ ®∙ ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tÝch to lín.
VÒ mÆt khoa häc thñy lùc, m«n thñy lùc ®∙ ®­îc gi¶ng d¹y thµnh m«n c¬ së kü thuËt
trong c¸c tr­êng kü thuËt ë n­íc ta, ®∙ h×nh thµnh mét sè phßng thÝ nghiÖm thñy lùc, ®∙
nghiªn cøu gi¶i quyÕt mét sè vÊn ®Ò thñy lùc, nh­ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ tÝnh to¸n dßng kh«ng
æn ®Þnh trong viÖc tÝnh lò, triÒu, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ thñy lùc c«ng tr×nh, vÒ chuyÓn ®éng cña
bïn c¸t, vÒ dßng thÊm, vÒ c¸c m¸y thñy lùc v.v...
Trong giai ®o¹n míi, nhiÖm vô khai th¸c vµ chØnh trÞ c¸c dßng s«ng, lîi dông c¸c
nguån n­íc ®Ó phôc vô c¸c ngµnh c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, giao th«ng vËn t¶i vµ c¸c nhu
cÇu kh¸c rÊt to lín, nã ®ßi hái khoa häc thñy lùc ë n­íc ta ph¶i ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nhanh
chãng tiÕp thu thµnh tùu hiÖn ®¹i cña thÕ giíi, vËn dông s¸ng t¹o vµo ®iÒu kiÖn n­íc ta, ®i
s©u nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò riªng cña n­íc ta ®Ó cã ®ñ kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò
thñy lùc míi vµ phøc t¹p, tiÕn lªn ®uæi kÞp tr×nh ®é c¸c n­íc tiªn tiÕn, x©y dùng nÒn khoa
häc thñy lùc tiªn tiÕn ë n­íc ta.

13
§1-3. Kh¸i niÖm chÊt láng trong thñy lùc

ViÖc nghiªn cøu m«n thñy lùc dùa vµo kh¸i niÖm phÇn tö chÊt láng. PhÇn tö chÊt
láng ®­îc coi lµ v« cïng nhá, tuy nhiªn kÝch th­íc cña nã còng cßn v­ît rÊt xa kÝch th­íc
cña ph©n tö. Ta gi¶ thiÕt phÇn tö chÊt láng lµ ®ång nhÊt, ®¼ng h­íng, liªn tôc vµ kh«ng xem
xÐt ®Õn cÊu tróc ph©n tö, chuyÓn ®éng ph©n tö néi bé.
ChÊt láng vµ chÊt khÝ kh¸c chÊt r¾n ë chç mèi liªn kÕt c¬ häc gi÷a c¸c phÇn tö trong
chÊt láng vµ chÊt khÝ rÊt yÕu nªn chÊt láng vµ chÊt khÝ cã tÝnh di ®éng dÔ ch¶y hoÆc nãi mét
c¸ch kh¸c cã tÝnh ch¶y. TÝnh ch¶y thÓ hiÖn ë chç c¸c phÇn tö trong chÊt láng vµ chÊt khÝ cã
chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi víi nhau khi chÊt láng vµ chÊt khÝ chuyÓn ®éng; tÝnh ch¶y cßn thÓ
hiÖn ë chç c¸c phÇn tö chÊt láng vµ chÊt khÝ kh«ng cã h×nh d¹ng riªng mµ lÊy h×nh
d¹ng cña b×nh chøa chÊt láng, chÊt khÝ ®øng tÜnh, v× thÕ chÊt láng vµ chÊt khÝ cßn gäi lµ
chÊt ch¶y.
ChÊt láng kh¸c chÊt khÝ ë chç kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö trong chÊt láng so víi
chÊt khÝ rÊt nhá nªn sinh ra søc dÝnh ph©n tö rÊt lín; t¸c dông cña søc dÝnh ph©n tö nµy lµ
lµm cho chÊt láng gi÷ ®­îc thÓ tÝch hÇu nh­ kh«ng thay ®æi dÉu cã thay ®æi vÒ ¸p lùc, nhiÖt
®é, nãi c¸ch kh¸c chÊt láng chèng l¹i ®­îc søc nÐn, kh«ng co l¹i, trong khi chÊt khÝ dÔ
dµng co l¹i vµ bÞ nÐn. V× thÕ ng­êi ta còng th­êng gäi chÊt láng lµ chÊt ch¶y kh«ng nÐn
®­îc vµ chÊt khÝ lµ chÊt ch¶y nÐn ®­îc. TÝnh chÊt kh«ng nÐn ®­îc cña chÊt láng ®ång thêi
còng lµ tÝnh kh«ng d∙n ra cña nã; nÕu chÊt láng bÞ kÐo th× khèi liªn tôc cña chÊt láng bÞ ph¸
ho¹i, tr¸i l¹i chÊt khÝ cã thÓ d∙n ra vµ chiÕm hÕt ®­îc thÓ tÝch cña b×nh chøa nã.
T¹i mÆt tiÕp xóc gi÷a chÊt láng vµ chÊt khÝ, hoÆc víi chÊt r¾n hoÆc víi mét chÊt láng
kh¸c, do lùc hót ®Èy c¸c ph©n tö sinh ra søc c¨ng mÆt ngoµi; nhê cã søc c¨ng mÆt ngoµi,
mét thÓ tÝch nhá cña chÊt láng ®Æt ë tr­êng träng lùc sÏ cã d¹ng tõng h¹t. V× vËy, chÊt láng
cßn ®­îc gäi lµ chÊt ch¶y d¹ng h¹t; tÝnh chÊt nµy kh«ng cã ë chÊt khÝ.
Trong thñy lùc, chÊt láng ®­îc coi nh­ m«i tr­êng liªn tôc, tøc lµ nh÷ng phÇn tö chÊt
láng chiÕm ®Çy kh«ng gian mµ kh«ng cã chç nµo trèng rçng. Víi gi¶ thiÕt nµy, ta cã thÓ
coi nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña chÊt láng nh­ vËn tèc, mËt ®é, ¸p suÊt v.v... lµ hµm sè cña
täa ®é ®iÓm (phÇn tö), thêi gian vµ trong ®a sè tr­êng hîp, nh÷ng hµm sè ®ã ®­îc coi lµ
liªn tôc vµ kh¶ vi.
Sau ®©y nªu lªn nh÷ng ®Æc tÝnh vËt lý c¬ b¶n cña chÊt láng th­êng dïng ®Õn trong
gi¸o tr×nh nµy.

§1-4. Nh÷ng ®Æc tÝnh vËt lý c¬ b¶n cña chÊt láng

1. §Æc tÝnh thø nhÊt cña chÊt láng, còng nh­ mäi vËt thÓ lµ cã khèi l­îng. §Æc tÝnh
®ã ®­îc biÓu thÞ b»ng khèi l­îng ®¬n vÞ (hoÆc khèi l­îng riªng) r. §èi víi chÊt láng ®ång
chÊt, khèi l­îng ®¬n vÞ r b»ng tû sè khèi l­îng M ®èi víi thÓ tÝch W cña khèi l­îng ®ã cña
chÊt láng, tøc lµ:

14
 M
r= (1-1)
W
Thø nguyªn cña ®¬n vÞ khèi l­îng lµ:

[M] FT 2 M
[r] = = 4 = 3
[W] L L
Ns2
§¬n vÞ cña r lµ kg/m3 hoÆc
m4

kGs2
Theo hÖ MKS, ®¬n vÞ cña r lµ
m4
§èi víi n­íc ®¬n vÞ khèi l­îng cña n­íc lÊy b»ng khèi l­îng cña ®¬n vÞ thÓ tÝch
n­íc cÊt ë nhiÖt ®é +40C; r = 1000 kg/m3.

2. HÖ qu¶ cña ®Æc tÝnh thø nhÊt lµ ®Æc tÝnh thø hai cña chÊt láng: cã träng l­îng. §Æc
tÝnh nµy ®­îc biÓu thÞ b»ng träng l­îng ®¬n vÞ hoÆc träng l­îng riªng. §èi víi chÊt láng
®ång chÊt, träng l­îng ®¬n vÞ b»ng tÝch sè cña khèi l­îng ®¬n vÞ víi gia tèc r¬i tù do g
(g = 9,81m/s2):
Mg
g = rg = (1-2)
W
Thø nguyªn cña ®¬n vÞ träng l­îng lµ:
[Mg] F
[g] = = 3.
[W] L
kg N kG
§¬n vÞ cña g lµ hoÆc 3
. Theo hÖ MKS, ®¬n vÞ cña g lµ .
2 2
m s m m3
N kG
§èi víi n­íc ë nhiÖt ®é + 40C, g = 9810 3
= 1000 ; víi thñy ng©n
m m3
N kG
g = 134.000 3
= 136000 .
m m3

3. §Æc tÝnh thø ba cña chÊt láng lµ tÝnh thay ®æi thÓ tÝch v× thay ®æi ¸p lùc hoÆc v×
thay ®æi nhiÖt ®é.
Trong tr­êng hîp thay ®æi ¸p lùc, ta dïng hÖ sè co thÓ tÝch bw ®Ó biÓu thÞ sù gi¶m
t­¬ng ®èi cña thÓ tÝch chÊt láng W øng víi sù t¨ng ¸p suÊt p lªn mét ®¬n vÞ ¸p suÊt; hÖ sè
b w biÓu thÞ b»ng c«ng thøc:
1 dW 2
bw = - m /N (1-3)
W dp

15
 ThÝ nghiÖm chøng tá trong ph¹m vi ¸p suÊt tõ 1 ®Õn 500 ¸t-mèt-phe vµ nhiÖt ®é tõ
cm2
» 0. Nh­ vËy trong thñy lùc,
0 ®Õn 200C th× hÖ sè co cña thÓ tÝch cña n­íc b = 0,00005
kG
chÊt láng th­êng cã thÓ coi nh­ kh«ng nÐn ®­îc. Sè ®¶o cña hÖ sè co thÓ tÝch gäi lµ
m«®uyn ®µn håi K:

1 dp
K= = -W N/m2 (1-4)
bw dW

Trong tr­êng hîp thay ®æi nhiÖt ®é, ta dïng hÖ sè gi∙n v× nhiÖt bt ®Ó biÓu thÞ sù
biÕn ®æi t­¬ng ®èi cña thÓ tÝch chÊt láng W øng víi sù t¨ng nhiÖt ®é t lªn 10C, hÖ sè bt biÓu
thÞ b»ng c«ng thøc:

1 dW
bt = (1-5)
W dt
ThÝ nghiÖm chøng tá trong ®iÒu kiÖn ¸p suÊt kh«ng khÝ th× øng víi t = 4 ¸ 100C ta cã
æ1ö æ1ö
b t = 0,00014 ç 0 ÷ vµ øng víi t = 10 ¸ 200C ta cã b t = 0,00015 ç 0 ÷ . Nh­ vËy trong thñy
èt ø èt ø
lùc chÊt láng cã thÓ coi nh­ kh«ng co gi∙n d­íi t¸c dông cña nhiÖt ®é.
Tãm l¹i, trong thñy lùc, chÊt láng th­êng ®­îc coi lµ cã tÝnh chÊt kh«ng thay ®æi thÓ
tÝch mÆc dï cã sù thay ®æi vÒ ¸p lùc hoÆc nhiÖt ®é. TÝnh chÊt nµy cßn th­êng ®­îc thÓ hiÖn
b»ng ®Æc tÝnh lµ: MËt ®é gi÷ kh«ng ®æi, tøc r = const.

4. §Æc tÝnh thø t­ cña chÊt láng lµ cã søc c¨ng mÆt ngoµi, tøc lµ cã kh¶ n¨ng chÞu
®­îc øng suÊt kÐo kh«ng lín l¾m t¸c dông lªn mÆt tù do, ph©n chia chÊt láng víi chÊt khÝ
hoÆc trªn mÆt tiÕp xóc chÊt láng víi chÊt r¾n.
Sù xuÊt hiÖn søc c¨ng mÆt ngoµi ®­îc gi¶i thÝch lµ ®Ó c©n b»ng víi søc hót ph©n tö
cña chÊt láng t¹i vïng l©n cËn mÆt tù do, v× ë vïng nµy søc hót gi÷a c¸c ph©n tö chÊt láng
kh«ng ®«i mét c©n b»ng nhau nh­ ë vïng xa mÆt tù do. Søc c¨ng mÆt ngoµi, do ®ã cã
khuynh h­íng gi¶m nhá diÖn tÝch mÆt tù do vµ lµm cho mÆt tù do cã mét ®é cong nhÊt
®Þnh. Do søc c¨ng mÆt ngoµi mµ giät n­íc cã h×nh cÇu. Trong èng cã ®­êng kÝnh kh¸ nhá
c¾m vµo chËu n­íc, cã hiÖn t­îng møc n­íc trong èng d©ng cao h¬n mÆt n­íc tù do ngoµi
chËu; nÕu chÊt láng lµ thñy ng©n th× l¹i cã hiÖn t­îng mÆt tù do trong èng h¹ thÊp h¬n mÆt
thñy ng©n ngoµi chËu; ®ã lµ hiÖn t­îng mao dÉn, do t¸c dông cña søc c¨ng mÆt ngoµi g©y
nªn; mÆt tù do cña chÊt láng trong tr­êng hîp ®Çu lµ mÆt lâm, trong tr­êng hîp sau lµ låi.
Søc c¨ng mÆt ngoµi ®Æc tr­ng bëi c¸c hÖ sè søc c¨ng mÆt ngoµi s, biÓu thÞ søc kÐo
tÝnh trªn ®¬n vÞ dµi cña “®­êng tiÕp xóc”. HÖ sè s phô thuéc lo¹i chÊt láng vµ nhiÖt ®é.
Trong tr­êng hîp n­íc tiÕp xóc víi kh«ng khÝ ë 200C ta lÊy s = 0,0726 N/m = 0,0074 kG/m.
NhiÖt ®é t¨ng lªn, s gi¶m ®i. §èi víi thñy ng©n còng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trªn, ta cã
s = 0,540 N/m, tøc lµ gÇn b»ng 7,5 lÇn lín h¬n ®èi víi n­íc.

16
 Trong ®a sè hiÖn t­îng thñy lùc ta cã thÓ bá ®i kh«ng cÇn xÐt ®Õn sù ¶nh h­ëng cña
søc c¨ng mÆt ngoµi v× trÞ sè rÊt nhá so víi nh÷ng lùc kh¸c. Th­êng ph¶i tÝnh søc c¨ng mÆt
ngoµi trong tr­êng hîp cã hiÖn t­îng mao dÉn, thÝ dô trong tr­êng hîp dßng thÊm d­íi ®Êt.
§èi víi n­íc ë nhiÖt ®é 200C, ®é d©ng cao h (mm) trong èng thñy tinh cã ®­êng kÝnh
d (mm) tÝnh theo c«ng thøc:
hd = 30 mm2
§èi víi thñy ng©n, ®é h¹ thÊp h (mm) trong èng thñy tinh ®­êng kÝnh d (mm)
tÝnh theo:
hd = 10,15 mm2
5. §Æc tÝnh thø n¨m cña chÊt láng lµ cã tÝnh nhít. Trong thñy lùc tÝnh nhít rÊt quan
träng, v× nã lµ nguyªn nh©n sinh ra sù tæn thÊt n¨ng l­îng khi chÊt láng chuyÓn ®éng. Sau
®©y chóng ta nghiªn cøu kü ®Æc tÝnh nµy.
Khi c¸c líp chÊt láng chuyÓn ®éng, gi÷a chóng cã sù chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi vµ n¶y
sinh t¸c dông l«i ®i, kÐo l¹i hoÆc nãi c¸ch kh¸c gi÷a chóng n¶y sinh ra søc ma s¸t t¹o nªn
sù chuyÓn biÕn mét bé phËn c¬ n¨ng cña chÊt láng chuyÓn ®éng thµnh nhiÖt n¨ng mÊt ®i
kh«ng lÊy l¹i ®­îc. Søc ma s¸t nµy gäi lµ søc ma s¸t trong (hoÆc néi ma s¸t) v× nã xuÊt hiÖn
trong néi bé chÊt láng chuyÓn ®éng.
TÝnh chÊt n¶y sinh ra søc ma s¸t trong hoÆc nãi mét c¸ch kh¸c, tÝnh chÊt n¶y sinh ra
øng suÊt tiÕp gi÷a c¸c líp chÊt láng chuyÓn ®éng gäi lµ tÝnh nhít cña chÊt láng.
TÝnh nhít lµ biÓu hiÖn søc dÝnh ph©n tö cña chÊt láng; khi nhiÖt ®é t¨ng cao, mçi
ph©n tö dao ®éng m¹nh h¬n xung quanh vÞ trÝ trung b×nh cña ph©n tö; do ®ã søc dÝnh ph©n
tö kÐm ®i vµ ®é nhít cña chÊt láng bít ®i. Mäi chÊt láng ®Òu cã tÝnh nhít.
Nh­ vËy, kh¸i niÖm vÒ tÝnh nhít cã liªn quan chÆt chÏ ®Õn kh¸i niÖm vÒ ma s¸t trong.
ChÝnh th«ng qua ®Þnh luËt ma s¸t trong mµ ng­êi ta ®∙ x¸c ®Þnh ®¹i l­îng ®Æc tr­ng cho
tÝnh nhít cña chÊt láng.
N¨m 1686, I. Niut¬n ®∙ nªu lªn gi¶ thuyÕt vÒ qui luËt ma s¸t trong, tøc ma s¸t cña
chÊt láng (chó ý r»ng ®Þnh luËt ma s¸t cña chÊt r¾n, tøc ma s¸t ngoµi lµ do Cul«ng ®Ò ra,
®­îc thuyÕt minh trong c¸c gi¸o tr×nh c¬ häc lý thuyÕt) vµ sau ®ã ®∙ ®­îc rÊt nhiÒu thÝ
nghiÖm x¸c nhËn lµ ®óng: “søc ma s¸t gi÷a c¸c líp cña chÊt láng chuyÓn ®éng th× tû lÖ víi
diÖn tÝch tiÕp xóc cña c¸c líp Êy, kh«ng phô thuéc ¸p lùc, phô thuéc gra®iªn vËn tèc theo
chiÒu th¼ng gãc víi ph­¬ng chuyÓn ®éng, phô thuéc lo¹i chÊt láng”. §Þnh luËt ma s¸t trong
cña Niut¬n viÕt d­íi biÓu thøc:
du
F=mS (1-6)
dn
Trong ®ã (h×nh 1-1):
F – søc ma s¸t gi÷a hai líp chÊt láng;
S – diÖn tÝch tiÕp xóc;

17
 u – vËn tèc, u = f(n) – qui luËt ph©n bè n
vËn tèc theo ph­¬ng n;
du
– gra®iªn vËn tèc theo ph­¬ng n, dn u+du
dn
tøc ®¹o hµm cña u ®èi víi n; du
u=f(n)
m – h»ng sè tû lÖ, phô thuéc lo¹i chÊt
láng, ®­îc gäi lµ hÖ sè nhít hoÆc
hÖ sè nhít ®éng lùc. H×nh 1-1
F
Gäi t lµ øng suÊt tiÕp, t = , c«ng thøc (1-6) cã thÓ viÕt d­íi d¹ng:
S
du
t=m (1-7)
dn
C«ng thøc (1-6) hoÆc (1-7) dïng cho chuyÓn ®éng tÇng cña chÊt láng (sÏ nãi râ kh¸i
niÖm chuyÓn ®éng tÇng ë ch­¬ng IV).
TÝnh nhít cña chÊt láng ®­îc ®Æc tr­ng bëi hÖ sè nhít m mµ thø nguyªn lµ:
[F]
[m] =
é du ù
êS dn ú
ë û
FT M
hoÆc: [m] = 2
=
L LT
§¬n vÞ ®o hÖ sè nhít m trong hÖ ®o l­êng hîp ph¸p lµ Ns/m2 hoÆc kg/ms; ®¬n vÞ øng
1 Ns
víi gäi lµ poaz¬ (P).
10 m 2
TÝnh nhít cßn ®­îc ®Æc tr­ng bëi hÖ sè:
m
n= (1-8)
r
Trong ®ã:
r - khèi l­îng ®¬n vÞ;
n - hÖ sè nhít ®éng häc.
Thø nguyªn cña n lµ:
[m] L2
[n] = hoÆc [n] =
[r] L
m2 cm2
§¬n vÞ ®o hÖ sè nhít ®éng häc n trong hÖ ®o l­êng hîp ph¸p lµ ; ®¬n vÞ
s s
®­îc gäi lµ stèc.

18
 Sau ®©y lµ b¶ng cho hÖ sè nhít cña mét vµi chÊt láng.

B¶ng 1-1
0
Tªn chÊt láng t C Poaz¬
DÇu x¨ng th­êng 18 0,0065
N­íc 20 0,0101
DÇu háa 18 0,0250
Dµu má nhÑ 18 0,2500
DÇu má nÆng 18 0,4000
DÇu tuyÕc-bin 20 1,5280
DÇu nhít 20 1,7200
Glixªrin 20 8,7000

C«ng thøc x¸c ®Þnh hÖ sè nhít cã d¹ng tæng qu¸t lµ:

m0
m= (1-9)
1 + at + bt 2
Trong ®ã: m0 – hÖ sè nhít víi t = 00;
a vµ b – h»ng sè, phô thuéc c¸c lo¹i chÊt láng.
ThÝ dô ®èi víi n­íc, hÖ sè nhít cã thÓ tÝnh theo nh÷ng sè liÖu thÝ nghiÖm cña Poaz¬:
0 ,0178 r 0
m = g/cm.s (1-10)
1 + 0 ,0337 t + 0 ,000221 t 2
trong ®ã : r0 - mËt ®é cña n­íc ë 00.
Sau ®©y lµ b¶ng cho trÞ sè cña hÖ sè nhít ®éng häc n cña n­íc, phô thuéc nhiÖt ®é:

B¶ng 1-2
t 0C n, cm2/s t 0C n, cm2/s
0 0,0178 20 0,0101
5 0,0152 30 0,0081
10 0,0131 40 0,0066
12 0,0124 50 0,0055
15 0,0114

Dông cô ®o nhít: Trong thùc tÕ, ®é nhít ®­îc x¸c ®Þnh bëi nh÷ng dông cô ®o nhít,
thuéc nhiÒu lo¹i kh¸c nhau: lo¹i mao dÉn, lo¹i cã nh÷ng h×nh trô ®ång trôc, lo¹i cã ®Üa dao
®éng t¾t dÇn v.v...
Trong c¸c phßng thÝ nghiÖm th­êng hay dïng dông cô ®o nhít lµ mét b×nh h×nh trô
kim lo¹i (h×nh 1-2); thÓ tÝch cña b×nh 200 cm3. D­íi ®¸y cã lç trßn, ®­êng kÝnh 3 mm. §Çu
tiªn ta ®o thêi gian T1 cÇn cho 200 cm3 n­íc cÊt ë t = 200C ch¶y qua (thêi gian nµy lµ 51 s);
sau ®o thêi gian T2 cÇn cho 200 cm3 chÊt láng ®ang nghiªn cøu ch¶y qua.

19
 Tû sè:
T2 0
= E (1-11)
T1
gäi lµ ®é Eng¬le.
§Ó ®æi thµnh stèc, cã thÓ dïng c«ng thøc kinh nghiÖm
sau ®©y:
0,0631 2
n = 0,07310E - cm /s (stèc).
0
E H×nh 1-2
Ngoµi ®¬n vÞ stèc vµ ®é nhít Eng¬le, th­êng cßn gÆp c¸c ®¬n vÞ ®o ®é nhít ®éng häc
kh¸c nhau nh­:
- gi©y RÐtót (ë Anh), ký hiÖu ”R
1, 72 2
n = 0,00260’’R - cm /s,
'' R
- gi©y Xªb«n (ë Mü), ký hiÖu ”S;
1,80 2
n = 0,00220’’S - cm /s.
' 'S
Nh÷ng lo¹i chÊt láng tu©n theo ®Þnh luËt ma s¸t trong cña Niut¬n biÓu thÞ ë c«ng thøc
(1-6) hoÆc (1-7) gäi lµ chÊt láng thùc hoÆc chÊt láng Niut¬n. M«n thñy lùc nghiªn cøu chÊt
láng Niut¬n. Nh÷ng chÊt láng nh­ chÊt dÎo, s¬n, dÇu, hå v.v... còng ch¶y nh­ng kh«ng
tu©n theo ®Þnh luËt (1-6) hoÆc (1-7) gäi lµ chÊt láng kh«ng Niut¬n.
Trong viÖc nghiªn cøu, ®èi víi mét sè vÊn ®Ò cã thÓ dïng kh¸i niÖm chÊt láng lý
t­ëng thay thÕ kh¸i niÖm chÊt láng thùc. ChÊt láng lý t­ëng lµ chÊt láng t­ëng t­îng, hoµn
toµn kh«ng cã tÝnh nhít tøc lµ hoµn toµn kh«ng cã néi ma s¸t khi chuyÓn ®éng. Khi
nghiªn cøu chÊt láng ë tr¹ng th¸i tÜnh th× kh«ng cÇn ph¶i ph©n biÖt chÊt láng thùc víi chÊt
láng lý t­ëng. Tr¸i l¹i khi nghiªn cøu chÊt láng chuyÓn ®éng th× tõ chÊt láng lý t­ëng sang
chÊt láng thùc ph¶i tÝnh thªm vµo ¶nh h­ëng cña søc ma s¸t trong, tøc lµ ¶nh h­ëng cña
tÝnh nhít.
Trong nh÷ng ®Æc tÝnh vËt lý c¬ b¶n nãi trªn cña chÊt láng, quan träng nhÊt trong m«n
thñy lùc lµ ®Æc tÝnh cã khèi l­îng, cã träng l­îng, cã tÝnh nhít.

§1-5. Lùc t¸c dông

w
Muèn gi¶i quyÕt mét bµi to¸n thñy lùc, t¹i mét thêi ®iÓm cho
tr­íc, ng­êi ta c« lËp b»ng trÝ t­ëng t­îng tÊt c¶ nh÷ng phÇn tö chÊt
láng bªn trong mét mÆt kÝn w (h×nh 1-3). TÊt c¶ c¸c lùc t¸c dông lªn
nh÷ng phÇn tö ë bªn trong w chia thµnh hai lo¹i sau ®©y. H×nh 1-3

20
1) Nh÷ng lùc trong (néi lùc):

Nh÷ng phÇn tö ë bªn trong w t¸c dông lªn nhau nh÷ng lùc tõng ®«i mét c©n
b»ng nhau (theo nguyªn lý t¸c dông vµ ph¶n t¸c dông), nh÷ng lùc ®ã t¹o thµnh mét hÖ lùc
t­¬ng ®­¬ng víi sè kh«ng. ThÝ dô: lùc ma s¸t trong, ¸p lùc trong néi bé thÓ tÝch giíi h¹n
bëi mÆt w.
2) Nh÷ng lùc ngoµi (ngo¹i lùc):

a) Nh÷ng phÇn tö ë ngoµi mÆt w t¸c dông lªn nh÷ng phÇn tö trong mÆt w nh÷ng lùc
ngoµi. V× nh÷ng t¸c dông nµy ®Òu h¹n chÕ vµo nh÷ng phÇn tö ë ngay s¸t mÆt w, ng­êi ta
gi¶ thiÕt r»ng nh÷ng lùc ®ã chØ t¸c dông lªn nh÷ng phÇn tö cña mÆt w vµ ng­êi ta gäi chóng
lµ nh÷ng lùc mÆt (nh÷ng lùc nµy tû lÖ víi nh÷ng yÕu tè diÖn tÝch).
b) Nh÷ng tr­êng lùc (träng lùc, tõ tr­êng, ®iÖn tr­êng v.v...) cã nh÷ng t¸c dông lªn
nh÷ng phÇn tö ë trong mÆt w, tû lÖ víi nh÷ng yÕu tè thÓ tÝch. §ã lµ nh÷ng lùc thÓ tÝch hoÆc
cßn gäi lµ lùc khèi. Chóng ta th­êng chØ xÐt nh÷ng lùc thÓ tÝch lµ träng lùc, lùc qu¸n tÝnh.

§1.6. øng suÊt t¹i mét ®iÓm

a) Ta xÐt mét ph©n sè diÖn tÝch dw lÊy trªn mét mÆt w, bao quanh mét ®iÓm I cña mÆt
w (h×nh 1-4).
®
HÖ lùc mÆt tøc dông lªn dw thu vÒ ®­îc mét lùc duy nhÊt dF
T dF
® ®
®Æt t¹i I vµ mét m«men dM . Ta biÕt r»ng cã thÓ coi dF lµ v« cïng
®
nhá bËc nhÊt so víi dw vµ dM v« cïng nhá bËc cao h¬n.
dw
Khi dw tiÕn tíi sè kh«ng, xung quanh ®iÓm I cè ®Þnh, vÐct¬
w ®
dF ®
H×nh 1-4 tiÕn tíi mét vÐct¬ T gäi lµ øng suÊt t¹i I trªn ph©n tè dw.
dw
® ®
Nh­ vËy ë giíi h¹n, ta viÕt ®­îc: dF = T dw.
®
VÐct¬ T cã thÓ cã h­íng tïy ý ®èi víi dw.
b) Còng b»ng c¸ch nh­ vËy, ta cã thÓ ®Þnh nghÜa øng suÊt trªn mét ph©n tè diÖn tÝch
tïy ý bao quanh ®iÓm I lÊy ë trong chÊt láng. ChØ cÇn t­ëng t­îng mét mÆt w chøa ®ùng
ph©n tè ®ã lµ ta sÏ trë vÒ ®Þnh nghÜa nãi trªn.
V× chÊt láng lµ mét m«i tr­êng liªn tôc ®¼ng h­íng, ta chøng minh r»ng muèn biÕt
øng suÊt t¹i I trªn mét ph©n tè diÖn tÝch dw chØ cÇn biÕt nh÷ng øng suÊt trªn ba ph©n tè diÖn
tÝch ®«i mét vu«ng gãc víi nhau vµ ®Òu ®i qua I.

21
 Gi¶ sö ta ®∙ biÕt nh÷ng øng suÊt cña ph©n tè
c
diÖn tÝch ®i qua I vµ ®«i mét vu«ng gãc víi nhau
(h×nh 1-5). C¾t tam diÖn vu«ng ®ã bëi mét mÆt
F1
ph¼ng mµ ta muèn biÕt øng suÊt, mÆt nµy t¹o nªn
F mÆt thø t­ ABC.
F2
I ® ® ® ®
B y Gäi F1 , F2 , F3 vµ F lµ nh÷ng lùc mÆt t¸c
A dông riªng biÖt lªn bèn mÆt cña tø diÖn IABC.
F3 Nh÷ng lùc ®ã ®Òu tû lÖ víi diÖn tÝch cña nh÷ng
x tam gi¸c t­¬ng øng. §ã lµ nh÷ng ®¹i l­îng v«
H×nh 1-5 cïng nhá bËc hai so víi nh÷ng ®é dµi cña tø diÖn.
® ® ® ®
Tø diÖn ph¶i ®­îc c©n b»ng d­íi t¸c dông cña F1 , F2 , F3 vµ F vµ d­íi t¸c dông cña
nh÷ng lùc thÓ tÝch.
Nh­ng nh÷ng lùc thÓ tÝch nµy l¹i lµ nh÷ng v« cïng nhá bËc ba so víi nh÷ng ®é dµi
cña tø diÖn, chóng cã thÓ bá ®i kh«ng tÝnh ®Õn so víi nh÷ng lùc mÆt. Do ®ã chØ tån t¹i cã
® ® ® ®
mét ph­¬ng vµ mét ®é lín cho lùc F ®Ó c©n b»ng ®­îc víi tËp hîp ba lùc F1 , F2 , F3 . Lùc
®
F nµy, chia cho diÖn tÝch cña tam gi¸c t­¬ng øng, cho øng suÊt ®Æt lªn mÆt ABC mµ ta ph¶i
t×m. §Õn giíi h¹n ta sÏ cã øng suÊt t¸c dông lªn mét ph©n tè diÖn tÝch bÊt kú ®i qua ®iÓm I.
Víi hÖ täa ®é vu«ng gãc Oxyz, øng suÊt t¹i ®iÓm I
z
trªn ph©n tè dw sÏ ®­îc x¸c ®Þnh nÕu ta biÕt:
sxz =t2
- H­íng cña dw,
- 9 h×nh chiÕu lªn c¸c trôc täa ®é, cña nh÷ng øng
I
suÊt lªn ba ph©n tè diÖn tÝch song song víi ba mÆt ph¼ng sxy =t3
täa ®é vµ ®i qua I. 0 s =s
xx 1

y
Ta chØ cÇn nghiªn cøu nh÷ng øng suÊt t¸c dông lªn
nh÷ng ph©n tè diÖn tÝch vu«ng gãc víi nh÷ng trôc täa ®é
(h×nh 1-6). ThÝ dô, lªn mét ph©n tè ®iÖn tÝch vu«ng gãc
x H×nh 1-6
víi Ox, ta cã:
- Mét thµnh phÇn sxx song song víi Ox mµ ta gi¶ thiÕt lµ cã trÞ sè d­¬ng khi thµnh
phÇn Êy h­íng vµo trong thÓ tÝch ph©n tè;
- Mét thµnh phÇn sxy song song víi Oy;
- Mét thµnh phÇn sxz song song víi Oz.
Trong ký hiÖu nµy, chØ sè thø nhÊt liªn quan ®Õn ph©n tè diÖn tÝch, chØ sè thø hai ®Õn
h­íng cña thµnh phÇn.

22
 Nh­ vËy ta cã b¶ng sau ®©y cña 9 thµnh phÇn ®ã:

B¶ng 1-3

C¸c thµnh phÇn theo trôc Ox Oy Oz

Ph©n tè diÖn tÝch
Vu«ng gãc víi Ox sxx sxy sxz
Vu«ng gãc víi Oy syx syy syz
Vu«ng gãc víi Oz szx szy szz

Ng­êi ta ®∙ chøng minh r»ng 6 thµnh phÇn kh«ng ë trªn ®­êng chÐo trong b¶ng trªn
lµ ®«i mét b»ng nhau; ®ã lµ nh÷ng thµnh phÇn cã nh÷ng chØ sè gièng nhau (tøc lµ ng­êi ta
cã thÓ ho¸n vÞ nh÷ng chØ sè), thÝ dô:
sxy= syx.
Nh­ vËy 9 thµnh phÇn thu l¹i cßn 6:
- 3 thµnh phÇn vu«ng gãc mµ ta gäi lµ s1, s2, s3;
- 3 thµnh phÇn tiÕp tuyÕn mµ ta gäi lµ t1, t2, t3.
VËy ta cã b¶ng sau ®©y vÒ nh÷ng øng suÊt, ®èi xøng ®èi víi ®­êng chÐo thø nhÊt:

s1 t3 t2
t3 s2 t1 (1-12)

t2 t1 s3

B¶ng nµy cßn ®­îc gäi lµ tens¬ øng suÊt.

23
 Ch­¬ng II

Thñy tÜnh häc

Ch­¬ng thñy tÜnh nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò vÒ chÊt láng ë tr¹ng th¸i c©n b»ng tøc lµ
tr¹ng th¸i kh«ng cã chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi gi÷a c¸c phÇn tö chÊt láng. V× kh«ng cã chuyÓn
®éng t­¬ng ®èi nªn kh«ng cã t¸c dông cña tÝnh nhít, do ®ã nh÷ng kÕt luËn vÒ thñy tÜnh ®Òu
®óng cho chÊt láng lý t­ëng còng nh­ cho chÊt láng thùc. YÕu tè thñy lùc c¬ b¶n cña tr¹ng
th¸i c©n b»ng cña chÊt láng lµ ¸p suÊt thñy tÜnh.

§2.1. ¸p suÊt thñy tÜnh - ¸p lùc

B p
Ta lÊy mét khèi chÊt láng W ®øng c©n b»ng (h×nh 2-1). w 0 C
NÕu chia c¾t khèi ®ã b»ng mét mÆt ph¼ng tïy ý ABCD vµ vøt A

bá phÇn trªn, th× muèn gi÷ phÇn d­íi khèi ®ã ë tr¹ng th¸i c©n w D

b»ng nh­ cò, ta ph¶i thay thÕ t¸c dông cña phÇn trªn lªn phÇn
d­íi b»ng mét hÖ lùc t­¬ng ®­¬ng. H×nh 2-1
®
Trªn mÆt ph¼ng ABCD, xung quanh mét ®iÓm O tïy ý ta lÊy mét diÖn tÝch w; gäi P
®
P ®
lµ lùc cña phÇn trªn t¸c dông lªn w, tØ sè = p tb gäi lµ ¸p suÊt thñy tÜnh trung b×nh.
w
®
P ®
NÕu diÖn tÝch w tiÕn tíi sè 0, th× tØ sè tiÕn tíi giíi h¹n p , gäi lµ ¸p suÊt thñy tÜnh t¹i
w
mét ®iÓm hoÆc nãi gän lµ ¸p suÊt thñy tÜnh.

æ®ö ®
P
lim ç ÷ = p (2-1)
w®0 çç w ÷÷
è ø
Nh­ vËy theo ®Þnh nghÜa vÒ øng suÊt t¹i mét ®iÓm trong chÊt láng (xem §1.6), ¸p suÊt
®
thñy tÜnh p nãi trªn lµ øng suÊt t¸c dông lªn mét ph©n tè diÖn tÝch lÊy trong néi bé m«i
tr­êng chÊt láng ®ang xÐt.
®
Trong thñy lùc, lùc P t¸c dông lªn diÖn tÝch w gäi lµ ¸p lùc thñy tÜnh lªn diÖn tÝch Êy.

24
 ®
Chó ý r»ng ng­êi ta còng th­êng gäi trÞ sè p cña p lµ ¸p suÊt thñy tÜnh vµ trÞ sè P cña
® N kg
P lµ ¸p lùc thñy tÜnh. ¸p suÊt cã ®¬n vÞ lµ 2
hoÆc .
m m.s2
Trong kü thuËt ¸p suÊt cßn th­êng ®­îc ®o b»ng ¸tmètphe (at.):

N
1at = 9,81.104. ;
m2

kG
1at = 1. .
cm 2

¸p lùc cã ®¬n vÞ lµ Niut¬n (N).

Trong thñy lùc, ¸p suÊt cßn th­êng ®­îc ®o b»ng chiÒu cao cét n­íc (sÏ tr×nh bµy
d­íi ®©y ë ®iÓm 5 cña §2.6).

§2-2. Hai tÝnh chÊt c¬ b¶n cña ¸p suÊt thñy tÜnh

TÝnh chÊt 1: ¸p suÊt thñy tÜnh t¸c dông th¼ng gãc víi diÖn tÝch chÞu lùc vµ h­íng vµo diÖn
tÝch Êy.

¸p suÊt thñy tÜnh t¹i ®iÓm O lÊy trªn mÆt ph©n chia ABCD nãi ë tiÕt trªn (h×nh 2-2) lµ
mét lùc cã thÓ chia thµnh hai thµnh phÇn: pn theo h­íng ph¸p tuyÕn t¹i ®iÓm O cña mÆt
ABCD vµ t theo h­íng tiÕp tuyÕn. Thµnh phÇn t cã t¸c dông lµm mÆt ABCD di chuyÓn, tøc
lµ lµm chÊt láng cã chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi; nh­ng nh­ gi¶ thiÕt tõ ®Çu, chÊt láng mµ ta
®ang xÐt l¹i ë tr¹ng th¸i tÜnh, vËy ph¶i cã t = 0 vµ chØ cßn l¹i thµnh phÇn ph¸p tuyÕn pn.
Thµnh phÇn pn kh«ng thÓ h­íng ra ngoµi ®­îc v× chÊt láng kh«ng chèng l¹i ®­îc søc kÐo
mµ chØ chÞu ®­îc søc nÐn. VËy ¸p suÊt p t¹i ®iÓm O chØ cã thµnh phÇn ph¸p tuyÕn vµ h­íng
vµo trong.

pn
B p
dF' = p'.dS' dS' dS
C
0 t a dF = p.dS
A
x' x
D

H×nh 2-2 H×nh 2-3

25
TÝnh chÊt 2: TrÞ sè ¸p suÊt thñy tÜnh t¹i mét ®iÓm bÊt kú kh«ng phô thuéc h­íng ®Æt cña
diÖn tÝch chÞu lùc t¹i ®iÓm nµy.
Ta lÊy mét ph©n tè diÖn tÝch dS cã t©m I vµ mét h×nh trô v« cïng nhá cã tiÕt diÖn
th¼ng lµ dS (h×nh 2-3). §¸y kia cña h×nh trô cã diÖn tÝch dS’ vµ t©m lµ I’; ®¸y nµy cã h­íng
bÊt kú x¸c ®Þnh bëi gãc a. Nh÷ng kÝch th­íc vÒ chiÒu dµi cña h×nh trô nµy, trong ®ã cã I I’,
lµ nh÷ng v« cïng nhá bËc nhÊt.
Gäi p vµ p’ lµ nh÷ng ¸p suÊt, chóng vu«ng gãc víi nh÷ng mÆt t­¬ng øng.
Theo ®Þnh nghÜa, ta cã c¸c trÞ sè ¸p lùc dF vµ dF’ nh­ sau:
dF = pdS
dF’ = p’dS'
H×nh trô nµy ®øng c©n b»ng d­íi t¸c dông cña nh÷ng lùc mÆt lµ nh÷ng v« cïng nhá
bËc hai vµ cña nh÷ng thÓ tÝch lµ nh÷ng v« cïng nhá bËc ba. Do ®ã trong ph­¬ng tr×nh c©n
b»ng lùc, ta cã thÓ bá qua nh÷ng lùc thÓ tÝch. Ph­¬ng tr×nh nµy chiÕu lªn trôc I I’, cho ta:

dF – dF’cosa = 0 (2-2)
v× nh÷ng lùc mÆt t¸c dông lªn mÆt bªn vµ vu«ng gãc víi I I’, ®∙ triÖt tiªu nhau. VËy:
pdS = p’dS’cosa
V× dS = dS’cosa
nªn ta rót ra:
p = p’ (2-3)
§¼ng thøc nµy vÉn ®óng, mÆc dï gãc a nh­ thÕ nµo; nh­ vËy ®¼ng thøc nµy ®éc lËp
víi ph­¬ng cña dS’. §¼ng thøc nµy cßn cã gi¸ trÞ ë giíi h¹n khi I trïng víi I’.
VËy ¸p suÊt thñy tÜnh t¹i ®iÓm I lµ mét ®¹i l­îng v« h­íng p, chØ phô thuéc vÞ trÝ cña
®iÓm I, nghÜa lµ trong hÖ täa ®é vu«ng gãc Oxyz th×:

p = f(x,y,z) (2-4)
KÕt qu¶ nµy vÉn ®óng nÕu ®iÓm I, ®¸ng lÏ lÊy trong chÊt láng l¹i lÊy ë trªn thµnh r¾n
tiÕp xóc víi chÊt láng.
Tõ hai tÝnh chÊt trªn cña ¸p suÊt thñy tÜnh, ta thÊy râ c¸c thµnh phÇn tiÕp tuyÕn ®Òu
b»ng sè kh«ng vµ c¸c thµnh phÇn ph¸p tuyÕn ®Òu b»ng nhau vµ b»ng p. V× vËy b¶ng ë c«ng
thøc (1-12) viÕt cho ¸p suÊt thñy tÜnh cã d¹ng:

p 0 0
0 p 0 (2-5)
0 0 p

26
§2-3. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n cña chÊt láng c©n b»ng

Ta xÐt mét khèi chÊt láng h×nh hép v« cïng nhá ABCDEFGH cã c¹nh dx, dy, dz
(h×nh 2-4) ®øng c©n b»ng. §iÒu kiÖn c©n b»ng lµ tæng sè h×nh chiÕu trªn c¸c trôc cña c¸c
lùc mÆt vµ lùc thÓ tÝch t¸c dông lªn khèi ®ã b»ng kh«ng.
z

D C

¶p dx A dz ¶p dx
p- M
B
p+
¶x 2 H p G
¶x 2
E dy
dx F

0
y

x
H×nh 2-4

Gäi p lµ ¸p suÊt t¹i träng t©m M cña h×nh hép, th× ¸p suÊt t¹i träng t©m mÆt ADHE
æ ¶p dx ö æ ¶p dx ö
b»ng ç p - ÷ , t¹i träng t©m mÆt BCGF b»ng ç p + ; gäi Fx lµ thµnh phÇn trªn
è ¶x 2 ø è ¶x 2 ÷ø
trôc Ox cña lùc thÓ tÝch F t¸c dông trªn mét ®¬n vÞ khèi l­îng chÊt láng, ta cã viÕt ®iÒu
kiÖn c©n b»ng cña h×nh hép theo ph­¬ng x nh­ sau:
æ ¶p dx ö æ ¶p dx ö
ç p - ¶x 2 ÷ dydz - ç p + ¶x 2 ÷ dydz + rFxdxdydz = 0.
è ø è ø
Rót gän ta cã:
¶p
- + rFx = 0,
¶x
1 ¶p
hoÆc: Fx - = 0.
r ¶x
Suy luËn t­¬ng tù ®èi víi nh÷ng h×nh chiÕu c¸c lùc trªn c¸c trôc Oy, Oz vµ viÕt toµn
bé hÖ ph­¬ng tr×nh biÓu thÞ sù c©n b»ng cña khèi h×nh hép, ta cã:
1 ¶p
Fx – = 0,
r ¶x
1 ¶p
Fy - = 0, (2-6)
r ¶y
1 ¶p
Fz – = 0.
r ¶z

27
 ® 1
HoÆc: F- grad p = 0 (2-6’)
r
§ã lµ hÖ ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n cña chÊt láng ®øng c©n b»ng vµ cßn gäi lµ hÖ
ph­¬ng tr×nh ¥le (do ¥le t×m ra n¨m 1755). Chó ý r»ng ph­¬ng tr×nh nµy biÓu thÞ qui luËt
chung vÒ sù phô thuéc ¸p suÊt thñy tÜnh ®èi víi täa ®é:
p = f(x,y,z).

§2-4. TÝch ph©n ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n cña chÊt láng
c©n b»ng

HÖ (2-6) cã thÓ viÕt d­íi d¹ng vi ph©n toµn phÇn cña p nh­ sau: nh©n nh÷ng ph­¬ng
tr×nh trong hÖ (2-6) riªng biÖt víi dx, dy, dz råi céng vÕ ®èi vÕ, ta cã:
1 æ ¶p ¶p ¶p ö
(Fxdx + Fydy + Fzdz) - çç dx + dy + dz ÷÷ = 0 (2-7)
r è ¶x ¶y ¶z ø
V× p = f(x, y, z) chØ lµ hµm sè cña täa ®é, nªn thay phÇn trong ngoÆc cña sè h¹ng thø
hai cña (2-7) b»ng vi ph©n toµn phÇn dp, ta viÕt ®­îc:
1
(Fxdx + Fydy + Fzdz) - dp = 0
r
hoÆc:

dp = r (Fxdx + Fydy + Fzdz) (2-8)

BiÓu thøc ®Æt trong ngoÆc bªn vÕ ph¶i cña (2-8) còng ph¶i lµ vi ph©n toµn phÇn cña
mét hµm sè U chØ phô thuéc täa ®é:
U = U (x,y,z)

Tøc lµ: Fxdx + Fydy + Fzdz = dU,

trong ®ã:
¶U ¶U ¶U
Fx = ; Fy = ; Fz = . (2-9)
¶x ¶y ¶z
Hµm sè U (x, y, z) ®­îc gäi (nh­ ta ®∙ biÕt trong c¬ häc) lµ hµm sè lùc. Hµm sè
p(x, y, z) = - U (x, y, z), trong c¬ häc ®­îc gäi lµ hµm sè thÕ. §iÒu kiÖn (2-9) cã thÓ viÕt
l¹i thµnh:
¶p ¶p ¶p
Fx = - ; Fy = - ; Fz = - . (2-10)
¶x ¶y ¶z
® ®
HoÆc : F = - grad p (2-10’)

28
 Nh÷ng lùc F tháa m∙n ®iÒu kiÖn (2-10) gäi lµ lùc cã thÕ. Chó ý r»ng träng lùc, lùc
qu¸n tÝnh lµ nh÷ng lùc thÓ tÝch cã thÕ. VËy ta kÕt luËn r»ng chÊt láng chØ cã thÓ ë tr¹ng th¸i
c©n b»ng khi nµo nh÷ng lùc khèi l­îng t¸c dông lµ nh÷ng lùc cã thÕ.
Ph­¬ng tr×nh (2-8) cã thÓ viÕt l¹i b»ng:
dp = rdU = - rdp (2-11)
TÝch ph©n ph­¬ng tr×nh (2-11), ta viÕt ®­îc:
p = -rp + C (2-12)
Trong ®ã: C - h»ng sè tÝch ph©n, ®­îc x¸c ®Þnh cô thÓ nÕu biÕt p0, p0 t¹i bÊt kú mét
®iÓm nµo trong khèi chÊt láng hoÆc trªn mÆt tù do.
Thay p0 vµ p0 vµo ph­¬ng tr×nh (2-12), ta cã:
C = p0 +rp0
Do ®ã viÕt l¹i (2-12) ta cã:
p = p0 + r(p0 - p) (2-13)
§ã lµ tÝch ph©n tæng qu¸t cña ph­¬ng tr×nh vi ph©n chÊt láng c©n b»ng, nã biÓu thÞ ¸p
suÊt thñy tÜnh t¹i bÊt kú ®iÓm nµo trong chÊt láng ®øng c©n b»ng, chÞu t¸c dông cña lùc thÓ
tÝch cã hµm sè thÕ p. VËy cã thÓ x¸c ®Þnh ¸p suÊt thñy tÜnh p t¹i mét ®iÓm bÊt kú nµo nÕu
biÕt cô thÓ biÓu thøc cña hµm sè thÕ p vµ nh÷ng trÞ sè p0, p0 t¹i bÊt kú mét ®iÓm nµo thuéc
khèi chÊt láng ®ang xÐt.

§2-5. MÆt ®¼ng ¸p

MÆt ®¼ng ¸p lµ mÆt cã ¸p suÊt thñy tÜnh t¹i mäi ®iÓm ®Òu b»ng nhau, tøc lµ mÆt cã
p = const, do ®ã cã dp = 0.
Ta cã ®­îc ph­¬ng tr×nh cña mÆt ®¼ng ¸p:
Fxdx + Fydy + Fzdz = 0 (2-14)
TÝnh chÊt 1: Hai mÆt ®¼ng ¸p kh¸c nhau kh«ng thÓ c¾t nhau, v× nÕu chóng c¾t nhau th× t¹i
cïng mét giao ®iÓm, ¸p suÊt thñy tÜnh cã nh÷ng trÞ sè kh¸c nhau, ®iÒu ®ã tr¸i víi tÝnh chÊt
2 cña ¸p suÊt thñy tÜnh (xem §2-2).
TÝnh chÊt 2: Lùc thÓ tÝch t¸c dông lªn mÆt ®¼ng ¸p th¼ng gãc víi mÆt ®¼ng ¸p. Tõ (2-14) ta
®
thÊy râ lµ theo ®Þnh nghÜa vÒ tÝch v« h­íng trong h×nh häc gi¶i tÝch, vÐct¬ lùc thÓ tÝch F
®
(víi ba thµnh phÇn Fx, Fy, Fz) th¼ng gãc víi vÐct¬ ®é dµi ds (víi ba thµnh phÇn dx, dy, dz).
Do ®ã c«ng cña lùc thÓ tÝch sinh ra khi di ®éng trªn mÆt ®¼ng ¸p b»ng kh«ng.
Ta nhËn xÐt r»ng mÆt ®¼ng ¸p ®ång thêi lµ mÆt ®¼ng thÕ; thùc vËy, theo (2-14), cã thÓ
viÕt l¹i:
dp = 0, tøc lµ p (x,y,z) = const (2-15)

29
§2-6. Sù c©n b»ng cña chÊt láng träng lùc

p0 Khi lùc thÓ tÝch t¸c dông vµo chÊt

A 0 (z0 ,p 0 ) láng chØ lµ träng lùc th× chÊt láng gäi lµ
chÊt láng träng lùc.
A(z,p) Trong hÖ täa ®é vu«ng gãc mµ trôc
z
Oz ®Æt theo ph­¬ng th¼ng ®øng h­íng
lªn trªn th× ®èi víi lùc thÓ tÝch F t¸c dông
MÆt chuÈn n»m ngang
lªn mét ®¬n vÞ khèi l­îng cña chÊt láng
0 träng lùc, ta cã Fx = 0, Fy = 0, Fz = - g, trong
H×nh 2-5 ®ã g lµ gia tèc r¬i tù do (h×nh 2-5).
1. Ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña chÊt láng ë tr¹ng th¸i c©n b»ng
dp
Tõ (2-10), thay Fx, Fy, Fz b»ng: Fx = 0; Fy = 0; Fz = - = - g,
dz
ta cã: dp = gdz.
Tõ ®ã ta suy ra:
p = g.z + C (2-16)
Khi z = z0, th× p = p0 , tøc lµ:
p0 = g.z0 + C
VËy, theo (2-13) ta cã:
p = p0 + r (gz0 – gz)
HoÆc, víi g = rg theo (1-2), ta viÕt:
p = p0 + g(z0 – z) (2-17)
Gäi z0 lµ täa ®é cña ®iÓm n»m trªn mÆt tù do vµ h lµ ®é s©u cña ®iÓm ®ang xÐt cã
tung ®é z, ta cã:
h = z0 – z
Ta cã thÓ viÕt l¹i c«ng thøc (2-17) thµnh:
p = p0 + gh. (2-18)
Ph­¬ng tr×nh (2-18) lµ ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña thñy tÜnh häc. Trong thùc tiÔn c«ng
tr×nh thñy lîi, ¸p suÊt t¹i mÆt tho¸ng p0 th­êng b»ng ¸p suÊt khÝ quyÓn pa. C«ng thøc (2-18)
th­êng ®­îc dïng ®Ó tÝnh ¸p suÊt thñy tÜnh t¹i mét ®iÓm.
Víi ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña thñy tÜnh häc (2-18), ta cã thÓ nãi: ¸p suÊt t¹i nh÷ng
®iÓm ë cïng mét ®é s©u trong m«i tr­êng cïng mét lo¹i chÊt láng träng lùc ®øng c©n b»ng
th× b»ng nhau.

30
 Ph­¬ng tr×nh (2-17) cã thÓ viÕt l¹i thµnh:
p p
z+ = z0 + 0 = const (2-19)
g g
Ph­¬ng tr×nh viÕt d­íi d¹ng (2-19) còng gäi lµ ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña thñy tÜnh häc;
nhiÒu khi cßn gäi ph­¬ng tr×nh (2-18) vµ (2-19) lµ qui luËt ph©n bè ¸p suÊt thñy tÜnh.
p
Sè h¹ng cã thø nguyªn lµ ®é dµi.
g
2. MÆt ®¼ng ¸p cña chÊt láng träng lùc
Tõ ®iÒu kiÖn (2-15) cña mÆt ®¼ng ¸p, ¸p dông cho chÊt láng träng lùc, ta viÕt l¹i
(2-16) nh­ sau:
p = gz + C = const.
V× g = const nªn ta cã:
z = const. (2-20)
VËy nh÷ng mÆt ®¼ng ¸p cña chÊt láng träng lùc lµ nh÷ng mÆt ph¼ng song song, th¼ng
gãc víi trôc Oz, hoÆc nãi c¸ch kh¸c, lµ nh÷ng mÆt ph¼ng n»m ngang. MÆt tù do cña chÊt
láng ë ®ã ¸p suÊt p0 = pn còng lµ mét mÆt n»m ngang.
ThÝ dô 1: T×m ¸p suÊt mét ®iÓm ë ®¸y bÓ ®ùng n­íc s©u 4 m, träng l­îng ®¬n vÞ
cña n­íc lµ g = 9.810 N/m3 (g = 1000 kG/m3). ¸p suÊt t¹i mÆt tho¸ng p0 = 98.100 N/m2
(p0 = 10.000 kG/m2).
Gi¶i:
¸p dông c«ng thøc (2-18), ta cã:
p = p0 + gh = 98.100 + 9.810 x 4 = 137.340 N/m2 (= 14.000 kG/m2).

3. §Þnh luËt b×nh th«ng nhau

NÕu hai b×nh th«ng nhau chøa ®ùng chÊt láng kh¸c nhau vµ cã ¸p suÊt trªn mÆt
tho¸ng b»ng nhau, ®é cao cña chÊt láng ë mçi b×nh tÝnh tõ mÆt ph©n chia hai chÊt láng ®Õn
mÆt tho¸ng sÏ tû lÖ nghÞch víi träng l­îng ®¬n vÞ cña chÊt láng, tøc lµ:
h1 g
= 1, (2-21)
h2 g2
trong ®ã h1, h2 lµ nh÷ng ®é cao nãi trªn øng víi nh÷ng chÊt láng cã träng l­îng ®¬n vÞ g1, g2.
Thùc vËy, ¸p suÊt p1, p2 trªn cïng mét mÆt ph©n chia A - B ë b×nh 1 vµ b×nh 2 (h×nh 2-6),
nh­ trªn ®∙ nãi th× b»ng nhau:
p1 = p2
Theo (2-18): p1 = p0 + gh1,
p2 = p0 + gh2.
VËy: g1h1 = g2h2,

31
 h1 g
do ®ã: = 1
h2 g2

NÕu chÊt láng ë hai b×nh th«ng nhau cïng mét lo¹i tøc lµ g1 = g2 th× mÆt tù do cña
chÊt láng ë hai b×nh cïng trªn mét ®é cao, tøc h 2 = h1.
4. §Þnh luËt P¸tscan
Gäi p0 lµ ¸p suÊt t¹i mÆt ngoµi cña mét thÓ tÝch chÊt láng cho tr­íc ®øng c©n b»ng
(h×nh 2-7a); ¸p suÊt t¹i mét ®iÓm A ë ®é s©u h trong chÊt láng ®ã tÝnh theo (2-18), b»ng:
p = p0 +gh
0

p0 p0 p0
p0+ p
1 2

g1
p1 h1 h h
h2 p2
A B

g2 A A

H×nh 2-6
a) b)
H×nh 2-7
NÕu t¨ng ¸p suÊt ë mÆt ngoµi lªn mét trÞ sè Dp, thÝ dô b»ng c¸ch ®æ thªm mét l­îng
chÊt láng (h×nh 2-7b) vµ vÉn gi÷ c¶ khèi chÊt láng ®øng c©n b»ng, th× ¸p suÊt míi p’ t¹i
®iÓm A, theo (2-18) b»ng:
p’ = (p0 +Dp) +gh.
VËy ¸p suÊt míi t¹i A sÏ t¨ng lªn mét l­îng b»ng:
p’ – p = Dp.
Do ®ã ta cã thÓ nãi r»ng: “§é biÕn thiªn cña ¸p suÊt thñy tÜnh trªn mÆt giíi h¹n mét
thÓ tÝch chÊt láng cho tr­íc ®­îc truyÒn ®i nguyªn vÑn ®Õn tÊt c¶ c¸c ®iÓm cña thÓ tÝch chÊt
láng ®ã”. KÕt luËn nµy lµ ®Þnh luËt P¸tscan. CÇn chó ý r»ng trong ®Þnh luËt nµy ®iÒu kiÖn
chÊt láng ®øng c©n b»ng ph¶i ®­îc ®¶m b¶o kh«ng bÞ ph¸ ho¹i trong khi cã sù biÕn thiªn Dp.
§é biÕn thiªn Dp cã thÓ lµ d­¬ng hoÆc ©m. NhiÒu m¸y mãc ®∙ ®­îc chÕ t¹o theo ®Þnh luËt
P¸tscan, nh­ m¸y nÐn thñy lùc, m¸y kÝch, m¸y tÝch n¨ng, c¸c bé phËn truyÒn ®éng v.v...
Sau ®©y lµ mét thÝ dô vÒ nguyªn t¾c lµm viÖc cña m¸y nÐn thñy lùc. M¸y gåm 2
xilanh cã diÖn tÝch kh¸c nhau, th«ng víi nhau, chøa cïng mét chÊt láng vµ cã pitt«ng di
chuyÓn (h×nh 2-8). Pitt«ng nhá g¾n víi mét ®ßn bÈy, khi mét lùc F nhá t¸c dông lªn ®ßn
P
bÈy th× lùc t¸c dông lªn pitt«ng sÏ ®­îc t¨ng lªn thµnh P1; ¸p suÊt t¹i xilanh nhá p1 = 1 ,
w1
trong ®ã w1 lµ diÖn tÝch xilanh nhá. Theo ®Þnh luËt P¸tscan, ®é t¨ng ¸p suÊt sÏ truyÒn

32
nguyªn vÑn trong m«i tr­êng chÊt láng ®øng c©n b»ng, v× vËy ¸p suÊt t¹i xilanh lín còng
t¨ng lªn p1 (ë ®©y bá qua kh«ng xÐt ®Õn sù chªnh lÖch vÒ vÞ trÝ gi÷a hai xilanh). VËy tæng
¸p lùc P2 t¸c dông lªn mÆt pitt«ng lín lµ:
P1
P2 = p1w2 = w2 ,
w1
trong ®ã: w2 - diÖn tÝch mÆt pitt«ng lín.
NÕu coi P1, w1 kh«ng ®æi th× muèn t¨ng P2, ph¶i t¨ng w2.
ThÝ dô: P1 = 98,1 N (hoÆc 10 kG), d1 = 2 cm,
2
æ 20 ö F
d2 = 20 cm. Ta tÝnh ®­îc P2 = 98,1 ç ÷ = 9810 N
è 2 ø
w1 w2
(hoÆc 1000 kG).
p1 p1 p1 p2 p1
Thùc tÕ gi÷a xilanh vµ pitt«ng cã ma s¸t nªn:
w2
P 2 = hP1 ,
w1 H×nh 2-8

trong ®ã: h - hiÖu suÊt cña m¸y nÐn thñy lùc.

5. ¸p suÊt tuyÖt ®èi - ¸p suÊt d­ - ¸p suÊt ch©n kh«ng
Ng­êi ta gäi ¸p suÊt tuyÖt ®èi ptuyÖt hoÆc ¸p suÊt toµn phÇn lµ ¸p suÊt p x¸c ®Þnh bëi
c«ng thøc c¬ b¶n (2-18):
p = p 0 + gh = ptuyÖt (2-22)
NÕu tõ ¸p suÊt tuyÖt ®èi ptuyÖt ta bít ®i ¸p suÊt khÝ quyÓn th× hiÖu sè ®ã gäi lµ ¸p suÊt
d­ pd­ hoÆc ¸p suÊt t­¬ng ®èi tøc lµ:
p d­ = ptuyÖt – pa. (2-23)
NÕu ¸p suÊt t¹i mÆt tho¸ng lµ ¸p suÊt khÝ quyÓn p a th×:
pd­ = gh. (2-24)
Nh­ vËy ¸p suÊt tuyÖt ®èi biÓu thÞ cho øng suÊt nÐn thùc tÕ t¹i ®iÓm ®ang xÐt, cßn ¸p
suÊt d­ lµ phÇn ¸p suÊt cßn d­ nÕu trong trÞ sè cña ¸p suÊt tuyÖt ®èi ta bít ®i trÞ sè ¸p suÊt
kh«ng khÝ. ¸p suÊt tuyÖt ®èi bao giê còng lµ mét sè d­¬ng, cßn ¸p suÊt d­ cã thÓ lµ sè
d­¬ng hay ©m:
pd­ > 0 khi ptuyÖt > pa,

pd­ < 0 khi ptuyÖt < pa.

Trong tr­êng hîp ¸p suÊt d­ lµ ©m th× hiÖu sè cña ¸p suÊt kh«ng khÝ vµ ¸p suÊt tuyÖt
®èi gäi lµ ¸p suÊt ch©n kh«ng pck, hoÆc gäi t¾t lµ ch©n kh«ng:
p ck = pa - ptuyÖt . (2-25)

33
 Ch©n kh«ng nãi ë ®©y kh«ng cã nghÜa lµ kho¶ng kh«ng, kh«ng cã chÊt khÝ nµo, nh­
th­êng nãi trong vËt lý. ¸p suÊt ch©n kh«ng lµ trÞ sè ¸p suÊt cßn thiÕu ®Ó lµm ¸p suÊt tuyÖt
®èi b»ng ¸p suÊt khÝ quyÓn. Do ®ã cã thÓ gäi ¸p suÊt ch©n kh«ng lµ ¸p suÊt thiÕu. So s¸nh
(2-25) víi (2-23) th× thÊy ¸p suÊt ch©n kh«ng lµ trÞ sè ©m cña ¸p suÊt d­, tøc lµ:
pck = - pd­ . (2-26)
¸p suÊt t¹i mét ®iÓm cã thÓ ®o b»ng chiÒu cao cét chÊt láng (n­íc, thñy ng©n,
r­îu v.v...) kÓ tõ ®iÓm ®ang xÐt ®Õn mÆt tho¸ng cña cét chÊt láng ®ã vµ th­êng biÓu thÞ
b»ng ®é dµi cña nã. VËy cã thÓ biÓu thÞ c¸c ¸p suÊt nh­ sau:
p tuyÖt
ptuyÖt = htuyÖt = ,
g
pd­
p d­ = hd­ = , (2-27)
g
p ck
pck = hck = .
g

Ta gäi nh÷ng ®é cao htuyÖt, hd­, hck lµ nh÷ng ®é cao dÉn xuÊt cña nh÷ng ¸p suÊt p tuyÖt,
pd­, pck. Trong ®iÒu kiÖn b×nh th­êng, ¸p suÊt khÝ quyÓn t¹i mÆt tho¸ng th­êng ®­îc lÊy
b»ng ¸p suÊt cña cét thñy ng©n cao 760mm. Trong thùc tiÔn kü thuËt, ng­êi ta th­êng qui
­íc lÊy pa = 98100 N/m2 (hoÆc pa = 1 kG/cm2) vµ gäi lµ ¸tmètphe kü thuËt. Mét ¸tmètphe
kü thuËt t­¬ng ®­¬ng víi cét n­íc cao:
pa 98100 m
h = = = 10 m
g 9.810
TrÞ sè ch©n kh«ng cùc ®¹i (khi ptuyÖt = 0) lÊy b»ng mét ¸tmètphe kü thuËt hoÆc b»ng
cét n­íc cao 10 m.
H×nh 2-9 cho biÕt mét thÝ dô vÒ c¸ch ®o ¸p suÊt t¹i mét ®iÓm b»ng chiÒu cao cét chÊt
láng. Muèn ®o ¸p suÊt tuyÖt ®èi t¹i ®iÓm A, th× nèi b×nh chøa th«ng víi cét èng kÝn 1; chç
nèi ®Æt d­íi mÆt tho¸ng chÊt láng trong b×nh, cã thÓ ®Æt ngang, ®Æt trªn hoÆc d­íi ®iÓm A
(theo h×nh 2-9 th× chç nèi ®Æt ngang A). Trong èng kÝn ph¶i hót hÕt kh«ng khÝ ®Ó ¸p suÊt t¹i
mÆt tù do cña chÊt láng trong èng b»ng kh«ng; khi ®ã, kho¶ng c¸ch th¼ng ®øng htuyÖt tõ
mÆt n­íc tù do trong èng ®Õn ®­êng n»m ngang ®i qua A biÓu thÞ ¸p suÊt tuyÖt ®èi t¹i ®iÓm
A. TrÞ sè ¸p suÊt ®ã lµ:
ptuyÖt = ghtuyÖt
NÕu èng ®o nãi trªn kh«ng bÞt kÝn (h×nh 2-9) mµ ®Ó hë ra khÝ trêi (èng 2) th× kho¶ng
c¸ch th¼ng ®øng hd­ kÓ tõ mÆt tù do trong èng hë ®Õn ®­êng n»m ngang ®i qua A biÓu thÞ
¸p suÊt d­ t¹i ®iÓm A; trÞ sè ¸p suÊt ®ã lµ:
pd­ = ghd­

34
 P=0
èng ®o
¸p suÊt tuyÖt ®èi

èng ®o p0
P'tuyÖt ¸p suÊt d­
h'tuyÖt =
g

PtuyÖt Pd­
h tuyÖt= hd­ =
g g

H p0 P'd­
hd­ =
g

H'
A
A'
Z Z
Z' Z'
MÆt chuÈn

H×nh 2-9

NÕu mÆt n­íc tù do trong èng ®o hë

nµy l¹i thÊp h¬n A, th× kho¶ng c¸ch hd­ nãi
trªn lµ mét trÞ sè ©m vµ theo (2-26) kho¶ng
Po < Pa c¸ch ®ã lµ ®é cao ch©n kh«ng t¹i ®iÓm A:
A hck (h×nh 2-10). èng ®o ¸p suÊt lµm nh­ trªn
h ck =
Pck ®­îc gäi lµ èng ®o ¸p. Chó ý r»ng, trong
g
pa tr­êng hîp ch©n kh«ng èng ®o ¸p ph¶i uèn
hd­ = -h ck < 0
h×nh ch÷ U nh­ ë h×nh (2-10) th× míi dÔ
dµng ®o ®­îc.
H×nh 2-10

ThÝ dô 2: T×m ¸p suÊt tuyÖt ®èi ptuyÖt vµ ¸p suÊt d­ pd­ t¹i ®¸y nåi h¬i, s©u 1,2 m,
¸p suÊt t¹i mÆt tho¸ng lµ p0 = 196.200 N/m2 (p0 = 21.200 kG/m2); n­íc cã g = 9.810 N/m3
(g = 1000kG/m3).
Gi¶i:
¸p suÊt tuyÖt ®èi tÝnh theo (2-18):
ptuyÖt = p0 + gh = 196.200 + 9.810 x 1,2
= 207.972 N/m2 (ptuyÖt = 22.400 kG/m2)
p tuyÖt 207.972
hoÆc: htuyÖt = = = 21,20 m cét n­íc
g 9.810
¸p suÊt d­ t¹i ®¸y:
pd­ = p - pa = 207.972 - 98.100 = 109.872 N/m2.
p d­ 109.872
hd­ = = = 11,20 m cét n­íc.
g 9.810

35
 ThÝ dô 3:
T¹i mÆt c¾t tr­íc khi vµo b¬m ¸p suÊt ch©n kh«ng lµ:
pck = 68.670 N/m2 (pck = 7000 kG/m2).
X¸c ®Þnh ¸p suÊt tuyÖt ®èi t¹i mÆt c¾t ®ã.
Gi¶i:
Theo (2-25): ptuyÖt = pa - pck ,
lÊy: pa = 98.100 N/m2 (pa = 10.000 kG/m2) ta cã:
ptuyÖt = 98.100 - 68.670 = 29.430 N/m2 (ptuyÖt = 3.000 kG/m2).

6. ý nghÜa h×nh häc vµ n¨ng l­îng cña ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña thñy tÜnh häc (viÕt d­íi
d¹ng 2-19)
a) ý nghÜa h×nh häc
Tõ ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n (2-19):
p
z+ = const,
g
cã thÓ thÊy r»ng tæng sè ®é cao h×nh häc z cña ®iÓm ®ang xÐt ®èi víi mÆt chuÈn n»m ngang
p
vµ ®é cao dÉn xuÊt ¸p suÊt hay ®é cao ¸p suÊt t¹i ®iÓm ®ã lµ mét h»ng sè ®èi víi bÊt kú
g
mét ®iÓm nµo trong chÊt láng.
p p
NÕu p lµ ¸p suÊt tuyÖt ®èi th× = htuyÖt vµ z + htuyÖt = H, nÕu p lµ ¸p suÊt d­ th×: = hd­
g g
vµ z + hd­ = H’. Theo h×nh 2-9, H lµ kho¶ng c¸ch tõ mÆt chuÈn ®Õn mÆt n­íc tù do trong
èng ®o ¸p suÊt tuyÖt ®èi vµ H’ lµ kho¶ng c¸ch tõ mÆt chuÈn ®Õn mÆt n­íc tù do trong èng
®o ¸p suÊt d­. H gäi lµ cét n­íc thñy tÜnh tuyÖt ®èi, H’ gäi lµ cét n­íc thñy tÜnh d­. §é cao
H hoÆc H’ cßn gäi lµ ®é cao ®o ¸p tuyÖt ®èi hoÆc ®é cao ®o ¸p d­ (chó ý r»ng ®é cao ®o ¸p
kh¸c víi ®é cao ¸p suÊt).
VËy ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña thñy tÜnh häc nãi r»ng: trong mét m«i tr­êng chÊt láng
®øng c©n b»ng cét n­íc thñy tÜnh ®èi víi bÊt kú mét ®iÓm nµo lµ mét h»ng sè.
b) ý nghÜa n¨ng l­îng:
Xung quanh ®iÓm A cña mét m«i tr­êng chÊt láng ®øng c©n b»ng, ta lÊy mét khèi
chÊt láng cã träng l­îng G. Khèi ®ã ®Æt ë ®é cao z ®èi víi mÆt chuÈn n»m ngang th× cã
mét vÞ n¨ng b»ng Gz, do vÞ trÝ cña khèi ®ã víi mÆt chuÈn t¹o nªn. NÕu g¾n vµo b×nh chøa
mét èng ®o ¸p, t¹i mÆt ph¼ng n»m ngang ®i qua A, ta sÏ thÊy do ¸p suÊt chÊt láng t¸c dông
p
vµo ®iÓm A mµ trong èng ®o ¸p chÊt láng ®­îc d©ng lªn mét ®é cao h = , ®é cao nµy
g

36
 p tuyÖt pd­
b»ng htuyÖt = , nÕu èng ®o ¸p lµ èng ®o ¸p suÊt tuyÖt ®èi vµ b»ng hd­ =
nÕu èng
g g
®o ¸p lµ èng ®o ¸p suÊt d­. Nh­ vËy ë ®iÓm A, khèi chÊt láng ®ang xÐt mang mét ¸p n¨ng
b»ng Gh. Khèi chÊt láng ®ang xÐt mang mét thÕ n¨ng b»ng tæng sè vÞ n¨ng vµ ¸p n¨ng:
Gz + Gh.
§èi víi mét ®¬n vÞ träng l­îng, thÕ n¨ng ®ã b»ng:
p
z + h hoÆc z + ,
g
p
vµ gäi lµ thÕ n¨ng ®¬n vÞ; z gäi lµ vÞ n¨ng ®¬n vÞ; gäi lµ ¸p n¨ng ®¬n vÞ.
g
ThÕ n¨ng ®¬n vÞ b»ng tæng sè vÞ n¨ng ®¬n vÞ vµ ¸p n¨ng ®¬n vÞ.
VËy, ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña thñy tÜnh häc nãi r»ng thÕ n¨ng ®¬n vÞ cña chÊt láng
®øng c©n b»ng lµ mét h»ng sè ®èi víi bÊt kú vÞ trÝ nµo trong chÊt láng; thÕ n¨ng ®¬n vÞ
chÝnh b»ng cét n­íc thñy tÜnh.
7. ¸p kÕ
a) Dông cô ®o ¸p suÊt gäi lµ ¸p kÕ. ¸p kÕ ®¬n gi¶n nhÊt lµ nh÷ng èng ®o ¸p b×nh
th­êng (th­êng ®Æt th¼ng ®øng, nh­ ta ®∙ nãi ë ®iÓm 5, h×nh 2-9), ®Çu d­íi cña èng th× ®Æt
vµo ®iÓm A mµ ta muèn ®o ¸p suÊt. NÕu chÊt láng trong èng ®o ¸p cïng lo¹i víi chÊt láng
trong b×nh chøa cã ®iÓm A, th× ¸p suÊt t¹i A b»ng h (h×nh 2-11). Chó ý r»ng tõ A ®Õn M,
cét n­íc ph¶i liªn tôc, kh«ng cã bät khÝ.
b) NÕu h rÊt nhá, ta cã thÓ t¨ng sù chÝnh x¸c ®o l­êng b»ng c¸ch ®Æt èng ®o ¸p
nghiªng víi ®­êng n»m ngang mét gãc a nhá h¬n 900 (h×nh 2-12). §é dµi  cña ®o¹n èng
®ã cã chøa chÊt láng biÓu thÞ ®¹i l­îng:
h
= ,
sin a
tõ ®ã tÝnh ra ¸p suÊt ph¶i t×m b»ng gh = g.  .sina. èng ®o ¸p nµy gäi lµ èng ®o ¸p nghiªng.

l
h
h
a

H×nh 2-11 H×nh 2-12

37
 c) Trong nhiÒu tr­êng hîp ng­êi ta cÇn biÕt, kh«ng ph¶i chØ hiÖu sè ¸p suÊt p A - pB t¹i
hai ®iÓm, mµ cßn cÇn biÕt hiÖu sè nh÷ng ®é cao ®o ¸p gi÷a hai ®iÓm, tøc lµ cÇn biÕt:
æ pA ö æ pB ö
ç zA + ÷ - ç zB + ÷ =h
è g ø è g ø
Râ rµng nh÷ng ®iÓm A, B mµ ta ®ang xÐt ë ®©y thuéc vÒ mét khèi chÊt láng ®ang
chuyÓn ®éng, thÝ dô chÊt láng d¹ng ch¶y trong èng (h×nh 2-13); cßn khi chÊt láng ®øng yªn
th× tÊt nhiªn ta cã h = 0 (qui luËt thñy tÜnh).
R
Muèn ®o h, ta cã thÓ dïng nh÷ng èng ®o ¸p
b×nh th­êng g¾n t¹i A vµ B, nh­ng nhiÒu khi ¸p
MA suÊt pA vµ pB kh¸ lín, ®ßi hái nh÷ng èng ®o ¸p ph¶i
h kh¸ dµi; v¶ l¹i c¸ch nµy kh«ng thÓ ¸p dông ®­îc,
MB khi mét trong hai ¸p suÊt ®ã l¹i nhá h¬n ¸p suÊt khÝ
A quyÓn. Muèn ®o h, ta sÏ nèi hai ®Çu trªn cña hai
èng ®o ¸p vµ cã mét khãa R ®Ó th«ng hai èng ®ã
víi mét c¸i m¸y cã thÓ Ðp hoÆc rót bít kh«ng khÝ ë
ZA phÝa trªn nh÷ng èng ®ã. Nh­ vËy ta cã thÓ n©ng cao
hoÆc h¹ thÊp mùc n­íc MA vµ MB víi mét trÞ sè
B
x zB x b»ng nhau ë c¶ hai èng; kÕt qu¶ lµ ta cã thÓ ®o h
øng víi hiÖu sè cña hai mùc n­íc MA vµ MB, ¸p kÕ
lo¹i nµy gäi lµ ¸p kÕ ®o chªnh.
H×nh 2-13
R R'
d) ¸p kÕ ®o chªnh cã hai chÊt láng
Khi ®é chªnh lÖch lín qu¸ hoÆc nhá qu¸ B'

ng­êi ta dïng mét ¸p kÕ ®o chªnh cã hai chÊt h'

A'
láng, cÊu t¹o bëi mét èng thñy tinh h×nh ch÷ U, A

trong ®ã cã ®ùng mét l­îng thÝch hîp cña chÊt Z'B

B Z'A
láng cã träng l­îng ®¬n vÞ b»ng g’ kh¸c víi träng ZA
l­îng ®¬n vÞ g cña n­íc vµ kh«ng hßa tan víi ZB
x x
n­íc (h×nh 2-14).
H×nh 2-14
Nh÷ng ®Çu trªn cña èng U ®Òu nèi víi nh÷ng ®iÓm A vµ B bëi nh÷ng èng nèi th«ng
mµ ng­êi ta ®∙ kiÓm tra kü kh«ng cßn chót bät khÝ nµo, còng nh­ ®∙ kiÓm tra kü b¶n th©n
¸p kÕ (th­êng th­êng ng­êi ta ®Æt nh÷ng khãa R vµ R’ ë ®Çu trªn nh÷ng nh¸nh thuéc èng
U ®Ó ®¹t môc ®Ých nµy).
Khi ®∙ t¹o ®­îc sù æn ®Þnh cña c¸c mùc A’ vµ B’, ta cã thÓ ¸p dông nh÷ng ®Þnh luËt
thñy tÜnh häc cho nh÷ng chÊt láng ®øng c©n b»ng trong khu AA’B’B.
Gi÷a A vµ A’ trong n­íc, ta cã:
pA p
zA + = zA’ + A ' . (a)
g g

38
 Gi÷a B vµ B’ trong n­íc, ta cã:
pB p
zB + = zB’ + B ' . (b)
g g
Gi÷a A’ vµ B’, trong chÊt láng cã träng l­îng riªng b»ng g’, ta viÕt ®­îc:
pB ' pA '
zB’ + = zA’ + . (c)
g, g,
Trõ vÕ ®èi vÕ (a) vµ (b), ta ®­îc:
æ pA ö æ pB ö pA ' - pB '
ç zA + ÷ - ç zB + ÷= + zA’ – zB’. (d)
è g ø è g ø g
Tõ (c), ta rót ra:
pA’ – pB’ = g’(zB’ – zA’)
Thay vµo (d), ta cã:
æ pA ö æ pB ö g'
ç zA + ÷ - ç zB + ÷ = (zB’ – zA’) + zA’ – zB’,
è g ø è g ø g

æ g' ö
h = ç - 1 ÷ (zB’ – zA’).
èg ø
HiÖu sè ®é cao ®o ¸p t¹i A vµ B:
g '- g
h= h’,
g
trong ®ã: h’ lµ ®é chªnh hai mùc A’ vµ B’ trªn ¸p kÕ.
NÕu h rÊt lín (thÝ dô cì chôc mÐt cét n­íc), ta sÏ dïng trong ¸p kÕ mét thø chÊt láng
cã träng l­îng riªng g’ kh¸ lín so víi g, thÝ dô thñy ng©n (13,6 kG/dm3). Nh­ vËy, ta cã:
h = 12,6h’,
do ®ã h’ sÏ nhá h¬n 12,6 lÇn h vµ sÏ rÊt dÔ ®o.
NÕu tr¸i l¹i h rÊt nhá, ta sÏ dïng mét chÊt láng cã träng l­îng riªng g’ h¬i lín h¬n g
mét chót ®Ó cho:
g '- g
,
g
lµ mét phÇn nhá cña ®¬n vÞ vµ h’ sÏ rÊt lín h¬n so víi h, nhê ®ã t¨ng ®­îc ®é chÝnh x¸c
cho sù ®o l­êng. ThÝ dô cã thÓ dïng chÊt nit¬r«benzen, cl«r«foãcm¬ v.v...

Chó ý lµ cÇn chän chÊt láng cña ¸p kÕ sao cho cã ®­îc mÆt ph©n chia râ rÖt vµ chän
èng ®ñ to (®­êng kÝnh trong cì 10 mm) ®Ó tr¸nh ¶nh h­ëng cña søc c¨ng mÆt ngoµi.

39
 e) ¸p kÕ kim lo¹i: Nh÷ng ¸p kÕ nµy th­êng dïng ®Ó ®o ¸p suÊt kh¸ lín. §é chÝnh x¸c
cña chóng râ rµng kh«ng b»ng ¸p kÕ dïng chÊt láng vµ th­êng ®­îc kiÓm nghiÖm b»ng mét
m¸y Ðp tiªu chuÈn.
8. §å ph©n bè ¸p suÊt thñy tÜnh - §å ¸p lùc
Ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña thñy tÜnh häc (2-18) chøng tá r»ng víi mét chÊt láng träng
lùc nhÊt ®Þnh, trong ®iÒu kiÖn ¸p suÊt t¹i mÆt tù do p0 cho tr­íc, ¸p suÊt p lµ mét hµm sè
bËc nhÊt cña ®é s©u h; nh­ vËy trong hÖ täa ®é p, h, ph­¬ng tr×nh (2-18) ®­îc biÓu diÔn
b»ng mét ®­êng th¼ng. §Ó gi¶n ®¬n viÖc tr×nh bµy ta gi¶ thiÕt p 0 = pa khi ®ã pd­ = gh.
Gi¶ sö ta cã hÖ täa ®é cã trôc h th¼ng ®øng h­íng xuèng d­íi vµ trôc p ®Æt n»m
ngang (h×nh 2-15a). Sù biÓu diÓn b»ng ®å thÞ hµm sè (2-18) trong hÖ täa ®é nãi trªn gäi lµ
®å ph©n bè ¸p suÊt thñy tÜnh theo ®­êng th¼ng ®øng tøc lµ theo nh÷ng ®iÓm trªn nh÷ng
®­êng th¼ng ®øng ®ã.
Po=Pa Po=Pa O" O
O" O
p p
g
h'
a a=450
h1 B" B' B h1

A" A' A A" A' A

P = h P P h
P
g 1 0 =
d­ 1
P g
0 d­
P=Po+g h g
1
h h
g
a) b)
H×nh 2-15
Tr­íc tiªn ta nãi ®Õn ®­êng biÓu diÔn ¸p suÊt d­ pd­ = gh theo ®­êng th¼ng ®øng;
®­êng biÓu diÔn nµy lµ mét ®­êng th¼ng, do ®ã chØ cÇn x¸c ®Þnh hai ®iÓm lµ vÏ ®­îc. Víi
h = 0 nghÜa lµ ë mÆt tù do, ta cã pd­ = 0 víi h = h1 ta cã pd­ = gh1. §Æt hai trÞ sè pd­ nãi trªn,
theo mét tû lÖ x¸c ®Þnh tr­íc, vµo h×nh vÏ (h×nh 2-15a), ta ®­îc hai ®iÓm O vµ A’; tam gi¸c
vu«ng OAA’ lµ ®å ph©n bè ¸p suÊt d­ cã ®¸y b»ng pd­ = gh1, cã chiÒu cao b»ng h1. Víi
nh÷ng chÊt láng kh¸c nhau, tøc lµ víi nh÷ng träng l­îng riªng g kh¸c nhau, ®é dèc ®­êng
OA’ (tga) sÏ kh¸c nhau. Dïng ®å ph©n bè ¸p suÊt d­, ta cã thÓ x¸c ®Þnh ¸p suÊt d­ p d­ t¹i
mét ®é s©u h bÊt kú.
Muèn cã ®å ph©n bè ¸p suÊt tuyÖt ®èi ta chØ cÇn tÞnh tiÕn ®­êng OA’ theo ph­¬ng
th¼ng gãc víi Oh mét ®o¹n p0 vµ ®­îc ®­êng O”A”. §å ph©n bè ¸p suÊt tuyÖt ®èi lµ h×nh
thang vu«ng gãc OO”A”A.
p p
Chó ý r»ng cã thø nguyªn lµ ®é dµi, ta cã thÓ thay trôc n»m ngang p b»ng trôc ,
g g
khi ®ã c¶ hai trôc ®Òu dïng ®¬n vÞ ®é dµi, ¸p suÊt lóc ®ã sÏ ®­îc biÓu thÞ b»ng ®é dµi cét
n­íc (h×nh 2-15b); trong thùc tÕ ta còng th­êng vÏ ®å ph©n bè víi täa ®é nh­ vËy ®Ó tÝnh
¸p lùc. §å ph©n bè nh­ vËy gäi lµ ®å ¸p lùc. Lóc ®ã ®å ¸p lùc d­ ®­îc biÓu diÔn b»ng hµm
40
 p d­ p p
sè = h vµ ®å ¸p lùc tuyÖt ®èi ®­îc biÓu diÔn bëi hµm sè = 0 + h. Râ rµng lóc ®ã
g g g
0
®­êng th¼ng biÓu diÔn cã ®é dèc b»ng 45 v× tga = 1.
NÕu ®­êng th¼ng ®øng trªn ®ã ta ®ang xÐt sù ph©n bè ¸p suÊt thñy tÜnh kh«ng b¾t ®Çu
tõ mÆt tù do, mµ b¾t ®Çu tõ mét ®é s©u h’ (®iÓm B) trªn h×nh 2-15b, th× ®å ¸p lùc sÏ lµ h×nh
thang vu«ng BB’A’A (¸p suÊt d­) hoÆc BB”A”A (¸p suÊt tuyÖt ®èi).
Chó ý r»ng do tÝnh chÊt ¸p suÊt t¹i mét ®iÓm ph¶i th¼ng gãc víi mÆt chÞu ¸p lùc t¹i
®iÓm ®ã, nªn ®å ph©n bè ¸p suÊt còng nh­ ®å ¸p lùc ®èi víi mét ®­êng th¼ng bao giê còng
lµ mét tam gi¸c vu«ng hoÆc h×nh thang vu«ng.
Po O"
Sau khi xÐt ®å ¸p lùc trªn nh÷ng ®­êng th¼ng O
®øng, ta cã thÓ vÏ ®å ¸p lùc trªn ®­êng th¼ng
nghiªng hoÆc ®­êng th¼ng gÉy kh«ng khã kh¨n.
Trong tr­êng hîp nµy ®å ¸p lùc còng lµ mét tam h1
h2
gi¸c vu«ng hoÆc h×nh thang vu«ng; h×nh 2-16 lµ A"
A'
mét thÝ dô vÒ vÏ ®å ¸p lùc trªn ®­êng th¼ng g∙y p--0 A
g h A
OAB: tam gi¸c vu«ng OAA’ vµ h×nh thang vu«ng p0
-- h 1

B" g 1
B
AA1B’B lµ nh÷ng ®å ¸p lùc d­ t­¬ng øng víi ®o¹n B'
p
--0 h
th¼ng OA vµ AB chó ý r»ng A’A = A1A = h1 (h1 lµ g 2

®é s©u cña A). H×nh 2-16

Muèn vÏ ®å ¸p lùc tuyÖt ®èi, ta chØ cÇn tÞnh tiÕn nh÷ng c¹nh OA’, A1B’ theo ph­¬ng
p
th¼ng gãc víi OA vµ AB ®i mét ®o¹n th¼ng 0 vµ cã ®­îc nh÷ng h×nh thang OO”A”A vµ
g
p p
AA1”B”B, trong ®ã AA” = AA1”= 0 + h1 vµ BB” = 0 + h2 (h2 lµ ®é s©u cña B).
g g
Cßn vÏ ®å ph©n bè ¸p suÊt trªn ®­êng cong ta ph¶i biÓu diÔn b»ng ®å thÞ trÞ sè ¸p suÊt
t¹i tõng ®iÓm theo ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n (2-18) råi nèi l¹i thµnh ®­êng cong cña ®å ph©n bè.

§2-7. Sù c©n b»ng cña chÊt láng trong nh÷ng b×nh chøa
chuyÓn ®éng

Trong nh÷ng tiÕt tr­íc ta nghiªn cøu sù c©n b»ng cña chÊt láng ®èi víi hÖ täa ®é g¾n
chÆt víi qu¶ ®Êt, c¸c phÇn tö chÊt láng kh«ng cã sù chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi víi nhau còng
nh­ víi qu¶ ®Êt.
Trong tiÕt nµy ta nghiªn cøu sù c©n b»ng cña chÊt láng trong tr­êng hîp c¸c ph©n tö
kh«ng cã sù chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi víi nhau nh­ng cã chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi víi qu¶ ®Êt;
khi ®ã c¶ khèi chÊt láng chuyÓn ®éng nh­ mét vËt r¾n, ta gäi tr¹ng th¸i nµy lµ tr¹ng th¸i
tÜnh t­¬ng ®èi cña chÊt láng; nã xuÊt hiÖn khi b×nh chøa chÊt láng chuyÓn ®éng víi mét gia
tèc kh«ng ®æi. Lùc khèi t¸c dông vµo chÊt láng kh«ng chØ cã träng lùc mµ cßn cã c¶ lùc
qu¸n tÝnh. Ta nghiªn cøu hai tr­êng hîp tÜnh t­¬ng ®èi cña chÊt láng:

41
 1. Khi b×nh chøa chuyÓn ®éng th¼ng víi gia tèc kh«ng ®æi
2. Khi b×nh chøa h×nh trô trßn quay ®Òu quanh trôc th¼ng ®øng cña b×nh, hÖ täa ®é
g¾n chÆt víi b×nh chøa.
1) Sù c©n b»ng cña chÊt láng ®ùng trong b×nh chuyÓn ®éng th¼ng víi gia tèc kh«ng ®æi
Tr­êng hîp nµy th­êng gÆp ë c¸c xe chë z
dÇu, n­íc. Gi¶ thiÕt r»ng b×nh chøa ®ang chuyÓn 0 P0 P0
b 90
®éng th¼ng víi gia tèc kh«ng ®æi a. Mçi phÇn tö c
b' d'
chÊt láng chÞu t¸c dông cña hai lùc khèi: träng a h'
d+a
lùc G = mg, lùc qu¸n tÝnh R = - ma, trong ®ã m x N h
lµ khèi l­îng phÇn tö chÊt láng. Víi hÖ täa ®é o H
z x
nh­ trªn h×nh 2-17, h×nh chiÕu Fx, Fy, Fz cña c¸c
o
lùc khèi lªn c¸c trôc lµ:
y
Fx = - a; Fy = 0; Fz = - g.
H×nh 2-17
a) MÆt ®¼ng ¸p
Theo (2-14), ph­¬ng tr×nh vi ph©n mÆt ®¼ng ¸p viÕt thµnh:
- adx - gdz = 0
TÝch ph©n ta cã ph­¬ng tr×nh mÆt ®¼ng ¸p:
ax + gz = const.
MÆt ®¼ng ¸p nh­ vËy lµ mÆt ph¼ng nghiªng; ta cã mét hä c¸c mÆt ®¼ng ¸p song song
a
lËp thµnh mét gãc a ®èi víi mÆt n»m ngang theo tga = .
g
b) Sù ph©n bè ¸p suÊt
Theo (2-8), cã thÓ viÕt:
dp = r (- adx - gdz)
Sau khi tÝch ph©n, ta ®­îc:
p = -rax -rgz + C
Trong ®ã: C lµ h»ng sè tÝch ph©n.
T¹i x = 0, z = H cã p = p0 (p0 lµ ¸p suÊt t¹i mÆt tho¸ng), h»ng sè tÝch ph©n sÏ lµ:
C = p0 + rgH
Ph­¬ng tr×nh x¸c ®Þnh ¸p suÊt tÜnh t­¬ng ®èi t¹i mét ®iÓm tïy ý ®­îc viÕt d­íi d¹ng:
p = - rax - rgz + p0 + rgH
Thay trong ph­¬ng tr×nh nµy g = rg vµ gh’ = ax ta ®­îc:
p = p0 + g ( H – z) – gh’

42
 Gäi h lµ ®é s©u cña ®iÓm N tïy ý trong chÊt láng kÓ tõ mÆt tho¸ng nghiªng, ta cã:
h = H – (z + h’)
Cuèi cïng ta viÕt:
p = p0 + gh.
Nh­ vËy, ta trë vÒ c«ng thøc c¬ b¶n tÝnh ¸p suÊt thñy tÜnh, chØ cÇn chó ý r»ng h lµ ®é
s©u kÓ tõ mÆt tho¸ng trong ®iÒu kiÖn c©n b»ng t­¬ng ®èi.

2) Sù c©n b»ng cña chÊt láng ®ùng trong b×nh h×nh trô trßn quay ®Òu quanh trôc th¼ng
®øng qua t©m
Tr­êng hîp ®óc c¸c vËt theo ph­¬ng ph¸p ly t©m la mét vÝ dô vÒ b×nh quay.
Lùc t¸c dông lªn mçi phÇn tö chÊt láng bao gåm: träng lùc G = mg vµ lùc qu¸n tÝnh
ly t©m F = mw2r; trong ®ã: w lµ tèc ®é gãc; r lµ kho¶ng c¸ch tõ vÞ trÝ phÇn tö chÊt láng ta
®ang xÐt ®Õn trôc quay.
Theo täa ®é nh­ trªn h×nh vÏ (h×nh 2-18), lÊy m = 1, h×nh chiÕu Fx, Fy, Fz cña c¸c lùc
khèi lªn c¸c trôc lµ:
Fx = w2x; Fy = w2y; Fz = - g
z
Trong ®ã: x, y lµ h×nh chiÕu cña r lªn trôc x vµ trôc y.
a) MÆt ®¼ng ¸p:
Theo (2-14) cã thÓ viÕt:
w2xdx + w2ydy – gdz = 0 r M
Sau khi tÝch ph©n ta cã:
h' h
1 2 2 1 2 2 Zp
w x + w y – gz = C, N
z x
0
2 2 R 0
M
hoÆc: y a)
1 2 2
w ( x + y2) –gz = C,
2 R x
hoÆc: 0 x
r
y
1 22 M
w r – gz = C. F
2
§©y lµ ph­¬ng tr×nh cña nh÷ng mÆt parab«l«Ýt trßn b) y
xoay cã trôc quay Oz. VËy mÆt ®¼ng ¸p trong tr­êng hîp
nµy lµ mét hä c¸c mÆt parab«l«Ýt (h×nh 2-18) víi c¸c trÞ sè C H×nh 2-18
kh¸c nhau.
Trªn mÆt tù do, khi x = y = 0 tøc lµ r = 0, th× z = z0; h»ng sè tÝch ph©n b»ng:
C = -gz0

43
 Do ®ã ph­¬ng tr×nh mÆt tù do lµ:
1 22
w r = g(zr – z0)
2
zr lµ tung ®é cña mÆt tù do, ë c¸ch trôc quay lµ r.
Gäi h’ = zr – z0 th× ph­¬ng tr×nh mÆt tù do thµnh:
1 22
w r = gh’.
2
b) Sù ph©n bè ¸p suÊt
Theo (2-12) ta viÕt ®­îc:
dp = r(w2xdx + w2ydy – gdz).
Sau khi tÝch ph©n ta cã:
x2 y2
p = rw2 + rw2 - rgz + C1
2 2
Trong ®ã: C1 lµ h»ng sè tÝch ph©n.
Trªn mÆt tù do: p = p0;
khi: r = 0 th× z = z0;
vËy: C1 = p0 + rgz0
æ r2 ö
vµ: p = r çç w 2 - gz ÷÷ + p0 + rgz0
è 2 ø
hoÆc:
é r2 ù
p = p0 + r êw 2 - g (z - z 0 )ú = p0 + rg ( h’ + z0 – z).
ë 2 û
Gäi h = h’ + z0 – z, th× râ rµng h lµ ®é s©u ®iÓm ®ang xÐt tÝnh tõ mÆt tù do cong ë
tr¹ng th¸i tÜnh t­¬ng ®èi, nh­ vËy:
p = p0 + gh.
Ta l¹i trë vÒ c«ng thøc c¬ b¶n t×m ¸p suÊt thñy tÜnh.

§2-8. ¸p lùc chÊt láng lªn thµnh ph¼ng cã h×nh d¹ng

bÊt kú

Trong tr­êng hîp thµnh r¾n lµ mÆt ph¼ng, th× nh÷ng ¸p suÊt t¸c dông nªn thµnh r¾n
®Òu song song víi nhau, do ®ã chóng cã mét ¸p lùc tæng hîp P duy nhÊt. Ta nghiªn cøu trÞ
sè cña P vµ ®iÓm ®Æt cña P.

44
1) TrÞ sè cña ¸p lùc
CÇn x¸c ®Þnh ¸p lùc P cña chÊt láng t¸c p0
dông lªn mét diÖn tÝch ph¼ng w cã h×nh d¹ng 0
bÊt kú ®Æt nghiªng ®èi víi mÆt tho¸ng mét a 0'
hc h
gãc a (h×nh 2-19). ¸p lùc dP t¸c dông lªn dP

mét vi ph©n diÖn tÝch dw, mµ träng t©m cña p

y

D
nã ®Æt ë ®é s©u h tÝnh b»ng:

c
D dw
dP = pdw = (p0 + gh )dw c
D
z
¸p lùc P t¸c dông lªn toµn bé diÖn tÝch z
w b»ng:
H×nh 2-19
p= ò pdw =
w
ò (p 0 + gh)dw
w

Trªn thµnh ph¼ng lÊy hÖ trôc täa ®é Ozy nh­ ë h×nh 2-19, ta cã:
h = zsinx
VËy:
P= ò (p 0 + g z sin a)dw = wò p 0 dw + ò g z sin adw = p w + gsina wò zdw
0 (2-28)
w w
TÝch ph©n ò zdw = SOy, chÝnh b»ng momen tÜnh cña diÖn tÝch w ®èi víi trôc Oy. Gäi zc
w
lµ tung ®é cña träng t©m C cña diÖn tÝch ®ã, nh­ ®∙ biÕt trong c¬ häc lý thuyÕt, cã thÓ viÕt:
S¤y = zcw.
Gäi hc lµ ®é s©u cña C th×:
hc = zcsina,
do ®ã:
hc w
SOy = .
sin a
BiÓu thøc (2-28) viÕt thµnh:
p = (p0 + ghc)w. (2-29)
Chó ý r»ng biÓu thøc (p0 + ghc) lµ ¸p suÊt tuyÖt ®èi t¹i träng t©m C cña diÖn tÝch ph¼ng.
Nh­ vËy: ¸p lùc thñy tÜnh cña chÊt láng t¸c dông lªn diÖn tÝch ph¼ng, ngËp trong chÊt
láng b»ng tÝch sè cña ¸p suÊt tuyÖt ®èi t¹i träng t©m diÖn tÝch ph¼ng ®ã víi diÖn tÝch Êy.
NÕu p0 = pa, ¸p lùc d­ t¸c dông lªn diÖn tÝch ph¼ng nãi trªn b»ng:
P = ghc w. (2-30)

45
 Trong thùc tiÔn kü thuËt, nhiÒu khi mÆt ph¼ng cÇn xÐt chÞu ¸p suÊt thñy tÜnh vÒ mét
phÝa, cßn phÝa kia cña mÆt ph¼ng l¹i chÞu ¸p lùc cña kh«ng khÝ; trong tr­êng hîp ®ã mÆt
ph¼ng chØ chÞu t¸c dông cña ¸p lùc d­ mµ th«i v× ¸p lùc kh«ng khÝ truyÒn tõ mÆt tho¸ng ®Õn
mÆt ph¼ng ®∙ c©n b»ng víi ¸p lùc kh«ng khÝ t¸c dông vµo phÝa kh« cña mÆt ph¼ng. V× vËy
trong nh÷ng tr­êng hîp t­¬ng tù, chØ cÇn tÝnh ¸p lùc d­ theo (2-30).
¸p lùc d­ thñy tÜnh t¸c dông lªn ®¸y
ph¼ng cña b×nh chøa lµ tr­êng hîp riªng cña ¸p
P P h P lùc thñy tÜnh t¸c dông lªn mÆt ph¼ng. NÕu diÖn
tÝch ®¸y w vµ ®é s©u h cña ®¸y gi÷ kh«ng ®æi th×
w w w ¸p lùc chÊt láng lªn ®¸y b×nh ph¼ng: P = ghw,
kh«ng phô thuéc h×nh d¹ng b×nh (h×nh 2-20).
H×nh 2-20
2. VÞ trÝ cña t©m ¸p lùc: §iÓm ®Æt cña ¸p lùc gäi lµ t©m ¸p lùc. Tïy theo ¸p lùc lµ ¸p lùc
tuyÖt ®èi hay lµ ¸p lùc d­ mµ t©m ¸p lùc gäi lµ t©m ¸p lùc tuyÖt ®èi hay lµ t©m ¸p lùc d­.
Ph­¬ng ph¸p x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña t©m ¸p lùc trong hai tr­êng hîp ®Òu gièng nhau. ë ®©y chØ
nªu lªn ph­¬ng ph¸p x¸c ®Þnh vÞ trÝ t©m ¸p lùc d­.
Ta gäi D(z, y) lµ t©m ¸p lùc d­ (h×nh 2-19); cÇn x¸c ®Þnh c¸c täa ®é zD vµ yD cña
®iÓm D.
a) X¸c ®Þnh z D
M«men cña ¸p lùc P ®èi víi trôc Oy b»ng:
M = PzD = ghc wzD (2-31)
Tæng sè m«men ®èi víi trôc Oy cña ¸p lùc lªn c¸c diÖn tÝch vi ph©n b»ng:

ò pzdw = wò ghzdw = gsina wò z dw = gsinaIy,

2
M= (2-32)
w

òw z dw lµ m«men qu¸n tÝnh cña diÖn tÝch w ®èi víi trôc Oy. C©n b»ng
2
trong ®ã: Iy =

(2-31) vµ (2-32) ta cã:

Iy Iy
zD = sina = . (2-33)
wh c wz c
Nh­ ®∙ biÕt trong c¬ häc, cã thÓ biÓu thÞ m«men qu¸n tÝnh cña diÖn tÝch ®èi víi trôc
Oy (Iy) b»ng m«men qu¸n tÝnh cña diÖn tÝch Êy ®èi víi trôc y’y’ song song víi Oy vµ ®i qua
träng t©m C cña diÖn tÝch (I0) nh­ sau:

Iy = I0 +w z 2c .

Thay trÞ sè Iy vµo (2-33), ta cã:

I0
zD = z c + . (2-34)
wz c

46
 Nh­ vËy, vÞ trÝ cña t©m ¸p lùc bao giê còng ®Æt s©u h¬n vÞ trÝ cña träng t©m.
ë phô lôc 2-1 cã c«ng thøc tÝnh I0, zC vµ w cho mét sè h×nh ph¼ng hay gÆp.
b) X¸c ®Þnh yD
T­¬ng tù nh­ lóc x¸c ®Þnh zD, ta viÕt m«men cho trôc Oz:

M = PyD = ò pydw .
w

Thay P theo (2-30) vµ chó ý r»ng h C = zc vµ p = gzsina, ta cã:

gzCwsinayD = gsina ò zydw ,
w

do ®ã:
ò zydw
w
yD = . (2-35)
wz C
Trong thùc tiÔn hay gÆp tr­êng hîp diÖn tÝch w cã h×nh d¹ng ®èi xøng ®èi víi trôc
song song víi Oz, khi ®ã ®iÓm D n»m trªn trôc ®èi xøng, ta chØ cÇn x¸c ®Þnh zD kh«ng cÇn
tÝnh yD.

§2-9. ¸p lùc chÊt láng lªn thµnh ph¼ng h×nh ch÷ nhËt
cã ®¸y ®Æt n»m ngang

Trong thùc tiÔn kü thuËt, ta th­êng gÆp tr­êng hîp nµy: thÝ dô ¸p lùc n­íc lªn cöa
cèng h×nh ch÷ nhËt; viÖc x¸c ®Þnh ¸p lùc vµ ¸p t©m hoµn toµn cã thÓ ¸p dông nh÷ng c«ng
thøc nªu ë tiÕt trªn (§2-8). Tuy nhiªn, trong tr­êng hîp nµy, ta cã thÓ x¸c ®Þnh ¸p lùc ®¬n
gi¶n h¬n.
Ta xÐt tr­êng hîp tæng qu¸t, khi thµnh ph¼ng h×nh ch÷ nhËt n»m ngang mét gãc a, cã
®¸y réng b, chiÒu cao h; ®¸y trªn cña h×nh ch÷ nhËt ®Æt ë ®é s©u h1, ®¸y d­íi ®Æt ë ®é s©u
h2 (h×nh 2-21), ¸p suÊt t¹i mÆt tù do b»ng ¸p suÊt kh«ng khÝ p 0 = pa.
V× cã thÓ dÔ dµng suy ra ¸p lùc tuyÖt ®èi
khi biÕt ¸p lùc d­, nªn ta chØ cÇn xÐt viÖc x¸c
®Þnh ¸p lùc d­. TrÞ sè ¸p lùc d­ trong tr­êng
h1 h1
hîp ®ang nghiªn cøu cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng
thøc (2-30): h2

P = ghcw.
h
h + h2 h2
ë ®©y: w = bh, hc = 1 .
2
H×nh 2-21
47
 h1 + h 2
VËy: P=g bh. (2-36)
2
h1 + h 2
TrÞ sè ë vÕ ph¶i cña ph­¬ng tr×nh (2-36) b»ng diÖn tÝch W cña ®å ¸p lùc d­
2
AA’B'B (h×nh 2-21)
h1 + h 2
W= h.
2
VËy c«ng thøc (2-36) trë thµnh:
P = gWb. (2-37)
Ta cã thÓ nãi r»ng: ¸p lùc P t¸c dông lªn mÆt ph¼ng h×nh ch÷ nhËt b»ng tÝch sè diÖn
tÝch ®å ¸p lùc víi bÒ dµi ®¸y vµ träng l­îng riªng cña chÊt láng.
Th­êng ®Ó ®¬n gi¶n viÖc tÝnh, tr­íc hÕt ta tÝnh ¸p lùc ®èi víi mét ®¬n vÞ bÒ dµi ®¸y,
sau ®ã míi nh©n víi c¶ bÒ dµi ®¸y b.
§­êng t¸c dông cña lùc P tÊt nhiªn ®i qua träng t©m thÓ tÝch t¹o bëi ®å ¸p lùc vµ h×nh
ch÷ nhËt chÞu lùc. Trªn h×nh 2-21 lùc P ®i qua träng t©m cña ®å ¸p lùc, v× h×nh chiÕu träng
t©m cña thÓ tÝch nãi trªn lªn ®å ¸p lùc trïng víi h×nh chiÕu cña t©m ®å ¸p lùc.
NÕu c¹nh trªn cña h×nh ch÷ nhËt ®Æt t¹i mÆt tù do (h×nh 2-22a) th× h1 = 0; ®å ¸p lùc
thµnh h×nh tam gi¸c vu«ng gãc cã c¹nh kh«ng b»ng nhau vµ cã diÖn tÝch W b»ng:
1
W= hh2.
2
VËy ¸p lùc P b»ng: h2
g h
P = gWb = h2hb.
2 h2
Trong tr­êng hîp nµy, lùc P ®i qua träng t©m
2
cña ®å ¸p lùc (h×nh 2-22a) tøc lµ t¹i ®é s©u h2.
3
NÕu h×nh ch÷ nhËt l¹i ®Æt th¼ng ®øng th× ®å ¸p lùc
trªn thµnh tam gi¸c vu«ng c©n (h×nh 2-22b) do ®ã:
1 2 h
W= h
2
vµ:
h
g
P = gWb = bh2 (2-38)
2 H×nh 2-22
2
¸p lùc d­ P ®i qua träng t©m cña ®å ¸p lùc, tøc lµ ë ®é s©u h2.
3

48
 ThÝ dô 4: TÝnh ¸p lùc n­íc lªn c¸nh èng ch÷ nhËt cã h = 3 m, b = 2 m, ®é s©u n­íc ë
th­îng l­u H = 6 m.
Gi¶i:
Ta chØ cÇn tÝnh ¸p lùc d­ P, ¸p dông (2-30) ta ph¶i tÝnh hc.

Theo h×nh 2-23: Pa

h 3
hc = H – =6– = 4,5 m. H-h
2 2 hc H-h

Theo (2-34): H = 6m
C
P h=3m
P = ghcw = 9.810´4,5´3´2 D

= 264.870 N (P = 27000 kG).

H b=2m
T©m ¸p lùc tÝnh theo (2-34) b»ng:
H×nh 2-23
I0
ZD = hc + .
wh C

bh 3 2 ´ 33
I0 = = .
12 12

2 ´ 33
ZD = 4,5 + 12 = 4,66 m.
3 ´ 2 ´ 4, 5

Dïng ph­¬ng ph¸p ®å gi¶i, ®å ¸p lùc lªn cöa cèng lµ h×nh thang cã diÖn tÝch S1
(h×nh 2-23). ¸p lùc d­ P tÝnh theo:

g[(H - h ) + H]h 9.810[(6 - 3) + 6]

P = S1 b = b= ´ 2 = 264.870 N.
2 2
§­êng t¸c dông cña lùc P ®i qua träng t©m cña ®å ¸p lùc h×nh thang. Nh­ ®∙ biÕt,
B + 2B' a
trong to¸n häc, träng t©m h×nh thang ë c¸ch ®¸y lín mét ®o¹n b»ng ´ , trong ®ã
B + B' 3
B, B’, a lÇn l­ît lµ ®¸y lín, ®¸y nhá vµ chiÒu cao h×nh thang. VËy träng t©m h×nh thang ë
tr­êng hîp ®ang xÐt c¸ch mÆt n­íc tù do lµ:

H + 2(H - h ) h
zD = H – ´
H+H-h 3

6 + 2´3 3
=6– = 4,66 m.
6+3 3

49
§2-10. ¸p lùc cña chÊt láng lªn thµnh cong

Nãi chung nÕu thµnh cong cã h×nh d¹ng bÊt kú, th× nh÷ng ¸p lùc nguyªn tè kh«ng
hîp l¹i thµnh ®­îc mét ¸p lùc tæng hîp duy nhÊt.
Trong mét sè tr­êng hîp riªng, nh­ mÆt cong lµ mÆt cÇu, mÆt trô trßn xoay cã ®­êng
sinh ®Æt n»m ngang hoÆc ®Æt th¼ng ®øng, nh÷ng ¸p lùc nguyªn tè ®Òu ®ång quy hoÆc song
song, do ®ã cã ®­îc mét ¸p lùc tæng hîp duy nhÊt.
Ta chØ nghiªn cøu ë ®©y mét tr­êng hîp riªng th­êng gÆp trong thùc tiÔn c«ng tr×nh
(c¸c c¸nh cöa van, cöa cèng v.v...); ®ã lµ tr­êng hîp ¸p lùc t¸c dông nªn thµnh cong h×nh
trô trßn cã ®­êng sinh ®Æt n»m ngang.

Ta cã mét mÆt trô ABA’B’ ®­êng sinh n»m ngang cã ®é dµi vµ cung AB  lµ mét cung
trßn. §Ó ®¬n gi¶n viÖc tÝnh to¸n ta ®Æt hÖ täa ®é sao cho mét trôc n»m ngang, thÝ dô trôc
Oy, song song víi ®­êng sinh, mÆt täa ®é n»m ngang trïng víi mÆt tù do (h×nh 2-24). Ta
nghiªn cøu ¸p lùc chÊt láng P t¸c dông lªn mÆt trô ®ã. ¸p suÊt trªn mÆt tù do b»ng ¸p suÊt
kh«ng khÝ: p0 = pa. Ta sÏ x¸c ®Þnh thµnh phÇn Px vµ Pz cña P (cßn Py = 0), råi t×m ra P theo:
2 2
P= Px + Pz MÆt tù do

Chóng ta sÏ chØ nghiªn cøu w

¸p lùc d­, v× ph­¬ng ph¸p x¸c ®Þnh l
¸p lùc tuyÖt ®èi còng nh­ vËy.
Gi¶ thiÕt mÆt trô chÞu ¸p lùc
chÊt láng tõ phÝa trªn, phÝa d­íi
cña mÆt trô lµ kh«. H×nh 2-24
Trªn mÆt trô ®ã, ta lÊy mét diÖn tÝch nguyªn tè dw, ®Æt ë ®é s©u h (h×nh 2-25); ¸p lùc
nguyªn tè dP t¸c dông lªn diÖn tÝch ®ã b»ng:

dP = ghdw.
Lùc nµy ph©n thµnh hai thµnh
dw
phÇn, thµnh phÇn n»m ngang dPx vµ
thµnh phÇn th¼ng ®øng dPz (thµnh phÇn
dPy = 0):
W x
dPx = dPcos dP,( )
x
= ghdwcos dP, ( ) = ghdwx,

W
z
dPy = dPcos dP,( )
( )
dw dw z = ghdw ,
= ghdwcos dP, z

H×nh 2-25

50
 ( )
x lµ h×nh chiÕu cña diÖn tÝch dw lªn mÆt täa ®é th¼ng gãc víi
trong ®ã: dwx = dwcos dP,

( )
z lµ h×nh chiÕu cña diÖn tÝch dw lªn mÆt täa ®é n»m ngang
trôc Ox vµ dwz = dwcos dP,
tøc lµ lªn mÆt tù do.
Thµnh phÇn n»m ngang cña Px cña ¸p lùc P x¸c ®Þnh bëi:

Px = ò dPx = g wò hdw x .
wx x

Theo c«ng thøc ¸p lùc d­ lªn mÆt ph¼ng (2-30) th× cã thÓ viÕt:
Px = ghc wx, (2-39)
trong ®ã: wx lµ h×nh chiÕu cña diÖn tÝch ABA’B’ lªn mÆt zOy; hc lµ ®é s©u cña träng t©m
cña wx.
Thµnh phÇn Px nµy cã thÓ tÝnh ra dÔ dµng b»ng ®å ¸p lùc, theo c«ng thøc (2-37):

Px = gWxb, (2-40)

trong ®ã: Wx lµ diÖn tÝch ®å ¸p lùc. §­êng t¸c dông cña Px ®Æt ë ®é s©u b»ng ®é s©u cña
träng t©m diÖn tÝch Wx.
Thµnh phÇn th¼ng ®øng Pz cña ¸p lùc P x¸c ®Þnh bëi:

Pz = ò dPz = g ò hdwz (2-41)

wz wz

Ta nhËn xÐt r»ng tÝch ph©n ò hdwz b»ng thÓ tÝch W cña h×nh l¨ng trô th¼ng ®øng L,
wz
giíi h¹n bëi mÆt trô ABA’B’, h×nh chiÕu wz vµ nh÷ng mÆt bªn th¼ng ®øng t× vµo ®­êng viÒn
cña mÆt trô AB. ThÓ tÝch W cã thÓ tÝch b»ng:

W = Wyb (2-42)

trong ®ã: Wy lµ diÖn tÝch cña h×nh ABba.

VËy thµnh phÇn Pz chÝnh lµ träng l­îng G cña h×nh l¨ng trô L nãi trªn

Pz = gW = G (2-43)

§­êng t¸c dông cña thµnh phÇn Pz ®i qua träng t©m cña h×nh l¨ng trô L. H×nh l¨ng
trô L gäi lµ vËt ¸p lùc. VËy thµnh phÇn th¼ng ®øng Pz b»ng träng l­îng vËt ¸p lùc.
Trong thÝ dô cô thÓ ®ang xÐt, theo h×nh 2-25, thµnh phÇn Pz ph¶i h­íng xuèng d­íi,
cã thÕ th× ¸p lùc P míi h­íng vµo mÆt trô ABA’B’ (phÝa trªn cña mÆt trô lµ phÝa chÞu ¸p
lùc, phÝa d­íi kh« kh«ng chÞu lùc).

51
 Gi¶ sö ta ®Æt hÖ täa ®é h¬i kh¸c ®i mét chót, tøc lµ trôc Oy kh«ng song song víi
®­êng sinh cña mÆt trô ABA’B’, cßn trôc Oz vÉn nh­ cò vµ mÆt Oxy vÉn n»m ngang, khi
®ã thµnh phÇn Py ¹ 0 vµ c¸ch t×m Py còng gièng nh­ c¸ch t×m P x.
Nh÷ng c«ng thøc cho ta t×m ba thµnh phÇn Px, Py, Pz cña ¸p lùc P lªn thµnh cong lµ:

Px = ghcwx
Py = ghcwy (2-44)
Pz = gW
trong ®ã hc lµ ®é s©u cña träng t©m cña mÆt trô vµ ®ång thêi còng lµ ®é s©u cña nh÷ng h×nh
chiÕu wx wy.
2 2 2
Khi ®ã: P = Px + Py + Pz (2-45)

Trong tr­êng hîp mÆt cong lµ mÆt cÇu th× còng cã thÓ tÝnh ra ba thµnh phÇn ¸p lùc
theo (2-44) vµ ¸p lùc tæng hîp theo (2-45).
Ta nghiªn cøu thªm vÒ vËt ¸p lùc vµ ph­¬ng cña P z.
VËt ¸p lùc lµ thÓ tÝch giíi h¹n bëi thµnh cong mµ ta ®ang xÐt, bèn mÆt bªn th¼ng
®øng, t× lªn c¸c mÐp cña thµnh cong vµ kÐo dµi ®Õn khi c¾t mÆt tù do hoÆc phÇn kÐo dµi cña
mÆt tù do cña chÊt láng. Träng l­îng cña vËt ¸p lùc biÓu thÞ thµnh phÇn th¼ng ®øng Pz cña
¸p lùc P. Trong tr­êng hîp mÆt cong lµ mÆt trô cã ®­êng sinh n»m ngang, vËt ¸p lùc th­êng
biÓu thÞ bëi mÆt c¾t th¼ng ®øng cña thÓ tÝch nãi trªn, ®ã lµ diÖn tÝch giíi h¹n bëi ®­êng
cong chÞu lùc, hai ®­êng th¼ng ®øng ®i qua hai ®Çu cña ®­êng cong vµ gÆp mÆt tù do hoÆc
phÇn kÐo dµi cña mÆt tù do (thÝ dô mÆt c¾t ABba trªn h×nh 2-26).
Sau ®©y lµ ba tr­êng hîp vËt ¸p lùc:
1. VËt ¸p lùc cã chÊt láng ngay trªn
mÆt cong (h×nh 2-26a):
Cã thÓ chÊt láng chiÕm toµn thÓ vËt
¸p lùc (h×nh 2-26a) hoÆc chØ cã thÓ chiÕm
mét phÇn cña vËt ¸p lùc (h×nh 2-26b),
trong c¶ hai tr­êng hîp nµy Pz ®Òu h­íng
xuèng d­íi. Ta qui ­íc Pz h­íng xuèng
d­íi, vËt ¸p lùc mang dÊu +.
2. VËt ¸p lùc kh«ng cã chÊt láng ë
ngay trªn mÆt cong (h×nh 2-26c, d): H×nh 2-26
Cã thÓ chÊt láng hoµn toµn kh«ng cã trong vËt ¸p lùc (h×nh 2-26c) hoÆc cã thÓ chØ
chiÕm mét phÇn vËt ¸p lùc (h×nh 2-26d), trong c¶ hai tr­êng hîp nµy Pz ®Òu h­íng lªn trªn.
Ta qui ­íc khi Pz h­íng lªn trªn, vËt ¸p lùc mang dÊu -.

52
 3. MÆt cong cã h×nh d¹ng phøc t¹p, sÏ lµm cho vËt ¸p
lùc cã h×nh d¹ng phøc t¹p:
ThÝ dô mÆt cong ACDB (h×nh 2-27). Theo ®Þnh nghÜa W

vÒ vËt ¸p lùc nãi trªn diÖn tÝch W cña mÆt c¾t th¼ng ®øng cña
vËt ¸p lùc gåm hai bé phËn: W1 vµ W2. W1 lµ diÖn tÝch cña W
h×nh BDE vµ W2 lµ diÖn tÝch cña h×nh ACEb. §Ó x¸c ®Þnh
h­íng vµ c¸c thµnh phÇn Pz1 øng víi W1 vµ Pz2 øng víi W2, ta
cã thÓ ph©n ®­êng cong phøc t¹p thµnh nhiÒu ®o¹n ®¬n gi¶n
®Ó ta trë vÒ hai tr­êng hîp nãi trªn. ThÝ dô ®o¹n cong BDE H×nh 2-27
ph©n thµnh hai ®o¹n BD vµ DE; vËt ¸p lùc øng víi BD lµ h×nh
BDdb vµ theo nh­ qui ­íc nãi trªn mang dÊu +, cßn vËt ¸p lùc øng víi DE lµ h×nh DEdb
mang dÊu -, tæng sè ®¹i sè cña hai diÖn tÝch BDdb vµ DEdb cho ta diÖn tÝch BDE víi dÊu +.
Ta còng chia ®­êng cong ECA thµnh hai ®o¹n EC vµ CA råi còng t×m vËt ¸p lùc øng víi
tõng ®o¹n, kÌm theo dÊu t­¬ng øng, sau cïng céng ®¹i sè nh÷ng diÖn tÝch cña vËt ¸p lùc th×
t×m ®­îc diÖn tÝch ACE víi dÊu -.
Nguyªn t¾c dïng vËt ¸p lùc nãi trªn ®Ó t×m ph­¬ng h­íng cho thµnh phÇn Pz ¸p dông
cho nh÷ng tr­êng hîp mµ ¸p suÊt d­ t¸c dông vµo mÆt cong lín h¬n sè kh«ng: pd­ > 0, tøc
lµ kh«ng cã vÊn ®Ò ¸p suÊt ch©n kh«ng (p d­ < 0).
Chó ý r»ng nÕu thµnh chÞu ¸p lùc lµ thµnh ph¼ng th× nh÷ng kh¸i niÖm nãi trªn vÒ vËt
¸p lùc vÉn ®óng vµ mÆt ph¼ng ®­îc coi nh­ lµ giíi h¹n cña mÆt cong cã b¸n kÝnh cong lín
v« cïng.
§èi víi mÆt cong lµ mÆt ghÒnh, nh­ ®∙ nãi ë trªn, ta kh«ng cã mét ¸p lùc tæng hîp
duy nhÊt (h×nh 2-28). Khi ®ã ng­êi ta cã thÓ x¸c ®Þnh ¸p lùc theo mét ph­¬ng cho tr­íc,
tÝnh b»ng tæng sè nh÷ng h×nh chiÕu lªn ph­¬ng ®ã cña nh÷ng ¸p lùc nguyªn tè. Còng lËp
luËn nh­ ®èi víi tr­êng hîp mÆt trô trßn cã ®­êng sinh n»m ngang mµ ta võa nãi ë trªn,
ng­êi ta ®i ®Õn hai qui t¾c sau:
1. Nh÷ng h×nh chiÕu cña ¸p lùc thñy tÜnh lªn mÆt cong w theo nh÷ng ph­¬ng n»m
ngang Ox, Oy b»ng ¸p lùc thñy tÜnh t¸c dông lªn nh÷ng h×nh chiÕu wx wy cña mÆt cong lªn
nh÷ng mÆt ph¼ng th¼ng gãc víi Ox, Oy (h×nh 2-28a):

MÆt ph¼ng
th¼ng ®øng

M Æt tù do MÆt tù do

w w

H×nh 2-28
Px = ò dPx = g wò hdw x = ghcxwx
wx
(2-46)
x

53
 Py = ò dP
wy
y =g ò hdw y = ghcywx
wy
(2-47)

trong ®ã: hcx vµ hcy lµ ®é s©u nh÷ng träng t©m diÖn tÝch wx vµ wy.
2. H×nh chiÕu Pz cña ¸p lùc thñy tÜnh lªn mÆt cong, theo ph­¬ng th¼ng ®øng Oz, cã trÞ
sè b»ng träng l­îng cña vËt ¸p lùc (h×nh 2-28b):
Pz = gW (2-48)
Ph­¬ng cña Pz ®­îc t×m b»ng c¸ch ¸p dông nh÷ng qui t¾c vÒ vËt ¸p lùc võa nãi ë trªn.
ThÝ dô 5: T×m ¸p lùc n­íc t¸c dông lªn mét cöa èng cong AB, dµi l = 3 m, cã diÖn
1
tÝch b»ng diÖn tÝch mÆt bªn cña h×nh trô trßn mµ b¸n kÝnh b»ng r = 1 m (h×nh 2-29). §é
4
s©u n­íc b»ng h = 1 m.
Gi¶i:
Ta tÝnh c¸c thµnh phÇn Px vµ Pz cña ¸p lùc P.
a
§å ¸p lùc biÓu diÔn thµnh n»m ngang cña ¸p lùc r
1
lµ tam gi¸c vu«ng c©n ACD cã diÖn tÝch WACD = h2. h
2
VËy theo (2-40) ta cã:
H×nh 2-29
2
1 9.810 ´ 1 ´ 3
Px = gWACD l = g h2 l = = 14.715 N (= 1.500 kG)
2 2
Thµnh phÇn th¼ng ®øng cña ¸p lùc biÓu diÔn bëi vËt ¸p lùc ABO cã diÖn tÝch
pr 2 pr 2 l
WABO = , do ®ã cã thÓ tÝnh b»ng thÓ tÝch W = WABO l = .
4 4
VËy theo (2-43) ta cã:

gpr 2 l 9810 ´ 3.14 ´12 ´3

Pz = gW = = = 23.103N (» 2.360kG)
4 4
V× ngay phÝa trªn mÆt cong kh«ng cã n­íc, nªn Pz h­íng lªn trªn.
¸p lùc P tÝnh theo:
2 2
P= Px + Pz = 14.715 2 + 23.103 2 = 27.470N (» 2.800kG).

§­êng t¸c dông cña ¸p lùc P ®i qua t©m O, lËp víi ®­êng n»m ngang mét gãc a mµ:
Pz
tga = = 1,56,
Px
tøc lµ a = 57020’.

54
§2-11. §Þnh luËt ¸csimÐt

Ta xÐt ¸p lùc thñy tÜnh P t¸c dông vµo mét vËt r¾n
cã thÓ tÝch W ngËp hoµn toµn trong chÊt láng (h×nh 2-30).
Muèn vËy ta xÐt thµnh phÇn th¼ng ®øng Pz’ vµ thµnh n»m
ngang Px’ cña ¸p lùc P. Muèn x¸c ®Þnh thµnh phÇn th¼ng
®øng Pz’ cña P ta vÏ mÆt trô th¼ng ®øng mµ c¸c ®­êng
sinh cña mÆt trô ®Òu lµ nh÷ng tiÕp tuyÕn ®èi víi mÆt ngoµi
cña vËt r¾n; ®­êng cong ®i qua tÊt c¶ c¸c ®iÓm tiÕp xóc
gi÷a mÆt trô vµ mÆt ngoµi cña vËt r¾n chia mÆt ngoµi cña
vËt r¾n thµnh hai phÇn kh«ng kÝn: phÇn trªn cde vµ phÇn H×nh 2-30
d­íi cfe. Lùc P’z1 t¸c dông lªn phÇn trªn b»ng träng l­îng
cña vËt ¸p lùc abcde vµ h­íng th¼ng ®øng; theo qui ­íc vÒ dÊu cña vËt ¸p lùc th× P’z1 mang
dÊu +:
P’z1 = +gV abcde
Lùc P’z2 t¸c dông lªn phÇn d­íi b»ng träng l­îng cña vËt ¸p lùc abcfe vµ h­íng th¼ng
®øng lªn trªn; P’z2 mang dÊu -:
P’z2 = - gVabcfe
Tæng ¸p lùc th¼ng ®øng P’z t¸c dông lªn toµn bé mÆt kÝn cña cdef b»ng:
P’z = P’z1 + P’z2 = g (Vabcde – Vabcfe) = gVcdef = - gW (2-49)
bao giê nã còng h­íng lªn trªn v× bao giê còng cã:
P ' z 2 > P ' z1

Muèn x¸c ®Þnh thµnh phÇn n»m ngang cña Px cña P ta vÏ mÆt trô n»m ngang c¸c
®­êng sinh ®Òu tiÕp xóc víi mÆt ngoµi cña vËt r¾n; ®­êng cong ®i qua c¶ c¸c ®iÓm tiÕp xóc
gi÷a mÆt trô vµ mÆt ngoµi cña vËt chia mÆt ngoµi cña vËt r¾n thµnh hai thµnh phÇn kh«ng
kÝn: phÇn tr¸i kcm vµ phÇn ph¶i kem.
Theo (2-46) ¸p lùc d­ t¸c dông lªn phÇn kcm vµ phÇn kem cña mÆt cong b»ng tÝch sè
cña diÖn tÝch h×nh chiÕu th¼ng ®øng cña tõng phÇn mÆt cong ®ã nh©n víi ¸p suÊt d­ t¹i
träng t©m diÖn tÝch ®ã. V× nh÷ng h×nh chiÕu th¼ng ®øng k’c’m’ vµ k'e’m’ cña nh÷ng mÆt
kcm vµ kem b»ng nhau vµ träng t©m cña nh÷ng h×nh chiÕu ®ã ë nh÷ng ®é s©u b»ng nhau,
nªn tæng hîp hai phÇn ¸p lùc n»m ngang bªn tr¸i vµ bªn ph¶i b»ng kh«ng: P’x = 0; nh­ vËy
chØ cßn P = Pz.
VËy: Mét vËt r¾n ngËp hoµn toµn trong chÊt láng chÞu t¸c dông cña mét lùc h­íng lªn
trªn, cã trÞ sè b»ng träng l­îng khèi chÊt láng bÞ vËt r¾n chiÕm chç.
§Þnh luËt nµy lµ ®Þnh luËt AcsimÐt, ¸p lùc ®ã gäi lµ lùc AcsimÐt hoÆc lùc ®Èy (cßn
gäi lµ lùc n©ng).

55
 Ph­¬ng cña lùc AcsimÐt ®i qua träng t©m D cña khèi chÊt láng bÞ vËt r¾n cho¸n chç,
®iÓm D ®­îc gäi lµ t©m ®Èy. Chó ý r»ng t©m ®Èy D kh«ng ph¶i ®iÓm ®Æt cña lùc AcsimÐt.
§Þnh luËt AcsimÐt còng dïng cho vËt næi, tøc lµ vËt kh«ng bÞ ngËp hoµn toµn trong
chÊt láng vµ næi lªn trªn mÆt tù do cña chÊt láng. Lóc ®ã ¸p lùc thñy tÜnh t¸c dông lªn phÇn
bÞ ngËp trong n­íc b»ng träng l­îng khèi chÊt láng bÞ phÇn ngËp cña vËt r¾n cho¸n chç.

§2-12. Sù c©n b»ng cña vËt r¾n ngËp hoµn toµn

trong chÊt láng

Trªn c¬ së ®Þnh luËt AcsimÐt, nghiªn cøu sù c©n b»ng cña mét vËt r¾n nãi chung
kh«ng ®ång chÊt ngËp hoµn toµn trong chÊt láng, vËt r¾n chÞu t¸c dông cña hai lùc th¼ng
®øng: träng lùc G ®Æt t¹i träng t©m C cña vËt r¾n, h­íng xuèng d­íi vµ søc ®Èy AcsimÐt Pz
®Æt t¹i t©m ®Èy D, tøc lµ t¹i träng t©m vËt ®ã khi coi vËt lµ ®ång chÊt, h­íng lªn trªn.

H×nh 2-31

Muèn vËt ®ã ®øng c©n b»ng tøc lµ kh«ng ch×m xuèng, kh«ng næi lªn, kh«ng tù quay
th× hai lùc Pz vµ G ph¶i b»ng nhau vµ ®Æt cïng trªn cïng mét ®­êng th¼ng ®øng. VÞ trÝ cña
hai ®iÓm C vµ D ¶nh h­ëng ®Õn tÝnh chÊt c©n b»ng cña vËt r¾n .
1. Trong tr­êng hîp C ë thÊp h¬n D (h×nh 2-31a) th× sù c©n b»ng lµ æn ®Þnh nÕu
®Èy vËt dÞch khái vÞ trÝ c©n b»ng th× d­íi t¸c dông cña ngÉu lùc lËp bëi Pz vµ G, vËt l¹i trë
vÒ vÞ trÝ cò.
2. Tr­êng hîp C ë cao h¬n D (h×nh 2-31b) th× sù c©n b»ng lµ kh«ng æn ®Þnh v× nÕu
®Èy vËt dÞch khái vÞ trÝ c©n b»ng th× ngÉu lùc hîp bëi Pz vµ G lµm cho vËt lén ng­îc ®i xa vÞ
trÝ cò vµ chiÕm vÞ trÝ c©n b»ng æn ®Þnh.
3. Tr­êng hîp C vµ D trïng nhau (h×nh 2-31c) nghÜa lµ trong tr­êng hîp vËt ®ång
chÊt th× vËt ë tr¹ng th¸i c©n b»ng phiÕm ®Þnh, nghÜa lµ vËt ®øng c©n b»ng víi bÊt kú vÞ trÝ
c©n b»ng nµo. VËt r¾n kh«ng ë tr¹ng th¸i c©n b»ng nÕu P z ¹ G, nÕu Pz < G th× vËt ch×m, nÕu
Pz > G th× vËt næi lªn.

56
§2-13. Sù c©n b»ng cña vËt r¾n næi lªn trªn mÆt tù do
cña chÊt láng

§iÒu kiÖn c©n b»ng cña vËt r¾n næi lªn trªn bÒ mÆt tù do cña chÊt láng kh«ng gièng
h¼n víi ®iÒu kiÖn c©n b»ng cña vËt ngËp hoµn toµn trong chÊt láng.
Ta xÐt mét vËt næi trªn mÆt n­íc, thÝ dô nh­ mét tÊm gç, mét con tµu v.v... Khi vËt ®∙
ë tr¹ng th¸i næi th× tÊt nhiªn ®iÒu kiÖn Pz = G ®∙ ®­îc tháa m∙n. Râ rµng lµ nÕu träng t©m
C cña vËt næi (cã thÓ ®ång chÊt hoÆc kh«ng ®ång chÊt) ë thÊp h¬n t©m ®Èy D th× sù c©n
b»ng cña vËt næi lµ æn ®Þnh. Tuy nhiªn, nÕu träng t©m C ë cao h¬n t©m ®Èy D, vËt ch­a ph¶i
®∙ lµ hoµn toµn kh«ng cã thÓ ë tr¹ng th¸i c©n b»ng æn ®Þnh.
Ta nghiªn cøu ®iÒu kiÖn c©n b»ng æn Trôc næi
®Þnh cña vËt næi khi C ë cao h¬n D.
Tr­íc hÕt cÇn ®Þnh nghÜa mét sè yÕu tè MÆt næi Mín n­íc

(h×nh 2-32):
- Mín n­íc lµ giao tuyÕn cña vËt næi
víi mÆt n­íc.
- MÆt næi lµ mÆt ph¼ng cã chu vi lµ
®­êng mín n­íc.
- Trôc næi lµ ®­êng th¼ng gãc víi mÆt
næi qua t©m vËt næi. H×nh 2-32
C¸c ®Þnh nghÜa trªn ®©y øng víi lóc vËt næi ë tr¹ng th¸i c©n b»ng. Khi vËt næi bÞ
nghiªng ®i th× t©m ®Èy D còng thay ®æi vÞ trÝ ®Õn D’ (h×nh 2-33).

a dw

H×nh 2-33
Giao ®iÓm cña trôc næi víi ph­¬ng cña lùc ®Èy míi gäi lµ t©m ®Þnh khuynh M. Khi
gãc nghiªng a cña trôc næi vµ ®­êng th¼ng ®øng nhá h¬n 150 (a < 150) th× cã thÓ coi nh­
t©m ®Èy D di chuyÓn trªn mét ®o¹n cung trßn t©m M b¸n kÝnh lµ kho¶ng c¸ch tõ M ®Õn D,
®o¹n MD gäi lµ b¸n kÝnh ®Þnh khuynh vµ kÝ hiÖu lµ r. Kho¶ng c¸ch tõ M ®Õn C gäi lµ ®é cao
®Þnh khuynh, ký hiÖu hM = MC. Kho¶ng c¸ch tõ C ®Õn D ký hiÖu lµ e. Ta cã hM = r - e.
TrÞ sè nµy cã thÓ d­¬ng, ©m hoÆc b»ng kh«ng.

57
 Ta xÐt c¸c tr­êng hîp cã thÓ x¶y ra sau khi vËt næi bÞ nghiªng (h×nh 2-34).
- Khi M cao h¬n C (hM > 0) (h×nh 2-34a): ngÉu lùc do G vµ P t¹o nªn cã xu h­íng
lµm vËt næi trë l¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng lóc ®Çu, ta cã vËt næi æn ®Þnh.
- Khi M thÊp h¬n C (hM < 0) (h×nh 2-34b): ngÉu lùc cã xu h­íng lµm vËt cµng
nghiªng, ta cã vËt næi kh«ng æn ®Þnh.
- Khi M trïng víi C
(hM = 0): tr­êng hîp nµy
kh«ng t¹o nªn ngÉu lùc mµ
hîp lùc lu«n lu«n triÖt tiªu,
r ë mäi vÞ trÝ vËt ®Òu c©n
a r b»ng, do ®o sau khi bÞ
a nghiªng, vËt næi vÉn ë tr¹ng
th¸i nghiªng mµ kh«ng trë
l¹i vÞ trÝ c©n b»ng ban ®Çu,
ta cã vËt næi ë tr¹ng th¸i c©n
b»ng phiÕm ®Þnh.
H×nh 2-34
Nh­ vËy, sù c©n b»ng cña vËt næi ®­îc x¸c ®Þnh kh«ng ph¶i bëi vÞ trÝ t­¬ng øng gi÷a
C vµ D mµ gi÷a C vµ M; ®iÒu kiÖn ®Ó vËt næi æn ®Þnh lµ hM > 0. Muèn x¸c ®Þnh hM, tr­íc
hÕt ta cÇn tÝnh ra b¸n kÝnh ®Þnh khuynh r. Sau ®©y lµ c¸ch suy diÔn c«ng thøc tÝnh r.
Gi¶ sö ta quay vËt næi ®i mét gãc nhá a (h×nh 2-33). Lóc ®ã mét thÓ tÝch W1 tho¸t ra
khái mÆt chÊt láng vµ mét thÓ tÝch W2 ch×m vµo trong chÊt láng. V× thÓ tÝch W ch×m trong
chÊt láng cña vËt næi vÉn gi÷ kh«ng ®æi, nªn W1 = W2.
Gi¶ sö lùc ®Èy AcsimÐt Pz = gW bÞ buéc chÆt vµo ®iÓm D trong khi vËt bÞ quay ®i gãc
a; khi ®ã ta bæ sung hai lùc P1, P2 b»ng nhau: lùc P1 = gW1 lµ träng l­îng khèi W1 vµ lùc
P2 = gW2 lµ lùc ®Èy cña chÊt láng vµo khèi W2 (h×nh 2-33a). Trªn thùc tÕ ba lùc trªn kh«ng
cã, mµ chØ tån t¹i lùc ®Èy P’z = Pz ®Æt t¹i t©m ®Èy míi D’. Râ rµng lµ lùc P’z nµy ph¶i t­¬ng
®­¬ng víi ba lùc Pz, P1 vµ P2. NÕu ta ®Æt t¹i D’ lùc P”z = P’z, nh­ng ng­îc chiÒu víi P’z th×
hai lùc P”z vµ P’z c©n b»ng nhau. Nh­ vËy hÖ thèng bèn lùc P"z, Pz, P1 vµ P2 lµ mét hÖ
thèng lùc c©n b»ng v× tæng sè nh÷ng h×nh chiÕu cña bèn lùc ®ã trªn mét trôc bÊt kú b»ng
kh«ng vµ tæng sè m«men nh÷ng lùc ®ã ®èi víi mét trôc bÊt kú còng b»ng kh«ng.
M«men cña nh÷ng lùc Pz vµ P"z b»ng:
M(Pz, P”z) = Pza = Pzrsina = gWrsina
M«men cña P1 ®èi víi trôc quay b»ng (h×nh 2-33b):
M(P1) = ò x.dP1
P1

Ta tÝnh dP1 (h×nh 2-33b):

dP1 = gdwxtga

58
 do ®ã

ò gdwxtga.x = wò gx tgadw
2
M(P1) =
w1 1

V× a kh¸ nhá nªn ta coi tga » a, do ®ã:

ò gax dw
2
M(P1) =
w1

Còng nh­ vËy m«men cña P2 ®èi víi trôc quay b»ng:

ò gax dw
2
M(P2) =
w1

VËy tæng hîp nh÷ng m«men cña P1 vµ P2 b»ng:

ò gax dw
2
M(P1, P2) =
w

trong ®ã tÝch ph©n ph¶i lÊy ®èi víi toµn bé diÖn tÝch w cña mÆt næi.
Tõ sù c©n b»ng cña nh÷ng m«men cña bèn lùc nãi trªn:
M(Pz, P”z) = M(P1, P2)
ta viÕt ®­îc:
gWrsina = ò gax dw
2

w
do ®ã (coi sina » a):

òx dw
2

w 1
r= = (2-50)
W W
trong ®ã:

òx dw lµ m«men qu¸n tÝnh cña mÆt næi ®èi víi trôc quay;
2
I=
w
W - nh­ trªn ®∙ nãi, lµ thÓ tÝch cña chÊt láng bÞ cho¸n chç.
BiÕt vÞ trÝ C, D cña vËt næi cho tr­íc, tøc lµ ®∙ biÕt trÞ sè CD = e, ta tÝnh ra ®­îc hM
theo hM = r - e , trong ®ã r tÝnh theo (2-50).
Trong kü thuËt ®ãng tÇu, thuyÒn th­êng lÊy hM = 0,3 ¸ 1,5 m tïy theo h×nh d¹ng kÝch
th­íc, c«ng dông cña tÇu.

59
 Ch­¬ng III

C¬ së ®éng lùc häc chÊt láng

§3-1. Nh÷ng kh¸i niÖm chung

§éng lùc häc chÊt láng nghiªn cøu nh÷ng qui luËt chung vÒ chuyÓn ®éng cña chÊt
láng. Nh­ ®∙ biÕt, khi chÊt láng thùc (nhít) chuyÓn ®éng, xuÊt hiÖn søc mas¸t trong,
nªn nh÷ng kÕt luËn vÒ ®éng lùc häc cña chÊt láng lý t­ëng vµ chÊt láng thùc (nhít) lµ
kh¸c nhau.
§éng häc chÊt láng nghiªn cøu chuyÓn ®éng cña chÊt láng mµ kh«ng xÐt nh÷ng lùc
t¸c dông. V× vËy, ph­¬ng tr×nh ®éng häc lµ chung cho c¶ tr­êng häp chÊt láng lý t­ëng vµ
chÊt láng thùc.
Ta coi m«i tr­êng chÊt láng chuyÓn ®éng lµ mét m«i tr­êng liªn tôc bao gåm v« sè
ph©n tö chÊt láng v« cïng nhá chuyÓn ®éng, mçi ph©n tö nhá ®ã ®­îc ®Æc tr­ng bëi nh÷ng
®¹i l­îng c¬ b¶n cña sù chuyÓn ®éng gäi lµ nh÷ng yÕu tè cña chuyÓn ®éng ®ã lµ:
a) ¸p suÊt thñy ®éng häc p: Trong chuyÓn ®éng cña chÊt láng lý t­ëng, ¸p suÊt thñy
®éng h­íng vµo mÆt chÞu t¸c dông vµ h­íng theo ph¸p tuyÕn cña mÆt ®ã, v× thµnh phÇn tiÕp
tuyÕn kh«ng cã. Do ®ã, ¸p suÊt thñy ®éng cña chÊt láng lý t­ëng cã nh÷ng tÝnh chÊt nh­ ¸p
suÊt thñy tÜnh. Trong chuyÓn ®éng cña chÊt láng thùc, ¸p suÊt thñy ®éng h­íng vµo mÆt
chÞu t¸c dông, nh­ng kh«ng h­íng theo ph¸p tuyÕn, v× nã lµ tæng hîp cña thµnh phÇn øng
suÊt ph¸p tuyÕn pn vµ thµnh phÇn øng suÊt tiÕp tuyÕn t do tÝnh nhít g©y ra.
b) VËn tèc u cña phÇn tö chÊt láng ta gäi lµ l­u tèc ®iÓm (coi phÇn chÊt láng chiÕm vÞ
trÝ v« cïng nhá nh­ mét ®iÓm).
c) Gia tèc a cña phÇn tö chÊt láng:
Nh÷ng yÕu tè cña chuyÓn ®éng cã thÓ biÕn ®æi liªn tôc theo vÞ trÝ phÇn tö vµ theo thêi
gian, v× vËy chóng lµ hµm sè liªn tôc cña täa ®é kh«ng gian x, y, z vµ thêi gian t:
p = p (x, y, z, t); u = u (x, y, z, t); a = a (x, y, z, t).

§3-2. ChuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh vµ chuyÓn ®éng æn ®Þnh

Trong khi nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng cña chÊt láng chóng ta sÏ dÇn dÇn ®­a ra nhiÒu
c¸ch ph©n lo¹i nh»m ®i s©u vµo tõng mÆt cña chuyÓn ®éng. ë ®©y chóng ta ph©n lo¹i
chuyÓn ®éng ra chuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh vµ chuyÓn ®éng æn ®Þnh.

60
 Ta gäi chuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh lµ chuyÓn ®éng mµ c¸c yÕu tè chuyÓn ®éng phô
thuéc thêi gian tøc lµ:
u = u (x, y, z, t); p = p (x, y, z, t) v.v...
¶u ¶p
hoÆc: ¹ 0; ¹ 0 v.v...
¶t ¶t
ThÝ dô khi mùc n­íc ë trong bÓ chøa thay ®æi th× c¸c
yÕu tè chuyÓn ®éng ë mét ®iÓm bÊt kú trong m«i tr­êng ch¶y
®Òu thay ®æi theo thêi gian.
ThÝ dô nÕu mùc n­íc H gi¶m dÇn, l­u tèc ë ®iÓm A trªn
H×nh 3-1
luång n­íc sÏ gi¶m dÇn (h×nh 3-1).
Ta gäi chuyÓn ®éng æn ®Þnh lµ chuyÓn ®éng mµ c¸c yÕu tè chuyÓn ®éng kh«ng biÕn
®æi theo thêi gian, tøc lµ:
u = u (z, y, z); p = p (x, y, z) v.v...
¶u ¶p
hoÆc: = 0; = 0 v.v...
¶t ¶t
ThÝ dô khi mùc n­íc ch¶y trong bÓ chøa kh«ng ®æi H=const
(h×nh 3-2) th× c¸c yÕu tè chuyÓn ®éng ë mét ®iÓm bÊt kú trong
m«i tr­êng ch¶y ®Òu kh«ng ®æi theo thêi gian, thÝ dô l­u tèc ë
®iÓm A trªn luång n­íc lu«n gi÷ kh«ng ®æi. Chñ yÕu chóng ta
nghiªn cøu chuyÓn ®éng æn ®Þnh cña chÊt láng. H×nh 3-2

§3-3. QuÜ ®¹o - ®­êng dßng

QuÜ ®¹o lµ ®­êng ®i cña mét phÇn tö chÊt láng trong kh«ng gian. Kh¸i niÖm quÜ ®¹o
®èi víi chóng ta kh¸ quen thuéc, th­êng gÆp trong vËt lý, c¬ häc v.v...
§­êng dßng lµ ®­êng cong t¹i mét thêi ®iÓm cho tr­íc, ®i qua c¸c phÇn tö chÊt láng
cã vÐct¬ l­u tèc lµ nh÷ng tiÕp tuyÕn cña ®­êng Êy. Cã thÓ vÏ ®­êng dßng trong m«i tr­êng
chÊt láng nh­ sau:
®
T¹i thêi ®iÓm t phÇn tö chÊt láng M cã tèc ®é u biÓu thÞ b»ng vÐct¬ u , còng ë thêi
®
®iÓm ®ã, phÇn tö chÊt láng M1 ë s¸t c¹nh phÇn tö M vµ n»m trªn vÐct¬ u , cã tèc ®é u1,
®
còng ë thêi ®iÓm ®ã phÇn tö chÊt láng M2 ë s¸t c¹nh phÇn tö M1 vµ n»m trªn vÐct¬ u 1 vµ cã
®
tèc ®é u 2 ; cø tiÕp tôc lµm nh­ trªn, ta cã ®­îc nh÷ng ®iÓm M3, M4... víi nh÷ng vÐct¬ l­u
® ®
tè: u 3 , u 4 ... §­êng cong C ®i qua c¸c ®iÓm M1, M2, M3, M4... lÊy nh÷ng tèc ®é u1, u2, u3,
u4. v. v... lµm nh÷ng tiÕp tuyÕn chÝnh lµ mét ®­êng dßng ë thêi ®iÓm t (h×nh 3-3).

61
 Do vËn tèc cã thÓ thay ®æi ®èi víi thêi gian, nªn kh¸i niÖm ®­êng dßng cã liªn quan
chÆt chÏ ®Õn thêi gian, øng víi nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau ta cã nh÷ng ®­êng dßng kh¸c
nhau. Chó ý ®õng lÉn kh¸i niÖm ®­êng dßng vµ kh¸i niÖm quü ®¹o.
Do ®Þnh nghÜa vÒ ®­êng dßng ta thÊy
hai ®­êng dßng kh«ng thÓ giao nhau hoÆc
tiÕp xóc nhau.
§­ê
ng d
Trong chuyÓn ®éng æn ®Þnh, v× c¸c yÕu ßng
tè chuyÓn ®éng kh«ng thay ®æi theo thêi gian
nªn ®­êng dßng ®ång thêi l¹i lµ quü ®¹o cña
H×nh 3-3
nh÷ng phÇn tö chÊt láng trªn ®­êng dßng Êy.

§3-4. Dßng nguyªn tè, dßng ch¶y

Trong kh«ng gian chøa ®Çy chÊt láng chuyÓn ®éng, ta lÊy mét ®­êng cong kÝn giíi
h¹n mét diÖn tÝch v« cïng nhá dw, tÊt c¶ c¸c ®­êng dßng ®i qua c¸c ®iÓm trªn ®­êng cong
kÝn ®ã t¹o thµnh mét mÆt cã d¹ng mÆt èng (h×nh 3-4a) gäi lµ èng dßng. Khèi l­îng chÊt
láng chuyÓn ®éng ë trong kh«ng gian giíi h¹n bëi èng dßng gäi lµ dßng nguyªn tè. Cã thÓ
h×nh dung dßng nguyªn tè lµ tËp hîp nh÷ng ®­êng dßng ®i qua tÊt c¶ nh÷ng ®iÓm cña diÖn
tÝch dw nãi trªn.

dw dw

H×nh 3-4

Do tÝnh chÊt kh«ng giao nhau cña nh÷ng ®­êng dßng nªn chÊt láng kh«ng thÓ xuyªn
qua èng dßng mµ ®i ra hoÆc ®i vµo dßng nguyªn tè.
Trong kh«ng gian chøa ®Çy chÊt láng chuyÓn ®éng, ta lÊy mét ®­êng cong kÝn giíi
h¹n bëi mét diÖn tÝch h÷u h¹n w bao gåm v« sè diÖn tÝch dw v« cïng nhá vµ b»ng c¸ch nãi
trªn, t¹o nªn v« sè dßng nguyªn tè; tËp hîp nh÷ng dßng nguyªn tè ®ã gäi lµ dßng ch¶y
(h×nh 3-4b). M«i tr­êng chÊt láng chuyÓn ®éng cã thÓ coi lµ m«i tr­êng liªn tôc bao gåm
v« sè dßng nguyªn tè, tøc lµ m«i tr­êng ®ã cã thÓ coi lµ mét dßng ch¶y. Sau nµy trong
nhiÒu ch­¬ng, ta sÏ nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng cña chÊt láng d­íi d¹ng dßng ch¶y (mÉu
nghiªn cøu) nªn cÇn ph¶i x¸c ®Þnh nh÷ng yÕu tè mµ ta gäi lµ yÕu tè thñy lùc cña dßng ch¶y.

62
 Nghiªn cøu tÝnh chÊt ®éng häc vµ ®éng lùc häc cña chÊt láng chuyÓn ®éng ta cã thÓ
dïng hai mÉu chuyÓn ®éng nh­ sau:
A- M«i tr­êng chÊt láng chuyÓn ®éng coi nh­ mét tËp hîp v« sè dßng nguyªn tè;
nghiªn cøu theo mÉu nµy, ta dÔ dµng ®i ®Õn c«ng thøc tÝnh to¸n cho dßng ch¶y cã kÝch
th­íc h÷u h¹n. §ã lµ bµi to¸n mét thø nguyªn (cßn gäi lµ bµi to¸n mét chiÒu) vµ còng lµ
ph­¬ng ph¸p th­êng dïng ®Ó suy ra nh÷ng c«ng thøc tÝnh to¸n.
B- M«i tr­êng chÊt láng chuyÓn ®éng coi nh­ lµ tËp hîp v« sè phÇn tö chÊt láng.
Nghiªn cøu theo mÉu nµy, ta th­êng ®i ®Õn nh÷ng ph­¬ng tr×nh vi ph©n, nh­ng khã tÝch
ph©n ®Ó ®i ®Õn nh÷ng c«ng thøc tÝnh to¸n cho dßng ch¶y thùc tÕ, cã kÝch th­íc cô thÓ. §ã
lµ bµi to¸n ba chiÒu. Ph­¬ng ph¸p nµy cã ý nghÜa rÊt lín vÒ mÆt lý thuyÕt còng nh­ vÒ
ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu.
Ta sÏ tr×nh bµy c¶ hai ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu, theo hai mÉu trªn.

A - M«i tr­êng chuyÓn ®éng coi nh­ mét tËp hîp

cña v« sè dßng nguyªn tè

§3-5. Nh÷ng yÕu tè thñy lùc cña dßng ch¶y

a) MÆt c¾t ­ít hoÆc mÆt ­ít: Lµ mÆt c¾t th¼ng §­êng dßng
gãc víi tÊt c¶ c¸c ®­êng dßng. MÆt c¾t ­ít cã thÓ lµ MÆt c¾t ­ít cong
mÆt ph¼ng (thÝ dô m-m, n-n) (h×nh 3-5) khi c¸c ®­êng
dßng lµ nh÷ng ®­êng th¼ng song song, vµ cã thÓ lµ
mÆt cong (thÝ dô c-c, d-d) khi c¸c ®­êng dßng kh«ng
song song. DiÖn tÝch mÆt c¾t ­ít cña dßng ch¶y th­êng
ký hiÖu lµ w, khi diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít v« cïng nhá dw,
th× ta cã dßng nguyªn tè. MÆt c¾t ­ít ph¼ng
b) Chu vi ­ít: Trong thùc tÕ, chÊt láng th­êng H×nh 3-5
chuyÓn ®éng trong nh÷ng biªn giíi r¾n. Khi ®ã, chu vi
mÆt c¾t ­ít cã bé phËn lµ thµnh r¾n, cã bé phËn kh«ng
ph¶i lµ thµnh r¾n hoÆc cã thÓ toµn bé lµ thµnh r¾n. d

Chu vi ­ít lµ bÒ dµi cña phÇn tiÕp xóc gi÷a chÊt

láng vµ thµnh r¾n trªn mÆt c¾t ­ít, chu vi ­ít ký hiÖu
lµ c (®äc lµ "khi"). H×nh 3-6

Theo h×nh 3-6a: c = AB + BC + CD.

Theo h×nh 3-6b: c = pd.

63
 c) B¸n kÝnh thñy lùc: Lµ tû sè gi÷a diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít w vµ chu vi ­ít c, ký hiÖu
lµ R,
ω
R= (3-1)
x
d) L­u l­îng: Lµ thÓ tÝch chÊt láng ®i qua mét mÆt c¾t ­ít nµo ®ã trong mét ®¬n vÞ
thêi gian, ký hiÖu lµ Q. §¬n vÞ l­u l­îng th­êng lµ m 3/s, l/s.

Gi¶ thiÕt cã mét diÖn tÝch ph¼ng dw, tèc ®é u cña chÊt láng ®i qua diÖn tÝch lËp víi
ph¸p tuyÕn cña diÖn tÝch mét gãc a. ThÓ tÝch chÊt láng dW ®i qua trong thêi gian dt râ rµng
b»ng thÓ tÝch h×nh trô ®¸y dw, dµi udt tøc b»ng tÝch sè ®¸y dw víi chiÒu cao udtcosa
(h×nh 3-7):
dW = dQ . dt = udt . cosa . dw.
Gäi un lµ h×nh chiÕu cña u lªn ph¸p tuyÕn, ta cã u n = ucosa, vËy:
dQ = undw.
NÕu diÖn tÝch ph¼ng dw l¹i lµ mÆt c¾t ­ít cña mét dßng nguyªn tè th× râ rµng l­u tèc
®iÓm trªn mÆt c¾t ­ít ph¶i th¼ng gãc víi mÆt ®ã (theo ®Þnh nghÜa cña mÆt c¾t ­ít). VËy l­u
l­îng nguyªn tè dQ cña dßng nguyªn tè b»ng:
dQ = udw. (3-2)
L­u l­îng cña toµn dßng ch¶y lµ tæng sè c¸c l­u l­îng nguyªn tè trªn mÆt c¾t ­ít
cña toµn dßng:
Q = ò dQ = ò udω . (3-3)
ω ω

un
a
dw

H×nh 3-7 H×nh 3-8

e) L­u tèc trung b×nh cña dßng ch¶y t¹i mét mÆt c¾t lµ tû sè l­u l­îng Q ®èi víi diÖn
tÝch w cña mÆt c¾t ­ít ®ã, ký hiÖu b»ng v, ®¬n vÞ th­êng ®o b»ng m/s, cm/s.
Q
v= (3-4)
ω
Theo ®Þnh nghÜa nµy ta cã thÓ thay thÕ dßng ch¶y thùc tÕ cã sù ph©n bè c¸c vÐct¬ l­u
tèc ®iÓm u kh«ng ®Òu trªn mÆt c¾t ­ít b»ng dßng ch¶y t­ëng t­îng cã c¸c vÐct¬ l­u tèc
song song vµ b»ng nhau trªn mÆt c¾t ­ít vµ b»ng v sao cho l­u l­îng ®i qua hai dßng ch¶y

64
®ã ®Òu b»ng nhau. C¨n cø vµo ®iÒu gi¶i thÝch nµy ta thÊy râ rµng viÖc thay thÕ ®ã chØ lµm
®­îc khi mÆt c¾t ­ít lµ mÆt ph¼ng, cho nªn kh¸i niÖm l­u tèc trung b×nh trªn mÆt c¾t ­ít v
liªn quan chÆt chÏ ®Õn ®iÒu kiÖn mÆt c¾t ph¶i lµ mÆt ph¼ng hoÆc nãi c¸ch kh¸c, ®iÒu kiÖn
c¸c ®­êng dßng ph¶i lµ song song. Trong tr­êng hîp dßng ch¶y ph¼ng sù thay thÕ nãi trªn
cã nghÜa lµ cã thÓ thay thÕ ®­êng cong ph©n bè l­u tèc ®iÓm u b»ng ®­êng th¼ng ph©n bè
l­u tèc trung b×nh v sao cho diÖn tÝch ®å ph©n bè l­u tèc thùc W = ò udω b»ng diÖn tÝch
ω
h×nh ch÷ nhËt Ω' = vω (h×nh 3-8).
Tõ (3-3) vµ (3-4) ta viÕt ®­îc:

ò udω
ω
v= (3-5)
ω
Nh­ vËy, l­u l­îng b»ng thÓ tÝch h×nh trô cã ®¸y lµ mÆt c¾t ­ít, cã chiÒu cao b»ng l­u
tèc trung b×nh mÆt c¾t ­ít v (h×nh 3-8).
Trong khi nghiªn cøu nhiÒu vÊn ®Ò thñy lùc, rÊt hay dïng l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t
­ít v, v× thÕ kh¸i niÖm nµy rÊt quan träng.
C¸c yÕu tè thñy lùc tr×nh bµy ë trªn ®Òu nãi cho mét mÆt c¾t; chóng thay ®æi tõ mÆt
c¾t nµy sang mÆt c¾t kh¸c, tøc lµ thay ®æi theo chiÒu dßng ch¶y vµ lµ hµm sè cña chiÒu
chuyÓn ®éng s. Do ®ã, bµi to¸n nghiªn cøu theo mÉu dßng nguyªn tè trë thµnh bµi to¸n
mét chiÒu.

§3-6. Ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng ch¶y æn ®Þnh

ChÊt láng chuyÓn ®éng mét c¸ch liªn tôc, nghÜa lµ trong m«i tr­êng chÊt láng chuyÓn
®éng kh«ng h×nh thµnh nh÷ng vïng kh«ng gian trèng kh«ng, kh«ng chøa chÊt láng. TÝnh
chÊt liªn tôc ®ã cã thÓ biÓu thÞ bëi biÓu thøc to¸n häc gäi lµ ph­¬ng tr×nh liªn tôc.
Tr­íc tiªn ta x¸c lËp ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng nguyªn tè ch¶y æn ®Þnh. Trªn
mét dßng nguyªn tè ta lÊy hai mÆt c¾t A vµ B cã diÖn tÝch t­¬ng øng lµ dw1 vµ dw2
(h×nh 3-9) víi l­u tèc ®iÓm t­¬ng øng u1, u2. Sau thêi gian dt, thÓ tÝch chÊt láng ë trong
dßng nguyªn tè giíi h¹n bëi hai mÆt A vµ B cã vÞ trÝ míi lµ thÓ tÝch cña dßng giíi h¹n bëi
c¸c mÆt c¾t A' vµ B'. BiÕt r»ng trong chuyÓn ®éng æn ®Þnh, h×nh d¹ng cña dßng nguyªn tè
kh«ng thay ®æi theo thêi gian, ®ång thêi chÊt láng kh«ng xuyªn qua èng dßng mµ ®i ra
hoÆc ®i vµo dßng nguyªn tè. Ta cã thÓ nãi r»ng: muèn trong dßng nguyªn tè kh«ng cã chç
trèng, ®èi víi chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc th× thÓ tÝch chÊt láng trong ®o¹n dßng nguyªn tè
giíi h¹n bëi hai mÆt c¾t ­ít A vµ B ph¶i lµ mét trÞ sè kh«ng ®æi tøc lµ: thÓ tÝch khèi [A, B] =
thÓ tÝch khèi [A', B']. V× thÓ tÝch khèi [A', B] lµ chung nªn ta cã: thÓ tÝch khèi [A, A'] = thÓ
tÝch khèi [B, B']. ThÓ tÝch khèi [A, A'] = dw1u1dt; thÓ tÝch khèi [B, B'] = dw2u2dt.
VËy: u1dw1dt = u2dw2dt

65
 Do ®ã: u1dw1 = u2dw2 (3-6)
Ph­¬ng tr×nh (3-6) lµ ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng nguyªn tè.
Theo (3-2) biÓu thøc (3-6) viÕt thµnh:
dQ1 = dQ2 hoÆc dQ = const. (3-7)
Chó ý r»ng trong ph­¬ng tr×nh (3-6) kh«ng cã yÕu tè lùc nªn nã ®óng cho c¶ chÊt
láng lý t­ëng lÉn chÊt láng thùc.

w w

H×nh 3-9

Tõ ph­¬ng tr×nh liªn tôc (3-6) cña dßng nguyªn tè æn ®Þnh, ta suy ra ph­¬ng tr×nh
liªn tôc cho dßng ch¶y æn ®Þnh. Ta tÝch ph©n ph­¬ng tr×nh (3-6) cho toµn mÆt c¾t w:

ò u1dω1 = ò u2 dω2 (3-8)

ω1 ω2

Theo (3-5) cã thÓ dùa vµo l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t ­ít v1 vµ v2 t­¬ng øng víi mÆt
c¾t ­ít w1 vµ w2 : nh­ vËy ph­¬ng tr×nh (3-8) viÕt thµnh:
v1w1 = v2 w2 (3-9)
§ã lµ ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng ch¶y æn ®Þnh cña chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc, nã
®óng cho c¶ chÊt láng lý t­ëng lÉn chÊt láng thùc tÕ. Tõ c«ng thøc (3-4) cã thÓ biÕn ®æi
(3-8) thµnh: Q1 = Q2 hoÆc:
Q = const.
Nh­ vËy, trong dßng ch¶y æn ®Þnh, l­u l­îng qua c¸c mÆt c¾t ®Òu b»ng nhau. Chó ý
r»ng tõ (3-9) cã thÓ viÕt:
v1 ω 2
= (3-10)
v 2 ω1
tøc lµ trong dßng ch¶y æn ®Þnh, l­u tèc trung b×nh tû lÖ nghÞch víi diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít.
ThÝ dô 1: N­íc ch¶y ®Çy qua mét èng trßn cã ®­êng kÝnh d1= 20 cm, råi sang mét
èng trßn kh¸c d2 = 10 cm, víi l­u l­îng 30 l/s.
T×m tèc ®é trung b×nh v cña dßng ch¶y trong mçi èng
L­u l­îng Q = 30 l/s = 0,03 m3/s.

66
 L­u tèc trong èng thø nhÊt:
Q Q 0, 03
v1 = = 2 = = 0, 95 m / s
ω1 πd1 / 4 3,14 ´ 0,12 / 4
L­u tèc trong èng thø hai:
Q Q 0, 03
v2 = = 2 = = 3,8 m / s
ω2 πd 2 / 4 3,14 ´ 0,12 / 4

§3-7. Ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè

chÊt láng lý t­ëng ch¶y æn ®Þnh

§Ó suy ra ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy, ta ¸p dông ®Þnh luËt ®éng n¨ng: "sù biÕn thiªn ®éng
n¨ng cña mét khèi l­îng nhÊt ®Þnh khi nã di ®éng trªn mét qu∙ng ®­êng, b»ng c«ng cña
c¸c lùc t¸c dông lªn khèi l­îng ®ã, còng trªn qu∙ng ®­êng ®ã".
w

D
Z1
Z2 D

H×nh 3-10

Trong dßng ch¶y æn ®Þnh cña chÊt láng lý t­ëng, ta xÐt mét ®o¹n dßng nguyªn tè giíi
h¹n bëi hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 (h×nh 3-10) cã diÖn tÝch t­¬ng øng dw1 vµ dw2. Ta lÊy mét
mÆt ph¼ng n»m ngang Ox lµm mÆt chuÈn; mÆt c¾t 1-1 cã träng t©m ë ®é cao z1 ®èi víi mÆt
chuÈn, ¸p suÊt thñy ®éng lªn mÆt c¾t ®ã lµ p1, l­u tèc lµ u1; mÆt c¾t 2-2 cã nh÷ng trÞ sè
t­¬ng øng lµ z2, p2 vµ u2. V× nh÷ng mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 v« cïng nhá nªn cã thÓ gi¶ thiÕt lµ
nh÷ng trÞ sè u1, p1 vµ u2, p2 kh«ng ®æi ®èi víi bÊt kú ®iÓm nµo trªn nh÷ng mÆt c¾t
t­¬ng øng.
Sau mét thêi gian v« cïng nhá Dt, c¸c phÇn tö chÊt láng cña mÆt c¾t ­ít 1-1 ®∙ di
®éng ®­îc mét qu∙ng ®Õn vÞ trÝ 1'-1', ®é dµi Ds1 cña qu∙ng ®ã b»ng:
Ds1 = u1Dt.
Còng trong thêi gian Dt, c¸c phÇn tö chÊt láng cña mÆt c¾t 2-2, di ®éng mét qu∙ng
®Õn vÞ trÝ míi 2'-2', ®é dµi Ds2 cña qu∙ng ®ã b»ng:
Ds2 = u2Dt.

67
 L­u l­îng qua mÆt c¾t ­ít 1-1 vµ 2-2 b»ng:
dQ = u1dw1 = u2dw2.
Kh«ng gian gi÷a 1-1 vµ 2'-2' cã thÓ chia lµm 3 khu: a, b, c (xem h×nh 3-10).
Trong thêi gian Dt, sù biÕn thiªn ®éng n¨ng D(®n) cña ®o¹n dßng nguyªn tè ®ang xÐt
b»ng hiÖu sè ®éng n¨ng cña khu c vµ khu a, v× ®éng n¨ng cña khu b kh«ng ®æi:

u 22 u2 γ æ u 2 - u12 ö
D(®n) = ρdQΔt - ρdQΔt 1 = dQΔt ç 2 ÷÷
2 2 g ç 2
è ø
Ta tÝnh ®Õn c«ng cña c¸c lùc ngoµi t¸c dông lªn khèi ®o¹n dßng nguyªn tè ®ang xÐt.
C¸c lùc ngoµi gåm träng lùc vµ ¸p lùc thñy ®éng.
C«ng sinh ra bëi träng lùc Ctr.1 cña ®o¹n dßng nguyªn tè ®ang xÐt b»ng c«ng cña
träng l­îng khèi chÊt láng khu a di chuyÓn mét ®é cao b»ng z 1 – z2 ®i tíi khu c, tøc lµ:
Ctr.1 = gdw1Ds1(z1 – z2) = gdQDt(z1 – z2).
¸p lùc thñy ®éng t¸c dông lªn ®o¹n nguyªn tè ®ang xÐt gåm lùc:
P1 = p1 dw1, h­íng th¼ng gãc vµo mÆt c¾t ­ít 1-1;
P2 = p2 dw2, h­íng th¼ng gãc vµo mÆt c¾t ­ít 2-2;
c¸c ®éng ¸p lùc bªn h­íng th¼ng gãc víi ph­¬ng chuyÓn ®éng nªn kh«ng sinh ra c«ng.
C«ng sinh ra bëi ¸p lùc P1 vµ P2 b»ng:
C¸p = P1Ds1 - P2Ds2 = p1 dw1Ds1 - p2 dw2Ds2,
= p1 dw1u1Dt - p2 dw2u2Dt = dQ(p1 - p2) Dt.
Theo ®Þnh luËt ®éng n¨ng ta viÕt ®­îc:
D(®n) = Ctr.1 + C¸p,
tøc lµ:

γ æ u 2 - u12 ö
dQΔt ç 2 ÷ = gdQΔt (z1 - z 2 ) + dQ(p1 - p 2 )Dt
g ç 2 ÷
è ø
Chia hai vÕ cho gdQDt, tøc lµ viÕt ph­¬ng tr×nh ®éng n¨ng cho mét ®¬n vÞ träng l­îng
chÊt láng, ta cã:
u 22 u12 p p
- = z1 - z 2 + 1 - 2
2g 2 g γ γ
Tõ ®ã:

p1 u12 p u2
z1 + + = z2 + 2 + 2 (3-11)
γ 2g γ 2g

68
 V× c¸c mÆt 1-1 vµ 2-2 cña dßng nguyªn tè lµ tïy ý chän, nªn ph­¬ng tr×nh (3-11) cã
thÓ viÕt d­íi d¹ng:

p u2
z + + = const (3-12)
γ 2g

Ph­¬ng tr×nh (3-11), (3-12) gäi lµ ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè chÊt láng
lý t­ëng chuyÓn ®éng æn ®Þnh. Ph­¬ng tr×nh nµy lµ mét ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña thñy lùc,
rÊt quan träng.

§3-8. Ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè

chÊt láng thùc, ch¶y æn ®Þnh

Ta ®∙ biÕt chÊt láng thùc cã tÝnh nhít vµ khi nã chuyÓn ®éng th× sinh ra søc ma s¸t
trong lµm c¶n trë chuyÓn ®éng. Muèn kh¾c phôc søc c¶n ®ã chÊt láng ph¶i tiªu hao mét
phÇn c¬ n¨ng biÕn thµnh nhiÖt n¨ng mÊt ®i kh«ng lÊy l¹i ®­îc.

p u2
V× vËy ®èi víi chÊt láng thùc: z + + ¹ const , mµ gi¶m däc theo chiÒu ch¶y.
γ 2g
NÕu chÊt láng chuyÓn ®éng tõ mÆt c¾t 1-1 ®Õn 2-2 th×:

p1 u12 p u2
z1 + + > z2 + 2 + 2 .
γ 2g γ 2g

Ký hiÖu h'w lµ phÇn n¨ng l­îng bÞ tiªu hao khi mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng
chuyÓn ®éng tõ mÆt c¾t 1-1 ®Õn 2-2 th× ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè chÊt láng
thùc viÕt cho mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 lµ:
p1 u12 p u2
z1 + + = z 2 + 2 + 2 + h 'w . (3-13)
γ 2g γ 2g
Sè h¹ng h'w gäi lµ tæn thÊt n¨ng l­îng ®¬n vÞ cña dßng nguyªn tè, h'w còng cßn gäi lµ
tæn thÊt cét n­íc cña dßng nguyªn tè.

p1 u12
NÕu ta gäi H = z + + = const , th× ë bÊt kú mét mÆt c¾t 2-2 nµo ë sau mÆt c¾t 1-
γ 2g
1, ta ®Òu cã:
p u2
z + + + h 'w = H = const . (3-13')
γ 2g
Ph­¬ng tr×nh (3-13') còng lµ mét d¹ng cña ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè
chÊt láng thùc.

69
§3-9. ý nghÜa n¨ng l­îng vµ thñy lùc cña ph­¬ng tr×nh
BÐcnuiy viÕt cho dßng nguyªn tè ch¶y æn ®Þnh

1. ý nghÜa n¨ng l­îng cña ba sè h¹ng trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy

Trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy c¸c sè h¹ng ®Òu viÕt ®èi víi mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt
p
láng. Ta nhí r»ng ë thñy tÜnh häc ®∙ gi¶i thÝch ý nghÜa n¨ng l­îng cña hai sè h¹ng z vµ ;
γ
p æ pö
z lµ vÞ n¨ng ®¬n vÞ; lµ ¸p n¨ng ®¬n vÞ. Tæng sè çç z + ÷ ®¹i biÓu thÕ n¨ng ®¬n vÞ. Cßn sè
γ è γ ÷ø
u2
h¹ng thø ba tõ qu¸ tr×nh suy diÔn ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy b»ng ®Þnh luËt ®éng n¨ng, ta
2g
u2
thÊy r»ng: chÝnh lµ ®éng n¨ng cña mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng gäi t¾t lµ ®éng
2g
n¨ng ®¬n vÞ.
æ p u ö÷
2
Tæng sè cña ba sè h¹ng: ç z + + trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy biÓu thÞ tæng c¬
ç γ 2g ÷
è ø
n¨ng cña mét ®¬n vÞ träng l­îng, tøc lµ tæng sè thÕ n¨ng ®¬n vÞ vµ ®éng n¨ng ®¬n vÞ.
Tæng c¬ n¨ng ®èi víi mét mÆt chuÈn chän tr­íc cña mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng
cña dßng nguyªn tè gäi lµ c¬ n¨ng ®¬n vÞ cña dßng nguyªn tè.
Do ®ã ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè chÊt láng lý t­ëng nãi r»ng: trªn tÊt
c¶ c¸c mÆt c¾t ­ít cña dßng nguyªn tè chÊt láng lý t­ëng, c¬ n¨ng ®¬n vÞ cña chÊt láng lµ
mét h»ng sè. Cßn ®èi víi dßng nguyªn tè chÊt láng thùc th× ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy (3-13)
nãi r»ng: c¬ n¨ng ®¬n vÞ cña dßng nguyªn tè gi¶m ®i däc theo ph­¬ng ch¶y.
Nh­ vËy ý nghÜa cña ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy vÒ ph­¬ng diÖn vËt lý chÝnh lµ mét c¸ch
biÓu ®¹t ®Þnh luËt b¶o toµn n¨ng l­îng trong thiªn nhiªn do L«m«n«xèp ®Ò ra.

2. ý nghÜa thñy lùc cña ba sè h¹ng trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy

Trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy, sè h¹ng thø nhÊt z ®¹i biÓu ®é cao cña träng t©m mÆt
c¾t ­ít nguyªn tè ®èi víi mét mÆt chuÈn, cã thø nguyªn ®é dµi. Sè h¹ng nµy cßn gäi lµ ®é
cao h×nh häc hoÆc cét n­íc vÞ trÝ.
p
Sè h¹ng thø hai , nh­ ta ®∙ biÕt ë thñy tÜnh häc, còng cã thø nguyªn ®é dµi; nÕu ta
γ
p
cã thÓ cïng bít ®i l­îng a ë hai vÕ cña ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy th× ph­¬ng tr×nh vÉn ®óng;
γ
nh­ vËy, trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy ta ®∙ cã thÓ dïng ®é cao ¸p suÊt tuyÖt ®èi hoÆc ®é cao
p
¸p suÊt d­. VËy sè h¹ng thø hai ®¹i biÓu cho ®é cao ¸p suÊt cña mÆt c¾t ­ít nguyªn tè,
γ
th­êng gäi lµ cét n­íc ¸p suÊt.
70
 u2
Sè h¹ng thø ba cña ph­¬ng tr×nh còng cã thø nguyªn lµ ®é dµi L, v× thø nguyªn
2g
cña l­u tèc lµ LT-1, cña gia tèc träng lùc lµ LT-2, nªn thø nguyªn cña sè h¹ng thø ba lµ:
(LT -1)2
= L.
LT - 2
Nã ®¹i biÓu cho ®é cao mµ ta ®∙ thÊy trong vËt lý: ®ã lµ ®é cao ®¹t ®­îc khi ta nÐm mét vËt
theo ®­êng th¼ng ®øng tõ d­íi lªn trªn víi tèc ®é ban ®Çu lµ u, kh«ng cã trë lùc g× cña
æ u 2 ö÷ u2
ç
ngo¹i giíi ®èi víi sù chuyÓn ®éng cña vËt h = , sè h¹ng gäi lµ cét n­íc l­u tèc.
ç 2g ÷ 2g
è ø
VËy ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy viÕt cho dßng nguyªn tè chÊt láng lý t­ëng (3-11) cã thÓ
biÓu ®¹t nh­ sau: ®èi víi mçi ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng trªn mét dßng nguyªn tè ®∙ biÕt,
tæng sè ba cét n­íc: cét n­íc vÞ trÝ, cét n­íc ¸p suÊt vµ cét n­íc l­u tèc lµ h»ng sè.
V× c¸c sè h¹ng cña ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy ®Òu cã thø nguyªn lµ ®é cao, nªn cã thÓ
dïng h×nh vÏ ®Ó ph¶n ¶nh sù biÕn thiªn cña c¸c cét n­íc däc theo dßng ch¶y, vÏ theo tØ lÖ
xÝch ®Þnh tr­íc.
Gi¶ sö cã mét dßng nguyªn tè chÊt láng lý t­ëng (h×nh 3-11) trªn ®ã lÊy hai mÆt c¾t
­ít 1-1 vµ 2-2, träng t©m cña hai mÆt c¾t lµ A vµ B ë ®é cao z1 vµ z2 ®èi víi mÆt chuÈn 0-0.
T¹i ®iÓm A cña mÆt c¾t ­ít 1-1 ta vÏ ®o¹n AA1 th¼ng ®øng, ®¹i biÓu cho cét n­íc ¸p suÊt
p1 u2
; t¹i ®iÓm A1, ta thªm vµo mét ®o¹n th¼ng ®øng A1A2 ®¹i biÓu cho cét n­íc l­u tèc 1 .
γ 2g
Ta còng lµm t­¬ng tù nh­ vËy cho ®iÓm B cña mÆt c¾t 2-2.
æ p u ö÷
2
ç
V× tæng sè z + + t¹i bÊt kú mÆt c¾t ­ít nguyªn tè nµo trªn cïng mét dßng
ç γ 2g ÷
è ø
nguyªn tè lµ mét h»ng sè, nªn nh÷ng ®Ønh A2, B2 v.v... cña tæng sè nh÷ng ®o¹n th¼ng nhá
®Òu cïng ë trªn mét ®­êng th¼ng n»m ngang c¸ch mÆt chuÈn mét ®o¹n kh«ng ®æi H.
§­êng th¼ng ®ã gäi lµ ®­êng tæng cét n­íc, ®­êng nµy biÓu diÔn sù biÕn thiªn cña n¨ng
l­îng ®¬n vÞ däc dßng ch¶y nªn cßn gäi lµ ®­êng n¨ng. §é cao H kÓ tõ mÆt chuÈn gäi lµ
cét n­íc ®éng lùc cña dßng ch¶y hoÆc lµ tæng cét n­íc.

§­êng n¨ng

§­êng cét n­íc ®o ¸p

H
g g

MÆt chuÈn

H×nh 3-11
71
 æ pö
§­êng ®i qua c¸c ®Ønh ®o¹n çç z + ÷÷ cña c¸c mÆt c¾t trªn mét dßng nguyªn tè gäi lµ
è γø
®­êng cét n­íc ®o ¸p hoÆc lµ ®­êng thÕ n¨ng. Chó ý r»ng cét n­íc ¸p suÊt nh­ ®∙ ®Þnh
p p
nghÜa, biÓu thÞ bëi thùc chÊt lµ ¸p n¨ng; cßn cét n­íc ®o ¸p biÓu thÞ bëi z + , thùc
γ γ
chÊt lµ thÕ n¨ng. H×nh d¹ng cña ®­êng cét n­íc ®o ¸p quyÕt ®Þnh bëi h×nh d¹ng cña dßng
nguyªn tè. T¹i n¬i mµ dßng më réng ra, l­u tèc gi¶m nªn ®­êng cét n­íc ®o ¸p h­íng lªn
trªn; t¹i n¬i mµ dßng thu hÑp l¹i, l­u tèc t¨ng lªn th× ®­êng cét n­íc ®o ¸p l¹i thÊp xuèng,
do ®ã ®­êng cét n­íc ®o ¸p cã thÓ lµ n»m ngang, lªn cao hoÆc xuèng thÊp, tøc lµ cã thÓ lµ
®­êng th¼ng, ®­êng cong tïy theo h×nh d¹ng cña dßng nguyªn tè.
ë nh÷ng bµi to¸n vÒ dßng ch¶y, trong ®ã cét n­íc vÞ trÝ z kh«ng ®æi däc theo dßng
nguyªn tè, c¨n cø vµo ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy (3-11) hoÆc (3-12) ta thÊy:
p1 u12 p 2 u 22
+ = +
γ 2g γ 2g
Tõ ®ã suy ®­îc r»ng: ë n¬i nµo l­u tèc nhá th× ¸p suÊt thñy ®éng lín, ë n¬i nµo l­u
tèc lín th× ¸p suÊt thñy ®éng nhá.
§èi víi ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy viÕt cho dßng nguyªn tè chÊt láng thùc (3-13), v× c¬
n¨ng ®¬n vÞ cña dßng nguyªn tè gi¶m ®i theo chiÒu ch¶y nªn ®­êng tæng cét n­íc kh«ng
thÓ n»m ngang ®­îc, chØ cã thÓ thÊp dÇn mµ th«i; nã cã thÓ lµ mét ®­êng th¼ng hoÆc cong
v× trÞ sè h'w cã thÓ t¨ng ®Òu hoÆc kh«ng ®Òu däc theo chiÒu ch¶y.

§3-10. §é dèc thñy lùc vµ ®é dèc ®o ¸p cña dßng

nguyªn tè

Ta gäi ®é dèc thñy lùc lµ tû sè h¹ thÊp cña ®­êng tæng cét n­íc tøc ®­êng n¨ng ®èi
víi ®é dµi cña ®o¹n dßng nguyªn tè trªn ®ã thùc hiÖn ®é h¹ thÊp; th­êng dïng J' ®¹i biÓu
®é dèc thñy lùc cña dßng nguyªn tè.
Trong tr­êng hîp tæng qu¸t, khi ®­êng cét n­íc lµ ®­êng cong (h×nh 3-12) th× c¸c ®é
dèc ë c¸c mÆt c¾t ­ít kh«ng b»ng nhau; khi ®ã th­êng dïng ®¹o hµm ®Ó biÓu thÞ ®é dèc
thñy lùc ë tõng mÆt c¾t:

dH dæ p u 2 ö dh 'w
J' = - = - çz + + ÷= , (3-14)
dl dl çè γ 2g ÷ø dl

trong ®ã H lµ tæng cét n­íc,  lµ ®é dµi cña ®o¹n dßng nguyªn tè. §é dèc thñy lùc ph¶i lµ
trÞ sè d­¬ng nªn ®»ng tr­íc ®¹o hµm ph¶i ®Æt dÊu ©m, v× däc theo chiÒu ch¶y sè gia (dH)
bao giê còng ©m.

72
 Khi ®­êng tæng cét n­íc lµ mét ®­êng th¼ng (h×nh 3-13) th× ®é dèc thñy lùc lµ:

h 'w
J' = (3-15)
l

§­ §­
ên ên
gc gn
ét ¨n
§­êng n¨ng n­ g
íc
®o
¸p
§­êng cét n­íc ®o ¸p

H'
g g
l

MÆt chuÈn

H×nh 3-12 H×nh 3-13

Ta gäi ®é dèc ®­êng ®o ¸p tøc ®é dèc ®­êng thÕ n¨ng lµ tû sè ®é thÊp xuèng hoÆc lªn
cao cña ®­êng ®o ¸p ®èi víi ®é dµi cña dßng nguyªn tè trªn ®ã thùc hiÖn sù h¹ thÊp hoÆc
d©ng cao ®ã.
§é dèc ®­êng ®o ¸p cña dßng nguyªn tè biÓu thÞ b»ng J'p lµ:
æ pö
dçz + ÷
γø
J'p = ± è (3-16)
dl
DÊu ± biÓu thÞ ®é gia cña cét n­íc ®o ¸p däc theo dßng ch¶y, cã thÓ lµ d­¬ng, cã thÓ
lµ ©m. Trong tr­êng hîp ®Æc biÖt, khi diÖn tÝch cña mÆt c¾t ­ít dw = const, tøc lµ l­u tèc u
u2
vµ cét n­íc l­u tèc kh«ng ®æi däc theo dßng ch¶y, ®é dèc thñy lùc vµ ®é dèc ®­êng
2g
cét n­íc ®o ¸p b»ng nhau J' = J'p.

§3-11. Ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña toµn dßng (cã kÝch

th­íc h÷u h¹n) chÊt láng thùc, ch¶y æn ®Þnh

Nh­ ®∙ nãi ë trªn, m«i tr­êng liªn tôc chÊt láng chuyÓn ®éng cã kÝch th­íc h÷u h¹n
cã thÓ coi lµ tæng hîp v« sè dßng nguyªn tè. §Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tÕ, cÇn ph¶i më
réng ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè chÊt láng thùc ch¶y æn ®Þnh ra cho toµn
dßng cã kÝch th­íc h÷u h¹n.
Trªn cïng mét mÆt c¾t w cña dßng ch¶y, l­u tèc vµ ¸p suÊt thñy ®éng p th­êng ph©n
bè kh¸c nhau ë c¸c dßng nguyªn tè kh¸c nhau, quy luËt ph©n bè th­êng còng kh«ng biÕt;

73
v× vËy, sù suy réng t×m ra ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho toµn dßng ch¶y còng chØ tiÕn hµnh
®­îc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh cña dßng ch¶y. §iÒu kiÖn ®ã lµ dßng ch¶y ph¶i ®æi
dÇn, chø kh«ng ®ét ngét. Sau ®©y, chóng ta nghiªn cøu tr­íc hÕt vÒ dßng ch¶y ®æi dÇn.
Dßng ch¶y ®æi dÇn lµ dßng ch¶y æn ®Þnh, cã c¸c ®­êng dßng gÇn lµ ®­êng th¼ng song
song, nghÜa lµ:
1- gãc b gi÷a c¸c ®­êng dßng rÊt nhá
2- b¸n kÝnh cong r cña ®­êng dßng kh¸ lín (h×nh 3-14)
MÆt
c¾t
b ­ít MÆt
tÝnh c¾t
to¸n ­ít
thùc

H×nh 3-14

Dßng ch¶y nh­ vËy cã ®Çy ®ñ ®iÒu kiÖn cho

phÐp ta kh«ng tÝnh ®Õn lùc qu¸n tÝnh (sinh ra bëi ®é
cong cña ®­êng dßng) t­¬ng ®èi nhá. MÆt c¾t ­ít cña
dßng ch¶y ®æi dÇn ®­îc coi nh­ mÆt ph¼ng, nh÷ng
®­êng dßng ®­îc coi nh­ vu«ng gãc víi mÆt c¾t ­ít
ph¼ng; khi ®ã nh÷ng thµnh phÇn l­u tèc vµ gia tèc
n»m ngang trªn mÆt c¾t ­ít ®­îc coi nh­ cã thÓ bá ®i H×nh 3-15
(trªn h×nh 3-14c, ux » u, uy » 0). Cïng mét dßng ch¶y
cã thÓ cã nh÷ng mÆt c¾t ­ít, ë ®ã sù chuyÓn ®éng lµ
®æi dÇn ®ång thêi cã nh÷ng mÆt c¾t ­ít, ë ®ã sù
chuyÓn ®éng lµ ®æi ®ét ngét (h×nh 3-15). T¹i nh÷ng
mÆt c¾t ­ít ë ®ã dßng ch¶y lµ ®æi dÇn, tøc lµ ë ®ã, lùc
qu¸n tÝnh kh«ng ®¸ng kÓ mµ chØ cã t¸c dông cña träng g
lùc lµ lùc khèi l­îng ®éc nhÊt, th× ¸p suÊt thñy ®éng
kh«ng cã thµnh phÇn tiÕp tuyÕn trªn nh÷ng mÆt c¾t g
­ít ®ã (v× mÆt c¾t ­ít ®­îc coi lµ ph¼ng vµ th¼ng gãc
víi ®­êng dßng), sù ph©n bè ¸p suÊt thñy ®éng hoµn
toµn gièng nh­ sù ph©n bè ¸p suÊt thñy tÜnh. Nh­ vËy
H×nh 3-16
trªn nh÷ng mÆt c¾t ­ít ®ã, theo c«ng thøc c¬ b¶n cña
thñy tÜnh (2-19), ta cã:
p
z + = const,
γ
trong ®ã z, p øng víi tõng vÞ trÝ trªn mÆt c¾t ­ít (h×nh 3-16).

74
 Trªn h×nh 3-16, nh÷ng mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 lµ nh÷ng mÆt t¹i ®ã dßng ch¶y ®æi dÇn; ®èi
víi nh÷ng ®iÓm trªn cïng mÆt c¾t ­ít 1-1, cét n­íc ®o ¸p tøc thÕ n¨ng ®Òu b»ng nhau:
pa p p p
za + = zb + b = zc + c = z1 + 1 .
γ γ γ γ
§èi víi nh÷ng ®iÓm trªn mÆt c¾t ­ít 2-2, cét n­íc ®o ¸p còng b»ng nhau:

p 'a p' p' p

z 'a + = z 'b + b = z 'c + c = z 2 + 2 .
γ γ γ γ
Nh­ng chó ý r»ng cét n­íc ®o ¸p ë nh÷ng mÆt c¾t kh¸c nhau cã trÞ sè kh¸c nhau:
p1 p
z1 + ¹ z2 + 2 .
γ γ
Dùa vµo hai kh¸i niÖm: kh¸i niÖm vÒ dßng ch¶y ®æi dÇn vµ kh¸i niÖm vÒ l­u tèc trung
b×nh mÆt c¾t ­ít v (xem §3-5), ta cã thÓ ®i tõ ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè suy
diÔn ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña toµn dßng.
Gi¶ thiÕt toµn dßng ch¶y thùc lµ dßng ch¶y æn ®Þnh, gåm v« sè dßng nguyªn tè
(h×nh 3-17). Trªn toµn dßng ch¶y t¹i hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 cã diÖn tÝch w1 vµ w2, ta lÊy mét
dßng nguyªn tè tïy ý; theo (3-13), cã thÓ viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè
chÊt láng thùc.

a
§­êng n¨ng
§­êng
cét n­ a
íc ®o
¸p
g w

w g

w w

H×nh 3-17
Ta gäi l­u l­îng dßng nguyªn tè lµ dQ, träng l­îng t­¬ng øng lµ gdQ. ViÕt biÓu thøc
n¨ng l­îng cña toµn dßng, muèn vËy ph¶i nh©n c¸c sè h¹ng cña ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy
(3-13) cho gdQ, sau ®ã tÝch ph©n ®èi víi toµn mÆt c¾t w1 vµ w2:

æ p1 ö u12 æ p2 ö u 22
ò ç z1 + ÷ γdQ + ò γdQ = ò z
ç 2 + ÷ γdQ + ò γdQ + ò h 'w γdQ . (3-17)
w1 è γ ø w1 2g ω2 è γ ø ω2 2g ω2

Nh­ vËy, ta ph¶i gi¶i quyÕt ba d¹ng tÝch ph©n sau ®©y:

æ pö u2 '
ò ç z + ÷ γdQ ;
wè γø ò 2g γdQ ; ò h w γdQ .
ω ω

75
 æ pö
TÝch ph©n thø nhÊt ò ç z + ÷ γdQ biÓu thÞ tæng thÕ n¨ng cña chÊt láng t¹i mÆt c¾t ­ít.
wè γø
Muèn tÝch ph©n ®­îc ph¶i gi¶ sö lµ cã dßng ch¶y ®æi dÇn t¹i mÆt c¾t ­ít mµ ta muèn tÝch
æ pö
ph©n, v× nh­ trªn ®∙ nãi, khi dßng ch¶y lµ ®æi dÇn t¹i mÆt c¾t ­ít ®ang xÐt, trÞ sè ç z + ÷
è γø
trªn mÆt c¾t ­ít ®ã lµ mét h»ng sè, do ®ã ta cã:
æ pö æ pö æ pö
ò ç z + ÷ γdQ = g ç z + ÷ ò dQ = γQ ç z + ÷ . (3-18)
wè γ ø è γ øω è γ ø
u2
TÝch ph©n thø hai: ò 2g γdQ biÓu thÞ tæng ®éng n¨ng cña chÊt láng t¹i mÆt c¾t ­ít.
w
ë ®©y ph¶i dïng ®Õn kh¸i niÖm l­u tèc trung b×nh v ®Ó tÝnh tÝch ph©n nµy.
L­u tèc ®iÓm u cña mçi phÇn tö chÊt láng trªn mÆt c¾t ­ít so víi l­u tèc trung b×nh
kh¸c nhau mét trÞ sè ± Du.
VËy: u = v ± Du.
Do: dQ = udw,
nªn:

u2 u3 γ γ
ò 2g ò 2g dω = 2g ò (v ± Δu) dω = 2g ωò éë v ± 3v Δu + 3v(Δu) ± (Δu) ùû dω .
3 3 2 2 3 '
γdQ = g
ω ω ω

V× ò (Du)3 dw lµ mét ®¹i l­îng v« cïng nhá bËc cao bªn c¹nh nh÷ng ®¹i l­îng v«
ω
cïng nhá bËc thÊp h¬n nªn cã thÓ bá ®i kh«ng tÝnh, cßn sè h¹ng ò ±Dudw th× ta sÏ chøng
w
minh nã b»ng kh«ng.
C¨n cø vµo Q = ò udω = ò ( v ± Δu )dω = ò vdω + ò (±Δu )dω = Q + ò (±Δu )dω .
ω ω ω ω ω
Râ rµng ta thÊy: ò (±Δu )dω = 0.
ω
Nh­ thÕ ta cã:
u2 γ 3
[ 2
]
γ 3 γ
ò 2g γdQ = 2g ò v + 3v(Δu) dω = 2g v ò dω + 2g 3v ò (Δu) dω =
2

ω ω ω ω

3 ò (Δu)2 dω
γ é 3 ù γ 3
= ê v ω + 3v ò (Δu )2 dωú = v ω 1+ ω
(3-19)
2g êë ω ú
û 2g v2 ω

76
 3 ò (Δ u )2 d ω
ω
§Æt: a=1+ , (3-20)
v 2ω
u2 γ αv 2
ò 2g av w gQ
3
ta cã: γdQ = = . (3-21)
w
2g 2g
2
òu dQ òu
3
dω
hoÆc tõ (3-21): a = ω = ω
. (3-22)
2 v 3ω
v Q
BiÓu thøc (3-21) lµ tÝch ph©n ®éng n¨ng trong ®ã ta dïng l­u tèc trung b×nh v vµ ®­a
vµo hÖ sè a. Theo (3-22), a lµ tû sè cña ®éng n¨ng thùc cña dßng ch¶y ®èi víi ®éng n¨ng
tÝnh b»ng l­u tèc trung b×nh. Nh­ vËy, nguyªn do cã hÖ sè a lµ sù ph©n bè l­u tèc kh«ng
®Òu trªn mÆt c¾t ­ít. Sù kh«ng ®Òu ®ã cµng lín th× trÞ sè a cµng lín. Tõ (3-20), ta thÊy
®­îc r»ng hÖ sè a bao giê còng lín h¬n 1. Khi n­íc ch¶y trong èng hoÆc kªnh, m¸ng, a
th­êng b»ng 1,05 ®Õn 1,10. HÖ sè a th­êng gäi lµ hÖ sè söa ch÷a ®éng n¨ng hoÆc lµ hÖ sè
cét n­íc l­u tèc, (cßn gäi lµ hÖ sè C«-ri-«-lÝt).

TÝch ph©n thø ba ò h 'w γdQ biÓu thÞ tæng sè tæn thÊt n¨ng l­îng cña c¸c dßng nguyªn
w
tè trong toµn dßng ch¶y tõ mÆt c¾t 1-1 ®Õn mÆt c¾t 2-2. Gäi hw lµ tæn thÊt n¨ng l­îng trung
b×nh cña mét ®¬n vÞ träng l­îng hoÆc nãi gän lµ tæn thÊt cét n­íc trong ®o¹n dßng ®ã, ta cã:
'
ò h w γdQ = gQ h . w (3-23)
ω
C¨n cø vµo kÕt qu¶ cña ba tÝch ph©n trªn, ta viÕt ®­îc biÓu thøc (3-17) d­íi d¹ng sau:
æ p ö α v2 æ p ö α v2
gQ ç z1 + 1 ÷ + gQ 1 1 = gQ ç z 2 + 2 ÷ + gQ 2 2 + gQhw (3-24)
è γ ø 2g è γ ø 2g
ViÕt ph­¬ng tr×nh (3-24) cho mét ®¬n vÞ träng l­îng, tøc lµ chia c¸c sè h¹ng cho gQ,
ta ®­îc:
p1 α1v12 p2 α2 v 22
z1 + + = z2 + + + hw. (3-25)
γ 2g γ 2g
§ã lµ ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña toµn dßng ch¶y æn ®Þnh cña chÊt láng thùc, mét
trong nh÷ng ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n vµ quan träng nhÊt cña thñy lùc häc. Muèn vËn dông
®óng ®¾n ph­¬ng tr×nh nµy cÇn ph¶i n¾m v÷ng nh÷ng ®iÓm sau ®©y:
1. Ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña toµn dßng nµy kh«ng ph¶i dïng cho dßng ch¶y bÊt kú
mµ chØ dïng cho dßng ch¶y nµo tháa m∙n 5 ®iÒu kiÖn sau ®©y: dßng ch¶y æn ®Þnh; lùc khèi
l­îng chØ lµ träng lùc; chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc; l­u l­îng kh«ng cã sù thªm bít däc theo
dßng ch¶y tøc lµ trÞ sè kh«ng ®æi; ®ång thêi t¹i mÆt c¾t mµ ta chän, dßng ch¶y ph¶i lµ ®æi
dÇn, cßn dßng ch¶y gi÷a hai mÆt c¾t ®ã kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ ch¶y ®æi dÇn.

77
 æ p αv 2 ö
2. V× trÞ sè çç z + + ÷÷ gièng nhau cho mäi ®iÓm trªn cïng mét mÆt c¾t ­ít nªn
è γ 2g ø
khi viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cã thÓ tïy ý chän ®iÓm nµo trªn mÆt c¾t ­ít còng ®­îc.
Nh­ vËy kh«ng yªu cÇu 2 ®iÓm dïng ®Ó viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy ë hai mÆt c¾t ph¶i cïng
ë trªn mét dßng nguyªn tè. Khi chän ®iÓm, tÊt nhiªn nªn chän sao cho viÕt ph­¬ng tr×nh
®­îc ®¬n gi¶n.

3. ¸p suÊt p1 vµ p2 lµ ®éng ¸p suÊt t¹i ®iÓm chän t¹i hai mÆt c¾t. TrÞ sè ®ã th­êng cã ý
nghÜa ¸p suÊt tuyÖt ®èi. Nh­ng nÕu bít ®i trÞ sè pa (¸p suÊt kh«ng khÝ) ë hai vÕ cña ph­¬ng
tr×nh BÐcnuiy, ta cßn ®éng ¸p suÊt d­ p1' vµ p '2 . Nh­ vËy ta cã thÓ mang cét n­íc suÊt ¸p d­
p1' p' p p
vµ 2 thay cho cét n­íc ¸p suÊt tuyÖt ®èi 1 vµ 2 .
γ γ γ γ

4. Nãi thùc chÆt chÏ th× a1 ¹ a2, nh­ng trong thùc tÕ tÝnh to¸n th­êng coi chóng b»ng
nhau a1 » a2.
Chó ý r»ng trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy, s¸u sè h¹ng ®Çu thuéc vÒ hai mÆt c¾t ­ít
®ang xÐt, cßn sè h¹ng thø b¶y hw th× thuéc vÒ ®o¹n dßng giíi h¹n bëi hai mÆt c¾t ­ít
nãi trªn.
§é dèc thñy lùc cña toµn dßng ch¶y tøc lµ ®é dèc ®­êng n¨ng biÓu thÞ b»ng J vµ ®é
dèc ®o ¸p cña toµn dßng ch¶y tøc lµ ®é dèc ®­êng thÕ n¨ng biÓu thÞ b»ng JP cã ý nghÜa
hoµn toµn gièng nh­ ý nghÜa cña ®é dèc thñy lùc vµ ®é dèc ®o ¸p cña dßng nguyªn tè chÊt
láng thùc (h×nh 3-17). §é dèc thñy lùc J viÕt nh­ sau:

dæ p av 2 ö dH
J=- çç z + + ÷÷ = - . (3-26)
dl è γ 2g ø dl

Khi ®­êng n¨ng lµ ®­êng th¼ng th×:

æ p1 a1 v12 ö æ p 2 a 2 v 22 ö
çç 1
z + + -
÷÷ çç 2z + + ÷
hw è γ 2g ø è γ 2g ÷ø
J= = . (3-27)
 
§é dèc ®o ¸p JP viÕt nh­ sau:
d æ pö
JP = ± çz + ÷. (3-28)
d è γø
Khi ®­êng cét n­íc ®o ¸p lµ ®­êng th¼ng th×:
æ p1 ö æ p2 ö
ç z1 + ÷ - ç z 2 + ÷
γ ø è γ ø
JP = ± è . (3-29)


78
§3-12. øng dông cña ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy trong viÖc
®o l­u tèc vµ l­u l­îng

øng dông ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy ta cã thÓ gi¶i quyÕt rÊt nhiÒu vÊn ®Ò thùc tÕ (sÏ nghiªn
cøu trong c¸c ch­¬ng sau). ë ®©y chØ tr×nh bµy nguyªn t¾c vËn dông ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy
®Ó lµm c¸c dông cô ®o l­u tèc vµ l­u l­îng.
1. èng Pit« lµ mét dông cô ®o l­u 2Z
tèc ®iÓm. èng Pit« (h×nh 3-18a) gåm hai b
a
èng nhá ®­êng kÝnh chõng vµi milimÐt: P2
P1
mét èng th¼ng A (èng ®o ¸p), mét èng ®Çu z
z 1 2
uèn cong 90o B; hai miÖng èng ®Æt s¸t
nhau. Khi muèn ®o l­u tèc ë ®iÓm nµo, ta
1 2
®Æt c¸c miÖng èng vµ ®iÓm ®ã sao cho
h­íng dßng ch¶y song song víi miÖng èng a)
A vµ th¼ng gãc víi miÖng èng B. ChÊt láng
sÏ d©ng lªn trong hai èng. Sau khi mùc
n­íc t­¬ng ®èi æn ®Þnh, ®äc ®é chªnh gi÷a
hai mùc n­íc ®ã, ta sÏ tÝnh ra l­u tèc ®iÓm 1
2
theo c«ng thøc u = 2gh . d
d
Thùc vËy nÕu viÕt ph­¬ng tr×nh 2
1
BÐcnuiy cho mÆt c¾t 1-1 (qua èng A) vµ b)
H×nh 3-18
mÆt c¾t 2-2 (qua miÖng èng B) víi mÆt
chuÈn ®i qua ®iÓm ®o, ta cã:

p1 u12 p 2
+ = ,
γ 2g γ
z1 = z2 = 0, bá qua hw v× 1-1 vµ 2-2 rÊt gÇn nhau. Do ®ã:

p 2 - p1
u1 = 2g = 2gh . (3-20)
γ
§Ó tÝnh ®Õn ¶nh h­ëng cña ®é nhít chÊt láng vµ sù ph¸ ho¹i cÊu t¹o dßng ch¶y khi
®Æt èng Pit«, cÇn thªm vµo c«ng thøc trªn hÖ sè söa ch÷a j x¸c ®Þnh b»ng thÝ nghiÖm. Khi
®ã l­u tèc u ®­îc x¸c ®Þnh theo:

u = j 2gh , (3-21)

trong ®ã: j = 1,00 ¸ 1,04.

2. èng Venturi lµ mét dông cô ®o l­u l­îng gåm hai ®o¹n èng ng¾n cã ®­êng kÝnh
kh¸c nhau, ë mçi ®o¹n cã l¾p èng ®o ¸p (h×nh 3-18b).

79
 Khi muèn ®o l­u l­îng dßng ch¶y trong èng, ta l¾p èng Venturi vµo gi÷a ®­êng èng
(h×nh 3-18b). Sau khi dßng ch¶y æn ®Þnh, ®o ®é chªnh mùc n­íc h gi÷a hai èng ®o ¸p cña
èng Venturi, l­u l­îng Q tÝnh theo c«ng thøc sau:

Q=m h, (3-32)

πD 2 2g
víi: m= 4
, (3-33)
4 æDö
ç d ÷ -1
è ø

trong ®ã D, d lµ ®­êng kÝnh t¹i hai mÆt c¾t lín vµ nhá cña èng Venturi, ®Òu ®∙ biÕt.
Muèn chøng minh c«ng thøc trªn, ta viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho mÆt c¾t 1-1 vµ
2-2, mÆt chuÈn trïng víi trôc èng. NÕu bá qua h w, ta cã:

p1 α1 v12 p 2 α 2 v 22
+ = + .
γ 2g γ 2g

Víi a1 = a2 = 1, sau khi biÕn ®æi ta cã:

v 22 - v12 p1 - p 2
= = h. (3-34)
2g γ
Theo ph­¬ng tr×nh liªn tôc: v1w1 = v2w2, ta viÕt ®­îc:
2
æω ö æDö
v2 = v1 çç 1 ÷÷ = v1 ç ÷ .
è ω2 ø èdø
Thay vµo ph­¬ng tr×nh (3-34), ta ®­îc:
é æDö
4 ù
v12 êç ÷ - 1ú
êëè d ø úû
h= ,
2g
2gh
hay lµ: v1 = 4
.
æDö
ç ÷ -1
èdø
Ta tÝnh ®­îc Q theo:
πD 2 2g
Q = v1w1 = 4
h =m h,
4 æDö
ç ÷ -1
èdø
trong ®ã m râ rµng cã trÞ sè nh­ ë (3-33).

80
 Thùc ra, gi÷a ®o¹n 1-1 vµ 2-2 cã tæn thÊt hw, nªn tÝnh Q theo (3-32) sÏ cho trÞ sè lín
h¬n l­u l­îng thùc. §Ó ®iÒu chØnh sai lÖch ®ã, sau khi s¶n xuÊt ng­êi ta ®o l­u l­îng thùc
ch¶y qua èng (b»ng c¸c ph­¬ng ph¸p chÝnh x¸c kh¸c råi so víi l­u l­îng tÝnh theo c«ng
Q
thøc (3-32), do ®ã x¸c ®Þnh ®­îc hÖ sè söa ch÷a k = ® , Q® - l­u l­îng thùc ®o, Qt - l­u
Qt
l­îng tÝnh theo (3-32).
C«ng thøc tÝnh Q sÏ lµ:
Q = km h .
Chó ý lµ k lu«n lu«n nhá h¬n 1.

§3-13. Ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng cña toµn dßng ch¶y

æn ®Þnh

§Þnh luËt ®éng l­îng trong c¬ häc lý thuyÕt ph¸t biÓu nh­ sau: “®¹o hµm cña ®éng
l­îng cña mét vËt thÓ ®èi víi thêi gian b»ng hîp lùc nh÷ng ngo¹i lùc t¸c dông vµo vËt thÓ”:
® ®
dK d( m u ) ®
= =F (3-36)
dt dt
hoÆc:
® ® ®
dK = d(m u ) = F dt
trong ®ã:
® ® ®
K - vÐc t¬ ®éng l­îng, K = m u ;
m - khèi l­îng vËt thÓ;
®
u - vËn tèc vËt thÓ;
t - thêi gian.
Trong ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng chØ cã ngo¹i lùc mµ kh«ng cã néi lùc vµ chØ cã ®éng
l­îng do ngo¹i lùc sinh ra; nªn khi vËn dông ®Þnh luËt ®éng l­îng cho chÊt láng chuyÓn
®éng, ta chØ cÇn t×m nh÷ng sè liÖu vÒ t×nh h×nh dßng ch¶y ë mÆt biªn giíi mµ kh«ng ®ßi hái
ph¶i biÕt t×nh tr¹ng dßng ch¶y ë trong néi bé dßng; ®ã lµ mét ®iÒu rÊt thuËn tiÖn. §èi víi
c¸c tr­êng hîp cÇn dïng ®Õn ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng, th«ng th­êng ta kh«ng cÇn xÐt toµn
bé dßng ch¶y nh­ suèt c¶ bÒ dµi dßng ch¶y trong èng, trong s«ng, trong kªnh mµ chØ cÇn
xÐt mét ®o¹n nhÊt ®Þnh cña dßng ch¶y. Khi Êy, ta t¸ch ®o¹n dßng cÇn nghiªn cøu ra
khái toµn dßng b»ng mét mÆt kÝn giíi h¹n ®o¹n dßng ®ã ®­îc gäi lµ "mÆt kiÓm tra". MÆt
kÝn nµy cã thÓ tïy ý ®Þnh, th­êng lÊy gåm hai mÆt c¾t ­ít vµ mÆt bªn cña ®o¹n dßng ch¶y
(h×nh 3-19b).

81
 2

2 w2
1

a)
w1 1 x
mÆt kiÓm tra
2 2'

1'
1 2 2'
t
vD
1'
t b)
1 v1 D

H×nh 3-19

C«ng thøc biÓu thÞ ®Þnh luËt ®éng l­îng trong toµn dßng chÊt láng ch¶y æn ®Þnh ®­îc
x¸c lËp nh­ sau.
Trong dßng ch¶y æn ®Þnh, lÊy mét ®o¹n cña dßng giíi h¹n bëi c¸c mÆt bªn vµ hai mÆt
c¾t ­ít 1-1 vµ 2-2 (h×nh 3-19a); trong ®o¹n dßng ®ã lÊy mét dßng nguyªn tè, nghiªn cøu sù
biÕn ®æi ®éng l­îng cña nã trªn trôc x. Theo ®Þnh luËt ®éng l­îng ta viÕt ®­îc:

DFx . dt = r [(ux)2 – (ux)1] dQdt (3-37)

hoÆc: DFx = r [(ux) 2 – (ux) 1] dQ, (3-38)

trong ®ã: DFx lµ h×nh chiÕu lªn ph­¬ng x cña tæng hîp nh÷ng ngo¹i lùc t¸c dông lªn ®o¹n
dßng nguyªn tè ®ang xÐt, (ux)1 vµ (ux)2 lµ h×nh chiÕu lªn ph­¬ng x cña c¸c l­u tèc t¹i hai
mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 cña dßng nguyªn tè. Ph­¬ng tr×nh (3-38) biÓu thÞ r»ng: trong mét ®¬n vÞ
thêi gian, h×nh chiÕu lªn ph­¬ng x cña xung l­îng cña hîp lùc c¸c ngo¹i lùc t¸c dông vµo
®o¹n dßng nguyªn tè b»ng h×nh chiÕu lªn ph­¬ng x cña ®é biÕn thiªn ®éng l­îng cña dßng
nguyªn tè trong thêi gian ®ã.
TÝch ph©n ph­¬ng tr×nh trªn cho c¶ mÆt c¾t ­ít w vµ gäi Fx lµ h×nh chiÕu lªn trôc x
cña ngo¹i lùc t¸c ®éng vµo toµn ®o¹n dßng ta cã:
Fx = r ò [(u x )2 - (u x )1 ] dQ (3-39)
w

Trong ph­¬ng tr×nh nµy ta ph¶i gi¶i quyÕt lo¹i tÝch ph©n gièng nh­ khi suy diÔn
ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho toµn dßng (3-11). Cã thÓ viÕt:
u = v ± Du.
VËy:
ρ ò udQ = ρ ò u 2 dω = ρ ò (v ± Δu)2 dω = ρv 2 ò dω + 2ρv ò ±Δudω + ρ ò (Δu)2 dω .
ω ω ω ω ω ω

82
Suy tõ:
Q = ò udω = ò ( v ± Δu)dω = vω ± ò Δudω = Q ± ò Δudω ,
ω ω ω ω

ta thÊy:

ò Δudω = 0
ω

Nh­ vËy, ta cã:

é dω ù
ò ( Δu )
2
ê ú
ρ ò udQ = ρv 2 ω ê1 + ω ú (3-40)
ω ê v2 ω ú
êë úû

ò ( Δu ) dω
2

ω
§Æt: α0 = 1 + (3-41)
v2ω
ta cã thÓ viÕt:
ρ ò udQ = ρα 0 v 2 ω = ρα 0 vQ
ω
hoÆc:
2
ρ ò udQ ò u dω
ω ω
α0 = = (3-42)
ρvQ v2ω
HÖ sè a0 nh­ vËy lµ tû sè gi÷a ®éng l­îng thùc cña ®o¹n dßng ch¶y vµ ®éng l­îng
cña ®o¹n dßng ®ã tÝnh theo l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t. Tõ (3-41) ta thÊy a0 > 1; th­êng
dßng ch¶y trong èng, kªnh, a0 = 1,02 ¸ 1,05. HÖ sè a0 gäi lµ hÖ sè söa ch÷a ®éng l­îng
hoÆc hÖ sè Businetsc¬.
§­a a0 vµo ph­¬ng tr×nh (3-39) ta cã:

Fx = r Q[(a0vx) 2 – (a0vx) 1] (3-43)

hoÆc: Fx = r Q[a02v2cos(v2, x) – a01v1cos (v1, x)]. (3-44)

ViÕt d­íi d¹ng vÐct¬ ta cã:

® é ® ®ù
F = ρQ êα02 v2 - α01 v1 ú . (3-45)
ë û
C«ng thøc ®ã ph¸t biÓu nh­ sau: Trong dßng ch¶y æn ®Þnh, sù biÕn thiªn cña ®éng
l­îng cña ®o¹n dßng ch¶y trong ®¬n vÞ thêi gian b»ng hîp lùc c¸c ngo¹i lùc (lùc khèi vµ
lùc mÆt) t¸c dông vµo ®o¹n dßng trong ®¬n vÞ thêi gian Êy.

83
 VÒ ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng viÕt cho toµn dßng ch¶y (3-43), (3-45), cÇn chó ý nh÷ng
®iÓm sau ®©y:
a) Dßng ch¶y ph¶i lµ æn ®Þnh; t¹i nh÷ng mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 giíi h¹n ®o¹n dßng ®ang
xÐt, dßng ch¶y ph¶i lµ ®æi dÇn v× cã nh­ thÕ mÆt c¾t ­ít míi coi ®­îc lµ gÇn ph¼ng, do ®ã
nh÷ng l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t (th¼ng gãc víi mÆt c¾t ­ít) míi x¸c ®Þnh hoµn toµn c¶ vÒ
trÞ sè vµ ph­¬ng h­íng. V× lµ dßng ®æi dÇn t¹i nh÷ng mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2, nªn ¸p suÊt ph©n
bè trªn nh÷ng mÆt c¾t ®ã tu©n theo quy luËt ph©n bè ¸p suÊt thñy tÜnh.
b) Ph­¬ng tr×nh (3-45) cã thÓ gi¶i thÝch nh­ sau: Trong kho¶ng thêi gian Dt, khèi chÊt
láng giíi h¹n bëi nh÷ng mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 ®∙ di chuyÓn ®­îc mét ®o¹n, ë vÞ trÝ míi khèi
chÊt láng ®ã giíi h¹n bëi nh÷ng mÆt c¾t 1'-1' vµ 2'-2' (h×nh 3-19b). VËy sù biÕn thiªn cña
®éng l­îng (hoÆc d­¬ng, hoÆc ©m) trong thêi gian Dt ®ã b»ng hiÖu sè ®éng l­îng cña ®o¹n
dßng khi ë vÞ trÝ 1-2 vµ 1'-2'. Theo h×nh 3-19b râ rµng lµ:
® ® ®
K1-2 = K1-1' + K1'-2
® ® ®
K1' -2' = K1'-2 + K2-2'
® ® ® ® ® ® ®
ΔK = K1'-2' - K1-2 = K2-2' - K1-1' = ρQα02 v2 Δt - ρQα01 v1 Δt
® ®
V× ΔK = F Δt , nªn suy ra:
® ® ®
F = ρQα02 v2 - ρQα01 v1
Nh­ vËy thÊy r»ng, cã thÓ quan niÖm ®Þnh luËt biÕn ®æi ®éng l­îng nh­ sau: Trong
dßng æn ®Þnh, sù biÕn thiªn ®éng l­îng cña chÊt láng ®i qua mÆt kiÓm tra trong mét ®¬n vÞ
thêi gian b»ng hîp lùc cña tÊt c¶ c¸c ngo¹i lùc (lùc khèi vµ lùc mÆt) t¸c dông lªn chÊt láng
giíi h¹n ë bªn trong mÆt kiÓm tra.
Chó ý r»ng theo c¸ch ph¸t biÓu nµy ta kh«ng nãi ®Õn sù biÕn thiªn ®éng l­îng cña
chÊt láng trong ®o¹n dßng ch¶y giíi h¹n bëi mÆt kiÓm tra, mµ nãi ®Õn sù biÕn thiªn ®éng
l­îng cña chÊt láng ®i qua mÆt kiÓm tra. C¸ch ph¸t biÓu ®ã kh«ng thay ®æi g× thùc chÊt cña
®Þnh luËt ®éng l­îng. Trong nhiÒu tr­êng hîp ®¬n gi¶n ta ¸p dông ®Þnh luËt ®éng l­îng
theo c¸ch ph¸t biÓu nµy.
Trong nhiÒu tr­êng hîp thùc tÕ, ®Þnh luËt ®éng l­îng kh«ng cÇn ph¶i viÕt d­íi d¹ng
vÐct¬ mµ viÕt d­íi d¹ng h×nh chiÕu lªn mét trôc täa ®é (3-44) lµ ®ñ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò,
th­êng chiÕu lªn trôc mµ h­íng d­¬ng hay ®Æt theo h­íng xu«i dßng ch¶y.
§Ó ®Æt dÊu cho ®óng, cã thÓ theo quy ­íc sau ®©y:
a) Ta coi ®éng l­îng cña khèi chÊt láng rQa0v mang dÊu + nÕu chÊt láng ®i ra khái
mÆt kiÓm tra, mang dÊu - nÕu ®i vµo trong mÆt kiÓm tra.
®
b) DÊu cña cosa tïy theo trÞ sè gãc a lËp nªn bëi vÐct¬ tèc ®é v vµ chiÒu d­¬ng cña
trôc täa ®é, a cã thÓ nhá h¬n p/2 hoÆc lín h¬n p/2.

84
 c) DÊu cña sè h¹ng biÓu thÞ xung lùc sÏ tïy theo ph­¬ng cña vÐct¬ lùc lµ d­¬ng hay
©m ®èi víi trôc täa ®é.
Ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng lµ mét ph­¬ng tr×nh rÊt quan träng dïng ®Ó gi¶i quyÕt nhiÒu
vÊn ®Ò thñy lùc mµ ta sÏ nghiªn cøu ë nh÷ng ch­¬ng sau.
Cho ®Õn nay chóng ta cã ba ph­¬ng tr×nh quan träng nhÊt ®Ó nghiªn cøu sù chuyÓn
®éng cña chÊt láng, ®ã lµ ph­¬ng tr×nh liªn tôc, ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy vµ ph­¬ng tr×nh ®éng
l­îng; ®ã còng lµ nh÷ng c«ng cô c¬ b¶n nhÊt ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò tÝnh to¸n thñy lùc.
ThÝ dô: Mét luång n­íc phun ra tõ miÖng èng h×nh trô trßn diÖn tÝch w = 0,0064 m2,
víi vËn tèc trung b×nh mÆt c¾t t¹i n¬i luång n­íc phun ra lµ v0 = 20 m/s x« vµo mét mÆt
cong h×nh trßn cè ®Þnh vµ ch¶y l­în theo mÆt ®ã, vËn tèc v1 cña luång n­íc t¹i n¬i ra cña
mÆt cong lËp víi ph­¬ng v0 mét gãc a = 1350. TÝnh ¸p lùc cña luång n­íc t¸c dông vµo mÆt
cong (h×nh 3-20).
Gi¶i: Ta ¸p dông ph­¬ng tr×nh y
®éng l­îng cho ®o¹n luång n­íc giíi
1
h¹n bëi mÆt c¾t 1-1 ë miÖng èng h×nh w
trô trßn, mÆt 2-2 ë n¬i ra cña mÆt cong
v x
vµ mÆt bªn cña luång n­íc. Nh÷ng b
1
ngo¹i lùc t¸c dông vµo ®o¹n dßng a

®ang xÐt lµ: ¸p lùc P1 t¹i mÆt c¾t 1-1;

¸p lùc P2 t¹i mÆt c¾t 2-2; ph¶n lùc R 2
cña mÆt cong ®èi víi luång n­íc cã trÞ
sè b»ng ¸p lùc P t¸c dông vµo mÆt v 2
cong vµ ®Æt ng­îc chiÒu. H×nh 3-20
ViÕt ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng cho ®o¹n dßng trªn theo ph­¬ng x lµ ph­¬ng cña vËn
tèc v0:
m0v1cosa - m0v0 = P1 + Rcosb + P2cosa
γ
trong ®ã m0 = wv0 lµ khèi l­îng n­íc ®i qua mÆt c¾t ­ít trong mét ®¬n vÞ thêi gian.
g
V× nh÷ng ¸p suÊt t¹i mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 b»ng ¸p suÊt kh«ng khÝ tøc lµ ¸p suÊt d­ ë ®ã b»ng
kh«ng, nªn vÕ ph¶i cña ph­¬ng tr×nh trªn chØ cßn sè h¹ng biÓu thÞ ph¶n lùc cña mÆt cong:
m0v1cosa – m0v0 = Rcosb.
V× diÖn tÝch w cña luång n­íc kh«ng ®æi, nªn tõ ph­¬ng tr×nh liªn tôc wv0 = wv1,
ta rót ra v0 = v1, do ®ã:
m0v0 (cosa – 1) = Rcosb.
Ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng cho ®o¹n dßng theo ph­¬ng y th¼ng gãc víi ph­¬ng x viÕt
nh­ sau:
m0v1 sina = m0v0sina = Rsinb.

85
 VËy ta tÝnh ra ph¶n lùc R theo:

R= R 2 cos2 β + R 2 sin 2 β = m0v0 (cos α - 1)2 + sin 2 α

Do ®ã:
α γ α
R = 2 m0v0 sin =2 ωv 02 sin
2 g 2
Thay c¸c trÞ sè, ta cã:
9.810
R=2´ ´ 0,0064 ´ 202 ´ 0,924 » 4730N = 482 kG
9,81
¸p lùc P cña luång n­íc vµo mÆt cong cã trÞ sè b»ng R vµ ®Æt ng­îc chiÒu.

§3-14. Ph©n lo¹i dßng ch¶y

Dßng ch¶y cã thÓ ph©n lo¹i theo nhiÒu c¸ch. Sau ®©y lµ b¶ng ph©n lo¹i dßng ch¶y cÇn
thiÕt cho viÖc nghiªn cøu tiÕp theo.
C¨n cø vµo c¸c yÕu tè chuyÓn ®éng cã biÕn ®æi theo thêi gian hay kh«ng nh­ ®∙ biÕt,
ta chia thµnh chuyÓn ®éng æn ®Þnh vµ kh«ng æn ®Þnh.
Sau ®©y chØ ph©n lo¹i dßng ch¶y æn ®Þnh.
1. Dßng ch¶y kh«ng ®Òu vµ dßng ch¶y ®Òu: Dßng ch¶y kh«ng ®Òu lµ dßng ch¶y cã
c¸c ®­êng dßng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®­êng th¼ng song song. Nh­ vËy nh÷ng dßng nguyªn
tè cña dßng ch¶y kh«ng ®Òu còng kh«ng ph¶i lµ th¼ng song song. Chó ý r»ng däc theo
dßng ch¶y kh«ng ®Òu, mÆt c¾t ­ít, l­u tèc ®iÓm t­¬ng øng (tøc lµ l­u tèc ®iÓm cña c¸c
phÇn tö chÊt láng ë trªn mét ®­êng dßng) ®Òu thay ®æi. ThÝ dô: dßng ch¶y trong èng h×nh
nãn côt, trong èng trßn t¹i n¬i uèn cong, trong m¸ng cã bÒ réng ®¸y thay ®æi v.v...
Dßng ch¶y ®Òu lµ dßng ch¶y cã c¸c ®­êng dßng lµ nh÷ng ®­êng th¼ng song song;
nh­ vËy nh÷ng dßng nguyªn tè cña dßng ch¶y ®Òu lµ nh÷ng ®­êng th¼ng song song. Chó ý
r»ng däc theo dßng ch¶y ®Òu, h×nh d¹ng, diÖn tÝch mÆt c¾t, sù ph©n bè l­u tèc ®iÓm t­¬ng
øng nh­ nhau, kh«ng ®æi däc theo dßng ch¶y. ThÝ dô dßng ch¶y ®Çy èng trong nh÷ng èng
th¼ng v.v...
2. Dßng ch¶y cã ¸p, kh«ng ¸p, dßng tia: Dßng ch¶y cã ¸p lµ dßng ch¶y mµ chu vi ­ít
cña c¸c mÆt c¾t ­ít hoµn toµn lµ nh÷ng thµnh r¾n cè ®Þnh. §Æc ®iÓm cña dßng ch¶y cã ¸p lµ
t¹i tÊt c¶ c¸c ®iÓm cña mÆt c¾t ­ít, ¸p suÊt thñy ®éng kh«ng b»ng ¸p suÊt kh«ng khÝ. ThÝ dô
dßng ch¶y ®Çy trong èng dÉn n­íc lµ dßng ch¶y cã ¸p.
Dßng ch¶y kh«ng ¸p lµ dßng ch¶y mµ chu vi ­ít cña c¸c mÆt c¾t ­ít cã bé phËn lµ
thµnh r¾n cè ®Þnh, cã bé phËn lµ mÆt tù do tiÕp xóc víi kh«ng khÝ. Chó ý r»ng mÆt tù do lµ
mét mÆt ®¼ng ¸p v× ¸p suÊt trªn mÆt tù do ®Òu b»ng nhau. Dßng ch¶y trong s«ng, trong
kªnh lµ dßng ch¶y kh«ng ¸p; ¸p suÊt trªn mÆt tù do b»ng ¸p suÊt kh«ng khÝ.
86
 NÕu toµn bé chu vi ­ít cña mÆt c¾t ­ít kh«ng tiÕp xóc víi thµnh r¾n mµ ®Òu tiÕp xóc
víi kh«ng khÝ hoÆc víi chÊt láng th× dßng ch¶y gäi lµ dßng tia.
3. Dßng ch¶y ®æi dÇn vµ dßng ch¶y ®æi ®ét ngét:
Dßng ch¶y ®æi dÇn, nh­ ®∙ ®Þnh nghÜa trong khi suy diÔn ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho
toµn dßng (3-11) lµ dßng ch¶y cã c¸c ®­êng dßng gÇn lµ nh÷ng ®­êng th¼ng song song. Ta
nhí l¹i r»ng ®Æc ®iÓm cña mÆt c¾t cã dßng ch¶y ®æi dÇn lµ trªn mÆt c¾t lùc qu¸n tÝnh coi
nh­ kh«ng cã, do ®ã sù ph©n bè ¸p suÊt coi nh­ theo quy luËt thñy tÜnh.
Dßng ch¶y ®ét ngét lµ dßng ch¶y mµ c¸c ®­êng dßng kh«ng thÓ coi ®­îc nh­ nh÷ng
®­êng th¼ng song song. §Æc ®iÓm cña c¸c mÆt c¾t cã dßng ch¶y ®æi ®ét ngét lµ trªn c¸c
mÆt c¾t ®ã cã t¸c dông cña lùc qu¸n tÝnh ®¸ng kÓ, do ®ã sù ph©n bè ¸p suÊt kh«ng tu©n theo
quy luËt thñy tÜnh.
Mét dßng ch¶y cã thÓ ®ång thêi mang nhiÒu tÝnh chÊt nãi trong sù ph©n lo¹i trªn.
ThÝ dô: dßng ch¶y cã thÓ lµ æn ®Þnh, kh«ng ¸p, ®æi dÇn.
ViÖc nghiªn cøu võa tr×nh bµy ë trªn dùa trªn mÉu dßng ch¶y bao gåm v« sè dßng
nguyªn tè, gióp ta ®¹t ®­îc nh÷ng c«ng thøc ®Æt mèi liªn hÖ gi÷a c¸c yÕu tè thñy lùc cña
nh÷ng mÆt c¾t ­ít, tiÖn cho viÖc tÝnh to¸n thùc tÕ, nh­ng bÞ h¹n chÕ trong viÖc nghiªn cøu
s©u mèi liªn hÖ gi÷a c¸c yÕu tè thñy lùc cña c¸c phÇn tö chÊt láng. V× vËy, ta cÇn ph¶i
nghiªn cøu m«i tr­êng chuyÓn ®éng coi nã nh­ mét tËp hîp cña v« sè phÇn tö chÊt láng.

B - M«i tr­êng chuyÓn ®éng coi nh­ lµ tËp hîp

cña v« sè phÇn tö chÊt láng

Ta sÏ nghiªn cøu quy luËt chuyÓn ®éng cña chÊt láng b»ng c¸ch nghiªn cøu sù
chuyÓn ®éng cña tõng phÇn tö chÊt láng, vµ sÏ ®¹t ®­îc hÖ thèng nh÷ng ph­¬ng tr×nh vi
ph©n. §Ó cã ®­îc m«i tr­êng chuyÓn ®éng cña toµn m«i tr­êng chÊt láng, cÇn ph¶i tÝch
ph©n hÖ thèng nh÷ng ph­¬ng tr×nh vi ph©n ®ã øng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn biªn giíi vµ thêi
gian ban ®Çu, ®iÒu nµy chØ cã thÓ lµm ®­îc trong nh÷ng tr­êng hîp kh«ng phøc t¹p.
Ph­¬ng ph¸p nµy cã ý nghÜa rÊt lín vÒ mÆt lý thuyÕt còng nh­ vÒ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu.

§3-15. Hai ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng

cña chÊt láng

Ta cã thÓ dïng hai ph­¬ng ph¸p ®Ó nghiªn cøu: Ph­¬ng ph¸p Lag¬r¨nggi¬ vµ ph­¬ng
ph¸p ¥le.

87
1. Ph­¬ng ph¸p Lag¬r¨nggi¬:
Theo ph­¬ng ph¸p nµy ng­êi ta nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng cña tõng phÇn tö chÊt
láng, x¸c ®Þnh quü ®¹o, l­u tèc, gia tèc, ¸p suÊt v.v... råi tæng hîp sù chuyÓn ®éng cña tÊt
c¶ c¸c phÇn tö l¹i th× cã ®­îc h×nh ¶nh cña toµn bé m«i tr­êng chuyÓn ®éng. Thùc chÊt cña
ph­¬ng ph¸p nµy lµ dïng c¬ häc chÊt ®iÓm ®Ó nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng cña chÊt ®iÓm
trong m«i tr­êng liªn tôc.
ThÝ dô ta theo dâi phÇn tö chÊt láng A, trong hÖ quy chiÕu lµ hÖ täa ®é §Ò c¸c: ë thêi
®iÓm t0 nã ë vÞ trÝ a, b, c, ®∙ biÕt, sang thêi ®iÓm t nã ë vÞ trÝ x, y, z. Nh÷ng täa ®é Êy cã thÓ
biÓu thÞ b»ng nh÷ng hµm sè:

x = f1 (a, b, c, t ), ü
ï
y = f2 (a, b, c, t ),ý (3-46)
z = f3 (a, b, c, t ), ïþ

Tõ c¸c quan hÖ trªn cã thÓ x¸c ®Þnh c¸c thµnh phÇn l­u tèc u x, uy, uz vµ gia tèc ax, ay,
az cña phÇn tö chÊt láng trªn c¸c trôc täa ®é theo:

¶x ¶y ¶z
ux = ; uy = ; uz = ; (3-47)
¶t ¶t ¶t

¶ 2x ¶ 2y ¶ 2z
ax = ; ay = ; az = ; (3-48)
¶t 2 ¶t 2 ¶t 2

®ång thêi cã thÓ vÏ ®­îc quü ®¹o cña phÇn tö chÊt láng.
Täa ®é cña c¸c vÞ trÝ ban ®Çu a, b, c vµ thêi gian t gäi lµ nh÷ng biÕn sè Lag¬r¨nggi¬.
ViÖc vËn dông ph­¬ng ph¸p Lag¬r¨nggi¬ phøc t¹p, v× vËy chØ dïng trong mét sè
tr­êng hîp ®Æc biÖt, thÝ dô khi nghiªn cøu sù truyÒn sãng.

2. Ph­¬ng ph¸p ¥le:

Theo ph­¬ng ph¸p nµy ng­êi ta nghiªn cøu nh÷ng yÕu tè thñy lùc cña c¸c phÇn tö
chÊt láng t¹i tõng ®iÓm cè ®Þnh cña kh«ng gian.
ThÝ dô: Chän mét ®iÓm cè ®Þnh cña kh«ng gian x, y, z; ë thêi ®iÓm t' cã phÇn tö A ®i
qua ®iÓm Êy víi l­u tèc uA, ¸p suÊt pA, khèi l­îng ®¬n vÞ rA, sang thêi ®iÓm t'' cã phÇn tö B
®i qua ®iÓm Êy víi l­u tèc uB, ¸p suÊt pB, khèi l­îng ®¬n vÞ rB. Nh­ vËy, u, p, r ®Òu phô
thuéc vµo vÞ trÝ cña ®iÓm cè ®Þnh vµ vµo thêi gian t:
u = f1 (x, y, z, t ), ü
ï
p = f2 (x, y, z, t ),ý (3-49)
a = f3 (x, y, z, t ), ïþ

88
 Täa ®é cña ®iÓm cè ®Þnh x, y, z vµ thêi gian t gäi lµ nh÷ng biÕn sè ¥le. Trong tr­êng
hîp chuyÓn ®éng æn ®Þnh, c¸c yÕu tè chuyÓn ®éng chØ lµ hµm sè cña täa ®é ®iÓm chän
®Ó xÐt:

u = f1 (x, y, z), ü
ï
p = f2 (x, y, z),ý (3-50)
a = f3 (x, y, z), ïþ

CÇn chó ý r»ng c¸c yÕu tè thñy lùc trong ph­¬ng ph¸p ¥le lµ c¸c yÕu tè thñy lùc cña
nhiÒu phÇn tö chÊt láng kh¸c nhau cïng ®i qua mét ®iÓm cè ®Þnh trong kh«ng gian; cßn
trong ph­¬ng ph¸p Lag¬r¨nggi¬, c¸c yÕu tè thñy lùc lµ cña cïng mét phÇn tö di ®éng trong
kh«ng gian. Ph­¬ng ph¸p ¥le cã nhiÒu thuËn lîi h¬n ph­¬ng ph¸p Lag¬r¨nggi¬, v× vËy
ph­¬ng ph¸p ¥le ®­îc ¸p dông réng r∙i h¬n.
Chóng ta ¸p dông ph­¬ng ph¸p ¥le ®Ó nghiªn cøu.

§3-16. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña ®­êng dßng

Nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng cña phÇn tö chÊt láng theo ph­¬ng ph¸p ¥le ta thÊy ®Æc
tr­ng h×nh häc cña sù chuyÓn ®éng kh«ng ph¶i lµ quü ®¹o nh­ ë ph­¬ng ph¸p Lag¬r¨nggi¬
mµ lµ ®­êng dßng.
Kh¸i niÖm vÒ ®­êng dßng ®∙ ®Þnh râ ë §3-4, ë ®©y ta t×m ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña
nã. Trªn ®­êng dßng ta lÊy mét vi ph©n dµi ds. H×nh chiÕu ds lªn c¸c trôc täa ®é lµ dx, dy,
®
dz vµ h×nh chiÕu cña vÐct¬ l­u tèc u lªn c¸c trôc lµ ux, uy, uz. V× l­u tèc tiÕp xóc víi ®­êng
dßng nªn:

 u x dx ü
cos (u, x) = = ,
u ds ï
ï
 u y dy ï
cos (u, y) = = ,ý (3-51)
u ds ï
 u dz ï
cos (u, z) = z = , ï
u ds þ

tõ ®ã ta rót ra:

dx dy dz
= = (3-52)
ux uy uz

Ph­¬ng tr×nh (3-52) lµ ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña ®­êng dßng viÕt cho c¶ chuyÓn ®éng
kh«ng æn ®Þnh lÉn chuyÓn ®éng æn ®Þnh.

89
 Gi¶ sö trªn quü ®¹o cña mét phÇn tö chÊt láng, lÊy mét vi ph©n dµi ds, cã h×nh chiÕu
lªn c¸c trôc täa ®é lµ dx, dy, dz (chó ý ë ®©y vi ph©n dµi ds lµ vi ph©n trªn quü ®¹o, kh¸c
víi vi ph©n ds nãi ë trªn lµ vi ph©n trªn ®­êng dßng), ta cã:
dx dy dz
ux = ; uy = ; uz = ; (3-53)
dt dt dt
Do ®ã ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña quü ®¹o lµ:
dx dy dz
= = = dt . (3-54)
ux uy uz

Trong chuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh th× ë ph­¬ng tr×nh quü ®¹o (3-54), t lµ biÕn sè.
Nh­ng trong chuyÓn ®éng æn ®Þnh th× râ rµng l­u tèc kh«ng cã quan hÖ g× víi thêi gian t,
®­êng dßng vµ quü ®¹o trïng nhau vµ ph­¬ng tr×nh (3-52) võa lµ ph­¬ng tr×nh ®­êng dßng
võa lµ ph­¬ng tr×nh quü ®¹o.
ThÝ dô: ViÕt ph­¬ng tr×nh ®­êng dßng ®i qua ®iÓm A cã täa ®é xA = 2; yA = 4, zA = 8,
biÕt r»ng biÓu thøc cña l­u tèc u x¸c ®Þnh bëi c¸c thµnh phÇn lµ:
ux = x2; uy = y2; uz = z2.
Gi¶i: Ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña ®­êng dßng trong chuyÓn ®éng æn ®Þnh cho bëi c«ng
thøc (3-52), tøc lµ:
u x dy = u y dx,ü
ý
u y dz = u z dy. þ

Trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña bµi to¸n, ph­¬ng tr×nh ®­êng dßng viÕt thµnh:

x 2 dy = y 2 dx,ïü
ý
y 2 dz = z 2 dy. ïþ
Sau khi ph©n t¸ch biÕn sè, råi tÝch ph©n ta cã:
dx dy
ò x 2 = ò y 2 + C1 ,
dy dz
ò y2 = ò z2 + C2 .
KÕt qu¶ tÝch ph©n cho ta:
1 1
- = - + C1 ,
x y
1 1
- = - + C2 .
y z

90
 Ph­¬ng tr×nh ®­êng dßng ®i qua ®iÓm A lµ:

1 1 1ü
- =
x y 4 ïï
1 1 1ý
- = ï
y z 8 ïþ

§3-17. §­êng xo¸y, èng xo¸y, ph­¬ng tr×nh vi ph©n

cña ®­êng xo¸y

PhÇn tö chÊt láng khi chuyÓn ®éng kh«ng nh÷ng cã

thÓ di ®éng b»ng c¸ch tÞnh tiÕn mµ cßn cã thÓ ®ång thêi
quay xung quanh mét trôc quay tøc thêi nµo ®ã, thÝ dô
phÇn tö m xoay xung quanh trôc 1-2 (h×nh 3-21a).
Gi¶ sö mét phÇn tö m cã t©m ë ®iÓm 1 ®ang quay
®
xung quanh trôc 1-2, trªn trôc ®ã ®Æt vÐct¬ quay ω1 ; còng
trªn trôc Êy, ta lÊy mét ®iÓm 2 c¸ch t©m cña phÇn tö m
mét ®o¹n v« cïng ng¾n, ngay lóc ®ã phÇn tö chÊt láng m'
H×nh 3-21
cã ®iÓm 2 lµ trung t©m còng xoay xung quanh mét trôc 2-3
®
nµo ®ã, trªn trôc nµy ta ®Æt vÐct¬ quay ω2 råi ta l¹i lÊy mét
®iÓm 3 c¸ch t©m cña phÇn tö m' mét ®o¹n v« cïng ng¾n, phÇn tö m'' cã t©m lµ ®iÓm 3 còng
quay xung quanh mét trôc 3-4 nµo ®ã v.v... Cø lµm nh­ vËy ta cã ®­îc ®­êng gÉy 1-2-3-4-5 v.v...
® ® ®
mang nh÷ng vÐct¬ quay ω1 , ω2 , ω3 ,... NÕu nh÷ng ®o¹n v« cïng nhá 1-2, 2-3, 3-4, v.v...
tiÕn tíi kh«ng th× ®­êng gÉy nãi trªn tiÕn tíi thµnh mét ®­êng cong, gäi lµ ®­êng xo¸y
(h×nh 3-21b).
§­êng xo¸y lµ mét ®­êng cong ®i qua c¸c phÇn tö chÊt láng cã vÐct¬ vËn tèc quay lµ
tiÕp tuyÕn cña ®­êng Êy. Còng nh­ ®èi víi ®­êng dßng, ®­êng xo¸y thay ®æi theo thêi
gian; chØ trong chuyÓn ®éng æn ®Þnh, ®­êng xo¸y míi kh«ng phô thuéc thêi gian.
TÊt c¶ nh÷ng phÇn tö chÊt láng cïng quay xung quanh mét ®­êng xo¸y lËp nªn mét
chuçi xo¸y. Tr­êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt cña chuçi xo¸y lµ chuçi cã ®­êng xo¸y cè ®Þnh tøc
lµ tr­êng hîp chuyÓn ®éng æn ®Þnh cña chÊt láng. NÕu qua c¸c ®iÓm trªn ®­êng chu vi cña
mét vi ph©n diÖn tÝch dw, ta vÏ nh÷ng ®­êng xo¸y th× mÆt bªn lËp bëi tËp hîp c¸c ®­êng
xo¸y gäi lµ èng xo¸y.
® ®
PhÇn tö chÊt láng quay víi tèc ®é quay ω ; vÐct¬ ω nµy cã ba thµnh phÇn: wx, wy, wz,
trªn trôc täa ®é quy chiÕu. Trªn ®­êng xo¸y ta lÊy mét ®o¹n dµi ds cã h×nh chiÕu lµ dx, dy

91
 ®
vµ dz; v× ω tiÕp xóc víi ®­êng xo¸y nªn cã thÓ viÕt ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña ®­êng xo¸y
nh­ sau:
dx dy dz
= = (3-55)
ωx ωy ωz

§3-18. Ph©n tÝch chuyÓn ®éng cña mét phÇn tö chÊt láng
ChuyÓn ®éng thÕ vµ chuyÓn ®éng xo¸y

Sù chuyÓn ®éng cña mét phÇn tö chÊt r¾n nh­ ®∙ biÕt trong c¬ häc chÊt r¾n cã thÓ
ph©n tÝch thµnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn vµ chuyÓn ®éng quay. §èi víi phÇn tö chÊt láng, sù
chuyÓn ®éng phøc t¹p h¬n ë chç phÇn tö chÊt láng trong khi vÉn gi÷ nguyªn thÓ tÝch l¹i cã
thÓ biÕn d¹ng: v× vËy chuyÓn ®éng cña mét phÇn tö chÊt láng cã thÓ ph©n tÝch thµnh ba
d¹ng: chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn, chuyÓn ®éng quay vµ chuyÓn ®éng biÕn h×nh; ®ã lµ ®Þnh luËt
Hemh«n.
Trong c¸c nghiªn cøu sau nµy, th­êng ph¶i ®Ò cËp ®Õn chuyÓn ®éng kh«ng quay, cßn
gäi lµ chuyÓn ®éng thÕ vµ chuyÓn ®éng cã quay, cßn gäi lµ chuyÓn ®éng xo¸y cña phÇn tö
chÊt láng, cho nªn d­íi ®©y cÇn nghiªn cøu c¸ch biÓu thÞ to¸n häc ®iÒu kiÖn cña hai lo¹i
chuyÓn ®éng ®ã.
Ta nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng cña mét phÇn tö chÊt láng, coi lµ mét h×nh hép vu«ng
nhá cã c¹nh dx, dy vµ dz (h×nh 3-22). Trong tr­êng hîp tæng qu¸t, vËn tèc ë nh÷ng ®Ønh
h×nh hép kh«ng b»ng nhau. §Ó tiÖn sù ph©n tÝch tr­íc hÕt ta xem xÐt sù chuyÓn ®éng cña
mét mÆt nµo ®ã cña h×nh hép vu«ng nãi trªn, thÝ dô mÆt ABCD song song víi mÆt täa ®é
zOx (h×nh 3-23). Ch­a kÓ ®Õn sù tÞnh tiÕn cña phÇn tö mµ ta rÊt dÔ tÝnh ®Õn, ta chØ nghiªn
cøu sù chuyÓn ®éng cña mÆt ABCD d­íi d¹ng biÕn h×nh vµ d¹ng quay.

H×nh 3-22 H×nh 3-23

92
 Gäi vËn tèc ®iÓm A cã täa ®é x, z lµ u = f(x, z), c¸c thµnh phÇn theo trôc täa ®é lµ ux, uz:
u x = f1 (x, z ),ü
ý
u z = f2 (x, z ).þ
VËn tèc u cña ®iÓm D cã täa ®é x + dx, z + dz, sÏ cã c¸c thµnh phÇn u Dx vµ uDz lµ:
u D x = f1 (x + dx, z + dz ),ü
ý
u D z = f2 (x + dx, z + dz).þ

Khai triÓn theo cÊp sè Taylo hai hµm sè trªn vµ bá ®i nh÷ng sè h¹ng cã bËc v« cïng
nhá lín h¬n bËc nhÊt, ta viÕt ®­îc biÓu thøc cho u Dx vµ uDz nh­ sau:
¶u x ¶u ü
uDx = ux + dx + x dz,ï
¶x ¶z
¶u z ¶u z ý
uDz = uz + dx + dz. ï
¶x ¶z þ
Còng lµm nh­ vËy cho ®iÓm B cã täa ®é x + dx, z vµ cho ®iÓm C cã täa ®é x, z + dz
ta viÕt ra:
– §èi víi ®iÓm B:
¶u x
uBx = ux + dx,
¶x

¶u z
uBz = uz + dx.
¶x

– §èi víi ®iÓm C:

¶u x
uC x = ux + dz,
¶z

¶u z
uC z = u z + dz.
¶z
Nh÷ng trÞ sè c¸c thµnh phÇn vËn tèc cña c¸c ®iÓm A, B, C, D, ®Òu ghi l¹i trªn h×nh
3-23. Do sù kh¸c nhau vÒ vËn tèc cña c¸c ®Ønh, c¸c c¹nh vµ c¸c gãc cña ABCD bÞ biÕn d¹ng.
a) Ta xÐt sù biÕn d¹ng vÒ ®é dµi c¸c c¹nh:
MÆt ABCD ë thêi ®iÓm t, cã d¹ng AB'C'D' ë thêi ®iÓm t + dt (h×nh 3-24). Nh­ vËy,
¶u
c¹nh AB song song víi Ox chÞu mét sù biÕn h×nh vÒ ®é dµi lµ: x dxdt theo ph­¬ng Ox,
¶x
¶u
c¹nh AC song song víi Oz chÞu mét sù biÕn h×nh vÒ ®é dµi lµ: z dzdt theo ph­¬ng Oz.
¶z

93
 dt

)dt

H×nh 3-24

Do ®ã, vËn tèc biÕn h×nh dµi cña hai c¹nh trªn lµ:
¶u x ¶u
dx vµ z dz
¶x ¶z
Nh­ vËy nh÷ng biÓu thøc:
¶u x ¶u y ¶u z
dx, dy, dz
¶x ¶y ¶z
cho ta vËn tèc biÕn h×nh dµi.
Chia nh÷ng vËn tèc ®ã t­¬ng øng víi dx, dy, dz th× ta ®­îc nh÷ng vËn tèc biÕn h×nh
t­¬ng ®èi vÒ chiÒu dµi hoÆc vËn tèc gi∙n në:
¶u x ¶u y ¶u z
, ,
¶x ¶y ¶z
b) Ta xÐt sù biÕn d¹ng vÒ gãc
H×nh ABCD ë thêi ®iÓm t, biÕn thµnh h×nh AB''C"D" ë thêi ®iÓm t + dt (h×nh 3-25).
a
b

a b

a b
a

a b a b

H×nh 3-25

94
 Ta gäi da lµ gãc lËp bëi AC vµ AC", gäi db lµ gãc lËp bëi AB vµ AB". Ta cã thÓ hoµn
thµnh sù biÕn h×nh trªn lÇn l­ît theo hai b­íc: 1. BiÕn tõ ABCD sang AB'C'D' b»ng c¸ch
' = dα + dβ vµ b»ng
quay c¹nh AC theo chiÒu kim ®ång hå tíi vÞ trÝ AC', sao cho gãc CAC
2
c¸ch quay c¹nh AB ng­îc chiÒu kim ®ång hå tíi vÞ trÝ AB', sao cho gãc BAB ' = dα + dβ ,
2
b­íc biÕn h×nh nµy cã ®Æc ®iÓm lµ ®­êng ph©n gi¸c AD' kh«ng di ®éng vµ AC', AB' ®Òu ®èi
xøng víi AD, gäi lµ sù biÕn h×nh ®¬n thuÇn vÒ gãc, tøc kh«ng quay; 2. BiÕn tõ AB'C'D'
sang AB"C"D" b»ng c¸ch quay AB'C'D' xung quanh ®iÓm A; khi ®ã gãc quay lµ
  dα - dβ
C ' AC " = B ' AB " = , h×nh d¹ng cña AB'C'D' kh«ng thay ®æi trong qu¸ tr×nh quay
2
dα - dβ
nµy, ®­êng ph©n gi¸c AD còng quay ®i mét gãc b»ng , b­íc biÕn h×nh nµy gäi lµ sù
2
quay ®¬n thuÇn. Ta t×m biÓu thøc to¸n häc cho sù biÕn h×nh ®¬n thuÇn vÒ gãc, cô thÓ lµ cho
tèc ®é biÕn h×nh ®¬n thuÇn vÒ gãc. Theo quy ­íc võa nªu ë trªn, th× gãc da do sù quay cña
c¹nh AC sang AC" trong thêi gian dt, tÝnh ®­îc theo (h×nh 3-26):
¶u x
dzdt
CC" ¶u
tg(dα) = = ¶z = x dt
CA dz ¶z
V× da lµ gãc nhá nªn cã thÓ coi tg(da) » da, do ®ã:
¶u x
dα = dt .
¶z
Còng suy luËn nh­ trªn ®èi víi gãc db (h×nh 3-27) ta viÕt ®­îc:
¶u z
dxdt
BB" ¶x ¶u
tg(db) = = = z dt ,
BA dx ¶x
¶u
hoÆc: dβ = z dt .
¶x

dt

a a
u
x d dt

cè ®Þnh t­¬ng ®èi

æ ¶u ö
H×nh 3-26 H×nh 3-27 ç BB " = z dxdt ÷
è ¶x ø

95
 dα + dβ
Theo lËp luËn trªn, sù biÕn h×nh ®¬n thuÇn vÒ gãc thÓ hiÖn bëi gãc , tèc ®é qy
2
cña sù biÕn h×nh ®¬n thuÇn quay xung quanh trôc song song víi Oy lµ:
1 dα + dβ 1 æ ¶u x ¶u z ö
qy = = ç +
dt 2 2 è ¶z ¶x ÷ø
Tèc ®é qy gäi lµ tèc ®é biÕn thiªn ®¬n thuÇn vÒ gãc.
Còng suy luËn nh­ trªn, ta cã thÓ viÕt tèc ®é biÕn thiªn ®¬n thuÇn vÒ gãc xung quanh
c¸c trôc Ox vµ Oz. VËy nh÷ng thµnh phÇn qx, qy, qz cña vËn tèc biÕn h×nh ®¬n thuÇn vÒ
gãc q lµ:
1 æ ¶u z ¶u y ö ü
θx = ç + ÷ï
2 çè ¶y ¶z ÷ø ï
ï
1 æ ¶u ¶u öï
θy = ç x + z ÷ý (3-56)
2 è ¶z ¶x ø ï
ï
1 æ ¶u y ¶u x ö ï
θz = ç + ÷
2 çè ¶x ¶y ÷ø ïþ
Sù biÕn h×nh d¹ng nãi ë ®©y lµ sù biÕn h×nh vÒ gãc, nªn q cßn gäi lµ vËn tèc biÕn h×nh
gãc hoÆc vËn tèc tr­ît.
Nh­ vËy vËn tèc biÕn h×nh (bao gåm vËn tèc biÕn h×nh t­¬ng ®èi vÒ ®é dµi vµ vËn tèc
biÕn h×nh ®¬n thuÇn vÒ gãc) cã 6 thµnh phÇn, lËp thµnh b¶ng sau ®©y:
¶u x
θz θy
¶x
¶u y
θz θx
¶y
¶u z
θy θx
¶z
B¶ng nµy gäi lµ tens¬ vËn tèc biÕn h×nh.

c) Ta t×m hÖ thøc to¸n häc cho sù quay ®¬n thuÇn, cô thÓ lµ cho vËn tèc quay ®¬n
dα + dβ
thuÇn. Theo lËp luËn trªn, sù quay ®¬n thuÇn thÓ hiÖn bëi gãc tèc ®é wy cña sù
2
quay ®¬n thuÇn xung quanh trôc song song víi Oy tÝnh ®­îc nh­ sau:
Tèc ®é quay wy tõ h×nh AB'C'D' sang AB"C"D" b»ng:
¶u x ¶u
dt - z dt
1 dα - dβ 1 ¶z ¶x
ωy = × =
dt 2 2 dt

96
 1 æ ¶u x ¶u z ö
hoÆc: ωy = ç - ÷
2 è ¶z ¶x ø

Còng suy luËn t­¬ng tù, ta cã thÓ viÕt toµn bé c¸c thµnh phÇn cña tèc ®é quay w
nh­ sau:

1 æ ¶u z ¶u y ö ü
ωx = ç - ÷ ,ï
2 çè ¶y ¶z ÷ø ï
ï
1 æ ¶u ¶u ö ï
ωy = ç x - z ÷ ,ý (3-57)
2 è ¶z ¶x ø ï
1 æ ¶u y ¶u x ö ï
ωz = çç - ÷ ,ï
2 è ¶x ¶y ÷ø ïþ

Gãc quay ®¬n thuÇn w cña phÇn tö chÊt láng b»ng:

ω= ω 2x + ω 2y + ω 2z (3-58)

Trong c¬ häc chÊt láng, hai lÇn vÐct¬ vËn tèc quay ®¬n thuÇn ®­îc gäi lµ vÐct¬ xo¸y
®
hoÆc c¸i xo¸y; gäi vÐct¬ xo¸y b»ng Ω th×:
® ®
Ω = 2ω . (3-59)

Trong to¸n häc ng­êi ta biÓu thÞ hÖ ph­¬ng tr×nh (3-57) b»ng biÓu thøc:
® 1 ®
ω= rot u
2

® ®
hoÆc: Ω = rot u

Ta míi nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng cña mét mÆt cña h×nh hép chÊt láng vµ t×m ra
biÓu thøc to¸n häc cña vËn tèc biÕn h×nh ®¬n thuÇn vµ vËn tèc quay ®¬n thuÇn cña mÆt ®ã.
TiÕp ®©y, ta nghiªn cøu biÓu thøc vËn tèc cña mét ®Ønh bÊt kú cña h×nh hép, coi vËn
tèc u = ¦ (x, y, z) cña ®iÓm A(x, y, z) ®∙ biÕt. §Ó cã biÓu thøc tæng qu¸t, ta sÏ t×m vËn tèc u
cña ®iÓm H(x + dx, y + dy, z + dz), vËn tèc uH cã nh÷ng thµnh phÇn sau ®©y:
uxH = ¦1 (x + dx, y + dy, z + dz),
uyH = ¦2 (x + dx, y + dy, z + dz),
uzH = ¦3 (x + dx, y + dy, z + dz).

97
 Khai triÓn nh÷ng hµm sè trªn theo cÊp sè Taylo, viÕt cho nh÷ng ®¹i l­îng v« cïng
nhá dx, dy, dz vµ bá ®i nh÷ng sè h¹ng v« cïng nhá cã bËc cao h¬n bËc nhÊt, ta cã:

¶u x ¶u ¶u ü
u xH = u x + dx + x dy + x dz,ï
¶x ¶y ¶z
ï
¶u y ¶u y ¶u y ï
u yH = u y + dx + dy + dz,ý (3-60)
¶x ¶y ¶z ï
¶u z ¶u z ¶u z
u zH = u z + dx + dy + dz. ïï
¶x ¶y ¶z þ

§Ó thÓ hiÖn vËn tèc biÕn h×nh ®¬n thuÇn vµ vËn tèc quay ®¬n thuÇn trong vÕ ph¶i cña
(3-60), ta biÕn ®æi biÓu thøc ®ã b»ng c¸ch céng vµo vµ trõ ®i ë tõng ph­¬ng tr×nh nh÷ng ®¹i
l­îng t­¬ng øng sau ®©y:

1 æ ¶u z ¶u y ö
– §èi víi ph­¬ng tr×nh thø nhÊt: ç dz + dy ÷÷
ç
2 è ¶x ¶x ø

1 æ ¶u x ¶u ö
– §èi víi ph­¬ng tr×nh thø hai: çç dx + z dz ÷÷
2 è ¶y ¶y ø

1 æ ¶u y ¶u ö
– §èi víi ph­¬ng tr×nh thø ba: ç dy + x dx ÷÷
ç
2 è ¶z ¶z ø
Sau khi biÕn ®æi ®¹i sè ta cã:

¶u x 1 æ ¶u ¶u ö 1 æ ¶u y ¶u x ö ü
u xH = u x + dx + ç x + z ÷ dz + 2 ç ¶x + ¶y ÷ dy + ï
¶x 2 è ¶z ¶x ø è ø ï
ï
1 æ ¶u x ¶u z ö 1 æ ¶u y ¶u x ö ï
+ ç - dz - ç - ÷ dy,
2 è ¶z ¶x ÷ø 2 è ¶x ¶y ø ï
ï
¶u y 1 æ ¶u y ¶u ö æ
1 ¶u ¶u y ö ï
u yH = uy + dy + ç + x ÷ dx + ç z + ÷ dz + ï
¶y 2 è ¶x ¶y ø 2 è ¶y ¶z ø ï
ý (3-61)
1 æ ¶u y ¶u x ö 1 æ ¶u z ¶u y ö ï
+ ç - ÷ dx - ç - ÷ dz, ï
2 è ¶x ¶y ø 2 è ¶y ¶z ø
ï
¶u æ
1 ¶u ¶u y ö 1 æ ¶u x ¶u z ö ï
u zH = u z + z dz + ç z + ÷ dy + ç + ÷ dx + ï
¶z 2 è ¶y ¶z ø 2 è ¶z ¶x ø ï
ï
1 æ ¶u z ¶u y ö 1 æ ¶u x ¶u z ö ï
+ ç - ÷ dy - ç - ÷ dx. ï
2 è ¶y ¶z ø 2 è ¶z ¶x ø þï

98
 §­a c¸c biÓu thøc (3-56) vµ (3-57) vÒ vËn tèc biÕn h×nh ®¬n thuÇn vµ vËn tèc quay
®¬n thuÇn vµo biÓu thøc (3-61), ta cã:
é ¶u ù ü
u xH = u x + ê x dx + (θ y dz + θ z dy) ú + (ω y dz - ωz dy), ï
ë ¶x û ï
é ¶u y ù ïï
u yH = u y + ê dy + (θ z dx + θ x dz) ú + (ωz dx - ω x dz), ý (3-62)
ë ¶y û ï
ï
é ¶u ù
u zH = u z + ê z dz + (θ x dy + θ y dx) ú + (ωx dy - ω y dx). ï
ë ¶z û ïþ
Nh­ vËy ta ®∙ chøng minh ®Þnh luËt Hemh«n nãi trªn.
ThÝ dô: Trong mét chuyÓn ®éng æn ®Þnh cña chÊt láng mçi phÇn tö chÊt láng cã l­u
tèc u (x, y, z) ®­îc x¸c ®Þnh bëi c¸c thµnh phÇn:
ux = 2xy; uy = 2yz; uz = 2zx.
ChuyÓn ®éng nµy cã xo¸y hay kh«ng xo¸y?
Gi¶i: Ta tÝnh c¸c thµnh phÇn cña c¸c vÐct¬ quay w theo (3-57):
1 æ ¶u z ¶u y ö
ωx = ç - ÷ = - y,
2 çè ¶y ¶z ÷ø
1 æ ¶u ¶u ö
ω y = ç x - z ÷ = - z,
2 è ¶z ¶x ø
1 æ ¶u y ¶u x ö
ωz = çç - ÷ = -x.
2 è ¶x ¶y ÷ø
VËy w ¹ 0, do ®ã chuyÓn ®éng lµ cã xo¸y.

§3-19. ChuyÓn ®éng thÕ, hµm sè thÕ, hµm sè dßng

Dßng ch¶y mµ c¸c phÇn tö chÊt láng kh«ng cã chuyÓn ®éng quay ®¬n thuÇn gäi lµ
chuyÓn ®éng kh«ng xo¸y hoÆc chuyÓn ®éng thÕ; tr¸i l¹i, dßng ch¶y mµ c¸c phÇn tö chÊt
láng cã chuyÓn ®éng quay ®¬n thuÇn gäi lµ chuyÓn ®éng xo¸y.
C¨n cø vµo nh÷ng ®Þnh nghÜa trªn, trong chuyÓn ®éng thÕ:
® ®
Ω = 0, hoÆc wx = wy = wz = 0, hoÆc rot u = 0; tøc lµ:

¶u x ¶u z ü
= ,ï
¶z ¶x ï
¶u z ¶uy ïï
= ,ý (3-63)
¶y ¶z ï
¶u y ¶u x ï
= .ï
¶x ¶y ïþ

99
 §ã lµ ®iÒu kiÖn cña chuyÓn ®éng thÕ.
®
Ng­îc l¹i ®iÒu kiÖn cña chuyÓn ®éng xo¸y lµ Ω ¹ 0, tøc lµ Ýt nhÊt mét thµnh phÇn cña
®
ω kh¸c kh«ng.
V× hÖ thèng ph­¬ng tr×nh (3-63) nh­ ®∙ chøng minh trong gi¶i tÝch, biÓu thÞ ®iÒu kiÖn
cÇn vµ ®ñ cña sù tån t¹i cña hµm sè j, mµ ®¹o hµm riªng phÇn cña c¸c hµm sè nµy theo c¸c
täa ®é chÝnh lµ c¸c thµnh phÇn vËn tèc, nghÜa lµ:
¶φ ¶φ ¶φ
ux = ; uy = ; uz = . (3-64)
¶x ¶y ¶z

®
HoÆc: U = gradj (3-64')

V× ta cã ux, uy, uz lµ nh÷ng hµm sè cña x, y, z, t, nªn râ rµng ta cã j = ¦(x, y, z, t),

trong ®ã t coi nh­ th«ng sè. Hµm sè j(x, y, z, t) ®­îc gäi lµ thÕ l­u tèc. ChuyÓn ®éng nµo
cã sù tån t¹i cña hµm sè j, tøc lµ cã sù tån t¹i cña thÕ l­u tèc, th× ®­îc gäi lµ chuyÓn
®éng thÕ.
Ta cã thÓ coi tæng sè:
uxdx + uydy + uzdz

lµ mét vi ph©n toµn phÇn cña j, tøc lµ:

¶φ ¶φ ¶φ
uxdx + uydy + uzdz = dx + dy + dz = dj (3-65)
¶x ¶y ¶z

MÆt kh«ng gian cã j = const ®­îc gäi lµ mÆt ®¼ng thÕ l­u tèc: ®èi víi mÆt ®ã, dj = 0
tøc lµ:
¶φ ¶φ ¶φ
dx + dy + dz = dj = 0
¶x ¶y ¶z

NÕu chuyÓn ®éng cña chÊt láng lµ chuyÓn ®éng ph¼ng, tøc lµ chØ cã hai thµnh phÇn
vËn tèc, thÝ dô thµnh phÇn ux, uy, cßn thµnh phÇn thø ba triÖt tiªu (uz = 0) th× hµm sè j cã vi
ph©n toµn phÇn lµ:
¶φ ¶φ
dj = uxdx + uydy = dx + dy , (3-65')
¶x ¶y

vµ víi j = const , ta cã dj = 0 tøc lµ:

¶φ ¶φ
dx + dy = 0
¶x ¶y

100
 §ã lµ ph­¬ng tr×nh cña ®­êng ®¼ng thÕ l­u tèc trong chuyÓn ®éng ph¼ng; mÆt kh¸c,
xuÊt ph¸t tõ ph­¬ng tr×nh ®­êng dßng (3-52), trong chuyÓn ®éng ph¼ng, ta viÕt ®­îc:

uxdy - uydx = 0

NÕu ta t×m ®­îc hµm sè y (x, y) mµ:

¶ψ ¶ψ
= ux , = –uy ,
¶y ¶x
th× ph­¬ng tr×nh ®­êng dßng cña dßng ph¼ng (3-66) viÕt thµnh:
¶ψ ¶ψ
dx + dy = 0 ,
¶x ¶y
hoÆc: dy = 0,
do ®ã: y (x, y) = const
Hµm sè y (x, y) gäi lµ hµm sè dßng; trÞ sè hµm sè dßng gi÷ kh«ng ®æi däc theo mçi
®­êng dßng. Nh÷ng ®­êng dßng kh¸c nhau cã trÞ sè hµm sè dßng kh¸c nhau. Trong chuyÓn
®éng ph¼ng vµ cã thÕ, ta cã thÓ ®Æt mèi liªn hÖ gi÷a hµm sè thÕ l­u tèc j vµ hµm sè dßng
y, suy tõ ®Þnh nghÜa cña hµm sè Êy;
¶φ ¶ψ ü
= , ï
¶x ¶y ï
ý 3-66)
¶φ ¶ψ
=- .ï
¶y ¶x ïþ
Do ®ã:
¶φ ¶ψ ¶φ ¶ψ
× + × =0
¶x ¶x ¶y ¶y
BiÓu thøc nµy nãi lªn r»ng mçi ®­êng cong thuéc hä y = const c¾t mçi ®­êng cong
thuéc hä j = const, d­íi gãc vu«ng tøc lµ trong chuyÓn ®éng thÕ, ph¼ng, nh÷ng ®­êng
®¼ng thÕ l­u tèc vµ nh÷ng ®­êng dßng lµ trùc giao (h×nh 3-28). Nh­ ®∙ biÕt trong gi¶i tÝch,
nh÷ng hµm sè j vµ y x¸c ®Þnh nh­ trªn gäi lµ nh÷ng hµm sè liªn hiÖp.
Chó ý r»ng nh÷ng hµm sè nµy ®Òu tháa m∙n ph­¬ng tr×nh Laplax¬. Thùc vËy, tõ
(3-66), ta viÕt ®­îc (lÊy ®¹o hµm bËc hai):

¶ 2ψ ¶ 2φ ü ¶2 φ ¶2 ψ ü
=- ï = ï
¶x 2 ¶x¶y ï ¶x2 ¶x¶y ï
ý vµ 2 ý.
¶2ψ ¶ 2φ ï ¶ φ ¶2 ψ ï
= = -
¶y 2 ¶x¶y ïþ ¶y 2 ¶x¶y ï
þ

101
 Céng vÕ ®èi vÕ, ta viÕt ®­îc:
¶2ψ ¶2ψ ¶ 2φ ¶ 2φ
+ = 0 vµ + = 0,
¶x 2 ¶y 2 ¶x 2 ¶y 2
hoÆc dïng to¸n tö Laplax¬ D (delta)
æ 2 2 ö
çΔ = ¶ + ¶ ÷ ,
ç ¶x 2 ¶y 2 ÷ø
è
ta viÕt: Dy = Dj = 0.
L¹i chó ý thªm r»ng hÖ ph­¬ng tr×nh (3-66) lµ ®iÒu kiÖn C«si-Riªman, cho phÐp ta
øng dông hµm phøc ®Ó nghiªn cøu chuyÓn ®éng thÕ. VÊn ®Ò nµy kh«ng tr×nh bµy ë ®©y.
Trong c¬ häc chÊt láng lý thuyÕt, sÏ nghiªn cøu s©u vÒ nh÷ng ®Æc tÝnh cña c¸c hµm
sè nµy; trong ph¹m vi gi¸o tr×nh nµy, chóng ta kh«ng nghiªn cøu s©u thªm.
Sau ®©y ta xÐt thªm ý nghÜa vËt lý cña hµm sè dßng.
Gi¶ sö ta cã mét dßng ch¶y ph¼ng, æn ®Þnh, giíi h¹n bëi hai ®­êng dßng, hµm sè
dßng cña hai ®­êng dßng ®ã lµ y = y1 vµ y = y2 (h×nh 3-28). Ta lÊy mét ®o¹n nguyªn tè ds
trªn mÆt c¾t ­ít S cña dßng vµ xÐt l­u l­îng nguyªn tè dQ ch¶y qua ®o¹n ds, gäi ux, uy lµ
nh÷ng h×nh chiÕu cña vËn tèc vµ dx, dy lµ nh÷ng h×nh chiÕu cña ®o¹n nguyªn tè ds theo c¸c
trôc täa ®é; ta thÊy rÊt râ trªn h×nh vÏ (h×nh chiÕu ux vµ uy ®Òu d­¬ng, h×nh chiÕu dy d­¬ng,
cßn dx ©m) r»ng:
dQ = uxdy - uydx.
¶ψ ¶ψ
V× ux = , - uy =
¶y ¶x

¶ψ ¶ψ
nªn: dQ = dy + dx = dψ (3-67)
¶y ¶x
Do ®ã l­u l­îng Q ch¶y qua toµn mÆt
c¾t S b»ng:
ψ2
Q= ò dψ = ψ2 - ψ1 (3-68) H×nh 3-28
ψ1

VËy hiÖu sè nh÷ng trÞ sè hµm sè dßng cña hai ®­êng dßng cho tr­íc b»ng l­u l­îng
chÊt láng ch¶y gi÷a hai ®­êng dßng ®ã. ®ã lµ ý nghÜa vËt lý cña hµm sè dßng.
HÖ thèng nh÷ng ®­êng dßng vµ nh÷ng ®­êng ®¼ng thÕ trùc giao víi nhau t¹o nªn l­íi
thñy ®éng (h×nh 5-28).
Trong thùc tiÔn kü thuËt, dßng ch¶y ë mét sè tr­êng hîp cã thÓ coi lµ dßng ch¶y thÕ,
khi ®ã ta cã thÓ x©y dùng l­íi thñy ®éng ®Ó nghiªn cøu chuyÓn ®éng. ThÝ dô: dßng thÊm;
mµ ta sÏ nghiªn cøu ë ch­¬ng XVIII.

102
§3-20. Vµi thÝ dô ®¬n gi¶n vÒ chuyÓn ®éng thÕ

a) Dßng song ph¼ng (dßng ch¶y ®Òu)

ChÊt láng chuyÓn ®éng song song víi trôc Ox, mçi phÇn tö chÊt láng cã V0 ë xa v«
cùc (h×nh 3-29).
Ta h∙y x¸c ®Þnh thÕ l­u tèc j(x, y) vµ hµm sè dßng y(x, y) cña chuyÓn ®éng ®ã.
Ta biÕt r»ng:

dj = uxdx + uydy; (3-65')

øng dông vµo ®iÒu kiÖn bµi to¸n:

ux = V0, uy = 0,

ta cã: dj = V0dx.
LÊy tÝch ph©n, ta ®­îc:
j = ò V0 dx =V0x + C

§Æt C = 0 th×:
j = V0x. (3-69)
§­êng ®¼ng thÕ
j j j j4 j
y
§­êng dßng

y
y
y

H×nh 3-29

VËy nh÷ng ®­êng ®¼ng thÕ lµ hä nh÷ng ®­êng th¼ng song song víi trôc Oy.
Ta t×m nh÷ng hµm sè dßng y (x, y).

Ta biÕt r»ng: dy = u xdy - uydx, (3-67)

øng dông vµo ®iÒu kiÖn bµi to¸n: dy = V0dy.

LÊy tÝch ph©n, ta ®­îc: y = V0y + C’
§Æt C’ = 0 th×: y = V0y. (3-70)

103
 §­êng dßng lµ hä nh÷ng ®­êng th¼ng song song víi trôc Ox. ë ®©y ta cã thÓ nghiÖm
l¹i r»ng nh÷ng hµm sè j vµ y tháa m∙n ph­¬ng tr×nh Laplax¬:

¶ 2φ ¶ 2φ ¶ 2 (V0 x) ¶ é ¶ (V0 x) ù ¶
+ = = = (V0 ) = 0
¶x 2
¶y 2
¶x 2 ¶x êë ¶x úû ¶x

¶ 2ψ ¶ 2ψ ¶ 2 (V0 y) ¶ é ¶(V0 y) ù ¶
+ = = = (V0 ) = 0
¶x 2
¶y 2
¶y 2 ¶y êë ¶y úû ¶y

HÖ nh÷ng ®­êng thÕ l­u tèc vµ ®­êng dßng lµ trùc giao víi nhau (h×nh 3-29).

b) §iÓm nguån vµ ®iÓm tô

Ta gäi ®iÓm nguån (h×nh 3-30a) lµ ®iÓm tõ ®ã chÊt láng ch¶y ®i, theo ph­¬ng b¸n
kÝnh, trªn mäi h­íng; cßn ®iÓm tô (h×nh 3-30b) lµ ®iÓm mµ chÊt láng tõ mäi h­íng ®æ vÒ
theo ph­¬ng b¸n kÝnh.
Ta h∙y x¸c ®Þnh c¸c hµm j vµ y cho ®iÓm nguån.
Gi¶ thiÕt r»ng sù ph©n bè l­u tèc trªn vßng trßn lµ ®Òu, ta cã thÓ viÕt:

Q = 2pru,

trong ®ã Q lµ l­u l­îng cña ®iÓm nguån, u lµ vËn tèc theo ph­¬ng b¸n kÝnh (h×nh 3-30a).

j2
j2

j1
j3

j1

r
j3

j0
j2

a
j1

y y0
j
j1 2
j3

a) b)
§iÓm nguån §iÓm tô

H×nh 3-30

VËy:
Q
ux = ucosa = cosa,
2 πr
Q
uy = usina = sina.
2 πr

104
 x y
V× cosa = vµ sina = , nªn:
r r
Q x Q
ux = ´ = x,
2 πr r 2 πr 2

Q y Q
uy = ´ = y.
2 πr r 2 πr 2

Q
VËy: dj = uxdx + uxdy = (xdx + ydy) = 0.
2 πr 2
Q
Râ rµng: ¹0
2 πr 2
nªn: xdx + ydy = 0.
Ta ®∙ biÕt: x2 + y2 = r2,
do ®ã, lÊy vi ph©n, ta ®­îc: xdx + ydy = rdr.
VËy cã thÓ viÕt:
Q Q Q dr
dj = 2
(xdx + ydy) = 2
rdr = =0
2 πr 2 πr 2π r
TÝch ph©n, ta sÏ ®­îc biÓu thøc cña thÕ l­u tèc:
Q
j= lnr + C
2π
§Æt C = 0, ta ®­îc:
Q
jnguån = lnr (3-71)
2π
Q
hoÆc: jnguån = ln x 2 + y 2 (3-71')
2π
Ta t×m hµm sè dßng Ψ:
Q
dΨ = - uydx + uxdy = - (ydx - xdy) = 0
2 πr 2
do ®ã: ydx - xdy = 0
dy dx
hoÆc: = ,
y x
hoÆc: lny = lnx + C

105
 y
hoÆc: ln =C,
x
hoÆc: y = Cx (3-72)
Ph­¬ng tr×nh nµy lµ hä nh÷ng ®­êng th¼ng ®i qua gèc täa ®é. Nh­ vËy ®­êng dßng lµ
nh÷ng ®­êng th¼ng b¸n kÝnh.
Râ rµng hµm sè y (x, y) = C chØ thay ®æi, phô thuéc vµo gãc a vµ lµ hµm bËc nhÊt
cña a. Do ®ã y cã thÓ viÕt thµnh:
y
y = C'a = C' arctg
x
Ta x¸c ®Þnh C':
V× y2 - y1 = Q, nªn ta cã thÓ viÕt (y1 øng víi a = 0, y2 øng víi a = 2p):

C' . 2p - C' . 0 = Q,
Q
do ®ã: C' =
2π
VËy hµm dßng cã d¹ng cuèi cïng lµ:
Q Q y
ynguån = a= arctg (3-73)
2π 2π x
XÐt ®Õn ®iÓm tô, ta còng lÆp l¹i ®iÒu chøng minh trªn, chØ kh¸c lµ chiÒu ch¶y th×
ng­îc l¹i. Ta sÏ ®­îc:
Q Q
ytô = - lnr = - ln x 2 + y 2 (3-74)
2π 2π
Q y
ytô = - arctg (3-75)
2π x
c) ChuyÓn ®éng ë l©n cËn mét xo¸y ®¬n
V× nh÷ng hµm y vµ j lµ ®iÒu hßa vµ liªn hiÖp víi nhau,
j2

nªn ta cã thÓ thay ®æi vai trß cña chóng, ta cã thÓ coi hµm sè
j3

(3-73) lµ thÕ l­u tèc:

j1
j3

y
j2
j1

j = C arctg (3-76) j0
x
vµ hµm sè (3-71') lµ hµm sè dßng:

y = C ln x 2 + y 2 (3-77)
H×nh 3-31

Khi ®ã h×nh ¶nh chuyÓn ®éng thay ®æi. §­êng dßng sÏ lµ nh÷ng ®­êng vßng trßn vµ
®­êng ®¼ng thÕ sÏ lµ nh÷ng ®­êng th¼ng xuÊt ph¸t tõ gèc täa ®é (h×nh 3-31).

106
 ChuyÓn ®éng nµy lµ kh«ng xo¸y ë mäi ®iÓm cña mÆt ph¼ng, trõ ®iÓm O t¹i ®ã cã ®Æt
trôc cña mét c¸i xo¸y mµ ta quy ­íc gäi lµ xo¸y ®¬n (vËn tèc t¹i chÝnh ®iÓm O lµ lín v«
cùc, ®iÒu nµy vÒ mÆt vËt lý, kh«ng thÓ cã ®­îc).
®
C¸c thµnh phÇn ux vµ uy cña vËn tèc u ®­îc x¸c ®Þnh nh­ sau:
Ta cã:
é ù
ê ú
¶φ ¶ æ yö ê 1 y ú y
ux= = ç C arctg ÷ = C - ´ 2 = -C 2 ;
¶x ¶x è xø ê 2
x ú x + y2
æ y
ê 1+ ç ÷ ö ú
êë èxø úû

¶φ ¶ æ yö 1 1 x
uy = = ç C arctg ÷ = C ´ =C 2 ;
¶y ¶y è xø æyö
2 x x + y2
1+ç ÷
èxø

y2 + x2 C
VËy: u = u 2x + u 2y = (C)2 =
(x 2
+y )
2 2 x2 + y2

C
V× C = const vµ r2 = x2 + y2, nªn: u = ,
r

hoÆc: ur = const. (3-78)

Nh­ vËy, trong chuyÓn ®éng l©n cËn xo¸y ®¬n sù ph©n bè vËn tèc tu©n theo quy luËt
diÖn tÝch (tøc lµ diÖn tÝch abOca b»ng diÖn tÝch defOd, h×nh 3-32).
Chó ý: Tõ c«ng thøc (3-78), ta thÊy r»ng b¸n kÝnh cµng nhá th× vËn tèc cµng lín.
ë giíi h¹n, t¹i gèc täa ®é O: r = 0, u = ¥.

H×nh 3-32

107
d) Ph­¬ng ph¸p céng nh÷ng chuyÓn ®éng thÕ ®¬n gi¶n
Ta cã thÓ ®¹t ®­îc nh÷ng h×nh d¹ng chuyÓn ®éng phøc t¹p b»ng c¸ch céng nh÷ng
chuyÓn ®éng ®¬n gi¶n.
Sau ®©y lµ mét thÝ dô: ®iÓm nguån ®Æt trong dßng ®Òu.
Gi¶ sö ta cã ®iÓm nguån l­u l­îng Q; nh÷ng hµm sè thÕ l­u tèc jnguån vµ hµm dßng
ynguån ®­îc x¸c ®Þnh bëi (3-69) vµ (3-70).
ChuyÓn ®éng tæng hîp cña hai dßng trªn cã hµm sè thÕ l­u tèc j (j1 vµ j2 lµ nh÷ng
hµm sè thÕ øng víi dßng ®Òu vµ nguån):
Q
j = j1 + j2 = V 0 x + lnr
2π
vµ cã hµm dßng y (y1 vµ y2 lµ nh÷ng hµm sè dßng øng víi dßng ®Òu vµ nguån):
Q
y = y 1 + y 2 = V 0y + a.
2π
H×nh ¶nh chuyÓn ®éng ®­îc biÓu thÞ ë h×nh 3-33. §­êng dßng vµ ®­êng ®¼ng thÕ cã
thÓ t¹o ra b»ng c¸ch sau ®©y. Ta vÏ c¸c ®­êng dßng cña nguån vµ cña dßng ®Òu víi cïng
mét kho¶ng c¸ch Dy (nÕu vÏ c¸c ®­êng ®¼ng thÕ cña hai chuyÓn ®éng th× lÊy cïng mét
kho¶ng c¸ch Dj), thÝ dô nh­ trªn h×nh 3-33: Dy = 1. Ta x¸c ®Þnh hµng lo¹t ®iÓm cña mét
®­êng dßng tæng hîp mang trÞ sè y (thÝ dô y = 10) b»ng c¸ch t×m nh÷ng giao ®iÓm cña
®­êng dßng thuéc nh÷ng chuyÓn ®éng hîp thµnh mµ y1 + y2 = y, trong ®ã y1 vµ y2 lµ
nh÷ng trÞ sè cña hai ®­êng dßng hîp thµnh (thÝ dô y1 = 4, y2 = 6 do ®ã y1 + y2 = 4 + 6 = 10,
ta cã ®iÓm A: råi y1 = 5, y2 = 5, do ®ã y1 + y2 = 5 + 5 = 10, ta cã ®iÓm B; råi y1 = 4, y2 = 6,
do ®ã y1 + y2 = 4 + 6 = 10, ta cã ®iÓm C, v.v... Ta nèi A, B, C ... th× cã ®­êng dßng tæng
hîp mµ j = 100. Chó ý r»ng ®­êng dßng y = 12 ph©n chia hoµn toµn nguån víi phÇn ngoµi
cña mÆt ph¼ng. §­êng dßng ®ã cã thÓ coi nh­ ®Çu uèn cong cña trô pin.

6 5 4
7
8 3
13
14 y= =12
y y =10
9 C 2 y =8
6
10 B 5
A y =6
4
3
11 2
1
12 0
H×nh 3-33
108
§3-21. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n liªn tôc cña chÊt láng
kh«ng nÐn ®­îc

Trong kh«ng gian chøa ®Çy chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc ®ang chuyÓn ®éng ta lÊy mét
h×nh hép ABCDEFGH cã vÞ trÝ cè ®Þnh, c¸c c¹nh cña h×nh hép lµ dx, dy, dz, (h×nh3-34).
Träng t©m cña h×nh hép ®ã lµ M, cã täa ®é lµ x, y, x: l­u tèc t¹i M ë thêi ®iÓm t lµ u, cã
h×nh chiÕu ux, uy, uz; khèi l­îng riªng chÊt láng lµ r; víi chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc th× r lµ
mét h»ng sè. Ta x¸c ®Þnh khèi l­îng chÊt láng chuyÓn ®éng ®i vµo vµ ®i ra ®èi víi h×nh
hép ®ã trong thêi gian dt.

m d d
d

H×nh 3-34

ë nh÷ng mÆt ADHE vµ BCGF vËn tèc theo trôc x lµ:

¶u x δx ¶u δx
ux - vµ u x + x .
¶x 2 ¶x 2

Trong thêi gian dt, khèi l­îng chÊt láng ch¶y vµo mÆt ADHE lµ:

æ ¶u δx ö
ρ ç ux - x δyδzdt ,
è ¶x 2 ÷ø
khèi l­îng chÊt láng ch¶y ra khái mÆt BCGF lµ:

æ ¶u δx ö
ρ ç ux + x δyδzdt
è ¶x 2 ÷ø
Nh­ vËy trong thêi gian dt, khèi l­îng chÊt láng ra vµo h×nh hép theo ph­¬ng x
chªnh nhau mét ®¹i l­îng:
æ ¶u δx ö æ ¶u δx ö ¶u
ρ ç ux - x ÷ δyδzdt – ρ ç u x + x ÷ δyδzdt = – ρ x δxδyδzdt .
è ¶x 2 ø è ¶x 2 ø ¶x

109
 Còng suy luËn nh­ vËy, ®èi víi c¸c mÆt kh¸c cña h×nh hép, ta viÕt ®­îc:

¶u y
–ρ δxδyδzdt , ®èi víi ph­¬ng y,
¶y

¶u z
–ρ δxδyδzdt , ®èi víi ph­¬ng z.
¶z
Trong thêi gian dt, khèi l­îng chÊt láng ch¶y qua h×nh hép thÓ tÝch dxdydz cã chÞu
mét sù biÕn ®æi dM b»ng tæng sè c¸c ®é chªnh khèi l­îng theo c¸c ph­¬ng:
¶u x ¶u y ¶u
dM = – ρ δxδyδzdt – ρ δxδyδzdt – ρ z δxδyδzdt
¶x ¶y ¶z

æ ¶u ¶u y ¶u z ö
= – ρδxδyδzçç x + + ÷ dt
è ¶x ¶y ¶z ÷ø

ChÊt láng liªn tôc, cã nghÜa lµ trong h×nh hép kh«ng cã kh«ng gian trèng kh«ng,
kh«ng chøa chÊt láng. Muèn vËy, trong tr­êng hîp chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc, sù thay ®æi
khèi l­îng chÊt láng trong h×nh hép ph¶i b»ng kh«ng, tøc lµ:
dM = 0.
V× rdxdydz ¹ 0 vµ râ rµng dt ¹ 0,

¶u x ¶u y ¶u z
nªn: + + = 0. (3-79)
¶x ¶y ¶z

§ã lµ ph­¬ng tr×nh vi ph©n liªn tôc cña chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc.
®
Nhí l¹i r»ng trong to¸n häc ng­êi ta gäi biÓu thøc bªn vÕ tr¸i cña (3-79) lµ div u ,
ta viÕt ®­îc ph­¬ng tr×nh vi ph©n liªn tôc d­íi d¹ng:
®
div u = 0 (3-79')

Ph­¬ng tr×nh vi ph©n liªn tôc nµy còng nh­ ph­¬ng tr×nh liªn tôc viÕt cho dßng
nguyªn tè (3-7) lµ mét ph­¬ng tr×nh ®éng häc, v× vËy nã dïng cho c¶ chÊt láng lý t­ëng lÉn
chÊt láng thùc.
Ph­¬ng tr×nh (3-79) nãi r»ng: ThÓ tÝch cña chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc ch¶y vµo h×nh
hép trong thêi gian dt b»ng thÓ tÝch chÊt láng ch¶y ra khái h×nh hép. Ph­¬ng tr×nh ®ã còng
cã nghÜa lµ khèi l­îng chÊt láng ch¶y vµo h×nh hép b»ng khèi l­îng chÊt láng ch¶y ra khái
h×nh hép, tøc lµ khèi l­îng chÊt láng ë trong h×nh hép lµ mét h»ng sè. Do ®ã, ph­¬ng tr×nh
liªn tôc lµ biÓu thøc cña mét trong nh÷ng quy luËt vËt lý quan träng nhÊt, ®ã lµ ®Þnh luËt
b¶o toµn khèi l­îng.

110
 ®
ThÝ dô: T×m biÓu thøc div u vµ viÕt ra ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña phÇn tö chÊt láng cã
l­u tèc ®iÓm u(x, y, z, t) mµ c¸c thµnh phÇn lµ:
ux = 2x2 + y,
uy = 2y2 + z,
uz = 2z2 + x.
® ¶u x ¶u y ¶u z
Gi¶i: Tõ div u = + + , ta viÕt ®­îc:
¶x ¶y ¶z
®
div u = 4x + 4y + 4z = 4(x + y + z)
Ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña phÇn tö chÊt láng ®ã theo (3-79') viÕt:
®
div u = 0

tøc lµ: x + y + z = 0.

§3-22. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng

lý t­ëng (ph­¬ng tr×nh ¬-le)

Ta lÊy trong m«i tr­êng chÊt láng chuyÓn ®éng mét khèi chÊt láng h×nh hép
ABCDEFGH v« cïng nhá, cã c¹nh song song víi nh÷ng trôc täa ®é vµ dµi dx, dy vµ dz
khèi l­îng riªng lµ r (h×nh 3-35). H×nh hép ®ã chÞu t¸c dông cña nh÷ng lùc sau ®©y:
a) Lùc khèi l­îng (thÓ tÝch); gäi F lµ lùc khèi l­îng t¸c dông vµo mét ®¬n vÞ khèi
l­îng cña chÊt láng, nã cã h×nh chiÕu lµ Fx, Fy, Fz. Khèi l­îng cña h×nh hép chÊt láng lµ
rdxdydz. Nh­ vËy h×nh chiÕu lªn trôc täa ®é Ox cña lùc khèi l­îng lµ: Fxrdxdydz.
b) Lùc bÒ mÆt tøc lµ ¸p lùc thñy ®éng t¸c dông lªn nh÷ng mÆt cña h×nh hép vµ tû lÖ
víi diÖn tÝch nh÷ng mÆt ®ã. Gäi p lµ ®éng ¸p suÊt t¹i träng t©m M cña h×nh hép, täa ®é M
lµ x, y, z. VËy ¸p suÊt thñy ®éng t¹i nh÷ng mÆt tr¸i vµ ph¶i cña h×nh hép lµ:
æ ¶p δx ö æ ¶p δx ö
ç p - ¶x 2 ÷ vµ ç p + ¶x 2 ÷ .
è ø è ø
H×nh chiÕu lªn trôc x cña tæng hîp nh÷ng lùc bÒ mÆt ®ã lµ:

æ ¶p δx ö æ ¶p δx ö ¶p
ç p - ¶x 2 ÷ dydz – ç p + ¶x 2 ÷ dydz = – ¶x dxdydz
è ø è ø

111
 d d d
d d d d

d
d

H×nh 3-35
Tæng sè ®¹i sè nh÷ng h×nh chiÕu lªn trôc x cña c¸c lùc t¸c dông lªn h×nh hép ph¶i
b»ng tÝch sè cña khèi l­îng h×nh hép nh©n víi h×nh chiÕu cña gia tèc chuyÓn ®éng cña
träng t©m tøc lµ ph¶i b»ng:
du x
rdxdydz .
dt
VËy ta cã:
¶p du x
rdxdydzFx – dxdydz = rdxdydz .
¶x dt
Sau khi thu gän ta cã:
1 ¶p du x ü
Fx - = ,
ρ ¶x dt ï
ï
§èi víi trôc y, z, ta cã : ï
ï
1 ¶p du y ý (3-80)
Fy - = ,ï
ρ ¶y dt ï
1 ¶p du z ï
Fz - = .ï
ρ ¶z dt ïþ
ViÕt d­íi d¹ng vÐct¬, hÖ (3-80) trë thµnh
®
® 1 du
F - gradp = . (3-80')
ρ dt
HÖ ph­¬ng tr×nh vi ph©n (3-80) nµy do ¥le ®Ò ra n¨m 1755 vµ gäi lµ hÖ ph­¬ng tr×nh
vi ph©n chuyÓn ®éng ¥le cña chÊt láng lý t­ëng.
NÕu chiÕu lªn tiÕp tuyÕn cña ®­êng dßng, ta cã thÓ biÓu thÞ ph­¬ng tr×nh ¥le nh­ sau:
1 ¶p du
Fs - = , (3-81)
ρ ¶s dt
trong ®ã Fs lµ h×nh chiÕu cña lùc khèi l­îng F lªn tiÕp tuyÕn cña ®­êng dßng.

112
 Ph­¬ng tr×nh ¥le nãi trªn dïng cho c¶ chÊt láng lÉn chÊt khÝ. §èi víi chÊt láng th× r
lµ mét h»ng sè, ®èi víi chÊt khÝ th× r cã thÓ biÕn ®æi. Ph­¬ng tr×nh ¥le ®ã dïng cho c¶
chuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh vµ æn ®Þnh. NÕu chÊt láng ë tr¹ng th¸i tÜnh, vÕ bªn ph¶i hÖ
ph­¬ng tr×nh (3-80) vµ (3-80') ®Òu b»ng kh«ng vµ nh÷ng ph­¬ng tr×nh Êy cã d¹ng cña
ph­¬ng tr×nh (2-6) vµ (2-6') mµ ta ®∙ gäi lµ ph­¬ng tr×nh vi ph©n c©n b»ng ¥le. NÕu phÇn tö
chÊt láng chuyÓn ®éng th¼ng, thÝ dô theo ph­¬ng x tøc u = ux, uy = uz = 0, th× trªn mÆt
th¼ng gãc víi ph­¬ng ch¶y, ¸p suÊt ph©n bè theo quy luËt thñy tÜnh, v×:
1 ¶p 1 ¶p
Fy - = 0, Fz - =0 .
ρ ¶y r ¶z
§ã lµ ®Æc tÝnh cña dßng ch¶y cã c¸c ®­êng dßng th¼ng, song song. Dßng ch¶y ®æi
dÇn (xem §3-11) còng coi nh­ cã ®Æc tÝnh nµy.
Ta cã thÓ viÕt hÖ ph­¬ng tr×nh (3-80) d­íi d¹ng chi tiÕt h¬n. V× c¸c h×nh chiÕu ux, uy,
uz ®Òu lµ hµm sè liªn tôc cña täa ®é kh«ng gian vµ thêi gian ux = f(x, y, z, t) v.v... nªn vi
ph©n toµn phÇn dux viÕt ®­îc thµnh:
¶u x ¶u ¶u ¶u
du x = dt + x dx + x dy + x dz
¶t ¶x ¶y ¶z
Do ®ã:
du x ¶u x ¶u x dx ¶u x dy ¶u x dz
= + + + (3-82)
dt ¶t ¶x dt ¶y dt ¶z dt
Chó ý r»ng nh÷ng vi ph©n dx, dy, dz, viÕt ë (3-82) kh¸c nh÷ng vi ph©n dx, dy, dz, viÕt
cho khèi chÊt láng h×nh hép dïng ®Ó suy diÔn ph­¬ng tr×nh ¥le (3-80).
NhËn xÐt r»ng:
dx dy dz
ux = , uy = , uz =
dt dt dt
vµ thay chóng vµo (3-82), ta cã:
du x ¶u x ¶u x ¶u ¶u ü
= + u x + x u y + x u z .ï
dt ¶t ¶x ¶y ¶z
ï
Còng lµm nh­ vËy ®èi víi c¸c vi ph©n du y , du z , ta cã : ï
ïï
du y ¶u y ¶u y ¶u y ¶u y ý (3-83)
= + ux + uy + uz , ï
dt ¶t ¶x ¶y ¶z ï
du z ¶u z ¶u z ¶u z ¶u z ï
= + ux + uy + uz . ï
dt ¶t ¶x ¶y ¶z ïþ
§ã lµ biÓu thøc vÒ c¸c h×nh chiÕu cña vÐct¬ gia tèc. ë vÕ ph¶i cña nh÷ng biÓu thøc
®ã, cã hai thµnh phÇn nh­ sau cña gia tèc:

113
 - Thµnh phÇn côc bé hoÆc ®Þnh vÞ, ®Æc tr­ng cho chuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh, biÓu thÞ
sù biÕn thiªn cña gia tèc theo thêi gian, t¹i mét vÞ trÝ kh«ng gian kh«ng ®æi: ®èi víi ph­¬ng
¶u x
tr×nh thø nhÊt ®ã lµ sè h¹ng ;
¶t
- Thµnh phÇn khuÕch t¸n hoÆc chuyÓn vÞ, biÓu thÞ sù biÕn thiªn cña gia tèc trong
kh«ng gian, ë mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh: ®èi víi ph­¬ng tr×nh thø nhÊt ®ã lµ:

¶u x ¶u ¶u
ux + x uy + x uz
¶x ¶y ¶z

HÖ ph­¬ng tr×nh (3-83) viÕt d­íi d¹ng vÐct¬, trë thµnh:

® ®
du ¶u ® ®
= + ( u .Ñ) u (3-83')
¶t
dt
 
thµnh phÇn thµnh phÇn
®Þnh vÞ chuyÓn vÞ
trong ®ã:
Ñ - to¸n tö Hamint«n ''nabla'', coi nh­ mét vÐct¬, biÓu thÞ trong hÖ täa ®é
§Ò c¸c d­íi d¹ng:
¶ ® ¶ ® ¶ ®
Ñ= i+ j+ k ;
¶x ¶y ¶z
® ® ®
i , j , k , lµ nh÷ng vÐct¬ ®Æt trªn c¸c trôc t­¬ng øng Ox, Oy, Oz.

Mang (3-83) thay vµo (3-80) ta cã d¹ng khai triÓn sau ®©y cña ph­¬ng tr×nh vi ph©n
chuyÓn ®éng cña chÊt láng lý t­ëng:

1 ¶p ¶u x ¶u x ¶u ¶u ü
Fx - = + ux + x uy + x uz ï
ρ ¶x ¶t ¶x ¶y ¶z
ï
1 ¶p ¶u y ¶u y ¶ u y ¶ u y ïï
Fy - = + ux + uy + uz ý (3-84)
ρ ¶y ¶t ¶x ¶y ¶z ï
1 ¶p ¶u z ¶u z ¶u z ¶u z ï
Fz - = + ux + uy + uz ï
ρ ¶z ¶t ¶x ¶y ¶z ïþ

Ph­¬ng tr×nh (3-84) còng lµ ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng ¥le cña chÊt láng lý
t­ëng, nh­ng viÕt d­íi d¹ng khai triÓn.
ViÕt d­íi d¹ng vÐct¬, hÖ ph­¬ng tr×nh (3-84) trë thµnh:
®
® 1 ¶u ® ®
F - gradp = + ( u .Ñ ) u . (3-84')
ρ ¶t

114
 Trong chuyÓn ®éng æn ®Þnh cña chÊt láng, nh÷ng sè h¹ng ®Çu cña vÕ ph¶i trong hÖ
ph­¬ng tr×nh (3-84) ph¶i b»ng kh«ng:

¶u x ¶u y ¶u z
= = =0
¶t ¶t ¶t

Trong hÖ ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng ¥le cã 4 Èn sè: p, ux, uy, uz. 3 ph­¬ng tr×nh cña
hÖ ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng ¥le kh«ng ®ñ ®Ó gi¶i 4 Èn. Mang hÖ thèng Êy kÕt hîp víi
ph­¬ng tr×nh liªn tôc (3-79):

¶u x ¶u y ¶u z
+ + = 0,
¶x ¶y ¶z

th× cã 4 ph­¬ng tr×nh gi¶i 4 Èn sè vµ cã ®iÒu kiÖn gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò chuyÓn ®éng cña
chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc.

§3-23. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng

lý t­ëng viÕt d­íi d¹ng ph­¬ng tr×nh g¬r«mªc«

BiÕn ®æi ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng ¥le d­íi d¹ng khai triÓn (3-84) lµm sao
cho xuÊt hiÖn yÕu tè chuyÓn ®éng quay, ®ã lµ sù cèng hiÕn cña G¬r«mªc«.
Tõ (3-84) ta viÕt l¹i ph­¬ng tr×nh ®Çu tiªn:

1 ¶p ¶u x ¶u ¶u ¶u
Fx - = + ux x + uy x + uz x ;
ρ ¶x ¶t ¶x ¶y ¶z

u2
vµ viÕt ®¹o hµm riªng phÇn theo trôc x cña , ta cã:
2

¶ æç u 2 ö÷ ¶ æç u x + u y + u z ö÷
2 2 2
¶u ¶u y ¶u
= = ux x + uy + uz z .
ç ÷
¶x è 2 ø ¶x ç 2 ÷ ¶x ¶x ¶x
è ø

§em hai ph­¬ng tr×nh võa viÕt ra trõ vÕ ®èi vÕ, ta ®­îc:

1 ¶p ¶ æ u 2 ö ¶u x ¶u ¶u y ¶u ¶u
Fx - - ç ÷÷ = + uy x - uy + uz x - uz z =
ρ ¶x ¶x çè 2 ø ¶t ¶y ¶x ¶z ¶x
(3-85)
¶u x æ ¶u x ¶u z ö æ ¶u x ¶u y ö
= + uz ç - + uy ç - ÷.
¶t è ¶z ¶x ÷ø è ¶y ¶x ø

115
 ®
Nh­ ®∙ ph©n tÝch ë trªn vÒ c¸c thµnh phÇn cña vÐct¬ quay ω theo (3-57), ta cã:
¶u x ¶u z
- = 2ω y
¶z ¶x
¶u y ¶u x
- = 2ω z
¶x ¶y
thay vµo (3-85) ta viÕt ra:

1 ¶p ¶u x ¶ æ u 2 ö ü
Fx - = + çç ÷÷ + 2(u z ω y - u y ωz ), ï
ρ ¶x ¶t ¶x è 2 ø ï
§ång thêi còng cã: ï
ï
ï
1 ¶p ¶u y ¶ æ u 2 ö ý (3-86)
Fy - = + ç ÷ + 2(u x ωz - u z ωx ), ï
ρ ¶y ¶t ¶y çè 2 ÷ø
ï
1 ¶p ¶u z ¶ æ u ö2 ï
Fz - = + çç ÷÷ + 2(u y ω x - u x ω y ). ï
ρ ¶z ¶t ¶z è 2 ø ïþ

HÖ ph­¬ng tr×nh (3-86) viÕt d­íi d¹ng vÐct¬ trë thµnh:

®
® 1 ¶u æ u2 ö ® ®
F - gradp = + grad ç ÷÷ + rot u ´ u . (3-86')
ρ ¶t ç 2
è ø

§ã lµ ph­¬ng tr×nh G¬r«mªc« c«ng bè n¨m 1881. §©y lµ d¹ng khai triÓn lµm ta thÊy
cô thÓ h¬n r»ng ph­¬ng tr×nh ¥le øng dông ®­îc cho chuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh vµ
chuyÓn ®éng æn ®Þnh, cho chuyÓn ®éng xo¸y vµ chuyÓn ®éng thÕ.
Trong nhiÒu tr­êng hîp th­êng gÆp ë thùc tÕ, lùc khèi l­îng F lµ lùc cã thÕ; khi ®ã,
nh­ ®∙ biÕt trong c¬ häc lý thuyÕt, ta cã thÓ viÕt:

¶π ¶π ¶π
Fx = - , Fy = - , Fz = -
¶x ¶y ¶z

vµ – dp = Fxdx + Fydy + Fzdz,

trong ®ã p (x, y, z) gäi lµ hµm sè thÕ.

Khi ®ã ph­¬ng tr×nh ®Çu cña (3-86) viÕt thµnh:

¶π 1 ¶p ¶u x ¶ æç u 2 ö÷
- - = + + 2(u z ω y - u y ωz ),
¶x ρ ¶x ¶t ¶x çè 2 ÷ø

116
 ¶ æ p u2 ö ¶u x ü
hoÆc çç - π - -
¶x è
÷÷ = (
+ 2 u z ω y - u y ωz . ï)
ρ 2 ø ¶t ï
§ång thêi ï
ï
ï
¶ æ p u 2 ö ¶ u ý (3-87)
+ 2 ( u x ωz - u z ω x ) , ï
y
çç - π - - ÷÷ =
¶y è ρ 2 ø ¶t
ï
¶ æ p u ö ¶u z
2 ï
ç
¶z çè
- π - - ÷ =
ρ 2 ÷ø ¶t
+ 2 (u ω
y x - u ω
x y ) . ï
ïþ
HÖ ph­¬ng tr×nh (3-87) nµy lµ viÕt cho tr­êng hîp lùc khèi l­îng lµ lùc cã thÕ.
ViÕt d­íi d¹ng vÐct¬, hÖ ph­¬ng tr×nh (3-87) trë thµnh:
®
æ p u2 ö ¶u ® ®
grad ç - π - - ÷÷ = + rot u Ù u , (3-87')
ç
è ρ 2 ø ¶t
p u2
hoÆc nÕu gäi: π+ + =E
ρ 2
® ®
vµ rot u = Ω ,
th× ph­¬ng tr×nh (3-87') viÕt ®­îc l¹i thµnh:
®
¶u ® ®
+ gradE + Ω Ù u = 0 . (3-87'')
¶t
Trong tr­êng hîp chuyÓn ®éng æn ®Þnh:
®
¶u ¶u x ¶u y ¶u z
= 0 , tøc = = =0
¶t ¶t ¶t ¶t
hÖ ph­¬ng tr×nh (3-87) viÕt thµnh:

¶ æç p u2 ö ü
- π - - ÷ = 2(u z ω y - u y ωz ), ï
¶x çè ρ 2 ÷ø ï
ï
¶ æç p u ö2
ï
- π - - ÷ = 2(u x ωz - u z ω x ), ý (3-88)
¶y çè ρ 2 ÷ø ï
¶ æç p u ö2 ï
- π - - ÷ = 2(u y ω x - u x ω y ). ï
¶z çè ρ 2 ÷ø ïþ
HÖ ph­¬ng tr×nh (3-88)viÕt d­íi d¹ng vÐct¬ trë thµnh:
æ p u2 ö ® ®
grad ç - π - - ÷÷ = rot u Ù u (3-88')
ç ρ 2
è ø
® ®
hoÆc: gradE + Ω Ù u = 0 (3-88'')

117
§3-24. TÝch ph©n hÖ thèng ph­¬ng tr×nh vi ph©n
chuyÓn ®éng cña chÊt láng lý t­ëng

Ta nghiªn cøu viÖc tÝch ph©n hÖ thèng ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng ¥le viÕt
d­íi d¹ng triÓn khai G¬r«mªc« (3-86). Ta xÐt tr­êng hîp th­êng gÆp: lùc khèi l­îng lµ lùc
cã thÕ vµ chuyÓn ®éng lµ æn ®Þnh; ®ã lµ tr­êng hîp biÓu thÞ bëi hÖ ph­¬ng tr×nh (3-88),
ta nh©n hai vÕ cña mçi ph­¬ng tr×nh trong hÖ (3-88) riªng biÖt víi dx, dy, dz, råi céng vÕ
®èi vÕ, ta ®­îc:

æ p u 2 ö÷
ç
d -π- -
ç ρ 2 ÷ø
[
= 2 (ω y u z - ωz u y )dx + (ωz u x - ω x u z )dy + (ω x u y - ω y u x )dz ]
è

æ p u2 ö
HoÆc: dç - π - - ÷ = 2 D (3-89)
ç ρ 2 ÷ø
è

trong ®ã D lµ ®Þnh thøc sau ®©y:

dx dy dz
D = ωx ωy ωz .
ux uy uz

ViÖc tÝch ph©n ph­¬ng tr×nh (3-89) sÏ ®­îc ®¬n gi¶n nhiÒu trong tr­êng hîp D = 0.
Ta chØ xÐt tr­êng hîp nµy, khi ®ã:
æ p u2 ö
dç - π - - ÷ = 0
ç ρ 2 ÷ø
è
LÊy tÝch ph©n, ta ®­îc:

p u2
π+ + = C = const . (3-90)
ρ 2

BiÓu thøc (3-90) ®­îc gäi lµ tÝch ph©n BÐcnuiy. TÝch ph©n nµy nãi r»ng tæng c¬ n¨ng
cña mét ®¬n vÞ khèi l­îng chÊt láng lý t­ëng (bao gåm thÕ n¨ng biÓu thÞ bëi p, ¸p n¨ng -
p u2
bëi , ®éng n¨ng - bëi ) lµ mét h»ng sè, trong tr­êng hîp D = 0.
ρ 2
Ta xÐt nh÷ng tr­êng hîp D = 0. Ta biÕt r»ng mét ®Þnh thøc triÖt tiªu, nÕu nh÷ng sè
h¹ng cña mét hµng (hoÆc mét cét) nµo b»ng kh«ng hoÆc nÕu nh÷ng sè h¹ng cña mét hµng
(hoÆc mét cét) tû lÖ víi nh÷ng sè h¹ng cña mét hµng (hoÆc cét) kh¸c. Nh­ vËy cã 4 tr­êng
hîp D = 0 sau ®©y:

118
 1. wx = wy = wz = 0

§ã lµ tr­êng hîp chuyÓn ®éng thÕ. Khi ®ã trong ph­¬ng tr×nh (3-90) h»ng sè tÝch
ph©n C cã trÞ sè nh­ nhau cho bÊt kú ®iÓm nµo trong m«i tr­êng chuyÓn ®éng, v× ë tr­êng
hîp nµy, D = 0 víi bÊt kú dx, dy, dz nµo, tøc lµ víi bÊt kú ®o¹n ds nµo, kh«ng nhÊt thiÕt ds
ph¶i lÊy däc theo ®­êng dßng. Nãi mét c¸ch kh¸c, trong chuyÓn ®éng thÕ, c¬ n¨ng cña
mét ®¬n vÞ khèi l­îng chÊt láng lý t­ëng ë bÊt kú ®iÓm nµo trong dßng ch¶y còng ®Òu
b»ng nhau.

dx dy dz
2. = =
ux uy uz

§ã lµ ph­¬ng tr×nh ®­êng dßng. Khi ®ã tÝch ph©n (3-90) ®óng cho tõng ®­êng dßng
riªng biÖt, víi nh÷ng trÞ sè C riªng cho tõng ®­êng dßng. ë tr­êng hîp nµy, trong biÓu thøc
cña D nh÷ng thµnh phÇn cña w cã thÓ kh¸c kh«ng, nghÜa lµ chuyÓn ®éng cã thÓ lµ chuyÓn
®éng xo¸y. VËy tÝch ph©n BÐcnuiy cã thÓ øng dông cho chuyÓn ®éng xo¸y, nh­ng h»ng sè
C cña tÝch ph©n cã trÞ sè kh¸c nhau däc nh÷ng ®­êng dßng kh¸c nhau. VËy c¬ n¨ng cña
mét ®¬n vÞ khèi l­îng chÊt láng lý t­ëng kh«ng ®æi däc theo mét ®­êng dßng.

dx dy dz
3. = = .
ωx ωy ωz

§ã lµ ph­¬ng tr×nh ®­êng xo¸y. Khi ®ã tÝch ph©n (3-90) ®óng cho tõng ®­êng xo¸y
riªng biÖt, víi nh÷ng trÞ sè C riªng cho tõng ®­êng xo¸y. Râ rµng lµ tÝch ph©n BÐcnuiy øng
dông cho chuyÓn ®éng xo¸y trong tr­êng hîp nµy, nh­ng h»ng sè C cña tÝch ph©n cã trÞ sè
kh¸c nhau däc nh÷ng ®­êng xo¸y kh¸c nhau. Nh­ vËy c¬ n¨ng cña mét ®¬n vÞ khèi l­îng
chÊt láng lý t­ëng kh«ng ®æi däc theo mét ®­êng xo¸y.

ux uy uz
4. = = .
ωx ω y ωz

TØ lÖ thøc nµy chøng tá t¹i mçi ®iÓm, ph­¬ng cña l­u tèc trïng víi ph­¬ng cña vËn
tèc quay, hoÆc nãi c¸ch kh¸c lµ ®­êng dßng trïng víi ®­êng xo¸y; chuyÓn ®éng cã ®Æc
tr­ng nµy gäi lµ chuyÓn ®éng xo¾n, phÇn tö chÊt láng võa di ®éng võa quay xung quanh
®­êng dßng. Trong tr­êng hîp chuyÓn ®éng xo¾n, tÝch ph©n (3-90) cã h»ng sè C gi÷ cïng
mét trÞ sè cho bÊt kú ®iÓm nµo trong m«i tr­êng chuyÓn ®éng, v× còng gièng nh­ tr­êng
hîp chuyÓn ®éng thÕ nãi trªn, ë ®©y D triÖt tiªu, kh«ng phô thuéc täa ®é cña phÇn tö chÊt
láng. Nh­ vËy c¬ n¨ng cña mét ®¬n vÞ khèi l­îng chÊt láng lý t­ëng trong chuyÓn ®éng
xo¾n cã trÞ sè nh­ nhau ë bÊt kú ®iÓm nµo cña m«i tr­êng chÊt láng chuyÓn ®éng.
Bèn ®iÓm kÕt luËn trªn cã thÓ thÊy ngay b»ng c¸ch biÖn luËn ph­¬ng tr×nh vÐct¬
(3-88''), nh­ sau:

119
 ®
1. Víi Ω = 0, tøc trong chuyÓn ®éng thÕ, th× râ rµng theo (3-88''), ta cã:
gradE = 0,
do ®ã: E = const,
víi tÊt c¶ mäi ®iÓm.
®
2. Nh©n v« h­íng hai vÕ cña (3-88'') víi u th× ®­îc
® æ® ö
ç u
u × gradE = u × gradE ÷ = 0
çu ÷
ç ÷
è ø
æ ® ö
ç u dE
hoÆc: u × gradE ÷ = u =0
çu ÷ ds
ç ÷
è ø
dE
do ®ã: = 0.
ds
®
Chó ý r»ng ds lµ lÊy trªn ®­êng dßng (v× nh©n v« h­íng víi u ) nªn:
E = const (däc ®­êng dßng).
®
3. Nh©n v« h­íng hai vÕ cña (3-88'') víi Ω th× ®­îc:

®
æ® ö
çΩ ÷
Ω × gradE = W × ç × gradE ÷ =0.
çΩ ÷
è ø
æ® ö
çΩ ÷ dE
hoÆc: W × ç × gradE ÷ =W =0
çΩ ÷ d
è ø
dE
do ®ã: = 0.
d
®
Chó ý r»ng d lµ lÊy trªn ®­êng xo¸y (v× nh©n v« h­íng víi Ω ) nªn:
E = const (däc ®­êng xo¸y).
® ® ® ®
4. Víi Ω ¤¤ u , ta sÏ cã Ω ´ u = 0 vµ theo (3-88'')
gradE = 0
do ®ã: E = const
víi tÊt c¶ mäi ®iÓm.
§ã lµ tr­êng hîp cña chuyÓn ®éng xo¾n.

120
 Sau khi x¸c ®Þnh ph¹m vi øng dông cña tÝch ph©n BÐcnuiy (3-90), ta xÐt hai tr­êng
hîp vÒ lùc khèi l­îng cã thÓ th­êng gÆp trong thñy lùc häc: tr­êng hîp lùc cã thÓ ®¬n
thuÇn lµ träng lùc vµ tr­êng hîp lùc cã thÕ lµ träng lùc vµ lùc qu¸n tÝnh.

1. Tr­êng hîp lùc cã thÕ lµ träng lùc

Trong hÖ täa ®é vu«ng gãc mµ trôc Oz ®Æt theo ph­¬ng th¼ng ®øng h­íng lªn trªn,
khi lùc khèi l­îng lµ träng lùc th×:

¶π
Fz =– = –g
¶z

Do ®ã: p = gz + C.

BiÓu thøc (3-80) viÕt thµnh:

P u2
gz + + = const.
ρ 2

NÕu viÕt cho mét ®¬n vÞ träng l­îng, ta chia hai vÕ cho g vµ ®­îc:

p u2
z+ + = C, (3-91)
γ 2g

C lµ h»ng sè tÝch ph©n. BiÓu thøc (9-31) th­êng ®­îc gäi lµ ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy, lµ mét
trong nh÷ng ph­¬ng tr×nh quan träng nhÊt trong thñy lùc.
Chó ý r»ng khi nghiªn cøu ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè chÊt láng lý
t­ëng ch¶y æn ®Þnh (§3-7), ta t×m ®­îc biÓu thøc (3-12) gièng nh­ biÓu thøc (3-91). Nh­ng
khi suy diÔn biÓu thøc (3-12) b»ng ®Þnh luËt ®éng n¨ng, h»ng sè C (tøc lµ trÞ sè n¨ng l­îng
®¬n vÞ cã trÞ sè kh«ng ®æi däc theo dßng nguyªn tè ®ang xÐt; ë nh÷ng dßng nguyªn tè kh¸c
nhau C cã trÞ sè kh¸c nhau. KÕt luËn nµy cña ph­¬ng tr×nh (3-12) øng víi tr­êng hîp 2 cña
ph­¬ng tr×nh (3-90), tøc lµ tr­êng hîp C gi÷ kh«ng ®æi däc theo ®­êng dßng. Râ rµng lµ
c¸ch suy diÔn ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy theo mÉu dßng nguyªn tè vµ b»ng ®Þnh luËt ®éng n¨ng
kh«ng cho ta thÊy hÕt ®­îc 4 tr­êng hîp øng dông cña nã, nh­ võa tr×nh bµy ë trªn. Suy
diÔn ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy (3-91) tõ tÝch ph©n BÐcnuiy (3-90), ta cã thÓ kÕt luËn r»ng
ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy (3-91) ¸p dông ®­îc cho c¶ chuyÓn ®éng thÕ vµ chuyÓn ®éng xo¸y.
Trong chuyÓn ®éng thÕ, c¬ n¨ng ®¬n vÞ ë bÊt kú ®iÓm nµo cña dßng ch¶y còng ®Òu b»ng
nhau; trong chuyÓn ®éng xo¸y, c¬ n¨ng ®¬n vÞ gi÷ kh«ng ®æi hoÆc däc theo ®­êng dßng
hoÆc däc theo ®­êng xo¸y, c¬ n¨ng ®¬n vÞ cã trÞ sè kh¸c nhau ë nh÷ng ®­êng dßng kh¸c
nhau hoÆc ë nh÷ng ®­êng xo¸y kh¸c nhau; riªng ë tr­êng hîp ®Æc biÖt lµ chuyÓn ®éng
xo¸y ®ång thêi lµ chuyÓn ®éng xo¾n, th× c¬ n¨ng ®¬n vÞ cã trÞ sè nh­ nhau ë mçi ®iÓm cña
m«i tr­êng chÊt láng chuyÓn ®éng.

121
2. Tr­êng hîp lùc cã thÕ lµ träng lùc vµ lùc qu¸n tÝnh

Gi¶ sö lùc qu¸n tÝnh lµ lùc ly t©m, xuÊt hiÖn trong tr­êng hîp hÖ thèng chÊt láng
quay xung quanh mét trôc. ThÝ dô chÊt láng chuyÓn ®éng theo ®­êng ®i AB vµ ®­êng ®i
AB nµy l¹i quay xung quanh mét trôc th¼ng ®øng víi tèc ®é gãc w (h×nh 3-36). Nh­ vËy,
ngoµi gia tèc träng lùc g, mçi phÇn tö chÊt láng cßn chÞu thªm mét gia tèc w2r do lùc ly
t©m sinh ra, r lµ kho¶ng c¸ch cña phÇn tö chÊt láng ®ang xÐt ®Õn trôc quay; khi ®ã:
¶π ¶π ¶π
Fx = – =w2x , Fy = – = w2y, Fz = – = –g.
¶x ¶y ¶z

H×nh 3-36

VËy tõ – dp = Fxdx + Fydy + Fzdz, sau khi tÝch ph©n ta cã:

ω2 x 2 ω2 y 2 ω2 r 2
–p = + - gz + C' = - gz + C' ,
2 2 2
trong ®ã C' lµ h»ng sè tÝch ph©n.
Tõ ph­¬ng tr×nh (3-90), ta viÕt ®­îc:

ω 2 r 2 p u2
gz – + + = const (3-92)
2 ρ 2
ViÕt cho mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng, ph­¬ng tr×nh (3-92) cã d¹ng:

p u2 ω 2 r 2
z+ + – =C (3-93)
γ 2g 2g
§èi víi hai ®iÓm 1 vµ 2 cïng lÊy trªn mét ®­êng dßng, ta viÕt ®­îc (3-93) d­íi d¹ng

p1 u12 ω 2 r12 p u 2 ω 2 r22

z1 + + – = z2 + 2 + 2 – , (3-94)
γ 2g 2g γ 2g 2g
trong ®ã chó ý r»ng u1 vµ u2 lµ vËn tèc cña chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi, tøc lµ vËn tèc ®èi víi hÖ
thèng chÊt láng ®ang quay.

122
 ω2 2
NÕu ®Æt: h 'i = (r2 - r12 ) vµ gäi h 'i lµ cét n­íc qu¸n tÝnh trong ®o¹n ®­êng dßng tõ
2g
®iÓm 1 ®Õn ®iÓm 2, ph­¬ng tr×nh (3-94) viÕt thµnh:
p1 u12 p u2
z1 + + = z2 + 2 + 2 – h 'i . (3-95)
γ 2g γ 2g
Trong tr­êng hîp chÊt láng nhít, cã tæn thÊt n¨ng l­îng h'w khi mét ®¬n vÞ träng
l­îng chÊt láng di chuyÓn tõ ®iÓm 1 ®Õn ®iÓm 2, ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cã tÝnh ®Õn lùc qu¸n
tÝnh (3-95) viÕt thµnh:
p1 u12 p u2
z1 + + = z2 + 2 + 2 + h 'w – h 'i (3-96)
γ 2g γ 2g
Mét thÝ dô øng dông ph­¬ng tr×nh (3-96) lµ tr­êng hîp dßng ch¶y trong ®­êng r∙nh
(víi vËn tèc t­¬ng ®èi lµ u) gi÷a c¸c tÊm l¸ cña m¸y thñy lùc quay víi vËn tèc gãc lµ w.

§3-25. Ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng cña chÊt láng nhít

(Ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc)

Nh÷ng ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng cña chÊt láng lý t­ëng cã lùc mÆt lµ øng suÊt ph¸p
tuyÕn p t¹i mét ®iÓm cña ph©n tè diÖn tÝch ®ang xÐt, trÞ sè cña øng suÊt t¹i ®iÓm ®ã kh«ng
phô thuéc vµo h­íng ®Æt cña ph©n tè diÖn tÝch.
Ph­¬ng tr×nh ®ã d­íi d¹ng vÐct¬ lµ (3-80'):
®
du ® 1
= F - gradp
dt ρ
Khi chÊt láng lµ chÊt láng nhít, th× ®èi víi l­îng v« h­íng p ®ã, ta ph¶i céng thªm
nh÷ng øng suÊt ph¸p tuyÕn vµ tiÕp tuyÕn; nh÷ng øng suÊt nµy phô thuéc ph­¬ng h­íng cña
nh©n tè diÖn tÝch, do ®ã øng suÊt t¹i mét ®iÓm cña ph©n tè diÖn tÝch dw nãi chung kh«ng
cßn vu«ng gãc víi dw. Ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng cña chÊt láng nhít viÕt thµnh:
®
du ® 1 ®
= F - gradp - f , (3-97)
dt ρ
®
trong ®ã f lµ tËp hîp nh÷ng lùc nhít hoÆc øng suÊt nhít, t¸c dông lªn ®¬n vÞ khèi l­îng cña
chÊt láng.

1. X¸c ®Þnh nh÷ng øng suÊt trong chuyÓn ®éng cña chÊt láng nhít
Ta xÐt chuyÓn ®éng cña mét phÇn tö chÊt láng, vËn tèc t¹i t©m M(x, y, z) lµ u(x, y, z, t).
T¹i mét thêi ®iÓm cho tr­íc, øng suÊt lªn mét ph©n tè diÖn tÝch dw cã t©m M phô thuéc
ph­¬ng h­íng cña ph©n tè ®ã.

123
 Ta ®∙ biÕt (§1-6) r»ng cã thÓ x¸c ®Þnh ®­îc øng suÊt t¹i M khi ®∙ biÕt nh÷ng øng suÊt
t¸c dông lªn ba ph©n tè diÖn tÝch cã t©m M vµ vu«ng gãc víi nh÷ng trôc täa ®é. Gäi p + s
lµ nh÷ng thµnh phÇn ph¸p tuyÕn vµ t lµ nh÷ng thµnh phÇn tiÕp tuyÕn, ta cã thÓ lËp b¶ng sau
®©y vÒ nh÷ng øng suÊt, ®èi xøng ®èi víi ®­êng chÐo thø nhÊt (b¶ng nµy cßn gäi lµ tens¬
øng suÊt):
p + σ1 τ3 τ2
τ3 p + σ2 τ1 (3-98)
τ2 τ1 p + σ3

ë ®©y, ¸p suÊt p lµ l­îng v« h­íng, kh«ng phô thuéc ph­¬ng cña dw, cßn nh÷ng
thµnh phÇn s vµ t ®Òu lµ nh÷ng øng suÊt n¶y sinh ra do nguyªn nh©n nhít (chó ý r»ng ®èi
víi chÊt láng lý t­ëng th× s1 = s2 = s3 = t1 = t2 = t3 = 0).

t2
w

t3

s 1

H×nh 3-37
H×nh 3-37 cho thÊy c¸c øng suÊt ®èi víi mét ph©n tè diÖn tÝch dw vu«ng gãc víi Ox.
Riªng nh÷ng øng suÊt nhít lËp thµnh b¶ng sau ®©y (b¶ng nµy cßn gäi lµ tens¬ øng
suÊt nhít):

σ1 τ3 τ2
τ3 σ2 τ1 (3-99)
τ2 τ1 σ3
øng víi néi dung sau ®©y:

øng suÊt t¸c dông øng suÊt song song víi

lªn mÆt vu«ng gãc víi Ox Oy Oz
Ox s1 t3 t2
Oy t3 s2 t1
Oz t2 t1 s3

124
 Sau ®©y ta x¸c ®Þnh quan hÖ gi÷a c¸c øng suÊt do nguyªn nh©n nhít vµ nh÷ng ®Æc
tr­ng cña chuyÓn ®éng cña chÊt láng nhít.

2. Nh÷ng quan hÖ gi÷a biÕn h×nh vµ nh÷ng øng suÊt nhít

Ta ®∙ biÕt chuyÓn ®éng cña mét phÇn tö chÊt láng cã thÓ ph©n tÝch thµnh ba d¹ng:
chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn, chuyÓn ®éng quay vµ chuyÓn ®éng biÕn h×nh.
Trong chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn vµ quay, phÇn tö chÊt láng di chuyÓn thµnh mét khèi
nh­ vËt r¾n. Nh÷ng ®Æc tr­ng thuéc tÝnh cña chÊt láng chØ thÓ hiÖn trong sù biÕn h×nh cña
phÇn tö chÊt láng, nh­ vËy nh÷ng hiÖn t­îng vÒ tÝnh nhít tÊt nhiªn ph¶i ®Æc biÖt g¾n víi
nh÷ng biÕn h×nh ®ã. Tõ ®ã ta cã thÓ coi r»ng nh÷ng øng suÊt nhít cã quan hÖ víi nh÷ng vËn
tèc biÕn h×nh: vËn tèc biÕn h×nh t­¬ng ®èi vÒ ®é dµi vµ vËn tèc biÕn h×nh gãc. NÕu ta gi¶
thiÕt r»ng nh÷ng vËn tèc biÕn h×nh ®ã lµ nhá, ta cã thÓ khai triÓn nh÷ng quan hÖ ®ã ra cÊp
sè Taylo vµ chØ gi÷ nh÷ng sè h¹ng ®Çu. Nh­ vËy ta cã thÓ viÕt ra nh÷ng hµm sè tuyÕn tÝnh
vµ thuÇn nhÊt biÓu thÞ hai gi¶ thiÕt sau ®©y vÒ nh÷ng øng suÊt nhít.
Gi¶ thiÕt thø nhÊt: Nh÷ng thµnh phÇn tiÕp tuyÕn t cña nh÷ng øng suÊt nhít tØ lÖ víi
nh÷ng vËn tèc biÕn h×nh gãc, tøc lµ:

æ ¶u ¶u y ö
τ1 = -μçç z + ÷ ;
è ¶y ¶z ÷ø
æ ¶u ¶u ö
τ 2 = -μç x + z ÷ ; (3-100)
è ¶z ¶x ø
æ ¶u y ¶u x ö
τ 3 = -μçç + ÷ .
÷
è ¶x ¶y ø

Nh­ vËy nh÷ng biÕn h×nh gãc t­¬ng øng víi sù tr­ît ë bªn trong phÇn tö.
Gi¶ thiÕt thø hai: Nh÷ng thµnh phÇn ph¸p tuyÕn s cña nh÷ng øng suÊt nhít lµ nh÷ng
hµm tuyÕn tÝnh cña nh÷ng vËn tèc biÕn h×nh t­¬ng ®èi vÒ ®é dµi:

ü
¶u x
σ1 = -2μ ï
¶x
ï
¶u y
ï
σ 2 = -2μ ý (3-101)
¶y ï
¶u ï
σ 3 = -2μ z ï
¶z þ

Hai gi¶ thiÕt nµy ®­îc nghiÖm ®óng ®èi víi chuyÓn ®éng cña chÊt láng kh«ng nÐn
®­îc, ®ång chÊt, ®¼ng h­íng vµ cã vËn tèc biÕn h×nh nhá; hÖ sè tØ lÖ m chÝnh lµ hÖ sè nhít
mµ ta ®∙ biÕt.

125
3. ¸p suÊt t¹i mét ®iÓm trong chÊt láng chuyÓn ®éng
Ta xem xÐt mét ph©n tè diÖn tÝch dw cã t©m M, ®Æt vu«ng gãc víi trôc Ox; thµnh
phÇn øng suÊt ph¸p tuyÕn cña ph©n tè diÖn tÝch ®ã (h×nh 3-37) lµ:

¶u x
p1 = p + s1 = p - 2 μ , (3-102)
¶x

trong ®ã p lµ ¸p suÊt t¹i ®iÓm M kh«ng phô thuéc h­íng ®Æt cña dw xung quanh M. Khi xÐt
mét phÇn tö chÊt láng, chóng ta ®∙ biÕt lµ p lu«n lu«n h­íng vµo phÝa trong cña phÇn tö,
ta còng sÏ ®Æt h­íng s1 lµ d­¬ng theo cïng chiÒu.
Khi chÊt láng ®øng c©n b»ng, tÊt c¶ c¸c ®¹o hµm ®Òu triÖt tiªu, chØ cßn l¹i øng suÊt
ph¸p tuyÕn p; ®ã lµ ¸p suÊt cña chÊt láng lý t­ëng. Ta thÊy l¹i r»ng tr¹ng th¸i tÜnh cña chÊt
láng lý t­ëng vµ cña chÊt láng nhít lµ nh­ nhau.
Khi chÊt láng thùc cã mét vËn tèc, mµ xung quanh ®iÓm M tÊt c¶ nh÷ng gra®iªn
¶u x
vËn tèc nh­ ®Òu nhá, th× sù ph©n bè ¸p suÊt còng gÇn t­¬ng tù nh­ ë chuyÓn ®éng
¶x
cña chÊt láng lý t­ëng; ®iÒu nµy th­êng x¶y ra trong thùc tiÔn t¹i nh÷ng vïng ch¶y ë xa
mÆt r¾n.

4. Ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc

Ta viÕt ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng cña mét phÇn tö chÊt láng thùc h×nh hép, cã c¹nh
dx, dy, dz, b»ng c¸ch lËp luËn nh­ ®èi víi chuyÓn ®éng cña phÇn tö chÊt láng lý t­ëng, chØ
kh¸c lµ trong tr­êng hîp nµy ta ph¶i céng thªm nh÷ng lùc nhít.
Ta h∙y viÕt ph­¬ng tr×nh ®éng lùc häc trªn trôc Ox (h×nh 3-38). H×nh chiÕu lªn Ox
cña ba lo¹i lùc t¸c dông lµ:
- Lùc khèi:

Fx = rdxdydz:
3
3 t
t
- ¸p lùc:
s1
é æ ¶p ö ù ¶p s1 s
1

ê p - ç p + ¶x dx ÷ ú dydz = - ¶x dxdydz ;
ë è øû
3
t
- Nh÷ng lùc sinh ra bëi nh÷ng øng suÊt nhít t¸c
H×nh 3-38
dông lªn c¸c mÆt kh¸c nhau cña h×nh hép:
Trªn nh÷ng mÆt vu«ng gãc víi Ox:

é æ ¶σ1 ö ù ¶σ
êσ1 - ç σ1 + dx ÷ ú dydz = - 1 dxdydz ;
ë è ¶x øû ¶x

126
 Trªn nh÷ng mÆt vu«ng gãc víi Oy:
é æ ¶τ3 ö ù ¶τ
ê τ3 - ç τ3 + dy ÷ ú dxdz = - 3 dxdydz ;
ë è ¶y øû ¶y
Trªn nh÷ng mÆt vu«ng gãc víi Oz:
é æ ¶τ2 ö ù ¶τ
ê τ2 - ç τ2 + dz ÷ ú dxdy = - 2 dxdydz .
ë è ¶z øû ¶z
Nh­ vËy tæng hîp nh÷ng lùc nhít chiÕu lªn Ox lµ:
æ ¶σ ¶τ ¶τ ö
- çç 1 + 3 + 2 ÷÷dxdydz
è ¶x ¶y ¶z ø
H×nh chiÕu lªn Ox cña lùc qu¸n tÝnh lµ:
du x
rdxdydz
dt
VËy ph­¬ng tr×nh ®éng lùc häc viÕt theo trôc Ox lµ:
du x ¶p æ ¶σ ¶τ ¶τ ö
rdxdydz = rFxdxdydz – dxdydz - çç 1 + 3 + 2 ÷÷dxdydz
dt ¶x è ¶x ¶y ¶z ø
hoÆc:
du x 1 ¶p 1 æ ¶σ ¶τ ¶τ ö
= Fx – - çç 1 + 3 + 2 ÷÷ (3-103)
dt ρ ¶x ρ è ¶x ¶y ¶z ø
NÕu thay s1, t3, t2 b»ng nh÷ng trÞ sè rót ra tõ (3-100) vµ (3-101), ta viÕt l¹i (3-103)
thµnh:

1 ¶p μ æ 2¶ 2 u x ¶ 2 u x ¶ u y ¶ 2 u x ¶ 2 u z ö
2
du x
= Fx – + ç + + + + ÷
dt ρ ¶x ρ ç ¶x 2 ¶ y 2 ¶x¶y ¶z 2 ¶x¶z ÷
è ø
hoÆc:

du x 1 ¶p æ ¶2 u ¶2 u x ¶2 u x ö ¶ æ ¶u ¶u y ¶u z ö
= Fx – + ν ç 2x + + ÷ + ν çç x + + ÷÷ (3-104)
dt ρ ¶x ç ¶x ¶y 2
¶z2 ÷ ¶x ¶x ¶y ¶z
è ø è ø
μ
trong ®ã: n - hÖ sè nhít ®éng häc, n = .
ρ

NhËn xÐt r»ng cã thÓ dïng to¸n tö D ®Ó viÕt:

¶2ux ¶2ux ¶2ux

Dux = + + ,
¶x 2 ¶y 2 ¶z 2

127
vµ do tÝnh liªn tôc cña chÊt láng mµ ta cã thÓ viÕt:

¶u x ¶u y ¶u z
+ + = 0,
¶x ¶y ¶z

nªn ph­¬ng tr×nh (3-104) thu gän l¹i ®­îc thµnh:

du x 1 ¶p
= Fx - + νDu x (3-105)
dt ρ ¶x

LËp luËn t­¬ng tù ®èi víi ph­¬ng tr×nh ®éng lùc trªn c¸c trôc Oy vµ Oz, th× ta ®¹t
®­îc hÖ thèng ba ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng nhít kh«ng nÐn ®­îc,
gäi lµ ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc:

du x 1 ¶p ü
= Fx - + νΔu x ï
dt ρ ¶x
ï
du y 1 ¶p ïï
= Fy - + νΔu y ý (3-106)
dt ρ ¶y ï
du z 1 ¶p ï
= Fz - + νΔu z ï
dt ρ ¶z ïþ

hoÆc viÕt d­íi d¹ng vÐct¬:

®
du ® 1 ®
= F - gradp + νΔ u . (3-107)
dt ρ

So s¸nh víi (3-97), th×:

® ®
- f = νΔ u . (3-108)

HÖ ph­¬ng tr×nh (3-106) ®­îc Naviª t×m ra n¨m 1822 xuÊt ph¸t tõ nh÷ng gi¶ thiÕt vÒ
nh÷ng lùc ph©n tö vµ ®­îc Stèc lËp l¹i n¨m 1845, theo lËp luËn ®ang ®­îc tr×nh bµy, xuÊt
ph¸t tõ gi¶ thiÕt lµ nh÷ng øng suÊt ph¸p tuyÕn vµ tiÕp tuyÕn do tÝnh nhít g©y ra lµ nh÷ng
hµm sè tuyÕn tÝnh cña nh÷ng vËn tèc biÕn h×nh, phï hîp víi ®Þnh luËt ma s¸t trong Niut¬n.
NÕu ng­êi ta biÕt tÝch ph©n ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc, cã tÝnh ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn
biªn biÓu thÞ b»ng hµm sè cña thêi gian vµ nãi riªng cã tÝnh ®Õn lùc cña thµnh, th× ng­êi ta
cã thÓ gi¶i nh÷ng bµi to¸n thñy ®éng lùc häc b»ng gi¶i tÝch.
ViÖc tÝch ph©n c¸c ph­¬ng tr×nh nµy vÊp ph¶i nh÷ng khã kh¨n ch­a gi¶i quyÕt ®­îc,
æ ®ö
v× nh÷ng sè h¹ng liªn quan ®Õn tÝnh nhít ç νΔ u ÷ vµ nh÷ng sè h¹ng liªn quan ®Õn gia tèc
è ø

128
 ®
du
®Òu cïng mét ®é lín. §©y chÝnh l¹i lµ ®iÒu ng­êi ta th­êng gÆp trong thùc tiÔn, t¹i
dt
vïng l©n cËn nh÷ng thµnh r¾n. V× vËy th­êng ph¶i dïng thÝ nghiÖm ®Ó dÔ nghiªn cøu nh÷ng
®iÒu kiÖn cña dßng ch¶y.

5. Mét sè tr­êng hîp ®Æc biÖt, ®¬n gi¶n cña ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc
a) NÕu n = 0, ta trë l¹i ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng ¥le cña chÊt láng lý t­ëng (3-80)
hoÆc (3-80').
®
b) NÕu n = 0 vµ u = 0, ta trë l¹i ph­¬ng tr×nh ¥le thñy tÜnh (2-6) hoÆc (2-6').
®
du ®
c) NÕu chuyÓn ®éng lµ th¼ng vµ ®Òu, tøc lµ = 0 vµ Δ u = 0, ta t×m l¹i ph­¬ng
dt
tr×nh thñy tÜnh (2-6) hoÆc (2-6') vµ ¸p suÊt t¹i mäi ®iÓm cña chÊt láng tu©n theo ®Þnh luËt
thñy tÜnh.
®
d) Ta cã mét èng dßng víi ®é cong kh«ng ®¸ng kÓ, vËn tèc u song song víi trôc Ox.
Nh­ vËy u = ux vµ uy = uz = 0. Ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc viÕt cho c¸c trôc Oy vµ Oz
trë thµnh:

1 ¶p ü
Fy - = 0, ï
ρ ¶y ï
ý
1 ¶p
Fz - = 0. ï
ρ ¶z ïþ

§iÒu ®ã chøng tá r»ng trªn mÆt ph¼ng zOy vu«ng gãc víi ®­êng dßng, sù ph©n bè ¸p
suÊt tu©n theo quy luËt thñy tÜnh. ë ®©y ta l¹i thÊy ®Æc tÝnh cña dßng ®æi dÇn mµ ta ®∙ nªu
ë §3-11.
e) NÕu dßng ch¶y cã thÕ l­u tèc th× ta cã thÓ viÕt theo (3-64’)
®
u = gradj
vµ do ®ã:
®
Δ u = Dgradj = gradDj = 0.
VËy ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc, trong tr­êng hîp nµy, ®∙ trë thµnh ph­¬ng tr×nh
chuyÓn ®éng ¥le cña chÊt láng lý t­ëng (3-80). Ta cã thÓ nãi r»ng khi dßng ch¶y cña
chÊt láng nhít cã thÕ l­u tèc, th× chuyÓn ®éng Êy ®­îc coi nh­ chuyÓn ®éng cña chÊt láng
lý t­ëng.

129
6. Suy diÔn ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña chÊt láng thùc
®
Trong nhiÒu tr­êng hîp th­êng gÆp ë thùc tÕ, lùc khèi F lµ lùc cã thÕ vµ ë tr­êng hîp
nµy ta xÐt lùc ®ã lµ träng lùc.
Nh­ vËy ta cã:
®
F = –grad(gz) (3-109)

trôc z ®Æt th¼ng ®øng, chiÒu d­¬ng h­íng lªn trªn. Ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc, trong tr­êng
hîp nµy, cã thÓ viÕt d­íi d¹ng vÐct¬ nh­ sau:
®
du 1 ®
= –grad(gz) – gradp - f (3-110)
dt ρ
®
du æ pö ®
hoÆc: = –grad çç gz + ÷÷ - f (3-111)
dt è ρø
®
3 vÐct¬ nµy ®Òu cïng n»m trong mét mÆt ph¼ng, f lµ søc ma s¸t ®èi víi mét ®¬n vÞ
khèi l­îng chÊt láng.
ChiÕu ®¼ng thøc vÐct¬ nµy lªn tiÕp tuyÕn Mt vµ lªn ph¸p
®
du
tuyÕn Mn cña quü ®¹o, nh÷ng thµnh phÇn cña lÇn l­ît lµ
dt
du u2
vµ (R lµ b¸n kÝnh cong MC cña quü ®¹o t¹i M), (h×nh
dt R
3-39).
Chóng ta cã ®­îc (®èi víi chuyÓn ®éng æn ®Þnh):
H×nh 3-39
¶u ¶æ pö
u = - çç gz + ÷÷ - f t , (3-112)
¶s ¶s è ρø

u2 ¶ æ pö
= - ç gz + ÷ - f n (3-113)
R ¶n è ρø
®
trong ®ã ft vµ fn lµ nh÷ng h×nh chiÕu cña lùc ma s¸t f .
Nh©n hai vÕ cña ph­¬ng tr×nh thø nhÊt cho mét vi ph©n dµi trªn quü ®¹o ds = udt,
ta ®­îc ®¼ng thøc sau ®©y, viÕt theo quü ®¹o (còng lµ theo ®­êng dßng):
æ pö
udu = -dçç gz + ÷÷ - f t ds (3-114)
è ρø

130
 æ u2 ö æ pö
hoÆc: dçç ÷ = - dçç gz + ÷÷ - f t ds
÷ (3-115)
è 2 ø è ρø

§Æt ftds = dt lµ c«ng nguyªn tè sinh ra trªn quü ®¹o bëi nh÷ng lùc ma s¸t ®èi víi mét
®¬n vÞ khèi l­îng. Chia cho g, ta ®­îc:

æ p u2 ö dτ '
dçz + + ÷÷ = - = - dh w (3-116)
ç γ 2g ø g
è

æ p u2 ö
hoÆc: dçç z + + + h 'w ÷÷ = 0 (3-117)
è γ 2g ø

dh'w lµ c«ng nguyªn tè sinh ra bëi lùc ma s¸t ®èi víi mét ®¬n vÞ träng l­îng cña chÊt láng
tøc lµ tæn thÊt cét n­íc.
TÝch ph©n däc theo quü ®¹o, ta ®­îc:

p u2
z+ + + h 'w = const = H. (3-118)
γ 2g

§ã lµ ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy viÕt cho mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng thùc, mµ ta ®∙
gÆp ë (3-13'), (§3-8); ý nghÜa thñy lùc hoÆc h×nh häc cña ®¼ng thøc (3-118) ®­îc thÊy râ
trªn h×nh 3-12, (§3-10).

131
 Ch­¬ng IV

Tæn thÊt cét n­íc trong dßng ch¶y

§4-1. Nh÷ng d¹ng tæn thÊt cét n­íc

Trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy viÕt cho toµn dßng ch¶y thùc (3-25), sè h¹ng hw lµ n¨ng
l­îng cña mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng bÞ tæn thÊt ®Ó kh¾c phôc søc c¶n cña dßng ch¶y
trong ®o¹n dßng ®ang xÐt. Ta cßn gäi h w lµ tæn thÊt cét n­íc.
§Ó tiÖn viÖc nghiªn cøu, ta chia tæn thÊt cét n­íc lµm hai d¹ng:
- Tæn thÊt däc ®­êng sinh ra trªn toµn bé chiÒu dµi dßng ch¶y ®Òu hoÆc kh«ng ®Òu
®æi dÇn, ta ký hiÖu tæn thÊt nµy b»ng h d; thÝ dô: tæn thÊt trong èng th¼ng dÉn n­íc.
- Tæn thÊt côc bé sinh ra t¹i nh÷ng n¬i c¸ biÖt, ë ®ã dßng ch¶y bÞ biÕn d¹ng ®ét ngét;
ta ký hiÖu tæn thÊt nµy b»ng hc; thÝ dô: tæn thÊt t¹i n¬i èng uèn cong, èng më réng, n¬i cã
®Æt khãa n­íc v.v...
Nguyªn nh©n cña tæn thÊt cét n­íc, dï d­íi d¹ng nµo, còng do sù ma s¸t gi÷a c¸c
phÇn tö chÊt láng tøc do ma s¸t trong sinh ra. C«ng t¹o nªn bëi lùc ma s¸t nµy biÕn thµnh
nhiÖt n¨ng mÊt ®i kh«ng thÓ lÊy l¹i cho dßng ch¶y.
Víi gi¶ thiÕt lµ c¸c d¹ng tæn thÊt trªn x¶y ra ®éc lËp ®èi víi nhau, th× tæn thÊt n¨ng
l­îng hw cña dßng ch¶y cã thÓ viÕt nh­ sau:
hw = åhd + åhc, (4-1)
trong ®ã:
åhd - tæng céng c¸c tæn thÊt däc ®­êng cña dßng ch¶y;
åhc - tæng céng c¸c tæn thÊt côc bé cña dßng ch¶y.
Trong nh÷ng tiÕt s¾p tíi, ta nghiªn cøu kü sù tæn thÊt däc ®­êng cña dßng ch¶y ®Òu.
Tr­íc hÕt, ta cÇn t×m ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng ch¶y ®Òu.

§4-2. Ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng chÊt láng ch¶y ®Òu

Ta cÇn t×m mèi quan hÖ gi÷a tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng víi ma s¸t trong dßng ch¶y ®Òu.
Trong dßng ch¶y ®Òu cã ¸p hoÆc kh«ng ¸p (dßng ch¶y ®Çy èng hoÆc ë kªnh hë), ta
lÊy mét ®o¹n dßng dµi l giíi h¹n bëi nh÷ng mÆt c¾t ­ít 1-1 vµ 2-2 (h×nh 4-1a vµ 4-1b),
ph­¬ng ch¶y lËp víi ph­¬ng th¼ng ®øng mét gãc q.

132
 Gäi w lµ diÖn tÝch mÆt c¾t, trong dßng ch¶y ®Òu w = const däc theo dßng ch¶y. §é
cao cña träng t©m c¸c mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 ®èi víi mÆt chuÈn n»m ngang 0-0 lµ z1 vµ z2 ¸p
suÊt thñy ®éng t¹i nh÷ng t©m Êy lµ p1 vµ p2. Trong dßng ch¶y ®Òu ¸p suÊt thñy ®éng trªn
mÆt c¾t ­ít ph©n bè theo quy luËt thñy tÜnh (xem §3-22). Trong èng (tøc lµ dßng ch¶y cã
p p
¸p) th× ¸p suÊt t¹i träng t©m cã thÓ biÓu thÞ qua cét n­íc ¸p suÊt 1 vµ 2 kÓ tõ träng t©m
γ γ
mÆt c¾t, cßn trong kªnh hë (tøc lµ dßng ch¶y kh«ng ¸p) th× ¸p suÊt t¹i träng t©m ®o bëi ®é
ngËp s©u cña träng t©m. Ta gäi t0 lµ øng suÊt tiÕp tuyÕn biÓu thÞ sù ma s¸t trªn ®¬n vÞ diÖn
tÝch, trªn mÆt thµnh èng hoÆc kªnh.
C¸c ngo¹i lùc t¸c dông lªn ®o¹n dßng chÊt láng ch¶y ®Òu, chiÕu theo ph­¬ng cña trôc
dßng lµ:
1. Lùc khèi l­îng: ë ®©y lùc khèi l­îng duy nhÊt lµ träng lùc G = gwl, cã ®iÓm ®Æt t¹i
träng t©m ®o¹n dßng; h×nh chiÕu cña nã lªn trôc dßng ch¶y lµ Gcosq = gwlcosq. Trong
dßng ch¶y ®Òu kh«ng cã gia tèc, do ®ã, lùc qu¸n tÝnh b»ng kh«ng.
2. Lùc mÆt: a1 v 1 2
h
1
2.g av 2 2
2

a) Cã ®éng ¸p lùc P1 = P1w vµ p2 = p2w t¸c p1

g
2.g
2
dông th¼ng gãc víi mÆt c¾t ­ít; nh÷ng lùc nµy p2

song song víi ph­¬ng cña trôc dßng vµ h­íng q to g

1 to
vµo néi bé ®o¹n dßng, cßn c¸c ¸p lùc thñy ®éng Z1
L Z2
t¸c dông lªn mÆt bªn cña ®o¹n dßng ®Òu th¼ng G 2
gãc víi trôc dßng, do ®ã h×nh chiÕu lªn trôc 0 a) 0
dßng b»ng kh«ng. 2
1
b) Ngoµi ra, ë mÆt bªn cña ®o¹n dßng a2.gv
1 1

®ang xÐt cßn søc ma s¸t ®Æt ng­îc chiÒu ch¶y, h 2

1

2
a2v 2
b»ng tÝch sè cña øng suÊt tiÕp tuyÕn t0 víi diÖn 2.g
1 p2
tÝch mÆt bªn: t0cl, trong ®ã c lµ chu vi ­ít. Z1
g
L
V× lµ ch¶y ®Òu, tøc chuyÓn ®éng kh«ng cã 2 Z2

gia tèc, nªn tæng sè h×nh chiÕu c¸c lùc trªn

0 b) 0
ph­¬ng trôc dßng b»ng kh«ng: H×nh 4-1
p1 w - p2 w - t0cl + gwlcosq = 0 (4-2)
Trªn h×nh vÏ ta thÊy:
z1 - z 2
cosq = (4-3)
l
Sau khi thay cosq b»ng c¸c trÞ sè ë (4-3) vµ chia c¸c sè h¹ng cña ph­¬ng tr×nh (4-2)
cho träng l­îng G = gwl sÏ ®­îc:
æ p1 ö æ p2 ö
ç z1 + ÷ - ç z 2 + ÷
è γ ø è γ ø τ0 χ τ0 1
= = . (4-4)
l γ ω γ R

133
 MÆt kh¸c, ta viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2:

p1 α v2 p α v2
z1 + + 1 1 = z 2 + 2 + 2 2 + hd
γ 2g γ 2g
Trong tr­êng hîp dßng ch¶y ®Òu lµ cã ¸p, ta cã v 1 = v2 vµ a1 = a2, do ®ã:

æ p ö æ p ö
çç z1 + 1 ÷÷ - çç z 2 + 2 ÷÷ = hd (4-5)
è γ ø è γ ø

Trong tr­êng hîp dßng ch¶y ®Òu lµ kh«ng ¸p, ngoµi v1 = v2 vµ a1 = a2: ta cßn cã
p1 = p2 v× ®é s©u träng t©m cña hai mÆt c¾t ®Òu b»ng nhau, do ®ã:

æ p ö æ p ö
çç z1 + 1 ÷÷ - çç z 2 + 2 ÷÷ = z1 - z2 = hd (4-6)
è γ ø è γ ø
Mang nh÷ng kÕt qu¶ (4-5) vµ (4-6) thay vµo (4-4) ta ®­îc:
τ0 h d
=
γR l
hd
Trong dßng ch¶y ®Òu, tæn thÊt cét n­íc chØ lµ tæn thÊt däc ®­êng hd; v× tû sè lµ
l
®é dèc thñy lùc J nªn:

t0 (4-7)
= RJ
g
§ã lµ ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng ch¶y ®Òu, dïng cho c¶ dßng ch¶y cã ¸p lÉn dßng
ch¶y kh«ng ¸p. Ph­¬ng tr×nh nµy ®Æt mèi liªn hÖ gi÷a tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng (qua J)
víi søc ma s¸t, cô thÓ lµ víi øng suÊt tiÕp (qua t0). Sù tæn thÊt cét n­íc ®ã phô thuéc vµo
tr¹ng th¸i ch¶y cña chÊt láng mµ ta sÏ nghiªn cøu kü ë tiÕt tiÕp sau.
Chó ý r»ng tæn thÊt cét n­íc cña dßng kh«ng æn
®Þnh hoÆc cña dßng æn ®Þnh kh«ng ®Òu rÊt khã tÝnh ra, nªn
t0 th­êng ph¶i gi¶ thiÕt lµ cã thÓ m­în c«ng thøc tæn thÊt cét
t n­íc cña dßng ch¶y ®Òu ®Ó tÝnh.
r0 r
NhËn xÐt. Theo c¸ch lËp luËn trªn, ®èi víi dßng ch¶y
®Òu cã ¸p, ph­¬ng tr×nh (4-7) cßn ®óng cho phÇn cña dßng
t ch¶y ®Òu cã b¸n kÝnh r < r0 (h×nh 4-2, phÇn g¹ch chÐo).
t0
H×nh 4-2 ë phÇn nµy, ta gäi t lµ øng suÊt tiÕp, b¸n kÝnh thñy lùc
r
®­îc tÝnh b»ng R = vµ theo (4-7) ta viÕt:
2
τ r
=J (4-8)
γ 2

134
 §èi víi toµn èng b¸n kÝnh r0, øng suÊt tiÕp lµ t0, ta viÕt:
τ0 r
=J 0
γ 2
Nh­ vËy, chia hai ®¼ng thøc trªn vÕ ®èi vÕ, ta cã:
τ r
=
t0 r0
r
hoÆc: τ = τ0 (4-9)
r0
VËy: øng suÊt tiÕp biÕn thiªn theo quy luËt bËc nhÊt trªn mÆt c¾t èng; t¹i t©m (r = 0),
øng suÊt tiÕp b»ng 0; t¹i thµnh èng (r = r0), øng suÊt tiÕp cã trÞ sè cùc ®¹i t0 (h×nh 4-2).
Quy luËt bËc nhÊt nµy còng ®óng cho dßng ch¶y kh«ng ¸p.

§4-3. Hai tr¹ng th¸i chuyÓn ®éng cña chÊt láng

1. ThÝ nghiÖm R©yn«n: Trong thùc tÕ tån t¹i hai tr¹ng th¸i ch¶y kh¸c nhau cña chÊt
láng nhít. Tïy theo tr¹ng th¸i ch¶y mµ cÊu t¹o cña dßng ch¶y, sù ph©n bè l­u tèc, sù ph©n
bè øng suÊt tiÕp, tæn thÊt n¨ng l­îng v.v... cã nh÷ng quy luËt kh¸c nhau. Tõ ®Çu thÕ kû thø
19 ng­êi ta ®∙ s¬ bé biÕt cã nh÷ng tr¹ng th¸i ch¶y kh¸c nhau nµy (Haghen, n¨m 1839 vµ
1840; Men®ªlÐp n¨m 1880); nh­ng tíi n¨m 1883, nhµ vËt lý häc Anh O. R©yn«n míi
chøng minh b»ng thÝ nghiÖm r»ng trong thùc tÕ tån t¹i hai tr¹ng th¸i ch¶y kh¸c biÖt nhau
mét c¸ch s©u s¾c. §ã lµ mét sù kh¸m ph¸ lín vÒ quy luËt chuyÓn ®éng cña chÊt láng thùc;
lµm cho m«n thñy lùc cã c¬ së ®Ó ph¸t triÓn m¹nh mÏ lªn mét b­íc quan träng.
ThÝ nghiÖm R©yn«n tr×nh bµy mét c¸ch s¬ l­îc
nh­ d­íi ®©y (h×nh 4-3).
D
Mét thïng A kh¸ lín chøa n­íc, g¾n vµo nã cã K
mét èng thñy tinh dµi T, cã ®­êng kÝnh kh«ng ®æi: A
mét ®Çu èng nµy c¾m s©u vµo trong thïng A cã miÖng
vµo h×nh loa L ®Ó cho n­íc ®i vµo èng ®­îc thuËn. L T B
ë ®Çu kia cña èng cã khãa B ®Ó ®iÒu chØnh l­u l­îng
®i qua èng; phÝa d­íi chç ra cña èng T ®Æt mét thïng Ch¶y tÇng Q
®o l­u l­îng. PhÝa trªn thïng A ®Æt b×nh D ®ùng n­íc a)
Qu¸ ®é tõ tÇng sang rèi
mµu cã tû träng cña n­íc; g¾n vµo b×nh D mét èng
b)
nhá, ë ®Çu kia cña èng nhá nµy l¾p mét c¸i kim ®Ó
Ch¶y rèi
dÉn n­íc mµu tõ b×nh vµo èng, trªn èng nhá còng cã
khãa K ®Ó ®iÒu chØnh l­u l­îng n­íc mµu. c)
H×nh 4-3
Tr×nh tù thÝ nghiÖm nh­ sau:

135
 Tr­íc hÕt, gi÷ mùc n­íc trong thïng A cè ®Þnh, kh«ng dao ®éng. B¾t ®Çu thÝ nghiÖm,
më khãa B rÊt Ýt cho n­íc ch¶y tõ thïng A vµo èng T. §îi sau vµi phót ®Ó dßng ch¶y trong
èng æn ®Þnh, më khãa K cho n­íc mµu ch¶y vµo èng. Lóc nµy quan s¸t èng thñy tinh T, ta
thÊy hiÖn lªn mét vÖt mµu nhá c¨ng nh­ sîi chØ, ®iÒu nµy chøng tá r»ng dßng mµu vµ dßng
n­íc trong èng ch¶y riªng rÏ kh«ng x¸o trén lÉn vµo nhau. NÕu më khãa tõ tõ th× hiÖn
t­îng trªn cã thÓ tiÕp tôc trong mét thêi gian nµo ®ã. Khi ®∙ më ®Õn mét møc nhÊt ®Þnh
(l­u tèc trong èng ®¹t tíi mét trÞ sè nµo ®ã) th× vÖt mµu bÞ dao ®éng thµnh h×nh sãng. TiÕp
tôc më khãa n÷a, vÖt mµu bÞ ®øt ®o¹n, sau cïng hoµn toµn hßa lÉn trong dßng n­íc; lóc nµy
dßng mµu x¸o trén vµo dßng n­íc trong èng (h×nh 4-3a, b, c).
Tr¹ng th¸i ch¶y trong ®ã c¸c phÇn tö chÊt láng chuyÓn ®éng theo nh÷ng tÇng líp
kh«ng x¸o trén vµo nhau gäi lµ tr¹ng th¸i ch¶y tÇng.
Tr¹ng th¸i ch¶y trong ®ã c¸c phÇn tö chÊt láng chuyÓn ®éng v« trËt tù, hçn lo¹n gäi
lµ tr¹ng th¸i ch¶y rèi.
ThÝ nghiÖm m« t¶ ë trªn lµ thÝ nghiÖm vÒ sù chuyÓn biÕn cña dßng ch¶y tõ tr¹ng th¸i
ch¶y tÇng sang tr¹ng th¸i ch¶y rèi.
NÕu ta lµm thÝ nghiÖm ng­îc l¹i, tøc lµ vÆn khãa nhá l¹i cho l­u tèc trong èng tõ lín
®Õn nhá th× thÊy ®Õn mét lóc nµo ®ã, vÖt mµu ®ang kh«ng râ l¹i dÇn dÇn xuÊt hiÖn vµ cuèi
cïng hiÖn râ thµnh sîi chØ mµu, tøc lµ dßng ch¶y ®ang tõ tr¹ng th¸i ch¶y rèi chuyÓn sang
tr¹ng th¸i ch¶y tÇng.
Tr¹ng th¸i ch¶y qu¸ ®é tõ tÇng sang rèi hoÆc tõ rèi sang tÇng gäi lµ tr¹ng th¸i ch¶y
ph©n giíi.
L­u tèc øng víi dßng ch¶y chuyÓn tõ tr¹ng th¸i ch¶y tÇng sang tr¹ng th¸i ch¶y rèi gäi
lµ l­u tèc ph©n giíi trªn, ký hiÖu vKtrªn. L­u tèc, øng víi lóc dßng ch¶y chuyÓn tõ tr¹ng th¸i
ch¶y rèi sang tr¹ng th¸i ch¶y tÇng gäi lµ l­u tèc ph©n giíi d­íi, ký hiÖu v Kd­íi.
Qua thùc nghiÖm thÊy: vKtrªn > vKd­íi.
ThÝ nghiÖm chøng tá: l­u tèc ph©n giíi kh«ng nh÷ng phô thuéc vµo lo¹i chÊt láng mµ
cßn phô thuéc vµo ®­êng kÝnh èng lµm thÝ nghiÖm. V× vËy, kh«ng thÓ dïng mét vËn tèc
giíi h¹n nµo ®Ó lµm tiªu chuÈn chung ph©n biÖt tr¹ng th¸i ch¶y cho mäi lo¹i chÊt láng hoÆc
víi mäi lo¹i ®­êng èng ®­îc. Sau ®©y lµ c¸ch x¸c ®Þnh tiªu chuÈn ph©n biÖt ®ã.
2. Tiªu chuÈn ph©n biÖt hai tr¹ng th¸i ch¶y
Dùa vµo kÕt qu¶ nhiÒu thÝ nghiÖm, R©yn«n ®∙ dïng mét ®¹i l­îng kh«ng thø nguyªn
®Ó ®Æc tr­ng cho tr¹ng th¸i ch¶y, ®ã lµ sè R©yn«n, ký hiÖu Re:
vd
Re = (4-10)
n
trong ®ã: v - l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t;
d - ®­êng kÝnh èng;
n - hÖ sè nhít ®éng häc.

136
 Trong biÓu thøc (4-10), ®¹i l­îng chiÒu dµi cã thÓ kh¸c nhau: hoÆc lµ ®­êng kÝnh d,
hoÆc lµ b¸n kÝnh thñy lùc R v.v... NÕu cÇn ph©n biÖt ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn, th× khi dïng ®­êng
kÝnh d trong (4-10), ta ký hiÖu Red, khi dïng b¸n kÝnh thñy lùc R ta ký hiÖu ReR.
Sè R©yn«n cã thÓ coi lµ tû sè gi÷a lùc qu¸n tÝnh vµ lùc ma s¸t nhít. Thùc vËy, v× lùc
qu¸n tÝnh lµ:
du
F1 = r W
dt
vµ lùc nhít lµ:
du
F2 = m S
dn
(trong ®ã W lµ thÓ tÝch, S lµ diÖn tÝch) nªn tû sè gi÷a chóng:
du dn
ρ W W
F1 dt dt vl
= = =
F2 du νS ν
μ S
dn
râ rµng biÓu thÞ sè R©yn«n.
TrÞ sè R©yn«n t­¬ng øng víi trÞ sè ph©n giíi tõ ch¶y tÇng sang ch¶y rèi, hoÆc ng­îc
l¹i tõ ch¶y rèi sang ch¶y tÇng, gäi lµ trÞ sè R©yn«n ph©n giíi, ký hiÖu b»ng ReK.
øng víi vKtrªn, ta cã R©yn«n ph©n giíi trªn:
v Ktrª n × d
ReKtrªn =
ν
øng víi vKd­íi, ta cã R©yn«n ph©n giíi d­íi:
v Kd­íi × d
ReKd­íi =
ν
Tr¹ng th¸i ch¶y øng víi sè R©yn«n Re < ReKd­íi bao giê còng lµ ch¶y tÇng
Tr¹ng th¸i ch¶y Re > ReKtrªn bao giê còng lµ ch¶y rèi.
Tr¹ng th¸i ch¶y cã ReKd­íi < Re < ReKtrªn cã thÓ lµ ch¶y tÇng hoÆc ch¶y rèi, nh­ng
th­êng lµ ch¶y rèi, v× lóc nµy tr¹ng th¸i ch¶y tÇng kh«ng bÒn, chØ cÇn mét x¸o ®éng nhá
còng ®ñ lµm cho nã biÕn thµnh ch¶y rèi.
Qua nhiÒu thÝ nghiÖm ta thÊy r»ng ReKtrªn kh«ng cã mét trÞ sè x¸c ®Þnh, th­êng dao
®éng tõ 12.000 ®Õn 50.000. Tr¸i l¹i, ReKd­íi ®èi víi mäi lo¹i chÊt láng vµ ®èi víi ®­êng
kÝnh kh¸c nhau ®Òu cã mét trÞ sè kh«ng ®æi vµ b»ng 2.320. Do ®ã, ReKd­íi ®­îc dïng lµm
tiªu chuÈn ®Ó ph©n biÖt tr¹ng th¸i ch¶y. Ta coi r»ng khi Re < 2.320 sÏ cã tr¹ng th¸i ch¶y
tÇng; khi Re > 2.320 sÏ cã tr¹ng th¸i ch¶y rèi.

137
 §èi víi kªnh dÉn, ta dïng b¸n kÝnh thñy lùc R thay cho ®­êng kÝnh d trong c«ng thøc
vR
(4-10): ReR = . ThÝ nghiÖm cho biÕt: khi ReR < 580, tr¹ng th¸i ch¶y lµ ch¶y tÇng; khi
ν
ReR > 580, tr¹ng th¸i ch¶y lµ ch¶y rèi. Trong thùc tÕ c«ng tr×nh thñy lîi, trõ dßng thÊm d­íi
®Êt, tuyÖt ®¹i ®a sè dßng ch¶y trong èng, trong kªnh, trong s«ng thiªn nhiªn lµ ch¶y rèi.
ChØ trong phßng thÝ nghiÖm, khi lµm c¸c thÝ nghiÖm m« h×nh, cã thÓ gÆp dßng ch¶y tÇng.
CÇn chó ý r»ng nh÷ng trÞ sè R©yn«n ph©n giíi nªu trªn lµ øng víi nh÷ng dßng ch¶y
®Òu trong èng vµ kªnh.
3. ¶nh h­ëng cña tr¹ng th¸i ch¶y ®èi víi quy luËt tæn thÊt cét n­íc
Tr¹ng th¸i ch¶y rÊt quan träng ®èi víi quy luËt tæn thÊt cét n­íc. Khi tèc ®é ch¶y
cµng t¨ng, sù x¸o trén cña c¸c phÇn tö chÊt láng cµng m¹nh, do ®ã, chuyÓn ®éng cña chÊt
láng cµng gÆp nhiÒu trë lùc h¬n. V× vËy, trong dßng ch¶y rèi, tæn thÊt n¨ng l­îng lín h¬n
trong dßng ch¶y tÇng vµ cµng t¨ng khi tèc ®é cµng lín. Ta nghiªn cøu quan hÖ gi÷a tæn thÊt
cét n­íc däc ®­êng hd vµ tèc ®é trung b×nh v øng víi mét lo¹i chÊt láng nhÊt ®Þnh, víi mét
èng trßn nhÊt ®Þnh. Trªn èng trßn dïng ®Ó thÝ nghiÖm (h×nh 4-4), lÊy mét ®o¹n dµi l ®Æt
gi÷a hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2, ë ®ã cã g¾n èng ®o ¸p; øng víi mçi l­u tèc v ta ®o ®­îc mét ®é
chªnh mùc n­íc hd trong hai èng ®o ¸p. ¸p dông ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho nh÷ng mÆt c¾t
1-1 vµ 2-2, ta viÕt ®­îc:
p1 α v2 p α v2
z1 + + 1 1 = z2 + 2 + 2 2 + h d
γ 2g γ 2g
V× ®­êng kÝnh èng d = const, nªn dßng ch¶y lµ ch¶y ®Òu: v1 = v2; a1 = a2; v× èng ®Æt
n»m ngang, nªn z1 = z2. VËy ph­¬ng tr×nh trªn viÕt l¹i thµnh:
p1 - p 2 p1
hd = hd p2
γ g g S
v q°
Tøc lµ tæn thÊt cét n­íc hd lg hd
N
D
b»ng ®é chªnh mùc n­íc ë hai tg q =2
èng ®o ¸p (h×nh 4-4). M

Trªn ®å thÞ víi trôc tung C L

biÓu thÞ hd vµ trôc hoµnh biÓu B
thÞ v, ta vÏ ®­êng quan hÖ gi÷a A
F
45°
hd vµ v trªn c¬ së nh÷ng ®iÓm E
Vk trªn lg u trªn
k
lg k1

thÝ nghiÖm.
lg k 2

lg u d­íi
k

Vk d­íi
Qua h×nh vÏ (h×nh 4-4a) 0 0 lg v
a) C V b)
ta thÊy: H×nh 4-4
- øng víi tr¹ng th¸i ch¶y tÇng (v < vKd­íi), ®­êng biÓu diÔn OA lµ ®­êng th¼ng ®i
qua gèc:
hd = k1v (4-11)
trong ®ã k1 lµ h»ng sè tû lÖ.

138
 Nh­ vËy: trong dßng ch¶y tÇng tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng hd tû lÖ bËc nhÊt víi l­u
tèc trung b×nh mÆt c¾t v.
- øng víi tr¹ng th¸i ch¶y rèi (v > vKtrªn), ®­êng biÓu diÔn AD lµ mét ®­êng cong
cã d¹ng:
hd = k2vm, (4-12)
trong ®ã k2 lµ h»ng sè tû lÖ; m lµ sè mò, m = 1,7 ¸ 2,0 trong ®o¹n AC, m = 2 trong
®o¹n CD.
Nh­ vËy: trong dßng ch¶y rèi tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng hd tû lÖ víi bËc m cña l­u
tèc trung b×nh mÆt c¾t v, trÞ sè m biÕn ®æi tõ 1,7 ®Õn 2.
- Trong khu vùc vKd­íi < v < vKtrªn tån t¹i 2 ®o¹n AB vµ AC: ®o¹n AB øng víi tr­êng
hîp qu¸ ®é tõ ch¶y tÇng sang ch¶y rèi, ®o¹n AC øng víi tr­êng hîp qu¸ ®é tõ ch¶y rèi sang
ch¶y tÇng.
NÕu lÊy l«garÝt hai vÕ cña (4-11) ta ®­îc:
lghd = lgk1 + lgv. (4-13)
Trªn h×nh 4-4b, ph­¬ng tr×nh (4-13) biÓu thÞ b»ng ®­êng th¼ng EL, lËp víi trôc hoµnh
mét gãc b»ng 45o.
NÕu lÊy l«garÝt hai vÕ (4-12) ta ®­îc:
lghd = lgk2 + mlgv. (4-14)
Trªn h×nh 4-4b, ph­¬ng tr×nh (4-14) biÓu thÞ bëi ®o¹n FS gåm hai phÇn:
FM cã 1,7 £ m £ 2 vµ phÇn MN cã m = 2. Sau ®©y, chóng ta nghiªn cøu c«ng thøc
tæng qu¸t tÝnh tæn thÊt däc ®­êng trong dßng ch¶y ®Òu chung cho tr¹ng th¸i ch¶y tÇng vµ
ch¶y rèi, chung cho ch¶y cã ¸p vµ kh«ng ¸p.
ThÝ dô 1: T×m tr¹ng th¸i ch¶y cña n­íc trong èng cã ®­êng kÝnh d = 200 mm, l­u tèc
trung b×nh v = 1 m/s, hÖ sè ®éng häc nhít n = 0,01 cm2/s.
Gi¶i: Ta tÝnh trÞ sè Re theo (4-10); víi v = 100 cm/s, d = 20 cm, n = 0,01 cm2/s, ta
tÝnh ra:
vd 100 ´ 20
Re = = = 200.000 > 2.320
ν 0,01
VËy tr¹ng th¸i ch¶y lµ ch¶y rèi.

ThÝ dô 2: T×m tr¹ng th¸i ch¶y cña dÇu trong èng cã ®­êng kÝnh d = 150 mm, l­u tèc
trung b×nh v = 0,3 m/s, hÖ sè nhít ®éng häc n = 0,28 cm2/s.
Gi¶i: Ta tÝnh trÞ sè Re theo (4-10); víi v = 30 cm/s, d = 15 cm, n = 0,28 cm2/s, ta
tÝnh ra:
vd 30 ´ 15
Re = = = 1.600 < 2.320
ν 0,28
VËy tr¹ng th¸i ch¶y lµ ch¶y tÇng.

139
§4-4. Tr¹ng th¸i ch¶y tÇng trong èng

Tr¹ng th¸i ch¶y tÇng ®Æc tr­ng bëi sè R©yn«n (Re < 2,320), nãi chung, trong thùc tÕ
Ýt gÆp. Nã chØ xuÊt hiÖn trong èng dÉn dÇu cña m¸y mãc, trong n­íc ngÇm d­íi ®Êt v.v...
NhiÒu vÊn ®Ò ch¶y tÇng cã thÓ hoµn toµn gi¶i quyÕt b»ng lý luËn.
ViÖc nghiªn cøu dßng ch¶y tÇng kh«ng nh÷ng gióp ta tÝnh to¸n c¸c dßng ch¶y tÇng
khi cÇn thiÕt mµ qua ®ã, cßn gióp ta so s¸nh vµ ph©n biÖt s©u h¬n dßng ch¶y tÇng víi dßng
ch¶y rèi, do ®ã, cã thÓ hiÓu dßng ch¶y rèi ®­îc râ h¬n. Ta nghiªn cøu dßng ch¶y tÇng vÒ
mÊy mÆt sau ®©y:
1. Sù ph©n bè l­u tèc trong dßng ch¶y tÇng
Trong tr¹ng th¸i ch¶y tÇng, øng suÊt tiÕp hoµn toµn sinh ra bëi tÝnh nhít cña chÊt láng
vµ ®­îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc cña Niu-t¬n (1-7), viÕt ë tr­êng hîp nµy d­íi d¹ng:
du
t = -μ , (4-15)
dr
trong ®ã: m - hÖ sè nhít ®éng lùc;
u - l­u tèc cña líp chÊt láng;
r - kho¶ng c¸ch tõ t©m èng ®Õn líp chÊt láng ®ang xÐt.
Chó ý r»ng l­u tèc u cµng t¨ng khi cµng ra gi÷a èng, tøc lµ khi r cµng gi¶m, do ®ã,
du
bao giê còng cã < 0, cho nªn, muèn cho t lu«n lu«n d­¬ng, cÇn ph¶i ®Æt dÊu trõ phÝa
dr
du
tr­íc .
dr
MÆt kh¸c, ta ®∙ biÕt trong dßng ch¶y ®Òu, theo (4-8):
r
t = gJ (4-8)
2
Muèn x¸c ®Þnh quy luËt ph©n bè l­u tèc u, ta so s¸nh (4-8) víi (4-15) vµ viÕt:
r du
gJ =-m
2 dr
do ®ã:
γJ
du = - rdr.
2μ
Sau khi tÝch ph©n, ta cã:
γJ 2
u=- r +C (4-16)
4μ

140
 §Ó x¸c ®Þnh h»ng sè C, ta xÐt ®iÒu kiÖn biªn giíi: t¹i thµnh èng (r = r 0), cã u = 0.
γJ 2
VËy: 0=- r0 + C,
4μ
γJ 2
do ®ã: C= r0 .
4μ
Thay vµo (4-16) ta ®­îc:

u=
4μ
(
γJ 2 2
r0 - r ) (4-17)

Theo (4-17), ta thÊy r»ng sù ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t cña dßng ch¶y tÇng tu©n
theo quy luËt Parab«n (h×nh 4-5): t¹i thµnh èng u = 0, t¹i t©m èng cã l­u tèc lín nhÊt
umax b»ng:
γJ 2 γJ 2
umax = r0 = d (4-18)
4μ 16μ
VËy c«ng thøc (4-17) cã thÓ viÕt d­íi d¹ng:
é æ r ö2 ù
u = umax ê1 - çç ÷÷ ú (4-19)
ê è r0 ø ú
ë û
Nh©n ®©y, ta x¸c ®Þnh quan hÖ gi÷a l­u tèc trung b×nh v vµ l­u tèc cùc ®¹i umax.
Trªn mÆt c¾t ­ít cña dßng ch¶y tÇng trong èng trªn, ta lÊy mét diÖn tÝch v« cïng nhá h×nh
vµnh kh¨n dw, kho¶ng c¸ch tíi t©m èng lµ r, t¹i ®ã dßng ch¶y cã l­u tèc lµ u (h×nh 4-5).
L­u l­îng dQ ®i qua dw lµ:
dQ = udw,
diÖn tÝch dw tÝnh b»ng: u ro
r

dr
u
max

dw = 2prdr,
do ®ã: dQ = 2purdr. dw

L­u l­îng ®i qua toµn mÆt c¾t Q b»ng: H×nh 4-5

r0 r0
Q= ò dQ = ò 2purdr = 2p ò urdr
w 0 0
Thay u b»ng biÓu thøc (4-17), ta ®­îc:
r0

ò ( r0 )
γJ 2
Q = 2p - r 2 rdr
4μ 0
pγ 4 pγ
Q= J r0 = Jd4 (4-20)
8μ 128μ

141
 hoÆc: Q = MJd4, (4-20’)
pγ
trong ®ã: M = .
128μ
HÖ sè M chØ phô thuéc lo¹i chÊt láng.
C«ng thøc (4-20) hoÆc (4-20’) biÓu diÔn ®Þnh luËt Poaz¬ (1840): l­u l­îng cña
dßng ch¶y tÇng qua èng trßn tØ lÖ víi ®é dèc thñy lùc vµ tØ lÖ bËc 4 víi ®­êng kÝnh (hoÆc
b¸n kÝnh).
Chó ý r»ng ta cã thÓ kiÓm nghiÖm c«ng thøc Poaz¬ b»ng thÝ nghiÖm mét c¸ch kh¸
chÝnh x¸c vµ b»ng c«ng thøc nµy ta cã thÓ lµm thÝ nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh hÖ sè nhít m cña
chÊt láng cÇn xÐt.
§­a umax tÝnh theo (4-18) vµo c«ng thøc (4-20) ta viÕt ®­îc:
u max
Q = p r02
2
L­u tèc trung b×nh tÝnh b»ng:
u max
πr02
Q 2 ,
v= =
ω πr02

u max
hoÆc: v= (4-21)
2
Nh­ vËy, trong dßng ch¶y tÇng, l­u tèc trung b×nh b»ng nöa l­u tèc cùc ®¹i; ta cã
thÓ viÕt:
γJ 2 γJ 2
v= r0 = d (4-21’)
8μ 32μ
2. Tæn thÊt däc ®­êng trong dßng ch¶y tÇng
Tõ (4-21’) cã:
μν
J = 32
γd 2

hd
Thay thÕ J = vµo ph­¬ng tr×nh trªn, ta cã:
l
32μl
hd = v = Av, (4-22)
γd 2
32μl
trong ®ã A = kh«ng phô thuéc v.
γd 2

142
 C«ng thøc (4-22) nãi r»ng trong dßng ch¶y tÇng tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng tØ lÖ bËc
nhÊt víi l­u tèc trung b×nh dßng ch¶y. §iÒu nµy phï hîp víi thÝ nghiÖm, nªu ë c«ng thøc
v2
(4-11). Trong thñy lùc, tæn thÊt cét n­íc th­êng ®­îc biÓu thÞ theo cét n­íc l­u tèc .
2g
v
Ta cã thÓ nh©n vµ chia (4-22) cho , ®ång thêi thay g = rg:
2

32μl 32μl v 2 64 l v 2
hd = v= v =
rγd2 rγd2 2 v vd d 2g
n
hoÆc:
64 l v 2
hd = , (4-23)
Re d 2g
hoÆc:
 v2
hd = l ×
d 2g (4-24)

trong ®ã:
64
l= , (4-25)
Re
l gäi lµ hÖ sè ma s¸t. §ã lµ mét sè kh«ng thø nguyªn, chØ phô thuéc sè R©yn«n mµ
kh«ng phô thuéc vµo thµnh r¾n. Chó ý r»ng trong dßng ch¶y tÇng, dÉu ta biÓu thÞ tæn thÊt
cét n­íc däc ®­êng b»ng c«ng thøc (4-24), trong ®ã, vÒ h×nh thøc, hd tØ lÖ víi v2 nh­ng vÒ
thùc chÊt th× hd tØ lÖ víi v, v× trong hÖ sè l cã v ë mÉu sè.
C«ng thøc (4-24) ®­îc gäi lµ c«ng thøc §¸cxy. Ta sÏ thÊy r»ng trong tr­êng hîp ch¶y
rèi, tæn thÊt däc ®­êng còng sÏ tÝnh b»ng c«ng thøc §¸cxy (§4-7), nh­ng khi ®ã hÖ sè l cã
trÞ sè kh¸c víi (4-25): c¸ch t×m sÏ nãi ë §4-8.
3. HÖ sè a trong èng ch¶y tÇng: biÕt quy luËt ph©n bè l­u tèc u trªn mÆt c¾t ­ít vµ biÕt trÞ
sè l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t v, cã thÓ tÝnh hÖ sè a theo (3-22):

ò u dω
3

ω
a=
v 3ω

Thay u=
γJ 2 2
4μ
( )
r0 - r ; dw = 2prdr:

γJ 2
v= r0 ; w = p r02 ,
8μ
ta cã: a=2 (4-26)

143
 ThÝ nghiÖm cho biÕt trong dßng ch¶y rèi a = 1,05 ¸ 1; nh­ vËy trong dßng ch¶y tÇng
sù ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t rÊt kh«ng ®Òu so víi sù ph©n bè trong dßng ch¶y rèi.

4. TÝnh chÊt chuyÓn ®éng xo¸y cña dßng ch¶y tÇng. Míi tho¹t nh×n, dÔ nghÜ r»ng dßng ch¶y
tÇng kh«ng ph¶i lµ chuyÓn ®éng xo¸y. Nh­ng xuÊt ph¸t tõ ®Þnh nghÜa chuyÓn ®éng xo¸y

x¸c ®Þnh c¸c thµnh phÇn wx, wy, wz cña vÐct¬ vËn tèc gãc quay w theo (3-57’), ta sÏ thÊy
r»ng dßng ch¶y tÇng lµ chuyÓn ®éng xo¸y.
Thùc vËy, sù ph©n bè l­u tèc trong dßng ch¶y tÇng trong èng lµ:

uy = 0; uz = 0; ux =
γJ é 2
4μ ë ( )
r0 - y 2 + z 2 ù theo (4-17), c¸c thµnh phÇn cña vÐct¬ gãc
û
quay theo (3-57) lµ:

1 æ ¶u z ¶u y ö ü
wx = çç - ÷÷ = 0 ï
2 è ¶y ¶z ø ï
ï
1 æ ¶u ¶u ö gJ ï
ωy = ç x - z ÷ = - z, ý (4-27)
2 è ¶z ¶x ø 4m ï
ï
1 æ ¶u y ¶u x ö γJ ï
ωz = ç - ÷ = y.
2 çè ¶x ¶y ÷ø 4μ ïþ

VËy w ¹ 0, dßng ch¶y tÇng lµ chuyÓn ®éng xo¸y.
Ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña ®­êng xo¸y theo (3-52), b»ng:
dx dy dz
= = ,
wx ωy ωz
Trong tr­êng hîp dßng ch¶y tÇng trong èng, thay biÓu thøc (4-18) vµo, ta cã:
wzdy - wydz = 0,
γJ
tøc lµ: ( ydy + zdz ) = 0 .
4μ
Sau khi tÝch ph©n ta ®­îc:
y2 + z2 = C.
Nh­ vËy, ®­êng xo¸y lµ nh÷ng vßng trßn, ®ång t©m víi trôc èng.
Tãm t¾t l¹i, trong dßng ch¶y tÇng, nguyªn nh©n g©y ra tæn thÊt cét n­íc lµ tÝnh nhít
cña chÊt láng, tÝnh nhít cã t¸c dông lµm sù ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t ngang kh¸ kh«ng
®Òu, do ®ã g©y ra chuyÓn ®éng xo¸y cña c¸c phÇn tö chÊt láng; tæn thÊt cét n­íc tØ lÖ bËc
nhÊt víi l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t.
Sau ®©y, ta nghiªn cøu sù qu¸ ®é cña dßng ch¶y tõ tr¹ng th¸i ch¶y tÇng sang tr¹ng
th¸i ch¶y rèi.

144
§4-5. Sù qu¸ ®é tõ tr¹ng th¸i ch¶y tÇng sang tr¹ng th¸i
ch¶y rèi

Ta nghiªn cøu qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn cña c¸c líp chÊt láng tõ tr¹ng th¸i ch¶y tÇng
sang tr¹ng th¸i ch¶y rèi. C¸c líp chÊt láng gi÷ tr¹ng th¸i ch¶y tÇng bÒn v÷ng víi nh÷ng sè
R©yn«n nhá h¬n trÞ sè R©yn«n ph©n giíi ReK, nh­ng khi v­ît qua trÞ sè ReK th× dßng ch¶y
tÇng trë thµnh kh«ng bÒn v÷ng ®èi víi mét sù x¸o ®éng nhá. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn sù kh«ng
bÒn v÷ng ®ã cã thÓ s¬ l­îc gi¶i thÝch nh­ sau: gi¶ sö cã mét líp chÊt láng ch¶y tÇng ë c¸ch
thµnh r¾n mét kho¶ng nhÊt ®Þnh, do mét sù x¸o ®éng nµo ®ã xuÊt hiÖn sù uèn khóc nhÑ
nhµng cña mét ®­êng dßng, t¹o thµnh mét lo¹t nh÷ng ®Ønh låi vµ ®¸y lâm cña ®­êng dßng
®ã (h×nh 4-6a). T¹i khu vùc ®Ønh nhän, ë phÝa trªn ®Ønh, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ®­êng dßng
bÐ ®i (®iÓm 1), l­u tèc t¨ng lªn, do ®ã, ¸p lùc gi¶m ®i; t¹i phÝa d­íi ®Ønh, kho¶ng c¸ch gi÷a
c¸c ®­êng dßng t¨ng lªn (®iÓm 2), l­u tèc gi¶m ®i, do ®ã, ¸p lùc lín lªn. Nh­ vËy, ®é chªnh
¸p lùc gi÷a phÇn d­íi vµ phÇn trªn ë vïng ®Ønh nhän sÏ cµng ngµy cµng t¨ng lªn, ®é låi cña
®­êng dßng cµng ph¸t triÓn. Trong khi ®ã, ë vïng ®¸y lâm
th× ë phÝa trªn ®¸y (®iÓm 3), ¸p lùc t¨ng lªn vµ ë phÝa d­íi
®¸y (®iÓm 4), ¸p lùc gi¶m ®i; sù kh«ng c©n b»ng vÒ lùc 1
3
2
xung quanh khu vùc ®¸y lâm còng lµm cho ®é lâm cña 4
®­êng dßng ph¸t triÓn. Xu thÕ uèn khóc cña toµn ®­êng
dßng ngµy cµng m¹nh (h×nh 4-6b), cuèi cïng h×nh thµnh a)
nh÷ng xo¸y A, B v.v... (h×nh 4-6c), døt h¼n khái líp chÊt
láng vµ bøt vµo dßng ch¶y mét c¸ch v« h­íng; nh÷ng
xo¸y ®ã l¹i ph©n chia thµnh v« sè xo¸y nhá h¬n, ë c¸c líp
®Òu cã hiÖn t­îng h×nh thµnh c¸c xo¸y lín, xo¸y nhá nh­
trªn lµm dßng ch¶y mÊt dÇn tÝnh chÊt ch¶y thµnh líp mµ b)
trë nªn bao gåm v« sè xo¸y nhá di ®éng hçn lo¹n, tuy
nhiªn ®Òu cã xu thÕ xu«i dßng. §ã lµ sù mÊt bÒn v÷ng cña B
líp ch¶y tÇng ®Ó chuyÓn sang ch¶y rèi. A

Nh÷ng yÕu tè sau ®©y cã ¶nh h­ëng ®Õn ®é bÒn

v÷ng cña líp ch¶y tÇng: c)
H×nh 4-6
du du
- Gra®iªn l­u tèc ; nÕu = 0, tøc tèc ®é ë c¸c líp ®Òu b»ng nhau th× kh«ng thÓ
dy dy
du
sinh ra nh÷ng xo¸y ®­îc; cµng lín th× cµng cã kh¶ n¨ng sinh ra c¸c xo¸y;
dy
- Khèi l­îng ®¬n vÞ vµ ®é nhít cña chÊt láng; gi¶ sö chÊt láng bÞ x¸o ®éng, râ rµng
nÕu khèi l­îng ®¬n vÞ r cµng lín th× cµng dÔ h×nh thµnh c¸c xo¸y; ng­îc l¹i, nÕu ®é nhít m
cµng lín th× cµng c¶n trë sù h×nh thµnh c¸c xo¸y. Chó ý vÒ tÝnh nhít cã ®Æc ®iÓm sau ®©y;
gi¶ sö chÊt láng kh«ng cã tÝnh nhít, nh­ vËy kh«ng cã gra®iªn l­u tèc vµ còng do ®ã,
kh«ng h×nh thµnh c¸c xo¸y ®­îc; suy luËn nh­ vËy th× thÊy ë tÝnh nhít cã sù thèng nhÊt
m©u thuÉn lµ: tÝnh nhít lµ c¨n nguyªn g©y ra sù h×nh thµnh c¸c xo¸y nh­ng tÝnh nhít ®ång
thêi l¹i cã t¸c dông h¹n chÕ nh÷ng xo¸y ®ã ph¸t triÓn.

145
 - Thµnh r¾n cã t¸c dông h¹n chÕ sù x¸o ®éng, kho¶ng c¸ch y cña líp ®ang xÐt ®Õn
thµnh r¾n cµng nhá th× sù x¸o ®éng cµng yÕu, tÝnh bÒn v÷ng cña líp ch¶y tÇng cµng t¨ng.
Do ®ã muèn biÕt t¸c ®éng cña ngo¹i giíi sÏ lµm cho nh÷ng x¸o ®éng trong chÊt láng
tiÕp tôc ph¸t triÓn lªn hay dÇn dÇn tiªu diÖt ®i, cÇn ph¶i xÐt sù quan hÖ gi÷a bèn yÕu tè nãi
du
trªn: , r, m vµ y.
dy

H. Rao-x¬ ®Ò nghÞ chØ tiªu bÒn v÷ng z cña mét líp ch¶y tÇng nh­ sau:

du
ρy 2
dy
z= , (4-28)
m

z cµng lín, th× cµng kÐm bÒn v÷ng, ng­îc l¹i z y

cµng nhá th× sù bÒn vòng cµng t¨ng c­êng. Tiªu chuÈn
nµy cã cÊu t¹o gièng sè R©yn«n.
Ta thÊy ë s¸t thµnh r¾n, y = 0 nªn z = 0; ë rÊt xa
du
thµnh r¾n = 0 nªn z = 0; nh­ vËy, tån t¹i mét trÞ sè zxmax
max
dy
cùc ®¹i zmax ë mét n¬i nµo ®ã; ë n¬i ®ã, sù bÒn v÷ng xz
cña líp ch¶y tÇng lµ kÐm nhÊt. Cßn cã h×nh thµnh c¸c 0
xo¸y hay kh«ng, th× cßn ph¶i xem trÞ sè z cã lín h¬n trÞ
sè ph©n giíi zK cÇn ph¶i x¸c ®Þnh (h×nh 4-7). H×nh 4-7

Ta cã thÓ suy diÔn b»ng lý luËn ®Ó x¸c ®Þnh vÞ trÝ y øng víi trÞ sè z = zmax vµ x¸c
®Þnh zmax.
du
1. TÝnh y: Ta lËp biÓu thøc cña z theo (4-28). Muèn vËy, ph¶i x¸c ®Þnh . Ta ®∙ biÕt
dy
trong èng trßn, ch¶y tÇng, sù ph©n bè l­u tèc theo (4-17):

u=
γJ 2 2
4μ
(
r0 - r )
VËy gra®iªn l­u tèc lµ:
du γJ dr
=- 2r
dy 4μ dy
v× r = r0 – y, nªn:
dr
= -1
dy

146
 du γ
vµ = (r0 – y)
dy 2μ

BiÓu thøc z viÕt thµnh:

du
ρy 2
dy gρJ
z = = y2(r0 – y). (4-29)
m 2μ 2

dζ
Ta t×m trÞ sè zmax; muèn vËy, lÊy ®¹o hµm z ®èi víi y vµ ®Æt = 0, gi¶i ra ®­îc:
dy

2
y= r0. (4-30)
3
2
VËy trong dßng ch¶y tÇng ë èng trßn, t¹i n¬i c¸ch thµnh r0 líp chÊt láng cã khuynh
3
h­íng sinh ra nh÷ng xo¸y n­íc ®Çu tiªn.

2. TÝnh zmax vµ zK:

2
Thay y = r0 vµo (4-28), ta cã:
3
2
gρJ æ 2 ö æ 2 ö 2 γρJ 3
zmax = ç r ÷ ç r0 - r0 ÷ =
2 3 0
× r0 (4-31)
2μ è ø è 3 ø 27 μ 2

Ta cã thÓ viÕt l¹i biÓu thøc zmax ®Ó lµm xuÊt hiÖn sè Re. Muèn vËy, chó ý r»ng l­u tèc
γJ 2
trung b×nh v theo (4-21) viÕt thµnh: v = r0 , vµ dïng ®­êng kÝnh d = 2r0, ta viÕt l¹i (4-31)
8μ
nh­ sau:

16 ρ æ γJ 2 ö 8 vd 8
zmax = × çç r0 ÷÷r0 = ×ρ = Re (4-32)
27 μ è 8μ ø 27 μ 27

Ta ®∙ coi r»ng dßng ch¶y tÇng chuyÓn sang rèi khi ReK = 2.320; vËy chØ tiªu zK lÊy
b»ng zmax cã trÞ sè b»ng:
8 8
zK = zmax = ReK = . 2320 = 680.
27 27
VËy víi z > zK = 680 th× mét sù x¸o trén nhá nµo tõ bªn ngoµi vµo còng cã kh¶ n¨ng
g©y ra xo¸y n­íc, lµm dßng ch¶y tÇng chuyÓn sang ch¶y rèi.

147
§4-6. Tr¹ng th¸i ch¶y rèi trong èng

Chóng ta nghiªn cøu dßng ch¶y rèi vÒ nh÷ng mÆt sau ®©y:
1. L­u tèc thùc, l­u tèc trung b×nh thêi gian, l­u tèc m¹ch ®éng. §éng n¨ng cña dßng ch¶y rèi
Khi dßng ch¶y chuyÓn sang tr¹ng th¸i ch¶y rèi, m«i tr­êng chÊt láng coi nh­ ®Çy c¸c
phÇn tö chÊt láng chuyÓn ®éng hçn lo¹n, nh­ng nãi chung cã xu thÕ ®i xu«i dßng. L­u tèc
®iÓm phô thuéc thêi gian vµ thay ®æi c¶ vÒ trÞ sè lÉn ph­¬ng h­íng.
w3(t3) ® ® ®
NÕu gäi u1 , u 2 , u 3 lµ l­u tèc t¹i mét
w2(t 2)
®iÓm cè ®Þnh M lóc t1, t2, t3, ta cã h×nh 4-8.
Nh÷ng l­u tèc nµy gäi lµ l­u tèc tøc thêi
y w1(t1) hoÆc l­u tèc thùc. Nh­ vËy, thùc chÊt cña
M chuyÓn ®éng rèi lµ mét chuyÓn ®éng kh«ng
H×nh 4-8 æn ®Þnh.
NÕu dïng dông cô ®o l­êng riªng ®Ó ®o thµnh phÇn ux däc trôc èng cña l­u tèc tøc
®
thêi u cña c¸c phÇn tö chÊt láng ®i qua M trong mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã, (tøc lµ ®o
®­îc c¸c trÞ sè u1x, u2x, u3x, v. v...) råi vÏ lªn ®å thÞ ux ~ t (h×nh 4-9), ta vÏ ®­îc mét ®­êng
cong rÊt phøc t¹p, kh«ng thÓ dïng ph­¬ng tr×nh to¸n häc ®Ó biÓu diÔn ®­îc (ë ®©y ta ®Æt
trôc x trïng víi trôc èng, h­íng theo chiÒu ch¶y).
NÕu xÐt trong mét thêi gian rÊt ng¾n th×
u
thÊy sù biÕn ®æi cña ux cã tÝnh chÊt ngÉu nhiªn, x mm/s u'x
kh«ng theo mét quy luËt nµo. Nh­ng xÐt trong
mét thêi gian t­¬ng ®èi dµi Tx th× thÊy ux biÕn ®æi A B
ux u
cã quy luËt, nã t¨ng, gi¶m xung quanh mét trÞ sè x
T
kh«ng ®æi u x . Ng­êi ta gäi u x lµ l­u tèc trung 0 I
t(s)
b×nh thêi gian. TrÞ sè u x x¸c ®Þnh bëi c«ng thøc: t
H×nh 4-9
T

ò u x dt
0
ux = , (4-33)
T
tøc lµ b»ng tû sè gi÷a diÖn tÝch h×nh ch÷ nhËt OABI vµ thêi gian T. NÕu ta nh©n hai vÕ
(4-33) cho dw th× cã thÓ viÕt:
T
T u x dw = ò u x dωdt . (4-34)
0
BiÓu thøc (4-34) nãi r»ng thÓ tÝch chÊt láng ®i qua diÖn tÝch dw trong thêi gian T tÝnh
theo ux, thµnh phÇn chiÕu lªn ph­¬ng x cña l­u tèc thùc vµ tÝnh theo l­u tèc trung b×nh thêi
gian u x lµ b»ng nhau.

148
 HiÖn t­îng thay ®æi l­u tèc kh«ng ngõng xung quanh mét vÞ trÝ trung b×nh thêi gian
cña l­u tèc lµ hiÖn t­îng m¹ch ®éng l­u tèc. HiÖn t­îng m¹ch ®éng ®­îc gi¶i thÝch b»ng
sù x¸o trén hçn lo¹n cña nh÷ng phÇn tö chÊt láng. HiÖu sè gi÷a l­u tèc tøc thêi (l­u tèc
thùc) vµ l­u tèc trung b×nh thêi gian gäi lµ l­u tèc m¹ch ®éng. NÕu xÐt theo ph­¬ng x, l­u
tèc m¹ch ®éng u 'x tÝnh b»ng:

u 'x = ux - u x (4-35)

L­u tèc m¹ch ®éng u 'x cã thÓ d­¬ng hoÆc ©m: ta sÏ chøng minh r»ng trÞ sè trung
b×nh thêi gian cña l­u tèc m¹ch ®éng b»ng kh«ng, nghÜa lµ:

u 'x = 0
Thùc vËy, theo (4-35), ta cã:
T T T
1 1 1
T0ò u x dt = ò u x dt + ò u 'x dt
T0 T0

Theo (4-33), sè h¹ng ë vÕ tr¸i viÕt thµnh u x ; sè h¹ng thø hai ë vÕ ph¶i viÕt thµnh u 'x
§¼ng thøc trªn ®©y cã d¹ng:

u x = u x + u 'x .

Do ®ã: u 'x = 0
§i ®«i víi hiÖn t­îng m¹ch ®éng cña l­u tèc, ®éng ¸p lùc còng cã hiÖn t­îng m¹ch
®éng, nã biÓu hiÖn ë sù lªn xuèng kh«ng ngõng cña mùc n­íc trong èng ®o ¸p quanh mét
vÞ trÝ trung b×nh thêi gian:
p = p + p’, (4-36)

trong ®ã: p - ®éng ¸p lùc tøc thêi; p - ®éng ¸p lùc trung b×nh thêi gian; p’ - m¹ch ®éng
®éng ¸p lùc, cã thÓ d­¬ng hoÆc ©m.
Dßng ch¶y rèi thùc chÊt lµ dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh rÊt phøc t¹p; ®Ó tiÕn hµnh ®­îc
viÖc nghiªn cøu nh÷ng quy luËt chuyÓn ®éng cña dßng ch¶y rèi, ng­êi ta thay thÕ dßng
ch¶y rèi thùc b»ng dßng ch¶y rèi trung b×nh thêi gian, trong ®ã, ng­êi ta kh«ng nghiªn cøu
l­u tèc thùc u mµ nghiªn cøu l­u tèc trung b×nh thêi gian u . NÕu l­u tèc trung b×nh thêi
gian u kh«ng phô thuéc thêi gian th× ta cã dßng ch¶y rèi trung b×nh thêi gian æn ®Þnh
(h×nh 4-10). NÕu u phô thuéc thêi gian th× ta cã dßng ch¶y rèi trung b×nh thêi gian kh«ng
æn ®Þnh (h×nh 4-11).
Dßng ch¶y trung b×nh thêi gian nªu trªn (dßng ch¶y t­ëng t­îng) gäi lµ mÉu dßng
ch¶y R©yn«n - Buxinetsc¬, do O. R©yn«n (n¨m 1895) vµ J. Buxinetsc¬ n¨m (1897) ®Ò nghÞ.
§èi víi mÉu ®ã, c¸c yÕu tè thñy lùc nh­ l­u tèc, ¸p lùc..., c¸c ®­êng dßng, quü ®¹o v.v...
®Òu mang tÝnh chÊt trung b×nh thêi gian.

149
 §èi víi dßng ch¶y rèi (trung b×nh thêi gian) ®Òu (cã ¸p hoÆc kh«ng ¸p) th× ®­êng
dßng cña nã lµ nh÷ng ®­êng th¼ng song song. §èi víi dßng ch¶y rèi (trung b×nh thêi gian)
®æi dÇn, ®­êng dßng cña nã lµ nh÷ng ®­êng gÇn nh­ th¼ng vµ gÇn nh­ song song víi nhau.
Nh­ vËy, trong nh÷ng dßng trung b×nh thêi gian nãi trªn, ta cã thÓ chia dßng ch¶y thµnh
nh÷ng dßng nguyªn tè hoÆc nh÷ng líp chÊt láng n»m gi÷a nh÷ng ®­êng dßng. Nh÷ng dßng
nguyªn tè ®ã, nh÷ng líp ®ã còng nh­ nh÷ng ®­êng dßng ®ã - cÇn nh¾c l¹i mét lÇn n÷a - lµ
nh÷ng dßng nguyªn tè, nh÷ng líp còng nh­ nh÷ng ®­êng dßng trung b×nh thêi gian.
u

u u =f(t)

0 t t
0
H×nh 4-10 H×nh 4-11
Nh­ vËy, cho ®Õn nay, chóng ta ®∙ ®­a ra ba kh¸i niÖm l­u tèc, cÇn tãm t¾t l¹i vµ
ph©n biÖt chóng.
a) L­u tèc thùc u t¹i ®iÓm ®ang xÐt trong dßng ch¶y lµ tèc ®é chuyÓn ®éng thùc tÕ
cña phÇn tö chÊt láng khi ®i qua ®iÓm ®ã. L­u tèc thùc ë c¸c ®iÓm kh¸c nhau th­êng kh¸c
nhau. Trong dßng ch¶y tÇng, l­u tèc thùc ®ã c¨n b¶n kh«ng cã m¹ch ®éng. Cßn trong dßng
ch¶y rèi nã cã m¹ch ®éng. Ng­êi ta cã thÓ ghi l¹i l­u tèc thùc (th­êng lµ mét thµnh phÇn
cña l­u tèc thùc) b»ng nh÷ng ph­¬ng ph¸p hiÖn ®¹i, thÝ dô b»ng ph­¬ng ph¸p quay phim,
c¸c ph­¬ng ph¸p ghi dao ®éng v.v...
b) L­u tèc trung b×nh thêi gian u t¹i ®iÓm ®ang xÐt lµ mét l­u tèc t­ëng t­îng, øng
víi ®iÓm ®ã cña mÆt c¾t; ë nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau l­u tèc trung b×nh thêi gian cã thÓ kh¸c
nhau, v× kh¸i niÖm trung b×nh ë ®©y lµ nãi ®èi víi thêi gian, chø kh«ng ph¶i nãi víi diÖn
tÝch mÆt c¾t ­ít. Trong dßng ch¶y tÇng, kh«ng cã m¹ch ®éng nªn kh«ng cã sù kh¸c nhau
gi÷a l­u tèc thùc vµ l­u tèc trung b×nh thêi gian. Cßn trong dßng ch¶y rèi th× l­u tèc trung
b×nh thêi gian (kh«ng m¹ch ®éng) kh¸c h¼n l­u tèc thùc (cã m¹ch ®éng); biÓu thøc cho l­u
tèc trung b×nh thêi gian lµ:
T

ò udt
0
u =
T
TrÞ sè cña u ®o ®­îc b»ng èng Pi-t« trong phßng thÝ nghiÖm, b»ng l­u tèc kÕ trong
®o ®¹c thñy v¨n v.v... Chó ý r»ng ®Ó cã ®­îc trÞ sè t­¬ng ®èi chÝnh x¸c, cÇn ph¶i ®Ó dông
cô ®o t¹i ®iÓm cÇn xÐt trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, ®ñ l©u. ThÝ dô quy ph¹m ®o ®¹c thñy
v¨n yªu cÇu ®Æt l­u tèc kÕ ë nh÷ng ®iÓm gÇn ®¸y s«ng trong 5 ¸ 10 phót, ë gÇn mÆt tù do
trong 1 ¸ 2 phót.

150
 c) L­u tèc trung b×nh mÆt c¾t v còng lµ l­u tèc t­ëng t­îng øng víi toµn mÆt c¾t ­ít,
nã cã trÞ sè nh­ nhau t¹i tÊt c¶ c¸c ®iÓm trªn mÆt c¾t v× kh¸i niÖm trung b×nh ë ®©y lµ nãi
víi mÆt c¾t. BiÓu thøc cho l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t lµ:

ò udω Q
v=ω = (3-5)
ω w
Râ rµng l­u l­îng tÝnh theo l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t còng b»ng l­u l­îng thùc cña
dßng ch¶y. Kh¸i niÖm l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t v chØ dïng cho mÆt c¾t ­ít ph¼ng hoÆc coi
®­îc nh­ lµ ph¼ng (xem l¹i §3-6). L­u tèc trung b×nh mÆt c¾t v x¸c ®Þnh theo (3-5).
Chóng ta h∙y xem xÐt ®éng n¨ng cña dßng ch¶y rèi.
Nh­ ®∙ biÕt, trong ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy, ®éng n¨ng cña mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt
αv 2
láng ®­îc biÓu thÞ bëi sè h¹ng , trong ®ã a lµ hÖ sè söa ch÷a ®éng n¨ng, ®­îc tÝnh
2g
theo (3-22). HÖ sè a phô thuéc sù ph©n bè kh«ng ®Òu cña vËn tèc trung b×nh thêi gian u
trªn mÆt c¾t ngang cña dßng ch¶y.
Gi¶ sö ta cã hai dßng ch¶y trong hai kªnh l¨ng trô nh­ nhau, cã l­u l­îng Q b»ng
nhau, ®é s©u h nh­ nhau, do ®ã vËn tèc trung b×nh v b»ng nhau (h×nh 4-12). Hai dßng ch¶y
nµy cã thÓ cßn cã nh÷ng vËn tèc trung b×nh thêi gian t¹i nh÷ng ®iÓm t­¬ng øng A vµ B
b»ng nhau: u A = u B , (h×nh 4-12a vµ a’). Nh­ng nÕu mét dßng cã ®é rèi cao h¬n th× ®éng
n¨ng cña nã ph¶i lín h¬n (h×nh 4-12b vµ b’).
Ta cã thÓ coi r»ng ®éng n¨ng cña dßng rèi bao gåm hai thµnh phÇn: ®éng n¨ng tÝnh
theo vËn tèc trung b×nh thêi gian vµ ®éng n¨ng tÝnh theo vËn tèc m¹ch ®éng u’.

αv 2
NÕu trong tr­êng hîp dßng ch¶y tÇng ®éng n¨ng ®­îc biÓu thÞ bëi sè h¹ng ,
2g
trong ®ã a - hÖ sè ch÷a ®éng n¨ng, chØ tÝnh ®Õn sù ph©n phèi kh«ng ®Òu cña vËn tèc trªn
mÆt c¾t ­ít, th× ë tr­êng hîp dßng ch¶y rèi, ®éng n¨ng ph¶i ®­îc biÓu thÞ bëi sè h¹ng
αc v 2
, trong ®ã:
2g
ac = a + ab (4-37)
ab - hÖ sè söa ch÷a bæ sung, cã tÝnh ®Õn m¹ch ®éng l­u tèc däc ë c¸c ®iÓm trªn mÆt
c¾t ­ít.
TrÞ sè ab chØ tÝnh khi cã ®é rèi lín, ®iÒu nµy cã thÓ x¶y ra ë mét sè n¬i, thÝ dô ë sau
nh÷ng n¬i më réng ®ét ngét.
Nh­ vËy, do møc ®é m¹ch ®éng kh¸c nhau, nªn ®å ph©n bè vËn tèc trung b×nh thêi
gian u trªn mÆt c¾t ­ít ë h×nh 4-12(a) vµ (a’), ph¶i cã h×nh d¹ng kh¸c nhau.

151
 h A h B uB
uA

a) ,
a')
(u B) x
( u A) x

u'x uB
uA
u'x
z z
0 0 ,
b) uA= u B b')
H×nh 4-12
2. øng suÊt tiÕp trong dßng ch¶y rèi
Trong dßng ch¶y rèi, do sù x¸o ®éng, c¸c phÇn tö chÊt láng ®i nhanh r¬i vµo khu vùc
c¸c phÇn tö ®ang chuyÓn ®éng chËm h¬n vµ ng­îc l¹i, c¸c phÇn tö ®ang ®i chËm r¬i vµo
khu vùc c¸c phÇn tö ®ang chuyÓn ®éng nhanh h¬n. Khi ®ã, c¸c phÇn tö ®i nhanh sÏ thóc
®Èy c¸c phÇn tö ®i chËm ph¶i chuyÓn ®éng nhanh lªn vµ ng­îc l¹i, c¸c phÇn tö ®i chËm sÏ
k×m h∙m c¸c phÇn tö ®i nhanh ph¶i chuyÓn ®éng chËm h¬n. Theo mÉu dßng ch¶y trung
b×nh thêi gian R©yn«n - Buxinetsc¬ th× sù x¸o trén nãi trªn cña c¸c phÇn tö chÊt láng cã thÓ
coi nh­ sù x¸o trén tõ líp chÊt láng nµy sang líp chÊt láng kh¸c (kh¸i niÖm líp ë ®©y lµ nãi
c¸c líp cña dßng trung b×nh thêi gian) vµ t¸c dông l«i ®i, h∙m l¹i cña c¸c phÇn tö chÊt láng
cã thÓ coi nh­ t¸c dông l«i ®i, h∙m l¹i gi÷a c¸c líp chÊt láng kh¸c nhau. Nh­ vËy, kÕt qu¶
cña sù x¸o trén c¸c phÇn tö trong dßng ch¶y rèi lµ t¹o nªn t¸c dông l«i ®i, h∙m l¹i gi÷a c¸c
líp chÊt láng, gièng nh­ t¸c dông cña øng suÊt tiÕp gi÷a nh÷ng líp ®ã. Søc ma s¸t trong
nµy, do sù rèi cña dßng ch¶y g©y ra, gäi lµ søc ma s¸t rèi vµ øng suÊt tiÕp t­¬ng øng gäi lµ
øng suÊt tiÕp rèi. Nh­ vËy søc c¶n thñy lùc do ma s¸t rèi t¹o nªn trong tr­êng hîp dßng
ch¶y rèi, kh¸c víi søc c¶n thñy lùc trong tr­êng hîp dßng ch¶y tÇng, kh«ng trùc tiÕp phô
thuéc tÝnh nhít gi÷a c¸c líp.
BuxinÐtsc¬ (1887) biÓu thÞ øng suÊt tiÕp rèi trèi t­¬ng tù nh­ øng suÊt tiÕp nhít trong
dßng ch¶y tÇng:
du
trèi = h , (4-38)
dy
trong ®ã h - hÖ sè nhít rèi, phô thuéc chñ yÕu vµo cÊu t¹o rèi cña dßng ch¶y thay ®æi tõ
®iÓm nµy sang ®iÓm kh¸c trong m«i tr­êng ch¶y.
ViÕt l¹i ph­¬ng tr×nh chuyÓn ®éng Naviª-Stèc (3-106) cña phÇn tö chÊt láng thùc,
nh­ng trong ®ã, c¸c thµnh phÇn tèc ®é vµ ¸p suÊt ®Òu tÝnh ®Õn m¹ch ®éng (ph­¬ng tr×nh
nµy ®­îc gi¶ng trong gi¸o tr×nh c¬ häc chÊt láng, gäi lµ ph­¬ng tr×nh R©yn«n), R©yn«n
(1895) chøng minh r»ng øng suÊt tiÕp rèi biÓu thÞ theo:

trèi = – r u 'x u 'y (4-39)

152
trong ®ã u 'x , u 'y lµ l­u tèc m¹ch ®éng theo ph­¬ng däc dßng ch¶y (x) vµ ph­¬ng ngang
dßng ch¶y (y), u 'x u 'y lµ trÞ sè trung b×nh thêi gian cña tÝch sè u 'x vµ u 'y .
Hai biÓu thøc trªn (4-38) vµ (4-39) ch­a gióp ta gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ph©n bè l­u tèc
trªn mÆt c¾t ngang.
P¬rant¬ (1926) gi¶i thÝch sù xuÊt hiÖn trèi b»ng sù trao ®æi ®éng l­îng gi÷a hai líp
chÊt láng nh­ sau:
Trong dßng ch¶y ë èng ph¼ng, ta lÊy y
hai líp chÊt láng kÒ nhau, mét líp c¸ch
thµnh r¾n mét ®o¹n y, líp kia c¸ch y + Dy
du
(h×nh 4-13). C¸c phÇn tö chÊt láng liªn tôc u+ l'
dy
theo m¹ch ®éng l­u tèc u 'y mµ ra vµo, c¾t y +Dy l'
ngang mÆt ph©n chia hai líp, nh­ng do tÝnh Dw y
chÊt liªn tôc cña chÊt láng, khèi l­îng cña
u
mçi líp trong lóc ®ã vÉn kh«ng ®æi. Nh­ng
®éng l­îng cña mçi líp ®Òu cã biÕn ®æi.
§éng l­îng gi¶m ®i ë líp cã tèc ®é lín vµ 0
t¨ng lªn ë líp cã tèc ®é nhá. Gi¶ sö cã mét H×nh 4-13
phÇn tö chÊt láng tõ líp thø nhÊt (täa ®é y)
lät vµo líp thø hai (täa ®é y + Dy), tr­íc
khi lät vµo, phÇn tö ®ã cã l­u tèc trung b×nh thêi gian theo ph­¬ng trôc lµ u . Ta ký hiÖu
con ®­êng mµ phÇn tö ®∙ ®i ®Ó “hßa m×nh” víi chÊt láng trong líp thø hai b»ng l’. Gi¶ thiÕt
r»ng ®o¹n l’ th¼ng gãc víi ph­¬ng ch¶y chung. T¹i vÞ trÝ mµ phÇn tö nµy coi ®­îc lµ ®∙ hßa
m×nh víi chÊt láng trong líp thø hai, l­u tèc trung b×nh thêi gian theo ph­¬ng trôc sÏ kh¸c
®i mét ®¹i l­îng b»ng:

du
l’. (4-40)
dy
Trong thêi gian Dt, khèi l­îng chÊt láng Dm ®i qua mét diÖn tÝch Dw cña mÆt ph©n
chia lµ:
Dm = rDw u 'y Dt,

trong ®ã u 'y lµ trÞ sè tuyÖt ®èi cña l­u tèc m¹ch ®éng, së dÜ viÕt nh­ vËy v× Dm lµ mét
sè d­¬ng.
Tõ ®ã, ®éng l­îng trong líp thø hai sÏ cã sù biÕn thiªn b»ng:

du du
DK = Dm l’ = rDw u 'y Dt l’.
dy dy

153
 Râ rµng lµ sù biÕn thiªn vÒ ®éng l­îng cña líp chÊt láng ®ang xÐt – theo ®Þnh luËt
®éng l­îng, ph¶i b»ng xung l­îng I cña lùc t¸c dông lªn mÆt ph©n chia hai líp Êy; xung
l­îng I b»ng tÝch sè lùc bªn T = trèi Dw t¸c dông lªn mÆt bªn nh©n víi thêi gian Dt:
I = trèiDw . Dt, (4-41)
trong ®ã trèi lµ øng suÊt tiÕp rèi. Ta cã thÓ viÕt DK = I, tøc lµ:
du
rDw u 'y Dt l' = trèiDwDt. (4-42)
dy
Tõ ®ã, ta biÓu thÞ øng suÊt tiÕp trªn mÆt ph©n chia hai líp theo:
du
trèi = r u 'y l’ . (4-43)
dy
Ta so s¸nh (4-43) vµ (4-39) th× thÊy r»ng:
du
u 'x = l’ (4-44)
dy
Bëi v× khã ®o ®­îc ®¹i l­îng u 'y P¬rant¬ ®∙ ®­a ra gi¶ thuyÕt r»ng l­u tèc m¹ch ®éng
theo h­íng ngang u 'y còng cã ®é lín t­¬ng tù nh­ l­u tèc m¹ch ®éng theo h­íng däc u 'x ,
æ du ö
tøc lµ tû lÖ víi ®¹i l­îng l’ çç ÷÷ , tøc lµ:
è dy ø
æ du ö
u 'y = kl’ ç ÷ , (4-45)
ç dy ÷
è ø
trong ®ã k lµ h»ng sè tû lÖ.
Nh­ vËy:
2
æ du ö
trèi = rkl’ çç ÷÷ ,
2

è dy ø
hoÆc:
2
æ du ö
trèi = rl çç ÷÷ ,
2
(4-46)
è dy ø
trong ®ã l2 = kl’2; P¬rant¬ gäi ®¹i l­îng l lµ ®é dµi ®­êng x¸o trén. C«ng thøc (4-46) biÓu
diÔn øng suÊt tiÕp sinh ra do sù x¸o trén rèi ®­îc gäi lµ ph­¬ng tr×nh P¬rant¬. Ta nhËn
du
thÊy r»ng gra®iªn cña c¸c l­u tèc trung b×nh thêi gian cµng lín bao nhiªu th× øng suÊt
dy
tiÕp cµng lín bÊy nhiªu.
Liªn hÖ ®Õn c«ng thøc (4-38), ta cã thÓ suy tõ c«ng thøc (4-46) trong ®ã hÖ sè nhít
rèi h cã thÓ biÓu thÞ bëi:
154
 du
h = rl2 . (4-47)
dy
Trong chuyÓn ®éng rèi, sù ma s¸t do tÝnh nhít cña chÊt láng còng vÉn tiÕp tôc x¶y ra;
øng suÊt tiÕp do ma s¸t nhít g©y ra ë ®©y ký hiÖu b»ng ttÇng tÝnh theo c«ng thøc Niut¬n
(1-7); vËy øng suÊt tiÕp tæng qu¸t lµ:
2
du æ du ö
t = ttÇng + trèi = m + rl2 çç ÷÷ . (4-48)
dy è dy ø
BiÓu thøc nµy cho thÊy øng suÊt tiÕp trong dßng ch¶y rèi gåm cã hai thµnh phÇn:
phÇn ma s¸t nhít (sè h¹ng thø nhÊt) vµ phÇn ma s¸t rèi do sù x¸o trén c¸c phÇn tö chÊt láng
t¹o nªn, kÐo theo sù truyÒn ®éng l­îng ®i ngang dßng ch¶y (sè h¹ng thø hai).
Chóng ta nhËn thÊy râ rµng sè h¹ng thø nhÊt tû lÖ víi bËc nhÊt cña l­u tèc, cßn sè
h¹ng thø hai tû lÖ víi b×nh ph­¬ng l­u tèc. Trong tr¹ng th¸i ch¶y tÇng, kh«ng cã sù x¸o
trén, do ®ã sè h¹ng thø hai b»ng kh«ng; v× thÕ, øng suÊt tiÕp vµ do ®ã, c¶ tæn thÊt cét n­íc
däc ®­êng trong tr¹ng th¸i ch¶y tÇng ®Òu tû lÖ víi bËc nhÊt cña l­u tèc. Khi tr¹ng th¸i ch¶y
rèi ph¸t triÓn m¹nh, sè h¹ng thø hai lín h¬n sè h¹ng thø nhÊt rÊt nhiÒu lÇn, cã thÓ bá kh«ng
tÝnh trÞ sè øng suÊt do ma s¸t nhít, do ®ã, øng suÊt tiÕp tû lÖ víi b×nh ph­¬ng cña l­u tèc.
NÕu c¶ hai sè h¹ng cïng lín th× kÕt qu¶ lµ øng suÊt tiÕp tæng céng tû lÖ víi l­u tèc theo mét
bËc lòy thõa m nµo ®ã trong kho¶ng:
1 < m < 2.
BiÓu thøc (4-46) cã thÓ dïng ®Ó suy ra quy luËt ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t ngang
trong dßng ch¶y rèi. Tr­íc khi lµm viÖc suy diÔn nµy, cÇn x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn ch¶y
rèi mµ ta nghiªn cøu trong tiÕt nµy. §ã lµ: a) dßng ch¶y rèi x¶y ra ë bªn trong nh÷ng thµnh
r¾n (trong èng, trong kªnh hë v.v... chø kh«ng ph¶i lµ dßng ch¶y rèi bao quanh vËt r¾n);
b) møc ®é rèi ®∙ ph¸t triÓn ®Çy ®ñ. §iÒu kiÖn thø nhÊt cã liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh “líp
máng ch¶y tÇng” däc theo thµnh r¾n vµ tÝnh chÊt “®é nh¸m” cña thµnh; ®iÒu kiÖn thø hai cã
liªn quan ®Õn “tÇng biªn giíi” vµ “®o¹n ®Çu” cña dßng ch¶y.
TiÕp ®©y ta nghiªn cøu mÊy vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn hai ®iÒu kiÖn ®ã.
3. Líp máng ch¶y tÇng; c¸c thµnh nh¸m vµ tr¬n thñy lùc
Nh­ chóng ta ®∙ biÕt, tr¹ng th¸i ch¶y rèi ®­îc ®Æc tr­ng bëi sù x¸o trén c¸c phÇn tö
chÊt láng. Sè R©y-n«n cµng lín th× sù x¸o trén x¶y ra cµng m¹nh, nh­ng sù x¸o trén ®ã
ph©n bè kh«ng ®Òu trªn mÆt c¾t ngang cña èng, s«ng hoÆc kªnh. ë cµng gÇn s¸t thµnh,
nh÷ng chuyÓn ®éng ngang cña c¸c phÇn tö cµng vÊp ph¶i nh÷ng ranh giíi r¾n nªn gÆp
nhiÒu khã kh¨n, v× thÕ, cµng gÇn s¸t thµnh r¾n, dßng ch¶y cµng cã xu thÕ ch¶y thµnh tÇng
líp kh«ng x¸o trén víi nhau, do ®ã, h×nh thµnh dßng ch¶y tÇng trong mét líp máng (h×nh
4-14) gäi lµ líp máng ch¶y tÇng. Ranh giíi cña líp máng ch¶y tÇng ch­a ®­îc x¸c ®Þnh
thùc râ rµng. Nh­ vËy, trong dßng ch¶y rèi, kh«ng ph¶i toµn bé chÊt láng lµ chuyÓn ®éng
rèi, mµ ë s¸t thµnh bao giê còng cã líp máng ch¶y tÇng. Khu vùc ch¶y rèi ®­îc gäi lµ lâi
rèi (h×nh 4-14).

155
 Ch¶y tÇng 1 2
a)
Ch¶y rèi

Lâi rèi
b)

Líp máng ch¶y tÇng s¸t thµnh

H×nh 4-14

§é dµy dt cña líp máng ch¶y tÇng cã thÓ tÝnh nh­ sau:
- Trong líp máng ch¶y tÇng cã ®é dµy dt, ta gi¶ thiÕt l­u tèc ph©n bè theo ®­êng
u du
th¼ng, tøc lµ: t = , trong ®ã:
δt dy

y - kho¶ng c¸ch kÓ tõ thµnh èng, theo ph­¬ng th¼ng gãc víi thµnh èng;
ut - l­u tèc t¹i y = dt.
- Trong ph¹m vi líp máng ch¶y tÇng, theo (4-9), ta thÊy r»ng:

r ær -yö æ yö
t = t0 = t0 çç 0 ÷÷ = t0 çç 1 - ÷÷ » t0;
r0 è r0 ø è r0 ø

vËy ta cã:
du u
t0 = m = rn t ,
dy δt

hoÆc:
τ0 u
=n t .
ρ δt
Ta ®Æt:

τ0
u* = (4-49)
ρ

τ0
vµ chó ý r»ng ®¹i l­îng cã thø nguyªn tèc ®é LT-1, ®­îc gäi lµ l­u tèc ®éng lùc.
ρ

156
 VËy:
ut
dt = n
u*2
hoÆc:
ut u δ
= * t =N (4-50)
u* ν
trong ®ã N lµ sè kh«ng thø nguyªn, cã cÊu t¹o nh­ sè R©yn«n; theo thÝ nghiÖm cña
Nicur¸ts¬ th× N = 11,6 (theo c¸c t¸c gi¶ kh¸c th× N nhá h¬n).
Tõ (4-50) ta cã:
Nν 11,6 ν
dt = = (4-51)
u* u*
Chó ý r»ng cã thÓ suy dt tõ ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng ch¶y ®Òu:
τ0
= gRJ.
ρ
Tõ ph­¬ng tr×nh nµy ta cã:

τ0
u* = = gRJ , (4-52)
ρ
do ®ã viÕt ®­îc:
11,6 ν 23,2ν
dt = = .
gRJ gdJ
NÕu thay J b»ng trÞ sè suy tõ c«ng thøc §¸cxy (4-24):
hd λ v2
J= = ,
l d 2g
ta cã:
32,8d
dt = . (4-53)
Re λ

§Ó cã kh¸i niÖm vÒ ®é lín cña dt, ta x¸c ®Þnh trÞ sè cña dt trong tr­êng hîp dßng n­íc
ch¶y ®Òu trong èng víi l­u tèc trung b×nh v = 1 m/s, hÖ sè nhít ®éng häc lµ n = 0,0101 cm2/s,
l = 0,02, ¸p dông c«ng thøc (4-53) ta cã:

32,8d 32,8 ν 32,8 ´ 0,0101

dt = = = = 0,023 cm.
Re λ v λ 100 0,02

Nh­ vËy ®é dµy cña líp máng ch¶y tÇng rÊt nhá.

157
 ViÖc x¸c ®Þnh bÒ dµy cña líp máng ch¶y tÇng cÇn thiÕt cho sù ph©n lo¹i c¸c thµnh r¾n
ra thµnh nh¸m thñy lùc vµ thµnh tr¬n thñy lùc. ViÖc ph©n lo¹i ®ã tiÕn hµnh nh­ sau.
Mét vËt liÖu bÊt kú kh«ng ®­îc tinh chÕ cÈn thËn lu«n lu«n cã bÒ mÆt nh¸m. C¸c mÊu
gå ghÒ ph©n bè kh«ng ®Òu hoÆc Ýt, hoÆc nhiÒu, chiÒu cao trung b×nh c¸c mÊu D gäi lµ ®é
nh¸m tuyÖt ®èi, cã thÓ lÊy lµm ®Æc tr­ng ®Þnh l­îng cña ®é nh¸m. Tuy nhiªn, ®¹i l­îng nµy
kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ hoµn toµn t¸c dông c¶n trë cña ®é nh¸m, bëi v× râ rµng cã ¶nh h­ëng
cña h×nh d¹ng, sè l­îng vµ sù s¾p xÕp t­¬ng hç c¸c mÊu gå ghÒ.
Ta cã thÓ nªu lªn r»ng t¸c dông cña ®é nh¸m cña thµnh r¾n ®èi víi søc c¶n thñy lùc
phô thuéc nh÷ng yÕu tè sau ®©y cña thµnh nh¸m:
a) §é cao cña mÊu gå ghÒ D, vµo cì ph©n sè cña mm; ®ã lµ ®é nh¸m tuyÖt ®èi,
nh­ ®∙ biÕt;
D æ Dö
b) TØ sè gi÷a ®é cao cña mÊu D vµ ®­êng kÝnh d hoÆc b¸n kÝnh r cña èng: ç hoÆc ÷
d è rø
®ã lµ ®é nh¸m t­¬ng ®èi;
c) H×nh d¹ng cña nh÷ng mÊu: ¶nh h­ëng cña
nh÷ng mÊu nhän vµ mÊu uèn khóc ®Õn tæn thÊt cét n­íc v
lµ kh¸c nhau tuy cïng mét ®é cao vµ mét trÞ sè Re.
a)
§ã lµ do cÊu t¹o cña thµnh nh¸m. Nh÷ng cÊu t¹o
tinh thÓ (gang, thÐp, xi-m¨ng) th­êng t¹o nªn nh÷ng
mÊu nhän; nh÷ng cÊu t¹o b»ng kÝnh hoÆc cã tÝnh nhít, v
dÎo (thñy tinh, ch×, bi-tum, chÊt dÎo) th­êng cho ta
b)
nh÷ng mÊu nh¸m l­în sãng. Râ rµng søc c¶n ë èng cã
thµnh r¾n nhiÒu mÊu nhän (h×nh 4-15a) sÏ lín h¬n søc
c¶n ë èng cã mÆt thµnh uèn sãng (h×nh 4-15b). H×nh 4-15
d) Sù ph©n bè nh÷ng gå ghÒ trªn mÆt: th­a hoÆc dµy (h×nh 4-16a vµ b), nh÷ng kho¶ng
c¸ch ®Òu hoÆc kh«ng ®Òu trªn mÆt... (h×nh 4-16c vµ d).
Theo (4-53), chiÒu dµy líp máng ch¶y tÇng dt cµng bÐ, nÕu møc ®é ch¶y rèi cµng lín,
nghÜa lµ chiÒu dµy líp máng gi¶m ®ång thêi víi sù t¨ng sè R©yn«n. V× thÕ, cã thÓ cã nh÷ng
sù t­¬ng quan d­íi ®©y gi÷a líp máng ch¶y tÇng vµ ®é nh¸m tuyÖt ®èi:

a) b)

c) d)
H×nh 4-16
158
 Líp máng ch¶y tÇng che kÝn hoµn toµn nh÷ng chç låi cña c¸c mÊu gå ghÒ (dt > D):
dßng ch¶y rèi kh«ng cã t¸c dông qua l¹i trùc tiÕp víi mÆt nh¸m cña thµnh r¾n, dßng
chÊt láng ch¶y däc theo líp máng ch¶y tÇng. Sù tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng kh«ng phô
thuéc ®é nh¸m cña thµnh. Trong tr­êng hîp nµy, thµnh r¾n gäi lµ thµnh tr¬n thñy lùc
(h×nh 4-17a).
NÕu chiÒu dµy líp máng ch¶y tÇng bÐ h¬n ®é nh¸m tuyÖt ®èi (dt < D) vµ do ®ã
nh÷ng mÈu gå ghÒ nh« ra tõ d­íi líp máng ch¶y tÇng th× thµnh r¾n gäi lµ thµnh nh¸m thñy
lùc (h×nh 4-17b). Trong tr­êng hîp nµy, ë s¸t thµnh c¸c líp chÊt láng ph¶i uèn khóc ®Ó
v­ît qua nh÷ng ®Ønh gå ghÒ, do ®ã t¹o ra kh¶ n¨ng h×nh thµnh nh÷ng xo¸y n­íc bøt khái
c¸c líp chÊt láng gÇn thµnh r¾n, di chuyÓn vµo lâi rèi (vÒ kh¶ n¨ng h×nh thµnh xo¸y n­íc,
xem l¹i §4-5). Cµng nhiÒu xo¸y n­íc nh­ vËy sinh ra vµ ®i vµo lâi rèi th× søc c¶n cµng lín,
tæn thÊt cét n­íc cµng nhiÒu; v× vËy ë dßng ch¶y cã thµnh nh¸m thñy lùc, søc c¶n lín h¬n ë
dßng ch¶y cã thµnh tr¬n thñy lùc.
Chó ý r»ng ®é nh¸m cña thµnh r¾n lµm t¨ng ma s¸t dßng ch¶y theo c¸ch nãi trªn chø
kh«ng gièng sù ma s¸t ngoµi gi÷a hai mÆt nh¸m cña vËt r¾n.

Ch¶y rèi Ch¶y rèi

Líp máng
Líp máng Ch¶y tÇng
dt ch¶y tÇng d

a) b)
H×nh 4-17
Râ rµng lµ quy luËt tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng trong dßng ch¶y rèi phô thuéc tÝnh
chÊt thµnh r¾n lµ tr¬n hay nh¸m. CÇn nhÊn m¹nh r»ng kh¸i niÖm thµnh tr¬n, thµnh nh¸m lµ
kh¸i niÖm thñy lùc chø kh«ng ph¶i kh¸i niÖm thuÇn tóy h×nh häc. Kh¸i niÖm ®ã lµ t­¬ng
®èi: còng cïng mét ®é nh¸m tuyÖt ®èi, trong tr­êng hîp nµy, thµnh r¾n lµ tr¬n (th­êng khi
Re kh¸ nhá), trong tr­êng hîp kh¸c, thµnh r¾n l¹i lµ nh¸m (th­êng khi Re lín).

4. §o¹n ®Çu cña dßng ch¶y. TÇng biªn giíi

Gi¶ thiÕt cã mét bÓ chøa n­íc kh¸ lín, ta ®Æt mét èng dÉn n­íc dµi, mÆt c¾t h×nh
trßn, nèi víi bÓ ®ã, ®­êng èng cã h×nh cong rÊt thuËn cho dßng ch¶y (h×nh 4-18). Ngay t¹i
mÆt c¾t ®Çu tiªn cña èng, c¸c phÇn tö chÊt láng cã tèc ®é trung b×nh thêi gian b»ng nhau,
®å ph©n bè l­u tèc lµ h×nh ch÷ nhËt. Cµng ®i vµo s©u trong èng c¸c phÇn tö gÇn thµnh r¾n
cµng chuyÓn ®éng chËm, do ®ã ®å phÇn bè l­u tèc thay ®æi tõ mÆt c¾t nä sang mÆt c¾t kia.
KÓ tõ mét mÆt c¾t nhÊt ®Þnh, ®å ph©n bè l­u tèc míi trë thµnh kh«ng ®æi däc theo dßng
ch¶y ®Òu. §o¹n dµi trªn ®ã x¶y ra sù qu¸ ®é cña ®å ph©n bè l­u tèc tõ h×nh ch÷ nhËt sang
d¹ng æn ®Þnh gäi lµ ®o¹n ®Çu dßng ch¶y. ThÝ nghiÖm chøng tá trong èng cã dßng ch¶y rèi,
®o¹n ®Çu dßng ch¶y cã ®é dµi l ®® b»ng:
l®® = (25 ¸ 50)d, (4-57)
trong ®ã d lµ ®­êng kÝnh èng.

159
 TÇng biªn giíi ch¶y rèi ®ang ph¸t triÓn
TÇng biªn giíi ch¶y tÇng Líp máng ch¶y tÇng s¸t thµnh

Lâi rèi
d

§o¹n ®Çu L ®® Dßng rèi ch¶y ®Òu

Ch¶y thÕ
Ch¶y xo¸y

H×nh 4-18
Trong ®o¹n l®® nµy, nghiªn cøu ®å ph©n bè l­u D

tèc trung b×nh thêi gian cña tõng mÆt c¾t ta thÊy cã u

thÓ chia ®å ph©n bè lµm hai khu vùc, mét khu ë phÇn u B C
A
gi÷a èng cã tèc ®é b»ng nhau vµ mét khu ë vïng thµnh d d
0
èng cã tèc ®é thay ®æi; däc theo dßng ch¶y th× miÒn
lËp bëi khu cã tèc ®é b»ng nhau bÐ dÇn vµ kÕt thóc t¹i d) b)
mÆt c¾t cuèi cïng cña ®o¹n ®Çu; cßn miÒn lËp bëi H×nh 4-19
c¸c khu cã tèc ®é thay ®æi ph¸t triÓn lªn vµ hÕt ®o¹n ®Çu th× ph¸t triÓn hoµn toµn, miÒn nµy
gäi lµ tÇng biªn giíi, dßng ch¶y ë miÒn nµy lµ dßng cã xo¸y. Kh«ng ®i s©u vµo lý luËn vÒ
tÇng biªn giíi, ë ®©y ta chØ nªu lªn r»ng, trong tÇng biªn giíi l¹i cã hai vïng cã tr¹ng th¸i
ch¶y kh¸c nhau: mét vïng rÊt máng s¸t thµnh bao giê còng ch¶y tÇng gäi lµ tÇng biªn giíi
ch¶y tÇng, vïng cßn l¹i gäi lµ tÇng biªn giíi ch¶y rèi.
BÒ dµy cña tÇng biªn giíi d ë khu vùc ®o¹n ®Çu dßng ch¶y nµy cã thÓ tÝnh s¬ bé
nh­ sau:
C¸ch 1: §ã lµ kho¶ng c¸ch d tõ thµnh r¾n ®Õn n¬i mµ vËn tèc u biÕn ®æi rÊt Ýt,
kho¶ng 1% (h×nh 4-19a).
C¸ch 2: Ta x¸c ®Þnh mét ®­êng th¼ng ABC song song víi thµnh r¾n, ph©n chia ®å thÞ
ph©n bè vËn tèc thµnh hai diÖn tÝch b»ng nhau OAB vµ BCD (h×nh 4-19b); kho¶ng c¸ch d tõ
thµnh r¾n ®Õn ®­êng ABC lµ bÒ dµy cña tÇng biªn giíi.
Sau ®o¹n ®Çu cña dßng ch¶y ®Òu chØ cßn cã tÇng biªn giíi ch¶y tÇng mµ ta gäi lµ líp
máng ch¶y tÇng vµ tÇng biªn giíi ch¶y rèi mµ ta gäi lµ lâi rèi.
§èi víi tr­êng hîp dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë, cÊu t¹o cña ®o¹n ®Çu còng t­¬ng tù
nh­ trªn.
Chó ý r»ng ë dßng ch¶y tÇng, còng cã kh¸i niÖm vÒ ®o¹n ®Çu dßng ch¶y nh­ ®∙ nãi
ë trªn (h×nh 4-20); thÝ nghiÖm cho thÊy cã thÓ x¸c ®Þnh ®é dµi ®o¹n ®Çu cña dßng ch¶y
tÇng theo:

l®® = 0,065 Re d (4-55)

160
 Dßng ch¶y tÇng v

u=0

d
u=0

L®® U max
H×nh 4-20
Sù ph©n bè l­u tèc trong dßng ch¶y rèi mµ ta tr×nh bµy tiÕp theo ®©y lµ nãi cho dßng
ch¶y rèi, chuyÓn ®éng ®Òu, cã cÊu t¹o rèi ®∙ ph¸t triÓn, tøc lµ ë sau ®o¹n ®Çu dßng ch¶y.

5. Sù ph©n bè l­u tèc trong dßng ch¶y rèi

Chóng ta xÐt biÓu thøc øng suÊt tiÕp (4-46), viÕt cho èng trßn cã b¸n kÝnh r0:
2
æ du ö
t = rl çç ÷÷ ,
2

è dy ø
trong ®ã:
y = r0 – r.
y lµ kho¶ng c¸ch tõ thµnh r¾n ®Õn líp chÊt láng ë c¸ch t©m mét ®o¹n r.

BiÓu thøc (4-46) cã thÓ viÕt thµnh:

τ du
=l , (4-56)
ρ dy
ë ®©y l lµ ®é dµi ®­êng x¸o trén. VÒ ®é dµi l, cã nhiÒu gi¶ thuyÕt.
ThÝ dô:
- Theo ®Ò nghÞ cña C¸cman:

du d2 u
l=æ . (4-57)
dy dy 2

- Theo ®Ò nghÞ cña X¸tkªvÝt:

y
l = æy 1 - . (4-58)
r0
- Theo thÝ nghiÖm cña Nicur¸ts¬ (1930) lµm ë èng tr¬n, ë nh÷ng n¬i gÇn thµnh r¾n:
(y < 0,1r):
l = 0,4y. (4-59)

161
 - P¬rant¬ ®Ò nghÞ:
l = æy. (4-60)
HÖ sè æ (kapa) ë nh÷ng c«ng thøc trªn ®­îc gäi lµ h»ng sè th«ng dông. Theo P¬rant¬,
h»ng sè æ lµ mét trÞ sè cè ®Þnh. Ngµy nay ta ®∙ biÕt râ rµng trong nh÷ng dßng kh¸c nhau,
æ cã kh¸c Ýt nhiÒu mµ kh«ng hoµn toµn cè ®Þnh trong ph¹m vi mÆt c¾t.
NÕu sö dông c«ng thøc (4-60) cña P¬rant¬, c«ng thøc (4-56) viÕt l¹i thµnh:
τ du
= æy . (4-61)
ρ dy
Theo P¬rant¬, ë l©n cËn thµnh r¾n cã thÓ coi r»ng t = t0 do ®ã:
τ τ0
» = u* , (4-62)
ρ ρ
trong ®ã nh­ ®∙ biÕt theo (4-49), u* gäi lµ l­u tèc ®éng lùc. Chó ý r»ng u* kh«ng biÓu thÞ
mét l­u tèc cã ý nhÜa vËt lý nµo.
§em kÕt qu¶ (4-62) ®­a vµo ®¼ng th­íc (4-61), ta cã:

τ0 du
= æy
ρ dy
hay lµ:
du
u* = æy . (4-63)
dy

Tõ nay vÒ sau ta viÕt u thay cho u tøc lµ l­u tèc trung b×nh thêi gian. TÝch ph©n
ph­¬ng tr×nh (4-63), ta ®­îc:
u*
u= lny + C, (4-64)
æ
tøc lµ tèc ®é trung b×nh thêi gian cña dßng ch¶y rèi ph©n bè theo quy luËt l«garÝt cña
kho¶ng c¸ch y kÓ tõ thµnh r¾n.
ThÝ nghiÖm cña Nicur¸ts¬ chøng minh r»ng cã thÓ suy réng biÓu thøc (4-64) cho toµn
dßng ch¶y, P¬rant¬ ®∙ viÕt ra biÓu thøc ph©n bè l­u tèc trªn toµn mÆt c¾t nh­ sau.
Trªn trôc èng, tøc lµ ë chç y = r0, l­u tèc sÏ cùc ®¹i:
u*
umax = lnr0 + C. (4-65)
æ
Trõ vÕ ®èi vÕ, hai ®¼ng thøc (4-64) vµ (4-65) ®­îc biÓu thÞ vÒ ®é thiÕu hôt l­u tèc:
u*
umax – u = (lnr0 – lny). (4-66)
æ

162
 Tõ ®ã biÓu thøc vÒ ®é thiÕu hôt t­¬ng ®èi l­u tèc viÕt thµnh:
u max - u 1 r0
= ln . (4-67)
u* æ y

§é thiÕu hôt l­u tèc umax- u t­¬ng øng víi ®o¹n BC trªn ®å ph©n d
C k
bè vËn tèc (h×nh 4-21). C«ng thøc (4-66) vµ (4-67) ®­îc nhiÒu thÝ
nghiÖm x¸c nhËn, nh÷ng c«ng thøc ®ã chØ râ rµng h×nh d¹ng cña B
phÇn FK trªn ®­êng cong ph©n bè vËn tèc lµ kh«ng ®æi víi mét umax
®­êng kÝnh èng cho tr­íc, kh«ng phô thuéc l­u l­îng vµ ®é nh¸m F u

cña thµnh r¾n. Nh­ vËy ®Þnh luËt ph©n bè sù thiÕu hôt t­¬ng ®èi cña
y
vËn tèc ®iÓm lµ gièng nhau ®èi víi tÊt c¶ c¸c dßng ch¶y rèi trong
èng. §ã lµ ®Þnh luËt l«garÝt cña ®é thiÕu hôt l­u tèc t­¬ng ®èi (4-67).
u1
Thay æ = 0,4 vµo c«ng thøc (4-67), ta cã:
D
E A O
u max - u r
= 5,57 lg 0 (4-68)
u* y H×nh 4-21
§å ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t cña dßng ch¶y rèi ®­îc biÓu thÞ trªn h×nh (4-13).
Trong khu vùc cña líp máng ch¶y tÇng l­u tèc t¨ng lªn rÊt nhanh gÇn nh­ theo quy luËt
®­êng th¼ng (nãi chÆt chÏ th× ë ®©y l­u tèc ph¶i ph©n bè theo parab«n, phï hîp víi tr¹ng
th¸i ch¶y tÇng). ë phÇn chÝnh cña dßng ch¶y rèi (®­êng cong 2), l­u tèc ph©n bè ®Òu h¬n
u
lµ ë tr¹ng th¸i ch¶y tÇng (®­êng cong 1): nÕu víi tr¹ng th¸i ch¶y tÇng cã: max = 2, th× víi
v
u
tr¹ng th¸i ch¶y rèi, tØ sè ®ã nhá h¬n rÊt nhiÒu vµ khi trÞ sè Re cµng lín th× tØ sè max gi¶m
v
cµng nhiÒu.

Sè R©yn«n 2700 106 108

u max
TØ sè 1,33 1,66 1,11
v

B»ng nh÷ng sè liÖu trªn chóng ta chøng minh ®­îc r»ng: trong dßng ch¶y rèi, nÕu ®é
rèi cµng lín th× sù ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t cµng cã khuynh h­íng b×nh qu©n hãa. Nh­
®∙ nãi ë trªn, ®iÒu ®ã cã thÓ c¾t nghÜa b»ng hiÖn t­îng x¸o trén phÇn tö chÊt láng: c¸c phÇn
tö cã tèc ®é lín khi lÉn vµo líp ch¶y chËm h¬n sÏ cã khuynh h­íng lµm líp ch¶y chËm
t¨ng tèc ®é lªn vµ ng­îc l¹i. Víi Re ® ¥, sù ph©n bè l­u tèc tiÕn tíi ph©n bè ®Òu, mµ sù
ph©n bè ®Òu cña l­u tèc lµ ®Æc tÝnh cã thÓ cã ®­îc ë dßng chÊt láng kh«ng nhít, ®ång thêi
còng lµ ®Æc tÝnh cña chuyÓn ®éng thÕ; nh­ vËy khi ®é rèi cùc lín, cã thÓ coi sù ph©n bè l­u
tèc nh­ trong chuyÓn ®éng cña chÊt láng lý t­ëng hoÆc trong chuyÓn ®éng thÕ.

163
 VÊn ®Ò ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t ngang cña dßng ch¶y rèi tuy ®∙ ®­îc nghiªn cøu
nhiÒu trªn c¬ së kÕt hîp lý luËn vµ thùc nghiÖm vµ ®∙ ®¹t ®­îc mét sè kÕt qu¶ quan träng,
nh­ng cßn tån t¹i rÊt nhiÒu c©u hái ch­a ®­îc s¸ng tá, thÝ dô nh­ vÒ sù x¸c ®Þnh ®é dµi x¸o
trén l, vÒ sù quy ®Þnh kho¶ng c¸ch y ®Ó quy luËt ph©n bè l­u tèc theo l«garÝt b¾t ®Çu cã
hiÖu lùc, vÒ ¶nh h­ëng cña ®é nh¸m ®Õn quy luËt ph©n bè ®ã...
Ngoµi quy luËt ph©n bè l­u tèc theo hµm sè l«garÝt nh­ ®∙ nãi ë trªn còng cßn nhiÒu
®Ò nghÞ kh¸c, thÝ dô quy luËt sè mò. C¸cman (n¨m 1921), trªn c¬ së nghiªn cøu lý thuyÕt
®∙ ®Ò nghÞ ®èi víi èng tr¬n:
1
æ r öm
u = umax çç 1 - ÷÷ ,
è r0 ø
trong ®ã: r0 - b¸n kÝnh èng;
r - kho¶ng c¸ch tõ t©m mÆt c¾t ­ít ®Õn ®iÓm xÐt vËn tèc u;
m - mÉu sè cña sè mò, phô thuéc sè R©yn«n Red.

Cã thÓ x¸c ®Þnh m theo b¶ng sau:

Red 104 105 3.105 106

m 7 8 9 10
Theo A. D. Ansun (1956), quy luËt nµy cßn dïng ®­îc cho èng nh¸m, nÕu sè mò
®­îc tÝnh theo:
1
= 0,9 λ
m
HÖ sè l sÏ ®­îc nãi ®Õn ë §4-7.
Ph­¬ng h­íng hiÖn ®¹i cña sù x¸c ®Þnh quy luËt ph©n bè l­u tèc lµ nghiªn cøu cÊu
t¹o rèi cña dßng ch¶y.

6. Sù ph©n chia 3 khu vùc trong dßng ch¶y rèi

Sù ph©n bè l­u tèc trong líp máng ch¶y tÇng cã thÓ suy diÔn dÔ dµng b»ng c¸ch thay
trong c«ng thøc (4-50) ut b»ng u vµ thay dt b»ng y. Ta ®­îc:
u*2
u= y. (4-69)
ν
T¹i ranh giíi cña líp máng ch¶y tÇng vµ phÇn cßn l¹i cña dßng ch¶y, nghÜa lµ t¹i n¬i
y = d, (bÒ dµy cña líp máng ch¶y tÇng), vËn tèc u cã trÞ sè ®Æc biÖt u1 = EF (h×nh 4-21); ë
®ã u1 bÞ chi phèi bëi hai quy luËt:
- Quy luËt (4-69) vÒ sù ph©n bè vËn tèc trong líp máng ch¶y tÇng cã ®é dµy d:
u*2
u= y. (4-70)
ν

164
 - Quy luËt l«garÝt vÒ ®é thiÕu hôt l­u tèc (4-68) ®óng cho phÇn cßn l¹i cña dßng ch¶y:
u max - u r
= 5,75 lg 0 . (4-71)
u* y
Cho y = d vµo hai c«ng thøc nµy th× ta ®­îc:

u*2
u1 = d
ν
u max - u1 r
vµ: = 5,75 lg 0 .
u* δ
Lo¹i d ë hai biÓu thøc võa míi ®¹t ®­îc ta cã:

u*2 r0
umax = u1 + 5,75u* lg . (4-72)
u1ν
MÆt kh¸c, tõ (4-68), ta rót ra trÞ sè umax:
r0
umax = u + 5,75u* lg . (4-73)
y
Tõ (4-73) vµ (4-72), ta viÕt:

r0 u 2r
u + 5,75u* lg = u1 + 5,75u* lg * 0 ,
y u1ν

u u r æu y u r ö
hoÆc: = 1 – 5,75 lg 0 + 5,75 lg ç * * 0 ÷,
u* u* y è ν yu1 ø

u u u u y
hoÆc: = 1 + 5,75 lg * + 5,75 lg * . (4-74)
u* u* u1 ν

Víi nh÷ng trÞ sè R©yn«n lín h¬n 105, ta cã thÓ coi lµ:
u1 u
+ 5,75 lg * = const = 5,5,
u* u1
khi ®ã quy luËt l«garÝt vÒ sù thiÕu hôt l­u tèc cã d¹ng sau ®©y:
u u y
= 5,5 + 5,75 lg * . (4-75)
u* ν
u* y
Nh­ vËy tïy theo ®é lín cña biÓu thøc kh«ng thø nguyªn , ta ph©n biÖt ba khu tõ
ν
thµnh èng ®Õn trung t©m (h×nh 4-21):

165
 u* y
a) < 10; khu líp máng ch¶y tÇng; tÝnh nhít cã t¸c dông ­u thÕ so víi tÝnh rèi.
ν
ë ®©y quy luËt ph©n bè vËn tèc cho bëi c«ng thøc (4-70):

u*2
u= y (4-70)
ν
u u y
hoÆc: = *
u* ν
biÓu thÞ bëi ®­êng cong (A) ë ®å thÞ trªn h×nh 4-22. §å ph©n bè l­u tèc biÓu diÔn bëi
®­êng th¼ng DF trªn h×nh 4-21.
u*y
b) 10 < < 30; khu qu¸ ®é. ë ®©y tÝnh nhít vµ tÝnh rèi t¸c ®éng ®ång thêi, nh÷ng
ν
du
øng suÊt tiÕp ma s¸t nhít m = vµ ma s¸t rèi ρu 'x u 'y cã cïng mét ®é lín (l©n cËn ®iÓm F
dy
u æu yö
ë h×nh 4-21). Ta cã = f ç * ÷ . Knótsen vµ K¸td¬ (1958) ®Ò nghÞ c«ng thøc cho khu
u* è ν ø
nµy lµ:
u u y
= 11,5lg * - 3,05, (4-76)
u* ν
biÓu diÔn b»ng ®­êng th¼ng (C) ë ®å thÞ trªn h×nh 4-22.

u
u
20 *
C B
15

10

5 A
u y
1 *
2.5 5 10 30 100 u
H×nh 4-22

u* y
c) > 30 øng víi phÇn chñ yÕu cña dßng ch¶y (phÇn FK trªn h×nh 4-21). ë ®©y
ν
¶nh h­ëng cña tÝnh nhít kh«ng ®¸ng kÓ so víi ¶nh h­ëng cña ®é rèi. Sù ph©n bè vËn tèc ë
®©y tu©n theo quy luËt l«garÝt vÒ sù thiÕu hôt l­u tèc.

166
 u max - u r
= 5,75 lg 0 .
u* y
u u y
hoÆc: = 5,5 + 5,75 lg * .
u* ν
biÓu thÞ bëi ®­êng th¼ng (B) (h×nh 4-22).
Trong thùc tiÔn kü thuËt, th­êng ph¶i x¸c ®Þnh tæn thÊt n¨ng l­îng cña dßng ch¶y.
§èi víi dßng ch¶y tÇng, cã thÓ dïng lý luËn ®i tõ quy luËt ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t
ngang mµ tÝnh ra hÖ sè l, råi suy ra tæn thÊt cét n­íc theo c«ng thøc §¸cxy. §èi víi dßng
ch¶y rèi, ch­a cã kh¶ n¨ng lµm ®­îc nh­ ®èi víi dßng ch¶y tÇng, mµ chñ yÕu ph¶i dùa vµo
thÝ nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh hÖ sè l trong c«ng thøc §¸cxy. Quy luËt biÕn thiªn cña l trong
dßng ch¶y rèi ®­îc Nicur¸ts¬ ph¸t hiÖn ra (1932 - 1933), ®∙ ®­a viÖc nghiªn cøu sù tæn
thÊt n¨ng l­îng trong dßng ch¶y rèi ph¸t triÓn lªn mét b­íc míi.

§4-7. C«ng thøc tæng qu¸t §¸cxy tÝnh tæn thÊt cét n­íc
hd trong dßng ch¶y ®Òu - HÖ sè tæn thÊt däc ®­êng
l - ThÝ nghiÖm Nicur¸ts¬

a) Ph©n tÝch nh÷ng yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn øng suÊt tiÕp t¹i thµnh r¾n trong dßng ch¶y rèi
vµ suy diÔn c«ng thøc tæng qu¸t §¸cxy
Nghiªn cøu b»ng thÝ nghiÖm dßng ch¶y rèi trong èng trßn cã ®­êng kÝnh d, ®é nh¸m
tuyÖt ®èi cña thµnh r¾n D, l­u tèc trung b×nh v, víi chÊt láng cã khèi l­îng ®¬n vÞ r vµ hÖ
sè nhít m, ta thÊy râ rµng lµ øng suÊt tiÕp t¹i thµnh r¾n t0 phô thuéc tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè
trªn, tøc lµ t0 lµ hµm sè cña nh÷ng biÕn sè ®éc lËp nãi trªn:

t0 = f(v, d, D, r, m).

XuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c ®ång nhÊt vÒ thø nguyªn cña Fuariª (1882) ph¸t biÓu r»ng
mét ph­¬ng tr×nh biÓu thÞ mét mèi quan hÖ vËt lý nµo ®ã gi÷a mét sè ®¹i l­îng ph¶i ®ång
nhÊt vÒ thø nguyªn, tøc lµ thø nguyªn cña mçi vÕ cña ph­¬ng tr×nh ph¶i nh­ nhau, ta thÊy
râ rµng vÕ ph¶i kh«ng thÓ lµ tæng sè nh÷ng ®¹i l­îng kh¸c nhau ®ã ®­îc mµ b¾t buéc ph¶i
lµ tÝch sè, tøc lµ:

t0 = CvadbrcmdDe (4-77)

trong ®ã C lµ h»ng sè kh«ng thø nguyªn; a, b, c, d, e lµ nh÷ng sè mò ch­a biÕt.

ViÕt thø nguyªn cña tõng ®¹i l­îng råi thay vµo ph­¬ng tr×nh (4-77), ta ®­îc:
a c d
M æLö æMö æ M ö
2
= ç ÷ (L)b ç 3 ÷ ç ÷ (L)e.
T L èTø è L ø è LT ø
167
 Sè mò øng víi c¸c thø nguyªn c¬ b¶n M, L, T ë hai vÕ ph¶i b»ng nhau, do ®ã:
øng víi M: 1 = c + d,
øng víi L: - 1 = a + b – 3c – d + e,
øng víi T: - 2 = - a – d.
Gi¶i a, b, c theo d vµ e, ta ®­îc:
t0 = Cv2 - dd- d - er1 - dmdDe,
d e
æ μ ö æDö
hoÆc: t0 = C çç ÷÷ ç ÷ rv2,
è vdρ ø è d ø

æ vdρ D ö v 2
hoÆc: t0 = f1 ç , ÷r , (4-78)
è μ dø 2

vdρ
víi Re = , ta cã:
μ

æ Δ ö v2
t0 = f1 ç Re, r . (4-79)
è d ÷ø 2

æ Δö
Gäi: ψ = f1 ç Re, , (4-80)
è d ÷ø
c«ng thøc (4-79) ®­îc viÕt l¹i nh­ sau:

v2
t0 = ψr . (4-81)
2
Trong dßng ch¶y ®Òu, theo (4-7):
t0 = gRJ.
Ta cã thÓ thay trÞ sè ®ã cña t0 vµo (4-81) vµ ®­îc:

v2
gRJ = ψr . (4-82)
2
hd
BiÕt r»ng J = , sau khi thay trÞ sè ®ã cña J vµo (4-82), ta cã:
l

l v2 l v2
hd = ψ . =ψ . (4-83)
R æγö R 2g
2çç ÷÷
èρø

168
 d
§èi víi èng trßn, R = , ta cã:
4
l v2
hd = 4ψ . (4-84)
d 2g
Gäi l = 4ψ, ta ®­îc:

l v2
hd = l . (4-85)
d 2g

trong ®ã l lµ hÖ sè ma s¸t kh«ng thø nguyªn, x¸c ®Þnh chñ yÕu b»ng thÝ nghiÖm. C«ng thøc
(4-85) gäi lµ c«ng thøc §¸cxy, t×m ra n¨m 1856.
§Ó tiÖn dïng c«ng thøc §¸cxy cho nh÷ng dßng ch¶y ®Òu trong nh÷ng tiÕt diÖn kh«ng
trßn, ta thay ®­êng kÝnh d trong c«ng thøc Êy b»ng b¸n kÝnh thñy lùc R theo d = 4R; ta cã:

l v2
hd = l (4-86)
4R 2g
C«ng thøc §¸cxy d­íi d¹ng (4-85) vµ (4-86) lµ c«ng thøc tæng qu¸t tÝnh tæn thÊt cét
n­íc däc ®­êng cho dßng ch¶y ®Òu, dïng cho c¶ dßng ch¶y tÇng lÉn dßng ch¶y rèi. Nªn
nhí l¹i r»ng trong tr­êng hîp ch¶y tÇng, ta còng ®∙ suy diÔn ra c«ng thøc §¸cxy (4-24),
trong ®ã hÖ sè l ®­îc tÝnh b»ng lý thuyÕt theo (4-25).

b) HÖ sè tæn thÊt däc ®­êng l

Khi suy diÔn c«ng thøc (4-85), ta ®∙ gäi l = 4c mµ c ®­îc x¸c ®Þnh theo (4-80).
VËy:

æ Δö
l = f1 ç Re, ÷ (4-87)
è dø
tøc lµ hÖ sè ma s¸t däc ®­êng §¸cxy cña dßng ch¶y rèi phô thuéc sè R©yn«n vµ ®é nh¸m
t­¬ng ®èi. Ta ®∙ biÕt trong tr­êng hîp ch¶y tÇng th×:
64
ltÇng = , (4-25)
Re
cßn lrèi ®­îc x¸c ®Þnh b»ng thÝ nghiÖm.
c) ThÝ nghiÖm cña Nicur¸ts¬
Môc ®Ých cña thÝ nghiÖm Nicur¸ts¬ lµ x¸c ®Þnh cô thÓ quy luËt biÕn thiªn cña l mµ
biÓu thøc chung ®∙ ®­îc nªu ra d­íi d¹ng (4-87).
Nicur¸ts¬ ®∙ cho c¸c èng cã ®­êng kÝnh kh¸c nhau mét ®é nh¸m x¸c ®Þnh b»ng c¸ch
b«i vµo phÝa trong c¸c thµnh èng mét thø s¬n kh«ng thÊm n­íc vµ ®æ cho ®Çy èng mét lo¹i

169
c¸t ®∙ ®­îc lùa chän cã ®é th« x¸c ®Þnh. C¸t dÝnh vµo thµnh; ®îi sau khi s¬n cøng l¹i, th×
®æ c¸t thõa ra. Gäi D lµ ®­êng kÝnh trung b×nh cña c¸c h¹t c¸t, r0 lµ b¸n kÝnh cña èng,
D
Nicur¸ts¬ ®∙ cã ®­îc nh÷ng èng cã ®é nh¸m t­¬ng ®èi vµ ®é nh¸m tuyÖt ®èi D. Nh÷ng
r0
èng nµy dïng ®Ó thÝ nghiÖm vÒ tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng. Muèn thÕ ta cho n­íc ch¶y
qua èng víi c¸c l­u l­îng kh¸c nhau tøc lµ víi c¸c l­u tèc trung b×nh v kh¸c nhau vµ øng
víi mçi tr­êng hîp v, ®o mùc gi¶m sót cña cét n­íc ®o ¸p hd trªn mét ®o¹n dµi x¸c ®Þnh l,
®o¹n dµi nµy kh«ng lÊy ë ph¹m vi ®o¹n ®Çu l®® = (25 ¸ 50)d (xem c«ng thøc (4-57)), råi
tÝnh nh÷ng trÞ sè t­¬ng øng cña hÖ sè ma s¸t l tù c«ng thøc §¸cxy (4-14):

l v2
hd = l ,
d 2g

h d d2g
tõ ®ã rót ra: l= .
l v2
Nicur¸ts¬ ®∙ ghi l¹i nh÷ng kÕt qu¶ thÝ nghiÖm trªn mét biÓu ®å cã trôc hoµnh ®é lµ
lgRe, trôc tung ®é lµ lg100l (h×nh 4-23).
Trªn biÓu ®å nµy, nh÷ng kÕt qu¶ thÝ nghiÖm lµm víi nh÷ng èng cã cïng mét ®é nh¸m
t­¬ng ®èi ®­îc ghi l¹i b»ng cïng mét lo¹i ký hiÖu (chó ý r»ng nh÷ng èng ®ã cã thÓ cã
®­êng kÝnh d kh¸c nhau vµ ®é nh¸m tuyÖt ®èi D kh¸c nhau).

lg(100l)
1,1

1,0
0,9
e r0
0,8 16
r
0,7 k 30,6
c
0,6
60
m
0,5
b p 126
0,4
252
l n
0,3 507
f
d
0,2
2,5 2,8 3,0 3,2 3,4 3,6 3,8 4,0 4,2 4,4 4,6 4,8 5,0 5,2 5,4 5,6 5,8 6,0 lgred
H×nh 4-23

170
 Ph©n tÝch biÓu ®å nµy, ta cã thÓ chia lµm n¨m khu vùc:
1. §­êng th¼ng AB: khu ch¶y tÇng. Nh÷ng ®iÓm thÝ nghiÖm trong tr¹ng th¸i ch¶y
tÇng ®Òu n»m trªn ®­êng th¼ng nµy. Chóng ta nhËn thÊy r»ng ë ®©y gÆp tÊt c¶ c¸c d¹ng dÊu
hiÖu, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ trong tr¹ng th¸i ch¶y tÇng, hÖ sè ma s¸t l kh«ng phô thuéc vµo
®é nh¸m cña èng, tøc lµ l = f(Re). Theo ®­êng AB, ta thÊy l gi¶m ®i khi Re t¨ng lªn. Mèi
quan hÖ gi÷a l vµ Re ®­îc biÓu diÔn b»ng c«ng thøc (4-25) ®∙ t×m ®­îc b»ng lý luËn khi
64
nghiªn cøu dßng ch¶y tÇng: l = .
Re
Nh­ vËy thÝ nghiÖm Nicur¸ts¬ x¸c minh ®­îc sù ®óng ®¾n cña ®Þnh luËt ma s¸t nhít
Niut¬n vµ cña sù ph©n tÝch lý thuyÕt vÒ tr¹ng th¸i ch¶y tÇng trong èng.
2. Mét sè lín ®iÓm n»m lén xén gi÷a ®­êng th¼ng AB vµ ®iÓm C: khu qu¸ ®é tõ ch¶y
tÇng sang ch¶y rèi. Nh÷ng ®iÓm nµy øng víi thÝ nghiÖm khi dßng ch¶y qu¸ ®é tõ tr¹ng th¸i
ch¶y tÇng sang tr¹ng th¸i ch¶y rèi. §èi víi vïng ng¾n nµy ch­a x¸c ®Þnh ®­îc mét quy luËt
nµo c¶.
3. §­êng th¼ng CD: khu ch¶y rèi èng tr¬n thñy lùc. §­êng th¼ng nµy øng víi nh÷ng
thÝ nghiÖm lµm cho nh÷ng thµnh èng tr¬n thñy lùc. Chóng ta nhËn thÊy r»ng v× nh÷ng ®iÓm
D
t­¬ng øng víi nh÷ng èng cã ®é nh¸m t­¬ng ®èi kh¸c nhau ®Òu n»m trªn ®­êng th¼ng
r0
®ã, nªn râ rµng trong nh÷ng èng tr¬n thñy lùc, hÖ sè ma s¸t l chØ phô thuéc vµo sè R©yn«n
vµ kh«ng phô thuéc vµo ®é nh¸m tøc l = f(Re). Ta cã thÓ gi¶i thÝch ®iÒu nµy tõ kh¸i niÖm
èng tr¬n thñy lùc: thùc vËy, v× líp máng ch¶y tÇng cã ®é dµy dt lín h¬n ®é nh¸m tuyÖt ®èi
D trong èng tr¬n thñy lùc, nªn nh÷ng líp chÊt láng ch¶y gÇn thµnh r¾n ®Òu tr­ît trªn líp
máng ch¶y tÇng mµ kh«ng chÞu ¶nh h­ëng cña ®é nh¸m. Tuy nhiªn khu vùc cña c¸c sè
R©yn«n øng víi thµnh tr¬n thñy lùc cµng hÑp khi ®é nh¸m t­¬ng ®èi cña thµnh cµng lín.
D
Theo biÓu ®å, víi nh÷ng èng cã ®é nh¸m t­¬ng ®èi lµ = 1/500, khu vùc nµy lµ CD. Cßn
r0
D 1
®èi víi nh÷ng ®é nh¸m t­¬ng ®èi lín h¬n thÝ dô ®èi víi = th× khu vùc nµy l¹i hÑp
r0 60
h¬n, chØ cßn l¹i CP. §­êng th¼ng CD ®­îc gäi lµ ®­êng th¼ng B¬la®iut, biÓu thÞ c«ng thøc
B¬la®iut mµ ta sÏ nãi ë tiÕt sau.
4. Khu vùc gi÷a ®­êng th¼ng CD vµ ®­êng chÊm chÊm EF: khu ch¶y rèi èng nh¸m
æ Δö
thñy lùc. Trong khu vùc nµy l phô thuéc vµo sè Re vµ vµo ®é nh¸m: l = f çç Re, ÷ .Trong
è r0 ÷ø
tr­êng hîp thµnh nh¸m thñy lùc líp máng ch¶y tÇng kh«ng bao phñ ®­îc c¸c mÊu nh¸m,
nªn c¸c líp chÊt láng ph¶i ch¶y bao quanh nh÷ng mÊu, t¹o nªn nh÷ng xo¸y n­íc, do ®ã
t¨ng thªm søc c¶n: v× vËy ®é nh¸m cã ¶nh h­ëng ®Õn søc c¶n. Thùc vËy sù phô thuéc cña l

171
 D D 1
vµo D ®­îc biÓu hiÖn ë chç øng víi mçi lo¹i cã mét ®­êng riªng; thÝ dô ®èi víi =
r0 r0 30
D 1
cã ®­êng MK vµ ®èi víi = cã ®­êng LN, cßn sù phô thuéc vµo Re ®­îc biÓu diÔn
r0 250
b»ng ®é cong vµ tÝnh chÊt kh«ng n»m ngang cña c¸c ®­êng nµy.
5. Nh÷ng ®iÓm t­¬ng øng víi thµnh hoµn toµn nh¸m thñy lùc ®Òu n»m sang bªn ph¶i
æ Δö
®­êng EF: khu søc c¶n b×nh ph­¬ng l­u tèc. Trong khu vùc nµy tÊt c¶ c¸c ®­êng l = f ç Re, ÷
è r0 ø
®Òu n»m ngang, nghÜa lµ khi thµnh hoµn toµn nh¸m, l kh«ng phô thuéc vµo Re mµ chØ phô
D æΔö
thuéc vµo ®é nh¸m t­¬ng ®èi : l = f ç ÷ . Víi Re lín nh­ vËy, ®é dµy cña líp máng
r0 è r0 ø
ch¶y tÇng rÊt nhá so víi ®é nh¸m, nªn ë khu vùc gÇn thµnh èng søc c¶n t¹o nªn bëi sù ma
s¸t nhít gi÷a c¸c líp chÊt láng nhá h¬n rÊt nhiÒu so víi søc c¶n t¹o nªn bëi sù sinh ra c¸c
xo¸y n­íc khi bao quanh c¸c mÊu nh¸m; v× thÕ ¶nh h­ëng cña Re ®èi víi l cã thÓ bá qua
D
so víi ¶nh h­ëng cña ®èi víi l. Liªn hÖ ®Õn c«ng thøc §¸cxy, do l kh«ng phô thuéc
r0
Re, ta thÊy hw tØ lÖ víi v2, cho nªn khu vùc nµy th­êng ®­îc gäi lµ khu vùc søc c¶n b×nh
ph­¬ng tøc lµ søc c¶n tØ lÖ víi b×nh ph­¬ng l­u tèc. Khu vùc nµy cßn gäi lµ khu m« h×nh tù
®éng (sÏ nghiªn cøu trong phÇn lý luËn m« h×nh).
Sù biÓu thÞ c¸c quy luËt nµy lµ c«ng tr×nh khoa häc quan träng cña Nicur¸ts¬. C¸c
quy luËt nµy cã thÓ øng dông cho sù chuyÓn ®éng cña c¸c lo¹i chÊt láng kh¸c nhau, nh­
dÇu háa ch¼ng h¹n. Tuy nhiªn, nh÷ng thÝ nghiÖm cña Nicur¸ts¬ míi chØ ®­îc tiÕn hµnh víi
®é nh¸m nh©n t¹o (c¸t), nªn khi ¸p dông nh÷ng kÕt qu¶ cña thÝ nghiÖm nµy vµo c¸c èng
th­êng dïng trong thùc tÕ, cÇn ph¶i thËn träng: ®é nh¸m cña c¸c èng do Nicur¸ts¬ lµm thÝ
nghiÖm ®Òu cïng mét lo¹i (c¸t ®Òu h¹t), trong khi ®ã thùc tÕ c¸c lo¹i ®é nh¸m cã thÓ lµ
kh¸c nhau (®é nh¸m trªn mÆt bªt«ng, mÆt gç, ®¸, mÆt g¹ch v.v...). N¨m 1938 nhµ nghiªn
cøu Liªnx« Degi¬®a ®∙ c«ng bè nh÷ng kÕt qu¶ t­¬ng tù nh­ kÕt qu¶ cña Nicur¸ts¬ lµm ®èi
víi nh÷ng kªnh hë cã ®é nh¸m nh©n t¹o.
Trong nhiÒu n¨m tõ 1940 ®Õn nay nhiÒu nhµ khoa häc ®∙ nghiªn cøu c¸c quy luËt tæn
thÊt cét n­íc trong c¸c èng sö dông trong thùc tÕ, cã ®é nh¸m tù nhiªn (èng thÐp, gang vµ c¸c
èng kh¸c). VÒ mÆt ®Þnh tÝnh, kÕt qu¶ cña c¸c t¸c gi¶ nµy nãi chung lµ t­¬ng tù víi nh÷ng
kÕt qu¶ cña Nicur¸ts¬. Tuy nhiªn, còng thÊy ®­îc sù kh¸c nhau c¨n b¶n: ë c¸c èng cã ®é
nh¸m tù nhiªn, c¸c ®­êng l = f(Re) trong khu vùc thµnh nh¸m (ë biÓu ®å Nicur¸ts¬, ®ã lµ
khu vùc gi÷a ®­êng th¼ng CD vµ ®­êng chÊm EF) kh«ng n©ng cao lªn mµ ®Òu ®i xuèng.
Trªn h×nh (4-24) biÓu diÔn ®å thÞ C«l¬b¬róc vµ Oait¬, ghi l¹i nh÷ng kÕt qu¶ thÝ nghiÖm
lµm víi nh÷ng èng cã ®é nh¸m tù nhiªn. Trªn ®å thÞ ®ã, cã nh÷ng ®­êng chÊm chÊm giíi
560
h¹n khu søc c¶n b×nh ph­¬ng; vÞ trÝ cña ®­êng ®ã ®­îc x¸c ®Þnh theo Re''giíih¹n = ; víi
Δ
172
 Δ
Re > Re'giíih
'
¹ n th× søc c¶n lµ ë khu b×nh ph­¬ng, D = lµ ®é nh¸m t­¬ng ®èi. ë Liªn X«
d
(cò) G. A. Murin, F. A. SªvªlÐp còng ®¹t ®­îc nh÷ng ®å thÞ t­¬ng tù.

l
0,080
r=0,050
0,070 0,040
0,060 0,030
0,020
0,050
0,015

0,040 0,010
0,008 " 560
0,006 ®­êng regh =
r
0,030 0,0040

0,023 0,0020

0,020 0,0010
0,0008
0,0006
0,0004
0,015 0,0002

0,012 0,0001
0,00005
0,010
0,000005
0,009 0,00001 vd
0,008 Rd
2 3 4 56 8 10 2 3 4 5 68 10 2 3 4 5 6 8 10 2 3 45 6 8 10 2 3 4 5 6 8 10 v

H×nh 4-24

Tõ nh÷ng sù kh¶o s¸t tr×nh bµy tãm t¾t ë trªn, ta thÊy khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò
thùc tÕ, cÇn lùa chän ®óng hÖ sè l (hay C) mµ hÖ sè nµy l¹i ®ång thêi phô thuéc vµo tr¹ng
th¸i ch¶y vµ tr¹ng th¸i tr¬n, nh¸m thñy lùc cña thµnh r¾n nh­ ®∙ nªu ë c«ng thøc (4-73).
D­íi ®©y lµ nh÷ng c«ng thøc x¸c ®Þnh hÖ sè l vµ hÖ sè C dïng ®Ó tÝnh tæn thÊt cét n­íc
däc ®­êng.

§4-8. C«ng thøc Sedi - C«ng thøc x¸c ®Þnh nh÷ng hÖ sè

l vµ C ®Ó tÝnh tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng cña
dßng ch¶y ®Òu trong c¸c èng vµ kªnh hë

1. C«ng thøc Sedi

Trong dßng ch¶y ®Òu, viÖc x¸c ®Þnh l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t v lµ rÊt quan träng.
Tõ c«ng thøc §¸cxy (4-86):
l v2
hd = l .
d 2g

173
 8g hd
ta rót ra: v = R ,
λ l

hoÆc: v = C RJ , (4-88)
trong ®ã, C - hÖ sè Sedi,

8g
C= . (4-89)
λ
C«ng thøc (4-88) gäi lµ c«ng thøc Sedi, mét c«ng thøc rÊt quan träng trong thñy lùc
häc. HÖ sè Sedi cã thø nguyªn c¨n sè bËc hai cña gia tèc ( m / s ) vµ ®­îc x¸c ®Þnh b»ng
thÝ nghiÖm.
BiÕt l­u l­îng Q = wv, ta cã thÓ viÕt:

Q = wC RJ . (4-90)
C«ng thøc (4-88) vµ (4-90) ®­îc sö dông réng r∙i trong thñy lùc vµ ®Æc biÖt cho dßng
ch¶y ®Òu trong kªnh hë (xem ch­¬ng VIII). Nhµ kü s­ Ph¸p Sedi t×m ®­îc c«ng thøc ®ã
b»ng ph­¬ng ph¸p thÝ nghiÖm n¨m 1775, khi nghiªn cøu ®Þnh luËt dßng ch¶y trªn s«ng.
Lóc ®Çu «ng nghÜ r»ng hÖ sè C lµ ®¹i l­îng kh«ng ®æi vµ cho nã b»ng C = 50 m / s . Sau
®ã «ng nhËn xÐt r»ng ®¹i l­îng C phô thuéc nhiÒu yÕu tè: ®é nh¸m, d¹ng h×nh häc vµ kÝch
th­íc mÆt c¾t ngang cña lßng s«ng vµ cßn phô thuéc vµo c¶ l­u tèc dßng ch¶y.
Chóng ta nhËn thÊy r»ng c«ng thøc §¸cxy vµ c«ng thøc Sedi cã thÓ suy diÔn ra nhau.
C¶ hai ®Òu biÓu thÞ mèi quan hÖ gi÷a l­u tèc trung b×nh cña dßng ch¶y víi tæn thÊt cét n­íc
däc ®­êng do ma s¸t g©y ra. Muèn sö dông nh÷ng c«ng thøc ®ã, cÇn biÕt c¸ch tÝnh c¸c trÞ
sè cña hÖ sè l vµ C.
Mét lÇn n÷a chóng ta nhÊn m¹nh r»ng bëi v× hÖ sè l lµ hÖ sè kh«ng thø nguyªn, nªn
cã thÓ sö dông c«ng thøc §¸cxy trong bÊt kú hÖ thèng ®¬n vÞ nµo; cßn ®¹i l­îng C cã thø
nguyªn lµ c¨n sè bËc hai cña gia tèc, nªn chØ cã thÓ sö dông c«ng thøc Sedi trong hÖ thèng
®¬n vÞ dïng ®Ó biÓu thÞ C. C¸c trÞ sè C ®Òu tÝnh thµnh m / s , nªn khi ¸p dông c«ng thøc
Sedi, cÇn ph¶i biÓu thÞ l­u tèc v thµnh m/s, gia tèc träng lùc thµnh m/s2, b¸n kÝnh thñy lùc R
vµ ®é dµi l thµnh mÐt; lóc ®ã tæn thÊt cét n­íc còng ®o b»ng mÐt.

2. Nh÷ng c«ng thøc x¸c ®Þnh hÖ sè §¸cxy l

a) Tr¹ng th¸i ch¶y tÇng:
§èi víi tr¹ng th¸i ch¶y tÇng trong èng trßn, chóng ta ®∙ cã c«ng thøc:
64 A
l= = . (4-91)
Re Re

174
 Khi c¸c mÆt c¾t ngang èng kh«ng trßn, tö sè sÏ h¬i kh¸c víi 64. Theo Id¬b¸ts¬ ®èi
víi mÆt c¾t h×nh vu«ng A = 57, ®èi víi tam gi¸c ®Òu A = 53, ®èi víi h×nh vµnh kh¨n vµ khe
hë ph¼ng A = 96.
§èi víi mÆt c¾t kh«ng trßn cÇn ph¶i tÝnh sè Re theo biÓu thøc:
vd t®
Re = ,
ν
trong ®ã dt® gäi lµ ®­êng kÝnh t­¬ng ®­¬ng, tøc lµ mét ®¹i l­îng bËc nhÊt nµo ®ã
®­îc chän t­¬ng ®­¬ng víi ®­êng kÝnh.
§èi víi h×nh vu«ng cã c¹nh a ta cã: dt® = a; ®èi víi h×nh tam gi¸c ®Òu dt® = 0,58a; ®èi
víi h×nh vµnh kh¨n vµ khe hë ph¼ng cã chiÒu réng lµ a th× d t® = 2a.
Nh÷ng trÞ sè ®∙ cho nµy lµ chÝnh x¸c ®èi víi dßng ch¶y cã ¸p.
24
§èi víi kªnh hë: l = . (4-92)
Re R
b) Tr¹ng th¸i ch¶y rèi trong c¸c thµnh tr¬n thñy lùc:
Khi Re £ 100.000, c«ng thøc B¬ladiót (1912) lµ thÝch hîp (®­êng th¼ng CD trªn ®å
Nicur¸ts¬ h×nh 4-23):

0,316
ltr¬n = . (4-93)
Re1 / 4

Khi Re ³ 100.000 (nh­ng víi ®iÒu kiÖn thµnh tr¬n), dïng c«ng thøc C«nacèp (1947):

1
ltr¬n = ; (4-94)
(1,8l g Red - 1, 5)2

®èi víi Re < 100.000, c«ng thøc nµy còng cho nh÷ng kÕt qu¶ tèt. C¸c trÞ sè tÝnh l theo
(4-94) cã thÓ tra phô lôc 4-1. §èi víi èng tr¬n ng­êi ta cßn ¸p dông c«ng thøc Nicur¸ts¬
(1933):

1
λ tr¬n
(
= 2lg Red λ tr¬n - 0,8,) (4-95)

thÝch hîp cho Re = 5.000 ¸ 3.000.000; vµ cã thÓ më réng cho c¶ Re > 3.000.000.

c) Tr¹ng th¸i ch¶y rèi trong khu thµnh hoµn toµn nh¸m thñy lùc, c«ng thøc P¬rant¬ -
Nicur¸ts¬:
Dùa trªn thÝ nghiÖm cña Nicur¸ts¬, P¬rant¬ ®Ò nghÞ c«ng thøc sau ®©y gäi lµ c«ng
thøc P¬rant¬ - Nicur¸ts¬:

175
 1 d æ dö
= 2lg + 1,14 = 2lg ç 3, 71 ÷ (4-96)
λ nh ¸ m Δ è Dø

thÝch hîp cho thµnh hoµn toµn nh¸m, võa dïng ®­îc cho ®é nh¸m nh©n t¹o, võa dïng ®­îc
cho ®é nh¸m tù nhiªn; c«ng thøc nµy øng víi c¸c ®­êng cong ë khu vùc thµnh nh¸m thñy
lùc trªn ®å thÞ Nicur¸ts¬ (h×nh 4-23) vµ trªn ®å thÞ C«l¬b¬róc – Oait¬ (h×nh 4-24). TrÞ sè ®é
nh¸m D tra ë phô lôc 4-2 (coi D = Dt®), hoÆc tra ë b¶ng 4-1.

d) Khu vùc thµnh nh¸m:

Cã thÓ dïng c«ng thøc Ant¬sun (1952):
0,25
æ 1,46Δ 100 ö
l = 0,1 ç + ÷ , (4-97)
è d Re ø

0, 25
æ Δ 68 ö
hoÆc: l » 0,11 ç + ÷ . (4-97’)
è d Re ø
C«ng thøc Ant¬sun (4-97’) ë khu vùc thµnh nh¸m thñy lùc dÉn ®Õn c«ng thøc
Sifrix¬n:

Δ
l = 0,11 4 . (4-97”)
d

Δ
C«ng thøc nµy cã thÓ dïng thay cho (4-96) trong ®iÒu kiÖn : < 0,007.
d
D tra theo b¶ng 4-1.

B¶ng 4-1

Tªn vËt liÖu lµm èng D(mm)

èng thÐp míi 0,065 ¸ 0,1
èng thÐp dïng ch­a cò 0,10 ¸ 0,15
èng gang míi 0,25 ¸ 1,0
èng gang ®· dïng 1,0 ¸ 1,5

e) C«ng thøc C«l¬b¬róc (1939) dïng cho èng cã ®é nh¸m tù nhiªn: §èi víi khu vùc søc
c¶n b×nh ph­¬ng trong èng cã ®é nh¸m tù nhiªn, nh­ võa nãi ë trªn, cã thÓ dïng c«ng thøc
P¬rant¬ - Nicur¸ts¬ (4-96).
§èi víi khu vùc thµnh nh¸m thñy lùc trong èng cã ®é nh¸m tù nhiªn, C«l¬b¬róc ®Ò
nghÞ (1939):

176
 1 æ Δ 2, 51 ö
= -2 l g ç t ® +
ç 3, 7d Re λ ÷÷
(4-98)
λ è d ø

trong ®ã Dt® lµ ®é nh¸m t­¬ng ®­¬ng.

§é nh¸m t­¬ng ®­¬ng Dt® lµ ®é nh¸m t­ëng t­îng cña mét thµnh èng cã mÊu gå ghÒ
®Òu vµ ph©n bè ®Òu, sao cho trong khu vùc søc c¶n b×nh ph­¬ng trÞ sè l ë thµnh èng t­ëng
t­îng nµy b»ng trÞ sè l ë thµnh èng cã ®é nh¸m tù nhiªn. §é nh¸m t­¬ng ®­¬ng ®­îc x¸c
®Þnh nh­ sau: xÐt tr¹ng th¸i ch¶y ë khu vùc b×nh ph­¬ng søc c¶n, b»ng thÝ nghiÖm vµ dïng
c«ng thøc §¸cxy (4-85), x¸c ®Þnh l; råi dïng c«ng thøc (4-96) ®Ó x¸c ®Þnh D; ®ã lµ Dt®.
NÕu gi¶m Dt® ®Õn sè kh«ng th× c«ng thøc (4-98) dÉn tíi c«ng thøc (4-95), nÕu t¨ng
Red ®Õn v« cùc th× dÉn tíi c«ng thøc (4-96).
B¶ng cho nh÷ng trÞ sè Dt®, xem ë phô lôc 4-2. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cã nhiÒu
c«ng tr×nh nghiªn cøu cho biÕt nh÷ng trÞ sè D cña tõng lo¹i èng. Cã thÓ t×m nh÷ng trÞ sè D ë
c¸c sæ tay thñy lùc.
g) NhËn xÐt bæ sung: Trong tr­êng hîp èng thÐp vµ èng gang ®∙ sö dông, trÞ sè l cã thÓ
tÝnh theo c«ng thøc kinh nghiÖm cña SªvªlÐp:
· Víi Red ³ 9,2.105 (khu b×nh ph­¬ng søc c¶n):

0,021 0,021
l= 0, 3
» 3
(4-99)
d d

· Víi Red £ 9,2.105 (khu tr­íc søc c¶n b×nh ph­¬ng):

0 ,3
æ 1,5 × 10 - 6 1 ö÷
l= ç + (4-100)
ç d Re d ÷ø
è

trong ®ã d – tÝnh ra m.

3. Tiªu chuÈn giíi h¹n c¸c khu vùc thµnh tr¬n, thµnh nh¸m, khu søc c¶n b×nh
ph­¬ng

a) Theo chiÒu dµy cña líp máng ch¶y tÇng:

ë trªn chóng ta ®∙ ®­a ra c«ng thøc tÝnh chiÒu dµy líp máng ch¶y tÇng:
32,8d
dt = (4-53)
Re λ
Theo ®å thÞ thÝ nghiÖm cña Nicur¸ts¬, ®iÓm cuèi cña khu thµnh tr¬n x¸c ®Þnh bëi
c«ng thøc:

177
 D
Re λ @ 8 (4-101)
d
vµ ®iÓm ®Çu cña khu hoµn toµn nh¸m, tøc lµ khu søc c¶n b×nh ph­¬ng ®Æc tr­ng bëi:
Δ
Re λ @ 200 . (4-102)
d
Do ®ã so s¸nh (4-101), (4-102) víi (4-53), ta thÊy øng víi thµnh tr¬n
dt ³ 4D,
øng víi thµnh nh¸m hoµn toµn:
D
dt £ .
6
Khu thµnh nh¸m, khi:
1 Δ
< < 6. (4-103)
4 δt

b) Theo c¸c sè R©yn«n giíi h¹n:

b1) Víi nh÷ng sè liÖu dïng ®Ó lËp ®å thÞ Nicur¸ts¬ (h×nh 4-23), ta cã thÓ lËp mét ®å
æ 1 rö u D
thÞ kh¸c víi c¸c täa ®é lµ ç - 2l g ÷ vµ lg * (h×nh 4-25). §¸ng chó ý lµ tÊt c¶ c¸c
è λ Δø ν
®iÓm thÝ nghiÖm ®Òu n»m trªn cïng mét ®­êng th¼ng.
Ph©n tÝch nh÷ng sè liÖu thÝ nghiÖm ®ã, ta thÊy:
1 2lg r0

3.0
p

2.5
l

khu b×nh ph­¬ng

h tr¬

2.0
µn
th

thµnh cã ®é nh¸m lín

1.5 r0
15
D
30,0
1.0 60,0
126,0
252,0
0.5
lg ukr
v
0 2.4 2.8
0.4 0.8 1.2 1.6 2.0
H×nh 4-25

178
 u*Δ uΔ
1. Khi lg < 0,55 tøc lµ khi * < 3,55, nh÷ng ®iÓm thÝ nghiÖm n»m trªn ®­êng
ν ν
th¼ng “èng tr¬n”.
BiÕt r»ng theo (4-52):

τ0
u* = = gRJ ,
ρ
mµ theo c«ng thøc Sedi (4-88):

v = C RJ ,

ta cã ®­îc quan hÖ gi÷a l­u tèc ®éng lùc u * vµ l­u tèc trung b×nh mÆt c¾t v nh­ sau:

v
u* = g
C

8g
hoÆc chó ý ®Õn C = (4-89)
λ

gλ λ
ta cã: u* = v= v. (4-104)
8g 8

u* D
Thay trÞ sè cña u* vµo bÊt ®¼ng thøc < 3,55, ta ®­îc:
ν

u*Δ v λ Δ d
= < 3,55,
ν 8 νd
Δ
hoÆc: Re λ < 10. (4-105)
d
NÕu trong biÓu thøc nµy ta thay l b»ng c«ng thøc (4-93) ë thµnh tr¬n, th× ®­îc:
8/7
ædö
Retr¬n £ 27 ç ÷ (4-106)
èΔø

2. Sau khi cã:

u* D u D
lg > 1,83 hoÆc * > 67,6,
ν ν

ta sÏ ®¹t trÞ sè cho n¬i b¾t ®Çu khu b×nh ph­¬ng søc c¶n:
1 d
Rebp » 191 (4-107)
λD

179
 d
hoÆc Rebp » 21,6C (4-108)
Δ
trong ®ã C lµ hÖ sè Sedi.

3. Trong kho¶ng
u*Δ
3,55 < < 67,6
ν
8/7
ædö 1 d
tøc lµ 27 ç ÷ < Re < 191 ×
, (4-109)
èΔø λ Δ
ta cã khu qu¸ ®é tõ thµnh tr¬n sang thµnh nh¸m trong ®ã l võa phô thuéc sè Re, võa phô
thuéc ®é nh¸m t­¬ng ®èi.

b2) Sö dông ®å thÞ C«l¬b¬róc vµ Oait¬ h. 4-24, ta chó ý ®Õn hai ®­êng chÊm chÊm
dïng ®Ó t¸ch riªng ra khu søc c¶n tr­íc b×nh ph­¬ng mµ ®Æc tr­ng lµ:
l = f(Re, Δ ),
Δ
trong ®ã: Δ = .
d
Sè R©yn«n t­¬ng øng víi khu ®ã n»m trong giíi h¹n.

(Re d )'gh < Red < (Re d )'gh

'

Trong tr­êng hîp:

4000 £ Red £ (Re d )'gh

ta cã khu vùc èng tr¬n, phï hîp víi quy luËt l = f(Re).
Trong tr­êng hîp :

Red ³ (Re d )'gh

'

ta cã khu vùc b×nh ph­¬ng, phï hîp víi quy luËt l = f( Δ ).

Theo At¬sun, nh÷ng trÞ sè Re giíi h¹n (Re d )'gh vµ (Re d )'gh
'
cã thÓ tÝnh gÇn ®óng theo
nh÷ng c«ng thøc sau ®©y:
10
(Re d )'gh » (4-110)
Δ
500
(Re d )'gh
'
» . (4-111)
Δ

180
 Sö dông nh÷ng c«ng thøc võa nªu, ta cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò:
a) khi nµo èng cho tr­íc coi ®­îc lµ èng tr¬n vµ lóc ®ã cã thÓ tÝnh to¸n mµ kh«ng cÇn
xÐt ®Õn ®é nh¸m;
b) khi nµo èng cho tr­íc coi ®­îc lµ ë khu b×nh ph­¬ng søc c¶n vµ lóc ®ã cã thÓ
kh«ng cÇn xÐt ®Õn sè Re.
Ta còng cßn cã thÓ sö dông nh÷ng c«ng thøc sau ®©y ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng giíi h¹n
thµnh tr¬n (Re d )'gh vµ giíi h¹n thµnh nh¸m (Re d )"gh .

c) Theo l­u tèc giíi h¹n

Tõ c«ng thøc (4-108), mµ ta viÕt l¹i nh­ sau:

vd d
= 21,6C
ν Δ

ta cã thÓ tÝnh ®­îc trÞ sè l­u tèc giíi h¹n khu søc c¶n b×nh ph­¬ng:
ν
v = 21,6 C
Δ
Gi¶ thiÕt n = 1,31 mm2/s, ta cã:

0, 00002824(m1,5 )
v (m/s) = × C(m 0,5 / s)
Δ(m)

Víi nh÷ng trÞ sè D (mm) nh­ sau:

D = 0,45 ®èi víi èng thÐp míi,
D = 0,50 ®èi víi èng gang míi,
D = 1,35 ®èi víi èng “th­êng”,
ng­êi ta ®∙ lËp b¶ng 4-2 ®Ó tÝnh vgh.

B¶ng 4-2

§­êng kÝnh èng, mm

Lo¹i èng 50 100 200 300 400 500 600 1000 1100
TrÞ sè vgh (m/s), b¾t ®Çu khu b×nh ph­¬ng

èng thÐp míi 2,8 3,2 3,5 3,7 3,8 3,9 4,0 4,2 4,5
èng gang míi 2,5 2,8 3,1 3,3 3,4 3,5 3,6 3,8 4,0
èng “th­êng” 0,8 0,9 1,0 1,1 1,1 1,2 1,2 1,3 1,3

181
 ThÝ nghiÖm chøng tá trong nhiÒu tr­êng hîp, ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng lo¹i èng
“th­êng” (tøc èng ®∙ sö dông mét sè n¨m vÉn cßn tèt), kh«ng cã sù ph©n biÖt lín l¾m gi÷a
l vµ lbp , còng nh­ gi÷a C vµ Cbp, (nh÷ng c«ng thøc tÝnh l vµ C lµ nh÷ng c«ng thøc dïng
cho khu b×nh ph­¬ng vµ khu thµnh nh¸m, ký hiÖu b.p). B¶ng 4-3 cho thÊy ®iÒu ®ã.

B¶ng 4-3

λ C
Lo¹i èng
λ b. p C b .p

ThÐp míi 1,10 0,95

Gang míi 1,22 0,91
“th­êng” 1,03 0,98

Tuy nhiªn ®èi víi nh÷ng èng ®Æc biÖt, sù ph©n biÖt nµy cã thÓ lín.
ThÝ dô: cho mét èng thÐp h×nh trô hµn nguyªn khèi, ®∙ sö dông nh­ng cßn tèt. §­êng
kÝnh èng d = 120 mm; chiÒu dµi l = 500 m. TÝnh tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng, nÕu dßng
ch¶y lµ dÇu háa cã l­u l­îng Q = 40 l/s vµ hÖ sè nhít ®éng häc cña dÇu háa ë nhiÖt ®é
t = 150C vµ n = 0,027 cm2/s.
Lêi gi¶i: §é nh¸m èng, tra ë phô lôc 4-2 lµ D = 0,04 mm. Do ®ã ®é nh¸m t­¬ng ®èi

Δ 0,04
Δ= = = 0,00033.
d 120

L­u tèc trung b×nh:

4Q 4 ´ 0, 04
v= 2
= = 3,54 m/s.
πd 3,14 ´ 0, 12 2

Sè Red:

vd 354 ´ 12
Red = = = 1,57 . 105.
ν 0, 027

Ta tÝnh c¸c trÞ sè R©yn«n giíi h¹n theo (4-110) vµ (4-111):

10
(Re d )'gh = = 3 . 104,
Δ

500
(Re d )'gh
'
= = 1,51 . 106.
Δ

182
 VËy râ rµng

(Re d )'gh < Red < (Re d )'gh

'
,

do ®ã dßng ch¶y lµ ë khu thµnh nh¸m.

Trªn ®å thÞ (4-25) cã thÓ tra ra:

l = 0,0186.

Ta cã thÓ dïng c«ng thøc Ant¬sun (4-97):

0,25 0,25
æ 100 ö æ 102 ö
l = 0,1 ç 1, 46Δ + ÷ = 0,1 ç 1, 46 × 0, 00033 + ÷÷ = 0,0183.
Red ø ç 1, 57 × 105
è è ø

Tæn thÊt däc ®­êng:

l v2 500 3,54 2
hd = l = 0, 0186 ´ ´ = 49,5 m cét dÇu háa.
d 2g 0,12 2 ´ 9, 81

4. Nh÷ng c«ng thøc kinh nghiiÖm x¸c ®Þnh hÖ sè Sedi C. §èi víi dßng ch¶y rèi ë khu
søc c¶n b×nh ph­¬ng, ng­êi ta hay dïng c«ng thøc Sedi, tõ ®ã suy ra tæn thÊt cét n­íc;
hÖ sè Sedi cã thø nguyªn, tÝnh ra m / s , b¸n kÝnh thñy lùc R tÝnh ra mÐt.
C«ng thøc cã d¹ng sè mò.
a) C«ng thøc Maninh (1890):
1 1/6
C= R (4-112)
n
trong ®ã n - hÖ sè nh¸m, n < 0,020; R - b¸n kÝnh thñy lùc, R < 0,5m.
C«ng thøc nµy cho kÕt qu¶ tèt ®èi víi èng vµ kªnh hë. B¶ng phô lôc 4-4 cho nh÷ng trÞ
sè C tÝnh theo c«ng thøc nµy.
b) C«ng thøc Phoãcc¬r©yme (1923):
1 1/5
C= R (4-113)
n
C«ng thøc nµy thÝch hîp ®èi víi c¸c kªnh ®Êt trong tr¹ng th¸i tèt víi n > 0,020
(kh«ng cá, kh«ng sËp lë, kh«ng cã ®¸ lín).
c) C«ng thøc Pav¬lèpski (1925):
1 y
C= R (4-114)
n
trong ®ã y = f(n, R) lµ sè mò, phô thuéc ®é nh¸m vµ b¸n kÝnh thñy lùc.

183
 C«ng thøc nµy ®Ò ra trªn c¬ së nghiªn cøu tæng hîp c¸c c«ng thøc tr­íc. C«ng thøc
nµy dïng c¶ cho èng vµ kªnh hë, víi R < 3,0 ¸ 5,0 m.
C¸c trÞ sè cña hÖ sè nh¸m n cã thÓ t×m ë phô lôc 4-3. Sè mò y ®­îc x¸c ®Þnh theo
c«ng thøc ®Çy ®ñ:
y = 2,5 n – 0,13 – 0,75 R ( n – 0,1) (4-115)
Trong thùc tÕ Pav¬lèpski thÊy r»ng cã thÓ ¸p dông c«ng thøc gi¶n ®¬n:

y = 1,5 n khi R < 1m üï

ý (4-116)
y = 1,3 n khi R > 1m ïþ
1 1
C¸c trÞ sè t×m ®­îc cña y th­êng n»m trong giíi h¹n – , nh­ng còng cã thÓ cho y
4 6
1 1
ngoµi giíi h¹n ®ã, cã thÓ lÊy c¸c trÞ sè vµ . C¸c kÕt qu¶ còng kh¸ chÝnh x¸c, nÕu lÊy
3 7
1 1 1 1 1
c¸c trÞ sè y b»ng c¸c ph©n sè ®¬n gi¶n cã mÉu sè nguyªn, nghÜa lµ , , , , .
3 4 5 6 7
A. M. Lat­sencèp ®Ò nghÞ lÊy y theo b¶ng d­íi ®©y bao gåm phÇn lín nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tÕ:

B¶ng 4-4

Lo¹i kªnh R < 1m R > 1m y

Kªnh cã ®é nh¸m bÐ 0,015 < n < 0,018 0,015 < n < 0,020 1/6
Kªnh cã ®é nh¸m trung b×nh 0,018 < n < 0,025 0,020 < n < 0,030 1/5
Kªnh cã ®é nh¸m lín 0,025 < n < 0,035 0,030 < n < 0,040 1/4

C«ng thøc Maninh (4-112) vµ c«ng thøc Phoãcc¬r©yme (4-113) lµ nh÷ng tr­êng hîp
riªng cña c«ng thøc Pav¬lèpski (4-114).
Th­êng th­êng trong khi tÝnh to¸n, ng­êi ta kh«ng tÝnh ®¹i l­îng y råi tÝnh C mµ
dïng c¸c biÓu ®å s½n cã cho C, nh÷ng b¶ng biÓu ®å ®ã ®­îc lËp ra theo c«ng thøc
Pav¬lèpski víi sè mò tÝnh theo c«ng thøc ®Çy ®ñ (4-115) (xem phô lôc 4-5).
C«ng thøc kh«ng cã d¹ng sè mò. Sau ®©y giíi thiÖu vµi c«ng thøc:

d) C«ng thøc G¨ngghilª-Cótte rót gän (1869):

1
23 +
C= n , (4-117)
23n
1+
R
trong ®ã n - hÖ sè nh¸m x¸c ®Þnh theo b¶ng, xem phô lôc 4-3.

184
 C«ng thøc nµy dïng cho s«ng vµ kªnh ®µo. Mét sè chuyªn gia cho r»ng viÖc ¸p dông
c«ng thøc nµy ®èi víi R > 3m cã c¬ së h¬n lµ c«ng thøc Pav¬lèpski.

e) C«ng thøc I. I. Ag¬r«tskin (1949):

C = 17,72(k + lgR), (4-118)

trong ®ã k - th«ng sè vÒ ®é nh¸m cña kªnh, k cã quan hÖ víi n nh­ sau:

1 0,05643
k= = (4-119)
17,72 n n

TrÞ sè k, xem phô lôc 4-3.

§Ó tiÖn viÖc tÝnh to¸n hÖ sè C, trong c¸c sæ tay thñy lùc cã nhiÒu b¶ng tÝnh s½n hoÆc
®å thÞ.

§4-9. Tæn thÊt cét n­íc côc bé - Nh÷ng ®Æc ®iÓm chung

Cho ®Õn nay chóng ta ®∙ nghiªn cøu sù tæn thÊt cét n­íc trong dßng ch¶y ®Òu mµ ta
gäi lµ tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng. Nguyªn nh©n vËt lý cña sù tæn thÊt ®ã lµ søc ma s¸t
gi÷a c¸c phÇn tö chÊt láng do tÝnh nhít vµ sù x¸o trén rèi t¹o nªn; tÝnh chÊt tr¬n nh¸m thñy
lùc cña thµnh r¾n vµ møc ®é rèi cña dßng ch¶y lµ hai yÕu tè cã ¶nh h­ëng lín nhÊt ®Õn søc
c¶n ®èi víi dßng ch¶y, lo¹i søc c¶n nµy cßn ®­îc gäi lµ søc c¶n bÒ mÆt.
Sù tæn thÊt cét n­íc ®Æc biÖt lín ë nh÷ng n¬i mµ dßng ch¶y thay ®æi ®ét ngét vÒ
ph­¬ng h­íng, vÒ d¹ng mÆt c¾t ­ít, tøc lµ t¹i nh÷ng n¬i mµ nh÷ng ®­êng dßng vµ nh÷ng
mÆt c¾t ­ít ®Òu cong, (thÝ dô t¹i nh÷ng n¬i uèn cong, më réng, co hÑp mÆt c¾t mét c¸ch ®ét
ngét), ë nh÷ng n¬i cã nh÷ng vËt ch­íng ng¹i cho dßng ch¶y (thÝ dô ë chç cã cöa van, cã
®Ëp v.v...); tæn thÊt cét n­íc t¹i nh÷ng n¬i nµy gäi lµ tæn thÊt côc bé, søc c¶n lo¹i nµy gäi lµ
søc c¶n h×nh d¹ng.
Sau ®©y ta nghiªn cøu hiÖn t­îng vËt lý cña tæn thÊt côc bé, ta chØ xÐt tæn thÊt trong
tr¹ng th¸i ch¶y rèi.
T¹i nh÷ng n¬i cã tæn thÊt cét n­íc côc bé th­êng x¶y ra nh÷ng hiÖn t­îng sau ®©y:
sù h×nh thµnh khu n­íc xo¸y, sù t¸ch khái thµnh r¾n, sù t¨ng c­êng m¹ch ®éng l­u tèc vµ
¸p lùc, sù ph©n bè l¹i l­u tèc trªn mÆt c¾t v.v... Nh÷ng hiÖn t­îng ®ã liªn quan chÆt chÏ víi
nhau vµ th­êng x¶y ra cïng mét lóc. Ta xÐt hai tr­êng hîp cô thÓ: tr­êng hîp dßng ch¶y
më réng ®ét ngét vµ tr­êng hîp dßng ch¶y co hÑp ®ét ngét.
1. Tr­êng hîp dßng ch¶y më réng ®ét ngét (h×nh 4-26). T¹i khu vùc dßng ch¶y më
réng ®ét ngét ABCD cã thÓ thÊy râ hai khu: khu dßng chñ abCD vµ khu n­íc xo¸y, gåm
hai n¬i aAC vµ bBD, hai khu ®ã cã ranh giíi lµ mÆt ph©n chia amC vµ bnD.

185
 Khu n­íc xo¸y Khu dßng chñ
MÆt ph©n c¸ch
A C E

a m

Q Q Q

b n

B
D F
§o¹n cã khu §o¹n sau khu
n­íc xo¸y n­íc xo¸y
H×nh 4-26

Khu dßng chñ lµ khu dßng ch¶y ®i xu«i, cã l­u l­îng Qchñ b»ng l­u l­îng Q tr­íc vµ
sau khi më réng ®ét ngét: Qchñ = Q; khu n­íc xo¸y lµ khu cã n­íc võa ch¶y ng­îc võa
ch¶y xu«i, l­u l­îng ch¶y xu«i Q’xu«i b»ng l­u l­îng ch¶y ng­îc Q’ng­îc : Q’xu«i = Q’ng­îc.
TÝnh theo nh÷ng ®¹i l­îng trung b×nh thêi gian th× khu n­íc xo¸y coi nh­ kh«ng tham gia
vµo sù chuyÓn ®éng cña dßng chñ; ®ång thêi trong khu ®ã cã mét “®­êng l­u tèc b»ng
kh«ng” aC vµ bD, trªn ®ã l­u tèc trung b×nh thêi gian b»ng kh«ng. MÆt ph©n chia amC vµ
bnD lµ mÆt t­ëng t­îng, cã gi¸ trÞ trung b×nh thêi gian; kh¸i niÖm vÒ mÆt ph©n chia dùa
vµo kh¸i niÖm khu dßng chñ vµ khu n­íc xo¸y, rÊt cã Ých cho viÖc ph©n tÝch nhiÒu hiÖn
t­îng thñy lùc ë vïng më réng ®ét ngét. Thùc tÕ th× c¸c phÇn tö chÊt láng ë hai khu ®∙ x©m
nhËp lÉn nhau rÊt m∙nh liÖt xung quanh vÞ trÝ cña mÆt ph©n chia, lµm cho mÆt nµy kh«ng æn
®Þnh, kh«ng bÒn v÷ng, liªn tôc cã nh÷ng sù uèn cong tøc thêi vµ côc bé; theo thuyÕt truyÒn
®éng l­îng cña P¬rant¬ th× cã thÓ coi r»ng sù x¸o trén m∙nh liÖt xung quanh vÞ trÝ cña mÆt
ph©n chia t¹o nªn øng suÊt tiÕp tuyÕn lín ë khu ®ã; mÆt kh¸c sù uèn cong tøc thêi vµ côc
bé cña mÆt ph©n chia lµ nguyªn nh©n sinh ra nh÷ng xo¸y n­íc tõ cì lín ph©n thµnh nh÷ng
cì nhá, bøt vµo dßng chñ vµ bÞ cuèn ®i hoÆc bøt vµo khu xo¸y, g©y nªn sù x¸o trén cµng
t¨ng c­êng; do ®ã sinh ra nh÷ng m¹ch ®éng lín vÒ l­u tèc vµ ¸p lùc trong hai khu, chñ yÕu
trong khu dßng chñ. Nh­ vËy, mÆt ph©n chia lµ khu vùc tËp trung tæn thÊt n¨ng l­îng t¹i
nh÷ng n¬i më réng ®ét ngét.
Sù h×nh thµnh khu n­íc xo¸y lµm cho m¹ch ®éng ¸p lùc vµ l­u tèc t¨ng lªn ®ét ngét,
®ång thêi lµm cho ®å ph©n bè l­u tèc trung b×nh thêi gian biÕn d¹ng rÊt m¹nh. Trªn mét
®o¹n dµi nhÊt ®Þnh trong khu vùc më réng cã qu¸ tr×nh sau ®©y diÔn biÕn theo chiÒu dµi ®ã:
C¸c m¹ch ®éng ¸p lùc vµ l­u tèc n¶y sinh ra, ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ yÕu dÇn cho tíi khi
nh÷ng m¹ch ®éng ®ã trë thµnh nh÷ng m¹ch ®éng cña dßng ch¶y ®Òu; trong khi ®ã ®å ph©n
bè l­u tèc ®ang tõ d¹ng ph©n bè trong dßng ch¶y ®Òu, bÞ biÕn d¹ng ®ét ngét råi cuèi cïng
håi phôc l¹i d¹ng ph©n bè trong dßng ch¶y ®Òu. VËy trong khu vùc më réng ®ét ngét, cã
thÓ chia thµnh hai ®o¹n dµi: mét ®o¹n tõ n¬i b¾t ®Çu ®Õn n¬i kÕt thóc mÆt ph©n chia ®­îc
gäi lµ ®o¹n khu xo¸y (AB - CD), ®o¹n tiÕp theo tõ n¬i kÕt thóc mÆt ph©n chia ®Õn n¬i mµ
®å ph©n bè l­u tèc trung b×nh thêi gian vµ ®é lín cña m¹ch ®éng l­u tèc vµ ¸p lùc ®∙ cã l¹i
186
nh÷ng ®Æc tÝnh cu¶ m¹ch ®éng b×nh th­êng trong dßng ch¶y ®Òu gäi lµ ®o¹n sau khu xo¸y
hoÆc ®o¹n qu¸ ®é (CD - EF). Do nh÷ng m¹ch ®éng nãi trªn, ®éng n¨ng cña dßng ch¶y ë
mÆt c¾t CD lín h¬n kh¸ nhiÒu so víi ®éng n¨ng ë mÆt c¾t EF.

A B

§iÓm t¸ch rêi

§iÓm t¸ch rêi

H×nh 4-27

§i kÌm theo sù h×nh thµnh nh÷ng khu n­íc xo¸y vµ sù t¨ng c­êng m¹ch ®éng th­êng
cã hiÖn t­îng dßng ch¶y t¸ch rêi thµnh r¾n. HiÖn t­îng nµy th­êng x¶y ra trong hai tr­êng
hîp: a) tr­êng hîp biÕn d¹ng ®ét ngét cña thµnh r¾n, lµm dßng ch¶y kh«ng thÓ chuyÓn ®éng
b¸m theo h×nh d¹ng thµnh r¾n, mµ do qu¸n tÝnh ph¶i t¸ch khái thµnh r¾n; khi ®ã ®iÓm t¸ch
rêi th­êng th­êng ë chç cã biÕn d¹ng ®ét ngét, thÝ dô tr­êng hîp mÊu gå ghÒ ë thµnh r¾n,
tr­êng hîp lßng dÉn më réng ®ét ngét (h×nh 4-27a vµ b); b) tr­êng hîp dßng ch¶y bao quanh
vËt r¾n: nÕu vËt r¾n cã d¹ng biÕn ®æi ®ét ngét th× trë vÒ tr­êng hîp trªn: nÕu vËt r¾n cã d¹ng
biÕn ®æi tõ tõ th× s¸t thµnh r¾n bao giê còng h×nh thµnh líp biªn giíi ch¶y tÇng s¸t thµnh mµ
®é dµy ngµy mét t¨ng däc theo chiÒu dµi cña vËt r¾n (h×nh 4-28); khi bao quanh vËt r¾n th×
do líp ch¶y tÇng s¸t thµnh ngµy mét dµy nªn ¸p lùc ë vïng ®ã ngµy mét t¨ng, dßng ch¶y
cµng ë gÇn thµnh r¾n ch¶y cµng chËm, ®Õn mét chç nhÊt ®Þnh th× l­u tèc ë gÇn thµnh r¾n
b»ng kh«ng; ®iÓm ë vËt r¾n øng víi chç u = 0 gäi lµ ®iÓm t¸ch rêi, ngay sau ®ã dßng ch¶y
®ét ngét uèn cong, t¸ch khái thµnh r¾n t¹o nªn dßng chñ vµ mÆt vËt r¾n lµ khu n­íc xo¸y
(h×nh 4-28). Nh÷ng hiÖn t­îng dßng ch¶y t¸ch rêi khái thµnh, h×nh thµnh khu n­íc xo¸y,
t¨ng c­êng m¹ch ®éng l­u tèc, ®Æc biÖt dÔ x¶y ra ë nh÷ng khu më réng, ë ®ã dßng ch¶y cã
gia tèc ©m tøc lµ ch¶y chËm dÇn, ¸p lùc t¨ng dÇn. T¹i khu ®ã, theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i, mÆt
ph©n chia lµ n¬i sinh ra x¸o trén m¹nh mÏ, do ®ã lµ n¬i tËp trung tæn thÊt n¨ng l­îng.

A B
§iÓm t¸ch rêi
H×nh 4-28
2. Sau ®©y lµ xÐt tr­êng hîp dßng ch¶y co hÑp ®ét ngét (h×nh 4-29). §Æc ®iÓm cña
dßng ch¶y co hÑp ®ét ngét lµ cã mét ®o¹n co hÑp tõ 1-1 ®Õn C-C, trong ®ã l­u tèc t¨ng dÇn,
¸p lùc gi¶m dÇn vµ mét ®o¹n më réng tõ C-C ®Õn 2-2, trong ®ã l­u tèc gi¶m dÇn, ¸p lùc

187
t¨ng dÇn. ë ®o¹n ®Çu hiÖn t­îng t¸ch rêi khái thµnh chñ yÕu lµ do sù biÕn ®æi ®ét ngét cña
h×nh d¹ng thµnh r¾n vµ do ®ã sinh ra khu xo¸y nhá; nh÷ng khu xo¸y nµy ®Æt ë vïng tèc ®é
ngµy cµng t¨ng lªn nªn mÆt ph©n chia æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng h¬n vµ cã nh÷ng uèn cong tøc
thêi vµ côc bé Ýt h¬n so víi mÆt ph©n chia ë ®o¹n më réng ®ét ngét; do ®ã ë ®o¹n co hÑp,
sù trao ®æi phÇn tö chÊt láng gi÷a khu dßng chñ vµ khu xo¸y, sù n¶y sinh ra nh÷ng xo¸y
nhá trªn mÆt ph©n chia ®Òu kh«ng nhiÒu vµ kh«ng m¹nh b»ng so víi ®o¹n dßng më réng;
nh­ vËy ë ®o¹n co hÑp tæn thÊt n¨ng l­îng Ýt h¬n rÊt nhiÒu. Tr¸i l¹i, ë ®o¹n më réng tõ C-C
®Õn 2-2, tæn thÊt n¨ng l­îng rÊt lín so víi ®o¹n trªn, sù ph©n tÝch gièng nh­ ®∙ nãi ë
tr­êng hîp më réng ®ét ngét. VËy ®èi víi sù co hÑp ®ét ngét, tæn thÊt cét n­íc côc bé tËp
trung vµo ®o¹n më réng. Chó ý r»ng s¬ ®å ch¶y khi co hÑp ®ét ngét vÏ nh­ s¬ ®å ch¶y khi
më réng ®ét ngét mµ chØ cÇn ®æi chiÒu cña c¸c ®­êng dßng lµ vÏ kh«ng ®óng (h×nh 4-30).
V× hai khu n­íc xo¸y a kh«ng lín nh­ vÏ trªn h×nh mµ chØ lµ hai vïng kh¸ nhá.

c 2
a

c 2
a
1
H×nh 4-29 H×nh 4-30
.

§¸ng ®Æc biÖt chó ý lµ t¹i nh÷ng n¬i co hÑp ®ét ngét (bao gåm c¶ ®o¹n co hÑp vµ
®o¹n më réng), cã mÆt c¾t co hÑp lµ mÆt c¾t ë ®ã l­u tèc cã trÞ sè lín nhÊt, ¸p lùc nhá nhÊt,
nªn ë vïng co hÑp ®ét ngét cã hiÖn t­îng h¹ thÊp ¸p lùc; tïy theo tèc ®é t¹i n¬i co hÑp mµ
¸p lùc ®ã cã thÓ h¹ thÊp tíi møc g©y ra ch©n kh«ng, thËm chÝ g©y ra hiÖn t­îng hãa khÝ,
kÌm theo ®ã lµ hiÖn t­îng m¹ch ®éng ¸p lùc vµ m¹ch ®éng l­u tèc rÊt lín. Nh÷ng hiÖn
t­îng ®ã t¹o nªn nh÷ng søc c¶n lín cho dßng ch¶y, ngoµi ra sù kh«ng æn ®Þnh cña ¸p lùc
thÊp cßn kÐo theo sù rung ®éng cña thµnh r¾n. ChÝnh v× vËy mµ th«ng th­êng ë cöa vµo
nh÷ng èng ngÇm, nh÷ng hÇm n­íc, ph¶i ®Æt èng th«ng khÝ ®Ó h¹n chÕ sù h¹ thÊp ¸p lùc vµ
lµm gi¶m rung ®éng (h×nh 4-31).

èng th«ng khÝ

§­êng cét n­íc ®o ¸p
P2
P1 ¸p suÊt kh«ng khÝ

C¸nh V2
Q V1
cèng
H×nh 4-31 H×nh 4-32

188
 Dßng ch¶y t¹i nh÷ng n¬i cã tæn thÊt côc bé lµ dßng ch¶y biÕn ®æi ®ét ngét rÊt phøc
t¹p, ch­a ®­îc nghiªn cøu nhiÒu. §Ó s¬ bé ph©n tÝch nh÷ng yÕu tè vËt lý, cã thÓ coi hiÖn
t­îng më réng vµ hiÖn t­îng co hÑp lµ hai hiÖn t­îng c¬ b¶n, ph©n tÝch nh­ ®∙ tr×nh bµy
trªn vµ vËn dông ®Ó nghiªn cøu nh÷ng tr­êng hîp kh¸c. CÇn nãi thªm r»ng ë nh÷ng vïng
cã tæn thÊt côc bé th­êng x¶y ra dßng ch¶y thø cÊp bªn c¹nh dßng ch¶y chÝnh, thÝ dô: dßng
ch¶y ngang ë n¬i uèn cong cña s«ng vµ t¹o nªn t×nh tr¹ng bê båi, bê xãi (h×nh 4-32), dßng
ch¶y ngang ë n¬i uèn cong cña èng (h×nh 4-33), nh÷ng dßng ch¶y ngang thø cÊp ®ã hîp
víi dßng ch¶y chÝnh thµnh dßng ch¶y xo¾n.

Thµnh trong
V

Thµnh ngoµi

H×nh 4-33 H×nh 4-34

Khi dßng ch¶y uèn cong, (h×nh 4-34) nh÷ng phÇn tö chÊt láng chÞu t¸c dông cña lùc
ly t©m (qu¸n tÝnh), do ®ã ë thµnh r¾n phÝa ngoµi ®éng ¸p lùc t¨ng lªn vµ ë phÝa trong ®éng
¸p lùc gi¶m xuèng (tr­êng hîp èng). §iÒu nµy dÉn ®Õn cét n­íc l­u tèc gi¶m ®i ë phÝa
ngoµi vµ t¨ng lªn ë phÝa trong, g©y ra sù biÕn d¹ng cña ®å ph©n bè l­u tèc (sù ph©n bè l¹i
cña l­u tèc).
§Ó tiÖn tÝnh to¸n, ng­êi ta gi¶ thiÕt r»ng tæn thÊt cét n­íc côc bé coi nh­ x¶y ra tËp
trung vµo mét mÆt c¾t ®iÓn h×nh nhÊt, chän trong ®o¹n dµi cã nh÷ng ®Æc tr­ng cña sù tæn
thÊt côc bé.
§Ó x¸c ®Þnh tæn thÊt côc bé ng­êi ta th­êng dïng c«ng thøc VÐtsb¸ts¬:

v2
hc = zc , (4-120)
2g

trong ®ã zc - hÖ sè tæn thÊt côc bé, th­êng th­êng x¸c ®Þnh b»ng thÝ nghiÖm v – l­u tèc
trung b×nh, lÊy ë mÆt c¾t tr­íc hoÆc sau n¬i tæn thÊt côc bé, tïy theo c¸ch x¸c ®Þnh zc.
Trong nhiÒu tr­êng hîp thùc tÕ, dßng ch¶y ë nh÷ng chç cÇn tÝnh tæn thÊt côc bé lµ dßng
ch¶y rèi thuéc khu søc c¶n b×nh ph­¬ng, do ®ã hÖ sè zc kh«ng phô thuéc Re (tøc lµ kh«ng
phô thuéc v vµ n) mµ chØ phô thuéc d¹ng h×nh häc cña chç cã tæn thÊt côc bé.
Sau ®©y ta xÐt tr­êng hîp x¸c ®Þnh hÖ sè zc b»ng lý luËn, ®ã lµ tr­êng hîp më réng
®ét ngét.

189
§4-10. Tæn thÊt côc bé khi èng ®ét ngét më réng -
C«ng thøc Boãc®a

Gi¶ sö ta cã dßng chÊt láng trong ®o¹n èng cã mÆt c¾t më réng ®ét ngét diÖn tÝch w
sang W (h×nh 4-35). ThÝ nghiÖm cho thÊy nh÷ng ®­êng dßng kh«ng l­în theo thµnh më
réng cña èng, gi÷a thµnh më réng cña èng vµ mÆt c¾t ngoµi cña dßng chñ giíi h¹n bëi
nh÷ng ®­êng dßng ac-bd h×nh thµnh mét khu vùc ®Çy chÊt láng chuyÓn ®éng vßng quanh
t¹i chç gäi lµ khu xo¸y.
Khu xo¸y dµi mét qu∙ng l’, trong ph¹m vi ®o¹n l’ nµy, dßng ch¶y kh«ng thÓ coi lµ
®æi dÇn ®­îc. Do ®ã sù më réng ®ét ngét cña dßng ch¶y, trong ®o¹n l’ ph¸t sinh ra m¹ch
®éng l­u tèc rÊt lín, m¹ch ®éng nµy t¾t dÇn ë sau ®o¹n l’, trªn mét ®o¹n l”; tíi mÆt c¾t 2-2
cÊu t¹o m¹ch ®éng ®­îc håi phôc l¹i nh­ ë dßng ch¶y rèi b×nh th­êng.
VÏ hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 giíi h¹n khu ta xÐt (h×nh 35). Dßng ch¶y t¹i 1-1 vµ 2-2 lµ
®æi dÇn nªn cã thÓ viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy:
æ p α v2 ö æ p α v2 ö
h®m = ç z1 + 1 + 1 1 ÷ – ç z 2 + 2 + 2 2 ÷ (4-121)
ç γ 2g ÷ø çè γ 2g ÷ø
è
trong ®ã h®m biÓu thÞ tæn thÊt v× ®ét ngét më réng.
§Ó x¸c ®Þnh nh÷ng trÞ sè bªn vÕ ph¶i cña ph­¬ng tr×nh (4-121), ta ¸p dông ®Þnh luËt
®éng l­îng cho ®o¹n dßng ABCD, mÆt kiÓm tra lµ mÆt ABCD giíi h¹n ®o¹n dßng ®ã.

H×nh 4-35

Ta viÕt ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng (3-45) theo ph­¬ng s cña trôc èng:
Fs = rQ(a02v2 - a01v1),

190
Fs lµ hîp lùc nh÷ng h×nh chiÕu lªn trôc èng cña c¸c ngo¹i lùc t¸c dông lªn ®o¹n dßng
ABCD. Nh÷ng ngo¹i lùc ®ã gåm:
a) §éng ¸p lùc ë mÆt c¾t 1-1 cã thÓ coi lµ ph©n bè theo quy luËt thñy tÜnh, v× trong
khu dßng ch¶y a-b, c¸c ®­êng dßng ®Òu song song vµ trong khu n­íc xo¸y a-A, b-B chÊt
láng di ®éng rÊt chËm coi nh­ ®øng t¹i chç. Gäi p1 lµ ®éng ¸p suÊt t¹i trung t©m cña mÆt
c¾t 1-1 vµ coi ¸p suÊt ë mäi ®iÓm trªn mÆt c¾t 1-1 còng ®Òu b»ng p1, ta cã ¸p lùc trªn mÆt
1-1 b»ng:
P1 = p1W,
p1 ®Æt theo ph­¬ng s, cã dÊu d­¬ng.
§éng ¸p lùc ë mÆt c¾t 2-2, còng ph©n bè theo quy luËt thñy tÜnh vµ b»ng:
P2 = p2W,
trong ®ã p2 lµ ¸p suÊt t¹i träng t©m mÆt c¾t 2-2 vµ coi ¸p suÊt ë mäi ®iÓm trªn mÆt c¾t ®Òu
b»ng p2.
P2 ®Æt ng­îc ph­¬ng s, cã dÊu ©m.
b) Träng lùc G cña ®o¹n dßng ABCD, chiÕu lªn ph­¬ng s, cã biÓu thøc:
Gcosq = gWlcosq = gW(z1 – z2),
trong ®ã q lµ gãc lËp bëi trôc èng vµ ®­êng th¼ng ®øng.
π
Gãc q < nªn h×nh chiÕu Gcosq n»m theo ph­¬ng s, cã dÊu +.
2
c) Søc ma s¸t däc thµnh èng coi kh«ng ®¸ng kÓ v× ®o¹n dµi l t­¬ng ®èi ng¾n.
d) C¸c ph¶n lùc cña thµnh èng, th¼ng gãc víi trôc èng nªn h×nh chiÕu lªn ph­¬ng s
b»ng kh«ng.
Nh­ vËy:
Fs = P1 – P2 + Gcosq = (p1 – p2)W + Gcosq.
Sù biÕn thiªn ®éng l­îng DK tÝnh nh­ sau:
a) §éng l­îng khèi chÊt láng ®i vµo mÆt kiÓm tra lµ rQa01v1 mang dÊu ©m; gãc chiÕu
lªn ph­¬ng s lµ q, nªn vÉn gi÷ dÊu ©m.
b) §éng l­îng khèi chÊt láng ®i ra khái mÆt kiÓm tra lµ rQa02v2 mang dÊu d­¬ng;
gãc chiÕu lªn ph­¬ng s lµ q nªn vÉn gi÷ dÊu d­¬ng.
Nh­ vËy:
DK = rQa02v2 – rQa01v1;
theo (3-43):
rQ(a02v2 – a01v1) = (p1 – p2)W + Gcosq.

191
 Thay Q = v2W vµ thu gän ph­¬ng tr×nh trªn ta cã:
rv2 (a02v2 – a01v1) = p1 – p2 + g(z1 – z2).
Thay trÞ sè ®ã vµo (4-121):

v 2 (α 02 v 2 - α 01v1 ) α1v12 α 2 v 22
h®m = + - .
g 2g 2g

ThÝ nghiÖm cho biÕt trÞ sè cña a0 vµ cña a ®Òu gÇn b»ng nhau vµ gÇn b»ng 1 nªn cã
thÓ viÕt:

( v1 - v 2 ) 2
h®m = . (4-122)
2g

NÕu gäi hiÖu sè v1 – v2 lµ “®é hôt l­u tèc” khi dßng ch¶y më réng ®ét ngét, ta cã thÓ
ph¸t biÓu kÕt qu¶ trªn nh­ sau:
“Tæn thÊt cét n­íc côc bé v× dßng ch¶y më réng ®ét ngét b»ng cét n­íc cña “®é hôt
l­u tèc”. §Þnh luËt nµy gäi lµ “®Þnh luËt Boãc®a”.
C«ng thøc Boãc®a cã thÓ viÕt theo cét n­íc l­u tèc tr­íc chç më réng v1 hoÆc sau
chç më réng v2:
2
æ v ö v2
h®m = çç 1 - 2 ÷÷ 1 ,
è v1 ø 2 g
2
æv ö v2
hoÆc: h®m = çç 1 - 1 ÷÷ 2 .
è v2 ø 2g
v1 Ω
øng dông ph­¬ng tr×nh liªn tôc v1w = v2W hoÆc = , ta cã:
v2 ω
2
æ ω ö v12
h®m = ç 1 - ÷
è Ω ø 2g
ViÕt theo d¹ng tæng qu¸t cña tæn thÊt cét n­íc côc bé (4-120), ta cã:

v12
h®m = z '®m
2g

v 22
hoÆc: h®m = z"®m
2g
trong ®ã hÖ sè tæn thÊt côc bé v× më réng ®ét ngét lµ:
2
æ ωö
z'®m = ç1 - ÷ , (4-123)
è Ωø

192
 2
æΩ ö
z"®m = ç - 1÷ (4-124)
èω ø
C«ng thøc Boãc®a còng dïng cho tr­êng hîp lßng dÉn lµ kªnh hë.

§4-11. Mét sè d¹ng tæn thÊt côc bé trong èng

Sau ®©y lµ mét sè tr­êng hîp th­êng gÆp vÒ tæn thÊt côc bé trong èng; nh÷ng hÖ sè
tæn thÊt côc bé ®Òu t×m ®­îc b»ng thÝ nghiÖm. Nh÷ng hÖ sè d­íi ®©y ®Òu dïng víi l­u tèc
t¹i mÆt c¾t ®Æt sau n¬i cã tæn thÊt côc bé (theo chiÒu ch¶y).
1. Co hÑp ®ét ngét (h×nh 4-36)

æ ωö
zch = 0,5 ç 1 - ÷
è Ωø
2. MiÖng vµo èng
S¾c mÐp (h×nh 4-37) zvµo = 0,50
MÐp trßn, thuËn zvµo = 0,20
MÐp vµo rÊt thuËn zvµo = 0,05

v1 v2

H×nh 4-36 H×nh 4-37

3. MiÖng ra cña èng (h×nh 4-38) (dïng víi l­u tèc tr­íc chç më réng):
2
æ ωö
zra = ç 1 - ÷
è Ωø
NÕu W kh¸ lín so víi w, th× zra = 1.

4. N¬i èng trßn uèn cong

a) Uèn ®ét ngét thµnh gãc a (h×nh 4-39); quan hÖ gi÷a z vµ a, khi d1 = d2 (®óng víi
d < 50mm):

a 30o 40o 50o 60o 70o 80o 90o

z 0,20 0,30 0,40 0,55 0,70 0,90 1,10

193
 d1

w
W
d1 d2
a

H×nh 4-38 H×nh 4-39

b) Uèn ®ét ngét thµnh gãc a = 90o (h×nh 4-40); quan hÖ gi÷a z vµ d:

d(m) 0,20 0,25 0,34 0,39 0,49

z 1,70 1,3 1,1 1,0 0,83

ær ö
c) Uèn dÇn dÇn thµnh gãc a = 90o (h×nh 4-41); z = f ç 0 ÷ :
èRø
3,5
ær ö
z = 0,13 + 1,85 ç 0 ÷ ,
èRø
trong ®ã, r0 - b¸n kÝnh èng; R - b¸n kÝnh cong cña trôc èng.

°
= 90
r a

°
90
a=
r 0

H×nh 4-40 H×nh 4-41

TrÞ sè z cho trong b¶ng sau ®©y:

r0
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
R

z 0,13 0,14 0,16 0,21 0,29 0,44 0,66 0,98 1,41 1,98

NÕu a ¹ 90o th× b¶ng trªn vÉn cã thÓ dïng ®­îc b»ng c¸ch nh©n z ë b¶ng ®ã víi α .
90 o
5. Cöa van ph¼ng trong èng trßn (h×nh 4-42)
æd-hö
z=f ç ÷
è d ø

194
 d-h
0 1/8 2/8 3/8 4/8 5/8 6/8 7/8
d

z 0 0,07 0,26 0,81 2,06 5,52 17,0 97,8

6. Van mét chiÒu ë èng hót cña b¬m, cã kÌm theo l­íi ng¨n r¸c (h×nh 4-43)
Cã thÓ dïng trÞ sè z tuú theo ®­êng kÝnh d cña èng hót nh­ sau:

d, mm 50 75 100 125 150 200 250 300 400

z 10 8 7 6,5 6 5 4,5 4 3

W
d
h

H×nh 4-42 H×nh 4-43

NÕu kh«ng cã van mét chiÒu mµ chØ cã l­íi:

z=5¸6

H×nh 4-44

7. Khãa n­íc (h×nh 4-44). HÖ sè z phô thuéc gãc më a cho bëi b¶ng sau ®©y:

ao 5 10 20 30 40 50 60 70 80

z 0,05 0,29 1,56 5,47 17,3 52,6 206 486 ¥

195
 Ch­¬ng V

Dßng ch¶y ra khái lç vµ vßi - dßng tia

A - dßng ch¶y ra khái lç vµ vßi

§5-1. Kh¸i niÖm chung

Trªn thµnh b×nh chøa chÊt láng cã khoÐt mét lç, dßng chÊt láng ch¶y qua lç gäi lµ
dßng ch¶y ra khái lç; vßi lµ mét èng ng¾n dÝnh liÒn víi thµnh b×nh chøa, dßng chÊt láng
ch¶y qua vßi lµ dßng ch¶y ra khái vßi. Lý thuyÕt vÒ dßng ch¶y qua lç, qua vßi lµ c¬ së cho
sù tÝnh to¸n thñy lùc vÒ cèng lÊy n­íc, cèng th¸o n­íc, ©u thuyÒn, m¸y phun ®µo ®Êt, vßi
ch÷a ch¸y v.v...
Tæn thÊt n¨ng l­îng cña dßng chÊt láng ch¶y qua lç, qua vßi chñ yÕu lµ do kh¾c phôc
søc c¶n côc bé t¹i ngay n¬i cã lç, cã vßi; do ®ã tæn thÊt cét n­íc hÇu nh­ hoµn toµn lµ tæn
thÊt côc bé.
Theo tÝnh chÊt cña dßng ch¶y khái lç, cã thÓ ph©n lo¹i lç nh­ sau:
1. Theo ®é cao e cña lç so víi cét n­íc H tÝnh tõ träng t©m cña lç, mµ ph©n ra: lç
nhá, lç to (h×nh 5-1).
H
a) NÕu e < th× gäi lµ lç nhá. Ta coi r»ng cét n­íc t¹i c¸c ®iÓm cña lç nhá ®Òu
10
b»ng nhau vµ b»ng cét n­íc H t¹i träng t©m cña lç.

d d > (3 - 4)e

h h

e e

a) b)
H×nh 5-1

196
 H
b) NÕu e ³ th× gäi lµ lç to. Cét n­íc t¹i phÇn trªn vµ phÇn d­íi cña lç to cã trÞ sè
10
kh¸c nhau râ rÖt.
2. Theo ®é dµy cña thµnh lç, cã thÓ ph©n ra lç thµnh máng vµ lç thµnh dµy;
a) NÕu lç cã c¹nh s¾c vµ ®é dµy d cña thµnh lç kh«ng ¶nh h­ëng ®Õn h×nh d¹ng cña
dßng ch¶y ra th× lç gäi lµ lç thµnh máng;
b) NÕu ®é dµy d > (3 ¸ 4)e, ¶nh h­ëng ®Õn h×nh d¹ng dßng ch¶y ra th× lo¹i lç nµy gäi
lµ lç thµnh dµy.
3. Theo t×nh h×nh nèi tiÕp cña dßng ch¶y ra, cã thÓ chia thµnh:
a) Ch¶y tù do: khi dßng ch¶y ra khái lç tiÕp xóc víi kh«ng khÝ.
b) Ch¶y ngËp: khi dßng ch¶y ra khái lç bÞ ngËp d­íi mÆt chÊt láng.
c) Ch¶y nöa ngËp: khi mÆt chÊt láng t¹i phÝa ngoµi lç n»m ë trong ph¹m vi ®é cao lç.

§5-2. Dßng ch¶y tù do, æn ®Þnh qua lç nhá thµnh máng

Dßng ch¶y khái lç, khi cét n­íc t¸c dông H kh«ng ®æi, lµ mét dßng ch¶y æn ®Þnh, tøc
lµ l­u tèc, ¸p lùc ®Òu kh«ng thay ®æi víi thêi gian.
Khi chÊt láng ch¶y ra khái lç, ë ngay trªn mÆt lç, c¸c ®­êng dßng kh«ng song song,
nh­ng c¸ch xa lç mét ®o¹n nhá, ®é cong cña c¸c ®­êng dßng gi¶m dÇn, c¸c ®­êng dßng trë
thµnh song song víi nhau, ®ång thêi mÆt c¾t ­ít cña luång ch¶y co hÑp l¹i; mÆt c¾t ®ã gäi
lµ mÆt c¾t co hÑp. VÞ trÝ mÆt c¾t nµy phô thuéc h×nh d¹ng cña lç; ®èi víi lç h×nh trßn, mÆt
c¾t co hÑp ë c¸ch lç chõng mét nöa ®­êng kÝnh lç. T¹i mÆt c¾t co hÑp, dßng ch¶y cã thÓ coi
lµ dßng ®æi dÇn; ra khái mÆt c¾t co hÑp, dßng ch¶y h¬i më réng ra vµ r¬i xuèng d­íi t¸c
dông cña träng lùc.
Ta cÇn t×m c«ng thøc tÝnh l­u l­îng cña lç.
LÊy hai mÆt c¾t: 1-1 ë mÆt tù do trong thïng chøa vµ C-C t¹i mÆt c¾t co hÑp cña dßng
ch¶y ra, ta chän mÆt chuÈn n»m ngang 0-0 ®i qua träng t©m cña lç (h×nh 5-2) råi viÕt
ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho mét ®iÓm ®Æt t¹i mÆt c¾t 1-1 vµ cho ®iÓm ®Æt t¹i träng t©m C-C:

p a α 1 v 20 p α v2
H+ + = 0 + a + c c + hw , (5-1)
γ 2g γ 2g
trong ®ã H lµ cét n­íc kÓ tõ träng t©m cña diÖn tÝch lç, v0 lµ l­u tèc trung b×nh t¹i mÆt
c¾t 1-1, vc lµ l­u tèc trung b×nh t¹i mÆt c¾t C-C; hw lµ tæn thÊt cña dßng ch¶y ®i tõ 1-1 ®Õn
C-C, ë ®©y chñ yÕu lµ tæn thÊt côc bé qua lç:
v 2c
hw = ζ
2g

197
 2
a V0
2g
1 1

H0
H
c
VC

H×nh 5-2

α1 v 20
§Æt H0 = H + th× ph­¬ng tr×nh (5-1) viÕt thµnh:
2g

v 2c
H0 = (α c + ζ) ,
2g
Do ®ã l­u tèc trung b×nh t¹i mÆt c¾t co hÑp C-C lµ:

1
vc = 2gH 0 ,
αc + ζ

hoÆc:

vc = φ 2gH 0 (5-2)

trong ®ã j lµ hÖ sè l­u tèc cña lç:

1
j=
αc + ζ

v× ac » 1, nªn:
1
j= (5-3)
1+ ζ
L­u l­îng Q ch¶y qua lç lµ:
Q = vc wc = jwc 2gH 0 ,

trong ®ã wc lµ diÖn tÝch cña mÆt c¾t co hÑp.

§Æt e lµ hÖ sè co hÑp tøc lµ tØ sè diÖn tÝch mÆt c¾t co hÑp vµ diÖn tÝch lç, ta cã:
ωc
e= (5-4)
ω

198
 VËy l­u l­îng lµ:
Q = jew 2gH 0 = mw 2gH 0 (5-5)

trong ®ã m = je lµ hÖ sè l­u l­îng cña lç. Nªn chó ý r»ng, ë lç nhá th× hÖ sè l­u l­îng m
chñ yÕu biÕn ®æi theo h×nh d¹ng cña lç, cßn Ýt cã quan hÖ víi cét n­íc H.
Nh÷ng c«ng thøc (5-2) vµ (5-5) nãi trªn lµ nh÷ng c«ng thøc c¬ b¶n cña dßng ch¶y æn
®Þnh, tù do, qua lç nhá thµnh máng. TiÕp ®©y ta th¶o luËn ®Õn c¸c lo¹i co hÑp cña dßng
ch¶y qua lç nhá vµ c¸c d¹ng cña dßng ch¶y ra.
1. C¸c lo¹i co hÑp cña dßng ch¶y ra khái lç. Ta thÊy râ sù co hÑp cña mÆt c¾t dßng
ch¶y ra khái lç cã ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn l­u l­îng. C¸c phÇn tö chÊt láng ch¶y däc thµnh
b×nh chøa, råi ch¶y vÒ lç theo mét ®­êng cong cã ®é cong nµo ®ã.
NÕu ®Æt lç s¸t ngay mét c¹nh cña thµnh b×nh th× ®­êng dßng t­¬ng øng lµ mét ®­êng
th¼ng vµ bé phËn ®­êng dßng ch¶y ë biªn giíi ®ã cña lç kh«ng cã co hÑp. Nh­ vËy ta cã
thÓ chia ra (h×nh 5-3a):
a) lç co hÑp toµn bé khi trªn chu vi lç ®Òu cã co hÑp hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt (lç 1, lç 2).
b) lç co hÑp kh«ng toµn bé khi cã mét phÇn nµo ®ã trªn chu vi lç kh«ng co hÑp (lç 3,
lç 4).
So víi co hÑp toµn bé th× khi co hÑp kh«ng toµn bé, hÖ sè l­u l­îng tÊt nhiªn t¨ng
lªn. Theo Pav¬lèpski, hÖ sè l­u l­îng mc khi cã co hÑp kh«ng toµn bé tÝnh theo c«ng thøc:
æ pö
mc = m çç 1 + 0,4 ÷÷ , (5-6)
è χø
trong ®ã m lµ hÖ sè l­u l­îng khi cã co hÑp toµn bé vµ ®ång thêi hoµn thiÖn; p lµ ®é dµi
biªn giíi lç trªn ®ã kh«ng co hÑp; c lµ toµn bé chu vi lç.
NÕu lç khoÐt ë chç kh¸ xa c¸c c¹nh cña thµnh b×nh chøa vµ xa mÆt c¾t tù do th× ®é
cong cña c¸c ®­êng dßng lµ lín nhÊt vµ dßng ch¶y sÏ co hÑp vÒ mäi h­íng, khi ®ã ta gäi lµ
co hÑp hoµn thiÖn.
Sù co hÑp gäi lµ kh«ng hoµn thiÖn nÕu vÞ trÝ cña lç ®Æt gÇn c¸c c¹nh b×nh chøa hoÆc
mÆt tù do, sao cho c¹nh b×nh chøa hoÆc mÆt tù do ¶nh h­ëng kh«ng nhiÒu ®Õn ®é cong c¸c
®­êng dßng (cô thÓ lµ gi¶m møc ®é co hÑp).
ThÝ nghiÖm chøng tá:
a) Co hÑp hoµn thiÖn x¶y ra khi kho¶ng c¸ch cña c¹nh lç ®Õn bÊt kú mét c¹nh nµo
cña thµnh b×nh ®Òu kh«ng nhá h¬n ba lÇn kÝch th­íc theo ph­¬ng t­¬ng øng cña lç, thÝ dô
lç 1 ë h×nh (5-3a): L1 > 3b1 vµ L2 > 3b2.
b) Co hÑp kh«ng hoµn thiÖn x¶y ra khi kho¶ng c¸ch tõ bÊt kú mét c¹nh lç nµo ®Õn
mét c¹nh thµnh b×nh chøa nhá h¬n ba lÇn kÝch th­íc theo ph­¬ng t­¬ng øng cña lç tøc lµ lç
cµng gÇn mÆt thµnh b×nh th× sù co hÑp cµng yÕu ®i, thÝ dô lç 2,3, 4, trªn h×nh 5-3a, cã:
L1 < 3b1 hoÆc L2 < 3b2.

199
 Khi sù co hÑp lµ co hÑp toµn bé, nh­ng kh«ng hoµn thiÖn th× hÖ sè l­u l­îng mk.h.t sÏ
lín h¬n hÖ sè l­u l­îng m øng víi lóc co hÑp toµn bé vµ hoµn thiÖn:
é æωö ù
2
mk.h.t = m ê1 + 0,64ç ÷ ú , (5-7)
êë è Ω ø úû
trong ®ã w lµ diÖn tÝch lç, W lµ diÖn tÝch cã tiÕp xóc víi chÊt láng cña thµnh b×nh trªn ®ã
cã khoÐt lç.
1 1

1
1 2
1
2 2

1 1 Co hÑp
2

1 2
4 2
3 3

1 1
kh«ng co hÑp
a)
b)
H×nh 5-3
§èi víi dßng ch¶y tù do ra khái lç trßn, khi co hÑp toµn bé vµ hoµn thiÖn, th× c¸c trÞ
sè hÖ sè tæn thÊt cña lç z, hÖ sè l­u tèc j, hÖ sè co hÑp e vµ hÖ sè l­u l­îng m vÒ c¬ b¶n lµ
v d
c¸c h»ng sè; ®èi víi lç trßn thµnh máng d ³ 1cm, víi Re = c > 105, H ³ 2m (®èi víi
ν
n­íc) chóng ta cã nh÷ng trÞ sè sau ®©y: z = 0,05 ¸ 0,06 ; e = 0,63 ¸ 0,64; j = 0,97 ¸ 0,98;
m = 0,60 ¸ 0,62, trung b×nh lÊy m = 0,61. Nh÷ng trÞ sè nµy nªn nhí. Ng­êi ta th­êng dïng
lç nhá, thµnh máng ®Ó ®o l­u l­îng.

2. H×nh d¹ng cña dßng ch¶y tù do ra khái lç. Quü ®¹o cña dßng ch¶y ra khái lç khoÐt
trªn thµnh ®øng cã thÓ tÝnh theo c¸ch sau ®©y: ta lÊy träng t©m cña mÆt c¾t co hÑp C-C lµm
gèc täa ®é (h×nh 5-4), l­u tèc trung b×nh ë ®ã lµ vc; ta coi ®­îc r»ng phÇn tö chÊt láng
chuyÓn ®éng theo quü ®¹o cña mét vËt r¾n r¬i cã tèc ®é ban ®Çu vc; ph­¬ng tr×nh cña quü
®¹o chuyÓn ®éng nµy ®∙ ®­îc nghiªn cøu trong c¬ häc chÊt r¾n; nã cã d¹ng:
x = vct ü
ï
1 (5-8)
y = gt 2 ýï
2 þ
trong ®ã vc = j 2gH 0 , t lµ thêi gian cÇn ®Ó phÇn tö chÊt láng ®i tíi ®iÓm (x, y): lo¹i t ë hÖ
(5-8), ta cã:
x2 = 4j2H0y. (5-9)
§ã lµ ph­¬ng tr×nh parab«n vµ quü tÝch dßng ch¶y ra khái lç lµ mét parab«n.

200
 §èi víi lç trßn nhá, khi j = 0,97 th×:
x2 = 3,76 H0y. (5-10)
CÇn chó ý r»ng mÆt c¾t cña dßng ch¶y ra khái lç nhá thµnh máng biÕn ®æi h×nh d¹ng
mét c¸ch liªn tôc, chñ yÕu do møc ®é co hÑp vÒ c¸c ph­¬ng h­íng kh«ng nh­ nhau, ®ång
thêi do t¸c dông cña søc c¨ng mÆt ngoµi. ThÝ dô dßng ch¶y ra khái lç h×nh trßn cã mÆt c¾t
biÕn d¹ng thµnh h×nh elÝp, ra khái lç h×nh vu«ng dßng ch¶y cã mÆt c¾t biÕn thµnh h×nh t¸m
c¹nh, råi h×nh ch÷ thËp; tù lç tam gi¸c, mÆt c¾t dßng ch¶y biÕn thµnh h×nh ch÷ Y (h×nh 5-4b).

a)
b)
H×nh 5-4

§5-3. Dßng ch¶y ngËp, æn ®Þnh, qua lç thµnh máng

Khi ë sau lç cã mÆt tù do cña chÊt láng n»m cao h¬n lç, dßng ch¶y ra khái lç bÞ ngËp,
lóc ®ã ta cã dßng ch¶y ngËp. Cét n­íc t¸c dông b»ng hiÖu sè cét n­íc ë th­îng l­u víi h¹
l­u. Do ®ã, ®èi víi dßng ch¶y ngËp kh«ng cÇn ph©n biÖt lç to lç nhá.
§èi víi dßng ch¶y ngËp æn ®Þnh còng dïng ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy ®Ó t×m c«ng thøc
tÝnh l­u l­îng. Ta lÊy hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 kh¸ c¸ch xa lç, t¹i hai mÆt ®ã dßng ch¶y phï
hîp víi ®iÒu kiÖn ch¶y ®æi dÇn (h×nh 5-5), lÊy mÆt chuÈn lµ mÆt ph¼ng n»m ngang ®i qua
träng t©m O cña lç vµ gi¶ ®Þnh l­u tèc trung b×nh t¹i mÆt c¾t 2-2 cã thÓ bá ®i ®­îc. Ph­¬ng
tr×nh BÐcnuiy viÕt cho mÆt c¾t ­ít 1-1 vµ 2-2 lµ:
p a αv 20 p
h1 + + = h2 + a + hw (5-11)
γ 2g γ

αv 20
trong ®ã: lµ cét n­íc l­u tèc tiÕn gÇn; hw lµ tæng sè tæn thÊt cét n­íc khi chÊt láng
2g
qua lç, tÝnh theo l­u tèc vc t¹i mÆt c¾t co hÑp C-C vµ hÖ sè søc c¶n Sz:
v 2c
hw = å ζ .
2g

201
 Sau khi thu gän ta cã:

αv 20 v 2c
h1 – h 2 +
2g
= åζ 2g
.

hoÆc:
αv 20 v2
H+
2g
= H0 = å ζ 2gc ,
trong ®ã H lµ hiÖu sè cét n­íc cña th­îng vµ h¹ l­u, H = h1 – h2; do ®ã:
1
vc = 2gH 0
åζ
av02
1 2g

h h0
v0 2
h1
c h2
0 vc 0

1 2

H×nh 5-5

1
§Æt = j th× ®­îc:
åζ
vc = j 2gH 0 .
Còng nh­ ë trªn, hÖ sè co hÑp lµ:
ωc
e=
ω
VËy l­u l­îng qua lç bÞ ngËp lµ:

Q = wcvc = ewj 2gH 0 .

hoÆc: Q = mw 2gH 0 , (5-12)

trong ®ã m lµ hÖ sè l­u l­îng cña lç bÞ ngËp, m = ej.

202
 v 2c
Tæn thÊt cét n­íc hw bao gåm tæn thÊt khi qua lç ζ vµ tæn thÊt v× ®ét nhiªn më
2g
(v c - v 2 )2
réng do chç dßng chÊt láng tõ mÆt c¾t co hÑp ch¶y vµo bÓ n­íc ë h¹ l­u ; v× v2 » 0,
2g
v 2c
nªn tæn thÊt ®ét nhiªn më réng b»ng .
2g
v 2c v2
VËy: hw = å ξ = (x + 1) c , (5-13)
2g 2g
1
do ®ã hÖ sè l­u tèc b»ng: j = (5-14)
1+ ξ
Nh­ vËy hÖ sè l­u tèc ë lç bÞ ngËp (5-14) vµ hÖ sè l­u tèc khi ch¶y tù do qua lç (5-3)
b»ng nhau: ë hai tr­êng hîp, hÖ sè co hÑp e kh«ng kh¸c g× nhau, do ®ã c«ng thøc dßng
ch¶y ra khái lç khi ch¶y tù do vµ khi bÞ ngËp gièng nhau ch¼ng nh÷ng vÒ h×nh thøc mµ hÖ
sè l­u l­îng m c¨n b¶n gièng nhau. Kh¸c nhau chñ yÕu ë chç khi ch¶y ngËp H lµ ®é chªnh
cét n­íc th­îng l­u vµ h¹ l­u nÕu kh«ng kÓ ®Õn l­u tèc trung b×nh ë mÆt c¾t th­îng vµ h¹
l­u; cßn khi ch¶y tù do H lµ cét n­íc kÓ tõ träng t©m cña lç.

§5-4. Dßng ch¶y tù do æn ®Þnh qua lç to thµnh máng

av0
2

2g
1

h2 h1 h h

e dh
b

1
H×nh 5-6
ë lç to, cét n­íc t¹i bé phËn trªn vµ bé phËn d­íi cña lç cã trÞ sè kh¸c nhau lín. Ta
ph©n chia mÆt c¾t ­ít cña lç to thµnh nhiÒu gi¶i n»m ngang, cao dh, ë ®ã dßng ch¶y qua
nh÷ng gi¶i vi ph©n Êy ®­îc coi lµ dßng ch¶y qua lç nhá vµ nh­ vËy lç to lµ do nhiÒu lç nhá
hîp l¹i. Ta nghiªn cøu mét thÝ dô: ®ã lµ tr­êng hîp lç to h×nh ch÷ nhËt.
Lç to h×nh ch÷ nhËt réng b, cét n­íc t¸c dông lªn träng t©m cña mét vi ph©n diÖn tÝch
lç to lµ h (h×nh 5-6) vµ gi¶ thiÕt hÖ sè l­u l­îng ®i qua vi ph©n diÖn tÝch ®ã lµ m’. Dïng
c«ng thøc l­u l­îng ch¶y qua lç nhá thµnh máng ta cã:

203
 dQ = m’ 2gh (bdh). (5-15)
L­u l­îng ch¶y qua lç to lµ:
H 02
Q=b ò μ' 2gh dh
H 01

hoÆc:

Q=
2
3
( )
mb 2g H 302/ 2 - H 301/ 2 , (5-16)

trong ®ã m lµ hÖ sè l­u l­îng cña lç to vµ gi¶ ®Þnh b»ng trÞ sè trung b×nh cña v« sè hÖ sè l­u
l­îng m’ cña lç nhá.
Gäi H0 lµ cét n­íc cña träng t©m lç to, vËy:
e æ ö e
H02 = H0 + = H0 çç 1 +÷÷ .
2 è 2H 0
ø
e æ e ö
vµ H01 = H0 – = H0 çç 1 - ÷÷ ,
2 è 2H 0 ø
trong ®ã e lµ ®é cao cña lç.
Thay vµo hÖ thøc (5-16), cã:

2 éæ e ö
3/2
æ e ö
3/ 2 ù

Q= mb 2g H 30 / 2 êçç 1 + ÷÷ - çç 1 - ÷÷ ú (5-17)
3 êëè 2H 0 ø è 2H 0 ø úû

Khai triÓn theo nhÞ thøc Niut¬n sè h¹ng trong ngoÆc vu«ng:

2 éæ 3 e 3 e2 1 e3 ö
Q= mb 2g H 30 / 2 êç 1 + × + × + × ÷-
3 êëçè 2 2 H 0 8 4 H 20 16 8H 30 ÷
ø

æ 3 e 3 e2 1 e3 öù
- ç1 - × + × - × ÷ú
ç 2 2 H 0 8 4 H 20 16 8H 30 ÷ú
è øû

2 é3 e 1 æ e ö
3ù é 1 æ e ö
2ù

Q = mb 2g H 30 / 2 ê × - ×ç ÷÷ ú = μbe 2gH 0 ê1 - ×ç ÷÷ ú
3 êë 2 H 0 64 çè H 0 ø úû êë 96 çè H 0 ø úû

é 1 æ e ö
2ù
Q = mw 2gH 0 ê1 - ×ç ÷÷ ú (5-18)
êë 96 çè H 0 ø úû

trong ®ã w lµ diÖn tÝch lç to.

204
 2
1 æ e ö
V× l­îng ç ÷ rÊt nhá so víi 1 nªn cã thÓ bá ®i. VËy c«ng thøc l­u l­îng ch¶y
96 è H 0 ø
tù do qua lç to thµnh máng h×nh ch÷ nhËt lµ:

Q = mw 2gH 0 (5-19)
Suy luËn theo c¸ch trªn, ®èi víi lç to h×nh trßn ta còng ®i tíi c«ng thøc cã d¹ng gièng
nh­ c«ng thøc (5-19), nh­ng trÞ sè m kh¸c.
ThÝ nghiÖm cña Pav¬lèpski cho nh÷ng trÞ sè m øng dông vµo lç to nh­ sau (b¶ng 5-1).

B¶ng 5-1. HÖ sè l­u l­îng m cña lç to

Lo¹i lç m
- Lç lo¹i trung, dßng ch¶y co hÑp ®Òu ®Æn vÒ mäi ph­¬ng, kh«ng cã tÊm dÉn n­íc: 0,65
- Lç lo¹i to, dßng ch¶y co hÑp ®Òu ®Æn vÒ mäi ph­¬ng, nh­ng lµ co hÑp kh«ng hoµn
thiÖn: 0,70

- Lç khoÐt ë ®¸y, kh«ng co hÑp ë c¹nh ®¸y, sù co hÑp vÒ c¸c ph­¬ng kh¸c cã ¶nh
0,65 ¸ 0,70
h­ëng râ rÖt:
- Lç khoÐt ë ®¸y, kh«ng co hÑp ë c¹nh ®¸y, sù co hÑp vÒ c¸c ph­¬ng kh¸c cã ¶nh
0,70 ¸ 0,75
h­ëng võa ph¶i:
- Lç khoÐt ë ®¸y, kh«ng co hÑp ë c¹nh ®¸y, sù co hÑp ë hai bªn rÊt hßa ho·n: 0,80 ¸ 0,85
- Lç khoÐt ë ®¸y, kh«ng co hÑp ë c¹nh ®¸y, sù co hÑp ë c¸c ph­¬ng kh¸c rÊt bÐ: 0,90

ThÝ dô 1: T×m l­u l­îng qua mét cèng h×nh ch÷ nhËt cã bÒ réng b = 2,5 m, ®é më cña
c¸nh cèng a = 0,8 m, chiÒu s©u ë th­îng l­u h = 2 m (h×nh 5-7).

H×nh 5-7

Gi¶i: Träng t©m cña lç chÞu t¸c dông cña cét n­íc H b»ng:
a 0,8
H=h– =2– = 1,6 m.
2 2

205
 a 0,8
Nh­ vËy tØ sè = = 0,5 > 0,1, ta ph¶i coi lç cèng ®ang xÐt lµ lç to. Theo b¶ng
H 1,6
5-1, ta cã thÓ chän m = 0,85. Víi H0 » H, tÝnh l­u l­îng theo c«ng thøc (5-19), ta ®­îc:

Q = 0,85 ´ 0,8 ´ 2,5 ´ 4,43 ´ 1,6 = 9,8m3/s

§5-5. Dßng ch¶y nöa ngËp, æn ®Þnh, qua lç to thµnh máng

VÊn ®Ò nµy ch­a ®­îc nghiªn cøu ®Çy ®ñ. Trong c¸c s¸ch tham kh¶o cã hai lo¹i
ph­¬ng ph¸p tÝnh l­u l­îng ch¶y qua lç nöa ngËp.

B¶ng 5-2. B¶ng cho trÞ sè cña hÖ sè ngËp s ë trong lç thµnh máng nöa ngËp

H1/H2
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
hn/H2

0 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
0,1 0,99 0,99 0,99 0,99 0,98 0,98 0,98 0,98 0,98 0,97 -
0,2 0,98 0,98 0,97 0,97 0,96 0,96 0,95 0,95 0,94 - -
0,3 0,97 0,96 0,96 0,95 0,93 0,92 0,91 0,91 - - -
0,4 0,96 0,95 0,93 0,92 0,90 0,88 0,87 - - - -
0,5 0,94 0,92 0,90 0,87 0,84 0,82 - - - - -
0,6 0,91 0,89 0,85 0,80 0,76 - - - - - -
0,7 0,86 0,82 0,76 0,68 - - - - - - -
0,8 0,78 0,71 0,58 - - - - - - - -
0,9 0,62 0,43 - - - - - - - - -
1,0 0,00 - - - - - - - - - -

Mét ph­¬ng ph¸p lµ chia thµnh hai bé phËn:

1. Mét bé phËn trªn tÝnh theo ch¶y tù do, l­u l­îng lµ Q1;
2. Mét bé phËn d­íi tÝnh theo ch¶y ngËp, l­u l­îng lµ Q2;
Sau ®ã tÝnh Q theo:

Q = Q1 + Q2.

Mét ph­¬ng ph¸p kh¸c do Pav¬lèpski ®Ò nghÞ lµ

dïng c«ng thøc: H×nh 5-8

Q = smw 2gH 0 (5-20)

206
 αv 20
trong ®ã s lµ hÖ sè ngËp; m lµ hÖ sè l­u l­îng khi ch¶y kh«ng ngËp; H0 = H + , H lµ ®é
2g
chªnh mùc n­íc ë th­îng l­u vµ h¹ l­u. TrÞ sè cña s t×m b»ng ph­¬ng ph¸p thÝ nghiÖm
æH h ö H - H1
xem ë b¶ng (5-2), s = f çç 1 , n ÷÷ . Trong nhiÒu tr­êng hîp, nÕu hn £ 2 , cã thÓ tÝnh
è H2 H2 ø 2
nh­ dßng ch¶y kh«ng ngËp.

§5-6. Dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh qua lç nhá thµnh máng

Khi dßng ch¶y qua lç mµ mÆt chÊt láng thay ®æi trong b×nh chøa th× sinh ra dßng
ch¶y kh«ng æn ®Þnh. Dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p cña
thñy lùc. ë ®©y chØ nghiªn cøu dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh khi ®é cao cña mÆt chÊt láng
trong b×nh chøa thay ®æi tõ tõ tøc lµ trong thêi gian rÊt ng¾n, cã thÓ coi lµ mÆt n­íc c¨n b¶n
kh«ng thay ®æi; nh­ vËy trong thêi gian rÊt ng¾n cã thÓ øng dông c«ng thøc ch¶y æn ®Þnh
qua lç nhá thµnh máng. Sau ®©y ta nghiªn cøu mÊy tr­êng hîp ®¬n gi¶n.
Ta gäi Q = f1(t) lµ l­u l­îng ch¶y qua lç ra khái b×nh chøa, q = f2(t) lµ l­u l­îng ch¶y
vµo b×nh chøa; h = f3(t) lµ cét n­íc ®èi víi träng t©m lç vµ W = f4(h) lµ diÖn tÝch mÆt tù do
trong b×nh chøa. L­u l­îng ch¶y qua lç tÝnh theo: Q = mw 2gh 0 .

Ta chia kho¶ng thêi gian lín T ra nhiÒu thêi ®o¹n v« cïng nhá dt, øng víi mçi thêi
®o¹n, cét n­íc t¸c dông h0 coi nh­ kh«ng ®æi, do ®ã trong thêi ®o¹n dt, thÓ tÝch chÊt láng
ch¶y ra khái b×nh chøa Qdt, thÓ tÝch ch¶y vµo b×nh chøa lµ qdt vµ thÓ tÝch t¨ng lªn hoÆc
gi¶m ®i trong b×nh chøa lµ Wdh.
Ta quy ­íc r»ng l­u l­îng ch¶y vµo b×nh chøa lµ sè d­¬ng (q > 0) vµ ch¶y ra khái
b×nh lµ sè ©m (Q < 0). Tæng sè ®¹i sè thÓ tÝch chÊt láng ch¶y vµo vµ ch¶y ra b»ng sù biÕn
thiªn thÓ tÝch cña b×nh chøa trong thêi ®o¹n ®ang xÐt:
qdt – Qdt = Wdh,
do ®ã:
Ωdh
dt = (5-21)
q-Q
Ph­¬ng tr×nh vi ph©n nµy cho phÐp ta gi¶i quyÕt c¸c bµi to¸n dßng ch¶y kh«ng æn
®Þnh qua lç, kÕt hîp víi nh÷ng ph­¬ng tr×nh cho biÕt quy luËt cô thÓ cña q, Q vµ W.
Ta xÐt 3 tr­êng hîp riªng sau ®©y:
1. MÆt n­íc th­îng l­u biÕn ®æi, dßng ch¶y tù do qua lç nhá
Gi¶ thiÕt lµ chÊt láng ch¶y qua lç nhá vµo kh«ng khÝ, ta ph¶i tÝnh thêi gian T1-2 cÇn
thiÕt ®Ó mùc n­íc trong b×nh tõ vÞ trÝ 1-1 ®Õn vÞ trÝ 2-2 (h×nh 5-9).

207
 Bµi to¸n nµy cã thÓ gi¶i ®­îc trong tr­êng hîp q ¹ 0. Tuy nhiªn ®Ó gi¶n ®¬n viÖc
tr×nh bµy, ta gi¶ thiÕt r»ng q = 0.
Ta cã thÓ viÕt l¹i ph­¬ng tr×nh (5-21) nh­ sau:
Ωdh
dt = (5-22)
-mw 2gh 0
TÝch ph©n ph­¬ng tr×nh (5-22) tõ h0 = H01 ®Õn h0 = H02, ta tÝnh ra ®­îc thêi gian T1-2:
H 02
Ωdh
T1-2 = ò -μω 2gh 0
H 01

Bµi to¸n cã thÓ gi¶i hoµn toµn nÕu biÕt râ biÓu thøc to¸n häc cña hµm sè W = f4(h) vµ
Ωdh
nÕu tÝnh ra ®­îc tÝch ph©n ò h0
.

§Ó ®¬n gi¶n viÖc tÝnh to¸n, gi¶ thiÕt r»ng W = const, (h×nh 5-9) vµ kh«ng cÇn tÝnh l­u
tèc tiÕn gÇn v0 (v0 » 0), tøc lµ coi h0 » h, ta ®¹t ®­îc kÕt qu¶ sau ®©y:
H 02
Ω dh 2Ω
T1-2 =
-μω 2g
ò h
=
μω 2g
( H1 - H 2 ) . (5-23)
H 01

NÕu H2 = 0 th× c«ng thøc (5-23) thµnh:

2Ω H 1
T1-2 = , (5-24)
μω 2g
hoÆc:
2ΩH 1
T1-2 = . (5-24’)
μω 2gH 1
Trong c«ng thøc (5-24’), WH1 lµ thÓ tÝch chÊt láng ch¶y ra khái b×nh chøa, cßn
μω 2gH 1 lµ l­u l­îng qua lç d­íi cét n­íc H1 gi÷ kh«ng ®æi. VËy c«ng thøc (5-24’) biÓu
thÞ thêi gian cÇn cho chÊt láng, d­íi t¸c dông cña cét n­íc H1 kh«ng ®æi, sÏ ch¶y ra khái lç
mét thÓ tÝch lµ 2WH1. Do ®ã cã thÓ kÕt luËn r»ng: khi cét n­íc thay ®æi, thêi gian cÇn ®Ó
th¸o c¹n b×nh chøa cã tiÕt diÖn h×nh trô b»ng hai lÇn thêi gian cÇn thiÕt ®Ó th¸o ra mét thÓ
tÝch t­¬ng ®­¬ng nh­ng d­íi t¸c dông cña cét n­íc kh«ng ®æi.
NÕu b×nh chøa kh«ng ph¶i lµ h×nh trô mµ cã h×nh d¹ng bÊt kú, thÝ dô trong tr­êng hîp
hå chøa, th× trªn c¬ së x¸c ®Þnh ®­îc W = f(h) (ch¼ng h¹n x¸c ®Þnh b»ng c¸ch tr¾c ®¹c ®Þa
h×nh), ta tÝnh ra ®­îc nh÷ng thêi ®o¹n Dt theo (5-22) víi nh÷ng Dh t­¬ng øng (chän Dh ®ñ
nhá ®Ó coi W nh­ lµ h»ng sè):
ΩDh
Dt =
μω 2gh
vµ cã ®­îc: T = å Dt .

208
2. MÆt n­íc th­îng l­u kh«ng ®æi, mÆt n­íc h¹ l­u thay ®æi (h×nh 5-10)
Ta ph¶i tÝnh thêi gian T1-2 cÇn thiÕt ®Ó mùc n­íc ë h¹ l­u d©ng tõ vÞ trÝ 1-1 ®Õn vÞ trÝ
2-2. ViÕt l¹i ph­¬ng tr×nh (5-21), trong ®ã, ®èi víi b×nh chøa h¹ l­u mµ nãi, ta cã:

Q = 0, q = mw 2g(H 1 - h)

V0
2 v02
2g 2g
1 1
dh
2 2
h1 dh
2 2 h1
h h2
1 1
h2 h
w h2
0 0
w

H×nh 5-9 H×nh 5-10

Do dã:
Ωdh
dt = (5-25)
μω 2g(H 1 - h)

TÝch ph©n (5-25) tõ h = H '2 ®Õn h = H2, ta cã ®­îc thêi gian T1-2 ph¶i t×m:
H2
Ωdh
T1-2 = ò μω 2g(H1 - h)
(5-26)
H '2

§Ó ®¬n gi¶n viÖc tr×nh bµy, gi¶ thiÕt W = const (h×nh 5-10), ta cã:
H'2

( )
H2
Ω dh Ω dh (H1 - h) Ω
T1-2 =
μω 2g
ò (H1 - h)
=
μω 2g
ò (H1 - h)
=
μω 2g
H1 - H 2' - H1 - H 2
H'2 H2

Gi¶ thiÕt lóc ban ®Çu th¸o n­íc vµo h¹ l­u H '2 = 0 vµ ta ®Ó cho mùc n­íc h¹ l­u
lªn ngang mùc n­íc th­îng l­u tøc lµ H2 = H1 th× thêi gian cÇn thiÕt cho ®Çy b×nh chøa h¹
l­u b»ng:

2Ω H 1 2ΩH 1
T1-2 = = (5-27)
μω 2g μω 2gH 1

So s¸nh (5-27) vµ (5-24’), ta thÊy r»ng: cïng ë ®iÒu kiÖn H1 vµ W nh­ nhau, thêi gian
cÇn ®Ó th¸o c¹n vµ ch¶y ®Çy b×nh chøa hoµn toµn gièng nhau.

209
3. MÆt n­íc th­îng vµ h¹ l­u ®Òu thay ®æi (h×nh 5-11)

d b
a 1

h2 h h1
d 2
1

w 2

W1 W2

H×nh 5-11

Ta cã hai b×nh chøa A vµ B th«ng nhau b»ng lç cã diÖn tÝch w, cét n­íc trªn lç ë b×nh
A lµ z1, ë b×nh B lµ z2; khi n­íc ch¶y qua lç th× mÆt tù do ë A h¹ xuèng vµ mÆt tù do ë B
t¨ng lªn, do ®ã ®é chªnh cét n­íc z1 – z2 = h t¸c dông vµo lç còng gi¶m dÇn cho ®Õn khi
mùc n­íc ë hai b×nh chøa cao b»ng nhau, th× chÊt láng kh«ng ch¶y qua lç n÷a. Ta t×m thêi
gian T1-2 cÇn thiÕt ®Ó cho mùc n­íc ë A vµ B ngang nhau.
§øng vÒ phÝa mét b×nh, thÝ dô b×nh B mµ nãi, th× c«ng thøc (5-21) viÕt thµnh (®èi víi
b×nh B, chØ cã l­u l­îng vµo tøc q ¹ 0, kh«ng cã l­u l­îng ra tøc Q = 0):
Ω 2 dz 2
dt = (5-28)
μω 2g(z1 - z 2 )
V× h = z1 – z2, c«ng thøc (5-28) viÕt thµnh:
Ω 2 dz 2
dt = . (5-29)
μω 2gh
ThÓ tÝch chÊt láng bít ®i ë b×nh A b»ng thÓ tÝch chÊt láng t¨ng lªn ë b×nh B, trong
cïng mét thêi gian:
– W1dz1 = W2dz2. (5-30)
V× z1 gi¶m ®i khi t t¨ng lªn, do ®ã dz1 lµ sè ©m, nªn ph¶i ®Æt dÊu (-) tr­íc dz1 ®Ó vÕ
tr¸i ®¼ng thøc (5-30) thµnh sè d­¬ng.
Nh­ vËy:
Ω2
– dz1 = dz 2 . (5-31)
Ω1
Ta l¹i cã:
æΩ ö Ω + Ω2
dh = dz1 - dz2 = - çç 2 + 1÷÷dz 2 = - 1 dz 2 .
è Ω1 ø Ω1

210
 Tõ ®ã rót ra:
Ω1
dz2 = - dh .
Ω1 + Ω 2
Thay trÞ sè dz2 trªn vµo (5-29), ta ®­îc:
Ω1Ω 2 dh
dt = - × .
Ω1 + Ω 2 μω 2gh
§Ó ®¬n gi¶n viÖc tÝnh to¸n, gi¶ thiÕt W1 = const, W2 = const, nh­ vËy cã thÓ tÝch ph©n
(khi t = t1, h = H1; khi t = t2, h = H2):
t2 H2
ΩΩ 1 dh
T1-2 = ò dt = - 1 2 × ò ,
t1
Ω1 + Ω 2 μω 2g H1 h

Ω 1Ω 2 1
T1-2 = × 2( H1 - H 2 ) . (5-32)
Ω1 + Ω 2 μω 2g

Gi¶ thiÕt lóc t = t2, H2 = 0 tøc lµ mùc n­íc hai b×nh ngang nhau, c«ng thøc (5-32)
viÕt thµnh:
2Ω1Ω 2 H1
T1-2 = × (5-33)
Ω1 + Ω 2 μω 2g
NÕu tiÕt diÖn cña mét b×nh rÊt lín so víi b×nh kia th× c«ng thøc (5-33) trë thµnh (5-27):

2Ω H
T1-2 = .
μω 2g

§5-7. Dßng ch¶y qua vßi

Vßi lµ mét ®o¹n èng ng¾n, g¾n vµo lç thµnh máng, cã ®é dµi kho¶ng vµi lÇn ®­êng
kÝnh lç; chÊt láng ch¶y qua vßi th­êng sinh ra co hÑp ë chç vµo vßi, sau ®ã më réng ra vµ
ch¶y ®Çy vßi. Kho¶ng kh«ng gian gi÷a mÆt ngoµi dßng ch¶y t¹i chç co hÑp vµ mÆt thµnh
vßi lµ mét khu n­íc xo¸y, ¸p lùc nhá h¬n ¸p lùc kh«ng khÝ nªn ë ®ã h×nh thµnh ch©n
kh«ng. TrÞ sè ch©n kh«ng lín nhá tïy theo cét n­íc t¸c dông vµo vßi. V× trong vßi cã sinh
ra ch©n kh«ng nªn l­u l­îng cña vßi th«ng th­êng lín h¬n l­u l­îng cña lç; ®ã lµ ®Æc tÝnh
c¬ b¶n cña vßi; chó ý r»ng vßi chØ cã ®Æc tÝnh trªn, khi chÊt láng ch¶y ®Çy vßi.
Ng­êi ta th­êng ph©n vßi lµm ba lo¹i:
1. Vßi h×nh trô trßn: tïy theo vÞ trÝ g¾n vßi mµ chia vßi lµm vßi trô trßn g¾n ngoµi
(h×nh 5-12a), vßi trô trßn g¾n trong (h×nh 5-12b).
2. Vßi h×nh nãn: h×nh nãn cã thÓ më réng hoÆc thu hÑp theo ph­¬ng ch¶y; tõ ®ã cã
thÓ chia lµm vßi h×nh nãn më réng (h×nh 5-12c) vµ h×nh nãn thu hÑp (h×nh 5-12d).

211
 3. Vßi h×nh ®­êng dßng (h×nh 5-12e).

H×nh 5-12

av02 Vßi h×nh trô trßn g¾n ngoµi (h×nh 5-13)

pa 2g
cßn gäi lµ vßi Venturi - lµ mét èng th¼ng h×nh
1 1 trô trßn, dµi l = (3 ¸ 4) d, d lµ ®­êng kÝnh vßi.
Ta gäi cét n­íc t¹i träng t©m mÆt c¾t ngang cña
h0 h vßi lµ H. Ta lÊy mÆt c¾t 1-1 ®i qua mÆt tù do
2 trong b×nh chøa vµ mÆt c¾t 2-2 t¹i chç ra cña vßi,
c mÆt chuÈn lµ mÆt n»m ngang ®i qua träng t©m
pa
vc cña 2-2. ViÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho mét
0 v
c
®iÓm ë 1-1 vµ cho ®iÓm träng t©m cña 2-2:
l
2 p a αv 20 p a α 2 v 2
H+ + = + + h w , (5-34)
H×nh 5-13 γ 2g γ 2g

trong ®ã v lµ l­u tèc trung b×nh t¹i mÆt c¾t 2-2; ®Æt:

αv 20
H0 = H +
2g
ta cã:
α2 v2
H0 = + hw
2g
Tæn thÊt n¨ng l­îng hw do: tæn thÊt ë thµnh lç tÝnh theo l­u tèc vc t¹i mÆt c¾t co hÑp:
v 2c v2
z1 ; tæn thÊt v× dßng n­íc tù mÆt co hÑp ®ét nhiªn më réng ®Ó ch¶y ra ®Çy vßi: ζ 2
2g 2g
l v2
vµ tæn thÊt däc ®­êng: λ . VËy:
d 2g

v 2c v2 l v2
hw = ζ 1 + ζ2 +λ . (5-35)
2g 2g d 2g

212
 Ta biÕt r»ng hÖ sè søc c¶n v× më réng ®ét ngét lµ:
2 2
æ ω ö æ1 - ε ö
ζ 2 = çç - 1 ÷÷ = ç ÷ ,
è ωc ø è ε ø
v
e lµ hÖ sè co hÑp, wc lµ diÖn tÝch mÆt c¾t co hÑp; v× v cwc = vw, do ®ã vc = .
ε
Thay c¸c trÞ sè trªn vµo (5-35), ta cã:
éζ æ1- ε ö
2
l ù v2
h w = ê 12 + ç ÷ + λ ú ,
êë ε è ε ø d ú 2g
û
do ®ã:
é ζ æ1- ε ö
2
1 ù v2
H 0 = êα 2 + 12 + ç ÷ +λ ú
êë ε è ε ø d ú 2g
û
tøc:
1
v= × 2gH 0
2
æ1- ε ö
ζ1 l
α2 + 2 + ç ÷ +λ
ε è ε ø d

lÊy a2 = 1 vµ ®Æt:
1
=φ (5-36)
2
ζ1 æ1- ε ö l
α2 + 2
+ç ÷ +λ
ε è ε ø d

th× v = φ 2gH 0 . (5-37)

Cuèi cïng, c«ng thøc l­u l­îng viÕt ®­îc d­íi d¹ng:
Q = vw = jw 2gH 0 = mw 2gH 0 . (5-38)
Dßng ch¶y ra khái vßi, t¹i n¬i ra kh«ng cã hiÖn t­îng co hÑp, v× thÕ, hÖ sè co hÑp t¹i
lç ra cña vßi b»ng 1; nh­ vËy hÖ sè l­u tèc j vµ hÖ sè l­u l­îng m cña vßi b»ng nhau.
l
Tõ hÖ thøc (5-36) vµ (5-38) cã thÓ thÊy: khi dé dµi l cña vßi t¨ng lªn th× l
còng
d
t¨ng theo, kÕt qu¶ lµm m gi¶m ®i, vµ ng­îc l¹i l ng¾n th× m t¨ng; nh­ng l ph¶i ng¾n cã
giíi h¹n v× ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña vßi lµ khu vùc ch©n kh«ng kh«ng bÞ ph¸ ho¹i; nÕu vßi
qu¸ ng¾n th× dßng ch¶y trë thµnh qua lç, m còng gi¶m. Ng­êi ta nghiªn cøu ra r»ng m lín
nhÊt khi ®é dµi l cña vßi lµ l = (3 ¸ 4)d. èng ng¾n nh­ vËy míi gäi lµ vßi.

213
 l
Theo tµi liÖu vÒ ch¶y qua lç: z1 = 0,06, e = 0,64, lÊy = 3 vµ l = 0,02 th× theo
d
(5-36) cã thÓ t×m ra m = j = 0,82.
NÕu so s¸nh c«ng thøc l­u l­îng ch¶y qua vßi (5-38) vµ c«ng thøc l­u l­îng ch¶y
qua lç (5-4) ta thÊy hai c«ng thøc hoµn toµn gièng nhau, hai c«ng thøc Êy kh¸c nhau chñ
yÕu ë trÞ sè cña hÖ sè l­u l­îng: mlç » 0,61, mvßi = 0,82. Nh­ vËy mvßi gÊp 1,34 lÇn mlç .
NÕu trong c«ng thøc vÒ hÖ sè l­u tèc cña vßi (5-36), ta thay e = 0,64, l = 0,02,
l
a2 = 1, th× muèn cho m = j = 0,61, ta ph¶i cã » 55. VËy l­u l­îng qua mét èng dµi b»ng
d
55 lÇn ®­êng kÝnh èng vÉn b»ng l­u l­îng qua lç. NÕu èng ng¾n h¬n th× l­u l­îng lín h¬n.
TiÕp ®©y lµ tÝnh trÞ sè ch©n kh«ng trong vßi. Ta lÊy mÆt c¾t 1-1 vµ c-c (h×nh 5-13) råi
viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy:

p a αv 20 p c α c v 2c
H+ + = + + h' w (5-39)
γ 2g γ 2g

trong ®ã: pc lµ ¸p lùc t¹i mÆt c¾t co hÑp c-c, h 'w lµ tæn thÊt cét n­íc tõ 1-1 ®Õn c-c tøc lµ tæn
v 2c αv 20 v
thÊt qua lç ζ 1 ; gäi H0 = H + vµ = vc, ®ång thêi lÊy ac = 1, thay c¶ vµo (5-39),
2g 2g ε
sau khi thu gän cã:
2
p a - p c æ 1 ζ1 ö v
= ç 2 + 2 ÷ - H0
γ èε ε ø 2g
v2
Gäi hc.k lµ ®é cao ch©n kh«ng vµ tõ (5-37) rót ra: = j2H0, ta thay vµo biÓu
2g
thøc trªn:
pa - pc é ù
2
æφö
hck = = ê(1 + ζ1 )ç ÷ - 1ú H 0
γ êë èεø úû
víi: z1 = 0,06, e = 0,64, m = j = 0,82, ta cã:
hck = 0,75H0. (5-40)
HÖ thøc (5-40) cho thÊy ®é cao ch©n kh«ng trong vßi phô thuéc H vµ cã trÞ sè
kh¸ lín.
§Ó thÊy râ thªm t¸c dông cña ch©n kh«ng trong vßi ®èi víi l­u l­îng cña vßi tõ
(5-39) ta viÕt:

α c v 2c αv 2 p - p c
+ h' w = H + 0 + a
2g 2g γ

214
 v 2c
V× h'w = ζ1 , trong ®ã z1 lµ tæn thÊt ch¶y qua lç, ta viÕt:
2g

v 2c
(ac + z1) = H0 + hck,
2g

hoÆc víi ac = 1 vµ tõ (5-3) ta viÕt ®­îc:

1
vc = 2g(H 0 + h ck ) = φ lç 2g(H 0 + h ck )
1 + ζ1

do ®ã:

Q = vcwc = vc e wlç = e jlç wlç 2g(H 0 + h ck ) = mlç wlç 2g(H 0 + h ck ) (5-41)

Râ rµng lµ so víi c«ng thøc l­u l­îng qua lç (5-5), c«ng thøc (5-41) cho thÊy Qvßi > Qlç,
do t¸c dông cña ch©n kh«ng.
Ta thÊy r»ng nÕu t¨ng H0 th× ®é cao ch©n kh«ng hck t¨ng lªn; do ®ã l­u l­îng còng
t¨ng lªn; nh­ng ta kh«ng thÓ tïy tiÖn t¨ng H0 ®­îc v× trÞ sè ch©n kh«ng cã giíi h¹n, x¸c
®Þnh bëi trÞ sè ¸p lùc bèc h¬i; nÕu ch©n kh«ng trong vßi qu¸ lín, tøc lµ ¸p suÊt tuyÖt ®èi ë
khu ch©n kh«ng qu¸ nhá, th× cã kh¶ n¨ng kh«ng khÝ bªn ngoµi chui qua lç ra cña vßi mµ ®i
vµo khu ch©n kh«ng vµ ph¸ ho¹i ch©n kh«ng. Muèn vßi lµm viÖc ®­îc th× trÞ sè ch©n kh«ng
trong vßi kh«ng ®­îc lín h¬n trÞ sè ch©n kh«ng giíi h¹n, tÝnh b»ng 7 m; theo (5-40) th× cét
n­íc cã t¸c dông cña vßi H 0 kh«ng ®­îc lín h¬n giíi h¹n:

7
H0gh = = 9 m.
0,75

Do ®ã hai ®iÒu kiÖn ®Çy ®ñ cho vßi h×nh trô trßn g¾n ngoµi cã thÓ lµm viÖc ®­îc b×nh
th­êng vµ æn ®Þnh lµ:
1) l = (3 ¸ 4) d,
2) hck £ 7 m hoÆc H0 £ 9 m.
Dïng vßi h×nh trô g¾n ngoµi, ta cã thÓ
t¨ng l­u l­îng ®­îc 32% so víi dïng lç nhá
thµnh máng.
ThÝ dô: §Ó tho¸t n­íc qua mét c¸i ®Ëp, ng­êi
ta ®Æt mét èng ng¾n h×nh trô trßn (h×nh 5-14) cã
®­êng kÝnh d = 1,0 m, dµi l = 4,0 m, t©m èng ë H×nh 5-14
c¸ch mÆt n­íc th­îng l­u H =3 m. TÝnh l­u l­îng.

215
 Gi¶i: V× l = 4d nªn ta cã thÓ coi èng ng¾n ®ã nh­ vßi h×nh trô trßn g¾n ngoµi. HÖ sè
l­u l­îng cña vßi b»ng m = 0,82.
Theo (5-38) ta cã:

π
Q = mw 2gH = 0,82 ´ ´ 12 ´ 4,43 3 = 4,35 m3/s.
4

V× H = 3,0 m < H0gh = 9 m nªn ch©n kh«ng trong vßi ®­îc b¶o ®¶m kh«ng bÞ ph¸ ho¹i.
C¸c lo¹i vßi kh¸c: Mçi lo¹i vßi cã ®Æc tÝnh riªng. Vßi h×nh trô trßn g¾n trong, cßn gäi
lµ vßi Boãc®a (h×nh 5-12b) cã khu vùc ch©n kh«ng víi l > 3d, cã tæn thÊt nhiÒu h¬n vßi
Venturi. So víi lç nhá thµnh máng, vßi nµy t¨ng l­u l­îng ®­îc 15%. Vßi h×nh nãn më
réng (h×nh 5-12c) gièng nh­ vßi h×nh trô trßn, còng sinh ra ch©n kh«ng ë mÆt c¾t co hÑp vµ
trÞ sè ch©n kh«ng t¨ng lªn khi gãc cña h×nh nãn t¨ng lªn; nã cã n¨ng lùc cho mét l­îng
n­íc t­¬ng ®èi lín ch¶y qua, nh­ng l­u tèc t¹i lç ra t­¬ng ®èi nhá. Do ®ã, vßi h×nh nãn më
réng dïng cho chç nµo cÇn ch©n kh«ng lín, thÝ dô nh­: b¬m phun, thang m¸y thñy lùc
v.v... vµ dïng cho chç nµo cÇn l­u tèc ë lç ra t­¬ng ®èi nhá, thÝ dô: khÝ cô lµm m­a nh©n
t¹o. Vßi h×nh nãn thu hÑp (h×nh 5-12d) dïng ®Ó t¨ng l­u tèc ë lç ra, do ®ã t¹o nªn dßng tia
cã ®éng n¨ng lín, thÝ dô: dïng lµm vßi phun trong m¸y ®µo ®Êt thñy lùc, lµm vßi phun
trong m¸y tuabin thñy lùc kiÓu xung kÝch, lµm vßi phun ch÷a ch¸y. Vßi h×nh ®­êng dßng
(h×nh 5-12e) cã søc c¶n nhá nhÊt, cho nªn cã hÖ sè l­u l­îng to nhÊt vµ dßng tia ë lç ra cã
®éng n¨ng lín nhÊt.
Ta cã thÓ so s¸nh ®éng n¨ng cña dßng ch¶y ra khái lç vµ ra khái c¸c lo¹i vßi.
L­u l­îng qua lç, vßi, nh­ ®∙ biÕt, biÓu thÞ bëi:

Q = mw 2gH 0 ;

L­u tèc qua lç, vßi biÓu thÞ bëi:

v = j 2gH 0 .

§éng n¨ng cña dßng ch¶y ra khái lç, vßi tÝnh bëi:

mv 2 γQ v 2 γmω
E= = × = 2gH 0 j2. 2gH0 = mj2gwH0 2gH 0 .
2 g 2 2g

VËy víi nh÷ng trÞ sè g, w, H0 b»ng nhau th× kh¶ n¨ng tho¸t n­íc vµ ®éng n¨ng cña
dßng ch¶y qua lç, vßi phô thuéc m vµ mj2. Tõ nh÷ng trÞ sè ghi trong b¶ng 5-3, ta thÊy muèn
cã dßng ch¶y mang ®éng n¨ng lín, ta dïng vßi h×nh nãn thu hÑp vµ vßi h×nh ®­êng dßng,
hoÆc cã thÓ dïng lç nhá thµnh máng; muèn cã dßng mang ®éng n¨ng nhá, ta dïng vßi h×nh
nãn më réng.

216
 B¶ng 5-3. B¶ng so s¸nh n¨ng lùc c«ng t¸c cña lç thµnh máng vµ c¸c lo¹i vßi

HÖ sè HÖ sè HÖ sè HÖ sè
Lo¹i vßi vµ lç tæn thÊt co hÑp l­u tèc l­u l­îng mj2
z e j m

Lç trßn thµnh máng 0,06 0,64 0,97 0,62 0,583

Vßi trô trßn g¾n ngoµi 0,50 1,0 0,82 0,82 0,551
Vßi trô trßn g¾n trong 1,0 1,0 0,707 0,707 0,358
Vßi h×nh nãn më réng
4,0 ~ 3,0 1,0 0,45 - 0,50 0,45 - 0,50 0,091
(q = 5o ¸ 7o)
Vßi h×nh nãn thu hÑp
0,09 0,98 0,96 0,94 0,894
(q = 13o24’)
Vßi h×nh ®­êng dßng 0,06 1,0 0,98 0,98 0,913

Chó ý: C¸c trÞ sè trong b¶ng lµ nãi cho mÆt c¾t lç ra cña vßi.

B - dßng tia

§5-8. Ph©n lo¹i, tÝnh chÊt dßng tia

1. §Þnh nghÜa: Dßng chÊt láng cã kÝch th­íc h÷u h¹n, kh«ng bÞ giíi h¹n bëi nh÷ng thµnh
r¾n, chuyÓn ®éng trong m«i tr­êng chÊt láng cïng lo¹i hoÆc kh¸c lo¹i, ®­îc gäi lµ dßng tia.
Ng­êi ta ph©n biÖt dßng tia ngËp vµ dßng tia kh«ng ngËp.
Dßng tia ngËp lµ dßng tia chuyÓn ®éng trong m«i tr­êng chÊt láng cïng lo¹i hoÆc
trong kh«ng gian ®Çy n­íc. ThÝ dô: dßng n­íc tõ nh÷ng vßi ®Æt ngÇm d­íi mÆt n­íc trong
s«ng phun ra ®Ó khuÊy nh÷ng phï sa l¾ng ®äng.
Dßng tia kh«ng ngËp lµ dßng tia chuyÓn ®éng trong m«i tr­êng khÝ. ThÝ dô: nh÷ng
dßng tia cña vßi ch÷a ch¸y, cña m¸y phun m­a, cña c¸c èng phun.
Dßng tia ngËp ®∙ ®­îc nghiªn cøu t­¬ng ®èi nhiÒu so víi dßng tia kh«ng ngËp.
Tr¹ng th¸i ch¶y trong dßng tia cã thÓ lµ ch¶y tÇng hoÆc ch¶y rèi, nh­ng th­êng
gÆp trong thùc tÕ lµ tr¹ng th¸i ch¶y rèi. D­íi ®©y ta chØ ®Ò cËp ®Õn tr¹ng th¸i ch¶y rèi cña
dßng tia.
2. Dßng tia ngËp: Dßng tia, ch¶y vµo m«i tr­êng chÊt láng cïng lo¹i hoÆc trong n­íc, do
®ã ma s¸t víi chÊt láng xung quanh mµ më réng dÇn ra råi tiªu tan vµo m«i tr­êng chÊt
láng. Trong qu¸ tr×nh dßng tia më réng, nh÷ng phÇn tö chÊt láng ë m«i tr­êng kh«ng
chuyÓn ®éng, tiÕp xóc víi dßng tia, bÞ l«i ®i theo; do ®ã mét khèi l­îng chÊt láng nhÊt ®Þnh
bÞ thu hót vµo chuyÓn ®éng.

217
 MÆt c¾t qu¸ ®é

MÆt c¾t ®Çu

§o¹n ®Çu §o¹n c¬ b¶n

0
§iÓm cùc
Khu lâi
§­êng ph©n chia
Khu tÇng biªn giíi

H×nh 5-15

CÊu t¹o cña dßng tia, dùa vµo sù ph©n tÝch ®å ph©n bè l­u tèc trªn nh÷ng mÆt c¾t
ngang cña dßng tia, bao gåm (h×nh 5-15):
a) Khu lâi hoÆc khu tèc ®é kh«ng ®æi, b¾t ®Çu tõ mÆt c¾t ®Çu ë miÖng vßi, nhá dÇn vµ
kÕt thóc ë mÆt c¾t t¹i ®ã chØ cã tèc ®é ë trôc dßng tia b»ng tèc ®é u0 t¹i mÆt c¾t ®Çu; trong
ph¹m vi khu lâi, tèc ®é mäi ®iÓm ®Òu b»ng u0. §­êng giíi h¹n khu lâi lµ ®­êng nèi c¸c
®iÓm giíi h¹n cña miÒn cã tèc ®é kh«ng ®æi b»ng u0. ThÝ nghiÖm chøng minh r»ng ®­êng
giíi h¹n nµy lµ mét ®­êng th¼ng.
b) Khu tÇng biªn giíi lµ khu cã tèc ®é liªn tôc biÕn ®æi cho tíi n¬i cã tèc ®é b»ng
kh«ng. §­êng nèi c¸c ®iÓm tèc ®é b»ng kh«ng lµ ®­êng ph©n chia; ®­êng ph©n chia nµy
còng cã tÝnh chÊt cña ®­êng ph©n chia ®∙ ®­îc miªu t¶ ë §4-6. ThÝ nghiÖm chøng tá ®­êng
ph©n chia lµ mét ®­êng th¼ng: trªn thùc tÕ cã sù trao ®æi nh÷ng phÇn tö chÊt láng b»ng
m¹ch ®éng gi÷a khu tÇng biªn giíi vµ m«i tr­êng chÊt láng xung quanh ®­êng ph©n chia.

Theo chiÒu dµi cña dßng tia, cã thÓ chia lµm hai ®o¹n:
a) §o¹n ®Çu, tõ mÆt c¾t ®Çu ®Õn mÆt c¾t qu¸ ®é tøc lµ mÆt c¾t kÕt thóc khu lâi; trong
ph¹m vi hai ®­êng ph©n chia ë ®o¹n ®Çu, cã hai khu: khu lâi vµ khu tÇng biªn giíi.
b) §o¹n c¬ b¶n, tõ mÆt c¾t qu¸ ®é trë ®i, trong ph¹m vi hai ®­êng ph©n chia, ®o¹n c¬
b¶n chØ bao gåm tÇng biªn giíi; tèc ®é t¹i trôc dßng tia gi¶m dÇn.

Giao ®iÓm cña hai ®­êng ph©n chia gäi lµ ®iÓm cùc cña dßng tia.
VÒ tÝnh chÊt ®Þnh l­îng cña dßng tia, cã thÓ nªu lªn mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu chñ
yÕu nh­ sau:
a) VÒ sù biÕn thiªn cña tèc ®é trªn trôc dßng tia. Trong ®o¹n ®Çu, tèc ®é gi÷ kh«ng
®æi vµ b»ng tèc ®é u0 t¹i mÆt c¾t ®Çu: trong ®o¹n c¬ b¶n, thÝ nghiÖm chøng tá r»ng tèc ®é u1
trªn trôc dßng tia ë c¸ch mÆt c¾t ®Çu l, biÕn thiªn theo quy luËt hypÐcb«n:
const u d
u1 = =φ 0 0 ,
l l

218
 trong ®ã: d0 - ®­êng kÝnh cña dßng tia ë mÆt c¾t ®Çu;
j - hÖ sè thÝ nghiÖm.
Trong nh÷ng dßng tia kh«ng khÝ phun vµo kh«ng gian ®Çy kh«ng khÝ:
- Theo nh÷ng thÝ nghiÖm cña Mil«vÝt: j = 6,
- Theo nh÷ng thÝ nghiÖm cña Ab¬ram«vÝt:
0, 48
j= . (5-42)
d0
(0, 07 ¸ 0, 08) + 0,145
l
Trong nh÷ng dßng tia phun n­íc vµo kh«ng gian ®Çy n­íc:
- Theo nh÷ng thÝ nghiÖm cña C«n«valèp:
0,145
j= . (5-43)
d
0, 05 + 0,145 0
l
b) Trong tr­êng hîp ph©n bè ®Òu tèc ®é ë mÆt c¾t ®Çu, ¸p lùc trong dßng tia b»ng ¸p
lùc cña m«i tr­êng xung quanh. §ã lµ mét kÕt luËn quan träng lµm c¬ së nghiªn cøu cho
nhiÒu vÊn ®Ò vÒ dßng tia ch¶y ngËp.

3. Dßng tia kh«ng ngËp: XÐt mét dßng tia n­íc, kh«ng ngËp, tõ èng h×nh trßn ra, phun vµo
kh«ng khÝ, ta cã thÓ chia dßng lµm 3 phÇn (h×nh 5-16):
- PhÇn liªn kÕt chÆt: Trong phÇn nµy, dßng tia cßn gi÷ nguyªn h×nh trô: c¸c h¹t chÊt
láng vÉn liªn kÕt chÆt nªn chÊt láng vÉn liªn tôc, kh«ng cã nh÷ng khu bÞ kh«ng khÝ lÉn vµo;
- PhÇn rêi r¹c: Trong phÇn nµy, sù liªn tôc cña chÊt láng bÞ ph¸ ho¹i, dßng tia më
réng, b¾t ®Çu cã nh÷ng h¹t n­íc lín;

phÇn liªn kÕt chÆt phÇn rêi r¹c phÇn m­a bôi
H×nh 5-16

- PhÇn m­a bôi: Trong phÇn nµy, dßng tia gåm nh÷ng h¹t n­íc rÊt nhá, riªng biÖt.
Trong thùc tÕ, dßng tia kh«ng ngËp cã thÓ dïng vµo nh÷ng yªu cÇu kh¸c nhau nh­:
dïng dßng tia ®Ó ph¸ vì ®Êt (sóng thñy lùc), khi ®ã sö dông phÇn liªn kÕt chÆt; dïng dßng
tia ®Ó ch÷a ch¸y, khi ®ã cÇn mét dßng tia cã b¸n kÝnh ho¹t ®éng lín vµ søc xung kÝch
m¹nh; dïng dßng tia lµm m­a nh©n t¹o ®Ó t­íi, khi ®ã sö dông phÇn m­a bôi cña dßng tia.
Muèn ph¸t triÓn phÇn liªn kÕt chÆt cña dßng tia, cÇn ph¶i dïng nh÷ng lo¹i vßi ®Æc biÖt
nh»m lµm gi¶m sù rèi cña dßng ch¶y vµ lo¹i trõ tÝnh chÊt chuyÓn ®éng xo¾n cña dßng ch¶y
ë miÖng vßi. Muèn ph¸t triÓn phÇn m­a bôi vµ rót ng¾n phÇn liªn kÕt chÆt cña dßng tia, cÇn
®Æt nh÷ng bé phËn chia dßng ë vßi.

219
 Sau ®©y lµ mét vµi c«ng thøc tÝnh to¸n vÒ dßng tia kh«ng ngËp, chñ yÕu dùa vµo kÕt
qu¶ thÝ nghiÖm:
a) §èi víi dßng tia phun ra th¼ng ®øng (h×nh 5-17a), ®é cao cña ®o¹n liªn kÕt chÆt HK
tÝnh tõ miÖng vßi phun, tÝnh theo:

H
HK = bHc = b (5-44)
1 + ψH

h hc
k

hk q
rb

a) b)
H×nh 5-17

v2
Trong ®ã: H - cét n­íc t¹i miÖng vßi, cã thÓ lÊy H = ; v - tèc ®é ë miÖng vßi;
2g
y - hÖ sè thÝ nghiÖm, phô thuéc ®­êng kÝnh d cña vßi:

0,00025
y= ;
d + 1000 d3

d tÝnh ra mÐt; HC - ®é cao cña dßng tia, tøc kho¶ng c¸ch tõ miÖng vßi ®Õn n¬i mµ dßng tia
kh«ng phun lªn cao h¬n n÷a ®­îc:

H
HC = ;
1 + ψH

b - hÖ sè thÝ nghiÖm, phô thuéc HC, tÝnh theo b¶ng 5-4.

B¶ng 5-4
HC
7 9,5 12 14,5 17,2 20 22,9 24,5 26,8 30,5
(tÝnh ra m)

b 0,840 0,840 0,835 0,825 0,815 0,805 0,795 0,785 0,760 0,725

220
 b) §èi víi dßng tia phun nghiªng (h×nh 5-17b), cßn Ýt nghiªn cøu; trªn c¬ së thÝ
nghiÖm ng­êi ta kÕt luËn r»ng:
- Khi gãc nghiªng q cña tia phun ®èi víi mÆt n»m ngang biÕn ®æi tõ 0O ®Õn 90O:
1) bÒ dµi cña ®o¹n liªn kÕt chÆt Rk kh«ng ®æi vµ b»ng ®é cao cña dßng tia khi phun th¼ng
®øng HC; Rk = HC; 2) kho¶ng c¸ch tõ miÖng vßi ®Õn hÕt ®o¹n m­a bôi Rb cµng ng¾n l¹i vµ
cã thÓ tÝnh theo c«ng thøc kinh nghiÖm Rb = kHC trong ®ã k lµ hÖ sè thÝ nghiÖm, phô thuéc
gãc nghiªng q, trÞ sè k cho bëi b¶ng 5-5.
Trong nh÷ng gi¸o tr×nh chuyªn m«n, thÝ dô gi¸o tr×nh vÒ cÊp n­íc, vÒ thñy n«ng vµ
thi c«ng c¬ giíi... sÏ cã nh÷ng c«ng thøc cho phÐp tÝnh to¸n s©u h¬n vÒ c¸c dßng tia.

B¶ng 5-5

q 0 15O 30O 45O 60O 75O 90O

k 1,40 1,30 1,20 1,12 1,07 1,03 1,00

§5-9. Nh÷ng ®Æc tÝnh ®éng lùc häc cña dßng tia

Ta nghiªn cøu t¸c dông t­¬ng hç gi÷a dßng tia vµ vËt r¾n ®Æt ch¾n dßng tia. Dßng
phun ra tõ miÖng vßi hoÆc miÖng lç, x« vµo mét vËt r¾n ®Æt trong ®o¹n liªn kÕt chÆt cña
dßng tia. Tr­íc hÕt ta nghiªn cøu tr­êng hîp vËt r¾n ®øng cè ®Þnh; dßng tia x« vµo vËt r¾n
liÒn chia thµnh hai nh¸nh ®i theo mÆt vËt r¾n (h×nh 5-18). Dßng tia cã h×nh trô, trôc N - N.
TÊm ch¾n bÞ dßng tia x« vµo liÒn t¸c dông l¹i vµo dßng tia mét ph¶n lùc R.

H×nh 5-18

Ta viÕt ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng cho ®o¹n dßng tia giíi h¹n bëi mÆt c¾t vµo O-O vµ
nh÷ng mÆt c¾t ra 1-1 vµ 2-2, ®éng l­îng trong mét gi©y t¹i nh÷ng mÆt c¾t ®ã lµ m 0v0, m1v1,
m2v2; h×nh chiÕu cña nh÷ng vÐct¬ ®éng l­îng ®ã lªn trôc N-N lµ m0v0, m1v1cosa1, m2v2cosa2,
trong ®ã a1 vµ a2 lµ nh÷ng gãc lËp bëi nh÷ng vÐct¬ ®éng l­îng t¹i 1-1 vµ 2-2 víi trôc N-N
vµ ta cã m0 = m1 + m2.

221
 Xung lùc t¸c dông vµo ®o¹n dßng tia ®ã lµ R, h×nh chiÕu cña nã lªn trôc N-N lµ
Rcosb, trong ®ã b lµ gãc lËp bëi vÐct¬ ph¶n lùc R vµ trôc N-N. VËy, theo ®Þnh luËt ®éng
l­îng, ta cã:

m1v1cosa1 + m2v2cosa2 - m0v0 = Rcosb. (5-45)

Ta dïng ph­¬ng tr×nh nµy ®Ó nghiªn cøu mét sè tr­êng hîp riªng.
1. Tr­êng hîp vËt ch¾n lµ mét tÊm ph¼ng ®Æt th¼ng gãc víi trôc N-N (h×nh 5-19). Khi
π
®ã a1 = a2 = , b = p; tõ ph­¬ng tr×nh trªn, ta viÕt l¹i:
2
- m0v0 = - R (5-46)
VËy R = m0v0, tøc lµ ph¶n lùc cña tÊm ch¾n ph¼ng ®Æt th¼ng gãc víi trôc dßng tia
b»ng ®éng l­îng trong mét gi©y cña khèi l­îng chÊt láng x« vµo vËt ch¾n.
2. Tr­êng hîp vËt ch¾n lµ mét mÆt cong, nh÷ng vÐct¬ ®éng l­îng lËp víi trôc N-N
π
nh÷ng gãc a > (h×nh 5-20) vµ ph¶n lùc R cña vËt ch¾n lËp víi N-N gãc b = p.
2
¸p dông (5-45), ta cã:

m1v1cosa1 + m2v2cosa2 - m0v0 = - R. (5-47)

NÕu mÆt cong cña vËt ch¾n cã h×nh ®èi xøng, tøc a1 = a2 = a, b = p, th× c«ng thøc
(5-47) viÕt thµnh:

R = m0v0 - 2m1v1cosa, (5-48)

1
hoÆc (v× m1v1 = m0v0):
2
R = m0v0(1 - cosa). (5-49)

H×nh 5-19 H×nh 5-20

NÕu vËt ch¾n cã h×nh hai b¸n cÇu hoÆc hai nöa h×nh trô trßn ®èi xøng, th× a = p
(h×nh 5-21) vµ ta cã:
R = 2 m 0 v0 . (5-50)

222
 Trªn h×nh 5-19, ta cã h×nh d¹ng th­êng thÊy ë tÊm l¸ ch¾n cña b¸nh xe c«ng t¸c cña
tuabin phun tia tù do (tuabin xung kÝch).
§Ó lîi dông ®éng n¨ng cña dßng tia, ta cã thÓ cho dßng tia t¸c dông vµo vËt r¾n di
®éng. Gi¶ sö dßng tia cã vËn tèc v0, vËt r¾n d­íi t¸c dông cña dßng tia cã tèc ®é u cïng
chiÒu víi v0, th× vËn tèc t­¬ng ®èi cña dßng tia víi vËt r¾n b»ng (h×nh 5-22):

w = v0 - u. (5-51)

NÕu vËt r¾n di ®éng lµ mét tÊm ph¼ng, khèi l­îng chÊt láng x« vµo vËt r¾n b»ng
rwv0, di chuyÓn víi tèc ®é t­¬ng ®èi w, nªn ®éng l­îng b»ng rwv0w tøc rwv0(v0 – u).

m1 v1
0
v0
R 0 u
N N
m 0 v0

u
- v-
0
m2 v2

w-
H×nh 5-21 H×nh 5-22

Xung lùc P t¸c dông vµo tÊm ph¼ng ®ã b»ng:

P = rwv0(v0 – u), (5-52)

vµ sinh ra mét c«ng suÊt lµ:

γ
M = Pu = wv0(v0 – u)u. (5-53)
g

Ta cã c«ng suÊt cùc ®¹i khi:

dM
= v0 – 2u = 0,
du

tøc lµ khi:

v0
u= (5-54)
2

Lóc ®ã trÞ sè c«ng suÊt cùc ®¹i lµ:

æ v ö v ρωv30
Mmax = rwv0 ç v 0 - 0 ÷ 0 = ;
è 2 ø 2 4

223
 BiÕt r»ng ®éng n¨ng trong mét gi©y cña dßng tia b»ng:

v02 ρωv30
E®n = rwv0 =
2 2

ta thÊy:
1
Mmax = E®n.
2
Nh­ vËy ®èi víi tÊm ch¾n ph¼ng, ta chØ cã thÓ nhiÒu nhÊt lµ lîi dông mét nöa ®éng
n¨ng cña dßng x« vµo tÊm ch¾n di ®éng.
NÕu tÊm ch¾n di ®éng cã h×nh cong mµ tèc ®é ra cña c¸c nh¸nh dßng tia lËp víi
ph­¬ng cña trôc dßng tia nh÷ng gãc a (h×nh 5-20) vµ nÕu a1 = a2 = a, th× víi tèc ®é cña
tÊm ch¾n b»ng u, ¸p dông c«ng thøc (5-49) trong ®ã ta thay v0 b»ng vËn tèc t­¬ng ®èi w, ta
tÝnh ®­îc lùc P t¸c dông vµo tÊm ch¾n:

P = rwv0(v0 – u)(1 – cosa), (5-56)

vµ tÝnh ra c«ng suÊt M:

M = Pu = rwv0(v0 – u)(1 – cosa)u. (5-57)

v0
Nh­ ®∙ thÊy ë trªn, ta cã thÓ ®¹t c«ng suÊt cùc ®¹i Mmax víi u = :
2

ρωv30
Mmax = (1 – cosa) = E®n 1 - cos α . (5-58)
4 2
NÕu a = 180o, th×:
Mmax = E®n. (5-59)

VËy nÕu tÊm ch¾n h×nh cong cã a = 180o, th× c«ng suÊt ®¹t ®­îc sÏ gÊp 2 lÇn c«ng
suÊt ë tÊm ch¾n ph¼ng. ChÝnh v× vËy nh÷ng tuabin xung kÝch hiÖn ®¹i th­êng cã nh÷ng tÊm
ch¾n h×nh cong lo¹i nµy.

224
 Ch­¬ng VI

Dßng ch¶y æn ®Þnh trong èng cã ¸p

§6-1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ ®­êng èng

nh÷ng c«ng thøc tÝnh to¸n c¬ b¶n

Ta nghiªn cøu dßng ch¶y trong èng tháa m∙n nh÷ng ®iÒu kiÖn sau ®©y: dßng ch¶y æn
®Þnh, cã ¸p, ch¶y rèi, ch¶y ®Òu. Dßng ch¶y trong nh÷ng èng dÉn n­íc cña thµnh phè, nhµ
m¸y, nh÷ng èng xiph«ng, nh÷ng èng hót èng ®Èy cña m¸y b¬m v.v... th­êng lµ nh÷ng dßng
ch¶y cã nh÷ng ®iÒu kiÖn trªn.
Khi nghiªn cøu dßng ch¶y æn ®Þnh cã ¸p, nh÷ng ph­¬ng tr×nh chñ yÕu nhÊt mµ ta
ph¶i dïng tíi lµ:
1. Ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy (3-25),
2. Ph­¬ng tr×nh liªn tôc (3-9),
3. Ph­¬ng tr×nh x¸c ®Þnh tæn thÊt cét n­íc (chñ yÕu lµ nh÷ng c«ng thøc tÝnh hÖ sè ma
s¸t §¸cxy l, hÖ sè Sedi C, hÖ sè tæn thÊt côc bé zc).
Dßng ch¶y rèi ®­îc nghiªn cøu d­íi ®©y chñ yÕu lµ ë khu vùc søc c¶n b×nh ph­¬ng.
Tuy nhiªn trong nhiÒu tr­êng hîp sù ph©n biÖt gi÷a hÖ sè ma s¸t ë khu vùc søc c¶n b×nh
ph­¬ng vµ ë tr­íc khu vùc søc c¶n b×nh ph­¬ng kh«ng lín l¾m nªn kÕt qu¸ nghiªn cøu ë
ch­¬ng nµy còng vÉn cã thÓ ¸p dông cho khu tr­íc khu b×nh ph­¬ng (xem §4-8); trong
nh÷ng tr­êng hîp kh¸c, ph¶i cã sù ®iÒu chØnh.
Trong tÝnh to¸n vÒ ®­êng èng, ta ph©n lµm èng dµi vµ èng ng¾n. Sù ph©n lo¹i nµy c¨n
cø vµo sù so s¸nh gi÷a tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng vµ tæn thÊt cét n­íc côc bé trong toµn
bé tæn thÊt cét n­íc.
èng dµi lµ ®­êng èng trong ®ã tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng lµ chñ yÕu, tæn thÊt
cét n­íc côc bé vµ cét n­íc l­u tèc so víi tæn thÊt däc ®­êng kh¸ nhá cã thÓ bá qua
kh«ng tÝnh.
èng ng¾n lµ ®­êng èng trong ®ã tæn thÊt cét n­íc côc bé cña dßng ch¶y vµ cét n­íc
l­u tèc ®Òu cã t¸c dông quan träng nh­ tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng.
Nh­ vËy kh¸i niÖm vÒ èng dµi vµ èng ng¾n kh«ng ph¶i c¨n cø vµo kÝch th­íc h×nh
häc mµ ph©n lo¹i, ®ã lµ mét kh¸i niÖm thñy lùc v× nã c¨n cø vµo t×nh h×nh tæn thÊt cét n­íc.

225
 Ng­êi ta quen tÝnh nh­ sau: khi tæn thÊt côc bé nhá h¬n 5% tæn thÊt däc ®­êng, ta coi
lµ èng dµi, nÕu lín h¬n 5% th× coi lµ ®­êng èng ng¾n. ThiÕt kÕ èng dµi, ng­êi ta th­êng kÓ
®Õn tæn thÊt côc bé b»ng c¸ch coi nã b»ng 5% tæn thÊt däc ®­êng, råi céng vµo tæn thÊt däc
®­êng ®Ó t×m ra tæn thÊt toµn bé.
§¹i thÓ cã thÓ thÊy nh÷ng èng dÉn n­íc trong thµnh phè, nh÷ng èng dÉn n­íc vµo
nhµ m¸y thñy ®iÖn lµ nh÷ng èng dµi; cßn nh÷ng èng th¸o n­íc ®Æt d­íi ch©n ®Ëp, nh÷ng
èng hót vµ ®Èy cña m¸y b¬m, nh÷ng èng xiph«ng, nh÷ng èng ngÇm qua lßng s«ng... lµ
nh÷ng èng ng¾n.
§èi víi viÖc tÝnh to¸n ®­êng èng, ta cã thÓ sö dông nh÷ng c«ng thøc c¬ b¶n sau ®©y:
1. C«ng thøc tÝnh to¸n ®èi víi èng dµi: §èi víi èng dµi, tæn thÊt cét n­íc coi nh­ toµn bé lµ
tæn thÊt däc ®­êng:
hw » hd = Jl (6-1)
trong ®ã, J lµ ®é dèc thñy lùc, l lµ chiÒu dµi cña dßng ch¶y ®Òu trong èng cã ¸p.
Ta ®∙ biÕt l­u tèc trung b×nh cña dßng ch¶y ®Òu cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc
Sedi (4-88):
v = C RJ ,
do ®ã l­u l­îng trong dßng ch¶y ®Òu trong èng cã ¸p tÝnh ®­îc theo:
Q = wv = wC RJ . (6-2)
NÕu ®Æt: K = wC R , (6-3)
c«ng thøc (6-2) viÕt thµnh:
Q=K J. (6-4)
§¹i l­îng K gäi lµ ®Æc tÝnh l­u l­îng hoÆc m«®un l­u l­îng, biÓu thÞ l­u l­îng cña
èng cho tr­íc khi ®é dèc thñy lùc b»ng ®¬n vÞ. Tõ biÓu thøc (6-3), ta thÊy K lµ mét ®Æc
tr­ng cña èng, phô thuéc ®­êng kÝnh d vµ hÖ sè nh¸m n cña èng:
y 0,5
πd2 1 æ d ö æ d ö
K = wC R = = f(d, n).
4 n çè 4 ÷ø çè 4 ÷ø
Do ®ã ng­êi ta ®∙ lËp s½n nh÷ng b¶ng tÝnh K, khi biÕt d vµ n (xem phô lôc 6-1).
Tõ (6-4), ta rót ra:
Q2
J= .
K2
Thay trÞ sè ®ã cña J vµo (6-1), ta cã:

Q2
hd = l (6-5)
K2

226
 C«ng thøc (6-5) lµ c«ng thøc c¬ b¶n dïng tÝnh tæn thÊt cét n­íc trong èng dµi. Nh÷ng
b¶ng cho s½n trÞ sè K th­êng tÝnh qua trÞ sè C øng víi khu søc c¶n b×nh ph­¬ng, nªn c«ng
thøc (6-5) sö dông cho khu søc c¶n b×nh ph­¬ng. Víi khu tr­íc søc c¶n b×nh ph­¬ng, nÕu
cÇn ph¶i ®iÒu chØnh, ng­êi ta ®­a vµo hÖ sè ®iÒu chØnh q1 ®èi víi m«®un l­u l­îng:

K = q1 Kbp. (6-6)
trong ®ã Kbp lµ m«®un l­u l­îng øng víi khu b×nh ph­¬ng søc c¶n.
Tõ (6-4), ta suy ra:

Q = K J = q1Kbp J ,
do ®ã tù (6-5) ta viÕt ®­îc:

Q2 1 Q2 Q2
hd = l= l = θ2 l. (6-7)
K2 θ12 K b.p
2 2
K b.p

trong ®ã:
1
q2 = . (6-8)
θ12
HÖ sè ®iÒu chØnh q1 vµ q2 ®­îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc gÇn ®óng cña N. Z.
Ph¬renken ®Ò ra (n¨m 1951):
2ü
æ Mö
θ2 = ç 1 + ÷ ï
è v ø ïï
1 ý (6-9)
θ1 = ï
M ï
1+
v ïþ
trong ®ã M lµ h»ng sè ®èi víi mçi lo¹i èng vµ mçi hÖ sè nhít.
Theo thÝ nghiÖm cña F. A. SªvªlÐp, trÞ sè M cã thÓ x¸c ®Þnh gÇn ®óng nh­ sau
(víi v mm/s):
M = 40 ®èi víi èng thÐp,
M = 95 ®èi víi èng gang,
M = 30 ®èi víi èng th­êng.
1
Nh÷ng trÞ sè cña q1 vµ q2 = cã thÓ tra ë b¶ng 6-1.
θ12
Trong tr­êng hîp tÝnh to¸n s¬ bé, ng­êi ta th­êng coi dßng ch¶y ë khu b×nh ph­¬ng
søc c¶n, tøc lµ dïng q1 = q2 = 1.

227
 ThÝ dô:
1. X¸c ®Þnh l­u l­îng qua mét èng “th­êng” dµi l = 1000 m; cã ®­êng kÝnh
d = 200 mm, biÕt r»ng ®é chªnh cét n­íc ë hai ®Çu èng lµ H = 5 m.
§é dèc thñy lùc J:
H 5
J= = = 0,005
l 1000
Víi ®­êng kÝnh èng d = 200 mm, tra phô lôc 6-1 trÞ sè m«®un l­u l­îng K cho khu
vùc b×nh ph­¬ng søc c¶n lµ:
Kbp = 341,10 l/s
Do ®ã l­u l­îng Qbp ë khu b×nh ph­¬ng søc c¶n tÝnh theo (6-4) lµ:
Qbp = Kbp J = 341,10 0,005 = 24,12 l/s.
L­u tèc trung b×nh trong èng lµ:

Q 23, 9 dm3 / s
v= = = 0,77 m/s.
ω 3,141dm2

Tra ë b¶ng 6-1, ta thÊy hÖ sè söa ch÷a q1 = 0,96

VËy: Q = K J = q1 Kbp J = q1 Bbp. = 0,96 ´ 24,12 = 23,16 l/s.

B¶ng 6-1

HÖ L­u tèc, m/s

Lo¹i èng
sè
0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,5 3,0
q1 0,92 0,94 0,95 0,96 0,97 0,98 0,99 1 1 1 1 1 1
th­êng
q2 1,19 1,14 1,11 1,08 1,06 1,03 1,01 1 1 1 1 1 1

gang q1 0,81 0,84 0,86 0,87 0,89 0,91 0,92 0,93 0,94 0,95 0,96 0,98 0,99
míi q2 1,51 1,42 1,36 1,32 1,28 1,22 1,18 1,15 1,12 1,10 1,08 1,05 1,03

q1 0,91 0,92 0,93 0,94 0,95 0,95 0,96 0,97 0,97 0,98 0,98 0,99 0,99
thÐp míi
q2 1,22 1,18 1,16 1,14 1,12 1,10 1,08 1,07 1,06 1,05 1,04 1,03 1,02

2. X¸c ®Þnh cét n­íc cÇn thiÕt ®Ó l­u l­îng lµ Q = 50 l/s ®i qua èng nãi ë thÝ dô trªn.
L­u tèc trong èng lµ:

Q 50 dm3 / s
v= = = 1,6 m/s.
ω 3,14 dm 2

228
 Tra ë b¶ng 6-1 ta thÊy hÖ sè söa ch÷a q1 = 1, tøc lµ dßng ch¶y ë khu b×nh ph­¬ng
søc c¶n.
VËy tõ (6-7), ta cã:
502
H= 1000 = 21,5 m.
341,12
2. C«ng thøc tÝnh to¸n ®èi víi èng ng¾n: §èi víi èng ng¾n, tæn thÊt cét n­íc bao gåm c¶
tæn thÊt däc ®­êng vµ tæn thÊt côc bé. Trong tr­êng hîp nµy tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng
nªn biÓu thÞ qua cét n­íc l­u tèc b»ng c«ng thøc §¸cxy (4-85):

l v2
hd = l ,
d 2g
hÖ sè ma s¸t l chän nh­ ®∙ tr×nh bµy ë §4-8, cßn tæn thÊt cét n­íc côc bé vÉn biÓu thÞ b»ng
c«ng thøc VÐcsb¸ts¬ (4-120):
v2
hc = z c .
2g

§6-2. TÝnh to¸n thñy lùc vÒ èng dµi

a) §­êng èng ®¬n gi¶n: §­êng èng ®¬n gi¶n lµ ®­êng èng cã ®­êng kÝnh kh«ng ®æi,
kh«ng cã èng nh¸nh, do ®ã l­u l­îng däc ®­êng èng kh«ng ®æi. §­êng èng ®¬n gi¶n lµ
tr­êng hîp c¬ b¶n nhÊt vÒ èng dµi, c¸c ®­êng èng phøc t¹p h¬n cã thÓ coi nh­ sù tæ hîp
cña nhiÒu èng dµi ®¬n gi¶n.
Dßng ch¶y trong ®­êng èng ®¬n gi¶n cã thÓ chia lµm hai tr­êng hîp c¬ b¶n: dßng
ch¶y ra ngoµi khÝ trêi vµ dßng ch¶y tõ èng vµo mét bÓ chøa kh¸c.
Dßng ch¶y ra ngoµi khÝ trêi (h×nh 6-1).
Ta viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2:
p a α1v 20 p α v2
z1 + + = z2 + a + 2 2 + h d .
γ 2g γ 2g
α1v 20 α v2
§Æt H = z1 – z2, coi » 0 vµ 2 2 << hd ta viÕt:
2g 2g
H » hd , (6-10)
tøc lµ toµn bé cét n­íc H cã t¸c dông dïng ®Ó kh¾c phôc tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng. VËy,
kÕt hîp víi (6-5), c«ng thøc tÝnh ®­êng èng ®¬n gi¶n trong tr­êng hîp nµy viÕt thµnh:

Q2
H= l. (6-11)
K2

229
 1
§­
êng
cét
tænn­íc
g c ®o
0 ét n ¸p
­íc còn H=hd
gl µ®
­ên
g 2

d
1
0 l 0
a)
1 2

§­
ê
§­ ng tæn
êng g
0 cét cét n hd
n­í ­í H
c ®o c
¸p
2 av2
d

1 2g
0 l 0

b)
2
H×nh 6-1
α 2 v 22
V× ë ®©y ta coi » 0, nªn ®­êng tæng cét n­íc vµ ®­êng cét n­íc ®o ¸p trïng
2g
nhau (h×nh 6-1).
NÕu ë mét sè tr­êng hîp nµo ®ã, cét n­íc l­u tèc kh¸ lín, th× ta cã:

α2 v 22 Q2 α v 2 Q2
H = hd + = 2 l + 2 2 = 2 l + htd (6-12)
2g K 2g K
α2 v 22
trong ®ã htd = gäi lµ cét n­íc tù do ch­a bÞ tiªu hao. Trong tr­êng hîp nµy, cét n­íc
2g
t¸c dông H chia lµm hai phÇn: mét phÇn ®Ó kh¾c phôc ma s¸t, mét phÇn ®Ó t¹o nªn cét n­íc
tù do.
Nªn ph­¬ng tr×nh (6-12) viÕt l¹i thµnh:

Q2
H’ = H – htd = l,
K2
th× ta l¹i cã d¹ng (6-11).
Dßng ch¶y tõ èng vµo mét bÓ chøa kh¸c (h×nh 6-2).

230
 1 1
§­ê
ng H=h d
tæ ng
cé t n­ 2 2
Z1 íc

Z2

H×nh 6-2

ViÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho nh÷ng mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2, ta cã:

p a α1v12 p α v2
z1 + + = z 2 + a + 2 2 + hd + h c .
γ 2g γ 2g

Tæn thÊt côc bé ë ®©y chñ yÕu lµ tæn thÊt më réng ®ét ngét; trong tÝnh to¸n vÒ ®­êng
èng dµi ®¬n gi¶n, th­êng tæn thÊt nµy kh¸ nhá so víi tæn thÊt däc ®­êng; nÕu bá ®i th× ta
æ α1 v12 α2 v 22 ö
cßn ç víi gi ¶ thiÕt » 0, vµ » 0÷ :
ç 2g 2g ÷
è ø

H = z1 – z 2 = h d .

Nh­ vËy, ta l¹i cã c«ng thøc gièng nh­ c«ng thøc (6-10), chóng kh¸c nhau ë chç
trong tr­êng hîp nµy cét n­íc t¸c dông H lµ ®é chªnh mùc n­íc cña hai bÓ chøa. C«ng
thøc tÝnh to¸n vÉn lµ c«ng thøc (6-11).
Trong tÝnh to¸n vÒ ®­êng èng dµi, th­êng hay sö dông hai c«ng thøc (6-4) vµ (6-11)
vµ b¶ng cho nh÷ng trÞ sè K = f(d, n) ®∙ tÝnh s½n.
Nh÷ng bµi to¸n c¬ b¶n vÒ èng dµi ®¬n gi¶n cã thÓ chia lµm 3 lo¹i sau ®©y:
1. BiÕt ®­êng kÝnh d, ®é dµi l, cét n­íc H; t×m Q. Khi ®ã tra b¶ng riªng t×m K; råi
H
tÝnh J theo J = ; cuèi cïng t×m Q theo (6-4).
l
2. BiÕt ®­êng kÝnh d, ®é dµi l, l­u l­îng Q; t×m H. Khi ®ã tra b¶ng riªng t×m K; råi
tÝnh H theo (6-11).
H
3. BiÕt l­u l­îng Q, cét n­íc H, ®é dµi l, t×m d. Tõ J = ®∙ biÕt, tÝnh K tõ (6-4);
l
dïng b¶ng cã s½n, t×m ®­êng kÝnh d thÝch hîp víi K võa tÝnh. NÕu chän èng tiªu chuÈn, th×
nªn chän lo¹i èng cã ®­êng kÝnh gÇn b»ng vµ lín h¬n ®­êng kÝnh d tÝnh ra. Sau khi quyÕt
®Þnh ®­êng kÝnh råi, ta tÝnh thö l¹i ®Ó biÕt khi H cè ®Þnh th× Q chÝnh x¸c lµ bao nhiªu
(Q t¨ng) hoÆc khi Q cè ®Þnh th× H chÝnh x¸c lµ bao nhiªu (H gi¶m).

231
 Trong c¸c sæ tay thñy lùc, cã nhiÒu b¶ng K = f(d, n). ë ®©y chØ giíi thiÖu mét
b¶ng cho K ë khu vùc b×nh ph­¬ng søc c¶n øng víi 3 lo¹i èng: èng s¹ch (n = 0,011),
èng th­êng (n = 0,0125), èng bÈn (n = 0,0143) vµ øng víi hÖ sè C tÝnh theo c«ng thøc
1
C = R1/6 (phô lôc 6-1), mét b¶ng cho K øng víi 3 lo¹i èng: èng th­êng, èng gang míi,
n
èng thÐp míi (phô lôc 6-2).
Ngoµi nh÷ng bµi to¸n c¬ b¶n nãi trªn, trong mét sè tr­êng hîp, ph¶i chän ®­êng kÝnh
d vµ ph¶i tÝnh H trong khi chØ biÕt Q vµ l. Khi ®ã, bµi to¸n trë thµnh gi¶i mét ph­¬ng tr×nh
hai Èn sè: ta ph¶i bæ sung mét ph­¬ng tr×nh n÷a, xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu cã lîi vÒ kinh tÕ mµ
lËp nªn. §Ó lËp ph­¬ng tr×nh nµy ta cã thÓ dïng c«ng thøc kinh nghiÖm V. G. L«basÐp cho
phÐp tÝnh ®­êng kÝnh kinh tÕ, tøc ®­êng kÝnh èng lµm cho tæng kinh phÝ vÒ ®­êng èng vµ
®éng lùc dïng dÉn n­íc lµ nhá nhÊt:
d = xQ0,542,
trong ®ã: d lµ ®­êng kÝnh èng, tÝnh ra m; Q lµ l­u l­îng tÝnh ra m3/s; x lµ hÖ sè lÊy b»ng 0,8 ¸ 1,2.
Kh¸i niÖm vÒ ®­êng èng kinh tÕ sÏ ®­îc nãi thªm ë ®o¹n sau.
Sau ®©y lµ mét sè thÝ dô vÒ tÝnh èng dµi ®¬n gi¶n, coi dßng ch¶y lµ ë khu b×nh
ph­¬ng søc c¶n. NÕu cÇn tÝnh chÝnh x¸c h¬n th× cÇn ph¶i sö dông c¸c hÖ sè ®iÒu chØnh (6-9).
ThÝ dô 1: T×m l­u l­îng cña mét èng gang th­êng, cã ®­êng kÝnh d = 250 mm, dµi
l = 800 m, chÞu t¸c dông cña cét n­íc H = 2 m.
Gi¶i: Ta ¸p dông c«ng thøc (6-4) ®Ó tÝnh l­u l­îng.
Víi èng gang th­êng, d = 250 mm, tra phô lôc 6-1, ta t×m ra K = 418,50 l/s
VËy theo (6-4), ta cã:

Q = K J = 418,50 0,0025 = 20,925 l/s.

ThÝ dô 2: T×m cét n­íc H t¸c dông vµo dßng ch¶y trong èng gang s¹ch cã ®­êng kÝnh
d =150 mm, dµi l = 25 m, l­u l­îng Q = 40 l/s; dßng ch¶y ra ngoµi kh«ng khÝ nh­ ë h×nh 6-1.
Gi¶i: Víi èng gang s¹ch cã ®­êng tÝnh d =150 mm, tra phô lôc 6-1, ta t×m ra
K = 180,20 l/s .
¸p dông (6-11), ta cã:
Q2 0,040 2
H= l= ´ 25 = 1,2 m.
K2 0,180 2
ThÝ dô 3: T×m ®­êng kÝnh d cña èng s¹ch dÉn mét l­u l­îng Q = 200 l/s; trªn mét
®o¹n dµi l = 500 m, tæn thÊt däc ®­êng hd = 10 m.
Gi¶i: Ta tÝnh J:
hd 10
J= = = 0,02.
l 500

232
 Theo (6-4), ta cã:

Q 200
K= = = 1414 l/s
J 0,02

Tra phô lôc 6-1, ta thÊy víi d = 300 mm, K =1.414,10 l/s, víi d = 350 mm,
K = 1.726,10 l/s.
VËy ta chän d = 350 mm.
Khi ®ã d­íi t¸c dông cña cét n­íc H = 10 m, l­u l­îng thùc tÕ ®¹t ®­îc sÏ lµ:

Q = K J = 1726,10 ´ 0,02 = 244 l/s.

tøc lµ ®∙ t¨ng thªm 44 l/s, hoÆc nãi c¸ch kh¸c t¨ng 22% so víi yªu cÇu.
NÕu vÉn gi÷ l­u l­îng Q = 200 l/s, th× H sÏ gi¶m ®i vµ b»ng:

Q2 2002
H= l= ´ 500 = 6,7 m.
K2 1726,10 2

tøc lµ gi¶m ®i 3,3 m, hoÆc nãi c¸ch kh¸c gi¶m ®i 33% so víi dù tÝnh.

b) §­êng èng nèi tiÕp: NhiÒu èng ®¬n gi¶n cã ®­êng kÝnh kh¸c nhau mµ nèi tiÕp
nhau lËp thµnh ®­êng èng nèi tiÕp. Gi¶ thiÕt mçi èng ®¬n gi¶n cã kÝch th­íc lµ ®­êng kÝnh
di; ®é dµi li; vµ ®é nh¸m kh¸c nhau. Nh­ vËy mçi èng cã mét ®Æc tÝnh l­u l­îng Ki. Nh­ng
v× nèi tiÕp, nªn l­u l­îng Q ch¶y qua c¸c èng ®Òu b»ng nhau (h×nh 6-3).

h1
h2
§­êng t H
æ ng cét n h3
­ íc h4
d1 d2 d3 d4
A
B
l l l l
1 2 3 4

H×nh 6-3
ë tõng èng mét, ta cã dßng ch¶y trong mét èng ®¬n gi¶n. Tæn thÊt däc ®­êng cña
mét èng ®¬n gi¶n cã thÓ tÝnh theo c«ng thøc c¬ b¶n:

li
hi = Q 2 . (6-13)
K 2i

233
 Toµn bé cét n­íc H chñ yÕu dïng ®Ó kh¾c phôc c¸c tæn thÊt däc ®­êng, vËy:
i= n
H » hd = å hi ,
i =1

i= n
l
hoÆc H = Q2 å Ki2 . (6-14)
i =1 i

H AB

HA
1 l1 d1 Q
1 HB

2 l2 d2 Q 2
A 3 B
l3 d3 Q3

H×nh 6-4

c) §­êng èng song song: NhiÒu èng ®¬n gi¶n cã ®­êng kÝnh kh¸c nhau vµ nèi
víi nhau, cã chung mét nót vµo vµ mét nót ra gäi lµ ®­êng èng nèi song song. Nh­ ë h×nh
(6-4), t¹i hai ®iÓm A, B cña mét ®­êng èng chung ta b¾t vµo 3 èng nh¸nh 1, 2, 3; ë mçi èng
l­u l­îng cã thÓ kh¸c nhau nh­ng ®é chªnh cét n­íc H tõ A ®Õn B ®Òu gièng nhau cho c¸c
èng; HAB = HA – HB.

H×nh 6-5

Nh¾c l¹i ®Ó nhí kü r»ng trong hÖ thèng ®­êng èng nèi song song th× tæn thÊt cét n­íc
cña c¶ hÖ thèng nh÷ng ®­êng èng nèi song song còng b»ng tæn thÊt cét n­íc cña bÊt kú
mét èng ®¬n gi¶n nµo cña hÖ thèng Êy. V× mçi èng lµ mét èng ®¬n gi¶n nªn cã thÓ dïng
c«ng thøc c¬ b¶n vÒ èng ®¬n gi¶n, ta viÕt ®­îc n ph­¬ng tr×nh sau ®©y:

234
 l1 ü
H = Q12 ï
K12 ï
l2 ï
H = Q 22 ï
K 22 ý , (6-15)
. . . . ï
ï
ln ï
H = Q 2n ï
K 2n ïþ

l¹i thªm tæng sè l­u l­îng qua c¸c èng b»ng l­u l­îng ë èng chÝnh:
Q = Q1 + Q2 + ... + Qn. (6-16)

Nh­ vËy ta cã c¶ th¶y (n + 1) ph­¬ng tr×nh, cã thÓ gi¶i (n + 1) Èn sè. Th­êng th­êng
(n + 1) Èn sè Êy lµ l­u l­îng Qi cña mçi èng rÏ vµ cét n­íc H.

d) §­êng èng th¸o n­íc liªn tôc: ë trªn ®Òu th¶o luËn vÒ nh÷ng ®­êng èng dÉn n­íc
mµ n­íc tíi ®Çu cuèi cña èng míi th¸o ra. Nh­ng còng cã thÓ gÆp tr­êng hîp l­u l­îng
däc theo ®­êng èng th¸o dÇn ra mét c¸ch liªn tôc. Lo¹i ®­êng èng Êy gäi lµ ®­êng èng
th¸o n­íc liªn tôc.
Gi¶ thiÕt cã mét èng dµi AB cã khoÐt nhiÒu lç nhá, èng ®ã b¾t vµo mét bÓ chøa n­íc
(h×nh 6-5), ta gäi:
Qv - l­u l­îng t¹i ®iÓm A lµ ®iÓm vµo cña èng,
Qth - tæng sè l­u l­îng th¸o ra däc ®­êng AB, gäi lµ “l­u l­îng th¸o ra”,
Qm - l­u l­îng t¹i ®iÓm B lµ ®iÓm cuèi cña ®­êng AB, gäi lµ “l­u l­îng mang ®i”,
l - ®é dµi cña èng AB.

L­u l­îng QM t¹i ®iÓm M c¸ch ®iÓm A mét ®o¹n x b»ng l­u l­îng t¹i ®iÓm A trõ ®i
l­u l­îng th¸o ®i trªn ®o¹n x:
Q th
QM = Qv – x.
l
V× Qv = Qth + Qm ,
Q th
nªn QM = Qth + Qm - x.
l
T¹i bÊt kú mét mÆt c¾t nµo trªn èng, ®é dèc thñy lùc b»ng:

Q 2i
J= .
K 2i

235
 VËy t¹i mÆt c¾t ­ít ë M, trªn mét ®o¹n dx:
2
æ Q th ö
Q 2M ç Q th + Q m - l x÷
JM = =è ø = dH .
K 2M K 2M dx

VËy tæn thÊt däc ®­êng trªn c¶ ®o¹n èng AB lµ:

2
æ Q ö
Q + Q m - th
1 ç th
x÷
l
hd = H = ò è 2
ø dx
0 KM

V× trÞ sè K chØ phô thuéc ®­êng kÝnh vµ vËt liÖu lµm èng nªn KM lµ mét h»ng sè trªn
c¶ ®o¹n AB. Ta thay KM b»ng ch÷ K:

l 1é Q th Q 2th 2 ù
2
H= ò ê (Q th + Q m ) - 2(Q th + Q m ) x + x ú dx
K2 0ëê l l2 úû
1
l é (Q + Q m )Q th 2 1 Q 2th 3 ù
do dã: H = 2 ê(Q th + Q m )2 x - th x + × 2 x ú
K êë l 3 l úû 0

l æ 2 1 ö
hoÆc: H= Q + Q th Q m + Q 2th ÷ .
2 ç m
(6-17)
K è 3 ø
Trong tr­êng hîp ®Æc biÖt Qm = 0 th× ph­¬ng tr×nh (6-14) thµnh:
2
1 Q th
H= × l. (6-18)
3 K2
Trë l¹i ph­¬ng tr×nh tæng qu¸t (6-17) ta cã:

1
Q 2m + Q th Q m + Q 2th » (Qm + 0,55 Qth)2
3

Cho nªn trong thùc tÕ, c«ng thøc tÝnh to¸n vÒ èng th¸o n­íc liªn tôc lµ:

(Q m + 0,55Q th )2 l
H= . (6-19)
K2
NÕu gäi QtÝnh = Qm + 0,55 Qth., th×:

Q 2tÝnh
H= l. (6-20)
K2

236
 e) §­êng èng phøc t¹p: VÊn ®Ò tÝnh to¸n thñy lùc vÒ ®­êng èng phøc t¹p ®­îc
nghiªn cøu s©u ë nh÷ng gi¸o tr×nh chuyªn m«n, nh­ gi¸o tr×nh vÒ c«ng tr×nh cÊp n­íc, vÒ
c«ng tr×nh ®­êng èng v.v... Trong ph¹m vi gi¸o tr×nh thñy lùc, ta chØ nªu lªn nguyªn t¾c
tÝnh to¸n.
§­êng èng phøc t¹p cã thÓ chia lµm hai lo¹i: m¹ng ®­êng èng chia nh¸nh vµ m¹ng
®­êng èng ®ãng kÝn.
Nguyªn t¾c tÝnh to¸n thñy lùc vÒ m¹ng ®­êng èng chia nh¸nh.
M¹ng ®­êng èng chia nh¸nh gåm ®­êng èng chÝnh vµ nh÷ng ®­êng èng nh¸nh, thÝ
dô nh­ trªn h×nh 6-6, ®­êng ABCD lµ ®­êng èng chÝnh, nh÷ng ®­êng BE, CF lµ nh÷ng
®­êng èng nh¸nh.
Khi tÝnh to¸n vÒ ®­êng èng chia nh¸nh, th­êng gÆp hai tr­êng hîp:
Tr­êng hîp 1: Ch­a biÕt cao tr×nh cña mùc n­íc trong th¸p n­íc. Th­êng th­êng ta
®∙ biÕt s¬ ®å mÆt b»ng cña m¹ng l­íi ®­êng èng, trªn ®ã x¸c ®Þnh ®­îc ®é dµi cña nh÷ng
®o¹n èng li, l­u l­îng cÇn thiÕt ë c¸c ®iÓm tiªu thô n­íc qi (®iÓm D, E, F), cao tr×nh cét
n­íc ®o ¸p t¹i nh÷ng ®iÓm Êy Ñi. Ta ph¶i t×m ra ®­êng kÝnh c¸c èng, cao tr×nh cña mùc
n­íc trong th¸p n­íc. §ã lµ bµi to¸n hay gÆp khi thiÕt kÕ c¸c c«ng tr×nh cÊp n­íc.
Tr­íc hÕt ta ph¶i tÝnh ®­êng èng chÝnh.
Ta x¸c ®Þnh l­u l­îng trong tõng ®o¹n cña ®­êng èng chÝnh, xuÊt ph¸t tõ c¸c l­u
l­îng qi. ThÝ dô, trªn h×nh 6-6:
QCD = qD; QBC = qF + QCD; QAB = qE + QBC = qE + qF + qD.

p h dAB
A h dBC h dCD
B
C P
HA D

A D
B
A
B
C
D
C
E
E
QB qE
A B C D
QAB QBC QCD
Q qD
CF F
qF
H×nh 6-6

237
 ViÖc x¸c ®Þnh ®­êng kÝnh tõng ®o¹n èng th­êng xuÊt ph¸t tõ l­u tèc kinh tÕ ve, tøc
l­u tèc sao cho ®èi víi dßng ch¶y ë l­u tèc Êy, tæng sè kinh phÝ vÒ ®­êng èng, vÒ ®éng lùc,
vÒ x©y dùng lµ nhá nhÊt. VÊn ®Ò l­u tèc kinh tÕ ch­a ®­îc nghiªn cøu nhiÒu. Sau ®©y lµ sè
liÖu tham kh¶o cã thÓ coi lµ l­u tèc kinh tÕ vµ l­u l­îng kinh tÕ t­¬ng øng víi mét ®­êng
kÝnh èng cho tr­íc (b¶ng 6-2).

B¶ng 6-2

d mm 50 75 100 125 150 200 250 300 350

V m/s 0,75 0,75 0,76 0,82 0,85 0,95 1,02 1,05 1,10
Q l/s 1,5 3,3 6 10 15 30 50 74 106
d mm 400 450 500 600 700 800 900 1000 1100
V m/s 1,15 1,20 1,25 1,30 1,35 1,40 1,45 1,53 1,55
Q l/s 145 190 245 365 520 705 920 1200 1475

ViÖc chän ®­êng kÝnh cho tõng ®o¹n èng trë nªn rÊt ®¬n gi¶n, khi ®∙ ®Þnh l­u tèc
kinh tÕ. Ta còng cã thÓ trùc tiÕp chän ®­êng kÝnh kinh tÕ theo c«ng thøc V. G. L«basÐp ®∙
giíi thiÖu ë phÇn trªn.
BiÕt Qi, di, li ta tÝnh ra tæn thÊt cét n­íc hdi cña tõng ®o¹n èng chÝnh theo (6-5):
Q 2i
hdi = li.
K 2i
Cao tr×nh mùc n­íc ë th¸p n­íc Ñ 'A tÝnh theo:
Ñ 'A = Ñ 'D + å h di
trong ®ã Ñ 'D lµ cao tr×nh cét n­íc ®o ¸p t¹i ®Çu mót D cña ®­êng èng chÝnh; å h di lµ tæng
sè tæn thÊt cét n­íc däc ®­êng trªn ®­êng èng chÝnh. Tù cao tr×nh Ñ 'A , ta x¸c ®Þnh ®­îc
chiÒu cao th¸p n­íc HA = Ñ 'A – ÑA, ÑA lµ cao tr×nh ®Þa h×nh cña ®iÓm A.
BiÕt c¸c trÞ sè hdi, cã thÓ vÏ ®­êng ®o ¸p P-P cña ®­êng èng chÝnh, xuÊt ph¸t tõ cao
tr×nh Ñ 'D cña cét n­íc ®o ¸p t¹i ®iÓm cuèi cña ®­êng èng chÝnh (h×nh 6-6).
Sau khi tÝnh xong ®­êng èng chÝnh, ta tÝnh nh÷ng ®­êng èng nh¸nh.
VÏ ®­îc ®­êng ®o ¸p P-P cña ®­êng èng chÝnh, ta biÕt cét n­íc t¹i nh÷ng ®iÓm nót
ph©n nh¸nh (B, C) cña ®­êng èng chÝnh. ThÝ dô, t¹i ®iÓm B lµ ®Çu nh¸nh BE, cét n­íc ®o
¸p cã cao tr×nh lµ Ñ 'B . TÝnh ®­êng èng nh¸nh, ta ®∙ biÕt cao tr×nh cét n­íc ®o ¸p Ñ’ ë ®Çu
èng nh¸nh; cßn cao tr×nh cét n­íc ®o ¸p Ñ'E ë cuèi èng nh¸nh th× ®∙ cho tr­íc, do ®ã, khi
x¸c ®Þnh ®­êng kÝnh cho mét èng nh¸nh, ta cã thÓ xuÊt ph¸t tõ tæn thÊt cét n­íc ë èng
nh¸nh Êy, thÝ dô trªn nh¸nh BE:

238
 h 'd = Ñ 'B – Ñ 'E

råi t×m ®­êng kÝnh d, theo c¸ch gi¶i bµi to¸n thø ba vÒ ®­êng èng dµi ®¬n gi¶n (biÕt h 'd , lBE,
qE, tÝnh d).

A
Q1 Q2
A d1 l1 B Q3
d2 l2 C
d3 l3
D

H×nh 6-7

Tr­êng hîp 2: §∙ biÕt cao tr×nh mùc n­íc trong th¸p n­íc. Th­êng ta ®∙ biÕt s¬ ®å
mÆt b»ng cña m¹ng l­íi, trªn ®ã ta biÕt ®é dµi li cña ®o¹n èng, l­u l­îng Qi trong tõng
®o¹n èng, cao tr×nh mùc n­íc trong th¸p n­íc Ñ 'A vµ cao tr×nh cét n­íc ®o ¸p t¹i nh÷ng
®iÓm tiªu thô l­u l­îng Ñ 'i . Ta ph¶i t×m ®­êng kÝnh c¸c èng.
Ta nghiªn cøu ®­êng kÝnh c¸c ®o¹n èng trªn ®­êng èng chÝnh (h×nh 6-7). §é dµi L
cña ®­êng èng chÝnh b»ng tæng sè ®é dµi tõng ®o¹n èng li trªn ®­êng èng chÝnh:
L = å li .

§é chªnh cét n­íc H trªn ®­êng èng chÝnh b»ng hiÖu sè cao tr×nh mùc n­íc Ñ 'A ë
th¸p n­íc vµ Ñ’ ë cuèi ®­êng èng chÝnh:

H = Ñ 'A – Ñ’
VËy ®é dèc thñy lùc trung b×nh cña ®­êng èng chÝnh b»ng:
H
Jtb =
L
Coi trÞ sè Jtb lµ nh­ nhau trªn c¸c ®o¹n èng, ta cã thÓ t×m ra m«®un l­u l­îng Ki cña
tõng ®o¹n èng:
Q1 Q2 Q3
K1 = , K2 = , K3 = v.v...
J tb J tb J tb
BiÕt Ki, cã thÓ tra b¶ng K = f(d, n) ®Ó t×m ra K gÇn vµ lín h¬n Ki, tõ ®ã x¸c ®Þnh ®­îc
®­êng kÝnh d cho tõng ®o¹n èng.
ViÖc tÝnh to¸n ®­êng kÝnh cho c¸c ®­êng èng nh¸nh còng lµm t­¬ng tù nh­ trªn.

239
 Nguyªn t¾c tÝnh to¸n thñy lùc vÒ m¹ng ®­êng èng ®ãng kÝn.
Mét m¹ng ®­êng èng ®ãng kÝn th­êng gåm nhiÒu vßng kÝn. Ta nghiªn cøu tr­êng
hîp ®¬n gi¶n nhÊt lµ chØ cã mét vßng kÝn, trªn ®ã ta ®∙ biÕt l­u l­îng q i (trªn h×nh 6-8a, ®ã
lµ qD, qE) t¹i nh÷ng ®iÓm tiªu thô l­u l­îng (®iÓm D, E), biÕt ®é dµi li vµ ®­êng kÝnh di cña
tõng ®o¹n èng. Sù ph©n phèi l­u l­îng trªn tÊt c¶ c¸c ®o¹n èng cña vßng kÝn ch­a biÕt,
do ®ã còng ch­a biÕt cét n­íc cÇn thiÕt ®Ó kh¾c phôc ma s¸t trong m¹ng l­íi.

H×nh 6-8

Dßng ch¶y trong vßng kÝn ph¶i tháa m∙n hai ®iÒu kiÖn sau ®©y:
1. T¹i bÊt kú mét ®iÓm nµo trªn vßng kÝn, tæng sè l­u l­îng ®i tíi ®iÓm ®ã ph¶i b»ng
tæng sè l­u l­îng rêi khái ®iÓm ®ã;
2. Tæng sè tæn thÊt cét n­íc trªn c¶ vßng kÝn ph¶i b»ng sè kh«ng, quy ­íc r»ng tæn
thÊt cét n­íc lµ d­¬ng nÕu chiÒu ®i vßng ®Ó tÝnh tæn thÊt trïng víi chiÒu ch¶y vµ lµ ©m nÕu
ng­îc víi chiÒu ch¶y.
Cã hai ph­¬ng ph¸p gi¶i:
Ph­¬ng ph¸p thø nhÊt: Ta tù ý ph©n phèi l­u l­îng trªn vßng kÝn, sao cho ®iÒu kiÖn
thø nhÊt ®­îc tháa m∙n, nh­ng khi ®ã ®iÒu kiÖn thø hai th­êng sÏ kh«ng ®­îc tháa m∙n.
Kh«ng vi ph¹m ®iÒu kiÖn thø nhÊt, ta ph©n phèi l¹i l­u l­îng trªn m¹ng mét vµi lÇn, sao
cho ®iÒu kiÖn thø hai ngµy cµng ®Õn chç ®­îc tháa m∙n ®Çy ®ñ. Ph­¬ng ph¸p nµy gäi lµ
ph­¬ng ph¸p c©n b»ng cét n­íc.
Ph­¬ng ph¸p thø hai: Ta tù ý ph©n phèi l­u l­îng trªn vßng kÝn, sao cho ®iÒu kiÖn
thø hai ®­îc tháa m∙n, nh­ng khi ®ã ®iÒu kiÖn thø nhÊt th­êng sÏ kh«ng ®­îc tháa m∙n.
Kh«ng vi ph¹m ®iÒu kiÖn thø hai, ta ph©n phèi l¹i l­u l­îng trªn m¹ng mét vµi lÇn, sao cho
®iÒu kiÖn c©n b»ng l­u l­îng dÇn dÇn ®­îc thùc hiÖn. Ph­¬ng ph¸p nµy gäi lµ ph­¬ng ph¸p
c©n b»ng l­u l­îng.
Ph­¬ng ph¸p thø nhÊt ®­îc ¸p dông réng r∙i h¬n trong thùc tÕ. Trong thÝ dô nªu trªn
(h×nh 6-8), ¸p dông ph­¬ng ph¸p thø nhÊt, ta t­ëng t­îng lµ ta chÆt ®øt vßng kÝn ë ®iÓm E
(h×nh 6-8b); l­îng n­íc cung cÊp tõ B tíi E sÏ theo hai chiÒu ng­îc nhau, theo hai nh¸nh
BCDE vµ BFE; ta tù ý ph©n phèi l­u l­îng xung quanh E: thÝ dô ®Æt eqE lµ l­u l­îng trªn
DE, th× l­u l­îng trªn FE sÏ lµ (1 – e)qE; e lµ hÖ sè tù ®Þnh. Ta tÝnh tæn thÊt cét n­íc trªn

240
tõng nh¸nh mét vµ so s¸nh chóng, nÕu chóng b»ng nhau, hÖ sè e ®∙ chän ®óng; nÕu chóng
kh«ng b»ng nhau, ta ph¶i lùa mét hÖ sè e kh¸c vµ lµm cho tíi khi hai trÞ sè tæn thÊt cét
n­íc trªn hai nh¸nh xÊp xØ b»ng nhau.
NÕu trong bµi to¸n trªn c¸c ®­êng kÝnh d ch­a biÕt, th× ta ph¶i tù gi¶ thiÕt nh÷ng trÞ
sè d, råi lµm bµi to¸n nh­ trªn; nÕu tæn thÊt cét n­íc tÝnh ra trªn hai nh¸nh b»ng nhau, th× e
vµ d ®∙ ®­îc chän ®óng, nÕu kh«ng th× ph¶i chän l¹i e vµ d.
NÕu m¹ng l­íi gåm nhiÒu vßng kÝn th× bµi to¸n nãi chung kh¸ phøc t¹p; theo ph­¬ng
ph¸p thø nhÊt, øng víi mçi vßng kÝn ta ph¶i gi¶ thiÕt mét l­u l­îng ch­a biÕt, do ®ã cã bao
nhiªu vßng kÝn, ta cã bÊy nhiªu l­u l­îng ch­a biÕt; nh÷ng l­u l­îng ®ã vµ nh÷ng l­u
l­îng ®∙ biÕt ph¶i tháa m∙n ®iÒu kiÖn c©n b»ng cét n­íc; do ®ã cã bao nhiªu vßng kÝn, ta
cã bÊy nhiªu ph­¬ng tr×nh øng víi nh÷ng l­u l­îng ch­a biÕt, nh÷ng ph­¬ng tr×nh ®ã
kh«ng ph¶i lµ tuyÕn tÝnh. Ngµy nay ng­êi ta cã thÓ gi¶i nh÷ng hÖ ph­¬ng tr×nh trªn b»ng
m¸y tÝnh riªng.

§6-3. TÝnh to¸n thñy lùc vÒ èng ng¾n - TÝnh to¸n thñy lùc
vÒ ®­êng èng cña m¸y b¬m ly t©m

TÝnh to¸n thñy lùc vÒ èng ng¾n yªu cÇu ph¶i kÓ ®Õn tÊt c¶ c¸c lo¹i tæn thÊt: tæn thÊt
däc ®­êng, tæn thÊt côc bé. TÝnh to¸n thñy lùc vÒ ®­êng èng cña m¸y b¬m ly t©m lµ mét
thÝ dô vÒ tÝnh to¸n thñy lùc ®­êng èng ng¾n; qua thÝ dô nµy, ta sÏ râ thªm vÒ nguyªn t¾c
tÝnh to¸n.
Trong vÊn ®Ò tÝnh to¸n thñy lùc vÒ ®­êng èng cña m¸y b¬m ly t©m th­êng cã hai bé
phËn: tÝnh to¸n vÒ ®­êng èng tõ bÓ chøa n­íc ®Õn m¸y b¬m tøc lµ vÒ “®­êng hót” vµ tÝnh
vÒ ®­êng èng tõ m¸y b¬m lªn ®Õn th¸p n­íc tøc lµ vÒ “®­êng ®Èy” (h×nh 6-9).
a) TÝnh to¸n thñy lùc vÒ “®­êng hót”
§­êng hót cã mÊy ®Æc ®iÓm nh­ sau:
1. Trong ®­êng hót, trõ mét ®o¹n cña èng hót ®Æt d­íi mÆt n­íc mét ®é s©u nhÊt
®Þnh, ¸p suÊt n­íc trong èng khi ch¹y m¸y b¬m nhá h¬n ¸p suÊt kh«ng khÝ; t¹i n¬i nèi èng
hót vµo m¸y b¬m (mÆt c¾t 2-2) ¸p suÊt ®¹t tíi trÞ sè ch©n kh«ng lín nhÊt, v× lý do ®ã nªn
tr­íc khi ch¹y m¸y b¬m ly t©m, cÇn ph¶i “måi” nã, nghÜa lµ cÇn ph¶i lµm ®Çy n­íc ë
®­êng hót ®∙ th× míi hót ®­îc n­íc lªn (®Æt van mét chiÒu cèt ®Ó viÖc “måi” ®­îc dÔ
dµng); còng cã nghÜa lµ khi m¸y b¬m ch¹y, t¹i n¬i nèi èng hót vµo m¸y b¬m, trÞ sè ¸p suÊt
tuyÖt ®èi lµ nhá nhÊt. TrÞ sè ¸p suÊt tuyÖt ®èi lµ nhá nhÊt Êy cßn ph¶i lín h¬n ¸p suÊt bèc
h¬i cña n­íc th× míi tr¸nh khái hiÖn t­îng hãa khÝ vµ g©y ra sù x©m thùc n­íc lµm m¸y
b¬m thËm chÝ kh«ng hót ®­îc n­íc lªn. V× thÕ nªn vËn tèc trung b×nh trong èng hót vµ trÞ
sè ch©n kh«ng cho phÐp lµ nh÷ng sè liÖu lµm c¨n cø cho tÝnh to¸n. L­u tèc trung b×nh trong
èng hót nªn ë trong kho¶ng 0,8 ¸ 1,25 m/s, trÞ sè ch©n kh«ng cho phÐp ®­îc Ên ®Þnh cho
tõng lo¹i m¸y b¬m, th­êng th­êng lÊy h ck £ 4,0 ¸ 6,5 m.

241
 TrÞ sè ch©n kh«ng cho phÐp kh«ng nh÷ng phô thuéc lo¹i m¸y b¬m mµ cßn phô thuéc
nhiÖt ®é vµ lo¹i chÊt láng. Víi nhiÖt ®é cµng t¨ng, trÞ sè ch©n kh«ng cho phÐp cµng gi¶m
(v× khi ®ã sù x©m thùc cµng m¹nh). ThÝ dô víi t = 60oC, trÞ sè ch©n kh«ng cho phÐp ®∙ cã
trÞ sè ©m (tøc lµ m¸y b¬m lµm viÖc víi ¸p suÊt n­íc lín h¬n ¸p suÊt kh«ng khÝ).
2. èng hót kh«ng dµi l¾m, tæn thÊt côc bé cã t¸c dông quan träng cho nªn khi tÝnh
to¸n ph¶i coi lµ lo¹i èng ng¾n. Trªn h×nh (6-9) t¹i nh÷ng mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2, viÕt ph­¬ng
tr×nh BÐcnuiy:
pa p α v2
0+ + 0 = z 2 + 2 + 2 2 + hw , (6-21)
γ γ 2g
æ l ö v2 v 22
trong ®ã: hw = ç ζ van
è
vµo + ζ uèn + λ ÷ 2 =
d ø 2g
å ζi 2g
,

§­êng tæ
ng cét n
­ íc h'w
2
aV3
2g 4 4

Th¸p n­íc
Z4

Èy
ng ®
2 3 §­ê
§­êng hót

pa Z2 2 3 Z3
h ck
hw

BÓ chøa a V22
2g
Van mét chiÒu
H×nh 6-9
Gäi ®é cao ch©n kh«ng lµ:
p - p2
hck = a
γ
th× ph­¬ng tr×nh (6-21) viÕt thµnh (coi a2 » 1):
v 22 v 22
hck = z2+
2g
+ åζi 2g
v 22
hoÆc: z2 = hck – (1 + å ζ i ) . (6-22)
2g

242
 Ph­¬ng tr×nh (6-22) lµ c«ng thøc c¬ b¶n dïng ®Ó tÝnh ®­êng èng hót. Tõ ph­¬ng tr×nh
®ã ta thÊy râ lµ ®é cao ®Æt m¸y b¬m z2 bÞ ®é ch©n kh«ng h¹n chÕ.
NÕu gäi (hck)cp lµ trÞ sè ch©n kh«ng cho phÐp ®èi víi mét lo¹i m¸y b¬m nhÊt ®Þnh vµ
lo¹i chÊt láng nhÊt ®Þnh, ta cã thÓ tõ c«ng thøc (6-22) nªu lªn r»ng chiÒu cao lín nhÊt ®Ó
®Æt m¸y b¬m, so víi mÆt n­íc trong bÓ b»ng:

v 22
(z2)c.p. = (hck)cp – (1 + å ζ i ) . (6-22’)
2g

b) TÝnh to¸n thñy lùc vÒ “®­êng ®Èy”

N­íc ®­îc hót lªn vµ ®i qua m¸y b¬m, n¨ng l­îng ®­îc t¨ng thªm; gäi Hp lµ n¨ng
l­îng t¨ng thªm cho mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng, n¨ng l­îng ®ã do m¸y b¬m cÊp
cho; ta cã thÓ viÕt ra sù c©n b»ng n¨ng l­îng ë hai mÆt c¾t 2-2 vµ 3-3 ngay tr­íc vµ sau
m¸y b¬m nh­ sau:

p 2 α 2 v 22 p α v2
z2 + + + Hb = z 3 + 3 + 3 3 . (6-23)
γ 2g γ 2g
Th«ng th­êng: z2 = z3; v2 = v3 (®­êng kÝnh cña èng hót vµ èng ®Èy b»ng nhau), khi ®ã
(lÊy a2 = a3):
p3 p2
= + Hb . (6-24)
γ γ
Ta l¹i lÊy hai mÆt c¾t 3-3 vµ 4-4, råi viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy:

p 3 v 32 p
z3 + + = z4 + a + 0 + h 'w , (6-25)
γ 2g γ

trong ®ã h 'w lµ tæn thÊt cét n­íc tõ m¸y b¬m lªn th¸p n­íc. Khi tÝnh to¸n cho ®­êng èng
®Èy ta cã thÓ tÝnh theo èng dµi hoÆc èng ng¾n, tïy theo tr­êng hîp cô thÓ.
Ta gäi:

v 32
h 'w = å ζ 'i 2g
. (6-26)

KÕt hîp ba ph­¬ng tr×nh (6-21), (6-23) vµ (6-25) ta thÊy:

Hb = z4 + hw + h 'w

v 22 v 32
hoÆc: Hb = z4 + åζi 2g
+ å ζ 'i 2g
. (6-27)

Tõ c«ng thøc trªn ta thÊy n¨ng l­îng Hb cña m¸y b¬m cÊp cho mét ®¬n vÞ träng
l­îng n­íc dïng ®Ó: 1) ®­a n­íc lªn ®é cao h×nh häc z4 tøc lµ ®é chªnh cña hai mÆt n­íc tù
do ë th¸p vµ ë bÓ chøa; 2) kh¾c phôc trë lùc ë ®­êng èng hót vµ ®­êng èng ®Èy. TrÞ sè z4 lµ
243
chØ sè cè ®Þnh ®èi víi mét tr­êng hîp ®∙ x¸c ®Þnh, cßn trÞ sè (h w + h 'w ) tøc tæng sè tæn thÊt
cét n­íc lµ mét trÞ sè biÕn ®æi tïy theo ®é nh¸m, ®­êng kÝnh cña èng. NÕu lµ nh÷ng èng cã
cïng ®é nh¸m, th× víi ®­êng kÝnh cµng to, tæn thÊt sÏ cµng nhá, ®éng lùc ch¹y m¸y b¬m sÏ
cµng nhá; ng­îc l¹i ®­êng kÝnh èng cµng nhá, tæn thÊt sÏ cµng lín vµ ®éng lùc ch¹y m¸y
b¬m sÏ cµng lín. ë ®©y cã mét m©u thuÉn trong viÖc chän ®­êng kÝnh èng vµ ®éng lùc
m¸y b¬m; èng nhá th× phÝ tæn vÒ èng sÏ Ýt, nh­ng l¹i cÇn ®éng lùc lín, do ®ã tiÒn phÝ tæn vÒ
®éng lùc sÏ lín. Ph¶i so s¸nh nhiÒu ph­¬ng ¸n míi cã thÓ quyÕt ®Þnh ®­îc ®­êng kÝnh
thÝch hîp. §­êng kÝnh èng øng víi nã, tiÒn phÝ tæn tæng céng vÒ ®­êng èng vµ vÒ ®éng lùc
lµ nhá nhÊt, ®­îc gäi lµ ®­êng kÝnh cã lîi nhÊt vÒ kinh tÕ (nh­ ®∙ nãi ë § 6-2).
NÕu biÓu thÞ l­u l­îng cña m¸y b¬m b»ng m3 trong mét gi©y (m3/s), n¨ng l­îng Hb
mµ thiÕt bÞ b¬m (kÓ c¶ m¸y b¬m vµ ®éng c¬ quay nã) cung cÊp cho mét ®¬n vÞ träng l­îng
n­íc b»ng mÐt, hiÖu suÊt cña m¸y b¬m b»ng hb¬m, hiÖu suÊt cña ®éng c¬ b»ng h®éng c¬ th×
c«ng suÊt cÇn ph¶i cung cÊp cho thiÕt bÞ b¬m tÝnh theo:
γQH b
N= , W (o¸t) (6-28)
ηb¬m ´ η®éng c¬

γQH b
hoÆc: N= , kW (kil«o¸t) (6-28’)
1000ηb¬m ´ η®éng c¬

trong ®ã Q lµ l­u l­îng cña m¸y b¬m tÝnh ra m3/s, g lµ träng l­îng riªng cña chÊt láng tÝnh
ra N/ m3.
C«ng suÊt N ®ã gåm:
1. C«ng suÊt:
γQz 4
N1 = , kW (6-29)
1000ηb¬m x η®éng c¬
dïng ®Ó n©ng chÊt láng lªn ®é cao h×nh häc z4, x¸c ®Þnh bëi ®é chªnh mùc n­íc trong th¸p
n­íc vµ bÓ chøa. PhÇn c«ng suÊt nµy kh«ng phô thuéc ®­êng kÝnh èng.
2. C«ng suÊt:
γQ(h w + h 'w )
N2 = , kW (6-30)
1000ηb¬m ´ η®éng c¬
dïng ®Ó kh¾c phôc søc c¶n trong èng hót vµ èng ®Èy. PhÇn c«ng suÊt nµy phô thuéc ®­êng
kÝnh èng.
ThÝ dô 4: N­íc tõ mét b×nh chøa A ch¶y vµo bÓ chøa B, theo mét ®­êng èng gåm hai
lo¹i èng cã ®­êng kÝnh kh¸c nhau (h×nh 6-10).
§∙ biÕt: zA = 13 m ; zB = 5 m ; l1 = 20 m ; l2 = 30m ; d1 = 150 mm ; d2 = 200 mm. èng
dÉn lµ èng gang ®∙ dïng.
TÝnh l­u l­îng Q vµ vÏ ®­êng tæng cét n­íc, ®­êng cét n­íc ®o ¸p cña ®­êng èng.

244
 pa
1 = const 1
E hcvµo
P hc ®m H P2
a v1 2
= const
ZA 2g a v22 2 2
2g ZB

d1 l1
D d2 l2
A C E B
H×nh 6-10

Gi¶i: ViÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 ®i qua mÆt tù do trong
nh÷ng b×nh chøa A vµ B:
pa p
zA + = z B + a + hw ,
γ γ
do ®ã: hw = zA – zB = H = 13 – 5 = 8 m.

Nh÷ng tæn thÊt cét n­íc bao gåm:

- Tæng sè tæn thÊt côc bé:

v 12 v2 v2
zvµo + z’®m 1 + zra 2
2g 2g 2g
- Tæng sè tæn thÊt däc ®­êng:

l1 v 12 l v2
l1 + l2 2 2 .
d1 2g d 2 2g

Tõ ph­¬ng tr×nh liªn tôc:

v1w1 = v2w2,
2
ω æd ö 9
ta rót ra: v2 = v1 1 = v1 çç 1 ÷÷ = v1
ω2 è d2 ø 16

é ' æ 9 ö
2
l1 æ 9 ö
2
l2 ù v12 v12
VËy: hw = êζ vµo + ζ ®m + ç ÷ ζ ra + λ1 + λ2 ú´ = ζ ht ,
êë è 16 ø d1 çè 16 ÷ø d 2 úû 2g 2g

trong ®ã zht lµ hÖ sè tæn thÊt cña c¶ hÖ thèng, tÝnh víi cét n­íc l­u tèc cña v 1.
Ta x¸c ®Þnh c¸c hÖ sè tæn thÊt däc ®­êng.

245
 Víi èng dÉn lµ èng gang ®∙ dïng, ta cã thÓ lÊy D = 1 mm. §èi víi èng d1 = 150 mm,
®é nh¸m t­¬ng ®èi lµ:
D 1
= = 0,006;
d 150
tra ®å thÞ C«l¬b¬róc - Oait¬ (h×nh 4-24), hoÆc tÝnh theo (4-96), ta thÊy: l1 = 0,033. §èi víi
èng d2 = 200 mm, th×:
Δ 1
= = 0,005, l2 = 0,031.
d 120
l1 20
VËy: l1 = 0,033 ´ = 4,4
d1 0,15
2 2
æ 9 ö l2 æ 9 ö 30
ç 16 ÷ λ 2 d = ç 16 ÷ ´ 0, 031 ´ 0, 20 = 1,48.
è ø 2 è ø
TrÞ sè cña zht b»ng:
zht = [0,5 + 0,19 + 0,32 + 4,4 + 1,48] = 6,9.
v 12
Tõ: H = hw = zht ,
2g
1 1
ta tÝnh ra: v1 = 2gH = ´ 4, 43 ´ 8 = 4,75 m/s
ζ ht 6, 9

πd1 3,14 ´ 0,15 2

Q= v1 = ´ 4,75 = 0,084 m3/s = 84 l/s.
4 4
§Ó vÏ ®­êng tæng cét n­íc E-E, ta tÝnh c¸c trÞ sè tæn thÊt:

l1 v 12
hd1 = l1 = 4,4 ´ 1,15 = 5,06 m
d1 2g
2
l2 æ 9 ö v 12
hd2 = l2 ç ÷ = 1,48 ´ 1,15 = 1,70 m
d2 è 16 ø 2g

v 12
hvµo = zvµo = 0,5 ´ 1,15 = 0,58
2g

v 12
h®.m. = z’®m = 0,19 ´ 1,15 = 0,22 m
2g
2
v 12 æ 9ö
hra = zra ç ÷ = 0,32 ´ 1,15 = 0,36 m.
2g è 16 ø

246
 ThÝ dô 5: §Ó ®­a n­íc lªn mét th¸p n­íc víi l­u l­îng Q = 40 l/s, ta ®Æt mét m¸y
b¬m ly t©m, cao h¬n mùc n­íc trong giÕng hót lµ hb = 5 m; mùc n­íc trong th¸p cao h¬n
m¸y b¬m ha = 28 m; ®é dµi èng hót lhót = 12 m, ®é dµi èng ®Èy l®Èy = 3.600 m (h×nh 6-11);
®­êng èng hót vµ ®Èy cã hÖ sè ma s¸t l = 0,028. TÝnh ®­êng kÝnh èng hót vµ ®Èy;
tÝnh c«ng suÊt m¸y b¬m, biÕt hiÖu suÊt lµ: hiÖu suÊt m¸y b¬m hb¬m = 0,80, hiÖu suÊt ®éng c¬
h®éng c¬ = 0,85. Ch©n kh«ng cho phÐp cña m¸y b¬m: 6m.
Gi¶i: §­êng kÝnh cña èng hót cã thÓ x¸c ®Þnh tõ l­u tèc cho phÐp trong èng hót
(tõ 0,80 ®Õn 1,25 m/s); ta gi¶ thiÕt l­u tèc trong èng hót lµ v = 0,85 m/s. Khi ®ã:

4Q 0, 040
d= = 1,13 = 0,245 m
πv 0,85
Ta lÊy d = 0,250 m; khi ®ã l­u tèc lµ:
4Q 0, 040
v= = = 0,82 m/s
2
πd 0, 785 ´ 0, 2502

hw +h d

Th¸p n­íc
H ha
hh

hb l ®Èy

l hót
A

H×nh 6-11

Tæn thÊt cét n­íc trong èng hót b»ng:

2
æ lö v
hw1 = ç ζ van vµo + ζ uèn +λ ÷ ,
è d ø 2g

æ 0,028 ´ 12 ö 0,82 2
hoÆc: hw1 = ç 10 + 3 ´ 1,10 + ÷´ = 0,54 m.
è 0,25 ø 2 ´ 9,8
Ch©n kh«ng trong m¸y b¬m tÝnh theo c«ng thøc b»ng:

v2
hck = hb + + hw1 = 5 + 0,035 + 0,54 = 5,58 < 6,0 m.
2g

247
 TrÞ sè ch©n kh«ng nµy nhá h¬n trÞ sè ch©n kh«ng cùc ®¹i cho phÐp 6m. §èi víi èng
®Èy, coi lµ èng th­êng, tra phô lôc 6-1 øng víi ®­êng kÝnh d = 250 mm mµ ta gi¶ thiÕt còng
lµ ®­êng kÝnh èng ®Èy, ta thÊy K = 418,5 l/s. èng ®Èy coi lµ èng dµi, tæn thÊt cét n­íc
tÝnh theo:

Q2
hd = l
K2

0,040 2
tøc lµ: hd = ´ 3600 = 8,47 m.
0,418 2

§é cao h×nh häc ®Ó d©ng n­íc lªn b»ng:

hh = hb + ha = 5 + 28 = 33 m.

Tæng cét n­íc cña m¸y b¬m H, dïng ®Ó d©ng n­íc lªn ®é cao h×nh häc hh, ®Ó kh¾c
phôc tæng sè ma s¸t däc ®­êng vµ côc bé h w1 + hd, b»ng:
H = hh + hw1 + hd = 33 + 0,54 + 8,47 = 42,0 m.

C«ng suÊt cña thiÕt bÞ m¸y b¬m (c¶ b¬m vµ ®éng c¬), tÝnh theo (6-28’) b»ng:

γQH 9800 ´ 0, 040 ´ 42

N= = = 24,2 kW.
1000ηb¬m ´ η®éng c¬ 1000 ´ 0, 8 ´ 0,85

ThÝ dô 6: N­íc tõ bÓ chøa A ch¶y vµo bÓ chøa B b»ng èng xiph«ng dµi L = 400 m,
cã ®­êng kÝnh d = 200 mm. §é chªnh mùc n­íc ë A vµ B lµ H = 1,30 m (h×nh 6-12).
X¸c ®Þnh l­u l­îng Q qua xiph«ng vµ ch©n kh«ng hck t¹i ®iÓm cao nhÊt cña xiph«ng, biÕt
r»ng kho¶ng c¸ch th¼ng ®øng tõ mùc n­íc cña bÓ A ®Õn ®iÓm cao nhÊt ®ã b»ng z = 4,0 m
vµ ®é dµi ®o¹n èng tõ bÓ A ®Õn ®iÓm Êy b»ng L’ = 200 m. Cho biÕt hÖ sè ma s¸t däc ®­êng
cña èng lµ l = 0,0263; hÖ sè tæn thÊt côc bé cña hÖ thèng b»ng zc = 8,4.

H×nh 6-12

248
 Gi¶i: ViÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho hai mÆt c¾t 1-1 vµ 3-3 ®i qua mÆt tù do cña hai
bÓ chøa A vµ B, ta ®­îc:
2
æ L öv v2
H = hw = ç λ + ζ c ÷ = zht
è d ø 2g 2g
tõ ®ã rót ra biÓu thøc cña l­u l­îng:

πd 2 2gH
Q = wv = × .
4 ζ ht
Thay c¸c sè liÖu ®∙ biÕt vµo biÓu thøc trªn, ta tÝnh ra l­u l­îng:

3,14 ´ 0,2 2 2 ´ 9,8 ´ 1,3

Q= × = 0,0205 m3/s = 20,5 l/s.
4 400
0,0263 ´ + 8,4
0,2
L­u tèc trung b×nh b»ng:
Q 4Q 4 ´ 0,0205
v= = 2 = = 0,65 m/s
ω πd 3,14 ´ 0,2 2
§Ó tÝnh ch©n kh«ng t¹i ®iÓm cao nhÊt cña xiph«ng, ta viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho
mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 (h×nh 6-12):

pa - p2 αv 2 æ L ' v2
' ö
= z+ + ç λ + ζc ÷
γ 2g è d ø 2g

víi ζ 'c = 0,5ζ c

æ 200 ö 0, 652
tõ ®ã rót ra: hck = 4,0 + ç 1 + 0, 0263 ´ + 4, 2 ÷
è 0, 2 ø 2 ´ 9,8

hoÆc: hck = 4,0 + (1 + 26,3 + 4,2) ´ 0,02 = 4,63 m

TrÞ sè ch©n kh«ng cña xiph«ng t×m ra nhá h¬n trÞ sè ch©n kh«ng cùc ®¹i cho phÐp
(trÞ sè ch©n kh«ng cho phÐp ®èi víi n­íc, ë ¸p suÊt kh«ng khÝ b×nh th­êng, cã thÓ lÊy
b»ng 6 ¸ 7 m cét n­íc); vËy b¶o ®¶m xiph«ng lµm viÖc víi khu vùc ch©n kh«ng kh«ng bÞ
ph¸ ho¹i.
Chó ý: ë khu vùc ¸p suÊt thÊp 2-2 (h×nh 6-12), kh«ng khÝ tan trong n­íc ®Õn ®ã dÔ
tho¸t ly ra khái n­íc, t¹o thµnh nh÷ng “bäc khÝ”; muèn khö nh÷ng bäc khÝ ®ã, kh«ng thÓ
®Æt ë ®Êy mét c¸i van ®Ó më ra cho kh«ng khÝ bay ®i, v× khi më ra th× kh«ng khÝ ë ngoµi sÏ
vµo m¹nh trong èng vµ t¨ng c­êng thªm bäc khÝ. Ta ph¶i dïng mét lo¹i b¬m riªng hót ra.
Th«ng th­êng nh÷ng bäc khÝ ®ã bÞ dßng ch¶y cuèn vÒ phÝa ®Çu ra (bÓ B).

249
 Ch­¬ng VII

ChuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh trong èng cã ¸p -

HiÖn t­îng n­íc va vµ sù Dao ®éng cña
khèi n­íc trong th¸p ®iÒu ¸p

Ta biÕt r»ng chuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh lµ mét chuyÓn ®éng mµ c¸c yÕu tè thñy lùc
nh­ l­u tèc, ¸p suÊt... t¹i mét ®iÓm nhÊt ®Þnh nµo ®ã cña kh«ng gian hoÆc l­u tèc trung
b×nh, l­u l­îng, diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít t¹i mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh nµo ®ã ®Òu thay ®æi theo thêi
gian, tøc lµ:

ìu = u(x, y, z, t ),
í
îp = p(x, y, z, t ),

ì v = v(l, t),
ï
hay: íQ = Q(l, t),
ï ω = ω(l, t),
î

Dßng ch¶y trªn s«ng khi n­íc lò ®ang vÒ hoÆc ë cöa s«ng khi cã thñy triÒu lªn
xuèng, dßng ch¶y trong èng dÉn n­íc ®Õn tuabin cña tr¹m thñy ®iÖn khi ®iÒu chØnh ®é më
cña tuabin lµ nh÷ng vÝ dô cô thÓ vÒ dßng kh«ng æn ®Þnh.

ë ch­¬ng nµy chØ xÐt dßng kh«ng æn ®Þnh cã ¸p trong èng, cßn dßng ch¶y kh«ng æn
®Þnh kh«ng ¸p trong kªnh sÏ xÐt ë ch­¬ng XI. §Æc ®iÓm cña dßng kh«ng æn ®Þnh cã ¸p
trong èng lµ diÖn tÝch mÆt c¾t kh«ng thay ®æi theo thêi gian (v× vá èng coi nh­ kh«ng biÕn
®æi) mµ chØ thay ®æi däc theo dßng ch¶y nghÜa lµ diÖn tÝch mÆt c¾t chØ lµ tham sè cña vÞ trÝ
w = w(l). §Æc biÖt, nÕu èng lµ h×nh trô th× diÖn tÝch mÆt c¾t kh«ng thay ®æi däc theo dßng
ch¶y tøc w = const.

Trong ch­¬ng nµy chñ yÕu chØ nghiªn cøu hiÖn t­îng n­íc va vµ sù dao ®éng cña
n­íc trong th¸p ®iÒu ¸p cña nhµ m¸y thñy ®iÖn khi ®iÒu chØnh ®é më cña tuabin, nªn néi
dung còng chØ giíi h¹n trong hai vÊn ®Ò trªn. Tr­íc khi nghiªn cøu hai vÊn ®Ò ®ã, ta cÇn
n¾m v÷ng hai ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n: ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh vµ
ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh trong èng cã ¸p.

250
§7-1. Ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh

Trong dßng ch¶y, ta lÊy mét ®o¹n dßng giíi h¹n bëi hai mÆt c¾t ­ít w1 vµ w2 c¸ch
nhau mét ®é dµi v« cïng nhá d (h×nh 7-1); thÓ tÝch cña kh«ng gian giíi h¹n bëi ®o¹n dßng
nãi trªn lµ wdl, trong ®ã w lµ diÖn tÝch trung b×nh cña mÆt c¾t ngang ë gi÷a kho¶ng dl. ChÊt
láng ®i vµo, ®i ra ®èi víi thÓ tÝch ®ã chØ cã thÓ th«ng qua w1 vµ w2, chø kh«ng qua mÆt bªn.
KÓ tõ mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, khèi l­îng chÊt láng ®i qua w1 ®Ó vµo thÓ tÝch trªn trong
thêi gian dt b»ng rQdt. Còng trong thêi gian dt ®ã, khèi l­îng chÊt láng ra khái w2 lµ
æ ¶(ρQ) ö
ç ρQ + dl ÷ dt
è ¶l ø

w1
w
dl w2

H×nh 7-1

ë thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh nãi trªn, khèi l­îng chÊt láng ë trong ®o¹n ®ang xÐt lµ rwdl;
trong thêi gian dt, khèi l­îng ®ã cã sù biÕn thiªn b»ng:
¶(ρωdl)
dt
¶t
Sù biÕn thiªn nµy chÝnh b»ng hiÖu sè khèi l­îng chÊt láng vµo qua w1 vµ khèi l­îng
chÊt láng ra khái w2:
æ ¶(ρQ) ö ¶(ρωdl)
rQdt – ç ρQ + dl ÷ dt = dt .
è ¶ ø ¶t
Tõ ®ã:
¶(ρQ) ¶(ρω)
- dl = dl ,
¶l ¶t
hoÆc:
¶(ρQ) ¶(ρω)
+ =0.
¶l ¶t
§èi víi chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc, r = const, ta viÕt l¹i ph­¬ng tr×nh trªn thµnh:
¶Q ¶ω
+ = 0. (7-1)
¶l ¶t
Ph­¬ng tr×nh (7-1) lµ ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh cña chÊt
láng kh«ng nÐn ®­îc.

251
 §èi víi dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh trong èng cã ¸p, diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít kh«ng ®æi
¶ω
víi thêi gian, tøc = 0 nªn ph­¬ng tr×nh (7-1) viÕt thµnh:
¶t
¶Q
= 0. (7-2)
¶l
Do ®ã ta cã:
Q = Q(t). (7-3)

Nh­ vËy ë cïng mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, l­u l­îng qua c¸c mÆt c¾t ®Òu nh­ nhau,
nh­ng ë c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau, l­u l­îng cã trÞ sè kh¸c nhau.

§7-2. Ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh

trong èng cã ¸p

Tõ ch­¬ng III ta ®∙ cã ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng ¥le cña chÊt láng lý t­ëng,
viÕt cho mét ®¬n vÞ khèi l­îng vµ theo ®­êng dßng:
1 ¶p du
Fs - = . (3-81)
ρ ¶s dt
ViÕt l¹i ph­¬ng tr×nh nµy theo ph­¬ng dßng ch¶y l, däc theo trôc èng, ta cã:
1 ¶p du
Fl - = . (7-4)
ρ ¶l dt
V× u = u(l, t) nªn:
du ¶u ¶u dl ¶u ¶u ¶u ¶ æ u 2 ö
= + × = + ×u = + ç ÷
dt dt ¶l dt ¶t ¶l ¶t ¶l çè 2 ÷ø
Lùc khèi l­îng trong nh÷ng tr­êng hîp th­êng gÆp lµ lùc cã thÕ, nªn:
¶π
Fl = - ,
¶l
trong ®ã p lµ hµm sè thÕ.
VËy ph­¬ng tr×nh (7-4) thµnh:
¶π 1 ¶p ¶ æ u 2 ö ¶u
- – – ç ÷=
¶l ρ ¶l ¶l èç 2 ø÷ ¶t
§èi víi chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc, ta cã:

¶æ p u2 ö ¶u
çπ + + ÷÷ = - . (7-5)
¶l çè ρ 2 ø ¶t

252
 ë ®©y ta chØ xÐt tr­êng hîp lùc khèi l­îng lµ träng lùc, nªn p = gz + c; thay trÞ sè p
vµo (7-5) ta ®­îc:

¶æ p u2 ö 1 ¶u
çç z + + ÷÷ = - .
¶l è γ 2g ø g ¶t

§èi víi chÊt láng thùc (nhít), ta ph¶i thªm sè h¹ng biÓu thÞ tæn thÊt n¨ng l­îng:

¶æ p u2 ö ¶h 'w 1 ¶u
ç z + + ÷ = - - . (7-6)
¶l çè γ 2g ÷ø ¶l g ¶t

§©y lµ ph­¬ng tr×nh ®éng lùc cña dßng nguyªn tè, viÕt cho mét ®¬n vÞ träng l­îng
chÊt láng thùc. §Ó më réng ph­¬ng tr×nh nµy cho toµn dßng, cÇn lÊy tÝch ph©n sau:

¶æ p u2 ö ¶h 'w 1 ¶u
ò çç z + + ÷÷ γdQ = - ò γdQ - ò γdQ .
ω ¶l è γ 2g ø ω ¶l ω g ¶t

V× Q kh«ng ®æi theo l nªn ba d¹ng tÝch ph©n trong ph­¬ng tr×nh trªn viÕt ®­îc thµnh:

¶æ p u2 ö ¶ æ p u2 ö
A1 = ò çç z + + ÷÷ γdQ = γ ò çç z + + ÷ dQ ,
ω ¶l è γ 2g ø ¶l ω è γ 2g ÷ø

¶h 'w ¶
A2 = ò γdQ = γ ò h'w dQ .
ω ¶l ¶l ω
Nh­ ®∙ diÔn to¸n lóc lËp ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho toµn dßng (ch­¬ng III) ®èi víi
dßng biÕn ®æi dÇn th×:

¶ éæ p αv 2 ö ù ¶æ p αv 2 ö
A1 = γ êçç z + + ÷÷ Q ú = γQ çç z + + ÷÷ ,
¶l ëêè γ 2g ø ûú ¶l è γ 2g ø
trong ®ã a lµ hÖ sè söa ch÷a ®éng n¨ng [hÖ sè C«ri«lÝt c«ng thøc (3-22)]:
¶ ¶
A2 = γ (h w Q) = γQ h w .
¶l ¶l
V× w kh«ng thay ®æi theo t nªn ta cã thÓ viÕt:

1 ¶u γ ¶u γ ¶u 2 γ ¶
A3 = ò × γdQ = ò × udω = ò × dω = ò u 2 dω .
ω
g ¶t g ω ¶t 2g ω ¶t 2g ¶t ω

Khi nghiªn cøu ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng (ch­¬ng III), tõ c«ng thøc (3-42) ta ®∙ cã:

òu
2
dω = a0v2w ,
ω

trong ®ã a0 lµ hÖ sè söa ch÷a ®éng l­îng hoÆc hÖ sè BusinÐtsc¬.

253
 γ ¶( v 2 ω) γ ¶v α 0 γQ ¶v
Do ®ã: A3 = × α0 = × α 0 ω2v = .
2g ¶t 2g ¶t g ¶t
Sau khi chia tÊt c¶ c¸c sè h¹ng trong ph­¬ng tr×nh cho gQ, ta cã ph­¬ng tr×nh vi ph©n
cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh cã ¸p trong èng, tÝnh ®èi víi mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt
láng nhít lµ:

¶æ p αv 2 ö ¶h w α0 ¶v
çç z + + ÷÷ = - -
¶l è γ 2g ø ¶l g ¶t

TÝch ph©n ph­¬ng tr×nh nµy tõ mÆt c¾t 1-1 ®Õn mÆt c¾t 2-2 ta ®­îc:

p 1 αv 12 p αv 2 l2
α ¶v
z1 + + = z 2 + 2 + 2 + hw1-2 + ò 0 dl , (7-7)
γ 2g γ 2g l1 g ¶t

2
æ p ö αv
trong ®ã çç z + ÷÷ , lÇn l­ît cã ý nghÜa lµ thÕ n¨ng, ®éng n¨ng cña mét ®¬n vÞ träng
è γ ø 2g
l­îng chÊt láng.
hw1–2 lµ phÇn n¨ng l­îng tiªu hao v× ma s¸t cña mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng trªn
®o¹n ®­êng tõ mÆt c¾t 1-1 ®Õn mÆt c¾t 2-2.
B©y giê ta xÐt ý nghÜa vËt lý cña sè h¹ng cuèi cïng
l2
α0 ¶v
ò dl .
l1 g ¶t

XÐt mét ®o¹n nhá cña dßng nguyªn tè, diÖn tÝch dw dµi dl, khèi l­îng lµ rdwdl vµ
u2
®éng n¨ng lµ g dw dl . TÝch ph©n trªn toµn diÖn tÝch mÆt c¾t dßng ch¶y vµ trªn toµn ®o¹n
2g
dµi l = l2 - l1 ta cã ®éng n¨ng cña toµn khèi chÊt láng gi÷a hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 lµ:

l2
u2 l2
u2 l2
v2
E = ò ò γdωdl = γ ò dl ò dω = γ ò α 0 ωdl
l1 ω 2g l1 ω 2g l1 2g

Chó ý r»ng biÓu thøc nµy ®­îc viÕt ra víi ®iÒu kiÖn lµ dßng ch¶y ph¶i ®æi dÇn trªn
suèt ®o¹n dßng giíi h¹n bëi hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 (xem l¹i h×nh 3-14).
Sù biÕn ®æi ®éng n¨ng cña khèi chÊt láng Êy theo thêi gian lµ:

¶E ¶ l2 v 2 l2
¶ æ v2 ö l2
α ¶v
= γ ò α0 ωdl = γ ò α 0 ω çç ÷÷ dl = γ ò 0 ωv dl .
¶t ¶t l1 2g l1 ¶t è 2g ø l1 g ¶t

254
 V× vw = Q kh«ng phô thuéc l nªn:

l2
¶E α ¶v
= γQ ò 0 dl = gQhi1-2 ,
¶t l1 g ¶t

trong ®ã:
l2
α0 ¶v
hi1–2 = ò dl . (7-8)
l1 g ¶t

VËy hi1–2 biÓu thÞ sù thay ®æi ®éng n¨ng theo thêi gian cña mét ®¬n vÞ träng l­îng
chÊt láng ë trong ®o¹n dßng 1-2. Nãi c¸ch kh¸c hi1–2 biÓu thÞ cét n­íc ®Ó kh¾c phôc qu¸n
tÝnh cña khèi chÊt láng trong ®o¹n dßng 1-2. V× thÕ hi1–2 gäi lµ cét n­íc qu¸n tÝnh. VËy
ph­¬ng tr×nh (7-7) viÕt ®­îc nh­ sau:

p 1 αv 12 p αv 2
z1 + + = z 2 + 2 + 2 + hw1-2 + hi1–2 . (7-9)
γ 2g γ 2g

§©y lµ ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh trong èng cã ¸p. Ph­¬ng
¶v
tr×nh nµy chØ kh¸c ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy ë sè h¹ng qu¸n tÝnh. NÕu hi = 0 nghÜa lµ = 0,
¶t
ta trë l¹i ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy ®∙ xÐt ë ch­¬ng III.
CÇn chó ý r»ng cét n­íc qu¸n tÝnh hi kh«ng ph¶i lµ sù tæn thÊt cét n­íc, mÊt ®i kh«ng
æ ¶v ¶v ö
lÊy l¹i ®­îc nh­ hw, mµ hi cã thÓ lµ d­¬ng hay ©m ç tïy theo > 0 hay < 0÷ .
è ¶t ¶t ø
¶v
NÕu > 0 (nghÜa lµ dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i t¨ng tèc) th× hi1-2 > 0, ®iÒu ®ã nãi lªn
¶t
r»ng ®éng n¨ng dßng ch¶y ®­îc t¨ng lªn. §Ó t¨ng ®éng n¨ng ®ã, n¨ng l­îng cña dßng ch¶y
ph¶i gi¶m mét l­îng t­¬ng øng, nªn ®­êng tæng cét n­íc H cµng dèc (H1 > H2). §iÒu nµy
®­îc minh häa trªn h×nh (7-2).
¶v
NÕu < 0 (nghÜa lµ dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i gi¶m tèc) th× hi1-2 < 0, ®iÒu ®ã cã nghÜa
¶t
lµ ®éng n¨ng cña dßng ch¶y bÞ gi¶m xuèng. PhÇn ®éng n¨ng gi¶m xuèng ®ã ®­îc gi¶i
phãng ra, lµm cho n¨ng l­îng cña dßng ch¶y ®­îc t¨ng lªn mét l­îng t­¬ng øng, cã 3
tr­êng hîp:
NÕu ½hi1-2½< hw1-2 tøc phÇn n¨ng l­îng ®­îc t¨ng thªm kh«ng ®ñ bï l¹i phÇn n¨ng
l­îng bÞ mÊt ®i ®Ó kh¾c phôc tæn thÊt do ma s¸t, khi ®ã ®­êng tæng cét n­íc H vÉn ®i
xuèng (H1 > H2) nh­ng Ýt dèc h¬n (h×nh 7-3).

255
 1 2

. §­ê hw1-2
n g tæ
ng c
P1 ét n h i1-2
­íc
.g 2
H1 . a 2V 2
P2 2g
g . H2
Z1
Z2 .

1 2
V
>0 h i1-2 >0
t
H gi¶m theo dßng ch¶y
H×nh 7-2 H×nh 7-3

NÕu ½hi1-2½= hw1-2 th× ®­êng tæng cét n­íc H n»m ngang (h×nh 7-4).
NÕu ½hi1-2½> hw1-2 th× ®­êng tæng cét n­íc H ®i ng­îc lªn (h×nh 7-5).

H×nh 7-4 H×nh 7-5

Hai tr­êng hîp sau cïng cho ta thÊy râ nhÊt sù kh¸c nhau vÒ ®­êng tæng cét n­íc cña
dßng kh«ng æn ®Þnh vµ dßng æn ®Þnh (trong dßng æn ®Þnh, ®­êng tæng cét n­íc H lu«n lu«n
®i xuèng): cuèi cïng cÇn chó ý r»ng tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy ë trªn ®Òu cã ý nghÜa tøc thêi.
Chó ý:
1. Trong ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n (7-9) cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh trong èng cã ¸p,
tæn thÊt cét n­íc hw1-2 ®­îc tÝnh to¸n theo nh÷ng c«ng thøc cña dßng æn ®Þnh, ch¶y ®Òu.
§iÒu nµy, nãi cho chÆt chÏ, lµ kh«ng ®óng l¾m (®å ph©n bè l­u tèc ë dßng kh«ng æn ®Þnh
kh¸c ë dßng æn ®Þnh).

256
 2. Khi chuyÓn ®éng thay ®æi theo thêi gian mét c¸ch kh¸ chËm, th× sè h¹ng cét n­íc
qu¸n tÝnh hi trong ph­¬ng tr×nh (7-9) lµ kh¸ nhá, cã thÓ bá kh«ng xÐt. Khi ®ã ®èi víi
chuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh, ta ®­îc ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy b×nh th­êng (3-25) viÕt cho
chuyÓn ®éng æn ®Þnh.
3. Trong tr­êng hîp chuyÓn ®éng æn ®Þnh, cã thÓ viÕt ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cho c¸c
mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2 víi ®iÒu kiÖn lµ ë hai mÆt c¾t ®ã chuyÓn ®éng lµ ®æi dÇn, cßn gi÷a hai
mÆt c¾t ®ã chuyÓn ®éng cã thÓ lµ ®æi ®ét ngét. Nh­ng trong tr­êng hîp chuyÓn ®éng kh«ng
æn ®Þnh, ta chØ cã thÓ viÕt ®­îc ph­¬ng tr×nh (7-9) khi chuyÓn ®éng lµ ®æi dÇn trªn c¶ ®o¹n
tõ mÆt c¾t 1-1 ®Õn mÆt c¾t 2-2, v× khi xÐt ý nghÜa vËt lý cña biÓu thøc (7-8) vÒ hi, ta ®∙ thÊy
râ biÓu thøc ®ã ®­îc suy diÔn víi gi¶ thiÕt lµ dßng ®æi dÇn trªn toµn bé ®o¹n dßng tõ mÆt
c¾t 1-1 ®Õn 2-2.
4. Víi gi¶ thiÕt a1 = a2 = a , ta cã thÓ viÕt mét d¹ng kh¸c cña ph­¬ng tr×nh (7-9) lµ:
æ p ö æ p ö
çç z 1 + 1 ÷÷ - çç z 2 + 2 ÷÷ =
γ γ
a 2
2g
( )
v 2 - v 12 + h w1-2 + h i1-2
è ø è ø

hoÆc: a=
a 2
2g
( )
v 2 - v 12 + h w1-2 + h i1-2 (7-9’)

æ p ö æ p ö
víi: a = çç z 1 + 1 ÷÷ – çç z 2 + 2 ÷÷
è γ ø è γ ø
lµ hiÖu sè cña ®é cao ®o ¸p ë hai mÆt c¾t 1-1 vµ 2-2.

A - HiÖn t­îng n­íc va

§7-3. §Æt vÊn ®Ò

H×nh (7-6) tr×nh bµy mét èng dÉn AB dÉn

n­íc tõ hå chøa n­íc ®Õn tuabin nhµ m¸y thñy B
®iÖn T.
H0
l
B×nh th­êng tuabin lµm viÖc víi l­u l­îng
Q, øng víi nã l­u tèc trong èng lµ v 0.
V0 A T
NÕu do mét nguyªn nh©n nµo ®ã mµ yªu cÇu
dïng ®iÖn bªn ngoµi ®ét nhiªn gi¶m thÊp mét
phÇn hoÆc toµn phÇn th× tuabin ph¶i tù ®éng ®ãng
bít hoÆc ®ãng hoµn toµn ®Ó kÞp thêi thÝch øng víi
m¸y ®iÖn. V× thÕ l­u l­îng vµ l­u tèc trong èng A
dÉn ®ét nhiªn gi¶m nhá hoÆc ngõng h¼n. Do qu¸n H×nh 7-6

257
tÝnh nªn n­íc bÞ dån l¹i lµm cho ¸p suÊt trong èng ®ét nhiªn t¨ng cao. Sù thay ®æi l­u
l­îng cµng nhanh th× ¸p suÊt t¨ng cao cµng lín thËm chÝ cã thÓ lªn ®Õn hµng tr¨m mÐt cét
m­íc. §ã lµ hiÖn t­îng n­íc va. PhÇn ¸p suÊt t¨ng thªm Dp gäi lµ ¸p suÊt n­íc va.
Ng­îc l¹i nÕu ®é më cña tuabin ®ét nhiªn t¨ng lªn th× l­u l­îng ch¶y qua tuabin vµ
l­u tèc trong èng còng ®ét nhiªn lín lªn lµm cho ¸p suÊt trªn ®­êng èng ®ét nhiªn gi¶m
xuèng. PhÇn ¸p suÊt gi¶m thÊp ®ã còng gäi lµ ¸p suÊt n­íc va.
Kh¸c víi tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò tr­íc ®©y, khi nghiªn cøu n­íc va kh«ng thÓ xem chÊt
láng hoµn toµn kh«ng bÞ nÐn (tøc r = const) v× r»ng nÕu dïng gi¶ thiÕt ®ã th× mäi ®iÒu rót
ra tõ lý luËn sÏ kh«ng phï hîp víi thùc tÕ.
ThËt vËy nÕu n­íc hoµn toµn kh«ng nÐn ®­îc (r = const) th× khi cöa van A ®ãng
¶v
hoµn toµn vµ tøc thêi, toµn bé khèi n­íc trong ®­êng èng dÉn lËp tøc ngõng l¹i; =-¥
¶t
vµ nh­ vËy trªn toµn bé ®­êng èng, ¸p suÊt sÏ ®ång thêi t¨ng lªn mét trÞ sè v« cïng lín.
Nh­ng thùc tÕ kh«ng ph¶i nh­ vËy mµ ph¶i sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh toµn bé khèi
n­íc trong èng dÉn míi dõng l¹i, cßn ¸p suÊt còng chØ t¨ng tíi mét gi¸ trÞ x¸c ®Þnh nµo ®ã
chø kh«ng ph¶i lµ v« cïng lín. Së dÜ nh­ vËy v× chÊt láng vµ thµnh èng ®Òu cã tÝnh ®µn håi.
VÝ dô khi ®ãng cöa van, líp n­íc ë ngay s¸t ngay tr­íc ®ã dõng l¹i vµ ¸p suÊt t¨ng lªn lµm
cho líp n­íc ®ã bÞ nÐn l¹i, ®ång thêi thµnh èng dÉn bÞ d∙n ra nh­êng chç cho nh÷ng líp
n­íc phÝa trªn tiÕp tôc ch¶y vÒ. Do dã sù t¨ng ¸p suÊt vµ ngõng ch¶y kh«ng ph¶i ®ång thêi
cïng x¶y ra mét lóc trªn toµn ®­êng èng mµ lµ x¶y ra ë cöa van råi míi truyÒn dÇn lªn trªn
víi mét tèc ®é cã h¹n. V× vËy, nghiªn cøu n­íc va nhÊt ®Þnh ph¶i xÐt ®Õn tÝnh ®µn håi cña
n­íc vµ vá èng.

§7-4. N­íc va khi ®ãng khãa tøc thêi

Ta xÐt mét èng trßn ®¬n gi¶n dµi L, ®Çu A cã khãa ®ãng më, ®Çu B nèi víi bÓ chøa
cã møc n­íc kh«ng ®æi. LÊy ®iÓm A t¹i khãa lµm gèc trôc l vµ lÊy chiÒu h­íng vÒ bÓ chøa
lµm chiÒu d­¬ng cña kho¶ng c¸ch l. Trong khi ph©n tÝch vÊn ®Ò ta t¹m thêi kh«ng xÐt ®Õn
tæn thÊt n¨ng l­îng v× ma s¸t vµ bá qua cét n­íc l­u tèc. VËy cét n­íc ¸p lùc trªn toµn bé
®­êng èng khi tuabin lµm viÖc b×nh th­êng coi nh­ n»m ngang, b»ng mùc n­íc ë bÓ (xem
h×nh 7-6).
Ta gäi l­u tèc trong èng khi tuabin lµm viÖc
n
b×nh th­êng víi ®é më toµn phÇn lµ v0 vµ l­u tèc t¹i m
a
khãa trong qu¸ tr×nh ®ãng më khãa lµ vc, vc = v(t).
V0 p 0
Gi¶ thiÕt ta ®ét nhiªn ®ãng khãa hoµn toµn vµ tøc p0 +Dp
thêi, khi ®ã ë ngay t¹i khãa dßng ch¶y dõng l¹i,
n a
vc = 0. m
Dl
Sau mét thêi gian Dt chØ cã mét líp n­íc H×nh 7-7
aa – mm dµi Dl dõng l¹i vµ bÞ nÐn nªn ¸p suÊt t¨ng
Dp; trong khi ®ã c¸c líp n­íc phÝa trªn nã vÉn ch¶y

258
vÒ víi l­u tèc vµ ¸p suÊt nh­ lóc b×nh th­êng (h×nh 7-7). ViÕt ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng cho
khèi n­íc aa-mm nµy theo ph­¬ng l ta ®­îc:
(ρωΔl )(0 - v0 )
p0w – (p0 + Dp)w = .
Δt
Tõ ®ã ta rót ra:
Δl
Dp = r v 0. (7-10)
Δt
Sau ®ã, trong mét kho¶ng thêi gian v« cïng nhá Dt tiÕp theo, l¹i cã thªm líp n­íc
mm-nn ë s¸t khèi n­íc aa-mm ngõng l¹i vµ ¸p suÊt t¹i ®ã t¨ng lªn. Sau ®ã c¸c líp tiÕp theo
còng lÇn l­ît dõng l¹i vµ ¸p suÊt còng t¨ng lªn. Nh­ vËy sù ngõng ch¶y vµ bÞ nÐn (t¨ng ¸p
suÊt) truyÒn dÇn lªn phÝa trªn víi tèc ®é b»ng:
Δl
c = lim . (7-11)
Δt ®0 Δt

Thay vµo (7-10) ta cã c«ng thøc tÝnh ¸p suÊt n­íc va:

Dp = rcv0 (7-12)
Δp c
hay = v0 . (7-13)
γ g
Trªn ®©y lµ xÐt víi tr­êng hîp ®ãng khãa hoµn toµn. NÕu ®ãng khãa mét phÇn, th×
l­u tèc t¹i khãa lµ vc ¹ 0.
Còng ph©n tÝch nh­ trªn ta thÊy ®é t¨ng ¸p suÊt sÏ chØ lµ:
Dp = rc(v0 – vc) (7-14)
Δp c
hay = (v0 – v c). (7-15)
γ g
C¸ch tÝnh c sÏ tr×nh bµy ë phÇn sau. Ta trë l¹i theo dâi hiÖn t­îng trong tr­êng hîp
®ãng khãa hoµn toµn tøc thêi.
Sù ngõng ch¶y vµ t¨ng ¸p suÊt b¾t ®Çu tõ A, truyÒn lªn víi
L
tèc ®é truyÒn c. Nh­ vËy ®Õn lóc t = líp chÊt láng cuèi cïng
c
b-b t¹i gÇn bÓ chøa bÞ ngõng l¹i vµ t¨ng ¸p. Khi ®ã toµn bé chÊt
láng trong èng ë tr¹ng th¸i tÜnh vµ bÞ nÐn (h×nh 7-8). Do sù b
V0
chªnh lÖch ¸p suÊt Dp ë trong èng vµ ngoµi bÓ (trong èng ¸p suÊt r
lµ pL + Dp, ngoµi bÓ ¸p suÊt lµ pL), n­íc bÞ ®Èy vÒ bÓ vµ d∙n ra. v=
b 0
Tõ mÆt c¾t b-b c¸c líp n­íc b¾t ®Çu d∙n ra vµ ch¶y ng­îc vÒ bÓ, r
®ång thêi ¸p suÊt gi¶m xuèng. V× ta bá qua tæn thÊt n¨ng l­îng H×nh 7-8
trong lóc xÐt, nªn tèc ®é ch¶y ng­îc l¹i còng cã gi¸ trÞ b»ng v0
vµ ®é gi¶m ¸p suÊt còng cã gi¸ trÞ b»ng Dp.

259
 Sù gi¶m ¸p suÊt vÒ ¸p suÊt cò vµ sù ch¶y ng­îc Êy truyÒn vÒ khãa A còng víi tèc ®é
2L
®é truyÒn c; ®Õn thêi ®iÓm t = th× truyÒn ®Õn khãa A. Lóc ®ã toµn bé khèi n­íc trong
c
®­êng èng cã ¸p suÊt nh­ ban ®Çu, nh­ng ë tr¹ng th¸i ch¶y ng­îc tõ khãa vÒ bÓ n­íc.
Nh­ng ngay khi hiÖn t­îng ch¶y ng­îc võa truyÒn vÒ ®Õn khãa A, th× do thiÕu nguån n­íc
bæ sung ë sau khãa, nªn c¸c líp n­íc ë gÇn khãa bÞ ngõng l¹i vµ tiÕp tôc bÞ d∙n thªm lµm
cho ¸p suÊt gi¶m xuèng thÊp h¬n ¸p suÊt lóc ban ®Çu. Khi ®ã ta cã ¸p suÊt n­íc va ©m.
Còng gi¶i thÝch nh­ trªn, ®é gi¶m ¸p suÊt còng cã trÞ sè b»ng:

Dp = rcv0.

Sù ngõng ch¶y vµ ¸p suÊt gi¶m thÊp h¬n ¸p suÊt ban ®Çu Êy còng víi tèc ®é truyÒn c
3L
vµ ®Õn thêi ®iÓm t = th× truyÒn ®Õn bÓ n­íc. Lóc ®ã toµn bé ®­êng èng ngõng ch¶y vµ
c
cã ¸p suÊt thÊp. Do chªnh lÖch ¸p suÊt trong èng vµ ngoµi bÓ n­íc (trong èng lµ pL – Dp,
ngoµi bÓ lµ pL) nªn n­íc l¹i ch¶y tõ bÓ vµo èng víi vËn tèc v0 vµ ¸p suÊt l¹i trë l¹i b×nh
th­êng; ®iÒu ®ã còng b¾t ®Çu tõ c¸c líp n­íc ë gÇn bÓ vµ truyÒn vÒ khãa víi tèc ®é truyÒn
4L
c, ®Õn thêi ®iÓm t = th× truyÒn ®Õn khãa A; toµn bé ®­êng èng ë tr¹ng th¸i ch¶y thuËn
c
chiÒu víi l­u tèc v0 vµ cã ¸p suÊt ban ®Çu, nghÜa lµ hoµn toµn gièng nh­ ban ®Çu. Nh­ng
ngay lóc ®ã c¸c líp n­íc gÇn khãa l¹i bÞ ngõng ch¶y vµ ¸p suÊt t¨ng lªn. HiÖn t­îng l¹i lÆp
l¹i nh­ trªn. Nh­ vËy hiÖn t­îng ®∙ tuÇn hoµn víi chu kú lµ:

4L
T= .
c

Kho¶ng thêi gian t ®Ó sãng n­íc va truyÒn tõ mét vÞ trÝ nµo ®ã vÒ bÓ råi l¹i truyÒn tõ
bÓ vÒ tíi vÞ trÝ ®ã gäi lµ mét pha n­íc va.
2L 2(L - l )
VËy pha n­íc va t¹i khãa lµ t = ; t¹i vÞ trÝ c¸ch khãa mét ®o¹n l lµ t1 = ,
c c
cßn pha t¹i ®Çu èng c¹nh bÓ chøa lµ tL = 0.
Qu¸ tr×nh diÔn biÕn hiÖn t­îng n­íc va trong mét chu kú ®­îc minh häa trªn h×nh
(7-9). H×nh (7-10), (7-11) biÓu thÞ sù biÕn thiªn ¸p suÊt theo thêi gian t¹i khãa vµ t¹i mÆt
c¾t trung gian (1-1) c¸ch khãa mét ®o¹n l. Cßn h×nh (7-12), (7-13) biÓu thÞ sù biÕn thiªn
l­u tèc t¹i mÆt c¾t trung gian nãi trªn vµ t¹i mÆt c¾t ®Çu èng c¹nh bÓ chøa.
Thùc tÕ dßng ch¶y cã ma s¸t, nªn hiÖn t­îng kh«ng ph¶i cø lÆp ®i lÆp l¹i nh­
thÕ m∙i, mµ sÏ yÕu dÇn råi sÏ t¾t h¼n sau mét sè chu kú dao ®éng (®­êng nÐt rêi trong c¸c
h×nh trªn).
Trªn ®©y ta xÐt tr­êng hîp ®ãng khãa, cßn ®èi víi tr­êng hîp më khãa th× còng lËp
luËn t­¬ng tù.

260
 1 2 3
c p p
g g

B B B
pL H0 pL H0 pL H0
p
L +
V0 V0 p
A A A
v= v=
0 0

p0 p p
o+ o+
t=0 L p L p
0<t< t=
C C
4 5 6
c p
g
c

B B B
pL H0 pL H0 pL H0
V0 V0 V0
A A
v=
A 0
p p0 p
o+ 2L o-
L
<t<
2L p t=t0 = 2L 3L p
C <t<
C C C C
7 8 9
p
g
p
g c

B B B
pL H0 pL H0 pL
p H0
L -
p V0 V0
A
v= v=
0 0 A A
p p p0
o- o-
3L p 3L 4L p 4L
t= <t< t= = 2 t0 = T
C C C C

H×nh 7-9
p
Sù biÕn thiªn ¸p suÊt t¹i kho¸

p0

L 2L 3L 4L 5L 6L t
C C C C C C
2L
t =C
0

4L
T=
C
H×nh 7-10
261
 p
Sù biÕn thiªn ¸p suÊt t¹i mÆt c¾t 1-1

pi

t
l 2(L- l) 2l
C C C
4L
T= C
H×nh 7-11
p
Sù biÕn thiªn l­u tèc t¹i mÆt c¾t l-l

V0

0
t

V0
L L- l 2L 3L 4L 5L 6L
C C C C C C C
L
C
H×nh 7-12
p
Sù biÕn thiªn l­u tèc t¹i ®Çu èng c¹nh bÓ chøa

v0

0
t
-v 0 Vk

L 2L 3L 4L 5L 6L
C C C C C C

H×nh 7-13

§7-5. N­íc va khi ®ãng khãa tõ tõ

ë trªn ta ®∙ xÐt tr­êng hîp ®ãng khãa tøc thêi, t¹i khãa l­u tèc ban ®Çu tõ v0 ®ét
nhiªn gi¶m xuèng vc = 0. Thùc tÕ th× sù ®ãng më dï cã nhanh ®Õn ®©u vÉn cÇn ph¶i tr¶i qua
mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh.

262
 B©y giê, ta gi¶ thiÕt r»ng sù ®ãng khãa tiÕn hµnh tõ tõ; nh­ vËy sÏ xuÊt hiÖn sù
gi¶m l­u tèc tøc thêi Dvi mét c¸ch liªn tiÕp, do ®ã sÏ g©y ra mét lo¹t t¨ng ¸p t­¬ng øng tÝnh
theo (7-14):

Dpi = rc(vi-1 – vi)

x 1 =xmax
T¹i khãa, thêi gian t¨ng ¸p suÊt Dpi duy tr× trong
2L
kho¶ng t0 = sau ®ã c¸c phÇn t¨ng ¸p ®ã lÇn l­ît bÞ
c
0
triÖt tiªu do sãng gi¶m ¸p tõ bÓ ph¶n x¹ vÒ, ®ång thêi t 2t 3t t
0 0 0 ®
ngay lóc ®ã ¸p suÊt l¹i gi¶m xuèng mét gi¸ trÞ t­¬ng øng
(Dpi) do sù xuÊt hiÖn n­íc va ©m t¹i khãa. V× vËy trong H×nh 7-14
kho¶ng thêi gian t £ to sau khi ®ãng khãa, t¹i khãa chØ
cã hiÖn t­îng t¨ng ¸p. Tæng sè c¸c phÇn t¨ng ®ã lµ:
t £ τ0 t £ τ0
Dpt = å Δp i = rc å (v i-1 - v i ) = rc(v0 – vt).
i =1 i =1

Gäi thêi gian ®ãng khãa lµ t®, ta cã hai tr­êng hîp:

1. NÕu thêi gian ®ãng khãa ng¾n h¬n mét pha n­íc va (t® < t0) th× khi ®ãng xong
khãa (t = t® < t0), sãng ph¶n x¹ gi¶m ¸p vÉn ch­a vÒ tíi khãa, nªn ®é t¨ng ¸p suÊt t¹i khãa
®­îc tÝch lòy l¹i vµ b»ng:

Dp = rc(v0 – vc).

Nh­ vËy ¸p suÊt cùc ®¹i cña n­íc va t¹i khãa khi ®ãng khãa tõ tõ, còng b»ng ¸p suÊt
khi ®ãng khãa tøc thêi, chØ kh¸c lµ ¸p suÊt cùc ®¹i trong tr­êng hîp nµy kh«ng xuÊt hiÖn
tøc thêi mµ t¨ng lªn tõ tõ trong thêi gian ®ãng khãa.
Ta gäi tr­êng hîp nµy lµ n­íc va trùc tiÕp.
2. NÕu thêi gian ®ãng khãa dµi h¬n mét pha n­íc va (t® > t0) th× lóc t = t0 < t®, khãa
vÉn ch­a ®ãng xong, nªn l­u tèc míi gi¶m ®Õn trÞ sè v τ0 < vc chø ch­a tíi trÞ sè vc, do ®ã
khi ¸p suÊt n­íc va míi b»ng:

(
Dp = rc v 0 - v τ0 . )
th× sãng ph¶n x¹ gi¶m ¸p ®∙ vÒ tíi khãa. Tõ lóc ®ã trë ®i t¹i khãa võa cã hiÖn t­îng t¨ng ¸p
do khãa vÉn tiÕp tôc ®ãng, võa cã hiÖn t­îng gi¶m ¸p trë vÒ. Nãi chung quy luËt biÕn ®æi
cña Dp kh¸ phøc t¹p nh­ng cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng nã kh«ng thÓ lín h¬n hoÆc b»ng ¸p suÊt
n­íc va trùc tiÕp. Ta gäi tr­êng hîp nµy lµ n­íc va gi¸n tiÕp.

ë ®©y ta kh«ng ®i s©u nghiªn cøu lý luËn vÒ hiÖn t­îng nµy mµ chØ giíi thiÖu mét sè
c«ng thøc ®Ó tÝnh to¸n.

263
 Gäi l(t) lµ ®é më cña khãa, tøc tû sè gi÷a diÖn tÝch th¸o n­íc qua tuabin W(t) t¹i thêi
®iÓm t vµ diÖn tÝch lóc më khãa hoµn toµn W0, ta viÕt ®­îc:
Ω(t)
l(t) = . (7-16)
Ω0
Δp
Gäi x lµ ®é t¨ng t­¬ng ®èi vÒ ¸p suÊt, tøc tû sè gi÷a ®é t¨ng ¸p suÊt DH = vµ cét
γ
n­íc ¸p suÊt ban ®Çu t¹i khãa H0 (øng víi lóc tuabin lµm viÖc víi l­u tèc vµ khi më khãa
hoµn toµn: H0 b»ng ®é cao tÝnh tõ khãa ®Õn cao tr×nh ngang mùc n­íc tÜnh cña bÓ chøa);
ta viÕt ®­îc:
ΔH Δp
x= = . (7-17)
H 0 γH 0
Gi¶i ph­¬ng tr×nh truyÒn sãng n­íc va cña N. E. Giucèpski víi gi¶ thiÕt r»ng l­u
l­îng qua khãa th× tû lÖ víi ®é më (l) vµ c¨n bËc hai cña cét n­íc ¸p suÊt t¹i khãa
(H0 + DH) nh­ quy luËt dßng ch¶y qua lç, vßi, ta ®i ®Õn c«ng thøc sau ®©y ®Ó tÝnh ¸p suÊt
æ τ ö
n­íc va t¹i khãa ë c¸c thêi ®iÓm t = nt0 ç n = 1, 2, 3,... d ÷ :
è τ0 ø
ξn
ln 1 + ξ n = Bn-1 – (7-18)
2μ '
ξ n -1
trong ®ã: Bn-1 = ln-1 1 + ξ n -1 – , (7-19)
2μ
cv 0
m= . (7-20)
2gH 0
Gi¶i ph­¬ng tr×nh (7-18), t×m ®­îc xn:

xn = 2m éB n -1 + μλ 2n - λ n 1 + 2μB n -1 + μ 2 λ 2n ù . (7-21)
êë úû
τd
LÇn l­ît cho n = 1, 2, 3,... , ta t×m ®­îc c¸c gi¸ trÞ x1, x2, x3,... xt®, tõ ®ã t×m ®­îc
τ0
xmax vµ cã ¸p suÊt n­íc va cùc ®¹i lµ:
Dp = gxmax H0. (7-22)
§Æc biÖt nÕu ®é më l(t) thay ®æi bËc nhÊt víi thêi gian th× sau khi gi¶i (7-21), Aliªvi
®­a ra kÕt luËn sau:
1. HoÆc lµ ¸p suÊt cùc ®¹i cña n­íc va xuÊt hiÖn ë cuèi pha thø nhÊt (n = 1), cßn sau
®ã gi¸ trÞ bÐ h¬n (xem h×nh 7-14):
xmax = x1.

264
 N­íc va nh­ thÕ gäi lµ n­íc va pha thø nhÊt. §Ó t×m xmax chØ viÖc gi¶i ph­¬ng tr×nh
(7-21) víi n = 1.
æ τ ö
2. HoÆc lµ ¸p suÊt n­íc va cø t¨ng dÇn cho tíi khi ®ãng xong khãa ç n = ® ÷ th× ®¹t
è τ0 ø
®Õn trÞ sè lín nhÊt. N­íc va nh­ thÕ th× gäi lµ n­íc va giíi h¹n (h×nh 7-15):

xmax = xgh = xt®.

xmax=xgh
Gi¶i (7-21) víi gi¶ thiÕt r»ng nÕu n kh¸ lín th×
xn = xn-1 = xgh ta cã:

σæ 2 ö 0
xgh = ç σ + 4 + σ÷ ,
2è ø
(7-23) t 2t 3t t
0 0 0 ® t
H×nh 7-15
τ v L
trong ®ã s = ±μ 0 = ± 0 , (7-24)
T® gH 0 T®

T® lµ thêi gian ®Ó ®ãng (hay më) toµn bé khãa - ®õng nhÇm víi t® lµ thêi gian ®Ó
®ãng (hay më) khãa ®Õn mét ®é më nµo ®ã (t® £ T®). Khi ®ãng khãa lÊy dÊu +, cßn khi më
lÊy dÊu -.
Cßn tiªu chuÈn ®Ó ph©n biÖt n­íc va pha thø nhÊt víi n­íc va giíi h¹n lµ sq®; ng­êi ta
®∙ chøng minh r»ng s qu¸ ®é ®­îc tÝnh theo c«ng thøc sau:

4μλ 0 (1 - μλ0 )
sq® = . (7-25)
1 - 2μλ 0

Khi s > sq® ta cã n­íc va pha thø nhÊt, cßn khi s < sq® ta cã n­íc va giíi h¹n.
Trªn ®©y míi xÐt tr­êng hîp ®ãng khãa, nh­ng cÇn nhí r»ng hiÖn t­îng n­íc va
kh«ng ph¶i chØ cã khi ®ãng mµ cã c¶ khi më, chØ kh¸c lµ lóc më khãa th× ¸p suÊt gi¶m
thÊp. §é gi¶m thÊp ¸p suÊt nµy cã thÓ rÊt lín, thËm chÝ cã thÓ h×nh thµnh ch©n kh«ng ë
trong èng.
Tãm l¹i hiÖn t­îng n­íc va rÊt nguy hiÓm dï nã g©y ra sù t¨ng hoÆc gi¶m ¸p suÊt, do
®ã cÇn t×m c¸ch lµm gi¶m ¶nh h­ëng cña ¸p suÊt n­íc va. Mét trong nh÷ng biÖn ph¸p lµ
t¹o ra n­íc va gi¸n tiÕp, v× theo sù ph©n tÝch ë trªn ¸p suÊt n­íc va gi¸n tiÕp lu«n lu«n nhá
2L
h¬n ¸p suÊt n­íc va trùc tiÕp. §Ó cã n­íc va gi¸n tiÕp cÇn cã t® > t0 = nghÜa lµ cÇn kÐo
c
dµi thêi gian ®ãng khãa, hoÆc rót ng¾n chiÒu dµi cña èng dÉn. Ngoµi ra cã thÓ t¨ng ®­êng
kÝnh èng dÉn ®Ó gi¶m l­u tèc v0. Nh­ng biÖn ph¸p chÝnh ®Ó lµm gi¶m ¶nh h­ëng n­íc va,
nhÊt lµ ë nh÷ng tr¹m thñy ®iÖn lín cã ®­êng èng dÉn dµi, lµ x©y dùng th¸p ®iÒu ¸p. HiÖn
t­îng thñy lùc khi cã th¸p ®iÒu ¸p sÏ xÐt kü ë môc sau.

265
 Ngoµi viÖc t×m c¸ch gi¶m ¶nh h­ëng cña n­íc va, ng­êi ta cßn t×m c¸ch lîi dông
n­íc va. §ã lµ tr­êng hîp m¸y b¬m n­íc va mµ nguyªn lý lµm viÖc cña nã nh­ sau.

B
h
c q

K Q H
Q0 R A

H×nh 7-16

H×nh 7-16 lµ s¬ ®å cña m¸y b¬m n­íc va. N­íc tõ bÓ chøa A ch¶y qua khãa K ra
ngoµi. D­íi t¸c dông cña nguån n­íc ®ã, khãa K tù ®éng ®ãng l¹i g©y nªn n­íc va trong
èng. ¸p lùc n­íc va lµm më khãa R, vµ mét luång n­íc ch¶y qua ®ã vµo buång khÝ Ðp C.
D­íi t¸c dông cña khÝ Ðp, n­íc ®­îc ®Èy lªn bÓ B. Sau khi n­íc ch¶y qua khãa R, th× ¸p
suÊt n­íc va trong èng gi¶m xuèng nªn khãa R tù ®éng ®ãng l¹i cßn khãa K l¹i më ra.
N­íc tõ bÓ A l¹i ch¶y qua khãa K ra ngoµi vµ hiÖn t­îng trë l¹i nh­ tr­íc. Th«ng th­êng
hiÖn t­îng x¶y ra kho¶ng 100 lÇn trong mét phót.
Gäi H lµ cét n­íc lµm viÖc cña m¸y b¬m, h lµ ®é cao d©ng n­íc cña m¸y b¬m, Q lµ
l­u l­îng tõ bÓ A ch¶y ra Q = Q0 + q; Q0 lµ l­u l­îng ch¶y qua khãa K ra ngoµi; q lµ l­u
l­îng ch¶y vµo bÓ B. N¨ng l­îng cña dßng ch¶y tõ bÓ A ra lµ gQH, mét phÇn cña n¨ng
l­îng nµy ®­îc dïng ®Ó ®­a dßng n­íc cã l­u l­îng q lªn ®é cao h; vËy hiÖu suÊt sö dông
cña m¸y b¬m lµ:

γqh
h= . (7-26)
γQH

§é cao d©ng n­íc h cã thÓ b»ng 5 ®Õn 10 lÇn cét n­íc H, khi H b»ng (1 ¸ 10 m).
Do ®ã m¸y b¬m n­íc va cã thÓ ®­a n­íc lªn cao tíi 100m. HiÖu suÊt h cña m¸y b¬m phô
h h h
thuéc vµo tû sè . Tû sè cµng nhá th× hiÖu suÊt cµng cao. Th­êng th­êng » 2,
H H H
h
h = 0,85, cßn víi » 10, h gi¶m xuèng chØ cßn kho¶ng 0,4 ¸ 0,45.
H
Tãm l¹i m¸y b¬m n­íc va lµm viÖc tù ®éng, kh«ng tèn nhiªn liÖu vµ dÔ b¶o qu¶n; tuy
r»ng hiÖn nay ch­a s¶n xuÊt ®­îc c¸c m¸y b¬m cho l­u l­îng lín nh­ng víi c¸c b¬m nhá
còng rÊt cã Ých nhÊt lµ c¸c vïng ®åi nói.
Cuèi cïng, ®Ó tÝnh ¸p suÊt n­íc va cÇn biÕt vËn tèc truyÒn sãng c.

266
§7-6. Tèc ®é truyÒn sãng n­íc va trong èng

Khi ph©n tÝch hiÖn t­îng n­íc va ë §7-4 ta ®∙ cã:

Δl
c = lim
Δt ®0 Δt

trong ®ã Dl lµ ®é dµi cña líp n­íc bÞ nÐn l¹i sau thêi gian Dt (xem h×nh 7-7). Do bÞ nÐn l¹i
nªn khèi l­îng riªng cña n­íc t¨ng lªn tõ r tíi r + Dr, cßn vá èng bÞ d∙n ra lµm cho diÖn
tÝch mÆt c¾t ngang tõ w t¨ng lªn w + Dw. KÕt qu¶ lµ khèi l­îng n­íc trong ®o¹n dµi Dl Êy
t¨ng thªm:
Dm = (r + Dr)(w + Dw) Dl – rw Dl = (rDw + wDr) cDt.
Trong kho¶ng thêi gian Dt Êy tuy líp n­íc ë ®Çu d­íi ®∙ dõng l¹i nh­ng ë ®Çu trªn
vÉn ch¶y vµo víi l­u tèc v0, do ®ã khèi l­îng n­íc ch¶y thªm vµo ®o¹n èng Êy lµ rwv0Dt.
ChÝnh khèi n­íc ch¶y thªm vµo nµy ®∙ lµm khèi l­îng n­íc trong ®o¹n èng t¨ng thªm Dm.
VËy: rwv0Dt = Dm = (rDw + wDr)cDt. (7-27)
Theo (7-12) ta cã:
Δp
rv0 =
c
Thay vµo ph­¬ng tr×nh (7-27), sau khi thu gän ta ®­îc:
Δp
Δρ
c= (7-28)
ρ Δω
1+
Δρ ω
C«ng thøc nµy dïng ®Ó tÝnh to¸n kh«ng tiÖn lîi, ta cÇn ®æi vÒ mét d¹ng kh¸c. Muèn
thÕ ta dïng hÖ sè ®Æc tr­ng tÝnh ®µn håi cña chÊt láng ®∙ nªu ë ch­¬ng I:
1
K= .
βw
M«®un ®µn håi K theo (1-3) b»ng:
1 dp
K= = -W .
βw dW

V× khèi l­îng rW kh«ng ®æi trong khi chÊt láng co l¹i tøc lµ v× rW = const nªn
d(rW) = 0, hoÆc:
rdW + Wdr = 0,
dW dρ
tøc lµ: = - .
W ρ

267
 dp
VËy: K=r .
dρ
Δp dp K
hoÆc: » = . (7-29)
Δρ dρ ρ
ρ K
hoÆc: = . (7-30)
Δρ Δp
NÕu xÐt èng cã mÆt c¾t trßn th× w = pr2 vµ Dw = 2prDr nªn ta viÕt ®­îc:
Δω Δr
=2
ω r
Δr
trong ®ã lµ ®é d∙n dµi t­¬ng ®èi cña vá èng d­íi t¸c dông cña ®é t¨ng ¸p suÊt Dp. NÕu
r
gäi ®é dµy cña vá èng lµ e, m«®un ®µn håi cña vËt liÖu vá èng lµ E th× lý luËn vÒ sù liªn hÖ
gi÷a øng suÊt vµ biÕn d¹ng (®∙ xÐt ë m«n søc bÒn vËt liÖu) cho ta:
Δr Δp × r Δp × d
= = .
r e×E 2e × E
Δω Δp × d
do ®ã: = . (7-31)
ω eE
§Æt (7-29), (7-30), (7-31), vµo (7-28) ta ®­îc:

K
ρ
c= . (7-32)
K d
1+ ×
E e
§©y lµ c«ng thøc tÝnh tèc ®é truyÒn sãng n­íc va trong èng trßn. Víi c¸c èng kh«ng
ph¶i trßn th× khi ¸p lùc t¨ng lªn, h×nh d¹ng mÆt c¾t sÏ bÞ biÕn d¹ng lµm cho diÖn tÝch mÆt
c¾t t¨ng lªn kh¸ nhiÒu, do ®ã tèc ®é gi¶m xuèng râ rÖt so víi tr­êng hîp mÆt c¾t trßn.
NÕu coi thµnh èng hoµn toµn kh«ng ®µn håi (E = ¥) th× c«ng thøc (7-32) viÕt thµnh:

K
c0 = . (7-33)
ρ
§©y chÝnh lµ tèc ®é truyÒn tiÕng ®éng trong m«i tr­êng chÊt láng v« h¹n. HÖ sè K
cña n­íc ë nhiÖt ®é th­êng b»ng K = 2,03 . 10 9 N/m2, nªn c0 = 1425 m/s.
ThÝ dô 1: Mét ®­êng èng dÉn n­íc vµo tuabin dµi l = 570 m, ®­êng kÝnh d = 500mm,
dµy e = 9 mm, b»ng thÐp cã E = 2,03 . 1011N/m2. L­u tèc trung b×nh trong èng lµ v0 = 2 m/s
vµ cét n­íc tÜnh lµ H0 = 70 m. TÝnh tèc ®é truyÒn sãng n­íc va vµ ¸p suÊt n­íc va trong hai
tr­êng hîp:

268
 1. §ãng khãa tøc thêi, hoµn toµn.
2. §ãng khãa hoµn toµn theo quy luËt bËc nhÊt víi t, trong thêi gian t® = 5 s.
Cho biÕt K = 2,03.109 N/m2.

Gi¶i: TÝnh theo c«ng thøc (7-32):

K
ρ 1425
c= = = 1143 m/s.
K d 2, 03 ´ 109 500
1+ × 1+ ´
E e
2, 03 ´ 1011 9

1. Khi ®ãng khãa tøc thêi, hoµn toµn, ¸p lùc n­íc va ®­îc tÝnh theo:
Dp = rcv0 = 1000 ´ 1143 ´ 2 = 2,286 . 103 kN/m2.
¸p suÊt nµy t­¬ng øng víi cét n­íc lµ:

Δp 2, 286 ´ 103
DH = = = 233 m.
γ 9,81

2. CÇn tÝnh pha n­íc va t0 ®Ó biÕt n­íc va lµ gi¸n tiÕp hay trùc tiÕp:
2L 2 ´ 570
t0 = = = 2s < t® = 5 s
c 1143
VËy n­íc va lµ gi¸n tiÕp.
Theo (7-24) vµ (7-25), ta tÝnh s vµ sq® ®Ó biÕt cã n­íc va pha thø nhÊt hay n­íc va
giíi h¹n:
v0 ´ L 2.570
s= = = 0,333.
gH 0 Td 9,81 ´ 70 ´ 5

4μλ 0 (1 - μλ0 )
sq® = ,
1 - 2μλ 0

trong ®ã m tÝnh theo (7-20):

cv 0 1143 ´ 2
m= = = 1,664.
2gH 0 19, 62 ´ 70

Cßn: l0 = 1.
4 ´ 1, 664(1 - 1, 664)
nªn: sq® = = 1,89.
1 - 2 ´ 1, 664

Ta cã: s < sq®, vËy ta cã n­íc va giíi h¹n.

269
 TÝnh xgh theo (7-23):
σæ 2 0,333 æ
ç σ + 4 + σ ö÷ = ç 0,333 + 4 + 0,333 ö÷ = 0,393.
2
xgh =
2è ø 2 è ø
VËy ¸p suÊt n­íc va cùc ®¹i trong tr­êng hîp nµy lµ:
Dp = gxgh . H0 = 9,81 ´ 103 ´ 0,393 ´ 70 = 269,873 N/m2,
t­¬ng ®­¬ng víi cét n­íc
Δp
DH = = 0,393 ´ 70 = 27,5m.
γ
So víi tr­êng hîp ®ãng tøc thêi, ¸p suÊt n­íc va ®∙ gi¶m xuèng gÇn 8 lÇn r­ìi.

ThÝ dô 2: Mét èng dÉn n­íc vµo tuabin dµi 540m cã ®­êng kÝnh d = 1200 m vµ dµy
16 mm. Tuabin ®ang lµm viÖc víi ®é më toµn phÇn, øng víi l­u l­îng Q = 5 m3/s th× tõ tõ
®ãng l¹i theo quy luËt sau:

t(s) 0 1 2 3 4

l 1 0,6 0,3 0,1 0

X¸c ®Þnh ¸p suÊt cùc ®¹i cña n­íc va vµ thêi ®iÓm xuÊt hiÖn ¸p suÊt n­íc va cùc ®¹i
K
®ã. Cho biÕt cét n­íc tÜnh cña tuabin lµ H = 110 m vµ = 0,01.
E
Gi¶i: DiÖn tÝch mÆt c¾t èng:
πd 2 3,14 ´ 1, 22
w= = = 1,131 m2.
4 4
L­u tèc ban ®Çu:
Q 5
v0 = = = 4,42 m/s.
ω 1,131
Tèc ®é truyÒn sãng n­íc va:
K
ρ 1425
c= = = 1080 m/s.
Kd 1200
1+ 1 + 0, 01
Ee 16
Pha n­íc va t¹i khãa:
2L 2.540
t0 = = = 1s < t® = 4 s
c 1080
VËy lµ n­íc va gi¸n tiÕp. V× ®é më kh«ng thay ®æi theo quy luËt bËc nhÊt víi thêi
τ
gian, nªn ph¶i gi¶i ph­¬ng tr×nh tæng qu¸t (7-18) víi n lÇn l­ît lµ 1, 2, 3, d = 4.
τ0

270
 Tr­íc hÕt cÇn tÝnh m theo (7-20):
cv 0 1080 ´ 4, 42
m= = = 2,22
2gH 0 19, 62 ´ 110
Víi n = 1:
ξ1
l1 1 + ξ 1 = λ 0 - ,
2μ

ξ1
0,6 1 + ξ1 = 1 - .
2 ´ 2, 22
Gi¶i ra ®­îc: x1 = 0,842.
Víi n = 2:
ξ2
l2 1 + ξ 2 = B1 - ,
2μ
ë ®©y:
ξ1
B1 = l1 1 + ξ1 –
2μ
0,842
B1 = 0,6 1 + 0,842 - = 0,62,
4,44

thay vµo trªn gi¶i ra ®­îc: x2 = 0,91.

Víi n = 3:

ξ3
l3 1 + ξ 3 = B 2 – ,
2μ

ξ2 0,91
B2 = l2 1 + ξ 2 – = 0,3 1 + 0,91 - = 0,21 .
2μ 4,44

Gi¶i ra ®­îc: x3 = 0,42.

Víi n = 4:

ξ3
l4 1 + ξ 4 = B 3 – ,
2μ
ξ3 0,42
B3 = l3 1 + ξ 3 – = 0,1 1 + 0,42 - = 0,0244
2μ 4,44

Gi¶i ra ®­îc: x4 = 0,11.

271
 VËy: xmax = x2 = 0,91.
¸p suÊt n­íc va cùc ®¹i x¶y ra sau khi b¾t ®Çu ®ãng khãa 2 gi©y vµ cã gi¸ trÞ b»ng:
Dp = gxgh . H0 = 9,81 ´103 ´ 0,91 ´ 110 = 981. 000 N/m2,
Dp
t­¬ng ®­¬ng víi cét n­íc DH = = 100 m.
γ

B - Sù dao ®éng cña n­íc trong th¸p ®iÒu ¸p

§7-7. Nguyªn lý lµm viÖc cña th¸p ®iÒu ¸p

Mét sè tr¹m thñy ®iÖn cã cét n­íc cao vµ cã ®­êng èng dÉn tõ hå chøa vÒ tuabin kh¸
dµi, khi ®iÒu chØnh ®é më cña tuabin, trong ®­êng èng sÏ sinh ra ¸p lùc n­íc va kh¸ lín.
§Ó gi¶m nhá ¸p lùc n­íc va vµ rót ng¾n ®o¹n ®­êng èng chÞu ¶nh h­ëng cña n­íc va,
ng­êi ta th­êng lµm mét th¸p ®iÒu ¸p t¹i vÞ trÝ thÝch hîp trªn ®­êng èng (h×nh 7-17). Cã
th¸p ®iÒu ¸p th× ®­êng hÇm ¸p lùc (®o¹n ®­êng dÉn n­íc tõ hå chøa tíi th¸p ®­îc gäi lµ
®­êng hÇm ¸p lùc) kh«ng chÞu ¶nh h­ëng cña n­íc va, ph¹m vi ¶nh h­ëng cña n­íc va chØ
cßn l¹i trong ®o¹n èng dÉn vµo tuabin mµ th«i (®o¹n èng dÉn lµ ®o¹n ®­êng dÉn n­íc tõ
th¸p ®iÒu ¸p tíi tuabin).

H×nh 7-17

272
 Th¸p ®iÒu ¸p lµ mét vËt kiÕn tróc kiÓu giÕng hoÆc th¸p cã mÆt c¾t lín h¬n nhiÒu so
víi mÆt c¾t cña ®­êng hÇm ¸p lùc vµ cña èng dÉn n­íc vµo tuabin.
Gi¶ sö tuabin lµm viÖc b×nh th­êng víi mùc n­íc tÜnh ë hå chøa lµ A-A th× mùc n­íc
trong th¸p sÏ thÊp h¬n A-A mét ®¹i l­îng b»ng tæn thÊt trong ®­êng hÇm ¸p lùc hw0. Mùc
n­íc trong th¸p æn ®Þnh ë vÞ trÝ C-C. §ãng mét phÇn m¸y ®iÒu tèc cña tuabin, l­u l­îng
qua tuabin gi¶m xuèng lµm cho ¸p suÊt t¨ng lªn däc theo ®­êng èng dÉn. Do sù t¨ng ¸p
suÊt nµy n­íc sÏ ch¶y vµo th¸p lµm mùc n­íc trong th¸p d©ng cao, nh­ng sù t¨ng ¸p nµy
chØ lµ tøc thêi, nªn sau ®ã mùc n­íc ë th¸p l¹i h¹ xuèng vµ cø thÕ dao ®éng lªn xuèng xung
quanh mét vÞ trÝ æn ®Þnh míi. VÞ trÝ míi nµy lµ mùc n­íc æn ®Þnh trong th¸p øng víi l­u
l­îng míi cña tuabin. Do cã ma s¸t, dao ®éng sÏ t¾t dÇn vµ mùc n­íc trong th¸p sÏ æn ®Þnh
ë vÞ trÝ trªn. NÕu ®ãng hoµn toµn m¸y ®iÒu tèc th× hiÖn t­îng còng nh­ trªn, nh­ng do ¸p
suÊt t¨ng cao nhÊt nªn mùc n­íc trong th¸p còng d©ng cao nhÊt (mùc D-D) sau ®ã dao
®éng t¾t dÇn vµ æn ®Þnh ë ngang mùc n­íc tÜnh trong hå chøa.
Ng­îc l¹i lóc më thªm m¸y ®iÒu tèc, l­u l­îng qua tuabin t¨ng lªn lµm ¸p suÊt däc
theo ®­êng èng dÉn h¹ xuèng thÊp. Do ®ã n­íc trong th¸p sÏ ch¶y ra ®­êng èng lµm mùc
n­íc h¹ thÊp xuèng; nh­ng sù gi¶m ¸p còng chØ lµ tøc thêi nªn sau ®ã mùc n­íc trong
th¸p l¹i d©ng lªn vµ cø thÕ dao ®éng t¾t dÇn quanh vÞ trÝ æn ®Þnh míi øng víi l­u l­îng míi
cña tuabin.
Trªn ®©y m« t¶ hiÖn t­îng khi ®iÒu chØnh ®é më cña m¸y ®iÒu tèc mét c¸ch ®ét ngét,
cßn nÕu ®iÒu chØnh mét c¸ch tõ tõ th× hiÖn t­îng vÉn x¶y ra nh­ trªn nh­ng sù dao ®éng sÏ
yÕu h¬n.
NhiÖm vô tÝnh to¸n thñy lùc th¸p ®iÒu ¸p lµ x¸c ®Þnh mùc n­íc cao nhÊt vµ thÊp nhÊt
trong th¸p ®Ó tõ ®ã ®Þnh cao tr×nh ®Ønh th¸p vµ ®Þnh cao tr×nh ®­êng èng dÉn vµo tuabin sao
cho khi mùc n­íc h¹ xuèng thÊp nhÊt, miÖng èng vÉn kh«ng hë ra khÝ trêi ®Ó kh«ng khÝ
kh«ng lät ®­îc vµo tuabin.
Mùc n­íc cao nhÊt sÏ cã khi ®ãng tøc thêi hoµn toµn m¸y ®iÒu tèc víi mùc n­íc tÜnh
lín nhÊt ë hå chøa (A-A), cßn mùc n­íc h¹ thÊp nhÊt sÏ cã khi më tøc thêi, hoµn toµn m¸y
®iÒu tèc víi mùc n­íc thÊp nhÊt ë hå chøa (mùc n­íc B-B).
Th¸p ®iÒu ¸p cã rÊt nhiÒu kiÓu nh­ng nguyªn lý tÝnh to¸n vÒ c¬ b¶n lµ nh­ nhau nªn
ë ®©y chØ lÊy th¸p h×nh trô ®Ó tr×nh bµy c¸ch tÝnh cô thÓ, cßn c¸c lo¹i kh¸c sÏ ®­îc nghiªn
cøu tØ mØ ë m«n thñy ®iÖn.

§7-8. Sù dao ®éng cña n­íc trong th¸p h×nh trô

Ta gäi:
z - täa ®é x¸c ®Þnh mùc n­íc trong th¸p, lÊy mÆt n­íc tÜnh trong hå chøa lµm gèc,
chiÒu d­¬ng h­íng xuèng d­íi (h×nh 7-17);
L - chiÒu dµi ®­êng hÇm ¸p lùc;
QT - l­u l­îng qua tuabin;

273
 Ql - l­u l­îng ch¶y vµo th¸p;
Q - l­u l­îng ch¶y trong ®­êng hÇm ¸p lùc, Q = QT + Ql ;
w - diÖn tÝch mÆt c¾t ®­êng hÇm ¸p lùc;
w1 - diÖn tÝch mÆt c¾t ngang th¸p;
Q
v - l­u tèc trong ®­êng hÇm ¸p lùc, v = chiÒu d­¬ng lµ chiÒu tõ bÓ chøa tíi th¸p;
ω
v1 - l­u tèc trong th¸p, chiÒu d­¬ng h­íng lªn trªn:

Q1 dz
v1 = =– .
ω1 dt

1. HÖ ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n

Tr­íc hÕt ta cÇn lËp ph­¬ng tr×nh ®éng lùc vµ ph­¬ng tr×nh liªn tôc. ViÕt ph­¬ng
tr×nh ®éng lùc (7-9) cho hai mÆt c¾t (A-A) vµ (1-1), lÊy (A-A) lµm chuÈn ta ®­îc:

αv 2A αv 2
= –z + 1 + hw + hi ,
2g 2g

(cã dÊu ©m tr­íc sè h¹ng z v× lÊy chiÒu d­¬ng xuèng d­íi) ë ®©y hw lµ tæng tæn thÊt ®­êng
hÇm vµ th¸p, cßn hi tÝnh theo (7-8). NÕu ®­êng hÇm ¸p lùc lµ h×nh trô (th­êng lµ nh­ vËy)
th× v chØ lµ tham sè cña t nªn ta cã:

L dv
hi = a0 .
g dt

Thay vµo ph­¬ng tr×nh trªn vµ bá qua cét n­íc l­u tèc t¹i (A-A) vµ (1-1) ta ®­îc:
L dv
z = hw + . (7-34)
g dt

Ph­¬ng tr×nh (7-34) lµ ph­¬ng tr×nh ®éng lùc ®Ó tÝnh sù dao ®éng cña n­íc trong th¸p.
Ph­¬ng tr×nh liªn tôc ë ®©y lµ: Q = QT + Ql hay:

dz
wv = QT + v1w1 = QT – w1 .
dt

QT ω dz
Tõ ®ã: v = – 1 . (7-35)
ω ω dt
Hai ph­¬ng tr×nh (7-34) vµ (7-35) lµ hÖ ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n ®Ó x¸c ®Þnh
z = z(t) vµ v = v(t).

274
 Gi¶i hÖ nµy b»ng gi¶i tÝch trong tr­êng hîp tæng qu¸t gÆp khã kh¨n vÒ to¸n häc.
ë ®©y chØ gi¶i b»ng gi¶i tÝch cho mét tr­êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt, cßn th× gi¶i b»ng c¸ch vÏ
®å thÞ cho c¸c tr­êng hîp kh¸c.

2. Gi¶i b»ng gi¶i tÝch trong tr­êng hîp ®ãng tuabin tøc thêi, hoµn toµn vµ bá qua
tæn thÊt

Gi¶ thiÕt bá qua tæn thÊt lµ hoµn toµn kh«ng ®óng thùc tÕ, nh­ng vÉn cã thÓ cho ta
thÊy phÇn nµo b¶n chÊt cña hiÖn t­îng vÒ mÆt ®Þnh tÝnh.
§Æt hw = 0 vµ QT = 0 vµo (7-34) vµ (7-35) ta cã:
L dv ü
z = , ï (1)
g dt ï
ý
ω 1 dz ï (2 )
v = - .
ω dt ïþ
ChuyÓn hÖ nµy thµnh mét ph­¬ng tr×nh vi ph©n cÊp 2 b»ng c¸ch lÊy ®¹o hµm cña (2)
theo t, råi thay vµo (1) ta ®­îc:

L ω1 d 2 z
z= - ,
g ω dt 2

d2z gω
hay 2
+ z = 0 . (7-36)
dt L ω1
§©y lµ ph­¬ng tr×nh dao ®éng ®iÒu hßa, nghiÖm tæng qu¸t lµ:
æ gω ö
z = Asin ç
ç Lω t + φ ÷÷ , (7-37)
è 1 ø
vµ chu kú dao ®éng lµ:
æ Lω1 ö
T = 2p ç
ç gω ÷÷
. (7-38)
è ø
A, j lµ hai h»ng sè tÝch ph©n ®­îc x¸c ®Þnh tõ ®iÒu kiÖn ban ®Çu.
Ban ®Çu khi võa ®ãng tuabin, mùc n­íc trong th¸p b»ng mùc n­íc ban ®Çu (z = z0) vµ
toµn bé l­u l­îng lóc ®Çu trong ®­êng hÇm (Q0 = v0w) ®Òu ch¶y vµo th¸p, nªn:

v1w1 = Q0 = v0 w.

dz v 0ω
Tõ ®ã: v1 t =0
=– = .
dt t =0 ω1
VËy: z t =0 = z0 = Asinj (3)

275
 dz gω æ gω ö
vµ: =A cos ç t + φ÷
dt Lω1 ç Lω ÷
t =0 è 1 ø t =0
dz gω v ω
=A cos φ = - 0 . (4)
dt t =0 Lω1 ω1
Gi¶i (3) vµ (4) ta ®­îc:

v 20 L ω
A= z 20 + ×
g ω1
æ z ω gω ö
j = arctg ç - 0 1 . (7-39)
ç v ω lω ÷÷
è 0 1 ø

Tãm l¹i dao ®éng cña n­íc trong th¸p lµ mét dao ®éng ®iÒu hßa h×nh sin (®­êng nÐt
rêi ë h×nh 7-17), cã biªn ®é (tøc ®é d©ng cao mùc n­íc lín nhÊt |zmax|) lµ A:
Lω 2
|zmax| = z 20 + v0 . (7-40)
gω1
Thùc tÕ cã tæn thÊt, nªn dao ®éng t¾t dÇn (®­êng nÐt liÒn ë h×nh 7-17).

3. Gi¶i b»ng vÏ ®å thÞ

Ta viÕt l¹i ph­¬ng tr×nh (7-34), (7-35) d­íi d¹ng sai ph©n:
g
Dv = Dt (z – hw) , (7-41)
L
Q æ ω ö
Dz = T Dt – çç Δ t ÷÷ v . (7-42)
ω1 è ω1 ø
C¨n cø vµo hÖ ph­¬ng tr×nh nµy, c¸ch gi¶i b»ng vÏ cã thÓ dïng cho mäi bµi to¸n vÒ
sù dao ®éng trong th¸p ®iÒu ¸p.
D­íi ®©y tr×nh bµy c¸ch gi¶i cho mét tr­êng hîp ®¬n gi¶n ®Ó lµm vÝ dô, c¸c tr­êng
hîp kh¸c sÏ xÐt ë m«n thñy ®iÖn, nh­ng vÒ c¬ b¶n vÉn theo c¸c nguyªn t¾c trªn.
XÐt sù dao ®éng trong th¸p h×nh trô khi ®ãng tuabin tøc thêi tõ l­u l­îng QT = Q0 tíi
QT = Qc. Tr×nh tù lµm nh­ sau:
LËp mét hÖ täa ®é v ~ z (h×nh 7-18), trôc z cã chiÒu d­¬ng quay xuèng vµ gèc lµ mùc
n­íc tÝnh trong hå chøa, cßn trôc v cã trôc d­¬ng quay sang tr¸i. PhÝa ph¶i cña trôc v, ta
®Æt trôc t.
Tù ®Þnh thêi ®o¹n tÝnh to¸n Dt. Dt cµng nhá th× ®é chÝnh x¸c cµng cao nh­ng khèi
l­îng tÝnh to¸n cµng lín. Nãi chung nªn lÊy Dt trong kho¶ng tõ 5 ¸ 10 gi©y hoÆc kho¶ng
1 1
¸ cña mét chu kú dao ®éng tÝnh theo (7-38).
25 30

276
 H×nh 7-18

Cã Dt, theo (7-41) vµ (7-42), vÏ hai ®­êng quan hÖ: Dv víi (z – hw) vµ Dz víi v. §ã lµ
hai ®­êng th¼ng. §­êng Dv = f(z – hw) ®i qua gèc täa ®é vµ lËp víi trôc z mét gãc a mµ:
g
tga = Dt (®­êng I).
L
§­êng Dz = f(v) lËp víi trôc v mét gãc b mµ:
ω
tgb = – Dt (®­êng II).
ω1
Trong c«ng thøc (7-41), hw lµ tæn thÊt trong ®­êng hÇm vµ trong th¸p:
hw = hw1 + hw2.

– hw1 lµ tæn thÊt trong ®­êng hÇm:

æ L v 2 ö÷ v2
hw1 = ± ç 2 v 2 + å ξ c = ±ξ 1 ,
çC R 2g ÷ø 2g
è
dÊu d­¬ng øng víi khi v > 0, n­íc ch¶y tõ bÓ chøa vÒ th¸p, cßn dÊu ©m khi ng­îc l¹i;
– hw2 lµ tæn thÊt trong th¸p:
v 12
hw2 = ± ξ 2
2g

277
dÊu d­¬ng øng víi khi v1 > 0 (mùc n­íc trong th¸p d©ng lªn) cßn dÊu ©m khi ng­îc l¹i.
§Ó ®¬n gi¶n, mét c¸ch gÇn ®óng ta cã thÓ cho r»ng:

v2
hw = hw1 + hw2 = ± ξ T = f(v).
2g
§­êng quan hÖ hw = f(v) lµ mét ®­êng cong bËc hai ®i qua gèc täa ®é (®­êng III).
Ban ®Çu mùc n­íc trong th¸p lµ z0 = hw0. Ta xuÊt ph¸t tõ ®iÓm M trªn ®­êng cong
hw ~ v (®­êng III) cã tung ®é lµ z0 vµ hoµnh ®é lµ v0. Qua ®iÓm M kÎ ®­êng th¼ng gãc víi
trôc v, kho¶ng c¸ch th¼ng ®øng gi÷a ®­êng II vµ trôc hoµnh cho ta Dz1, ®ã lµ ®é d©ng cao
mùc n­íc trong thêi ®o¹n t. Tõ M ta lÊy trªn ®­êng th¼ng ®øng ®o¹n M1' = Dz1. Tung ®é
cña ®iÓm 1’ chÝnh lµ z1 (mùc n­íc sau thêi ®o¹n thø nhÊt).
Qua M kÎ ®­êng th¼ng song song víi ®­êng I vµ qua ®iÓm 1’ kÎ ®­êng n»m ngang,
hai ®­êng nµy gÆp nhau t¹i ®iÓm 1. §o¹n 11' chÝnh b»ng Dv, nªn hoµnh ®é ®iÓm 1 cho l­u
tèc ë ®­êng hÇm sau thêi ®o¹n thø nhÊt. VËy ®iÓm 1 lµ mét ®iÓm cña ®­êng z ~ v, vµo lóc
cuèi thêi ®o¹n thø nhÊt.
Qua ®iÓm 1 ta l¹i kÎ ®­êng th¼ng ®øng gÆp ®­êng hw ~ v t¹i a1, trªn ®­êng nµy
kho¶ng c¸ch tõ a1 tíi trôc v lµ tæn thÊt cét n­íc hw øng víi l­u tèc v, cßn kho¶ng c¸ch Dz2
gi÷a ®­êng II vµ trôc hoµnh lµ ®é d©ng cao mùc n­íc trong thêi ®o¹n thø hai. Tõ ®iÓm 1
lÊy trªn ®o¹n 12' b»ng Dz2, ta cã cao tr×nh mùc n­íc trong th¸p cuèi thêi ®o¹n thø hai z2.
Qua ®iÓm 2' vÏ ®­êng n»m ngang vµ qua a1 vÏ ®­êng song song víi ®­êng I, hai ®­êng nµy
c¾t nhau ë ®iÓm 2.
§iÓm 2 lµ ®iÓm cã tung ®é z2 vµ hoµnh ®é v2 lµ mét ®iÓm cña ®­êng z ~ v vµo lóc
cuèi thêi ®o¹n thø hai.
Cø nh­ thÕ ta lÇn l­ît t×m c¸c ®iÓm 3, 4, 5,... Nãi chung l¹i, ta cã ®­êng cong z ~ v
cho quan hÖ mùc n­íc trong th¸p vµ l­u tèc ë cuèi c¸c thêi ®o¹n thø 1, 2, 3, 4, 5, v.v...
trong ®­êng hÇm.
§©y lµ mét ®­êng xo¾n èc héi tô t¹i ®iÓm A cã hoµnh ®é vc, tung ®é zc; vc vµ zc lµ l­u
tèc vµ mùc n­íc æn ®Þnh víi l­u l­îng QT = Qc. §­êng z ~ v Êy cã c¸c tiÕp tuyÕn song song
víi trôc täa ®é t¹i giao ®iÓm cña nã víi ®­êng th¼ng ®øng ®i qua A vµ víi ®­êng hw ~ v
(®iÓm B, C, §,... trªn h×nh 7-18).
§Ó thÊy râ quy luËt biÕn ®æi cña mùc n­íc theo thêi gian, ta dãng tõ c¸c ®iÓm M, 1,
2, 3,... c¸c ®­êng n»m ngang vµ dãng tõ trôc t c¸c ®­êng th¼ng ®øng øng víi c¸c thêi ®iÓm
t = 1Dt, 2Dt, 3Dt... t­¬ng øng ta sÏ ®­îc c¸c ®iÓm M”, 1”, 2”, 3”,... lµ c¸c ®iÓm cña ®­êng
z ~ t. §©y lµ mét ®­êng dao ®éng t¾t dÇn xung quanh ®­êng z = z c = hwc.
C¸ch gi¶i nµy ¸p dông ®­îc cho mäi tr­êng hîp ®ãng më tuabin vµ th¸p cã h×nh d¹ng
phøc t¹p, hay cã søc c¶n phô trong th¸p, c¸ch lµm cô thÓ kh¸c nhau Ýt nhiÒu ta cã thÓ t×m
hiÓu trong c¸c gi¸o tr×nh chuyªn m«n.

278
 Ch­¬ng VIII

Dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong kªnh

§8-1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p

trong kªnh

Còng nh­ dßng ch¶y ®Òu cã ¸p trong èng, dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong kªnh lµ
dßng ch¶y æn ®Þnh, cã l­u l­îng, diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít, ®å ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t ­ít
kh«ng ®æi däc theo dßng ch¶y.
Kh¸c víi dßng ch¶y ®Òu cã ¸p trong èng, dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong kªnh cã mÆt
tho¸ng, trªn ®ã ¸p suÊt nh­ nhau vµ th­êng b»ng ¸p suÊt khÝ trêi. V× cã mÆt tho¸ng nªn mÆt
c¾t ­ít cña dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong kªnh biÕn ®æi, khi mét yªu tè thñy lùc nµo ®ã
cña mÆt c¾t biÕn ®æi; thÝ dô khi l­u l­îng thay ®æi th× diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít, chu vi ­ít, b¸n
kÝnh thñy lùc v.v... ®Òu thay ®æi. Do ®ã viÖc tÝnh to¸n thñy lùc dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p
trong kªnh phøc t¹p h¬n so víi viÖc tÝnh to¸n dßng ch¶y ®Òu cã ¸p trong èng.
Muèn cã dßng ch¶y ®Òu kh«ng cã ¸p trong kªnh, cÇn thiÕt ph¶i ®ång thêi tháa m∙n
nh÷ng ®iÒu kiÖn sau ®©y:
1. L­u l­îng kh«ng ®æi däc theo dßng ch¶y vµ theo thêi gian;
2. MÆt c¾t ­ít kh«ng ®æi c¶ vÒ h×nh d¹ng vµ diÖn tÝch;
3. §é dèc ®¸y kh«ng ®æi, i = const;
4. §é nh¸m kh«ng ®æi, n =const.
NÕu mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trªn kh«ng thùc hiÖn ®­îc th× trªn mét ®o¹n dµi nµo
®ã, dßng ch¶y sÏ trë thµnh dßng ch¶y kh«ng ®Òu. Trong nh÷ng s«ng thiªn nhiªn, th«ng
th­êng mét sè ®iÒu kiÖn kÓ trªn kh«ng tån t¹i, nªn nãi cho chÆt chÏ, chuyÓn ®éng ®Òu chØ
cã thÓ cã trong kªnh nh©n t¹o vµ ë sau ®o¹n ®Çu cña kªnh mét ®é dµi nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn,
còng cã thÓ coi cã dßng ch¶y ®Òu trong nh÷ng ®o¹n nhÊt ®Þnh cña s«ng thiªn nhiªn, khi
nh÷ng ®iÒu kiÖn trªn cã thÓ coi lµ ®Çy ®ñ ë nh÷ng ®o¹n ®ã.
Dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë tuyÖt ®¹i ®a sè lµ dßng ch¶y rèi, ®ång thêi ®¹i ®a sè l¹i
ë khu søc c¶n b×nh ph­¬ng. V× vËy c«ng thøc c¬ b¶n ®Ó tÝnh dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë
lµ c«ng thøc Sedi (4-88):
v = C RJ
VËn dông c«ng thøc Sedi vµo dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong kªnh, cÇn chó ý ®Æc
®iÓm lµ ®é dèc thñy lùc J, ®é dèc ®o ¸p J p vµ ®é dèc ®¸y kªnh b»ng nhau:
J = Jp = i

279
 §iÒu nµy cã thÓ thÊy dÔ dµng: v× l­u tèc trung b×nh v vµ sù ph©n bè l­u tèc trªn mÆt
α v2
c¾t ®Òu kh«ng ®æi däc theo dßng ch¶y, nªn cét n­íc l­u tèc còng kh«ng ®æi däc theo
2g
dßng ch¶y, ®­êng n¨ng vµ ®­êng ®o ¸p song song víi nhau, do ®ã ®é dèc cña hai ®­êng
b»ng nhau J = Jp; ®­êng ®o ¸p cña dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë cã thÓ coi lµ chÝnh ®­êng
mÆt n­íc tù do (khi dïng ¸p suÊt d­) v× khi ta ®Æt nh÷ng èng ®o ¸p hë vµo dßng ch¶y th×
mùc n­íc d©ng lªn trong èng ®o ¸p ngang víi mÆt n­íc tù do, do ®ã ®é dèc cña ®­êng mÆt
n­íc chÝnh lµ ®é dèc ®o ¸p Jp; v× ®é s©u h cña dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë lµ mét trÞ sè
kh«ng ®æi däc theo dßng ch¶y, nªn ®é dèc ®¸y i = sinq (q lµ gãc lËp bëi ®¸y vµ ®­êng n»m
ngang) b»ng ®é dèc mÆt tù do J = J p (h×nh 8-1).

a v2 J
2g

h Jp

i
q
H×nh 8-1
Tõ J = Jp = i, c«ng thøc Sedi dïng cho dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë viÕt d­íi d¹ng:

v = C Ri (8-1)
Gäi W lµ m«®un l­u tèc hoÆc ®Æc tÝnh l­u tèc:
W=C R (8-2)
lµ l­u tèc trung b×nh cña dßng ch¶y øng víi i = 1, c«ng thøc Sedi (8-1) viÕt thµnh:
v=W i (8-3)
Gäi K lµ m«®un l­u l­îng hoÆc ®Æc tÝnh l­u l­îng
K = w.C R (8-4)
tøc lµ l­u l­îng cña dßng ch¶y ®Òu khi ®é dèc i = 1, ta viÕt ®­îc:
Q = w.C R.i = K i (8-5)
Nh÷ng ph­¬ng tr×nh (8-1), (8-5) lµ nh÷ng ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng ch¶y trong
kªnh hë. CÇn chó ý r»ng vÞ trÝ sè ®é dèc ®¸y i th­êng kh«ng lín, nªn ®é s©u trong kªnh
®­îc coi nh­ lµ kho¶ng c¸ch th¼ng ®øng tõ mét ®iÓm trªn mÆt n­íc tù do ®Õn ®¸y kªnh;
khi ®ã mÆt c¾t ­ít còng ®­îc coi lµ th¼ng ®øng chø kh«ng ph¶i lµ vu«ng gãc víi ®¸y kªnh
(h×nh 8-1). Khi nãi ®Õn dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë, cÇn ph¶i chó ý ®Õn yªu cÇu vÒ sù
ph©n bè l­u tèc trªn mÆt c¾t ph¶i kh«ng ®æi däc theo dßng ch¶y. §å ph©n bè l­u tèc trªn
mÆt c¾t ngang cña kªnh, bao giê còng cã nh÷ng trÞ sè nhá ë gÇn ®¸y, ë gÇn bê vµ t¨ng dÇn

280
 b
ë mÆt tù do; thÝ nghiÖm chøng tá r»ng tû sè (b lµ bÒ réng, h lµ bÒ s©u cña dßng ch¶y ®Òu
h
b
trong kªnh h×nh ch÷ nhËt) ¶nh h­ëng ®Õn sù ph©n bè l­u tèc; tû sè cµng t¨ng th× ®iÓm cã
h
umax cµng gÇn mÆt tù do, ®ång thêi ®å ph©n bè l­u tèc trªn c¸c ®­êng th¼ng ®øng l©n cËn
víi vïng gi÷a cña mÆt c¾t ngang míi cµng gièng nhau. V× vËy chØ cã ë dßng ch¶y ®Òu trong
b
kªnh h×nh ch÷ nhËt mµ tû sè kh¸ lín, dßng ch¶y míi ®­îc coi lµ dßng ch¶y ph¼ng.
h

§8-2. Nh÷ng yÕu tè thñy lùc cña mÆt c¾t ­ít

cña dßng ch¶y trong kªnh

1. C¸c mÆt c¾t th­êng dïng

Tïy theo tÝnh chÊt cña vËt liÖu ë bê kªnh, mÆt c¾t kªnh cã thÓ cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau.
Víi vËt liÖu r¾n ch¾c nh­: gç, bªt«ng, ®¸ x©y v.v... th× mÆt c¾t kªnh th­êng lµ h×nh
ch÷ nhËt (h×nh 8-2a) hoÆc h×nh thang cã m¸i dèc kh¸ th¼ng ®øng (h×nh 8-2b), nh»m tiÕt
kiÖm vËt liÖu. Cßn kªnh ®µo trong ®Êt th× ®Ó ®¶m b¶o sù æn ®Þnh cña bê kªnh, mÆt c¾t
th­êng lµ h×nh thang cã m¸i dèc tho¶i (h×nh 8-2c) hoÆc h×nh parab«n (h×nh 8-2d).

a) b)

a h m

c) b d)

H×nh 8-2
Víi kªnh ®i ngÇm trong lßng ®Êt nh­ kªnh ®i xuyªn qua nói th× mÆt c¾t ph¶i lµ kiÓu
khÐp kÝn. Tïy theo tÝnh chÊt vËt liÖu vµ ®iÒu kiÖn thi c«ng, mÆt c¾t cã thÓ lµ h×nh ch÷ nhËt,
h×nh trßn, h×nh trøng, h×nh lßng m¸ng v.v... (h×nh 8-3).

H×nh 8-3
281
2. C«ng thøc tÝnh c¸c yÕu tè thñy lùc cña mÆt c¾t ­ít trong nh÷ng kªnh th­êng dïng
a) MÆt c¾t h×nh thang ®èi xøng (h×nh 8-4a)
Ta gäi b - bÒ ngang ®¸y;
h - ®é s©u;
m - ®é dèc bê kªnh,
m = cotga. (8-6)
Trong ®ã gãc a ®­îc x¸c ®Þnh theo sù tÝnh to¸n vÒ æn ®Þnh cña bê kªnh.
BÒ ngang B ë mÆt trªn: B = b + 2mh. (8-7)
B
B

m=0
m
h a o
m

h a =90
a)
b)
b
b

B
B

h h
d)
m

c) x
0
H×nh 8-4

DiÖn tÝch mÆt c¾t ­ít w vµ chu vi ­ít c:

w = (b + mh)h (8-8)
c = b + 2h 1+ m 2 (8-9)
BiÕt w vµ c, cã thÓ tÝnh b¸n kÝnh thñy lùc R theo:
w
R= (8-10)
c
Còng cã khi sö dông kh¸i niÖm bÒ réng ®¸y t­¬ng ®èi:
b
b= (8-11)
h
Nh÷ng trÞ sè w vµ c biÓu thÞ qua b thµnh:
ω = h 2 (β + m) (8-12)

(
c = h b + 2 1 + m2 ) (8-13)

282
b) MÆt c¾t ngang h×nh ch÷ nhËt (h×nh 8-4b)
ë ®©y: B = b, m = cotg900 = 0
w = b.h , c = b + 2h } (8-14)

Trong tr­êng hîp ®¸y kªnh rÊt réng: c = b (8-15)

c) MÆt c¾t ngang h×nh tam gi¸c c©n (h×nh 8-4c)

b = 0,

w = mh2,
B = 2mh

c = 2h 1 + m 2 } (8-16)

d) MÆt c¾t ngang h×nh parab«n (h×nh 8-4d)

Ph­¬ng tr×nh parab«n cã d¹ng:

x2 = 2py. (8-17)

Trong ®ã p - th«ng sè cña parab«n, c¸c trôc Ox, Oy nh­ trªn h×nh 8-4d. Khi ®é s©u h
cho tr­íc, cã thÓ t×m bÒ ngang trªn mÆt tù do B tõ ph­¬ng tr×nh (8-17).
DiÖn tÝch mÆt c¾t ­ít:

2
w= Bh. (8-18)
3

}
Chu vi ­ít:
c»B . . . . . . . . víi (h : B) £ 0,15;
é 8 æ h ö2 ù
c » B ê1 + ç ÷ ú . . . víi (h : B) £ 0,33;
êë 3 è B ø úû (8-19)

c » 1,78h + 0,61B . . . víi 0,33 < (h : B) < 2,00;

c » 2h . . . . . . . víi 2,00 £ (h : B);

§8-3. MÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc

Trong tÊt c¶ c¸c lo¹i mÆt c¾t nãi trªn, thuÇn tóy theo quan ®iÓm thñy lùc mµ xÐt, mÆt
c¾t nµo dÉn ®­îc l­u l­îng lín nhÊt trong cïng mét ®iÒu kiÖn (®é dèc ®¸y kªnh, ®é nh¸m
bê kªnh vµ diÖn tÝch mÆt c¾t nh­ nhau) th× ®­îc gäi lµ mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc. Nãi
mét c¸ch kh¸c, ®ã lµ mÆt c¾t cã diÖn tÝch nhá nhÊt ®Ó cho ch¶y qua mét l­u l­îng ®Þnh s½n
khi ®é dèc ®¸y kªnh, ®é nh¸m thµnh kªnh ®Òu ®∙ cho tr­íc.

283
 Ta x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn cña mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc. XuÊt ph¸t tõ c«ng thøc
(8-5), sau khi thay C trong ®ã b»ng c«ng thøc Pav¬lèpski, ta cã:

1 y
Q= w R Ri .
n

Ta nhËn thÊy r»ng øng víi cïng mét diÖn tÝch w cña mÆt c¾t ­ít, l­u l­îng sÏ cµng
lín khi b¸n kÝnh thñy lùc R cµng lín vµ øng víi cïng mét l­u l­îng Q, nÕu R lín nhÊt th×
cã diÖn tÝch w nhá nhÊt. VËy víi w = const, ta sÏ cã mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc khi b¸n
kÝnh thñy lùc R lín nhÊt, còng cã nghÜa lµ khi chu vi ­ít c nhá nhÊt.
Trong nh÷ng h×nh cã diÖn tÝch b»ng nhau th× h×nh trßn lµ h×nh cã chu vi bÐ nhÊt, do
®ã mÆt c¾t lîi nhÊt vÒ thñy lùc cña kªnh hë lµ h×nh nöa vßng trßn. Nh­ng trong thùc tÕ rÊt Ýt
khi x©y dùng kªnh nh­ vËy v× thi c«ng khã kh¨n vµ kh«ng b¶o ®¶m lóc sö dông (bÞ sôt lë
v.v...); chØ ®Æc biÖt lóc kªnh b»ng gç, bª t«ng g¹ch ®¸ v.v... th× míi dïng mÆt c¾t ®ã.
Tõ nh÷ng ®Þnh nghÜa vµ ®iÒu kiÖn ®­îc suy ra ë trªn, ta cã thÓ viÕt ph­¬ng tr×nh vi
ph©n ®Ó t×m mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc d­íi d¹ng tæng qu¸t:

dw = 0
dc = 0 } (8-20)

Trong ®ã w vµ c lµ nh÷ng hµm sè cña c¸c ®¹i l­îng ®éc lËp, lµ c¸c yÕu tè cña mÆt c¾t
cÇn t×m.
§èi víi kªnh cã mÆt c¾t h×nh thang c©n (h×nh 8-4a), ®Ó t×m ®iÒu kiÖn cña kªnh cã mÆt
c¾t lîi nhÊt vÒ thñy lùc, ta ph¶i xÐt quan hÖ gi÷u ba ®¹i l­îng b, h vµ m.
Coi m lµ h»ng sè, lóc ®ã diÖn tÝch w vµ chu vi ­ít c tÝnh theo c¸c biÓu thøc (8-8) vµ
(8-9) phô thuéc vµo b vµ h. LÊy vi ph©n toµn phÇn cña c¸c biÓu thøc (8-8) vµ (8-9) råi thay
vµo (8-20), ta cã hÖ ph­¬ng tr×nh:

dw = hdb + (b + 2mh)dh = 0

dc = db + 2 1 + m 2 dh = 0
}
Gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh trªn vµ sö dông biÓu thøc (8-11) ta ®­îc:

bln = 2 ( 1+ m 2
-m ) (8-21)

BiÓu thøc (8-21) lµ ®iÒu kiÖn cña mÆt c¾t kªnh h×nh thang lµ mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ
thñy lùc.
Tõ (8-21) ta thÊy b ln lµ mét hµm sè cña m. Quan hÖ bln = f(m) cho ë b¶ng 8-1.

284
 B¶ng 8-1. B¶ng trÞ sè cña bln = f(m)

m 0 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 2,00 2,25 2,50 3,00

b ln 2,0 1,562 1,263 1,00 0,828 0,702 0,606 0,532 0,472 0,424 0,385 0,324

§Æt b ln vµo c«ng thøc (8-10) tÝnh b¸n kÝnh thñy lùc R, sÏ t×m ®­îc b¸n kÝnh thñy lùc
cña mÆt c¾t h×nh thang cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc lµ:

w (b + mh)h (bln h + mh)h

R ln = = = ,
c b + 2h 1 + m 2
bln h + 2h 1 + m 2

é 2( 1 + m 2 - m) + m ù h 2
êë úû
R ln = ,
2( 1 + m 2 - m)h + 2 1 + m 2 h
h
R ln = . (8-22)
2
Víi mÆt c¾t ch÷ nhËt (m = 0) th× b ln = 2, tøc lµ bÒ réng b»ng 2 lÇn ®é s©u:

bln = 2hln.

CÇn nh¾c l¹i r»ng kh¸i niÖm mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc lµ mét kh¸i niÖm hoµn
toµn thñy lùc, cßn vÒ mÆt kinh tÕ vµ kü thuËt th× ch­a h¼n lµ cã lîi nhÊt. Tõ b¶ng (8-1) ta
thÊy r»ng, víi kªnh cã m ³ 0,75 th× mÆt c¾t lîi nhÊt sÏ cho h ³ b; §iÒu kiÖn nµy dÉn tíi viÖc
®µo kªnh qu¸ s©u, nhÊt lµ ®èi víi nh÷ng kªnh lín. VÝ dô: víi kªnh cã b = 20 m; m = 1,5,
nÕu lµm theo mÆt c¾t lîi nhÊt vÒ thñy lùc, th× tõ b¶ng (8-1) ta cã b ln = 0,606, do ®ã h = 33 m,
nghÜa lµ cã ®é s©u qu¸ lín, thùc tÕ kh«ng thÓ ®µo nh­ vËy. Tuy nhiªn nÕu thiÕt kÕ mÆt c¾t
kªnh cã b¸n kÝnh thñy lùc nhá h¬n b¸n kÝnh thñy lùc lîi nhÊt chØ vµi phÇn tr¨m th× ®é s©u h
cã thÓ gi¶m kh¸ nhiÒu vµ mÆt c¾t nh­ vËy cã thÓ dïng ®­îc trong thùc tÕ. Riªng ®èi víi
kªnh lo¹i bÐ th× mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ mÆt thñy lùc còng cã thÓ lµ mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ mÆt
kinh tÕ vµ kÜ thuËt, v× kh«ng ph¶i ®µo s©u l¾m.
Tãm l¹i, lóc x¸c ®Þnh kÝch th­íc cña mÆt c¾t kªnh, ngoµi phÇn tÝnh to¸n thñy lùc cßn
ph¶i chó ý ®Õn nhiÒu mÆt kh¸c nh­ kinh tÕ kÜ thuËt vµ môc ®Ých sö dông.

§8-4. Nh÷ng bµi to¸n c¬ b¶n vÒ dßng ch¶y ®Òu

trong kªnh hë h×nh thang

ViÖc tÝnh to¸n dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë lµ dùa vµo ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n (8-5):
Q = wC Ri.

285
 §èi víi tr­êng hîp th­êng gÆp lµ kªnh h×nh thang, ph­¬ng tr×nh (8-5) nªu lªn mèi
quan hÖ gi÷a l­u l­îng Q vµ c¸c yÕu tè sau ®©y: bÒ réng ®¸y b, chiÒu s©u h, ®é dèc m¸i
kªnh m, ®é dèc ®¸y kªnh i, ®é nh¸m lßng kªnh n:
Q = f (b, h, m, n, i) (8-23)
Ta th­êng ph¶i gi¶i quyÕt hai lo¹i vÊn ®Ò sau ®©y vÒ tÝnh to¸n kªnh hë :
a) TÝnh to¸n ®èi víi kªnh ®∙ biÕt; th­êng ph¶i gi¶i ph­¬ng tr×nh (8-23), gåm 6 biÕn
sè khi ®∙ biÕt 5, cßn l¹i mét biÕn sè lÊy lµm Èn sè;
b) ThiÕt kÕ kªnh míi; th­êng ®∙ biÕt nh÷ng tµi liÖu vÒ tr¾c ®¹c ®Þa h×nh, vÒ vËt liÖu
lµm kªnh, vÒ l­u l­îng cÇn dÉn ®i trong kªnh; ph¶i x¸c ®Þnh kÝch th­íc mÆt c¾t ngang kªnh.
Sau ®©y ta xÐt tõng vÊn ®Ò:
a) VÒ vÊn ®Ò tÝnh to¸n víi kªnh ®∙ biÕt, ta cã thÓ gÆp ba bµi to¸n c¬ b¶n sau ®©y:
- T×m Q, ®∙ biÕt b, h, m, n, i.
TÝnh nh÷ng trÞ sè w, R, C råi thay vµo (8-5), ta t×m ®­îc Q.
- T×m i, ®∙ biÕt Q, h, b, m, n.
TÝnh nh÷ng trÞ sè w, R, C råi thay vµo biÓu thøc (8-5), ta ®­îc biÓu thøc tÝnh ®é dèc
kªnh:
Q2
i=
w2 C 2 R
- T×m h, ®∙ biÕt Q, b, m, n, i .

h b

h3 K=f(h) b3
h0
h2 b0
b2
h1
b1

K K' K
0 0
K1 K2 K0 K3 A K1 K2 K0 K3
a) b)
H×nh 8-5

Trùc tiÕp t×m h tõ (8-5) lµ mét viÖc rÊt phøc t¹p, nªn ta gi¶i bµi to¸n nµy b»ng ph­¬ng
ph¸p tÝnh thö dÇn. Ph­¬ng ph¸p tÝnh lµ tù ®Þnh mét sè trÞ sè h, tÝnh ra nh÷ng trÞ sè w, C, R
t­¬ng øng råi thay chóng vµo (8-4) ®Ó t×m ra nh÷ng trÞ sè K t­¬ng øng. MÆt kh¸c tÝnh ra
Q
K0 = . TrÞ sè h lµm cho trÞ sè K t­¬ng øng b»ng trÞ sè K 0 lµ trÞ sè ph¶i t×m.
i

286
 §Ó viÖc tÝnh to¸n thö dÇn ®­îc nhanh chãng h¬n, ta cã thÓ gi¶i bµi to¸n b»ng ph­¬ng
ph¸p ®å thÞ. Ta tù cho vµi trÞ sè h1, h2, h3... vµ tÝnh ra nh÷ng trÞ sè K1, K2, K3... t­¬ng øng
(h×nh 8-5a).Trªn ®å thÞ K~h, dùa vµo nh÷ng ®iÓm cã to¹ ®é nãi trªn ta vÏ ®­êng cong
K = f(h); tõ trÞ sè K0 ®∙ biÕt, ta t×m ra trªn ®­êng cong ®iÓm cã trÞ sè h0 t­¬ng øng. Bµi to¸n
nµy lu«n lu«n cã nghiÖm víi bÊt kú trÞ sè K0 nµo.
Còng thuéc lo¹i bµi to¸n nµy lµ tr­êng hîp t×m b, khi ®∙ biÕt Q, h, m, n, i. BiÓu thøc
(8-4) còng lµ mét hµm sè cña b, v× c¸c ®¹i l­îng w, C, R ®Òu cã thÓ biÓu thÞ qua b:

K = w C R = f(b).
Ta gi¶i bµi to¸n còng b»ng ph­¬ng ph¸p thö dÇn hoµn toµn gièng nh­ tr­êng hîp t×m
h nãi ë trªn. Ta còng cã thÓ gi¶i b»ng ®å thÞ nh­ trªn, nh­ng chó ý r»ng ®­êng cong
K = f(b) kh«ng qua gèc täa ®é mµ c¾t trôc OK t¹i ®iÓm A, ®o¹n OA øng víi trÞ sè K’ cña
kªnh cã mÆt c¾t h×nh tam gi¸c (b = 0) (h×nh 8-4c); vËy bµi to¸n chØ cã lêi gi¶i víi c¸c trÞ sè
K0 > K’.
b) VÊn ®Ò thiÕt kÕ kªnh míi, th­êng ph¶i x¸c ®Þnh tuyÕn kªnh vµ ®é dèc ®¸y i trªn
b¶n ®å tr¾c ®¹c ®Þa h×nh (mÆt b»ng vµ tr¾c däc) sao cho phï hîp nhÊt víi nh÷ng yªu cÇu vÒ
thñy lùc vµ vÒ kinh tÕ. C¨n cø vµo chÊt ®Êt hoÆc vËt liÖu lµm kªnh mµ x¸c ®Þnh hÖ sè m¸i
dèc kªnh m, ®ång thêi x¸c ®Þnh hÖ sè nh¸m n cña lßng dÉn. Víi Q cho tr­íc, cÇn ph¶i x¸c
®Þnh b, h cña mÆt c¾t ngang; trong bµi to¸n nµy, theo (8-23) ta cã mét ph­¬ng tr×nh hai Èn
sè (b, h), vËy cÇn ph¶i cã mét ph­¬ng tr×nh thø hai nªu thªm mét mèi quan hÖ b, h n÷a.
Cã thÓ cã hai tr­êng hîp vÒ ph­¬ng tr×nh thø hai ®ã:
b
1. Cho biÕt tû sè b = . Khi ®ã thay mäi trÞ sè b trong ph­¬ng tr×nh (8-4) b»ng
h
b = bh, ta cã mét ph­¬ng tr×nh, mét Èn sè h vµ trë vÒ tr­êng hîp bµi to¸n t×m h, khi ®∙ biÕt
Q, b, m, n, i ®∙ nãi ë trªn. Cã thÓ lÊy tû sè b b»ng bln; lóc ®ã ph­¬ng tr×nh thø hai lµ ph­¬ng
tr×nh (8-21).
2. Cho biÕt R hoÆc v.
Gi¶ sö cho biÕt R. Tõ (8-5) tÝnh ra ®­îc:
Q
w= ,
C Ri
w
vµ theo ®Þnh nghÜa th× c = .
R
VËy ta cã hÖ ph­¬ng tr×nh hai Èn sè (b, h) sau ®©y:
(b + mh)h = w ü
ï
w ý (8-24)
b + 2h 1 + m 2 = ïþ
R
Gi¶i ra, t×m ®­îc b, h.

287
 Gi¶ sö cho biÕt v. Tõ c«ng thøc Sedi (8-1):
v = C Ri ,
1 y+0,5 v
ta viÕt ®­îc: C R = R = .
n i
v 1
BiÕt vµ n, ®ång thêi x¸c ®Þnh ®­îc y th× gi¶i ra ®­îc R. ThÝ dô víi y = nh­ ë
i 6
c«ng thøc Maninh, ta cã:
3/ 2
æ nv ö
R= ç ÷ (8-25)
è iø
1
Víi y = nh­ ë c«ng thøc Phoãcc¬r©yme, ta cã:
5
10 / 7
æ nv ö
R= çç ÷÷ (8-26)
è iø
NÕu y lÊy trÞ sè nh­ trong c«ng thøc Pav¬lèpski th× cã thÓ trùc tiÕp dïng b¶ng quan
hÖ C R ~ R ®Ó tÝnh R, b¶ng nµy ghi ë phô lôc (8-2).
BiÕt R råi ta trë vÒ tr­êng hîp trªn vµ gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh (8-24).
Ta biÕt r»ng ë mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc, trÞ sè R vµ v lµ lín nhÊt vµ w lµ nhá
nhÊt. Nh­ vËy bµi to¸n chØ cã lêi gi¶i nÕu nh÷ng trÞ sè cho tr­íc R vµ v ph¶i nhá h¬n R, v
cña mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc.
ThÝ dô 1:
Cho mét kªnh h×nh thang cã b = 12,0 m, ®é s©u h = 3,0 m, m¸i dèc m =1,5; ®é nh¸m
n = 0,025 vµ ®é dèc i = 0,0002. TÝnh l­u l­îng qua kªnh.
Gi¶i:
w = (b+mh) h = (12+1,5 . 3) 3 = 49,5 m2

c = b+2h 1 + m 2 = 12+2.3 1 + 1,52 = 22,8 m

w 49, 5
R= = = 2,171 m.
c 22, 8
TÝnh C theo c«ng thøc N. N. Pav¬lèpsiki, ta ®­îc C = 46,68 m0,5/s.

VËy: K = w C R =49,5 . 46,68 . 2,171 = 3404 m3/s

Vµ: Q = K i = 3404 0,0002 = 48,13 m3/s

Q = 48,13 m3/ s.

288
 ThÝ dô 2:
Còng víi kªnh nh­ ë thÝ dô trªn, nh­ng ®Ó dÉn ®­îc l­u l­îng lµ 60,0 m3/ s, th× ®é
dèc ®¸y kªnh ph¶i lµ bao nhiªu?
Gi¶i:
V× c¸c sè liÖu cña kªnh vÉn nh­ thÝ dô 1 nªn K = 3404 m3/s.
Dïng c«ng thøc (8-5) ta cã:
2
Q2 æ 60 ö
i = 2
=ç ÷ = 0,000311,
K è 3404 ø
i = 0,000311.

ThÝ dô 3:
X¸c ®Þnh ®é s©u ch¶y ®Òu trong kªnh h×nh thang, cho biÕt b = 1,2 m; m = 1,5;
n = 0,0275; i = 0,0006 vµ Q = 1,1 m3/s.
Gi¶i:
Ta cã:
Q 1,1
K= = = 44,9 m3/s.
1 0,0006

Cho mét sè gi¸ trÞ h tÝnh ra K = wC R t­¬ng øng, tíi lóc nµo b»ng 44,9 lµ ®­îc.
Sè liÖu tÝnh to¸n ®­îc ghi l¹i ë b¶ng 1.

B¶ng 1

h (m) w (m2) c (m) R (m) R (m0,5) C (m0,5/s) K (m3/s)

0,70 1,58 3,73 0,425 0,652 29,5 30,5

0,85 2,11 4,26 0,495 0,704 30,8 45,6

0,83 2,03 4,20 0,480 0,695 30,5 43,1

0,84 2,07 4,03 0,490 0,700 30,7 44,6

Qua b¶ng 1 ta thÊy víi h = 0,84 m th×

Q
w C R = 44,6 » = 44,9.
i
VËy ®é s©u ch¶y ®Òu lµ h = 0,84 m.

289
 ThÝ dô 4:
X¸c ®Þnh kÝch th­íc cña kªnh h×nh thang (b, h) sao cho mÆt c¾t ®ã lµ lîi nhÊt vÒ thñy
lùc. C¸c sè liÖu kh¸c nh­ ë thÝ dô 3.
Gi¶i:
Ta cã:

Q 1,1
K= = = 44,9 m3/s.
i 0,0006

Víi mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc th× b ph¶i tháa m∙n (8-21). Cã thÓ dïng quan hÖ
(8-21) hay b¶ng (8-1) ®Ó t×m bln.
æbö
Víi m = 1,5 t×m ®­îc b ln = ç ÷ = 0,606.
è h øln
bln, m, n ®∙ biÕt nªn K chØ phô thuéc vµo h. Cho mét sè gi¸ trÞ h vµ tÝnh ra K.
KÕt qu¶ tÝnh to¸n ®­îc ghi l¹i trong b¶ng 2.

B¶ng 2

h (m) w (m2) R (m) C (m0,5/s) K (m3/s)

1,00 2,106 0,500 30,9 46,1

0,96 1,940 0,480 30,6 41,3

0,98 2,030 0,490 30,7 43,7

0,99 2,060 0,495 30,8 44,8

h
Trong b¶ng 2, w = (m + bln)h2, cßn R = (xem 8-22).
2
Tõ b¶ng 2 ta ®­îc h = 0,99 m lµ ®é s©u dßng ch¶y ®Òu trong kªnh, vµ b = b ln.
h = 0,606 ´ 0,99 = 0,60 m.
ìb = 0, 60 m
KÕt qu¶: í
î h = 0, 99 m

ThÝ dô 5:
X¸c ®Þnh kÝch th­íc cña kªnh h×nh thang (b, h), cho biÕt Q = 75 m3/s; v = 1,25 m/s;
m = 2; i = 0,00038 vµ n = 0,0225.
Gi¶i:

290
 Ta cã:
Q 75
w= = = 60 m2.
v 1,25
NÕu tÝnh C theo c«ng thøc Maninh, ta cã thÓ tÝnh R theo (8-25):
3/ 2 3/2
æ nv ö æ 0, 0225 ´ 1, 25 ö
R= ç ÷ = çç ÷ = 1,74 m,
è iø è 0, 00038 ÷ø
w 60
c= = = 34,5 m.
R 1,74
HÖ ph­¬ng tr×nh (8-24) sÏ lµ:

ïì(b + 2h)h = 60 (i)

í
ïîb + 2h 1 + 22 = 34,5 (ii)

Khö b, sÏ rót vÒ mét ph­¬ng tr×nh bËc hai ®èi víi h:

2,47h2 – 34,5h + 60 = 0
Gi¶i ®­îc hai trÞ sè h:

34,5 - 34,52 - 4 ´ 2,472 ´ 60

h1 = = 2, 03 m,
2 ´ 2,472
34,5 + 34,52 - 4 ´ 2,472 ´ 60
h2 = = 11, 95 m.
2 ´ 2,472
Thay h vµo ph­¬ng tr×nh (i) ta cã
60
b= – 2h.
h
60
Víi h1 = 2,03 m, ta ®­îc b 1 = – 2 ´ 2,03 = 25,54 m
2,03
60
Víi h2 = 11,95m, ta ®­îc b2 = – 2 ´ 11,95 < 0. NghiÖm nµy kh«ng cã ý nghÜa
11,95
thùc tiÔn.
VËy ®¸p sè cña bµi to¸n lµ:
ì h = 2,03 m
í
îb = 25,54 m
Nh­ ®∙ tr×nh bµy ë trªn, khi x¸c ®Þnh ®é s©u hoÆc bÒ réng ®¸y kªnh h×nh thang, ta
ph¶i dïng ph­¬ng ph¸p tÝnh thö dÇn, c¸ch nµy nãi chung ®ßi hái nhiÒu th× giê. Trong thùc
tÕ s¶n xuÊt, ®Ó ®­îc nhanh chãng ng­êi ta th­êng ®Ò ra nhiÒu ph­¬ng ph¸p tÝnh, dÉn tíi
c¸ch lËp b¶ng hay lËp biÓu ®å. D­íi ®©y sÏ tr×nh bµy mét trong c¸c ph­¬ng ph¸p tÝnh b»ng
c¸ch tra b¶ng - ph­¬ng ph¸p cña I.I. Ag¬rètskin.

291
§8-5. TÝnh kªnh theo ph­¬ng ph¸p ®èi chiÕu víi mÆt c¾t
cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc (Ag¬rètskin)

MÆt c¾t kªnh cña ta hiÖn nay hÇu hÕt lµ h×nh thang; do ®ã ë ®©y chóng ta chØ h¹n chÕ
trong ph¹m vi giíi thiÖu ph­¬ng ph¸p tÝnh cho mÆt c¾t h×nh thang mµ th«i.
1. §Æc tr­ng mÆt c¾t - Quan hÖ h×nh d¹ng cña mÆt c¾t
Ta cã:
w
R=
c

w = (b + mh)h = b . h (8-27)

b lµ bÒ réng ®¸y trung b×nh, b = b + mh.

c = b + 2h 1 + m 2 = b – mh + 2h 1 + m 2

= b + (2 1 + m 2 – m)h = b + m0h

ë ®©y: m0 = 2 1 + m 2 – m. (8-28)

bh h
VËy R= =
b + m0h mh
1+ 0
b
§Ó cho tiÖn, ta ®Æt:
m0h
s= , (8-29)
b

s lµ mét sè kh«ng thø nguyªn, biÓu thÞ quan hÖ gi÷a b, h, m, nghÜa lµ biÓu thÞ h×nh d¹ng
mÆt c¾t, nªn gäi lµ ®Æc tr­ng mÆt c¾t.
h
VËy: R= (8-30)
1+ σ
hay: h = (1 + s) R (8-31)

Tõ (8-29) ta cã:
m0h m 0
b = = (1 + σ)R (8-32)
σ σ

æm ö
b = b – mh = ç 0 - m ÷ (1 + s)R (8-33)
è σ ø

292
 Thay h tÝnh theo (8-31) vµ b tÝnh theo (8-32) vµo (8-27), ta ®­îc:
(1 + σ) 2
w= m0R2 (8-34)
σ
w s
hay R2 = . (8-35)
m 0 (1 + s)2
Tõ (8-33) vµ (8-31) ta ®­îc:
b m0
b= = –m
h σ
m0
hay s= (8-36)
β+m
Tõ c¸c c«ng thøc (8-29) ®Õn (8-36) ta thÊy r»ng nÕu biÕt s th× quan hÖ gi÷a c¸c yÕu
tè cña mÆt c¾t sÏ ®­îc x¸c ®Þnh.
2. §Æc tr­ng s cña mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc
Ta biÕt r»ng víi diÖn tÝch mÆt c¾t w vµ m¸i dèc m cho tr­íc, mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ
thñy lùc sÏ cã R lín nhÊt. V× w, m0 ®∙ cho tr­íc, nªn tõ (8-35) thÊy r»ng, ®Ó cã R lín nhÊt
s
cÇn cã lín nhÊt.
(1 + s) 2
Muèn thÕ cÇn cã:

d é s ù 1 2s
ê ú = - =0
ds ë (1 + s)2 û (1 + s)2 (1 + s)3

Gi¶i ra ta ®­îc: sln = 1 (8-37)

VËy ®iÒu kiÖn ®Ó cã mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc cña mÆt c¾t h×nh thang lµ s = 1.
Tuy r»ng cã quan hÖ kh¸c nhau (8-21) vµ (8-37) ®Ó biÓu thÞ mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ
thñy lùc nh­ng thùc ra hai c«ng thøc ®ã cã thÓ suy ra nhau. ThËt vËy, nÕu thay s = 1 vµo
(8-36) sÏ ®­îc c«ng thøc (8-21).

3. Quan hÖ gi÷a mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc vµ mÆt c¾t bÊt kú
Ta biÕt r»ng víi mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc s = 1, cßn s ¹ 1 sÏ øng víi mÆt c¾t
bÊt kú. Ta xÐt xem gi÷a c¸c yÕu tè h×nh häc cña hai lo¹i mÆt c¾t nµy quan hÖ víi nhau nh­
thÕ nµo. Muèn thÕ, viÕt ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n (8-5) cho mÆt c¾t bÊt kú vµ mÆt c¾t cã lîi nhÊt
vÒ thñy lùc, ta cã:

Q = wC Ri = wC R( )ln i

hay wC R = wC R( )ln (8-38)

293
 HÖ sè C cã thÓ tÝnh theo mét trong c¸c c«ng thøc ®∙ giíi thiÖu ë ch­¬ng IV, ë ®©y gi¶
1 y
dô tÝnh theo c«ng thøc N. N. Pav¬lèpski: C = R ; cßn w tÝnh theo (8-34). §Æt C, w vµo
n
(8-38), sau khi rót gän ta ®­îc:
(1 + s) 2
R2,5+y . = 4 R ln2,5 + y
s
1
R é 4σ ù 2,5 + y
hay =ê (8-39)
R ln ë (1 + σ) 2 úû
R
NÕu xem y lµ h»ng sè th× tû sè lµ mét hµm sè cña s. Tõ ®ã thÊy r»ng nÕu biÕt
R ln
Rln ta cã thÓ t×m ®­îc b¸n kÝnh thñy lùc R cña bÊt kú mÆt c¾t nµo khi biÕt ®Æc trùng mÆt c¾t
s cña nã. BiÕt R, theo (8-31) vµ (8-33) cã thÓ t×m ®­îc c¸c tham sè cÇn thiÕt cña mÆt c¾t
h×nh thang (b, h). Tõ nhËn xÐt trªn thÊy r»ng ®Ó tÝnh to¸n thñy lùc cho c¸c mÆt c¾t bÊt kú,
cã thÓ dùa vµo mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc. Do ®ã ph­¬ng ph¸p tÝnh nµy cã tªn gäi
“ph­¬ng ph¸p ®èi chiÕu víi mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc”.
KÕt hîp (8-31), (8-33) víi (8-39) ta cã c¸c quan hÖ:
h R
= (1 + s)
R ln R ln
b æm ö h
= ç 0 - m÷
R ln è σ ø R ln
§Ó tiÖn tÝnh to¸n, th­êng lÊy y = 0,2 (t­¬ng øng víi viÖc tÝnh hÖ sè theo c«ng thøc
R h b
Phoãcc¬r©yme) vµ lËp b¶ng quan hÖ gi÷a c¸c ®¹i l­îng kh«ng nguyªn , ,
R ln R ln R ln
theo s (phô lôc 8-3).
NÕu biÕt mét trong c¸c ®Æc tr­ng trªn, cã thÓ dÔ dµng t×m ra c¸c ®¹i l­îng cßn l¹i, tõ
®ã tÝnh ®­îc c¸c tham sè h×nh häc cÇn thiÕt cña mÆt c¾t kªnh (b, h, R...). VÊn ®Ò cßn l¹i lµ
cÇn tÝnh ®­îc Rln.
4. C¸ch x¸c ®Þnh b¸n kÝnh thñy lùc lîi nhÊt (Rln)
ViÕt ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n (8-5) cho mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc víi w lÊy theo
(8-34) vµ sln = 1, ta cã:

Q = (wC R )ln i = 4m0 R ln2,5 Cln i . (8-40)

V× Cln lµ mét hµm sè cña n vµ Rln, nªn tõ ph­¬ng tr×nh trªn cã thÓ tÝnh ra Rln.
BiÕn ®æi (8-40) ra d¹ng sau ®Ó tiÖn lËp b¶ng tÝnh:

4m 0 i æ 1 ö
=ç 2,5 ÷
= f (Rln). (8-41)
Q è CR ø ln

294
 Ag¬rètskin ®∙ tÝnh s½n quan hÖ f(Rln) theo (8-41) trong ®ã hÖ sè Sedi C ®­îc tÝnh
theo c«ng thøc cña t¸c gi¶ vµ lËp thµnh b¶ng (phô lôc 8-1).
1
1 6
NÕu tÝnh C theo c«ng thøc Maninh C = R hay c«ng thøc Phoãcc¬r©yme
n
1
1 5
C= R th× cã thÓ trùc tiÕp tÝnh ra ngay Rln:
n
3/8
æ nQ ö
Rln = çç ÷ (8-42)
è 4m 0 i ÷ø
1
æ nQ ö 2,7
Rln = çç ÷ (8-42’)
è 4m 0 i ÷ø

5. C¸ch vËn dông cô thÓ

D­íi ®©y, tr×nh bµy tr×nh tù c¸c b­íc ®Ó gi¶i c¸c bµi to¸n ®∙ giíi thiÖu ë §8-4 theo
ph­¬ng ph¸p ®èi chiÕu víi mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc.
a) T×m h, ®∙ biÕt Q, b, m, n, i.

b
Tr­íc hÕt tÝnh Rln theo (8-41), (8-42) hoÆc (8-42’)... råi lËp tû sè .
R ln

h
Tra phô lôc (8-3) t×m ®­îc .
R ln
Cuèi cïng tÝnh h:

æ h ö
h = çç ÷÷ Rln
è R ln ø

b) T×m b, ®∙ biÕt Q, h, m, n, i.
Tr­íc hÕt còng t×m Rln nh­ trªn.

h b
LËp tû sè ; tra phô lôc (8-3) t×m ®­îc .
R ln R ln

Cuèi cïng tÝnh b:

æ b ö
b = çç ÷÷ Rln
è R ln ø

295
 b
c) T×m b, h. BiÕt Q, m, n, i vµ b =
h
Tr­íc hÕt còng t×m Rln nh­ trªn.

h b
Theo (8-36) tÝnh s; cã s, ta tra phô lôc (8-3) t×m ra ®­îc vµ .
R ln R ln

Cuèi cïng tÝnh b, h nh­ hai tr­êng hîp trªn.

d) T×m b, h; biÕt Q, m, n, i, R hoÆc v.

Tr­íc hÕt còng t×m Rln nh­ trªn.

R h b
NÕu ®∙ biÕt R, ta lËp tû sè xong tra phô lôc (8-3) t×m ®­îc vµ tõ ®ã
R ln R ln R ln
t×m b, h nh­ c¸c tr­êng hîp trªn.
NÕu ®∙ biÕt v, th× cÇn tÝnh ra R nh­ ®∙ tr×nh bµy ë §8-4. Cã R råi tiÕp tôc tÝnh nh­
tr­êng hîp ®∙ biÕt R.

ThÝ dô 6: X¸c ®Þnh ®é s©u ch¶y ®Òu h trong kªnh h×nh thang cho biÕt:

Q = 3 m3/s; b = 2,0 m; m = 1

i = 0,0008 vµ n = 0,014.
Gi¶i:
T×m Rln theo (8-41):

4m 0 i 7,312 0,0008
f(Rln) = = = 0,069
Q 3
Tra phô lôc (8-1) t×m ®­îc Rln = 0,54 m
LËp tû sè:
b 2,0
= = 3,7
R ln 0,54
h
Tra phô lôc (8-1) t×m ®­îc = 1,46
R ln

æ h ö
VËy: h = çç ÷÷ Rln = 1,46 ´ 0,54 = 0,8 m
è R ln ø
h = 0,8 m.

296
 ThÝ dô 7: X¸c ®Þnh bÒ réng b trong kªnh h×nh thang cho biÕt Q = 5,2 m3/s; m = 1,00;
i = 0,0006; n = 0,025 vµ ®é s©u ch¶y ®Òu h = 1,2 m.
Gi¶i:
T×m Rln:

4m 0 i 7,312 0,0006
f(Rln) = = = 0,0344
Q 5,2
Tra phô lôc (8-1) cã Rln = 0,89 m.
LËp tû sè:
h 1,2
= = 1,35.
R ln 0,89

b
Tõ phô lôc (8-3) t×m ®­îc = 4,28.
R ln

VËy b = 4,28 ´ 0,89 = 3,8 m.

ThÝ dô 8: X¸c ®Þnh kÝch th­íc mÆt c¾t kªnh h×nh thang (b, h) sao cho b = b/h = 5.
Cho biÕt:

Q = 19,6 m3/s; m = 1; i = 0,0007 vµ n = 0,02.

Gi¶i:
T×m Rln:

4m 0 i 7,312 0,0007
f(Rln) = = = 0,00988.
Q 19,6

Tõ phô lôc (8-1) ta ®­îc: Rln = 1,30 m.

T×m s tõ (8-36):

m0 1,828
s= = = 0,305.
β+m 5 +1

Cã s tra phô lôc (8-3) ta ®­îc:

b
= 5,75, do ®ã b = 5,75 ´ 1,3 = 7,5 m,
R ln

h
= 1,152, do ®ã h = 1,152 ´ 1,3 = 1,5 m.
R ln

297
 ThÝ dô 9: X¸c ®Þnh kÝch th­íc cña kªnh h×nh thang (b, h) sao cho mÆt c¾t ®ã cã lîi
nhÊt vÒ thñy lùc. C¸c sè liÖu lÊy ë thÝ dô 3:

Q = 1,1 m3/s; m = 1,5; n = 0,0275 vµ i = 0,0006.

Gi¶i:
TÝnh Rln:

4m 0 i 8,424 0,0006
f(Rln) = = = 0,188
Q 1,1
Tra phô lôc (8-1) ra: Rln = 0,495 m.
Víi mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc th× h = 2 Rln [xem (8-22)].
VËy h = 0,495 ´ 2 = 0,99 m, vµ tra phô lôc (8-3) (víi s = 1) ta cã:
b
= 1,21.
R ln
VËy: b = 1,21 ´ 0,495 = 0,60 m.
HoÆc lÊy bln theo b¶ng (8-1), víi m = 1,5, ta cã bln = 0,606. VËy:
b = 0,606 ´ 0,99 = 0,60 m.

ThÝ dô 10: Gi¶i bµi to¸n ë thÝ dô 5. X¸c ®Þnh kÝch th­íc cña kªnh mÆt c¾t h×nh thang
(b, h), cho biÕt:
Q = 75 m3/s; v = 1,25 m/s; m = 2; i = 0,00038 vµ n = 0,0225.
Gi¶i:
T×m Rln:

4m 0 i 9,888 0,00038
f(Rln) = = = 0,00257.
Q 75
Tra ra: Rln = 2,26m.
T×m b¸n kÝnh thñy lùc R.
v 1,25
Ta cã C R = = = 64,1 m/s.
i 0,00038
Tra phô lôc (8-2) ®­îc R = 1,7 m.
HoÆc theo c«ng thøc (8-25):
3/2 3/2
æ nv ö æ 0,0225 .1,25 ö
R= ç ÷ = çç ÷
÷ = 1,73 m.
è iø è 0,00038 ø

298
 R 1,73
LËp tû sè: = = 0,765.
R ln 2,26
Tra phô lôc (8-3) t×m ®­îc:
b
= 11,4, do ®ã: b = 25,75 m,
R ln
h
= 0,896, do ®ã: h = 2,03 m.
R ln

§8-6. TÝnh to¸n kªnh cã ®iÒu kiÖn thñy lùc phøc t¹p
1. MÆt c¾t ®¬n gi¶n nh­ng cã ®é nh¸m kh¸c nhau
Trong thùc tÕ, nhiÒu khi ta gÆp nh÷ng mÆt c¾t kªnh cã nh÷ng phÇn cã ®é nh¸m kh¸c
nhau: thÝ dô hai bê kªnh x©y g¹ch ®¸ mµ ®¸y kªnh lµ nham th¹ch tù nhiªn (h×nh 8-6), hoÆc
mét bªn lµ t­êng x©y b»ng bª t«ng, mét bªn lµ v¸ch ®¸ (h×nh 8-7). TÝnh to¸n thñy lùc trong
tr­êng hîp nµy t­¬ng ®èi phøc t¹p, chØ cã thÓ tÝnh gÇn ®óng.
Gäi ci lµ phÇn chu vi ­ít cña mÆt c¾t øng víi ®é nh¸m ni vµ wi lµ phÇn mÆt c¾t t­¬ng
øng víi phÇn chu vi ­ít ci (h×nh 8-6).

c1 c2
c1

w c2

H×nh 8-6 H×nh 8-7

Cã thÓ tÝnh ®é nh¸m trung b×nh theo:
n c + n 2 c2 + ... + n n c n
ntb = 1 1 . (8-43)
c 1 + c2 + ... + c n
Pav¬lèpski dùa vµo gi¶ thuyÕt lµ mçi phÇn cña chu vi ­ít cã ¶nh h­ëng ®Õn mét phÇn
diÖn tÝch tû lÖ víi nã, tøc:
χ1 χ χ χ
= 2 = ... = n =
ω1 ω2 ωn ω
vµ ®∙ chøng minh ®­îc r»ng cã thÓ x¸c ®Þnh “hÖ sè nh¸m trung b×nh” b»ng c«ng thøc:
n

n12 c1 + n 22 c2 + ... + n 2n c n
å ci n2i
1
ntb = = . (8-44)
c 1 + c2 + ... + c n c
Khi ®ã trÞ sè n trong hÖ sè Sedi lÊy b»ng n tb.

299
 ThÝ dô: ThiÕt kÕ mét kªnh mµ m¸i dèc ®­îc phñ bª t«ng, cßn ®¸y kh«ng gia cè
(h×nh 8-6). ChiÒu dµi m¸i dèc ®­îc phñ bª t«ng lµ c1 = 6 m, víi hÖ sè nh¸m n1 = 0,012
vµ ®é dµi ®¸y kh«ng gia cè lµ c2 = 5 m víi hÖ sè nh¸m n2 = 0,025. X¸c ®Þnh hÖ sè nh¸m
trung b×nh.
¸p dông c«ng thøc (8-43), ta cã:
n1χ 1 + n 2 χ 2 0, 012 ´ 6 + 0, 025 ´ 5
ntb = = = 0,018.
χ1 + χ 2 6+5
¸p dông c«ng thøc (8-44), ta cã:

n12 χ 1 + n 22 χ 2 0,0122 ´ 6 + 0, 0252 ´ 5

ntb = = = 0,019.
χ1 + χ 2 6+5

2. Kªnh cã mÆt c¾t phøc t¹p

NÕu kªnh cã mÆt c¾t phøc t¹p mµ ¶nh h­ëng c¸c phÇn cña chu vi ­ít lªn c¸c phÇn
diÖn tÝch t­¬ng øng kh«ng thÓ coi lµ tû lÖ víi nhau ®­îc (h×nh 8-8) th× dï chu vi ­ít cã
nhiÒu ®é nh¸m hay chØ cã mét ®é nh¸m ta vÉn ph¶i chia mÆt c¾t ­ít w thµnh nhiÒu phÇn
b»ng nh÷ng ®­êng th¼ng ®øng nh­ a-a, b-b vµ tÝnh l­u tèc trung b×nh cho tõng phÇn.

a b
Q1 Q2 Q3

c1 ,n1, w c ,n , w
1 3 3 3

c ,n , w
2 2 2
a b

H×nh 8-8

Do ®ã cÇn tÝnh riªng diÖn tÝch wi, chu vi ­ít ci, b¸n kÝnh thñy lùc Ri, hÖ sè nh¸m n i vµ
l­u l­îng Qi cho tõng phÇn, víi gi¶ thiÕt lµ ®é dèc thñy lùc J gièng nhau (trong dßng ®Òu
th× J b»ng ®é dèc chung cña ®¸y i). VËy:
Q1 = K1 J = w1C1 R1i

Q2 = K2 J = w2C2 R 2i

. . . . . . . . . . .
Qn = Kn J = wnCn R n i

Q = åQi = (åKi) J .
Nªn nhí r»ng khi tÝnh chu vi ­ít ci chØ ®­îc tÝnh ®é dµi tiÕp xóc gi÷a n­íc vµ mÆt
kªnh, kh«ng tÝnh ®é dµi tiÕp xóc gi÷a n­íc víi n­íc cña hai phÇn.

300
 ThÝ dô 11:
TÝnh l­u l­îng qua kªnh cã n­íc ch¶y trµn b∙i nh­ h×nh vÏ, hÖ sè nh¸m chung cho
c¸c phÇn lµ n = 0,025; ®é dèc i = 0,0001 (h×nh 8-9).
Gi¶i: Ta chia mÆt c¾t kªnh ra ba phÇn nh­ h×nh vÏ (h×nh 8-9):
æ 0,50 ö
PhÇn 1: w1 = ç10 + ÷ ´ 0,50 = 5,125m2,
è 2 ø

c1 = 10 + 0,5 1 + 12 = 10,70m;

5,125
R1 = = 0,48m;
10,70

C1 R1 = 23,80;

K1 = w1C1 R1 = 5,125 ´ 23,80 = 122m3/s;

Q1 = K1 i = 122 ´ 0,0001 = 1,22 m3/s.

3
1 h1=0,5 h3=0,5
2 h2=4,5

b1=10 b3=6
b2=5

H×nh 8-9

PhÇn 2: w2 = (5 + 4) ´ 4 + 0,5 (5 + 2 ´ 4) = 42,5 m2;

c2 = 5 + 2 ´ 4 1 + 12 = 16,3 m;

42,5
R2 = = 2,61 m;
16,3

C2 R 2 = 76,55 m/s;

K2 = 42,5 ´ 76,55 = 3250 m3/s;

Q2 = K2 i = 3250 ´ 0,0001 = 32,50 m3/s.

301
 æ 0,5 ö
PhÇn 3: w3 = ç 6 + ÷ ´ 0,50 = 3,125 m2;
è 2 ø
c3 = 6 + 0,5 1 + 12 = 6,7 m;
3,125
R3 = = 0,405 m; C3 R 3 = 21,04 m/s;
6,7

K3 = w3C3 R 3 = 3,125 ´ 21,04 = 65,5 m3/s;

Q3 = K3 i = 65,5 ´ 0,0001 = 0,65 m3/s.

VËy: Q = Q1 + Q2 + Q3
= 1,22 + 32,50 + 0,65 = 34,37 m3/s.
§ã lµ c¸ch tÝnh t­¬ng ®èi ®óng.
Víi mÆt c¾t nµy, nÕu tÝnh nh­ mét mÆt c¾t hoµn chØnh nghÜa lµ dïng chung mét b¸n
kÝnh thñy lùc cho toµn mÆt c¾t th× ta sÏ cã:
w = w1 + w2 + w3 = 5,125 + 42,5 + 3,125 = 50,75 m2;
c = c1 + c2 + c3 = 10,70 + 16,30 + 6,70 = 33,70 m;
ω 50,75
R= = = 1,51 m;
χ 33,70
C R = 53,03 m/s;
K = 50,75 ´ 53,03 = 2710 m3/s;
Q = K i = 27,10 m3/s.
So víi c¸ch tÝnh trªn, l­u l­îng ®∙ gi¶m 21,15%. TÝnh nh­ thÕ nµy lµ kh«ng ®óng
v× ®∙ xem søc c¶n ë phÇn chu vi trªn hai b∙i còng ¶nh h­ëng nhiÒu ®Õn dßng chÝnh ë
lßng kªnh.

§8-7. TÝnh to¸n thñy lùc cho dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p
trong èng
Ngoµi dßng ch¶y ®Òu trong kªnh hë võa xÐt ë trªn, trong thùc tÕ nhiÒu lóc cßn gÆp
lo¹i ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong èng kÝn, ch¼ng h¹n dßng ch¶y trong cèng ngÇm tho¸t n­íc ë
thµnh phè, trong c¸c ®­êng hÇm xuyªn qua nói v.v... Tïy theo yªu cÇu sö dông mµ cã
nhiÒu kiÓu mÆt c¾t kh¸c nhau.
ViÖc tÝnh to¸n thñy lùc cho c¸c lo¹i mÆt c¾t nµy còng dùa trªn c¸c c«ng thøc c¬ b¶n
(8-3) vµ (8-5). Tuy nhiªn viÖc tÝnh to¸n m«®un l­u l­îng K theo (8-4) vµ m«®un l­u tèc W
theo (8-2) t­¬ng ®èi phiÒn phøc, v× diÖn tÝch w vµ chu vi ­ít c lµ nh÷ng hµm sè phøc t¹p
cña ®é s©u h. Do ®ã ng­êi ta lµm s½n nh÷ng b¶ng, ®å thÞ cho K vµ W.

302
 Gäi: H lµ chiÒu cao cña èng, h lµ chiÒu s©u; K, W lµ m«®un l­u l­îng vµ m«®un l­u
tèc, khi ®é s©u h < H; K0, W0 lµ m«®un l­u l­îng vµ m«®un l­u tèc khi h = H.
1 y
NÕu tÝnh C theo c«ng thøc C =
R vµ cho r»ng y kh«ng ®æi khi h thay ®æi th× râ
n
K W h
rµng tû sè = A vµ = B sÏ chØ phô thuéc ®é s©u t­¬ng ®èi, tøc tû sè a = mµ
K0 W0 H
kh«ng phô thuéc vµo ®é nh¸m vµ kÝch th­íc tuyÖt ®èi cña mÆt c¾t:
1,0
K W
A= = f1(a); B= = f2(a). n
a=_
K0 W0 h
0,8

Do ®ã ng­êi ta cã thÓ tÝnh s½n vµ lËp b¶ng

0,6
hay vÏ thµnh biÓu ®å c¸c quan hÖ trªn. BiÓu ®å A
cña c¸c quan hÖ ®ã ®èi víi mÆt c¾t h×nh trßn, h×nh 0,4
trøng vµ h×nh m¸ng ®­îc vÏ ë c¸c h×nh 8-10, 8-11 B
0,2
vµ 8-12. Cã c¸c biÓu ®å Êy, ta chØ cÇn tÝnh K0, W0
(phô thuéc kÝch th­íc tuyÖt ®èi vµ ®é nh¸m n) lµ
0
cã ngay quan hÖ gi÷a K, W víi ®é s©u h vµ gi¶i 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2
A,B
®­îc c¸c bµi tÝnh vÒ dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p
trong èng mét c¸ch ®¬n gi¶n. H×nh 8-10
§Ó tÝnh to¸n ®­îc nhanh chãng, ng­êi ta th­êng tÝnh s½n K0, W0 øng víi c¸c ®é nh¸m
n th­êng dïng. D­íi ®©y cho c¸c b¶ng tÝnh øng víi n = 0,013.
1.0
1,0 h
a=_
n H
a= _ 0.8
h
0,8 A
B
0.6
0,6
A

0,4 0.4
B
0,2 0.2

0 A,B
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 0
A,B 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2

H×nh 8-11 H×nh 8-12

ThÝ dô 12:
h
X¸c ®Þnh ®­êng kÝnh cña èng trßn b»ng bª t«ng cèt thÐp sao cho a = £ 0,80.
H
BiÕt Q = 3 m3/s; i = 0,004; n = 0,013.

303
304
B¶ng 8-2. TrÞ sè K0 vµ W0 cña èng trßn n = 0,013
H = d(m) 0,25 0,50 0,75 1,0 1,25 1,50 1,75 2,0 2,25 2,50 2,75 3,0
K0 (m3/s) 0,595 3,76 11,2 24,0 43,7 71,0 106,5 152,5 208 276 354 447
W0 (m/s) 12,1 19,2 25,3 30,5 35,6 40,1 44,3 48,5 52,4 56,2 59,7 63,3

B¶ng 8-3. TrÞ sè K0 vµ W0 cña h×nh trøng n = 0,013

H (m) 0,30 0,45 0,60 0,75 0,90 1,05 1,20 1,35 1,50 1,65 1,80 1,95 2,10 2,25
3
K0 (m /s) 0,497 1,523 3,314 6,119 10,01 15,20 21,55 29,93 42,69 51,43 64,39 78,58 92,19 115,8
W0 (m/s) 10,82 14,43 18,03 21,31 24,19 27,03 29,34 32,17 34,43 37,0 38,92 40,42 42,68 44,81

B¶ng 8-4. TrÞ sè K0 vµ W0 cña èng h×nh lßng m¸ng n = 0,013

H (m) 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,4 2,8 3,2 3,6 4,0
3
K0 (m /s) 12,28 20,12 30,40 43,60 59,6 78,8 128,0 193,0 276,0 375,0 495,0
W0 (m/s) 25,4 28,9 32,1 35,1 38,0 40,7 46,2 50,9 55,7 59,8 63,9
 Gi¶i:
Víi a = 0,8, tra biÓu ®å (8-1) (h×nh 8-10), ta ®­îc A = 1,0.
K Q 3
VËy K0 = = = = 47,4 m3/s.
A A i 1 ´ 0, 004
MÆt kh¸c ta cã:
1 1
p d2 1 æ d ö 6 æ d ö 2 p d8 / 3
K0 = w0C0 R 0 = ç ÷ ç ÷ =
4 nè4ø è4ø 4n 16
Gi¶i ph­¬ng tr×nh nµy ta ®­îc d = 1,30 m. V× èng th­êng ®óc s½n víi c¸c ®­êng kÝnh
nhÊt ®Þnh nh­ ë b¶ng (8-2) nªn cÇn t×m trong b¶ng ®ã gi¸ trÞ K0 lín h¬n gÇn nhÊt gi¸ trÞ võa
tÝnh ë trªn.
Ta cã K0 = 71,0 m3/s, øng víi èng cã ®­êng kÝnh d = 1,50 m vµ W0 = 40,1 m/s.
NÕu lÊy d lín lªn nh­ vËy th× ®é s©u t­¬ng ®èi a sÏ thay ®æi, ta cã:
K Q 3
A= = = = 0,666
K0 K0 i 71,0 0,004
Tra biÓu ®å (8-1) (h×nh 8-10) t×m ®­îc a = 0,60 vµ B = 1,07. VËy ®é s©u cña dßng
ch¶y lµ:
h = aH = 0,60 ´ 1,50 = 0,90 m,
vµ l­u tèc trung b×nh lµ:
v = W i = BW0 i = 1,07 ´ 40,1´ 0,004 = 2,58 m/s.

§8-8. L­u tèc cho phÐp kh«ng xãi vµ kh«ng l¾ng

cña kªnh hë

Trong nhiÒu tr­êng hîp cã thÓ thiÕt kÕ kªnh xuÊt ph¸t tõ l­u tèc tÝnh to¸n. Khi chän
l­u tèc tÝnh to¸n cÇn so s¸nh c¸c ph­¬ng ¸n kinh tÕ kü thuËt tøc lµ xÐt ®Õn c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa
h×nh, ®Þa chÊt, c«ng dông cña kªnh, chÕ ®é phï sa vµ dßng ch¶y... VÒ mÆt thñy lùc, tÊt c¶
c¸c kªnh vËn t¶i thñy, phôc vô nhµ m¸y thñy ®iÖn, tr¹m b¬m, t­íi tiªu hoÆc phôc vô tæng
hîp ®Òu ph¶i tháa m∙n mét yªu cÇu chung nhÊt lµ: trong ®iÒu kiÖn sö dông b×nh th­êng (vµ
nÕu cã thÓ c¶ trong t×nh h×nh ph¸t triÓn vµ më réng cña s¶n xuÊt) l­u l­îng vµ mùc n­íc
cña kªnh ph¶i gi÷ ë møc ®∙ thiÕt kÕ. Muèn vËy ®iÒu kiÖn lµm viÖc lý t­ëng nhÊt cña kªnh
lµ b¶o ®¶m sù æn ®Þnh cña mÆt c¾t ngang vµ däc vÒ ph­¬ng diÖn xãi vµ båi.
§Ó kh«ng g©y ra xãi lë lßng dÉn n­íc, l­u tèc tÝnh to¸n hoÆc l­u tèc thùc tÕ trong
kªnh cÇn nhá h¬n l­u tèc cho phÐp kh«ng xãi:
v < [vkx], (8-45)
trong ®ã [vkx] - l­u tèc cho phÐp kh«ng xãi cña dßng ch¶y.

305
 L­u tèc cho phÐp kh«ng xãi lµ l­u tèc lín nhÊt mµ khi dßng ch¶y ®¹t tíi trÞ sè Êy
kh«ng g©y ra sù xãi lë (ph¸ háng) lßng kªnh, trë ng¹i cho viÖc sö dông b×nh th­êng.
L­u tèc cho phÐp kh«ng xãi cña dßng ch¶y phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh­ vËt liÖu
t¹o thµnh lßng kªnh, chiÒu s©u n­íc, ®é nh¸m lßng dÉn vµ c¶ sè l­îng chÊt l¬ löng mµ
dßng ch¶y mang theo. §Ó tÝnh to¸n s¬ bé, trong tr­êng hîp kh«ng xÐt ®Õn ¶nh h­ëng cña
bïn c¸t l¬ löng vµ mét sè yÕu tè kh¸c cã thÓ sö dông trÞ sè [vkx] cho trong phô lôc (8-4) ®èi
víi c¸c lo¹i ®Êt kh«ng dÝnh vµ phô lôc (8-5) ®èi víi c¸c lo¹i ®Êt dÝnh.
Tõ phô lôc chóng ta thÊy r»ng: kh¸c víi ®Êt kh«ng dÝnh, ®èi víi c¸c lo¹i ®Êt dÝnh
®­êng kÝnh h¹t ®Êt kh«ng cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn l­u tèc kh«ng xãi, bëi v× khu dßng
ch¶y b¾t ®Çu xãi th­êng ph¸ vì tõng côm ®Êt. Theo sè liÖu thùc ®o, rÊt nhiÒu tr­êng hîp
c¸c côm ®Êt bÞ t¸ch ra cã ®­êng kÝnh trung b×nh d0 = 4mm. Trªn c¬ së ph©n tÝch Êy, v kx chØ
cßn phô thuéc vµo lùc dÝnh kÕt vµ chiÒu s©u n­íc.
B¶ng ë phô lôc 8-4 vµ 8-5 do MiÕcxulava lËp nªn cã thÓ dïng cho viÖc tÝnh to¸n c¸c
kªnh t­íi vµ tiªu.
CÇn l­u ý r»ng ®èi víi c¸c lo¹i ®Êt dÝnh, kh«ng dÝnh, khi tháa m∙n ®iÒu kiÖn (8-45),
vÒ nguyªn t¾c lßng kªnh kh«ng bÞ xãi. Nh­ng ng­îc l¹i, nÕu v > [vkx] th× ph¶i tïy t×nh h×nh
cô thÓ mµ xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ph­¬ng tr×nh c©n b»ng trong ®éng lùc häc dßng s«ng míi kÕt
luËn døt kho¸t ®­îc r»ng kªnh cã bÞ xãi kh«ng.
§èi víi c¸c dßng ch¶y cã mang theo mét sè l­îng nhÊt ®Þnh vÒ chÊt l¬ löng, ngoµi
viÖc ®¶m b¶o lßng dÉn kh«ng bÞ xãi cßn cÇn chän l­u tèc tÝnh to¸n sao cho kh«ng ®Ó båi
lÊp kªnh.
Ta gäi l­u tèc mµ øng víi nã dßng ch¶y ®ñ søc t¶i sè l­îng bïn c¸t ®∙ cho víi thµnh
phÇn tæ hîp bïn c¸t ®∙ ®Þnh lµ l­u tèc giíi h¹n kh«ng l¾ng vµ ký hiÖu lµ [vkl]. Nh­ vËy
muèn cho lßng kªnh kh«ng bÞ båi lÊp cÇn tháa m∙n ®iÒu kiÖn:
v > [vkl]. (8-46)

Theo dßng lÞch sö, vÊn ®Ò thiÕt kÕ c¸c kªnh kh«ng bÞ båi lÊp ®Ó tr¸nh n¹o vÐt hµng
n¨m b¾t ®Çu tõ nh÷ng yªu cÇu cÊp b¸ch vÒ x©y dùng c¸c hÖ thèng t­íi. Sau khi tæng kÕt 22
c«ng tr×nh t­íi n­íc thuéc hÖ thèng Bari®oa (Ên §é), kü s­ Ken¬®i vµ Lax©y ®∙ ®Ò ra c«ng
thøc x¸c ®Þnh l­u tèc kh«ng l¾ng sau ®©y:

vkl = e R , (8-47)

trong ®ã e lµ hÖ sè kinh nghiÖm.

C¸c nhµ thñy lùc X« ViÕt vµ Trung Quèc sau khi ®∙ kiÓm nghiÖm b»ng thùc tÕ ®∙ cho
r»ng c«ng thøc (8-47) chØ cßn mang ý nghÜa lÞch sö bëi v× trong c«ng thøc Êy ®∙ kh«ng
ph¶n ¸nh mét sè yÕu tè quan träng nh­ sè l­îng chÊt l¬ löng vµ thµnh phÇn h¹t.
Gäi tèc ®é l¾ng ch×m trong n­íc tÜnh cña h¹t cã tû träng lín h¬n n­íc vµ W, muèn
cho h¹t ®ã kh«ng bÞ l¾ng xuèng ®¸y trong dßng ch¶y rèi cÇn ph¶i cã:
W £ uy , (8-48)
306
trong ®ã uy lµ tèc ®é l¬ löng do tèc ®é m¹ch ®éng h­íng ®øng t¹o thµnh, trÞ sè cña nã coi
gÇn ®óng tû lÖ thuËn víi l­u tèc trung b×nh uy = av.
¸p dông (8-46) ®èi víi h¹t cã kÝch th­íc lín nhÊt, ta ®­îc:
Wmax
£ v. (8-49)
α max
Theo sè liÖu thùc tÕ, Hatrat¬rian ®∙ lÊy amax = 0,065i1/4. Tõ ®ã ta rót ra biÓu thøc l­u
tèc kh«ng l¾ng:
Wmax
vkl = . (8-50)
0,065 i1/4
Nh­ vËy nÕu l­u tèc dßng ch¶y tháa m∙n ®iÒu kiÖn:
Wmax
v> , (8-51)
0,065 i1/4
th× nh÷ng h¹t cã kÝch th­íc lín nhÊt kh«ng bÞ l¾ng, do ®ã c¸c h¹t cã kÝch th­íc nhá h¬n
Wmax còng sÏ ®­îc l¬ löng.
MÆt kh¸c c¸c h¹t r¾n cã thÓ bÞ l¾ng xuèng kh«ng ph¶i lý do kÝch th­íc qu¸ lín mµ
cßn do sè l­îng cña chóng trong n­íc qu¸ nhiÒu. V× vËy trªn c¬ së tháa m∙n ®iÒu kiÖn
(8-46), trong ®ã vkl x¸c ®Þnh theo (8-50), chóng ta cÇn kiÓm tra bæ sung vÒ ®iÒu kiÖn:

r0 < rk, (8-52)

trong ®ã r0 - sè l­îng chÊt l¬ löng trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝch cña dßng ch¶y, gäi t¾t lµ ®é
®ôc dßng ch¶y, rk - ®é ®ôc ph©n giíi cña dßng ch¶y; trÞ sè cña nã lµ hµm sè cña c¸c yÕu tè
thñy lùc vµ c¸c yÕu tè ®Æc tr­ng cho thµnh phÇn bïn c¸t, sÏ ®­îc nghiªn cøu trong ch­¬ng
bïn c¸t (ch­¬ng XII).
KÕt thóc ch­¬ng nµy ta h∙y xÐt kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®ång thêi ®iÒu kiÖn (8-45) vµ
(8-46), tøc lµ kh¶ n¨ng thiÕt kÕ kªnh kh«ng xãi, kh«ng båi. Khi vkl < vkx, ta kÕt hîp viÕt
®iÒu kiÖn thiÕt kÕ kªnh æn ®Þnh vÒ mÆt xãi vµ båi lµ:
vkl < v < vkx. (8-53)

Nh­ng theo th«ng b¸o cña Sa Ngäc Thanh th× ®èi víi mét sè kªnh dÉn n­íc tõ s«ng
Hoµng, l¹i cã quan hÖ:
vkl > vkx,

bëi v× n­íc s«ng Hoµng cã ®é ®ôc lín nªn yªu cÇu vkl cao. Trong tr­êng hîp nµy viÖc thiÕt
kÕ kªnh kh«ng xãi kh«ng båi trë nªn khã kh¨n, bëi v× lóc ®ã yªu cÇu kh«ng l¾ng vµ
kh«ng xãi m©u thuÉn víi nhau. Gi¸o s­ Sa Ngäc Thanh ®Ò ra mét biÖn ph¸p míi tÝnh to¸n
kªnh dùa trªn c¬ së: trong mét chu kú (vÝ dô mét n¨m) l­îng xãi vµ l­îng båi ®­îc c©n
b»ng víi nhau.

307
 Ch­¬ng IX

Dßng ch¶y æn ®Þnh kh«ng ®Òu

trong kªnh hë

§9-1. Nh÷ng kh¸i niÖm më ®Çu

VÒ mÆt ®éng lùc häc th× dßng ch¶y kh«ng ®Òu trong kªnh hë sÏ xuÊt hiÖn khi lùc c¶n
vµ träng lùc kh«ng c©n b»ng nhau. Trong c¸c kªnh cã ®é dèc ®¸y b»ng kh«ng (i = 0) hoÆc
dèc nghÞch (i < 0), kh«ng thÓ cã dßng ®Òu, v× kh«ng cã sù c©n b»ng gi÷a träng lùc vµ lùc
c¶n, do ®ã dßng ch¶y bao giê còng lµ kh«ng ®Òu. Víi kªnh cã ®é dèc thuËn, lùc c¶n vµ
träng lùc chØ c©n b»ng khi h×nh d¹ng vµ kÝch th­íc mÆt c¾t ­ít däc theo dßng ch¶y kh«ng
®æi; khi ®ã ta cã dßng ch¶y ®Òu. Cßn c¸c kªnh cã kÝch th­íc vµ h×nh d¹ng hoÆc mét trong
hai yÕu tè ®ã thay ®æi däc theo dßng ch¶y, bao giê còng xuÊt hiÖn dßng ch¶y kh«ng ®Òu.
Ta biÕt r»ng cã nhiÒu nguyªn nh©n lµm cho dßng ch¶y trong kªnh dèc thuËn (i > 0)
trë thµnh dßng ch¶y kh«ng ®Òu (xem ch­¬ng III), nh­ng trong thùc tÕ th­êng gÆp nhÊt lµ
do cã ch­íng ng¹i trªn lßng kªnh, vÝ dô do x©y dùng ®Ëp trµn lµm mÆt n­íc dÒnh lªn
(h×nh 9-1), do x©y dùng bËc th¼ng ®øng trªn ®¸y kªnh lµm mÆt n­íc h¹ thÊp xuèng
(h×nh 9-2), hay do kªnh thay ®æi ®é dèc lµm cho ®é s©u n­íc trong kªnh thay ®æi, dÉn ®Õn
®­êng mÆt n­íc kh«ng song song víi ®¸y kªnh nh­ ë dßng ch¶y ®Òu n÷a (h×nh 9-3) v.v...
Dßng ch¶y ë c¸c tr­êng hîp trªn gäi lµ dßng ch¶y kh«ng ®Òu trong kªnh hë, cßn ®­êng
mÆt n­íc t­¬ng øng gäi lµ ®­êng mÆt n­íc cña dßng ch¶y kh«ng ®Òu.

H×nh 9-1

H×nh 9-2
308
 H×nh 9-3

Nghiªn cøu dßng ch¶y kh«ng ®Òu, ®iÒu quan träng nhÊt lµ cÇn biÕt quy luËt thay ®æi
cña chiÒu s©u h däc theo dßng ch¶y:
h = h(l),
v× tõ ®ã cã thÓ suy ra sù thay ®æi cña c¸c yÕu tè thñy lùc kh¸c nh­ diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít,
l­u tèc v.v...
Tr­íc khi ®i vµo xÐt cô thÓ, cÇn biÕt qua
c¸ch ph©n lo¹i kªnh. NÕu h×nh d¹ng, kÝch th­íc b
cña mÆt c¾t ngang lßng dÉn kh«ng thay ®æi däc
theo lßng kªnh th× kªnh lµ l¨ng trô (h×nh 9-4).
Trong kªnh l¨ng trô, mÆt c¾t ­ít cña dßng ch¶y
chØ phô thuéc vµo ®é s©u h nghÜa lµ:
I
II
w = w(h); trong ®ã h = h(l), nªn:

dw dw dh
= (9-1)
dl dh dl

NÕu h×nh d¹ng vµ kÝch th­íc cña mÆt c¾t

ngang lßng dÉn hoÆc mét trong hai yÕu tè ®ã thay I II
®æi däc theo lßng kªnh, kªnh lµ kh«ng l¨ng trô
(h×nh 9-5). Trong kªnh kh«ng l¨ng trô, mÆt c¾t
­ít cña dßng ch¶y kh«ng nh÷ng thay ®æi do ®é I-I II - II
s©u h thay ®æi mµ cßn thay ®æi däc theo dßng
ch¶y, ngay c¶ khi ®é s©u h kh«ng ®æi, v× sù thay h1
w1 w2 h2
®æi vÒ kÝch th­íc hoÆc h×nh d¸ng cña mÆt c¾t
ngang lßng dÉn, do ®ã, w lµ hµm sè cña h vµ l: b b

w = w (h)
w = w(h, l); trong ®ã h = h(l), H×nh 9-4
dw ¶w ¶w dh
nªn: = + . (9-2)
dl ¶l ¶h dl

C¸c quy ­íc vÒ ®é dèc ®¸y kªnh, ®é s©u dßng ch¶y trong kªnh nh­ ®∙ giíi thiÖu ë
ch­¬ng VIII.

309
 b1 b2

I
II

I II

I-I II - II

h1
w1 w2 h2

b1 b2

w = w (h, l)
H×nh 9-5

§9-2. N¨ng l­îng ®¬n vÞ cña mÆt c¾t

Ta biÕt r»ng t¹i mçi mÆt c¾t bÊt kú cña dßng ch¶y, ®èi víi mét mÆt chuÈn (0 - 0) tïy
ý chän, n¨ng l­îng ®¬n vÞ cña dßng ch¶y lµ:
p αv 2
E =z+ +
γ 2g
Riªng víi mÆt c¾t cã dßng ch¶y thay ®æi dÇn th× nh­ ta ®∙ biÕt, n¨ng l­îng ®ã nh­
nhau ®èi víi bÊt kú ®iÓm nµo trªn mÆt c¾t ®ã. T¹i mÆt c¾t (1-1) cña h×nh 9-6 nÕu viÕt biÓu
thøc trªn cho hai ®iÓm (1) vµ A1 ta cã:
p1 α1 v12 α v2
E1 = z1 + + = a1 + h1 + 1 1
γ 2g 2g
ë ®©y h1 lµ ®é s©u cña ®iÓm A1 - lµ ®iÓm thÊp nhÊt cña mÆt c¾t (1-1) cßn a 1 lµ kho¶ng c¸ch
tõ ®iÓm Êy tíi mÆt chuÈn cè ®Þnh ®∙ chän (0 - 0).

310
 NÕu dêi mÆt chuÈn (0 - 0) lªn A1, n¨ng l­îng ®¬n vÞ cña dßng ch¶y t¹i mÆt c¾t (1-1)
sÏ chØ lµ:
a1 v12
'1 = h1 + .
2g
T­¬ng tù, t¹i mÆt c¾t (2-2) ta còng cã:
p 2 α 2 v 22 α v 2 α v 2
E2 = z2 + + = a 2 + h 2 + 2 2 vµ '2 = h 2 + 2 2
γ 2g 2g 2g

a1v12
2g a1v12
2g 2
p1 av 2

E1 J1
2 2 a2v22
g h1 2g
2g
1 J2
A1 E2 p2

z1 g 2 h2
a1 A2
z2

0 a2 0
1 2
H×nh 9-6

Tãm l¹i, nÕu xÐt cho bÊt kú mét mÆt c¾t nµo mµ t¹i ®ã cã dßng ch¶y thay ®æi dÇn ta
®Òu cã:
p αv 2 αv 2
E=z+ + =a+h+
γ 2g 2g
αv 2
vµ ' = h + (9-3)
2g
§¹i l­îng ' x¸c ®Þnh theo (9-3) ®­îc gäi lµ “n¨ng l­îng ®¬n vÞ cña mÆt c¾t” vµ cã
thÓ ®Þnh nghÜa nh­ sau:
“N¨ng l­îng ®¬n vÞ cña mÆt c¾t lµ n¨ng l­îng cña mét ®¬n vÞ träng l­îng chÊt láng
cña dßng ch¶y t¹i mét mÆt c¾t nhÊt ®Þnh tÝnh ®èi víi mÆt chuÈn n»m ngang ®i qua ®iÓm
thÊp nhÊt cña mÆt c¾t Êy”.
Q
NÕu thay v = vµo (9-3), ta ®­îc:
w
αQ 2
'= h + (9-3’)
2gω2

311
 B©y giê ta xÐt xem ' thay ®æi nh­ thÕ nµo däc theo dßng ch¶y:
Tõ ®Þnh nghÜa trªn ta cã: '

' =E–a

d ' dE da a
nªn = - . i l
dl dl dl
Tõ h×nh (9-7) ta cã: l

da
= -i , H×nh 9-7
dl
dE
cßn = -J .
dl
d'
VËy = i-J. (9-4)
dl

Tõ (9-4) ta thÊy r»ng:

' t¨ng theo dßng ch¶y khi i > J,
' gi¶m theo dßng ch¶y khi i < J,
' kh«ng ®æi theo dßng ch¶y khi i = J.
§©y lµ mét ®iÓm kh¸c nhau gi÷a ' vµ E v× nh­ ta ®∙ biÕt, E lu«n gi¶m däc theo dßng
ch¶y, cßn ' th× thay ®æi tïy thuéc vµo quan hÖ gi÷a i vµ J, nghÜa lµ ' phô thuéc vµo sù
t­¬ng quan gi÷a träng lùc vµ lùc c¶n. MÆt kh¸c, n¨ng l­îng ®¬n vÞ cña mÆt c¾t còng thay
®æi theo chiÒu s©u vµ theo chiÒu dßng ch¶y, ' = ' (h, l), trong ®ã h = h(l).

§9-3. §é s©u ph©n giíi

1. §Þnh nghÜa vÒ ®é s©u ph©n giíi

Quan hÖ (9-4) cho ta sù biÕn thiªn toµn phÇn cña ' däc theo dßng ch¶y l, cßn ë
®©y sÏ xÐt xem t¹i mét mÆt c¾t nhÊt ®Þnh, ' thay ®æi nh­ thÕ nµo víi h. Lóc ®ã ph­¬ng
tr×nh (9-3’) cã d¹ng:

αQ 2
'= h + = f(h) (9-5)
2gω2

XÐt dßng ch¶y æn ®Þnh nªn Q lµ h»ng sè, cßn w chØ lµ hµm sè cña ®é s©u h, nªn '
còng chØ lµ hµm sè cña h.

312
 Ta cã thÓ coi n¨ng l­îng ®¬n vÞ cña mÆt c¾t ' gåm hai phÇn:
' thÕ = h,
αv 2 αQ 2
' ®éng = = .
2 g 2 gω 2
Tõ ®ã ta cã:
' = ' thÕ + ' ®éng.
' thÕ ®ång biÕn víi h, cßn ' ®éng th× nghÞch biÕn víi h.
Lóc h ® 0 th× ' thÕ ® 0, cßn ' ®éng ® ¥, do ®ã ' = ( ' thÕ + ' ®éng) ® ¥.
Lóc h ® ¥ th× ' thÕ ® ¥, cßn ' ®éng ® 0, do ®ã ' = ( ' thÕ + ' ®éng) ® ¥.
Trªn ®å thÞ, ®­êng ' = f(h) cã hai nh¸nh ®i vÒ ¥ lóc h ® 0 vµ lóc h ® ¥. Lóc h ® ¥
®­êng ' nhËn ®­êng ' thÕ = h lµm tiÖm cËn xiªn, cßn lóc h ® 0 th× ' lÊy trôc hoµnh lµm
®­êng tiÖm cËn ngang (h×nh 9-8).
§­êng ' (h) cã mét gi¸ trÞ nhá nhÊt, øng víi mét ®é s©u nhÊt ®Þnh gäi lµ ®é s©u ph©n
giíi hk:
αQ 2
' min = h k + (9-6)
2gω k 2
trong ®ã wk lµ diÖn tÝch mÆt ­ít øng víi ®é s©u h k.
VËy cã thÓ ®Þnh nghÜa ®é s©u ph©n giíi nh­ sau:
“Víi mét l­u l­îng ®∙ cho vµ t¹i mét mÆt c¾t x¸c ®Þnh, ®é s©u nµo lµm cho n¨ng
l­îng ®¬n vÞ cña mÆt c¾t Êy cã trÞ sè nhá nhÊt th× ®é s©u ®ã lµ ®é s©u ph©n giíi”.

h
'®éng
' thÕ

hk
hk hk
0
'min 'H×nh 9-8
Tõ ®Þnh nghÜa nµy ta thÊy r»ng, ®é s©u ph©n giíi hk chØ phô thuéc vµo l­u l­îng vµ
h×nh d¹ng mÆt c¾t chø kh«ng phô thuéc vµo ®é nh¸m vµ ®é dèc cña kªnh:
hk = f(Q, w).

313
 §é s©u ph©n giíi hk chia ®å thÞ ' (h) ra lµm hai phÇn, phÇn trªn (h > hk) cã ' ®ång
d' d'
biÕn víi ®é s©u h: > 0, cßn phÇn d­íi (h < hk) th× ' nghÞch biÕn víi ®é s©u h: < 0.
dh dh
§é s©u hk lµ mét ®¹i l­îng ®Æc bÖt quan träng ®Ó nghiªn cøu dßng kh«ng ®Òu v× t¹i
mét mÆt c¾t x¸c ®Þnh, víi l­u l­îng ®∙ cho, lóc ®é s©u h thay ®æi qua hk, quan hÖ gi÷a n¨ng
l­îng vµ ®é s©u cã sù thay ®æi c¨n b¶n, sù biÕn thiªn cña nã ng­îc h¼n l¹i. Quy luËt cña
dßng ch¶y cã h > hk vµ dßng ch¶y cã h < h k rÊt kh¸c nhau (xem §9-5).
Chó ý r»ng víi mÆt c¾t ngang cho tr­íc, nÕu l­u l­îng Q t¨ng lªn th× ®é s©u ph©n
giíi hk vµ n¨ng l­îng ®¬n vÞ cña mÆt c¾t nhá nhÊt ' min còng ®Òu t¨ng lªn.

2. C¸ch x¸c ®Þnh ®é s©u ph©n giíi

C¸ch thø nhÊt: C¨n cø vµo ®Þnh nghÜa cña ®é s©u ph©n giíi, vÏ ®­êng quan hÖ
' = f(h) råi t×m trÞ sè h t­¬ng øng víi gi¸ trÞ ' min ta sÏ cã hk.
ThÝ dô 9-1: X¸c ®Þnh ®é s©u ph©n giíi trong kªnh h×nh thang, cho biÕt:

Q = 35 m3/s; b = 8,20 m; m = 1,50.

Gi¶i:
Ta cã: w = (b + mh) h = (8,20 + 1,5h)h.
Quan hÖ ' = f(h) ®­îc tÝnh nh­ sau (b¶ng 1).

B¶ng 1. B¶ng tÝnh quan hÖ ' = f(h)

h w w2 αQ 2
(m) '
2
(m) (m ) (m4) 2gω 2 (m)

5,0 78,5 6162 0,011 5,011

4,0 56,8 3226 0,021 4,024
3,0 38,1 1452 0,047 3,047
2,5 29,9 894,0 0,077 2,577
2,0 22,4 501,8 0,137 2,137
1,5 15,68 245,9 0,297 1,779
1,25 12,60 158,8 0,432 1,682
1,00 9,70 94,09 0,730 1,730
0,75 7,00 49,0 1,40 2,150
0,50 4,47 19,98 3,434 3,934
0,40 3,52 12,39 5,540 5,940

314
 LÊy kÕt qu¶ ë b¶ng 1, vÏ quan hÖ h(m)

' = f(h) (h×nh 9-9) ta t×m ®­îc: 5

' min = 1,67 m vµ hk= 1,18 m. 4

C¸ch thø hai: T×m c«ng thøc gi¶i tÝch 3

cña ®é s©u ph©n giíi hk. Ta biÕt r»ng lóc
2
h = hk th× ' = ' min, nghÜa lµ t¹i mét mÆt c¾t
x¸c ®Þnh: h k =1,18
1
æ¶ 'ö
ç ÷ = 0.
è ¶h ø h = h k 0 1 2 3 4 5 ' (m)
' =1,67
min

Tõ (9-3') ta cã:
H×nh 9-9
¶' ¶ æ αQ 2 ö αQ 2 ¶ω B
= çç h + ÷÷ = 1 -
¶h ¶h è 2gω2 ø gω3 ¶h
dh
¶w
Tõ h×nh 9-10 ta thÊy = B, nªn: dw
¶h

¶' αQ2
= 1- 3 B ,
¶h gω
trong ®ã B lµ bÒ réng t¹i mÆt tho¸ng. H×nh 9-10
Khi h = hk th×:
2
æ¶ 'ö αQ
ç ¶h ÷ = 1 - 3 Bk = 0 (9-7)
è øh=hk gω k

ë ®©y Bk , wk lµ bÒ réng mÆt tho¸ng vµ diÖn tÝch mÆt c¾t ­ít øng víi ®é s©u h k.
Tõ (9-7) ta ®­îc:

αQ 2 ω3k
= (9-8)
g Bk

Ph­¬ng tr×nh (9-8) lµ d¹ng tæng qu¸t dïng ®Ó tÝnh hk cho kªnh cã mÆt c¾t h×nh d¹ng
ω3
bÊt kú vµ gi¶i ®­îc b»ng ph­¬ng ph¸p tÝnh ®óng dÇn. Cho mét sè gi¸ trÞ h råi tÝnh
B
ω3 αQ 2
t­¬ng øng, trÞ sè h nµo cho b»ng chÝnh lµ ®é s©u hk.
B g

Muèn thuËn tiÖn h¬n, cã thÓ chØ tÝnh mét sè trÞ sè råi vÏ lªn ®å thÞ ®Ó t×m hk.

315
 ThÝ dô 9-2: X¸c ®Þnh ®é s©u ph©n giíi h k cña mÆt c¾t h×nh thang, cho biÕt:
Q = 18 m3/s ; b = 12,0 m; m = 1,5.
Gi¶i:

αQ 2
Tr­íc hÕt tÝnh ®¹i l­îng :
g

αQ 2 1,1 ´ 182
= = 36,3m5
g 9,81
Víi h×nh thang ta cã:
w = (b + mh) h = (12 + 1,5h)h,
B = b + 2mh = 12 + 2 ´ 1,5h
KÕt qu¶ tÝnh to¸n ghi ë b¶ng sau (b¶ng 2).

ω3
B¶ng 2. B¶ng tÝnh quan hÖ = f(h)
B

h w B ω3
(m) (m2) (m) (m5)
B
0,4 5,04 13,2 9,7
0,5 6,37 13,5 19,2
0,6 7,74 13,8 33,6
0,7 9,14 14,1 54,2
0,8 10,56 14,4 81,8

LÊy kÕt qu¶ ë b¶ng 2 vÏ lªn ®å thÞ quan hÖ

3
ω ω3 h(m)
= f(h) (h×nh 9-11) ta t×m ®­îc ®iÓm øng víi =
B B
36,3 cã h = hk= 0,614 m.
0.6
Sau ®©y ta xÐt mét vµi tr­êng hîp ®Æc biÖt, cã
thÓ t×m trùc tiÕp ra ®é s©u ph©n giíi hk mµ kh«ng cÇn 0.4
tÝnh ®óng dÇn.
0.2
a) MÆt c¾t h×nh ch÷ nhËt (h×nh 9-12):
Ta cã: Bk = b w
3
0 20 40 60 80
B
wk = Bk , hk = b ´ hk. H×nh 9-11
VËy theo (9-8) ta ®­îc:

316
 3
Bk
αQ 2 b h 3k
= = b 2 h 3k ,
g b

hay lµ:
hk
2
αæQö
= h 3k
g çè b ÷ø
b
Q
Gäi q = lµ l­u l­îng ®¬n vÞ, ph­¬ng tr×nh
b H×nh 9-12
(9-8) sÏ cã d¹ng ®¬n gi¶n:

αq 2
hk = 3 (9-9)
g

§Ó tiÖn dïng, ng­êi ta tÝnh s½n c¸c trÞ sè hk vµ ghi vµo b¶ng sau (xem phô lôc 9-1 ë
cuèi s¸ch).

b) MÆt c¾t h×nh thang

Cho mÆt c¾t h×nh thang, chiÒu réng ®¸y b, chiÒu s©u h, m¸i dèc m ta cã:

Bk = b + 2mhk,

wk = (b + mhk)hk

VËy:
3
æ mh k ö
b3 h3k ç 1 +
ωk3 3 3
(b + mh k ) h k è b ÷ø
= = (a)
Bk b + 2mh k æ 2mh k ö
b ç1 +
è b ÷ø

mh k
Gäi σT = (9-10)
b

bσ T
th× hk = .
m
Thay vµo (a) ta ®­îc:

αQ 2 ω3k b 2 b 3 σ3T
= = 3 (1 + σ T )3
g B k m (1 + 2σ T )

317
 hay lµ:

α æ Q ö æ m ö [ σ T (1 + σ T )]
2 3 3
= (b)
g çè b ÷ø çè b ÷ø 1 + 2σ T

Ta h×nh dung mét mÆt c¾t h×nh ch÷ nhËt cã cïng chiÒu réng ®¸y b vµ cïng l­u l­îng
Q nh­ mÆt c¾t h×nh thang. §é s©u ph©n giíi cña nã lµ hkCN. Theo (9-9) ta cã:
2
α æQö 3
ç ÷ = h kCN ,
gèbø

ë ®©y ký hiÖu thªm ch÷ CN (ch÷ nhËt) ®Ó ph©n biÖt víi ®é s©u h k trong kªnh h×nh thang.
Thay hkCN vµo (b) ta ®­îc:

æmö [σ (1 + σ T )]3
h 3kCN ç ÷ = T
3
(c)
èbø 1 + 2σ T

mh kCN
Gäi σN = , (9-11)
b

th× (c) viÕt ®­îc lµ: σ3N =

[σ T (1 + σ T )]3 ,
1 + 2σ T

σ T (1 + σ T )
hay: σ N = (9-12)
3 1 + 2σ sT
T
sK
§em chia (9-10) cho (9-11) ta ®­îc: 0,9

mh k
σT b h 0,8
= = k
σ N mh kCN h kCN
b sN
0,7
0,1 0,5 1,0 1,5
σ H×nh 9-13
VËy: h k = T h kCN . (9-13)
σN

Tõ (9-13) ta thÊy r»ng, muèn t×m hk trong kªnh h×nh thang ph¶i t×m ®­îc hk trong
σ
kªnh ch÷ nhËt cã bÒ réng b»ng bÒ réng ®¸y cña kªnh h×nh thang vµ tû sè T . Ta dÔ dµng
σN
σT
tÝnh hkCN theo (9-9), cßn tû sè t×m tõ biÓu ®å h×nh 9-13.
σN

318
 C¸ch lËp biÓu ®å h×nh 9-13 nh­ sau.
Cho nhiÒu trÞ sè sT, råi theo c«ng thøc (9-12) tÝnh c¸c trÞ sè sN t­¬ng øng, tõ ®ã lËp
σ
®­îc quan hÖ T vµ sN nh­ ë biÓu ®å h×nh 9-13.
σN
§Ó tiÖn lîi h¬n trong viÖc tÝnh to¸n, Ag¬rètskin ®Ò nghÞ dïng ph­¬ng tr×nh gÇn ®óng
σ
sau ®©y biÓu thÞ ®­êng quan hÖ T vµ sN ë trªn h×nh 9-13:
σN
σT σ
» 1 - N + 0,105σ 2N (9-14)
σN 3
Thay cho (9-13) ta ®­îc biÓu thøc:
æ σ ö
h k » ç 1 - N + 0,105σ 2N ÷ h kCN (9-15)
è 3 ø
ThÝ dô 9-3: Gi¶i bµi thÝ dô (9-2).
Cho: Q = 18 m3/s; b = 12,0 m; m = 1,5.
Gi¶i:
Tr­íc hÕt t×m hkCN: cã:
Q 18
q= = = 1,5 m3 / s.m ,
b 12
Tra phô lôc (9-1) víi a = 1,1 ta ®­îc:
hkCN = 0,632m.
mh kCN 1,5 ´ 0, 632
VËy: σN = = = 0, 079 .
b 12
Theo (9-15) ta tÝnh ®­îc ®é s©u ph©n giíi cña h×nh thang:
é 0, 079 ù
h k = ê1 - + 0,105(0, 079)2 ú 0, 632 = 0, 614m . B
ë 3 û
c) MÆt c¾t trßn
Cho mét kªnh kiÓu kÝn mÆt c¾t h×nh trßn, t×m ®é s©u d
r
ph©n giíi cña dßng ch¶y kh«ng ¸p trong lßng kªnh ®ã (h×nh h
2q
9-14):
Gäi: d lµ ®­êng kÝnh èng, h lµ chiÒu s©u n­íc vµ ®Æt H×nh 9-14
h
= s , ta cã:
d

319
 r-h 2h
cos q = = 1- = 1 - 2s .
r d
VËy q lµ hµm sè cña s.
TÝnh w vµ B:
πd2 θ d2 æπ θ sin 2θ ö 2
ω= - sin 2θ = ç - d = k ω d2 ,
4 180 8 è 4 180 8 ÷ø
B = d sin θ
Thay w vµ B võa tÝnh ®­îc ë trªn vµo (9-8), ta cã:

αQ 2 k 3ωk d6
= = ξ k d5
g sin θ k d

k 3ω
trong ®ã: ξ = lµ hµm sè cña s, ®∙ tÝnh s½n vµ lËp thµnh b¶ng (xem phô lôc 9-2 ë
sin θ
cuèi s¸ch).

hk
Khi h = hk, s = sk = , ta cã:
d

αQ 2
x = xk = (9-16)
gd5
§Ó tÝnh hk cÇn tÝnh xk theo (9-16) råi tra b¶ng phô lôc (9-2) t×m sk t­¬ng øng vµ ®­îc
hk = sk d.

ThÝ dô 9-4: T×m ®é s©u ph©n giíi hk trong kªnh cã mÆt c¾t h×nh trßn ®­êng kÝnh
d = 1,2 m. Cho biÕt Q = 1,2 m3/s vµ a = 1,0.
Gi¶i:
TÝnh xk theo (9-16):

αQ 2 1 ´ 1, 22
xk = = = 0, 0594
gd5 9,81 ´ 1, 25

Tra phô lôc (9-2) t×m ®­îc sk = 0,497.

VËy: hk = sk d = 0,497 ´ 1,2 = 0,595 m.

Ngoµi nh÷ng c«ng thøc, biÓu ®å, b¶ng tÝnh ®∙ giíi thiÖu ë trªn, cßn nhiÒu c¸ch tÝnh
cô thÓ kh¸c b»ng biÓu ®å hoÆc b»ng b¶ng tÝnh dïng cho c¸c lo¹i mÆt c¾t th­êng gÆp kh¸c.
C¸c c¸ch tÝnh ®ã còng ®Òu xuÊt ph¸t tõ c«ng thøc (9-8).

320
§9-4. §é dèc ph©n giíi

Ta biÕt r»ng ®é s©u ph©n giíi kh«ng phô thuéc vµo ®é nh¸m vµ ®é dèc ®¸y kªnh i; do
®ã víi mét l­u l­îng vµ h×nh d¹ng mÆt c¾t kªnh x¸c ®Þnh dï i, n cã thay ®æi, ®é s©u hk vÉn
gi÷ mét gi¸ trÞ kh«ng ®æi. Cßn ®é s©u ch¶y ®Òu h0 kh«ng nh÷ng phô thuéc vµo l­u l­îng,
h×nh d¹ng mÆt c¾t mµ cßn phô thuéc vµo ®é nh¸m vµ ®é dèc ®¸y kªnh i. Do ®ã víi mét l­u
l­îng kh«ng ®æi trong mét kªnh cho tr­íc, ®é s©u ch¶y ®Òu thay ®æi theo ®é dèc i. §é dèc
i cµng lín th× ®é s©u ch¶y ®Òu cµng nhá vµ ng­îc l¹i (h×nh 9-15). VËy ta cã thÓ t×m ®­îc
mét ®é dèc ®¸y i sao cho ®é s©u ch¶y ®Òu b»ng ®é s©u ph©n giíi. §é dèc ®ã gäi lµ ®é dèc
ph©n giíi, ký hiÖu lµ ik. VËy cã thÓ ®Þnh nghÜa: “víi mét kªnh l¨ng trô cho tr­íc, dÉn qua
mét l­u l­îng x¸c ®Þnh th× ®é dèc nµo cña kªnh t¹o nªn dßng ch¶y ®Òu cã ®é s©u b»ng ®é
s©u ph©n giíi, ®é dèc ®ã ®­îc gäi lµ ®é dèc ph©n giíi cña kªnh”.
VËy, víi: h0

- i = ik th× h0 = hk: dßng ®Òu cã ®é s©u b»ng ®é s©u

ph©n giíi;
- i < ik th× h0 > hk: dßng ®Òu cã ®é s©u lín h¬n ®é h0= h k
s©u ph©n giíi;
- i > ik th× h0 < hk: dßng ®Òu cã ®é s©u bÐ h¬n ®é
ik i
s©u ph©n giíi.
H×nh 9-15
C¸ch x¸c ®Þnh ik: Theo ®Þnh nghÜa trªn, víi kªnh cã i = ik th× ®é s©u dßng ch¶y trong
kªnh ®ång thêi tháa m∙n c¶ hai ph­¬ng tr×nh:

αQ 2 ω3k
= (9-8)
g Bk

vµ Q = ωk C k R k i k (9-17)

Gi¶i (9-8) t×m ®­îc hk, råi thay vµo (9-17) sÏ t×m ®­îc ik:

Q2
ik = , (9-18)
ω2k C 2k R k
hoÆc thay Q ë (9-17) vµo (9-8), sau khi gi¶i t×m ®­îc:
g ck
ik = . (9-19)
aC 2k Bk

C¸c gi¸ trÞ wk, Rk, ck, Ck, Bk ®Òu øng víi hk.
ThÝ dô 9-5: Cho mét kªnh h×nh thang cã Q = 18 m3/s, m = 1,5, b = 12,0 m vµ
n = 0,025. Yªu cÇu x¸c ®Þnh ®é dèc ph©n giíi.

321
 Gi¶i:
Tr­íc hÕt cÇn x¸c ®Þnh h k.
Theo kÕt qu¶ ë thÝ dô (9-3) ta cã hk = 0,614 m.

VËy: wk = (b + mhk)hk = (12 + 1,5 ´ 0,614) ´ 0,614 = 7,94 m2,

ck = b + 2hk 1 + m2 = 12 + 2 ´ 0, 614 ´ 1 + 1,52 = 14, 21m ,

Bk = b + 2mhk = 12 + 2 ´ 1,5 ´ 0,614 = 13,84 m,

ωk 7, 94
Rk = = = 0,558 m .
χ k 14, 21

TÝnh C theo c«ng thøc Pav¬lèpski ta ®­îc Ck = 34,9 m0,5/s.

TÝnh ik theo (9-19):
g χk 9, 81 14, 21
ik = = ´ = 0, 00751 ;
aC 2k 2
B k 1,1 ´ 34, 9 13,84

hay theo (9-18):

Q2 182
ik = = = 0, 00751 .
ω2k C 2k R k 7, 942 ´ 34, 92 ´ 0,558

§9-5. Hai tr¹ng th¸i ch¶y

ë trªn ta ®∙ xÐt sù biÕn thiªn cña ' theo h vµ thÊy r»ng víi mét lßng kªnh vµ l­u
l­îng nhÊt ®Þnh, khi h thay ®æi qua trÞ sè hk, quan hÖ gi÷a n¨ng l­îng víi ®é s©u dßng ch¶y
cã sù thay ®æi c¨n b¶n. Quy luËt cña dßng ch¶y cã h < hk víi dßng ch¶y cã h > hk kh¸c
h¼n nhau.
Dßng ch¶y cã ®é s©u h > h k gäi lµ dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i ch¶y ªm.
Dßng ch¶y cã ®é s©u h < h k gäi lµ dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i ch¶y xiÕt.
Dßng ch¶y cã ®é s©u h = h k gäi lµ dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i ch¶y ph©n giíi.
Trë l¹i c«ng thøc (9-7):

¶' αQ 2
= 1- 3 B ,
¶h gω

322
 αQ 2
§Æt: B = Fr , (9-20)
gω3
Fr gäi lµ sè F¬rót (Froud),
¶'
Ta cã: = 1 - Fr . (9-21)
¶h
VËy trong dßng ch¶y ªm (h > hk):
¶'
> 0 nªn Fr < 1;
¶h
Trong dßng ch¶y xiÕt (h < hk):
¶'
< 0 nªn Fr > 1
¶h
Trong dßng ch¶y ph©n giíi (h = h k):
¶'
= 0 nªn Fr = 1
¶h
Ta cã thÓ viÕt:
αv 2
αQ 2 αv 2 2g
Fr = = =2
ω gh tb h tb
gω2
B
®éng n¨ng
Fr = 2 (do ®ã Fr cßn gäi lµ th«ng sè ®éng n¨ng).
thÕ n¨ng
Dßng ch¶y cµng xiÕt th× Fr cµng lín, ®éng n¨ng cµng lín so víi thÕ n¨ng trung b×nh.
Tr­êng hîp ph©n giíi, Fr = 1, thÕ n¨ng trung b×nh cña dßng ch¶y b»ng hai lÇn ®éng n¨ng.
Víi mÆt c¾t ch÷ nhËt:

av 2
Fr = (9-22)
gh
vµ khi dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i ch¶y ph©n giíi:
h = hk, v = vk, Fr = 1,
αv 2k
ta cã: hk = . (9-23)
g
NÕu cho a = 1, ta cã:

v k = gh k . (9-24)

323
 B©y giê ta xÐt mét mÆt kh¸c cña vÊn ®Ò.
Trong n­íc tÜnh, nÕu ta g©y mét nhiÔu ®éng côc bé th× trªn mÆt n­íc næi sãng, sãng
sÏ truyÒn ®i theo mäi ph­¬ng víi tèc ®é truyÒn sãng lµ c; (tèc ®é sãng nµy kh¸c víi tèc ®é
truyÒn sãng n­íc va ë ch­¬ng VII) cßn khi g©y nhiÔu ®éng trong dßng ch¶y cã l­u tèc v,
cã ba tr­êng hîp sau ®©y xuÊt hiÖn:
1. v < c, sãng võa truyÒn xu«i dßng víi tèc ®é v + c, võa truyÒn ng­îc dßng víi tèc
®é v – c.
2. v > c, sãng chØ truyÒn xu«i dßng víi tèc ®é v + c, kh«ng truyÒn ng­îc dßng ®­îc.
3. v = c, sãng cã mÆt sau truyÒn xu«i dßng víi tèc ®é v + c = 2c, cßn mÆt tr­íc kh«ng
di chuyÓn, gäi lµ sãng ®øng (h×nh 9-16).
Ng­êi ta chøng minh ®­îc r»ng l­u
tèc vk cña dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i ph©n giíi K K
c
b»ng tèc ®é truyÒn ck cña sãng, cã biªn ®é
nhá trong n­íc tÜnh cã ®é s©u b»ng ®é s©u v hk
ph©n giíi hk cña dßng ch¶y trªn: vk = ck.
Dïng mét lßng m¸ng cã mÆt c¾t ch÷
nhËt, réng b, ®é s©u n­íc h ®Ó xÐt (h×nh 9-17). v=c
Cho tÊm T di chuyÓn däc theo m¸ng víi tèc H×nh 9-16
®é ®Òu lµ v ®Ó g©y ra sãng nhá ë trong m¸ng.
Gi¶ sö t¹i thêi ®iÓm t1, tÊm T di chuyÓn tíi T1, cßn líp n­íc dÒnh lªn cã ®é cao lµ x
mµ ta gäi lµ sãng, di chuyÓn tíi S1 víi tèc ®é c (h×nh 9-17a).

T¹i thêi ®iÓm t2 = t1 + Dt tÊm T di chuyÓn tíi vÞ trÝ T2 c¸ch T1 lµ AB = v . Dt cßn ®Çu
sãng th× tõ vÞ trÝ S1 tiÕn tíi vÞ trÝ S2 c¸ch S1 lµ EF = c. Dt (h×nh 9-17b).

Ta t×m quan hÖ gi÷a v vµ c. Tr­íc hÕt viÕt ph­¬ng tr×nh liªn tôc. Khi tÊm T di chuyÓn
tõ T1 tíi T2, khèi n­íc bÞ ®Èy ®i theo lµ:

V = VABCD = b(h + x) v Dt (a)

ChÝnh khèi n­íc nµy ®∙ dÒnh lªn trªn mÆt n­íc tÝnh tõ S1 tíi S2:

V = VEFGH = b x c Dt (b)

C©n b»ng (a) vµ (b) ta ®­îc:

b(h + x) v Dt = b x c Dt

h+x
hay c= v (c)
x

324
 T T1
B z S1
A c

a) v v
v =0 h

D C b
v.D t C.D t
S2
T2
B E z
A F
c

H G

v
b)
v

D C

H×nh 9-17

Ph­¬ng tr×nh nµy cã hai Èn sè lµ c vµ x, ph¶i viÕt thªm ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng
®Ó gi¶i.
ViÕt ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng cho khèi n­íc gi÷a hai mÆt c¾t S1 vµ S2. Ph­¬ng tr×nh
chung lµ:

m Dv = F Dt.

Tr­íc hÕt xÐt sù biÕn ®æi ®éng l­îng cña khèi n­íc gi÷a hai mÆt c¾t S1 vµ S2 sau thêi
gian Dt. Tr­íc Dt (nghÜa lµ lóc t1) sau mÆt c¾t S1 n­íc trong m¸ng ë tr¹ng th¸i tÜnh nªn
v = 0, nh­ng sau Dt (nghÜa lµ lóc t2) th× sãng ®∙ truyÒn tíi S2, nªn khèi n­íc gi÷a S1 vµ S2
cã l­u tèc lµ v (h×nh 9-17). VËy biÕn thiªn ®éng l­îng cña khèi n­íc gi÷a S1 vµ S2 lµ:
g
r b h c Dt(v - 0) = b h c v Dt.
g
Cßn c¸c ngo¹i lùc t¸c ®éng lªn khèi n­íc trªn theo ph­¬ng dßng ch¶y (h×nh 9-18) lµ:
h + 2x
P1 = gb h,
2

h2
P2 = -gb
2

325
 Bá qua lùc ma s¸t ta cã:
F = P1 + P2 = g b x h

E S1
z S2
F c
g.z G
H

h
v
P1
P2

g( h+z) g. h
C.D t

H×nh 9-18

g
VËy b h c v Dt = g b x h Dt,
g

cv
hay x= . (d)
g
Gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh (c) vµ (d) ta ®­îc:

x
c = g( h + x) = gh 1 +
h
Víi x << h, theo quy t¾c v« cïng bÐ t­¬ng ®­¬ng ta cã:

x x
1+ » 1+ .
h 2h

æ x ö
VËy c = gh ç 1 + ÷.
è 2h ø

x
Víi x £ 0,1h ta th­êng bá qua sè h¹ng £ 5%
2h
nªn: c = gh (*)

Víi dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i ph©n giíi h = hk th×:

c k = gh k (9-25)

(*)
Ngoµi c¸ch lËp luËn ®∙ tr×nh bµy, cßn cã thÓ t×m ra c«ng thøc trªn b»ng c¸c ®­êng lèi kh¸c, vÝ dô b»ng c¸ch
gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh vi ph©n liªn tôc vµ ®éng lùc cña dßng kh«ng æn ®Þnh (xem §11-10).
326
 So s¸nh (9-24) vµ (9-25) ta cã:
vk = c k
VËy:
Trong dßng ph©n giíi h = h k, v = vk = ck.
Trong dßng ch¶y ªm h > h k, v < vk = ck < c.
Trong dßng ch¶y xiÕt h < h k, v > vk = ck > c.
Nh­ vËy, víi mét sãng nhiÔu lo¹n trªn dßng n­íc, nÕu lµ dßng ch¶y ªm th× sãng
nhiÔu lo¹n ®ã cã thÓ truyÒn m∙i lªn th­îng l­u, nh­ng nÕu lµ dßng ch¶y xiÕt th× sãng Êy
kh«ng thÓ truyÒn lªn th­îng l­u ®­îc; cßn nÕu dßng ch¶y ë tr¹ng th¸i ph©n giíi th× mÆt
tr­íc cña sãng kh«ng di chuyÓn (ck – vk = 0) vµ h×nh thµnh sãng ®øng: sãng ®øng nµy ®­îc
gäi lµ n­íc nh¶y. HiÖn t­îng nµy sÏ xÐt kü ë ch­¬ng XIII. C¸c kÕt luËn trªn hoµn toµn phï
hîp víi nhËn xÐt ë phÇn tr­íc.
Tãm l¹i, ®Ó ph©n biÖt c¸c tr¹ng th¸i ch¶y, cã thÓ dïng mét trong c¸c tiªu chuÈn ghi ë
b¶ng tãm t¾t sau ®©y (b¶ng 9-1).

B¶ng 9-1. Tiªu chuÈn ph©n biÖt tr¹ng th¸i ch¶y

Ph©n biÖt theo
Tr¹ng th¸i
ch¶y
¶'
§é s©u h L­u tèc v Sè Fr
¶h
£m > hk <c >0 <1
Ph©n giíi = hk =c =0 =1

XiÕt < hk >c <0 >1

§9-6. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n cña dßng æn ®Þnh

Thay ®æi dÇn, kh«ng cã ¸p

XÐt mét dßng ch¶y thay ®æi dÇn, æn ®Þnh kh«ng cã ¸p (h×nh 9-19) vµ t×m quy luËt
thay ®æi cña cao tr×nh mÆt n­íc, ®é s©u dßng ch¶y däc theo lßng kªnh.
Chän hÖ to¹ ®é vu«ng gãc lOz nh­ h×nh vÏ.
N¨ng l­îng ®¬n vÞ cña dßng ch¶y t¹i mét mÆt c¾t bÊt kú lµ:
æ p αv 2 ö
E = çz + a + ÷ (1)
ç γ 2g ÷ø
è

327
 dE d æ p αv 2 ö
Ta cã: = çç z + a + ÷ = -J (9-26)
dl dl è γ 2g ÷ø

pa
Tõ ph­¬ng tr×nh nµy, xem = const, ta viÕt ra ba d¹ng d­íi ®©y:
γ

dz d æ αv 2 ö
D¹ng 1: - = ç ÷÷ + J (9-27)
dl dl çè 2g ø
z

a v2
2g

p
=h z1
g
i
a l

H×nh 9-19

§©y lµ ph­¬ng tr×nh biÓu diÔn sù thay ®æi cao tr×nh ®­êng mÆt n­íc trong dßng æn
®Þnh thay ®æi dÇn kh«ng cã ¸p däc theo dßng ch¶y. D¹ng ph­¬ng tr×nh nµy th­êng dïng ®Ó
nghiªn cøu dßng ch¶y trong s«ng thiªn nhiªn mµ ta sÏ nghiªn cøu ë ch­¬ng X.

D¹ng 2: Thay E = ' + a vµo (9-26), ta cã:

d ' da
+ = -J
d d

da
ë ®©y = -i , nªn ta cã:
dl

d'
= i-J. (9-28)
dl

§©y chÝnh lµ ph­¬ng tr×nh (9-4) ®∙ xÐt ë §9-1.

D¹ng 3: V× ' = ' (h, l) vµ h = h (l) nªn ta cã:

d ' ¶ ' ¶ ' dh

= + (a)
dl ¶l ¶h dl

328
 d'
Víi mét l­u l­îng Q cho tr­íc, c¸c ®¹i l­îng tÝnh ®­îc b»ng c«ng thøc (9-28)
dl
¶' ¶'
vµ tÝnh b»ng c«ng thøc (9-21). Cßn ®¹i l­îng tÝnh ®­îc nh­ sau:
¶h ¶l

¶' ¶æ αQ 2 ö αQ 2 ¶ω
= çç h + ÷÷ = - (b)
¶l ¶l è 2gω2 ø gω3 ¶l
Mét c¸ch gÇn ®óng, xem quy luËt tæn thÊt cña dßng ch¶y thay ®æi dÇn còng nh­ dßng
®Òu, ®¹i l­îng J ®­îc tÝnh theo c«ng thøc Sªdi:

Q2
J= (c)
K2
Thay c¸c ®¹i l­îng ®ã vµo biÓu thøc (a), ta cã ph­¬ng tr×nh:
Q2 αQ 2 ¶ω
i- +
dh K2 gω3 ¶l
= (9-29)
dl αQ 2
1- B
gω3
Ph­¬ng tr×nh nµy cho quy luËt biÕn ®æi cña ®é s©u däc theo dßng ch¶y.
BiÕn ®æi (9-29) vÒ mét d¹ng kh¸c:

αQ 2 ¶ω αQ 2 C 2 R ¶ω Q 2 αC 2 R ¶ω Q 2 αC 2 ¶ω
= = =
gω3 ¶l gω3 C 2 R ¶l ω2 C 2 R gω ¶l K 2 gχ ¶l
Thay vµo (9-29), ta ®­îc:

Q2 æ αC 2 ¶ω ö
i- ç 1 - ÷
dh K 2 çè gχ ¶l ÷ø
= (9-30)
dl αQ 2 B
1-
g ω3
Ph­¬ng tr×nh (9-29) hoÆc (9-30) lµ tæng qu¸t, ®óng cho mäi lo¹i kªnh. Víi kªnh l¨ng
¶'
trô th× w = w(h) nªn = 0 vµ ph­¬ng tr×nh trªn trë thµnh:
¶l

Q2
i-
dh K2 i-J
= = (9-31)
dl 2
αQ B i - Fr
1- 3
g ω
Gi¶i c¸c ph­¬ng tr×nh trªn sÏ t×m ®­îc quy luËt biÕn ®æi cña h theo l.

329
 A - tÝnh kªnh l¨ng trô

TÝnh kªnh l¨ng trô th­êng dïng hai d¹ng ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n (9-28) vµ
(9-31) ®Ó xÐt.
Tr­íc hÕt xÐt mÆt ®Þnh tÝnh, nghÜa lµ t×m d¹ng c¸c ®­êng mÆt n­íc cã thÓ cã ë
trong kªnh.

§9-7. C¸c d¹ng ®­êng mÆt n­íc trong kªnh

Hai c«ng thøc c¬ b¶n (9-28) hoÆc (9-31) ®Òu cã thÓ dïng ®Ó x¸c ®Þnh d¹ng ®­êng
mÆt n­íc trong kªnh l¨ng trô, ë ®©y lÊy c«ng thøc (9-31) ®Ó ph©n tÝch.

1. Kh¸i niÖm chung

æ dh ö
- NÕu ®­êng mÆt n­íc cã ®é s©u t¨ng dÇn däc theo dßng ch¶y ç > 0 ÷ th× gäi lµ
è dl ø
®­êng n­íc d©ng (h×nh 9-1).
æ dh ö
- NÕu ®­êng mÆt n­íc cã ®é s©u gi¶m dÇn däc theo dßng ch¶y ç < 0 ÷ th× gäi lµ
è dl ø
®­êng n­íc h¹ (h×nh 9-2).
æ dh ö
Cßn dßng ch¶y ®Òu cã ®é s©u kh«ng ®æi ç = 0 ÷ ®∙ xÐt kü ë ch­¬ng VIII.
è dl ø
VËy ®Ó xÐt d¹ng ®­êng mÆt n­íc, cÇn t×m chiÒu biÕn thiªn cña h theo l.
Muèn thÕ, tõ (9-31):

dh i-J
=
dl 1 - Fr

ta thÊy r»ng chØ cÇn xÐt dÊu cña tö vµ mÉu sè cña phÇn bªn ph¶i.

Q2
Gäi A=i–J=i– , (1)
K2
vµ B = l – Fr, (2)

th× (9-31) viÕt ®­îc lµ:

dh A
= .
dl B

330
 DÊu cña A = i – J quan hÖ tíi ®é s©u dßng ch¶y ®Òu h0 vµ ®é s©u dßng ch¶y kh«ng
®Òu ta ®ang xÐt h (trong ch­¬ng nµy dïng chØ sè “0” ®Ó chØ c¸c ®Æc tr­ng thuéc c¸c dßng
ch¶y ®Òu. ThÝ dô h0, w0, K0... lµ ®é s©u, diÖn tÝch mÆt c¾t, ®Æc tÝnh l­u l­îng... cña dßng
ch¶y ®Òu trong kªnh ®ang xÐt, cßn gäi h, w, K... lµ cña dßng ch¶y kh«ng ®Òu). Khi h = h0
th× i = J nªn A = 0, khi h > h0 th× i > J nªn A > 0, cßn khi h < h 0 th× i < J nªn A < 0.
DÊu cña B = 1 – Fr quan hÖ tíi ®é s©u ph©n giíi hk vµ ®é s©u dßng ch¶y kh«ng ®Òu h.
Khi h = hk, Fr = 1 nªn B = 0,
Khi h > hk, Fr < 1 nªn B > 0,
Khi h < hk, Fr > 1 nªn B < 0.
Nh­ vËy, d¹ng ®­êng mÆt n­íc dßng ch¶y kh«ng ®Òu phô thuéc vµo quan hÖ gi÷a
ba ®é s©u: ®é s©u dßng ch¶y ®Òu h0, ®é s©u ph©n giíi hk vµ ®é s©u dßng ch¶y kh«ng ®Òu
®ang xÐt h.
§Ó tiÖn nghiªn cøu, th­êng kÎ hai ®­êng song song víi ®¸y kªnh (h×nh 9-20).
§­êng (N-N) øng víi ®é s©u dßng ch¶y ®Òu h0. §­êng (K-K) øng víi ®é s©u ph©n
giíi hk. Hai ®­êng nµy chia phÇn kh«ng gian trªn ®¸y kªnh ra ba khu: PhÇn trªn cïng gäi lµ
khu a, phÇn gi÷a gäi lµ khu b, phÇn d­íi gäi lµ khu c.
§­êng mÆt n­íc trong mçi khu sÏ cã h×nh d¹ng vµ tÝnh chÊt riªng. TÊt c¶ cã 12 lo¹i,
ta sÏ lÇn l­ît xÐt d­íi ®©y.

2. C¸ch x¸c ®Þnh c¸c d¹ng ®­êng mÆt n­íc

a) Kªnh dèc thuËn: i > 0

Theo (8-5) ta cã: Q = K0 i (3)
Thay (3) vµo (1) ta ®­îc:

K 20 i æ K2 ö
A =i- = i ç 1 - 20 ÷ (4)
K 2 ç K ÷
è ø
C¨n cø vµo (2) vµ (4), ta ph©n tÝch cho ba tr­êng hîp cô thÓ sau:
Tr­êng hîp 1: N (a) aI
Lóc i < ik (nghÜa lµ h0 > hk), ta cã vÞ trÝ c¸c
®­êng (N – N), (K – K) nh­ h×nh (9-20). LÇn l­ît K (b) N
bI
xÐt c¸c d¹ng ®­êng mÆt n­íc trong c¸c khu a, b, c.
(c) K
cI
Trong khu a: h > h0 > hk
V× h > h0 nªn A > 0, i < ik
H×nh 9-20
h > hk nªn B > 0.

331
 dh A
VËy: = > 0.
dl B
Ta cã ®­êng n­íc d©ng gäi lµ ®­êng a I.
§­êng aI cã bÒ lâm quay lªn trªn (h×nh 9-20).
XÐt giíi h¹n cña ®­êng aI khi h ® ¥ vµ h ® h0.
Lóc h ® ¥ th× K ® ¥ nªn A ® i, cßn Fr ® 0 nªn B ® 1.
dh
VËy ®i.
dl
§­êng mÆt n­íc tiÕn tíi ®­êng n»m ngang.
Lóc h ® h0 (h0 > hk) th× K ® K0 nªn A ® 0, cßn Fr vÉn bÐ h¬n 1 nªn B > 0.
dh
VËy ®0 ,
dl
®­êng mÆt n­íc tiÕn tíi ®­êng mÆt n­íc dßng ch¶y ®Òu, hay nãi mét c¸ch kh¸c dßng ch¶y
kh«ng ®Òu nhËn ®­êng mÆt n­íc cña dßng ch¶y ®Òu (N-N) lµm tiÖm cËn.
§­êng aI th­êng thÊy khi trong kªnh cã dßng ch¶y ªm (h0 > hk) mµ trªn ®ã cã vËt
ch¾n nh­ ®Ëp trµn ch¼ng h¹n (h×nh 9-21).

N §­êng n­íc d©ng a I

K N
K

i< i k

H×nh 9-21

Trong khu b: h0 > h > hk

V× h < h0 nªn A < 0,
h > hk nªn B > 0.
dh A
VËy = <0
dl B
Trong tr­êng hîp nµy sÏ xuÊt hiÖn ®­êng n­íc h¹ vµ gäi lµ ®­êng bI cã bÒ lâm quay
xuèng d­íi (h×nh 9-20).

332
 Lóc h ® h0 ta cã A ® 0, trong khi ®ã B > 0 (v× h = h0 > hk).
dh
VËy ® 0,
dl
®­êng mÆt n­íc tiÕn tíi ®­êng mÆt n­íc dßng ch¶y ®Òu.
Lóc h ® hk < h0 ta cã A < 0, cßn Fr ® 1 N §­êng n­íc h¹ b I

nh­ng vÉn bÐ h¬n 1, nªn B ® 0 vÉn lín h¬n 0,

K N
ký hiÖu B = 0 + e > 0.
dh K
VËy ®-¥ ,
dl
i< i k
nghÜa lµ ®­êng mÆt n­íc gÆp ®­êng (K-K) sÏ
cã tiÕp tuyÕn th¼ng gãc víi ®­êng Êy.
§­êng bI th­êng thÊy khi trong kªnh cã
H×nh 9-22
dßng ch¶y ªm mµ ë phÝa cuèi cã bËc th¼ng
®øng hay dèc n­íc (h×nh 9-22). GÇn chç ®æ
tróc cã ®é s©u hk.
Trong khu c: h0 > hk > h §­êng n­íc d©ng c I
n­íc nh¶y
V× h0 > h nªn A < 0, K
K
hk > h nªn B < 0.
dh A i < ik
VËy = > 0.
dl B H×nh 9-23
ë ®©y sÏ cã ®­êng n­íc d©ng vµ gäi lµ
®­êng cI. §­êng cI cã bÒ lâm quay lªn trªn
(h×nh 9-20).
Lóc h ® hk < h0 th× A < 0; cßn Fr ® 1 nh­ng lín h¬n 1, nªn B ® 0 vµ bÐ h¬n 0, ký
hiÖu B = 0 – e < 0.
dh
VËy ® + ¥.
dl
§­êng mÆt n­íc cã tiÕp tuyÕn th¼ng gãc víi ®­êng (K-K) t¹i chç gÆp ®­êng Êy;
trong thùc tÕ ®­êng mÆt n­íc kh«ng tíi ®­êng (K-K) ®­îc, mµ chØ gÇn tíi ®ã th× mÊt liªn
tôc bëi hiÖn t­îng n­íc nh¶y (sÏ nãi kü ë ch­¬ng XIII). Do ®ã, trong h×nh (9-20) ®o¹n gÇn
®­êng (K-K) vÏ b»ng ®­êng ®øt ®o¹n.
§­êng cI th­êng thÊy khi mét dßng ch¶y xiÕt ®i vµo mét ®o¹n kªnh cã i < ik, nh­
dßng ch¶y sau ®Ëp trµn (h×nh 9-23).

333
 Tr­êng hîp 2: K

Lóc i > ik (nghÜa lµ h0 < hk) N a II

VÞ trÝ ®­êng (N-N) vµ (K-K) nh­ trªn h×nh K

b II
(9-24). Ta lÇn l­ît xÐt cho c¸c khu a, b, c.
c II N
Trong khu a: h > hk > h0
i >i
Theo c¸ch ph©n tÝch nh­ phÇn trªn ta ®­îc: k

dh H×nh 9-24
>0.
dl
§©y lµ ®­êng n­íc d©ng vµ gäi lµ ®­êng aII. §­êng aII cã bÒ lâm quay xuèng d­íi
(h×nh 9-24).
Lóc h ® ¥, ®­êng aII tiÕn tíi ®­êng n»m ngang.
Lóc h ® hk, ®­êng aII cã tiÕp tuyÕn K §­êng n­íc d©ng a II
n­íc nh¶y
th¼ng gãc víi ®­êng (K-K).
N
Thùc tÕ ®­êng aII kh«ng c¾t ®­êng K
(K-K) v× lóc tíi gÇn ®­êng (K-K) th× mÊt
liªn tôc bëi hiÖn t­îng n­íc nh¶y (xem N
ch­¬ng XIII).
i >i k
§­êng aII cã thÓ x¶y ra tr­íc mét
vËt ch¾n, vÝ dô tr­íc ®Ëp trµn ë trong
H×nh 9-25
kªnh cã i > i k (h×nh 9-25).
Trong khu b: hk > h > h0
dh
Ph©n tÝch nh­ trªn ta ®­îc: <0.
dl
Trong kªnh sÏ cã ®­êng n­íc h¹ vµ gäi lµ ®­êng bII. §­êng bII cã bÒ lâm quay lªn
trªn (h×nh 9-24). Lóc h ® hk, ®­êng bII gÆp ®­êng (K-K), t¹i ®ã cã tiÕp tuyÕn th¼ng gãc víi
®­êng (K-K).
Lóc h ® h0, ®­êng bII tiÕn tíi dßng ch¶y ®Òu.
§­êng bII th­êng gÆp lóc kªnh thay ®æi ®é dèc tõ i1 < ik sang i2 > ik (h×nh 9-26).
Trong khu c: hk > h0 > h.
dh
Ph©n tÝch nh­ tr­íc ®©y ®­îc: >0.
dl
§ã lµ ®­êng n­íc d©ng cã bÒ lâm quay xuèng d­íi vµ gäi lµ ®­êng c II (h×nh 9-24).

334
 Lóc h ® h0, ®­êng cII tiÕn tíi
N1
®­êng (N-N). N1
K
§­êng n­íc h¹ b II
§­êng cII th­êng gÆp lóc kªnh thay
N2
®æi ®é dèc tõ i1 sang i2 víi i1 > i2 > ik
(h×nh 9-27). i1< i k
N2
Tr­êng hîp 3: i2> i k

Lóc i = ik (nghÜa lµ h0 = hk) ®­êng H×nh 9-26

(N-N) vµ ®­êng (K-K) trïng nhau nªn
chØ cßn hai khu lµ a vµ c (h×nh 9-28).
Trong khu a: h > h0 = hk.

K Ph©n tÝch nh­ trªn ta ®­îc:

dh
>0.
N1
K §­êng n­íc d©ng c II dl
N2
K Ta cã ®­êng n­íc d©ng aIII (h×nh
i1 N1 N2
>i
2
9-28).
dh
Lóc h ® ¥ th× ® i ®­êng aIII
i2>i k dl
H×nh 9-27 tiÕn tíi ®­êng n»m ngang.
Lóc h ® hk = h0 th× A vµ B ®Òu
tiÕn dÇn tíi 0.
æ dh ö 0
VËy ç ÷ = lµ d¹ng
è dl øh®hk =h0 0
K (a)
v« ®Þnh. N a III
(c)
CÇn khö d¹ng v« ®Þnh nµy ®Ó t×m c III K
dh N
gi¸ trÞ cña .
dl i =ii k

Ph­¬ng tr×nh (9-31) ®­îc viÕt l¹i H×nh 9-28

d­íi d¹ng:

Q2
i-
dh ω2 C 2 R
= (9-32)
dl αQ 2 B
1-
g ω3

335
 αQ 2
Khi i = ik, thay gi¸ trÞ Q ë tö sè b»ng biÓu thøc Q = wkCk R k i k vµ gi¸ trÞ ë
g
ω3k
mÉu sè b»ng , ta cã:
Bk

ω3k χ
1-
dh χ k ω3
= ik (9-33)
dl ω3 B
1- k 3
Bk ω
HÖ sè Sedi ®èi víi lßng dÉn cã ®é nh¸m ®ång nhÊt thay ®æi rÊt Ýt khi t¨ng hay gi¶m
®é s©u h, do ®ã trong ph­¬ng tr×nh (9-33) ®∙ lÊy gÇn ®óng Ck » C.
dh
Kªnh réng, c » B. V× vËy, khi h ® hk = h0 th× ® ik . §­êng aIII tiÕn tíi vÞ trÝ
dl
n»m ngang.
C¸ch t×m giíi h¹n trªn lµ cã ®iÒu kiÖn nh­ ®∙ tr×nh bµy trong khi chøng minh. Trong
dh
kªnh dÉn cã mÆt c¾t bÊt kú, giíi h¹n cña khi h ® h0 = hk, b»ng nh÷ng tÝnh to¸n chÝnh
dl
x¸c h¬n, n»m trong kho¶ng (0,7 ¸ 1,097) ik khi m¸i dèc m £ 4. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, khi
h ® h0 = hk, ®­êng tiÖm cËn kh«ng hoµn toµn n»m ngang.
§­êng aIII cã giíi h¹n ®Çu vµ cuèi lµ c¸c ®­êng n»m ngang vµ chÝnh b¶n th©n ®­êng
aIII cã ®é cong rÊt bÐ nªn trong thùc tÕ ®­êng aIII ®­îc xem lµ mét ®­êng n»m ngang (h×nh
9-28).
Cã thÓ quan s¸t thÊy ®­êng aIII ë ®o¹n cuèi kªnh cã i = ik khi trªn kªnh cã vËt ch¾n
hoÆc khi kªnh nèi vµo mét hå chøa (h×nh 9-29).
Trong khu c: h < hk = h0.
Ph©n tÝch nh­ trªn ta ®­îc: K
§­êng n­íc d©ng a III

dh K
>0
dl
§ã lµ ®­êng n­íc d©ng cIII (h×nh 9-28).
dh i=ik
Lóc h ® hk ta cã ® ik (xem c¸ch
dl
lËp luËn cho ®­êng aIII) nªn còng nh­ ®­êng
aIII, thùc tÕ cã thÓ xem ®­êng c III lµ mét H×nh 9-29
®­êng n»m ngang.
§­êng cIII th­êng gÆp lóc kªnh thay ®æi ®é dèc tõ i1 > ik sang i2 = ik, (h×nh 9-30).

336
 K
§­êng n­íc d©ng c III
N1
N2
K
N1
N2
K
i 1> i k

i 2= i k

H×nh 9-30

Trªn ®©y lµ 8 lo¹i ®­êng mÆt n­íc lóc i > 0 vµ còng lµ 8 lo¹i ®­êng quan träng nhÊt,
cÇn ph¶i nhí kü.

b) Kªnh ®¸y b»ng: i = 0

Lóc i = 0, v× kh«ng cã ch¶y ®Òu nªn kh«ng cã h0, chØ cßn l¹i hai khu b vµ c
(h×nh 9-31). Nhí r»ng ch¶y ®Òu chØ cã thÓ cã ®­îc lóc dßng ch¶y ch¶y d­íi t¸c dông cña
träng lùc, nghÜa lµ cÇn cã i > 0. Do ®ã, lóc i = 0 hay i < 0 th× dßng ch¶y ch¶y ®­îc lµ do
mét nguyªn nh©n kh¸c, chø kh«ng ph¶i do t¸c dông cña träng lùc.

Q2
V× A = i - mµ i = 0 nªn A lu«n lu«n lµ ©m (A < 0). VËy biÕn thiªn cña h chØ cßn
K2
phô thuéc vµo dÊu cña B = 1 – Fr. Ta cã hai tr­êng hîp sau:
Trong khu b: h > hk nªn B > 0.

dh A
VËy = < 0.
dl B

§­êng mÆt n­íc lµ ®­êng n­íc h¹ b 0.

dh
Lóc h ® ¥ th× ® 0 , ®­êng b0 tiÕn tíi ®­êng n»m ngang.
dl
dh
Cßn lóc h ® hk th× ® -¥ , ®­êng mÆt n­íc cã tiÕp tuyÕn t¹i (K-K) th¼ng gãc víi
dl
®­êng (K-K). §­êng b0 cã d¹ng gièng ®­êng bI (h×nh 9-31).
Trong khu c: h < hk nªn B < 0.

dh A
VËy = >0,
dl B

®­êng mÆt n­íc lµ ®­êng n­íc d©ng c0.

337
 b0 b'
K
K K K
c0 c'

i=0 i<0

H×nh 9-31 H×nh 9-32

dh
Lóc h ® hk th× ® +¥ , nh­ng còng nh­ ®­êng cI, ®­êng c0 mÊt liªn tôc khi tíi
dl
gÇn ®­êng (K-K) do n­íc nh¶y.
§­êng c0 gièng ®­êng cI (h×nh 9-31).

c) Kªnh dèc nghÞch: i < 0

Còng nh­ lóc i = 0, ë ®©y kh«ng cã ®é s©u ch¶y ®Òu, do ®ã còng chØ cã hai khu b vµ c
(h×nh 9-32).

Q2 dh A
V× A = i - 2
lu«n lu«n ©m nªn = lu«n lu«n ng­îc dÊu víi dÊu cña mÉu
K dl B
sè B.
Ta cã hai tr­êng hîp:

Trong khu b: h > hk nªn B > 0.

dh A
VËy = < 0 . §­êng mÆt n­íc lµ ®­êng n­íc h¹ b’.
dl B
§­êng b’ cã d¹ng gièng nh­ ®­êng b0 vµ bI (h×nh 9-32).

Trong khu c: h < hk nªn B < 0.

dh A
VËy = > 0 , ®­êng mÆt n­íc lµ ®­êng n­íc d©ng c’.
dl B
§­êng c’ cã d¹ng gièng nh­ ®­êng c0 vµ cI (h×nh 9-32).
Trªn ®©y lµ tÊt c¶ c¸c lo¹i ®­êng mÆt n­íc cã thÓ cã trong kªnh l¨ng trô lóc ch¶y
kh«ng ®Òu.
Cã thÓ tãm t¾t trong b¶ng sau (b¶ng 9-2).

338
 B¶ng 9-2. B¶ng tãm t¾t c¸c lo¹i ®­êng mÆt n­íc trong kªnh l¨ng trô
Lo¹i ®­êng mÆt n­íc
i
ë khu a ë khu b ë khu c
i < ik aI bI cI
i>0 i > ik aII bII cII
i = ik aIII kh«ng cã cIII
i=0 kh«ng cã b0 c0
i<0 kh«ng cã b’ c’

Trong 12 lo¹i ®­êng nµy, 6 ®­êng a1, bI , cI, aII, bII, cII lµ c¬ b¶n nhÊt, 6 ®­êng cßn l¹i
cã thÓ suy tõ 6 ®­êng kia.
§­êng aIII vµ cIII lµ trung gian cña ®­êng aI, aII, vµ cI, cII. §­êng b0 vµ b’ gièng nh­
®­êng bI.
§­êng c0 vµ c’ gièng nh­ ®­êng cI..
H×nh (9-20), (9-24), (9-28), (9-31) vµ (9-32) cho ta h×nh d¹ng tÊt c¶ c¸c lo¹i ®­êng
mÆt n­íc cã thÓ cã trong kªnh l¨ng trô.
Qua 5 h×nh ®ã, ta cã thÓ rót ra mÊy nhËn xÐt sau:
1. ë khu a vµ c chØ cã thÓ lµ ®­êng n­íc d©ng.
2. ë khu b chØ cã thÓ lµ ®­êng n­íc h¹.
3. §­êng mÆt n­íc chØ tiÕn tíi (tiÖm cËn víi) ®­êng (N-N) hoÆc ®­êng n»m ngang
chø kh«ng bao giê tiÖm cËn víi ®­êng (K-K).
4. §­êng mÆt n­íc cã xu thÕ c¾t ®­êng (K-K) chø kh«ng bao giê cã xu thÕ c¾t
®­êng (N-N).
Khi qua ®­êng (K-K) th× ®­êng mÆt n­íc mÊt liªn tôc hoÆc ®æ tróc.
Ta cã thÓ tãm t¾t viÖc nghiªn cøu 12 lo¹i ®­êng mÆt n­íc nãi trªn b»ng c¸ch nghiªn
cøu trªn ®å thÞ (h×nh 9-33):
a) Ta dïng l¹i ®å thÞ h×nh 9-15, trªn ®ã chó ý ®Õn hai ®­êng: ®­êng cong h0 = f(i) vµ
®­êng h = hk ®Òu vÏ cho kªnh l¨ng trô cã mÆt c¾t ngang cho tr­íc vµ øng víi mét l­u l­îng
Q cho tr­íc.
Tãm t¾t viÖc ph©n tÝch dÊu cña tö sè A = i – J vµ mÉu sè B = 1 – Fr, viÕt trong
c«ng thøc:
dh i-J A
= =
dl 1 - Fr B
mµ ta ®∙ lµm ë ®iÓm 1 trong §9-7, ta cã thÓ nãi (h×nh 9-33):

339
 h a III

aI a II
b0

b
bI a
b'
xP

A>
0
A<0
hk B>0 B>0

c 0 A<0 h b II A>0
B<0 0 =f d B<0
( i)
c' c cI cIII
c II
0
(i) (I) (III) (II) i
(0) ik

H×nh 9-33. §å thÞ tãm t¾t c¸c lo¹i ®­êng mÆt n­íc trong kªnh l¨ng trô

- Víi h ë cao h¬n ®­êng h0 = f(i) th× tö sè A d­¬ng vµ ng­îc l¹i víi h ë thÊp h¬n
®­êng h0 = f(i) th× tö sè A ©m.
- Víi h ë cao h¬n ®­êng h = hk th× mÉu sè B d­¬ng vµ ng­îc l¹i víi h ë thÊp h¬n
®­êng h = hk th× mÉu sè B ©m.
Do ®ã: hai ®­êng h0 = f(i) vµ h = hk ®∙ chia ®å thÞ lµm ba khu

æA ö
khu a: n­íc d©ng ch¶y ªm ç > 0 , ë trªn ®­êng h = h k ÷÷
èB ø

æA ö
khu c: n­íc d©ng ch¶y xiÕt ç > 0 , ë d­íi ®­êng h = h k ÷÷
èB ø

æA ö
khu b: n­íc h¹ ch¶y ªm ç < 0 , ë trªn ®­êng h = h k ÷÷
èB ø
æA ö
vµ n­íc h¹ ch¶y xiÕt ç < 0 , ë d­íi ®­êng h = h k ÷÷ .
èB ø

b) KÎ ®­êng th¼ng ®øng i = ik; hai ®­êng th¼ng ®øng i = 0 vµ i = ik chia mÆt ph¼ng ®å
thÞ thµnh n¨m miÒn lµ: i < 0; i = 0; 0 < i < ik; i = ik; i > ik mµ ta ký hiÖu mét c¸ch t­¬ng øng
nh­ ®∙ lµm ë trªn, bëi: , ; 0; I; III; II.
c) KÕt hîp c¸c khu a, b, c víi c¸c ký hiÖu võa nãi trªn, ta cã ®ñ 12 ®­êng mÆt n­íc
trªn ®å thÞ nµy.

340
 d) NÕu biÕt täa ®é cña mét ®iÓm (h, i) trªn ®å thÞ nµy, sÏ x¸c ®Þnh ®­îc tªn ®­êng
mÆt n­íc t­¬ng øng. VÝ dô biÕt ®iÓm P (i > ik, h > hk > h0), ta biÕt ngay ®­îc ®­êng mÆt
n­íc t­¬ng øng lµ ®­êng n­íc d©ng aII.
Chó thÝch: §å thÞ nµy cã thÓ dïng ®Ó nghiªn cøu h×nh d¹ng nèi tiÕp ®­êng mÆt n­íc
khi ®é dèc kªnh thay ®æi.
ë trªn ta ®∙ ph©n tÝch tû mØ c¸c d¹ng ®­êng mÆt n­íc b»ng ph­¬ng tr×nh (9-31) tøc lµ
nghiªn cøu quy luËt thay ®æi cña ®é s©u h däc theo dßng ch¶y. Tuy vËy, mét vÊn ®Ò ®­îc
®Æt ra lµ cao tr×nh ®­êng mÆt n­íc thay ®æi nh­ thÕ nµo vµ c¸c d¹ng ®­êng mÆt n­íc ®∙
®­îc ph©n tÝch ®óng trong tr­êng hîp nµo cña d¹ng ®­êng mÆt n­íc lý thuyÕt.
Cã thÓ thÊy r»ng cao tr×nh mÆt n­íc z vµ ®é s©u dßng ch¶y h liªn hÖ víi nhau theo
biÓu thøc:

dh = dz + idl . (1)

Thay biÓu thøc (1) vµo ph­¬ng tr×nh (9-31), ta cã

J
Fr -
dz i
=i (2)
dl 1 - Fr
Râ rµng lµ ®­êng mÆt n­íc cã tiÕp tuyÕn n»m ngang khi
J
Fr = ,
i

J g χ
hay i= = (3)
Fr α C 2 B

§é s©u h tháa m∙n biÓu thøc (3) gäi lµ ®é s©u tíi h¹n ht t­¬ng øng víi nã sÏ cã ®é
dèc tíi h¹n it tÝnh theo (3). §é s©u tíi h¹n ht lµ mét hµm sè cña ®é dèc i, ®é nh¸m n vµ h×nh
d¹ng mÆt c¾t ngang lhd vµ kh«ng phô thuéc l­u l­îng Q. Tïy thuéc vµo h×nh d¹ng mÆt c¾t
g χ
ngang lhd mµ quan hÖ ~ h cã d¹ng hypeb«n hay parab«n.
α C2 B
Ph©n tÝch ph­¬ng tr×nh (2), cã thÓ thÊy r»ng trong kªnh ®¸y b»ng (i = 0) hay dèc
nghÞch (i < 0) kh«ng tån t¹i ®é s©u tíi h¹n ht, c¸c d¹ng ®­êng mÆt n­íc ph©n tÝch theo (2)
còng gièng nh­ ph©n tÝch theo (9-31).
Tr­êng hîp kªnh dèc thuËn (i > 0) ®­êng mÆt n­íc cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau víi c¸c
ph©n tÝch trªn ®©y.
J
§Æt F(h) = Fr -
i

341
 Khi F(h) v« nghiÖm, ®é s©u ht kh«ng tån t¹i vµ i < it. Lóc ®ã sù thay ®æi cao tr×nh ®­êng
mÆt n­íc phô thuéc vµo quan hÖ gi÷a h vµ hk. VÝ dô, khi i < ik víi dßng ch¶y ªm, h > hK, cao
tr×nh ®­êng aI, bI lu«n lu«n thÊp dÇn theo chiÒu dßng ch¶y. Víi dßng ch¶y xiÕt, cao tr×nh
®­êng cI lu«n lu«n t¨ng theo dßng ch¶y. §iÒu ®ã gièng hoµn toµn c¸c ph©n tÝch trªn ®©y.
Khi i ³ it, hµm F(h) cã mét nghiÖm kÐp hay hai nghiÖm riªng biÖt. Trong nh÷ng ®iÒu
kiÖn ®ã, d¸ng ®iÖu ®­êng mÆt n­íc kh«ng ph¶i lóc nµo còng gièng nh­ c¸c tr­êng hîp ®∙
cã, trõ c¸c d¹ng ®­êng mÆt n­íc ë khu b (bI, bII). §éc gi¶ cã thÓ t×m hiÓu s©u thªm vÊn ®Ò
nµy trong b¸o c¸o cña NguyÔn C¶nh CÇm ë Héi nghÞ Khoa häc lÇn thø 6 cña Tr­êng §¹i
häc Thñy lîi, Hµ Néi (5 - 1982) hay ë gi¸o tr×nh Thñy lùc dßng hë xuÊt b¶n n¨m 1998
còng cña cïng t¸c gi¶.

§9-8. C¸ch tÝnh vµ vÏ ®­êng mÆt n­íc trong kªnh

Trªn ®©y ta míi x¸c ®Þnh ®­êng mÆt n­íc vÒ mÆt ®Þnh tÝnh, nghÜa lµ chØ x¸c ®Þnh
®­îc tÝnh chÊt vµ d¹ng cña c¸c lo¹i ®­êng, cßn ch­a tÝnh to¸n cô thÓ. ë tiÕt nµy sÏ gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò ®ã.
Muèn thÕ ph¶i gi¶i c¸c ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n (9-28) hoÆc (9-31). §ã lµ ph­¬ng
tr×nh vi ph©n cÊp mét, mét Èn. Ta cã thÓ gi¶i vµ t×m ®­îc nghiÖm d­íi d¹ng h = h(l) nÕu
biÕt mét ®iÒu kiÖn biªn, ch¼ng h¹n biÕt ®é s©u t¹i mét mÆt c¾t nµo ®ã. Nh­ng vÒ ph­¬ng
diÖn to¸n häc, t×m nghiÖm ®óng cña c¸c ph­¬ng tr×nh vi ph©n trªn rÊt khã vµ nãi chung lµ
kh«ng gi¶i ®­îc. Do ®ã ng­êi ta th­êng ph¶i gi¶i b»ng c¸ch gÇn ®óng hoÆc b»ng ph­¬ng
ph¸p céng trùc tiÕp hoÆc b»ng c¸ch biÕn ®æi cho ®¬n gi¶n råi míi tÝch ph©n c¸c ph­¬ng
tr×nh trªn.
Cã rÊt nhiÒu c¸c ph­¬ng ph¸p gi¶i c¸c ph­¬ng tr×nh trªn do nhiÒu nhµ khoa häc ®Ò ra,
ë ®©y chØ giíi thiÖu mét vµi ph­¬ng ph¸p t­¬ng ®èi gi¶n ®¬n nhÊt.

1. Ph­¬ng ph¸p céng trùc tiÕp

d'
Th­êng dïng ph­¬ng tr×nh (9-28): = i – J ®Ó gi¶i (*).
dl
ChuyÓn ph­¬ng tr×nh vi ph©n trªn thµnh ph­¬ng tr×nh sai ph©n:
D'
=i-J (9-34)
Dl
Δ'
hay Δl = (9-35)
i-J
J lµ ®é dèc thñy lùc trung b×nh cña ®o¹n Dl.

(*)
Còng cã thÓ gi¶i ph­¬ng tr×nh (9-31) b»ng ph­¬ng ph¸p céng trùc tiÕp sau khi cã biÕn ®æi chót Ýt; nh­ng
t­¬ng ®èi r­êm rµ nªn kh«ng giíi thiÖu ë ®©y. Cã thÓ xem ë “Thñy lùc häc chuyªn m«n” cña M. §.
TrÐct«uxèp (1962); ë “Thñy lùc häc” cña I. I. Ag¬rètskin (1964); ë “Thñy lùc häc” cña A. I. B«g«m«lèp - K.
A. Mikhailèp (1965) v.v...
342
 Chia kªnh ra nhiÒu ®o¹n nhá råi theo (9-35) tÝnh cho tõng ®o¹n mét xong céng l¹i sÏ
cã kÕt qu¶ cho toµn thÓ ®o¹n kªnh (h×nh 9-34).
n n Δ 'i
l = å Δli = å (9-36)
i =1 i =1 i - J i

æ αv 2 ö æ αv 2 ö
ë ®©y Δ ' i =' i +1 - 'i = ç h i +1 + i +1 ÷ - ç h i + i ÷ (9-37)
ç 2g ÷ø çè 2g ÷ø
è
Ký hiÖu i chØ mÆt c¾t th­îng l­u ®o¹n thø i
Ký hiÖu i +1 chØ mÆt c¾t h¹ l­u ®o¹n thø i
Cßn J tÝnh gÇn ®óng theo c«ng thøc dßng ®Òu.

Q2 v2
J= = (9-38)
K2 C2 R

1 2 i-1 i i+1 n

h2 h i-1 hi h i+1 hn
v i

l Dli D h i+1
1 2 i-1 i i+1 n

H×nh 9-34

ë ®©y c¸c trÞ sè trung b×nh v , C , R tÝnh theo:

h + hi
h = i +1 (9-38’)
2
v + vi ü
v = i +1 ï
2
C + C i ïï
hay lµ C = i +1 ý (9-38”)
2 ï
R i +1 + R i ï
R=
2 þï

343
nghÜa lµ lÊy ®é s©u trung b×nh h ®Ó tÝnh w , v , R , C v.v... hoÆc lÊy trÞ sè trung b×nh cña w,
v, R, C, v.v... cña hai mÆt c¾t hai ®Çu.
Ph­¬ng ph¸p nµy tÝnh ®¬n gi¶n, nhanh, møc ®é chÝnh x¸c phô thuéc vµo c¸ch chia
®o¹n vµ sù biÕn ®æi cña J. NÕu J kh«ng thay ®æi nhiÒu l¾m däc theo dßng ch¶y th× kÕt qu¶
kh¸ chÝnh x¸c. ë nh÷ng chç J thay ®æi kh¸ nhanh, ta cÇn chia nhiÒu ®o¹n h¬n (Dl bÐ) ®Ó
gi¶m bít sai sè.
2. Ph­¬ng ph¸p tÝch ph©n gÇn ®óng
Th­êng dïng ph­¬ng tr×nh (9-31) ®Ó gi¶i (1)

Q2
i-
dh K2
= (9-31)
dl αQ 2 B
1-
g ω3
Tinh thÇn cña ph­¬ng ph¸p nµy lµ biÕn ®æi vµ ®­a vµo mét sè gi¶ thiÕt gÇn ®óng,
chuyÓn ph­¬ng tr×nh (9-31) vÒ mét d¹ng ®¬n gi¶n h¬n ®Ó ph©n tÝch. Cã nhiÒu c¸ch biÕn ®æi
kh¸c nhau; ë ®©y giíi thiÖu c¸ch biÕn ®æi th­êng dïng nhÊt.
Khi i > 0, nh­ ®∙ biÕn ®æi tr­íc ®©y, ta cã ph­¬ng tr×nh:
2
æK ö
1-ç 0 ÷
dh
=i è K ø (9-39)
dl 2
æK ö
1 - jç 0 ÷
è K ø

αiC 2 B
víi j theo c«ng thøc: j = . (9-40)
gχ

Khi i = 0, thay Q = K n i n vµo (9-31) vµ biÕn ®æi nh­ tr­êng hîp trªn ta ®­îc:
2
æ Kn ö
ç K ÷
dh è ø
= -i n 2
. (9-41)
dl æK ö
1 - jn ç n ÷
è K ø
ë ®©y in lµ mét sè d­¬ng tïy ý (in > 0), nh­ng th­êng lÊy trong ph¹m vi ®é dèc
d­¬ng th­êng gÆp. Tõ ®ã tÝnh ®­îc ®é s©u h n vµ m« ®un l­u l­îng Kn.

(1)
Còng cã thÓ tÝch ph©n ph­¬ng tr×nh (9-28) nh­ng v× sö dông kh«ng tiÖn l¾m nªn ë ®©y kh«ng tr×nh
bµy. Cã thÓ xem ë “Thñy lùc häc chuyªn m«n” cña M. §. TrÐct«uxèp (1962); hay “Thñy lùc häc” cña A. I.
B«g«m«lèp – K. A. Mikhailèp (1965) v.v...

344
 Cßn jn tÝnh theo (9-40) víi i = in.

Khi i < 0, thay Q = K'0 i' víi i’ = - i > 0 vµo (9-31) vµ còng biÕn ®æi nh­ tr­êng hîp
i > 0, ta ®­îc:

2
æ K' ö
1+ ç 0 ÷
dh ç K ÷
= -i ' è ø (9-42)
dl 2
æ ' ö
' K0
1- j ç
ç K ÷÷
è ø

víi j’ tÝnh theo (9-40) nh­ng thay i b»ng i’.

HiÖn nay c¸c ph­¬ng tr×nh (9-39), (9-41), (9-42) th­êng ®­îc gi¶i theo hai ph­¬ng
ph¸p: ph­¬ng ph¸p sè mò thñy lùc x cña B. A. Bakh¬mªchiÐp vµ ph­¬ng ph¸p sè mò z.
D­íi ®©y lÇn l­ît tr×nh bµy c¶ hai ph­¬ng ph¸p ®ã.

a) Ph­¬ng ph¸p sè mò thñy lùc x

C¸c ph­¬ng tr×nh trªn cã vÕ ph¶i lµ hµm sè cña h, ph­¬ng tr×nh vi ph©n cã d¹ng
chung lµ:
dh
= F(h) h
(2)
dl
(1)
h''
VÊn ®Ò lµ ®¬n gi¶n hãa lµm sao cho M
F(h) trë thµnh mét hµm ®¬n gi¶n cña h ®Ó cã h'
thÓ lÊy tÝch ph©n ®­îc. Muèn thÕ, cho j N
kh«ng ®æi trong khi lÊy tÝch ph©n vµ cho K
quan hÖ víi h b»ng mét hµm sè lòy thõa nµo
®ã. Ta xÐt quan hÖ nµy. K
K' K''
Víi kªnh l¨ng trô, K lµ hµm sè cña h: H×nh 9-35

K = wC R = K(h) (1)
§­êng biÓu diÔn cña nã (®­êng nÐt liÒn ë h×nh 9-35) cã thÓ gÇn trïng víi ®­êng biÓu
diÔn cña mét hµm sè lòy thõa nµo ®ã (®­êng nÐt rêi ë h×nh 9-35):
x
K = Ah 2 (2)
VÊn ®Ò lµ t×m gi¸ trÞ cña x sao cho ®­êng biÓu diÔn cña (2) ®i s¸t ®­êng biÓu diÔn cña
(1) ®Ó cã thÓ thay thÕ biÓu thøc (1) b»ng biÓu thøc (2) trong khi lÊy tÝch ph©n c¸c ph­¬ng
tr×nh trªn.

345
 BiÓu thøc (2) cã hai ®¹i l­îng ch­a biÕt lµ A vµ x, do ®ã cÇn cã hai ph­¬ng tr×nh míi
x¸c ®Þnh ®­îc. Muèn thÕ, th­êng chän hai ®iÓm thÝch hîp trªn ®­êng (1), vÝ dô ®iÓm M vµ
N cã täa ®é t­¬ng øng lµ (K’’, h’’) vµ (K’, h’), xong x¸c ®Þnh c¸c ®¹i l­îng A, x sao cho
®­êng (2) ®i qua hai ®iÓm ®ã. Muèn thÕ (K’’, h’’) vµ (K’, h’) ph¶i tháa m∙n biÓu thøc (2)
nghÜa lµ:
x
K" = Ah" 2 ,
x
K' = Ah' 2 .
Gi¶i ra ta ®­îc:
K"
lg
l g K "- l g K '
x = 2 K' = 2 . (9-43)
h" l g h "- l g h '
lg
h'
§iÓm M, N lÊy nh­ thÕ nµo lµ thÝch hîp sÏ tr×nh bµy sau. Tõ (9-43) thÊy r»ng gi¸ trÞ
cña x phô thuéc vµo täa ®é cña hai ®iÓm chän tr­íc M, N nh­ng víi c¸c mÆt c¾t hoµn chØnh
(kh«ng mÐo mã, låi lâm v.v...) th× khi M, N thay ®æi trªn ®­êng K = ωC R = K( h ) ,
x thay ®æi rÊt Ýt vµ trong tÝnh to¸n thùc tÕ cã thÓ xem nh­ kh«ng ®æi. Do ®ã, trong c¸c tÝnh
to¸n sau nµy sÏ thay quan hÖ K = ωC R b»ng quan hÖ K = Ahx/2 víi x x¸c ®Þnh theo
(9-43), (x ®­îc gäi lµ “sè mò thñy lùc”).
Dïng sè mò thñy lùc th× c¸c ph­¬ng tr×nh (9-39), (9-41) vµ (9-42) sÏ ®­îc tÝch ph©n
mét c¸ch dÔ dµng.
Víi i > 0 ta thÊy K, K0 b»ng hµm sè lòy thõa t­¬ng øng cña h, h 0:
2 x
æ K ö æ h ö
ç ÷ =ç ÷
è K0 ø è h0 ø
h
vµ ®Æt =h
h0

æ K ö
2 ü
xï
th× ç ÷ = η
è K0 ø ý (1)
ï
vµ dh = h 0 ´ dη þ
Thay (1) vµo (9-39) sau khi s¾p xÕp l¹i ta ®­îc:
i dh
dl = dh - (1 - j)
h0 1 - hx

346
 LÊy tÝch ph©n tõ mÆt c¾t (1-1) ®Õn mÆt c¾t (2-2), trong ®ã j lµ h»ng sè, b»ng trÞ sè
trung b×nh (1):

αi C 2 B
j= (9-44)
g χ
ta ®­îc:
i
l1-2 = η2 - η1 - (1 - j) [ φ(η2 ) - φ(η1 )] (9-45)
h0

ë ®©y j(h) ®∙ ®­îc tÝnh s½n vµ lËp thµnh b¶ng víi gi¸ trÞ kh¸c nhau cña x (phô lôc
9-3 ë cuèi s¸ch).
Gi¸ trÞ x tÝnh theo (9-43) víi trÞ sè h’, h’’ thÝch hîp. Trong tr­êng hîp i > 0 th­êng lÊy:

h’ = h0; K’ = K0;

h’’ = h ; K’’ = K
h lµ ®é s©u trung b×nh trong dßng kh«ng ®Òu ta xÐt.
h
Víi i = 0, thay Kn, K b»ng hµm sè lòy thõa t­¬ng øng cña hn, h vµ ®Æt x =
hn

ta cã:

æ K ö
2
æ h ö
x ü
ç ÷ =ç ÷ =ξ
x ï
K
è nø h
è oø ý (2)
ï
nª n dh = h n dξ þ

Thay (2) vµo (9-41) vµ tÝch ph©n tõ mÆt c¾t (1-1) tíi mÆt c¾t (2-2) ta ®­îc:

in ξ x +1 - ξ1x +1
l1-2 = j n (ξ 2 - ξ1 ) - 2 (9-46)
hn x +1

x tÝnh theo (9-43) víi h’ = hn; h’’ = h , cßn j n tÝnh theo (9-44) víi i = in vµ C, B, c lµ c¸c
gi¸ trÞ trung b×nh:
2
αi C B
jn = n (9-47)
g χ

(1)
j tÝnh theo (9-40) lµ mét hÖ sè tÝnh tíi sù thay ®æi ®éng n¨ng däc theo dßng ch¶y nªn nÕu dßng ch¶y kh«ng
®Òu cã ®é s©u thay ®æi nhiÒu th× j còng thay ®æi nhiÒu, do ®ã viÖc lÊy j b»ng trÞ sè trung b×nh nh­ (9-44) chØ lµ
gÇn ®óng. Mét sè t¸c gi¶ nh­ M.A.Mikhailèp, IU.N. §a®encèp v.v... cã xÐt tíi sù thay ®æi cña j trong khi tÝch
ph©n vµ dÉn tíi mét d¹ng ph­¬ng tr×nh kh¸c víi (9-45) mét Ýt.
347
 NÕu lÊy in = ik (®é dèc ph©n giíi) vµ s¾p xÕp l¹i (9-46) ta cã:

ik
l1-2 = (j k - 1)(ξ 2 - ξ1 ) - [ ψ(ξ 2 ) - ψ(ξ1 )] (9-46’)
hk

ë ®©y

ξ x +1
ψ( ξ ) = -ξ+C
x +1
gi¸ trÞ y(x) cho ë phô lôc (9-4)
Chó ý ®Õn (9-19) vµ (9-47) ta cã:
2
C B χk
jk =
C 2k B k χ

Khi tÝnh s¬ bé cã thÓ cho j k » 1 nªn (9-46’) chØ lµ:

ik
l1-2 = - [ ψ(ξ 2 ) - ψ(ξ1 )] (9-46’’)
hk
h
Víi i < 0, thay K'0 , K b»ng hµm sè lòy thõa t­¬ng øng cña h'0 , h vµ ®Æt z = th×:
h'0

2 x ü
æ K ö æ h ö xï
ç ÷ =ç ' ÷ =ζ ï
ç K' ÷ çh ÷ ý (3)
è o ø è 0ø
ï
vµ dh = h '0 dζ ïþ

Thay (3) vµo (9-42), sau khi s¾p xÕp l¹i vµ tÝch ph©n ta ®­îc:

i'
l1-2 = -(ζ 2 - ζ1 ) - (1 + j') [ Φ(ζ 2 ) - Φ(ζ1 )] (9-48)
h 'o

2
ai ' C B
ë ®©y: j' = (9-49)
g χ

dζ
Φ( ζ ) = ò ζx + 1 + C

x tÝnh theo (9-43) víi h’ = h’0; h’’ = h .

Gi¸ trÞ F(x) lÊy ë phô lôc (9-5).

348
b) Ph­¬ng ph¸p sè mò z
Còng nh­ ph­¬ng ph¸p sè mò thñy lùc x, ph­¬ng ph¸p sè mò z nh»m biÕn ®æi c¸c
ph­¬ng tr×nh (9-39), (9-41) vµ (9-42) vÒ mét d¹ng ®¬n gi¶n h¬n. ë ®©y dïng ph­¬ng ph¸p
®æi biÕn sè, tõ h sang t, t ®­îc x¸c ®Þnh tõ quan hÖ:
2
æ K ö z
ç ÷ =τ
K
è 0ø
2/z
æ K ö
nªn τ=ç ÷
è K0 ø
z lµ mét h»ng sè tïy ý chän, th­êng lÊy tõ 2 ¸ 5,5 (N. N. Pav¬lèpski lÊy z = 2; I. I.
Ag¬rètskin lÊy z = 5,5; M. §. TrÐct«uxèp lÊy z = 4 v.v...).
Cßn quan hÖ gi÷a t vµ h lµ:

dh = a dt,

Δh
ë ®©y a lµ hÖ sè, ®­îc x¸c ®Þnh mét c¸ch gÇn ®óng b»ng tû sè
Δτ
dh Δh h 2 - h1
a= » = (9-50)
dτ Δτ τ 2 - τ1
trong ®ã h2, h1 lµ hai ®é s©u trong ®o¹n ®ang xÐt, t2 , t1 lµ hai trÞ sè t t­¬ng øng víi ®é s©u
h2 vµ h1.
Víi c¸c biÕn ®æi trªn, viÖc tÝch ph©n c¸c ph­¬ng tr×nh (9-39), (9-41) vµ (9-42) rÊt
dÔ dµng.
Víi i > 0, thay
2/z
æ K ö
τ=ç ÷ (9-51)
è K0 ø

vµ dh = a dt,

vµo (9-39); sau khi s¾p xÕp l¹i ta ®­îc:

i dt
dl = dt - (1 - j)
a 1 - tz
TÝch ph©n tõ mÆt c¾t (1-1) tíi mÆt c¾t (2-1) vµ còng xem j kh«ng ®æi vµ lÊy gi¸ trÞ
trung b×nh nh­ ë ph­¬ng ph¸p sè mò thñy lùc x (xem c«ng thøc 9-44) ta ®­îc:
i
( )
l = τ 2 - τ1 - 1 - j [ φ( τ 2 ) - φ( τ1 )]
a 1-2
(9-52)

349
 ë ®©y a lÊy theo (9-50), cßn
dτ
φ( τ) = ò 1 - τz + C
Gi¸ trÞ j(t) còng lÊy ë phô lôc (9-3).
Víi i = 0, thay
2/z
æ K ö
τ n = çç ÷÷ (9-53)
è Kn ø

vµ dh = an dtn

vµo (9-41), sau khi s¾p xÕp l¹i vµ tÝch ph©n ta ®­îc:

in τ z +1 - τ zn1+1
l1-2 = jn ( τ n2 - τ n1 ) - n2 (9-54)
an z +1
h 2 - h1
ë ®©y: an = (9-55)
τ n2 - τ n1

cßn j n tÝnh theo (9-47).

Ph­¬ng tr×nh (9-54) th­êng cßn ®Ó d­íi d¹ng:
in
l1-2 = ( jn - 1)(τ n2 - τ n1 ) - [ ψ(τ n2 ) - ψ( τ n1 )] (9-54’)
an

y(tn) còng lÊy ë phô lôc (9-4).

NÕu lÊy in = ik, th× mét c¸ch gÇn ®óng cho jk » 1, (9-54’) sÏ chØ lµ:
ik
l1-2 = - [ ψ( τ k2 ) - ψ( τ k1 )] (9-54”)
ak
Víi i < 0, thay
2/z
æ K ö
τ' = ç ' ÷ (9-56)
çK ÷
è 0 ø

vµ dh = a’ dt’,

vµo (9-42), sau khi s¾p xÕp l¹i vµ tÝch ph©n, ®­îc:

a
i'
l
' 1-2 ( ) ( ) ( ) ( )
= - τ '2 - τ1' + 1 + j' éΦ τ '2 - Φ τ1' ù
ë û
(9-57)

350
 h 2 - h1
ë ®©y: a' = (9-58)
τ'2 - τ1'

j' tÝnh theo (9-49), cßn

dτ'
φ( τ' ) = ò τ'z +1 + C lÊy ë phô lôc (9-5).

3. C¸ch gi¶i c¸c bµi to¸n th­êng gÆp

Lóc tÝnh kªnh l¨ng trô, th­êng gÆp ba lo¹i bµi to¸n sau:
Tr­êng hîp 1: BiÕt l­u l­îng Q, ®é s©u ë hai mÆt c¾t ®Çu vµ cuèi, t×m kho¶ng c¸ch
gi÷a hai mÆt c¾t ®ã.
Tïy theo kªnh ®∙ cho cã i > 0: i = 0 hay i < 0 mµ dïng c«ng thøc cho thÝch hîp. Lo¹i
to¸n nµy kh«ng cÇn tÝnh ®óng dÇn mµ sÏ cho ngay kÕt qu¶.
Tr­êng hîp 2: Cho biÕt l­u l­îng Q, chiÒu dµi ®o¹n kªnh l vµ ®é s©u t¹i mét trong
hai mÆt c¾t ®Çu hoÆc cuèi (h1 hoÆc h2), t×m ®é s©u t¹i mÆt c¾t kia (h 2 hoÆc h1).
§Ó gi¶i, còng dïng mét trong c¸c ph­¬ng tr×nh ë tr­êng hîp 1, nh­ng kh«ng t×m
®­îc ngay lêi gi¶i mµ ph¶i qua mét sè lÇn tÝnh ®óng dÇn.
Tr­êng hîp 3: Cho biÕt chiÒu dµi l vµ ®é s©u ë hai mÆt c¾t ®Çu vµ cuèi. Yªu cÇu tÝnh
l­u l­îng.
§Ó gi¶i còng dïng mét trong c¸c ph­¬ng tr×nh nh­ ë c¸c tr­êng hîp trªn. NÕu dïng
ph­¬ng ph¸p céng trùc tiÕp (ph­¬ng tr×nh 9-35) sÏ cho ngay kÕt qu¶, cßn dïng ph­¬ng
ph¸p tÝch ph©n gÇn ®óng th× ph¶i qua mét sè lÇn tÝnh ®óng dÇn.
C¸ch vËn dông cô thÓ, xem c¸c thÝ dô sau ®©y.
ThÝ dô 9-6: Mét kªnh dÉn dµi 14km, dÉn tíi bÓ ¸p lùc cña nhµ m¸y thñy ®iÖn. Kªnh
cã mÆt c¾t h×nh thang b = 12 m; i = 0,0002; m = 1,5; n = 0,025. Cho biÕt l­u l­¬ng
Q = 48,13 m3/s vµ ®é s©u t¹i cuèi kªnh (ë bÓ ¸p lùc) lµ h0 = 5 m. Yªu cÇu vÏ ®­êng mÆt
n­íc trªn kªnh mét c¸ch t­¬ng ®èi chÝnh x¸c vµ tÝnh ®é s©u ë ®Çu kªnh.
Gi¶i:
1. Tr­íc hÕt ta ph¶i x¸c ®Þnh lo¹i ®­êng mÆt n­íc. Muèn vËy, cÇn tÝnh h0 vµ hk.
- TÝnh ®é s©u ch¶y ®Òu h0, ta ®­îc h0 = 3m
Q 48,13
vµ K 0 = w0 C 0 R 0 = = = 3404 m3 / s
i 0, 0002
- TÝnh ®é s©u ph©n giíi h k, ta ®­îc hk = 1,15 m
V× r»ng h > h0 > hk nªn ®­êng mÆt n­íc lµ ®­êng n­íc d©ng a I (h×nh 9-36).

351
 §­êng n­íc d©ng a I
7 6 1
5 4 3 2

3.2 3.3
V 3.6
IV 3.9
4.5 4.8 5
III
II I

1190
3030
5700
9820
14500
18050

H×nh 9-36

2. V× kªnh dµi, mµ yªu cÇu vÏ ®­êng mÆt n­íc trªn kªnh mét c¸ch t­¬ng ®èi chÝnh
x¸c nªn cÇn chia ra nhiÒu ®o¹n ®Ó tÝnh. C¸ch chia lµ tù cho c¸c ®é s©u trung gian råi tÝnh ra
c¸c kho¶ng c¸ch t­¬ng øng. ë ®©y chän c¸c ®é s©u ®ã lµ: h = 4,8; 4,5; 3.9; 3,6; 3,3 vµ
3,2m. Së dÜ chän nh­ thÕ lµ v× ®­êng mÆt n­íc lµ ®­êng aI cã ®é s©u lín nhÊt lµ h cuèi =
5,0m vµ ®é s©u nhá nhÊt lµ ®é s©u ch¶y ®Òu h0 = 3,0m. D­íi ®©y dïng ph­¬ng ph¸p tÝch
ph©n gÇn ®óng ®Ó gi¶i. Víi i > 0 ta dïng c«ng thøc (9-45):
i
h0
( )
l1-2 = η2 - η1 - 1 - j [ φ(η2 ) - φ(η1 )]

Tr­íc hÕt, cÇn x¸c ®Þnh sè mò thñy lùc x vµ j .

Ta cã:
h ® + h c 3m + 5m
h= = =4m
2 2
Tõ ®ã, tÝnh ®­îc:
χ = 26,40 m ; B = 24,0 m ; C = 48,6 m0,5/s ; K = 5775 m3/s

Theo (9-43) vµ (9-44) tÝnh x vµ J .

Ta cã:
l g K - l g K0 l g 5775 - l g 3404
x=2 =2 = 3, 68
l g h - l g h0 lg 4 - lg3

ai C 2 - B 1,1 ´ 0, 0002 48, 6 2 - 24

j = = = 0, 048 ,
g χ 9,81 26, 4

352
 LÇn l­ît tÝnh cho tõng ®o¹n, víi x, j xem lµ h»ng sè cho c¶ ®o¹n kªnh ®ang xÐt.
Trõ ®o¹n chøa mÆt c¾t trªn cïng (mÆt c¾t ch­a biÕt ®é s©u) lµ thuéc bµi to¸n thø 2,
cßn c¸c ®o¹n cßn l¹i ®Òu thuéc bµi to¸n thø nhÊt nªn cã thÓ tÝnh ra ngay kÕt qu¶. TÝnh cho
®o¹n l (h×nh 9-36) cã h1 = 4,8 m, h2 = h0 = 5,0 m.
h 2 5, 00
Ta cã: η2 = = = 1, 667
h 0 3, 00
h1 4,80
η1 = = = 1, 600
h 0 3, 00
Tra phô lôc (9-3) víi x = 3,75 (gÇn 3,68 nhÊt) ta cã:
j(h1) = 0,108,
j(h2) = 0,095.
Thay vµo c«ng thøc (9-45) ta ®­îc:

3, 00
l1-2 = [(1,667 – 1,60) – (1 – 0,048) ´ (0,095 – 0,108)] = 1190 m.
0, 0002
(1)
Víi c¸c ®o¹n kh¸c, tÝnh t­¬ng tù vµ ®­îc kÕt qu¶ sau (b¶ng 3)

B¶ng 3. KÕt qu¶ tÝnh to¸n

Kho¶ng c¸ch céng dån

MÆt c¾t §é s©u (m) §o¹n §é dµi (m)
(m)
1-1 5,0 0
I 1190
2-2 4,8 1190
II 1840
3-3 4,5 3030
III 2670
4-4 3,9 5700
IV 4120
5-5 3,6 9820
V 4680
6-6 3,3 14500
VI 1550
7-7 3,2 18050

V× r»ng kªnh chØ dµi l = 14 km nªn mÆt c¾t (6-6) ë ngoµi ph¹m vi ta xÐt, nghÜa lµ
®o¹n V trë thµnh ®o¹n mµ chØ biÕt mét ®é s©u ë mÆt c¾t (5-5) (h = 3,60 m) vµ ®é dµi cña nã
(l = 14000 – 9820 = 4180 m). CÇn x¸c ®Þnh ®é s©u cßn l¹i t¹i ®Çu kªnh, ký hiÖu lµ h®.
§©y lµ thuéc bµi to¸n thø hai, ph¶i tÝnh ®óng dÇn.

(1)
Cã thÓ kh«ng cÇn tÝnh kho¶ng c¸ch gi÷a hai mÆt c¾t cña tõng ®o¹n råi céng dån nh­ ë b¶ng 3 mµ lÊy mÆt
c¾t cuèi lµm chuÈn råi tÝnh kho¶ng c¸ch gi÷a mÆt c¾t lµm gèc ®ã víi mÆt c¾t trung gian, ta còng cã kÕt qu¶
nh­ ë cét cuèi cïng cña b¶ng 3.
353
§∙ cã: h2 = 3,60 m
l = 4180 m
CÇn tÝnh h1 = h®
ViÕt l¹i (9-45) b»ng c¸ch dån c¸c sè ®∙ biÕt vÒ mét bªn ta ®­îc:
il
η2 - (1 - j)φ(η2 ) - = η1 - (1 - j)φ(η1 ) .
h0
VÕ tr¸i lµ mét sè biÕt råi, cßn vÕ ph¶i lµ mét hµm sè cña h1. Thay sè vµo ta cã:
0,644 = f(h1)
Gi¶i b»ng c¸ch tÝnh ®óng dÇn ta ®­îc h1 = 1,11.
VËy: h® = h1 h0 = 1,11 ´ 3 = 3,33 m.
NÕu tÝnh theo ph­¬ng ph¸p sè mò z, ta dïng c«ng thøc (9-52):
i
l = ( τ 2 - τ1 ) - (1 - j) [ φ( τ 2 ) - φ( τ1 )]
a 1-2
TÝnh ®o¹n thø nhÊt cã:
h2 = 5,0 m, K2 = 8734 m3/s
h1 = 4,8 m, K1 = 8093 m3/s
TÝnh t theo (9-51). Tù chän z = 4, ta cã:

K2 8754
τ2 = = = 1, 603 ® j( τ 2 ) = 0, 087
Ko 3404

K1 8093
τ1 = = = 1,543 ® φ( τ1 ) = 0, 099 .
Ko 3404
TÝnh a theo (9-50):
h 2 - h1 5,0 - 4,8
a= = = 3,333 .
τ 2 - τ1 1,603 - 1,543
VËy:
3,333
l1-2 = [(1,603 – 1,543) – (1 – 0,048) ´ (0,087 – 0,099)] = 1190m.
0,0002
C¸c ®o¹n kh¸c còng tÝnh t­¬ng tù.
So s¸nh hai ph­¬ng ph¸p ta thÊy r»ng ph­¬ng ph¸p sè mò z cã thuËn lîi h¬n lµ kh«ng
cÇn tÝnh sè mò vµ chØ cÇn b¶ng tÝnh víi z = 4 nh­ng kh«ng tiÖn ë chç víi mçi mét mÆt c¾t
2/z
æ K ö
®Òu ph¶i tÝnh τ = ç ÷ , do ®ã nÕu ph¶i tÝnh cho nhiÒu mÆt c¾t th× khèi l­îng tÝnh to¸n
è K0 ø
sÏ nhiÒu h¬n ph­¬ng ph¸p sè mò thñy lùc x.
354
 ThÝ dô 9-7. – Kªnh h×nh thang ®¸y b»ng (i = 0), b = 12,9 m; m = 1,5; n = 0,025, nèi
víi mét dèc còng mÆt c¾t nh­ trªn nh­ng ®é dèc ®¸y i = 0,04 vµ n = 0,017. Cho biÕt l­u
l­îng Q = 48,13 m3/s.
Yªu cÇu vÏ ®­êng mÆt n­íc trªn kªnh dèc vµ tÝnh ®é s©u t¹i hai mÆt c¾t c¸ch chç
thay ®æi ®é dèc vÒ phÝa th­îng l­u 800 m vµ vÒ phÝa h¹ l­u 50 m.

Gi¶i:
Tr­íc hÕt x¸c ®Þnh lo¹i ®­êng mÆt n­íc. TÝnh ®é s©u ph©n giíi chung cho hai ®o¹n,
hk = 1,15m vµ ®é s©u ch¶y ®Òu trªn dèc: h 0 = 0,52 m.
VËy ®­êng mÆt n­íc trªn kªnh lµ ®­êng b0, cßn trªn dèc lµ ®­êng bII (h×nh 9-37).
T¹i chç ®æi dèc, h = hk = 1,15 m.
XuÊt ph¸t tõ ®iÒu kiÖn biªn nµy, tÝnh ng­îc lªn cho kªnh vµ tÝnh xu«i xuèng cho
dèc n­íc.
Trong bµi nµy ta dïng ph­¬ng ph¸p céng trùc tiÕp ®Ó tÝnh. Chia kªnh ra nhiÒu ®o¹n
nhá bëi c¸c mÆt c¾t trung gian, ®¸nh sè 1, 2, 3,... nh­ ë h×nh 9-37.
§Ó vÏ ®­êng mÆt n­íc, tù cho ®é s©u ë c¸c mÆt c¾t ®­îc chia, xong t×m kho¶ng c¸ch
t­¬ng øng.
Dïng c«ng thøc (9-35):

æ av 2 ö æ av 2 ö
ç h 2 + 2 ÷ - ç h1 + 1 ÷
Δ '1-2 çè 2g ÷ø çè 2g ÷
ø
Δl1-2 = =
i-J i-J

Tr×nh tù vµ kÕt qu¶ tÝnh to¸n tr×nh bµy ë b¶ng sau (b¶ng 4).
LÊy kÕt qu¶ tÝnh to¸n ë b¶ng 4 vÏ ®­îc ®­êng mÆt n­íc h = h(l) nh­ ë h×nh 9-37.

1 a
2
3
4
K 5 K
2.5

2.4

2.0

6 7
1.3
1.6

N
1.0

8
0.8

b K
9
0.6
0.56

5
8.8 N
57 42.8
296
50.8
a 800
970 65.1 b
H×nh 9-37

355
 b¶ng 4 trang 69 tËp 2

356
 Theo h×nh vÏ hoÆc b¶ng 4 ta cã thÓ ­íc tÝnh gÇn ®óng ®é s©u t¹i mÆt c¾t (a-a)
c¸ch chç ®æi dèc 800 m vÒ phÝa th­îng l­u vµ mÆt c¾t (b-b) c¸ch châ ®æi dèc 50 m vÒ phÝa
h¹ l­u lµ:
T¹i ®Çu kªnh (mÆt c¾t a- a) h = 2,40 m.
T¹i ®Çu kªnh (mÆt c¾t b-b) h = 0,59 m.
Cßn muèn x¸c ®Þnh thËt chÝnh x¸c, ph¶i tÝnh ®óng dÇn b»ng c¸ch cho mét vµi ®é s©u
trung gian n÷a, tÝnh tíi lóc cã l (cét cuèi cïng cña b¶ng 4) b»ng gi¸ trÞ ®∙ cho (l = 800 m vµ
l = 50 m).

ThÝ dô 9-8: X¸c ®Þnh l­u l­îng trong dßng ch¶y kh«ng ®Òu tr­íc mét ®Ëp trµn, biÕt
r»ng ®é s©u ë hai mÆt c¾t c¸ch nhau mét ®o¹n l = 3700 m lµ:
hc = 5,00 m h ® = 4,40 m
Cho biÕt kªnh mÆt c¾t h×nh thang cã:
b = 12,0 m; m = 1,5; n = 0,025 vµ i = 0,0002
Gi¶i:
1- Gi¶i theo ph­¬ng ph¸p tÝch ph©n gÇn ®óng:
Dïng ph­¬ng tr×nh (9-45):

l1-2 =
h0
i
{ }
(η2 - η1 ) - (1 - j) [ φ(η2 ) - φ(η1 )]

ë ®©y ®∙ biÕt l1-2 = 3700 m vµ i = 0,0002.

Sè mò thñy lùc x:
Ta lÊy h’’ = hc = 5,0 m K’’ = 8754 m3/s,
h’ = h® = 4,4 m K’ = 6898 m3/s.
3,9422 - 3,8387
VËy: x= 2 = 3,7
0,6990 - 0,6435

TÝnh j :

ai C 2 B
j= = 0, 048
g χ

hd + hc
ë ®©y C , B , χ tÝnh tõ h = = 4, 70 m
2

Ph­¬ng tr×nh (9-45) chØ cßn l¹i mét Èn sè lµ h0, nh­ng kh«ng gi¶i ngay ra ®­îc, mµ
ph¶i tÝnh ®óng dÇn.
Gi¶ ®Þnh h0, do ®ã tÝnh ®­îc:
357
 hc h
η2 = vµ η1 = d , xong tra phô lôc (9-3) ®­îc j(h2) vµ j(h1).
h0 h0
Thay tÊt c¶ vµo (9-45) tÝnh ra l, sao cho chiÒu dµi l tÝnh to¸n xÊp xØ b»ng chiÒu dµi ®∙
cho. NÕu lêi gi¶i ®óng, tõ h0 tÝnh ra Q theo ph­¬ng tr×nh dßng ch¶y ®Òu.
VÝ dô gi¶ ®Þnh h0 = 2,5 m ; sÏ ®­îc:
5
η2 = = 2,0 ® j(h2) = 0,058
2,5
4,4
η1 = = 1,76 ® j(h1) = 0,085.
2,5
Thay vµo (9-45), ta ®­îc:

2,5
l= [(2 - 1, 76) - (1 - 0, 048)(0, 058 - 0, 085)] = 3300 m
0, 0002

KÕt qu¶ ch­a ®óng víi l ®∙ cho nªn ph¶i gi¶ ®Þnh l¹i h 0.
VÝ dô víi h0 = 3,0 m th×:
5
η2 = = 1,667 , j(h2) = 0,100,
3
4,4
η1 = = 1,467 , j(h1) = 0,148.
3
Thay vµo (9-45), ta ®­îc:

3
l= [(1, 667 - 1, 467) - (1 - 0, 048)(0,100 - 0,148)] = 3687 m
0, 0002

KÕt qu¶ gÇn phï hîp víi l ®∙ cho. Nh­ vËy ®é s©u h 0 = 3,0 m lµ ®óng.

Tõ c«ng thøc dßng ch¶y ®Òu Q = K0 i ta tÝnh ®­îc l­u l­îng trong kªnh lµ:

Q = 48 m3/s.

X¸c ®Þnh lo¹i ®­êng mÆt n­íc:

TÝnh hk:

æ σ ö
Dïng (9-15): h k » ç 1 - N + 0,105σ 2N ÷ h kCN .
è 3 ø
Thay sè vµo ta tÝnh ®­îc h k = 1,16 m < h0 = 3,0 m
VËy ®­êng mÆt n­íc lµ ®­êng a I (h×nh 9-38).

358
 N aI

K N

hc = 5

hc = 5
hc = 5
i=0.0002 l=3700

H×nh 9-38

2- Gi¶i theo ph­¬ng ph¸p céng trùc tiÕp:

Theo (9-37):
æ av 2 ö æ av 2 ö
D '= ç h 2 + 2 ÷ - ç h1 + 1 ÷ = (i - J)Dl
ç 2g ÷ø çè 2g ÷ø
è

Q 1 1 æ Q2 Q2 ö
Thay v= vµ J = (J1 + J 2 ) = ç 2 + 2 ÷ vµo (9-37) ta ®­îc:
ω 2 2 çè K1 K 2 ÷ø

æ aQ 2 ö æ aQ 2 ö æ Q2 Q2 ö
ç 2
h + -
÷ ç 1h + =
÷ ç i - - ÷ Δl ,
ç 2gω22 ÷ø çè 2gω12 ÷ ç 2K 2 2K 2 ÷
è ø è 1 2 ø

æ a a Δl Δl ö
Q2 ç - + + ÷ = h1 - h 2 + i Δl
ç 2gω2 2gω2 2K 2 2K 2 ÷
è 2 1 1 2 ø

Gi¶i ra ta ®­îc:

h1 - h 2 + i Δl
Q= .
aæ 1 1 ö Δl æ 1 1 ö
ç 2 - 2 ÷+ ç 2 + 2 ÷
2g çè ω2 ω1 ÷ø 2 çè K1 K 2 ÷ø

¸p dông vµo bµi to¸n nµy víi:

h1 = 4,40m ® w1 = 81,84 m2 vµ K1 = 6898 m3/s,
h2 = 5,00m ® w2 = 97,50 m2 vµ K2 = 8754 m
ta ®­îc: Q = 47,5 m3/s
Qua thÝ dô nµy ta thÊy r»ng kÕt qu¶ tÝnh theo hai ph­¬ng ph¸p còng xÊp xØ nhau
nh­ng theo c¸ch thø hai nhanh chãng h¬n v× cho ngay kÕt qu¶. Tuy nhiªn, ph­¬ng ph¸p
nµy chØ cho kÕt qu¶ ®¸ng tin cËy khi ®é dèc thñy lùc J1 vµ J2 t¹i hai mÆt c¾t ®Çu vµ cuèi
kh«ng chªnh lÖch nhau nhiÒu l¾m.

359
 B - TÝnh kªnh kh«ng l¨ng trô

§9-9. TÝnh kªnh kh«ng l¨ng trô trong tr­êng hîp chung

Trong thùc tÕ, so víi kªnh l¨ng trô th× kªnh kh«ng l¨ng trô Ýt gÆp h¬n vµ còng kh«ng
quan träng cho l¾m. Kªnh kh«ng l¨ng trô th­êng gÆp ë nh÷ng chç nèi tiÕp c¸c c«ng tr×nh
víi nhau, vÝ dô ®o¹n nèi tiÕp chç vµo vµ ra cña dèc n­íc, phÇn kªnh më réng tr­íc vµ sau
®Ëp, cèng v.v... cßn c¶ mét kªnh dµi kh«ng l¨ng trô th× Ýt gÆp.
Lóc tÝnh to¸n dßng ch¶y trong kªnh kh«ng l¨ng trô, th­êng dïng hai lo¹i c«ng thøc
c¬ b¶n (9-28) hoÆc (9-30).
TÝnh to¸n cho kªnh kh«ng l¨ng trô phøc t¹p h¬n tÝnh cho kªnh l¨ng trô v× c¸c yÕu tè
trong ph­¬ng tr×nh kh«ng nh÷ng lµ hµm sè cña h mµ cßn lµ hµm sè cña l:

' = f1 (h, l); B = f3 (h, l);

w = f2 (h, l); K = f4 (h, l); v.v...

D­íi ®©y tr×nh bµy c¸ch tÝnh ®­êng mÆt n­íc trong kªnh kh«ng l¨ng trô vÒ mÆt ®Þnh
l­îng, cßn mÆt ®Þnh tÝnh, trong khu«n khæ gi¸o tr×nh nµy sÏ kh«ng nghiªn cøu s©u.
Tr­íc hÕt, xÐt kªnh kh«ng l¨ng trô trong tr­êng hîp tæng qu¸t: lßng kªnh ®∙ cho cã
h×nh d¹ng bÊt kú, kÝch th­íc thay ®æi däc theo dßng ch¶y theo mét quy luËt bÊt kú nµo ®ã
(thu hÑp dÇn, më réng dÇn, thay ®æi m¸i dèc v.v...). Ta cÇn xÐt sù biÕn ®æi chiÒu s©u däc
theo dßng ch¶y vµ vÏ ®­êng mÆt n­íc.
§Ó tÝnh to¸n, th­êng dïng ph­¬ng tr×nh (9-28), cßn ph­¬ng tr×nh (9-30) Ýt dïng h¬n
v× cÇn ph¶i biÕn ®æi nhiÒu vµ tÝnh to¸n phøc t¹p.
ViÕt (9-28) d­íi d¹ng sai ph©n ta ®­îc (1):

Δ' ü
= i-J ï
Δl ý (9-59)
hay ( )
Δ ' = i - J Δl ï
þ

Ph­¬ng tr×nh cã d¹ng gièng nh­ ph­¬ng tr×nh viÕt cho kªnh l¨ng trô (9-34) nh­ng néi
dung kh¸c, v× ë ®©y c¸c yÕu tè thñy lùc lµ hµm sè cña h vµ l. C¸c bµi to¸n vÒ kªnh kh«ng
l¨ng trô ®Òu ph¶i gi¶i b»ng tÝnh ®óng dÇn. C¸ch gi¶i cô thÓ xem thÝ dô (9-9).

(1)
§©y lµ ph­¬ng ph¸p céng trùc tiÕp. Thùc chÊt cña ph­¬ng ph¸p nµy lµ gi¶i trùc tiÕp tõ ph­¬ng tr×nh
BÐcnuiy. Nh­ng th­êng ng­êi ta còng gäi lµ ph­¬ng ph¸p Tr¸cn«mski v× do «ng ®∙ vËn dông vµ c«ng bè
®Çu tiªn vµo n¨m 1914. Ngoµi ra cã thÓ xem c¸ch gi¶i ph­¬ng tr×nh (9-28) b»ng c¸ch tÝch ph©n ë cuèn
“Thñy lùc häc” cña A. I. B«g«m«lèp, K. A. Mikhailèp (1965).

360
§9-10. TÝnh kªnh kh«ng l¨ng trô trong tr­êng hîp riªng
khi ®é s©u kh«ng ®æi

Trong tr­êng hîp ®Æc biÖt, kªnh kh«ng l¨ng trô cã ®é s©u kh«ng ®æi tÝnh to¸n sÏ
®¬n gi¶n h¬n. §Ó ®é s©u kh«ng ®æi, mÆt c¾t lßng kªnh ph¶i thay ®æi theo mét quy luËt
nhÊt ®Þnh.
§Ó gi¶i, còng dïng ph­¬ng tr×nh (9-59)(2) nh­ng ®¬n gi¶n h¬n, v× r»ng c¸c yÕu tè thñy
lùc chØ lµ hµm sè cña l:
' = f1(l); B = f3(l);
w = f2(l); K = f4(l); v.v...
Tuy chØ lµ hµm sè cña l nh­ng bµi to¸n vÉn cßn phøc t¹p, v× r»ng däc theo dßng ch¶y
vÉn cã thÓ cã nhiÒu yÕu tè cña mÆt c¾t thay ®æi nh­ h×nh d¹ng, kÝch th­íc ngang v.v...
Nh­ng nÕu kªnh kh«ng l¨ng trô ®ã l¹i cã mÆt c¾t h×nh thang víi m¸i dèc kh«ng ®æi
(m = const), th× chØ cßn bÒ réng b lµ thay ®æi däc theo dßng ch¶y nªn vÊn ®Ò tÝnh to¸n trë
nªn ®¬n gi¶n h¬n. Lóc nµy, c¸c yÕu tè thñy lùc cña kªnh chØ lµ hµm sè cña b:
' = f1(b); B = f3(b);
w = f2(b); K = f4(b); v.v...
Lóc ®ã c¸ch tÝnh to¸n gièng hÖt nh­ tÝnh kªnh l¨ng trô, chØ kh¸c lµ thay h b»ng b; do
®ã còng th­êng gÆp c¸c tr­êng hîp sau:
1. BiÕt l­u l­îng Q vµ chiÒu réng ë hai mÆt c¾t ®Çu vµ cuèi, t×m kho¶ng c¸ch gi÷a chóng.
2. BiÕt l­u l­îng Q, kho¶ng c¸ch gi÷a hai mÆt c¾t vµ chiÒu réng ë mçi ®Çu, t×m bÒ réng ë
®Çu kia.
3. BiÕt bÒ réng ë hai mÆt c¾t ®Çu vµ cuèi còng nh­ kho¶ng c¸ch gi÷a chóng, t×m l­u l­îng.
C¸ch vËn dông cô thÓ vÒ tÝnh kªnh kh«ng l¨ng trô, xem thÝ dô (9-9) vµ (9-10).

ThÝ dô 9-9. Cho kªnh kh«ng l¨ng trô cã mÆt c¾t h×nh thang ®¸y më réng dÇn, gãc më
1
réng lµ q, biÕt tgq = .
20
Kªnh cã i = 0,0002; n = 0,025 vµ m = 1,5. L­u l­îng qua kªnh lµ Q = 48,2 m3/s.
T¹i mÆt c¾t cuèi kªnh b = 20 m, h = 1,0 m.
1. Yªu cÇu x¸c ®Þnh ®é s©u t¹i mÆt c¾t c¸ch ®Çu kªnh vÒ phÝa th­îng l­u mét ®o¹n
l = 80 m (h. 9-39).
2. TÝnh kho¶ng c¸ch tõ m¾t c¾t cuèi ®Õn mÆt c¾t cã ®é s©u h = 1,30.

(2)
Cã thÓ xem c¸ch tÝnh kªnh kh«ng l¨ng trô cã ®é s©u kh«ng ®æi b»ng c¸ch tÝch ph©n ph­¬ng tr×nh (9-30) ë
cuèn “Thñy lùc häc” cña I. I. Ag¬r«skin (1964).
361
Gi¶i:
q
C©u 1: Dïng ph­¬ng tr×nh (9-59):

b®

,0 m
Δ ' 'c - '®

bc = 20
Δl = = (1)
i-J i-J

ë ®©y Dl, i, ' c ®∙ biÕt, cßn ' ®, J lµ hµm sè cña

h (v× l ®∙ x¸c ®Þnh).
C¸ch gi¶i lµ tù cho mét sè gi¸ trÞ h, tÝnh ra l=80,0
' ®, J t­¬ng øng vµ thay vµo (1) tÝnh ®­îc Dl.
Gi¸ trÞ h nµo cho Dl = 80 m lµ lêi gi¶i ®óng. H×nh 9-39
Cô thÓ tÝnh nh­ sau:
a) T¹i mÆt c¾t cuèi cïng, víi bc = 20,0 m vµ hc = 1,0 m ta tÝnh ®­îc:
v = 2,24 m/s ; R = 0,91 m ; C = 39,3 m0,5/s vµ ' c = 1,258 m.
b) T¹i mÆt c¾t ®Çu:
1
b® = bc – 2Dl tgq = 20 – 2 ´ 80 = 12 m.
20
Gi¶ thiÕt h® = 1,50 m, tõ b = 12 m vµ h = 1,5 m ta tÝnh ®­îc:

v = 2,26 m/s ; R = 1,22 m ; C = 41,3 m0,5/s vµ ' c = 1,76 m.

Ta cã:
2, 24 + 2, 26
v= = 2, 25 m / s v 2 = 5, 063 m2 / s2
2
39, 3 + 41, 3
C= = 40, 3 m 0,5 / s C 2 = 1624 m / s2
2
0, 91 + 1, 22
R= = 1, 065 m
2
v2 5, 063
VËy: J= = = 0, 00293 (2)
C2 R 1624 ´ 1, 065
vµ i – J = 0,0002 – 0,00293 = - 0,00273. (3)
Ta cã: D ' = ' c - ' ® = 1,258 – 1,760 = - 0,502 m.

Thay (2) vµ (3) vµo (1) ta ®­îc:

-0,502
Δl = = 184,0 m > 80,0 m,
-0, 00273
nh­ vËy lêi gi¶i ch­a ®óng, cÇn gi¶ thiÕt l¹i h®.

362
 Gi¶ thiÕt h® = 1,2 m, tõ b = 12,0 m vµ h = 1,2 m ta tÝnh ®­îc:
v = 2,91 m/s ; R = 1,01 m ; C = 40 m0,5/s vµ ' ® = 1,609 m

Ta cã: v = 2,575 m/s; v 2 = 6,63 m2/s2; C = 39,65 m0,5/s; C 2 = 1572 m/s2;

R = 0,96 m.
VËy J = 0,00437
vµ i – J = 0,0002 – 0,00137 = – 0,00417.
Ta cã D ' = 1,258 – 1,609 = – 0,351 m
0,351
VËy Δl = = 84,0 m » 80,0 m.
-0, 00417
Nh­ vËy bµi to¸n ®∙ ®­îc gi¶i ®óng.
§¸p sè: h® = 1,2 m.

C©u 2: Còng dïng ph­¬ng tr×nh (9-59) ®Ó gi¶i, nh­ng ë ®©y ' c, h®, i ®∙ biÕt, cßn b®,
' ®, J lµ hµm sè cña l (v× h ®∙ x¸c ®Þnh).
C¸ch gi¶i lµ tù cho mét gi¸ trÞ Dl, tõ ®ã tÝnh ®­îc:
b® = bc - 2Dl tgq
Cã b®, tÝnh ®­îc ' ®, J , xong thay vµo (9-59) ®Ó tÝnh Dl.
So s¸nh hai gi¸ trÞ Dl, nÕu b»ng nhau th× ®∙ gi¶ thiÕt ®óng, cßn kh«ng th× gi¶ ®Þnh l¹i
Dl, råi tÝnh cho tíi khi hai gi¸ trÞ ®ã b»ng nhau. C¸ch tÝnh cô thÓ gièng hÖt nh­ ë c©u hái 1,
ë ®©y kh«ng tr×nh bµy tiÕp.

ThÝ dô 9-10: T¹i chç nèi tiÕp tõ kªnh vµo cÇu m¸ng ng­êi ta x©y dùng mét ®o¹n kªnh
thu hÑp dÇn b»ng bª t«ng, dµi l = 12 m (h×nh 9-40).
1
Cho biÕt Q = 5,6 m3/s ; n = 0,017 ; i = .
7
Kªnh cã mÆt c¾t h×nh thang m = 1,0, chiÒu réng t¹i mÆt c¾t ®Çu b® = 1,6 m. Yªu cÇu
x¸c ®Þnh h×nh d¹ng mÆt b»ng cña ®¸y kªnh ®Ó ®é s©u h trong kªnh kh«ng ®æi vµ b»ng 0,8 m
(h = 0,8 m).
Gi¶i:
Dïng (9-59):
æ av 2 ö
Dç
Δ' ç 2g ÷÷
Δl = = è ø,
i-J i-J
ë ®©y: h = const, m = const, nªn c¸c yÕu tè thñy lùc chØ cßn phô thuéc b.

363
 §Ó cho chÝnh x¸c, ta chia ra nhiÒu ®o¹n nhá. ë ®©y chia 3 ®o¹n I, II, III. Trong mçi
®o¹n, tù cho bÒ réng b xong theo (1) tÝnh ®­îc Dl t­¬ng øng. Cø thÕ tÝnh cho tíi lóc
l = SDl = 12,0 m. KÕt qu¶ tÝnh to¸n cho ë b¶ng 5.
LÊy kÕt qu¶ ë b¶ng 5 vÏ ®­îc mÆt c¾t ®¸y kªnh nh­ ë h×nh (9-39).

B¶ng 5. KÕt qu¶ tÝnh to¸n

av2 av2 D'

MÆt b w v D c R v2 Dl = l = SDl
2g 2g J= J i-J
C¾t (m) (m2) (m/s) (m) (m) 2
C R (m) (m)
(m) (m)
1-1 1,6 1,92 2,91 0,47 3,86 0,50 0,0059 0
0,21 0,0075 1,54
2-2 1,2 1,60 3,45 0,68 3,46 0,46 0,0092 1,54
0,39 0,0130 3,01
3-3 0,8 1,28 4,38 1,07 3,06 0,42 0,0168 4,55
0,83 0,0242 7,01
4-4 0,4 0,96 5,84 1,90 2,66 0,40 0,0317 11,56

1
2
3
4
0,4
0,8
1,2

4
1,6

3
2
1
1,54

4,55

l = 11,56
0,8

i=1/7

H×nh 9-40
364
 æ J +J ö
B¶ng 4. KÕt qu¶ tÝnh to¸n ç víi J= 1 2 ÷
è 2 ø

Sè v2 v2
h w v ' D' c R c R J= J i- J Dl l = SDl
mÆt
(m) (m2) (m/s) 2g (m) (m) (m) (m) (m/s) c 2R (10–3) (10–3) (m) (m)
c¾t (10–3)
(m)

Trªn ®o¹n kªnh ®¸y n»m ngang i = 0

5 hk = 1,15 15,80 3,06 0,525 1,675 16,14 0,980 39,43 6,0 0

– 0,024 5,00 – 5,00 5
4 1,30 18,10 2,66 0,399 1,699 16,67 1,080 42,17 4,0 5
– 0,147 2,80 – 2,80 52
3 1,60 23,00 2,09 0,246 1,846 17,76 1,200 47,90 1,6 57
– 0,299 1,25 – 1,25 239
2 2,00 30,00 1,61 0,145 2,145 19,20 1,530 53,50 0,9 296
–0,439 0,65 – 0,65 674
1 2,50 39,40 1,22 0,084 2,584 21,00 1,880 61,50 0,5 970

Trªn ®o¹n dèc i = 0,040

5 hk = 1,15 15,80 3,06 0,525 1,675 16,14 0,980 58,06 2,8 0

0,040 3,65 36,40 1,1
6 1,00 13,50 3,57 0,715 1,715 15,60 0,855 53,26 4,5 1,1
0,255 6,95 33,05 7,7
7 0,80 10,55 4,57 1,170 1,970 14,88 0,700 47,33 9,2 8,8
0,800 16,45 23,55 34,0
8 0,60 7,74 6,23 2,170 2,770 14,16 0,545 40,43 23,7 42,8
0,290 27,00 13,00 22,3
9 0,56 7,20 6,70 2,500 3,060 14,02 0,513 38,45 30,3 65,1
2
 Phô lôc
Phô lôc 2-1

M«-men qu¸n tÝnh I0 (®èi víi trôc n»m ngang ®i qua träng t©m C)
täa ®é träng t©m zc vµ diÖn tÝch w cña nh÷ng h×nh ph¼ng

H×nh, ký hiÖu I0 zc w

ba 3 a
z0 + ba
12 2

ba 3 2
z0 + a
ba
36 3 2

a 3 (B 2 + 4Bb + b 2 ) a(B + 2b) a(B + b)

z0 +
36(B + b) 3(B + b) 2

πd 4 d πd2
z0 +
64 2 4

9π2 - 64 4 4r πr 2
r z0 +
72 π 3π 2

π(R 4 - r 4 )
z0 + R p (R2 – r2)
4

πa 3 b
z0 + a pab
4

365
 Phô lôc 4-1

B¶ng cho c¸c trÞ sè tÝnh theo c«ng thøc C«nacèp (4-94)

Re ltr¬n Re ltr¬n Re ltr¬n

4.000 0,0403 45.000 0,0212 450.000 0,0133

5.000 0,0376 50.000 0,0207 500.000 0,0130
6.000 0,0356 60.000 0,0198 600.000 0,0126
7.000 0,0340 70.000 0,0192 700.000 0,0123
8.000 0,0328 80.000 0,0186 800.000 0,0121
10.000 0,0308 100.000 0,0178 1.000.000 0,0116
15.000 0,0276 150.000 0,0164 1.500.000 0,0108
20.000 0,0257 200.000 0,0155 2.000.000 0,0103
25.000 0,0243 250.000 0,0148 2.500.000 0,0100
30.000 0,0233 300.000 0,0143 3.000.000 0,0096
35.000 0,0224 350.000 0,0141 3.500.000 0,0095
40.000 0,0217 400.000 0,0136 – –

Phô lôc 4-2

§é nh¸m t­¬ng ®­¬ng Dtd cña èng vµ kªnh

Sè thø tù §Æc tÝnh mÆt èng vµ kªnh Dt d (mm)

I - èng nguyªn khèi

1 èng b»ng ®ång thau, ®ång kÏm 0,0015 ¸ 0,010
2 èng thÐp míi 0,020 ¸ 0,100
3 èng thÐp ®ang sö dông 1,2 ¸ 1,

II - èng thÐp hµn nguyªn khèi

4 èng míi hoÆc cò nh­ng cßn tèt 0,04 ¸ 0,10
5 èng tr¾ng bitum ~ 0,05
6 èng sö dông råi, cã chç bÞ rØ ~ 0,10
7 èng sö dông råi, bÞ rØ ®Òu ~ 0,15
8 èng ë t×nh tr¹ng xÊu, c¸c chç nèi kh«ng phñ ®Òu ³ 5,0

366
 Sè thø tù §Æc tÝnh mÆt èng vµ kªnh Dt d (mm)
III - èng gang
9 èng míi 0,25 ¸ 1,0
10 èng míi tr¾ng bitum 0,10 ¸ 0,15
11 èng tr¸ng ¸tsphan 0,12 ¸ 0,30
12 èng ®· dïng 1,4
13 èng ®· dïng bÞ rØ 1,0 ¸ 1,5
IV - èng bª t«ng vµ xi m¨ng
14 èng bª t«ng cã mÆt tèt 0,3 ¸ 0,8
15 èng bª t«ng trong ®iÒu kiÖn trung b×nh 2,5
16 èng bª t«ng cã mÆt nh¸m 3,0 ¸ 4,0
17 èng xi m¨ng míi chÞu nãng 0,05 ¸ 0,10
18 èng xi m¨ng chÞu nãng ®· sö dông ~ 0,60
V - èng gç vµ thñy tinh
19 èng gç bµo kü 0,15
­íc
20 èng gç bµo tèt 0,30
l­îng
21 èng gç ch­a bµo nh­ng ghÐp tèt 0,70
22 èng b»ng thñy tinh s¹ch 0,0015 ¸ 0,0100
VI - Kªnh phñ
23 Kªnh tr¸t b»ng dung dÞch xi m¨ng thuÇn tóy 0,05 ¸ 0,22
24 Kªnh b»ng dung dÞch xi m¨ng 0,5
25 Kªnh tr¸t theo l­íi kim lo¹i 1,0 ¸ 1,5
26 TÊm b»ng bª t«ng si 1,5

Nh÷ng sè liÖu nµy ghi l¹i tõ gi¸o tr×nh thñy lùc cña gi¸o s­ SugaÐp (1975) vµ tõ sæ tay søc
c¶n thñy lùc cña Idensich (1975).

Phô lôc 4-3

B¶ng trÞ sè hÖ sè nh¸m n cña Pav¬lèpski

vµ trÞ sè hÖ sè k trong c«ng thøc Ag¬rètskin
Sè lo¹i TÝnh chÊt thµnh bê n k 1/n
I MÆt ngoµi rÊt tr¬n, mÆt cã tr¸ng men hoÆc ®¸nh vÐc ni. 0,009 6,26 111
II B¶n ®­îc bµo rÊt kü vµ ®Æt rÊt cÈn thËn. MÆt tr¸t xi m¨ng nguyªn
chÊt. 0,01 5,64 100

367
 Sè lo¹i TÝnh chÊt thµnh bê n k 1/n
III MÆt tr¸t xi m¨ng rÊt tèt (1/3 c¸t) èng sø, èng s¾t, èng ngang s¹ch
(míi) ®­îc ®Æt vµ nèi rÊt cÈn thËn. MÆt b¶n ®­îc bµo kü. 0,011 5,12 90,9
IV MÆt b¶n ch­a bµo, ®Æt cÈn thËn. èng dÉn n­íc lµm viÖc trong ®iÒu
kiÖn tiªu chuÈn, kh«ng cã dÊu vÕt râ rµng vÒ nh÷ng khíp; èng th¸o
n­íc rÊt s¹ch; c«ng tr×nh bª t«ng rÊt tèt. 0,012 4,70 83,3
V B¶n x©y kh¸ tèt, c«ng tr×nh x©y g¹ch rÊt tèt. èng th¸o n­íc lµm
viÖc trong ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn; èng dÉn n­íc h¬i bÞ bÈn. 0,013 4,33 76,0
VI èng bÞ bÈn (èng dÉn vsf èng th¸o), kªnh m¸ng b»ng bª t«ng trong
®iÒu kiÖn trung b×nh 0,014 4,02 71,4
VII B¶n x©y b»ng g¹ch lo¹i trung b×nh, mÆt l¸t b»ng ®¸, ®iÒu kiÖn
trung b×nh. §­êng th¸o n­íc rÊt bÞ bÈn, v¶i buåm ®Æt theo c¸c
thanh cña b¶n gç. 0,015 3,76 66,7
VIII B¶n x©y b»ng ®¸ héc tèt, b¶n cò x©y b»ng g¹ch (®· bÞ h­ råi).
C«ng tr×nh bª t«ng t­¬ng ®èi th«. Nham th¹ch rÊt tr¬n, ®­îc thi
c«ng cÈn thËn. 0,017 3,32 58,8
IX Kªnh m¸ng phñ b»ng tÇng ®¸t bïn dÇy, æn ®Þnh; kªnh m¸ng b»ng
hoµng thæ ch¾c vµ cuéi nhá ch¾c, cã phñ lªn mét tÇng bïn máng
liªn tôc (tÊt c¶ ®Òu ë tr¹ng th¸i kh«ng chª tr¸ch ®­îc). 0,018 3,13 55,6
X B¶n x©y b»ng ®¸ héc trung b×nh; mÆt phñ b»ng cuéi trßn. Kªnh
m¸ng ®µo hoµn toµn gi÷a nham th¹ch. Kªnh m¸ng b»ng hoµng
thæ, ®· cuéi ch¾c, ®Êt ch¾c phñ b»ng mét tÇng bïn máng (ë tr¹ng
th¸i tiªu chuÈn). 0,020 2,82 50,0
XI Kªnh m¸ng b»ng ®Êt sÐt chÆt, kªnh m¸ng b»ng hoµng thæ, ®¸
cuéi; ®Êt phñ b»ng mét tÇng bïn máng kh«ng chÆt (cã n¬i bÞ nøt
vì); kªnh m¸ng b»ng ®Êt ë t×nh tr¹ng gi÷ g×n vµ söa ch÷a kh¸ h¬n
t×nh tr¹ng trung b×nh. 0,0225 2,50 44,4
XII B¶n x©y kh« tèt. Kªnh m¸ng lín b»ng ®Êt ë ®iÒu kiÖn gi÷ g×n, söa
ch÷a trung b×nh, kªnh m¸ng nhá ë ®iÒu kiÖn tèt. Lßng s«ng ë t×nh
tr¹ng kh¸ (lßng s«ng nhá vµ s¹ch, th¼ng, ch¶y tù do, kh«ng cã lë
bê vµ hè s©u). 0,025 2,25 40,0
XIII Kªnh m¸ng b»ng ®Êt: lo¹i to, trong ®iÒu kiÖn gi÷ g×n, söa ch÷a
kÐm h¬n ®iÒu kiÖn trung b×nh, kªnh nhá trong ®iÒu kiÖn trung b×nh. 0,0275 2,05 36,4
XIV Kªnh m¸ng b»ng ®Êt trong ®iÒu kiÖn t­¬ng ®èi kÐm (thÝ dô cã ®«i
chç ®¸y kªnh cã rªu, ®¸ cuéi) cã cá mäc nhiÒu kÐo dµi, bê lë.
Dßng s«ng t×nh h×nh kh¸. 0,030 1,88 33,3
XV Kªnh m¸ng ë t×nh tr¹ng rÊt xÊu (cã mÆt c¾t mÐo mã, cã nhiÒu ®¸,
cá lµm ch­íng ng¹i vËt). Dßng s«ng ë t×nh tr¹ng t­¬ng ®èi kh¸
nh­ng cã mét sè ®¸ vµ cá. 0,035 1,61 28,6
XVI Kªnh m¸ng ë t×nh tr¹ng v« cïng xÊu (cã nhiÒu hè s©u, bê cá, cã
nhiÒu dÔ c©y, nhiÒu ®¸ t¶ng vµ hßn ®¸ däc ®¸y kªnh). Dßng s«ng
trong ®iÒu kiÖn cµng khã k¨n (so s¸nh víi nh÷ng môc trªn); sè ®¸ 0,010
vµ cá t¨ng lªn, lßng s«ng quanh co, cã b·i vµ hè s©u kh«ng hiÒu vµ
l¾m. lín h¬n 1,41 25,0

368
 Phô lôc 4-4

l 16
B¶ng cho trÞ sè C theo c«ng thøc Maninh C = R
n

n
R, m
0,011 0,012 0,014 0,017 0,020 0,025 0,030 0,035 0,040 0,045 0,050
0,30 74,4 63,0 58,4 48,1 40,9 32,7 27,3 23,4 20,1 18,2 16,4
0,32 75,2 63,7 59,1 48,6 41,4 33,1 27,5 23,6 20,7 18,4 16,5
0,34 76,0 64,3 59,7 49,1 41,8 33,4 27,8 23,9 20,9 18,6 16,7
0,36 76,7 64,9 60,3 49,6 42,2 33,7 28,1 24,1 21,1 18,7 16,9
7,38 77,4 65,5 60,8 50,1 42,6 34,0 28,4 24,3 21,3 18,9 17,0
0,40 78,1 66,0 61,3 50,5 42,9 34,3 28,6 24,5 21,4 19,1 17,2
0,42 78,7 66,6 61,8 50,9 43,3 34,6 28,9 24,7 21,6 19,2 17,3
0,44 79,3 67,1 62,3 51,3 43,6 34,9 29,1 24,9 21,8 19,4 17,4
0,46 79,9 67,6 62,8 51,7 43,9 35,2 29,3 25,1 22,0 19,5 17,6
0,48 80,4 68,1 63,2 52,0 44,2 35,4 29,5 25,3 22,1 19,7 17,7
0,50 81,0 68,5 63,6 52,4 44,5 35,6 29,7 25,5 22,3 19,8 17,8
0,55 82,3 69,6 64,6 53,3 45,3 36,2 30,2 25,9 22,6 20,1 18,1
0,60 83,5 70,6 65,6 54,0 45,9 36,7 30,5 26,2 23,0 20,4 18,4
0,65 84,6 71,6 66,5 54,7 46,5 37,2 31,0 26,6 23,3 20,7 18,6
0,70 85,7 72,5 67,3 55,4 47,1 37,7 31,4 26,9 23,6 20,9 18,8
0,75 86,7 73,3 68,1 56,1 47,7 38,1 31,8 27,2 23,8 21,2 19,1
0,80 87,6 74,1 68,8 56,8 48,2 38,5 32,1 27,5 24,1 21,4 19,3
0,85 88,5 74,6 69,5 57,2 48,7 38,9 32,4 27,8 24,3 21,6 19,5
0,90 89,3 75,6 70,2 57,8 49,1 39,3 32,8 28,1 24,6 21,8 19,7
0,95 90,1 76,3 70,8 58,3 49,5 39,7 33,0 28,3 24,8 22,0 19,8
1,00 90,9 77,0 71,4 58,8 50,0 40,0 33,3 28,6 25,0 22,2 19,9
1,10 92,4 78,2 72,6 59,8 50,8 40,6 33,9 29,0 25,4 22,6 20,3
1,20 93,7 79,3 73,6 60,6 51,5 41,2 34,4 29,5 25,8 22,9 20,6
1,30 95,0 80,4 74,6 61,5 52,2 41,8 34,8 29,8 26,1 23,2 20,9
1,40 96,2 81,4 75,6 62,2 52,9 42,3 35,3 30,2 26,4 23,5 21,2
1,50 97,3 82,3 76,4 62,9 53,5 42,8 35,7 30,5 26,8 23,8 21,4
1,60 98,3 83,2 77,2 63,6 54,1 43,3 36,1 30,9 27,0 24,0 21,6
1,70 99,3 84,1 78,0 64,3 54,6 43,7 36,4 31,2 27,3 24,3 21,9
1,80 100,3 84,8 78,8 64,9 55,1 44,1 36,8 31,5 27,6 24,5 22,1
1,90 101,2 85,6 79,5 65,5 55,6 44,5 37,1 31,8 27,8 24,7 22,3

369
 n
R, m
0,011 0,012 0,014 0,017 0,020 0,025 0,030 0,035 0,040 0,045 0,050
2,00 102,0 86,3 80,2 66,0 56,1 44,9 37,4 32,1 28,1 24,9 22,5
2,20 103,7 87,7 81,5 67,1 57,0 45,5 38,0 32,5 28,5 25,3 22,8
2,40 105,2 89,0 82,7 68,1 57,8 46,3 38,6 33,1 28,9 25,7 23,2
2,60 106,6 90,2 83,8 69,0 58,5 46,9 39,1 33,5 29,3 26,1 23,5
2,80 108,0 91,3 84,8 69,8 59,1 47,5 39,6 33,9 29,7 26,4 23,7
3,00 109,2 92,4 85,8 70,6 60,0 48,0 40,0 34,3 30,0 26,7 24,0
3,50 112,0 94,8 88,0 72,5 61,5 49,3 41,1 35,2 30.8 27,4 24,6
4,00 114,5 97,0 90,0 74,1 63,0 50,4 42,0 36,0 31,5 28,0 25,2
4,50 116,8 98,8 91,8 75,6 64,2 51,4 42,8 36,7 32,1 28,6 25,7
5,00 118,9 100,6 93,4 76,9 65,4 52,3 43,5 37,4 32,7 29,1 26,1

Phô lôc 4-5

l y
B¶ng cho trÞ sè C theo c«ng thøc Pav¬lèpski C = R
n
trong ®ã y = 2,5 n - 0,13 - 0, 75 ( n - 0,10 ) R

n
0,011 0,013 0,017 0,020 0,025 0,030 0,035 0,040
R(n)
0,01 50, 38, 24, 19, 12, 8 6, 5
0,02 54,4 42,4 26,8 21,2 14,14 10,6 7,78 6,36
0,03 57,1 45,0 30,0 23,1 16,16 12,12 9,24 6,93
0,04 59,5 47,0 32,0 25,0 17,5 13,0 10,0 8,0
0,05 61,3 48,7 33,2 26,1 18,6 13,9 10,9 8,7
0,06 62,8 50,1 34,4 27,2 19,5 14,7 11,5 9,3
0,07 64,1 51,3 35,5 28,2 20,4 15,5 12,2 9,9
0,08 65,2 52,4 36,4 29,0 21,1 16,1 12,8 10,3
0,10 67,2 54,3 38,1 30,6 22,4 17,3 13,8 11,2
0,12 68,8 55,8 39,5 32,6 23,5 18,3 14,7 12,1
0,14 70,3 57,2 40,7 33,0 24,5 19,1 15,4 12,8
0,16 71,5 58,4 41,8 34,0 25,4 19,9 16,1 13,4
0,18 72,6 59,5 42,7 34,8 26,2 20,6 16,8 14,0
0,20 73,7 60,4 43,6 35,7 26,9 21,3 17,4 14,5
0,22 74,6 61,3 44,4 36,4 27,6 21,9 17,9 15,0
0,24 75,5 62,1 45,2 37,1 28,3 22,5 18,5 15,5

370
 n
0,011 0,013 0,017 0,020 0,025 0,030 0,035 0,040
R(n)
0,26 76,3 62,9 45,9 37,8 28,8 23,0 18,9 16,0
0,28 77,0 63,6 46,5 38,4 29,4 23,5 19,4 16,4
0,30 77,7 64,3 47,2 39,0 29,9 24,0 19,9 16,8
0,35 79,3 65,8 48,6 40,3 31,1 25,1 20,9 17,8
0,40 80,7 67,1 49,8 41,5 32,2 26,0 21,8 18,6
0,45 82,0 68,4 50,9 42,5 33,1 26,9 22,6 19,4
0,50 83,1 69,5 51,9 43,5 34,0 27,8 23,4 20,1
0,55 84,1 70,4 52,8 44,4 34,8 28,5 24,0 20,7
0,60 85,3 71,4 53,7 45,2 35,5 29,2 24,7 21,3
0,65 86,0 72,2 54,5 45,9 36,2 29,8 25,3 21,9
0,70 86,6 73,0 55,2 46,6 36,9 30,4 25,8 22,4
0,75 87,6 73,7 55,9 47,3 37,5 30,9 26,35 22,9
0,80 88,3 74,5 56,5 47,9 38,0 31,5 26,8 23,4
0,85 89,1 74,7 56,8 48,2 38,4 31,8 27,15 23,8
0,90 89,4 75,5 57,5 48,8 38,9 32,3 27,6 24,1
0,95 90,1 76,3 58,2 49,4 39,5 32,75 28,10 24,5
1,00 90,9 76,9 58,8 50,0 40,0 33,3 28,6 25,0
1,10 92,0 78,0 59,8 50,9 40,9 34,1 29,3 25,7
1,20 93,1 79,0 60,7 51,8 41,6 34,8 30,0 26,3
1,30 94,0 79,9 61,5 52,5 42,3 35,5 30,6 26,9
1,40 94,6 80,7 62,2 53,2 42,9 36,1 31,2 27,4
1,50 95,7 81,5 62,9 53,9 43,6 36,7 31,7 28,0
1,60 96,4 82,2 63,5 54,4 44,1 37,2 32,2 28,4
1,70 97,3 82,9 64,3 55,1 44,7 37,7 32,7 28,9
1,80 97,8 83,3 64,8 55,4 45,1 38,0 33,0 29,2
1,90 98,5 84,3 65,3 56,0 45,6 38,45 33,4 29,7
2,00 99,3 84,8 65,9 56,6 46,0 38,9 33,8 30,0
2,50 102,1 87,3 68,1 58,7 47,9 40,6 35,4 31,5
3,00 104,4 89,4 69,4 60,3 49,3 41,9 36,1 32,5
3,50 106,4 91,1 71,3 61,5 50,3 42,8 37,4 33,3
4,00 108,1 92,6 72,5 62,5 51,2 43,6 38,1 33,9
5,00 111,0 95,1 74,3 64,1 52,4 44,6 38,9 34,5
6,00 – – – – 53,1 45,1 39,3 34,9
7,00 – – – – 53,5 45,3 39,4 34,9
371
 Phô lôc 6-1

B¶ng tÝnh K = f(d, n) ë khu b×nh ph­¬ng søc c¶n, trong ®ã C tÝnh theo c«ng thøc
l
Pav¬lèpski, víi y =
6

K (l/s)

d èng s¹ch èng th­êng èng bÈn

w
(m2) l l l
(mm) C0 = = 90 C0 = = 80 C0 = = 70
n n n
(n » 0,011) (n » 0,0125) (n » 0,0143)

50 0,00196 9,624 8,460 7,403

75 0,00442 28,37 24,94 21,83
100 0,00785 61,11 53,72 47,01
125 0,01227 110,80 97,40 85,23
150 0,01767 180,20 158,40 138,60

175 0,02405 271,80 238,90 209,00

200 0,03412 388,00 341,10 298,50
225 0,03976 531,20 467,00 408,60
250 0,04909 703,50 418,50 541,20
300 0,07068 1,144.103 1,006.103 880,00

350 0,09621 1,726.103 1,571.103 1,327.103

400 0,12566 2,464.103 2,166.103 1,895.103
450 0,15904 3,373.103 2,965.103 2,594.103
500 0,19635 4,467.103 3,927.103 3,436.103
600 0,28274 7,264.103 6,386.103 5,587.103

700 0,38485 10,96.103 9,632.103 8,428.103

750 0,44179 13,17.103 11,58.103 10,13.103
800 0,50266 15,64.103 13,57.103 12,03.103
900 0,63617 21,42.103 13,83.103 16,47.103
1000 0,78540 28,36.103 24,93.103 21,82.103

1200 1,13090 46,12.103 40,55.103 35,48.103

1400 1,5394 69,57.103 61,16.103 53,52.103
1600 2,0106 99,33.103 87,32.103 76,41.103
1800 2,5447 136,00.103 119,50.103 104,60.103
2000 3,1416 180,10.103 158,30.103 138,50.103

372
phô lôc 6-2 (b¶ng ngang) (1/1 trang)

373
phô lôc 8-1 (b¶ng ngang) (1/8 trang)

374
phô lôc 8-1 (b¶ng ngang) (2/8 trang)

375
phô lôc 8-1 (b¶ng ngang) (3/8 trang)

376
phô lôc 8-1 (b¶ng ngang) (4/8 trang)

377
phô lôc 8-1 (b¶ng ngang) (5/8 trang)

378
phô lôc 8-1 (b¶ng ngang) (6/8 trang)

379
phô lôc 8-1 (b¶ng ngang) (7/8 trang)

380
phô lôc 8-1 (b¶ng ngang) (8/8 trang)

381
 Phô lôc 8-2

TrÞ sè c R
n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
R(m)
K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
0,025 11,32 8,69 6,81 4,81 3,42 2,54 1,84 1,26 0,78
03 12,65 9,76 7,7 5,51 3,98 3,02 2,25 1,62 1,1
035 13,88 10,76 8,54 6,18 4,53 3,49 2,66 1,98 1,41
04 15,04 11,71 9,33 6,81 5,04 3,93 3,04 2,32 1,71
045 16,15 12,61 10,09 7,41 5,54 4,36 3,42 2,65 2,01
05 17,2 13,48 10,82 8, 6,02 4,78 3,79 2,98 2,3
055 18,21 14,3 11,52 8,56 6,49 5,19 4,14 3,29 2,58
06 19,19 15,1 12,19 9,1 6,94 5,58 4,49 3,6 2,86
065 20,13 15,88 12,85 9,63 7,38 5,97 4,83 3,91 3,14
07 21,04 16,63 13,48 10,15 7,81 6,34 5,17 4,21 3,4
075 21,92 17,36 14,1 10,65 8,23 6,71 5,49 4,5 3,67
08 22,78 18,07 14,7 11,14 8,64 7,07 5,81 4,79 3,93
085 23,62 18,76 15,29 11,61 9,04 7,42 6,13 5,07 4,18
09 24,44 19,44 15,87 12,08 9,44 7,77 6,44 5,35 4,44
095 25,24 20,1 16,43 12,55 9,83 8,12 6,75 5,63 4,69
0,1 26,02 20,74 16,98 12,99 10,2 8,45 7,04 5,89 4,94
11 27,53 22, 18,05 13,87 10,94 9,1 7,63 6,42 5,42
12 28,99 23,61 19,09 14,72 11,66 9,74 8,2 6,94 5,89
13 30,39 24,38 20,09 15,54 12,36 10,36 8,76 7,45 6,36
14 31,75 25,51 21,06 16,24 13,04 10,97 9,3 7,94 6,81
15 33,07 26,61 22,01 17,12 13,71 11,56 9,83 8,43 7,25
16 34,36 27,79 22,93 17,88 14,35 12,13 10,36 8,9 7,69
17 35,61 28,73 23,83 18,63 14,99 12,71 10,87 9,37 8,12
18 36,82 29,75 24,7 19,35 15,61 13,26 11,37 9,83 8,55
19 38,02 30,75 25,57 20,07 16,23 13,81 11,87 10,22 8,97
0,2 39,18 31,72 26,4 20,76 16,82 14,34 12,35 10,73 9,37
21 40,32 32,68 27,23 21,45 17,41 14,87 12,83 11,17 9,78
22 41,43 33,61 28,03 22,12 17,99 15,38 13,3 11,59 10,17
23 42,53 34,54 28,83 22,78 18,56 15,9 13,77 12,02 10,57
24 43,6 35,44 29,61 23,43 19,12 16,4 14,22 12,44 10,96
25 44,66 36,33 30,38 24,07 19,67 16,9 14,67 12,56 11,34
26 45,7 37,2 31,14 24,7 20,21 17,38 15,12 13,26 11,72

382
 n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
R(m)
K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
0,27 46,72 38,06 31,88 25,32 20,74 17,86 15,55 13,66 12,09
28 47,73 38,9 32,61 25,94 21,28 18,34 15,99 14,06 12,46
29 48,71 39,74 33,33 26,54 21,8 18,81 16,41 14,46 12,83
0,3 49,69 40,56 34,05 27,14 22,3 19,28 16,84 14,85 13,19
31 50,65 41,37 34,75 27,72 22,81 19,72 17,25 15,22 13,54
32 51,6 42,17 35,44 28,31 23,32 20,18 17,66 15,61 13,89
33 52,55 42,97 36,14 28,89 23,82 20,63 18,08 15,99 14,25
34 53,47 43,75 36,81 29,46 24,31 21,08 18,48 16,37 14,6
35 54,39 44,52 37,49 30,02 24,8 21,52 18,89 16,74 14,95
36 55,29 45,28 38,15 30,58 25,28 21,96 19,29 17,11 15,29
37 56,18 46,04 38,8 31,13 25,76 22,39 19,68 17,41 15,63
38 57,06 46,78 39,45 31,68 26,24 22,82 20,08 17,84 15,97
39 57,93 47,52 40,09 32,21 26,7 23,24 20,46 18,19 16,3
0,4 58,79 48,25 40,73 32,75 27,17 23,66 20,85 18,55 16,63
41 59,65 48,97 41,36 33,28 27,63 24,08 21,23 18,9 16,96
42 60,49 49,68 41,97 33,8 28,08 24,49 21,26 19,25 12,28
43 61,32 50,38 42,59 34,31 28,53 24,89 21,97 19,59 17,6
44 62,14 51,08 43,2 34,83 28,97 25,29 22,34 19,93 17,92
45 62,96 51,78 43,8 35,34 29,42 25,7 22,72 20,28 18,25
46 63,78 52,47 41,41 35,85 29,87 26,1 23,09 20,62 18,57
47 64,58 53,15 45, 36,35 30,3 26,5 23,45 20,96 18,88
48 65,37 53,82 45,58 36,84 30,73 26,89 23,8 21,29 19,19
49 66,16 54,49 46,17 37,34 31,16 27,28 24,16 21,62 19,5
0,5 66,94 55,14 46,74 37,82 31,58 27,65 24,51 21,94 19,8
52 68,48 56,45 47,88 38,78 32,47 28,42 25,51 22,59 20,41
54 69,99 57,74 49, 39,73 33,24 29,17 25,9 23,23 21,
56 71,49 59,01 50,11 40,67 34,06 29,92 26,59 23,87 21,6
58 72,96 60,26 51,2 41,59 34,87 30,65 27,26 24,49 22,19
0,6 74,41 61,49 52,28 42,51 35,67 31,38 27,93 25,12 22,77
62 75,83 62,7 53,34 43,41 36,46 32,09 28,59 25,73 23,34
64 77,25 63,91 54,39 44,3 37,24 32,8 29,25 26,34 23,91
66 78,64 65,1 55,44 45,19 38,02 33,51 29,9 26,95 24,49
68 80,02 66,27 56,46 46,06 38,78 34,21 30,54 27,54 25,05
0,7 81,36 67,41 57,46 46,91 39,53 34,88 31,16 28,12 25,59
72 82,7 68,55 58,46 47,75 40,27 35,26 31,78 28,7 26,13

383
 n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
R(m)
K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
0,74 84,02 69,88 59,45 48,6 41, 36,23 32,41 29,28 26,68
76 85,33 70,8 60,43 49,43 41,74 36,9 33,03 29,86 27,22
78 86,62 71,9 61,39 50,25 42,46 37,56 33,63 30,42 27,75
0,8 87,9 72,9 62,35 51,07 43,17 38,21 34,23 30,98 28,28
82 89,17 74,07 63,3 51,88 43,89 38,86 34,84 31,55 28,8
84 90,41 75,13 64,23 52,67 44,58 89,5 35,42 32,09 29,31
86 91,65 76,18 65,16 53,46 45,27 40,13 36, 32,64 29,83
88 92,87 77,23 66,08 54,07 45,8 40,59 36,42 33,01 30,17
0,9 94,09 78,27 66,99 55,02 46,65 41,39 37,17 33,72 30,85
92 95,3 79,31 67,9 55,8 47,34 42,02 37,75 34,26 31,36
94 96,48 80,32 68,79 56,56 48, 42,62 38,31 34,79 31,85
96 97,66 81,32 69,97 57,31 48,67 43,23 38,87 35,31 32,35
98 96,83 82,32 70,55 58,06 49,33 43,84 39,43 35,84 32,84
1,0 100 83,32 71,43 58,81 50, 44,44 40, 36,36 33,33
02 101,15 84,31 72,3 59,56 50,65 45,05 40,55 36,88 33,82
04 102,28 85,28 73,15 60,28 51,29 45,63 41,09 37,39 34,3
06 103,41 86,24 74,00 61,01 51,92 46,21 41,63 37,89 34,77
08 104,52 87,2 74,34 61,73 52,56 46,79 42,17 38,4 35,25
1,1 105,64 88,15 75,68 62,45 53,19 47,37 42,71 38,9 35,72
12 106,74 89,11 76,51 63,16 53,82 47,95 43,24 39,4 36,19
14 107,84 90,04 77,34 63,87 54,45 48,53 43,78 39,9 36,67
16 108,94 90,98 78,17 64,58 55,08 49,11 44,32 40,4 37,14
18 110 91,89 78,97 65,27 55,08 49,67 44,83 40,89 37,59
1,2 111,07 92,81 79,78 65,96 56,29 50,22 45,34 41,37 38,05
22 112,12 93,72 80,58 66,64 56,9 50,77 45,55 41,85 38,5
24 113,18 94,62 81,38 67,33 57,5 51,32 46,37 42,33 38,95
26 114,23 95,52 82,17 68, 58,1 51,87 46,88 42,8 39,4
28 115,28 96,41 82,96 68,68 58,7 52,43 47,39 43,28 39,86
1,3 116,32 97,3 83,74 69,36 59,3 52,98 47,9 43,76 40,31
32 117,35 98,19 84,53 70,03 59,9 53,52 48,41 44,24 40,76
34 118,36 99,06 85,3 70,09 60,48 54,06 48,91 44,7 41,2
36 119,38 99,94 86,07 71,36 61,06 64,6 49,41 45,17 41,64
38 120,38 100,79 86,82 72, 61,63 55,12 49,89 45,62 42,07
1,4 121,37 101,64 87,58 72,65 62,21 55,64 50,38 46,08 42,5
42 122,36 102,49 88,32 73,29 62,78 56,16 50,86 46,53 42,93

384
 n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
R(m)
K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
1,44 123,35 102,34 89,07 73,93 63,35 56,69 51,35 46,99 43,36
46 124,33 104,18 89,81 74,57 63,91 57,21 51,83 47,44 43,79
48 125,31 105,02 90,55 75,21 93,74 57,73 52,31 47,89 45,22
1,5 126,29 105,86 91,3 75,85 65,04 58,25 52,8 48,35 44,64
55 128,68 107,92 93,12 77,41 66,43 59,52 53,98 49,46 45,69
1,6 131,06 109,86 94,92 78,97 67,8 60,79 55,16 50,57 46,73
65 133,38 111,96 96,69 80,49 69,15 62,03 56,31 51,65 47,75
1,7 135,69 113,95 98,45 82, 70,49 63,26 57,46 52,72 48,77
75 137,98 115,92 100,19 83,5 71,82 64,49 58,6 53,8 49,79
1,8 140,22 117,85 101,89 84,97 73,13 65,69 59,72 54,85 50,78
85 142,44 119,76 103,59 86,43 74,43 66,88 60,83 55,89 51,77
1,9 144,65 121,66 105,27 87,88 75,72 68,07 61,94 56,94 52,76
95 146,81 123,52 106,92 89,3 76,98 69,24 63,02 57,95 53,72
2,0 148,96 125,37 108,56 90,72 78,24 70,39 64,1 58,97 54,68
05 151,09 127,21 110,19 92,12 79,49 71,55 65,18 59,98 55,64
1 153,17 129,01 111,78 93,5 80,71 72,67 66,23 60,96 56,57
15 155,25 130,8 113,36 94,86 81,92 73,79 67,27 61,94 57,5
2 157,3 132,57 114,94 96,22 83,13 74,91 68,31 62,92 58,43
25 159,35 134,34 116,5 97,58 84,34 76,02 69,35 63,9 59,35
3 161,38 136,09 118,06 98,92 85,54 77,13 70,38 64,87 60,28
35 163,37 137,8 119,58 100,24 86,71 78,21 71,39 65,82 61,17
4 165,34 139,51 121,09 101,54 87,87 79,28 72,39 66,76 62,07
45 167,3 141,21 122,59 102,85 89,03 80,35 73,39 67,7 62,96
5 169,26 142,89 124,09 104,14 90,18 81,42 74,39 68,64 63,85
55 171,19 144,57 125,58 105,43 91,34 82,48 75,38 69,58 64,74
6 173,09 146,21 127,03 106,69 92,46 83,52 76,35 70,49 65,6
65 174,98 147,84 128,48 107,94 93,58 84,55 77,31 71,39 66,46
7 176,86 149,46 129,92 109,19 94,69 85,57 78,27 72,3 67,32
75 178,72 151,07 131,35 110,43 95,8 86,6 79,22 73,2 68,17
8 180,58 152,67 132,78 111,67 96,9 87,61 80,18 74,1 69,03
85 182,42 154,27 134,2 112,9 98, 88,64 81,13 75, 69,58
9 184,26 155,86 135,61 114,13 99,1 89,65 82,08 75,9 70,73
95 186,05 157,41 136,99 115,32 100,16 90,54 83, 76,76 71,55
3,0 187,83 158,95 138,36 116,51 101,22 91,62 83,91 77,62 72,37
1 191,38 162,02 141,08 118,87 103,33 93,57 85,74 79,34 74,

385
 n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
R(m)
K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
3,2 194,88 165,05 143,78 121,21 105,43 95,51 87,55 81,05 75,63
3 198,32 168,03 146,43 123,51 107,48 97,41 89,33 83,73 77,22
4 201,73 170,98 149,06 125,8 109,52 99,3 91,1 84,4 78,81
5 205,11 173,91 151,67 128,06 111,55 101,18 92,86 86,06 80,39
6 208,42 176,78 154,22 130,28 113,54 103,02 94,58 87,68 81,94
7 211,17 179,63 156,76 132,49 115,51 104,85 96,29 89,3 83,47
8 214,96 182,45 159,28 134,63 117,48 106,67 98, 90,92 85,01
9 218,15 185,22 161,74 136,83 119,4 108,15 99,66 92,49 86,51
4,0 221,32 187,97 164,19 138,96 121,31 110,22 101,32 94,06 88,
2 227,55 193,38 169,01 143,15 125,07 113,7 104,59 97,14 90,93
4 233,65 198,67 173,73 147,27 128,46 117,12 107,79 100,17 93,82
6 239,66 203,9 178,4 151,34 132,41 120,51 110,96 103,18 96,69
8 245,51 208,98 178,93 155,29 135,96 123,81 117,06 106,1 99,46
5,0 251,29 214, 178,42 159,21 139,47 127,07 117,13 109 102,23
25 258,35 220,14 192,9 163,99 143,77 131,06 120,87 112,55 105,6
5 265,26 226,15 198,27 168,68 147,98 134,98 124,55 116,03 108,92
75 272,07 232,09 203,58 173,32 152,16 138,86 128,2 119,49 112,22
6,0 278,7 237,86 208,73 177,83 156,21 142,63 131,73 122,84 115,41
25 285,25 243,56 213,84 182,29 160,23 146,37 135,25 126,17 118,59
5 291,66 249,15 218,84 186,67 164,17 150,03 138,69 129,43 121,71
75 297,96 254,64 223,74 190,97 168,04 153,63 142,07 132,64 124,76
7,0 304,17 260,06 228,6 195,22 171,87 157,2 145,43 135,82 127,8
25 310,27 265,38 233,36 199,39 175,63 160,7 148,72 138,94 130,78
5 316,31 270,64 238,08 203,53 179,36 164,17 151,99 142,04 133,74
75 322,23 275,81 242,71 207,58 183,02 167,58 155,19 145,09 136,65
8,0 328,08 290,64 247,29 211,61 186,65 170,96 158,38 148,1 139,53
5 339,52 290,91 256,25 219,46 193,73 177,56 164,6 154,01 145,17
9,0 350,7 300,67 265, 227,15 200,68 178,04 170,7 159,8 150,71
5 361,62 310,22 273,58 234,69 207,49 190,39 176,69 165,49 156,15
10 372,24 319,51 281,92 242,02 214,11 196,57 182,51 171,02 161,44

386
phô lôc 8-3 (b¶ng ngang) (1/5 trang)

387
phô lôc 8-3 (b¶ng ngang) (2/5 trang)

388
phô lôc 8-3 (b¶ng ngang) (3/5 trang)

389
phô lôc 8-3 (b¶ng ngang) (4/5 trang)

390
phô lôc 8-3 (b¶ng ngang) (5/5 trang)

391
 Phô lôc 8-4

L­u tèc cho phÐp kh«ng xãi cña dßng ch¶y ®èi víi ®Êt kh«ng dÝnh
§­êng kÝnh L­u tèc trung b×nh (m/s) víi c¸c ®é s©u kh¸c nhau (m)
trung b×nh h¹t
d (mm) 0,5 1,0 3,0 5,0 10,0
0,05 0,52 0,55 0,60 0,62 0,66
0,15 0,36 0,38 0,42 0,44 0,46
0,25 0,37 0,39 0,41 0,45 0,48
0,37 0,38 0,41 0,46 0,48 0,51
0,50 0,41 0,44 0,50 0,52 0,55
0,75 0,47 0,51 0,57 0,59 0,63
1,00 0,51 0,55 0,62 0,65 0,69
2,00 0,64 0,70 0,79 0,83 0,89
2,50 0,69 0,75 0,86 0,90 0,97
3,00 0,73 0,80 0,91 0,96 1,03
5,00 0,87 0,96 1,10 1,17 1,25
10,00 1,10 1,23 1,42 1,51 1,64
15,00 1,26 1,42 1,65 1,76 1,92
20,00 1,37 1,55 1,84 1,96 2,14
25,00 1,48 1,65 1,98 2,12 2,32
30,00 1,56 1,76 2,10 2,26 2,48
40,00 1,68 1,93 2,32 2,50 2,75
45,00 2,01 2,35 2,89 2,14 3,48
100,00 2,15 2,54 3,14 3,46 3,85
150,00 2,35 2,84 3,62 3,96 4,46
200,00 2,47 2,03 3,92 4,31 4,87
300,00 2,90 3,32 4,40 4,94 5,58
Chó thÝch: B¶ng nµy trÝch ë quy ph¹m BCH 2-65 do ñy ban t­íi vµ thñy lîi nhµ n­íc X« viÕt th«ng
qua ngµy 27 th¸ng 2 n¨m 1965.

Phô lôc 8-5

L­u tèc cho phÐp kh«ng xãi cña dßng ch¶y ®èi víi c¸c lo¹i ®Êt dÝnh

Lùc kÕt dÝnh L­u tèc cho phÐp (m/s) khi ®é s©u b»ng (m)
tÝnh to¸n
Ct (105 N/m2) 0,5 1 3 5 10
0,005 0,39 0,43 0,49 0,52 0,56
0,010 0,44 0,48 0,55 0,58 0,63

392
 Lùc kÕt dÝnh L­u tèc cho phÐp (m/s) khi ®é s©u b»ng (m)
tÝnh to¸n
Ct (105 N/m2) 0,5 1 3 5 10
0,020 0,52 0,57 0,65 0,69 0,74
0,030 0,59 0,64 0,74 0,78 0,84
0,040 0,65 0,71 0,81 0,86 0,92
0,050 0,71 0,77 0,89 0,98 1,01
0,075 0,83 0,91 1,04 1,10 1,19
0,100 0,96 1,04 1,20 1,27 1,37
0,125 1,03 1,13 1,30 1,37 1,47
0,150 1,13 1,23 1,41 1,49 1,61
0,175 1,21 1,33 1,52 1,60 1,72
0,200 1,28 1,40 1,60 1,69 1,82
0,225 1,36 1,48 1,70 1,80 1,93
0,250 1,42 1,55 1,78 1,88 2,02
0,300 1,54 1,69 1,94 2,04 2,20
0,350 1,67 1,83 2,09 2,21 2,38
0,400 1,79 1,96 2,25 2,38 2,56
0,450 1,88 2,06 2,35 2,49 2,64
0,500 1,99 2,17 2,50 2,63 2,84
0,600 2,16 2,38 2,72 2,88 3,10
Chó thÝch: B¶ng nµy còng trÝch ë quy ph¹m Liªn X« BCH 2-65. C¸c sè liÖu øng víi trÞ sè kÝch
th­íc côm ®Êt bÞ t¸ch ra d c = 4 mm lµ tr­êng hîp hay gÆp nhÊt trong thùc tÕ.

Phô lôc 8-6

TrÞ sè lùc dÝnh kÕt tÝnh to¸n Ct cña ®Êt dÝnh

§é Èm cña ®Êt Lùc dÝnh kÕt tÝnh to¸n (10 5 N/m) khi ®é rçng cã trÞ sè b»ng
ë giíi h¹n l¨n % 0,41 ¸ 0,50 0,51 ¸ 0,60 0,61 ¸ 0,70 0,71 ¸ 0,80 0,81 ¸ 0,95 0,96 ¸ 1,10
9,5 ¸ 12,4 0,03 0,01 0,01
12,5 ¸ 15,4 0,14 0,07 0,04 0,02
15,5 ¸ 18,4 0,19 0,11 0,08 0,04 0,02
18,5 ¸ 22,4 0,28 0,19 0,10 0,06
22,5 ¸ 26,4 0,36 0,25 0,12
26,5 ¸ 30,4 0,40 0,22

393
 Phô lôc 9-1

Gi¸ trÞ ®é s©u ph©n giíi (h k) cña kªnh ch÷ nhËt

q hk(m) q hk(m)
(m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1 (m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1
0,05 0,064 0,066 1,95 0,729 0,753
0,10 0,100 0,104 2,00 0,742 0,765
0,15 0,132 0,136 2,05 0,754 0,778
0,20 0,160 0,165 2,10 0,766 0,790
0,25 0,186 0,192 2,15 0,778 0,803
0,30 0,209 0,216 2,20 0,790 0,815
0,35 0,232 0,240 2,25 0,802 0,829
0,40 0,254 0,262 2,30 0,814 0,840
0,45 0,274 0,283 2,35 0,826 0,852
0,50 0,295 0,304 2,40 0,837 0,861
0,55 0,314 0,323 2,45 0,848 0,876
0,60 0,332 0,343 2,50 0,861 0,889
0,65 0,350 0,362 2,55 0,812 0,900
0,70 0,368 0,380 2,60 0,883 0,912
0,75 0,385 0,397 2,65 0,894 0,924
0,80 0,402 0,415 2,70 0,906 0,934
0,85 0,419 0,432 2,75 0,917 0,946
0,90 0,35 0,449 2,80 0,928 0,958
0,95 0,451 0,465 2,85 0,939 0,969
1,00 0,467 0,482 2,90 0,950 0,980
1,05 0,483 0,498 2,95 0,961 0,991
1,10 0,497 0,513 3,00 0,972 1,003
1,15 0,512 0,529 3,05 0,983 1,014
1,20 0,527 0,544 3,10 0,993 1,025
1,25 0,542 0,559 3,15 1,004 1,035
1,30 0,556 0,574 3,20 1,014 1,047
1,35 0,570 0,589 3,25 1,025 1,058
1,40 0,584 0,604 3,30 1,035 1,069
1,45 0,598 0,618 3,35 1,046 1,080
1,50 0,612 0,632 3,40 1,056 1,090
1,55 0,626 0,646 3,45 1,068 1,100

394
 q hk(m) q hk(m)
(m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1 (m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1
1,60 0,639 0,660 3,50 1,077 1,110
1,65 0,652 0,673 3,55 1,087 1,122
1,70 0,665 0,687 3,60 1,096 1,130
1,75 0,678 0,700 3,65 1,107 1,143
1,80 0,692 0,714 3,70 1,118 1,153
1,85 0,704 0,727 3,75 1,128 1,164
1,90 0,716 0,740 3,80 1,137 1,174
3,85 1,147 1,183 5,75 1,500 1,549
3,90 1,157 1,194 5,80 1,509 1,557
3,95 1,167 1,204 5,85 1,518 1,566
4,00 1,176 1,214 5,90 1,527 1,575
4,05 1,186 1,224 5,95 1,534 1,584
4,10 1,196 1,235 6,00 1,543 1,593
4,15 1,206 1,245 6,05 1,551 1,601
4,20 1,216 1,255 6,10 1,559 1,609
4,25 1,225 1,265 6,15 1,568 1,618
4,30 1,235 1,275 6,20 1,577 1,628
4,35 1,246 1,285 6,25 1,586 1,637
4,40 1,255 1,294 6,30 1,595 1,646
4,45 1,264 1,304 6,35 1,601 1,653
4,50 1,274 1,314 6,40 1,615 1,662
4,55 1,282 1,323 6,45 1,618 1,670
4,60 1,292 1,333 6,50 1,627 1,680
4,65 1,301 1,343 6,55 1,636 1,689
4,70 1,310 1,352 6,60 1,644 1,698
4,75 1,320 1,362 6,65 1,653 1,705
4,80 1,330 1,372 6,70 1,661 1,714
4,85 1,338 1,381 6,75 1,670 1,723
4,90 1,348 1,390 6,80 1,677 1,731
4,95 1,357 1,400 6,85 1,686 1,740
5,00 1,366 1,410 6,90 1,694 1,749
5,05 1,375 1,420 6,95 1,703 1,758
5,10 1,384 1,429 7,00 1,710 1,765
5,15 1,393 1,438 7,05 1,717 1,773
5,20 1,402 1,447 7,10 1,726 1,782

395
 q hk(m) q hk(m)
(m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1 (m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1
5,25 1,411 1,456 7,15 1,735 1,790
5,30 1,420 1,465 7,20 1,743 1,799
5,35 1,428 1,474 7,25 1,750 1,806
5,40 1,437 1,484 7,30 1,759 1,815
5,45 1,446 1,493 7,35 1,767 1,823
5,50 1,455 1,502 7,40 1,774 1,831
5,55 1,464 1,511 7,45 1,782 1,839
5,60 1,473 1,520 7,50 1,790 1,847
5,65 1,482 1,529 7,55 1,798 1,856
5,70 1,491 1,538 7,60 1,806 1,865
7,65 1,813 1,872 9,50 2,097 2,162
7,70 1,821 1,880 9,55 2,105 2,171
7,75 1,830 1,888 9,60 2,111 2,179
7,80 1,838 1,896 9,65 2,119 2,188
7,85 1,845 1,905 9,70 2,125 2,194
7,90 1,853 1,913 9,75 2,132 2,200
7,95 1,861 1,920 9,80 2,139 2,208
8,00 1,868 1,928 9,85 2,146 2,215
8,05 1,876 1,936 9,90 2,154 2,223
8,10 1,885 1,945 9,95 2,161 2,230
8,15 1,893 1,953 10,00 2,168 2,237
8,20 1,900 1,961 10,05 2,175 2,245
8,25 1,908 1,970 10,10 2,182 2,252
8,30 1,915 1,977 10,15 2,190 2,260
8,35 1,923 1,985 10,20 2,198 2,268
8,40 1,930 1,993 10,25 2,205 2,276
8,45 1,938 2,000 10,30 2,212 2,283
8,50 1,945 2,009 10,35 2,219 2,290
8,55 1,953 2,018 10,40 2,226 2,298
8,60 1,961 2,023 10,45 2,233 2,305
8,65 1,969 2,032 10,50 2,240 2,312
8,70 1,977 2,040 10,55 2,247 2,319
8,75 1,983 2,018 10,60 2,258 2,331
8,80 1,990 2,055 10,65 2,265 2,338
8,85 1,998 2,062 10,70 2,272 2,345

396
 q hk(m) q hk(m)
(m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1 (m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1
8,90 2,003 2,070 10,75 2,275 2,348
8,95 2,013 2,077 10,80 2,282 2,356
9,00 2,020 2,085 10,85 2,289 2,363
9,05 2,028 2,093 10,90 2,296 2,370
9,10 2,036 2,102 10,95 2,303 2,377
9,15 2,043 2,109 11,00 2,319 2,384
9,20 2,051 2,116 11,05 2,317 2,391
9,25 2,058 2,124 11,10 2,324 2,399
9,30 2,066 2,132 11,15 2,330 2,405
9,35 2,073 2,140 11,20 2,338 2,413
9,40 2,080 2,148 11,25 2,345 2,420
9,45 2,089 2,155 11,30 2,352 2,427
11,35 2,358 2,434 12,9 2,570 2,653
11,40 2,366 2,441 13,0 2,587 2,670
11,45 2,373 2,448 13,1 2,593 2,681
11,50 2,379 2,455 13,2 2,608 2,692
11,55 2,386 2,453 13,3 2,622 2,706
11,60 2,393 2,470 13,4 2,638 2,721
11,65 2,400 2,477 13,5 2,649 2,736
11,70 2,407 2,483 13,6 2,662 2,749
11,75 2,414 2,491 13,7 2,673 2,761
11,80 2,421 2,498 13,8 2,686 2,775
11,85 2,428 2,506 13,9 2,699 2,789
11,90 2,434 2,512 14,0 2,718 2,803
11,95 2,441 2,519 14,1 2,728 2,819
12,00 2,448 2,529 14,2 2,742 2,831
12,1 2,460 2,541 14,3 2,751 2,843
12,2 2,479 2,558 14,4 2,765 2,858
12,3 2,490 2,571 14,5 2,779 2,871
12,4 2,502 2,584 14,6 2,792 2,882
12,5 2,518 2,598 14,7 2,806 2,898
12,6 2,533 2,619 14,8 2,819 2,908
12,7 2,543 2,625 14,9 2,831 2,922
12,8 2,554 2,640 15,0 2,843 2,937

397
 Phô lôc 9-2

αQ 2
TrÞ sè xk = ®Ó tÝnh ®é s©u ph©n giíi cña kªnh mÆt c¾t trßn
gd 5

hk hk
sk = xk sk = xk
d d
0 0 0,50 0,0606
0,10 0,00112 0,52 0,0704
0,12 0,00223 0,54 0,0813
0,14 0,00430 0,56 0,0935
0,16 0,00728 0,58 0,1068
0,18 0,001155 0,60 0,1217
0,20 0,001745 0,62 0,1380
0,22 0,002540 0,64 0,1555
0,24 0,00356 0,66 0,1755
0,26 0,00486 0,68 0,1970
0,28 0,00650 0,70 0,2217
0,30 0,00848 0,72 0,247
0,32 0,01087 0,74 0,276
0,34 0,01380 0,76 0,308
0,36 0,172 0,78 0,343
0,38 0,0212 0,80 0,382
0,40 0,0258 0,82 0,426
0,42 0,0311 0,84 0,477
0,44 0,0371 0,86 0,535
0,46 0,0440 0,88 0,605
0,48 0,0518 0,90 0,690
0,50 0,0606 1,00 ¥

398
phô lôc 9-3 (b¶ng ngang) (1/6 trang)

399
phô lôc 9-3 (b¶ng ngang) (2/6 trang)

400
phô lôc 9-3 (b¶ng ngang) (3/6 trang)

401
phô lôc 9-3 (b¶ng ngang) (4/6 trang)

402
phô lôc 9-3 (b¶ng ngang) (5/6 trang)

403
phô lôc 9-3 (b¶ng ngang) (6/6 trang)

404
phô lôc 9-4 (b¶ng ngang) (1/6 trang)

405
phô lôc 9-4 (b¶ng ngang) (2/6 trang)

406
phô lôc 9-4 (b¶ng ngang) (3/6 trang)

407
phô lôc 9-4 (b¶ng ngang) (4/6 trang)

408
phô lôc 9-4 (b¶ng ngang) (5/6 trang)

409
phô lôc 9-4 (b¶ng ngang) (6/6 trang)

410
phô lôc 9-5 (b¶ng ngang) (1/7 trang)

411
phô lôc 9-5 (b¶ng ngang) (2/7 trang)

412
phô lôc 9-5 (b¶ng ngang) (3/7 trang)

413
phô lôc 9-5 (b¶ng ngang) (4/7 trang)

414
phô lôc 9-5 (b¶ng ngang) (5/7 trang)

415
phô lôc 9-5 (b¶ng ngang) (6/7 trang)

416
phô lôc 9-5 (b¶ng ngang) (7/7 trang)

417
 Phô lôc 9-1

Gi¸ trÞ ®é s©u ph©n giíi (h k) cña kªnh ch÷ nhËt

q hk(m) q hk(m)
(m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1 (m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1
0,05 0,064 0,066 1,60 0,639 0,660
0,10 0,100 0,104 1,65 0,652 0,673
0,15 0,132 0,136 1,70 0,665 0,687
0,20 0,160 0,165 1,75 0,678 0,700
0,25 0,186 0,192 1,80 0,692 0,714
0,30 0,209 0,216 1,85 0,704 0,727
0,35 0,232 0,240 1,90 0,716 0,740
0,40 0,254 0,262 1,95 0,729 0,753
0,45 0,274 0,283 2,00 0,742 0,765
0,50 0,295 0,304 2,05 0,754 0,778
0,55 0,314 0,323 2,10 0,766 0,790
0,60 0,332 0,343 2,15 0,778 0,803
0,65 0,350 0,362 2,20 0,790 0,815
0,70 0,368 0,380 2,25 0,802 0,829
0,75 0,385 0,397 2,30 0,814 0,840
0,80 0,402 0,415 2,35 0,826 0,852
0,85 0,419 0,432 2,40 0,837 0,861
0,90 0,35 0,449 2,45 0,848 0,876
0,95 0,451 0,465 2,50 0,861 0,889
1,00 0,467 0,482 2,55 0,812 0,900
1,05 0,483 0,498 2,60 0,883 0,912
1,10 0,497 0,513 2,65 0,894 0,924
1,15 0,512 0,529 2,70 0,906 0,934
1,20 0,527 0,544 2,75 0,917 0,946
1,25 0,542 0,559 2,80 0,928 0,958
1,30 0,556 0,574 2,85 0,939 0,969
1,35 0,570 0,589 2,90 0,950 0,980
1,40 0,584 0,604 2,95 0,961 0,991
1,45 0,598 0,618 3,00 0,972 1,003
1,50 0,612 0,632 3,05 0,983 1,014
1,55 0,626 0,646 3,10 0,993 1,025

394
 q hk(m) q hk(m)
(m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1 (m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1
3,15 1,004 1,035 4,90 1,348 1,390
3,20 1,014 1,047 4,95 1,357 1,400
3,25 1,025 1,058 5,00 1,366 1,410
3,30 1,035 1,069 5,05 1,375 1,420
3,35 1,046 1,080 5,10 1,384 1,429
3,40 1,056 1,090 5,15 1,393 1,438
3,45 1,068 1,100 5,20 1,402 1,447
3,50 1,077 1,110 5,25 1,411 1,456
3,55 1,087 1,122 5,30 1,420 1,465
3,60 1,096 1,130 5,35 1,428 1,474
3,65 1,107 1,143 5,40 1,437 1,484
3,70 1,118 1,153 5,45 1,446 1,493
3,75 1,128 1,164 5,50 1,455 1,502
3,80 1,137 1,174 5,55 1,464 1,511
3,85 1,147 1,183 5,60 1,473 1,520
3,90 1,157 1,194 5,65 1,482 1,529
3,95 1,167 1,204 5,70 1,491 1,538
4,00 1,176 1,214 5,75 1,500 1,549
4,05 1,186 1,224 5,80 1,509 1,557
4,10 1,196 1,235 5,85 1,518 1,566
4,15 1,206 1,245 5,90 1,527 1,575
4,20 1,216 1,255 5,95 1,534 1,584
4,25 1,225 1,265 6,00 1,543 1,593
4,30 1,235 1,275 6,05 1,551 1,601
4,35 1,246 1,285 6,10 1,559 1,609
4,40 1,255 1,294 6,15 1,568 1,618
4,45 1,264 1,304 6,20 1,577 1,628
4,50 1,274 1,314 6,25 1,586 1,637
4,55 1,282 1,323 6,30 1,595 1,646
4,60 1,292 1,333 6,35 1,601 1,653
4,65 1,301 1,343 6,40 1,615 1,662
4,70 1,310 1,352 6,45 1,618 1,670
4,75 1,320 1,362 6,50 1,627 1,680
4,80 1,330 1,372 6,55 1,636 1,689
4,85 1,338 1,381 6,60 1,644 1,698

395
 q hk(m) q hk(m)
(m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1 (m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1
6,65 1,653 1,705 8,40 1,930 1,993
6,70 1,661 1,714 8,45 1,938 2,000
6,75 1,670 1,723 8,50 1,945 2,009
6,80 1,677 1,731 8,55 1,953 2,018
6,85 1,686 1,740 8,60 1,961 2,023
6,90 1,694 1,749 8,65 1,969 2,032
6,95 1,703 1,758 8,70 1,977 2,040
7,00 1,710 1,765 8,75 1,983 2,018
7,05 1,717 1,773 8,80 1,990 2,055
7,10 1,726 1,782 8,85 1,998 2,062
7,15 1,735 1,790 8,90 2,003 2,070
7,20 1,743 1,799 8,95 2,013 2,077
7,25 1,750 1,806 9,00 2,020 2,085
7,30 1,759 1,815 9,05 2,028 2,093
7,35 1,767 1,823 9,10 2,036 2,102
7,40 1,774 1,831 9,15 2,043 2,109
7,45 1,782 1,839 9,20 2,051 2,116
7,50 1,790 1,847 9,25 2,058 2,124
7,55 1,798 1,856 9,30 2,066 2,132
7,60 1,806 1,865 9,35 2,073 2,140
7,65 1,813 1,872 9,40 2,080 2,148
7,70 1,821 1,880 9,45 2,089 2,155
7,75 1,830 1,888 9,50 2,097 2,162
7,80 1,838 1,896 9,55 2,105 2,171
7,85 1,845 1,905 9,60 2,111 2,179
7,90 1,853 1,913 9,65 2,119 2,188
7,95 1,861 1,920 9,70 2,125 2,194
8,00 1,868 1,928 9,75 2,132 2,200
8,05 1,876 1,936 9,80 2,139 2,208
8,10 1,885 1,945 9,85 2,146 2,215
8,15 1,893 1,953 9,90 2,154 2,223
8,20 1,900 1,961 9,95 2,161 2,230
8,25 1,908 1,970 10,00 2,168 2,237
8,30 1,915 1,977 10,05 2,175 2,245
8,35 1,923 1,985 10,10 2,182 2,252

396
 q hk(m) q hk(m)
(m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1 (m3/s.m) a = 1,0 a = 1,1
10,15 2,190 2,260 11,85 2,428 2,506
10,20 2,198 2,268 11,90 2,434 2,512
10,25 2,205 2,276 11,95 2,441 2,519
10,30 2,212 2,283 12,00 2,448 2,529
10,35 2,219 2,290 12,1 2,460 2,541
10,40 2,226 2,298 12,2 2,479 2,558
10,45 2,233 2,305 12,3 2,490 2,571
10,50 2,240 2,312 12,4 2,502 2,584
10,55 2,247 2,319 12,5 2,518 2,598
10,60 2,258 2,331 12,6 2,533 2,619
10,65 2,265 2,338 12,7 2,543 2,625
10,70 2,272 2,345 12,8 2,554 2,640
10,75 2,275 2,348 12,9 2,570 2,653
10,80 2,282 2,356 13,0 2,587 2,670
10,85 2,289 2,363 13,1 2,593 2,681
10,90 2,296 2,370 13,2 2,608 2,692
10,95 2,303 2,377 13,3 2,622 2,706
11,00 2,319 2,384 13,4 2,638 2,721
11,05 2,317 2,391 13,5 2,649 2,736
11,10 2,324 2,399 13,6 2,662 2,749
11,15 2,330 2,405 13,7 2,673 2,761
11,20 2,338 2,413 13,8 2,686 2,775
11,25 2,345 2,420 13,9 2,699 2,789
11,30 2,352 2,427 14,0 2,718 2,803
11,35 2,358 2,434 14,1 2,728 2,819
11,40 2,366 2,441 14,2 2,742 2,831
11,45 2,373 2,448 14,3 2,751 2,843
11,50 2,379 2,455 14,4 2,765 2,858
11,55 2,386 2,453 14,5 2,779 2,871
11,60 2,393 2,470 14,6 2,792 2,882
11,65 2,400 2,477 14,7 2,806 2,898
11,70 2,407 2,483 14,8 2,819 2,908
11,75 2,414 2,491 14,9 2,831 2,922
11,80 2,421 2,498 15,0 2,843 2,937

397
 Phô lôc 6-2

B¶ng tÝnh K ë khu b×nh ph­¬ng søc c¶n øng víi ba lo¹i èng: èng th­êng, èng gang míi, èng thÐp míi
d w èng th­êng èng gang míi èng thÐp míi
(mm) 2 2 2 2 2 2 2
(dm × 10) K (l/s) K /1000 1000/ K K (l/s) K /1000 1000/ K K (l/s) K /1000 1000/ K
50 1,963 8,313 0,0691 14,472 9,947 0,0980 10,111 10,10 0,1020 9,804
75 4,418 24,77 0,6136 1,6297 29,27 0,8567 1,1672 29,10 0,8824 1,1337
100 7,854 53,61 2,874 0,34795 62,85 3,950 0,25316 63,73 4,061 0,24624
125 12,272 97,39 9,485 0,10543 113,5 12,882 0,07763 115,1 13,248 0,07548
150 17,671 158,4 25,091 0,03985 183,9 33,819 0,02957 186,3 34,708 0,02881
200 31,416 340,8 116,15 0,00861 393,0 154,45 0,00647 398,0 158,40 0,00631
250 49,087 616,4 379,9 0,00263 707,6 500,70 0,00200 716,3 513,09 0,00195
300 70,686 999,3 998,6 0,00100 1143 1306 0,766.10-3 1157 1339 0,747.10-3
350 96,212 1503 2259 0,443.10-3 1715 2941 0,340. 10-3 1735 3007 0,333. 10-3
400 125,664 2140 4580 0,218. 10-3 2435 5929 0,169. 10-3 2463 6066 0,165. 10-3
450 159,043 2920 8526 0,117. 10-3 3316 10996 0,909. 10-4 3354 11249 0,889. 10-4
500 196,350 3857 14876 0,672. 10-4 4374 19132 0,523. 10-4 4423 29563 0,511. 10-4
600 282,743 6239 38925 0,257. 10-4 7053 49745 0,201. 10-4 7131 10851 0,197. 10-4
700 384,845 9362 87647 0,114. 10-4 10560 111514 0,897. 10-5 10674 113934 0,878. 10-5
800 502,655 13301 176917 0,565. 10-5 14937 224194 0,446. 10-5 15132 228977 0,437. 10-5
900 636,173 18129 328661 0,304. 10-5 20373 415059 0,241. 10-5 20587 423825 0,236. 10-5
1000 785,398 23911 571736 0,175. 10-5 26832 719956 0,139. 10-5 27111 735006 0,136. 10-5
1100 950,334 30709 943043 0,106. 10-5 34416 1184461 0,844. 10-6 34769 1208883 0,827. 10-6
1200 1130,976 38601 1940037 0,671. 10-6 43211 1867191 0,536. 10-6 43650 1905323 0,525. 10-6
1300 1327,326 47004 2266140 0,441. 10-6 53232 2833646 0,353. 10-6 53769 2891105 0,346. 10-6
1400 1539,384 57807 3341649 0,299.10-6 64581 4470705 0,240. 10-6 65226 4254431 0,235. 10-6
 Phô lôc 8-1

4m 0 i 1
TrÞ sè f ( R ln ) = = (C tÝnh theo c«ng thøc Ag¬rètskin)
Q CR 2,5 ( ) ln

m 0 0,5 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 2,0 2,5 3,0

4m0 8,0 6,944 7,00 7,312 7,828 8,424 9,128 9,88 11,54 13,1

f (Rln) n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
Rln (m) K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
0,025 141,3 184,5 235 332,7 468,8 631 873 1271 2046
03 87,9 113,8 144,2 201,4 279,3 367,3 493,2 683,9 1012
035 58,8 75,9 95,5 132,1 180,3 233,9 307,6 413 579,4
04 41,5 53,3 67 91,8 123,9 158,9 205,1 269,8 364,8
045 30,6 39,2 49 66,7 91,1 113,2 144,5 186,2 246
05 23,2 29,6 37 50 64,4 83,6 105,7 134,3 174,2
055 18,2 23,1 28,7 38,6 50,9 63,7 79,8 100,5 127,9
06 14,5 18,4 22,8 30,5 40, 49,8 61,8 77,1 97,1
065 11,8 14,9 18,4 24,5 32,1 39,6 49 60,5 75,5
0,070 9,7 12,3 15,2 20,1 25,5 32,1 39,5 48,5 60
075 8,11 10,2 12,6 16,3 21,6 26,5 32,4 39,5 48,4
08 6,86 8,65 10,6 14 18,1 22,1 26,9 32,7 39,8
085 5,86 7,38 9,06 11,9 15,3 18,6 22,6 27,3 33
09 5,06 6,35 7,78 10,2 13,1 15,9 19,2 23,1 27,8
095 4,4 5,52 6,74 8,83 11,3 16,3 16,5 19,7 23,7
 f (Rln) n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
Rln (m) K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
0,1 3,85 4,82 5,89 7,34 9,8 11,8 14,2 17 20,3
11 3 3,76 4,58 5,96 7,55 9,08 10,8 12,9 15,2
12 2,4 3 3,64 4,75 5,96 7,15 8,45 10 11,8
13 1,95 2,43 2,95 3,81 4,79 5,71 6,76 7,94 9,3
14 1,61 2 2,43 3,13 3,92 4,66 5,78 6,43 7,5
15 1,34 1,67 2,02 2,6 3,24 3,84 4,52 5,27 6,13
16 1,14 1,39 1,7 2,18 2,72 3,22 3,78 4,39 5,08
17 0,972 1,14 1,45 1,86 2,31 2,72 3,18 3,69 4,26
18 0,839 1,04 1,25 1,6 1,99 2,34 2,72 3,15 3,57
19 0,728 0,901 1,08 1,38 1,71 2,01 2,33 2,58 2,96
0,2 0,638 0,789 0,947 1,21 1,49 1,74 2,02 2,33 2,67
21 0,562 0,694 0,833 1,06 1,3 1,52 1,77 2,03 2,32
22 0,499 0,615 0,738 0,935 1,16 1,34 1,56 1,75 2,03
23 0,444 0,547 0,656 0,83 1,02 1,19 1,37 1,57 1,79
24 0,398 0,491 0,587 0,741 0,91 1,04 1,22 1,4 1,59
25 0,358 0,44 0,527 0,665 0,814 0,947 1,09 1,24 1,41
26 0,328 0,413 0,475 0,598 0,733 0,851 0,970 1,12 1,28
27 0,294 0,36 0, 43 0,542 0,661 0,768 0,882 1 1,13
28 0,264 0,324 0,386 0,498 0,593 0,687 0,787 0,897 1,01
29 0,244 0,299 0,357 0,448 0,546 0,632 0,725 0,822 0,927
0,3 0,22 0,27 0,326 0,404 0,491 0,569 0,652 0,738 0,832
31 0,205 0,252 0,299 0,375 0,456 0,528 0,603 0,684 0,769
 f (Rln) n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
Rln (m) K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
0,32 0,189 0,231 0,275 0,344 0,419 0,483 0,552 0,625 0,702
33 0,175 0,214 0,254 0,318 0,386 0,445 0,508 0,574 0,644
34 0,162 0,199 0,237 0,294 0,357 0,411 0,468 0,528 0,59
35 0,15 0,183 0,218 0,272 0,329 0,379 0,432 0,488 0,546
36 0,14 0,171 0,202 0,252 0,306 0,352 0,4 0,451 0,505
37 0,13 0,159 0,188 0,235 0,284 0,326 0,371 0,418 0,467
38 0,122 0,15 0,178 0,22 0,266 0,305 0,348 0,393 0,438
39 0,113 0,138 0,164 0,204 0,246 0,283 0,321 0,361 0,403
0,4 0,107 0,13 0,154 0,191 0,231 0,269 0,301 0,338 0,377
41 0,0997 0,121 0,144 0,179 0,215 0,247 0,28 0,315 0,351
42 0,0942 0,115 0,136 0,168 0,203 0,232 0,264 0,296 0,327
43 0,0882 0,107 0,127 0,158 0,19 0,217 0,246 0,276 0,305
0,44 0,0834 0,101 0,12 0,148 0,179 0,202 0,229 0,256 0,285
45 0,0784 0,0953 0,113 0,14 0,168 0,192 0,217 0,243 0,267
46 0,074 0,09 0,106 0,132 0,157 0,186 0,21 0,235 0,251
47 0,0701 0,0852 0,101 0,125 0,149 0,171 0,193 0,216 0,238
48 0,00664 0,0805 0,0951 0,117 0,141 0,161 0,185 0,204 0,226
49 0,0629 0,0765 0,0902 0,112 0,134 0,153 0,172 0,193 0,214
0,5 0,0597 0,0783 0,0856 0,104 0,124 0,142 0,16 0,179 0,199
52 0,054 0,0655 0,0772 0,0953 0,114 0,13 0,147 0,164 0,181
54 0,049 0,0594 0,07 0,0863 0,103 0,118 0,132 0,148 0,163
56 0,0446 0,054 0,0637 0,0784 0,0936 0,107 0,12 0,134 0,148
 f (Rln) n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
Rln (m) K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
0,58 0,0407 0,0493 0,0581 0,0715 0,0853 0,097 0,109 0,121 0,134
6 0,0373 0,0452 0,0531 0,0653 0,0778 0,0885 0,0993 0,111 0,122
62 0,0343 0,0415 0,0488 0,0599 0,0713 0,081 0,091 0,101 0,111
64 0,0316 0,0382 0,0449 0,0551 0,0656 0,0745 0,0835 0,0927 0,102
66 0,0292 0,0353 0,0414 0,0508 0,0604 0,0685 0,0768 0,0852 0,0937
68 0,027 0,0326 0,0383 0,0469 0,0558 0,0632 0,0708 0,0786 0,0864
0,7 0,0251 0,0303 0,0355 0,0435 0,0518 0,0585 0,0635 0,0726 0,0798
72 0,0233 0,0281 0,033 0,0404 0,0479 0,0543 0,0607 0,0672 0,0738
74 0,0217 0,0262 0,0307 0,0376 0,0445 0,0504 0,0563 0,0624 0,0684
76 0,0203 0,0245 0,0287 0,0350 0,0115 0,0469 0,0524 0,058 0,0636
0,78 0,019 0,0229 0,0268 0,0327 0,0387 0,0438 0,0489 0,054 0,0592
8 0,0178 0,0214 0,0251 0,0306 0,0361 0,0409 0,0456 0,0505 0,0552
82 0,0167 0,0201 0,0235 0,0287 0,0339 0,0383 0,0427 0,0471 0,0516
84 0,0157 0,0189 0,0221 0,0269 0,0318 0,0359 0,04 0,0442 0,0484
86 0,0143 0,0177 0,0208 0,0253 0,0299 0,0337 0,0376 0,0414 0,0453
88 0,0139 0,0167 0,0196 0,0239 0,0282 0,0318 0,0355 0,0391 0,0428
0,9 0,0131 0,0158 0,0185 0,0224 0,0265 0,0299 0,0332 0,0366 0,04
92 0,0124 0,0149 0,0174 0,0212 0,025 0,0281 0,0313 0,0345 0,0377
94 0,0117 0,0141 0,0165 0,02 0,0236 0,0266 0,0295 0,0325 0,0355
96 0,0111 0,0133 0,0156 0,0189 0,0223 0,0251 0,0279 0,0307 0,0335
98 0,0105 0,0126 0,0148 0,0179 0,0211 0,0238 0,0264 0,0291 0,0317
1,0 0,01 0,012 0,014 0,017 0,02 0,0225 0,025 0,0275 0,03
 f (Rln) n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
Rln (m) K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
1,02 0,00951 0,0114 0,0133 0,01611 0,019 0,0213 0,0237 0,0261 0,0284
04 0,00904 0,0108 0,0126 0,0153 0,018 0,0203 0,0225 0,0247 0,027
06 0,00861 0,0103 0,012 0,0146 0,0171 0,0193 0,0214 0,0235 0,0256
08 0,0082 0,00983 0,0115 0,0139 0,0163 0,0183 0,0203 0,0223 0,0243
1,1 0,00782 0,00933 0,0109 0,0131 0,0155 0,0174 0,0193 0,0217 0,0231
12 0,00747 0,00894 0,0104 0,0126 0,0148 0,0166 0,0184 0,0202 0,022
14 0,00714 0,00855 0,00995 0,012 0,0141 0,0159 0,0176 0,0193 0,021
16 0,00682 0,00817 0,00951 0,0115 0,0135 0,0151 0,0168 0,0184 0,02
18 0,00653 0,00782 0,00909 0,011 0,0129 0,0145 0,016 0,0176 0,0191
1,2 0,00624 0,00743 0,00867 0,0105 0,0123 0,0137 0,0151 0,0166 0,0182
22 0,00599 0,00717 0,00834 0,0101 0,0118 0,0132 0,0147 0,0161 0,0175
24 0,00575 0,00683 0,00799 0,00966 0,0113 0,0127 0,014 0,0154 0,167
26 0,00551 0,0066 0,00766 0,00926 0,0108 0,0121 0,0134 0,0147 0,016
28 0,00529 0,00633 0,00736 0,00889 0,0104 0,0116 0,0129 0,0141 0,0153
1,3 0,00509 0,00605 0,00703 0,00851 0,00998 0,0114 0,0125 0,0137 0,0149
32 0,00489 0,00584 0,00679 0,0082 0,00958 0,0107 0,0119 0,013 0,0141
34 0,00471 0,00562 0,00653 0,00788 0,00921 0,0103 0,0114 0,0125 0,0135
36 0,00453 0,00541 0,00638 0,00758 0,00886 0,0099 0,0109 0,012 0,013
38 0,00436 0,00521 0,00605 0,00729 0,00852 0,00952 0,0105 0,0115 0,0125
1,4 0,00421 0,005 0,00582 0,00702 0,0082 0,00916 0,0102 0,0111 0,012
42 0,04405 0,00484 0,00561 0,00677 0,0079 0,00883 0,00975 0,0107 0,0116
44 0,00391 0,00467 0,00541 0,00652 0,00761 0,0085 0,00939 0,0103 0,0111
 f (Rln) n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
Rln (m) K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
1,46 0,00377 0,0045 0,00522 0,00629 0,00734 0,0082 0,00905 0,00989 0,0107
48 0,00364 0,00435 0,00504 0,00607 0,00708 0,00791 0,00873 0,00953 0,0103
1,5 0,0034 0,00405 0,00471 0,00574 0,00661 0,00731 0,00828 0,00889 0,00964
55 0,00323 0,00386 0,00447 0,00538 0,00627 0,00699 0,00771 0,00841 0,00911
1,6 0,00296 0,00356 0,00411 0,00494 0,00575 0,00643 0,00708 0,00773 0,00836
65 0,00275 0,00328 0,0038 0,00456 0,00531 0,00592 0,00652 0,00711 0,00769
1,7 0,00255 0,00303 0,00352 0,00422 0,00491 0,00547 0,00603 0,00656 0,0071
75 0,00237 0,00282 0,00326 0,00391 0,00435 0,00506 0,00557 0,00607 0,00656
1,8 0,0022 0,00262 0,00303 0,00363 0,00422 0,0047 0,00516 0,00562 0,00608
85 0,00205 0,00244 0,00282 0,00338 0,00393 0,00437 0,0048 0,00523 0,00564
1,9 0,00191 0,00228 0,00263 0,00315 0,00366 0,00408 0,00447 0,00487 0,00525
95 0,00179 0,00213 0,00246 0,00294 0,00342 0,0038 0,00417 0,00454 0,00489
2,0 0,00168 0,002 0,0023 0,00276 0,0032 0,00355 0,0039 0,00424 0,00467
05 0,00157 0,00187 0,00216 0,00253 0,00299 0,00333 0,00365 0,00397 0,00428
1 0,00148 0,00176 0,00203 0,00248 0,00281 0,00312 0,00343 0,00372 0,00401
15 0,00139 0,00165 0,00191 0,00228 0,00264 0,00293 0,00322 0,00349 0,00376
2 0,00131 0,00156 0,0018 0,00215 0,00249 0,00276 0,00303 0,00328 0,00353
25 0,00124 0,00147 0,0017 0,00202 0,00234 0,0026 0,00285 0,00309 0,00333
3 0,00117 0,00139 0,0016 0,00191 0,00221 0,00245 0,00269 0,00292 0,00313
35 0,00111 0,0013 0,00151 0,00181 0,00209 0,00232 0,00254 0,00275 0,00296
4 0,00105 0,00125 0,00143 0,00171 0,00198 0,00219 0,0024 0,002 0,0028
45 0,000996 0,00118 0,00136 0,00162 0,00187 0,00207 0,00227 0,00246 0,00265
 f (Rln) n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
Rln (m) K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
2,5 0,000946 0,00112 0,00129 0,00154 0,00177 0,00197 0,00215 0,00233 0,00251
55 0,000898 0,00106 0,00122 0,00146 0,00168 0,00186 0,00204 0,00221 0,00238
6 0,000885 0,00101 0,00116 0,00139 0,0016 0,00177 0,00194 0,0021 0,00225
65 0,000814 0,000963 0,00111 0,00232 0,00152 0,00168 0,00181 0,00199 0,00214
2,7 0,000776 0,000918 0,00106 0,00125 0,00145 0,0016 0,00175 0,0019 0,00204
75 0,00074 0,000876 0,00101 0,0012 0,00138 0,00153 0,00167 0,00181 0,00194
8 0,000706 0,000836 0,000959 0,00114 0,00131 0,00146 0,00159 0,00176 0,00185
85 0,000675 0,000798 0,000917 0,00109 0,00126 0,00139 0,00152 0,00164 0,00176
9 0,000646 0,000762 0,000877 0,00104 0,0012 0,00133 0,00145 0,00157 0,00168
95 0,000618 0,00073 0,000839 0,000996 0,00115 0,00127 0,00138 0,0015 0,00161
3,0 0,000398 0,000698 0,000804 0,000953 0,0011 0,00121 0,00133 0,00143 0,00154
1 0,000544 0,000642 0,000737 0,000876 0,00101 0,00111 0,00121 0,00131 0,00141
2 0,000501 0,000592 0,000679 0,000806 0,000926 0,00102 0,00112 0,0012 0,00129
3,3 0,000463 0,000546 0,000063 0,000743 0,000855 0,000943 0,00103 0,00111 0,00119
4 0,000429 0,000506 0,000058 0,00688 0,00079 0,000871 0,00095 0,00102 0,0011
3,5 0,000398 0,000047 0,000538 0,000635 0,000731 0,000808 0,000879 0,000948 0,001
6 0,00037 0,0000436 0,0005 0,000592 0,00068 0,000749 0,000816 0,00088 0,000942
7 0,000345 0,0000423 0,000166 0,000551 0,000633 0,000697 0,000758 0,000818 0,000875
8 0,000322 0,000038 0,000435 0,000514 0,00059 0,000649 0,000707 0,000762 0,000814
9 0,000301 0,0000355 0,000407 0,000481 0,000551 0,000606 0,00066 0,000711 0,00076
4,0 0,000282 0,000333 0,00038 0,00045 0,000515 0,000587 0,000617 0,000663 0,00071
2 0,000249 0,000293 0,000335 0,000396 0,000453 0,000499 0,000542 0,000583 0,000623
 f (Rln) n = 0,01 n = 0,012 n = 0,014 n = 0,017 n = 0,02 n = 0,0225 n = 0,025 n = 0,0275 n = 0,03
Rln (m) K = 5,65 K = 4,7 K=4 K = 3,25 K = 2,8 K = 2,5 K = 2,25 K=2 K = 1,9
4,4 0,000221 0,00026 0,000297 0,00351 0,000401 0,000441 0,000479 0,000516 0,000551
6 0,000198 0,000232 0,000266 0,000313 0,000358 0,000394 0,000428 0,000458 0,000491
8 0,000177 0,000208 0,000237 0,00279 0,000319 0,000351 0,000381 0,000409 0,000436
5,0 0,000159 0,000187 0,00213 0,000247 0,000287 0,000303 0,000341 0,000366 0,000391
25 0,00014 0,000165 0,000188 0,000221 0,000252 0,000277 0,0003 0,000322 0,000344
5 0,000123 0,000147 0,000168 0,000198 0,000226 0,000248 0,000269 0,000283 0,000308
75 0,000111 0,00013 0,000149 0,000175 0,000199 0,000218 0,000236 0,000253 0,00027
6,0 0,0000997 0,000116 0,000133 0,000156 0,000178 0,000195 0,000211 0,000226 0,000241
25 0,0000897 0,000105 0,00012 0,00014 0,00016 0,000175 0,000180 0,000203 0,000216
5 0,0000728 0,0000916 0,000118 0,000123 0,00014 0,000153 0,000166 0,000178 0,000189
75 0,0000733 0,0000862 0,0000981 0,000115 0,000131 0,000143 0,000154 0,000165 0,000176
7,0 0,0000672 0,0000785 0,0000893 0,000101 0,000118 0,00013 0,000142 0,00015 0,000161
25 0,0000613 0,0000717 0,0000815 0,000054 0,000109 0,000118 0,000128 0,000137 0,000145
5 0,0000565 0,0000658 0,0000752 0,0000879 0,0001 0,000109 0,000118 0,000127 0,000134
75 0,0000517 0,0000604 0,0000686 0,0000802 0,000091 0,0000993 0,000107 0,000115 0,000122
8,0 0,0000473 0,0000555 0,0000632 0,0000738 0,0000838 0,0000914 0,0000987 0,000105 0,000112
5 0,0000408 0,000076 0,0000541 0,0000632 0,0000714 0,0000779 0,0000841 0,0000898 0,0000953
9,0 0,0000318 0,0000411 0,0000466 0,0000513 0,0000775 0,0000671 0,0000723 0,0000774 0,0000818
5 0,0000306 0,0000357 0,0000405 0,0000472 0,0000531 0,0000582 0,0000627 0,0000669 0,000071
10 0,0000269 0,0000313 0,0000355 0,0000428 0,0000167 0,0000508 0,0000548 0,000585 0,000062
 Phô lôc 8-3

B¶ng dïng ®Ó tÝnh nh÷ng kªnh h×nh thang

b
R h b víi m
s R ln
R ln R ln m 0 R ln
m=0 0,5 0,75 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 3
0,05 0,581 0,558 11,16 22,32 19,09 19,11 19,84 21,09 22,67 24,49 26,47 30,8 35,43
055 549 579 10,527 21,05 17,99 17,99 18,67 19,83 21,3 23,14 24,87 28,92 33,27
06 565 598 9,967 19,93 17, 16,99 17,62 18,71 20, 21,7 23,44 27,26 31,35
065 58 617 9,992 18,98 16,17 16,15 16,74 17,76 19,07 20,58 22,23 25,84 29,71
07 594 635 9,071 18,14 15,43 16,4 15,95 16,91 18,15 19,59 21,15 24,58 28,26
075 607 652 8,603 17,39 14,77 14,72 15,24 16,15 17,33 18,7 20,19 23,45 26,95
08 619 669 8,363 16,78 14,18 14,13 14,62 15,49 16,61 17,91 19,33 22,45 25,8
085 631 685 8,059 16,12 13,65 13,59 14,05 14,87 15,94 17,94 18,55 21,54 24,74
09 643 7 7,778 15,56 13,15 13,09 13,52 14,31 15,33 16,52 17,83 20,19 23,76
075 655 715 7,526 15,05 12,71 12,63 13,04 13,8 14,78 15,92 17,17 19,93 22,88
0,1 664 73 7,3 14,6 12,31 12,23 12,61 13,34 17,28 15,38 16,59 19,24 22,08
11 683 758 6,891 13,78 11,58 11,49 11,84 12,5 13,28 14,4 15,52 17,99 20,64
12 701 785 6,342 13,09 10,96 10,86 11,17 11,79 12,6 13,55 14,6 16,91 19,39
13 717 81 6,231 12,48 10,43 10,32 10,58 11,15 11,91 12,8 13,78 15,95 18,29
14 732 834 5,957 11,91 9,92 9,8 10,06 10,59 11,29 12,13 13,06 15,1 17,81
15 746 858 5,72 11,45 9,5 9,37 9,6 10,09 10,76 11,55 12,42 14,36 16,45
16 759 881 5,506 11,01 9,12 8,98 9,18 9,65 10,28 11,02 11,85 13,68 15,17
17 772 903 5,312 10,62 8,77 8,62 8,81 9,24 9,83 10,54 11,82 13,07 14,95
 b
R h b víi m
s R ln
R ln R ln m 0 R ln
m=0 0,5 0,75 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 3
0,18 0,783 0,924 5,133 10,27 8,45 8,29 8,46 8,87 9,43 10,1 10,84 12,5 14,3
19 794 945 4,974 9,94 8,16 7,99 8,15 8,53 9,06 9,7 10,4 11,99 13,7
0,2 804 965 4,825 9,65 7,89 7,72 7,86 8,21 8,71 9,32 10 11,51 13,15
21 814 985 4,69 9,38 7,65 7,47 7,59 7,92 8,4 8,98 9,63 11,07 12,64
22 823 1,004 4,564 9,2 7,42 7,23 7,34 7,65 8,1 8,86 9,27 10,65 12,16
23 832 1,023 4,448 8,9 7,21 7,02 7,11 7,4 7,83 8,66 8,95 10,28 11,72
24 84 1,041 4,338 8,68 7,01 6,81 6,89 7,17 7,57 8,08 8,64 9,91 11,3
25 848 1,06 4,24 8,49 6,84 6,63 6,7 6,96 7,35 7,83 8,37 9,59 10,93
26 855 1,077 4,142 8,29 6,63 6,44 6,49 6,74 7,11 7,57 8,09 9,26 10,54
27 862 1,095 4,056 8,1 6,49 6,28 6,32 6,55 6,9 7,34 7,84 8,96 10,2
28 869 1,112 3,971 7,94 6,34 11,6 6,15 6,36 6,7 7,12 7,59 8,68 9,87
29 875 1,129 3,893 7,79 6,19 5,97 5,99 6,19 6,5 6,91 7,36 8,41 9,56
0,3 881 1,145 3,817 7,63 6,05 5,82 5,83 6,02 6,32 6,71 7,14 8,15 9,25
31 887 1,161 3,745 7,49 5,92 5,68 5,69 5,86 6,15 6,52 6,94 7,9 8,97
32 892 1,178 3,681 7,36 5,8 5,56 5,55 5,71 5,99 6,34 6,74 7,68 8,71
33 897 1,193 3,615 7,23 5,68 5,43 5,42 5,57 5,82 6,16 6,55 7,45 8,44
34 902 1,209 3,556 7,11 5,57 5,32 5,29 5,43 5,68 6, 6,37 7,24 8,2
35 907 1,224 3,497 7, 5,46 5,2 5,17 5,3 5,53 5,84 6,2 7,03 7,96
 b
R h b víi m
s R ln
R ln R ln m 0 R ln
m=0 0,5 0,75 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 3
0,36 0,911 1,24 3,444 6,89 5,36 5,1 5,06 5,17 5,39 5,69 6,04 6,84 7,74
37 916 1,255 3,392 6,78 5,26 4,99 4,95 5,05 5,26 5,54 5,88 6,65 7,51
38 92 1,269 3,339 6,67 5,16 4,89 4,84 4,93 5,13 5,4 5,72 6,46 7,3
39 924 1,284 3,292 6,58 5,07 4,8 4,73 4,82 5,01 5,27 5,57 6,29 7,09
0,4 928 1,299 3,248 6,49 4,99 4,71 4,64 4,72 4,89 5,14 5,43 6,12 6,9
41 931 1,313 3,204 6,4 4,91 4,62 4,54 4,61 4,78 5,01 5,29 5,96 6,71
42 935 1,327 3,16 6,32 4,82 4,53 4,45 4,51 4,66 4,89 5,16 5,8 6,52
43 938 1,341 3,12 6,24 4,75 4,46 4,36 4,41 4,56 4,77 5,03 5,65 6,35
44 941 1,355 3,08 6,16 4,67 4,37 4,28 4,32 4,45 4,66 4,9 5,5 6,18
45 944 1,369 3,043 6,08 4,6 4,3 4,19 4,23 4,35 4,55 4,78 5,36 6,01
46 947 1,383 3,007 6,01 4,53 4,23 4,11 4,14 4,26 4,44 4,67 5,22 5,85
47 95 1,386 2,971 5,94 4,46 4,15 4,03 4,05 4,16 4,34 4,55 5,08 5,69
48 952 1,409 2,935 5,87 4,39 4,08 3,96 3,97 4,07 4,23 4,44 4,94 5,53
49 954 1,422 2,903 5,81 4,33 4,01 3,88 3,89 3,98 4,14 4,33 4,82 5,39
0,5 957 1,436 2,872 5,74 4,27 3,95 3,81 3,81 3,89 4,04 4,23 4,7 5,24
52 962 1,462 2,812 5,62 4,75 3,82 3,68 3,66 3,73 3,86 4,03 4,46 4,96
54 966 1,488 2,856 5,51 4,04 3,71 3,55 3,52 3,57 3,68 3,84 4,23 4,7
56 0,97 1,513 2,702 5,4 3,43 3,59 3,43 3,38 3,12 3,52 3,65 4,01 4,45
 b
R h b víi m
s R ln
R ln R ln m 0 R ln
m=0 0,5 0,75 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 3
0,58 0,973 1,538 2,652 5,3 3,83 3,49 3,31 3,25 3,28 3,36 3,48 3,81 4,2
6 976 1,562 2,603 5,21 3,74 3,38 3,2 3,13 3,14 3,21 3,31 3,61 3,97
62 979 1,586 2,558 5,12 3,65 3,29 3,09 3,01 3,01 3,06 3,15 3,42 3,75
64 982 1,61 2,516 5,03 3,56 3,2 2,99 2,9 2,89 2,93 3, 3,23 3,54
66 984 1,634 2,476 4,95 3,48 3,11 2,89 2,79 2,76 2,79 2,85 3,06 3,33
68 986 1,657 2,437 4,87 3,4 3,02 2,8 2,68 2,64 2,66 2,71 2,88 3,13
0,7 988 1,68 2,4 4,8 3,33 2,94 2,71 2,59 2,54 2,54 2,57 2,79 2,94
72 99 1,703 2,365 4,66 3,25 2,86 2,62 2,49 2,43 2,42 2,44 2,57 2,76
74 992 1,725 2,331 4,63 3,18 2,78 2,54 2,39 2,32 2,3 2,31 2,41 2,57
0,76 993 1,748 2,3 4,61 3,13 2,73 2,47 2,32 2,22 2,19 2,19 2,27 2,41
78 9945 1,770 2,269 4,57 3,05 2,64 2,37 2,21 2,12 2,08 2,07 2,12 2,24
0,8 9954 1,792 2,24 4,48 2,99 2,58 2,3 2,13 2,03 1,98 1,95 1,98 2,07
85 9975 1,884 2,216 4,35 2,85 2,42 2,1 1,94 1, 81 1,73 1,68 1,65 1,69
0,9 9989 1,898 2,109 4,21 2,71 2,26 1,95 1,74 1,59 1,49 1,42 1,34 1,32
95 9996 1,949 2,052 4,09 2,58 2,12 1,79 1,56 1,4 1,27 1,18 1,05 0,98
1,0 1 2 2 4 2,47 2 1,66 1,4 1,21 1,06 0,94 0,77 0,65
05 0,9998 2,05 1,952 3,9 2,36 1,88 1,52 1,25 1,04 0,87 0,72 0,51 0,34
1 9992 2,098 1,907 3,81 2,26 1,76 1,39 1,1 0,87 0,68 0,52 0,86 0,05
 b
R h b víi m
s R ln
R ln R ln m 0 R ln
m=0 0,5 0,75 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 3
1,15 0,9982 2,146 1,867 3,73 2,17 1,66 1,27 0,96 0,71 0,5 0,38 0,2 -
2 997 2,193 1,827 3,65 2,07 1,55 1,15 0,82 0,56 0,33 0,13 - -
25 9954 2,24 1,792 3,58 1,99 1,46 1,03 0,7 0,41 0,17 - - -
3 9937 2,286 1,758 3,52 1,91 1,36 0,93 0,57 0,27 0,01 - - -
35 9916 2,33 1,727 3,45 1,83 1,27 0,83 0,46 0,14 - - - -
4 9896 2,375 1,696 3,39 1,76 1,19 0,72 0,34 0,01 - - - -
45 9873 2,419 1,669 3,34 1,69 1,11 0,63 0,23 - - - - -
5 9849 2,462 1,642 3,28 1,62 1,03 0,54 0,13 - - - - -
55 9824 2,505 1,616 3,23 1,55 0,95 0,45 0,02 - - - - -
6 98 2,548 1,593 3,18 1,49 0,88 0,36 - - - - - -
65 9773 2,59 1,57 3,14 1,43 0,81 0,28 - - - - - -
7 9746 2,631 1,547 3,09 1,37 0,73 0,2 - - - - - -
75 9748 2,672 1,256 3,05 1,31 0,67 0,12 - - - - - -
8 9689 2,713 1,508 3,02 1,26 0,6 0,64 - - - - - -
1,85 9661 2,753 1,489 2,98 1,21 0,54 - - - - - - -
9 9632 2,793 1,469 2,94 1,15 0,48 - - - - - - -
95 9603 2,833 1,453 2,91 1,11 0,42 - - - - - - -
2,0 9573 2,872 1,436 2,87 1,07 0,36 - - - - - - -
 Phô lôc 9-3

Hµm sè j(h) ®Ó tÝnh dßng kh«ng ®Òu trong kªnh dèc thuËn i > 0
x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
h
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0,05 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050
0,10 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100
0,15 0,151 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150
0,20 0,202 0,201 0,200 0,200 0,200 0,200 0,200 0,200 0,200 0,200
0,25 0,255 0,252 0,251 0,250 0,250 0,250 0,250 0,250 0,250 0,250
0,30 0,309 0,304 0,302 0,301 0,300 0,300 0,300 0,300 0,300 0,300
0,35 0,365 0,357 0,354 0,352 0,351 0,351 0,351 0,350 0,350 0,350
0,40 0,423 0,411 0,407 0,404 0,403 0,403 0,402 0,401 0,400 0,400
0,45 0,484 0,468 0,461 0,458 0,456 0,455 0,454 0,452 0,451 0,450
0,50 0,549 0,527 0,517 0,513 0,510 0,508 0,507 0,504 0,502 0,501
0,55 0,619 0,590 0,575 0,570 0,566 0,564 0,561 0,556 0,554 0,552
0,60 0,693 0,657 0,637 0,630 0,624 0,621 0,617 0,610 0,607 0,605
0,61 0,709 0,671 0,650 0,642 0,636 0,632 0,728 0,621 0,618 0,615
0,62 0,725 0,685 0,663 0,654 0,648 0,644 0,640 0,632 0,629 0,626
0,63 0,741 0,699 0,676 0,667 0,660 0,656 0,652 0,644 0,640 0,637
0,64 0,758 0,714 0,689 0,680 0,678 0,668 0,664 0,656 0,651 0,648
0,65 0,775 0,729 0,703 0,693 0,686 0,681 0,676 0,668 0,662 0,659
0,66 0,792 0,744 0,717 0,706 0,699 0,694 0,688 0,680 0,674 0,670
0,67 0,810 0,760 0,731 0,720 0,712 0,707 0,700 0,692 0,686 0,681
0,68 0,829 0,776 0,746 0,734 0,725 0,720 0,713 0,704 0,698 0,692
0,69 0,848 0,792 0,761 0,748 0,739 0,733 0,726 0,716 0,710 0,704
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
h
0,70 0,867 0,809 0,776 0,763 0,753 0,746 0,739 0,728 0,722 0,716
0,71 0,887 0,826 0,791 0,778 0,767 0,760 0,752 0,741 0,734 0,728
0,72 0,907 0,843 0,807 0,793 0,781 0,774 0,766 0,754 0,747 0,740
0,73 0,928 0,861 0,823 0,808 0,796 0,788 0,780 0,767 0,760 0,752
0,74 0,950 0,830 0,840 0,823 0,811 0,802 0,794 0,780 0,773 0,764
0,75 0,972 0,899 0,857 0,839 0,827 0,816 0,808 0,794 0,786 0,776
0,76 0,996 0,919 0,874 0,855 0,843 0,832 0,823 0,808 0,799 0,788
0,77 1,020 0,935 0,892 0,872 0,860 0,848 0,838 0,822 0,812 0,801
0,78 1,045 0,960 0,911 0,890 0,877 0,865 0,854 0,837 0,826 0,814
0,79 1,071 0,982 0,930 0,908 0,895 0,882 0,870 0,852 0,840 0,828
0,80 1,098 1,006 0,950 0,927 0,913 0,900 0,787 0,867 0,854 0,842
0,81 1,127 1,031 0,971 0,947 0,932 0,918 0,904 0,882 0,869 0,857
0,82 1,156 1,056 0,993 0,968 0,951 0,937 0,992 0,898 0,884 0,872
0,83 1,188 1,082 1,016 0,990 0,971 0,956 0,940 0,915 0,900 0,888
0,84 1,221 1,110 1,040 1,013 0,992 0,976 0,960 0,933 0,917 0,904
0,85 1,256 1,139 1,065 1,037 1,015 0,997 0,980 0,952 0,935 0,921
0,86 1,293 1,170 1,092 1,062 1,03+9 1,019 1,002 0,972 0,953 0,938
0,87 1,333 1,203 1,120 1,088 1,065 1,043 1,025 0,993 0,972 0,956
0,88 1,375 1,238 1,151 1,116 1,092 1,069 1,049 1,015 0,992 0,975
0,89 1,421 1,276 1,183 1,146 1,121 1,097 1,075 1,039 1,014 0,995
0,90 1,472 1,316 1,218 1,179 1,152 1,127 1,103 1,065 1,038 1,017
0,905 1,499 1,338 1,237 1,197 1,169 1,143 1,117 1,079 1,050 1,028
0,910 1,527 1,361 1,257 1,216 1,186 1,159 1,132 1,093 1,063 1,040
0,915 1,557 1,385 1,278 1,236 1,204 1,176 1,148 1,108 1,077 1,053
0,920 1,589 1,411 1,300 1,257 1,223 1,194 1,165 1,124 1,091 1,066
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
h
0,925 1,622 1,439 1,323 1,279 1,243 1,214 1,184 1,141 1,106 1,080
0,930 1,658 1,469 1,348 1,302 1,265 1,235 1,204 1,159 1,122 1,095
0,935 1,696 1,501 1,374 1,326 1,288 1,257 1,225 1,178 1,139 1,111
0,940 1,738 1,535 1,403 1,352 1,312 1,280 1,247 1,198 1,157 1,128
0,945 1,782 1,571 1,434 1,380 1,338 1,305 1,271 1,219 1,176 1,146
0,950 1,831 1,610 1,467 1,411 1,367 1,332 1,297 1,241 1,197 1,165
0,955 1,885 1,635 1,504 1,445 1,399 1,362 1,325 1,265 1,220 1,186
0,960 1,945 1,701 1,545 1,483 1,435 1,395 1,356 1,292 1,246 1,209
0,965 2,013 1,756 1,591 1,526 1,475 1,432 1,391 1,324 1,275 1,235
0,970 2,092 1,820 1,544 1,575 1,521 1,475 1,431 1,362 1,308 1,265
0,975 2,184 1,895 1,707 1,632 1,575 1,525 1,479 1,407 1,347 1,300
0,980 2,297 1,985 1,683 1,703 1,640 1,587 1,537 1,460 1,394 1,344
0,985 2,412 2,100 1,881 1,795 1,727 1,666 1,611 1,525 1,455 1,400
0,990 2,646 2,264 2,018 1,921 1,844 1,777 1,714 1,614 1,538 1,474
0,995 3,000 2,544 2,250 2,137 2,043 1,965 1,889 1,770 1,680 1,605
1,00 ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥
1,005 2,997 2,139 1,647 1,477 1,329 1,218 1,107 0,954 0,826 0,730
1,010 2,652 1,863 1,419 1,265 1,138 1,031 0,936 0,790 0,680 0,598
1,015 2,450 1,704 1,291 1,140 1,022 0,922 0,836 0,702 0,603 0,525
1,020 2,307 1,591 1,193 1,053 0,910 0,847 0,766 0,641 0,546 0,474
1,025 2,197 1,504 1,119 0,986 0,879 0,789 0,712 0,594 0,503 0,435
1,030 2,107 1,432 1,061 0,931 0,827 0,742 0,668 0,555 0,468 0,402
1,035 2,031 1,372 1,010 0,885 0,784 0,702 0,632 0,522 0,439 0,375
1,040 1,966 1,320 0,967 0,845 0,747 0,668 0,600 0,494 0,415 0,353
1,045 1,908 1,274 0,929 0,810 0,716 0,638 0,572 0,469 0,394 0,334
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
h
1,05 1,857 1,234 0,896 0,779 0,687 0,612 0,548 0,447 0,375 0,317
1,06 1,768 1,164 0,838 0,726 0,640 0,566 0,505 0,411 0,343 0,290
1,07 1,693 1,105 0,790 0,682 0,600 0,529 0,471 0,381 0,316 0,266
1,08 1,629 1,053 0,740 0,645 0,565 0,497 0,441 0,355 0,292 0,245
1,09 1,573 1,009 0,713 0,612 0,534 0,469 0,415 0,332 0,271 0,226
1,10 1,522 0,969 0,680 0,583 0,506 0,444 0,392 0,3125 0,253 0,210
1,11 1,477 0,933 0,652 0,557 0,482 0,422 0,372 0,293 0,237 0,196
1,12 1,436 0,901 0,626 0,533 0,461 0,402 0,354 0,277 0,223 0,183
1,13 1,398 0,872 0,602 0,512 0,442 0,384 0,337 0,263 0,211 0,172
1,14 1,363 0,846 0,581 0,493 0,424 0,368 0,322 0,250 0,200 0,162
1,15 1,331 0,821 0,561 0,475 0,407 0,353 0,308 0,238 0,190 0,153
1,16 1,301 0,797 0,542 0,458 0,391 0,339 0,295 0,227 0,181 0,145
1,17 1,273 0,775 0,525 0,412 0,377 0,326 0,283 0,217 0,173 0,137
1,18 1,247 0,755 0,510 0,427 0,364 0,314 0,272 0,208 0,165 0,130
1,19 1,222 0,736 0,495 0,413 0,332 0,302 0,262 0,200 0,158 0,124
1,20 1,199 0,718 0,480 0,400 0,341 0,292 0,252 0,192 0,151 0,118
1,21 1,177 0,701 0,467 0,388 0,330 0,282 0,243 0,184 0,144 0,113
1,22 1,156 0,685 0,451 0,377 0,320 0,272 0,235 0,177 0,138 0,108
1,23 1,136 0,670 0,442 0,366 0,310 0,263 0,227 0,170 0,132 0,103
1,24 1,117 0,656 0,431 0,356 0,301 0,255 0,219 0,164 0,126 0,093
1,25 1,098 0,643 0,420 0,346 0,292 0,247 0,212 0,158 0,121 0,094
1,26 1,081 0,630 0,410 0,337 0,284 0,240 0,205 0,152 0,116 0,090
1,27 1,065 0,618 0,400 0,328 0,276 0,233 0,199 0,147 0,111 0,086
1,28 1,049 0,606 0,391 0,320 0,268 0,226 0,193 0,142 0,107 0,082
1,29 1,033 0,594 0,382 0,312 0,261 0,220 0,187 0,137 0,103 0,079
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
h
1,30 1,018 0,582 0,373 0,304 0,254 0,214 0,181 0,133 0,099 0,076
1,31 1,004 0,571 0,365 0,297 0,247 0,208 0,176 0,129 0,095 0,073
1,32 0,990 0,561 0,357 0,290 0,241 0,202 0,171 0,125 0,092 0,070
1,33 0,977 0,551 0,349 0,283 0,235 0,197 0,166 0,121 0,089 0,067
1,34 0,961 0,542 0,341 0,277 0,229 0,192 0,161 0,117 0,086 0,064
1,35 0,952 0,533 0,334 0,271 0,224 0,187 0,157 0,113 0,083 0,061
1,36 0,940 0,524 0,328 0,265 0,219 0,182 0,153 0,109 0,080 0,058
1,37 0,928 0,516 0,322 0,259 0,214 0,177 0,149 0,106 0,077 0,065
1,38 0,917 0,508 0,316 0,253 0,209 0,173 0,145 0,103 0,074 0,054
1,39 0,906 0,500 0,310 0,248 0,204 0,169 0,141 0,100 0,072 0,052
1,40 0,896 0,492 0,304 0,243 0,199 0,165 0,137 0,097 0,070 0,050
1,41 0,886 0,484 0,298 0,238 0,195 0,161 0,134 0,094 0,068 0,048
1,42 0,876 0,477 0,293 0,233 0,191 0,157 0,131 0,091 0,066 0,046
1,43 0,866 0,470 0,288 0,229 0,187 0,153 0,128 0,088 0,064 0,045
1,44 0,856 0,463 0,283 0,225 0,183 0,150 0,125 0,085 0,062 0,044
1,45 0,847 0,456 0,278 0,221 0,179 0,147 0,122 0,083 0,060 0,043
1,46 0,838 0,450 0,273 0,217 0,175 0,144 0,119 0,081 0,58 0,042
1,47 0,829 0,444 0,268 0,213 0,171 0,141 0,116 0,079 0,056 0,041
1,48 0,821 0,438 0,263 0,209 0,168 0,138 0,113 0,077 0,054 0,040
1,49 0,813 0,432 0,259 0,205 0,165 0,135 0,110 0,075 0,053 0,039
1,50 0,805 0,426 0,255 0,201 0,162 0,132 0,108 0,073 0,052 0,038
1,55 0,767 0,399 0,235 0,184 0,147 0,119 0,097 0,065 0,045 0,032
1,60 0,733 0,376 0,218 0,170 0,134 0,108 0,087 0,058 0,039 0,027
1,65 0,703 0,355 0,203 0,157 0,123 0,098 0,070 0,052 0,034 0,023
1,70 0,675 0,336 0,189 0,145 0,113 0,090 0,072 0,046 0,030 0,020
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
h
1,75 0,650 0,318 0,177 0,134 0,104 0,083 0,065 0,041 0,026 0,017
1,80 0,626 0,303 0,166 0,124 0,096 0,077 0,060 0,037 0,023 0,015
1,85 0,605 0,289 0,156 0,115 0,089 0,071 0,055 0,033 0,020 0,013
1,90 0,585 0,276 0,147 0,108 0,083 0,066 0,050 0,030 0,018 0,011
1,95 0,867 0,264 0,139 0,102 0,078 0,061 0,046 0,027 0,016 0,009
2,0 0,550 0,253 0,132 0,097 0,073 0,057 0,043 0,025 0,015 0,008
2,1 0,518 0,223 0,119 0,086 0,064 0,049 0,037 0,021 0,012 0,007
2,2 0,490 0,216 0,108 0,077 0,057 0,043 0,032 0,018 0,010 0,006
2,3 0,466 0,201 0,098 0,069 0,051 0,038 0,028 0,015 0,008 0,005
2,4 0,444 0,188 0,090 0,063 0,046 0,034 0,024 0,013 0,007 0,004
2,5 0,424 0,176 0,082 0,057 0,041 0,032 0,021 0,011 0,006 0,003
2,6 0,405 0,165 0,076 0,052 0,037 0,028 0,019 0,0095 0,0050 0,0025
2,7 0,389 0,155 0,070 0,048 0,033 0,025 0,017 0,0084 0,0045 0,0020
2,8 0,374 0,146 0,065 0,044 0,030 0,022 0,015 0,0075 0,0040 0,0015
2,9 0,360 0,138 0,060 0,040 0,027 0,020 0,013 0,0067 0,0035 0,0010
3,0 0,346 0,131 0,056 0,037 0,025 0,0185 0,0125 0,0060 0,0030 0,00075
3,5 0,294 0,104 0,041 0,026 0,017 0,0125 0,0075 0,0035 0,0020 0,00050
4,0 0,255 0,084 0,031 0,019 0,012 0,0085 0,0050 0,0020 0,0010 0,00025
4,5 0,226 0,070 0,025 0,014 0,009 0,0065 0,0035 0,0015 0,0005 0
5,0 0,203 0,059 0,020 0,010 0,007 0,0050 0,0025 0,0010 0 0
6,0 0,168 0,047 0,014 0,007 0,004 0,0030 0,0015 0,0005 0 0
8,0 0,126 0,029 0,009 0,004 0,002 0,0015 0,0010 0,0002 0 0
10,0 0,100 0,021 0,005 0,002 0,001 0,0005 0 0 0 0
 Phô lôc 9-4

Hµm sè y(x) ®Ó tÝnh dßng kh«ng ®Òu trong kªnh ®¸y b»ng (i = 0)
x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
x
0 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 0,1000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000
0,05 0,9501 0,9500 0,9500 0,9500 0,9500 0,9500 0,9500 0,9500 0,9500 0,9500
0,10 0,9003 0,9001 0,9000 0,9000 0,9000 0,9000 0,9000 0,9000 0,9000 0,9000
0,15 0,8511 0,8504 0,8501 0,8501 0,8500 0,8500 0,8500 0,8500 0,8500 0,8500
0,20 0,8027 0,8010 0,8004 0,8003 0,8002 0,8001 0,8001 0,8000 0,8000 0,8000
0,25 0,7552 0,7522 0,7509 0,7507 0,8504 0,7503 0,7502 0,7501 0,8500 0,7500
0,30 0,7090 0,7042 0,7020 0,7014 0,7010 0,70,07 0,7005 0,7002 0,7001 0,7001
0,35 0,6643 0,6573 0,6537 0,6527 0,6520 0,6514 0,6511 0,6506 0,6503 0,6502
0,40 0,6213 0,6116 0,6064 0,6048 0,6036 0,6527 0,6021 0,6012 0,6007 0,6004
0,45 0,5804 0,5675 0,5602 0,5579 0,5561 0,5547 0,5537 0,5523 0,5514 0,5509
0,50 0,5417 0,5252 0,5156 0,5124 0,5098 0,5078 0,5063 0,5040 0,5026 0,5017
0,55 0,5054 0,4852 0,4729 0,4685 0,4651 0,4623 0,4601 0,4568 0,4546 0,4532
0,60 0,4720 0,4478 0,4324 0,4268 0,4223 0,4186 0,4156 0,4109 0,4078 0,4056
0,61 0,4656 0,4406 0,4246 0,4188 0,4140 0,4101 0,4069 0,4020 0,3986 0,3962
0,62 0,4594 0,4336 0,4169 0,4100 0,4059 0,4017 0,3983 0,3931 0,3894 0,3869
0,63 0,4533 0,4267 0,4094 0,4030 0,3978 0,3935 0,3898 0,3843 0,3804 0,3776
0,64 0,4474 0,4499 0,4019 0,3953 0,3898 0,3853 0,3815 0,3756 0,3714 0,3685
0,65 0,4415 0,4132 0,3946 0,3877 0,3820 0,3772 0,3732 0,7670 0,3626 0,3594
0,66 0,4358 0,4067 0,3874 0,3802 0,3743 0,3692 0,3650 0,3585 0,3538 0,3503
0,67 0,4303 0,4003 0,3804 0,3729 0,3667 0,3614 0,3570 0,3501 0,3451 0,3414
0,68 0,4248 0,3940 0,3735 0,3657 0,3592 0,3537 0,3491 0,3418 0,3365 0,3625
0,69 0,4195 0,3879 0,3667 0,3586 0,3518 0,3461 0,3413 0,3336 0,3280 0,3238
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
x
0,70 0,4143 0,3820 0,3600 0,3517 0,3446 0,3387 0,3336 0,3256 0,3196 0,3151
0,71 0,4093 0,3762 0,3535 0,3449 0,3376 0,3314 0,3261 0,3176 0,3113 0,3066
0,72 0,4044 0,3705 0,3472 0,3382 0,3307 0,3242 0,3187 0,3098 0,3032 0,2982
0,73 0,3997 0,3650 0,3410 0,3318 0,3239 0,3172 0,3115 0,3022 0,2952 0,2899
0,74 0,3951 0,3596 0,3350 0,3254 0,3173 0,3104 0,3044 0,2947 0,2874 0,2817
0,75 0,3906 0,3544 0,3291 0,3193 0,3109 0,3037 0,2975 0,2874 0,2779 0,2737
0,76 0,3863 0,3493 0,3234 0,3133 0,3046 0,2972 0,2907 0,2082 0,2721 0,2658
0,77 0,3822 0,3444 0,3179 0,3075 0,2985 0,2908 0,2841 0,2732 0,2647 0,2581
0,78 0,3782 0,3397 0,3125 0,3018 0,2926 0,2847 0,2777 0,2664 0,2575 0,2506
0,79 0,3743 0,3352 0,3074 0,2964 0,2869 0,2787 0,2715 0,2597 0,2505 0,2432
0,80 0,3707 0,3308 0,3024 0,2911 0,2814 0,2729 0,2655 0,2533 0,2437 0,2361
0,81 0,3672 0,3267 0,2975 0,2861 0,2761 0,2674 0,2597 0,2471 0,2371 0,2291
0,82 0,3638 0,3226 0,2930 0,2812 0,2710 0,2620 0,2541 0,2410 0,2307 0,2223
0,83 0,3606 0,3188 0,2886 0,2766 0,2661 0,2569 0,2488 0,2452 0,2245 0,2158
0,84 0,3576 0,3152 0,2845 0,2722 0,2614 0,2520 0,2436 0,2297 0,2185 0, 2095
0,85 0,3547 0,3118 0,2805 0,2679 0,2570 0,2473 0,2387 0,2244 0,2129 0,2035
0,86 0,3520 0,3080 0,2768 0,2639 0,2528 0,2428 0,2341 0,2193 0,2074 0,1977
0,87 0,3495 0,3055 0,2732 0,2602 0,2488 0,2387 0,2297 0,2145 0,2023 0,1922
0,88 0,3472 0,3026 0,2699 0,2567 0,2450 0,2347 0,2256 0,2100 0,1974 0,1870
0,89 0,3450 0,3000 0,2669 0,2534 0,2415 0,2310 0,2217 0,2058 0,1928 0,1821
0,90 0,3430 0,2976 0,2640 0,2504 0,2383 0,2276 0,2181 0,2018 0,1886 0,1776
0,905 0,3421 0,2965 0,2626 0,2489 0,2368 0,2260 0,2164 0,2000 0,1866 0,1754
0,910 0,3412 0,2954 0,2614 0,2476 0,2354 0,2245 0,2148 0,1982 0,1846 0,1733
0,915 0,3404 0,2944 0,2602 0,2463 0,2340 0,2231 0,2133 0,1965 0,1828 0,1714
0,920 0,3396 0,2934 0,2591 0,2451 0,2327 0,2217 0,2118 0,1949 0,1811 0,1695
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
x
0,925 0,3388 0,2925 0,2580 0,2439 0,2315 0,2204 0,2104 0,1934 0,1794 0,1677
0,930 0,3381 0,2916 0,2570 0,2429 0,2303 0,2191 0,2091 0,1920 0,1778 0,1660
0,935 0,3375 0,2908 0,2561 0,2418 0,2292 0,2180 0,2079 0,1906 0,1764 0,1644
0,940 0,3369 0,2901 0,2552 0,2409 0,2282 0,2169 0,2068 0,1894 0,1750 0,1629
0,945 0,3363 0,2894 0,2544 0,2400 0,2273 0,2159 0,2057 0,1882 0,1737 0,1615
0,950 0,3358 0,2888 0,2536 0,2592 0,2264 0,2150 0,2048 0,1871 0,1725 0,1602
0,955 0,3353 0,2882 0,2529 0,2385 0,2256 0,2142 0,2039 0,1861 0,1714 0,1591
0,960 0,3349 0,2877 0,2523 0,2378 0,2249 0,2134 0,2031 0,1853 0,1705 0,1580
0,965 0,3345 0,2872 0,2518 0,2372 0,2243 0,2128 0,2024 0,1815 0,1696 0,1570
0,970 0,3342 0,2868 0,2513 0,2367 0,2238 0,2122 0,2017 0,1838 0,1688 0,1562
0,975 0,3339 0,2865 0,2509 0,2363 0,2233 0,2117 0,2012 0,1832 0,1642 0,1555
0,980 0,3337 0,2862 0,2506 0,2359 0,2229 0,2113 0,2008 0,1827 0,1677 0,1549
0,985 0,3336 0,2860 0,2503 0,2357 0,2226 0,2110 0,2005 0,1823 0,1672 0,1545
0,990 0,3334 0,2858 0,2502 0,2355 0,2224 0,2107 0,2002 0,1821 0,1669 0,1541
0,995 0,3334 0,2857 0,2500 0,2353 0,2224 0,2106 0,2000 0,1819 0,1667 0,1539
1,000 0,3333 0,2857 0,2500 0,2353 0,2222 0,2105 0,2000 0,1818 0,1667 0,1539
1,005 0,3334 0,2857 0,2500 0,2353 0,2223 0,2106 0,2001 0,1819 0,1667 0,1539
1,010 0,3334 0,2858 0,2501 0,2355 0,2224 0,2107 0,2002 0,1821 0,1669 0,1541
1,015 0,3336 0,2860 0,2504 0,2357 0,2226 0,2110 0,2005 0,1823 0,1673 0,1545
1,020 0,3337 0,2862 0,2506 0,2360 0,2229 0,2113 0,2008 0,1827 0,1677 0,1550
1,025 0,3340 0,2865 0,2509 0,2363 0,2233 0,2117 0,2013 0,1833 0,1683 0,1556
1,030 0,3343 0,2869 0,2514 0,2368 0,2238 0,2123 0,2019 0,1839 0,1690 0,1564
1,035 0,3346 0,2873 0,2519 0,2373 0,2244 0,2129 0,2025 0,1847 0,1699 0,1574
1,040 0,3349 0,2877 0,2525 0,2380 0,2251 0,2136 0,2033 0,1856 0,1709 0,1585
1,045 0,3354 0,2883 0,2531 0,2387 0,2259 0,2145 0,2042 0,1866 0,1721 0,1598
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
x
1,05 0,3359 0,2889 0,2539 0,2395 0,2268 0,2154 0,2052 0,1878 0,1734 0,1613
1,06 0,3370 0,2904 0,2556 0,2414 0,2289 0,2177 0,2077 0,1905 0,1764 0,1647
1,07 0,3384 0,2921 0,2577 0,2437 0,2313 0,2203 0,2105 0,1938 0,1801 0,1688
1,08 0,3399 0,2940 0,2601 0,2463 0,2342 0,2234 0,2138 0,1976 0,1815 0,1737
1,09 0,3417 0,2963 0,2629 0,2494 0,2375 0,2270 0,2177 0,2021 0,1895 0,1754
1,10 0,3437 0,2988 0,2660 0,2528 0,2412 0,2311 0,2221 0,2071 0,1953 0,1858
1,11 0,3459 0,3017 0,2695 0,2566 0,2454 0,2356 0,2270 0,2128 0,2017 0,1932
1,12 0,3483 0,3048 0,2734 0,2609 0,2501 0,2407 0,2325 0,2191 0,2000 0,2014
1,13 0,3510 0,3082 0,2776 0,2655 0,2552 0,2462 0,2385 0,2261 0,2170 0,2105
1,14 0,3539 0,3119 0,2822 0,2706 0,2607 0,2523 0,2451 0,2338 0,2258 0,2205
1,15 0,3570 0,3160 0,2873 0,2762 0,2668 0,2589 0,2523 0,2422 0,2355 0,2316
1,16 0,3603 0,3203 0,2927 0,2822 0,2734 0,2661 0,2601 0,2513 0,2461 0,2437
1,17 0,3639 0,3250 0,2985 0,2886 0,2804 0,2738 0,2685 0,2612 0,2575 0,2569
1,18 0,3677 0,3299 0,3047 0,2954 0,2880 0,2821 0,2775 0,2718 0,2699 0,2711
1,19 0,3717 0,3352 0,3114 0,30,28 0,2961 0,2910 0,2873 0,2833 0,2833 0,2866
1,20 0,3760 0,3408 0,3184 0,3106 0,3048 0,3005 0,2977 0,2956 0,2977 0,3032
1,21 0,3805 0,3468 0,3259 0,3190 0,3140 0,3107 0,3088 0,3088 0,3131 0,3211
1,22 0,3853 0,3531 0,3338 0,3278 0,3238 0,3214 0,3205 0,3228 0,3296 0,3403
1,23 0,3903 0,3597 0,3422 0,3372 0,3341 0,3323 0,3331 0,3377 0,3472 0,3609
1,24 0,3955 0,3666 0,3510 0,3470 0,3450 0,3449 0,3463 0,3535 0,3659 0,3828
1,25 0,4010 0,3739 0,3004 0,3574 0,3566 0,3576 0,3604 0,3704 0,3858 0,4062
1,26 0,4068 0,3815 0,3701 0,3683 0,3687 0,3711 0,3752 0,3881 0,4069 0,4310
1,27 0,4128 0,3895 0,3803 0,3798 0,3815 0,3852 0,3908 0,4069 0,4293 0,4574
1,28 0,4191 0,3979 0,3911 0,3918 0,3949 0,4001 0,4072 0,4268 0,4530 0,4855
1,29 0,4256 0,4066 0,4023 0,4044 0,4089 0,4157 0,4245 0,4477 0,4781 0,5152
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
x
1,30 0,4223 0,4157 0,4140 0,4175 0,4236 0,4320 0,4426 0,4697 0,5044 0,5466
1,31 0,4394 0,4251 0,4262 0,4313 0,4390 0,4492 0,4616 0,4928 0,5323 0,5799
1,32 0,4467 0,4350 0,4390 0,4457 0,4551 0,4671 0,4815 0,5171 0,5616 0,6149
1,33 0,4542 0,4452 0,4522 0,4606 0,4719 0,4858 0,5023 0,5426 0,5925 0,652
1,34 0,4620 0,4558 0,4660 0,4762 0,4894 0,5053 0,5240 0,5693 0,6248 0,691
1,35 0,4701 0,4667 0,4803 0,4924 0,5076 0,5257 0,5468 0,5972 0,659 0,732
1,36 0,4785 0,4781 0,4953 0,5033 0,5266 0,5470 0,5705 0,6265 0,695 0,775
1,37 0,4871 0,4899 0,5107 0,5267 0,5463 0,5691 0,5952 0,657 0,732 0,821
1,38 0,4960 0,5021 0,5267 0,5449 0,5668 0,5922 0,621 0,689 0,771 0,868
1,39 0,5052 0,5146 0,5432 0,5637 0,5880 0,616 0,648 0,722 0,812 0,918
1,40 0,5147 0,5276 0,5604 0,5832 0,610 0,641 0,676 0,757 0,855 0,971
1,41 0,5244 0,5410 0,5781 0,603 0,633 0,667 0,705 0,793 0,900 1,026
1,42 0,5344 0,5548 0,597 0,624 0,657 0,694 0,735 0,831 0,946 1,083
1,43 0,5447 0,5691 0,615 0,646 0,681 0,721 0,766 0,870 0,995 1,143
1,44 0,5553 0,584 0,635 0,668 0,707 0,750 0,798 0,911 1,046 1,206
1,45 0,5660 0,599 0,655 0,691 0,733 0,780 0,832 0,953 1,099 1,272
1,46 0,577 0,614 0,676 0,715 0,760 0,810 0,867 0,997 1,154 1,341
1,47 0,589 0,630 0,697 0,740 0,788 0,842 0,903 1,043 1,212 1,412
1,48 0,601 0,647 0,719 0,765 0,817 0,875 0,940 1,091 1,272 1,487
1,49 0,613 0,664 0,742 0,791 0,847 0,909 0,979 1,140 1,334 1,565
1,50 0,625 0,681 0,766 0,818 0,878 0,945 1,019 1,191 1,398 2,646
1,55 0,691 0,775 0,893 0,965 1,047 1,138 1,239 1,475 1,761 2,106
1,60 0,765 0,881 1,038 1,134 1,243 1,363 1,497 1,812 2,196 2,665
1,65 0,847 0,999 1,203 1,327 1,466 1,622 1,796 2,206 2,713 3,338
1,70 0,938 1,130 1,388 1,544 1,720 1,918 2,140 2,666 3,323 4,142
 x
2,00 2,50 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
x
1,75 1,037 1,276 1,595 1,788 2,007 2,254 2,533 3,198 4,037 5,096
1,80 1,144 1,435 1,824 2,061 2,330 2,631 2,979 3,809 4,869 6,220
1,85 1,260 1,611 2,078 2,364 2,690 3,062 3,484 4,509 5,831 7,539
1,90 1,386 1,1801 2,358 2,700 3,092 3,540 4,052 5,305 6,941 9,076
1,95 1,521 2,008 2,665 2,070 3,537 4,073 4,689 6,208 8,213 10,86
2,0 1,667 2,232 3,000 3,477 4,028 4,665 5,400 7,228 9,670 12,93
2,1 1,987 2,734 3,762 4,408 5,163 6,043 7,068 9,66 13,9 18,02
2,2 2,349 3,312 2,656 5,512 6,521 7,709 9,11 12,70 17,70 24,67
2,3 2,756 3,972 5,696 6,809 8,131 9,70 11,57 16,45 23,37 33,24
2,4 3,208 4,719 6,894 8,316 10,2 12,07 14,53 21,03 30,45 44,15
2,5 2,708 5,559 8,266 10,06 12,23 14,85 18,03 26,58 39,19 57,89
2,6 4,259 6,497 9,82 12,05 14,77 18,10 22,16 33,23 49,88 75,03
2,7 4,861 7,540 11,58 14,33 17,70 21,87 17,00 41,17 62,87 96,23
2,8 5,517 8,70 13,57 16,91 21,06 26,21 32,62 50,56 78,52 122,3
2,9 6,23 9,97 15,78 19,82 24,87 31,19 38,19 61,61 97,24 153,9
3,0 7,00 11,36 18,25 23,08 29,18 36,87 46,60 74,53 119,5 192,3
3,5 11,79 20,42 35,02 45,80 59,89 78,34 102,6 176,2 303,9 526,6
4,0 18,33 33,57 61,00 82,18 110,8 149,4 197,1 369,4 679,7 1257,0
4,5 26,88 51,73 99,0 137,0 189,8 163,2 365,5 708,2 1380,0 2706,0
5,0 37,67 75,86 152,0 215,9 306,6 436,0 621,0 1267,0 2600,0 5371,0
6,0 67,0 146,2 319,9 472,2 700,4 1041,1 1550,0 3458,0 7771,0 17575,0
7,0 108,3 253,3 594,0 192,9 1406,0 2169,0 3355,0 8079,0 19604,0 47884,0
8,0 163,7 406,7 1017,0 1614,0 2567,0 4005,0 6547,0 16843,0 43683,0 114093,0
9,0 234,0 617,0 1632,0 2666,0 4366,0 7169,0 11802,0 32202,0 88561,0 245291,0
10,0 324,3 894,0 2491,0 4175,0 7018,0 11831,0 19991,0 57491,0 166691,0 486491,0
 Phô lôc 9-5

Hµm sè Φ(z) ®Ó tÝnh dßng kh«ng ®Òu trong kªnh dèc nghÞch (i < 0)
x
2,00 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
z
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0,05 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050
0,10 0,099 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100 0,100
0,15 0,148 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150 0,150
0,20 0,197 0,198 0,199 0,200 0,200 0,200 0,200 0,200 0,200 0,200 0,200
0,25 0,241 0,247 0,248 0,249 0,250 0,250 0,250 0,250 0,250 0,250 0,250
0,30 0,291 0,295 0,296 0,297 0,298 0,299 0,299 0,300 0,300 0,300 0,300
0,35 0,336 0,342 0,344 0,346 0,347 0,348 0,384 0,349 0,349 0,350 0,350
0,40 0,380 0,389 0,391 0,393 0,395 0,396 0,396 0,397 0,393 0,400 0,400
0,45 0,422 0,434 0,437 0,440 0,442 0,447 0,445 0,446 0,447 0,443 0,450
0,50 0,463 0,477 0,481 0,485 0,488 0,490 0,492 0,493 0,495 0,497 0,498
0,55 0,502 0,518 0,523 0,528 0,532 0,535 0,537 0,539 0,542 0,545 0,547
0,60 0,540 0,558 0,565 0,571 0,576 0,580 0,583 0,585 0,535 0,595 0,595
0,61 0,547 0,566 0,573 0,579 0,584 0,588 0,591 0,594 0,698 0,602 0,604
0,62 0,554 0,574 0,581 0,587 0,592 0,596 0,600 0,603 0,607 0,611 0,613
0,63 0,562 0,581 0,589 0,595 0,600 0,605 0,609 0,612 0,616 0,620 0,622
0,64 0,569 0,589 0,596 0,602 0,608 0,613 0,617 0,620 0,625 0,629 0,631
0,65 0,576 0,596 0,604 0,610 0,616 0,621 0,625 0,629 0,634 0,638 0,640
0,66 0,583 0,604 0,612 0,618 0,623 0,628 0,633 0,637 0,643 0,647 0,650
 x
2,00 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
z
0,67 0,590 0,611 0,620 0,626 0,631 0,636 0,641 0,646 0,652 0,656 0,659
0,68 0,597 0,619 0,627 0,634 0,639 0,644 0,649 0,654 0,665 0,665 0,668
0,69 0,603 0,626 0,634 0,641 0,647 0,653 0,657 0,662 0,668 0,674 0,677
0,70 0,610 0,633 0,642 0,649 0,655 0,661 0,665 0,670 0,677 0,682 0,686
0,71 0,617 0,640 0,649 0,657 0,662 0,668 0,673 0,678 0,685 0,690 0,694
0,72 0,624 0,648 0,656 0,664 0,670 0,676 0,681 0,686 0,694 0,699 0,703
0,73 0,630 0,655 0,663 0,672 0,678 0,684 0,689 0,694 0,702 0,707 0,712
0,74 0,637 0,662 0,670 0,679 0,685 0,691 0,697 0,702 0,710 0,716 0,720
0,75 0,643 0,668 0,677 0,686 0,692 0,698 0,704 0,709 0,717 0,724 0,728
0,76 0,649 0,675 0,684 0,693 0,700 0,705 0,711 0,717 0,725 0,731 0,736
0,77 0,656 0,681 0,691 0,700 0,707 0,712 0,718 0,724 0,733 0,739 0,744
0,78 0,662 0,688 0,698 0,707 0,714 0,720 0,725 0,731 0,740 0,747 0,752
0,79 0,668 0,694 0,704 0,713 0,720 0,727 0,732 0,738 0,748 0,754 0,760
0,80 0,674 0,700 0,710 0,720 0,727 0,734 0,740 0,746 0,755 0,726 0,768
0,81 0,680 0,706 0,717 0,727 0,733 0,741 0,748 0,753 0,762 0,770 0,776
0,82 0,686 0,712 0,723 0,733 0,740 0,748 0,754 0,760 0,769 0,777 0,783
0,83 0,692 0,718 0,729 0,740 0,747 0,755 0,761 0,766 0,776 0,784 0,790
0,84 0,698 0,724 0,736 0,746 0,753 0,761 0,767 0,773 0,783 0,794 0,798
0,85 0,704 0,730 0,742 0,752 0,760 0,767 0,774 0,780 0,790 0,798 0,805
0,86 0,710 0,736 0,748 0,758 0,766 0,774 0,781 0,786 0,797 0,804 0,812
0,87 0,715 0,742 0,754 0,764 0,772 0,780 0,787 0,793 0,803 0,811 0,819
0,88 0,721 0,748 0,760 0,770 0,778 0,786 0,793 0,799 0,810 0,818 0,826
 x
2,00 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
z
0,89 0,727 0,754 0,765 0,776 0,784 0,792 0,799 0,805 0,816 0,825 0,832
0,90 0,732 0,760 0,771 0,781 0,790 0,798 0,805 0,811 0,822 0,831 0,839
0,905 0,735 0,762 0,774 0,784 0,793 0,801 0,808 0,814 0,825 0,834 0,842
0,910 0,738 0,765 0,777 0,787 0,796 0,804 0,811 0,817 0,828 0,837 0,845
0,915 0,741 0,768 0,780 0,790 0,799 0,807 0,814 0,820 0,831 0,840 0,848
0,920 0,743 0,771 0,783 0,793 0,802 0,810 0,817 0,823 0,834 0,844 0,851
0,925 0,746 0,774 0,785 0,796 0,804 0,812 0,820 0,826 0,837 0,847 0,854
0,930 0,749 0,777 0,788 0,799 0,807 0,815 0,823 0,829 0,840 0,850 0,857
0,935 0,751 0,779 0,790 0,801 0,810 0,818 0,826 0,832 0,843 0,853 0,860
0,940 0,754 0,782 0,793 0,804 0,813 0,820 0,828 0,835 0,846 0,856 0,864
0,945 0,757 0,785 0,796 0,807 0,816 0,823 0,831 0,837 0,849 0,859 0,867
0,950 0,759 0,787 0,799 0,809 0,818 0,826 0,834 0,840 0,852 0,861 0,869
0,955 0,762 0,790 0,801 0,812 0,821 0,828 0,836 0,843 0,855 0,864 0,872
0,960 0,764 0,793 0,804 0,815 0,824 0,831 0,839 0,846 0,857 0,867 0,875
0,965 0,767 0,796 0,807 0,818 0,826 0,834 0,842 0,848 0,860 0,870 0,878
0,970 0,770 0,798 0,810 0,820 0,829 0,837 0,845 0,851 0,863 0,872 0,881
0,975 0,772 0,801 0,812 0,822 0,831 0,839 0,847 0,854 0,866 0,875 0,883
0,980 0,775 0,803 0,814 0,825 0,834 0,842 0,850 0,857 0,868 0,878 0,886
0,985 0,777 0,806 0,817 0,827 0,836 0,844 0,852 0,859 0,870 0,880 0,889
0,990 0,780 0,809 0,820 0,830 0,839 0,847 0,855 0,861 0,873 0,883 0,819
0,995 0,782 0,811 0,822 0,832 0,842 0,849 0,858 0,864 0,876 0,885 0,894
1,000 0,785 0,813 0,824 0,834 0,844 0,852 0,860 0,867 0,879 0,887 0,897
 x
2,00 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
z
1,005 0,788 0,815 0,826 0,837 0,847 0,855 0,862 0,870 0,881 0,890 0,999
1,010 0,790 0,817 0,829 0,840 0,849 0,858 0,865 0,873 0,884 0,893 0,902
1,015 0,793 0,820 0,831 0,843 0,852 0,861 0,868 0,875 0,886 0,896 0,904
1,020 0,795 0,823 0,834 0,845 0,855 0,864 0,871 0,877 0,889 0,898 0,907
1,025 0,798 0,825 0,836 0,848 0,857 0,866 0,874 0,880 0,891 0,900 0,909
1,030 0,800 0,827 0,839 0,850 0,859 0,868 0,877 0,882 0,893 0,902 0,911
1,035 0,803 0,829 0,841 0,853 0,862 0,871 0,879 0,885 0,895 0,905 0,914
1,040 0,805 0,831 0,844 0,855 0,864 0,873 0,882 0,888 0,898 0,907 0,916
1,045 0,808 0,834 0,846 0,857 0,867 0,875 0,884 0,890 0,900 0,909 0,918
1,05 0,810 0,836 0,848 0,859 0,869 0,877 0,886 0,892 0,903 0,911 0,920
1,06 0,815 0,841 0,854 0,864 0,873 0,881 0,890 0,896 0,907 0,915 0,924
1,07 0,819 0,846 0,859 0,869 0,878 0,886 0,894 0,901 0,911 0,919 0,928
1,08 0,824 0,851 0,863 0,873 0,882 0,890 0,898 0,905 0,916 0,923 0,932
1,09 0,828 0,856 0,868 0,877 0,887 0,894 0,902 0,909 0,920 0,927 0,936
1,10 0,833 0,860 0,872 0,881 0,891 0,899 0,906 0,913 0,923 0,931 0,940
1,11 0,837 0,864 0,877 0,886 0,895 0,903 0,910 0,917 0,927 0,935 0,944
1,12 0,842 0,868 0,881 0,891 0,899 0,907 0,914 0,924 0,931 0,939 0,948
1,13 0,846 0,872 0,885 0,895 0,903 0,911 0,918 0,925 0,935 0,943 0,951
1,14 0,851 0,876 0,889 0,899 0,907 0,915 0,922 0,928 0,938 0,947 0,954
1,15 0,855 0,880 0,893 0,903 0,911 0,919 0,926 0,932 0,942 0,950 0,957
1,16 0,859 0,884 0,897 0,907 0,914 0,923 0,930 0,936 0,945 0,953 0,960
1,17 0,864 0,888 0,901 0,911 0,918 0,927 0,933 0,939 0,948 0,957 0,963
 x
2,00 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
z
1,18 0,868 0,892 0,905 0,915 0,922 0,930 0,937 0,943 0,951 0,960 0,965
1,19 0,872 0,896 0,908 0,918 0,926 0,933 0,940 0,947 0,954 0,963 0,968
1,20 0,876 0,900 0,911 0,921 0,929 0,937 0,944 0,950 0,958 0,966 0,970
1,21 0,880 0,904 0,915 0,925 0,933 0,941 0,947 0,953 0,961 0,969 0,973
1,22 0,884 0,908 0,919 0,929 0,937 0,945 0,950 0,956 0,964 0,972 0,976
1,23 0,888 0,912 0,922 0,932 0,941 0,948 0,953 0,959 0,967 0,974 0,978
1,24 0,892 0,916 0,926 0,935 0,944 0,951 0,956 0,962 0,970 0,977 0,981
1,25 0,896 0,919 0,929 0,938 0,947 0,954 0,959 0,965 0,973 0,979 0,984
1,26 0,900 0,923 0,933 0,942 0,950 0,957 0,962 0,968 0,975 0,982 0,986
1,27 0,904 0,927 0,936 0,945 0,953 0,960 0,965 0,971 0,978 0,984 0,988
1,28 0,908 0,930 0,940 0,948 0,956 0,963 0,968 0,974 0,981 0,987 0,990
1,29 0,911 0,934 0,943 0,952 0,959 0,966 0,971 0,976 0,983 0,989 0,992
1,30 0,915 0,937 0,947 0,955 0,962 0,968 0,974 0,979 0,985 0,991 0,994
1,31 0,919 0,940 0,950 0,958 0,965 0,971 0,977 0,982 0,988 0,993 0,996
1,32 0,922 0,943 0,954 0,961 0,968 0,974 0,979 0,985 0,990 0,995 0,997
1,33 0,926 0,947 0,957 0,964 0,971 0,976 0,982 0,987 0,993 0,997 0,999
1,34 0,930 0,951 0,961 0,967 0,974 0,979 0,984 0,990 0,995 0,999 1,001
1,35 0,933 0,954 0,964 0,970 0,977 0,982 0,987 0,992 0,997 1,001 1,003
1,36 0,937 0,957 0,967 0,973 0,980 0,985 0,989 0,994 0,999 1,002 1,005
1,37 0,940 0,960 0,970 0,976 0,983 0,988 0,992 0,996 1,001 1,004 1,007
1,38 0,944 0,963 0,973 0,979 0,986 0,991 0,994 0,998 1,003 1,006 1,008
1,39 0,947 0,969 0,975 0,981 0,988 0,993 0,997 0,999 1,005 1,008 1,010
 x
2,00 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
z
1,40 0,951 0,969 0,977 0,984 0,990 0,995 0,999 1,001 1,006 1,009 1,011
1,41 0,954 0,972 0,980 0,986 0,993 0,997 1,001 1,003 1,008 1,011 1,012
1,42 0,957 0,975 0,983 0,989 0,996 1,000 1,003 1,005 1,010 1,012 1,014
1,43 0,960 0,978 0,986 0,992 0,998 1,003 1,006 1,007 1,012 1,014 1,015
1,44 0,964 0,980 0,988 0,995 1,001 1,005 1,008 1,009 1,014 1,016 1,016
1,45 0,967 0,983 0,990 0,997 1,003 1,007 1,010 1,011 1,015 1,017 1,017
1,46 0,970 0,986 0,993 1,000 1,005 1,009 1,012 1,013 1,017 1,019 1,018
1,47 0,973 0,989 0,996 1,003 1,007 1,011 1,014 1,014 1,018 1,020 1,019
1,48 0,977 0,991 0,998 1,005 1,009 1,012 1,016 1,016 1,020 1,020 1,020
1,49 0,980 0,994 1,001 1,007 1,011 1,014 1,017 1,018 1,021 1,021 1,021
1,50 0,983 0,997 1,004 1,009 1,013 1,016 1,018 1,020 1,022 1,022 1,022
1,55 0,997 1,010 1,015 1,020 1,023 1,025 1,027 1,029 1,029 1,028 1,026
1,60 1,012 1,022 1,026 1,030 1,033 1,034 1,035 1,035 1,034 1,032 1,030
1,65 1,026 1,033 1,037 1,039 1,041 1,042 1,042 1,041 1,039 1,036 1,034
1,70 1,039 1,044 1,047 1,048 1,049 1,049 1,048 1,047 1,043 1,039 1,037
1,75 1,052 1,054 1,056 1,057 1,056 1,055 1,054 1,052 1,047 1,042 1,039
1,80 1,064 1,064 1,064 1,065 1,063 1,061 1,059 1,057 1,051 1,045 1,041
1,85 1,075 1,073 1,072 1,072 1,069 1,067 1,064 1,061 1,054 1,047 1,043
1,90 1,086 1,082 1,080 1,079 1,075 1,072 1,068 1,065 1,057 1,049 1,045
1,95 1,097 1,090 1,087 1,085 1,080 1,076 1,072 1,068 1,059 1,051 1,046
2,00 1,007 1,098 1,094 1,090 1,085 1,080 1,076 1,071 1,062 1,053 1,047
2,10 1,026 1,012 1,006 1,000 1,094 1,087 1,082 1,076 1,065 1,056 1,049
 x
2,00 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 3,75 4,00 4,50 5,00 5,50
z
2,20 1,044 1,025 1,017 1,009 1,002 1,094 1,088 1,080 1,068 1,058 1,050
2,30 1,061 1,037 1,027 1,017 1,009 1,099 1,092 1,084 1,071 1,060 1,051
2,40 1,176 1,148 1,136 1,124 1,115 1,104 1,096 1,087 1,073 1,061 1,052
2,50 1,190 1,157 1,143 1,131 1,119 1,108 1,099 1,090 1,075 1,062 1,053
2,60 1,204 1,166 1,150 1,137 1,123 1,112 1,102 1,092 1,076 1,063 1,054
2,70 1,216 1,174 1,156 1,142 1,127 1,115 1,105 1,094 1,077 1,063 1,054
2,80 1,228 1,181 1,162 1,146 1,131 1,118 1,107 1,096 1,078 1,064 1,054
2,90 1,239 1,188 1,168 1,150 1,134 1,121 1,109 1,098 1,079 1,065 1,055
3,00 1,249 1,194 1,173 1,154 1,137 1,123 1,110 1,099 1,080 1,065 1,055
3,50 1,292 1,218 1,191 1,167 1,148 1,131 1,116 1,103 1,082 1,066 1,055
4,00 1,326 1,237 1,204 1,176 1,155 1,136 1,120 1,106 1,084 1,067 1,056
4,50 1,352 1,251 1,213 1,183 1,160 1,139 1,122 1,108 1,085 1,067 1,056
5,00 1,374 1,260 1,220 1,188 1,163 1,141 1,124 1,110 1,085 1,068 1,056
6,00 1,406 1,272 1,230 1,195 1,167 1,144 1,125 1,111 1,085 1,068 1,056
8,00 1,447 1,290 1,239 1,201 1,170 1,146 1,127 1,111 1,086 1,068 1,056
10,00 1,471 1,298 1,244 1,203 1,172 1,147 1,127 1,111 1,086 1,068 1,056
 Môc lôc

Trang
Lêi nãi ®Çu 3

Ch­¬ng I
Më ®Çu 5

§1-1. §Þnh nghÜa khoa häc thñy lùc. Ph¹m vi øng dông vµ lÜnh vùc nghiªn cøu
cña khoa häc thñy lùc 5
§1-2. S¬ l­îc lÞch sö ph¸t triÓn khoa häc thñy lùc 6
§1-3. Kh¸i niÖm chÊt láng trong thñy lùc 14
§1-4. Nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña chÊt láng 14
§1-5. Lùc t¸c dông 20
§1-6. øng suÊt t¹i mét ®iÓm 21

Ch­¬ng II
Thñy tÜnh häc 24
§2-1. ¸p suÊt thñy tÜnh - ¸p lùc 24
§2-2. Hai tÝnh chÊt c¬ b¶n cña ¸p suÊt thñy tÜnh 25
§2-3. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n cña chÊt láng c©n b»ng 27
§2-4. TÝch ph©n ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n cña chÊt láng c©n b»ng 28
§2-5. MÆt ®¼ng ¸p 29
§2-6. Sù c©n b»ng cña chÊt láng träng lùc 30
§2-7. Sù c©n b»ng cña chÊt láng trong nh÷ng b×nh chøa chuyÓn ®éng 41
§2-8. ¸p lùc chÊt láng lªn thµnh ph¼ng cã h×nh d¹ng bÊt kú 44
§2-9. ¸p lùc chÊt láng lªn thµnh ph¼ng h×nh ch÷ nhËt cã ®¸y n»m ngang 47
§2-10. ¸p lùc chÊt láng lªn thµnh cong 50
§2-11. §Þnh luËt AcsimÐt 55
§2-12. Sù c©n b»ng cña vËt r¾n ngËp hoµn toµn trong chÊt láng 56
§2-13. Sù c©n b»ng cña vËt r¾n næi trªn mÆt tù do cña chÊt láng 57

418
 Ch­¬ng III
C¬ së ®éng lùc häc chÊt láng 60
§3-1. Nh÷ng kh¸i niÖm chung 60
§3-2. ChuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh vµ chuyÓn ®éng æn ®Þnh 60
§3-3. Quü ®¹o - ®­êng dßng 61
§3-4. Dßng nguyªn tè, dßng ch¶y 62

A - M«i tr­êng chuyÓn ®éng coi nh­ mét tËp hîp cña v« sè dßng nguyªn tè
§3-5. Nh÷ng yÕu tè thñy lùc cña dßng ch¶y 63
§3-6. Ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng ch¶y æn ®Þnh 65
§3-7. Ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè chÊt láng lý t­ëng ch¶y æn ®Þnh 67
§3-8. Ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña dßng nguyªn tè chÊt láng thùc ch¶y æn ®Þnh 69
§3-9. ý nghÜa n¨ng l­îng vµ thñy lùc cña ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy viÕt cho dßng
nguyªn tè ch¶y æn ®Þnh 70
§3-10. §é dèc thñy lùc vµ ®é dèc ®o ¸p cña dßng nguyªn tè 72
§3-11. Ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy cña toµn dßng (cã kÝch th­íc h÷u h¹n) chÊt láng thùc
ch¶y æn ®Þnh 73
§3-12. øng dông cña ph­¬ng tr×nh BÐcnuiy trong viÖc ®o l­u tèc vµ l­u l­îng 79
§3-13. Ph­¬ng tr×nh ®éng l­îng cña toµn dßng ch¶y æn ®Þnh 81
§3-14. Ph©n lo¹i dßng ch¶y 86

B - M«i tr­êng chuyÓn ®éng coi nh­ lµ tËp hîp cña v« sè phÇn tö chÊt láng
§3-15. Hai ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu sù chuyÓn ®éng cña chÊt láng 87
§3-16. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña ®­êng dßng 89
§3-17. §­êng xo¸y, èng xo¸y, ph­¬ng tr×nh vi ph©n cña ®­êng xo¸y 91
§3-18. Ph©n tÝch chuyÓn ®éng cña mét phÇn tö chÊt láng. ChuyÓn ®éng thÕ
vµ chuyÓn ®éng xo¸y 92
§3-19. ChuyÓn ®éng thÕ, hµm sè thÕ, hµm sè dßng 99
§3-20. Vµi thÝ dô ®¬n gi¶n vÒ chuyÓn ®éng thÕ 103
§3-21. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n liªn tôc cña chÊt láng kh«ng nÐn ®­îc 109
§3-22. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng lý t­ëng (ph­¬ng tr×nh ¥-le) 111
§3-23. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng lý t­ëng viÕt d­íi d¹ng
ph­¬ng tr×nh G¬r«mªc« 115
419
§3-24. TÝch ph©n hÖ thèng ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng lý t­ëng 118
§3-25. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña chÊt láng nhít
(ph­¬ng tr×nh Naviª-Stèc) 123
Ch­¬ng IV
Tæn thÊt cét n­íc trong dßng ch¶y 132
§4-1. Nh÷ng d¹ng tæn thÊt cét n­íc 132
§4-2. Ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng chÊt láng ch¶y ®Òu 132
§4-3. Hai tr¹ng th¸i chuyÓn ®éng cña chÊt láng 135
§4-4. Tr¹ng th¸i ch¶y tÇng trong èng 140
§4-5. Sù qu¸ ®é tõ tr¹ng th¸i ch¶y tÇng sang tr¹ng th¸i ch¶y rèi 145
§4-6. Tr¹ng th¸i ch¶y rèi trong èng 148
§4-7. C«ng thøc tæng qu¸t §¸cxy tÝnh tæn thÊt cét n­íc h d trong dßng ch¶y ®Òu.
HÖ sè tæn thÊt däc ®­êng l. ThÝ nghiÖm Nicur¸ts¬ 167
§4-8. C«ng thøc Sedi. C«ng thøc x¸c ®Þnh nh÷ng hÖ sè l vµ C ®Ó tÝnh tæn thÊt
cét n­íc däc ®­êng cña èng ch¶y ®Òu trong c¸c èng vµ kªnh hë 173
§4-9. Tæn thÊt cét n­íc côc bé - Nh÷ng ®Æc ®iÓm chung 185
§4-10. Tæn thÊt côc bé khi èng ®ét ngét më réng - C«ng thøc Boãc®a 190
§4-11. Mét sè d¹ng tæn thÊt côc bé trong èng 193

Ch­¬ng V
Dßng ch¶y ra khái lç vµ vßi - dßng tia 196

A - Dßng ch¶y ra khái lç vµ vßi

§5-1. Kh¸i niÖm chung 196
§5-2. Dßng ch¶y tù do, æn ®Þnh qua lç nhá thµnh máng 197
§5-3. Dßng ch¶y ngËp, æn ®Þnh, qua lç thµnh máng 201
§5-4. Dßng ch¶y tù do, æn ®Þnh qua lç thµnh máng 203
§5-5. Dßng ch¶y nöa ngËp, æn ®Þnh, qua lç to thµnh máng 206
§5-6. Dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh qua lç nhá thµnh máng 207
§5-7. Dßng ch¶y qua vßi 211

B - Dßng tia
§5-8. Ph©n lo¹i, tÝnh chÊt dßng tia 217
§5-9. Nh÷ng ®Æc tÝnh ®éng lùc häc cña dßng tia 221
420
 Ch­¬ng VI
Dßng ch¶y æn ®Þnh trong èng cã ¸p 225
§6-1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ ®­êng èng - Nh÷ng c«ng thøc tÝnh to¸n c¬ b¶n 225
§6-2. TÝnh to¸n thñy lùc vÒ èng dµi 229
§6-3. TÝnh to¸n thñy lùc vÒ èng ng¾n. TÝnh to¸n thñy lùc vÒ ®­êng èng cña
m¸y b¬m ly t©m 241
Ch­¬ng VII
ChuyÓn ®éng kh«ng æn ®Þnh trong èng cã ¸p,
HiÖn t­îng n­íc va vµ sù giao ®éng cña
khèi n­íc Trong th¸p ®iÒu ¸p 250
§7-1. Ph­¬ng tr×nh liªn tôc cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh 251
§7-2. Ph­¬ng tr×nh c¬ b¶n cña dßng ch¶y kh«ng æn ®Þnh trong èng cã ¸p 252
A - HiÖn t­îng n­íc va
§7-3. §Æt vÊn ®Ò 257
§7-4. N­íc va khi ®ãng khãa tøc thêi 258
§7-5. N­íc va khi ®ãng khãa tõ tõ 262
§7-6. Tèc ®é truyÒn sãng n­íc va trong èng 267
B - Sù giao ®éng cña n­íc trong th¸p ®iÒu ¸p
§7-7. Nguyªn lý lµm viÖc cña th¸p ®iÒu ¸p 272
§7-8. Sù giao ®éng cña n­íc trong th¸p h×nh trô 273

Ch­¬ng VIII
Dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong kªnh 279
§8-1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong kªnh 279
§8-2. Nh÷ng yÕu tè thñy lùc cña mÆt c¾t ­ít cña dßng ch¶y trong kªnh 281
§8-3. MÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc 283
§8-4. Nh÷ng bµi to¸n c¬ b¶n vÒ dßng ch¶y ®Òu trong èng kªnh hë h×nh thang 285
§8-5. TÝnh kªnh theo ph­¬ng ph¸p ®èi chiÕu víi mÆt c¾t cã lîi nhÊt vÒ thñy lùc
(Ag¬rètskin) 292
§8-6. TÝnh to¸n kªnh cã ®iÒu kiÖn thñy lùc phøc t¹p 299
§8-7. TÝnh to¸n thñy lùc cho dßng ch¶y ®Òu kh«ng ¸p trong èng 302
§8-8. L­u tèc cho phÐp kh«ng xãi vµ kh«ng l¾ng cña kªnh hë 305

421
 Ch­¬ng IX
Dßng ch¶y kh«ng ®Òu trong kªnh hë 308
§9-1. Nh÷ng kh¸i niÖm më ®Çu 308
§9-2. N¨ng l­îng ®¬n vÞ cña mÆt c¾t 310
§9-3. §é s©u ph©n giíi 312
§9-4. §é dèc ph©n giíi 321
§9-5. Hai tr¹ng th¸i ch¶y 322
§9-6. Ph­¬ng tr×nh vi ph©n c¬ b¶n cña dßng ch¶y æn ®Þnh thay ®æi dÇn kh«ng cã ¸p 327

A - TÝnh kªnh l¨ng trô

§9-7. C¸c d¹ng ®­êng mÆt n­íc trong kªnh 330
§9-8. C¸ch tÝnh vµ vÏ ®­êng mÆt n­íc trong kªnh 342

B - TÝnh kªnh kh«ng l¨ng trô

§9-9. TÝnh kªnh kh«ng l¨ng trô trong tr­êng hîp chung 360
§9-10. TÝnh kªnh kh«ng l¨ng trô trong tr­êng hîp riªng khi ®é s©u kh«ng ®æi 361

Phô lôc 365

422
 ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n:
nguyÔn cao doanh
Phô tr¸ch b¶n th¶o:
Ph¹m kh«i - Hoµng Nam B×nh
Tr×nh bµy b×a:
ngäc nam

Nhµ xuÊt b¶n N«ng NghiÖp

167/6 - Ph­¬ng Mai - §èng §a - Hµ Néi
§T: 8524506 - 8523887 Fax: (04) 5760748
Email: NXB.Nongnghiep.BT3@gmail.com

Chi nh¸nh NXB N«ng NghiÖp

58 NguyÔn BØnh Khiªm - Q.1, TP. Hå ChÝ Minh
§T : 8297157 - 8299521 Fax : (08) 9101036

Gi¸o tr×nh thñy lùc - TËp 1

63 - 630 657
- - 06
NN - 2006 223 8 936032 940576

In 3030 b¶n khæ 19 x 27 cm t¹i X­ëng in NXB. N«ng nghiÖp. GiÊy chÊp nhËn ®¨ng ký kÕ ho¹ch
xuÊt b¶n sè 08-2006/CXB/657-223/NN do Côc XuÊt b¶n cÊp ngµy 15/12/2005. In xong vµ nép l­u
chiÓu quý II/2006.

423