Mét sè vÊn ®Ò vÒ néi dung vµ ph−¬ng ph¸p d¹y

c¸c ch−¬ng vÒ Hãa V« c¬

I. Nh÷ng yªu cÇu ®¹t ®−îc khi d¹y c¸c ch−¬ng vÒ Hãa V« c¬

1. CÇn cho häc sinh biÕt: VÞ trÝ cña c¸c nguyªn tè trong hÖ thèng tuÇn hoµn; tÝnh chÊt
cña c¸c ®¬n chÊt vµ hîp chÊt; tr¹ng th¸i thiªn nhiªn, ®iÒu chÕ vµ øng dông cña ®¬n chÊt vµ
c¸c hîp chÊt quan träng.
2. CÇn cho häc sinh hiÓu: Sù liªn quan gi÷a vi trÝ cña c¸c nguyªn tè trong hÖ thèng tuÇn
hoµn víi cÊu t¹o nguyªn tö, sù liªn quan nÕu cã gi÷a cÊu t¹o ph©n tö víi tÝnh chÊt cña c¸c
®¬n chÊt vµ hîp chÊt cña nguyªn tè ®ã.
3. VÒ kü n¨ng: H−íng dÉn cho häc sinh biÕt c¸ch dù ®o¸n mét sè tÝnh chÊt hãa häc c¬
b¶n cña ®¬n chÊt vµ hîp chÊtcña mét nguyªn tè dùa vµo cÊu t¹o nguyªn tö, ph©n tö cña
nã; lËp ®−îc c¸c ph−¬ng tr×nh ph¶n øng; x¸c ®Þnh ®−îc vai trß vµ so s¸nh tÝnh oxi hãa,
tÝnh khö cña c¸c ®¬n chÊt vµ hîp chÊt trong ph¶n øng oxi hãa-khö.
4. H−íng dÉn c¸ch tiÕn hµnh, c¸ch quan s¸t c¸c hiÖn t−îng hãa häc, c¸ch viÕt bµi t−êng
tr×nh khi häc sinh tù thùc hiÖn mét sè bµi thÝ nghiÖm ®¬n gi¶n.
5. T¹o cho häc sinh tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c vµ hîp t¸c trong häc tËp.
S¸ch gi¸o khoa thÝ ®iÓm ph©n ban (ban Khoa häc tù nhiªn vµ ban Khoa häc xJ
héi-nh©n v¨n) lµ tµi liÖu gióp cho häc sinh ph¸t huy kh¶ n¨ng tù häc d−íi sù h−íng dÉn
cña gi¸o viªn. S¸ch ®−îc viÕt theo ch−¬ng vµ néi dung tõng bµi (d¹y trong 1 tiÕt hoÆc 2
tiÕt). S¸ch viÕt dÔ hiÓu, ®Ò môc ®«i khi ®−îc ®Æt ë d¹ng c©u hái cã tÝnh gîi më ®Ó häc sinh
tù tr¶ lêi, cã nhiÒu h×nh vÏ minh häa. Cuèi mçi bµi häc cã c¸c d¹ng bµi tËp kh¸c nhau,
trong sè ®ã cã c¸c bµi tËp tr¾c nghiÖm gióp cho häc sinh n¾m v÷ng bµi häc, c¸ch suy luËn
®Ó t×m ®¸p ¸n ®óng vµ nhanh.
V× néi dung cña mçi bµi chØ ®−îc phÐp d¹y trong 1 hoÆc 2 tiÕt, nªn gi¸o viªn ph¶i
lùa chän träng t©m cña bµi khi truyÒn ®¹t cho häc sinh, tr¸nh lan man hoÆc lÆp ®i lÆp l¹i y
nguyªn nh÷ng néi dung ®J ®−îc viÕt trong s¸ch. C¨n cø vµo s¸ch h−íng dÉn gi¸o viªn,
c¸c thµy c« gi¸o cÇn chän ra nh÷ng ho¹t ®éng chÝnh trong mét tiÕt. Cã thÓ minh häa
nh÷ng ho¹t ®éng ®ã b»ng s¬ ®å ph¶n øng, giíi thiÖu kü c¸c thÝ nghiÖm ®J viÕt trong s¸ch,
biÓu diÔn thÝ nghiÖm chøng minh trªn líp ®Ó häc sinh tËp quan s¸t. C¸c ho¹t ®éng cña
gi¸o viªn vµ cña häc sinh ®Òu ph¶i nh»m môc tiªu ®J ®Ò ra cña bµi häc. V× thêi l−îng h¹n
chÕ, nªn c¸c h×nh vÏ, thÝ nghiÖm minh häa, c¸c b¶ng biÓu giíi thiÖu vÒ cÊu t¹o chÊt, vÒ
tÝnh chÊt cña chÊt, v.v… cÇn ph¶i ®−îc chuÈn bÞ tr−íc. Kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i dµnh thêi
gian kiÓm tra bµi cò tr−íc khi häc bµi míi, mµ cã thÓ kiÓm tra häc sinh khi d¹y nh÷ng vÊn
®Ò míi cã liªn quan ®Õn nh÷ng kiÕn thøc ®J häc. C¸c kiÕn thøc cÇn nhí, cÇn cñng cè vµ
hÖ thèng hãa sÏ ®−îc nh¾c l¹i vµ vËn dông trong tiÕt luyÖn tËp.

II. Mét sè ®iÓm cÇn l−u ý vÒ néi dung vµ ph−¬ng ph¸p d¹y c¸c ch−¬ng “Nit¬-
Photpho”, “Cacbon-Silic”

§©y lµ hai ch−¬ng vÒ hãa v« c¬ trong sè 11 ch−¬ng cña s¸ch gi¸o khoa Ho¸ häc
líp 11. C¸c kiÕn thøc vÒ nit¬ vµ photpho, cacbon vµ silic lµ hoµn toµn míi mÎ ®èi víi häc
sinh líp 11, cho nªn gi¸o viªn cÇn nghiªn cøu kü khi d¹y c¸c ch−¬ng nµy. D−íi ®©y tr×nh
bµy mét sè néi dung mµ gi¸o viªn cÇn ph¶i n¾m v÷ng thªm, ®Æc biÖt lµ vÒ mèi quan hÖ
gi÷a cÊu t¹o vµ tÝnh chÊt cña chÊt.

Ch−¬ng “Nit¬ - Photpho”

1. Trong nhãm nit¬ chØ xÐt kÜ nit¬ vµ photpho, cÇn lµm râ sù gièng nhau vµ kh¸c nhau
cña c¸c ®¬n chÊt vµ c¸c hîp chÊt cña hai nguyªn tè ®ã. §©y lµ nh÷ng kiÕn thøc míi ®èi
víi häc sinh. Do häc sinh ®J ®−îc häc ®Çy ®ñ c¬ së lý thuyÕt nh− cÊu t¹o nguyªn tö, b¶ng
tuÇn hoµn, liªn kÕt hãa häc, c©n b»ng hãa häc, sù ®iÖn ly, kh¸i niÖm vÒ axit, baz¬ vµ muèi
nªn gi¸o viªn cÇn dÉn d¾t häc sinh cã thÓ dùa vµo lý thuyÕt chñ ®¹o ®ã dù ®o¸n ®−îc tÝnh
chÊt cña ®¬n chÊt nit¬, photpho vµ c¸c hîp chÊt cña chóng. Gi¸o viªn biÓu diÔn thÝ
nghiÖm hãa häc, häc sinh quan s¸t, nhËn xÐt vµ rót ra kÕt luËn ®Ó kh¼ng ®Þnh sù ®óng ®¾n
cña nh÷ng dù ®o¸n ®ã.

2. Sù kh¸c nhau vÒ cÊu t¹o vµ ®é bÒn cña ph©n tö nit¬ vµ ph©n tö photpho.
 - Ph©n tö nit¬ N2 cã kÝch th−íc nhá h¬n ph©n tö photpho P4 (dN≡N = 0,109nm; dP-P =
0,221nm) vµ v× nit¬ ë tr¹ng th¸i khÝ nªn lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö N2 nhá h¬n nhiÒu
so víi lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö P4.
- Liªn kÕt ba trong ph©n tö N2 cã n¨ng l−îng lín (EN≡N = 946 kJ/mol), lín gÊp 6 lÇn
liªn kÕt ®¬n N-N (EN-N = 169 kJ/mol), nªn lµ liªn kÕt rÊt bÒn. ë 3000oC nã míi b¾t ®Çu bÞ
ph©n huû thµnh nguyªn tö nit¬, do ®ã ë nhiÖt ®é th−êng, nit¬ ph©n tö lµ mét trong nh÷ng
chÊt tr¬ nhÊt. Cßn ë nhiÖt ®é cao, nit¬ trë nªn ho¹t ®éng h¬n, nhÊt lµ khi cã mÆt chÊt xóc
t¸c.
- MÆc dï photpho cã ®é ©m ®iÖn (2,1) nhá h¬n nit¬ (3,0), nh−ng ë ®iÒu kiÖn th−êng
photpho ho¹t ®éng h¬n nit¬. §ã lµ do liªn kÕt ®¬n P-P trong ph©n tö P4 kÐm bÒn h¬n liªn
kÕt ba trong ph©n tö nit¬ (EP-P = 200 kJ/mol). ë trªn 2000oC ph©n tö P4 bÞ ph©n huû thµnh
c¸c nguyªn tö photpho.
- ë nguyªn tö N kh«ng cã kh¶ n¨ng kÝch thÝch cÆp electron ®J ghÐp ®«i ë ph©n líp
2s ®Ó chuyÓn sang obitan 3s cña líp thø ba, v× obitan nµy cã n¨ng l−îng cao h¬n nhiÒu.
V× vËy céng hãa trÞ cùc ®¹i cña nit¬ trong c¸c hîp chÊt b»ng 4: ba liªn kÕt ®−îc t¹o thµnh
theo c¬ chÕ trao ®æi, cßn mét liªn kÕt ®−îc t¹o thµnh theo c¬ chÕ cho-nhËn. Nit¬ thÓ hiÖn
c¸c sè oxi hãa: -3 (NH3), -2 (N2H4), -1 (NH2OH), 0 (N2), +1 (N2O), +2 (NO), +3 (N2O3),
+4 (NO2, N2O4), +5 (N2O5).

3. §iÒu chÕ nit¬ trong c«ng nghiÖp

Nit¬ ®−îc ®iÒu chÕ b»ng ph−¬ng ph¸p ch−ng cÊt ph©n ®o¹n kh«ng khÝ láng cßn
chøa khÝ hiÕm vµ c¶ nh÷ng vÕt oxi. Trong nhiÒu tr−êng hîp, t¹p chÊt khÝ hiÕm kh«ng g©y
trë ng¹i g× c¶, nh−ng oxi th× kh«ng ®−îc lÉn. §Ó lo¹i t¹p chÊt oxi, ng−êi ta cho nit¬ ®i qua
mét hÖ thèng chøa ®ång kim lo¹i ®èt nãng. Khi ®ã tÊt c¶ oxi ®Òu ph¶n øng t¹o thµnh
CuO.

4. Amoniac
KhÝ amoniac lµ mét trong c¸c khÝ tan nhiÒu trong n−íc. HiÖn t−îng tan nhiÒu
cña amoniac ®−îc gi¶i thÝch b»ng sù t¹o thµnh liªn kÕt hi®ro gi÷a c¸c ph©n tö NH3 vµ H2O
(c¶ hai ®Òu lµ ph©n tö cã cùc: momen l−ìng cùc µ NH 3 =1,48 D, µ H 2O =1,86 D). Liªn kÕt

nµy ®−îc h×nh thµnh nhê lùc t−¬ng t¸c tÜnh ®iÖn gi÷a nguyªn tö H mang mét phÇn ®iÖn
tÝch d−¬ng cña ph©n tö H2O vµ nguyªn tö N mang mét phÇn ®iÖn tÝch ©m cña ph©n tö
NH3.
Lµ hîp chÊt cã cùc, NH3 dÔ hãa láng vµ dÔ hãa r¾n (tnc = -78oC, ts = -33oC) cao
h¬n nhiÒu so víi c¸c hîp chÊt t−¬ng tù nh− PH3 (tnc = -133oC, ts = -87,4oC), AsH3 (tnc = -
116oC, ts = -62oC), v.v… §iÒu nµy ®−îc gi¶i thÝch lµ do ph©n cùc kh¸ m¹nh nªn c¸c ph©n
tö NH3 dÔ kÕt hîp víi nhau t¹o thµnh tËp hîp ph©n tö (NH3)n nhê liªn kÕt hi®ro. §Ó ph¸ vì
tËp hîp ph©n tö nµy cÇn tiªu tèn n¨ng l−îng. Bëi vËy, NH3 cã tnc, ts vµ c¶ nhiÖt hãa h¬i
(22,82 kJ/mol) cao h¬n PH3, AsH3; ë nh÷ng tr−êng hîp nµy kh«ng x¶y ra hiÖn t−îng tËp
hîp ph©n tö.
Khi tan trong n−íc, trong dung dÞch n−íc cña amoniac x¶y ra c¸c qu¸ tr×nh sau:

NH3.H2O
+
NH3 + H2O NH3 ......... H2O NH4 + OH-

Khi ®ã NH3 kÕt hîp víi H+ cña H2O theo c¬ chÕ cho-nhËn, t¹o thµnh ion NH +4 vµ
dung dÞch trë nªn cã tÝnh baz¬. Ph¶n øng chung ®−îc viÕt lµ:

NH3(dd) + H2O NH +4 + OH-

§©y lµ ph¶n øng thuËn nghÞch, ë l¹nh nã chuyÓn dÞch tõ tr¸i sang ph¶i, khi ®un
nãng trong b×nh hë nã chuyÓn dÞch tõ ph¶i sang tr¸i.
H»ng sè ph©n ly baz¬ cña amoniac trong dung dÞch ë 25oC:

[NH +4 ][OH − ]
Kb = = 1,8.10 −5
[NH 3 ]

Tr−íc ®©y, ng−êi ta cho r»ng tÝnh baz¬ lµ do NH3 kÕt hîp víi H2O t¹o thµnh ph©n tö
NH4OH, nh−ng thùc tÕ kh«ng cã nh÷ng b»ng chøng chøng minh sù tån t¹i cña ph©n tö
nµy. Khi nghiªn cøu nhiÖt ®é hãa r¾n cña dung dÞch NH3, ng−êi ta thÊy cã ba d¹ng hi®rat
bÒn ë nhiÖt ®é thÊp lµ 2NH3.H2O (tnc = -78,8oC), NH3.H2O (tnc = -79,0oC), NH3.2H2O (tnc =
-98,0oC). Trong c¸c hîp chÊt hi®rat ®ã, ph©n tö NH3 liªn kÕt víi ph©n tö H2O b»ng liªn
kÕt hi®ro, chø kh«ng cã c¸c ion NH4+, OH- vµ ph©n tö NH4OH.
+
Kh¶ n¨ng kÕt hîp cña amoniac víi n−íc vµ víi axit t¹o thµnh ion NH 4 vµ víi
c¸c ion kim lo¹i nh− Ca2+, Zn2+, Cu2+, Ag+, v.v…t¹o thµnh cation phøc (gäi chung lµ
amoniacat kim lo¹i) [Ca(NH3)8]2+, [Cu(NH3)4]2+, [Ag(NH3)2]+, v.v… lµ do cã sù h×nh
thµnh c¸c liªn kÕt cho-nhËn (cßn gäi lµ liªn kÕt phèi trÝ) gi÷a cÆp electron tù do ch−a sö
dông cña nguyªn tö N trong ph©n tö NH3 vµ obitan lai hãa cßn trèng cña ion kim lo¹i
(theo thuyÕt liªn kÕt hãa trÞ).
Amoniac cßn cã tÝnh khö, mÆc dï kh«ng ®Æc tr−ng b»ng ph¶n øng kÕt hîp. TÝnh
khö cña NH3 lµ do nguyªn tö N cã sè oxi hãa thÊp nhÊt (-3) g©y ra. Ngoµi O2 vµ oxit kim
lo¹i ra, clo vµ brom oxi hãa mJnh liÖt amoniac ë tr¹ng th¸i khÝ vµ tr¹ng th¸i dung dÞch
ngay ë nhiÖt ®é th−êng.

-3 o
2NH3 + 3Cl2 N 2 + 6HCl
o
Ca + 3Br
2NH N 2 + 6HBr
3 2

5. Muèi amoni
CÇn thÊy râ sù gièng nhau vµ kh¸c nhau giøa muèi amoni vµ muèi kim lo¹i
kiÒm.
Gièng víi muèi cña kim lo¹i kiÒm, c¸c muèi amoni ®Òu tan nhiÒu trong n−íc vµ
khi tan ph©n ly hoµn toµn thµnh c¸c ion. Ion NH4+ còng kh«ng cã mµu nh− ion kim lo¹i
kiÒm.
Kh¸c víi muèi kim lo¹i kiÒm, dung dÞch muèi amoni cã tÝnh axit do ion amoni
cho proton:

NH4+ + H2O NH3 + H3O+, Ka = 5,5.10-10

CÇn hiÓu vµ n¾m v÷ng ph¶n øng nhiÖt ph©n cña muèi amoni. S¶n phÈm cña
ph¶n øng nµy lµ kh¸c nhau, tuú thuéc vµo b¶n chÊt cña axit t¹o nªn muèi.
 - Muèi amoni t¹o bëi axit kh«ng cã tÝnh oxi hãa, khi bÞ nhiÖt ph©n t¹o ra amoniac vµ
axit t−¬ng øng.
VÝ dô:

to
NH4Cl NH3 + HCl

to
(NH4)2CO3 2NH3 + CO2 + H2O

to
NH4HCO3 3NH3 + H3PO4

to
(NH4)2SO4 2NH3 + H2S

- Muèi amoni t¹o bëi c¸c axit cã tÝnh oxi hãa, khi bÞ nhÞªt ph©n th× axit ®−îc t¹o
thµnh sÏ oxi hãa NH3, t¹o ra c¸c s¶n phÈm kh¸c nhau.
VÝ dô:
o
250 C
NH4NO3 N2O + 2H2O

to
NH4NO2 N2 + 2H2O

to
(NH4)2Cr2O7 N2 + Cr2O3 + 4H2O

to
(NH4)2SO4 NH3 + NH4HSO4

TiÕp tôc ®un nãng thªm muèi NH4HSO4 sÏ bÞ ph©n huû:

to
3NH4HSO4 N2 + NH3 + 3SO2 + 6H2O

Chó ý: Khi lµm thÝ nghiÖm nhiÖt ph©n muèi NH4NO3 cÇn tu©n thñ nghiªm ngÆt chÕ
®é nhiÖt, v× NH4NO3 nãng ch¶y ë 169oC, tõ kho¶ng 190-260oC bÞ ph©n huû cho tho¸t ra
N2O. Cßn ë nhiÖt ®é cao h¬n 300oC sÏ ph©n huû g©y næ, do N2O kh«ng bÒn ph©n huû
nhanh ra N2 + O2:
 to
2N2O 2N2 + O2

6. Axit nitric
HNO3 lµ axit cã tÝnh oxi hãa m¹nh. Cã tµi liÖu nãi r»ng ë nång ®é rÊt loJng vµ
l¹nh, HNO3 kh«ng thÓ hiÖn tÝnh oxi hãa trong dung dÞch n−íc. Khi HNO3 rÊt loJng vµ
l¹nh t¸c dông víi kim lo¹i ho¹t ®éng, vÝ dô Mg, th× cã H2 tho¸t ra ë thêi ®iÓm b¾t ®Çu
ph¶n øng. Trong nhiÒu tµi liÖu, khi nãi vÒ tÝnh oxi hãa cña HNO3, ng−êi ta kh«ng ®−a tÝnh
chÊt nµy vµo, thËm chÝ cã mét sè tµi liÖu cßn kh¼ng ®Þnh lµ khi t¸c dông víi kim lo¹i,
HNO3 kh«ng cho H2 tho¸t ra. ThËt vËy, hi®ro míi sinh cã tÝnh khö m¹nh, kh«ng thÓ
kh«ng ph¶n øng víi HNO3 lµ chÊt cã tÝnh oxi ho¸ m¹nh.
NÕu sö dông HNO3 ®Æc th× s¶n phÈm cuèi cïng lu«n lu«n lµ NO2. §ã lµ v× tÊt c¶
c¸c hîp chÊt chøa oxi cña nit¬ víi sè oxi hãa thÊp h¬n +4 ®Òu bÞ HNO3 ®Æc oxi hãa ®Õn
NO2.
VÝ dô:
+5 +2 +4
2HNO3 + NO 3NO2 + H2O

C¸c kim lo¹i cã tÝnh khö trung b×nh vµ yÕu (vÝ dô Fe, Pb, Cu, Ag…) khö HNO3
loJng chñ yÕu ®Õn NO. Cßn c¸c kim lo¹i cã tÝnh khö m¹nh (vÝ dô Al, Zn, Mg…) khö
HNO3 loJng chñ yÕu ®Õn N2O hoÆc N2 vµ khö HNO3 rÊt loJng ®Õn NH3 (ë d¹ng muèi
NH4NO3).
Trong c¸c ph¶n øng, kim lo¹i bÞ oxi hãa ®Õn møc oxi hãa bÒn, cao nhÊt.
Qu¸ tr×nh khö HNO3 th−êng diÔn ra theo mét sè h−íng song song, kÕt qu¶ thu
®−îc mét hçn hîp s¶n phÈm khö kh¸c nhau, tuú thuéc vµo ®é m¹nh, yÕu cña chÊt khö vµ
nång ®é axit. H×nh 13 minh häa hµm l−îng t−¬ng ®èi cña c¸c s¶n phÈm kh¸c nhau khi
khö HNO3 b»ng Fe tïy thuéc vµo nång ®é cña axit.
C¸c s¶n phÈm khö HNO3

80 NO2

NO
60
NH4NO3
40

20 N2 H×nh 13. ¶nh h-ëng khèi

N 2O l-îng riªng cña HNO3
®Õn tÝnh chÊt cña c¸c
1,1 1,2 1,3 1,4
s¶n phÈm khö axit b»ng
Khèi l-îng riªng HNO3 (g/cm3) s¾t.
 Axit cµng loJng th× cµng cã nhiÒu s¶n phÈm khö s©u h¬n trong hçn hîp, vÝ dô
NH3 (ë d¹ng NH4NO3).
HNO3 “bèc khãi” ®−îc ®iÒu chÕ trong phßng thÝ nghiÖm theo ph¶n øng:
NaNO3 + H2SO4 NaHSO4 + HNO3

Ph¶n øng nµy ®−îc tiÕn hµnh trong ch©n kh«ng, ®Ó HNO3 bay h¬i ngay vµ Ýt bÞ
ph©n huû, khi ®ã thu ®−îc HNO3 100%. Còng cã thÓ kh«ng sö dông ch©n kh«ng, nh−ng
cÇn lÊy NaNO3 r¾n vµ H2SO4 ®Æc (~98%). Ph¶n øng ®−îc tiÕn hµnh khi ®un nãng nhÑ,
gióp cho HNO3 bay h¬i vµ dÞch chuyÓn c©n b»ng sang ph¶i (HNO3 bay h¬i m¹nh h¬n
nhiÒu so víi H2SO4). §un nãng m¹nh sÏ lµm ph©n huû HNO3 t¹o thµnh. NÕu dïng dung
dÞch loJng, sau ®ã c« ®Æc th× chØ thu ®−îc hçn hîp ®¼ng phÝ 68%.

7. Muèi nitrat
Khi ®un nãng muèi nitrat cao h¬n nhiÖt ®é nãng ch¶y cña chóng (cã tr−êng hîp
ch−a ®¹t ®Õn nhiÖt ®é nãng ch¶y) th× chóng bÞ ph©n huû. TÝnh chÊt ph©n huû cña muèi
nitrat phô thuéc vµo b¶n chÊt cña cation.
- Muèi cña c¸c kim lo¹i ho¹t ®éng nhÊt (®øng tr−íc Mg trong dJy ®iÖn hãa) t¹o
thµnh muèi nitrit t−¬ng øng vµ gi¶i phãng oxi.
- Muèi cña c¸c kim lo¹i ho¹t ®éng kÐm h¬n (Mg - Cu) bÞ ph©n huû r¹o thµnh oxit.
- Muèi cña c¸c kim lo¹i kÐm ho¹t ®éng h¬n n÷a (®øng sau Cu) bÞ ph©n huû gi¶i
phãng kim lo¹i.
TÝnh chÊt kh¸c nhau nµy khi tiÕn hµnh ph¶n øng lµ do ®é bÒn kh¸c nhau cña c¸c
muèi nitrit vµ oxit t−¬ng øng ë nhiÖt ®é bÞ ph©n huû: trong c¸c ®iÒu kiÖn ®ã ®èi víi natri
th× nitrit bÒn, ®èi víi Mg th× nitrit kÐm bÒn, cßn oxit bÒn vµ ®èi víi Ag th× c¶ nitrit, c¶ oxit
®Òu kÐm bÒn, nªn cho tho¸t ra kim lo¹i.
- Trong m«i tr−êng trung tÝnh, ion NO3- kh«ng cã kh¶ n¨ng oxi hãa.
- Trong m«i tr−êng axit, ion NO3- cã kh¶ n¨ng oxi hãa.
VÝ dô:
3Cu + 8H+ + 2NO3- 3Cu2+ + 2NO↑ + 4H2O
 - Trong m«i tr−êng kiÒm m¹nh, d−, ion NO3- bÞ Al (hoÆc Zn) khö ®Õn NH3.
VÝ dô:
8Al + 5OH- + 3NO3- + 2H2O 8AlO2- + 3NH3↑

8. CÇn n¾m v÷ng c¸c ®iÒu kiÖn chuyÓn hãa gi÷a hai d¹ng thï h×nh cña photpho.
Khi ®un nãng trªn 250oC, kh«ng cã kh«ng khÝ, P ®á chuyÓn thµnh h¬i, khi lµm
l¹nh th× h¬i ®ã ng−ng tô thµnh P tr¾ng.
Cßn khi ®un nãng P tr¾ng ®Õn 250oC kh«ng cã kh«ng khÝ hoÆc d−íi t¸c dông cña
¸nh s¸ng th× nã chuyÓn chËm thµnh P ®á lµ d¹ng bÒn h¬n. Ph¶n øng nµy cã thÓ t¨ng
nhanh khi cã mét Ýt iot lµm xóc t¸c. Cã thÓ biÓu diÔn c¸c qu¸ tr×nh chuyÓn hãa ®ã nh−
sau:

o
250 C
P tr¾ng o
P ®á ∆H = -16,7 kJ/mol
> 250 C

TÊt c¶ c¸c d¹ng thï h×nh cña photpho khi nãng ch¶y ®Òu t¹o thµnh cïng mét
chÊt láng gÇn nh÷ng ph©n tö tø diÖn P4. D¹ng P4 còng tån t¹i ë tr¹ng th¸i h¬i. Nh−ng ë
nhiÖt ®é cao h¬n 800oC vµ ¸p suÊt thÊp, P4 bÞ ph©n huû t¹o thµnh c¸c ph©n tö P2. D−íi ¸p
suÊt khÝ quyÓn vµ nhiÖt ®é ~ 1800oC, 50% P4 ph©n huû thµnh 2P2, cßn ë ~ 2800oC th× 50%
P2 ph©n huû thµnh 2P.
ë tr¹ng th¸i r¾n, P ®á cã cÊu tróc polime nh− sau:

P P P P
P P P P P P P P
P P P P
9. Photpho tr¾ng rÊt ho¹t ®éng vÒ mÆt hãa häc, dÔ dµng bèc ch¸y trong kh«ng khÝ ë
nhiÖt ®é th−êng nÕu ë d¹ng ph©n t¸n nhá. §iÒu nµy ®−îc minh ho¹ b»ng thÝ nghiÖm sau:
Hoµ tan mét mÈu nhá P tr¾ng trong dung m«i cacbon ®isunfua (CS2). TÈm dung dÞch thu
®−îc vµo mét b¨ng giÊy läc vµ treo trªn gi¸. Khi dung m«i bay hÕt th× cßn l¹i nh÷ng h¹t P
tr¾ng rÊt nhá. Chóng bÞ oxi hãa bëi oxi kh«ng khÝ, ph¸t nhiÖt m¹nh, lµm bèc ch¸y b¨ng
giÊy läc.
10. C¸c axit photphoric
CÊu t¹o ph©n tö cña c¸c axit photphoric:

O O
O H O
H O O H
H O P P O P H O P O
H O O H
O H O
axit metaphotphoric axit ®iphotphoric axit octophotphoric
(axit photphoric)

Sè oxi ho¸ cña c¸c axit nµy ®Òu lµ +5.

Axit H3PO4 lµ axit ba lÇn axit cã ®é m¹nh trung b×nh (K1 = 7,6.10-3; K2 = 6,2.10-
8
; K3 = 4,4.10-13).
Axit H4P2O7 m¹nh h¬n H3PO4 vµ lµ axit bèn lÇn axit (K1 = 3.10-2; K2 = 4.10-3; K3 =
2.10-7; K4 = 5.10-10 ).
Tuy nhiªn chØ míi biÕt ®−îc hai lo¹i muèi cña axit nµy: muèi ®ihi®rophotphat, vÝ
dô Na2H2P2O7 vµ muèi ®iphotphat trung tÝnh, vÝ dô Na4P2O7.
Axit HPO3 m¹nh h¬n c¶ hai axit trªn. Trong sè c¸c muèi metaphotphat chØ cã
muèi cña kim lo¹i kiÒm vµ magiª lµ dÔ tan.
Trong phßng thÝ nghiÖm th−êng sö dông axit H3PO4 vµ c¸c muèi cña nã (muèi
photphat).
Kh¸c víi axit nitric, c¸c axit photphoric ®Òu kh«ng cã kh¶ n¨ng oxi hãa. §iÒu
®ã lµ do photpho cã ®é ©m ®iÖn nhá, dÉn ®Õn ¸i lùc víi electron nhá.

11. Muèi photphat

Mét trong nh÷ng tÝnh chÊt cÇn biÕt cña muèi photphat lµ ph¶n øng thuû ph©n.
Trong sè c¸c muèi photphat tan, muèi photphat trung tÝnh cña kim lo¹i kiÒm bÞ
thuû ph©n m¹nh trong dung dÞch cho m«i tr−êng kiÒm m¹nh.
VÝ dô:
Na3PO4 + H2O Na2HPO4 + NaOH
PO43- + H2O HPO42- + OH-
 Do ®ã khi kÕt tinh tõ dung dÞch, Na3PO4 th−êng cã lÉn NaOH.
Muèi hi®rophotphat, vÝ dô Na2HPO4 bÞ thuû ph©n yÕu h¬n:

Na2HPO4 + H2O NaH2PO4 + NaOH

HPO42- + H2O H2PO4- + OH-

Qu¸ tr×nh thuû ph©n nµy x¶y ra m¹nh h¬n so víi qu¸ tr×nh ph©n ly axit cña ion
HPO42-:

HPO42- + H2O PO43- + H3O+

nªn dung dÞch cã m«i tr−êng kiÒm yÕu.

Muèi ®ihi®rophotphat, vÝ dô NaH2PO4 bÞ thuû ph©n yÕu h¬n n÷a:

NaH2PO4 + H2O H3PO4 + NaOH

H2PO4- + H2O H3PO4 + OH-

Qu¸ tr×nh thuû ph©n nµy x¶y ra kÐm h¬n so víi qu¸ tr×nh ph©n ly axit cña ion
HPO42-:

H2PO4- + H2O H3PO42- + H3O+

nªn dung dÞch NaH2PO4 cã m«i tr−êng axit yÕu.

Ch−¬ng “Cacbon-Silic”

1. CÇn lµm cho häc sinh thÊy râ cacbon lµ nguyªn tè ®Æc biÖt trong hÖ thèng tuÇn hoµn.
Nã cã kh¶ n¨ng t¹o rÊt nhiÒu hîp chÊt ®a d¹ng vÒ thµnh phÇn, tÝnh chÊt vµ cÊu t¹o (hîp
chÊt h÷u c¬).
Do kh¸c nhau kh«ng nhiÒu vÒ n¨ng l−îng gi÷a c¸c ph©n líp 2s vµ 2p, nªn khi
tham gia ph¶n øng hãa häc cÆp electron 2s t¸ch ra vµ chuyÓn lªn ph©n líp 2p. Khi ®ã xuÊt
hiÖn 4 electron ®éc th©n.
 1s2 2s1 2p3

Víi sù lai hãa sp3, nguyªn tö cacbon cã thÓ t¹o thµnh 4 liªn kÕt céng ho¸ trÞ t−¬ng
®−¬ng h−íng ®Õn bèn ®Ønh cña h×nh tø diÖn.
NÐt næi bËt cña cacbon lµ kh¶ n¨ng c¸c nguyªn tö cña nã t¹o thµnh nh÷ng m¹ch cacbon
dµi mét chiÒu, hai chiÒu vµ ba chiÒu.
Trªn thùc tÕ, liªn kÕt céng hãa trÞ ®−îc thùc hiÖn trong hÇu hÕt c¸c hîp chÊt cña
cacbon. Trong c¸c hîp chÊt ®ã, c¸c nguyªn tö cacbon ®Òu kh«ng mang ®iÖn tÝch ©m hoÆc
mét ®iÖn tÝch d−¬ng ®¸ng kÓ. Tuy vËy, ng−êi ta vÉn quy cho cacbon c¸c sè oxi hãa -4
(trong CH4), +2 (trong CO), +4 (trong CO2).

2. T−¬ng tù cacbon, silic còng t¹o ®−îc bèn liªn kÕt céng hãa trÞ t−¬ng ®−¬ng do sù lai
hãa sp3 cña c¸c obitan (n¨ng l−îng ®Ó t¸ch electron 3s2 lµ 370 kJ/mol).
Sè oxi hãa cña silic trong c¸c hîp chÊt lµ +4 (trong SiO2 vµ c¸c silicat) vµ -4 (trong
c¸c silixua kiÓu Mg2Si). Còng nh− trong c¸c hîp chÊt cña cacbon, trong c¸c hîp chÊt cña
silic kh«ng cã c¸c ion Si4+ vµ Si4-. Do cã b¸n kÝnh nguyªn tö lín h¬n, nªn ®é ©m ®iÖn cña
silic nhá h¬n so víi cua cacbon, dÉn ®Õn sù lµm yÕu liªn kÕt céng hãa trÞ trong c¸c hîp
chÊt cña silic. V× vËy mµ cã sù kh¸c nhau ®¸ng kÓ vÒ hãa häc cña silic vµ cacbon.
3. VÒ tÝnh chÊt hãa häc, cacbon chñ yÕu thÓ hiÖn tÝnh khö. ë nhiÖt ®é th−êng, cacbon tr¬
vÒ mÆt hãa häc.
Khi ®èt ch¸y cacbon trong kh«ng khÝ, ngoµi CO2 trong s¶n phÈm cßn cã mét
l−îng khÝ CO, do ë nhiÖt ®é cao C khö khÝ CO2:

CO2 + C 2CO

Ph¶n øng nµy thu nhiÖt, nhiÖt ®é t¨ng lµm cho c©n b»ng chuyÓn dÞch sang ph¶i. V×
vËy, nhiÖt ®é cµng cao, tû lÖ CO trong s¶n phÈm cµng lín.
Ngoµi O2 ra, cacbon cßn t¸c dông víi S, h¬i n−íc, oxit kim lo¹i (ZnO, CuO,
SiO2…), c¸c chÊt oxi hãa kh¸c nh− HNO3 ®Æc, H2SO4 ®Æc, KNO3, KClO3, v.v… Clo,
brom, iot kh«ng t¸c dông trùc tiÕp víi cacbon.
4. CÇn hiÓu cÊu t¹o ph©n tö cña CO vµ mét sè tÝnh chÊt cña nã.
ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n, nguyªn tö C vµ nguyªn tö O ®Òu cã hai electron ®éc th©n ë
ph©n líp 2p, nªn gi÷a chóng cã thÓ t¹o thµnh hai liªn kÕt céng hãa trÞ. NÕu chØ cã liªn kÕt
®«i nh− vËy, th× ph©n tö CO lµ ph©n tö cã cùc kh¸ m¹nh, v× oxi cã ®é ©m ®iÖn (3,5) lín
h¬n ®é ©m ®iÖn cña cacbon (2,5). Trªn thùc tÕ, ph©n tö CO gÇn nh− kh«ng cã cùc
(momen l−ìng cùc cña CO lµ 0,118 D; cña HF lµ 1,91 D, cña n−íc lµ 1,84 D). MÆt kh¸c,
CO cã n¨ng l−îng liªn kÕt lµ 1070 kJ/mol, lín nhÊt so víi tÊt c¶ c¸c liªn kÕt. Bëi vËy,
ng−êi ta cho r»ng nguyªn nh©n lµm gi¶m ®é ph©n cùc cña CO lµ do nguyªn tö O ®−a ra
mét cÆp electron ®Ó t¹o thµnh liªn kÕt cho-nhËn víi obitan 2p cßn trèng cña nguyªn tö C.
Khi ®ã, gi÷a hai nguyªn tö C vµ O h×nh thµnh mét liªn kÕt ba:

2p
2s
C
:C O:

O
2p
2s

Do cã liªn kÕt ba bÒn v÷ng, nªn gièng nh− nit¬ (ph©n tö nit¬ N2 vµ ph©n tö CO
cã sè electron nh− nhau, ph©n tö khèi b»ng nhau), CO kh¸ tr¬ ë ®iÒu kiÖn th−êng, khã
hãa láng, khã hãa r¾n, Ýt tan trong n−íc. Nh−ng kh¸c víi nit¬, CO lµ chÊt khÝ ®éc.
CO lµ chÊt khö m¹nh, ë nhiÖt ®é cao kh¶ n¨ng khö t¨ng lªn m¹nh. Trong c«ng
nghiÖp luyÖn kim, ph¶n øng cña CO víi c¸c oxit kim lo¹i ë nhiÖt ®é cao ®−îc sö dông ®Ó
s¶n xuÊt c¸c kim lo¹i nh− Fe, Ni, Mn, Cu, Ag…
CO kh«ng t−¬ng t¸c víi n−íc vµ víi kiÒm ë nhiÖt ®é th−êng do tÝnh bÒn cao cña
liªn kÕt ba trong ph©n tö. Víi ý nghÜa nµy, ng−êi ta nãi CO lµ oxit kh«ng t¹o muèi. Nh−ng
ë nhiÖt ®é cao, t−¬ng t¸c nµy x¶y ra:

o
500 C
CO + H2O CO2 + H2
Fe2O3

o
120 C, 5 atm
CO + NaOH HCOONa
 VÒ h×nh thøc, ng−êi ta coi CO lµ anhi®rit cña axit fomic HCOOH.

5. Mét sè ®iÓm cÇn l−u ý vÒ cÊu t¹o ph©n tö, tÝnh chÊt cña CO2 vµ axit cacbonic.
Ph©n tö CO2 cã cÊu t¹o th¼ng do nguyªn tö C ë tr¹ng th¸i lai hãa sp:

:
:
:O C O:

N¨ng l−îng trung b×nh cña liªn kÕt C - O lµ 803 kJ/mol. C¸c liªn kÕt C=O trong
CO2 lµ liªn kÕt céng hãa trÞ cã cùc, nh−ng do cã cÊu t¹o th¼ng vµ ®èi xøng nªn ph©n tö
CO2 lµ ph©n tö kh«ng cã cùc.
KhÝ CO2 cã nhiÒu øng dông, mét trong sè nh÷ng øng dông cña nã lµ ®Ó lµm
m−a nh©n t¹o. Ng−êi ta phun CO2 láng trªn nh÷ng tÇng m©y, sÏ lµm l¹nh m©y t¹o ra m−a.
MÆc dï kh«ng ph¶i lµ chÊt g©y « nhiÔm m«i tr−êng nh− c¸c khÝ kh¸c, nh−ng khÝ
CO2 cã liªn quan mËt thiÕt víi m«i tr−êng. KhÝ CO2 trong khÝ quyÓn chØ hÊp thu mét phÇn
nh÷ng tia hång ngo¹i (tøc lµ nh÷ng bøc x¹ nhiÖt) cña MÆt trêi vµ ®Ó cho phÇn cßn l¹i
(nh÷ng tia cã b−íc sãng tõ 5.000 nm ®Õn 10.000 nm) ®i qua dÔ dµng ®Õn Tr¸i ®Êt. Nh−ng
nh÷ng bøc x¹ nhiÖt ph¸t ra ng−îc l¹i tõ mÆt ®Êt (cã b−íc sãng trªn 14000 nm) bÞ khÝ CO2
hÊp thô m¹nh vµ ph¸t trë l¹i Tr¸i ®Êt lµm cho Tr¸i ®Êt nãng lªn. Nh− vËy, vÒ mÆt hÊp thô
bøc x¹, líp CO2 trong khÝ quyÓn t−¬ng ®−¬ng víi líp thuû tinh cña c¸c nhµ kÝnh dïng ®Ó
trång hoa vµ trång rau ë xø l¹nh. Do ®ã, hiÖn t−îng lµm cho Tr¸i ®Êt nãng lªn bëi khÝ CO2
®−îc gäi lµ hiÖu øng nhµ kÝnh.
KhÝ CO2 tan t−¬ng ®èi nhiÒu trong n−íc. Khi tan trong n−íc, phÇn lín CO2 ë
d−íi d¹ng hi®rat ho¸ vµ mét phÇn nhá t−¬ng t¸c víi n−íc t¹o thµnh axit cacbonic.

CO2 (k) + H2O CO2 (dd) H2CO3

Axit cacbonic lµ axit yÕu, kh«ng bÒn vµ kh«ng thÓ t¸ch ra ë ®iÒu kiÖn th−êng.
Trong n−íc nã ph©n ly ra theo 2 nÊc:

H2CO3 H+ + HCO3- , K1 = 4,5.10-7

HCO3- H+ + CO32- , K1 = 4,8.10-11
 ë ®©y cÇn chó ý lµ h»ng sè ph©n ly axit K1 ®−îc tÝnh víi gi¶ thiÕt toµn bé khÝ CO2
tan trong n−íc ®Òu ë d−íi d¹ng H2CO3, nghÜa lµ:
[HCO 3− ][H + ]
K1 = = 4,5.10 −7
[CO 2 ] + [H 2 CO 3 ]

NÕu tÝnh nång ®é thËt cña H2CO3 th× h»ng sè ®ã ph¶i lµ:

[HCO 3− ][H + ]
K1 = = 2.10 −4
[H 2 CO 3 ]

nghÜa lµ gi¸ trÞ cña h»ng sè ®ã phï hîp víi c«ng thøc (HO)2CO cña axit cacbonic.

1. Muèi cacbonat
HiÖn nay, ng−êi ta míi chØ biÕt ®−îc muèi hi®rocacbonat cña kim lo¹i kiÒm,
kim lo¹i kiÒm thæ vµ cña mét vµi kim lo¹i kh¸c. TÊt c¶ c¸c muèi hi®rocacbonat ®Òu tan
trong n−íc, trõ NaHCO3 h¬i Ýt tan (ë 0oC 100 g H2O hoµ tan 7 g, ë 20oC lµ 10 g vµ ë 40oC
lµ 13 g).
C¸c cacbonat trung tÝnh cña kim lo¹i kiÒm khi ®un nãng chóng nãng ch¶y mµ
kh«ng bÞ ph©n hñy (vÝ dô tnc cña Na2CO3 lµ 853oC, tnc cña K2CO3 lµ 894oC). Nh÷ng muèi
cacbonat kh¸c bÞ ph©n hñy thµnh CO2 khi ®un nãng. Muèi hi®rocacbonat khi ®un nãng dÔ
chuyÓn thµnh muèi cacbonat.
Trong dung dÞch n−íc c¸c muèi cacbonat tan ®Òu dÔ bÞ thñy ph©n cho ph¶n øng
kiÒm.
VÝ dô:
Na2CO3 + H2O NaHCO3 + NaOH
2-
CO 3 + H2O HCO3- + OH-

NÊc thñy ph©n thø hai x¶y ra kh«ng ®¸ng kÓ (thùc tÕ coi nh− kh«ng x¶y ra). Dung
dÞch n−íc cña Na2CO3 cã pH ≈ 10.
Khi tan trong n−íc, muèi hi®rocacbonat còng bÞ thñy ph©n, nh−ng møc ®é thuû
ph©n rÊt yÕu.
 VÝ dô:
NaHCO3 + H2O H2CO3 + NaOH
HCO3- + H2O H2CO3 + OH-

Dung dÞch n−íc cña muèi nµy cã pH ≈ 8.

Nh÷ng muèi cacbonat cña kim lo¹i hãa trÞ ba nh− Al, Fe… kh«ng tån t¹i trong
dung dÞch n−íc. Bëi vËy, khi cho cacbonat kim lo¹i kiÒm hoÆc amoni vµo dung dÞch n−íc
cña c¸c muèi kim lo¹i nµy, th× cacbonat kh«ng bÞ kÕt tña mµ hi®roxit bÞ kÕt tña.
VÝ dô:
3Na2CO3 + 2AlCl3 + 3H2O 2Al(OH)3 + 3CO2↑ + 6NaCl

2. Silic
VÒ tÝnh chÊt hãa häc, silic gièng cacbon khi t¸c dông víi kim lo¹i, víi phi kim
nh−ng kÐm ho¹t ®éng h¬n. Kh¸c víi cacbon, silic dÔ t¸c dông víi dung dÞch kiÒm gi¶i
phãng hi®ro, ph¶n øng nµy cho thÊy Si rÊt gièng Be vµ Al.
Silic ®ioxit (SiO2) lµ hîp chÊt chøa oxi bÒn vµ ®Æc tr−ng nhÊt cña silic. Kh¸c víi
CO2, SiO2 tr¬ vÒ mÆt hãa häc. ë ®iÒu kiÖn b×nh th−êng nã chØ t¸c dông víi flo vµ axit
flohi®ric.

SiO2 + 2F SiF4 + O2
SiO2 + 4HF SiF4 + 2H2O

SiO2 cã tÝnh chÊt cña mét oxit axit:

to
SiO2 + CaO CaSiO3

SiO2 + 2NaOH Na2SiO3 + H2O

(nãng ch¶y)

SiO2 + Na2CO3 Na2SiO3 + CO2

(nãng ch¶y)
Khi ®un s«i, SiO2 ë d¹ng bét mÞn còng ph¶n øng chËm víi dung dÞch NaOH ®Æc
vµ ®ung dÞch Na2CO3 ®Æc. Ph¶n øng diÔn ra m¹nh h¬n d−íi ¸p su¸t cao trong nåi hÊp.
V× SiO2 kh«ng tan trong n−íc nªn axit silixic ®−îc ®iÒu chÕ gi¸n tiÕp:
 Na2SiO3 + 2HCl H2SiO3↓ + 2NaCl

H2SiO3 tho¸t ra khái dung dÞch víi d¹ng kÕt tña keo vµ lµ axit yÕu hai lÇn axit, tan
dÔ trong dung dÞch kiÒm:

H2SiO3 + 2NaOH Na2SiO3 + 2H2O

Trong dung dÞch, c¸c muèi silicat tan bÞ thuû ph©n m¹nh t¹o ra m«i tr−êng
kiÒm. VÝ dô:

Na2SiO3 + 2H2O H2SiO3↓ + 2NaOH

SiO32- + 2H2O H2SiO3↓ + 2OH-

V× vËy ng−êi ta th−êng kh«ng ®iÒu chÕ Na2SiO3 b»ng c¸c ph¶n øng trong dung
dÞch, vÝ dô gi÷a SiO2 hoÆc H2SiO3 víi NaOH, mµ b»ng c¸ch nÊu ch¶y SiO2 víi NaOH
hoÆc víi Na2CO3.