EYH HASAN OCAI VE ARET

smail ONARLI

Trklerin, Anadoluya yerlemelerinin kan bana dayanan airet, oymak, oba

eklinde ya da eyh, dede, baba nderliinde kurulan zaviyelerin evresinde kyler
oluturularak gerlikten ksmen yerleik tarm toplumuna getiklerini tarihi
kaynaklardan bilmekteyiz. eyh Hasan Aireti de Orta Asyadan Anadoluya g
eden Trkmen boylarndan birisi olup, Malatya, Elaz, Tunceli blgesi ilk etapta
yerletii corafyadr.
slam ncesi ve sonras Orta Asya Trk topluluklarnda ate ve ocak kutsal
kabul edilirdi [1]. Yerleik dzen sonrasnda evde ate yaklan ocak da kutsanmtr.
Antik Anadolu uygarlklarnda da Ocak Klt gelenei vardr. Ocak kutsanarak,
kurbanlar kesilmekte ve eitli adaklar sunulmaktadr [2].
Orta Asya ve Antik Anadolu kltr ve kltlerini eklemleyen Trkmen Alevi
toplumu, ocak klt geleneini de zmseyerek kendi tresinin kural haline
getirmilerdir [3].
Ocak klt geleneini daha da ileri bir st dzeye getirerek; din bir vehe
kazandran Alev toplumu; dini nderleri dede ve baba evlerini Ocak kabul edip
kutsayarak slam daire iine almlardr. Binlerce yllk tarihin derinliklerinden
gelen bu inan; dede ocaklar eklinde kurumlaarak, 9. yzylda filizlenmeye
balam ve 13. yzylda corafi olarak yaygnlaarak; Ocakzade dede ve babann
adyla anlan Cem evi, tekke ve zaviye ekline dnmtr.
Ocaklarn tarihi geliim iinde grevleri unlar olmutur: Halkn sosyo-
ekonomik yardmlama ve dayanmasn salamlardr. Misafirhane olarak
yolculara, konuklara kervanclara barnma, yeme, ime gibi hizmetler sunmulardr.
Mahalli eitim ve retim kurumu ilevini grm olan ocaklar; edebiyat, musiki,
kltrel faaliyetler de yrtmlerdir. El sanatlar ve eitli zanaatlarn geliimine
n ayak olan ocaklar, devrin siyasi, itimai, ticari hayatna yn vermilerdir. Mrit-
pir-rehber-talip tekilatlanmasyla tasavvufi retiyi yaama geirerek, ballar
muhibban zmreler arasnda sevgi ve davran birliktelii salayarak milli ve dini
birlii gerekletirmiler, ayn zamanda ocaa bal zmreleri ve dervileri cihat
uuruyla yetitirerek Seluklu ya da Osmanl ordularyla birlikte seferlere, aknlara,
fetihlere gnderen, sevk eden merkezler olmulardr.
Ocaklarn maddi yaamlarn nasl saladklar sorusunun ise iki yant
bulunmaktadr: lki; her ocaa bal talip ve muhiplerin yardmlar ve yllk olarak
verdikleri Hakkullah-er Hak akesi ve ayn dentilerle yaamn
srdrmekteydiler. kincisi; devletin verdii toprak retiminden elde edilen
gelirlerle ocan idamesi salanmaktayd.
Gerek Seluklu gerekse Osmanl Devletince airet beyleri ile kolonizatr
Trk dervilerine verilen topraklar malikhne-vakf eklinde olabiliyordu.
Yurtluk ve Ocaklk denilen bu uygulama; fetihlerde blgedeki irsi beylere
geimleri ve geleneklerini srdrmeleri iin, ayrca devlete ballklarn srekli
klabilmek iin braklan toprak gelirleridir. Yurtluktan farkl olan OCAKLIK; soy
srmesine karn, arazileri, topra satamaz ve devredemezdi. l-nihaye toprak o
ailenin zrriyetine aitti [4].
Aratrma konumuz olan eyh Hasan Oca Seluklu Sultan I. Alaeddin
Keykubat dneminde Oner denen mir-i araziyi mlk klarak ve eriat kurallarna
uygun tasarruf iin 22 Nisan 1224 tarihinde vakfedilmitir. Osmanl dneminde de
uygulama devam etmitir. Ocaa ve airete adn veren eyh Hasann kim olduuna
gelince; eyh Hasanl oymaklarnn bulunduu yrelerde yaplan aratrmalarda
deiik versiyonlaryla ok sayda eyh Hasan sylenceleri dinlenmitir. Farkl
tarihlerde yazlm belgeler incelenmi, elimizdeki fermanlarla arivlerdeki bilgiler
karlatrlmtr. Mays 1984ten bugne kadarki almalardan zetle verilecek
olan; zaman tneli ierisinde yle bir seyir edilen eyh Hasann tarihsel kimlii ve
airetinin yapsdr.

I. I. I. I. eyh Hasann Hayat

Trkistann Yesi ehrinin Kurgan yresinde doan eyh Hasan; Ouzlarn

Bozok kolunun Gnhan oullarnn Bayat boyunun On-Er oymandan gelmektedir.
eyh Hasan dnyaya geldiinde dedesi Bahi Han oymak beyidir. Abbasi zulmnden
kaan Hz. Muhammed-Ali soylu Musa Kazm neslinden olanlar da Bahi Hana
snrlar. Bahi Han, olu Ahmeti snmac Musa Kazmn kz torunlarndan
Vedduha ile evlendirir. Bu evlilikten eyh Hasan doar.
Bahi Han olu Ahmet bir Seyyide ile evliliinden sonra kendini tasavvuf ve
Alevi retisine verir. lim ve irfan sahibi olan Ahmet, eyh ve Hce nvnlaryla
anlmaya balar. Hz. Alinin olu Muhammed Hanifi soylulardan ve Hz. Hseyinin
olu Zeyd soylu Seyyidlerden; Kurann batni (isel) zn ve ilm-i Ledn
konusunda feyz ve el alr. Kendisine Sufilik mahlas olarak da Viran lakab verilir.
Bundan sonra eyh Ahmet Viran olarak nlenir. eyh Ahmet Virannin eyh
Hasandan sonra eyh Ahmet adnda bir olu daha olur.
eyh Ahmet Viran on - on iki yalarna gelen iki olunu amcazadesi olan Hce
Ahmed Yesev (. 1166/7) dergahna eitim ve retim iin verir. eyh Hasan ve
eyh Ahmed, Yesideki dergahtan Trke tarikat erkan ve sluk adabn, slami
ilimleri, Trk sufiliini, ahlaki ve tasavvufi kaide ve kurallar ksa zamanda
renerek Hce Ahmed Yesevnin halifeleri arasna girerler.
eyh Hasan, Bozkr gebe Trk oymandan ve Bey soylu olduu iin; kk
yata iyi ok atar, iyi kl kullanr ve iyi at srer, at yarlarnda ve ok atmada
birinci olurmu. Bu yeteneklerini bilen hocas Ahmed Yesev, bir gn ona cemaatle
cemde iken; Sen, bir er deil, on er gcndesin, bundan byle senin adn eyh
Hasan On-er olsun ve byle biline, byle arla... der ve ardndan dua eder.
Efsaneye gre eyh Hasann yaama balangc byledir. Faruk Smer,
Ouzlarn On-oklar mensubu olduunu belirtmektedir. Ayrca Seluklu emirlerinden
ve sfahanda padiahln ilan eden Bilge Be nvanl Un-ar adl zattan da
bahsetmektedir ki [5]; sylencede geen On-er teriminin kken olarak On-ok ve Un-
ardan gelmesi olasdr. Ayrca eyh Hasann en son yerleip zaviyesini kurduu
kyn ad da Onardr.
eyh Hasanla ilgili aratrma ve incelemesi yaynlanan arkeolog Dr. smail
Kaygusuzun, Onar Dede Mezarlnda saptad Bayat boyu damgas tayan mezar
ta [6] sylencelerin doruluunu kantlamaktadr.
eyh Hasann yaamna sylence ile devam edersek [7]; Bahi Hann vefat
zerine beylikten feragat eden babasnn yerine oymann beyi (airetin reisi) olur.
Kardei eyh Ahmeti de ikinci reislie getirir. Airetin d ilikilerini ve askeri
idareyi eyh Hasan ynetirken; i dzeni ve dini ileri de eyh Ahmet ynetir.
Orta Asyadaki i karklklardan ya da efsaneye gre eyh Hasan, Piri Hce
Ahmed Yesevden icazet alarak Krk Kalender dervi ile veya oymayla
Anadoluya (Ruma) gitmek zere Trkistandan hareket eder. Elimizdeki bir
belgeye gre eyh Hasan Baba 21 Recep 582 (1186) tarihinde sfahan Kalesinden
yol izinnamesi alr. h Mehmet Bini Abdullah Hindistani (Horasani)nin yazd
yazda,

X YAZILI BELGE

On iki imam ve anl evlatlarndan olan eyh Hasan Babann getii

blgelerdeki; sultan, vezir, emir, byk efendiler, slm kadlar ve onlarn
hadimleri, her ehirde ve kyde, zaviye ve tekkelerde, kilise ve hayr yerlerinde;
Arapn, Trkn, Acemin, doulusu, batls, Deylemliler, Akrad ve Haimiler,
hasl devlet erbab; gelip mracaat edeceklere ilgi gsterip, hediyeler ikram ve
nimetlerden hissedar edip, koruyarak, bugne kadar imdada yetiip, onlar
muhafaza etsinler. [8] denilmektedir. Bu belgeyi tarihi kaynaklarla karlatrma
yoluna gidersek; Cveyni ve bnl Esre dayanarak Mehmet A. Kymen yle
yazmaktadr: Harezmahlar taht zerindeki mcadele devam ederken, Dinar,
Horasanda daha fazla tutunamam, emrindeki pek az kuvvetle Trklerin ezeli
nasibi olan, yabanc lkede, yabanc bir etnik unsur zerinde, yeni bir devlet
kurmak zere, Kirmana hareket etmek zorunda kalmtr. 17 Aralk 1185te Ouz
eflerinden Dinar emrindeki Ouzlarla Kirmana girer. [9]
Muhtemelen eyh Hasan, Bayat boyu oymayla bu dnemde yurdunu terk
ederek Batya doru g etmitir. C. Cahen tarafndan yaylma krizi diye
adlandrlan 1186-1205 yllar arasnda, Horasan ve evresinden dalgalar halinde
gelerek, Gney-Dou Anadolu, Irak ve Suriyede bir sre yer tutmulardr. Bu
dnemde lke, Klarslan tarafndan kardei ve oullar arasnda on bir paraya
blnm olduundan, kargaa iinde bulunuyordu. Ger durumdaki ve srekli
silahl ve asker olan Trkmen airetleri, prensler arasndaki bu mcadelelere
birinden birini tutarak katlmak zorunda kalmlardr. Prensler ve sultanlar, onlarn
sava arzularn harekete geirerek, onlar vurucu g olarak kullanmlardr [10].
eyh Hasan, oymayla bu dnemde eitli grevler alm olabilir.
Dr. Kaygusuz, eyh Hasan Onerin banda bulunduu Bayat kabilesi Irak ve El
Cezire Bayatlarndandr. eitli nedenlerden bir sre buraya yerlemi ve hakimi
bulunduklar kaleden ayrlarak kuzeye doru zorlanm olabilirler. eyh Hasan
Onerin dinsel liderliinin, eyhliinin Necef ve Kerbelnn bulunduu bu blgede
daha da olgunlat sylenebilir [11].
Bodik Belgeleri ve eyh Hasan ile Akirik kylerindeki sylenceler, Dr.
Kaygusuzun grlerini dorulamaktadr. eyh Hasan; Kerbel, Necef, Badat ve
Hicaza gitmi, oradan da Msra geerek tekrar Badata dnmtr. Badattan
ise Konyaya gitmitir.
Baka bir anlatmda ise eyh Hasan oymayla Halepten Sis (Adana), Mara,
Adyaman, Akada-Malatya (bugnk Battal Gazi ilesi) gzergahyla Fratn dou
yakasndaki Abdlvahap Gazinin trbesinin bulunduu tepe ve Mukaddes Dandaki
Mar Ahron Manastr (kilise) ile Muara kadar olan blgeyi igal eder. Muarda eyh
Hasan Beylii adyla yar zerk bir beylik kurar. Blgedeki yerel halklar, Krt,
Ermeni, Zaza unsurlar kendine tabi klar. Metruk bir Paulicien kalesi olan yere de
eyh Hasan adyla bir ky ve zaviye kurarak bana kardei eyh Ahmeti getirir.
Bugnk Tabanbk adl ky bu yerdir. Muar ise bugnk Aydnlar bucadr. O
devirde bu blge Anadolu Seluklu Devletinin dou snrdr. eyh Hasan da
airetiyle tam snr izgisinde bulunmaktadr. Kanmzca o zamanki Malatya meliki
bilerek snrlar korumak zere eyh Hasan airetini blgeye yerletirmitir. Sre
iinde eyh Hasan, yreyi slamlatrm ve Trkletirmitir.
eyh Hasan muhtemelen 1196-1205 yllarnda blgeye hakim olmutur. I.
Gyaseddin Keyhsrev (1205-1211) ikinci kez Seluklu tahtna geldiinde
Ouz/Seluklu geleneince oullarn eyaletlere vali olarak gndermitir. Byk
olu ehzde zzeddin Keykavusu Malatyaya, ortanca olu Alaeddin Keykubat da
Tokata melik nasbetmitir. eyh Hasan bu dnemde Malatya Meliki ehzde
zzeddin Keykavusla sk ve iyi ilikiler kurmu, aireti Frat boyunca
yerletirilmitir.
zzeddin Keykavus, babasnn Malatyada veremden ani lm zerine,
Kayseriye giderek 21 Temmuz 1211 gn merasimle tahta kar. Alaeddin Keykubat
kardeinin sultanln tanmayarak sava aar. zzeddin Keykavus kardei Alaeddin
Keykubat Ankara Kalesinde yakalayarak Malatyann dousundaki Miar Kalesine
gnderir. Mukaddas Da (Eraf Briha Da)ndaki Mar Ahron Manastrnn altndaki
Masara (Muar) Kalesinde mahpus edilen Alaeddin Keykubat bilahare yine ayn
yredeki Kezirbed Kalesine nakledilir. Abl-Farac, bn-i Bibi gibi dnemin nl
tarihileri olay vermektedirler. Mverrih Ebul-Fida ve bn Vasl olay tarihini 609
(1212) olarak vermektedirler [12].
Bugnk Hasan Da dediimiz yrenin Muar ve Kezirbet kalelerinin ynetimi
o devirde eyh Hasann elindedir. Demek ki Seluklu Sultan zzeddin Keykavus ok
gvendii iin Aleaddin Keykubat kalebent olarak eyh Hasann kontrolne
brakmtr.
I. Aleaddin Keykubat dokuz yllk Muar ve Kezirbetteki kalebentlik
dneminde blgenin hakimi, kale komutan, airet reisi olarak eyh Hasanla iyi
ilikiler iindedir. Adaf (Kumlutarla), Kale, eyh Hasan, Eribk kylerinde
anlatlanlara gre dedelerin Kalede muhafzlk ve bekilik gibi hizmetlerde
bulunduklar belirtilmektedir.
Sylenceye gre; Alaeddin Keykubat kalede hapisteyken eyh Hasan tekkesi
postniini eyh Ahmet Dedeyi yanna davet eder; yldz namesine baktrr ve remil
ile bahtnn almasn ister. eyh Ahmet Dede; Aleaddin Keykubata mahpusta
kayglanmamasn, geleceinin ferah olduunu, btn Rum lkesinin padiah, ulu
Sultan Keykubat olacann mutusunu verir. Aleaddin Keykubat, Seluklu tahtna
getikten sonra, kz kardei Gevher Hatunu eyh Ahmed Dedeye verir... [13]
Aleaddin Keykubat (1219/20-1236/37) sultan olduktan sonra merkeziyeti bir
anlayla devlet arkna eki dzen verir. Orduyu yeniden tekilatlandrarak
fetihlere giriir. ehir ve kalelere tahkimat yaparak imar ve bayndrlk faaliyetleri
balatr.
Dr. Kaygusuza gre, eyh Hasan, silahl oyma ve oku birlikleri ile, Aleaddin
Keykubatla birlikte Kalonoros (Alaiyye-Alanya) Kalesinin alnmasna ve Frat boyu
fetihlerine katld iin Onar kyn tescil ederek ve arazilerini eyh Hasann
kurduu Oner Zaviyesine vakfeder [14]. Adafl Ali Kran ise, Aleaddin
Keykubatn hizmetleri karl olarak oku birlikleri kumandan olan eyh Hasann
olu eyh Bahie balamtr. Vakf belgesi ve ecere, Hccet Malatyada
Hseyin tebay ailesindedir.
Yine Efendi Dedenin anlatmna gre Aleaddin Keykubat, eyh Ahmed
Dedeye kzkardeini verdii gibi, eyh Hasan kyn de vakfetmi ve Hz. Ali soylu
olduuna dair eceresini erh etmitir. Vakfiye ve ecere Malatyada hsan
Gltekindedir.
 Tm bu sylenceler tarihi olaylarla rtmektedir. Ayrca unu da
gstermektedir ki, Seluklu Sultan Aleaddin Keykubat ile eyh Hasan, kardei eyh
Ahmet ve olu h Bahile ilikileri gldr ve birbirlerine ok baldrlar.
eyh Hasann yaam yksne dier blmlerde devam edileceinden burada
ksaca deinilmesi yoluna gidilmitir. Tarihsel verilerden saptandna gre, 120 yl
yaam olan eyh Hasan 12. yzyln ikinci yars ile 13. yzyln ikinci yars ilk
eyreine kadar yaad zaman diliminde dolu dolu mcadele ile geen bir mr
srmtr.

II. eyh Hasan Klliyesi ve Cafer Paa Camii

eyh Hasan, Seluklu ordusuyla Frat Boyundaki kalelerin fethine katldktan
sonra bir Ermeni kenti olan Arapkire suba rtbesiyle sultan tarafndan atanr ve
blgede ikt olarak verilir. Trkmen aristokrat ve Bayat Boyu beylerinden olan
eyh Hasan, Arapkirin Hezenek semtinin altndaki dzle ordugahn kurar. Daha
sonralar Uuzlar (Ouzlar) semti olarak anlacak olan bu yreye askeri kuvvetler
yerletirerek ehir ve kylerin asayiini temin eder.
Dokuma sanayinin ve ticaretin gelikin olduu Arapkir, esnaf ve tccarndan,
pek yolu zerinde olduu iin geen kervanlardan sat zerinden belli oranlarda
rsum alnmaktayd. Kyllerden ise ekin pazarndaki satlarda hububattan
godik nisbetinde hums, hayvan pazarnda byk ve kk binek hayvanlarndan
farkl oranlarda ake alnmaktayd. ra pazarnda, pekmez, bal, gibi yiyeceklerden
de ayrca vergi alnrken, sava zamanlarnda da zel narh alnrd.
Tm bu vergi almlarn tahsil eden eyh Hasan, ksa bir zaman sonra
Arapkirin eski yerleim yeri ve kale ii olan Eskiehirde (bugnk Osmanpaa
mahallesi) kendi ad ile anlan bir tekke ve klliye yaptrr [15].
Taylor, l860ta Arapkirde bir Bektai tekkesi ile karlatn yazmaktadr
[16]. Ki, bu tekke, eyh Hasan Tekkesinden bakas deildir. Fakat, Meydanevi
Camiye evrilmitir. Aevi, Atevi gibi mtemilat ile mal varl olarak da Vakf
arazileri, ba ve kavaklklar vardr.
Yavuz Sultan Selim dneminde (l5l5) Arapkir Osmanllarca fethedilince
Trkmen beylerinden ve Arapkir erafndan Kulibeolu Ali Bey ve eyh Hasan
aireti mensuplar, Kzlba olduklar iin mallar ellerinden alnarak bakalarna
verilmitir. Bu meyanda eyh Hasan Tekkesi ve Klliyesinin Vakfna da Arapkir
erafndan Kestanzadeler atanmtr [17].
eyh Hasan Tekkesine 1694 ylnda Arapkir sancak beyi Cafer Paa tarafndan
bir minare yaptrlarak camiye dntrlm, adna da Cafer Paa Camisi
denmitir. Yine ayn yl Onar kyne de bir kk cami yaptrlarak, Arapkir
erafndan Sabrioularndan bir imam atanmtr. Her hafta Cuma gnleri saym
usulyle Onar kylleri 1694ten ttihat ve Terakki dnemine kadar Cafer Paa
Camiine mecburi namaza sevk edilmiler ve kontrole tabi tutulmulardr. Ayn
uygulamay 1566dan itibaren Malatyann Yazhan ilesi Fethiye kynde de
grmekteyiz. ki ky de Dede ocadr.
En son vakf mtevvellisi Kestanzade Hac Abdullah Aann vefat zerine
aileden kimse kalmaz. Bunun zerine 20.000 kuruluk gelirli vakfn, Osman Paa
Mahallesi ahalisinin kendilerinin haklar olduu iddiasyla dava aarlar. eyh Hasan
soyundan olduklarn ibraz eden belgelerle Onar ky halk da vakfn mal
varlklarnn kendilerine ait olduunu belirterek, 11 Nisan 1299 (1883) tarihinde
Arapkir Mahkemesinde dava aarlar.
 Onar ky halkna dava dilekesini, Karye-i mezkreden, Kaln Ali, Hatunolu
Musa Keh, mam Molla Sleyman, brahim Keh olu Mustafa Kef, ncenin olu
mer avu, Kara Memmedolu Ahmet, Hasan Kehzade Koca Keh imzalayarak,
davann seyrini anlatarak adalet ve hakkaniyet dairesinde ahalinin gadre
uratlmamasn istemektedirler.
Vakf davas yllarca srer ve Arapkirde hak iddia edenlerle Onar kylleri
arasnda kavgalara neden olur. Dava Ein kazasna aktarlr. Onar kyl Zabit (Yzb)
Hseyin Efendi davay ciddi bir ekilde takip eder. stanbulda ikamet eden Onar
kyl Hafz Efendi, Evkaftan, Nakibl Eraflk defterinden, Defteri Hakan
kaytlarndan ve arivlerden kartt eyh Hasan ve Onar ky ile ilgili belgeleri
Mlazm Hseyin Efendiye gnderir. Ein Mahkemesine belgelerle vakfn ve eyh
Hasan Klliyesinin arazilerinin Onar kyllerine ait olduu ispatlanr.
Dava srerken I. Dnya Sava balar ve ardndan stiklal Sava devam eder.
Kydeki erkeklerin hepsi savaa gider. Dava da srncemede kalr. Cumhuriyet
sonras dava tekrar alr. Eski muhtar Musa pn ky adna davalar takip ettiini
belirtmektedir. Musa p, Arapkir eraf ve eski ky imam Sabri oullarndan
bazlar, Oran kynden baz yalanc ahitler bularak mahkemede tank olarak
dinletmiler ve vakfn, caminin tarlalarn ve dier mal varlklarn mrur-i
zamana uradndan talan etmiler mahkeme de sona ermitir.
1224 ylnda kurulmu ecdadmzn vakf; hasis, sahtekar, agzllerce talan
edilmitir. Son olarak da l984 ylnda Cafer Paa Camisinde Bulunan eyh Hasana
ait el yazma Kuran ve kitaplar caminin kaps krlarak alnm, zanllar hakknda
soruturma almasna ramen bir ey elde edilememitir [18].

III. Byk Ocak Tekkesi

eyh Hasann Onar kynde ina ettirdii meydanevi ve zaviyenin binas ve
mtemilatnn ad olup, Sultan Onar meydanevi ve oca da denilmektedir. Cem
dergisinde Cem Evlerinin Tarihsel Kkeni ve Mimari adl yaz dizisinde
Trkiyedeki benzer meydan evlerinin mimari yap sanat zellikleri ve kkenini
anlatmaya altm [19].
eyh Hasann 1224 ylnda on iki direkli bir adr grnmnde ina ettirdii
Sultan Onar Meydanevi, Orta Asya Gk Tapnaklarna benzemektedir [20].
Byk Ocak Tekkesi, 15 x 17 metre kare boyutunda, kareye yakn dikdrtgen
planl, 1.5 metre kalnlnda, 2.5 metre yksekliinde, ta duvarlara bindirilmi
yedi kat gkyzn ifade eden krlang at, on iki direk zerine kubbemsi olarak
oturtulmutur. Koca bal direklerin stne kaln hatl aalar atlarak birbirlerine
tutturulmutur. Hatllarn stne 10-20 cm aralklarla kisek aalar, bunlarn
stne ise aralksz, ters ynde mertek aalar dizilmitir. Aruda denen ksa
aalar merteklerin zerine aksi ynde sralanm olup, stlerine de hortut dallar
ile ince ubuklar dzgn ve ska serilmitir. stnde ise prk denen zel
krmz toprak ile kylm samann karmndan olan amur 15-20 cm kadar
kaplanmtr. Dama ise 20 cm. kalnlnda cagan denilen zel killi, yalms,
kaygan toprak serilmektedir. Toprak yamura kar korunmak zere sktrlr.
Yar kubbeletirilmi damn tam orta yerinde tatan oyulmu bir pencere ve
duman delii vardr. Bu delik, Gk tapnaklarndaki tnk denen ve tabanda
yaklan atein dumanlarnn kt deliin ayns olup, gnein nlarn da meydana
yanstan pencere ilevini grmektedir.
Yine kubbemsi damn ortaya yakn blmnde btn direklerden daha kaln ve
siyah, zerinde kahve ve kzl beneklerin olduu karadirek denen ve kutsal
saylan bir aa direk vardr. Karadirek, Gk tapnaklarda simgeleen kutup
yldzn ve varlk birliini sembolize eden dnceyi anlatmaktadr. On iki
direkler, on iki imamlar ifade etmektedir. Ayn zamanda on iki kabilenin oturduu
gedikleri belirlemekte, on iki hizmet sahiplerini ve on iki post makamn sembolize
etmekte ve dairede oturma konumlarn belirtmektedir. Karadirek ayn zamanda
Zat- mutlaka giden Srat- mstakimi ifade etmektedir. Ta pencere ise,
Semaya/Ge amann, Hakk ile hak olmann bir semboldr. Semazenler bu
deliin tam altndaki meydanda sema dnerler...
Karadirek zerinde era tas bulunmaktadr. Cemden nce era buradan
uyandrlr ve bu trenden sonra erkan dede tarafndan yrtlr. Ayrca
Karadirekte eyh Hasann tuntan miferi asldr ve rahban tas olarak
kullanlr. Karadirekin dibinde ise civher topra vardr. Dede, meydan evi,
grg, cem iin aldnda Karadirekin dibinde oturarak, sercem olarak grevini
ifa eder.
Onar kynde, yllk grg cemlerinde nce, eyh Hasan Trbesine bir ko
tlanr, sonra ise cem icra edilir. Byk Ocak Tekkesi (Onar
Zaviyesi/meydanevi)nin giri kaps ve eii zel bir aatan yaplm olup yaklak
sekiz asrlk gemii vardr. Bunca senedir yaa, yamura dayanarak bu gne kadar
bozulmadan gelmitir. Eie kez niyaz edildikten sonra Meydana uzun bir
koridordan sonra girilir.
Zaviyenin kap giriinden sonra kurban tlama yeri vardr. Kurban kan bir
kanalla nceki baheye aktlmaktadr. Koridorun bir yannda ise, ikrr verme ve
msahip trenleri iin; rehber gzetiminde abdest alma kurnas vardr.
Meydan evinin nnde, yemek piirme yeri, aevi, ekmek piirme oca, kiler,
hamam hela, amarhane gibi odacklar vardr. Sa yanda iki katl tekkein evi,
ahr, samanlk, odunluk, misafirhane vardr. Sol yanda ise bahe vardr.
Mimari zelliklerini betimlediimiz eyh Hasann Onarlar kyndeki ilk evi
dediimiz ya da tarihi kaytlarda Onar Zaviyesi olarak geen, halk arasnda ise
Byk Ocak denilen yap, Seluklularn ilk kyde ina edilen aristokrat bir
Trkmen Beyinin malikhanesi, dini ibadet mekan ve divandr.

IV. eyh Hasan Ocaklar

Sultan Onar Oca

eyh Hasann Piri Babann kzyla evliliinden olma ocuklarnn Malatya-

Arapgir- Onar kynde kurduklar ocan adna, Sultan Onar Oca denilmitir. eyh
Hasann Trkmen oymaklar arasndaki ad, Onar Dede Onar Baba, Sultan Onar
olarak gemektedir ki ocaa da bundan dolay ve babalarnn adn belirtmek iin
Sultan Onar Oca ad verilir.
Pir Sultan Abdal; Onar Dede Destan adl iirinde Ad eyh Hasandr, hem
Derik Oner / Yeti Onar Dede sen imdat eyle [21]
Piri Babann hayatyla ilgili aratrmalarmn bir blmn Cem ve ahkulu
Sultan dergilerinde yaynladm [22].

eyh Ahmet Dede Oca

 eyh Hasann kardei ve eyh Hasanl Airetinin ikinci reisi eyh Ahmetin
Alaeddin Keykubatn kz kardeinden olan olunun ve ocuklarnn, Elaz-Baskil-
Muar, eyh Hasan kynde kurduklar ocaktr.

h Bahi Oca

eyh Hasann Trkistandaki evliliinden olma Seyyid brahime dedesi Bahi

Hann ad da verildiinden eyh Bai olarak arlmaktadr. h Baiin Elaz
Baskil Adaf (Kumlutarna) kynde kurduu ocan ad h Bai Oca, oymann ad
da Bahili olarak anlmaktadr.

Seyyidan Oca

eyh Hasann Dersimli bir ailenin kzyla yapt evliliinden doan olunun
torunlarndan Seyyit adl bir zatn Tuncelinin Bodik kynde kurduu ocan ve
airetin addr.

eyh Hasan Oca

eyh Hasann Dersim blgesinde evliliinden olan olunun bir torunu Bodik
kynde; dier torunu eyh Hasan ise Adatta eyh Hasan Oca adyla bir dede
oca kurmutur. Atalar eyh Hasann ocana Byk eyh Hasan Oca ya da
sadece Byk Ocak der ki Arapkir Onar kyndedir. Torun eyh Hasann
Adattaki ocana ise; Kk eyh Hasan Oca denmektedir.

V. eyh Ahmet Dede Yaam ve Ky

eyh Ahmet Dedenin sylencesini torunlarndan smail Gltekin dededen

dinledim ve yazl olarak da yine baka bir torunu brahim Karaduman Dede 3.5.
l992 tarihli mektubunda anlatmaktadr.
Nazmi Sevgen; Efsaneden Hakikate adl l951 ylnda yazd makalede
Sultan (Alaeddin Keykubat), hemiresini eyh Hasan Dedeye vererek onu
(Konyadan) airetiyle beraber imdiki eski Malatyaya sevk ve o civara iskn
etmitir. Bu hadise l232 M-630 H. Tarihe tesadf eder [23] Bu anlatlan hikaye
bizim blgeden derlediimiz sylencelerle elimektedir. I. Alaeddin Keykubat
kzkardeini eyh Ahmet Dedeye vermitir, eyh Hasana deil. Nazmi Sevgenin
dier bir yanl ise; eyh Hasann Onar kyndedir, eyh Hasan kynde deildir.
Yine eyh Ahmetin Trbesi eyh Hasan kyndedir. Korucuk kyndeki Hasan
Basrinin trbesidir. Yaynda gsterilen iki fotorafta yanltr.
mit Serdarolunun [24] l975-l977 yllar arasnda, Mustafa zdoann [25]
l977 ylnda ODT adna yaptklar aratrmalarda Elaz Baskil ayhasan
(Tabanbk) kynde eyh Ahmetin trbesinin bulunduu belirlenmitir. Dr. smail
Kaygusuz da eyh Hasann trbesinin Onar kynde olduunu belgelerle saptamtr
[26]. Malatya tahrir defteri de bu hususu kantlamaktadr [27].
Nazmi Sevgen, Munzur Dalarnn koytuluklarna snm olan Budik
kynde, Kalan airetinden Glabi kz 95 yandaki Leylann elinde, Seyyid Kemal
Ocana ait vesikay bulduunu ve okuduunu sylemektedir.
Plmrn Akirik kynden ve Bal Ua airetinden Hseyin Aydnn,
Bodikli Hasan Tosundan ald Bodik Vesikalarn biz de inceledik. Nesep/ soy
ve tarikat ktkleri, menkibeler, efsaneler, rivayetler birbirine ok girmi, olduka
uzun belgeler tomardr. eyh Hasan ve eyh Ahmetin oul ve torunlarnn,
airetlerinin ykleri birbirine karmtr. Saptayabildiimiz kadaryla, Krkkalede
Hasan Dede [28]; Konyann Karye-i Kocada zaviyesi bulunan eyh Hasan-i Rumi
ve Sar Yakup (belgede Kara Yakup) [29] ile Karye-i Olan (veya Ulan) (Karamanda)
eyh Ahmetle [30] Halk arasnda anlatla anlatla birbirlerine karm sylenceleri
de anonim ekline dnmtr. Bu dokmanlar kimin yazd belli deildir.
Sylenene gre baz belgelerin altnda mhrler kesilerek yrtlm olup gerekesi
belli deildir.
Bodik vesikalarnda eyh Hasan ve eyh Ahmetle ilgili Konya ve I. Alaeddin
Keykubat ile III. Alaeddin Keykubat (l297-l302) sylencesinin olas doruluk pay da
vardr. Dr. Kaygusuzun sylediine gre; 26 Mays l983 tarihinde stanbuldaki
Uluslararas Anadolu Uygarlklar Aratrma Sempozyumunda eyh Hasan Oner
hakknda tebli sunduktan sonra, Mikail Bayram ile grmesinde eyh Hasan ile
ilgili bir ok belgenin kendisinde olduunu belirtmitir. Mikail Bayram ile bugne
kadar bir iliki kuramadmzdan belgeleri de gremedik. Bundan dolay eyh
Hasan ve eyh Ahmetin Konya ile olan ilikilerine ihtiyatla yaklayoruz. Sayn
Mikail Bayram kendinde olduunu syledii belgeleri yaynlarsa, sylencelerden
kurtularak gerekleri nesnel bak asyla daha iyi deerlendireceiz.
eyh Ahmet, sylencelere gre kardei eyh Hasan gibi Hce Ahmed Yesevinin
halifelerindendir. eyh Ahmet; halim selim, ok uzun boylu bilge bir kiiymi.
Hocas Ona Boyun kadar ulu olasn, soyun slalen ebedi tavil ola, bundan byle
sen de eyh Ahmed Tavil olarak arlasn diyerek dua edip, ocakta yanan bir dut
kseini alarak frlatr. Hocas, eyh Ahmete Sana destur ve nasip verdim. Git bu
kseiyi bul oras artk senin yurdun der. eyh Ahmet de hocasnn elini pp niyaz
ederek yola revan olur. Frat kysna den dut kseisini bulan eyh Ahmet,
buraya tekkesini kurar. Mritleri oalnca buras ky olur. Adn da aabeyine
izafeten eyh Hasan koyar. Evlenir dokuz olu olur. Yaramaz olduklarndan beddua
eder hepsi bir gnde lr. Hepsini de bir mezara defneder. Soyu Alaeddin
Keykubatn kz kardei Gevher Hatunla evliliinden yani ikinci einden yrr.
Kyde anlatlanlara gre dokuz delikanl Krk Airetine iyi davranmadklar
iin baba bedduasyla bir gnde lmlerdir, sylencesinin nesnel kanmzca udur.
Trkmen eyh Hasanl Airetleri, Babailer ayaklanmasna katldklarndan, Malatya
Valisinin Krtlerden oluturduu orduyla isyan bu yrede bastrarak, eyh
Ahmetin dokuz olunu da ldrmeleridir. Seluklu Sultannn soyundan olan ve
daha kk olan Gevher Hatunun olu EMR-L MMN ldrmemilerdir.
Sylenceleri dinlediimiz smail Gltekin tarikat ad Efendi Dede Mminin
soyundan gelme torunlarndandr.
Sylenceye gre; eyh Ahmet daha ok Alevi retisiyle ilgilenmi, tekkesini
bir okul gibi eitim yuvas haline getirmitir.
Resmi Osmanl Arivlerinde eyh Ahmet Tavil olarak gemektedir. Tavil uzun
olduu iin Uzun Ahmet Dede, Kzl ah Ahmet Dede, Ulu h Ahmet adyla
da anlmaktadr. Torunlarndan nl ozan Teslim Abdal, dedesi iin yle
demektedir:

Bir adnn ah Ahmed br Tavil-i tub- Dedesin

ah- Merdan Musa- Kazm Abbas neslisin
Hce Ahmed-i Yesev Rum Halifesisin
n ziyaret eyle ah Ahmed Dedeyi
 L560 ylna, Kanuni dnemine ait Tapu Tahrir Defterinde; eyh Hasan Ky ve
drt mezrasyla birlikte l05 hanedir. ki hane eyh Ahmed soyundan olduu iin
vergiden muaf tutulmutur.
Nazmi Sevgen nemli bir olay dile getirmektedir: eyh Hasan Koluna ait bir
ecere mevcut ve eyh Hasan Kyndeki airet mensuplarnn elinde iken, kendisini
de bu airete mensubiyetini ve dolaysyla Trkmen olduunu iddia etmek iin eski
Malatya Mensubu DYAP (aa) tarafndan alnd ve imdi nerede bulunduu
bilinmemektedir [31].
Dersim mensubu Diyap Aann eyh Hasan kynden ald ecereleri smail
Gltekine sorduumuzda bize nedenlerini u ekilde akard:
Tarihi tam hatrlamyorum ama l920-l922 yllar da olabilir, daha sonras da.
Kymzden ve amcazademiz Teslim Dede; bir krat yznden haksz yere hakarete
urar. Hakaret eden Malatya mensubu Mehmet Bey daha da ileri giderek ar
ortasnda, Teslim Dedenin yzne kar Alevi ve Kzlbalara sver ve tahrik eder.
Teslim Dede de tabancasn ateleyerek Mehmet Beyi ldrr. Ar cezada
yarglanr. Teslim Dede olay btn gerekliiyle anlatr. Durumu renen ve
taliplerinden olan Diyap Aa kye gelerek ecere ve belgeleri alarak Ankaraya
gtrr. Atatrkn huzuruna kan Diyap Aa; Seyyid-i Sdattan olan Teslim
Dedenin haksz yere yarglandn Atatrke anlatr. Seluklu ve Osmanl
dnemlerine ait padiahlarca; Hccet, Secere, Vakf, cazetname gibi kaytlar
inceleyen Atatrk; hususi af teskeresi yazdrp imza ve mhrleyerek, Teslim
Dedeyi af eder diyen smail Gltekin Dede son olarak da Bu olay Atatrkn
Alevilere verdii nemi belirtmektedir. demitir.

eyh Hasan (Tabanbk) Kyndeki Trbeler ve Tekkeler:

1-eyh Ahmet Dede trbesi ve tekkesi

2- Hzr Trbesi
3- Teslim Abdal Trbesi ve tekkesi
4- Dervi Muhammed (Mehemmed) trbesi ve tekkesi
5- Dervi Ali trbesi
6- Kul Mustafa (Gl Mustafa) trbesi
7- Kalender Abdal trbesi
8- Gevher Hatun (Gher Ana) trbesi
9- Hasan Emiki (Arap Baba) trbesi
10- eyh Ahmetin dokuz olunun toplu trbesi
11- eyh Ahmetin soyundan gelen onlarca dedeye ait trbe ve mezarlar.

eyh Ahmet Trbesinin plan ve kesitleri mit Serdarolu tarafndan izilmitir

[32]. eyh Hasann Trbesinin mezar tann izimini de Dr. Kayusuz
gerekletirmitir [33]. Mustafa zdoan ise eyh Ahmetin ta duvarlarla rl ve
at rts beik tonozlu trbesini anlatmaktadr [34].
Her aratrmacnn da birletii nokta mezarlarn ve trbenin Seluklu
dnemine ait olduudur. Mhr Sleymanl ve gne gl motifli ahidelerin
blgede ska rastlanlan Seluklu mezar talardr.
Onar kyndeki tarihi eme de Seluklu dnemi ta yap bir sanat eseri olup,
eyh Hasan tarafndan yaptrlmtr. eyh Ahmet Trbesi de ayn yap zelliklerine
sahiptir. Her ikisinin de at rts giydirme ta dizaynnn st betonla kaplansa da
iinden grnm zelliini muafaza etmektedir. Ta rme kubbe drt kemer ta
rgyle L eklinde ta duvarlara balanmtr. eyh Ahmetin bir lahid eklinde
tam orta noktadadr. Gney duvarnda bir mihrap vardr. Ayn lahidin bir rnei de
Onar kyndeki Garip Musa adl eyh Hasan evlatlarndan bir dedeye aittir.

EYH HASANLI ARET, OYMAK VE OBALARI:

Trkiye corafyasnn bir ok yresine dalm olan eyh

Hasanl Aireti yallaryla grmemize hepsinin ortak dncesi ve
anlatmlar Malatyadan hicret ettikleri noktasndan hareket etmektedir.
Balkesirden Erzuruma, orumdan Mersine dein eyh Hasanl oymaklar
Seluklu ve Osmanl dnemlerinde Malatyadan blgeye geldiklerini
sylemektedirler.
eyh Hasanl aireti, oymak, oba ve cemaatleri ad ile kurucusu eyh
Hasann adn tarih yazclar deiik ekillerde telafuz etmekte, h, eh, ah,
eyh, ex ile Hasanl, Hasananl, Xasanxanl, Hasanhanl gibi szcklerle
yazmaktadrlar.
Cevdet Trkayn Babakanlk Ariv belgelerinde saptad eyh Hasanl
aireti, oymak ve cemaatine ait yreler yledir.
eyh Hasanl, arsancak (Diyarbakr Sanca), eyh Hasanl (eyh Hasanlu);
Kemah, Erzincan kazalar (Erzurum Sanca), arsancak kazas (Diyarbekir Sanca),
Ein kazas (Arapgir Sanca); emigezek Sanca, Diyarbekir Kl Sanca, Palu
Sanca, Erzurum, Malatya Sanca, eyh Hasanl (eyh Hasanlu): Erzurum, Malatya,
Arapgir, Harbut (Harput), Adana, Tarsus, Sis (Kozan), el ve emigezek
Sancaklar, Erzincan Civar, arsancak kazas (Diyarbekir Eyleti), K kazas
(Erzurum Sanca) Ekrd Yrkn taifesi[35]
Gerek bizim gerekse Edip Yavuz [36] ve Dr. M. Rivanolunun aratrmalar
[37] eyh Hasanl Aireti rgtlenmesinin Gktrk-Ouz Trkmen boy yaplanmas
ve uygulanmasdr.
eyh Hasanl Aireti; Ouz tresine uygun olarak nce ikili sonra on ikili
blnme ile yirmi drt oymaktan teekkl etmitir.

eyh Hasan On-er ouz oullar

eyh Hasan (Adat) Torun Boz-Oklar l2 Boy
Seyyid (Bodik) Torun -Oklar l2 Boy

Ali Kemali; Erzincan adl eserinde [38] eyh Ahmet Dede, eyh Ahmet Yesevi
evlatlarndandr. Btn seyyid ve ocaklarn ba kaynadr. Biri eyh Hasan, dieri
Seyit adnda iki olu varm; baz airetler bu iki babadan tremilerdir. Fakat o
airetler arasnda Seyyit ad sylemez. Her ikisinin soyuna birden eyh Hasanl ad
verilir
Ali Kemali yanl yazmaktadr. eyh Hasan ve Seyyit, eyh Hasann
torunlardr. eyh Ahmet Dedenin oullar deildir. Soy ktnde bu konu daha iyi
anlalacaktr. Yine eyh Ahmet Dede; Ahmet Yesevinin evlad olmayp; Anca
uaklardrlar.
Nazmi Sevgen, eyh Hasan Dede aireti bir mddet bize gre 920 H.- l514 M.
tarihine kadar bu mntkada (eyh Hasan ky) kalmtr. Torunlarndan eyh
Hasanla Seyyit isminde iki karde, Yavuz Sultan Selimin Alevilie ve Kzlbala
kar giritii mcadeleden korkarak airet halkn toplam, hayat ve mevcudiyet
muhafazas kaygsyla Fratn arkndaki dalk mntkaya (Dersime) snmtr
[39].
 Bodik Vesikalarndaki kaytlara gre; h Hasan kynde, h Hasan ve Seyyit
l530 senelerinde secere ve erknlar alp Pertek civarnda yedi yl kaldktan sonra,
oradan g ederek Kzlkilise Nazmiye civarnda Kalma kynde yerlemiler. Bir
mddet sonra oradan da g ederek Sultan Baba Da eteklerinde bulunan Bodik
kyne yerleen Seyyit burada kalm, kardei h Hasan Adata gitmitir.
Nazmi Sevgenin yorumu Bodik Vesikalarndaki bilgiler doru olmaktadr.
Bizim kanatimize gre de Yavuz sonras eyh Hasan oymaklar Munzur Dalarna
ekilerek yreye yerlemilerdir. Arapgir yresinde de eyh Hasanl obalarndan
bazlar giderek Idrda Arapker ve Bayat kylerini kurmulardr. Arapkirde
yallarn anlattklarna gre de; Yavuzun katliamndan korkanlar ah smaile
snarak Tebriz, Erdebil ve Hoy yrelerine yerlemilerdir. Gidenlerle irtibat
Osmanllarn son dnemlerine kadar srmtr.
eyh Hasan Airetine tbi, Halvori kynden yz on yandaki Hasan Karata;
dedelerinin bir isyan sonucu, Malatyann eyh Hasan kynden Halvoriye
geldiklerini sylemektedir. 1239 ylnda Malatya-Adyaman blgesindeki Baba
shakn balatt Trkmen ayaklanmasndan l8. yzyla dein bir ok ayaklanma
olmutur. Bu ayaklanmann hangisi olduu belli deildir. imdi rahmetli olan Hasan
Karata ve Sleyman ztrk gibi yallarla her grmemizde 700 yl ile 300 yl
arasnda deien bir zaman dilimini telafuz etmilerdir. Tm bunlara karn yaayan
szl tarih narlar; Nazmi Sevgeni dorulamaktadr.
Anlan makalesinde Nazmi Sevgen: l700 tarihli tasarrufu teyyid, mdahaleyi
men eden bir zabt varakas. Varakann metninde Halvuri Kyne bal Huhi
mezrasnda Ahmet elebiye ait arazinin ebaen ced onun mlk olduu ve resmi
tapusu dahi bulunduu kayt ve beyan edildiine gre Dersimlilerin iki yz sene
evvel tasarruf haklarna riayet etmekte olduklarn, mutasarrf bulunduklar emlak
ve arazi iin resmi tapu senetler bulunduunu renmi oluyoruz demektedir ki
sylenceleri dorulamaktadr. Osmanl dneminde eyh Hasan Airetinin blgeye
iskan edildii anlalmaktadr.
Yine Nazmi Sevgen Hac Bekta Veli Tekkesi posniininden alnan bir
hicazetname ile iki fermandan zet vermektedir ki eyh Hasan kynn nemini
aklamaktadr.
eyh Hasan Dergahnn eyhi Merhum eyh Hasan evlatlarndan Seyyit
Mehmet Dedeye Hac Bekta Veli Dergahnca verilen ve st tarafta Hudost
hitabyla balayan l259-l843 tarihli icazetname de dikkate ayandr. eyh Hasan
Kynde Es-Seyyit Kutubl arifin eyh Ahmed Tavsi tekkesindeki dervilerden
Seyyid Kamber ile dier dervilerin tekliften muafiyetleri hakkndaki ll70-l756
tarihli ferman eyh Hasan trbe ve dergahna atfedilen hususi ehemniyet
gstermesi bakmndan bir deer tamaktadr.
eyh Seyyid Muhammed Bini Seyyid Hasana ait Korucuk kyndeki araziye
tecavz edilmemesi hakkndaki Sivas Beylerbeyi Hafz Paaya yazlan ll53-l740
tarihli ferman Kzlba Ocaklaryla mensuplarnn himaye ve siyanete mazhar
olduklarn gstermesi itibariyle ayrca tetkike sezadr. [40] Nazmi Sevgenin
yorum ve dncesi resmi kimliinden kaynaklanmaktadr. Fakat yanllklarn
dzeltmekte grevimizdir. Bizim aratrmalarmzda Malatya-Sivas blgesinde bir
ok Alevi kylerinin arazileri eraf ve beylere verildii Babakanlk Ariv
Belgelerince kantlanmaktadr.
Nazmi Sevgenin belirttii fermandaki tekkenin ad; eyh Ahmet Tavil tekkesi
olacak. Trbenin ad da eyh Hasan deil, eyh Ahmet olacaktr.
Onar zaviyesi, eyh Ahmet Tekkesi gibi baz ocakzadelerin olduu dergahlara
Osmanl Sultanlarnn emri zerine, Halifelik ve dedelik yapabilmeleri iin; Hac
Bektai Veli Dergah Dedebaba ile elebisinin onay arttr. 1818 tarihli Mazgirt
eyh oban Ocayla ilgili icazetnameyi yaynladm [41]. Garip Musa Ocann da
Hac Bekta Tekkesinden icazet alarak halifelik yaptklarn da bilmekteyiz [42].
Nazmi Sevgenin anlatt icazetname de byle bir uygulamadr.
Nazmi Sevgen, suretinin verdii V. Vesikann aklamasn yapmadan belgenin
Torun Kyne ait olduunu syleyerek unlar yazar: Hozatdan Sinye giden yol
Torun Kynn ierisinden geer. Bu mntkada Bahtiyar Aireti otururdu.
Bahtiyarllar garbi Dersimde olmalarna ramen Seyyid veya eyh Hasan
kollarndan hi birine mensup deildirler. Bu vesikadan da Torun Kynden
Aladdin Aann Berat sultani ve sureti defteri Hakani ile mutasarrf olduu Bakire
Kynden merasnda kta tarlaya, Zinbk Kynden baz kimselerin tecavz
ettiklerini, rlerini saman eminlerine verdiklerini, Ahmet Bee ismindeki eminin
hcceti zerine bu araziye on sene tasarruf etmi iken Rumeline kafir seferine
gittii zaman arazisine yine tecavz edilmi olduunu anlyoruz [43]. Nazmi
Sevgen Hicri l000-Miladi l591den beri Dersimlilerin vergi verdiklerini, arazilerini
padiah beratlaryla tasarruf eylediklerini ve Rumeline sefere gittiklerini
belgelemeye almaktadr. Ancak Sevgen unu unutmaktadr; topraklar asker
besleyerek sefere gitmek artyla bir aaya temlik edilmitir. Topraklar Dersim
halkna verilmemektedir. Yavuz Sultan Selimin Dou ve Gney Anadoluda
uygulad politikalar gerei topraklar Sunn Krt airetlerinden, devlete ballk
karl ve snrlar korumak zere drt yz aileye braklmtr [44]. Aleviler ise
blgelerinden srlerek, topraklar Krtlere braklmtr. Bugnk feodal ve
airetsel yapnn temelleri Yavuz tarafndan l5l4te atlmtr. Alevi Trkmenler ise
hakszla uramlardr. Osmanl Devleti sonuna kadar Dou politikasn Yavuzun
koyduu kurallara gre ynetmi, Abdlhamit bu politikay daha da
katmerletirmitir [45].
Nazmi Sevgen; Bahtiyar Aireti, Seyyid veya eyh Hasan kollarndan hi birine
mensup deildir. yanlgsn da dzeltmemiz gerekir. Bahtiyarllar, eyh Hasanllar
koluna mensup bir airettir.
eyh Hasan kolu: Abbasan, Bahtiyar, Ferhatan, Lain, Karabali, Kazikali,
Seyyid Kemal, Komeli, ksorlu, Glabi, Btikenli, Beyt oymaklarndan oluur.
Seyyid (han) Kolu : Arslan , Auran, Bal, Birman, Gav, Keeli, Ko, Maksut,
Rejik, am, Sleyman, Topuz oymaklarndan meydana gelmitir.
eyh Hasanl airetlerinin bu tip rgtlenmesi kanmzca Dedelik Kurumunun
tekilatlanmasyla hayatiyet kazanmtr. ah smailin Erzincan, Tercann Sarkaya
yaylasnda dzenledii 1500 ylndaki Trkmen kurultaynda airetlerin byle bir
askeri yaplanmaya doru gittii izlenimini tarihi vesika ve sylencelerde mahede
etmekteyiz.
eyh Hasan Babann torunlarnn 15. yzylda Ouz geleneklerine ve asker
yaplanmasna gre airetlerini nce ikili sonra l daha sonra da on ikili hiyerarik
bir yapda rgtlenmeleri ve blgenin de Safevi etkisinde olmas kanaatimizi
glendirmektedir. nk Safevi Devletini kuran Trkmen oymaklar ve boy
beyleridir. Bunlarn iinde Arapgirlu ve eyh Hasanl, aml, Bahtiyarl gibi airetler
de vardr. Hasan soylu dedeler, ah smailin veya Trkmen ynetici beylerin
emriyle Dersim blgesinde Kzlba obalarnn bana geerek seyyidlik
hkmlerini de kullanarak ve rgtleyerek bugnk eyh Hasanl Airetini ortaya
karmladr. Balangta eyh Hasan ve eyh Ahmedin lideri olduu Muar ve
evresindeki kylerin dnda yap olumamtr. Giderek glenmi ve yerel
kavimleri de katarak oalmlardr. rneklersek:
 Bali Cemaati: Kengiri sanca, Zile kazas (Sivas Sanca), Mecitz Kazas
(Amasya Sanca), Keban Madeni Kazas (Malatya Sanca), Aksaray Sanca konar
ger ekrad taifesinden... [46]
Halen Sultan Onar Ocana: orumun Srkl, Palabyk; Amasyann Guyma;
Zilenin Oktab, Krmoluk; Kebann Nimri, Dingider gibi kyleri talip olarak
baldrlar.
Karabali Cemaati: Malatya, Erzurum, Krehir, Bozok, Diyarbekir, emigezek
Sancaklar, arsancak Kazas (Diyarbekir Sanca ), Kurua ve Kemal Kazalar
(Erzurum Sanca), znikmid Kazas (Kocaeli Sanca) [47]
Yine Sivas ve Erzincann merkez kylerinde ve Divriinin kylerinde aileler
halinde eyh Hasan Oca (Onar) talipleri vardr.
Tunceli, Malatya, Elaz, Sivas, Erzincan yrelerinden gzn Onar kyne eyh
Hasann trbesine kurban kesmeye gelen yzlerce insan vardr. Sekiz asrdr Alevi
retisine nderlik eden eyh Hasanl dedeler, ada ve evrensel normlara ayak
uydurduklar takdirde ilevlerini daha uzun zaman srdreceklerdir.
zlmekte olan airet yaps yerini acl sivil toplum kurulularna
brakrken; Dedelik kurumu ve Alevi retisi de bilim nda ve onun kurallarna
uygun olarak yeniden yaplanmaldr.

EYH HASAN VE ONAR KYNE AT BELGELER :

Aleviliin toplumsal ve kltrel tarihi; efsane, rivayet, yk, masal, destan,

nefes gibi szl geleneklere dayanmaktadr. Yazl belgeler yok denecek kadar
azdr. 622de Medine Vesikasyla balayan Alevi tarihi basklar sonucu gizlilie
brnerek sylenceye dnm, ozanlarn deyilerinde terenmm edilerek
anlatlmaya allm; dedeler ve babalar olay ve olgular keramet ve mucize
ekline dntrerek, mitolojik bir hale getirip bugne dein anonim tarzda anlata
gelmilerdir.
Eski Trkn tarihi zerine aratrma ve inceleme yapan, yabanc ve Trk
tarihiler, Trkler iin itimai tekilatlanmasn zetle yle anlatmaktadrlar:
Trklerde temel unsur kan akrabalna dayanan birlik yar oymak idi.
Oyman her yesi kendisinin ortak bir atadan geldiine inanrd. Trklerde
klecilik sistemi olmadndan u veya bu nedenle oymaa sonradan dahil olanlar da
ayn birliin yesi saylrlard.
Zamanla oymaklar, dal budak salarak obalar haline gelmilerdir. Bu bymeye
karn her oba veya oymak, yine de kendisinin balangtaki atadan geldiine
inanrd. Gebe Trkmen oymaklar, her yeni doan ocua; ata, dede ve
babalarnn dahil olduklar boylaryla ecerelerini retirler ve bundan dolay
merebini ve kabilesini bilmeyen kimse kalmazd.
yzn zerinde grtm ve yetmi ya stndeki dede ve kocalar
(yallar) Trkistan ve Horasandan Anadoluya glerinin yksn ve ata
ecerelerini tek tek anlatmlardr.
M. erif Frat, Harzemahlarla ilgi olarak unlar anlatmaktadr:
Moollar tarafndan saldrya urayp Diyarbakra doru kaan Celalettin
Harzemah, Palu ilesinin Ohi bucanda, orann yerli halk olan Dnbelli-Zazalar
tarafndan ldrlm ve bu hadiseyi haber alan Dersim eteklerindeki Trk
kabileleri Paloya inerek Celalettinin intikamn alm ve cesedini alp dersim
dalarnn yce bir noktas olan bir dan bana defnedip bu trbeye Sultan Baba
adn vermilerdir. [48]
 Grtm bu yz yal Alevi, deiik ocak ve airetten muhterem zatlar
kendilerinin Trk, Harzemli ve Kpak boyundan olduklarn syleyerek M. erif
Fratn anlattklarn dorulamlardr. Bazlar belgeler gstererek mezheplerinin
Harzemah Beylerinin soyundan geldiklerini kantlamaya almlardr. Bazlar ise,
Dersimde, Sultan Babann bugne dek itibar grmesi ve trbe olarak ziyaret
edilmesinin, blgenin Trk olmasndan kaynaklandn belirtmektedirler.
Dersim blgesinden ayr bir yre olan Adyamann merkez kylerinden
Ahmethocal, ryan Hzr Ocakl Hamo Dede (Mehmet Bykahin); dedelerinin
Erdebil tekkesinden yreye geldiklerini syleyerek Trkmen olduklarn,
Osmanllarn Alevilere yaptklar zulmden korktuklar iin kendilerini Krt
gstererek kurtulduklarn, ama zaman iinde Krtletiklerini belirtmitir. Blgedeki
Adyamann ambayat kynde eyh Hasanl airetinin bir obas, Hamo Dedenin
anlattklarn dorulamaktadr [49].
Bayat boyundan olan eyh Hasanl airetleri de Trk Tresini bugne dein
srdrerek; ced eceresini szl tarihle yaatarak ortak belleklerine
naketmilerdir. Bodik tomarlar (vesikalar); eyh Hasan kyndeki ecereler, Onar
kyndeki Seluklu ve Osmanl belgeleri, Adaf kyndeki ecere ve Adat kyndeki
belge ve eyalarn tetkiki sonucu, farkl zamanlarda ve eitli yerlerden alnm,
onaylanm olmasndan dolay birbirlerini tutmaktadrlar. Sylence, izinname,
icazetname, ecere, vakfiye, hccat gibi belgeleri Hac Bekta, Erdebil, Kerbela
dergahlarna onaylattklar gibi, zaman zaman da Seluklu ve Osmanl Sultanlarna
onaylatmlardr. Bu nedenle her onay makamndan dnem dnem farkl soykt
ile tarikat yol kt birbirine karmtr. eyh Hasann soyunda, tarikat yolunu
kimisi Zeyde, kimisi Muhammed Hanifiye ve Musa-i Kazma karmtr. Bu
belgeleri tek tek incelemek burada mmkn olmayacandan sadece Onar
kyndeki baz belgelere deinilecektir.
zet olarak:

1. VAKFYE:

Y YAZILI BELGE BURAYA YERLETRLECEK

I. Aleattin Keykubat (1219/20-1237/8) dnemine ait On-Er Zaviyesine ait

vakf belgesi ayn zamanda Onar Kynn kuruluunu ve snrlarn da belirleyen bir
vesikadr. eyh Hasan Oner in ve evlt ve evld- evld in vakfedilen
araziler (1 Rebilahr 621): 22 Nisan 1224 Pazartesi gn dzenlenen senetle
verilerek Emir-i azam imzalamtr. Bu senetle birlikte bugne kadar kyn
snrlar deimeden gelmitir [50].

2. SULTAN III. MURADIN (1574-1595) FERMANI:

1 NOLU BELGE BURAYA

 Fermann ba tarafnda III. Muradn turas vardr ve zetle yle demektedir
[51]:
Padiah Silahtarlarndan, Kurd adnda biri Onar tmar kabul ederek kyllere
zorluk karr. Bunun zerine; Onar kynden eyh Ahmet, eyh Ali ve eyh
Muhammed padiaha dileke vererek raiyyet olu olmadklarn, ellerindeki arazi
iin miri-ye 400 verdiklerini, buna dair ellerinde Emir-i erif ve Defter-i Hakani
olduunu belirterek bu duruma engel olmasn isterler. Padia H. 21 ubat 1000
(M. 1592) Konstantiniye, tarihli fermanla Arapgir kadsna emir vererek: rade-i
Seniyye mucibince... ve Defter-i Cedid-i Hakni zerine kyllerin tasarruflarndan
olay yerlere tecavz olunmamasn, zorluk karlmamasn buyurmaktadr.

3. SULTAN BRAHM (1640-1648) FERMANI:

2 NOLU BELGE BURAYA

Onar ky halkndan Seyyid Osman olu Mustafa, Dersadete yollad

dilekesinde: Ben Vakf arazisinde ikamet etmekteyim. Sadattan olduuma dair
elimde, ecere ve Hccet-i eriyye vardr. Yeni yazmda vergi hanesine
yazlmadndan dolay ileride bir engel karlmamas iin hatann dzeltilmesini
arz etmektedir.
Padiah da rade-i Seniyyede: Hazine-yi Amirede Vakf Defterine baklnca
yeni defterlerde Alt nefer buuk avariz (vergi) hanesi olmak zere kaydedildiini,
lakin, Osman ve Mustafa ad geen haneye dahil olmasa bile rencide edilmemesi;
ecere ve Hccet-i erriyyeye muhalif ve Tahrir-i Cedide muayir edilmemesi
hususunda, Arapgir kadsna hkmn ifas iin emir buyurmaktadr.
28 Rabiyylhr 1055 (Miladi 1645) Konstantiniye tarihinde yazlarak
gnderilmi, bir nshas da ahsn eline verilmitir.

4 NOLU BELGE

4. SULTAN II. AHMED (1690-1695)N FERMANI:

Arapgir kazasnda vaki, Mezra-i eyh Hasan ayr ve Oner demekle maruf
Vakf mezraya senedi 300 Ake vererek sahip olduklar padiahn tahta kmas
nedeniyle ellerindeki; Bert- erifin yenilenmesi dileiyle, Mehmet ve Hasan ve
Osman ve Mahmut naml kiiler dileke verirler...
Padiah da:
Bert- Satet verdim. Buyurdum ki: Kimse onlar incitmesin. Eskiden olduu
gibi, o yerlere ve Vakf- Mezra-y mutasarrf kldm, sahip olsun ilesinler...
(demektedir) ve Arapgir kadsna emir vermektedir.
16 Cemaziyel hr 1102 (1691) Kostantiniye
(Fermann arkasnda defter kayd ve mhr vardr)

5. SULTAN II. MUSTAFA (1695-1703)NIN FERMANI:

5 NOLU BELGE

Fermann banda padiahn turas ve nian olup zetle unlar yazlmtr:

Arapgir kazasnda vaki, Mezra-i eyh ayr ve ONER demekle mrf Vakf-
mezra senede 300 Ake ile: Mehmed ve Hasan ve Osman ve Mahmut; bilfiil Berat-
erifle mutasarrflar olup, padiahn tahta gemesi zerine yenilenmesi iin,
Dersaadete mracaat ederler...
Padiah; Bertlar onaylayarak, Berat Mtavellisinin hazineye devrini, Vakf-
Mezraya usulne uygun mutasarrfnn devlete tayini ve devamna karar vererek,
Arapgir Kadsna buyurur.
1 Rabiyyl Ahir ll07 (1695) Kostantiniyye

6. SULTAN III. AHMET (l703-1730)N FERMANI:

3 NOLU BELGE

eyh Hasan evladndan Halil ve smail isimli kimseler Arz- hal idp, Arapgir
Kazasnda vaki eyh ayr ve Onar Karyesi dimekle maruf, mutasarrf olduklar,
defterde kaytl maktu r verdiklerini, Arapgir ve emikezek Eminlerinin
mezburlara kanaat itmeyb, Hilf Kanun ve defter ziyade drt be seneden beri,
beer-altar bin ake fazla almlardr. Bu hususun men edilmesi iin, Emr-i erif
rica eylediklerini, Padiaha muracaat ederler.
Padiah: Buyurur ki, defterde kaytl makt re alnmasn, ziyade talep
olunmamasn, kimsenin rencide edilmemesini, ve benim almet-i erifime itimat
ediniz.
30 Cemaziyel evvel ll34 (1722)

7. SULTAN I. MAHMUT (1730-1754)UN FERMANININ ZET:

7 NOLU BELGE

Vakf Mtevvelisi, fazla vergi istediini, bu hakszla engel olunmas iin

verilen dileke zerine, Hatt- Hmayunda: Defterde maktu kayt bulunduunu,
bunlarn ziraatleriyle uratklarn, terekelerindeki re raz olduklarn, fakat
Vakf- Mezbur Mtevellisinin fazla talebiyle rencide ettiini, bu babdan
eyhlislamdan Fetva-y erif hkm rica eylediklerini
O yerlerden defterde r yazlm olmayp, maktu yazlm re muadil
maktlerini verdiklerinden, terekelerinden fazla alnmamasn, kimsenin rencide
edilmemesini
Kanun ve deftere ve Fetva-y erife ve Emr-i Hmayuna muhalif
edilmemesini, bu husus iin bir daha Emr-i erif istenmesin, byle bilin. Almet-i
erifime itimat klnsn.
10 aban 1143 (1731) be Makam- Kostantiniye

8. PADAH III. MUSTAFA (l757-1774)NIN FERMANININ ZET:

8 NOLU BELGE

Arapgir Kadsna tevdi eliyle:

Malm, Seyyid smail, Seyyid Ahmet, Seyyid Ali, Seyid Musa, Seyid Veli,
Seyid Yusuf ve dier Seyid Ahmet, bunlar SAHBN-NESEB SDD- KRMdan olup;
(Peygamber soyundan), sbt- neseb eylediklerine (ellerinde) stanbul
Nakiplerinden (senet) Temessk ve Hccetleri olduunu.
Bunlardan r ve sava zamannda herhangi bir yardm alnmamasnn
yetkilerce (Ehl-i rf tarifesi tarafndan) vergi ykmllnden muaf tutulmasn,
bunlarn Aar ve Sefer zamannda hisselerine deni yaptklarn; Karye-i Mezbre
Zbiteni ve devlet adamlar, Emr-i erifime tabi, bu babdan kanuna ve Emr-i
Humaynuma muhalif olunmasn, uyulsun bu husus iin mracaat edilmesin. yle
bilinsin, memet-i erifime itimat edilsin.
20 Rabbiyyl evvel 1183 Be Makam- Mahsusa-i stanbul

9. Sultan Murat Han (1623-1640)n 1635 Revan ve 1637-38 yllarnda Badat

seferlerine gidi-dn Menzilnamesinde gzergah olarak Arapgir, Malatya
yresinden getiini tarihi kaynaklardan bilmekteyiz [52].
Onar Ky yallarnn anlattklarna gre; IV Murad, Badat Seferine giderken
Diterik yaylasnda binlerce askeriyle konaklar. Onar Zaviyesi Posniin Dedesi,
Padiah misafir eder ve arlar. Konuk severliinden memmun olan padiah;
Diterik yaylasn ve eyh ayrn Vakfiyeye ilave ederek bu iki azeriyi Onar
kyllerine verir. Fakat zaman zaman bu araziler Onar Kyllerinin elinden
alnarak bakalarna verilir ve itiraflar kar. Srekli ikayetler olur. Padiah her
defasnda stanbuldan olaya mdahele eder. 1848 (1264) yllarnda Onar Kynn
39 hane olduu elimizdeki Harman tespit Vergi tutanaklarndan anlalmaktadr.
IV. Muradn Onar kylerine verdii Diterik, eyh ayrl ve meralar
elimizde mevcut olan ve baz ksmlar rd iin tarihini saptayamadmz
belgeden anlamaktayz. Lakin l9. yzyln banda An kyllerinden baz kiiler
arazilere silah zoruyla el koyarlar. Sekiz yllk bir hukuk mcadelesi sonucu itilaf
zlr. Sultan Abdlmecidin l852 tarihli fermanyla arazi tekrar Onar Kyllerine
verilir.
Bu tarihten birka yl sonra Diterik yaylas tekrar Onar kyllerinin elinden
alnr.

9 NOLU BELGE

Babakanlk Osmanl Arivinde saptadmz, BA. rade, Meclisi Vl l9690

nolu kaytl belgede Arapkir Kazasnn Hass- Mmyn dahilinde mahll olan bin
iki yz kilo tohum istap ider. Dikerik arazi-i Emiryen o civarda araziye ihtiyalar
olduu beyan klnan ve bedelini teslim etmekte bulunan Onar Karyesi ahalisine
l861 ylnda satlr [53].
Onar ky yallarnn anlattklarna gre; Msr Hidivi Kavalali Mehmet Ali
Paann kz Zeynep Hatunla evli olan Arapkirli Yusuf Kamil Paa (1805-1876) einin
Bektai olmasndan dolay, sarayda memuriyetlii, nazrl ve sadrazaml
dneminde Onar ky ve Arapkirin Alevi kyleriyle zel olarak ilgilenmitir.
ocuklar stanbula aldrtarak okutmutur. Arazi ihtilalinde kyllere byk
yardmlar dokunmutur.

10. Abdlaziz Han (l861-1876) dneminde Onar kylleri evreden ve devlet

yneticilerinden bir bask grmemitir. Bu dnemde de Byk Ocak Tekkesi
faaliyete gemi, posniin dede seimleri yaplmtr. Ayn-i Cem trenlerini aktan
yaparak, ibadetlerini eda etmilerdir.
II. Abdlhamid Hann (1876-1909) tahta kyla tekrar basklar
balamtr. Sylenenlerden ve belgelerden anladmza gre: l877 tarihinden
itibaren Abdlhamid tural tapu senetleriyle Onar ky arazileri, ba ve
baheleri; Arapkir erafna paralanarak pekek ekilmitir.
Onar kylleri Arapkir erafyla srtmeleri sonucu: kylerini Ein
Nahiyesine (Kemaliye) balamlardr. 1893 ile 1895 tarihlerinde tanzim edilmi
Mamuretl-Aziz (Elaz) Sanca Ein Nahiyesi Onar kyne ait Abdlhamit tural
tabu senetlerinde; Miri arazi tasarruf etmek zere sahibine Hakk- karar ile
verildii gibi Arapkir eraf ve Ermeni tccarlardan da para karl alnmtr.
Seluklu Sultan Alaeddin Keykubatn eyh Hasan ve evlatlarna vakf ettii
topraklar; Seluklu Sultan Alaeddin Keykubatn eyh Hasan ve evlatlarna vakf
ettii topraklar; Yavuz sonras Cumhuriyete kadar dne dne satlmtr.
Sonu olarak eyh Hasan, Trkistandan oymayla Anadoluya gelen
Bayat Boyu Beylerindendir. Seyyidlik payesi ana soyundan gelmektedir.
eyhlii ise: Hce Ahmed-i Yesevinin halifesi olmasyla birlikte, Zeyd ve
Muhammed Hanifinin Horasan ve Necef ile Kerbeladaki torunlarndan el ve
icazet almasyla olmutur. On-ER Oyma, Anadolunun yerli kavim ve
halklaryla kararak, harman olarak ve bir potada eriyerek yeni bir ortak
kltr ve slami daire iinde Trkmen yorumuyla inan sistemi yaratmlardr,
buna Alevilik diyoruz. Tm bu airetlerin ortak paydas da, harc da
Aleviliktir. eyh Hasan da bu retinin Anadoludaki mritlerinden birisidir.

DPNOTLAR:.

1. Abdlkadir nan; Tarihte ve Bugn amanizm, Materyaller ve Aratrmalar, II.

Bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1972, s. 66-v.d.
2. Dr. A. Muhibbe Darga; Hitit Mimarl/1, Yap sanat, Arkeolojik ve Filolojik
Veriler, stanbul, 1985, . Ed. Fak. Yay. s.151-vd.
3. Burhan Ouz; Trkiye Halknn Kltr Kkenleri 2; stanbul, 1980, Dou-Bat
Yaynlar, st. Mat. S. 266-273.
4. mer Ltfi Barkan: Trkiyede Toprak Meselesi, toplu Eserler-1, stanbul, 1980,
Gzlem yay. S. 819.
Necdet Sakaolu; Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Szl; stanbul, 1985, letiim
Yay. S. 137.
5. Prof. Dr. Faruk Smer; Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar,
3. Bask, Eyl 1980, Ana Yay. s. 35-36, 109, 549.
6. Dr. smail Kaygusuz; Bir Dou Anadolu Kynn Kltrel Gemii zerine
Aratrma, Oner Dede Mezarl ve Ad Bilinmeyen Bir Trk Kolonizatr: eyh
Hasan Oner, stanbul 1983, Arkeoloji ve Sanat Yay. s. 15, resim: 23 ve resim: 24.
7. eyh Hasan sylencesinde temel aldmz kiiler: Oner kynden Hzr Dede,
Nimri kynden h smail (Nimri Dede), eyh Hasan kynden smail Gltekin ve
brahim Karaduman dedeler, Adaf kynden Ali Kran. Bu kiilerin anlatmlarnn
ortak ynleri alnarak, tarihler kesitlere oturtulmutur.
8. Bodik eceresine iliik bir belgeden alnm olup zetlenmitir.
9. Prof. Dr. Mehmet Altan Kymen; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Cilt 2,
kinci mparatorluk Devri, TTK Yay. 2. Bask, Ankara 1984, s. 475, 489.
10.
Claude Cahen; Pre-Ottoman Turkey, London 1968, s. 110-111den aktaran Dr. .
Kaygusuz, Age, s. 17.
11. Dr. smail Kaygusuz, Age, s. 31.
12. Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus); Abl-Farac Tarihi, Cilt 2, Trkeye ev.
mer Rza Dorul, TTK, Ankara l987, 2. Bask s. 491-505.
brahim Artuk: Ala El-Din Keykubadn Meliklik Devri Sikkeleri, Belleten Cilt XLIV,
Nisan 1980, S. 174, TTK Yay. s. 267-268.
Mevlt Ouz; Malatya Tarihi, stanbul 1985, s. 89-90.
13. smail Gltekin ve Ali Krann aktarmlarndan.
14. Dr. smail Kaygusuz, Age, s. 33.
15. M.Orhan Bayrak, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, Remzi Kitabevi, 2. Bask ,
stanbul l982, s.450.
16. J.G.Taylor, l868, Journal of a Tour in Armenia in the Deyrsim Dagh, in l866,
Journal of the Royal Georgraphic Society, 38, Trke yayn olarak baknz: F. W.
Hasluckun Bektai Tetkikleri l928 Ragip Hulusi evirisi.
17. Baknz: Prof.Dr. Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Geliiminde
Anadolu Trklerinin Rol, Ankara l976 da Arapgirli Oyma ve Emir Ali Kuli Be
blmleri (Elimdeki mahkeme dilekeleri ve evraklar)
18. O yl Arapkir Postas ve Yeil Arapgir, Byk Arabgir leni, zel Bask l7 Aralk
l994 st. Tekin A.R.S. tr.
19. smail Onerl, Cemevlerinin Tarihsel Kkenleri ve Mimari, I, II, III ve IV, Cem
Dergisi, Say: 81, 82, 83, 84; Austos, Eyll, Ekim, Kasm 1998.
20. Emel Esin, Tengrilik (Trklerde Gk Tapnana Dair), Sanat Tarihi Yll, ..
Ed. Fak. Sanat Tarihi Aratrma Merkezi XII-1982, Ed. Fak. Matbaas, 1983,
stanbul, s. 35 vd.
21. Dr. smail Kaygusuz. Age. Sf.l9
22. smail Onerl: Seluklu dnemi Sosyo Ekonomik Yerleim Birimi, Merzifonda Piri
Baba Tekkesi I, II,III, Cem Dergisi say: 71,72,73 Ekim Kasm l997 ve Ocak 1998
smail Onerl: Baba lyas- Horasani- Merzifonlu Piri Baba ve eyh Hasan Oner
Sylencelerinin Nesnel Temelleri, ahkulu Sultan, A..D. Say:2, stanbul Ocak l999,
ahkulu Sultan Klliyesi Vekf yaynlar.
23. Nazmi Sevgen: Efsaneden Hakikate, Tarih Dnyas Say:21, 1951 s. 882
24. mit Serdarolu: Aa Frat Havzasnda Aratrmalar. 1975 ODT yayn.
stanbul. 1977
25. Mustafa zdoan: Aa Frat Havzas l977 Yzey Aratrmalar ODT yaynlar
stanbul.1977
26. Dr.smail Kaygusuz, Age.
27. Do. Dr. Refet Yinan- Yrd. Do. Dr. Mesut Elibyk: Kanuni Devri Malatya
Tahrir Defteri (l560) Gazi niversitesi Yayn. Ankara l983
28. Yunus Koak: Hasan Dede ,Hayat ve retisi. Tarihsiz, Hasan Dede Belediyesi
Kltr yaynlar No:3.
29. mer Ltfi Barkan: Trkiyede Toprak Meselesi. s.200
30. Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl: Osmanl Devleti Tekilatna Medhal. 3.bask
TTK. yay. l984 Ankara s.153.
31. Nazmi Sevgen: Efsaneden Hakikate adl makale Age s.884
32. mit Serdarolu: Age. Levha:20
33. Dr.smail Kayusuz: Age Resimli ll ve l2
34. Mustafa zdoan: Age; 62-72
35. Cevdet Trkay: Babakanlk Ariv Belgelerine gre; Osmanl imparatorluunda,
Oymak, Airet ve Cemaatle, Tercuman Yay. 1997 stanbul. Sayfa :38,154,700ve 701
36. Edip Yavuz: Tarih Boyunca Trk Kavimleri. Kurtulu Matbas l968 Ankara.
37. Dr. Mahmut Rivanolu: Airetleri ve Emperyalizm; Boazii Yay. Drdnc
bask stanbul l992
38. Ali Kemali: Erzincan Tarihi, Corafi, Toplumsal, Etnorafi, dari, hsai nceleme
Aratrma Tecrbesi. Kaynak Yay.2. bask l992 stanbul S. l62.
39. Nazmi Sevgen: Agm.sinde s.882
40. Nazmi Sevgen Efsaneden Hakikate adl makale
41. smail Onarl : Mazgirtte eyh oban Oca; Cem Dergisi Say:92 Agustos 1999
s.26-27
42. Kutluay Erdoan: Seyit Garip Musa, Cem Dergisi Say:88, Mart l999 ve devam
eden saylarda.
43. Nazmi Sevgen: Agm.
44. Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl: Osmanl Tarihi 2. Cilt 4.bask, stanbulun
fethinden Kanuni Sultan Sleymann lmne kadar, TTK yay. Ankara l983 s.275,
580, 58l, ayrca baknz:JV.Hammer, Osmanl Tarihi. Cilt l, eviren: Mehmet Ata,
zetleyen:Prof. Dr. A. Karahan, MEB yay. stanbul l970
45. Prof.Dr.Bayram Kodaman: Sultan 2. Abdlhamit Devri Dou Anadolu politikas;
TKAE. Yay.Ankara l987, A.. Basmevi
46. Cevdet Trkay, Age. Sf. 222-224
47. Cevdet Trkay, Age. Sf. 459
48. M. erif Frat: Dou illeri ve Varto Tarihi, 3. Bas. Ank. 1970, Karde Matbaas Sf.
102
49. Mehmet Bykahinle talibi olan Malatyal Bayram Boztepeyle Topkapdaki
hrdavat dkkannda 1994 ylnda grtmde, 150yi akn ky sayarak,
talipleri olduunu sylemitir.
50. Dr. smail Kaygusuz, Age. Sf. 25 25 ved.
51. Fermanlar Ahmet Hazerfan Trkeletirmitir ve ariv kaytlaryla
karlatrmtr Kendisine yardmlarndan dolay teekkr ederiz). Ayrca Osmanl
Arivinde vakflar ve T. K. Md. Arivindeki tandklar vastasyla bize yol gsteren
ve aratrmalarmzda yardmlarn esirgemeyen, Nakibl-eraflk kaytlarndan
eyh Hasan evlatlaryla ilgili kaytlar bulduran, Trkiye gazetesi sth. eflerinden
Nurettin akna da teekkrlerimizi bir bor biliriz.
52. Nezihi Aykut:IV Muradn Revan Seferi Menzilnamesi; Tarih Dergisi Say:34,
stanbul l984 Ed.Fek.s.l83.
53. Dr.Kaygusuz, AGE. S.23 (anlan belgelerin ariv damgalar fotokopisi elimizde
mevcuttur.)