CH¦¥NG 2

C¸C LO¹I H×NH V¡N B¶N

I. v¨n b¶n nghÖ thuËt
1. Kh¸i niÖm vµ chøc n¨ng
- Kh¸i niÖm nghÖ thuËt bao gåm c¸c lo¹i h×nh: ©m nh¹c,
héi ho¹, ®iªu kh¾c, ®iÖn ¶nh,... tuy nhiªn, khi nãi ®Õn v¨n
b¶n nghÖ thuËt ë ®©y ®îc hiÓu lµ v¨n b¶n t¸c phÈm v¨n ch-
¬ng nh: tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, th¬, kÞch,...
- VBNT lµ lo¹i v¨n b¶n cã chøc n¨ng t¸c ®éng thÈm mÜ
qua con ®êng trung gian lµ h×nh tîng v¨n häc. V× vËy, c¸c
®¬n vÞ ng«n ng÷ ho¹t ®éng trong phong c¸ch v¨n b¶n nghÖ
thuËt víi chøc n¨ng næi bËt nhÊt lµ t¸c ®éng t×nh c¶m vµ
thÈm mÜ b»ng h×nh tîng mét c¸ch s¸ng t¹o. §©y lµ mét trong
nh÷ng nÐt kh¸c biÖt c¬ b¶n nhÊt gi÷a mét bªn lµ phong c¸ch
v¨n b¶n nghÖ thuËt vµ mét bªn lµ phong c¸ch v¨n b¶n phi –
nghÖ thuËt (VBKH, VBCL, VBHC).
- VBNT, do chøc n¨ng t¸c ®éng thÈm mÜ b»ng h×nh tîng
nªn ng«n ng÷ võa mang tÝnh kh¸i qu¸t, võa cô thÓ; võa
mang tÝnh kh¸ch quan võa m¹ng tÝnh chñ quan, võa lý trÝ
võa t×nh c¶m; võa ®¬n nghÜa võa ®a nghÜa, võa m¬ hå
võa cô thÓ, râ nghÜa.
2. §Æc trng cña v¨n b¶n nghÖ thuËt
2.1. §Æc trng chung

1
 - VBNT cã tÝnh cÊu tróc, b¶n th©n mçi t¸c phÈm lµ
mét cÊu tróc, trong ®ã c¸c thµnh tè néi dung, t tëng, t×nh
c¶m, h×nh tîng vµ c¸c thµnh tè h×nh thøc ng«n ng÷ diÔn
®¹t chóng kh«ng nh÷ng phô thuéc lÉn nhau mµ cßn phô
thuéc vµo hÖ thèng. TÝnh cÊu tróc lµ ®iÒu kiÖn cña c¸i ®Ñp.
Mçi yÕu tè ng«n ng÷ chØ cã ®îc ý nghÜa thÈm mÜ khi n»m
trong t¸c phÈm thµnh mét chØnh thÓ lêi nãi nghÖ thuËt.
- VNNT cã tÝnh h×nh tîng. §Æc ®iÓm vÒ tÝnh h×nh t-
îng ®îc coi lµ tiªu chuÈn hµng ®Çu cña phong c¸ch ng«n ng÷
v¨n b¶n nghÖ thuËt. Kh«ng cã ®Æc ®iÓm nµy, VBNT coi nh
kh«ng cã g× khu biÖt víi c¸c phong c¸ch chøc n¨ng ng«n ng÷
cña c¸c v¨n b¶n cßn l¹i.
- VBNT cã tÝnh thÈm mÜ. Nãi tíi nghÖ thuËt lµ nãi tíi
c¸i ®Ñp. C¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt kh«ng chØ lµ sù sao
chÐp, m« pháng c¸i ®Ñp ngoµi cuéc sèng vµ trong thiªn
nhiªn. Nã lµ c¸i ®Ñp ®îc t¸i t¹o l¹i trong ho¹t ®éng s¸ng t¹o
cña nhµ nghÖ sÜ.
- VBNT cã tÝnh sinh ®éng vµ tÝnh biÓu c¶m cao.
C¸inh ®Æc tÝnh nµy t¹o ra mét con ®êng riªng lµm thµnh
b¶n chÊt cña chøc n¨ng t¸c ®éng ë phong c¸ch nghÖ thuËt:
t¸c ®éng b»ng t×nh c¶m. §ång thêi, ®ay còng lµ ®Æc tÝnh
t¹o nªn phÈm chÊt nh¹y bÐn, dÔ xóc c¶m cña ngêi nghÖ sÜ.
2.2. §Æc trng vÒ ng«n ng÷ trong v¨n b¶n nghÖ
thuËt

2
 Nếu như “giai điệu”, “âm thanh” là ngôn ngữ của âm nhạc; “màu sắc”,
“đường nét” là ngôn ngữ của hội họa; “mảng, khối” là ngôn ngữ của kiến
trúc, thì “ngôn từ” là chất liệu của tác phẩm văn học. Hình tượng văn học là
hình tượng ngôn ngữ. Mắc-xim Gorky (nhà văn Nga) đã nói: “Ngôn ngữ là
yếu tố thứ nhất của văn học”. Nhà thơ Trần Dần gọi các nhà thơ là “phu chữ”.
a) Ng«n ng÷ v¨n b¶n nghÖ thuËt cã tÝnh m¬ hå,
®a nghÜa
- §a nghÜa lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng
t¹o nªn tÝnh ®Æc trng cña ng«n ng÷ v¨n b¶n nghÖ thuËt.
Trong ng«n ng÷ häc, ®a nghÜa chÝnh lµ lóc 1 CB§ ®îc dïng
®Ó nãi chØ nhiÒu C§B§. §iÒu nµy thÓ hiÖn qua tõ ng÷, tõng
h×nh ¶nh, h×nh tîng vµ toµn bé v¨n b¶n. §©y chÝnh lµ c¸i
gäi lµ "ý t¹i ng«n ngo¹i" mµ l©u nay ta vÉn thêng dïng ®Ó nãi
vÒ ng«n ng÷ v¨n ch¬ng.
Ch¼ng h¹n, xÐt c¸c trêng hîp sau ®©y ®Ó cho thÊy
tÝnh m¬ hå ®a nghÜa cña ng«n ng÷ v¨n b¶n nghÖ thuËt:
- H×nh tîng "non- níc" trong bµi th¬ "ThÒ non níc" cña
T¶n §µ qui chiÕu cho c¸i g×, cho ®Õn nay vÉn cßn tranh c·i:
"Níc non nÆng mét lêi thÒ- Níc ®i ®i m·i kh«ng vÒ cïng non".
- Tõ "®©u" trong bµi th¬ Thu §iÕu cña NguyÔn KhuyÕn
còng g©y tranh c·i vÒ c¸ch hiÓu vµ thÈm b×nh th¬: "Tùa gèi,
«m cÇn l©u ch¼ng ®îc- c¸ ®©u ®íp ®éng díi ch©n bÌo".
- NÐt thó vÞ cña c©u ca dao ca ngîi truyÒn thèng hiÕu
häc, t«n s träng ®¹o cña nh©n d©n ta, cho ®Õn nay, vÉn ch-
a cã mét c¸ch hiÓu thèng nhÊt còng v× sù m¬ hå cña ch÷

3
nghÜa: "Muèn sang, th× b¾c cÇu kiÒu- Muèn con hay ch÷
h·y yªu lÊy thÇy".
- Bµi th¬ "Bµnh tr«i níc", "Qu¶ mÝt" cña hå Xu©n H¬ng
kh«nng chØ ®¬n gi¶n lµ chØ viÕt vÒ b¸nh g×, qu¶ g×, mµ
®ã cßn lµ Èn dô toµn v¨n b¶n. C¶ bµi th¬ t¬ng øng víi C§B§
mµ nhµ th¬ muèn göi g¾m: th©n phËn ngêi phô n÷.
b) Ng«n ng÷ v¨n b¶n nghÖ thuËt cã tÝnh h×nh t-
îng
- Phong c¸ch häc v¨n b¶n quan niÖm: tÝnh h×nh tîng,
theo nghÜa réng nhÊt cã thÓ x¸c ®Þnh lµ thuéc tÝnh cña lêi
nãi th¬ (lêi nãi nghÖ thuËt) truyÒn ®¹t kh«ng chØ th«ng tin
l« gÝch mµ cßn c¶ th«ng tin ®îc tri gi¸c mét c¸ch c¶m tÝnh
(c¶m gi¸c, tri gi¸c, biÓu tîng) nhê hÖ thèng nh÷ng h×nh tîng
ng«n tõ. (§inh Träng L¹c).
- Ng«n ng÷ v¨n b¶n nghÖ thuËt kh«ng trõu tîng nh ng«n
ng÷ triÕt häc, chÝnh trÞ, còng kh«ng ph¶i lµ ng«n ng÷ kÝ
hiÖu hãa nh ng«n ng÷ to¸n häc, mµ lµ thø ng«n ng÷ mang
tÝnh chÊt c¶m tÝnh cô thÓ:
+ Ng«n ng÷ gîi mµu s¾c:
- Vên ai mít qu¸, xanh nh ngäc. (HMTö)
- Trong vên s¾c ®á rña mµu xanh (X DiÖu)
- §Çu têng löa lùu lËp lße ®¬m b«ng (N.Du)
- Anh tÆng em chïm hoa s¾c tr¾ng
Nhng khi yªu anh yªu ®á hoa hång
Tuæi n¨m m¬i, lãng yªu nh löa ®á

4
 Nhng bªn ngoµi th× vÉn tr¾ng nh kh«ng
(C.L Viªn)

+ Ng«n ng÷ gîi ®êng nÐt vµ h×nh khèi:

Ch¼ng h¹n, trong c©u th¬ cña NguyÔn §×nh Thi:
¤i nh÷ng c¸nh ®ång quª ch¶y m¸u
D©y thÐp gai ®©m n¸t trêi chiÒu
Th× c¸c tõ ng÷ “ch¶y m¸u”, “®©m n¸t” bªn c¹nh c¸c
nghÜa ®en, nghÜa ®Çu tiªn cßn mang nghÜa bæ sung x©y
dùng h×nh tîng v¨n häc: ph¸c ho¹ h×nh tîng Tæ quèc ViÖt
Nam th©n th¬ng bÞ kÎ thï tµn ph¸, huû diÖt.
Hay trong hai c©u th¬ sau cña Huy CËn:
Líp líp m©y cao ®ïn nói b¹c
Chim nghiªng c¸nh nhá bãng chiÒu sa.
Tõ "®ïn" miªu t¶ sù vËn ®éng cña nh÷ng khèi m©y nh
nói b¹c. Bªn c¹nh khèi m©y khæng lå ®ã, c¸nh chim ®· nhá
l¹i cµng nhá h¬n. Huy CËn ®· diÔn t¶ tµi t×nh t©m tr¹ng c«
liªu trong t©m hån thi nh©n.
+ Ng«n ng÷ gîi ©m thanh vµ nh¹c tÝnh
Sö dông rÊt nhiÒu tõ l¸y, tõ tîng h×nh, tõ tîng thanh.
§©y lµ nh÷ng tõ cã søc, dÔ t¹o nªn tÝnh nh¹c ®iÖu, tiÕt tÊu
trong ng«n ng÷ nghÖ thuËt, ®Æc biÖt trong gîi h×nh, gîi
c¶m cao th¬ ca. VÝ dô: mªnh m«ng, mÞt mê, th¨m th¼m,
lªnh ®ªnh, ®×u hiu, sÌ sÌ, l·ng ®·ng, thÊp tho¸ng, gËp gÒnh,
man m¸c,...

5
 - Em ¬i, Ba Lan mïa tuyÕt tan
§êng b¹ch d¬ng s¬ng tr¾ng, n¾ng trµn. (Tè
H÷u)
- KiÕn ®Ëu cµnh cam bß quÊn quýt
Ngùa vÒ lµng Bëi ch¹y lanh chanh. (C©u ®èi)
ViÖc sö dông tõ l¸y ®óng møc, chän läc ®· gãp phÇn
kh«ng nhá vµo viÖc t¹o ra chÊt tr÷ t×nh trong th¬.
c) Ng«n ng÷ v¨n b¶n nghÖ thuËt cã tÝnh biÓu c¶m
Ngôn ngữ văn học chẳng những phải chính xác, phải có tính hình tượng
mà còn có giá trị biểu cảm. Văn học trực tiếp bộc lộ cảm xúc của nhà văn qua
ngôn ngữ văn học. Nhà nghệ sĩ giàu cảm xúc nên ngôn ngữ văn học giàu tính
biểu cảm. Tất nhiên, tính biểu cảm có thể bộc lộ dưới nhiều dạng thức: trực
tiếp, gián tiếp, có hình ảnh hoặc là ngôn từ thuần túy.
- ¤i Tæ quèc! Ta yªu nh m¸u thÞt
Nh mÑ nh cha, nh vî nh chång.
¤i Tæ quèc! NÕu cÇn ta chÕt
Cho nh÷ng ng«i nhµ, ngän nói con s«ng.
(Tè H÷u).
Khi Nguyễn Trãi viết: "Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn" thì từ
"nướng" đã chứa chất cả tinh thần phẫn nộ của ông đối với giặc Minh.
Khi Xuân Diệu viết: "Con cò trên ruộng cánh phân vân" thì cánh cò ấy
là cánh cò đầy tâm trạng của trái tim đang yêu của thi sĩ.
Khi nghe tin bạn mất, Nguyễn Khuyến đã thốt lên: Bác Dương thôi, đã,
thôi rồi/ Nước mây man mát ngậm ngùi lòng ta. (Khóc Dương Khuê). Các hư
từ: thôi, đã, thôi rồi làm tăng dần cấp độ thương xót, nó như một tiếng thở

6
dài, nén nỗi đau vào tim. Nhà thơ Vũ Cao đã nói hộ người chiến sĩ nỗi đau xé
ruột gan khi nghe tin sét đánh- người yêu mất:
Nắng lụi bỗng dưng mờ bóng khói
Núi vẫn đôi mà anh mất em! (Núi Đôi)
d) Ng«n ng÷ v¨n b¶n nghÖ thuËt cã tÝnh lÖch
chuÈn
Trong v¨n b¶n nghÖ thuËt, c¸i tëng chõng phi lÝ l¹i trë
nªn cã lÝ, c¸i lÖch chuÈn mùc l¹i chÝnh lµ c¸i chuÈn mùc ng«n
tõ. Qu¶ thËt, v¨n ch¬ng lµ "sù kÕt hîp ng«n ng÷ mét c¸ch
qu¸i ®¶n" lµ v× lÏ Êy. C¸i lÖch chuÈn mùc trong VBNT chÝnh
lµ c¸i chuÈn mùc thÈm mÜ mµ ng«n tõ v¨n häc ®¶m tr¸ch
®Ó x©y dùng h×nh tîng nghÖ thuËt. TÝnh chÊt lÖch chu©nt
®îc thÓ hiÖn tren nhiÒu cÊp ®é diÔn ®¹t cña ng«n ng÷ v¨n
ch¬ng:

+ LÖch chuÈn vÒ tõ vùng: sö dông líp tõ Ýt sö dông trong

tiÕng ViÖt v¨n hãa, phæ th«ng:
* TiÕng lãng vµ tõ ®Þa ph¬ng:
- §«i ta th¬ng ch¾c mÇn ri
MÑ cha mÇn røa, anh th× mÇn r¨ng. (Cao
dao)
- Nçi niÒm chi røa HuÕ ¬i
Mµ ma xèi x¶ tr¾ng trêi Thõa Thiªn. (Tè H÷u)
- §»ng ní vî cha?
- §»ng ní?

7
 - Tí cßn chê ®éc lËp
C¶ lò cêi vang bªn ruéng b¾p
Nh×n o th«n n÷ cuèi n¬ng d©u. (Hång
Nguyªn- nhí)
* C¶i biªn trËt tù tõ l¸y, thµnh ng÷, tôc ng÷ b»ng hiÖn tîng
t¸ch ch÷:
- Lµm ngêi ph¶i ®¾n ph¶i ®o
Ph¶i c©n nÆng nhÑ, ph¶i dß n«ng s©u. (Ca
dao)
- BiÕt bao bím l¶ ong l¬i
Cuéc vui ®Çy th¸ng trËn cêi suèt ®ªm. (NguyÔn
Du)
- Trêi cao gäi m·i kh«ng tha
BiÕt ai ra ngÈn vµo ng¬ canh chÇy. (T¶n §µ)
Trong mét sè trêng hîp, nhiÒu thµnh ng÷, tôc ng÷, qu¸n
ng÷ khi sö dông trong t¸c phÈm v¨n ch¬ng ®îc c¶i biªn mét
c¸ch s¸ng t¹o. VÝ dô:
-Tr¨ng thÒ cßn ®ã tr¬ tr¬
D¸m xa x«i mÆt mµ tha thít lßng.
(NguyÔn Du)
+ LÖch chuÈn vÒ ng÷ ph¸p
* C¸c lo¹i kÕt c©u ®¶o, nghÞch ®¶o
-Láng bu«ng m¸i tãc sau thÒm vâng
TiÕng ngäc, mïi h¬ng lÉn giã chiÒu.

8
 (Lu Träng L- ChiÕc c¸ng
diÒu)
- ThuyÒn vÒ níc l¹i sÇu tr¨m ng¶
Cñi mét cµnh kh«, l¹c mÊy dßng,(Huy CËn- Trµng
giang)
- RÊt ®Ñp h×nh anh lóc n¾ng chiÒu
Bãng dµi trªn ®Ønh dèc cheo leo.(Tè H÷u)
- Trªn xe ngåi chÔm chÖ mét ngêi ®µn bµ.
(NguyÔn C«ng Hoan)
* NhiÒu kÕt cÊu ng«n ng÷ bÊt thêng vÒ nghÜa: nh÷ng
kÕt hîp tõ ng÷ kh«ng theo thãi quen cña ng«n ng÷ tù nhiªn.
Nã lµ s¸ng t¹o cña c¸ nh©n cña mçi nhµ v¨n, nhµ th¬.
- Trong v¨n b¶n chÝnh luËn b¸o chÝ, vµ trong giao tiÕp
th«ng thêng, còng thÊy xuÊt hiÖn c¸c kÕt hîp bÊt thêng vÒ
nghÜa: "sÈy nhµ ra... ®ãi bông", "ChiÕn tranh leo thang",
'GiÆc nhµ trêi', "ký nghÖ lÊy T©y", ...
Nhng trong v¨n b¶n nghÖ thuËt, nh÷ng kÕt hîp bÊt th-
êng vÒ nghÜa lu«n ®em l¹i cho ngêi ®äc sù kho¸i c¶m thÈm
mÜ, kh«ng Ýt nh÷ng kiÓu kÕt hîp ®äc ®¸o g©y nh÷ng bÊt
ngê trong viÖc tiÕp nhËn th«ng tin.
Ch¼ng h¹n: ta b¾t gÆp trong th¬ HMT nhiÒu kÕt hîp
qu¸i ®¶n:
- Tr¨ng n»m sãng so·i trªn cµnh liÔu.
- Tr¨ng vó méng cña mu«n ®êi thi sÜ
- ¤ k×a bãng nguyÖt trÇn truång t¾m

9
 §Ó lé khu«n vµng díi ®¸y khe.
Hay, còng chØ lµ thñ ph¸p so s¸nh th«ng thêng nhng víi
Xu©n DiÖu, ®· cã mét sù ®¶o lén kh¸ triÖt ®Ó c¸i chuÈn
mùc thÈm mÜ th«ng thêng cña thêi ®¹i cò ®Ó t¹o nªn mét
thêi ®¹i míi trong thi ca:
Th¸ng giªng ngon ng mét cÆp m«i gÇn
T«i sung síng nhng véi vµng mét nöa (Véi vµng)
Nh÷ng Èn dô bæ sung trong th¬ Xu©n DiÖu g¾n liÒn víi
c¶m quan ®Æc biÖt cña nhµ th¬ vÒ thÕ giíi: biÕn tÊt c¶
nh÷ng c¸i v« h×nh, v« ¶nh thµnh h÷u h×nh, h÷u thÓ trong
sù lÜnh héi trän vÑn cña c¸c gi¸c quan (Sèng toµn th©n vµ
thøc nhän gi¸c quan). chÝnh v× thÕ mµ víi Xu©n DiÖu, ©m
thanh bæng trë nªn cã h×nh hµi, lung linh táa r¹ng cßn mµu
s¾c, ¸nh s¸ng th× l¹i ng¸t h¬ng hay ng©n lªn tiÕng nh¹c:

Long lanh tiÕng sái vang vang hËn

Tr¨ng nhí TÇm D¬ng, nh¹c nhí ngêi (NguyÖt
CÇm).
Nh÷ng c¸ch nãi lÖch chuÈn nh “Em ®i nh chiÒu ®i”, “N-
íc ®i ®i m·i kh«ng vÒ cïng non”, “thuyÒn chßng chµnh ®«i
m¹n, em «m duyªn trë vÒ”, “T×nh yªu dµi nh nçi nhí”,....
chiÕm tØ lÖ cao vµ trë thµnh nÐt ®Æc trng trong c¸ch diÔn
®¹t cña v¨n b¶n nghÖ thuËt.

Th¶o luËn:

10
1) So s¸nh sù kh¸c nhau vÒ ®Æc ®iÓm sö dông
ng«n ng÷ trong v¨n b¶n khoa häc vµ v¨n b¶n
nghÖ thuËt.
2) V× sao nãi "v¨n häc lµ nghÖ thuËt ng«n tõ"? H·y
t×m nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t cô thÓ tõ t¸c phÈm v¨n
häc ®Ó chøng minh luËn ®Ò trªn.

11