mercury@Updatesofts.

com

Ebooks Team
 1

61 tỉnh thành Việt Nam

Mục lục
Mục lục...........................................................................1
Bản đồ địa hình Việt Nam.................................................3
Bản đồ vị trí các tỉnh........................................................4
Vài hàng tổng quát..........................................................5
An Giang.......................................................................14
Bà Rịa - Vũng Tàu..........................................................24
Bạc Liêu........................................................................40
Bắc Cạn........................................................................46
Bắc Giang.....................................................................52
Bắc Ninh.......................................................................60
Bến Tre.........................................................................72
Bình Dương...................................................................80
Bình Định......................................................................86
Bình Phước....................................................................98
Bình Thuận..................................................................102
Cà Mau........................................................................110
Cao Bằng.....................................................................116
Cần Thơ.......................................................................122
Đà Nẵng.......................................................................129
Đắc Lắc........................................................................140
Đồng Nai......................................................................149
Đồng Tháp...................................................................159
Gia Lai.........................................................................169
Hà Giang......................................................................175
Hà Nam.......................................................................181
Hà Nội.........................................................................188
Hà Tây.........................................................................206
Hà Tĩnh........................................................................223
Hải Dương....................................................................234
Hải Phòng....................................................................246
Hòa Bình......................................................................256
Hưng Yên....................................................................263
Khánh Hòa...................................................................271
Kiên Giang...................................................................282
Kon Tum......................................................................292
Lai Châu......................................................................298
Lạng Sơn.....................................................................304
Lào Cai........................................................................313
Lâm Đồng....................................................................323
Long An.......................................................................334
Nam Định....................................................................340
 2

Nghệ An......................................................................352
Ninh Bình....................................................................363
Ninh Thuận..................................................................376
Phú Thọ.......................................................................382
Phú Yên.......................................................................389
Quảng Bình..................................................................397
Quảng Nam..................................................................407
Quảng Ngãi..................................................................423
Quảng Ninh..................................................................432
Quảng Trị.....................................................................455
Sài Gòn........................................................................463
Sóc Trăng....................................................................493
Sơn La.........................................................................499
Tây Ninh......................................................................504
Thái Bình.....................................................................509
Thái Nguyên................................................................517
Thanh Hóa...................................................................525
Thừa Thiên - Huế.........................................................539
Tiền Giang...................................................................560
Trà Vinh.......................................................................569
Tuyên Quang...............................................................575
Vĩnh Long....................................................................579
Vĩnh Phúc....................................................................588
Yên Bái........................................................................596
3
4
 5

Vài hàng tổng quát

Diện tích : 330.991 cây số vuông.

Dân số : (2001) 78.685.800 người.

Thủ đô : Hà Nội

VỊ TRÍ :

Kinh tuyến : 102° 10' - 109° 30' Ðông.

Vĩ tuyến : 8° 30' - 23° 22' Bắc.

Nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là một dải đất hình chữ S, nằm ở trung

tâm khu vực Ðông Nam Á, ở phía Ðông bán đảo Ðông Dương, phía Bắc giáp Trung

Quốc, phía Tây giáp Lào, Campuchia, phía Ðông và Nam trông ra biển Ðông và

Thái Bình Dương. Bờ biển Việt Nam dài 3260 km, biên giới đất liền dài 3730 km.

Trên đất liền, từ điểm cực Bắc đến điểm cực Nam (theo đường chim bay) dài 1650

km, từ điểm cực Ðông sang điểm cực Tây nơi rộng nhất 600 km (Bắc bộ), 400 km

(Nam bộ), nơi hẹp nhất 50 km (Quảng Bình).

Việt Nam là đầu mối giao thông từ Ấn Ðộ Dương sang Thái Bình Dương.

KHÍ HẬU :

Việt Nam nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới và á nhiệt đới có gió mùa, có ánh nắng

chan hoà, lượng mưa dồi dào và độ ẩm cao. Một số nơi gần chí tuyến hoặc vùng

núi cao có tính chất khí hậu ôn đới.

Nhiệt độ trung bình từ 22 đến 27°C, rất thích hợp với khách du lịch. Tuy nhiên
 6

nhiệt độ trung bình ở từng nơi có khác nhau, Hà Nội 23°C, thành phố Hồ Chí Minh

26°C, Huế 25°C.

Khí hậu Việt Nam có hai mùa rõ rệt, mùa khô rét (từ tháng 11 đến tháng 4 năm

sau), mùa mưa nóng (từ tháng 5 đến tháng 10), nhiệt độ thay đổi theo mùa rõ rệt

nhất ở các tỉnh phía Bắc, giao động nhiệt độ giữa các mùa chênh nhau đến 12°C.

Ở các tỉnh phía Nam, sự chênh lệch nhiệt độ giữa các mùa không đáng kể, chỉ

khoảng 3°C. Ở các tỉnh phía bắc, khí hậu thay đổi bốn mùa : Xuân, Hạ, Thu,

Ðông.

ĐỊA HÌNH :

Lãnh thổ Việt Nam bao gồm 3 phần 4 là đồi núi. Bốn vùng núi chính là :

Vùng núi Ðông Bắc (còn gọi là Việt Bắc).

Kéo dài từ thung lũng sông Hồng đến vịnh Bắc bộ. Tại đây có nhiều danh lam

thắng cảnh nổi tiếng như các động Tam Thanh, Nhị Thanh (Lạng Sơn), hang Pắc

Pó, thác Bản Giốc (Cao Bằng), hồ Ba Bể (Bắc Cạn), núi Yên Tử, vịnh Hạ Long

(Quảng Ninh). Ðỉnh núi Tây Côn Lĩnh cao nhất vùng Ðông Bắc : 2431 m.

Vùng núi Tây Bắc

Kéo dài từ biên giới phía Bắc (giáp Trung Quốc) tới miền Tây tỉnh Thanh Hoá. Ðây

là vùng núi cao hùng vĩ, có Sa Pa (Lào Cai) ở độ cao 1500 m so với mặt biển, nơi

nghỉ mát lý tưởng, nơi tập trung đông các tộc người H' Mông, Dao, Kinh, Tày, Giáy,

Hoa, Xá Phó...

Vùng núi Tây Bắc còn có di tích chiến trường lừng danh Ðiện Biên Phủ và đỉnh núi

Phan - Xi - Păng, cao 3143 m.

Vùng núi Trường Sơn Bắc

 7

Từ miền Tây tỉnh Thanh Hoá đến vùng núi Quảng Nam - Ðà Nẵng, có động Phong

Nha (Quảng Bình) kỳ thú và những đường đèo nổi tiếng như đèo Ngang, đèo Hải

Vân... Ðặc biệt có đường mòn Hồ Chí Minh được thế giới biết đến nhiều bởi những

kỳ tích của người Việt Nam trong cuộc kháng chiến vĩ đại lần thứ hai.

Vùng núi Trường Sơn Nam

Nằm ở phía Tây các tỉnh Nam Trung bộ. Sau những khối núi đồ sộ là một vùng đất

rộng lớn được gọi là Tây Nguyên (cao nguyên phía Tây). Vùng đất đầy huyền thoại

này còn chứa đựng nhiều điều bí ẩn về thực vật, động vật, nhất là nền văn hóa

đặc sắc của các bộ tộc ít người. Thành phố Ðà Lạt, nơi nghỉ mát lý tưởng được

hình thành từ cuối thế kỷ 19.

Việt Nam có hai đồng bằng lớn là đồng bằng châu thổ sông Hồng và đồng bằng

châu thổ sông Cửu Long...

Ðồng bằng sông Hồng (đồng bằng Bắc bộ).

Rộng khoảng 15.000 km² được bồi tụ bởi phù sa của hai con sông lớn là sông

Hồng và sông Thái Bình. Ðây là địa bàn cư trú của người Việt cổ, cũng là nơi hình

thành nền văn minh lúa nước.

Ðồng Bằng sông Cửu Long (đồng bằng Nam bộ).

- Rộng khoảng 36.000km², là vùng đất phì nhiêu, khí hậu thuận lợi. Ðây là vựa lúa

lớn nhất của Việt Nam.

Trên lãnh thổ Việt Nam có hàng nghìn con sông lớn, nhỏ. Dọc bờ biển, cứ khoảng

20 km lại có một cửa sông, do đó hệ thống giao thông thủy khá thuận lợi.

Hai hệ thống sông quan trọng là sông Hồng ở miền Bắc và sông Mê Kông (còn gọi

là Cửu Long) ở miền Nam.

 8

Việt Nam có 3260 km bờ biển, nếu có dịp đi dọc theo bờ biển Việt Nam bạn sẽ

được đắm mình trong làn nước xanh của những bãi biển đẹp như Trà Cổ, Sầm Sơn,

Lăng Cô, Non Nước, Nha Trang, Vũng Tàu, Hà Tiên... Có nơi núi ăn lan ra biển tạo

thành vẻ đẹp kỳ thú như vịnh Hạ Long, đã được UNESCO công nhận là di sản thiên

nhiên thế giới.

Việt Nam có nhiều hải cảng lớn như Hải Phòng, Ðà Nẵng, Qui Nhơn, Cam Ranh,

Vũng Tàu, Sài Gòn...

Giữa vùng biển Việt Nam còn có hệ thống đảo và quần đảo gồm hàng ngàn đảo

lớn nhỏ nằm rải rác từ Bắc đến Nam, trong đó có hai quần đảo Hoàng Sa và

Trường Sa.

Rừng và đất rừng chiếm một diện tích lớn trên lãnh thổ Việt Nam. Các khu rừng

quốc gia được nhà nước bảo vệ và có kế hoạch phát triển du lịch sinh thái bền

vững. Những khu rừng quí đó lại được thiên nhiên "chia" cho nhiều địa phương

trên cả nước : rừng Ba Vì (Hà Tây), rừng Cát Bà (Hải Phòng), rừng Cúc Phương

(Ninh Bình), rừng Bạch Mã (Huế), rừng Cát Tiên (Ðồng Nai), rừng Côn Ðảo v.v..

Việt Nam là nước có nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú. Dưới lòng đất có

nhiều khoáng sản quí như : thiếc, kẽm, bạc, vàng, angtimoan, đá quí, than đá. ở

thềm lục địa của Việt Nam có nhiều dầu mỏ, khí đốt.

Nguồn suối nước khoáng cũng rất phong phú : suối khoáng Quang Hanh (Quảng

Ninh), suối khoáng Hội Vân (Bình Ðịnh), suối khoáng Vĩnh Hảo (Bình Thuận), suối

khoáng Dục Mỹ (Nha Trang), suối khoáng Kim Bôi (Hoà Bình) v.v..

*
 9

Lược sử
Từ đầu thời đại đồng thau, các bộ lạc người Việt đã định cư chắc chắn ở Bắc Bộ

và Bắc Trung Bộ. Bấy giờ có khoảng 15 bộ lạc Lạc Việt sống chủ yếu ở miền trung

du và đồng bằng Bắc Bộ, hàng chục bộ lạc Âu Việt sống chủ yếu ở miền Việt Bắc.

Tại nhiều nơi, người Lạc Việt và người Âu Việt sống xen kẽ với nhau, bên cạnh các

thành phần dân cư khác.

Do nhu cầu trị thuỷ, nhu cầu chống ngoại xâm và do việc trao đổi kinh tế, văn hoá

ngày càng gia tăng, các bộ lạc sinh sống gần gũi nhau có xu hướng tập hợp và

thống nhất lại. Trong số các bộ lạc Lạc Việt, bộ lạc Văn Lang hùng mạnh hơn cả.

Thủ lĩnh bộ lạc này là người đứng ra thống nhất tất cả các bộ lạc Lạc Việt, dựng

lên nước Văn Lang, tự xưng là vua, mà sử cũ gọi là Hùng Vương và con cháu ông

nhiều đời về sau vẫn nối truyền danh hiệu đó.

Căn cứ vào các tài liệu sử học, có thể tạm xác định địa bàn nước Văn Lang tương

ứng với vùng Bắc Bộ và bắc Trung Bộ nước ta hiện nay cùng với một phần phía

nam Quảng Ðông, Quảng Tây (Trung Quốc). Thời gian tồn tại của nước Văn Lang

khoảng từ đầu thiên niên kỷ I trước Công nguyên đến thế kỷ 3 trước Công nguyên.

Năm 221 trước Công Nguyên, Tần Thuỷ Hoàng cho quân xâm lược đất của toàn

bộ các nhóm người Việt. Thục Phán, thủ lĩnh liên minh các bộ lạc Âu Việt, được tôn

làm người lãnh đạo cuộc chiến chống Tần. Năm 208 trước Công Nguyên, quân Tần

phải rút lui. Với uy thế của mình, Thục Phán xưng vương (An Dương Vương), liên

kết các bộ lạc Lạc Việt và Âu Việt lại, dựng nên nước Âu Lạc.

Năm 179 trước Công Nguyên, Triệu Đà, vua nước Nam Việt, tung quân đánh

chiếm Âu Lạc. Cuộc kháng cự của An Dương Vương thất bại. Suốt 7 thế kỷ tiếp đó,
 10

mặc dù các thế lực phong kiến phương Bắc thay nhau đô hộ, chia nước ta thành

nhiều châu, quận với những tên gọi khác lạ mà chúng đặt ra, nhưng vẫn không

xoá nổi cái tên "Âu Lạc" trong ý thức, tình cảm và sinh hoạt thường ngày của nhân

dân ta.

Mùa xuân năm 542, Lý Bí khởi nghĩa đánh đuổi quân Lương, giải phóng lãnh thổ.

Tháng 2-544, Lý Bí lên ngôi Hoàng đế, đặt quốc hiệu là Vạn Xuân, khẳng định

niềm tự tôn dân tộc, tinh thần độc lập và mong muốn đất nước được bền vững

muôn đời.

Chính quyền Lý Bý tồn tại không lâu rồi lại rơi vào vòng đô hộ của các triều đại

phong kiến phương Trung Quốc (từ năm 602). Quốc hiệu Vạn Xuân bị vùi dập và

chỉ được khôi phục sau khi Ngô Quyền đánh tan quân Nam Hán bằng chiến thắng

Bặch Ðằng năm 938, chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc.

Năm 968, Ðinh Bộ Lĩnh dẹp yên các sứ quân cát cứ, thống nhất quốc gia, lên

ngôi Hoàng đế và cho đổi quốc hiệu là Ðại Cồ Việt (nước Việt lớn). Quốc hiệu này

duy trì suốt đời Ðinh (968-979), Tiền Lê (980-1009) và đầu thời Lý (1010-1053).

Năm 1054, nhân điềm lành lớn là việc xuất hiện một ngôi sao sáng chói nhiều

ngày mới tắt, nhà Lý liền cho đổi tên nước là Ðại Việt và quốc hiệu Ðại Việt được

giữ nguyên đến hết thời Trần.

Tháng 3-1400, Hồ Quý Ly phế Trần Thiếu Ðế, lập ra nhà Hồ và cho đổi tên nước

thành Ðại Ngu ("ngu" tiếng cổ có nghĩa là "sự yên vui"). Quốc hiệu đó tồn tại đến

khi giặc Minh đánh bại triều Hồ (tháng 4-1407).

Sau 10 năm kháng chiến (1418-1427), cuộc khởi nghĩa chống Minh của Lê Lợi toàn

thắng. Năm 1428, Lê Lợi lên ngôi, đặt tên nước là Ðại Việt (lãnh thổ nước ta lúc
 11

này về phía Nam đã tới Huế). Quốc hiệu Ðại Việt được giữ qua suốt thời hậu Lê

(1428-1787) và thời Tây Sơn (1788-1810).

Năm 1802, Nguyễn Ánh đăng quang, mở đầu thời Nguyễn và cho đổi tên nước là

Việt Nam, Quốc hiệu Việt Nam được công nhận hoàn toàn về mặt ngoại giao để

trở thành chính thức vào năm 1804. Tuy nhiên, hai tiếng "Việt Nam" lại thấy xuất

hiện từ khá sớm trong lịch sử nước ta. Ngay từ cuối thế kỷ 14 đã có một bộ sách

nhan đề Việt Nam thế chí do trạng nguyên Hồ Tông Thốc biên soạn. Cuốn Dư địa

chí của Nguyễn Trãi (đầu thế kỷ 15) nhiều lần nhắc đến hai chữ "Việt Nam". Ðiều

này còn được đề cập rõ ràng trong những tác phẩm của trạng Trình Nguyễn Bỉnh

Khiêm (1491-1585), chẳng hạn ngay trang mở đầu tập Trình tiên sinh quốc ngữ đã

có câu : "Việt Nam khởi tổ xây nền". Người ta cũng tìm thấy hai chữ "Việt Nam"

trên một số tấm bia khắc từ thế kỷ 16-17 như bia chùa Bảo Lâm (1558) ở Hải

Phòng, bia chùa Cam Lộ (1590) ở Hà Tây, bia chùa Phúc Thành (1664) ở Bắc

Ninh... Ðặc biệt bia Thuỷ Môn Ðình (1670) ở biên giới Lạng Sơn có câu đầu : "Việt

Nam hầu thiệt, trấn Bắc ải quan" (đây là cửa ngõ yết hầu của nước Việt Nam và là

tiền đồn trấn giữ phương Bắc). Về ý nghĩa, phần lớn các giả thuyết đều cho rằng

từ "Việt Nam" kiến tạo bởi hai yếu tố : chủng tộc và địa lý (người Việt ở phương

Nam).

Ðến đời vua Minh Mạng (1820-1840), quốc hiệu được đổi thành Ðại Nam. Dù vậy,

hai tiếng "Việt Nam" vẫn được sử dụng rộng rãi trong các tác phẩm văn học, trong

nhiều giao dịch dân sự và quan hệ xã hội.

Ngày 19-8-1945, Cách mạng Tháng Tám thành công, lật đổ hoàn toàn ách

thống trị phong kiến và thực dân, mở ra một kỷ nguyên mới. Ngày 2-9-1945, Chủ
 12

tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập, khai sinh nước Việt Nam dân chủ cộng

hoà.

Suốt 30 năm tiếp theo, tuy đất nước lâm vào cảnh chiến tranh, rồi chia cắt, hai

tiếng "Việt nam" vẫn được phổ biến từ Bắc chí Nam và trở thành thân thiết, thiêng

liêng với mọi người.

Ngày 30-4-1975, miền Nam được giải phóng, non sông quy về một mối. Ngày 2-

7-1976, trong kỳ họp đầu tiên của Quốc hội nước Việt Nam thống nhất, toàn thể

Quốc hội đã nhất trí lấy tên nước là Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Hiến

pháp năm 1980 và hiến pháp năm 1992 tiếp tục khẳng định quốc hiệu đó, đưa nó

trở thành chính thức cả về pháp lý lẫn trên thực tế.

Ngôn ngữ

Việt Nam là đất nước có 54 dân tộc. Mỗi dân tộc đều có tiếng nói và sắc thái văn

hoá riêng nhưng lại có chung một nền văn hoá thống nhất. Tính thống nhất của

nền văn hoá Việt Nam biểu hiện ở ý thức cộng đồng, gắn bó giữa các dân tộc với

nhau trong quá trình dựng nước và giữ nước. Tiếng Việt được sử dụng là tiếng phổ

thông, là công cụ giao tiếp chung của các dân tộc sống trên dải đất Việt Nam.

Cùng với sự phát triển của đất nước, ngày nay để phục vụ cho giao lưu quốc tế

nhiều ngôn ngữ nước ngoài cũng được sử dụng ở Việt Nam như tiếng Anh, Pháp,

Nga, Hoa, Ðức...

Nền tảng văn hoá truyền thống của Việt Nam là văn hoá dân gian. Ðó là kho tàng

văn hoá giàu có phong phú với những truyện thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ca

dao, hò vè..., là những làn điệu dân ca, các hình thức sân khấu dân gian phong

phú. Nền văn hóa dân gian ấy đã phát triển dưới dạng truyền miệng trước khi có
 13

chữ viết ở Việt Nam.

Song song với dòng văn học truyền miệng, nền văn học bác học bắt đầu xuất hiện

ở Việt Nam với các tác phẩm viết bằng chữ Hán (thế kỷ thứ X). Trong suốt một

thời gian dài, các nền văn hoá phương Bắc, văn hoá ấn Ðộ thông qua đạo Phật,

đạo Nho đã ảnh hưởng sâu sắc đến nền văn học và chữ viết của Việt Nam. Tuy

nhiên bản sắc của văn hoá Việt Nam vẫn được bảo vệ và phát triển với việc xuất

hiện văn học chữ Nôm (cải biên của chữ Hán theo âm tiếng Việt) vào thế kỷ XIII.

Ðặc biệt vào thế kỷ XVII, một số giáo sĩ phương Tây đã sử dụng chữ cái La Tinh

để phiên âm tiếng Việt và nhờ vậy đã ra đời chữ Quốc ngữ. Sau hai thế kỷ, chữ

Quốc ngữ đã ngày càng phổ biến và trở thành chữ viết chính thức của Việt Nam.

Từ cuối thế kỷ XIX, dòng văn học bằng chữ quốc ngữ đã ra đời và phát triển mạnh

mẽ (văn xuôi, văn vần, truyện, thơ,...). Sau Cách mạng tháng Tám, nền văn học

hiện đại Việt Nam đã chuyển sang một giai đoạn mới mang tính dân tộc và tính

hiện đại sâu sắc. Việt Nam đã giới thiệu nhiều thành tựu văn học của mình, từ văn

học cổ điển đến văn học hiện đại ra nước ngoài và nhiều tác phẩm, tác giả Việt

Nam đã được thế giới biết đến.

*
 14

An Giang
Dieän tích : 3424 km².
Daân soá : 1.592.600 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Long Xuyeân.
Thò xaõ : Thò xaõ Chaâu Ñoác.
Caùc huyeän : Chôï môùi, An Phuù, Taân Chaâu, Phuù Taân, Chaâu Phuù, Tònh Bieân, Tri Toân,
Chaâu Thaønh, Thoaïi Sôn.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer, Chaêm, Hoa...
An Giang laø moät tænh mieàn Taây Nam boä thuoäc ñoàng baèng soâng Cöûu Long, baét ñaàu
töø choã soâng Meâ Koâng chaûy vaøo nöôùc ta ñöôïc chia laøm ñoâi. Phía ñoâng vaø ñoâng baéc
An Giang giaùp ñoàng Thaùp, phía ñoâng nam giaùp Caàn Thô, phía nam vaø taây nam
giaùp Kieân Giang, phía taây giaùp Cam Pu Chia. Khaùc vôùi caùc tænh ñoàng baèng soâng
Cöûu Long, beân caïnh vuøng ñoàng baèng phuø sa, An Giang coøn coù moät mieàn nuùi nhoû,
daøi 30 km, roäng 13 km. Ñoù laø ñaùm baûy nuùi (Thaát Sôn) ôû caùc huyeän Tònh Bieân, Tri
Toân. Phía taây tænh chaïy song song vôùi bieân giôùi laø keânh Vónh Teá, ñöôïc ñaøo naêm
1823 noái töø Chaâu Ñoác ñeán Haø Tieân.
An Giang naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, nhieät ñoä trung bình 27°C,
cao nhaát töø 35 - 36°C vaøo thaùng 4 vaø thaùng 5, thaáp nhaát töø 20 - 21°C vaøo thaùng 12
vaø thaùng 1. Löôïng möa trung bình 1400 - 1500 mm, coù hai muøa roõ reät, muøa möa töø
thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. Haøng naêm An
Giang vaãn ñoùn nhaän con nöôùc luõ khoaûng töø 2,5 thaùng ñeán 5 thaùng vaø hình thaønh
"muøa nöôùc noåi".
An Giang laø tænh ñöùng ñaàu caû nöôùc veà saûn löôïng luùa (treân 2 trieäu taán), ngoaøi caây
luùa coøn troàng baép, ñaäu naønh vaø nuoâi troàng thuûy saûn nöôùc ngoït nhö caù, toâm... An
Giang coøn noãi tieáng vôùi caùc ngheà thuû coâng truyeàn thoáng nhö luïa Taân Chaâu, maém
Chaâu Ñoác, moäc chôï Thuû, baùnh phoàng Phuù Taân, khoâ boø vaø caùc maët haøng tieâu duøng.
Ñaëc bieät laø ngheà deät vaûi thuû coâng laâu ñôøi cuûa ñoàng baøo Chaêm vaø ngheà nuoâi caù beø
ñaëc tröng cuûa vuøng soâng nöôùc.
Thaønh phoá Long Xuyeân treân höõu ngaïn soâng Haäu, caùch Saøi Goøn 189 km , ñöôïc
hình thaønh vaøo ñaàu theá kyû 19.
 15

An Giang ñöôïc nhieàu du khaùch bieát ñeán vôùi caùc danh lam thaéng caûnh : Nuùi Sam,
Chuøa Baø Chuùa Xöù, nuùi Caám, heä thoáng hang ñoäng Thuûy Ñaøi Sôn, Anh Vuõ Sôn, Sôn
Vieân Coâ Toâ.
Sinh hoạt, kinh tế
Daân chuùng sinh soáng trong tænh An Giang phaàn lôùn laø ngöôøi Kinh, keá ñeán laø ngöôøi
Vieät goác Khmer, goác Chaøm vaø goác Trung Hoa. Caùc toân giaùo laø ñaïo Phaät, Hoøa Haûo,
Cao Ñaøi vaø Thieân Chuùa.
Noâng nghieäp laø ngheà caên baûn cuûa ñoàng baøo ta taïi An Giang. Ngoaøi hoa maøu chính
laø luùa gaïo, coøn coù caùc loaïi noâng saûn phuï ñaùng keå laø ngoâ, ñaäu xanh, caùc loaïi rau,
caùc loaïi döa, caàu (na), chuoái, döøa, thuoác laù, daâu, thoát noát... Ñöôøng thoát noát raát
ngon.
Nuùi Ba Theâ coù moû voû soø raát lôùn. Voû soø tieän duøng trong noâng nghieäp vaø cheá bieán
thöùc aên trong nuoâi gia suùc. Nuùi Saäp coù moû ñaù hoa cöông duøng cho xaây caát vaø traùng
thaïch duøng laøm ñoà trang söùc.
Nhöõng vuøng gaàn soâng ngoøi, kinh raïch, daân ta haønh ngheà ñaùnh caù, toâm , nuoâi vòt vaø
laøm nöôùc maém, caù khoâ. Tröôùc naêm 1975, hai nghaønh ñaùnh caù vaø nuoâi gia suùc phaùt
trieån maïnh trong tænh. Vieäc nuoâi caù ôû ao hoà raát phaùt ñaït, nhaát laø nuoâi caù tra. Ñaëc
bieät, vuøng cuø lao OÂng Chöôûng coù raát nhieàu caù, toâm, neân mieàn Nam coù caâu ca dao :
"Ba phen quaï noùi vôùi dieàu.
Cuø lao OÂng Chöôûng coù nhieàu caù toâm".
"OÂng Chöôûng" laø tieáng goïi taét chöùc "Chöôûng dinh" cuûa oâng Nguyeãn Höõu Caûnh khi
ñem quaân ñi deïp giaëc ôû bieân giôùi Vieät - Mieân, sau Mieân Chuùa phaûi ñi caàu hoøa.
Ñaây laø cuø lao lôùn vaø truø phuù nhaát Long Xuyeân, huyeän Chôï Môùi saàm uaát nhö moät
tænh lî ôû mieàn Taây. Ngoaøi ra ngheà moäc laøm baøn gheá, ñoùng ghe taøu vaø deät vaûi cuõng
raát thònh haønh.
Röøng nuùi Chaâu Ñoác mang laïi nhieàu lôïi ích cho tænh, ñaët bieät laø goã quyù nhö : giaùng
höông, cao, goõ, muø u. Nuùi Sam vaø nuùi Traù Sö coù ñaù traøng thaïch, ñaù hoa cöông vaø
caùc loaïïi ñaù duøng trong coâng nghieäp. Nuùi Daøi, nuùi Coâ Toâ coù moû ñaù haït loùng laùnh
duøng laøm trang söùc. Ñaù ñem laïi nguoàn lôïi raát lôùn cho tænh. Chaâu Ñoác coøn coù ong
maät, ong ruoài ñem laïi soá löôïng saùp ong, maät ong khaù nhieàu. Daân ta duøng laù ôû caùc
 16

röøng traøm cheá bieán daàu noùng. Vuøng röøng Thaát Sôn coù treân 150 loaïi caây laøm thuoác
nam.
Hai soâng Tieàn, soâng Haäu Giang coù nhieàu caù vaø daân chuùng cuõng nuoâi theâm caù nöôùc
ngoït ôû ao hoà. Röøng traøm coù caù ñoàng, caù linh laøm nöôùc maém ngon. Ai veà Chaâu Ñoác
cuõng phaûi thöôûng thöùc thoå saûn laø maém Chaâu Ñoác ngon noåi tieáng.
Trong caùc ngaønh nuoâi gia suùc, ngheà nuoâi boø thònh haønh nhaát. Daân chuùng hôïp "chôï
traâu boø" raát ñoâng döôùi chaân nuùi Sam moãi thaùng ba laàn. Tuïc ngöõ coù caâu :
"maém Chaâu Ñoác, doác Nam Vang, boø Chaâu Giang, kinh Vónh Teá".
Chaâu Ñoác coù nhieàu ao hoà thieân nhieân. Ñaët bieät laø hoà "Buûng Bình Thieân" ôû giöõa
Khaùnh Bình vaø Nhôn Hoäi, roäng treân 300 maãu, coù nhieàu toâm caù.
Ngoaøi ra daân chuùng coøn troàng thuoác laù, daâu taèm, deät luïa, nhuoäm haøng vaø caùc
nghaønh ngheà tieåu thuû coâng nghieäp khaùc. Ngheà troàng daâu nuoâi taèm ôõ quaän Taân
Chaâu khaù phoå bieán. Vieäc nuoâi taèm raát cöïc khi taàm aên "aên ba, aên roãi". Tuïc ngöõ coù
caâu "laøm ruoäng aên côm naèm, nuoâi taèm aên côm ñöùng" laø vaäy. Tô luïa laõnh Taân
Chaâu noåi tieáng khaép nôi.
Lược sử
An Giang thuoäc Thuûy Chaân Laïp, ñöôïc vua Naëc Toân daâng cho chuùa Nguyeãn Phuùc
Khoaùt (1738 - 1765) ñeå ñeàn ôn laäp mình leân vua vaø giuùp deïp noäi loaïn.
Naêm Ñinh Söûu 1757, ñaát An Giang thuoäc ba ñaïo : Ñaïo Ñoâng Khaåu (xöù Sa Ñeùc),
ñaïo Taân Chaâu (xöù Cuø Lao ôû Haäu Giang) vaø ñaïo Chaâu Ñoác (xöù Chaâu Ñoác ôû Haäu
Giang). Taát caû ba ñaïo ñeàu thuoäc dinh Long Hoà. Nam Kyø, thôøi caùc chuùa Nguyeãn
ñöôïc chia laøm boán dinh, ba dinh kia laø Traán Bieân töùc Bieân Hoøa, Phieân Traán töùc
Gia Ñònh vaø Traán Ñònh töùc Ñònh Töôøng. Naêm 1805, Gia Long chia Nam Kyø laøm
naêm traán, luùc ñoù ñaát An Giang vaø Vónh Long hoïp thaønh traán Vónh Thanh.
Naêm 1832, Minh Maïng ñoåi caùc traán thaønh tænh vaø Nam Kyø goïi laø Gia Ñònh. An
Giang trôû thaønh tænh rieâng goàm hai phuû Tuy Bieân, Taân Thaønh vaø boán huyeän Taây
Xuyeân, Phong Phuù, Ñoâng Xuyeân vaø Vónh An döôùi quyeàn cai trò cuûa toåâng ñoác An -
Haø (An Giang - Haø Tieân).
Thôøi Phaùp thuoäc, ñaát An Giang bò chia ra thuoäc saùu tænh môùi : Long Xuyeân, Chaâu
Ñoác, Baïc Lieâu, Soùc Traêng, Caàn Thô vaø Sa Ñeùc.
 17

Khi quaân Phaùp tieán chieám caùc tænh mieàn Taây thì ngöôøi daân An Giang ñaõ theo hai
anh huøng Voõ Duy Döông vaø Traàn Vaên Thaønh khaùng chieán. Caùc ñoàn boùt cuûa giaëc
quanh vuøng Long Xuyeân khoâng bao giôø yeân oån vôùi caùc cuoäc taán coâng cuûa nghóa
quaân.
Naêm 1910 moät soá nhaø caùch maïng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc bò Phaùp ñaøy an trí taïi
mieàn Nam, trong soá naøy coù hai oâng Leâ Ñaïi, Döông Baù Traïc bò ñöa veà Long Xuyeân.
Nhöng sau ñoù hai oâng vaãn bí maät hoaït ñoäng, môû tröôøng daïy hoïc, truyeàn baù tinh
thaàn yeâu nöôùc ñeán thanh nieân.
Naêm 1914, anh huøng Löông Ngoïc Quyeán xuoáng mieàn Nam ñeå lieân laïc vôùi nhöõng
ngöôøi yeâu nöôùc, oâng vaøo Saøi Goøn roài xuoáng Long Xuyeân tieáp xuùc vôùi baïn cuõ laø
Döông Baù Traïc vaø gaëp caû teân Nguyeãn Baù Traùc, baïn hoïc ôû Nhaät. Luùc baáy giôø, teân
naøy ñaõ leùn luùt laøm ñieàm chæ cho quaân Phaùp; sau ñoù, haén ñaõ baûo cho Phaùp chaän
ñöôøng Löông Ngoïc Quyeán ôû bieân giôùi Laøo - Campuchia nhöng khoâng thaønh.
Thaùng 8-1862, trieàu ñình Töï Ñöùc nhu nhöôïc muoán haøng quaân Phaùp neân ra leänh
Chaùnh Quaûn Cô Traàn Vaên Thaønh (ngöôøi laøng Bình Thaïnh Ñoâng, quaän Chaâu Phuù)
mang quaân ñi baét anh huøng Voõ Duy Döông. Thay vì môû cuoäc haønh quaân, oâng ñeán
baûn dinh Thieân Hoä Döông moät mình cho xem chieáu chæ vaø giuùp yù kieán chieâu moä
theâm nghóa quaân ñôïi ngaøøy khôûi nghóa. Naêm 1863, anh huøng Nguyeãn Höõu Huaân lui
quaân töø Ñònh Töôøng veà Chaâu Ñoác, tieáp tuïc hoaït ñoäng, keâu goïi moïi ngöôøi tham gia
khaùng chieán.
Thaùng 6 naêm 1867, ñaïi quaân thuûy boä cuûa De la Grandieøre keùo ñeán tænh. Toång ñoác
Chaâu Ñoác laäp keá hoaïch baét coùc boïn quan Phaùp nhöng thaát baïi. Thaønh Chaâu Ñoác
loït vaøo tay giaëc. Anh huøng Traàn Vaên Thaønh vaø ñeà ñoác Vaên ñöa nghóa quaân chieám
giöõ vuøng Laêng Linh laøm caên cöù "ñoaøn binh Gia Nghò", roài tieán ñaùnh caùc ñoàn traïi
cuûa giaëc quanh vuøng Chaâu Ñoác vaø Long Xuyeân. Naêm 1872, oâng chieám khu röøng
"Baûy Thöa" (thuoäc laøng Tuù Teà), ñaùnh Phaùp quyeát lieät ôû Tri Toân, Tònh Bieân, Chaéc
Caø Ñao. Ngaøy 20 thaùng 2 naêm 1873, nhôø Traàn Baù Loäc höôùng daãn, ñaïi binh Phaùp
taán coâng röøng "Baûy Thöa", anh huøng Traàn Vaên Thaønh vaø ñeà ñoác Vaên töû traän.
Treân böôùc ñöôøng ñaáu tranh cöùu nöôùc, nhieàu nhaø caùch maïng ñaõ xuoáng caùc tænh
mieàn Nam vaø ñeán Chaâu Ñoác ñeå lieân laïc vôùi nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc. Naêm 1904,
 18

anh huøng Phan Boäi Chaâu gheù quaän Chaâu Phuù; naêm 1909, oâng Cöôøng Ñeå töø Myõ
Tho ñeán quaän Taân Chaâu, roài sang Cao Laõnh...
Naêêm 1940, aûnh höôûng giaùo lyù Phaät giaùo Hoøa Haûo lan roäng khaép nôi ôû mieàn Nam,
trôû thaønh moät phong traøo quoác gia daân toäc khieán quaân Phaùp nao nuùng. Chuùng lieàn
baét ñöùc thaày Huyønh Phuù Soå mang veà Saøi Goøn, sau ñoù ñem veà quaûn thuùc taïi Baïc
Lieâu. ÔÛ baát cöù ñaâu, ñöùc thaày vaãn tieáp tuïc truyeàn roäng trong quaàn chuùng. Ñaàu naêm
1945, sau khi Nhaät ñaûo chính Phaùp, ñöùc thaày thaønh laäp Vieät Nam Ñoäc Laäp Ñoàng
Minh Hoäi ñeå tranh thuû neàn ñoäc laäp cho Vieät Nam.
Phong cảnh, di tích
Khu Du Lòch Nuùi Caám (Huyeän Tònh Bieân) : Caùch thò xaõ Chaâu Ñoác 30 km, laø moät
ngoïn trong daõy "Thaát Sôn" huøng vó cuûa An Giang, trong ñoù coù nuùi Caám cao 710 m.
Ñöôøng ñi leân doác nuùi thoaûi maùi deã ñi, treân söôøn nuùi coù nhieàu caûnh ñeïp nhö suoái
Thanh Lang, ñoäng Thuûy Lieâm, hang Voà Boà Hong, vöôøn caây aên quaû, ñaëc bieät khí
haäu ôû nuùi Caám raát maùt meû. Ñeán khu du lòch nuùi Caám, du khaùch seõ ñöôïc tham quan
thaéng caûnh nuùi non, hoà chöùa nöôùc Otuka Sa, thaûm coû xanh töôi.
Khu Du Lòch Nuùi Sam : Di tích nuùi Sam thuoäc xaõ Vónh Teá, phía taây thò xaõ Chaâu
Ñoác. Töø thò xaõ Long Xuyeân ñeán thò xaõ Chaâu Ñoác 56 km theo ñöôøng lieân tænh 10 ñi
5 km nöõa thì ñeán nuùi Sam. Nuùi Sam cao 284 m naèm giöõa caùnh ñoàng, coù ñöôøng ñaù
traûi nhöïa daøi 5 km cho xe chaïy voøng quanh leân taän ñænh nuùi. Nuùi Sam cuøng nuùi
Baûy laø nhöõng cao ñieåm aùn ngöõ bieân giôùi Campuchia. Nuùi thaáp coù nhieàu ñöôøng
moøn, nhieàu ngaõ leân xuoáng, ít caây coå thuï.
Theo truyeàn thuyeát, nuùi coù nhieàu linh hieån, neân coù nhieàu chuøa thôø Phaät ñaõ döïng
leân taïi ñaây gaàn 2 theá kyû. Ñoàng baøo khaép nôi veà ñaây cuùng leã raát ñoâng. Coù ñeán 200
ngoâi ñeàn, chuøa, am, vaø mieáu naèm raûi raùc ôû chaân nuùi, söôøn nuùi vaø caû treân ñænh.
Treân ñænh coù moät phaùo ñaøi cuõ do Phaùp xaây döïng. Ñaëc bieät döôùi chaân nuùi coøn coù
laêng Thoaïi Ngoïc Haàu töùc Nguyeãn Vaên Thoaïi, moät töôùng trieàu Nguyeãn coù nhieàu
coâng ñöùc ñoái vôùi nhaân daân ñòa phöông trong vieäc toå chöùc ñaøo caùc con keânh quan
troïng trong tænh An Giang : kinh Vónh Teá daøi 90 km noái soâng Haäu ñeán Höông
Thaønh (Haø Tieân) ñoå ra bieån Thaùi Lan; kinh Chænh An noái soâng Haäu qua soâng Tieàn.
Taát caû nhöõng coâng trình quan troïng aáy ñeàu hoaøn taát tröôùc khi quaân Phaùp xaâm löôïc
 19

Nam Kyø (1858).

Nuùi Sam khoâng chæ laø caûnh ñeïp thieân nhieân maø coøn gaén lieàn vôùi nhieàu di tích lòch
söû ñaõ khaéc saâu vaøo taâm linh ngöôøi daân ñoàng baèng Nam boä. Nôi ñaây coøn coù mieáu
thôø baø Chuùa Xöù, chuøa Taây An, laêng Thoaïi Ngoïc Haàu, vöôøn Tao Ngoä, ñoài Baïch
Vaân... Ñaây laø khu du lòch noåi tieáng caû vuøng Nam boä.
Di Tích Lòch Söû Quaûn Cô Traàn Vaên Thaønh : Ñeàn thôø quaûn cô Traàn Vaên Thaønh
thuoäc xaõ Thaïch Myõ Taây, huyeän Chaâu Phuù, naèm giöõa ñoàng luùa Laïng Vinh, beân bôø
kinh Xaùng Vinh Tre (kinh Tri Toân), caùch thaønh phoá Long Xuyeân khoaûng 50 km.
Ñeàn thôø do oâng Traàn Vaên Nhu, con trai caû oâng Traàn Vaên Thaønh ñöùng ra xaây döïng
naêm 1897, sau 20 naêm töø ngaøy oâng Traàn Vaên Thaønh hy sinh trong moät traän chieán
ñaáu choáng quaân Phaùp. Ñeàn thôø laø nôi töôûng nhôù ngöôøi laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa
Laùng Linh - Baûy Thöa vaøo naêm 1867 - 1873 vaø coøn laø nôi taäp hôïp nhaân daân vaø tín
höõu ñaïo Böûu Sôn Kyø Höông ñeå chôø thôøi cô ñaùnh Phaùp.
Laêng Thoaïi Ngoïc Haàu : Laø coâng trình ñoà soä nhaát ôû chaân nuùi Sam (Chaâu Ñoác - An
Giang). Khu laêng coù ñeàn thôø oâng Thoaïi Ngoïc Haàu, moä oâng cuøng hai phu nhaân.
Thoaïi Ngoïc Haàu teân thaät laø Nguyeãn Vaên Thoaïi (1761 - 1829), moät danh töôùng noåi
danh cuûa trieàu Nguyeãn. OÂng sinh ngaøy 25-11-1761 taïi Dieân Phöôùc, Tænh Quaûng
Nam, ñöôïc phong töôùc Ngoïc Haàu vaø maát ngaøy 06-06-1829. OÂng laø ngöôøi ñaõ chæ
huy ñaøo keânh Vónh Teá, keânh Thoaïi Haø... ñeå phaùt trieån noâng nghieäp vaø môû ñöôøng
töø Chaâu Ñoác ñi nuùi Sam, Chaâu Ñoác ñi Loø Goø vaø Soùc Traêng. OÂng coù coâng lôùn trong
vieäc môû mang khai phaù nhieàu vuøng ñaát phía Taây Nam toå quoác.
Toaøn boä khu laêng taåm keát thaønh moät khoái kieán truùc haøi hoøa, bao boïc xung quanh
laø böùc töôøng daøy ñeàu ñaën caùc baäc xaây baèng ñaù ong. Khu chính giöõa goàm laêng moä
cuûa hai baø vôï. Beân phaûi khu moä laø nhöõng ngoâi moä voâ danh cuûa daân coâng khi theo
oâng khai hoang, laäp aáp, ñaøo keânh Vónh Teá.
Ngoaøi ra, sau phaàn moä cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu coù taám bia "Vónh Teá Sôn" baèng ñaù sa
thaïch, khaéc 730 chöõ ñöôïc döïng töø naêm 1828, 4 naêm sau khi ñaøo keânh Vónh Teá.
Laêng Thoaïi Ngoïc Haàu ñöôïc hoaøn thaønh vaøo cuoái nhöõng naêm 20 cuûa theá kyû 19.
Traûi qua bao naêm thaùng, laêng vaãn coøn neùt uy nghi dieãm leä, laø moät coâng trình kieán
truùc ngheä thuaät mang nhieàu yù nghóa lòch söû. Ñeå ghi coâng ôn Thoaïi Ngoïc Haàu,
 20

haøng naêm ñeán ngaøy 6-6 aâm lòch, nhaân daân quanh vuøng ñeán laøm leã töôûng nieäm oâng.
Chuøa Taây An : Töø thò xaõ Chaâu Ñoác nhìn veà höôùng taây thaáy moät ngoïn nuùi cao
khoaûng 248 m goïi laø nuùi Sam caùch thò xaõ 5 km. Ñeán chaân nuùi Sam, nhìn leân chaân
nuùi laø thaáy moät ngoâi chuøa mang daùng daáp cuûa nhöõng ngoâi chuøa AÁn Ñoä coù kieán
truùc haøi hoøa vôùi caûnh chí thieân nhieân, taïo moät veû ñeïp loäng laãy ñoù laø chuøa Taây An.
Chuøa Taây An coå töï do moät vò quan trieàu Nguyeãn ñôøi Minh Maïng (1820) laø toång
ñoác Nguyeãn Nhaät An xaây döïng theo lôøi nguyeän cuûa oâng khi ñöôïc trieàu ñình phaùi
ñi Cao Mieân. Theo lôøi nguyeän naøy, neáu oâng ñi thaønh coâng, khi veà seõ döïng moät
ngoâi chuøa thôø Phaät taïi chaân nuùi Sam. Caát chuøa xong, oâng thænh vò hoøa thöôïng ñaàu
tieân laø Nguyeãn Vaên Giaùc, phaùp hieäu laø Haûi Tònh ñeán truï trì. Naêm Thieäu Trò thöù 7
(1847), chuøa laïi thænh theâm moät vò hoøa thöôïng nöõa teân laø Ñoaøn Minh Huyeàn, phaùp
hieäu laø Phaùp Tang ñeán truï trì. Vò hoøa thöôïng sau naøy ngoaøi vieäc tu haønh coøn coù taøi
laøm thuoác trò beänh cho nhaân daân raát hieäu quaû neân sau khi oâng maát, ñoàng baøo suy
toân hoøa thöôïng vôùi danh hieäu laø Phaät thaày Taây An vaø danh hieäu naøy vaãn ñöôïc goïi
ñeán ngaøy nay.
Chuøa söûa chöõa nhieàu laàn theo thôøi gian truï trì cuûa caùc vò hoøa thöôïng. Chuøa kieán
truùc theo kieåu AÁn Ñoä vôùi caùc vaät lieäu beàn chaéc nhö gaïch ngoùi, xi maêng. Chính
dieän laø ngoâi chuøa, cao 18 m thôø töôïng Phaät Thích Ca, coøn hai beân laø laàu chieâng vaø
laàu troáng. Tröôùc chuøa coù ba voïng cöûa : cöûa giöõa tam quan thôø töôïng Phaät Quan
AÂm, 2 cöûa hai beân coù hai baûng ñeà "Taây An coå töï", beân trong cöûa tam quan laø saân
chuøa coù moät coät phöôùn cao 16 m. Döôùi baäc thang chuøa coù ñuùc baïch töôïng vaø haéc
töôïng, vai coù ñaép hai vò thaàn tieân ngoài treân maët traêng löôõi lieàm, 2 beân laø hai haønh
lang phaân bieät cho tín ñoà nam nöõ. Chuøa theo phaùi Ñaïi Thöøa, coù tôùi 11.270 töôïng
lôùn nhoû laøm baèng goã. Ngaøy raèm thaùng gieâng, thaùng 7 vaø thaùng 10 aâm lòch laø ngaøy
nhaân daân ñeán cuùng leã ñoâng nhaát.
Chuøa Gioàng Thaønh (Long Höông Töï) : Thuoäc xaõ Long Sôn, huyeän Phuù Taân. Chuøa
ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo naêm 1875 do hoøa thöôïng Traàn Minh Lyù ñöùng ra
troâng coi. Sôû dó goïi laø chuøa Gioàng Thaønh vì chuøa naøy ñöôïc xaây döïng treân neàn haøo
thaønh tröôùc ñaây cuûa nhaø Nguyeãn. Töø naêm 1875 ñeán nay, chuøa ñaõ traûi qua 4 laàn
xaây döïng tu boå laïi. Naêm 1970 laø laàn söûa chöõa lôùn nhaát gaàn ñaây vaø hoøa thöôïng
 21

Choân Nhô cho söûa laïi chuøa theo kieán truùc kieåu AÁn Ñoä. Xung quanh chuøa caây coái
xanh toát laøm taêng theâm veû coå kính, trang nghieâm.
Chuøa Gioàng Thaønh ñöôïc caát theo chöõ "Song Hæ" coù 3 gian : chaùnh ñieän, nhaø giaûng,
haäu toå. Giöõa chaùnh ñieän vaø haäu toå coù 2 nhaø caàu vaø song haønh. Chuøa lôïp ngoùi, treân
coät chaùnh ñieän coù veõ roàng. Treân noùc chuøa coù thaùp 2 taàng hình pheãu. Gian chaùnh
ñieän thôø Phaät Thích Ca, Ngoïc Hoaøng vaø 2 oâng Nam Taøo, Baéc Ñaåu. Nhaø giaûng thôø
Phaät Maãu : gian haäu toå thôø hoøa thöôïng Traàn Minh Lyù, Choân Nhô vaø hoøa thöôïng
Nguyeãn Vaên Ñieàn. Haøng naêm, vaøo dòp raèm thaùng Gieâng, raèm thaùng 7, raèm thaùng
10 aâm lòch coù nhieàu löôït ngöôøi ñeán tham quan vaø leã chuøa. Hieän nay chuøa vaãn giöõ
ñöôïc veû ñeïp nhö xöa do khoâng bò chieán tranh taøn phaù.
Thaùnh Ñöôøng Hoài Giaùo Ma Bu Raùt (Chuøa Chaêm, Chaâu Giang) : Tænh An Giang
coù treân 12.000 ñoàng baøo thuoäc daân toäc Chaêm ôû Thuaät Haûi, ngöôøi Chaêm ôû An
Giang ñeàu theo ñaïo Hoài. Trong khu vöïc hoï cö truù coù raát nhieàu chuøa lôùn nhoû -
thöôøng goïi laø thaùnh ñöôøng. Thaùnh ñöôøng Ma Bu Raùt thuoäc xaõ Phuù Hieäp, huyeän
Phuù Taân, caùch thò xaõ Chaâu Ñoác khoaûng 2 km vaø ñöôïc xem laø moät thaùnh ñöôøng
tieâu bieåu cuûa ngöôøi Chaêm ôû An Giang. Thaùnh ñöôøng coù loái kieán truùc ñoäc ñaùo.
Haøng naêm coù toå chöùc 3 laàn leã lôùn :
Leã Haji vaøo ngaøy 10-12 hoài lòch (3-7 döông lòch).
Leã ra chay vaøo thaùng 9 hoài lòch (27-4 döông lòch).
Leã sinh nhaät cuûa Mahamet (ngöôøi saùng laäp ñaïo Hoài).
Trong nhöõng dòp leã lôùn naøy, caû ñoàng baøo Vieät (Kinh) cuøng ñoàng baøo Chaêm quanh
vuøng veà ñaây haønh leã raát ñoâng vui.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Baø Chuùa Xöù (Leã Vía Baø) : Ñaây laø leã hoäi daân gian lôùn nhaát cuûa Nam boä,
ñöôïc toå chöùc haøng naêm baét ñaàu töø ñeâm 23 ñeán 27 thaùng 4 aâm lòch. Khaùch haønh
höông ñeán leã hoäi coù theå ñi theo tænh loä soá 10 töø Long xuyeân leân Chaâu Ñoác, reõ vaøo
7 km roài tôùi nuùi Sam, hoaëc ñi baèng ñöôøng thuûy töø Caàn Thô, Soùc Traêng leân hay töø
Saøi Goøn xuoáng. Trong ngaøy leã coøn coù muùa boùng haùt boäi... Töø ñeâm 23 moïi ngöôøi
ñaõ taäp veà chuøa ñeå xem leã taém Baø. Töôïng Baø ñöôïc ñöa xuoáng côûi aùo ra, laáy nöôùc
möa pha vôùi nöôùc hoa ñeå taém. Phong tuïc naøy ñaõ toàn taïi haøng traêm naêm nay.
 22

Leã Vía Baø haøng naêm thu huùt raát ñoâng khaùch thaäp phöông ñeán, vöøa ñeå tham döï leã
hoäi daân gian, xin caàu taøi caàu loäc, ñoàng thôøi coøn ñeå du ngoaïn, chieâm ngöôõng caûnh
trí thieân nhieân tuyeät ñeïp cuûa nuùi Sam, cuûa caùc di tích nhö laêng Thoaïi Ngoïc Haàu,
chuøa Taây An.
Hoäi Ñeàn Nguyeãn Trung Tröïc : Ñeàn Nguyeãn Trung Tröïc ôû xaõ Long Kieân, huyeän
Chôï Môùi. OÂng laø thuû lónh nghóa quaân choáng Phaùp ôû Nam boä, vôùi chieán thaéng vang
doäi laø ñaõ ñaùnh chìm moät taøu cuûa Phaùp treân soâng Nhaät Taûo (theá kyû 19). Leã hoäi môû
ra vaøo ngaøy 18, ngaøy 19 thaùng 10 aâm lòch haøng naêm ñeå töôûng nieäm vaø ghi nhôù
coâng lao cuûa oâng. Sau leã cuùng vaø leã töôûng nieäm laø ñeán muïc dieãn laïi traän ñaùnh con
taøu treân. Hoäi thöôøng toå chöùc chôi côø töôùng, bôi thuyeàn vaø nhieàu troø vui khaùc.
Leã Hoäi Chol ChNam Thmay : Laø leã naêm môùi, leã Teát lôùn nhaát cuûa ngöôøi Khmer
Nam boä (töông töï nhö Teát Nguyeân Ñaùn cuûa ngöôøi Vieät), ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 12,
13, 14 thaùng 4 aâm lòch taïi chuøa vaø ôû gia ñình. Leã hoäi coù yù nghóa toáng tieãn muøa
naéng haïn, böôùc sang thôøi kyø coù möa ñeå laøm muøa. Baø con laøm leã tieãn ñöa Teâveâda
(Thaàn coi soùc) cuõ, ñoùn Teâveâda môùi. Trong dòp naøy, ngoaøi cuùng leã baø con thaêm hoûi
coøn chuùc möøng laãn nhau. Buoåi toái coù ñoát phaùo thaêng thieân, tham döï caùc troø chôi
nhö thaû dieàu, ñaùnh quay löûa... Trai gaùi trong laøng muùa Roam Voâng, haùt Duø Keâ...
Leã Ñoân Ta (Leã Cuùng OÂng Baø) : Leã Ñoân Ta ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 1 ñeán 15 thaùng
10 aâm lòch taïi vuøng ñoàng baøo Khmer Nam Boä sinh soáng. Ñaây laø ngaøy leã oâng baø
(nhö Teát Thanh Minh cuûa ngöôøi Vieät). Trong nhöõng ngaøy leã naøy, nhaân daân mang
baùnh teùt, hoa quaû, côm canh ñeán leã chuøa. Sau ñoù toå chöùc aên uoáng taïi gia ñình.
Leã Hoäi Haùt Gi (Haji hay coøn goïi Roya Hadji) : Laø leã hoäi cuûa coäng ñoàng ngöôøi
Chaêm theo ñaïo Hoài, ôû caùc tænh An Giang, Taây Ninh, Ñoàng Nai, thôø thöôïng ñeá
Allah. Leã ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 7 ñeán 10 thaùng 12 (hoài lòch) taïi caùc thaùnh ñöôøng
Hoài giaùo. Haøng naêm ôû An Giang leã hoäi Haùt Gi dieãn ra taïi chuøa Chaêm Chaâu Giang
xaõ Phuù Hieäp, huyeän Phuù Taân.
Vaøo ngaøy leã, toaøn theå tín ñoà phaûi laéng nghe oâng Khojip noùi laïi söï tích ngaøy thaùnh
Lbroâhim. Buoåi toái, toå chöùc cuoäc thi ñoïc kinh Coran vaø chaám giaûi nhaát cho ai ñoïc
hay vaø thoâng suoát. Sau phaàn haønh leã, ngöôøi Chaêm thöôøng toå chöùc caùc cuoäc vui
chôi, sinh hoaït vaên hoùa theå thao nhö ca haùt, ñua ghe... Gioáng nhö Teát cuûa ngöôøi
 23

Vieät, ñaây laø dòp ñeå moïi ngöôøi thaêm vieáng, vui chôi vaø chuùc möøng, caàu nguyeän
ñieàu laønh cho nhau.
Leã Hoäi Ñua Boø Cuûa Daân Toäc Khmer : Leã hoäi ñua boø keùo böøa truyeàn thoáng laø neùt
sinh hoaït vaên hoùa ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Khmer ôû 2 huyeän Tònh Bieân vaø Tri Toân, nôi
nuoâi nhieàu boø laøm söùc keùo nhaát ôû tænh An Giang. Saân ñua boø thöôøng laø moät khu
ñaát roäng khoaûng 60 m vaø daøi khoaûng 170 m, ñöôïc bao bôûi bôø ñaát cao, ñoàng thôøi laø
nôi daønh cho khaùn giaû ngoài hay ñöùng. Phía döôùi laø ñöôøng ñua daøi khoaûng 90 m,
roäng khoaûng 4 m, hai ñaàu ñaët ñieåm xuaát phaùt vaø ñích ñeán.
Vaøo ngaøy hoäi, töøng ñoâi boø ñöôïc aùch vaøo moät chieác böøa ñaët bieät, goïng böøa laø baøn
ñaïp goàm 1 taám goã roäng 30 cm, daøi 90 cm, beân döôùi laø raêng böøa. Moãi ñoâi boø ñöôïc
ñeàu khieån baèng 2 naøi : naøi chính vaø naøi phuï. Naøi chính ñeàu khieån ñua boø ñöùng
treân baøn ñaïp, caàm cöông vaø gaäy thuùc boø chaïy nhanh. Tröôùc vaø sau moãi löôït ñua
boø, boø ñöôïc saên soùc caån thaän. Leã hoäi ñua boø ñöôïc toå chöùc vaøo leã Ñoân Ta (leã cuùng
oâng baø), ngaøy cuoái cuøng cuûa thaùng 10 aâm lòch cuûa Khmer (naêm 1998 töông öùng
vôùi ngaøy chuû nhaät 20-09-1998 döông lòch,tröôùc chuøa Khmer Coát Roâmieát thuoäc xaõ
Löông Phi, huyeän Tri Toân).
 24

Bà Rịa Vũng Tàu

Dieän tích : 1965 km².
Daân soá : 839.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Vuõng Taøu.
Thò xaõ : Thò xaõ Baø Ròa.
Caùc huyeän : Chaâu Ñöùc, Xuyeân Moäc, Taân Thaønh, Long Ñaát, Coân Ñaûo.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Khmer.
Baø Ròa -Vuõng Taøu giaùp tænh Ñoàng Nai ôû phía Baéc, giaùp tænh Bình Thuaän ôû phía
Ñoâng, giaùp huyeän Caàn Giôø cuûa Saøi Goøn ôû phía Taây, coøn laïi phía Nam vaø Ñoâng
Nam giaùp bieån. Ñòa hình cuûa tænh bao goàm nuùi, ñoài, ñoàng baèng nhoû vaø caùc ñoài caùt,
daûi caùt chaïy voøng theo bôø bieån. Ñaát Chaâu Thaønh laø vuøng phuø sa cuõ, ít doác. Hai
huyeän Long Ñaát, Xuyeân Moäc laø vuøng ñoàng baèng vaø ñoài nuùi ven bieån.
Baø Ròa -Vuõng Taøu thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Nhieät ñoä trung bình
haøng naêm 27°C, ít gioù baõo, giaøu aùnh naéng. Baø Ròa -Vuõng Taøu coù chieàu daøi bôø bieån
phaàn ñaát lieàn 100 km, trong ñoù 72 km laø baõi caùt coù theå söû duïng laøm baõi taém).
Theàm luïc ñòa tænh tieáp giaùp vôùi quaàn ñaûo Tröôøng Sa, nôi ñaây chöùa ñöïng hai loaïi
taøi nguyeân cöïc kyø quan troïng laø daàu moû vaø haûi saûn.
Baø Ròa - Vuõng Taøu coù nhieàu hoà chöùa nöôùc loaïi lôùn nhö Kim Long, Ñaù Ñen, Ñaù
Baøn, Chaâu Pha, Soâng Soaøi, Loà OÂ, Suoái Giaøu... Nhieàu soâng nhö soâng Ray, soâng Baø
Ñaùp, soâng Ñoâng..., vaø coù treân 200 con suoái, ñaëc bieät suoái nöôùc noùng Bình Chaâu
noùng 80°C laø moät taøi nguyeân nöôùc khoaùng quí. Thaønh phoá Vuõng Taøu coù boán ngoïn
nuùi chính : Nuùi Hoøn Suïp cao 250 thöôùc, nuùi Töông Kyø (coøn goïi laø nuùi Lôùn) cao
249 thöôùc, nuùi Vuõng Maây cao 240 thöôùc vaø nuùi Tao Phuøng (coøn goïi laø nuùi Nhoû)
cao 170 thöôùc. Ngoaøi hai ngoïn nuùi keå treân caáu taïo bôûi 521 maãu ñaù, phaàn ñaát coøn
laïi cuûa Vuõng Taøu ñöôïc caáu taïo bôûi moät lôùp caùt thaät saâu, duø ñaøo gieáng saâu tôùi ñaâu
cuõng chæ thaáy toaøn laø caùt. Phaàn nhieàu nöôùc gieáng ñeàu coù chaát pheøn, muoán uoáng
phaûi qua heä thoáng loïc.
Thaønh phoá Vuõng Taøu coù moät daõy ñoài caùt naèm song song vôùi baõi bieån ôû höôùng
Ñoâng - Nam (töùc baõi Thuøy Vaân), chaïy töø chaân nuùi Tao Phuøng ñeán cöûa Laáp vôùi
chieàu daøi khoaûng 10 caây soá. Ñoài caùt cao nhaát laø 32 thöôùc naèm trong phöôøng
 25

Thaéng Nhöùt, ñoài thaáp nhaát cao boán thöôùc ôû phöôøng Thaéng Tam. Nhöõng haøng
döông lieãu ñöôïc troàng doïc theo caùc daõy ñoài caùt theo bôø bieån vöøa laøm taêng veû ñeïp
thieân nhieân vöøa ñeå caûn bôùt caùc traän gioù bieån töø höôùng Ñoâng Nam thoåi caùt laán vaøo
ñoàng baèng, giuùp cho hoa maøu troàng troït treân ñaát lieàn ñôõ bò thieät haïi. Ngoaøi ra, coøn
vaøi ñoài caùt naèm raûi raùc giöõa khu phoá Thaéng Nhöùt vaø Phöôùc Thaéng.
Soâng lôùn nhaát cuûa thaønh phoá laø soâng Dinh, daøi 11 caây soá, naèm veà phía Taây Baéc.
Phía Ñoâng Baéc coù raïch Caây Kheá daøi saùu caây soá. Raïch baø naèm chính giöõa thaønh
phoá, laøm ranh giôùi cuûa hai khu phoá Thaéng Nhöùt vaø Phöôùc Thaéng, daøi gaàn 8 caây soá.
Taïi khu phoá Thaéng Nhì, phía Nam cuø lao Beán Ñình coù raïch Beán Ñình. Veà phía
Ñoâng khu phoá Phöôùc Thaéng, nôi cöûa Laáp, coù ba con raïch daãn nöôùc vaøo thaønh phoá
laø raïch Suoái Nöôùc, raïch Soâng Caùi vaø raïch OÂng Naêm.
Thaønh phoá coù nhieàu böng sen khaù lôùn (böng laø vuøng ñaàm laày nöôùc ñoïng, ñaát ít caùt
hoaëc khoâng coù caùt), roäng 406 maãu, chaïy daøi töø chaân nuùi Tao Phuøng thuoäc khu phoá
Thaéng Tam ñeán trung taâm khu phoá Thaéng Nhöùt vaø keå töø ñoù, caùc böng sen naøy
ñöôïc noái tieáp bôûi röøng baàn chaïy ñeán raïch Caây Kheá.
Bôø bieån Vuõng Taøu coù caùc nuùi Nghình Phong, muõi Ñaù vaø nhieàu baõi bieån noåi tieáng
nhö : baõi Thuøy Vaân (baõi Sau), baõi Thuøy Döông (baõi haøng Döøa, baõi Tröôùc), baõi
Phöông Thaûo (baõi Daâu), baõi Höông Phong (baõi Döùa), baõi Voïng Nguyeät (baõi OÂ
Quaén ôû muõi Nghinh Phong) vaø baõi Laêng Du. Töø baõi Voïng Nguyeät nhìn ra bôø bieån
coù hoøn Boàng Ñaûo (hoøn Baø). Vuõng Taøu laø cöûa ngoõ tröôùc khi vaøo vuõng Gaønh Rai.
Vuõng Taøu laø moät trung taâm du lòch lôùn. Söï keát hôïp haøi hoøa giöõa quaàn theå thieân
nhieân bieån, nuùi cuøng kieán truùc ñoâ thò vaø caùc coâng trình vaên hoùa nhö töôïng ñaøi,
chuøa chieàn, nhaø thôø v.v... taïo cho Vuõng Taøu coù öu theá cuûa thaønh phoá du lòch bieån
tuyeät ñeïp, ñaày quyeán ruõ. Vuõng Taøu khoâng coù muøa ñoâng, do vaäy caùc khu nghæ maùt
coù theå hoaït ñoäng quanh naêm.
Vuõng Taøu coù nhieàu baõi bieån ñeïp nhö baõi sau (Thuøy Vaân), baõi tröôùc (Taàm Döông),
baõi daâu (Phöông Thaûo), baõi döùa (Höông Phong),... vaø nhieàu di tích, thaéng caûnh
nhö Haûi Ñaêng treân nuùi Nhoû, nuùi Lôùn, Baïch Dinh, Nieát Baøn Tònh Xaù, Thích Ca
Phaät Ñaøi, nhaø lôùn Long Sôn... ñaõ thu huùt nhieàu khaùch. Tænh Baø Ròa Vuõng Taøu coù 4
khu vöïc coù tieàm naêng lôùn trong söï nghieäp phaùt trieån du lòch :
 26

- Thaønh phoá Vuõng Taøu hieän nay laø moät trong möôøi trung taâm du lòch lôùn cuûa Vieät
Nam.
- Vuøng röøng quoác gia Coân Ñaûo.
- Bôø bieån Long Haûi vaø vuøng nuùi Minh Ñaïm.
- Vuøng röøng nguyeân sinh Bình Chaâu, Phöôùc Böûu vaø suoái nöôùc khoaùng noùng Bình
Chaâu. ÔÛ ñaây, du khaùch coù theå baùch boä, leo nuùi, taém bieån, vui chôi giaûi trí.
Sinh hoạt, kinh tế
Ña soá ñoàng baøo sinh soáng taïi Vuõng Taøu laø ngöôøi Kinh, chæ coù moät soá ít laø ngöôøi
Vieät goác Chaøm. Caùc toân giaùo chính laø ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, Cao Ñaøi, thôø cuùng
Toå tieân, oâng baø.
Ñaát Vuõng Taøu nhieàu caùt, ít phuø sa, neân khoâng thích hôïp cho vieäc troàng luùa. Caùc
hoa maøu khaùc goàm coù rau, caù, khoai mì,... nhöng cuõng chæ cung öùng cho toaøn
thaønh phoá. Xoùm Raãy ôû Thaéng Tam chuyeân saûn xuaát rau caûi. Ñaát caùt Vuõng Taøu
raát thích hôïp cho caùc loaïi caây aên traùi nhö maõng caàu, nhaõn, vuù söõa, xoaøi, maän, oåi...
Daân chuùng ôû Thaéng Nhöùt vaø Phöôùc Thaéng troàng khaù nhieàu maõng caàu. Rieâng
khoùm Xoùm Vöôøn laïi troàng nhieàu xoaøi, nhaõn, döøa.
Khoaûng 10% daân chuùng soáng vôùi ngheà khai thaùc laâm saûn, nhöng chæ laáy ñöôïc caùc
loaïi caây ñeå laøm cuûi, than ñoát. Ñieåm ñaëc bieät laø Böng Sen saûn xuaát ñöôïc nhieàu
nguoàn lôïi nhö boâng sen, hoät sen, laù sen (duøng goùi thöùc aên), ngoù sen (laøm döa sen),
caù ñoàng, löôn, eách, caây boàn boàn, döøa nöôùc, coû naêng, coû oáng... Caây boàn boàn, laù giaø
duøng döïng vaùch, lôïp nhaø; boàn boàn non laøm döa aên ngon nhö döa ngoù sen vaäy. Coû
naêng, coû oáng nhieàu nuoâi traâu boø aên quanh naêm khoâng heát.
Ngaønh ñaùnh caù taïi Vuõng Taøu baét ñaàu phaùt trieån. Moät phaàn tö daân chuùng soáng
baèng ngheà naøy. Thaønh phoá coù ba beán caù lôùn laø beán baõi Caàu Ñaù, beán Thaéng Nhì
(beán Ñaù) vaø beán Raïch Döøa. Trong soá naøy, Beán Thaéng Nhì saám uaát hôn caû. Ngoaøi
ra, daân chuùng coøn sinh soáng baèng caùc ngaønh du lòch, thu coâng ngheä (chaïm troå, sôn
maøi, kim hoaøn, ñaëc saûn kyû nieäm laøm baèng voû soø oác...), laøm naém ruoác. Maém ruoác
Vuõng Taøu ngon coù tieáng, noåi danh nhaát thôøi tröôùc coù maém Baø Giaùo Thaûo, Baø Boä
Chaâu...
Lược sử
 27

Vaøo theá kyû thöù 15, khi vua Leâ Thaùnh Toâng thu phuïc ñaát Boàn Man, Laõo Qua
vaø Chieâm Thaønh thì caùc thöông thuyeàn Boà Ñaøo Nha ñaõ caäp neo ôû Vuõng Taøu,
ngöôøi Boà goïi nôi naøy laø Cinco Chagas Verdareiras. Tôùi theá kyû 17, 18, caùc chuùa
Nguyeãn laáy ñaát Nam Ban, Thuûy Chaân Laïp, nhaän ñaát daâng cuûa Maïc Cöûu (1714)
môû roäng ñaát ñai ñeán Chaâu Ñoác, Haø Tieân. Ñôøi Gia Long, haûi taëc Maõi Lai vaø Taøu OÂ
thöôøng khuaáy phaù nhöõng thuyeàn buoân ngöôøi Vieät löu thoâng giöõa bôø bieån Trung
phaàn vôùi Saøi Goøn. Trieàu ñình cöû ba ñaïo quaân ñeán ñoùng ôû muõi Vuõng Taøu vaø ñaët
teân cho dinh traïi ñaàu tieân laø Phöôùc Thaéng. Cho ñeán naêm 1822, giaëc cöôùp bieån
khoâng coøn daùm heùo laùnh vuøng naøy nöõa. Ñeå thöôûng coâng, trieàu ñình cho ba vò Ñoäi
tröôûng giaûi nguõ vaø cai quaûn ba vuøng ñaát ñeå khai phaù, laäp nghieäp. OÂng Phaïm Vaên
Ñinh coi laøng Thaéng Nhöùt, oâng Leâ Vaên Loäc giöõ laøng Thaéng Nhì vaø oâng Ngoâ Vaên
Huyeàn ñieàu haønh laøng Thaéng Tam. Tuy nhieân, daân chuùng trong ba laøng cuõng laäp
thaønh luõy ñeå ngaên ngöøa giaëc cöôùp trôû laïi. Ba laøng naøy thuoäc traán Bieân Hoøa.
Ñeán ñôøi Minh Maïng ñoåi caùc traán thaønh tænh vaø Vuõng Taøu thuoäc huyeän Phöôùc An,
phuû Phöôùc Tuy, tænh Bieân Hoøa. Qua hoøa öôùc Nhaâm Tuaát 1862, trieàu ñình Töï Ñöùc
giao ba tænh Bieân Hoøa, Gia Ñònh vaø Ñònh Töôøng cho quaân Phaùp. Tænh Bieân Hoøa
chia thaønh ba tænh laø Baø Ròa, Bieân Hoøa vaø Thuû Daàu Moät; trong ñoù, Vuõng Taøu
thuoäc Baø Ròa. Ngaøy 1-5-1895, Phaùp taùch Vuõng Taøu khoûi Baø Ròa ñeå laäp tænh thöù 21,
goàm caùc xaõ : Thaéng Nhöùt, Thaéng Nhì, Thaéng Tam vaø Sôn Long. Rieâng quaän Caàn
Giôø coù caùc xaõ : Caàn Thaïnh, Long Thaïnh, Ñoàng Hoøa, Thaïnh An vaø Taân Thaïnh
(naèm treân cuø lao Phuù Lôïi, caïnh khu Röøng Saùc) cuõng thuoäc tænh Vuõng Taøu.
Saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí coù noùi veà ñòa danh Vuõng Taøu, dòch töø chöõ Thuyeàn
UÙc. Thuyeàn coù nghóa laø ghe taøu, UÙc laø nôi nöôùc aên thoâng vaøo ñaát lieàn. Ñaây laø
vuøng cho ghe thuyeàn laùnh baõo. Tröôùc ñaây, moät soá ngöôøi thöôøng goïi OÂ Caáp laø
Vuõng Taøu. Veà ñòa lyù thì khoâng ñuùng. Thôøi Phaùp thuoäc, chuùng ñoåi teân cuõ Cinco
Chagas cuûa Boà Ñaøo Nha thaønh Saint Jacques, roài ñaët teân laø "muõi ñaát Saint
Jacques", tieáng Phaùp laø "Cap Saint Jacques". Taây hay noùi "au Cap" neân coù chöõ "OÂ
Caáp" laø vaäy. Muõi ñaát naøy chính laø muõi Nghinh Phong (Taây dòch laø Au Vent).
Ngaøy 9-2-1859, haïm ñoäi quaân Phaùp vaø Taây Ban Nha ñeán tröôùc Vuõng Taøu. Saùng
hoâm sau, quan thoáng cheá trieàu ñình laø Traàn Ñoàng ra leänh thuûy luïc quaân chuaån bò
 28

nghinh chieán ñoaøn taøu cuûa giaëc tieán vaøo ñaát lieàn. Khi ñeán cöûa Vuõng Taøu, giaëc taán
coâng baèng ñaïi phaùo nhö möa vaøo caùc coâng söï cuûa ta. Thoáng cheá Traàn Ñoàng ñöa
haøng traêm chieác thuyeàn vaø haøng ngaøn quaân só ra choáng cöï raát maõnh lieät. Ñeán
chieàu, vì hoûa löïc cuûa ñòch quaù maïnh vaø vì Traàn Ñoàng töû traän, cöûa Vuõng Taøu bò
xuyeân thuûng. Ngaøy 11-2, thuyeàn giaëc tieán vaøo cöûa Caàn Giôø, baét ñaàu keá hoaïch
ñaùnh chieám tænh Gia Ñònh. Khi giaëc ñaët chaân leân ñaát Vuõng Taøu, ñoàng baøo laøng xaõ
ñaõ theo nhaø caùch maïng Leâ Taán Thoâng khaùng Phaùp.
Naêm 1888, khi Ñoàng Khaùnh maát, con Duïc Ñöùc laø Böûu Laân bò Phaùp eùp leân ngoâi laø
vua Thaønh Thaùi, luùc oâng 18 tuoåi. Vua toû yù kieân cöôøng laøm Phaùp raát khoù chòu vaø
thöôøng bí maät lieân laïc vôùi caùc nhaø caùch maïng trong Phong Traøo Ñoâng Du, khuyeán
khích vieäc ñöa thanh nieân ra nöôùc ngoaøi hoïc hoûi ñeå duøng vaøo vieäc ñaïi söï veà sau.
Naêm 1907, giaëc Phaùp doø bieát ñöôïc vieäc naøy beøn eùp vua thoaùi vò vaø ñöa vaøo Vuõng
Taøu giam giöõ ôû Baïch Dinh (dinh OÂng Thöôïng) ñeán 1915 thì kín ñaùo ñöa vua ñi an
trí taïi ñaûo Reùunion, Phi Chaâu. Ñeán thaùng 5-1947, Phaùp thaû oâng veà nöôùc vaø laïi
giam oâng taïi Vuõng Taøu, maõi thaùng 3 naêm 1953 môùi ñöôïc veà thaêm Hueá vaø trôû vaøo
Saøi Goøn, ñeán thaùng 3 naêm 1954 thì maát.
Phong cảnh, di tích
Baõi Sau (baõi Thuøy Vaân) : Baõi Sau naèm ôû phía Ñoâng Nam thaønh phoá Vuõng Taøu,
chaïy daøi treân 8 km töø chaân nuùi nhoû ñeán cöûa laáp. Ñaây laø baõi taém ñeïp, roäng vaø noåi
tieáng cuûa Vieät Nam. Khaùch du lòch trong vaø ngoaøi nöôùc thöôøng ñeán taém. Baõi Sau
thöôøng ñoâng vui naùo nhieät nhaát trong soá caùc baõi bieån ôû Vuõng Taøu.
Baõi Tröôùc (baõi Taàm Döông) : Naèm ngay trung taâm thaønh phoá Vuõng Taøu, doïc theo
ñöôøng Quang Trung. Ñaây laø baõi taém khaù saïch, ñeïp vaø môùi ñöôïc môû roäng. Nhieàu
khaùch saïn lôùn sang troïng nhö: Palace, Rex, Soâng Hoàng, Soâng Höông, Royal, nhaø
haøng giaûi khaùt Ñoáng Ña... taäp trung ôû khu vöïc baõi Tröôùc. Töø baõi Tröôùc theo ñöôøng
Haï Long môùi môû, qua baõi Döùa hoaëc theo ñöôøng Hoaøng Hoa Thaùm baïn coù theå tôùi
baõi Sau (baõi Thuøy Vaân).
Baõi Nghinh Phong (baõi OÂ Quaén) : Coù nghóa laø "ñoùn gioù" ôû höôùng cöïc nam cuûa
thaønh phoá Vuõng Taøu, gaàn baõi Döùa. Baõi taém heïp, nöôùc luùc naøo cuõng saïch, soùng gioù
doàn daäp, ba phía vaùch ñaù cheo leo, keá tieáp vôùi muõi Nghinh Phong huøng vó nhoâ ra
 29

bieån Ñoâng. Ñaây laø nôi heïn hoø cuûa nhöõng du khaùch coù thuù vui caâu caù vaø öa maïo
hieåm.
Baõi Döùa : Naèm ôû khoaûng giöõa cuûa baõi Tröôùc vaø baõi Sau beân chaân nuùi nhoû, gaàn
muõi Nghinh Phong. Tröôùc kia coù nhieàu caây döùa gai moïc xen beân bôø ñaù neân ñöôïc
goïi laø baõi Döùa, taém bieån ôû baõi Döùa soùng eâm, an toaøn vaø töø ñaây du khaùch deå daøng
ñi thaêm khu du lòch töôïng Chuùa Kitoâ vaø phaùo ñaøi treân nuùi Nhoû.
Baõi Daâu : Naèm ven nuùi Lôùn vaø caùch baõi Tröôùc ba caây soá. Baõi heïp, noùng nhöng
thôøi tröôùc ñöôïc giöõ saïch seõ. Hai ñaàu baõi coù nhieàu moõm ñaù lôùn nhoû nhoâ ra, sau löng
laø voøng chaûo coù caây coái um tuøm bao boïc bôûi trieàn nuùi lôùn cao vuùt. Töø baõi Phöông
Thaûo nhìn leân nuùi Lôùn seõ thaáy töôïng Ñöùc Meï, cao naêm thöôùc hai möôi, ñöùng treân
buïc thaïch cao moät thöôùc moát, giöõa caûnh nuùi röøng huøng vó.
Hoøn Baø : ÔÛ phía Taây - Nam Coân Ñaûo, coù moät doi ñaát quay veà höôùng Baéc, treân coù
moät taûng ñaù gioáng hình ngöôøi ñaøn baø ñoäi khaên. Töông truyeàn, vaøo naêm 1873,
Nguyeãn AÙnh bò quaân Taây Sôn ñaùnh ñuoåi khoûi Gia Ñònh, AÙnh phaûi ñem vôï con vaø
ñoaøn tuøy tuøng ra Coân Sôn truù nguï; sau khi trôû laïi ñaát lieàn ñaõ ñeå baø Phi Yeán
Nguyeãn Thò Thaønh, moät phi taàn tính tình cöông tröïc. Daân ta nhôù ñeán baø vì baø laø
ngöôøi ñaõ thaúng thaén can ngaên Nguyeãn AÙnh khoâng neân caàu vieän quaân Phaùp vaø laøm
tay sai cho giaëc neân bò boû ôû laïi ñaûo. Tröôùc naêm 1945, daân chuùng laäp mieáu thôø baø
Phi Yeán ôû hoøn Baø, coøn moä ñöôïc an taùng ôû hoøn Cau.
Nuùi Nöùa : Quaàn theå nuùi Nöùa vaø khu di tích nhaø Lôùn ( Ñeàn OÂng Traàn) laø moät thaéng
caûnh ñoäc ñaùo cuûa xaõ Long Sôn (Vuõng Taøu). ÔÛ veà phía Ñoâng cuûa ñaûo treân daõy nuùi
daøi treân 6 km, beà ngang choã roäng nhaát 2 km, coù nhöõng taûng ñaù lôùn vôùi muoân hình
muoân veû, loä ra chôi vôi giöõa trôøi maây vaø nhieàu coät ñaù choïc thaúng leân trôøi. Cao
nhaát laø ñænh Baø Trao 138 m, ñænh Hoá Roàng 120 m, vaø phía Nam coù ñænh Hoá Voâng
cao hôn 100 m.
Treân ñænh Baø Trao coù coät ñaù cao 5 m goïi laø Hoøn Moät. Vaøo dòp leã hoäi du khaùch tôùi
tham quan Hoøn Moät leã thænh caàu Thieân Ñòa vaø coù theå phoùng taàm maét bao quaùt caû
moät vuøng trôøi ñaát, bieån khôi. Döôùi chaân phía Taây Nuùi Nöùa laø hoà chöùa nöôùc ngoït
Mang Caù, nôi troàng nhieàu hoa sen toûa höông thôm ngaùt vaø phía Ñoâng laø ñeàn oâng
Traàn.
 30

Coâng trình kieán truùc Nhaø Lôùn (ñeàn OÂng Traàn) : Laø moät quaàn theå kieán truùc coå uy
nghi beà theá, toïa laïc taïi thoân 5, xaõ Long Sôn, giöõa khu daân cö theo tín ngöôõng OÂng
Traàn, ngöôøi saùng laäp ra tín ngöôõng vaø taïo döïng khu daân cö môùi aáp Baø Trao taïi ñaûo
naøy töø naêm 1898. Nhaø lôùn roäng hôn 2 ha goàm 3 phaàn : khu ñeàn thôø, nhaø Long Sôn
Hoäi, tröôøng hoïc, daõy phoá, chôï, nhaø haùt, nhaø baûo toàn ghe saám; laêng moä OÂng Traàn.
Khu ñeàn ñöôïc xaây döïng töø naêm 1910 ñeán 1935, laøm nôi thôø cuùng chung (toå ñình
ñaïo giaùo) coù tam quan, vöôøn hoa, truï phöôùn, hai nhaø khaùch. Laàu caám tieàn ñieän hai
taàng 8 maùi, nhaø thaùnh coù baøn thôø Khoång Töû vaø baøn thôø OÂng Traàn, laàu Trôøi, laàu
Tieân, laàu Phaät (chính ñieän). Nhaø haäu thôø ngöôøi ruoät thòt trong gia toäc. Laàu Daøi laø
nôi leã nghi hoäi heø. Ngoaøi ra coøn coù nhaø kho, nhaø beá, nhaø maùy ñeøn, hoà chöùa nöôùc
möa.
Nôi ñaây coøn löu giöõ nhieàu boä söu taäp coå vaät quí baùu : boä tuû thôø caån xaø cöø chaïm
khaéc tinh xaûo 33 caùi, boä baøn gheá baùt tieân töông truyeàn cuûa vua Thaønh Thaùi, long
saøng, gheá ngai, bao lam, hoaønh phi, caâu lieån sôn son thieáp vaøng loäng laãy, theå hieän
ngheä thuaät ñieâu khaéc trang trí cuûa caùc ngheä nhaân töø nhieàu nôi treân ñaát nöôùc taïi
ñeàn OÂng Traàn. Tín ngöôõng ôû ñeàn OÂng Traàn pha taïp nhieàu ñaïo giaùo khaùc nhau :
ñaïo Phaät, ñaïo Tin Laønh, ñaïo Nho, ñaïo thôø oâng baø toå tieân. Phaät, Thaùnh Thaàn ñeàu
ñöôïc thôø cuùng trong nhaø lôùn vaø taïi caùc nhaø daân. Tín ngöôõng naøy khoâng coù kinh,
chuoâng moõ, aên chay, kieâng kî, chæ coù lôøi daïy cuûa Ñöùc OÂng Traàn ñöôïc truyeàn khaåu
trong daân gian. Sau khi maát, oâng ñöôïc con chaùu ñöa vaøo thôø cuùng trong Nhaø Lôùn.
Töø ñoù haèng naêm con chaùu vaø tín ñoà toå chöùc hai leã hoäi lôùn : cuùng Truøng Cöûu (9-9
aâm lòch) vaø ngaøy vía OÂng (20-2 aâm lòch).
Thaéng caûnh Dinh Coâ : Dinh Coâ thuoäc thò traán Long Haûi, huyeän Long Ñaát, naèm
beân söôøn ngoïn ñoài nhoû, tröôùc maët laø baõi caùt daøi vaø bieån khôi meânh moâng soùng
nöôùc. Dinh Coâ laø moät kieán truùc hoaønh traùng in ñaäm maøu saéc vaên hoùa daân gian.
Dinh Coâ ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû 18, thôø Leâ Thò Hoàng. Töông truyeàn, caùch
ñaây 2 theá kyû, moät coâ gaùi thoân queâ laø Leâ Thò Hoàng, queâ ôû Phan Rang, giaøu loøng
nhaân aùi, töø bi muoán tìm nôi thanh vaéng soáng aån daät. Chaúng may trong moät laàn ñi
bieån coâ bò laâm naïn taïi Hoøn Hang khi vöøa troøn 16 tuoåi. Ngö daân ñòa phöông ñaõ an
taùng coâ treân ñoài Coâ Sôn vaø laäp mieáu thôø ngoaøi baõi bieån. Töø ñoù coâ luoân moäng baùo
 31

ñieàm laønh, dieät tröø dòch beänh neân ñöôïc daân trong vuøng laäp ñeàn thôø vaø ñaët danh
hieäu laø Long Haûi Nöõ Thaàn.
Ban ñaàu Dinh Coâ chæ laø moät ngoâi mieáu nhoû, naêm 1930 ngö daân Long Haûi ñaõ dôøi
mieáu thôø leân nuùi Kyø Vaân - nôi maø ngaøy nay Dinh Coâ ñang toïa laïc, naêm 1987 Dinh
Coâ ñöôïc söûa chöõa lôùn. Hieän nay Dinh Coâ nhö moät toøa laâu ñaøi traùng leä, trang
nghieâm vaø beà theá. Ngoaøi ra coøn coù caùc mieáu thôø Thaùnh Maãu, Quan Thaùnh, Baøn
Thieân, Baøn Maãu, Quan Theá AÂm Boà Taùt vaø ngoâi moä Coâ ôû caùch 1 km. Haøng naêm,
leã hoäi Dinh Coâ vaøo caùc ngaøy 10, 11, 12 thaùng 2 aâm lòch, ôû ñaây laïi töng böøng naùo
nhieät ñoùn haøng vaïn du khaùch ñeán haønh höông vaø thöôûng ngoaïn phong caûnh.
Baõi taém Long Haûi : ÔÛ caùch thaønh phoá Vuõng Taøu 30 km veà höôùng Ñoâng Baéc. Caûnh
thieân nhieân ôû ñaây thaät thô moäng. Treân ñoài nuùi doïc ven bieån laø röøng caây xanh toát,
phía döôùi laø baõi bieån Long Haûi ñeïp vôùi baõi caùt vaøng, chaïy daøi, yeân tænh daønh cho
du khaùch yeâu bieån nhöng khoâng thích oàn aøo. Tröôùc maët laø ñaïi döông soùng voã,
nhoän nhòp taøu ghe qua laïi. Phía Taây laø thaønh phoá Vuõng Taøu boán muøa ñoâng khaùch.
Phía Taây Baéc laø daõy nuùi cao coù röøng caây bao phuû laø khu di tích lòch söû caên cöù
Minh Ñaïm noåi tieáng moät thôøi.
Suoái Tieân : ÔÛ caùch thò xaõ Baø Ròa 7 km veà phía Taây Baéc, thuoäc huyeän Taân Thaønh.
Suoái Ñaù, Suoái Tieân ñeàu baét nguoàn töø ñænh nuùi Dinh cao 491 m do nhöõng doøng suoái
nhoû ôû men theo caùc doác nuùi, söôøn ñoài hôïp thaønh, chaûy uoán löôïn ven röøng. Töø treân
cao suoái ñoå xuoáng hai beân söôøn nuùi ñaù, chaûy quanh co qua caùc caùnh ñoàng luùa Hoäi
Baøi roài chaûy veà vònh Gheành Raùi Hoøa. Hai beân bôø cuûa doøng suoái laø muoân vaøn
nhöõng moûm ñaù mang hình thuø ñoäc ñaùo.
Ñaây laø moät theágiôùi cuûa ñaù, coù nhöõng hoøn ñaù cao töø 3 m ñeán 5 m, coù nhöõng thaïch
baøn phaúng lì naèm nghieâng khaù roäng, baïn coù theå döøng chaân ngoài nghó. Töø suoái Ñaù
ñeán suoái Tieân phaûi vöôït qua 600 m ñöôøng röøng quanh co, du khaùch nhö ñeán nôi
yeân tónh, laõng maïng, nôi xöa caùc tieân ruû nhau xuoáng taém trong doøng suoái maùt,
giöõa moät vuøng nöôùc non kyø vó, sôn thuûy höõu tình. Suoái Ñaù, suoái Tieân chöùa veû ñeïp
töï nhieân, hoang sô maø kyø thuù laøm say ñaém nhieàu du khaùch moãi khi ñaët chaân ñeán.
Suoái nöôùc noùng Bình Chaâu : Töø huyeän Xuyeân Moäc, theo loä 23 ñi khoaûng hôn 29
km seõ tôùi khu du lòch suoái nöôùc noùng Bình Chaâu. Giöõa nguùt ngaøn moät vuøng roäng
 32

hôn 7000 ha röøng nguyeân sinh, röøng caám quoác gia, noåi leân moät baøu nöôùc noùng vôùi
hôn 70 ñieåm phun nöôùc loä thieân. Vuøng coù nöôùc noùng hoaït ñoäng roäng khoaûng hôn 1
km², goàm coù nhieàu hoà lôùn, nhoû taïo thaønh caùc doøng chaûy vôùi löu löôïng nhoû. Vuøng
hoà roäng nhaát laø khoaûng 100 m² vôùi ñoä saâu hôn 1 m. Ñaây laø ñieåm noùng nhaát, nöôùc
luùc naøo cuõng suûi taêm, boác hôi taïo thaønh moät noài xoâng hôi thieân nhieân khoång loà.
Nhieät ñoä taàng maët nöôùc khoaûng treân 64°C, ñaùy nöôùc laø 84°C. Nhöõng choã noâng,
nöôùc chæ noùng khoaûng treân 40°C, coù theå ngaâm chaân, tay ñeå chöõa beänh. Ñieàu haáp
daãn, thuù vò laø taïi khu vöïc nöôùc noùng naøy röøng chaøm laïi vaãn xanh töôi, moät loaïi coû
reã chuøm, laù cöùng vaãn soáng cuøng naêm thaùng taïo theâm veû ñeïp kyø thuù cuûa thieân
nhieân. Ñaây laø ñieåm du lòch raát haáp daãn ñoái vôùi du khaùch yeâu thieân nhieân vaø muoán
ñi du lòch keát hôïp vôùi nghæ ngôi vaø chöõa beänh.
Thaùc Soâng Rai : Thuoäc xaõ Thöøa Tích, quaän Xuyeân Moäc. Thaùc Soâng Rai ôû giöõa
vuøng röøng nuùi aâm u, goàm ba thaùc lôùn vaø nhieàu thaùc nhoû. Thaùc lôùn nhaát roäng vaø
cao hôn 10 thöôùc. Tieáng nöôùc chaûy vang raát xa.
Baõi Nöôùc Ngoït : Caùch Long Haûi boán caây soá. Ñöôøng töø Long Haûi ñeán baõi Nöôùc
Ngoït ñi ngang qua nhieàu khu vöôøn ñeïp, thaáy nuùi, soùng bieån raït raøo. Baõi Nöôùc
Ngoït khoâng lôùn nhöng xinh xaén, neân thô.
Hoøn Haûi Ngöu : Töø coång chính cuûa Baïch Dinh nhìn ra bieån coù hoøn ñaù raát lôùn nhö
con traâu ñaém mình döôùi nöôùc, neân ñöôïc goïi laø Haûi Ngöu hay hoøn Traâu. Caûnh vaät
chung quanh thanh nhaõ, tieáng soùng nöôùc raït raøo. Nhieàu ngöôøi thöôøng caâu caù ôû ñaây,
hay theo caùc keït ñaù baét cua...
Coân Ñaûo : Huyeän ñaûo Coân Ñaûo (coøn goïi laø Coân Ñaûo, Coân Loân) laø moät quaàn ñaûo
ngoaøi bieån Ñoâng Haûi, goàm 14 hoøn ñaûo lôùn nhoû, caùch thaønh phoá Saøi Goøn 280 caây
soá vaø caùch Vuõng Taøu 180 caây soá veà höôùng Nam. Dieän tích Coân Ñaûo khoaûng 67
caây soá vuoâng. Trong quaàn ñaûo naøy coù ñaûo Coân Noân lôùn nhaát, daøi 15 caây soá, choã
roäng nhaát chín caây soá, nôi heïp nhaát coù ba caây soá. Hoøn ñaûo lôùn thöù nhì laø Baûy
Caïnh (ñöôïc goïi nhö vaäy vì ñaûo coù baûy muõi nhoïn nhoâ ra) vaø caùch thò traán Coân Sôn
baûy caây soá. Phía Ñoâng coù caùc hoøn Cau, hoøn Taøi Lôùn, hoøn Taøi Nhoû, hoøn Thoû, hoøn
Boâng Lang; phía Taây coù caùc hoøn Baø, hoøn Tre Lôùn, hoøn Tre Nhoû, hoøn Vung, hoøn
Trai. Xa hôn veà phía Taây laø hoøn Tröùng Lôùn, hoøn Tröùng Nhoû. Hình theå ñaûo Coân
 33

Noân phaàn lôùn laø nuùi cao töø 200 thöôùc ñeán 600 thöôùc. Nuùi Ñinh cao nhaát 690 thöôùc.
Khí haäu nôi ñaây coù hai muøa. Muøa khoâ töø thaùng Möôøi Moät ñeán thaùng Ba, coù gioù
muøa Ñoâng Baéc. Muøa möa töø thaùng Naêm ñeán thaùng Chín, coù gioù muøa Taây Nam.
Giöõa hai thôøi kyø gioù muøa laø thôøi kyø chuyeån tieáp thöôøng coù gioù nheï vaø soùng nhoû.
Phöông tieän vaän chuyeån duy nhaát ñi ñeán caùc tænh trong ñaát lieàn laø ñöôøng thuûy.
Haàu heát daân chuùng cö nguï taïi Coân Sôn laø ngöôøi Kinh, laøm ngheà noâng, troàng hoa
maøu vaø caây aên traùi. Döøa, mít vaø tieâu ñöôïc troàng nhieàu treân ñaûo. Röøng cuõng mang
laïi moät soá goã toát nhö guï, mun, sôn, traéc, daàu, vaø caùc ñaëc saûn cuûa nhöõng vuøng coù
röøng traøm, ñöôùc. Hai hoøn ñaûo Tre Lôùn vaø Tre Nhoû moïc toaøn caây tre. Vuøng nuùi coù
nhöõng toå yeán saøo.
Vì chung quanh ñaûo laø bieån neân nguoàn lôïi veà haûi saûn khaù nhieàu nhö toâm, caù bieån,
haøi saâm, trai, oác, san hoâ, saø cöø, ñoài moài. Ñaëc bieät ôû hoøn Trai coù raát nhieàu con trai,
oác, nhaát laø saø cöø. Hai ngaønh myõ ngheä thònh haønh treân ñaûo laø ngheà moäc laøm baøn
gheá, chaïm khaéc goã vaø ngheà cheá bieán caùc haûi saûn laøm ñoà kyû nieäm nhö löôïc, voøng,
daây chuyeàn (laøm baèng ñoài moài, voû oác...). Cuoái thaùng 12-1861, khi quaân Phaùp ñem
quaân chieám ba tænh mieàn Ñoâng Nam Kyø laø Gia Ñònh, Bieân Hoøa vaø Ñònh Töôøng,
thì Phoù Ñeà Ñoác Bonard sai ñaïi uùy Lespeøs ñem thuûy binh chieám Coân Sôn vaøo ngaøy
9-12. Ñoái ñaàu tröôùc caùc cuoäc noåi daäy ngaøy caøng nhieàu cuûa ngöôøi Vieät Nam, naêm
1862, Bonard ra leänh xaây nhaø tuø Coân Sôn ñeå giam caàm nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc.
Raát nhieàu anh huøng, anh thö ñaõ bò giaëc Phaùp ñaøy ñoïa nôi ñaây nhö Traàn Cao Vaân,
Phan Chu Trinh, Nguyeãn Thuïy, Lyù Lieãu, Phaïm Tuaán Taøi, Voõ Hoaønh... Nhöõng di
tích lòch söû vaø thaéng caûnh Coân Sôn goàm coù : Vònh Caù Saáu, caàu Ma Thieân Laõnh,
baõi Soï Ñaàu..... Laø quaàn ñaûo giöõa bieån, phong caûnh soâng nöôùc Coân Sôn neân thô voâ
cuøng; bôø bieån chung quanh ñaûo ñaày san hoâ tuyeät ñeïp.
An Sôn Mieáu : Laø moät ngoâi mieáu coå treân ñaûo Coân Sôn. Mieáu ñöôïc xaây töø naêm
1785, (sau ñoù ñöôïc xaây döïng laïi vaøo naêm 1958) ñeå thôø baø Phi Yeán, vôï cuûa chuùa
Nguyeãn AÙnh (sau naøy trôû thaønh vua Gia Long). Ngoâi mieáu naøy raát linh thieâng ñoái
vôùi nhöõng ngöôøi daân treân ñaûo vaø gaén lieàn vôùi moät caâu chuyeän bi thöông cuûa moät
phuï nöõ taøi saéc, giaøu loøng yeâu nöôùc. Naêm 1783, sau khi thua quaân Taây Sôn,
Nguyeãn AÙnh mang theo vôï, con vaø khoaûng 100 gia ñình thuoäc haï chaïy ra ñaûo Coân
 34

Sôn. Cuøng vôùi nhöõng ngöôøi daân chaøi ñang sinh soáng ôû Coân Sôn, Nguyeãn AÙnh ñaõ
laäp neân 3 laøng laø An Haûi, An Hoäi vaø Coû OÁng.
Ñeå ñaùnh laïi quaân Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh döï ñònh göûi con caû laø hoaøng töû Caûnh ñi
theo coá ñaïo Phaùp (Baù Ña Loäc) sang Phaùp caàu vieän. Baø Phi Yeán (Leâ Thò Raêm) laø
vôï thöù cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ can ngaên choàng, ñöøng laøm vieäc "coõng raén caén gaø nhaø"
ñeå ngöôøi ñôøi cheâ traùch. Nguyeãn AÙnh khoâng nhöõng khoâng nghe lôøi khuyeân cuûa baø
maø coøn töùc giaän, nghi baø thoâng ñoàng vôùi quaân Taây Sôn, neân ñònh gieát baø. Nhôø
quaàn thaàn can xin, Nguyeãn AÙnh ñaõ toáng giam baø vaøo moät hang ñaù treân ñaûo Coân
Loân nhoû. Khi quaân Taây Sôn ñaùnh ra ñaûo, Nguyeãn AÙnh boû chaïy ra bieån. Hoaøng töû
Caûi (coøn goïi laø hoaøng töû Hoäi An), con baø Phi Yeán luùc ñoù môùi 4 tuoåi coù ñoøi meï ñi
cuøng. Trong côn töùc giaän Nguyeãn AÙnh ñaõ neùm con xuoáng bieån. Xaùc Hoaøng töû Caûi
ñaõ troâi vaøo baõi bieån Coû OÁng. Daân laøng ñaõ choân caát Hoaøng töû.
Baø Phi Yeán, theo truyeàn thuyeát ñöôïc moät con vöôïn vaø moät con hoå cöùu ra khoûi
hang vaø veà soáng vôùi daân laøng Coû OÁng ñeå troâng nom moä Hoaøng töû Caûi. Moät laàn, bò
keû xaáu xuùc phaïm baø ñaõ töï töû ñeå thuû tieát vôùi choàng. Nhaân daân treân ñaûo voâ cuøng
thöông tieác, ñaõ laäp neân ngoâi mieáu ñeå thôø baø. Naêm 1861, Phaùp sau khi chieám ñaûo
ñaõ quyeát ñònh di toaøn boä daân vaøo ñaát lieàn ñeå xaây nhaø tuø. Ngoâi mieáu bò ñoå naùt.
Naêm 1958, nhaân daân treân ñaûo xaây döïng laïi ngoâi mieáu treân neàn cuõ.
Baõi Hoà Traøm : Coøn goïi laø baõi beå Thuaän Bieân, thuoäc xaõ Phöôùc Böûu, quaän Xuyeân
Moäc vaø noái lieàn vôùi hai baõi bieån Nöôùc Ngoït vaø Long Haûi. Baõi bieån Hoà Traøm daøi
20 caây soá, phía sau laø röøng phi lao roäng hôn naêm maãu taây. Caûnh thieân nhieân thanh
tuù.
Thích Ca Phaät Ñaøi : Cao saùu thöôùc hai möôi, maët höôùng veà phía Ñoâng, ngoài xeáp
baèng treân moät toøa sen cao boán thöôùc, ñöôøng kính saùu thöôùc. Beân trong töôïng ñaët
ba vieân ngoïc Xaù Lôïi. Caùch töôïng ñoä 50 thöôùc laø Baûo Thaùp cao 19 thöôùc hình baùt
giaùc cuõng sôn maøu traéng tuyeát, beân trong an vò 13 vieân ngoïc Xaù Lôïi. Taát caû caùc
vieân ngoïc Xaù Lôïi naøy ñeàu do caùc nöôùc Tích Lan, Mieán Ñieän vaø Thaùi Lan hieán
taëng. Boán goùc Baûo Thaùp coù boán ñænh ñaët boán chum ñaát thænh taïi Lumoini, Uruvila,
Isipatana vaø Kusinara (ñaây laø nhöõng nôi Ñöùc Phaät Ñaûn sanh, thaønh ñaïo, chuyeån
phaùp luaân vaø nhaäp Nieát Baøn).Vöôøn Loäc Giaû hình baùt giaùc, cao 15 thöôùc, roäng 10
 35

thöôùc, chaùnh ñieän höôùng ra Ñoâng Haûi. Treân noùc coù ñuùc hình caây ñuoác tieâu bieån
cho Ñuoác Tueä. Keá ñoù laø Thaäp Nhò Nhaân Duyeân xaây 12 naác ñöôïc caån gaïch hoa raát
ñeïp. Beân döôùi xaây hình boán maët töùc Töù Dieäu Ñeá, nhaéc nhôû boán chaân lyù cuûa Ñöùc
Phaät laø "Khoå Ñeá, Taäp Ñeá, Dieät Ñeá vaø Ñaïo Ñeá". Beân trong ngoâi nhaø coù xaây moät
baøn thôø Ñöùc Phaät Thích Ca vaø naêm vò Kieàu Traàn Nhö laø caùc ñeä töû ñaàu tieân cuûa
Ngaøi. Taùm caïnh cuûa ngoâi nhaø ñeàu coù ghi lôøi Phaät daïy chuùng sanh aùp duïng con
ñöôøng taùm neûo töùc Baùt Chaùnh Ñaïo (laø chính kieán, chính tö duy, chính ngöõ, chính
nghieäp, chính maïng, chính tænh taán, chính nieäm vaø chính ñònh). Vöôøn Loäc Giaû laø
nôi Ñöùc Phaät khai giaûng ñaïo phaùp. Gaàn khu Thích Ca Phaät Ñaøi coù chuøa Thieàn
Laâm Töï.
Chuøa Quan Theá AÂm Boà Taùt : Naèm treân ñöôøng voøng nuùi lôùn, caùch baõi Daâu 500 m,
ñöôïc xaây döïng naêm 1976. Ñaây chæ laø moät ngoâi chuøa nhoû nhöng noåi baät ôû giöõa khu
vöïc chuøa laø moät pho töôïng Phaät Baø Quan AÂm traéng toaùt. Pho töôïng cao 16 m laøm
baèng xi maêng coát theùp saét theo hình töôïng moät phuï nöõ hieàn hoøa, ñöùc ñoä, maët
höôùng ra bieån, tay caàm bình Cam Loà, ñöùng treân toøa sen. Ñaây laø moät pho töôïng
ñeïp vaø cuõng laø ñieåm tham quan cuûa khaùch du lòch Vuõng Taøu.
Chuøa Coå Long Baøn : Coøn goïi laø chuøa Laøng, ôû thoân Long Phöôïng, thò traán Long
Ñieàn, huyeän Long Ñaát. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1845 theo kieåu chöõ tam,
trong moät khuoân vieân roäng treân 3000 m² vôùi nhieàu caây cao raâm maùt, do Hoøa
thöôïng Haûi Chaùnh, Baûo Thanh chuû trì ñaàu tieân.
Chuøa Long Baøn coù moät kieán truùc coå, trang trí myõ thuaät ñoäc ñaùo, ñaët bieät caùc bao
lam chaïm hình chim phuïng, hoa laù vaø caùc khaùm thôø chaïm roàng phöôïng, caùc hoaønh
phi, caâu ñoái chaïm khaéc tinh xaûo. Trong chuøa coù nhieàu töôïng Phaät, Ngoïc Hoaøng,
Quan Thaùnh, 18 vò La Haùn, Long Thaàn, Hoä Phaùp baèng ñoàng hoaëc goã mít, moät
chuoâng lôùn cao 1,20 m, ñöôøng kính 0,80 m ñuùc baèng ñoàng.
Moä vaø ñeàn Chaâu Vaên Tieáp : Taïi xaõ Haéc Laêng coù moä vaø ñeàn thôø oâng Chaâu Vaên
Tieáp, moät vò danh töôùng thôøi Nguyeãn AÙnh ñaùnh nhau vôùi nhaø Taây Sôn.
Ñeàn Baø Trao : Taïi xaõ Sôn Long, do OÂng Traàn xaây khoaûng naêm 1909 treân moät hoøn
ñaûo gaàn Röøng Saùt. Trong ñeàn coù thôø Ñöùc Khoång Töû vaø sau naøy thôø caû ngöôøi xaây
ñeàn laø OÂng Traàn (teân thaät laø Leâ Vaên Möu, ngöôøi goác Haø Tieân, ñeán Baø Ròa khai
 36

khaån ñaát ñai vaø chieâu daân laäp aáp). Khu vöïc ñeàn goàm chaùnh dieän vaø caùc daõy nhaø
daønh cho khaùch thaäp phöông khaù roäng, chung quanh coù caàu, vöôøn hoa, hoà sen.
Thieân Thai Töï : Chuøa xaây döôùi chaân nuùi Coâ Sôn, nguy nga vaø kieân coá. Caùch kieán
taïo cuûa chuøa khoâng caàu kyø vaø coå kính nhöng xaây toaøn baèng ñaù hoa cöông. Beä hình
vuoâng cao treân hai thöôùc, boán goùc laø boán coät vaø ôû giöõa beä coù caây coät chính thöù
naêm cao ñeán taän noùc chuøa. Boán phía cuûa caây coät chính naøy coù ñaët khaùm thôø Phaät
Thích Ca, Phaät Quaùn Theá AÂm, Phaät Di Ñaø vaø Phaät Chuaån Ñeà. Vì coù caây coät chính
naøy maø ngöôøi ñòa phöông quen goïi laø "chuøa Moät Coät".
Cöûu Lieân Ñaøi : Caùch Thieân Thai Töï khoaûng 300 thöôùc, xaây vaøo naêm 1933, moâ
phoûng theo loái kieán truùc ñeàn ñaøi AÁn Ñoä. Neàn chuøa vaø töôøng laøm baèng ñaù hoa
cöông. Caáu truùc cuûa chuøa goàm boán nhaø chuoâng ôû boán goùc ngoaøi keát hôïp vôùi moät
nhoùm naêm caên nhaø nhoû hôn ôû giöõa nhö hình hoa chanh. Toång coäng laø chín caên nhaø
neân ñöôïc goïi laø "Cöûu Lieân Ñaøi". Chaùnh ñieän thôø töôïng Phaät Thích Ca khaù lôùn.
Chung quanh chuøa coù ao sen hình baùn nguyeät vaø vöôøn hoa, caûnh trí thaät ñeïp.
Long Hoøa Töï : Caùch tænh lî Phöôùc Leã naêm caây soá röôõi. Ngoâi coå töï naøy ñöôïc laäp
neân treân 100 naêm vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Chuøa goàm ba chaùnh ñieän lôùn thôø
Phaät. Phía sau chuøa, treân moät taûng ñaù lôùn coù ngoïn thaùp coå boán taàng.
Chuøa An Haûi : ÔÛ trong thò traán Coân Sôn. Chuøa thôø Phaät vaø baø Phi Yeán.
Ñieän Baø : Xaây treân nhöõng taûng ñaù raát lôùn ñöùng cheo leo ôû trieàn nuùi lôùn phía beán
Ñinh. Ñieän Baø xuaát hieän vaøo cuoái theá kyû 19. Khôûi thuûy laø moät mieáu nhoû thôø thaàn
Hoå, vì ngaøy tröôùc coù moät con coïp lôùn veà naèm trong keït ñaù nôi ñaây vaø daân chuùng
laäp mieáu thôø. Naêm 1945, daân suøng ñaïo xaây caát thaønh ngoâi ñieän thôø Phaät, Baø Nguõ
Haønh vaø Quan Thaùnh. Naêm 1958, laïi caát theâm ngoïn thaùp ba töøng khaù ñeïp.
Phöôùc Laâm Töï : Chuøa Phöôùc Laâm ôû Thaéng Nhì, cuõng ñöôïc xaây vaøo cuoái theá kyû 19.
Chuøa cuõ ñöôïc xaây laïi naêm 1957, theo kieán truùc AÁn Ñoä, neàn loùt ñaù hoa. Chuøa coù ba
thaùp chuoâng giaû treân noùc vaø coù pho töôïng taùm tay baèng ñaù ñaøo ñöôïc treân nuùi Lôùn.
Mieáu Naêm Baø : ÔÛ baõi Daâu, caùch maët loä khoaûng 500 thöôùc höôùng treân mieàn nuùi
Lôùn. Ñaây laø moät toøa coå mieáu treân 100 naêm, do caùc ngö phuû döïng leân thôø Thaàn
Nguõ Haønh (töùc naêm vò thaàn kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå). Naêm 1968, mieáu ñöôïc truøng
tu laïi vaø thôø theâm moät pho töôïng Phaät Quan Theá AÂm cao treân moät thöôùc. Caïnh
 37

mieáu coù gieáng Ngöï. Tuïc truyeàn raèng khi Gia Long bò quaân Taây Sôn ñaùnh thua ôû
cöûa Caàn Giôø, chaïy aån nuùp nôi ñaây vaø ñaøo ñöôïc ba gieáng nöôùc ngoït thoaùt naïn.
Laêng Caù OÂng : Thuoäc khu phoá Thaéng Tam, caïnh baõi Thuøy Vaân (baõi Sau). Tuïc
truyeàn raèng hôn 100 naêm tröôùc, moät ñaàu caù OÂng (caù voi) thaät to troâi daït vaøo baõi
Tröôùc. Daân chaøi löôùi raát quyù troïng caù OÂng maø hoï tin laø khoâng haïi ngöôøi, coøn hay
cöùu giuùp caùc ngö phuû hoaïn naïn ngoaøi khôi. Khi thaáy ñaàu caù daït vaøo bôø to ñeán noãi
khoâng theå ñem leân caïn, ngö daân phaûi roùc heát thòt, thaùo töøng khuùc xöông khieâng
leân caát mieáu gaàn ñoù ñeå thôø. Roài 40 naêm sau, moät con caù OÂng khaùc ñaõ cheát, daøi 12
thöôùc, beà ngang moät thöôùc röôõi, troâi vaøo baõi Thuøy Vaân. Daân chuùng keùo xaùc caù
OÂng leân choân caát töû teá taïi khu ñaát hieän nay.
Laêng Caù OÂng 100 naêm tröôùc ñaây raát sô saøi, naêm 1911 ñöôïc dôøi veà Thaéng Tam vaø
sau naøy, laêng ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Beân trong laêng coù ba baøn thôø baèng xi maêng,
chaïm troå caùc hình long, laân, qui, phuïng, caù hoùa long... raát coâng phu. Phía sau baøn
thôø coù ba tuû kính lôùn, tuû chính giöõa ñöïng xöông ñaàu caù OÂng vôùt ñöôïc hôn 100 naêm
tröôùc, tuû thöù hai ñöïng xöông caù OÂng 40 naêm sau ñoù vaø tuû coøn laïi ñöïng xöông caùc
caù OÂng côõ nhoû.
Töôïng Chuùa Jeâsus : Töôïng döïng naêm 1971 treân ñænh nuùi nhoû, töôïng cao 28 m,
ñöùng giang hai tay, maët höôùng ra bieån, döïng treân beä cao 10 m. Trong loøng töôïng
coù moät caàu thang xoaùy troân oác ñi töø beä leân coå töôïng goàm 129 baäc. Hai beân vai
töôïng ñöôïc thieát keá nhö hai caùi ban coâng, moãi beân coù ñuû choã cho chöøng 6 ngöôøi
ñöùng ngaém caûnh Vuõng Taøu.
Baøo nöôùc cuûa Chieâm Thaønh : ÔÛ hai khu Thaéng Tam vaø Thaéng Nhì coù nhieàu baøo
nöôùc ñoïng quanh naêm, reâu phong coû moïc. Tuïc truyeàn raèng ngöôøi Chieâm Thaønh
tröôùc ñaây ñaøo ñeå cho voi vaø ngöïa uoáng nöôùc.
Nhöõng khaåu ñaïi baùc : Khaåu ñaïi baùc thöù nhaát ôû böu ñieän thaønh phoá, ñaây laø di tích
coøn laïi khi ba ñoäi quaân cuûa trieàu ñình ñeán Vuõng Taøu ñaøo haøo, ñaép luõy, ñaët suùng
choáng laïi boïn cöôùp bieån naêm 1822. Ngoaøi ra coøn boán khaåu ñaïi baùc cuûa quaân Phaùp
thieát trí khi chuùng chieám Vuõng Taøu. Boán khaåu ñaïi baùc khoång loà, moãi khaåu daøi
treân möôøi thöôùc, naëng maáy ngaøn taán, naèm treân nuùi Nhoû, döôùi chaân ngoïn haûi ñaêng
(cao khoaûng 170 thöôùc, xaây naêm 1870).
 38

Baïch Dinh (Villa Blanche) : Khôûi döïng naêm 1898, hoaøn thaønh naêm 1916 treân söôøn
nuùi lôùn, duøng laøm nôi nghæ ngôi cho vieân toaøn quyeàn Phaùp Paul Doumer. Baïch
Dinh coù daùng daáp cuûa kieán truùc Phaùp cuoái theá kyû 19. Maët ngoaøi toøa nhaø ñöôïc
trang trí hoa vaên coå xöa vaø nhöõng hình veõ chaân dung caùc Thaùnh thôøi coå Hy Laïp.
Ngaøy nay Baïch Dinh trôû thaønh ñieåm tham quan cuûa du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc
Ñình Thaàn Thaéng Tam : Ñöôïc xaây döïng töø ñôøi vua Minh Maïng (1820 - 1840) thôø
chung ba ngöôøi coù coâng khai phaù döïng neân laøng Thaéng Tam ôû Vuõng Taøu laø Phaïm
Vaên Dinh, Leâ Vaên Loäc vaø Ngoâ Vaên Huyeàn. Luùc ñaàu ñình chæ laø nhaø tranh vaùch laù,
naêm 1965 ñöôïc truøng tu môùi nhö hieän nay. Ñình Thaàn Thaéng Tam kieán truùc theo
loái noái tieáp : sau coång tam quan laø moät daõy nhaø goàm boán ngoâi noái lieàn nhau baèng
moät loái ñi beân hoâng : nhaø Tieàn hieàn, hoäi tröôøng, ñình trung, saân khaáu voõ ca. Ngoâi
Tieàn hieàn ñöôïc lôïp ngoùi aâm döông, treân maùi coù hình "löôõng long chaàu nguyeät"
ñaép noåi, ñaàu caùc ñoøn tay, xaø cöø, coät ñeàu chaïm khaéc hình roàng, beân trong thôø Thoå
Coâng, Tieàn hieàn vaø Haäu hieàn, Tieàn vaõng vaø Haäu vaõng. Ngoâi ñình Trung baøi trí
caùc baøn thôø Thaàn Noâng, Thieân Y A Na, Nguõ Ñöùc, Thaùnh Phi, Tieàn hieàn, Haäu
hieàn... Saân khaáu voõ ca laø nôi dieãn tuoàng, haùt boäi khi ñình thaàn coù leã hoäi.
Nieát Baøn Tònh Xaù : Coøn coù teân laø chuøa Phaät Naèm, ñöôïc xaây döïng naêm 1969
khaùnh thaønh naêm 1974, treân söôøn nuùi nhoû, maët höôùng ra bieån, caùch trung taâm
thaønh phoá khoaûng 2 km. Trong chuøa coù töôïng Phaät Thích Ca naèm nghieâng daøi 12
m ñaët treân beä cao 2,5 m. Töôïng ñöôïc ñuùc baèng xi maêng coát theùp, beân ngoaøi laø lôùp
ñaù caåm thaïch laáy töø vuøng nuùi Nguõ Haønh Sôn.
Haûi Ñaêng Vuõng Taøu : Coù töø naêm 1907, naêm 1911 ñöôïc xaây döïng thaønh thaùp troøn
coù ñöôøng kính 3 m, cao 18 m, ñöôïc ñaët treân ñænh cao nhaát cuûa nuùi nhoû (ñoä cao 170
m). Haûi Ñaêng Vuõng Taøu roïi xa ñeán 35 haûi lyù, coù kính vieãn voïng ñeå theo doõi vaø
höôùng daãn taøu treân bieån. Döôùi chaân thaùp ñeøn coù boán coã ñaïi baùc daøi treân 10 m,
naëng haøng taán. Töø treân thaùp Haûi Ñaêng, du khaùch coù theå quan saùt toaøn boä thaønh
phoá Vuõng Taøu vaø xa hôn nöõa nhö Caàn Giôø, Baø Ròa... Haûi Ñaêng laø ñieåm tham quan
cuûa nhieàu du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Dinh Coâ : Dinh Coâ laø moät khu ñeàn coù kieán truùc hoaønh traùng, vôùi nhöõng neùt
 39

kieán truùc truyeàn thoáng, naèm beân bôø bieån Long Haûi cuûa Baø Ròa - Vuõng Taøu. Dinh
Coâ thôø moät coâ gaùi giaøu loøng nhaân aùi, soáng aån daät, trong moät laàn ra bieån ñaõ bò naïn.
Haøng naêm leã hoäi Dinh Coâ ñöôïc ngö daân Long Haûi toå chöùc raát long troïng theo nghi
thöùc coå truyeàn trong 3 ngaøy, töø ngaøy 10 ñeán 12 thaùng 2 aâm lòch. Caùc boâ laõo cao
nieân, leã phuïc trang nghieâm laøm chuû leã, caàu cho möa thuaän, gioù hoøa, quoác thaùi an
daân vaø sau ñoù laøm leã Nghinh Coâ ngoaøi bieån vôùi thuyeàn hoa loäng laãy. Leã hoäi Dinh
Coâ mang ñaäm maøu saéc daân gian. Moãi laàn môû hoäi ñaõ thu huùt haøng vaïn du khaùch
ñeán tham döï leã hoäi vaø thöôûng ngoaïn caûnh ñeïp nôi ñaây.
Leã Nghinh OÂng (leã thôø Caù Voi) : Toå chöùc ôû caùc laøng chaøi trong tænh khi vaøo muøa
ñaùnh caù. Nghi leã thöïc hieän ôû moãi nôi moät khaùc nhöng bao giôø cuõng coù tieát muïc
röôùc OÂng treân bieån vaø sau ñoù laø toå chöùc haùt boäi. ÔÛ Vuõng Taøu, haøng naêm leã
Nghinh OÂng ñöôïc toå chöùc troïng theå nhaát laø taïi laêng Caù OÂng ôû ñöôøng Hoaøng Hoa
Thaùm, thaønh phoá Vuõng Taøu. Ñaây laø nôi thôø Caù OÂng, vôùi danh hieäu "Nam Haûi Ñaïi
Töôùng Quaân"do vua Thieäu Trò ban taëng. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc truøng vôùi ngaøy vía
(ngaøy maát) cuûa Caù. Leã hoäi keùo daøi trong 3 ngaøy, töø ngaøy 16 ñeán 18 thaùng 8 aâm
lòch haøng naêm bao goàm : leã cuùng OÂng, leã Nghinh OÂng baèng nhieàu ghe thuyeàn
trang trí loäng laãy, thaép ñeøn saùng tröng. Leã Caù OÂng, cuùng Tieàn hieàn, teá leã Thaàn
linh, cuùng teá ñöôïc toå chöùc trong ñình laøng...
Leã hoäi ñình Thaàn Thaéng Tam : Theo truyeàn thuyeát ñình Thaàn Thaéng Tam thôø
chung caû 3 ngöôøi ñaõ coù coâng xaây döïng neân ba laøng Thaéng ôû Vuõng Taøu. Haøng naêm
leã hoäi ñình Thaàn Thaéng Tam ñöôïc toå chöùc trong 4 ngaøy, töø ngaøy 17 ñeán 20 thaùng 2
aâm lòch. Ñaây laø leã hoäi caàu an, laø thôøi ñieåm keát thuùc vaø môû ñaàu cho moät muøa thu
hoaïch toâm caù. Phaàn leã dieãn ra raát caàu kyø : cuùng teá, leã vaät teá thaàn, daâng höông...
phaàn hoäi coù nhieàu troø vui chôi giaûi trí nhö muùa laân, haùt boäi... Leã hoäi ñình Thaàn
Thaéng Tam laø moät hoaït ñoäng vaên hoùa ñaëc saéc cuûa ngö daân mieàn vuøng bieån Vuõng
Taøu.
 40

Bạc Liêu
Dieän tích : 2485 km².
Daân soá : 756.800 ngöôøi (2001).
Tænh Lî : Thò xaõ Baïc Lieâu.
Caùc huyeän : Hoàng Daân, Vónh Lôïi, Giaù Rai.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Khmer, Chaøm.
Baïc Lieâu laø moät tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long naèm ôû maûnh ñaát taän cuøng cuûa toå
quoác. Phía baéc giaùp Soùc Traêng vaø Caàn Thô, phía ñoâng giaùp bieån Ñoâng, phía taây
giaùp Caø Mau vaø Kieân Giang.
Laø vuøng ñaát treû ñöôïc khai môû vaøo cuoái theá kyû 17 vaø ñöôïc phuø sa boài ñaép, Baïc
Lieâu coù nhieàu caùnh ñoàng luùa bao la. Do haønh trình cuûa doøng haûi löu baéc nam, phuø
sa doàn laïi taïo thaønh nhöõng gioàng ñaát caùt, nôi ñaây caây aên traùi sum seâ. Baïc Lieâu noåi
tieáng vôùi nhöõng vöôøn nhaõn daøi haøng maáy chuïc km, maø höông vò cuûa noù ít nôi naøo
saùnh ñöôïc.
Baïc Lieâu khoâng coù nuùi maø chæ coù moät soá voàng ñaát cao beân ñoàng baèng thaáp vôùi
nhieàu kinh raïch chaïy khaép tænh. Caùc kinh raïch quan troïng laø kinh Caø Mau - Giaù
Rai, soâng Coå Coø, soâng Gaønh Haøo, kinh Quan Loä - Phuïng Hieäp, kinh Quan Loä -
Baïc Lieâu, kinh Quan Loä - Giaù Rai, kinh Treøm - Hoä Phoøng, kinh Gaønh Haøo - Giaù
Rai, kinh Canh Deàn - Quan Loä, raïch Traø Nieân...
Con kinh ñaøo Caø Mau - Giaù Rai quan troïng hôn caû, töø Caø Mau chaûy suoát ñeán taän
soâng Vónh Lôïi noái vaøo soâng Coå Coø, roài chia laøm hai nhaùnh, moät nhaùnh reõ leân Soùc
Traêng, nhaùnh coøn laïi chaûy ra cöûa Myõ Thanh. Ñaây laø con kinh huyeát maïch chuyeân
chôû luùa gaïo vaø haûi saûn töø Baïc Lieâu leân Saøi Goøn.
Thò xaõ Baïc Lieâu ñöôïc xaây döïng beân raïch Baïc Lieâu, caùch bieån 10 km, laø trung taâm
luùa gaïo vaø ñaàu moái giao löu trong vaø ngoaøi tænh. Töø Baïc Lieâu ñi Saøi Goøn 280 km,
ñi Soùc Traêng 50 km, ñi Caø Mau 69 km.
Ñaát ñai Baïc Lieâu maøu môõ, daân cö ñoâng ñuùc, phaàn lôùn soáng baèng ngheà troàng luùa,
hoa maàu, caây aên traùi, ñaùnh baét haûi saûn vaø ngheà laøm muoái. Khí haäu Baïc Lieâu coù
hai muøa : Muøa khoâ töø thaùng Möôøi Moät ñeán thaùng Chín, nhöng caùc thaùng Tö vaø
Naêm thöôøng coù möa; muøa möa chính thöùc töø thaùng Naêm ñeán thaùng Möôøi.
 41

Thôøi nhaø Nguyeãn, theá kyû 18, Baïc Lieâu thuoäc phuû Baõi Xaâu, tænh An Giang. Baïc
Lieâu ñöôïc thaønh laäp muoän hôn caùc tænh Nam kyø khaùc. Tieåu khu Baïc Lieâu ñöôïc
hình thaønh töø cuoái naêm 1882 do thoáng ñoác Le Mery de Villers kyù nghò ñònh laáy
moät phaàn ñaát cuûa hai tieåu khu Soùc Traêng vaø Raïch Giaù.
Ngaøy 20-12-1989, toaøn quyeàn Paul Doumer ñoåi tieåu khu thaønh tænh Baïc Lieâu. Baïc
Lieâu ñaõ coù moät vò trí khaù quan trong trong chieán löôïc khai thaùc vaø xaây döïng cuûa
ngöôøi Phaùp. Baïc Lieâu voán laø xöù cuûa moät soá ñaïi ñieàn chuû Nam kyø luïc tænh, maø ñeán
nay vaãn coøn khaù nhieàu dinh thöï, bieät thöï theo loái kieán truùc phöông Taây ñaõ taïo cho
Baïc Lieâu moät neùt ñaêïc thuø rieâng raát thuù vò.
Sinh hoạt kinh tế
Ngöôøi Kinh soáng soáng trong tænh ñoâng nhaát, roài ñeán ngöôøi Vieät goác Khmer vaø goác
Hoa. Daân ta theo caùc ñaïo Phaät, Hoøa Haûo, Cao Ñaøi, Thieân Chuùa, thôø phuïng Toå
tieân vaø Thaàn thaùnh. Tröôùc ñaây, ngöôøi Trung Hoa töø mieàn Hoa Nam ñeán ñaây laäp
nghieäp raát ñoâng, phaàn lôùn laø ngöôøi Trieàu Chaâu vaø Phuùc Kieán. Vì theá, Baïc Lieâu vaø
Ba Xuyeân laø nôi hoãn hôïp ba traøo löu vaên hoùa Vieät - Hoa - Mieân raát sinh ñoäng vaø
ñoäc ñaùo. Trong caâu noùi, nhieàu luùc coù caû ba ngoân ngöõ.
Ñaát Baïc Lieâu troàng luùa raát toát, nhaát laø ôû hai vuøng ruoäng roäng lôùn Vónh Lôïi vaø Giaù
Rai. Caùc hoa maøu phuï ñaùng keå laø caùc caây aên traùi nhö döùa, döøa vaø nhaõn. Döùa Thôùi
Bình khaù noåi tieáng. Nhieàu vöôøn nhaõn moïc nhö röøng keùo daøi haøng traêm caây soá.
Nhaõn Baïc Lieâu ngon nhaát mieàn Taây, daày côm, nöôùc ngoït lòm maø hoät raát nhoû.
Baïc Lieâu do phuø sa boài ñaép töø nhieàu theá heä tröôùc neân röøng saùc coù maët ôû khaép nôi,
goàm caùc loaïi caây baàn, maém, ñöôùc, chaøm, goã taïp, nhaát laø maät vaø saùp ong. Ngaøy
xöa, toå ong baùm daøy ñaëc treân caây chaøm, caây giaù nhöng khoâng ai laáy. Laâu daàn, rôùt
xuoáng troâi daày treân soâng raïch. Maõi ñeán ñôøi Töï Ñöùc, môùi coù ngöôøi vaøo saâu beân
trong sinh soáng. Sau ñoù, ñòa phöông môùi chia loâ ñaáu thaàu khai thaùc maät vaø saùp ong.
Hoï duøng caùc raïch nhoû laøm ranh giôùi thieân nhieân ñeå chia khu vöïc ñaáu thaàu, goïi laø
ngan. Töø ñoù coù caùc ñòa danh nhö Ngan Göøa, Ngan Traâu, Ngan Rít...
Baïc Lieâu coøn coù moät kyø quan laø saân chim, quy tuï nhieàu loaïi chim quyù hieám. Coù
thöù to nhö chaèng beø, giaø ñaây, long oâ... Cöù moãi buoåi chieàu, chim töø caùc nôi bay veà
rôïp moät goùc trôøi, roän raøng ñuû loaïi aâm thanh. Saân chim coù thôøi laø taøi nguyeân khaù
 42

lôùn cuûa ñòa phöông, nhöng bò khai thaùc böøa baõi laáy loâng laøm quaït baùn neân nhieàu
gioáng chim gaàn nhö bò tuyeät chuûng. Nay chæ coøn moät ít saân chim.
Moät nguoàn lôïi khaùc laøm giaøu cho Baïc Lieâu laø muoái. Vaøo muøa thu hoaïch, nhöõng
"tu muoái" cao ngaát nhö nuùi chôø chuyeån ñi tieâu thuï. Chính laø moät muoái maën ñoù ñaõ
öôùp nhöõng con caù loùc, caù saët nôi soâng raïch thaønh khoâ, maém thôm löøng. Moùn
"maém vaø rau" hoaëc moùn "buùn nöôùc leøo" cuûa Baïc Lieâu coù höông vò tuyeät vôøi.
Phía nam laø bieån neân ñoàng baøo ta laøm ngheà ñaùnh caù vaø laøm muoái khaù ñoâng. Cuoäc
soáng cuûa ñoàng baøo trong tænh raát sung tuùc vì caùc nguoàn lôïi veà canh noâng, ngö
nghieäp vaø nuoâi gia suùc. Caâu noùi ví "tieâu xaøi nhö coâng töû Baïc Lieâu" cuõng phaàn naøo
noùi leân cuoäc soáng phuù tuùc ñaëc bieät cuûa tænh naøy.
Lược sử
Teân "Baïc Lieâu" do chöõ Khmer "Po-Loeuh" (ñoïc laø Poø Leùo, nghóa laø caây ña cao),
nguyeân xöa laø huyeän Traàn Di thuoäc traán Haø Tieân, do Maïc Thieân Tích laäp töø naêm
AÁt Maõo 1735. Thôøi Töï Ñöùc, vuøng naøy thuoäc phuû Ba Xuyeân, roài taùch ra laäp thaønh
huyeän Phong Thaïnh tröïc thuoäc phuû.
Thôøi Phaùp thuoäc, quaân Phaùp ñaët thaønh tænh thöù 20 cuûa Nam Kyø, ngaøy 18-12-1882,
goàm caùc quaän Giaù Rai, Caø Mau, Thôùi Bình, Quaûn Long, Taân Baèng, Naêm Caên vaø
Vónh Chaâu. Giaëc Phaùp bieát Baïc Lieâu laø vuøng ñoàng laày, nhieàu lau saäy, döng, laùc
raát hieåm trôû, seõ laø nôi laäp caên cöù cuûa caùc cuoäc noåi daäy neân duøng nhieàu bieän phaùp
an ninh ñe doïa daân chuùng. Nhöng daân ta vaãn bí maät toå chöùc nhieàu hoäi kín khaùng
Phaùp.
Phong cảnh, di tích
Saân Chim Baïc Lieâu : Caùch thò xaõ Baïc Lieâu 5 km veà phía ñoâng thuoäc xaõ Myõ Thaønh,
saân chim laø moät trong nhöõng ñieåm du lòch sinh thaùi haáp daãn nhaát cuûa ñoàng baèng
soâng Cöûu Long. Saân chim luoân taïo ra nhöõng baát ngôø vaø söûng soát cho du khaùch ñeán
thaêm. Môùi böôùc vaøo saân chim baïn ñaõ thaáy ngay caûnh naùo nhieät cuûa moät saân chim
töï nhieân. Nhöõng tröùng chim ñoù ñaây treân maët ñaát nhö hoøn cuoäi traéng. Caùc loaïi chim
thöôøng hay laøm toå ñeå traùnh caùc loaøi khaùc ñeán baét chim con... Len loûi trong saân
chim, baát chôït baïn coù theå nhìn thaáy loaøi chim coù saûi caùnh daøi tôùi 2 m, naëng tôùi 10
kg... Caùc loaøi chim thöôøng tuï taäp nhieàu nhaát vaøo muøa möa töø thaùng 5 ñeán heát
 43

thaùng 10. Chuùng laøm toå treân caây ñeán khoaûng thaùng 1, roài bay ñi nôi khaùc vaø bay
veà ñaây vaøo thaùng 5 hoaëc thaùng 6.
Thaùp Coå Vónh Höng : Caùch thò xaõ Baïc Lieâu 20 km veà phía taây baéc, thuoäc ñòa phaän
aáp Trung Höng, xaõ Vónh Höng, huyeän Vónh Lôïi. Thaùp coå Vónh Höng laø di tích
kieán truùc coå duy nhaát coøn ñöôïc baûo toàn ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long cuûa ngöôøi
Khmer Nam boä, daáu veát cuûa khu daân cö ñaõ toàn taïi vaø phaùt trieån töø nhieàu theá kyû.
Thaùp ôû gaàn chuøa Vaùt Bhah Dhah. Theo ngöôøi daân quanh vuøng keå laïi, trong thaùp
coù coát tro di haøi cuûa oâng vua Khmer Pudum Surivam, ngöôøi ñaõ töøng coù maët ôû vuøng
naøy khaù laâu. Vaøo caùc naêm 1911, 1917, 1959, caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän nhieàu
hieän vaät trong khu vöïc thaùp, chuû yeáu laø vaät thôø cuùng. Ñaëc bieät coù taám bia tìm thaáy
trong chuøa caïnh thaùp, khaéc chöõ Phaïn ñöôïc ghi roõ thaùng Karhila naêm 814 töông
öùng vôùi naêm 892 (sau Coâng nguyeân) vaø teân vua Yacovan - Man (theá kyû 9).
Thaùp Vónh Höng ñöôïc döïng treân moät doi ñaát, chaân thaùp hình chöõ nhaät, moät caïnh
daøi 5,6 m; caïnh kia daøi 6,9 m, cao 8,9 m xaây baèng gaïch gheùp khít laïi. Thaùp coù caáu
truùc khaù ñôn giaûn, coù moät gian hình chöõ nhaät, töôøng daøy, noùc cao uoán thaønh voøm
vôùi moät cöûa chính. Trong thaùp coù: moät baøn tay töôïng thaàn baèng ñoàng, moät phaàn
thaân döôùi cuûa töôïng nöõ thaàn, töôïng nöõ thaàn baèng ñaù xanh, töôïng nöõ thaàn Brahma
maët baèng ñoàng, ñaàu töôïng Phaät baèng ñoàng... vaø moät soá vaät thôø khaùc. Moãi ngaøy
nhaø sö trong chuøa thaùp tuïng kinh hai laàn baèng tieáng Vieät vaøo luùc 4 giôø saùng vaø 4
giôø chieàu. Haøng naêm nhaân daân ñòa phöông toå chöùc gioã lôùn taïi thaùp vaøo ngaøy 15-1
aâm lòch. Ñaây laø dòp coù ñoâng Phaät töû trong vaø ngoaøi tænh ñeán cuùng baùi.
Chuøa Xieâm Caùn : Caùch thò xaõ Baïc Lieâu 7 km treân ñöôøng ra vöôøn chim Baïc Lieâu,
Xieâm Caùn laø moät ngoâi chuøa cuûa ngöôøi Khmer coù kieán truùc gioáng nhö nhöõng ngoâi
chuøa Khmer khaùc ôû Traø Vinh hoaëc Soùc Traêng. Chuøa ñaõ toàn taïi hôn moät theá kyû nay.
Chuøa ñöôïc xaây caát ñoà soä chaïm troå vaø trang trí theo phong caùch ñoäc ñaùo.
Chuøa Quan Ñeá (Chuøa OÂng) : Laø moät kieán truùc ñình chuøa mang ñaäm baûn saéc daân
toäc Hoa, naèm ven soâng Baïc Lieâu. Ngöôøi Hoa ôû Baïc Lieâu xem ñaây nhö moät bieåu
töôïng vaên hoùa cho daân toäc mình. Chuøa ñöôïc xaây naêm 1835, do oâng chuû toâ muoái
Chaâu Quai ñöùng ra vaän ñoäng ñoùng goùp. Beân trong chuøa coøn giöõ ñöôïc khaù nhieàu
böùc hoaønh lôùn. Moät soá ñöôïc caùc ngheä nhaân ngöôøi Hoa chaïm khaéc töø nhöõng naêm
 44

1865 - 1897. Ngoaøi ra chuøa Quan Ñeá coøn coù moät aùn thö quí giaù.
Chuøa thôø Quan Vaân Tröôøng thôøi Tam Quoác. Trong ñieän thôø coù böùc töôïng Quan
Coâng maëc giaùp truï uy nghi, hai beân laø Quan Bình vaø Chaâu Xöông. Theo ngöôøi
Hoa ôû Baïc Lieâu hoï choïn thôø Quan Coâng bôûi hoï coi troïng chöõ tín trong laøm aên
buoân baùn, chuøa OÂng laø nôi hoï ñeán caàu khaån, thaäm chí giao keøo vôùi nhau trong
mua baùn. Ngoaøi ra trong chuøa coøn thôø Thieân Haäu, Thaàn Taøi. Chuøa
OÂng laø moät trong nhöõng ñieåm tham quan ôû thò xaõ Baïc Lieâu.
Chuøa Môùi Hoøa Bình : Laø moät ngoâi chuøa Khmer hay coøn goïi laø Se Ray Vong Sa,
caùch thò xaõ Baïc Lieâu 13 km veà phía nam, treân quoác loä 1 noái töø Baïc Lieâu sang thò
xaõ Caø Mau (beân tay traùi). Chuøa ñöôïc thieát keá raát ñoäc ñaùo vôùi coät baûo thaùp vó ñaïi
cuûa chuøa raát deã gaây söï chuù yù cho du khaùch. Chuøa xaây döïng vaøo naêm 1952, nhöng
ñeán naêm 1990 khu baûo thaùp môùi ñöôïc xaây tieáp, phía tröôùc laø nhaø hoäi hoïp to vaø
roäng. Chuøa Môùi Hoøa Bình coøn laø tröôøng daïy hoïc cho moät soá ít tín ñoà Phaät töû vaø
toâng ni Khmer cuûa tænh Minh Haûi cuõ (vì phaàn lôùn ngöôøi Khmer theo hoïc kinh, hoïc
chöõ vaø hoïc ñaïo lyù laøm ngöôøi ôû caùc chuøa Khmer taïi Soùc Traêng).
Chuøa Vónh Hoøa : Chuøa coù töø laâu ñôøi, ban ñaàu chæ laø chuøa nhoû taïi 17B ñöôøng Caùch
Maïng, phöôøng 7, thò xaõ Baïc Lieâu. Naêm 1961, hoøa thöôïng Trí Ñöùc khi veà truï trì
cho xaây laïi chuøa, laäp tröôøng trung hoïc Boà Ñeà tænh Baïc Lieâu. Naêm 1963 chuøa trôû
thaønh truï sôû cuûa Phaät giaùo tænh Baïc Lieâu. Hieän nay chuøa laø nôi ñaët vaên phoøng cuûa
ban ñaïi dieän Phaät giaùo thò xaõ Baïc Lieâu.
Chuøa Minh (Vónh Trieàu Minh Hoäi Quaùn) : Chuøa höôùng ra maët soâng Baïc Lieâu,
thuoäc phöôøng 3, thò xaõ Baïc Lieâu. Chuøa ñöôïc khôûi laäp vaøo naêm 1890, coù kieán truùc
hình chöõ "Quoác" Chuøa mang ñaäm neùt kieán truùc kieåu cung ñình Trung Quoác thôøi
Tieàn Minh. Beân trong chuøa coøn raát nhieàu hieän vaät xöa quí nhö coät baèng goã quí
chaïm khaéc noåi vaø chaïm loäng caùc phuø ñieâu, böùc hoaønh, boä lö ñoàng maét tre, 16 loaïi
binh khí chieán traän... Chuøa Minh thôø Thaønh Hoaøng Boån Caûnh, laø baäc tieàn boái coù
coâng khai môû ñaát ñai.
Kieán Truùc Nhaø Taây ÔÛ Baïc Lieâu : Khoâng gioáng nhö moät soá tænh khaùc nhö Caàn Thô,
An Giang, Baïc Lieâu hieän nay coøn khaù nhieàu dinh thöï, bieät thöï ñöôïc caát theo kieán
truùc phöông Taây. Chæ coù moät soá ít toøa nhaø bò hö haïi trong thôøi kyø tieâu thoå khaùng
 45

chieán. Ñoù laø nhöõng toøa nhaø cuûa coâng töû Baïc Lieâu doïc theo bôø soâng.
Coâng vieân haøng me vôùi nhöõng dinh thöï, coâng sôû trang nghieâm : Toøa Haønh Chính,
Toøa AÙn, Dinh Boá (nhaø quan chuû tænh), nhaø huyeän Soûn, nhaø hoäi ñoàng Traïch... (nay
laø thö vieän tænh, vieän kieåm saùt, toøa baùo Baïc Lieâu...) Caùc vaät lieäu xaây döïng nhö
theùp ñuùc, cöûa, caåm thaïch, laùt neàn, gaïch... ñöôïc chôû töø Phaùp qua. Caùc ngoâi nhaø Taây
coù kieán truùc cuûa nhöõng naêm ñaàu theá kyû 20 : moãi nhaø ñeàu coù khoâng gian thoaùng
ñaõng xung quanh, phaàn tröôùc ñoái xöùng nhau, maùi lôïp ngoùi. Maùi ngoùi hình baùt giaùc,
caùc xaø noái ngang nhö ôû chuøa. Vì vaäy kieán truùc nhaø xöa Baïc Lieâu mang moät saéc
thaùi rieâng khaùc haún nhöõng nhaø bieät thöï Phaùp ôû Haø Noäi, Saøi Goøn, Ñaø Laït...
Nhìn chung caùc ngoâi nhaø coù neùt ñöôøng beä, neàn ñuùc cao, queùt voâi vaøng. Beân trong
nhaø thöôøng laø nhöõng haønh lang, voøm traàn cao vuùt. Hieän nay Baïc Lieâu coøn khoaûng
gaàn 30 dinh thöï, bieät thöï lôùn nhoû naèm ôû hai beân bôø soâng ñaõ trôû thaønh moät di saûn
coù giaù trò tinh thaàn, moät nieàm töï haøo cuûa ngöôøi daân Baïc Lieâu.
Các dịp lễ hội
Phaàn lôùn daân cö Baïc Lieâu laø ngöôøi Vieät (Kinh), ngöôøi Khmer chieám 4,7% taäp
trung ôû ñoâng baéc Baïc Lieâu vaø huyeän Giaù Rai; ngöôøi Hoa chieám 3,3%. Laø vuøng ñaát
truø phuù thònh vöôïng, ngöôøi daân Baïc Lieâu hieàn hoøa, hieáu khaùch, coù phong caùch
soáng phoùng khoaùng ñaëc tröng cuûa vuøng Nam boä. Du khaùch ñeán Baïc Lieâu seõ hieåu
theâm veà giai thoaïi cuûa coâng töû Baïc Lieâu löøng danh moät thuôû giaøu coù vaø chòu chôi.
Ñaây laø nôi döøng chaân cuoái cuøng cuûa coá nhaïc só Cao Vaên Laâu, oâng ñaõ saùng taùc baøi
"Daï Coå Hoøai Lang" tieàn thaân cuûa baøi ca voïng coå, loaïi ca nhaïc taøi töû Nam boä raát
phoå bieán ôû Baïc Lieâu.
Ñeán Baïc Lieâu du khaùch gheù thaêm saân chim Baïc Lieâu, vöôøn nhaõn Baïc Lieâu, thaùp
coå Vieät Höng, chuøa Xieâm Caùn, hoaëc ñi thaêm nhöõng röøng ñöôùc, röøng traøm, caên cöù
töï nhieân trong khaùng chieán choáng xaâm löôïc. Neáu ñuùng dòp vaøo muøa cuùng ñình, du
khaùch coøn ñöôïc tham döï vaøo leã cuùng Kyø Yeân taïi ñình laøng, ñöôïc coi haùt boäi vaø vui
chôi suoát ba ngaøy ñeâm. Nôi ñaây coøn coù caùc leã Chol Chnam Thmay (Teát ñaàu naêm),
Leã Ñoân Ta (leã xaù toäi vong nhaân Phaät giaùo tieåu thöøa), leã Troâng Traêng (Ok Om
Bok)... cuûa ngöôøi Khmer raát soâi ñoäng vaø lyù thuù.
 46

Bắc Cạn
Dieän tích : 4795,54 km².
Daân soá : 283.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Baéc Caïn.
Caùc huyeän : Ba Beå, Ngaân Sôn, Chôï Ñoàn, Na Rì, Chôï Môùi, Baïch Thoâng.
Daân Toäc : Vieät (Kinh), Taøy, Nuøng, Dao...
Baéc Caïn laø tænh thuoäc mieàn nuùi vaø trung du, phía baéc giaùp Cao Baèng, phía ñoâng
nam giaùp Laïng Sôn, phía taây giaùp Tuyeân Quang, phía nam giaùp Thaùi Nguyeân.
Ñòa hình cuûa tænh chuû yeáu laø ñoài nuùi, trung du, heä thoáng soâng ngoøi daøy ñaëc. Khí
haäu cuûa tænh chia laøm hai muøa: muøa möa vaø muøa khoâ. Nhieät ñoä trung bình naêm
khoaûng 25°C.
Giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng thuûy ñeàu thuaän lôïi. Baéc Caïn coù tieàm naêng khoaùng
saûn ña daïng, tieàm naêng veà röøng, ñaëc bieät laø caùc khu röøng nguyeân sinh vôùi heä
thoáng ñoäng thöïc vaät raát phong phuù.
Sinh hoạt, kinh tế
Ña soá ñoàng baøo ôû Baéc Caïn laø ngöôøi Kinh soáng taäp trung ôû caùc huyeän lî, thaønh phoá;
ngoaøi ra coøn coù caùc saéc daân Thoå, Nuøng, Maùn vaø Dao thöôøng sinh soáng treân nhöõng
vuøng röøng nuùi cao. Ngöôøi daân thôø cuùng Toå tieân, Thaàn linh, Trôøi ñaát, hoï aên Teát vui
Xuaân raát lôùn, y phuïc thöôøng laø maøøu xanh chaøm vaø maøu naâu.
Caùc loaïi nguõ coác chính cuûa Baéc Caïn laø luùa, ngoâ vaø keâ. Hoa maøu phuï goàm traàu,
mía, thuoác laù, daâu, sôïi gai... Röøng Baéc Caïn coù nhieàu loaïi caây höõu duïng nhö laùt hoa,
lim, guï, long naõo, sa nhaân, tre, maây, nöùa, vaàu, cuû naâu, vaø caùc loaïi daõ caàm daõ thuù.
Daân chuùng Baéc Caïn nuoâi nhieàu loaïi gia suùc. Thòt heo vaø gaø vòt ôû ñaây raát ngon. Hoà
Ba Beå cuõng cung caáp nhieàu loaïi ngö saûn ñöôïc öa thích nhö pia nai (pia laø caù), pia
cao, pia teng, pia taét, caù cheùp, ruøa, oác, toâm...
Baéc Caïn coù nhieàu quaëng moû goàm vaøng, baïc, ñaù ñen, keõm, chì. Kyõ ngheä khai thaùc
quaëng moû ôû Baéc Caïn raát ñaùng keå. Thöông maïi cuõng khaù phoàn thònh, nhôø nhöõng
truïc loä giao thoâng vôùi Cao Baèng, Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân.
Lược sử
Baéc Caïn xöa thuoäc boä Vuõ Ñònh, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Vaøo theá kyû
 47

thöù 3, Baéc Caïn coù teân laø Phuù Nghieâm, roài ñoåi thaønh quaän Vuõ Ñònh döôùi ñôøi Ñöôøng.
Nhaø Lyù ñaët laø phuû Phuù Löông. Ñeán ñôøi nhaø Leâ laïi ñoåi thaønh phuû Thoâng Hoùa,
thuoäc loä Thaùi Nguyeân. Sang ñôøi nhaø Traàn, tænh lî Baéc Caïn hieän nay laø huyeän
Vónh Thoâng, roài ñoåi teân laàn nöõa thaønh Baïch Thoâng vaøo ñôøi Haäu Leâ. Tænh Baéc Caïn
ñöôïc thaønh laäp naêm 1900, goàm 20 toång.
Naêm 1873, giaëc khaùch Trung Hoa laø Lyù Döông Taøi noåi leân cöôùp phaù bieân giôùi.
Quan Tham Taùn Ñaïi Thaàn Linh Ninh Thaùi Toáng Ñoác baáy giôø laø Toân Thaát Thuyeát
mang quaân ñi ñaùnh laøm chuùng phaûi lui veà ñoùng ôû Ba Beå; ñaây laø nôi ba phía coù nuùi,
moät phía laø beå, vaø chæ coù moät ñöôøng ñoäc ñaïo ra vaøo. Lyù Döông Taøi sai ñaép haøo
luõy, chuyeån vaän nhieàu löông khoâ, roài coá thuû haøng maáy thaùng trôøi laøm quaân trieàu
ñình khoâng sao phaù noåi. OÂng Toân Thaát Thuyeát beøn cöû oâng OÂng Bích Khieâm, moät
danh töôùng taøi gioûi tìm caùch phaù giaëc. OÂng Bích Khieâm chæ xin mang theo 80 quaân
lính khoûe maïnh. Suoát 10 ngaøy ñeâm gian khoå, toaùn quaân ñaëc bieät naøy vöôït ñeøo leo
nuùi ñeå leân ñeán moät ñænh nuùi Bích Laäp, choã saøo huyeät cuûa giaëc cöôùp ôû phía döôùi.
Toaùn quaân noái daây röøng ñu xuoáng, baát thaàn taán coâng laøm boïn giaëc khoâng ngôø
tröôùc neân hoaûng sôï chaïy taùn loaïn, toaùn quaân cuûa OÂng Bích Khieâm ñaõ gieát saïch
boïn chuùng, giaûi cöùu gaàn 400 phuï nöõ Vieät bò giaëc baét giöõ vaø tòch thu raát nhieàu ngöïa,
vuõ khí.
Ñeán cuoái naêm 1889, quaân Phaùp ñem gaàn ngaøn quaân chieám Chôï Môùi lieàn bò nghóa
quaân do oâng Baù Kyø chæ huy ñaùnh raát döõ doäi, giaëc maát 100 teân vaø 8 só quan thieät
maïng.
Tröôùc naêm 1975, tænh Baéc Caïn goàm caùc huyeän Baïch Thoâng, Chôï Raõ, Chôï Ñoàn,
Ngaân Sôn, Na Rì vaø Chôï Môùi.
Phong cảnh, di tích
Khu du lòch Ba Beå : Ñaây khu du lòch coù tieàm naêng du lòch sinh thaùi, vaên hoùa lôùn
maïnh vaø raát coù yù nghóa trong tieåu vuøng du lòch mieàn nuùi Ñoâng Baéc, bao goàm
khoaûng 20 ñieåm di tích danh thaéng ñaëc saéc, ñoäc ñaùo. Trong ñoù tieâu bieåu laø nhöõng
ñieåm du lòch :
Hoà Ba Beå : Töø Haø Noäi theo ñöôøng soá 3 qua Thaùi Nguyeân, ñeán thò xaõ Baéc Caïn vaø
ñi tieáp khoaûng 40 km laø ñeán hoà Ba Beå (gaàn chôï Raõ). Con soâng Naêng chaûy döôùi
 48

chaân nuùi ñaù voâi, giöõa nhöõng bôø vaùch ñöùng xuyeân qua nuùi Lung Nham, nôi ñoù goïi
laø ñoäng Puoâng. Thuyeàn nhoû luoàn trong ñoäng Puoâng chaäp chôøn trong aùnh saùng môø
aûo, nhöõng thaïch nhuõ hình thuø kyø laï hieän leân tröôùc cöûa ñoäng, Ñi khoûi cöûa ñoäng
chöøng 4 km vaøo ñòa phaän hoà Ba Beå, moät hoà kieán taïo lôùn nhaát mieàn Baéc Vieät Nam
giöõa vuøng ñaù phieán vaø ñaù voâi. Hoà daøi hôn 8 km, roäng 3 km, saâu khoaûng 20 - 30 km.
Ñoaïn giöõa hoà hôi eo laïi. Coù hai ñaûo nhoû noåi leân giöõa hoà, moät ñaûo gioáng nhö con
ngöïa ñoùng cöông ñang loäi nöôùc (neân coøn goïi laø ñaûo An Maõ)
Hoà Ba Beå ôû ñoä cao khoaûng 145 m so vôùi maët nöôùc bieån, dieän tích maët hoà vaøo
khoaûng 500 ha ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng daõy nuùi ñaù voâi coù nhieàu hang ñoäng vaø
nhöõng suoái ngaàm khi aån khi hieän. Toaøn caûnh hoà nhö moät böùc tranh thuûy maëc laøm
say loøng nhieàu du khaùch töø xöa ñeán nay.
Vöôøn Quoác gia Ba Beå : Vöôøn quoác gia Ba Beå laø moät di saûn thieân nhieân quyù giaù,
coù dieän tích 23.340 ha. Ñaây laø moät heä thoáng röøng nguyeân sinh treân nuùi ñaù voâi bao
boïc xung quanh hoà nöôùc trong xanh. ÔÛ ñaây coù tôùi 417 loaøi thöïc vaät vaø 299 loaøi
ñoäng vaät coù xöông soáng. Coù nhieàu loaïi ñoäng vaät quyù hieám nhö phöôïng hoaøng ñaát,
gaø loâi, vooïc muõi heách... coøn ñöôïc löu giöõ ôû ñaây.
Cuøng vôùi thaéng caûnh hoà Ba Beå, vöôøn quoác gia Ba Beå laø moät di saûn thieân nhieân
ñeïp vaøo baäc nhaát cuûa nöôùc ta caàn phaûi ñöôïc baûo veä, khai thaùc ñöa khaùch du lòch
tôùi tham quan, nghæ döôõng, nghieân cöùu.
Ñoäng Puoâng : Ñoäng Puoâng naèm treân doøng soâng Naêng, caùch huyeän lî Ba Beå 5 km .
Ñoäng laø nôi con soâng Naêng chaûy xuyeân qua moät daõy nuùi ñaù voâi taïo thaønh. Ñoäng
coù chieàu daøi khoaûng 200 m, chieàu cao trung bình cuûa ñoäng 25 - 30 m vôùi nhieàu
hình thuø, coät ñaù huøng vó. Trong ñoäng coøn coù ñaøn dôi haøng chuïc vaïn con sinh soáng
vaø truù nguï. Ñoäng Puoâng laø moät ñieåm du lòch sinh thaùi ñaëc bieät ñoäc ñaùo vaø raát haáp
daãn.
Thaùc Ñaàu Ñaúng : Thaùc laø nôi coù doøng soâng Naêng tieáp giaùp vôùi tænh Tuyeân Quang.
Thaùc Ñaàu Ñaúng coù chieàu daøi khoaûng 2 km, laø nôi con soâng Naêng bò chaën laïi bôûi
nhöõng taûng ñaù lôùn nhoû xeáp choàng leân nhau vôùi ñoä doác chöøng 500 m, taïo thaønh moät
thaùc nöôùc ngoaïn muïc kyø vó, hoøa vôùi phong caûnh röøng nguyeân sinh taïo ra moät aán
töôïng khoù queân. Khoâng nhöõng vaäy, taïi ñaây coøn xuaát hieän loaïi caù Chieân (coù nhöõng
 49

con naëng treân 10 kg) laø loaïi caù hieám thaáy nhaát hieän nay.
Ao Tieân : Ao Tieân laø moät hoà nöôùc nhoû, roäng chöøng 3 ha naèm treân ñænh nuùi. Bò bao
boïc bôûi röøng nhieät ñôùi neân khí haäu ôû ñaây raát maùt meû vaø trong laønh. Töông truyeàn
ñaây chính laø nôi caùc naøng tieân treân trôøi thöôøng xuoáng taém vaø ñaùnh côø.
Thaùc Rooïm : Thaùc Rooïm thuoäc xaõ Quang Thuaän, huyeän Baïch Thoâng, naèm caùch
thò xaõ Baéc Caïn 8 km theo tænh loä Baéc Caïn - Chôï Ñoàn. Khu thaùc Rooïm bao goàm
moät quaàn theå baõi ñaù, soâng nuùi raát ñeïp hoøa vôùi caûnh thieân nhieân cuûa nuùi röøng.
Thaùc Rooïm laø nôi con soâng Caàu bò chaén bôûi baõi ñaù loâ nhoâ daøi chöøng 1 km taïo neân
phong caûnh kyø thuù. Hieän nay, sôû Thöông maïi - Du lòch tænh Baéc Caïn ñang coù quy
hoaïch thaùc Rooïm thaønh ñieåm du lòch phuï caän cuûa khu vöïc thò xaõ Baéc Caïn, bieán
nôi ñaây thaønh khu du lòch cuoái tuaàn vôùi caùc loaïi hình vui chôi, giaûi trí, theå thao, leo
nuùi, caém traïi, nghæ döôõng...
Phya Khao : Ñieåm du lòch Phya Khao thuoäc huyeän Chôï Ñoàn, laø nôi coù khí haäu oân
hoøa, moâi tröôøng trong saïch. Ñoä cao trung bình so vôùi maët bieån laø 800 m, khí haäu ôû
ñaây aám aùp veà muøa ñoâng vaø maùt veà muøa heø. Tröôùc kia Phaùp ñaõ tìm ra ñòa ñieåm coù
khí haäu tuyeät vôøi naøy vaø ñaõ cho xaây nhaø nghó maùt taïi ñaây.
Khu baûo toàn thieân nhieân Kim Hyû : Khu baûo toàn thieân nhieân Kim Hyû thuoäc huyeän
Na Rì vôùi dieän tích haøng chuïc ngaøn hecta, laø nôi löu giöõ vaø baûo toàn cuûa nguoàn gen
ñoäng, thöïc vaät quyù hieám. Ñaây coøn laø moät ñieåm du lòch, nghieân cöùu sinh thaùi trong
töông lai.
Ñoäng Naøng Tieân : Ñoäng Naøng Tieân thuoäc xaõ Löông Haï, huyeän Na Rì, laø moät
trong hang ñoäng töï nhieân aên saâu vaøo trong loøng nuùi ñaù taïo neân moät caûnh ñeïp thieân
nhieân kyø thuù.
Thaùc Naø Ñaêng : Thuoäc xaõ Löông Thaønh, huyeän Na Rì, laø moät thaùc nöôùc chaûy töø
ñænh nuùi xuoáng vôùi ñoä cao treân 100 m taïo neân moät caûnh ñeïp thieân nhieân hieám thaáy.
Chuøa Thaïch Long : Chuøa naèm beân trong moät hang ñaù voâi thuoäc xaõ Cao Kyø, huyeän
Chôï Môùi. Hang ñoäng naøy laïi bao goàm 2 taàng thoâng vôùi nhau ñöôïc goïi laø taàng
thieân vaø taàng aâm. Hieän nay, chuøa laø nôi sinh hoaït vaên hoùa tín ngöôõng cuûa nhaân
daân trong vuøng, chuøa thôø phaät vaø Thaùnh Maãu.
Ñeàn Thaém : Ñeàn Thaém thuoäc thò traán Chôï Môùi, huyeän Chôï Môùi, ñöôïc xaây döïng
 50

moät nöõa gaén vaøo loøng nuùi, moät nöõa loä thieân. Tröôùc ñeàn laø con soâng Caàu uoán khuùc
chaûy lô thô taïo neân phong caûnh "sôn thuûy höõu tình". Ñeàn laø nôi sinh hoaït vaên hoùa
tín ngöôõng cuûa nhaân daân trong vuøng.
Các dịp lễ hội
Baéc Caïn laø moät trong nhöõng tænh coù nhieàu daân toäc cö truù, vì vaäy neàn vaên hoùa cuõng
mang nhieàu saéc thaùi, nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng phong phuù, ña daïng thöôøng ñöôïc
toå chöùc vaøo sau Teát Nguyeân Ñaùn coù nhieàu troø chôi mang ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc.
Baéc Caïn laø tænh mieàn nuùi coù raát nhieàu phong caûnh thieân nhieân thô moäng, höõu tình,
nhieàu di tích lòch söû. Ñaây laø moät tænh coù tieàm naêng veà du lòch khaù lôùn. Tænh Baéc
Caïn coù nhieàu khaû naêng phaùt trieån ñeå coù theå trôû thaønh moät trung taâm du lòch cuûa
vuøng trung du vaø mieàn nuùi phía baéc.
Leã hoäi xuaân Ba Beå : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc ngay beân bôø hoà Ba Beå, thuoäc xaõ Nam
Maãu, huyeän Ba Beå vaøo ngaøy 10 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm. Leã hoäi laø nôi phoâ dieãn
nhöõng baûn saéc daân toäc cuûa ñoàng baøo ñòa phöông vôùi nhieàu troø chôi truyeàn thoáng
nhö: ñua thuyeàn ñoäc moäc, neùm coøn, choïi boø, muùa kheøn, ñaáu voõ daân toäc... cuøng
nhieàu hoaït ñoäng vaên hoùa cuûa ñoàng baøo daân toäc. Leã hoäi dieãn ra moät ngaøy vaø thu
huùt töø 1,5 ñeán 2 vaïn du khaùch tôùi tham döï.
Leã hoäi Phuû Thoâng : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 10 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm,
taïi thò traán Phuû Thoâng. Leã hoäi laø nôi taäp trung nhöõng troø chôi daân gian nhö tung
coøn, keùo co, haùt Sli, haùt löôïn. Beân caïnh ñoù leã hoäi coøn laø dòp ñeå nhaân daân ñòa
phöông vaø du khaùch thaêm laïi chieán tröôøng xöa nôi ñaõ dieãn ra traän ñaùnh ñoàn Phuû
Thoâng.
Leã hoäi Luøng Tuøng (hoäi xuoáng ñoàng) : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc haàu heát caùc ñòa phöông
trong tænh vaøo sau Teát Nguyeân Ñaùn, tieâu bieåu coù hoäi Luøng Tuøng ñöôïc toå chöùc taïi
xaõ Baèng Khaåu, huyeän Ngaân Sôn (vaøo ngaøy 15 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm). Hoäi
Luøng Tuøng laø nôi baø con caùc daân toäc taäp trung vui chôi nhieàu troø chôi truyeàn thoáng
nhö: muùa kheøn, thoåi saùo, tung coøn, trai gaùi haùt giao duyeân. Sau ñoù nhaân ñaân trong
vuøng laøm leã caàu khaán thaàn linh, trôøi ñaát ban cho nhöõng vuï muøa boäi thu nhaân dòp
moät naêm môùi toát laønh.
Hoäi chuøa Thaïch Long : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo 2 ngaøy laø ngaøy 6 vaø 7 thaùng 1 aâm
 51

lòch haøng naêm taïi chuøa Thaïch Long, xaõ Cao Kyø, huyeän Chôï Môùi. Leã hoäi laø dòp
nhaân daân ñòa phöông toå chöùc daâng höông töôûng nhôù ñeán toå tieân, ngoaøi ra leã hoäi
coøn coù nhöõng troø chôi hoaït ñoäng vaên hoùa, theå thao nhö keùo co, haùt löôïn, muùa... vaø
leo nuùi thöôûng ngoaïn phong caûnh huøng vó cuûa hang ñoäng, nuùi röøng.
Hoäi Xuaân Döông : Leã hoäi ñöôïc môû vaøo ngaøy 25 thaùng 3 aâm lòch taïi vuøng caùc daân
toäc Taøy sinh soáng ôû Xuaân Döông, huyeän Na Rì. Ñaây laø dòp gaëp maët trong ngaøy hoäi
cuoái cuøng cuûa muøa xuaân. Hoäi coù haùt daân gian cuûa caùc daân toäc Taøy, Nuøng, Dao...
 52

Bắc Giang
Dieän tích : 3816,7 km².
Daân soá :1.522.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Baéc Giang.
Caùc huyeän : Sôn Ñoâng, Luïc Ngaïn, Luïc Nam, Yeân Theá, Laïng Giang,Yeân Duõng,
Vieät Yeân, Taân Yeân vaø Hieäp Hoøa.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taøy....
Baéc Giang laø tænh ôû mieàn trung du vaø giaùp vôùi chaâu thoå ñoàâng baèng Baéc Boä. Phía
baéc vaø ñoâng baéc giaùp tænh Laïng Sôn, phía taây vaø taây baéc giaùp Haø Noäi, phía nam
vaø ñoâng nam giaùp Baéc Ninh, Haûi Döông vaø Quaûng Ninh.
Ñòa hình : ñoàng baèng, trung du, mieàn nuùi. Khí haäu chia laøm 2 muøa : muøa ñoâng töø
thaùng 10 ñeán thaùng 3; muøa heø töø thaùng 4 ñeá thaùng 9. Nhieät ñoä trung bình 24°C.
Giao thoâng : töông ñoái thuaän tieän. Ñöôøng saét : Töø Baéc Giang coù theå veàâ Haø Noäi,
leân Laïng Sôn, sang Thaùi Nguyeân vaø vuøng coâng nghieäp moû Quaûng Ninh. Ñöôøng
boä : Heä thoáng ñöôøng boä thuaän lôïi coù quoác loä 1A chaïy qua. Nhieàu tuyeán tænh loä vaø
huyeän lî. Ñöôøng soâng : Tænh Baéc Giang coù nhieàu soâng lôùn ( Soâng Caàu, soâng
Thöông, soâng Luïc Nam) chaûy qua tænh, thuaän tieän cho vaän taûi ñöôøng soâng, goùp
phaàn töôùi tieâu nöôùc phuïc vuï cho saûn xuaát noâng nghieäp, du lòch.
Sinh hoạt kinh tế
Ña soá ñoàng baøo sinh soáng taïi Baéc Giang laø ngöôøi Kinh, ôû nhöõng vuøng phía Baéc coù
nhieàu ñoàng baøo saéc toäc Thoå, Maùn vaø Nuøng. Ñaïo Gia Toâ phaùt trieån maïnh ôû Baéc
Giang töø ñaàu theá kyû 18. Vaøo dòp Teát, caùc laøng queâ thöôøng môû hoäi vôùi nhieàu troø
chôi vui nhö ñaùnh ñu, ñaùnh côø, haùt Quan Hoï, vaø ñaëc bieät laø troø "keùo chöõ".
Baéc Giang coù nhieàu ñoàng ruoäng vaø ñoàn ñieàn, hoa maøu chính laø luùa, raát nhieàu loaïi
hoa maøu phuï nhö ngoâ, ñaäu töông, khoai lang, caø chua, caùc loaïi rau. Caây kyõ ngheä
coù caø pheâ, thuoác laù, mía, thaàu daàu, daâu nuoâi taèm. Ñoàng baøo Thoå ôû vuøng cao coù theå
troàng caû hai loaïi luùa nuùi vaø ñoàng baèng. Caây aên traùi goàm cam, quít, döùa, chanh.
Cam ôû Boá Haï ngon noåi tieáng. Röøng Yeân Theá coù nhieàu goã, tre, nöùa, vaàu, song vaø
daõ thuù. Baéc Giang raát ít moû, chæ coù moû chì ñaùng keå ôû khu nuùi Thoâng. Ngoaøi kyõ
ngheä nuoâi taèm ôû Phuû Laïng Thöông, Baéc Giang coøn coù nhöõng kyõ ngheä nheï nhö ñuùc
 53

löôõi caøy ôû Phuù Mai.

Lược sử
Ñaát Baéc Giang xöa thuoäc boä Vuõ Ninh, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Ñôøi
Tieàn Leâ goïi laø Giang Baéc. Ñôøi Traàn ñaët loä Baéc Giang. Thôøi vua Leâ Thaùnh Toâng
ñoåi laø Kinh Baéc, roài xöù Kinh Baéc. Ñeán nhaø Leâ, luùc ñaàu ñaët Baéc Ñaïo, roài thaønh
Baéc Giang thöøa tuyeân. Tænh lî Baéc Giang, teân Phuû Laïng Thöông, tröôùc kia laø truï
sôû moät toøa ñaïi lyù thuoäc tænh Baéc Ninh, sau ñoù bò baõi boû naêm 1889 ñeå thaønh laäp
tænh Luïc Nam vôùi phaàn lôùn caùc phuû huyeän cuûa tænh Baéc Giang. Ñeán naêm 1895 thì
tænh Baéc Giang ñöôïc chính thöùc thaønh laäp laïi goàm hai phuû Laïng Giang vaø Ña Phuùc
cuøng saùu huyeän, veà sau laïi coù theâm huyeän Luïc Ngaïn.
Khi quaân Phaùp ñaùnh chieám caùc tænh mieàn Baéc nöôùc ta, daân Baéc Giang cuøng vôùi
ñoàng baøo caû nöôùc noåi leân ñaùnh laïi chuùng. Ngaøy 24-6-1884, traän Baéc Leä xaûy ra
trong möa baõo, quaân ta vaây giaëc treân nuùi, bao caû hai maët, chuùng phaûi môû ñöôøng
maùu maø chaïy. Ngaøy 8-10-1884, giaëc ñem binh lính chieám ñoàn Keùp gaëp phaûi tinh
thaàn chieán ñaáu gan daï cuûa nghóa quaân. Traän ñaùnh caän chieán kinh hoàn dieãn ra vôùi
göôm, giaùo, löôõi leâ. Nhieàu só quan vaø binh lính giaëc ñaõ cheát trong traän Keùp. Ngaøy
12-2-1885, ta chaën chuùng ôû Phoá Vî. Cuoái thaùng 12-1885, oâng Cai Bình (caùnh tay
maët cuûa Hoaøng Ñình Kinh, goïi laø Cai Kinh) töø chieán khu Baûo Loäc, giöõa Phuû Laïng
Thöông vaø Keùp, choáng traû maõnh lieät vôùi ba ñaïi ñoäi cuûa quaân Phaùp. Cuõng trong
naêm 1885, phong traøo Caàn Vöông lan roäng khaép nôi, chieán khu Baõi Saäy cuûa anh
huøng Nguyeãn Thieän Thuaät ñaùp lôøi soâng nuùi, hoaït ñoäng töø Höng Yeân ñeán Phuû
Laïng Thöông, Baéc Ninh, Quaûng Yeân, Luïc Nam. Vaø töø naêm 1887, cuoäc vuøng daäy
Yeân Theá laøm chaán ñoäng nuùi röøng Baéc Giang vôùi söï laõnh ñaïo cuûa hai anh huøng
Hoaøng Ñình Kinh (Cai Kinh) vaø Hoaøng Hoa Thaùm (Ñeà Thaùm). Sau khi oâng Cai
Kinh maát, quaân Phaùp nhaéc ñeán oâng maø vaãn coøn gôøm vì nhöõng traän ñaùnh Bình Giaû,
Baûo Ñaøi. Sau ñoù, chieán khu Yeân Theá ñaõ laøm cho quaân Phaùp khoán ñoán suoát 30
naêm trôøi. Töø naêm 1889 ñeán 1891, quaân Phaùp ñöa haøng ngaøn quaân vôùi phaùo haïm
taán coâng chieán khu Yeân Theá boán laàn vaø bò toån thaát naëng neà. Anh huøng Hoaøng Hoa
Thaùm ngöôøi laøng Noïc Cuïc, phuû Yeân Theá, ñi khaùng chieán töø naêm 23 tuoåi, laø moät
ngöôøi taøi trí, nhaân haäu, bình dò, yeâu thöông daân chuùng vaø caùc chieán höõu. Töø khi
 54

oâng laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán ôû Baéc Giang, daân chuùng ñaõ noùi tôùi Yeân Theá vôùi
caâu thô :
"ÔÛ ñaây laø ñaát oâng Ñeà,
Taây voâ thì coù, Taây veà thì khoâng."
Caâu thô ñöôïc minh chöùng thaät huøng hoàn qua nhöõng traän ñaùnh khoác lieät nhö Moû
Traïng, Baéc Leä, Röøng Pheâ, Ñoàng Vöông, Sôn Quaû, Ñoàn Ñeäm, Nuùi Haøm Lôïn, Xuaân
Lai, Yeân Loã, Tam Ñaûo... Quaân Phaùp duøng raát nhieàu thuû ñoaïn vôùi oâng nhö phuû duï,
aùm saùt, traù hoøa... nhöng ñeàu khoâng thaønh. Naêm 1903, hai anh huøng Phan Boäi Chaâu
vaø Hoaøng Hoa Thaùm ñaõ gaëp nhau baøn vieäc cöùu nöôùc taïi Phoàn Xöông. Gia ñình
anh huøng Ñeà Thaùm laø moät gia ñình khaùng chieán, hai ngöôøi con trai Caû Troïng, Caû
Huyønh ñeàu cheát vì nöôùc; baø Ñaëng Thò Nhu, vôï thöù ba cuûa oâng, cuõng chieán ñaáu noåi
tieáng duõng caûm. Khi bò giaëc baét vaø ñöa xuoáng taøu ñaøy ñi Guyane, baø ñaõ caén löôõi
töï vaãn. Coøn anh huøng Hoaøng Hoa Thaùm thì ñaõ hy sinh ngaøy 18-3-1913. Roài ñeán
cuoäc khôûi nghóa cuûa Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng vaøo ngaøy 11-2-1930. Ñaát Baéc
Giang voán khoâng thieáu ngöôøi nghóa duõng : Anh huøng Nguyeãn Khaéc Nhu (ngöôøi
laøng Song Kheâ; con trai cuûa oâng laø Nguyeãn Khaéc Traïch, cuõng hoaït ñoäng trong
Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng, sau bò töû thöông trong moät traän giao tranh aùc lieät 1945);
anh thö Nguyeãn Thò Giang (ngöôøi phuû Laïng Thöông) vaø ngöôøi chò laø anh thö
Nguyeãn Thò Baéc... Hoï laø nhöõng ngöôøi daønh troïn veïn cuoäc ñôøi cho Toå Quoác. Cuoái
naêm 1940, caùnh quaân Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi do anh huøng Traàn Trung Laäp chæ
huy ruùt veà röøng nuùi Cai Kinh coá thuû, moät soá nghóa quaân sau ñoù bò baét. Hai möôi
baûy chieán só bò quaân Phaùp xöû baén taïi ñoàn Meït, huyeän Höõu Luõng, nhöng chí khí
vaãn hieân ngang.
Tröôùc naêm 1975, Baéc Giang coù caùc huyeän Höõu Luõng, Yeân Theá, Laïng Giang, Sôn
Ñoäng, Hieäp Hoøa, Vieät Yeân, Yeân Duõng, Luïc Nam vaø Luïc Ngaïn.
Phong cảnh, di tích
Hoà Caám Sôn : Hoà naèm trong ñòa phaän huyeän Luïc Ngaïn giaùp ranh giôùi Laïng Sôn.
Bình thöôøng maët hoà roäng 2600 ha nhöng ñeán muøa möa, luõ nhieàu, nöôùc daâng cao,
maët hoà luùc naøy coù theå roäng ñeán 3000 ha. Chieàu daøi cuûa hoà gaàn 30 km, beà ngang
nôi roäng nhaát 7 km, choã heïp nhaát 200 m. Xung quanh hoà laø nhöõng daõy nuùi cao bao
 55

boïc, hay noùi moät caùch khaùc bôø cuûa hoà chính laø nhöõng ngoïn nuùi ñieäp truøng vaø caây
cao boùng caû. Vôùi nhöõng döï aùn quy hoaïch xaây döïng xung quanh khu vöïc hoà Caám
Sôn, khoâng bao laâu nöõa, Caám Sôn seõ trôû thaønh nôi tham quan nghæ maùt haáp daãn
vôùi nhieàu loaïi hình du lòch : bôi thuyeàn, leo nuùi, caâu caù, ñi boä vaøo caùc laøng xoùm
cuûa ñoàng baøo daân toäc, hay ñi chôi röøng v.v... Ñi oâ toâ töø Haø Noäi qua Baéc Ninh
khoaûng 31 km qua Baéc Giang laø 51 km ñeán soâng Hoùa 98 km roài reõ vaøo Caám Sôn.
Khu du lòch Khuoân Thaàn : Töø Baéc Giang ñi ngöôïc leân vuøng Ñoâng Baéc 40 km (phoá
chuû) reõ traùi 10 km laø tôùi khu du lòch Khuoân Thaàn (naèm trong döï aùn cuûa nhaø vua
Thaùi Lan ñang ñöôïc trieån khai). Dieän tích hoà 240 ha, xung quanh laø daõy nuùi ñöôïc
phuû xanh, chuû yeáu laø thoâng. Loøng hoà coù 5 ñaûo nhoû ñöôïc troàng thoâng xanh coù tuoåi
töø 15 - 20 naêm. Dieän tích röøng Khuoân Thaàn khoaûng 700 ha, röøng töï nhieân laø 300
ha, röøng thoâng 400 ha. Xung quanh khu vöïc Khu Thaàn laø vöôøn caây ñaëc saûn : vaûi
Thaùi Lan, vaûi thieàu, hoàng, na... Taïi khu vöïc naøy coù ñeàn Töø Maõ, danh töôùng thôøi
Traàn. Du khaùch ñeán ñaây, coù theå nghæ ngôi, daïo chôi treân hoà baèng thuyeàn ñaïp chaân
hoaëc thuyeàn maùy. Baïn seõ ñöôïc thöôûng thöùc nhöõng saûn phaåm ñòa phöông nhö maät
ong, röôïu taéc keø, haït deû... Vaø tham döï caùc buoåi sinh hoaït vaên hoùa vôùi daân ñòa
phöông nhö : haùt Soong Hao cuûa ngöôøi Saùn Chæ, Cao Lan, Nuøng, Taøy.
Röøng caám nguyeân sinh Khe Roã : Khu röøng caám thuoäc xaõ An Laïc, huyeän Sôn
Ñoäng, coù dieän tích 7153 ha vôùi heä thoáng thöïc vaät phong phuù goàm 236 loaøi thöïc vaät,
caây laáy goã quí, 255 loaøi döôïc lieäu quí hieám, 37 loaøi thuù, 73 loaøi chim, 18 loaøi boø
saùt, ñaëc bieät coù 7 loaøi ñoäng vaät quí hieám. Khu röøng coù nhieàu doøng suoái nöôùc trong
vaét, chaûy quanh co uoán khuùc. Ñaây laø moät khu röøng caám nguyeân sinh coøn giöõ ñöôïc
veû hoang sô raát thích hôïp cho du khaùch tham quan vaø nghieân cöùu.
Caùc ñieåm du lòch khaùc : Ñình Phuø Laõi (huyeän Laïng Sôn) laø coâng trình kieán truùc
ñeïp, ñoäc ñaùo. Ñình Chuøa Tieân Luïc (huyeän Laïng Giang) coù caây Giaõ Höông 1000
naêm tuoåi. Hoà Hoá Cao laø nôi nghæ maùt tuyeät vôøi ôû huyeän Laïng Giang. Hoà Caàu Reã
thuoäc huyeän Yeân Theá caûnh trí thieân nhieân ñeïp. Trong huyeän Yeân Theá coù ñaäp Suoái
Caáy vaø ñeàn Suoái Caáy ñöôïc coi laø raát thieâng, laø nôi coù nhieàu du khaùch tôùi vieáng leã.
Khu di tích Suoái Môõ : Suoái Môõ caùch thò xaõ Baéc Giang ñoä 37 km, theo ñöôøng 31 vaø
ñöôøng 293 veà phía ñoâng laø tôùi suoái Môõ. Ñeàn Suoái Môõ, laø nôi thôøi baø chuùa Thöôïng
 56

Ngaøn (coâng chuùa Queá Mî Nöông ñôøi vua Huøng thöù 16), goàm ñeàn Haï, Trung,
Thöôïng, naèm doïc theo suoái Môõ. Töø ñeàn Haï, ñeán ñeàn Thöôïng ñi boä khoaûng moät
giôø, ñi theo suoái phaûi maát 2 giôø. Phong caûnh höõu tình, doøng suoái coù nhieàu thaùc
nöôùc tung boït traéng xoùa.
Ñình Phuùc Long : Ñình Phuùc Long ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi Leâ caùch thò xaõ Baéc
Giang 8 km veà phía nam. Ñình thôø 6 vò Ñaïi Vöông vaø Anh Toân Coâng chuùa laø
nhöõng ngöôøi coù coâng lôùn vôùi daân vôùi nöôùc. Toøa ñaïi ñình goàn coù 5 gian, 2 chaùi, maùi
lôïp ngoùi muõi haøi. Ñình coù keát caáu khaù ñoäc ñaùo, vì ñình baèng goã lim vôùi nhöõng
maïn chaïm khaéc tinh vi, mang ñaäm maøu saéc daân toäc. Hieän nay ñình coøn löu giöõ
ñöôïc moät soá taøi lieäu vaø hieän vaät coù giaù trò nghieân cöùu khoa hoïc vaø giaùo duïc truyeàn
thoáng ñoù laø caùc böùc ñaïi töï, höông aùn, ñoà thôø cuùng, moät baøi vò baèng ñaù, moät baøi vò
baèng goã son theáp vaøng, moät ngöïa goã hai caâu ñoái...
Chuøa Ñöùc La : Chuøa coù teân laø Vónh Nghieâm töï, caùch Haø Noäi 80 km veà phía baéc.
Chuøa toïa laïc taïi thoân Quoác Khaùnh, xaõ Trí Yeân, huyeän Yeân Duõng. Chuøa ñöôïc xaây
döïng vaøo ñaàu ñôøi Traàn. Chuøa naèm treân moät khu ñoài thaáp, sau löng laø daõy nuùi Coâ
Tieân, beân traùi saùt bôø soâng Luïc. Tröôùc maët chuøa laø nhöõng caùch ñoàng roäng, xen keõ
xoùm laøng, môø xa daõy nuùi Nham Bieàn neân thô. Kieán truùc chuøa Ñöùc La goàm coù 4
khoái chính :
Khoái thöù nhaát goàm coù chuøa Hoä, toøa Thieâu Höông, chuøa Phaät. Chuøa Hoä coù baøi trí
nhieàu töôïng. Toøa Thieâu Höông loäng laãy vôùi hoaønh phi vaø cöûa voïng theáp vaøng,
gian thöù hai baøy nhieàu töôïng Phaät vaø töôïng caùc La Haùn. Chuøa Phaät laø theá giôùi cuûa
töôïng Phaät, mang daáu aán kieán truùc thôøi Leâ. Khoái thöù hai laø nhaø Toå ñeä nhaát. Kieán
truùc ñôn giaûn, ñaëc bieät laø coù taám hoaønh phi "Truùc Laâm Hoäi Thöôïng" vôùi ba pho
töôïng Truùc Laâm Tam Toå. Khoái thöù ba laø gaùc chuoâng cao hai taàng maùi vaø khoái thöù
tö laø nhaø Toå ñeä nhò coù hai pho töôïng Toå tieâu bieåu cho ngheä thuaät taïc töôïng thôøi
Nguyeãn.
Traûi qua thôøi gian, caû boán khoái kieán truùc vaãn coøn nguyeân veïn. Chuøa laø nôi thuyeát
phaùp cuûa Truùc Laâm Tam Toå (Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang) vaø laø
nôi ñònh chöùc danh caùc taêng só thôøi Traàn. Chuøa ñaõ ñöôïc truøng tu nhieàu laàn.
Chuøa Phoå Ñaø : Chuøa thuoäc xaõ Tieân Sôn, huyeän Vieät Yeân laø trung taâm Phaät giaùo
 57

thôøi nhaø Leâ, voán coù nguoàn goác töø thôøi Lyù theá kyû thöù 11. Chuøa naèm trong moät
khuoân vieân roäng coù caûnh nuùi non ñeïp, haáp daãn du khaùch. Hieän nay chuøa
Phoå Ñaø vaãn laø nôi huaán luyeän taêng ni, Phaät töû cuûa hoäi Phaät giaùo tænh.
Ñình Loã Haïnh : Ñình ôû xaõ Ñoâng Loã, huyeän Hieäp Hoøa laø coâng trình kieán truùc ñoäc
ñaùo ñöôïc xaây döïng thôøi nhaø Maïc, theá kyû thöù 16 (1576). Luùc ñaàu Ñình Loã Haïnh
chæ laø moät toøa ñaïi ñình hình chöõ "nhaát". Naêm 1850, ñình ñöôïc söûa chöõa theâm haäu
cung thaønh kieåu chöõ "coâng" vaø hai daõy taû, höõu veà phía tröôùc. Ñình goàm 5 gian, 2
chaùi, 48 coät. Chu vi coät caùi laø 1,42 m cao 4,61 m. Neàn ñình daøi 23,5 m, loøng ñình
roäng 12,3 m. Nhìn chung kieán truùc ñình Loã Haïnh troâng ñoà soä maø khoâng naëng neà
nhôø caùc bôø cong cuûa 4 maùi töông phaûn vôùi maët saân roäng troïng ñieåm trung taâm cuûa
laøng xaõ.
Ñình Loã Haïnh hieän nay coøn giöõ ñöôïc nhieàu di vaät : boä tranh goã phuû sôn theá kyû18 -
19 veõ caûnh Baùt Tieân daøi 2,23 m, cao1 m; ñoâi ngheø goã theá kyû 17 sôn son theáp vaøng,
töôïng baø chuùa Tieân Dung cuøng baøi vò Cao Sôn Ñaïi Vöông, thaàn Thaønh Hoaøng
laøng. ñình Loã Haïnh ñaõ ñöôïc khaéc ghi " Ñeä Nhaát Kinh Baéc".
Ñình Thoå Haø : Ñaây laø ngoâi ñình coå ñöôïc xaây döïng vaøo ñôøi Leâ Hy Toâng treân khu
ñaát roäng 3000 m² coù nhieàu caây coå thuï thuoäc laøng Thoå Haø, huyeän Vieät Yeân. Ñình
ñöôïc döïng theo kieåu chöõ Coâng, toøa baùi ñöôøng coù chieàu daøi 27 m, roäng 16 m, döïng
treân neàn cao 0,5 m xung quanh coù ñaù taûng xanh chia laøm ba caáp, maùi ñình lôïp
ngoùi muõi haøi to baûn, boán goùc laø nhöõng ñaàu ñao cong vuùt. Ñaàu bôø noùc uoán quanh
hình löôõi lieàm, goùc maùi coù gaén ngheâ, thuù nhoû baèng saønh nung giaø baèng löûa tía coù
taát caû 22 ñaàu baåy löïc löôõng, chaïm roàng, maây, ngheâ, thuù raát trau chuoát. Baùi ñöôøng
chia laøm 7 gian, 48 coät lim, boä khung chaïm troã tinh vi, nhieàu caûnh trí sinh ñoäng.
Ñaëc bieät coù khaù nhieàu hình thieáu nöõ maëc vaùy daøi, yeám, toùc boái chaèng hoaëc chít
khaên vôùi neùt maët raïng rôõ trong tö theá cöôõi phöôïng, ñeøn roàng hoaëc ñang nhaûy muùa
giöõa caùc lôùp maây boàng beành. Loøng baùi ñöôøng laùt ñaù xanh nhaün boùng. Böùc cöûa
voõng theáp vaøng chaïm troã loäng laãy laøm cho baùi ñöôøng theâm trang nghieâm coå kính.
Theo taám bia coå ñeå laïi, ñình laø keát quaû coâng söùc ñoùng goùp cuûa toaøn daân
laøng Thoå Haø. Ñình laø nieàm töï haøo cuûa laøng.
Di tích thaønh Xöông Giang : Thaønh naèm ôû xaõ Thoï Xöông, caùch thò xaõ Baéc Giang 4
 58

km, beân caïnh quoác loä 1A ñi Laïng Sôn. Thaønh naøy do nhaø Minh xaây döïng vaøo theá
kyû15 ñeå traán giöõ nôi cöûa ngoõ ñöôøng ruùt quaân phía baéc. Nghóa quaân Lam Sôn cuûa
Leâ Lôïi do töôùng Traàn Nguyeân Haõn chæ huy sau gaàn moät naêm vaây haõm, ñaùnh
chieám thaønh Xöông Giang tröôùc khi vieän binh cuûa quaân Minh qua ngaõ bieân giôùi
Laïng Sôn keùo xuoáng nöôùc ta. Chính taïi ñaây ñaõ xaûy ra traän ñaùnh lòch söû thaéng 10
vaïn quaân Minh. Heä thoáng thaønh coå Xöông Giang hieän nay vaãn coøn daøi 600 m, coù
4 coång chính, dieän tích khoaûng 27 ha.
Baéc Giang laø moät vuøng coù nhieàu caûnh ñeïp vaø di tích lòch söû. Nhieàu hoà chöùa nöôùc
lôùn taïo neân phong caûnh kyø vó, phaùt trieån ñöôïc tieàm naêng du lòch nhö hoà Caám Sôn,
Khuoân Thaàn.
Các dịp lễ hội
Baéc Giang laø moät tænh vöøa coù truyeàn thoáng leã hoäi vaên hoùa cuûa ñaát Kinh Baéc, vöøa
coù hoäi xuaân cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi. Laø maûnh ñaát coù nhieàu daân toäc sinh soáng nhö :
Vieät, Nuøng, Taøy, Saùn Chay, Saùn Dìu, Hoa... Vì vaäy truyeàn thoáng ngheä thuaät vaên
hoùa ôû ñaây cuõng khaù phong phuù. Ngoaøi caùc laøn ñieäu daân ca : haùt Xaåm, AÛ ñaøo,
Cheøo, Quan Hoï... coøn coù haùt Soong Hao cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi sinh soáng ôû ñaây.
Hoäi Xuaân : Hoäi vui xuaân cuûa ñoàng baøo daân toäc Saùn Dìu vaø ñoâng baøo Nuøng. Leã hoäi
thöôøng dieãn ra vaøo ngaøy 15 thaùng 1 aâm lòch. Trong leã hoäi coù haùt giao duyeân nam
nöõ, caùc ñieäu tình ca Sli (Nuøng) vaø Sooïng Coâ (Saùn Dìu).
Leã hoäi Yeân Theá : Leã hoäi haøng naêm dieãn ra vaøo ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch nhaèm
töôûng nhôù ñeán laõnh tuï noâng daân Hoaøng Hoa Thaùm ñaõ laõnh ñaïo nghóa quaân choáng
Phaùp roøng raõ suoát 30 naêm trôøi. Cuoäc khôûi nghóa Yeân Theá ñaõ ghi theâm trang söû
choùi loïi vaøo lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc ta. Leã hoäi dieãn ra taïi xaõ Phoàn
Xöông, Yeân Theá, nôi coøn coù daáu aán cuûa ñoàn ñaát Phoàn Xöông,
caên cöù cuûa nghóa quaân Yeân Theá khi xöa.
Hoäi Traùm ruïng : Leã hoäi thöôøng ñöôïc toå chöùc vaøo muøa Traùm ruïng khoaûng thaùng 8
aâm lòch taïi xaõ Ñoâng Vöông, huyeän Yeân Theá. Quaû Traùm laø thöùc aên ngon phaûi phaân
phoái ñeàu cho moïi ngöôøi. Trong leã hoäi thaày mo laøm leã, caàm Traùm tung cho moïi
ngöôøi nhaët ñeå laáy may maén.
Hoäi ñeàn Suoái Môõ : Suoái Môõ thuoäc xaõ Nghóa Phöông, huyeän Luïc Ngaïn, ñeàn Suoái
 59

Môõ thôø thaàn baûn thoå. Haøng naêm leã hoäi ñöôïc môû vaøo ngaøy moàng 1 thaùng 4 aâm lòch
nhaèm caàu mong muøa maøng töôi toát. Trong leã hoäi coøn coù nhieàu troø vui ñaëc bieät laø
nam nöõ haùt giao duyeân.
 60

Bắc Ninh
Dieän tích : 797,2 km².
Daân soá : 957.700 ngöôøi (2001).
Tænh lî : thò xaõ Baéc Ninh.
Caùc huyeän : Queá Voõ, Yeân Phong, Tieân Du, Töø Sôn, Thuaän Thaønh, Gia Bình,
Löông Taøi.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Taøy.
Ba maët tænh coù soâng taïo thaønh nhöõng ranh giôùi thieân nhieân. Phía Baéc laø soâng Caàu.
Ñoâng coù soâng Thaùi Bình (thuoäc Haûi Döông, saùt ranh giôùi vôùi Baéc Ninh), Taây-Nam
laø soâng Hoàng Haø vaø Thaùi Bình aên thoâng vôùi soâng Ñuoáng. Muøa nöôùc lôùn. Soâng
Ñuoáng ñoå nöôùc ra soâng Hoàng Haø vaøo soâng Thaùi Bình.
Ñòa theá Baéc Ninh toaøn ñoàng baèng ít nuùi cao, coù moät soá ngoïn nuùi ñaõ ñi vaøo thô ca
(nuùi Thieân Thai). Nhieät ñoä trung bình khoaûng 13,4°C, raát thích hôïp cho du lòch. ÔÛ
huyeän Tuyeân Du coù nuùi Cheø 127 m, nuùi Khaùnh hay Long Sôn, nuùi Baùt Vaïn, nuùi
Phaät Tích hay Laïn Kha Sôn (tuïc goïi laø nuùi Raïm, nuùi Sôn Ñoâng vaø nuùi Sôn Nam. ÔÛ
Queá Döông coù nuùi Thieân Sôn. Hai nuùi Yeân Sôn vaø Thieân Thai ôû Gia Bình. Hai
quoác loä 4 vaø 18 noái lieàn Baéc Ninh vôùi caùc tænh laân caän. Phi tröôøng ôû Gia Laâm khaù
lôùn.
Tænh lî Baéc Ninh caùch Haø Noäi hôn 30 km, coù quoác loä chaïy qua, coù nhieàu soâng lôùn,
vì vaäy heä thoáng giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng saét vaø ñöôøng soâng ñeàu thuaän lôïi.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo Baéc Ninh theo ñaïo Phaät vaø Thieân Chuùa. Tröôùc naêm 1954, daân chuùng
ñeàu môû hoäi vui Xuaân haøng naêm raát lôùn vaø coù nhieàu tuïc leä giaûi trí ñaëc bieät nhö haùt
Quan Hoï (phoûng theo caùc ñieäu haùt cuûa trieàu ñình ngaøy xöa, coù töø ñôøi Haäu Leâ), tuïc
keùo co, ñaùnh vaät, ñaùnh ñu, thaû dieàu, ñaùnh côø ngöôøi, bôi thuyeàn... Phuï nöõ hai laøng
Ñaùp Caàu vaø Thò Caàu noåi tieáng ñaûm ñang.
Kinh teá cuûa Baéc Ninh cuõng gioáng caùc tænh laân caän. Ngoaøi hoa maøu chính laø luùa,
daân ta coøn troàng ngoâ, ñaäu phoäng, khoai lang, khoai soï, cau vaø caùc loaïi rau. Caây kyõ
ngheä coù mía, thaàu daàu, thuoác laù, traø, daâu nuoâi taèm vaø moät soá caây aên traùi. Laøng
Hieän Ngang troàng rau muoáng raát ngon, laøng Phuïng Phaùp coù döa gang noåi tieáng ôû
 61

Yeân Vieân troàng nhieàu nhaõn, huyeän Töø Sôn troàng thuoác laù thôm vaø kheá ngoït. Baéc
Ninh khoâng coù khoaùng saûn vì ñaát do phuø sa taïo neân nhöng nhieàu ñaát seùt duøng laøm
ñoà goám. Caùc laøng Baùt Traøng, Thoå Haø vaø Phuù Laùng gaïch, chum vaïi, ñoà saønh... raát
noåi tieáng.
Lược sử
Thôøi laäp quoác, ñaát Baéc Ninh thuoäc boä Vuõ Ninh, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên
Lang. Ñeán ñôøi Haùn thuoäc Giao Chæ, sau ñoù thuoäc Giao Chaâu. Baéc Ninh thuoäc ñaïo
Baéc Giang döôùi ñôøi nhaø Ñinh, trôû thaønh loä vaøo ñôøi Tieàn Leâ vaø Haäu Lyù. Ñaây laø
vuøng xuaát phaùt nhaø Haäu Lyù, vua Lyù Thaùi Toå queâ ôû laøng Coå Phaùp, laøm vua 19 naêm
(1010 - 1028). Ñôøi nhaø Traàn, ñaát naøy laø loä Kinh Baéc, sau ñoåi thaønh traán Kinh Baéc
vaøo naêm 1337. Khi giaëc Minh xaâm chieám nöôùc ta, Baéc Ninh thuoäc phuû Baéc Giang.
Döôùi ñôøi Haäu Leâ, tænh naøy toå chöùc thaønh Baéc Ñaïo naêm 1456. Ñeán naêm 1469, ñoåi
thaønh xöù, sau caûi thaønh traán döôùi ñôøi Leâ Töông Döïc (1509 - 1516). Nhaø Maïc ñaët
laø phuû Thuaän An thuoäc Haûi Döông. Nhaø Leâ Trung Höng taùi laäp thaønh traán Kinh
Baéc. Naêm 1593, thuoäc Baéc Thaønh. Döôùi trieàu Nguyeãn, ñoåi laø traán Baéc Ninh töø
naêm 1822. Naêm 1831 ñöôïc ñoåi thaønh tænh Baéc Ninh.
Ñaát Baéc Ninh töø ngaøn xöa sôùm coù anh huøng ñaùnh giaëc cöùu nöôùc. Ñôøi Huøng Vöông
thöù 6 ñaõ ghi cheùp vieäc Thaùnh Gioùng taïi laøng Phuø Ñoång (huyeän Voõ Giaûng) ñaùnh
ñuoåi giaëc AÂn. Thôøi Hai Baø Tröng khôûi nghóa. Daân chuùng Baéc Ninh aøo aït tham gia
giaûi phoùng hai vuøng Thuaän Thaønh (Luy Laâu) vaø Yeân Phong (Long Bieân). Naêm
545, khi anh huøng Trieäu Quang Phuïc laäp caên cöù Daï Traïch ôû Höng Yeân, hai töôùng
gioûi ôû Baéc Ninh laø Tröông Hoàng vaø Tröông Haùt theo phoø laäp nhieàu coâng traän.
Naêm 1076, giaëc Toáng sang ñaùnh nöôùc ta, anh huøng Lyù Thöôøng Kieät chaën moät ñaïo
quaân cuûa chuùng treân soâng Nhö Nguyeät (khuùc soâng Caàu gaàn laøng Nhö Nguyeät);
traän ñaàu tieân dieät hôn moät ngaøn giaëc. Nhöng giaëc töø caùc höôùng khaùc traøn ñeán,
duøng maùy baén ñaù laøm quaân ta khoâng tieán ñöôïc. Lyù Thöôøng Kieät laøm boán caâu thô
cho ngöôøi ñoïc lôùn voïng ra töø ñeàn thôø oâng Tröông Haùt, laøm quaân ta nöùc loøng chieán
ñaáu. Duøng thô phaù giaëc, saùng kieán vaän duïng cuûa tieàn nhaân laø göông saùng cho vaên
ngheä só thôøi sau. Boán caâu :
"Nam quoác sôn haø Nam ñeá cö,
 62

Tieät nhieân ñònh phaän taïi thieân thö,

Nhö haø nghòch loã lai xaâm phaïm,
Nhöõ ñaúng haønh khan thuû baïi hö !"
Laø baûn tuyeân ngoân ñoäc laäp cuûa daân toäc, khoâng ai khoâng nghe thaáy moät laàn. Ñeán
naêm 1284, Thoaùt Hoan chæ huy 50 vaïn quaân Moâng Coå sang ñaùnh nöôùc ta laàn thöù
hai. Vua Traàn Nhaân Toâng trieäu taäp quan töôùng hoäi nghò treân soâng Bình Than
(thuoäc laøng Bình Than, huyeän Gia Bình choã soâng Ñuoáng noái vôùi soâng Thaùi Bình).
Ngöôøi anh huøng Traàn Quoác Toaûn, môùi 15 tuoåi neân khoâng ñöôïc döï baøn laáy laøm töùc
giaän, boùp quaû cam trong tay maø khoâng hay.
Khi quaân Phaùp tieán ñaùnh caùc tænh mieàn Baéc, chuùng ñem nhieàu boä binh vaø phaùo
binh taán coâng thaønh Baéc Ninh, nghóa quaân ta ñaùnh traû maïnh meõ nhöng thaønh vaãn
loït vaøo tay giaëc ngaøy 12-3-1884. Naêm 1886, cuoäc noåi daäy Baõi Saäy lan roäng khaép
nôi, ñoàng baøo Baéc Ninh goùp phaàn khoâng nhoû.
Ñaây laø nôi sinh tröôûng cuûa anh huøng Nguyeãn Cao (laøng Caùch Bi huyeän Queá
Döông), ngöôøi xem baèng caáp Giaûi Nguyeân vaø chöùc Taùn Lyù Quaân Vuï cuûa Töï Ñöùc
nhö haït buïi, oâng ñi theo Nguyeãn Thieän Thuaät khaùng chieán, huaán luyeän du kích
cho nghóa quaân. Khi chieán khu Baõi Saäy bò thaát baïi, oâng veà laøng, caûi trang daïy hoïc
ñôïi thôøi cô. Naêm 1887, khi quaân Phaùp baét, oâng duøng moùng tay khoeùt roán, ruùt ruoät
roài neùm vaøo maët keû thuø vaø hoûi : "Ruoät gan tao ñaây. Baây xem coù khuùc naøo phaûn thì
baûo". Giaëc xanh maët vaø khieáp sôï daân Vieät anh huøng.
Baéc Ninh cuõng laø queâ cuûa laõnh tuï Traàn Trung Laäp, oâng ñaõ cuøng vôùi hai anh huøng
Trònh vaên Caán, Löông Ngoïc Quyeán khôûi nghóa ôû Thaùi Nguyeân naêm 1917, sau oâng
tham gia Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi vaø chæ huy caùc traän ñaùnh ñoàn boùt Phaùp taïi
Laïng Sôn vaøo naêm 1940. Laøng Ña Ngöu coù anh huøng Phoù Ñöùc Chính, chieán só anh
duõng cuûa Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng, oâng cuøng vôùi 12 chieán só khaùc bò xöû cheùm ôû
Yeân Baùi. Tröôùc khi cheát, oâng ñaõ yeâu caàu giaëc cho naèm ngöûa ñeå nhìn löôõi dao rôùt
xuoáng nhö theá naøo.
Phong cảnh, di tích
Ñình Ñoâng Hoà : Ñình Ñoâng Hoà coøn goïi laø ñình Tranh thuoäc laøng Ñoâng Hoà, huyeän
Thuaän Thaønh. Ñình vöøa laø nôi thôø Thaønh Hoaøng laøng, vöøa laø chôï tranh cuûa laøng,
 63

laø nôi giao löu tranh buoân baùn tranh vôùi khaùch haøng gaàn xa. Ñình hieän nay goàm coù
6 gian baùi ñöôøng, 2 gian haäu cung, kieán truùc theo kieåu chöõ ñinh lôïp maùi ngoùi muõi
haøi nhoû. Ñình coøn giöõ nhieàu di vaät quí hieám. Ñình Ñoâng Hoà khoâng chæ laø di tích
maø coøn laø nôi sinh hoaït vaên hoùa cuûa laøng.
Chuøa Buùt Thaùp : Chuøa coù teân chöõ laø Ninh Phuùc Töï, toïa laïc ôû phía taây thoân Buùt
Thaùp, xaõ Ñình Toå, huyeän Thuaän Thaønh, caùch Haø Noäi 30 km. Chuøa ñöôïc döïng vaøo
thôøi Haäu Leâ (theá kyû 17) theo Kieåu "noäi coâng ngoaïi quoác", ngoaøi cuøng laø tam quan,
tieáp ñoù laø gaùc chuoâng hai taàng taùm maùi, roài ñeán chuøa Hoä. Sau chuøa Hoä laø nhaø
thöôïng ñieän coù baøy caùc boä töôïng Tam Theá, Tam Thaân, töôïng Phaät Baø Quan AÂm
nghìn maét nghìn tay cao 3,7 m coù 11 ñaàu, gaàn 1000 tay, 1000 maét ñaët treân toøa sen
do roàng ñoäi, beân döôùi laø caùc hình trang trí soùng nöôùc, toâm cua, oác ruøa... boán goác
beä laø 4 pho töôïng löïc só troâng raát soáng ñoäng. Trong chuøa coù nhieàu coå vaät quí giaù,
nhieàu thaùp ñeïp, noåi tieáng nhaát laø thaùp Baùo Nghieâm, nôi ñaët xaù lò cuûa thieàn sö
Chuyeát Chuyeát. Thaùp xaây baèng ñaù, taùm maët, naêm taàng, cao 13 m, ñænh thaùp hình
naäm röôïu. Thaùp Toân Ñöùc naêm taàng cao 10 m, nôi ñaët xaù lò thieàn sö Minh Haïnh, vò
toå thöù 2 cuûa chuøa. Chuøa ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Ñaây laø moät trong nhöõng ngoâi
chuøa danh tieáng vaøo baäc nhaát ôû Vieät Nam.
Chuøa Phaät Tích : Chuøa ñöôïc khôûi coâng döïng vaøo khoaûng theá kyû thöù 7-10 ôû söôøn
nuùi Phaät Tích, xaõ Phaät Tích, huyeän Tieân Du. Ñeán ñôøi Lyù, chuøa ñöôïc truøng tu ñaïi
qui moâ. Naêm 1057, vua Lyù Thaùnh Toâng cho döïng ngoâi thaùp baùu vaø ñuùc pho töôïng
mình vaøng. Naêm 1947, chuøa bò hoûng naëng. Naêm 1991 chuøa ñöôïc truøng tu theo
kieán truùc xöa. Moät soá di vaät khaùc hieän coøn laïi ôû chuøa nhö töôïng Phaät A Di Ñaø taïc
baèng ñaù xanh ngoài treân toøa sen cao 1,87 m, moät vöôøn thaùp, böùc chaïm ñaù nhaïc
coâng vaø vuõ nöõ...
Laøng Tranh Ñoâng Hoà : Ñaây laø moät laøng ngheà veõ tranh daân gian noåi tieáng cuûa Vieät
Nam ôû laøng Ñoâng Hoà, huyeän Thuaän Thaønh. Ngheà veõ tranh daân gian cuûa laøng
Ñoâng Hoà ñaõ coù töø raát laâu ñôøi. Tröôùc ñaây, hoï veõ tranh phuïc vuï cho Teát Nguyeân
Ñaùn. Ngaøy nay, hoï veõ tranh coøn ñeå baùn cho khaùch haøng coù nhu caàu baát kyø luùc naøo.
Nguyeân lieäu ñeå veõ tranh laø giaáy doù (giaáy ñöôïc laøm baèng caây doù giaõ nhoû, loïc vaø
caùn moûng), maøu veõ laáy töø chaát lieäu thieân nhieân nhö gaïch non , laù caây, reã caây, ñoát
 64

thaønh than, maøi ra. Ñeå taïo ra maøu neàn laáp laùnh, hoï phaûi duøng voû con soø, ngheâu
(coøn goïi laø ñieäp), nung leân thaønh voâi, giaõ nhoû, troän vôùi nhöïa caây, pheát ñeàu leân
giaáy doù ñeå taïo ra maøu neàn. Haàu heát tranh Ñoâng Hoà ñeàu phaûn aùnh ñöôïc öôùc
nguyeän hoøa bình, haïnh phuùc, aám no. Coù moät soá tranh veõ veà ñoäng vaät nhö boø, lôïn,
choù, meøo laø nhöõng con vaät gaàn guõi vôùi ngöôøi noâng daân. Ñaëc bieät moät soá tranh vôùi
maûng ñeà taøi "höùng döøa", "ñaùm cöôùi chuoät", "ñaùnh ghen" raát haáp daãn du khaùch
trong vaø ngoaøi nöôùc. Hieän nay, laøng tranh Ñoâng Hoà coøn laøm theâm ñoà haøng maõ ñeå
phuïc vuï vieäc teá, leã.
Haøng naêm, chôï tranh ñöôïc hoïp vaøo dòp Teát Nguyeân Ñaùn taïi ñình Ñoâng Hoà. Khaùch
ôû quanh vuøng vaø caùc tænh xa noâ nöùc veà chôï ñeå mua tranh. Hoäi thi ñoà maõ cuõng ñöôïc
toå chöùc taïi ñình töø chieàu 14 thaùng 3 ñeán 18 thaùng 3 aâm lòch haøng naêm. Chôï tranh
vaø hoäi thi ñoà maõ ñöôïc toå chöùc haøng naêm phaàn naøo phaûn aùnh ñöôïc neùt ñaëc thuø
trong hoaït ñoäng kinh teá - vaên hoùa cuûa ngöôøi daân laøng Ñoâng Hoà.
Ñeàn Ñoâ : Ñeàn ñöôïc xaây döïng döôùi thôøi nhaø Leâ. Ñeàn ñaõ ñöôïc truøng tu nhieàu laàn,
lôùn nhaát vaøo trieàu Leâ Höng theá kyû 17 vôùi kieåu "noäi coâng ngoaïi kích" xung quanh
coù töôøng thaønh bao boïc. Ñeàn ñöôïc chia laøm hai khu vöïc : noäi thaønh vaø ngoaïi thaønh.
Noäi thaønh goàm noäi thaát vaø ngoaïi thaát. Noäi thaát goàm nhaø haäu cung ñaët ngai thôø vaø
baøi vò taùm vò vua Lyù. Bao quanh noäi thaát coù töôøng gaïch cao 3 m, roäng 1 m. Ngoaøi
thaát goàm coù nhaø vuoâng kieán truùc kieåu chuoàng dieâm, taùm maùi goàm nhaø chuû teá, nhaø
kho, nhaø saùch, ñeàn vua Baø (Lyù Chieâu Hoaøng). Giöõa khu ngoaïi thaát laø 5 cöûa roàng
coù ñöôøng laùt ñaù xanh ñi thaúng leân nhaø vuoâng. Khu vöïc ngoaïi thaønh saùt vôùi töôøng
thaønh ôû hai ñaàu hoài nhaø khaùch, moãi beân 4 gian nhaø kieäu. Töø naêm cöûa roàng ñi
thaúng tôùi saùt bôø hoà laø nhaø bieåu dieãn roái nöôùc theo kieåu chuoàng dieâm 8 maùi, 8 ñao
cong. Beân hoà baùn nguyeät laø nhaø bia.
Ñeàn Ñoâ coøn giöõ ñöôïc nhieàu coå vaät quí, nhieàu taøi lieäu lòch söû quan troïng, ñaëc bieät
laø taám vaên bia coå cuûa Traïng nguyeân Phuøng Khaéc Khoan vaøo naêm 1602. Ñeàn Ñoâ
khoâng chæ laø moät di tích lòch söû vaên hoùa maø coøn laø moät thaéng caûnh ñeïp cuûa ñaát
Kinh Baéc.
Ñeàn Baø Chuùa Kho : Töø Haø Noäi theo quoác loä 1A qua ga Thò Caàu, reõ traùi ñi khoaûng
500 m laø ñeán laøng Coå Meã, xaõ Vuõ Ninh, thò xaõ Baéc Ninh nôi coù ñeàn thôø Baø Chuùa
 65

Kho. Töông truyeàn baø laø moät ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam ñaõ kheùo toå chöùc saûn xuaát,
tích tröõ löông thöïc, troâng nom kho taøng Quoác Gia trong vaø sau chieán thaéng Nhö
Nguyeät (1076). Khi Baø qua ñôøi, nhaân daân ñaõ laäp ñeàn thôø ñeå ghi laïi coâng ôn cuûa
Baø.
Ñeàn thôø cuûa Baø ñöôïc xaây döïng theo kieåu kieán truùc thôøi Nguyeãn, theo kieåu tam
ban. Ban haï kieán truùc kieåu tieàn keâ, haäu baåy; ban trung theo kieåu thöôïng chuoàng
röôøng, haï keâ trong, coøn ban thöôïng xaây döïng theo kieåu chuoàng röôøng, giaù chieâng.
Ñeàn Baø Chuùa Kho hieän nay ñöôïc tu söûa khang trang, thu huùt nhieàu du khaùch thaäp
phöông töø Baéc ñeán Nam veà döï leã xin caàu taøi, caàu loäc,
caàu may maén.
Di tích Nuùi Dinh : Nuùi Dinh coù teân goïi laø nuùi Thanh hay nuùi Phaùo Ñaøi, naèm treân
ñaát cuûa hai phöôøng Thò Caàu vaø Ñaùp Caàu. Trong lòch söû caùc cuoäc khaùng chieán
choáng xaâm löôïc, nuùi Dinh luoân laø ñieåm ñoùng quaân, laø phoøng tuyeán choáng quaân
xaâm löôïc, laø nôi dieãn ra nhieàu cuoäc chieán ñaáu aùc lieät giöõa ta vaø ñòch.
Taïi Nuùi Dinh, trong cuoäc khaùng chieán choáng Toáng theá kyû 11, Lyù Thöôøng Kieät cho
quaân vaø daân xaây döïng phoøng tuyeán soâng Caàu thaønh moät phoøng tuyeán choáng giaëc
vöõng chaéc. Döôùi söï chæ huy cuûa Lyù Thöôøng Kieät, ñaïi quaân ñoùng ôû nuùi Dinh ñaõ toå
chöùc phoøng ngöï vaø taán coâng ñaùnh baïi ñaïo quaân laõnh ñaïo cuûa Quaùch Quyø. Theá kyû
13, trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc Nguyeân Moâng, Traàn Quoác Toaûn
cuõng cho xaây döïng phoøng thuû ôû Xöông Giang vaø Thò Caàu. Ñaàu theá kyû 15, quaân
Minh sang xaâm löôïc vaø ñaõ ñoùng quaân ôû ñaây (thaønh Thò Caàu). Ñeán thaùng 3-1927
toaøn boä quaân Minh ñoùng ôû thaønh Thò Caàu ñaõ keùo nhau ra ñaàu haøng. Thôøi Taây Sôn,
khu vöïc nuùi Dinh, thaønh Thò Caàu cuõng laø nôi ñoùng quaân cuûa nghóa quaân. Taïi ñaây
xaûy ra cuoäc giao chieán aùc lieät giöõa quaân ta do töôùng Phan Vaên Laân chæ huy vôùi
quaân xaâm löôïc Maõn Thanh.
Nuùi Dinh laø moät di tích lòch söû, moät ñieåm tham quan cuûa du khaùch khi ñeán thaêm
vuøng ñaát Kinh Baéc thô moäng.
Chuøa Daâu : Chuøa ôû thoân Khöông Töï (coøn goïi laø Laøng Daâu), xaõ Thanh Khöông,
huyeän Thuaän Thaønh caùch Haø Noäi 30 km. Chuøa ñöôïc döïng vaøo ñaàu theá kyû thöù 3 ôû
vò trí giao ñieåm nhöõng con ñöôøng lôùn, nôi tieáp thu ñaïo Phaät vaø trôû thaønh trung taâm
 66

Phaät giaùo thôøi baáy giôø. Trong Phaät ñieän chính coù pho töôïng nöõ thaàn Phaùp Vaân (nöõ
Thaàn Maây) ngoài treân toøa sen, vì vaäy chuøa ñöôïc goïi laø Phaùp Vaân Töï.
Trong khuoân vieân chuøa coù ngoïn thaùp noåi tieáng, xaây döïng theá kyû thöù 6, vôùi yù nghóa
nhö moät thaïch truï ngaên caûn luoàng nghieäp chöôùng. Vì vaäy thaùp mang teân Hoøa
Phong.
Di tích phoøng tuyeán soâng Nhö Nguyeät : Di tích lòch söû naøy thuoäc thoân Ñöùc Thoï,
Tam Ñang, huyeän Yeân Phong. Taïi Thoï Ñöùc, Lyù Thöôøng Kieät ñaõ cho xaây döïng
nhieàu traïi quaân lôùn hieän vaãn coøn daáu tích trong loøng ñaát : traïi Chónh, traïi Chuøa,
traïi Quyùt, traïi Maùi AÁm. Treân khu vöïc baõi Mieâu, Lyù Thöôøng Kieät cho xaây döïng
moät phoøng tuyeán chaën giaëc ôû cöûa soâng Thoï Ñöùc. Xung quanh laø caùc khu haäu caàn :
kho Doác Gaïo, kho Cung ôû Goø Cung, kho Göôm ôû goø Göôm.
Trong khaùng chieán choáng Toáng naêm 1077, khu vöïc Thoï Ñöùc ñöôïc xaây döïng thaønh
phoøng tuyeán kieân coá trong heä thoáng phoøng tuyeán soâng Nhö Nguyeät. Caùnh quaân
ñoùng ôû ñaây coù nhieäm vuï chaën muõi tieán quaân cuûa giaëc töø phía nuùi Tieân Laùt traøn
sang vaø laøm nhieäm vuï öùng cöùu cho hai caùnh quaân ôû khu vöïc Nhö Nguyeät vaø Thò
Caàu. Cuøng vôùi hai caùnh quaân ñaõ taïo neân chieán thaéng vang doäi cuûa quaân nhaø Lyù
muøa xuaân naêm 1077, ñaäp tan cuoäc xaâm laêng cuûa nhaø Toáng.
Toaøn boä khu vöïc Ñöùc Thoï hieän nay vaãn naèm treân moät doi ñaát cao so vôùi xung
quanh. Ñình, ñeàn , chuøa Thoï Ñöùc cuõng laø nhöõng di tích lòch söû naèm trong heä thoáng
phoøng tuyeán Nhö Nguyeät trong cuoäc khaùng chieán choáng Toáng (1077).
Ñình laøng Ñình Baûng : Ñình thuoäc huyeän Tieân Sôn, caùch Haø Noäi 20 km. Ñaây laø
ngoâi ñình coå kính noåi tieáng nhaát cuûa Kinh Baéc. Ñình ñöôïc xaây döïng naêm 1700 vaø
ñeán naêm 1736 môùi ñöôïc hoaøn thaønh. Ñình thôø ba vò Thaønh Hoaøng : Cao Sôn Ñaïi
Vöông (Thaàn Ñaát), Thuûy Baù Ñaïi Vöông (Thaàn Nöôùc) vaø Baïch Leä Ñaïi Vöông
(Thaàn Troàng Troït).
Toøa baùi ñöôøng coù hình chöõ nhaät, daøi 20 m, roäng 14 m, chia laøm 7 gian, hai chaùi
naèm treân neàn cao bôø ñaù xanh coù baäc caáp. Veû ñoà soä cuûa ñình theå hieän qua maùi
phaàn toûa roäng vaø nhöõng coät lieâm hieám thaáy ôû nhöõng ngoâi ñình khaùc. Coù khoaûng
60 coät lieâm lôùn nhoû coù ñöôøng kính khoaûng 0,55 - 0,65 m. Hoa vaên trang trí treân
caùc caáu kieän kieán truùc raát ña daïng, chaïm troå tinh vi, chau chuoát, haøi hoøa. Boä
 67

khung ñình khaù vöõng chaéc, gaéng vôùi nhau baèng caùc loaïi moïng. Trong ñình coù böùc
chaïm noåi "Baùt Maõ Quaàn Phi" vôùi ñöôøng neùt hoa vaên dieãn taû caùc caûnh sinh hoaït
troâng thaät voâ cuøng soáng ñoäng. Ñình Baûng laø ngoâi ñình coå raát haáp daãn khaùch du
lòch.
Ñình Coå Meã : Ñình Coå Meã laø ngoâi ñình lôùn, ñöôïc döïng vaøo naêm 1681 taïi laøng Coå
Meã. Ñình ñöôïc döïng theo kieåu chöõ nhaát vôùi 5 gian, 2 vì. Ñình thôø Tröông Hoàng,
Tröông Haùt laø nhöõng anh huøng coù coâng giuùp Trieäu Quoác Phuïc (549 - 570) choáng
giaëc Löông. Caùc maûng chaïm khaéc goã trong ñình Coå Meã raát ñeïp, theå hieän theo caùc
ñeà taøi Long Vaân ñaïi hoäi, nguõ hoå tranh chaâu. Kieán truùc ñình Coå Meã mang nhöõng
neùt raát tieâu bieåu cho laøng queâ Vieät Nam.
Ñeàn Phuø Ñoång Thieân Vöông : Thuoäc laøng Phuø Ñoång, huyeän Tieân Du. Ñaây laø moät
ngoâi ñeàn raát coå, ñöôïc söûa chöõa nhieàu laàn vaøo thôøi Haäu Leâ vaø Nguyeãn. Daân laøng
môû hoäi haøng naêm vaøo ngaøy muøng 9 thaùng 4 aâm lòch.
Ñænh Kim : Thuoäc laøng Thò Caàu, huyeän Voõ Giaøng, coù ñinh Kim raát coå, thôø hai vò
danh töôùng Tröông Hoàng vaø Tröông Haùt thôøi Trieäu Quang Phuïc.
Huyeän Tieân Du coù moät soá chuøa vaø di tích noåi tieáng. Laøng Luõng Nham coù chuøa
Lim treân ñoài Lim (Hoàng vaø Vaân Sôn) raát ñeïp, laøm töø ñôøi nhaø Lyù, beân trong coù ñuû
loaïi töôïng. Laøng Long Khaùm coù chuøa Baùch Moân vôùi kieán truùc ñaëc bieät vaø coù raát
nhieàu cöûa. Caùch chuøa Baùch Moân moät caây soá laø xaõ Truøng Minh coù nuùi Baùt Vaïn
Sôn, ngaøy xöa töôùng nhaø Ñöôøng laø Cao Bieàm ñoùng quaân ôû ñaây ñaõ cho nung taùm
vaïn hoøn gaïch hình thaùp ñeå xaây thaùp lôùn. Hieän nay thaùp naøy khoâng coøn nhöng treân
nuùi vaãn coøn gaïch. Töø Baùt Vaïn Sôn ñi theâm hai caây soá, gaàn ñeâ soâng Ñuoáng, laø xaõ
Phaät Tích coù nuùi Tieâu Sôn vaø Chuøa Phaät Tích (Vaïn Phuùc), chuøa thaät to, laøm töø ñôøi
vua Lyù Thaùi Toâng (1037). Xöa coù nhaø baèng ñaù vaø gieáng Roàng, sau chuøa coù nhieàu
thaùp baèng ñaù chaïm troå khaéc neùt theo myõ thuaät Chaøm raát ñeïp.
Ngoaøi ra Baéc Ninh coøn coù chuøa Yeân Phuï ôû huyeän Yeân Phong coù töôïng Phaät Baø
Quan AÂm 82 tay; xaõ Thuûy Loâi, treân goø Kim Khuyeát coù di tích bia vaø thaønh cuûa An
Döông Vöông. Huyeän Gia Laâm coù hai chuøa Leä Maät vaø chuøa Cöï Linh coù pho töôïng
ñoàng ñen cao ba thöôùc. Ngay tænh lî coù nhaø thôø Thieân Chuùa giaùo to lôùn vaø ñeïp.
Baéc Ninh coøn coù nhaø chuøa Traàm vôùi nhieàu töôïng Phaät ñöôïc chaïm khaéc coâng phu.
 68

ÔÛ phía Nam tænh, treân ñöôøng töø Phuù Thuïy ñi Phaû Laïi, ñoàng baøo coù theå vieáng thaêm
di tích thaønh Luy Laâu ñôøi Haùn, döïng leân ôû Khöông Töï ñeå cai trò Giao Chaâu, nay
haõy coøn neàn moùng thaønh vaø moät soá coå tích raûi raùc khaép ñoàng ruoäng. Ñeán laøng
Tam AÙ, coù ñeàn vaø moä cuûa Só Nhieáp, goïi laø Só Vöông Tieân, laøm Thaùi Thuù Giao
Chaâu naêm 203. Ñeán huyeän Gia Bình, coù Leä Chi Vieân (Traïi Vaûi) laø nôi xaûy ra vuï
aùn Leâ Thaùi Toâng ñoät ngoät cheát beänh naêm 1442 khieán anh huøng Nguyeãn Traõi,
naøng haàu Thò Loä, cuøng toaøn gia bò vu oan cheát thaûm, ñeán 22 naêm sau môùi ñöôïc
minh oan vaø phuïc hoài danh döï. Baéc Ninh coøn coù moät soá ngoâi moä coå ôû Nghi Veä
Sôn, xaây khoaûng ñaàu theá kyû 10 vaø 11; moä ñöôïc xaây baèng gaïch nung, trang trí
nhieàu hình veõ vaø kieán truùc tinh vi. Baéc Ninh laø vuøng ñaát noåi tieáng veà vaên chöông,
trong soá nhöõng danh nhaân keå treân, ta coøn bieát nhöõng vò sau ñaây :
Thieàn Sö Vaïn Haïnh (laøng Coå Phaùp, huyeän Töø Sôn), cao taêng ñôøi Leâ Ñaïi Haønh vaø
Lyù Thaùi Toå, moät nhaø tö töôûng veà Thieàn Toâng, coù coâng khaûo cöùu veà kinh luaän nhaø
Phaät vaø vaän ñoäng ñöa Lyù Coâng Uaån leân ngoâi saùng laäp nhaø Lyù.
Baéc Ninh cuõng laø queâ ngoaïi cuûa Ngoïc Haân Coâng Chuùa (laøng Naønh, huyeän Töø
Sôn), con gaùi vua Leâ Hieån Toâng vaø laø vôï anh huøng Quang Trung Hoaøng Ñeá; Baø
noåi danh taøi hoa, tröù taùc khaù nhieàu nhöng bò thieâu huûy gaàn heát, nay chæ coøn hai baøi
vaên teá Vua Quang Trung vaø Ai Tö Vaõn, ghi laïi loøng thöông tieác cuûa baø vôùi baäc ñaïi
anh huøng.
Thieàn Sö Giaùp Haûi (laøng Baùt Traøng, huyeän Gia Laâm), danh só ñôøi Maïc Ñaêng
Doanh, taùc giaû Öùng Ñaùp Bang Giao Taäp, Thaän Minh, Cao Laâu Tì Baø thi, Hoaøng Só
Khaûi (huyeän Lang Taøi) nhaø vieát vaên noâm noåi tieáng ñôøi Maïc Phuùc Haûi, Hoaøng Ñöùc
Löông (huyeän Vaên Giang), taùc giaû Trích Dieãm Thi Taäp. Ñaøo Cöû (xaõ Thuaàn Khang,
huyeän Thuaän Thaønh), laø moät trong 28 nhaø thô cuûa hoäi Tao Ñaøn, goùp coâng thöïc
hieän caùc vaên thi phaåm Hoàng Ñöùc Quoác AÂm Thi Taäp, Thieân Nam Dö Haï Taäp.
Thaân Chinh kyù söï. Nguyeãn Xung Xaùc (laøng Kim Ñoâi) hoäi Tao Ñaøn, taùc giaû Tieâu
Töông Baùt Caûnh. Ñaøm Thuaän Huy (laøng ñoâng Ngaïn), hoäi Tao Ñaøn, taùc giaû Maëc
Trai Thi Taäp. Ñaøm Vaên Leã (xaõ Laâm Sôn, huyeän Queá Döông), trong hoäi Tao Ñaøn...
taát caû ñeàu laø danh só ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng.
Vuõ Mieâu (xaõ Xuaân Lan, huyeän Lang Taøi), söû gia thôøi Leâ Hieån Toâng vaø Leâ Caûnh
 69

Höng, cuøng vôùi Nguyeãn Hoaøn, Phan Troïng Phieân vaø Uoâng Só Laõng soaïn boä Ñaïi
Vieät Lòch Trieàu Ñaêng Khoa Luïc, boán quyeån, Cao Baù Quaùt (huyeän Gia Laâm), Thi
Baù ñôøi Nguyeãn, taùc giaû Cao Chu Thaàn Thi Taäp, sau bò cheát vì vuï noåi loaïn cuûa Leâ
Duy Löông, Leâ Duy Cöï. OÂn Nhö Haàu Nguyeãn Gia Thieàu (xaõ Lieãu Ngaïn, huyeän
Thuaän Thaønh) danh só thôøi Leâ Maït, taùc giaû Cung Oaùn Ngaâm Khuùc, Töø Trai taäp,
hai boä Sôn Trung Am, vaø Sôû Töø Dieäu ñeå phoå nhaïc. Nguyeãn Ñaêng Ñaïo (laøng Hoaøi
Baûo huyeän Tieân Du) ñoã Traïng nguyeân ñôøi Leâ Hy Toâng, tính khí trung tröïc, thöông
daân yeâu nöôùc, taùc giaû Nguyeãn Traïng Nguyeân phuïng söû taäp (taäp thô ghi cheùp caùc
vieäc khi sang Taøu). Nguyeãn Thanh Giaûn (huyeän Töø Sôn, laøng Höông Maëc) laø danh
só noåi tieáng ñôøi Leâ uy Muïc; ôû laøng Du Laâm cuøng huyeän, coù Nguyeãn Tö Giaûn, naêm
22 tuoåi ñoã tieán só ñôøi Thieäu Trò, taøi kieâm vaên voõ. OÂng coøn gioûi veà kinh teá vaø töøng
cuøng Nguyeãn Tröôøng Toä daâng sôù xin canh taân ñaát nöôùc nhöng Töï Ñöùc khoâng nghe,
nhöõng taùc phaåm vaên hoïc goàm Thaïch Noâng Thi Vaên Taäp, Duyeät Boä Khaâm Ñònh
Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc. Baéc Ninh coøn laø queâ danh thaàn Nguyeãn Vaên
Giai, tính lieâm khieát, ñaïi coâng thaàn traûi ba ñôøi Leâ Theá Toâng, Kinh Toâng vaø Thaàn
Toâng. Hoàng Haø nöõ só Ñoaøn Thò Ñieåm (1705 - 1748) ngöôøi xaõ Hieán Phaïm, huyeän
Vaên Giang ) cuõng laø ngöôøi Baéc Ninh. Baø laø moät nhaø thô lôùn cuûa thi ca Vieät Nam,
dòch baûn "Chinh Phuï Ngaâm" tieáng Haùn cuûa Ñaëng Traàn Coân. Taùc phaåm "Chinh
Phuï Ngaâm Khuùc" cuûa baø goàm 412 caâu thô theo theå song thaát luïc baùt ñöôïc coi laø
hay hôn nguyeân baûn cuûa Ñaëng Traàn Coân vaø laø moät tuyeät taùc vaên chöông cuûa vaên
hoïc söû nöôùc nhaø gaây nhieàu caûm höùng saùng taùc cuûa ñôøi sau.
Các dịp lễ hội
Kinh Baéc laø vuøng ñaát ñaïo Phaät sôùm thaâm nhaäp ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu coâng
nguyeân. Ñeán ñôøi nhaø Lyù Phaät giaùo ñaõ ñaït ñeán ñoä cöïc thònh. Nhieàu chuøa, thaùp ñaõ
ñöôïc xaây döïng ôû ñaát Kinh Baéc vaø ñaõ trôû thaønh danh thaéng, di tích lòch söû vaên hoùa
laø nôi tham quan vaõn caûnh cuûa khaùch thaäp phöông. Baéc Ninh laø moâït vuøng ñaát coå
ñoàng thôøi laø moät trong nhöõng chieác noâi cuûa neàn vaên minh Vieät Nam. Chính vuøng
ñaát naøy ñaõ sinh ra nhöõng ñieäu haùt daân ca Quan Hoï ñaëc saéc, tieâu bieåu cho loaïi hình
daân ca tröõ tình Baéc Boä, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc. Baéc Ninh coøn laø noät trong nhöõng
ñòa phöông coù nhieàu leã hoäi. Moãi leã hoäi ñeàu gaén vôùi neùt ñeïp vaên hoùa truyeàn thoáng
 70

vaø nhöõng trang söû haøo huøng cuûa daân toäc. Moãi ñoä xuaân veà, ngöôøi Kinh Baéc laïi roän
raøng vui traåy hoäi.
Hoäi Lim : Hoäi dieãn ra vaøo11 ñeán 13 thaùng gieâng aâm lòch haøng naêm. Leã hoäi naøy
gaén lieàn vôùi moät truyeàn thoáng vaên hoùa noåi tieáng cuûa ñaát Kinh Baéc laø haùt Quan Hoï.
Caùc "lieàn anh, lieàn chò" haùt ñoái ñaùp töøng caëp, haùt treân ñoài, haùt treân thuyeàn, haùt sau
chuøa... vôùi ñuû caùc laøn ñieäu Quan Hoï khaùc nhau. Cuõng nhö caùc hoäi khaùc, hoäi Lim
cuõng coù ñuû caùc phaàn leã röôùc ñeán leã teá cuøng nhieàu troø vui khaùc.
Hoäi Ñình Baûng : Ñình laøng Ñình Baûng thuoäc huyeän Töø Sôn thôø 3 thieân thaàn laø
Cao Sôn Ñaïi Vöông (thaàn Nuùi), Thuûy Baù Ñaïi Vöông (thaàn Nöôùc), Baø Chu Leâ Ñaïi
Vöông (thaàn Troàng troït) vaø 6 nhaân thaàn laø 6 vò toå cuûa 6 doøng hoï coù coâng döïng
laøng vaøo theá kyû 15. Leã hoäi haøng naêm dieãn ra töø ngaøy 12 ñeán ngaøy 16 thaùng 3 aâm
lòch, daân laøng Ñình Baûng môû hoäi ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa caùc phuùc thaàn. Trong
ngaøy hoäi, treân baõi roäng tröôùc cöûa ñình coù caùc phuùc thaàn. Coù caùc cuoäc vui nhö ñaùnh
côø, ñaùnh vaät, ñaùnh ñu, choïi gaø, haùt cheøo, haùt Quan Hoï treân hoà...
Hoäi Ñoâng Hoà : Leã hoäi dieãn ra töø moàng 4 ñeán moàng 7 thaùng gieâng taïi ñình laøng
Ñoâng Hoà huyeän Thuaän Thaønh. Ñaây laø moät leã hoäi mang tính chaát hoäi laøng ngheà,
nôi saûn xuaát tranh daân gian noåi tieáng. Taïi ñình laøng coù baùn tranh daân gian vaø caùc
loaïi haøng maõ thôø cuùng.
Hoäi Chuøa Phaät Tích : Hoäi thöôøng dieãn ra trong 2 ngaøy töø ngaøy 4 ñeán 5 thaùng gieâng
aâm lòch taïi chuøa Phaät Tích nhaèm töôûng nhôù coâng ôn cuûa vua Lyù Thaùnh Toâng.
Haøng naêm leã hoäi ñöôïc môû ra cho khaùch haønh höông ñeán ñeå leã Phaät, nghe kinh,
caàu yeân, caàu phuùc, ñoàng thôøi ñeå thaêm di tích vaø thaéng caûnh cuûa ñaát Kinh Baéc.
Leã hoäi ñeàn Ñoâ : Leã hoäi haøng naêm ñöôïc toå chöùc taïi ñeàn Ñoâ (nôi thôø 8 vò vua nhaø
Lyù), laøng Ñình Baûng, huyeän Töø Sôn vaøo ngaøy 15 thaùng 3 aâm lòch. Leã hoäi dieãn ta
trong 4 ngaøy. Hoäi môû vaøo ngaøy vua Lyù Thaùi Toå leân ngoâi (coøn goïi laø leã ñaêng
quang). Hoäi coù leã trình thaùnh, coù thi ñaáu côø ngöôøi, ñaáu vaät vaø caùc troø vui khaùc.
Ñaëc bieät coù cuoäc röôùc kieäu long troïng vaøo ngaøy chính hoäi (16-3) raát ñoâng vui.
Khaùch thaâïp phöông ñeán döï leã hoäi vöøa ñeå cuùng leã, vöøa ñeå vaõn caûnh ñeïp cuûa ñeàn
Ñoâ.
Leã hoäi chuøa Daâu : Hoäi môû vaøo ngaøy 17 thaùng 1 aâm lòch taïi laøng Daâu, Thanh
 71

Khöông, huyeän Thuaän Thaønh. Chuøa Daâu thôø Phaät Maãu Man Nöông. Leã hoäi môû
vaøo ngaøy sinh cuûa Man Nöông. Ñaây laø leã hoäi tieâu bieåu cho söï hoäi nhaäp cuûa tín
ngöôõng noâng nghieäp vaøo ñaïo Phaät. Trong hoäi coù leã röôùc töôïng baø Daâu ñi qua caùc
chuøa trong heä thoáng chuøa Töù Phaùp, chuøa Ñaäu, chuøa Daâu, chuøa Töôûng. Phaân hoäi coù
thi laøm baùnh daøy laø ñaëc saûn cuûa laøng Daâu.
Hoäi Chuøa Toå : Laøng Vaïn Ty, Thaùi Baûo, huyeän Gia Löông, laø queâ höông cuûa
Huyeàn Quang (töùc kyù Ñaïo Taùi), moät trong ba vò saùng laäp thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi
Traàn. Leã hoäi haøng naêm dieãn ra töø 18 ñeán 23 thaùng 1 aâm lòch. Sau leã daâng höông
cuùng Phaät laø ñeán phaàn hoäi coù thi vaät, bôi traûi vaø dieãn xöôùng daân gian.
 72

Bến Tre
Dieän tích : 2247 km².
Daân soá : 1.308.200 ngöôøi (2001).
Tænh lî : thò xaõ Beán Tre.
Caùc huyeän : Chaâu Thaønh, Chôï Laùch, Moõ Caøy, Gioàng Troâm, Bình Ñaïi, Ba Tri vaø
Thaïnh Phuù.
Daân toäc : Vieät (Kinh).
Beán Tre laø moät tænh ñoàng baèng cuoái nguoàn soâng Cöûu Long, tieáp giaùp vôùi bieån
Ñoâng, coù bôø bieån daøi 60 km. Phía baéc giaùp Tieàn Giang, phía taây vaø taây nam giaùp
Vónh Long, phía nam giaùp Traø Vinh. Thò xaõ Beán Tre caùch thaønh phoá Saøi Goøn 85
km.
Beán Tre teân tröôùc ñaây laø Kieán Hoøa. Boán nhaùnh soâng Tieàn Giang laø soâng Myõ Tho,
soâng Ba Lai, soâng Haøm Luoâng vaø soâng Coå Chieân chia ñaát Beán Tre ra laøm cuø lao
Minh, cuø lao Baûo, cuø lao An Hoùa. Hai soâng Haøm Luoâng vaø Baø Lai chaûy suoát tænh
roài ra hai cöûa bieån cuøng teân. Soâng Myõ Tho chia ranh giôùi phía baéc vôùi tænh Tieàn
Giang roài ñoå ra cöûa Ñaïi. Soâng Coå Chieân laøm ranh giôùi vôùi tænh Traø Vinh roài chaûy
ra hai cöûa Coå Chieân vaø Cung Haàu.
Caùc soâng raïch khaùc laø soâng Beán Tre, raïch Baøng Cuøng, kinh Theâm, kinh Taân
Höông, kinh Tieàn Thuûy, raïch Caàu Maây, raïch Vuõng Luoâng... Bôø bieån Beán Tre daøi
khoaûng 60 caây soá, raát thuaän lôïi cho vieäc ñaùnh caù. Ngoaøi khôi coù caùc ñaûo nhoû nhö
Coàn Lôïi, Coàn Hoà... Beán Tre coù boán cöûa bieån cuûa soâng Cöõu Long laø cöûa Ñaïi, Ba
Lai, Haøm Luoâng vaø Coå Chieân.
Ñòa hình ôû ñaây baèng phaúng, raûi raùc coù nhöõng coàn caùt xen keû vôùi ruoäng vöôøn,
khoâng coù röøng caây lôùn, boán beà soâng nöôùc bao boïc raát thuaän tieän cho giao thoâng
vaän taûi cuõng nhö thuûy lôïi. Beán Tre coù khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa : muøa möa töø
thaùng 5 ñeán thaùng 10, caùc thaùng coøn laïi laø muøa khoâ.
Nhieät ñoä trung bình haøng naêm töø 26°C ñeán 27°C. Löôïng möa trung bình haøng naêm
töø 1250mm - 1500 mm. Laø tænh coù nhieàu soâng raïch, Beán Tre coù ñieàu kieän thuaän
tieän ñeå phaùt trieån du lòch xanh, bôûi ôû ñoù coøn giöõ ñöôïc neùt nguyeân sô cuûa mieät
vöôøn, giöõ ñöôïc moâi tröôøng sinh thaùi trong laønh trong maøu xanh cuûa nhöõng vöôøn
 73

döøa, vöôøn caây traùi roäng lôùn.

Beán Tre laø vöïa lôùn cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long vôùi nhieàu saûn vaät vaø hoa quaû :
luùa, ngoâ, khoai, döùa, choâm choâm, maõng caàu, vuù söõa, saàu rieâng. Beán Tre giaøu thuûy
saûn vôùi caùc loaïi : caù thieàu, caù moái, caù côm. Caây coâng nghieäp coù döøa, thuoác laù, mía,
boâng. Ñaëc bieät Beán Tre laø xöù sôû cuûa döøa (gaàn 40.000 ha troàng döøa), noåi tieáng vôùi
ñaëc saûn keïo döøa Beán Tre, baùnh traùng Myõ Loàng, baùnh phoàng Sôn Ñoác. Laøng ngheà
Caùi Môn haøng naêm cung öùng cho thò tröôøng haøng trieäu gioáng caây aên quaû vaø caây
caûnh noåi tieáng khaép nôi.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñaát Beán Tre do phuø sa soâng Cöûu Long boài ñaép, ñaëc bieät laø ôû Haøm Long. Hoa maøu
chính laø luùa, hoa maøu phuï cuõng chieám phaàn quan troïng : khoai lang, ngoâ, saén vaø
caùc loaïi rau.
Loaïi caây kyõ ngheä mang laïi nhieàu lôïi ích cho tænh nhö döøa, thuoác laù, mía, caø pheâ,
daâu nuoâi taèm, coùi. Döøa ôû ñaây raát nhieàu traùi vaø löôïng daàu raát cao. Ngoaøi nöôùc uoáng
vaø daàu, döøa coøn cho caùc phoù saûn khaùc laø than döøa, voû döøa laøm thaûm döøa, daây döøa.
Mía ñöôïc troàng nhieàu taïi caùc vuøng ñaát phuø sa ven soâng raïch; noåi tieáng nhaát laø coù
caùc loaïi mía taïi Moû Caøy vaø Gioàng Troâm. Dieän tích troàng thuoác laù taäp trung ôû Moû
Caøy, nôi coù loaïi thuoác thôm cuõng noåi tieáng. Ñaát boài thích hôïp troàng coùi.
Beán Tre coù nhieàu loaïi caây aên traùi nhö cam, quít, saàu rieâng, chuoái, choâm choâm,
maêng cuït, xoaøi caùt, boøn bon... troàng nhieàu ôû quaän Gioàng Troâm, Haøm Long vaø
Chaâu Thaønh. Hai ñaëc saûn khaùc cuûa Kieán Hoøa laø traàu vaø cau ñöôïc phoå bieán nhieàu
ñeán caùc tænh khaùc. Vuøng Caùi Môn, huyeän Ñôn Nhôn, coù ngheà rang traàu vaø laøm
"cau taàm vung" (cau ñeå chín khoâ treân caây, khoâng xaét ra) raát noåi tieáng trong nöôùc.
Röøng nöôùc maën chaïy doïc theo bôø bieån, mang laïi caây döøa nöôùc, chaø laø, baàn...; laù
döøa nöôùc lôïp nhaø raát toát. Nhöõng con soâng lôùn vaø vuøng bieån Ñoâng coù nhieàu loaïi caù
ngon nhö caù vöôïc, caù döùa, caù baïc maù; ngoaøi ra laø ngheâu, cua bieån vaø toâm he. Daân
chuùng laáy röôïu ôû khu röøng maém Bình Ñaïi, Thaïnh Phuù ñeå laøm nöôùc maém. Ruoäng
muoái ôû Thaïnh Phuù, Bình Ñaïi, Ba Tri cuõng laø nguoàn lôïi khaû quan.
Lược sử
Ñôøi vua Minh Maïng, Nam phaàn chia laøm saùu tænh Vónh Long, Bieân Hoøa, Gia Ñònh,
 74

Ñònh Töôøng, An Giang vaø Haø Tieân. Ñaát Beán Tre baây giôø laø phuû Hoaøng Trò goàm
caùc huyeän Taân Ninh, Baûo An, Baûo Haäu vaø tröïc thuoäc tænh Vónh Long. Thôøi Phaùp
thuoäc, chuùng chia saùu tænh lôùn thaønh 20 tænh (veà sau ñaët theâm tænh thöù 21 laø Vuõng
Taøu). Moät phaàn ñaát cuûa Vónh Long ñöôïc taùch ra ñeå laäp tænh Beán Tre.
Naêm 1862, anh huøng Phan Coâng Toøng (ngöôøi laøng An Bình Ñoâng, quaän Ba Tri) boû
ngheà daïy hoïc, thay buùt saùch baèng taàm voâng, daùo nhoïn, chieâu taäp ngöôøi yeâu nöôùc
vuøng leân ñaùnh Phaùp. OÂng töû traän naêm 1867. Laøng Baûo Thaïnh, quaän Ba Tri laø queâ
anh huøng Phan Thanh Giaûn. Cuoái naêm 1867, quaân Phaùp ñem binh chieám ba tænh
mieàn Taây laø Haø Tieân, An Giang vaø Vónh Long. Giöõ ba thaønh khoâng noåi, khoâng
laøm troøn meänh vua, oâng daën doø con chaùu khoâng ñöôïc laøm tay sai cho giaëc, roài
uoáng thuoác ñoäc töï vaän.
Ba ngöôøi con trai cuûa oâng Phan Lieâm, Phan Toân vaø Phan Ngöõ chieâu moä nghóa
quaân khôûi nghóa vaøo cuoái naêm 1867, ñaùnh Phaùp khaép nôi ôû Beán Tre, Sa Ñeùc, Vónh
Long, Traø Vinh, ñöôïc daân chuùng höôûng öùng raát ñoâng. Phaùp sai Toân Thoï Töôøng vaø
toång ñoác Phöông nhieàu laàn chieâu haøng khoâng ñöôïc. Trong moät cuoäc giao chieán ôû
Gioàng Gaïch vaøo naêm 1870, hai anh huøng Phan Toân vaø Phan Ngöõ töû traän. Coøn anh
huøng Phan Lieâm trôû ra mieàn Baéc vaø tieáp tuïc chieán ñaáu beân caïnh anh huøng
Nguyeãn Tri Phöông.
Cuõng trong cuøng thôøi gian naøy, oâng Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ rôøi Long An veà soáng
taïi Ba Tri, duø muø loøa oâng tieáp tuïc duøng vaên thô khaùng Phaùp. Giaëc mang boång loäc
môøi oâng veà coäng taùc maõi khoâng ñöôïc. OÂng giöõ phaåm caùch thanh cao vaø tinh thaàn
yeâu nöôùc cho ñeán khi qua ñôøi taïi laøng An Ñöùc, ngaøy 24 thaùng 5 naêm Maäu Tyù (3-7-
1888).
Phong cảnh, di tích
Coàn Phuïng (Coàn Ñaïo Döøa) : Thuoäc xaõ Taân Thaïch, huyeän Chaâu Thaønh, ôû ngay
cöûa ngoõ cuûa tænh, caùch trung taâm thò xaõ 12 km ñöôøng boä vaø 25 km ñöôøng soâng,
caïnh tuyeán phaø Raïch Mieáu cuûa quoác loä 60 töø Myõ Tho ñeán Beán Tre. Khu du lòch
Coàn Phuïng naèm treân moät cuø lao noåi giöõa soâng Tieàn coù dieän tích roäng 28 ha. Tôùi
ñaây du khaùch seõ thaêm caùc coâng trình kieán truùc ñoäc ñaùo cuûa nôi ñaõ töøng laø thaùnh
ñòa cuûa ñaïo Döøa. Vôùi moät soá di tích coøn laïi nhö : saân roàng, thaùp... Treân Coàn Phuïng
 75

coøn coù laøng thuû coâng myõ ngheä saûn xuaát nhöõng ñoà gia duïng baèng vaät lieäu töø caây
döøa vaø nhöõng gia ñình nuoâi ong laáy maät töø hoa nhaõn, saûn phaåm ñöôïc baùn taïi choã
cho khaùch du lòch.
Coàn OÁc (Coàn Höng Phong) : Thuoäc xaõ Höng Phong, huyeän Gioàng Troâm, coàn daøi
8,3 km, roäng hôn 1 km, caùch Beán Tre khoaûng hôn 10 km. Treân coàn coù nhieàu vöôøn
döøa vaø vöôøn caây aên quaû.
Coàn Tieân : Naèm ôû treân soâng Tieàn, ngang vôùi laøng Caùi Môn, coù dieän tích 7 ha,
thuoäc xaõ Tieân Long, huyeän Chaâu Thaønh, caùch trung taâm thò xaõ 23 km ñöôøng boä
hoaëc 15 km ñöôøng soâng. Coàn Tieân laø moät baõi caùt ñeïp, haøng naêm vaøo ngaøy 5 thaùng
5 aâm lòch haøng vaïn ngöôøi ñeán taém vaø vui chôi giaûi trí.
Saân Chim Vaøm Hoà : laø moät ñieåm du lòch sinh thaùi haáp daãn thuoäc ñòa phaän hai xaõ
Myõ Hoøa vaø Taân Xuaân, huyeän Ba Tri ven soâng Ba Lai. Töø thò xaõ Beán Tre ñeán saân
chim Vaøm Hoà khoaûng 52 km. Coù theå ñi theo ñöôøng boä hoaëc ñöôøng soâng veà phía
soâng Ba Lai ñeå ñeán saân chim Vaøm Hoà, nôi truù nguï cuûa gaàn 500.000 con coø vaø vaïc
cuøng caùc loaøi chim khaùc nhö coàng coäc, le le. Vaøm Hoà roäng hôn 40 ha, trong ñoù 15
ha röøng chaø laø nguyeân sinh. Ngöôøi daân Ba Tri troàng ñöôùc treân 7 ha caïnh röøng chaø
laø, ñoàng thôøi daån nöôùc töø soâng Ba Lai vaøo, chia saân chim laøm 5 khu vaø ñaép ñeâ
phoøng hoä xung quanh saân ñeà phoøng naïn chaùy röøng ñeå baûo veä chim.
Treân ñöôøng vaøo saân chim, doïc hai beân bôø soâng Ba Lai laø moät thaûm thöïc vaät phong
phuù goàm caùc loaïi caây : oåi, so ñuûa, ñaäu vaùn, maõng caàu xieâm, döøa nöôùc. Vaøo trong
saân chim caùc loaïi caây chieám öu theá laø : ñöôùc ñoâi, buïp tra, chaø laø, oâ roâ, rau muoáng
bieån. Tuy saân chim coù hai loaøi caây chính laø chaø laø vaø ñöôùc, chim chæ laøm toå treân
caây chaø laø coù gai, ñöôùc laø nôi chuùng nghó chaân sau khi taém mình trong doøng keânh.
Du khaùch ñeán saân chim vaøo luùc 4 giôø chieàu haøng ngaøy seõ ñöôïc chöùng kieán moät
caûnh giao ca thuù vò, ñoù laø luùc ñaøn coø haøng ngaøn con ñi aên veà ñaäu traéng caùc ngoïn
caây, ñaøn vaïc caát tieáng keâu ruû nhau voã caùnh bay ñi kieám aên ñeâm. Ngoaøi coø traéng,
vaïc, saân chim coøn coù caùc loaïi coø ngaø, coø ruoài, voøng voïc, dieäc xaùm, quaém traéng, vaø
caùc loaøi thuù hoang daïi nhö dôi, choàn, raén, traên... Du khaùch seõ thaáy thuù vò nhö ñang
soáng trong theá giôùi cuûa aâm thanh cuûa caùc loaøi chim vôùi voâ vaøng aâm saéc.
Vöôøn Caây AÊn Traùi Caùi Môn (Chôï Laùch) : Naèm beân bôø soâng Tieàn thuoäc xaõ Tieân
 76

Thuûy, huyeän Chaâu Thaønh, laø queâ höông cuûa Tröông Vónh Kyù. Coù theå noùi ñaây laø
caùi noâi cuûa caây aên traùi vuøng Nam Boä. Ñeán ñaây muøa naøo cuõng coù caùc loaïi traùi caây
ñeå aên. Laøng ngheà Caùi Môn haøng naêm coøn cung öùng cho thò tröôøng haøng trieäu caây
gioáng caùc loaïi : saàu rieâng, maêng cuït, xoaøi caùt, nhaõn tieâu, boøn bon vaø caùc caây coù
muùi.
Caùi Môn cuõng laø nôi coù nhieàu ngheä nhaân, nhaân gioáng chieát caønh taïo neân caùc loaïi
caây caûnh vaø bonsai hình con höôu, nai, roàng, phöôïng... raát ñeïp maét. Saûn phaåm
ñöôïc baøy baùn nhieàu ôû Thuû Ñöùc, Bieân Hoøa... vaø xuaát sang caùc nöôùc trong khu vöïc
Ñoâng Nam AÙ.
Boán Con Soâng Lôùn : Myõ Tho, Ba Lai, Haøm Luoâng vaø Coå Chieân cuûa Myõ Tho laø
nhöõng nhaùnh soâng cuoái cuøng cuûa Tieàn Giang chaûy ra bieån Ñoâng Haûi meânh moâng.
Xuoâi doøng soâng Myõ Tho, moät nhaùnh cuûa Tieàn Giang, ñoàng baøo ta nhôù laïi traän
thuûy chieán Raïch Gaàm - Xoaøi Muùt löøng danh cuûa anh huøng Nguyeãn Hueä. Cuõng
gioáng nhö caùc soâng raïch khaùc cuûa mieàn Nam, soâng nöôùc hieàn hoøa cuûa Beán Tre ñaõ
vaø ñang cuøng vôùi ngöôøi daân Kieán Hoøa nhaäp doøng ñaáu tranh cöùu nöôùc choáng laïi
aùch thoáng trò cuûa quaân Phaùp.
Caùc Cöûa : Ñaïi, Ba Lai, Haøm Luoâng, Coå Chieân laø thaéng caûnh thieân nhieân ñoäc ñaùo,
ñöùng nhìn ra bieån caû, phong caûnh bao la, huøng vó voâ cuøng.
Baõi Ngao : Coøn goïi laø Ngao Chaâu, thuoäc xaõ Taân Thuûy, quaän Ba Tri. Ñaây laø baõi
caùt lôùn bao truøm caû Gaønh Baø Hieån vaø Gaønh Muø U. Caûnh trí neân thô.
Chuøa Hoäi Toân : Chuøa ñöôïc Thieàn Sö Long Thieàn döïng vaøo theá kyû 18 taïi aáp 8, xaõ
Quôùi Sôn, huyeän Chaâu Thaønh. ÔÛ ñieän Phaät coù töôïng Thaäp Ñieän Minh Vöông baèng
ñoàng cao 0,70 m ñöôïc ñuùc taïi Hueá theá kyû 19. Chuøa ñaõ ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm:
1805, 1884, 1947 vaø 1992. Naêm 1805, toân taïo töôïng Phaät, phaùp khí vaø ñuùc ñaïi
hoàng chung (chuoâng lôùn).
Chuøa Tuyeân Linh : Toïa laïc ôû aáp Taân Quôùi Ñoâng B, xaõ Minh Ñöùc, huyeän Moõ Caøy,
chuøa ñöôïc döïng vaøo naêm 1861 vaø coù teân laø chuøa Tieân Linh. Naêm 1907, hoøa
thöôïng Khaùnh Hoøa veà truï trì ñaõ cho tu söûa lôùn vaø naêm 1924 ñoåi teân laø chuøa Tuyeân
Linh. Ñeán naêm 1941, hoøa thöôïng toå chöùc truøng tu vaø môû roäng chuøa. Naêm 1983
chuøa laïi ñöôïc truøng tu. Töø naêm 1920, hoøa thöôïng chuøa Tuyeân Linh laø moät trong
 77

nhöõng vò chuû xöôùng "phong traøo chaán höng Phaät giaùo" laäp ra tröôøng Phaät hoïc ñeå
ñaøo taïo taêng ni taïi ñaây. Chuøa coù pho töôïng hoä phaùp cao 0,70 m, ngoaøi vöôøn chuøa
coù thaùp toå.
Chuøa Vieân Minh : Toïa laïc ôû 156, ñöôøng Nguyeãn Ñình Chieåu, thò xaõ Beán Tre.
Chuøa ñöôïc döïng töø laâu. Kieán truùc chuøa hieän nay ñöôïc xaây döïng töø naêm 1951 ñeán
1959. Chuøa hieän ñaët vaên phoøng ban trò söï Phaät giaùo tænh Beán Tre. Tröôùc khuoân
vieân chuøa coù töôïng Boà Taùt Quan Theá AÂm.
Moä Nguyeãn Ñình Chieåu : Thuoäc xaõ An Ñöùc, trò traán huyeän Ba Tri. Nguyeãn Ñình
Chieåu laø nhaø thô yeâu nöôùc noåi tieáng cuûa mieàn Nam vaø caû nöôùc. OÂng sinh ra taïi
Gia Ñònh (nay thuoäc Saøi Goøn). Naêm 1861, Caàn Giuoäc thaát thuû oâng veà Ba Tri (Beán
Tre) ôû aån vaø maát taïi ñoù. Haøng naêm, vaøo ngaøy 1 thaùng 7 (ngaøy sinh), nhaân daân Ba
Tri vaø Beán Tre thay maët ñoàng baøo caû nöôùc toå chöùc leã daâng hoa töôûng nieäm nhaø
thô moät caùch trong theå.
Moä Voõ Tröôøng Toaûn : Thuoäc xaõ Baûo Thaïnh, huyeän Ba Tri. Voõ Tröôøng Toaûn laø
nhaø nho lôùn ôû theá kyû 18, coù kieán thöùc uyeân baùc, chí khí thanh cao, coù coâng ñaøo taïo
ñöôïc nhieàu danh só cho caùc tænh Nam boä.
Moä Phan Thanh Giaûn : ÔÛ gaàn moä Voõ Tröôøng Toaûn, ñöôïc xaây döïng baèng ñaù ong,
treân moä laø taám bia ghi chöõ Haùn. Laøng Baûo Thaïnh, quaän Ba Tri Laø queâ oâng Phan
Thanh Giaûn, laøm quan trieàu Töï Ñöùc, ngöôøi ñaäu tieán só ñaàu tieân trong Nam, vaø
cuõng laø ngöôøi yeâu nöôùc nhö ñaõ noùi ôû treân. Caùc taùc phaåm cuûa oâng goàm coù : Du
kinh, Toaùi Caàm, Kim Ñaøøi thi taäp. Phaàn vaên quoác aâm coù taäp Löông Kheâ thi thaûo.
Ngoaøi ra, oâng coøn soaïn chung boä saùch Khaâm ñònh thoâng giaûm cöông muïc.
Quaän Ba Tri : Queâ baø Nguyeãn Thi Xuaân Khueâ (coøn goïi laø Nguyeãn Thò Khueâ) moät
nhaø vaên nöõ noåi tieáng ôû Beán Tre vôùi buùùt hieäu Söông Ngoïc AÙnh. Baø sinh naêm 1864,
laø con gaùi cuûa cuï Nguyeãn Ñình Chieåu. Baø gioûi vaên thô töø luùc beù; laäp gia ñình naêm
24 tuoåi, ñöôïc moät gaùi thì choàng qua ñôøi. Baø ôû vaäy nuoâi con cho ñeán ngaøy gaõ con ñi
laáy choàng. Sau con gaùi baø maát sôùm, ñeå laïi moät chaùu gaùi vaø baø ñaõ laõnh ñem nuoâi
vaø leân Saøi Goøn laøm chuû buùt tôø "Nöõ Giôùi Chung", tôø baùo ñaàu tieân ôû mieàn Nam. Baø
maát thaùng 11 naêm Canh Thaân (21-12-1920). Moät trong nhöõng baøi vaên thô noåi
tieáng cuûa baø laø Chinh Phuï Thi.
 78

Xaõ Caùi Môn, Quaän Ñôn Nhôn : Laø queâ Tröông Vónh Kyù, moät hoïc giaû noåi tieáng
trong haäu baùn theá kyû 19. OÂng moà coâi cha töø thuôû aáu nieân, ñöôïc meï heát loøng nuoâi
daïy. Luùc naêm tuoåi, theo hoïc chöõ Nho, roài hoïc chöõ Quoác ngöõ. Vôùi tö chaát thoâng
minh, oâng bieát raát nhieàu ngoaïi ngöõ Haùn, Phaùp, Xieâm, Laøo, Mieân, Hy Laïp, La Tinh,
Anh, Nhaät, AÁn Ñoä... Thaùng 8-1869, oâng troâng coi baøi vôû cho tôø "Gia Ñònh baùo" tôø
baùo Vieät Ngöõ ñaàu tieân ôû nöôùc ta, vôùi duïng yù truyeàn baù Quoác ngöõ, trau doài vaên
chöông nöôùc nhaø.
Söï nghieäp vaên chöông cuûa oâng raát lôùn, caùc taùc phaåm cuûa oâng coù theå chia laøm hai
loaïi, phaàn lôùn laø saùch giaùo khoa : loaïi saùng taùc goàm coù : chuyeän ñôøi xöa, baát
cöôïng nhôù cöôïng laøm chi, pheùp lòch söï, kieáp phong traàn, chuyeán ñi Baéc kyø naêm AÁt
Hôïi, saùch daïy Quoác ngöõ, saùch daïy chöõ Nho..., vaø raát nhieàu saùch vieát baèng Phaùp
ngöõ. Loaïi phieân dòch vaên Noâm ra Quoác ngöõ vaø dòch saùch Haùn ngöõ goàm Kim Vaân
Kieàu, Ñaïi Nam Quoác Söû dieãn ca, gia huaán ca cuûa Traàn Hy Taêng, luïc suùc tranh
coâng, Phan Traàn truyeän, Luïc Vaân Tieân truyeän, Ñaïi hoïc vaø Trung dung, tam töï
kinh, Minh taâm böõu giaùm... OÂng maát ngaøy 1/ 9/1898, thoï 61 tuoåi.
Beán Tre : Coøn laø queâ cuûa Tröông Taán Böûu, coâng thaàn ñôøi Nguyeãn. Thaùng 3 naêm
Taân Tî (1821) naêm Minh Maïng thöù hai, oâng laõnh chöùc phoù toång traán Gia Ñònh,
thay theá Huyønh Coâng Lyù phaïm quoác phaùp bò xöû traûm. Naêm 1823, oâng ñöôïc cöû ñoác
suaát daân binh veùt kinh Vónh Teá thay toång traán Leâ Vaên Duyeät bò beänh. Thaùng 8
cuøng naêm, Leâ Vaên Duyeät veà kinh, oâng keá quyeàn toång traán, nhöng chæ ít laâu oâng
caùo beänh veà höu.
Các dịp lễ hội
Hoäi Ñình Phuù Leã : Ñình Phuù Leã ôû aáp Phuù Khöông xaõ Phuù Leã, huyeän Ba Tri, tænh
Beán Tre, thôø Thaønh Hoaøng Boån Caûnh. Haøng naêm leã hoäi dieãn ra 2 laàn : leã Kyø Yeân
vaøo ngaøy 18, ngaøy 19 thaùng 3 aâm lòch ñeå caàu cho möa thuaän, gioù hoøa vaø leã Caàu
Boâng vaøo ngaøy 9, ngaøy 10 thaùng 11 aâm lòch caàu cho muøa maøng töôi toát. Leã hoäi coù
röôùc saéc thaàn, leã teá Thaønh Hoaøng, ngöôøi ñaõ coù coâng khai khaån giuùp daân troàng troït.
Ñeâm coù haùt boäi vaø ca nhaïc taøi töû.
Hoäi Teá Thaàn Caù OÂng : Haøng naêm vaøo caùc ngaøy 16-6 aâm lòch taïi caùc ñình ñeàn hay
mieáu cuûa caùc xaõ thuoäc huyeän Bình Ñaïi, huyeän Ba Tri, môû hoäi teá thaàn Caù OÂng.
 79

Hoäi Caù OÂng laø leã hoäi phoå bieán cuûa caùc laøng ven bieån cuûa nöôùc ta. Trong ngaøy hoäi
taát caû taøu thuyeàn ñaùnh caù ñeàu veà taäp trung neo ñaäu ñeå teá leã, vui chôi vaø aên uoáng.
 80

Bình Dương
Dieän tích : 2718,5 km².
Daân soá : 768.100 ngöôøi (2001). Trong ñoù coù hôn 60.000 ngöôøi thuoäc caùc daân toäc ít
ngöôøi nhö : Stieâng, Khmer, Taøy.
Tænh lî : thò xaõ Thuû Daàu Moät.
Caùc huyeän : Taân Uyeân, Beán Caùt, Thuaän An.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer, Stieâng, Hoa, Taøy.
Bình Döông laø moät tænh thuoäc mieàn Ñoâng Nam Boä, nöôùc Vieät Nam. Phía Baéc giaùp
laõnh thoå nöôùc Campuchia, phía Ñoâng giaùp tænh Ñoàng Nai (vôùi soâng Ñoàng Nai laøm
ranh giôùi), phía Nam giaùp Thaønh Phoá Saøi Goøn, phía Taây giaùp huyeän Cuû Chi vaø
tænh Taây Ninh. Thò xaõ Thuû Daàu Moät caùch Thaønh Phoá Saøi Goøn 30 km veà höôùng
Baéc.
Ñòa theá trong tænh toaøn bình nguyeân vaø ñoài thaáp, chæ coù nuùi OÂng cao 281 thöôùc laø
ñaùng keå.
Soâng ngoøi : Coù ba soâng lôùn laø Ñoàng Nai, Saøi Goøn vaø Soâng Beù, nhieàu keânh raïch,
soâng con, ghe thuyeàn ñi laïi thuaän tieän.
Khí haäu Bình Döông gioáng nhö ña soá caùc tænh mieàn Nam, muøa möa töø thaùng Naêm
ñeán thaùng Möôøi Moät, muøa khoâ töø thaùng Möôøi Hai ñeán thaùng Tö. Nhieät ñoä trung
bình haøng naêm : 27°C. Löôïng möa trung bình haøng naêm : 2300mm.
Ñöôøng boä : Tuyeán quoác loä 13, xuyeân suoát töø Baéc ñeán Nam cuûa tænh, nhieàu ñöôøng
lieân tænh noái lieàn caùc ñöôøng giao thoâng thuaän tieän vaø an toaøn. Phi tröôøng cuûa tænh ôû
An Myõ.
Coù nhöõng ngaønh ngheà thuû coâng truyeàn thoáng noåi tieáng nhö : goám, söù, sôn maøi,
ñieâu khaéc goã...
Coù nhieàu cuïm kinh teá, kyõ ngheä veà caây cao su ñaõ hình thaønh vaø phaùt trieån gaàn 100
naêm nay.
Sinh hoạt kinh tế
Daân chuùng cö nguï trong tænh phaàn lôùn laø ngöôøi Kinh, ngoaøi ra coøn coù ngöôøi
Thöôïng saéc toäc Stieâng, ngöôøi Vieät goác Chaøm, Khmer vaø Hoa.
Caùc toân giaùo chính laø ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, Cao Ñaøi.
 81

Röøng Bình Döông mang laïi moät soá laâm saûn laø caùc loaïi goã laøm nhaø, tre, maây vaø cuûi.
Ngaønh thuû coâng cuõng phaùt trieån nhieàu ôû vuøng naøy töø laâu nhö ngheà laøm ñoà sôn maøi,
ñoà goã, ñoà ñan, ñoà goám cuøng nhieàu ñoà gia duïng bình daân ñaïi chuùng baèng ñaát seùt
nung nhö cheùn dóa, lu huõ, khaïp, bình boâng. Ñoà goám Laùi Thieâu noåi danh khaép nôi.
Ngaønh noâng saûn cuûa Bình Döông mang laïi khaù nhieàu lôïi töùc nhö gaïo, mía, cao su,
thuoác laù, ñaäu phoïng, traùi caây. Vuøng Laùi Thieâu laø nôi coù nhieàu vöôøn caây aên traùi noåi
tieáng nhö choâm choâm, mít toá nöõ, daâu taây, maõng caàu (na), maêng cuït... Ñaëc bieät laø
vuøng Buùng, moät thò traán nhoû, coù nhieàu traùi caây, nhaát laø saàu rieâng vaø maêng cuït.
Lược sử
Ngaøy xöa, ñaát Bình Döông laø vuøng hoang vu thuoäc xöù Phuø Nam, sau bò Chaân Laïp
thoân tính vaø laäp thaønh Thuûy Chaân Laïp, coù nhöõng boä laïc Chaøm vaø Khmer ôû raûi raùc.
Ñeán cuoái theá kyû 17, ñaàu theá kyû 18, caùc chuùa Nguyeãn baét ñaàu môû mang vuøng ñaát
naøy, laäp dinh Phieân Traán, ñaët phuû Gia Ñònh, laáy xöù Saøi Coân laøm huyeän Taân Bình.
Naêm 1780, chuùa Nguyeãn AÙnh tu boå ñòa ñoà Phieân Traán; naêm 1790, xaây thaønh baùt
quaùi ôû toång Bình Döông, goïi laø Gia Ñònh Kinh. Naêm 1802 (Gia Long nguyeân nieân),
phuû Gia Ñònh ñöôïc caûi laøm traán Gia Ñònh vaø naêm 1808, laïi caûi laøm Gia Ñònh
Thaønh. Huyeän Taân Bình caûi thaønh phuû, coù boán toång ñoåi thaønh boán huyeän laø Bình
Döông, Taân Long, Thuaän An vaø Phöôùc Loäc. Naêm Gia Long thöù 12, huyeän Bình
Döông chia laøm hai huyeän laø Ñoâng Ñöôøng vaø Taây Ñöôøng.
Naêm Minh Maïng thöù ba ñaët laïi thaønh moät huyeän, roài naêm thöù 14 caûi thaønh phuû
goàm saùu toång, 105 xaõ.
Naêm 1834, trieàu Minh Maïng ñaët teân Nam Kyø ñeå goïi chung saùu tænh mieàn Nam laø
Gia Ñònh, Bieân Hoøa, Ñònh Töôøng, Vónh Long, An Giang vaø Haø Tieân. Döôùi thôøi
Phaùp thuoäc chia Nam phaàn thaønh 21 tænh (keå caû tænh Vuõng Taøu) vaø vuøng Bình
Döông ñöôïc laäp thaønh tænh Thuû Daàu Moät.
Naêm 1862, khi Phaùp chieám ba tænh mieàn Ñoâng Nam Boä, anh huøng Tröông Ñònh
phaát côø khôûi nghóa keâu goïi daân chuùng cuøng noåi leân choáng giaëc. Ñoàøng baøo Kinh
Thöôïng khaép caùc tænh Ñoâng Nam phaàn höôûng öùng nhieät lieät. Ñoàng baøo Stieâng ôû
phía Baéc Thuû Daàu Moät keát hôïp vôùi ñoàng baøo caùc vuøng laân caän hoïp thaønh moät
vaønh ñai bao vaây Saøi Goøn ôû phía Baéc vaø Ñoâng Baéc. Nghóa quaân laáy röøng nuùi laøm
 82

caên cöù khaùng chieán, luùc aån luùc hieän, ñaùnh theá toaøn dieän laøm cho quaân Phaùp phaûi
ñieân ñaàu choáng ñôõ. Khi anh huøng Tröông Ñònh hy sinh, con oâng laø Tröông Quyeàn
phoái hôïp vôùi nhaø caùch maïng goác Khmer laø Pu Cambo ñem nghóa quaân ñaùnh chieám
ñoàn Thuû Daàu Moät vaøo naêm 1870.
Daân chuùng kính troïng anh huøng Tröông Ñònh neân thöôøng goïi laø Tröông Coâng Ñònh
(OÂng Tröông Ñònh theo loái goïi kính caån thôøi xöa). Töø naêm 1945 ñeán naêm 1947,
ñoàng baøo taïi xaõ An Sôn (thuoäc quaän Laùi Thieâu) laäp caên cöù khaùng chieán ñaùnh Phaùp.
Vaøo naêm 1956, chính phuû Vieät Nam Coäng Hoøa ñoåi tænh Thuû Daàu Moät thaønh tænh
Bình Döông, goàm caùc quaän Trò Taâm, Beán Caùt, Phuù Hoøa, Chaâu Thaønh (Phuù Cöôøng),
Laùi Thieâu vaø Phuù Giaùo. Qua naêm sau, 1957, quaän Phuù Giaùo ñöôïc taùch ra cuøng vôùi
hai quaän cuûa tænh Bieân Hoøa ñeå laäp tænh Phöôùc Thaønh.
Phong cảnh, di tích
Vöôøn Traùi Caây Laùi Thieâu : Tænh Bình Döông khoâng coù nhieàu thaéng caûnh ñaëc bieät,
nhöng noùi ñeán tænh naøy, ngöôøi ta nhôù ñeán vuøng Laùi Thieâu vôùi nhöõng vöôøn traùi caây
xum xeâ. Du khaùch coù theå vaøo vöôøn mua traùi caây baèng caùch haùi taïi choã aên hoaëc
ñem veà, hay mua ôû caùc haøng quaùn chuyeân baùn traùi caây ôû khaép Laùi Thieâu.
Nhöõng naêm qua, Laùi Thieâu ñaõ ñöôïc coi laø moät ñòa ñieåm daõ ngoaïi lyù töôûng, nhaát laø
ñoái vôùi thanh nieân nam nöõ, sinh vieân hoïc sinh vaøo muøa caây traùi nôû roä, baét ñaàu töø
thaùng tö, cuõng ñoàng thôøi vaøo dòp nghæ heø. Lôïi ñieåm cuûa Laùi Thieâu laø ôû saùt caïnh
Thaønh phoá Saøi Goøn, hai ñieåm trung taâm chæ caùch nhau chöøng 20 km. Traùi caây ngoït
cuûa Laùi Thieâu ñaõ haáp daãn caùc baïn treû ñeán noãi neáu ñi xe ñaïp, thì cuõng chæ maát
khoâng quaù moät tieáng ñoàng hoà.
Khu Du Lòch Soùc Xieâm : Caùch Thaønh phoá Saøi Goøn 120 km, ñöôøng ñi hoaøn toaøn
traûi nhöïa, qua nhieàu vuøng phong caûnh xinh ñeïp.
Nôi thích hôïp cho du lòch saên baén, caâu caù, phong caûnh töï nhieân xinh ñeïp, thô moäng
vôùi thaùc nöôùc, hoà nöôùc trong xanh giöõa vuøng röøng ñoài cao nguyeân. Nôi thuaän tieän
toå chöùc caùc cuoäc tham quan vaên hoùa veà phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi Stieâng, veà
caây cao su, veà caùc di tích lòch söû.
Nhieàu nhaø nghæ gia ñình theo kieåu nhaø Kroâng Taây Nguyeân ñaày ñuû tieän nghi. Nhaø
haøng ñaëc saûn coù phuïc vuï caùc moùn thòt thuù röøng.
 83

Chuøa Baø Bình Döông : Toïa laïc ôû thò xaõ Thuû Daàu Moät, laø moät trong nhieàu ngoâi
chuøa cuûa ngöôøi Hoa ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán. Chuøa ñöôïc thaønh laäp giöõa theá kyû
19, naèm treân bôø raïch höông chuû Hieáu. Tuy daân gian goïi laø Chuøa Baø nhöng thöïc
chaát ñaây laø ngoâi mieáu thôø Thieân Haäu Thaùnh Maãu, vò nöõ thaàn ñöôïc cö daân Chaâu AÙ
thôø phuïng vaø toân kính.
Naèm treân moät dieän tích khaù lôùn, chuøa ñöôïc xaây döïng theo kieán truùc cuûa caùc chuøa
mieáu cuûa ngöôøi Hoa. Hai coång vaøo sôn ñoû ñöa khaùch tham quan ñi qua moät
khoaûng saân roäng. Nôi ñaây ôû goùc treân, coù ñaët moät thaùp nhoû duøng ñoát giaáy vaøng baïc
khi cuùng. Baøn thôø Thieân Phuï Ñòa Maãu ñaët ngay cöûa vaøo vôùi hai con roàng chaàu hai
beân. Boán caâu ñoái treo ngay cöûa vaøo. Saân chuøa cuõng laø nôi sinh hoaït boùng roå cuûa
thanh thieáu nieân Hoa trong tænh. Treân ñænh Mieáu, vôùi hoa vaên trang trí phoå bieán taïi
nhieàu nôi : Löôõng long tranh chaâu vaø Caù hoùa long.
Haøng naêm vaøo ngaøy raèm (15) thaùng gieâng coù leã röôùc vía Baø. Caû ngaøy 14 vaø suoát
ñeâm, tôùi ngaøy 15 thaùng gieâng, khaùch haønh höông ña soá laø ngöôøi Vieät goác Hoa töø
caùc nôi luõ löôït hoäi veà chôï Thuû cuùng baùi, vay tieàn laøm aên, traû leã tieàn vay tröôùc vaø
röôùc höông loäc veà nhaø. Caùi thò xaõ baäc trung vôùi daùng daáp trung du nhö thò xaõ Thuû
Daàu Moät ñaõ quaù taûi vôùi löôïng ngöôøi coù ñeán boán naêm traêm ngaøn ngöôøi nhö thöùc
suoát ngaøy ñeâm.
Chuøa Hoäi Sôn, Chaâu Thôùi : Theo Söû Trieàu Nguyeãn, chuøa Hoäi Sôn do Thieàn sö
Khaùnh Long saùng laäp vaøo ñaàu theá kyû 18. Ñaây laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa coå noåi
tieáng cuûa xöù Gia Ñònh xöa. Haøng naêm coù ñoâng ñaûo khaùch thaäp phöông ñeán vieáng
chuøa Leã Phaät. Chuøa Hoäi Sôn treân ñænh Chaâu Thôùi coù phong caûnh yeân tónh, trang
nghieâm. Ñöùng ôû ñaây, coù theå thöôûng thöùc phong caûnh xinh ñeïp cuûa caùc vuøng xung
quanh.
Chuøa Hoäi Khaùnh : Ñöôïc Thieàn sö Ñaïi Ngaïn (thuoäc doøng Laâm Teá) khai sôn naêm
Caûnh Höng thöù hai, ñôøi Leâ Hieån Toâng, töùc naêm Taân Daäu (1741). Luùc ñaàu chuøa
ñöôïc xaây treân moät ngoïn ñoài cao, nhöng ñeán naêm thöù 14 ñôøi Töï Ñöùc, töùc naêm Taân
Daäu (1861), chieán tranh ñaõ thieâu huûy toaøn boä ngoâi chuøa. Baûy naêm sau (1868),
chuøa ñöôïc Hoøa thöôïng Chaùnh Ñaéc cho xaây döïng laïi döôùi chaân ñoài, caùch vò trí chuøa
cuõ khoaûng 100 m veà phía Nam. Ñòa chæ cuûa chuøa hieän nay laø 35 ñöôøng Yersin,
 84

phöôøng Phuù Cöôøng, thò xaõ Thuû Daàu Moät, tænh Bình Döông, caùch Thaønh phoá Saøi
Goøn 25 km veà phía Nam.
Chuøa Hoäi Khaùnh laø trung taâm Phaät giaùo Coå truyeàn cuûa caû vuøng ñaát Bình An xöa
kia. Ñaây cuõng laø trung taâm ñaøo taïo taàng lôùp só phu cuûa ñaát Bình An vaø ñaát Thuû
Daàu Moät sau naøy. Caùc nhaø sö cuõng chính laø ngöôøi daïy hoïc chöõ Haùn. Chuøa Hoäi
Khaùnh ñaõ goùp phaàn ñaøo taïo nhieàu theá heä tu só ñeå truï trì caùc chuøa khaùc trong vuøng.
Các dịp lễ hội
Leã Röôùc Vía Baø : Theo taäp quaùn ñoàng baøo mieàn Nam, haøng naêm leã cuùng vía Baø
(naêm baø nguõ haønh) vaøo ngaøy 23 thaùng 3 aâm lòch, nhöng leã hoäi coù quy moâ lôùn, vôùi
ñaùm röôùc linh ñình nhaát taïi thò xaõ Thuû Daàu Moät laïi dieãn ra vaøo ngaøy raèm thaùng
gieâng. Leã cuùng vía Baø ñöôïc tieán haønh vaøo luùc nöûa ñeâm 14 raïng ngaøy 15. Vò chaùnh
teá chuû trì buoåi leã do boán bang ngöôøi Hoa ôû thò xaõ Thuû Daàu Moät cöû ra theo theå thöùc
luaân phieân töøng naêm. Ngoâi chuøa ñöôïc trang hoaøng rôïp côø ñaày maøu saéc, vaø loàng
ñeøn röïc rôõ töø cöûa tam quan vaøo ñeán ñieän thôø.
Möôøi hai chieác loàng ñeøn lôùn, trang trí ñeïp maét, töôïng tröng cho möôøi hai thaùng
trong naêm, treo thaønh moät haøng daøi tröôùc saân chuøa, laøm cho quang caûnh ngaøy hoäi
theâm loäng laãy. Chuøa coù moät saân lôùn ôû phía tröôùc, roäng ñeán 600 m² vaäy maø trong
ngaøy leã hoäi trôû neân chaät choäi luoân coù ñeán haøng ngaøn, haøng chuïc ngaøn ngöôøi chen
laán nhau ñeå vaøo cho ñöôïc ñoát nhang leã Baø. Ngöôøi ta phaûi ñaët boán chieác lö höông
lôùn baèng xi maêng caån söù ôû giöõa saân chuøa ñeå cho khaùch haønh höông caém nhang,
giaûi toûa phaàn naøo khoùi höông daøy ñaëc laøm cay chaûy nöôùc maét moïi ngöôøi ôû trong
chính ñieän.
Khaùch ñi döï leã hoäi, cuùng chuøa ngaøy nay thöôøng coù xu höôùng ñua nhau ñoát höông
tröôøng laø moät loaïi nhang lôùn baèng ngoùn tay caùi vaø daøi caû thöôùc taây. Ñoù laø chöa keå
loaïi höông nhang theû nhoû thoâng thöôøng coù ñeán haøng boù ñoát moãi ngöôøi moät luùc.
Ngöôøi ta thöôøng cuùng nhieàu heo quay nguyeân caû con vôùi gaø vòt, xoâi, baùnh vaø traùi
caây. Heo quay caøng lôùn, chöùng toû ngöôøi cuùng ñaõ laøm aên ñöôïc khaám khaù, nhôø Baø,
neân giôø traû leã haäu hónh.
Haøng naêm, ngaøy hoäi raèm thaùng Gieâng taïi Chuøa Baø thò xaõ Thuû Daàu Moät ñaõ trôû
thaønh ngaøy hoäi lôùn cuûa cö daân Hoa, Vieät ôû Nam Boä. Leã hoäi ñaõ taïo ñieàu kieän taêng
 85

cöôøng tình ñoaøn keát gaén boù cuûa hai daân toäc nhieàu hôn vaø ñaõ trôû thaønh moät neùt vaên
hoùa chung cuûa daân toäc Vieät Nam.
 86

Bình Định
Dieän tích : 6076 km².
Daân soá : 1.481.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Qui Nhôn.
Caùc huyeän : An Laõo, Hoaøi An, Hoaøi Nhôn, Phuù Myõ, Phuø Caùt, Vónh Thaïnh, Taây
Sôn, Vaân Canh, An Nhôn, Tuy Phöôùc.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Chaêm, Bana...
Laø moät tænh duyeân haûi mieàn Trung, phía Baéc giaùp Quaûng Ngaõi, Taây giaùp Gia Lai,
Nam giaùp Phuù Yeân, Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Ñòa hình Bình Ñònh ña daïng coù vuøng
nuùi, vuøng giaùp nuùi, vuøng ñoàng baèng vaø vuøng baõi boài ven bieån. Bôø bieån Bình Ñònh
daøi hôn 100 km vôùi nhieàu ñaûo lôùn, nhoû ngoaøi khôi. Tænh coù suoái nöôùc khoaùng ôû
huyeän Phuø Caùt.
Bình Ñònh cuõng bò bao phuû bôûi daõy Tröôøng Sôn veà phía Taây, coù caùc nhaùnh nuùi
ñaâm ra bieån khieán ñòa theá trôû neân hieåm trôû. Caùc daõy nuùi truøng ñieäp nhöng khoâng
cao laém, thoai thoaûi daàn veà phía Ñoâng :
Daõy Thaïch Taán ngaên Bình Ñònh vôùi Quaûng Ngaõi, hai tænh thoâng nhau nhôø ñeøo
Bình Ñeâ. Trong daõy naøy coù ngoïn Thaïc Taán, nôi giao tranh cuûa quaân Nguyeãn AÙnh
vaø Taây Sôn tröôùc ñaây. Xuoáng phía Nam, daõy Tröôøng Sôn chia laøm nhieàu nhaùnh,
goàm nhöõng ngoïn nuùi khoâng cao laém, ñaây laø nôi cö nguï cuûa ñoàng baøo Thöôïng.
Daõy An Laõo coù caùc ngoïn nuùi Cheu cao 952 m, Teup cao 960 m, Yon cao 960 m .
Daõy Kinh Sôn naèm trong quaän Hoaøi AÂn bao goàm nhöõng ngoïn nuùi cao khoaûng 500
m vaø ñænh Kim Sôn cao 800 m.
Daõy Vinh Thaïnh noái vôùi daõy Kim Sôn bôûi ñeøo Gioác Ñoùt, coù nhöõng ngoïn nuùi cao
vôùi ñòa theá hieåm trôû nhö hoøn Bong, hoøn Heo vaø hoøn Chuoâng.
Daõy Trieàu Chaâu laø phaàn cuoái cuûa daõy Vinh Thaïnh, phuû toaøn caùt traéng, ñöôïc ñònh
laøm ranh giôùi giöõa Bình Ñònh vaø Pleiku bôûi ñeøo Maêng Giang (Mang Yang). Daõy
Trieàu Chaâu coøn goïi laø daõy Taây Sôn vì laø nôi tuï binh cuûa anh em nhaø Taây Sôn
tröôùc ñaây. Trong quaän An Tuùc coù caùc ñænh Konlak cao 1720 m vaø Kon Bonia cao
1568 m.
Daõy Nam Sôn (coøn goïi laø vuøng nuùi Binh Sau), coù caùc hoøn OÂng, hoøn Baø, nuùi Am vaø
 87

hoøn An Töôïng. Daõy naøy ngaên chia Bình Ñònh vôùi Phuù Yeân, hai tænh naøy thoâng
nhau bôûi ñeøo Cuø Moâng. Trong quaän Phuù Caùt coù nuùi Baø cao 1100 m.
Caùc soâng trong tænh ñeàu xuaát phaùt töø daõy Tröôøng Sôn, goàm ba soâng lôùn laø Laïi
Giang, soâng Coân vaø soâng Ba :
Soâng Laïi Giang (coøn goïi laø Laïi Döông), coù hai nguoàn : nguoàn An Laõo chaûy theo
höôùng Nam gaëp nguoàn Kim Sôn ôû Phuù Vaên. Nguoàn Kim Sôn coù nhieàu nguoàn nöôùc
hôïp nhau ôû Xuaân Sôn taïo thaønh. Roài chaûy theo höôùng Ñoâng - Baéc, gaëp nguoàn An
Laõo taïi Phuù Vaên. Taïi Phuù Vaên, hai nguoàn treân hôïp laïi thaønh soâng Laïi Giang chaûy
ra bieån qua cöûa An Giuõ.
Soâng Ba, phaùt nguoàn töø vuøng nuùi ranh giôùi phía Taây - Baéc cuûa Bình Ñònh vôùi hai
tænh Kontum vaø Quaûng Ngaõi, roài chaûy doïc theo höôùng Baéc - Nam qua caùc tænh Phuù
Boàn vaø Phuù Yeân. Soâng ba coù moät soá phuï löu lôùn nhö soâng Dak Katung, soâng Dak
Pokor...
Soâng Coân lôùn vaø laø soâng quan troïng nhaát tænh, daøi 35 km, cuõng phaùt nguoàn töø
vuøng nuùi bieân giôùi cuûa ba tænh Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh vaø Kontum. Töø nguoàn ñeán
Ñònh Quang, soâng chaûy theo höôùng Baéc - Nam vaø ñöôïc goïi laø suoái Kron vì heïp vaø
ít nöôùc. Töø Ñònh Quang xuoáng Thöôïng Giang, soâng ñöôïc goïi laø Haø Giao. Töø Höõu
Giang vaø Taû Giang ra ñeán cöûa bieån, soâng môùi chính thöùc goïi laø soâng Coân. Töø Phuù
Phong ñeán An Thaùi, soâng chaûy theo höôùng Taây - Ñoâng vaø chia laøm hai nhaùnh
soâng Baéc Phaùi vaø Nam Phaùi, hai nhaùnh naøy ñeàu ñoå ra cöûa Thò Naïi. Phuï löu quan
troïng nhaát laø soâng Ñaù Haøng giuùp cho soâng Coân môû roäng ra, löôïng nöôùc doài daøo
theâm.
Ngoaøi ra, soâng La Tinh cuõng ñaùng keå, phaùt sinh töø Hoäi Sôn thuoäc quaän Phuù Myõ.
Töø nguoàn ñeán Vaïn Ninh, soâng tieáp nhaän nhieàu nguoàn nöôùc suoái töø caùc ngoïn nuùi
vaø cuõng taïi ñaây taùch laøm hai nhaùnh laø soâng Con vaø soâng Caùi. Soâng Con chaûy qua
Kieân Trinh, An Löông, An Xuyeân roài ñoå vaøo ñaàm Ñaïm Thuûy. Soâng Caùi chaûy qua
Phuù Hoäi, An Myõ, An Bình vaø cuõng ñoå vaøo ñaàm Ñaïm Thuûy. Nguoàn Vaïn Ninh caùch
ñaàm Ñaïm Thuûy khoaûng 12 km.
Bôø bieån Bình Ñònh daøi 100 km, gaäp gheành, coù nhieàu cöûa bieån nhö Thieän Chaùnh,
Caø Coâng, Haø Raù, Phuù Thöù, Ñeà Gi... Caûng Qui Nhôn laø thöông caûng quan troïng.
 88

Bình Ñònh coù hai muøa : muøa naéng töø thaùng Hai ñeán thaùng Chín, muøa möa töø thaùng
Möôøi ñeán thaùng Gieâng thöôøng coù baõo luït. Hai quoác loä 1, 19 vaø lieân tænh loä 6 laø
nhöõng ñöôøng giao thoâng quan troïng, noái lieàn Bình Ñònh vôùi nhöõng tænh khaùc. Tænh
coù hai phi tröôøng ôû Qui Nhôn vaø An Tuùc.
Bình Ñònh coù nhieàu ñaëc saûn noåi tieáng gaàn xa nhö : tô luïa, yeán xaøo, toâm, caù, goã quí,
traàm höông daàu thöïc vaät, gaïo, ñaù oáp laùt vaø haøng thuû coâng myõ ngheä.
Sinh hoạt, kinh tế
Vì Bình Ñònh coù nhieàu ñoàng baèng neân daân chuùng soáng ñoâng ñuùc hôn caùc tænh khaùc
ôû Trung phaàn. Ngöôøi Kinh soáng phaàn lôùn ôû vuøng ñoàng baèng thaønh phoá, ngoaøi ra
coøn coù ngöôøi Chaøm vaø ngöôøi Thöôïng (saéc toäc Bahnar) soáng ôû mieàn nuùi. Ña soá daân
chuùng theo ñaïo Phaät, Thieân Chuùa vaø moät soá ñaïo khaùc, thôø cuùng Toå Tieân.
Daân chuùng ñeàu taäp luyeän voõ Bình Ñònh (coøn goïi laø voõ Taây Sôn), laø moät moân voõ
luyeän taäp cho thaân theå khoûe maïnh, ñeå töï veä, nhöng ñaõ goùp phaàn raát lôùn trong coâng
cuoäc cöùu nöôùc cuûa tieàn nhaân. Voõ Taây Sôn coù töø ngaøn xöa vaø ñöôïc caûi tieán, phaùt
trieån, trong suoát tieán trình tranh ñaáu choáng ngoaïi xaâm vaø ñaùnh ñoå baïo quyeàn. Voõ
Bình Ñònh coøn laø moân voõ tinh thaàn, luyeän taäp cho yù chí theâm kieân cöôøng, taâm hoàn
cao thöôïng, thöông daân, yeâu nöôùc.
Veà kyõ thuaät, voõ Bình Ñònh goàm coù quyeàn thuaät vaø möôøi laêm moân binh khí, nhöng
sôû tröôøng nhaát laø quyeàn, coân, kieám, ñao vaø thöông. Hieän nay, voõ Bình Ñònh coù hai
moân phaùi chính laø phaùi An Thaùi, sôû tröôøng veà quyeàn thuaät vaø phaùi Thuaän Truyeàn,
sôû tröôøng veà kieám thuaät vaø ñaùnh roi. Noùi leân tính öa chuoäng moân voõ naøy, daân gian
coù caâu ca dao :
Ai veà Bình Ñònh maø coi,
Con gaùi Bình Ñònh muùa roi ñi quyeàn.
Daân trong tænh raát kheùo leùo chaân tay veà ngaønh deät vaø chaïm troå. Tröôùc naêm 1975,
nhöõng ngaøy hoäi, nhaát laø Teát Nguyeân Ñaùn, daân chuùng thöôøng toå chöùc raát lôùn, ñeàu
coù Haùt Boäi (Haùt Boä) vaø hoø Baøi Choøi. Nhaø cöûa coù loái kieán truùc laï : maùi daày, nhaø
thaáp, hình daùng oâm oâm nhö nhöõng nhaø tranh ôû tænh Haø Ñoâng. Lyù do giaûn dò laø daân
ta ôû Haø Ñoâng vaøo laäp nghieäp khaù nhieàu.
Gaàn 80% daân chuùng soáng baèng ngheà noâng, gaïo trong tænh dö thöøa, coøn coù theå cung
 89

caáp cho Pleiku vaø Quaûng Ngaõi. Caùc hoa maøu phuï troàng raát nhieàu laø khoai mì, ñaäu
phuïng, döøa, boâng vaûi, thuoác laù. Ñaëc bieät laø döøa ôû Phuù Myõ vaø Tam Quan coù möùc
saûn xuaát khaù cao. Caây aên traùi cuõng ñöôïc troàng nhieàu trong tænh nhö cam, chuoái,
quít, xoaøi, döùa. Moät loaïi ñaëc saûn noåi tieáng cuûa Bình Ñònh laø baùnh traùng vaø daân
chuùng trong tænh raát chuoäng baùnh traùng, nhieàu luùc chæ duøng baùnh traùng nhuùng nöôùc
ñeå aên thay xôm böõa. Xöa, trong traän chieán thaéng quaân Thanh, ñaïo daân quaân cuûa
vua Quang Trung ñaõ duøng baùnh traùng nhö moät loaïi löông khoâ tieän lôïi treân ñöôøng
tieán quaân thaàn toác ra Baéc.
Ngaønh ngö nghieäp phaùt trieån maïnh vì coù bôø bieån daøi, nhieàu soâng ngoøi. Laøm nöôùc
maém cuõng laø ngheà thònh haønh trong tænh. Ñoàng coû Bình Ñònh khaù toát, tieän cho vieäc
chaên nuoâi. Laâm saûn cuõng laø moät nguoàn lôïi ñaùng keå, coù nhieàu goã quyù nhö goõ, traéc,
lim, baèng laêng... Khoaùng saûn chæ coù muoái vôùi soá löôïng saûn xuaát cao.
Lược sử
Ñaát Bình Ñònh xöa thuoäc boä Vieät Thöôøng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang.
Ñôøi Taàn laø huyeän Laâm AÁp thuoäc Töôïng quaän, ñôøi Haùn laø huyeän Töôïng Laâm thuoäc
quaän Nhaät Nam. Naêm 137, moät thoå daân laø Khu Lieân chieám ñaát naøy töï xöng laø
Laâm AÁp Vöông. Ñôøi nhaø Tuøy laáy laïi ñaët laøm quaän Xung Chaâu, sau ñoåi teân laø quaän
Laâm AÁp goàm boán huyeän Kim Sôn, Töông Phoá, Giao Giang vaø Nam Cöïc. Ñeán ñôøi
Ñöôøng, quaän naøy ñöôïc ñoåi laøm Chaâu Laâm goàm ba huyeän Kim Long, Haûi Giôùi vaø
Laâm AÁp.
Ñaàu theá kyû thöù 9, vua Chieâm Thaønh chieám ñaát naøy, roài dôøi kinh ñoâ töø Quaûng Nam
vaøo Bình Ñònh vaø ñaët teân cho kinh ñoâ môùi laø Ñoà Baøn (Vijara), coøn goïi laø Chaø Baøn.
Ñeán naêm 1470, vua Leâ Thaùnh Toâng chieám ñöôïc thaønh Ñoà Baøn. Mieàn ñaát naøy
ñöôïc saùt nhaäp vaøo ñaïo Quaûng Nam, trôû thaønh phuû Hoaøi Nhôn goàm ba huyeän Boàng
Sôn, Phuù Lyù vaø Tuy Vieãn thuoäc Quaûng Nam. Naêm 1602, thôøi Nguyeãn Hoaøng,
Hoaøi Nhôn ñoåi thaønh Qui Nhôn. Keå töø ñaây, ñòa danh Qui Nhôn ñaõ ñöôïc ghi vaøo
lòch söû vôùi bieát bao thaêng traàm qua nhöõng traän ñaùnh voâ cuøng khoác lieät.
Naêm 1771, nhaø Taây Sôn khôûi nghóa. Naêm 1773, Nguyeãn Nhaïc ñaép theâm thaønh Ñoà
Baøn, ñaët teân laø Hoaøng Ñeá thaønh. Tænh Bình Ñònh, ñaát Qui Nhôn ñaõ saûn sinh moät
ñaïi anh huøng cuûa daân toäc, ñoù laø vua Quang Trung Nguyeãn Hueä, ngöôøi ñaõ ñaùnh
 90

ñuoåi giaëc nhaø Thanh ra khoûi bôø coõi vaøo muøa Xuaân Kyû Daäu 1789, vôùi chieán thaéng
Ñoáng Ña löøng danh lòch söû.
Vua anh huøng coù töôùng anh huøng. Quaän Bình Kheâ, laøng Xuaân Hoøa, queâ anh thö
Buøi Thò Xuaân, vò nöõ töôùng can tröôøng ñaõ cuøng vôùi caùc töôùng ñaàu tieân vaøo giaûi
phoùng thaønh Thaêng Long. Laøng Phuù Myõ, queâ anh huøng Voõ Vaên Duõng, vò töôùng taøi
ba trong traän ñaïi phaù quaân Thanh.
Noùi ñeán cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn, phaûi nhaéc ñeán laøng Taây Sôn treân cao nguyeân
An Kheâ, caên cöù ñòa ñaàu tieân chieâu binh maõi maõ, vaø ñöôïc ñoàng baøo Thöôïng tham
gia, tieáp vaän löông thöïc raát nhieàu. Ñeán ñôøi vua Caûnh Thònh Nguyeãn Quang Toaøn
yeáu theá bò Nguyeãn AÙnh ñem quaân ñaùnh laàn thöù ba thì phaù ñöôïc thaønh, chieám Qui
Nhôn vaø ñoåi teân laø thaønh Bình Ñònh naêm 1799.
Naêm 1800, thaønh naøy bò hai duõng töôùng cuûa Taây Sôn laø Traàn Quang Dieäu, Voõ
Vaên Duõng vaây ñaùnh raùo rieát, trong luùc ñoù quaân Nguyeãn AÙnh doàn tieán ra Quaûng
Nam, Phuù Xuaân. Hai töôùng giöõ thaønh laø Voõ Taùnh, Ngoâ Tuøng Chaâu ñeàu tuaãn tieát.
Sau ñoù, Nguyeãn AÙnh laáy ñöôïc Phuù Xuaân, trôû veà chieám laïi Qui Nhôn, môùi ñaët teân
laø dinh Bình Ñònh. Sau khi Gia Long leân ngoâi, dinh Bình Ñònh trôû thaønh traán. Naêm
1832, ñôøi Minh Maïng, traán Bình Ñònh trôû thaønh tænh. Naêm 1852, Töï Ñöùc laáy töø
Bình Ñònh voâ tôùi Bình Thuaän ñaët laøm Taû Kyø.
Thôøi Phaùp thuoäc, daân chuùng Bình Ñònh tham gia khaùng chieán raát maïnh meõ. Thaùng
7-1885, vua Haøm Nghi truyeàn hòch Caàn Vöông keâu goïi toaøn daân vuøng daäy. Toång
ñoác Bình Ñònh laø Ñaøo Doaõn Ñòch lieàn töø quan, caàm ñaàu caùc Vaên Thaân choáng quaân
Phaùp. Luùc baáy giôø, laøng Phuù Laïc, quaän Bình Kheâ, coù ngöôøi thanh nieân 25 tuoåi Mai
Xuaân Thöôûng, vaên voõ song toaøn, chieâu moä nhöõng ngöôøi nghóa duõng, ñem quaân veà
ñöùng döôùi laù côø khôûi nghóa cuûa oâng Ñaøo Doaõn Ñòch.
Thaùng 9-1885, oâng Ñaøo Doaõn Ñòch maát, Mai Xuaân Thöôûng laõnh ñaïo phong traøo
khaùng chieán taïi Bình Ñònh. Giuùp oâng coù caùc töôùng vaên voõ nhö Buøi Ñieàn, Nguyeãn
Cang, Nguyeãn Hoùa, Traàn Nha (ngöôøi quaän Bình Kheâ), Ñaëng Thaønh Tích (ngöôøi
quaän An Nhôn), Nguyeãn Troïng Trì, Traàn Trung, vaø ñoâng ñaûo ñoàng baøo Kinh,
Thöôïng tham gia. Nghóa quaân ñaùnh giaëc Phaùp nhieàu traän lieät, rieâng hai traän Thuû
Thieän (thuoäc quaän Bình Kheâ), Caåm Vaên (thuoäc huyeän Tuy Phöôùc), laøm quaân giaëc
 91

hao toån binh töôùng raát nhieàu. Thaùng 6-1886, moät ñaïo nghóa quaân Bình Ñònh phoái
hôïp vôùi quaân Nghóa Hoäi Quaûng Bình, vöôït qua nuùi Thaïch Taán ñaùnh chieám quaän
Bình Sôn (Quaûng Ngaõi). Phaùp duøng keá phuû duï oâng Mai Xuaân Thöôûng khoâng ñöôïc,
beøn cuøng vôùi hai teân vieät gian Traàn Baù Loäc, Nguyeãn Thaân ñem ñaïi binh vaây caên
cöù nghóa quaân.
Quaân ta phaûi ruùt veà vuøng Linh Ñoång tính keá tröôøng kyø, nhöng taïi traän Phuù Phong,
caùc anh huøng Buøi Ñieàn, Nguyeãn Cang, Nguyeãn Hoùa töû traän. Boïn Traàn Baù Loäc sai
baét daân laøng Phuù Laïc, Phuù Phong laøm aùp löïc. OÂng Mai Xuaân Thöôûng töï mình ra
gaëp giaëc ñeå cöùu daân laønh vaø meï. Sau ñoù oâng bò giaëc Phaùp ñem ra haønh hình.
Phong cảnh, di tích
Gheành Raùng : Quaàn theå du lòch Gheành Raùng ôû phía Ñoâng Nam thaønh phoá Qui
Nhôn vaø caùch trung taâm thaønh phoá 3 km. Gheành Raùng coù dieän tích roäng 35 ha, laø
thaéng caûnh ñeïp vôùi baõi caùt traéng chaïy daøi, nöôùc bieån trong xanh. Nôi ñaây coù baõi
ñaù Tröùng coøn goïi laø baõi taém Hoaøng Haäu beân caïnh ñoài Thi Nhaân vôùi moä nhaø thô
Haøn Maëc Töû, nhöõng hang ñoäng ña hình ña daïng, nhöõng töôïng ñaù maët ngöôøi, ñaàu
sö töû, hoøn voïng phu, hoøn choàng, hoøn vôï, ñaàu voi... do thieân nhieân taïo daùng doïc
gheành ñaù bôø bieån nôi ñaây. Töø Gheành Raùng coù theå nhìn bao quaùt bôø Ñoâng cuûa
thaønh phoá Qui Nhôn vaø baùn ñaûo Phöông Mai.
Baõi Taém Hoaøng Haäu : Naèm trong khu Gheành Raùng, baõi taém Hoaøng Haäu ñöôïc xem
laø baõi taém ñeïp nhaát ôû tænh Bình Ñònh. ÔÛ ñaây coù moät baõi ñaù roäng 100 m², goàm toaøn
nhöõng hoøn ñaù xanh, nhaün thín nhö moät baõi tröùng khoång loà. Phía tröôùc baõi laø nhöõng
böùc töôøng ñaù thieân nhieân ñöùng che chaén soùng gioù taïo neân vuøng nöôùc laëng. Tröôùc
naêm 1945, vua Baûo Ñaïi ñeán ñaây du ngoaïn, cho xaây döïng khu nhaø nghæ 3 taàng heät
moät con taøu ñang löôùt soùng, saân theå thao beân caïnh baõi taém. Baõi taém vôùi bao hoøn
tröùng ñaù khoång loà chæ daønh rieâng cho Nam Phöông Hoaøng Haäu taém neân ñöôïc ñaët
teân "Baõi taém Hoaøng Haäu".
Baùn Ñaûo Phöông Mai - Thò Naïi : Thuoäc huyeän ñaûo cuûa thaønh phoá Qui Nhôn, caùch
thaønh phoá 8 km veà phía Ñoâng Baéc. Baùn ñaûo Phöông Mai roäng 300 ha coù nuùi
Phöông Mai, nôi coøn baûo toàn ñöôïc heä sinh thaùi töông ñoái phong phuù vôùi nhieàu loaïi
ñoäng, thöïc vaät quí, nhieàu caûnh ñeïp. Phía Taây baùn ñaûo, caïnh nuùi Phöông Mai laø
 92

ñaàm Thò Naïi. Ñaàm laø moät moâi tröôøng nuoâi troàng caùc loaïi haûi saûn vaø cuõng laø ñieåm
tham quan du lòch.
Suoái Nöôùc Noùng Hoäi Vaân (Suoái Tieân) : Suoái ôû caùch trung taâm thaønh phoá Qui
Nhôn 50 km veà höôùng Taây Baéc thuoäc huyeän Phuø Caùt. Nöôùc suoái coù ñoä noùng 78°C
ñeán 84°C goàm nhieàu thaønh phaàn hoùa hoïc : bicatbonat - clorua natri thuoäc nhoùm
nöôùc khoaùng silic; haøm löôïng axit silic trong nöôùc raát cao 101mg/l chöõa ñöôïc caùc
beänh thaáp khôùp, thaàn kinh, tim maïch, caùc beänh ngoaøi da... Nhaø ñieàu döôõng duøng
caùc phöông phaùp taém ngaâm, taém höông sen, phun hôi ôû ñoä noùng 38°C giuùp cho
vieäc chöõa beänh, taêng cöôøng söùc khoûe.
Thaéng Caûnh Haàm Hoâ : Haàm Hoâ laø teân moät doøng suoái lôùn (moät nhaùnh cuûa doøng
soâng Coân), chaûy qua khu röøng giaø, nôi coù nhieàu taûng ñaù lôùn muoân hình muoân veû,
thuoäc ñòa phaän xaõ Phuù Bình, huyeän Taây Sôn, caùch thaønh phoá Qui Nhôn khoaûng 55
km veà höôùng Taây Baéc. Thieân nhieân ôû ñaây yeân tónh vôùi nhieàu caûnh quan ñeïp, haáp
daãn vaø laø nôi tham quan, nghæ ngôi cuûa caùc tour du lòch sinh thaùi naèm trong tuyeán
tham quan du lòch Sôn Taây - Haàm Hoâ. Haàm Hoâ coøn laø ñòa danh lòch söû lieân quan
ñeán nhöõng cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn vaø caùc nghóa binh cuûa Mai Xuaân Thöôûng.
Thaønh Hoaøng Ñeá (Thaønh Chaø Baøn) : Thuoäc ñòa phaän xaõ Nhôn Haäu, huyeän An
Nhôn vaø caùch thaønh phoá Qui Nhôn 27 km veà höôùng Taây Baéc. Thaønh ñöôïc xaây
döïng vaøo cuoái theá kyû 10, döôùi trieàu ñaïi vua Yangpuku Vijaya. Ñaây laø kinh ñoâ cuoái
cuøng cuûa vöông quoác Chaêmpa vaø caùc vua Chaêm ñaõ ñoùng ôû ñaây töø theá kyû 11 ñeán
theá kyû 15. Di tích hieän nay khoâng coøn nguyeân veïn, chæ coøn soùt laïi caùc böùc töôøng
thaønh. Töôøng thaønh xaây baèng ñaù ong, coù haøo, ñöôøng laùt ñaù hoa cöông.
Trong thaønh coù nhöõng di tích cuõ cuûa ngöôøi Chaêm nhö gieáng vuoâng, töôïng ngheâ,
voi, beân cöûa haäu coù goø Thaäp Thaùp, treân goø voán coù 10 ngoâi thaùp Chaøm. Ñaëc bieät
coù ngoâi thaùp Caùnh Tieân cao gaàn 20 m, goùc thaùp coù töôïng raén laøm baèng ñaù traéng, 2
voi ñaù vaø nhieàu töôïng quaùi vaät. Chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø naèm ôû phía Baéc thaønh,
chuøa Nhaïn Thaùp ôû phía Nam thaønh laø nhöõng ngoâi chuøa coå. Trong ñoù coøn giöõ ñöôïc
nhieàu di tích, hieän vaät lieân quan ñeán vaên hoùa Chaêmpa vaø phong traøo Taây Sôn.
Ñeán naêm 1778, Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Trung Öông Hoaøng ñeá, ñoùng ñoâ ôû ñaây,
goïi laø Hoaøng Ñeá thaønh; môû roäng veà phía Ñoâng, xaây döïng nhieàu coâng trình lôùn.
 93

Naêm 1799, thaønh bò quaân nhaø Nguyeãn chieám, ñoåi goïi laø thaønh Bình Ñònh. Naêm
1814, nhaø Nguyeãn phaù boû thaønh cuõ, xaây thaønh môùi, caùch thaønh cuõ khoaûng 5 km
veà phía Nam.
Nhaø Baûo Taøng Quang Trung : Nguyeãn Hueä laø moät anh huøng daân toäc coù coâng deïp
loaïn trong nöôùc vaø ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc. Naêm 1788 oâng thoáng lónh ñaïi quaân
töø Phuù Xuaân (Hueá) haønh quaân thaàn toác 35 ngaøy ñeâm ra Baéc ñaùnh tan 29 vaïn quaân
Thanh xaâm löôïc, giaûi phoùng Thaêng Long (nay laø Haø Noäi). Nguyeãn Hueä leân ngoâi
Hoaøng Ñeá hieäu laø Quang Trung.
Nhaø baûo taøng Quang Trung vaø töôïng ñaøi anh huøng ñöôïc döïng treân khu ñaát nôi sinh
ra Nguyeãn Hueä ôû laøng Kieân Myõ, xaõ Bình Thaïnh, huyeän Taây Sôn, caùch thaønh phoá
Qui Nhôn khoaûng 45 km.
Ñeán baûo taøng Quang Trung, du khaùch ñöôïc xem caùc hieän vaät tröng baøy ôû ñaây veà
nhöõng chieán tích cuûa vua Quang Trung. Ngoaøi ra, du khaùch coøn ñöôïc thöôûng thöùc
ñieäu muùa troáng voõ Taây Sôn , moät moân voõ truyeàn thoáng cuûa Bình Ñònh. Ñaëc bieät coâ
gaùi bieåu dieãn troáng traän Quang Trung laø chaùu ñôøi thöù 9 trong moät gia ñình coù
truyeàn thoáng "chôi" troáng traän.
Thaønh Thò Naïi : Thaønh Thò Naïi moät thôøi töøng laø trung taâm cuûa vöông quoác
Chaêmpa trong quaù trình di chuyeån töø ñaát Quaûng Nam vaøo Quaûng Ngaõi tröôùc aùp
löïc cuûa nhaø nöôùc phong kieán Ñaïi Vieät. Thò Naïi laø ñoâ thò coå ñaïi duy nhaát vaø lôùn
nhaát cuûa vöông quoác Chaêmpa toàn taïi trong suoát 5 theá kyû (töø theá kyû 10 ñeán theá kyû
15). Thò Naïi cuõng laø caûng khaåu ven ñaàm, gaàn bieån vôùi hai chöùc naêng quaân caûng
vaø thöông caûng.
Theo caùc cöù lieäu nghieân cöùu lòch söû cho bieát nieân ñaïi cuûa thaønh Thò Naïi (hay caûng
Thò Naïi) ñöôïc xaây caát sôùm nhaát laø vaøo naêm 803, muoän nhaát laø naêm 1000, khi
ngöôøi Chaøm dôøi vaøo ñoùng ñoâ ôû Ñoà Baøn thì thaønh ñaõ coù roài. Thaønh Thò Naïi caùch
bôø Ñoâng cuûa ñaàm Thò Naïi 5 km, caùch thaønh Ñoà Baøn 22 km ôû phía Taây - Taây Baéc,
caùch Thaùp Ñoâi 24 km veà höôùng Ñoâng - Ñoâng Nam. Thaønh hieän coøn daøi 200 m,
daøy khoaûng 3 m, cao coøn 1,8 m. Bôø thaønh naèm doïc soâng Coân thuoäc xaõ Phöôùc
Quang vaø moät phaàn xaõ Phöôùc Hoøa, huyeän Tuy Phöôùc.
Chuøa Thaäp Thaùp (Thaäp Thaùp Di Ñaø Töï) : Chuøa Thaäp Thaùp do nhaø sö Nguyeân
 94

Thieàu (phaùp danh Sieâu Baïch) ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1665, thôøi chuùa Nguyeãn
Thaùi Toâng, Nguyeãn Phuùc Taàn, taïi xaõ Nhôn Thaønh, huyeän An Nhôn, ôû caùch thaønh
phoá Qui Nhôn 27 km veà höôùng Taây Baéc. Chuøa toïa laïc trong phaïm vi thaønh Ñoà
Baøn, ñeá ñoâ cuûa vöông trieàu Chaêmpa cuõ, treân moät ngoïn ñoài thoaùng maùt coù doøng
suoái Baøn Kheâ chaûy bao quanh cuøng vôùi hoà sen taïo neân moät khung caûnh tónh mòch.
Trong khuoân vieân chuøa laø vöôøn caây aên traùi xanh toát.
Chuøa coù loái kieán truùc phöông Ñoâng theo hình chöõ "khaåu" vôùi 4 khu chính : Chính
ñieän, Phöông tröôïng, Ñoâng ñöôøng vaø Taây ñöôøng. Chính ñieän coù Ñaïi Huøng baûo
ñieän vaø 2 gian thôø phuï hai beân. Beân trong , noäi thaát trang trí, chaïm troå tinh vi vôùi
caùc hoïa tieát hoa sen, xaáp saùch, hoa cuoän treân goã quí, nhöõng ñöôøng neùt roàng bay,
phöôïng muùa, caùch ñieäu raát trang nhaõ. Chuøa xaây baèng loaïi gaïch nung maøu ñoû laáy
töø 10 thaùp Chaøm ñaõ ñoå naùt ôû ñoài Long Bích, neân môùi coù teân goïi Thaäp Thaùp. Nhieàu
ngöôøi cho raèng chuøa coøn toïa laïc trong vuøng Uyeån Laêng cuûa caùc trieàu ñaïi vua chuùa
Chaêm tröôùc vì chuøa vaãn coøn 3 gieáng Chaøm hình vuoâng, nöôùc ngoït, trong vaét.
Chuøa Long Khaùnh : Toïa laïc taïi trung taâm thaønh phoá Qui Nhôn, chuøa ñöôïc xaây
döïng döôùi thôøi vua Leâ Duï Toâng (theá kyû 18). Chuøa laø nôi truyeàn baù tín ngöôõng
Phaät giaùo trong vuøng thôøi baáy giôø. Hieän nay chuøa coøn löu giöõ 2 hieän vaät quyù :
Thaùi Bình Hoàng Chung (chuoâng Hoàng Thaùi) ñöôïc ñuùc vaøo naêm 1805, trieàu vua
Gia Long.
Taám daáùu bieåu tröng "Long Khaùnh Töï" ñöôïc in vaøo naêm 1813 trieàu vua Gia Long.
Chuøa Sôn Long : Chuøa naèm treân ñòa phaän xaõ Nhôn Bình, thaønh phoá Qui Nhôn.
Chuøa do thieàn sö Böûu Quang khôûi döïng vaøo cuoái theá kyû 17, vôùi teân laø Thieân Thaát
Giang Long ôû huyeän Tuy Vieãn, phuû Tuy Ninh, traán Bình Ñònh (cuõ). Ñeán naêm 1744,
chuøa ñöôïc thieàn sö Thanh Thieàn cho di chuyeån veà ñòa ñieåm hieän nay vaø ñoåi teân
chuøa Sôn Long. Ngoâi chuøa hieän nay ñöôïc truøng tu vaøo naêm 1954. Trong khuoân
vieân chuøa coù vöôøn thaùp.
Thaùp Baùnh Ít : Coøn ñöôïc goïi laø Thaùp Baïc, caùch thaønh phoá Qui Nhôn 25 km. Thaùp
goàm 4 thaùp vaø naèm treân 1 ngoïn ñoài cao. Thaùp chính cao 22 m. Ñöùng beân thaùp
Baùnh Ít, du khaùch seõ ñöôïc ngaém nhìn phong caûnh truø phuù cuûa ñoàng queâ Vieät Nam.
Chuøa Hang (Chuøa Thaïch Coác) : Chuøa Hang coøn goïi laø Thaïch Coác Töï hay Thieân
 95

Sanh Thaïch Töï. Chuøa toïa laïc taïi nuùi Ly Thaïch, thuoäc xaõ Myõ Hoøa, huyeän Phuù Myõ.
Töø Qui Nhôn theo quoác loä 1A veà höôùng Baéc, ñeán thò traán Phuù Myõ khoaûng 40 km.
Sau ñoù ñi theâm 4 km veà höôùng Taây thì ñeán nôi. Chuøa Hang tuy nhoû, nhöng noù
mang moät neùt ñeïp rieâng cuûa choán nuùi röøng aâm u, huyeàn bí.
Sau khi khôûi haønh töø chaân nuùi ñi qua nhieàu baäc ñaù quanh co, khuùc khuyûu, laø ñeán
saân chuøa. Du khaùch nhìn thaáy moät taûng ñaù lôùn töø beân trong söôøn nuùi nhoâ ra ngoaøi
troâng nhö moät maùi hieân khoång loà. Taûng ñaù daøi hôn 10 m, roäng 5 - 6 m, maët döôùi
nhaün thín chæ caùch maët ñaát chöøng vaøi meùt. Döôùi maùi hieân "thieân taïo" aáy laø mieäng
hang voøng daãn vaøo loøng nuùi. Hang daøi vaøi chuïc meùt, roäng khoaûng 5 m, giöõa laø baøn
thôø Phaät höông khoùi nghi nguùt. Tröôùc baøn thôø cuõng coù moät mieäng hang nöõa ñi vaøo
loøng ñaát saâu thaêm thaúm. Coù nhieàu ngöôøi ñoaùn raèng caùi hang naøy thoâng ra bieån
caùch xa ñeán 9 km. Phía sau baøn thôø Phaät coù ñöôøng ñi thaúng leân ñænh nuùi. Hang leân
trôøi naøy nhoû heïp, loøng hang chæ loït moät ngöôøi vaøo. Chuøa ñöôïc laäp vaøo cuoái theá kyû
19 döôùi trieàu vua Thaønh Thaùi.
Chuøa Hang laø moät danh lam thaéng caûnh coù tieáng ôû Bình Ñònh. Vaøo nhöõng ngaøy leã
teát, taáp naäp khaùch haønh höông ñeán leã baùi vaø thaêm vieáng chuøa. Sau khi vieáng chuøa
xong, du khaùch ra khoûi hang saâu treøo leân maùi hieân ngaém phong caûnh, sau löng laø
ñaù nuùi loâ nhoâ, caây coái xanh toát. Coøn tröôùc maët laø ruoäng vöôøn, nöông raãy traûi daøi
moät maøu xanh baït ngaøn. Khoùi nhang beân trong hang nghi nguùt toûa ra quyeän cuøng
söông nuùi, caûnh trí trôû neân huyeàn aûo nhö choán boàng lai tieân caûnh.
Thaùp Döông Long : Thaùp thuoäc xaõ Bình Hoøa, huyeän Taây Sôn. Töø quoác loä 1A, taïi
Goø Gaêng, caùch thaønh phoá Qui Nhôn 40 km vaø Ñaø Naüng 270 km coù loái reõ höôùng
Taây vaøo saân bay Phuù Taøi. Tröôùc coång saân bay reõ tay traùi ñi tieáp chöøng 9 km nöõa
laø tôùi. Döông Long laø moät cuïm goàm 3 thaùp lôùn nhaát trong soá caùc thaùp Chaøm hieän
coøn. Thaùp giöõa cao nhaát, khoaûng 35 m. Ñaây laø cuïm thaùp ñöôïc xaây vaøo theá kyû 12,
coù kieán truùc raát ñeïp.
Phaàn thaân thaùp xaây gaïch, caùc goùc ñöôïc gheùp nhöõng taûng ñaù lôùn vaø caùc trang trí
ñieâu khaéc ñeàu baèng ñaù. Cöûa thaùp quay höôùng Ñoâng vaø ñöôïc naâng leân khaù cao,
chöøng khoaûng 1,5 m vaø khung cöûa laø nhöõng khoái ñaù lôùn. Nöûa phaàn treân cuûa thaùp
gaàn nhö hoaøn toaøn baèng nhöõng khoái ñaù ñöôïc xeáp choàng leân nhau raát kheùo. ÔÛ caùc
 96

goùc laø nhieàu maûng chaïm lôùn vôùi hình nhöõng con vaät nhö chim thaàn Garuda, voi,
ñaïi baøng... Caùc maët phaúng cuûa töôøng ñöôïc phuû nhieàu böùc phuø ñieâu lôùn coù hình laù
ñeà moâ taû caûnh muùa haùt, tu só. Nhöõng ngöôøi naøy ñöôïc theå hieän coù ñaàu töông ñoái lôùn,
ñoäi muõ coù choûm cao. Ñaëc bieät laø nhöõng ñænh thaùp ôû ñaây laø nhöõng boâng sen vó ñaïi
vôùi nhieàu lôùp caùnh hoa hôi höôùng leân treân. Moïi chi tieát trang trí ôû thaùp naøy ñeàu raát
lôùn, troå treân sa thaïch, ñöôøng neùt roõ raøng vaø coøn giöõ ñöôïc raát toát. Chæ rieâng nhöõng
khoái ñaù lôùn treân maùy ñaõ bò sai leäch nhieàu.
Tònh Xaù Nguyeân Thieàu : Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1956 treân moät quaû ñoài gaàn
thaùp Baùnh Ít, thuoäc xaõ Phöôùc Hieäp, huyeän Tuy Phöôùc. Beân phaûi Phaät ñaøi coù böùc
töôïng Thích Ca maøu traéng cao 15 m, ngoài thieàn treân ñaøi sen ñöôïc döïng naêm 1962.
Hai beân thaønh baäc leân xuoáng Phaät ñaøi coù chaïm hình roàng uoán raát ñeïp.
Thaùp Caùnh Tieân : Thuoäc xaõ Nhôn Haäu, huyeän An Nhôn, caùch Qui Nhôn 27 km veà
höôùng Taây Baéc, thaùp ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû 16, coøn goïi laø thaùp Con
Gaùi. Thaùp Caùnh Tieân laø coâng trình kieán truùc coù hình daùng trang nghieâm vaø ñeïp
vôùi phong caùch xaây döïng baøi trí vaên hoùa Chaøm.
Thaùp Ñoâi : Thuoäc ñòa phaän phöôøng Ñoáng Ña, thaønh phoá Qui Nhôn, caùch trung taâm
thaønh phoá 3 km. Thaùp ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû thöù 11, ñaõ ñöôïc truøng tu vaøo
naêm 1996. Thaùp Ñoâi coøn goïi laø thaùp Höng Thaønh, goàm 2 thaùp, moät thaùp cao 18 m
vaø moät thaùp cao 20 m. Thaùp hình choùp, phaàn thaân vaø chaân thaùp ñeàu baèng nhau.
Ngoaøi nhöõng thaùp keå treân , Bình Ñònh coøn coù thaùp Phuù Loäc ôû xaõ Nhôn Thaønh,
huyeän An Nhôn caùch thaønh phoá Qui Nhôn 35 km veà phía Taây Baéc; thaùp Thöû
Thieän, xaõ Bình Nghi, Taây Sôn caùch Qui Nhôn 35 km; thaùp Bình Laâm, xaõ Phöôùc
Hoøa, huyeän Tuy Phöôùc caùch Qui Nhôn 22 km ñöôïc xaây döïng töø theá kyû 11 ñeán theá
kyû 15 döôùi thôøi vöông quoác Chaêmpa.
Các dịp lễ hội
Leã Cuùng Caù OÂng : ÔÛ caùc xaõ ven bieån Bình Ñònh thöôøng xuyeân môû hoäi cuùng Caù
OÂng vaøo ngaøy 15-3 aâm lòch taïi caùc ñeàn thôø Caù OÂng. Theo truyeàn thuyeát, Caù OÂng
thöôøng cöùu giuùp thuyeàn vaø ngöôøi bò naïn treân bieån. Ngoaøi nghi leã truyeàn thoáng,
trong hoäi coøn coù haùt baû traïo, haùt boäi.
Leã Hoäi Taây Sôn : Leã hoäi Taây Sôn ñöôïc toå chöùc haøng naêm vaøo ngaøy 5-1 aâm lòch
 97

(chính hoäi), baét ñaàu toå chöùc töø ngaøy moàng boán vaø keùo daøi ñeán vaøi ngaøy sau taïi xaõ
Nghi Bình, huyeän Taây Sôn ñeå töôûng nhôù caùc thuû lónh cuûa phong traøo Taây Sôn, ñaëc
bieät laø ngöôøi anh huøng aùo vaûi Quang Trung vaø kyû nieäm chieán thaéng Ngoïc Hoài
Ñoáng Ña (naêm 1789), ñaùnh thaéng 29 vaïn quaân Thanh. Ngoaøi nghi leã truyeàn thoáng,
trong hoäi coøn coù nhieàu hoaït ñoäng vaên hoùa daân gian caùc daân toäc Vieät, Bana; nhieàu
cuoäc bieåu dieãn voõ thuaät nhö ñaáu voõ, ñaùnh coân, ñi quyeàn... Tieát muïc ñoäc ñaùo cuûa leã
hoäi laø cuoäc thi ñaùnh troáng boä, moãi boä 12 chieác troáng da, coøn goïi laø troáng traän Taây
Sôn vaø dieãn caûnh ñaùnh traän giaû laøm soáng laïi khí theá haøo huøng cuûa nghóa quaân Taây
Sôn naêm xöa treân ñaát Taây Sôn - Bình Ñònh.
Leã Hoäi Ñoå Giaøn : Toå chöùc vaøo ngaøy 15-7 aâm lòch haøng naêm taïi chuøa Baø, laøng An
Thaùi, huyeän An Nhôn. Ngoaøi yù nghiaõ leã Vu Lan -leã baùo hieáu nhaø Phaät, ñaây coøn laø
hoäi ñua taøi cuûa caùc voõ só cuûa caùc laøng voõ quanh vuøng. Trong leã hoäi coù nhieàu sinh
hoaït vaên hoùa, ñaëc bieät laø haùt boäi. Phaàn chính cuûa hoäi laø tranh taøi cöôùp heo quay,
vaät cuùng thaàn töø treân giaøn cao tung xuoáng mang veà cho laøng mình. Ngöôøi thaéng
cuoäc laø ngöôøi ñöôïc nhaân daân quyù troïng.
Hoäi Laøng Thò Töù : Laøng Thò Töù thuoäc xaõ Ñaäp Ñaù, huyeän An Nhôn, laø laøng coù
truyeàn thoáng laøm reøn vaø chaïm vaøng Taây. Leã hoäi haøng naêm vaøo ngaøy 12-2 aâm lòch
ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa oâng Ñaøo Giaõ Töôïng, oâng toå cuûa ngheà reøn ñaõ coù coâng
truyeàn ngheà cho daân laøng. Leã hoäi dieãn ra ôû nhaø thôø hoï Ñaøo ñeå cuùng leã toå sö ngheà
reøn, coã baøn raát linh ñình. Sau leã teá coù vui chôi, ca haùt vaên ngheä.
Hoäi Xuaân Chôï Goø : Ñöôïc toå chöùc vaøo 2 ngaøy : moàng 1 vaø moàng 2 teát taïi chôï Goø,
Tröôøng UÙc, xaõ Phöôùc Nghóa, huyeän Tuy Phöôùc. Trong hoäi chôï coù baùn nhieàu haøng
hoùa, chuû yeáu laø traùi caây caùc loaïi, ñoà chôi treû em... vaø toå chöùc nhieàu troø chôi daân
gian nhö choïi gaø, haùt baøi choøi, côø ngöôøi, haùi loäc, daïo caûnh...
 98

Bình Phước
Dieän tích : 6796 km².
Daân soá : 708.100 ngöôøi (2001).
Tænh Lî : Thò xaõ Ñoàng Xoaøi.
Caùc huyeän : Ñoàng Phuù, Phöôùc Long, Loäc Ninh, Buø Ñaêng, Bình Long.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Xtieâng, Khmer, M’Noâng...
Bình Phöôùc laø tænh mieàn nuùi thuoäc vuøng Ñoâng Nam Boä. ÔÛ vaøo vò trí tieáp giaùp giöõa
ñoàng baèng vaø cao nguyeân, phía Taây vaø Taây Baéc giaùp Cam Pu Chia, phía Ñoâng
giaùp caùc tænh Ñaék Laék vaø Laâm Ñoàng, phía Nam giaùp caùc tænh Ñoàng Nai vaø Bình
Döông, phía Taây giaùp Taây Ninh.
Ñaây laø tænh coù nhieàu röøng. ÔÛ Ñoâng Baéc coù ngoïn nuùi Baø Raù cao 733 m vaø daõy nuùi
thaáp quanh Loäc Ninh. Coøn laïi laø röøng baït ngaøn. Röøng raäm nhöng ñaát khaù baèng
phaúng. Phaàn lôùn laø ñaát ñoû neân troàng caây coâng nghieäp raát toát. Bình Phöôùc laø nôi coù
nhieàu röøng cao su lôùn, vöôøn caây caø pheâ, ñieàu, tieâu...
Tænh coù hai con soâng chaûy töø Baéc xuoáng Nam : phía Taây laø soâng Saøi Goøn, phaân
giôùi giöõa tænh Bình Phöôùc vaø Taây Ninh, phía Ñoâng laø Soâng Beù, coù caùc nguoàn töø
phía Baéc tænh, ñoaïn döôùi ñi vaøo ñaát Bieân Hoøa, ñoå vaøo soâng Ñoàng Nai.
Khí haäu Bình Phöôùc chia hai muøa : muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø
thaùng 4 ñeán thaùng 11 naêm sau. Phía Baéc nhieàu röøng neân aåm thaáp hôn phía Nam,
löôïng möa trung bình haøng naêm 2110 mm.
Giao thoâng ñöôøng boä chính laø ñöôøng 13, töø thaønh phoá Saøi Goøn ñi Laùi Thieâu - Thuû
Daàu Moät - Beán Caùt (Bình Döông) roài Chôn Thaønh vaø Hôùn Quaûn (huyeän Bình
Long - Bình Phöôùc) - Loäc Ninh vaø reõ phía Taây 15 km ñeán bieân giôùi. Ñöôøng 14 töø
ngaõ tö Chôn Thaønh (huyeän Bình Long - laø ñoaïn cuoái cuûa ñöôøng 14) ñi Ñoàng Xoaøi,
roài leân tieáp Buoân Meâ Thuoät. Ngoaøi ra coøn coù ñöôøng 77 töø Ñoàng Xoaøi veà Thuû Daàu
Moät. Thò xaõ Ñoàng Xoaøi laø tænh lî cuûa tænh Bình Phöôùc. Bình Phöôùc laø moät nôi coù
nhieàu caûnh quan thieân nhieân vaø di tích lòch söû coøn ít ngöôøi bieát ñeán. Ñoù laø caùc
Thaùc Mô, nuùi Baø Raù, thaùc soá 4, ñoàng coû Baøu Laïch.
Sinh hoạt, kinh tế
Phaàn lôùn daân cö trong tænh laø ngöôøi Kinh, ngoaøi ra laø ñoàng baøo Thöôïng (goàm coù
 99

caùc saéc toäc Stieâng, Maï, Taø Mun), ngöôøi Vieät goác Chaøm vaø goác Khmer. Nhöõng toân
giaùo chính laø ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo, thôø phuïng toå tieân vaø thaàn
linh.
Bình Phöôùc quaù nhieàu röøng raäm vaø ñaát ñoû neân nguoàn lôïi chính trong tænh khoâng
phaûi laø luùa gaïo maø laø cao su. Coù theå noùi ñaây laø nôi troàng nhieàu cao su nhaát nöôùc.
Theâm vaøo ñoù röøng ñaõ ñem laïi soá laâm saûn tænh lî ñeán soâng Beù coù nhöõng röøng tre
baït ngaøn. Ngoaøi ra daân chuùng ñaùng keå nhö caåm lai, sao, goã vaø nhieàu goå taïp nhö
daàu baèng laêng...Töø coøn troàng mía moät soá hoa maøu phuï vaø caây aên traùi.
Lược sử
Lòch söû cuûa tænh Bình Phöôùc gaàn gioáng nhö lòch söû cuûa caùc tænh Ñoàng Nai vaø Bình
Döông. Xöa, Bình Phöôùc thuoäc tænh Baø Lî, coù ngöôøi Chaøm, Khmer, vaø Thöôïng
soáng raûi raùc. Vaøo theá kyû 17 vaø 18, caùc chuùa Nguyeãn baét ñaàu khai khaån tôùi vuøng
naøy, ñaët dinh Traán Bieân cai quaûn. Ñaát Bình Phöôùc xöa laø moät thoân trong ñòa haït
toång Döông Hoøa, thuoäc huyeän Bình Döông. Naêm Thieäu Trò nguyeân nieân (1841)
huyeän Bình Döông thuoäc Taân Bình thoáng haït. Sau ñoù Bình Long ñöôïc ñaët laøm
huyeän. Ñaát Bình Phöôùc xöa laø moät thoân trong ñòa haït toång Döông Hoøa, thuoäc
huyeän Bình Döông. Naêm Thieäu Trò nguyeân nieân (1841) huyeän Bình Döông thuoäc
Taân Bình thoáng haït. Sau ñoù Bình Long ñöôïc ñaët laøm huyeän.
Naêm Maäu Daàn 1698, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu sai Chöôûng Cô Nguyeãn Höõu Caûnh
kinh löôïc caùc xöù Cao Mieân, laáy xöù Loäc Daõ (töùc Ñoàng Nai) ñaët laøm huyeän Phöôùc
Long vaø laäp dinh Traán Bieân (caùc ñòa ñaàu bieân giôùi goïi laø Traán). Ñeán naêm 1808,
Gia Long ñem traán Bieân Hoøa thuoäc Gia Ñònh, ñaët Phöôùc Long thaønh phuû. Naêm
1832 Minh Maïng ñaët Bieân Hoøa thaønh tænh (moät trong saùu tænh Nam phaàn) roài ñaët
theâm quaän Phöôùc Bình vaøo naêm 1837. Naêm 1851, Töï Ñöùc ñem hai huyeän Phöôùc
Bình vaø Long Khaùnh nhaäp vaøo caùc phuû Phöôùc Long vaø Phöôùc Tuy kieâm nhieáp.
Ñaát naøy tröôùc goïi laø Baø Raù (B'RA) vaø ñoàng baøo Strieâng soáng ôû ñaây. Nhôø ñòa theá
vaø chieán ñaáu gioûi neân saéc toäc Stieâng vaãn baûo veä ñöôïc töï do, ñoäc laäp. Ñaàu theá kyû
19, ngöôøi Chaân Laïp nhieàu laàn tìm ñöôøng xaâm nhaäp vuøng nuùi Yumbra nhöng bò
ñaåy lui. Ñeán giöõa theá kyû 19 sau khi chieám ñöôïc Saøi Goøn vaø Cam Boát, quaân Phaùp
cho nhieàu toaùn xaâm nhaäp, doø thaùm tình hình sinh hoaït cuûa ñoàng baøo Strieâng. Töø
 100

naêm 1906, chuùng ñaët moät Ñaïi Lyù haønh chaùnh taïi Hôùn Quaûn vaø moät ñoàn taïi Buø
Ñoáp. Naêm 1920, quaân Phaùp laïi cöû moät toaùn haønh chính leân thaùm saùt taïi vuøng Baø
Raù qua ngaõ Phuù Rieàng vaø laäp Ñaïi Lyù Haønh Chaùnh taïi ñaây laày teân laø soâng Beù.
Naêm 1929, giaëc Phaùp môû nhieàu ñöôøng saù ñeå tieán vaøo bình ñònh caùc buoân laøng,
nhöng chuùng bò ñoàng baøo Thöôïng ñaùnh phaù döõ doäi khi môû quoác loä 14 töø Ban Meâ
Thuoät ñeán Kon-Tum qua ngaõ Buø Ñoáp, vaøo thaùng 10-1933, khoâng chòu noåi söï cai
trò taøn aùc vaø keá hoaïch cöôõng eùp ñi phu cuûa quaân Phaùp, ñoàng baøo Stieâng noåi leân
gieát teân Ñaïi Lyù haønh chaùnh laø Moreøre ôû ñoàn Baø Raù vaø môû ñaàu cho cuoäc khaùng
chieán ôû vuøng cao nguyeân döôùi söï laûnh ñaïo cuûa Tuø tröôûng Pou Trang Lung. Theâm
vaøo söï hôïp löïc cuûa caùc saéc toäc khaùc nhö M' Noâng, Bieät Noâng, ñoàng baøo Thöôïng
ñaõ aùp duïng chieán thuaät "vöôøn khoâng nhaø troáng", ruùt vaøo röøng saâu laäp caên cöù, phaù
hoaïi caùc truïc giao thoâng ñeå coâ laäp giaëc. Thaùng gieâng 1934 caùc nghóa quaân M'noâng
vaø Strieâng taán coâng ñoàn Bu Coh vaø bao vaây ñoàn Bu Nard (hai ñoàn naøy ôû phía Nam
ñoàn Baø Raù). Coâng cuoäc khaùng chieán ñang dieãn tieán thuaän lôïi thì cuoái thaùng 6-
1935, laõnh tuï Pou Trang Lung vaø moät soá caáp chæ huy sa vaøo tay giaëc vaø bò gieát
ngay, theá laø cuoäc noåi daäy tan raõ.
Phong cảnh, di tích
Khu Du Lòch Soùc Xieâm : Caùch thaønh phoá Saøi Goøn 120 km, caùch thò traán An Loäc
(huyeän Bình Long) gaàn 5 km, hoà Soùc Xieâm naèm giöõa moät thung luõng, moät beân laø
caùnh röøng cao su, beân kia laø khu daân cö. Nôi ñaây thích hôïp cho du lòch saên baén vaø
caâu caù treân hoà nöôùc trong xanh, thô moäng vôùi nhöõng thaùc nöôùc ôû giöõa vuøng ñoài
cao nguyeân, laø nôi thuaän tieän cho caùc cuoäc tham quan, tìm hieåu vaên hoùa, phong
tuïc taäp quaùn ngöôøi Xtieâng.
Khu Du Lòch Suoái Lam : Caùch thò xaõ Ñoàng Xoaøi (tænh lî cuûa tænh Bình Phöôùc)
khoaûng 10 km laø khu du lòch suoái Lam. Nôi ñaây coù moät hoà khaù roäng, quanh naêm
nöôùc trong xanh, in boùng nhöõng ñoài caây cao su töôi toát xung quanh. Ven bôø hoà laø
caùc coâng trình du lòch phuïc vuï cho du khaùch, noåi baät laø nhaø haøng noåi vôùi nhieàu
moùn aên ñaëc saûn cuûa vuøng röøng nuùi Bình Phöôùc. Du khaùch coù theå bôi thuyeàn, taém
döôùi hoà, hoaëc caém traïi, trong nhöõng röøng caây ôû ven hoà.
Nuùi Baø Raù : Laø moät thaéng caûnh cuûa huyeän Phöôùc Long, tænh Bình Phöôùc, caùch Saøi
 101

Goøn 180 km. Giöõa moät vuøng ñoài thaáp nhoâ leân moät ngoïn nuùi cao, caây coû xanh töôi,
raäm raïp, taïo cho nuùi Baø Raù moät veû huøng vó (nhö nuùi Baø Ñen cuûa Taây Ninh). Ñöùng
treân löng chöøng nuùi coù theå nhìn thaáy caû moät khu vöïc roäng lôùn, bao goàm thò traán
Thaùc Mô xinh ñeïp (tröôùc ñaây laø tænh lî cuûa tænh Phöôùc Long), hoà Thaùc Mô trong
muøa nöa roäng tôùi 12.000 ha, cung caáp nöôùc cho nhaø maùy thuûy ñieän Thaùc Mô.
Các dịp lễ hội
Teát Möøng Luùa Môùi Cuûa Ngöôøi M’ Noâng : Ngöôøi M’Noâng ôû Bình Phöôùc khoâng aên
teát coå truyeàn cuûa ngöôøi Vieät (Kinh) maø toå chöùc leã Teát lôùn "Teát möøng luùa môùi" vaøo
ñaàu vuï thu hoaïch. Thoâng thöôøng ngöôøi M’Noâng chuaån bò cho Teát ngay töø ngaøy baét
ñaàu tra haït. Caùc gia ñình chuaån bò töø 2 ñeán 7 choùe röôïu caàn (tuøy theo ñieàu kieän
kinh teá) vaø nuoâi gaø, vòt hoaëc heo chôø luùa chín.
Teát thuôøng ñöôïc toå chöùc vaøo cuoái thaùng 7 hay ñaàu thaùng 8, sôùm hoaëc muoän hôn
tuøy thuoäc vaøo luùa chín. Coù buoân ngöôøi ta aên teát keùo daøi caû nöõa thaùng heát nhaø noï
ñeán nhaø kia.
Teát toå chöùc ngay taïi raãy, thòt, röôïu, côm ñöôïc baøy ra ñeå cuùng Giaøng, roài moãi ngöôøi
ra veà tuoát moät naém luùa boû vaøo trong boà goïi laø "Röôùc luùa veà nhaø". Khi ñoù hoï quay
ra chuùc chuû nhaø nhöõng caâu toát laønh (nhö nhöõng lôøi chuùc Teát cuûa ngöôøi Vieät). Chuû
nhaø roùt röôïu ñeå môøi, caùm ôn töøng ngöôøi, roài taát caû quay quaàn quanh ñoáng löûa giöõa
saân uoáng röôïu caàn vaø aên thòt nöôùng. Khi ñaõ no say, chieân coàng noåi leân, caû taäp theå
muùa, nhaûy haùt cho tôùi khuya, coù khi tôùi saùng môùi nghæ. Neáu vuï luùa cuûa chuû nhaø coù
chín quaù thì hoï toå chöùc ñi tuoát hoä. Xong vuï thu hoaïch, moãi nhaø ñeàu toå chöùc theâm
böõa aên nöõa, coøn laïi thoùc ñöôïc chia laøm 3, moät phaàn ñeå aên,moät phaàn ñeå saém ñoà
ñaïc, moät phaàn daønh cho traâu boø cuøng nhöõng con vaät ñaõ coù coâng vôùi ngöôøi laøm ra
haït luùa. Cho ñeán baây giôø nhieàu nôi ngöôøi M’Noâng ñaõ gieo troàng hai vuï moãi naêm,
song tuïc aên "Teát möøng luùa môùi" vaãn ñöôïc toå chöùc ôû moãi muøa thu hoaïch.
 102

Bình Thuận
Dieän tích : 7992 km².
Daân soá : 1.079.700 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Phan Thieát.
Caùc huyeän : Tuy Phong, Baéc Bình, Haøm Thuaän Baéc, Haøm Thuaän Nam, Haøm Taân,
Ñöùc Linh, Taùnh Linh, Phuù Quí.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Chaêm, Hoa, Côø Ho, Chu Ru...
Bình Thuaän laø moät tænh duyeân haûi cöïc Nam Trung boä, phía Ñoâng Baéc, phía Baéc
giaùp tænh Ninh Thuaän, phía Baéc, phía Taây Baéc giaùp Laâm Ñoàng, phía Taây giaùp
Ñoàng Nai, phía Taây Nam giaùp Baø Ròa - Vuõng Taøu vaø phía Ñoâng, phía Ñoâng Nam
giaùp bieån Ñoâng.
Ñòa hình cuûa tænh coù theå chia thaønh 3 vuøng : vuøng nuùi röøng, vuøng ñoàng baèng vaø
vuøng ven bieån. Bôø bieån daøi hôn 192 km töø Muõi Ñaù Cheït giaùp Caø Naù - Ninh Thuaän
ñeán baõi boài Bình Chaâu - Baø Ròa Vuõng Taøu, coù nhieàu nhaùnh nuùi ñaâm ra bieån taïo
neân caùc muõi : La Gaøn, Muõi Nhoû, Muõi Rôm, Muõi Neù vaø Keâ Gaø, chia bôø bieån thaønh
nhöõng ñoaïn loõm, voøm ñeå taïo ra nhöõng vuøng cöûa bieån toát nhö : La Gaøn - Phan Ri,
Muõi Neù - Phan Thieát, La Gi. Ngoaøi khôi coù ñaûo Phuù Quí roäng 23 km² laø caàu noái
giöõa ñaát lieàn vôùi quaàn ñaûo Tröôøng Sa.
Caùc soâng chaûy qua tænh laø soâng La Ngaø (töø cao nguyeân Di Linh ñoå xuoáng hoà Bieån
Laïc), soâng Quao, soâng Coâng, soâng Dinh... Bình Thuaän naèm trong vuøng nhieät ñôùi,
ít chòu aûnh höôûng gioù muøa Ñoâng Baéc, khí haäu noùng, khoâ haïn. Nhieät ñoä trung bình
naêm 26 - 27°C, löôïng möa trung bình naêm 800 - 1150 mm.
Laø tænh coù nhieàu röøng, coâng nghieäp cheá bieán goã, cheá bieán haït ñieàu vaø saûn xuaát
haøng thuû coâng laø theá maïnh cuûa tænh. Bình Thuaän coù bôø bieån daøi, ngoaøi khôi giaøu
haûi saûn nhö caù thu, nuïc, ngöø, côm, möïc. Kinh teábieån phaùt trieån veà ñaùnh baét haûi
saûn, saûn xuaát nöôùc maém, haûi saûn ñoâng laïnh, laøm muoái.
Thaønh phoá Phan Thieát caùch Thaønh phoá Saøi Goøn 200 km. Bình Thuaän coù quoác loä
1A, ñöôøng saét Baéc - Nam ñi qua tænh. Nhieàu baõi taém caùt traéng, nöôùc trong xanh
saïch seõ cuøng vôùi nhöõng daõy nuùi truøng ñieäp, noái nhöõng baõi bieån neân thô bôûi nhöõng
daõy ñoàng baèng baùt ngaùt. Bình Thuaän coù nhieàu ñieåm du ngoaïn noåi tieáng nhö : Caø
 103

Naù, Phan Thieát, Muõi Neù, Haøm Taân, Ñoài Döông... ñang ñöôïc ñaàu tö ñeå trôû thaønh
nhöõng khu vaên hoùa du lòch, theå thao vôùi caùc loaïi hình taém bieån, caâu caù, du thuyeàn,
saên baén vaø chôi golf.
Sinh hoạt kinh tế
Ngöôøi Kinh soáng phaàn nhieàu ôû ñoàng baèng vaø doïc theo bôø bieån, ñoâng nhaát ôû quaän
Haøm Thuaän (tænh lî Phan Thieát naèm trong quaän naøy). Ngoaøi ra coøn coù nhöõng saéc
daân khaùc nhö ngöôøi Chaøm, ngöôøi Rô Glai, ngöôøi Nuøng vaø ngöôøi Vieät goác Hoa.
Baûn chaát daân chuùng Bình Thuaän giaûn dò, chaân thaønh, khoâng khaùch saùo.
Noâng saûn chính cuûa tænh laø luùa gaïo, ñöôïc canh taùc treân caùc vuøng phuø sa gaàn soâng
ngoøi. Caùc hoa maøu phuï nhö ñaäu, khoai, boâng, thuoác laù, caùc loaïi caây coù daàu nhö
döùa, meø... Thuoác laù Vónh Haûo khaù noåi tieáng. Khu röøng döøa ôû Baõi Raïng daøi hôn 20
caây soá, laø nguoàn lôïi lôùn cuûa tænh. Ngaønh chaên nuoâi töông ñoái phaùt trieån vì nhieàu
ñoàng coû töôi toát. Ruoäng luùa ñöôïc troàng troït phaàn lôùn laø vuøng ñoàng baèng phía Taây -
Nam, caùc hoa maøu phuï laø ngoâ, khoai lang, saén, ñaäu phuïng, vöøng, mía... Vuøng
Hoaøi Ñöùc vaø Taùnh Linh troàng nhieàu mía. Mía Traø Taân noåi tieáng.
Ngaønh ngö nghieäp phaùt trieån maïnh nhaát vaø ñaõ taïo theâm nhieàu ngaønh coâng ngheä
lieân heä nhö ñoùng ghe, laøm phaân xaùc maém, laøm nöôùc maém. Tænh lî Phan Thieát raát
noåi tieáng veà ngheà laøm nöôùc maém nhôø soâng bieån coù nhieàu loaïi caù ngon nhö caù Nuïc,
caù Thu vaø caù Côm. Soá löôïng nöôùc maém Phan Thieát phaân phoái khaép mieàn Nam.
Möïc khoâ Long Höông, caùm toâm Phan Rí ai cuõng nghe tieáng.
Ngoaøi ra, nöôùc suoái Vónh Haûo raát trong laønh vaø ñöôïc saûn xuaát vôùi soá löôïng cao.
Daân ta sinh soáng ngoaøi ñaûo Phuù Quyù sung tuùc vôùi caùc ngheà ñaùnh caù, chaên nuoâi,
khai thaùc caùc nguoàn lôïi thieân nhieân doài daøo nhö phaân chim, tröùng maïn, moû ñaù
quaùnh...
Tænh coù nhieàu röøng neân ñaõ mang laïi nguoàn lôïi laâm saûn ñaùng keå vôùi caùc loaïi goã
quyù nhö : goã, hoaøng ñan, traéc, caåm lai, laù buoâng vaø nhieàu röøng daàu coù caây raát to.
Röøng ôû Haøm Taân raát nhieàu laù buoâng cuõng laø taøi nguyeân phong phuù mang laïi
nguoàn lôïi khaù to cho tænh. Ñaây laø loaïi laù duøng trong ngaønh tieåu thuû coâng ngheä : Laù
buoâng coù theå ñöôïc duøng ñeå lôïp nhaø, deät ñeäm, deät buoàm, chaén pheøn, ñan caëp, ñan
noùn, ñan voû chai röôïu. Coïng laù buoâng duøng ñan maønh saùo che gioù. Caønh laù buoâng
 104

ñaäp tô laáy sôïi ñan thaûm loùt nhaø. Röøng cuõng coù nhieàu thuù nhö voi, coïp, beo, heo
röøng, nai... Vì tænh coù nhieàu soâng vaø gaàn bôø bieån neân nhieàu ngöôøi theo ngheà ñaùnh
caù vaø laøm nöôùc maém, ruoäng muoái.
Lược sử
Ñaát Bình Thuaän nguyeân thuoäc nöôùc Nhaät Nam ngaøy xöa, sau laø ñaát cuûa Chieâm
Thaønh. Vì chieán tranh lieân mieân neân Chieâm Thaønh maát daàn ñaát ñai. Naêm 1653,
chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn ñaùnh laáy ñaát Phan Lang (sau goïi laø Phan Rang), chæ coøn
ñeå laïi maûnh ñaát phía Taây cho Chieâm Thaønh. Naêm 1692, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu
laáy luoân maûnh ñaát coøn laïi vaø ñaët laø Thuaän Thaønh traán, roài laäp Bình Thuaän phuû
vaøo naêm 1697, laáy ñaát phía Taây Phan Lang laäp hai huyeän An Phöôùc vaø Hoøa Ña.
Sau caûi laøm Bình Thuaän dinh vaø laäp caùc ñaïo Phan Lang, Phan Thieát, Ma Ly vaø
Phoá Haøi...
Ñôøi Gia Long vaãn giöõ Bình Thuaän dinh, ñeán Minh Maïng ñoåi laïi Bình Thuaän phuû.
Naêm 1827, Minh Maïng ñaët ra hai phuû Ninh Thuaän vaø Haøm Thuaän vaø hai huyeän
Tuy Phong vaø Tuy Ñònh. Bình Thuaän ñöôïc ñaët thaønh tænh vaø giao cho quan Tuaàn
phuû Thuaän Khaùnh kieâm nhieäm luoân tænh Khaùnh Hoøa. Naêm 1888, Ñoàng Khaùnh
chuyeån phuû Ninh Thuaän vaøo Khaùnh Hoøa. Naêm 1900, vua Thaønh Thaùi ñaët huyeän
Tuy Lyù vaø laáy huyeän Taùnh Linh tröôùc thuoäc Ñoàng Nai Thöôïng saùt nhaäp vaøo Bình
Thuaän. Naêm 1905, phuû Di Linh cuõng ñöôïc trích thuoäc veà Bình Thuaän.
Thôøi Phaùp thuoäc, naêm 1904, khi cuoán Löu Caàu Huyeát Leä Taân Thö cuûa anh huøng
Phan Boäi Chaâu chaán ñoäng caû nöôùc, neâu cao tinh thaàn duy taân töï cöôøng ñeå cöùu
nöôùc, thì taïi caùc tænh mieàn Trung phaàn, nhöõng ngöôøi coù loøng vôùi queâ höông tìm
caùch phaùt ñoäng phong traøo môû mang daân trí, phuïc hoài daân khí. Hai anh huøng Phan
Chu Trinh vaø Traàn Quyù Caùp vaøo Phan Thieát, môû thö xaõ, dieãn thuyeát nhieàu laân keâu
goïi ñoàng baøo yù thöùc töï cöôøng, truyeàn baù tinh thaàn canh taân, phaùt trieån coâng thöông
nghieäp. Phong traøo Duy Taân khôûi söï taïi Bình Thuaän sôùm hôn moïi nôi. Tröôùc naêm
1975, tænh Bình Thuaän coù caùc quaän Haøm Thuaän, Phuù Quyù, Thieän Giaùo, Haûi Long,
Haûi Ninh, Hoøa Ña, Tuy Phong vaø Phan Lyù Chaøm.
Phong cảnh, di tích
Muõi Neù : Naèm caùch thaønh phoá Phan Thieát 22 km veà höôùng Ñoâng Baéc, Muõi Neù laø
 105

teân moät laøng chaøi vaø cuõng laø moät ñieåm du lòch quen thuoäc cuûa tænh Bình Thuaän.
Doïc theo quoác loä 706 töø thaønh phoá Phan Thieát ñeán Muõi Neù laø moät daõy ñoài ñaát
thoai thoaûi vaø baõi caùt ven bieån roäng, thoaùng maùt vôùi nhöõng raëng döøa tuyeät ñeïp.
Baõi bieån noâng thoaûi, nöôùc saïch vaø trong, naéng aám quanh naêm, khoâng coù baõo, laø
nôi taém bieån, nghæ ngôi lyù töôûng daønh cho du khaùch. Muõi Neù coù nhieàu baõi bieån
hoang sô nguyeân thuûy, chöa coù söï khai thaùc cuûa con ngöôøi, caûnh quan huøng vó,
moâi tröôøng thieân nhieân trong laønh, nhö baõi OÂng Ñòa, baõi Tröôùc, baõi Sau. Ñeán Muõi
Neù du khaùch coù theå taém bieån, nghæ döôõng, chôi theå thao, du thuyeàn treân bieån, daõ
ngoaïi keát hôïp saên baén, caâu caù, chôi golf... Taïi Muõi Neù coøn coù Ñoài Caùt, nôi töø bao
naêm qua ñaõ trôû thaønh ñeà taøi saùng taùc cuûa nhieàu ngheä só nhieáp aûnh. Ngoaøi caùc baõi
bieån vaø coàn caùt , khu vöïc naøy coøn coù nhieàu caûnh ñeïp nhö Suoái Tieân, laàu OÂng
Hoaøng, thaùp Chaøm Poshan.
Khu Du Lòch Hoøn Rôm : Töø Phan Thieát ñi Muõi Neù khoaûng 22 km vaø ñi theo ñöôøng
bieån theâm 4 km nöõa laø tôùi khu du lòch Hoøn Rôm. Bôø bieån saïch ñeïp, nöôùc bieån
trong xanh, phía sau laø nhöõng raëng döøa maùt röôïi, tróu quaû, nhöõng ñoài caùt vaøng, caùt
traéng noái tieáp nhau nhaáp nhoâ, gôïn soùng vaø ñoài caùt thì bieán daïng töøng giôø... Taát caû
ñaõ taïo neân veû hoang sô quyeán ruõ. Du khaùch ñeán ñaây ñeå thöôûng thöùc vaø khaùm phaù
veû ñeïp tuyeät vôøi cuûa caùt.
Hoøn Lao Caâu : Thuoäc xaõ Phöôùc Theå, huyeän Tuy Phong, ñaây laø moät ñaûo coù veû ñeïp
hoang sô naèm caùch bôø bieån 7 km, vôùi dieän tích khoaûng 10.000 m². Treân ñaûo coù
haøng ngaøn khoái ñaù vôùi hình thuø raát ñoäc ñaùo, xen keõ laø nhöõng thaûm coû xanh möôït.
Nôi ñaây khu baûo toàn sinh vaät bieån vaø laø ñieåm du lòch sinh thaùi bieån haáp daãn.
Ñaûo Phuù Quí : Huyeän ñaûo Phuù Quí caùch Phan Thieát 56 haûi lyù, roäng 32km². Treân
ñaûo coù nhieàu ngoâi chuøa khaù lôùn nhö chuøa Linh Quan, chuøa Cao Caùt... ñöôïc coâng
nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa. Bôø bieån daøi vôùi nhöõng daõy caùt traéng mòn, nöôùc
trong maøu ngoïc bích. Bao quanh ñaûo laø nhöõng hoøn ñaûo nhoû, ñaëc bieät nhaát laø hoøn
Tranh, hoøn Ñen vaø hoøn Tröùng...
Suoái Tieân : Naèm ôû vuøng ngoaïi oâ thaønh phoá Phan Thieát, caùch trung taâm thaønh phoá
18 km veà höôùng Ñoâng Baéc treân ñöôøng ñi Muõi Neù.
Suoái Tieân laø moät ñieåm du lòch daõ ngoaïi ngoaøi trôøi lyù thuù cuûa tænh Bình Thuaän. Moät
 106

con suoái nhoû töø ñoä cao hôn 6 m chaûy treân söôøn ñoài bao quanh Haøm Tieán, chaûy qua
nhöõng haøng döøa xanh, qua ñoài caùt khoâ cao vuùt maøu ñoû roài chaûy xuoáng.Beân döôùi
loøng suoái laø nhöõng lôùp ñaát seùt vaøng pha caùt ñoû chaïy doïc theo con suoái. Suoái Tieân
ñeïp nhôø söï pha laãn nhieàu maøu saéc cuûa ñaát vaø caùt.
Khu Vónh Haûo - Tuy Phong : Tuy Phong laø huyeän phía Baéc cuûa Bình Thuaän tieáp
giaùp vôùi Ninh Thuaän taïi Caø Naù, naèm treân ñöôøng xuyeân Vieät. Ñaây laø nôi coù suoái
nöôùc khoaùng Vónh Haûo noåi tieáng, Tuy Phong coù bôø bieån daøi hôn 50 km (31 miles)
vôùi caùc khu nghæ Vónh Haûo, hoøn Lao Caâu, Ghaønh Sôn vaø caùc di tích lòch söû vaên
hoùa nhö Coå Thaïch töï, thaùp Podam... Trong töông lai du khaùch töø thaønh phoá Saøi
Goøn ra, töø Ñaø Laït xuoáng, töø Nha Trang vaøo seõ hoäi tuï taïi vuøng Vónh Haûo, hoøn Lao
Caâu. Töø ñaây, du khaùch coù theå thaêm chuøa Hang (Coå Thaïch Töï ), nhaø söu taäp di tích
Hoaøng toäc Chaêm, Hoøn Lao Caâu ñeå nghieân cöùu quan saùt ñoäng vaät bieån, taém bieån,
du thuyeàn... vaø hoøa vaøo thieân nhieân yeân tónh khoâng khí trong laønh.
Suoái Nöôùc Noùng Vónh Haûo : Coøn goïi laø suoái keát tinh vì sinh ra caùt boài laø moät thöù
cacboânaùt coù taùc duïng chöõa beänh. Ngöôøi Chaêm xöa laáy nöôùc suoái veà cheá nöôùc
thôm ñeå röûa töôïng thaùnh. Vôùi ñoä noùng 30°C vaø caùc thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa noù,
nöôùc suoái Vónh Haûo ñaõ ñöôïc tinh cheá, ñoùng chai thaønh loaïi nöôùc giaûi khaùt maùt vaø
boå.
Baõi Bieån Ñoài Döông : Naèm trong huyeän ven bieån Haøm Taân, caùch huyeän lî Haøm
Taân hôn 2 km veà höôùng Ñoâng Baéc, baõi bieån Ñoài Döông coù bôø bieån daøi haøng chuïc
caây soá vôùi nhöõng baõi caùt traéng xen laãn caùc ñoài ñaát thaáp thoaûi daàn ra bieån. Bôø bieån
noâng, caùt thoaûi, bieån eâm, nöôùc trong xanh. Moâi tröôøng thieân nhieân ôû ñaây raát trong
laønh.
Hoà Bieån Laïc : Hoà Bieån Laïc naèm treân ñòa baøn hai huyeän Ñöùc Linh vaø Taùnh Linh,
tænh Bình Thuaän, giaùp vôùi tænh Ñoàng Nai vaø tænh Laâm Ñoàng. Laø moät hoà giöõa röøng
roäng khoaûng 1000 ha, veà muøa möa, maët hoà traûi roäng ñeán 3000 ha. Xung quanh laø
nuùi vaø röøng, phía Ñoâng laø nuùi Caø Tong cao 506 m söøng söõng, coù nhieàu goãquí nhö
seán, traéc, caåm lai, giaùng höông... vaø voâ vaøn caùc loaïi hoa phong lan. Hoà Bieån Laïc
coù nuùi cao, röøng saâu, löôïng caù doài daøo vaø nhieàu loaïi chim thuù quí hieám nhö tró,
coâng... Ñeán ñaây, du khaùch coù theå ngoài treân thuyeàn du ngoaïn giöõa boán beà trôøi nöôùc
 107

meânh moâng, nuùi röøng baùt ngaùt.

Nhaø Löu Giöõ Baûo Vaät Vöông Quoác Chaêm : Do baø Nguyeãn Thò Theàm, haäu dueä
cuûa doøng vua Chaêm cuoái cuøng löu giöõ ôû xaõ Phan Thanh, huyeän Baéc Bình, caùch
thaønh phoá Phan Thieát khoaûng 60 km veà phía Baéc. Boä söu taäp di saûn vaên hoùa
hoaøng toäc Chaêm bao goàm nhöõng baùu vaät cuûa vua Po- Klong- Môl- Nai vaø moät soá
ít cuûa caùc vò vua Chaêm nhöõng theá kyû tröôùc. Söu taäp coù hôn 100 di vaät nguyeân goác
quyù hieám ñuû caùc loaïi hình vaø chaát lieäu khaùc nhau. Ñaùng chuù yù laø nhöõng di vaät
baèng vaøng (vöông mieän, boâng tai, voøng xuyeán), vaûi (aùo baøo, ñoâi hia) cuûa vua Po-
Klong - Môl- Nai vaø hoaøng haäu Sopia Sôm. Boä söu taäp phaûn aûnh ngheä thuaät cuûa
ngheà thuû coâng myõ ngheä, ñieâu khaéc, chaïm troå raát phaùt trieån cuûa ngöôøi Chaêm tröôùc
ñaây.
Nhoùm Di Tích Thaùp Coå Poâ - Sha - Nö : Coøn goïi laø thaùp Phuù Haûi thuoäc xaõ Thanh
Haûi, thaønh phoá Phan Thieát. Ñaây laø tuyeät taùc cuûa daân toäc Chaêm ñeå laïi cho nhaân
loaïi. Nhoùm thaùp naøy goàm 3 caây thaùp vaø nhieàu thaùp ñoå khaùc nay chæ coøn laïi pheá
tích vaø neàn moùng.
Ba ngoâi thaùp hieän nay coøn phaân boå treân 2 taàng ñaát, quay maët veà höôùng Ñoâng.
Thaùp vuoâng nhieàu taàng, di tích naøy thuoäc phong caùch ngheä thuaät Hoøa Lai, coù nieân
ñaïi theákyû 8, loaïi hình thaùp Khmer thôøi Chaân Laïp. Nhoùm thaùp chaøm Poâ- Sha- Nö
toïa laïc treân moät ngoïn ñoài coù teân "Laàu OÂng Hoaøng" caùch thaønh phoá Phan Thieát 6
km veà phía Ñoâng Baéc. Haøng naêm vaøo thaùng gieâng aâm lòch, caùc leã hoäi Rija Nöga,
Poh Mbaêng Yang ñöôïc toå chöùc döôùi chaân thaùp. Nhaân daân laøm leã caàu möa, caàu xin
nhöõng ñieàu toát laønh. Beân caïnh khu thaùp Po- Sha- Nö laø caùc di tích "Laàu OÂng
Hoaøng", chuøa Böûu Sôn, nuùi Coá nôi coù moä nhaø thô yeâu nöôùc Nguyeãn Thoâng. Tieáp
tuïc cuoäc haønh trình doïc baõi bieån ñeán ñaù oâng Ñòa, bieån Muõi Neù... du khaùch seõ bò loâi
cuoán vaøo böùc tranh giaøu höông vò bieån maën maø, ñoäc ñaùo.
Ñeàn Thôø PoKlong - MôlNai (Huyeän Baéc Bình) : PoKlong - MôlNai, moät trong
nhöõng vò vua cuoái cuøng cuûa ngöôøi Chaêm (ñaàu theákyû 17). Ñeàn thôø naèm treân ñoài
cao caïnh quoác loä 1A, caùch thaønh phoá Phan Thieát veà phía Baéc khoaûng 60 km.
Trong ñeàn hieän nay coøn laïi 3 pho töôïng baèng ñaù maøu xanh, ñen taïc töôïng vua
PoKlong- MôlNai vaø 2 baø hoaøng haäu cuøng nhieàu töôïng Cuùt ñöôïc ñieâu khaéc, chaïm
 108

troå coâng phu, tinh xaûo.

Chuøa Hang (Coå Thaïch) : Chuøa Hang coøn goïi laø chuøa Coå Thaïch toïa laïc taïi bôø bieån
xaõ Bình Thaïnh, huyeän Tuy Phong, caùch thaønh phoá Phan Thieát 105 km veà höôùng
Baéc. Chuøa ñöôïc xaây döïng trong hang ñaù lôùn do thieàn sö Baûo Taïng laäp vaøo khoaûng
giöõa theákyû 19. Ñöôøng leân chuøa xaây baäc, lan can hai beân chuøa ñaép roàng. Treân nuùi
ñaù nhoû saùt bôø bieån coù töôïng Quan TheáAÂm Boà Taùt. Trong chuøa coù pho töôïng Ñöùc
Phaät Thích Ca. Caïnh chuøa laø baõi ñaù Caø Ñöôïc nhieàu maøu saéc, chaïy doïc bôø bieån
gaàn 1 km. Xung quanh chuøa Hang caûnh quan tuyeät ñeïp, moät laøng du lòch Coå
Thaïch môùi moïc leân vôùi nhieàu ngoâi nhaø xinh xaén ñöôïc xaây döïng theo kieåu nhaø saøn
ñeå ñoùn khaùch phöông xa veà vieáng chuøa vaø thöôûng ngoaïn thaéng caûnh.
Chuøa Baûo Sôn : Chuøa naèm treân nuùi Baûo Sôn, thuoäc ñòa phaän ba thoân Thieän Chính,
An Haûi vaø Xuaân Hoøa, huyeän Tuy Phong. Phía sau chuøa coù hai thaùp coå neân coøn goïi
laø chuøa Thaùp. Chuøa ñöôïc Nguyeãn AÙnh ban "Ngöï Töø Baûo Sôn Töï" naêm 1795 khi
ñeán thaêm chuøa. Haøng naêm vaøo dòp teát Trung Nguyeân, ngöôøi traûy hoäi chuøa raát
ñoâng.
Chuøa Linh Sôn Tröôøng Thoï (Chuøa Nuùi Taø Cuù) : Chuøa toïa laïc treân nuùi Taø Cuù ôû ñoä
cao 400 m thuoäc xaõ Taân Laäp, huyeän Haøm Thuaän vaø caùch Phan Thieát 30 km veà
phía Nam. Chuøa do toå sö Höõu Ñöùc khai sôn vaøo khoaûng giöõa theá kyû 19. Naêm 1963
chuøa ñöôïc truøng tu söõa chöõa. Trong khu vöïc chuøa coù ngoâi thaùp toå. Phía sau chuøa laø
töôïng Phaät Thích Ca nhaäp nieát baøn döïng naêm 1963, daøi 49 m. Phong caûnh nôi ñaây
thaät höõu tình, vôùi bôø bieån traûi daøi, ñaù nuùi muoân hình thuø, röøng xanh bao quanh, taïo
cho Taø Cuù theâm neùt huøng vó, uy nghieâm.
Ñeàn Thôø Coá Hyû Phu Nhaân : ÔÛ treân nuùi OÂ Cam, saùt baõi bieån phía Nam huyeän Tuy
Phong. Ñeàn thôø vò nöõ thaàn Coá Hyû. Nhaân daân ñòa phöông moãi khi ra khôi thöôøng
ñeán ñeàn thôø naøy caàu thaàn phuø hoä.
Các dịp lễ hội
Hoäi Ñeàn Dinh Thaày : Dieãn ra trong hai ngaøy 15 vaø 16 thaùng 9 aâm lòch taïi ñeàn
Dinh Thaày, Haøm Taân, Bình Thuaän laø ngaøy gioã Thaày vaø Thím. Theo truyeàn thuyeát
coù 2 voäi choàng : Thaày vaø Thím queâ Quaûng Nam soáng ôû theá kyû 19, hoïc ñaïo, ñoàng
thôøi chöõa beänh cho nhaân daân trong vuøng theo phaùp luaät. Trong phieân toøa xöû aùn,
 109

Thaày vaø Thím ñaõ cuoán luïa bieán thaønh roàng ñoû bay vaøo Haøm Taân (Bình Thuaän)
soáng taïi ñaây vaø laøm thuoác trò beänh cöùu giuùp daân laønh cho ñeán khi qua ñôøi. Daân
trong vuøng thöông tieác laäp ñeàn thôø Thaøy vaø Thím. Hoäi Dinh Thaøy coøn mang nhieàu
tín ngöôõng meâ tín, daân ñeán cuùng gioã raát ñoâng, caàu cuùng xin xaêm, xin laù soá. Nhaân
daân trong vuøng mang theo nhieàu leã vaät ñeå döï leã cuùng chay vaøo toái 15, cuùng coã
chay vaø coã maën vaøo ngaøy 16 thaùng 9.
Leã Hoäi Mbaêng Kateâ : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 8, 9 aâm lòch (ñaàu thaùng 7
Chaêm lòch), taïi caùc laêng, thaùp sau ñoù chuyeån veà gia ñình ñoàng baøo Chaêm ôû Ninh
Thuaän vaø Bình Thuaän. Leã hoäi Kateâ laø leã hoäi quan troïng vaø coù qui moâ lôùm nhaát,
keùo daøi 5 ngaøy cuûa ngöôøi Chaêm theo ñaïo Baø La Moân. Ñaây laø leã Teát ñeå töôûng nhôù
caùc anh huøng, thaàn linh, toå tieân, caùc vò vua coù coâng vôùi nöôùc, vôùi daân ñaõ ñöôïc thaàn
thaùnh hoùa nhö Po Klong Grai Poâroâmeâ. Leã hoäi ñoàng thôøi vôùi vieäc haønh höông, laø
vieäc thaêm vieáng, keát ngchóa baïn beø... Buoåi toái tröôùc ngaøy chính hoäi coù nghi leã
trình y phuïc vôùi caùc nghi thöùc trang troïng trong tieáng nhaïc daân toäc vaø caùc ñieäu vuõ
coå truyeàn. Tröa ngaøy chính hoäi laø leã daâng cuùng vaø leã röôùc thaàn , taém töôïng , maëc
aùo , ñoäi muõ cho töôïng... Khi trôøi saép toái laø keát thuùc caùc nghi leã, moïi ngöôøi höôûng
loäc vaø tham gia caùc troø vui nhö ngaâm thô, chôi nhaïc... Trong leã naøy, nhaân daân
thuoäc daân toäc Raglai treân nuùi cuõng xuoáng döï hoäi, chia xeû nieàm vui vôùi ngöôøi
Chaêm.
Leã Caàu Yeân : Laø moät trong nhöõng leã hoäi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Chaêm, ñöôïc toå
chöùc haøng naêm taïi caùc laøng, xoùm vuøng daân toäc Chaêm Baø Ni. Leã hoäi dieãn ra vaøo
ñaàu thaùng gieâng Chaêm lòch keùo daøi khoaûng 3 ngaøy ñeâm. Daân laøng laøm leã caàu yeân
ñeå toáng tieãn nhöõng ñieàu xaáu, khoâng may cuûa naêm cuõ. Nghi leã ñöôïc tieán haønh luùc
chaïng vaïng toái. Sau phaàn nghi leã laø ñeán caùc tieát muïc muùa, haùt cuûa daân toäc Chaêm
vaø troø chôi thaû thuyeàn. Ngoaøi ra ñoàng baøo daân toäc Chaêm ôû Bình Thuaän thöôøng
xuyeân toå chöùc caùc leã hoäi khaùc nhö : leã Caàu Ñaûo, leã Rija Nöa, leã Ñaáp Ñaäp, leã Caám
Phoøng...
 110

Cà Mau
Dieän tích : 5204 km².
Daân soá : 1.158.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Caø Mau.
Caùc huyeän : Ñaàm Dôi, Ngoïc Hieån, Caùi Nöôùc, Traàn Vaên Thôøi, U Minh, Thôùi Bình.
Daân Toäc: Vieät (Kinh), Hoa, Khmer, Chaêm.
Caø Mau laø tænh cöïc nam cuûa toå quoác, coù 3 maët giaùp bieån vôùi 307 km bôø bieån. Phía
baéc giaùp Kieân Giang, phía ñoâng baéc giaùp Baïc Lieâu, phía ñoâng vaø ñoâng nam giaùp
bieån ñoâng, phía taây vaø taây nam giaùp Vònh Thaùi Lan.
Caø Mau laø vuøng ñaát môùi bao goàm : ñaát pheøn, ñaát maën, ñaát than buøn vaø ñaát baõi boài
taïo neân nhöõng caùnh ñoàng maøu môõ. Caø Mau coù maïng löôùi soâng ngoøi chaèng chòt, 7
soâng chính laø soâng OÂng Ñoác, Baûy Haùp, Caùi Lôùn, Gaønh Haøo, Daàm Dôi, Treøm
Treïm, Baïch Ngöu taïo thaønh caùc cöûa soâng lôùn. Ngoaøi bieån Caø Mau coøn coù ñaûo
Hoøn Khoai, Hoøn Chuoái. Nhôø coù bôø bieån daøi, khaû naêng ñaùnh baét caù toâm cuûa Caø
Mau raát lôùn. Nôi ñaây phaùt trieån nhieàu hoà nuoâi toâm.
Caø Mau naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi, gioù muøa, noùng aåm. Muøa möa baét ñaàu
töø thaùng 5 ñeán thaùng 8, caùc thaùng khaùc ít möa. Löôïng möa trung bình ôû Caø Maøu
2500 mm/naêm. Nhieät ñoä trung bình naêm khoaûng 26 - 27°C.
Giao thoâng : ñöôøng boä soá 4 töø Caàn Thô, Soùc Traêng xuoáng, qua Baïc Lieâu 114 km
Caø Mau 180 km, töø Caø Mau ñeán Naêm Caên (qua Caùi Nöôùc) 55 km. Ñöôøng thöù 2 töø
Caø Mau leân Raïch Giaù 130 km. Caø Mau coù nhieàu soâng vaø maïng löôùi keânh raïch
chaèng chòt neân ñi laïi vaø vaän chuyeån baèng ghe thuyeàn raát thuaän tieän. Ngay trong
röøng ñöôùc, röøng traøm, thuyeàn ñi choã naøo cuõng ñöôïc.
Vuøng ñaát taän cuøng cuûa toå quoác laø moät böùc tranh haøi hoøa giöõa röøng vaø bieån, vôùi
moät quaàn theå ñoäng thöïc vaät phong phuù, nhieàu phong caûnh ñeïp nhö cuïm ñaûo Hoøn
Khoai, Hoøn Ñaù Baïc, nhöõng saân chim töï nhieân nhö saân chim Ngoïc Hieån, Ñaàm Dôi,
Caùi Nöôùc, röøng traøm U Minh, röøng ñöôùc vôùi nhieàu loaïi ñoäng vaät quí hieám cuûa khu
sinh thaùi röøng ngaäp maën nhö heo röøng, traên, kyø ñaø, khæ. Ngoaøi ra Caø Mau coøn coù
moät soá di tích lòch söû, vaên hoùa : ñoäng Noïc Nang, ñình Taân Höng.
Sinh hoạt, kinh tế
 111

Ña soá trong tænh laø ngöôøi Kinh, roài ñeán ngöôøi Vieät goác Khmer. Caùc toân giaùo chính
laø ñaïo Phaät, Hoøa Haûo, Cao Ñaøi vaø thôø cuùng Toå Tieân. Ñoàng baøo ta sinh soáng trong
xoùm Muõi, aáp Raïch Taøu, xaõ Vieân An gaàn muõi Caø Mau (trong ñaát lieàn) vaø ngoaøi
bieån coù hoøn Khoai laø nôi cöïc Nam toå quoác coù ngöôøi Vieät cö nguï.
Ñaát Caø Mau choã naøo cuõng laø phuùc lôïi cuûa tænh. Duø khoâng coù nhieàu ñoàng baèng ñaõ
nhaû pheøn nhöng daân chuùng cuõng troàng luùa, hoa maøu vaø caùc loaïi caây aên traùi. Luùa
ñöôïc canh taùc phaàn lôùn ôû hai quaän Quaûng Long vaø Bình Thôùi. Quaän Naêm Caên
troàng nhieàu ñaäu naønh, quaän Thôùi Bình coù nhieàu döùa, vuøng raïch Caùi Taøu troàng daâu,
traàu vaø traùi caây töôi toát.
Röøng Caø Mau mang laïi nhieàu saûn phaåm ñaëc bieät. Khu röøng ñöôùc haàu heát ôû hai
quaän Ñaàm Dôi vaø Naêm Caên, dieän tích treân 100 ngaøn maãu. Ñöôùc moïc treân ñaát sình
laày nöôùc maën neân phaùt trieån raát nhanh vaø coù ích lôïi vì nhieàu coâng duïng : Daân ta
laáy thaân caây ñöôùc laøm coät nhaø, duøng laøm truï ñoùng ñaùy ôû ngoaøi cöûa soâng bieån, laøm
vaùn loùt saøn nhaø; goã ñöôùc laøm maùi cheøo; ngoïn nhaùnh ñöôùc duøng laøm cuûi; thaân caây
ñöôùc duøng ñoát laøm than raát toát. Coâng nghieäp lôùn nhaát tænh laø ngheà laøm than ñöôùc.
Voû ñöôùc duøng ñeå nhuoäm löôùi vaø thuoäc da. Röøng ñöôùc cuõng laø nôi coù nhieàu toâm caù
töø cöûa bieån ñi vaøo sinh saûn vaø chim muoâng, daõ thuù nhö heo röøng, khæ, traên, kyø ñaø,
nhieàu nhaát laø con ba khía.
Röøng traøm U Minh phaàn lôùn naèm trong quaän Thôùi Bình aên lan qua tænh Kieân
Giang dieän tích treân 70 ngaøn maãu, sinh saûn raát nhanh. Traøm thaáp vaø nhoû hôn caây
ñöôùc, thaân caây ngoaèn ngoeøo khoâng thaúng nhö caây ñöôùc neân ñöôïc duøng laøm cöø,
noïc, voû traøm duøng xaûm ghe, thuøng, ñeøn chai, laù vaø caønh non coù chaát tinh daàu goïi
laø daàu traøm trò bònh ôû boä hoâ haáp, laøm thoâng khí quaûn.
Hoa traøm thôm coù maät ngoïn neân ñaõ taïo cho U Minh caû moät röøng ong raát roäng.
Daân ta soáng ôû vuøng röøng coøn coù ngheà laøm ñöôøng chaø laø, laáy saùp vaø maät ong (maät
ôû U Minh raát noåi tieáng). Röøng traøm cuõng coù nhieàu chim, caù ñoàng; caùc loaïi caàm thuù
nhö heo röøng, ruøa, traên, kyø ñaø, khæ, löôn. Caø Mau cuõng coù döøa vaø laùt laø hai loaïi
caây coâng nghieäp ñem laïi lôïi töùc cho tænh. Laùt troàng nhieàu ôû vuøng ñaát maën vaø ñaõ
taïo neân ngheà deät chieáu laâu ñôøi. Chieáu Taân Duyeät (quaän Ñaàm Dôi) noåi danh khaép
nôi.
 112

Bieån vaø soâng ngoøi coù raát nhieàu caù. Vuøng bieån gaàn muõi Caø Mau coù caø ñöôøng raát
ngon vaø hieám, moãi naêm xuaát hieän vaøi ngaøy; coøn coù nhieàu haûi saûn nhö toâm, cua,
trai raát lôùn. Nhöõng vuøng laøm muoái cuõng nhieàu.
Lược sử
Naêm 1832, Minh Maïng ñoåi caùc traán thaønh tænh vaø chia Nam Kyø thaønh saùu tænh laø
Gia Ñònh, Bieân Hoøa, Ñònh Töôøng, Vónh Long, Haø Tieân vaø An Giang. Thôøi Phaùp
thuoäc, quaân Phaùp chia tænh An Giang laøm saùu tænh môùi laø Baïc Lieâu, Chaâu Ñoác,
Long Xuyeân, Sa Ñeùc, Caàn Thô vaø Soùc Traêng. Tænh Baïc Lieâu goàm coù caùc quaän Caø
Mau, Thôùi Bình, Quaûn Long, Taân Baèng, Naêm Caên, Vónh Chaâu.
Tröôùc hoïa quaân Phaùp ñaøy ñoïa nöôùc ta, naêm 1872, ngöôøi daân Caø Mau ñaõ theo hai
vò anh huøng Ñoã Thöùa Luoâng vaø Ñoã Thöøa Töï khaùng chieán, laáy röøng U Minh laøm
caên cöù tieán ñaùnh caùc ñoàn boùt cuûa giaëc Phaùp. Naêm 1873, daân quaân taán coâng ñoàn
Caø Mau, gieát cheát teân tænh tröôûng laø Trung uùy Escanyeù vaø teân tri huyeän tay sai
Phan Töû Long.
Phong cảnh, di tích
Röøng Saùc : Laø röøng ngaäp maën ôû vuøng duyeân haûi, thaønh phaàn chuû yeáu goàm caây
maém, ñöôùc, döøa nöôùc, chaø laø. Muoán taän maét nhìn thaáy röøng saùc baït ngaøn, du
khaùch phaûi ñeán taän ñaát muõi, mieät Naêm Caên, oâng Boïng, baø Höông, Laùng Troøn, oâng
Ñoác, oâng Saøo, röøng luùc naøo cuõng ngaäp nöôùc. Do aûnh höôûng cuûa thuûy trieàu, röøng
Saùc trôû thaønh moâi tröôøng lyù töôûng cho caùc loaøi toâm, caù, chim, coø. Ngöôøi daân vuøng
naøy chuû yeáu laøm ngheà ñaùnh baét thuûy saûn vaø nuoâi toâm.
Röøng U Minh : Röøng U Minh saùt Vònh Thaùi Lan, traûi ra meânh moâng töø soâng Ñoác
(phía nam) ñeán Raïch Giaù (phía baéc). Phaàn treân laø U Minh Thöôïng, phaàn döôùi laø U
Minh Haï. Giöõa U Minh Thöôïng vaø U Minh Haï laø soâng Treïm vaø soâng Caùi Taøu.
Nôi ñaây thieân nhieân huøng vó vaø hoang sô, chuû yeáu laø caây traøm moïc khaép nôi. Xen
vaøo ñoù chæ coù moät ít loaïi caây thaân thaûo hoang daïi. Suoát ngaøy röøng U Minh luoân toái.
Caây traøm nhoû thaáp hôn caây ñöôùc, voû caây xoáp vaø traéng, goã beân trong raén chaéc.
Thaân caây cao ñeán 20 m, taùn laù traøm thöa, laù thon nhoû. Caây traøm coù theå soáng 25 -
30 naêm. Luùc ñoù noù trôû thaønh caây coå thuï, goã coù theå duøng laøm nhaø. Muøa khoâ, traùi
traøm ruïng xuoáng ñaát vaø ñeán muøa möa, caây traøm con ñaõ leân xanh toát. Haït traøm coù
 113

theå naèm taïi khu ñaát chaùy 5 - 10 naêm, sau neáu coù ñieàu kieän coù theå naûy maàm thaønh
caây con. Höông traøm coù muøi höông dòu nhö höông sen, maät ong. Höông traøm laø
moät saûn phaåm ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích.
Saân Chim Ngoïc Hieån : Naèm trong huyeän Ngoïc Hieån, huyeän cuoái cuøng cuûa Caø
Mau vaø cuõng laø maûnh ñaát taän cuøng cuûa ñaát nöôùc, saân chim Ngoïc Hieån coù dieän tích
töï nhieân roäng 130 ha. Laø moät trong nhöõng saân chim töï nhieân lôùn nhaát nöôùc, saân
chim Ngoïc Hieån coù doøng soâng Baûy Haùp chaûy qua cuøng vôùi heä thoáng keânh ngoøi
chaèng chòt, vôùi thaûm thöïc vaät phong phuù vaø xanh töôi quanh naêm ñaõ laø moâi tröôøng
thieân nhieân trong laønh chöa bò con ngöôøi huûy hoaïi, nôi truù nguï cuûa caùc loaøi chim
bay ñeán haøng naêm. Saân chim Ngoïc Hieån laø ñieåm du lòch sinh thaùi vaø nghieân cöùu
veà caùc loaøi chim trong moâi tröôøng sinh thaùi töï nhieân ñöôïc baûo veä toát cuûa Caø Mau.
Hoøn Khoai : Cuïm ñaûo Hoøn Khoai caùch ñaát lieàn 14,6 km, naèm veà phía taây nam thò
traán Naêm Caên thuoäc huyeän Ngoïc Hieån bao goàm 5 hoøn ñaûo saùt nhau : Hoøn Khoai,
Hoøn Sao, Hoøn Ñoài Moài, Hoøn Ñaù Leû, Hoøn Töông vôùi toång dieän tích 4 km², ñaûo cao
nhaát coù ñoä cao 318 m. Khoâng gioáng nhö ñaûo ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Hoøn
Khoai laø ñaûo ñaù, ñoài vaø röøng coøn gaàn nhö nguyeân veïn vôùi nhieàu loaïi goã quí, nhieàu
nhaát laø goã sao vaø moät quaàn theå ñoäng thöïc vaät phong phuù, phong caûnh thieân nhieân
hoang daõ loâi cuoán du khaùch. Töø Caø Mau du khaùch ñi ñeán laøng ñaùnh caù Traàn Ñeá
(laøng cöïc Nam cuûa toå quoác treân ñaát lieàn), vaø ñoåi thuyeàn ñi tieáp ra ñaûo Hoøn Khoai.
Ñaát Naêm Caên : Naêm Caên laø thò traán huyeän lî thuoäc huyeän Ngoïc Hieån, tænh Caø
Mau, caùch thaønh phoá Caø Mau 53 km. Thò traán Naêm Caên naèm ôû phía ñoâng moät
vònh lôùn, nôi coù caùc cöûa soâng Baûy Haùp vaø Coàn Lôùn. Naêm Caên coøn laø moät chôï noåi
cuûa vuøng Nam tænh Caø Mau vaø khu bieân giôùi bieån. Naêm Caên coù moät saân bay ñöôïc
xaây döïng tröôùc naêm 1975.
Caûng Naêm Caên ñang ñöôïc naïo veùt luoàng vaø xaây döïng heä thoáng caàu taøu, ñeå cho
taøu 5000 taán ra vaøo, ñaây laø caûng xuaát khaåu tröïc tieáp cuûa tænh. Treân ñaát Naêm Caên
ñang xaây döïng ñöôøng giao thoâng, nhaø maùy cheá bieán thuûy haûi saûn. Beân caïnh than
ñöôùc, Naêm Caên coøn coù ñaëc phaåm thöùc aên gia suùc cheá bieán töø laù caây maém traéng,
nguoàn nguyeân lieäu voâ taän töø röøng ngaäp maën.
Vöôøn Chim : Naèm caùch thaønh phoá Caø Mau 45 km veà phía ñoâng nam, thuoäc huyeän
 114

Ñaàm Dôi. Vöôøn chim laø nôi sinh soáng tuï taäp cuûa ñaøn coø ñoâng ñuùc vaø cuõng laø nôi
deã quan saùt. Coø laøm toå treân caây cao, buoåi saùng ñi tìm thöùc aên, du khaùch coù theå laïi
gaàn quan saùt, chuïp aûnh... Coâng Ty du lòch Caø Mau toå chöùc cho du khaùch quan saùt
chim 1 ngaøy ñi baèng thuyeàn.
Muõi Caø Mau : Thuoäc huyeän Ngoïc Hieån, laø muõi ñaát taän cuøng toå quoác, caùch Caø
Mau 118 km baèng ñöôøng thuûy. Haøng naêm nôi ñaây boài ra bieån gaàn 100 m. Muõi Caø
Mau laø ñieåm du lòch sinh thaùi röøng ngaäp maën, baõi boài ven bieån. Hieän ñang laäp döï
aùn phaùt trieån du lòch vaø xaây döïng bieåu töôïng "Muõi Caø Mau" taïi ñaát muõi.
Hoøn Ñaù Baïc : Thuoäc huyeän Traàn Vaên Thôøi. Hoøn Ñaù Baïc coù dieän tích 6,43 ha,
caùch Caø Mau 50 km ñöôøng thuûy, laø cuïm ñaûo ñeïp goàm 3 ñaûo naèm saùt bôø bieån.
Treân ñaûo coù nhieàu caûnh ñeïp nhö saân Tieân, gieáng Tieân, baøn chaân Tieân, baøn tay
Tieân, chuøa caù ong trong moät heä sinh thaùi thöïc vaät phong phuù. Ñaûo Ñaù Baïc laø moät
ñieåm du lòch cuûa Caø Mau.
Chuøa Quan AÂm : Chuøa toïa laïc ôû soá 84/4 ñöôøng Raïch Chuøa, phöôøng 4, thaønh phoá
Caø Mau. Chuøa do hoøa thöôïng Toâ Quang Xuaân döïng vaøo khoaûng giöõa theá kyû 19,
luùc baáy giôø chæ laø moät am nhoû ñeå ngaøi tu haønh vaø chöõa beänh cho daân. Sau ngaøi veà
tu ôû chuøa Kim Chöông (Gia Ñònh) laáy phaùp hieäu laø Trí Taâm. Naêm 1842 vua Thieäu
Trò saéc phong hoøa thöôïng cho ngaøi vaø saéc töù cho chuøa Quan AÂm. Kieán truùc chuøa
hieän nay do hoøa thöôïng Thieän Töôøng vaø Thieän Ñöùc xaây naêm 1936. Trong chuøa coù
bia döïng "Saéc töù Quan AÂm coå töï" vaø thaùp hoøa thöôïng Trí Taâm.
Chuøa Höng Quaûng : Toïa laïc ôû soá 26 ñöôøng Phan Ngoïc Hieån, thaønh phoá Caø Mau.
Chuøa ñöôïc döïng töø nhöõng naêm 1950 thuoäc Tònh Ñoâ Cö Sæ Phaät hoäi Vieät Nam, vaø
ñöôïc truøng tu naêm 1963. Trong chuøa coù laäp phoøng thuoác nam Phöôùc Thieän töø naêm
1954 vaø ñaõ hoaït ñoäng cho ñeán ngaøy nay.
Ñình Taân Höng : Caùch thaønh phoá Caø Mau 4 km veà phía nam, treân tuyeán keânh raïch
Raäp, ñöôøng ñi huyeän Caùi Nöôùc, thuoäc ñòa phaän xaõ Lyù Vaên Lam thaønh phoá Caø
Mau. Ñình xaây döïng naêm 1907, traûi qua thôøi chieán tranh, ñình bò hö hoûng toaøn boä.
Treân neàn ñoù, ngöôøi daân ñòa phöông cho döïng moät ngoâi ñình khaùc nhoû hôn, neàn
xaây baèng ñaù hoäc, maùi lôïp ngoùi maùng. Maët tröôùc laø haøng boán coät xi maêng. Döôùi
caùc chaân coät ñöôïc keâ baèng ñaù taûng. Caáu truùc maùi hình baùnh ít, treân noùc ñuùc hai
 115

roàng chaàu.
Các dịp lễ hội
Leã Cuùng Kyø Yeân : Laø leã hoäi phoå bieán ôû vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, moät sinh
hoaït vaên hoùa tinh thaàn khoâng theå thieáu ñöôïc. Leã cuùng Kyø Yeân ñöôïc toå chöùc haøng
naêm vaøo caùc ngaøy 15, 16, 17 aâm lòch (thaùng toå chöùc phuï thuoäc töøng ñòa phöông)
khaép caùc ñình laøng Nam Boä. Moãi laøng ôû Nam Boä ñeàu coù moät ngoâi laøng thôø thaàn.
Thaàn coù theå laø ngöôøi coù coâng lôùn vôùi ñòa phöông ñöôïc daân chuùng laäp ñeàn thôø
phuïng, hoaëc ñöôïc nhaø vua saéc töù ban taëng, hoaëc nhaân vaät thaàn thoaïi ñöôïc suy toân.
Nhöõng laøng heûo laùnh chöa coù ñình thì baø con laën loäi sang laøng keá beân cuùng.
Leã cuùng baét ñaàu laø leã thænh thaàn veà (ngaøy veà) vôùi nghi leã röôùc kieäu veà ñình laøng.
Ñoà cuùng laø heo quay, maâm xoâi laù caåm tím, baùnh hoûi traéng tinh. Theo sau ñaùm
röôùc laø caùc ñoäi muùa laân vaø ñòa, tieáng troáng vang leân roän raû laån trong tieáng nhaïc leã
thaâu ñeâm. Khaùch naøo cuùng xong, xuoáng trai ñöôøng aên coå laøng, sau ñoù ñi coi haùt
boäi. Haùt boäi töø tröa ñeán toái, töø toái ñeán nöõa ñeâm, qua böõa sau laïi haùt tieáp, vaäy maø
treân khaùn ñaøi vaãn ñoâng ngöôøi xem. Trong 3 ngaøy hoäi vui vôùi thaàn linh, vôùi con
ngöôøi, vôùi tieáng ñaøn, tieáng troáng, daân laøng laïi quay veà laøm aên vaø chôø muøa hoäi
naêm sau.
 116

Cao Bằng
Dieän tích : 8444,65 km².
Daân soá : 501.800 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Cao Baèng.
Caùc huyeän : Baûo Laïc, Haø Quaûng, Thoâng Noâng, Traø Lónh, Truøng Khaùnh, Nguyeân
Bình, Hoøa An, Quaûng Hoøa, Haï Lang, Thaïch An.
Daân toäc : Taøy, Nuøng, Dao, Moâng, Vieät (Kinh), Hoa, Saùn Chaùy...
Cao Baèng laø moät tænh mieàn nuùi ôû phiùa Baéc Baéc Boä. Phiùa baéc vaø phiùa ñoâng Cao
Baèng giaùp Trung Quoác, phiùa taây giaùp Tuyeân Quang vaø Haø Giang, phiùa nam giaùp
Baéc Caïn vaø Laïng Sôn. Ñòa hình cuûa tænh töông ñoái phöùc taïp vì vaäy giao thoâng giöõa
caùc huyeän trong tænh bò haïn cheá. Cao Baèng coù khí haäu oân ñôùi. Moät naêm coù boán
muøa xuaân, haï, thu, ñoâng. Nhieät ñoä trung bình muøa heø laø 25 - 28°C, muøa ñoâng laø 16
- 17°C. Moät soá vuøng nuùi cao nhö Truøng Khaùnh, Traø Lónh veà muøa ñoâng coù tuyeáât rôi.
Nhìn chung khí haäu Cao Baèng maùt meû quanh naêm laïi coù nhieàu nuùi cao, phong
caûnh thieân nhieân höõu tình raát thích hôïp cho vieäc nghæ ngôi, du lòch. Töø Haø Noäi
theo quoác loä 3 ñeán thò xaõ Cao Baèng khoaûng 272 km.
Hai con soâng chính laø soâng Baèng Giang vaø soâng Gaàm. Soâng Baèng Giang töø bieân
giôùi Trung Hoa chaûy sang, gaëp hai soâng Naø Giang vaø Deû Rao ôû An Hoøa, gaëp soâng
Hieàn vaø soâng Cöûu, roài hôïp vôùi soâng Ba Voïng töø Truøng Khaùnh ñoå xuoáng. Soâng
Gaàm coù hai chi löu laø soâng Neo vaø Nho Queá chaûy ngang tænh daøi 50 caây soá. Ngoaøi
ra, coøn coù soâng Naêng, soâng Quaûy Sôn (coù khuùc chia laøm hai, chaûy xuoáng khe nuùi
taïo thaønh thaùc Baûn Gioác).
Vì laø mieàn nuùi cao neân choã ñaát baèng cuûa tænh cuõng ôû cao ñoä 190 thöôùc. Caùc ngoïn
nuùi cao trong tænh laø Pia Ña 1980 thöôùc, nuùi Pia Quaéc 1931 thöôùc, Pia Pioc 1575
thöôùc, vaø nhieàu ngoïn nuùi treân 1000 thöôùc. Ñeøo cao cuõng nhieàu : ñeøo Pia Quaéc
1360 thöôùc, ñeøo Gioù 804 thöôùc, ñeøo Cao Baéc 810 thöôùc, ñeøo Maõ Phuïc 620 thöôùc.
Sinh hoạt, kinh tế
Ngoaøi saéc daân Thoå chieám ña soá, ñoàng baøo taïi ñaây coøn coù nhieàu saéc daân khaùc nhö
ngöôøi Nuøng (chia laøm nhieàu ngaønh, phuï nöõ aên maëc khaùc nhau trong moãi ngaønh),
ngöôøi Lai, ngöôøi Queá Thuaän, ngöôøi Ngaïn, ngöôøi Minh, ngöôøi Giang Hu, ngöôøi
 117

Phaøn Seành... Ngöôøi Meøo vaø Dao soáng treân nuùi cao. Ngöôøi Kinh cö nguï nhieàu nôi
caùc thò traán.
Phaàn lôùn daân chuùng ôû ñaây theo ñaïo Phaät vaø thôø thaàn linh. Cuõng coù moät soá ngöôøi
theo ñaïo Thieân Chuùa. Caùc saéc daân coù neáp soáng töông töï nhö ngöôøi Kinh, ngöôøi
Thoå ôû Cao Baèng raát hieáu khaùch.
Kinh teá cuûa tænh Cao Baèng chòu aûnh höôûng nhieàu bôûi khí haäu vaø cao ñoä. Daân
chuùng troàng luùa khoâng nhieàu nhöng troàng ngoâ vaø moät soá hoa maøu phuï khaùc nhö
khoai taây, khoai lang vaø caùc loaïi rau. Vieäc chaên nuoâi muïc suùc raát thích hôïp.
Soâng ôû Cao Baèng coù nhieàu caù raát ngon, nhaát laø ôû soâng Queá Sôn, soâng Baèng Giang
vaø vuøng Baûn Gioác. Veà khoaùng saûn coù moät soá moû nhö thaïch anh, keõm, saét, keä thaùn,
thaïch nhung... Kyõ ngheä vaø thöông maïi cuûa Cao Baèng lieân quan phaàn lôùn ñeán vieäc
khai thaùc khoaùng saûn.
Röøng mang laïi nhieàu laâm saûn nhö thoâng, hoaøng ñaøn, ñoã quyeân, tre, laùt; moät soá
döôïc thaûo nhö baïch truaät, tam thaát... Nhieàu nôi troàng caùc loaïi traùi caây ngon noåi
tieáng : Ñoâng Kheâ coù leâ, Baûo Laïc coù maän, Truøng Khaùnh nhieàu haït deû. Daân Cao
Baèng cuõng troàng thuoác laù.
Lược sử
Ñaát Cao Baèng xöa thuoäc boä Vuõ Ñònh, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Sau
thuoäc quaän Giao Chæ döôùi ñôøi Haùn, thuoäc Giao Chaâu thôøi Tam Quoác vaø ñôøi nhaø
Ñöôøng. Vaøo theá kyû thöù 10, sau khi khoâi phuïc neàn töï chuû, caùc trieàu Ñinh vaø Tieàn
Leâ vaãn ñeå nguyeân caùc tuø tröôûng Thaùi cai trò Cao Baèng. Thôøi Minh thuoäc, Cao
Baèng thuoäc phuû Laïng Sôn. Ñôøi nhaø Nguyeãn, Cao Baèng laø phuû Truøng Khaùnh, ñeán
naêm 1813 môùi ñoåi thaønh tænh vôùi hai phuû Truøng Khaùnh vaø Hoøa An.
Thôøi töï chuû, cuoái naêm Bính Thìn 1076, ñôøi vua Lyù Nhaân Toâng, quaân Toáng ñem
quaân sang gaây haán nhöng bò anh huøng Lyù Thöôøng Kieät ñaùnh ñuoåi, giaëc phaûi chaïy
lui veà chieám Quaûng Uyeân, Haï Long thuoäc Cao Baèng, sau phaûi traû ñaát naøy cho
nöôùc ta. Suoát theá kyû 14, Cao Baèng traûi qua nhieàu binh bieán vaø laø ñaát dung thaân
cuûa con chaùu nhaø Maïc vaøo theá kyû 17 cuoái thôøi Nam Baéc trieàu. Naêm 1815, Tuø
tröôûng Beá Vaên Laân chieám tænh, roài qua tay Nuøng (Noâng) Vaên Vaên vaøo naêm 1833.
Ñeán naêm 1868, dö ñaûng cuûa giaëc Thaùi Bình bò xua ñuoåi ôû Trung Hoa beøn sang
 118

ñaùnh chieám Cao Baèng vaø quaáy nhieãu mieàn thöôïng du suoát möôøi maáy naêm. Naêm
1885, Phaùp tôùi ñoùng ôû Cao Baèng, ñaët tænh naøy thuoäc Laïng Sôn. Tôùi naêm 1896, tænh
Cao Baèng môùi ñöôïc taùi laäp laïi.
Thôøi Phaùp thuoäc, khi chieám Cao Baèng, Phaùp cho leänh ñoùng binh doïc bieân giôùi ñeå
chaën ñöôøng di chuyeån cuûa nghóa quaân. Naêm 1893, ñoàng baøo Thaùi, Thoå, Meøo ñaùnh
roøng raõ 20 traän, vaây quaân Phaùp taïi thò xaõ. Naêm 1915, quaân Vieät Nam Quang Phuïc
Hoäi cuûa anh huøng Phan Boäi Chaâu ñaõ taán coâng vaøo ñoàn Taû Luøng.
Tröôùc naêm 1975, Cao Baèng coù caùc huyeän Baûo Laïc, Nguyeân Bình, Hoøa An, Thaïch
An, Haï Lang, Quaûng Uyeân, Truøng Khaùnh, Haø Quaûng, Phuùc Hoøa vaø Traø Lónh.
Phong cảnh, di tích
Thaùc Baûn Gioác : Töø thò xaõ Cao Baèng ñi tieáp khoaûng chöøng 65 km ñeán huyeän lî
Truøng Khaùnh. Thaùc Baûn Gioác caùch huyeän lî Truøng Khaùnh 20 km veà phiùa ñoâng
baéc.
Baûn Gioác laø moät thaùc nöôùc cao huøng vó vaø ñeïp nhaát cuûa Vieät Nam, naèm ôû ñòa
phaän xaõ Ñaøm Thuûy, huyeän Truøng Khaùnh, Cao Baèng. Ngay töø xa du khaùch ñaõ nghe
tieáng thaùc nöôùc reùo aøo aøo. Töø ñoä cao 30 m nhöõng khoái nöôùc lôùn ñoå xuoáng qua
nhieàâu baäc ñaù voâi. Giöõa thaùc coù moät moâ ñaát roäng phuû ñaày caây ñaõ xeû doøng soâng
thaønh ba luoàng nöôùc nhö ba daûi luïa traéng. Ngaøy ñeâm thaùc nöôùc cuoàn cuoän ñoå
xuoáng nhöõng taûng ñaù phaúng laøm tung leân voâ vaøn haït buïi traéng toûa môø caû moät
vuøng roäng lôùn. Vaøo nhöõng ngaøy naéng, laøn hôi nöôùc coøn taïo thaønh caàu voàng lung
linh huyeàn aûo. Döôùi chaân thaùc Baûn Gioác laø maët soâng roäng, phaúng nhö göông. Hai
beân bôø laø nhöõng thaûm coû, vaït röøng xanh ngaét, laùc ñaùc ñieåm nhöõng chuøm hoa
phong lan, nhöõng ñaøn traâu ung dung gaëm coû laøm cho caûnh saéc caøng theâm sinh
ñoäng. Ñoäng Ngöôøm Ngao ôû ngay caïnh thaùc, daøi 3 km ñöôïc ñaùnh giaù laø moät trong
nhöõng hang ñoäng ñeïp nhaát Vieät Nam.
Thaùc Baûn Gioác ñaõ ñi vaøo ngheä thuaät taïo hình vôùi nhöõng taùc phaåm hoäi hoïa vaø
nhieáp aûnh ñaëc saéc. Cuøng vôùi nuùi, soâng vaø caùc hang ñoäng kyø thuù ôû xung quanh,
thaùc Baûn Gioác khoâng chæ laø moät ñieåm du lòch haáp daãn maø coøn laø moät nguoàn thuûy
ñieän lôùn trong töông lai.
Hoà Thang Hen : Ñöùng treân ñænh nuùi cao cuûa huyeän Quaûng Hoøa nhìn xuoáng, ta
 119

thaáy moät caûnh ñeïp hieän ra vôùi nhöõng haøng caây vöôn mình treân caùc vaùch ñaù cheo
leo soi boùng xuoáng maët nöôùc xanh ngaùt, uoán voøng theo loøng thung luõng maáp moâ
nhöõng moû ñaù ngaàm. Ñaáy laø hoà Thang Hen, moät hoà ñeïp trong soá 36 hoà ñeïp ôû treân
nhöõng ñænh nuùi cao, cheo leo caùch maët bieån haøng ngaøn meùt. Hoà Thang Hen hình
thoi, chieàu roäng chöøng 300 m, chieàu daøi 1000 m, giöõa röøng traùm traéng, traùm ñen
nhoâ leân nhieàu khoái ñaù tai meøo.
Phía beân kia laø mieäng moät caùi hang roäng, töø trong ñoù moät nguoàn nöôùc chaûy ra.
Ñaëc bieät nöôùc hoà Thang Hen haøng ngaøy vaãn coù 2 ñôït thuûy trieàu leân xuoáng. Muøa
nöôùc luõ trong khi caùc hoà khaùc nöôùc ñoû löïng thì nöôùc hoà Thang Hen vaãn trong xanh.
Beân caïnh hoà Thang Hen coøn coù hoà Thaêng Luoâng, giöõa hoà nhoâ leân moät quaû nuùi
troâng raát ngoaïn muïc.
Laøng reøn Phuùc Sen : Laøng reøn Phuùc Sen laø moät laøng ngheà truyeàn thoáng thuoäc
huyeän Quaûng Hoøa, Cao Baèng, coù caùch ñaây hôn 1000 naêm.
Phuùc Sen laø moät vuøng sôn cöôùc. Böôùc chaân vaøo laøng, ñaâu ñaâu cuõng coù loø reøn.
Nhöõng loø reøn goùp phaàn khoâng nhoû trong ñôøi soáng haøng ngaøy khoâng nhöõng chæ cuûa
daân nôi ñaây maø coøn cuûa caû cö daân ôû nhieàu vuøng laân caän. Saûn phaåm ngheà reøn cuûa
laøng laø caùc coâng cuï caàm tay vôùi chaát löôïng cöùng hôn ñaù phuïc vuï cho cuoäc soáng
haøng ngaøy. Chính vì vaäy maø nhöõng con dao quaém, caùi rìu, caùi keùo ñeàu ñaït nhöõng
ñoä cöùng, ñoä deûo caàn thieát phuø hôïp vôùi coâng duïng cuûa noù. Nhöõng saûn phaåm cuûa
laøng ngheà Phuùc Sen coù maët haàu khaép caùc chôï trong tænh Cao Baèng, ñöôïc baø con
trong vuøng raát tín nhieäm.
Ñeàn Xuaân lónh : Ñeàn ôû xaõ Xuaân Lónh, huyeän Thaïnh An, thôø Traàn Quyeát, ngöôøi
huyeän Thaïch An. Naêm 1682, oâng laøm töôùng tieân phong ñi ñaùnh nhaø Maïc, bò troïng
thöông cheát taïi traän. OÂng ñöôïc phong laø phuùc thaàn, teân hieäu laø Kyø Lòch ñaïi vöông,
daân baûn ñaõ döïng ñeàn thôø oâng.
Chuøa Vieân Minh : Chuøa ôû xaõ Xuaân Lónh, huyeän Thaïch An. Chuøa döïng töø thôøi Leâ,
ñaàu ñôøi Caûnh Höng, chuøa bò hoang pheá. Ñeán luùc yeân haøn, chuøa ñöôïc môû roäng tieàn
ñöôøng phaät ñieän, ñuùc chuoâng lôùn chu vi 7 thöôùc 5 taác. Chuøa ñaõ trôû thaønh ñieåm du
lòch haáp daãn trong vuøng.
Paéc Boù : Di tích thuoäc xaõ Tröôøng Haø, huyeän Haø Quaûng, naèm saùt ñöôøng bieân giôùi
 120

vôùi Vieät Trung. Teân Paéc Boù coøn coù nghóa laø "mieäng nguoàn".
Các dịp lễ hội
Laø moät tænh coù nhieàu daân toäc sinh soáng, Cao Baèng coù neàn vaên hoùa truyeàn thoáng
raát phong phuù. Ngöôøi Taøy chieám soá löôïng khaù lôùn trong tænh, soáng ôû haàu heát caùc
huyeän. Hoï coù truyeàn thoáng vaên hoùa laâu ñôøi, coù chöõ vieát rieâng (nhoùm ngoân ngöõ
Taøy - Nuøng), coù ñieàu kieän kinh teá khaù hôn caùc daân toäc khaùc. Neùt ñaëc saéc veà vaên
hoùa cuûa ngöôøi Taøy ñöôïc theå hieän trong caùc hoäïi laøng, ca haùt ñoái ñaùp, haùt ví, haùt
then. Veà nhaïc cuï, ñaøn tính laø loaïi ñaøn daân toäc ñaëc tröng cuûa ngöôøi Taøy. Daân toäc
Nuøng soáng ñan xen vôùi daân toäc Taøy neân veà maët vaên hoùa chòu nhieàu aûnh höôûng
cuûa daân toäc Taøy. Daân toäc Dao soáng chuû yeáu ôû vuøng nuùi thaáp, vaên hoùa coøn ít nhieàu
haïn cheá, ñaëc bieät coøn coù nhieàu phong tuïc taäp quaùn laïc haäu. Daân toäc Moâng soáng ôû
vuøng nuùi cao heûo laùnh, coù ngoân ngöõ thuoäc nhoùm Moâng - Dao. Hoï thöôøng söû duïng
caùc loaïi nhaïc cuï nhö kheøn vaø ñaøn moâi ñeå goïi baïn tình vaø ca ngôïi cuoäc soáng queâ
höông. Leã hoäi truyeàn thoáng cuûa tænh Cao Baèng laø neùt ñaëc tröng cuûa caùc daân toäc
sinh soáng trong vuøng, tieâu bieåu laø :
Hoäi môøi Meï Traêng : Ñaây laø leã hoäi cuûa ngöôøi Taøy vuøng Ñoâng Kheâ, ñöôïc toå chöùc
vaøo ñaàu muøa xuaân sau Teát Nguyeân Ñaùn, keùo daøi töø 10 - 15 ngaøy. Hoäi chæ môû
rieâng trong töøng baûn, hoaëc coù môøi theâm moät soá ngöôøi thaân thuoäc töø caùc baûn laân
caän cuøng tham gia. Moïi nhaø trong baûn ñieàu noâ nöùc tham gia leã hoäi. Leã hoäi mang
muïc ñích caàu Meï Traêng ban ñieàu laønh, ñieàu toát cho daân baûn, muøa maøng boäi thu,
gia suùc sinh soâi khoâng bò dòch beänh... Khoâng khí leã hoäi nhö troän laãn giöõa thöïc taïi
vaø huyeàn aûo trong moái giao löu giöõa ngöôøi traàn theá vaø ngöôøi coõi tieân cuûa tieát trôøi
xuaân. Trong thôøi gian dieãn ra leã hoäi coù caùc troø chôi nhö choïi gaø, ñaùnh quay, ñaùnh
yeán... Leã keát thuùc hoäi goïi laø "Sloáng Hai" - töùc laø leã tieãn traêng veà trôøi dieãn ra ngoaøi
ñoàng. Sau ñoù laø böõa côm vui hoäi cuûa baûn laøng.
Hoäi Loàng Toàng (Leã Hoäi Xuoáng Ñoàng) : Leã hoäi cuûa daân toäc Taøy - Nuøng ôû Cao
Baèng. Leã hoäi dieãn ra töø ngaøy 2 ñeán 30 thaùng gieâng aâm lòch ñeå môû muøa gieo troàng
môùi. Môû ñaàu leã hoäi laø tröôûng baûn ñoïc baøi teá caùc thaàn, sau ñoù moät laõo noâng ra caøy
töôïng tröng ôû ruoäng. Trong thôøi gian dieãn ra leã hoäi coù muùa laân, neùm coøn giao
duyeân, côø töôùng ñaùnh ñu... Ñaëc bieät caùc ñieäu haùt Sli (Nuøng), Löôïn (Taøy) quen
 121

thuoäc ñöôïc bieåu dieãn moät caùch töï nhieân ôû trong laøng, ôû beân suoái hay ôû caùc caùnh
röøng.
Hoäi Chuøa (daân toäc Taøy - Nuøng) : Haøng naêm sau Teát Nguyeân Ñaùn caùc hoäi chuøa
thöôøng dieãn ra ôû haàu heát caùc chuøa ôû tænh Cao Baèng. Ñaây laø leã hoäi cuùng Thaàn,
cuùng Phaät, caàu phuùc, caàu may. Leã hoäi coøn thi neùm coøn, ñaùnh ñu. Tham döï hoäi
chuøa, ngoaøi vieäc leã Phaät ñaây coøn laø dòp moïi ngöôøi ñi vaõn caûnh ñaàu xuaân, haùi loäc
naêm môùi.
Hoäi Thanh Minh (daân toäc Taøy - Nuøng) : Hoäi dieãn ra vaøo khoaûng thaùng ba aâm lòch
haøng naêm. hoäi gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát : coù ñoâi trai gaùi yeâu nhau nhöng hoï
khoâng laáy ñöôïc nhau vaø töï vaãn ôû gieáng. Caûm thöông tröôùc tình yeâu cuûa ñoâi trai
gaùi, daân baûn ñaõ laäp mieáu thôø vaø cöù moãi dòp tieát Thanh Minh caùc ñoâi trai gaùi tôùi
mieáu daâng hoa cuùng leã vaø ngoài beân bôø gieáng troø chuyeän oân nhôù chuyeän xöa.
 122

Cần Thơ
Dieän tích : 2965 km².
Daân soá : 1.852.100 ngöôøi (2001).
Tænh lî : thaønh phoá Caàn Thô.
Thò xaõ : thò xaõ Vò Thanh.
Caùc huyeän : Vò Thuûy, Thoát Noát, OÂ Moân, Chaâu Thaønh, Phuïng Hieäp, Long Myõ.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khômer, Hoa.
Caàn Thô naèm ôû trung taâm ñoàng baèng soâng Cöûu Long, giöõa moät maïng löôùi keânh
ngoøi soâng raïch. Caàn Thô tieáp giaùp vôùi 6 tænh : phía baéc giaùp An Giang, Ñoàng Thaùp,
phía nam giaùp Soùc Traêng, Baïc Lieâu, phía taây giaùp Kieân Giang, phía ñoâng giaùp
Vænh Long.
Tænh Caàn Thô khoâng coù nuùi maø chæ toaøn ñoàng baèng vaø soâng raïch. Soâng Haäu Giang
raát quan troïng veà kinh teá, coù beán baéc Caàn Thô gaàn tænh lî laø nôi tieáp nhaän caùc taøu
bieån lôùn. Kinh raïch trong tænh raát nhieàu vaø tieän cho vieäc giao thoâng.
Phía baéc coù kinh Xaø No, kinh Caàu Saéc, kinh Thoát Noát, kinh Thò Ñoâi, kinh OÂ Moâi,
soâng Caàn Thô. Phía nam coù kinh Caùi Lôùn, kinh Long Myõ, kinh Phuïng Hieäp...
Quaän Phuïng Hieäp ôû giöõa baûy con kinh, töø ñaây daân chuùng coù theå ñi Soùc Traêng,
Raïch Giaù, Caø Mau, hoaëc ra hai soâng Tieàn Giang, Haäu Giang ñi leân Saøi Goøn.
Quoác loä 4 vaø lieân tænh loä 27 laø truïc giao thoâng ñöôøng boä quan troïng noái Caàn Thô
vôùi caùc tænh laân caän. Hai phi tröôøng ñaët ôû Bình Thuûy vaø Traø Noùc thuoäc quaän Chaâu
Thaønh. Caùc tuyeán ñöôøng lôùn chaïy qua tænh laø quoác loä 1A, quoác loä 80, quoác loä 91.
Caàn Thô laø trung taâm giao thoâng thuûy boä cuûa caû vuøng Nam Boä, noái lieàn vôùi
Campuchia. Caàn Thô coù beán caûng khaù lôùn tieáp nhaän taøu 5000 taán. Khí haäu noùng
aåm nhöng oân hoøa, coù hai muøa möa, naéng roõ reät. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11.
Muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4. Caàn Thô caùch Saøi Goøn 169 km, töø xa xöa ñaõ
ñöôïc coi laø trung taâm luùa gaïo cuûa mieàn Taây Nam Boä, hieän nay laø moät trong nhöõng
tænh saûn xuaát vaø xuaát khaåu gaïo chính cuûa caû nöôùc.
Vôùi ñaát ñai phì nhieâu, beân caïnh theá maïnh veà caây luùa vaø caây aên quaû caùc loaïi. Caàn
Thô coøn coù nguoàn thuûy saûn khaù phong phuù chuû yeáu laø toâm, caù nöôùc ngoït (hôn
5000 ha ao ñaàm nuoâi toâm, caù nöôùc ngoït) vaø chaên nuoâi : lôïn, gaø, vòt. Caùc ngaønh
 123

coâng nghieäp hieän coù laø ñieän naêng (nhaø maùy ñieän Taø Noùc 33.000 KW); kyõ thuaät
ñieän, ñieän töû, hoùa chaát, may, da vaø cheá bieán noâng saûn, thuûy saûn laø theá maïnh cuûa
tænh.
Sinh hoạt, kinh tế
Phaàn ñoâng daân chuùng cö nguï trong tænh laø ngöôøi Kinh, ngoaøi ra coøn coù ngöôøi Vieät
goác Khmer vaø goác Hoa. Daân ta theo caùc ñaïo Phaät, Hoøa Haûo, Cao Ñaøi, Thieân Chuùa.
Caàn Thô ñöôïc ví nhö kinh ñoâ cuûa mieàn Taây, coù neàn thöông maïi phaùt trieån. Caàn
Thô laø trung taâm luùa gaïo. Vuøng ñaát doïc theo soâng Haäu Giang laø nhöõng voàng ñaát
cao noái tieáp nhau, troàng nhieàu hoa maøu phuï vaø caây aên traùi nhö cam quyùt, chuoái,
mía, maêng cuït, xoaøi, saàu rieâng, döøa, phía döôùi caùc voàng ñaát naøy laø vuøng troàng luùa
raát toát. Ñaát caùc quaän Phong Phuù, Phuïng Hieäp, Chaâu Thaønh phuø sa maøu môõ ñöôïc
chuyeân canh troàng luùa. Ngoaøi ra ngheà troàng traàu, cau mang laïi lôïi töùc lôùn cho tænh.
Vì tænh coù nhieàu soâng raïch neân ñoàng baøo ta cuõng theo ngheà nuoâi caù nöôùc ngoït,
bieán cheá moät soá haûi saûn khoâ vaø laøm nöôùc maém. Ngoaøi ra daân chuùng coøn laøm moät
soá ngheà thuû coâng laâu ñôøi nhö töông, chao, muoái, ñoà goám, deät chieáu, noùn deät vaûi...
Lược sử
Cuõng gioáng nhö lòch söû cuûa phaàn lôùn caùc tænh mieàn Taây, ñaát Caàn Thô tröôùc ñaây
thuoäc tænh Long Hoà. Ñôøi vua Minh Maïng ñaát Nam Kyø Luïc tænh goàm Bieân Hoøa,
Gia Ñònh, Ñònh Töôøng, Vónh Long, An Giang vaø Haø Tieân.
Thôøi Phaùp thuoäc, quaân Phaùp chia vuøng An Giang thaønh saùu tænh Chaâu Ñoác, Long
Xuyeân, Sa Ñeùc, Soùc Traêng vaø Baïc Lieâu, Caàn Thô laø tænh thöù 19 trong 21 tænh ôû
Nam Kyø. Sau khi giaëc Phaùp chieám troïn caùc tænh mieàn Nam vaøo naêm 1867, daân
chuùng Caàn Thô ñaõ cuøng vôùi ñoàng baøo caû nöôùc vuøng leân ñaùnh ñuoåi giaëc ngoaïi xaâm.
Ñaàu naêm 1868, anh huøng Ñinh Saâm chieâu moä nghóa quaân vuøng Laùng Haàm, Taàm
Vu noåi leân choáng Phaùp gieát teân Vieät gian laø cai toång Nguyeãn Vaên Vinh vaø laøm
cho quaân Phaùp khoâng luùc naøo yeân. Thöïc daân beøn sai hai teân tai sai laø Traàn Baù Loäc
vaø Huyønh Coâng Taán ñem quaân tôùi ñaøn aùp, gieát haïi daân chuùng nhöng vaãn khoâng
tieâu dieät noåi tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa ñoàng baøo Caàn Thô.
Naêm 1870, nhieàu cuoäc noåi daäy xaûy ra ôû OÂ Moân choáng laïi vieäc bình ñònh thoân aáp
cuûa giaëc. Naêm 1872, daân chuùng theo caùc anh huøng Leâ Coâng Thaønh, AÂu Döông
 124

Laân, Phaïm Vaên Ñoång khaùng chieán, phaù ñoàn boùt giaëc khaép vuøng Caàn Thô, An
Giang vaø Vónh Long.
Phong cảnh, di tích
Beán Ninh Kieàu : Naèm beân höõu ngaïn soâng Haäu, gaàn trung taâm thaønh phoá Caàn Thô.
Treân beán soâng suoát ngaøy taáp naäp taøu, thuyeàn xuoâi ngöôïc chôû ñaày nhöõng saûn vaät
vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Beân Beán Ninh Kieàu laø caûng Caàn Thô. Caûng naøy
ñöôïc xaây döïng hieän ñaïi coù khaû naêng tieáp nhaän troïng taûi 5000 taán, gaàn beán Ninh
Kieàu coù chôï Caàn Thô, moät trung taâm buoân baùn lôùn ôû mieàn Taây Nam boä. Nôi ñaây,
haáp daãn khaùch du lòch laø nhaø haøng noåi treân soâng, baïn coù theå vöøa thöôûng thöùc caùc
moùn aên ñaëc saûn, vöøa ngaém caûnh soâng nöôùc.
Tröôøng Ñaïi Hoïc Caàn Thô : Thaønh laäp töø naêm 1966, tröôùc coù teân laø Vieän ñaïi hoïc
Caàn Thô. Naêm 1975 ñoåi teân thaønh ñaïi hoïc Caàn Thô. Tröôøng ñaøo taïo caùn boä cho
ngaønh noâng nghieäp, y hoïc, sö phaïm. Song song vôùi nhieäm vuï ñaøo taïo, tröôøng coøn
laøm coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc. Tröôøng ñaõ hôïp taùc vôùi moät soá nöôùc treân theá
giôùi nghieân cöùu veà caùc gioáng luùa môùi, ñaát chua pheøn cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu
Long vaø kyõ thuaät nuoâi toâm nöôùc lôï.
Vöôøn Du Lòch Caàn Thô : Trong nhöõng naêm gaàn ñaây haøng loaït caùc vöôøn du lòch
xanh töôi maø hieän ñaïi ñaõ vaø ñang xuaát hieän treân khaép caùc tuyeán ñöôøng boä, ñöôøng
thuûy ôû Caàn Thô, ngaøy caøng thu huùt ñoâng du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán thaêm.
Vöôøn du lòch Myõ Khaùnh, vöôøn nhaø oâng Saùu Döông, vöôøn lan Bình Thuûy, vöôøn du
lòch Ba Laùng (Chaâu Thaønh), Taân Bình (Phuïng Hieäp) traûi daøi doïc theo tuyeán loä
voøng cung, treân caùc tuyeán soâng Phong Ñieàn, Phuïng Hieäp, vaø nhieàu vöôøn du lòch
khaùc ôû Long Myõ, VòThanh, OÂ Moân, Thoát Noát ñang phaùt trieån.
Töø thaønh phoá Caàn Thô, du khaùch theo quoác loä 1 höôùng veà Soùc Traêng qua caàu Ñaàu
Saáu, ñeán gaàn caàu Caùi Raêng reû phaûi khoaûng 6 km laø ñeán vöôøn du lòch Myõ Khaùnh.
Vöôøn Myõ Khaùnh roäng 2,2 ha vôùi hôn 20 loaïi caây aên traùi, hoa kieång vaø nhieàu loaïi
ñoäng vaät nhö chim, caù, ruøa, raén, cua, toâm... Du khaùch ñi daïo trong vöôøn hít thôû
khoâng khí trong laønh maùt meû vaø ñöôïc neám caùc loaïi traùi caây chín vaø nhöõng moùn aên
ñaët saûn mieät vöôøn. Döôùi boùng caây xanh thaáp thoaùng aån hieän nhöõng ngoâi nhaø nhoû
xinh laø nôi khaùch nghó ñeâm.
 125

Khu Du Lòch Ba Laùng : Caùch thaønh phoá Caàn Thô 9 km treân quoác loä 1 theo höôùng
Soùc Traêng, qua caàu Caùi Raêng roäng 4,2 ha. Nôi ñaây coù hoà ao sen nuoâi ñoäng vaät, hai
hoà taém daønh cho ngöôøi lôùn vaø treû em, coù saân khaáu ngoaøi trôøi, chuoàng thuù, khaùch
saïn mini. Nhöõng mieät vöôøn ôû ñaây ñöôïc keát hôïp loaïi hình kinh teá vöôøn vaø du lòch
ñaõ laøm phong phuù theâm tuyeán du lòch mieàn soâng nöôùc Cöûu Long.
Chôï Noåi Phuïng Hieäp : Meânh moâng chôï noåi ngaõ baûy Phuïng Hieäp (Caàn Thô). ÔÛ
ñaây maët soâng meânh moâng reû veà 7 ngaõ. Töø caùc ngaõ thuyeàn beø taáp naäp keùo veà ñaây.
Chôï ôû treân maët ñaát coù nhöõng thöù gì, thì chôï noåi ngaõ 7 cuõng ñuû nhöõng maët haøng maø
ngöôøi daân caàn, töø caùi kim sôïi chæ cho ñeán quaàn aùo, thöùc aên, röôïu thòt... Coøn caùc
loaïi traùi caây thì nhieàu voâ keå. Töø chôï noåi, baïn seõ ñöôïc caäp beán ñeå leân chôï raén. Caùi
teân chôï raén Phuïng Hieäp cuõng ñaõ raát quen thuoäc vôùi du khaùch quoác teá. Ñeán tham
quan chôï raén baïn seõ ñöôïc môøi uoáng röôïu raén vaø xem nhöõng maøn bieåu dieãn muùa
raén raát maïo hieåm. Chôï Phuïng Hieäp quanh naêm coù raén, ruøa, chim, soùc, kyø ñaø...
phuïc vuï du khaùch.
Vöôøn Coø Baèng Laêng : Treân ñöôøng töø Caàn Thô veà thò xaõ Long Xuyeân (An Giang),
qua khoûi thò traán Thoát Noát khoaûng 5 km laø ñeán vöôøn coø Baèng Laêng. Vöôøn naèm ôû
cuoái caàu Baèng Laêng doïc theo bôø soâng nhoû, döôùi nhöõng haøng caây rôïp boùng tröôùc
moät vuøng nöôùc traéng meânh moâng nhö bieån ñoù laø ruoäng luùa ñaõ gaët xong vaøo muøa
nöôùc noåi.
Du khaùch ñeán thaêm vöôøn coø seõ ñöôïc thaáy haøng traêm, haøng ngaøn, haøng vaïn con coø
(coø traéng, coø xaùm, coø ñen, coàng coïc) chao caùnh vaø saø xuoáng nhöõng caønh truùc la ñaø,
ñong ñöa theo gioù, roái rít goïi ñaøn trong vöôøn coøn coù caùi tuïm döïng chìa ra bôø ruoäng,
laøm baèng tre cao chöøng 3 m thoaït troâng nhö moät khaùn ñaøi maø ôû ñoù du khaùch coù
theå doõi maét nhìn khaép vöôøn coø, tìm hieåu caûnh sinh hoaït cuûa ñaøn coø ñoâng ñuùc giöõa
vuøng ñoàng queâ thanh bình cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long.
Chuøa Nam Nhaõ : Toïa laïc ôû soá 612 ñöôøng Caùch Maïng Thaùng Taùm, phöôøng An
Thôùi, thaønh phoá Caàn Thô. Tröôùc laø tieäm thuoác baéc Nam Nhaõ Ñöôøng vaø laø nôi lieân
laïc, hoäi hoïp cuûa caùc phong traøo ñaáu tranh choáng Phaùp. Chuøa do oâng Nguyeãn Giaùc
Nguyeân ñöùng ra xaây döïng naêm 1895, theo toâng phaùi Minh Sö neân coøn ñöôïc goïi laø
chuøa Minh Sö. Chuøa Nam Nhaõ laø nôi hoaït ñoäng cuûa nhöõng só phu yeâu nöôùc trong
 126

toå chöùc Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi. Naêm 1917, chuøa ñöôïc truøng tu. Saân chuøa roäng
raõi troàng nhieàu caây, giöõa saân laø hoøn non boä cao hôn 2 m.
Trong chính ñieän coù baøn thôø cuï Giaùc Nguyeân, Lòch Ñaïi Toå sö, baøn thôø Tam Giaùo
vôùi ba pho töôïng baèng ñoàng laø töôïng Ñöùc Phaät Thích Ca, Ñöùc Khoång Töû vaø töôïng
Laõo Töû. Hai beân chính ñieän laø hai ngoâi nhaø 5 gian daønh cho phaùi nam vaø phaùi nöõ
ôû. Phía sau laø khu vöôøn moä, nôi yeân nghæ cuûa nhöõng ngöôøi tham gia phong traøo
Ñoâng Du vaø nhöõng ngöôøi xaây döïng chuøa.
Hoäi Linh Coå Töï : Toïa laïc taïi soá 314/36, ñöôøng Caùch Maïng Thaùng Taùm, phöôøng
An Thôùi, thaønh phoá Caàn Thô. Chuøa xaây caát naêm 1907, luùc ñaàu baèng tre, laù sau ñoù
nhôø baø con quyeân goùp neân naêm 1914 chuøa ñöôïc xaây laïi baèng goã vaø gaïch ngoùi.
Khi môùi laäp, chuøa coù teân "Hoäi Long Töï" coù yù nghóa mong muoán söï thònh vöôïng toát
ñeïp cho nhaân daân quanh vuøng. Naêm 1914 hoøa thöôïng Thích Hoaønh Ñaïo truï trì,
chuøa ñoåi teân laø "Hoäi Linh Coå Töï". Chuøa Hoäi Linh Coå Töï coøn giöõ nhöõng taùc phaåm
ñieâu khaéc goã coù giaù trò nhö böùc töôïng Giaùm Trai, chuoâng ñoàng moõ, boä binh khí (16
caùi) vaø haøng chuïc böùc töôïng baèng goã, xi maêng, thaïch cao vaø ñoàng.
Ñình Bình Thuûy (Long Tuyeàn Coå Mieáu) : Ñình Bình Thuûy teân cuõ laø ñình Long
Tuyeàn, toïa laïc taïi phöôøng Bình Thuûy neân nhaân daân quen goïi laø ñình Bình Thuûy.
Töø trung taâm thaønh phoá Caàn Thô du khaùch ñi khoaûng 5 km theo ñöôøng Nguyeãn
Traõi qua ñöôøng Caùch Maïng Thaùng Taùm vaø Leâ Hoàng Phong laø tôùi ñình. Ñình ñöôïc
döïng vaøo theá kyû 19, ñöôïc vua Töï Ñöùc saéc phong laø thaàn "Boån Caûnh Thaønh
Hoaøng" vaøo ngaøy 09-01-1853. Töø khi coù saéc phong, daân chuùng caát laïi ñình laàn thöù
hai lôïp ngoùi, phía tröôùc ñình xaây theâm moät nhaø voõ ca (nhaø haùt ca). Sau naøy nhaân
daân coøn ñöa theâm nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc vaøo thôø : Ñinh Coâng Chaùnh,
Nguyeãn Trung Tröïc, Buøi Höõu Nghóa, Voõ Huy Taäp...
Ñình Bình Thuûy ñöôïc xaây laïi môùi hoaøn toaøn, hoaøn thaønh vaøo naêm 1910. Ñình coù
kieán truùc khaùc vôùi caùc ñình phía baéc. Nhaø tröôùc vaø nhaø sau hình vuoâng, moãi chieàu
coù 6 haøng coät, caùc chaân coät ñeàu choaøi ra laøm cho ñình theâm vöõng chaéc. Treân noùc
ñình hai maùi nhaø tröôùc choàng leân nhau, nhaø chaùnh ñieän sau ba maùi choàng leân nhau
theo kieåu kieán truùc "thöôïng laàu haï hieân". Noùc coù gaén töôïng ngöôøi, kyø laân, caù hoùa
roàng. Maët tröôùc nhaø laø caùc coät xi maêng. Trong toøa tieàn ñöôøng coù baøn thôø Nghi Haï,
 127

Nghi Trung. Nôi nhaø vuoâng nhoû ñaët baøn thôø höông chöùc, Tieân Giaùc, phía trong laø
baøn thôø Haäu Hieàn. Saùt vaùch trong cuøng ôû gian giöõa thôø Haäu Thaàn, hai beân laø hai
baøn thôø Höõu Ban vaø Taû Ban.
Ñình Bình Thuûy laø moät coâng trình coù giaù trò veà kieán truùc ngheä thuaät cuûa ngoâi ñình
laøng ôû moät vuøng ñaát môùi khai phaù thuoäc mieàn Taây Nam boä. Maëc duø ñöôïc xaây
döïng vaøo ñaàu theá kyû 20, nhöng kieán truùc cuûa ñình Bình Thuûy mang nhieàu neùt kieán
truùc daân toäc, vôùi nhöõng maûng chaïm, nhöõng hoïa tieát trang trí, khaéc goã raát tinh teá vaø
sinh ñoäng. Haøng naêm nhaân daân toå chöùc caùc ngaøy leã thöôïng ñieàn, haï ñieàn raát ñoâng
vui vôùi caùc troø chôi daân gian nhö thaû vòt, keùo co, nöõ coâng gia chaùnh... ñöôïc duy trì
cho ñeán nay vaø ñöôïc ñoâng ñaûo nhaân daân tham gia.
Chuøa OÂng (Quaûng Trieäu Hoäi Quaùn) : ÔÛ vò trí trung taâm thaønh phoá, chuøa OÂng coù
loái kieán truùc ñoäc ñaùo ñöôïc giöõ gìn gaàn nhö nguyeân veïn töø thuôû ban ñaàu. Chuøa
ñöôïc xaây döïng naêm 1894 - 1896 treân moät khu ñaát roäng 532m², ñöôøng Hai Baø
Tröng gaàn beán Ninh Kieàu. Maùi chuøa lôïp ngoùi aâm döông vôùi caùc gôø boù maùi baèng
nhöõng haøng ngoùi oáng men xanh thaåm, treân bôø noùc coù voâ soá hình nhaân ñuû maøu
baèng goám söù, löôûng long chaàu nguyeät, caù hoùa long, chim phuïng. ÔÛ hai ñaàu ñao laø
hai töôïng ngöôøi caàm maët trôøi, maët traêng. Trong chuøa thôø Quan Coâng, moät vò töôùng
thôøi Tam Quoác, taám göông veà loøng trung hieáu tieát nghóa vaø caùc vò Quan AÂm Nam
Haûi, Thaùi Baïch Tinh Quaân, Thoå Ñòa, Ñoång Vænh... Chuøa OÂng laø nôi sinh hoaït vaên
hoùa vaø tín ngöôõng cuûa ngöôøi Hoa taïi Caàn Thô.
Moä Danh Nhaân Phan Vaên Trò : Moä ñöôïc ñaët taïi aáp Nhôn Loäc 1, xaõ Nhôn AÙi,
huyeän Chaâu Thaønh, caùch thaønh phoá Caàn Thô 16 km giöõa moät vuøng queâ noåi tieáng
truø phuù veà caây traùi vaø luùa gaïo. Ñeå töôûng nhôù vaø toû loøng kính troïng vôùi Phan Vaên
Trò - nhaø nho yeâu nöôùc, nhaø thô ñöôïc nhaân daân Nam boä yeâu meán, ngöôøi ñaõ duøng
ngoøi buùt cuûa mình ñeå toá caùo toäi aùc cuûa cheá ñoä phong kieán, quaân Phaùp.. Moä cuï
ñöôïc nhaø nöôùc vaø nhaân daân ñòa phöông truøng tu toân taïo khaù khang trang döôùi boùng
maùt cuûa vöôøn caây aên traùi, giöõa taám loøng ñuøm boïc vaø kính yeâu cuûa ngöôøi daân queâ
thaät thaø chaát phaùc.
Chuøa Khaùnh Quang : Chuøa toïa laïc ôû soá 97 Nam Kyø Khôûi Nghóa, thaønh phoá Caàn
Thô. Chuøa do hoøa thöôïng Thích Hueä Thaønh saùng laäp vaøo naêm 1969.
 128

Các dịp lễ hội

Hoäi Ñình Bình Thuûy : Leã hoäi dieãn ra ôû phöôøng Bình Thuûy, thaønh phoá Caàn Thô.
Ñình thôø thaàn Hoaøng Boån Caûnh vaø oâng Ñinh Coâng Chaùnh. Leã hoäi dieãn ra vaøo 2
kyø trong naêm : Haï ñieàn ( 14 - 15 thaùng 12 aâm lòch) vaø Thöôïng ñieàn (12 - 14 thaùng
4 aâm lòch).
Leã ñình Bình Thuûy, coøn goïi laø leã Thöôïng ñieàn, môû hoäi trong 3 ngaøy ñeå thôø cuùng
Boån Caûnh Thaønh Hoaøng (Thoå thaàn canh giöõ ñaát). Ñaây laø leã hoäi caàu an, coù cuùng teá,
röôùc thaàn treân "xe roàng taùn phöôïng" thænh saéc caàu thaàn baèng beø gheùp 3 chieác
thuyeàn trang trí loäng laãy vaø toå chöùc haùt boä 3 ñeâm lieàn. Vaøo ngaøy leã Haï ñieàn, laø
dòp ñeå caùc coâ gaùi troå taøi nöõ coâng gia chaùnh trong cuoäc thi laøm baùnh möùc ñeå teá thaàn.
 129

Đà Nẵng
Dieän tích : 942 km².
Daân soá : 715.000 ngöôøi (2001).
Caùc quaän noäi thaønh : Haûi Chaâu, Thaønh Kheâ, Sôn Traø, Nguõ Haønh Sôn, Lieân Chieåu;
2 huyeän : Hoøa Vang vaø Hoaøng Sa.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa.
Thaønh phoá Ñaø Naüng naèm ôû trung ñoä ñaát nöôùc, treân truïc ñöôøng boä, ñöôøng saét,
ñöôøng thuûy vaø ñöôøng haøng khoâng cuûa caû nöôùc vaø khu vöïc. Phía Baéc giaùp Hueá,
phía Taây vaø Nam giaùp Quaûng Nam, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng.
Ñòa hình thaønh phoá Ñaø Naüng khaù ña daïng : phía Baéc laø ñeøo Haûi Vaân huøng vó,
vuøng nuùi cao thuoäc huyeän Hoøa Vang (phía Taây Baéc cuûa tænh) vôùi nuùi Mang 1708
m, nuùi Baø Naø 1487 m. Phía Ñoâng laø baùn ñaûo Sôn Traø hoang sô vaø moät loaït caùc baõi
taém bieån ñeïp traûi daøi töø baùn ñaûo Sôn Traø ñeán baõi bieån Non Nöôùc. Phía Nam coù
nuùi Nguõ Haønh Sôn. Ngoaøi khôi coù quaàn ñaûo Hoaøng Sa vôùi ngö tröôøng roäng lôùn.
Naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi, chia hai muøa roõ reät, muøa möa vaø muøa khoâ.
Nhieät ñoä trung bình naêm töø 28 - 29 °C, baõo thöôøng ñoå boä tröïc tieáp vaøo thaønh phoá
caùc thaùng 9, 10 haøng naêm.
Thaønh phoá Ñaø Naüng ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1888, töø xa xöa ñaõ laø haûi caûng quan
troïng cuûa Vieät Nam, nay laø moät trung taâm kinh teá, moät thaønh phoá lôùn nhaát mieàn
Trung. Ñaø Naüng khoâng chæ gaén boù maät thieát vôùi Quaûng Nam maø coøn vôùi caû mieàn
Trung, Taây Nguyeân, Nam Laøo, Ñoâng Baéc Cam-pu-chia. Ñaø Naüng coù khu vöïc caûng
Ñaø Naüng vôùi caûng bieån Tieân Sa (caûng saâu) vaø 9 caàu caûng doïc soâng Haøn, coù saân
bay quoác teá Ñaø Naüng, coù heä thoáng thoâng tin lieân laïc hieän ñaïi. Ñaø Naüng coøn laø nôi
hoäi tuï caùc xí nghieäp lôùn cuûa caùc ngaønh deät, saûn xuaát haøng tieâu duøng, coâng nghieäp
cheá bieán, coâng nghieäp cô khí, coâng nghieäp saûn xuaát vaät lieäu xaây döïng...
Ñeán vôùi vuøng ñaát Ñaø Naüng, du khaùch seõ coù dòp ñi thaêm caùc danh lam thaéng caûnh
noåi tieáng nhö nuùi Baø Naø, Nguõ Haønh Sôn, ñeøo Haûi Vaân... vaø coù theå bôi loäi thoûa
thích ôû caùc baõi bieån ñeïp, caùt traéng mòn keùo daøi haøng chuïc km. Tieàm naêng du lòch
cuûa vuøng ñaát Ñaø Naüng thaät to lôùn.
Sinh hoạt, kinh tế
 130

Daân soá thaønh phoá hieän nay khoaûng 400.000, nhöng Ñaø Naüng vaãn laø moät trung taâm
thöông maïi naêng ñoäng cuûa mieàn Trung. Ñaø Naüng laø moät trong nhöõng trung taâm
kinh teá, thöông maïi vaø du lòch quan troïng nhaát naèm treân truïc giao thoâng ñöôøng
haøng khoâng vaø ñöôøng haøng haûi, coù saân bay quoác teá vaø heä thoáng bieån caûng saâu, laïi
theâm neàn noâng nghieäp ñaày trieån voïng vôùi bôø bieån daøi 150 km.
Thaønh phoá Ñaø Naüng coù nhieàu baõi taém ñeïp, caùt traéng, nöôùc bieån xanh trong, khí
haäu quanh naêm maùt, laø moät nôi nghæ maùt tuyeät vôøi vaø raát thuaän lôïi cho caùc moân
theå thao döôùi nöôùc. Ngay caïnh baõi bieån Non Nöôùc laø nhöõng nuùi ñaù caåm thaïch vôùi
nhieàu hang ñoäng töï nhieân vaø caùc chuøa chieàn coå kính, raát thu huùt du khaùch tôùi
vieáng thaêm.
Lược sử
Tröôùc khi ngöôøi Phaùp ñeán trung taâm cuûa vuøng Hoäi An, moät caûng soâng nhoû. Haûi
quaân Phaùp "öa thích" vònh Ñaø Naüng roäng raõi hôn vaø taïi ñaây naêm 1847 quaân Phaùp
noå nhöõng phaùt suùng xaâm löôïc ñaàu tieân. Naêm 1858 möôøi boán chieác thuyeàn Phaùp vaø
Taây Ban Nha chieám Ñaø Naüng laøm baøn ñaïp leân ñaùnh kinh ñoâ Hueá. Trieàu ñình cöû
oâng Nguyeãn Tri Phöông vaøo ñaép luõy caàm cöï ñeán naêm 1860 quaân Phaùp ruùt ñi. Treân
baùn ñaûo Sôn Traø nay vaãn coøn nhöõng ngoâi moä lính Phaùp vaø Taây Ban Nha cheát
trong giai ñoaïn naøy. Thaønh phoá Ñaø Naüng ñöôïc thaønh laäp naêm 1888, naèm ngay
treân bôø soâng Haøn.
Ñaø Naüng laø nôi quaân Phaùp khôûi söï gaây haán ñeå môû ñaàu cho vieäc xaâm laêng nöôùc ta.
Ñaàu naêm naêm 1874, chuùng ngang nhieân mang hai chieán haïm ñaäu ngoaøi cöûa bieån
Ñaø Naüng sinh söï. Ngaøy 15-4, chuùng noå suùng trong hai giôø lieàn roài boû ñi. Ngaøy 16-
9-1856, Phaùp laïi ñeán, baén phaù ñoàn luõy ôû baùn ñaûo Sôn Traø, roài ñoå boä vuøng bieån.
Quan quaân trieàu ñình lui veà töû thuû thaønh An Haûi vaø caùc ñoàn laân caän, khoâng cho
giaëc tieán theâm, sau chuùng phaûi ruùt.
Ngaøy 30-8-1858, Phaùp sai teân Trung töôùng Genouilly ñem 3000 quaân vaø 17 chieán
taøu cuûa Phaùp vaø Y Pha Nho ñeán chieám Ñaø Naüng. Caùc ñoàn chính Naïi Hieân, Toân
Haûi, An Haûi thaát thuû. Ñoâ thoáng Leâ Ñình Lyù choáng traû kòch lieät vaø bò troïng thöông.
Trieàu ñình khaån caáp cöû hai duõng töôùng Nguyeãn Tri Phöông vaø Phaïm Theá Hieån töø
trong Nam ra Ñaø Naüng choáng giöõ. Hai oâng cho laäp ñoàn Lieân Trì vaø ñaép phoøng
 131

tuyeán daøi töø Haûøi Chaâu ñeán Phuùc Ninh, giaëc thaáy baát lôïi, giöõ laïi moät soá quaân, roài
mang taøu chieán ñi ñaùnh Gia Ñònh. Ngaøy 7-2-1859, quaân ta tieán ñaùnh ñaåy giaëc ra
ngoaøi bieån. Chuùng phaûi taêng cöôøng löïc löôïng taán coâng nhöng bò saäp haàm choâng
toån thaát naëng. Phaùp phaûi xin nghò hoøa vaø ruùt khoûi Ñaø Naüng ñeå doàn quaân chieám
phía Nam nöôùc ta.
Phong cảnh, di tích
Ñeøo Haûi Vaân : Ñeøo Haûi Vaân naèm traûi daøi theo söôøn nuùi Haûi Vaân coù chieàu daøi
khoaûng 20 km keùo daøi töø ñòa phaän Thöøa Thieân Hueá ñeán ñòa phaän Ñaø Naüng. Daõy
nuùi Haûi Vaân laø moät böùc töôøng thaønh thieân nhieân quan troïng ngaên caùc ñôït gioù
maïnh töø phöông Baéc traøn veà. Vì vaäy, caùc tænh töø Ñaø Naüng, Quaûng Nam trôû vaøo
haàu nhö quanh naêm aám aùp vaø khoâng coù muøa Ñoâng. Khaùch qua ñaây ñeàu ñöôïc
chieâm ngöôõng moät thaéng caûnh ñeïp noåi tieáng "Thieân haï ñeä nhaát huøng quan". Töø
treân ñoä cao 496 m cuûa ñænh ñeøo Haûi Vaân, du khaùch coù theå ngaém nhìn toaøn caûnh
thaønh phoá Ñaø Naüng vaø caûnh thanh bình cuûa laøng chaøi Laêng Coâ (ôû chaân ñeøo phía
Baéc ñeøo Haûi Vaân). Töø bao ñôøi nay, Haûi Vaân laø nguoàn caûm höùng voâ taän ñoái vôùi
caùc nhaø vaên, nhaø thô Vieät Nam.
Thuûy Sôn : Naèm treân moät khoaûng ñaát roäng chöøng 15 ha, coù hình daùng moät khoái ñaù
döïng ñöùng, ñænh nuùi keùo daøi chia thaønh 3 ngoïn : Thöôïng Thai, Trung Thai vaø Haï
Thai taïo thaønh hình sao Tam Thai, vì vaäy treân nuùi coù ngoâi chuøa cuõng mang teân
Tam Thai. Caùc ñoäng ñeïp nhö ñoäng Linh Nham, Vaân Thoâng, Taøng Chôn, ñoäng
Huyeàn Khoâng... ñeàu naèm trong ngoïn nuùi Thuûy Sôn.
Nguõ Haønh Sôn : Caùch thaønh phoá Ñaø Naüng veà phía Ñoâng Nam khoaûng 8 km. Ñaây
laø moät cuïm goàm 5 ngoïn nuùi ñaù hoa cöông naèm keà vôùi bieån. Vì nuùi ôû ñaây saùt vôùi
bieån, neân nhaân daân thöôøng goïi laø hoøn Non Nöôùc (nghóa laø nuùi vaø nöôùc). Ñaàu theá
kyû 19, vua Gia Long ñi qua ñaõ ñaët teân cho cuïm nuùi naøy laø Nguõ Haønh Sôn vaø ñaët
teân cho töøng ngoïn nuùi laø Kim Sôn, Moäc Sôn, Thuûy Sôn, Hoûa Sôn vaø Thoå Sôn.
Ngoïn nuùi lôùn nhaát vaø ñeïp nhaát laø Thuûy Sôn.
Ñoäng Taøng Chôn : Naèm phía sau chuøa Linh ÖÙng thuoäc ngoïn Thuûy Sôn. Ñoäng
Taøng Chôn ñöôïc phaùt hieän vaøo thôøi Leâ Caûnh Höng. Ñoäng chính gioáng nhö moät
thung luõng nhoû, chieàu daøi 10 m chieàu ngang 7 m, thoaùng ñaõng nhôø thoâng leân trôøi
 132

qua cöûa hang "Thieân Long Coác". Giöõa ñoäng coù mieáu thôø Thaùi Thöôïng Laõo Quaân,
beân traùi thôø Baùt Boä Kim Cöông, beân phaûi thôø Thaàn Chieâm Thaønh. Ngoaøi ra coøn
coù naêm ñoäng nhoû khaùc laø ñoäng Tam Thanh, Hang Gioù, ñoäng Chieâm Thaønh, ñoäng
Baøn Côø, hang Raùy. Ñoäng Tam Thanh tröôùc kia thôø 3 vò thaùnh laø Thöôïng Thanh,
Trung Thanh, Haï Thanh. Keá tieáp laø hang gioù bôûi nôi ñaây quanh naêm loäng gioù.
Ñoäng Chieâm Thaønh coù hình baùn nguyeät, thôø caùc vò thaàn Chieâm Thaønh cuûa vöông
quoác Chaêmpa ngaøy tröôùc. Töø ñoäng chính leo leân khoaûng 5 m laø tôùi hang Raùy. Ñaù
nôi ñaây coù maøu nguõ saéc, saùng lung linh. Cuoái cuøng laø ñoäng Baøn Côø, töông truyeàn
laø nôi caùc vò tieân hay xuoáng ñaây ñaùnh côø treân boä baøn gheá ñaù trong ñoäng. Traûi qua
haøng nghìn naêm, ñoäng Taøng Chôn, ñöôïc coi laø ñoäng löu giöõ moïi chaân lyù cuûa vuõ
truï, veû ñeïp nguyeân thuûy cuûa noù döôøng nhö khoâng thay ñoåi. Chaân nuùi Nguõ Haønh
Sôn coù laøng ñaù Quan Khaùi vaø Hoøa Khueâ, daân laøng coù ngheà ñuïc ñaù gia truyeàn, hoï
laøm ra nhieàu saûn phaåm ñaù myõ ngheä phuïc vuï khaùch du lòch vaø nhaân daân trong caû
nöôùc.
Ñoäng Huyeàn Vi : Ñoäng naèm ôû phía sau chuøa Linh Sôn, thuoäc ngoïn Döông Hoûa
Sôn ôû Nguõ Haønh Sôn. Hoäi Phaät giaùo xaõ Hoøa Haûi ñaõ phaùt hieän ra ñoäng vaøo naêm
1953. Ñoäng Huyeàn Vi troâng nhö moät böùc tranh thieân nhieân soáng ñoäng. Qua cöûa
hang daøy 3 m laø vaøo loøng ñoäng coù chieàu daøi khoaûng 10 m, chieàu ngang 2 m vaø coù
nhieàu ngaùch hang nhoû. Treân caùc vaùch hang do nöôùc vaø gioù xaâm thöïc ñaõ taïo neân
nhöõng hình aûnh coû caây, hoa laù, muoâng thuù. Ñaëc bieät ngay vaùch cuûa hang coù moät
con caù saáu thieân taïo.
Moät goùc khaùc laø hoà nöôùc trong xanh coù taïc pho töôïng "OÂng Löõ ñi caâu", naêm phieán
gioáng nhö ngöôøi ñöùng, ngöôøi ngoài do ngheä nhaân Nguyeãn Chaát Taùc taïo thaønh 5 pho
töôïng Phaät. Trong ñoäng coù moät gieáng saâu thaúm goïi laø tuyeàn caàm (ñaøn moái) maø
moïi aâm thanh taïo ra gaàn mieäng gieáng ñeàu phaùt ra nhöõng aâm thanh traàm boång töïa
nhö tieáng ñaøn. Trong cuøng laø caùi troáng baèng ñaát, neáu nhö duøng moät vaät cöùng neän
xuoáng neàn ñaát seõ ñöôïc nghe nhöõng tieáng troáng baäp buøng, traàm boãng. Ñoäng Huyeàn
Vi laø moät trong nhöõng ñoäng ñeïp cuûa Nguõ Haønh Sôn.
Baõi Bieån Non Nöôùc : Laø moät baõi bieån ñeïp naèm keà saùt vôùi Nguõ Haønh Sôn. Baõi
bieån keùo daøi 5 km, caùt traéng mòn : phía Nam giaùp bieån Ñieän Ngoïc, Baéc giaùp bieån
 133

Baéc Myõ An. Baõi taém coù ñoä doác thoai thoaûi, soùng eâm, nöôùc trong xanh boán muøa,
nguoàn nöôùc khoâng bò oâ nhieãm ñaõ cuoán huùt nhieàu khaùch du lòch tôùi ñaây taém bieån,
thöôûng thöùc caùc moùn haûi saûn ñaëc saéc cuûa ñòa phöông vaø nghæ ngôi cuoái tuaàn. Baõi
bieån Non Nöôùc coøn laø nôi coù caùc loaøi rong taûo quyù hieám nhö rong caâu chæ vaøng,
rong caâu chaân vòt coù giaù trò xuaát khaåu cao. Hieän nay taïi baõi bieån Non Nöôùc ñang
ñöôïc qui hoaïch ñeå xaây döïng moät khu du lòch bieån lôùn ñeå phuïc vuï khaùch du lòch
quoác teá vaø trong nöôùc.
Nuùi Baø Naø : Laø moät ngoïn nuùi huyeän Hoøa Vang caùch Ñaø Naüng khoaûng 48 km veà
phía Taây, ôû ñoä cao 1487 m so vôùi maët bieån. Treân ñænh cao aáy coù ñòa hình baèng
phaúng nhö moät vuøng cao nguyeân nhoû. Nhieät ñoä cuûa Baø Naø chæ xeâ dòch töø 17 ñeán
20°C. Naêm 1920, ngöôøi Phaùp ñaõ xaây döïng nhieàu bieät thöï treân ngoïn nuùi naøy.
Trong moät ngaøy ôû Baø Naø, boán muøa laàn löôït dieãn ra : muøa Xuaân vaøo buoåi saùng,
muøa Haï vaøo buoåi tröa, muøa Thu vaøo buoåi chieàu, muøa Ñoâng vaøo buoåi toái. Baø Naø
coù nhöõng röøng caây tuyeät ñeïp vôùi nhöõng ñoài thoâng xanh ngaùt. Baø Naø coù moät ñaëc
ñieåm maø hieám vuøng nghæ maùt naøo coù ñöôïc. Ñoù laø maây chæ naèm ôû löng chöøng nuùi,
trong khi ñoù, treân ñænh cao luoân quang raïng. Nhôø ñoù, ñöùng treân ñænh Baø Naø, du
khaùch coù theå ngaém ñöôïc caûnh nöôùc, soâng, trôøi, bieån... nhö ñang boàng beành giöõa
ñaùm maây troâi.
Baùn Ñaûo Sôn Traø : Chæ caùch trung taâm thaønh phoá Ñaø Naüng 13 km ñöôøng oâ toâ
nhöng baùn ñaûo Sôn Traø ñeán nay vaãn coøn nhieàu bí aån ñoái vôùi bao ngöôøi. Nôi ñaây
xa haún tieáng oàn aøo, buïi baëm cuûa phoá phöôøng. Traûi qua bao naêm taøn phaù cuûa chieán
tranh, baùn ñaûo Sôn Traø vaãn nguyeân veïn laø moät baûo taøng töï nhieân veà cuoäc soáng
hoang daõ. Nhöõng taøi lieäu khaûo saùt laâm sinh cho thaáy baùn ñaûo coù chieàu daøi 15 km,
choã roäng nhaát 5 km, choã heïp nhaát 1,5 km, ñænh nuùi cao nhaát 696 m, vaø nhieàu ñænh
cao treân 500 m. Treân baùn ñaûo hieän coøn 4370 ha röøng nguyeân sinh, laø nôi giao löu
giöõa hai heä ñoäng vaät tieâu bieåu cuûa mieàn Baéc vôùi mieàn Nam.
Ñeán nay röøng nguyeân sinh Sôn Traø vaãn coøn löu giöõ ñöôïc 289 loaøi thöïc vaät baäc cao
thuoäc 217 chi, 90 hoï. Hieän nay Sôn Traø vaãn coøn khoaûng 400 con vooïc chaø vaø,
nhieàu khæ ñuoâi daøi, gaø tieàn maët ñoû... Chung quanh baùn ñaûo laø bieån xanh maøu ngoïc
bích; daûi bôø bieån cuûa Sôn Traø daøi gaàn 50 km coù nhieàu baõi taém ñôn sô vaø tuyeät ñeïp.
 134

Töø haûi caûng ñi veà phía Baéc, du khaùch coù theå ñeán thaêm baõi Tieân Sa (roäng 1 ha), baõi
Baéc (7 ha). Ñi veà phía Nam, coù theå ñeán thaêm baõi Buït (2 ha), baõi Xeáp (1 ha), baõi
Nam (4 ha) ... Tröø baõi Baéc chæ ñeán ñöôïc baèng thuyeàn maùy, caùc baõi khaùc coù theå
ñeán baèng oâ toâ treân con ñöôøng ñoäc ñaùo vaét veûo treân söôøn nuùi.
Töø ngaøy xöa caùc baõi bieån naøy laø nôi truù nguï cuûa ngö daân moãi khi bieån ñoäng, nôi
taøu thuyeàn gheù laïi laáy nöôùc ngoït vaø cuûi ñoát cho nhöõng chuyeán ra khôi. Baõi Baéc
coøn giöõ nguyeân veû hoang sô, vaéng laëng. Baõi caùt roäng raõi, traéng phao phôi mình
döôùi naéng giöõa moät thung luõng baèng phaúng, nuùi non bao boïc kín ñaùo. Phía ñaàu vaø
cuoái baõi, nuùi choaøi ra bieån. Döôùi chaân nuùi, nhöõng taûng ñaù lôùn daàm mình trong
nöôùc, soùng tung boït traéng aøo aøo. Vaøi naêm nay gaàn ñaây, treân vuøng bieån chung
quanh baùn ñaûo ñaõ xuaát hieän nhöõng con thuyeàn du lòch khôûi haønh töø Ñaø Naüng ñöa
khaùch ñi voøng quanh baùn ñaûo Sôn Traø, thaêm baõi Baéc, baõi Nam... thaäm chí ra ñeán
cuø lao Chaøm ôû ngoaøi khôi Hoäi An.
Trong nhöõng chuyeán ñi naøy, du khaùch coù theå taän höôûng khoâng khí trong laønh vaø
caûnh quan thieân nhieân tuyeät vôøi cuûa baùn ñaûo Sôn Traø, bôi laën, caâu caù, leo nuùi, tìm
hieåu ñôøi soáng vaø phöông thöùc caâu möïc, saên toâm huøm... cuûa nhöõng daân chaøi laøm aên
quanh baùn ñaûo. Moät döï aùn lieân doanh ñeå xaây döïng moät laøng du lòch taïi thoân Nam
Thoï döôùi chaân nuùi Sôn Traø; moät döï aùn khaùc ñaàu tö phaùt trieån khu du lòch sinh thaùi
Sôn Traø treân baõi Baéc, baõi Nam vaø vuøng suoái Ñaù ñaõ ñöôïc ñeà xuaát vaø ñang trong
giai ñoaïn nghieân cöùu.
Laøng Ñaù Myõ Ngheä Non Nöôùc : Ñöôïc hình thaønh vaøo theá kyû 18 do moät ngheä nhaân
ngöôøi Thanh Hoùa teân laø Huyønh Baù Quaùt khai phaù. Sang theá kyû 19 thì caû laøng
Quan Khaùi (nay laø Hoøa Haûi) ñeàu sinh soáng baèng ngheà naøy. Nguyeân lieäu ñeå laøm ra
saûn phaåm myõ ngheä laø ñaù caåm thaïch tröôùc ñaây ñöôïc khai thaùc ôû nuùi Nguõ Haønh Sôn
nhieàu vaân nguõ saéc, veû ñeïp cao sang vaø maët haøng ñöôïc öa chuoäng trong xaây döïng,
kieán truùc. Saûn phaåm myõ ngheä baèng ñaù caåm thaïch khaù phong phuù: töôïng Phaät,
töôïng Thaùnh, töôïng ngöôøi, töôïng muoân thuù,... voøng ñaù ñeo tay trôn laùng ñaày maøu
saéc chaïm troå tinh xaûo, coâng phu. Ñeán Nguõ Haønh Sôn, du khaùch coù theå löïa choïn
thoaûi maùi khi mua nhöõng ñoà löu nieäm laøm baèng ñaù do baøn tay taøi hoa cuûa caùc
ngheä nhaân ñòa phöông thöïc hieän.
 135

Laøng Coå Phong Nam (Huyeän Hoøa Vang) : Laøng ôû gaàn quoác loä soá 1, caùch Ñaø Naüng
chöøng 10 km veà phía Taây Nam. Ñaây laø moät laøng queâ coøn giöõ ñöôïc neùt ñaëc tröng
cuûa moät laøng queâ Vieät Nam truyeàn thoáng. Hieän nay, trong laøng coøn giöõ ñöôïc
nhieàu di tích coå caùch ñaây haøng theá kyû nhö nhaø thôø coå, ñình, ñeàn, mieáu, chuøa,
gieáng nöôùc vaø nhaø coå... Laøng Phong Nam ñaõ trôû thaønh moät ñòa chæ quen thuoäc ñoái
vôùi khaùch du lòch, nhöõng ngöôøi muoán ñi thaêm vaø tìm hieåu cuoäc soáng ngöôøi daân
queâ ôû Ñaø Naüng.
Chuøa Linh ÖÙng : Naèm beân söôøn Thuûy Sôn troâng ra höôùng bieån. Chuøa xaây töø thôøi
vua Minh Maïng. Traûi qua naêm thaùng chuøa bò hö hoûng nhieàu. Naêm 1970, caùc Taêng
ni, Phaät töû goùp coâng cuûa xaây laïi chuøa môùi nhö ngaøy nay. Trong chuøa coù boä töôïng
La Haùn baèng ñaù traéng. Beân phaûi chuøa laø Voïng Haûi Ñaøi (ñaøi ngaém bieån). Ñöùng ôû
ñaøi naøy nhìn roõ bieån Non Nöôùc meânh moâng.
Chuøa Phaùp Laâm : Toïa laïc taïi soá 500, phoá OÂng Ích Khieâm, thaønh phoá Ñaø Naüng.
Chuøa Phaùp Laâm khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1936, do moät nhoùm cö só trí thöùc cuûa
An Nam Phaät hoïc - chi hoäi Ñaø Naüng ñöùng ra xaây döïng. Chuøa ñöôïc truøng tu naêm
1970. Tröôùc kia chuøa laø truï sôû cuûa "Hoäi An Nam Phaät Hoïc", chi hoäi Ñaø Naüng.
Chuøa xaây döïng theo phong caùch AÙ Ñoâng, treân dieän tích khoaûng 3000 m² vôùi caùc
kieán truùc ñaëc tröng cuûa Phaät giaùo Vieät Nam.
Baûo Taøng Chaøm : Baûo taøng naèm trong khu vöïc yeân tónh cuûa thaønh phoá Ñaø Naüng,
ôû ñieåm giao höõu giöõa ñöôøng Tröng Nöõ Vöông vaø ñöôøng Baïch Ñaèng. Baûo taøng
ñöôïc laäp ra töø naêm 1915, luùc ñaàu baûo taøng coù teân laø Haêng-Ri-Pac-Maêng-Chi-EÂ veà
sau ñoåi teân thaønh baûo taøng Chaøm. Kieán truùc nhaø xaây moâ phoûng nhöõng ñöôøng neùt
kieåu thaùp Chaøm. Ñaây laø boä söu taäp cuoái cuøng cuûa vaên hoùa Chaøm treân theágiôùi.
Hieän nay baûo taøng ñöôïc môû roäng tu söûa khang trang ñeå tröng baøy caùc hieän vaät
ñieâu khaéc Chaøm baèng ñaù vaø ñaát nung (coù nieân ñaïi töø theá kyû 7 ñeán theá kyû 15) khai
quaät ñöôïc töø Quaûng Bình ñeán Bình Ñònh.
Baûo taøng ñöôïc chia theo 2 giai ñoaïn chính : tröôùc theá kyû 10 vaø töø theá kyû 10 ñeán
theá kyû 16, thôøi kyø chaám döùt cuûa vöông quoác Chaêmpa. Caùc hieän vaät phaùt hieän taïi
Ñoàng Döông, Khöông Myõ, Myõ Sôn, Traø Kieäu, Thaùp Maãm (Bình Ñònh) vaø moät soá
nôi khaùc, chuû yeáu ôû khu vöïc Ñaø Naüng vaø Quaûng Nam, ñöôïc tröng baøy vaøo 4
 136

phoøng mang teân ñòa danh tìm thaáy ñöôïc hieän vaät. Töø phía saân tröôùc ñi vaøo, phoøng
beân traùi tröng baøy caùc coâng trình ñieâu khaéc Chaøm tìm thaáy ôû thaùnh ñòa Myõ Sôn
(Thaùnh Ñoâ). Caùc böùc töôïng lôùn cuûa thaàn Siva, töôïng nöõ thaàn Uma (vôï cuûa Siva),
caùc böùc töôïng chaïm noåi caûnh sinh hoaït cuûa caùc taàng lôùp taêng löõ, quí toäc. Phoøng
tieáp theo laø caùc caûnh sinh hoaït cuûa ngöôøi Chaøm ôû kinh thaønh Traø Kieäu (Simpura).
Sau khu Traø Kieäu laø nôi tröng baøy caùc töôïng Phaät, töôïng Hoä Phaùp... töông ñoái lôùn
ñöôïc phaùt hieän ôû Ñoàng Döông. Phaàn beân phaûi cuûa baûo taøng (ñoái dieän vôùi phaàn Myõ
Sôn) laø nhöõng di tích tìm ñöôïc ôû Chaø Baøn (Bình Ñònh) vôùi caùc töôïng thaàn, vuõ nöõ,
nhaïc coâng... Qua 300 tuyeät taùc nguyeân baûn ñöôïc tröng baøy, baûo taøng Chaøm Ñaø
Naüng coøn khaéc hoïa moät giai ñoaïn lòch söû voâ cuøng quan troïng cuûa vöông quoác
Chaêmpa trong ñoù coù thôøi kyø cöïc thònh saùng choùi nhaát.
Chuøa Phoå Ñaø : Toïïa laïc taïi 332 Phan Chaâu Trinh, Ñaø Naüng, ñöôïc khôûi döïng vaøo
naêm 1927. Toå khai sôn laø Hoøa thöôïng Thích Toân Thaéng. Chuøa ñöôïc truøng tu vaøo
caùc naêm : 1937, 1945, 1983. Heä phaùi goác : chính toâng Phaät giaùo. Chuøa Phoå Ñaø
ñöôïc xaây döïng theo hình chöõ "Khaåu", bao goàm chaùnh ñieän, hai beân laø nhaø khaùch,
nhaø thieàn vaø giaûng ñöôøng. Trong chaùnh ñieän thôø 3 töôïng Phaät baèng ñoàng ñöôïc ñuùc
vaøo naêm 1947. Saân tröôùc chaùnh ñieän roäng 500 m², giöõa coù hoà roäng hình baàu duïc,
giöõa hoà laø töôïng Quan Theá AÂm cao hôn 3 m ñöùng treân hoøn non boä lôùn. Phoå Ñaø laø
moät ngoâi chuøa noåi tieáng vì ñaây laø nôi ñaøo taïo Taêng ni cuûa tænh hôn 3 thaäp kyû qua.
Tröôùc coù teân laø chi nhaùnh Phaät hoïc vieän trung phaàn. Naêm 1961 ñoåi teân laø chuøa
Phoå Ñaø. Hieän nay chuøa laø nôi ñaët tröôøng cô baûn Phaät hoïc cuûa khu vöïc Quaûng Nam
- Ñaø Naüng.
Chuøa Tam Baûo : Toïa laïc taïi 327 Phan Chaâu Trinh, thaønh phoá Ñaø Naüng, ñöôïc khôûi
döïng vaøo nhöõng naêm 1953 - 1963 vaø ñöôïc truøng tu lôùn vaøo naêm 1990. Chuøa coù 5
thaùp cao vuùt do thôï Quaûng Nam - Ñaø Naüng pha maøu tröôùc khi rung ngoùi ñaõ taïo
neân 5 maøu saéc bieåu töôïng cuûa Phaät giaùo. Kieán truùc chuøa ñöôïc chia laøm 3 phaàn :
Taàng treân laø chaùnh ñieän chæ thôø moät Phaät Toå duy nhaát. Beân caïnh ñieän thôø laø tuû
saùch Tam taïng goàm 3 boä taïng Kinh, taïng Luaät, taïng Luaän. Baøn thôø vaø baøn thuyeát
giaûng ôû chính ñieän ñöôïc laøm baèng goã do chính vua Thaùi Lan trong naêm ñaàu môùi
leân ngoâi taëng. Taàng döôùi laø khu giaûng ñöôøng.
 137

Thaùp chuøa : nôi caát giöõ xöông cuûa Ñöùc Phaät (xaù lôïi Phaät). Tröôùc chuøa coù 2 caây boà
ñeà laø caây non cuûa boà ñeà ñaïo tröôøng (nôi Boà Taùt thaønh ñaïo) ñöôïc ñöa töø AÁn Ñoä veà
troàng. Phía sau chuøa coù 2 caây Saø Laø cuõng ñöôïc laáy töø LumPiNi (nôi Boà Taùt ra ñôøi).
Ñaây laø ngoâi chuøa theo phaùi Phaät giaùo Nam Toâng (töø Nam AÁn Ñoä sang) neân coù söùc
haáp daãn ñoái vôùi khaùch phöông Taây sang Vieät Nam nghieân cöùu veà Phaät giaùo vaø
muoán taän maét nhìn thaáy caùch sinh hoaït, aên maëc, haønh leã cuûa caùc vò sö trong chuøa.
Chuøa Tam Thai : Naèm ôû phía Taây ngoïn Thuûy Sôn, moät trong 5 ngoïn nuùi noåi tieáng
cuûa Nguõ Haønh Sôn, thuoäc xaõ Hoøa Haûi, huyeän Hoøa Vang. Chuøa ñöôïc khôûi döïng
vaøo thôøi Haäu Leâ, khoaûng naêm 1630. Chuøa Tam Thai töøng laø nôi xuaát gia tu haønh
cuûa moät ngöôøi em gaùi vua Minh Maïng. Chuøa ñöôïc truøng tu lôùn vaøo naêm 1825,
döôùi thôøi vua Thaønh Thaùi vaø sau naêm 1975. Toång theå chuøa xaây döïng theo hình
chöõ "Vöông", vôùi nhieàu ñöôøng neùt mang tính myõ thuaät cao, laø nhöõng di saûn quí
baùu ñaëc tröng cho kieán truùc ñình, chuøa thôøi Nguyeãn.
Phía Baéc saân chuøa tröôùc kia laø haønh cung coù teân Ñoâng Thieân Phöôùc, nôi vua ngoài
nghæ moãi khi vieáng caûnh chuøa. Caïnh chuøa coøn coù thaùp Phoå Ñoàng, chuøa Töø Taâm,
voïng Giang Ñaøi (ñaøi ngaém soâng). Ñöùng treân voïng Giang Ñaøi nhìn roõ con soâng
Caåm Leä löôïn quanh caùnh ñoàng truø phuù cuûa huyeän Hoøa Vang. Phía traùi chuøa Tam
Thai laø ñoäng Huyeàn Khoâng. Loøng ñoäng cao roäng, khoâng khí maùt laïnh. Ñoäng coù
nhieàu nhuõ ñaù ñeïp. Keà beân ñoäng Huyeàn Khoâng laø ñoäng Linh Nham, ñoäng Taøng
Chôn vaø chuøa Linh ÖÙng.
Hoäi Thaùnh Truyeàn Giaùo Cao Ñaøi - Ñaø Naüng : Toøa Hoäi thaùnh truyeàn giaùo Cao Ñaøi
mieàn Trung (Trung Höng Böûu toøa) ñöôïc xaây döïng töø naêm 1956 taïi soá 35 phoá Haûi
Phoøng, thaønh phoá Ñaø Naüng, ñöôïc kieán truùc nhö toøa thaùnh Taây Ninh thu nhoû. Ñaïo
Cao Ñaøi xuaát hieän ñaàu tieân ôû Vieät Nam vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû 20 taïi Taây
Ninh, vì theá Taây Ninh laø thaùnh ñòa cuûa toân giaùo naøy.
Töø khu vöïc Ñoâng Nam Boä trôû ra Hueá, ñaïo Cao Ñaøi phaùt trieån maïnh trong nhöõng
naêm 1934 - 1960, nhieàu thaùnh thaát (hoï ñaïo) ra ñôøi. Hoäi thaùnh truyeàn giaùo Cao Ñaøi
mieàn Trung quaûn lyù 14 tænh ñaïo (goàm hôn 60 thaùnh thaát). Taïi thaùnh thaát, caùc vò
chöùc saéc haønh ñaïo cuùng 4 laàn trong moät ngaøy vaøo luùc 6h saùng, tröa, 6h chieàu vaø
nöûa ñeâm. Toøa thaùnh coù cöûa beân traùi gaén chö õ"nöõ phaùi" daønh cho tín ñoà nöõ, cöûa
 138

beân phaûi laø "nam phaùi" daønh cho tín ñoà nam. Coøn caùc vò chöùc saéc thì ñi cöûa giöõa.
Beân trong nhaø chính coù 3 tieân ngöõ: "Thieân nhaân hôïp nhaát", "Vaïn giaùo nhaát lyù" vaø
"Thieàn chaân voâ ngaõ".
Baøn thôø taïi cöûu truøng ñaøi thôø con maét traùi toûa saùng treân quaû ñòa caàu. Phía treân laø
böùc tranh naêm tín ñoà ñaàu tieân cuûa 5 ñaïo lôùn nhaát theá giôùi laø Laõo Töû, Phaät Thích
Ca, Chuùa Jesus, Khoång Töû vaø Moâhamet gaëp nhau ôû theágiôùi thieân ñaïi ñoàng. Nhaø
hoäi tröôøng phía sau coù tröng baøy aûnh caùc vò tieàn boái cuûa ñaïo, ngöôøi tín ñoà ñaàu tieân
laø oâng Ngoâ Minh Chieâu.
Các dịp lễ hội
Ñaø Naüng laø moät vuøng ñaát coå, gaén lieàn vôùi vaên hoùa Sa Huyønh caùch ñaây 3000 naêm.
Nhöõng cö daân ban ñaàu ñoù chính laø toå tieân cuûa ngöôøi Chaêm ñaõ döïng neân vöông
quoác Chaêmpa moät thôøi phaùt trieån röïc rôõ. Bao nhieâu cung ñieän, ñeàn ñaøi, thaønh
quaùch uy nghi, traùng leä töø theá kyû 1 ñeán theá kyû 13 nay vaãn coøn laø daáu tích vaø nhieàu
hieän vaät ñöôïc tröng baøy taïi baûo taøng Chaøm, Ñaø Naüng.
Leã Hoäi Quan Theá AÂm - Nguõ Haønh Sôn : Chuøa Quan Theá AÂm naèm döôùi chaân
Ngoïn Kim Sôn thuoäc daõy nuùi Nguõ Haønh Sôn (thaønh phoá Ñaø Naüng). Haøng naêm
nhaân daân Ñaø Naüng môû leã hoäi truyeàn thoáng vaøo ngaøy 19 thaùng 2 aâm lòch. Leã hoäi
dieãn ra trong 3 ngaøy vôùi qui moâ lôùn.
Phaàn leã : Mang maøu saéc leã nghi Phaät giaùo vôùi caùc leã daâng hoa, leã röôùc aùnh saùng,
leã caàu nguyeän, leã thuyeát giaûng veà Boà Taùt Quan Theá AÂm vaø ñaïi nguyeän cuûa Ngaøi.
Phaàn hoäi : Coù nhieàu sinh hoaït vaên hoùa mang ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc nhö hoäi hoùa
trang, haùt daân ca, thi côø, nhaïc, hoïa, ñieâu khaéc, muùa töù linh, thaû ñeøn treân soâng, haùt
tuoàng.
Cuøng trong dòp naøy, ban toå chöùc coøn vaän ñoäng quyeân goùp löông thöïc, quaàn aùo,
tieàn, thuoác men ñeå giuùp cho nhöõng ngöôøi ngheøo ñoùi.
Leã Hoäi Caù OÂng : Leã hoäi Caù OÂng (coøn ñöôïc goïi laø leã teá caù Voi) laø leã hoäi lôùn nhaát
cuûa cö daân Ñaø Naüng vaø khu vöïc. Thôø phuïng Caù OÂng ôû mieàn ñaát naøy khoâng chæ
ñöôïc xem laø söï toân kính thaàn linh maø coøn gaén lieàn vôùi söï höng thònh cuûa caû laøng
caù. Leã hoäi dieãn ra trong hai ngaøy vaøo trung tuaàn thaùng 3 aâm lòch haøng naêm. Ngaøy
ñaàu caùc nhaø ñeàu baøy höông aùn ñeå teá leã. Leã caàu an ñöôïc toå chöùc vaøo ñeâm ñaàu tieân
 139

taïi laøng. Saùng sôùm hoâm sau, daân laøng laøm leã röôùc treân bieån, coù daøn nhaïc trình
dieãn, haùt boäi. Trong hai ngaøy hoäi, caùc taøu thuyeàn ñeàu taäp trung veà beán ñeå tham
gia leã hoäi.
 140

Đắc Lắc
Dieän tích : 19.800 km².
Daân soá : 1.901.400 ngöôøi (2001).
Tænh lî : thaønh phoá Buoân Ma Thuoät.
Caùc huyeän : Ea H'leo, Ea Suùp, Kroâng Naêng, Kroâng Buùk, Buoân Ñoân, Cö M'gar, Ea
Kar, M'Ñraéc, Krong Paéc, Cö Juùt, Kroâng Ana, Kroâng Boâng, Ñaék Mil, Kroâng Noâ,
Laék, Ñaék R'Laáp, Ñaék Noâng.
Daân toäc : Vieät (Kinh), EÂ Đeâ, M' Noâng, Nuøng, Taøy, Gia Rai...
Tænh Ñaéc Laéc naèm treân cao nguyeân Ñaéc Laéc, moät trong ba cao nguyeân lôùn cuûa
Taây Nguyeân, ñoä cao trung bình töø 400 - 800 m so vôùi maët bieån, phía Baéc giaùp Gia
Lai, phía Nam giaùp Laâm Ñoàng vaø Bình Phöôùc, phía Taây giaùp Campuchia, phía
Ñoâng giaùp Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoøa.
Ñaéc Laéc laø tænh coù dieän tích töï nhieân lôùn nhaát nöôùc.Vuøng nuùi cao töø 1000 - 1200m
chieám 35% dieän tích cuûa tænh. Vuøng cao nguyeân Buoân Ma Thuoät cao 450 m,
chieám 53,5%, ñaát ñoû maøu môõ, khaù baèng phaúng thuaän lôïi cho phaùt trieån caây coâng
nghieäp daøi ngaøy, chaên nuoâi gia suùc vaø troàng röøng. Ngoaøi ra coøn coù ñaát truõng phuø
sa (12%) troàng luùa vaø ñoàng coû töï nhieân.
Röøng Ñaéc Laéc coù tröõ löôïng goã doài daøo vaø nhieàu ñoäng vaät quí hieám ñaëc bieät laø ñaøn
voi hôn 300 con taäp trung ôû caùc huyeän Buoân Ñoân, Ea Suùp, Laéc, Ñaék Mil. Ñaék Laék
coù haøng traêm ñoàn ñieàn caø pheâ, cao su, ca cao, cheø, hoà tieâu, mía... Ñaéc Laéc coù 3 heä
thoáng soâng chính : soâng Ba, soâng Peâ Seâ Poâk vaø soâng Ñoàng Nai.
Thò xaõ Buoân Ma Thuoäc ôû giöõa vuøng ñoâng daân nhaát Taây Nguyeân. Thò xaõ ôû ñoä cao
536 m. Khu vöïc naøy coù ñoâng ñoàng baøo EÂñeâ. Buoân Ma Thuoäc caùch Haø Noäi 1410
km, caùch Saøi Goøn 628 km. Giao thoâng phía Baéc thò xaõ coù ñöôøng 14 ñi Pleiku 195
km, ñi Kon Tum 244 km, noái vôùi Ñaø Naüng vaø qua Bình Phöôùc, Bình Döông ñeán
Saøi Goøn. Phía Nam thò xaõ coù ñöôøng 26 ñi Ninh Hoøa, Nha Trang 156 km, phía Taây
laø ñöôøng ñi Baûn Ñoân 42 km, phía Ñoâng laø ñöôøng quoác loä 27 ñi Ñaø Laït 193 km.
Ñeán Ñaéc Laéc du khaùch coù theå ñi thaêm haøng chuïc ngoïn thaùc huøng vó nhö thaùc Draây
Sap, Dieäu Thanh, Gia Long,... nhöõng hoà nöôùc ñeïp vaø thô moäng nhö hoà Laék, hoà
Buoân Trieát, hoà Ea Kao; caùc khu röøng nguyeân sinh - vöôøn quoác gia Yok Doân, khu
 141

laâm vieân Ea Kao, thaêm Buoân Ñoân noåi tieáng vôùi ngheà saên baét vaø thuaàn döôõng voi,
caùc di tích lòch söû nhö thaùp chaøm theá kyû 13, bieät ñieän cuûa cöïu hoaøng Baûo Ñaïi,
hoaëc tìm hieåu ñôøi soáng vaên hoùa caùc daân toäc ít ngöôøi.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñaklak coù moät vuøng ñoàng baèng maøu môõ nhöng vì thieáu nöôùc canh taùc neân chæ laøm
ñöôïc moät vuï muøa. Caùc hoa maøu phuï laø ngoâ, khoai, saén, laïc vaø troàng caùc caây kyõ
ngheä nhö caø pheâ, cao su, keenaf. Caø pheâ Ban Meâ Thuoäc raát noåi tieáng. Röøng
Daklak coù nhieàu laâm saûn quí, nhaát laø caùc thöù goã vaø coù ñuû loaïi caàm thuù. Rieâng voi
vaø coïp khaù nhieàu. Voi giuùp thay theá söùc keùo cuûa daân chuùng vaø cho moät soá xe vaän
taûi chuyeân chôû nhieàu ñoà naëng. Mai röøng Daklak nhieàu vaø ñeïp voâ cuøng.
Ngheà ñaùnh caù hoaït ñoäng treân soâng Krong Ana, Krong Kno vaø caùc hoà trong tænh,
ñaëc bieät laø nhöõng hoà thuoäc quaän Laïc Thieän. Daân chuùng coøn chuoäng ngheà nuoâi caù
cheùp, caù phi.
Khoaùng saûn trong tænh raát hieám, chöa tìm ra quaëng moû naøo, ngoaïi tröø nhöõng haàm
ñaù voâi ôû caùc buoân Eatung, Ea Mirac, Ea Runol... vaø ñaát seùt ôû caùc buoân Ea Ebu, Ea
Tur, Buoân Kia... Nhaø maùy thuûy ñieän taïi thaùc Draying coù khaû naêng cung caáp ñieän
cho toaøn thaønh phoá Buoân Meâ Thuoäc vaø caùc vuøng phuï caän.
Lược sử
Teân "Ñaéc Laéc" nguyeân laø chöõ "Dak Lak" thoå ngöõ cuûa saéc toäc M' Noâng. "Dak" coù
nghóa laø nöôùc, "Lak" laø "hoà nöôùc", quaân Phaùp ñoåi thaønh "Darlac" trong thôøi gian
chieám ñoùng vuøng naøy.
Daân chuùng thöôøng quen goïi teân tænh naøy laø Buoân Meâ Thuoät hôn laø Ñaéc Laéc. Theo
truyeàn tuïng, Buoân Meâ Thuoät tröôùc coù teân laø "Buoân Ma Thuoát", thoå ngöõ cuûa saéc
toäc Rhadeù. "Buoân" laø laøng, aáp. "Ma" laø cha. "Thuoát" laø teân con cuûa vò tuø tröôûng
EÂdeâ, ngaøy xöa ñaõ laõnh ñaïo daân chuùng choáng laïi nhöõng ngöôøi Cam Boát vaø Ai Lao
thöôøng traøn qua bieân giôùi cöôùp phaù. Vì vaäy, "Buoân Ma Thuoát" ñöôïc ñaët teân ñeå
töôûng nhôù vò tuø tröôûng anh huøng teân Thuoát.
Ñaéc Laéc vaø Buoân Meâ Thuoät thuoäc laõnh thoå Vieät Nam töø tröôùc theá kyû thöù 14,
nhöng chöa ñöôïc trieàu ñình quan taâm, vì theá chöa coù cô caáu haønh chính taïi ñaây.
Sau khi quaân Phaùp ñoâ hoä nöôùc ta, chuùng saùt nhaäp Ñaéc Laéc vaøo nöôùc Laøo. Ñeán
 142

ngaøy 22-11-1904, Phaùp laïi ñaët ñaát naøy thuoäc Vieät Nam vaø ñöôïc saùp nhaäp vaøo
Kontum.
Nhöng ñoàng baøo ta khoâng khuaát phuïc quaân thuø. Naêm 1893 quaân Yersin tieán chieám
Ñaéc Laéc. Ba Tuø tröôûng Y Thu, M'Trang (boä toäc Bih vuøng Buoân Mblot) vaø Ama
Jhao (boä toäc Ktul) lieàn taäp hoïp caùc daân laøng Rhadeù vaø M' Nong ñaùnh thöïc daân, ñaõ
khieán chuùng phaûi chaät vaät, hao toån nhieàu nhaân löïc khi leân tôùi vuøng Buoân Meâ
Thuoät. Daân ta döïa nuùi röøng laøm chieán khu, laáy daùo maùc, cung teân laøm vuõ khí.
Nhieàu traän ñaùnh aùc lieät ñaõ xaûy ra taïi khu röøng Bandon. Sau hai tuø tröôûng M'Trang
vaø Ama Jhao sa vaøo tay giaëc vaø bò gieát.
Naêm 1894, hai toaùn quaân Phaùp theo thung luõng soâng Ba vaø soâng Naêng ñeán Ñaéc
Laéc ñeå taêng cöôøng keá hoaïch "bình ñònh", bò ñoàng baøo M'dhur chaën ñaùnh neân phaûi
ruùt veà ñoàng baèng. Naêm 1899, giaëc xaây xong caên cöù quaân söï taïi Bandon vaø cho teân
Bourgoois mang quaân ñaøn aùp ñoàng baøo Rhadeù Kpa. Naêm 1900, teân naøy laïi ñeán
chieám buoân laøng cuûa ñoàng baøo Bih, chuyeân soáng veà ngheà noâng ôû doïc theo haï löu
soâng Krong Ana vaø Krong Kno, nhöng bò tuø tröôûng Ngenh choáng cöï, roài sau ñoù
keâu daân troán vaøo röøng, khoâng ñeå giaëc cai trò.
Ñeán naêm 1923, tænh Ñaéc Laéc ñöôïc thaønh laäp vaø ñaët döôùi söï cai quaûn cuûa vieân
Coâng söù quaân Phaùp teân Sabatier. Vì tham danh lôïi, sau khi nhaän chöùc teân coâng söù
naøy ngaên caám khoâng cho ngöôøi Kinh laäp nghieäp ôû ñaây vaø cuõng tìm caùch ngaên
chaën khoâng cho caùc nhaø tö baûn Phaùp ñeán laäp ñoàn ñieàn, ñeå deã daøng boùc loät ñoàng
baøo Thöôïng vaø maõi maõi laø vua moät coõi. Nhöng roài y cuõng bò doanh thöông Phaùp
mua chuoäc caáp treân chuyeån ñi nôi khaùc.
Duø raèng leänh caám naøy ñöôïc baõi boû vaøo naêm 1930, nhöng ngöôøi Kinh naøo muoán
ñeán Ñaéc Laéc ñeàu phaûi xin giaáy pheùp heát söùc khoù khaên. Vaøo naêm 1930, nhöõng
cuoäc noåi daäy cuûa ñoàng baøo ta ôû mieàn Baéc vaø Ngheä An ñaõ laøm quaân Phaùp lo sôï,
chuùng lieàn cho xaây moät traïi giam tuø chính trò ôû Buoân Meâ Thuoät vaø thaønh laäp Tieåu
ñoaøn Sôn cöôùc ñeå baûo veä nôi naøy. Tröôùc naêm 1975, Ñaéc Laéc coù boán quaän lôùn laø
Buoân Meâ Thuoät, Laïc Thieän, Phöôùc An vaø Buoân Hoà.
Phong cảnh, di tích
Thaùc Ñ'ray Sap : Thaùc ôû caùch thò xaõ Buoân Ma Thuoäc 30 km. Theo tieáng EÂ Đeâ,
 143

Ñ'ray Sap nghóa laø thaùc khoùi. Bôûi leõ doøng nöôùc töø treân cao ñoå xuoáng thung lung aøo
aøo taïo thaønh khoùi lôùn, buïi nöôùc bay laø laø nhö maøu khoùi. Quanh naêm suoát thaùng caû
moät vuøng vang voïng tieáng thaùc vaø ngaäp trong khoùi nöôùc. Thaùc Ñ'ray Sap laø moät
thaéng caûnh ñeïp nhôø söï keát hôïp giöõa hai doøng soâng Kroâng Knoâ vaø Kroâng Ana maø
ngöôøi EÂñeâ vaø ngöôøi M'noâng goïi laø soâng Choàng, soâng Vôï gaëp nhau maø thaønh. Tình
yeâu cuûa hoï maïnh meõ nhö doøng thaùc, ñeïp ñeõ nhö saéc caàu voøng aån hieän trong laøn
söông khoùi nöôùc. Ñ'ray Sap nhö moät böùc thaønh nöôùc khoång loà, huøng traùng giöõa
moät vuøng hoa nöôùc long lanh.
Baõi Ñaù Soâng Kroâng Boâng : ÔÛ huyeän Kroâng Boâng coù thaùc Kroâng Boâng noåi tieáng
ñeïp. Treân ñöôøng ñi ñeán thaùc giöõa doøng soâng coù moät baõi ñaù ñaëc bieät haáp daãn ñoái
vôùi du khaùch, nhaát laø khaùch nöôùc ngoaøi moãi khi ñi qua ñaây. Ñoù laø moät baõi ñaù vôùi
nhöõng taûng ñaù coù hình thuø, kích thöôùc vaø maøu saéc nhö nhöõng con voi khoång loà,
khieán cho du khaùch ngôõ nhö nhìn thaáy moät ñaøn voi ñang vöôït soâng trong khu vöïc
nuùi röøng Taây Nguyeân.
Thaùc Nöôùc ôû Ñaék Noâng : Naèm treân quoác loä 14 caùch thaønh phoá Buoân Ma Thuoäc
khoaûng 120 km veà höôùng Taây - Nam vaø caùch Saøi Goøn 230 km, thò traán Gia Nghóa
(huyeän Ñaék Noâng) laø ñieåm döøng chaân cuûa du khaùch töø Saøi Goøn leân Buoân Ma
Thuoäc vaø ngöôïc laïi. Caùch thò traán Gia Nghóa töø 7 - 8 km coù caùc thaùc nöôùc.
Thaùc Dieäu Thanh huøng vó goàm cuïm ba thaùc : cuïm thaùc chính lôùn nhaát cao 15 m
giöõa soâng, cuïm thöù hai phía beân phaûi vaø cuïm thöù ba phía döôùi thaùc chính. Nöôùc
reùo quanh naêm tung boït traéng xoùa. Hai beân bôø soâng laø nhöõng baõi ñaát baèng phaúng
coù nhieàu caây xanh toûa boùng maùt. Phía Taây thò traán Gia Nghóa laø thaùc Ba Taàng.
Trong khoaûng 40 m coù ba thaùc lieàn nhau, nöôùc phaûi chaûy qua ba laàn thaùc môùi ñeán
ñaùy suoái.
Thaùc Thuûy Ñieän caùch caàu Ñaék Noâng khoaûng 7 km veà phía haï löu. Thaùc cao 25 m,
nöôùc ñoå thaønh "doøng nhaït" vaø "doøng ñaäm". Veà muøa khoâ nöôùc caïn coù ñöôøng ñi
phía sau thaùc gioáng thaùc Prenn (Ñaø Laït). Ngoaøi ba thaùc treân coøn coù thaùc Ñaék
Noâng gaàn caàu Ñaktit cuõng coù veû ñeïp thô moäng hieàn hoøa. Ñaék Noâng coøn coù ñoài
thoâng ôû Nam Nung, cao nguyeân Jubaùt ôû Quaûng Sôn, röøng nguyeân sinh, hoà nöôùc
trong, baõi caùt baèng phaúng ôû Traûng Ba... laø ñieåm du lòch sinh thaùi daønh cho du
 144

khaùch yeâu thieân nhieân.

Vöôøn Quoác Gia Yok Ñoân : Yok Ñoân laø moät trong nhöõng khu baûo toàn töï nhieân lôùn
nhaát cuûa Vieät Nam, treân moät dieän tích 58.200 ha doïc theo con soâng Seâreâpoùc. Ñaây
laø nôùi cö truù cuûa 62 loaøi ñoäng vaät coù vuù, 196 loaøi chim, 40 loaøi boø saùt, 13 loaøi
löôõng cö vaø 464 gioáng thöïc vaät. Trong soá 56 loaøi ñoäng vaät hieám thoáng keâ ñöôïc ôû
Ñoâng Döông thì 38 loaøi coù ôû Yok Ñoân. Yok Ñoân naèm loït vaøo giöõa ba xaõ Kroângna,
Eahuar vaø Eavel, khu vöïc sinh soáng cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi EÂ Đeâ, Gia Rai, M'
Noâng.
Hoà Laïc Thieän : ÔÛ phía Nam tænh, roäng taùm caây soá vuoâng, ba maët laø nuùi, moät maët
giaùp vôùi ñaát lieàn coù nhöõng ñoài thoâng hai beân taïo thaønh coång cao vuùt, höôùng veà
quaän Laïc Thieän.
Röøng Mai Laïc Thieän : Phía taû ngaïn soâng Krong Ana, ñaây laø röøng mai thieân nhieân,
chæ moïc toaøn mai vaøng caùnh ñôn raát ñeïp, nhaát laø vaøo thaùng Chaïp khi hoa mai nôû
roä.
Ñoài Ñöùc Meï : Ñoài Ñöùc Meï caùch thaønh phoá Buoân Meâ Thuoät khoaûng 25 km veà phía
Ñoâng Nam, treân moät ñoài cao coù töôïng Ñöùc Meï cao 5m.
Nhaø Roâng : Ñaây laø moät loaïi nhaø ñaëc bieät cuûa ñoàng baøo Thöôïng, coøn goïi laø "nhaø
laøng", thöôøng ñöôïc duøng ñeå laøm nôi hoäi hoïp, sinh hoaït cuûa daân laøng. Nhaø Roâng
xaây cao, roäng vaø vöõng chaéc hôn caùc caên nhaø bình thöôøng. Caùc buoân laøng cuûa ñoàng
baøo Djarai, Seùdang... ôû phía Baéc cao nguyeân thöôøng caát nhaø Roâng khaù cao, maùi
nhaø laøm theo hình löôõi buùa cao vuùt vaø heïp.
Ñeán thaêm moät buoân laøng, töø xa ñaõ thaáy maùi nhaø Roâng söøng söõng vöôn leân giöõa
nhöõng ñaùm nhaø thaáp vaø röøng caây. Beân trong nhaø Roâng raát roäng, hai maët lôùn hôi goà
ra nhö hình baàu duïc. Cuõng nhö moïi nhaø khaùc, nhaø Roâng ít cöûa, beân trong coù nhieàu
beáp löûa. Maùi nhaø goàm hai maùi chính cao, doác vaø hai maùi phuï nhoû heïp. Vaät duïng
laøm nhaø vaãn laø tranh, tre vaø goã. Treân ñænh maùi nhaø thöôøng trang hoaøng vôùi nhöõng
hình ñan ñaëc bieät baèng maây hay baèng goã ñeõo (ôû nhöõng buoân laøng Thöôïng gaàn
bieân giôùi Laøo - Vieät, hình daùng nhaø Roâng bieán daïng raát nhieàu, caát theo hình
vuoâng, boán maùi nhaø chuïm laïi vaø cao vuùt nhö caùc maùi chuøa ôû Campuchia vaø Laøo).
Trong nhaø Roâng, daân ñeå caùc duïng cuï cuûa laøng nhö troáng, chieâng, daùo, maùc... Ñaây
 145

laø nôi laøm vieäc sinh hoaït chung cuûa laøng, nôi nhoùm baøn vieäc laøng. Ban ñeâm, thanh
nieân ñöôïc chia phieân ñeán gaùc nhaø Roâng. Nhieàu buoân laøng coù hai loaïi nhaø Roâng
cho con trai vaø con gaùi. Ñoàng baøo Thöôïng chaêm soùc, tu söûa nhaø Roâng hôn caû nhaø
rieâng cuûa mình. Nhaø Roâng to lôùn, ñeïp laø laøng giaøu coù, ñoâng daân.
Thaùc Drayling : Thaùc Drayling caùch thaønh phoá Buoân Meâ Thuoät 15 km veà höôùng
Taây, gaàn suoái Nhò Kheâ. Thaùc roäng khoaûng 500 m, nöôùc töø treân cao ñoå xuoáng raát
maïnh taïo aâm thanh vang ñoäng caû vuøng.
Thaùc Dray Anour : Xa hôn thaùc Draysap khoaûng ba caây soá, ñöôïc ñaùnh giaù laø ñeïp
vaø huøng vó hôn caùc thaùc treân.
Chuøa Khaûi Ñoan : Laø ngoâi chuøa cuûa nhöõng ngöôøi Vieät sinh soáng ôû Ñaéc Laéc. Chuøa
ñöôïc xaây döïng naêm 1951 - 1953 treân moät khu ñaát thoaùng roäng 89A ñöôøng Phan
Boäi Chaâu, phöôøng Thoáng Nhaát, thò xaõ Buoân Ma Thuoät. Chuøa coù kieán truùc theo
kieåu chöõ tam, tröôùc coång laø tam quan, giöõa laø chính ñieän, sau laø haäu toå. Coång tam
quan goàm hai taàng vôùi ba voøm cöûa cao 7 m, roäng 10,5 m. Ñieän Quan AÂm xaây taùch
bieät vôùi boá cuïc chính cuûa chuøa, hình luïc giaùc vôùi 6 coät trang trí hình roàng maây.
Chính ñieän goàm hai phaàn, phaàn tröôùc kieán truùc theo kieåu nhaø daøi cuûa Taây Nguyeân
coù coä keøo nhaø röôøng cuûa ngöôøiVieät. Nöûa sau xaây theo loái hieän ñaïi. Chính ñieän thôø
Phaät Thích Ca. Chuøa coù quaû chuoâng naëng 380 kg baèng ñoàng ñuùc naêm 1954.
Thaùp Yang Prong : Laø ngoâi thaùp coå Chaêmpa duy nhaát hieän coøn ôû Taây Nguyeân,
thaùp naèm trong khu vöïc Baûn Ñoân, huyeän Ea Suùp, beân doøng soâng Ea Leo. Thaùp
coøn coù teân laø Thaùp Chaøm Röøng Xanh thôø thaàn Siva döôùi daïng Mukhalinga (vò
thaàn vó ñaïi). Thaùp coù ñaùy vuoâng, ñænh nhoïn nhö cuû haønh khaù ñaëc bieät, khaùc vôùi
caùc kieán truùc caùc thaùp Chaêm thöôøng thaáy ôû caùc nôi khaùc. Thaùp Yang Proâng laø moät
di tích vaên hoùa coù giaù trò ôû Taây Nguyeân.
Buoân Ñoân : Laø queâ höông cuûa nhöõng ngöôøi saên baét vaø thuaàn döôõng voi coù moät
khoâng hai cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ. Buoân Ñoân thuoäc xaõ Kroâng Ana, huyeän Buoân
Ñoân, caùch thaønh phoá Buoân Ma Thuoäc 50 km. Buoân Ñoân laø moät baûn laøng xinh ñeïp,
vôùi nhöõng ngoâi nhaø saøn cuûa nhöõng ngöôøi M' Noâng, EÂ Đeâ, Gia Rai, Khmer vaø Laøo,
naèm beân doøng soâng Kroâng Ana, moät nhaùnh roäng cuûa doøng soâng Seâreâpoác. Ñaây laø
moät baûn laøng ñònh canh, ñònh cö töø hôn 100 naêm tröôùc vaø laø chôï mua baùn voi saàm
 146

uaát vaø thònh vöôïng cuûa ba nöôùc Ñoâng Döông. Nôi ñaây coù nhöõng ngoâi nhaø goã to lôùn,
ñöôïc chaïm khaéc tinh xaûo, caàu kyø, xen laãn ngoâi nhaø saøn sôn ñoû, moäc maïc.
Ñeán Buoân Ñoân, du khaùch seõ ñöôïc gaëp oâng Y Proâng E Ban, moät duõng só saên baét vaø
thuaàn döôõng voi noåi tieáng, ngöôøi ñaõ ñaït kyû luïc saên baét vaø thuaàn döôõng hôn 100
con voi röøng. OÂng soáng trong moät ngoâi nhaø naèm saùt doøng soâng Kroâng Ana, thieát
keá theo loái kieán truùc daân toäc Laøo. Nhaø ñöôïc laøm töø moät loaïi goã quí vì theá noù coù
giaù trò töông ñöông vôùi chuïc con voi toát thôøi baáy giôø. Quay maët ra phía doøng soâng
Seâreâpoác coù moät ngoâi moä beà theá, moä cuûa vua voi Y Thu. OÂng Y Thu ñaõ töøng saên
baét, thuaàn döôõng 180 con voi. Buoân Ñoân hieän taïi coøn khoaûng 40 con voi nhaø. Khi
ñeán Buoân Ñoân, du khaùch coøn coù theå du ngoaïn moät chuyeán treân doøng soâng
Seâreâpoác ñi baèng voi, men theo bôø ra giöõa cuø lao ñeå chieâm ngöôõng söï kyø dieäu cuûa
thaùc baûy nhaùnh, hoaëc vaøo röøng quoác gia Yook Ñoân ñeå tham quan chim thuù, caây
röøng.
Hoà Laék Vaø Bieät Ñieän Baûo Ñaïi : Hoà Laék naèm treân tuyeán ñöôøng giao thoâng giöõa
Buoân Ma Thuoäc vaø Ñaø Laït, caùch Buoân Ma Thuoäc khoaûng 56 km veà phía Nam
theo quoác loä 27, qua ñeøo Laïc Thieän 10 km ñeán thò traán Laïc Thieän reõ tay phaûi vaøi
traêm meùt ñaõ thaáy ngoâi nhaø nghæ maùt cuûa cöïu hoaøng ñeá Baûo Ñaïi ngaøy xöa.
Ñaây laø nôi oâng thöôøng ñeán ngaém caûnh, saên baén, nghæ ngôi moãi khi coù dòp leân
thaønh phoá Buoân Ma Thuoäc. Ngoâi nhaø naèm treân ñænh ñoài cao nhìn ra maët nöôùc cuûa
hoà Laék. Hoà Laék daøi uoán khuùc heät nhö moät daûi luïa thieân thanh bao boïc laáy thò traán
Laïc Thieän. Hoà roäng treân 500 ha, ñöôïc thoâng vôùi con soâng Kô Roâng Ana. Maët hoà
luoân xanh thaém in boùng röøng thoâng treân caùc ngoïn ñoài ven hoà. Xung quanh hoà laø
caùc caùnh röøng nguyeân sinh roäng lôùn vôùi heä ñoäng thöïc vaät phong phuù. Veà muøa möa,
haøng traêm con suoái, ngoïn thaùc ñoå nöôùc veà laøm cho maët hoà roäng theâm, soùng coàn
leân nhö bieån vaø daâng ngaäp heát caû caùc caùnh ñoàng coû xung quanh.
Ra xa, nöôùc saâu hôn laø nôi ngöï trò cuûa caùc loaøi sen, suùng. Sen ôû hoà Laék ñeïp, che
kín moät daûi daøi treân maët nöôùc laøm cho caûnh hoà theâm thô moäng. Hoà Laék laø moät
thaéng caûnh ñeïp cuûa vuøng Taây Nguyeân. Hoà vöøa laø nôi cung caáp nhieàu caù, vöøa laø hoà
chöùa nöôùc ngoït khoång loà cung caáp nöôùc cho haøng traêm ha ruoäng nöông, ñoàng thôøi
coøn laøm cho khí haäu ôû ñaây theâm phaàn maùt hôn. Beân hoà Laék coù baûn Jun, moät buoân
 147

laøng tieâu bieåu cuûa daân toäc M' Noâng. Ñeán ñaây du khaùch coù dòp ngao du treân löng
voi ñeå ngaém buoân laøng, tham quan nuùi röøng Taây Nguyeân.
Các dịp lễ hội
Hoäi Ñua Voi Taây Nguyeân : Leã hoäi thöôøng dieãn ra vaøo muøa Xuaân, khoaûng thaùng 3
aâm lòch (vuøng daân toäc M’Noâng, EÂ Đê, Laøo). Hoäi ñua voi thöôøng ñöôïc toå chöùc ôû
Buoân Ñoân hoaëc caùnh röøng thöa ven soâng Seâreâpoác. Baõi ñua laø moät daõi ñaát töông
ñoái baèng phaúng thöôøng laø khu röøng lôùn coù ít caây to ñuû ñeå 10 con voi giaêng haøng ñi
cuøng moät luùc, chieàu daøi töø 1 - 2 km.
Moät hoài tuø ruùt leân, theo leänh ñieàu khieån töøng toáp voi ñöùng vaøo vò trí xuaát phaùt. Khi
coù leänh xuaát phaùt thì nhöõng chuù voi phoùng veà phía tröôùc, cuøng vôùi tieáng chieâng,
tieáng troáng, tieáng hoø reo coå vuõ aâm vang caû nuùi röøng. Khi cuoäc ñua keát thuùc, nhöõng
chuù voi ñöôïc giaûi, giô cao chieác voøi vaãy chaøo moïi ngöôøi roài ngoan ngoaõn böôùc ñi
ung dung, ñoâi tai phe phaåy. Ngaøy hoäi ñua voi laø ngaøy vui lôùn ôû Taây Nguyeân, noù
phaûn aùnh tinh thaàn thöôïng voõ cuûa ngöôøi M' Noâng, moät daân toäc ñaày ñöùc tính duõng
caûm coù kinh nghieäm trong nhöõng cuoäc saên baét voi röøng.
Hoäi Xuaân : Keùo daøi chöøng töø 2 ñeán 3 thaùng, töø ngaøy ñöa luùa vaøo kho ñeán ngaøy
saám rang ñaàu muøa. Ñoù laø thôøi gian taïm döøng vieäc saûn xuaát ñeå tham gia hoäi heø vaø
thaêm baïn beø. Buoân laøng ñöôïc söûa sang khang trang. Soùc (laøng) noï tieáp soùc kia,
buoân noï tieáp buoân kia môû hoäi ñaâm traâu. Ñaâm traâu cuùng thaàn laøng, ñaâm traâu xin
thaàn phuø hoä cho töøng soùc, ñaâm traâu nhaân leã boû maû ñeå hoàn traâu theo ngöôøi ñaõ
khuaát veà theá giôùi beân kia. Khaùch ñöôïc xem nhöõng hoäi leã vôùi nhöõng troø vui dieãn
laïi tích xöa töø thôøi Ñoâng Sôn ñöôïc tham döï nhöõng ñieäu muùa, lôøi ca quyeän tieáng
coàng, chieân bi huøng cuûa nhöõng con ngöôøi nôi röøng nuùi. Ngöôøi daân ôû ñaây raát hieáu
khaùch, ñoùn tieáp khaùch raát aân caàn noàng haäu vaø ñaày tình nhaân aùi. Hoäi keùo daøi töø
thaùng 10, thaùng 11 ñeán thaùng gieâng, thaùng hai aâm lòch haøng naêm.
Leã Lôùn Khoân (MPUH) : Leã lôùn khoân cuûa daân toäc EÂ Đê. Leã keùo daøi hai ngaøy hai
ñeâm ñeå xaùc nhaän chaøng trai EÂñeâ ñaõ ñeán tuoåi tröôûng thaønh. Leã toå chöùc ôû caùc suoái
nöôùc, treân ñöôøng vaø taïi nhaø cuûa chaøng trai. Nhieàu nghi leã daân toäc ñöôïc tieán haønh
cuøng vôùi sinh hoaït vaên hoùa keå chuyeän daân gian.
Ngoaøi caùc leã hoäi keå treân, Ñaéc Laéc coøn coù caùc leã hoäi khaùc nhö leã AÊn Traâu, leã cuùng
 148

côm môùi, leã Boû Maû nhö cuûa caùc tænh baïn treân ñaát Taây Nguyeân.
 149

Đồng Nai
Dieän tích : 5864 km².
Daân soá : 2.067.200 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Bieân Hoøa.
Caùc huyeän : Taân Phuù, Ñònh Quaùn, Vænh Cöûu, Thoáng Nhaát, Long Khaùnh, Xuaân Loäc,
Long Thaønh, Nhôn Traïch.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Xtieâng, EÂ Đeâ, Chô Ro, Khmer, Chaêm, Maï...
Ñoàng Nai laø tænh mieàn Ñoâng Nam Boä, cöûa ngoõ phía Ñoâng Saøi Goøn, phía Baéc giaùp
Laâm Ñoàng, phía Ñoâng giaùp Bình Thuaän, phía Taây giaùp Bình Döông, Bình Phöôùc
vaø Saøi Goøn, phía Nam giaùp Baø Ròa Vuõng Taøu. Thaønh phoá Bieân Hoøa caùch thaønh
phoá Saøi Goøn 28 km vaø caùch thuû ñoâ Haø Noäi 1695 km.
Tænh Ñoàng Nai naèm treân löu vöïc soâng Ñoàng Nai vaø moät nhaùnh cuûa noù laø soâng La
Ngaø. Ñòa hình Ñoàng Nai goàm moät soáthung luõng, ñoàng baèng, goø, ñoài thaáp, tuy
nhieân phaàn ñaát tieáp giaùp vôùi cao nguyeân Laâm Vieân vaø Di Linh thì töông ñoái cao.
Phaàn lôùn ñaát ôû Ñoàng Nai laø ñaát Bazan, ñaát xaùm vaø ñaát phuø sa cuõ raát toát cho vieäc
troàng troït. Bôûi vaäy Ñoàng Nai troàng nhieàu caây coâng nghieäp caây cao su, caø pheâ...),
caây aên traùi vaø caây coâng nghieäp ngaén ngaøy.
Khí haäu : coù 2 muøa - muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán
thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình naêm 25,4 - 27,2°C. Laø tænh coù soâng Ñoàng
Nai, soâng La Ngaø, soâng Laù Buoâng chaûy qua, coù nhaø maùy thuûy ñieän Trò An.
Giao thoâng : Ñöôøng boä chính laø quoác loä 1, töø Haø Noäi vaøo. Quoác loä 20 töø Bieân Hoøa
leân Laâm Ñoàng, Quoác loä 51 Ñoàng Nai ñi Baø Ròa Vuõng Taøu. Ñöôøng saét tuyeán Baéc
Nam ñi qua thaønh phoá Bieân Hoøa ñeán thaønh phoá Saøi Goøn.
Ñoàng Nai laø tænh coù coâng nghieäp phaùt trieån, thu huùt voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi lôùn thöù
hai cuûa khu vöïc mieàn Nam, chæ sau Saøi Goøn. Xung quanh thaønh phoá Bieân Hoøa coù
nhieàu khu coâng nghieäp roäng lôùn, nhieàu nhaø maùy, xí nghieäp, coâng ty. Ñoàng Nai coù
nhieàu ngheà thuû coâng. Ñoà goám söù Ñoàng Nai ñeïp coù tieáng trong nöôùc.
Ñoàng Nai coù nhöõng röøng cao su, caø pheâ baït ngaøn. Röøng caám Nam Caùt Tieân coù khu
röøng nguyeân sinh roäng lôùn. Ñeán Ñoàng Nai du khaùch coù theå tham gia nhöõng
chuyeán du lòch sinh thaùi trong caùc khu röøng hoaëc vöôøn caây aên quaû, cuõng nhö saên
 150

baén, du thuyeàn, caâu caù treân soâng Ñoàng Nai, daõ ngoaïi caùc thaéng caûnh : Hoà Long
AÅn, khu vaên hoùa Suoái Tre, thaùc Trò An, röøng Maõ Ñaø... hay tham quan caùc di tích
chieán tranh, nghieân cöùu caùc di tích khaûo coå : moä coå haøng Goøn, ñaøn ñaù Bình Ñaù...
Sinh hoạt, kinh tế
Daân chuùng trong tænh laø ngöôøi Kinh, theo caùc ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, Cao Ñaøi, Hoøa
Haûo.
Hoa maøu chính trong tænh laø luùa, hoà tieâu, caùc caây kyõ ngheä nhö cao su, mía, caø pheâ,
thuoác laù. Quaän Long Thaønh coù röøng cao su vaø röøng troàng mía raát roäng. Dieän tích
ñaát troàng caây aên traùi trong tænh khaù lôùn, goàm caùc loaïi caây nhö mít, vuù söõa, böôûi,
choâm choâm, maêng cuït, saàu rieâng. Böôûi Bieân Hoøa ai cuõng bieát tieáng.
Laâm saûn cuûa tænh khaù doài daøo, daân chuùng khai thaùc caùc loaïi goã laøm nhaø vaø cuûi,
khoaùng saûn cuûa tænh phaàn lôùn laø caùc haàm ñaù ong, ñaù xanh, ñaù traéng vaø caùc haàm
caùt traéng ôû moät soá nuùi.
Ñoàng Nai coù moät soá ngaønh kyõ thuaät vaø tieåu thuû coâng ngheä khaù phaùt trieån, nhieàu
xöôûng laøm gaïch ngoùi vaø nhieàu loø gaïch tieåu coâng ngheä, loø goám, traïi cöa, nhaø maùy
gaïo, loø than. Ngaønh saûn xuaát ñoà saønh, ñoà goám raát myõ thuaät.
Lược sử
Tænh Ñoàng Nai xöa laø xöù Baø Lî hay Maõ Leã, cuõng goïi laø Baø Lôïi hay Baø Lòa (coù leã
teân Baø Ròa nay do aâm chöõ Baø Lòa maø ra), bao phuû vuøng ñaát bao la, coù caùc boä laïc
Chaøm vaø Khmer soáng raûi raùc (nay coøn di tích ôû chuøa Böûu Sôn vaø chuøa Phöôùc Loäc).
Ñeán theá kyû thöù 8, hai saéc daân tranh chaáp nhau dai daúng cho ñeán luùc ngöôøi Khmer
thua, phaûi lui vaøo caùc mieàn nuùi non hieåm trôû.
Töø theá kyû 16, nhaân luùc nhaø Thanh chieám Trung Hoa, moät soá baïi töôùng nhaø Minh
chaïy sang quy phuïc Vieät Nam, caùc Chuùa Nguyeãn beøn cho Cao Loâi Lieâm, Döông
Ngaïn Ñòch vaø khoaûng 3000 quaân só vaøo khai phaù ñaát Ñoâng Phoá, Baø Lî. Naêm 1698,
chuùa Nguyeãn Phöôùc Chu sai chöôûng cô Nguyeãn Höõu Caûnh kinh löôïc caùc xöù Cao
Mieân vaø laáy xöù Loäc Daõ (Ñoàng Nai) ñaët laøm huyeän Phöôùc Long, laäp dinh Traán
Bieân (ñaát Gia Ñònh), roài ñöa daân töø Quaûng Bình, Thuaän Hoùa trôû vaøo cuøng vôùi
ngöôøi Minh khai laäp ñoàn ñieàn, ñaët thoân aáp. Thanh Haø laø xaõ ñaàu tieân cuûa ngöôøi
Hoa.
 151

Naêm 1802, dinh Traán Bieân ñoåi thaønh traán Bieân Hoøa. Ñeán naêm 1808, Gia Long
ñem traán Bieân Hoøa nhaäp vaøo Gia Ñònh, ñaët Phöôùc Long thaønh phuû, ñaët ra caùc toång
Phöôùc Chính, Phöôùc An, Bình An, Long Thaønh laøm huyeän. Naêm 1832, Minh
Maïng ñaët Bieân Hoøa thaønh tænh. Naêm 1837, vua laäp theâm hai phuû Phöôùc Tuy vaø
caùc huyeän Nghóa An, Long Khaùnh, Phöôùc Bình. Vaøo naêm 1840, vì daân soá caùc boä
laïc ôû sôn cöôùc gia taêng, trieàu ñình ñaët theâm boán phuû: Taân Ñònh, Taân Bình, Taân
Lôïi vaø Taân Thuaän. Naêm 1851, Töï Ñöùc laäp hai huyeän Phöôùc Bình vaø Long Khaùnh
vaøo caùc phuû Phöôùc Long vaø Phöôùc Tuy. Tænh Bieân Hoøa luùc baáy giôø giaùp giôùi phía
baéc tænh Bình Thuaän, phía nam vôùi tænh Gia Ñònh, phía ñoâng vôùi bieån Ñoâng Haûi vaø
phía taây vôùi Cao Mieân.
Khi Phaùp xaâm löôïc mieàn Nam nöôùc ta, daân chuùng Bieân Hoøa ñaõ theo anh huøng
Phan Vaên Ñaït khaùng chieán, ñaùnh quaân Phaùp khaép nôi. Thaùng 6 naêm 1861, trong
moät traän giao tranh ôû Bieân Hoøa oâng bò giaëc baét. Phaùp bieát ñaây laø vuøng ñaát phaùt
xuaát cuûa nhieàu toå chöùc khaùng chieán lieàn huy ñoäng quaân lính chieám tænh naøy. Ngaøy
14-12-1861, ñaïi binh thuûy boä cuûa quaân Phaùp vaø Taây Ban Nha theo soâng Ñoàng Nai
vaây chieán luõy Myõ Hoøa (caùch tænh lî Bieân Hoøa 8 caây soá veà höôùng Taây Nam,
khoaûng ngaõ ba quaän Di An). Hôn 3000 quaân ta chieán ñaáu raát duõng maõnh, nhöng
thöôïng thö Nguyeãn Baù Nghi chuû hoøa khoâng ñaùnh neân chieán luõy maát ngaøy 15-12.
Ngaøy hoâm sau Phaùp chieám luoân thaønh Bieân Hoøa. Luùc baáy giôø, loøng daân muoán
chieán ñaáu maø trieàu ñình Töï Ñöùc thì do döï khoâng döùt khoaùt luùc muoán luùc khoâng.
Phaùp quyeát ñoâ hoä nöôùc ta maø trieàu ñình khoâng bieát tính sao, chæ muoán haøng. Vì
vaäy, nöôùc ta maát ba tænh Bieân Hoøa, Gia Ñònh vaø Ñònh Töôøng qua hoøa öôùc Nhaâm
Tuaát 1882. Sau ñoù, quaân Phaùp chia Bieân Hoøa thaønh ba tænh laø Bieân Hoøa, Thuû Daàu
Moät vaø Baø Ròa.
Naêm 1905, anh huøng Ñoaøn Vaên Cöï noåi leân ñaùnh Phaùp, hoaït ñoäng maïnh töø Thuû
Ñöùc ñeán vuøng Vónh Cöûu. Veà sau, oâng bò töû traän trong moät cuoäc giao tranh vôùi
quaân Phaùp. Naêm 1916, trong thôøi Ñeä Nhaát Theá Chieán, daân chuùng Bieân Hoøa noåi
leân choáng baét lính. Ngaøy 23-01 naêm ñoù daân taïi xaõ Chaùnh Myõ Trung vaây xaõ vaø
ñaùnh cheát boïn coâng sai khoâng cho moä lính.
Phong cảnh, di tích
 152

Khu Du Lòch Böûu Long Hoà Long AÅn : Caùch trung taâm thaønh phoá Bieân Hoøa 6 km,
khu du lòch Böûu Long ñöôïc xaây döïng quanh moät hoà nöôùc nhaân taïo do khai thaùc ñaù,
ñoù laø hoà Long AÅn. Hoà roäng haøng chuïc ha. Coù theå noùi hoà Long AÅn laø moät böùc tranh
thu nhoû cuûa Vònh Haï Long. Voâ soá vaùch ñaù soi boùng treân maët nöôùc xanh taïo cho hoà
veû ñeïp haáp daãn trong moät caûnh saéc thieân nhieân myõ leä : nuùi cao, hoà roäng, haøi hoøa
vôùi caùc coâng trình kieán truùc ngheä thuaät mang daáu aán toân giaùo cuûa nhieàu thôøi ñaïi.
Ñeán Böûu Long, du khaùch seõ laàn leân oác ñaûo cao 35 m naèm giöõa loøng hoà, nôi quaàn
tuï cuûa haøng chuïc loaøi chim quí hieám, du ngoaïn treân maët hoà baèng taøu thuûy, tham
quan con roàng ñaù phun nöôùc khoång loà, caùc tieåu caûnh naøng tieân caù, nhaø roâng... cuûa
coâng vieân khuûng long khaùnh thaønh töø thaùng 2 naêm 1995.
Caïnh hoà laø hai ngoïn nuùi thaáp, treân nuùi Böûu Long coù ngoâi chuøa coå Böûu Phong noåi
tieáng naèm thaáp thoaùng sau caây boà ñeà lôùn; coù hang ñaù Long Sôn Thaïch Ñoäng hình
daïng gioáng haøm eách vôùi nhieàu nhuõ ñaù ruõ xuoáng ñaày veû thuyeàn bí. Sau khi tham
quan hoà, leo nuùi vaõng caûnh chuøa, vui thuù vôùi caùc troø chôi treân maët nöôùc, du khaùch
coøn coù theå keát hôïp veà thaêm laøng böôûi Taân Trieàu noåi tieáng, tham quan ngheà ñuïc ñaù
truyeàn thoáng mang daáu aán ngheä thuaät ñieâu khaéc cuoái theá kyû 17 thuoäc mieàn Löôõng
Quaûng, Trung Hoa cuûa moät coäng ñoàng nhoû ngöôøi Hoa soáng gaàn hoà.
Soâng Ñoàng Nai : Soâng coù chieàu daøi 480 km baét nguoàn töø Taây Nguyeân, ñoaïn chaûy
qua tænh Ñoàng Nai daøi 294 km. Doïc hai beân bôø laø caùc laøng maïc bình yeân vaø caùc
ñaûo nhoû vôùi caûnh ñeïp neân thô. Coâng ty du lòch Ñoàng Nai hieän ñang phaùt trieån loaïi
hình du lòch treân soâng raát haáp daãn khaùch du lòch. Treân ñoä daøi 10 km ñöôøng soâng,
khaùch du lòch coù theå thaêm caùc laøng ñaûo, vöôøn böôûi, loø goám, loø eùp mía ñöôøng...
Thaùc Trò An : ÔÛ haï löu soâng Ñoàng Nai, caùch trung taâm thaønh phoá Bieân Hoøa 50 km.
Thaùc Trò An cao 8 m roäng 30 m, coù veû ñeïp thieân nhieân huøng vó. Caùc ñaûo nhoû vaø
caùc taûng ñaù lôùn coù hình thuø ñeïp maét naèm raûi raùc giöõa laøn nöôùc trong vaét chaûy suoát
ngaøy ñeâm. Beân caïnh doøng thaùc laø nhaø maùy thuûy ñieän Trò An cung caáp ñieän cho
caùc tænh mieàn Nam.
Röøng Quoác Gia Nam Caùt Tieân : Nam Caùt Tieân laø teân goïi moät vuøng ñaát naèm goïn
trong ñoaïn uoáng khuùc cuûa soâng Ñoàng Nai, toïa laïc ngay treân ranh giôùi cuûa caû 3 tænh
Ñoàng Nai, Bình Phöôùc vaø Laâm Ñoàng. Khu röøng caám Nam Caùt Tieân laø phaàn choùt
 153

vaø cao nhaát cuûa huyeän Taân Phuù (Ñoàng Nai) coù dieän tích 36.000 ha, ñaïi dieän cho
caû heä thöïc vaät vaø ñoäng vaät Nam boä.
Khu röøng coù caûnh thieân nhieân ña daïng : vöøa coù ñoài vöøa coù baõi ven soâng, vöøa coù
caùc traûng roäng lôùn baèng phaúng, laïi coù caùc doøng chaûy doác. Vaøo muøa möa caùc doøng
suoái hieàn laønh trôû thaønh caùc doøng thaùc, nöôùc ñoå traéng xoùa treân caùc trieàn ñaù lôùn.
Nhieàu ñoaïn thaùc quanh co, löôïn khuùc taïo ra nhöõng baõi caùt vaøng roäng nhö caùc baõi
taém töï nhieân. Tuïc truyeàn, nôi ñaây coù naøng tieân thöôøng xuoáng haï giôùi ñeå vui ñuøa
vaø taän höôûng doøng nöôùc trong maùt, neân ñöôïc goïi laø "Nam Caùt Tieân".
Giöõa doøng soâng roäng lôùn noåi leân caùc hoøn ñaûo chaïy daøi theo con nöôùc. Treân ñaûo,
caây coå thuï moïc xen vôùi ñaùm coû roäng coù theå laøm nôi caém traïi, ñoát löûa ñeâm lyù töôûng.
Doïc ven soâng, theo loä chính veà phía tay traùi laø toaøn boä caùc kieåu röøng giaø, hoãn giao
cuûa caùc loaïi caây quí : goõ, giaùng höông, traéc, caåm lai, guï... Beân phaûi cuûa con ñöôøng
röøng laø thaùc trôøi, moät gheành thaùc kyø thuù nhaát cuûa Nam Caùt Tieân. Tieáp tuïc baêng
röøng, qua caùc thung luõng saâu seõ ñeán Baøu Saáu, nôi chöùa nöôùc roäng nhaát, naèm ôû khu
taâm cuûa röøng caám Nam Caùt Tieân. Loøng Baøu Saáu chöùa nhieàu loaïi caù, ñaëc bieät coù
caû caù saáu nöôùc ngoït. Ven Baøu laø nôi taäp hôïp cuûa caùc loaøi chim lôùn nhö coâng, tró,
gaø loâi, seán, giang, moøng keùt, le le, cuø ñen...
Nam Caùt Tieân khoâng nhöõng coù caûnh tham quan ngoaïn muïc, laïi naèm trong khu vöïc
chuyeån tieáp cuûa khí haäu mieàn nuùi vaø ñoàng baèng neân Nam Caùt Tieân coù moät daïng
khí haäu ñoäc ñaùo. Cuøng vôùi ñòa hình coù nhieàu soâng suoái bao boïc laøm cho khu röøng
giaø vöøa ñöôïc giö õnguyeân veïn vöøa trôû thaønh nôi qui tuï haàu heát caùc kieåu röøng ñoàng
baèng Nam boä. Ñaây laø khu röøng nguyeân sinh tieâu bieåu cho heä sinh thaùi röøng aåm
nhieät ñôùi vuøng thaáp. Röøng coù nhieàu caây coå thuï nhö baèng laêng, goã ñoû; hôn 600 loaøi
thöïc vaät, hôn 100 loaøi caây goã quyù, haøng traêm loaïi caây döôïc lieäu, hôn 60 loaøi hoa
phong lan...
Veà ñoäng vaät coù 240 loaøi chim, coù nhöõng loaøi chim quyù hieám nhö: tró loâng ñoû, coø
quaém xanh, teâ giaùc moät söøng, voi...
Caùc nhaø khaûo coå hoïc môùi phaùt hieän moät ñeàn thôø vaät linh thuoäc neàn vaên hoùa Phuø
Nam treân ñænh ngoïn ñoài A1 (xaõ Quaûng Ngaõi, huyeän Caùt Tieân, Laâm Ñoàng) taïi khu
vöïc ñaàu nguoàn soâng Ñoàng Nai. Ñoù laø khu ñeàn thôø ñöôïc xaây gaïch thoâ, beä, khung
 154

dieàm cöûa, coät truï baèng ñaù xanh granit chaïm troå hoa vaên, caùc linga baèng vaøng hoaëc
baèng caøng bòt baïc, moät linga Yoni cao 2,1 m, ñöôøng kính 0,7 m baèng ñaù xanh maøi
boùng, lôùn nhaát Ñoâng Nam AÙ cuøng hôn moät traêm mieáng vaøng coù khaéc hoïa hình aûnh
sinh hoaït thôøi ñoù : caùc vuõ nöõ, chieán binh, voi, boø, hoa sen... Ñaây laø coâng trình khaûo
coå coù giaù trò vaên hoùa, lòch söû vaø tín ngöôõng lôùn ñeå coù theå xaùc ñònh ñöôïc söï toàn taïi,
nguoàn goác cuûa moät vöông quoác ñaõ bò laõng queân hôn 1300 naêm.
Laøng Böôûi Taân Trieàu : Caùch Bieân Hoøa 25 km. Ñeán ñaây döôùi boùng maùt cuûa vöôøn
caây, du khaùch coù theå thöôûng thöùc nhieàu loaïi böôûi vôùi nhöõng höông vò khaùc nhau.
Ngoït dòu vaø hôi chua laø böôûi Thanh Traø, ngoït lòm laø böôûi ñöôøng, ruoät hoàng vaø vò
ngoït maùt dòu laø böôûi Xieâm... Laøng böôûi Taân Trieàu raát thích hôïp cho nhöõng buoåi
tham quan, pinic. Ñeán ñaây du khaùch ñöôïc höôûng höông vò ngoït ngaøo, thanh tao
cuûa moät loaïi traùi caây mieàn nhieät ñôùi.
Laøng Goám Ven Soâng Ñoàng Nai : Chaïy daøi khoaûng 10 km ven soâng Ñoàng Nai. Töø
Bieân Hoøa ñeán cuø lao Myõ Quôùi, coù nhieàu laøng maïc vaø caùc ñaûo nhoû thuoäc phöôøng
Taân Vaïn, thaønh phoá Ñoàng Nai. Haøng traêm loø gaïch vaø goám söù, ñaëc bieät coù nhieàu xí
nghieäp goám saûn xuaát qui moâ lôùn nhö goám DONA, xí nghieäp goám laâu ñôøi vaø giaøu
truyeàn thoáng vôùi caùc saûn phaåm duøng cho trang trí noäi thaát, ñoà saønh söù, loï caém hoa,
chaäu troàng caây caûnh, ñoà trang trí treo töôøng, töôïng ngöôøi, vaät...ñöôïc theá giôùi bieát
ñeán töø nhöõng naêm 1920. Ñeán ñaây du khaùch coøn coù theå vieáng thaêm nhöõng vöôøn
böôûi, nhöõng loø eùp mía vaø naáu ñöôøng thuû coâng vöøa tìm hieåu cuoäc soáng cuûa cö daân
treân cuø lao.
Danh Thaéng Ñaù Choàng Ñònh Quaùn : Khu danh thaéng naøy caùch thaønh phoá Bieân
Hoøa khoaûng 50 km. Töø ngaõ ba Daàu Giaây (Ñoàng Nai) reõ phaûi theo quoác loä 20
höôùng Ñaø Laït, ñeán ñòa phaän Ñònh Quaùn du khaùch seõ gaëp moät quaàn theå nuùi ñaù taïo
daùng ñeïp ñeõ, kyø laï ven loä. Ñoù laø danh thaéng Ñaù Choàng moät caûnh ñeïp noåi tieáng
cuûa tænh Ñoàng Nai vaø cuõng laø nôi khaùch nghieân cöùu khaûo coå di chæ vaên hoùa OÙc Eo.
Vôùi ba hoøn ñaù naèm choàng leân nhau khaù choâng cheânh ôû ñoä cao 36 m so vôùi maët
ñöôøng, hoøn Ñaù Choàng naèm saùt quoác loä 20 veà höôùng ñoâng baéc nhö moät töôïng ñaøi
kyø vó vôùi gioù söông. Hoøn döôùi cuøng lôùn gaáp hai hoøn naèm treân, hoøn treân cuøng thì
naèm chìa ra phaàn nöõa ngoaøi beân döôùi nhö muoán ñoå xuoáng baát kyø luùc naøo. Hình thuø
 155

kyø dò naøy ñaõ laøm ngaïc nhieân bieát bao du khaùch.

Hoøn Dìa naèm veà phía taây baéc cuûa quaàn theå Ñaù Choàng, laø cuïm nuùi coù hình daïng raát
ñoäc ñaùo vaø ñeïp maét. Hoøn Dìa coù hình chöõ nhaät khoâng ñeàu, moät ñaàu to, moät ñaàu
nhoû nhöng laïi naèm treân moät taûng ñaù nhoû hôn nhieàu laàn, ôû ñoä cao 43 m so vôùi maët
ñaát, caây coái moïc um tuøm taïo neân nhöõng hang ñoäng ñaày veû kyø bí.
Nuùi Ñaù Voâi coøn goïi laø nuùi Baïch Töôïng, naèm veà phía taây nam cuûa khu thaéng caûnh
Ñaù Choàng, sau chuøa Thieän Chôn 10 m. Nuùi coù hình 2 con voi lôùn naèm caïnh nhau.
Treân ñænh hoøn ñaù laø Voi Ñöïc coù töôïng Phaät Thích Ca khoång loà nhìn veà höôùng
ñoâng ñöôïc xaây vaø ñaët vaøo ñaàu naêm 1970. Döôùi chaân cuûa Voi Ñöïc coù hang Baïch
Hoå. Hoøn ñaù keá beân goïi laø Voi Caùi. Töø hang Baïch Hoå con ngöôøi ñaõ taïo neân moät
haønh lang tam caáp uoán theo nuùi Ñaù Voi ñeå du khaùch coù theå leân ñænh cuûa ñaù Voi
Ñöïc vaø töø ñaây du khaùch coù theå phoùng taàm maét nhìn ra toaøn caûnh cuûa khu danh
thaéng, moät caûnh quan thieân nhieân dieãm leä ña daïng ñeán tuyeät vôøi. Ñan xen giöõa
nhöõng hoøn nuùi ñaù laø nhöõng thung luõng meânh moâng thaêm thaúm xanh möôït, laáp
loaùng nhöõng hoà nöôùc vaø caû nhöõng doøng suoái uoán löôïn döôùi chaân ñoài.
Danh thaéng Ñaù Choàng khoâng nhöõng laø moät ñieåm tham quan kyø thuù cho khaùch du
lòch maø coøn thu huùt nhieàu nhaø khaûo coå hoïc, baûo taøng hoïc vì chính nôi ñaây coøn löu
giöõ nhieàu di tích cuûa cuoäc soáng ngöôøi tieàn söû. Danh thaéng naøy ñaõ ñöôïc Boä Vaên
Hoùa coâng nhaän laø di tích quoác gia.
Moä Coå Haøng Goøn : Laø moät di tích vaên hoùa ñaõ ñöôïc xeáp haïng tieâu bieåu cho neàn
vaên hoùa coå ñaïi xuaát hieän caùch ñaây khoaûng hôn 2500 naêm. Moä coå Haøng Goøn do
oâng Bouchtj moät kyõ sö caàu ñöôøng ngöôøi Phaùp phaùt hieän vaøo naêm 1927 khi môû
ñöôøng lieân tænh soá 2 noái Long Khaùnh vaø Baø Ròa.
Moä coù kieán truùc goàm hai haøng truï ñaù bao quanh haàm moä. Coù 10 truï ñaù cao töø 2,5
ñeán 3 m. Haàm moä coù daïng hình hoäp kích thöôùc 4,2 x 2,7 vaø cao 1,6 m. Neùt ñaëc
bieät cuûa ngoâi moä coå laø ñöôïc gheùp bôûi nhöõng taám ñaù hoa cöông naëng haøng taán,
rieâng naép moä öôùc tính khoaûng 10 taán. Coù nhieàu phieán ñaù baèng phaúng, xeáp caân ñoái,
tinh vi, khoa hoïc, bieåu tröng cho neàn vaên minh cuûa ngöôøi xöa. Ngoâi moä naøy laø moät
trong nhöõng di tích tieâu bieåu cho loaïi hình "DolMen" ôû Ñoâng Nam AÙ.
Töø naêm 1992, moä coå Haøng Goøn ñöôïc truøng tu vaø xaây töôøng baûo veä, laùt gaïch quanh
 156

haàm moä ñeå choáng xoùi moøn vaø troàng nhieàu caây caûnh xung quanh. Ñaây laø ngoâi moä
coå nhaát vaø quy moâ nhaát taïi Vieät Nam coøn ñöôïc baûo toàn ñeán ngaøy nay. Moä coå
Haøng Goøn naèm ôû xaõ Xuaân Taân, huyeän Long Khaùnh, treân ñoä cao 250 m veà phía
taây tænh loä 2 (Long Khaùnh ñi Baø Ròa), caùch thaønh phoá Bieân Hoøa khoaûng 80 km.
Ñeàn Thôø Nguyeãn Tri Phöông : Toïa laïc taïi phöôøng Böûu Hoøa, Bieân Hoøa, ñeàn ñöôïc
xaây döïng vaøo khoaûng ñaàu theá kyû 19 ñeå thôø Traàn Thaønh Hoaøng cuûa daân ñòa
phöông. Ñeán naêm 1873, khi Nguyeãn Tri Phöông maát ñöôïc nhaân daân taïc töôïng thôø
taïi ñaây. Ñeàn coù kieán truùc theo kieåu chöõ "Coâng" naèm beân höûu ngaïn soâng Ñoàng Nai.
Ñeàn ñöôïc Boä Vaên Hoùa coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa naêm 1991.
Ñeàn Thôø Nguyeãn Höûu Caûnh : Ñeàn ñöôïc xaây döïng caùch ñaây khoaûng 300 naêm, laø
coâng trình kieán truùc coå ñeå töôûng nieäm oâng Nguyeãn Höûu Caûnh, ngöôøi ñaàu tieân coù
coâng khai phaù ñaát Ñoàng Nai. Ñeàn thôø ñöôïc döïng beân soâng Ñoàng Nai, maët tieàn soi
boùng xuoáng doøng soâng thô moäng. Ñeàn ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Trieàu Nguyeãn
truøng tu hai laàn, Gia Long naêm thöù nhaát vaø naêm 1851. Naêm 1960 ñeàn ñöôïc truøng
tu laïi.
Chuøa Long Thieàn : Ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1664 laø moät trong ba ngoâi chuøa coù
nieân ñaïi sôùm nhaát ôû Ñoàng Nai, vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn vaøo caùc naêm: 1748,
1842, 1952 vaø ñaàu thaäp nieân 1990.
Chuøa laø coâng trình kieán truùc toân giaùo theo kieåu chöõ "Tam", chaïm troå coâng phu, ôû
ñieän Phaät coù nhieàu pho töôïng coå baèng ñaát nung vaø baèng ñoàng. Chuøa Long Thieàn
laø nôi truyeàn baù Phaät giaùo ñaàu tieân ôû mieàn Nam. Hieän nay laø truï sôû giaùo hoäi Phaät
Giaùo tænh Ñoàng Nai.
Ñình Taân Laân : thuoäc phöôøng Hoøa Bình, thaønh phoá Bieân Hoøa. Ñeàn ñöôïc xaây döïng
thôøi vua Minh Maïng (1820 -1840), nôi thôø Traàn Bieân ñoâ ñoác toång quaân traàn
Thöôïng Xuyeân, laø ngöôøi coù coâng môû mang noâng Ñaïi Phoá (phoá Noâng Naïi ôû thaønh
phoá Bieân Hoøa). Ñình Taân Laân laø coâng trình tieâu bieåu cho ngheä thuaät kieán truùc thôøi
Nguyeãn Hoøa vôùi ngheä thuaät kieán truùc ñaëc tröng cuûa vuøng Hoa Nam (Trung Quoác)
vôùi caùc taùc phaåm ñieâu khaéc ñaù, chaïm khaéc goã, phuø ñieâu gheùp saønh, caån xaø cöø,
töôïng saønh Hoa Nam... trong ñoù aån chöùa nhöõng trieát lyù nhaân sinh saâu saéc.
Ñình An Hoøa : Ñöôïc xaây döïng khoaûng naêm 1788, 1792, vaø ñaõ ñöôïc truøng tu 3 laàn
 157

vaøo caùc naêm 1944, 1953, 1994. Ñình An Hoøa laø di tích kieán truùc ngheä thuaät cuûa xaõ
An Hoøa, huyeän Long Thaønh. Ñình coù kieán truùc chöõ "Coâng". Trong ñình coøn löu
giöõ saéc phong cuûa vua Töï Ñöùc, vaø nhieàu Hoaønh Phi, caâu ñoái töø caùc ñôøi Gia Long,
Minh Maïng, Töï Ñöùc.
Chuøa Böûu Phong : Naèm treân ngoïn nuùi Böûu Long, caùch Bieân Hoøa 7 km. Leo 199
baäc ñaù leân tôùi ñænh, ngoâi chuøa Böûu Phong toïa laïc taïi ñoù. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo
naêm 1679, theo hình chöõ "Tam" goàm chính ñieän, giaûng ñöôøng, nhaø thôø toå, ngoaøi ra
coøn coù nhieàu phoøng ni phaùi vaø nhaø döôõng taêng. Trong chuøa coù nhöõng pho töôïng
mang neùt ñaët bieät AÙ Ñoâng vaø nhieàu coå vaät nhö caëp nai vaøng ñôøi Nguyeãn, ñaàu
"phöôøng coå" (nhaø Phaät), töôïng Phaät naèm, thaùp Böûu Phong reâu phong coå kính vaø
xaù lôïi, moät baùu vaät nhaø Phaät. Xung quanh chuøa coù Long Ñaàu Thaïch (coøn goïi laø
Haøm Roàng, Haøm Hoå) vaø ñaøi Tam Theá Phaät.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Cuùng Bieån Myõ Long (Leã Hoäi Nghinh OÂng) : Haøng naêm leã hoäi cuùng bieån
ñöôïc toå chöùc trong 3 ngaøy, töø 10 ñeán 12 thaùng 5 aâm lòch taïi mieáu Baø Chuùa Xöù,
bieån Myõ Long, xaõ Myõ Long, huyeän Caàu Ngang. Trong 3 ngaøy naøy raát nhieàu nghi
leã ñöôïc tieán haønh trang troïng nhö leã Nghinh OÂng Haûi Nam (treân thuyeàn laø caùc vò
thaàn hoùa trang Quan Coâng, Chaâu Xöông, Quan Bình), leã röôùc Baø Chuùa Xöù, röôùc
Caäu, leã Nghinh OÂng (röôùc caù OÂng ñeå toû loøng bieát ôn caù OÂng vôùi taøu thuyeàn khi ñi
bieån gaëp naïn), leã teá thaàn noâng, chaùnh teá, teá nghinh nguõ phöông ñi boä voøng quanh
thò traán vaø nhieàu troø chôi daân gian nhö nhaûy bao, keùo co, baét caù keøo, caù boáng. Leã
hoäi keát thuùc vôùi vieäc ñöa taøu ra bieån. Leã hoäi do nhöõng ngöôøi laøm ngheà bieån ôû Myõ
Long toå chöùc laàn ñaàu vaøo naêm 1937, vôùi muïc ñích caàu an. Daàn daàn ñaõ loâi cuoán
ñöôïc nhieàu ngöôøi tham döï. Nhöõng naêm gaàn ñaây vaøo nhöõng ngaøy leã hoäi, haøng chuïc
ngaøn khaùch gaàn xa ñaõ veà ñaây döï leã hoäi, tham quan laøm cho khoâng khí ôû vuøng naøy
caøng naùo nhieät.
Leã Vaøo Naêm Môùi (Chol Chnam Thmay) : Ñaây laø Teát cuûa ngöôøi Khmer ôû vuøng
ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Leã naøy ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 4 döông lòch (nhaèm
vaøo ngaøy giöõa thaùng tuøy naêm).
Leã Cuùng OÂng Baø (Leã Ñoân Ta) : Laø leã lôùn cuûa ñoàng baøo Khmer, ñöôïc toå chöùc vaøo
 158

3 ngaøy moãi naêm, töø 29-8 ñeán ngaøy 1-9 aâm lòch.
Leã Cuùng Traêng : Vaøo ngaøy 15-10 aâm lòch, ñoàng baøo Khmer toå chöùc leã cuùng traêng
ñeå töôûng nhôù ñeán coâng ôn cuûa maët traêng, coi nhö moät vò thaàn ñieàu tieát muøa maøng,
ñaõ giuùp hoï laøm aên ñöôïc khaù giaû trong naêm. Trong dòp leã cuùng traêng, baø con
Khmer toå chöùc cuoäc ñua ghe ngo raát vui.
Leã Daâng Boâng : Moãi khi phum, soùc caàn xaây döïng caàu, ñöôøng, nhaø tröôøng, chuøa
chieàn, caùc coâng trình coâng coäng... ñeàu toå chöùc leã daâng boâng ñeå quyeân goùp tieàn
xaây döïng. Caùc sö saõi ñoïc kinh caàu nguyeän, caùc ñòa phöông ñoùn caùc ñoaøn haùt daân
toäc veà bieåu dieãn.
Leã Daâng Phöôùc : Taïi gia ñình Khmer, ôû caùc tænh ñoàng baèng Nam boä thöôøng toå
chöùc leã naøy ñeå töôûng nhôù nhöõng ngöôøi thaân qua ñôøi.
 159

Đồng Tháp
Dieän tích : 3276 km².
Daân soá : 1.348.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : thò xaõ Cao Laõnh.
Thò xaõ : thò xaõ Sa Ñeùc.
Caùc huyeän : Taân Hoàng, Hoàng Ngö, Tam Noâng, Thanh Bình, Thaùp Möôøi, Cao
Laõnh, Laáp Voø, Chaâu Thaønh, Lai Vung.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer, Hoa, Chaêm.
Ñoàng Thaùp thuoäc khu vöïc ñoàng baèng soâng Cöûu Long, laø moät trong ba tænh cuûa
vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi, phía Baéc giaùp CamPuChia, phía Nam giaùp Vónh Long,
phía Taây giaùp An Giang vaø Caàn Thô, phía Ñoâng giaùp Long An vaø Tieàn Giang.
Tænh coù heä thoáng soâng ngoøi, keânh raïch chaèng chòt, nhieàu ao hoà lôùn. Soâng chính laø
soâng Tieàn (moät nhaùnh cuûa soâng Meâ Koâng) chaûy qua tænh vôùi chieàu daøi 132 km.
Doïc theo hai bôø soâng Tieàn laø heä thoáng keânh raïch doïc ngang. Ñöôøng lieân tænh giao
löu thuaän tieän vôùi treân 300 km ñöôøng boä vaø moät maïng löôùi soâng raïch thoâng thöông.
Thò xaõ Cao Laõnh caùch quoác loä 1A 36 km, caùch thaønh phoá Saøi Goøn 162km. Naèm
treân bôø soâng Cao Laõnh (moät nhaùnh nhoû cuûa soâng Tieàn taùch ra sau 16 km laïi chaûy
vaøo soâng Tieàn), ôû ngay saùt Ñoàng Thaùp Möôøi meânh moâng, töø xa xöa Cao Laõnh ñaõ
laø moät ñoä thò saàm uaát vaø laø trung taâm kinh teá cuûa Ñoàng Thaùp.
"Cao Laõnh" baét nguoàn töø hai chöõ "Caâu Ñöông", laø teân moät nhaân vaät goác Quaûng
Nam di cö vaøo Nam theo ñôït chieâu moä cuûa chöôûng dinh Nguyeãn Höõu Caûnh. OÂng
Caâu Ñöông teân thaät laø Ñoã Coâng Töôøng töï Laõnh, ñeán laäp nghieäp ôû phuû Taân Thaønh,
laäp moät ngoâi chôï vaø laøm chuû. Vì theá daân goïi taét laø chôï "Caâu Laõnh", sau ñoïc traïi ra
"Cao Laõnh". Phaàn lôùn ñaát ñai phía Ñoâng tænh Ñoàng Thaùp laø ñaàm laày, röøng traøm
roäng lôùn. Xöa vuøng naøy raát hieåm yeáu, thöôøng laø caên cöù khaùng chieán choáng quaân
Phaùp.
Soâng chính cuûa tænh Tieàn Giang, voán töø soâng Cöûu Long ôû CamPuChia chaûy xuoáng.
Kinh raïch chaïy khaép tænh vaø laø heä thoáng giao thoâng tieän lôïi. Caùc kinh raïch quan
troïng goàm : soâng Sôû Thöôïng, soâng Sôû Haï, kinh Phöôùc Xuyeân, kinh Thaùp Möôøi,
kinh Caùi Baøo, kinh Tö Môùi, kinh Xaùng An Long (kinh Ñoàng Tieán)... Nhöõng cuø lao
 160

lôùn nhö cuø lao Taây, cuø lao Hoä...

Khí haäu coù hai muøa roõ reät, muøa möa töø thaùng 9 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12
ñeán thaùng 5. Vaøo muøa möa, nöôùc soâng Cöûu Long ñoå töø nguoàn xuoáng mang theo
phuø sa, nöôùc soâng daâng leân ngaäp caû ruoäng ñoàng, ñem phuø sa boài ñaép theâm maøu
môõ, nhöng gaây trôû ngaïi cho moät soá sinh hoaït bình thöôøng vì möïc nöôùc daâng cao,
nhaát laø trong khu vöïc Ñoàng Thaùp Möôøi, möïc nöôùc daâng töø nöõa thöôùc ñeán hai
thöôùc röôõi.
Laø moät tænh noâng nghieäp, Ñoàng Thaùp saûn xuaát nhieàu löông thöïc vaø caùc loaïi noâng,
thuûy saûn coù giaù trò xuaát khaåu. Ñaát ñai Ñoàng Thaùp maøu môõ bôûi phuø sa do hai con
soâng Tieàn vaø soâng Haäu cung caáp haøng naêm, xoùm laøng truø phuù giöõa boán beà caây coái
xanh töôi. Vì theá Ñoàng Thaùp ñöôïc bieát ñeán nhö moät vöïa luùa cuûa caû nöôùc. ÔÛ ñaây
coù gioáng luùa noåi, moät loaïi luùa moïc töï nhieân töø thaùng 4, thaùng 5 ñeán thaùng 10 thu
hoaïch maø khoâng caàn chaêm boùn.
Ñoàng Thaùp cuõng laø vuøng ñaày trieån voïng veà caùc loaïi caây coâng nghieäp ngaén ngaøy
nhö mía, boâng, thuoác laù, ñaäu töông vaø caây aên traùi nhö : xoaøi Cao Laõnh, nhaõn Chaâu
Thaønh, quyùt Lai Vung, böôûi Phong Hoøa, choâm choâm, vuù söõa, maõng caàu coù quanh
naêm.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo Kinh cö nguï phaàn lôùn trong tænh, coøn laïi laø daân chuùng goác Hoa, Khmer,
Chaøm, Thaùi. Caùc toân giaùo chính laø Hoøa Haûo, Cao Ñaøi, Phaät Giaùo vaø Thieân Chuùa.
Noâng nghieäp laø nguoàn lôïi chính. Ñaát Ñoàng Thaùp chia laøm hai vuøng luùa gaïo. Vuøng
phía Taây do phuø sa boài ñaép, ñaát baèng phaúng, thích hôïp cho vieäc troàng luùa vaø caùc
loaïi löông thöïc nhö khoai, ngoâ, caùc loaïi ñaäu ñen, ñoû, xanh, traéng, caây ñaäu naønh
moïc raát nhanh; ñaëc bieät laø caùc loaïi rau thöôøng troàng ôû xöù laïnh nhö xaø laùch, boâng
caûi, döa chuoät. Vöôøn traùi caây coù xoaøi, maän, vuù söõa. Caùc vuøng cuø lao nhö cuø lao
Taây troàng luùa toát.
Vuøng beân kia laø Ñoàng Thaùp Möôøi thaám pheøn, nhöng laïi coù hai loaïi luùa ñaëc bieät laø
luùa noåi vaø luùa trôøi. Luùa trôøi laø loaïi luùa hoang khoâng ai troàng, moïc vaøo thaùng tö vaø
naêm, thaùng Möôøi luùa chín. Coøn luùa noåi do daân chuùng saï, noù soáng theo möïc nöôùc
daâng. Nöôùc daâng cao ñeán ñaâu luùc moïc cao ñeán ñoù. Luùa noåi coù nhieàu teân nhö "luùa
 161

noåi naøng taây", "luùa noåi naøng tri"... nhöng daân ñòa phöông thöôøng khoâng goïi laø luùa
noåi maø goïi "luùa muøa" vì luùa troå vaøo khoaûng thaùng 9 aâm lòch.
Röøng traøm Ñoàng Thaùp meânh moâng ñem laïi nhieàu lôïi ích cho tænh; ngoaøi ra coøn coù
caù, cua, oác, löôn, ruøa, saùp maät ong, chim muoâng, cua oác... laø lôïi töùc thieân nhieân voâ
taän cuûa tænh. Tröôùc ñaây, khi ñeán Ñoàng Thaùp Möôøi ai cuõng nghó ñeán muoãi vaø ñóa vì
nhieàu ñaàm laày. Nhöng töø sau naêm 1956, vaán ñeà khai kinh, di daân, khaån hoang laäp
aáp ñaõ taïo Ñoàng Thaùp Möôøi thaønh vuøng ñaát truø phuù; muoãi vaø ñóa khoâng coøn laø vaán
ñeà gheâ sôï nöõa.
Kieán Phong cuõng laø nôi troàng thuoác laù vaø mía. Ngoaøi ra, daân chuùng coøn sinh soáng
baèng caùc ngheà nuoâi caùc loaïi gia suùc, deät chieáu, ñan laùt, töông chao vaø tieåu thuû
coâng ngheä... Gaø Cao Laõnh noåi tieáng ñaù hay vaø "gan lì".
Lược sử
Naêm 1832, vua Minh Maïng chia caùc traán thaønh tænh thò Sa Ñeùc thuoäc tænh An
Giang. Döôùi thôøi Phaùp thuoäc, An Giang ñöôïc quaân Phaùp chia thaønh saùu tænh laø Sa
Ñeùc, Chaâu Ñoác, Long Xuyeân, Baïc Lieâu, Soùc Traêng vaø Caàn Thô. Ñoàng Thaùp voán
laø caùnh ñoàng saâu, moïc ñaày lau saäy, döng, laùc, traøm, neân trôû thaønh ñòa theá hieåm
yeáu moãi khi nöôùc ta coù giaëc.
Naêm 1862, anh huøng Ñoác Binh Kieàu chieâu moä ngöôøi nghóa duõng trong vuøng cuøng
noåi leân ñaùnh giaëc Phaùp. Khi anh huøng Tröông Coâng Ñònh maát, anh huøng Voõ Duy
Döông ruùt quaân veà Ñoàng Thaùp Möôøi vaøo naêm 1865 vaø laø ngöôøi ñaàu tieân neâu khaåu
hieäu "Caàn Vöông" choáng giaëc. OÂng tung nghóa quaân ñaùnh du kích khaép nôi töø Haø
Tieân tôùi Ñoàng Thaùp Möôøi.
OÂng toå chöùc dòch vaän raát gioûi, nhieàu lính quaân Phaùp boû nguõ vaø cuøng theo nghóa
quaân ñaùnh phaù caùc ñoàn boùt cuûa giaëc khaép caùc tænh Taân An, Myõ Tho, Long Xuyeân,
Sa Ñeùc thôøi baáy giôø. Ngaøy 15-4-1865, giaëc ñem ñaïi quaân vaây kín caên cöù Ñoàng
Thaùp nhöng bò phuïc binh cuûa oâng chaän ñaùnh ôû Caùi Thia lieàn maáy ngaøy ñeâm. Sau
ñoù, oâng ruùt veà Cao Laõnh, roài sang Vaøm Coû Taây laäp cöù ñòa, toå chöùc laïi haøng nguõ.
Nhöng chaúng may, oâng bò maéc beänh thöông haøn maø töø traàn.
Trong soá nhöõng anh huøng sinh tröôûng taïi Kieán Phong coù Nguyeãn Quang Dieâu
(ngöôøi xaõ Taân Thuaän, quaän Cao Laõnh). Vôùi tö chaát thoâng minh vaø taâm hoàn yeâu
 162

nöôùc daït daøo, oâng ñaõ tham gia phong traøo cöùu nöôùc vaø tieáp tay ñaéc löïc cho cao
traøo Ñoâng Du naêm 1907. Taïi Cao Laõnh, oâng möôïn chuøa Linh Sôn laøm nôi gaëp gôõ
nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc trong vuøng. OÂng thöôøng lieân laïc vôùi caùc nhaø caùch maïng bò
quaân Phaùp ñöa töø Baéc vaøo an trí trong Nam nhö Voõ Hoaønh, Döông Baù Traïc,
Phöông Sôn... ñang taïm soáng taïi vuøng Sa Ñeùc.
Naêm 1913, oâng cuøng nhaø caùch maïng Ñinh Höõu Xöông (ngöôøi xaõ Myõ Xöông) vaø
moät soá chieán höõu khaùc ra haûi ngoaïi nhöng bò baét taïi Hoàng Koâng. Phaùp ñöa oâng veà
giam taïi Hoûa Loø, Haø Noäi, roài ñaøy ñi Guyane (thuoäc ñòa Phaùp taïi vuøng Trung Myõ).
Naêm 1917, oâng cuøng moät soá nhaø caùch maïng Vieät Nam duøng thuyeàn troán qua ñaûo
Trinidad, roài tìm ñöôøng sang Hoa Thònh Ñoán, Hoa Kyø. Naêm 1920, oâng töø ñoù trôû laïi
Trung Hoa. Naêm 1927, oâng veà nöôùc tieáp tuïc hoaït ñoäng haêng say duø tuoåi ñaõ cao vaø
bò maät vuï Phaùp luøng baét raùo rieát. Ñeán ngaøy 15 thaùng 5 naêm Bính Tyù (1936), anh
huøng Nguyeãn Quang Dieâu töø traàn.
Phong cảnh, di tích
Traøm Chim Tam Noâng : Traøm chim roäng 7612 ha naèm giöõa 4 xaõ Phuù Ñöùc, Phuù
Hieäp, Phuù Thoï vaø Taân Coâng Sính, huyeän Tam Noâng, caùch thò traán Tam Noâng 800
m ñöôøng chim bay. Traøm chim nghóa laø chim ôû trong röøng traøm, nôi ñaây thieân
nhieân raát phong phuù vôùi nhöõng röøng traøm saäy, lao, sen, suùng, luùa maï, naêng,
laùc...vaø caùc loaøi ñoäng vaät : traên, ruøa, löôn, raén, caùc loaïi caù ñoàng vaø nhieàu loaïi
chim nöôùc nhö coø, dieäc, vòt trôøi, coàng coäc, trích coà vaø ñaëc bieät laø seáu coå truïi ñaàu
ñoû. Loaïi chim quí hieám naøy ñeán traøm chim haøng naêm vaøo muøa khoâ ñeå cö truù.
Ñeán thaêm traøm chim vaøo luùc ñoù, du khaùch chöùng kieán töøng ñaøn seáu ñaàu ñoû veà aên
cuû naêng cuøng vôùi nhieàu loaøi chim khaùc tuï hôïp thaønh töøng ñaøn ñoâng vui. Seáu to,
cao treân 1,7 m, boä loâng xaùm möôït, coå cao, ñaàu ñoû, ñoâi caùnh dang roäng khi bay.
Chim seáu raát chung thuûy, bao giôø cuõng coù ñoâi vui ñuøa nhaûy muùa vaø raát gaàn guõi vôùi
con ngöôøi. Vôùi ngöôøi Vieät Nam loaøi seáu ñaàu ñoû, coøn goïi laø chim Haïc, laø bieåu
töôïng cuûa söùc maïnh, söï tröôøng toàn vaø loøng chung thuûy. trong caùc ñình, chuøa vaø
treân nhieàu baøn thôø cuûa gia ñình ngöôøi Vieät Nam coù thôø chim Haïc.
Du khaùch ñeán ñaây, nhieàu ngöôøi khoâng muoán veà ngay, ai cuõng keùo daøi theâm
chöông trình, ñi xuoàng len loûi vaøo caùc cuïm caây raøm ñeå nhìn oå vaø tröùng cuûa loaøi
 163

chim trích, ngaém nhìn töøng ñaøn con trích vöøa ñuû loâng bôi loäi ngay tröôùc muõi
xuoàng... khi nöôùc ruùt, nôi ñaây trôû thaønh caùnh ñoàng cuûa caùc loaïi rong taûo, boâng
suùng, sen, luùa trôøi...
Khu traøm chim ñaõ ñöôïc caùc toå chöùc baûo toàn thieân nhieân quoác teá taøi trôï ñeå duy trì
vaø phaùt trieån. Nhieàu ñoaøn du khaùch ñaõ ñi haøng vaïn caây soá töø caùc nöôùc ñeán Tam
Noâng ñeå ñöôïc nhìn taän maét con seáu ñaàu ñoû.
Vöôøn Coø Thaùp Möôøi : ÔÛ caùch thò xaõ Cao Laõnh 35 km. Tôùi ñaây du khaùch seõ nhìn
thaáy haøng ngaøn con coø ñaäu treân caùc caây traéng rôïp caû moät vuøng trôøi. Vaøo nhöõng
buoåi chieàu taø, haøng haøng lôùp lôùp caùnh coø chao lieäng treân khoâng tröôùc khi veà toå.
Vöôøn Hoa Taân Qui Ñoâng : Du khaùch yeâu hoa vaø caây caûnh xin môøi ñeán vöôøn hoa
Taân Qui Ñoâng caùch thò xaõ Cao Laõnh 3 km. Nôi ñaây troàng nhieàu loaïi hoa vaø caây
caûnh, ñaëc bieät hoa hoàng vaø caây hoå phaùch laø nhöõng maët haøng xuaát khaåu ñi nhieàu
nöôùc. ÔÛ ñaây coøn coù nhieàu caây döôïc lieäu duøng laøm thuoác chöõa beänh.
Baõi Taém An Hoøa : An Hoøa laø moät coàn caùt naèm chôi vôi giöõa soâng Tieàn, caùch thò
traán Caùi Taøu Haï, huyeän Chaâu Thaønh khoaûng 40 phuùt ñi ñöôøng. Baõi taém ñöôïc phaùt
hieän naêm 1995, moät coàn caùt traéng hình traêng khuyeát roäng hôn 10 ha ñoä nghieâng
cuûa coàn ít, khoâng coù vuøng truõng taïo thaønh baõi taém raát an toaøn vaø lyù töôûng cho du
khaùch. Tuy môùi ñöôïc phaùt hieän nhöng baõi taém An Hoøa ñaõ thu huùt du khaùch moïi
mieàn gaàn xa, taáp naäp xuoàng ghe keùo veà ñaây ñeå thöôûng thöùc phong caûnh laøng queâ
bình dò hoa traùi sum seâ, ñeå taém mình döôùi doøng soâng traøn ngaäp naéng vaø gioù, thö
giaõn vaø hoøa mình vôùi thieân nhieân.
Coàn Tieân : Moät coàn caùt traéng mòn noåi daøi gioáng nhö moät naøng tieân phôi mình
trong naéng giöõa doøng soâng Haäu, ñoaïn chaûy qua xaõ Ñònh Hoøa, huyeän Lai Vung
(phía beán boài). Coàn tieân coù nghóa laø Tieân nöõ giaùng traàn xuoáng coàn caùt phuø sa.
Ñeán vôùi coàn Tieân, du khaùch seõ ñöôïc hoøa mình trong doøng nöôùc trong xanh cuûa
soâng Haäu, phôi naéng treân bôø caùt mòn trong khoâng khí trong laønh cuûa ñoàng queâ,
thöôûng thöùc muøi vò thôm noàng cuûa röôïu Sa Giang vôùi caùc moùn aên oác gaïo, toâm
nöôùng, caù soâng Haäu.
Chôï Chieáu Ñònh Yeân : Naèm caïnh soâng Haäu thuoäc xaõ Ñònh Yeân, huyeän Laáp Voø,
chôï chieáu Ñònh Yeân ñaõ coù caùch ñaây khoaûng 100 naêm. Chôï ñöôïc hôïp vaøo ban ñeâm
 164

vì baø con suoát ngaøy baän roän vôùi coâng vieäc ñoàng aùng hoaëc mieät maøi beân khung deät.
Ñeán Ñònh Yeân vaøo nhöõng ñeâm traêng saùng, baïn seõ ñöôïc nhìn thaáy caûnh hoïp chôï
ban ñeâm, moãi ngöôøi chong moät ñeøn quaây quaàn tröôùc saân chuøa An Phöôùc.
Haøng hoùa laø nguyeân lieäu ñeå deät chieáu, caùc loaïi phaåm maøu, daây boá, vaø haøng nghìn
chieác chieáu baùn sæ, leû theo yeâu caàu cuûa khaùch. Ñoù laø caùc loaïi chieáu traéng, chieáu in
hình hoa vaên, chieáu con coø, chieáu coå trang troïng, chieáu cöôùi trang trí loäng laãy...
Haøng naêm chôï chieáu Ñònh Yeân baùn ra khoaûng hôn 400.000 ñoâi chieáu caùc loaïi
khaép caùc vuøng. Chieáu thöôøng baùn chaïy nhaát laø vaøo thaùng chaïp, thaùng gieâng vaø
thaùng hai.
Thaùp Möôøi : Nguyeân laø moät caùi thaùp möôøi taàng, cao khoaûng 42 thöôùc, do caùc
nghóa quaân cuûa anh huøng Ñoác Binh Kieàu xaây laøm ñaøi thaùm thính trong thôøi gian
khaùng Phaùp. Veà sau, anh huøng Voõ Duy Döông cuõng söû duïng thaùp canh naøy vaø ñaët
Toång haønh dinh khaùng chieán ôû ñaây. Vò trí thaùp thuoäc quaän Myõ An, phía kinh Thaùp
Möôøi. Thuôû tröôùc, chæ coù ba con ñöôøng moøn daãn vaøo Thaùp Möôøi : Moät ñöôøng töø
Goø Baéc Chieâng (thuoäc Moäc Hoùa, tænh Kieán Töôøng) ñi xuoáng, moät ñöôøng töø raïch
Caàn Loá ñi leân vaø moät ñöôøng töø Caùi Nöùa (thuoäc tænh Ñònh Töôøng) ñi laïi.
Caû ba ñöôøng laàn löôït ñi qua ñoàn Taû, ñoàn Höõu vaø ñoàn Tieàn. Ba ñoàn naøy che chôû
Toång haønh dinh ôû Thaùp Möôøi. Ñoàn naøo cuõng coù luõy ñaát ôû chung quanh, cao gaàn
hai thöôùc vaø daøy khoaûng thöôùc röôõi. Trong vaø ngoaøi luõy laø moät haøng cöø baèng saøo,
luõy ñeàu ñöôïc ñuïc cöûa vaø coù nhieàu loå ñeå ngaém suùng ra ngoaøi. Moãi ñoàn chöùa töø 200
ñeán 300 nghóa quaân, 10 khaåu suùng vaø töø 40 ñeán 50 thôùt suùng baén ñaù vaø vaøi khaåu
ñaïi baùc. Ngoaøi ra, coøn coù naêm saùu ñoàn nhoû ôû xa Toång haønh dinh nhö ñoàn Goø Baéc
Chieâng, ñoàn AÁp Lyù... moãi ñoàn naøy coù khoaûng 150 nghóa quaân vaø coù töø 15 ñeán 35
thôùt suùng baén ñaù. Coøn khí giôùi, thuoác ñaïn thì coù thuyeàn chôû töø Haø Tieân, Raïch Giaù
vaøo. Phaàn löông thöïc do daân chuùng tieáp vaän.
Con ñöôøng tieän nhaát vaøo Thaùp Möôøi laø ñöôøng ñi töø Caàn Loá, neân ñaõ ñöôïc duøng ñeå
chôû gaïo cho nghóa quaân vaø coù teân laø "ñöôøng gaïo". Nay coøn di tích neàn ñaù döôùi
chaân Thaùp Möôøi vaø beân caïnh laø ngoâi moä cuûa Ñoác Binh Kieàu. Xöa, quaân Phaùp ñaët
vuøng naøy laø "Caùnh ñoàng Baøng" (Plaine des joncs), nhöng daân chuùng khoâng duøng
teân naøy vaø laáy teân Ñoàng Thaùp Möôøi ñeå ghi khaéc tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa nghóa
 165

quaân khaùng Phaùp.

Khu Di Tích Goø Thaùp : Thuoäc aáp 4 xaõ Taân Kieàu, huyeän Thaùp Möôøi, caùch huyeän
ly Thaùp Möôøi khoaûng 11 km veà phía Baéc, caùch thò xaõ Cao Laõnh veà höôùng ñoâng
baéc 43 km (theo ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy). Goø Thaùp goàm coù 5 di tích tieâu bieåu,
tính töø con loä Myõ Hoøa ñi vaøo : goø Thaùp Möôøi, thaùp Coå Töï, ñeàn thôø cuï Ñoác Bình
Kieàu, goø Minh Sö, mieáu Baø Chuùa Xöù.
Caùc di tích Goø Thaùp mang nhieàu giaù trò vaên hoùa - lòch söû. Thaùp Coå Töï caùch goø
Thaùp Möôøi 100 m veà phía Baéc, töông truyeàn coù töø thôøi Thieäu Trò (1841 - 1847)
tröôùc ñoù laø ngoâi thaùp thôø Chaân Laïp. Qua khoûi chuøa laø ñeán khu caên cöù Ñoàng Thaùp
Möôøi cuûa cuï Ñoác Bình Kieàu trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Phaùp. Moä vaø ñeàn
thôø cuï coøn ôû nôi ñaây. Ñi tieáp laø ñeán mieáu Baø Chuùa Xöù, goø Minh Sö, haøng naêm,
khaùch thaäp phöông keùo veà döï leã vía Baø raát ñoâng. Goø Thaùp Möôøi caùch ñaây khoaûng
2000 naêm laø nôi sinh soáng cuûa caùc cö daân coå. Taïi ñaây giôùi khaûo coå hoïc ñaõ phaùt
hieän ñöôïc nhieàu di vaät vaên hoùa coå, ñaëc bieät laø caùc di vaät vaên hoùa thuoäc neàn vaên
minh OÙc Eo.
Chuøa Kieán An Cung : Coøn goïi laø chuøa OÂng Quaùch, naèm taïi trung taâm thò xaõ Sa
Ñeùc. Chuøa do nhoùm ngöôøi Hoa ôû tænh Phuùc Kieán (Trung Quoác) ñònh cö taïi Sa Ñeùc
xaây döïng vaøo naêm 1924 - 1927 ñeå thôø cuùng toå tieân vaø laø nôi daïy doã con chaùu.
Kieán truùc chuøa Kieán An Cung theo kieåu chöõ "coâng". Toaøn boä chuøa khoâng coù keøo,
chæ coù ñoøn tay raùp moäng laïi. Maùi ngoùi lôïp theo dôïn soùng roàng traûi neàn cho nhöõng
ngoïn soùng cong vuùt leân cao. Saùu ñaàu ngoïn soùng laø saùu cung ñieän thu nhoû. Hai beân
cöûa vaøo chaùnh ñieän laø 2 con kyø laân baèng ñaù xanh raát lôùn. Taû, höõu laø 2 vò thaàn
Thieän - AÙc. Trong saân laø nôi cuùng teá. Nhöõng coät lôùn trong chaùnh ñieän, caùc taám
hoaønh phi, bao lam, ñoái lieãn ñieàu ñöôïc traïm troå hoa, laù, chim sôn son, thieáp vaøng
loäng laãy toân nghieâm.
Ñeàn Thôø Thöôïng Töôùng Traàn Ngoïc (Ñeàn Ñoác Binh Vaøng) : Toïa laïc taïi ñòa phaän
aáp Nam, xaõ Taân Thaïnh, huyeän Thanh Bình, caùch trung taâm thò xaõ Cao Laõnh 24 km
theo höôùng taây nam. Thöôïng Töôùng Traàn Ngoïc (Ñoác Binh Vaøng) giöõ chöùc toång
binh kieâm chaùnh giaûi quaân löông döôùi trieàu vua Minh Maïng. Naêm 1837, treân
ñöôøng giaûi quaân löông ñeán bieân thuøy An Giang, ñöôïc tin baùo thaønh An Giang thaát
 166

thuû, oâng ñaõ ra leänh tieâu huûy ñoaøn thuyeàn, giaûi giaùp binh só vaø sau ñoù ruùt göôm töï
vaãn.
Sau khi maát, trieàu ñình ban taëng oâng chöùc thöôïng töôùng quaän coâng. Daân chuùng
nhôù ôn vaø thöông tieác oâng, ñaõ ñaët teân con raïch thaønh raïch Ñoác Vaøng vaø laäp ñeàn
thôø oâng taïi ñòa ñieåm hieän nay. Naêm 1965, ñeàn thôø ñöôïc xaây döïng laïi baèng vaät lieäu
kieân coá ñeïp vaø haøi hoøa vôùi khung caûnh thieân nhieân. Haøng naêm, vaøo caùc ngaøy 15,
16 thaùng 2 aâm lòch, nhaân daân ñòa phöông toå chöùc leã kyû nieäm vaø cuùng teá oâng raát
long troïng vôùi haøng chuïc ngaøn ngöôøi tham gia.
Chuøa Höông (Phöôùc Höng Coå Töï) : Laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa coå kính taïi Sa
Ñeùc, chuøa do nhoùm ngöôøi Hoa ôû Sa Ñeùc döïng neân caùch ñaây hôn moät theá kyû ñeå thôø
Phaät. Chuøa Höông coù kieán truùc ñeïp, haøi hoøa vôùi quang caûnh xung quanh. Chuøa coù
8 maùi vaø 2 caáp, ñöôïc lôïp maùi aâm döông taïo gôïn soùng, maùi cong vuùt leân cao. Treân
noùc laø phuø ñieâu hình long, laân, qui, phöôïng. Caùch thöùc thôø phuïc cuûa chuøa theo loái
coå, toân nghieâm goàm 2 boä tam Taây Phöông cöïc laïc (Phaät A Di Ñaø vaø Quan Theá
AÂm Boà Taùt), ñaëc bieät coù moät pho töôïng A Di Ñaø baèng ñaát seùt theáp vaøng coù nieân
ñaïi hôn 100 naêm. Ngoaøi ra coøn coù chieác moõ tuïng kinh chaïm hình song ngö tuyeät
ñeïp.
Vaên Thaùnh Mieáu : Laø coâng trình vaên hoùa thôø ñöùc Khoång Töû, xaây döïng naêm 1857
taïi thoân Myõ Traø, huyeän Kieán Phong, tænh Ñònh Töôøng (nay thuoäc phöôøng |||, thò xaõ
Cao Laõnh) do oâng Hoà Troïng Ñính, quan tri phuû huyeän Kieán Töôøng ñöùng ra xaây
caát. Chính ñieän ñaët baøn thôø, ñaët baøi vò ñöùc Khoång Töû (Vaïn Theá Sö Bieåu). Taû höõu
laø baøi vò cuûa Töù Thaùnh (Taêng Töû, Nhan Hoài, Töû Tö vaø Maïnh Töû). Coøn beân taû vu,
höõu vu thôø Tieàn Hieàn vaø Haäu Hieàn. Naêm 1878, Vaên Thaùnh Mieáu ñöôïc dôøi ñeán vò
trí hieän nay (ñöôøng Lyù Thöôøng Kieät, phöôøng |, thò xaõ Cao Laõnh). Vaên Thaùnh Mieáu
ñöôïc truøng tu laïi vaøo naêm 1935 ñeán 1940, vieäc thôø phuïng ñöôïc saép xeáp laïi. Trong
chính ñieän taû vu laøm thö vieän, höõu vu laøm nôi hoäi hoïp, luaän baøn ñaïo lyù phöông
Ñoâng.
Chuøa Baø : Taïi Saøi Goøn vaø caùc tænh phía Nam, nôi naøo cuõng coù ngoâi chuøa Baø. Chuøa
Baø taïi Sa Ñeùt coù treân 100 naêm nay do nhoùm ngöôøi Hoa ôû tænh Phuùc Kieán sau khi
ñònh cö taïi Sa Ñeùc ñaõ chung goùp tieàn xaây döïng ngoâi chuøa thôø Baø. Chuøa ñöôïc kieán
 167

truùc theo kieåu chöõ Thieân, maùi ngoùi lôïp aâm döông taïo gôïn soùng, töôøng cao noùc coå,
khang trang.
Gian chaùnh ñieän thôø baø Thieân Haäu Ngöôn Quaân, saéc phong thôøi nhaø Thanh ôû
Trung Hoa (Thieân Haäu Thaùnh Maãu) vì baø coù coâng cöùu ñoä nhöõng ngöôøi ñi ghe,
thuyeàn ngoaøi bieån. Ngöôøi Trung Hoa toân suøng baø nhö vò cöùu tinh cuûa hoï. Beân höõu
chaùnh ñieän thôø baø Kim Hueä (meï cuûa baø Thieân Haäu Thaùnh Maãu), beân taû thôø oâng
Ñòa vaø oâng Thoå, ngoaøi ra chuøa coøn thôø Phaät Di Ñaø, Quan AÂm Boà Taùt vaø Quan
Thaùnh Ñeá Quan. Haøng naêm ban trò söï toå chöùc leã cuùng long troïng vaøo ngaøy 23-3 vaø
9-9 aâm lòch.
Ñình Taân Phuù Trung : Ñình Taân Phuù Trung caùch thò traán Chaâu Thaønh 17km, ñình
Taân Phuù Trung toïa laïc treân khuoân vieân roäng 3000 m², giöõa moät vuøng queâ truø phuù,
caây traùi xum xueâ cuûa xaõ Taân Phuù Trung. Laø moät trong nhöõng ngoâi ñình coå cuûa tænh
Ñoàng Thaùp, ñình ñöôïc xaây döïng giöõa theá kyû 19 vaø ñöôïc vua Töï Ñöùc phong saéc
Thaønh Hoaøng Boån Caûnh vaøo ngaøy 16-4-1858 aâm lòch. Ñình coù kieán truùc theo kieåu
coå, maùi xaây theo hình chöõ ñaïi, lôïp ngoùi kieåu oáng xöa, treân ngoùi coù löôõng long
tranh chaâu, coät keøo baèng goã quí ñöôïc chaïm troã tinh vi.
Trong ñình coù nhieàu böùc lieãn baèng goã quí ñöôïc chaïm khaéc coâng phu sôn son theáp
vaøng. Nghi thôø tröôùc, thôø Quan Thaùnh Ñeá, nghi thôø sau ôû giöõa thôø Thaønh Hoaøng
Boån Caûnh vaø 2 beân thôø nhöõng ngöôøi ñoùng goùp coâng lao cho ñình laøng. Haøng naêm
leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 10, 17 thaùng 4 aâm lòch (naêm chaün), ngaøy 12, 13
thaùng 5 aâm lòch (naêm leû). Vaøo dòp naøy, nhaân daân trong xaõ vaø caùc xaõ laân caän ñeán
döï raát ñoâng vui, taáp naäp caàu nguyeän möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng thaéng lôïi.
Ñình Ñònh Yeân : Ñöôïc xaây döïng vaøo naêm Canh Tuaát 1909 taïi aáp An Lôïi A, xaõ
Ñònh Yeân, huyeän Laáp Loø Voø ñeå ghi nhôù coâng ôn Phaïm Vaên An, ngöôøi ñaàu tieân
khai hoang ñaát laäp aáp nôi ñaây. Ñình ñöôïc kieán truùc theo kieåu noäi coâng ngoaïi quoác,
töôøng xaây coät goã, lôïp ngoùi ñaïi oáng, caùc kyø, keøo, coät ñöôïc chaïm troã hoa vaên ñaàu
roàng, laân raát ñeïp. Caâu ñoái, caâu lieãn bao lam ñöôïc caån oác xaø cöø, chaïm hoùa long,
löôõng sen, maãu ñôn, sôn son theáp vaøng vaø caùc böùc tranh sôn thuûy ca ngôïi ñaát nöôùc
con ngöôøi.
Tröôùc saân ñình, laø nhöõng boàn hoa, caây döông coå thuï cao vuùt. Trong chaùnh ñieän
 168

(baùi ñình) thôø thaàn Thaønh Hoaønh Boån Caûnh, hai beân taû höõu ban thôø caùc vò Tieàn
Hieàn cuûa ñình. Haøng naêm vaøo caùc ngaøy 16, 17 thaùng 4 vaø 15, 16 thaùng 11 aâm lòch
dieãn ra leã cuùng ñình raát long troïng vôùi ñaày ñuû nghi thöùc nhö : ñoäi kî maõ, ñoäi laân,
ñoäi lính haàu, hoïc troø leã, chieâng, troáng, nhaïc leã....
Ñình Long Khaùnh : ÔÛ treân cuø lao Long Khaùnh, giöõa soâng Cöûu Long, thuoäc huyeän
Hoàng Ngöï, ngoâi ñình xaây döïng theo kieåu nhieàu nhaø vuoâng gaén lieàn nhau, coù boán
haøng coät chính, maùi lôïp ngoùi aâm döông, treân noùc coù hình löôõng long tranh chaâu,
keøo chaïm troã ñaàu roàng. Ñình thôø thaàn Thaønh Hoaøng Boån Caûnh vaø caùc vò Tieàn
Hieàn, Haäu Hieàn nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi ñòa phöông.
Töôïng Thoáng Lónh : Laø töôïng Thoáng Binh Nguyeãn Vaên Linh, daân ñòa phöông
thöôøng goïi taét laø Thoáng Linh, sinh tröôûng taïi Cao Laõnh, ñaõ cuøng anh huøng Thieân
Hoä Döông tham gia phong traøo khaùng chieán choáng Phaùp vaø taïo ñöôïc nhieàu thaønh
tích.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Goø Thaùp : Di tích Goø Thaùp laø moät quaàn theå goàm 5 di tích tieâu bieåu trong
ñoù coù ñeàn thôø cuï Ñoác Binh Kieàu vaø mieáu baø Chuùa Xöù laø noåi tieáng hôn caû. Haøng
naêm khaùch thaäp phöông keùo veà döï leã hoäi Goø Thaùp raát ñoâng. Leã vía baø Chuùa Xöù
cöû haønh vaøo ngaøy 16 thaùng 3 aâm lòch, gioã cuï Ñoác Binh Kieàu vaøo ngaøy 15 - 16
thaùng 11 aâm lòch. Noäi dung caùc leã hoäi gaàn nhö oån ñònh: Leã caàu an, thaûnh sanh, teá
thaàn Noâng, cuùng OÂng (Ñoác Binh Kieàu) hoaëc cuùng baø Chuùa Xöù. Caùc leã ñöôïc tieán
haønh moät caùch long troïng, coù nhaïc leã theo nghi thöùc coå truyeàn. Ngoaøi ra coøn coù
muùa laân, haùt boäi, ñaáu voõ, löûa traän. Leã hoäi ôû Goø Thaùp laø leã hoäi caàu cho quoác thaùi,
daân an, muøa maøng ñöôïc töôi toát.
 169

Gia Lai
Dieän tích : 16.212 km².
Daân soá : 1.048.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Pleiku.
Caùc huyeän : An Kheâ, Ayun Pa, Chö Paêh, Chö Proâng, Chö Seâ, Ñöùc Cô, La Grai,
Kbang, Kroâng Pa, Kong Chro, Mang Yang.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Gia Rai, Ba Na, Xô Ñaêng, Gieû Trieâng...
Gia Lai laø moät tænh mieàn nuùi - bieân giôùi naèm ôû phía Baéc Taây Nguyeân treân ñoä cao
600 m - 800 m so vôùi maët bieån. Phía Baéc giaùp tænh Kon Tum, phía Nam giaùp tænh
Ñaéc Laéc, phía Taây giaùp Cam-Pu-Chia vôùi 90 km laø ñöôøng bieân giôùi quoác gia, phía
Ñoâng giaùp caùc tænh Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh vaø Phuù Yeân.
Gia Lai coù khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa cao nguyeân, chia laøm hai muøa roõ reät : muøa
möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä
trung bình naêm 21°C - 25°C. Vuøng Taây Tröôøng Sôn coù löôïng möa trung bình naêm
töø 2200 mm - 2500 mm, vuøng Ñoâng Tröôøng Sôn töø 1200 - 1750 mm. Khí haäu Gia
Lai gioáng nhö khí haäu tænh Kon Tum vaø Ñaéc Laéc vôùi hai muøa möa naéng theo gioù
muøa.
Tænh coù truïc quoác loä 14 noái vôùi Quaûng Nam vaø caùc tænh Taây Nguyeân, Ñoâng Nam
Boä; truïc quoác loä 19 noái vôùi caùc tænh duyeân haûi mieàn Trung töø Qui Nhôn ñeán Pleiku
vaø ñi caùc tænh Ñoâng Baéc Cam-Pu-Chia; quoác loä 25 noái vôùi Phuù Yeân. Thaønh phoá
Pleiku naèm treân ngaõ ba giao loä cuûa quoác loä 19, quoác loä 14, quoác loä 25, caùch caûng
Qui Nhôn 180 km ñöôøng boä, caùch Saøi Goøn 541 km. Tænh coù saân bay Pleiku khaù lôùn.
Gia Lai laø ñaàu nguoàn cuûa nhieàu heä thoáng soâng ñoå veà mieàn duyeân haûi Cam-Pu-
Chia nhö soâng Ba, soâng Seâ San vaø caùc con suoái khaùc. Vuøng ñaát Gia Lai coù nhieàu
suoái hoà, gheành thaùc, ñeøo vaø nhöõng caùnh röøng nguyeân sinh taïo neân nhöõng caûnh
quan thieân nhieân huøng vó thô moäng mang ñaäm neùt hoang sô nguyeân thuûy cuûa nuùi
röøng Taây Nguyeân. Ñoù laø röøng nhieät ñôùi Kon Ka King, röøng Kon Cha Rang nôi coù
nhieàu ñoäng vaät quí hieám; thaùc Yaly huøng vó; thaùc Xung Khoeng hoang daõ ôû huyeän
Chö Proâng; thaùc Phuù Cöôøng thô moäng ôû huyeän Chu Seâ.
Nhieàu con suoái ñeïp nhö suoái Ñaù Traéng, suoái Mô vaø caùc danh lam thaéng caûnh khaùc
 170

nhö beán ñoø "Moäng" treân soâng Pa, bieån hoà Tô Nöng treân nuùi meânh moâng vaø phaúng
laëng - nuùi Haøm Roàng cao 1092 m maø ñænh laø mieäng cuûa moät nuùi löûa ñaõ taét.
Sinh hoạt, kinh tế
Soá ñoàng baøo Thöôïng sinh soáng ôû Gia Lai ñoâng nhaát, roài ñeán ngöôøi Kinh. Ngöôøi
Thöôïng trong tænh thuoäc caùc saéc toäc chính laø Djarai (Gia Rai) Bahnar, Rhadeù;
ngoaøi ra laø caùc saéc toäc phuï nhö Tolo, Bahnar, Alo Kone, Djarai Arap... Ñoàng baøo
Thöôïng vaø Kinh soáng raát caàn cuø nhaãn naïi, luoân luoân hoøa hôïp vôùi nhau. Ba toân
giaùo chính laø Thieân Chuùa, Phaät, thôø phuïng Toå Tieân vaø Thaàn Linh.
Vì Gia Lai coù quaù nhieàu röøng vaø löu löôïng nöôùc soâng baát thöôøng neân vieäc canh
noâng taïi ñoàng baèng khoâng ñuû cung öùng trong tænh. Nhieàu nôi chæ troàng luùa ñöôïc
moät muøa, nôi naøo coù ñaäp nöôùc nhö quaän Leä Trung thæ canh taùc hai muøa. Ñoàng baøo
Thöôïng troàng luùa loác vaø luùa Thöôïng (moät loaïi neáp). Caùc loaïi hoa maøu phuï laø
khoai, saén, ngoâ vaø rau. Caùc loaïi caây kyõ ngheä ñöôïc troàng nhieàu nhö cao su, caø pheâ,
traø, boâng vaø mía...
Laâm saûn coù nhieàu goã quí nhö caåm lai, traéc, sao, daàu... vaø cuõng coù nhieàu daõ thuù.
Khoaùng saûn gaàn nhö khoâng khai thaùc ñöôïc moû gì. Ñôøi soáng cuûa daân chuùng thöôøng
taäp trung vaøo caùc ngaønh buoân baùn lieân quan ñeán vieäc khai thaùc laâm saûn.
Lược sử
Tröôùc ñaây Gia Lai laø vuøng röøng raäm hoang vu chæ coù ñoàng baøo Thöôïng saéc toäc
Djarai (Gia Rai)sinh soáng.
Thôøi Phaùp thuoäc, ñoàng baøo Thöôïng noåi leân khaùng chieán. Thaùng 2-1907 Cueùnot
mang quaân ñeán Pleipang. Daân quaân Bahnar ñaùnh troáng baùo ñoäng khaép vuøng, roài
raøo laøng vaø caám choâng. Duøng teân ñoäc choáng cöï maõnh lieät. Naêm 1911, vieân coâng
söù quaân Phaùp ôû Kontum cho ngöôøi ñieàu tra veà tình hình an ninh vaø kinh teá vuøng
naøy. Ñeán naêm 1913, quaân Phaùp ñaët moät toøa ñaïi lyù haønh chính ôû ñaây do ngöôøi
Phaùp cai quaûn. Naêm 1914, ñoàng baøo Thöôïng noåi leân choáng baét ñi phu vaø gieát lính
Phaùp. Naêm 1918, ñoàng baøo Gia Lai taán coâng caùc ñoàn boùt vaø gieát teân coâng söù Phaùp.
Ngaøy 12-2-1929 Gia Lai taùch khoûi Kontum ñeå trôû thaønh moät tænh rieâng bieät.
Phong cảnh, di tích
Thaùc Xung Khoeng : Caùch thaønh phoá Pleiku hôn 30km veà phía Taây Nam, thuoäc
 171

ñòa phaän huyeän Chö Proâng. Thaùc Xung Khoeng huøng vó cao khoaûng 40 m. Töø xa
ñaõ nghe thaáy tieáng aàm ì, nöôùc ñoå töø treân cao xuoáng nhö moät daûi luïa traéng. Maët
thaùc lôùn, traûi roäng vaø töông ñoái baèng phaúng. Hai beân bôø, caây coái moïc um tuøm.
Phía sau thaùc laø neàn trôøi xanh thaúm cao loàng loäng.
Nöôùc ñoå xuoáng uoán cong theo trieàn ñaù meàm maïi, ñaäp vaøo caùc taûng ñaù noåi leân treân
maët nöôùc tung boït traéng xoùa. Nöôùc chaûy len loûi trong caùc khe ñaù, treân thaûm coû
xanh laøm thaønh moät vuøng hoà nöôùc trong vaét, saùt vôùi caùc vaùch ñaù xung quanh.
Thaùc Xung Khoeng laø nôi nghæ ngôi thuù vò cuûa du khaùch vöøa ngaém nhìn veû huøng
traùng cuûa thieân nhieân, vöøa hít thôû khoâng khí trong laønh maùt meû giöõa nuùi röøng huøng
vó.
Bieån Hoà Tô Nöng : Caùch thaønh phoá Pleiku veà phía Baéc 6 km ñöôøng chim bay.
Bieån hoà Tô Nöng nguyeân laø moät mieäng nuùi löûa ngöøng hoaït ñoäng ñaõ haøng trieäu
naêm ñeå laïi. Hoà coù hình baàu duïc, dieän tích 230 ha. Nöôùc hoà quanh naêm ñaày aép,
xanh trong coù theå nhìn roõ töøng ñaøn caù bôi loäi döôùi nöôùc. Hoà coù ñoä saâu töø 20 m ñeán
40 m. Ñaây laø vöïa caù, haøng naêm cung caáp cho Pleiku haøng traêm taán caù. Phong caûnh
xung quanh hoà thaät ngoaïn muïc, töø nhöõng buïi caây ven hoà, tieán hoùt cuûa caùc loaøi
chim laûnh loùt moãi buoåi sôùm mai. Keá ñoù laø nhöõng caùnh röøng baït ngaøn, nhöõng ngoïc
ñoài uoán löôïn traäp truøng... Nhöõng chieác thuyeàn ñoäc moäc löôùt treân maët nöôùc. Bieån
hoà Tô Nöng ñöôïc ví nhö haït ngoïc cuûa Pleikhu vaø cuûa caû Taây Nguyeân.
Nuùi Chô Hô Roâng : Caùch thaønh phoá Pleiku khoaûng 10 km veà phía Ñoâng Nam,
ngoïn nuùi Chö Hô Roâng cao tôùi 1600 m vaø cuøng ngoïn nuùi löûa taét töø laâu ñôøi, vì theá
tuy cao nhöng daùng meàm maïi, thoai thoaûi. Quanh chaân nuùi ñaát ñai phì nhieâu, caây
troàng xen caây röøng raäm raïp ñaõ trôû thaønh nôi sinh soáng cuûa nhieàu baûn laøng caùc daân
toäc. Caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ khai quaät ñöôïc nhieàu di chæ khaûo coå cuûa caùc thôøi kyø
ñoà ñaù, ñoà goám... trong thung luõng naøy.
Ñöôøng quanh nuùi tuy doác thaáp nhöng quanh co, uoán khuùc, ñaát meàm ñeå loä caùc taûng
ñaù lôùn, phuû kín caùc loaøi caây leo, buïi raäm. Ñoâi choã vaùch ñaù ñeå loä moät khe suoái nhoû,
nöôùc chaûy laëng leõ, hay moät con thaùc doác, nöôùc len loûi qua caùc hoá saâu. Caùc maûng
caây laù roäng xanh um moïc xen vôùi caùc loaøi caây ruïng laù theo muøa, laøm cho caûnh trí
luoân thay ñoåi treân moãi böôùc ñi. Du khaùch ñeán Pleiku coù theå tham gia tour leo nuùi
 172

Chô Hô Roâng ñeå tìm hieåu thieân nhieân vaø mang laïi caûm giaùc maïnh cho nhöõng ai
thích maïo hieåm.
Hoà Ayun Haï : Laø hoà nhaân taïo roäng nhaát Taây Nguyeân, naèm treân ñòa baøn xaõ
H’Boâng, huyeän Chö Seâ, tænh Gia Lai. Hoà Ayun Haï ñöôïc khôûi coâng ngaøy 17-03-
1990 treân cao nguyeân Gia Lai, hoà ñöôïc taïo bôûi con ñaäp traøn ngaên soâng Ayun, nôi
haï nguoàn cuûa soâng Ayun môû roäng thaønh hoà roäng giöõa boán beà nuùi non xanh, taïo
neân moät caûnh quan ñeïp höõu tình treân ñaát röøng H’Boâng, huyeän Chö Seâ.
Maët nöôùc hoà roäng 3700 ha, daøi 25 km, nôi roäng nhaát 5 km, töø ñoù toûa ra haøng traêm
con keânh nhoû phuïc vuï cho caùnh ñoàng luùa roäng lôùn cuûa caùc xaõ thuoäc huyeän Ayun
Pa. Töø khi bieán thaønh hoà nöôùc trong xanh, Ayun Haï taïo ra moâi tröôøng soáng trong
laønh, moät vuøng sinh thaùi thaät ngoaïn muïc vôùi röøng caây keà caïnh vaø boùng nuùi vaây
quanh. Hoà Ayun Haï coøn laø nôi nuoâi thaû nhieàu caù. Ñeán ñaây du khaùch coù theå ñi
thaêm loøng hoà, bôi thuyeàn, caâu caù, daïo chôi trong röøng, tìm hieåu vaên hoùa vaø giao
löu vôùi coäng ñoàng ngöôøi daân toäc thieåu soá Jarai vaø Banar soáng ôû vuøng quanh hoà.
Quaàn Theå Di Tích Taây Sôn Thöôïng Ñaïo : Laø di tích cuûa cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn,
goàm coù :
Ñình An Kheâ taïi thò traán An Kheâ (huyeän An Kheâ), nôi tuï taäp nghóa quaân vaø daáy
binh khôûi nghóa cuûa ba anh em Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Löõ.
Goø Chôï huyeän An Kheâ, nôi giao löu buoân baùn cuûa Nguyeãn Nhaïc ñeå laáy tieàn nuoâi
quaân vaø tuyeån moä binh só.
Hoøn Ñaù oâng Bình (Hueä) huyeän An Kheâ, nôi ngoài nghæ sau ñôït luyeän quaân cuûa oâng
Hueä.
Hoøn ñaù oâng Nhaïc huyeän An Kheâ, nôi ngoài nghæ cuûa oâng Nhaïc sau moãi ñôït luyeän
quaân cuûa oâng Nhaïc.
Vöôøn Mít - caùnh ñoàng Coâ Haàu huyeän K.Bang, vuøng caên cöù lo vieäc haäu caàn, nôi
cung caáp löông thöïc cho nghóa quaân.
Kho tieàn - neàn nhaø oâng Nhaïc huyeän Kong Choro, nôi caát giöõ löông thöïc, tieàn teä
cho cuoäc khôûi nghóa vaø laø nôi ôû cuûa oâng Nhaïc tröôùc khi cuoäc khôûi nghóa noå ra vaø
hieän nay chæ coøn laïi neàn nhaø.
Cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn vôùi ngöôøi anh huøng aùo vaûi Nguyeãn Hueä laø moät ñieåm
 173

saùng cuûa lòch söû Vieät Nam. Ngaøy nay, nhieàu ngöôøi daân Vieät Nam vaø caû nhöõng
ngöôøi nöôùc ngoaøi luoân quan taâm ñeán söï kieän lòch söû naøy.
Chuøa Böûu Nghieâm : Chuøa ñöôïc xaây döïng naêm 1964 taïi soá 200 ñöôøng Duy Taân,
phöôøng Dieân Hoàng, thaønh phoá Pleiku. Ñeán naêm 1978 ngoâi chaùnh ñieän chuøa ñöôïc
truøng tu. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, Hoøa Thöôïng Thích Töø Höông, truï trì chuøa,
ñang tieáp tuïc coâng vieäc tu söûa, môû mang ngoâi chuøa cuøng vôùi caùc hoaït ñoäng vaên
hoùa töø thieän taïi ñòa phöông.
Chuøa Böûu Thaéng : Chuøa toïa laïc ôû soá1A ñöôøng Sö Vaïn Haïnh, phöôøng Hoäi Thöông,
thaønh phoá Pleiku. Chuøa ñöôïc xaây döïng trong thôøi kyø chaán höng Phaät Giaùo vaøo
nhöõng naêm 1930. Chuøa xaây döïng treân moät khu ñaát roäng 3168 m². Chuøa ñöôïc truøng
tu lôùn vaøo nhöõng naêm 1960, 1964 vaø 1992.
Tònh Xaù Ngoïc Phuùc : Tònh xaù toïa laïc ôû soá 342 ñöôøng Phan Ñình Phuøng, phöôøng
Yeân Ñoã, thaønh phoá Pleiku. Tònh xaù do sö Giaùc An xaây döïng vaøo naêm 1964, thuoäc
giaùo ñoaøn III cuûa heä phaùi Phaät giaùo taêng giaø khaát só Vieät Nam.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Ñaâm Traâu : Ñaây laø ngaøy hoäi phoå bieán ôû nhieàu daân toäc Taây Nguyeân, laø
sinh hoaït vaên hoùa daân gian noåi baät nhaát. Nhieàu loaïi hình vaên hoùa ñöôïc huy ñoäng
tham gia leã hoäi naøy. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc taïi nhaø Roâng. Con traâu laø vaät hieán teá
Thaàn Giaøng. Sau caùc nghi thöùc caàu Thaàn linh veà chöùng giaùm loøng thaønh cuûa baø
con vaø nhaän leã vaät, traâu ñöôïc mang ra coät giöõa saân, treû con, ngöôøi giaø, trai gaùi
cuøng nhau nhaûy muùa, tieáng nhaïc coàng chieâng noåi leân. Moät ñoäi ñaâm traâu goàm
nhöõng thanh nieân treû khoûe ñöôïc trang bò giaùo maùc vaø nghi thöùc ñaâm traâu ñöôïc
dieãn ra. Sau ñoù buoân laøng moå traâu aên möøng. Leã AÊn Traâu thöôøng ñöôïc toå chöùc töø 2
ñeán 3 ngaøy vaøo nhöõng dòp ñaëc bieät cuûa buoân laøng hay cuûa moãi gia ñình vaø bao giôø
cuõng coù söï tham gia haøo höùng cuûa caùc coäng ñoàng.
Leã AÊn Côm Môùi : Ñöôïc toå chöùc taïi nhaø rieâng hoaëc nhaø Roâng sau vuï thu hoaïch cuûa
ñoàng baøo Ba Na ôû hai tænh Kon Tum vaø Gia Lai. Leã ñöôïc toå chöùc ñeå taï ôn Thaàn
luùa vaø leã hoäi möøng muøa thu hoaïch môùi, caàu mong cho ruoäng nöông ngaøy caøng
nhieàu thoùc luùa. Daân laøng cuùng Thaàn luùa baèng heo hoaëc gaø tröôùc khi söû duïng luùa
ñeå aên hoaëc mang ñi bieáu. Leã aên côm môùi ñöôïc toå chöùc ñôn giaûn vaø khoâng toán keùm.
 174

Leã Hoäi Ñoå Giaøn : Toå chöùc vaøo ngaøy 15-7 aâm lòch haøng naêm taïi chuøa Baø, laøng An
Thaùi, huyeän An Nhôn. Ngoaøi yù nghóa leã Vu Lan -leã baùo hieáu nhaø Phaät, ñaây coøn laø
hoäi ñua taøi cuûa caùc voõ só cuûa caùc laøng voõ quanh vuøng. Trong leã hoäi coù nhieàu sinh
hoaït vaên hoùa, ñaëc bieät laø haùt boäi. Phaàn chính cuûa hoäi laø tranh taøi cöôùp heo quay,
vaät cuùng Thaàn töø treân giaøn cao tung xuoáng mang veà cho laøng mình. Ngöôøi thaéng
cuoäc laø ngöôøi ñöôïc nhaân daân quyù troïng.
Ngoaøi ra, ôû Gia Lai cuõng coù leã Boû Maû, leã cuùng ñaát laøng gioáng nhö caùc daân toäc
soáng ôû caùc tænh Kon Tum vaø Ñaéc Laéc.
 175

Hà Giang
Dieän tích : 7831 km².
Daân soá : 625.700 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Haø Giang.
Caùc huyeän : Ñoàng Vaên, Meøo Vaïc, Yeân Minh, Quaûn Baï, Baéc Meâ, Hoaøng Su Phì,
Vò Xuyeân, Xín Maàn, Baéc Quang.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taøy, H' Moâng, Dao, Nuøng, Cao Lan, Hoa, Saùn Dìu...
Haø Giang, maûnh ñaát ñòa ñaàu cöïc Baéc cuûa Vieät Nam, nôi coù nhöõng ngoïn nuùi cao
löng trôøi vaø nhieàu soâng suoái. Phía baéc tænh Haø Giang giaùp Trung Quoác (chieàu daøi
ñöôøng bieân giôùi 274 km), phía ñoâng giaùp tænh Cao Baèng, phía taây giaùp Yeân Baùi vaø
Laøo Cai, phía nam giaùp tænh Tuyeân Quang.
Ñòa hình cuûa tænh Haø Giang khaù phöùc taïp, coù theå chia laøm 3 vuøng. Vuøng cao nuùi
ñaù phía baéc naèm saùt chí tuyeán baéc, coù ñoä doác khaù lôùn, thung luõng vaø soâng suoái bò
chia caét nhieàu. Khí haäu mang nhieàu saéc thaùi oân ñôùi, chia laøm hai muøa, muøa möa
vaø muøa khoâ. Nhieät ñoä trung bình naêm khoaûng 24 - 28°C, muøa ñoâng nhieät ñoä raát
laïnh coù khi xuoáng -5°C.
Vuøng cao nuùi ñaát phía taây thuoäc khoái nuùi thöôïng nguoàn soâng Chaûy, söôøn nuùi doác,
ñeøo cao, thung luõng vaø loøng suoái heïp. Khí haäu vuøng naøy chia laøm hai muøa, muøa
möa vaø muøa khoâ.
Vuøng thaáp trong tænh goàm vuøng ñoài nuùi, thung luõng soâng Loâ vaø thò xaõ Haø Giang.
Taïi vuøng naøy, nhieät ñoä trung bình 21 - 23°C.
Haø Giang coù nhieàu nuùi non huøng vó, coù ñænh Taây Coân Lónh cao tôùi 2419 meùt, coù
nhieàu khu röøng nguyeân sinh, röøng coù nhieàu goã quí, coù tôùi 1000 loaïi döôïc lieäu quí
hieám. Ñoäng vaät coù hoå, coâng, tró phöôïng, teâ teâ... vaø haøng traêm loaïi chim thuù
khaùc.Haø Giang coù cao nguyeân Ñoàng Vaên neân thô huøng vó, coù chôï tình Khaâu Vai
haáp daãn du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.
Sinh hoạt, kinh tế
Vì laø mieàn nuùi röøng neân daân soá trong tænh khoâng ñoâng, ñoàng baøo Kinh chieám ña soá,
coøn laïi laø ñoàng baøo caùc saéc daân Thoå, Meøo, Taøy, Dao, Maùn, Nuøng, Giaáy vaø Loâ Loâ.
Phaàn ñoâng ñeàu thôø cuùng Toå tieân, Thaàn linh; vaø ñeàu coù nhöõng saéc thaùi vaên hoùa ñaëc
 176

thuø.
Cuõng vì ñòa theá toaøn röøng nuùi neân kinh teá Haø Giang töông ñoái keùm phaùt trieån.
Laâm saûn chính laø vaøi loaïi goã quyù nhö laùt hoa, laùt da ñoàng; vaø caùc loaïi goã cöùng nhö
lim, seán, trai, taùu, ñinh. Cuû naâu, vaàu, nöùa ôû ñaâu cuõng coù. Noâng saûn goàm luùa, ngoâ,
khoai vaø caùc loaïi ñaäu. Vuøng chaân nuùi Taây Coân Lónh troàng nhieàu traø. Daân chuùng
cuõng troàng caây aên traùi, maän vaø leâ ôû vuøng Ñoàng Vaên, Hoaøng Xu Phì raát noåi tieáng.
Ngheà nuoâi ong laáy maät khaù thònh haønh. Röøng Haø Giang coù nhieàu daõ caàm, daõ thuù
nhö phöôïng hoaøng, traên, raén, coâng, tró... khoaùng saûn coù moû chì, ñoàng, thuûy ngaân vaø
caùt troän vaøng. Soâng Naêng vaø Baûo Laïc coù caùc kyû ngheä loïc vaøng nhöng vaãn coøn thoâ
sô, ngoaøi ra chæ toaøn nhöõng tieåu coâng ngheä saûn xuaát vaät duïng haøng ngaøy. Neàn
thöông maïi Haø Giang chæ giôùi haïn ôû söï trao ñoåi laâm saûn vôùi mieàn xuoâi vaø vôùi
Trung Hoa.
Lược sử
Ñaát Haø Giang xöa thuoäc boä Taân Höng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Veà
sau, Haø Giang naèm trong theå löïc ba Toäc töôùng cuûa xöù Thaùi. Trong giai ñoaïn Minh
thuoäc ñaàu theá kyû 15, ñöôïc goïi laø huyeän Bình Nguyeân, ñoåi thaønh chaâu Bình
Nguyeân töø naêm 1473, sau laïi ñoåi teân thaønh chaâu Vò Xuyeân.
Vaøo cuoái theá kyû 17, toäc tröôûng ngöôøi Thaùi daâng ñaát cho Trung Hoa, ñeán naêm 1728,
Trung Hoa traû laïi Vieät Nam moät phaàn ñaát töø vuøng moû Töø Lang ñeán soâng Loâ. Naêm
1895, ranh giôùi Haø Giang ñöôïc aán ñònh laïi nhö treân baûn ñoà ngaøy nay.
Tröôùc naêm 1975, Haø Giang coù caùc huyeän Ñoàng Vaên, Vò Xuyeân, Xin Maèn, Yeân
Minh, Hoaøng Su Phì, Baéc Quang, Thanh Thuûy vaø Quaûn Baï.
Phong cảnh, di tích
Hang Phöông Thieän : Hang caùch thò xaõ Haø Giang 7 km xuoâi veà phía nam. Ñaây laø
nôi coù nhieàu phong caûnh ñeïp, nhieàu hang ñoäng töï nhieân tuyeät ñeïp nhö hang Dôi,
hang laøng Loø, hang Phöông Thieän. Taïi ñaây du khaùch coù theå thöôûng thöùc caùc loaïi
hoa traùi ñaëc saûn cuûa vuøng nhö maän, leâ, cam, taùo vaø caùc loaïi cheø tuyeát san coå thuï
moïc treân ñoä cao 900 m.
Hang Chui : Hang ôû khu vöïc Phöông Thieän, caùch thò xaõ Haø Giang 7 km veà phía
nam. Hang aên saâu vaøo loøng nuùi khoaûng 100 m. Cöûa hang heïp phaûi laùch ngöôøi môùi
 177

qua ñöôïc. Vaøo trong loøng hang môû roäng, voøm hang cao vuùt, nhieàu nhuõ ñaù ruû
xuoáng ñuû moïi hình thuø. Ñaëc bieät hang coù nhieàu dôi. Ñi tieáp theâm, du khaùch seõ
thaáy moät doøng suoái daâng cao ñoå xuoáng thaønh thaùc troâng raát ñeïp vaø ngoaïn muïc.
Suoái Tieân : Caùch thò xaõ Haø Giang 2 km veà phía baéc, laø thaéng caûnh Suoái Tieân ñeïp
noåi tieáng. Phong caûnh ôû ñaây raát neân thô, nöôùc trong xanh. Du khaùch coù theå ñeán
ñaây nghæ ngôi, taém maùt vaø ngaém caûnh. Tænh ñang coù döï aùn quy hoaïch Suoái Tieân
thaønh khu nghæ hieän ñaïi vaø xaây döïng laøng vaên hoùa caùc daân toäc Haø Giang.
Ñoäng EÙn : Ñoäng caùch thò xaõ Haø Giang 60 km thuoäc ñòa phaän huyeän Yeân Minh. Töø
thò xaõ Haø Giang qua coång trôøi Quaûn Baï, qua nhöõng caùch röøng thoâng ngaäp chìm
trong söông seõ tôùi ñoäng EÙn. Hang ñoäng coøn mang nhieàu neùt hoang sô nhöng laïi
ñeïp ñeán kyø laï khieán cho nhieàu du khaùch khoâng khoûi baøng hoaøng, söûng soát. Ñaây laø
moät trong nhöõng ñieåm du lòch haáp daãn khoâng theå thieáu khi du khaùch tôùi thaêm Haø
Giang.
Ñoàng Vaên - "Coång Trôøi" : Laø moät huyeän vuøng cao bieân giôùi cuûa Haø Giang. Ñoä
cao vuøng khoaûng 1000 m so vôùi maët bieån, ñòa hình haàu nhö chæ thaáy nuùi ñaù. Huyeän
lî caùch thò xaõ Haø Giang 146 km neân giao thoâng raát khoù khaên. Huyeän coù 19 xaõ thì
9 xaõ coù ñöôøng bieân giôùi vôùi Trung Quoác. Muøa ñoâng nhieät ñoä coù luùc xuoáng ñeán 1°C,
nhöng muøa heø noùng nhaát chæ khoaûng 24°C. Baàu trôøi haàu nhö quanh naêm möa vaø
muø neân ôû ñaây ngöôøi daân coù caâu : "thaáy nhau trong taàm maét, gaëp nhau maát nöõa
ngaøy" vaø "ñaát khoâng ba böôùc baèng, trôøi khoâng ba ngaøy naéng". Ñoàng Vaên coù ñieåm
cöïc Baéc cuûa Vieät Nam taïi Luõng Cuù. Ngöôøi ta noùi raèng neáu chöa leân Luõng Cuù thì
coi nhö chöa ñeán Ñoàng Vaên, bôûi Luõng Cuù laø "noùc nhaø cuûa Vieät Nam" nôi maø "cuùi
maët saùt ñaát, ngaång maët ñuïng trôøi".
Ñoàng Vaên noåi tieáng veà traùi ngon quaû ngoït : ñaøo, maän, leâ ,taùo ,hoàng... veà döôïc lieäu
quyù : tam thaát, thuïc ñòa, hoài, queá... Ñoàng Vaên coøn noåi rieáng veà phong caûnh nhö
nuùi non, hang ñoäng, nhöõng röøng hoa ñuû saéc maøu... Chính nôi ñaây ñaõ taïo cho caùc
ngheä só nguoàn caûm höùng saùng taùc neân nhöõng taùc phaåm hoäi hoïa, nhieáp aûnh coù moät
khoâng hai treân theá giôùi...
Ñeán vôùi Ñoàng Vaên laø dòp ñeå thöû loøng can ñaûm cuûa baïn bôûi ñeøo cao vöïc thaúm,
nhieàu khi phaûi ñi boä. Nhöng ñoåi laïi, baïn ñöôïc nhöõng ngaøy ñaém mình vôùi thieân
 178

nhieân huøng vó, soáng beân nhöõng con ngöôøi coøn ngheøo khoù nhöng vaãn traøn ñaày nieàm
vui vaø haïnh phuùc trong cuoäc soáng. Baïn cuõng seõ ñöôïc thaû hoàn trong tieáng keøn,
tieáng saùo. Bieát ñaâu noù seõ laøm baïn phaûi ngaån ngô khi rôøi choán xa xoâi naøy.
Ñoäng Tieân : Ñoäng caùch thò xaõ Haø Giang 2 km. Ñoäng coù Suoái Tieân raát ñeïp. Töông
truyeàn xöa, caùc tieân nöõ vaãn thöôøng xuoáng ñoäng naøy ñeå taém vaøo dòp Teát neân ñöôïc
ñaët teân laø Ñoäng Tieân. Nhaân daân quanh vuøng vaãn thöôøng ñeán Ñoäng Tieân laáy nöôùc
vaø caàu may maén vaøo luùc giao thöøa. Trong töông lai Ñoäng Tieân seõ thaønh moät khu
nghæ maùt hieän ñaïi vaø xaây döïng laøng vaên hoùa caùc daân toäc Haø Giang.
Coång Trôøi Quaûn Baï : Caùch thò xaõ Haø Giang khoaûng 40 km veà phía baéc. Ñaây laø
moät vuøng nuùi non truøng ñieäp, coù truyeàn thuyeát veà nuùi Coâ Tieân ñaày thô moäng. Khí
haäu maùt meû quanh naêm raát toát cho vieäc nghæ döôõng. Trong töông lai vuøng nuùi Coâ
Tieân - Quaûn Baï seõ trôû thaønh khu ñieàu döôõng, moät khu nghæ maùt lyù töôûng khoâng
thua keùm Sa Pa, Tam Ñaûo.
Thò xaõ Haø Giang : Thò xaõ Haø Giang laø moät thò xaõ ñeïp naèm trong moät thung luõng,
boán beân laø nuùi, coù doøng soâng Loâ chaûy qua thò xaõ. Thò xaõ Haø Giang laø trung taâm
kinh teá, chính trò, vaên hoùa cuûa tænh. Thò xaõ coù khu di chæ khaûo coå hoïc Ñoài Thoâng
naèm ngay trong loøng thò xaõ, nôi ñaây ñaõ tìm thaáy haøng ngaøn di vaät töø thôøi tieàn söû vaø
ñöôïc xaùc ñònh laø moät trong nhöõng vuøng vaên hoùa sôùm nhaát cuûa Vieät Nam.
Dinh Hoï Vöông : Taïi huyeän Ñoàng Vaên xa xoâi, hieän coù moät ñieåm du lòch lyù thuù ñoù
laø dinh hoï Vöông (Vöông Chí Sình) thuoäc ñòa phaän xaõ Saø Phìn. Quy moâ cuûa dinh
khoâng lôùn nhöng ñaây laø moät coâng trình kieán truùc ñeïp hieám coù vaø raát ñoäc ñaùo cuûa
vuøng cao nguyeân naøy. Ñoaïn ñöôøng daãn vaøo dinh chæ doác thoai thoaûi, ñöôïc laùt baèng
nhöõng phieán ñaù lôùn vuoâng vöùc, phaúng lyø. Dinh ñöôïc bao boïc bôûi hai voøng töôøng
thaønh xaây baèng ñaù hoäc. Voøng thaønh ngoaøi laø moät böùc töôøng daøy khoaûng 40 cm,
cao khoaûng 2 m. Voøng thaønh trong daøy vaø kieân coá hôn voøng thaønh ngoaøi. Caû hai
voøng thaønh ñeàu coù loã chaâu mai. Giöõa hai voøng thaønh laø moät daûi ñaát roäng khoaûng
50 m, troàng toaøn truùc.
Dinh coù ba ngoâi nhaø saøn. Ngoâi nhaø chính quay maët ra coång thaønh, hai ngoâi nhaø
phuï song song nhau vaø vuoâng goùc vôùi ngoâi nhaø chính. Caû ba ngoâi nhaø ñöôïc laøm
baèng goã, töø coät, keøo, saøn, vaùch, maùi ñeàu laøm baèng goã quyù. Ngoâi nhaø chính laø nôi ôû
 179

cuûa "vua" hoï Vöông, ôû ñoù hieän vaãn coøn böùc hoaøng phi vôùi boán chöõ "Bieân chinh
khaû phong" ñöôïc vua Nguyeãn ban cho. Hai ngoâi nhaø kia daønh cho nhöõng ngöôøi
phuïc vuï vaø lính baûo veä.
Dinh hoï Vöông laø moät ñieåm döøng chaân ñaùng ñeå baïn queân ñi moïi vaát vaû sau nhöõng
chaëng ñöôøng cheo leo hieåm trôû; bôûi toaøn boä caûnh trí dinh hoï Vöông toaùt leân veû
thaâm nghieâm trong khung caûnh tónh mòch nôi vuøng cao bieân giôùi.
Chôï Tình Khaâu Vai : Chôï chæ hoïp moãi naêm moät laàn vaøo ngaøy 27 thaùng 3 aâm lòch
taïi xaõ Khaâu Vai, huyeän Meøo Vaïc.
Truyeän keå raèng, ngaøy xöa coù moät ñoâi trai gaùi thuoäc hai boä laïc yeâu nhau. Ngöôøi
con gaùi raát xinh ñeïp, boä laïc cuûa coâ khoâng muoán coâ laáy choàng sang boä laïc khaùc;
coøn boä laïc beân chaøng trai laïi muoán coâ veà laøm daâu boä laïc cuûa mình. Chính vì vaäy
maø hieàm khích giöõa hai boä laïc xaûy ra. Moái thuø cuûa hai boä laïc caøng nhaân leân khi
tình yeâu cuûa hoï caøng thaém thieát. Moät ngaøy kia, khi ngöôøi con trai ñang ngoài vôùi
ngöôøi yeâu cuûa mình treân nuùi thì nhìn thaáy caûnh töôïng hai boä laïc ñang ñaùnh nhau
raát quyeát lieät ôû phía döôùi. Hoï bieát tình yeâu cuûa hoï laø nguyeân nhaân chính. Ñeå traùnh
ñoå maùu giöõa hai boä laïc, hai ngöôøi ñau ñôùn quyeát ñònh chia tay vaø heïn seõ gaëp nhau
moãi naêm moät laàn ñuùng vaøo ngaøy aáy. Ñòa ñieåm gaëp nhau taïi nôi hoï vaãn thöôøng hoø
heïn - Khaâu Vai. Daàn sau ñoù, Khaâu Vai trôû thaønh nôi hoø heïn chung cho taát caû
nhöõng ngöôøi yeâu nhau trong vuøng.
Chôï Khaâu Vai ban ñaàu hoïp khoâng coù ngöôøi mua, khoâng coù ngöôøi baùn. Hoï ñeán ñaây
chæ nhaèm ñeå nhìn boùng daùng maø loøng mình ñaõ trao thöông göûi nhôù. Neáu gaëp laïi
ngöôøi xöa thì troø chuyeän cho thoûa loøng nhôù mong; neáu chöa bieát thì laøm quen, keát
baïn. Baát keå tuoåi taùc, giaø hay treû. Hoï mang ñeán ñaây thöùc aên saün, khi ñeán böõa boû ra
cuøng aên vôùi nhau goùi côm neáp, cuû saén, mieáng baùnh... taát caû ñeàu laø saûn phaåm töï
laøm mang ñi töø nhaø vaø nhöõng böõa aên nhö vaäy caøng laøm cho hoï coù theâm nhöõng giôø
phuùt haïnh phuùc beân nhau.
Laø ngöôøi ôû xa, ngöôøi ta ñeán chôï töø chieàu hoâm tröôùc ñeå saùng sôùm hoâm sau ñaõ coù
maët ôû chôï. Hoï chôø ñôïi suoát moät naêm roøng cho neân taâm traïng cuûa ngöôøi ñi chôï thaät
haùo höùc. Saùng sôùm laø luùc hoï dôùn daùc tìm nhau. Ngöôøi tìm ñöôïc baïn roài thì troø
chuyeän vôùi nhau khoâng döùt. Ngöôøi chöa tìm ñöôïc baïn thì boàn choàn ngoùng ñôïi, moûi
 180

maét chôø mong. Coøn nhöõng ngöôøi môùi ñeán laàn ñaàu ñeå tìm baïn thì muoán nhanh
choùng tìm ñöôïc moät ngöôøi baïn ñeå taâm tình. Khi coù baïn roài cuõng laø luùc hoï say ñaém
beân nhau...
Buoàn nhaát laø luùc chieàu veà, luùc hoï phaûi chia tay, thaät bòn ròn chaúng muoán rôøi nhau.
Daãu sao, söï hoäi ngoä ñaõ ñeå laïi trong hoï moät ñieàu gì ñoù raát thieâng lieâng. Vôùi ñoâi
baïn treû bieát ñaâu naêm ñoù hoï seõ neân vôï neân choàng, hoaëc coù khi phaûi heïn nhau chôï
phieân naêm tôùi...
Khoaûng chuïc naêm trôû laïi ñaây, do nhu caàu cuoäc soáng neân ngaøy chôï hoïp ngoaøi vieäc
hoø heïn, gaëp gôõ, ngöôøi ta mang caû haøng hoùa ñeán baùn ôû chôï. Do vaäy ñeán chôï Khaâu
Vai, baïn cuõng coù theå mua, baùn, trao ñoåi nhöõng saûn vaät. Hy voïng, Khaâu Vai seõ
mang laïi cho baïn nhöõng hoaøi nieäm veà moät ñòa danh gaén vôùi caâu chuyeän tình ñaõ ñi
vaøo huyeàn thoaïi...
Các dịp lễ hội
Haø Giang laø nôi coù nhieàu saûn phaåm vaên hoùa ñaëc saéc töø truyeàn thoáng laâu ñôøi cuûa
hôn 20 daân toäc, moät ñòa danh du lòch ñaùng nhôù bôûi caûnh quan thieân nhieân vaø con
nngöôøi ôû ñaây. Khoâng gioáng vôùi baát kyø moät nôi du lòch naøo trong nöôùc, ñeán Haø
Giang, du khaùch coù theå thaáy ñöôïc nhöõng saûn phaåm keát tinh töø truyeàn thoáng vaên
hoùa ñoäc ñaùo cuûa ñoàng baøo mieàn nuùi, ñoù laø caùc loaïi khaên theâu, tuùi vaûi, aùo vaùy vôùi
caùc loaïi hoa vaên röïc rôõ. Du khaùch seõ tham döï nhöõng phieân chôï vuøng cao ñaày thô
moäng.
Leã möøng nhaø môùi daân toäc Loâ Loâ : Leã möøng nhaø môùi keùo daøi khoaûng 2 ngaøy 2
ñeâm ôû ngoâi nhaø môùi cuûa ngöôøi daân toäc Loâ Loâ. Caû baûn keùo tôùi aên möøng cho ngoâi
nhaø môùi. Thaày cuùng ñi haùt, sau ñoù cuøng aên uoáng vui chôi, hoøa taáu keøn saùo vaø haùt
giao duyeân nam nöõ.
Leã hoäi muøa xuaân : Ñaây laø leã hoäi vui xuaân cuûa daân toäc H'moâng vaø daân toäc Dao,
thöôøng ñöôïc toå chöùc vaøo nhöõng ngaøy sau Teát Nguyeân Ñaùn vaø keùo daøi töø 3 ñeán 7
ngaøy. Leã hoäi mang tính chaát toång hôïp möøng coâng, caàu möa, caàu con trai. Leã hoäi
coù thi baén noû, haùt giao duyeân, neùm pa paùo, uoáng röôïu, môû tieäc ñaõi khaùch.
 181

Hà Nam
Dieän tích : 862,66 km².
Daân soá : 800.400 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Phuû Lyù.
Caùc huyeän goàm : Duy Tieân, Kim Baûng, Lyù Nhaân, Thanh Lieâm, Bình Luïc.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Taøy...
Ñòa theá Haø Nam chia laøm hai phaàn roõ reät ôû hai phía soâng Ñaùy : Töø taû ngaïn soâng
Ñaùy ñeán soâng Hoàng Haø laø ñoàng baèng do phuø sa buø leân, ngoaïi tröø huyeän Thanh
Lieâm coù daõy nuùi nhoû laø Thieân Kieän cao 139 m vaø taû ngaïn soâng Phuû Lyù coù hai nuùi
Ñaïi Sôn cao tôùi 72 m, vaø Ñoïi Ñieäp cao 29 m. Töø taû ngaïn soâng Ñaùy ñeán phía Taây
laø nuùi xen laãn nhöõng thung luõng phì nhieâu.
Soâng Hoàng Haø vaø soâng Ñaùy laø hai soâng chính cuûa Haø Nam. Hoàng Haø ñöôïc duøng
laøm ranh giôùi giöõa Haø Nam vôùi hai tænh Höng Yeân vaø Thaùi Bình. Soâng Ñaùy chaûy
suoát tænh töø Baéc xuoáng Nam. Hai soâng chính aên thoâng nhau bôûi soâng ñaøo Phuû Lyù.
Tænh coøn nhieàu soâng con, thuyeàn beø ñi qua raát tieän.
Khí haäu nhieät ñôùi, chia laøm hai muøa : muøa khoâ töø thaùng 11 naêm tröôùc cho tôùi
thaùng 4 naêm sau, muøa möa töø thaùng 5 cho tôùi thaùng 10. Nhieät ñoä trung bình naêm
khoaûng 23°C.
Giao thoâng ñöôøng saét, ñöôøng boä, ñöôøng thuûy ñeàu thuaän lôïi. Thò xaõ Phuû Lyù caùch
Haø Noäi khoaûng 60 km, naèm treân tuyeán ñöôøng boä, ñöôøng saét giao thoâng Baéc - Nam.
Tænh Haø Nam coù nhieàu taøi naêng veà troàng caây löông thöïc, caây hoa maøu. Haø Nam laø
ñòa phöông coù neàn vaên hieán laâu ñôøi. Trong caùc cuoäc khaùng chieán choáng Myõ vaø
choáng Phaùp, thò xaõ ñaõ bò san phaúng tôùi ba laàn. Ngaøy nay, thò xaõ Phuû Lyù laø trung
taâm vaên hoùa , chính trò, kinh teá cuûa tænh. Tænh tuy nhoû nhöng coù nhieàu di tích lòch
söû vaø danh lam thaéng caûnh nhö Nuùi Caám, Nguõ Ñoäng Sôn, chuøa Baø Ñanh, hang
Luoàn, ñoäng Caám Khaû Phong...
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo ôû Haø Nam phaàn lôùn laø ngöôøi Kinh, rieâng huyeän Laïc Thuûy coøn coù moät
soá ngöôøi Möôøng. Daân chuùng theo ñaïo Phaät vaø Thieân Chuùa. ÔÛ Keû Saët, caùch tænh lî
Phuû Lyù khoaûng hôn 7 km veà höôùng Nam coù ngoâi nhaø thôø lôùn ñöôïc xaây töø naêm
 182

1879.
Vì ruoäng laø ñaát phuø sa neân luùa troàng töông ñoái toát, nhöng moät soá huyeän nhö Duy
Tieân, Kim Baûng thöôøng bò luït neân coù khi noâng daân chæ laøm ñöôïc vuï chieâm. Caùc
hoa maøu phuï laø ngoâ, khoai, ñaäu, caùc loaïi rau (huyeän Lyù Nhaân troàng raát nhieàu caây
baïc haø, huùng queá). Daân chuùng coøn troàng moät soá caây kyõ ngheä nhö mía, traø, caø pheâ,
thuoác laù, daâu nuoâi taèm. Ngaønh ñaùnh caù cuõng ñaùng keå.
Veà khoaùng saûn chæ coù moû than ôû Chi Neâ, vaø moät soá moû ñaù voâi duøng ñoài nuùi thuoäc
hai huyeän Thanh Lieâm vaø Kim Baûng. Neàn kinh teá vaø thöông maïi cuûa Haø Nam
bình thöôøng, chöa phaùt trieån.
Lược sử
Ñaát Haø Nam xöa thuoäc Boä Giao Chæ, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Sau
thuoäc quaän Giao Chæ döôùi ñôøi Haùn, thuoäc Trung Chaâu ñôøi Ñöôøng. Ñeán ñôøi nhaø
Haäu Lyù Nhaân, sau ñoåi thaønh phuû Lyù Nhaân döôùi trieàu vua Leâ Thaùnh Toâng. Thôøi
nhaø Nguyeãn, phuû Lyù Nhaân goàm caùc huyeän Duy Tieân, Kim Baûng, Bình Luïc vaø
Thanh Lieâm, tröïc thuoäc tænh Haø Noäi. Tænh Haø Nam ñöôïc ñaët teân töø ñôøi vua Thaønh
Thaùi.
Ñoàng baøo Haø Nam töø ñaàu theá kyû, naêm 39, ñaõ noåi leân theo ngoïn côø khôûi nghóa cuûa
hai vò anh thö Tröng Traéc vaø Tröng Nhò ñaùnh ñuoåi giaëc Ñoâng Haùn. Taïi caùc huyeän
doïc theo soâng Ñaùy coù nhieàu mieáu thôø caùc anh huøng anh thö thôøi Tröng Vöông.
Naêm 980, anh huøng Leâ Hoaøng (laøng Baûo Thaùi, huyeän Thanh Lieâm) leân ngoâi töùc
Leâ Ñaïi Haønh Hoaøng Ñeá; ñaùnh giaëc Toáng ra khoûi nöôùc, vaøo thaùng Ba naêm Taân Tî
(981). Huyeän Thanh Lieâm coøn coù anh huøng Traàn Bình Troïng, töôùng gioûi ñôøi Traàn
Nhaân Toâng, caàm quaân chaën giaëc Moâng Coå ôû Thieân Tröôøng (Höng Yeân) khi chuùng
xaâm laêng nöôùc ta laàn thöù hai (1284). OÂng bò Thoùat Hoan baét vaø ñem xöû töû, tröôùc
khi cheát coøn ñeå laïi cho daân toäc caâu danh ngoân danh theùp "Ta thaø laøm quyû nöôùc
Nam, chöù khoâng theøm laøm Vöông ñaát Baéc".
Khi quaân Phaùp xaâm chieám mieàn Baéc nöôùc ta, chuùng ñaõ chieám ngay Phuû Lyù (26-
11-1873) vì ñaây laø vò trí chieán löôïc naèm treân ngaõ ba soâng Ñaùy vaø soâng Phuû Lyù,
nhöng bò quaân ta bao vaây. Naêm 1882, sau khi chieám xong Nam Ñònh, chuùng môùi
ñaåy lui ñöôïc quaân ta vaøo daõy nuùi treân soâng Ñaùy. Phaùp laäp ñoàn ñoùng traïi, nghóa
 183

quaân nhieàu laàn taán coâng Keû Sôû vaø chieán ñaáu cho tôùi naêm 1885. Cuõng töø naêm 1885,
höôûng öùng phong traøo Caàn Vöông, anh huøng Ñinh Coâng Traùng (laøng Nam Traøng,
huyeän Thanh Lieâm) cuøng vôùi caùc nhaø caùch maïng Nguyeãn Kheá, Traàn Xuaân Soaïn,
Phaïm Baønh, laäp chieán khu Ba Ñình ôû tænh Thanh Hoùa. Naêm1894, oâng Haøm cuøng
200 nghóa quaân ñaùnh ñoàn Quang Thöøa.
Tröôùc naêm 1975, tænh Haø Nam coù caùc huyeän Lyù Nhaân, Thanh Lieâm, Kim Baûng,
Duy Tieân, Bình Luïc vaø Laïc Thuûy.
Phong cảnh, di tích
Hang Luoàn - Ao Dong : Hang Luoàn ôû caùch Nguõ Ñoäng Sôn 1 km. Ñaây laø moät hang
thuûy ñoäng raát ñeïp, daøi 500 m, roäng 20 - 30 m. Ñeå vaøo trong hang, du khaùch phaûi
ngoài thuyeàn. Ao Dong naèm trong loøng hang roäng khoaûng 0,7 ha. Xung quanh hang
Luoàn laø nuùi cao, röøng raäm, caûnh quan tuyeät ñeïp. Tôùi ñaây du khaùch ñöôïc trôû veà vôùi
theá giôùi thieân nhieân, khoâng khí thoaùng ñaõng, chim hoùt veùo von, raát vui vaø sinh
ñoäng. Thaéng caûnh naøy laø nôi hoäi tuï cuûa caùc loaøi chim veà ñaây xaây toå vaø truù nguï.
Danh thaéng Keõm Troáng : Keõm Troáng (thuoäc xaõ Thanh Haûi, huyeän Thanh Lieâm) laø
danh thaéng coù soâng, nuùi, ñoàng ruoäng vaø caây caûnh hoøa nhaäp thaønh moät quaàn theå
vôùi phong caûnh trôøi nöôùc höõu tình, soâng nuùi ngoaïn muïc. Danh thaéng Keõm Troáng
ñaõ ñi vaøo thô ca cuûa baø chuùa thô noâm Hoà Xuaân Höông "Hai beân laø nuùi giöõa laø
soâng ...".
Chuøa Baø Ñanh - Nuùi Ngoïc : Chuøa ôû xaõ Ngoïc Sôn, huyeän Kim Baûng, caùch thò xaõ
Phuû Lyù 10 km veà phía höõu ngaïn soâng Ñaùy. Khu danh thaéng naøy coù dieän tích
khoaûng 10 ha, vôùi phong caûnh trôøi maây soâng nöôùc höõu tình. Ñaëc bieät coù chuøa Baø
Ñanh laø nôi thôø Phaät, thu huùt ñoâng ñaûo khaùch haønh höông ñeán döï leã.
Chuøa Long Ñoïi : Chuøa toïa laïc treân nuùi Long Ñoïi thuoäc xaõ Ñoïi Sôn, huyeän Duy
Tieân. Chuøa coù teân chöõ laø Suøng Thieân Dieân Linh, ñöôïc taïo döïng töø thôøi Lyù
(khoaûng naêm 1121). Maët baèng chuøa raát roäng, löng töïa vaøo nuùi Ñieäp vôùi ba doøng
soâng uoán khuùc bao quanh. Hieän nay chuøa coøn coù moät bia ñaù côõ lôùn, moät vaøi di chæ
khaùc nhö töôïng ñaàu ngöôøi mình chim vaø caùc pho töôïng Kim Cöông ôû cöûa thaùp
Long Ñoïi.
Chuøa Ñoäi : Chuøa coù teân chöõ Duyeân Linh, xaây döïng ôû nuùi Ñoäi (Long Ñoïi Sôn), xaõ
 184

Ñoïi Sôn, huyeän Duy Tieân. Chuøa ñöôïc döïng vaøo naêm 1027, trieàu vua Lyù Thaùi Toå.
Traûi qua thôøi gian chuøa ñaõ bò ñoã naùt. Kieán truùc chuøa hieän nay ñöôïc döïng laïi vaøo
naêm 1958. Chuøa coøn laïi taám bia ñaù döïng thôøi Lyù cao 2,8 m, roäng 1 m, traùn bia vaø
dieàm bia chaïm trang trí hình roàng ñaëc saéc thôøi Lyù.
Chuøa Ñình Xaù : Chuøa toïa laïc ôû xaõ Ñình Xaù, huyeän Kim Baûng, coù teân chöõ laø Lam
Yeâm Baûo Sôn Baø Ñanh töï, theo bia chuøa thì naêm Caûnh Höng thöù 37 (1776), chuøa
bò ñoå naùt, daân laøng ñaõ quyeân tieàn xaây döïng laïi chuøa ngaøy nay. Chuøa coøn löu giöõ
bia ñaù "Lam Yeâm Baûo Sôn Baø Ñanh" döïng naêm 1776, bia coù 2 maët.
Ñeàn Truùc - Nguõ Ñoäng Sôn : Khu ñeàn Truùc - Nguõ Ñoäng Sôn thuoäc thoân Quyeån Sôn,
xaõ Thi Sôn, huyeän Kim Baûng, Caùch thò xaõ Phuû Lyù hôn 7 km theo quoác loä 21A.
Khu danh thaéng naøy roäng khoaûng 10 ha, coù phong caûnh thieân nhieân höõu tình , coù
nuùi non truøng ñieäp, röøng truùc neân thô. Ñeàn Truùc ñöôïc xaây döïng treân röøng truùc thôø
ngöôøi anh huøng daân toäc Lyù Thöôøng Kieät khi ñi chinh phuïc giaëc phöông Nam ñaõ
döøng chaân taïi nôi ñaây. Khi ñaïi thaéng trôû veà oâng laïi cho döøng chaân treân nuùi aên
möøng chieán thaéng.
Beân caïnh ñeàn Truùc laø Nguõ Ñoäng Sôn cuûa nuùi Caám. Nguõ Ñoäng Sôn goàm 5 ñoäng
lieân Hoaøn (coù ñoäng lôùn chöùa ñöôïc haøng ngaøn ngöôøi) naèm trong daõy nuùi Caám , ñaõ
ñi vaøo thô ca Vieät Nam töø xa xöa. Ñeán Nguõ Ñoäng Sôn, baïn seõ ñöôïc chim ngöôõng
muoân hình kyø laï cuûa nhuõ ñaù vaø nghe thaáy nhöõng baûn hoøa taáu cuûa gioù, cuûa ñaù trong
moät "saân khaáu" thieân nhieân ñaày huyeàn aûo.
Lieät mieáu thôøi Tröng Vöông : Caùc huyeän Thanh Lieâm, Kim Baûng gaàn vuøng soâng
Ñaùy (Haùt Giang) coù ñeàn mieáu thôø caùc vò anh huøng : Cao Baø Vaên Toå, Haûo Nöông,
Löu Nöông, Quaùch Thò, Khoan Nhaân Ñaïi Vöông, Vaïn Phuùc Phu Nhaân, Laû Haèng
Nghò, Baø Taùi Keânh, Linh Baûo Nöông, Ngoïc Dung Coâng Chuùa, Ngoïc Nhaïn,
Nguyeãn Phuùc, Nguyeãn Dung, Nguyeãn Phuùc Tinh, Nguyeät Nga, OÂng Ñoác, Quyønh
Anh Phu Nhaân...
Chuøa Ñaïi Sôn : Xaây töø ñôøi Tieàn Lyù treân nuùi Ñoïi Sôn, döôùi chaân nuùi coù doøng soâng
Laáp. Ñoái dieän Ñoïi Sôn laø nuùi Ñoïi Ñieäp cuõng coù chuøa raát ñeïp. Muøa xuaân naêm 987,
vua Leâ Ñaïi Haønh laøm leã haï ñieàn taïi chaân nuùi Ñoïi Sôn. Tuïc truyeàn raèng, luùc caøy
thaáy moät chum vaøng, naêm sau laïi thaáy moät chum baïc; vì ñieàm laønh naøy neân hai
 185

naêm sau ñöôïc muøa luoân. Ñôøi vua Lyù Nhaân Toâng coù cho xaây chuøa vaø döïng "Ñieän
Linh Baûo Thaùp" vaøo naêm 1120, nhöng giaëc Minh phaù heát. Sau khi vua Leâ Thaùi Toå
ñuoåi xong giaëc Minh, ngaøi môùi truøng tu laïi chuøa Ñoïi Sôn ñaõ ñöôïc vua Leâ Thaùnh
Toâng ñeà thô taëng.
Ñeàn thôø Ñinh Tieân Hoaøng vaø laêng Leâ Ñaïi Haønh : Caùch Phuû Lyù 5 km coù ñeàn thôø
vua Ñinh Tieân Hoaøng ôû laøng Ung Lieâm. Veà phía Ñoâng 2 km laø laêng vua Leâ Ñaïi
Haønh, xaây treân ñoài Baûo Caùi, thuoäc xaõ Ninh Thaùi, huyeän Bình Luïc; phong caûnh ôû
ñaây raát neân thô.
Töø tænh lî Phuû Lyù theo quoác loä 1 : Caùch khoaûng 65 km laø daõy nuùi Thieân Kieän 139
m, nôi vua Traàn Pheá Ñeá (1377-1388) ñem cuûa caûi ñi choân vì sôï quaân Chieâm
Thaønh ñaùnh laáy maát nöôùc.
Ñoäng Ñoàng Lang : ÔÛ gaàn Phuû Lyù, trong ñoäng coù doøng soâng nhoû, nhuõ ñaù long lanh,
caûnh thaät höõu tình.
Chuøa Baùt Caûnh : ÔÛ chaân nuùi Baùt Caûnh laøng Quang Thöøa, huyeän Kim Baûng. Chuøa
coù tuïc danh laø chuøa OÂng hay chuøa Boà OÂng, con moät vò töôùng quoác hoï Nguyeãn
töøng ñi tu vaø ñaéc ñaïo taïi chuøa naøy döôùi ñôøi vua Traàn Nhaân Toâng. Ñôøi Haäu Leâ,
OÂng Boà ñöôïc phong taëng laø Ñaïi Thaùnh Maõn Nguyeät Sôn Vöông Boà Taùt.
Ngoaøi ra, daân chuùng coøn coù theå vieáng thaêm moät soá nhaø thô lôùn ôû Bích Trì, An
Moäng, Ngoâ Kheâ..., hoaëc caùc chuøa quan troïng cuûa tænh Haø Nam nhö chuøa Lyù Nhaân,
chuøa Ninh Ñoäng, chuøa Baûo Thoân, chuøa Baø Ñanh... Chuøa Baø Ñanh thuoäc huyeän
Kim Baûng, coøn coù teân laø Baûo Sôn Töï, ñöôïc xaây gaàn vuøng nuùi, vaéng veû, coïp
thöôøng veà caùc laøng chung quanh neân ít ngöôøi daùm vieáng chuøa, daân ta thöôøng noùi
"Vaéng nhö chuøa Baø Ñanh" laø vaäy. Beân trong chuøa thôø Phaät vaø töôïng Baø Ñanh,
ngöôøi ñaøn baø coù coâng giuùp nöôùc maø daân chuùng trong vuøng raát suøng kính.
Huyeän Thanh Lieâm, xaõ An Cöø laø queâ oâng Leâ Tung, söû gia ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng,
taùc giaû taäp Vieät Giaùm Thoâng Khaûo Toång Luaän. Laøng Kim Luõ laø queâ cuûa Leâ Vieát
Vò, danh só ñôøi Nguyeãn; luùc chín tuoåi ñaõ noåi tieáng veà trí nhôù, xem saùch moät laàn laø
nhôù khoâng soùt moät chöõ. OÂng töø quan ñi khaùng Phaùp, tham gia phong traøo Ñoâng Du
vaø lieân keát vôùi cuï Hoaøng Hoa Thaùm. OÂng coù ngöôøi em laø Leâ Vaên Ñaïc vaø chaùu laø
Leâ Vaên Huyeàn ñeàu hy sinh vì nöôùc.
 186

Huyeän Bình Luïc, laøng Yeân Ñoã laø queâ OÂng Nguyeãn Khuyeán, nhaø thô ñôøi Nguyeãn
vaøo cuoái theá kyû tröôùc. OÂng nhaø ngheøo maø chòu khoù hoïc, thi ñoã ñaàu caû ba kyø thi
Höông, thi Hoäi vaø thi Ñình (ñoã Nhò giaùp) neân ñöôïc goïi laø Tam Nguyeân, ñöôïc boå
laøm quan ñeán AÙn Saùt, Boá Chaùnh, nhöng khi thaáy giaëc Phaùp chieám nöôùc, oâng lui
veà daïy hoïc, laøm thô. OÂng coù taøi laøm thô caû Haùn vaø Noâm ñeàu xuaát saéc, noåi tieáng
veà khí thô töï nhieân, hình aûnh moäc maïc, yù töù thaâm traàm nhieàu khi chaâm bieám raát
saâu saéc. OÂng maát naêm 1909, ñeå laïi taùc phaåm Queá Sôn thi vaên taäp.
Huyeän Kim Baûng, laøng Laïc Traøng laø queâ cuûa Vuõ Duy Tuaân, danh só vaø danh thaàn
noåi tieáng chính tröïc döôùi Töï Ñöùc baát bình chæ cho oâng ñaäu Phoù baûng, thay vì Tieán
só pheâ vaøo baøi thi cuûa Vuõ tieân sinh "Nay xin ñaùnh, mai xin ñaùnh, neáu ñaùnh thua thì
ñaët traãm ôû ñaâu?". Töï Ñöùc lo ngai vaøng cuûa mình hôn caû daân toäc. Vuõ tieân sinh cuõng
töøng daâng sôù khuyeân vua neân lo quoác söï hôn laø suoát ngaøy chæ chaêm phuïng döôõng
meï laø Töø Duï Thaùi Haäu ñeå mong ñöôïc tieáng "hieáu thaûo!".
Các dịp lễ hội
Haø Nam laø tænh coù coäi nguoàn laø vaên minh luùa nöôùc, coù neàn vaên hoùa daân gian khaù
phong phuù. Neàn vaên hoùa ñöôïc theå hieän qua caùc laøn ñieäu haùt cheøo, haùt chaàu vaên,
haàu boaùng, aû ñaøo, ñaëc bieät laø laøn ñieäu haùt daäm (vöøa haùt, vöøa daäm chaân theo loái
ngöôøi cheøo thuyeàn...). Ñaây cuõng laø vuøng ñaát coù nhieàu hoäi laøng truyeàn thoáng ñaëc
bieät laø vaät voõ Lieãu Ñoâi ñaõ noåi tieáng trong caû nöôùc. Moãi khi coù dòp hoäi heø, caû laøng
queâ laïi soáng ñoäng bôûi caùc loaïi nhaïc cuï ñoäc ñaùo nhö nhò, saùo truùc, keøn, troáng...
Töø xa xöa, Haø Nam laø vuøng ñaát hieáu hoïc. Ñaây coøn laø queâ höông cuûa traøo phuùng
Nguyeãn Khuyeán, cuûa nhaø vaên noåi tieáng Nam Cao, cuûa caùc vò anh huøng nhö Ñinh
Coâng Traùng...
Hoäi vaät voõ Lieãu Ñoâi : Hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 5 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm taïi
laøng Lieãu Ñoâi, xaõ Lieâm Tuùc, huyeän Thanh Lieâm ñeå ghi nhôù coâng lao chaøng trai
hoï Ñoaøn gioûi voõ, söùc khoûe phi thöôøng, ñaõ coù coâng ñaùnh giaëc cöùu nöôùc, ñöôïc nhaân
daân toân laøm thaùnh hoï Ñoaøn. Ñaây laø leã hoäi coù söùc thu huùt lôùn ñoái vôùi ngöôøi daân
trong laøng vaø caùc vuøng phuï caän tham gia ñaáu voõ. Ngoaøi ra, trong leã hoäi coøn coù toå
chöùc caùc moùn aên daân daõ cheá bieán töø caùc loaïi ñaëc saûn cuûa ñòa phöông nhö oác, eách,
caù...
 187

Leã hoäi ñeàn Truùc (coøn goïi laø hoäi Quyeån Sôn) : Ñeàn Truùc thuoäc xaõ Thi Sôn, huyeän
Kim Baûng, thôø vò anh huøng Lyù Thöôøng Kieät. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 6 ñeán
ngaøy 10 thaùng 2 aâm lòch. Leã coù haùt daäm Quyeån Sôn, muùa bôi traûi.
Hoäi chuøa Ñoïi Sôn : Chuøa Ñoïi Sôn thuoäc xaõ Ñoïi Sôn, huyeän Duy Tieân, thôø Phaät,
thôø vua Leâ Thaùi Toâng, baø nguyeân phi YÛ Lan vaø vua Leâ Ñaïi Haønh. Leã hoäi dieãn ra
haøng naêm vaøo ngaøy 21 thaùng 3 aâm lòch. Sau phaàn teá leã ñeán phaàn hoäi goàm coù ñaáu
vaät, haùt cheøo.
Hoäi ñeàn Traàn Thöông : Hoäi môû vaøo ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch haøng naêm taïi ñeàn
Traàn Thöông, xaõ Nhaân Ñaïo, huyeän Lyù Nhaân. Ñeàn thôø Höng Ñaïo Vöông Traàn
Quoác Tuaán - ngöôøi anh huøng coù coâng ñaùnh ñuoåi giaëc Nguyeân-Moâng. Ñaây laø leã hoäi
lôùn cuûa vuøng, ngoaøi phaàn teá leã coøn coù phaàn hoäi trong ñoù coù bôi traûi vaø nhieàu troø
vui khaùc.
Hoäi laøng Duy Haûi : Ñình laøng Duy Haûi thuoäc huyeän Duy Tieân, thôø Traàn Khaùnh Dö.
Leã hoäi toå chöùc haøng naêm vaøo ngaøy 2 thaùng 1 aâm lòch. Trong hoäi, ngoaøi teá leã ôû
ñình Thöôïng coøn coù caùc tuïc thi chaïy giaät côø, dieãn troø thuûy traän, thuûy cung, laøm
baùnh daøy cuùng thaàn.
Hoäi laøng Voõ Giaøng : Hoäi laøng Voõ Giaøng haøng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15
thaùng 2 döông lòch taïi ñình laøng Voõ Giaøng, xaõ Thanh Thuûy, huyeän Thanh Lieâm.
Ñình laøng thôø oâng Vuõ Coá, moät töôùng taøi cuûa Leâ Lôïi ñaõ tham gia caàm quaân ñaùnh
ñuoåi giaëc Minh treân ñoaïn soâng Ñaùy. Hoäi coù teá, leã thaùnh, ñua thuyeàn, phoùng lao,
haùt ñoái ñaùp nam nöõ treân thuyeàn, haùt giao duyeân.
 188

Hà Nội
Dieän tích : 921 km².
Daân soá : 2.841.700 ngöôøi (2001).
Caùc quaän : Hoaøn Kieám, Ba Ñình, Ñoáng Ña, Hai Baø Tröng, Hoà Taây, Thanh Xuaân,
Caàu Giaáy.
Caùc huyeän : Gia Laâm, Ñoâng Anh, Thanh Trì, Töø Lieâm vaø Soùc Sôn.
Haø Noäi naèm ôû trung taâm ñoàng baèng soâng Hoàng, phía baéc giaùp tænh Thaùi Nguyeân,
phía nam giaùp tænh Haø Taây, phía ñoâng vaø ñoâng nam giaùp tænh Baéc Ninh vaø Höng
Yeân vaø phía taây giaùp tænh Haø Taây.
Thaønh phoá Haø Noäi ôû vò trí töø 20 ñoä 25 phuùt ñeán 21 ñoä 23 phuùt vó ñoä baéc vaø töø 105
ñoä 15 phuùt ñeán 106 ñoä 03 phuùt kinh ñoä ñoâng. Haø Noäi naèm ôû vuøng khí haäu nhieät
ñôùi coù gioù muøa. Neáu phaân chia thaät chi tieát vaø tinh teá, Haø Noäi coù ñuû boán muøa :
xuaân, haï, thu, ñoâng. Nhöng ñeå giuùp ngöôøi xa deã nhaän bieát khí haäu Haø Noäi khi
chuaån bò ñeán thuû ñoâ naøy, coù theå taïm chia thaønh hai muøa chính laø muøa khoâ vaø muøa
möa. Muøa khoâ töø thaùng 10 naêm tröôùc ñeán thaùng 4 naêm sau, ñaây laø thôøi kyø giaù laïnh,
khoâng möa to. Töø thaùng 1 ñeán thaùng 3 vaãn coù giaù laïnh nhöng vì laø tieát xuaân neân
coù möa nheï (möa xuaân) ñuû ñoä aåm cho caây coái ñaâm choài naûy loäc. Töø thaùng 5 ñeán
thaùng 9 laø muøa noùng coù möa to vaø baõo. Trong caùc thaùng 8, 9, 10, Haø Noäi coù nhöõng
ngaøy thu. Muøa thu Haø Noäi trôøi trong xanh, gioù maùt. Nhöõng ngaøy cuoái thu se se
laïnh vaø nhanh choùng hoøa nhaäp vaøo muøa ñoâng.
Nhieät ñoä trung bình muøa ñoâng laø 17,2°C (luùc thaáp nhaát xuoáng tôùi 2,7°C). Trung
bình muøa haï: 29,2°C (luùc cao nhaát ñeán 42,8°C). Nhieät ñoä trung bình caû naêm:
23,2°C. Möa trung bình haøng naêm : 1800 mm.
SOÂNG : Laø vuøng ñaát coå, Haø Noäi ñöôïc caùc soâng Hoàng vaø caùc phuï löu boài ñaép taïo
neân, do ñoù Haø Noäi gaén boù vôùi soâng Hoàng maät thieát nhö con vôùi meï. Xöa kia ngöôøi
ta goïi soâng Hoàng laø soâng Caùi - soâng Meï. Teân goïi Haø Noäi laø vuøng ñaát coù yù nghóa
beân trong soâng. Ñoaïn soâng Hoàng oâm laáy Haø Noäi daøi gaàn 100 km chieám 1/5 chieàu
daøi cuûa soâng Hoàng treân ñaát Vieät Nam.
Caùc soâng chaûy qua Haø Noäi laø : soâng Ñuoáng, Caàu, Caø Loà, Ñaùy, Nhueä, Tích, Toâ
Lòch vaø soâng Kim Ngöu. Ñaëc bieät soâng Toâ Lòch ñöôïc nhaéc nhieàu trong vaên chöông
 189

Haø Noäi xöa nhö laø con soâng ñeïp chaûy trong loøng thaønh phoá. Ngaøy nay soâng Toâ
Lòch vaø soâng Kim Ngöu chæ coù taùc duïng nhö laø moät heä thoáng thoaùt nöôùc cho thaønh
phoá.
HOÀ : Haø Noäi laø thaønh phoá cuûa nhöõng hoà ñeïp. Nhöõng hoà noåi tieáng ñaõ ñi vaøo thô
vaên nhö hoà Hoaøn Kieám (hoà Göôm), Hoà Taây, Truùc Baïch, Thieàn Quang, Baûy Maãu,
Thuû Leä, hoà Giaûng Voõ... ñoù laø nhöõng laù phoåi xanh cuûa thaønh phoá vôùi vöôøn hoa vaø
haøng haøng, lôùp lôùp caây xanh taïo cho thaønh phoá nguoàn sinh löïc trong thieân nhieân
töôi maùt.
GIAO THOÂNG : Hieän nay Haø Noäi ñang chuyeån mình cuøng caû nöôùc. Haøng loaït phoá
môùi, vôùi nhöõng ñaïi loä, ñöôøng cao toác ra ñôøi. Nhieàu khaùch saïn, coâng sôû cao taàng
hieän ñaïi, ñan xen vôùi caùc khu phoá coå taïo neân moät daùng veû môùi cho thaønh phoá
1000 naêm. Saân bay quoác teá Noäi Baøi caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 35 km. Töø
saân bay veà thaønh phoá khoaûng 40 phuùt xe ca.
ÑÖÔØNG SAÉT : Töø ga Haø Noäi toûa ñi caùc nhaùnh ñöôøng saét : Haø Noäi - Laïng Sôn; Haø
Noäi - Thaùi Nguyeân; Haø Noäi - Laøo Cai; Haø Noäi - Haûi Phoøng; Haø Noäi - Saøi Goøn.
ÑÖÔØNG BOÄ : Töø caùc beán xe phía Nam : Kim Maõ, Gia Laâm toûa ñi khaép caùc nôi
treân toaøn quoác baèng caùc tuyeán quoác loä A1 xuyeân Baéc - Nam; quoác loä 2 ñi Vónh
Phuùc, Phuù Thoï, Haø Giang, Tuyeân Quang; quoác loä 3 ñi Thaùi Nguyeân, Cao Baèng;
quoác loä 5 ñi Haûi Phoøng; quoác loä 6 ñi Hoøa Bình, Sôn La, Lai Chaâu; quoác loä 32 ñi
Sôn Taây.
ÑÖÔØNG THUYÛ : Beán phaø Ñen coù taøu thuûy ñi Höng Yeân, Nam Ñònh, Thaùi Bình,
Vieät Trì; beán Haøm Töû Quan coù taøu thuûy ñi Phaû Laïi.
Sinh hoạt, kinh tế
Daân chuùng cö nguï ôû Haø Noäi raát ñoâng, theo ñaïo Phaät vaø Thieân Chuùa. Nhieàu chuøa
noåi tieáng ñöôïc caùc trieàu ñaïi ngaøy xöa hoaëc daân chuùng xaây ôû thaønh phoá naøy. Haø
Noäi cuõng coù moät soá nhaø thôø lôùn xaây tröôùc naêm 1945.
Neàn kinh teá quan troïng tröôùc ñaây cuûa mieàn Baéc taäp trung taïi Haø Noäi, raát nhieàu
nhaø maùy, xöôûng kyõ ngheä thaønh laäp ôû ñaây nhö cheá bieán gang, saét ñeå laøm maùy moùc,
gaïch, xaø phoøng, naáu röôïu, thuoác laù, bao dieâm, cung caáp ñieän cho Haø Noäi vaø moät
soá tænh khaùc...
 190

Noùi ñeán caûnh buoân baùn cuûa daân chuùng Haø Noäi, ngöôøi ta ñaëc bieät noùi ñeán sinh hoaït
cuûa 36 phoá phöôøng, moãi phoá phöôøng baùn moät loaïi haøng rieâng bieät nhö : Caùc phoá
Haøng Than, Haøng Baïc, Haøng Gai, Haøng Khay, Haøng Quaït, Haøng Chieáu, Haøng
Ñaøo, Haøng Ñöôøng, Haøng Daàu, Haøng Beø, Haøng Ngang, Haøng Boâng, Haøng Giaáy,
Haøng Coùt, Haøng Gaø, Haøng Hoøm, Haøng Haøi, Haøng Maønh, Haøng Lôø... Caùc nôi buoân
baùn taáp naäp khaùc nhö chôï Ñoàng Xuaân, phoá Sinh Töø, phoá Traøng Tieàn, khu Cöûa
Nam...
Lược sử
Ñaát Haø Noäi xöa thuoäc boä Giao Chæ, moät trong 15 boä cuûa nhaø nöôùc Vaên Lang. Vì
hoaøn caûnh ñòa dö cuûa nöôùc ta ngaøy xöa, caùc trieàu ñình thöôøng choïn Haø Noäi laøm ñeá
ñoâ. Vaøo theá kyû thöù 3, Haø Noäi laø Long Bieân , lî sôû cuûa Giao Chaâu. Thôøi Ñöôøng,
ñaát naøy thuoäc moät trong taùm huyeän thuoäc Giao Chaâu. Naêm 791, thöù söû Trieäu
Xöông ñaép thaønh Ñaïi La beân bôø soâng Toâ Lòch. Naêm 862, quaân Nam Chieáu ñaùnh
Giao Chaâu, nhaø Ñöôøng sai Thaùi Taäp ñem ba vaïn quaân sang choáng giöõ vaø quaân
Nam Chieáu ruùt lui. Qua naêm sau, thaùng gieâng naêm Quyù Muøi 863, Nam Chieáu laïi
mang naêm vaïn binh sang ñaùnh Long Bieân, gieát cheát töôùng nhaø Ñöôøng laø Nguyeãn
Duy Ñöùc vaø chieám ñöôïc thaønh vaø taøn saùt 15 vaïn daân ta. Ñeán naêm 866, nhaø Ñöôøng
sai Cao Bieàn deïp giaëc Nam Chieáu, gieát ñöôïc töôùng giaëc laø Ñoaøn Tö Thieân vaø giaûi
vaây thaønh Ñaïi La vaøo thaùng möôøi aâm lòch. Naêm 867, Cao Bieàn söûa sang laïi thaønh,
môû roäng theâm ra; ngoaøi thaønh cho ñaép con ñöôøng daøi gaàn baûy caây soá, cao hôn
naêm thöôùc. Naêm 960 ñeán naêm 1009, Haø Noäi laø quaän Giao Chæ. Trieàu ñình vaø trieàu
Tieàn Leâ ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö.
Thaùng baûy naêm 1010, vua Lyù Thaùi Toå dôøi ñoâ veà thaønh Ñaïi La. Söû vieát raèng khi
vua Lyù Thaùi Toâng vaøo thaønh Ñaïi La thaáy roàng hieän thaønh nhöõng ñaùm maây lô löõng
treân trôøi neân ñoåi thaønh laø Thaêng Long. Nhaø Traàn noái nghieäp nhaø Haäu Lyù töø naêm
1225 ñeán 1400 cuõng ñoùng ñoâ taïi Thaêng Long. Quaân Moâng Coå xaâm löôïc nöôùc ta
ñaõ chieám thaønh Thaêng Long hai laàn vaøo nhöõng naêm 1285 vaø 1287. Ñôøi Lyù, Traàn
trong thaønh Thaêng Long coù 13 traïi, ngoaøi thaønh coù 61 phöôøng. Ñeå chuaån bò chieám
ngoâi nhaø Traàn, naêm Bính Tyù 1396, Hoà Quyù Ly eùp vua Traàn Thuaän Toâng phaûi boû
thaønh Thaêng Long, dôøi kinh veà Taây Ñoâ thuoäc tænh Thanh Hoùa, coøn Thaêng Long
 191

ñöôïc goïi laø Ñoâng Ñoâ. Sau ñoù nhaø Hoà cuõng ñoùng ñoâ taïi ñaây. Thôøi Minh thuoäc Haø
Noäi laø phuû lî cuûa Giao Chaâu. Ñeán naêm 1429 vua Leâ Thaùi Toå ñaùnh ñuoåi xong giaëc
Minh, ñoùng ñoâ ôû Haø Noäi vaø ñaët teân laø Ñoâng Kinh. Döôùi thôøi vua Leâ Thaùi Toâng,
Ñoâng Kinh laø moät phuû lî cuûa haït Phuïng Thieân. Nhaø Maïc sau khi gieát cheát vua Leâ
Chieâu Toâng ñeå cöôùp ngoâi cuõng ñoùng ñoâ ôû Haø Noäi vaø goïi laø Ñoâng Kinh. Veà sau
vua Leâ Trung Höng ñaùnh ñuoåi ñöôïc nhaø Maïc laïi ñoùng ñoâ ôû Thaêng Long. Ñôøi vua
Gia Long ñaát naøy laø lî sôû cuûa baéc thaøng toång traán vaø goïi laø Long Thaønh.
Naêm 1803, Long Thaønh ñöôïc ñaép laïi theo kieåu taây phöông vaø goïi laïi laø Thaêng
Long. Naêm 1805 Thaêng Long laø phuû lî cuûa phuû Hoaøi Ñöùc. Phuû naøy goàm coù hai
huyeän laø Thoï Xöông (8 toång, 193 phöôøng, thoân) vaø huyeän Vónh Thuaän (5 toång, 54
phöôøng, thoân, traïi). Ñeán naêm 1831, ñöôïc ñoåi thaønh tænh lî Haø Noäi. Naêm 1888, Haø
Noäi ñöôïc nhaø Nguyeãn nhöôøng laøm nhöôïng ñòa. Keå töø naêm 1902, Haø Noäi laø nôi ñaët
caùc cô quan trung öông cuûa quaân Phaùp. Sau ñoù, huyeän Hoaøn Long ñöôïc saùt nhaäp
vaøo thaønh phoá Haø Noäi.
Lòch söû ñaáu tranh cuûa Haø Noäi ñaõ choùi loïi töø hôn 10 theá kyû tröôùc. Thôøi Ñöôøng
thuoäc, naêm 791, anh huøng Phuøng Höng döïng côø khôûi nghóa, ñem quaân ñi ñaùnh
chieám Ñoâ Hoä Phuû (laøng Bích Caâu), laøm teân quan ñoâ hoä laø Cao Chính Bình khieáp
sôï sinh bònh maø cheát. Laøng Cô Saù, huyeän Thoï Xöông, laø nôi sinh tröôûng cuûa anh
huøng Lyù Thöôøng Kieät, naêm 1076 phaù Toáng, bình Chieâm.Vaøo theá kyû thöù 13, ñôøi
Traàn, giaëc Moâng Coå ba laàn ñem quaân tieán ñaùnh nöôùc ta nhöng ñeàu bò baïi. Trong
ba laàn ñoù, theá giaëc hung haõn laém, vua toâi ñeàu phaûi rôøi thaønh Thaêng Long tìm keá
choáng giaëc. Beân caïnh vua luùc gian khoå luoân coù Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán
cuøng caùc danh töôùng Traàn Quang Khaûi, Traàn Quoác Toaûn. Ñuoåi xong giaëc, Thaêng
Long môû ba ngaøy hoäi "Thieân Bình Dieân Yeán" vui söôùng bieát chöøng naøo. Ñaát
Thaêng Long laø nôi sinh tröôûng cuûa anh huøng Traàn Quyù Khoaùch; khi giaëc Minh sai
Tröông Phuï vaø Vöông Höïu ñaùnh nöôùc ta, töø 1409 ñeán 1413, anh huøng Traàn Quyù
Khoaùch vaø anh huøng Nguyeãn Bieåu, Ñaëng Dung, Nguyeãn Caûnh Dò khôûi nghóa ñaùnh
thaéng quaân giaëc nhieàu traän. Thôøi Minh thuoäc, giaëc cai trò taøn aùc, muoán ñoàng hoùa
daân ta, bao nhieâu saùch vôû giaù trò chuùng mang veà Taøu. Naêm Bính Ngoï 1426, Bình
Ñònh Vöông Leâ Lôïi tieán quaân ra Ñoâng Ñoâ, daân chuùng Haø Noäi vaø caùc nôi khaùc noâ
 192

nöùc tham gia quaân khaùng chieán, ñaùnh thaéng khaép nôi, ñuoåi boïn Vöông Thoâng veà
nöôùc. Huyeän Thoï Xöông, laøng Vaên Chöông laø nôi sinh tröôûng cuûa vò vua anh huøng
Leâ Thaùnh Toâng (1460 - 1497), con thöù tö cuûa vua Leâ Thaùi Toâng; OÂng laø ngöôøi
thoâng minh, taøi kieâm vaên voõ, moät vò minh quaân trong lòch söû Vieät Nam, döôùi söï trò
vì cuûa oâng nöôùc nhaø phaùt trieån ñeán möùc cöïc thònh. Vua laø ngöôøi ñaàu tieân cho veõ
baûn ñoà nöôùc ta, sai Ngoâ Só Lieâm laøm boä "Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö" (cheùp vieäc töø
ñôøi Hoàng Baøng ñeán ñôøi vua Leâ Thaùi Toå), ñaët boä luaät Hoàng Ñöùc ñeå giöõ yeân traêm
hoï, môû roäng tröôøng Thaùi Hoïc, laäp hoäi Tao Ñaøn phaùt trieån vaên chöông.
Thôøi Taây Sôn, thaùng 6 naêm 1786, sau khi giaûi phoùng Phuù Xuaân, anh huøng Nguyeãn
Hueä ñaõ tieán quaân vaøo Thaêng Long tröø Vuõ Vaên Nhaäm vaø taùi laäp Haø Baéc. Ngaøy 28-
11-1788 gaàn 30 vaïn quaân Thanh traøn sang nöôùc ta. Ngaøy 18-12-1788, Toân Só Nghò
vaøo tôùi Thaêng Long. Ngaøy 15-1-1789 (30 thaùng chaïp naêm Maäu Thaân) Quang
Trung Hoaøng Ñeá xuaát quaân töø Ngheä An ra mieàn baéc, cöôõi voi ñieàu khieån quaân chuû
löïc ñi ñaàu ñaùnh thaúng vaøo maët nam thaønh Thaêng Long, nôi Toân Só Nghò phoøng veä
kieân coá nhaát. Muøng ba Teát Kyû Daäu, quaân ta deïp Haï Hoài, muøng naêm quaân ta
chieám Ngoïc Hoài, roài phaù bung thaøng Ñoáng Ña. Caùnh quaân Ñieàn Chaâu cheát chaät
ñöôøng ñi, töôùng giaëc Saàm Nghi Ñoáng treo coå cheát. Bình Nam Ñaïi Töôùng Quaân
nhanh chaân rôøi khoûi Thaêng Long maø queân caû aán tín, maät chæ. Trong tieáng quaân reo
hoø phaù vôõ thaønh Thaêng Long, ngöôøi daân Haø Noäi luoân luoân nhìn thaáy caùc danh
töôùng anh huøng nhö Voõ Vaên Duõng, Ngoâ Vaên Sôû, Phan Vaên Laân, Ñaëng Vaên Chaân,
Traàn Quang Dieäu, anh thö Buøi Thò Xuaân... ñi tieân phong. Chieán söï xaûy ra trong
naêm ngaøy, quaân Thanh hoaøn toaøn tan raõ. Muøng naêm Teát Quang Trung vaøo tôùi
Thaêng Long cho ba quaân laøm leã khai haï. Sau ñoù cho ñaép thaønh Haø Noäi goïi laø Baéc
Thaønh.
Naêm 1872, quaân Phaùp cöû Francis Gamier ñem quaân töø Gia Ñònh ra, muoán ñoùng
quaân trong thaønh Haø Noäi. Nguyeãn Tri Phöông khoâng cho, neân chuùng mang quaân
ñoùng ôû Tröông Thi. Ngaøy 20-1-1873, quaân Phaùp taán coâng thaønh Haø Noäi. Nguyeãn
Tri Phöông cuøng con laø phoø maõ Nguyeãn Laâm leân maët thaønh ñoác quaân choáng giöõ.
Nhöng khoaûng sau moät giôø, thaønh vôõ, anh huøng Nguyeãn Laâm töû traän. Coøn anh
huøng Nguyeãn Tri Phöông bò thöông naëng, quaân Phaùp ñöa oâng xuoáng taøu, nhöng
 193

oâng nhaát ñònh khoâng cho giaëc buoäc thuoác roài nhòn aên cheát theo thaønh. Thaùng 2
naêm 1882, quaân Phaùp cöû Henri Rivieres ñaùnh Haø Noäi laàn thöù hai. Luùc taùm giôø
saùng ngaøy 25-4-1882 quaân Phaùp taán coâng Haø Noäi gaëp phaûi söï choáng traû döõ doäi
cuûa quaân ta döôùi söï ñieàu ñoäng cuûa Toång Ñoác Hoaøng Dieäu. Nhöng vì vuõ khí thoâ sô
neân khoâng giöõ noåi thaønh, anh huøng thaûo tôø bieåu taï toäi vôùi vua roài laáy khaên bòt ñaàu
thaét coå töï töû.
Thaùng 5-1907, moät soá nhaø yeâu nöôùc nhö Löông Vaên Cang, Nguyeãn Quyeàn, Löông
Truùc Ñaøm, Ñoã Trung Thieát, Nguyeãn Huøng Höông... thaønh laäp Ñoâng Kinh Nghóa
Thuïc taïi Haø Noäi ñeå daïy hoïc môû mang daân trí, dieãn thuyeát truyeàn baù tö töôûng ñaáâu
tranh. Phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc phaùt ñoäng roäng raõi trong caû nöôùc. Ngaøy
27-6-1908, caùc nghóa quaân Yeân Theá vaø Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi phoái hôïp vôùi
binh lính Vieät ñaàu ñoäc quaân Phaùp trong thaønh Haø Noäi. Nhöng coâng vieäc khoâng
thaønh vì noäi giaùn, quaân Phaùp bò ñaàu ñoäc nhöng khoâng naëng. Giaëc khuûng boá ngay,
ñem cheùm caû Nguyeãn Vaên Phuùc, Nguyeãn Chi Bình, Nguyeãn Coác, Ñaëng Nhaân,
Nguyeãn Ñöùc A, Cai Roân, Ñoã Ñaûm, Hai Hieàn, baø haøng côm Nguyeãn Thò Ba... taïi
Baõi Gaùo, roài ñem beâu ñaàu ôû chôï Mô, OÂ Caàu Reàn, OÂ Caàu Giaáy. Giaëc coøn chuïp
hình ñaàu nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc in treân böu thieáp phoå bieán khaép nôi nhaèm khuûng
boá tinh thaàn daân chuùng hoøng ngaên chaën phong traøo khaùng Phaùp. Cuøng naêm 1908,
Quang Phuïc Hoäi hoaït ñoäng maïnh, toå chöùc chuyeån vuõ khí, ñaïn döôïc veà nöôùc, ngaøy
16-4, nghóa quaân neùm bom taïi khaùch saïn Haø Noäi gieát nhieàu só quan Phaùp. Quaân
Phaùp laïi thaúng tay ñaøn aùp vôùi caùc aùn töû hình, giam caàm, ñaøy aûi, trôøi Haø Noäi nhö coù
ñaïi tang. Caùc anh huøng Ñoã Chaân Thieát, Phaïm Vaên Traùng, Nguyeãn Vaên Tuùy,
Nguyeãn Khaéc Caàn, Phaïm ñeá Quyù, Vuõ Ngoïc Thuïy, Phaïm Hoaøng Queá, Phaïm
Hoaøng Trieát bò gieát taïi Haø Noäi. Anh huøng Löông Vaên Cang bò ñaøy ñi Nam Vang.
Naêm 1915 anh huøng Löông Ngoïc Quyeán bò teân phaûn quoác Nguyeãn Baù Traùc ñaõ chæ
ñieåm cho quaân Phaùp baét taïi Haø Noäi.
Naêm 1925 anh huøng Phan Boäi Chaâu bò baét taïi Thöôïng Haûi ñem veà Haø Noäi keát aùn.
Cuoái naêm 1925 ñoù, Nam Ñoàng Thö Xaù ñöôïc thaønh laäp do Phaïm Tuaán laøm chuû
nhieäm, chuyeân xuaát baûn saùch yeâu nöôùc, gaây aûnh höôûng saâu roäng trong giôùi trí thöù,
sinh vieân hoïc sinh... Ngaøy 13-6-1927, anh huøng Löông Vaên Can töø traàn, sau khi
 194

quaân Phaùp thaû oâng veà naêm 1924. Ngaøy 15-12-1927, Vieät Nam Quoác Ñaûng ra ñôøi
taïi laøng Theå Giao, Haø Noäi, do anh huøng Nguyeãn Thaùi Hoïc laõnh ñaïo, hoaït ñoäng
saâu roäng trong quaàn chuùng. Ngaøy 9-2-1929, teân moä phu gian aùc Ba in bò gieát cheát
taïi chôï Hoâm. Thaùng 2-1930, khi cuoäc khôûi nghóa Yeân Baùi buøng noå thì ban aùm saùt
cuûa Ñaëng Traàn Nghieäp toå chöùc neùm bom caùc cô quan toå chöùc trong thaønh phoá.
Vieäc khôûi nghóa bò thaát baïi, vaøo thaùng 12-1930 vaø thaùng 6-1931, quaân Phaùp xöû töû
caùc anh huøng Ñaëng Traàn Nghieäp, Löông Ngoïc Toán, Nguyeãn Vaên Nho, Nguyeãn
Quang Trieàu, Nguyeãn Minh Luaân, Nguyeãn Troïng Baèng, Traàn Vaên Khueâ, Leâ Höõu
Caûnh, Nguyeãn Xuaân Huaân taïi nguïc thaát Cöûa Loø. Nhöõng taám göông trung lieät vì
nöôùc vì daân noùi treân ñaõ laøm saùng ngôøi tranh ñaáu söû Vieät.
Phong cảnh, di tích
Phoá coå - phoá ngheà : Ñaëc ñieåm chung cuûa caùc phoá coå Haø Noäi laø nhieàu teân phoá baét
ñaàu baèng chöõ "Haøng", tieáp ñoù laø moät töø chæ moät ngheà nghieäp naøo ñoù. Thí duï Haøng
Ñaøo, Haøng Ñöôøng, Haøng Maõ, Haøng Thieác... Du khaùch môùi ñeán Haø Noäi, xin môøi
daïo qua khu phoá coå - phoá ngheà ñeå thaáy ñöôïc neùt khaùc bieät giöõa Haø Noäi vaø caùc thuû
ñoâ caùc nöôùc maø du khaùch ñaõ ñi qua.
Töø phiùa baéc hoà Hoaøn Kieám (nôi coù ñaøi phun nöôùc) du khaùch haõy ñi boä laàn löôït
qua caùc phoá Haøng Ñaøo, Haøng Ngang, Haøng Ñöôøng laø ñeán chôï Ñoàng Xuaân. Phoá
Haøng Ñaøo hình thaønh töø theá kyû15, daân ôû ñaây laøm ngheà nhuoäm vaûi. Thôøi ñoù hoï
thöôøng nhuoäm maøu ñoû, maøu hoàng, maøu hoa ñaøo... neân coù teân goïi laø Haøng Ñaøo.
Töø ñôøi Leâ (theá kyû15) nhieàu ngöôøi Trung Quoác ñöôïc pheùp cö truù ôû Thaêng Long
(Haø Noäi), hoï ruû nhau ñeán laøm aên buoân baùn ôû phoá Haøng Ngang. Xöa kia ôû hai ñaàu
phoá coù döïng hai coång chaén ngang ñöôøng, toái ñeán ñoùng laïi. Do ñoù thaønh teân Haøng
Ngang.
Nhö teân goïi, Haøng Ñöôøng coù raát nhieàu cöûa haøng baùn ñöôøng, maät, baùnh keïo... Saùt
vôùi chôï Ñoàng Xuaân laø phoá Haøng Maõ. Maët haøng truyeàn thoáng laøm töø caùc loaïi giaáy
maøu ôû phoá naøy gaàn nhö khoâng thay ñoåi töø khi laäp phoá. Coù khaùc chaêng baây giôø
nhieàu chuûng loaïi haøng hôn tröôùc. Haøng naêm vaøo dòp Teát Trung Thu cuûa treû em
(15-8 aâm lòch) caû phoá Haøng Maõ trôû thaønh moät chôï baùn ñoà chôi muoân maøu saéc :
ñeøn oâng sao, ñeøn xeáp, ñeøn keùo quaân, ñaàu sö töû...
 195

Töø ñaàu phoá Haøng Maõ ñi thaúng sang phoá Haøng Chieáu (nôi baùn nhieàu loaïi chieáu
baèng coùi) laø ñeán ñöôïc oâ Quan Chöôûng (cöûa Ñoâng Haø) di tích khaù nguyeân veïn cuûa
moät trong 36 phoá phöôøng Thaêng Long xöa.
Moät phoá raát ñieån hình laø Haøng Thieác, ñeán ñaây baïn seõ nghe raâm ran tieáng buùa goõ
vaøo nhöõng maûnh toân, maûnh thieác traéng laáp laùnh. Nhöõng ngöôøi thôï thieác ôû phoá naøy
suoát ngaøy caëm cuïi laøm caùc ñoà duøng töø nhoû ñeán lôùn nhö chaân ñeøn, thuøng, chaäu, gaùo
muùc nöôùc, hoøm, beå nöôùc... Ngöôøi caùc tænh cuõng veà Haøng Thieác buoân haøng ñöa veà
baùn ôû caùc ñòa phöông.
Hoà Hoaøn Kieám : Hoà naèm ôû vò trí trung taâm thaønh phoá neân ñöôïc ví nhö moät laüng
hoa giöõa loøng Haø Noäi. Hoà gaén vôùi truyeàn thuyeát traû göôm : vua Leâ Thaùi Toå coù
moät thanh göôm quyù luoân ôû beân mình oâng suoát 10 naêm khaùng chieán choáng quaân
Minh (theá kyû 15). Sau chieán thaéng, moät laàn vua Leâ du thuyeàn treân bôø hoà boãng coù
con ruøa noåi leân, vua ruùt göôm baùu ra troû cho quaân só bieát thì ruøa lieàn ñôùp ngay
thanh göôm roài laën xuoáng nöôùc. Nghó raèng tröôùc ñaây Thaàn ñaõ giuùp mang göôm
cho mình ñaùnh thaéng giaëc, nay ñaát nöôùc trôû laïi thanh bình, Thaàn laáy laïi göôm, neân
vua ñaët teân cho hoà laø Hoaøn Kieám (traû laïi göôm).
Hoà Taây - Ñöôøng Thanh Nieân (Ñöôøng Coå Ngö) : Ñaây laø moät quaàn theå caûnh ñeïp ôû
phía taây thaønh phoá. Coù theå ví ñöôøng Thanh Nieân nhö moät caùi caàu baét ngang hai hoà
nöôùc, moät beân laø Hoà Taây, moät beân laø hoà Truùc Baïch. Ñoaïn ñöôøng naøy daøi 992 m,
ñöôøng ñoâi, phaân caùch laø moät haøng caây xanh, hai beân ñöôøng laø nhöõng haøng caây
phöôïng, caây lieãu, caây baèng laêng...
Neáu ñöùng ôû ñaàu ñöôøng nôi coù ñeàn Quan Thaùnh thì Hoà Taây ôû beân tay traùi. Hoà roäng
khoaûng 500 heùcta, lôùn nhaát trong caùc hoà cuûa Haø Noäi. Con ñöôøng voøng quanh hoà
daøi 17 km qua caùc laøng hoa Nghi Taøm, Taây Hoà, vöôøn ñaøo thoân Nhaät Taân vaø caùc
ñình chuøa ñeïp noåi tieáng nhö phuû Taây Hoà, chuøa Kim Lieân... Töø xöa caùc trieàu ñaïi
vua chuùa phong kieán ñaõ xaây döïng cung ñieän quanh hoà laøm nôi nghæ ngôi höôûng laïc.
Ngaøy nay, Hoà Taây naèm trong quy hoaïch xaây döïng laøng du lòch cuûa Haø Noäi.
Hoà Truùc Baïch : Hoà caùch Hoà Taây bôûi con ñöôøng Thanh Nieân. Theá kyû 18, chuùa
Trònh Giang cho xaây moät cung nghó maùt gaàn hoà goïi laø vieän Truùc Laâm. Sau vieän
naøy trôû thaønh nôi an trí nhöõng cung nöõ coù toäi buoäc phaûi töï deät luïa ñeå nuoâi thaân.
 196

Luïa do cung nöõ deät raát ñeïp, noåi tieáng khaép kinh thaønh, coù teân laø luïa laøng Truùc, vì
vaäy hoà ñöôïc goïi laø hoà Truùc Baïch.
Ven bôø hoà Truùc Baïch cuõng coù nhieàu di tích lòch söû vaø coâng trình kieán truùc ñaëc saéc.
Maët hoà phaúng laëng, eâm aû. Phía taây nam hoà laø ñeàn Quan Thaùnh, bôø ñoâng coù chuøa
Chaâu Long, goùc baéc hoà coù moät ñaûo nhoû treân ñoù coù ngoâi ñeàn Caåu Nhi.
Chôï Ñoàng Xuaân : Trong soá haøng chuïc chôï ôû Haø Noäi nhö chôï Mô, chôï Hoâm, chôï
Cöûa Nam, chôï Ngoïc Haø... thì chôï Ñoàng Xuaân laø lôùn nhaát. Chôï ra ñôøi töø naêm 1889
treân ñòa phaän phöôøng Ñoàng Xuaân. Ban ñaàu chôï hoïp ngoaøi trôøi, sau ñöôïc xaây thaønh
chôï vôùi naêm caàu khung saét, lôïp toân traùng keõm, daøi 52 m, cao 19 m. Naèm gaàn ga
ñaàu caàu Long Bieân beân soâng Hoàng, chôï Ñoàng Xuaân laø ñieåm thuaän lôïi ñeå haøng
hoùa boán phöông doàn veà ñaây cuõng nhö töø ñaây toûa ñi caùc nôi. ÔÛ chôï Ñoàng Xuaân haàu
nhö coù ñaày ñuû taát caû caùc maët haøng, ngaønh haøng phuïc vuï sinh hoaït vaø ñôøi soáng.
Chôï Ñoàng Xuaân laø chôï baùn buoân lôùn nhaát cuûa mieàn baéc.
Ngaøy nay chôï Ñoàng Xuaân ñöôïc xaây döïng laïi vôùi quy moâ lôùn hôn goàm 3 taàng hieän
ñaïi, khang trang, roäng raõi nhöng vaãn giöõ moät phaàn kieán truùc cuûa chôï cuõ.
Vöôøn Thuù Thuû Leä : Naèm ôû phía taây thaønh phoá treân moät khu ñaát roäng 20 ha, coù hoà
nöôùc, theá ñaát töï nhieân nhö hình roàng löôïn khaù ñeïp maét. Vöôøn thuù ñöôïc chia laøm
nhieàu khu. Khu boø saùt coù traên, raén, kyø ñaø v.v.. ôû ngay saùt hoà nöôùc. Khu chim
muoâng coù coâng , tró, uyeân öông, haïc, coø, hoïa mi, hoaøng yeán v.v.. Khu thuù döõ coù hoå,
baùo, voi, sö töû v.v.. Ñaùng keå hôn laø coù gaàn 40 loaøi ñoäng vaät trong saùch ñoû cuûa Vieät
Nam vaø moät soá ñoäng vaät quyù laø taëng phaåm cuûa caùc nöôùc.
Laøng Goám Baùt Traøng : Laøng Baùt Traøng thuoäc huyeän Gia Laâm, ngoaïi thaønh Haø
Noäi naèm treân bôø soâng Hoàng, laø moät laøng ngheà truyeàn thoáng noåi tieáng töø xa xöa veà
caùc loaïi goám söù thuû coâng. Goám Baùt Traøng laøm töø moät loaïi ñaát seùt ñaëc bieät. Töø loaïi
ñaát seùt naøy, ngöôøi thôï duøng baøn xoay thuû coâng ñeå taïo hình caùc saûn phaåm sau ñoù
phôi saáy cho khoâ roài veõ hoa, traùng men vaø nung trong caùc loø nhoû. Nhieät ñoä cuûa loø
nung aûnh höôûng ñeán maøu saéc cuûa saûn phaåm. Saûn phaåm cuûa goám Baùt Traøng laø caùc
loaïi baùt ñiaõ, cheùn, loï bình, lö höông... Ñieàu ñaëc bieät laø chaát lieäu men cuûa caùc saûn
phaåm coù ñoä boùng, saâu mòn vaø ñeàu, caùch trang trí, veõ hoïa tieát treân caùc loaïi saûn
phaåm naøy raát ñoäc ñaùo.
 197

Ngaøy nay, ñeán laøng goám Baùt Traøng vaøo baát cöù thôøi ñieåm naøo trong ngaøy cuõng
thaáy laøng queâ naøy luoân soâi ñoäng. Töøng ñoaøn xe taáp naäp chôû nguyeân vaät lieäu vaøo
laøng vaø roài laïi chôû saûn phaåm ñi tieâu thuï, vaø coù caû ñoaøn khaùch du lòch ñeán tham
quan, mua quaø löu nieäm. Goám söù Baùt Traøng khoâng nhöõng noåi tieáng ôû trong nöôùc
maø caû ôû nhieàu nöôùc treân theá giôùi. Caùc saûn phaåm ñaït chaát löôïng cao, maãu maõ ñeïp,
ñoäc ñaùo khoâng thua keùm goám söù Trung Quoác.
Laøng raén Leä Maät : Töø Haø Noäi, khaùch du lòch ñi qua caàu Long Bieân ñeán thò traán
Gia Laâm, ñi theo quoác loä 5 gaàn 1 km roãi reõ traùi, ñi qua moät caùnh ñoàng luùa laø ñeán
laøng Leä Maät. Nôi ñaây laø moät laøng queâ coù ngheà truyeàn thoáng nuoâi raén, baét raén
caùch ñaây 900 naêm.
Vaøo thaêm caùc gia ñình nuoâi raén coù haïng nhö gia ñình oâng Nguyeãn Ñaëng Phaùo vaø
oâng Traàn Nhö Baûn. OÂng Phaùo ñaõ coù hôn nöõa theá kyû trong ngheà. Boán con trai oâng
ñöôïc huaán luyeän thuaàn thuïc caùc khaâu nuoâi, baét vaø cheá bieán saûn phaåm raén. Coâng
duïng cuûa raén coù nhieàu : xöông raén ñeå naáu cao; môõ raén boâi veát thöông; maät raén
laøm thuoác giaûi caûm, tieâu ñôøm; noïc raén chöõa ñoäng kinh, hen pheá quaûn, rong huyeát
v.v.. Röôïu raén laø thuoác boå gaân coát, chöõa thaáp khôùp... Du khaùch coù theå thöôûng thöùc
moät chuùt röôïu raén vaø caùc moùn aên cheá bieán töø raén ngay taïi laøng queâ naøy.
Thaønh Coå Loa Vaø Ñeàn Thôø An Döông Vöông : Ñaây laø thaønh coå vaøo baäc nhaát Vieät
Nam ñöôïc vua Thuïc An Döông Vöông xaây töø theá kyû 3 tröôùc coâng nguyeân ñeå laøm
kinh ñoâ nöôùc AÂu Laïc (teân nöôùc Vieät Nam thôøi ñoù). Thaønh ñöôïc xaây döïng kieåu
voøng oác (neân goïi laø Loa Thaønh) goàm 3 voøng : thaønh ngoaøi, thaønh giöõa vaø thaønh
trong. Döôùi thaønh ngoaøi laø haøo saâu ngaäp nöôùc thuyeàn beø ñi laïi ñöôïc. Töø trung taâm
thaønh phoá, ñi 18 km ñeán xaõ Coå Loa thuoäc huyeän Ñoâng Anh, baïn seõ tìm thaáy veát
tích coøn laïi cuûa 3 voøng thaønh xöa baèng ñaát vaø nôi caùc nhaø khaûo coå tìm ñöôïc haøng
vaïn muõi teân ñoàng, löôõi caøy, rìu saét, xöông thuù vaät...
Trong khu vöïc thaønh coøn coù ñình laøng Coå Loa, am thôø coâng chuùa Mî Chaâu vaø ñeàn
thôø An Döông Vöông - oâng vua raát möïc yeâu thöông con gaùi Mî Chaâu, nhöng vì
maát caûnh giaùc oâng ñaõ ñeå thaønh Coå Loa trôû neân moät saân khaáu cuûa taán bi kòch nöôùc
maát, nhaø tan.
Vaên Mieáu - Quoác Töû Giaùm : Vaên Mieáu laø mieáu thôø toå ñaïo ñöôïc xaây döïng naêm
 198

1070. Saùu naêm sau (1076) trong khu vöïc naøy nhaø Quoác Töû Giaùm ñöôïc döïng leân.
Luùc ñaàu laø nôi hoïc cuûa caùc hoaøng töû, sau môû roäng thu nhaän caùc hoïc sinh gioûi cuûa
con em nhaân daân.
Quoác Töû Giaùm laø tröôøng Ñaïi hoïc ñaàu tieân cuûa Vieät Nam. Sau nhieàu khoùa thi ñeán
naêm 1482 vua Leâ Thaùnh Toâng cho döïng bia ñaù ñeå khaéc teân hoï, queâ quaùn nhöõng
ngöôøi thi ñoã traïng nguyeân, baûng nhaõn vaø tieán só töø khoa thi 1442. Hieän nay trong
nhaø bia coøn laïi 82 taám bia lôùn. Ngoaøi giaù trò noäi dung, moãi taám bia coøn coù moät
coâng trình ngheä thuaät veà chaïm khaéc ñaù. Bia ñöôïc ñaët treân löng con ruøa ñaù ñeå bieåu
thò söï tröôøng toàn cuûa tinh hoa daân toäc.
Ñeàn Quaùn Thaùnh : Ba chöõ Haùn taïc treân noùc coång laø "Traán Vuõ Quaùn" nghóa laø
quaùn thôø oâng Thaùnh Traán Vuõ. Laø moät hình töôïng keát hôïp giöõa moät nhaân vaät thaàn
thoaïi Vieät Nam (oâng Thaùnh giuùp An Döông Vöông tröø ma quaáy roái khi xaây thaønh
Coå Loa) vaø nhaân vaät thaàn thoaïi Trung Quoác (moät oâng Thaùnh coi giöõ phöông Baéc).
Ñeàn Quaùn Thaùnh ñöôïc xaây döïng vaøo ñôøi vua Lyù Thaùi Toå (1010 - 1028). Naêm
1893 ñeàn ñöôïc tu söûa nhö dieän maïo ngaøy nay. Ñaëc bieät coù pho töôïng Thaùnh Traán
Vuõ baèng ñoàng ñen, ñuùc naêm 1677. Töôïng naëng 3600 kg, cao 3,96 m, chu vi 3,48 m.
Ñeàn coøn coù moät böùc töôïng ñoàng ñen côõ nhoû, töông truyeàn ñoù laø töôïng oâng Truøm
Troïng, ngöôøi thôï caû ñuùc ñoàng taøi hoa ñaõ chæ huy thôï ñuùc töôïng Traán Vuõ vaø quaû
chuoâng treân gaùc tam quan. Ñeå ghi coâng thaày, nhöõng hoïc troø cuûa oâng ñaõ ñuùc töôïng
oâng vaø xin ñöôïc thôø trong.
Ñeàn Hai Baø Tröng : Ñeàn coøn coù teân goïi laø Ñoàng Nhaân, vì ñeàn ñöôïc döïng vaøo khu
ñaát thuoäc laøng Ñoàng Nhaân nay laø quaän Hai Baø Tröng. Ñeàn ñöôïc laäp töø naêm 1142
ñôøi vua Lyù Anh Toâng ñeå thôø hai vò nöõ anh huøng Tröng Traéc vaø Tröng Nhò. Trong
haäu cung ñeàn coù töôïng Hai Baø Tröng baèng ñaát luyeän, hai beân taû höõu laø töôïng 12
nöõ töôùng ñaõ caàm quaân theo Hai Baø ñaùnh giaëc. Haøng naêm ñeán ngaøy moàng 5 vaø 6
thaùng 2 aâm lòch, nhaân daân noâ nöùc keùo veà Ñoàng Nhaân döï leã hoäi töôûng nieäm Hai Baø.
Ñeàn Phuø Ñoång : Ñeàn thuoäc xaõ Phuø Ñoång, huyeän Gia Laâm, Haø Noäi. Ñeàn thôø ñöùc
Thaùnh Gioùng, theo truyeàn thuyeát laø moät vò anh huøng thôøi vua Huøng thöù 6 ñaõ deïp
tan ñöôïc giaëc AÂn. Ñeàn ñöôïc vua Lyù Thaùi Toå cho laäp ngay töø khi dôøi ñoâ ra Thaêng
Long (1010) vaø ñaõ ñöôïc truøng tu söûa chöõa nhieàu laàn. Ngoâi ñeàn hieän nay goàm baùi
 199

ñöôøng, haäu cung, nhaø thuûy ñình ñeå muùa roái nöôùc ôû ao tröôùc ñeàn, döïng vaøo theá kyû
19. Töôïng Thaùnh Gioùng khaù lôùn ngoài giöõa, hai daõy laø töôïng caùc quan haàu. Quyù
nhaát ôû ñeàn laø ñoâi roàng ñaù caùch ñieäu ôû baäc theàm, ñoâi sö töû ñaù ñöôïc taïc vaøo theá kyû
19, coã ngai vaøng chaïm troå ñeïp, taám bia khaéc naêm 1660 vaø ñoâi choùe söù. Taïi xaõ Phuø
Ñoång coøn coù ñeàn thôø Maãu (meï Thaùnh Gioùng) xaây vaøo naêm 1693. Haøng naêm taïi
ñeàn Gioùng cöù vaøo 9-4 aâm lòch laøng laïi môû laïi hoäi Gioùng dieãn laïi tích Thaùnh Gioùng
ñaùnh giaëc AÂn.
Ñeàn Voi Phuïc : Ñeàn naøy ñöôïc laäp töø thôøi Lyù Thaùi Toâng (1028 - 1054) ôû goùc phía
taây nam thaønh Thaêng Long cuõ thuoäc ñòa phaän laøng Thuû Leä nay laø coâng vieân Thuû
Leä. Ñeàn thôø Linh Lang Ñaïi Vöông. Töông truyeàn Linh Lang laø hoaøng töû Hoaèng
Chaâu con vua Lyù Thaùi Toâng. Lôùn leân Linh Lang xin caàm quaân, ñaùnh thaéng quaân
Toáng. Vua cha muoán nhöôøng ngoâi nhöng chaøng töø choái, veà ôû taïi nôi ñaây nay laø
ñeàn. Moät hoâm chaøng hoùa thaønh roàng ñeán cuoán quanh moät phieán ñaù roài xuoáng Hoà
Taây bieán maát. Vua laäp ñeàn thôø ngay taïi nôi ôû cuûa hoaøng töû. Trong ñeàn coù hai pho
töôïng ñoàng vaø hoøn ñaù to coù veát loõm. Cöûa ñeàn coù ñaép hai con voi quyø vì vaäy ñeàn
coøn coù teân laø ñeàn Voi Phuïc.
Ñeàn Ngoïc Sôn : Ñeàn ñöôïc xaây döïng töø theá kyû 19 treân ñaûo Ngoïc cuûa hoà Hoaøn
Kieám. Luùc ñaàu goïi laø chuøa Ngoïc Sôn, sau ñoåi goïi laø ñeàn Ngoïc Sôn vì trong ñeàn
chæ thôø thaàn Vaên Xöông laø ngoâi sao chuû vieäc vaên chöông khoa cöû vaø thôø Traàn
Höng Ñaïo, vò anh huøng coù coâng phaù quaân Nguyeân theá kyû13. Ngoâi ñeàn ngaøy nay
do coâng lao tu söûa cuûa Nguyeãn Vaên Sieâu, moät nhaø vaên hoùa lôùn Haø Noäi. OÂng cho
xaây Thaùp Buùt, treân thaân thaùp coù taïc ba chöõ Haùn "Taû Thanh Thieân" (vieát leân trôøi
xanh) noùi leân yù chí cuûa con ngöôøi chaân chính.
Phuû Taây Hoà : Taây Hoà laø moät laøng coå cuûa kinh thaønh Thaêng Long naèm ôû phiùa ñoâng
cuûa Hoà Taây. ÔÛ ngay ñaàu laøng coù moät ngoâi ñeàn thôø baø chuùa Lieãu Haïnh, moät ngöôøi
ñaøn baø taøi hoa, gioûøi ñaøn ca, thô phuù, ñöùc ñoä neân ñaõ ñöôïc daân gian thaàn thaùnh hoùa
toân laøm Thaùnh Maãu (Thaùnh Meï). Haøng naêm vaøo raèm thaùng gieâng aâm lòch, khaùch
haønh höông veà ñaây raát ñoâng, vöøa ñi leã Maãu xin Maãu ban cho ñieàu laønh vaø moïi söï
may maén, vöøa ñi thöôûng ngoaïn caûnh ñeïp cuûa thuû ñoâ.
Chuøa Traán Quoác : Chuøa naèm treân moät hoøn ñaûo cuûa Hoà Taây, laø moät ngoâi chuøa coå
 200

nhaát Vieät Nam, ñöôïc khôûi döïng töø naêm 541. Ñöùng ôû cuoái ñöôøng Thanh Nieân ñaõ
nhìn thaáy nhieàu ngoïn thaùp nhaáp nhoâ treân maët hoà. Trong chuøa coù pho töôïng quyù
Phaät Thích Ca nhaäp Nieát Baøn, kieät taùc cuûa ngheä thuaät taïc töôïng Vieät Nam.
Chuøa Moät Coät : Teân chöõ laø chuøa Dieân Höïu (nghóa laø phuùc laønh laâu daøi). Chuøa ôû
quaän Ba Ñình xaây döïng naêm 1049 thôøi vua Lyù Thaùi Toâng. Töông truyeàn khi aáy
vua Lyù Thaùi Toâng ñaõ cao tuoåi maø chöa coù con trai neân nhaø vua thöôøng ñeán caùc
chuøa caàu töï. Moät ñeâm vua chieâm bao thaáy Ñöùc Phaät Quan AÂm hieän treân ñaøi hoa
sen ô ûmoät hoà nöôùc hình vuoâng phía taây thaønh Thaêng Long, tay beá ñöùa con trai ñöa
cho nhaø vua. Ít laâu sau, Hoaøng haäu sinh con trai. Nhaø vua cho döïng chuøa Moät Coät
coù daùng daáp nhö ñaõ thaáy trong giaác mô ñeå thôø Phaät Quan AÂm. Chuøa Moät Coät tuy
nhoû, nhöng coù kieán truùc ñoäc ñaùo, ñöôïc taïo daùng nhö moät boâng sen töø döôùi nöôùc
leân.
Chuøa Laùng : Chuøa ñöôïc khôûi döïng vaøo ñôøi vua Lyù Anh Toâng (1138 - 1175) taïi
laøng Yeân Laõng, huyeän Töø Lieâm, nay thuoäc phöôøng Laùng, quaän Ñoáng Ña, Haø Noäi.
Chuøa ñöôïc xaây theo kieåu " Noäi Coâng Ngoaïi Quoác", tam quan 3 gian, laàu baùt giaùc
4 gian. Caùc ngoâi nhaø chính ñeàu goàm 9 gian vì vaäy chuøa troâng raát beà theá. Trong
chuøa coøn laïi nhieàu ñoà thôø coå. ÔÛ haäu cung ngoaøi caùc pho töôïng Phaät coøn coù töôïng
vua Lyù Thaàn Toâng (baèng goã), töôïng Thieàn Sö Töø Ñaïo Haïnh ñan baèng maây, ngoaøi
queùt sôn. hai daõy haønh lang thôø 18 vò La Haùn, coù raát nhieàu neùt sinh ñoäng, ngoài
thieàn.
Chuøa Laùng ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu. Laàn truøng tu lôùn nhaát vaøo naêm 1656. Chuøa
Laùng laø moät ngoâi chuøa coù kieán truùc ñeïp vaø boá cuïc cuûa chuøa taïo neân moät khoâng
gian haøi hoøa, saâu thaúm, tónh mòch, coå kính uy nghi.
Chuøa Baø Ñaù : Chuøa coù teân chöõ laø Linh Quang Töï ôû soá 3 phoá Nhaø Thôø, caïnh bôø hoà
Hoaøn Kieám. Chuøa ñöôïc xaây töø ñôøi Leâ Thaùnh Toâng (1460-1497). Töông truyeàn khi
ñaøo ñaát ñaép thaønh Thaêng Long thì moät ngöôøi daân ñaõ ñaøo ñöôïc moät pho töôïng baèng
ñaù hình daùng moät phuï nöõ neân ñaõ laäp ñeàn thôø goïi laø ñeàn Baø Ñaù. Sau naøy thôø Phaät
neân goïi laø chuøa Baø Ñaù.
Chuøa coù tieàn ñöôøng xaây theo kieåu chöõ nhaát, trung ñöôøng xaây theo kieåu chöõ ñinh,
ñöôïc noái lieàn vôùi nhau, taïo neân moät khoái kieán truùc vuoâng vaén. Trong chuøa coù
 201

nhieàu töôïng goã. Chuøa coù hai quaû chuoâng ñöôïc ñuùc vaøo naêm 1823 vaø 1881, moät
khaùnh ñuùc naêm 1842.
Chuøa Hoøe Nhai : Chuøa coù teân laø Hoàng Phuùc Töï ôû soá 19 phoá Haøng Than, phöôøng
Nguyeãn Trung Tröïc, quaän Ba Ñình, Haø Noäi. Töông truyeàn chuøa ñöôïc xaây döïng töø
ñôøi nhaø Lyù. Trong chuøa coù taám bia döïng naêm 1703 xaùc ñònh vò trí chieán thaéng
Ñoâng Boä Ñaàu choáng quaân Nguyeân (1258) ôû gaàn chuøa Hoøe Nhai hieän nay.
Chuøa ñöôïc xaây döïng theo kieåu chöõ coâng. Thöôïng ñieän coøn giöõ ñöôïc nhieàu böùc
chaïm hình töù linh vaø caùc cöûa voõng sôn son theáp vaøng. Chuøa coù nhieàu töôïng Phaät
ñöôïc baøy laøm 6 lôùp. Toång soá töôïng ôû chuøa goàm 68 pho, ñöôïc laøm baèng nhieàu chaát
lieäu khaùc nhau nhö ñoàng hun, goã quyù, ñaát neän, ñöôïc sôn son theáp vaøng. Chuøa coù
moät quaû chuoâng mang nieân hieäu Long Ñöùc 3 (1734). Saân chuøa coù hai ngoïn thaùp
cao 3 taàng. Trong chuøa coøn coù ñeán 28 taám bia. Chuøa laø nôi "choán toå" cuûa phaùi Taøo
Ñoäng-moät phaùi Phaät Giaùo lôùn ôû mieàn Baéc Vieät Nam.
Chuøa Lieân Phaùi : Chuøa ôû trong ngoõ Lieân Phaùi, phoá Baïch Mai, quaän Hai BaøTröng,
Haø Noäi. Chuøa laäp vaøo naêm 1726. Luùc môùi xaây döïng chuøa coù teân laø Lieân Hoa, sau
ñoåi teân laø Lieân Toâng vaø ñeán naêm 1840 ñoåi teân laø Lieân Phaùi.
Tröôùc coång chuøa coù ngoâi thaùp Dieäu Quang hình luïc laêng cao 10 taàng coù kieán truùc
thanh nhaõ coå kính. Trong thaùp coù haøi coát ñaõ hoûa taùng cuûa vò sö toå Dieäu Quang
cuøng vôùi 5 vò sö khaùc. Nhaø bia coù 34 taám ghi söï tích chuøa vaø caùc laàn truøng tu cuûa
chuøa. Qua saân roäng ñeán caùc nhaø Baùi Ñöôøng vaø Tam Baûo laø nôi thôø Phaät. Khu
vöôøn thaùp sau chuøa goàm 9 ngoâi thaùp xaây 3 haøng. Haøng giöõa coù thaùp Cöûu Sinh xaây
baèng ñaù, töông truyeàn ñaây laø nôi taùng haøi coát vò sö toå thöù nhaát Laâm Giaùc Thöôïng
Só. Thaùp Cöûu Sinh ñaõ coù treân 250 naêm. Ñaây laø ngoâi thaùp coå nhaát coù trong khu vöïc
noäi thaønh Haø Noäi. Ngoaøi ra chuøa coøn coù moät thaùp cao 9 taàng kieán truùc ñeïp, ñöôïc
xaây vaøo naêm 1890.
Chuøa Kim Lieân : Chuøa ñöôïc döïng treân ñoài ñaát cuûa laøng Nghi Taøm beân bôø Hoà Taây.
Moät con ñöôøng ñaát töø laøng daãn ñeán chuøa xung quanh laø maët nöôùc hoà vaø nhöõng
ñaàm sen thôm ngaùt muøa heø. Nguyeân vò trí ngoâi chuøa ñaõ taïo cho du khaùch coù caûm
giaùc ñöôïc höôûng söï yeân tænh cuûa choán boàng lai. Theá kyû 12, naøng coâng chuùa Töø
Hoa con gaùi vua Lyù Thaàn Toâng ñaõ ñöa cung nöõ ñeán khu ñaát naøy tìm ñaát troàng daâu,
 202

chaên taèm. Veà sau ngoâi chuøa ñöôïc döïng leân taïi ñaây vaø ñeán naêm 1771 chuøa ñöôïc
mang teân laø Kim Lieân (boâng sen vaøng).
Chuøa Quaùn Söù : Chuøa coù töø theá kyû 17, naèm ôû phoá cuõng mang teân laø phoá Quaùn Söù.
Töø naêm 1934 Hoäi Phaät giaùo Baéc Kyø laáy chuøa naøy laøm hoäi quaùn. Ñeán naêm 1942
chuøa ñöôïc xaây döïng laïi nhö ngaøy nay.
Nhaø Thôø Lôùn : Nhaø Thôø lôùn ñöôïc döïng treân khu ñaát hôi cao, maët nhìn ra phoá
mang teân phoá Nhaø Thôø, ñöôïc khaùnh thaønh ñuùng leã Noel 24-12-1886. Luùc ñaàu nhaø
thôø mang teân nhaø thôø Xanh-Gioâ-Gieùp, sau goïi laø Nhaø Thôø Lôùn, vì ñaây laø coâng
trình Kitoâ giaùo lôùn nhaát Haø Noäi. Haøng naêm, taïi ñaây dieãn ra nhöõng ngaøy leã troïng
theå cuûa Kitoâ giaùo, ñoâng ñaûo con chieân vaø ngöôøi ngoaøi ñaïo ñeán döï.
Cöûa OÂ Quan Chöôûng : Cöûa ôû gaàn phoá Haøng Chieáu, gaàn ñeâ soâng Hoàng. Ñaây laø cöûa
oâ duy nhaát coøn laïi ôû Haø Noäi. Thöïc ra teân chính cuûa cöûa oâ Quan Chöôûng laø Ñoâng
Haø Moân. Cöûa oâ goàm moät cöûa chính vaø moät voïng laâu. Beân töôøng phía traùi gaén moät
taám bia khaéc naêm 1882 ghi leänh cuûa Toång ñoác Hoaøng Dieäu caám binh lính saùch
nhieãu daân chuùng qua laïi.
Coät Côø : Coät Côø ñöôïc xaây döïng naêm 1812 döôùi trieàu vua Gia Long, laø moät trong
nhöõng coâng trình kieán truùc thuoäc khu vöïc thaønh coå Haø Noäi coøn nguyeân veïn. Coät
côø goàm ba taàng beä, thaân coät vaø heä thoáng caàu thang xoaùy oác beân trong. Ba taàng
döôùi laø 3 khoái vuoâng xaây choàng leân nhau töø to ñeán nhoû, treân cuøng laø thaân coät cao
khoaûng 20 m hình luïc laêng. Ñænh coät hình baùt giaùc coù truï ñeå caém côø.
Nhaø Haùt Lôùn Thaønh Phoá : Nhaø haùt ñöôïc hoaøn taát vaøo naêm 1911 theo kieán truùc cuûa
nhaø haùt Opera Paris. Thính phoøng coù hôn 900 choã ngoài, saân khaáu cao 30 m, theo
kieán truùc Hy Laïp. Nhaø Haùt Lôùn laø moät coâng trình vaên hoùa ngheä thuaät lôùn cuûa Haø
Noäi. Nhaø haùt khoâng lôùn nhöng ñeïp vì gaén lieàn vôùi truïc ñöôøng Traøng Tieàn-Haøng
Khay.
Các dịp lễ hội
Haø Noäi laø maûnh ñaát ngaøn naêm vaên hieán, laø moät trung taâm vaên hoùa lôùn cuûa caû
nöôùc. Haø Noäi laø moät maûnh ñaát coå neân vaên hoïc Haø Noäi cuõng raát phong phuù, töø vaên
hoïc truyeàn mieäng, vaên hoïc chöõ Haùn, vaên hoïc chöõ Noâm ñeán chöõ Quoác Ngöõ. Töø
truyeàn thuyeát, chuyeän keå daân gian ñeán ca dao, tuïc ngöõ ñeàu mang nhöõng neùt raát Haø
 203

Noäi, thanh lòch vaø tinh tuùy. Vaên hoïc vieát coù chöõ Haùn, chöõ Noâm, chöõ Quoác Ngöõ vôùi
nhieàu taùc phaåm lôùn, vôùi nhöõng aùng vaên chöông baát huû. Haø Noäi coøn löu giöõ nhieàu
di tích, di saûn lòch söû, vaên hoùa, caùc kieán truùc noåi tieáng, coù ñeán 600 ngoâi ñeàn, chuøa,
nhieàu phoá coå vaø caùc phoá buoân baùn saàm uaát.
Cheøo, Tuoàng : Tröôùc ñaây, Haø Noäi coù nhöõng gaùnh cheøo, tuoàng ñi bieåu dieãn löu
ñoäng ôû caùc ñöôøng phoá, laøng xoùm, caùc saân ñình, beán soâng. Thôøi Phaùp thuoäc coù
nhieàu raïp haùt ñöôïc xaây döïng. Ban ñaàu ñöôïc bieåu dieãn tuoàng, cheøo coå, sau ñöôïc
caùch taân daàn. Coù raïp daønh bieåu dieãn tuoàng coå.
Caûi Löông : Coù nguoàn goác ôû Nam Boä, xuaát hieän ôû Haø Noäi vaøo khoaûng naêm 1920
vaø raát ñöôïc haâm moä ôû Haø Noäi. Khoaûng 1935 thì xuaát hieän raïp chuyeân bieåu dieãn
caûi löông.
Kòch Noùi : Ñaây laø ngaønh saân khaáu hieän ñaïi, xuaát hieän ôû Haø Noäi vaøo giöõa naêm
1920.
Xieác : Xieác ñaõ coù ôû Haø Noäi töø tröôùc naêm 1945. Caùc ñoaøn xieác hoài ñoù coù teân Taï
Duy Hieån, Long Tieân. Ñeán thaäp nieân 60, xieác ñöôïc thaønh phoá ñaàu tö vaø phaùt trieån.
Muùa Roái Nöôùc: Laø moät hoaït ñoäng ngheä thuaät ñaëc saéc cuûa Vieät Nam. Muùa roái
nöôùc ñaõ xuaát hieän töø laâu ôû vuøng ñoàng baèng Baéc Boä, ôû trong caùc ngaøy hoäi laøng,
ngaøy leã... Sau moät thôøi gian laõng queân loaïi hình ngheä thuaät naøy ñaõ ñöôïc khoâi phuïc
vaø trôû thaønh moät neùt rieâng cuûa vaên hoùa Vieät Nam.
Daân Ca : Coù caùc loaïi haùt ru, haùt hoø lao ñoâïng, haùt giao duyeân (haùt ví, haùt ñình, haùt
troáng quaân, haùt xaåm), ca nhaïc thính phoøng coù haùt ca truø.
Nhaïc Nghi Leã : Nôi trieàu ñình coù ñaïi nhaïc, tieåu nhaïc, ñoàng vaên, nhaõ nhaïc. Nôi
thoân laøng coù phöôøng haùt aâm vaø giaøn troáng thöôøng bieåu dieãn trong caùc buoåi haønh leã
(cuùng teá, tang leã).
Nhaïc Toân Giaùo : Coù haùt Chaàu Vaên, haùt Cöûa Ñình ôû caùc ñeàn phuû, caùc, tuïng nieäm
trong chuøa, ca nhaïc trong nhaø thôø Thieân Chuùa giaùo. Thôøi Phaùp thuoäc, aâm nhaïc
Taây phöông du nhaäp vôùi caùc nhaïc cuï môùi vaø ñieäu thöùc môùi.
Hoäi ñeàn Coå Loa : Xaõ Coå Loa thuoäc huyeän Ñoâng Anh, ngoaïi thaønh Haø Noäi. Leã hoäi
Coå Loa haøng naêm dieãn ra töø ngaøy 6 ñeán 16 thaùng 1 aâm lòch ñeå töôûng nhôù Thuïc
Phaùn An Döông Vöông, ngöôøi ñaõ ñöôïc vua Huøng thöù 18 nhöôøng ngoâi. An Döông
 204

Vöông ñaõ ñaët teân nöôùc laø AÂu Laïc vaø ñoùng ñoâ ôû Coå Loa. Leã hoäi gaén lieàn vôùi söï
tích truyeàn thuyeát noû thaàn vaø caâu chuyeän tình Mî Chaâu - Troïng Thuûy. Leã hoäi Coå
Loa coù ñaùm röôùc thaàn cuûa 12 xoùm. Ngoaøi ra trong leã hoäi coøn coù nhieàu troø chôi
khaùc nhau : chôi ñu, thoåi côm thi, haùt ca truø, haùt cheøo...
Leã hoäi Phuø Ñoång : Nhieàu ñòa phöông toå chöùc hoäi ñeå töôûng nhôù vò Thaùnh Gioùng:
hoäi Gioùng ôû Phuø Ñoång, Xuaân Ñænh, ñeàn Soùc (Haø Noäi)vaø hoäi Gioùng ôû Chi Nam.
Trong soá boán hoäi treân thì hoäi Gioùng ôû Phuø Ñoång (Gia Laâm, Haø Noäi) coù quy moâ vaø
toå chöùc coâng phu nhaát. Hoäi môû töø ngaøy 9 ñeán 12-4 aâm lòch haøng naêm. Tröôùc ñoù,
ngaøy 6-4 laø leã röôùc nöôùc töø gieáng tröôùc ñeàn thôø Maãu. Leã teá coù phöôøng AÙi Lao
muùa haùt thôø thaàn; dieãn traän nhaéc laïi söï tích OÂng Gioùng ñaùnh giaëc AÂn vôùi hai cuoäc
muùa côø "Ba Vaùn Thuaän" vaø "Ba Vaùn Nghòch" ñöôïc caùch ñieäu, ngöôøi xem coù theå
lieân töôûng ñeán söï tích OÂng Gioùng. Nhöõng ngaøy tieáp theo coù nhieàu troø vui nhö leã
caém côø, möøng thaéng traän, caùo trôøi ñaát vaø nhieàu troø vui khaùc...
Hoäi Ñoáng Ña : Hoäi Ñoáng Ña (thuoäc quaän Ñoáng Ña, Haø Noäi) haøng naêm dieãn ra
vaøo muøng 5 Teát Nguyeân Ñaùn (5/1 aâm lòch). Ñaây laø leã hoäi chieán thaéng, möøng chieán
tích laãy löøng trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc, do hoaøng ñeá Quang
Trung (Nguyeãn Hueä), ngöôøi anh huøng aùo vaûi Taây Sôn laõnh ñaïo. Cuoäc teá dieãn ra ôû
ñình Khöông Thöôïng, leã caàu sieâu ôû chuøa Ñoàng Quang. Sau ñaùm röôùc "Roàng Löûa
Thaêng Long" laø leã daâng höông, leã ñoïc vaên. Hoäi coøn nhieàu troø chôi vui khoûe ñua
taøi, ñua trí treân baõi roäng tröôùc goø Ñoáng Ña lòch söû.
Hoäi Ñeàn Ñoàng Nhaân : Ñeàn Ñoàng Nhaân thuoäc quaän Hai Baø Tröng, Haø Noäi. Ñeàn
thôø Hai Baø Tröng laø nhöõng vò nöõ anh huøng ñaõ coù coâng ñaùnh giaëc ngoaïi xaâm ñaùnh
giaëc giaønh ñoäc laäp cho ñaát nöôùc, laøm raïng ngôøi trang söû veû vang cuûa daân toäc. Taïi
ñaây haøng naêm thöôøng môû leã hoäi töø ngaøy 3 tôùi ngaøy 6 thaùng 2 aâm lòch ñeå töôûng nhôù
coâng ôn cuûa Hai Baø. Cuoäc teá ñöôïc tieán haønh raát trang nghieâm, phaàn hoäi coù nhieàu
tieát muïc ñaëc saéc vui töôi, nhieàu troø chôi.
Hoäi laøng Leä Maät : Laøng Leä Maät thuoäc xaõ Vieät Höng, huyeän Gia Laâm, Haø Noäi.
Haøng naêm taïi ñaây môû hoäi vaøo ngaøy 23-3 aâm lòch, töôûng nhôù chaøng trai hoï Hoaøng
(Thaønh Hoaøng laøng Leä Maät) laø ngöôøi ñaõ coù coâng khai hoang laäp aáp. Ñieàu noåi baät
cuûa leã hoäi laø troø muùa raén ñoäc ñaùo treân saân ñình vì daân laøng Leä Maät coù bieät taøi baét
 205

raén. Hoäi laøng Leä Maät laø cô hoäi ñeå haøng traêm con chaùu ôû trong laøng vaø nhöõng
ngöôøi ñi xa coù dòp gaëp gôõ nhau oân laïi nhöõng trang söû ñaày gian nan thöû thaùch töø xa
xöa, cuøng chung nieàm vui vaø loøng bieát ôn ñoái vôùi toå tieân.
Hoäi Laøng Trieàu Khuùc : Laøng Trieàu Khuùc thuoäc xaõ Taân Trieàu, huyeän Thanh Trì,
Haø Noäi, xöa kia noåi tieáng veà ngheà laøm noùn quai thao, ngheà theâu, may, ñoà thôø töï
vaø nhieàu ngheà thuû coâng khaùc. Hoäi laøng Trieàu Khuùc dieãn ra haøng naêm töø ngaøy 10
ñeán 12 thaùng gieâng aâm lòch taïi ñình saéc vaø ñình lôùn nhaèm ghi nhôù coâng ôn ngöôøi
anh huøng daân toäc Phuøng Höng vaø toân vinh ngheà deät. Trong thôøi gian teá leã coù muùa
Boàng - moät ñieäu muùa coå raát ñaëc saéc. Sau teá leã coù caùc troø muùa laân, ñaáu vaät, haùt
cheøo... Keát thuùc hoäi baèng troø muùa côø (coøn goïi laø chaïy côø). Ngoaøi nhöõng leã hoäi tieâu
bieåu Haø Noäi coøn coù haøng traêm leã hoäi khaùc nöõa.
 206

Hà Tây
Dieän tích : 2169 km².
Daân soá : 2.432.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Haø Ñoâng.
Thị xã :Thò xaõ Sôn Taây.
Caùc huyeän : Ba Vì, Phuùc Thoï, Ñan Phöôïng, Thaïch Thaát, Hoaøi Ñöùc, Quoác Oai,
Chöông Myõ, Thanh Oai, Thöôøng Tín, Myõ Ñöùc, ÖÙng Hoøa, Phuù Xuyeân.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Möôøng, Dao...
Tænh Haø Taây thuoäc vuøng chaâu thoå soâng Hoàng. Phía Baéc giaùp tænh Vónh Phuùc, phía
Taây giaùp tænh Hoøa Bình, Phuù Thoï, phía Ñoâng giaùp Haø Noäi, Höng Yeân, phía Nam
giaùp Haø Nam. Ñòa hình cuûa tænh töông ñoái ña daïng bao goàm ñoài, nuùi vaø ñoàng baèng.
Do aûnh höôûng cuûa ñòa hình, khí haäu Haø Taây coù nhieàu tieåu vuøng khí haäu noùng aåm
nhieät ñoä trung bình naêm khoaûng 23,8°C. Vuøng goø ñoài coù nhieät ñoä trung bình
23,5°C, khí haäu luïc ñòa chòu aûnh höôûng cuûa gioù Laøo. Vuøng Ba Vì coù khí haäu maùt
meû, nhieät ñoä trung bình 18°C. Haø Taây coù nhieàu hoà lôùn vaø ñeïp. Giao thoâng ñöôøng
boä, ñöôøng thuûy, ñeàu thuaän tieän.
Tænh naøy ñöôïc caáu taïo do ñaát phuø sa boài ñaép bôûi ba gioøng soâng lôùn laø Hoàng Haø,
Haéc Giang vaø Loâ Giang. Soâng Hoàng Haø chaûy suoát tænh theo höôùng Taây Baéc-Ñoâng
Nam; gaàn Vieät Trì coù hai soâng nhaùnh chaûy vaøo laø soâng Haéc Giang vaø Loâ Giang.
Phía höõu ngaïn soâng Hoàng Haø, nhöõng gioøng suoái baét nguoàn töø nuùi Ba Vì hôïp laïi
thaønh soâng Tích Giang (coøn goïi laø soâng Con) chaûy qua toaøn vuøng naøy. Soâng Ñaùy
(coøn goïi laø Haéc Giang) chaûy ven ranh giôùi phía Ñoâng tænh.
Nuùi Ba Vì cao nhaát tænh 1280 m, thaønh hình do moät bieán ñoäng ñòa chaát thôøi ñeä
nhaát nguyeân ñaïi chaïy theo höôùng Baéc-Nam vaø moïc lan ra nhieàu ñoài nhoû; caùc ñoài
nuùi naøy ñieàu laø ñaù laãn phieán nham thaïch phieán, ma nham hoaëc ñaù ñen. Huyeän
Quoác Oai coù moät daõy nuùi ñaù voâi lôùn aên lan moät maët veà phía soâng Ñaùy, veà maët kia
veà phía soâng Haéc Giang. Ñaù hoa Phuû Quoác cuûa daõy nuùi naøy raát ñeïp. Ñaát ñai beân
taû ngaïn soâng Haéc Giang taïo thaønh bôûi nhöõng baêng phieán nham thaïch laãn mi ca
bieán ñoäng ñòa chaát caáu taïo nuùi Ba Vì sau ñoù taïo thaønh nhöõng ñoài nuùi ñaù löûa khaù
cao nhö nuùi Ñòa Choâng.
 207

Sinh hoạt, kinh tế

Daân chuùng phaàn lôùn ngöôøi Kinh; moät ít ngöôøi Möôøng, Thaùi, Taày, Thoå, Maùn. Toân
giaùo chính laø Phaät Giaùo vaø Thieân Chuùa giaùo, nhieàu vuøng noåi tieáng nhö chuøa Thaày,
chuøa Tieân Löõ...
Khoaùng saûn khoâng nhieàu, quang troïng nhaát laø moû ñoàng ôû Ña Choâng vaø höõu ngaïn
soâng Bôø, moû than non ôû Yeân Khoaùi, moû ñaù hoa ôû Baát Baït, moû ñaù voâi ôû huyeän
Quoác Oai (phuû Quoác Oai cuõ). Röøng Taây Sôn coù nhieàu tre, goã seân, goã dinh, goã taùu,
goã mít caây sôn, caây daàu vaø caây döôïc lieäu. Saâm nhung, hoaøng thaûo taïi Baát Baït vaø
Ba Vì khaù phoå bieán.
Haø Taây coù soâng Hoàng Haø vaø coù hai chi löu lôùn chaûy qua treân ñaát coù nhieàu phuø sa
raát toát cho vieäc caøy caáy troàng troït. Caùc hoa maøu phuï laø ngoâ, khoai, ñaäu, saén, caùc
loaïi rau maø noåi tieáng ngon laø rau muoáng. Moät soá caây kyõ ngheä ñaùng keå laø thaàu daàu,
mía, traø, daâu nuoâi taèm, thuoác laù caø pheâ. Thuoác laù Ba Vì raát thôm.
Lược sử
Ñaát Haø Taây xöa raát roäng, thuoäc hai boä Chaâu Dieân vaø Phuùc Loäc, laø hai trong 15 boä
cuûa nöôùc Vaên Lang. Vaøo ñôøi nhaø Haùn, Haø Taây thuoäc quaän Giao Chæ, döôùi thôøi nhaø
Nguïy laø quaän Taân Höng, roài ñeán nhaø Taàn thuoäc chaâu Taân Xöông vaø thuoäc Phong
Chaâu vaøo ñôøi nhaø Tuøy. Thôøi kyø nöôùc nhaø töï chuû, Phong Chaâu ñoåi thaønh chaâu
Quoác Oai töø ñôøi nhaø Ñinh. Thôøi giaëc Minh xaâm chieám ta, chaâu Quoác Oai thuoäc
phuû Giao Chaâu. Ñeán cuoái theá kyø 15, ñòa danh Haø Taây môùi baét ñaàu coù nhöõng thay
ñoåi lieân tuïc, coù khi laø xöù, luùc laø traán hoaëc tænh. Ñeán 1830, trieàu ñình môùi cöû moät vò
quan Toång Ñoác cai trò tænh Haø Taây; luùc aáy goàm caû Höng Hoùa vaø Tuyeân Quang.
Söû nöôùc ta ñaõ ghi laïi tinh thaàn choáng giaëc ngoaïi xaâm cuûa ñoàng baøo Haø Taây raát
anh duõng. Thôøi Hai Baø Tröng, nhöõng taám göông yeâu nöôùc cuûa caùc anh huøng anh
thö Ñoãâ Döông, Phuøng Thò Chính vaø Hoaøng Thieáu Hoa cuõng ñaõ roõ : danh Töôùng
Ñoã Döông (ngöôøi huyeän Chu Dieân xöa, nay laø Haø Taây), coù coâng raát lôùn trong caùc
traän giaûi phoùng 65 thaønh trì cuûa giaëc Ñoâng Haùn aùp böùc; Thò Noäi Töôùng Quaân
Phuøng Thò Chính (ngöôøi laøng Phuû Nghóa) voõ ngheä tuyeät luaân, möu trí gan daï, sinh
con ngay taïi chieán tröôøng luùc côûi ngöïa ñaùnh vôùi giaëc Ñoâng Haùn quaân Taøu baùi
phuïc vaø goïi baø laø"Maõ Thò Nam Chinh". Ñoâng Cung Töôùng Quaân Hoaøng Thieáu
 208

Hoa, laø moät ni coâ rôøi khoûi chuøa tham gia vaøo ñoaøn quaân khaùng chieán cuûa Hai Baø
Tröng. Nöôùc nhaø töï chuû chæ gaàn boán naêm (sau 39 - 43 sau Taây lòch), vaø soâng Haùt
vaø Sôn Taây laø nôi Hai Baø ñaõ traàm mình tuaãn tieát.
Ñaát Haø Taây cuõng laø nôi queâ quaùn cuûa Lyù Boân. Naên Taân Daäu 541, oâng chieâu moä
ngöôøi nghóa duõng ñaùnh ñuoåi boïn Tieâu Tö nhaø Löông chaïy veà Taøu. Naêm 543, giaëc
Laâm AÁp quaäy phaù, oâng laïi ñuoåi chuùng ra khoûi nöôùc. Naêm 544, oâng leân ngoâi trôû
thaønh Lyù Nam Ñeá, ñaët teân nöôùc laø Vaïn Xuaân. Naêm 791, thôøi nhaø Ñöôøng ñoâ hoä
nöôùc ta, thaáy daân tình khoán khoå, anh huøng Phuøng Höng (ngöôøi xaõ Ñöôøng Laâm,
huyeän Phuùc Thoï) phaát côø khôûi nghóa, ñem quaân chieám phuû Ñaïi La (Haø Noäi), daân
chuùng theo raát ñoâng, laøm teân quan cai trò Cao chính Bình sôï quaù maø cheát.
Xaõ Ñöôøng Laâm, moät nôi ngheøo khoå ñaõ saûn sinh ra hai vò anh huøng. Ngöôøi thöù hai
chính laø Ngoâ Quyeàn, oâng ñaõ chaám döùt giaác moäng xaâm löôïc cuûa quaân Nam Haùn
treân soâng Baïch Ñaèng, côûi ñöôïc aùch Baéc thuoäc hôn moät ngaøn naêm, khai môû neàn töï
chuû laâu daøi cho Toå Quoác.
Thôøi Minh thuoäc, naêm 1426, daân chuùng tham gia ñoaøn quaân cuûa caùc vò anh huøng
Lyù Trieän, Trònh Khaû giaûi phoùng Quaûng Oai, Quoác Oai, chaën ñöôøng vieän binh cuûa
giaëc Minh töø Vaân Nam sang. Thôøi Taây Sôn, quaân Maõn Thanh traøn sang cöôùp nöôùc,
Toân Só Nghò ñoùng quaân taïi Thaêng Long vaø boá trí moät caùnh quaân tieáp öùng ôû Sôn
Taây. Khi Quang Trung Hoaøng Ñeá ñoäng binh, quaân Toân só Nghò tan vôõ, vieän binh
taïi Sôn Taây chöa kòp ñaùnh ñaõ bò töôïng binh cuûa ñoâ ñoác Möu chaën ñöùng, chuùng
khieáp sôï ñaïp leân nhau maø chaïy veà.
Töø theá kyû thöù nhaát sau Taây lòch, ñoàng baøo Haø Ñoâng ñaõ sôùm trôû thaønh nghóa quaân
döôùi ngoïn côø cuûa hai vò anh thö Tröng Traéc vaø Tröng Nhò. ÔÛ phía Nam tænh lî Haø
Ñoâng, beân gioøng soâng Nhueä coøn daáu tích vuøng Lieân Chaâu, nôi giaëc Toâ Ñònh ñaët
cô quan haønh chính vaø bò Hai Baø Tröng ñaùnh chieám vaøo naêm 40. Khi quaân
Nguyeân sang ñaùnh nöôùc ta laàn thöù hai (1284) sau laàn baïi traän ôû beán Haøm Töû
(Höng Yeân) chuùng laïi ñuïng traän vôùi caùc töôùng anh huøng nhaø Traàn laø Traàn Quang
Khaûi, Phaïm Nguõ Laõo vaø Traàn Quoác Toaûn treân beán Chöông Döông (huyeän Thöôøng
Tín) vaø thaûm baïi nhuïc nhaõ, boû caû thaønh Thaêng Long maø chaïy.
"Chöông Döông cöôùp giaùo giaëc.
 209

Haøm Töû baét quaân thuø.

Thaùi Bình neân gaéng söùc,
Non nöôùc maáy nghìn thu."
Baøi thô thaéng traän cuûa anh huøng Traàn Quang Khaûi ñaõ ghi teân ñòa dang Chöông
Döông cuûa Haø Ñoâng vaøo Söû saùch. Ñeán cuoäc khaùng chieán gian lao cuûa anh huøng
Leâ Lôïi vôùi nhöõng traän ñaùnh laøm giaëc Minh khieáp sôï, tænh Haø Ñoâng cuõng goùp phaàn
xöông maùu. Thaùng 10 naêm Bính Ngoï (1426) hai vò töôùng anh huøng Ñinh Leã vaø
Nguyeãn Xí laøm keá phuïc binh, löøa quaân giaëc Vöông Thoâng vaøo ñaàm laày ôû Tuïy
Ñoäng (huyeän Chöông Myõ; choã ngaõ Ba Thaù nôi soâng Buøi vaø soâng Ñaùy gaëp nhau),
gieát chuùng cheát naêm vaïn, bò baét hôn moät vaïn. Naêm Kyû Daäu 1789 döôùi söï ñieàu
binh khieån töôùng tuyeät vôøi cuûa anh huøng Quang Trung Nguyeãn Hueä gaàn ba chuïc
vaïn quaân lính nhaø Thanh bò ñaùnh tan taønh khoâng coøn manh giaùp. Leänh truyeàn
xuoáng chia quaân naêm ñaïo chia laøm ba höôùng taán coâng. Rieâng maët Haø Ñoâng, hai vò
töôùng anh huøng laø Ñoâ Ñoác Baûo vaø Ñoâ Ñoác Möu giaùp coâng hai muõi, giaûi phoùng caùc
huyeän Chöông Myõ, Thöôøng Tín, Thanh Trì.
Ñeâm tröø tòch Teát Kyû Daäu, quaân ta tieán nhanh nhö gioù baõo. Caùnh quaân cuûa Quang
Trung ñuoåi baét heát giaëc Thanh vaø ñaùm tay sai cuûa Leâ Chieâu Thoáng taïi huyeän Phuù
Xuaân, laøm chuùng khoâng theå baùo tin veà Thaêng Long ñöôïc. Nöõa ñeâm muøng 3 Teát,
quaân ta vaây kín ñoàn giaëc ôû ñoàn Haø Hoài (huyeän Thöôøng Tín), giaëc ñang say men
Xuaân bò ñaùnh baát ngôø khoâng coøn hoàn vía phaûi môû cöûa xin haøng. Saùng muøng 5 Teát
ñaïo quaân chuû löïc hôïp vôùi caùnh quaân cuûa Ñoâ Ñoác Baûo tieán ñaùnh thaønh giaëc ôû
thaønh Ngoïc Hoài (phía Nam Vaên Ñieàn, huyeän Thanh Trì). Thaønh Haø Hoài xaây khaù
cao, raát kieân coá, giaëc Thanh baén suùng ra nhö möa. Nhöng ta vaãn thaéng. Vua
Quang Trung cho lính gheùp vaùn beän rôm taåm nöôùc, cöù ba ngöôøi khieân moät taám,
giaét dao ngaén xoâng leân ñôû ñaïn cho 20 lính mang khí giôùi theo sau, ñeán saùt maët
thaønh thì ngaõ vaùn traøn vaøo. Giaëc ñaïp leân nhau chaïy taùn loaïn, xoâ ñaåy nhau cheát raát
nhieàu ôû Ñaàm Möïc.
Thôøi Phaùp thuoäc thaùng 8-1883, quaân Phaùp ñem quaân ñaùnh Sôn Taây, trong boán
thaùng lieân tieáp chuùng bò nghóa quaân choáng traû döõ doäi ôû Ñoàn Phuøng, Phuù Xaù. Sau
chuùng phaûi taêng cöôøng theâm 6000 quaân vaø nhieàu ñaïi phaùo môùi chieám ñöôïc thaønh
 210

Sôn Taây vaøo ngaøy 17-12-1883. Sôn Taây laø nôi chuùng choáng cöï oanh lieät nhaát cuûa
daân ta, neân trôû thaønh moät ñòa danh trong quaân söû Phaùp.
Phong cảnh, di tích
Khu du lòch Ba Vì : Töø Haø Noäi ñi khoaûng 42 km ñeán thò xaõ Sôn Taây, ñi tieáp 16 km
ñeán suoái Hai. Nôi ñaây coù nhaø nghæ cho khaùch tham quan. Thuyeàn seõ ñöa du khaùch
daïo quanh hoà, gheù leân caùc ñaûo troàng caây döôïc lieäu, ñaûo chim, ñaûo coø... ñeå taän
höôûng caûnh saéc thieân nhieân.
Xe oâ toâ chaïy tieáp 15 phuùt ñöa du khaùch ñeán söôøn phía baéc cuûûa nuùi Ba Vì, thaêm
thaùc Ao Vua. Moät doøng thaùc xuaát hieän töø treân cao taïo thaønh ba taàng thaùc. Taàng
thaùc cuoái cuøng ñoå aøo aït xuoáng moät hoà nhoû, nöôùc xanh nhö ngoïc thaïch, ñoù laø Ao
Vua. Du khaùch coù theå leo leân caû ba taàng thaùc nôi coù nhöõng baäc ñaù vaø caây coû moïc
treân söôøn nuùi. Neáu coøn ñuû söùc, du khaùch tieáp tuïc leo nuùi ñeán ñoä cao 400 m ñeå tìm
daáu veát coøn laïi cuûa khu nghæ maùt coù töø naêm 1940 do ngöôøi Phaùp xaây döïng. Ñaõ coù
ñöôøng cho xe oâ toâ chaïy voøng quanh nuùi ñöa du khaùch leân ñoä cao 1200 m ñeå höôûng
caùi thuù nghæ laïi moät ñeâm ôû nhaø khaùch ñaày trôøi sao.
Ngaøy hoâm sau xuoáng nuùi du khaùch haõy thaùm hieåm röøng nguyeân sinh Ba Vì coù
dieän tích 76.000 ha phaân boá raûi raùc ôû ñoä cao töø 200 m ñeán 1300 m so vôùi maët nöôùc
bieån. Khí haäu oân hoøa, thaûm thöïc vaät phong phuù coù tôùi 1700 loaøi thöïc vaät. Ñoäng vaät
coù nhöõng loaøi quí hieám nhö coâng (Tavomanticus), höôu sao (Cerrusnippom), thuù
Man malia, chim Aves, boø saùt...
Hoà Quan Sôn : Töø Haø Noäi theo quoác loä 16 qua thò xaõ Haø Ñoâng ñi tieáp quoác loä 22
ñeán Teá Tieâu (Myõ Ñöùc-Haø Taây), reõ theo ñöôøng 76 khoaûng 5km, reõ phaûi laø tôùi hoà
Quan Sôn. Du khaùch khoâng khoûi ngôõ ngaøng tröôùc caûnh ñeïp trôøi maây soâng nöôùc,
nuùi non truøng ñieäp ôû nôi ñaây.
Qua caàu Ñoâng, ñieåm ñaàu tieân du khaùch ñaët chaân tôùi laø beán ñoø hoà Giang Noäi.
Giang Noäi laø moät trong ba hoà lôùn cuûa Quan Sôn, roäng öôùc chöøng 800 ha. Ñöùng
treân bôø, du khaùch ñaõ nhìn thaáy nhöõng daõy nuùi ñaù truøng ñieäp cuûa thieân nhieân soi
mình döôùi laøn nöôùc xanh maùt cuûa hoà. Nuùi ôû ñaây coù tôùi 20 ngoïn lôùn, nhoû keùo daøi
oâm aáp caùc hoà nöôùc ôû Quan Sôn. Laïi coù nhieàu hoøn nuùi ñaù vaùch döïng ñöùng naèm ôû
loøng hoà troâng xa nhö nhöõng baùn ñaûo nhoû. Thuyeàn seõ laàn löôït ñöa du khaùch thaêm
 211

hoà Quan Sôn vaø gheù thaêm caùc ngoïn nuùi vôùi nhieàu teân goïi khaùc nhau : nuùi Traâu
Traéng, ñaûo Sö Töû, nuùi Quai Cheøo, ñoài Voi Phuïc...
Ñeán nuùi Quai Cheøo, du khaùch coù theå leo nuùi hoaëc vaøo röøng caây chôi. Thuyeàn tieáp
tuïc ñöa du khaùch tôùi khu Ñaàm Sen, roài voøng quanh ñaûo Sö Töû, nuùi Treo Tranh,
thaêm Linh Sôn Ñoäng, Ngoïc Long Ñoäng. Moãi ñoäng laø moät kyø quan kyø thuù cuûa taïo
hoùa vôùi nhöõng maûng ñaù, nhuõ ñaù mang hình long, laân, quy, phöôïng, hoå baùo, chim
muoâng.Vaøo muøa möa, töø treân caùc trieàn nuùi cao, thaùc nöôùc ngaøy ñeâm ñoå xuoáng
maët hoà, tung boït traéng xoaù khieán caûnh saéc nôi ñaây theâm ngoaïn muïc.
Vöôït qua nuùi Ñaù Tröôït, leân ñaäp Traøn Ngaùi, du khaùch coù theå thoûa söùc hít thôû baàu
khoâng khí trong laønh vaø ngaém nhìn toaøn caûnh khu du lòch Quan Sôn. Nuùi non truøng
ñieäp uoán löôïn quanh hoà, ñieåm xuyeán theâm laø maøu xanh cuûa röøng, cuûa caùc caùnh
ñoàng luùa ñaõ taïo neân moät Quan Sôn ñaày aán töôïng. Khaùch coù theå gheù thaêm caùc laøng
maïc quanh hoà vaø ñaëc bieät vaøo thaùng 10 döông lòch cho tôùi thaùng 3 naêm sau, du
khaùch seõ ñöôïc gheù thaêm thung luõng Voi, saân chim cuûa Quan Sôn, vôùi ñuû caùc loaøi
chim veà ñaây truù nguï xaây toå.
Quan Sôn coøn coù nhieàu chuøa. Chuøa Linh Sôn naèm ngay ôû chaân nuùi Linh Sôn, soi
boùng xuoáng hoà Giang Noäi. Chuøa ñöôïc xaây döïng theo kieán truùc chuøa coå theá kyû 17.
Töông truyeàn chuøa coù töø thôøi nhaø Maïc. Caïnh chuøa laø Ñoäng Linh Sôn. Ñoäng khoâng
lôùn nhöng coù nhieàu nhuû ñaù ruû xuoáng lung linh huyeàn aûo. Ngoaøi ra coøn coù chuøa
Cao, chuøa Haøm Yeân. Khaùch ñeán Quan Sôn, ngoaøi thuù vui vaõn caûnh coøn coù theå
caém traïi trong röøng, ñi caâu caù, bôi thuyeàn, leo nuùi, taém hoà... vaø ñöôïc thöôûng thöùc
nhieàu moùn aên ñaëc saûn cuûa vuøng nöôùc ngoït nhö ba ba, goûi caù...
Thaéng Tích Nuùi Traàm : Quaàn theå di tích nuùi Töû Traàm ôû thoân Long Chaâu, xaõ
Phuïng Chaâu, huyeän Chöông Myõ, caùch Haø Noäi khoaûng 20 km, theo quoác loäc 6. Nuùi
Töû Traàm laø moät moùn quaø quí cuûa thieân nhieân ban taëng cho con ngöôøi. Giöõa moät
vuøng ñoàng baèng truø phuù laïi coù moät daõy nuùi ñaù voâi noåi cao leân, theá non nöôùc nôi
ñaây thaät ñeïp. Naêm 1516, vua Leâ Chieâu Toâng ñaõ cho döïng haønh cung roài sai ñaøo
soâng, khai suoái quanh nuùi ñeå du ngoaïn moãi khi nhaøn roãi. Hieän nay xung quanh nuùi
Töû Traàm coøn löu giöõ nhieàu di tích kieán truùc cuûa nhieàu thôøi nhö chuøa Long Tieân,
chuøa Quan AÂm, chuøa Voâ Vi, chuøa Ba Lang, ñeàn thôø Cao Sôn, ñeàn Maãu...
 212

Nuùi Töû Traàm coù nhieàu hang ñoäng kyø thuù. Ñoäng Long Tieân laø moät ñoäng ñeïp, cöûa
hang khoâng lôùn nhöng loøng hang raát roäng vaø cao. Treân traàn vaø vaùch hang buoâng
ruû xuoáng haøng traêm nhuõ ñaù vôùi nhieàu hình thuø kyø laï. Trong ñoäng coù nhieàu di vaät
coù giaù trò lòch söû vaø ngheä thuaät ñaëc bieät laø pho töôïng A Di Ñaø ngoài trong tö theá
thieàn treân toøa sen vôùi veû maët ñoân haäu, traàm maëc suy tö, mieäng thoaùng cöôøi caûm
thoâng cöùu ñoä.Töôïng ñöôïc trau chuoát tinh xaûo ñeán töøng chi tieát neân troâng raát sinh
ñoäng. Treân traàn vaø vaùch ñaù gaàn cöûa hang coù nhieàu buùt tích cuûa danh taøi nho só töø
cuoái thôøi Leâ ñeán ñaàu thôøi Nguyeãn vôùi gaàn 20 baøi minh vaên, thô ca ngôïi caûnh ñeïp
cuûa nuùi Töû Traàm.
ÔÛ khu vöïc nuùi Traïo lieàn keá vôùi nuùi Töû Traàm coøn coù chuøa Voâ Vi laø moät ngoâi chuøa
coå döïng naêm 968, löu giöõ ñöôïc nhieàu vaên bia coù giaù trò söû lieäu vaø ngheä thuaät. Nuùi
Töû Traàm laø moät thaéng tích quí cuûa tænh Haø Taây. Leã hoäi haøng naêm ñöôïc môû vaøo
ngaøy 2 thaùng 2 aâm lòch thu huùt raát nhieàu khaùch haønh höông veà döï leã vaø vaõn caûnh.
Laøng Luïa Vaïn Phuùc : Naèm treân bôø soâng Nhueä, thuoäc thò xaõ Haø Ñoâng, caùch trung
taâm Haø Noäi 10 km. Laøng coù ngheà deät luïa tô taèm töø xöa. Hieän trong laøng coù ñeàn
thôø baø toå daïy ngheà deät cho daân laøng vaø daân caùc nôi tuï veà ñaây xin hoïc ngheà, laøm
theâu cho caùc khung deät. Luïa tô taèm Vaïn Phuùc noåi tieáng "mòn maët, maùt tay" laø maët
haøng quí ñöôïc nhieàu ngöôøi öa duøng, vôùi teân quen thuoäc : luïa Haø Ñoâng.
Ngaøy nay daân laøng vaãn tieáp tuïc ngheà coå truyeàn vôùi qui moâ lôùn. Luïa tô taèm Vaïn
Phuùc khoâng chæ duøng trong nöôùc maø coøn xuaát sang nhieàu nöôùc khaép chaâu luïc. Du
khaùch ñeán vôùi laøng Vaïn Phuùc caûm thaáy thö thaùi bôûi caûnh laøng, caûnh chuøa Vaïn
Phuùc coù vöôøn hoa, caây traùi vôùi hoà sen, gieáng nöôùc...
Laøng Maây Tre Ñan Phuù Vinh : Laøng ôû huyeän Chöông Myõ, raát noåi tieáng veà ngheà
ñan laùt maây tre. ÔÛ Phuù Vinh gia ñình naøo cuõng coù ngöôøi ñan haøng maây tre xuaát
khaåu vaø noäi ñòa. Ngheà ñan ñaõ giaûi quyeát ñöôïc vieäc laøm cho noâng daân luùc noâng
nhaøn, vieäc laøm cho phuï nöõ, treû em vaø ngöôøi taøn taät. Nhôø vaäy cuoäc soáng ngöôøi daân
Phuù Vinh töông ñoái ñaày ñuû.
Haøng maây tre ñan cuûa Phuù Vinh coù tôùi treân 500 maãu maõ, coù loaïi ñaëc bieät laø nhöõng
taùc phaåm nhö tranh hoaønh phi, caâu ñoái, chim thuù... Nhìn nhöõng maët haøng naøy
töôûng nhö theâu baèng nan. Loaïi thöù hai töông ñoái phöùc taïp ñoù laø caùc loaïi laüng hoa
 213

quaû, khay ñóa, caëp muõ, noùn, chao ñeøn... baèng nan vôùi nhieàu kieåu daùng phong phuù.
Loaïi thöù ba laø caùc loaïi roå raù, daàn, saøng... Phuïc vuï cho sinh hoaït haøng ngaøy. Caùc
maët haøng maây tre ñan cuûa Phuù Vinh khoâng chæ coù tieáng trong nöôùc maø coøn ñöôïc
khaùch haøng nhieàu nöôùc öa chuoäng. Phuù Vinh coù nhieàu ñôn ñaët haøng cuûa caùc nöôùc
Ñoâng vaø Taây AÂu.
Veà thaêm laøng queâ Phuù Vinh, du khaùch khoâng nhöõng chæ thaêm moät laøng ngheà
truyeàn thoáng maø coøn ñöôïc vaõn caûnh moät laøng queâ coå raát ñaëc tröng cho noâng thoân
Vieät Nam ôû vuøng ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng.
Laøng Ñöôøng Laâm : Laøng Ñöôøng Laâm caùch thò xaõ Sôn Taây khoaûng 4 km, laø moät
laøng Vieät coå ôû trung du. Ñaây laø queâ höông cuûa Phuøng Höng vaø Ngoâ Quyeàn, hai vò
anh huøng daân toäc ñaõ coù coâng ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc phöông Baéc vaøo theá kyû thöù
8 vaø thöù 10.
Laøng Ñöôøng Laâm coù tôùi 21 ñoài goø, 18 roäc saâu vaø coù soâng Tích nöôùc xanh trong
uoán löôïn quanh laøng. Taïi ñaây coù ñeàn thôø Phuøng Höng, ñình vaø laêng Ngoâ Quyeàn
vôùi caùc chuoâng ñoàng, khaùnh ñaù, ñoà goám söù, caùc böùc chaïm vaø caùc bia ñaù coå lôùn,
xung quanh ñaây coù ñoài Huøm, Gieáng Ngoïc vaø Raëng Duoái buoäc voi...
Taïi nhaø truyeàn thoáng xaõ Ñöôøng Laâm coøn löu nhieàu hieän vaät quí nhö rìu ñaù, di chæ
ñoà ñaù môùi, coïc goã Baïch Ñaèng, gaàn ñoù coøn coù nhöõng roäc saâu, töông truyeàn xöa laø
hoà sen, nôi Ngoâ Quyeàn thöôøng cuøng baïn beø thuôû nhoû chôi troø thuûy chieán.
Laøng Nhò Kheâ vaø khu töôûng nieäm Nguyeãn Traõi : Laøng Nhò Kheâ thuoäc huyeän
Thöôøng Tín caùch Haø Noäi chöøng 20 km, theo quoác loä 1A, ñeán Quaùn Gaùnh reõ phaûi
laø tôùi coång laøng Nhò Kheâ. Ñi tieáp theo con ñöôøng laùt gaïch moät quaõng ngaén seõ tôùi
khu töôûng nieäm Nguyeãn Traõi. Phía tröôùc ngoâi nhaø thôø danh nhaân Nguyeãn Traõi coù
hoà baùn nguyeät vaø töôïng toaøn thaân cuûa Nguyeãn Traõi ñaët treân beä cao. Nhaø thôø
Nguyeãn Traõi coøn löu giöõ nhieàu di vaät quí: böùc aûnh chaân dung oâng khaù coå, nhieàu
ñaïo saéc phong, hoaønh phi caâu ñoái.
ÔÛ laøng Nhò Kheâ coøn coù moät soá di tích nöõa nhö "Ao Hueâ", "Traïi OÅi" laø nhöõng nôi
thaân phuï cuûa Nguyeãn Traõi môû tröôøng daïy hoïc. Nhaø bia Baõi Seáu coøn löu giöõ ñöôïc
taám bia coå döïng naêm 1690 ghi teân nhöõng ngöôøi ñoã ñaït, queâ ôû laøng Nhò Kheâ vaø
Trung Thoân. Ñình Nhò Kheâ - moät ngoâi ñình coå cuûa laøng. Nhaø thôø oâng toå ngheà tieän.
 214

Laøng Nhò Kheâ laø ñieåm naèm trong tuyeán du lòch Haø Ñoâng - Thöôøng Tín - Haø Noäi.
Khu Du Lòch Ñoàng Moâ : Töø Haø Noäi ñeán khu du lòch Ñoàng Moâ laø 50 km, theo
ñöôøng 32 leân thò xaõ Sôn Taây roài ñi tieáp 10 km laø tôùi. Khu du lòch Ñoàng Moâ coù hoà
nöôùc roäng khoaûng 1300 ha, vôùi nhieàu ñaûo vaø baùn ñaûo beân hoà. Khu du lòch naøy coù
saân golf Ñoàng Moâ 18 loã treân ñaûo Vua (coøn goïi laø ñaûo Ñaàm) naèm ngay chính giöõa
loøng hoà Ñoàng Moâ vôùi dieän tích khoaûng 350 ha.
Khu du lòch Ñoàng Moâ coù röøng caây, hoà nöôùc, saân golf vaø nhöõng bieät thöï xinh ñeïp
aån mình beân bìa röøng, soi boùng xuoáng hoà nöôùc, laïi ôû vò trí raát thuaän tieän veà giao
thoâng, laø moät ñieåm du lòch nghæ ngôi, an döôõng lyù töôûng cho du khaùch.
Khoang Xanh - Suoái Tieân : Khoang Xanh - Suoái Tieân laø ñieåm du lòch coù moâi
tröôøng sinh thaùi coøn töông ñoái nguyeân veïn, nôi coù nhieàu ngöôøi Möôøng sinh soáng,
caùch thò xaõ Sôn Taây khoaûng 20 km. Töø Haø Noäi theo ñöôøng 32 ñi Sôn Taây qua xaõ
Vaân Hoøa, huyeän Ba Vì, Haø Taây laø ñeán khu du lòch naøy. Töø baõi xe, du khaùch ñaõ coù
theå nghe tieáng thaùc nöôùc aøo aøo, cuøng vôùi caûnh nuùi röøng huøng vó xung quanh khieán
khung caûnh nôi ñaây caøng theâm ngoaïn muïc. Ñi khoaûng 500 m, du khaùch seõ ñöôïc
ñaém mình trong thung luõng xanh thô moäng beân nuùi Taûn Vieân, coù doøng Suoái Tieân
vaét mình töø treân cao, len loûi qua caùc söôøn ñaù chaûy xuoáng troâng nhö moät daûi luïa
baïc khoång loà.
Thaùc nöôùc töø treân cao ñoå xuoáng tung boït traéng xoùa. Coù ñoaïn suoái, nöôùc chaûy roùc
raùch, doøng nöôùc trong vaét, maùt laïnh. Töø thaùc traøn ngöôïc leân ñeán Hoøn Choàng
khoaûng 1 km vaø coù nhieàu thaùc ñeïp vôùi caùc teân goïi nhö thaùc Mô, thaùc Maâm Xoâi,
thaùc Hoøa Lan... Treân ñöôøng ñi, neáu meät du khaùch coù theå döøng chaân nghæ treân
nhöõng phieán ñaù to naèm raûi raùc doïc theo bôø suoái. Sau khi taém thaùc, loäi suoái thoûa
theâ, du khaùch coù theå leo leân ñænh nuùi Vua, nôi coù khu röøng nguyeân sinh vôùi heä
ñoäng thöïc vaät phong phuù vaø caùc loaøi caây coå thuï quí hieám.
Khu du lòch Khoang Xanh - Suoái Tieân raát thích hôïp cho caùc loaïi hình du lòch cuoái
tuaàn, leo nuùi, taém suoái, thaêm baûn daân toäc Möôøng... Khu du lòch hieän ñang thu huùt
raát nhieàu khaùch du lòch, ñeå laïi cho du khaùch nhöõng aán töôïng khoù queân.
Hang Hoaøng Xaù : Hang ôû nuùi Hoaøng Xaù, nuùi naøy troâng nhö con voi phuïc naèm treân
ñòa phaän Hoaøng Xaù.
 215

Chuøa Höông : Chuøa Höông laøø moät trong nhöõng danh thaéng noåi tieáng naèm trong
khu di tích danh thaéng Höông Sôn, thuoäc huyeän Myõ Ñöùc, caùch Haø Noäi 70 km. Töø
Haø Noäi ñi oâ toâ qua thò xaõ Haø Ñoâng, tôùi Vaân Ñình, ñeán Beán Ñuïc thì döøng xe ñeå
chuyeån sang ñi thuyeàn treân doøng soâng Yeán Vó chöøng 3 km laø ñeán ñöôøng boä vaøo
chuøa. Ai khoâng muoán ngoài thuyeàn, coù ñöôøng boä xuyeân qua röøng mô.
Hoäi chuøa Höông haøng naêm baét ñaàu töø sau Teát Nguyeân Ñaùn, keùo daøi töø giöõa thaùng
1 ñeán giöõa thaùng 3 aâm lòch. Moãi muøa hoäi coù tôùi ba, boán chuïc vaïn ngöôøi ñeán chuøa
Höông. Töø cuï giaø saùu, baûy chuïc tuoåi ñeán em nhoû ñöôïc boá meï coõng treân löng ñeàu
noâ nöùc ñi hoäi. Gaëp nhau treân ñöôøng vaøo chuøa, taát caû ñeàu chaøo nhau baèng caâu
nieäm Phaät :"A-di-ñaø-Phaät".
Ñieàu haáp daãn cuûa chuøa Höông laø caûnh nuùi cao, röøng thaúm, suoái daøi ñöôïc keát hôïp
raát haøi hoøa, xeáp ñaët taøi tình giöõa moät vuøng ñoàng baèng coù caùc ñoàng luùa xanh môn
môûn. Neáu chæ ñi chöông trình moät ngaøy, du khaùch haõy thaêm ñoäng ñeïp noåi tieáng
nhaát: Höông Tích. Theá kyû 17, chuùa Trònh Saâm ñeán vaõn caûnh ñoäng, ñaõ töï tay ñeà 5
chöõ Haùn leân cöûa ñoäng "Nam Thieân ñeä nhaát ñoäng" (Ñoäng ñeïp nhaát trôøi nam).
Ñoäng ñöôïc tìm ra caùch ñaây khoaûng hôn 2000 naêm. Böôùc vaøo ñoäng, moät saéc caûnh
kyø dieäu hieän ra trong aùnh saùng kyø aûo. Chính giöõa ñoäng coù pho töôïng ñöùc Phaät
Quan Theá AÂm Boà Taùt. Xung quanh laø nhuõ ñaù taïo thaønh nhöõng hình caây vaøng, caây
baïc, buoàng taèm, nong keùn, nuùi coâ, nuùi caäu... vaø ñaây laø toøa cöûu long hình chín con
roàng nhuõ ñaù long lanh aùnh bieác ñang chaâu ñaàu xuoáng traàn theá... Ngöôøi Vieät Nam
ham thích ñi chuøa Höông ñeå leã Phaät caàu phuùc vaø ñeå ñöôïc hoøa mình vôùi thieân
nhieân cao roäng.
Chuøa Taây Phöông : Thuoäc huyeän Thaïch Thaát. Chuøa xaây töø thôøi theá kyû thöù 8, ñöôïc
truøng tu nhieàu laàn. Ñôøi Taây Sôn cho ñuùc chuoâng lôùn vaø goïi laø Taây Phöông Coå Töï,
chuøa caát baèng goã, lôïp ngoùi nguõ saéc, coù hai maùi cong ôû goùc vaø trang trí hình roàng,
kyø laân raát ñeïp. Trong chuøa thôø nhieàu töôïng Phaät vaø Thaùnh Thaàn ñöôïc taït raát coâng
phu. Phaät Tích Ca, Phaät Baø Quan AÂm, Phaät Di Laëc, Thieân Vöông, Kim Cöông.
Ñình Chu Quyeán : Ñình thuoäc xaõ Chu Minh, huyeän Ba Vì, thôø Nhaõ Lang con trai
cuûa Lyù Phaät Töû. Ñaây laø ñình lôùn cuûa tænh Haø Taây. Ñình daøi 30 m, ba gian, hai chaùi,
boá cuïc hình chöõ nhaát, moãi vì keøo coù 6 coät theo loái choàng röôøng. Coät caùi coù chu vi
 216

khoaûng 2 m. Maùi ñình thaáp nhöng caùc goùc ñao laïi vuùt cong leân neân troâng ngoâi
ñình raát trang nghieâm. Trang trí ngheä thuaät ôû treân caùc xaø, coán, vaùn long, cöûa voõng
laø roàng, phöôïng vaø caùc caûnh sinh hoaït cuûa con ngöôøi nhö gaûy ñaøn, muùa haùt, choïi
gaø...
Chuøa Traêm Gian : Caùch chuøa Traàm 5 km thì ñeán nuùi Truùc Sôn, treân nuùi coù chuøa
Traêm Gian (chuøa Quang Nghieâm Töï) raát roäng raõi phong quang, phía sau coù moät
caùi troáng vaø moät caùi khaùnh thaät lôùn. Chuøa coøn coù teân laø Tieân Löõ, xaây vaøo naêm
1200, beân trong thôø Phaät vaø thôø oâng Lyù An Bình. OÂng laø ngöôøi laøng Kheâ, huyeän
Thanh Oai, ñi tu töø thuôû nhoû; luùc veà giaø, oâng xaây chuøa Tieân Löõ; sau ñaéc ñaïo, ñöôïc
vua Traàn Thaùi Toâng, voán cuõng laø moät baäc ñaïi trí cuûa Thieàn Toâng trieäu veà trieàu
phong Phaät hieäu.
Ñình Taây Ñaèng : Ñaây laø ngoâi ñình to vaø ñeïp noåi tieáng thuoäc huyeän Ba Vì. Ñình
Taây Ñaèng ñöôïc döïng vaøo khoaûng theá kyû 16 goàm 5 gia 4 maùi vaø 48 coät lôùn nhoû.
Caùc ñaàu ñao ñeàu uoán cong coù gaén long, laân, quy, phuïng baèng ñaát nung maøu gan
traâu. Xaø, ñaáu, keøo, coán ñeàu coù chaïm khaéc. Caùc hình chaïm khaéc roàng ñeàu mang
phong caùch roàng ñôøi Traàn, chim phöôïng ñöôïc chaïm theo loái phöôïng muùa xoøe caû
hai caùnh,... Neùt ñoäc ñaùo ôû ñình Taây Ñaèng coøn ñöôïc theå hieän qua nhöõng böùc chaïm
khaéc treân caùc caáu kieän kieán truùc maø ñeà taøi thieân veà hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi trong
laøng xaõ Vieät Nam theá kyû 16 nhö bôi thuyeàn, ñoán cuûi, uoáng röôïu, gaùnh con, muùa
haùt...
Ngoaøi giaù trò veà maët kieán truùc chaïm goã ñaëc saéc, ñình Taây Ñaèng coøn laø nôi thôø Taûn
Vieân - Sôn Tinh moät nhaân vaät anh huøng theo truyeàn thuyeát ñaõ cheá ngöï ñöôïc thieân
nhieân, ñöôïc daân chuùng suy toân laø baäc thaùnh, neân coùraát nhieàu ngöôøi lui tôùi vieáng
thaêm.
Chuøa Traàm : ÔÛ laøng Long Chaâu, caùch tænh lî Haø Ñoâng khoaûng 25 km, xaây treân
ngoïn nuùi Töû Traàm. Ñòa theá chuøa raát ñeïp vôùi caùc nuùi nhoû chung quanh nhö nuùi
Ninh Sôn, Ñoàng Lö. Tieân Löõ. Nuùi Töû Traàm coù hang Long Tieân Ñoäng raát lôùn vaø
baøn thôø Phaät beân trong. ÔÛ ñaây coù ñöôøng leân ñænh nuùi goïi laø ñöôøng leân Trôøi vaø
ñöôøng xuoáng hang saâu goïi laø ñöôøng xuoáng AÂm phuû, Gaàn laïi coù chuøa Voõ Vi. Tröôùc
ñaây chuùa Trònh Phuû Leâ laäp cung ñieän ôû nuùi Töû Traàm.
 217

Thaønh Coå Sôn Taây : Thaønh thuoäc thò xaõ Sôn Taây, caùch Haø Noäi 42 km. Thaønh ñöôïc
xaây döïng töø naêm 1822, coù hình vuoâng, moãi chieàu daøi gaàn 400 m. Töôøng thaønh
ñöôïc xaây baèng ñaù ong, loaïi ñaù raát raén. Thaønh coù 4 coång : ñoâng, taây, tieàn, haäu, moãi
coång ñeàu coù Voïng Laâu. Xung quanh thaønh coù haøo saâu 3 m, roäng 20 m, chu vi
khoaûng 2000 m. Trong thaønh coù 4 khaåu suùng ôû 4 goùc thaønh, coù ñieän Kính Thieân
(nôi nghó cuûa nhaø Vua khi ñi kinh lyù), coù dinh thöï vaø coâng ñöôøng cuûa caùc quan ñaàu
tænh, kho löông thöïc, traïi lính...
Thôøi gian vaø chieán tranh ñaõ huûy hoaïi nhieàu coâng trình trong khu vöïc thaønh coå.
Hieän nay, thaønh coå Sôn Taây chæ coøn laïi veát tích moät soá ñoaïn töôøng thaønh, coång
thaønh vaø moät vaøi coâng trình coøn soùt laïi trong khu vöïc thaønh coå. Di tích naøy hieän
nay ñang ñöôïc gìn giöõ vaø toân taïo laïi.
Chuøa Ñaäu : Chuøa toïa laïc ôû thoân Gia Phuùc, xaõ Nguyeãn Traõi, huyeän Thöôøng
Tín. Chuøa thôø thaàn Phaùp Vuõ neân coøn coù teân laø chuøa Phaùp Vuõ. Theo vaên bia coøn
laïi ôû chuøa thì chuøa ñöôïc döïng töø thôøi Lyù vaø ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu. Chuøa ñöôïc
döïng theo kieåu "noäi coâng ngoaïi quoác". Tam quan chuøa ñoàng thôøi laø gaùc chuoâng,
beân trong coù quaû chuoâng ñuùc naêm Caûnh Thònh thöù 9 ñôøi Taây Sôn.
Hieän nay, chuøa coøn löu giöõ nhieàu di vaät vaø ñoà thôø töï ñaëc bieät laø nhuïc thaân Thieàn
sö Vuõ Khaéc Minh vaø Vuõ Khaéc Tröôøng. Töôïng Thieàn sö Vuõ Khaéc Minh ngoài theo
tö theá nhaäp thieàn, mình gaäp haún, ñaàu hôi cuùi veà phía tröôùc. Toaøn boä pho töôïng
naëng 7 kg, vaø cao 57 cm. Töôïng Thieàn sö Vuõ Khaéc Tröôøng ñöôïc queùt sôn traéng,
moâi toâ son, maét vaø loâng maøy ñöôïc toâ veõ. Hai pho töôïng naøy ñang ñöôïc caùc nhaø
nghieân cöùu khoa hoïc quan taâm tìm hieåu.
Ñeàn Hai Baø Tröng : Thuoäc laøng Haùt Moân (cöûa soâng Haùt), huyeän Phuùc Thoï. Ñeàn
thôø raát trang nghieâm, caùc ñeàn thôø beân trong ñeàn ñeàu sôn maøu ñen tuyeàn. Tröôùc
ñeàn coù baøn thôø baø haøng baùn baùnh troâi ñaõ theo giuùp hai Baø Tröng tröôùc ñaây. Caùc
huyeän gaàn soâng Haùt nhö Phuùc Thoï, Thaïch Thaát vaø Quoác Oai coù raát nhieàu mieáu
thôø caùc vò anh huøng anh thö thôøi Tröng Vöông; Thöông Caùt, Baïch Hoa Coâng Chuùa,
Ñaøo Khang, Hoaøng Ñaïo, Ñoã Naêng Teá, Giaùm Saùt Ñaïi Vöông, AÛ Tuù, AÛ Huyeàn,
Nhaát Trung AÙ, Mai thò Trang, Chaøng Naêm, Thuûy Haûi Coâng Chuùa.
Ñeàn Thôø anh huøng Phuøng Höng (Boá Caùi Ñaïi Vöông) vaø anh huøng Ngoâ Quyeàn :
 218

Thuoäc xaõ Cam Laâm, caùch Haø Noäi treân 40 km. Ñeàn vaø laêng anh huøng Ngoâ Quyeàn
nhìn ra nuùi Taûn Vieân. Gaàn ñaáy coù gieáng Chuoâng Sa, duø noâng nhöng khoâng bao giôø
caïn nöôùc. Tuïc truyeàn raèng caùc baø meï sinh con nhöng ít söõa ñaõ ñeán uoáng nöôùc
gieáng thì laïi coù theâm söõa, sau ñem nöôùc ôû nhaø ñoå vaøo gieáng taï ôn vaø ñeå ngöôøi sau
coù dòp duøng tôùi.
Ñeàn thôø oâng Loäc Hoä : ÔÛ xaõ Ñoâng Bang, oâng Loäc Hoä laø moät voõ só soáng vaøo theá kyû
thöù 13, coù coâng ñaùnh ñuoåi giaëc Nguyeân ôû Vaân Nam traøn vaøo Baïch Haïc vaø Sôn Vò
ngaøy nay.
Nuùi Taûn Vieân (Ba Vì) vaø ñeàn Taûn Vieân : Nuùi Taûn Vieân troâng xa nhö hai caùnh
Phöôïng neân coøn goïi laø nuùi Caùnh Phöôïng hoaëc Phöôïng Hoaøng Sôn, thuoäc huyeän
Baát Baït. Ñöùng treân nuùi ôû cao ñoä 1.000 m, coù theå nhìn thaáy soâng Ñaø, soâng Hoàng vaø
daõy nuùi Tam Ñaûo, phong caûnh soâng nuùi thaät ñeïp. Treân nuùi coù ñeàn thôø Taûn Vieân
Sôn Thaàn töùc laø Sôn Tinh.
Chuøa Thaày : Chuøa Thaày coù nuùi Saøi Sôn coù teân chöõ laø "Thieân Phuùc Töï", naèm döôùi
chaân nuùi Saøi Sôn, thuoäc huyeän Quoác Oai. Tröôùc ñaây daân chuùng môû hoäi haøng naêm
raát to ñeå kyû nieäm Thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh ñôøi nhaø Lyù. Ñaây laø ngoâi chuøa raát coå coù
töø ñôøi nhaø Lyù Thaàn Toâng. Tröôùc cöûa chuøa coù hoà raát roäng, ôû giöõa döïng thuûy ñình;
beân traùi laø hai caây caàu xaây baèng gaïch coù maùi goïi laø Nhaät Kieàu vaø Nguyeät Kieàu.
Chuøa chia laøm ba phaàn, phaàn ngoaøi laø nôi teá leã, phaàn giöõa thôø Phaät, phaàn trong
cuøng thôø Ñaïo Haïnh Thieàn Sö. ÔÛ löng chöøng nuùi Saøi Sôn coù ñoäng Thaùnh Hoa, chuøa
Ñinh Sôn, coång Am Hieån Thuïy, ñoäng Thanh Hoùa. Sau chuøa Ñinh Sôn gaàn ven nuùi
coù chuøa Moät Maùi troâng ñeïp vaø laï. Caïnh chuøa naøy coù moät hang thoâng hai ñaàu raát
maùt goïi laø Hang Gioù. Leân cao moät chuùt seõ gaëp hang Buït Moïc, beân trong coù töôïng
Phaät baèng ñaù. Roài ñeán hang Thaàn raát saâu coù caû coát ngöôøi. Tröôùc kia coù moät toaùn
quaân cuûa Laõ Döông töï Laõ Taù Coâng, moät trong Thaäp Nhò Söù Quaân, bò vaây haõm
trong hang nuùi vaø bò cheát ñoùi heát caû. Hang Thaàn coøn goïi laø Caéc Côù vì coù nhieàu
ngoõ ngaùch nguy hieåm, ñi deã bò laïc loái. Treân nuùi Saøi Sôn coøn coù moät bia döïng leân
töø ñôøi Thieäu Trò, ghi cheùp coâng traïng cuûa quan Leã Boä Thöôïng Thö Phan Huy Chuù,
ngöôøi coù coâng vieát ra boä Baùch Khoa Toaøn Thö raát giaù trò laø lòch Trieàu Hieán
Chöông Loaïi Chí. Treân ñænh nuùi Saøi Sôn laø "chôï Trôøi", nhìn thaáy toaøn huyeän Quoác
 219

Oai, caûnh trí thaät ngoaïn muïc.

Chuøa Mía : Chuøa toïa laïc ôû laøng Mía, xaõ Ñöôøng Laâm, huyeän Ba Vì, treân moät ngoïn
ñoài ñaù ong. Chuøa coù teân chöõ laø Suøng Nghieâm töï, ñöôïc xaây döïng laïi vaøo naêm Ñöùc
Long thöù 4 (1632) thôøi Leâ Thaàn Toâng. Chuøa Mía coù tôùi 287 pho töôïng lôùn nhoû,
trong ñoù moät nöõa baèng goã, moät nöõa baèng ñaát luyeän. Taát caû ñöôïc sôn son theáp vaøng
raát ñeïp. Tieâu bieåu nhaát laø 8 boä Kim Cang ôû toøa thöôïng ñieän, baèng ñaát luyeän. Pho
töôïng "Quan AÂm Toáng Töû" vôùi ñöôøng neùt chaïm khaéc meàm maïi, sinh ñoäng, ñoäc
ñaùo laø moät taùc phaåm ngheä thuaät tuyeät taùc. Chuøa coøn löu giöõ nhieàu coå vaät nhö ñaïi
hoàng chung ñuùc naêm 1743, khaùnh ñoàng (1846), bia Baø Chuùa Mía döïng naêm 1632.
Chuøa Boäi Am : Chuøa coå treân nuùi Thaïch Thaát. Döôùi ñôøi vua Maïc Maäu Hôïp (1562 -
1592), con gaùi Ñaø Quoác Coâng laø Maïc Thò ñaõ boû ra coâng ñöùc döïng chuøa.
Thaùc Ao Vua : Caùch tænh lî 16 km veà höôùng Baéc, thaùc cao khoaûng 25 m, chaûy
theo trieàn nuùi ñaù roài ñoå xuoáng ao hình baàu duïc khaù lôùn phía döôùi. Nöôùc ao trong
xanh tuyeät ñeïp.
Huyeän Quoác Oai : Laøng Thuïy Khueâ, nôi sinh tröôûng cuûa Phan Huy Ích (nguyeân
quaùn ôû laøng Höõu Phöông, huyeän Cam Loäc, tænh Haø Tænh) em reå laø baïn ñoàng trieàu
vôùi oâng Ngoâ Thôøi Nhaäm. OÂng laø moät nhaø ngoaïi giao, chính trò, vaên thô noåi tieáng
thôøi Taây Sôn, ñaõ nhieàu laàn caàm buùt kích ñoäng tinh thaàn chieán ñaáu cuûa quaân só Taây
Sôn choáng laïi quaân Nguyeãn AÙnh. OÂng laø taùc giaû cuûa taäp Duï Am Ngaâm Luïc, Duï
Am Ngaâm Taäp, Tinh Saø Kyû Haønh vaø nhieàu taùc phaåm chöõ Noâm khaùc, keå caû nhieàu
baøi hòch, baøi bieåu vaø moät baûn dòch Noâm Chinh Phuï Ngaâm cuûa Ñaëng Traàn Coân. Em
ruoät oâng laø Phan Huy OÂn, danh só ñôøi vua Leâ Hieån Toâng, taùc giaû caùc saùch Ngheä
An Nhaân Vaät Chí, Lòch Trieàu Lieät Huyeän Ñaêng Khoa Khaûo (cheùp veà caùc baäc khoa
giaùp döôùi caùc trieàu vua) vaø saùch Tieâu Baûng Tieâu Kyø (neâu caùc ñieàu laï veà nhöõng
ngöôøi thi ñoã noåi tieáng). Ngöôøi con thöù ba cuûa oâng laø Phan Huy Chuù, danh só trieàu
Nguyeãn, taùc giaû Lòch Trieàu Hieán Chöông (49 quyeån keâ cöùu veà caùc cheá ñoä, ñieàu leä
nöôùc ta thôøi xöa), Hoaøng Vieät Ñòa Dö Chí (2 quyeån), Hoa Thieàu Ngaâm Luïc (2
quyeån), Döông Trình Kyø Kieán (taäp kyù söï ghi laïi chuyeán ñi Batavia) vaø Hoa Trình
Luïc Ngaâm. Xaõ Laïp Haï laø queâ cuûa Kieàu Phuù trung thaàn laø danh só ñôøi Leâ Thaùnh
Toâng. OÂng soaïn vaø hieäu ñính nhieàu taùc phaåm vaên hoïc, trong ñoù coù Lónh Nam
 220

Chích Quaùi cuûa Vuõ Quyønh do oâng hieäu ñính vaø ñeà töïa. Laøng Saøi Sôn laø queâ ñaïi
thaàn Binh Boä Thöôïng Thö Mai Theá Kieät ñôøi vua Leâ Duï Toâng; tính oâng taát trung
tröïc khoâng chòu ñöôïc caûnh loäng quyeàn cuûa Trònh Cöông neân xin veà aån daät.
Huyeän Thaïch Thaát : Laøng Phuøng Xaù (laøng Buøng), laø queâ Phuøng Khaéc Khoan (goïi
laø traïng Buøng), danh só ñôøi vua Leâ Theá Toâng, taùc giaû Nghò Trai Thi Taäp, Ngö Phuû
Nhaäp Ñaøo Nguyeân Truyeän (vaên quoác aâm); oâng coøn laø oâng Toå ngheà deät the löôït vaø
ngheà troàng hai thöù ngoâ, vöøng ôû nöôùc ta.
Huyeän Thöôøng Tín, laøng Nhò Kheâ : Anh huøng Löông Vaên Can, ngöôøi coù coâng lôùn
trong vieäc xaây döïng tröôøng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc (1907), ñeå truyeàn baù tö töôûng
caùch maïng, neâu cao loøng aùi quoác vaø tinh thaàn töï cöôøng cuûa daân toäc. OÂng coù naêm
ngöôøi con trai vaø hai ngöôøi con gaùi; trong soá naøy, ba ngöôøi con cuûa oâng laø Löông
Truùc Ñaøm, Löông Ngoïc Quyeán, Löông Nghò Khanh vaø coâ con gaùi thöù naêm ñeàu
tham gia khaùng chieán heát söùc kieân trì; ñaëc bieät laø anh huøng Löông Ngoïc Quyeán,
ngöôøi con thöù hai, moät chieán só cuûa Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi ñaõ cuøng vôùi anh
huøng Trònh Vaên Caán khôûi nghóa ôû Thaùi Nguyeân.
Laøng Thònh Haøo : Anh huøng Ñoã Chaán Thieát, ngöôøi coù coâng raát lôùn trong vieäc kinh
taøi hoã trôï cho Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc; sau oâng chuyeån vuõ khí veà nöôùc bò quaân
Phaùp baét mang ra xöû töû cuøng 17 chieán höõu khaùc, ngaøy 2-12-1914, oâng coù hai
ngöôøi con laø Ñoã Baøng vaø Ñoã Thò Taâm ñeàu cheát vì nöôùc. Anh thö Ñoã thò Taâm laø
moät chieán só gan daï thuoäc Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng...
Huyeän ÖÙng Hoøa laøng Lieân Baït : Anh huøng Nguyeãn Thöôïng Hieàn (ñoã tieán só laøm
quan tôùi AÙn Saùt, boû quan ñi ñaùnh giaëc Phaùp), cuøng vôùi anh huøng Phan Boäi Chaâu
thaønh laäp Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi choáng quaân Phaùp; oâng coøn laøm vaên thô laøm
vuõ khí, keâu goïi toaøn daân khaùng chieán vaø baøi Goïi Hoàn Nöôùc laø moät ñieån hình....
Huyeän Thöôøng Tín : Queâ cuûa oâng Doaõn Haønh, Quoác Töû Giaùm ñôøi vua Leâ Thaùi Toå,
taùc giaû Vaên Bieåu taäp; queâ oâng Nguyeãn Vaên Tích, vaên thaàn ñôøi vua Leâ Nhaân Toâng
taùc giaû Tieâu Sôn Thi Taäp. Xaõ Trieàu Ñoàng, queâ oâng Lyù Töû Taán, taùc giaû Hoaøng
Vieät Thi Tuyeån vaø Tuyeát Trai Vaên Taäp. Laøng Bình Voïng, queâ oâng Traàn Coâng,
laøm quan ñôøi vua Leâ Nhaân Toâng, laø Toå ngheà cheá sôn vaø theáp vaøng baïc ôû nöôùc ta.
Huyeän Chöông Myõ : Coù laøng Chuùc Lyù, queâ oâng Ngoâ Só Lieân, söû gia ñôøi vua Leâ
 221

Thaùnh Toâng, taùc giaû Ñaïi Vieät Söû Kyù toaøn thö. Xaõ Löông Xaù. queâ oâng Ñaëng Thuïy,
danh só ñôøi Leâ Hi Toâng, taùc giaû taäp thö Truùc OÂng Phuïng Söù, cuõng laø queâ oâng Trình
Thanh, danh só ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng, taùc giaû Khuùc Kheâ taäp.
Huyeän Thanh Oai : Laøng Boái Kheâ, queâ oâng Nguyeãn Tröïc, vaên thaàn ñôøi vua Leâ
Thaùi Toâng vaø Leâ Thaùnh Toâng taùc giaû Boä Vu Lieâu taäp. Laøng Ñoân Thö laø queâ Vuõ
Phaïm Haøm, thoâng minh xuaát chuùng, ñoã Nhaát giaùp Tam nguyeân luùc 27 tuoåi, trieàu
Nguyeãn coù ba Tam nguyeân; Vò Xuyeân Traàn Bích San, Yeân Ñoã, Nguyeãn Khuyeán
vaø oâng. Nhöng Vò Xuyeân vaø Yeân Ñoã tieân sinh ñoã Nhò giaùp. Nöôùc ta chæ coù Vuõ
Phaïm Haøm vaø Leâ Quyù Ñoân (trieàu Leâ) laø ñoã Nhaát giaùp trong ba kyø thi.
Huyeän Hoaøi Ñöùc : Coù laøng Ñoâng Ngaïc (laøng Veõ) noåi danh ñaøn oâng anh huøng, ñaøn
baø kheùo tay. Ñaây laø queâ oâng Phan Phuø Tieân. söû gia ñôøi Leâ Thaùi Toå vaø Leâ Nhaân
Toâng, taùc giaû Ñaïi Vieät Söû Kyù tuïc bieân vaø Vieät AÂm Thi Taïâp (ghi laïi söû töø ñôøi vua
Traàn Thaùi Toâng ñeán heát ñôøi Minh thuoäc vaø söu taäp thô vaên chöõ Haùn cuûa ñôøi Traàn,
Leâ.
Các dịp lễ hội
Laø moät tænh coù caùc daân toäc ít ngöôøi cö truù, Haø Taây coù moät kho taøng vaên hoïc daân
gian phong phuù : ca dao, daân ca, tuïc ngöõ, truyeän thô, truyeän coå tích, truyeän cöôøi coù
giaù trò vaên hoïc. Haø Taây laø vuøng ñaát saûn sinh ra nhieàu danh nhaân daân toäc tieâu bieåu
nhö Phuøng Höng, Ngoâ Quyeàn, Nguyeãn Traõi, Phan Huy Chuù. Ñoàng thôøi laø maûnh
ñaát baûo toàn nhieàu di saûn vaên hoùa daân toäc tieâu bieåu laø haøng traêm ñình chuøa, mieáu
maïo coù giaù trò veà kieán truùc ñieâu khaéc, ngheä thuaät toân giaùo.
Ngheä thuaät daân gian cuûa tænh cuõng khaù phong phuù. Ngöôøi Kinh coù haùt cheøo, haùt
troáng quaân, haùt coø laû, haùt cöûa ñình, muùa roái nöôùc. Ngöôøi Möôøng coù haùt xeùc buøa,
haùt ví, haùt ñuùm, haùt ru, haùt ñoàng dao. Nhaïc cuï coù troáng keøn... Coàng chieân laø moät
loaïi hình aâm nhaïc ñoäc ñaùo cuûa daân toäc Möôøng. Ngöôøi Dao coù muùa ruøa, muùa
chung, muùa chim. Haø Taây laø moät tænh coù nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng, döôùi ñaây laø
moät soá leã hoäi tieâu bieåu :
Hoäi chuøa Höông : Ñaây laø leã hoäi daøi nhaát Vieät Nam (trong 2 thaùng, töø 15 thaùng 1
ñeán 15 thaùng 3 aâm lòch). Trong dòp leã hoäi, haøng chuïc vaïn ngöôøi ñeán vieáng thaêm
phong caûnh töôi ñeïp cuûa nuùi non, hang ñoäng vaø caàu may, caàu phuùc taïi caùc ngoâi
 222

chuøa raûi raùc khaép moät vuøng röøng nuùi.

Leã hoäi chuøa Thaày : Chuøa ôû xaõ Saøi Sôn, huyeän Quoác Oai. Chuøa thôø ñöùc Phaät Thích
Ca, thôø Phaùp sö Töø Ñaïo Haïnh vôùi 3 kieáp soáng cuûa oâng. Haøng naêm leã hoäi dieãn ra
töø ngaøy 5 ñeán ngaøy 7-3 aâm lòch. Trong caùc ngaøy dieãn ra leã hoäi coøn coù nhieàu troø
chôi, ñaëc bieät laø muùa roái nöôùc ôû nhaø Thuûy Ñình. Traåy hoäi chuøa Thaày, ngoaøi leã
Phaät, khaùch coøn ñöôïc höôûng thuù leo nuùi, thöôûng ngoaïn caûnh trí thieân nhieân cuûa xöù
Ñoaøi. Du khaùch ñöôïc chieâm ngöôõng ba pho töôïng chuyeån tieáp ba kieáp cuûa phaùp sö
Töø Ñaïo Haïnh.
Hoäi chuøa Taây Phöông : Leã hoäi haøng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 6 thaùng 3 aâm lòch
taïi chuøa Taây Phöông (xaõ Thaïch Xaù, huyeän Thaïch Thaát). Khaùch thaäp phöông ñeán
döï leã hoäi vöøa caàu kinh nieäm Phaät ñeå caàu phuùc vöøa ñeå thaêm quan thaéng caûnh chuøa
Taây Phöông, moät coâng trình kieán truùc noåi tieáng thôøi Haäu Leâ vaø ngheä thuaät ñieâu
khaéc goã caùc töôïng Phaät ôû chuøa, ñaëc bieät laø 18 pho töôïng La Haùn.
Hoäi laøng Chuoâng : Ñaây laø leã hoäi laøng ngheà khaâu noùn haøng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo
ngaøy 10 thaùng 1 aâm lòch taïi laøng Ñoân Thö, huyeän Thanh Oai, nhaèm töôûng nhôù
Thaùnh sö daïy daân laøng khaâu noùn. Trong phaàn hoäi ñaëc bieät coù thi naáu côm
cuoán huùt nhieàu ngöôøi tham gia.
Hoäi laøng Ña Só : Hoäi môû vaøo ngaøy 12-15 thaùng 1 aâm lòch taïi laøng Ña Só - ngoaïi oâ
thò xaõ Haø Ñoâng. Ñaây laø leã hoäi mang truyeàn thoáng vaên hoùa vaø töôûng nhôù danh y
Hoaøng Ñoân Hoaøng vaø vôï laø coâng chuùa Phöông Hoa. OÂng ñaõ chöõa beänh cho coâng
chuùa con vua Caøn Long vaø ñaõ daïy cho daân laøng troàng nhieàu caây thuoác nam ñeå
chöõa beänh.
Hoäi ñeàn Vaø : Ñeàn thuoäc xaõ Trung Höng, thò xaõ Sôn Taây thôø thaàn Taûn Vieân. Leã hoäi
ñöôïc toå chöùc ba naêm moät laàn vaøo ngaøy 15 thaùng 1 aâm lòch. Môû ñaàu laø leã röôùc kieäu
Thaùnh Taûn Vieân töø Ñoâng Cung leân ñeán ñeàn thôø Thaùnh treân nuùi Ba Vì. Sau ñoù coù
tuïc leä ñaùnh caù, laáy nöôùc soâng Hoàng taém töôïng thaùnh ôû ñeàn.
Hoäi laøng Nhò Kheâ : Leã hoäi dieãn ra haøng naêm vaøo ngaøy 15 thaùng 10 aâm lòch taïi xaõ
Nhò Kheâ, huyeän Thöôøng Tín. Leã hoäi nhaèm töôûng nhôù oâng toå cuûa ngheà tieän (goã,
söøng) Doaõn Vaên Taøi. Thôï tieän ôû caùc tænh keùo veà gioã toå raát ñoâng. Phaàn hoäi coù ñaùnh
côø, haùt cheøo.
 223

Hà Tĩnh
Dieän tích : 6053 km².
Daân soá :1.284.900 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Haø Tónh.
Thị xã : Thò xaõ Hoàng Lónh.
Caùc huyeän : Höông Sôn, Ñöùc Thoï, Nghi Xuaân, Can Loäc, Höông Kheâ, Thaïch Haø,
Caåm Xuyeân, Kyø Anh.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Chöùt...
Haø Tónh laø moät tænh ôû daûi ñaát mieàn Trung, naèm trong vuøng du lòch Baéc Trung boä.
Phía Baéc giaùp tænh Ngheä An, phía Nam giaùp tænh Quaûng Bình, phía Ñoâng giaùp
bieån Ñoâng, phía Taây giaùp Laøo. Ñòa theá Haø Tónh toaøn nuùi ñoài, röøng raäm. Caùc daõy
nuùi cao thöôøng ôû phía Taây. Moät soá nuùi ñaùng keå ôû ñaây laø nuùi Giaêng Maøn (laø ñoaïn
cuûa Tröôøng Sôn, coù ñoä cao khoaûng töø 1671 - 2286 m, nuùi Quang Vuï ñöôïc caáu taïo
bôûi nuùi hoa cöông, ñaù nai vaø mi - ca ñieäp thaïch, ñoä cao trung bình 2000 m, daõy nuùi
Hoàng Lónh, Ñaïi haøm, Baø Muï 1357 m, Ong Giao 1100 m, Hoaønh Sôn 1044 m, Keo
Nöa 735 m, Ruù Laâm 508 m, Vaøng, Ruù Coi, Thieân Caàm, Nam Giôùi, Laïc Sôn, Traïm
Voi, Caåm Cao Voïng, ñeøo Ngang... Ñoàng baèng chæ laø daûi ñaát heïp ven bieån vaø xung
quanh caùc truïc ñöôøng quoác loä.
Haø Tónh coù tôùi 14 con soâng lôùn nhoû vaø nhieàu hoà nöôùc. Soâng ngoøi trong tænh cuõng
gioáng nhö Ngheä An, doøng soâng ngaén nhöng chaûy ra cöûa bieån lôùn. Nhöõng soâng
ngoøi ñaùng keå laø soâng Con, Ngaøn Phoá, Ngaøn Saâu, La Giang, Raøo Con, Khe Trôøi,
Raøo Baàu Nöôùc, Khe Canh, Raøo Moác, hai soâng Cöûa Soùt vaø Cöûa Khaáu chaûy ra hai
cöûa cuøng teân... Bôø bieån daøi 137 km. Quoác loä 1A chaïy qua tænh. Tænh coù cöûa khaåu
Keïo Nöa, thuaän tieän giao löu vôùi caùc nöôùc Laøo, Thaùi Lan.
Nhieät ñoä trung bình 23,7°C. Khí haäu thay ñoåi luoân, muøa möa töø thaùng chín ñeán
thaùng möôøi, caùc thaùng taùm, chín, möôøi hay coù baõo. Caùc thaùng moät, hai, ba töông
ñoái aám aùp. Hai thaùng tö, naêm möa raøo gaëp doác neân thöôøng luït baát ngôø. Muøa khoâ
töø thaùng saùu, thaùng baûy coù gioù laøo raát khoâ, noùng.
Hai quoác loä 1 vaø 8 laø truïc giao thoâng quan troïng ñeå di tích thaéng caûnh chuyeân ñeán
caùc tænh laân caän. Haø Tónh caùch Haø Noäi 340 km, giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng saét,
 224

ñöôøng thuûy ñeàu thuaän lôïi.

Sinh hoạt, kinh tế
Ngoaøi ngöôøi kinh sinh soáng phaàn ñoâng trong tænh, coøn coù moät soá saéc daân toäc khaùc
nhö Möôøng, Thaùi, Meøo... Daân chuùng theo ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, thôø phuïng Toå
Tieân vaø Thaàn Linh.
Nhöõng vuøng troàng luùa taäp trung ôû huyeän Nghi Xuaân, Ñöùc Thoï, Can Loäc, Thaïch
Haø, Caåm Xuyeân... Hoa maøu phuï laø khoai lang, laïc (ñaäu phoïng), ngoâ mía, rau quaû
troàng ôû caùc vuøng ven soâng bieån vaø ñoàng baèng nhö Höông Kheâ, Höông Sôn, Thaïch
Haø. Caùc loaïi caây kyõ ngheä nhö cao su, caø pheâ, traø, daâu nuoâi taèm, caây daâu, cam,
döùa... ñöôïc troàng ôû Kyø Anh, Ñöùc Thoï, Höông Kheâ, Höông Sôn. Cam vaø böôûi ôû
Chu Leã, gaàn huyeän Höông Kheâ ngon coù tieáng. Röøng Haø Tónh coù caùc loaïi saûn
phaåm nhö goã lim, cuû naâu, guï, maây tre, nöùa vaø moät soá caây laøm thuoác nhö queá, saâm,
traàm höông... Khoaùng saûn coù moät soá moû saét, thieát, than ñaù, ñaát seùt. Daân chuùng
cuõng haønh ngheà ñaùnh toâm caù doïc theo soâng raïch vaø bôø bieån.
Lược sử
Ñaát Haø Tónh thuoäc boä Cöûu Ñöùc, moät trong 15 boä cuûa nhaø nöôùc Vaên Lang, thôøi
Baéc thuoäc laàn thöù nhaát laø quaän Cöûu Chaân, moät trong chín quaän cuûa Giao Chæ Boä;
thôøi Baéc thuoäc laàn thöù ba laø Chaâu Hoan. Ñôøi nhaø Leâ, ñaát naøy thuoäc ñaïo Haûi Taây,
roài thuoäc Ngheä An thöøa tuyeân vaø naèm trong traán Nghóa An thôøi Taây Sôn. Ñôøi Gia
Long, ñaát thuoäc traán Ngheä An. Naêm Minh Maïng thöù 12 ñaët laø tænh Haø Tónh. Sau
ñoù trôû thaønh ñaïo Haø Tónh tröïc thuoäc Ngheä An trong moät thôøi gian.
Thôøi Ñöôøng thuoäc, chuùng ñoái xöû daân ta nhö thuù vaät. Naêm 722, ôû huyeän Can Loäc
coù ngöôøi dò töôùng, maët muõi ñen sì, söùc maïnh voâ song, ñaõ keâu moïi ngöôøi nghóa
duõng ñöùng leân ñaùnh boïn giaëc Ñöôøng. Ngöôøi yeâu nöôùc naøy laø Mai Thuùc Loan. Khi
giaëc Minh daøy xeùo nöôùc ta, cuõng töø ñaát Can Loäc coù anh huøng Ñaëng Dung theo
Truøng Quang Ñeå khaùng chieán, cuøng goùp söùc coù anh huøng Nguyeãn Bieåu (xaõ Bình
Hoå huyeän Ñöùc Thoï), laøm quan Ngöï Söû, can tröôøng voâ song, ñaùnh giaëc Tröông Phuï
chaïy nhieàu phen. Luùc sa tay giaëc, caû hai thaø cheát khoâng haøng. Anh huøng Ñaëng
Dung nhaûy xuoáng bieån töï töû. Coøn anh huøng Nguyeãn Bieåu bò giaëc baét, duøng coå ñaàu
ngöôøi ñeå khuûng boá maø oâng khoâng sôï, bò giaëc traán nöôùc döôùi soâng maø maét vaãn
 225

tröøng tröøng chöûi keû thuø ñeán cheát.

Thôøi Phaùp thuoäc, naêm 1885, anh huøng Leâ Ninh ngöôøi huyeän Ñöùc Thoï caàm ñaàu
nghóa quaân ñaùnh chieám tænh lî. Trong thôøi gian naøy anh huøng Toân Thaát Thuyeát giöõ
chöùc Phuï Chính, phoø vua Haøm Nghi, khoâng chaáp nhaän söï xaâm löôïc cuûa quaân Phaùp,
OÂng moä taäp quaân só phoøng thuû kinh ñoâ, ñoàng thôøi bí maät xaây döïng chieán khu vuøng
Taân Sôû (Quaûng Trò), vaøo ngaøy 5-7 naêm 1885, kinh thaønh Hueá thaát thuû, oâng Thaát
Thuyeát cuøng hai ngöôøi em laø Toân Thaát Ñaïm vaø Toân Thaát Thieäp röôùc vua Haøm
Nghi vaøo chieán khu Taân Sôû, roài thaûo hòch "Caàn Vöông" gôûi ñi khaép nôi keâu goïi
thaàn daân só töû ñöùng leân khaùng Phaùp. Luùc vua aån naùu ôû maïn Tuyeân Hoùa, oâng Toân
Thaát Ñaïm ñoùng quaân ôû vuøng nuùi Kyø Anh vaø Caåm Xuyeân ra söùc ñaùnh Phaùp ñeå giöõ
vaønh ñai baûo veä vua. Naêm 1888, khi nghe tin vua bò giaëc baét vaø bieát khoâng choáng
cöï ñöôïc nöõa, oâng thaét coå töï vaãn.
Haø Tónh coøn noåi danh vôùi cuoäc noåi daäy Höông Kheâ keùo daøi 11 naêm döôùi söï laõnh
ñaïo cuûa anh huøng Phan Ñình Phuøng (ngöôøi laøng Ñoâng Thaùi huyeän Ñöùc Thoï). Ñòa
baøn hoaït ñoäng cuûa nghóa quaân bao truøm ra caùc vuøng thuoäc Thanh Hoùa, Ngheä An,
Quaûng Bình. Caên cöù chính ñöôïc thieát laäp giöõa khu röøng nuùi hieåm trôû chaïy daøi ôû
phía Taây.
Caùc caên cöù khaùng chieán traûi roäng khaép tænh nhö Dieäm Thöû thuoäc laøng Tinh Dieäm,
huyeän Höông Sôn trong vuøng nuùi Ñaïi Haøm, do oâng Cao Ñaïn quaûn suaát; Caåm Thöù
thuoäc huyeän Caåm Xuyeân do oâng Huyønh Baù Xuyeân quaûn suaát; Höông Thöù thuoäc
huyeän Höông Sôn, do oâng Nguyeãn Huy Giao quaûn suaát; Kyø Thöù thuoäc huyeän Kyø
Anh, do oâng Vuõ Khoaùt quaûn suaát; Kheâ Thöù thuoäc huyeän Höông Kheâ, do hai oâng
Nguyeãn Thoaïi vaø Nguyeãn Daät quaûn suaát; Nghi Thöù thuoäc huyeän Nghi Xuaân, do
oâng Ngoâ Quaûng quaûn suaát; Leã Thöù thuoäc xaõ Trung Leã, huyeän Ñöùc Thoï, do oâng
Nguyeãn Caáp quaûn suaát; Can Thöù thuoäc huyeän Can Loäc, do oâng Nguyeãn Traïch
quaûn suaát; Thaïch Thöù thuoäc huyeän Thaïch Haø, do oâng Nguyeãn Thuaän quaûn suaát...
toång haønh dinh ñaët taïi chieán khu Ngaøn Tröôi trong daõy nuùi Vuï Quang thuoäc huyeän
Höông Sôn, ñòa theá ôû ñaây raát hieåm trôû, ñaát chung quanh toaøn buøn laày; nhöng laïi
tieän lôïi cho vieäc chuyeån quaân tôùi caùc tænh Ngheä An, Thanh Hoùa, nhôø ñòa hình töïa
nuùi vaø soâng Con.
 226

Daân chuùng tham gia löïc löôïng nghóa quaân vaø tieáp vaän raát ñoâng. Theâm ngöôøi anh
huøng Cao Thaéng (ngöôøi laøng Leâ Ñoäng, huyeän Höông Sôn) gan daï, taøi trí, cheá suùng
theo kieåu Phaùp ñeå ñaùnh Phaùp. Caùc töôùng anh huøng Cao Thaéng, Vuõ Phaùt, Nguyeãn
Traïch, Cao Nöõu chæ huy quaân ñaùnh thaéng nhieàu traän ôû huyeän Höông Sôn, Ñöùc Thoï,
Höông Kheâ, Haø Trai, Tröôøng Löu, Caåm Xuyeân, Kyø Anh, Linh Caûm. Ngaøy 12-9-
1893, anh huøng Cao Thaéng töû traän, gaây maát maùt lôùn cho cuoäc khaùng chieán.
Naêm 1895, Phaùp vaây chaëc nuùi Vuï Quang, oâng Phan Ñình Phuøng lui veà nuùi Ñaïi
Haøm; giaëc ñeán vaây nuùi Ñaïi Haøm, nghóa quaân trôû veà vuøng nuùi khaùc gaàn Vuï Quang
baøy keá phaù giaëc. Nghóa quaân bít doøng suoái, duï ñòch qua soâng, roài cho thaùo nöôùc
chaûy maïnh xuoáng laøm haøng traêm teân cheát ñuoái, tòch thu suùng ñaïn cuûa chuùng raát
nhieàu. Tieác thay, ngaøy 28-12-1895, anh huøng Phan Ñình Phuøng maéc beänh maø töø
traàn.
Nhaø caùch maïng Phan Ñình Phuøng taï theá nhöng ngoïn löûa khaùng chieán vaãn buøng noã
taïi Haø Tónh. Giöõa naêm 1908, ñoàng baøo Haø Tónh tham gia maïnh meõ phong traøo
choáng thueá vaø baét ñi phu cuûa Phaùp, bieåu tình khaép nôi trong tænh. Phaùp ñaøn aùp
maïnh, hôn 100 daân quaân vaø caùc oâng AÅm Veä, Ñoäi Quyeàn, Tuù Ngoân caàm suùng ñaùnh
roøng raõ caû naêm trôøi.
Tröôùc 1975, Haø Tónh coù huyeän Höông Sôn, Ñöùc Thoï, Nghi Xuaân, Höông Kheâ, Can
Loäc , Tröôøng Löu, Caåm Xuyeân, Kyø Anh, Linh Caûm vaø Thaïch Haø.
Phong cảnh, di tích
Nuùi Thieân Caàm : Nuùi caùch thò xaõ Haø Tónh khoaûng 20 km. Nuùi khoâng cao, laïi naèm
keà bieån, taïo thaønh moät nôi sôn thuûy höõu tình. Caùch chaân nuùi moät traûng caùt laø chuøa
Yeân Laïc xaây döïng töø theá kyû 13, nôi coù boä tranh "Thaäp ñieän Dieâm Vöông" noåi
tieáng. Töø ñaàu theá kyû, ngöôøi Phaùp ñaõ xaây döïng ôû Thieân Caàm moät khu nghæ maùt,
nhöng do chieán tranh, caùc coâng trình aáy ñaõ bò phaù huûy.
Nuùi Hoàng Lónh : Laø daõy nuùi coù 99 ngoïn thuoäc tænh Haø Tónh. Nôi ñaây coù khoaûng
100 ngoâi chuøa vaø ñeàn mieáu. Coù ngoâi raát coå nhö chuøa Höông Tích hay chuøa Chaân
Tieân nôi vaãn coøn daáu chaân ngöôøi vaø chaân ngöïa treân taûng ñaù (gaén vôùi truyeàn
thuyeát Tieân giaùng traàn). Phong caûnh huøng vó, thô moäng cuûa Hoàng Lónh laø nôi sinh
ra nhaø thô vó ñaïi cuûa Vieät Nam - Nguyeãn Du, danh nhaân vaên hoùa ñöôïc theá giôùi kyû
 227

nieäm.
Hoà Keõ Goã : Hoà naèm giöõa caùc söôøn ñoài, nuùi thuoäc huyeän Caåm Xuyeân, caùch thaønh
phoá Vinh 70 km veà phía Nam, laø moät caûnh ñeïp nhaân taïo. Coâng trình hoà Keû Goã
ñöôïc khôûi coâng xaây döïng naêm 1976 vaø Hoaøn thaønh vaøo naêm 1980. Hoà daøi gaàn 30
km, goàm 1 ñaäp chính vaø 10 ñaäp phuï vôùi söùc chöùa 300 trieäu m3 nöôùc. Ngaøy nay, hoà
Keû Goã coøn laø moät ñieåm tham quan du lòch haáp daãn. Ñeán thaêm hoà Keû Goã, du
khaùch coù theå taém maùt, caâu caù, leo nuùi hay saên baén treân caùc trieàn nuùi ven hoà. Hoà
Keû Goã coøn laø nguoàn cung caáp thöïc phaåm doài daøo cho caùc vuøng laân caän. Caù toâm
döôùi ñaùy hoà thôm thòt, to con. Con lôùn naëng tôùi vaøi chuïc kg.
Cöûa Soùt - Nam Giôùi : Ñaây laø moät cöûa bieån, naèm ôû phía Ñoâng thò xaõ Haø Tónh, caùch
thò xaõ 12 km theo ñöôøng quoác loä. Treân ñöôøng ñeán cöûa Soùt, du khaùch coù theå tham
quan di tích ñeàn Voõ Mieáu, ñeàn Leâ Khoâi. Ngay bôø bieån, phía Nam Cöûa Soùt coù nuùi
Nam Giôùi, gioáng nhö moät ñaàu roàng. Do vaäy, khu vöïc naøy taïo thaønh moät quaàn theå
du lòch sôn thuûy höõu tình.
Baõi bieån Xuaân Thaønh : Baõi bieån Xuaân Thaønh thuoäc xaõ Xuaân Thaønh, huyeän Nghi
Xuaân, caùch thò xaõ Haø Tónh 55 km. Töø thò xaõ Haø Tónh theo quoác loä 1A veà phía Baéc
ñeán thò traán Gia Laùch ñi theo ñöôøng tænh loä khoaûng 11 km laø ñeán baõi bieån. Treân
ñöôøng vaøo baõi taém, coù khu löu nieäm doøng hoï Nguyeãn vaø moä ñaïi thi haøo Nguyeãn
Du. Xung quanh ñieåm du lòch naøy laø nhöõng danh thaéng noåi tieáng nhö soâng Lam,
nuùi Hoàng, nuùi Quyeát, ñeàn Cuûi. Baõi bieån Xuaân Thaønh caùt traéng baõi thoaûi, nöôùc
trong xanh, moâi tröôøng trong saïch. ÔÛ giöõa coù raëng döông xanh lam, laø nôi traùnh
naéng cho khaùch taém bieån, phía sau baõi coù doøng laïch nhoû chaïy men theo ñöôøng
vaøo laøm taêng veû tröõ tình cuûa khu vöïc.
Ñeøo Ngang - Hoaønh Sôn Quan : Ñeøo Ngang thuoäc xaõ Kyø Nam, huyeän Kyø Anh,
caùch thò xaõ Haø Tónh khoaûng 75 km, treân ñöôøng quoác loä 1A. Töø thò xaõ Haø Tónh ñeán
Ñeøo Ngang laø moät chuyeán du lòch haáp daãn. Du khaùch coù theå vaøo thaêm quan caùc di
tích vaên hoùa lòch söû, khu vöïc löu nieäm Haø Huy Taäp, ñình Phöôïng Giai, ñeàn Bích
Chaâu..., ñaëc bieät vuøng phuï caän vôùi ñeøo Ngang coøn coù ñeàn thôø Leâ Quaûng Chí, ñeàn
thôø coâng chuùa Lieãu Haïnh. Phong caûnh ñeøo ngang huøng vó; baõi taém saïch ñeïp. Ñòa
danh naøy laø nguoàn caûm höùng voâ taän cho caùc ngheä só saùng taùc caùc taùc phaåm thô
 228

vaên, ca khuùc veà Ñeøo Ngang - Hoaønh Sôn Quan, trong ñoù coù baøi thô noåi tieáng cuûa
baø Huyeän Thanh Quan.
Khu baûo toàn thieân nhieân Keû Goã : Khu baûo toàn thieân nhieân Keû Goã coù dieän tích töï
nhieân 24.801 ha. Röøng chieám 24.708 ha, coù raát nhieàu ñoäng vaät quyù hieám nhö gaø
loâi lam maøu ñen, gaø loâi lam ñuoâi traéng, khæ, vooïc, höôu sao, tró, vöôïn, voi... vaø caùc
loaïi laâm saûn quyù nhö lim, guï, taùu, doãi..., caùc loaïi song maây. Khu baûo toàn thieân
nhieân Keû Goã laø cô sôû ñeå nghieân cöùu khoa hoïc vaø phaùt trieån du
lòch trong vuøng.
Chuøa Chaân Tieân : Chuøa naèm treân nuùi Tieân An, saùt bôø bieån thuoäc ñòa phaän xaõ
Thònh Loäc, huyeän Can Loäc. Chuøa ñöôïc ñöôïc xaây döïng vaøo ñôøi nhaø Traàn (theá kyû
13), thôø Phaät Toå vaø Thaùnh Maãu. Chuøa thôø Phaät coù dieän tích 50,2 m², kieán truùc
theo kieåu töù truï goàm 3 gian lôïp ngoùi aâm döông, 4 coät xaây, töôøng bao 3 phía. Hai
beân hieân chuøa coù töôïng quan vaên, quan voõ. Trong chuøa coù nhieàu caâu ñoái coå. Chuøa
thôø Thaùnh Maãu coøn goïi laø "Ñieän Thaùnh Maãu" goàm thöôïng ñieän, kieäu Long ñình,
baùi ñöôøng coù dieän tích 56 m². Cöûa thöôïng ñieän coù ñeà 4 chöõ Haùn "Thieân Haï Maãu
Nghi" vaø hình con phöôïng ñang giang caùnh bay leân. Kieäu Long ñình laø nôi ñaët ñoà
teá leã, boán ñaàu ñao treân maùi kieäu coù 8 hình roàng. Trong kieäu coù 8 con haïc chaàu.
Chuøa Chaân Tieân hieän coøn löu giöõ 14 töôïng Phaät laøm baèng goã mít, moät baøn thôø,
moät lö höông, moät höông aùn, moät troáng, moõ.
Chuøa Töôïng Sôn : Chuøa ñöôïc xaây döïng töø thôøi Haäu Leâ (ñaàu theá kyû 18) ôû laøng
Yeân Haï, xaõ Sôn Giang, huyeän Höông Sôn. Chuøa do thaân maãu cuûa ñaïi danh y Haûi
Thöôïng Laõn OÂng Leâ Höõu Traùc saùng laäp. Chuøa toïa laïc giöõa moät khu ñaát baèng
phaúng boán phía coù nuùi soâng, khe suoái, laøng maïc, ruoäng ñoàng bao boïc. Phía maêït
chuøa laø doøng soâng Ngaøn Phoá, sau löng laø ngoïn nuùi Voi ñöùng söøng söõng, coù khe
suoái chaûy quanh naêm taïo aâm thanh roän raõ nôi cöûa thieàn tónh mòch. Vì vaäy maø chuøa
coù teân goïi laø Töôïng Sôn töï hay coøn goïi laø chuøa AÀm AÀm.
Chuøa Töôïng Sôn coù 3 ngoâi laø chuøa Thöôïng, chuøa Haï vaø nhaø Toå. Chuøa Thöôïng
chính ñieän thôø Phaät Thích Ca, beân taû thôø oâng baø Tham Ñoác Quaän Coâng (oâng baø
ngoaïi cuûa danh y Leâ Höõu Traùc) vaø baø Buøi Thò Thöôûng (thaân maãu cuûa danh y); beân
höõu thôø toå tieân hoï Leâ Höõu. Chuøa Haï laø moät laàu chuoâng 8 maùi ñöôïc chaïm troå tinh
 229

xaûo theo hoa vaên kieåu töù linh, taàng treân ñeå gaùc chuoâng, taàng döôùi laøm nôi leã baùi.
Saùt caïnh chuøa Thöôïng laø nhaø Toå, thôø töôïng Toå Ñaït Ma, Lòch Ñaïi Toå Sö. Chuøa
Töôïng Sôn tuy nhoû nhöng laø moät ngoâi chuøa coå, moät di tích lòch gaén lieàn vôùi ñaïi
danh y Leâ Höõu Traùc. Chuøa coù nhieàu pho töôïng Phaät coù giaù trò ngheä thuaät vôùi
nhieàu daùng veû ñoäc ñaùo, ñaëc bieät laø pho töôïng Boà Taùt Chuaån Ñeà 18 tay. Chuøa
Töôïng Sôn ñoàng thôøi cuõng laø moät danh lam, ñöôïc nhieàu khaùch thaäp phöông thaêm
vaõn caûnh, chieâm ngöôõng.
Ñeàn Thaùi Yeân : Ñeàn Thaùi Yeân ñöôïc xaây döïng naêm 1741, thôø Thaønh Hoaøng - oâng
toå cuûa laøng moäc Thaùi Yeân. Ñaây laø moät ngoâi ñeàn coå kính raát ñeïp, ñöôïc xaây döïng
treân khoaûng ñaát roäng chöøng 5000 m². Ñeàn coù caáu truùc theo loái tam toøa : thöôïng
ñieän, trung ñieän, haï ñieän. Toaøn boä kieán truùc ngoâi ñeàn chöùng toû ñaây laø moät baûo
taøng coå vaät veà ñieâu khaéc goã laâu ñôøi vaø quyù giaù cuûa bao lôùp thôï Thaùi Yeân noåi tieáng
trong lòch söû Vieät Nam.
Ñeàn Caû : Ñeàn Caû coøn coù teân laø ñeàn Lôùn hoaëc Tam toøa Ñaïi Vöông thuoäc xaõ Ích
Haäu, huyeän Can Loäc. Ñeàn thôø 3 vò : Lyù Nhaät Quang (hoaøng töû thöù 8 cuûa vua Lyù
Thaùi Toå), Lyù Ñaïo Thaønh vaø Lyù Theá Giai (laø 2 vöông haàu cuûa nhaø Lyù). Ba oâng naøy
ñaõ coù coâng höôùng daãn nhaân daân vuøng taây nam Hoàng Lónh khai laäp neân moïât soá
laøng Keû Nhaät. Veà sau ñeàn coøn thôø 2 vò coâng thaàn nhaø Traàn tieáp tuïc coâng vieäc cuûa
3 oâng hoï Lyù laø Traàn Quang Khaûi vaø Traàn Khaùnh Dö.
Ñeàn Cuûi : Ñeàn Cuûi (Linh Töø Thaùnh Maãu) thôø Lieãu Haïnh coâng chuùa, sau naøy hôïp
töï coøn thôø theâm thaùnh Traàn. Ñeàn naèm treân moät ngoïn ñoài caïnh bôø soâng Lam thuoäc
xaõ Xuaân Hoàng, huyeän Nghi Xuaân. Ñeàn ñöôïc xaây döïng töø theá kyû 18 döôùi thôøi Leâ
Caûnh Höng, ñeán nay ñaõ ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Ñeàn coù 3 toaø: thöôïng ñieän, trung
ñieän, haï ñieän. Ñaây laø moät ngoâi ñeàn Maãu ñeïp vaø raát thieân. Haøng naêm coù haøng vaïn
löôït khaùch thaäp phöông veà ñaây ñi leã.
Ñeàn thôø Ñaëng Taát, Ñaëng Dung : Ñeàn thôø thuoäc xaõ Tuøng Loäc, huyeän Can Loäc, thôø
Ñaëng Taát vaø Ñaëng Dung laø hai vò töôùng lónh quan troïng vaø coù coâng lao lôùn trong
cuoäc khôûi nghóa choáng quaân Minh xaâm löôïc. Trieàu ñaïi nhaø Leâ phong cho hai oâng
laø tieát nghóa trung thaàn. Caáu truùc ñeàn thôø goàm hai toøa nhaø vaø nhaø daâng höông.
Mieáu Bieân Sôn : Mieáu Bieân Sôn ñöôïc xaây döïng thôøi nhaø Leâ ôû huyeän Can Loäc, thôø
 230

nöõ töôùng Phan Thò Sôn. Nöõ töôùng laø ngöôøi coù coâng tham gia khôûi nghóa choáng boïn
phong kieán nhaø Minh vaø laäp chieán coâng hieån haùch. Chieán coâng cuûa baø ñöôïc vua
thôøi Haäu Leâ (theá kyû 16) vaø vua Töï Ñöùc (theá kyû 19) phong cho ñaïo saéc thöôïng
ñaúng linh thaàn.
Ñeàn thôø Nguyeãn Bieåu : Di tích thuoäc xaõ Yeân Hoà, huyeän Ñöùc Thoï, ñeàn ñöôïc xaây
döïng vaøo thôøi nhaø Leâ ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa Nguyeãn Bieåu. OÂng ñoã thaùi hoïc
sinh cuoái ñôøi Traàn vaø laøm Ñieän Tieàn Thaùi Söû. OÂng laø moät nhaø ngoaïi giao taøi tình,
ñöôïc Traàn Quí Khoaùng cöû ñi söù naêm 1413. Hieän nay ñeàn vaãn giöõ ñöôïc nhaø baùi
ñöôøng, thöôïng ñieän, coät nanh, taéc moân, hai taám bia ñaù, ngoaøi ra caùc ñoà thôø, töôïng
chaïm khaéc, caâu ñoái, hoaønh phi vaãn coøn nguyeân veïn.
Moä traïng nguyeân Baïch Lieân : Moä traïng nguyeân Baïch Lieân thuoäc xaõ Thieân Loäc,
Can Loäc. Baïch Lieân sinh naêm 1236 queâ ôû laøng Yeân Xaù, huyeän Ñoâng Thaønh, Ngheä
An. OÂng ñoã traïng nguyeân naêm 1266 nhöng khoâng ra laøm quan. Sau naøy, oâng giuùp
Traàn Quang Khaûi traán Ngheä An vaø coù coâng lôùn trong cuoäc choáng quaân Nguyeân
Moâng.
Di tích löu nieäm danh nhaân Nguyeãn Coâng Tröù : Thuoäc xaõ Xuaân Giang, Nghi Xuaân
laø nôi töôûng nieäm nhaân vaät kieät xuaát trong lòch söû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kyû 19.
Nguyeãn Coâng Tröù (1778 - 1858), queâ ôû laøng Tuy Vieãn. OÂng laø moät nhaø kinh teá,
chính trò loãi laïc, laø oâng toå cuûa laøng Nghi Xuaân. Hieän di tích löu nieäm taïi laøng queâ
coøn ngoâi moä vaø baøn thôø.
Moä Phan Ñình Phuøng : Moä Phan Ñình Phuøng ñöôïc xaây caát taïi xaõ Tuøng AÛnh,
huyeän Ñöùc Thoï. Cuï Phan Ñình Phuøng (1847 -1895) hieäu laø Chaâu Phong. OÂng sinh
ra vaø lôùn leân trong moät gia ñình nho lôùp treân. Naêm 30 tuoåi oâng ñoã cöû nhaân vaø naêm
sau ñaäu Ñình Nguyeân tieán só vaø ñöôïc boå nhieäm laøm quan Tri huyeän ôû Yeân Khaùnh,
Ninh Bình. OÂng laø ngöôøi coù tính cöông tröïc, ngay thaúng, lieâm khieát neân ñöôïc quaàn
chuùng nhaân daân meán moä. Khi Phan Ñình Phuøng ñöôïc trieäu veà kinh vaø ñöôïc boå vaøo
vieän Ñoâ Saùt laøm Chính ngöï söû, do baát hoøa trong trieàu, oâng trôû veà queâ naêm 1883.
Sau ñoù oâng toå chöùc cuoäc khôûi nghóa choáng quaân Phaùp. Cuoäc khôûi nghóa noå ra
trong 4 tænh Thanh - Ngheä - Tónh - Bình. Duø raèng thaân xaùc oâng bò quaân Phaùp ñoát
roài troän vôùi thuoác suùng baén xuoáng doøng soâng La Giang. Cuoäc khôûi nghóa tuy thaát
 231

baïi nhöng aûnh höôûng vaø yù nghóa phong traøo voâ cuøng to lôùn. Ñaëc ñieåm laø trong
laøng coù moä Hoaøng Cao Khaûi, kinh löôïc xöù Baéc Kyø, ñoàng höông vaø ñoàng lieâu vôùi
cuï Phan Ñình Phuøng nhöng laïi hôïp taùc vôùi quaân Phaùp ñaõ nhieàu laàn vieát thö chieâu
duï oâng Phan Ñình Phuøng veà laøm vieäc cho Phaùp.
Di tích khu caên cöù Vuõ Quang : Caên cöù Vuõ Quang laø khu caên cöù roäng lôùn cuûa
phong traøo Caàn Vöông naèm trong daõy röøng nguyeân sinh cuûa Vuõ Quang, Höông
Kheâ. Ñaây laø nôi boä chæ huy khôûi nghóa choáng Phaùp ñoùng vaø laõnh ñaïo nghóa quaân
chieán ñaáu trong suoát 10 naêm. Nôi ñaây caùc vò laõnh ñaïo cao nhaát cuûa phong traøo
Caàn Vöông nhö Phan Ñình Phuøng, Cao Thaéng vaø caùc laõnh tuï khaùc hoäi hoïp baøn keá
hoaïch taùc chieán vaø ñaây cuõng laø nôi giao löu, tuï nghóa cuûa moät soá nhaø yeâu nöôùc
nhö Nguyeãn Quaûn, Nguyeãn Caùc, Caàm Baù.
Khu löu nieäm Nguyeãn Du : Nguyeãn Du (1765 - 1820) laø ñaïi thi Vieät Nam, danh
nhaân vaên hoùa cuûa Vieät Nam. Ñeàn thôø Nguyeãn Du ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1825
taïi queâ höông oâng - laøng Tieân Ñieàn, Nghi Xuaân. Toaøn boä di tích löu nieäm Nguyeãn
Du vaø doøng hoï Nguyeãn, laøng Tieân Ñieàn naèm raûi raùc trong vuøng ñaát roäng chöøng 20
ha, töø bôø soâng Lam ñeán giaùp xöù Ñoàng Cuøng. Khu löu nieäm roäng khoaûng 2 ha töø
coång chính vaøo laàn löôït laø nhaø khaùch, nhaø tö vaên 2, tö vaên 1, bia töôûng nieäm
Nguyeãn Quyønh, ñeàn thôø Nguyeãn Du vaø nhaø tröng baøy. Nhaø tröng baøy vaãn coøn moät
soá hieän vaät quyù nhö nghieân möïc, ñóa mai haïc maø Nguyeãn Du ñöôïc taëng trong thôøi
gian ñi söù, ñòa baøn duøng ñeå ñi saên, naäm vaø cheùn röôïu, hoøn saéc cuûa Nguyeãn Nhieãm.
Moä Nguyeãn Du ñöôïc taùng taïi xöù Ñoàng Cuøng, goàm 3 phaàn : baøn thôø, phaàn moä,
vöôøn caây. Phaàn baøn thôø coù bia ñaù thanh, töôïng hình aùn thö, quanh bia khaéc hình
hoa vaên theá kyû 19.
Ñeàn Nguyeãn Thò Bích Chaâu : Ñeàn Nguyeãn Thò Bích Chaâu coøn coù teân laø ñeàn Baø
Haûi thuoäc xaõ Kyø Ninh, Kyø Anh. Ñeàn thôø baø Bích Chaâu, cung phi vua Traàn Dueä
Toâng, laø ngöôøi phuï nöõ taøi saéc veïn toaøn coù nhieàu coâng ñoái vôùi ñaát nöôùc, giuùp vua
nhieàu keá saùch trò nöôùc yeân daân. Naêm 1373, vua Dueä Toâng ñem quaân ñi ñaùnh
chieám Chieâm Thaønh, baø ngaên khoâng ñöôïc neân baø ñi theo hoä toáng, vua bò thua traän,
baø bò thöông naëng, roài maát. Vua cho choân caát vaø laäp mieáu thôø taïi ñaây. 90 naêm sau,
vua Leâ Thaùnh Toâng, ñôøi Hoàng Ñöùc cho xaây ôû ñaây 3 toøa ñieän lôùn ñeå ghi nhôù coâng
 232

ôn baø vaø ban saéc phong "Cheá Thaéng Phu Nhaân". Ñeàn ñöôïc xaây döïng treân khu ñaát
4500 m² quay veà höôùng ñoâng nam, beân phaûi laø cöûa Khaåu vaø nuùi Cao Voïng, traùi laø
nuùi OÂ Toân, tröôùc maët laø Vuõng AÙng vaø sau löng laø nuùi Baøn Ñoä. Qua naêm, saùu traêm
naêm phong hoùa, ñeán nay coù nhöõng coâng trình xaây döïng ñaõ bò caùt vuøi chæ coøn laïi
daáu veát, coù theå moät phaàn kieán truùc nguyeân veïn ñöôïc giöõ trong loøng caùt. Ñeàn hieän
nay coøn tam quan, coät nanh, baùi ñöôøng, trung ñieän, thöôïng ñieän, nhaø daâng höông,
nhaø khaùch, nhaø saéc.
Moä vaø ñeàn thôø anh huøng Cao Thaéng : Sau khi hy sinh vì nöôùc, Di haøi cuûa anh
huøng Cao Thaéng ñöôïc ñem veà an taùng taïi Ngaøn Tröôi (nuùi Vuï Quang). Daân chuùng
laäp ñeàn thôø oâng taïi laøng Kheâ Thöôïng, huyeän Kheâ Thöôïng.
Các dịp lễ hội
Haø Tónh laø moät tænh coù daân soá chuû yeáu laø ngöôøi Vieät (Kinh), vì vaäy tænh Haø Tónh
mang ñaäm saéc thaùi vaên hoùa, phong tuïc taäp quaùn cuûa daân toäc naøy. Töø thôøi Huøng
Vöông, Haø Tónh ñaõ laø moät trung taâm cuûa neàn vaên minh Ñoâng Sôn, laø ñaát nhaân vaät
noåi tieáng thôøi Leâ - Nguyeãn. Ñaëc bieät ngöôøi Haø Tónh coù truyeàn thoáng hieáu hoïc. Haø
Tónh laø queâ höông vaø nôi sinh soáng cuûa nhieàu baäc danh nhaân nhö ñaïi thi haøo
Nguyeãn Du, nhaø thô vaø nhaø kinh teá Nguyeãn Coâng Tröù, nhaø söû hoïc noåi tieáng Phan
Huy Chuù...
Vuøng queâ Haø Tónh löu giöõ ñöôïc kho taøng vaên hoùa daân gian ñoäc ñaùo vaø phong phuù
vaøo baäc nhaát nöôùc ta. Haøng ngaøn caâu haùt daân ca, haùt ví, haùt daëm, laø nhöõng coáng
hieán ñaëc saéc cuûa vuøng ñaát naøy vaøo kho taøng vaên hoùa Vieät Nam. Truyeàn thoáng vaên
hoùa coøn ñöôïc theå hieän ôû haøng chuïc leã hoäi truyeàn thoáng toå chöùc haøng naêm ôû Haø
Tónh. Coù theå neâu moät soá leã hoäi :
Leã chuøa Höông Tích : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Höông Tích thuoäc xaõ Thieân
Loäc, huyeän Can Loäc. Chuøa thôø Phaät vaø con gaùi vua Sôû Trang Vöông.
Haøng naêm cöù ñeán ngaøy 19-2 aâm lòch, nhaân daân ôû khaép moïi nôi ñeán hoäi chuøa cuùng
Phaät, caàu yeân vaø thaêm caûnh ñeïp cuûa chuøa. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc raát trang nghieâm.
Hoäi Chieâu Tröng : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc taïi ñeàn Chieâu Tröng, xaõ Thaïch Kim,
huyeän Thaïch Haø. Leã hoäi dieãn ra töø ngaøy 3 ñeán ngaøy 5 thaùng 5 aâm lòch haøng naêm.
Trong caùc ngaøy leã hoäi, nhaân daân ñeán daâng höông vaø leã vaät ñeå töôûng nieäm ngaøy
 233

maát cuûa Chieâu Tröng Ñaïi Vöông Leâ Khoâi. Leã hoäi nhaèm muïc ñích töôûng nhôù coâng
lao cuûa vò anh huøng Leâ Khoâi coù coâng vôùi ñaát nöôùc.
Leã haï thuûy : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc taïi baõi bieån xaõ Caåm Nhöôïng, huyeän Caåm Xuyeân.
Cöù sau teát Nguyeân Ñaùn, nhaân daân trong vuøng toå chöùc leã haï thuûy, caàu thaàn bieån
giuùp cho ngö daân thuaän buoàm xuoâi gioù vaø höùa heïn moät muøa ñaùnh baét ñöôïc nhieàu
toâm caù.
Leã ñeàn Bích Chaâu (ñeàn Baø Haûi) : Leã ñöôïc toå chöùc taïi ñeàn thôø cheá thaéng phu nhaân
Nguyeãn Thò Bích Chaâu, thuoäc xaõ Kyø Ninh, huyeän Kyø Anh. Cöù ñeán ngaøy 11 thaùng
2 aâm lòch haøng naêm, nhaân daân ñeán ñaây daâng höông vaø leã vaät ñeå töôûng nhôù coâng
lao cuûa cung phi Bích Chaâu (thôøi Traàn Dueä Toâng)- moät ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam taøi
saéc veïn toaøn, coù coâng lôùn vôùi queâ höông.
Hoäi ñua thuyeàn : Hoäi ñöôïc toå chöùc taïi Trung Löông thuoäc thò xaõ Hoàng Lónh vaøo
ngaøy 4 teát aâm lòch vaø caùc ngaøy leã lôùn trong naêm. Ngoaøi ra hoäi coøn ñöôïc toå chöùc ôû
Caåm Nhöôïng, Caåm Xuyeân vaøo caùc ngaøy leã lôùn. Hoäi ñua thuyeàn ñöôïc toå chöùc
nhaèm choïn ra nhöõng tay ñua cöø khoâi vaø reøn luyeän söùc khoûe cho daân vuøng soâng
nöôùc; ñoàng thôøi laø truyeàn thoáng cuûa nhaân daân ñòa phöông ñeå caàu yeân xoùm laøng.
Leã Xuaân Ñieån : Leã hoäi dieãn ra taïi laøng Phan Xaù, Lôïi Xaù, xaõ Ích Maäu, huyeän Can
Loäc. Leã hoäi töôûng nhôù thaàn Tam Lang coù coâng giuùp quaân Ñaïi Vieät ñaùnh thaéng
giaëc ngoaïi xaâm. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 4 ñeán ngaøy 8 thaùng 1 aâm lòch raát
troïng theå vôùi nghi thöùc quoác leã. Leã hoäi coù haùt tuïng thaàn, coù haùt cheøo, tuoàng, thi
naáu côm. Ba naêm moät laàn laøng coù toå chöùc bôi thuyeàn roàng, röôùc thaàn treân keânh
tröôùc ñeàn.
 234

Hải Dương
Dieän tích : 1661 Km².
Daân soá : 1.670.800 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Haûi Döông.
Caùc huyeän : Chí Linh, Nam Saùch, Thanh Haø, Kinh Moân, Kim Thaønh, Gia Loäc, Töù
Kyø, Caåm Giaøng, Bình Giang, Thanh Mieän, Ninh Giang.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Saùn Dìu, Taøy...
Hình theá Haûi Döông goàm hai mieàn : Mieàn ñoài nuùi phía Baéc vôùi daõy Ñoâng Trieàu
laøm ranh giôùi vôùi tænh Baéc Giang, caáu taïo bôûi nhöõng chi nhaùnh cuoái cuøng cuûa caùc
daõy nuùi töø Vaân Nam vaø Quaûng Taây aên lan sang. Mieàn ñoàng baèng phía Nam do ñaát
phuø sa cuûa soâng Thaùi Bình boài leân, coù nhieàu soâng ngoøi chaûy qua. Ña soá nuùi ôû Haûi
Döông ñeàu thaáp, ngoïn Yeân Phuï chæ cao 195 m.
Soâng Thaùi Bình chaûy suoát tænh töø Taây Baéc ñeán Ñoâng Nam, do caùc soâng Caàu, soâng
Thöông taïo neân ôû Phaû Laïi, tieáp nhaän soâng Ñuoáng ôû höõu ngaïn roài töï chia laøm hai
nhaùnh, nhaùnh chính giöõ nguyeân teân laø Thaùi Bình, nhaùnh phuï chaûy theo chaân daõy
Ñoâng Trieàu goïi laø soâng Kinh Moân, gaàn ra tôùi bieån ñoåi teân laø soâng Kinh Thaày. Moät
ñoaïn soâng ñöôïc goïi laø soâng Luïc Ñaàu vì laø nôi tieáp giaùp cuûa saùu con soâng: soâng
Luïc Nam, soâng Thöông, soâng Ñuoáng, soâng Thaùi Bình vaø soâng Kinh Moân. Soâng
Thaùi Bình ñieàu hoøa möïc nöôùc soâng Hoàng Haø, ñaëc bieät laø khoâng caàn phaûi coù ñeâ.
Khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, chia laøm hai muøa. Muøa noùng töø thaùng 4 ñeán thaùng 10,
muøa laïnh töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình khoaûng 23°C. Ñòa
hình cuûa tænh töông ñoái baèng phaúng. Giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng soâng, ñöôøng saét
töông ñoái thuaän lôïi.
Haûi Döông laø moät tænh coù tieàm naêng du lòch doài daøo. Haûi Döông, moät mieàn ñaát truø
phuù coù phong caûnh thieân nhieân höõu tình, coù di tích thaéng caûnh Coân Sôn - Kieáp Baïc
ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán.
Sinh hoạt, kinh tế
Phaàn lôùn daân trong tænh laø ngöôøi Kinh, chæ moät soá ngöôøi Thoå vaø Maùn sinh soáng ôû
vuøng Ñoâng Trieàu giaùp giôùi vôùi tænh Baéc Giang. Ña soá theo ñaïo Phaät, ngoaïi tröø
vuøng Keû Saët coù nhieàu ngöôøi theo ñaïo Thieân Chuùa.
 235

Hoa maøu chính cuûa tænh laø luùa, roài ñeán ngoâ, khoai, saén, ñaäu phoïng, ñaäu töông, mía,
cau. Daân ta cuõng troàng boâng vaûi, daâu nuoâi taèm, caø pheâ, coùi, traø, thuoác laøo. Thuoác
laøo ôû huyeän Vónh Baûo raát noåi tieáng. Vuøng Ninh Giang, ñoàng baøo nuoâi nhieàu vòt vaø
ngoãng. Tænh coù nhieàu loaïi traùi caây raát ngon nhö vaûi thieàu ôû laøng Thuùy Laâm, huyeän
Thanh Haø, cam ôû Gia Loäc vaø Töù Kyø.
Haûi Döông khoâng nhieàu khoaùng saûn, daõy nuùi Ñoâng Trieàu coù moû than ôû Mao Kheâ,
Traøng Baïch, Ñoâng Trieàu, Döông Nam coù nuùi ñaù hoa, raûi raùc ôû Kinh Moân vaø Ñoâng
Trieàu coù nhieàu nuùi ñaù voâi. Rieâng huyeän Ñoâng Trieàu coù moû keõm. Kinh teá vaø
thöông maïi cuûa Haûi Döông thöôøng taäp trung vaøo moät soá ngaønh nhö saûn xuaát than,
voâi, gaïch, ngoùi, cau, thuoác laøo, gaø, vòt vaø tröùng vòt.
Lược sử
Haûi Döông thuoäc nöôùc ta töø thôøi laäp quoác, trong boä Ninh Tuyeàn, moät trong 15 boä
cuûa nöôùc Vaên Lang. Ñaát naøy thuoäc Töôïng Quaän döôùi ñôøi nhaø Taàn, thuoäc Giao Chæ
döôùi ñôøi Haùn. Döôùi trieàu nhaø Leâ, tænh naøy laø Ñoâng Ñaïo, vaø sôû taïi ñoùng ôû laøng
Maïc Ñoâng, huyeän Chí Linh, sau chuyeån sang laøng Mai Dieãn thuoäc huyeän Caåm
Giaøng. Naêm 1491, ñaïo ñoåi thaønh xöù Haûi Döông, sau ñoåi thaønh traán. Ñôøi Minh
Maïng, naêm 1831, Haûi Döông trôû thaønh tænh, ñöùng ñaàu tænh laø Toång Ñoác. Tænh lî
Haûi Döông ñöôïc choïn töø ñôøi Gia Long, naêm 1804.
Töø nhöõng ngaøy ñaàu tieân Hai Baø Tröng khôûi nghóa, Haûi Döông ñaõ cuøng ñoàng baøo
khaép nôi höôûng öùng raát ñoâng. Vieäc cöùu nöôùc voán khoâng cuûa rieâng ai vaø ngöôøi phuï
nöõ chaân yeáu tay meàm ñaõ caàm göôm ra traän : Laøng Bích Uyeån, huyeän Kinh Moân
coù anh thö Thaùnh Thieân Coâng Chuùa. Laøng An Bieân, huyeän Ñoâng Trieàu coù anh thö
Leâ Chaân. Hai vò anh thö ñeàu laø töôùng gioûi, coù coâng raát lôùn trong cuoäc khôûi nghóa
ñaùnh ñuoåi boïn xaâm löôïc nhaø Ñoâng Haùn ra khoûi nöôùc.
Khi giaëc Moâng Coå sang ñaùnh nöôùc ta laàn thöù hai (1284), daân Haûi Döông theo caùc
töôùng nhaø Traàn phaù giaëc. Thoaùt Hoan ñem 50 vaïn quaân traøn vaøo nhö toå ong. Vua
Traàn Nhaân Toâng hoûi yù daân taïi Ñieän Dieân Hoàng, caû nöôùc ñoøi ñaùnh khoâng hoøa.
Giaëc ñeán ñaâu cuõng gieát daân ta voâ soá, theá nöôùc laâm nguy. Vua khoâng muoán daân bò
haïi ñaønh ngöï thuyeàn ra soâng Vaïn Kieáp (con soâng thuoäc laøng Kieáp Baïc) hoûi yù
Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán. "Neáu beä haï muoán haøng, xin cheùm ñaàu toâi
 236

tröôùc ñaõ", caâu noùi cuûa ngöôøi anh huøng yeâu nöôùc trôû thaønh danh ngoân truyeàn daïy
con daân Vieät ñeán ñôøi sau. Cuõng taïi Vaïn Kieáp, tröôùc 20 vaïn quaân, nhöõng doøng
"Hòch Töôùng Só" vang reàn nhö tieáng xuaát quaân. Coøn ai "thaáy quoác só maø khoâng
bieát theïn". Sang naêm 1285, traän Vaïn Kieáp vôùi caùc anh huøng Phaïm Nguõ Laõo
(ngöôøi laøng Phuø UÛng), Nguyeãn Khoaùi, Yeát Kieâu (ngöôøi xaõ Haï Bi), Daõ Töôïng, ñaõ
döùt ñieåm quaân Moâng Coå. Cuõng ñôøi Nhaø Traàn, huyeän Chí Linh coù ngöôøi töôùng gioûi
vì haøm oan maø phaûi laøm ngheà baùn than, ñoù laø anh huøng Traàn Khaùnh Dö.
"Nghó mình lem luoác toan ngheà khaùc,
Chæ sôï ñôøi sau laém keû haøn".
Taâm hoàn yeâu nöôùc cuûa oâng voán cao hôn oan caù nhaân ñoù vaø oâng ñaõ ñöôïc vua Traàn
Nhaân Toâng vaø Höng Ñaïo Vöông troïng duïng, cöû ñi choáng giaëc, ñaùnh thaéng quaân
Moâng Coå nhieàu traän ôû Vaïn Kieáp, beán Vaân Ñoàn.
Thôøi Minh thuoäc, khi Leâ Lôïi tieán quaân ra Ñoâng Ñoâ, naêm 1426, thì "haøo kieät thôøi
naøo cuõng coù", nôi naøo cuõng coù, Haûi Döông cuõng vaäy: Hai anh em Leâ Thieáu Dinh,
Leâ Thuùc Hieån (xaõ Moä Traïch, huyeän Bình Giang) cuøng vôùi ñoàng baøo Haûi Döông
theo caùc anh huøng Nguyeãn Traõi (laøng Chi Ngaïi, huyeän Chi Linh), Löu Nhaân Chuù,
Buøi Bò, Lyù Trieän, ñuoåi quaân Minh chaïy khaép vuøng Thöôïng Hoàng (Bình Giang) vaø
Haï Hoàng (Ninh Giang). Möôøi naêm gian khoå ñaùnh ñuoåi giaëc Minh ra sao, baøi "Bình
Ngoâ Ñaïi Caùo" cuûa anh huøng Nguyeãn Traõi ñaõ ñuû laøm saùng ngôøi yù chí vaø loøng töï
troïng cuûa daân toäc tröôùc côn quoác naïn. Trong möôøi naêm ñoù, Haûi Döông coù maët.
Ñaàu naêm 1789, Quang Trung Hoaøng Ñeá keùo quaân ra Baéc theo ba muõi taán coâng.
Daân quaân vuøng bieån Haûi Döông theo caùnh thuûy quaân cuûa Ñoâ Ñoác Loäc vaø Ñoâ Ñoác
Tuyeát tieán vaøo soâng Luïc Ñaàu vöøa thuû vöøa coâng maët Ñoâng. Ñoâ Ñoác Tuyeát chaën
giaëc ôû vuøng Haûi Döông, Ñoâ Ñoác Loäc vöôït leân Laïng Sôn chaën ñöôøng ruùt cuûa quaân
Thanh.
Haûi Döông cuõng traûi qua nhieàu bieán coá khi quaân Phaùp ñaùnh phaù nöôùc ta. Chuùng
chieám phía ñoâng tænh naøy vaøo ngaøy 3-12-1873, nhöng chæ moät thaùng sau thì ruùt lui,
sau caùi cheát cuûa Francis Gamier ôû Haø Noäi. Ñeán naêm 1883, chuùng laïi chieám Haûi
Döông vaøo ngaøy 19-8. Quaân Phaùp duøng nôi naøy laøm caên cöù tieán ñaùnh Baéc Ninh vaø
Laïng Sôn. Giaëc chieám ñaát, xaây ñoàn luõy, daân lieàn boû vaøo röøng laäp caên cöù, duø coøn
 237

yeáu nhöng vaãn ñaùnh. Thaùng 2-1884, nghóa quaân ñaùnh ñoàn Phaû Laïi, thaùng 8 ñaùnh
traän Phöông Ñieåm, thaùng 10 ñaùnh traän Traïi Sôn beân soâng Kinh Thaày. Cuoäc khôûi
nghóa Baõi Saäy do anh huøng Nguyeãn Thieän Thuaät laõnh ñaïo, töø Höng Yeân toûa roäng
ñeán Ñoâng Trieàu, Keû Saët, Gia Loäc cuûa Haûi Döông. Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng phaùt
ñoäng toång khôûi nghóa vaøo ngaøy 11-2-1930, anh huøng Nguyeãn Thaùi Hoïc phuï traùch
ñaùnh Haûi Döông, Kieán An, Thaùi Bình, Haûi Phoøng... Taïi Haûi Döông, ngaøy 16-2-
1930, anh huøng Traàn Quang Dieäu cuøng daân quaân ñaùnh chieám huyeän Vónh Baûo,
gieát teân Tri huyeän phaûn quoác ôû Gia Moâ, roài döï ñònh phoái hôïp caùc caùnh quaân khaùc
chieám Ninh Giang, Phaû Laïi nhöng bò quaân Phaùp doäi bom ôû laøng Coå Am. Vieäc khôûi
nghóa khoâng thaønh, sau ñoù hai anh huøng Nguyeãn Thaùi Hoïc vaø Sö Traïch bò baét taïi
laøng Coå Vòt, huyeän Ñoâng Trieàu.
Phong cảnh, di tích
Beán Bình Than : Teân moät beán soâng treân Luïc Ñaàu Giang thuoäc laøng Traàn Xaù,
huyeän Chí Linh. Ñaây laø di tích noåi tieáng, gaén lieàn vôùi söï kieän lòch söû. Vaøo naêm
1282, khi nhaø Nguyeân Moâng saép cöû ñaïi binh sang xaâm löôïc nöôùc ta. Tröôùc tình
hình ñoù vua Traàn Nhaân Toâng beøn ngöï ra beán Bình Than hoïp caùc vöông haàu vaø
traêm quan baøn caùch giöõ nöôùc. Ñaây laø hoäi nghò raát quan troïng, thöôøng ñöôïc nhaéc
ñeán trong lòch söû daân toäc.
Khu Kính Chuû An Phuï : Töø Haø Noäi theo quoác loä 5 qua caàu Phuù Löông, qua Phaø
Thaùi seõ tôùi khu danh thaéng naøy. Khu danh thaéng naèm treân daõy nuùi Döông Nham,
nhö hoøn non boä khoång loà giöõa soùng luùa meânh mang cuûa thung luõng Kinh Thaày.
Daõy nuùi Döông Nham coù nhieàu hang ñoäng kyø thuù nhö ñoäng Kính Chuû, Hang Vang,
hang Luoàng, hang Traâu... trong ñoù ñoäng Kính Chuû ñöôïc goïi laø "Nam thieân ñeä luïc
ñoäng".
Laøng Coø : Laøng Coø thuoäc xaõ Chi Laêng, huyeän Thanh Mieän. Goïi laø Laøng Coø vì
laøng coù moät ñaûo nhoû naèm giöõa hoà vöïc roäng meânh moâng vôùi haøng vaïn con coø veà
ñaây truù nguï, xaây toå. Treân ñaûo coù 9 loaïi coø : coø traéng, coø löûa, coø boä, coø ruoài, coø ñen,
coø höông, coø ngheânh, coø ngang, dieäc. Ngoaøi ra treân ñaûo coøn coù tôùi ba boán ngaøn
con vaïc vaø caùc loaïi chim quí hieám nhö boà noâng, moøng keùt, le le... cuøng truù nguï ôû
nôi ñaây. Ñeán nôi ñaây vaøo luùc hoaøng hoân hay sôùm mai vaøo luùc "giao ca" thuù vò giöõa
 238

coø vaø vaïc trong cuoäc möu sinh haøng ngaøy.

Khu danh thaéng Phöôïng Hoaøng : Khu danh thaéng thuoäc xaõ Vaên An, huyeän Chí
linh. Phöôïng Hoaøng laø khu danh thaéng coù röøng thoâng baùt ngaùt, suoái trong roùc raùch,
nuùi ñaù loâ xoâ, chuøa thaùp coå kính. Khu danh thaéng naøy coù tôùi 72 ngoïn nuùi ngoaïn
muïc, coù moä vaø ñeàn thôø Chu Vaên An, moät ngöôøi thaày tieâu bieåu cho taøi cao ñöùc
troïng cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam; coù chuøa Huyeàn Thieân, cung Töû Cuïc, ñieän Löu
Quang, am Leä Kyø, Mieát Trí, Gieáng Soi... Khu danh thaéng naøy raát thích hôïp cho
loaïi hình du lòch daõ ngoaïi, vaõn caûnh, leo nuùi, thaêm di tích lòch söû.
Khu di tích danh thaéng Coân Sôn : Khu di tích ôû xaõ Coäng Hoøa, huyeän Chí Linh,
naèm giöõa hai daõy nuùi Phöôïng Hoaøng - Kyø Laân, caùch Haø Noäi khoaûng 70 km. Khu
di tích, danh thaéng naøy goàm coù nuùi non, chuøa, thaùp, röøng thoâng, khe suoái vaø caùc di
tích noåi tieáng gaén lieàn vôùi cuoäc ñôøi cuûa nhieàu danh nhaân trong lòch söû. Ngay töø
thôøi Traàn, chuøa Coân Sôn laø moät trong ba trung taâm cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm (Coân
Sôn - Yeân Töû - Quyønh Laâm). Maûnh ñaát naøy ñaõ gaén boù vôùi teân tuoåi vaø söï nghieäp
cuûa nhieàu danh nhaân ñaát Vieät nhö Traàn Nguyeân Ñaùn, Huyeàn Quang vaø ñaëc bieät laø
anh huøng daân toäc danh nhaân vaên hoùa theá giôùi Nguyeãn Traõi. Ngaøy nay, Coân Sôn
coøn löu tröõ ñöôïc nhöõng daáu tích vaên hoùa thôøi Traàn vaø caùc giai ñoaïn lòch söû keá tieáp.
Tieâu bieåu :
Chuøa Coân Sôn : Chuøa coù teân chöõ laø Tö Phuùc töï, hay coøn goïi laø chuøa Hun, toïa laïc
döôùi chaân nuùi Coân Sôn, coù töø tröôùc ñôøi Traàn. Vaøo ñôøi Leâ, chuøa ñöôïc truøng tu vaø
môû roäng raát nguy nga ñoà soä. Traûi qua taùc ñoäng veà lòch söû vaø thôøi gian, Chuøa Coân
Sôn ngaøy nay chæ coøn laø moät ngoâi chuøa nhoû aån mình döôùi taùn laù xanh cuûa caùc caây
coå thuï. Chuøa ñöôïc kieán truùc theo kieåu chöõ coâng (|) goàm Tieàn ñöôøng, Thieâu höông,
Thöôïng ñieän. Thöôïng ñieän thôø Phaät, coù nhöõng töôïng Phaät thôøi nhaø Leâ cao 3 m.
Phía sau chuøa laø nhaø Toå, coù töôïng Truùc Laâm Tam Toå (Traàn Nhaân Toâng - Phaùp
Loa - Huyeàn Quang), töôïng oâng baø Traàn Nguyeân Ñaùn, hai pho töôïng Nguyeãn Traõi
vaø Nguyeãn Thò Loä. Saân chuøa coù caây ñaïi thuï 600 tuoåi, 4 nhaø bia, ñaëc bieät laø bia
"Thanh Hö ñoäng" ñöôïc taïo töø thôøi Long Khaùnh (1373 - 1377) vôùi neùt chöõ cuûa vua
Traàn Dueä Toâng vaø bia hình luïc laêng, "Coân Sôn thieän töø bi phuùc töï".
Gieáng Ngoïc : Gieáng naèm ôû söôøn nuùi Kyø Laân, beân phaûi laø loái leân Baøn Côø Tieân,
 239

phía döôùi chaân Ñaêng Minh Baûo Thaùp. Töông truyeàn ñaây laø gieáng nöôùc do Thieàn
sö Huyeàn Quang ñöôïc thaàn linh baùo moäng ban cho chuøa nguoàn nöôùc quí. Nöôùc
gieáng trong vaét, xanh maùt quanh naêm, uoáng vaøo thaáy khoan khoaùi deã chòu. Töø ñoù
coù teân laø Gieáng Ngoïc vaø nöôùc ôû gieáng ñöôïc caùc sö duøng laøm nöôùc cuùng leã cuûa
chuøa.
Baøn Côø Tieân : Töø chuøa Coân Sôn leo khoaûng 600 baäc ñaù laø ñeán ñænh nuùi Coân Sôn
cao 200 m. Ñænh Coân Sôn laø moät khu ñaát baèng phaúng, taïi ñaây coù moät phieán ñaù khaù
roäng, tuïc goïi laø Baøn Côø Tieân. Hieän nay Baøn Côø Tieân coù döïng nhaø bia theo kieåu
Voïng Laâu ñình, hai taàng coå caùc taùm maùi. Ñöùng töø ñaây, du khaùch coù theå nhìn bao
quaùt caû moät vuøng roäng lôùn.
Thaïch Baøn : Beân suoái Coân Sôn coù moät phieán ñaù goïi laø Thaïch Baøn, töø chaân nuùi ñi
theo loái moøn coù keâ ñaù xuoáng phía chaân nuùi coù moät taûng ñaù lôùn, maët phaúng vaø
nhaün naèm keà ven suoái goïi laø Thaïch Baøn lôùn. Töông truyeàn khi xöa Nguyeãn Traõi
laáy laøm "chieáu thaûm" nghæ ngôi, ngaém caûnh, laøm thô vaø suy tö vieäc nöôùc.
Ñeàn Kieáp Baïc : Ñeàn ôû xaõ Höng Ñaïo, huyeän Chí Linh, caùch Haø Noäi 80 km vaø caùch
Coân Sôn 5 km. Kieáp Baïc laø teân gheùp cuûa hai vuøng Vaïn Yeân (laøng Kieáp) vaø Döôïc
Sôn (laøng Baïc). Nôi ñaây laø thung luõng truø phuù, xung quanh coù daõy nuùi Roàng bao
boïc taïo cho Kieáp Baïc coù moät veû ñeïp vöøa kín ñaùo, vöøa thô moäng.
Vaøo theá kyû 13, ñaây laø nôi ñoùng quaân vaø laø phuû ñeä cuûa Traàn Höng Ñaïo, ngöôøi anh
huøng daân toäc, ngöôøi chæ huy quaân söï toái cao trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân
xaâm löôïc Nguyeân Moâng.
Ñeàn thôø oâng ñöôïc döïng vaøo ñaàu theá kyû 14, treân moät khu ñaát ôû trung taâm thung
luõng Kieáp Baïc. Trong ñeàn hieän coøn 7 pho töôïng baèng ñoàng: töôïng Traàn Höng Ñaïo,
phu nhaân, hai con gaùi, Phaïm Nguõ Laõo, Nam Taøo, Baéc Ñaåu vaø 4 baøi vò thôø con trai.
Haøng naêm, hoäi ñeàn ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy maát cuûa Traàn Höng Ñaïo (ngaøy 20
thaùng 8 aâm lòch).
Chuøa Kính Chuû : Chuøa toïa laïc ôû xaõ An Sinh, huyeän Kim Moân. Chuøa ñöôïc döïng töø
thôøi Lyù (theá kyû 12) vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Ñaëc bieät laø chuøa ñöôïc taïo töø caûnh
quan töï nhieân cuûa ñoäng Kính Chuû. Chuøa thôø thieàn sö Minh Khoâng, Lyù Thaàn Toâng,
Huyeàn Quang. Caùc töôïng trong chuøa ñöôïc taïc baèng ñaù.
 240

Chuøa Giaùm : Chuøa toaï laïc ôû xaõ Caåm Sôn, huyeän Caåm Giaøng. Chuøa ñöôïc döïng vaøo
theá kyû 17 thôøi Haäu Leâ. Tröôùc ñaây, chuøa ôû ngoaøi ñeâ soâng Thaùi Bình. Sau naêm 1971,
chuøa ñöôïc dôøi vaøo ñòa ñieåm ngaøy nay. Chuøa laø nôi danh y Tueä Tónh soáng, hoïc taäp
vaø nghieân cöùu veà y döôïc nhieàu naêm. Chuøa mang kieán truùc tieâu bieåu cuûa theá kyû 17
- 18, ñaëc bieät laø toøa Cöûu Phaåm Lieân Hoa ñoà soä, ñieâu khaéc tinh teá.
Ñình Moä Traïch : Ñình xaây döïng naêm 1658 taïi xaõ Taân Hoàng, huyeän Bình Giang,
thôø Thaønh Hoaøng laøng. Moä Traïch laø laøng vaên hieán noåi tieáng veà truyeàn thoáng hieáu
hoïc vaø thaønh ñaït cuûa xöù Ñoâng xöa. Laøng coù 36 tieán só. Di tích lòch söû Moä Traïch
bao goàm: ñình laøng, chuøa Dieân Phuùc, mieáu thôø Thaønh Hoaøng, gieáng thôø, nhaø thôø
Trung Vieãn, quaùn Linh ÖÙng.
Ñeàn Cao : Ñeàn Cao naèm ôû treân moät söôøn ñoài thuoäc xaõ An Laïc, huyeän Chí Linh,
caùch Haø Noäi 80 km. Ngoâi ñeàn laø ñieåm vaên hoùa, di tích lòch söû, danh thaéng noåi
tieáng cuûa nöôùc ta. Ñeàn thôø Vöông Ñöùc Minh - Thieân Boàng Ñaïi Töôùng Quaân Ñaïi
Vöông. Ñeàn xaây döïng theo kieán truùc chöõ "ñinh" naèm treân ngoïn nuùi Thieân Boàng.
Chung quang ñeàn laø röøng lim giaø.
Khi leo heát hôn 100 baäc gaïch reâu phong, du khaùch seõ ñöôïc thaáy 99 con voi baèng
ñaù. Theo truyeàn thuyeát, ñaây chính laø nhöõng con voi vöøa thaéng traän trôû veà, chuùng
tung voøi gaàm vang chen nhau xuoáng doøng Nguyeät Giang meàm maïi ñeå uoáng nöôùc.
ÔÛ gian chính ñieän coù böùc ñaïi töï vieát theo loái ñaù coù thaûo 4 chöõ lôùn "Thanh Thoï Voâ
Cöông", phía beân taû "Cao Sôn Ngöôõng Töû" vaø beân höõu "Cao Cao Taïi Thöôïng".
Tröôùc cöûa ñeàn, döôùi taùn lim coå thuï laø hai haøng voi ñaù, ngöïa ñaù. Ngoaøi ñeàn Cao
coøn coù ngoâi ñeàn nöõa vôùi kieåu kieán truùc ñoäc ñaùo. Ñeàn Cao laø ñieåm heïn cuûa nhöõng
ngöôøi bieát toân troïng lòch söû vaên hoùa daân toäc.
Vaên Mieáu Mao Ñieàn : Mao Ñieàn laø trung taâm vaên hoùa, ngoaïi giao, chính trò, quaân
söï vaø kinh teá cuûa tænh Haûi Döông xöa. Thaùp ñöôïc xaây döïng naêm 1807. Naêm Minh
Maïng thöù tö (1823), Vaên Mieáu ñaõ ñöôïc ñaïi tu vaø ñaõ trôû thaønh moät coâng trình vaên
hoùa to vaø ñoà soä treân goø ñaát cao roäng ôû xaõ caåm Ñieàn, huyeän Caåm Giaøng.
Chuøa Laøng Haø Loâi : Laøng Haø Loâi ôû gaàn Ñoâng Trieàu, coù caûnh chuøa raát ñeïp do nhaø
sö Nguyeãn Minh Khoâng xaây döôùi nuùi Quyønh Laâm, töø ñôøi nhaø Traàn. Töôïng trong
chuøa ñeàu ñuùc baèng ñoàng.
 241

Laêng Vua Nhaø Traàn : Nhieàu laêng vua nhaø Traàn xaây ôû Haûi Döông, phía Baéc Ñoâng
Trieàu : Thaùi Laêng cuûa vua Traàn Anh Toâng, Muïc Laêng cuûa vua Traàn Minh Toâng,
Khu Laêng cuûa vua Traàn Duï Toâng, Nguyeân Laêng cuûa vua Traàn Ngheä Toâng, An
Sinh Laêng cuûa vua Traàn Thuaän Toâng.
Moät soá di tích lòch söû khaùc nhö :
Laøng Linh Giang coù ñeàn thôø oâng Maïc Ñænh Chi (ngöôøi laøng Luõng Ñoäng, huyeän
Nam Saùch), danh só, danh thaàn döôùi caùc trieàu vua Traàn Anh Toâng, Traàn Minh
Toâng vaø Traàn Hieån Toâng, ngöôøi ñaõ duøng vaên chöông aùp ñaûo caû trieàu thaàn Moâng
Coå. Laøng Chi Ñieàn, huyeän Nam Saùch coù ñeàn thôø Boá Caùi Ñaïi Vöông Phuøng Höng.
Huyeän Thanh Haø, caùch tænh lî Haûi Döông 13 km veà Ñoâng-Nam, coù chuøa Minh
Khaùnh thôø vua Traàn Nhaân Toâng. Laøng Traøng Lieät coù ñeàn thôø baø Ñoaøn Thò Tuù,
ngöôøi phuï nöõ noåi daäy choáng quaân cöôùp cuûa "quaän He" Nguyeãn Höõu Caàu vaø ñöôïc
vua Leâ ban töôùc hieäu Quaän phu nhaân. Laøng Phuø Veä coù chuøa thôø Ñaïi sö Phaùp Loa
Ñoàng Kieân Cöông (ngöôøi huyeän Chí Linh), danh taêng ñôøi nhaø Traàn, ñeä töû ñöùc
Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng Traàn Nhaân Toâng vaø laø ñeä nhò toå cuûa gioøng Thieàn Truùc Laâm.
Laøng Trung Am coù ñeàn thôø moät vò töôùng cuûa Hai Baø Tröng töû traän ôû Laïng Sôn.
Laøng Döôõng Moâng coù caûnh chuøa xaây töø ñôøi nhaø Traàn (1332), thôø Ñaïi sö Vöông
Hueä danh tieáng. Laøng Lieãu Traøng coù ñeàn thôø oâng Löông Nhöõ Hoäc (ngöôøi laøng
Thanh Lieãu, huyeän Gia Loäc), moät Traïng nguyeân hay chöõ vaø laø oâng Toå ngheà khaéc
moäc baûn in saùch thôøi xöa.
Huyeän Caåm Giaøng xaây chuøa Giaùm, coù thaùp goã "Cöûu Phaåm Lieân Hoa", moät di tích
veà myõ thuaät toân giaùo. Laøng Truùc Laâm thôø oâng Nguyeãn Thôøi Trung, oâng Toå cuûa
ngaønh thuoäc da.
Vuøng Ñoâng Trieàu ñeïp nhaát tænh Haûi Döông, coù ñòa danh Phaû Laïi laø nôi daân ta giao
chieán nhieàu traän vôùi quaân Moâng Coå, vaø nuùi Maät Sôn raát huøng vó. Ñoâng Trieàu coù
raëng Yeân Töû chaïy lan qua tænh Quaûng Yeân, coù khaù nhieàu chuøa coå nhö : Chuøa Baûo
Ñaøi, treân nuùi Baûo Ñaøi; Truùc Laâm Ñeä Nhaát Toå (töùc vua Traàn Nhaân Toâng) töøng ôû
ñaây. Chuøa Baûo Saùt, cuõng döïng töø ñôøi nhaø Traàn vaø thôø Phaùp Loa thieàn sö, laø moät
trong nhöõng danh thaéng cuûa vuøng nuùi Yeân Töû, ôû gaàn chuøa Thieân Truùc (töùc chuøa
Ñoàng); ñaëc bieät maùi chuøa Baûo Saùt lôïp toaøn baèng keõm. Chuøa Hoä Thieân xaây ñôøi
 242

Traàn, thuoäc phaùi Thieàn Truùc Laâm.

Laøng Phuø UÛng coøn coù chuøa Baûo Sôn, döïng töø ñôøi nhaø Traàn. Ñaát Haûi Döông laø queâ
quaùn cuûa nhieàu ngöôøi taøi gioûi, goùp coâng raát lôùn trong vieäc cöùu nöôùc vaø xaây döïng
ñaát nöôùc qua nhieàu laõnh vöïc.
Huyeän Nam Saùch, laøng Thanh Kheâ : Hình boä Thöôïng thö Nguyeãn Thuyeân (Haøn
Thuyeân) trieàu Traàn Thaùi Toâng, ngöôøi ñaàu tieân gaây phong traøo thô Noâm, taùc giaû
"Vaên Teá Caù Saáu", "Phi Sa Taäp"...
Huyeän Chí Linh : Danh töôùng Phaïm Cöï Löôïng, giuùp vua Leâ Ñaïi Haønh ñaùnh thaéng
quaân Toáng. Laøng Chi Ngaïi: Nguyeãn Phi Khanh laø danh só ñôøi vua Traàn Dueä Toâng,
taùc giaû Nhò Kheâ taäp. Con oâng laø anh huøng Nguyeãn Traõi, ngöôøi coù coâng raát lôùn
trong cuoäc khaùng chieán ñaùnh ñuoåi giaëc Minh, oâng coøn laø moät nhaø vaên hoïc, chính
trò, ñòa dö, giaùo duïc noåi tieáng, caùc taùc phaåm ñieån hình cuûa oâng laø Bình Ngoâ Ñaïi
Caùo, Quaân Trung Töø Meänh Taäp, Dö Ñòa Chí, Ngoïc Ñöôøng Di Taäp, Gia Töï Ñaïi Leã,
Thaïch Baøn Ñoà, Gia Huaán Ca vaø nhieàu baøi thô giaù trò. Xaõ Luõng Ñoäng : Maïc Hieån
Tích, gioûi chính trò vaø vaên thô ñôøi vua Lyù Nhaân Toâng. Xaõ Luïc Döông : Döông Toàn,
danh thaàn ñôøi Haäu Leâ, gioûi binh phaùp, tinh thoâng ñòa lyù, noåi tieáng veà thô phuù.
Laøng Thöôïng Ñaùp : Ngoâ Hoaùn, taøi kieâm vaên voõ, thi nhaân trong hoäi Tao Ñaøn cuûa
vua Leâ Thaùnh Toâng. Xaõ Laïc Sôn : Nguyeãn Thoï Xuaân, danh só thôøi Leâ maït, taùc giaû
Duy Nghóa Lyù Phong Nieân phuù...
Cuøng huyeän coù xaõ Chi Ngaïi, nuùi Coân Sôn, nôi tri só cuûa Traàn Nguyeân Ñaùn (ñaïi
thaàn ñôøi Traàn maït, oâng ngoaïi cuûa Nguyeãn Traõi) vaø anh huøng Nguyeãn Traõi. Xaõ
Kieät Ñaëc, gaàn nuùi Phöôïng Hoaøng laø choã ôû cuûa hieàn thaàn Chu An (töôùc Vaên Trinh
Coâng neân ta thöôøng toân laø Chu Vaên An). Sau vuï oâng daâng sôù xin cheùm baûy nònh
thaàn vaø bò vua Traàn Minh Toâng baùc boû, oâng veà môû tröôøng daïy hoïc vaø soáng ñaïm
baïc ôû nôi naøy ñeán khi maát neân ñöôïc daân chuùng coi nhö moät baäc thaày tieâu bieåu cho
Nho hoïc.
Huyeän Bình Giang, coù laøng Moä Traïch phaùt sinh nhieàu ngöôøi taøi : Vuõ Quyønh, söû
gia trieàu Leâ Thaùnh Toâng, soaïn boä söû giaù trò Vieät Giaùm Thoâng Khaûo goàm 26 quyeån;
con oâng laø Vuõ Caùn, 28 tuoåi giöõ chöùc Leä boä Thöôïng thö trieàu Leâ Thaùnh Toâng, vieát
saùch Töù Luïc Bò Laâm. Vuõ Döï, töôùng gioûi ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng. Vuõ Huy Taán,
 243

gioûi ngoaïi giao vaø vaên chöông döôùi trieàu Quang Trung Hoaøng Ñeá, taùc giaû taäp thô
Hoa Trinh Tuøy Boä. Vuõ Huyeân, gioûi ngoaïi giao vaø ñaùnh côø, vua Leâ Phong "Ñaáu kyø
Traïng nguyeân", toaùn hoïc, vieát quyeån Toaùn Phaùp Ñaïi Thaønh. Vuõ Phong, danh thaàn
ñôøi Leâ Thaùnh Toâng, noåi tieáng chính tröïc vaø voâ ñòch veà moân ñaùnh vaät. Vuõ Phöôïng
Ñeà, danh só trieàu Leâ YÙ Toâng, ñoã Thaùm Hoa (Tieán só) taùc giaû taäp buùt kyù Coâng Dö
Tieäp Kyù. Leâ Caûnh Tuaân, danh só ñôøi Traàn, taùc giaû Vaïn Ngoân thö, oâng coù hai ngöôøi
con laø Leâ Thieáu Dinh vaø Leâ Thuùc Hieån theo Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi khôûi nghóa,
laäp nhieàu chieán coâng.
Cuøng huyeän Bình Giang, coù xaõ Thôøi Cöû laø queâ Nguyeãn Kim An, danh só ñôøi vua
Leâ Thaùnh Toâng, raát thoâng minh, ñi laøm lính chaàu maø ñaäu luoân ba kyø thi Höông, thi
Hoäi vaø thi Ñình. Laøng Ña Loan coù Phaïm Ñình Hoå, baïn vaên chöông cuûa nöõ só Hoà
Xuaân Höông, taùc giaû nhöõng buùt kyù veà lòch söû, ñòa lyù nhö Vuõ Trung Tuøy Buùt, An
Nam Chí, Ai Lao Söù Trình, Bang Giao Ñieån Leä. Xaõ Tröông Taân coù Ñoaøn Nhöõ Haûi,
nhaø chính trò vaø ngoaïi giao loãi laïc döôùi caùc trieàu vua Traàn Anh Toâng, Traàn Minh
Toâng vaø Traàn Hieán Toâng. Xaõ Löông Ngoïc coù Phaïm Quyù Thích, danh só thôøi Leâ
maït, taùc giaû Laäp Trai vaên taäp, Thaûo Ñöôøng thi taäp. Laøng Chaâu Kheâ coù Löu Xuaân
Tín laø oâng Toå ngheà ñuùc tieàn, vaøng thoi, baïc thoi ôû nöôùc ta döôùi trieàu vua Leâ
Thaùnh Toâng. Laøng Löông Ngoïc laø queâ Ngoâ Vaên Daïng, danh só thôøi Töï Ñöùc, ñoã cöû
nhaân nhöng khoâng ra laøm quan, môû tröôøng daïy hoïc troø ngheøo.
Huyeän Kinh Moân, coù xaõ Khinh Dieâu laø queâ Phaïm Ñình Troïng, laøm Binh Boä
Thöôïng Thö trieàu Leâ Hieán Toâng, vaên voõ toaøn taøi, ñaõ deïp loaïn Nguyeãn Höõu Caàu
noùi ôû treân. Cha oâng laø Phaïm Ñình Trung, danh thaàn ñôøi Leâ Hy Toâng, giöõ chöùc Ñoâ
Ngöï Söû. Laøng Hieäp Thaïch, queâ Phaïm Sö Maïnh, moân ñeä Chu Vaên An, danh só ñôøi
Traàn, töøng laøm Höõu Thöøa Töôùng (coi caû chính trò laãn vaên hoïc) ñôøi Traàn Duï Toâng,
taùc giaû Hieäp Thaïch Thi Taäp.
Huyeän Caåm Giaøng, laøng Vaên Thaùi laø queâ cuûa ñaïi sö Tueä Tónh, moät oâng Toå veà y
hoïc cuûa nöôùc Nam, ngöôøi ñaàu tieân daïy ngheà thuoác ôû nöôùc ta döôùi trieàu Ñinh vaø
Tieàn Leâ, taùc giaû taäp saùch Nam Döôïc. Ñaây cuõng laø nôi sinh tröôûng cuûa nhaø vaên
Thaïch Lam Nguyeãn Tröôøng Laân (nguyeân quaùn Quaûng Nam), em ruoät hai nhaø vaên
Nhaát Linh Nguyeãn Töôøng Tam vaø Hoaøng Ñaïo Nguyeãn Töôøng Long; oâng baét ñaàu
 244

vieát baùo vaø saùng taùc töø naêm 1931, coù chaân trong nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn vaø laø taùc
giaû Gioù Ñaàu Muøa, Naéng Trong Vöôøn, Sôïi Toùc, Ngaøy Môùi, Theo Gioøng, Haø Noäi 36
Phoá Phöôøng (phoùng söï), Quyeån Saùch, Haït Ngoïc...
Huyeän Thanh Haø, laøng Thuùy Laâm laø queâ OÂng Nhaát, ngöôøi troàng caây vaûi thieàu ñaàu
tieân taïi nöôùc ta, vaøo naêm 1857.
Huyeän Vónh Baûo, xaõ Haø Döông laø queâ cuûa Döông Ñöùc Nhan, danh só ñôøi vua Leâ
Thaùnh Toâng, taùc giaû Coå Kim Thi Gia Tinh Tuyeån.
Các dịp lễ hội
Haûi Döông laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa neàn vaên hoùa laâu ñôøi cuûa daân toäc Vieät
Nam. Lòch söû haøng ngaøn naêm cuûa daân toäc ñaõ ñeå laïi cho vuøng ñaát naøy moät taøi saûn
voâ giaù veà du lòch vôùi haøng traêm di tích lòch söû vaên hoùa. vuøng ñaát naøy gaén boù vôùi
teân tuoåi vaø söï nghieäp cuûa nhieàu danh nhaân nöôùc Vieät nhö Traàn Nguyeân Ñaùng,
Nguyeãn Traõi, Maïc Ñænh Chi, Phaïm Sö Maïnh, nôi sinh vaø lôùn leân cuûa ñaïi danh y
Haûi Thöôïng Laõn OÂng, Leâ Höõu Traùc. Ñaây cuõng chính laø maûnh ñaát ñaõ taïo neân laøng
ngheà truyeàn thoáng vôùi nhöõng saûn phaåm tinh xaûo ñaõ töøng noåi tieáng töø nhieàu theá kyû.
Haûi Döông vôùi ñaëc saûn vaûi Thanh Haø ñaõ coù maët haàu heát moïi mieàn trong caû nöôùc.
Haûi Döông cuõng chính laø nôi coù neàn vaên hoùa daân gian ñaëc saéc cuûa vuøng ñoàng
baèng chaâu thoå soâng Hoàng vôùi caùc loaïi hình ngheä thuaät: haùt ca truø, haùt cheøo, haùt
xaåm... Veà vôùi Haûi Döông, chuùng ta trôû veà vôùi nhöõng leã hoäi truyeàn thoáng cuûa vuøng
ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng, tieâu bieåu laø caùc leã hoäi :
Leã hoäi Coân Sôn : Chuøa Coân Sôn ôû huyeän Chí Linh, thôø Huyeàn Quang (Lyù Ñaïo Taùi)
moät trong ba vò saùng laäp thieàn phaùi Truùc Laâm vaø Nguyeãn Traõi - nhaø vaên hoùa lôùn
cuûa Vieät Nam theá kyû 15, nhaø quaân söï, chính trò thieân taøi cuûa nghóa quaân Lam Sôn.
Leã hoäi môû vaøo ngaøy 18 ñeán 23 thaùng gieâng aâm lòch nhaèm töôûng nhôù vò toå thöù 3
cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm. Khaùch thaäp phöông ñeán vôùi leã hoäi ñeå töôûng nieäm vaø
vaõn caûnh danh thaéng.
Hoäi ñeàn Kieáp Baïc : Leã hoäi ñeàn Kieáp Baïc dieãn ra haøng naêm töø ngaøy 18-20 thaùng 8
aâm lòch taïi ñeàn Kieáp Baïc, xaõ Höng Ñaïo, huyeän Chí linh. Ñeàn Kieáp Baïc thôø Traàn
Höng Ñaïo, vò töôùng kieät xuaát thôøi Traàn, taøi ñöùc song toaøn. Leã hoäi goàm coù leã röôùc,
dieãn thuûy binh treân soâng Luïc Ñaàu. Khaùch hoäi veà döï raát ñoâng vöøa ñeå vaõn caûnh,
 245

vöøa ñeå tham döï ngaøy gioã cuûa töôùng quaân Traàn Höng Ñaïo.
Hoäi ñeàn Quan lôùn Tuaàn Tranh : Theo truyeàn thuyeát ñeàn thôø thaàn Soâng Nöôùc ñeå
thuyeàn beø ñi ngang qua ñöôïc bình an. Leã hoäi haøng naêm ñöôïc môû vaøo ngaøy 25
thaùng 2 aâm lòch gaàn beán ñoø Tranh, Ninh Giang, Haûi Döông ñeå cuùng thaàn Soâng,
caàu bình an. Ngoaøi nghi thöùc leã baùi, hoäi coù leân ñoàng, haàu boùng, haùt chaàu vaên.
Hoäi ñeàn Yeát Kieâu : Ñeàn Yeát Kieâu ôû laøng Haï Bì, Haûi Döông thôø Yeát Kieâu laø töôùng
taøi cuûa Traàn Höng Ñaïo. Haï Bì laø queâ höông oâng. Leã hoäi haøng naêm ñöôïc môû vaøo
ngaøy 8 thaùng 2 aâm lòch ñeå ghi nhôù coâng ôn cuûa oâng trong nhöõng cuoäc khaùng chieán
choáng quaân Nguyeân. Sau phaàn nghi leã, phaàn hoäi coù ñaùnh côø, bôi, ñaùnh ñaùo ñóa.
Hoäi ñeàn Quaùt : Ñeàn Quaùt thuoäc xaõ Yeát Kieâu, huyeän Gia Loäc, thôø Yeát Kieâu. Leã
hoäi ñöôïc môû vaøo ngaøy 15 thaùng 8 döông lòch ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa oâng. Hoäi
coù bôi traûi vaø bôi trieàng trình laøng.
Leã hoäi ñeàn Cao : Leã hoäi ñeàn Cao môû trong 3 ngaøy töø ngaøy 22 ñeán ngaøy 24 thaùng
gieâng aâm lòch haøng naêm. Ngaøy röôùc thaùnh laø ngaøy 22. Taát caû kieäu röôùc, nghi trang,
côø quaït taùn loïng ñeàu ñöôïc saép söûa ôû ñeàn Caû, ñeán ngaøy 23 seõ röôùc veà ñeàn Cao vaø
laøm leã daâng höông. Saùng 23, leã hoäi baét ñaàu baèng ñaùm röôùc kieäu. Ñi tröôùc laø ñoäi
roàng vaø kyø laân, tieáp sau coù 6 kieäu. Kieäu thöù nhaát röôùc baøi vò saéc phong cuûa naêm
anh em hoï Vöông. Kieäu thöù hai röôùc oâng anh caû laø Vöông Ñöùc Minh. Kieäu thöù ba
röôùc oâng Vöông Ñöùc Xuaân. Kieäu thöù tö röôùc oâng Vöông Ñöùc Hoàng vaø thöù naêm
röôùc baø Vöông Thò Ñaøo vaø Vöông Thò Lieãu. Ngoaøi ra coøn coù kieäu röôùc Thaønh
Hoaøng laøng. Ñoaøn röôùc xuaát phaùt töø ñeàn Caû qua ñeàn Beán Caû, ñeàn Beán Traøng roài
döøng ôû ñeàn Cao. Sau leã daâng höông caùc kieäu ñöôïc ñaët an vò trong ñeàn Cao. Sau ñoù
laø luùc moïi ngöôøi traåy hoäi vaø thaép höông. ngaøy cuoái cuøng cuûa leã hoäi, boán kieäu röôùc
ñöôïc ñöa veà ñeàn Caû. Caûnh leã hoäi dieãn ra thaät naùo nöùc, soáng ñoäng.
 246

Hải Phòng
Dieän tích : 1507,6 km².
Daân soá : 1.711.100 ngöôøi (2001).
Thị xã : Thò xaõ Ñoà Sôn.
Caùc huyeän : Thuûy Nguyeân, An Haûi, An Laõo, Kieán Thuïy, Tieân Laõng, Vónh Baûo,
Caùt Haûi, Baïch Long Vó.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa.
Thaønh phoá Haûi Phoøng naèm treân höõu ngaïn soâng cöûa Caám, laø moät haûi caûng lôùn
mieàn Baéc, ngaøy xöa coù teân laø beán giaùp laøng Laïc Vieân, phía Nam giaùp caùc laøng
Haønh Kinh, Gia Vieãn, An Döông vaø Laïc Vieân, phía Taây giaùp laøng Haï Lyù, Haûi
Phoøng caùch thaønh phoá Haø Noäi 106 km veà höôùng ñoâng. Phoá xaù Haûi Phoøng töông
ñoái roäng raõi, xaây theo höôùng nam baéc ñoâng taây, nhaø cöûa san saùt nhau.
Khí haäu Haûi Phoøng toát nhôø gioù bieån, cuoái muøa ñoâng vaø ñaàu muøa xuaân coù möa
phuøn, gioù taây baéc thoåi maïnh trong hai thaùng cuoái vaø thaùng gieâng. Gioù muøa haï thoåi
höôùng ñoâng nam vaø phía Ñoâng taïo nhöõng traän möa vaø baõo. Muøa baõo thöôøng coù töø
thaùng saùu ñeán thaùng chín. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 23,8°C.
Haûi Phoøng coù nhieàu ñöôøng giao thoâng raát quan troïng, ngoaøi quoác loä 5, hai lieân tænh
loä 10 vaø 14, Haûi Phoøng coù caùc doøng soâng vaø ñöôøng bieån coù theå ñi ñeán nhieàu tænh
vaø thaønh phoá lôùn trong nöôùc.
Vôùi di chæ khaûo coå Caùi Beøo (Caùt Baø) chöùng toû maûnh ñaát naøy caùch ñaây treân 6000
naêm ñaõ coù ngöôøi sinh soáng. Hieän nay, Haûi Phoøng coøn giöõ ñöôïc nhieàu di tích lòch
söû, nhieàu danh lam thaéng caûnh, nhieàu ñeàn, chuøa, laêng mieáu, sinh hoaït vaên hoùa daân
toäc treân töøng laøng xaõ.
Haûi Phoøng laø moät caûng bieån lôùn naèm treân ñöôøng haøng haûi quoác teá Ñoâng - Taây,
Baéc - Nam. Haøng traêm naêm nay ngöôøi Trung Quoác, Nhaät Baûn, Phaùp, Taây Ban Nha,
Boà Ñaøo Nha... ñaõ ñeán ñaây buoân baùn.
Haûi Phoøng thöïc söï laø moät trung taâm thöông maïi, moät thaønh phoá coâng nghieäp laâu
ñôøi, moät ñaàu moái giao thoâng quan troïng vôùi heä thoáng caùc ñöôøng giao thoâng thuûy,
boä, ñöôøng saét, haøng khoâng, phuïc vuï vieäc giao löu haøng hoùa vaø haønh khaùch cho caùc
tænh mieàn Baéc Vieät Nam, moät soá tænh phía Nam Trung Quoác, cho caû nöôùc vaø quoác
 247

teá.
Naèm trong tuyeán du lòch Haø Noäi - Haûi Phoøng - vònh Haï Long. Haûi Phoøng coù khu
nghæ maùt vôùi nhöõng baõi bieån löôïn quanh baùn ñaûo Ñoà Sôn, vöôn ra bieån ñoâng tôùi 5
km. Töø nhieàu naêm nay, Ñoà Sôn ñaõ trôû thaønh moät khu nghæ maùt vaø giaûi trí noåi tieáng
trong nöôùc vaø quoác teá. Hieän nay Ñoà Sôn ñang ñöôïc xaây döïng thaønh trung taâm du
lòch vaø giaûi trí theo tieâu chuaån quoác teá.
Töø Ñoà Sôn baèng taøu bieån cao toác, du khaùch coù theå tôùi thaêm ñaûo vaø vöôøn quoác gia
Caùt Baø, thaêm vònh Baùi Töû Long vaø Vònh Haï Long. Quaàn ñaûo ñaù voâi Caùt Baø, naèm
keà beân vònh Haï Long vôùi haøng traêm nuùi, ñaûo lôùn nhoû moïc giöõa bieån caû. Ñaûo chính
Caùt Baø coù vöôøn quoác gia, nhöõng vaït röøng nguyeân sinh nhieät ñôùi toàn tröõ nhieàu loaïi
caây röøng vaø thuù hieám, nhöõng daõy nuùi ñaù voâi huøng vó mang trong loøng nhieàu hang
ñoäng kyø thuù, nhöõng baõi taém thieân taïo, nöôùc bieån trong xanh xen keõ nhöõng vuøng
bieån tónh laëng naèm giöõa caùc ñaûo ñaù, nhöõng suoái ñaàu nguoàn treân caùc doác nuùi vaø caû
hoà treân nuùi. Xa xa laø ñaûo Baïch Long Vó naèm giöõa vònh Baéc Boä.
Sinh hoạt, kinh tế
Vì laø thaønh phoá chuyeân veà mua baùn neân maät ñoä daân cö khaù cao, ngoaøi ra coøn coù
moät soá ngöôøi Vieät goác Hoa vaø ngöôøi Hoa, daân chuùng theo ñaïo Phaät vaø Thieân
Chuùa.
Thaønh phoá Haûi Phoøng ít ruoäng ñaát neân vieäc troàng troït khoâng coù gì ñaùng keå. Ngaønh
kyõ ngheä vaø thöông maïi Haûi Phoøng raát phaùt trieån. Caûng Haûi Phoøng khaù lôùn, taøu beø
coù troïng taûi naëng coù theå gheù ñeán buoân baùn. Tröôùc ñaây coù nhieàu xöôûng kyõ ngheä
laøm xi maêng, than gaïch, ñoà saønh, thuûy tinh, xaø phoøng... laøm aên phaùt ñaït.
Lược sử
Tröôùc ñaây thaønh phoá Haûi Phoøng laø ñaát thuoäc thaønh phoá Haûi Döông. Vôùi hieäp öôùc
15-3-1874, trieàu ñình Hueá phaûi nhöôøng Haûi Phoøng cho quaân Phaùp. Luùc ñoù, nôi naøy
chæ laø moät caùi chôï, vaø khu vöïc chung quanh chæ roäng khoaûng 15 maãu taây, troâng
gioáng caùi daàm to, choã naøo cuõng coù ñaát noåi leân, coù nhöõng ñeâ nhoû giao thoâng vôùi
nhau; roài hoà ao ñöôïc laáp daàn, quaân Phaùp cho xaây toøa laõnh söï vaø ngöôøi cuûa chuùng
ñeán laäp nghieäp vaøo naêm 1875 vaø laøm nhaø taïm ôû bôø soâng Tam Baïc. Töø naêm 1882
ñeán naêm 1885, moät soá cöûa haøng lôùn môû ra, beán Haûi Phoøng luùc ñoù coøn nhieàu caùt,
 248

phaûi coù taøu veùt bôùt ñeå taøu beø deã ra vaøo.
Cuoäc khôûi nghóa Hai Baø Tröng laøm nöùc loøng ñoàng baøo caû nöôùc, coù anh thö Leâ
Chaân ñöôïc phong chöùc Tieân Phong Nöõ Töôùng ñem quaân ñaùnh giaëc Toâ Ñònh, laäp
ñöôïc nhieàu chieán coâng, ñöôïc giao traùch nhieäm traán thuû Haûi Phoøng, laäp neân xoùm
laøng, huaán luyeän daân chuùng thaønh caùc toå khaùng chieán. Khi quaân Phaùp chieám mieàn
baéc nöôùc ta, caûng Haûi Phoøng laø moät trong nhöõng nôi ñöa caùc nhaø aùi quoác xuaát
döông möu caàu vieäc nöôùc.
Phong traøo Ñoâng Du ñöôïc phaùt ñoäng. Naêm 1904, anh huøng Taêng Baït Hoå töø Nhaät
trôû veà. Naêm sau, oâng vaø anh huøng Phan Boäi Chaâu bí maät rôøi Haûi Phoøng qua Nhaät
ñeå gaëp caùc nhaø caùch maïng Nhaät vaø Trung Hoa nhö Khuyeân Döôõng Nghò, Toân
Vaên... Noùi ñeán vieäc xuaát döông, phaûi keå ñeán anh huøng Nguyeãn Höõu Tueä (queâ Haûi
Phoøng), laø ngöôøi nhieät taâm yeâu nöôùc, lôïi duïng laøm coâng döôùi taøu oâng ñaõ che chôû,
giuùp ñôõ caùc nhaø caùch maïng vaø sinh vieân xuaát ngoaïi. Coù laàn Phaùp tình nghi baét
giam nhöng oâng nhaát quyeát khoâng noùi nöûa lôøi. OÂng maát taïi Haûi Phoøng naêm 1938.
Naêm 1925 cuï Phan Boäi Chaâu bò quaân Phaùp baét beân Taøu giaûi veà nöôùc ñoøi xöû töû.
Sinh vieân hoïc sinh caùc tröôøng kyõ ngheä chuyeân nghieäp taïi Haûi Phoøng lieàn bieåu tình
döõ doäi yeâu caàu quaân Phaùp thaû ngöôøi anh huøng yeâu nöôùc.
Phong cảnh, di tích
Bieån Ñoà Sôn : Thò xaõ Ñoà Sôn caùch trung taâm thaønh phoá Haûi Phoøng khoaûng 22 km
veà phía Ñoâng Nam, naèm giöõa hai cöûa soâng Laïch Tray vaø soâng Vaên UÙc. Ñaây laø
moät baùn ñaûo vôùi ñoài nuùi, röøng caây noái tieáp nhau vöôn ra bieån ñeán 5 km.
Töø xöa ngöôøi Phaùp ñaõ xaây döïng khu Ñoà Sôn thaønh khu nghæ maùt daønh cho quan
chöùc Phaùp vaø giôùi thöôïng löu ngöôøi Vieät. Naêm 1950, saân bay Ñoà Sôn ñöôïc xaây
döïng.
Baõi bieån Ñoà Sôn ñöôïc chia laøm 3 khu, moãi khu ñeàu coù baõi taém, ñoài nuùi, röøng
thoâng yeân tónh. Khu II coù toøa nghæ maùt cuûa Baûo Ñaïi, oâng vua cuoái cuøng cuûa trieàu
Nguyeãn. Khu III coù coâng trình kieán truùc nhoû daùng daáp moâ phoûng nhö ngoâi chuøa
neân töø laâu thaønh teân goïi laø Pagodon. Ñaëc bieät cuoái baùn ñaûo laø ñoài ñaát cao treân coù
Hotel de la Pionte hay khaùch saïn Vaïn Hoa. Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc ñeïp
nhaát cuûa Ñoà Sôn. Toøa nhaø coù hai thaùp hình choùp, nhö moät laâu ñaøi coå. Töôøng ñaù
 249

laâu ñaøi ñöôïc xaây töø meùp bieån leân ñeán ñænh ñoài taïo daùng veû beà theá vöõng chaéc.
Nuùi Voi : Laø moät quaàn theå thieân nhieân ña daïng, caùch trung taâm thaønh phoá Haûi
Phoøng 20 km veà phía Taây Nam. Nuùi Voi laø moät ngoïn nuùi cao nhaâùt ôû phía Baéc
Kieán An, beân bôø soâng Laïch Tray. Ngay döôùi chaân nuùi coù ñoäng Long Tieân. Trong
ñoäng thôø baø Leâ Chaân, moät nöõ töôùng cuûa cuoäc khôûi nghóa Hai Baø Tröng, ngöôøi ñaõ
laäp ra laøng An Bieân, Haûi Phoøng ngaøy nay. Nuùi Voi coù nhieàu hang ñoäng ñeïp: hang
Hoïng Voi, hang Chieâng, hang Caù Cheùp, hang Beå... phía Nam nuùi Voi coù ñoäng
Nam Taøo, phía Baéc coù ñoäng Baéc Ñaåu. Trong hang ñoäng coù nhieàu nhuõ ñaù, maêng ñaù
vôùi muoân hình kyø laï nhö roàng chaàu, hoåphuïc, ñaàu voi... Treân ñænh nuùi Voi coù moät
khoaûng ñaát töông ñoái baèng phaúng goïi laø baøn côø coõi tieân. Treân nuùi coøn nhieàu veát
tích ñeàn chuøa vaø veát tích thaønh nhaø Maïc ñöôïc xaây döïng vaøo theá kyû 16. Ñaëc bieät
caùc nhaø khaûo coå coøn tìm thaáy nhieàu di vaät cuûa ngöôøi xöa nhö rìu, ñuïc baèng ñaù,
ñoàng caùch ñaây gaàn 3000 naêm.
Ñaûo Caùt Baø vaø vöôøn Quoác gia Caùt Baø : Caùt Baø laø moät quaàn ñaûo coù tôùi 366 ñaûo lôùn,
nhoû. Ñaûo chính laø Caùt Baø roäng khoaûng 100 km², caùch caûng Haûi Phoøng 30 haûi lyù,
tieáp noái vôùi vònh Haï Long taïo neân moät quaàn theå ñaûo vaø hang ñoäng treân bieån laøm
meâ hoàn du khaùch. Dieän tích vöôøn quoác gia Caùt Baø ñöôïc quy hoaïch baûo veä laø
15.200 ha, trong ñoù 9800 ha röøng vaø 4200 ha bieån.
Ñòa hình vöôøn ña daïng, chuû yeáu laø daõy nuùi ñaù voâi vôùi nhieàu hang ñoäng kyø thuù vaø
xen keõ laø nhöõng baõi caùt traéng phau, mòn maøng, nôi du khaùch taém bieån. Caùc ngoïn
nuùi ñaù voâi coù ñoä cao trung bình 150 m, cao nhaát laø ñænh Cao Voïng cao 322 m so
vôùi maët bieån.
Taïi ñaây, heä ñoäng vaät coù tôùi 20 loaøi thuù, 69 loaøi chim, 20 loaøi boø saùt vaø löôõng cö,
11 loaøi eách nhaùi. Ñaëc bieät laø loaøi vooïc ñaàu traéng tìm thaáy ôû caùc vaùch nuùi ñaù cheo
leo ven bieån Caùt Baø. Ñaây laø loaøi thuù quyù ñöôïc ghi vaøo saùch ñoû ñeå baûo veä, treân theá
giôùi haàu nhö khoâng coøn loaïi naøy. ÔÛ ñaây coøn coù khæ vaøng, sôn döông vaø nhieàu loaøi
chim ñeïp nhö cao caùt, boùi caù, huùt maät, ñaàu rìu...
Vöôøn quoác gia Caùt Baø laø nôi coù nhöõng caùnh röøng nguyeân sinh nhieät ñôùi lôùn cuûa
Vieät Nam. Theo ñieàu tra böôùc ñaàu, ôû ñaây coù 745 loaøi thöïc vaät, 495 chi, 149 hoï,
trong ñoù coù 350 loaøi caây thuoác. Nhieàu caây quyù caàn baûo veä nhö choø ñoâi, trai lyù, laùt
 250

hoa, kim giao, coï Baéc Sôn...

Soâng Baïch Ñaèng : ÔÛ phía Ñoâng Baéc Haûi Phoøng, caùch trung taâm thaønh phoá 20 km.
Baïch Ñaèng laø con soâng noåi tieáng vôùi nhöõng chieán coâng vang doäi trong lòch söû
choáng ngoaïi xaâm cuûa nhaân daân Vieät Nam.
Naêm 938, Ngoâ Quyeàn ñaõ ñaùnh tan caùc ñaïo thuûy binh lôùn cuûa quaân Nam Haùn.
Naêm 981, töôùng Leâ Hoaøn (töùc vua Leâ Ñaïi Haønh) cuõng ñaõ tieâu dieät caùc ñaïo thuûy
binh cuûa quaân Toáng treân soâng Baïch Ñaèng. Naêm 1288, quaân daân nhaø Traàn döôùi söï
laõnh ñaïo tröïc tieáp cuûa Traàn Höng Ñaïo ñaõ nhaán chìm haøng traêm chieán thuyeàn quaân
Nguyeân - Moâng, baét soáng töôùng OÂ Maõ Nhi, chaám döùt aâm möu thoân tính Vieät Nam
cuûa quaân xaâm löôïc Nguyeân - Moâng. Haøng naêm treân doøng soâng lòch söû naøy thöôøng
coù hoäi thi bôi truyeàn thoáng vöôït soâng Baïch Ñaèng.
Thaéng caûnh Traøng Keânh : Traøng Keânh laø moät quaàn theå nuùi ñaù voâi hang ñoäng,
soâng, nöôùc vôùi caûnh trí thieân nhieân neân thô, thuoäc huyeän Thuûy Nguyeân caùch trung
taâm thaønh phoá Haûi Phoøng 20 km veà phía Ñoâng Baéc.
U Boø laø moät ngoïn nuùi trong quaàn theå ñoài nuùi naøy, töông truyeàn ñaây laø nôi Traàn
Höng Ñaïo ñaõ ñöùng ñeå chæ huy traän chieán choáng quaân xaâm löôïc Nguyeân - Moâng.
Ñöùng treân nuùi U Boø, du khaùch coù theå ngaém nhìn toaøn caûnh soâng Baïch Ñaèng. Soâng
nuùi tónh laëng, trôøi nöôùc meânh mang vôùi nhieàu huyeàn thoaïi laøm cho caûnh saéc nôi
ñaây caøng theâm haáp daãn.
Quanh Traøng Keânh coù nhieàu hang ñoäng kyø thuù. Hang Vua thuoäc xaõ Minh Taân, cao
18 m, roäng 10 m. Trong hang coù nhieàu ngaùch, coù suoái nöôùc quanh naêm trong maùt.
Goïi laø hang Vua vì töông truyeàn vua Huøng thöù 18 ñaõ laäp li cung ôû ñaây. Ñeàn thôø
vua Huøng ñöôïc ñaët ôû phía chính giöõa hang, töôïng vua ñöôïc taïc baèng ñaù, troâng raát
sinh ñoäng.
Traøng Keânh ñaõ ñöôïc caùc nhaø khaûo coå phaùt hieän ra nôi ñaây laø xöôûng cheá taùc ñoà
trang söùc cuûa ngöôøi xöa, caùch nay treân 4000 naêm. Trong cuoäc khaùng chieán choáng
Phaùp, ñaây coøn laø moät caên cöù caùch maïng cuûa quaân vaø daân Haûi Phoøng.
Quaùn Hoa : Quaùn Hoa ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái naêm 1944 duøng ñeå baùn hoa. Ñaây
laø moät daõy goàm 5 quaùn hoa nhoû xinh xinh, maùi cong ngoùi vaåy vôùi 4 coät troøn nhö
mang ñaäm neùt kieán truùc Ñoâng Phöông. Quaùn Hoa aån mình döôùi taøn laù xanh, hoa
 251

ñoû cuûa haøng caây phöôïng vó mang veû ñeïp dòu daøng nhö chính veû ñeïp truyeàn thoáng
cuûa Haûi Phoøng.
Nhaø haùt lôùn thaønh phoá : Nhaø haùt lôùn naèm ôû khu trung taâm - quaûng tröôøng thaønh
phoá, xaây döïng töø naêm 1904, baûn veõ, thieát keá, nguyeân vaät lieäu xaây döïng mang töø
Phaùp sang, do kieán truùc sö Phaùp moâ phoûng theo caùc Nhaø haùt cuûa Phaùp thôøi Trung
Coå. Nhaø haùt lôùn cao hai taàng, coù haønh lang, tieàn saûnh, phoøng göông, phoøng göûi
quaàn aùo, caên tin... vaø moät saân khaáu chính vôùi khaùn tröôøng 400 gheá. Traàn khaùn
tröôøng hình voøm coù trang trí laüng hoa vaø ghi teân caùc vaên ngheä só noåi tieáng. Quaûng
tröôøng nhaø haùt laø nôi hoäi hoïp vaøo nhöõng ngaøy leã lôùn cuûa daân toäc.
Chôï Saét : Naèm beân bôø cuûa ngaõ ba soâng Caám vaø soâng Tam Baïc, chôï Saét laø chôï lôùn
nhaát thaønh phoá Haûi Phoøng. Tröôùc kia, nôi ñaây laø chôï phieân An Bieân taáp naäp ngöôøi
ñeán mua, keû baùn. Khi thaønh phoá ñöôïc thaønh laäp (1888), chôï ñöôïc xaây döïng vôùi
nhöõng gian nhaø lôùn, vaät lieäu chuû yeáu laø saét theùp, neàn xi maêng, coù thaùp nöôùc, vì theá
ñöôïc goïi laø "chôï Saét".
Thaùng 5-1992 chôï Saét ñöôïc xaây döïng thaønh moät trung taâm thöông maïi, dòch vuï
saùu taàng. Dieän tích maët baèng 13.210 m²; dieän tích söû duïng 39.829 m². Taàng 1, 2, 3
laø nôi buoân baùn vôùi hôn 2000 gian haøng. Taàng 4, 5, 6 laø khaùch saïn, nhaø haøng, vuõ
tröôøng vaø caùc vaên phoøng ñaïi dieän khaùc.
Chôï Saét haøng ngaøy khoâng chæ tieáp ñoùn khaùch haøng ñeán mua vaø baùn maø ñaây cuõng
laø ñòa chæ haáp daãn du khaùch moãi khi coù dòp ñeán Haûi Phoøng.
Ñình Haøng Keânh : Ñình Haøng Keânh ñöôïc döïng vaøo khoaûng theá kyû 17-18, ñeán
naêm 1905 ñöôïc môû roäng nhö ngaøy nay. Ñình coøn coù teân laø ñình Nhaân Thoï. Ñình
Haøng Keânh laø coâng trình coù giaù trò lôùn veà ñieâu khaéc goã. Trong ñình coøn coù 126
maûng chaïm khaéc, con roàng laø ñeà taøi chính. Toaøn boä coâng trình chaïm khaéc tôùi 308
hình roàng to, nhoû khaùc nhau. Trong ñình coù töôïng vua Ngoâ Quyeàn vaø kieäu baùt
coáng laø hieän vaät coù giaù trò myõ thuaät cao.
Haøng naêm töø ngaøy 16 ñeán ngaøy 18 thaùng 2 aâm lòch, ñình môû hoäi coù teá leã, dieãn
cheøo, tuoàng, ca truø, chaàu vaên vaø caùc troø chôi côø töôùng, ñaáu vaät, choïi gaø... thu huùt
ñoâng ñaûo nhaân daân khaép nôi tham döï.
Chuøa Dö Haøng (Phuùc Laâm Töï) : Chuøa thuoäc phöôøng Hoà Nam, quaän Leâ Chaân,
 252

caùch trung taâm Haûi Phoøng khoaûng 2 km veà phía Taây Nam. Chuøa ñöôïc xaây döïng
vaøo ñôøi Tieàn Leâ (980 - 1009). Vua Traàn Nhaân Toâng (258 - 308) vò vua moä ñaïo
Phaät ñaõ töøng ñeán giaûng ñaïo taïi Phuùc Laâm Töï. Chuøa ñaõ ñöôïc truøng tu nhieàu laàn.
Ngaøy nay chuøa Dö Haøng ñöôïc xeáp haïng laø moät di tích lòch söû. Chuøa coøn löu giöõ
nhieàu hieän vaät quyù : töôïng Phaät, ñænh ñoàng, chuoâng, khaùnh, ñaëc bieät laø boä saùch
kinh Traøng A Haøm laø taøi lieäu coå veà giaùo lyù ñaïo Phaät.
Ñeàn Ngheø : Ñeàn naèm ôû trung taâm thaønh phoá, caùch nhaø haùt thaønh phoá chöøng 600 m
veà phía Taây Nam. Ñeàn thôø baø Leâ Chaân, moät nöõ töôùng cuûa cuoäc khôûi nghóa Hai Baø
Tröng theá kyû thöù 1 (40 - 43), ngöôøi laäp ra laøng An Bieân, tieàn thaân cuûa thaønh phoá
Haûi Phoøng sau naøy.
Luùc ñaàu, ñeàn laø moät mieáu nhoû. Naêm 1919, toøa Haäu cung cuûa ñeàn ñöôïc xaây döïng,
naêm 1926 toøa Tieàn baùi ñöôïc xaây döïng. Ñaây laø moät toång theå di tích lòch söû goàm voi
ñaù, ngöïa ñaù, saäp ñaù, bia ñaù vaø caùc toøa kieán truùc.
Ñình Nhaân Muïc : Ñình ôû laøng Nhaân Muïc, xaõ Nhaân Hoøa, huyeän Vónh Baûo, ñöôïc
xaây döïng vaøo theá kyû 17. Ñình ñaõ ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Laàn truøng tu cuoái cuøng
laø vaøo naêm 1941. Ñình goàm 5 gian tieàn ñöôøng, chieàu daøi 15 m, roäng 5 m. Haäu
cung daøi 9 m, roäng 1 m. Ñình lôïp ngoùi muõi haøi. Ngoâi ñình hieän nay coøn giöõ nhöõng
neùt kieán truùc tieâu bieåu cuûa theá kyû 17. Ñao ñình laø söï tieáp noái cuûa bôø xoái keát hôïp
vôùi maùi taøu. Ñaëc bieät ñình coù boä khung söôøn baèng goã töù thieát ñöôïc lieân keát baèng
vì keøo xaø vôùi kyõ thuaät saâm moäng.
Ñình Nhaân Muïc coù nhieàu coå vaät quyù nhö kieäu baùt coáng theá kyû 17, bia ñaù cao 1,8
m, daøi 0,26 m laø taùc phaåm chaïm khaéc tuyeät vôøi vaøo naêm 1694, bình pha traø goám
men ngoïc theá kyû 14. Ñình Nhaân Muïc coøn laø nôi baûo löu nhöõng sinh hoaït vaên hoùa
coå truyeàn cuûa daân toäc. Haøng naêm taïi ñaây trong ngaøy hoäi coù ngheä thuaät muùa roái
nöôùc raát ñoäc ñaùo cuûa vuøng.
Chuøa Phoå Chieáu : Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1953 do sö Ngoâ Chaân Töû kieán
laäp vaø truï trì, ôû xaõ Dö Haøng Keânh, huyeän An Haûi. Luùc ñaàu, chuøa thôø Tam Giaùo
Ñoàng Nguyeân. Ñeán naêm 1954 moät hoøa thöôïng thuoäc phaùi Laâm Teá veà truï trì, truøng
tu vaø môû roäng ngoâi chuøa, thôø Phaät, ñoåi teân laø chuøa Phoå Chieáu. Chuøa hieän coøn giöõ
moät soá di vaät baèng ñaát nung vaø ñaù coå, caùc maûng trang trí ôû thaùp coå Töôøng Long,
 253

nhöõng thaùp ñaát nung coå, 4 taàng, coù 4 caïnh, cao 0,35 m.
Các dịp lễ hội
Tôùi thaêm Haûi Phoøng vaøo muøa xuaân du khaùch coù theå tham döï leã hoäi, thaêm caû di
tích lòch söû. Vaøo muøa heø, tham gia nhöõng chuyeán du lòch vaø tham gia vui chôi giaûi
trí taïi baõi bieån Ñoà Sôn, haûi ñaûo Caùt Baø, vònh Baùi Töû Long vaø vònh Haï Long. Vaøo
muøa thu, tham gia caùc hoäi choïi traâu vaø caùc hoaït ñoäng vaên hoùa daân gian. Vaøo muøa
ñoâng, coù theå giaûi trí vôùi thuù vui leo nuùi, thaêm hang ñoäng taïi Caùt Baø, Nuùi Voi.
Ngöôøi Haûi Phoøng seõ laøm haøi loøng du khaùch vôùi nhöõng moùn aên ñaëc saûn cuûa bieån vaø
nhöõng cuoäc du lòch vui veû treân bieån caû meânh moâng trong naéng aám cuûa mieàn nhieät
ñôùi.
Leã hoäi choïi traâu : Ñaây laø leã hoäi ñoäc ñaùo vaø noåi tieáng cuûa Ñoà Sôn (Haûi Phoøng). Leã
hoäi dieãn ra trong 2 ngaøy (töø 8 ñeán 9-8 aâm lòch). Leã nghi thaät trang troïng, coù loïng
che, kieäu röôùc thaàn, phöôøng baùt aâm... Môû ñaàu traän ñaáu laø maøn muùa côø töng böøng
cuûa maáy chuïc nam nöõ thanh nieân khoûe. Sau tieáng loa töøng caëp traâu vaøo soùi choïi.
Coù nhieàu caëp traâu thi ñaáu, chuùng xoâng vaøo nhau, duøng söùc maïnh ñeå huùc, ñeå ghì,
khoùa söøng nhau. Con naøo boû chaïy laø thua. Traâu thaéng vaøo chung keát ngaøy moàng 9
thaùng 8 aâm lòch, traâu naøo giaønh ñöôïc giaûi nhaát ñöôïc röôùc veà ñình trong tieáng hoø
reo, haân hoan cuûa coäng ñoàng. Traâu thaéng hay traâu thua ñeàu bò laøm thòt ñeå cuùng
thaàn vaø chia cho moïi ngöôøi goïi laø "loäc".
Muùa roái caïn vaø muùa roái nöôùc : Muùa roái laø moät loaïi hình ngheä thuaät daân gian laâu
ñôøi cuûa Haûi Phoøng. Töông truyeàn, phöôøng muùa roái caïn coù tôùi 7 ñôøi ôû Baûo Haø, xaõ
Ñoàng Minh, huyeän Vónh Baûo caùch trung taâm Haûi Phoøng chöøng 30 km. Ngheä thuaät
muùa roái Baûo Haø ngaøy moät phaùt trieån. Ngaøy nay khi bieåu dieãn ñeàu keøm theo aâm
nhaïc, lôøi noùi vaø ca haùt. Muùa roái caïn ñaõ mang tính chaát saân khaáu kòch haùt.
Muùa roái nöôùc Nhaân Hoøa laø moät loaïi hình saân khaáu roái keát hôïp vôùi thieân nhieân vaø
löûa phaùo. Con roái nöôùc Nhaân Hoøa laøm baèng goã sôn then, khoâng maëc quaàn aùo. Nôi
bieåu dieãn roái nöôùc thöôøng laø hoà ao. Ngaøy nay ngöôøi ta taïo ra beå nöôùc ñeå coù theå
dieãn roái nöôùc trong raïp haùt.
Hoäi ñu xuaân ôû Thuûy Nguyeân : Haøng naêm cöù vaøo dòp teát Nguyeân Ñaùn, nhieàu nôi ôû
Thuûy Nguyeân thöôøng toå chöùc vui xuaân baèng caây ñu quen thuoäc. Töø 28, 29 thaùng
 254

chaïp aâm lòch, moãi ñòa phöông ñeàu troàng töø moät ñeán vaøi caây ñu treân nhieàu ñòa ñieåm
khaùc nhau. Ñaùnh ñu laø moät cuoäc ñua taøi, kích thích söï hoaït ñoäng vaø loøng duõng
caûm cuûa ngöôøi chôi ñu. Coù ñu moät ngöôøi, ñu ñoâi, hai nam hay hai nöõ. Nhöng haøo
höùng nhaát cho ngöôøi xem laãn "ñaáu thuû" laø ñu ñoâi - moät trai, moät gaùi. Ñaây laø troø
chôi theå thao daân toäc coù töø laâu, tuoåi treû raát thích vaø ñoù cuõng laø dòp ñeå trai gaùi gaëp
gôõ nhau thi taøi, tìm hieåu...
Leã hoäi xuoáng bieån : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc taïi laøng chaøi Traân Chaâu (Caùt Baø) töø ngaøy
4 ñeán ngaøy 6 thaùng 1 (aâm lòch) haøng naêm. Sau khi laøm leã Thuûy Thaàn, Long Vöông,
moät hoài troáng leänh vang leân, haøng traêm trai traùng tay caàm cheøo hoø reo chaïy tôùi
thuyeàn cuûa mình ñeå kòp ra nhanh nhaát nôi quy ñònh. Moät ngöôøi cheøo, moät ngöôøi
tung löôùi vaø goõ nhòp vaøo nôi maïng thuyeàn. Goõ caøng maïnh, caøng doàn daäp, caù caøng
hoaûng sôï chaïy maéc vaøo löôùi caøng nhieàu. Ñeán tröa noå phaùo leänh thu quaân. Moïi
ngöôøi khieâng caù cuûa mình leân caùc saân ñình ñeå caùc boâ laõo chaám thi. Con caù ngon
nhaát ñöôïc choïn nöôùng ngay treân ñoáng löûa ñoû röïc ôû saân ñình ñeå teá thaàn, coøn laïi
chia cho moïi ngöôøi. Ai ñaùnh ñöôïc caù to nhaát hoaëc nhieàu caù nhaát ñöôïc trao giaûi.
Hoäi ñình Dö Haøng : Leã hoäi dieãn ra taïi ñình Dö Haøng, xaõ Dö Haøng Keânh, huyeän
An Haûi vaøo ngaøy 18 thaùng 2 aâm lòch haøng naêm. Leã ñöôïc toå chöùc trang nghieâm coù
nhieàu cuoäc teá, röôùc lôùn, röôùc thaàn vò sang caùc xaõ giao hieáu nhö Ñoâng Kheâ, Haøng
Keânh, Phuïng Thaùp. Tröôùc saân ñình coù caùc troø ñaáu vaät, ñaùnh côø, choïi gaø, toå toâm, ca
truø, dieãn cheøo, haùt chaàu vaên.
Hoäi ñeàn Phoø Maõ (ñeàn Deïo) : Ñeàn Phoø Maõ thuoäc thò traán Nuùi Ñieàn, huyeän Thuûy
Nguyeân, thôø danh töôùng Laïi Vaên Thaønh laø töôùng gioûi cuûa ñôøi nhaø Traàn. Haøng
naêm, vaøo ngaøy 15 thaùng 1 aâm lòch, leã hoäi ñöôïc toå chöùc nhaèm töôûng nhôù coâng tích
cuûa danh töôùng.
Hoäi Ñeàn Ngheø : Ñeàn Ngheø ôû phoá Leâ Chaân, quaän Leâ Chaân, thaønh phoá Haûi Phoøng,
thôø Leâ Chaân - moät töôùng gioûi cuûa Hai Baø Tröng. Leã hoäi haøng naêm ñöôïc toå chöùc töø
ngaøy 8 ñeán ngaøy 10 thaùng 2 aâm lòch ghi nhôù coâng tích cuûa baø. Phaàn teá leã coù leã
röôùc (muõ, aán) töø ñeàn Ngheø veà ñình, coã teá chay hoaëc maën. Coù ñaáu vaät, côø töôùng
trong nhöõng ngaøy dieãn ra leã hoäi.
Hoäi ñua thuyeàn roàng truyeàn thoáng treân bieån (ñaûo Caùt Haûi) : Ñeán ngaøy moàng 1
 255

thaùng 4 (döông lòch), hoäi ñua thuyeàn roàng truyeàn thoáng laïi ñöôïc toå chöùc. Ñaây laø
ngaøy vui ñaàu vuï caù ôû vuøng bieån baéc boä vaø cuõng laø dòp caùc ñoäi thuyeàn tranh taøi, ñoï
söùc, tìm ra nhöõng tay cheøo gioûi. Cuoäc ñua thuyeàn roàng raát haáp daãn thu huùt haøng
vaïn ngöôøi tham döï.
Hoäi ñeàn An Lö : Ñeàn An Lö thuoäc xaõ An Lö, huyeän Thuûy Nguyeân, thôø Höng Ñaïo
Vöông Traàn Quoác Tuaán vaø An Sinh Vöông Traàn Lieãu (thaân phuï Traàn Höng Ñaïo).
Haøng naêm vaøo ngaøy 11-11 aâm lòch leã hoäi ñöôïc toå chöùc nhaèm ghi nhôù coâng ñöùc cuûa
ngöôøi ñaõ coù coâng ñeå ñaùnh tan giaëc Nguyeân Moâng cöùu nöôùc. Leã daâng höông ñöôïc
toå chöùc raát trang nghieâm. Sau phaàn leã teá laø phaàn hoäi vôùi nhöõng troø vui nhö chôi ñu,
haùt ñuùm nam nöõ, choïi gaø, côø töôùng.
 256

Hòa Bình
Dieän tích : 4749 km².
Daân soá : 774.100 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Hoøa Bình.
Caùc huyeän goàm : Ñaø Baéc, Mai Chaâu, Kyø Sôn, Löông Sôn, Kim Boâi, Taân Laïc, Laïc
Sôn, Laïc Thuûy, Yeân Thuûy.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Möôøng, Thaùi, Taøy, H' Moâng, Dao.
Hoøa Bình laø moät tænh mieàn nuùi, naèm ôû cöûa ngoõ taây baéc cuûa thuû ñoâ Haø Noäi, caùch
Haø Noäi khoaûng 70 km veà phía taây theo quoác loä 6. Phía baéc giaùp Phuù Thoï vaø Haø
Taây, phía nam giaùp Ninh Bình vaø Thanh Hoùa, phía ñoâng giaùp Haø Taây vaø Haø Nam,
phía taây giaùp Sôn La.
Veà hình theå Hoøa Bình goàm nhieàu daõy nuùi ñaù caùch nhau bôûi nhöõng gioøng soâng.
Nhöõng ngoïn nuùi cao ñaùng keå laø nuùi Pu Canh 1373 m, nuùi Vua Baø 1050 m, nuùi
Vieân Nam 1029 m, caùc nuùi nhoû khaùc nhö nuùi Kho, nuùi Laùt, nuùi Pha Löông. Khí
haäu noùng aåm, möa theo muøa. Nhieät ñoä trung bình naêm khoaûng 22,9 - 25°C. Giao
thoâng ñöôøng boä, ñöôøng soâng thuaän tieän.
Soâng chính coù Haéc Giang (soâng Ñaø), phaùt nguyeân töø Sôn La roài vaøo Hoøa Bình, taïo
moät khuùc quanh ôû chôï Bôø, voøng ngöôïc leân höôùng Baéc, qua Phöông Laâm. Ba Vì roài
nhaäp vaøo soâng Hoàng Haø ôû Höng Hoùa. Moät soá soâng nhoû ñaùng keå laø soâng Chum,
soâng Nham (hai chi löu cuûa Haéc Giang); soâng Chu, soâng Caùi (hai chi löu cuûa soâng
Chaûy), soâng Queá, soâng Nam Laùt...
Haéc Giang chia tænh Hoøa Bình thaønh hai khu ñòa chaát khaùc nhau bôûi caáu truùc cuûa
caùc taàng ñaát ñaù. Vuøng röøng nuùi coù nhieàu di tích cuûa neàn vaên hoùa Hoøa Bình vaøo
thôøi ñoà ñaù giöõa vaø môùi. Taïi caùc hang ñoäng nhö hang Ñoàng Noäi, hang Tuøng, hang
Haøo..., coøn ñeå laïi moät soá vaät duïng coå xöa nhö nhöõng löôõi dao, löôõi rìu baèng ñaù
maøi ñeõo thoâ sô, nhöõng maûnh xöông, voû oác, ñoà goám ñeå laïi nôi naáu nöôùng (thôøi ñoà
ñaù giöõa) vaø treân vaùch hang ñoäng khaéc hình ngöôøi vaø thuù vaät (nhö hang Ñoàng Noäi)
vaøo thôøi ñoà ñaù maøi.
Hoøa Bình laø moät vuøng ñaát coå, giaøu tieàm naêng du lòch. Ñaây laø moät trong nhöõng tænh
coù nhieàu caûnh quan thieân nhieân, hang ñoäng, nhieàu baûn laøng daân toäc raát haáp daãn
 257

khaùch du lòch trong vaø ngoaøi nöôùc.

Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo ôû Hoøa Bình ña soá laø ngöôøi thuoäc saéc toäc Möôøng, soáng taäp trung treân
vuøng cao nguyeân daøi 200 km bao goàm caùc huyeän Löông Sôn, Kyø Sôn vaø Laïc Sôn.
Ngoaøi ra, coøn coù ñoàng baøo Taøy, Dao, H'Mong... Daân chuùng thôø cuùng Toå tieân,
Thaàn linh, Ñaát Trôøi. Caùc laøng xaõ ñeàu thôø Thaàn Hoaøng vaø haøng naêm toå chöùc cuùng
kieán vaøo nhöõng ngaøy muøng 10 thaùng Gieâng, thaùng Ba vaø thaùng Möôøi. Saéc daân
Möôøng coøn giöõ rieâng nhöõng taäp tuïc ñaëc bieät veà quan, hoân, tang, teá, vaø caû caùch trò
beänh cuûa ngöôøi Vieät ta thôøi xöa.
Vì ñòa theá nuùi non neân kinh teá Hoøa Bình khoâng maáy phaùt trieån. Noâng saûn chính laø
luùa nuùi vaø luùa ñoàng baèng, hoa maøu phuï laø ngoâ, ñoàn ñieàn caø pheâ, daâu chaên taèm.
Röøng Hoøa Bình coù caùnh kieán, nhieàu goã quyù, nhö seán, taáu, laùt, caây döôïc lieäu; raát
nhieàu loaïi daõ caàm daõ thuù. khoaùng saûn goàm nhieàu loaïi quaëng nhö : Moû than ñaù ôû
chôï Bôø, moû chì ôû Hieàn Löông, moû keõm ôû Quyønh Laâm, moû ñoàng ôû Chaân Danh vaø
moû ñeä (antimoine) ôû nuùi Ñaø Baéc. Kyõ ngheä khai thaùc khoaùng saûn ôû Hoøa Bình vaãn
coøn giôùi haïn. Tænh Hoøa Bình coù moät heä thoáng giao thoâng khaù toát veà ñöôøng thuûy
laãn ñöôøng boä, laïi laø ñieåm tieáp xuùc giöõa mieàn trung chaâu vaø thöôïng du neân ñôøi
soáng cuûa daân chuùng seõ sung tuùc neáu ñöôïc quan taâm ñuùng möùc.
Vôùi löôïng nöôùc cuûa soâng Ñaø, caùc coâng trình thuûûy ñieän mai naøy seõ cho pheùp Hoøa
Bình coù theå cung caáp ñieän naêng cho nhieàu tænh ôû mieàn Baéc, theâm vaøo ñoù, seõ giuùp
ñieàu hoøa löu löôïng nöôùc khoâng ñeå Haø Noäi vaø vuøng ñoàng baèng bò luït uùng vaø giuùp
cho vieäc vaän chuyeån ñöôøng soâng leân vuøng Taây - Baéc ñöôïc deã daøng hôn.
Lược sử
Ñaát Hoøa Bình xöa thuoäc boä Taân Höng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Töø
caùc ñôøi vua Huøng Vöông, xöù Möôøng ñöôïc cai quaûn bôûi caùc quan Lang. Theo Söû
saùch, Ña Can laø vò quan Lang ñaàu tieân toå chöùc sinh hoaït haønh chaùnh ôû ñaây. Vua
Ñinh Tieân Hoaøng cuõng thuoäc Möôøng toäc, khi leân ngoâi ñaõ choïn Hoa Lö laøm kinh
ñoâ. Döôùi ñôøi nhaø Lyù, caùc quan Lang ñaõ thaønh laäp nhöõng ñaïo quaân ñòa phöông,
theo quaân trieàu ñaùnh deïp loaïn quaân Xieâm vaø döïng traïi chieán löôïc theo leänh vua
Lyù Thaùnh Toâng vaø ñaõ ñöôïc trieàu ñình phong töôùc. Vieäc nhaän töôùc trieàu ñình vaãn
 258

coøn duy trì döôùi thôøi vua Quang Trung. Cuõng gioáng nhö caùc tænh khaùc vuøng Taây
Baéc, ñaát Hoøa Bình thuoäc tænh Höng Hoùa, goàm caùc chaâu Mai Chaâu, Ñaø Baéc thuoäc
phuû Gia Höng. Ñeán cuoái ñôøi Nguyeãn môùi laäp tænh Hoøa Bình.
Truyeàn thoáng yeâu nöôùc cuûa Hoøa Bình raát maõnh lieät. Giaëc Ñoâng Haùn coù taøn aùc,
hung baïo ñeán ñaâu cuõng bò daân ta noåi leân choáng cöï. Nuùi Vua Baø (huyeän Löông Sôn)
coøn ghi daáu cuûa Hai Baø Tröng ngaøy ñeâm luyeän taäp voû ngheä. Khi Bình Ñònh Vöông
Leâ Lôïi tieán quaân ra Baéc, daân huyeän Mai Chaâu, Ñaø Baéc theo chaân anh huøng Ñoã Bi,
Trònh Khaû, Lyù Trieän, Phaïm Vaên Xaûo ñaùnh ñuoåi giaëc Minh.
Thôøi Phaùp thuoäc, quaân Phaùp khoán ñoán khi chieám caùc tænh mieàn Baéc nöôùc ta, vieän
binh ñöôïc taêng cöôøng aøo aït. Ñeán Hoøa Bình, vieäc xaâm chieám khoâng phaûi deã. Ngaøy
26-9-1884, giaëc laäp ñoàn binh taïi huyeän Laïc Sôn, boán ngaøy sau ñoù bò nghóa quaân ta
ñaùnh phaù. Luùc tænh lò dôøi veà Chôï Bôø, vaøo ngaøy 29-1-1891, döôùi söï chæ huy cuûa anh
huøng Ñoác Ngöõ, daân quaân Kinh Möôøng vaây tænh lî, keâu goïi ngöôøi laàm loãi trôû veà,
roài môû nhaø giam phaù cô sôû giaëc gieát luoân giaùm thò, ñoàn tröôûng vaø coâng söù Phaùp.
Sau ñoù, quaân Phaùp phaûi dôøi tænh lò veà choã cuõ. Naêm 1909, ñoàng baøo Möôøng Kinh
laïi noåi daäy, ñaùnh chieám tòch thu cuûa giaëc nhieàu suùng ñaïn, roài vaøo röøng nuùi Vieân
Nam ñaùnh tröôøng kyø ñeán cuoái naêm 1910.
Tröôùc naêm 1965, tænh Hoøa Bình coù caùc huyeän Kyø Sôn, Löông Sôn, Laïc Sôn, Ñaø
Baéc vaø Mai Chaâu.
Phong cảnh, di tích
Hang Muoái : Hang ôû huyeän Taân Laïc. Hang ñöôïc phaùt hieän ra naêm 1961. Caùc nhaø
khaûo coå ñaõ tìm thaáy nhieàu hieän vaät : 500 ñoà ñaù, 2 ngoâi moä vaø nhieàu xöông ñoäng
vaät. Hang Muoái raát haáp daãn caùc nhaø khaûo coå ñeán nghieân cöùu, tìm hieåu di chæ khaûo
coå naøy.
Thung luõng Mai Chaâu : Töø Haø Noäi ñi 70 km ñeán thò xaõ Hoøa Bình. Ñi tieáp 60 km
nöõa ñeán Mai Chaâu. ÔÛ ñoaïn ñöôøng thöù hai naøy baïn seõ vöôït qua doác Cun daøi 15 km
Goïi laø doác nhöng khoâng phaûi moät laàn leân doác laø xong, thöïc ra ñaây laø moät ñeøo con,
coù luùc töôûng nhö oâ toâ ñang ñi vaøo moät bieån maây. Khi leân ñeán ñænh ñeøo, khoâng ai
qua ñaây maø khoâng döøng laïi ngaém caûnh. Huyeän lî Mai Chaâu xinh ñeïp hieän ra döôùi
taàm maét du khaùch : moät thung luõng xanh rôøn caây laù, ñoàng luùa vaø nhöõng neáp nhaø
 259

saøn ñeàu taêm taép nhö xeáp haøng chaøo ñoùn khaùch. Nhaø saøn ôû ñaây cao raùo, saïch seõ.
Saøn nhaø caùch maët ñaát khoaûng 1,5 m baèng nhöõng coät goã chaéc chaén. Khaùch ñeán nhaø
xin môøi muùc nöôùc röûa chaân tröôùc khi böôùc leân caàu thang. Saøn nhaø baèng tre hoaëc
böông. Maùi nhaø lôïp laù goài hoaëc laù maây. Caùc cöûa soå trong nhaø coù kích thöôùc khaù
lôùn ñeå ñoùn gioù maùt vaø cuõng laø nôi ñeå chuû nhaø treo caùc gioø hoa phong lan, loàng
chim caûnh. Moät khung deät vaûi thoå caåm ñöôïc ñaët caïnh moät oâ cöûa soå. Ñaây laø nôi
laøm vieäc cuûa nhöõng coâ con gaùi lôùn. Ngöôøi con trai hoûi vôï chæ caàn nhìn leân giaù xeáp
chaên ñeäm goái saïch seõ vôùi nhöõng maøu saéc hoa vaên trang trí laø bieát ñöôïc söï chaêm
chæ vaø taøi nöõ coâng cuûa ngöôøi vôï töông lai. Coøn coâ gaùi, muoán bieát veà ngöôøi con trai
saép laøm choàng mình thì haõy nhìn leân caùc coät nhaø, neáu thaáy voâ soá vaûy caù to vaø nhaát
laø nhieàu ñuoâi caù daùn leân coät thì haõy yeân taâm laø ngöôøi con trai trong nhaø naøy lao
ñoäng gioûi baét ñöôïc nhieàu caù. Baïn laø khaùch, seõ ñöôïc oâng chuû nhaø traûi chieáu hoa
môøi ngoài, roài baøy ra giöõa chieáu moät voø röôïu caàn baèng neáp caåm. Coøn baø chuû noåi
löûa laøm xoâi trong caùi choõ cao leânh kheânh cuûa ngöôøi Thaùi. Nhìn qua cöûa soå baïn seõ
thaáy ôû döôùi ñaát coù moät ao caù nhoû hình vuoâng saùt chaân coät nhaø, nhöõng con caù ñang
bôi laën aên moài trong nöôùc ao trong vaét. OÂng chuû seõ daønh cho baïn quyeàn chæ vaøo
con caù naøo, oâng seõ baét ñuùng con caù ñoù cho vaøo noài chaùo caù. Moät ñeâm nghæ laïi ôû
nhaø saøn Mai Chaâu, baïn seõ ñöôïc xem muùa, haùt, nghe nhaïc coàng chieân...
Baûn daân toäc Möôøng : Ngöôøi Möôøng Hoøa Bình soáng trong nhöõng thung luõng chung
quanh caùc caùnh ñoàng luùa nöôùc. Ñeán Thung Maây ôû ñoä cao 1200 m so vôùi maët bieån,
du khaùch coù theå thaáy roõ hôn böùc tranh ñeïp cuûa xöù Möôøng, ñaëc bieät neàn vaên hoùa
vaø ñôøi soáng cuûa xöù Möôøng.
Neàn vaên hoùa xöù Möôøng ñöôïc bieåu hieän qua trang phuïc nhö caïp vaùy Möôøng, qua
nhöõng nghi leã trong ñôøi soáng nhö cöôùi xin, ma chay, trong nhöõng aùn vaên chöông
nhö "Ñeû Ñaát, Ñeû Nöôùc". Trong aâm nhaïc Möôøng, troáng vaø chieân vaãn giöõ vai troø
quan troïng. Ñeán xöù Möôøng vaøo nhöõng ngaøy "hoäi Xuaân", leã "Xuoáng ñoàng", leã
"Möøng nhaø môùi"... du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc daøn chieân Möôøng ñuû 12 chieác.
Trong khung caûnh xöù Möôøng, giöõa thung luõng, trong tieáng suoái chaûy roùc raùch vaø
tieáng rì raøo cuûa röøng caây, tieáng chieân coù aâm höôûng traàm boång saâu laéng ñeán khoù
queân. Ñeán vôùi baûn Möôøng, du khaùch ñöôïc thöôûng thöùc veû ñeïp trong saùng cuûa vaên
 260

hoùa xöù Möôøng vaø ñöôïc ñoái ñaõi nhö nhöõng vò thöôïng khaùch.
Suoái nöôùc noùng Kim Boâi : Töø thò xaõ Hoøa Bình ñi khoaûng 30 km ñeán nhaø nghæ
mang teân moät baûn cuûa ngöôøi Möôøng laø nhaø nghæ Moû Ñaù, Kim Boâi. Nhaø nghæ ñöôïc
xaây döïng ôû beân caïnh nôi coù maïch nöôùc khoaùng lôùn nhaát. Vì vaäy, ngoài ôû trong
phoøng vaãn nghe tieáng nöôùc phun leân aøo aøo voâ taän. Nöôùc phun leân luoân luoân ôû
nhieät ñoä 36°C. Qua kieåm nghieäm nguoàn nöôùc khoaùng Kim Boâi coù ñuû tieâu chuaån
duøng laøm nöôùc uoáng, ñeå taém, ngaâm mình chöõa caùc beänh vieâm khôùp, ñöôøng ruoät,
daï daøy, huyeát aùp... Nöôùc suoái Kim Boâi ñaõ ñöôïc ñoùng chai laøm nöôùc giaûi khaùt, noù
cuøng loaïi vôùi nöôùc khoaùng Thaïch Bích ôû Quaõng Ngaõi, Kum-dua ôû Nga vaø Paven
Banis cuûa Bungari.
Thuûy ñieän Hoøa Bình treân soâng Ñaø : Laø coâng trình thuûy ñieän lôùn nhaát cuûa Vieät
Nam. Theo thieát keá nhaø maùy coù 8 toå hôïp maùy hoaït ñoäng, coâng suaát moãi toå maùy
240.000 kw.
Phong cảnh, di tích
Chuøa Keø : Chuøa Keø laø moät ngoâi chuøa coå ôû xaõ Phuù Vinh, huyeän Taân Laïc. Töông
truyeàn trong chuøa coù moät hoøn ñaù goïi laø Buït Moïc. Hoäi chuøa Keø thöôøng ñöôïc toå
chöùc vaøo ngaøy 16 thaùng 2 aâm lòch haøng naêm ñeå vieáng ñaát Buït Moïc vaø coøn coù
nhieàu troø vui.
Tam Ñoäng Sôn : Chuøa ôû trong ñoäng nuùi Tam Ñoäng, thuoäc xaõ Phuïc Coå, huyeän Laïc
Sôn. Ngoïn nuùi naøy coù 3 ñoäng laø ñoäng Ngoïc, ñoäng Quang vaø ñoäng Baïc. Chuøa ñöôïc
döïng treân nuùi nhìn ra bôø soâng, caûnh trí raát neân thô.
Các dịp lễ hội
Hoaø Bình laø moät trong nhöõng vuøng ñaát maø caùc nhaø khaûo coå hoïc chöùng minh ñaõ coù
ngöôøi Vieät coå sinh soáng caùch ñaây haøng vaïn naêm. Nôi ñaây coøn ñoïng laïi nhieàu daáu
aán cuûa moät neàn vaên hoùa Hoøa Bình röïc rôõ qua vieäc tìm thaáy 47 chieác troáng ñoàng coå
trong ñoù coù troáng ñoàng soâng Ñaø vaø Mieáu Moân thuoäc loaïi ñeïp vaø coå. Hoøa Bình laø
moät tænh ña daân toäc. Caùc daân toäc vöøa phaùt huy baûn saéc vaên hoùa cuûa daân toäc mình,
vöøa hoøa ñoàng trong coäng ñoàng. Ngöôøi Taøy, Thaùi coù nhieàu neùt gioáng nhau trong
sinh hoaït vaø phong tuïc. Daân toäc Möôøng coù neàn vaên hoïc daân gian phong phuù, haùt ví
Möôøng vôùi nhaïc troáng ñoàng, nhaïc coàng chieâng, tröôøng ca Ñeû Ñaát Ñeû Nöôùc. Daân
 261

toäc Thaùi coù laøn ñieäu daân ca Thaùi tinh teá (haùt khaép Thaùi) giaøu hình töôïng. Muùa xoøe
Thaùi laø ñieäu muùa mang tính chaát coäng ñoàng cao. Ngöôøi H' Moâng coù muùa kheøn,
muùa oâ. Ñaëc bieät uoáng röôïu caàn laø moät neùt sinh hoaït vaên hoùa khoâng theå thieáu ñöôïc
trong caùc dòp leã Teát, hoäi heø, tieáp khaùch quyù cuûa ngöôøi Möôøng vaø Thaùi. Caùc daân
toäc ôû tænh Hoøa Bình coù raát nhieàu leã hoäi haøng naêm, döôùi ñaây laø moät soá leã hoäi :
Hoäi Xeân Baûn, Xeân Möôøng (daân toäc Thaùi) : Haøng naêm vaøo muøa xuaân, khi hoa ban
nôû traéng khaép nuùi ñoài vaø coù tieáng saám ôû ñaàu nguoàn soâng Ñaø thì daân baûn ôû huyeän
Mai Chaâu baét ñaàu toå chöùc leã hoäi. Leã hoäi dieãn ra trong 3 ngaøy. Ngaøy ñaàu coù ñaùm
röôùc töø nhaø chuû Möôøng ra ñình laøng khaán Thaàn. Ngaøy thöù 2 thì baén cung noû tìm
ngöôøi gioûi. Ngaøy thöù 3 coù caùc troø vui nhö tung coøn, tìm baïn, thi haùt ñoái, thi thoåi
kheøn. Hoäi Xeân Baûn, Xeân Möôøng laø hoäi caàu muøa, caàu phuùc cuûa ngöôøi Thaùi. Hoï gôûi
gaém vaøo ñoù nhöõng öôùc voïng lôùn lao veà cuoäc soáng bình yeân, no aám nôi baûn möôøng,
laø dòp trai gaùi vui chôi, tìm hieåu nhau qua tieáng haùt, tieáng ñaøn.
Hoäi Caàu möa (daân toäc Thaùi) : Haøng naêm cöù khoaûng thaùng 3 hoaëc 4 aâm lòch, thôøi
tieát hanh khoâ, ít möa thì daân toäc Thaùi laïi toå chöùc leã hoäi ñeå caàu möa. Ñaàu tieân moät
ñoaøn thanh nieân nam nöõ keùo vaøo nhaø moät baø giaø nhaát baûn vaø baét ñaàu moät leã haùt
caàu möa. Buoåi toái coù röôùc ñuoác quanh baûn, haùt beân bôø suoái, toùe nöôùc vaøo nhau
cho tôùi öôùt heát môùi tan hoäi.
Leã Caàu maùt : Ñaây laø leã caàu cuûa vuøng ngöôøi Möôøng, Hoøa Bình. Theo quan nieäm
cuûa ngöôøi Möôøng, nhaø naøo hoûa hoaïn laø do maët ñaát noùng quaù neân phaûi laøm leã caàu
maùt ñeå khoâng bao giôø xaûy ra hoaû hoaïn nöõa. Vaøo buoåi leã, thaày Mo caàu xin 4 vò
thaàn: Trôøi, Ñaát, Nöôùc, Löûa phuø hoä cho daân baûn luoân ñöôïc maùt meû. Sau ñoù moät laõo
noâng caøy moät luoáng quanh baûn, moät ngöôøi khaùc laáy nöôùc ñoå vaøo ñöôøng caøy ñoù vôùi
yù nghóa laøm maùt loøng ñaát. Leã thöôøng toå chöùc sau khi coù moät gia ñình naøo ñoù bò
hoûa hoaïn.
Leã hoäi Caàu phuùc baûn Möôøng : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc ôû vuøng ngöôøi Thaùi, Mai Chaâu,
muïc ñích ñeå caàu thaàn phuø hoä vaø cuùng röûa laù luùa, xua ñuoåi thaàn truøng. Vaøo ngaøy
hoäi, caùc mieáu thôø quanh baûn vaø mieáu thôø thoå coâng, thoå ñòa ôû töøng nhaø phaûi saïch
seõ. Bôø ruoäng, bôø möông ñöôïc tu söûa, be cao ñoùn nöôùc veà. Phaàn hoäi, nam nöõ noåi
chieân troáng vaø muùa xoøe, thi baén cung noû.
 262

Leã Côm môùi : Leã toå chöùc taïi caùc gia ñình vuøng ñoàng baøo Möôøng (Möôøng Bi), Hoøa
Bình. Ngheà noâng laø ngheà chính cho neân ñoàng baøo raát chuù troïng vaøo vuï muøa. Töøng
gia ñình laøm coã möøng thu hoaïch, coù goùi baùnh chöng, coù leã cuùng vía luùa vaø gioã
cuùng cha meï.
Leã Khaån Chieâm : Leã Khaån Chieâm (cuùng caàu luùa muøa) cuûa vuøng ngöôøi Dao, Hoøa
Bình ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 14-5 (döông lòch) haøng naêm. Ñaây laø leã caàu xin toå tieân,
ñaát trôøi cho moät naêm laøm aên toát laønh.
Hoäi Xeùc buøa (hoäi coàng chieâng) : Ñaây laø hoäi lôùn cuûa vuøng daân toäc Möôøng, Hoøa
Bình. Xeùc Buøa laø xaùch coàng chieâng ñi haùt cuûa caùc phöôøng Buøa. Phöôøng Buøa goàm
nhöõng ngöôøi bieát haùt vaø bieát ñaùnh coàng chieâng. Khi ñi chuùc Teát hay chuùc möøng
caùc gia ñình, phöôøng ñi theo thöù töï, ñaùnh chieân, ñoïc thô theo loái öùng khaåu, ca ngôïi
gia chuû, chuùc laøm aên phaùt ñaït vaø bình an. Chuû nhaø mang leã vaät ra cuøng haùt ñoái
ñaùp. Phöôøng ñi heát nhaø naøy sang nhaø khaùc.
 263

Hưng Yên
Dieän tích : 889km².
Daân soá : 1.091.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Höng Yeân.
Caùc huyeän : Myõ Haøo, Vaên Laâm, Yeân Myõ, Khoaùi Chaâu, Vaên Giang, AÂn Thi, Kim
Ñoäng, Phuø Cöø, Tieân Löõ.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Saùn Dìu, Taøy...
Höng Yeân laø tænh ôû trung taâm ñoàng baèng Baéc Boä, phía baéc giaùp Baéc Ninh, phía
ñoâng giaùp Haûi Döông, phía ñoâng nam giaùp Thaùi Bình, phía taây vaø taây baéc giaùp Haø
Taây vaø Haø Noäi, phía nam vaø taây nam giaùp Haø Nam.
Khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, chia laøm hai muøa, muøa noùng töø thaùng Naêm ñeán thaùng
Chín vaø muøa laïnh baét ñaàu töø thaùng Möôøi Moät ñeán thaùng ba. Nhieät ñoä trung bình
naêm khoaûng 23°C. Thaùng naøo cuõng möa, nhieàu nhaát töø thaùng naêm ñeán thaùng taùm.
Ñòa hình cuûa tænh töông ñoái baèng phaúng. Soâng hoà chaûy treân ñòa baøn cuûa tænh nhieàu
vì vaäy giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng soâng, ñöôøng saét ñeàu thuaän lôïi.
Duø ôû xa bieån nhöng Höng Yeân coù nhieàu soâng raïch. Boán soâng chính laø : Soâng
Hoàng Haø ôû phía Taây, phaân ranh giôùi vôùi tænh Haø Nam; soâng Luoäc ôû phía Nam;
phaân ranh giôùi vôùi tænh Thaùi Bình; soâng Ñaøo vaø soâng Cöûu Yeân ôû phía Ñoâng, phaân
ranh vôùi tænh Haûi Döông. Ngoaøi ra, soâng Hoan AÙi chaûy ôû giöõa tænh cuøng vôùi soâng
Cöûu Yeân chia caùc soâng raïch thaønh ba vuøng rieâng bieät : Vuøng ñaát cao goàm caùc
huyeän Myõ Haøo, Vaên Laâm vaø Yeân Myõ. Vuøng trung bình goàm caùc huyeän Khoaùi
Chaâu, Kim Ñoäng vaø AÂn Thi. Vuøng ñaát thaáp goàm hai huyeän Tieân Löõ vaø Phuø Cöø.
Höng Yeân coù di tích Phoá Hieán, laø moät thöông caûng saàm uaát töø theá kyû 17. Nhieàu di
tích lòch söû, vaên hoùa ñoäc ñaùo nhö chuøa Kim Chung, ñình Nam Hieán... ñaëc bieät coù
nhaõn loàng laø loaïi caây ñaëc saûn noåi tieáng, töøng ñöôïc laø quaû quí ñeå tieán vua.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo trong tænh laø ngöôøi Kinh, theo ñaïo Phaät, Thieân Chuùa vaø thôø phuïng toå
tieân.
Ruoäng luùa Höng Yeân raát toát vì ñoàng baèng do ñaát phuø sa boài leân. Caùc hoa maøu phuï
laø mía, ngoâ, khoai, laïc, rau vaø moät soá loaïi ñaäu khaùc. Mía trong tænh ñöôïc troàng
 264

nhieàu ôû caùc vuøng Kim Ñoäng, AÂn Thi, Phuù Cöø, Tieân Löõ.
Soâng ngoøi Höng Yeân nhieàu neân ngaønh ñaùnh caù khaù phaùt trieån, daân chuùng nuoâi
theâm caù nöôùc ngoït ôû caùc ao, hoà, ñaàm. khoaùng saûn vaø laâm nghieäp khoâng coù gì ñeå
khai thaùc.
Kinh teá vaø thöông maïi chæ taäp trung vaøo vieäc buoân baùn thoùc, ngoâ vaø caù. Ñaëc bieät ôû
vuøng Baàn Yeân Nhaân coù töông Baàn raát ngon. Nhaõn loàng ôû phoá Hieán vaø taùo Thieän
Phieán ôû Phuø Cöø, Tieân Löõ noåi tieáng khaép nôi. Nhaõn Höng Yeân ngon neân ñöôïc duøng
ñeå daâng leân vua thôøi xöa, goïi laø nhaõn tieán.
Lược sử
Ñaát Höng Yeân xöa thuoäc boä Giao Chæ, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Thuoäc
huyeän Chu Dieân, quaän Giao Chæ thôøi Haùn thuoäc. Döôùi ñôøi nhaø Löông laø quaän Voõ
Bình, nhöng bò baõi boû döôùi ñôøi nhaø Tuøy. Ñôøi Ñöôøng bò ñaët laø chaâu Dieân. Thôøi
Thaäp Nhò Söù Quaân, ñaát naøy laø Ñaêng Chaâu. Ñôøi Tieàn Leâ ñoåi laø phuû Thaùi Bình.
Nhaø Lyù ñoåi laø chaâu Khoaùi vaø ñôøi Traàn goïi laø Khoaùi loä. Thôøi Minh thuoäc ñaët laø
Khoaùi Chaâu. Döôùi trieàu vua Leâ Thaùi Toå ñaët Höng Yeân thuoäc Nam Ñaïo vaø ñôøi vua
Leâ Thaùnh Toâng goïi laø Sôn Nam thöøa tuyeân. Nhaø Maïc ñaët Höng Yeân thuoäc Haûi
Döông, roài nhaø Leâ Trung Höng ñoåi teân laø Sôn Nam thöôïng; sau ñoåi thaønh traán Sôn
Nam vaøo ñaàu ñôøi nhaø Nguyeãn. Ñeán naêm 1831, vua Minh Maïng môùi ñoåi thaønh tænh
Höng Yeân.
Trong cuoäc chieán ñaáu choáng ngoaïi xaâm, ñoàng baøo Höng Yeân goùp phaàn raát lôùn.
Naêm 545, quaân nhaø Löông sang ñaùnh nöôùc ta, anh huøng Trieäu Quang Phuïc döïng
caên cöù khaùng chieán trong vuøng ñaàm laày Daï Traïch (ñaàm Maïn Tröø, huyeän Khoaùi
Chaâu), ñaùnh ñuoåi giaëc thuø ra khoûi nöôùc. Naêm Ñinh Tî 1257, Moâng Coå ñaùnh laàn
thöù nhaát. Vua Traàn Thaùi Toâng phaûi rôøi kinh ñoâ chaïy veà ñoáng quaân nôi soâng Thieân
Maïc (moät khuùc soâng cuûa Hoàng Haø, thuoäc phaïm vi hai huyeän Khoaùi Chaâu vaø Kim
Ñoäng). Giaëc vaøøo thaønh Thaêng Long gieát caû nam phuï laõo aáu. Vua ngöï thuyeàn hoûi yù
Thaùi uùy Traàn Nhaät Hieäu, nhöôïc töôùng traû lôøi : "Nhaäp Toáng" (baét chöôùc Toáng haøng
Moâng Coå); luùc hoûi Thaùi sö Traàn Thuû Ñoä, ngöôøi anh huøng traû lôøi : "Ñaàu toâi chöa
rôi, xin beä haï ñöøng lo". Vì vaäy maø ta thaéng. Laàn thöù hai chuùng sang (1284), ñoâng
hôn 50 chuïc vaïn linh binh do Thoaùt Hoan caàm ñaàu, hoø heùt ñieân cuoàng. Treân chieán
 265

tröôøng Ñaø Maïc (khuùc soâng Thieân Maïc), anh huøng Traàn Bình Troïng sa vaøo tay
giaëc. Chuùng phuû duï daâng boång loäc nhöng bò quaùt maéng : "Ta thaø laøm quyû nöôùc
Nam, chöù khoâng laøm vöông ñaát Baéc". Thoaùt Hoan ñem oâng ra cheùm hoøng laøm
nhuït chí daân Nam anh huøng. Chaúng bao laâu sau, thaùng Tö naêm AÁt Daäu 1285, anh
huøng Traàn Nhaät Duaät phaù tan quaân Toa Ñoâ treân beán Haøm Töû (phía Taây huyeän
Khoaùi Chaâu, bôø soâng Hoàng höôùng veà baûi Töï Nhieân). Sang thaùng Naêm, cuõng treân
ñaát Khoaùi Chaâu, hai vò töôùng anh huøng cuûa Höng Ñaïo Vöông laø Traàn Quang Khaûi
vaø Traàn Nhaät Duaät thaéng traän Taây Keát kinh hoàn, gieát cheát Toa Ñoâ, baét hôn ba vaïn
quaân Moâng Coå.
Thôøi Phaùp thuoäc, quaân Phaùp ñaõ chieám Höng Yeân vaøo ngaøy 26-11-1863, nhöng ruùt
lui sau ñoù. Ñeán naêm 1883, chuùng trôû laïi chieám tænh naøy laàn thöù hai vaø xaây ñoàn ñaép
luõy phoøng bò caùc cuoäc noåi daäy cuûa ngöôøi Vieät Nam. Naêm 1885, anh huøng Nguyeãn
Thieän Thuaät (ngöôøi laøng Xuaân Duïc, huyeän Myõ Haøo) cuøng vôùi caùc anh huøng Taï
Hieän, Nguyeãn Cao laäp caên cöù Baõi Saäy choáng quaân Phaùp; Baõi Saäy laø khu röøng saäy
ôû giöõa ba huyeän Vaên Giang (thuoäc Baéc Ninh), Khoaùi Chaâu vaø Myõ Haøo. Vò trí Baõi
Saäy hieåm yeáu vaø coù nhieàu ñöôøng thoâng ra ngoaøi; chính nhôø vaäy, maø nghóa quaân
ñaõ bung ra hoaït ñoäng khaép nôi, lan sang caùc tænh laân caän khaùc nhö Haûi Döông,
Baéc Ninh, Baéc Giang, Quaûng Yeân... Trong saùu naêm khaùng chieán (1883-1889),
cuoäc khôûi nghóa Baõi Saäy ñaõ laøm giaëc Phaùp toån thaát naëng neà. Noùi ñeán gia ñình
khaùng chieán, göông saùng ai baèng gia ñình Nguyeãn Thieän Thuaät. Hai ngöôøi chaùu
ruoät bò Hoaøng Cao Khaûi xöû töû; hai ngöôøi em ruoät Nguyeãn Thieän Giang, Nguyeãn
Thieän Keá ñeàu cheát vì nöôùc; hai ngöôøi con trai, Nguyeãn Thieän Tuyeån, Nguyeãn
Thieän Thöôøng hy sinh anh duõng. Sau khi Baõi Saäy tan vôõ, anh huøng Nguyeãn Thieän
Tuyeån veà chieán khu Yeân Theá tieáp tuïc chieán ñaáu, sau bò giaëc baét vaø bò xöû cheùm taïi
Baàn Yeân Nhaân vaøo thaùng 4-1909.
Tröôùc naêm 1975, Höng Yeân coù caùc huyeän Khoaùi Chaâu, Kim Ñoäng, AÂn Thi, Tieân
Löõ, Phuø Cöø, Myõ Haøo, Yeân Myõ, Vaên Laâm vaø Baàn Yeân Nhaân.
Phong cảnh, di tích
Phoá Hieán : Raát nhieàu ngöôøi Vieät Nam bieát caâu "Thöù nhaát kinh kyø, thöù nhì Phoá
Hieán". Kinh kyø laø Haø Noäi ngaøy nay. Phoá Hieán nay laø thò xaõ Höng Yeân, caùch Haø
 266

Noäi gaàn 60 km. Töø Haø Noäi ñi theo ñöôøng soá 5, ñeán phoá Noái, reõ theo ñöôøng 39A
qua nhöõng caùnh ñoàng ngoâ luùa, nhöõng raëng nhaõn um tuøm laø ñeán Phoá Hieán.
Töø theá kyû 13, Phoá Hieán ñaõ laø moät thöông caûng. Theá kyû 15 trôû ñi nhöõng taøu buoân
cuûa Trung Quoác, Nhaät Baûn, Thaùi Lan, Ma-lai-xi-a, In-ñoâ-neâ-xi-a, Anh, Phaùp ñaõ
caäp beán Phoá Hieán.
Nhöng vì soâng Hoàng ngaøy caøng luøi xa, Phoá Hieán nhöôøng daàn vò trí thöông caûng
cho Haûi Phoøng, maø giöõ laïi cho mình nhöõng giaù trò vaên hoùa laâu ñôøi. Phoá Hieán ngaøy
nay coøn gìn giöõ ñöôïc moät quaàn theå kieán truùc coå goàm 60 di tích lòch söû, 100 bia kyù
vaø nhieàu ñeàn chuøa. Phoá Hieán coù moät ñaëc saûn noåi tieáng caû nöôùc laø nhaõn loàng (goïi
laø nhaõn loàng vì caây nhaõn raát nhieàu quaû, ngöôøi ta phaûi laøm loàng baûo veä cho chuøm
quaû ñeå chim choùc khoâng aên ñöôïc). Nhaõn loàng cuøi daøy, voû moûng, haït nhoû, aên ngoït
maùt nhö cheø ñöôøng. Xöa kia nhaõn loàng Phoá Hieán ñaõ ñöôïc choïn ñeå tieán vua. Caây
nhaõn toå coù töø theá kyû thöù 16, nay vaãn xum xueâ caønh laù.
Ñeán thaêm Phoá Hieán, baïn khoâng neân queân vaøo chôï Phoá Hieán, moät chôï queâ hoaøn
toaøn yeân aû nhö maët nöôùc hoà baùn nguyeät ôû trung taâm Phoá Hieán.
Ñeàn thôø oâng Tam Giang : Thuoäc huyeän Baàn Yeân Nhaân, oâng laø moät vò töôùng gioûi
cuûa Hai Baø Tröng.
Chuøa Thaùi Laïc : Caùch huyeän lî Baàn Yeân Nhaân moät caây soá veà höôùng Taây-Baéc,
xaây baèng gaïch hoa ñôøi Traàn vaø beân trong coù nhöõng taùc phaåm chaïm troå raát ñeïp.
Chuøa Laïng : ÔÛ laøng Höông Laêng, coøn veát tích ngoâi chuøa xaây töø ñôøi Lyù, chuøa coøn
nhieàu töôïng laøm baèng ñaù raát ñeïp, coù töôïng laøm hình con caù saáu raát lôùn.
Ñeàn Phaïm Coâng Tröù : Söû gia ñôøi Leâ Thaàn Toâng naêm 1628, coù coâng soaïn ra boä
Ñaïi Vieät Söû Kyù tuïc bieân. Daân chuùng laäp ñeàn thôø taïi nôi sinh quaùn cuûa oâng, laøng
Lieâu Xaù, huyeän Yeân Myõ.
Mieáu "AÛ Ñaøo" : Taïi laøng Ñaøo Xaù, huyeän AÂn Thi. Trong thôøi khaùng Minh cuûa anh
huøng Leâ Lôïi, coù ngöôøi con gaùi teân Kim Oanh nhan saéc vaø haùt hay, thöôøng phuïc
röôïu quaân Taøu roài ñem gieát. Khi baø maát, daân chuùng laäp moä taïi Ñaøo Xaù vaø vua Leâ
Thaùi Toå cho laäp mieáu "AÛ Ñaøo" ñeå bieåu döông tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa baø. Sau naøy,
ngöôøi ta toân baø laø Toå cuûa ngheà ca haùt.
Ñeàn Baø Ñöôøng Thaùi Haäu : ÔÛ laøng Maäu Döông, ngay tænh lî Höng Yeân, gaàn soâng
 267

Phuø Löông. Sau naøy bieån lui daàn, ñaát lieàn lan roäng ra, moät phaàn soâng Phuø Löông
bieán thaønh hoà baùn nguyeät, nöôùc trong xanh naèm döôùi chaân ñeàn.
Ñeàn thôø Chöû Ñoàng Töû : Thuoäc laøng Ña Hoøa, phuû Khoaùi Chaâu. Theo truyeàn thuyeát,
Chöû Ñoàng Töû laø con nhaø ngheøo, laáy coâng chuùa Tieân Dung, con gaùi vua Huøng
Vöông thöù 18 vaø caû hai ñeàu tu tieân ñaéc ñaïo.
Chuøa Chuoâng : ÔÛ laøng Nhaân Duïc, caùch tænh lî Höng Yeân chöøng 2 km. Trong chuøa
coù nhieàu töôïng goã moâ taû caûnh töôïng nhöõng hình phaït döôùi thaäp ñieän Dieâm Vöông.
Di tích Phoá Hieán : Du khaùch coù ñeán xaõ Nhaân Duïc, huyeän Kim Ñoäng seõ thaáy moät
baõi caùt boài raát roäng, laùc ñaùc maáy toøa mieáu coå vôùi nhöõng taám bia chöõ ñaõ môø reâu vaø
ñaây coù vaøi ngoâi coå moä. Ñaây laø di tích cuûa moät choán thò töù ñoâng ñuùc maø daân ta
tröôùc ñaây quen goïi laø Phoá Hieán. Vaøo ñôøi Leâ Theá Toâng, nieân hieäu Quang Höng
(1578 - 1599), khi tænh Haûi Höng coù teân laø traán Sôn Nam, chuùa Trònh cho môû caûng
ôû Phoá Hieán laøm nôi thoâng thöông vôùi ngöôøi ngoaïi quoác. Luaät leä thôøi ñoù ñaët cho
caùc nöôùc khaùc phaûi ñoùng thueá tuøy theo soá haøng mang ñeán neáu muoán vaøo Baéc Haø
buoân baùn. Sau naêm 1637, ngöôøi Hoøa Lan, Boà Ñaøo Nha, Anh, Phaùp, Trung Hoa,
Nhaät, Xieâm La, Maõ Lai vaøo buoân baùn raát ñoâng. Rieâng Boà Ñaøo Nha chuù troïng vieäc
truyeàn giaùo nhieàu hôn. Nhöng töø naêm 1696, ñôøi vua Leâ Hy Toâng, ñaõ ngaên caám
vieäc truyeàn giaùo neân gaây khoù deã vieäc buoân baùn, laøm cho daân buoân baùn ngoaïi quoác
boû ñi raát nhieàu, theâm vaøo ñoù laø vieäc nhaø vua ra leänh truïc xuaát heát ngöôøi Hoøa Lan.
Chæ coøn moät soá ngöôøi Hoa vaø Nhaät buoân baùn ôû hai khu Baéc Hoøa vaø Nam Hoøa. Töø
ñoù, Phoá Hieán khoâng coøn laø choán buoân baùn saàm uaát nöõa.
Huyeän AÂn Thi, laøng Thoå Hoaøng : Anh huøng Nguyeãn Trung Ngaïn, danh só ñôøi Traàn,
coù taøi chính trò vaø gioûi bieän luaän, taùc giaû taäp thô Giôùi Hieân thi taäp; oâng coøn laø moät
töôùng gioûi töøng ñi chinh chieán ñaùnh deïp loaïn Ai Lao. Huyeän Yeân Myõ, laøng Lieâu
Xaù : Haûi Thöôïng Laõng OÂng Leâ Höõu Traùc, moät danh y vaø baùc hoïc veà y khoa thôøi
Leâ maït, taùc giaû boä saùch giaù trò Laõng OÂng Y taäp, goàm 66 cuoán. Huyeän Khoaùi Chaâu,
laøng Phuù Thò : Döông Baù Traïc, nhaø caùch maïng choáng quaân Phaùp, cuøng vôùi caùc
anh huøng Löông Vaên Can, Nguyeãn Quyeàn, Ñoã Chaân Thieát, Löông Truùc Ñaøm... laäp
tröôøng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc ñeå môû mang daân trí, truyeàn baù tö töôûng ñaáu tranh
cöùu nöôùc. Ñaây cuõng laø queâ höông Chu Maïnh Trinh, danh só ñôøi vua Thaønh Thaùi,
 268

taùc giaû caùc baøi vaên thô vaø ca truø quoác aâm Höông Sôn Phong Caûnh, Höông Sôn
Nhaät Trình, Thanh Taâm Taøi Nhaân thi taäp...; queâ Leâ Só Nghò, danh só ñôøi Nguyeãn...
Chuøa Phaùp Vaân : Chuøa toaï laïc ôû xaõ Laïc Hoàng, huyeän Vaân Laâm. Chuøa ñöôïc xaây
döïng töø thôøi Traàn (ñaàu theá kyû 14) theo kieåu "noäi coâng ngoaïi quoác" vaø ñaõ ñöôïc
truøng tu nhieàu laàn. Ñeàn thôø Phaät vaø thôø Töù Phaùp : Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi,
Phaùp Ñieän.
Hieän nay, chuøa coøn löu giöõ ñöôïc nhöõng böùc chaïm khaéc baèng goã raát tinh teá nhö
chaïm roàng, nhaïc coâng, thieáu nöõ daâng hoa, ngöôøi ñôõ truï... tieâu bieåu ngheä thuaät
chaïm khaéc goã theá kyû 14.
Chuøa Phuù Thò : Chuøa toïa laïc ôû thoân Phuù Thò, xaõ Meã Sôû, huyeän Vaên Giang. Chuøa
ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi Haäu Leâ treân moät khuoân vieân roäng. Chuøa ñöôïc kieán truùc
theo kieåu chöõ "ñinh", cöûa nhìn veà höôùng taây nam. Tieàn ñöôøng goàm 5 gian, kieán
truùc theo kieåu choàng dieâm, cao raùo, thoaùng maùt, boán haøng coät lim ñeàu ñaën. Treân
xaø ngang trung taâm tieàn ñöôøng ñöôïc baøi trí moät cöûa voõng chaïm noåi "löôõng long
chaàu nguyeät "sôn son theáp vaøng. Giaùp töôøng phía trong ñaët 4 pho töôïng "oâng
Thieän, oâng AÙc, Thaàn Saám, Thaàn Seùt" laøm taêng veû uy linh cuûa tieàn ñöôøng. Tieáp
noái tieàn ñöôøng laø 4 gian haäu cung. Ñaây laø moät kieán truùc khaù ñaëc bieät : beä keøo goã
ñöôïc gia coâng theo hình caøng cua, treân traàn goã hình cuoán voøm khieán cho haäu cung
nhö saâu theâm vaø laøm cho caûnh Phaät caøng theâm traàm tónh, öu tö. Hoøa nhaäp vôùi maùi
traàn uoán cong, phía döôùi ñöôïc saép ñaët baøn thôø raát caân xöùng ñeå caùc ñoà teá töï vaø
töôïng Phaät. Laàn truøng tu gaàn ñaây nhaát vaøo naêm 1991. Chuøa coøn giöõ ñöôïc nhieàu di
tích vaø nhieàu pho töôïng coå.
Ñeàn Chöû Ñoàng Tö û: Ñeàn coøn goïi laø ñeàn Ña Hoøa thôø ñöùc thaùnh Chöû Ñoàng Töû ñöôïc
toân vinh laø moät trong Töù Baát Töû cuûa thaàn linh Vieät cuøng hai phu nhaân laø Tieân
Dung Coâng Chuùa, con gaùi vua Huøng thöù 18 vaø Taây Sa Coâng Chuùa. Ñeàn thuoäc xaõ
Bình Minh, huyeän Khoaùi Chaâu, caùch Haø Noäi khoaûng 25 km theo ñöôøng ñeâ soâng
Hoàng. Ñeàn naèm treân moät khu ñaát cao, roäng, baèng phaúng hình chöõ nhaät coù dieän tích
18.720 m², maët quay höôùng chính taây nhìn thaúng sang baõi Töï Nhieân.
Ngoï moân goàm 3 cöûa. Cöûa chính laø toøa nhaø 3 gian cao roäng, treân ñænh noùc ñaép
löôõng long chaàu nguyeät (chæ môû cöûa vaøo ñaïi leã). Hai cöûa ôû beân ñeå ñoùn khaùch gaàn
 269

xa. Qua saân laø ñeán ñaïi teá, toøa thieâu höông, cung ñeä nhò, cung ñeä tam vaø cuoái cuøng
laø haäu cung. Toøa thieâu höông coù kieán truùc cao, thoaùng, trang nghieâm. Caùc ñaàu ñao,
bôø noùc chaïm troã tinh vi, ñaép goït tæ mæ, maøu saéc röïc rôõ cuøng vôùi nhieàu hình trang trí
khaùc nhö roàng, sö töû. Cöûa voõng ôû cung ñeä nhò ñeàu ñöôïc chaïm hình chim phöôïng,
hoa cuùc maõn khai vaø caùc hoa quaû ñöôïc sôn son theáp vaøng loäng laãy. Ñaëc bieät caùc
pho töôïng ñöùc thaùnh Chöû Ñoàng Töû vaø nhò vò phu nhaân ñöôïc ñuùc baèng ñoàng raát ñeïp.
Hieän nay ñeàn Ña Hoøa coøn baûo toàn ñöôïc nhieàu di vaät quí hieám, trong ñoù coù ñoâi loï
Baùch thoï (moät traêm chöõ thoï khoâng chöõ naøo gioáng chöõ naøo, khaéc treân thaønh loï
baèng goám), moät coå vaät voâ giaù cuûa daân toäc.
Ñeàn Phöôïng Hoaøng : Ñeàn ñöôïc döïng ôû thoân Phöôïng Hoaøng, xaõ Minh Tieán, huyeän
Phuø Cöø, thôø Cuùc Hoa moät ngöôøi con gaùi coù nhan saéc, con nhaø giaøu nhöng bieát
troïng leã phaûi vaø thöông ngöôøi ngheøo.
Ñeàn kieán truùc theo hình chöõ tam. Hai ñaàu laø hai coät truï, ñaàu coät taïo daùng hình buùp
sen. Kieán truùc thanh tao ñôøi Nguyeãn, theo kieåu choàng giöôøng ñaáu xen. Haøng keøo
chaïm hoa daây meàm maïi. Trung taâm toøa tieàn teá baøi trí moät baøn thôø, hai beân laø hai
caâu ñoái ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Cuùc Hoa. Beân traùi treo quaû chuoâng lôùn ñuùc thôøi Baûo
Ñaïi. Toøa trung töø, gian chính ñieän ñöôïc ñaët moät côõ khaùm lôùn. Trong khaùm laø
töôïng Cuùc Hoa. Hai beân khaùm thôø Ñöùc oâng vaø Thaønh Hoaøng. Phaàn trong cuøng
ñöôïc kieán truùc theo kieåu choàng dieâm, baøi trí töôïng Phaät. Nhöõng di tích coøn laïi cuûa
ñeàn goàm: pho töôïng Cuùc Hoa, töôïng A-di-ñaø, 5 coã ngai, moät boä kieäu long ñình,
moät quaû chuoâng.
Chuøa Hieán : Chuøa toïa laïc ôû xaõ Haøng Chaâu, thò xaõ Höng Yeân. Chuøa ñöôïc xaây döïng
vaøo thôøi Haäu Leâ, cuøng thôøi gian vôùi ñình Hieán. Chuøa ñöôïc xaây döïng theo kieåu
"noäi coâng ngoaïi quoác" goàm 3 gian tieàn ñöôøng, gian thieâu höông thôø Phaät, 3 gian
haäu cung thôø Maãu (Tam toøa Thaùnh Maãu). Kieán truùc toøa Thieâu höông noåi baät vôùi
hai lôùp maùi vaø oáng thoaùt khoùi höông mang kieán truùc chuøa Hueá. Chuøa Hieán laø moät
coâng trình kieán truùc xöa cuûa Höng Yeân, moät thaéng caûnh cuûa phoá Hieán.
Các dịp lễ hội
Höng Yeân cuõng laø moät trong nhöõng ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Vieät coå. Caùc nhaø
khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän moä thuyeàn ôû Töø Laïc, rìu ñoàng, troáng ñoàng cuûa ngöôøi
 270

Laïc Vieät.
Phoá Hieán ôû thò xaõ Höng Yeân ngaøy nay, töø cuoái theá kyû13 ñaõ laø moät thöông caûng.
Taïi ñaây coøn löu tröõ nhieàu di tích kieán truùc coå vôùi nhieàu ñeàn, chuøa.
Höng Yeân laø queâ höông cuûa nhieàu danh nhaân vaên hoùa, anh huøng daân toäc vaø ñaây
cuõng laø maûnh ñaát phaùt sinh vaø baûo toàn vaên hoùa daân gian ñaëc saéc cuûa Vieät Nam
nhö haùt xaåm, haùt aû ñaøo, haùt cheøo... Caùc loaïi nhaïc cuï truyeàn thoáng laø ñaøn baàu, saùo,
nhò... Caùc Leã Hoäi Truyeàn Thoáng Tieâu Bieåu :
Hoäi Chöû Ñoàng Tö û: Leã hoäi Chöû Ñoàng Töû haøng naêm dieãn ra trong 3 ngaøy töø ngaøy
10 ñeán ngaøy 12 thaùng 2 aâm lòch taïi ñeàn thôø Chöû Ñoàng Töû ôû hai ñeàn Ña Hoøa, (xaõ
Bình Minh) vaø Daï Traïch (xaõ Daï Traïch), huyeän Khoaùi Chaâu, tænh Höng Yeân caùch
Haø Noäi hôn 25 km. Ñöùc thaùnh Chöû Ñoàng Töû laø moät trong "Töù baát töû" cuûa ngöôøi
Vieät coù coâng trong vieäc chöõa beänh cöùu ngöôøi, môû mang ngheà noâng, phaùt trieån
buoân baùn. Leã teá coù ñaùm röôùc roàng, coù nhieàu troø vaät voõ, muùa sö töû, haùt cheøo, bôi
thuyeàn...
Leã hoäi chuøa Töù Phaùp : Chuøa Töù Phaùp thuoäc huyeän Vaên Laâm, thôø boán baø Phaùp
Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän. Haøng naêm, laøng thöôøng môû leã hoäi vaøo ngaøy
8 thaùng 4 aâm lòch. Ñaëc bieät ôû leã hoäi coù cuoäc röôùc lôùn giöõa caùc laøng thôø 3 Baø Vaân,
Vuõ, Loâi ñeán vôùi Baø Ñieän (ôû chuøa Un, laøng OÂn Xaù). Ñaây cuõng laø leã hoäi caàu cho
muøa maøng töôi toát.
Hoäi Phuø UÛng : Leã hoäi dieãn ra haøng naêm töø ngaøy 11 ñeán 25 thaùng 1 aâm lòch taïi xaõ
Phuø UÛng, huyeän AÂn Thi. Ñeàn Phuø UÛng thôø töôùng quaân Phaïm Nguõ Laõo, moät danh
töôùng thôøi Traàn, ñaõ coù nhieàu coâng ñaùnh ñuoåi giaëc Nguyeân Moâng theá kyû13. Ñaëc
bieät coù ñaùm röôùc töôïng quaän chuùa Thuûy Tieân, con gaùi ñoäc nhaát cuûa Phaïm Nguõ
Laõo veà ñeàn chính vaø coù hoäi Kyø Anh laø hoäi cuûa caùc vò chöùc saéc (treân 50 tuoåi) teá
ngoaøi. Trong leã hoäi coøn coù caùc troø ñaùnh côø, thi vaät, toå toâm, haùt cheøo...
 271

Khánh Hòa
Dieän tích: 5257 km² .
Daân soá : 1.054.658 ngöôøi (2000).
Tænh lî : thaønh phoá Nha Trang.
Caùc huyeän : Vaïn Ninh, Ninh Hoøa, Dieân Khaùnh, Cam Ranh, Khaùnh Vónh, Khaùnh
Sôn, Tröôøng Sa.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Ragiai, EÂ Đeâ, Gieû Trieâng, Chaêm...
Khaùnh Hoøa laø moät tænh ven bieån Nam Trung boä, coù quaàn ñaûo Tröôøng Sa naèm ôû
ñieåm cöïc Ñoâng Vieät Nam, nôi nhaän ñöôïc aùnh saùng ban mai sôùm nhaát nöôùc, phía
Baéc giaùp tænh Phuù Yeân, phía Taây giaùp tænh Ñaéc Laéc vaø Laâm Ñoàng, phía Nam giaùp
tænh Ninh Thuaän. Ñòa hình Khaùnh Hoøa thaáp daàn töø Taây sang Ñoâng vôùi nhöõng dang
nuùi, ñoài, ñoàng baèng, ven bieån vaø haûi ñaûo. Hai soâng lôùn nhaát chaûy qua tænh laø soâng
Caùi (ñoå ra taïi bieån Nha Trang) vaø soâng Dinh.
Bôø bieån Khaùnh Hoøa daøi 200 km, vôùi treân 200 ñaûo lôùn nhoû. Trong ñoù huyeän ñaûo
Tröôøng Sa quy tuï treân 100 ñaûo. Tænh coù nhieàu haûi saûn quyù, ñaëc bieät laø yeán saøo,
saûn löôïng haøng naêm treân 2,5 taán. Khaùnh Hoøa coù 5 suoái nöôùc noùng vôùi tröõ löôïng
haøng trieäu meùt khoái, coù taùc duïng chöõa beänh vaø khai thaùc nöôùc uoáng.
Khí haäu Khaùnh Hoøa vöøa chòu söï chi phoái cuûa khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, vöøa mang
tính chaát cuûa khí haäu ñaïi döông neân töông ñoái oân hoøa. Nhieät ñoä trung bình 26,5°C.
Löôïng möa trung bình haøng naêm treân 1200 mm.
Khaùnh Hoøa coù nhieàu caûng bieån, trong ñoù coù caûng Cam Ranh thuoäc vaøo loaïi caûng
bieån toát nhaát theágiôùi, coù saân bay Nha Trang, saân bay Cam Ranh tieän lôïi cho du
khaùch ñeán Khaùnh Hoøa. Naèm treân truïc giao thoâng quan troïng quoác loä 1A, ñöôøng
saét xuyeân Vieät noái Khaùnh Hoøa vôùi caùc tænh mieàn Nam vaø mieàn Baéc quoác loä 26 noái
Khaùnh Hoøa vôùi Ñaéc Laéc vaø caùc tænh Taây Nguyeân. Laø tænh coù cô sôû haï taàng khaù
hôn nhieàu ñòa phöông trong vuøng Nam Trung boä, trong nhöõng naêm 90, kinh teá
Khaùnh Hoøa coù toác ñoä phaùt trieån nhanh so vôùi nhieàu tænh trong caû nöôùc. Saûn xuaát
noâng - coâng nghieäp phaùt trieån töông ñoái toaøn dieän, phong traøo nuoâi toâm phaùt trieån
maïnh cuøng vôùi ñaùnh baét caù ngoaøi khôi. Khaùnh Hoøa coù nhieàu taøi nguyeân, trong ñoù
chuû yeáu laø laâm saûn (goã, kyø nam, traàm höông), haûi saûn (caù, toâm...) vaø ñaëc bieät laø
 272

yeán saøo.
Thaønh phoá bieån Nha Trang, moät trung taâm du lòch lôùn cuûa Vieät Nam vôùi baõi taém
daøi 7 km, cuøng haøng chuïc di tích, chuøa chieàn vaø nhieàu phong caûnh ñeïp. Vònh Vaên
Phong, moät di tích bieån lyù töôûng trong töông lai, hieän ñang ñöôïc nghieân cöùu vaø
quy hoaïch. Ngoaøi ra haøng chuïc baõi taém ñeïp nhö Ñaïi Laõnh, Doác Leát,... cuõng laø
tieàm naêng du lòch to lôùn cuûa Khaùnh Hoøa.
Sinh hoạt, kinh tế
Daân cö Khaùnh Hoøa taäp trung ôû caùc mieàn ñoàng baèng, doïc theo bôø bieån, laøm ngheà
noâng vaø ngheà ñaùnh caù. Ngoaøi ra coøn coù ñoàng baøo Thöôïng thuoäc caùc saéc toäc Rhadeù,
Roglai, Tring (nhoâm Ko Ho), M'dur sinh soáng ôû caùc quaän vaø vuøng cao nguyeân.
Daân chuùng theo ñaïo Phaät, Thieân Chuùa vaø thôø phuïng Toå Tieân.
Noâng saûn chính laø luùa (luùa goøn traéng, ba thoùc...) vaø moät soá hoa maøu phuï. Ngoaøi ra,
daân ta coøn troàng caùc caây kyõ ngheä nhö döøa, mía, thuoác laù vaø cao su laø nhöõng nguoàn
lôïi ñaùng keå cuûa tænh. Caùc loaïi caây aên traùi nhö xoaøi, chuoái, maõêng caàu, cam, thanh
long, vuù söõa, döùa... ñöôïc troàng khaép nôi trong tænh. Quaän Ninh Hoøa laøm nem noåi
tieáng.
Ngheà ñaùnh caù vaø nuoâi caù raát phaùt ñaït tröôùc naêm 1975. Bôø bieån Khaùnh Hoøa coù
nhieàu ñaàm, vuõng, laïi khoâng coù ñaù ngaàm, neân raát thuaän lôïi cho ngheà ñaùnh caù. Bieån
coù nhieàu loaïi caù ngon nhö caù thu, caù chim, caù hoàng, caù ngöø, vaø nhieàu haûi saûn ñaëc
bieät khaùc laø toâm huøm, toâm he, haøi saùm, möïc, soø huyeát, rong bieån. Khaùnh Hoøa coù
moät ñaëc saûn raát giaù trò laø yeán saøo, thu hoaïch nhieàu ôû hoøn Dung, hoøn Khoùi, hoøn
Chaø Laø, hoøn Yeán, hoøn Noäi, hoøn Ngoaïi, hoøn Mun, hoøn Hoå,...
Ngoaøi nhöõng saûn phaåm keå treân, neàn kinh teá vaø thöông maïi cuûa Khaùnh Hoøa coøn coù
moät soá ngaønh ngheà khaùc nhö laøm nöôùc maém, duøng ñaù voâi ñeå cheá phaân boùn, saûn
xuaát muoái. Nhöng ñaùng keå hôn caû laø caùt traéng vuøng Thuûy Trieàu, Cam Ranh. Theo
keát quaû nghieân cöùu cuûa moät soá nhaø ñòa chaát Taây Phöông vaø AÙ Chaâu, caùt ôû Thuûy
Trieàu coù phaåm chaát toát nhaát theágiôùi : 99,99% laø silicon tinh chaát, ñöôïc duøng ñeå
cheá bieán thaønh thuûy tinh vaø caùc duïng cuï ñieän töû.
Lược sử
Ñaát Khaùnh Hoøa xöa thuoäc boä Vieät Thöôøng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang.
 273

Sau bò Taàn, Haùn vaø Chieâm Thaønh chieám. Chieâm Thaønh goïi vuøng naøy laø Kauthana.
Thôøi Trònh - Nguyeãn phaân tranh, chuùa Nguyeãn baønh tröôùng laõnh thoå phía Nam.
Naêm 1653, vua Chieâm Thaønh laø Baø Thaám ñem quaân quaáy nhieãu Phuù Yeân, bò chuùa
Nguyeãn Phuùc Taàn ñaùnh baïi vaø phaûi ruùt veà phöông Nam. Chuùa Nguyeãn laáy soâng
Phan Lang laøm ranh giôùi vaø chia vuøng ñaát môùi laø Thaùi Khang vaø Dieân Ninh. Naêm
1690, thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Toaøn, Thaùi Khang ñoåi laø Bình Khang.
Naêm 1742 chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt ñoåi phuû Dieân Ninh thaønh phuû Dieân Khaùnh.
Naêm 1744, phuû Dieân Khaùnh vaø Bình Khang goïi laø dinh Bình Khang. Naêm 1775,
quaân Taây Sôn do anh huøng Nguyeãn Hueä chæ huy ñaùnh tan quaân Toáng Phuù Hôïp cuûa
chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn, chieám laïi vuøng Dieân Khaùnh, Bình Khang. Muøa Heø
naêm 1781, Nguyeãn AÙnh sai caùc töôùng Toân Thaát Duï, Toáng Phuùc Thieâm, Nguyeãn
Höõu Thuïy, Chaâu Vaên Tieáp ñem ba vaïn quaân, 80 haûi thuyeàn, ba ñaïi chieán thuyeàn
vaø ba taøu Boà Ñaøo Nha theo gioù Noàm ra ñaùnh Bình Khang, nhöng bò boä binh cuûa
anh huøng Nguyeãn Hueä ñaùnh tan taønh. Quaân Nguyeãn AÙnh thaùo chaïy veà Gia Ñònh.
Ñôøi Gia Long ñoåi dinh Bình Khang thaønh dinh Bình Hoøa. Naêm 1808, dinh naøy ñoåi
thaønh traán. Ñeán naêm Minh Maïng thöù 12, traán Bình Hoøa ñöôïc ñoåi thaønh tænh Khaùnh
Hoøa.
Thôøi Phaùp thuoäc, ñoàng baøo Thöôïng taïi Khaùnh Hoøa tham gia phong traøo khaùng
chieán raát Ñoâng vaø giuùp ñôõ nghóa só Caàn Vöông thieát laäp nhieàu caên cöù khaùng cöï taïi
mieàn nuùi. Naêm 1887, oâng Gia ñöùng leân khôûi nghóa, laáy daõy nuùi Voïng Phu laøm caên
cöù vaø laäp nhieàu kho vuõ khí treân vuøng coù ñoàng baøo Thöôïng sinh soáng.
Tröôùc naêm 1975, tænh Khaùnh Hoøa coù caùc quaän Vaïn Ninh, Ninh Hoøa, Khaùnh Döông,
Vónh Xöông, Dieân Khaùnh, Cam Laâm vaø thò xaõ Cam Ranh.
Phong cảnh, di tích
Hoøn Choàng : ÔÛ ngay thaønh phoá, laïi coù theå vöøa leo nuùi, vöøa ngaém caûnh bieån vaø
nghæ ngôi, Hoøn Choàng coù theå thoûa maõn yeâu caàu naøy cuûa baïn. Ñoù laø hai khoùm ñaù
lôùn : moät naèm treân bôø, moät döôùi bieån, neáu goïi taùch laø Hoøn Choàng vaø Hoøn Vôï.
Khu vöïc Hoøn Choàng laø moät quaàn theå nhöõng khoái ñaù lôùn, nhoû nhieàu taàng, nhieàu
lôùp vôùi nhöõng hình thuø kyø dò xeáp choàng leân nhau chaïy töø bôø cao xuoáng bieån nhö
coù moät baøn tay khoång loà naøo saép ñaët, taïo döïng trong moät troø chôi xeáp hình tinh
 274

nghòch. Coù nhöõng khoái ñaù raát lôùn treân nhöõng khoái ñaù nhoû hôn, troâng raát cheânh
veânh, hôø höõng. Laï nhaát laø treân moät khoái ñaù lôùn nhö moät ngoâi nhaø taàng naèm treân
moûm cao nhaát, maët töông ñoái baèng phaúng höôùng ra bieån coù in daáu moät baøn tay
khoång loà haèn saâu trong ñaù, nhö thuôû môùi taïo sôn, ñaõ coù moät baøn tay khoång loà naøo
baáu vòn vaøo ñeå laïi daáu veát ñeán ngaøy nay. Moät trong nhöõng truyeàn thuyeát daân gian
keå laïi raèng : xöa coù moät ngöôøi khoång loà ñeán xöù naøy ngoaïn caûnh, gaëp baày tieân nöõ
ñang taém, oâng döøng laïi say söa ngaém, voâ tình tröôït chaân ngaõ, oâng voäi baùm tay vaøo
nuùi maïnh ñeán noãi caû söôøn nuùi suïp ñoå, ñaù vaên xuoáng haèn veát tay oâng raønh raønh ra
ñoù. Daáu chaân tröôït ngaõ cuõng vôùi ñuû naêm ngoùn luùn vaøo ñaù thì coøn ñeå laïi daáu tích ôû
Suoái Tieân.
Vieän Haûi Döông Hoïc : Ñöôïc thaønh laäp naêm 1923, laø moät trong nhöõng cô sôû nghieân
cöùu khoa hoïc, vieän nghieân cöùu bieån nhieät ñôùi ra ñôøi sôùm nhaát ôû Vieät Nam. Vieän
naèm treân moät khu ñaát cao raùo, roäng raõi keà ngay caûng Caàu Ñaù, caùch trung taâm
thaønh phoá Nha Trang khoaûng 6 km veà höôùng Ñoâng Nam. Ñeán thaêm Vieän, du
khaùch seõ ñöôïc taän maét xem Baûo taøng sinh vaät bieån vôùi treân 20.000 maãu vaät cuûa
hôn 4000 loaøi sinh vaät bieån vaø nöôùc ngoït ñaõ ñöôïc söu taàm, gìn giöõ töø nhieàu naêm,
beân caïnh nhöõng maãu vaät soáng ñöôïc nuoâi thaû trong caùc beå kính. Nôi ñaây coù caû boä
xöông caù voi khoång loà daøi tôùi gaàn 26 m, cao 3 m vôùi 48 ñoát soáng ñöôïc phuïc cheá
ñaày ñuû phuïc vuï nghieân cöùu khoa hoïc, khaùch tham quan.
Hoà Caù Trí Nguyeân : Naèm treân ñaûo Boàng Nguyeân, coøn goïi laø Hoøn Mieãu, caùch caûng
Caàu Ñaù chöa ñaày nöûa giôø thuyeàn maùy. Hoà caù Trí Nguyeân ñöôïc xaây döïng töø naêm
1971 do saùng kieán ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi daân vuøng bieån yeâu thieân nhieân. Hoà caù laø
moät vuøng hoà treân bieån ñöôïc ngaên laïi baèng heä thoáng keø ñaù. Vôùi haøng traêm loaïi
sinh vaät bieån quí hieám vaø ñeïp maét ñöôïc nuoâi thaû ôû ñaây, hoà caù nhö moät baûo taøng
soáng veà bieån.
Giöõa hoà coù nhaø thuûy taï xinh xaén, thoaùng maùt laøm nôi nghæ ngôi, giaûi trí, phuïc vuï
aên uoáng cho khaùch ñeán tham quan. Du khaùch daïo quanh hoà coù theå ngaém töøng ñaøn
caù vaø caùc loaïi sinh vaät bieån vôùi ñuû maøu saéc röïc rôõ bôi loäi döôùi laøn nöôùc trong xanh.
Treân ñaûo Hoøn Mieãu coøn coù khu thuûy cung Trí Nguyeân ñöôïc xaây döïng theo moâ
hình moät con taøu hoùa thaïch daøi 60 m, cao 30 m laø moät nôi giôùi thieäu theá giôùi thuûy
 275

cung. Ngoaøi ra treân ñaûo coøn coù Baõi Saïn laø moät baõi taém ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích.
Baõi Truõ : Naèm treân ñaûo Hoøn Tre, ngay tröôùc maët thaønh phoá Nha Trang. Töø trong
ñaát lieàn nhìn ra nuùi Hoøn Tre (nay coøn goïi laø Ñaøm Moâng, Hoøn Lôùn), ñöùng söøng
söõng nhö hình con caù saáu khoång loà ñang boø xuoáng bieån, ít ai coù theå hình dung nôi
ñaây laïi coù moät baõi taém thieân nhieân ñeïp, tinh khieát vaø neân thô nhö theá. Töø caûng
Caàu Ñaù ñi thuyeàn maùy ra Baõi Truõ maát khoaûng 15 phuùt. Ñoù laø nhöõng baõi taém lyù
töôûng, coù theå laøm haøi loøng nhöõng ngöôøi khoù tính nhaát vaø khieán caû nhöõng ngöôøi
töøng hieåu bieát nhieàu veà bieån vaø bôø bieån phaûi ngaïc nhieân vì veû ñeïp thuaàn phaùc
quyeán ruõ, phoùng khoaùng vaø eâm ñeàm, ñaëc bieät laø ñoä tinh khieát cuûa nöôùc bieån, bôø
caùt vaø caû moâi tröôøng xung quanh.
Caùt ôû ñaây traéng vaø mòn laï luøng, döôùi laøn nöôùc trong xanh coù theå nhìn thaáu ñeán taän
ñaùy, bôø caùt thoai thoaûi daàn khi ra xa. Baõi taém treân ñaûo, ít khi coù soùng lôùn vì höôùng
veà phía ñaát lieàn. Phía sau laø nuùi Hoøn Tre nhö böùc töôøng thaønh söøng söõng ngaên
soùng gioù ñaïi döông. Phía trong baõi taém laø söôøn nuùi rôïp boùng caây, khaùch coù theå vöøa
taém vöøa ñi daïo treân bôø caùt, löôïm voû oác, voû soø, ñi caâu hay laën huïp saên toâm, möïc
hoaëc nghæ ngôi döôùi nhöõng boùng caây xanh maùt röôïi ven nuùi vaø coù caûm giaùc nhö
vöøa gaàn keà vôùi ñaïi döông, laïi nhö ñang ñöùng tröôùc moät cöûa röøng.
Vònh Vaên Phong : Vònh Vaên Phong caùch thaønh phoá Nha Trang hôn 50 km veà phía
Baéc, coù moät ngoïn ñoài caùt daøi 18 km naèm giöõa ñaát lieàn vaø hai ñaûo, taïo ra moät vònh
vôùi phong caûnh tuyeät ñeïp. Nôi ñaây coù theå toå chöùc nhieàu loaïi hình du lòch theå thao
döôùi nöôùc vaø treân nuùi (laën, löôùt vaùn, thuyeàn buoàm hoaëc ñi saên, leo nuùi, taém nöôùc
khoaùng...). Vònh Vaên Phong ñang ñöôïc quy hoaïch ñeå trôû thaønh moät trung taâm du
lòch cuûa Vieät Nam. Doác Leát khu du lòch naèm ôû ñòa phaän bôø bieån Ninh Hoøa, caùch
Nha Trang chöøng 50 km veà phía Baéc. Doác Leát coù nhöõng coàn caùt traéng tinh chaïy
daøi, cao haøng chuïc meùt vôùi nhöõng haøng döông, ngaên caùch ñaát lieàn vôùi bieån. Vöôït
khoûi coàn caùt, du khaùch seõ ñöôïc ñaët chaân leân moät baõi bieån tuyeät vôøi vôùi caùt traéng
mòn, phaúng lì chaïy daøi ven bieån tôùi gaàn 10 km. Nöôùc bieån trong xanh, tinh khieát
vôùi muoân vaøng lôùp soùng nheï voã bôø chaøo ñoùn. Nôi ñaây cuõng raát gaàn vònh Vaên
Phong noåi tieáng. Ñeán Doác Leát, ngoaøi du lòch bôø bieån, du khaùch coù theå ñi thaêm
laøng chaøi, ñoàng muoái Hoøn Khoùi, nhaø maùy xi maêng Hoøn Khoùi, vuøng Hoøn Heøo.
 276

Suoái Ba Hoà : Ñaây laø ñieåm du lòch caùch thaønh phoá Nha Trang khoaûng hôn 25 km
veà phía Baéc, thuoäc ñòa phaän huyeän Ninh Hoøa. Ñoù laø moät con suoái baét nguoàn töø
ñænh Hoøn Son, cao treân 660 m, chaûy giöõa hai trieàn nuùi ñaù xuoáng caùch ñoàng thoân
Phuù Höõu, xaõ Ninh Ích roài ñoå ra ñaàm Nha Phu. Suoái mang teân Ba Hoà vì phía ñaàu
nguoàn, treân ñöôøng vöôït nuùi, baêng röøng ñeå xuoáng vôùi bieån, coù ba laàn suoái môû loøng
ra ngay treân löng nuùi, taïo lieân tieáp ba caùi hoà vôùi caûnh quan thieân nhieân kyø thuù,
moãi hoà moãi khaùc. Ñeán vôùi suoái Ba Hoà, muoán ñöôïc taän maét thöôûng thöùc troïn veïn
caûnh quan nôi naøy, du khaùch phaûi chuaån bò haønh trang vaø tinh thaàn leo nuùi vì töø
Hoà Nhaát tôùi Hoà Nhì phaûi men theo bôø suoái doác cheo leo gaàn 1000 m. Töø Hoà Nhì
tieáp tuïc ngöôïc leân Hoà Ba khoaûng 300 - 400 m nöõa nhöng lau laùch um tuøm, ñaù
döïng cheo leo, nhö thaùch thöùc nhöõng ai muoán ñeán taän cuøng caûnh ñeïp.
Suoái Tieân : Naèm ôû phía Nam huyeän Duyeân Khaùnh, caùch thaønh phoá Nha Trang 20
km. Suoái baét nguoàn töø vöïc Hoøn Baø, moät ngoïn nuùi cao treân 800 m. Sau khi chaûy
quanh co trong caùc heûm nuùi, caây röøng vaø thung luõng cao, tröôùc khi chaûy xuoáng
vuøng ñoàng baèng xaõ Suoái Caùt (nay laø xaõ Suoái Tieân), Suoái gaëp moät ñaäp ñaù thieân
nhieân chaén ngang, doøng chaûy taùch thaønh hai nhaùnh : moät chaûy theo höôùng Baéc
mang nöôùc töôùi cho caùnh ñoàng, moät traøn leân neàn ñaù cöùng höôùng Ñoâng, nhaäp vaøo
Suoái Daàu ñeå chaûy ra Soâng Caùi, Nha Trang. Caûnh quan thieân nhieân ôû ñaây khaù haáp
daãn, khoâng khí maùt meû, trong laønh laïi gaén vôùi nhöõng huyeàn thoaïi : nôi naøy caùc
naøng tieân xöa thöôøng troán thieân ñình xuoáng ñaây taém maùt nôi kia caùc oâng tieân ñaùnh
côø vôùi nhöõng khoái ñaù hình baøn côø, quaân côø coøn raûi raùc. Kia nöõa laø daáu chaân oâng
Khoång Loà töø ñaâu tôùi vì maûi meâ ngaém caùc naøng tieân taém neân xaûy ra chaân tröôït
ngaõ...
Baõi Bieån Ñaïi Laõnh : Naèm keà ranh giôùi giöõa hai tænh Phuù Yeân - Khaùnh Hoøa, caùch
thaønh phoá Nha Trang khoaûng 80 km, caùch thò xaõ Tuy Hoøa khoaûng 30 km. Töø thò
xaõ Tuy Hoøa ñi vaøo, vöôït qua ñeøo Caû, moät con ñeøo lôùn laø ñòa giôùi cuûa hai tænh Phuù
Yeân, Khaùnh Hoøa vôùi hôn 12 km ñöôøng ñeøo quanh co, du khaùch seõ thaáy hieän ra
ngay döôùi chaân mình moät baõi bieån khaù roäng, daøi vôùi nöôùc bieån xanh bieác, laáp
loaùng aùnh maët trôøi, thuyeàn beø haøng traêm chieác ñaäu san saùt. Baõi taém Ñaïi Laõnh
ñöôïc caáu taïo thuaàn khieát bôûi moät thöù caùt traéng mòn, nöôùc bieån trong xanh nhìn roõ
 277

taän ñaùy, laïi coù ñoä thoaûi lôùn, coù theå loäi xa bôø. Keá ñoù laïi coù ngay moät nguoàn nöôùc
ngoït chaûy ra, hoøa vaøo bieån caû, quanh naêm khoâng caïn. Töø Ñaïi Laõnh, du khaùch coù
theå ñi thuyeàn maùy thaêm nhöõng laøng chaøi ôû Khaûi Löông, Ñaàm Moân, laø reûo ñaát lieàn
phía cöïc Ñoâng cuûa Vieät Nam hay ra caûng Vuõng Roâ ôû phía Baéc. Phong caûnh Ñaïi
Laõnh töø xöa ñaõ ñöôïc lieät vaøo haøng nhöõng danh thaéng cuûa ñaát nöôùc. Naêm 1836 vua
Minh Maïng ñaõ cho thôï chaïm hình phong caûnh Ñaïi Laõnh vaøo moät trong chín chieác
ñænh ñoàng lôùn trang trí tröôùc saân Theá mieáu. Möôøi baûy naêm sau (1853) döôùi trieàu
Töï Ñöùc, Ñaïi Laõnh coù teân trong töï ñieån quoác gia do trieàu ñình bieân soaïn.
Thaùp Baø Ponagar : Laø di tích lòch söû, coâng trình tieâu bieåu cuûa ngheä thuaät kieán truùc
vaø ñieâu khaéc cuûa daân toäc Chaêm. Thaùp Ponagar thöôøng ñöôïc duøng nhö teân chung
cuûa khu di tích, thöïc ra ñoù laø teân cuûa ngoïn thaùp lôùn nhaát trong boán ngoïn thaùp cuûa
khu di tích. Thaùp naèm treân moät ngoïn ñoài nhoû, coøn goïi laø nuùi Thaùp Baø nôi cöûa soâng
Caùi, beân quoác loä 1A, thuoäc phöôøng Vónh Phöôùc, phía Baéc thaønh phoá Nha Trang.
Nhoùm thaùp Chaøm ñöôïc xaây döïng vaø tu boå qua nhieàu thôøi kyø töø theá kyû 7 ñeán theá
kyû 12. Thaùp Baø do vua Chaêm pa laø Harivaùcman xaây döïng vaøo nhöõng naêm 813 -
817. Traûi qua möa naéng cuûa thôøi gian, thaùp bò hö haïi. Thôøi Phaùp thuoäc, tröôøng
Vieãn Ñoâng Baùc Coå ñaõ toå chöùc tu söûa : duøng gaïch xaây laïi nhieàu phaàn vaø ñaép moät
soá töôïng leân thaân thaùp. Trong thôøi kyø chieán tranh, nhieàu hieän vaät cuûa Phaùp bò maát
caép. Khu di tích ñöôïc xaây döïng treân hai maët baèng. Maët baèng thöù nhaát laùt gaïch, coù
14 truï vaø caùc baäc lieân tieáp. Treân maët baèng thöù hai coù moät cuïm goàm boán thaùp boá trí
hình thöôùc thôï.
Caû 4 thaùp ñöôïc xaây döïng theo kieåu thaùp cuûa ngöôøi Chaêm, gaïch xaây raát khít maïch
khoâng nhìn thaáy chaát keát dính. Loøng thaùp roãng tôùi ñænh, cöûa thaùp quay veà höôùng
Ñoâng. Maët ngoaøi thaân thaùp coù nhieàu gôø, truï, ñaáu. Treân ñænh caùc truï, ñaâu ñoù thöôøng
ñaët gaïch trang trí hoa vaên hình voøm thaùp, troâng nhö chieác thaùp nhoû ñaët leân moät
thaùp lôùn. Treân thaân thaùp coøn coù nhieàu töôïng vaø phuø ñieâu baèng ñaát nung, trong ñoù
coù hình Ponagar, thaàn Tenexa, caùc tieân nöõ, caùc loaøi thuù : nai, ngoãng vaøng, sö töû...
Thaùp chính thôø thaàn Ponagar, vôï cuûa thaàn Siva, töôïng tröng cho saéc ñeïp, ca vuõ vaø
saùng taïo neân cung ñieän, luùa ngoâ, caùc loaïi goã quyù. Thaùp Baø xaây 4 taàng, moãi taàng
ñeàu coù cöûa, töôïng thaàn vaø hình thuù baèng ñaù, ôû 4 goùc coù 4 thaùp nhoû. Beân trong laø
 278

töôïng nöõ thaàn (cao 2,6 m) taïc baèng ñaù hoa cöông maøu ñen ngoài treân beä ñaù uy
nghieâm hình ñaøi sen, löng töïa phieán ñaù lôùn hình laù ñeà. Ñoù laø kieät taùc veà ñieâu khaéc
Chaêmpa, laø söï keát hôïp haøi hoøa giöõa kyõ thuaät töôïng troøn vaø chaïm noåi. Ngöôøi Phaùp
ñaõ laáy maát ñaàu töôïng, nay chæ coøn ñaàu töôïng baèng xi maêng veõ maët. Raûi raùc quanh
di tích coøn coù moät soá töôïng ngöôøi, töôïng thuù...
Caùc thaùp khaùc thôø : thaàn Siva (moät trong ba vò thaàn toái cao cuûa AÁn Ñoä giaùo), thaàn
Sanhaka, thaàn Ganeca theo truyeàn thuyeát laø con trai thaàn Siva. Haøng naêm nhaân
daân ñeán leã baùi raát ñoâng. Ñöùng treân ñoài thaùp nhìn ra xung quanh, phong caûnh raát
neân thô. Döôùi chaân ñoài coù doøng soâng Caùi taáp naäp taøu thuyeàn qua laïi. Caïnh ñoù laø
xoùm Coàn nhaø cöûa chen chuùc, xoùm Boùng vôùi phoá xaù, chuøa chieàn...
Thaønh Coå Dieân Khaùnh : Thaønh coå Dieân Khaùnh laø moät trong nhöõng di tích lòch söû,
vaên hoùa ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng, naèm caùch Nha Trang 10 km, beân phaûi quoác
loä 1. Naêm 1793, sau khi Nguyeãn Hueä maát, nhaø Taây Sôn suy yeáu daàn. Nguyeãn AÙnh
cuøng Voõ Taùnh vaø Nguyeãn Vaên Tröông ñem quaân tieán ñaùnh Dieân Khaùnh. Sau khi
ñaåy luøi ñöôïc nghóa quaân Taây Sôn, thaáy nôi ñaây laø ñòa baøn chieán löôïc quan troïng
laâu daøi, Nguyeãn AÙnh quyeát xaây döïng Dieân Khaùnh thaønh caên cöù vöõng chaéc, moät
vaønh ñai phoøng ngöï kieân coá töø xa.
Thaønh Dieân Khaùnh laø moät quaàn theå kieán truùc quaân söï theo kieåu Vauban, moät hình
maãu thaønh quaân söï phoå bieán vaøo theá kyû 17, 18 ôû Taây AÂu. Thaønh chieám dieän tích
khoaûng 36.000 m². Töôøng thaønh hình luïc giaùc nhöng khoâng ñeàu nhau, daøi 2693 m
ñaép baèng ñaát. Treân moãi caïnh, töôøng thaønh laïi chia thaønh nhieàu ñoaïn nhoû, uoán löôïn,
neân caùc goùc thaønh khoâng nhoâ haún ra maø vaãn ñaûm baûo quan saùt ñöôïc hai beân.
Töôøng thaønh cao khoaûng 3,5m. Maët ngoaøi töôøng thaønh gaàn nhö döïng ñöùng, maët
trong coù ñoä thoaûi vaø ñöôïc ñaép thaønh hai baäc, taïo ñöôøng vaän chuyeån thuaän lôïi ven
thaønh. Beân ngoaøi thaønh coù haøo nöôùc saâu töø 3 ñeán 5 m bao quanh. Khi xaây döïng
xong, thaønh Dieân Khaùnh coù 6 cöûa ôû 6 caïnh töôøng thaønh, nay chæ coøn laïi 4 cöûa :
Ñoâng, Taây, Tieàn (Nam), Haäu (Baéc).
Naêm 1823 cöûa Taû vaø cöûa Höõu ñaõ bò laáp, tôùi nay khoâng coøn daáu veát gì. Nay chæ hai
coång Ñoâng vaø Taây gaàn nhö nguyeân veïn. Theo caùc tö lieäu cuõ, beân trong thaønh coù
nhieàu kieán truùc ñoäc ñaùo nhö hoaøng cung, coät côø, dinh tuaàn vuõ, dinh aùm saùt, nhaø
 279

kho. Khi xaây xong, thaønh Dieân Khaùnh do Hoaøng töû Caûnh vaø Baù Ña Loäc chæ huy
traán giöõ. Thaønh Dieân Khaùnh cuõng coù thôøi kyø trôû thaønh Toång haønh dinh cuûa nghóa
quaân Caàn Vöông - Khaùnh Hoøa trong nhöõng ngaøy ñaàu choáng Phaùp.
Chuøa Long Sôn : Laø ngoâi chuøa coù quy moâ lôùn nhaát trong soá hôn 20 ngoâi chuøa ôû
Nha Trang. Chuøa naèm ngay trong noäi thaønh Nha Trang, beân quoác loä 1A, döôùi chaân
hoøn Traïi Thuûy. Hoøn Traïi Thuûy coù ñeán 3 ngoâi chuøa: chuøa Long Sôn döôùi chaân nuùi,
chuøa Haûi Ñöùc ôû phía treân vaø chuøa Böûu Phong ôû phía Nam. Ñeán Nha Trang, du
khaùch raát deã daøng nhaän ra ngay hoøn Traïi Thuûy nhôø coù pho töôïng Kim Thaân Phaät
toå raát lôùn ngöï treân ñænh.
Chuøa ñöôïc khai sôn vaøo cuoái theá kyû 19 vaø ñöôïc xaây döïng môùi theo quy moâ nhö
hieän nay vaøo naêm 1940 vôùi ngheä thuaät kieán truùc, ñieâu khaéc tuy mang ñaäm daáu aán
hieän ñaïi, nhöng vaãn giöõ ñöôïc veû tónh mòch, uy nghieâm, huyeàn bí, cao sieâu nôi cöûa
Phaät nhôø söï phoái hôïp tuyeät vôøi giöõa coâng trình kieán truùc vôùi caûnh quan thieân
nhieân. Ñaây cuõng laø moät trong nhöõng thaéng caûnh noåi tieáng cuûa Nha Trang.
Moä Baùc Só Yersin : Alexandre Yersin sinh naêm 1863 taïi Thuïy Syõ. Cha goác Thuïy
Só, meï goác Phaùp. Luùc nhoû Yersin hoïc ôû Thuïy Só, lôùn leân hoïc taïi Phaùp, ñaäu baèng
tieán só y khoa ôû Phaùp vaø nhaäp quoác tòch Phaùp. Thaùng 7-1891, Yersin ñeán Nha
Trang laàn ñaàu tieân.
Ñeán cuoái naêm 1899, oâng trôû laïi Nha Trang thaønh laäp vieän Pasteur. Gaàn 50 naêm
soáng ñoäc thaân ôû Nha Trang, oâng ñaõ daønh troïn cuoäc ñôøi cho söï nghieäp khoa hoïc,
nghieân cöùu thaønh coâng vieäc saûn xuaát thuoác chöõa beänh dòch haïch. OÂng soáng giaûn dò,
gaàn guõi vôùi nhaân daân xoùm Coàn neân ñöôïc moïi ngöôøi quyù meán. OÂng coøn tham gia
nhieàu cuoäc thaùm hieåm vaø goùp phaàn tìm ra vuøng Ñaø Laït. Ngaøy 1-3-1943, Yersin
maát taïi Nha Trang. Theo di chuùc cuûa oâng, khi khaâm lieäm ngöôøi ta ñaët oâng naèm
saáp, ñaàu quay veà bieån, ñeå oâng maõi maõi oâm laáy maûnh ñaát queâ höông thöù hai cuûa
mình.
Moä phaàn cuûa Yersin ñaët treân moät ngoïn ñoài nhoû khoâng teân taïi khu vöïc suoái Daàu,
huyeän Dieân Khaùnh. Ngoâi moä hình chöõ nhaät xaây baèng xi maêng, sôn maøu xanh maùt
dòu. Treân beà maët coù haøng chöõ : Alexandre Yersin (1863 - 1943). Keá ñoù laø ngoâi
chuøa Long Tuyeàn, treân ñieän thôø aûnh Yersin, thôø ngang haøng vôùi caùc böùc töôïng Boà
 280

Taùt. Yersin laø cuûa Phaùp, cuûa Thuïy Só vaø cuûa Vieät Nam.
Nhaø Thôø Chaùnh Toøa : Nhaø thôø ñöôïc xaây töø naêm 1928, ñeán naêm 1934 thì hoaøn
thaønh vôùi möôøi haïng muïc coâng trình. Ba quaû chuoâng lôùn do haõng Bourdons
Carillons cung caáp naêm 1934, ñoàng hoà treân thaùp laép raùp thaùng 12-1935. Ñaõ treân
70 naêm, coâng trình vaãn nguyeân veïn vaø haáp daãn nhieàu du khaùch ñeán thaêm.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Caù Voi : Leã hoäi naøy gaén vôùi truyeàn thuyeát caù voi ñaõ cöùu vua Gia Long
treân bieån. Haøng naêm ôû Khaùnh Hoøa toå chöùc leã hoäi ñeå toû loøng kính troïng caù voi.
Nghi leã cuùng nhö leã teá ñình. Trong leã coù haùt baû traïo khi keát thuùc vaø sau ñoù laø hoäi
haùt chaàu.
Leã Hoäi Thaùp Baø : Ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 20 ñeán 23-3 aâm lòch haøng naêm taïi khu
di tích Thaùp Ponagar - thaønh phoá Nha Trang. Ñaây laø leã hoäi lôùn nhaát trong khu vöùc
ñeå töôûng nieäm nöõ thaàn Meï Xöù Sôû (phieân aâm tieáng Chaêm laø Po Ino Nogar). Theo
truyeàn thuyeát, baø Meï Xöù Sôû laø ngöôøi coù coâng taïo laäp xöù sôû, duy trì noøi gioáng, tìm
ra caây luùa, daïy daân troàng troït...
Nghi leã coù hai phaàn chính : Leã Thay Y (ngaøy 20-3): thaùo boû xieâm y, muõ mieän cuõ,
taém röûa töôïng nöõ thaàn baèng nöôùc laù thôm vaø thay xieâm y, muõ mieän môùi. Leã caàu
cuùng (ngaøy 23-3) ñöôïc tieán haønh raát toân nghieâm ca ngôïi coâng ñöùc Baø Meï Xöù Sôû
vaø caàu mong cho daân soáng yeân bình, aám no vaø haïnh phuùc. Sau phaàn leã laø phaàn hoäi.
Phaàn hoäi chuû yeáu laø muùa boùng (ñieäu muùa coù ñoäng taùc uoán eùo, öôõn hoâng nhö caùc
vuõ nöõ Chaêmpa coù ôû phuø ñieâu taïi khu di tích Thaùp baø), muùa daâng boâng vaø haùt boä
dieãn caùc tích tuoàng coå tröôùc ngoâi ñeàn chính. Tröôùc ñaây trong hoäi coøn coù caùc cuoäc
ñua thuyeàn thuùng döôùi chaân thaùp.
Leã hoäi Thaùp Baø khoâng chæ thu huùt Ñoâng ñaûo baø con ngöôøi Vieät, ngöôøi Chaêm ôû
Nha Trang, Khaùnh Hoøa maø nhieàu ngöôøi ôû khaép nôi trong nöôùc cuõng noâ nöùc keùo veà
döï hoäi.
Leã Hoäi Am Chuùa : Toå chöùc vaøo ngaøy 22-4 aâm lòch ñeå töôûng nieäm nöõ thaàn Thieân Y
A Na ñöôïc nhaân daân trong vuøng toân suøng laø Baø Chuùa, baø meï cuûa xöù sôû taïi Am
Chuùa, nôi thôø nöõ thaàn Ponagar (Thieân Y A Na) treân söôøn nuùi Ñaïi An (nuùi Chuùa),
thuoäc xaõ Dieân Ñieàn, huyeän Dieân Khaùnh. Theo truyeàn thuyeát, ñaây laø nôi nöõ thaàn
 281

giaùng traàn, soáng thôøi thô aáu vôùi hai vôï choàng tieàu phu giaø. Nôi ñaây coù mieáu thôø vaø
töôïng Baø. Leã hoäi goàm hai phaàn, phaàn leã vaø phaàn hoäi. Sau leã caàu cuùng toân nghieâm
theo nghi thöùc coå truyeàn laø ñieäu muùa daâng boâng, vaõn Baø, caùc ñieäu muùa gaén vôùi
truyeàn thuyeát vaø söï tích Thieân Y A Na.
Ñaøn Ñaù Khaùnh Sôn : Khaùnh Sôn laø moät huyeän mieàn nuùi cuûa Khaùnh Hoøa, töø laâu
töøng ñöôïc bieát ñeán nhö moät vuøng ñaát cuûa coå tích, huyeàn thoaïi, vôùi nhieàu chieán
coâng hieån haùch qua hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ. Töø naêm 1979,
taïi Khaùnh Sôn ñaõ phaùt hieän ra nhöõng boä ñaøn ñaù, moät loaïi nhaïc cuï vaøo loaïi coå xöa
nhaát cuûa loaøi ngöôøi (boä ñaøn ñaù ñaàu tieân treân theá giôùi ñöôïc oâng kyõ sö ngöôøi Phaùp
Georges Condominas phaùt hieän naêm 1949 taïi Taây Nguyeân - Vieät Nam). Taïi ñaây,
ngöôøi ta coøn phaùt hieän ra nhöõng daáu hieäu cheá taùc ñaøn ñaù taïi choã, chöùng toû nhöõng
cö daân töø xöa ôû nôi naøy - daân toäc Raéclaây - laø nhöõng ngöôøi chuû thöïc söï cuûa nhöõng
boä ñaøn ñaù.
 282

Kiên Giang
Dieän tích : 6243 km².
Daân soá : 1.542.800 ngöôøi (2001).
Tænh lî : thò xaõ Raïch Giaù.
Thị xã : thò xaõ Haø Tieân.
Caùc huyeän : Haø Tieân, Hoøn Ñaát, Taân Hieäp, Chaâu Thaønh, Gioàng Rieàng, Goø Quao,
An Bieân, An Minh, Vónh Thuaän. Hai huyeän ñaûo : Phuù Quoác, Kieân Haûi.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer, Hoa.
Kieân Giang laø moât daûi ñaát naèm ôû phía Taây Nam cuûa toå quoác, caùch Saøi Goøn 250
km. Phía ñoâng vaø ñoâng nam cuûa tænh Kieân Giang giaùp vôùi caùc tænh An Giang vaø
Caàn Thô, phía nam giaùp Caø Mau, phía baéc giaùp Campuchia vôùi ñöôøng bieân giôùi
daøi 54 km, ngoaøi ra coøn coù hôn 100 hoøn ñaûo lôùn nhoû ngoaøi vònh.
Trong tænh (phaàn ñaát lieàn), coù nhieàu nuùi thaáp ôû phía taây laø nuùi Ñaïi Toâ Chaâu 178 m,
nuùi Hoøn Soùc 187, Hoøn Ñaát 260, Vaân Sôn, Ñòa Taïng... Ngoaøi bieån Kieân Giang coù
raát nhieàu hoøn ñaûo nhö hoøn Tre, hoøn Thoå Chaâu, hoøn Choâng, hoøn Rai, hoøn Maáu,
hoøn Nam Du, Minh Hoa, Kieân Giang, hoøn Doïc, hoøn Kinh Qui, hoøn Ngang, hoøn
Heo, hoøn Xöôûng, hoøn Vang, hoøn Thôm, hoøn Roi, hoøn Döøa, hoøn Nhaïn...
Ñaëc bieät laø ñaûo Phuù Quoác raát lôùn, dieän tích 566 caây soá vuoâng, daøi 50 caây soá, choã
roäng nhaát 29 caây soá, coù daõy nuùi Taø Lôn vôùi caùc ngoïn cao nhö Haøm Roàng 365 m,
nuùi Chuùa 603 m, nuùi Maét Quyû 360 m.
Kieân Giang coù moät khu röøng ngaäp nöôùc ôû phía Nam (U Minh Thöôïng). Soâng raïch
trong tænh chi chít, phíc baéc coù raïch Giang Thaønh, kinh Haø Tieân, kinh Ba Theâ, caùc
kinh Raïch Giaù ñi Long Xuyeân vaø Thaát Sôn, raïch Soûi...; phía ñoâng nam coù kinh Caùi
Saén, kinh Taân Hieäp, kinh Thoát Noát, kinh Caùn Gaùo, soâng Treøm Treïm, caùc soâng Caùi
Lôùn, Caùi Beù ñoå ra cöûa vuõng Raïch Giaù, vaø moät soá kinh mang soá töø 1 ñeán 10. Bôø
bieån Kieân Giang coù hai coù hai vuõng lôùn laø vuõng Caây Döông vaø vuõng Raïch Giaù.
Noùi chung, khí haäu Kieân Giang maùt meû, nhöng khi gioù bieån, gioù nuùi hoaëc coù baõo
ñeán cuõng mang khoâng khí laïnh cho tænh. Nhöõng lieân tænh loä soá 8 vaø 12 laø nhöõng
ñöôøng giao thoâng quan troïng, noái Kieân Giang vôùi caùc tænh laân caän. Ba phi tröôøng
chính ñaët ôû Haø Tieân, Raïch Giaù vaø Döông Ñoâng (thuoäc ñaûo Phuù Quoác).
 283

Ngheà chính cuûa tænh laø ngheà noâng, nhöng ngheà caù cuõng raát phaùt trieån. Bieån Kieân
Giang coù nhöõng baõi caù vaø luoàng toâm raát lôùn. Nhieàu loaïi caù ngon: thu, chim, nhaùm,
baïc maù, cheùp, he, thieàu. Kieân Giang coøn noåi tieáng veà ngheà laøm nöôùc maém.
Sinh hoạt, kinh tế
Phaàn lôùn daân chuùng ôû ñaây laø ngöôøi Kinh, roài ñeán ngöôøi Vieät goác Chaøm vaø Khmer.
Caùc toân giaùo chính laø ñaïo Phaät, Hoøa Haûo, Cao Ñaøi vaø Thieân Chuùa.
Hoa maøu chính laø luùa nhöng chæ troàng moät vuï vì ñaát maën, caùc hoa maøu phuï coù ngoâ,
ñaäu ñoû, ñaäu xanh, ñaäu phuïng... Caùc vuøng troàng luùa laø Kieân An, Kieân Taân, Hoøn
Ñaát, Kieân Thaønh. Caây aên traùi vaø caây coâng nghieäp ñöôïc troàng nhieàu nhö döa haáu,
khoùm, saàu rieâng, cam, quyùt, löïu, phaät thuû, caø pheâ, döøa, cau vaø hoà tieâu.
Vuøng röøng phía nam töø soâng Caùi Lôùn trôû xuoáng vaø lan qua tænh An Xuyeân laø röøng
traøm U Minh, mang laïi nhieàu nguoàn lôïi cho tænh nhö caùc loaïi goã döông, voâng,
ñöôùc laøm than raát toát; caùc loaïi caây cheá bieán thuoác ta nhö traøm, haø thuû oâ, traàm
höông, quaân töû, hoaéc höông vaø caùc ñaëc saûn khaùc laø maät ong, saùp ong... Laù vaø caønh
non cuûa caây traøm coù tinh daàu goïi laø daàu traøm, chöùa khoaûng 65% chaát cajeputoi, coù
tính saùt truøng, ñöôïc duøng trò beänh hoâ haáp vaø laøm loûng ñaøm; ñaây laø nguoàn lôïi thieân
nhieân phong phuù cuûa tænh Kieân Giang.
ÔÛ xaõ Döông Hoøa thuoäc quaän Kieân Löông coù moät daõy nuùi goïi laø nuùi ong (vì ong
ñeán laøm toå raát nhieàu, coù caây coå thuï chöùa caû traêm toå ong) laø moät nguoàn lôïi veà maät
vaø saùp ong raát lôùn cho daân chuùng. Röøng Kieân Giang cuõng coù nhieàu loaïi thuù nhö hoå,
beo, voi, höôu, nai, khæ... nhieàu chim muoâng mang laïi phaân chim, loâng chim ñeå
laøm quaït. Hoøn Tröùng Nhaïn ôû ñaûo Thoå Chaâu coù raát nhieàu chim nhaïn vaø ñoài moài.
Kieân Giang coù ñaát seùt vaø ñaù voâi laø nhöõng nguyeân lieäu toát cheá bieán xi maêng. Nhaø
maùy xi maêng Haø Tieân taïi Kieân Löông laø moät trung taâm saûn xuaát xi maêng lôùn ôû
trong Nam. Kieân Giang coøn coù nhieàu tieàm naêng chöa khai thaùc heát.
Ngö nghieäp Kieân Giang chieám vò trí kinh teá quan troïng vì coù nhieàu nguoàn ngö haûi
saûn quyù nhö caù thu, caù tieàu, caù chim, caù böôùm, möïc, toâm, oá, trai, ruøa vaø haûi saâm.
ÔÛ ñaûo Phuù Quoác coù caù côm, caù moøi laøm nöôùc maém noåi tieáng; khaép nôi ñeàu nghe
danh "nöôùc maém Hoøn" ôû Baõi Boán. Ngoaøi ra, ñaûo coøn coù moû huyeàn, ñaù ñen laùnh,
duøng laøm ñoà nöõ trang. Ñaûo naøy coù loaïi goã deân chòu ñöôïc maën vaø haø, thích hôïp cho
 284

ngaønh ñoùng ghe thuyeàn ñi bieån. Vuøng ñaûo Thoå Chaâu vaø Phuù Quoác bieån thöôøng
laëng im khoâng coù soùng, laø nôi coù nhieàu loaïi caù lôùn : caù muù, caù hoàng.
Lược sử
Vuøng ñaát Kieân Giang tröôùc ñaây laø moät thò traán cuûa tænh Haø Tieân cuõ. Haø Tieân
nguyeân laø phuû Saøi Maït (aâm tieáng Bentay Meùas laø thaønh baèng vaøng) cuûa Chaân
Laïp do Maïc Cöûu (ngöôøi Quaûng Ñoâng) môû mang vuøng thöông caûng thaønh thò traán
to.
Vaøo ñaàu theá kyû 16, Maïc Cöûu ñöôïc vua Cao Mieân phong chöùc OÁc Nha (aâm tieáng
Oknha, chöùc vuï töông ñöông tænh tröôûng) cho cai quaûn vuøng naøy; nhöng Maïc Cöûu
thöôøng bò quaân Xieâm quaáy phaù neân xin thaàn phuïc chuùa Nguyeãn ñeå nhôø che chôû
(1708). Töø ñoù, ñaát Haø Tieân thuoäc veà nöôùc ta vaø ñöôïc keå laø moät trong saùu tænh cuûa
mieàn Nam vaøo ñôøi Minh Maïng. Maïc Cöûu vaãn ñöôïc cai quaûn vuøng naøy, roài môû
roäng ñaát Kieân Giang naêm 1734. Sau ñoù, con oâng laø Maïc Thieân Tích nôùi roäng theâm.
Vaøo nhöõng naêm 1782, 1783 vaø 1785, trong nhieàu traän thuûy chieán döõ doäi treân soâng
nöôùc mieàn Nam, quaân cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ bò quaân cuûa anh huøng Nguyeãn Hueä
ñaùng tan taønh, duø Nguyeãn AÙnh ñaõ nhôø caäy quaân Xieâm vaø Chaân Laïp. Vuøng Raïch
Giaù vaø caùc ñaûo Phuù Quoác, Thoå Chaâu... töøng laø nôi aån troán cuûa Nguyeãn AÙnh.
Sau khi quaân Phaùp chieám luïc tænh Nam Kyø, Haø Tieân cuõng vuøng leân tranh ñaáu.
Ñeâm 16-06-1868, ñoaøn daân quaân do anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc chæ huy, töø Phuù
Quoác keùo qua ñaùnh uùp thò xaõ Raïch Giaù, gieát heát quaân Phaùp, giaûi taùn taát caû caùc cô
quan haønh chaùnh cuûa quaân Phaùp. Laøm chuû tình hình trong moät tuaàn leã, oâng nghe
tin ñaïi quaân saép keùo ñeán, beøn chôû heát voõ khí, löông thöïc veà Haø Tieân, roài laùnh sang
Phuù Quoác laäp chieán khu taïi cöûa caïn. Taïi ñaây, nghóa quaân ñöôïc hai nhaø yeâu nöôùc
Nguyeãn Vaên Ñieàn vaø Nguyeãn Vaên Ngôïi hoã trôï raát nhieàu. Hai oâng ñaõ ñem heát taøi
saûn ñoùng goùp cho cuoäc khaùng chieán vaø toå chöùc ñoaøn thuyeàn qua Xieâm mua khí
giôùi cho quaân ta.
Giaëc Phaùp ñaùnh nhieàu laàn khoâng noåi, sau chuùng phaûi ñem toaøn löïc taán coâng ôû maët
Döông Ñoâng. Luùc ñoù, nghóa quaân chæ coøn 30 ngöôøi, baø Nguyeãn Trung Tröïc laïi sinh
nôû ngay luùc chaïy giaëc trong moät ñeâm möa to neân ñaõ thieät maïng caû meï laãn con.
Hai teân Huyønh Coâng Taán vaø Ñoã Höõu Phöông (Toång Ñoác Phöông) duøng möu baét
 285

coùc meï oâng vaø moät soá ñoàng baøo laøm aùp löïc baét oâng haøng.
Anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc bieát khoâng theå tieáp tuïc chieán ñaáu ñöôïc nöõa neân ñaõ
tuï hoïp nghóa quaân laïi, oâng noùi : "Giaëc khoâng gieát ñöôïc chuùng ta, nhöng caïn löông
thöïc seõ bò cheát heát. Neáu ta noùi "thaø cheát luùc naøy" thì cuõng chaúng ích gì cho mai sau!
Giaëc baét ñöôïc toâi thì möøng laém, seõ khoâng laøm haïi anh em. Anh em coá soáng maø
tieáp tuïc baùo quoác. Toâi bieát anh em khoâng tham soáng sôï cheát, phaûi can ñaûm ñeå lieäu
caùch xuaát xöû". Sau ñoù, oâng cho ñoå heát löông thöïc döï tröõ ôû Böng Caây Löông (gaàn
cöûa Caïn), roài töï troùi mình ra gaëp Huyønh Coâng Taán ñeå cöùu meï vaø daân chuùng. Giaëc
Phaùp phuû duï oâng quy thuaän khoâng ñöôïc neân ñaõ ñem ra haønh quyeát taïi Raïch Giaù
ngaøy 27-10-1868.
Ñeán naêm 1872, nhaân daân Kieân Giang laïi theo hai anh huøng Ñoã Thöøa Luoâng, Ñoã
Thöøa Töï khaùng chieán. Hai anh em hoï Ñoã laäp caên cöù taïi röøng U Minh, ñaùnh du
kích laøm giaëc toån thaát vaø meät trí raát nhieàu.
Phong cảnh, di tích
Caûnh Ñeïp Haø Tieân : Haø Tieân laø moät huyeän bieân giôùi, caùch thò xaõ Haø Tieân 90 km
ñöôøng boä. Thò xaõ Haø Tieân ñöôïc hình thaønh caùch ñaây gaàn 300 naêm maø teân tuoåi cuûa
noù ñöôïc gaén lieàn vôùi doøng hoï Maïc (Maïc Cöûu). Haø Tieân laø nôi hoäi tuï cuûa nhöõng
danh lam thaéng caûnh thieân nhieân hoang sô ñaày quyeán ruõ. Neáu ñi töø Raïch Giaù
xuoáng Haø Tieân, du khaùch seõ ñi qua haøng chuïc caûnh ñeïp.
Chuøa Hang : Naèm haún trong moät hang ñaù saâu 40 m, cöûa chuøa quay vaøo trong ñaát
lieàn, trong aùnh saùng lôø môø, coù theå nhìn thaáy nhöõng thaïch nhuõ chaûy töø treân traàn
xuoáng ñoùng cöùng laïi to nhö coät nhaø. Ñaù voâi taùi keát tinh ôû ñaây roãng neân khi goõ vaøo
thaân thaïch nhuû thì noù ngaân leân nhö tieáng chuoâng chuøa (coøn goïi laø ñaù chuoâng). Ñi
luoàn qua hang chui ra khoûi cöûa sau gaëp ngay maët bieån trong xanh, xa xa laø hoøn
Phuï Töû hieän ra troâng caûnh bieån ôû ñaây nhö moät goùc vònh Haï Long.
Thaïch Ñoäng : Laø moät taûng ñaù xanh khoång loà moïc trô troïi giöõa moät vuøng toaøn ñaát
naèm keà quoác loä 17, caùch thò xaõ Haø Tieân 3 km. Thaïch Ñoäng coøn ñöôïc goïi laø
"Thaïch Ñoäng Thoân Vaân" (ñoäng ñaù nuoát maây) vì ñoäng ôû ñoä cao 50 m, luùc saùng tinh
mô nhöõng taûng maây traéng xoáp nheï nhö boâng laø laø bay qua ñænh ñoäng roài bò caûn,
maây döøng laïi roài töø töø toûa quanh cöûa ñoäng gaây aán töôïng nhö mieäng ñoäng ñang
 286

nuoát maây. Hang khaù roäng, nhöõng gioït nöôùc möa theo thaùng naêm xaâm thöïc ñaù, len
laùch chaûy xuoáng hang hoøa tan vôùi chaát voâi taïo nhöõng thaïch nhuõ raát ñoäc ñaùo.
Caûnh Ñeïp Ñoâng Hoà : Naèm veà phía ñoâng thò xaõ Haø Tieân daøi khoaûng 3 km, roäng
gaàn 2 km. Phía höõu ngaïn coù nuùi Nguõ Hoå, phía taû ngaïn laø daõy nuùi Toâ Chaâu söøng
söõng, phía ñoâng coù soâng Giang Thaønh vaø phía taây coù soâng Haø Tieân ñoaïn daãn ra
bieån. Moät hoà nöôùc phaúng laëng giöõa boán beà laø soâng nuùi, ñaõ taïo ra veû ñeïp töï nhieân,
thô moäng. Caùch thò xaõ Haø Tieân 4 km laø muõi Nai, ôû ñoä cao 100 m nhoâ mình ra
ngoaøi bieån, hình daïng gioáng nhö moät con nai ñang ngheách moõm. Treân ñænh nuùi coù
haûi ñaêng xaây döïng töø cuoái theá kyû 19, laø nôi taän cuøng cuûa baùn ñaûo Muõi Nai vôùi hai
baõi caùt ñeïp laø Baõi Noâ vaø Baõi Baèng.
Baõi Noâ : Naèm caïnh xoùm Chaøi, nhaø cöûa ñoâng vui. Baõi Baèng laø moät baõi caùt baèng
phaúng. Ñaây laø moät baõi taém toát, töø ñaây coù theå nhìn thaáy ñaûo Phuù Quoác, ñaûo Haûi
Taëc... trong nhöõng ngaøy trôøi trong maây taïnh.
Baõi Döông : Baõi döông daøi khoaûng 2 km, laø baõi taém toát nhaát cuûa vuøng, caùch Haø
Tieân khoaûng 30 km, naèm trong khu thaéng caûnh Hoøn Choâng. Treân bôø laø nhöõng
haøng döông laû löôùt ruû boùng maùt, döôùi bieån laø baõi caùt traéng, saïch vôùi laøn nöôùc bieån
trong xanh, loøng baõi khoâng coù ñaù ngaàm. Sau baõi döông laø baõi daàu, cuoái baõi coù moät
moûm ñaát nhoâ ra bieån, beân treân laø moät ñoài nhoû thaáp troâng raát neân thô, ñoù laø hoøn
Treïm.
Töø Hoøn Treïm ñi khoaûng 1 km ñeán chuøa Hang. Caùch chuøa Hang vaøi traêm meùt laø
hoøn Phuï Töû, gioáng hình hai cha con quaán quyùt beân nhau. Traûi qua bao thaùng naêm
soùng bieån ñaõ ñuïc saâu vaøo thaân hoøn laøm thaønh hai caùi chaân soùng. Vaøo luùc thuûy
trieàu xuoáng, maët nöôùc thaáp, du khaùch seõ nhìn thaáy nhöõng ñôït soùng traéng lieám vaøo
chaân hoøn roài laéng ñi trong hang. Luùc aáy döôøng nhö hoøn Phuï Töû bay lô löûng treân
maët nöôùc trong xanh.
Thaéng Caûnh Nam Phoá : Caùch thò xaõ Haø Tieân 10 km, moät ñieåm nghæ maùt thuaän lôïi
vôùi hai baõi caùt raát ñeïp laø baõi Hoøn Heo vaø baõi ÔÙt. ÔÛ ñaây caùt vaøng mòn, maët nöôùc
trong xanh, caûnh vaät yeân tónh, daõy nuùi baõi ÔÙt nhoâ haún ra ngoaøi khôi taïo thaønh böùc
bình phong khoång loà. Vaøo muøa bieån ñoäng, caû vuøng bieån xung quanh nôi naøo cuõng
cuoän soùng, chæ rieâng vuøng bieån baõi ÔÙt laø soùng yeân gioù laëng.
 287

Ngoaøi khôi Kieân Giang coøn laø vuøng bieån truø phuù vôùi 105 hoøn ñaûo lôùn nhoû naèm raûi
raùc, coù nhöõng hoøn ñaûo daân cö ñoâng ñuùc nhö ñaûo Hoøn Tre (Hoøn Ruøa), laø huyeän lî
Kieân Haûi, caùch thò xaõ Raïch Giaù 25 km. Ngoaøi ra coøn coù hoøn Laïi Sôn vaø quaàn ñaûo
Nam Du (goàm 20 hoøn ñaûo noái tieáp nhau nhoâ leân maët bieån).
Ñaûo Phuù Quoác : Laø hoøn ñaûo lôùn nhaát Vieät Nam, naèm trong Vònh Thaùi Lan thuoäc
tænh Kieân Giang. Thò traán Ñoâng Döông, thuû phuû cuûa ñaûo caùch thò xaõ Raïch Giaù 120
km vaø caùch Haø Tieân 45 km. Huyeän ñaûo Phuù Quoác bao goàm 22 hoøn ñaûo lôùn nhoû,
trong ñoù ñaûo Phuù Quoác lôùn nhaát coù dieän tích 573 km², daøi 50 km, nôi roäng nhaát (ôû
phía baéc ñaûo) daøi 25 km. Ñòa hình thieân nhieân thoai thoaûi chaïy töø nam ñeán baéc vôùi
99 ngoïn nuùi ñoài. Daân cö sinh soáng treân ñaûo leân ñeán treân 45.000 ngöôøi. ÔÛ ñaây
ngoaøi ñoài nuùi, coøn coù ñoàng baèng, röøng töï nhieân roäng 37.000 ha vôùi nhieàu goã quí vaø
chim muoâng.
Phuù Quoác ñöôïc meänh danh laø hoøn ñaûo ngoïc bôûi söï giaøu coù cuûa thieân nhieân vaø
tieàm naêng du lòch phong phuù, moät vuøng ñaát laï vôùi nhöõng caùnh röøng nguyeân sinh
(coù nhieàu loaïi goã quí) taäp trung ôû khu vöïc phía ñoâng baéc ñaûo. Vieàn quanh ñaûo coù
nhieàu baõi taém ñeïp nhö baõi Tröôøng, baõi Kem, gheành Daàu, raïch Traøm, raïch Veïm.
Du khaùch coù theå taém bieån, taém suoái, taém soâng roài leo nuùi, vaøo hang, leân röøng nôi
coù theå quan saùt cuoäc soáng cuûa caùc loaøi ñoäng vaät hoang daõ.
Ñaëc saûn noåi tieáng cuûa ñaûo laø nöôùc maém Phuù Quoác, höông vò; ngoït thôm ñöôïc cheá
bieán töø loaïi caù côm ñaët bieät, coù ñoä ñaïm cao (40 ñoä), haøng naêm saûn xuaát khoaûng 6
trieäu lít. Ngoaøi khôi bieån Phuù Quoác coù raát nhieàu toâm, cua, caù... Phuù Quoác coù tôùi
2000 taøu ñaùnh caù, saûn löôïng ñaùnh baét khoaûng 35.000 taán caù haøng naêm.
Phuù Quoác coù caùc caûng An Thôùi, caûng Hoøn Thôm, nôi caäp beán cuûa taøu beø trong
nöôùc vaø quoác teá ñeå trao ñoåi haøng hoùa. Ñaûo Phuù Quoác laø nôi coù nhieàu di tích lòch
söû nhö khu caên cöù cuûa ngöôøi anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc, nhöõng kyû vaät cuûa vua
Gia Long trong nhöõng naêm troâi daït ra ñaûo (cuoái theá kyû 18), nhaø tuø Phuù Quoác. Töø
Saøi Goøn ñi maùy bay heát 40 phuùt ra ñeán Phuù Quoác, hoaëc ñi taøu bieån töø huyeän Haø
Tieân ra Phuù Quoác heát 8 giôø.
Döông Ñoâng : Laø thuû phuû cuûa Phuù Quoác, laø caûng caù lôùn, ôû trung taâm phía taây ñaûo.
ÔÛ ñaây coù saân bay Phuù Quoác vaø caùc khaùch saïn. Döông Ñoâng coù nhieàu caûnh ñeïp,
 288

nhöng noåi tieáng nhaát vaãn laø Dinh Caäu. Moät ñeàn thôø baét nguoàn töø ñöùc tin cuûa ngöôøi
daân ñaûo Phuù Quoác xaây döïng naêm 1937 ñeå thôø Caäu, vaø mong ñöôïc söï che chôû cuûa
thaàn soâng cöùu giuùp caùc thuyeàn beø khi gaëp soùng to gioù lôùn. Dinh Caäu coøn giöõ
nhöõng neùt kieán truùc coå. Töø ñaây coù theå ngaém caûnh bieån raát thuù vò.
Quaàn Ñaûo An Thôùi : ÔÛ phía nam ñaûo Phuù Quoác laø quaàn ñaûo An Thôùi. Quaàn ñaûo
naøy coù 15 hoøn ñaûo lôùn nhoû naèm doïc theo höôùng taây nam. Bieån ôû ñaây raát trong vaø
saâu, coù nôi saâu gaàn 30 m. Du khaùch seõ thaáy nôi ñaây thích hôïp cho caùc hoaït ñoäng
du lòch nhö khaùm phaù thieân nhieân, ngaém caûnh, caâu caù, bôi vaø laën bieån. Moät soá ñaûo
lôùn trong quaàn ñaûo An Thôùi coù teân Hoøn Daân, Hoøn Döøa, Hoøn Roïi, Hoøn Thôm,
Vang, Moùng Tay, Gaàm Ghì, Maây Ruùt, Chaân Quí.
Suoái Tranh : Baét nguoàn töø daõy ñaù Haøm Nghinh (ôû phía ñoâng baéc ñaûo Phuù Quoác),
suoái Tranh mang theo mình nhieàu doøng suoái nhoû, chaûy töø caùc khe nuùi, len loûi qua
nhöõng baõi coû xanh möôït nhaäp vaøo doøng chính ñeå thaønh con suoái lôùn, daøi 16 km.
Suoái Tranh chaûy hieàn hoøa, beân caïnh nhöõng phieán ñaù noái tieáp nhau chaïy daøi ñeán
nguùt taàm maét.
Suoái Ñaù Baøn : Naèm löng chöøng ñaûo, phía nam cuûa trung taâm ñaûo Phuù Quoác, suoái
Ñaù Baøn quanh naêm nöôùc chaûy roùc raùch, phong caûnh höõu tình, thô moäng. Suoái ñaù
Baøn coù nhöõng taûng ñaù phaúng lì, to lôùn, chung quanh laø caây coái vaø nöôùc suoái len loûi
ôû caùc khe ñaù. Suoái coù theå bôi loäi, caém traïi, vui chôi, hoäi heø giöõa thieân nhieân vaø
caây coû. Ven suoái laø nhöõng loaïi saâm, lan röøng tuyeät ñeïp.
Baõi Kem : Laø baõi taém ñeïp, noåi tieáng coù caùt traéng vaø mòn nhö boät naèm phía nam
ñaûo Phuù Quoác. Chen laãn nhöõng baõi caùt thænh thoaûng nhoâ ra bieån laø nhöõng gheành
ñaù nhaáp nhoâ. Baõi Kem caùch Döông Ñoâng 25 km, caùch caûng An Thôùi 5 km. Ven
baõi Kem laø nhöõng baõi coû xanh möôït maø vaø röøng giaø nguyeân sinh. Du khaùch tôùi
ñaây coù theå taém bieån caâu caù, baét oác vaø noåi löûa ñeå thöôûng thöùc ñaëc saûn.
Baõi Tröôøng : Haáp daãn nhaát trong caùc baõi caùt vaøng naèm thoai thoaûi treân bôø bieån
Phuù Quoác laø baõi Tröôøng. Goïi laø baõi Tröôøng vì baõi chaïy daøi gaàn 20 km töø Dinh
Caäu ñeán baõi khoùe Taøu Ruû. Doïc theo baõi laø nöôùc bieån xanh rôøn, nhieàu loaïi rong
bieån vôùi maøu saéc röïc rôõ.
Ñeàn Thôø Anh Huøng Nguyeãn Trung Tröïc : Sau khi anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc bò
 289

Phaùp haønh quyeát naêm 1868, daân chuùng ñòa phöông ñaõ laäp ñeàn thôø oâng taïi tænh lî
Raïch Giaù. Tröôùc ñeàn coù hai caâu ñoái :
" Hoûa hoàng Nhaät Taûo oanh thieân ñòa,
Kieám baït Kieân Giang khaép quyû thaàn".
Hai caâu ñoái treân ñöôïc trích trong baøi thô "Khoùc Nguyeãn Trung Tröïc" cuûa cuï cöû
nhaân Huyønh Maãn Ñaït, nguyeân tuaàn phuû Haø Tieân, moät nhaân só yeâu nöôùc ñöùng veà
haøng nguõ choáng quaân Phaùp.
Chuøa Tam Baûo : Toïa laïc taïi soá 6 ñöôøng Thích Thieän AÂn, phöôøng Vónh Laïc, thò xaõ
Raïch Giaù. Chuøa ñöôïc döïng vaøo ñaàu theá kyû 19. Luùc ñaàu ñöôïc laøm baèng goã, lôïp laù.
Naêm 1917, hoøa thöôïng Trí Thieàn ñaõ cho xaây laïi chuøa baèng gaïch. Trong chuøa coøn
giöõ böùc töôïng ñöùc Phaät A Di Ñaø taïc baèng ñaù xanh cao 1,03 m. Taïi chuøa coù Tueä
Tænh Ñöôøng laø phoøng khaùm beänh mieãn phí cho ñoàng baøo. Chuøa ñöôïc truøng tu
nhieàu laàn.
Nhaø Thôø, Laêng Moä Doøng Hoï Maïc : Taïi thò xaõ Haø Tieân, huyeän Haø Tieân, treân moät
ñoài caùch Haø Tieân 2 km veà phía taây, laø nôi coù nhieàu laêng taåm cuûa doøng hoï Maïc
Cöûu xaây döïng caùch ñaây hôn 300 naêm. Hai beân laø moä con chaùu nhö Toång binh Ñaïi
ñoâ ñoác Maïc Thieân Tích, tham töôùng Maïc Töû Hoaøng, laêng baø Maïc Thieân Tích,
Maïc Coâng Du, Maïc Coâng Taây.
Döôùi chaân ñoài laø nhaø thôø doøng hoï Maïc luoân môû roäng cöûa ñoùn khaùch ñeán thaêm
quan vaø thaép neùn nhang töôûng nhôù ñeán vò khai traán Quoác Coâng Maïc Cöûu, ngöôøi
coù coâng khai phaù vuøng ñaát hoang xöa trôû thaønh thò xaõ Haø Tieân saàm uaát ngaøy nay.
Nôi ñaây coøn daáu tích cuûa moät chieán luõy laø moät bôø thaønh troàng tre gai daøi gaàn 2 km,
roäng khoaûng 1 km do Maïc Thieân Tích xaây döïng ñeå ngaên chaën giaëc beân ngoaøi ñeán
xaâm phaïm bôø coõi nöôùc ta.
Chuøa Phuø Dung : Coøn goïi laø Phuø Cöø Am Töï, do toång traán Haø Tieân Maïc Thieân
Tích (Maïc Thieân Töù) döïng vaøo khoaûng theá kyû 18 taïi chaân Bình Sôn, thò xaõ Haø
Tieân cho naøng Ai Cô Phuø Cöø ( Nguyeãn Thò Xuaân), vôï thöù hai cuûa oâng. Maïc Thieân
Töù laø con cuûa Maïc Cöûu vaø laø moät danh só thôøi chuùa Nguyeãn, ñöôïc chuùa Nguyeãn
phong laø Toâng Ñöùc Haàu vì oâng laø ngöôøi coù coâng noái nghieäp cha môû mang traán Haø
Tieân. Chuøa ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Chaùnh ñieän coù nhieàu töôïng Phaät, ñaëc bieät coù
 290

töôïng Phaät Thích Ca baèng ñoàng ñöa töø Trung Quoác veà thôø. Phía sau chaùnh ñieän coù
ñieän thôø Ngoïc Hoaøng. Trong khuoân vieân chuøa coù khu moä thaùp cuûa baø Nguyeãn Thò
Xuaân vaø boán vò sö.
Chuøa Tam Baûo : Chuøa coøn coù teân laø Saéc Töù Tam Baûo töï, do oâng thoáng binh Maïc
Cöûu - moät töôùng ngöôøi Hoa coù coâng khai phaù vuøng ñaát Haø Tieân, döïng vaøo naêm
1730 taïi soá 328, toå 2, aáp Ao Sen, ñöôøng Phöông Thaønh, thò xaõ Haø Tieân. Ngoâi nhaø
xöa bò phaù hoûng hoaøn toaøn, chuøa hieän nay do hoøa thöôïng Phöôùc AÂn cho xaây döïng
vaøo naêm 1930. ÔÛ ñieän Phaät, coù pho töôïng ñöùc A Di Ñaø baèng ñoàng cao 2,30 m.
Beân ngoaøi coù khu moä cuûa 16 vò sö. Phía tröôùc chuøa laø töôïng Quan AÂm Boà Taùt
ñöùng treân ñaøi sen.
Tònh Xaù Ngoïc Sôn : Tònh xaù toïa laïc ôû soá 71B ñöôøng Maïc Cöûu, thò xaõ Raïch Giaù.
Tònh xaù ñöôïc giaùo ñoaøn 4, giaùo hoäi taêng giaø khaát só Vieät Nam cho xaây döïng vaøo
naêm 1964. Tònh xaù ñöôïc truøng tu trong nhöõng naêm gaàn ñaây.
Xaõ Myõ Ñöùc, Quaän Haø Tieân : Laø queâ cuûa nhaø caùch maïng Nguyeãn Thaàn Hieán. OÂng
laø moät thaønh vieân tích cöïc trong phong traøo Ñoâng Du vaø saùng laäp "khuyeán du hoïc
hoäi". Bò quaân Phaùp truy naõ gaét gao. Naêm 1908, oâng xuaát ngoaïi qua Cam Boát, roài
sang Xieâm. Moät naêm sau, oâng qua Trung Hoa giöõ traùch nhieäm gaây quyõ duøng vaøo
coâng cuoäc khaùng Phaùp. Giöõa naêm 1913, kho löu tröõ suùng ñaïn taïi Hoàng Koâng bò loä,
nhaø ñöông cuoäc Anh baét oâng giao cho quaân Phaùp giaûi veà Haø Noäi, cuøng vôùi caùc
nhaø caùch maïng khaùc laø Nguyeãn Quang Dieâu, Ñinh Höõu Thuaät, Huyønh Höng... Bò
keát aùn khoå sai chung thaân, chôø ngaøy ñi Coân Ñaûo, oâng tuyeät thöïc cheát taïi nhaø giam
Hoûa Loø ñeå phaûn ñoái caùch ñoái xöû taøn baïo cuûa giaëc Phaùp, vaøo ngaøy muøng 1 Teát
naêm Giaùp Daàn (26-01-1914).
Quaän Haø Tieân : Laø queâ cuûa Laâm Taán Phaùc, hieäu Ñoâng Hoà, moät nhaø giaùo vaø moät
thi só hieän ñaïi noåi tieáng vaøo nhöõng naêm 1920 - 1940, taùc giaû taäp Thô Ñoâng Hoà, Coâ
Gaùi Xuaân vaø nhieàu thô vaên khaùc.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Töôûng Nieäm Vò Anh Huøng Nguyeãn Trung Tröïc : Ñöôïc toå chöùc taïi ñeàn thôø
Nguyeãn Trung Tröïc soá 14 Nguyeãn Coâng Tröù - phöôøng Vónh Thanh, thò xaõ Raïch
Giaù vaøo caùc ngaøy 27, 28, 29 thaùng 8 aâm lòch haøng naêm, ñeå töôûng nhôù Nguyeãn
 291

Trung Tröïc, ngöôøi anh huøng coù coâng choáng giaëc ngoaïi xaâm baûo veä ñaát nöôùc vôùi
lôøi noùi baát huû cuûa oâng tröôùc luùc hy sinh : "bao giôø nhoå heát coû nöôùc Nam thì môùi
heát ngöôøi Nam ñaùnh Taây".
Haøng naêm, vaøo ngaøy gioã coù haøng vaïn khaùch haønh höông töø caùc nôi trong tænh,
ngoaøi tænh veà vieáng oâng vaø tham döï leã hoäi. vaøo saùng ngaøy 28 thaùng 8 aâm lòch laø leã
Coä Hoa (leã röôùc kieäu hoa) ñeàn thôø laø nôi aên nghæ cho nhöõng ñoaøn khaùch töø xa ñeán
vieáng.
 292

Kon Tum
Dieän tích : 9934 km².
Daân soá : 330.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Kon Tum.
Caùc huyeän : Ñaêk Glei, Ngoïc Hoài, Ñak Toâ, Kon Plong, Ñak Haø, Sa Thaày.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Xô Ñaêng, Ba Na, Gieû Trieâng, Gia Rai...
Kon Tum laø tænh ôû phía Baéc Taây Nguyeân Gia Lai - Kon Tum, moät trong 3 cao
nguyeân lôùn cuûa Taây Nguyeân. Kon Tum coù chieàu daøi bieân giôùi 275 m, tieáp giaùp vôùi
Haï Laøo vaø Baéc Cam-Pu-Chia veà phía Taây, Baéc giaùp tænh Quaûng Nam, Ñoâng giaùp
tænh Quaûng Ngaõi, Nam giaùp tænh Gia Lai. Phaàn lôùn laõnh thoå Kon Tum naèm ôû phía
Ñoâng cuûa daõy Tröôøng Sôn, ñòa hình thaáp daàn töø Taây sang Ñoâng vaø töø Baéc xuoáng
Nam. Phía Baéc tænh coù daõy nuùi Hoa Cöông cao nhaát mieàn Nam; ñænh Ngoïc Lónh
2596 m, ñænh Ngoïc Phan 2251 m. Ñaây laø nôi baét nguoàn cuûa caùc soâng Tranh, soâng
Thu Boàn, soâng Traø Khuùc, soâng Ba.
Kon Tum coù treân 50% dieän tích laø röøng vôùi caùc khu röøng nguyeân sinh nôi coù caùc
loaïi goã quí, caùc laâm ñaëc saûn vaø chim thuù quí hieám. Ngoaøi ra, Kon Tum coøn coù
vuøng ñaát bazan thích hôïp vôùi caùc caây coâng nghieäp nhö cao su, caø pheâ, cheø, mía,
daâu taèm... vaø caùc ñoàng coû thuaän lôïi ñeå phaùt trieån chaên nuoâi ñaïi gia suùc.
Kon Tum coù khí haäu cao nguyeân nhieät ñôùi gioù muøa, nhieät ñoä trung bình naêm
23,4°C, löôïng möa trung bình 1884 mm. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa
khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Ñöôøng quoác loä 14 chaïy daøi töø Taây Quaûng
Nam qua tænh lî Kon Tum, ñi xuoáng Gia Lai - Ñaéc Laéc - Saøi Goøn; quoác loä 24 noái
Kon Tum vôùi Quaûng Ngaõi; quoác loä 40 noái Kon Tum vôùi Atoâpô (Laøo).
Thò xaõ Kom Tum xaây beân bôø soâng Ñaéc Pla, moät nhaùnh cuûa soâng Poâ Coâ, giöõa moät
ñoàng baèng nhoû cao 525 m. Ñaây laø trung taâm haønh chính cuõ cuûa Phaùp ôû Taây
Nguyeân. Caùc coá ñaïo Phaùp ñaõ ñeán ñaây töø naêm 1851. Thò xaõ Kom Tum caùch Buoân
Ma Thuoät 246 km, caùch Qui Nhôn 215 km vaø caùch Pleiku 49 km. Du khaùch ñeán
Kon Tum seõ coù dòp ñi thaêm nhieàu caûnh ñeïp cuûa vuøng nuùi röøng Taây Nguyeân nhö
nuùi Ngoïc Lónh, caùc khu röøng nguyeân sinh nhö Chö Moâ Ray, Sa Thaày, khu du lòch
Ñaéc Tre ôû huyeän Kon Plong, suoái nöôùc noùng Ñak Toâ.
 293

Sinh hoạt, kinh tế

Ña soá daân chuùng cö nguï laø ngöôøi Thöôïng roài ñeán ngöôøi Kinh. Ñoàng baøo Thöôïng
coù nhieàu saéc toäc khaùc nhau nhö Dieù, Duan, Strieâng, Seùdang, Bahnar, Djrai... moãi
saéc toäc chính laïi coù theâm moät soá saéc toäc phuï. Kontum laø tænh ñaàu tieân cuûa mieàn
cao nguyeân vaø cuõng laø nôi tieáp nhaän nhieàu ñoàng baøo töø caùc tænh Bình Ñònh, Quaûng
Ngaõi, Quaûng Nam ñeán laäp nghieäp.
Ñoàng baøo ta phaàn ñoâng theo ñaïo Thieân Chuùa, roài ñeán caùc ñaïo Phaät, Cao Ñaøi, Hoøa
Haûo vaø ñaïo Khoång. Ngoaïi tröø moät soá ngöôøi Thöôïng ôû caùc vuøng nuùi cao chæ cuùng
Thaàn linh vaø chia laøm hai loaïi thaàn laø thöôïng ñaúng thaàn (nhö thaàn coïp, thaàn voi,
thaàn caây...). Vì ñoàng baøo coù nhieàu saéc toäc neân cuõng coù nhieàu phong tuïc taäp quaùn
rieâng bieät. Nhöng duø coù khaùc bieät veà toân giaùo, phong tuïc, ñoàng baøo Thöôïng vaø
Kinh luoân luoân soáng hoøa hôïp vaø naâng ñôõ nhau trong cuoäc soáng.
Hoa maøu chính laø luùa, roài ñeán hoa maøu phuï laø ngoâ, saén, khoai, rau coû, caø pheâ, traø
vaø caây aên traùi. Laâm saûn khaù phong phuù coù theå khai thaùc ñöôïc nhö goã lim, traéc
höông, sao, goã taïp, theâm nöõa laø maây, tre, nöùa, maêng vaø haït gieû... Röøng Kontum coù
ñuû loaïi thuù...
Kinh teá vaø thöông maïi khoù phaùt trieån vì hoaøn caûnh ñòa theá. Daân chuùng taäp trung
vaøo caùc ngheà lieân quan ñeán noâng nghieäp, cuøng moät soá ngaønh buoân baùn nhoû khaùc.
Lược sử
Teân "Kontum" theo tieáng ngöôøi Thöôïng Bahnar. "Kon" coù nghóa laø "laøng" vaø
"Tum" laø caùi "hoà". Kontum laø "laøng ôû ven hoà". Ñôøi vua Töï Ñöùc, ñaïo Thieân Chuùa
bò caám ñoaùn. Linh muïc Cueùnol cai quaûn ñòa phaän "ñaøng trong" uûy nhieäm cho thaày
Nguyeãn Do tìm moät nôi an toaøn cho caùc nhaø truyeàn giaùo laùnh naïn. OÂng Nguyeãn
Do vaøo vuøng röøng nuùi An Kheâ hoïc tieáng Thöôïng, sau ñoù ñeán vuøng Taây Baéc vaø tìm
ra moät thung luõng khaù roäng, ñaát ñai phì nhieâu naèm treân soâng Dak Bla. OÂng choïn
nôi naày laøm caên cöù vaø xaây döïng laøng beân moät hoà nöôùc, coøn toàn laïi ñeán ngaøy nay.
Ñaây chính laø Kontum, ñoàng baøo theo ñaïo Thieân Chuùa, phaàn ñoâng laø ngöôøi tænh
Bình Ñònh vaø Quaûng Ngaõi theo oâng Nguyeãn do ñeán ñaây sinh soáng, laäp thaønh laøng
Goø Mít , nay laø khu Taân Höông, trung taâm thò traán Kontum.
Naêm 1898, quaân Phaùp laäp toøa ñaïi lyù haønh chính ôû nôi ñaây vaø tröïc thuoäc Quy Nhôn,
 294

do linh muïc P.Viallenton cai quaûn. Naêm 1907, toøa ñaïi lyù ñoåi thaønh toøa coâng söù
Kontum vaø tænh lî ñaët ôû ñaây. Luùc ñoù tænh Kontum bao goàm hai tænh Pleiku vaø Ñaéc
Laéc. Ñaéc Laéc taùch rôøi khoûi Kontum vaøo naêm 1923, roài tænh Pleiku cuõng taùch ra
vaøo naêm 1929. Ñeán naêm 1958, moät phaàn ñaát cuûa Kontum saùt nhaäp tænh Pleiku.
Naêm 1959, quaän Konplong cuûa tænh laïi giao cho tænh Quaûng Ngaõi.
Khi giaëc Phaùp ñeán, ñoàng baøo Thöôïng ñuû moïi saéc toäc theo caùc chieán só Caàn Vöông
hoaëc tuï hoïp nhau laïi ñaùnh Phaùp. Naêm 1901, ñoàng baøo Seùdang ñaùnh ñoàn Psi ôû ngaõ
ba soâng DakPsi, Dak Pocoâ. Giaëc laäp ñoàn naøy ñeå ngaên chaën söï lieân laïc giöõa ñoàng
baøo Seùdang vôùi ñoàng baøo Djarai, Halang ôû phía Nam. Quaân Phaùp thua to, teân ñoàn
tröôûng Robert bò ñaâm troïng thöông, giaëc phaûi ruùt veà tænh lî. Naêm 1902, ñoàng baøo
ta laïi taán coâng ñoàn Nong Pot, gieát ñoàn tröôûng Henri vaø phuïc kích moät toaùn quaân
taïi Kapeu do teân Sicre chæ huy. Phaùp traû thuø ñem quaân caøn queùt, ñoát phaù buoân soùc,
gieát haïi daân laøng, traâu boø. Ñeán naêm 1910, ñoàng baøo Thöôïng choáng vieäc baét ñi phu
laøm ñöôøng roài cuøng tuø tröôûng Beù chieám ñoàn Dakto, gieát ba só quan Phaùp. Giaëc khoù
loøng kieåm soaùt daân soá vì ñoàng baøo ta thöôøng ruùt vaøo röøng saâu tuï hôïp nhau laïi tìm
caùch ñaùnh giaëc. Naêm 1938, ñoàng baøo Thöôïng ôû vuøng Baéc Kontum toå chöùc nhieàu
traän taán coâng vaøo ñoàn boùt cuûa giaëc.
Phong cảnh, di tích
Thaùc Yaly : Thaùc cao 40 m coù nhieàu baäc. Ñaây laø doøng thaùc ñeïp vaø lôùn nhaát Taây
Nguyeân treân soâng Poâ Coâ. Ñöôøng vaøo thaùc ñaõ ñöôïc naâng caáp taïo thuaän lôïi cho
khaùch tham quan. Nôi ñaây ñang xaây döïng nhaø maùy thuûy ñieän Yaly vôùi coâng suaát
720 MW vaø saûn löôïng ñieän laø 3,68 tyû KWh.
Laøng Ba Na : Daân toäc Ba Na laø moät trong ba daân toäc ñoâng ngöôøi ôû Taây Nguyeân,
ñaëc bieät ôû Kon Tum ngöôøi Ba Na sinh soáng ñoâng nhaát. Ba Na Kon Tum laø teân moät
nhoùm ngöôøi Ba Na taäp trung ôû thò xaõ Kon Tum. Theo tieáng Ba Na thì Kon laø laøng,
Tum laø hoà, ao. Kon Tum laø laøng coù nhieàu ao, hoà. Ba Na Kon Tum laø laøng Ba Na
coù nhieàu ao, hoà. Vaøo thaêm laøng Ba Na, du khaùch seõ baét gaëp nhöõng neáp nhaø saøn
hình vuoâng hay hình chöõ nhaät, caàu thang leân nhaø baèng moät thaân caây goã, ñuïc ñeõo
thaønh töøng baäc khaù coâng phu, theå hieän söï kheùo tay cuûa ñaøn oâng Ba Na.
Ngöôøi Ba Na laø daân toäc ñaàu tieân ôû Taây Nguyeân bieát duøng chöõ vieát ñeå hoïc taäp vaø
 295

duøng traâu boø ñeå caøy ruoäng. Tuy nhieân hoï cuõng chöa bieát toå chöùc cuoäc soáng khoa
hoïc, gaïo chæ giaõ ñuû aên töøng ngaøy, nöôùc cuõng chæ laáy ñuû duøng cho moät ngaøy. Ngöôøi
Ba Na saên baén gioûi, vaøo nhaø naøo cuõng treo vaøi caùi noû baèng goã raát chaéc. Cuõng nhö
caùc daân toäc khaùc ôû Taây Nguyeân, giöõa nhaø saøn ngöôøi Ba Na laø caùi beáp löûa luoân
luoân ñoû hoàng, cuõng laø nôi moïi thaønh vieân trong nhaø quaây quaàn troø chuyeän, aên
uoáng vaø nguû quanh ñoù. Ñaøn oâng Ba Na hay coù veát seïo ôû ngöïc. Ñoù chính laø veát tích
do chính baûn thaân ngöôøi ñoù gaây neân baèng caùch laáy löûa ñaäp vaøo ngöïc, laáy than
hoàng dí vaøo ngöïc hay duøng dao raïch ngöïc (khi trong nhaø coù ngöôøi cheát) ñeå toû loøng
thöông tieác ngöôøi quaù coá.
Chuøa Baùc AÙi : Toïa laïc ôû goùc ñöôøng Traàn Phuù vaø Phan Chu Trinh, thò xaõ Kon Tum.
Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1932 do oâng Voõ Chuaån, quaûn ñaïo tænh Kon Tum
thieát keá. Chuøa ñöôïc vua Baûo Ñaïi ban taám bieån "Saéc Töù Baùc AÙi Töï".
Chuøa Hoàng Töø : Chuøa toïa laïc taïi soá 245 ñöôøng Traàn Höng Ñaïo, phöôøng Quyeát
Thaéng, thò xaõ Kon Tum. Chuøa do Hoøa thöôïng Thích Ñöùc Thieän xaây döïng vaøo naêm
1958. Chuøa ñaõ traûi qua 6 ñôøi sö truï trì vaø ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm 1969 vaø 1986.
Trong chính ñieän thôø Phaät coù pho töôïng Phaät Thích Ca baèng ñoàng naëng 1000 kg,
cao 1,2 m.
Nhaø Roâng : Nhaø Roâng chæ coù ôû nhöõng buoân laøng Baéc Taây Nguyeân, ñaëc bieät ôû hai
tænh Gia Lai vaø Kon Tum. Moãi buoân, laøng döïng moät ngoâi nhaø saøn lôùn ñöôïc trang
trí ñeïp ôû giöõa buoân laøng goïi laø nhaø Roâng. Nhaø Roâng laø nôi dieãn ra caùc söï kieän
quan troïng : leã teát, hoäi laøng, ñaùm cöôùi, leã caàu nguyeän vaø laø nôi hoäi hoïp cuûa caû
buoân laøng giaø, treû, trai, gaùi... Nhaø roâng cuûa moãi daân toäc ñeàu coù nhöõng neùt rieâng
trong kieán truùc, taïo daùng, trang trí hoa vaên. Nhìn chung nhaø Roâng vaãn laø ngoâi nhaø
to nhaát, thöôøng gaáp ba, gaáp boán nhaø thöôøng, coù maùi nhoïn xuoâi doác vaø ñöôïc döïng
treân nhöõng coät caây to, thöôøng laø taùm coät baèng caây ñaïi thuï, thaúng, chaéc; maùi nhoïn
lôïp baèng laù gianh, phôi kyõ cho ñeán khi vaøng oùng.
Treân nhöõng vì keøo ñöôïc trang trí nhöõng hoa vaên coù maøu saéc röïc rôõ mang tính toân
giaùo thôø phuïng, nhöõng söï tích huyeàn thoaïi cuûa duõng só thuôû xöa, nhöõng thuù vaät
ñöôïc caùch ñieäu, nhöõng vaät, nhöõng caûnh sinh hoaït gaàn guõi vôùi cuoäc soáng buoân laøng.
Noåi baät trong trang trí nhaø Roâng laø hình aûnh thaàn maët trôøi choùi saùng. Nhaø Roâng
 296

caøng to ñeïp thì caøng chöùng toû buoân laøng giaøu coù, maïnh meõ.
Nhaø Moà Taây Nguyeân : Theo phong tuïc tang leã cuûa ngöôøi Taây Nguyeân, sau khi
choân caát ngöôøi cheát, ngöôøi ta laøm ngay moät choøi nhoû sô saøi treân naám moä ñeå che
möa che naéng cho ngöôøi ñaõ khuaát. Trong choøi thöôøng ñaët moät soá ñoà duøng cuûa
ngöôøi ñaõ khuaát. Roài sau moät hoaëc hai, ba naêm, gia ñình ngöôøi cheát phaù ñi, döïng
moät nhaø moà ñeïp vaø trang trí töôïng goã, haøng raøo xung quanh nhaø.
Theo quan nieäm cuûa ngöôøi Bana thì töôïng nhaø moà laø ñeå ñöa tieãn ngöôøi sang
theágiôùi beân kia. Khi cheát ñi, con ngöôøi vaãn tieáp tuïc cuoäc soáng ôû moät theá giôùi khaùc.
Hoï coù kieáp soáng cuûa sinh thaønh, giao hoan, coù giaûi trí vaø caû suùc vaät mang theo.
Töôïng nhaø moà hieän leân soáng ñoäng, theå hieän moät neàn ngheä thuaät coå. Coù theå xeáp
vaøo 3 nhoùm töôïng: theágiôùi con ngöôøi; nhöõng con vaät gaàn guõi vôùi con ngöôøi nhö
voi, choù, traâu, boø... vaø nhöõng sinh hoaït coäng ñoàng nhö theå thao, saên baén. Leä phaù
choøi, döïng nhaø ñöôïc laøm vaøo muøa xuaân (muøa khoâ) vaø ñöôïc coi nhö moät leã hoäi (leã
Boû Maû). Moïi ngöôøi taäp trung ngoaøi nghóa ñòa cuøng vôùi röôïu, thòt vaø caùc ñoà cuùng leã
vôùi yù nghóa cuøng höôûng thuï vôùi ngöôøi ñaõ khuaát.
Các dịp lễ hội
Leã Boû Maû (Pô Thi): Daân toäc Gia Rai vaø moät soá daân toäc khaùc nhö Ba Na, EÂ Ñeâ...
khoâng coù phong tuïc thôø toå tieân. Thöông tieác ngöôøi cheát, hoï chæ giöõ gìn moà maû moät
thôøi gian roài sau ñoù seõ tieãn ñöa vónh vieãn ngöôøi cheát baèng leã Boû Maû. Leã ñöôïc tieán
haønh vaøi ba naêm sau khi ngöôøi thaân qua ñôøi. Ñaây laø laàn cuoái cuøng ñeå tieãn ñöa
ngöôøi cheát veà theá giôùi beân kia vaø laø phaàn quan troïng nhaát trong tang leã.
Leã Boû Maû ñöôïc toå chöùc raát troïng theå töø 2 ñeán 5 ngaøy taïi nghóa ñòa, xung quanh
nhaø moà vaøo sau muøa thu hoaïch, luùc coù traêng saùng. Ñaëc saéc hôn caû laø leã Boû Maû
cuûa ngöôøi Gia Rai. Trong dòp naøy, ngöôøi giaø cuõng nhö treû ra muùa haùt chung quanh
nhaø moà theo nhòp chieâng, cuøng nhau aên uoáng. Sau leã naøy, nhöõng ngöôøi choàng
(hoaëc ngöôøi vôï) goùa khoâng coøn phuï thuoäc vaøo gia ñình. Ñaây laø leã hoäi khoâng theå
thieáu trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ñoàng baøo Gia Rai, Bana, EÂñeâ.
Leã Cuùng Ñaát Laøng : Laø leã hoäi cuûa ngöôøi Ba Na soáng ôû Kon Tum vaø Gia Lai. Daân
laøng Ba Na laøm leã cuùng ñaát laøng vaøo cuoái thaùng 2 ñaàu thaùng 3 aâm lòch khi chuaån
bò vaøo vuï saûn xuaát hoaëc khi doïn ñeán vuøng ñaát môùi. Tröôùc hoâm döïng laøng ñoàng
 297

baøo Ba Na laøm leã keùo daøi 2 ngaøy. Hoï khaán caùc thaàn linh phuø hoä cho coâng vieäc
laøm aên thuaän lôïi, vaø thoâng baùo cho thaàn linh bieát coâng vieäc laøm aên trong naêm môùi.
Leã AÊn Traâu : Leã AÊn Traâu raát phoå bieán ôû nhieàu daân toäc Taây Nguyeân vaø laø moät
sinh hoaït vaên hoùa daân gian noåi baät nhaát, mang tính toång hôïp cao. Nhieàu loaïi hình
ngheä thuaät daân gian ñöôïc huy ñoäng tham gia vaøo leã hoäi naøy: aâm nhaïc, saân khaáu,
muùa haùt, muùa kieám, ngheä thuaät taïo hình...
Leã AÊn Traâu ñöôïc toå chöùc vaøo dòp möøng chieán thaéng, möøng ñöôïc muøa cuûa coäng
ñoàng, khaùnh thaønh nhaø Roâng, leã caàu an, leã phaù ñieàm xaáu, ñieàm gôû cho caû buoân
laøng. Cuõng coù khi chæ do moät gia ñình trong baûn ñöùng ra toå chöùc ñeå taï ôn thaàn,
nhöng tham gia vaøo leã hoäi laø caû coäng ñoàng.
 298

Lai Châu
Dieän tích : 17.133 km².
Daân soá : 616.300 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò Xaõ Ñieän Bieân Phuû.
Thò xaõ : Thò xaõ Lai Chaâu.
Caùc huyeän : Möôøng Teø, Phong Thoå, Sìn Hoà, Möôøng Lay, Tuûa Chuøa, Tuaàn Giaùo,
Ñieän Bieân, Ñieän Bieân Ñoâng.
Daân toäc : Thaùi, Moâng, Vieät (Kinh), Khô Muù, Haø Nhí, Gaùy, La Huû, Laøo, Coáng,
Maûng, Phuø Laù, Khaùng, Si La...
Lai Chaâu laø tænh ôû phía cöïc Taây vaø roäng nhaát mieàn Baéc nöôùc ta, vôùi dieän tích
17.133 caây soá vuoâng, haàu heát laø röøng nuùi vôùi ñòa theá phöùc taïp hieåm trôû, bao goàm
nhöõng thung luõng doïc theo soâng Ñaø (Haéc Giang) vaø caùc chi löu cuûa soâng naøy.
Tænh Lai Chaâu coù phía Baéc giaùp Vaân Nam cuûa Trung Hoa, phía Taây vaø Nam giaùp
Ai Lao, phía Ñoâng giaùp caùc tænh Laøo Cai, Yeân Baùi vaø Sôn La. Tænh lî Lai Chaâu
caùch Haø Noäi 468 caây soá veà höôùng Taây - Baéc.
Veà hình theå, Lai Chaâu goàm nhöõng daõy nuùi chaïy daøi theo höôùng Taây - Baéc vaø
Ñoâng - Nam. Nhöõng nuùi cao ñaùng keå laø Pu Xi Lung 3076 thöôùc, Pu Ñen Ñin 1885
thöôùc vaø Pu San Caùp 1904 thöôùc. Giöõa nhöõng daõy nuùi laø caùc thung luõng nhö Naäm
Na, Naäm Möùc, soâng Ñaø, Ñieän Bieân, Naäm Xo, Bính Lö.
Thuûy loä chính cuûa Lai Chaâu laø soâng Ñaø, phaùt nguyeân töø nuùi röøng Vaân Nam, chaûy
qua Lai Chaâu roài ñoå xuoáng Sôn La. Chi löu phía taû ngaïn laø soâng Naäm Na, höõu
ngaïn laø soâng Naäm Nhía. Tænh coù treân 3000 soâng suoái lôùn nhoû, soâng thöôøng doác vaø
chaûy töø nhieàu gheành thaùc. Lai Chaâu coøn coù nhöõng suoái nöôùc noùng ôû Ngoïc Cheùn,
Baûn Ni, Baûn Ni Haø.
Khí haäu thung luõng Lai Chaâu raát aám aùp vaø noùng vaøo muøa Heø, töông ñoái toát ôû vuøng
cao nguyeân nhöng raát laïnh treân vuøng nuùi cao vaøo muøa Ñoâng.
Veà giao thoâng hai quoác loä 6 vaø 12 giöõ vai troø quan troïng, noái Lai Chaâu vôùi caùc
tænh khaùc.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo Lai Chaâu goàm nhöõng saéc daân Meøo, Taøy, Möôøng, Puø Naù, Xaù, Hu Ni,
 299

Dao, Laøo... nhöng ñoâng nhaát laø saéc daân Thaùi ôû hai khu vöïc : Ngöôøi Thaùi traéng ôû
vuøng thöôïng löu soâng Ñaø, chòu nhieàu aûnh höôûng taäp quaùn Trung Hoa; ngöôøi Thaùi
ñen ôû vuøng haï löu soâng Ñaø, vaãn giöõ nguyeân phong tuïc ñaëc thuø cuûa saéc toäc mình,
ñaëc bieät laø hoï coù ñieäu vuõ Xoøe raát ñeïp.
Ñoàng baøo ôû ñaây canh taùc hai loaïi luùa : luùa ñoàng baèng vaø luùa nuùi, troàng nhieàu ôû caùc
vuøng Ñieän Bieân, Tsin Hoâ. Hoa maøu phuï coù saén, ngoâ, khoai lang, ñaäu töông, ñaäu
phoäng(laïc). Caây kyõ ngheä coù mía, boâng, traø, traàu, soø.
Lai Chaâu coù nhieàu laâm saûn quyù nhö caùch kieán, goã giaùng höông, vaø raát nhieàu song,
tre, nöùa, caây daàu, naám höông. Röøng coù nhieàu daõ thuù nhö hoå, gaáu, voi, boø toùt.
Nhieàu ñoàng coû roäng bao la raát thích hôïp cho ngaønh chaên nuoâi. khoaùng saûn goàm
caùc moû chì, ñoàng, baïc, than, nöôùc khoaùng.
Heä thoáng giao thoâng cuûa Lai Chaâu töông ñoái khoù khaên caû ñöôøng thuûy laãn ñöôøng
boä neân kyõ ngheä vaø thöông maïi chöa phaùt trieån ñöôïc ñuùng möùc.
Lược sử
Xöa kia, Lai Chaâu ñöôïc ñaët döôùi quyeàn ñieàu haønh cuûa caùc Toäc tröôûng saéc daân
Thaùi, qui phuïc caû trieàu ñình Vieät Nam song song vôùi trieàu ñình Trung Hoa. Tröôùc
naêm 1895, Lai Chaâu goàm 10 ñaïo : Tuøng Lang, Leä Toaøn, Hoaøng Nham, Hôïp Phì,
Tuy Phuï, Khieâm Chaâu, Lai Chaâu, Luaân Chaâu, Quyønh Nhai vaø Chieâu Taân, Vieät
Nam ñaët teân ñaát naøy laø An Taïi, sau ñoåi laø Truùc Leä, ñeán trieàu Nguyeãn laïi ñoåi laïi laø
An Taïi. Trong cuoäc phaân ñònh ñòa giôùi naêm 1695. Vieät Nam giöõ laïi 4 trong 10 ñaïo
laø : Lai Chaâu, Luaân Chaâu, Quyønh Nhai vaø Chieâu Taân ñeå thaønh laäp tænh Lai Chaâu.
Khi quaân Phaùp ñaùnh chieám Lai Chaâu, ñoàng baøo Thaùi vaø caùc saéc daân khaùc choáng
traû maõnh lieät. Naêm 1886, traän ñaùnh Bình Lö laøm giaëc thieät haïi khaù nhieàu quaân vaø
vuõ khí. Bình Lö laø moät ví duï chieán löôïc, naèm giöõa ngaõ tö ñöôøng töø Laøo Cai sang
Lai Chaâu, töø Phong Thoå (thuoäc Laøo Cai) quan Than Uyeân (thuoäc Yeân Baùi). Nhöõng
thaùng naêm sau ñoù quaân Phaùp trôû laïi truy kích nghóa quaân nhieàu laàn nhöng toaøn
gaëp thaát baïi, vì nghóa quaân söû duïng chieán thuaät du kích mieàn nuùi, ñaùnh baát ngôø vaø
ruùt lui ñeå laïi "vöôøn khoâng nhaø troáng". Ngaøy 18-2-1888, hôn 200 nghóa quaân ôû
huyeän Tuaàn Giaùo vaây ñaùnh quaân Phaùp do teân Ñaïi taù Pernot chæ huy khi chuùng döï
ñònh tieán veà Sôn La.
 300

Quaân Phaùp coøn khoán ñoán hôn nöõa khi thuû laõnh ngöôøi Meøo laø Giaøng Paø Chay khôûi
nghóa töø naêm 1918 ñeán naêm 1922. OÂng traûi ñòa baøn hoaït ñoäng khaép vuøng Taây -
Baéc ñeán Thöôïng Laøo vaø laäp caên cöù ñòa troïng yeáu treân cao nguyeân Sin Chaûy thuoäc
huyeän Ñieän Bieân. Giaëc Phaùp phaûi duøng ñuû moïi thuû ñoaïn thöông thuyeát, mua
chuoäc, chia reõ caùc laõnh tuï khaùng chieán, gaây maâu thuaãn saéc toäc môùi deïp ñöôïc cuoäc
noåi daäy naøy. Quaân Phaùp laäp Xöù Thaùi Töï Trò goàm dieän tích cuûa ba tænh Lai Chaâu,
Sôn La vaø Nghóa Loä vì chæ kieåm soaùt ñöôïc moät soá thung luõng lôùn, ñoâng ngöôøi Thaùi
cö nguï.
Tröôùc naêm 1975, Lai Chaâu coù caùc huyeän Möôøng Teø, Tsin Hoâ, Quyønh Nhai, Tuaàn
Giaùo, Soáp Coäp, Ñieän Bieân Phuû vaø Möôøng Lay.
Phong cảnh, di tích
Ñeøo Pha Ñin : Töø Haø Noäi leân Ñieän Bieân, neáu ñi ñöôøng khoâng chæ sau moät giôø bay,
baïn seõ xuoáng nhaø ga saân bay Möôøng Thanh. Neáu ñi ñöôøng boä, baïn seõ phaûi vöôït
ñeøo Pha Din daøi 37 km. Pha Ñin tieáng ñòa phöông nghóa laø trôøi ñaát. Theo truyeàn
thuyeát ñòa phöông laø nôi tieáp giaùp giöõa trôøi vaø ñaát.
Xöa kia, vì coù söï tranh chaáp ranh giôùi giöõa hai tænh Sôn La vaø Lai Chaâu, ngöôøi ta
ñaõ giaûi quyeát baèng cuoäc ñua ngöïa. Töø hai phía ñeøo, cuøng moät luùc ngöïa hai beân phi
höôùng veà nhau. Nôi gaëp gôû seõ laø ranh giôùi. Ngöïa Lai Chaâu phi nhanh hôn, neân
phaàn ñeøo thuoäc veà Lai Chaâu daøi hôn phaàn ñeøo cuûa Sôn La.
Vôùi ñoä cao treân 1000 m khi leân doác, luùc xuoáng doác, con ñöôøng ngoaèn ngoeøo,
cheânh veânh, moät beân laø vaùch nuùi döïng ñöùng, moät beân laø vöïc saâu thaêm thaúm, laïi
nhieàu "cua" hieåm trôû. Ñöôïc vöôït ñeøo Pha Ñin laø moät cuoäc du lòch ñaày thuù vò cuûa
du khaùch tröôùc caûnh thieân nhieân huøng vó.
Hoà chöùa nöôùc Pa Khoang : Hoà naèm ôû xaõ Möôøng Phaêng, huyeän Ñieän Bieân, caùch
thò xaõ Ñieän Bieân Phuû khoaûng 10 km. Nguyeân xöa hoà coù teân laø suoái Pa Khoang,
sau ñöôïc xaây döïng thaønh moät hoà chöùa nöôùc hieàn hoøa, thô moäng vôùi heä thoáng ñaäp
traøn, ñaäp chaén vaø coáng daãn ñeå ñieàu hoøa nöôùc cho haøng ngaøn heùc ta ruoäng.
Hoà Pa Khoang laø nôi coù phong caûnh höõu tình, dieän tích maët hoà khoaûng 600 ha.
Nhöõng neáp nhaø saøn nhoû xinh xaén soi boùng xuoáng maët hoà trong xanh, ñieåm theâm
moät vaøi con thuyeàn ñoäc moäc löôùt treân maët nöôùc khieán cho caûnh saéc theâm thô
 301

moäng. Ñaây laø moät ñieåm du lòch cuûa tænh Lai Chaâu, coù theå keát hôïp caùc loaïi hình
sinh thaùi, theå thao vaø nghæ döôõng.
Hang Ñoäng : Hang Ñoäng Pa Thôm thuoäc xaõ Pa Thanh, huyeän Ñieän Bieân; hang
ñoäng Tieân Sôn xaõ Bình Lö, Huyeän Phong Thoå; hang ñoäng Thaúm Khuoâng xaõ
Chieàng Sinh, huïyeän Tuaàn Giaùo ñeàu laø nhöõng hang ñoäng raát ñeïp, hoang sô, haáp
daãn khaùch du lòch.
Hang Thaåm Baùng : Hang thuoäc xaõ Baùng Lao, huyeän Tuaàn Giaùo, laø moät hang coå,
coù veû ñeïp thieân nhieân coøn nguyeân veïn. Loøng hang roäng vaø saâu, cao gaàn 100 m, coù
nhieàu ngaùch. Giöõa hang coù phieán ñaù to baèng phaúng nhö maët baøn. Nhìn leân caùc
vaùch ñaù, nhieàu maêng ñaù, nhuõ ñaù taïo thaønh nhöõng hình thuø khaùc nhau nhö nhöõng
con roàng, con phöôïng, sö töû, voi quyø hoaëc nhöõng ñoùa phong lan tuyeät ñeïp.
Hang Thaåm Baùng khoâng chæ laø moät hang ñoäng ñeïp maø taïi ñaây, nhaân daân ñòa
phöông coøn tìm ñöôïc caùc loaïi rìu, chaøy nghieàn thöùc aên baèng ñaù, moät soá maãu xöông
ñoäng vaät ñaõ hoùa thaïch. Hang ñoäng Thaåm Baùng ñaõ ñöôïc xeáp haïng di tích vaø ñang
trôû thaønh ñieåm tham quan nghæ maùt cuûa khaùch du lòch.
Ñeàn Ñaïi Giaù Ñaïi Vöông : Ñeàn ñöôïc xaây döïng ôû xaõ Möôøng Thanh, huyeän Ñieän
Bieân. Ñeàn thôø vò töôùng ñôøi Traàn caàm quaân ñaùnh giaëc vaø ñaõ töû traän ôû ñòa phöông
naøy. Ñeå töôûng nhôù coâng ôn oâng, daân laøng ñaõ laäp ñeàn thôø oâng.
Cuïm di tích Ñieän Bieân Phuû : Ñieän Bieân Phuû laø moät ñòa danh khoâng chæ ñi vaøo lòch
söû Vieät Nam maø coøn ñöôïc caû theá giôùi bieát ñeán bôûi nôi ñaây gaén lieàn vôùi chieán
thaéng cuûa Vieät Nam naêm 1954 thaéng quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp.
Thaønh Baûn Phuû : Thaønh thuoäc ñòa phaän xaõ Nong Heït, huyeän Ñieän Bieân. Ñaây laø
moät di tích veà cuoäc khôûi nghóa noâng daân do Hoaøng Coâng Chaát laõnh ñaïo (1759 -
1789). Nhaân daân laäp ñeàn thôø ñeå töôûng nhôù vaø ghi coâng ôn oâng ñaõ coù moät thôøi
ñaùnh giaëc cöùu nöôùc.
Thò xaõ Lai Chaâu : Laø moät thò xaõ nhoû nhöng xinh xaén naèm trong moät daõi thung luõng
heïp, beân caùc söôøn nuùi. Ba beân laø nuùi, moät maët laø soâng. Thò xaõ naèm beân ngaõ ba
cuûa con soâng Naäm Na vaø soâng Ñaø. Neáu ñi theo ñöôøng soá 6, sau khi xuoáng heát ñeøo
Palavoâ, qua caây caàu coù teân Hang Toâm laø tôùi ñòa phaän thò xaõ. Nôi ñaây, treân vaùch
nuùi treân bôø soâng Ñaø coøn coù moät bia ñaù (töø naêm 1432)ø ghi laïi daáu tích cuûa vua Leâ
 302

Lôïi treân ñöôøng deïp giaëc ñaõ ñeå laïi.

Ñeán thò xaõ Lai Chaâu haún baïn seõ meâ maãn ngaém nhìn caùc coâ gaùi Thaùi Ñen (maëc aùo
ñen), Thaùi Traéng (maëc aùo traéng) hay nhöõng coâ gaùi H'Moâng, Phuø Laù... vôùi ñuû thöù
saéc phuïc raát duyeân daùng. chính hoï ñaõ toâ ñeïp theâm cho caùi thò xaõ voán ñaõ xinh xaén
nhöng xa xoâi aáy.
Các dịp lễ hội
Lai Chaâu laø tænh coù nhieàu daân toäc cö truù, moãi daân toäc ñeàu coù nhöõng neùt rieâng
trong ñôøi soáng vaên hoùa truyeàn thoáng. Daân toäc Thaùi coù tieáng noùi, chöõ vieát rieâng, coù
ngheà deät vaûi truyeàn thoáng. Hoï coù nhieàu taùc phaåm coå vieát veà lòch söû, phong tuïc,
luaät tuïc vaø vaên hoïc, coù haùt thô, ñoái ñaùp giao duyeân phong phuù. Daân toäc H' Moâng
coù trang phuïc ña daïng veà maøu saéc, kieåu daùng, coù voán vaên hoïc ngheä thuaät daân gian
ñaëc saéc, coù keøn moâi ñoäc ñaùo, coù keøn laù, kheøn beø,... vaø nhöõng ñieäu muùa oâ khoûe
maïnh, duyeân daùng. Taát caû nhöõng aùng daân ca tröõ tình, nhöõng aâm saéc cuûa caùc loaïi
nhaïc cuï nhö troáng, chieân, ñaøn tính, kheøn, muùa xoøe, muùa saïp laø nieàm haân hoan vaø
töï haøo cuûa caùc daân toäc soáng ôû vuøng Taây Baéc Vieät Nam.
Leã Haïn Khuoáng : Haïn Khuoáng laø moät sinh hoaït truyeàn thoáng vaên hoùa, vui töôi,
laønh maïnh, giaøu saùng taïo (lôøi haùt, truyeän keå) trong khoâng khí aám cuùng vaø tao nhaõ.
Ngöôøi Thaùi cuøng moät soá daân toäc Taây Baéc thöôøng toå chöùc haïn khuoáng sau vuï thu
hoaïch vaøo khoaûng giöõa thu - ñoâng. Nôi toå chöùc troø vui treân laø moät khoaûng ñaát
roäng thoaùng ôû baûn, thanh nieân nam nöõ döïng saøn. Saøn cao khoaûng 1,5 m, coù haøng
raøo bao quanh baèng pheân maét caùo, chæ coù moät cöûa ra vaøo. Cuoäc vui môû vaøo ñeâm
beân beáp löõa saøn. Thanh nieân nam nöõ ñeán haùt laøm quen, vui chôi ca haùt vaø thi taøi
kheùo leùo. Nam nöõ haùt ñoái ñaùp vôùi nhau cho ñeán saùng hoï môùi chia tay nhau. Ñeâm
hoâm sau hoï laïi tieáp tuïc ca haùt vui ñuøa troø chuyeän. Haïn Khuoáng do beân gaùi toå chöùc
thöïc ra laø cuoäc vui ñeå tìm hieåu baïn ñôøi vaø sau ñoù laø ñeå chia tay veà nhaø choàng. Haïn
Khuoáng laø ñeå laïi trong taâm khaûm tuoåi treõ aán töôïng ñeïp veà moät thôøi treõ trung soâi
noåi.
Leã hoäi Möøng maêng moïc : Laø leã hoäi cuûa caùc daân toäc Maõng, Khaùng, Xinh Mun, La
Huû, Khô Muù, Phuø Laù... ôû tænh Lai Chaâu. Leã hoäi thöôøng dieãn ra vaøo ñaàu muøa möa
khi nhöõng buùp maêng baét ñaàu moïc maø theo quan nieäm cuûa hoï laø thôøi ñieåm baét ñaàu
 303

cuûa muøa saûn xuaát trong naêm. Ngöôøi daân ôû ñaây môû hoäi möøng maêng moïc vôùi nieàm
vui vaø nhieàu öôùc mô veà moät muøa nöông raãy möa thuaän gioù hoøa, luùa ngoâ ñaày kho,
hy voïng baûn laøng töôi vui, no aám ñoàng thôøi baøy toû loøng bieát ôn thaàn trôøi, thaàn ñaát...
Leã Cuùng baûn cuûa ngöôøi Coáng : Haøng naêm, cöù ñeán thaùng 3 aâm lòch, caùc baûn ñeàu toå
chöùc leã cuùng baûn tröôùc vuï gieo haït. Vaøo ngaøy leã, caùc ngaõ ñöôøng vaøo baûn laøm coång,
caém daáu hieäu kieâng kî moät ngaøy khoâng ai ñöôïc vaøo baûn. Sau ñoù töøng gia ñình laøm
leã cuùng treân nöông. Ñaây laø leã caàu muøa maøng toát töôi, coân truøng vaø chim choùc
khoâng phaù hoaïi muøa maøng.
Teát Côm môùi cuûa ngöôøi La Huû : Ngöôøi La Huû thöôøng toå chöùc Teát côm môùi vaøo
ñaàu thaùng 10 hoaëc thaùng 11 aâm lòch. Ñieàu ñaëc bieät trong dòp Teát côm môùi naøy,
ngöôøi La Huû kieâng 3 ngaøy khoâng ñi haùi rau, laáy cuûi, chaët caây, phaùt coû trong röøng
ñeå caàu mong caây coû toát töôi quanh naêm. Trong dòp leã Teát , ngöôøi La Huû duøng
troáng ñeå giöõ nnhòp ñieäu xoøe muùa.
 304

Lạng Sơn
Dieän tích : 8178,25 km².
Daân soá : 715.300 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Laïng Sôn.
Caùc huyeän : Traøng Ñònh, Vaên Laõng, Vaên Quan, Bình Gia, Baéc Sôn, Höõu Luõng,
Chi Laêng, Cao Loäc, Loäc Bình, Ñình Laäp.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taøy, Nuøng, Dao, Moâng, Saùn Chay, Ngaùi.
Ñòa theá Laïng Sôn coù nhöõng cao ñoä thay ñoåi töø 100 thöôùc ñeán 1009 thöôùc. Phía
Ñoâng - Baéc thaønh phoá Laïng Sôn laø daõy nuùi Maãu Sôn cao 1500 thöôùc cheá ngöï caû
thung luõng soâng Kyø Cuøng. Phía Ñoâng - Nam cuõng coù moät daõy nuùi trung bình cao
700 thöôùc. Phía Taây vaø Taây - Nam coù daõy nuùi Cao Kinh cao 600 thöôùc. Phía Ñoâng
vaø phía Baéc laø nhöõng daõy nuùi ñaù bao truøm thung luõng Thaát Kheâ vaø laøm thay ñoåi
höôùng soâng Kyø Cuøng.
Soâng Kyø Cuøng laø soâng chính cuûa tænh, daøi 170 caây soá, baét nguoàn töø Haûi Ninh, chaûy
tôùi theo höôùng Ñoâng Nam - Taây Baéc cho ñeán chaâu Ñieàm He. Töø ñaây, gioøng soâng
chaûy theo höôùng Taây - Baéc cho tôùi Na Saàm roài chaûy vaøo ñoàng baèng Thaát Kheâ,
theo höôùng töø Taây - Baéc xuoáng Ñoâng - Nam, ngöôïc haún vôùi höôùng luùc môùi vaøo ñòa
phaän Laïng Sôn. Roài soâng chaûy bao quanh daõy nuùi Khao Kyø cho ñeán bieân giôùi Hoa
- Vieät vaø chaûy thaúng sang Trung Hoa ñoå vaøo soâng Baèng Giang ôû Long Chaâu. Soâng
Kyø Cuøng coù nhieàu soâng nhaùnh, nhöng chæ coù hai soâng ñaùng keå laø soâng Baéc Giang
daøi 54 caây soá vaø Ba Kheâ daøi 30 caây soá. Soâng Thöông cuõng khaù quan troïng, daøi 80
caây soá, coù hai chi löu laø soâng Roàng daøi 30 caây soá vaø soâng Trung daøi 50 caây soá.
Khí haäu Laïng Sôn laïnh hôn tænh Haûi Ninh vì ôû xa bôø bieån hôn vaø chòu aûnh höôûng
nhieàu cuûa ñòa theá vì Laïng Sôn ôû vò trí khaù cao, ôû möùc bình nguyeân cao ñoä coøn treân
270 m. Khí haäu trung bình 21,7°C. Veà giao thoâng, hai quoác loä 1 vaø 4 noái Laïng Sôn
vôùi caùc tænh laân caän vaø ñi qua Trung Hoa.
Sinh hoạt, kinh tế
Daân chuùng Laïng Sôn goàm caùc saéc daân Taøy, Thoå, Möôøng, Nuøng, Maõn vaø Dao;
ngöôøi Kinh soáng nhieàu ôû nhöõng thò traán. Ñoàng baøo Thoå coù phong tuïc gioáng nhö
ngöôøi Kinh; ñaëc bieät laø tính hieáu khaùch, ñoùn tieáp khaùch laï raát noàng haäu nhaát laø
 305

trong nhöõng ngaøy hoäi.

Vì laø vuøng röøng nuùi neân Laïng Sôn khoâng phaùt trieån veà canh noâng, daân chuùng chæ
troàng ñöôïc moät ít luùa caïn, luùa nöôùc. Hoa maøu phuï coù khoai taây, saén, ngoâ vaø daâu
ñeå nuoâi taèm... Ngöôïc laïi, Laïng Sôn coù nhöõng laâm saûn vaø khoaùng saûn ñaùng keå vaø
coù nhieàu loaïi caây kyõ ngheä vì röøng nuùi chieám dieän tích khaù lôùn trong tænh. Laâm saûn
coù caùc loaïi goã quí nhö hoaøng ñaøn, lim, laùt hoa, seán, lyù, thoâng,... vaø raát nhieàu tre,
song, maây, nöùa, vaàu, moäc nhó, naám höông, maät ong. Veà loaïi caây kyõ ngheä, daân
chuùng troàng thuoác laù, traø, traàu, mía, caây coù daàu, vaø raát nhieàu caây hoài (daàu hoài laø
nguoàn lôïi chính cuûa tænh). Röøng Maãu Sôn coù loaïi traø raát ngon. Caây aên traùi coù
nhieàu loaïi noåi tieáng nhö maän theùp, maän ñöôøng ôû Thaát Kheâ, leâ ôû Traøng Ñònh, ñaøo
ôû vuøng Maãu Sôn nöõa hoàng nöõa traéng, hoàng ôû Baûo Laâm. Veà khoaùng saûn coù nhöõng
moû vaøng, ñoàng, chì, phoát-phaùt, keõm, thaïch mieân...
Lược sử
Ñaát Laïng Sôn xöa thuoäc boä Luïc Haûi, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Thôøi
Haùn thuoäc, ñaát Laïng Sôn naèm trong quaän Giao Chæ. Thôøi Ñöôøng thuoäc, ñaát naøy laø
moät trong ba huyeän cuûa Luïc Chaâu. Ñôøi nhaø Ñinh nöôùc ta goïi laø ñaïo Lam Giang.
Ñeán thôøi Minh thuoäc, Laïng Sôn trôû thaønh moät traán, sau ñoù ñoåi teân laø Baéc Ñaïo
döôùi ñôøi nhaø Leâ. Töø naêm 1490 cho ñeán ñôøi Minh Maïng. Baéc Ñaïo ñoåi thaønh Laïng
Sôn, daân ta thöôøng goïi laø xöù Laïng.
Naèm ôû vuøng ñaát giaùp ranh Trung Hoa, laïi chöùng kieán bao caûnh ngoaïi xaâm khoác
lieät trong maáy ngaøn naêm lòch söû, neân tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa ñoàng baøo Laïng Sôn
ñöôïc trui reøn thaønh yù chí saét ñaù. Thaùng Ba naêm Taân Tò (981), nhaø Toáng sai töôùng
Haàu Nhaân Baûo ñem quaân ñaùnh nöôùc ta qua ngaõ Laïng Sôn. Vua Leâ Ñaïi Haønh duïng
keá cheùm töôùng giaëc ôû Chi Laêng (thuoäc OÂn Chaâu), ñuoåi quaân Toáng veà nöôùc. Thaùng
Chaïp naêm Giaùp Thaân (1284), giaëc nhaø Nguyeân sang ñaùnh nöôùc ta laàn thöù hai,
Thoaùt Hoan ñaõ xua quaân thaønh hai ngaõ : Moät ngaõ duøng ñöôøng bieån do Toa Ñoâ
caàm ñaàu : ngaõ coøn laïi laø ñaïi binh cuûa Thoaùt Hoan keùo sang Laïng Sôn chieám hai aûi
Khaû Li, Loäc Chaâu vaø nuùi Kyø Caáp. Khi quaân Nguyeân ñeán traïi Ma Luïc thì bò hai thoå
haøo laø Nguyeãn Theá Loäc vaø Nguyeãn Lónh ñem daân binh trong vuøng ra ñaùnh. Thaùng
saùu naêm AÁt Daäu (1285), chæ trong saùu thaùng vôùi nhieàu traän ñaùnh kinh hoàn ôû khaép
 306

nôi, Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán ñaõ ñaùnh ñuoåi 50 vaïn quaân Moâng Coå ra
khoûi bôø coõi. Traán Nam Vöông Thoaùt Hoan phaûi chui vaøo oáng ñoàng ñeå quaân lính
khieâng chaïy veà Taøu. Vaø khi chuùng xua quaân xaâm laêng nöôùc ta laàn thöù ba, töø thaùng
Hai naêm Ñinh Hôïi (1287) ñeán thaùng Ba naêm Maäu Tí (1288), chuùng ñaõ bò hai anh
huøng Phaïm Nguõ Laõo vaø Nguyeãn Cheá Nghóa ñem quaân phuïc kích ñaùnh chaïy troái
cheát qua haûi aûi Loäc Chaâu vaø nuùi Kyø Caáp ñeå veà Taøu. Trong caùc traän ñaùnh naøy,
ñoàng baøo Thoå goùp coâng raát lôùn.
Thôøi Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi khaùng chieán, daân chuùng Laïng Sôn ñaõ tham gia
ñoâng ñaûo. AÛi Chi Laêng chaân nuùi Maõ Yeân cuûa Laïng Sôn laø nôi kieâu töôùng An Vieãn
Haàu Lieãu Thaêng cuûa Ñaïi Minh bò cheùm cheát. AÛi Nam Quan - cöûa ngoõ sang Trung
Hoa - cuõng laø nôi ghi nhôù caâu noùi cuûa Nguyeãn Phi Khanh : "Haõy giöõ taän trung laø
taän hieáu. Trôû veà röûa moái nhuïc cho nöôùc, chöù ñöøng theo cha khoùc loùc voâ ích". Theo
lôøi cha daën, Nguyeãn Traõi ñaõ tham gia khaùng chieán vaø laø ngöôøi tham möu ñaéc löïc
giuùp Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi ñaùnh tan giaëc Minh, sau möôøi naêm khaùng chieán
gian khoå. Thaùng Gieâng naêm Kyû Daäu (1789), sau khi Quang Trung Hoaøng Ñeá ñaïi
phaù quaân Thanh taïi Thaêng Long, taøn binh Maõn Thanh bò töôùng só ta röôït ñuoåi qua
khoûi aûi naøy. Toân Só Nghò chaïy qua aûi maø chöa tin laø coøn soáng, daân chuùng soáng
quanh vuøng bieân giôùi khieáp sôï chaïy daït khoûi Nam Quan ñeán maáy traêm daëm.
Thôøi Phaùp thuoäc, töø naêm 1884, daân quaân Laïng Sôn noåi leân ñaùnh tröôøng kyø khieán
quaân Phaùp thaát ñieân baùt ñaûo. Chuùng phaûi mang nhieàu töôùng, taù, boä binh, phaùo
binh quyeát chieám Laïng Sôn. Naêm 1885, trong caû thaùng 2, nghóa quaân chaën giaëc
trong caùc traän ñaùnh ôû Ñoàng Sôn, Ñoàng Ñaêng. Nguyeân thaùng 3, ta doàn chuùng töø
traän Baèng Boä ñeán traän Kyø Löøa, giaëc phaûi chaïy khoûi Laïng Sôn, vöùt caû ñaïi baùc
xuoáng soâng Kyø Cuøng. Naêm 1886, oâng Hoaøng Ñình Kinh laäp chieán khu trong daõy
nuùi hieåm trôû giöõa hai tænh Laïng Sôn - Baéc Giang. Traän Bình Gia laøm giaëc toån thaát
naëng. Hai naêm sau, ngaøy 6-7-1888, oâng ñaõ hy sinh, daân chuùng nhôù ôn neân daõy nuùi
Cai Kinh ghi teân oâng töø ñoù. Naêm 1915, quaân Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi do hai
anh huøng Hoaøng Troïng Maäu vaø Nguyeãn Tuøng Höông chæ huy taán coâng caùc ñoàn
Phaùp, roài laïi ñaùnh Laïng Sôn naêm 1917 khi cuoäc khôûi nghóa Thaùi Nguyeân buøng noå.
Haï tuaàn thaùng 9-1940, anh huøng Traàn Trung Laäp chæ huy quaân Vieät Nam Quang
 307

Phuïc Hoäi taán coâng Ñoàng Ñaêng vaø chieám ñoùng Laïng Sôn; roài ñem quaân ñaùnh phaù
caùc ñoàn boùt Phaùp doïc theo bieân thuøy, khí theá raát maïnh meõ. Sau oâng bò baét trong
moät traän kòch chieán. Quaân Phaùp sôï oâng laém neân ñaõ ñem xöû töû ngay taïi Laïng Sôn
vaø phaûi baén oâng nhieàu laàn môùi cheát.
Phong cảnh, di tích
Thò xaõ Laïng Sôn : Thò xaõ naèm ôû taû ngaïn soâng Kyø Cuøng ôû ñoä cao 500 m so vôùi maët
bieån. Thò xaõ traûi mình trong moät thung luõng lôùn. Con soâng Kyø Cuøng eâm ñeàm uoán
khuùc chaûy qua thò xaõ. Caàu Kyø Cuøng noái lieàn hai bôø vaø noái lieàn caùc danh thaéng noåi
tieáng laø chuøa Tieân, gieáng Tieân vaø Nhaát Nhò Tam Thanh, nuùi naøng Toâ Thò. Beân kia
soâng laø chôï Kyø Löøa, chôï luùc naøo cuõng ñoâng vui taáp naäp. Thò traán Ñoàng Ñaêng caùch
Laïng Sôn chöøng 14 km . Bieân giôùi Vieät - Trung caùch Ñoàng Ñaêng 3 km .
Ñoäng Tam Thanh : Ñoäng naèm saùt thò xaõ Laïng Sôn goàm coù 3 ñoäng laø : Nhaát Thanh,
Nhò Thanh, Tam thanh. Noåi tieáng nhaát laø ñoäng Tam Thanh ôû phía taây phoá Kyø Löøa,
trong moät daõy nuùi coù hình ñaøn voi phuû phuïc treân maët coû xanh. Hang ñoäng Tam
Thanh ôû löng chöøng nuùi. Cöûa hang nhìn veà höôùng ñoâng cao chöøng 8 m coù loái leân
laø 30 baäc ñaù ñuïc vaøo söôøn nuùi, coù nhieàu caây coái um tuøm che khuaát aùnh naéng.
Vaùch ñoäng beân phaûi coù khaéc baøi thô cuûa Ngoâ Thì Só (1726 - 1780) khi oâng laøm
ñoác traán Laïng Sôn, ca ngôïi veû ñeïp thieân nhieân huøng vó. YÙ cuûa baøi thô laø : "suoái
trong tuoân chaûy treân haøng traêm moûm ñaù nhö ñang troø chuyeän. Quay löng laïi nhìn
sang ngoïn nuùi phía tröôùc thaáy hoøn Voïng Phu". Trong ñoäng coù töôïng Phaät A - di -
ñaø vaø nhieàu nhuõ ñaù ngoaïn muïc.
Ngoâ Thì Só coøn laø ngöôøi phaùt hieän ra ñoäng Nhò Thanh vaø cho tu söûa toân taïo thaønh
nôi du ngoaïn. Ñoäng Nhò Nhanh khaù roäng, coù nhieàu ngoùc ngaùch, nhieàu nhuõ ñaù rôi
xuoáng muoân hình vaïn traïng. Ñoäng Nhò Thanh ôû gaàn ñoäng Tam Thanh. Töø cöûa
ñoäng chính nhìn leân laø ngoâi chuøa Tam Giaùc thôø caû Khoång Töû, Laõo Töû, Thích Ca.
Trong ñoäng coù töôïng truyeàn thaàn Ngoâ Thì Syõ taïc vaøo vaùch ñaù vaø treân vaùch ñoäng
coøn ghi nhieàu baøi kyù phuù cuûa oâng.
Nuùi Toâ Thò (Voïng Phu) : Cheách veà phía taây baéc nuùi Tam Thanh laø Nuùi Toâ Thò hay
coøn goïi laø nuùi Voïng Phu ñaõ ñi vaøo truyeàn thuyeát cuûa daân toäc. Treân ñænh nuùi coù
taûng ñaù töï nhieân gioáng hình ngöôøi phuï nöõ boàng con nhìn veà phöông xa. Töø xöa,
 308

taûng ñaù hình ngöôøi ñaõ ñöôïc gaén vôùi truyeän coå tích naøng Toâ Thò boàng con chung
thuûy ñöùng chôø choàng ñi ñaùnh traän Phöông Baéc. Chôø maõi khoâng ñöôïc, naøng cuøng
con ñaõ hoùa ñaù. Vì theá neân ngöôøi ñôøi cuõng goïi taûng ñaù laø naøng Toâ Thò. Traûi qua
bao naêm thaùng, do taùc ñoäng cuûa thieân nhieân vaø con ngöôøi, di tích naøy ñaõ bò huûy
hoaïi. Tænh Laïng Sôn ñaõ cho döïng laïi nhö nguyeân baûn ñeå gìn giöõ moät di tích ñaõ ñi
vaøo tình caûm cuûa ngöôøi daân Vieät Nam.
Nuùi Maãu Sôn : Caùch thò xaõ Laïng Sôn 30 km veà phía ñoâng laø ñænh nuùi Maãu Sôn
naèm ôû ñoä cao 1541 m so vôùi maët bieån, khí haäu oân hoøa raát thích hôïp cho nghæ
döôõng. Nuùi Maãu Sôn ñöôïc bao boïc bôûi haøng traêm quaû nuùi nhoû, muøa ñoâng ñænh nuùi
luoân bò söông muø bao phuû. Veà muøa heø, trong saéc naéng vaøng röïc rôû, ñænh nuùi Maãu
Sôn hieän leân söøng söõng, cao nhaát troâng thaät ngoaïn muïc. Vaøo muøa xuaân, caû vuøng
Maãu Sôn ñaõ ñoû röïc saéc hoa ñaøo. Ñaøo traùi cuûa Maãu Sôn vöøa to vöøa ngoït. Moät ñaëc
saûn nöõa cuûa Maãu Sôn laø cheø Maãu Sôn. Vò cheø thôm ngoït, uoáng moät laàn ñeå roài nhôù
maõi. Ngöôøi ta ñem so saùnh Maãu Sôn cuûa Laïng Sôn ñeïp chaúng keùm gì Sa Pa cuûa
Laøo Cai. Trong töông lai Maãu Sôn coù theå xaây döïng thaønh khu nghæ döôõng vaø phaùt
trieån loaïi hình du lòch leo nuùi.
Chôï Kyø Löøa : Chôï ñaõ coù töø haøng traêm naêm nay, naèm ôû trung taâm thò xaõ Laïng Sôn,
laø moät trung taâm mua baùn saàm uaát cuûa nhaân daân trong vuøng cuõng nhö khaùch ngoaøi
tænh vaø caùc vuøng laân caän. Chôï Kyø Löøa cuõng laø nôi giao löu vaên hoùa cuûa caùc daân
toäc ít ngöôøi. Vaøo caùc ngaøy phieân chôï, thanh nieân caùc daân toäc Taøy, Nuøng, Dao noâ
nöùc veà ñaây ñeå mua saém haøng hoùa, ñeå tìm baïn gaëp gôõ, trao ñoåi taâm tình. Chôï Kyø
Löøa noåi tieáng töø xöa ñeán nay, vì vaäy du khaùch ñaõ ñeán Laïng Sôn ai cuõng reõ vaøo
chôï Kyø Löøa vöøa ñeå bieát, ñeå chieâm ngöôõng vaø mua vaøi moùn quaø kyû nieäm cho
chuyeán ñi.
Chôï Ñoàng Ñaêng vaø thò traán Ñoàng Ñaêng : Töø Laïng Sôn ñi tieáp 14 km laø ñeán Ñoàng
Ñaêng - moät thò traán bieân giôùi. Phía ñoâng laø bieân giôùi Vieät - Trung chæ caùch Ñoàng
Ñaêng 3 km. Ñöùng töø Ñoàng Ñaêng coù theå thaáy cöûa khaåu Höõu Nghò. Töø nhöõng theá kyû
tröôùc, nôi ñaây ñaõ laø cöûa khaåu buoân baùn trao ñoåi haøng hoùa quan troïng ôû vuøng bieân
giöõa hai nöôùc. Ngaøy nay cöûa khaåu bieân giôùi ñaõ môû thoâng thöông. Moïi vieäc buoân
baùn vaø giao löu vaên hoùa du lòch giöõa nhaân daân Vieät Nam vaø Trung Quoác raát thuaän
 309

tieän. Cöûa khaåu quoác teá Höõu Nghò trôû thaønh moät cöûa khaåu quan troïng cuûa tænh giuùp
cho caùc hoaït ñoäng thöông maïi vaø du lòch cuûa tænh Laïng Sôn phaùt trieån khoâng
ngöøng.
Chuøa Tieân : Thò xaõ Laïng Sôn coù moät ngoïn nuùi troâng xa gioáng hình voi phuïc vaø
ñöôïc goïi laø nuùi Ñaïi Töôïng. Trong loøng nuùi coù moät ñoäng lôùn, coù chuøa Tieân ngoaïn
muïc ñöôïc döïng vaøo thôøi Leâ Thaùnh Toâng (1460 - 1497). Vaøo chuøa Tieân du khaùch
seõ thaáy moät nhuõ ñaù to nhoâ leân töïa hình ngöôøi ngoài treân beä ñaù lôùn. Töông truyeàn ñoù
chính laø Tieân OÂng ñaõ xuoáng traàn daãm chaân xuoáng ñaù thaønh gieáng nöôùc, giuùp daân
choáng haïn. Gieáng nöôùc ñoù goïi laø Gieáng Tieân, nöôùc ñaày trong vaét quanh naêm
khoâng caïn. Daân ñaõ laäp baøn thôø ñeå thôø Tieân OÂng, coøn goïi laø Thaàn Noâng. Haøng
naêm cöù ñeán thaùng 6 aâm lòch, daân ñeán ñaây môû hoäi leã cuùng Thaàn Noâng.
Ñeàn Baéc Leä : Ñeàn thuoäc xaõ Taân Thaønh, huyeän Höõu Luõng, thôø baø chuùa Thöôïng
Ngaøn - moät trong ba vò Maãu vaãn ñöôïc thôø phuïng trong tín ngöôõng thôø Maãu ôû Vieät
Nam.
Ñeàn naèm treân ñoài cao, döôùi boùng nhöõng caây coå thuï haøng traêm tuoåi. Ñeàn chính
ñöôïc döïng theo kieåu chöõ Ñinh goàm coù tieàn teá vaø haäu cung. Treân noùc maùi nhaø tieàn
teá coù töôïng long chaàu löôõng nghi töôïng tröng cho trôøi vaø ñaát, vaïn vaät sinh soâi. Nhaø
baùi ñöôøng goàm 6 gian, gian phía trong thôø Hoaøng Thöôïng Ñeá, oâng Hoaøng Möôøi,
Hoaøng Baûy. Gian chính cung thôø tam toøa Thaùnh Maãu, 2 beân coù am thôø Traàn Höng
Ñaïo vaø chuùa Sôn Trang. Chuøa ñöôïc truøng tu naêm 1922 vaø 1933. Ñaây cuõng laø ñieåm
du lòch ñeå du khaùch tôùi leã Maãu vaø vaõn caûnh.
Ñeàn Kyø Cuøng : Ñeàn naèm beân bôø soâng Kyø Cuøng, thuoäc phöôøng Vónh Traïi. Ñeàn thôø
thuûy thaàn soâng Kyø Cuøng. Töông truyeàn tröôùc ñaây coù moät con giao long ñaøo hang ôû
ñaây vaø aên saâu vaøo ñoäng Nhò Thanh. Du khaùch thaêm Laïng Sôn thöôøng gheù vaøo ñaây
ñeå leã thaàn.
Chuøa Dieân Khaùnh : Chuøa naèm ôû ñaàu caàu Kyø Löøa, ñoái dieän laø ñeàn Kyø Cuøng, phía
baéc thò xaõ Laïng Sôn. Chuøa ñöôïc döïng töø thôøi Leâ, kieán truùc theo kieåu "noäi coâng
ngoaïi quoác" bao goàm: tieàn teá, haäu cung, nhaø toå, nhaø trai. Baøn thôø coù toøa Cöûu Long,
töôïng Phaät, töôïng La Haùn. Ñaëc bieät chuøa coù quaû chuoâng do nhaân daân ñòa phöông
vaø khaùch buoân Trung Quoác cuùng tieán vaøo naêm 1671 (thôøi Leâ Huyeàn Toâng).
 310

Di tích Baéc Sôn : Baéc Sôn laø moät huyeän coù nhieàu daõy nuùi ñaù voâi thuoäc tænh Laïng
Sôn, caùch Haø Noäi khoaûng 200 km. Ñaây laø nôi phaùt sinh ra neàn "vaên hoùa Baéc Sôn"
thuoäc thôøi ñoà ñaù sô kyø. Caùc nhaø khaûo coå tìm ra nhieàu coâng cuï ñaù vaø nhieàu di chæ
veà söï cö truù cuûa ngöôøi Vieät coå trong caùc hang ñoäng ñaù voâi ôû Baéc Sôn.
Di tích thaønh coå Ñoaøn Thaønh Laïng Sôn : Ñoaøn Thaønh Laïng Sôn laø thaønh coå ñöôïc
xaây döïng töø laâu ñôøi, laø moät trong nhöõng traán aùn ngöõ cöûa ngoõ phía baéc. Ngaøy xöa,
thaønh ñöôïc xaây döïng vôùi quy moâ raát lôùn. Beân trong thaønh coù nhieàu binh lính, xung
quanh thaønh laø chôï vaø phoá xaù ñoâng ñuùc nhö Kyø Löøa, Tröôøng Thònh, Ñoàng Ñaêng...
Buoân baùn giao löu vôùi Trung Quoác dieãn ra khaù taáp naäp. Thôøi Phaùp coù xaây theâm
nhieàu traïi lính, nhieàu dinh thöï trong thaønh.
Traûi qua thôøi gian, Ñoaøn Thaønh bò phaù huûy gaàn heát. Daáu veát coøn laïi cuûa Ñoaøn
Thaønh laø moät coång thaønh coå, caây coái moïc um tuøm maø khi du khaùch tôùi Laïng Sôn,
daïo qua nhöõng daõy phoá nhoû yeân tónh cuûa khu haønh chính seõ nhìn thaáy.
AÛi Chi Laêng : AÛi Chi Laêng laø moät vò trí raát hieåm yeáu nhaát treân con ñöôøng töø Pha
Luõy ñeán Ñoâng Quan, caùch Pha Luõy ñoä khoaûng 60 km. Toaøn boä khu vöïc naøy nhö
moät thung luõng nhoû, hình baàu duïc, daøi ñoä khoaûng 4 km, choã roäng nhaát laø 1 km.
Phía taây laø nuùi ñaù voâi vaùch döïng ñöùng beân doøng soâng Thöông. Phía ñoâng laø daõy
nuùi Thaùi Hoøa vaø Baûo Ñaøi truøng truøng ñieäp ñieäp. Moät loøng chaûo heïp laïi coù 5 ngoïn
nuùi nhoû : Haøm Quyû, Naø Noâng, Naø Saûn, Kyø Laân vaø Maõ Yeân. Hai phía baéc - nam
maïch nuùi kheùp laïi, taïo thaønh hai cöûa aûi raát hieåm trôû.
Vôùi vò trí ñoù, AÛi Chi Laêng ñaõ laøm moà choân quaân giaëc. Trong khaùng chieán choáng
Toáng ñôøi Lyù, choáng Nguyeân - Moâng ñôøi Traàn vaø traän tieâu dieät quaân vieän binh do
Lieãu Thaêng chæ huy bò nghóa quaân Lam Sôn ñaùnh baïi ngaøy 10-10-1427 (töùc 20-9
Ñinh Muøi). AÛi Chi Laêng khoâng chæ laø moät di tích lòch söû maø ngaøy nay coøn laø moät
ñòa ñieåm du lòch treân tuyeán quoác loä töø Haø Noäi ñi Laïng Sôn.
Các dịp lễ hội
Laø moät trong nhöõng nôi phaùt hieän ra nhöõng di chæ cuûa ngöôøi Vieät thôøi sô söû, tieàn
söû, Laïng Sôn in ñaäm daáu aán cuûa neàn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät.
Nhieàu daân toäc cö truù taïi Laïng Sôn nhö Taøy, Nuøng coù caùc phong tuïc taäp quaùn vaø leã
Teát raát phong phuù.
 311

Daân toäc Nuøng coù moät kho taøng vaên hoùa daân gian phong phuù vaø nhieàu laøng ñieäu
daân ca ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc. Sli laø loái haùt giao duyeân nam nöõ ñoäc ñaùo vaø raát aán
töôïng. Then laø theå loaïi ca nhaïc tín ngöôõng toång hôïp coù lôøi, coù nhaïc laøm say ñaém
loøng ngöôøi. Ñaëc bieät tuïc môøi nhau uoáng röôïu cheùo cheùn coù lòch söû töø laâu ñôøi vaø ñaõ
trôû thaønh taäp quaùn cuûa daân toäc Nuøng. Daân toäc Taøy coù neàn vaên hoùa coå truyeàn
phong phuù. Tuïc ngöõ ca dao chieám moät soá löôïng ñaùng keå trong kho taøng vaên hoïc
cuûa ngöôøi Taøy. Caùc ñieäu daân ca phoå bieán nhaát laø haùt löôïn, haùt ñaùm cöôùi, ru con.
Sình ca laø hình thöùc sinh hoaït vaên ngheä khaù phoå bieán cuûa ngöôøi Saùng Chay. Hoï coù
nhieàu ñieäu muùa nhö muùa ñaâm caù, muùa thaép ñeøn, muùa chim gaâu... Ngöôøi Saùng
Chay coøn coù nhieàu loaïi nhaïc cuï phong phuù goàm caùc loaïi Thanh La, Naõo Baït,
Chieân, Keøn...; Ngöôøi Ngaùi coù loái haùt dao duyeân nam nöõ goïi laø Söôøng Coâ raát phong
phuù vaø ñaëc saéc. Hoï coù theå haùt ñoái ñaùp nhau 5 tôùi 7 ñeâm lieàn vaãn khoâng bò truøng
laëp; Ngöôøi H' Moâng duøng kheøn ñeå goïi baïn tình, ñeå ca ngôïi queâ höông, ca ngôïi
cuoäc soáng; Ngöôøi Dao coù nhieàu loaïi truyeän coå, baøi haùt, baøi thô. Trong caùc leã hoäi
ngöôøi Dao thích chôi ñu, ñi caø kheo. Vôùi truyeàn thoáng vaên hoùa nhö vaäy, Laïng Sôn
coù khaû naêng khai thaùc theá maïnh naøy phuïc vuï cho phaùt trieån du lòch.
Hoäi chôï Kyø Löøa : Leã hoäi haøng naêm dieãn ra taïi hang Khaåu Löø, Phöôøng Ñoâng Kinh,
thò xaõ Laïng Sôn, töø 22 - 27 thaùng gieâng aâm lòch. Ñeàn thôø ñöôïc laäp ôû beân soâng Kyø
Cuøng ñeå thôø thaàn soáng. Leã hoäi dieãn ra raát nhoän nhòp, coù nhieàu troø vui chôi nhö
muùa sö töû, hoùa trang, ñaáu voõ, haùt Sli, haùt löôïn thaâu ñeâm. Leã hoäi coøn keát hôïp vôùi
chôï, nôi baùn caùc loaïi ñaëc saûn trong vuøng. Chôï Kyø Löøa laø moät ñòa danh ñaõ ñi vaøo
taâm thöùc cuûa ngöôøi vieät nam.
Hoäi Ñeàn Baéc Leä : Ñeàn Baéc Leä thuoäc xaõ Taân Thanh, huyeän Höõu Luõng thôø baø chuùa
Thöôïng Ngaøn (nöõ thaàn nuùi) vaø caùc coâ, caùc caäu. Hoäi haøng naêm dieãn ra vaøo ngaøy
10-1 ñeán 15-2 aâm lòch coù tuïc leä röôùc coâ Bô Baéc Leä (töø Ñeàn Keûng) leân ñeàn Baéc Leä
(coâ Bô leân haàu Ñöùc Maãu Thöôïng Ngaøn). Trong hoäi ñeàn Baéc Leä coù leân ñoàng, haàu
boùng.
Hoäi Chuøa Taø Vaø : Chuøa Taø Vaø ôû xaõ Chi Laêng, huyeän Traøng Ñònh thôø Ñöùc Phaät,
Thaàn Noâng, Quan Coâng vaø Löu Bò. Leã hoäi haøng naêm dieãn ra töø ngaøy 12 ñeán ngaøy
15 thaùng tö aâm lòch. Ñaây chính laø leã hoäi caàu muøa, coù tuïc röôùc baùt höông töø chuøa ra
 312

ñoàng ñeå cuùng (laäp baøn thôø ngay ruoäng) sau ñoù cuùng leã ôû chuøa.
Leã hoäi Hai : Leã hoäi naøy coøn goïi laø hoäi môøi Meï Traêng, toå chöùc ôû vuøng ñoàng baøo
daân toäc Taøy, Nuøng thuoäc tænh Laïng Sôn vaøo giöõa thaùng 1 ñeán thaùng 2 aâm lòch. Hoäi
thöôøng môû vaøo caùc ñeâm traêng vôùi nghi leã cuùng Meï Traêng vaø 12 tieân nöõ laø con gaùi
cuûa meï Traêng - ngöôøi chaêm lo, baûo veä muøa maøng cho daân baûn. Leã hoäi dieãn ra
trong khoâng khí pha troän giöõa hieän thöïc vaø huyeàn aûo. Ñieàu ñaëc saéc leã hoäi laø ñieäu
haùt Löôïn vôùi haøng traêm baøi haùt caàu muøa, caàu söùc khoûe vaø tình yeâu.
Hoäi ñeàn Taû Phuû : Ñeàn Taû Phuû toïa laïc taïi phoá Kyø Löøa, thò xaõ Laïng Sôn. Ñeàn thôø
Thaân Coâng Taøi, laø ngöôøi coù coâng môû phoá Kyø Löøa vaø chôï saàm uaát töø theá kyû 17. Leã
hoäi haøng naêm dieãn ra vaøo ngaøy 15 thaùng 3 aâm lòch ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa oâng.
Sau phaàn teá leã, hoäi coù raát nhieàu troø vui nhö muùa roàng, muùa sö töû, ñaëc bieät laø tuïc
cöôùp ñaàu phaùo.
 313

Lào Cai
Dieän tích : 8044 km².
Daân soá : 616.500 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Laøo Cai.
Thò xaõ : Thò xaõ Cam Ñöôøng.
Caùc huyeän : Möôøng Khöông, Baùt Xaùt, Baéc Haø, Baûo Thaéng, Sa Pa, Baûo Yeân, Than
Uyeân, Vaên Baøn.
Daân toäc : Vieät (Kinh), H' Moâng, Taøy, Nuøng, Dao, Thaùi, Giaùy, Löï, Boá Y, Khaùng,
La Chí, Phuø Laù (Xaù Phoù), Haø Nhì, Möôøng, La Ha...
Laøo Cai laø moät tænh vuøng cao bieân giôùi. Phía Baéc giaùp Vaân Nam (Trung Quoác) vôùi
230 km ñöôøng bieân, phía taây giaùp Lai Chaâu, phía ñoâng giaùp tænh Haø Giang, phía
nam giaùp Yeân Baùi vaø Sôn La.
Ñòa hình cuûa tænh goàm coù nuùi, ñoài vaø thung luõng. Heä thoáng soâng suoái cuûa tænh Laøo
Cai chaèng chòt, laém thaùc gheành. Laøo Cai coù ñöôøng giao thoâng huyeát maïch noái lieàn
Vaân Nam (Trung Quoác) vôùi Vieät Nam neân Laøo Cai coù vò trí quan troïng caû veà kinh
teá, chính trò, vaên hoùa, quaân söï. Khí haäu chia ra laøm nhieàu vuøng. ÔÛ caùc vuøng thaáp :
khí haäu mang tính chaát nhieät ñôùi. Nhieät ñoä trung bình naêm ôû caùc vuøng naøy khoaûng
chöøng 20 - 22°C. ÔÛ caùc vuøng cao töø 700 m trôû leân : khí haäu mang tính chaát baùn
nhieät ñôùi pha oân ñôùi. Nhieät ñoä trung bình töø 18 - 28°C, rieâng ôû Sa Pa (Laøo Cai) coù
khi nhieät ñoä xuoáng döôùi 0°C vaø coù möa tuyeát.
Laøo Cai coù nhieàu daûi röøng lôùn, röøng coù nhieàu goã quyù nhö pômu, laùt hoa, choø chæ...
Nhieàu caây döôïc lieäu vaø caùc loaïi ñoäng vaät quyù hieám nhö lôïn röøng, hoå, baùo, höôu,
nai...
Tænh Laøo Cai khoâng chæ giaøu veà taøi nguyeân thieân nhieân maø coøn coù nhieàu caûnh ñeïp
töï nhieân nhö ruoäng baäc thang beân söôøn nuùi, muøa ñoâng caùc ñænh nuùi cao luoân coù
tuyeát phuû traéng xoaù, muøa xuaân coù hoa ñaøo nôû roä khaép nuùi ñoài. Laøo Cai coù nhieàu
hang ñoäng vaø danh thaéng ñeïp, coù Sa Pa nôi nghæ maùt lyù töôûng veà muøa heø...
Sinh hoạt, kinh tế
Tænh Laøo Cai qui tuï nhieàu saéc daân khaùc nhau, nguyeân thuûy laø ñoàng baøo Thoå. Saéc
daân Thaùi taäp hôïp ôû vuøng Coác Leàu, höõu ngaïn soâng Hoàng. Saéc daân Nuøng sinh soáng
 314

treân vuøng taû ngaïïn soâng Hoàng. Ñoàng baøo Kinh cuõng cö nguï doïc theo soâng Hoàng.
Ña soá ñoàng baøo Laøo Cai thuoäc saéc daân Meøo vaø Maùn soáng ôû nhöõng vuøng cao ñoä
trung bình. Caùc saéc daân naøy ñeàu giöõ phong tuïc rieâng; ñaëc bieät, ngöôøi Nhaéng toå
chöùc Teát Nguyeân Ñaùn vaø hoäi Luïc Tuøng raát lôùn.
Röøng Laøo Cai coù nhieàu loaïi goã quí nhö taùu maät, laùt hoa, laùt da ñoàng, vaø song, maây,
tre, cuû naâu; caây döôïc lieäu haø thuø oâ, saâm... vaø daõ thuù. Noâng saûn chính laø thoùc, ngoâ,
ñaäu phoäng, mía cuøng caùc loaïi caây kyõ ngheä nhö traø, queá, boâng vaûi, chaøm, daâu chaên
taèm, thuoác laù, caø pheâ... Ngoaøi ra, khí haäu Laøo Cai cuõng thích hôïp vôùi nhieàu loaïi
caây traùi oân ñôùi nhö leâ, ñaøo, taùo, maän. Vuøng Baùt Xaùt troàng raát nhieàu quít, böôûi,
maän, ñaøo, mít.
Laøo Cai coù nhieàu khoaùng saûn nhö chì, thieác, vaøng, saét. Beân caïnh kyõ ngheä khai
thaùc quaëng moû, daân chuùng coøn laøm ngheà xeû goã ôû Man Thao vaø tieåu coâng ngheä deät
vaûi hoa. Ngoaøi huyeát loä Haø Noäi - Vaân Nam, giao thoâng cuûa Laøo Cai töông ñoái khoù
khaên neân thöông maïi chæ giôùi haïn trong vieäc trao ñoåi noâng phaåm.
Lược sử
Thôøi nöôùc Vaên Lang, ñaát naøy thuoäc boä Taân Höng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc ta.
Thôøi Baéc thuoäc, nhaø Ñöôøng ñaët Laøo Cai thuoäc Giao Chaâu. Qua thôøi töï chuû, nhaø
Lyù goïi laø Laâm Taây. Ñeán ñôøi nhaø Traàn, Laøo Cai ñöôïc ñoåi thaønh huyeän Thuûy Vi
thuoäc traán Thieân Höng. Sang ñôøi nhaø Leâ thì ñoåi thaønh chaâu thuoäc Taây Ñaïo, sau
thuoäc Höng Hoùa thöøa tuyeân. Trieàu ñình Vieät Nam vaãn thöôøng phong saéc cho caùc
tuø tröôûng saéc daân Thaùi giöõ quyeàn ñieàu haønh. Döôùi ñôøi Töï Ñöùc, chaâu Thuûy Vi ñöôïc
chia ñoâi ñeå thaønh laäp chaâu Baûo Thaéng. Tænh Laøo Cai ñöôïc chính thöùc ñònh ranh
giôùi töø naêm 1905.
Thôøi Phaùp thuoäc, töø naêm 1886 ñeán 1888, ñoàng baøo Meøo, Thaùi, Möôøng, tham gia
khaùng chieán ñaùnh Phaùp khaép caùc röøng nuùi, töø Phong Thoå, Phoá Lu ñeán Chapa, Tuù
Myõ, Traän Soâng Ñaø, hai ngaøy 25 vaø 26-4-1886, taøu chieán cuûa Phaùp ñi töø Baûo Haï
ñeán soâng Ñaø (phía Nam Laøo Cai) gaëp moät laøng nghóa quaân vaây ñaùnh, gieát nhieàu só
quan vaø binh lính. Traän Bình Lö, thaùng 4-1886, nhaân daân ñaùnh du kích laøm giaëc
toån thaát naëng neà vaø aùp duïng chieán thuaät "giaëc ñi ta veà" ñeå tieáp tuïc döïng caên cöù
khaùng chieán. Töø naêm 1916, Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi hoaït ñoäng maïnh ôû Laøo Cai;
 315

ngaøy 8-8-1916 ñaùnh ñoàn Baùt Xaùt, ngaøy 7-2-1918 vaây ñoàn Möôøng Khöông, ngaøy 9-
7-1918 phaù ñoàn Pha Long vaø ngaøy 4-9-1918 taán coâng vaøo ñoàn Coùc Paøn.
Tröôùc naêm 1975, Laøo Cai coù caùc huyeän Möôøng Khöông, Po Kha, Phoá Lu, Chapa,
Baûo Thaéng, Phong Thoå vaø Baùt Xaùt.
Phong cảnh, di tích
Sa Pa : Sa Pa laø moät thò traán nghæ maùt ñeïp vaø thô moäng naèm ôû ñoä cao 1600 m so
vôùi maët bieån, caùch Haø Noäi 333 km, caùch thò xaõ Laøo Cai 38 km. Khí haäu Sa Pa maùt
meû quanh naêm, nhieät ñoä trung bình naêm töø 15 - 18°C, muøa haï khoâng noùng gay gaét
nhö vuøng ñoàng baèng ven bieån. Muøa ñoâng thöôøng coù maây muø bao phuû vaø raát laïnh,
nhieät ñoä coù khi xuoáng döôùi 0°C, coù naêm tuyeát rôi. Thôøi tieát ôû Sa Pa moät ngaøy coù
tôùi boán muøa: saùng, chieàu laø thôøi tieát cuûa muøa xuaân, muøa thu. Buoåi tröa laø thôøi tieát
cuûa muøa haï, thöôøng coù naéng nheï, trôøi quang maây nhöng khí haäu vaãn dòu maùt. Ñeâm
ñeán trôøi laïnh laø thôøi tieát cuûa muøa ñoâng. Töø thaùng 5 ñeán thaùng 8 ôû Sa Pa coù möa
nhieàu.
ÔÛ ngay trung taâm thò traán, xen giöõa röøng ñaøo thô moäng vaø nhöõng raëng Samu xanh
ngaùt laø nhöõng bieät thöï coå kính xen cuøng bieät thöï hieän ñaïi kieán truùc theo kieåu
phöông taây khieán cho thò traán mang nhieàu daùng daáp cuûa thaønh phoá chaâu AÂu. Doïc
theo caùc söôøn ñoài laø nhöõng ngoâi nhaø xinh xaén vôùi töôøng voâi, ngoùi ñoû, hình khoái ña
daïng aån hieän khi leân cao, luùc xuoáng thaáp doïc theo caùc truïc loä laøm cho thò traán
caøng trôû neân thô moäng. Töø thò traán Sa Pa nhìn sang phía taây laø daõy Hoaøng Lieân
Sôn xanh thaúm, boán muøa söông giaêng buoåi sôùm. Nôi ñaây coù ngoïn ñænh Phan-Xi-
Paêng cao 3143 m raát haáp daãn nhöõng ai meâ leo nuùi. Sa Pa coøn coù nhieàu caûnh ñeïp töï
nhieân nhö thaùc Baïc, caàu Maây, Coång Trôøi, röøng Truùc, hang ñoäng Taû Phìn.
Khí haäu Sa Pa trong laønh, noåi tieáng vôùi nhöõng vöôøn caây oân ñôùi nhö baép caûi, su haøo,
su su..., caây döôïc lieäu quyù vaø nhieàu loaïi caây aên quaû nhö ñaøo, maän, leâ... Nhöõng
ngaøy phieân chôï ôû Sa Pa thaät nhoän nhòp. Vaøo toái thöù baûy haøng tuaàn, chôï Sa Pa coù
söùc haáp daãn ñaëc bieät ñoái vôùi du khaùch töø phöông xa tôùi.
Nuùi Phan-Xi-Paêng : Tuy chæ caùch thò xaõ Laøo Cai khoâng xa, nhöng neáu ñi boä, leo
nuùi baïn phaûi maát 6 ñeán 7 ngaøy môùi tôùi ñænh nuùi. Phan-Xi-Paêng naèm ôû phía taây
nam Sa Pa, laø moät ngoïn nuùi cao nhaát cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông (3143 m). Phan-
 316

Xi-Paêng naèm ôû giöõa caùc ngoïn nuùi trong daõy Hoaøng Lieân Sôn coù ñoä cao hôn 3000
m so vôùi maët bieån (Lang Cung, Pu Luang, Sapin).
Ñòa hình cuûa Phan-Xi-Paêng coù theå chia ra nhieàu loaïi. Thung luõng Möôøng Hoa ôû vò
trí thaáp nhaát 950 - 1000 m so vôùi maët bieån. Loaïi thöù hai ôû ñoä cao 1300 - 1400 m
ñöôïc caáu taïo bôûi moät daûi heïp ôû chaân nuùi phía ñoâng. Nhöõng loaïi ñòa hình khaùc ôû ñoä
cao khaùc nhau nhö 1700 - 1800 m, 2100 - 2200 m vaø 2700 - 2800 m. Neáu ñöùng ôû
ñieåm thaáp nhaát nhìn leân ñænh Phan-Xi-Paêng vaø moät soá ñænh nuùi khaùc chæ thaáy hieän
ra lôø môø phía xa.
Heä thöïc vaät ôû Phan-Xi-Paêng khaù phong phuù. Coù tôùi 1680 loaïi caây chia laøm 679 chi
thuoäc 7 nhoùm. Coù moät soá loaïi thuoäc nhoùm quí hieám. Phan-Xi-Paêng raát haáp daãn
vôùi khaùch du lòch öa maïo hieåm. Du khaùch ñeán ñaây ñeå khaùm phaù vaø chinh phuïc noù.
Thaùc Baïc : Thaùc Baïc caùch thò traán Sa Pa khoaûng 12 km. Töø treân khe nuùi cao haøng
traêm meùt, doøng nöôùc aàm aàm ñoå xuoáng, boït tung traéng xoaù nhö nhöõng ñoùa hoa vì
vaäy goïi laø thaùc Baïc. Töø xa ñaõ nghe thaáy tieáng thaùc ñoå aøo aøo, tieáng vang ñöôïc laäp
laïi trong röøng thaúm caøng taêng theâm caûm giaùc hoang daõ vaø huyeàn bí. Thaùc ôû ngay
gaàn ñöôøng quoác loä, raát thuaän tieän cho khaùch du lòch.
Caàu Maây : Caàu Maây laø moät caây caàu baét treo qua doøng soâng Möôøng Hoa chaûy
trong moät thung luõng ôû caùch thò traán Sa Pa khoaûng 17 km veà phiùa ñoâng nam. Töø
ñöôøng caùi, du khaùch coù theå men theo con ñöôøng moøn nhoû daøi khoaûng 3 km daãn
xuoáng Caàu Maây.
Hang ñoäng Taû Phìn : Caùch thò traán Sa Pa 12 km veà höôùng ñoâng baéc coù moät daõy
nuùi ñaù voâi, moät nhaùnh cuûa daõy Hoaøng Lieân Sôn, treân ñoù coù hang ñoäng Taû Phìn.
Cöûa hang cao khoaûng 5 m, roäng 3 m coù moät loái ñi xuyeân xuoáng ñaát. Vaøo saâu 30 m
seõ gaëp moät hang ñoäng. Vaøo trong ñoäng, du khaùch seõ nhìn thaáy coù taûng ñaù gioáng
nhö thieáu phuï ñang boàng con, nhöõng taûng ñaù gioáng nhö caùc naøng tieân, choã thì nhö
nhöõng maâm xoâi khoång loà... Taïi choã roäng nhaát trong hang, caùc nhuõ ñaù ruû xuoáng
nhö daûi ñaêng ten uoán löôïn, nhaáp nhoâ, long lanh maøu ngoïc bích.
Gaàn ñoäng Taû Phìn coù baûn Taû Phìn, nôi coù daân toäc Dao vaø H' Moâng cö truù. Sau khi
thaêm hang ñoäng Taû Phìn, du khaùch coù theå gheù thaêm baûn ñeå tìm hieåu theâm veà
phong tuïc taäp quaùn cuûa hoï.
 317

Chôï Sa Pa : Chôï cuûa ngöôøi H' Moâng, ngöôøi Dao,... ñöôïc hoïp vaøo toái thöù baûy haøng
tuaàn, moät hoaït ñoäng kinh teá vaø vaên hoùa raát ñoäc ñaùo vaø haáp daãn cuûa vuøng nuùi Vieät
Nam. Ñaây laø nôi trao ñoåi mua baùn nhieàu loaïi haøng hoùa, saûn phaåm ñòa phöông,
ñoàng thôøi laø dòp cho baø con vuøng cao ñi chôi phoá, chôi chôï vaø thanh nieân nam nöõ
caùc daân toäc heïn hoø gaëp gôõ, ca haùt giao duyeân ñeå tìm hieåu baïn ñôøi qua khuùc haùt toû
tình, qua tieáng saùo, tieáng kheøn, ñaøn moâi...
Khi chieàu xuoáng, trong khu vöïc chôï ñaõ thaáy choã naøy, choã kia tuùm tuïm daêm baûy
trai gaùi ngöôøi H' Moâng, ngöôøi Dao ñaàu maøy, cuoái maét nhìn nhau. Roài khi maøn
ñeâm buoâng xuoáng, trong khu chôï roãng khoâng haøng quaùn, tuø muø döôùi boùng ñieän
vaøng nhaït, hoï ngoài beân nhau ca haùt, troø chuyeän thaâu ñeâm. Khi ñaõ tìm ñöôïc baïn
taâm tình, hoï trao kyû vaät cho nhau ñeå roài heïn chôï sau gaëp laïi. Hoaït ñoäng vaên hoùa
naøy ñaõ coù töø ngaøn xöa vaø nay vaãn coøn gìn giöõ ñöôïc. Chôï Sa Pa laø nôi haáp daãn
khaùch du lòch thích tìm hieåu vaên hoùa caùc daân toäc.
Nöôùc khoaùng Taéc Koâ : Laø moät maïch nöôùc ngaàm trong vaét, naèm ôû ñòa phaän Möôøng
Tieân. Nöôùc ôû ñaây raát ngoït vaø maùt, coù taùc duïng giaûi khaùt vaø chöõa beänh. Maïch nöôùc
khoaùng Taéc Koâ laø nguoàn nguyeân lieäu saûn xuaát nöôùc giaûi khaùt doài daøo, phuïc vuï
khaùch du lòch nghæ döôõng ôû Sa Pa.
Chôï phieân Baéc Haø (caùch Sa Pa 80 km) : Baéc Haø laø nôi coù phieân chôï thuoäc loaïi lôùn
nhaát vuøng cao bieân giôùi. Ñaây laø nôi giao löu vaø trao ñoåi haøng hoùa, gaëp gôõ cuûa trai
gaùi, baïn beø, ngöôøi thaân, moät hình thöùc sinh hoaït ñaëc tröng cuûa ngöôøi H' Moâng vaø
ngöôøi daân trong vuøng. Ngöôøi ta thoà treân löng ngöïa ñuû moïi thöù haøng hoùa ñeå baùn vaø
trao ñoåi. Ñaëc bieät chôï phieân Baéc Haø coù moùn "thaéng coá" (chaûo canh) laø moùn aên
yeâu thích cuûa ngöôøi H' Moâng vaø cuûa ngöôøi daân trong vuøng.
Quaàn theå hang ñoäng Möôøng Vi : Möôøng Vi thuoäc huyeän Baùt Xaùt coù quaàn theå hang
ñoäng ñeïp, noåi baät laø hang Möôøng Vi. Chieàu saâu cuûa hang khoaûng hôn 1 km, loøng
hang roäng coù nhieàu cöûa ra vaøo. Trong hang nhuõ ñaù ñöôïc baøo moøn ruû xuoáng loøng
hang taïo thaønh muoân hình kyø aûo : coù Phaät ngoài thieàn, coù caùc naøng tieân bay, coù
caûnh baûn Möôøng, ruoäng baäc thang, ñuïn rôm, caây daï... Khi goõ nheï vaøo thaønh hang
taïo thaønh caùc aâm thanh nhö tieán ñaøn ñaù ôû Taây Nguyeân.
Suoái, thaùc Coác San : Veà phía taây nam thò xaõ Laøo Cai khoaûng 5 km, theo quoác loä
 318

4D töø Laøo Cai ñi Lai Chaâu laø con suoái Coác San. Suoái baét nguoàn töø daõy nuùi Hoaøng
Lieân Sôn, chaûy qua Sa Pa, Baùt Xaùt vaø ñoå vaøo soâng Hoàng taïi ñòa phaän thò xaõ Laøo
Cai. Qua moãi vuøng ñaát, doøng suoái laïi ñöôïc goùp theâm nöôùc töø caùc khe, con laïch
neân caøng maïnh meõ, nöôùc chaûy caøng xieát hôn. Coù moät ñoaïn suoái neân thô vaø ñeïp
nhaát laø khu vöïc ñòa phaän xaõ Coác San, huyeän Baùt Xaùt.
Ñoaïn suoái naøy daøi hôn 2 km nhöng coù haøng chuïc thaùc lôùn, nhoû. Trong ñoù, thaùc cao
vaø ñeïp nhaát laø thaùc Sam Ca (thaùc ba chaân), Hua Ly, Phai Na. Thaùc Sam Ca chia
nöôùc thaønh ba nhaùnh ñoå xuoáng vöïc xoaùy, saâu treân 10 m. Buïi nöôùc bay xa, truøm
kín caû moät vuøng. Ñöùng caùch xa vaøi traêm meùt ta ñaõ coù caûm giaùc maùt laïnh. Doïc
theo doøng suoái laø nhöõng taûng ñaù lôùn naèm so le nhau nhö coá tình chaén giöõ doøng
chaûy taïo neân tieáng gaàm man daïi trieàn mieân ñaäp vaøo vaùch döïng ñöùng hai bôø. Ngaøy
thöôøng, nhìn doøng suoái vôùi nhöõng phieán ñaù phaúng lì traûi roäng, xen laãn nhöõng taûng
ñaù cao thaáp nhaáp nhoâ thoaùng troâng nhö nhöõng caùnh buoàm ñang maûi mieát ngöôïc
doøng. Cöù nhö vaäy, gheành tieáp gheành, thaùc tieáp thaùc keùo daøi heát ñòa phaän Coác San.
Veû ñeïp töï nhieân cuûa suoái, thaùc Coác San kín ñaùo, dung dò nhö moät coâ gaùi queâ daäy
thì. Nôi ñaây quaû laø moät ñieåm du lòch môùi meû ñaày haáp daãn cuûa vuøng.
Ñeàn Maãu : Ñeàn Maãu xaây döïng töø ñaàu theá kyû 18 thuoäc ñòa phaän laøng Laõo Nhai
(nay laø thò xaõ Laøo Cai) ngay ngaõ ba soâng Hoàng vaø soâng Naäm Thi. Tín ngöôõng thôø
Maãu cuûa ngöôøi Vieät ñaõ coù töø laâu. Ñaây laø moät coâng trình theå hieän tín ngöôõng ñoù
cuûa ngöôøi Vieät soáng treân vuøng ñaát bieân cöông cuûa toå quoác.
Ñeàn Thöôïng : Caùch ñeàn Maãu khoaûng 300 m laø moät ngoâi ñeàn coå naèm trong moät
khuoân vieân roäng haøng chuïc heùcta. Ñoù laø ñeàn Thöôïng - thôø Traàn Höng Ñaïo, bieåu
töôïng vaên hoùa laø nôi thôø Cha. Ñeàn ñöôïc xaây döïng ñaàu theá kyû 19, ñaõ truøng tu
nhieàu laàn. Trong khuoân vieân ñeàn, moät caây ña coå thuï raát ñeïp caøng toân theâm veû coå
kính, u tòch cuûa khu ñeàn. Khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc raát thích ñeán vaõn caûnh ñeàn
moãi khi coù dòp gheù thaêm Laøo Cai.
Ñeàn Baûo Haø : Ñeàn Baûo Haø thôø oâng Hoaøng Baåy, moät anh huøng mieàn sôn cöôùc
ñaùnh giaëc phöông Baéc baûo veä baûn laøng ñaõ hieån thaùnh ñöôïc thôø ôû ñieän thôø ñaïo
Maãu Vieät Nam. Ñeàn Baûo Haø xaây döïng vaøo theá kyû 17, ñöôïc trieàu ñình nhaø leâ
phong taëng "Traán An Hieån Lieät". Haøng naêm cöù moãi muøa xuaân ñeán vaø ngaøy leã thôø
 319

oâng Hoaøng Baåy (17-7 aâm lòch), haøng vaïn ngöôøi töø trong Nam ngoaøi Baéc ñeàu ñeán
ñeàn kính caån thaép neùn nhang töôûng nhôù ngöôøi anh huøng huyeàn thoaïi.
Baõi ñaù coå Sa Pa : Ñaây laø moät di tích bao goàm nhöõng taûng ñaù vôùi nhieàu lôùp chaïm
khaéc coå naèm trong thung luõng Möôøng Hoa, raûi raùc xen giöõa nhöõng thöûa ruoäng baäc
thang cuûa ñoàng baøo daân toäc thieåu soá ôû ñaây, roäng 8 km². Di tích naøy ñaõ ñöôïc
nghieân cöùu laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1925 goàm khoaûng treân 200 hoøn ñaù kích thöôùc
khaùc nhau, lôùn nhaát laø Hoøn Boá daøi 15 m, cao 6 m. Caùc lôùp chaïm khaéc treân ñaù goàm
nhieàu loaïi hình khaùc nhau, nhö tranh veõ taû thöïc, hoa vaên trang trí, trong ñoù ñaùng
chuù yù nhaát laø caùc hình veõ ngöôøi, nhaø saøn vaø caùc daáu hieäu coù theå laø moät hình thöùc
phoâi thai cuûa chöõ vieát ñeán nay vaãn chöa giaûi maõ ñöôïc. Trong di tích baõi ñaù coå naøy
ñaùng chuù yù nhaát laø taûng ñaù vôï, ñaù choàng, ñaøn hoå ñaù vaø taám bia treân coù khaéc chöõ
maø theo truyeàn thuyeát ñoù chính laø nhöõng caâu thaàn chuù cuûa nhoùm thôï ñaù ñeå tieâu
dieät ñaøn hoå ñeán quaáy phaù daân laøng. Coøn taûng ñaù vôï, ñaù choàng noùi veà moái tình
chung thuûy cuûa ñoâi trai gaùi vöôït leân moïi gian nan, mong tìm ñöôïc haïnh phuùc, cho
duø hoï coù bò hoùa ñaù vaãn höôùng veà nhau, hai taûng ñaù nhö vaãn laàn tìm ñeán nhau.
Khu di tích naøy ñaõ ñöôïc caùc nhaø khaûo coå chöùng minh coù laâu ñôøi vaø laø moät di saûn
cuûa cö daân Vieät coå. Hieän nay, di tích naøy thu huùt söï quan taâm cuûa nhieàu nhaø khoa
hoïc vaø ñang ñeà nghò UNESCO coâng nhaän laø di saûn vaên hoùa theá giôùi.
Khu du lòch nuùi Haøm Roàng : ÔÛ caùch trung taâm thò traán Sa Pa khoaûng 2 km, ngay
sau khaùch saïn Haøm Roàng coù moät daõy nuùi cao gaàn 2000 m, goàm nhieàu daõy ñaù nhaáp
nhoâ mang nhieàu daùng veû khaùc nhau ñoù laø nuùi Haøm Roàng. Caû daõy nuùi gioáng nhö
moät con roàng khoång loà ñang uoán khuùc, naèm phuïc. Söï tích nuùi Haøm Roàng ñöôïc keå
laïi raèng : Töø xa xöa moïi sinh vaät ñeàu soáng hoãn ñoän. Moät hoâm Ngoïc Hoaøng ban
leänh taát caû caùc sinh vaät haõy laäp laáy ñòa phaän cuûa mình. Caùc sinh vaät tranh nhau
tìm choã truù nguï. Luùc naøy ba anh em nhaø roàng ñang soáng trong hoà lôùn, khi nghe tin
voäi chaïy sang höôùng ñoâng thì ñaõ heát choã, hoï beøn chaïy sang höôùng taây. Hai ngöôøi
anh chaïy nhanh hôn neân ôû ñoù chôø ngöôøi em. Ngöôøi em chaïy chaäm ñaõ laïc vaøo ñaùm
ñoâng toaøn sö töû, hoå baùo. Ngöôøi em sôï quaù ruøng mình co ngöôøi, haù moàm ñeå töï veä.
Vöøa luùc ñoù lôøi ban cuûa Ngoïc Hoaøng ñaõ heát haïn. Theá laø hai ngöôøi anh nhaø Roàng
hoùa thaønh ñaù quay veà höôùng Laøo Cai, coøn ngöôøi em uùt hoùa ñaù coù daùng ñaàu ngaång
 320

cao moàm haù to nhe raêng nhìn veà daõy Hoaøng Lieân Sôn vaø ñöôïc goïi laø nuùi Haøm
Roàng.
Ñeå leân ñöôïc ñænh nuùi Ñaàu Roàng, du khaùch phaûi leo qua caùc khu vöôøn lan 1, vöôøn
lan 2, traïm vi ba, vöôøn hoa Sa Pa, coång trôøi. Treân ñænh nuùi Haøm Roàng coù nhieàu
caûnh quan ñeïp, nhieàu hang ñoäng, nuùi ñaù nhaáp nhoâ raát ngoaïn muïc, lyù thuù. Haøm
Roàng laø ñieåm du lòch haáp daãn cuûa Sa Pa.
Laâu ñaøi Hoaøng Yeán Chao : Laâu ñaøi Hoaøng Yeán Chao laø moät coâng trình kieán truùc
ñoäc ñaùo keát hôïp phong caùch phöông Ñoâng vôùi phöông Taây, ñöôïc xaây döïng ôû theá
kyû 20. Laâu ñaøi naèm treân ñòa phaän baûn Naø Hoái Thoå, huyeän Baéc Haø (qua chôï Baéc
Haø khoaûng 300 m laø tôùi nôi).
Laâu ñaøi ñöôïc kieán truùc hai taàng laø nôi ôû cuûa Hoaøng Yeán Chao (sau naøy laø con trai
- Hoaøng A Töôûng), ñoàng thôøi cuõng laø moät phaùo ñaøi phoøng thuû, naèm ôû vò trí quan
troïng chi phoái caû thung luõng Baéc Haø. Laâu ñaøi coù heä thoáng loâ coát, thaønh luõy kieân
coá (vöõa xaây coù maät mía) hieän ñaõ hoûng khaù nhieàu. Heä thoáng loã chaâu mai toûa ra boán
höôùng. Töø xa baïn coù theå nhìn thaáy laâu ñaøi maøu traéng noåi leân giöõa thung luõng raát
ngaïo ngheã, uy nghieâm.
Các dịp lễ hội
Laøo Cai laø tænh coù nhieàu daân toäc cuøng sinh soáng. Moãi daân toäc ñeàu coù tieáng noùi,
phong tuïc taäp quaùn, aên maëc, ca muùa, vaên hoùa rieâng. Ñaëc ñieåm naøy ñaõ taïo cho Laøo
Cai böùc tranh vaên hoùa raát ña daïng vaø phong phuù.
Neùt vaên hoùa ñaëc saéc nhaát cuûa tænh laø nhöõng phieân chôï vuøng cao (Lao Cai coù 14
chôï). Chôï khoâng nhöõng laø nôi mua baùn, trao ñoåi haøng hoùa, maø phieân chôï ôû ñaây
coøn laø moät nôi giao löu vaên hoùa, haùt muùa, chôi keøn, thoåi saùo... Chôï coøn laø nôi trai
gaùi hoø heïn, gaëp gôõ, tìm hieåu baïn ñôøi.
Caùc daân toäc trong tænh coù moät kho taøng vaên hoùa vaên ngheä daân gian raát ña daïng vaø
phong phuù nhö truyeän coå, thô ca, tuïc ngöõ. Ngöôøi Taøy coù loái haùt giao duyeân khaù
phoå bieán vôùi caùc laøn ñieäu löôïn, phong Slö. Ngöôøi Möôøng coù haùt Xeùc buøa, haùt boï
meïng, haùt ñoàng dao, haùt ru... Ngöôøi Dao thích muùa, ngöôøi Thaùi coù caùc ñieäu muùa
xoøe, saïp, haùt thô... Ngöôøi H' Moâng laïi thích thoåi kheøn. Hoï duøng kheøn laù, ñaøn moâi
ñeã trao ñoåi taâm tình.
 321

Leã hoäi cuûa caùc daân toäc sinh soáng treân ñaát Laøo Cai raát nhieàu, sô boä lieät keâ trong
naêm coù 24 leã hoäi : Teát "Nhaûy" cuûa ngöôøi Dao Ñoû; hoäi "Gaàu Taøo" cuûa ngöôøi
H'Moâng; hoäi "Loàng Toàng" cuûa ngöôøi Taøy ôû Vaên Baøn, ôû Baéc Haø; hoäi "Roùng Booïc"
cuûa ngöôøi Giaùy ôû Cam Ñöôøng, ôû Sa Pa; hoäi "khu giaø giaø" cuûa ngöôøi Haø Nhì ôû Baùt
Xaùt... Moãi leã hoäi ñieàu coù neùt rieâng nhöng laïi coù nhöõng neùt vaên hoùa, tín ngöôõng töø
xa xöa cuûa cö daân ñòa phöông coøn giöõ ñöôïc cho ñeán ngaøy nay. Sau ñaây laø moät soá
leã hoäi :
Hoäi chôi nuùi muøa Xuaân : Ñaây laø leã hoäi cuûa daân toäc H' Moâng coøn ñöôïc goïi laø Gaàu
Taøo hoaëc Saùn Saûi (coù nghóa laø ñi chôi ngoaøi trôøi hoaëc ñi chôi nuùi). Leã hoäi thöôøng
dieãn ra sau Teát Nguyeân Ñaùn, töø moàng 3 ñeán 5 thaùng gieâng. Ñòa ñieåm laø khu ñoài
thoai thoaûi gaàn baûn. Leã hoäi mang maøu saéc tín ngöôõng daân gian: caàu con, caàu
meänh, caàu may, caàu phuùc. Leã hoäi laø nhöõng ngaøy vui lôùn cuûa xoùm baûn. Trai gaùi
xuùng xính trong trang phuïc môùi. Hoäi coøn toå chöùc nhieàu cuoäc vui: Thi baén suùng,
baén noû, haùt giao duyeân, muùa kheøn, muùa voõ, neùm pa paùo (gioáng quaû coøn), thi bieåu
dieãn kheøn, môû tieäc ñaõi khaùch...
Leã Teát "Nhaûy" cuûa ngöôøi Dao Ñoû : Teát "Nhaûy" ñöôïc toå chöùc vaøo dòp Teát Nguyeân
Ñaùn (ngaøy moàng moät, moàng hai), ñòa ñieåm laø nhaø oâng tröôûng hoï. Neùt ñaëc thuø cuûa
leã hoäi naøy laø leã taém töôïng toå tieân baèng goã. Trong leã hoäi coù bieåu dieãn nhöõng ñieäu
muùa theå hieän tín ngöôõng mang maøu saéc vaên hoùa, vaên ngheä vui töôi khoûe maïnh,
qua ñoù cho thaáy nhöõng sinh hoaït coäng ñoàng cuûa ngöôøi Dao Ñoû.
Hoäi Loàng Toàng cuûa ngöôøi Taøy (huyeän Vaên Baøn, huyeän Baéc Haø) : Leã hoäi ñöôïc toå
chöùc vaøo thaùng gieâng (thöôøng laø ngaøy 5 hay 15). Ñòa ñieåm laø khu ruoäng gaàn baûn,
trung taâm leã hoäi laø caây coøn. Hoäi Loàng toàng laø sinh hoaït coäng ñoàng ñaëc saéc nhaát
cuûa ngöôøi Taøy. Thoâng qua leã hoäi cho ta hieåu theâm veà nhöõng giaù trò veà daân toäc,
nhaân vaên, ngheä thuaät... Leã hoäi phaûn aùnh öôùc nguyeän ñöôïc muøa, con ngöôøi khoûe
maïnh, sinh nhieàu con chaùu. Phaàn leã coù nhieàu nghi thöùc trang troïng: röôùc nöôùc ,
cuùng thaàn baûn, thaàn suoái, thaàn nuùi, cuùng caây coøn. Trong leã hoäi coù nhieàu cuoäc vui
nhö thi neùm coøn, keùo co, choïi gaø baèng hoa chuoái, choïi traâu baèng maêng vaàu. Nam
nöõ ñeán hoäi ñeå muùa xoøe, haùt giao duyeân, keát baïn ...
Hoäi Xuoáng ñoàng (daân toäc Giaùy, Phuø Laù) : Coøn ñöôïc goïi laø hoäi "Caàu muøa" chæ toå
 322

chöùc vaøo muøng 3 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm. Leã hoäi mang nhöõng neùt ñeïp vaên hoùa,
caàu chuùc muøa maøng caây coái toát töôi, vaïn vaät sinh soâi naûy nôû, ngöôøi ngöôøi maïnh
khoûe, soáng laâu. Hoäi xuoáng ñoàng raát ñoäc ñaùo, noù mang nhieàu neùt rieâng bieät khoâng
bò aûnh höôûng pha taïp cuûa daân toäc naøo. Ngaøy hoäi coøn laø dòp tuoåi treû caùc daân toäc
ñeán xem vaø choïn baïn traêm naêm.
Leã Laäp tòch cuûa ngöôøi Dao (Khe Maï - Baûo Thaéng) : Leã thöôøng ñöôïc toå chöùc vaøo
dòp noâng nhaøn, thöôøng laø tröôùc hoaëc sau Teát Nguyeân Ñaùn. Ñòa ñieåm taïi gia ñình
hoaëc khuoân vieân ngöôøi laøm "laäp tòch" (ñöôïc chính thöùc nhaän vaøo doøng hoï). Ñaây laø
nghi leã cuûa caùc gia ñình khi coù con trai 14 -15 tuoåi thì môøi thaày ñeán laøm leã. Nghi
leã coù nhaûy töø thaùp cao xuoáng löôùi voõng; leã raên daïy... leã hoäi laø ngaøy vui cuûa caû
coäng ñoàng. Sau phaàn nghi leã trang troïng coù muùa haùt töng böøng, muùa troáng ñaát,
muùa saïp, muùa gaø...
Leã hoäi ñeàn laøng Laõo Nhai (teân goïi cuõ nay laø Laøo Cai) : Leã hoäi toå chöùc trong ba
ngaøy 11, 12 vaø 13 thaùng gieâng aâm lòch, taïi ñeàn thôø Thaùnh Maãu cuøng Thieân Haäu
Nöông Nöông vaø khu vöïc baõi soâng. Phaàn leã coù röôùc Thaùnh Maãu cuøng Thieân Haäu
Nöông Nöông töø ñeàn qua caùc phoá, qua caàu Coác Leáu sau ñoù quay laïi ñeàn ñeå laøm leã.
Leã teá vaøo ngaøy 12, leã taï vaøo ngaøy 13. Ngöôøi ta ñi leã ñeå caàu "ngöôøi yeân, vaät thònh",
buoân baùn may maén. Phaàn hoäi coù nhieàu troø vui nhö thoåi côm thi, muùa haùt...
 323

Lâm Đồng
Dieän tích : 10.137 km².
Daân soá : 1.049.900 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Ñaø Laït.
Thò xaõ : Thò xaõ Baûo Loäc.
Caùc huyeän : Laïc Döông, Ñôn Döông, Ñöùc Troïng, Laâm Haø, Baûo Laâm, Di Linh, Ñaï
Huoai, Ñaï Teûh, Caùt Tieân.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Côø Ho, Maï, Laït ...
Tænh Laâm Ñoàng naèm treân cao nguyeân thöù ba vaø cao nhaát cuûa vuøng ñaát Taây
Nguyeân, cao nguyeân Laâm Vieân - Di Linh (cao 1500 m) so vôùi maët bieån), 70%
dieän tích laø nuùi röøng, phía Baéc giaùp tænh Ñaéc Laéc, phía Ñoâng Nam giaùp caùc tænh
Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, phía Taây giaùp caùc tænh Bình Phöôùc vaø
Ñoàng Nai.
Phía Baéc tænh laø hai daõy nuùi ñi song song töø Ñoâng sang Taây, coù ñænh Chö Yang Sin
cao 2405 m, Yang Boâng cao 1749 m. Daõy nuùi phía Nam saùt ngay Ñaø Laït, coù caùc
ñænh Ñan Seâ Na cao 1950 m, Lang Biang cao 2163 m, Hoøn Nga cao 1948 m. Giöõa
hai daõy nuùi naøy laø nôi baét nguoàn cuûa caùc doøng soâng Ña Dung chaûy vaøo Ñoàng Nai,
soâng Caùi chaûy ra Nha Trang.
Phía Nam cuûa hai daõy nuùi laø cao nguyeân Lang Biang, trong ñoù coù thaønh phoá Ñaø
Laït ôû ñoä cao 1475 m. Phía Ñoâng vaø Nam tænh coù cao nguyeân nhoû Di Linh cao 1010
m, khaù baèng phaúng vaø ñoâng daân cö, laø nôi ñaàu nguoàn cuûa soâng La Ngaø chaûy vaøo
Ñoàng Nai.
Caùc nhaø khí haäu hoïc goïi Ñaø Laït laø "thaønh phoá cuûa muøa Xuaân", vì nhieät ñoä trung
bình cao nhaát trong ngaøy 24°C vaø nhieät ñoä trung bình thaáp nhaát trong ngaøy 15°C.
Löôïng möa trung bình naêm 1755 mm. Muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 3 naêm sau.
Muøa möa töø thaùng 4 ñeán thaùng 11. Coù naéng trong taát caû caùc muøa. Nhôø khí haäu ñoù
caû thaønh phoá Ñaø Laït nhö moät vöôøn hoa traêm höông ngaøn saéc suoát quanh naêm.
Töø thaønh phoá Saøi Goøn ñi oâ toâ theo quoác loä 20 chöøng 300 km laø ñeán Ñaø Laït. Con
ñöôøng seõ ñöa du khaùch leân cao daàn vaø khi vaøo Ñaø Laït ôû thaùc Prenn thì tröôùc maët
du khaùch ñaõ laø nguùt ngaøn röøng thoâng hai laù, ba laù. Ñi saâu vaøo thaønh phoá Ñaø Laït,
 324

du khaùch seõ khaùm phaù moät "baûo taøng" cuûa caùc thaùc nöôùc, nhöõng hoà ñeïp, thung
luõng, hoa vaø ñoài coû.
Neáu ñi theo ñöôøng 11 töø Phan Rang ngöôïc soâng Dinh leân, sau khi vöôïc qua nhöõng
khu di tích lòch söû cuûa nöôùc Chaêmpa xöa vaø nhöõng caùnh ñoàng khoâ raùo quanh naêm,
chuùng ta ñöùng treân ñeøo Ngoaïn Muïc vôùi böùc tranh thieân nhieân huøng vó ñang hieän ra
tröôùc maét.
Maëc duø môùi ñöôïc thaønh laäp ñöôïc hôn 100 naêm töø naêm 1893, nhöng Ñaø Laït hoâm
nay ñaõ trôû thaønh ñòa danh du lòch haáp daãn du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc, moät
thaønh phoá nghæ maùt laâu ñôøi ôû nöôùc ta.
Ñaø Laït noåi tieáng veà hoà, veà thaùc nöôùc vaø röøng thoâng. Nhöõng hoà ñeïp ôû Ñaø Laït laø hoà
xuaân Höông, hoà than Thôû, hoà Ña Thieän, hoà Vaïn Kieáp, hoà Meâ Linh. Nhöõng hoà naøy
naèm ngay trong thaønh phoá, teân thô moäng nhö caûnh hoà thô moäng, moãi hoà gaén lieàn
vôùi moät truyeàn thuyeát xa xöa.
Coäng ñoàng daân cö Ñaø Laït laø moät söï hoøa nhaäp heát söùc ñoäc ñaùo cuûa caùc daân toäc töø
caùc vuøng Baéc, Trung, Nam. Caû tænh coù treân 20 toäc ngöôøi, Ñoâng nhaát laø ngöôøi Vieät
Nam, sau ñoù laø Côø Ho, Maï, Laït, Sreâ, Chu ru,... Ngöôøi daân ôû quanh vuøng Ñaø Laït
vaø Di Linh troàng rau vaø hoa cung caáp cho caùc tænh Nam Boä. Thieân nhieân töôi ñeïp
ñaõ taïo neân nhöõng maãu ngöôøi Ñaø Laït coù phong caùch ñaùng yeâu hieàn hoøa, thanh lòch,
meán khaùch ñöôïc nhieàu ngöôøi caûm nhaän.
Du khaùch ñeán Ñaø Laït vöøa thaêm vieáng, vöøa thöôûng thöùc nhöõng saûn phaåm Ñaø Laït
bao goàm nhieàu loaïi traùi caây : hoàng, maän, ñaøo, bô,... nhieàu moùn aên daân toäc ñoäc ñaùo
vaø caùc haøng löu nieäm cuûa rieâng vuøng Ñaø Laït.
Veû ñeïp cuûa Ñaø Laït coøn ñöôïc ngôïi ca nhieàu vaø haáp daãn du khaùch bôûi haøng traêm,
ngaøn loaïi hoa, loaïi phong lan ñoäc ñaùo, hoaëc ñöôïc saûn sinh rieâng treân maûnh ñaát
naøy, hoaëc ñöôïc lai taïo töø nhieàu nôi nhö : Phaùp, Anh, Haø Lan, Nhaät Baûn, Ñaøi Loan,
Hoàng Koâng, AÁn Ñoä, Italy... nhö hoa Hoàng, hoa Baát Töû, hoa Ñoã Quyeân, hoa Xaùc
Phaùo, hoa Tö Töôûng, hoa Traø Mi, Mimoza, Mai Anh Ñaøo, Thuûy Tieân traéng...
Khaùch saïn du lòch ñaàu tieân ôû Ñaø Laït ñöôïc xaây caát naêm 1907, ñoù laø ngoâi nhaø goã
mang teân khaùch saïn Hoà (Hotel du Lac). Ngaøy nay, ñeán Ñaø Laït du khaùch seõ caûm
nhaän coù moät neùt kieán truùc raát neân thô, loäng laãy maø kín ñaùo qua töøng ngoâi bieät thöï
 325

aån mình trong caây laù hoaëc röïc rôõ bôûi ñöôïc phuû leân caû moät röøng hoa...
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo cö nguï trong tænh phaàn lôùn laø ngöôøi Kinh, roài ñeán ngöôøi Thöôïng goàm
hai saéc toäc chính laø Côø Ho (coù caùc saéc daân phuï laø Maï, Sreù, Nop), vaø Roglai.
Ngöôøi daân theo toân giaùo chính laø Thieân Chuùa, Phaät, Cao Ñaøi, thôø phuïng Toå tieân
vaø Thaàn linh.
Laâm Ñoàng troàng ñöôïc hai thöù luùa laø luùa nuùi vaø luùa gieo. Caùc hoa maøu phuï vaø traùi
caây gaët haùi khaû quan laø khoai mì, khoai lang, baép, ca cao, daâu nuoâi taèm saàu rieâng,
bô, mít cam, quít, böôûi, chuoái, ñu ñuû. Ñu ñuû vaø saàu rieâng Laâm Ñoàng ngon noåi
tieáng. Hai loaïi caây kyõ ngheä ñöôïc troàng coù soá ñaùng keå laø caø pheâ vaø traø. Loaïi traø vaø
caø pheâ Baûo Loäc thôm ngon noåi tieáng.
Gaàn ba phaàn tö dieän tích Laâm Ñoàng laø röøng nuùi neân ñaõ mang laïi nhieàu laâm saûn
quí giaù nhö caùc goã thoâng, daàu, sao, caåm lai, baïch tuøng, cuøi, nhöïa thoâng vaø daàu
thoâng. Chính vì ñoàng coû töôi toát neân vieäc chaên nuoâi coù keát quaû toát. Ngöôïc laïi,
Laâm Ñoàng chöa thaáy coùkhoaùng saûn naøo ñöôïc khai thaùc.
Nhöõng loaïi ñaøn ñaù tìm thaáy ôû Loäc Laâm (huyeän Baûo Loäc) vaø Klong (huyeän Laïc
Döông) ñaõ chöùng minh truyeàn thoáng vaên hoùa laâu ñôøi cuûa ñoàng baøo ta ôû ñaây. Ña soá
ñoàng baøo soáng ôû Ñaø Laït laø ngöôøi Kinh, coøn laïi laø ngöôøi Thöôïng saéc toäc Lat vaø
Chill. Daân chuùng theo ñaïo Phaät, Thieân Chuùa vaø Cao Ñaøi.
Noùi ñeán neàn kinh teá vaø thöông maïi cuûa Ñaø Laït laø phaûi noùi ñeán ngaønh troàng rau vaø
traùi caây. Ñaát ôû ñaây khoâng duøng vaøo vieäc troàng luùa. Nhöõng loaïi hoa maøu chính laø
sa-laùt, boâng caûi, caø roát, khoai taây, toûi taây, su haøo, haønh,... Ngoaøi caùc loaïi rau, daân
ta coøn troàng nhieàu vöôøn hoa ñeå saûn xuaát nhö hoa hoàng, uaát kim höông (Tulipe)
hueä taây (Lys), Lay-ôn (Glaieuf)...
Röøng Ñaø Laït coù nhieàu loaïi lan raát noåi tieáng. Veà traùi caây coù maän taây, ñaøo, hoàng, bô,
daâu taây... Maän Traïi Haàm raát ngon. Tröôùc 1975, caùc loaïi caây hoa maøu, caây aên traùi
vaø hoa cuûa Ñaø Laït ñöôïc cung caáp ñeán thaønh phoá Saøi Goøn vaø caùc tænh khaùc vôùi soá
löôïng raát lôùn. Daân chuùng coøn laøm röôïu maän phoå bieán khaép nôi. khoaùng saûn chæ coù
haàm ñaù duøng ñeå xaây ñöôøng xaù vaø cao lanh duøng laøm ñoà goám.
Lược sử
 326

Tröôùc ñaây Laâm Ñoàng laø vuøng röøng nuùi raäm raïp ñaày sôn laâm chöôùng khí, ñaàm laày
nöôùc ñoïng, khoâng ai sinh soáng vaø chæ laø vuøng ñoài nuùi hoang vu thuoäc daõy nuùi Laâm
Vieân (Lang Bian) cao 2100 thöôùc, coù vaøi con ñöôøng nhoû vaø laùc ñaùc vaøi caên nhaø
cuûa ñoàng baøo Thöôïng. Cho ñeán khi ngöôøi Phuø Nam baét ñaàu chieám vuøng ñoàng
baèng soâng Cöûu Long thì thoå daân nôi naøy ruùt veà vuøng Laâm Ñoàng khai quang ñaát
ñai vaø thaønh laäp tieåu quoác Maï. Ngöôøi Maï noåi tieáng kheùo tay, chòu khoù, bieát troàng
caây boââng vaø deät vaûi.
Ñeán theá kyû 17, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu chieám ñöôïc Chaân Laïp, cho Nguyeãn Böõu
Kinh laøm quan, thì tieåu quoác ngöôøi Maï nhaäp chung vaøo nöôùc ta. Naêm 1899, quaân
Phaùp cöû moät phaùi ñoaøn nghieân cöùu ñòa chaát do Emest Outrey daãn ñaàu ñeán khaûo
saùt vuøng Laâm Ñoàng vaø nghieân cöùu môû con ñöôøng noái lieàn vôùi tænh Bình Thuaän.
Trong cuøng naêm, vuøng Laâm Ñoàng ñöôïc laäp thaønh tænh laáy teân laø Ñoàng Nai
Thöôïng vaø Ernest laø Coâng söù. Tænh lî mang teân Djiring.
Ñeán naêm 1903. Tænh Ñoàng Nai Thöôïng bò baõi boû vaø ñaát naøy saùt nhaäp vaøo Bình
Thuaän. Naêm 1920, tænh Ñoàng Nai Thöôïng ñöôïc taùi laäp vôùi quaän Djlring (Di Linh)
Blao (Baûo Loäc) vaø Dran Fyan (Ñôn Döông). Tænh lî vaãn ñaët ôõ Di Linh.
"Ñaø Laït" laø tieáng phieân aâm cuûa chöõ "DaLat". "Da" coù nghóa soâng; "Lat" laø teân cuûa
boä laïc Thöôïng soáng ôû nôi ñaây. "Dalat" coù nghóa laø soâng cuûa ngöôøi Lat (töùc suoái
Cam Ly ngaøy nay).
Thôøi gian quaân Phaùp môùi xaâm chieám nöôùc ta, vuøng ñaát Ñaø Laït thuoäc quyeàn cai trò
cuûa tuø tröôûng ngöôøi Thöôïng teân Yagut ñaõ noåi leân choáng quaân Phaùp. Sau naøy, daân
chuùng trong vuøng nhôù coâng ôn vaø ñaët con ñöôøng mang teân oâng.
Trong cuoäc môû mang ñaát ñai veà phía Nam cuûa toå tieân ta, vuøng Ñaø Laït ñöôïc saùt
nhaäp vaøo tænh Khaùnh Hoøa, nhöng vieäc khai thaùc mieàn sôn cöôùc chöa ñöôïc trieàu
ñình löu yù ñeán. Cho ñeán khi quaân Phaùp ñoâ hoä nöôùc ta, chuùng cöû phaùi ñoaøn Yer-sin
leân nghieân cöùu vuøng naøy vaøo naêm 1897.
Sau nhöõng cuoäc khaûo saùt ñaát ñai. Toaøn quyeàn quaân Phaùp laø Paul Doumer cho xaây
döïng sôû khí töôïng vaø trung taâm thí ngieäm vieäc troàng troït vuøng naøy, ñoàng thôøi môû
moät con ñöôøng töø mieàn duyeân haûi Trung phaàn leân ñeán ñaây, Thò xaõ Ñaø Laït baét ñaàu
thaønh hình nhöng sinh hoaït coøn keùm. Naêm 1915, toaøn quyeàn Doumer môû mang
 327

theâm. Ñeán naêm 1923,Toaøn quyeàn Maurice Long ñöôïc leänh môû roäng thò xaõ vaø giao
cho kieán truùc sö Phaùp laø Hebrard soaïn ñoà aùn ñeå bieán Ñaø Laït thaønh moät thuû ñoâ
Lieân Bang Ñoâng Döông.
Phong cảnh, di tích
Hoà Than Thôû : ÔÛ caùch trung taâm thaønh phoá 6 km veà phía Ñoâng, hoà Than Thôû naèm
treân ñoài cao giöõa moät röøng thoâng tónh mòch. Caûnh vaät quanh hoà neân thô, maët nöôùc
hoà luoân phaúng laëng traàm ngaâm. Con ñöôøng ñaát ven hoà nhö maát huùt xa xa. Taïi ñaây
döôøng nhö chæ coøn nghe vi vuùt tieáng gioù nheï, tieáng thoâng reo nhö than thôû, nhö
nöùc nôû. Bao nhieâu truyeàn thuyeát veà nhöõng cuoäc tình duyeân oan traùi ñaõ möôïn nöôùc
hoà ñeå giö õmaõi moái tình chung thuûy. Ñeán thaêm nôi ñaây, du khaùch seõ ñöôïc nghe keå
veà nhöõng chuyeän tình caûm ñoäng naøy.
Thaùc Ñatanla : Caùch Ñaø Laït 5 km veà phía Nam. Töø ñöôøng 20, du khaùch seõ xuoáng
doác khoaûng 300 m laø tôùi moät thung luõng nhoû. Thaùc Ñatanla seõ hieän ra tröôùc maét
du khaùch, tuy khoâng huøng vó, oàn aøo nhöng saâu thaúm. Töø gheành cao 20 m, doøng
thaùc ñoå xuoáng len loûi qua nhieàu taàng naác trong caùc khe ñaù roài cuoán nhanh vaøo
röøng saâu. Töông truyeàn xöa kia caùc tieân nöõ treân trôøi xuoáng ñaây taém, neân choã doøng
suoái baèng phaúng, ñöôïc goïi laø suoái Tieân. Gaàn thaùc laø hoà Tuyeàn Laâm roäng meânh
moâng. Ñaây laø ñòa ñieåm thích hôïp cho caùc hoaït ñoäng theå thao, leo nuùi, cheøo thuyeàn
vaø caâu caù .
Thaùc Poângua : Caùch thaønh phoá Ñaø Laït 50 km coù ngoïn thaùc huøng vó nhaát Laâm
Ñoàng. Taïi ñaây ngoïn nöôùc ñoå aøo aøo xieát maïnh töø ñoä cao 40 m xuoáng hoà nöôùc lôùn.
Töø xa ñaõ nghe tieáng thaùc nöôùc ñoå aøo aøo. Trong muøa möa caûnh thaùc caøng theâm döõ
doäi. Ñaây laø moät trong nhöõng thaùc ñeïp nhaát Ñoâng Döông.
Nuùi Langbian - Xaõ Laùt : Nuùi Langbian coøn ñöôïc goïi laø nuùi Laâm Vieân. Caùch trung
taâm Ñaø Laït 12 km veà höôùng Baéc, nuùi Langbian cao 2163 m, laø nôi thích hôïp cho
caùc hoaït ñoäng theå thao leo nuùi, nhaûy duø theå thao, ñi boä, nghieân cöùu chim vaø caùc
loaïi thaûo moäc quyù hieám trong vuøng. Döôùi chaân nuùi laø baûn daân toäc Laùt, Chil (Côø
Ho)... laø nhöõng baûn cuûa ñoàng baøo daân toäc Taây Nguyeân coøn giöõ nguyeân ñöôïc
nhöõng neùt vaên hoùa truyeàn thoáng.
Ñankia Vaø Suoái Vaøng : Caùch Ñaø Laït 20 km veà phía Baéc laø hoà Ñankia - Suoái Vaøng,
 328

moät thaéng caûnh noåi tieáng cuûa Laâm Ñoàng. Nôi ñaây, moät hoà lôùn traûi daøi döôùi chaân
daõy nuùi Lang Biang huøng vó, soi boùng nhöõng röøng thoâng xanh toát treân bôø. Caû moät
khoâng gian roäng lôùn meânh moâng höùa heïn moät khu du lòch saàm uaát trong töông lai
khoâng xa. Nôi ñaây coù baûn Laék cuûa ñoàng baøo daân toäc Taây Nguyeân, vaãn giö õnguyeân
ñöôïc caùc phong tuïc taäp quaùn coå xöa, laø nôi tham quan lyù töôûng cho nhöõng nhaø du
lòch quan taâm ñeán daân toäc hoïc.
Vöôøn Hoa Ñaø Laït : Vöôøn hoa Ñaø laït coù töø naêm 1966, ñeán naêm 1985 ñöôïc khoâi
phuïc laïi ñeå troàng caùc loaïi hoa môùi. Vöôøn hoa ôû soá 2 Phuø Ñoång Thieân Vöông gaàn
Hoà Xuaân Höông, caïnh con ñöôøng töø hoà ñeán tröôøng ñaïi hoïc Ñaø Laït. Coù theå noùi
vöôøn hoa Ñaø Laït laø moät boä söu taäp khaù ñaày ñuû caùc loaïi hoa quí cuûa Vieät Nam vaø
theá giôùi. ÔÛ ñaây coù treân 300 loaøi hoa, trong ñoù coù tôùi haøng traêm loaøi hoa nhö hoàng,
cuùc, lay ôn, hoa lan, caåm tuù caàu, mimoza... nôû quanh naêm.
Thaùc Guga : Naèm treân ñôøng töø Ñaø Laït ñi theo ñöôøng 20 khoaûng 40 km thì reõ traùi,
ñi theâm 500 m laø ñeán thaùc Guga. Thaùc cao 17 m, nöôùc töø treân cao truùt xuoáng ñöôïc
phaân laøm ñoâi theo chieàu doïc, phaàn nöôùc beân trong laëng lôø chaûy, phaàn beân traùi
chaûy xieát baén tung boït maøu traéng baïc. Ñaây cuõng laø moät thaéng caûnh cuûa Laâm Ñoàng.
Thaùc Ñambri : Treân ñöôøng töø Saøi Goøn ñi Ñaø Laït, du khaùch coù theå gheù thaêm Baûo
Loäc, xöù sôû cuûa cheø, caø pheâ vaø daâu taèm. Du khaùch seõ gheù thaêm thaùc Ñambri, caùch
thò xaõ Baûo Loäc khoaûng 18 km veà höôùng Taây. Thaùc cao tôùi 90 m, cao nhaát vuøng,
moät thaùc huøng vó vaø nguy nga maø du khaùch coù theå deã daøng ñeán thaêm. Caûnh quan
thieân nhieân ñeïp, khoâng khí trong laønh. Khu thaùc Ñambri coù choãñaäu xe vaø nhaø
haøng Ñambri vôùi nhieàu moùn aên ñoäc ñaùo.
Thaùc Prenn : Töø thaønh phoá Saøi Goøn theo ñöôøng 20 leân Ñaø Laït phaûi qua ñeøo Prenn
daøi 10 km. Thaùc Prenn ôû ngay chaân ñeøo Prenn, nôi cöûa ngoõ ra vaøo Ñaø Laït. Xuoáng
oâ toâ, ñi khoaûng 100 m du khaùch seõ taän höôûngsöï eâm dòu vaø duyeân daùng cuûa moät
böùc maøng nöôùc ñoå nheø nheï töø ñoä cao 10 m xuoáng moät thung lung nhoû, xung quanh
ñaày hoa laù vaø ñoài thoâng. Moät chieác caàu cong nho nhoû ñöôïc Baéc ngang qua hoà
nöôùc. Du khaùch haõy leân caàu vaø ñi saùt tôùi böùc maøn nöôùc ñeå caûm nhaän söï dòu daøng
cuûa thaùc Prenn.
Hoà Ña Nhim - Ñeøo Ngoaïn Muïc : Khu vöïc naøy caùch thaønh phoá Ñaø Laït 40 km veà
 329

höôùng Ñoâng, naèm treân ñöôøng töø Phan Rang leân Ñaø Laït. Nôi ñaây con ñöôøng phaûi
leo leân nuùi, qua nhieàu ñoaïn gaáp khuùc. Treân ñöôøng, khi nhìn veà Phan Rang du
khaùch seõ thaáy moät böùc tranh thieân nhieân tuyeät ñeïp. Chính vì vaäy, ngöôøi ta goïi con
ñöôøng naøy laø ñeøo Ngoaïn Muïc. Coù leõ ñeán ñaây baïn seõ thaáy mình nhoû beù tröôùc caûnh
thieân nhieân huøng vó vaø seõ nhaän thöùc ñöôïc khaû naêng cuûa con ngöôøi trong vieäc chinh
phuïc thieân nhieân. Nôi ñaây coøn coù nhaø maùy thuûy ñieän Ña Nhim vôùi hai ñöôøng oáng
daãn nöôùc troâng xa nhö hai veät sôn traéng giöõa neàn xanh bieác cuûa nuùi röøng.
Thung Luõng Tình Yeâu : Thung luõng caùch trung taâm thaønh phoá Ñaø Laït chöøng 5 km
veà phía Baéc, chìm saâu beân söôøn ñoài vôùi nhöõng vöôøn thoâng moïc quanh naêm xanh
bieác. Döôùi thôøi vua Baûo Ñaïi vuøng naøy ñöôïc goïi laø thung luõng Hoøa Bình. Sau ñoåi
thaønh Thung Luõng Tình Yeâu. Naêm 1972 nhôø ñaép moät con ñaäp lôùn vaét ngang thung
luõng ñaõ taïo ra moät hoà nöôùc loùng coù teân laø hoà Ña Thieän. Vì coù hoà maø thung luõng
naøy caøng theâm thô moäng, taêng theâm söï haáp daãn ñoái vôùi du khaùch vaø nhaát laø ñoái
vôùi nhöõng löùa ñoâi ôû khaép mieàn ñaát nöôùc.
Thaùc Cam Ly : Du khaùch ñi daïo ven Hoà Xuaân Höông cuõng nghe tieáng suoái chaûy
roùc raùch.
Moät doøng suoái ñoå vaøo hoà ôû phía Baéc, moät doøng thaùc töø hoà chaûy ra ôû phía Nam
luoàn döôùi moät caây caàu, ôû gaàn beán xe. Chaân caàu laø ñaäp ngaên doøng suoái laïi ñeå ñieàu
hoøa möïc nöôùc hoà. Caû hai doøng suoái ñeàu mang teân Cam Ly. Doøng chaûy ra löôïn veà
phía Taây, khi caùch hoà 2 km doøng nöôùc phaûi vöôït qua moät ñoaïn suoái bò chaën ngang
bôûi nhöõng taûng ñaù hoa cöông lôùn, taïo thaønh thaùc Cam Ly ñeïp noåi tieáng cuûa Ñaø Laït.
Hoà Xuaân Höông : Laø hoà ñeïp nhaát ôû trung taâm thaønh phoá Ñaø Laït. Ñaây laø hoà lôùn ôû
Ñaø Laït, roäng chöøng 5 km². Hoà Xuaân Höông coù hình maûnh traêng löôõi lieàm, laø nôi
thô moäng, cuoán huùt khaùch nhaøn du, cuõng laø nôi hoø heïn cuûa nhöõng ñoâi baïn taâm tình.
Maët hoà phaúng laëng nhö taám kính pha leâ, soi boùng nhöõng haøng thoâng reo haùt suoát
ngaøy ñeâm. Nhöõng con ñöôøng quanh hoà rôïp boùng caây tuøng, taïo theâm veû thô moäng
cho hoà. Du khaùch coù theå ngoài döôùi goác tuøng buoâng löôõi caâu, hoaëc ñi chôi treân maët
hoà baèng nhöõng chieác xe ñaïp nöôùc mang daùng con thieân nga, hoaëc döøng chaân ôû
nhaø Thuûy Taï vôùi caùch kieán truùc ñaëc bieät, ñeå thöôûng thöùc nhöõng ly cafe ñaäm ñaø
höông vò Ñaø Laït.
 330

Tröôøng Ñaïi Hoïc Ñaø Laït : Naèm taïi trung taâm thaønh phoá trong khuoân vieân roäng hôn
40 ha xanh maùt nhöõng ñoài thoâng, phía Nam laø saân golf vaø maët nöôùc Hoà Xuaân
Höông lung linh quanh naêm, sau löng laø daõy Lang Biang huøng vó. Quang caûnh nôi
ñaây ñan xen caây caûnh, röøng thoâng laøm cho sinh vieân luoân coù caûm giaùc ñang soáng
vaø hoïc taäp giöõa thieân nhieân. Ñai hoïc Ñaø Laït laø moät trong nhöõng tröôøng ñaïi hoïc ra
ñôøi sôùm ôû mieàn Nam vaøo cuoái thaäp nieân 50 cuûa theá kyû 20.
Saân Golf Ñaø Laït : Naèm ôû trung taâm thaønh phoá, saân golf Ñaø Laït laø loaïi 18 loã theo
tieâu chuaån quoác teávaø baét ñaàu hoaït ñoäng töø ñaàu naêm 1994.
Saân golf ôû vò trí ñoài Cuø noåi tieáng ngaøy xöa, vôùi söôøn ñoài thoai thoaûi soi boùng
xuoáng Hoà Xuaân Höông. Kyõ thuaät thieát keá ñoäc ñaùo cuûa saân golf vaø phong caûnh
thieân nhieân tuyeät dieäu ôû ñaây seõ laøm haøi loøng du khaùch yeâu moân theå thao quyù toäc
naøy.
Chôï Ñaø Laït : Laø moät trong nhöõng chôï ñeïp cuûa Vieät Nam, noåi tieáng vôùi nhieàu loaïi
haøng hoùa, ñaëc bieät laø traùi caây, hoa, rau töôi maø ít coù moät nôi naøo so saùnh noåi. Ñaây
chính laø nôi cung caáp hoa, rau töôi cho Saøi Goøn vaø caùc tænh Nam Boä.
Caùc Dinh Thöï : Ñaø Laït coù ba dinh thöï loäng laãy maø moïi ngöôøi quen goïi vaén taét laø
Dinh 1, Dinh 2 vaø Dinh 3. Caùc dinh thöï naøy ñeàu ñöôïc kieán truùc theo kieåu Phaùp vaø
xaây treân caùc ngoïn ñoài thoai thoaûi ôû nhöõng vò trí ñeïp vaø neân thô. Neáu ñi boä leân dinh,
du khaùch seõ ñi theo caùc baäc thang xaây. OÂ toâ thì ñi theo ñöôøng doác thoai thoaûi leân
taän nôi. Du khaùch seõ ñi daïo döôùi nhöõng taùn thoâng vaø nghe tieáng rì raøo eâm tai cuûa
laù. Dinh 2 naèm treân ñoài, caùch trung taâm thaønh phoá Ñaø Laït khoaûng 2 km, nôi caét
cuûa hai ñöôøng Traàn Höng Ñaïo vaø ñöôøng Khôûi Nghóa Baéc Sôn. Dinh 2 tröôùc kia laø
dinh Toaøn quyeàn Phaùp, coøn baây giôø ñöôïc söû duïng laøm nhaø khaùch. Dinh ñöôïc xaây
döïng naêm 1933 goàm 25 phoøng, ñoà ñaïc trong phoøng vaãn ñöôïc giöõ nguyeân nhö xöa.
Dinh 3 cuûa vua Baûo Ñaïi, oâng vua cuoái cuøng cuûa trieàu Nguyeãn. Du khaùch ñeán tham
quan Dinh 3 seõ ñöôïc xem caùch baøi trí cuûa moät gia ñình hoaøng toäc, xem aûnh vua
Baûo Ñaïi vaø hoaøng haäu Nam Phöông cuøng caùc hoaøng töû, coâng chuùa. Dinh 3 coøn goïi
laø bieät thöï nghæ heø cuûa vua Baûo Ñaïi (sau naøy coøn goïi laø Bieät Ñieän Quoác Tröôûng)
goàm coù 25 phoøng, ñöôïc xaây döïng naêm 1933. Ñeán nay dinh 3 coøn ñöôïc giöõ gaàn nhö
nguyeân veïn. Dinh 3 naèm treân moät ñoài thoâng, caùch vieän Pasteur 500 m veà höôùng
 331

Ñoâng Nam, treân ñöôøng Leâ Hoàng Phong caùch trung taâm thaønh phoá 2 km.
Nhaø Thôø Ñaø Laït : Nhaø thôø naèm treân ñöôøng Traàn Phuù, gaàn khaùch saïn Ñaø Laït, nhaø
thôø ñöôïc xaây döïng töø naêm 1931 ñeán naêm 1942, tröôùc ñaây daønh cho kieàu daân Phaùp
sinh soáng taïi ñaây vaø nhöõng ngöôøi Chaâu AÂu ñeán nghæ taïi Ñaø Laït. Nhaø thôø cao 47 m,
beân trong laø nhöõng oâ cöûa kính nhieàu maøu, mang daáu aán cuûa kieán truùc nhaø thôø
Chaâu AÂu thôøi Trung coå.
Chuøa Linh Sôn : Naèm treân moät quaû ñoài, caùch trung taâm thaønh phoá Ñaø Laït 700 m
treân ñöôøng Nguyeãn Vaên Troãi, chuøa ñöôïc döïng vaøo naêm 1938 trong moät khuoân
vieân roäng vaø traûi qua nhieàu ñôøi sö truï trì. Hoøa Thöôïng Thích Töø Maãn truï trì chuøa
töø naêm 1964 ñeán nay. ÔÛ chính ñieän thôø ñöùc Phaät Thích Ca laøm baèng ñoàng, naëng
1,25 taán, ñuùc naêm 1952. Ngoaøi ra chuøa coøn coù phoøng phaùt haønh kinh saùch vaø haøng
löu nieäm.
Chuøa Linh Phong (Chuøa Sö Nöõ) : Chuøa toïa laïc ôû ñöôøng Hoaøng Hoa Thaùm, thaønh
phoá Ñaø Laït. Chuøa ôû trong moät khuoân vieân roäng vaø ñeïp. Chuøa ñöôïc döïng naêm
1944. Sau ñoù sö baø Thích Nöõ Töø Höông ñaõ xaây döïng thaønh ngoâi Ni Töï. Trong
chuøa chæ toaøn sö nöõ tu. Chaùnh ñieän thôø ñöùc phaät A-Di-Ñaø, hai beân thôø Boà Taùt
Quan Theá AÂm vaø Boà Taùt Ñaïi Theá Chí, töôïng ñöôïc laøm baèng ñoàng.
Chuøa Linh Quang : Chuøa toïa laïc ôû soá 133 ñöôøng Hai Baø Tröng, Ñaø Laït. Chuøa do
hoøa thöôïng Thích Nhaân Thöù taïo laäp naêm 1931, sau ñoù ñöôïc caùc Hoøa thöôïng keá
tieáp truøng tu, ñaëc bieät laø vaøo caùc naêm 1958 vaø 1972 döôùi thôøi hoøa thöôïng Thích
Minh Caûnh truï trì, chuøa ñaõ ñöôïc söûa cho lôùn. ÔÛ caùc goùc maùi chuøa ñaép noåi hình
chim phöôïng raát caàu kyø vaø tinh xaûo trong khuoân vieân chuøa coù khu vöôøn thaùp moä.
Chuøa Linh Quang laø ngoâi toå ñình ñaàu tieân taïi thaønh phoá Ñaø Laït.
Chuøa Thieân Vöông Coå Saùt (Chuøa Phaät Traàm, Chuøa Taøu) : Ñaây laø moät ñòa danh
quen thuoäc ñoái vôùi khaùch du lòch, ñaëc bieät laø khaùch Trung Quoác. Chuøa toïa laïc treân
ñoài thoâng, taïi soá 385 ñöôøng Khe Sanh, caùch trung taâm thaønh phoá Ñaø Laït khoaûng 5
km. Chuøa ñöôïc hoøa thöôïng Thoï Daõ (ngöôøi cuûa Hoäi quaùn Trung Hoa) xaây döïng
vaøo naêm 1958. Ñeán naêm 1989, oâng Leâ Vaên Caûnh ñöùng ra toå chöùc truøng tu. Chuøa
Thieân Vöông coøn ñöôïc goïi laø chuøa Taøu, theo heä phaùi Phaät giaùo Hueâ Nghieâm cuûa
Trung Quoác. Ngoâi chuøa goàm ba toøa nhaø maøu vaøng. ÔÛ Minh Quang baûo ñieän thôø
 332

Taây Phöông Tam Thaùnh : Phaät Thích Ca, Quan AÂm Boà Taùt vaø Ñaïi Theá Chí Boà
Taùt. Moãi töôïng cao 4 m, naëng 1,5 taán, ñöôïc hoøa thöôïng Thoï Daõ ñaët töø Hoàng Koâng
ñem veà naêm 1958. Trong chuøa coù caùc töôïng Töù Thieân Vöông to lôùn vaø cao 2,60 m
ñuùc baèng xi maêng.
Thieàn Vieän Truùc Laâm : Toïa laïc beân hoà Tuyeàn Laâm, phöôøng 3, thaønh phoá Ñaø Laït
trong moät khung caûnh thieân nhieân thoaùng ñaõng, neân thô. thieàn vieän ñöôïc khôûi
coâng xaây döïng vaøo ngaøy 28-5-1983 treân moät khu ñaát roäng 25 ha, bao goàm 2ha xaây
döïng thieàn vieän 23 ha vöôøn chuøa. Thieàn vieän ñöôïc khaùnh thaønh vaøo ngaøy 19-3-
1994. Vò vieän chuû taïo döïng neân thieàn vieän laø hoøa thöôïng Thích Thanh Töø, ñoàng
thôøi laø vieän chuû thieàn vieän Thöôøng Chieáu ôû Ñoàng Nai.
Ga Ñaø Laït : Naèm veà phía Ñoâng, caùch Hoà Xuaân Höông khoaûng 500 m laø ga xe löûa
Ñaø Laït. Maëc duø ngaøy nay ngöôøi ta khoâng söû duïng ñöôïc ñöôøng saét leân Ñaø Laït,
song ga Ñaø Laït vaãn laø moät ñieåm tham quan thuù vò daønh cho du khaùch moãi khi ñeán
ñaây. Ñoaïn ñöôøng saét noái Ñaø Laït vôùi Thaùp Chaøm (Phan Rang) ñöôïc khôûi coâng xaây
döïng töø naêm 1915, daøi 84 km vaø vaän chuyeån töø naêm 1928 ñeán naêm 1964. Sau ñoù
thì ngöøng hoaït ñoäng do chieán tranh. Ngaøy nay, moät ñoaïn ñöôøng 8 km trong thaønh
phoá ñaõ ñöôïc khoâi phuïc ñeå ñöa khaùch du lòch ñi thaêm laøng daân toäc Traïi Maùt.
Các dịp lễ hội
Ñaø Laït mang ñaäm trong mình baûn saéc vaên hoùa Taây Nguyeân ñeïp nhö huyeàn thoaïi.
Ñeán ñaây, du khaùch seõ coù dòp thaêm caùc buoân laøng cuûa daân toäc ít ngöôøi nhö M’Noâng,
Maï, Côø Ho... nhöõng ngöôøi daân hieàn laønh soáng baèng ngheà laøm raãy, laøm vöôøn, troàng
caø pheâ, cacao, cheø, chaên nuoâi gia suùc, gia caàm... Vaøo nhöõng ngaøy hoäi laøng, ngaøy
vui cuûa gia ñình, du khaùch seõ ñöôïc xem hoï muùa, haùt, chôi nhaïc baèng nhöõng nhaïc
cuï ñoäc ñaùo maø aâm thanh cuûa noù nghe nhö tieáng gioù huù, tieáng thaùc chaûy treân gheành
ñaù.
Leã Hoäi AÊn Traâu (Daân Toäc Côø Ho ) : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc raát linh ñình thöôøng laø
sau khi thu hoaïch xong muøa maøng, chuaån bò vaøo muøa raãy môùi. Trong caùc nghi leã
naøy, ngöôøi Côø Ho duøng nhieàu nhaïc cuï coå truyeàn. Beân beáp löûa vaø cheùn röôïu caàn,
giaø laøng keå cho con chaùu nghe nhieàu söï tích, truyeàn thuyeát huyeàn thoaïi, giaûng giaûi
thô, ca dao, giaûng giaûi veà noøi gioáng vaø queâ höông ñaát nöôùc.
 333

Leã Cuùng Thaàn Suoái (Daân Toäc Maï) : Ngöôøi Maï tin vaøo caùc thaàn : Trôøi laø thaàn toái
cao, thaàn Soâng, thaàn Nuùi, thaàn Hoûa... trong ñoù nghi leã cuùng thaàn suoái cuûa ngöôøi
Maï mang nhieàu saéc thaùi tín ngöôõng daân gian.
Leã Cuùng Thaàn Bô Mung (Daân Toäc Chu Ru) : Ñaây laø nghi leã lôùn nhaát cuûa ngöôøi
Chu Ru, thöôøng ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 2 aâm lòch. Nghi leã naøy gaén lieàn vôùi caùc
nghi leã noâng nghieäp nhö cuùng thaàn Ñaäp Nöôùc, thaàn Möông Nöôùc, thaàn Luùa, aên
möøng luùa môùi...
Teát Maï Côø Ho - Leã Cuùng Côm Môùi : Ñaây môùi laø moät trong nhöõng leã hoäi truyeàn
thoáng cuûa ngöôøi Maï, Côø Ho taïi B’Lao, thò xaõ Baûo Loäc. Ngaøy leã naøy gaàn nhö truøng
vôùi Teát Nguyeân Ñaùn cuûa ngöôøi Vieät. Hoï laøm leã ñeå caàu möa thuaän gioù hoøa, ngaên
thuù röøng khoâng cho chuùng phaù nöông, phaù raãy. Cuùng luùa môùi, côm môùi cuõng laø ñeå
con chaùu bieát quí haït thoùc, haït gaïo. Leã cuùng goàm coù : gaïo thôm môùi, cheùn röôïu
caàn, gaø troáng gioø, heo ñöïc thieán vaø caùc loaïi thuù röøng baãy ñöôïc.
Leã hoäi baét ñaàu baèng vieäc khaán Giaøng cuûa Thaày cuùng, keá ñeán laø tuïc vaåy röôïu ñeå
chuùc moïi ngöôøi. Cuoái cuøng laø uoáng röôïu, haùt tình ca, tröôøng ca vaø taâm phôùt (daân
ca Maï, Côø Ho) trong tieáng coàng chieân roän raõ. Leã hoäi keùo daøi suoát ñeâm cho ñeán
saùng hoâm sau.
 334

Long An
Dieän tích : 4338 km².
Daân soá : 1.306.202 ngöôøi (2000).
Tænh ly: Thò xaõ Taân An.
Caùc huyeän : Beán Löùc, Caàn Ñöôùc, Caàn Giuoäc, Chaâu Thaønh, Ñöùc Hoøa, Ñöùc Hueä,
Moäc Hoùa, Taân Thaïnh, Taân Truï, Thaïnh Hoùa, Thuû Thöøa, Vónh Höng, Taân Höng.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer.
Caùch Saøi Goøn 47 km, Long An laø cöûa ngoõ cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, phía
Baéc giaùp Taây Ninh vaø caùc nöôùc Cam-Pu-Chia, phía Ñoâng giaùp Saøi Goøn, phía Nam
giaùp Tieàn Giang vaø phía Taây giaùp Ñoàng Thaùp.
Laø moät tænh noâng nghieäp, ñaát Long An maøu môõ traûi ra treân hai trieàn soâng cuûa hai
con soâng lôùn soâng Vaøm Coû Ñoâng vaø Vaøm Coû Taây. ÔÛ phía Baéc tænh coù moät soá goø,
ñoài thaáp, coøn laïi thì baèng phaúng. Phaàn ñaát phía Taây thuoäc vuøng truõng cuûa Ñoàng
Thaùp Möôøi.
Long An coù moät maïng löôùi soâng ngoøi, keânh raïch chaèng chòt noái lieàn nhau, chia caét
ñòa baøn tænh thaønh nhieàu vuøng. Thöïc ra Long An chöa phaûi laø ñoàng baèng soâng Cöûu
Long, maø chæ laø ñoàng baèng soâng Vaøm Coû giöõa heä thoáng soâng Ñoàng Nai vaø heä
thoáng soâng Cöûu Long.
Khí haäu : nhieät ñôùi gioù muøa, hai muøa möa vaø khoâ roõ reät nhieät ñoä trung bình 27,4°C,
muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, löôïng möa trung bình 1620 mm/naêm. Long An
ñoâng daân chuû yeáu laø ngöôøi Vieät (Kinh) vaø ñoàng baøo goác Khmer ôû phía Taây tænh.
Long An coù 4 toân giaùo ñöôïc ñoâng ngöôøi theo laø Phaät, Kitoâ, ñaïo Cao Ñaøi vaø ñaïo
Tin Laønh.
Sinh hoạt, kinh tế
Ña soá daân chuùng laø ngöôøi Kinh, nhöng cuõng coù moät soá ñoàng baøo goác Khmer sinh
soáng. Daân ta theo caùc ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo.
Luùa vaãn laø hoa maøu chính trong tænh, hoa maøu phuï coù caùc loaïi khoai, saén, rau.
Nhöõng vuøng coù kinh raïch troàng caây coâng nghieäp raát toát, ñaát luoân luoân aåm, troàng
mía thuaän lôïi. Thuoác laù cuõng ñöôïc troàng nhieàu. Long An coù nhieàu caây aên traùi nhö
khoùm, döùa, chuoái, xoaøi, döøa... khoùm Beán Löùc coù tieáng ngon.
 335

Vuøng röøng traøm, döng, laùc ôû phía Baéc tænh mang laïi nhieàu lôïi töùc cho tænh (nhieàu
nôi ñaõ ñöôïc khai thaùc thaønh ñoàng ruoäng). Traøm duøng trong ngheà xaûm ghe vaø laøm
daàu noùng chöõa beänh phong haøn, caây döng (gioáng caây tranh) duøng lôïp nhaø, caây laùc
duøng ñeå deät chieáu hay laøm daây buoäc.
Daân chuùng theo ngheà ñaùnh caù nhieàu ôû caùc vuøng gaàn hai con soâng Vaøm Coû vaø caùc
kinh raïch. Ngoaøi ra, ngheà nuoâi caù ôû caùc ao hoà cuõng raát thònh haønh.
Lược sử
Ñôøi vua Minh Maïng ñoåi caùc traán thaønh saùu tænh Ñònh Töôøng, Bieân Hoøa, Gia Ñònh,
Vónh Long, An Giang vaø Haø Tieân. Sau khi Phaùp chieám troïn mieàn Nam, chuùng ñoåi
saùu tænh thaønh 21 tænh, tænh Ñònh Töôøng maát teân ñeå thaønh laäp ba tænh môùi laø Taân
An, Myõ Tho vaø Goø Coâng. Ñaát Long An thuoäc tænh Taân An.
Trong thôøi Phaùp thuoäc, ñoàng baøo Long An tham gia khaùng chieán döôùi söï laõnh ñaïo
cuûa caùc anh huøng Voõ Duy Döông, Tröông Coâng Ñònh, Nguyeãn Höõu Huaân, Nguyeãn
Trung Tröïc, xuoâi ngöôïc khaép caùc vuøng ñaàm laày thuoäc caùc tænh Ñoâng - Nam phaàn,
ñaùnh caùc ñoàn boùt Phaùp. Ñaát vaø soâng nöôùc Long An ñaõ ghi vaøo lòch söû nhöõng taám
loøng nghóa duõng ñoù.
Nguyeãn Trung Tröïc, ngöôøi anh huøng sinh tröôûng taïi Long An, ñaõ laøm giaëc Phaùp
kinh hoàn taùn vía vôùi nhöõng traän ñaùnh thaàn toác vaø baát ngôø. Töø thaùng 6-1861, oâng
hoaït ñoäng khaép caùc vuøng Vuõng Guø (Ñònh Töôøng), Bình Trinh , Nhaät Taûo, Beán Löùc,
Thuû Thöøa (Long An)... ñeán Phöôùc Lyù, Long Thaønh (Bieân Hoøa), Taân Uyeân (Phöôùc
Thaønh)... sang ñeán hoøn Choàng, Haøm Ninh, An Thaùi, Döông Ñoâng, Cöûa Caïn (Kieân
Giang). Doøng soâng Vaøm Coû Ñoâng höøng höïc löûa ñoû vaøo ngaøy 11-12-1861, khi anh
huøng Nguyeãn Trung Tröïc cuøng nghóa quaân phuïc kích ñoát taøu L'Espeùrance cuûa giaëc
Phaùp ñang ñaäu treân Vaøm Nhaät Taûo (moät nhaùnh soâng nhoû cuûa soâng Vaøm Coû Ñoâng
thuoäc laøng Bình Trinh, tænh Taân An baáy giôø). Vieân thuyeàn tröôûng Phaùp chæ kòp
nghe danh xöng cuûa oâng thì ñaàu ñaõ lìa khoûi coå, soá giaëc thuûy thuû coøn laïi bò gieát gaàn
heát.
"Hoûa hoàng Nhaät Taûo oanh thieân ñòa,
Kieám baïc Kieân Giang khieáp quyû thaàn".
Laø hai caâu thô cuûa Cöû nhaân Huyønh Maãn Ñaït ca tuïng chieán coâng cuûa Nguyeãn
 336

Trung Tröïc ñöôïc löu truyeàn maõi maõi.

Ñeâm 14-12-1861, trong khi quaân Phaùp ñaùnh chieám Goø Coâng, nghóa quaân cuûa oâng
Cai toång Laø (trong soá naøy coù oâng Nguyeãn Ñình Huaân laø em ruoät cuï Nguyeãn Ñình
Chieåu tham gia, tinh thaàn chieán ñaáu raát haêng say) ñaùnh uùp ñoàn binh Caàn Giuoäc
cuûa Phaùp, gieát moät soá só quan vaø binh lính. Trong traän naøy, nghóa quaân chæ duøng
khí giôùi baèng taàm voâng, vaïc nhoïn, daùo maùc vaø hy sinh 27 ngöôøi.
Sau ñoù, cuï Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ laøm baøi Vaên Teá Nghóa Quaân ñeå bieåu döông
tinh thaàn cuûa caùc nghóa só Caàn Giuoäc. Ñaây laø moät baøi vaên khaùng chieán choáng
Phaùp ñaàu tieân, moät baøi hòch ñöôïc truyeàn ñi khaép nôi ñeå keâu goïi nghóa phu vaø ñoàng
baøo toaøn quoác ñöùng leân dieät giaëc cöùu nöôùc. Phaùp lieät keâ baøi naøy laø moät trong
nhöõng loaïi vaên thô "phaûn ñoäng" vaø caám daân chuùng phoå bieán. Thaùng 5-1862, vaøo
moät ñeâm möa gioù, anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc baát thaàn tung quaân ñaùnh ñoàn Thuû
Thöøa do teân quan Phaùp Bonard cai quaûn, tieâu dieät heát boïn cöôùp nöôùc, tòch thu
nhieàu suùng ñaïn roài ruùt leân tænh Taây Ninh.
Töø naêm 1862, anh huøng Tröông Coâng Ñònh môû roäng phaïm vi hoaït ñoäng, laäp nhieàu
caên cöù khaùng chieán chaïy daøi töø röøng Truaát Töôùc, xaõ Taân Hoøa (thuoäc hai quaän Caàn
Giuoäc vaø Caàn Ñöôùc) ñeán Goø Coâng. Taân Hoøa laø vuøng chieám ñòa, toaøn sình laày, lau
saäy vaø ñaõ laøm cho caùc taøu chieán cuûa giaëc Phaùp thieät haïi naëng neà khi chuùng taán
coâng vaøo.
Phong cảnh, di tích
Khu du lòch sinh thaùi Ñoàng Thaùp Möôøi : Ngöôïc doøng soâng Vaøm Coû Taây, thuyeàn
du lòch seõ ñöa du khaùch ñeán trung taâm Ñoàng Thaùp Möôøi, vuøng du lòch sinh thaùi
ñaëc tröng cuûa vuøng ñaát truõng Nam Boä, caùch Taân An khoaûng 50 km thuoäc caùc
huyeän Moäc Hoùa, Vónh Höng, Thaïnh Hoùa vaø Taân Thaïnh.
Ñeán ñaây du khaùch taän maét nhìn thaáy nhöõng caùnh röøng traøm baït ngaøn, thoang
thoaûng höông thôm vôùi töøng ñaøn ong maät löôïn quanh, nhöõng caùnh ñoàng sen roäng
lôùn vôùi muoân vaøn ñoùa hoa sen khoe saéc döôùi aùnh naéng. Coù nhieàu loaïi ñoäng vaät quí
hieám ñang ñöôïc baûo veä taïi vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi nhö : Coø, Seáu ñoû, Ruøa, Raén...
laøm taêng veû ñeïp vuøng sinh thaùi. Ñaëc bieät khaùch coù theå thöôûng thöùc caùc moùn aên
Nam Boä nhö canh chua boâng ñieân ñieån, goûi ngoù sen, caù loùc nöôùng trui chaám muoái
 337

ôùt vôùi vaøi ly röôïu ñeá ñaëc tröng cuûa ñoàng baèng Nam Boä.
Cuïm vöôøn Thanh Long (Chaâu Thaønh) : Khoaûng 5 km xuoâi veà phía Nam thò xaõ Taân
An laø huyeän Chaâu Thaønh, huyeän noåi tieáng veà traùi thanh long vaø döa haáu. Thanh
long laø loaïi traùi caây ñaëc saûn ñöôïc troàng phoå bieán ôû vuøng naøy, coù giaù trò dinh döôõng
vaø kinh teá cao. Caønh Thanh long ñöôïc thaû leo treân caây doâng uoán mình nhö nhöõng
con roàng xanh ngaäm quaû chín moïng ñoû raát haáp daãn khaùch tham quan vaø thöôûng
thöùc neùt ñeïp cuûa vöôøn caây, vò ngoït maùt cuûa loaïi traùi caây naøy.
Vöôøn hoa kieång Thanh Taâm : Vöôøn hoa naèm taïi trung taâm thò xaõ Taân An, laø vöôøn
hoa caây kieång bon sai nhieàu loaïi, coù loaïi treân 100 tuoåi. Nhieàu loaïi caây ñaït huy
chöông vaøng hoäi chôï hoa xuaân caùc tænh phía Nam. Vôùi taøi ngheä cuûa caùc ngheä nhaân,
caùc kyø quan theá giôùi ñöôïc thu nhoû trong vöôøn: nuùi Phuù Só, ñeàn Angco, Kim Töï
Thaùp, thaønh noäi Hueá...
Cuïm di tích Bình Taû : Cuïm di tích kieán truùc ngheä thuaät vaø khaûo coå Bình Taû (goàm
Goø Xoaøi, Goø Ñoàn vaø Goø Naêm Töôùc) caùch thò xaõ Taân An 40 km veà phía Ñoâng Baéc,
taïi aáp Bình Taû, xaõ Ñöùc Hoøa Haï, huyeän Ñöùc Hoøa, tænh Long An. Naèm trong moät
quaàn theå di tích thôøi tieàn söû ñöôïc phaân boá theo caùc truïc loä coå vaø soâng Vaøm Coû
Ñoâng, cuïm di tích naøy thuoäc neàn vaên hoùa OÙc Eo - Phuø Nam coù nieân ñaïi töø theá kyû
thöù 1 ñeán theá kyû thöù 7 sau coâng nguyeân.
Coù ba di tích trong cuïm ñaõ ñöôïc khai quaät : di tích Goø Naêm Töôùc, Goø Xoaøi vaø Goø
Ñoàn ñöôïc phaân boá treân moät ñòa baøn töông ñoái gaàn nhau. Ngoâi ñeàn Goø Xoaøi naèm ôû
ñoä saâu 1,70 - 1,90 m coù theå coi laø ñòa ñieåm haønh leã cuûa daân Phuø Nam. Ñaëc bieät
trong boä söu taäp 26 hieän vaät baèng vaøng phaùt hieän ôû Goø Xoaøi coù moät baûn baèng 646
chöõ Phaïn coå khaéc treân moät laù vaøng moûng ghi caâu kinh Phaät giaùo. Nhieàu hieän vaät
ñöôïc khai quaät taïi ñaây coù giaù trò nhö caùc töôïng thaàn Siva, thaàn giöõ ñeàn, töôïng
Vinu, caùc linh vaät Linga, Yoni. Nhieàu maûnh goám mòn OÙc Eo, maûnh kim loaïi, ñaù
quí, sa thaïch vaø haøng loaïi di chæ khaùc veà con ngöôøi töø thôøi tieàn söû xung quanh ngoâi
ñeàn, trong khoaûng baùn kính 10 km ñaõ ñöôïc phaùt hieän.
Caùc kieán truùc ñöôïc phaùt hieän taïi cuïm di tích Bình Taû laø caùc ñeàn thôø thaàn Siva,
thuoäc toân giaùo Baø La Moân, xuaát hieän ôû AÁn Ñoä vaøo theá kyû thöù nhaát tröôùc coâng
nguyeân ñöôïc truyeàn baù maïnh meõ vaøo mieàn Nam Ñoâng Döông töø ñaàu coâng nguyeân.
 338

Naèm trong toång theå di chæ khaûo coå ôû Ñoàng Thaùp Möôøi vaø vuøng phuø sa coå Ñöùc Hoøa
(Long An), di tích OÙc Eo ñöôïc xaây döïng nhaèm muïc ñích toân giaùo ñoàng thôøi cuõng
ñoùng vai troø laø moät trung taâm chính trò, vaên hoùa cuûa nöôùc Phuø Nam - Chaân Laïp
thôøi coå ñaïi.
Chuøa Linh Sôn (chuøa Nuùi) : Chuøa naèm treân khu di chæ khaûo coå Raïch Nuùi. Chuøa do
Hoøa thöôïng Minh Nghóa khai saùng vaøo giöõa theákyû 19. Chuøa ñöôïc truøng tu söûa
chöõa vaøo caùc naêm 1926, 1970 vaø 1988. Kieán truùc ngoâi chính ñieän hieän nay do Hoøa
thöôïng Thieân Lôïi söûa chöõa naêm 1970. Trong chuøa coøn löu giöõ treân 100 böùc töôïng,
trong ñoù coù nhieàu pho töôïng coå baèng goã quí nhö töôïng coå Tieâu Dieän, cao 0,40 m.
Ngoaøi ra trong khuoân vieân chuøa coù thaùp Hoøa thöôïng Quaûng Trí vaø Hoøa thöôïng
Thieän Lôïi.
Nhaø baûo taøng Long An : ÔÛ ngay trung taâm thò xaõ Taân An, thuoäc phöôøng 4. Baûo
taøng Long An tröng baøy nhieàu coå vaät quí hieám coù yù nghóa vaên hoùa ngheä thuaät,
trong ñoù coù nhieàu hieän vaät ñöôïc khai quaät töø caùc di chæ vaên hoùa taïi ñòa phöông, raát
thuù vò cho khaùch ñeán tham quan nghieân cöùu.
Ngoâi nhaø 120 coät : Thuoäc xaõ Long Höïu Ñoâng, huyeän Caàn Ñöôùc, caùch thò xaõ Taân
An khoaûng 50 km. Ngoâi nhaø laøm baèng goã quí (caåm lai, goõ ñoû), ñöôïc xaây döïng treân
100 naêm vôùi veû reâu phong coå kính, vôùi kieán truùc ñoäc ñaùo, chaïm khaéc tinh vi trong
trang trí noäi thaát töø nhöõng baøn tay kheùo leùo, ñieâu luyeän cuûa 15 ngöôøi thôï taøi hoa ôû
mieàn baéc vaøo. Hoa vaên ôû ñaàu keøo, ñaàu coät laøm cho baïn coù caûm giaùc nhö mình
ñang ñöùng giöõa moät khu röøng coù hoa laù, coû caây, chim muoâng...
Baïn seõ heát söùc thuù vò vôùi nhöõng ñöôøng neùt pha troän söï tinh teá cuûa ñieâu khaéc mang
ñaëc ñieåm cuûa ba mieàn. Ngoâi nhaø ñaõ thu huùt nhieàu ngheä nhaân caùc vuøng laân caän
ñeán nghieân cöùu veà kyõ thuaät xaây döïng, cuõng nhö nhieàu khaùch du lòch ñeán ñaây ñeå
tham quan.
Ñoàn Raïch Coác : Laø ñoàn to nhaát, nhì Vieät Nam, xaây döïng töø naêm 1903. Chieàu daøi
300 m, chieàu ngang 100 m; coù 5 taàng (3 taàng chìm, hai taàng noåi); töôøng daøy 60 -
100 cm laøm cho caùc gian haàm luùc naøo cuõng maùt laïnh. Ñöùng beân caïnh nhöõng khaåu
phaùo 105 mm treân naép haàm, baïn coù theå ngaém nhìn caûnh ñeïp cuûa vuøng soâng nöôùc
Goø Coâng, xa xa laø vuøng ñaát xanh thaúm gioáng nhö moät hoøn ñaûo nhoû trang ñieåm cho
 339

nhöõng doøng soâng xa môø...

Chuøa Toân Thaïnh : Thuoäc aáp Thanh Ba, xaõ Myõ Loäc, huyeän Caàn Giuoäc. Ñaây laø
ngoâi chuøa coå nhaát cuûa tænh Long An ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1808. Chuøa do Hoøa
thöôïng Vieân Ngoâ khai saùng vôùi teân laø Lan Nhaõ. Trong chuøa coøn löu giöõ nhieàu pho
töôïng coå coù giaù trò ngheä thuaät mang phong caùch theá kyû 19. Ñaëc bieät laø pho töôïng
Boà Taùt Ñòa Taïng baèng ñoàng ñöôïc ñuùc taïi chuøa. Trong khuoân vieân chuøa coù taám bia
töôûng nieäm nhaø thôø Nguyeãn Ñình Chieåu döïng vaøo naêm 1973 vaø thaùp Hoøa thöôïng
Thieân Ngoä. Chuøa Toân Thaïnh coøn laø nôi Nguyeãn Ñình Chieåu - nhaø thô lôùn cuûa
Vieät Nam ñaõ soáng vaø vieát nhöõng aùng vaên baát huû töø naêm 1859 - 1861.
Chuøa Kim Cang : Chuøa toïa laïc ôû aáp Bình Cang, xaõ Bình Thaïnh, huyeän Thuû Thöøa.
Chuøa ñöôïc döïng vaøo khoaûng giöõa theá kyû 19 vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Chuøa coøn
löu giöõ nhieàu baûn kinh Kim Cang khaéc goã baèng chöõ Haùn. Hoøa thöôïng Minh Löông
- Chaùnh Taâm ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Tieân Giaùc - Haûi Tònh ôû chuøa Giaùc Laâm Gia
Ñònh laø vò Hoøa thöôïng coù coâng tu boå truøng tu chuøa. Chuøa coù töôïng goã La Haùn cao
0,49 m vaø vöôøn thaùp.
Laêng Nguyeãn Huyønh Ñöùc (xaõ Khaùnh Haäu, thò xaõ Taân An) : Caùch thò xaõ Taân An
3,5 km veà phía Taây Nam treân quoác loä 1, laêng Nguyeãn Huyønh Ñöùc laø moät quaàn theå
kieán truùc coå nhaát Long An ñaàu theákyû 19 coøn laïi töông ñoái nguyeân veïn, do ñöôïc
nhaân daân ñòa phöông vaø doøng hoï Nguyeãn Huyønh thöôøng xuyeân baûo quaûn. Laêng
goàm coù coång ngoaøi, coång trong, ñeàn thôø, laêng moä vaø neàn nhaø cuõ cuûa tieàn quaân
Nguyeãn Huyønh Ñöùc (1748 - 1819). Ngoaøi giaù trò veà kieán truùc, di tích coøn theå hieän
ñöôïc neùt ñeïp cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng daân toäc, nôi ñaây coøn löu giöõ nhöõng coå vaät
ñoäc ñaùo caùch ñaây hôn 200 naêm.
Các dịp lễ hội
Leã Caàu Möa : Nhöõng naêm haïn haùn nhaân daân taïi caùc vuøng saûn xuaát noâng nghieäp
cuûa Long An thöôøng toå chöùc caàu möa, teá leã trôøi ñaát, mong thaàn linh ban cho möa
xuoáng. Leã caàu möa coù hai phaàn: phaàn leã theo nghi thöùc truyeàn thoáng vaø phaàn hoäi
laø caùc cuoäc ñua ghe treân soâng raïch, cuõng coù nôi laøm leã röôùc roàng. Sau khi ñua ghe,
daân chuùng keùo veà ñình laøng laøm leã cuùng thaàn linh vaø toå chöùc aên möøng vui chôi.
 340

Nam Định
Dieän tích : 1669,36 km².
Daân soá : 1.916.400 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Nam Ñònh.
Caùc huyeän : Vuï Baûn, Myõ Loäc, YÙ Yeân, Nam Tröïc, Tröïc Ninh, Xuaân Tröôøng, Giao
Thuûy, Nghóa Höng, Haûi Haäu.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taøy, Hoa...
Nam Ñònh laø tænh ôû phía Nam chaâu thoå soâng Hoàng, phía Baéc giaùp tænh Thaùi Bình
vaø Haø Nam, phía Taây vaø Taây Nam giaùp Ninh Bình, phía Ñoâng vaø Nam giaùp bieån
Ñoâng. Trung taâm kinh teá, chính trò vaên hoùa cuûa tænh laø thaønh phoá Nam Ñònh, caùch
Haø Noäi 90 km.
Tænh Nam Ñònh laø tænh coù bôø bieån daøi 72 km, noái tieáp vôùi hai cöûa bieån vaø hai doøng
soâng lôùn laø soâng Hoàng vaø soâng Ñaùy, vì vaäy Nam Ñònh coù moät taàm quan troïng veà
quaân söï, kinh teá, chính trò, vaên hoùa vaø du lòch.
Ñòa hình cuûa tænh chuû yeáu laø vuøng ñoàng baèng chieâm truõng, vuøng ñoàng baèng ven
bieån, baõi boài coàn caùt löôïn soùng. Ngoaøi ra, coøn coù vuøng ñoài nuùi vaø nöûa ñoài nuùi.
Tænh coù 3 heä thoáng soâng lôùn laø soâng Hoàng, soâng Ñaùy, soâng Ninh Cô vaø nhieàu soâng
nhoû khaùc giuùp cho giao thoâng ñöôøng thuûy raát thuaän lôïi. Heä thoáng ñöôøng boä, ñöôøng
saét töông ñoái phaùt trieån.
Ñaát ñai coù ñoä phì nhieâu cao thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån noâng nghieäp. Doïc bôø
bieån coù tôùi 5 cöûa soâng, coù raát nhieàu baõi caù lôùn, coù 2 caûng lôùn laø caûng soâng Nam
Ñònh vaø caûng bieån Haûi Thònh.
Khí haäu nhieät ñôùi chia 2 muøa : muøa khoâ töø thaùng 11 naêm tröôùc ñeán thaùng 4 naêm
sau, muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10. Nhieät ñoä trung bình khoaûng 23°C.
Nam Ñònh laø tænh coù tieàm naêng veà troàng caây löông thöïc, kinh teá bieån, nuoâi troàng
vaø ñaùnh baét haûi saûn. Treân theàm luïc ñòa bôø bieån Nam Ñònh coøn coù nhieàu khaû naêng
khai thaùc caùc nguoàn taøi nguyeân quyù giaù khaùc.
Nam Ñònh laø moät tænh giaøu tieàm naêng veà du lòch. Nhöõng di tích lòch söû cuûa tænh
ñoàng thôøi laø danh lam thaéng caûnh. Ñeán Nam Ñònh, du khaùch seõ coù dòp ñeán thaêm
khu di tích ñôøi Traàn, chuøa Thaùp Phoå Minh, chuøa Coå Leã, Phuû Giaøy,...
 341

Vuøng bieån cuûa tænh coù baõi taém Thònh Long, saân chim coàn Lu, coàn Ngaïn, nôi quy tuï
nhieàu loaïi chim hieám ñaõ ñöôïc caùc nhaø sinh hoïc noåi tieáng veà ñaây nghieân cöùu.
Sinh hoạt, kinh tế
Maät ñoä daân cö Nam Ñònh cuõng cao nhö Thaùi Bình, theo ñaïo Phaät vaø Thieân Chuùa.
Caùc chuøa chieàn ñöôïc daân chuùng xaây döïng khaép nôi trong tænh. Nam Ñònh laø tænh
ñaàu tieân ñöôïc truyeàn baù ñaïo Thieân Chuùa. Haønh Thieän laø moät laøng vaên hoïc, tröôùc
ñaây cuûa nhieàu ngöôøi ñoã ñaït ñeán baäc Ñaïi Khoa.
Ruoäng luùa ôû ñaây cuõng nhieàu nhö Thaùi Bình vì ñaát ñai do phuø sa buø ñaép leân, vôùi
hai vuï chieâm muøa. Caây kyõ ngheä ôû Nam Ñònh khoâng nhieàu ngoaøi caây daâu nuoâi taèm,
caây boâng sôïi vaø coùi troàng raûi raùc khaép tænh. Nhöõng loaïi caây aên traùi cuõng troàng
nhieàu ôû caùc vuøng queâ. ÔÛ xuaân Cöôøng vaø Giao Thuûy coù loaïi cam raát ngon, ôû Ngoïc
Cuïc troàng chuoái ngöï vaø baép caûi noåi tieáng. Caùc vuøng gaàn soâng bieån thònh haønh
ngheà ñaùnh caù. Vuøng bieån Quaát Laâm, Vaân Lyù coù nhieàu loaïi caù toâm ngon. Ngoaøi ra
daân chuùng coøn laøm muoái ôû Quaát Laâm, Laïc Quaàn, Vaân Lyù, Chôï Con , Xuaân Haï...
Nam Ñònh khoâng coù moû kim loaïi maø coù moû ñaù voâi ôû vaøi ngoïn nuùi ñoài trong tænh.
Kinh teá vaø thöông maïi chöa phaùt trieån maïnh, coøn thieân veà ngheà tieåu thuû coâng
ngheä; sinh hoaït buoân baùn taäp trung vaøo thoùc gaïo, boâng sôïi, tô luïa, ngö saûn, muoái,
ñoà khaûm...
Lược sử
Ñaát Nam Ñònh xöa thuoäc boä Giao Chæ, moät trong 15 boä cuûa nhaø nöôùc Vaên Lang.
Roài ñaát naøy thuoäc quaän Giao Chæ sau laø moät trong 8 huyeän thuoäc Giao Chaâu vaøo
ñôøi Ñöôøng. Ñôøi Lyù ñaët Nam Ñònh thuoäc Chaâu Tröôøng, thuoäc loä Thieân Tröôøng ñôøi
nhaø Traàn, thuoäc Sôn Nam ñôøi nhaø Leâ, sau ñoåi thaønh Nam Ñaïo, roài traán Sôn Nam
Haï. Naêm 1822, nhaø Nguyeãn ñaët laø traán Nam Ñònh. Ñeán naêm 1831, tænh chính thöùc
thaønh laäp, sau khi moät phaàn ñaát ñöôïc caét bôùt ñeå thaønh laäp tænh Haûi Höng. Naêm
1891, chín huyeän cuûa Nam Ñònh bò taùch ra ñeå thaønh laäp tænh Thaùi Bình vaø ba toång
sang tænh Nam Haø.
Laøng Töùc Maët, huyeän Loäc Myõ laø nôi sinh tröôûng cuûa caùc vua saùng laäp trieàu Traàn
vaø caùc baäc anh huøng daân toäc thôøi ñoù; anh huøng Traàn Thuû Ñoä (1194-1164), chöùc
Thaùi Sö vaø Thoáng Quoác Haønh Quaân Chính Thaûo Söï, gioûi chính trò vaø moät soá töôùng
 342

laäp nhieàu coâng traän. Anh huøng Traàn Nhaân Toâng (1257-1308), vua thöù ba ñôøi Traàn,
moät nhaø sö, moät nhaø laõnh ñaïo tuyeät vôøi, bieát duøng ngöôøi vaø nghe lôøi noùi phaûi, laïi
voâ cuøng nhaân ñöùc thöông yeâu nhaân daân; chính vì theá ñaõ leøo laùi quoác gia ra khoûi
hai cuoäc xaâm laêng khuûng khieáp cuûa giaëc Moâng Coå khieán cho nöôùc nhaø giöõ ñöôïc
neàn ñoäc laäp töï chuû trong thôøi gian daøi.
Anh huøng Traàn Quoác Tuaán (khoaûng 1230 - 1300), töôùc Höng Ñaïo Vöông, laø moät
ñaïi danh töôùng vaø laø vò thaùnh cuûa daân toäc. Luoân coi vieäc nöôùc troïng hôn caû, trong
30 naêm tröôøng, ngaøi ñaõ ba laàn caàm quaân ñaùnh ñuoåi giaëc Moâng ra khoûi bôø coõi; loøng
yeâu nöôùc saét son cuûa ngaøi laøm raïng rôõ töøng chöõ trong "Hòch Töôùng Só", "Binh Thö
Yeáu Löôïc", "Vaïn Kieáp Bí Truyeàn"; traûi daøi treân nuùi soâng, nhöõng ñòa danh nhö
Vaïn Kieáp, Baïch Ñaèng Giang, AÛi Noäi Baøng, Hoùa Giang... ñaõ nhôø ngaøi trôû thaønh
lòch söû, laø göông saùng cho ñôøi sau.
Anh huøng Traàn Quang Khaûi (1241 - 1294), con thöù ba cuûa vua Traàn Thaùi Toâng, laø
ngöôøi thoâng minh hoïc roäng, vaên voõ toaøn taøi; ñaùnh thaéng quaân Moâng Coå nhieàu traän,
ñaëc bieät laø traän beán Chöông Döông. Anh huøng Traàn Nhaät Duaät (1255 - 1330), con
thöù saùu cuûa vua Traàn Thaùi Toâng, töôùc Chieâu Vaên Vöông, laø ngöôøi thoâng minh gioûi
vieäc quaân cô, ñaõ tham gia nhieàu traän ñaùng ñuoåi quaân Moâng Coå nhö Haøm Töû Quan,
Taây Keát vaø trôû thaønh nhaø chính trò am hieåu tình hình laãn ngoân ngöõ cuûa caùc daân toäc
thieåu soá mieàn sôn cöôùc.
Anh huøng Traàn Quoác Toaûn, töôùc Hoaøi Vaên Haàu, töø nhoû loä tính anh huøng, khoâng
ñöôïc tham giöï baøn vieäc nöôùc ôû Bình Than, loøng xaáu hoå maø boùp naùt quaû cam luùc
naøo khoâng bieát, sau laø duõng töôùng ñaùnh quaân Moâng Coå tan taùc ôû caùc traän beán
Haøm Töø, beán Chöông Döông. Anh huøng Traàn Anh Toâng (1239 - 1320) vua thöù ñôøi
Traàn, con vua Traàn Nhaân Toâng; laø vò vua trò nöôùc taøi gioûi, thi haønh pheùp taéc
nghieâm trang, thöôûng phaït phaân minh, laøm vaên hoïc môû mang, vaø thöôøng thaân
chinh ñi ñaùnh deïp An Laïc, Chieâm Thaønh.
Ñôøi Haäu Traàn, Giaûn Ñònh Ñeá ñaùnh tan quaân Minh do teân Moäc Thanh chæ huy ôû Boâ
Coâ (xaõ Hieáu Coå huyeän, Phong Doanh) vaø thaønh coå Loäng (laøng Bình Caùch, huyeän
YÙ Yeân).
Thôøi quaân Phaùp, giaëc ñaùnh Nam Ñònh 1873, daân quaân laäp ñoàn ñaép luõy choáng cöï
 343

quyeát lieät quaân cuûa Francia Gamier taán coâng doïc soâng Vò Hoaøng, baén phaù caùc
coâng söï cuûa nghóa quaân. Chuùng chieám Nam Ñònh vaøo 12-12-1873, nhöng sau vaøi
cuoäc ñieàu ñình chuùng laïi ruùt lui. Möôøi naêm sau, quaân cuûa Henri Riviere laïi ñaùnh
Nam Ñònh ngaøy 27-3-1883. Coù ngöôøi trong vuøng laø Nguyeãn Boân tuï taäp daân chuùng
ñeán phuï löïc töôùng Voõ Troïng Bình vaø ñeà Ñoác Leâ Vaên Ñieàn chæ huy quaân só choáng
traû kòch lieät, gieát cheát teân trung taù Carreau. Nhöng thaønh maát vì hoûa löïc ñòch quaù
maïnh. Nguyeãn Boân vaø Ñeà Ñoác Leâ Vaên Ñieàm hy sinh vì nöôùc.
Tröôùc naêm 1975 Nam Ñònh coù caùc huyeän Nghóa Höng, Xuaân Tröôøng, Haûi Haäu,
Myõ Loäc, Nam Tröïc, Phong Doanh, Tröïc Ninh, Vuï Baûn, YÛ Yeân vaø Laïc Quaàn.
Phong cảnh, di tích
Khu baûo toàn thieân nhieân ñaát ngaäp nöôùc Giao Thuûy : Baïn muoán thöïc hieän moät tour
du lòch sinh thaùi ngaäp nöôùc, xin môøi veà huyeän Giao Thuûy, tænh Nam Ñònh, caùch Haø
Noäi khoaûng 130 km. Ñoù laø khu maët nöôùc baõi boài Coàn Lu - Coàn Ngaïn, nôi cöûa soâng
Hoàng ñoå ra bieån, laø saûn phaåm cuûa quaù trình boài tuï phuø sa haøng naêm, thieát laäp neân
moät heä sinh thaùi beàn vöõng. Vieät Nam ñaõ choïn Coàn Lu - Coàn Ngaïn ñaêng kyù vaøo
danh saùch caùc vuøng baûo veä quoác teá vaø trôû thaønh nöôùc ñaàu tieân ôû Ñoâng Nam AÙ gia
nhaäp coâng öôùc Ramsar. Baõi boài Coàn Lu - Coàn Ngaïn vôùi dieän tích 10.000 ha vuøng
ñeäm vaø 7100 ha vuøng baûo veä nghieâm ngaët.
Ngoài treân thuyeàn len loûi giöõa röøng caây ngaäp nöôùc, baïn seõ nhìn thaáy voâ soá loaøi
chim nöôùc quí hieám. Trong khoaûng töø thaùng 11 naêm tröôùc ñeán thaùng 4 naêm sau
nôi ñaây trôû thaønh moät nhaø "ga" hoäi tuï cuûa haøng chuïc ngaøn con chim töø phöông Baéc
bay veà.
Laøng hoa Vò Kheâ : Ñaây laø moät laøng vöôøn hoa chuyeân troàng hoa vaø caây caûnh ôû xaõ
Nam Ñieàn, huyeän Nam Tröïc, caùch thaønh phoá Nam Ñònh khoaûng 4 km. Laøng hoa
naøy ñaõ coù töø thôøi Lyù raát noåi tieáng veà ngheä thuaät uoán, tæa caây theá vaø troàng caây caûnh.
Vò Kheâ khoâng nhöõng cung caáp hoa cho thaønh phoá Nam Ñònh vaø caùc vuøng laân caän
maø hoa Vò Kheâ coøn xuaát hieän ôû nhieàu ñòa phöông ôû mieàn Baéc vaø ôû caùc tænh phía
Nam.
Ngheà chaïm goã La Xuyeân : Laøng La Xuyeân ôû caùch Haø Noäi 70 km thuoäc xaõ Yeân
Ninh, huyeän YÙ Yeân , noåi tieáng veà chaïm goã coù töø laâu ñôøi. Caùc hoaønh phi, caâu ñoái,
 344

saäp guï, tuû cheø ñöôïc trang trí roàng bay, phöôïng muùa, laân chaàu raát ñeïp vaø tinh xaûo.
Chæ treân moät laù leøo, ngöôøi ta coù theå thaáy leã cöôùi xin, aên hoûi hay nhöõng troø chôi treû
con raát ngoä nghónh ñöôïc chaïm tæ mæ, chau chuoát. Ñaây laø moät laøng ngheà chaïm troå
coå truyeàn. Caùc saûn phaåm chaïm goã cuûa La Xuyeân ñöôïc khaùch trong nöôùc vaø ngoaøi
nöôùc raát öa chuoäng.
Baõi bieån Thònh Long : Töø thaønh phoá Nam Ñònh theo ñöôøng 21 ñeán thò traán Haûi
Thònh thuoâïc huyeän Haûi Haäu laø ñeán baõi taém Thònh Long .
Thònh Long laø moät baõi taém môí ñöa vaøo khai thaùc söû duïng vaøi naêm nay. Baõi caùt
Thònh Long coù caùt mòn, thoaûi daøi haøng caây soá. Nöôùc bieån coù ñoä maën cao, soùng lôùn
raát haáp daãn du khaùch trong muøa heø oi böùc. Du khaùch ñeán bieån Thònh Long laø ñeán
vôùi veû ñeïp nguyeân sô, nöôùc saïch chöa heà oâ nhieãm. Nhöõng haøng phi lao treân bôø
bieån xa nguùt taàm maét toâ ñieåm cho bieån Thònh Long moät veû ñeïp thuaàn khieát. Caùc
loaïi ñaëc saûn bieån ôû ñaây nhieàu vaø reû. Baõi taém Thònh Long hieän nay ñang ñoâng daàn.
Trong töông lai, löôïng khaùch ñeán Thònh Long khoâng thua keùm gì caùc baõi taém khaùc.
Ñeàn Ñöùc Traàn Höng Ñaïo : ÔÛ thoân Thöôïng Loãi, laøng Baûo Loäc, huyeän Myõ Loäc.
Haøng naêm vaøo thöôïng tuaàn thaùng taùm aâm lòch, daân chuùng ñeán cuùng leã raát ñoâng.
Ñeàn anh huøng Trieäu Quang Phuïc : Thuoäc laøng Ñaïi Boä, huyeän Nghóa Höng, choã
soâng Ñaïi Nha (moät khuùc cuûa soâng Ñaùy) laø nôi anh huøng Trieäu Quang Phuïc nhaûy
xuoáng töï taän. Tröôùc ñeàn coù hai caùnh cöûa chaïm hình loïng raát ñeïp.
Ñeàn thôø Trung Taán Vöông : OÂng ngöôøi xaõ An Tieâm, huyeän Thöôïng Nguyeân, coù
coâng giuùp vua Ñinh Tieân Hoaøng deïp loaïn hai trong 12 xöù quaân.
Ñeàn thôø Löông Quaän Coâng : OÂng hoï Buøi, nguyeân quaùn xaõ Thöôïng Phuùc, Haø Noäi,
ñoã tieán só cuoái ñôøi Traàn. Sau phoø trôï Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi ñaùnh giaëc Minh.
Coâi Sôn : Laø nuùi Coâi, thuoäc huyeän Vaân Coâi, theo daân chuùng ñòa phöông tì chung
quanh nôi naøy, nuùi ñeàu chaïy daøi, chæ coù nuùi Coâi laø ñöùng moät mình neân goïi laø nuùi
Coâi, ôû treân coù chuøa. Caùch nuùi Coâi ba caây soá coù nuùi Hoå, ñaây laø nôi Huyeàn Traân
Coâng Chuùa, xuaát gia ñaàu Phaät, sau khi choàng laø vua Chieâm Cheá Maân qua ñôøi.
Di tích thaéng caûnh thaùp Vaïn Phong Thaùnh Thieän : Treân nuùi Ngoâ Xaù coøn neàn cuõ
cuûa thaùp Vaïn Phong Thaùnh Thieän, neàn ñaù chaïm raát ñeïp, caïnh daøi 19 m. Thaùp cao
50 m coù 13 taàng, xaây töø ñôøi Lyù Nhaân Toâng (1108).
 345

Huyeän YÙ Yeân, laøng Chueá Caàu : Queâ cuûa Kieán Quoác phu nhaân, vôï cuûa ñaïi töôùng
Ñinh Tuaán, theo ñoaøn quaân cuûa Giaûn Ñònh ñeå ñaùnh giaëc Minh, vaø laø ngöôøi coù
coâng ñaàu trong traän phaù thaønh Coå Loäng cuûa giaëc treân bôø soâng Ñaùy (baáy giôø laø
soâng Ninh Giang); sau baø theo khaùng chieán cuûa Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi vaø laäp
nhieàu coâng lôùn. Nay coøn veát tích hai thaønh Coå Loäng vaø Boâ Coâ ôû hai laøng Bình
Chaùnh vaø huyeän Thoï Caùch.
Huyeän Loäc Myõ, laøng Töùc Maëc : Queâ vua Traàn Thaùnh Toâng, moät oâng vua nhaân töø
vaø coù taøi cai trò ñaát nöôùc; oâng coøn laø moät thieàn sö coù tieáng. Theo "Thaùnh Ñaêng
Thöïc Löïc", vua Traàn Thaùnh Toâng ñaõ tröù taùc phaåm nhöõng saùchVaên Taäp, Thieàn
Toâng Lieãu Ngoä Ca, Chi Giaù Minh, Phoâng Ngöu; Ñaïi Minh Luïc vaø moät soá thô veà
ñaïo Phaät. Con oâng laø anh huøng Traàn Nhaân Toâng vöøa laø moät vò vua trò nöôùc taøi ba,
vöøa laø moät vaên nhaân , vöøa laø moät thieàn sö noåi tieáng; oâng laø taùc giaû cuûa caùc saùch
Taêng Caø Toaùi Söï, Thaïch Thaát Mò Ngöõ, Thieân Laâm Thieát Chuûy Ngöù Luïc. Anh
huøng Traàn Quang Khaûi, danh töôùng ñôøi Traàn cuõng laø moät nhaø thô, taùc giaû taäp Laïc
Ñaïo. Anh huøng Traàn Quoác Toaûn (con thöù cuûa anh huøng Traàn Höng Ñao) danh só
ñôøi Traàn, sau khi ñaát nöôùc Thaùi Bình, oâng ra giuùp nöôùc moät thôøi gian roài xuaát gia
ñaàu Phaät, laáy hieäu laø Tueä Trung Thöôïng Só; nhöõng vaàn thô cuûa oâng aûnh höôûng
nhieàu ñeán tinh thaàn Phaät Phaùp vaø ñeàu Phaùp Loa Ñaïi Sö cheùp trong Traàn Trieàu
Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc.
Cuõng trong huyeän Myõ Loäc, laøng Vò Xuyeân : Queâ Traàn Bích San, danh só vaø coâng
thaàn ñôøi Nguyeãn, taùc giaû taäp thô Mai Nham Thi Thaûo; naêm 1877, oâng töï töû cheát
maø khoâng muoán Phoù Thuùy Sö Ñoâ Ñoác cuûa Phaùp laø Dupreù laøm nhuïc theå quoác. Queâ
höông Traàn Teá Xöông (Tuù Xöông), danh só ñôøi Thaønh Thaùi; noåi tieáng vôùi nhöõng
baøi thô mæa mai tính xaáu cuûa ngöôøi ñôøi. Queâ Traàn Bích Phieân, vaên chöông loãi laïc
nhöng tröôùc naïn nöôùc ñieâu linh oâng khoâng ñi thi vaø ñi theo phong traøo Caàn Vöông
ñaùnh nhieàu traän oanh lieät vôùi quaân Phaùp. Cuõng laø queâ cuûa danh só Phaïm ÖÙng
Thuaàn, tính thoâng minh, raát ngay thaúng, khoâng chòu hôïp taùc vôùi quaân Phaùp; oâng sôû
tröôøng veà thô ca quoác daân, vì thöôøng laøm thô choáng Phaùp vaø ñaùm tay sai neân oâng
chæ ñöôïc truyeàn mieäng.
Huyeän Vuï Baûng, xaõ Cao Höng : Queâ Löông Theá Vinh, noåi tieáng thaàn ñoàng, ñoã
 346

traïng nguyeân vaø laø danh thaàn döôùi ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng, oâng raát gioûi ngoaïi
giao, haønh chính, toaùn hoïc vaø vaên thô; oâng laø taùc giaû cuûa Khaùi Minh Toaùn Hoïc,
Thích Ñieån Giaùo Khoa, Phaät Kinh Thaäp Giôùi, Ñaïi Thaønh Toaùn Phaùp; tính thaúng
thaén, giaûn dò; khi veà trí só thöôøng maëc aùo vaûi, aên côm rau soáng gaàn guõi vôùi ngöôøi
ngheøo khoå... Laøng Loäng Ñieàn : queâ Vuõ Huy Traùc danh só ñôøi vua Leâ Hieån Toâng,
laøm quan raát thanh lieâm vaø chính tröïc.
Huyeän Nghóa Höng, Laøng Tam Ñaêng : Danh thaàn Phaïm Vaên Nghò, ñoã Hoaøng
Giaùp Khoa Maäu Tuaát (1838); tính khaúng khaùi, yeâu nöôùc, töøng duøng keá "môû mang
noâng nghieäp" ñeå laáy ñaát laäp doanh traïi, ngaàm trieäu taäp quaân daân choáng quaân Phaùp;
hoïc troø oâng raát nhieàu ngöôøi thaønh danh, trong soá naøy coù Tam Nguyeân Nguyeãn
Khuyeán vaø Tam Nguyeân Traàn Bích San; ngöôøi con thöù naêm cuûa oâng laø Phaïm
Ñaêng Phoå, ñoã cöû nhaân, gioûi thô phuù nhöng nhaát quyeát khoâng ra laøm quan. Laøng La
Ngaïn, queâ Ñoã Huy Uyeån, laøm quan Bieän Lyù Boä Hình thôøi Thieäu Trò; vaên chöông
loãi laïc, taùc giaû nhieàu baøi thô vaø saùch noåi tieáng nhö Khaûi Ñoàng Thuyeát Öôùc, Töï
Hoïc Caàu Tinh. Con oâng laø Ñoã Huy Lieäu, ñoã Hoaøng Giaùp khoa Kyû Maõo (1879),
vaên taøi laïi coù khí tieát; laø thaày daïy hoïc Toân Thaát Ñaïm, Toân Thaát Nghieäp (con Toân
Thaát Thuyeát); töøng theo vua Haøm Nghi leân khu Taân Sôû choáng Phaùp.
Huyeän YÙ Yeân (huyeän Bo), laøng Ñoã Hoaøng : Laø queâ danh só Hoaøng Hoà ñôøi
Nguyeãn; tuy tuoåi coøn nhoû nhöng ñaõ ñoã tuù taøi vaø thöôøng ñi tuyeân truyeàn, keâu goïi
tröôøng kyø choáng Phaùp. Con oâng laø nhaø caùch maïng Hoaøng Phaïm Traân (buùt hieäu
Nhöôïng Toáng).
Huyeän Nam Tröïc, laøng Giao Cuø : Queâ Vuõ Höõu Lôïi, ñoã tieán só khoa AÁt Hôïi (1875)
ñôøi Töï Ñöùc; tuy laø baäc ñaïi khoa nhöng khoâng maøng lôïi quan tröôøng, ôû nhaø daïy
hoïc vaø sau tham gia phong traøo Caàn Vöông, roài bò tay sai quaân Phaùp baét vaø bò beâu
ñaàu ôû beán Vò Hoaøng.
Huyeän Xuaân Tröôøng, laøng Haønh Thieän : Phaïm Tö Tröïc ñoã thuû khoa, danh só ñôøi
Nguyeãn.
Tænh Nam Ñònh : Nhaø caùch maïng Ñaëng Töû Maãn caùnh tay ñaéc löïc cuûa cuï Phan Boäi
Chaâu trong Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi, hoaït ñoäng caùch maïng töø phong traøo Ñoâng
Du beân Nhaät, cheá bom ñaïn taïi Höông Caûng vaø töøng bò giam vì vaän ñoäng quaân giôùi,
 347

ñeán vieäc xaâm nhaäp Xieâm, Laøo tìm ñöôøng chuyeån vuõ khí veà nöôùc.
Chuøa Phoå Minh : Chuøa Phoå Minh ôû thoân Töùc Maëc, xaõ Loäc Vöôïng ngoaïi thaønh
Nam Ñònh, caùch thaønh phoá Nam Ñònh ñoä chöøng 3 km veà phía Taây Baéc.
Ngoâi chuøa nguyeân ñöôïc xaây döïng töø thôøi Lyù ñaõ coù vöông trieàu Traàn môû roäng vaøo
naêm 1262. Ñaây laø moât ngoâi chuøa coù qui moâ to lôùn. Trong chuøa coù nhaø Thuûy Taï, coù
hoà sen, coù nhieàu caây coå thuï sum sueâ. Tröôùc cöûa chuøa coù ñænh ñoàng naëng treân 7 taán.
Qua nhieàu laàn tu söûa ñeán nay quy moâ cuûa chuøa bò thu heïp nhieàu so vôùi tröôùc. Tuy
vaäy kieán truùc ñôøi Traàn ôû ñaây coøn laïi khaù nhieàu : 96 chaân taûng ñaù chaïm hoa sen,
nhieàu ñoâi soùc ñaù, hai ñoâi roàng chaïm ñaù tröôùc baùi ñöôøng. Ñaëc bieät coøn coù caây thaùp
ñöôïc xaây döïng tröôùc cöûa baùi ñöôøng vaøo naêm 1305. Ñaây laø loaïi thaùp hình sen coù 13
taàng cao 21 m. Beä vaø taàng moät xaây baèng caùc phieán ñaù xanh trang trí tinh vi, caùc
taàng treân xaây baèng gaïch, treân cuøng laø buùt thaùp baèng ñaù. Thaùp coù hình choùp, ñaùy
vuoâng, moãi caïnh daøi 5,2 m. Caùc taàng thaùp ñeàu coù maùy cong ôû 4 phía. Troïng löôïng
thaùp naëng khoaûng 700 taán treân moät tieát dieän nhoû 30 m² laïi ôû vuøng chieâm truõng
nhöng vaãn ñöùng vöõng suoát 7 theá kyû qua. Tröôùc ñaây chuøa coù khoaûng treân 100 pho
töôïng nay chæ coøn 50 pho, trong ñoù coù nhieàu pho mang tính ngheä thuaät cao.
Chuøa Coå Leã : Chuøa Coå Leã thuoäc thò traán Coå Leã, huyeän Tröïc Ninh. Töø thaønh phoá
Nam Ñònh, qua caàu treo treân soâng Ñaøo, ñi theo ñöôøng 21 khoaûng 15 km laø ñeán thò
traán Coå Leã, qua moät caây caàu nhoû reõ phaûi 200 m laø ñeán chuøa. Chuøa Coå Leã voán coù
raát laâu ñôøi. Töông truyeàn do thieàn sö Nguyeãn Minh Khoâng thôøi Lyù saùng laäp. Ngoâi
chuøa hieän nay do hoøa thöôïng Phaïm Quan Tuyeân xaây döïng vaøo thaùng 11 naêm 1920.
Tröôùc chuøa coù thaùp Cöûu Phaåm Lieân Hoa 12 taàng ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1926 -
1927. Taàng ñeá thaùp coù 8 maët, ñaët treân löng moät con ruøa lôùn höôùng vaøo chuøa.
Trong loøng thaùp coù moät truï raát lôùn, coù 60 baäc thang töø ñeá thaùp ñeán ñænh thaùp theo
ñöôøng xoaùy troân oác. Töø ñænh du khaùch coù theå ngaém nhìn phong caûnh quanh vuøng.
Qua moät caàu cong laø tôùi khu Phaät "Phaät giaùo hoäi quaùn" xaây döïng naêm 1936. Töø
khu naøy qua hai caàu giöõa nuùi laø tôùi chuøa chính. Giöõa saân chuøa coù chuoâng lôùn naëng
9 taán, cao 3,2 m ñöôïc ñuùc vaøo naêm 1936. Toøa thöôïng ñieän coù Phaät Thích Ca cao 4
m, roäng 3,5 m, baèng goã sôn son thieáp vaøng. Nhaø Toå coù pho töôïng Phaïm Quang
Tuyeân.
 348

Chuøa Coå Leã laø moät thaéng caûnh ñeïp cuûa tænh Nam Ñònh, ngoaøi thôø phaät, chuøa coøn
thôø thieàn sö Nguyeãn Minh Khoâng. Nôi ñaây coøn coù nhieàu di tích vaên hoùa quí hieám
nhö ñaïi hoàng chung, moät troáng ñoàng thôøi Lyù vaø moät tuùi ñöïng ñoàng. Chuøa laø di tích
vaên hoùa.
Khu Di Tích Phuû Giaøy : Khu di tích naøy thuoäc xaõ Kim Thaùi, huyeän Vuï Baûn, nôi
thôø baø chuùa Lieãu Haïnh, moät trong Töù Baát Töû cuûa Vieät Nam (Thanh Taûn Vieân,
Thaùnh Gioùng, Chöû Ñoàng Töû, baø chuùa Lieãu Haïnh). Phuû Giaày laø moät quaàn theå di
tích goàm 4 khu vöïc lôùn : ñeàn Thöôïng, phuø Tieân Höông (phuû chính), phuû Vaân Caùt
vaø laêng baø chuùa Lieãu.
Ñeàn Thöôïng : Naèm treân ñænh nuùi Tieân Phong (coøn goïi laø ñeàn Maãu Thöôïng Ngaøn).
ÔÛ phía Nam ñeàn Thöôïng coù ngoâi chuøa coå, coù caây höông ñaù (khaéc baøi kinh cuùng
Phaät) töø ñaàu theá kyû 18 vaø caây thaùp 14 taàng, kieán truùc thôøi Nguyeãn gaàn nuùi Tieân
Höông coù ñeàn thôø Thieàn Sö Khoâng Loä.
Phuû Tieân Höông : Ñaây laø moät coâng trình ñeïp ñöôïc xaây döïng töø thôøi Leâ Caûnh Trò
(1663 - 1671) vaø ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu. Phuû Tieân Höông coù 19 toøa vôùi 81 gian
lôùn nhoû, maët phuû quay veà phía Taây Nam nhìn veà daõy nuùi Tieân Höông. Tröôùc phuû
coù hoà vaø moät saân roäng, coù 3 toøa nhaø daøn haøng ngang hai taàng, taùch maùi ñoù laø
phöôïng du nôi ñoùn khaùch tôùi haønh höông. Moät hoà baùn nguyeät coù lan can thaáp bao
quanh, coù bình phong vaø hai caàu vöôït ñeàu baèng ñaù coù chaïm khaéc hình con roàng
vôùi moùng vuoát sinh ñoäng tinh xaûo. Phuû coù 4 lôùp thôø (4 cung) : ñeä nhaát , ñeä nhò , ñeä
tam, ñeä töù. Caùc cung ñeàu ñöôïc taäp trung caùc ngheä thuaät chaïm khaéc tinh vi, theå
hieän ñuû caùc maûng ñeà taøi : roàng, phöôïng, hoå... Chính cung (cung ñeä nhaát) coù moät
khaùm thôø khaûm trai, beà theá vaø tinh xaûo. Ñaây chính laø nôi ñaët 5 pho töôïng coù giaù trò
myõ thuaät cao cuûa theá kyû 19.
Phuû Vaân Caùt : Ñöôïc xaây döïng treân khu ñaát roäng gaàn 1 ha, maët quay veà höôùng taây
baéc. Phuû Vaân Caùt hieän nay coøn coù 7 toøa vôùi 30 gian lôùn nhoû. Phía tröôùc coù heä
thoáng cöûa ngoï moân vôùi 5 gaùc laàu; phía ngoï moân coù hoà baùn nguyeät, giöõa hoà laø nhaø
thuûy laâu, 3 gian, maùi cong. Phuû Vaân Caùt cuõng coù 4 cung nhö phuû Tieân Höông.
Trung taâm laø nôi thôø chuùa Lieãu, beân traùi laø chuøa thôø Phaät, beân phaûi laø ñeàn thôø Lyù
Nam Ñeá.
 349

Laêng Baø Chuùa Lieãu : Ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1938. Laêng ñöôïc xaây döïng baèng ñaù
xanh, chaïm troå ñeïp, vôùi dieän tích 625 m², goàm coù cöûa vaøo laêng theo höôùng ñoâng
taây, nam baéc. Caùc cöûa ñeàu coù truï coång treân ñaët boâng sen. Giöõa laêng laø ngoâi moä
hình baùt giaùc, moãi caïnh chöøng 1 m. Toaøn laêng coù 60 buùp sen hoàng troâng xa nhö
moät hoà sen caïn.
Di tích Phuû Giaøy coù giaù trò raát cao veà trình ñoä kieán truùc ngheä thuaät cuoái theá kyû 19
ñeán ñaàu theá kyû 20. Ñeán vôùi Phuû Giaøy vöøa ñeå thöôûng ngoaïn caûnh ñeïp, vöøa mong
Maãu ban cho ñieàu laønh vaø söï may maén.
Di tích cung ñieän thôøi Traàn ôû laøng Töùc Maëc : Laøng Töùc Maëc ôû phía Baéc ngoaïi
thaønh Nam Ñònh, caùch trung taâm thaønh phoá 3 km. Ñaây laø queâ höông cuûa nhaø Traàn,
nôi sinh ra Traàn Höng Ñaïo, vò anh huøng daân toäc. Khu di tích roäng tôùi haøng chuïc
hecta, töø ñeàn Thieân Tröôøng, Coå Traïch thôø caùc vua Traàn vaø Traàn Höng Ñaïo ñeán
chuøa Thaùp Phoå Minh. Söû cuõ cho bieát, vaøo naêm 1239, nhaø vua cho xaây haønh cung ôû
laøng queâ mình ñeå luùc thö nhaøn veà thaêm. Ñeán naêm 1262, Thöôïng Hoaøng ñeán chôi
haønh cung ôû Töùc Maëc, ban yeán tieäc cho daân vaø thaêng laøng Töùc Maëc leân laø phuû
Thieân Tröôøng, döïng tieáp cung Traàn Quang ñeå cho caùc vua ñaõ nhöôøng ngoâi (Thaùi
Thöôïng Hoaøng) veà ôû. Phía Taây cung ñình laø chuøa Phoå Minh, laïi döïng moät cung
rieâng cho caùc vua ñöông trieàu moãi khi veà thaêm Thaùi Thöôïng Hoaøng thì veà nghæ taïi
ñoù.
700 naêm ñaõ troâi qua, khu cung ñieän khoâng coøn nöõa, nay coù ñeàn Thieân Tröôøng ñeå
thôø 14 vò vua Traàn, ñeàn Coå Traïch thôø Traàn Höng Ñaïo, vaø chuøa Phoå Minh vôùi caây
thaùp Phoå Minh noåi tieáng.
Ñình Höông Loäc : Ñình ôû xaõ Nghóa Thònh, huyeän Nghóa Höng, ñöôïc döïng töø laâu
ñôøi. Ñeán naêm Thaønh Thaùi thöù 4 (1893) ñöôïc truøng tu vaø gaàn nhö laøm laïi vaøo naêm
Baûo Ñaïi thöù 4 (1930). Ñình thôø Phaïm Cöï Löôïng, danh töôùng thôøi Tieàn Leâ ñaõ coâng
ñaùnh quaân xaâm löôïc Toáng. Neùt ñaëc saéc nhaát cuûa ngoâi ñình laø toøa haäu cung vôùi 3
gian doïc, ba vì keát caáu loái choàng röôøng vôùi nhöõng hình chaïm troå nhö ñaøn roàng,
chim, maây, nhöõng coâ gaùi cöôõi roàng dang tay muùa, trong ñoù noåi baät leân hình aûnh
ñoâi trai gaùi tình töï giöõa ñaùm baïn beø. Ñaây laø ngoâi ñình coå cuûa tænh Nam Ñònh.
Ñeàn Baûo Loäc : Laøng Baûo Loäc thuoäc xaõ Myõ Phuùc, huyeän Myõ Loäc laø queâ höông cuûa
 350

Traàn Höng Ñaïo, vò anh huøng kieät xuaát cuûa daân toäc. Ñeå töôûng nhôù coâng ôn to lôùn
cuûa oâng, nhaân daân ñaõ laäp ñeàn thôø taïi nôi oâng ñaõ ñöôïc sinh ra vaø goïi laø ñeàn Baûo
Loäc. Ñeàn ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1928, kieán truùc theo kieåu chöõ ñinh, ñaèng tröôùc
coù daõy non boä, tieàn ñöôøng roäng 7 gian, trung ñöôøng 5 gian, haäu ñöôøng 3 gian. Ñeàn
giöõa thôø Quoác Coâng Tieát Cheá Traàn Höng Ñaïo. Beân traùi laø chuøa thôø Phaät, beân phaûi
laø phuû thôø Maãu, phía sau laø ñeàn Khaûi Thaùnh thôø thaân phuï Höng Ñaïo Vöông.
Ñeàn Baûo Loäc cuøng moät soá di tích khaùc taïo thaønh moät quaàn theå kieán truùc lòch söû di
tích nhaø Traàn, laø moät ñieåm du lòch haáp daãn khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.
Các dịp lễ hội
Nam Ñònh laø tænh coù beà daøy lòch söû vaø vaên hoùa, nôi phaùt tích cuûa vöông trieàu Traàn,
moät trieàu ñaïi höng thònh vaøo baäc nhaát trong lòch söû phong kieán Vieät Nam vôùi caùc
di tích : ñeàn Traàn, chuøa Thaùp, chuøa Coå Leã, chuøa Keo Haønh Thieän, phuû Giaøy...
Nam Ñònh coøn laø queâ höông cuûa caùc baäc voõ töôùng anh huøng, ñoàng thôøi cuõng laø
queâ höông cuûa caùc nhaø vaên, nhaø thô noåi tieáng nhö Traàn Teá Xöông (Tuù Xöông),
Nguyeãn Bính...
Naèm trong vuøng ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng, Nam Ñònh coù neàn vaên hoùa daân
gian phong phuù. Neàn vaên hoùa naøy baét nguoàn töø ñôøi soáng cuûa nhaân daân vaø ñöôïc
phaùt trieån vôùi nhieàu hình thöùc sinh hoaït vaên hoùa ña daïng vôùi caùc loaïi hình ngheä
thuaät nhö haùt cheøo, haùt vaên, roái nöôùc, haùt xaåm... Vôùi nhöõng hoäi laøng truyeàn thoáng:
vaät voõ, bôi traûi, röôùc kieäu...
Leã hoäi Phuû Giaøy : Phuû Giaøy laø nôi thôø baø chuùa Lieãu Haïnh, thuoäc xaõ Kim Thaùi,
huyeän Vuï Baûn, caùch thaønh phoá Nam Ñònh 15 km. Hoäi Phuû Giaøy môû haøng naêm töø
moàng 1 ñeán moàng 10 thaùng 3 aâm lòch, chính hoäi laø moàng 3 thaùng 3. Trong nhaân
gian baø Chuùa Lieãu Haïnh ñöôïc suy toân laø Thaùnh Maãu, laø "töù baát töû " cuûa ñieän thaàn
Vieät Nam. Nghi leã röôùc Thaùnh Maãu vaø hoäi keùo chöõ laø nhöõng neùt tieâu bieåu cuûa hoäi.
Trong hoäi coøn coù nhieàu troø vui nhö haùt cheøo, haùt troáng quaân, haùt xaåm, haùt vaên,
muùa haàu boùng... vaø caùc hình thöùc thi ñaáu nhö ñaáu vaät, keùo co, choïi gaø, ñaùnh côø...
Hoäi Phuû Giaøy coøn laø ngaøy hoäi chôï. Daân trong vuøng baøy baùn nhieàu loaïi saûn phaåm
cuûa ñòa phöông nhö giöôøng tuû, ñoà khaûm, hoaønh phi, caâu ñoái... Ñaëc bieät ôû ñaây coøn
coù moùn ñaëc saûn thòt boø thui chaám töông göøng vaø caùc caây caûnh ñöôïc troàng, tæa caàu
 351

kyø, ñeïp maét.

Hoäi ñeàn Baûo Loäc : Ñeàn Baûo Loäc thuoäc huyeän Myõ Loäc, thôø Traàn Höng Ñaïo. Ñaây
laø queâ höông cuûa oâng. Leã hoäi môû vaøo ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch haøng naêm (ngaøy
oâng maát). Leã hoäi coù teá leã vaø nhieàu troø vui daân gian.
Hoäi Keo Haønh Thieän : Chuøa Keo Haønh Thieän thuoäc huyeän Giao Thuûy, thôø Phaät
vaø Thieàn Sö Khoâng Loä. Hoäi môû töø ngaøy 12 ñeán 15 thaùng 9 aâm lòch kyû nieäm Thieàn
Sö Khoâng Loä laø ngöôøi coù taøi cheá ngöï soâng nöôùc, chinh phuïc ñaàm laày, ñaùnh caù, tröø
haûi quaùi. Neùt ñoäc ñaùo cuûa leã hoäi laø bôi thuyeàn vaø muùa eách.
Hoäi chuøa Coå Leã : Chuøa Coå Leã thuoäc thò traán Coå Leã, huyeän Tröïc Ninh, thôø Phaät vaø
Thieàn Sö Khoång Minh Khoâng. Hoäi môû töø ngaøy 15 ñeán 20 thaùng 9 aâm lòch haøng
naêm. Hoäi coù toå chöùc leã giaûng kinh vaø ñua traûi.
 352

Nghệ An
Dieän tích : 16.371 km².
Daân soá : 2.913.600 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Vinh.
Thò xaõ : Thò xaõ Cöûa Loø.
Caùc huyeän : Dieãn Chaâu, Huyønh Löu, Yeân Thaønh, Ñoâ Löông, Nghi Loäc, Höng
Nguyeân, Nam Ñaøn, Thanh Chöông, Taân Kyø, Anh Sôn, Con Cuoâng, Nghóa Ñaøn,
Quì Hôïp, Quì Chaâu, Queá Phong, Töông Döông, Kyø Sôn.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khô Muù, Ô Đu, Thoå, Saùn Dìu, H' Moâng...
Ngheä An laø moät tænh lôùn ôû phía Baéc Trung boä, phía Baéc giaùp Thanh Hoùa, phía
Ñoâng giaùp bieån Ñoâng, phía Taây giaùp Laøo, phía Nam giaùp Haø Tónh. Ñòa hình cuûa
tænh Ngheä An bao goàm nuùi, ñoài vaø thung luõng, ñoä doác thoaûi daàn töø taây baéc xuoáng
ñoâng nam. Heä thoáng soâng ngoøi daøy ñaëc, quoác loä 1 vaø tuyeán ñöôøng saét Baéc - Nam
ñoaïn chaïy qua tænh daøi hôn 94 km. Bôø bieån daøi 82 km, coù Cöûa Loø laø caûnh bieån
quan troïng cuûa mieàn Trung. Tænh coù saân bay Vinh, coù ñöôøng bieân giôùi vôùi Laøo daøi
419 km. Giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng saét, ñöôøng thuûy vaø ñöôøng haøng khoâng ñeàu
thuaän lôïi.
Ñòa theá Ngheä An nhìn ra bieån Ñoâng vaø löng töïa Tröôøng Sôn khaép tænh laø röøng nuùi,
soâng ngoøi ít ñoàng baèng. Töø soâng caû keùo tôùi Keo Nöùa (thuoäc Haø Tónh), doïc theo
phía Taây, toaøn sa ñieäp thaïch phuû leân nhöõng lôùp ñaù voâi, thænh thoaûng troài leân nhöõng
khoái hoa cöông. ÔÛ ñaây coù ngoïn Phu saileng cao nhaát tænh 2711 m . Nhöõng nuùi
ñaùng keå khaùc laø Phou Hautt 2452 m, Bu cat xa 1095m, Phou co 769 m, Buø Ñen
751 m, Phou Han 1322 m, Phouei Tang 1398 m, Phu loong 1295m, Phu can 949 m,
vaø Phu lon 1570 m; nhöõng nuùi thaáp nhö : nuùi Moâng Gaø cao 398 m, Ruù Ñaïi Can
528 m, Ruù Ñaïi Vaïc 431 m , nuùi Quyeát, nuùi Göôm, Phu Vang 489 m, nuùi Rong, nuùi
Cuoâng (nuùi Moä Daï)...
Soâng caû laø soâng chính cuûa tænh, ñoaïn döôùi goïi laø soâng Lam, voøng qua huyeän Cöûa
Raøo roài xuoáng taây nam ra cöûa Hoäi, daøi hôn 300 km. Nhöõng soâng khaùc laø soâng Con,
soâng Nam Tieáp, soâng Kheù Thô, soâng Giang, soâng Trai, soâng Keânh Gai, soâng
cöông, soâng Hoaøng Mai, soâng Cöûa Roâ, soâng Hieáu... Soâng ôû ñaây thöôøng nhoû nhöng
 353

haï löu roäng. Caùc cöûa bieån quan troïng laø cöûa Hoäi vaø cöûa Loø. Nhöõng ñaûo nhoû naèm
ngoaøi bieån laø haøn Nieâu (hoøn Ngö), hoøn Maùt, hoøn Tuaàn...
Ngheä An laø tænh naèm trong vuøng chuyeån tieáp khí haäu neân khí haäu vöøa mang tính
ñoâng laïnh cuûa mieàn Baéc, vöøa mang tính naéng noùng cuûa mieàn Nam. Nhieät ñoä trung
bình naêm töø 23 - 24°C. Muøa möa baét ñaàu thaùng chín ñeán thaùng tö, thaùng naêm coøn
nöôùc luït. Thöôøng hay luït baát ngôø vì nuùi doác, nhöng nöôùc ruùt cuõng nhanh. Baõo hay
ñeán vaøo thaùng taùm, chín, möôøi. Muøa xuaân aám aùp hai thaùng ñaàu, töø thaùng ba coù gioù
Ñoâng Nam ôû vuøng ñoàng baèng. Ñaàu thaùng naêm cuõng hay bò luït. Caùc thaùng saùu, baûy
coù gioù taây noùng khoâ.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo sinh soáng taïi ñaây coù hôn 15 saéc toäc, ngoaøi ngöôøi Kinh laø ña soá, caùc daân
toäc khaùc laø Möôøng, Thaùi, Meøo, Plong, Haùt... Daân chuùng theo ñaïo Phaät, Thieân
Chuùa, thôø phuïng Thaàn Linh, Toå Tieân.
Tuy ñoàng baèng ít nhöng ngöôøi daân vaãn troàng luùa gaïo ñeå soáng qua ngaøy, moät soá nôi
taäp trung laøm ruoäng nhö Dieãn Chaâu, Quyønh Löu, Yeân Thanh, Höng Nguyeân. Caùc
hoa maøu phuï laø laïc (ñaäu phoïng), khoai lang, khoai mì, ngoâ... ñöôïc troàng nhieàu ôû
huyeän Anh Sôn, Dieãn Chaân. Daân chuùng coøn troàng caùc loaïi caây kyõ ngheä vaø caây aên
traùi nhö: caø pheâ, cao su, tra, mía, cam, döùa, chuoái... ôû Nghóa Höng (Phuû Quyù),
Thanh Chöông. Dieän tích ñoàng coû ôû Ngheä An khaù nhieàu, thích hôïp cho vieäc chaên
nuoâi. Röøng nuùi Ngheä An coù caùc loaïi caây tre, nöùa, maây, song, lim, guï, queá Quyø
Chaâu vaø moät soá caây laøm thuoác baéc. Khoaùng saûn coù moû saét, thieát, than ñaù, ñaát seùt,
ñaù voâi. Doïc soâng ngoøi, bôø bieån, daân chuùng theo ngheà ñaùnh caù bieån vaø laøm ruoäng
muoái, maém toâm.
Lược sử
Ñaát Ngheä An xöa laø boä Hoaøi Hoan, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Thôøi baéc
thuoäc, döôùi Ñöôøng Cao Toâng ñoåi teân nöôùc ta laø An Nam Ñoâ Hoä Phuû, ñaát naøy
thaønh Chaâu Hoan, Chaâu Dieãn, goàm 11 huyeän. Ñôøi vua Traàn Dueä Toâng (1372-
1377), ñoåi Chaâu Hoan thaønh Ngheä An. Ñôøi Vua Traàn Thuaän Toâng, Hoà Quyù Ly ñoåi
loä Ngheä An thaønh traán Laâm An. Sang ñeán nhaø Leâ, ñaây laø ñaïo Taây Haûi, roài goïi laø
Ngheä An thöøa tuyeân. Thôøi Taây Sôn ñaët laø Trung Ñoâ, sau thaønh traán Ngheä An. Ñôøi
 354

nhaø Nguyeãn ñaát naøy laø traán Ngheä An. Naêm Minh Maïng thöù 12, vua ñoåi traán thaønh
tænh Ngheä An. Haø Tónh cuõng laø tænh sau trôû thaønh moät ñaïo cuûa Ngheä An.
Naêm 722, anh huøng Mai Thuùc Loan khôûi nghóa ôû Ñaïn Sôn, daân chuùng theo raát
ñoâng, ñaùnh baïi quaân xaâm löôït nhaø Ñöôøng, chieám moät vuøng ôû Hoan Chaâu (huyeän
Nam Ñaøn), xaây thaønh ñaép luõy ñeå ñaùnh tröôøng kyø. Beân bôø soâng Lam laø nôi aùc
chieán cuoái cuøng, ghi laïi söï hy sinh vì nöôùc cuûa ngöôøi anh huøng naøy. Töø naêm 1409
caùc anh huøng Traàn Quyù Khoùach, Ñaëng Dung, Nguyeãn Bieåu, Nguyeãn Caûnh Dò noåi
leân ñaùnh quaân Tröông Phuï nhaø Minh nhieàu traän ôû Ngheä An. Thôøi Minh thuoäc,
giaëc töôûng Ngheä An laø böùc töôøng baát khaû xaâm phaïm. Naêm Giaùp Thìn (1424) Bình
Ñònh Vöông Leâ Lôïi ñem quaân mai phuïc ôû nuùi Boà Lieäp, phuû Quyù Chaâu gieát, töôùng
giaëc Traàn Trung vaø hôn hai ngaøn lính, roài chieám thaønh Traø Long (huyeän Töông
Döông) khoâng toán moät muõi teân.
Ñaàu naêm AÁt Tyù (1425), Vöông tieán haønh ñaùnh Ngheä An, daân chuùng huyeän Thang
Chöông ñöôïc giaûi phoùng, ñem löông thöïc tieáp teá vaän vaø theo khôûi nghóa raát ñoâng.
Ngaøy 29-11-1788, anh huøng Quang Trung Nguyeãn Hueä töø phuû Xuaân tieán quaân ra
baéc, döøng chaân ôû Ngheä An moä theâm quaân. Thôøi ñoù caùc ñaùm só phu khoa baûng baïc
nhöôïc toû veû aùi ngaïi veà vieäc moä quaân naøy. Daân Ngheä An cuûa Baéc Haø chæ phoø maùi
trieàu Leâ nhöng hoï laàm, ñoàng baøo Ngheä An chæ phoø moät Toå Quoác Vieät Nam vaø
khoâng nhìn vua Quang Trung nhö "vua cuûa Taây Sôn" maø ngöôõng moä anh huøng
daân toäc Nguyeãn Hueä nhö moät ñaáng minh quaân vì daân vì nöôùc. Daân nhö ñöôïc soáng
laïi. Chæ trong voøng nöûa thaùng, 10 vaïn quaân Ngheä An cuøng haøng vaïn ngöôøi töø caùc
vuøng khaùc ñaõ theo chaân anh huøng Quang Trung Nguyeãn Hueä tieán binh nhö thaùc luõ
ra mieàn baéc, ñaùnh tan taønh hôn 30 vaïn quaân Thanh.
Khi Phaùp xaâm laêng nöôùc ta, thaùng 3 naêm 1874, hai anh huøng Traàn Taán vaø Ñaëng
Nhö Mai, queâ ôû Ngheä An, tuï taäp caùc Vaên Thaân trong vuøng truyeàn hòch khôûi nghóa,
roài cuøng 3000 nghóa quaân ñaùnh huyeän Dieãn Chaâu. Naêm 1883, daân quaân theo OÂng
Ñinh Vaân Chaát chieám huyeän Nghóa Höng. Sau giaëc Phaùp baét oâng, chaët ñaàu vaø ñoát
huûy xaùc. Naêm 1855, khi kinh thaønh Hueá thaát thuû, hai oâng Nguyeãn Xuaân OÂn vaø Leâ
Doaõn Nhaï ñaõ laõnh ñaïo phong traøo khaùng Phaùp taïi Ngheä An.
Ngaøy 18-12-1855 , quaân ta vaây kín giaëc ôû xaõ Ñoaøi chuùng phaûi duøng tôùi vieän binh
 355

môùi giaûi thoaùt ñöôïc ít teân. Töø naêm 1889, anh huøng Phan Ñình Phuøng tung quaân laäp
caên cöù trong caùc khu röøng nuùi quanh caùc vuøng Anh Sôn, Dieãn Chaâu, Quyø Chaâu vaø
tieán ñaùnh caùc ñoàn boùt cuûa giaëc khaép vuøng Ngheä An. Huyeän Nam Ñaøn laø nôi sinh
tröôûng cuûa anh huøng Phan Boäi Chaâu. Naêm 1903, OÂng vieát "Löu Caáu Huyeát Leä
Taân Thö" chaán ñoäng caû nöôùc keâu goïi caùc quan vaø só phu ñöùng choáng quaân Phaùp
vaø coå voõ cho quan ñieåm "duy taân töï cöôøng", phaùt ñoäng phong traøo Ñoâng Du. Naêm
1908, ñoàng baøo Ngheä An cuøng vôùi caùc tænh khaùc ñoàng loaït bieåu tình choáng noäp theá,
baét ñi phu. Naêm 1912 anh huøng Phan Boäi Chaâu thaønh laäp Vieät Nam Quang Phuïc
Hoäi hoaït ñoäng maïnh meõ khaép nôi. Phong traøo Ñoâng Du maïnh cuõng nhôø hai nhaø
caùch maïng queâ quaùn Vieät Nam laø Ñaëng Nguyeân Caån vaø Ñaëng Thaùi Thaân (ngöôøi
laøng Haûi Coân).
Naêm 1910, giaëc Phaùp vaây baét Ñaëng Thaùi Thaân, oâng baén cheát moät lính Phaùp roài ruùt
suùng töï töû. Ngaøy 19-6-1924 vôùi tieáng bom Sa Ñieän, anh huøng Phaïm Hoàng Thaùi
(ngöôøi laøng Xuaân Nha) thuoäc Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi ñaõ neùm bom vaøo boïn
Toaøn Quyeàn Martin ôû Quaûng Chaâu. Thaùng 7-1925 anh huøng Phan Boäi Chaâu bò
Phaùp baét ôû Trung Hoa vaø giaûi lao veà Haø Noäi keát aùn töû hình. Tröôùc cao traøo phaûn
ñoái cuûa ñoàng baøo Vieät Nam, Phaùp huûy boû baûn aùn nhöng ñem oâng veà Hueá giam
loûng. Treân ñöôøng ñi , oâng gheù Vinh gaëp laïi cuï baø Phan Boäi Chaâu, nhuõ danh Thaùi
Thò Huyeän (ngöôøi laøng Dieân Lam, huyeän Nam Ñaøn), laø moät ngöôøi vôï hy sinh, taàn
taûo quaùn xuyeán moïi vieäc trong gia ñình cho choàng lo vieäc nöôùc. Xa nhau hai möôi
naêm chæ gaëp laïi laàn cuoái nöûa tieáng, cuï baø noùi moät caâu : "Vôï choàng ly bieät hôn hai
möôi naêm, nay ñöôïc moät laàn gaëp maët thaày, trong loøng toâi ñaõ maõn tuùc roài. Töø ñaây
trôû veà sau, chæ mong cho thaày giöõ ñöôïc loøng xöa, thaày haõy laøm nhöõng gì mình
muoán, chôù nghó tôùi vôï con". Ñoái vôùi cuï baø, loøng xöa laø taám loøng chung thuûy ñoái
vôùi Toå Quoác.
Phong cảnh, di tích
Baõi bieån Cöûa Loø : Töø Vinh ñi 18 km ñeán baõi bieån Cöûa Loø. Baõi bieån daøi gaàn 10 km,
caùt traéng phau, mòn maøng. Röøng phi lao xanh toát. Nöôùc bieån trong xanh, ñoä maën töø
3,4 - 3,5 %. Nhieät ñoä muøa ñoâng 18 - 20°C, muøa heø khoaûng 25°C. Töø naêm 1907,
ngöôøi Phaùp nhaän thaáy Cöûa Loø laø vuøng bieån nghæ maùt toát ñaõ xaây döïng moät khu bieät
 356

thöï daønh rieâng cho ngöôøi Phaùp. Khu bieät thöï ñaõ bò phaù huûy trong chieán tranh.
Ngaøy nay, taïi Cöûa Loø ñaõ moïc leân nhieàu nhaø nghæ vaø khaùch saïn phuïc vuï khaùch
trong vaø ngoaøi nöôùc.
Hang Thaåm OÀm : Hang naèm ôû ñòa phaàn huyeän Quì Chaâu, caùch ñöôøng 48 khoaûng 7
km. Ñaây laø moät hang ñeïp ñöôïc thieân nhieân kieán taïo raát ña daïng. Caùc nhaø khaûo coå
ñaõ phaùt hieän ñöôïc nhieàu hieän vaät minh chöùng ñöôïc ngöôøi Vieät coå ñaõ töøng sinh
soáng ôû ñaây. Hieän nay hang Thaåm OÀm coøn nhieàu neùt hoang sô, ñang tieáp tuïc ñöôïc
tu taïo ñeå ñoùn khaùch du lòch.
Thaùc Khe Keõm : Thaùc naèm trong khu baûo toàn thieân nhieân Puø Maùt, caùch trung taâm
huyeän Con Cuoâng vaø quoác loä 7 khoaûng 15 km. Töø ñoä cao 120 m, nöôùc töø treân cao
ñoå maïnh xuoáng qua ba thang baäc laøm tung leân nhöõng boït nöôùc traéng xoùa troâng raát
ñeïp maét. Du lòch Ngheä An ñang noå löïc phaán ñaáu khai thaùc ñieåm du lòch naøy ñeå coù
theå söû duïng vaøo caùc naêm tôùi.
Thaùc Xao Va : Thaùc thuoäc xaõ Tieàn Phong, huyeän Quì Chaâu, caùch quoác loä 48
khoaûng 3 km. Thaùc khoâng cao laém 40 m doøng chaûy cuûa thaùc thoaûi. Ñöôøng giao
thoâng ñeán thaùc khaù thuaän tieän. Ñieåm du lòch naøy raát thích hôïp cho loaïi hình du lòch
cuoái tuaàn. Du khaùch ñeán ñaây nghæ ngôi vui chôi, taém thaùc, vaõn caûnh.
Khu baûo toàn thieân nhieân Puø Maùt : Khu di tích thuoäc ñòa phaän 3 huyeän Anh Sôn,
Con Cuoâng vaø Töông Döông. Ñaây laø moät khu röøng nguyeân sinh raát coù giaù trò. Veà
heä thöïc vaät coù tôùi 986 loaøi thöïc vaät baäc cao thuoäc 552 chi vaø 153 hoï. Trong röøng
coù tôùi 220 loaøi thuoác nhö haø thuû oâ, thoå phuïc linh, queá, ba kích, hoaøi sôn... Caùc loaïi
caây laáy goã coù traàm höông, gaàn 100 loaïi rau, caây aên quaû... Heä ñoäng vaät ôû ñaây cuõng
raát phong phuù vaø ña daïng. Böôùc ñaàu thoáng keâ ñöôïc 241 loaøi thuù cuûa 86 hoï, 28 boä.
Trong ñoù coù 24 loaøi thuù, 137 loaøi chim, 25 loaøi boø saùt, 15 loaøi löôõng theâ coù theå keå
teân moät soá loaøi nhö : voi, hoå, hoa mai, baùo gaám, heo, boø saùt, sôn döông, vooïc,
vöôïn ñen, gaáu choù. Caùc loaøi chim quí nhö tró sao, gaø loâi, gaø tieâu, cao caùt, caù chinh,
sao la. Ñaây laø moät khu röøng nguyeân sinh ñaëc bieät quí hieám. Khaùch du lòch coù theå
tham quan nghieân cöùu, khaûo saùt heä ñoäng thöïc vaät ôû ñaây.
Chôï vuøng bieân Naäm Caén : Chôï ôû vuøng mieàn taây Ngheä An, gaàn bieân giôùi Vieät -
Laøo, beân kia laø ñaát nöôùc Trieäu Voi, giöõa laø doøng suoái Naäm Caén. Chôï naèm ôû khu
 357

ñaát baèng phaúng hình baùn nguyeät bao quanh laø doøng suoái Naäm Caén. Chôï phieân hôïp
vaøo ñaàu vaø giöõa thaùng. Ngay töø chieàu hoâm tröôùc phieân chôï, töø hai ngaõ bieân giôùi,
töøng ñoaøn xe chôû ngöôøi vaø haøng hoùa luõ löôït keùo tôùi taäp keát tröôùc ñoàn Naäm Caén ñeå
xuoáng chôï. Quang caûnh ñöôøng bieân giôùi nhoän nhòp, naùo ñoäng laï thöôøng. Hoï döïng
lieàu, quaùn ñeå chuaån bò cho phieân chôï ngaøy mai. Ngay töø saùng sôùm, tieáng ngöôøi
mua keû baùn xoân xao. Haøng hoùa khoâng ñöôïc xeáp thaønh quaày maø traûi ngay döôùi ñaát
coû nhöng raát goïn gaøng, ngaên naép. Haøng Laøo, haøng Vieät ñan xen. Caùc thieáu nöõ H'
Moâng, thieáu nöõ Laøo duyeân daùng trong caùc boä vaùy daân toäc. Du khaùch coù theå choïn
mua nhöõng maët haøng öa thích, traû baèng tieàn Laøo hoaëc Vieät ñeàu ñöôïc. Haøng hoùa ôû
chôï raát phong phuù. Phieân chôï cöù ñoâng vui nhö vaäy cho tôùi khi maët trôøi saáp boùng.
Ñeàn Cuoâng : Ñeàn naèm treân nuùi Moä Daï beân quoác loä soá 1 thuoäc xaõ Dieãn An, huyeän
Dieãn Chaâu, caùch thaønh phoá Vinh khoaûng 30 km veà phía Baéc. Ñeàn Cuoâng thôø vua
Thuïc An Döông Vöông, ngöôøi keá tuïc caùc vua Huøng döïng nöôùc. Truyeän xöa keå
raèng nôi oâng töï töû chính laø nôi xaây döïng ngoâi ñeàn. Nôi ñaây xöa kia coøn laø vuøng
bieån meânh moâng, traûi qua thôøi gian, ñaát phuø sa boài ñaép neân ngoâi ñeàn ôû vaøo vò trí
nhö ngaøy nay. Ñeàn Cuoâng ñöôïc xaây döïng theo loái chöõ tam goàm 3 neáp nhaø naèm
song song. Tam quan coù taàng caáp. Tröôùc cöûa tam quan laø khoaûng saân roäng. Bôø noùc,
maùi ñeàn coù löôõng long chaàu nguyeät (hai con roàng chaàu traêng) vaø hình ngheâ chaàu,
sö töû chaïy. Ñeàn Cuoâng laø ñieåm tham quan du lòch raát haáp daãn cho du khaùch.
Ñình Hoaønh Sôn : Ñình ôû xaõ Khaùnh Sôn, huyeän Nam Ñaøn. Ñaây laø ngoâi ñình lôùn
nhaát ôû Ngheä An thôø Lyù Nhaät Quang (coøn goïi laø Tam Toøa Ñaïi Vöông), ngöôøi coù
coâng lôùn trong vieäc khai phaù vuøng Nam Kim vaøo giöõa theá kyû 11 vaø thôø thaàn Töù Vò.
Ñình ñöôïc döïng vaøo naêm 1763 döôùi trieàu Leâ Caûnh Höng. Ñình goàm 5 gian, 2 chaùi
lôùn vaø haäu cung nhoû phía sau. Ñình coù 12 coät chính, 20 coät phuï, moãi coät coù chu vi
khoaûng 200 cm. Nhìn chung ñình Hoaønh Sôn coøn giöõ ñöôïc nhieàu neùt ngheä thuaät
thôøi Leâ. Kieán truùc cuûa ñình coù tính chaát khaùi quaùt cao trong boá cuïc, söï haøi hoøa
giöõa töøng phaàn vaø toaøn cuïc, giöõa ñöôøng neùt vaø hình khoái.
Ñeàn Hoàng Sôn : Ñeàn ñöôïc xaây döïng vaøo theá kyû 19 taïi thaønh phoá Vinh thôø Quan
Vaân Tröôøng. Trong ñeàn coù nhieàu töôïng phaùp vaø ñoà thôø cuùng. Ñaây laø ngoâi ñeàn coå
coøn laïi duy nhaát ôû Vinh.
 358

Chuøa Sö Nöõ (chuøa Caàu Linh) : Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû 19 taïi
Vinh. Ñaây laø moät ngoâi chuøa ñeïp, coù nhieàu töôïng thôø. Khaùch du lòch khi ñeán thaêm
Ngheä An ñeàu gheù vaøo thaêm vaõn caûnh chuøa.
Hoà Thaønh : Thaønh thuoäc xaõ Hoàng Long, huyeän Nam Ñaøn, caùch thò traán Nam Ñaøn
9 km veà phía Nam, caùch Kim Lieân 4 km veà phía Taây. Ñaây laø toøa thaønh ñaát, hình
chöõ nhaät quay theo boán höôùng. Töôøng thaønh phía Baéc vaø Nam ñaõ bò san baït laøm
ñöôøng ñi, chieàu cao chæ coøn laïi khoaûng 0,5 m. Töôøng thaønh phía Ñoâng coøn laïi khaù
lôùn, coù chaân thaønh roäng khoaûng 8 m. Khu vöïc Hoà Thaønh coøn löu laïi moät soá daáu
tích cuûa thaùp Nhaïn, ngoâi thaùp coå coù nieân ñaïi xaây döïng theá kyû 5 - 6 sau coâng
nguyeân.
Khu du lòch Nuùi Quyeát : Treân ñöôøng vaøo Nam ra Baéc qua phaø Beán Thuûy, nhìn veà
phía Taây, coù moät daõy nuùi nhoû, ñoù laø nuùi Quyeát nguùt ngaøn thoâng reo vaø trôû thaønh
laâm vieân nuùi Quyeát, moät ñieåm du lòch kieåu môùi cuûa tænh Ngheä An. Nuùi Quyeát voán
coù theá "long laân quy phöôïng" nhöng thaät söï coù vò trí noåi baät khi Quang Trung -
Nguyeãn Hueä choïn laøm ñaát ñoùng ñoâ : "nhôù laïi buoåi hoài loan kyø tröôùc, luùc qua
Hoaønh Sôn, quaû cung ñaõ töøng môû xem ñòa ñoà, thaáy ôû huyeän Chaân Loäc, xaõ Yeân
Tröôøng (nuùi Quyeát - Beán Thuûy) hình theá roäng raõi, khí töôïng töôi saùng... thaät laø choã
ñaát ñeïp ñeå ñoùng quaân vaäy..." (trích trong chieáu cuûa Nguyeãn Hueä gôûi La Sôn Phu
Töû Nguyeãn Thieáp ngaøy 3 thaùng 9 naêm Thaùi Ñöùc 11, töùc ngaøy 1-10-1788). Nguyeãn
Hueä ñaõ cho xaây thaønh, döïng laàu ñieän taïi ñaây.
Phöôïng Hoaøng Trung Ñoâ ñöôïc xaây ôû khoaûng giöõa nuùi Quyeát vaø nuùi Kyø Laân (ruù
Meøo), nay coøn daáu tích cuûa thaønh hình tam giaùc. Ñoù laø thaønh noäi, chu vi roäng 1680
m giöõa coù laàu roàng 3 taàng. Thaønh ngoaïi caáu taïo hình thang, chu vi 2680 m. Töø treân
thaønh coù theå nhìn thaáy soâng Lam, soâng Vónh Doanh vaø keânh nhaø Leâ uoán löôïn giöõa
caùnh ñoàng Höng Nguyeân, Nam Ñaøn traûi roäng. Höôùng veà phía Ñoâng coù theå doõi veà
hoøn Ngö, hoøn Maùt, caän keà vôùi 8 caûnh ñeïp cuûa Nghi Xuaân (Nghi Xuaân baùt caûnh).
Töø chaân nuùi Quyeát, du khaùch coù theå ñi thuyeàn xuoâi soâng Lam ñeán baõi chim Höng
Hoøa, len loõi trong röøng nguyeân sinh hoaëc ngöôïc doøng soâng La, con soâng cuûa nieàm
thöông noãi nhôù ñeå ñeán vôùi Höông Sôn, Ñöùc Thoï...
Di tích löu nieäm cuï Phan Boäi Chaâu : Ñaây laø ngoâi nhaø maø cuï Phan Boäi Chaâu ñaõ
 359

ñöôïc sinh ra vaø soáng ôû ñaây tôùi naêm 38 tuoåi. Di tích naèm ôû thoân Sa Nam, xaõ Ñoâng
Lieät, thò traán Nam Ñaøn. Khu di tích naøy ñaõ ñöôïc toân taïo trôû thaønh khu löu nieäm
ñoùn khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán tham quan ngoâi nhaø ñôn sô cuûa nhaø vaên hoùa,
nhaø yeâu nöôùc, vaø laø nhaø thô.
Ñeàn Tam Hoøa : Ñeàn caùch xaõ Ñoaøi 12 km, thôø Uy Minh Vöông ñôøi Lyù. Luùc traán
thuû Ngheä An, OÂng ñaõ giuùp nöôùc Chaêm Pa deïp loaïn vaø daân nöôùc naøy kính troïng
laäp ñeàn.
Ñeàn vaø laêng Haéc Ñeá Mai Thuùc Loan : Thuoäc laøng Vaân Sôn, xaõ Höông Laâm,
huyeän Nam Ñaøn. Treân nuùi Veä Sôn coøn coù tích thaønh Vaïn An, nôi anh huøng Mai
Thuùc Loan ñaõ xaây thaønh, ñaép luõy vôùi daân chuùng choáng laïi quaân xaâm löôïc nhaø
Ñöôøng. Trong huyeän Nuùi Huøng (coøn goïi laø Ruù Ñuïn, Ñoän Sôn, chöõ ruù coù nghóa laø
nuùi cao ñoäc laäp), nôi Mai Haéc Ñeá thua traän, ruùt veà vaø maát taïi ñaây.
Thaønh Luïc Nieân : Trong daõy nuùi Thieân Nhaän, huyeän Thanh Chöông, coøn coù di tích
cuûa vua Leâ Thaùi Toå, luùc ñoùng quaân chuaån bò vaây ñaùnh Ngheä An.
Ñeàn Côøn : Moät ngoâi Ñeàn raát coå, naèm beân doøng soâng Hoaøng Mai (soâng naøy nöôùc
chaûy ra cöûa Côøn).
Ngaû ba beán Thuûy : Caùch thaønh phoá Vinh 4 km, treân soâng Lam phong caûnh höõu
tình.
Di tích thaønh Minh : Caùch huyeän Dieãn Chaâu hôn 19 km, thuoäc laøng Maëc Taûo coøn
di tích ngoâi thaønh cuûa giaëc Minh xaây luùc ñoâ hoä nöôùc ta. Nôi cöûa soâng con chaûy
vaøo soâng caû, nöôùc soâng chaûy sieát, caûnh trí neân thô.
Huyeän Dieãn Chaâu laøng Thoå Thaønh, queâ Hoà Toâng Thoác, söû gia vaø danh só ñôøi Traàn
Ngheä Toâng, taùc giaûø Phuù Hoïc Chæ Nam, Vieät Söû Cö Muïc, Vieät Nam Theá Chí, Thaûo
Nhaân Hieäu Taán thi taäp. Xaõ Thònh Myõ laø queâ quaùn cuûa hoïc giaû Cao Xuaân Duïc, söû
gia ñôøi Nguyeãn, taùc giaû Ñaïi Nam Dö Ñòa Chí Öôùc Bieân, Quoác Trieàu söû toaùt yeáu,
Xuaân Kinh Dieän Thò Kinh Ñieån, Thoâng Quoác Thoå Saûn... Con gaùi Cao tieân sinh laø
baø Cao Ngoïc Anh, moät nöõ só noåi tieáng taøi saéc moät thôøi. Laøng Vaên Hieån laø queâ
danh thaàn Nguyeãn Xuaân OÂn, ñoã tieán só khoa Taân Muøi (1871), nhieàu laàn xin trieàu
ñình caûi toå vieäc nöôùc nhöng vua Töï Ñöùc khoâng nghe; oâng veà queâ moä quaân choáng
Phaùp vaø ñaùnh suoát 18 thaùng : sau bò giaëc baét nhöng quyeát khoâng haøng. OÂng bò
 360

beänh maát trong tuø naêm 1894.

Huyeän Thanh Chöông, xaõ Nam Hoa, queâ Nguyeãn Thieän Chöông, danh só ñôøi vua
Leâ Thaùnh Toâng. Laøng Thanh Lieâm laø queâ Ñinh Nhaät Thaän, danh só nhaø Nguyeãn,
hoïc vaán uyeân thaâm, taùc giaû baøi thô noåi tieáng Thu Daï Töù Hoaøi Ngaâm. Laøng Phuû
Löu queâ Nguyeãn Vaên Giai, danh só ñôøi Leâ Theá Toâng, OÂng coøn laø moät nhaø quaûn söï
loãi laïc.
Huyeän Quyønh Löu : queâ Döông Doaùn Am, nhaø chính trò, kinh teá, quaân söï taøi gioûi
ñôøi Nguyeãn. Xaõ Hoaøn Haäu, queâ Hoà Só Döông, söû gia trieàu Leâ Thaàn Toâng ñeán Leâ
Huy Toâng, taùc giaû Leâ Trieàu Ñeá Vöông Trung Höng Coâng Nghieäp thöïc luïc (3
quyeån). Hoà Thöôïng Thö gia leã, döï vaøo vieäc tu chænh boä Ñaïi Vieät Söû Kyù baûn kyû luïc
bieân vaø boä Lam Sôn thöïc luïc. Laøng Quyønh Ñoâi, nôi sinh tröôûng cuûa nhaø thô noåi
tieáng Hoà Xuaân Höông. Xaõ Hoaøn Haäu queâ danh só Hoà Só Ñoáng, ñôøi vua Leâ Hieån
Toâng taùc giaû taäp thô hoa trình khieån höùng.
Laøng Quyønh Ñoâi cuõng laø queâ Phaïm Ñình Toaùi, danh só trieàu Nguyeãn coù coâng söûa
chöõa vaø ruùt goïn saùch Vieät Söû Quoác Ngöõ thaønh boä Ñaïi Nam Quoác Söû dieãn ca (laøm
töø 1850 ñeán 1870 goàm 1027 caâu luïc baùt); OÂng coøn laø taùc giaû cuûa nhöõng baøi dieãn
ca baèng vaên quoác aâm noåi tieáng nhö Quoác aâm dieãn ca (goàm nhöõng baøi quy khöù lai
töø, Xuaân Giang Hoa Nguyeät Daï, Töông Tieán Töûu Trieát phuï ngaâm, Ñieàn Gia Taïp
Höùng, Chính Khí Ca). Trung Dung dieãn ca, Dòch Quaùi dieãn ca vaø moât boä saùch
baèng chöõ nho laø Quyønh Löu Tieát Phuï truyeän;rieâng boä saùch Ñaïi Nam Quoác Söû dieãn
ca ñöôïc vaên haøo Tröông Vónh Kyù ñem in ra chöõ quoác ngöõ laàn ñaàu tieân taïi Saøi Goøn
vaøo naêm 1875.
Huyeän Nam Ñaøn, queâ höông anh huøng Phan Boäi Chaâu; OÂng ñaõ vieát nhieàu vaên
phaåm ñaáu tranh noåi tieáng nhö Löu Caàu Huyeát Leä Taùn Thö, Khuyeán Thanh Nieân
Du Hoïc, Haûi Ngoaïi Huyeát Thö, Nguïc Trung Thö, Nam Nöõ Quoác Daân Tu Tri vaø
moät soá thô vaên khaùc, lôøi leõ ñeàu huøng traùng, chan chöùa moät taám loøng yeâu nöôùc
thöông noøi raát thieát tha.
Huyeän Nguyeân Höng, laøng Buøi Chu, queâ Nguyeãn Tröôøng Toä ngöôøi ñaõ yeâu caàu
vua Töï Ñöùc caùch taân ñaát nöôùc. Ngheä An coøn laø queâ danh só Hoà Quyù Chaâu ñôøi
Nguyeãn vaên chöông loãi laïc. Ngheä An cuõng laø queâ höông cuûa nhieàu nhaø caùch maïng
 361

hoaït ñoäng trong phong traøo ñoâng Du vaø Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi cuûa cuï Saøo
Nam Phan Boäi Chaâu; Hoaøng Troïng Maäu giöõ traùch nhieäm quaân söï vôùi Traàn Höõu
Luïc, hoaït ñoäng töø Höông Caûng Trung Hoa ñeán Xieâm La; sau caû hai tieân sinh bò
giaëc Phaùp baét vaø ñaõ bò xöû baén taïi Haø Noäi ngaøy 14-2-1915. OÂng Leâ Caàu Tinh raát
thoâng minh, coù trí, chuyeân cheá suùng baét chöôùc Nhaät; sau veà Xieâm hoaït ñoäng vaø bò
beänh maát naêm 1910. Mai Laõo Bang, linh muïc Thieân Chuùa giaùo, moät laõnh tuï phong
traøo Ñoâng Du; OÂng laø taùc giaû quyeån taäp Laõo Bang Phoå khuyeán thô, noäi dung keâu
goïi daân chuùng theo Löông Giaùo ñoaøn keát cöùu nöôùc, ñöøng bò thöïc daân chia reõ.
Các dịp lễ hội
Ngheä An laø moät maûnh ñaát ñaõ saûn sinh nhieàu danh nhaân lòch söû, nhaø khoa baûng,
nhaø khoa hoïc, nhaø vaên noåi tieáng nhö Mai Haéc Ñeá, thi só Hoà Xuaân Höông... Cuõng
nhö caùc tænh khaùc cuûa Vieät Nam, truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa tænh raát phong phuù. Laø
moät tænh coù nhieàu daân toäc cuøng sinh soáng, moãi daân toäc ñeàu mang moät baûn saéc vaên
hoùa, ngoân ngöõ rieâng giaøu truyeàn thoáng. Ngheä An laø xöù sôû cuûa neàn vaên hoùa daân
gian ñaëc saéc vôùi nhöõng ñieäu hoø, haùt phöôøng vaûi, haùt ñoø ñöa... Du khaùch ñeán vôùi
baát kyø leã hoäi naøo cuûa tænh Ngheä An ñeàu coù theå thöôûng thöùc loaïi hình sinh hoaït vaên
hoùa ñaëc saéc naøy.
Caùc daân toäc ít ngöôøi cuûa tænh Ngheä An coù nhöõng loaïi hình aâm nhaïc rieâng. Daân toäc
Khô-Muù coù aâm nhaïc nöõ ñuoåi chim thuù, nhaïc khí gaén treân gaäy choïc loã, tra haït.
Thaêm ñao laø loaïi nhaïc cuï baèng tre nöùa; ñaøn moâi ñöôïc cheá taïo baèng nhöõng maûnh
caät tre voùt moûng. Ngoaøi ra hoï coøn coù nhieàu loaïi saùo, kheøn... Coøn ngöôøi H' Moâng
laïi coù nhieàu loaïi kheøn vaø ñaøn moâi ñeå baøy toû tình caûm, ca ngôïi veû ñeïp cuûa cuoäc
soáng, cuûa queâ höông ñaát nöôùc.
Ngheä An laø xöù sôû cuûa nhöõng leã hoäi coå truyeàn dieãn ra treân soâng nöôùc nhö leã hoäi
Caàu Ngö, Röôùc Heán, Ñua thuyeàn... Leã hoäi laøm soáng laïi nhöõng kyø tích lòch söû ñöôïc
naâng leân thaønh huyeàn thoaïi, giaøu chaát söû thi, ñaäm ñaø tính nhaân vaên nhö leã hoäi ñeàn
Cuoâng, leã hoäi laøng Vaïn Loäc, laøng Sen. Mieàn nuùi coù caùc leã hoäi nhö Hang Bua, leã
hoäi Xaøng Khan, leã möøng nhaø môùi, leã uoáng röôïu caàn.
Leã hoäi ñeàn Cuoâng : Leã hoäi dieãn ra vaøo ngaøy 15 thaùng 2 aâm lòch haøng naêm taïi ñeàn
Cuoâng thuoäc xaõ Dieãn An, huyeän Dieãn Chaâu, ñeå töôûng nhôù vua Thuïc An Döông
 362

Vöông ñaõ coù coâng saùng laäp neân nöôùc AÂu Laïc. Leã hoäi dieãn ra raát long troïng, trong
phaàn hoäi coù nhieàu troø chôi, coù haùt ví, haùt phöôøng vaûi...
Leã hoäi ñeàn Nguyeãn Sö Hoài : Ñeàn Nguyeãn Sö Hoài ôû laøng Vaïn Loäc, thò xaõ cöûa Loø,
thôø oâng Nguyeãn Sö Hoài laø ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc khai phaù vuøng ñaát phía
Ñoâng cuûa huyeän Nghi Loäc. Leã hoäi haøng naêm dieãn ra vaøo ngaøy 15 - 16 thaùng 1 aâm
lòch ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa oâng.
Leã hoäi ñeàn Quaû : Ñeàn Quaû thuoäc xaõ Baïch Ngoï, huyeän Ñoâ Löông, ñeàn thôø Lyù
Nhaät Quang (Uy Minh Ñaïi Vöông Lyù Hoaøng, con trai vua Lyù Thaùi Toå). Leã dieãn ra
vaøo ngaøy 15 -16 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm. Hoäi coù teá thôø, röôùc 12 thuyeàn loäng laãy,
coù ñua thuyeàn.
Leã hoäi vua Mai : Leã hoäi dieãn ra vaøo ngaøy 16, 17 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm taïi ñeàn
thuoäc xaõ Vaân Dieân, huyeän Nam Ñaøn. Ñeàn thôø Mai Haéc Ñeá vò vua ñaõ coù coâng laõnh
ñaïo cuoäc khôûi nghóa, choáng aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Ñöôøng. Trong leã hoäi coù leã röôùc
kieäu vua Mai, teá leã long troïng. Phaàn hoäi coù troø ñaáu vaät, cöôùp côø, ñua thuyeàn, ñaáu
côø töôùng.
Hoäi Bua : Hoäi Bua dieãn ra haøng naêm töø ngaøy 15, 20 thaùng 1 aâm lòch. Ñaây laø leã hoäi
vui xuaân cuûa caùc daân toäc ôû ba huyeän Quyø Hôïp, Queá Phong, Quyø Chaâu.
Hoäi Quyønh : Laøng Quyønh laø moät laøng coå, coù lòch söû treân naêm traêm naêm, thuoäc xaõ
Quyønh Ñoâi, huyeän Quyønh Löu. Ñaây laø moät laøng noåi tieáng veà hoïc thöùc, ñaõ coù 60
ngöôøi ñoã tieán só. Haøng naêm laøng môû leã hoäi vaøo ngaøy 27 thaùng 12 aâm lòch ñeå ghi
nhôù coâng ôn cuûa toå caùc doøng hoï ñaõ coù coâng laäp laøng. Leã hoäi coù teá lôùn, röôùc thaàn
veà ñình, trong leã hoäi coù caùc troø chôi ñaáu vaät, ñaùnh ñu.
Hoäi Thanh Ñaøm (röôùc heán) : Hoäi Thanh Ñaøm dieãn ra haøng naêm töø 15 -18 thaùng 2
aâm lòch taïi laøng Thanh Ñaøm, xaõ Nam Taân, huyeän Nam Ñaøn. Ñaây laø leã hoäi cuûa ñòa
phöông caàu no ñuû. Vaøo ngaøy chính hoäi, coù ñoaøn röôùc heán (ñuû nghi töôïng) ñi giöõa
soâng. Chuû teá thaû daàn töøng naém heán caàu mong thuûy thaàn giuùp cho heán sinh nôû
nhieàu ñeå daân coù ñuû thöùc aên.
 363

Ninh Bình
Dieän tích: 1398,7 km².
Daân soá : 891.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Ninh Bình.
Thò xaõ : Thò xaõ Tam Ñieäp.
Caùc huyeän : Nho Quan, Gia Vieãn, Hoa Lö, Yeân Moâ, Yeân Khaùnh, Kim Sôn.
Daân toäc : Kinh (Vieät), Möôøng, Thaùi, H' Moâng, Dao...
Ñòa theá Ninh Bình goàm hai khu khaùc haún nhau : khu phía Ñoâng laø ñoàng baèng phuø
sa, coù huyeän Yeân Khaùnh. Khu phía Nam vaø Taây laø ñoài nuùi, coù huyeän Nho Quan.
ÔÛ khu phía Nam vaø Taây naøy coù hai daõi nuùi Tam Ñieäp (Ba Doäi), moät daõy nuùi ñaù
voâi chaïy daøi theo höôùng Taây Baéc - Ñoâng Nam töø tænh Hoøa Bình ra ñeán bieån vaø
chia laøm ba ñôït : ñôït moät naèm trong ñòa phaän tænh Ninh Bình, ñôït hai laø ngoïn cao
nhaát naèm ôû ranh giôùi Ninh Bình - Thanh Hoùa vaø ñôït ba naèm trong tænh Thanh Hoùa.
Daõy nuùi Tam Ñieäp coù chieàu cao nhö ñeøo Tam Ñieäp (laø nôi quoác loä soá 1 ñi qua),
ñeøo Ñoàng Giao, ñeøo Quaùn Caùc, ñeøo Chænh Ñaïi... Khu ñoàng baèng coù nhieàu ngoïn
nuùi ñaù voâi ñôn ñoäc cao töø 50 tôùi 100 m, nhö nuùi Thuùy, Caùnh Dieàu, Hoài Haïc...;
nhöõng nuùi baát thöôøng naøy taïo neân vuøng caàm tuù mang danh laø "Vònh Haï Long treân
ñaát lieàn".
Veà phía Nam vaø Ñoâng - Nam, tænh Ninh Bình aên lan ra bôø bieån; vuøng phía Nam
soâng Ñaùy, moãi naêm phuø sa laïi boài theâm ra bieån, môû roäng ñaát ñai. Laø moät nhaùnh
cuûa soâng Hoàng, soâng Ñaùy laø soâng lôùn nhaát cuûa Ninh Bình. Caùc soâng khaùc chaûy
qua tænh laø soâng Nho Quan, Hoaøng Giang vaø Chính Ñaïi. Ninh Bình coù nhieàu soâng
nhoû ôû gaàn mieàn bieån, giöõ vai troø höõu ích laø thaùo bôùt nöôùc trong muøa nöôùc lôùn
traùnh naïn luït loäi. Soâng Chính Ñaïi (thuoäc huyeän Yeân Moõ) coù cöûa Thaàn Phuø, ñaây laø
nôi quaân Chieâm Thaønh ñoå boä thuûy quaân ñaùnh baát ngôø vaø chieám ñöôïc thaønh Thaêng
Long naêm 1377 (ñôøi vua Traàn Dueä Toâng). Tröôùc ñaây, cöûa bieån Thaàn Phuø coù gioù to
soùng lôùn, neân daân gian coù caâu :
Leân ñeânh qua cöûa Thaàn Phuø,
Kheùo tu thì noåi, vuïng tu thì chìm.
Ñaây cuõng laø nôi nhieàu con soâng hoäi tuï, con kinh töø soâng Hoàng qua soâng Maõ, soâng
 364

Vaân Saøng vaø soâng Ñaùy ñoå nöôùc vaøo cöûa Chính Ñaïi. Giôø thì ñaát boài ra bieån khaù
nhieàu neân cöûa Thaàn Phuø ñaõ khoâng coøn gaây caûm giaùc gheâ sôï nhö xöa.
Khí haäu cuûa tænh thuoäc vuøng tieåu khí haäu cuûa ñoàng baèng soâng Hoàng. Nhieät ñoä
trung bình laø 23,4°C. Thôøi tieát trong naêm chia laøm hai muøa roõ reät : muøa khoâ vaø
muøa möa.
Ninh Bình laø moät tænh giaøu tieàm naêng veà du lòch. Thieân nhieân ñaõ ban taëng cho
vuøng ñaát naøy nhieàu danh lam thaéng caûnh kyø thuù, nhieàu hang ñoäng noåi tieáng nhö
Tam Coác - Bích Ñoäng, Ñòch Loäng, ñoäng Tieân, ñoäng Hoa Sôn... Vöôøn quoác gia Cuùc
Phöông noåi tieáng vôùi heä ñoäng thöïc vaät phong phuù ñaëc bieät laø caây choø 1000 naêm
tuoåi. Maûnh ñaát naøy töø xa xöa ñaõ laø kinh ñoâ cuûa nöôùc Ñaïi Coà Vieät (teân cuûa Vieät
Nam xöa) töø naêm 968 ñeán naêm 1010. Vì vaäy vuøng ñaát naøy coù di tích lòch söû nhö coá
ñoâ Hoa Lö, quaàn theå nhaø thôø ñaù Phaùt Dieäm, chuøa non nöôùc... Taát caû nhöõng di tích
vaø danh lam thaéng caûnh naøy ñaõ trôû thaønh nhöõng tuyeán du lòch raát haáp daãn khaùch
trong vaø ngoaøi nöôùc.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo taïi Ninh Bình ña soá laø ngöôøi Kinh, chæ coù moät soá nhoû ngöôøi Möôøng soáng
ôû phía Baéc vaø phía Taây huyeän Nho Quan. Phaàn lôùn daân chuùng tænh naøy theo ñaïo
Thieân Chuùa, nhaát laø vuøng Kim Sôn Phaùt Dieäm. Moät ñòa phaän Coâng giaùo ñöôïc
thaønh laäp töø naêm 1901, vaø moät tu vieän ñaøo taïo Linh muïc môû vaøo naêm 1913.
Chung quanh tænh lî vaø treân bôø soâng Ñaùy, daân chuùng thöôøng caáy luùa chieâm vì muøa
khoâ khoâng ñuû nöôùc. Mieàn cao thì troàng caùc loaïi caây kyõ ngheä nhö traø, traáu, caø pheâ
vaø thuoác laù. Thuoác laù Ninh Bình khaù noåi tieáng. Caùc hoa maøu khaùc laø ñaäu phoïng
(ñaäu laïc), daâu, mía, ngoâ...
Veà phía Nam coù nhieàu röøng coù nhieàu caây maây, song (moät loaïi caây maây), vaø tre.
Tre hoa laø loaïi tre raát toát ôû hai huyeän Gia Vieãn vaø Nho Quan. Röøng Ninh Bình coù
nhieàu daõ caàm daõ thuù. Vuøng gaàn bieån, nhö Phaùt Dieäm, daân chuùng troàng coùi laø moät
nguoàn lôïi ñaùng keå cuûa Ninh Bình. Vuøng gaàn soâng bieån, daân ta cuõng laøm ngheà
ñaùnh caù. Khoaùng saûn cuûa tænh khoâng nhieàu, chæ coù moû than ôû Ñoàng Giao, vuøng nuùi
coù nhieàu ñaù hoa. Kyõ ngheä vaø thöông maïi Ninh Bình chöa phaùt trieån nhieàu, chæ coù
ngaønh deät vaø saûn xuaát chieáu ôû vuøng Phaùt Dieäm laø thònh haønh hôn caû.
 365

Lược sử
Ñaát Ninh Bình xöa thuoäc boä Giao Chæ, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Ninh
Bình thuoäc quaän Giao Chæ döôùi ñôøi nhaø Haùn, thuoäc Chaâu Tröôøng Yeân döôùi ñôøi
nhaø Löông, vaø ñoåi thaønh Chaâu Tröôøng vaøo ñôøi nhaø Ñöôøng. Thôøi kyù töï chuû, Ninh
Bình laø nôi xuaát phaùt cuûa nhaø Ñinh vaø nhaø Tieàn Leâ. Naêm 968, Ñinh Tieân Hoaøng
Ñeá ñoùng ñoâ taïi Hoa Lö thuoäc laøng Tröôøng Yeân vaø Gia Vieãn ngaøy nay. Naêm 1010,
Ninh Bình thaønh phuû Tröôøng Yeân, sau ñoåi laø Chaâu Ñaïi Hoaøng vaøo cuoái theá kyû 12.
Ñôøi nhaø Traàn ñoåi thaønh loä, roài laïi ñoåi thaønh traán Thieân Quan. Ñôøi Leâ Thaùi Toâng
(1434 - 1439), Ninh Bình saùt nhaäp vaøo tænh Thanh Hoùa; thuoäc traán Sôn Nam ñôøi
Vua Leâ Thaùnh Toâng, roài laïi thuoäc veà Thanh Hoùa cho tôùi ñôøi vua Minh Maïng.
Naêm 1839, Ninh Bình trôû thaønh moät tænh.
Sau khi Ngoâ Vöông Quyeàn maát, ñaát nöôùc ta laïi laâm vaøo caûnh loaïn 12 söù quaân
tranh chaáp nhau laøm daân chuùng ta thaùn. Anh huøng Ñinh Boä Lónh ñaõ deïp ñöôïc moái
loaïn ñoù. OÂng sinh tröôûng ôû ñoäng Hoa Lö, huyeän Gia Vieãn, khi coøn thô aáu ñaõ cuøng
vôùi treû muïc ñoàng laáy boâng lau laøm côø baøy traän ñaùnh nhau. Caäu beù Ñinh Boä Lónh
ñoù sau ñöôïc toân laø "Vaïn Thaéng Vöông" vì ñaùnh traän naøo cuõng thaéng, deïp heát noäi
loaïn trong nöôùc. Naêm 968, Ñinh Boä Lónh leân ngoâi, xöng laø Ñinh Tieân Hoaøng Ñeá,
ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö, ñaët teân nöôùc laø Ñaïi Coà Vieät.
Trong thôøi noäi chieán, Ninh Bình cuõng giöõ moät vò trí then choát vì ñeøo Ba Doäi naèm
trong daõy Tam Ñieäp laø moät cöûa giao thoâng hieåm yeáu giöõa Ninh Bình vaø Thanh
Hoùa, duøng ñöôøng boä töø Thaêng Long vaøo Thanh Hoùa hay töø Ñaøng Trong ra Ñaøng
Ngoaøi, ngöôøi ta phaûi vöôït ñeøo naøy.
Naêm 1789, khi ñaïi quaân Maõn Thanh keùo vaøo xaâm laêng nöôùc ta, oâng Ngoâ Thì
Nhaäm ñaõ khuyeân caùc töôùng Taây Sôn ruùt veà ñeøo Tam Ñieäp coá thuû ñeå nuoâi chí kieâu
caêng cuûa giaëc vaø ñeå toaøn daân nhìn ra boä maët phaûn quoác cuûa Leâ Chieâu Thoáng maø
ñoàng taâm choáng giaëc. Nhôø ñoù, oâng ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho cuoäc ñaïi phaù
quaân Thanh cuûa Quang Trung Hoaøng Ñeá, vaøo muøa Xuaân Kyû Daäu.
Naêm 1873, quaân Phaùp chieám ñoùng Ninh Bình, sau ñoù chuùng ruùt lui vaø trôû laïi
chieám ñoùng laàn thöù hai vaøo naêm 1887. Naêm 1886, coù anh huøng Ñoác Taâm chæ huy
daân quaân, ñöôïc raát ñoâng ñoàng baøo Möôøng tham döï, taán coâng quaân Phaùp nhieàu
 366

traän, laøm chuùng thieät haïi naëng neà, vaø nhaát laø traän ñaùnh ôû huyeän Nho Quan. Cuõng
taïi Nho Quan, vaøo ngaøy 7-1-1915, quaân Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi ñaùnh chieám
caùc ñoàn boùt cuûa giaëc Phaùp.
Tröôùc naêm 1975, tænh Ninh Bình coù caùc huyeän Yeân Khaùnh. Nho Quan, Kim Sôn,
Gia Khaùnh, Gia Vieãn vaø Yeân Moõ.
Phong cảnh, di tích
Nuùi Non Nöôùc : Nuùi Non Nöôùc coøn goïi laø nuùi Duïc Thuùy naèm ôû phía Ñoâng Baéc thò
xaõ Ninh Bình, cao khoaûng 70 m, ñænh nuùi töông ñoái baèng phaúng. Qua gaàn 100 baäc
ñaù thì tôùi ñænh. Khoâng khí treân cao trong laønh thoaùng maùt. Nuùi naèm ôû ngaõ ba soâng
Ñaùy vaø soâng Vaân Saøng ñaõ taïo neân veû ñeïp sôn thuûy höõu tình cuûa thò xaõ Ninh Bình.
Taïi ñaây coù hôn 40 baøi thô cuûa caùc danh nhaân lòch söû taïc treân vaùch ñaù. Nuùi Non
Nöôùc xöa kia coøn laø voïng gaùc tieàn tieâu cuûa coá ñoâ Hoa Lö.
Nuùi Ngoïc Myõ Nhaân : Nuùi naèm ôû phía Ñoâng thò xaõ Ninh Bình, coøn coù teân goïi laø nuùi
Caùnh Dieàu. Nuùi gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát veà söï hoùa thaân cuûa Cao Bieàn - moät
töôùng gioûi, ñoàng thôøi laø moät phaùp sö ñôøi nhaø Ñöôøng (Trung Quoác). Nuùi coù ba ngoïn,
ngoïn giöõa cao, hai ngoïn taû höõu chæa ra nhö hai caùnh chim. Treân nuùi coù chuøa, xung
quanh coù nhieàu hang ñoäng u minh. Nuùi coù teân goïi laø Ngoïc Myõ Nhaân vì nhìn vaøo
nuùi du khaùch nhö thaáy hình moät coâ gaùi toùc xoõa, mình traàn naèm treân caùnh ñoàng
roäng meânh moâng. Nuùi Ngoïc Myõ Nhaân laø moät ngoïn nuùi ñeïp nhaát cuûa tænh Ninh
Bình.
Bích Ñoäng : Ñoäng Bích naèm trong daõy nuùi Nguõ Nhaïc Sôn thuoäc ñòa phaän thoân
Ñam Kheâ, xaõ Ninh Haûi, huyeän Hoa Lö. Naêm 1773, cuï Nguyeãn Nghieãm (thaân sinh
cuûa ñaïi thi haøo Nguyeãn Du) ñaõ ñeán thaêm ñoäng. Nhìn toaøn caûnh nuùi, ñoäng, soâng
nöôùc, ñoàng ruoäng baàu trôøi ôû ñaây ñeàu phuû moät maøu xanh ngôïp maét neân cuï ñaõ ñaët
cho ñoäng moät caùi teân raát ñeïp vaø moäng mô "Bích Ñoäng" (coù nghóa laø ñoäng xanh).
Ñeán ñaây du khaùch sau khi vieáng thaêm chuøa, con thuyeàn nhoû seõ ñöa du khaùch ñi
quanh co trong hang nuùi huyeàn aûo. Bích Ñoäng ñaõ ñöôïc meänh danh laø "Nam Thieân
Ñeä Nhaát Ñoäng" ñoäng ñeïp thöù nhaát ôû trôøi Nam.
Röøng quoác gia Cuùc Phöông : Röøng caùch Haø Noäi khoaûng 100 km veà phía Taây Nam,
ôû vò trí giaùp ranh giôùi giöõa ba tænh Ninh Bình, Hoøa Bình, Thanh Hoùa vaø chæ caùch
 367

bieån 60 km. Röøng coù dieän tích 25.000 ha, trong ñoù 3/4 laø ñaù nuùi voâi cao 300 - 600
m so maët bieån.
Khu röøng nguyeân sinh naøy ñöôïc phaùt hieän töø naêm 1960 ñeán naêm 1962 ñöôïc coâng
nhaän laø röøng quoác gia. ÔÛ ñaây coù hang Ñaên Ñaén, ñoäng Ngöôøi Xöa, coù suoái nöôùc
noùng 38°C, coù caây choø xanh, caây saáu coå thuï... ñeàu treân döôùi 1000 naêm tuoåi, coù ñoä
cao töø 50 ñeán 70 m, con soá thoáng keâ cho bieát Cuùc Phöông coù tôùi 2000 loaøi caây, coû
khaùc nhau. Rieâng hoa Phong Lan tôùi 50 loaøi. Coù loaøi cho hoa vaø höông thôm
quanh naêm.
Cuùc Phöông coù 262 loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng, nhieàu loaøi chim thuù quyù: gaáu,
ngöïa, lôïn loøi, hoå, baùo, choàn, soùc khæ... Coù khu chaên nuoâi nöûa töï nhieân vôùi caùc loaøi
höôu, sao nai, khæ vaøng, vooïc quaàn ñuøi, soùc bay, thaèn laèn bay... Cuùc Phöông coøn laø
queâ höông cuûa haøng traêm loaøi chim laï vaø ñeïp.
Nhaø Thôø Phaùt Dieäm : Nhaø thôø ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo naêm 1875 ñeán naêm
1898 cô baûn Hoaøn taát. Khu nhaø thôø roäng gaàn 22 maãu taïi xaõ Löu Phöông, thò traán
Phaùt Dieäm cuûa huyeän Kim Sôn, caùch Haø Noäi 120 km. Nhaø thôø coù nhieàu haïng muïc
coâng trình ñöôïc chia laøm 2 khu vöïc chính : khu nhaø thôø vaø khu nhaø chung (nôi ôû vaø
daïy giaùo lyù).
Nhaø thôø chính toøa xaây döïng naêm 1891, ñaây laø haïng muïc lôùn nhaát cuûa coâng trình
nhaø thôø Phaùt Dieäm. Nhaø thôø chính toøa daøi 80 m, roäng 24 m, cao 18 m, bao goàm 48
coät lim, moãi coät chu vi 2,4 m. Hai gian thaùnh ñieän coù 14 böùc phuø ñieâu baèng ñaù moâ
taû cuoäc ñôøi Chuùa Kitoâ. Maët chính nhaø thôø chính toøa nhìn ra hoà nöôùc roäng 4 maãu,
giöõa hoà coù ñaûo nhoû, treân ñaûo döïng töôïng Chuùa Kitoâ cao 3 m. Naêm 1889, xaây döïng
ñieän traùi tim Ñöùc Baø toaøn baèng ñaù. Ñieän daøi 15 m, roäng 9 m, töø neàn ñieän ñeán coät,
xaù hoaønh... ñeàu baèng ñaù traéng.
Nhaø thôø Phaùt Dieäm laø quaàn theå kieán truùc Thieân Chuùa Giaùo lôùn, moâ phoûng phong
caùch kieán truùc ñình chuøa Vieät Nam. Ñeán nay nhaø thôø Phaùt Dieäm ñaõ toàn taïi hôn
100 naêm treân vuøng ñaát buøn laày maø vaãn vöõng beàn khoâng coù daáu hieäu bò luùn.
Ñoäng Tieân : Ñoäng ôû thoân Ñam Kheâ, xaõ Ninh Haûi vaø coøn coù teân laø Ñoäng Moùc.
Ñoäng ôû caùch Bích Ñoäng khoaûng gaàn 1 km, coù theå ngoài thuyeàn hoaëc ñi boä.
Ñoäng goàm coù ba hang lôùn, roäng, cao thaêm thaúm. Ñöôøng vaøo ñoäng phaûi ñi qua noät
 368

keû hang nhoû vaø maáp moâ. Traàn ñoäng laø vaân ñaù cao, nhuû ñaù ruû xuoáng laáp laùnh baûy
saéc caàu voàng. Nhieàu khoái nhuû ñaù töø treân noùc ñoäng ruû xuoáng neàn hang cao hôn
chuïc meùt troâng nhö nhöõng reã caây ña coå thuï. Nhieàu nhuû ñaù vôùi caùc teân goïi caây tieàn,
caây thoùc, oâng tieân, coâ tieân, con voi, kyø ñaø, con hoå... Xung quanh thaønh ñoäng vaø
neàn hang ñoäng cuõng toaøn laø nhuû ñaù. Nhöõng nhuû ñaù ñöôïc thieân nhieân chaïm troå vöøa
phoùng khoaùng, vöøa tinh xaûo vaø soáng ñoäng. Ñöùng nhìn bao quaùt töø ngoaøi, do söï
phoái saùng kyø aûo, ñoäng Tieân nhö moät laâu ñaøi nguy nga traùng leä nhö trong chuyeän
thaàn thoaïi. Ñeán thaêm Ñoäng Tieân, du khaùch nhö ñang ñöùng tröôùc caûnh boàng lai
tieân caûnh. Du khaùch coù theå thoûa söùc ngaém nhìn caûnh trí trong hang, ñöôïc hoøa mình
vaøo thieân nhieân töôi ñeïp ôû ñaây.
Ñoäng Hoa Sôn : Hoa Sôn ñoäng laø moät trong nhöõng ñoäng ñeïp cuûa tænh Ninh Bình, ôû
thoân AÙng Nguõ, xaõ Ninh Hoøa, huyeän Hoa Lö. Ñoäng ôû löng chöøng quaû nuùi, thuoäc
daõy nuùi phía Ñoâng Nam kinh thaønh Hoa Lö xöa.
Qua 153 baäc ñaù laø ñeán ñoäng. Tröôùc cöûa ñoäng coù hai pho töôïng baèng ñaù ñöôïc ñaùnh
boùng thôø hai oâng baø coù coâng tu söûa chuøa "Baø Ñeû" ôû hang ñoäng. Cöûa Ñoäng Hoa
Sôn coù maây vôøn, söông phuû linh thieâng, nöôùc rôi tí taùch quanh naêm töø caùc nhuû ñaù.
Chieàu daøi cuûa ñoäng baèng chieàu ngang cuûa nuùi, daøi khoaûng 100 m xuyeân qua nuùi
goàm coù ba hang lieàn nhau laø Hang Haï, Trung vaø Thöôïng.
Qua cöûa tieàn ñi leân cao gaàn 3 m laø hang Haï vaø ñaây cuõng chính laø moät ngoâi chuøa
thôø Phaät. Hai beân chuøa laø hai loái leân hang Trung. Hang Trung gioáng nhö moät ngoâi
nhaø voøm cao roäng khoaûng 30 m. Traàn vaø haønh lang beân traùi coù moät soá nhuû ñaù vôùi
nhöõng hình daùng sinh ñoäng. Töø hang Trung leân khoaûng 8 m nöõa laøñeán hang
Thöôïng. Böôùc leân cao gaàn 2 m nöõa laø ra tôùi cöûa Haäu. Ñöùng ôû ñaây du khaùch laïi coù
dòp ngaém nhìn moät phaàn caûnh ñeïp cuûa non nöôùc Ninh Bình.
Ñoäng Hoa Sôn laø ñoäng xuyeân qua nuùi neân muøa heø maùt meû, muøa ñoâng raát aám aùp.
Ñöùng tröôùc cöûa tieàn ñoäng Hoa Sôn, du khaùch seõ coù dòp ngaém nhìn toaøn caûnh thieân
nhieân thoaùng ñaõng, coù non cao, ñoäng thaúm, soâng ngoøi kyø thuù.
Ñoäng Ñòch Loäng : Ñoäng thuoäc xaõ Gia Thaønh, huyeän Gia Vieãn, ñöôïc nhaân daân
phaùt hieän töø naêm 1739. Trong ñoäng coù moät nhuû ñaù gioáng töôïng Phaät neân ñaõ laäp
baøn thôø Phaät. Ñeán naêm 1740, ñoäng môùi ñöôïc bieán thaønh chuøa ñeå thôø Phaät. Ñoäng
 369

roäng chöøng 10 gian nhaø. Trong ñoäng ñöôïc baøy nhieàu töôïng Phaät, töôïng La Haùn,
töôïng Hoä Phaùp ñaët treân caùc beä ñaù. Ñaët bieät coù hai töôïng Phaät ñöôïc taïc baèng ñaù
xanh nguyeân khoái raát ñeïp. Ñoäng goàm coù ba hang noái lieàn nhau. Hang ngoaøi thôø
Phaät roài ñeán hang Toái, hang Saùng. Vaøo Ñoäng Ñòch Loäng, du khaùch nhö ñang laïc
vaøo coõi truøng ñieäp cuûa ñaù. Nhieàu nhuû ñaù mang hình daùng nhö: voi uoáng nöôùc, voi
chaàu, hoå phuïc, phöôïng muùa, roàng uoáng nöôùc, khæ coõng con... moãi khoâng gian cuûa
vaùch ñoäng, traàn ñoäng laø moät böùc tranh ngheä thuaät, moät neùt chaïm khaéc tuyeät vôøi
cuûa thieân nhieân, cuûa thôøi gian treân ñaù.
Moät ñieàu raát ñoäc ñaùo laø nhuû ñaù trong ñoäng thay ñoåi maøu theo aùnh saùng maët trôøi.
Luùc raïng ñoâng chuùng coù maøu hoàng, buoåi tröa laáp laùnh nhö pha leâ nhöng chuyeån
maøu ñoû thaãm khi hoaøng hoân. Trong ñoäng coøn coù loái leân trôøi, loái xuoáng aâm phuû.
Loái xuoáng aâm phuû cuûa ñoäng ñaày huyeàn bí bôûi nöôùc cuûa caùc nhuõ ñaù ñeàu ñaën nhoû
gioït taïo neân moät baûn nhaïc khoâng bao giôø döùt.
Caûnh ñeïp meâ hoàn ôû nôi ñaây ñaõ ñöôïc nhieàu thi só laøm thô ca ngôïi. Vua Minh Maïng
ñaõ ban taëng cho ñoäng 5 chöõ "Nam Thieân Ñeä Tam Ñoäng" (ñoäng ñeïp thöù ba ôû trôøi
nam).
Tam Coác : Töø Bích Ñoäng du khaùch tieáp tuïc ngoài thuyeàn ñi Tam Coác. Tam Coác
nghóa laø ba hang: hang caû, hang hai vaø hang ba. Luùc thuyeàn luoàn vaøo ba hang, du
khaùch seõ caûm thaáy maùt laïnh. Thaïch nhuû töø traàn hang ruû xuoáng loâ nhoâ oùng aùnh nhö
nhöõng khoái chaâu ngoïc kyø aûo.
Suoái nöôùc noùng Keânh Gaø : Suoái nöôùc noùng thuoäc thoân Keânh Gaø, xaõ Gia Thònh,
huyeän Gia Vieãn. Thuyeàn seõ ñöa du khaùch len loûi giöõa khoâng gian loàng loäng gioù
nuùi, ngoït ngaøo höông luùa ñoàng chieâm ñeå ñeán vôùi suoái nöôùc noùng Keânh Gaø. Doøng
suoái naøy ñaõ coù töø raát laâu nhöng maõi ñeán naêm 1940 môùi ñöôïc ngöôøi Phaùp nghieân
cöùu vaø bieát ñeán. Ñaây laø loaïi nöôùc khoaùng toát chöùa nhieàu muoái natriclorua,
kaliclorua, canxi, magieclorua vaø muoái bicaclonat. Nöôùc khoâng coù maøu, trong,
nhieät ñoä oån ñònh laø 53°C. Moãi giôø nguoàn nöôùc chaûy ra khoaûng 5000 m3.
Thieân nhieân ñaõ ban taëng cho Ninh Bình non nöôùc höõu tình laïi coøn coù suoái nöôùc
noùng ñeå taém nghó döôõng vaø chöõa beänh thì quaû laø tuyeät dieäu. Nöôùc khoaùng Keânh
Gaø hieän nay coøn ñöôïc xöû lyù, ñoùng chai ñeå cung caáp theâm nguoàn nöôùc khoaùng cho
 370

du khaùch.
Hoà Ñoàng Chöông : Hoà naèm ôû ñòa phaän hai xaõ Phuù Loâïc vaø Phuù Long, huyeän Nho
Quan. Ñaây laø moät hoà nöôùc roäng, nöôùc trong xanh, xung quanh hoà laø nhöõng daûi ñoài
thoâng xanh möôùt reo vi vuùt soi boùng xuoáng maët hoà laøm cho caûnh saéc nôi ñaây thaät
moâïng mô. Du khaùch coù theå ñi thuyeàn daïo quanh hoà, thaû hoàn hoøa cuøng thieân nhieân
thô moäng. Caûnh saéc cöù hieän daàn ra nhö nhöõng böùc tranh thuûy maïc.
Gaàn hoà Ñoàng Chöông coøn coù thaùc Ba Tua vaø doøng chín suoái. Sau khi ngoài thuyeàn
du khaùch coù theå leo leân ñoài thoâng ñeå xem Ao Trôøi. Ao ôû treân ñænh ñoài cao, nöôùc
trong xanh vaø khoâng bao giôø caïn. Du khaùch ñeán hoà Ñoàng Chöông seõ thaáy ñöôïc veû
ñeïp cuûa thieân nhieân, cuûa con ngöôøi nôi ñaây.
Ñeøo Tam Ñieäp : Ñeøo Tam Ñieäp laø moät tuyeán phoøng ngöï raát lôïi haïi, mang vò trí
chieán löôïc trong quaân söï cuõng nhö böùc töôøng thaønh thieân nhieân aùn ngöõ con ñöôøng
ra Baéc vaøo Nam. Ñeøo thuoäc thò xaõ Tam Ñieäp, caùch thò xaõ Ninh Bình ñoä 18 km veà
phía Nam. ÔÛ ñaây coù 3 daõy nuùi ñaù voâi chaïy suoát töø Hoøa Bình veà, aên ra bieån Ñoâng,
theo höôùng taây baéc - ñoâng nam haï thaáp xuoáng. Choã nuùi ñaù haï thaáp xuoáng goïi laø
ñeøo. Töø baéc vaøo ñeán ñòa phaän naøy coù 3 ñeøo lieàn nhau neân goïi laø Tam Ñieäp. Ñeøo
thöù nhaát cao 68 m, ñeøo thöù hai ôû giöõa cao 110 m, ñeøo thöù ba cao ñeán 80 m (so vôùi
maët nöôùc bieån). Ñöùng treân ñeøo cao du khaùch coù theå bao quaùt ñöôïc caû moät vuøng
roäng lôùn coù caûm giaùc nhö chaïm tôùi maây trôøi. Toaøn caûnh ñeøo Tam Ñieäp laø nhöõng
daõy nuùi huøng vó , quanh co, ñan xen laø nhöõng thung luõng roäng vaø nhieàu doøng suoái
trong xanh uoán löôïn. Ñeøo Tam Ñieäp coøn gaén lieàn vôùi moät söï kieän lòch söû. Thaùng
chaïp naêm Maäu Thaân (1788), taïi nôi ñaây vua Quang Trung ñaõ môû tieäc khao quaân ôû
ñeøo Tam Ñieäp tröôùc khi keùo quaân ra Baéc laàn thöù hai.
Ñeøo Tam Ñieäp khoâng chæ laø moät thaéng caûnh ñeïp maø coøn laø moät di tích lòch söû noåi
tieáng ñaõ ñi vaøo thô vaên cuûa caùc thi só xöa vaø nay.
Coá Ñoâ Hoa Lö : Keå baét ñaàu töø naêm 968 Ñinh Boä Lónh leân ngoâi Hoaøng Ñeá ôû Hoa
Lö thì kinh ñoâ Hoa Lö toàn taïi 41 naêm (968 - 1009) trong ñoù 12 naêm laø trieàu ñình
ñaïi Ñinh (Ñinh Boä Lónh leân ngoâi Hoaøng Ñeá hieäu laø Ñinh Tieân Hoaøng, ñaët teân
nöôùc laø Ñaïi Coà Vieät) vaø 29 naêm keá tieáp laø trieàu ñaïi Leâ (maø ngöôøi ñaàu tieân laø Leâ
Hoaøn leân ngoâi Hoaøng Ñeá hieäu laø Leâ Ñaïi Haønh). Vua Leâ Ñaïi Haønh ñaõ môû mang
 371

xaây döïng cung ñieän laøm cho kinh thaønh caøng nguy nga traùng leä.
Ñeán naêm 1010 Lyù Thaùi Toå dôøi ñoâ töø Hoa Lö ra Thaêng Long. Ngaøy nay du khaùch
ñeán thaêm Hoa Lö, treân neàn cung ñieän naêm xöa laø hai ngoâi ñeàn caùch nhau chöøng
500 m. Moät ñeàn thôø Ñinh Tieân Hoaøng vaø moät ñeàn thôø Leâ Ñaïi Haønh ñeàu naèm treân
ñòa phaän xaõ Tröôøng Yeân, huyeän Hoa Lö. Cuõng vì hai ngoâi ñeàn thôø hai vò Hoaøng
Ñeá raát gaàn nhau neân nhaân daân quen goïi laø ñeàn Ñinh - Leâ.
Ñeàn Vua Ñinh : Ñeàn toaï laïc ôû laøng Tröôøng Yeân Thöôïng, xaõ Tröôøng Yeân huyeän
Hoa Lö treân khuoân vieân roäng 5 ha. Ñeàn ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû thöù 17,
theo kieåu "noäi coâng ngoaïi quoác". Lôùp ngoaøi laø Ngoï moân quan (coång ngoaøi) coù 3
gian lôïp ngoùi. Qua moät saân ngaén vaøo ñeán lôùp thöù hai laø Nghi moân (coång trong) 3
gian döïng baèng goã lim kieán truùc theo 3 haøng chaân coät. Boán goùc ngoaøi cuûa Nghi
moân noäi coù xaây boán truï coät cao. Ñi heát chính ñaïo, qua hai truï coät lôùn laø ñeán saân
roàng. Giöõa saân roàng coù moät long saøn baèng ñaù chung quanh chaïm noåi, chieàu daøi 1,8
m, roäng 1,4 m. Hai beân saäp roàng coù hai con ngheâ ñaù chaàu, ñöôïc taïc treân hai taûng
ñaù xanh nguyeân khoái ñeïp.
Töø saân roàng böôùc leân laø Baùi ñöôøng 5 gian, kieán truùc ñoäc ñaùo. Tieáp ñeán laø Thieâu
höông, kieán truùc theo kieåu oáng muoáng, nôi thôø töù truï trieàu ñình nhaø Ñinh. Ñi heát
toøa Thieâu höông du khaùch böôùc vaøo chính cung 5 gian. Gian giöõa thôø töôïng vua
Ñinh ñöôïc ñuùc baèng ñoàng ñaët treân beä thôø baèng ñaù xanh nguyeân khoái. Hai beân beä
ñaù coù hai con roàng chaàu baèng ñaù, taïc theo kieåu yeân ngöïa. Gian beân phaûi thôø töôïng
Ñinh Phuïng Lang (ngoaøi), Ñinh Ñeá Toaøn (trong) ñeàu quay maët veà phía Baéc, laø hai
con thöù cuûa vua Ñinh Tieân Hoaøng. Gian beân traùi thôø töôïng Ñinh Lieãn quay maët veà
phía Nam laø con tröôûng cuûa vua Ñinh Tieân Hoaøng. Ñeàn Ñinh Tieân Hoaøng laø moät
kieán truùc ñoäc ñaùo trong ngheä thuaät chaïm khaéc goã cuûa caùc ngheä só daân gian Vieät
Nam ôû theá kyû 17 - 19. Ñeàn vua Ñinh naèm giöõa caùc taùn caây ñaïi thuï, caùc vöôøn caây
aên quaû, caây caûnh ñan xen nhau caøng taïo neân veû beà theá, hoaønh traùng toân nghieâm
cuûa ngoâi ñeàn.
Ñeàn vua Leâ Ñaïi Haønh : Caùch ñeàn vua Ñinh chöøng 50 m laø ñeán ñeàn thôø vua Leâ
Ñaïi Haønh. Ñeàn naèm ôû laøng Tröôøng Yeân Haï neân coøn goïi laø ñeàn Haï. Ñeàn soi boùng
xuoáng nhaùnh soâng Hoaøng Long. Tröôùc maët ñeàn laø nuùi Ñeøn, sau löng laø nuùi Ñìa.
 372

Ñeàn cuõng ñöôïc xaây theo kieåu "noäi coâng ngoaïi quoác" nhöng quy moâ nhoû hôn ñeàn
vua Ñinh. Qua Nghi moân ngoaïi (cöûa ngoaøi) theo ñöôøng chính ñaïo laùt gaïch, phía
beân traùi laø moät hoøn non boä lôùn, cao 3 m töôïng hình chim phöôïng muùa, moû quay
vaøo ñeàn, hai caùnh nhö ñang bay. Beân tay phaûi laø nhaø Tieàn baùi, ôû maët tieàn coù hoøn
non boä "Hoå phuïc" goàm goác caây duoái thaân to coù 9 nuùi, tuoåi thoï treân 300 naêm. Beân
traùi nhaø Tieàn baùi coù hoøn non boä daùng "voi quyø" ñöôïc khaéc hai chöõ Haùn "Baát di".
Theo ñöôøng chính ñaïo beân phaûi coøn coù hoà nöôùc roäng. Qua Nghi moân noäi (cöûa
trong) cuõng 3 gian, theo chính ñaïo kieán truùc ñaêng ñoái laø hai vöôøn hoa, tieáp ñoù laø
hai daõy nhaø voïng. ÔÛ giöõa vöôøn hoa beân phaûi coù hai non boä "Phöôïng aáp", beân traùi
laø hoøn non boä "Long Maõ".
ÔÛ saân roàng gaàn gian giöõa cuõng coù long saøn baèng ñaù. Ñeàn cuõng coù 3 toøa: toøa ngoaøi
laø Baùi ñöôøng, toøa giöõa laø Thieâu höông thôø Phaïm Cöï Löôïng, ngöôøi coù coâng vôùi vua
Leâ Ñaïi Haønh ñaët ôû chính giöõa. Beân phaûi laø töôïng Leâ Ngoïa Trieàu töùc Leâ Long
Ñænh (con thöù 5 cuûa vua Leâ Ñaïi Haønh). Beân traùi laø töôïng hoaøng haäu Döông Vaân
Nga.
Ñieàu ñaëc bieät ôû ñeàn thôø vua Leâ Ñaïi Haønh laø ngheä thuaät chaïm goã theá kyû 17 ñaõ ñaït
ñeán trình ñoä ñieâu luyeän, tinh xaûo. Ñeàn ñöôïc xaây döïng ñeå toû loøng bieát ôn cuûa nhaân
daân ñoái vôùi hai oâng vua ñaõ coù coâng lôùn trong vieäc xaây döïng ñaát nöôùc vaøo theá kyû
thöù 10.
Chuøa Bích Ñoäng : Chuøa Bích Ñoäng thuoäc ñòa phaän thoân Ñam Kheâ, xaõ Ninh Haûi,
huyeän Hoa Lö. Chuøa ñöôïc xaây döïng theo kieåu chöõ "tam" doïc theo söôøn nuùi töø
thaáp leân cao : Haï, Trung, Thöôïng.
Chuøa ñöôïc xaây ôû treân söôøn nuùi, döïa vaøo theá nuùi. Chuøa Haï coù 5 gian xaây treân moät
neàn cao döôùi chaân nuùi. Chuøa thôø Phaät. Gian giöõa phía ngoaøi treo böùc ñaïi töï "Maïo
Coå Thaàn Thanh". Phía beân phaûi chuøa Haï, men quanh söôøn nuùi leo khoaûng 80 baäc
ñaù laø ñeán chuøa Trung. Ñaây laø ngoâi chuøa naèm ôû löng chöøng nuùi baùn maùi ra phía
ngoaøi, moät nöûa ngoâi chuøa gaén vaøo hang ñoäng, moät nöûa loä thieân. Chuøa goàm coù ba
gian thôø Phaät. Töø gian beân traùi chuøa Trung qua cöûa haäu, vaøo trong hang, böôùc leân
20 baäc ñaù, leân cao khoaûng 6 m laø ñeán ñoäng Toái. Ngay cöûa ñoäng treo moät chieác
chuoâng ñoàng lôùn ñuùc naêm 1707, nieân hieäu Vónh Thònh thöù 3, trieàu vua Leâ Duï
 373

Toâng. Böôùc vaøo ñoäng, moät caûnh troâng tuyeät vôøi hieän ra tröôùc maét du khaùch.
Nhöõng nhuõ ñaù ñöôïc thieân nhieân goït röûa taïo neân tieân oâng, coâ tieân, tieåu ñoàng, roàng
löôïn, ruøa bôi, chim ñaïi baøng... Gaàn cöûa ñoäng beân phaûi coù ba töôïng Phaät baèng ñaù
uy nghi söøng söõng.
Leo tieáp 30 baäc ñaù theo söôøn nuùi laø leân ñeán chuøa Thöôïng. Chuøa coøn ñöôïc goïi laø
chuøa Ñoâng vì quay maët ra höôùng ñoâng. Trong chuøa coù töôïng Phaät Baø Quan AÂm.
Hai beân chuøa coù hai mieáu thôø Sôn thaàn vaø Thoå ñòa.
Töø treân chuøa Thöôïng, du khaùch coù theå ngaém nhìn moät phaàn caûnh quan cuûa Hoa Lö.
Xa xa, du khaùch thaáy moät quaû nuùi nhoû, ñaù xeáp töøng lôùp goïi laø nuùi Choàng Saùch.
Sau nuùi Choàng Saùch laø moät quaû nuùi lôùn goïi laø nuùi Voi. Naêm ngoïn nuùi bao quanh
chuøa Bích Ñoäng laø Nguõ Nhaïc Sôn troâng nhö naêm caùnh hoa sen.
Bích Ñoäng laø moät ngoâi chuøa coå, daùng neùt trang nghieâm mang ñaäm tính phöông
Ñoâng. Nuùi, ñoäng vaø chuøa ñan quyeän, haøi hoøa laïi aån hieän giöõa nhöõng caây ñaïi thuï
xanh bieác laøm cho caûnh trí ôû ñaây caøng theâm thaâm nghieâm, huyeàn hoaëc. Ñaây laø
ñieåm du lòch naèm trong tuyeán du lòch Tam Coác - Bích Ñoäng raát haáp daãn khaùch
trong vaø ngoaøi nöôùc.
Ñeàn Thaùi Vy : Ñeàn Thaùi Vy ñöôïc xaây döïng ôû phía Taây thoân Vaên Laâm, xaõ Ninh
Haûi ngaøy nay. Ñeàn thôø Traàn Thaùi Toâng, Hoaøng haäu Thuaän Thieân vaø Traàn Thaùnh
Toâng laø oâng vua ñaõ coù coâng raát lôùn ñoái vôùi laøng Vaên Laâm .
Ñeàn Thaùi Vy ñöôïc xaây döïng theo kieåu "noäi coâng ngoaïi quoác", tröôùc ñeàn coù gieáng
ngoïc xaây baèng ñaù xanh. Qua Nghi moân phía beân phaûi laø gaùc chuoâng hai taàng, taùm
maùi, xaây theo kieåu choàng dieâm. Gaùc chuoâng laøm baèng goã lim, maùi lôïp ngoùi muõi
haøi, caùc ñaàu ñao cong vuùt nhö ñuoâi chim phöôïng. Beân hoâng coù quaû chuoâng ñuùc
naêm 1698.
Töø saân roàng böôùc theo caùc baäc ñaù coù ñoä cao 1,2 m laø ñeán Nguõ Ñaïi moân (5 cöûa lôùn)
söøng söõng, coù 6 haøng coät ñaù troøn song song ñeàu ñöôïc chaïm khaéc noåi chaàu vaøo
chính ñieän. Qua 5 cöûa lôùn laø ñeán Baùi ñöôøng 5 gian uy nghi cuõng coù 6 coät ñaù vuoâng
chaïm khaéc caâu ñoái maët ngoaøi, caùc maët khaùc chaïm khaéc noåi: long, laân, quy,
phöôïng, caù cheùp hoùa long. Tieáp theo haøng 4 coät, ñeàu ñöôïc chaïm khaéc noåi long
vaân. Qua trung ñöôøng vaøo 5 gian Chính taåm cuõng coù 8 coät ñaù ñöôïc chaïm khaéc noåi:
 374

caàm kyø thi hoïa. Trong cung khaùm cuûa Chính taåm giöõa laø töôïng Traàn Thaùnh Toâng
(con tröôûng Traàn Thaùi Toâng). Beân traùi laø töôïng Traàn Thaùi Toâng, beân phaûi laø töôïng
hoaøng haäu Thuaän Thieân, vôï vua Traàn Thaùi Toâng. Ngoaøi ra trong chính taåm coøn
phoái thôø Traàn Nhaân Toâng (baøi vò thôø) laø con ñaàu cuûa Traàn Thaùnh Toâng; Traàn Anh
Toâng laø con tröôûng cuûa Traàn Nhaân Toâng. Nhö vaäy, ñeàn Thaùi Vy thôø 4 ñôøi vua nhaø
Traàn.
Ñoäng Thieân Toân : ÔÛ laøng Ña Giaù, coù hai lôùp, beân trong coù ñeàn thôø ñöùc Traán Vuõ töø
hôn nghìn naêm nay vaø coù gieáng ngoïc nöôùc trong, saâu ba tröôïng. Beân traùi laø ñoäng
Long Thuûy, beân phaûi laø ñoäng Töôïng Sôn. Ñoäng beân ngoaøi thôø Nam Taøo Baéc Ñaåu
vaø caùc vò Kim Cöông Hoä Phaùp. Treân vaùch ñoäng coù nhuõ ñaù muoân maøu saëc sôõ.
Tröôùc ñaây, töø muøng 4 ñeán muøng 10 thaùng Ba aâm lòch haøng naêm, laøng môû hoäi taïi
vuøng naøy.
Soâng Vaân vaø nuùi Duïc Thuùy : Nuùi Duïc Thuùy naèm ngay treân soâng Vaân Saøng, nhö
moät khoái ngoïc noåi leân giöõa tænh lî. Nuùi coù chuøa Non Nöôùc neân coøn goïi laø nuùi Non
Nöôùc vaø coù ñeàn thôø anh huøng Tröông Haùn Sieâu ñôøi Traàn. Soâng Vaân bao boïc ba
maët nuùi Duïc Thuùy, chæ coøn moät maët noái ñaát lieàn. Gaàn tænh lî coù nuùi Hoài Haïc vaø
nuùi Caùnh Dieàu (coøn goïi laø nuùi Ngoïc Myõ Nhaân), hôïp vôùi soâng Vaân thaønh moät böùc
tranh sôn thuûy thieân nhieân tuyeät ñeïp.
Huyeän Gia Khaùnh, laøng Phuùc Am : Laø queâ anh huøng Tröông Haùn Sieâu, tính raát
cöông nghò, gioûi veà chính trò, chuoäng thô vaên, giöõ chöùc Haøn Laâm Hoïc Só ñôøi Traàn.
OÂng laø moät trong nhöõng quan tham möu cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán,
heát loøng chaêm lo cho vieäc quoác gia vaø laø taùc giaû baøi Baïch Ñaèng Giang Phuù, saùch
Teá Thaùp Kyû, Hoaøng Trieàu Daïi Ñieån (saùch vieát chung vôùi Nguyeãn Trung Ngaïn).
Huyeän Yeân Khaùnh, laøng Kim Boàng : Laø nôi sinh tröôûng Vuõ Duy Thanh ñôøi Töï
Ñöùc, tö chaát raát thoâng minh, saùch chæ ñoïc qua moät laàn laø nhôù, laïi coù taøi öùng ñoái
maãn tieäp, kieán thöùc uyeân baùc voâ cuøng. Khi laøm giaùm khaûo khoùa thi, oâng ñaõ nhìn
ra chaân taøi vaên voõ cuûa OÂng Bích Khieâm maø chaám truùng tuyeån, trong khi caùc quan
khaùc ñaõ ñaùnh rôùt. Khi laøm quan chæ nghó ñeán ích nöôùc lôïi daân, oâng ñaõ töøng töï yù ra
leänh cho quan ñòa phöông Quaûn Bình phaùt gaïo cho daân ñang gaëp naïn ñoùi, roài sau
môùi cho trieàu ñình bieát. OÂng laø ngöôøi saùng cheá taøu thuûy chaïy baèng hôi nöôùc gioáng
 375

theo kieåu Taây phöông ñeå taêng cöôøng phoøng thuû bôø bieån; cuõng nhö yeâu caàu trieàu
ñình khai thaùc toái ña loaïi "ñaù deã ñoát" (than ñaù) ôû Quaûng Yeân (trong khi caùc quan
trieàu ñình cho laø ñaù ma quyû phaûi tröø). Tieác thay, Töï Ñöùc khoâng xem nhöõng saùng
kieán naøy laø troïng. Sau quaân Phaùp chieám caû mieàn Baéc, khai thaùc toái ña moû than ñaù
ôû Hoøn Gay. Ninh Bình coøn laø queâ Nguyeãn Töû Maãn, danh só ñôøi vua Thieäu Trò; oâng
coù vaên taøi cao, khí tieát vöõng vaø sôû tröôøng veà quoác vaên.
Các dịp lễ hội
Coäng ñoàng caùc daân toäc soáng trong tænh goàm coù nhieàu caùc daân toäc ít ngöôøi nhöng
caùc daân toäc ôû ñaây chòu aûnh höôûng saâu saéc cuûa phong tuïc taäp quaùn vaø truyeàn thoáng
vaên hoùa cuûa ngöôøi Vieät (Kinh). Trong caùc daân toäc ít ngöôøi cö truù ôû ñaây, daân toäc
Möôøng ñònh cö khaù laâu ñôøi ôû caùc xaõ thuoäc caùc huyeän mieàn nuùi, vì vaäy caùc phong
tuïc taäp quaùn sinh hoaït, truyeàn thoáng vaên hoùa mang nhöõng neùt gioáng nhö coäng
ñoàng daân toäc Möôøng cuûa Vieät Nam. Laø vuøng ñaát lòch söû, laø coá ñoâ töø hôn 1000 naêm
tröôùc, Ninh Bình coù nhieàu leã hoäi phong phuù. Tieâu bieåu laø moät soá leã hoäi :
Leã hoäi Tröôøng Yeân : Hoäi Tröôøng Yeân dieãn ra haøng naêm vaøo ngaøy 10 thaùng 3 aâm
lòch treân maûnh ñaát coá ñoâ Hoa Lö cuûa nöôùc Ñaïi Coà Vieät xa xöa ñeå töôûng nieäm
coâng ñöùc cuûa vua Ñinh vaø vua Leâ. Hoäi thöôøng keùo daøi 3 ngaøy, ngaøy 10 thaùng 3 laø
chính hoäi. Phaàn leã teá ñöôïc tieán haønh raát trang nghieâm ôû ñeàn vua Ñinh, vua Leâ.
Phaàn hoäi coù nhieàu troø chôi, trong ñoù coù troø côø lau taäp traän vaø troø chôi keùo chöõ.
Leã hoäi Yeân Cö : Leã hoäi Yeân Cö haøng naêm dieãn ra vaøo ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch ôû
xaõ Khaùnh Cö, huyeän Yeân Moâ. Ñeàn thôø Ñöùc Thaùnh Traàn Höng Ñaïo, phu nhaân vaø
caùc quaän chuùa. Phaàn leã coù röôùc kieäu qua soâng ñaùy tôùi laøng Phuù Haøo. Ñieàu ñaëc
bieät ôû trong leã hoäi naøy caù keùo veà quaàn tuï ôû ñaây nhö möøng hoäi.
 376

Ninh Thuận
Dieän tích : 3427 km².
Daân soá : 531.700 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Phan Rang - Thaùp Chaøm.
Caùc huyeän : Ninh Haûi, Ninh Phöôùc, Ninh Sôn.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Chaêm, Raglai, C' Ho, Hoa...
Ninh Thuaän laø tænh duyeân haûi Nam Trung Boä Vieät Nam, Baéc giaùp Khaùnh Hoøa,
Taây giaùp Laâm Ñoàng, Nam giaùp Bình Thuaän vaø Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Ninh Thuaän
ñöôïc bao boïc 3 maët laø nuùi : phía Baéc vaø phía Nam tænh laø 2 daõy nuùi cao nhoâ ra saùt
bieån, phía Ñoâng laø vuøng nuùi cao cuûa tænh Laâm Ñoàng. Ñòa hình coù 3 daïng : mieàn
nuùi, ñoàng baèng, vuøng ven bieån. Tænh coù 2 heä thoáng soâng chính : heä thoáng Soâng Caùi,
bao goàm caùc soâng nhaùnh nhö soâng Meâ Lam, soâng Saét, soâng OÂng, soâng La, soâng
Quao... vaø heä thoáng caùc soâng suoái nhoû phaân boá ôû phía Baéc vaø Nam tænh nhö soâng
Traâu, soâng Baø Raâu.
Ninh Thuaän naèm trong khu vöïc coù vuøng khoâ haïn nhaát nöôùc, khí haäu nhieät ñôùi gioù
muøa vôùi caùc ñaëc tröng laø khoâ noùng, gioù nhieàu boác hôi maïnh vaø khoâng coù muøa
ñoâng. Nhieät ñoä trung bình 27°C, löôïng möa trung bình 705 mm vaø taêng daàn theo
ñoä cao leân ñeán 1100 mm ôû vuøng mieàn nuùi. Coù 2 muøa laø muøa möa töø thaùng 5 ñeán
thaùng 11 vaø muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau.
Thò xaõ Phan Rang naèm treân giao ñieåm cuûa 3 truïc giao thoâng chieán löôïc laø ñöôøng
saét Baéc - Nam, quoác loä 1A, ñöôøng soá 11 leân Ñaø Laït. Phan Rang caùch thaønh phoá
Nha Trang 105 km, Ñaø Laït 110 km, thaønh phoá Saøi Goøn 350 km vaø Haø Noäi 1382
km.
Ninh Thuaän ñang hình thaønh caùc vuøng saûn xuaát chuyeân canh nhö: nho, thuoác laù,
mía, ñöôøng, boâng, haønh, toûi vaø nuoâi troàng thuûy saûn. Ninh Thuaän laø moät trong soá
caùc ngö tröôøng lôùn cuûa nöôùc ta.
Ninh Thuaän laø moät böùc tranh haøi hoøa giöõa ñoàng baèng, ñoài nuùi vaø bieån caû. Naèm
trong cuïm du lòch quoác gia thuoäc tam giaùc Ñaø Laït, Nha Trang, Phan Rang, Ninh
Thuaän coù nhöõng thaéng caûnh : baõi bieån Ninh Chöõ, baõi bieån Caø Naù, ñeøo Ngoaïn Muïc,
thuûy ñieän Ña Nhim vaø caùc di tích lònh söû quí giaù laø caùc thaùp Chaøm : Poâkloâng Grai,
 377

Poâroâmeâ, Hoøa Lai,... haàu nhö coøn nguyeân veïn. Ñeán thaêm nôi ñaây du khaùch coù theå
tham gia nhieàu loaïi hình du lòch : taém bieån, nghæ döôõng, du thuyeàn, leo nuùi, saên
baén, tham quan caùc di tích lòch söû, hoaëc tham döï caùc leã hoäi cuûa ngöôøi Chaêm.
Sinh hoạt, kinh tế
Ninh Thuaän coù nhieàu saéc daân cö ngu ï: ngöôøi Chaøm ngöôøi Kinh soáng taïi ñoàng baèng
doïc theo mieàn duyeân haûi vaø ngöôøi Thöôïng (ngöôøi Raglai, moät chi nhaùnh lôùn cuûa
saéc toäc Roglai; ngöôøi Chö Ru vaø nhoùm saéc toäc K'Ho vôùi caùc saéc daân Maï, Sreù, Cil,
Lat, Tring, Nop, Talai...) soáng ôû mieàn cao. Phaàn ñoâng daân chuùng theo ñaïo Phaät,
thôø phuïng toå tieân vaø thaàn linh.
Ña soá daân ta laøm ngheà noâng vì ñaát do phuø sa boài leân vaø raát hôïp trong vieäc troàng
caùc loaïi caây hoa maøu phuï. Tuy nhieân, luùa gaïo chöa cung caáp ñuû cho tænh. Nhöng
caùc hoa maøu phuï nhö boâng, thuoác laù, toûi, haønh ta, haønh taây laø nguoàn lôïi ñaùng keå
cuûa tænh. Rieâng soá löôïng toûi, haønh ta vaø haønh taây coù theå cung caáp cho caû nöôùc.
Vieäc chaên nuoâi vaø ngö nghieäp khaù phaùt trieån. Tröôùc ñaây, caùc baõi bieån Caø Naù,
Ninh Chöõ laø nôi ghe thuyeàn ñaùnh caù raát taáp naäp. Soá löôïng toâm caù vaø saûn phaåm caù
khoâ ñöôïc phaân phoái khaép nôi. Ngheà laøm nöôùc maém khaù thònh haønh. Röøng nuùi
chieám hai phaàn ba tænh neân laâm saûn khaù nhieàu, coù nhieàu loaïi goãquyù nhö caåm lai,
mun, baèng laêng, goã, giaùng höông...
Khoaùng saûn khoâng nhieàu nhöng raát lôïi ích. Caùc vuøng ñoài nuùi trong tænh saûn xuaát
nhieàu loaïi ñaù, vuøng bieån coù nhieàu san hoâ duøng ñeå nung voâi, laøm xi-maêng; rieâng
vuøng bôø bieån Caø Naù saûn xuaát raát nhieàu muoái thích hôïp cho kyõ ngheä hoùa hoïc trong
vaø ngoaøi nöôùc.
Kyõ ngheä vaø thöông maïi cuûa Ninh Thuaän taäp trung vaøo vieäc buoân baùn caùc loaïi hoa
maøu noåi tieáng nhö toûi, haønh ta, haønh taây, haûi saûn, ñoà moäc, nöôùc maém, thuoác laù,
than,... Tröôùc ñaây, coâng ty thuûy ñieän Thaùp Chaøm cung caáp ñieän cho toaøn tænh.
Lược sử
Ngaøy tröôùc, tænh Ninh Thuaän laø vuøng ñaát thuoäc Chieâm Thaønh. Ñôøi chuùa Nguyeãn
Phuùc Taàn, laáy soâng Phan Rang laøm ranh giôùi hai nöôùc. Naêm 1692, vua Chieâm laø
Baø Tranh ñem quaân quaáy nhieãu, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñem quaân ñi ñaùnh vaø baét
ñöôïc Baø Tranh, beøn saùt nhaäp ñaát Chieâm Thaønh vaøo nöôùc ta vaø ñaët teân laø traán
 378

Thuaän Thaønh. Naêm 1697, thaønh laäp phuû Bình Thuaän vaø dinh Bình Thuaän coù caùc
ñaïo Phan Thieát, Phan Lang, Maly vaø Phoá Haøi. Ñôøi Gia Long, dinh Bình Thuaän ñoåi
thaønh traán. Ñôøi Minh Maïng ñaïo Phan Lang ñoåi thaønh huyeän An Phöôùc.
Ñeán naêm 1832, traán Thuaän Thaønh ñoåi thaønh tænh Bình Thuaän, goàm hai phuû Ninh
Thuaän vaø Haøm Thuaän. Naêm 1888, phuû Ninh Thuaän saùt nhaäp vaøo Khaùnh Hoøa.
Naêm 1913, ñöôïc taùch rôøi vaø trôû thaønh tænh Ninh Thuaän. Naêm 1915, laïi trôû thaønh
moät phuû cuûa tænh Khaùnh Hoøa. Naêm 1922, phuû Ninh Thuaän ñoåi thaønh ñaïo; ñeán naêm
1942 ñoåi laïi thaønh tænh. Tröôùc naêm 1975, tænh Ninh Thuaän coù caùc quaän Böûu Sôn
(Thaùp Chaøm), An Phöôùc, Du Long vaø Thanh Haûi (Ninh Chöù).
Phong cảnh, di tích
Laøng Du Lòch Caø Naù : Laøng caùch thò xaõ Phan Rang 32 km, caùch thò xaõ Phan Thieát
114 km raát thuaän tieän cho du khaùch ñi ñöôøng boä vaø ñöôøng saét. Taïi ñaây, du khaùch
ñöôïc taém bieån, ñi chôi röøng, leo nuùi, thaêm caùc hang ñoäng raát ngoaïn muïc : hang
OÂng Phaät, gheành OÂng Noàng, gieáng Ñuïc, nuùi Baïc.
Baõi Taém Ninh Chöõ : Caùch thò xaõ Phan Rang khoaûng 5km veà höôùng Ñoâng (theo
höôùng ñöôøng Ngoâ Gia Töï keùo daøi xuoáng Ninh Haûi) thuoäc ñòa phaän xaõ Khaùnh Haûi,
huyeän Ninh Haûi. Baõi bieån Ninh Chöõ laø baõi taém ñeïp, coù chieàu daøi 10 km, bôø bieån
hình voøng cung baèng phaúng, xung quanh laø röøng döông vaø caùc nuùi Ñaù Choàng, nuùi
Taân An, nuùi Caø Ñuù... raát thích hôïp cho caùc hoaït ñoäng du lòch nhö taém bieån, löôùt
vaùn, caâu caù, du thuyeàn, leo nuùi, saên baén. Khí haäu Ninh Chöõ maùt meû, naéng aám
quanh naêm.
Nuùi Ñaù Traéng : Moät ñòa danh chöùa nhieàu di chæ cuûa ngöôøi Chaêm xöa, thuoäc xaõ
Phöôùc Thaùi, huyeän Ninh Phöôùc. Goïi nuùi Ñaù Traéng bôûi ôû ñaây toaøn ñaù traéng vôùi
nhöõng buïi nhoû luùp xuùp. Tieáng Chaêm "ñaù traéng" nghóa laø OÂng Vua. Truyeàn thuyeát
keå laïi raèng khi ngöôøi Chaêm thaát thuû phaûi chaïy vaøo phía Nam, vua thôøi aáy ñaõ tìm
caùch giaáu kho baùu cuûa mình taïi ñòa ñieåm naøy. Ñeå baûo toaøn kho baùu, nhaø vua ñaõ
yeåm moät caëp raén raát to laøm thaàn giöõ cuûa. Töø ñoù haøng naêm nhaø vua laøm leã teá thaàn
raát lôùn, uy nghieâm vaø trang troïng, thöôøng laø moät con traâu nöôùng nguyeân con.
Nhöng ñeán ñaây daân trong vuøng chæ cuùng töôïng tröng baèng xoâi vaøo ñaàu thaùng
gieâng (Chaêm lòch).
 379

Tröôùc ñaây quaân Nhaät cuõng töøng mon men khai thaùc nuùi Ñaù Traéng, theo caùc cuï keå
laïi, caùc chuyeân gia cuûa hoï ñeàu cheát yeåu do bò "thaàn raén" giöõ cuûa laøm haïi. Phong
caûnh nuùi Ñaù Traéng huøng vó : phía tröôùc nuùi laø caùnh ñoàng luùa nhaáp nhoâ löôïn soùng,
xa xa phía Baéc laø ñænh Poklong kì vó vöôn cao; phía Nam laø thaùp Poâroâmeâ coå kính
ñöùng traàm tö; phía taây laø ñoài nuùi truøng ñieäp meânh moâng khaép caû moät vuøng.
Truyeàn thuyeát nuùi Ñaù Traéng ñaõ laøm taêng theâm söï huyeàn bí, haáp daãn du khaùch ñeán
vôùi vuøng ñaát naøy.
Vònh Vónh Hy : Caùch thò xaõ Phan Rang - Thaùp Chaøm chöøng 42 km veà höôùng Ñoâng
Baéc, thuoäc xaõ Vónh Haûi, huyeän Ninh Haûi. Vónh Hy laø vuøng vònh thieân nhieân coøn
nhieàu neùt hoang sô, moät quaàn theå haøi hoøa bao goàm nhöõng baõi caùt traéng saïch, ñeïp,
nhöõng daõy nuùi ñaù xeáp choàng leân nhau, nhöõng hang ñoäng, nuùi röøng. Ñoù laø nôi du
lòch lyù töôûng cho töông lai bôûi moâi tröôøng vaø caûnh quan thieân nhieân coøn nguyeân
veïn, haàu nhö chöa bò oâ nhieãm.
Ñeøo Ngoaïn Muïc : Treân ñöôøng ñi Ñaø Laït seõ gaëp ñeøo naøy, gaàn thò traán Soâng Pha.
Khí haäu nôi naøy luoân luoân maùt dòu, höôùng xuoáng thung luõng laø maøu xanh cuûa röøng
baït ngaøn. Ninh Thuaän coøn coù moät thaéng caûnh raát ñoäc ñaùo laø nhöõng ñoài caùt raát lôùn
ôû Phan Rang.
Thaùp Poâkloâng Garai : Thaùp naèm treân nuùi Traàu, caùch thò xaõ Phan Rang 5 km veà
phía Taây Baéc, gaàn ga xe löûa Thaùp Chaøm. Theo truyeàn thuyeát, thaùp ñöôïc vua
Simhavarman III (Cheá Maân) xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû 13 ñeå thôø vua Poklaung
Garai, ngöôøi coù nhieàu coâng traïng ñoái vôùi daân toäc Chaêm trong vieäc choáng giaëc
ngoaïi xaâm, xaây döïng ñaát nöôùc. Ñaây laø moät trong hai coâng trình lòch söû cuûa daân toäc
Chaêm. Thaùp Poâkloâng Garai goàm nhieàu coâng trình lôùn nhoû khaùc nhau, nhöng hieän
nay coøn laïi 3 ngoâi thaùp theo thöù töï: Thaùp coång, Thaùp nhaø vaø Thaùp chính. Thaùp
chính cao 21,59 m, moãi caïnh roäng hôn 10 m. Thaùp moät taàng, hình ñoà vuoâng vôùi
noäi thaát hình chöõ nhaät theo höôùng Ñoâng Taây, cöûa môû maët Ñoâng. Thaùp ñöôïc truøng
tu vaøo caùc naêm :
Naêm 1981 : tu söûa phuïc hoài phaàn di tích ñoå vôõ.
Naêm 1983 : phuïc hoài, gia coá moùng vaø chaân thaùp ñaõ bò hoûng hôn 1/3.
Naêm 1984 : tu söûa phuïc hoài thaùp chính.
 380

Naêm 1985 : tu söûa 3 thaùp.

Naêm 1987 : phuïc hoài böùc töôøng ñoå do caùc chuyeân gia Ba Lan ñaûm traùch.
Trong quaù trình khai quaät nghieân cöùu vaø tu söûa thaùp tröôùc kia cuûa ngöôøi Phaùp ñaõ
tìm thaáy moät soá baùt baèng vaøng, baïc vaø ñoà trang söùc. Gaàn ñaây khi tu söûa thaùp,
ngaønh khaûo coå Vieät Nam cuõng tìm thaáy moät soá baùt vaøng. Haøng naêm ngöôøi daân
quanh vuøng Phan Rang thöôøng tieán haønh caùc ngaøy leã lôùn döôùi chaân thaùp.
Thaùp Poâroâmeâ : Thaùp Poâroâmeâ ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû 16 vaø ñaàu theá kyû 17
taïi thoân Haäu Sanh, xaõ Phöôùc Höõu, huyeän Ninh Phöôùc. Coâng trình goàm coù moät thaùp
chính thôø vua Poâroâmeâ vaø moät coâng trình phuï thôø Hoaøng Haäu. Cuõng gioáng nhö moïi
thaùp Chaêm ñieån hình khaùc, thaùp Poâroâmeâ hình vuoâng, 4 taàng, cao 8 m, ñaùy roäng
gaàn 8 m, cöûa môû höôùng Ñoâng vôùi caáu truùc coång daïng tieàn saûnh. Thaùp Poâroâmeâ laø
moät trong ít thaùp Chaêm coøn nguyeân veïn cho ñeán nay, laø nôi ngöôøi Chaêm thöôøng
xuyeân laøm leãcaàu khaán vò vua ñaõ ñöôïc thaàn hoùa Poâroâmeâ vaøo nhöõng ngaøy leã Teát.
Thaùp Hoøa Lai : Caùch thò xaõ Phan Rang - Thaùp Chaøm 14 km veà höôùng Baéc doïc
quoác loä 1A, thuoäc ñòa phaän thoân Ba Thaùp, xaõ Taâm Haûi, huyeän Ninh Haûi. Thaùp
ñöôïc xaây döïng vaøo ñaàu theá kyû 9, tröôùc ñaây goàm coù 3 thaùp treân moät dieän tích daøi
200 m, roäng 125 m, nhöng hieän nay thaùp trung taâm ñaõ bò suïp ñoå, chæ coøn laïi hai
thaùp laø thaùp Baéc vaø thaùp Nam. Thaùp Hoøa Lai laø quaàn theå kieán truùc ñeàn thaùp vaøo
loaïi lôùn cuûa ngöôøi Chaêm. Thaùp coù maùi daïng hình khoái neân thaùp ñöôïc xeáp vaøo loaïi
ngheä thuaät hình khoái vaø mang phong caùch Hoøa Lai.
Muõi Dinh : Thuoäc xaõ Sôn Haûi, do moät nhaùnh cuûa daõy Ñeøo Caû chaïy laán ra bieån taïo
thaønh. Muõi Dinh cao hôn maët bieån gaàn 200 m. Tröôùc naêm 1975 nôi naøy coù ñaøi khí
töôïng vaø ngoïn haûi ñaêng höôùng daãn taøu beø qua laïi.
Các dịp lễ hội
Leã Kateâ (Leã Töôûng Nieäm Ñaáng Cha) : Ñaây laø leã hoäi lôùn nhaát, vui nhaát trong vuøng
Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, nôi coù ñoâng ngöôøi Chaêm sinh soáng. Leã dieãn ra taïi
thaùp Poâkloâng Garai, hoaëc taïi caùc thaùp chaøm khaùc vaøo ngaøy 1-7 aâm lòch (töông öùng
vôùi thaùng 8, thaùng 9 aâm lòch), leã hoäi töôûng nieäm caùc vò anh huøng daân toäc, oâng baø
toå tieân, caùc vò thaàn cuøng vua Poâkloâng Garai, vua Poâroâme. Nhaân daân ôû caùc vuøng
laân caän cuøng nhau tuï taäp leân thaùp laøm leã. Nghi leã ñöôïc tieán haønh ñôn giaûn. Sau
 381

khi caùc thaày coi veà ñaïo giaùo, thaày cuùng laøm leã cuùng teá ôû ngoaøi saân xong thì vaøo
thaùp, chöùng kieán baø boùng vaø thaày cuùng taém röûa, thay aùo cho vua Poâkloâng Garai
(töôïng ñaù), ñoïc kinh vaø haùt nhöõng baøi daân ca. Sau caùc nghi leã laø caùc tieát muïc muùa
haùt dieãn ra ôû treân soâng, cuùng teá tröôùc thaùp chính vaø xung quanh thaùp.
Leã Rija Nöga : Ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng gieâng aâm lòch taïi nhaø hoaëc caát raïp ñaàu
laøng. Ñaây laø leã caàu xin thaàn Meï xöù sôû vaø caùc thaàn linh giuùp cho ngöôøi Chaêm traùnh
ñöôïc nhöõng ñieàu xaáu xa trong naêm nhö ñau oám, haïn haùn vaø saâu beänh. Caàu xin
nhöõng ñieàu toát laønh trong naêm môùi nhö söùc khoûe vaø söï bình an trong daân laøng, caàu
xin möa thuaän gioù hoøa vaø caây coái toát töôi.
Leã Joøn Jang (Leã Caàu Ñaûo, Caàu Thaàn Noâng) : Ñöôïc toå chöùc taïi thaùp Pokloâng Garai
vaø Poâroâme trong hai ngaøy vaøo thaùng tö aâm lòch. Caùc thaày cuùng vaø daân ñòa phöông
daân thaùp leã thaàn noâng ñeå caàu möa. Laøm leã xong daân chuùng keùo nhau ra ñaäp Ña
Nhim, ñaäp soâng Caám ñeå cuùng baùi caàu möa.
Leã Cha Bun (Leã Töôûng Nieäm Ñaáng Meï) : Ñöôïc toå chöùc taïi thaùp Poâkloâng Garai
hoaëc ôû ñeàn thôø Poânagar vaøo thaùng 10 aâm lòch, dieãn ra trong hai ngaøy. Leã Cha Bun
laø leã cuùng Thaàn Meï Poânagar vaø thaàn Ñaát. Vaøo ngaøy leã, nhaân daân caùc vuøng taäp
trung leân thaùp ñeå taï ôn Thaàn Meï Poânagar vaø Thaàn Ñaát phuø hoä cho muøa maøng
ñöôïc toát hôn. Ñaây laø giai ñoaïn thu hoaïch vuï muøa theo truyeàn thoáng noâng nghieäp
cuûa ngöôøi Chaêm.
Leã Ñeàn Ôn Ñaùp Nghóa Cha Meï (Daân Toäc Raglai) : Leã ñeàn ôn ñaùp nghóa Cha Meï
ñöôïc toå chöùc taïi gia ñình vuøng daân toäc Raglai thuoäc tænh Ninh Thuaän vaø vuøng
ngöôøi Raglai sinh soáng doïc mieàn Trung - Taây Nguyeân. Thôøi gian toå chöùc leã khoâng
coá ñònh. Ngöôøi Gaglai quan nieäm "caây coù coäi, nöôùc coù nguoàn", theo hoï baát haïnh
lôùn nhaát cuûa con ngöôøi laø cha meï qua ñôøi maø ngöôøi con chöa ñöôïc laøm leã "Ñeàn
ôn". Vì theá khi thaáy cha meï coù daáu hieäu söùc yeáu, con caùi trong gia ñình phaûi lo leã
vaät ñeå laøm leã. Ñeán ngaøy leã, hoï haøng, baø con soáng ôû buoân laøng teà töïu Ñoâng ñuû. Leã
nghi goàm coù: leã cuùng Giaøng, toå tieân, nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát. Sau ñoù ngöôøi con
daâng caùc moùn aên ngon nhaát leân cha, meï. Chuû nhaø môøi baø con, hoï haøng cuøng
höôûng leã. Ngoaøi phaàn nghi leã, coøn toå chöùc muùa haùt vaø vui chôi trong coäng ñoàng
ngöôøi Raglai.
 382

Phú Thọ
Dieän tích : 3465km².
Daân soá : 1.288.400 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Vieät Trì.
Thò xaõ : Thò xaõ Phuù Thoï.
Caùc huyeän : Haï Hoøa, Thanh Ba, Ñoan Huøng, Laâm Thao, Yeân Laäp, Thanh Sôn,
Tam Noâng, Thanh Thuûy, Phuø Ninh, Soâng Thao.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Möôøng, Dao, Saùn Chay, Saùn Dìu...
Phuù Thoï laø tænh thuoäc mieàn nuùi trung du Baéc Boä. Phía baéc giaùp Tuyeân Quang vaø
Yeân Baùi; phía ñoâng giaùp Vónh Phuùc; phía ñoâng nam giaùp Haø Taây; phía taây giaùp
Sôn La; phía nam giaùp Hoøa Bình. Phuù Thoï caùch Haø Noäi 90 km. Giao thoâng baèng
ñöôøng boä, ñöôøng saét vaø ñöôøng thuûy ñeàu thuaän lôïi. Nhieät ñoä trung bình naêm
khoaûng 23,4°C.
Tænh Phuù Thoï coù hình theå raát hieåm trôû vôùi hai daõy nuùi chính phaân caùch Hoàng Haø
vaø hai chi löu soâng Chaûy vaø soâng Haø. Daõy Tam Ñaûo goàm nhöõng ngoïn nuùi cao töø
800 ñeán 1000 m, chia ñoâi löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Ñaø. Daõy Ba Vì goàm nhöõng
ñoài phieán nham, sa thaïch vaø ñaù voâi naèm giöõa soâng Hoàng vaø soâng Chaûy. Vieät Trì
laø nôi tieáp hôïp cuûa hai raëng nuùi naøy, taïo neân moät thöù ñaäp thieân nhieân cuûa soâng
Hoàng töø thôøi kyø ñòa chaát thöù ba.
Heä thoáng soâng ngoøi Phuù Thoï goàm soâng Hoàng (daân chuùng thöôøng goïi khuùc soâng
Hoàng chaûy qua tænh laø soâng Thao) vaø hai chi löu laø soâng Loâ vaø soâng Ñaø. Ba soâng
chính naøy coù nhieàu nhaùnh nhoû chaûy qua caùc thung luõng, caïn nöôùc vaøo muøa khoâ
nhöng chaûy xieát vaøo muøa luõ.
Chi löu soâng Hoàng phía höõu ngaïn goàm : soâng Böùa töø xöù Möôøng qua Ñoàn Vang
ñeán Töù Myõ, soâng Ngoøi Gianh töø nuùi Ñaïi Thaân chaûy veà Taêng Xaù, soâng Ngoøi Lao
chaïy töø Nghóa Loä ñeán Baèng Daõ. Soâng Loâ coù chi löu laø soâng Chaûy phaùt nguyeân töø
Hoaøng Tu Phoù chaûy qua huyeän Luïc An, Phuû Yeân Bình roài nhaäp vaøo soâng Loâ ôû
phuû Ñoan Huøng. Soâng Ñaø chaûy qua moät vuøng daøy ñaëc caây coái, boùng caây toûa
xuoáng che khuaát maët trôøi neân coù theâm teân laø Haéc Giang, gioøng soâng thöôøng thay
ñoåi luoân, nöôùc soâng mang ñaày phuø sa, chaûy qua xöù Möôøng voøng quanh nuùi Ba Vì
 383

vaø ñoå vaøo Hoàng Haø ôû Troïng Haï.

Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo thieåu soá cuûa Phuù Thoï phaàn ñoâng thuoäc saéc toäc Möôøng soáng treân daõy nuùi
giöõa Hoàng Haø vaø Ñaø Giang, vaø saéc toäc Maùn ít hôn, soáng treân vuøng nuùi cao. Ña soá
daân cö theo Phaät giaùo, gaàn Höng Hoùa coù moät giaùo xöù Coâng Giaùo. Haøng naêm daân
chuùng traåy hoäi ñeàn Huøng ôû xaõ Hy Cöông raát ñoâng.
Veà canh noâng : hoa maøu chính laø luùa gaïo, nöông raãy troàng nhieàu khoai, ñaäu. Caùc
söôøn ñoài troàng nhieàu traø, caây sôn, caây goã laøm giaáy. Doïc bôø soâng Ñaø coù troàng caùc
loaïi caây eùp daàu nhö : doïc, traàu, thaàu daàu. Ñoàn ñieàn Phuù Thoï coù caùc loaïi caây caø
pheâ, thuoác laù vaø caây aên traùi. Böôûi Ñoan Huøng, quyùt Ñan Haø, chuoái Phuù Thoï laø
nhöõng loaïi traùi caây noåi tieáng Baéc phaàn. Röøng Phuù Thoï cung caáp nhieàu laù goài duøng
laøm aùo tôi vaø lôïp nhaø.
Phuù Thoï coù moû saét ôû La Phuû, moû keõm ôû Mang Tleâng, moû than vaø chì ôû Ñoan
Huøng. Ngoaøi kyõ ngheä khai thaùc quaëng moû, Phuù Thoï coøn coù kyõ ngheä caùnh kieán ôû
La Pho, huyeän Thanh Thuûy vaø kyõ ngheä laøm boät giaáy ôû Vieät Trì ñeå ñöa veà Ñaùp
Caàu (Baéc Ninh) laøm giaáy. Tænh cuõng coù nhieàu hoà vaø ñaàm nhö ñaàm Chính Coâng,
ñaàm Dò Naäu, ñaàm Meo. Nhöõng ñaàm, hoà naøy laø nôi chöùa nöôùc phoøng ngöøa muøa
haïn haùn.
Naèm giöõa truïc loä Haø Noäi ñi Laøo Cai vaø Haø Giang. Phuù Thoï coù nhieàu tuyeán ñöôøng
giao thoâng giao nhau ôû Vieät Trì, caû ñöôøng boä, ñöôøng saét laãn ñöôøng soâng. Nhôø ñoù
ñôøi soáng ñoàng baøo Phuù Thoï töông ñoái thoaûi maùi hôn caùc tænh khaùc, nhaát laø qua
vieäc buoân baùn laâm saûn.
Lược sử
Thôøi laäp quoác, Phuù Thoï laø moät ñaát khôûi nghieäp cuûa hoï Hoàng Baøng, laø moät trong
15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Vaøo ñôøi Traàn ñaët thaønh loä Laâm Thao, roài thaønh phuû
Laâm Thao. Nhaø Leâ caûi thaønh Sôn Taây thöøa tuyeân, sau ñoù laø xöù Sôn Taây. Thôøi nhaø
Nguyeãn, Phuù Thoï (khoâng keå Höng Hoùa) thuoäc tænh Sôn Taây. Ñeán naêm 1884, khi
quaân Phaùp neùm bom ñoát phaù Höng Hoùa, tænh lî ñöôïc chuyeån veà Phuù Thoï.
Ñoàng baøo Phuù Thoï ñaùnh quaân xaâm laêng töø giaëc AÂn, Haùn, Nguyeân, Minh, Thanh
ñeán quaân Phaùp. Thôøi naøo coù giaëc, daân ta ñeàu theå hieän tinh thaàn yeâu nöôùc raát maõnh
 384

lieät. Naêm 1939, daân chuùng Phuù Thoï theo Hai Baø Tröng ñaùnh ñuoåi quaân Toâ Ñònh
vaø Maõ Vieän ra khoûi ñaát nöôùc. Vuøng Caåm Kheâ (tröôùc thuoäc phuû Vónh Töôøng, tænh
Vónh Yeân) laø nôi ñoùng quaân cuoái cuøng cuûa Hai Baø Tröng. Thôøi Phaùp thuoäc, thaùng
4-1884, quaân Phaùp phaûi taêng cöôøng ñeán hai Thieáu töôùng duøng soâng Haéc Giang,
taán coâng thaønh Höng Hoùa. Löïc chuùng maïnh, caùc nghóa quaân laïi taûn vaøo daân chuùng.
Thaùng 7-1885, hòch Caàn Vöông cuûa Toân Thaát Thuyeát lan roäng khaép nôi, keâu goïi
toaøn daân khaùng chieán. Hai ngaøy 23 vaø 24-10-1885, oâng Nguyeãn Vaên Giaùp chæ huy
nghóa quaân ôû chieán khu Thanh Mai (vuøng ñaát giöõa soâng Thao vaø soâng Loâ) ñaùnh
moät traän kinh hoàn vôùi hai tieåu ñoaøn thuûy boä vaø hai phaùo ñoäi cuûa giaëc. Ngaøy 7-1-
1915, oâng Khuaát Vaên Ñöùc chæ huy quaân Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi taán coâng Phuù
Thoï. Sau naêm 1928, Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng phaùt trieån maïnh ôû caùc cô sôû ñaáu
tranh taïi Phuù Thoï. Ngaøy 10-2-1930, Quoác Daân Ñaûng toång khôûi nghóa. Caùc nghóa
quaân thuoäc Tam Noâng, Caåm Kheâ, Laâm Thao theo anh huøng Nguyeãn Khaéc Nhu
ñaùnh chieám Höng Hoùa, Laâm Thao, daân chuùng trong vuøng noåi leân höôûng öùng maïnh
meõ, tòch thu suùng ñaïn, ñoát coâng söï giaëc.
Tröôùc naêm 1975, tænh Phuù Thoï coù caùc huyeän Ñoan Huøng, Haï Hoùa, Thanh Ba, Phuù
Ninh, Laâm Thao, Thanh Sôn, Thanh Thuûy, Yeân Laäp, Caåm Kheâ vaø Tam Noâng.
Phong cảnh, di tích
Chuøa Xuaân Luõng : Chuøa toïa laïc ôû xaõ Xuaân Luõng, huyeän Laâm Thao. Chuøa khôûi
döïng vaøo ñôøi Lyù Traàn. Chuøa ñaõ ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Di tích coøn laïi ôû chuøa laø
moät bia ñaù coù chieàu ngang 3,2 m, roäng 1,23 m, cao 0,95 m coù nieân ñaïi 1377-1388
ôû chính dieän.
Chuøa Phuùc Thaùnh : Chuøa toïa laïc ôû treân nuùi Ngoïc Phuùc, xaõ Höông Noän, huyeän
Tam Noâng. Chuøa do baø phu nhaân Leâ Thò Lan Xuaân (vôï thöù 5 cuûa vua Lyù Thaàn
Toâng) döïng naêm 1145 (ñôøi vua Lyù Anh Toâng). Baø ñaõ tu haønh vaø maát taïi ñaây
(1171). Treân ñieän chuøa coøn coù töôïng baø coøn goïi laø töôïng Thaùnh Maãu. Moä baø ñöôïc
taùng ôû phía taây chuøa. Chuøa Phuùc Thaùnh laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa thôøi Lyù coøn
laïi ñeán nay vôùi neùt kieán truùc coå kính laøm baèng goã choø chæ.
Nuùi Thaém : Nuùi Thaém coøn coù teân laø nuùi Ñaàu Roàng, daøi khoaûng 4 km chaïy doïc leân
khu du lòch Thanh Ba. Treân ñænh nuùi coù moät caùi ao nhoû goïi laø ao Tieân, nöôùc trong
 385

xanh, khoâng bao giôø caïn. Xung quanh nuùi Thaém laø haøng traêm ngoïn ñoài thoai thoaûi
naèm gaàn keà nhau, nhaáp nhoâ nhö baùt uùp. Treân vuøng ñoài naøy ñaõ ñöôïc quy hoaïch
troàng caùc loaïi caây coâng nghieäp nhö cheø, sôn, traåu... Nôi ñaây ñaõ moïc leân nhaø maùy
cheø, nhaø maùy xi maêng, röôïu, phaân laân vaø nhöõng traïi chaên nuoâi traâu, boø. Nuùi Thaém
vöøa laø moät caûnh ñeïp vöøa laø moät trung taâm kinh teá cuûa vuøng trung du.
Ñaàm Ao Chaâu : Ao Chaâu laø moät hoà nöôùc lôùn thuoäc xaõ AÁm Thöôïng, huyeän Haï Hoøa
coù dieän tích gaàn 2 km². Ñaàm Ao Chaâu coù hình daïng töông ñoái ñaëc bieät troâng gioáng
nhö ñaàu cuûa con traâu coù hai söøng ñöa veà hai phía soâng Thao vaø soâng Chaûy. Ñaàm
coù 99 ngaùch ñan xen nhau theo caùc daõy ñoài. Xung quanh hoà laø nhöõng ñoài caây tróu
quaû. Ruøa vaøng vaø moät soá loaøi thuù quyù hieám coù theå tìm thaáy ôû ñaây. Nöôùc hoà trong
xanh quanh naêm. Du khaùch coù theå du ngoaïn treân hoà haøng tuaàn maø vaãn khoâng caûm
thaáy buoàn teû vaø hiu quaïnh.
Hang ñoäng Xuaân Sôn vaø röøng Xuaân Sôn : Ñaây laø moät quaàn theå hang ñoäng kyø aûo,
naèm saâu trong röøng caây baït ngaøn bí aån thuoäc xaõ Xuaân Sôn, huyeän Thanh Sôn, naèm
veà phía taây baéc cuûa tænh Phuù Thoï. Vaøo thaêm hang ñoäng ôû ñaây, du khaùch khoâng
khoûi ngôõ ngaøng tröôùc veû ñeïp cuûa caùc nhuõ ñaù ruõ xuoáng thaønh muoân hình kyø laï.
Ñoäng Tieân laø moät hang ngaàm trong nuùi ñaù caåm thaïch daøi 10 km. Trong hang coù
ñöôøng thoâng gioù leân thaúng ñænh nuùi, laøm cho khoâng khí trong laønh maùt dòu. Hoà
nöôùc coù nhieàu loaøi caù haáp daãn.
Röøng Xuaân Sôn coù nhieàu loaøi caây laï, trong moät ngaøy thay ñoåi maøu laù tôùi 4 laàn.
Röøng coù nhieàu loaïi ñoäng vaät quyù hieám nhö caày bay, soùc bay...
Khí haäu thieân nhieân moâi tröôøng ôû ñaây raát trong laønh, coù theå phaùt trieån nhieàu loaïi
hình du lòch. Xuaân Sôn ñang laø ñieåm thu huùt khaùch du lòch trong nöôùc.
Khu di tích Ñeàn Huøng : Töø Haø Noäi theo quoác loä soá 2 ñeán thaønh phoá Vieät Trì
khoaûng 84 km. Ñi tieáp 10 km nöõa tôùi khu di tích Ñeàn Huøng. Nôi ñaây gaén lieàn vôùi
18 ñôøi vua Huøng xaây döïng neân nöôùc Vaên Lang, ñoùng ñoâ ôû Phong Chaâu. Laêng vua
Huøng töông truyeàn laø moä vua thöù 6. Sau khi Thaùnh Gioùng ñaùnh thaéng giaëc AÂn bay
leân trôøi, vua Huøng thöù saùu côûi aùo vaét leân caønh caây kim giao roài hoùa ôû ñoù.
Ñeàn Gieáng Naèm ôû treân nuùi, phía ñoâng nam. Trong ñoù gieáng Ngoïc neân goïi laø ñeàn
Gieáng. Töông truyeàn hai naøng coâng chuùa Tieân Dung vaø Ngoïc Hoa con vua Huøng
 386

thöù 18 thöôøng soi xuoáng gieáng ñeå chaûi toùc, chít khaên. Treân nuùi Nghóa Lónh ngaøy
nay coøn löu nhieàu di vaät vaø pheá tích töø thôøi nöôùc Vaên Lang ñeán thôøi nöôùc Ñaïi Vieät
nhö rìu ñaù, giaùo ñoàng, baùt ñaõi goám, söù, coät ñaù, thaïp ñaát nung, gaïch ngoùi v.v...
Nuùi Nghóa Linh naèm giöõa hai soâng Hoàng veà phía Taây vaø soâng Loâ veà phía Ñoâng-
Baéc. Phía Ñoâng laø daõy nuùi Tam Ñaûo thuoäc tænh Vónh Yeân, phía Nam laø daõy nuùi
Taân Vieân thuoäc tænh Sôn Taây. Tröôùc thôøi Phaùp thuoäc, leã kyû nieäm Quoác Toå haøng
naêm ñöôïc xem laø Quoác Leã, töùc laø quoác khaùnh, leã lôùn nhaát cuûa moät daân toäc. Cöù
ñeán ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch, daân chuùng luõ löôït ruû nhau veà traåy hoäi ñeàn Huøng raát
ñoâng.
Mieáu Hoaøng Thieáu Hoa : ÔÛ laøng Hieàn Quan thôø moät baäc anh thö thôøi Hai Baø
Tröng. Anh thö Hoaøng Thieáu Hoa laø ngöôøi ñaõ xuaát gia ñaàu Phaät, nhöng tröôùc caûnh
daân toäc bò giaëc Ñoâng Haùn daøy xeùo, baø ñaõ hoaøn tuïc vaø trôû thaønh Tieân Phong Nöõ
Töôùng cuûa Hai Baø Tröng.
Di tích thaønh Höng Hoùa : Beân bôø ñaàm Dò Naäu, huyeän Tam Noâng. Ñôøi Leâ, Nguyeãn,
Höng Hoùa laø traán sôû cuûa caùc tænh Lai Chaâu, Laøo Cai, Yeân Baùi vaø Hoøa Bình.
Laøng Vaên Nham thuoäc huyeän Ñoan Huøng coù chuøa Hang, cöûa ñoäng cao ba thöôùc,
roäng möôøi thöôùc. Trong ñoäng coù moät pho töôïng cao moät thöôùc.
Huyeän Yeân Laäp, treân ñoài Meø, coù thaùc Höông Kieân raát ñeïp. Treân moät ngoïn nuùi ôû
Cöï Ñoàng thuoäc huyeän Thanh Thuûy coù hoà nöôùc raát trong. Taäp Ñaïi Nam Nhaát
Thoáng Chí coù noùi ñeán truyeàn thuyeát veà moät loaïi caù kyø dò soáng döôùi hoà naøy, chuùng
daøi boán thöôùc, ñaàu vaø löng maøu ñoû tía, coù boán chaân beø ra nhö chaân vòt, thænh
thoaûng noåi leân haøng ñaøn.
Huyeän Laâm Thao : Laøng Trình Xaù laø queâ Vuõ Coâng Dueä, danh só ñôøi vua Leâ
Thaùnh Toâng. Tính oâng raát cöông cöôøng, khi Maïc Ñaêng Dung ñoaït ngoâi vua Leâ coù
ñeán phuû duï nhöng oâng ñaõ maéng chöûi thaäm teä, roài nhaûy xuoáng cöûa beå Thaàn Phuø töï
vaän. Xaõ Xuaân Luõng, queâ oâng Nguyeân Haûng, danh só ñôøi Leâ maït, taùc giaû nhieàu baøi
vaên Noâm vaø phuù noåi tieáng nhö Ñaïi Ñoàng Phoùng Caûnh, Tam Ngung Ñoäng, Tòch Cö
Ninh Theå...
Phuù Thoï laø vuøng ñaát khai quoác coøn traøn ñaày nhöõng di tích cuûa thôøi döïng nöôùc toàn
taïi beân nhöõng di tích cuûa thôøi kyø tranh ñaáu choáng ngoaïi xaâm giöõ nöôùc. Phuù Thoï laø
 387

vieân ngoïc baùu thu heïp nhöõng gì anh huøng vaø töôi ñeïp nhaát cuûa nöôùc ta.
Các dịp lễ hội
Phuù Thoï laø moät vuøng ñaát toå coäi nguoàn cuûa daân toäc Vieät Nam. Nôi ñaây caùc vua
Huøng ñaõ döïng Vaên Lang quoác gia ñaàu tieân cuûa Vieät Nam, thuû ñoâ laø Phong Chaâu.
Nhaân daân Phuù Thoï coù truyeàn thoáng döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, coù neàn vaên hoùa röïc rôõ
töø laâu ñôøi. Nhöõng di chæ khaûo coå vaên hoùa Sôn Vi, Ñoàng Ñaäu, Laøng Caû vaø nhieàu
ñình, chuøa, laêng taåm coøn ñeå laïi quanh vuøng nuùi Nghóa Lónh cho thaáy ñaát Phong
Chaâu laø moät trung taâm vaên hoùa cuûa daân toäc. Phuù Thoï laø maûnh ñaát coù nhieàu daân
toäc cuøng sinh soáng, coù truyeàn thoáng vaên hoùa, aâm nhaïc phong phuù. Ñaây laø vuøng ñaát
coù nhieàu leã hoäi, ñaùng keå nhaát laø leã hoäi ñeàn Huøng (13-10 aâm lòch). Ngöôøi Möôøng
coù nhieàu truyeän thô, ca dao, tuïc ngöõ, haùt xeùt buøa, haùt ví, haùt ñuùm. Hoï haùt trong lao
ñoäng saûn xuaát, trong caùc dòp hoäi heø, cöôùi xin. Ngöôøi Vieät noåi baät coù haùt xoan, haùt
gheïo. Haùt xoan laø loái haùt nghi leã, phoå bieán ôû Kim Ñöùc, An Thaùi, huyeän Laâm Thao.
Haùt gheïo laø loái haùt giao duyeân nam nöõ (töïa nhö haùt Quan Hoï). Haùt gheïo phoå bieán
ôû vaøi xaõ cuûa huyeän Tam Noâng vaø huyeän Thanh Sôn. Leã hoäi truyeàn thoáng haøng
naêm thöôøng dieãn ra vaøo muøa xuaân, döôùi ñaây laø moät soá leã hoäi tieâu bieåu :
Hoäi Ñeàn Huøng : Leã hoäi ñeàn Huøng laø dòp gioã toå thieâng lieâng. Haøng naêm cuoái xuaân,
nhaân daân caû nöôùc laïi höôùng veà ñaát toå, noâ nöùc haønh höông töôûng nieäm caùc vua
Huøng, doøng vua môû nöôùc vaø döïng nghieäp, laäp ra nhaø nöôùc Vaên Lang coå ñaïi. Leã
hoäi haøng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch, ngaøy gioã toå Huøng Vöông.
Chính hoäi laø töø ngaøy 8 thaùng 3 vaø keát thuùc vaøo ngaøy 11 thaùng 3 aâm lòch. Saùng
moàng 10 laø buoåi quoác teá, sau ñoù laø caùc ñaùm röôùc ñaëc saéc, caùc cuoäc haùt thi (haùt ca
truø, haùt xoan...), cuøng caùc troø chôi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät, ngöôøi Möôøng. Hoäi
ñeàn Huøng laø moät ngaøy hoäi quaàn tuï, ca ngôïi söï höng thònh cuûa noøi gioáng, laø bieåu
töôïng cuûa tinh thaàn coäng ñoàng, nhaéc nhôû ngöôøi daân Vieät Nam chung söùc xaây döïng
ñaát nöôùc ngaøy moät phoàn vinh. Leã hoäi naêm naøo cuõng nhoän nhòp, chaøo ñoùn haøng
chuïc vaïn ngöôøi haønh höông töø moïi mieàn ñaát nöôùc, cuõng nhö kieàu baøo vaø khaùch
nöôùc ngoaøi.
Hoäi Baïch Haïc : Hoäi Baïch Haïc hay coøn goïi laø hoäi tung coøn, haøng naêm dieãn ra töø
ngaøy 3 ñeán ngaøy 5 thaùng 1 aâm lòch taïi xaõ Baïch Haïc, thaønh phoá Vieät Trì, thôø Thoå
 388

leänh Ñaïi Vöông. Leã hoäi coù tuïc teá, röôùc Thaùnh qua soâng Loâ sang laøng keát nghóa
Tieân Caùt (thôø Thaïch Khanh, anh em sinh ñoâi vôùi Thoå Leänh Ñaïi Vöông). Trong leã
hoäi coù troø thi tung coøn ôû Ñeàn Caû, leã tieán coøn , ngaâm thô coøn vaø cuùng côm coøn.
Ngaøy cuoái leã hoäi coøn coù leã haï coøn vaø cuùng côm coøn caàu may.
Hoäi Chu Hoùa : Leã hoäi haøng naêm dieãn ra taïi xaõ Chu Hoùa, huyeän Laâm Thao vaøo
ngaøy 5 thaùng 1 aâm lòch nhaèm töôûng nhôù 3 anh em Caû Ñoâng, Nhò Ñoâng vaø Tam
Ñoâng laø töôùng gioûi cuûa vua Huøng thöù 18. Trong leã hoäi coù troø "chaïy kem" dieãn laïi
söï tích thaàn laøng.
Hoäi môû cöûa röøng : Leã hoäi dieãn ra vaøo ngaøy 6 ñeán 15 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm.
Môû ñaàu laø leã hoäi ñeå cuùng cung teân ñeå môû hoäi saên baén haøng naêm. sau ñoù töøng ñoâi
nam nöõ muùa theo ñieäu "gaø phuû" thöïc hieän tín ngöôõng phoàn thònh.
Hoäi ñaùnh caù : Hoäi ñaùnh caù ñöôïc toå chöùc ôû vuøng ñoàng baøo Möôøng thuoäc xaõ Thanh
Lieät, huyeän Thanh Sôn. Ñaây laø leã hoäi möøng xuaân taïi khu vöïc ôû saùt baûn. Ngaøy 3
thaùng 1 döông lòch, taát caû daân baûn duøng gaäy vaø caùc thöù ñaäp ñeå khuaáy nöôùc laøm caù
hoaûng sôï chui vaøo caùc gioï aån naáp, sau moät hoài chuoâng ngöôøi ta keùo gioï leân. Caù to
daønh cho leã cuùng, coøn laïi chia ñeàu cho caùc gia ñình.
Hoäi Caàu thaùng gieâng : Leã hoäi môû vaøo ngaøy 27 ñeán 28 thaùng 1 aâm lòch ôû taïi laøng
Ñaøo Xaù, huyeän Thanh Thuûy. Ngöôøi ñöôïc thôø cuùng trong leã hoäi laø Thaønh Hoaøng
laøng. Sau nghi leã laø caùc troø vui, tieâu bieåu laø muùa vui vaø thoåi côm thi.
Hoäi Pheát Hieàn Quang : Leã hoäi haøng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 13 thaùng 1 döông
lòch taïi Hieàn Quang, Tam Noâng ñeå töôûng nhôù Thieàu Hoa, moät nöõ töôùng gioûi cuûa
Hai Baø Tröng. Trong ngaøy hoäi coù troø ñaùnh pheát (ñaùnh caàu goã baèng gaäy cong ôû
ñaàu).
Hoäi Xoan : Leã hoäi ñöôïc môû töø ngaøy 7 ñeán ngaøy 10 thaùng 1 aâm lòch taïi Keû Xoan,
Höông Nha, Tam Noâng ñeå töôûng nhôù Xuaân Nöông, moät nöõ töôùng cuûa Hai Baø
Tröng. Trong hoäi coù môû tieäc caàu xuaân (coã chay), coù troø trình ngheà ôû baõi soâng tröôùc
ñình.
 389

Phú Yên
Dieän tích : 5278 km².
Daân soá : 811.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Tuy Hoøa.
Caùc huyeän : Ñoàng Xuaân, Soâng Caàu, Tuy An, Sôn Hoøa, Tuy Hoøa, Soâng Hinh.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Chaêm, EÂ Ñeâ, Ba Na...
Phuù Yeân laø moät tænh thuoäc vuøng duyeân haûi Nam Trung boä. Phía Baéc giaùp Bình
Ñònh, phía Nam giaùp Khaùnh Hoøa, phía Taây giaùp caùc tænh Ñaéc Laéc vaø Gia Lai, phía
Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Phuù Yeân coù ñoài nuùi, ñoàng baèng ven bieån vaø haøng traêm km
bôø bieån ñaõ taïo cho Phuù Yeân nhöõng caûnh quan thieân nhieân ñeïp. Nôi coù nuùi doác
chaïy daøi ra saùt bieån chia caét daûi ñoàng baèng vaø taïo ra nhöõng ñaàm, vònh nöôùc lôï ven
bieån nhö vònh Cuø Moâng, vònh Xuaân Ñaøi, ñaàm OÂ Loan, Vuõng Roâ...
Ñòa hình Phuù Yeân coù theå chia thaønh 2 khu vöïc lôùn :
Vuøng nuùi vaø baùn sôn ñòa (phía Taây laø söôøn Ñoâng cuûa daõy Tröôøng Sôn Nam) : goàm
caùc vuøng huyeän Sôn Hoøa, soâng Hinh, Ñoàng Xuaân vaø phaàn phía Taây caùc huyeän
soâng Caàu, Tuy An, Tuy Hoøa. Laø vuøng nuùi non truøng ñieäp, song khoâng cao laém, coù
ñænh Voïng Phu cao nhaát.
Vuøng ñoàng baèng : goàm caùc vuøng thò xaõ Tuy Hoaø, huyeän Tuy An, soâng Caàu, Tuy
Hoøa vôùi caùnh ñoàng luùa lôùn cuûa tænh.
Phuù Yeân coù 3 soâng chính : soâng Ba (Ñaø Raèng), soâng Kyø Loâ vaø soâng Baøn Thaïch.
Chòu aûnh höôûng cuûa khí haäu ñaïi döông neân khí haäu Phuù Yeân noùng, aåm, möa nhieàu.
Nhieät ñoä trung bình 26,5°C, cao nhaát 39°C vaø thaáp nhaát 35,5°C. Löôïng möa trung
bình naêm 1600 mm.
Thò xaõ Tuy Hoøa ôû caùch Haø Noäi 1177 km vaø Saøi Goøn 561 km, naèm beân cöûa soâng
Ñaø Raèng coù caàu Ñaø Raèng 21 nhòp daøi nhaát mieàn Trung.
Phuù Yeân coù nhieàu di tích vaø ñieåm du lòch nhö nuùi Nhaïn ôû ngay trong loøng thò xaõ
Tuy Hoøa, soi boùng xuoáng doøng soâng Ñaø Raèng. Töø thò xaõ Tuy Hoøa, ñi veà phía Baéc,
du khaùch coù theå thaêm soâng Caàu, khu du lòch bieån Long Thuûy moät vuøng thieân nhieân
meânh moâng vôùi daøi 92 m OÂ Loan nöôùc trong vaét, caùc ñaûo ven bôø nhö hoøn Chuøa,
Hoøn Yeán, baõi Tieân, Chuøa ñaù traéng. Ñi veà phía Nam cuûa Phuù Yeân laø caûng Vuõng
 390

Roâ caùch thò xaõ 25 km, baõi Xeáp, baõi Tieân, gheành Ñaù Ñóa... vôùi nhöõng lôùp ñaù xeáp
leân nhau. Veà höôùng Taây laø khu röøng caám Suoái Trai, goø Thì Thuøng nôi ghi laïi
chöùng tích chieán tröôøng cuûa nhaân daân Phuù Yeân, thaùc Valy vaø thöôïng nguoàn soâng
Hinh, suoái nöôùc noùng Phöôùc Long, suoái Tieân. Nhöõng moùn aên ñaëc saûn nhö toâm, cua,
caù, soø huyeát, oác nhaåy... cuûa Phuù Yeân seõ ñem laïi cho du khaùch nhöõng höông vò khoù
queân.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo Kinh ña soá soáng trong tænh, ngoaøi ra coøn coù ñoàng baøo Thöôïng saéc toäc
Bahnar, EÂ Ñeâ, Roglai, Chaøm... Caùc toân giaùo chính laø Phaät, Thieân Chuùa, Hoøa Haûo,
thôø phuïng Toå tieân vaø Thaàn Linh.
Hoa maàu chính laø luùa, troàng nhieàu quanh tænh lî Tuy Hoøa. Caùc hoa maøu phuï nhö
khoai, saén, ngoâ, ñaäu... saén troàng nhieàu taïi Ñoàng Xuaân, caây kyõ ngheä coù mía, thuoác
laù, boâng döøa (raát nhieàu), daâu taèm. Caây aên quaû goàm xoaøi, chuoái, vuù söõa, döùa thanh
long troàng khaép tænh, Ñoàng Xuaân noåi danh coù xoaøi ngon vaø nhieàu mía, caây thuoác
laù. Thuoác laù Sôn Hoøa cuõng noåi tieáng.
Röøng Phuù Yeân mang laïi caùc loaïi goã traàm, lim, guï, goã sôn, giaùng höông, maây, traéc,
caây döôïc lieäu, ñaëc bieät laø caây daàu raùi. Phuù Yeân coù bôø bieån vaø nhieàu ñaàm vuõng cho
nhieàu loaïi toâm caù nhö caù thu, caù ngöø, caù hoàng, möïc, soø huyeát, rong bieån.... Daân ta
coøn laøm ruoäng muoái, hai vuøng Tuyeát Di AÂm vaø Leä Uyeån coù nhieàu ruoäng muoái
phaåm chaát toát.
Lược sử
Ñaát Phuù Yeân xöa thuoäc boä Vieät Thöôøng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang, roài
bò nhaø Taàn, nhaø Haùn vaø Chieâm Thaønh chieám.
Naêm 1578, vua Leâ vöôït ñeøo Cuø Moâng ñaùnh thaéng quaân Xieâm trong thung luõng
soâng Ñaø Raèng vaø laäp neân phuû Phuù Yeân. Nhöng vì trieàu Leâ ôû xa theâm caùc vaán ñeà
Nam Baéc trieàu, roài Trònh-Nguyeãn phaân tranh neân vuøng ñaát naày vaãn coøn thuoäc
Chieâm Thaønh. Ñeán naêm Taân Hôùi 1611, chuùa Nguyeãn Hoaøng môùi ñaùnh chieám,
chia thaønh hai huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy Hoøa thuoäc Quaûng Nam. Naêm 1629, chuùa
Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaët thaønh dinh Traán Bieân. Naêm Giaùp Tyù 1744 Voõ Vöông
Nguyeãn Phuùc Khoaùt chia nöôùc thaønh 12 dinh, ñaát naày trôû thaønh dinh Phuù Yeân, ñôøi
 391

Gia Long ñoåi thaønh traán, ñôøi Minh Maïng ñoåi thaønh tænh.
Khi hòch Caàn Vöông truyeàn ñi khaép nöôùc, ñoàng baøo Kinh cuõng nhö ñoàng baøo
Thöôïng ñeàu tham gia khaùng chieán ñaùnh quaân Phaùp. Naêm 1885, anh huøng Mai
Xuaân Thöôûng phaát côø khôûi nghóa ôû tænh Bình Ñònh cuõng laäp moät caên cöù ôû Cheo
Reo (Phuù Boån) vaø thöôøng cuøng vôùi nghóa quaân (ña soá laø ñoàng baøo Thöôïng) tieán
xuoáng Phuù Yeân ñaùnh phaù caùc ñoàn boùt cuûa giaëc.
Naêm 1895, thöïc daân khoán ñoán vôùi cuoäc noåi daäy do anh huøng Voõ Tröù laõnh ñaïo.
Ñöôïc söï hoã trôï cuûa anh huøng Traàn Cao Vaân ôû Bình Ñònh, oâng Voõ Tröù xuoáng quaän
Sôn Hoøa (Phuù Yeân) , söû duïng ngheà thaày thuoác, tröø taø dòch nhö moät phöông tieän
gaëp gôû ñoàng baøo ñeå truyeàn baù tö töôûng ñaáu tranh cöùu nöôùc, chieâu moä nhieàu ngöôøi
nghóa duõng vaø ñöôïc söï haäu thuaãn tích cöïc cuûa ñoàng baøo Thöôïng vuøng mieàn nuùi vaø
caùc vò sö tu haønh trong tænh, OÂng laäp caên cöù teân daõy nuùi Moâ Cheo (giöõa quaän soâng
Caàu vaø quaän Ñoàng Xuaân). Thöïc daân goïi löïc löôïng khaùng chieán cuûa oâng laø "giaëc
thaày chuøa" vaø "giaëc röïa" vì coù caùc vò sö ñi khaùng chieán vaø nghóa quaân söû duïng voû
khí phaàn lôùn laø röïc ñi röøng. Muøa heø naêm 1889, oâng Traàn Cao Vaân xuoáng Ñoàng
Xuaân tham gia cuoäc khôûi nghóa. Hôn 1000 nghóa quaân töø vuøng röøng nuùi traøn veà
ñaùnh chieám quaän Soâng Caàu. Nhöng hoûa löïc cuûa giaëc quaù maïnh, nghóa quaân phaûi
ruùt vaøo röøng. Giaëc ra leänh khuûng boá ñoát chaùy ba ngoâi laøng chöùa chaáp nghóa quaân.
OÂng Traàn CaoVaân bò baét. Coøn anh huøng Voõ Tröù töï naïp mình ñeå cöùu daân laønh.
Giaëc ñem xöû töû oâng ngay ôû phaùp tröôøng.
Naêm 1908, khoâng khí ñaáu tranh soâi suïc khaép nöôùc. Vieäc choáng thueá vaø baét ñi phu
lan roäng. Ñoàng baøo ôû Bình Ñònh qua phuï tay vôùi ñoaøn bieåu tình ôû soâng Caàu. Giaëc
chaën ôû Phöôùc Laõnh, daân ta voøng qua nuùi vaøo La Hai. Ngaøy 11 thaùng 5, hôn hai
ngaøn ngöôøi keùo ñeán Tuy Hoøa, quaân Phaùp vaø tay sai ñaøn aùp, noå suùng laøm nhieàu
ngöôøi cheát vaø bò thöông. Ngaøy 14-5, ñoaøn bieåu tình laïi keùo ñeán tænh lî gaây roái loaïn
haøng nguõ chuùng.
Phong cảnh, di tích
Gheành Ñaù Ñóa : Thuoäc xaõ An Ninh Ñoâng, huyeän Tuy An, moät gheành ñaù coù caáu taïo
kyø laï goàm nhieàu taûng ñaù lôùn döïng ñöùng xeáp ñeàu ñaën theo hình nguõ giaùc, lôùp noï
xeáp lieàn theo lôùp kia treân moät vuøng roäng lôùn. Töø xa ñöùng nhìn, hoøn noï gaén lieàn
 392

vôùi hoøn kia ñeàu ñaën nhö moät toå ong. Laïi gaàn, nhöõng vieân ñaù coù hình truï choàng leân
nhau nhö nhöõng choàng cheùn, ñóa trong caùc loø saønh söù, ñaù coù maøu ñen tuyeàn, nöûa
chìm, nöûa noåi beân bôø bieån. ÔÛ giöõa gheành coù moät loõm truõng, laâu ngaøy nöôùc möa vaø
nöôùc bieån ñoïng vaøo taïo thaønh moät vuõng, caùc loaøi caù nhoû ñuû maøu xanh, ñoû, tím,
vaøng bôi loäi tung taêng. Xung quanh loõm, ñaù döïng taàng taàng. Soùng ñaäp vaøp gheành
thöôøng xuyeân taïo neân nöôùc boït traéng xoùa, raát ñeïp. Beân caïnh gheành Ñaù Ñóa laø khu
vöïc Baõi Baøng, vôùi nhöõng taûng ñaù maøu vaøng saùng naèm döôùi nhöõng taùn caây baøng
rôïp maùt, laø nôi nghæ ngôi, caém traïi, daõ ngoaïi lyù töôûng. Phía tröôùc gheành Ñaù Ñóa laø
moät hang ñaù saâu vaø roäng coù theå chöùa caû traêm ngöôøi. Ñöôøng ñi ñeán ñoù khaù vaát vaû,
thaéng caûnh coøn ôû daïng nguyeân sô, chæ tröø muøa möa vaø muøa bieån ñoäng, coøn quanh
naêm thaéng caûnh gheành Ñaù Ñóa ñeàu coù theå ñoùn khaùch boán phöông.
Baõi Bieån Myõ AÙ : Thuoäc ñòa phaän xaõ An Phuù, huyeän Tuy An. Baõi bieån ñeïp caùt
traéng nöôùc trong traûi daøi döôùi boùng döøa xanh maùt. Ngoaøi khôi laø caùc ñaûo lôùn, trong
ñoù ñaûo Hoøn Chuøa coù dieän tích 0,22km², nôi coù caûnh quan ñeïp vôùi heä sinh thaùi bieån
phong phuù thuaän lôïi cho caùc hoaït ñoäng du lòch bieån.
Vònh Xuaân Ñaøi : Thuoäc xaõ Xuaân Thoï, huyeän Soâng Caàu. Vònh coù baõi bieån ñeïp, kín
gioù. Giöõa vònh laø nhöõng coàn caùt nhoâ leân. Coù dieän tích roäng khoaûng 25 ha, laø nôi
nghæ döôõng lyù töôûng cuûa Phuù Yeân.
Khu Baûo Toàn Thieân Nhieân Krong Trai : Naèm saùt quoác loä 25, phía Taây Nam cuûa
tænh, thuoäc huyeän Sôn Hoøa. Röøng Krong Trai coù dieän tích 22.290 ha, trong ñoù röøng
töï nhieân laø 71,8%, coù nhieàu loaïi ñoäng, thöïc vaät quí hieám. Nôi ñaây coøn baûo toàn caùc
taøi nguyeân thieân nhieân vaø vaên hoùa cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi, thuaän lôïi cho loaïi hình
du lòch sinh thaùi.
Vuõng Roâ - Khu Baûo Toàn Thieân Nhieân Baéc Ñeøo Caû : Vuõng Roâ naèm ôû phía Nam,
cuoái tænh Phuù Yeân, caùch thò xaõ Tuy Hoøa 25 km beân ñöôøng quoác loä vaø ñöôøng saét
thoáng nhaát. Vuõng Roâ laø moät ñieåm tham quan bieån vaøo loaïi ñeïp ôû khu vöïc mieàn
Trung Vieät Nam. Ñöôïc bao boïc bôûi daõy nuùi Hoøn Baø, Vuõng Roâ laø vònh kín coù ñoä
saâu lôùn ñeå coù theå tieáp nhaän taøu coù troïng taûi treân 10.000 taán. Ven bôø vònh coù baõi
taém nhoû xinh xaén vaø raát saïch ñeïp nhö baõi Hoøn Möa. Keà beân Vuõng Roâ laø khu baûo
toàn thieân nhieân Baéc Ñeøo Caû, ñoù laø khu röøng caám naèm treân söôøn ñoài nuùi (phaàn ñoài
 393

nuùi keùo daøi cuûa nuùi Voïng Phu). Khu röøng coù dieän tích töï nhieân laø 8780 ha, coù heä
thoáng ñoäng, thöïc vaät ña daïng bao goàm 191 loaøi thöïc vaät, 22 loaøi thuù, 55 loaøi chim.
Moät soá loaøi thuù quí hieám nhö tró sao, khæ maët ñoû, gaáu ngöïa, gaáu choù, teâ teâ, baùo
hoa... soáng trong röøng.
Ñaàm OÂ Loan : Beân chaân ñeøo Quaùn Caàu laø ñaàm nöôùc lôï roäng 1200 ha, tieáp giaùp
caùc xaõ An Cö, An Thaïch, An Haûi, An Ninh cuûa huyeän Tuy An. Ñaàm OÂ Loan roäng
lôùn coù caûnh trí ñeïp, noåi tieáng vôùi caùc ñaëc saûn nhö soø huyeát, haøu... Haøng naêm vaøo
07-01 aâm lòch ñòa phöông coù toå chöùc leã hoäi ñua thuyeàn töng böøng vôùi nhöõng neùt
vaên hoùa ñaëc tröng cuûa daân Phuù Yeân taïi Ñaàm OÂ Loan.
Thaùp Nhaïn : Thaùp ñöôïc xaây döïng uy nghi treân moät khu ñaát töông ñoái baèng phaúng
gaàn ñænh nuùi Nhaïn, beân bôø Baéc soâng Ñaø Raèng, gaàn quoác loä 1, thò xaõ Tuy Hoøa.
Thaùp Nhaïn laø nôi thôø phuïng thaàn linh cuûa ngöôøi Chaêm coå töø theá kyû 2 trôû veà tröôùc.
Thaùp coù hình töù giaùc coù 4 taàng, caøng leân cao caøng thu nhoû laïi so vôùi taàng döôùi,
nhöng vaãn theo phong caùch taàng döôùi. Thaùp cao gaàn 20 m, moãi caïnh chaân thaùp daøi
11 m. Treân maët töôøng thaùp khoâng coù hoa vaên trang trí. Voøm cöûa giöõa hình cung
nhoïn coù hình ñaàu quaùi vaät treân ñænh. Ñaây laø moät choùp thaùp ñöôïc keát hôïp haøi hoøa
giöõa hai hình töôïng choùp noùn cuøng vôùi hình töôïng Linga, moät vaät maø ngöôøi Chaêm
thöôøng thôø ôû caùc thaùp, neân choùp thaùp ôû ñaây taïc theo hình töôïng Linga nhöng chöa
coù daïng hoaøn chænh nhö nhöõng Linga ôû Ponagar hoaëc Ñaø Naüng vaø Quaûng Nam.
Khi quaân Phaùp xaâm löôïc nöôùc ta, chuùng naõ phaùo laøm cho ñænh thaùp vaø 3 goùc thaùp
bò ñoå veà phía cöûa thaùp ôû höôùng Ñoâng. Hieän nay trong thaùp Nhaïn khoâng coù boä thôø,
caùc töôïng thôø. Phía sau thaùp coù moät phieán ñaù lôùn cao 1,30 m, moãi caïnh roäng 0,90
m, döôùi chaân coù chaïm hình caùnh sen. Döôùi chaân nuùi Nhaïn veà phía Taây Nam, ven
bôø soâng coù moät taûng ñaù khaù baèng phaúng treân khaéc 3 chöõ coå (daïng chöõ Phaïn) ta
thöôøng gaëp ôû caùc taám bia truï coät trong caùc thaùp Chaøm nhö ôû Ponagar. Taûng ñaù cao
5 m, roäng 5 m. Chöõ khaéc ôû khoaûng 1/3 taûng ñaù. Coù leõ ñaây laø thö tòch duy nhaát ôû
khu vöïc thaùp coøn löu laïi. Thaùp Nhaïn tieâu bieåu cho ngheä thuaät kieán truùc cuûa ngöôøi
Chaêm ôû vuøng ñaát Phuù Yeân xöa.
Thaønh Hoà : Thaønh Hoà (Phuù Yeân) laø moät toøa thaønh lôùn cuûa ngöôøi Chaêm xöa, ñöôïc
xaây döïng treân ñòa baøn xaõ Hoøa Ñònh Ñoâng, huyeän Tuy Hoøa. Thaønh Hoà ñoùng vai troø
 394

quan troïng trong lòch söû daân toäc Chaêm. Hieän Thaønh Hoà chæ coøn laïi caùc pheá tích
nhö thaùp Hoøn Moác, thaùp Baøu sen, töôïng vaø töôøng thaønh. Caùc nhaø nghieân cöùu vaên
hoùa khaùi quaùt thaønh Hoà Phuù Yeân nhö sau. Thaønh chia laøm 2 khu: Ñoâng vaø Taây.
Khu Taây laø thaønh Noäi coù pheá tích thaùp Chaêmpa, moùng thaùp coù hình vuoâng, moãi
caïnh 9,5 cm. Gaïch xaây thaùp coù 20 loaïi kieåu daïng kích thöôùc khaùc nhau. Trong 3
töôøng thaønh coøn laïi (tröø töôøng thaønh phía Nam bò soâng Ñaø Raèng xoùi lôû) hieän coøn
töôøng cao 3 - 5 m, roäng 15 - 25 m. Caùch Thaønh Hoà veà phía Ñoâng Baéc chöøng 150 m,
coøn laïi pheá tích Baøu Sen, ñoù laø neàn thaùp ñoå coù chu vi 16m, goø gaïch thaùp coøn laïi
cao 1,8 m. Taïi khu vöïc thaønh Hoà ñaõ phaùt hieän ñöôïc khaù nhieàu töôïng Chaêmpa,
trong ñoù coù töôïng ngöôøi, töôïng voi. Ñaëc bieät treân beä thôø loøng thaùp coøn tìm ñöôïc
Linga - Yony, taïo daùng hình vuoâng. Töø ñaây cho thaáy Thaønh Hoà Phuù Yeân coù töø theá
kyû 15 - 16 laø kinh thaønh cuûa vöông quoác Chaêmpa.
Chuøa Baûo Tònh : Chuøa toïa laïc ôû soá 174 ñöôøng Phan Ñình Phuøng, thò xaõ Tuy Hoøa,
Phuù Yeân. Chuøa do thieân sö Lieãu Quaùn khai sô vaøo cuoái theá kyû 17. Chuøa ñaõ ñöôïc
truøng tu nhieàu laàn. Ngoâi chuøa hieän nay ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1962, hai taàng coù
keát caáu beâ toâng coát theùp.
Moä Vaø Ñeàn Thôø Leâ Thaønh Phöông : Taïi xaõ An Daân, huyeän Tuy An, Leâ Thaønh
Phöông, moät chí só yeâu nöôùc thuoäc phong traøo Caàn Vöông choáng thöïc daân Phaùp
naêm 1885. OÂng laø ngöôøi ñöùng leân chieâu moä khoaûng 1000 nghóa quaân choáng Phaùp,
vaây chieám thaønh Phuù Yeân vaø laøm chuû thaønh trong nhieàu ngaøy. Sau ñoù oâng bò Phaùp
baét vaø haønh hình ngaøy 28 thaùng gieâng naêm Ñinh Hôïi (1887) taïi laøng Bình Hoøa,
huyeän Tuy An. Haøng naêm nhaân daân ñòa phöông toå chöùc leã hoäi daâng höông taïi ñeàn
ñeå töôûng nhôù ñeán oâng.
Chuøa Ñaù Traéng (Chuøa Töø Quang) : Naèm treân söôøn nuùi Ñaù Traéng thuoäc xaõ An Daân,
huyeän Tuy An, caùch thò xaõ Tuy Hoøa 20 km veà phía Baéc, Chuøa Töø Quang ñöôïc taïo
laäp vaøo naêm 1797 döôùi trieàu vua Quang Toaûn nhaø Taây Sôn. Ñaây laø moät trong soá
chuøa noåi tieáng ôû Phuù Yeân, daân ñòa phöông thöôøng goïi laø chuøa Ñaù Traéng. Vò toå sö
ñaàu tieân cuûa chuøa laø Thieàn sö Huùy Phaùp chuyeân thuoäc phaùi Laâm Teá, ñeán nay laø
ñôøi thöù 10 Thieàn sö Phaùi Laâm Teá truï trì chuøa Töø Quang. Chuøa ñöôïc xaây treân ñoä
cao chöøng 100 m, maët nhìn ra Soâng Caùi (cöûa Tieân Chaâu), vuøng ñaát töøng laø thuû phuû
 395

cuûa tænh Phuù Yeân ñaàu theá kyû 17. Con ñöôøng quanh co laùt baèng ñaù taûng daãn leân cöûa
chuøa. Phía sau chaùnh ñieän laø nhaø toå vaø khu vöôøn baûo thaùp. Caùc thaùp moä chuøa Ñaù
Traéng ñöôïc chaïm khaéc phuø ñieâu hình hoa vaên trang trí vaø hình töôïng "töù linh".
Xung quanh chuøa laø vöôøn xoaøi coå thuï xanh maùt. Xoaøi Ñaù Traéng laø ñaëc saûn cuûa
Phuù Yeân noåi tieáng thôm ngon. Chuøa Ñaù Traéng ñöôïc vua ban Saéc Töù vaøo naêm
1889, ñeán naêm 1929 chuøa bò hoûa hoaïn chaùy ruïi vaø ñöôïc Ñoâng ñaûo baø con phaät töû
khaép caùc tænh mieàn Trung quyeân goùp xaây döïng laïi. Ñeán naêm 1988, chuøa Ñaù Traéng
ñaïi truøng tu chính ñieän. Trong chuøa coøn giöõ baûo vaät laø khuoân Ñaïi Hoàng naëng 330
caân, do Hoøa thöôïng Phaùp Nguõ ñuùc taïi kinh ñoâ Phuù Xuaân naêm 1915 ñöa veà chuøa.
Moä Vaø Ñeàn Thôø Löông Vaên Chaùnh : Taïi xaõ Hoøa Trò, thò xaõ Tuy Hoøa. Löông Vaên
Chaùnh laø ngöôøi coù coâng vôùi söï nghieäp chieâu taäp, löu daân khai khaån ñaát ñai caû moät
vuøng roäng lôùn töø ñeøo Cuø Moâng - Baø Ñaøi ñeán Baø Dieãn - Ñaø Noâng (vuøng ñaát Phuù
Yeân ngaøy nay). Sau khi maát, moä vaø ñeàn thôø oâng ñöôïc xaây döïng vaøo nhöõng naêm
30 cuûa theá kyû 17. Ñeán naêm 1822, döôùi thôøi vua Minh Maïng, oâng ñöôïc phong laø
"Theá Phoå Cao Hoaøng Di" vaø ñöôïc vua cho xaây moä laïi lôùn hôn. Ñeå töôûng nhôù
ngöôøi coù coâng khai hoang vuøng ñaát naøy, haøng naêm nhaân daân ñòa phöông toå chöùc
cuùng teá, chaêm lo giöõ gìn khu moä vaø ñeàn thôø.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Xaây Coät Ñaâm Traâu Cuûa Ngöôøi Ba Na : Laø leã hoäi lôùn nhaát cuûa ngöôøi Ba
Na soáng ôû phía Ñoâng daõy Tröôøng Sôn, taïi Thoà Loà, Xí Thoaïi, vuøng tieáp giaùp 3 tænh
Gia Lai - Bình Ñònh - Phuù Yeân, ngöôøi Ba Na coù 3 leã lôùn : leã möøng luùa môùi (teát ñoå
ñaàu), leã boû maõ vaø leã hoäi ñaâm traâu. Tuy khoâng phaûi naêm naøo cuõng toå chöùc, song leã
hoäi xaây coät ñaâm traâu vaãn laø leã hoäi lôùn nhaát. Ñaây laø leã taï ôn trôøi ñaát cuûa ngöôøi Ba
Na sau khi vöôït qua nhöõng tai öông nhö maát muøa, ñau oám, suùc vaät cheát... Hoï laøm
leã cuùng Giaøng vaø höùa seõ taï ôn baèng moät con traâu. Ba naêm moät laàn, buoân laøng xaây
coät ñaâm traâu, chuaån bò moät con traâu ñöïc, 3 - 4 con boø, 5 - 7 con heo, haøng chuïc con
gaø, traêm cheù röôïu, ba chuïc guøi gaïo ñeå môøi khaùch caùc buoân laøng xung quanh ñeán
chung vui.
Giaø laøng choïn ñòa ñieåm xaây coät, troàng xuoáng moät caây goân (plang) laøm coät chính.
Ñeán khi caây ñaâm choài, choïn ngaøy laønh thaùng toát daân laøng döïng neâu, choân coät
 396

xung quanh. Caây nieâu laø 4 caây coät chaân baèng goã buùt traéng ñöôïc chaïm khaéc hoa
vaên vaø toâ maøu raát ñeïp. Treân ñænh coät chính ñaët baøn thôø Giaøng, boïc vaûi uy nghi,
trang trí nhöõng böùc tranh ñan baèng loà oâ nhuoäm ñuû maøu saéc vaø tua, daûi xung quanh.
Leã hoäi keùo daøi trong 3 ngaøy. Ngaøy ñaàu tieân baét ñaàu baèng 3 hoài coàng vang roäng
nuùi röøng, thaày cuùng laøm leã cuùng röôùc trong nhaø roâng. Leã vaät chính laø moät cheùn
röôïu quí, 1 con heo soáng ñaët chính giöõa nhaø, ñaàu quay veà höôùng maët trôøi laën. Moïi
ngöôøi uoáng röôïu roài daét traâu vaøo coät ñeå cuùng trôøi. Buoåi chieàu buoân laøng ñoùn
khaùch mang theo coàng chieâng, muùa, haùt chaøo môøi, sau ñoù chuû vaø khaùch cuøng nhau
uoáng, trai gaùi muùa haùt giao duyeân.
Ngaøy thöù 2 sau leã cuùng giaøng, daân laøng cöû moät thanh nieân ñaâm traâu moät caùch
töôïng tröng. Ñaàu traâu ñöôïc röôùc vaøo nhaø rongmoät ñeâm ñeå cuùng. Daân laøng laøm coã
aên möøng. Moïi ngöôøi naém tay nhau nhaûy muùa trong tieáng nhaïc coàng chieâng vang
voïng nuùi röøng.
Leã hoäi cuûa ngöôøi Ba Na ôû Phuù Yeân coù nhieàu ñieåm khaùc vôùi leã hoäi aên traâu cuûa caùc
daân toäc vuøng cao nguyeân khaùc, nhöng ñeàu gioáng nhau ôû yù nghóa mang laïi nieàm tin,
tình yeâu thöông vaø taïo söùc maïnh cho con ngöôøi chieán thaéng tai öông, ñaåy luøi ñoùi
ngheøo.
 397

Quảng Bình
Dieän tích : 7984 km².
Daân soá : 812.600 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Ñoàng Hôùi.
Caùc huyeän : Tuyeân Hoùa, Minh Hoùa, Quaûng Traïch, Boá Traïch, Quaûng Ninh, Leä
Thuûy.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Bru - Vaân Kieàu, Chöùt, Laøo...
Quaûng Bình laø tænh thuoäc mieàn Trung, phía Baéc giaùp Haø Tónh, phía Ñoâng giaùp
bieån Ñoâng, phía Taây giaùp Laøo, phía Nam giaùp Quaûng Trò. Ñòa hình töông ñoái phöùc
taïp, nuùi röøng saùt bieån taïo thaønh ñoä doác cao daàn töø ñoâng sang taây. Ñoàng baèng nhoû
heïp, chuû yeáu taäp trung theo hai bôø soâng chính. Quaûng Bình coù nhieàu soâng ngoøi.
Bôø bieån keùo daøi 116 km vôùi hai caûng lôùn : caûng Gianh vaø caûng Nhaät Leä. Khí haäu
mang tính chaát nhieät ñôùi gioù muøa, chia laøm hai muøa : muøa khoâ vaø muøa möa. Nhieät
ñoä trung bình caû naêm khoaûng 25 - 26°C. Thò xaõ Ñoàng Hôùi caùch Haø Noäi 491 km
ñöôøng boä, vaø 522 km ñöôøng xe löûa. Giao thoâng töông ñoái thuaän tieän.
Quaûng Bình coù hai nhaùnh cuûa daõy nuùi Tröôøng Sôn phaân chia thaønh hai khu vöïc:
chaâu thoå soâng Gianh ôû phía Nam vaø moät bình nguyeân ôû phía Baéc lan roäng ñeán Haø
Tónh, nôi chaân daõy nuùi Hoaønh Sôn Quan, Quaûng Bình coøn moät khu vöïc thöù ba taïo
neân daõy Tröôøng Sôn vôùi nhöõng ñoài nuùi toaøn röøng raäm.
Caùc ñænh nuùi cao cuûa Quaûng Bình töø Baéc xuoáng Nam laø nuùi Ba Roøng cao 1137 m,
nuùi Ñaïi Ñuø 890 m, nuùi Ö Bo 1000 m, nuùi Co Ta Sun naèm saùt bieân giôùi giöõa Vieät -
Laøo cao 1624 m, nuùi Ñoäng Chaâu ôû phía Taây - Nam, ôû ngay bieân hai tænh Quaûng
Bình - Quaûng Trò cao 1254 m. Phía Ñoâng coù nhöõng ñænh thaáp hôn vôùi ñoä cao
khoaûng 400 m. Tænh lî Ñoàng Giôùi giaùp ranh vôùi hai daõy ñoài dính lieàn nuùi Ñaàu
Maâu thuoäc daõy Tröôøng Sôn. Veà phía Taây laø Ñeøo Muï Giaø thoâng qua Laøo.
Phía Baéc Quaûng Bình coù soâng Roøn vaø Soâng Gianh (coøn goïi laø Linh Giang hay
Thanh Haø) roäng khoaûng 800 m, laø con soâng lòch söû ñöôïc laáy laøm ranh giôùi phaân
chia ñaát nöôùc thôøi Trònh - Nguyeãn. Phía Nam laø caùc soâng Lyù Hoøa, soâng Nhaät Leä
vaø soâng Dinh. Soâng Nhaät Leä nhaän nöôùc Kieân Giang ôû Höõu Ngaïn roài ñoå ra cöûa
soâng Nhaät Leä. ÔÛ ngoaøi bieån coù vaøi hoøn nhoû naèm veà phía Nam vaø Ñoâng Nam muõi
 398

Ñoäc nhö hoøn La, hoøn Gioù, hoøn Chuøa, hoøn Vuõng, hoøn Coà.
Naèm ôû cöûa ngoû ñöôøng voâ xöù Hueá, goái ñaàu leân ñænh ñeøo Ngang thô moäng, daûi ñaát
Quaûng Bình traûi ra nhö moät böùc tranh hoaønh traùng veà non xanh nöôùc bieác. Phong
caûnh ôû ñaây thaät kyø vó, sôn thuûy höõu tình. Bôø bieån Quaûng Bình coù nhöõng baõi caùt
vaøng oùng aùnh döôùi röøng döông xanh coù nhieàu baõi taém ñeïp, nöôùc bieån lung linh
maøu ngoïc bích vaø chöa bò oâ nhieãm. Ñoäng Phong Nha laø moät trong nhöõng hang
ñoäng lôùn vaø ñeïp nhaát ôû Vieät Nam.
Gioù muøa Ñoâng Baéc thoåi töø thaùng Möôøi ñeán cuoái thaùng Ba coù möa vaø tröôùc khi ñoåi
sang muøa naéng laø möa phuøn. Gioù muøa Ñoâng Nam thoåi töø thaùng Tö ñeán cuoái thaùng
Chín. Trong thaùng Taùm vaø thaùng Chín thöôøng coù baõo. Nhieät ñoä trung bình ôû tænh lî
Ñoàng Hôùi 25,3°C.
Sinh hoạt, kinh tế
Phaàn lôùn daân sinh soáng trong tænh thöôøng laø ngöôøi Kinh. Ngoaøi ra coøn coù moät vaøi
saéc toäc khaùc nhö Vaân Kieàu, Toâi Oi (coøn goïi laø Pacoh), Kha Tu. Toân giaùo chính laø
ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, thôø phuïng Toå Tieân vaø Thaàn Linh.
Vì ñaát Quaûng Bình coù nhieàu ruoäng caùt neân ít ñaát troàng troït toát. Chæ coù huyeän Leä
Thuûy laø nhieàu ruoäng luùa. Hoa maøu chính cuûa tænh Quaûng Bình laø luùa gaïo; gaïo Leä
Thuûy vaø Phong Chaâu raát ngon. Vuøng thöôïng löu troàng luùa nuùi goïi laø luùa Loác. Caùc
hoa maøu phuï laø ngoâ, khoai, mía, hoà tieâu. Ngoaøi ra daân chuùng coøn troàng thuoác laù
(huyeän Leä Thuûy) coù thuoác cöûa raát noåi tieáng, boâng, chaøm chaøm ñeå nhuoäm vaø daâu
ñeå laáy laù chaên taèm. Röøng Quaûng Bình coù khaù nhieàu laâm saûn quí nhö lim, giaùng
höông, guï, mun, kieàn kieàn vaø maây, tre, truùc xe ñieàu, maät ong, saùp ong, caây döôïc
lieäu. Ñaát Boà Chính coù gioáng nhaân saâm noåi tieáng.
Daân chuùng coøn laøm ngheà ñaùnh caù ven bieån. Vuøng soâng Roøn coù nhieàu toâm huøm.
Khoaùng saûn trong tænh khoâng nhieàu, chæ coù moû ñaù voâi, sa thaïch vaø phieán nham
thaïch cöùng ôû Quaûng Ninh vaø Quaûng Traïch.
Lược sử
Ñaát Quaûng Bình xöa ñaõ laø ñaát Laäp Quoác, thuoäc boä Vieät Thöôøng, moät trong möôøi
laêm boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Ñeán thôøi Thuïc, An Döông Vöông ñoåi teân nöôùc laø AÂu
Laïc. Quaûng Bình thuoäc Töôïng Quaän. Naêm 207 tröôùc Taây lòch, khi Trieäu Ñaø chieám
 399

AÂu Laïc, ñoåi teân thaønh Nam Vieät, chia nöôùc thaønh hai quaän thì Quaûng Bình thuoäc
quaän Cöûu Chaân. Naêm 111 tröôùc Taây lòch, nhaø Taây Haùn chieám Nam Vieät vaø ñoåi
teân thaønh Giao Chæ Boä, chia ñaát thaønh chín quaän thì Quaûng Bình thuoäc quaän Nhaät
Nam.
Töø naêm 39, Hai Baø Tröng khôûi nghóa, ñeán naêm 192, daân ta ôû Nhaät Nam luoân noåi
daäy choáng laïi söï xaâm löôïc cuûa nhaø Haùn. Sau ñoù ñôøi Hieán Ñeá nhaø Haùn, moät soá
ngöôøi theo khu lieân töï xöng laø vua Crimara chieám huyeän Töôïng Laâm, laäp nöôùc
Laâm aáp roài chieám luoân quaän Nhaät Nam cuûa nöôùc ta laøm ranh giôùi. Nöôùc Laâm AÁp
laàn löôït ñoåi teân laø Hoaøn Vöông vaø Chieâm Thaønh. Khi nhaø Tuøy chieám nöôùc Laâm
AÁp, ñaát Quaûng Bình chia laøm hai huyeän Thoï Linh vaø Taây Quyeân thuoäc Ñaèng
Chaâu. Sau vua Laâm AÁp laø Phaïm Phan Chí laáy laïi ñöôïc, ñaát Quaûng Bình thuoäc hai
chaâu Boá Chính vaø Ñòa Lyù.
Tôùi 1069, vua Chieâm Thaønh laø Cheá Cuû bò vua Lyù Thaùnh Toâng ñaùnh thua, daâng ba
Chaâu Boá Chính, Ñòa Lyù vaø Ma Linh. Naêm 1075, vua Lyù Nhaân Toâng ñoåi Ñòa Lyù
thaønh Laâm Bình. Naêm 1361,vua Traàn Dueä Toâng laàn löôït ñoåi Chaâu Laâm Bình laø
phuû Laâm Bình, phuû Taân Bình (1375), vaø loä Taân Bình. Naêm 1400, Hoà Quí Ly ñoåi
loä Taân Bình thaønh Traàn Taây Bình. Giaëc nhaø Minh laïi ñoåi laø phuû Taân Bình keøm
theâm hai chaâu Boá Chính vaø Minh Linh. Deïp xong giaëc Minh, nhaø Haäu Leâ ñaët
thaønh loä Taân Bình thuoäc ñaïo Haûi Taây. Naêm 1469, vua Leâ Thaùnh Toâng ñaët laø phuû
Taân Bình goàm hai huyeän Leä Thuûy laø Khöông Loäc. Hai chaâu Boá Chính vaø Minh
Linh taùch ra thuoäc veà Thuaän Hoùa, phuû Taân Bình ñoåi teân thaønh Tieân Bình döôùi ñôøi
vua Leâ Kính Toâng (1601).
Naêm 1604, chuùa Nguyeãn Hoaøng ñoåi phuû Tieân Bình thaønh phuû Quaûng Bình, roài laø
dinh Quaûng Bình. Töø naêm 1627, cuoäc phaân tranh Trònh - Nguyeãn ñaõ chia ñaát
Quaûng Bình laøm hai, laáy soâng Gianh laøm ranh giôùi, gaây soâi ñoäng khoâng luùc naøo
yeân. Phía Baéc goïi laø Baéc Boá Chính (ñaøng ngoaøi) vaø phía Nam laø Nam Boá Chính
(ñaøng trong), cuõng goïi laø Baéc Haø vaø Nam Haø. Naêm 1831 vua Minh Maïng ñaët laïi
teân thaønh tænh Quaûng Bình vaø teân ñoù toàn taïi ñeán ngaøy nay, chæ thay ñoåi dieän tích
lôùn nhoû maø thoâi.
Thôøi Phaùp thuoäc, khi kinh thaønh Hueá thaát thuû (5-7-1885), Toân Thaát Thuyeát vaø hai
 400

ngöôøi con laø Toân Thaát Ñaïm vaø Toân Thaát Thieäp phoø vua Haøm Nghi vaøo chieán khu
Taân Sôû. Nhöng bieát löïc chöa maïnh oâng mang quaân leân Quaûng Bình. Ngaøy 30-7-
1885, thay lôøi vua anh huøng Toân Thaát Thuyeát truyeàn hòch Caàn Vöông keâu goïi toaøn
daân khaùng chieán. Ñaùp lôøi soâng nuùi coù hai vò anh huøng laø Leâ Tröïc (ngöôøi xaõ Thanh
Thuûy) vaø Nguyeãn Phaïm Tuaân chieâu moä nghóa quaân trong tænh, vöøa theo baûo veä
vua, vöøa tung quaân ñaùnh Phaùp.
Giaëc taêng cöôøng nhaân löïc truy luøng baét vua, ñuïng vôùi nghóa quaân nhieàu traän. Vì
löïc yeáu ngaøy 8-4-1887, Nguyeãn Phaïm Tuaân bò giaëc baét trong luùc troïng thöông
nhöng quyeát khoâng khai duø bò tra khaûo vaø töø traàn taïi ñoàn Minh Caàm hai ngaøy sau.
Beân caïnh vua chæ coøn anh huøng Toân Thaát Thieäp vaø moät soá ngöôøi khaùc di chuyeån
khaép nôi, ñöôïc ñoàng baøo Möôøng giuùp ñôõ raát nhieàu. Luùc naøy, vua Haøm Nghi môùi
18 tuoåi, phaûi soáng lam luõ nhö daân , maëc quaàn aùo naâu sôøn aên côm vôùi muoái vaø bò
soát reùt röøng haønh haï.
Ngaøy 26-9-1968, vì teân tuøy tuøng Tröông Quang Ngoïc laøm phaûn maät baùo nôi laån
troán. Vua bò baét taïi laøng Thanh Laïng Toân Thaát Thieäp lieàu cheát vaø töû thöông khi
baûo veä vua. Cuõng töø luùc anh huøng Phan Ñình Phuøng khôûi nghóa, nhöõng con ñöôøng
röøng nuùi töø chieán khu Bình Thöù ñeán Haø Tónh - Ngheä An - Thanh Hoùa raàm raäp
böôùc chaân khaùng chieán, phaát phôùi aùo daân quaân tieáp vaän.
Tröôùc naêm 1975, Quaûng Bình coù caùc huyeän Tuyeân Hoùa, Quaûng Ninh, Quaûng
Traïch, Boá Traïch, Phong Loäc, Leä Thuûy.
Phong cảnh, di tích
Ñoäng Phong Nha : Ñoäng naèm ôû vuøng nuùi ñaù voâi Keû Baøng, caùch thò xaõ Ñoàng Hôùi
50 km veà phía Taây Baéc. Töø Ñoàng Hôùi, ñi oâ toâ ñeán xaõ Sôn Traïch, sau ñoù ñi thuyeàn
treân soâng Son, khoaûng 30 phuùt thì ñeán ñoäng. Ñoäng Phong Nha coù chieàu daøi 13.000
m goàm 14 hang do con soâng Ngaàm hoøa tan ñaù voâi taïo thaønh. Caùc hang ñoäng coù
chieàu cao töø 10 ñeán 40 m, ngay ôû cöûa hang coù nhieàu nhuõ ñaù ruû xuoáng gioáng nhö
hình nhöõng caùi raêng. Caøng vaøo saâu beân trong, caûnh trí töï nhieân caøng huyeàn aûo.
Caùch ñaây maáy naêm, moät ñoaøn thaùm hieåm thuoäc hoäi ñòa lyù Hoaøng Gia Anh, ñöôïc
söï coäng taùc cuûa khoa ñòa lyù - ñòa chaát tröôøng ñaïi hoïc khoa hoïc töï nhieân ñaõ khaûo
saùt ñoäng Phong Nha vaø moät soá hang ñoäng khaùc. Baèng phöông tieän chuyeân duøng,
 401

ñoaøn thaùm hieåm ñaõ vaøo saâu trong ñoäng tôùi 4500 m. Caøng vaøo saâu, Phong Nha
caøng kyø vó laï luøng, doøng soâng ngaàm chaûy qua ñaõ taïo neân nhöõng baõi boài roäng lôùn.
Caùc nhaø thaùm hieåm cho raèng ñaây laø moät trong raát ít ñoäng treân theá giôùi coù ngaàm
daøi nhö theá, moät kyø quan ñaày haáp daãn cho nhöõng nhaø thaùm hieåm, nhöõng ngöôøi
laøm khoa hoïc veà ñòa chaát vaø thuûy vaên. Thaùng 4-1997, moät cuoäc hoäi thaûo khoa hoïc
veà di tích danh thaéng Phong Nha - Xuaân Sôn ñöôïc toå chöùc taïi Quaûng Bình. Keát
quaû nghieân cöùu khaûo saùt cho bieát Phong Nha coù 7 caùi nhaát :
1. Hang nöôùc daøi nhaát.
2. Cöûa hang cao vaø roäng nhaát.
3. Baõi caùt vaø ñaù roäng ñeïp nhaát.
4. Hoà ngaàm ñeïp nhaát.
5. Thaïch nhuõ traùng leä vaø kyø aûo nhaát.
6. Doøng soâng ngaàm daøi nhaát Vieät Nam 13.969 m.
7. Hang khoâ roäng vaø ñeïp nhaát.
Ñieàu ñaëc bieät lyù thuù laø taïi khu di tích Phong Nha - Keû Baøng coù caû moät khu röøng
nguyeân sinh ñang toàn taïi nhieàu loaïi ñoäng thöïc vaät quí hieám nhö vöôïn baïc maù, caù
cheùp tím, ruøa vaøng, vaø coù caây choø haøng ngaøn naêm tuoåi. Bôûi nhöõng neùt ñaëc saéc nhö
vaäy, ñoäng Phong Nha ñaõ vaø seõ laø moät ñieåm du lòch noåi tieáng cuûa Vieät Nam.
Ñeøo Ngang : Naèm ôû phía Baéc cuûa tænh Quaûng Bình, treân truïc ñöôøng quoác loä 1A,
caùch thò xaõ Ñoàng Hôùi khoaûng 80 km. Ñeøo Ngang naèm treân daõy Hoaønh Sôn, moät
maïch nuùi cuûa daõy Tröôøng Sôn chaïy ngang ra bieån Ñoâng. Ñeøo Ngang daøi 2560 m.
Ñöôøng leân ñeøo quanh co uoán khuùc vöôït qua nhieàu söôøn ñoài coù ñoä doác thoai thoaûi.
Vöôït ñeøo Ngang du khaùch coù caûm giaùc nhö ñang boàng beành giöõa caùc moûm nuùi ñaù
hoa cöông oùng aùnh. Ñænh nuùi cao khoaûng 250 m. Ñöùng töø ñænh ñeøo, moät khung
caûnh ngoaïn muïc seõ hieän ra döôùi maét du khaùch : phía Taây laø ñænh nuùi nhaáp nhoâ cuûa
daõy Hoaønh Sôn, phía Ñoâng laø nhöõng traûng caùt traéng ñieåm maøu xanh cuûa caùc raëng
phi lao. Xa xa laø bieån caû meânh moâng vôùi nhöõng hoøn ñaûo loâ nhoâ taän chaân trôøi
khieán cho caûnh saéc nôi ñaây vöøa haøi hoøa, vöøa thô moäng.
Khu danh thaéng Lyù Hoøa : Khu danh thaéng Lyù Hoøa naèm beân quoác loä 1A, caùch thò
xaõ Ñoàng Hôùi 24 km. Lyù Hoøa laø moät ñeøo nhoû. Ngay döôùi chaân ñeøo Lyù Hoøa laø
 402

nhöõng daõy ñaù nhaáp nhoâ treân maët nöôùc. Caùch ñoù khoâng xa laø moät baõi caùt traéng mòn
daøi, nöôùc trong xanh, soùng nheï ñöôïc goïi laø baõi taém Ñaù Nhaûy. Phong caûnh ôû khu
naøy raát höõu tình, laø nôi taém bieån lyù töôûng vaø ñaây cuõng laø ñieåm ñoùn khaùch ñi thaêm
ñoäng Phong Nha baèng ñöôøng soâng.
Baõi taém Nhaät Leä vaø di tích Baøu Troù : Khu danh thaéng caùch thò xaõ Ñoàng Hôùi 2 km
veà phía Baéc gaàn cöûa soâng Nhaät Leä. Baõi taém Nhaät Leä ñeïp, phong caûnh höõu tình,
thu huùt nhieàu khaùch du lòch ñeán taém bieån. Ñeán ñaây ngoaøi thuù vui taém bieån, du
khaùch coøn ñöôïc thaêm di tích Baøu Troù. Naêm 1923, nhaø ñòa chaát ngöôøi Phaùp ñaõ
khaùm phaù vaø khai quaät tìm thaáy daáu tích ngöôøi nguyeân thuûy thôøi kyø ñoà ñaù coù nieân
ñaïi caùch ñaây 5000 naêm. Ñoù laø ñieåm giao thoa cuûa hai neàn vaên hoùa Vieät - Chaêmpa.
Suoái nöôùc khoaùng Bang : Ñaây laø nguoàn nöôùc khoaùng quí hieám coù nhieät ñoä soâi
khoaûng 105°C, ôû caùch thò xaõ Ñoàng Hôùi 60 km vaø caùch huyeän Leä Thuûy 21 km veà
phía Taây. Trong töông lai nôi ñaây seõ ñöôïc xaây döïng thaønh khu nghæ döôõng, chöõa
beänh cho khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.
Laøng bieån Caûnh Döông : Laøng bieån naèm beân quoác loä 1A, caùch ñeøo Ngang 10 km,
cöûa khaåu vuøng Rooøn, ñieåm tuï hoäi cuûa nhieàu luoàng giao thoâng thuaän tieän ñöôøng
vaøo Nam ra Baéc. Laøng bieån Caûnh Döông laø moät trong nhöõng laøng bieån saàm uaát vaø
thònh vöôïng cuûa caùc laøng bieån Quaûng Bình. Laøng bieån Caûnh Döông coù beà daøy lòch
söû, vaên hoùa truyeàn thoáng. Naêm Quyù Muøi (1643), caùc oâng toå ñaàu tieân cuûa laøng töø
trang Nghi Loäc (Ngheä An) vaøo vuøng caùt caïnh cöûa Rooøn laäp nghieäp. Naêm thaùng
troâi qua, laøng ñoâng ñuùc daàn, coâng vieäc chaøy löôùi, cheá bieán haûi saûn, baùn buoân ngaøy
caøng phaùt ñaït. Laøng trôû neân giaøu coù vaø thònh vöôïng. Sinh hoaït vaên hoùa ôû höông
thoân theo ñoù maø phaùt trieån. Hoaït ñoäng vaên hoùa, vaên ngheä daân gian ôû Caûnh Döông
coù nhieàu hình nhieàu veû, mang saéc thaùi ñòa phöông. Xuaân thu nhò kyø, laøng môû hoäi
röôùc thaàn, hoäi ñaùnh côø ngöôøi, hoäi naáu côm thi, hoäi traûi, haùt cheøo caïn... Caûnh
Döông xöùng ñaùng laø moät trong nhöõng laøng vaên vaät (Sôn - Haø - Caûnh - Thoå; Vaên -
Voõ - Coå Kim) cuûa Chaâu Boá Chính xöa vaø nay.
Huyeän Phong Loäc coù hai nuùi ñeïp. Nuùi Ñaàu Maâu huøng vó, cao nhoïn. Nuùi Thaàn
Dinh thuoäc huyeän Quaûng Ninh, treân nuùi coù chuøa Kim Phong, hang Caàm Nguyeät,
ñoäng Chuoâng, ñoäng Troáng coù gieáng ñaù nöôùc ngoït boán muøa.
 403

Khe Ñoâng Hoài baét nguoàn töø nuùi OÂng Hoài, nôi Nguyeãn Höõu Daät vaø Tröông Vaên
Vaân ñaùnh baïi quaân Trònh vaøo naêm 1662 khe Loâi chaûy töø Thaïch Baøn ñoå ra cöûa
Roøn. Ñoäng Laïc Sôn treân moät nuùi ñaù voâi cao 294 m, treân thaønh ñoäng coù khaéc 32
hình veõ thuoäc trieàu vua Chaøm Indrapura (980 - 986). Ñoäng Minh Laâm laø moät hình
baàu duïc, coù chieàu cao laø 15 m,vaø roäng 8 m.
Huyeän Quaûng Traïch, laøng Phan Long, queâ Nguyeãn Döông Danh nhaø ngheøo, luùc
nhoû ñaõ moà coâi phaûi ñi chaên traâu cho ngöôøi baùc, toái veà baét ñom ñoùm ñeå laøm "ñeøn"
taäp ñoïc vaø vieát nhöõng gì nghe loùm ñöôïc töø con cuûa ngöôøi baùc, vì theá ñoã tuù taøi raát
sôùm; naêm 31 tuoåi ñoã Giaûi Nguyeân Khoa Giaùp Ngoï (1834) ñôøi Minh Maïng; oâng
laøm quan thanh lieâm, thöông daân; luùc qua ñôøi chæ ñeå laïi cho con chaùu moät maùi nhaø
tranh nhoû heïp. Laøng Trung AÙi laø queâ nguyeãn Haøm Ninh, baïn thô cuûa Cao Baù Quaùt,
danh só vaø danh thaàn traûi qua ba ñôøi vua Minh Maïng, Thieäu Trò vaø Töø Ñöùc; tính
khí boäc tröïc neân cho duø vua coù laøm traùi oâng vaãn laøm thô pheâ phaùn thaúng thaén; oâng
laø taùc giaû Tònh Trai Thi Taäp, Döôïc Sö Ngaãu Ñeà, Phaûn Thuùc Öôùc...
Huyeän Leä Thuûy, queâ Döông Vaên An, ñoã Ñoàng Tieán Só ñôøi Maïc, naêm 1547; oâng
coù coâng söûa chöõa boä OÂ Chaâu Caän Luïc. Queâ Nguyeãn Ñaêng Thaïnh, vaên thaàn ñôøi
chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, taùc giaû Hieäu Taàn Thi Taäp, Chuyeát Trai Vaên Taäp,
Chuyeát Trai Vònh Söû Taäp... Em oâng laø Nguyeãn Ñaêng Tuaán raát gioûi thô phuù, vaên
quoác aâm, taùc giaû Minh Khieâm Thi Taäp; doøng hoï oâng coù raát nhieàu ngöôøi khoa baûng.
Ñaây cuõng laø queâ Nguyeãn Ñaêng Tuaân, danh só vaø löông thaàn noåi tieáng ñôøi Nguyeãn;
con oâng laø Nguyeãn Ñaêng Giai, danh thaàn cuøng thôøi, gioûi quaân söï vaø bang giao
quoác teá.
Quaûng Bình coøn laø queâ Nguyeãn Troïng Caån, danh só thôøi Nguyeãn Maït; naêm 1927
laøm chuû buùt taïp chí Thaàn Kinh; oâng coù trí nhôù hôn ngöôøi; vaên vieát löu loaùt, töï
nhieân; naêm 1947, maát vì truùng ñaïn cuûa quaân Phaùp.
Thôøi Trònh - Nguyeãn phaân tranh, vì Quaûng Bình laø ñòa ñaàu cuûa Ñaøng Trong ñaùnh
vôùi Ñaøng Ngoaøi neân nay coøn khaù nhieàu di tích cuõ. Daõy nuùi Tröôøng Sôn cuøng vôùi
vuøng ven duyeân taïo neân nhieàu thaéng caûnh thieân nhieân raát ñeïp.
Luõy Hoaønh Sôn : Phaân ranh Quaûng Bình vôùi Haø Tónh coù ñaù chaát laøm luõy chaïy suoát
ñeán bôø bieån. Ngaøy xöa nöôùc Laâm AÁp ñaép luõy naøy ñeå phaân ranh giôùi vôùi Giao
 404

Chaâu, nay vaãn coøn daáu tích cuûa laøng Laâm AÁp ôû trong laøng Trung AÙ, huyeän Quaûng
Traïch.
Thaønh Ninh Vieãn : Ñöôïc ñaép töø thôøi Tieàn Leâ, thuoäc huyeän Leä Thuûy ngaøy nay.
Thaønh coù moät maët döïa nuùi ba maët caùch soâng laém theá che cho Hoùa Chaâu, ngoaøi
cöûa Nam coù phieán ñaù khaéc chöõ "Ninh vieãn thaønh traàn bình nha cö yeân."
Dinh Voù Xaù : Thuoäc huyeän Quaûng Ninh, phía Ñoâng dinh laø ruoäng buøn laày raát ñoäc
haïi. Tröôùc ñaây, trong laàn ñaïi chieán thöù tö, naêm 1648, quaân Trònh bò quaân Nguyeãn
taäp kích taïi vuøng naøy, thieät haïi naëng neà. Vì vaäy daân gian môùi coù caâu ngaïn ngöõ :
"Hieåm nhaát luõy Thaày
Thöù nhì ñoàng laày voõ xaù."
Chuøa Hoaèng Phuùc : Chuøa ôû laøng Thuaän Traïch, Leä Thuûy. Xöa kia Hoaèng Phuùc laø
moät ngoâi chuøa lôùn. Naêm 1609, chuøa ñöôïc laøm laïi vaø coù teân laø Kính Thieân. Naêm
1716, chuøa tu söûa vaø ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ban cho moät bieån ñeà teân chuøa,
moät bieån ñeà ñaïi töï: "Voâ song phuùc ñòa" (ñaát phuùc khoân saùnh) vaø 5 caâu ñoái chöõ
Haùn. Chuøa coù 9 quaû chuoâng naëng haøng ngaøn caân.
Quaûng Bình Quan : Quaûng Bình Quan laø moät coâng trình kieán truùc goàm coù coång vaø
heä thoáng thaønh luõy ñöôïc xaây döïng naêm 1630 ñeå baûo veä töø xa kinh ñoâ Phuù Xuaân
cuûa chuùa Nguyeãn. Do bieán thieân cuûa lòch söû vaø thôøi gian, Quaûng Bình Quan ñaõ bò
hö haïi naëng. Hieän nay, Quaûng Bình Quan ñaõ ñöôïc phuïc cheá laïi nhö nguyeân baûn
caùch ñaây hôn ba theá kyû. Du khaùch ra Baéc vaøo Nam, ngang qua ñòa phaän tænh
Quaûng Bình seõ ñöôïc chieâm ngöôõng Quaûng Bình Quan, moät di tích kieán truùc coù giaù
trò lòch söû vaø ngheä thuaät, ñaõ ñi vaøo vaên thô.
Luõy Ñaøo Duy Töø : Heä thoáng luõy Ñaøo Duy Töø baét ñaàu xaây döïng töø naêm 1630 ñeán
naêm 1662 nhaèm ngaên chaën quaân Trònh. Heä thoáng naøy goàm coù boán luõy chính : Luõy
Tröôøng Duïc : Luõy daøi 10 km baét ñaàu töø chaân nuùi Tröôøng Duïc ñeán ñaàm phaù Haïc
Haûi; Luõy Nhaät Leä : baét ñaàu töø cöûa bieån Nhaät Leä ñeán nuùi Ñaâu Maâu daøi 12 km. Luõy
cao 6 m, phía ngoaøi ñoùng goã lim, trong ñaép ñaát laøm 5 baäc; Luõy Tröôøng Sa : chaïy
doïc theo bôø bieån phía nam cöûa Nhaät Leä daøi 7 km; Luõy Traán Ninh : thuoäc ñòa phaän
hai xaõ Ñoäng Haûi vaø Traán Ninh. Ñaây laø daáu aán cuûa moät thôøi noäi chieán ñau khoå
döôùi thôøi Trònh - Nguyeãn phaân tranh keùo daøi gaàn 200 naêm.
 405

Thaønh Ñoàng Hôùi : Thaønh ñöôïc vua Minh Maïng cho xaây döïng vaøo naêm 1824.
Thaønh coù chu vi 1872 m, maët thaønh roäng 1,2 m, cao 4,6 m. Thaønh coù 3 cöûa : Taû,
Höõu, Haäu xaây baèng gaïch. Daáu tích cuûa thaønh Ñoàng Hôùi coøn laïi khoaûng 500 m.
Các dịp lễ hội
Laø vuøng ñaát ñaõ moät thôøi laø ranh giôùi giöõa Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi, laø ñieåm
giao thoa hoäi tuï cuûa nhieàu luoàng vaên hoùa, laø chieán tröôøng aùc lieät trong hai cuoäc
khaùng chieán baûo veä Toå Quoác, Quaûng Bình ngaøy nay coøn giöõ ñöôïc nhieàu di tích
lòch söû, vaên hoùa cuûa nhieàu thôøi ñaïi khaùc nhau. Naèm ôû vuøng Baéc Trung Boä, Quaûng
Bình mang nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa khu vöïc naøy. Nhieàu leã
hoäi gaén boù vôùi cuoäc soáng soâng nöôùc nhö leã hoäi caàu muøa, leã caàu ngö... Tuy nhieân,
Quaûng Bình cuõng laø moät ñòa phöông coù nhieàu daân toäc cö truù vì vaäy truyeàn thoàng
vaên hoùa cuõng khaù phong phuù. Kho taøng vaên hoùa vaên ngheä daân gian ña daïng, theå
hieän ôû ñaây coù nhieàu loaïi nhaïc cuï nhö troáng, thanh la, chieân nuùm, keøn, ñaøn... Ñaëc
bieät laø coù nhieàu laøn ñieäu daân ca khaùc nhau. Haùt sim laø hình thöùc haùt ñoái nam nöõ
cuûa ngöôøi Bru-Vaân Kieàu soáng ôû tænh Quaûng Bình. Ngöôøi Chöùt coù laøn ñieäu daân ca
Kaø-töm, Kaø-leành; caùc truyeàn thuyeát vaø truyeän coå daân gian doài daøo goàm nhieàu ñeà
taøi khaùc nhau; nhaïc cuï coù kheøn beø, ñaøn oáng, loà oâ, saùo 6 loã...
Leã hoäi Caàu Ngö : Ñaây laø leã hoäi Caàu Ngö cuûa ngöôøi daân Quaûng Bình. Leã hoäi dieãn
ra töø ngaøy 14 ñeán 16 thaùng 4 aâm lòch haøng naêm taïi xaõ Baûo Ninh (Ñoàng Hôùi). Ñình
laøng thôø nhaân thaàn (hai cha con ngöôøi ñaùnh caù) vaø caù OÂng (caù Voi cöùu daân laøng
khoûi bò ñaém thuyeàn trong moät traän baõo). Phaàn leã môû ñaàu coù tuïc röôùt coát OÂng töø
laøng veà ñình, coù dieãn "hoø khoan, cheøo caïn", muùa boâng. Tieáp theo laø ngaøy hoäi
xuoáng bieån, coù leã thaû thuyeàn giaáy, caù giaáy xuoáng bieån, laøm leã caàu khaán cuûa moät
laøng ngheà ñaùnh caù vôùi nhöõng öôùc mô veà moät muøa boäi thu.
Hoø khoan Leä Thuûy : Hay coøn goïi laø hoø khoan Quaûng Bình, coù 9 maùi (laøn ñieäu),
trong ñoù coù maùi cô baûn laø : maùi cheø, maùi neän, maùi xaép, maùi ba, maùi ruoãi, maùi nhì
vaø hoø naäu xaêm, hoø khôi (mieàn bieån), hoø læa traâu (mieàn ñoài nuùi). Tröôùc ñaây, ngöôøi
ta hoø maùi cheø, maùi nheän luùc caát nhaø, queùt voâi, nheän moùng xaây döïng ñeàn chuøa;
maùi nhì luùc caøy ruoäng, xay luùc moät mình; hoø maùi ruoãi, maùi ba luùc cheøo ñoø, cheøo
noâoác-keát ñöa ñaùm... Vaøo nhöõng dòp leã hoäi (xuaân thu nhò kyø), nam thanh nöõ tuù thoân
 406

maïc ñeâm ñeâm ñua taøi ñoái ñaùp baét mieäng, "ñaâm baét" hoaëc theo ñeà taøi coù saün quy
öôùc hoø khoan coù loái : Nhôn Nghóa, Xa Caùch, Boàn Ba, Hoø Kieàu... Hoø khoan Leä
Thuûy ñaït ñeán trình ñoä ñieâu luyeän, luyeán laùy tinh vi khieán ngöôøi nghe deã xuùc ñoäng
rieâng tö, rung ñoäng loøng ngöôøi, ñoàng thôøi cuõng coù nhöõng taøn ñieäu khoûe maïnh, moäc
maïc vui nhoän, chaân chaát cuûa ngöôøi noâng daân. Hoø khoan Leä Thuûy laø moät phaàn caáu
thaønh daân ca Bình - Trò - Thieân trong aâm nhaïc truyeàn thoáng Vieät Nam.
Hoäi traûi Quaûng Bình : Cuõng nhö daân cö sinh soáng ôû moïi mieàn soâng bieån, ngöôøi
daân Quaûng Bình haøng naêm môû hoäi ñua thuyeàn. Hoäi ñua thuyeàn coù töø laâu treân
maûnh ñaát Quaûng Bình, tröôùc thôøi chuùa Nguyeãn. ÔÛ Baûo Ninh (Ñoàng Hôùi), tröôùc
ñaây hoäi ñua thuyeàn toå chöùc saùu naêm moät laàn vaøo caùc naêm Tî vaø Ngoï. Ñieàu khaùc
laï laø phaàn keát thuùc leã hoäi ñua thuyeàn laø leã Buoâng Phao, töôûng nhôù ngöôøi ñaõ cheát
treân soâng nöôùc. Hoäi ñua thuyeàn Leä Thuûy, theo truyeàn khaåu, ñöôïc toå chöùc haøng
naêm veà muøa xuaân hoaëc dòp thaùng 6 aâm lòch keát thuùc vuï muøa.
 407

Quang Nam
Dieän tích : 11.043 km² .
Daân soá : 1.372.424 ngöôøi (1999).
Tænh lî : Thò xaõ Tam Kyø.
Thò xaõ : Thò xaõ Hoäi An.
Caùc huyeän : Hieân, Ñaïi Loäc, Ñieän Baøn, Duy Xuyeân, Giaèng, Thaêng Bình, Queá Sôn,
Hieäp Ñöùc, Tieân Phöôùc, Phöôùc Sôn, Nuùi Thaønh, Traø My.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Cô Tu, Xô Ñaêng, Gieû Trieâng, Co...
Naèm ôû giöõa mieàn trung Vieät Nam, phía Baéc Quaûng Nam giaùp Thöøa Thieân Hueá vaø
thaønh phoá Ñaø Naüng, phía Taây giaùp nöôùc Laøo, phía Nam giaùp Quaûng Ngaõi, phía
Ñoâng giaùp bieån Ñoâng, ngoaøi khôi coù ñaûo Cuø Lao Chaøm vôùi ngö tröôøng roäng lôùn.
Quaûng Nam coù nhieàu ñoài vaø nuùi (chieám 72% dieän tích) vôùi nhieàu ngoïn nuùi cao:
nuùi Lum Heo cao 2045 m, nuùi Tion cao 2032m, nuùi Gole-Lang cao 1855m. Vuøng
ñaát thaáp ven bieån laø ñoàng baèng chaâu thoå, chieám gaàn 25% dieän tích ñaát cuûa tænh
taäp trung ôû phía Ñoâng, traûi daøi hai beân quoác loä.
Quaûng Nam coù nhieàu ñaëc saûn noåi tieáng nhö cheø Phuù Thöôïng, queá Traø My, coùi Hoäi
An, ñöôøng mía Ñieän Baøn... Caùc con soâng lôùn ñeàu chaûy daõy Tröôøng Sôn ra bieån
Ñoâng : soâng Vu Gia, soâng Thu Boàn, soâng Tam Kyø.
Quaûng Nam coù hai loaïi khí haäu khaù roõ reät laø khí haäu cuûa vuøng nhieät ñôùi ven bieån
vaø khí haäu oân ñôùi vuøng cao. Nhieät ñoä trung bình haøng naêm laø 25°C. ÔÛ Quaûng Nam
coù hai muøa phaân bieät roõ reät : töø thaùng 2 ñeán thaùng 4 laø muøa khoâ, töø thaùng 9 ñeán
thaùng 12 laø muøa möa. Löôïng möa trung bình naêm khoaûng 2000 mm.
Trong tieán trình lòch söû, vuøng ñaát Quaûng Nam vaø Ñaø Naüng ñöôïc taïo laäp treân con
ñöôøng phaùt trieån veà phía Nam cuûa nhieàu theá heä ngöôøi Vieät. Caùc nhaø khaûo coå hoïc
ñaõ tìm thaáy daáu tích vaên hoùa thôøi ñaïi kim khí ôû theá kyû thöù nhaát tröôùc coâng nguyeân,
ñoù laø neàn vaên hoùa Sa Huyønh, sau ñoù ñöôïc ngöôøi Chaêmpa keá thöøa vaø saùng taïo ra
neàn vaên hoùa Chaêmpa.
Vöông quoác Chaêmpa ñaõ coù hai thôøi kyø cöïc thònh vôùi nhöõng cung ñieän, ñeàn ñaøi,
thaønh quaùch uy nghi traùng leä ñöôïc xaây döïng töø theá kyû 1 ñeán theá kyû 9. Naêm 1306,
vuøng ñaát Quaûng Nam trôû thaønh ñaát cuûa Ñaïi Vieät. Ñaây laø ñaát sính leã cuûa vua Cheá
 408

Maân daâng leân vua Traàn Anh Toâng khi cöôùi coâng chuùa Huyeàn Traân veà laøm hoaøng
haäu vöông quoác Chaêmpa. Naêm 1471, döôùi thôøi vua Leâ Thaùnh Toâng, Quaûng Nam
laø tuyeân thöøa thöù 13 cuûa Ñaïi Vieät.
Naêm 1570 - 1606 Nguyeãn Hoaøng (chuùa Nguyeãn sau naøy) khi laøm laõnh chaán
Quaûng Nam ñaõ coi Ñaø Naüng laø cöûa ngoõ yeát haàu mieàn Thuaän Quaûng, bieán noù
thaønh ñaát dung naïp nhöõng ngöôøi töø phía Baéc vaøo khai canh, laäp aáp, môû mang saûn
xuaát vaø duøng thöông caûng Hoäi An khai thoâng giao löu vôùi beân ngoaøi... Naêm 1832
ñöôïc vua Minh Maïng ñoåi thaønh Quaûng Nam dinh.
Tænh Quaûng Nam ñaõ ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1831, laø moät tænh noâng nghieäp. Hai
doøng soâng Thu Boàn vaø Tam Kyø vöøa toâ ñieåm cho Quaûng Nam vöøa laø ñöôøng giao
thoâng raát tieän lôïi.
Phoá coå Hoäi An (tröôùc ñaây laø caûng Ñaïi Chieâm), moät trong nhöõng ñoâ thò coå nhaát
Ñoâng Nam AÙ, ñeán nay vaãn giöõ ñöôïc gaàn nhö nguyeân veïn. Phoá coå Hoäi An ñaõ ñöôïc
UNESCO coâng nhaän laø di saûn vaên hoùa theá giôùi.
Sinh hoạt, kinh tế
Daân chuùng sinh soáng taïi Quaûng Nam khaù ñoâng goàm coù ngöôøi Kinh, ngöôøi Thöôïng
(saéc daân Kha Tu), ngöôøi Chaøm vaø moät soá ngöôøi Vieät goác Hoa. Ñoàng baøo trong
tænh theo ñaïo Phaät, Khoång, Thieân Chuùa vaø Cao Ñaøi raát troïng tuïc leä, tính tình
khaûng khaùi, hieáu thaûo vôùi cha meï, toân kính ngöôøi treân. Daân chuùng haønh ngheà
ñaùnh caù taïi caùc vuøng coù soâng ngoøi vaø bôø bieån, ngoaøi ra coøn coù laøm nöôùc maém.
Nöôùc maém vuøng Nam OÂ noåi tieáng.
Noâng nghieäp laø sinh hoaït chính cuûa tænh. Nhöng duø ñoàng baèng do phuø sa buø ñaép,
baø con noâng daân phaûi chòu raát nhieàu khoán khoù vì thôøi tieát khaéc nghieät. Muøa heø quaù
noùng laøm khoâ chaùy hoa maøu, muøa möa laøm nöôùc soâng daâng nhanh gaây luït loäi.
Ruoäng luùa chæ caáy vaøo thaùng Ba vaø thaùng Taùm. Caùc noâng saûn phuï laø khoai lang,
khoai mì, ñaäu phuïng, ñaäu naønh, ñaäu xanh, mía, traø, thuoác laù, döøa vaø rau caûi.
Thuoác laù Caåm Leä ñaäm ñaø, ai cuõng bieát. Moïi ngöôøi tham gia vieäc chaên nuoâi; tuy
nhieân vieäc saûn xuaát tröùng gaø vaø vòt mang laïi nhieàu lôïi töùc cho ngöôøi daân.
Laâm saûn cuûa Quaûng Nam khaù phong phuù, coù nhieàu loaïi goã quí nhö huyønh ñaøn, lim,
seán, deû, nhieàu caây thuoác nhö saâm, phuïc linh, queá, sa nhôn, nhöõng loaïi caây lôïp nhaø
 409

nhö tranh, nöùa, laù maây, loà oà, vaø loaïi caây coù chaát daàu. Rieâng Quaûng Nam nhieàu daõ
caàm, daõ thuù, röøng nuùi coù baùn ñaûo Sôn Traø vaø Baø Naù coù traâu boø röøng, coïp, höôu,
lôïn loøi, gaø röøng, coâng, traên, khæ. Röøng Baø Naù coù nhieàu caây phong lan tuyeät ñeïp.
Veà khoaùng saûn, coù moû than ñaù ôû Noâng Sôn, moû mi-ca ôû Ñaïi Loäc, Ñònh Sôn. Nuùi
vaø bôø bieån cung caáp caùc loaïi ñaù xanh ôû Ñaïi Loäc, Loäc Quí, ñaù caåm thaïch ôû nuùi Non
Nöôùc, caùt traéng ôû Hoøa An, An Thôùi, Lieân Trì.
Caùc ngaønh coâng ngheä khaù phoå bieán taïi Quaûng Nam laø ñan coùi, ñuùc ñoà ñoàng, chaïm
ñoà ñaù, chaèm noùn laù... nhöng noåi tieáng hôn caû laø ngheà deät tô luïa vaø chieáu.
Lược sử
Ñaát Quaûng Nam xöa thuoäc boä Vieät Thöôøng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang.
Töø theá kyû thöù 15, vuøng ñaát töø ñeøo Haûi Vaân trôû vaøo phía Nam thuoäc nöôùc Chieâm
Thaønh, ñaët teân laø hai chaâu Vijaya vaø Pandut, Hoà Quyù Ly chieám ngoâi nhaø Traàn
xong lieàn sai töôùng Ñoã Maãn môû cuoäc Nam chinh vaøo naêm 1402. Vua Chieâm
Thaønh laø Ba Ñích Laïi choáng khoâng noåi neân phaûi daâng ñaát Chieâm Ñoäng (phía Nam
tænh Quaûng Nam) ñeå xin baõi binh. Nhöng Hoà Quyù Ly baét phaûi daâng theâm ñaát Coå
Luïy, roài phaân laøm boán chaâu Thaêng, Hoa, Chaâu, Nghóa .
Naêm Canh Thìn 1470, vua Chieâm Thaønh laø Traø Toaøn cho ngöôøi sang caàu dieän nhaø
Minh, cuøng luùc ñoù ñem quaân ñaùnh chaâu Hoa. Vua Leâ Thaùnh Toâng quyeát ñònh
Nam chinh, ñaïi thaéng quaân Chieâm, baét ñöôïc Traø Toaøn, nôùi roäng bôø coõi cho ñeán
Phan Rang. Sau ñoù vua Thaùnh Toâng thöøa laäp tuyeân Quaûng Nam goàm ba phuû
Thaêng Hoa, Hoaøi Nhôn vaø Tö Nghóa vaøo naêm 1471. Ñeán naêm 1490, Thöøa Tuyeân
Quaûng Nam goïi laø xöù Quaûng Nam.
Naêm Giaùp Tyù 1744, Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùi ñoåi xöù Quaûng Nam thaønh dinh.
Thôøi Gia Long, phuû Thaêng Hoa ñoåi thaønh traán Quaûng Nam. Naêm 1832, Minh
Maïng ñoåi thaønh tænh. Naêm 1962 ñaát Quaûng Nam laïi caét bôùt ñeå thaønh laäp tænh môùi
laø Quaûng Tín, ranh giôùi ñöôïc quy ñònh töø ñeøo Haûi Vaân ñeán soâng Ruø Rì.
Ñaø Naüng laø nôi quaân Phaùp khôûi söï gaây haán ñeå môû ñaàu cho vieäc xaâm laêng nöôùc ta.
Ñaàu naêm naêm 1874, chuùng ngang nhieân mang hai chieán haïm ñaäu ngoaøi cöûa bieån
Ñaø Naüng sinh söï. Ngaøy 15-4, chuùng noå suùng trong hai giôø lieàn roài boû ñi. Ngaøy 16-
9-1856, Phaùp laïi ñeán, baén phaù ñoàn luõy ôû baùn ñaûo Sôn Traø, roài ñoå boä vuøng bieån.
 410

Quan quaân trieàu ñình lui veà töû thuû thaønh An Haûi vaø caùc ñoàn laân caän, khoâng cho
giaëc tieán theâm, sau chuùng phaûi ruùt.
Ngaøy 30-8-1858, Phaùp sai teân Trung töôùng Genouilly ñem 3000 quaân vaø 17 chieán
taøu cuûa Phaùp vaø Y Pha Nho ñeán chieám Ñaø Naüng. Caùc ñoàn chính Naïi Hieân, Toân
Haûi, An Haûi thaát thuû. Ñoâ thoáng Leâ Ñình Lyù choáng traû kòch lieät vaø bò troïng thöông.
Trieàu ñình khaån caáp cöû hai duõng töôùng Nguyeãn Tri Phöông vaø Phaïm Theá Hieån töø
trong Nam ra Ñaø Naüng choáng giöõ. Hai oâng cho laäp ñoàn Lieân Trì vaø ñaép phoøng
tuyeán daøi töø Haûøi Chaâu ñeán Phuùc Ninh, Giaëc thaáy baát lôïi, giöõ laïi moät soá quaân, roài
mang taøu chieán ñi ñaùnh Gia Ñònh. Ngaøy 7-2-1859, quaân ta tieán ñaùnh ñaåy giaëc ra
ngoaøi bieån. Chuùng phaûi taêng cöôøng löïc löôïng taán coâng nhöng bò saäp haàm choâng
toån thaát naëng. Phaùp phaûi xin nghò hoøa vaø ruùt khoûi Ñaø Naüng ñeå doàn quaân chieám
phía Nam nöôùc ta.
Höôûng öùng hòch Caàn Vöông, con daân Quaûng Nam vuøng leân khaùng chieán. Thaùng 9-
1885,caùc anh huøng Nguyeãn Duy Hieäu (ngöôøi laøng Thanh Haø quaän Ñieän Baøn),
Traàn Vaên Döï, Phan Baù Phieán thaønh laäp "Nghóa Hoäi Quaûng Nam", chieâu moä vaø
huaán luyeän nghóa quaân, laäp caên cöù chieán löôïc Trung Laäp, roài tieán ñaùnh khaép ñoàn
traïi cuûa giaëc, töø La Qua (Ñieän Baøn), Traø Kieäu, Phuù Thöôïng, Baõi Chai, Goø Muoáng
ñeán Hoøa Vang, Phuù Traïch, Vieâm Minh, Duy Xuyeân... Ñau ñôùn thay trieàu ñình
Ñoàng Khaùnh laïi laøm tay sai cho quaân Phaùp ñaøn aùp phong traøo khaùng chieán.
Ngaøy 13-12-1885, anh huøng Traàn Vaên Döï bò baét vaø bò giaëc Phaùp gieát taïi Ñieän Baøn,
nhöng vaãn ñem xaùc oâng ra cheùm ñaàu laàn nöûa. Coâng cuoäc vaãn tieáp tuïc khoâng
ngöøng. Ñoàng Khaùnh laïi cöû teân phaûn quoác Nguyeãn Thaân cuøng vôùi giaëc Phaùp ñem
ñaïi binh vaây caùc caên cöù cuûa nghóa quaân. Ñeán ngaøy 21-9-1887, vì theá cuøng löïc kieät
vaø muoán baûo toaøn sinh löïc cuûa toå chöùc, Phan Baù Phieán uoáng thuoác ñoäc töï vaän, coøn
Nguyeãn Duy Hieäu bò baét vaø ñeàn nôï nöôùc taïi Hueá.
Naêm 1905, caùc nhaø caùch maïng Phan Chu Trinh, Traàn Quyù Caùp (ngöôøi laøng Baùt
Nhò, quaän Ñieän Baøn), Chaâu Thöôïng Vaên (ngöôøi laøng Minh Höông, tænh lî Hoäi An)
khôûi xöôùng phong traøo Duy Taân, aûnh höôûng maïnh meõ taïi Quaûng Nam vaø nhieàu
tænh khaùc, chuû tröông baát baïo ñoäng, môû mang daân trí, ñeà cao daân quyeàn.
Thaùng 6-1905, höôûng öùng lôøi keâu goïi khaùng chieán cuûa caùc nghóa só Caàn Vöông,
 411

ñoàng baøo Thöôïng Khau ôû caùc laøng A Sô, A Yeung, A Bac noåi leân keùo tôùi ñaùnh
phaù ñoàn An Ñieàn (Ñaïi Loäc).Giaëc sai Feùrez mang quaân ñaøn aùp ba laøng naøy, nhöng
bò sa haàm choâng vaø teân ñoäc cheát raát nhieàu. Hai naêm sau, ñoàng baøo Thöôïng
Seùdang ñaáu tranh ôû vuøng Beer.
Naêm 1908, ñoàng baøo Quaûng Nam phaùt ñoäng phong traøo choáng thueá, baét ñi phu
cuûa quaân Phaùp. Töø ngaøy 11-3 ñeán 12-4, möôøi ngaøn ngöôøi thuoäc caùc quaän Hoäi An,
Ñieän Baøn, Ñaïi Loäc... xuoáng ñöôøng bieåu tình, keå toäi giaëc Phaùp, choáng thueâ vaø ñi
phu. Phaùp caøng ñaøn aùp daõ man, daân ta khí theá ñaáu tranh caøng cao, taán coâng caùc cô
quan haønh chaùnh vaø tröøng trò boïn tay sai baùn nöôùc.
Sau ñoù giaëc ñieân cuoàng khuûng boá tinh thaàn daân chuùng, trieät haï caùc laøng cho laø
"goác loaïn" baén vaøo ñaùm ñoâng ñang hoïp chôï AÙi Nghóa, quaän Ñaïi Loäc maø chuùng
töôûng laø ñoaøn bieåu tình, laøm nhieàu ngöôøi cheát, chuùng xöû töû moät soá ngöôøi vaø baét
caùc nhaân vaät maø chuùng cho laø coù lieân heä ñeán nhöõng cuoäc noåi daäy ôû mieàn Trung,
nhö Phan Chu Trinh, Traàn Cao Vaân, Chaâu Thöôïng Vaên, Leâ Cô... roài ñaøy ñi Lao
Baûo vaø Coân Ñaûo.
Ngoaøi nhöõng anh huøng keå treân, ñaát Quaûng Nam coøn laø nôi sinh tröôûng cuûa nhieàu
anh huøng, anh thö daân toäc. Anh huøng Hoaøng Dieäu (laøng Xuaân Ñaøi, quaän Ñieän Baøn)
laøm Toång ñoác Haø Noäi, quyeát ñaùnh giöõ thaønh khi quaân Phaùp mang quaân chieám laàn
thöù hai (1882). Anh huøng Ñoã Thuùc Tinh (La Chaâu, Hoøa Vang), toå chöùc daân chuùng
tieáp vaän, chieâu moä nghóa quaân ôû caùc tænh mieàn Nam nöôùc ta, hoå trôï maïnh meõ cho
nhöõng cuoäc khôûi nghóa ñaùnh giaëc Phaùp cuûa caùc anh huøng Tröông Coâng Ñònh, Voõ
Duy Döông, Nguyeãn Trung Tröïc, ñaëc bieät laø traän ñoát taøu Espeùrance taïi vaøm Nhaät
Taûo (1861).
Anh huøng Ñoã Ñaêng Tuyeån (laøng OÂ Gia, quaän Ñaïi Loäc), giöõ troïng traùch quaân löông
cho löïc löôïng voõ trang Caàn Vöông taïi Quaûng Nam, ñoùng goùp tích cöïc trong vieäc
kinh taøi cho phong traøo Ñoâng Du vaø Duy Taân; sau bò giaëc baét, oâng tuyeät thöïc cheát
ôû nhaø tuø Lao Baûo (1911). Anh huøng Traàn Cao Vaân (laøng Tö Phuù, quaän Ñieän Baøn)
cuøng vôùi anh huøng Voõ Tröù khaùng Phaùp ôû Bình Ñònh, Phuù Yeân, oâng duøng thuyeát
Kinh dòch ñeå truyeàn baù tinh thaàn yeâu nöôùc ñeán daân chuùng vaø bò giaëc baét giam
nhieàu laàn; sau oâng tham gia Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi vaø ñöôïc cöû gaëp vua Duy
 412

Taân baøn vieäc khôûi nghóa, nhöng vieäc khoâng thaønh, giaëc xöû töû oâng ôû Hueá (1916).
Anh Thö Voõ thò Quyeàn (laøng Ñaïi Giang, quaän Ñaïi Loäc) laø vôï vaø cuõng laø moät
chieán höõu ñaéc löïc cuûa anh huøng Traàn Cao Vaân, luoân luoân saùt caùnh chia seû vôùi
choàng bao noåi gian lao, baø bò giaëc baét tuø hai naêm trôøi, sau khi choàng bò giaëc gieát,
baø ñöa hai con veà Bình Ñònh nhöng caû ba laïi bò baét giam moät naêm, roài chuùng môùi
thaû baø veà giam loûng ôû Quaûng Nam. Anh huøng Thaùi Phieân (laøng Nghi An, quaän
Hoøa Vang) chieán só Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi, cuøng anh huøng Traàn Cao Vaân
nhaän nhieäm vuï lieân laïc vôùi vua Duy Taân ñeå baøn vieäc toå chöùc khôûi nghóa ôû caùc tænh
mieàn Trung, nhöng keá hoaïch ñoå beå, oâng bò giaëc cheùm taïi Hueá (1916).
Phong cảnh, di tích
Baõi Taém Cöûa Ñaïi : Thuoäc phöôøng Caåm An, thò xaõ Hoäi An. Cöûa Ñaïi naèm caùch ñoâ
thò coå Hoäi An 5 km veà phía Ñoâng theo ñöôøng 608 noái daøi. Nôi ñaây laø moät baõi taém
lyù töôûng, roäng khoaûng vaøi chuïc ha vôùi daûi caùt traéng mòn, nöôùc trong xanh, soùng
nhoû vaø luoân ñöôïc maët trôøi chieáu saùng. Cöûa Ñaïi laø nôi thích hôïp ñeå xaây döïng khu
du lòch vôùi nhieàu loaïi hình vui chôi giaûi trí haáp daãn : taém bieån, theå thao nöôùc, nghæ
döôõng.
Cuø Lao Chaøm : Caùch thò xaõ Hoäi An 31 km veà phía bieån Ñoâng laø quaàn ñaûo cuø lao
Chaøm goàm 8 ñaûo nhoû noái saùt nhau : hoøn lao, hoøn khoâ meï, hoøn khoâ con, hoøn tai,
hoøn daøi, hoøn laø, hoøn moà, hoøn oâng. Ñaûo yeán coù vaùch ñaù döïng ñöùng laø nôi thuaän
tieän cho chim eùn veà laøm toå, treân ñaûo hieän coù coâng ty Yeán - Quaûng Nam laøm
nhieäm vuï khai thaùc yeán ñeå xuaát khaåu vaø baûo veä ñaøn yeán.
Ñaûo lôùn nhaát laø ñaûo Ruøa coù hình daùng nhö con ruøa, ôû beân phaûi ñaûo yeán, nôi ñaây
coù ñoâng daân cö sinh soáng laøm ngheà ñaùnh caù, coù caû chuøa, chôï vaø tröôøng hoïc. Ñaëc
bieät cuø lao Chaøm coù moùn ñaëc saûn ñòch phöông laø vuù naøng vaø vuù xao. Ñaây laø hai
loaøi nhuyeãn theå treân löng phuû moät lôùp voû xaø cöø hình noùn to côõ töø vaøi ngoùn tay ñeán
nöûa baøn tay. Loaøi naøy soáng baùm vaøo ñaù döôùi nöôùc, thöôøng ñöôïc cheá bieán thaønh
caùc moùn aên coù höông vò ñaëc bieät. Taïi ñaây du khaùch seõ tham quan, nghæ ngôi, giaûi
trí, taém bieån vaø du thuyeàn trong baàu khoâng khí trong laønh.
Soâng Thu Boàn : Laø moät trong nhöõng con soâng ñeïp ñaõ ñi vaøo thô ca Vieät Nam.
Soâng Thu Boàn baét nguoàn töø ñænh Ngoïc Linh cao 2598 m, chaûy qua vuøng nuùi phía
 413

Taây Nam, hoøa cuøng soâng Tieân, soâng Thanh taïi Queá Taân, chaûy qua caùc vuøng: Queá
Sôn, Ñaïi Loäc, Duy Xuyeân vaø Ñieän Baøn, phoá coå Hoäi An roài ñoå ra bieån Cöûa Ñaïi.
Soâng Thu Boàn chaûy qua nhieàu vuøng thaéng caûnh ñeïp, nhieàu laøng queâ noåi tieáng veà
caây aên quaû nhö laøng Ñaïi Böôøng, veà laøng ngheà truyeàn thoáng nhö laøng moäc Kim
Boàng, laøng goám Thaønh Haø vaø chaûy qua caùc kieán truùc vaên hoùa Chaêmpa ñoäc ñaùo
cuûa vuøng Quaûng Nam. Vaøo ngaøy ñeïp trôøi, khaùch du lòch ñi baèng thuyeàn vöøa vaø
nhoû treân soâng ñeå thöôûng thöùc thaéng caûnh hai beân bôø soâng hoaëc keát hôïp thaêm thuù
caùc laøng ngheà, caùc laøng troàng caây traùi quanh soâng.
Suoái Tieân : Thuoäc ñòa phaän xaõ Queá Hieäp, huyeän Queá Sôn. Suoái Tieân laø moät thaéng
caûnh höõu tình goàm 13 thaùc nöôùc lieân hoaøn ngaøy ñeâm rì raøo chaûy giöõa vuøng nuùi
non huøng vó, nôi ñaây thích hôïp vôùi caùc loaïi hình du lòch : daõ ngoaïi, leo nuùi vaø saên
baén...
Laøng Moäc Kim Boàng : Thuoäc xaõ Caåm Kim, phoá coå Hoäi An. Laøng Kim Boàng ñaõ
noåi tieáng töø raát laâu vôùi ngheà chaïm troå, ñieâu khaéc goã. Ngheà moäc cuûa laøng coù nguoàn
goác töø mieàn Baéc. Qua quaù trình giao löu, caùc ngheä nhaân ñaõ tieáp thu moät soá neùt
tinh hoa cuûa caùc truyeàn thoáng ñieâu khaéc chaïm troå Chieâm Thaønh, Trung Hoa, Nhaät
Baûn... keát hôïp vôùi taøi ngheä ñieâu luyeän cuûa rieâng mình ñeå laøm neân nhöõng taùc phaåm
mang ñaày tính myõ thuaät vaø trieát hoïc. Caùc saûn phaåm cuûa laøng Kim Boàng ñaõ coù maët
ôû nhieàu ñòa phöông trong nöôùc.
Moõm Baøn Than : Thuoäc xaõ Tam Haûi, huyeän Nuùi Thaønh, veà höôùng Baéc baõi Raïng.
Treân daûi bieån xanh caùt traéng baát chôït noåi leân 1 vaùch ñaù saéc ñen nhö than, keùo daøi
hôn 2 km, cao 40 m hoøa quyeän vôùi trôøi vaø bieån taïo neân caûm giaùc cheânh veânh ñeán
choaùng ngôïp. Thaéng caûnh Hoøn Keõm - Ñaù Döøng laø khu vöïc coù 2 daõy nuùi ñaù ôû hai
beân bôø soâng Thu Boàn thuoäc ñòa phaän hai xaõ Queá Laâm vaø Queá Phöôùc, huyeän Queá
Sôn.
Hai ngoïn nuùi ñaù vôùi hình thuø kyø dò, lieâu xieâu nhoâ ra ngaên caûn doøng chaûy Thu Boàn,
con soâng lôùn nhaát cuûa tænh Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi. Thaéng caûnh naøy ñaõ töøng
ñi vaøo thô ca Vieät Nam. Söï cuoán huùt cuûa Hoøn Keõm - Ñaù Döøng khoâng chæ theå hieän
bôûi caûnh quan soâng nuùi höõu tình maø coøn haáp daãn bôûi nhöõng doøng chöõ coå Chieâm
Thaønh khaéc ghi treân nhöõng phieán ñaù naëng haøng maáy chuïc taán ñöùng söøng söõng soi
 414

mình xuoáng doøng soâng Thu Boàn.

Coù theå ñeán ñaây baèng thuyeàn ñi töø Hoäi An, Vónh Ñieän leân, keát hôïp gheù thaêm thaùnh
ñòa Myõ Sôn, hoaëc ñi ñöôøng boä qua ñeøo Le ôû Queá Sôn roài döøng ôû chôï Trung Phöôùc,
sau ñoù duøng thuyeàn maùy ñi Hoøn Keõm - Ñaù Döøng. Du khaùch ñi qua moät vuøng
phong caûnh ñeïp, vôùi soâng nuùi huøng vó, nhöõng baõi daâu, baõi baép xanh toát, nhöõng vaïn
ñoø mua baùn taáp naäp treân soâng. Döøng ôû chôï Trung Phöôùc, khaùch coù theå qua soâng
gheù thaêm vöôøn caây aên quaû Ñaïi Böôøng, nôi coù nhieàu traùi caây noåi tieáng cuûa Quaûng
Nam.
Thuûy Ñieän Duy Sôn : Thuoäc ñòa phaän xaõ Duy Sôn, huyeän Duy Xuyeân. Ñaây laø
coâng trình thuûy ñieän nhoû do nhaân daân ñòa phöông xaây döïng, naèm caùch thò traán
Nam Phöôùc (Duy Xuyeân) 12 km veà phía Taây theo ñöôøng tænh loä 610. Hoà thuûy ñieän
Duy Sôn II roäng khoaûng 200 ha bao goàm maët nöôùc, röøng caây vaø ñoài nuùi, caûnh
quan nôi ñaây lyù töôûng ñeå khai thaùc caùc dòch vuï vui chôi giaûi trí, daõ ngoaïi, leo nuùi...
Baõi Taém Tam Thanh : Thuoäc xaõ Tam Thanh, thò xaõ Tam Kyø. Naèm caùch tænh lî
Tam Kyø 7 km veà phía Ñoâng, laø moät baõi taém saïch ñeïp, chan hoøa aùnh naéng. Baõi
Tam Thanh roäng khoaûng vaøi chuïc ha, thích hôïp ñeå xaây döïng thaønh khu du lòch
sinh thaùi bieån coù qui moâ lôùn.
Baõi Raïng : Thuoäc xaõ Tam Nghóa, huyeän Nuùi Thaønh, caùch thò traán Nuùi Thaønh veà
phía Ñoâng chöøng 5 km. Baõi taém bieån Raïng laø moät baõi taém ñeïp, coù moät veû ñeïp
nguyeân sô vôùi nhöõng gheành ñaù vaø ngoïn ñoài thaáp aên thoâng ra bieån, taïo neân khung
caûnh kyø thuù. Baõi caùt daøi, traéng phau mòn maøng, beân caïnh laø röøng döông lieãu töôi
xanh maùt röôïi. Söï hoang sô cuûa baõi Raïng laøm cho con ngöôøi deã hoøa quyeän vôùi
thieân nhieân, bieån caû.
Laøng Goám Thanh Haø : Laøng goám Thanh Haø naèm ôû xaõ Caåm Haø, thò xaõ Hoäi An.
Ngheà goám cuûa laøng coù nguoàn goác töø Thanh Hoùa, sau khi ñaõ tieáp thu moät soá kyõ
thuaät laøm goám cuûa ñaát Quaûng ñaõ hình thaønh neân moät laøng ngheà vôùi caùc saûn phaåm
goám phuïc vuï ñôøi soáng sinh hoaït haøng ngaøy nhö cheùn, baùt, chum, vaïi, bình hoa,
chaäu caûnh... Vôùi nguyeân lieäu chính laø ñaát seùt vôùi taøi cheá taùc cuûa ñoâi baøn tay kheùo
leùo cuûa caùc ngheä nhaân, caùc saûn phaåm cuûa goám Thanh Haø mang nhieàu hình daùng,
maøu saéc, ñoä beàn raát rieâng bieät.
 415

Ñuùc Ñoàng Phöôùc Kieàu : Laøng Phöôùc Kieàu thuoäc xaõ Ñieän Phöông, huyeän Ñieän
Baøn. Ngöôøi thôï ñuùc Phöôùc Kieàu taïo ra caùc saûn phaåm ñuû loaïi phuïc vuï cho vieäc teá
leã, hoäi heø vaø vaät duøng sinh hoaït haøng ngaøy nhö: khuoâng ñoàng, chieâng, kieång,
pheøng la, lö höông, chaân ñeøn, bình coå... vaø moät soá nhaïc cuï baèng ñoàng. Caùc nhaïc
cuï naøy coù aâm thanh rieâng bieät, raát ñaëc thuø. Ñoù laø ôû kyõ thuaät pha troän caùc kim loaïi
khaùc nhau trong quaù trình ñuùc ñoàng maø chæ coù nhöõng ngöôøi thôï laønh ngheà môùi laøm
ñöôïc.
Nhaø Löu Nieäm Huyønh Thuùc Khaùng : Nhaø löu nieäm cuï Huyønh Thuùc Khaùng thuoäc
xaõ Tieân Caûnh, huyeän Tieân Phöôùc. Di tích laø moät caên nhaø xaây ba gian, lôïp ngoùi laø
ngoâi nhaø löu nieäm cuûa cuï Huyønh Thuùc Khaùng - chí só yeâu nöôùc, nhaø caùch maïng
nhieät tình trong nhöõng naêm ñaàu theá kyû 20.
Phoá Coå Hoäi An : Thò xaõ Hoäi An naèm beân bôø soâng Thu Boàn. Nôi ñaây xöa kia ñaõ coù
moät thôøi noåi tieáng vôùi teân goïi Faifoo maø caùc thöông nhaân Nhaät Baûn, Trung Quoác,
Boà Ñaøo Nha, Italia... ñaõ bieát ñeán töø theá kyû 16, 17. Töø thôøi ñoù, thöông caûng Hoäi An
ñaõ thònh vöôïng, laø trung taâm buoân baùn lôùn cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ, moät trong
nhöõng traïm ñoã chính cuûa caùc thöông thuyeàn vuøng Vieãn Ñoâng. Thò xaõ coù nhöõng
daõy phoá coå gaàn nhö nguyeân veïn, ñoù laø loaïi nhaø hình oáng xuyeân suoát töø phoá noï
sang phoá kia. Trong ñoù coù moät daõy phoá naèm saùt ngay bôø soâng Hoäi An. Nhaø ôû ñaây
toaøn baèng goã quyù, trong nhaø treo hoaønh phi, caâu ñoái, coät nhaø chaïm troå hoa vaên raát
caàu kyø... Hoäi An laø moät baûo taøng soáng, khu phoá coå ñaõ ñöôïc ñöa vaøo danh muïc
UNESCO coâng nhaän laø di saûn vaên hoùa theágiôùi.
Moä Hoaøng Dieäu : Thuoäc xaõ Ñieän Quang, huyeän Ñieän Baøng. Ngoâi moä toïa laïc treân
khu ñaát roäng taïi laøng Xuaân Ñaøi (xaõ Ñieän Quang, huyeän Ñieän Baøng), laø nôi caûi
taùng cuï Hoaøng Dieäu - moät coâng thaàn trieàu Nguyeãn ñaõ hy sinh anh duõng ñeå baûo veä
thaønh Haø Noäi ngaøy 25-04-1882 tröôùc söï xaâm löôïc cuûa quaân vieãn chinh Phaùp.
Chuøa Caàu : Chuøa ñoàng thôøi laø caây caàu baéc ngang con laïch chaûy ra soâng Thu Boàn
giaùp ranh giöõa hai ñöôøng Nguyeãn Thò Minh Khai vaø Traàn Phuù. Chuøa ñöôïc xaây
döïng vaøo khoaûng cuoái theá kyû 16, ñaàu theá kyû 17 do caùc thöông nhaân Nhaät Baûn thöïc
hieän. Chuøa Caàu laø moät trong nhöõng di tích coù kieán truùc khaù ñaëc bieät. Maùi chuøa lôïp
ngoùi aâm döông che kín caû caây caàu daøi 12 m. Chuøa vaø caàu ñeàu baèng goã sôn son
 416

chaïm troå raát coâng phu, maët chuøa quay veà phía bôø soâng. Hai ñaàu caàu coù töôïng thuù
baèng goã ñöùng chaàu, moät ñaàu laø töôïng choù, moät ñaàu laø töôïng khæ. Töông truyeàn ñoù
laø nhöõng con vaät maø ngöôøi Nhaät suøng baùi thôø töï töø coå xöa. Phaàn gian chính giöõa
(goïi laø chuøa) thôø moät töôïng goã Baéc Ñeá Traán Voõ - vò thaàn baûo hoä xöù sôû, ban nieàm
vui haïnh phuùc cho con ngöôøi, theå hieän khaùt voïng thieâng lieân maø con ngöôøi muoán
göûi gaém cuøng trôøi ñaát nhaèm caàu mong moïi ñieàu toát ñeïp. Chuøa ñöôïc truøng tu vaøo
caùc naêm 1763, 1817, 1865, 1915, 1986.
Chuøa OÂng : Toïa laïc taïi soá 24 phoá Traàn Phuù, thò xaõ Hoäi An, laø moät trong nhöõng
chuøa tieâu bieåu ôû phoá coå Hoäi An. Chuøa OÂng ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1653 thôø
Quan Thaùnh Ñeá Quan (Quan Vaân Tröôøng), moät vò töôùng thôøi tam quoác cuûa Trung
Quoác, moät taám göông veà loøng trung hieáu tieát nghóa.
Chuøa OÂng ñöôïc xaây döïng theo kieåu chöõ "Quoác" do nhieàu neáp nhaø hôïp laïi. Nhaø coù
keát caáu vì keøo, caùc neáp nhaø maùi lôïp ngoùi oáng coù men maøu, bôø noùc ñöôïc gaén hoa
chanh ñaép hình roàng, ngheâ baèng caùc maûnh söù maøu. Chuøa ñaõ nhieàu laàn ñöôïc truøng
tu vaøo caùc naêm 1827, 1864, 1904, 1966. Hieän nay, chuøa coøn giöõ ñöôïc moät soá hieän
vaät quí nhö: bieåu saéc phong, 33 böùc hoaønh, 10 boä caâu ñoái, töôïng Quan Coâng,
Quang Bình, vaø Chaâu Thöông... Chuøa OÂng laø di tích kieán truùc toân giaùo coù giaù trò
lôùn ñoàng thôøi laø ñieåm tham quan cho du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.
Chuøa Phöôùc Laâm : Toïa laïc taïi xaõ Caåm Haø, thò xaõ Hoäi An, thuoäc heä phaùi goác
Thieàn Laâm Teá- Chuùc Thaùnh. Chuøa ñöôïc xaây theo phong caùch AÙ Ñoâng coå, theo
hình chöõ "Moân" goàm 3 gian 2 chaùi, hai beân laø 2 laàu chuoâng hình thaùp. Trong chuøa
coøn coù nhieàu töôïng vaø coå vaät quí. Chuøa coøn laø nôi ñaøo taïo caùc danh taêng Vieät
Nam nhö hoøa thöôïng Thích Tònh Khieát, Thích Giaùc Nhieân, ñeä I vaø ñeä II taêng
thoáng Phaät giaùo Vieät Nam tröôùc 1975. Chuøa ñöôïc truøng vaøo naêm 1822, 1893.
Chuøa Phöôùc Kieán (Hoäi Quaùn Phöôùc Kieán) : Chuøa do nhoùm ngöôøi Phöôùc Kieán
(Trung Quoác) ñeán Hoäi An sinh soáng xaây döïng naêm 1697 taïi soá 46 Traàn Phuù, trung
taâm Hoäi An. Hoäi quaùn Phöôùc Kieán laø nôi thôø Thaàn, Tieàn hieàn vaø hoäi hoïp ñoàng
höông cuûa ngöôøi Phöôùc Kieán taïi ñaây. Ñeán tham quan di tích naøy, du khaùch haún seõ
ngaïc nhieân veà baøn tay kheùo leùo cuûa ngöôøi xöa ñaõ taïo neân moät coâng trình nguy nga
traùng leä, vöøa tinh xaûo, vöøa saâu laéng.
 417

Hoäi quaùn coù kieán truùc kieåu chöõ "Tam" keùo daøi töø ñöôøng Traàn Phuù tôùi ñöôøng Phan
Chu Trinh theo caùc traät töï : coång, saân, hoà nöôùc, caây caûnh, hai daõy nhaø Ñoâng vaø
Taây, chính dieän, saân sau vaø haäu dieän. Chính ñieän thôø Thieân Haäu Thaùnh Maãu (nöõ
thaàn cöùu ngöôøi ñi bieån gaëp naïn), Quan Theá AÂm Boà Taùt, Thaàn Taøi vaø ba Baø Chuùa
sanh thai cuøng 12 Baø Muï. Trong chuøa coøn coù nhieàu töôïng thôø, troáng ñoàng, chuoâng
ñoàng, lö höông lôùn, 14 böùc hoaønh phi vaø nhieàu hieän vaät coù giaù trò khaùc. Chuøa
Phöôùc Kieán laø moät di tích toân giaùo tín ngöôõng, laø ñieåm tham quan thu huùt haøng
vaïn du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.
Chuøa Quaûng Trieäu : Hoäi Quaùn Quaûng Ñoâng do ngöôøi Quaûng Ñoâng (Trung Quoác)
soáng ôû Hoäi An xaây döïng naêm 1855 phoá Traàn Phuù, thò xaõ Hoäi An. Hoäi quaùn ñaõ
ñöôïc truøng tu lôùn vaøo caùc naêm 1915 vaø 1990. Chuøa coù kieán truùc theo hình chöõ
"Quoác", du khaùch khi ñeán ñaây seõ bò choaùng ngôïp bôûi söï ñoà soä hoaønh traùng vöôït
leân haún so vôùi quang caûnh cuûa hoäi quaùn. Beân trong coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu hieän
vaät coå nhö 4 böùc hoaønh phi lôùn, 1 lö traàm lôùn baèng ñoàng cao 1,6 m roäng 0,6 m,1
caëp ñoân söù men ngoïc Trung Quoác,... vaø nhieàu tö lieäu quí veà coäng ñoàng ngöôøi Hoa
sinh soáng ôû Hoäi An.
Thaùp Khöông Myõ : Thuoäc xaõ Tam Xuaân, huyeän Nuùi Thaønh, caùch tænh lî Tam Kyø
2 km veà phía Taây Nam. Laø coâng trình kieán truùc toân giaùo cuûa daân toäc Chaêmpa,
goàm 3 thaùp lieân hoaøn naèm keà nhau. Taïi ñaây ñaõ phaùt hieän nhieàu chum vaïi coù nieân
ñaïi khoaûng vaøi traêm naêm. Thaùp ñöôïc xaây döïng khoaûng ñaàu theá kyû 10.
Kinh Thaønh Traø Kieäu (Sipapura) : Kinh thaønh Sö Töû naøy ñaõ bò taøn phaù naëng neà.
Theo nhöõng ghi cheùp trong Thuûy Kinh Chuù (theá kyû 15) chuùng ta bieát raèng kinh
thaønh naøy ñöôïc bao boïc baèng moät heä thoáng thaønh quaùch, haøo luõy ñoà soä, xaây döïng
theo kyõ thuaät Trung Hoa. Taïi ñaây cuõng coù nhöõng ñeàn thôø to lôùn ñeå thôø thaàn linh
(moät phaàn lôùn taùc phaåm ñieâu khaéc quan troïng hieän tröng baøy taïi baûo taøng ñieâu
khaéc Chaêmpa - Ñaø Naüng). Trong nhöõng naêm 80, ngöôøi trong vuøng ñaõ tìm thaáy moät
soá löôïng lôùn nhöõng hieän vaät baèng vaøng. Ñoù laø nhöõng ñoà trang söùc ñöôïc cheá taùc raát
tinh xaûo. Nhöõng cöù lieäu treân phaàn naøo cho thaáy söï phoàn vinh cuûa kinh ñoâ naøy, maø
tieáng taêm cuûa noù ñaõ coù thôøi löøng laãy trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.
Thaùp Chieân Ñaøn : Thuoäc xaõ Tam An, thò xaõ Tam Kyø, caùch tænh lî Tam Kyø 5 km
 418

veà phía Baéc. Laø nhoùm ba thaùp thôø 3 vò thaàn : Siva, Vishnu, Brahma cuûa daân toäc
Chaêmpa. Hieän nay, taïi khu thaùp Chieân Ñaøn ñaõ coù phoøng tröng baøy hieän vaät
Chaêmpa vôi nhieàu töôïng coù giaù trò ngheä thuaät cao ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu vaø
khaùch du lòch quan taâm. Thaùp Chieân Ñaøn ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû 11 -
12.
Nhaø Thôø Traø Kieäu : Nhaø thôø naèm ôû khu vöïc nhaø coå Traø Kieäu, caùch Ñaø Naüng 37
km veà höôùng Nam. Nhaø thôø Traø Kieäu ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1722, ñeán naêm
1865 nhaø thôø ñöôïc di chuyeån ñeán ñòa ñieåm hieän nay. Thaùnh ñöôøng hieän taïi do linh
muïc Pheâ Roâ Leâ Nhö Haûo xaây vaøo naêm 1791 vôùi kieán truùc nhaø thôø phöông Taây
thôøi kyø aùnh saùng keát hôïp nhöõng neùt hoa vaên mang ñaäm tính daân toäc. Tröôùc coång
vaøo thaùnh ñöôøng laø hai con roàng daøi 20 m uoán löôïn theo ñöôøng leân haønh lang taàng
treân vaøo chính ñieän nhaø thôø. Beân caïnh nhaø thôø coøn coù tu vieän Meán Thaùnh Giaù
(xaây döïng naêm 1867), nhaø truyeàn thoáng vaø nhaø thôø Ñöùc Meï (xaây naêm 1898) treân
ñoài cao 60 m.
Chuøa Chuùc Thaùnh : Thuoäc phöôøng Caåm Phoâ, thò xaõ Hoäi An, naèm caùch trung taâm
phoá coå Hoäi An chöøng 2 km (theo ñöôøng Huyønh Thuùc Khaùng). Chuøa Chuùc Thaùnh
noåi tieáng bôûi laø nôi khai sinh chi phaùi Thieàn Chuùc Thaùnh cuûa Thieàn Laâm Teá. Chuøa
ñöôïc xaây döïng khoaûng cuoái theá kyû 17 theo moâ hình chöõ tam, coù phong caùch kieán
truùc toång hôïp cuûa truyeàn thoáng Trung Quoác vaø Vieät Nam vôùi nhieàu töôïng lôùn,
chaïm troå caàu kyø. ÔÛ chính ñieän thôø Tam Theá Phaät, Di Laëc, 18 vò La Haùn, tröôùc saân
coù töôïng Quan Theá AÂm Boà Taùt. Ngoaøi ra trong ngoâi chuøa coøn coù nhieàu ngoâi thaùp
cuûa toå sö Minh Haûi, thieàn sö Thieát Thoï (ñôøi 35), AÁn Bích (ñôøi 39), Thieän Quaû...
Truï trì hieän nay laø Hoøa thöôïng Thích Trí Nhaïn. Chuøa ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm
1956, 1964.
Thaùp Baèng An : Thaùp Baèng An thuoäc xaõ Ñieän An, huyeän Ñieän Baøng, caùch thaønh
phoá Ñaø Naüng chöøng 30 km, caùch Hoäi An chöøng 14 km. Thaùp ñöôïc xaây döïng vaøo
theá kyû thöù 12 coù kieán truùc ñoäc ñaùo mang hình linga thaúng ñöùng ôû giöõa moät khoaûng
khoâng gian bao la thoaùng maùt. Thaùp ñöôïc xaây döïng theo hình baùt giaùc moãi caïnh
roäng 4 m. Thaùp cao 21,5m (goàm phaàn thaân vaø maùi thaùp); thaân cao 12,7 m ñöôïc
boïc kín chæ coù moät loái ñi vaøo qua tieàn saûnh daøi 6 m, roäng 1,55 m. Choùp thaùp nhoïn,
 419

thon, beân trong thôø moät linga baèng ñaù - bieåu töôïng cuûa thaàn Siva töôïng tröng cho
söùc maïnh (nay chæ coøn beä thôø). Phía tröôùc thaùp coù hai con vaät baèng ñaù laø sö töû vaø
voi. Theo söï ñaùnh giaù cuûa caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa Chaøm thì thaùp Baèng An laø
moät di tích coù giaù trò cao veà maët lòch söû lieân quan ñeán toân giaùo, tín ngöôõng cuûa
ngöôøi Chaêm.
Thaùnh Ñòa Myõ Sôn : Myõ Sôn thuoäc xaõ Duy Phuù, huyeän Duy Xuyeân, caùch thaønh
phoá Ñaø Naüng khoaûng 70 km veà phía Taây Nam, caùch Traø Kieäu khoaûng 10 km veà
phía Taây trong moät thung luõng kín ñaùo. Myõ Sôn laø thaùnh ñòa AÁn Ñoä giaùo cuûa
vöông quoác Chaêmpa. Nhöõng doøng chöõ ghi treân taám bia sôùm nhaát ôû Myõ Sôn, coù
nieân ñaïi khoaûng theá kyû thöù 4 cho bieát vua Bhaddresvara ñaõ xaây döïng moät ngoâi
ñeàn ñeå daân cuùng thaàn Siva- Bhaddresvara. Hôn hai theá kyû sau ñoù, ngoâi ñeàn ñaàu
tieân ñöôïc xaây döïng baèng goã ñaõ bò thieâu huûy trong moät traän hoûa hoaïn lôùn.
Vaøo ñaàu theákyû 17, vua Sambhuvaman ñaõ xaây döïng laïi ngoâi ñeàn baèng nhöõng vaät
lieäu beàn vöõng hôn, coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay. Caùc trieàu vua sau ñoù ñeàu tu söûa caùc
ñeàn thaùo cuõ vaø xaây döïng ñeàn thaùp môùi ñeå daâng leân caùc vò thaàn cuûa hoï. Vôùi hôn 70
coâng trình kieán truùc baèng gaïch ñaù, ñöôïc xaây döïng töø theá kyû thöù 7 ñeán theá kyû 13,
Myõ Sôn trôû thaønh trung taâm kieán truùc quan troïng nhaát cuûa vöông quoác Chaêmpa.
Nhöõng ñeàn thôø chính ôû Myõ Sôn thôø moät linga hoaëc hình töôïng cuûa thaàn Siva -
Ñaáng baûo hoä cuûa caùc doøng vua Chaêmpa. Vò thaàn ñöôïc toân thôø ôû Myõ Sôn laø
Bhadresvara, laø vò vua ñaõ saùng laäp doøng vua ñaàu tieân cuûa vuøng Amaravati vaøo
cuoái theá kyû 4 keát hôïp vôùi teân thaàn Siva, trôû thaønh tín ngöôõng chính thôø thaàn - vua
vaø toå tieân hoaøng toäc.
Vaøo naêm 1898, di tích Myõ Sôn ñöôïc phaùt hieän bôûi moät hoïc giaû ngöôøi Phaùp teân laø
M.C Paris. Naêm 1902, H. Parmentier ñaõ hoaøn thaønh vieäc kieåm keâ caùc ñeàn thaùp ôû
Myõ Sôn, oâng ta ñaõ chia caùc ñeàn thaùp ôû ñaây ra laøm nhieàu nhoùm : A, A’, B, C, D...
theå hieän gaàn nhö taát caû caùc phong caùch trong ngheä thuaät cuûa Chaêmpa :
Phong caùch Myõ Sôn E1 (hay phong caùch coå, theá kyû 7 - 8): E1, F1.
Phong caùch Hoøa Lai (theá kyû 8 - 9) : A13, C7.
Phong caùch Ñoàng Döông (theá kyû 9) : A10, B4.
Phong caùch Myõ Sôn A1 (theá kyû 10) A1, B2, B5, B6, B8, C1, C2, C3, C4, C5, C6,
 420

D1, D2, D4.

Phong caùch Bình Ñònh (theá kyû 12 - 13) : B1 nhoùm G, H...
Coâng trình kieán truùc lôùn nhaát laø thaùp A1, cao 24 m, coù 6 thaùp phuï chung quanh,
ñeàn thôø naøy ñöôïc ñaùnh giaù laø kieät taùc cuûa kieán truùc Chaêmpa, nhöng tieác thay noù
bòsaäp vaøo cuoái naêm 1969. Myõ Sôn ñaõ ñöôïc truøng tu bôûi E. F. E.O (Ecole Francaise
d’Extreme Orient) trong thôøi gian töø 1937 ñeán 1944, nhöng khu vöïc naøy ñaõ bò taøn
phaù naëng neà trong chieán tranh. Ñeán nay, trong soá 32 di tích coøn laïi, chæ coù khoaûng
20 thaùp coøn giöõ ñöôïc daùng veû ban ñaàu. Phaàn lôùn caùc taùc phaåm ñieâu khaéc ôû Myõ
Sôn ñaõ ñöôïc ngöôøi Phaùp cho ñem veà Ñaø Naüng vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû 20 vaø
ñöôïc tröng baøy taïi baûo taøng ñieâu khaéc Chaêmpa.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Baø Thu Boàn : Ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 12 thaùng 2 aâm lòch ôû dinh baø Thu
Boàn (coøn goïi laø Boâ Boâ phu nhaân - ngöôøi Chaêm) ñeå töôûng nieäm Baø. Leã hoäi dieãn ra
trong khoâng khí töng böøng naùo nhieät töø saùng ñeán toái mòt môùi chaám döùt. Ngoaøi
phaàn teá leã coøn coù ñua thuyeàn, röôùc coä vaø haùt boäi. Ngöôøi töø nhieàu nôi khaùc ñeán ñaây
döï ñua ñeå tranh taøi. Theo tuïc leä, thuyeàn thuoäc laêng mieáu naøo thì ñöôïc vò thaàn ôû
laêng mieáu ñoù baûo hoä.
Phía beân kia con soâng Thu Boàn coù thuyeàn baø Phöôøng Chaøo - Ngöôøi Vieät, cuõng
tham gia ñua thuyeàn cuøng baø Thu Boàn. Tröôùc khi tranh giaûi caû ñoaøn traïo thuû phaûi
ñeán laøm leã, khaán vaùi tröôùc laêng roài môùi laøm leã xuaát phaùt. Moãi thuyeàn ñua cöû ra
moät ngöôøi ngoài ôû muõi thuyeàn maëc aùo ñoû, ñöôïc coi nhö "tuøy phaùi’ cuûa thaàn chuû
thuyeàn. Ngöôøi ñoù coù nhieäm vuï vöøa haùt, vöøa muùa ñeå khích leä traïo thuû khi nghe
tieáng hoâ aáy seõ caûm thaáy mình ñöôïc thaàn linh trôï löïc neân bôi khoûe hôn. Con soâng
Thu Boàn nhö cuoän soùng bôûi tieáng hoø reo cuûa traïo thuû, tieáng coå vuõ cuûa nhaân daân
hai beân bôø.
Tieáp theo ñoù laø röôùc coä, ngöôøi tham gia röôùc coä caøng Ñoâng thì caøng vui. Coä laø
moät baøn lôùn hay coù theå laø moät xe keùo ñöôïc hoùa trang loäng laãy, beân trong ñeå raát
nhieàu thöùc aên nhö baùnh, hoa quaû, gaïo thòt... Ngöôøi röôùc coä maëc trang phuïc truyeàn
thoáng cuûa laøng. Daân laøng cuøng quaây quaàn beân nhau cuøng haùt boäi. Ngaøy hoäi ñaõ
ñem ñeán cho moãi ngöôøi daân nieàm vui, tin yeâu cuoäc soáng.
 421

Leã Hoäi Long Chu : Laø leã hoäi cuûa caùc laøng bieån quanh thò xaõ Hoäi An. Ñaây laø leã hoäi
cuûa caùc cö daân vuøng bieån Hoäi An ñeå toáng oân vaø dòch beänh vaøo luùc chuyeån muøa.
Leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 thaùng 7 aâm lòch haøng naêm ôû ñình laøng hoaëc nhaø
chính quyeàn thoân, aáp. Trong daân gian Long Chu laø thuyeàn roàng, moät bieåu töôïng
oai linh ñeå tröø oân, toáng dòch. Leã hoäi coù tuïc röôùc "Long Chu" baèng coùt tre, voi, giaáy
vaûi töø ñình ñeán beán nöôùc, ñaåy beø, thuyeàn troâi ra soâng, bieån...
Tröôùc ngaøy leã, caùc thaày phaùp ñaët höông aùn vaø yeåm buøa nôi coù ma quæ, theo sau laø
ñoaøn nam nöõ thanh nieân tay caàm giaùo maùc phaùt quang saïch seõ ñöôøng laøng, bôø buïi,
mieäng haùt hoø ñoái ñaùp trong khoâng khí vui veû. Vaøo ngaøy leã chính, thaày caû laøm leã teá
vaø sau ñoù laø leã röôùc thuyeàn roàng ñi tröø taø ma dòch teá quanh laøng. Trong leã coù haùt
boä, haùt hoø khoan, xoâ coâ, caùc troø chôi daân gian khaùc. Daân laøng quaàn tuï aên uoáng
muùa haùt ñeán taän ñeâm khuya.
Leã Hoäi Caàu Boâng : Ñöôïc toå chöùc vaøo moät ngaøy ñeïp trôøi, thuaän tieän cuûa muøa xuaân
haøng naêm taïi soâng Hoäi An thuoäc ñoaïn gaàn cöûa Ñaïi. Leã hoäi coù yù nghóa nhö moät
nghi leã môû muøa cho moät naêm môùi. Trong leã hoäi luoân luoân coù tieát muïc ñua ghe vöøa
laø thi trí, vöøa ñeå caàu cho daân ñöôïc muøa, nhaø nhaø bình an vaø thònh vöôïng. Leã hoäi
coù nhieàu ngöôøi tham gia.
Leã Vía Baø Thieân Haäu : Leã vía Baø Thieân Haäu cuûa ngöôøi Hoa sinh soáng ôû Hoäi An
toå chöùc taïi hoäi quaùn Phuùc Kieán (Hoäi An) vaø Nguõ Bang vaøo ngaøy 23-3 aâm lòch
haøng naêm ñeå cuùng moät vò nöõ thaàn chuyeân cöùu trôï taøu thuyeàn moãi khi gaëp naïn treân
bieån. Leã hoäi goàm 2 phaàn : phaàn leã ñöôïc toå chöùc theo nghi leã truyeàn thoáng cuûa
ngöôøi Hoa, sau ñoù laø phaàn hoäi coù muùa laân, xin xaêm. Trong khuoân vieân roäng, trang
hoaøng röïc rôõ, con chaùu vaø khaùch thaäp phöông tham döï ñoâng vui.
Leã Nguyeân Tieâu : Toå chöùc taïi hoäi quaùn Trieàu Chaâu vaø Quaûng Trieäu vaøo ngaøy 16-
01 aâm lòch. Ñaây laø leã cuùng ñaàu naêm cuûa hai bang Trieàu Chaâu vaø Quaûng Ñoâng cuûa
ngöôøi Hoa taïi Trieàu Chaâu. Ngoaøi phaàn nghi leã truyeàn thoáng, trong leã Nguyeân Tieâu
coøn toå chöùc muùa laân, chôi xoå soá. Leã hoäi ñaõ thu huùt con chaùu ngöôøi Hoa vaø khaùch
thaäp phöông veà döï.
Leã Teá Caù OÂng : Thöôøng ñöôïc toå chöùc taïi laêng OÂng vaøo ngaøy kî cuûa Caù OÂng hoaëc
coù caù OÂng cheát. Leã teá caù OÂng coù nguoàn goác tín ngöôõng nguyeân thuûy cuûa cö daân
 422

vuøng duyeân haûi. Sau leã teá coù toå chöùc haùt baû traïo, haùt boä, haùt hoø khoan.
Leã Cuùng Toå Minh Haûi : Toå chöùc taïi chuøa Chuùc Thaùnh vaøo ngaøy 7-11 aâm lòch haøng
naêm. Leã cuùng toå Minh Haûi bao goàm caùc nghi leã lieân quan ñeán Phaät giaùo. Sau phaàn
leã laø caùc hoaït ñoäng vui chôi, giaûi trí nhö vaên ngheä, caém traïi vaø thi caùc troø chôi daân
gian.
 423

Quảng Ngãi
Dieän tích : 5177 km².
Daân soá : 1.206.400 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Quaûng Ngaõi.
Caùc huyeän : Bình Sôn, Traø Boàng, Sôn Tònh, Sôn Haø, Tö Nghóa, Minh Long, Moä
Ñöùc, Ñöùc Phoå, Ba Tô.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Hreâ, Kho, Xô Ñaêng...
Tænh Quaûng Ngaõi naèm ôû vuøng duyeân haûi mieàn Trung, löng töïa vaøo daõy Tröôøng
Sôn, maët höôùng ra bieån Ñoâng, phía Baéc giaùp Quaûng Nam, phía Nam giaùp Bình
Ñònh, phía Taây giaùp Kon Tum. Bôø bieån Quaûng Ngaõi daøi 135 km, ngoaøi khôi coù
ñaûo Lyù Sôn. ÔÛ vaøo vò trí chính giöõa cuûa ñaát nöôùc caùch Haø Noäi 883 km, Quaûng
Ngaõi coù quoác loä 1A chaïy qua tænh, quoác loä 24A noái Quaûng Ngaõi vôùi Taây Nguyeân,
Laøo vaø vuøng Ñoâng Baéc Thaùi Lan.
Ñòa hình coù 4 vuøng : vuøng nuùi, vuøng giaùp nuùi, vuøng ñoàng baèng vaø vuøng haûi ñaûo.
Caùc soâng chính chaûy qua tænh laø soâng Traø Khuùc, soâng Traø Boàng, soâng Soâng Veä.
Khí haäu Quaûng Ngaõi khaù khaéc nghieät. Nhieät ñoä trung bình töø 25,5 - 26,5°C. Nhieät
ñoä cao nhaát leân ñeán 41°C vaø thaáp nhaát 12°C. Muøa möa töø thaùng 9 ñeán thaùng 12,
muøa noùng töø thaùng 4 ñeán thaùng 8 vaø laïnh nhaát töø thaùng 1 ñeán thaùng 3. Löôïng möa
trung bình naêm 1900 mm, cao nhaát ñeán 3500 mm. Muøa möa thöôøng hay gaây luõ luït.
Thò xaõ Quaûng Ngaõi ñöôïc xaây döïng beân bôø soâng Traøø Khuùc. Töø xa xöa ñaõ coù nhöõng
baùnh xe nöôùc to lôùn quay suoát ngaøy ñeâm, vöøa toâ ñeïp cho phong caûnh, vöøa caáp
nöôùc cho caùc ruoäng luùa, ruoäng mía, nguyeân lieäu laøm ra caùc loaïi ñöôøng caùt, ñöôøng
pheøn, ñöôøng phoåi, maïch nha, keïo göông noåi tieáng.
Quaûng Ngaõi coù haûi caûng Dung Quaát, moät caûng lôùn coù ñoä saâu lyù töôûng ñang ñöôïc
khôûi coâng xaây döïng. Trong töông lai Dung Quaát seõ trôû thaønh moät caûng daàu khí lôùn
nhaát Vieät Nam cuøng vôùi thaønh phoá Vaïn Töôøng hieän ñaïi.
Sinh hoạt, kinh tế
Phaàn Ñoâng daân Quaûng Ngaõi laø ngöôøi Vieät (Kinh) chieám 88,9% daân soá ôû tænh,
ngoaøi ra coøn caùc ñoàng baøo caùc daân toäc : Hreâ 8,5%, Cro 1,8%, Xô Ñaêng… ngöôøi
daân Quaûng Ngaõi chaêm chæ vaø taèn tieän. Do dieän tích ñaát troàng troït ít vaø keùm maøu
 424

môõ, hoï phaûi leân nuùi khai ñaát, môû traïi.

Noâng Nghieäp laø sinh hoaït caên baûn, luùa troàng ñöôïc boán muøa : Thaùng Ba, luùa traéng,
ba traêng; thaùng Taùm, luùa Taøu nuùp, chieâm ngöï; thaùng Möôøi, luùa ñen, boâng rinh;
thaùng Möôøi Hai, luùa trì trì. Caùc hoa maøu quan troïng laø : mía, döøa, thuoác laù, khoai
lang, mì, huyønh tinh Taây, caùc loaïi rau... mía troàng nhieàu ôû Tö Nghóa, Nghóa Haønh,
Sôn Tònh. Caùc vuøng naøy coù baûy loaïi "chim mía" raát ngon. Keïo maïch nha, keïo
göông Quaûng Ngaõi raát ñaëc saéc. Queá Quaûng ôû vuøng Thöôïng Sôn Haø, Traø Boàng;
nghóa saâm ôû Bình Sôn noåi tieáng.
Ngheà ñaùnh caù hoaït ñoäng taïi nhöõng vuøng ven soâng bieån. Caùc loaïi caù tieâu bieåu: caù
Boáng, caù Chim, caù Ngöø, toâm, möïc ... Ñaëc bieät Quaûng Ngaõi coøn coù moùn Don chæ coù
ôû soâng Traø Khuùc vaø Caù Boáng Soâng Traø cuõng laø moät ñaëc saûn cuûa xöù Quaûng.
Ngöôøi daân coøn laøm nöôùc maém vaø muoái ôû Sa Huyønh, Bình Ñöùc. Rieâng vuøng Cuø
Lao Reù, ngoaøi vieäc ñaùnh caù ngöôøi daân Quaûng Ngaõi coøn troàng nhieàu toûi, haønh
höông vaø nuoâi boø.
Quaûng Ngaõi coù moät soá moû chì ôû Sôn Tònh, moû Cao Lanh ôû Sôn Haø vaø moû saét taïi
Moä Ñöùc.
Lược sử
Ñaát Quaûng Ngaõi, xöa thuoäc boä Vieät Thöôïng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang.
Ñôøi Taàn thuoäc Töôïng Quaän, ñôøi Haùn thuoäc quaän Nhaät Nam. Cuoái ñôøi Haùn bò quaân
Laâm AÁp chieám, ñôøi Tuyø bình ñònh quaân Laâm AÁp thuoäc veà Hoàng Chaâu, sau ñoåi
thaønh quaän Haûi AÂn. Ñôøi Ñöôøng thuoäc Sôn Chaâu, ñôøi Toáng thuoäc Coå Luõy Ñoäng
cuûa Chieâm Thaønh.
Naêm Nhaâm Ngoï 1402, Hoà Quyù Ly sai töôùng Ñoã Maãn mang quaân chinh phaït
Chieâm Thaønh. Vua Chieâm laø Ba Dòch Lai phaûi nhöôøng Chieâm Ñoäng (Quaûng Nam)
vaø Coå Luõy Ñoäng (Quaûng Ngaõi). Hoà Quyù Ly chia ñaát naøy thaønh boán chaâu : Thaêng,
Hoa, Tö, Nghóa. Ñaët loä Thaêng Hoa cai quaûn boán chaâu. Thôøi Minh thuoäc (1414-
1427), boán chaâu laïi bò maát veà Chieâm Thaønh. Naêm Taân Maõo 1471, vua Leâ Thaùnh
Toân xuoáng chieáu thaân chinh, quaân Chieâm phaûi ruùt lui veà coá thuû taïi Traø Baøn. Vua
Leâ ra leänh vaây haõm cöûa Thò Naïi, ngaøy 26 thaùng 2 AÂm Lòch, vaây Traø Baøn vaø baét
ñöôïc vua Chieâm. Thaùng 6, vua Leâ Thaùnh Toân laáy ñaát vöøa chieám ñaët laø Thöøa
 425

Tuyeân Quaûng Nam, thoáng lónh ba phuû, chín huyeän: Bình Sôn, Moä Hoùa(Moä Ñöùc
ngaøy nay). Naêm 1558, chuùa Nguyeãn Hoaøng ñoåi thaønh Quaûng Nghóa phuû nhöng
cuõng thuoäc Quaûng Nam dinh.
Ñôøi nhaø Nguyeãn Taây Sôn (1788-1802) caûi Quaûng Nghóa thaønh Hoùa Nghóa phuû.
Naêm1802, Gia Long ñaët Quaûng Nghóa dinh roài ñoåi Quaûng Nghóa traán vaøo naêm
1808. Ñôøi Minh Maïng ñaët laø tænh Quaûng Nghóa vaøo naêm 1834.
Thôøi Phaùp thuoäc, con daân Quaûng Ngaõi ñöùng leân khaùng chieán. Anh Huøng Tröông
Coâng Ñònh (ngöôøi laøng Tö Cung, xaõ Sôn Myõ, quaän Sôn Tònh) döïng côø khôûi nghóa,
ñaùnh quaân Phaùp khaép caùc tænh mieàn Nam, töø Bieân Hoøa, Caàn Giuoäc ñeán Taân An,
Myõ Tho. Con oâng laø Tröông Quang Ngaùi cuõng noái chí cha. Ngaøy 1 thaùng 6 AÁt Daäu
(1885), 2 vò anh huøng laõnh ñaïo phong traøo Caàn Vöông taïi Quaûng Ngaõi laø Leâ Trung
Ñình (ngöôøi xaõ Sôn Long, quaän Sôn Tònh) vaø Nguyeãn Töï Taân (ngöôøi xaõ Trung
Sôn, quaän Bình Sôn) töø chieán khu Truyeàn Trung (Bình Sôn) chia quaân laøm 3 ñoäi,
vöôït soâng Traø Khuùc keùo quaân veà chieám tænh lî ngay ñeâm hoâm aáy, khi theá quaân
daân raát haêng. Ngaøy 5 thaùng 6 AÂm lòch, quaân Phaùp phaûn coâng maïnh, anh huøng
Nguyeãn Töï Taân hy sinh, coøn anh huøng Leâ Trung Ñình bò baét roài bò cheùm trong
thaønh phía baéc Quaûng Ngaõi.
Thaùng 6-1886, Nghóa Hoäi Quaûng Nam thoáng hôïp vôùi caùc toå chöùc Caàn Vöông ôû
Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi vaø Bình Ñònh, mang quaân chia hai ngaõ thuûy boä ñaùnh
chieám quaän Bình Sôn, thaéng moät traän veû vang. Töø naêm 1903 ñeán 1907, ñoàng baøo
thöôïng Hreù noåi daäy, phoái hôïp vôùi quaân Caàn Vöông, ñaùnh nhieàu traän kòch lieät vôùi
quaân Phaùp ôû Mang Gia, Nöôùc Vo, thung luõng soâng nöôùc Dinh. Ñeán thaùng 9-1911,
Toång Ren chæ huy nghóa quaân Hreù laøm giaëc khoán ñoán ôû vuøng Ñoàng Mít vaø ñoàn
Ñöùc Phoå. Ñaàu naêm 1908, caùc anh huøng Nguyeãn Thuïy (ngöôøi xaõ Tö Nguyeân, quaän
Tö Nghóa), Nguyeãn Baù Loan (ngöôøi quaän Moä Ñöùc) vaø Leâ Khieát (ngöôøi quaän Tö
Nghóa) ñöùng leân vaän ñoäng phong traøo khaùng Phaùp döôùi chieâu baøi choáng söu thueá
vaø baét ñi phu. Haøng ngaøn ngöôøi bieåu tình vaây caùc coâng sôû giaëc. Thöïc daân duøng vuõ
khí ñaøn aùp thaúng tay, baét vaø gieát nhieàu ngöôøi. Hai anh huøng Leâ Khieát, Leâ Baù Loan
bò thöïc daân xöû töû. Anh Huøng Nguyeãn Thuïy bò ñaøy ñi Coân Ñaûo, ñöôïc thaû vaøo naêm
1916, oâng laïi cuøng caùc anh huøng Leâ Ngung (ngöôøi quaän Tö Nghóa), Leâ Trieát, Traàn
 426

Cao Vaân, Thaùi Phieân thuoäc Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi toå chöùc khôûi nghóa ôû caùc
tænh mieàn Trung vôùi söï tham döï cuûa vua Duy Taân. Nhöng ñaïi söï khoâng thaønh, haàu
heát caùc yeáu nhaân ôû Quaûng Ngaõi bò baét. Anh Huøng Leâ Ngung uoáng thuoác ñoäc töï töû,
cheát trong tuø, nhöng giaëc Phaùp vaãn khoâng tha, ñem xaùc oâng cheùm cuøng vôùi caùc
anh huøng Nguyeãn Thuïy vaø 12 chieán höõu khaùc, roài ñem beâu ñaàu oâng ôû laøng Cam
Loä.
Phong cảnh, di tích
Thieân AÁn Nieâm Haø : Nuùi naøy laø thaéng caûnh ñeïp nhaát tænh Quaûng Ngaõi, thuoäc xaõ
Sôn Long, gaàn soâng Traø, cao 105 m. Treân ñænh baèng phaúng öôùc chöøng möôøi maãu
Taây, boán maët vuoâng phaúng troâng nhö caùi aán. Nuùi Thieân AÁn xöa coù thoå chaát thieân
nhieân laø loaïi ñaù son, coù theå duøng maøi thaønh möïc vieát chöõ Haùn. Chaân nuùi phía
Nam coù hoøn Trieän, phía Baéc lieàn nuùi La Voïng, phía Ñoâng tieáp nuùi Tam Thai, phía
Taây giaùp nuùi Long Ñaàu. Ñöùng treân nuùi, nhìn chung quanh laø nuùi, soâng, phong caûnh
tuyeät ñeïp.
Thieân Buùt Pheâ Vaân : Thuoäc xaõ Tö Chaùnh, quaän Tö Nghóa. Nuùi Buùt cao 65 thöôùc,
boán phía nuùi thaêng baèng, ôû giöõa cao vuùt nhö ngoïn buùt veõ leân trôøi. Buoåi saùng söông
muø boác leân chaäp chôøn löng chöøng trôøi, toûa leân treân ñænh nuùi chan hoaø vôùi maây cao.
Ngoïn nuùi nhoïn bò söông che laáp xa xa, ñaây laø luùc "buùt trôøi veõ maây". Nhöng khoâng
phaûi luùc naøo cuõng thaáy hieän töôïng naøy. Vaø moãi laàn hieän töôïng naøy xaûy ra, daân ñòa
phöông tin raèng saép coù bieán coá lôùn xaûy ra trong tænh.
Coå Luõy Coâ Thoân : Caûnh naøy thuoäc xaõ Tö Hieàn, phía Taây Nam giaùp cöûa bieån Ñaïi
Coå Luõy. Xöa Coå Luõy ôû treân cöûa soâng Traø, laø ñoàn phoøng thuû kieân cöôøng cuûa
Chieâm Thaønh. Hieän nay Coå Luõy laø moät thoân nhoû, daân chuùng laøm ngheà deät chieáu
vaø ñaùnh caù. Cöûa bieån xa laøng maïc, phong caûnh nhö moät vuøng khoùi lôø môø, troâng
ñôn ñoäc laém; nhaát laø khi söông thu môø nhaït, boùng hoaøng hoân vaây phuû vaéng veû, eâm
ñeàm, troâng nhö moät böùc tranh coå ñeïp.
Baõi Bieån Myõ Kheâ : Baõi bieån Myõ Kheâ naèm treân quoác loä 24B caùch thò xaõ Quaûng
Ngaõi 15 km, caùch caûng Dung Quaát 16 km vaø gaàn caûng Sa Kyø, thuoäc ñòa phaän thoân
Coå Luõy, xaõ Tònh Kheâ, huyeän Sôn Tònh. Myõ Kheâ laø baõi taém lyù töôûng cuûa tænh
Quaûng Ngaõi vôùi khoâng gian meânh moâng, baõi caùt mòn, ñoä doác thoaûi, ñöôïc che chaén
 427

kín ñaùo, chaïy daøi 7 m, phía sau laø röøng döông xanh thaúm, beân caïnh laø con soâng
Kinh mang vò ngoït cuûa thöôïng nguoàn ñoå veà vaø vò maën cuûa bieån ñem laïi nhieàu ñaëc
saûn bieån phong phuù.
Lieân Trì Duïc Nguyeät : Caûnh naøy ôû xaõ Phoå Thuaän, quaän Ñöùc Phoå. Xöa laø moät hoà
sen roäng hôn möôøi maãu, hieän nay vaãn coøn nhöng heïp hôn, naèm giöõa caùnh ñoàng
luùa, gaàn ñoù laø nuùi Roàng. trong nhöõng ñeâm thanh, traêng treo treân nuùi, xa xa vaàng
traêng rung rinh, aùnh traêng uoán khuùc theo laøn nöôùc hoà soùng gôïn laên taêng. Traêng toû
treân ngaøn in hình boùng nuùi, laøm noåi baät maøu saéc xanh. traéng, vaøng cuûa hoa sen.
Ngoaøi ra coøn hai ao sen ñeïp khaùc ôû aáp Boà Ñeà, quaän Moä Ñöùc vaø ôû aáp Ba La, quaän
Tö Bình. Caû ba choå keå treân goïi laø Lieân Trì.
Thaïch Bích Taø Döông : Caûnh naøy ôû phía Nam quaän Sôn Haø. Hình nuùi ñöùng cao
choùt voùt, coû caây raäm raïp, theá nuùi quanh co, vaùch ñaù döïng ngöôïc, phía Taây thoâng
vôùi caùc laøng suoái Tía (Töû Tuyeàn) raát hieåm trôû. Buoåi saùng khí maây ngöng saéc tía,
buoåi chieáu hang hoùc ngaäm maøu son, khi maët trôøi laëng boùng, caûnh vöïc nhuoäm maøu
ñen thaãm thì rieâng ñænh Thaïch Bích coøn röïc aùnh hoaøng hoân, oai huøng vöôn leân
choïc trôøi taïo neân caûnh ñeïp neân thô.
An Haûi Sa Baøn : ÔÛ Bình Sôn, phía Nam cöûa Sa Kyø coù aáp An Haûi naèm giaùp bieån,
caùt ñaù boài nhö hình moät caùt maâm. Phong caûnh höõu tình.
Vaân Phong Tuùc Vuõ : Phía Taây quaän Sôn Tònh. Nuùi Vaân cao vuùt leân giöõa löng trôøi,
coù caùc nuùi bao quanh. Choùt nuùi dôøn dôïn maây bay, suoát ngaøy khí saéc nhö luùc trôøi
môùi saùng hay gioáng nhö sau khi möa taïnh.
Thaïch Cô Ñieáu Taåu : Hai quaû nuùi ôû hai beân cöûa Sa Kyø laø daõy ñaù thieân nhieân chaën
ngang qua cöûa beå, chæ coù moät loái vaøo trong. ÔÛ giöõa coù moät taûng ñaù lôùn noåi leân
trong nhö hình ngöôøi ñöùng. Gaàn beân coù moät taûng ñaù baèng phaúng in hình hai daáu
chaân ngöôøi. Beân caïnh coøn coù moät taûng ñaù loä thieân, moãi laàn gioù ñöa soùng voã traøn
vaøo hang, nöôùc baén tung leân raát ñeïp. Thaïch Cô Ñieáu Taåu laø moät daõy ñaù noåi leân ôû
giöõa beå gioáng nhö ngöôøi ñöùng caâu giöõa doøng nöôùc.
Moä Caùc Anh Huøng Daân Toäc : Moä anh huøng Leâ Trung Ñình taïi xaõ Sôn Long. Moä
anh huøng Nguyeãn Thuïy taïi thoân Hoà Tieáu, xaõ Tö Nguyeân, quaän Tö Nghóa.
Tænh Thaønh : Taïi xaõ Chaùnh Loä, chu vi 2000 m, cao 4 m. Thaønh ñöôïc xaây döïng töø
 428

naêm Gia Long 1807 ñeán naêm 1815 môùi xong, bò phaù hoaïi naêm 1949 trong thôøi
khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp. Nay vaãn coøn moâ ñaát cao vaø haøo caïn.
Vaên Mieáu : Taïi xaõ Sôn Long , quaän Sôn Tònh. Döïng naêm Gia Long 1817, thôø Ñöùc
Khoång Töû. Naêm 1955, ñoàng baøo ñòa phöông ñaøo ñöôïc moät pho töôïng Ñöùc Khoång
Töû baèng ñoàng ñen, roài ñem tröng thôø taïi Vaên Mieáu.
Chuøa Thieân AÁn : Chuøa toïa laïc treân nuùi Thieân AÁn thuoäc xaõ Tònh AÁn, huyeän Sôn
Tònh. Chuøa do Hoøa thöôïng Phaùp Hoa döïng vaøo thôøi Haäu Leâ. Chuøa coøn ñöôïc chuùa
Nguyeãn ban bieån ngaïch ñaët teân "Thieân AÁn Töï". Tröôùc chuøa coù gieáng coå nöôùc
trong. Töông truyeàn vò Hoøa thöôïng khi döïng xong chuøa, thaáy chuøa hieám nöôùc, beøn
töï mình khoå coâng ñaøo gieáng naøy trong suoát 20 naêm. Gieáng ñaøo xong thì sö maát.
Naêm 1947, chuøa bò hoûng hoaøn toaøn. Ngoâi chuøa hieän nay ñöôïc xaây döïng laïi vaøo
naêm 1959 vaø hoaøn thaønh naêm 1961. Naêm 1992 chuøa ñöôïc truøng tu.
Chuøa OÂng Rau : Treân löng ñoài nuùi Ñoû, phía sau nuùi Long Phuïng thuoäc xaõ Ñöùc
Phuïng thuoäc xaõ (Moä Ñöùc). Chuøa goàm boán taûng ñaù thieân nhieân gheùp thaønh hang,
cao hai thöôùc, roäng naêm thöôùc. Chính giöõa laø baøn thôø baèng ñaù, daøi gaàn hai thöôùc,
cao moät thöôùc. Tuïc goïi laø OÂng Rau vì ngaøy xöa coù moät ñaïo só ñeán tu taïi hang,
troàng rau aên ñeå haønh ñaïo. Vaøo naêm 1963, coù hai vò khaát só tu thieàn taïi chuøa troïn
hai naêm roài ñi bieät tích.
Tænh Man Tröôøng Luõy (Luõy Daøi Tænh Man) : Naêm 1819, Gia Long cöû Leâ Vaên
Duyeät troâng nom vieäc xaây ñaép tröôøng luõy doïc theo ranh giôùi phía Taây traán Man,
taêng cöôøng cho vieäc phoøng thuû. Tröôøng luõy naøy ñaët teân laø Luõy Sôn Phoøng, daøi 90
caây soá. Luõy ñaùp baèng ñaát vaø ñaù to baèng ñaàu ngöôøi, cao treân hai thöôùc, daøy moät
thöôùc röôõi. Phía ngoaøi luõy coù haøo roäng treân ba thöôùc.
Thaønh Coå Chaâu Sa : Moät thaønh Champa coå coøn nguyeân veïn taïi Chaâu Sa xaây döïng
vaøo theá kyû 9, cao 5 m, hình vuoâng coù hai voøng thaønh noäi vaø ngoaïi, moãi caïnh daøi
800 m. Thaønh thuoäc thoân Phuù Bình, xaõ Tònh Chaâu, huyeän Sôn Tònh, caùch thò xaõ
Quaûng Ngaõi 8 km veà höôùng Ñoâng Baéc, treân bôø Baéc gaàn cöûa bieån soâng Traø, moät
thôøi nhoän nhòp ngheà troàng luùa, laøm goám trao ñoåi buoân baùn vôùi beân ngoaøi cuûa cö
daân Chaêmpa theá kyû 9 - 14. Thaønh Chaâu Sa coøn coù di tích ñoàn Coàn Luõy naèm ôû
thaéng caûnh nuùi Phuù Thoï - Coå Luõy Coâ Thoân. Thaønh naøy cao 25 m xaây nhoâ ra bieån
 429

aùn ngöõ Cöûa Ñaïi baûo veä thaønh Chaâu Sa.

Di Tích Khaûo Coå Sa Huyønh : Caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi khoaûng 60 km veà höôùng
Ñoâng Nam thuoäc hai xaõ Phoå Thaïch vaø Phoå Khaùnh, huyeän Ñöùc Phoå, keà beân khu du
lòch bieån Sa Huyønh. Di tích khaûo coå Sa Huyønh vôùi caùc di chæ khu moä taùng ôû coàn
caùt ven bieån ñöôïc khai quaät laø moác chæ daãn veà söï coù maët ngöôøi Sa Huyønh treân ñaát
Quaûng Ngaõi thuoäc giai ñoaïn thôøi kyø ñoà saét (caùch ñaây treân 2000 naêm). Di tích khaûo
coå Sa Huyønh coù giaù trò khaûo coå cao, thu huùt khaùch du lòch ñeán tham quan nghieân
cöùu veà neàn vaên hoùa Sa Huyønh taïi Vieät Nam. Nhöõng di chæ quyù hieám ñang ñöôïc
löu giöõ taïi ñaây.
Nuùi Thieân AÁn - Soâng Traø Khuùc : Thieân AÁn laø ngoïn nuùi naèm ôû taû ngaïn soâng Traø
Khuùc, phía Baéc thò xaõ Quaûng Ngaõi. Nuùi cao 100 m, töïa hình moät chieác aán, boán
phía söôøn coù hình thang caân. Giöõa thieân nhieân thoaùng ñaõng, ngoïn nuùi nhö chieác aán
cuûa trôøi cao nieâm xuoáng doøng soâng xanh neân ngöôøi xöa goïi laø Thieân AÁn Nieâm Haø.
Naêm Minh Maïng thöù 13 (1830), nuùi ñöôïc lieät vaøo haøng danh sôn vaø ghi vaøo ñieån
tích. Treân ñænh nuùi coù ngoâi chuøa coå naèm döôùi boùng caây coå thuï, ñöôïc Chuùa Nguyeãn
Phuùc Chu ban bieån ngaïch "Saéc Töù Thieân AÁn Töï" vaøo naêm 1716. Cuõng treân ñænh
nuùi coøn coù moät khu baûo thaùp gìn giöõ thi haøi caùc vò sö toå truï trì vaø moä nhaø yeâu nöôùc
Huyønh Thuùc Khaùng (1876 - 1947). Nuùi Thieân AÁn laø ñeä nhaát thaéng caûnh vaø laø "nuùi
thieâng" cuûa ngöôøi Quaûng Ngaõi.
Chuøa OÂng : Chuøa caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi 10 km veà höôùng Ñoâng, thuoäc ñòa phaän
xaõ Nghóa Hoøa, huyeän Tö Nghóa. Chuøa OÂng ñöôïc ngöôøi Hoa sinh soáng taïi Quaûng
Ngaõi ñöùng ra xaây döïng naêm 1821 (naêm Minh Maïng thöù 2). Ñaây laø moät coâng trình
kieán truùc ngheä thuaät toân giaùo ñöôïc laøm coâng phu vaø ñeïp. Taát caû caùc caâu ñaàu, ñoøn
baåy, xaø ngang ñeàu ñöôïc traïm troå hình ngöôøi, hoa laù, coû caây sinh ñoäng. Caùc töôïng
thôø ñöôïc chaïm khaéc coâng phu tæ mæ. Chuøa OÂng ôû cuøng vôùi khu phoá coå phuï caän, laø
ñieåm tham quan ñöôïc du khaùch öa thích.
Di Tích Chuøa Hang : Chuøa Hang thuoäc xaõ Lyù Haûi, ôû phía Ñoâng Nam huyeän ñaûo
Lyù Haûi. Chuøa Hang do caùc vò Tieàn hieàn hoï Traàn ra khai khaån hoang ñaûo, môû ñaát
döïng laøng Lyù Haûi, Lyù Vónh xöa döïng vaøo thôøi vua Leâ Kính Toâng, caùch khoaûng
hôn 300 naêm.
 430

Goïi laø chuøa Hang bôûi chuøa naèm trong hang nuùi. Muoán ñeán chuøa phaûi men theo
con ñöôøng ñoäc ñaïo cheo leo vaùch nuùi saùt meùp bieån leân cao daàn roài xuoáng hôn 40
baäc môùi ñeán. Tröôùc saân chuøa, moät töôïng Quan AÂm cao hôn 7 m ñöùng treân beä giöõa
hoà sen nhìn ra bieån caû meânh moâng. Quanh ñoù, nhöõng caây baøng bieån coå thuï haøng
traêm naêm tuoåi goác reã suø sì, caønh laù sum sueâ, xoøe taùn xanh che boùng maùt röôïi.
Tröôùc cöûa chuøa laø nhöõng baõi ñaù san hoâ ñöôïc soùng ñeõo goït. Saùt meùp bieån, baõi caùt
vaøng saïch tinh laáp laùnh voû soø, voû oác.
Chuøa coøn ñöôïc goïi laø Thieân Khoâng Thaïch Töï (chuøa ñaù trôøi sinh) ôû trong loøng
hang saâu vaø roäng coù theå chöùa moät luùc haøng traêm ngöôøi. Trong chuøa coù baøn thôø
Phaät Di Ñaø, Nhö Lai, Di Laëc, Sö Toå Ñaït Ma vaø caùc sö toå truï trì. Caùc beä ñaù thôø
ñöôïc taïo töø beä ñaù thieân nhieân caøng taêng theâm veû thaâm nghieâm, huyeàn bí. Caïnh
chuøa Hang veà phía Nam coøn nhieàu hang ñoäng to nhoû, cao thaáp khaùc nhau, muoân
hình kyø thuù. Chuøa laø di tích kieán truùc ngheä thuaät toân giaùo vöøa laø thaéng caûnh ñeïp
treân ñaûo Lyù Sôn.
Các dịp lễ hội
Quaûng Ngaõi laø tænh coù neàn vaên hoùa laâu ñôøi, nhieàu di tích lòch söû, vaên hoùa vaø danh
lam thaéng caûnh nhö caûnh ñeïp nuùi AÁn, soâng Traø Khuùc, Coå Luõy Coâ Thoân rôïp maùt
boùng döøa, baõi bieån Myõ Kheâ nöôùc trong xanh, baõi taém Sa Huyønh caùt traéng, loäng
gioù, di tích kieán truùc thaønh coå Chaâu Sa, naèm keà beân bôø Baéc cuûa soâng Traø gaàn cöûa
bieån, caùc di tích vaên hoùa Sa Huyønh, moä cuï Huyønh Thuùc Khaùng…
Quaûng Ngaõi khoâng coù maáy ñình chuøa vaø nhaø thôø hoï. Ñeán Quaûng Ngaõi, du khaùch
coù dòp thaêm laïi chieán tröôøng xöa, nhöõng di tích lòch söû nhö caên cöù ñòa Ba Tô, chieác
noâi caùch maïng ñaàu tieân ôû mieàn Trung; di tích khôûi nghóa Traø Boàng, queâ höông cuûa
nhöõng röøng queá baït ngaøn, di tích toäi aùc chieán tranh Sôn Myõ; chieán thaéng Ba Gia;
chieán thaéng Vaïn Töôøng, ñòa danh noåi tieáng, moät chieán tröôøng xöa ñaày aùc lieät ñaõ ñi
vaøo lòch söû. ÔÛ vuøng bieån Quaûng Ngaõi, haøng naêm ngö daân thöôøng toå chöùc leã hoäi
Nghinh OÂng.
Leã Hoäi Nghinh OÂng : Leã cuùng caù OÂng ñöôïc toå chöùc haøng naêm taïi caùc mieáu thôø caù
OÂng, caùc nghi thöùc leã baùi nghieâm ngaët, thu huùt Ñoâng ñaûo cö daân tham döï. Trong
ngaøy leã, laêng thôø ñöôïc tranh hoaøng röïc rôõ, trang nghieâm, coù giaêng ñeøn keát hoa.
 431

Taïi nhaø daân ñaët baøn höông aùn, nhang ñeøn, baùnh traùi, hoa, xoâi… ban ñeâm coù treo
ñeøn loàng. Moïi taøu thuyeàn cuûa ngö daân ñeàu ñaäu ôû beán. Leã hoäi coøn dieãn ra treân
bieån ôû ngoaøi khôi. Phaàn hoäi coù toå chöùc vui chôi haùt baû traøo haùt boäi.
 432

Quảng Ninh
Dieän tích : 5938 km².
Daân soá : 1.029.900 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh Phoá Haï Long.
Thò xaõ : Thò xaõ Caåm Phaû, thò xaõ Uoâng Bí, thò xaõ Moùng Caùi.
Caùc huyeän : Bình Lieâu, Quaûng Haø, Tieân Yeân, Ba Cheõ, Vaân Ñoàn, Hoaønh Boà,
Ñoâng Trieàu, Coâ Toâ, Yeân Höng.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taøy, Dao, Saùn Chæ, Cao Lan, Saùn Dìu, Hoa.
Tænh Quaûng Ninh laø moät tænh thuoäc mieàn Ñoâng Baéc Vieät Nam. Phía baéc giaùp
Trung Quoác vôùi 170 km ñöôøng bieân giôùi. Phía nam giaùp Haûi Phoøng. Phía ñoâng
giaùp vònh Baéc Boä. Phía taây giaùp tænh Laïng Sôn, Baéc Giang vaø Haûi Döông. Bôø bieån
daøi 250 km.
Nhieät ñoä trung bình caû naêm 25°C. Quaûng Ninh coù röøng, coù bieån, nhieàu haûi saûn quyù.
Ñaëc bieät tröõ löôïng than ñaù ôû Quaûng Ninh chieám 90% toång tröõ löôïng than cuûa Vieät
Nam.
Quaûng Ninh vôùi vònh Haï Long, di saûn thieân nhieân theá giôùi, vôùi haøng traêm di tích
lòch söû, vaên hoùa, thieân nhieân khaùc laø moät trung taâm du lòch lôùn cuûa Vieät Nam. Ñeán
ñaây du khaùch coù theå thaêm caùc kyø quan thieân taïo cuõng nhö tìm hieåu caùc truyeàn
thoáng vaên hoùa ñaëc saéc cuûa ñòa phöông.
Sinh hoạt, kinh tế
Ngoaøi soá ñoàng baøo Kinh soáng phaàn lôùn trong tænh, coøn coù ñoàng baøo Dao, Taây,
Hoa... Daân chuùng Quaûng Ninh thôø phuïng nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi ñaát nöôùc, daân
toäc nhö nhöõng vò thaùnh linh. Taïi cöûa Suoát gaàn Caåm Phaû coù ñeàn thôø Ñöùc Höng
Nhöôïng Vöông Traàn Quoác Toaûn , haøng naêm môû hoäi vaøo raèm thaùng gieâng, daân
chuùng ñi leã hoäi raát ñoâng.
Ñòa theá Quaûng Ninh khoâng thuaän lôïi phaùt trieån veà canh noâng, ngoaøi Haø Nam coù
ñaát phuø sa troàng ñöôïc nhieàu loaïi hoa maøu, chuû yeáu laø luùa gaïo. Röøng nuùi Quaûng
Ninh cung caáp nhieàu loaïi goã quyù nhö lim, seán, taùu, doåi, thoâng vaø nhieàu caây döôïc
lieäu... Röøng cuõng coù nhieàu daõ thuù; daân ôû ñaûo Reàu trong vònh Baùi Töû Long nuoâi
loaïi "khæ vaøng". Nhöng cho ñeán nay ñôøi soáng daân chuùng töông ñoái ñôõ chaät vaät hôn
 433

caùc tænh laân caän laø nhôø ngö saûn vaø khoaùng saûn.
Veà ngö nghieäp, Quaûng Ninh coù nhieàu laøng ngö daân doïc theo soâng vaø ven bieån.
Ngö saûn ôû soâng vaø bieån ñeàu laø nguoàn lôïi lôùn cho daân chuùng nhö caù thu, baøo ngö,
toâm he, ñoài moài... Vuøng Caùt Haûi coù kyõ ngheä laøm nöôùc maém vaø muoái.
Veà quaëng moû, Quaûng Ninh coù nhieàu moû than nhö Hoøn Gai. Haø Tö, Caåm Phaû,
Uoâng Bí, Caùi Baøn. Taïi Uoâng Bí coøn coù moû saét, Hoaønh Boà coù moû ñeä, Leä Vieân coù
moû ñoàng, ñaûo Hai Soâng coù nhieàu moû ñaù voâi vaø nhaø maùy xi maêng, khu Hoaønh Boà
coù moû ñaát seùt.
Heä thoáng giao thoâng cuûa Quaûng Ninh khaù môû mang, söï lieân laïc trong tænh cuõng
nhö caùc thò traán ñöôïc deã daøng veà caû ñöôøng boä laãn ñöôøng thuûy. Nhöõng beán Hoàng
Gai, Caåm Phaû vaø Vaïn Hoùa coù nhöõng ñoaïn thieát loä noái vôùi caùc kyõ ngheä khai thaùc
quaëng, laïi coù khaû naêng cho caäp beán nhöõng taøu lôùn neân thöông maïi Quaûng Ninh raát
phaùt ñaït.
Lược sử
Thôøi laäp quoác, Quaûng Ninh thuoäc boä Ninh Haûi, moät trong 15 boä cuûa nhaø nöôùc Vaên
Lang. Döôùi nhaø Taàn, ñaát Quaûng Ninh thuoäc Lieâm Chaâu, ñôøi nhaø Haùn thuoäc Giao
Chæ, ñôøi Ñöôøng thuoäc Luïc Chaâu roài Ngoïc Sôn. Veà sau trieàu ñình ta ñoåi thaønh chaâu
Chao Löông. Tôùi naêm 1023, ñôøi Lyù Thaùi Toå ñoåi thaønh chaâu Vónh An; naêm 1149,
ñôøi Lyù Thaùi Toâng caûi thaønh trang Vaân Ñoàn; naêm 1242 ñôøi Traàn Thaùi Toâng ñoåi laø
loä Haûi Ñoâng; naêm 1343, ñôøi Traàn Duï Toâng ñoåi thaønh traán Vaân Ñoàn. Döôùi thôøi
Minh thuoäc, Quaûng Ninh coù teân laø An Chaâu, thuoäc phuû Taây An. Sau chieán thaéng
quaân Minh, nhaø Leâ ñoåi teân An Chaâu thaønh An Bang. Naêm 1578 ñoåi thaønh An
Quaûng goàm theâm phuû Kinh Moân. Naêm 1802 coù teân laø chaâu Quaûng Yeân, Naêm
1822 thaønh phuû Quaûng Yeân. Naêm 1835 trieàu ñình boå nhaäm caùc quan chöùc chæ huy
caùc toäc tröôûng ngöôøi Thaùi. Tænh Quaûng Yeân ñöôïc chính thöùc thaønh laäp vaøo naêm
1893.
Veà maët lòch söû, Quaûng Ninh laø vuøng ñaát linh thieâng ñaõ choân vuøi bieát bao mô öôùc
xaâm löôïc cuûa nhaø Nam Haùn, Toáng, Nguyeân. Naêm 938, anh huøng Ngoâ Quyeàn ñaïi
thaéng quaân Nam Haùn taïi soâng Baïch Ñaèng. Daân chuùng Quaûng Ninh laáy goã caëp saét
nhoïn caém ngaàm döôùi loøng soâng. Thaùi töû Nam Haùn laø Hoaèng Thaùo ñem binh tôùi,
 434

vôùi veû kieâu ngaïo, nhöng luùc thuûy trieàu xuoáng thuyeàn chuùng maéc vaøo caïn, cheát quaù
nöõa. Ñuoåi heát giaëc, anh huøng Ngoâ Quyeàn khai môû moät kyû nguyeân töï chuû laâu daøi
cho Toå Quoác. Thaùng ba naêm Taân Tò (981). Ñaïi quaân nhaø Toáng sang ñaùnh nöôùc ta.
Anh huøng Leâ Hoaøn (Vua Leâ Ñaïi Haønh) ñem quaân ra choáng giöõ treân soâng Baïch
Ñaèng, phoái hôïp vôùi boä binh Laïng Sôn, ñaùnh tan quaân Toáng. Quaân giaëc Nguyeân
cuõng bò ñaïi baïi treân ñaát Quaûng Yeân khi Thoaùt Hoan sang ñaùnh nöôùc ta laàn hai
(1284). Sau traän Vaân Ñoàn anh huøng Traàn Khaùnh Dö chaän ñaùnh thuyeàn chôû löông
cuûa Tröông Vaên Hoå taïi cöûa beå Luïc Thuûy Döông (phía ñoâng nam huyeän Hoaønh Boà
töùc cöûa Luïc baây giôø), tòch thu heát löông thöïc vaø khí giôùi cuûa giaëc. Thaùng ba naêm
Maäu Tí (1288), döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán, daân
chuùng Quaûng Ninh laïi duøng coïc nhoïn ñoùng giöõa doøng soâng, ñaùnh theo thuûy trieàu
laøm binh thuyeàn quaân Nguyeân ñaém raát nhieàu, maùu loang laøm ñoû caû khuùc soâng.
Caùc töôùng OÂ Maõ Nhi, Phaøn Tieáp, Tích Leä ñeàu bò baét.
Khi quaân Phaùp tieán chieám caùc tænh mieàn Baéc, ñoàng baøo Quaûng Ninh laäp khu
khaùng chieán ôû traïi Sôn, ñaây laø vuøng mieàn nuùi hieåm trôû quanh vuøng soâng Con,
soâng Kinh Thaøy vaø soâng Haøn. Naêm 1884, daân ta ñaùnh tieâu hao gaàn moät tieåu ñoaøn
quaân Phaùp, Naêm 1888, 1889, nghóa quaân cuûa anh huøng Nguyeãn Thieän Thuaät môû
roäng hoaït ñoäng taïi Quaûng Ninh, Haûi Ninh, ñaùnh phaù khaép vuøng Uoâng Bí, cuø lao
Hai Soâng... laøm quaân Phaùp bò thieät haïi naëng.
Phong cảnh, di tích
Vònh Haï Long : Naèm ôû vuøng Ñoâng Baéc Vieät Nam, vònh Haï Long laø moät phaàn vònh
Baéc Boä, bao goàm vuøng bieån cuûa thaønh phoá Haï Long, thò xaõ Caåm Phaû vaø moät phaàn
cuûa huyeän ñaûo Vaân Ñoàn. Phía taây nam vònh giaùp ñaûo Caùt Baø, phía Ñoâng laø bieån,
phaàn coøn laïi giaùp ñaát lieàn vôùi ñöôøng bôø bieån daøi 120 km, ñöôïc giôùi haïn töø 106 ñoä
58 phuùt ñeán 107 ñoä 22 phuùt kinh ñoä Ñoâng vaø 20 ñoä 45 phuùt ñeán 20 ñoä 50 phuùt vó
ñoä Baéc, vôùi toång dieän tích 1553 km² goàm 1969 hoøn ñaûo lôùn nhoû, trong ñoù 989 coù
teân vaø 980 ñaûo chöa coù teân. Ñaûo cuûa vònh Haï Long coù hai daïng laø ñaûo ñaù voâi vaø
ñaûo phieán thaïch, taäp trung ôû hai vuøng chính laø vuøng phía ñoâng nam (thuoäc vònh
Baùi Töû Long) vaø vuøng phía taây nam (thuoäc vuøng vònh Haï Long) coù tuoåi kieán taïo
ñòa chaát töø 250 - 280 trieäu naêm. Vuøng taäp trung daøy ñaëc caùc ñaûo ñaù coù phong caûnh
 435

ngoaïn muïc vaø nhieàu hang ñoäng ñeïp, noåi tieáng laø vuøng trung taâm di saûn thieân
nhieân vònh Haï Long, bao goàm vònh Haï Long vaø moät phaàn vònh Baùi Töû Long. Vuøng
di saûn thieân nhieân ñöôïc theá giôùi coâng nhaän coù dieän tích 434 km² bao goàm 775 ñaûo
nhö moät hình tam giaùc vôùi ba ñænh laø ñaûo Ñaàu Goã (phía taây), hoà Ba Haàm (phía
nam), ñaûo Coáng Taây ( phía ñoâng ) vuøng keá beân laø khu vöïc ñeäm vaø di tích danh
lam thaéng caûnh quoác gia.
Töø treân cao nhìn xuoáng, vònh Haï Long nhö moät böùc tranh khoång loà voâ cuøng soáng
ñoäng. Ñi giöõa Haï Long ta ngôõ nhö laïc vaøo moät theá giôùi coå tích bò hoùa ñaù, coù ñaûo
thì gioáng moät ngöôøi ñang ñöùng höôùng veà ñaát lieàn (hoøn Ñaàu Ngöôøi), coù ñaûo thì
gioáng moät con roàng ñang bay löôïn treân maët nöôùc (hoøn Roàng), ñaûo thì gioáng oâng
laõo ñang ngoài caâu caù (hoøn OÂng Laõ Voïng), hoøn caùnh Buoàm, hoøn Caëp Gaø, hoøn Lö
Höông... Taát caû troâng raát thöïc, thöïc ñeán kinh ngaïc. Hình daùng ñaù kyø dieäu aáy bieán
hoùa khoân löôøng theo goác ñoä aùnh saùng trong ngaøy vaø theo caùch nhìn. Tieàm aån trong
loøng caùc ñaûo ñaù aáy laø nhöõng hang ñoäng tuyeät ñeïp nhö ñoäng Thieân Cung, hang
Ñaàu Goã, ñoäng Söûng Soát, ñoäng Tam Cung... Ñoù thöïc söï laø nhöõng laâu ñaøi taïo hoùa
giöõa choán traàn gian. Töø xöa, Haï Long ñaõ ñöôïc ñaïi thi haøo daân toäc Nguyeãn Traõi
meänh danh laø kyø quan ñaát döïng giöõa trôøi cao. Vònh Haï Long laø nôi gaén lieàn vôùi söï
phaùt trieån cuûa lòch söû cuûa daân toäc vôùi nhöõng ñòa danh noåi tieáng nhö Vaân Ñoàn nôi
coù thöông caûng noåi tieáng moät thôøi (1149) , coù nuùi Baøi Thô ghi buùt tích cuûa nhieàu
baäc vua chuùa, danh nhaân, xa hôn chuùt nöõa laø doøng soâng Baïch Ñaèng nôi ñaõ töøng
chöùng keán hai traän thuûy chieán löøng laãy cuûa oâng cha ta choáng giaëc ngoaïi xaâm...
Khoâng chæ coù vaäy, Haï Long ngaøy nay ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc chöùng minh laø moät
trong nhöõng caùi noâi cuûa neàn vaên hoùa Haï Long töø haäu kyø ñoà ñaù môùi vôùi nhöõng ñòa
danh khaûo coå hoïc noåi tieáng nhö Ñoàng Mang, Xích Thoå , Thoi Nhö, Thoi Gieáng...
Haï Long cuõng laø nôi taäp trung ña daïng sinh hoïc cao vôùi nhöõnh heä sinh thaùi ñieån
hình nhö heä sinh thaùi röøng ngaäp maën, heä sinh thaùi san hoâ, heä sinh thaùi tuøng aùng,
heä sinh thaùi röøng caây nhieät ñôùi... Vôùi haøng ngaøn loaøi ñoäâng vaät, thöïc vaät voâ cuøng
phong phuù treân röøng, döôùi bieån, caù möïc... Coù nhöõng loaøi ñaëc bieät quí hieám chæ coù
ôû nôi ñaây.
Vôùi nhöõng giaù trò ñaëc bieät nhö vaäy, ngaøy 17-12-1994, trong phieân hoïp laàn thöù 8
 436

cuûa Hoäi Ñoàng Di Saûn Theá Giôùi thuoäc UNESCO toå chöùc taïi Thaùi Lan, vònh Haï
Long ñaõ ñöôïc chính thöùc ñöôïc coâng nhaän laø Di saûn thieân nhieân, khaúng ñònh giaù trò
mang tính toaøn caàu cuûa vònh Haï Long.
Baõi Chaùy : Doïc theo bôø bieån vònh Haï Long laø khu nghæ maùt thöôøng quen goïi laø
Baõi Chaùy. Ñaây laø khu nghæ maùt quanh naêm loäng gioù bieån, nhieät ñoä trung bình naêm
treân 20°C.
Baõi Chaùy laø moät daûi ñoài thaáp chaïy thoai thoaûi veà phía bieån keùo daøi hôn 2 km oâm
laáy haøng thoâng coå thuï naèm xen keõ vôùi nhöøng khaùch saïn cao taàng, nhöõng bieät thöï
nhoûmang kieán truùc rieâng bieät. Qua con ñöôøng raûi nhöïa, saùt bôø vònh laø daûi caùt traéng
vaø haøng phi lao xanh maùt. Nhöõng haøng quaùn nhoû xinh aån mình döôùi raëng caùt phi
lao. Taém bieån xong du khaùch coù theå leân bôø ngoài thöôûng thöùc nhöõng coác nöôùc laïnh
maùt ñeå ñoùn luoàng gioù bieån.
Nuùi Baøi Thô : Ngaøy tröôùc nuùi coù teân laø Truyeàn Ñaêng, nuùi cao 106 m, ñöùng beân
caïnh thò xaõ Hoøn Gai, moät nöûa chaân nuùi gaén lieàn vôùi ñaát lieàn, nöûa ngaâm trong nöôùc
bieån. Ñi thuyeàn treân vònh caùch bôø bieån vònh Haï Long chöøng 300 m ñaõ coù theå nhìn
thaáy baøi thô khaéc treân vaùch nuùi trong moät khung hình vuoâng, moãi chieàu daøi 1,5 m.
Naêm 1468, vua Leâ Thaùnh Toâng cuõng laø nhaø thô noåi tieáng khi ñi kinh lyù vuøng
Ñoâng Baéc, ñaõ döøng chaân treân vònh Haï Long ngay döôùi chaân nuùi neân thô naøy. Xuùc
caûm tröôùc thieân nhieân vó ñaïi, nhaø vua ñaõ laøm moät baøi thô truyeàn leänh vaø khaéc vaøo
vaùch nuùi. Töø ñoù coù teân goïi nuùi Baøi Thô. An Ñoâ Vöông Trònh Cöông (1686 - 1730)
cuõng coù moät baøi thô ôû nuùi naøy.
Leo leân nuùi Baøi Thô laø moät troø chôi haáp daãn. Ñöùng ôû löng chöøng nuùi phoùng taàm
maét xa xa laø bieån xanh, ñaûo ñaù nhaáp nhoâ, nhìn leân cao laø trôøi maây boàng beành vaø
xung quanh laø caây, laø röøng hoa, laø nhöõng caùnh chim ríu rít chuyeàn caønh...
Hang Ñaàu Goã : Giöõa non nöôùc maây trôøi Haï Long tuyeät myõ, moät chieác hang mang
teân voâ cuøng moäc maïc daân daõ : hang Ñaàu Goã. Hang naèm treân ñaûo Ñaàu Goã, xöa ñaûo
naøy coù teân laø ñaûo Canh Ñoäc. Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí coù ghi "Hoøn Canh Ñoäc
löng ñaûo coù ñoäng roäng raõi coù theå chöùa vaøi ngaøn ngöôøi, gaàn ñoù coù hoøn Caëp Gaø,
Hoøn Meøo, Hoøn La... " Sôû dó goïi laø hang Ñaàu Goã, theo truyeàn thuyeát xöa keå raèng :
trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân Moâng, Traàn Höng Ñaïo ñaõ cho chuaån
 437

bò nhieàu coïc goã lim ôû ñaây ñeå caém xuoáng loøng soâng Baïch Ñaèng, coù raát nhieàu maãu
goã coøn soùt laïi vì vaäy ñoäng mang teân laø hang Ñaàu Goã. Töø phía xa nhìn laïi, cöûa nam
coù maøu xanh lam hình con söùa bieån, qua 90 baäc ñaù xaây ta tôùi cöûa ñoäng. Neáu ñoäng
Thieân Cung hoaønh traùng khoûe khoaén, hieän ñaïi thì hang Ñaàu Goã traàm maëc uy nghi
nhöng cuõng raát ñoà soä. Cuoán Meivelle de Monde (kyø quan theá giôùi) cuûa Phaùp xuaát
baûn naêm 1938 chuyeân veà du lòch giôùi thieäu veà caùc danh thaéng noåi tieáng theá giôùi ñaõ
meänh danh hang Ñaàu Goã laø Grotto des meivellis (ñoäng cuûa caùc kyø quan). Ñieàu ñoù
hoaøn toaøn chính xaùc. Hang ñöôïc chia laøm ba ngaên chính. Ngaên phía ngoaøi coù hình
voøm cuoán traøn treà aùnh saùng töï nhieân, traàn hang laø moät böùc "tranh sôn daàu" khoång
loà, trong ñoù veû phong caûnh thieân nhieân hoang sô, ñoù laø nhöõng ñaøn voi ñang ñi
kieám aên, nhöõng chuù höôu sao ngô ngaùc, chuù sö töû lim dim nguû... vôùi nhöõng tö theá
voâ cuøng sinh ñoäng. Phía döôùi laø moät chuù ruøa ñang bôi giöõa beå nöôùc meânh moâng,
nhöõng röøng maêng ñaù, nhuû ñaù nhieàu maøu vôùi nhöõng hình thuø kyø laï theo trí töôûng
töôïng phong phuù cuûa nhieàu ngöôøi. Ñöùng döôùi voøm hang ta coù caûm giaùc nhö ñang
ñöùng giöõa moät toøa laâu ñaøi coå kính, coù loái kieán truùc ñoà soä vaø huøng vó. Chính giöõa
loøng hang laø moät coät truï choáng trôøi khoång loà, haøng chuïc ngöôøi oâm khoâng xueå, töø
phía döôùi coät leân treân ñöôïc baøn tay ñieâu khaéc taøi tình cuûa taïo hoùa goït giuõa thaønh
nhöõng hình maây bay, roàng cuoán, phöôïng muùa, hoa laù, daây leo... Treân ñænh coät, baát
giaùc ta baét gaëp moät vò tu só maëc aùo choaøng thaâm, tay phaûi caàm gaäy tích tröôïng
trong tö theá tuïng kinh, nieäm Phaät. Qua ngaên thöù nhaát, vaøo ngaên thöù hai baèng moät
khe cöûa heïp. Aùnh saùng chieáu vaøo ñaây môø aûo, nhöõng böùc tranh môùi laï hieän leân
long lanh huyeàn bí. Nhöõng chuøm hoa ñaù luùc aån luùc hieän, nhöõng hình vöøa quen
thuoäc vöøa laï... taïo cho con ngöôøi vöøa sôï seät vöøa toø moø. Taän cuøng hang laø moät
chieác gieáng Tieân boán muøa nöôùc ngoït trong vaét, nöôùc chaûy traøn treà quanh naêm. Baát
giaùc ta nhìn leân phía treân trong aùnh saùng môø aûo, ta nhaän ra xung quanh laø boán böùc
thaønh coå , treân ñoù ñang dieãn ra moät traän hoãn chieán kyø laï, nhöõng chuù voi ñang gaàm
theùt, ngöôøi vaø ngöïa chen chuùc, göôm giaùo moïc tua tuûa, taát caû ñang ôû tö theá xoâng
leân vaø boãng döng bò hoùa ñaù choán naøy. Naêm 1917, vua Khaûi Ñònh leân thaêm hang
Ñaàu Goã, ngôõ ngaøn tröôùc veû ñeïp thaàn tieân cuûa taïo hoùa, oâng ñaõ cho khaéc moät taám
vaên bia vôùi noäi dung ca ngôïi caûnh ñeïp cuûa non nöôùc Haï Long vaøo hang Ñaàu Goã.
 438

Hieän nay taám bia ñaù vaãn coøn ôû beân phaûi cöûa ñoäng.
Hang Söûng Soát : Naèm ôû khu vöïc trung taâm cuûa Di saûn theá giôùi vònh Haï Long,
ñoäng Söûng Soát trong ñaûo Boà Hoøn. Ngöôøi Phaùp ñaët cho ñoäng caùi teân Grotto les
Suprices (ñoäng cuûa nhöõng söûng soát). Ñaây laø moät hang ñoäng roäng vaø ñeïp vaøo baäc
nhaát cuûa Haï Long. Maët khaùc ñoäng naèm ôû vuøng trung taâm du lòch cuûa vònh Haï
Long (baõi taém Ti Toáp - hang Boà Naâu - ñoäng Meâ Cung - hang Luoàn - ñoäng Söûng
Soát) vaø ñaây cuõng laø nôi taäp trung nhieàu ñaûo ñaù coù hình daïng ñaëc saéc khoâng nôi
naøo coù ñöôïc. Ñöôøng leân ñoäng Söûng Soát luoàn döôùi nhöõng taûng ñaù röøng, nhöõng baäc
ñaù gheùp cheo leo, du khaùch vöøa coù ñöôïc caùi thuù cuûa ngöôøi leo nuùi, vöøa coù caùi haùo
höùc nhö ñi treân trôøi vaäy. Ñoäng ñöôïc chia laøm hai ngaên chính: toaøn boä ngaên moät
nhö moät nhaø haùt lôùn roäng theânh thang. Traàn hang ñöôïc phuû baèng moät lôùp "thaûm
nhung" oùng möôït, voâ soá nhöõng "chuøm ñeøn treo" baèng nhuû ñaù röïc saùng long lanh,
nhöõng töôïng ñaù, voi ñaù, haûi caåu, maâm xoâi, hoa laù... taát caû döôøng nhö ñang chuyeån
ñoäng trong moät theá giôùi huyeàn aûo nhö thöïc nhö mô.
Chöa heát ngôõ ngaøng tröôùc veû ñeïp thaàn kyø cuûa taïo hoùa, ta böôùc vaøo ngaên hai baèng
moät con ñöôøng nhoû. Moät luoàng aùnh saùng luøa vaøo röïc rôõ, ñoäng môû ra moät khung
caûnh môùi hoaøn toaøn khaùc laï, ngaên ñoäng roäng meânh moâng coù theå chöùa ñöôïc haøng
ngaøn ngöôøi, ngay caïnh loái ra vaøo laø moät chuù ngöïa ñaù vaø moät thanh göôm daøi.
Truyeàn thuyeát xöa keå raèng, sau khi ñaùnh tan giaëc AÂn, Thaùnh Gioùng ñaõ giuùp daân
chuùng ôû ñaây ñaùnh ñuoåi yeâu ma, khi deïp xong Thaùnh Gioùng bay veà trôøi, ñeå laïi
thanh göôm vaø con ngöïa quyù ñeå traán an daân chuùng, xua ñuoåi yeâu quaùi. Hieän nay
trong hang coøn nhieàu hình aûnh töï nhieân döôøng nhö laø nhöõng daáu tích cuûa traän
chieán aùc lieät ñoù, veát chaân ngöïa Gioùng trôû thaønh nhöõng ao hoà nhoû xinh xinh cuøng
nhieàu taûng ñaù to lôùn vôõ vuïn. Ñi vaøo trong caûnh trí coøn laém ñieàu kyø laï, nhö nhuû ñaù,
caây ña coå thuï taùn laù xum xueâ, chuù gaáu bieån, khuûng long... Tôùi ñænh cao nhaát cuûa
ñoäng, baát ngôø moät khu "vöôøn thöôïng uyeån" môû ra tröôùc maét, coù hoà nöôùc trong vaét,
phong caûnh sôn thuûy höõu tình, muoân loaøi nhö caây si, vaïn tueá, ña coå thuï cuøng nhieàu
loaøi chim sinh soáng. Nhöõng ngaøy ñeïp trôøi, töøng ñaøn khæ keùo nhau xuoáng ñaây tìm
hoa quaû aên laøm naùo ñoäng caû moät vuøng.
Hang Trinh Nöõ - Hang Troáng : Hang Trinh Nöõ naèm treân daõy ñaûo Boà Hoøn cuøng vôùi
 439

heä thoáng ñoäng Söûng Soát, hoà Ñoäng Tieân, hang Luoàn... Caùch Baõi Chaùy 15 km veà
phía Nam. Vôùi ngöôøi daân ñaùnh caù hoï coi hang Trinh Nöõ laø ngoâi nhaø thaân yeâu cuûa
hoï, coøn ñoái vôùi trai gaùi yeâu nhau laïi coi ñaây laø bieåu töôïng, nôi theà nguyeän cuûa tình
yeâu. Ngöôøi Phaùp ñaët cho hang caùi teân Le virgin (ñoäng cuûa ngöôøi con gaùi). Truyeàn
thuyeát xöa keå raèng : Xöa coù moät ngöôøi con gaùi vaïn chaøi xinh ñeïp, nhaø ngheøo, gia
ñình coâ phaûi ñi laøm thueâ cho teân chuû cai quaûn vuøng ñaùnh caù. Thaáy coâ xinh ñeïp,
haén eùp gia ñình coâ gaû coâ laøm vôï beù cho haén, coâ khoâng chòu vì coâ ñaõ coù ngöôøi yeâu,
chaøng trai ñoù ñang ra khôi ñaùnh caù ñeå chuaån bò cho ngaøy cöôùi cuûa hoï. Khoâng laøm
gì noåi coâ, teân ñòa chuû ñaõ ñaøy coâ ra moät ñaûo hoang nhaèm khuaát phuïc yù chí cuûa coâ,
coâ ñoùi laû vaø kieät söùc. Trong moät ñeâm möa gioù haõi huøng coâ ñaõ hoùa ñaù nôi ñaây. Ñoù
cuõng laø ñeâm chaøng trai bieát tin coâ gaëp naïn, chaøng maõi mieát bôi thuyeàn ñi tìm coâ.
Ñeán ñeâm, gioâng baõo aäp ñeán thuyeàn chaøng vôõ naùt, chaøng daït leân ñaûo hoang , trong
aùnh chôùp chaøng nhìn ra phía xa vaø nhaän ra coâ gaùi nhöng nhöõng lôøi chaøng goïi ñaõ bò
gioù mang ñi. Chaøng duøng hoøn ñaù ñaäp vaøo vaùch nuùi baùo cho naøng bieát raèng chaøng
ñaõ ñeán. Chaøng goõ maùu treân tay chaûy ñaàm ñìa, tôùi khi kieät söùc vaø chaøng hoùa ñaù
(hang Troáng ngaøy nay). Ngaøy nay ñeán thaêm hang Trinh Nöõ, böùc töôïng coâ gaùi ñöùng
xoõa maùi toùc daøi, ñoâi maét ñang nhìn veà phía ñaát lieàn vaãn coøn ñoù. Ñoái dieän vôùi hang
Trinh Nöõ, hang Troáng (coøn goïi laø hang con Trai). Böùc töôïng chaøng trai hoùa ñaù
ñang quay maët veà phía hang Trinh Nöõ vaãn coøn, nhöõng tieáng tha thieát goõ vaøo vaùch
ñaù cuûa chaøng trai vaãn vaêng vaúng ñaâu ñaây. Nhöõng daáu tích cuûa traän cuoàng phong
ñeâm ñoù vaãn coøn ñeán nay - ñoù laø nhöõng ñoå vôõ cuûa ñaát ñaù trong hang, tieáng gioù gaàm
gaøo qua vaùch ñaù vaø nhöõng boït soùng tung leân traéng xoaù.
Ñoäng Thieân Cung : Trong nhöõng hang ñoäng ñeïp noåi tieáng vònh Haï Long môùi ñöôïc
phaùt hieän trong nhöõng naêm gaàn ñaây phaûi noùi ñeán ñoäng Thieân Cung. Ñoäng naèm ôû
phía taây nam vònh Haï Long caùch beán taøu du lòch 4 km, treân ñaûo Ñaàu Goã ôû ñoä cao
khoaûng 25 m so vôùi möïc nöôùc bieån, coù toïa ñoä "107 ñoä 00 phuùt 54 giaây vaø 24 ñoä 54
phuùt 78 giaây". Ñaûo Ñaàu Goà xöa coøn coù teân laø ñaûo Canh Ñoäc coù ñænh cao ñeán 189
m, daõy ñaûo nhö moät chieác ngai oâm trong loøng mình hai hang ñoäng ñeïp. Ñöôøng leân
ñoäng Thieân Cung vaùch ñaù cheo leo, hai beân taùn laù röøng caây che phuû um tuøm, vaøo
nhöõng ñeâm traêng, nhöõng chuù khæ tinh nghòch leo xuoáng taän ñaây ñeå kieám hoa quaû.
 440

Qua moät khe cöûa heïp, loøng ñoäng ñoät ngoät môû ra khoâng gian coù dieän tích hình töù
giaùc vôùi chieàu daøi hôn 130 m. Caøng vaøo trong ta caøng ngôõ ngaøng tröôùc veû ñeïp
loäng laãy cuûa taïo hoùa. Ñoäng gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát veà vua Roàng xöa. Chuyeän
keå raèng sau khi vua Roàng giuùp daân ta ñaùnh tan giaëc, vua Roàng trôû veà ñoäng cuûa
mình an toïa, naêm aáy trôøi haïn haùn, daân tình maát muøa nhieàu neân hoï phaûi ñi caàu cöùu
vua Roàng ra tay laøm möa. Bao nhieâu ngöôøi ñaõ ra ñi maø khoâng coù ngaøy trôû veà.
Khoâng sôï nguy hieåm gian nan, ñoâi trai gaùi quyeát taâm cuøng nhau ñi tìm gaëp vua
Roàng. Ngöôøi con gaùi cuûa hoï ra ñôøi ñöôïc ñaët teân laø Naøng Maây. Naøng Maây lôùn leân
ñaõ laøm xao xuyeán traùi tim Hoaøng töû Roàng vaø tình yeâu ñaõ giuùp hoï tìm ñeán vôùi nhau,
ñaùm cöôùi ñöôïc toå chöùc 7 ngaøy 7 ñeâm taïi khu vöïc trung taâm ñoäng. Ñeå chuùc möøng
ñaùm cöôùi, nhöõng chuù roàng bay löôïn luùc aån luùc hieän trong röøng maây nhuõ ñaù, nhöõng
chuù voi con nhaûy muùa, nhöõng con maõng xaø lôùn tröôøn mình quaán quanh caây ña coå
thuï, hai chuù sö töû ñaù nhaûy muùa bôøm toùc tung bay, treân cao nhöõng chuù ñaïi baøng
giang roäng ñoâi caùnh khoång loà treân khoâng trung... moät chuù voi lôùn ñöôïc trang trí
dieâm duùa coâng phu ñang naèm phuû phuïc chôø coâ daâu chuù reå böôùc xuoáng. Nam Taøo
Baéc Ñaåu toùc baïc nhö maây cuõng ñeán döï tieäc vui, caûnh töôïng töng böøng naùo nhieät
vaø voâ cuøng soáng ñoäng. Taát caû nhöõng hình aûnh ñoù nhö vöøa ñöôïc hoùa ñaù nôi naøy.
Treân vaùch ñoäng phía ñoâng laø moät böùc tranh hoaønh traùng ñoà soä, trong ñoù chaïm noåi
nhöõng nhaân vaät trong truyeän coå tích xöa.
Neùt chaïm khaéc meàm maïi uyeån chuyeån vaø voâ cuøng tinh teá saéc saûo tôùi töøng chi tieát
nhoû, nhöõng khoái ñieâu khaéc duø laø ñoà soä hay nhoû beù ñeàu ñöôïc baøn tay cuûa taïo hoùa
trau chuoát tæ mæ. Trung taâm ñoäng laø 4 truï to lôùn choáng ñôõ thieân ñình. Töø chaân coät
tôùi ñænh ñeàu ñöôïc chaïm noåi nhöõng nhieàu hình thuø kyø laï nhö chim, caù, caûnh sinh
hoaït cuûa con ngöôøi, hoa laù caønh... Treân vaùch ñoäng phía baéc laø caûnh moät baày tieân
nöõ ñang muùa haùt chuùc möøng ñaùm cöôùi. Döôùi voøm ñoäng cao vuùt, töøng chuøm nhuõ ñaù
ruû xuoáng muoân maøu taïo thaønh böùc reøm ñaù thieân nhieân loäng laãy. Ñaâu ñoù coù tieáng
troáng baäp buøng nhö trong ñeâm hoäi laøng xöa. Ñoù chính laø tieáng gioù thoåi qua keõ ñaù.
Ñöùng giöõa voøm ñoäng cao vuùt, maøu thaïch nhuõ xanh nhö daùt ngoïc ta ngôõ nhö ñang
ñöùng trong tieân caûnh boàng lai vaäy.
Tôùi ngaên ñoäng cuoái cuøng, nhöõng luoàng aùnh saùng traéng xanh ñoû xen laãn phoái maøu
 441

taïo neân khung caûnh hoa leä. Moät voøi nöôùc töï nhieân boán muøa tuoân chaûy roùc raùch,
nôi ñaây coù 3 chieác ao, nöôùc trong vaét. Ñaây laø nôi naøng Maây thöôøng taém cho 100
ngöôøi con cuûa mình vaø nuoâi hoï khoân lôùn tröôûng thaønh. Moät con ñöôøng daãn ra phía
ngoaøi quanh co uoán khuùc, ñoù chính laø con ñöôøng maø naøng Maây cuøng 50 ngöôøi con
cuûa mình cuøng ra ñeå khai phaù vuøng ñaát môùi, 50 ngöôøi con coøn laïi ôû cuøng vôùi ngöôøi
cha xaây döïng queâ höông, di vaät maø ngöôøi meï ñeå laïi laø baàu vuù tieân traøn treà söùc
soáng.
Ñoäng Hang Hanh : Caùch thò xaõ Caåm Phaû 9 km veà phía taây, ñoäng Hang Hanh laø
moät hang ñoäng ñeïp vaø daøi nhaát so vôùi caùc hang ñoäng hieän coù treân vònh Haï Long.
Ñoäng coù chieàu daøi 1300 m, chaïy xuyeân suoát daõy nuùi ñaù Quang Hanh ra tôùi bieån.
Vì vaäy, ngöôøi Phaùp coøn ñaët teân cho noù laø Le tunel (ñöôøng haàm). Ñi ñeán thaêm
ñoäng coù theå ñi baèng thuyeàn canos hoaëc baèng oâtoâ, phaûi choïn vaøo luùc nöôùc thuûy
trieàu xuoáng kieät. Luùc ñoù cöûa ñoäng môùi loä roõ. Beân caïnh moät phieán ñaù baèng phaúng
chaén ngang beân cöûa ñoäng laø mieáu Ba Coâ. Truyeàn thuyeát xöa keå laïi raèng: xöa kia
coù ba coâ gaùi ñi bieån, gaëp hoâm trôøi möa to, ba coâ vaøo hang truù möa, thaáy caûnh saéc
trong hang ñeïp quaù neân ba ngöôøi maûi mieát ngaém caûnh, tôùi luùc nöôùc trieàu daâng cao
ba coâ gaùi bò maéc keït ôû trong vaø boû mình taïi hang vaø hoùa thaønh thuûy thaàn. Truyeàn
thuyeát laø vaäy, thöïc teá ñoäng Hang Hanh ñeïp hôn ta töôûng raát nhieàu. Con ñoø nhoû
daãn du khaùch luoàn laùch qua töøng khe ñaù quanh co döôùi aùnh ñuoác baäp buøng, töøng
chuøm nhuõ buoâng ruõ xuoáng töø traàn hang aùnh leân nhöõng saéc maøu kì dieäu, doøng nöôùc
eâm aû löõng lôø troâi, khoâng gian tónh mòch chæ coù tieáng maùi cheøo khua nöôùc nghe
thaùnh thoùt moät thöù aâm thanh kyø aûo. Caøng vaøo saâu. Ñoäng caøng ñeïp, mang daùng
daáp hoang sô. Nhöõng chuøm hoa ñaù röïc rôõ, nhöõng truï kim cöông chôït aùnh leân bao
saéc maøu oùng aùnh, khi ta chieáu ñeøn vaøo, nhöõng maâm xoâi ñoà soä, chuøm hoa maãu ñôn,
gioø phong lan caûnh... Taát caû ñang ôû trong tö theá vöôn ra lay ñoäng rung rinh. Ñaâu
ñoù coù tieáng troáng baäp buøng nhö ñeâm hoäi töø xa voïng laïi. Ñoù laø tieáng soùng voã nhòp
vaøo vaùch ñaù taïo neân, vaø coøn nhieàu nöõa nhöõng hình aûnh ñeïp kyø laï.
Hoøn Ñænh Höông ( Lö Höông Bình Phong) : Hoøn Ñænh Höông naèm chaén ngang
giöõa con nöôùc, neân raát gioáng taám bình phong ñeå che chaén. Khi thuûy trieàu xuoáng,
hoøn Ñænh Höông ñeå loä 4 chaân uoán khuùc khoâng khaùc gì lö höông.
 442

Hoøn Gaø Choïi : Ñi qua hoøn Ñænh Höông 1 km, du khaùch seõ nhìn thaáy hai hoøn ñaù
thaät to nhö daùng 2 con gaø ñang giöông caùnh ñaù nhau treân maët bieån.
Hoøn Ñuõa : Hay coøn goïi laø hoøn OÂng, caùch Baõi Chaùy 15 km veà phía ñoâng. Ñaây laø
nuùi ñaù cao 40 m coù hình troøn troâng nhö chieác ñuõa phôi mình tröôùc thieân nhieân.
Nhìn töø höôùng taây baéc, Hoøn Ñuõa gioáng nhö vò quan trieàu ñình aùo xanh, ñaàu ñoäi muõ
caùnh chuoàn, hai tay chaép tröôùc ngöïc, neân daân chaøi Haï Long quen goïi laø hoøn OÂng.
Hoøn Yeân Ngöïa : Ñaây laø moät ngoïn nuùi nhoû coù hình daùng raát huøng vó, nuùi gioáng nhö
moät con ngöïa ñang lao mình veà phía tröôùc, boán voù tung bay treân maët nöôùc xanh.
Ñaûo Khæ : Ñaûo caùch thò xaõ Caåm Phaû 4 km veà phía ñoâng nam coøn coù teân goïi laø ñaûo
Reàu. Töø naêm 1962, ñaûo ñaõ trôû thaønh traïi chaên nuoâi khæ. Khæ ôû ñaây laø loaøi khæ muõi
ñoû. Ñaây laø ñieåm tham quan cuûa Haï Long. Ñeán ñaây du khaùch nhö ñöôïc hoøa mình
vôùi thieân nhieân, ñöôïc soáng vôùi theá giôùi cuûa "hoa quaû sôn".
Nuùi Yeân Töû : Naèm giöõa nhöõng caùnh cung nuùi truøng ñieäp cuûa khu ñoâng baéc meânh
moâng, nuùi Yeân Töû cao 1068 m, vuùt leân nhö moät toøa thaùp. Töø xa xöa caûnh nuùi röøng
Yeân Töû ñaõ noåi tieáng laø ngoaïn muïc. Caùc trieàu ñaïi vua chuùa ñaõ xeáp Yeân Töû vaøo
haïng "danh sôn" (nuùi ñeïp) cuûa caû nöôùc.
Töø thò xaõ Hoøn Gai, theo ñöôøng 18 chöøng 40 km ñeán thò xaõ Uoâng Bí. Taïi ñaây du
khaùch chuaån bò theâm thöïc phaåm vaø nöôùc uoáng roài tieáp tuïc haønh trình leân Yeân Töû.
Teân xöa kia cuûa nuùi Yeân Töû laø nuùi Voi, bôûi daùng nuùi gioáng hình con voi quay ñaàu
veà phía bieån. Trong söû saùch, Yeân Töû coøn coù teân goïi laø Baïch Vaân Sôn (nuùi maây
traéng ) bôûi quanh naêm ñænh nuùi chìm trong maây traéng.
Yeân Töû ñaõ ñeïp, laïi caøng noåi tieáng hôn töø khi caùc vua nhaø Traàn (theá kyû 13) duøng
nuùi röøng Yeân Töû laøm nôi tu haønh vaø phaùt trieån ñaïo Phaät, hình thaønh phaùi Truùc
Laâm Tam Toå. Cuõng töø ñoù heä thoáng chuøa thaùp uy nghi ñöôïc xaây döïng leân chi chít.
Yeân Töû caøng laøm quyeán ruõ du khaùch boán phöông.
Ñaûo Tuaàn Chaâu : Caùch hang ñoäng Ñaàu Goã chöøng 3 km veà phía taây, roäng khoaûng 3
km². Ñaûo coù teân nhö vaäy do vieäc gheùp laïi hai chöõ "Linh Thaàn" vaø "Tri Chaâu " maø
thaønh. Ñaûo coù troàng nhieàu caây xanh, laø nguoàn cung caáp rau xanh cho thaønh phoá.
Vaân Ñoàn : Caùch thaønh phoá Haï Long 50 km veà phía ñoâng nam laø quaàn ñaûo Vaân
Ñoàn lòch söû, vôùi hôn 600 ñaûo lôùn nhoû daøn ra nhö böùc tröôøng thaønh, moät kyø quan
 443

thieân nhieân, moät thöông caûng saàm uaát ñaàu tieân cuûa Vieät Nam töø thôøi Lyù, Traàn (theá
kyû thöù 11 - 12).
Tôùi Vaân Ñoàn ta ñöôïc taän maét chöùng kieán söï giaøu coù phong phuù ña daïng veà haûi saûn
cuûa moät vuøng bieån baïc : caùc ñaûo Quan Laïn, Minh Chaâu, Coâ Toâ... laø nôi cö truù sinh
soáng cuûa haøng ngaøn loaøi caù, trong ñoù 730 loaøi ñaõ ñöôïc ñònh teân.
Vaân Ñoàn coøn laø moät baûo taøng ñòa chaát ngoaøi trôøi, moät vöôøn baùch thuù, moät thaûo
caàm vieân. Töø xöa ñeán nay, Vaân Ñoàn vaãn laø ñòa chæ tin caäy cuûa caùc nhaø khoa hoïc,
caùc nhaø ñaàu tö trong vaø ngoaøi nöôùc .
Traø Coå : Baèng ca noâ hay taøu thuûy chaïy ven bieån töø Haûi Phoøng ñeán Moùng Caùi
khoaûng 206 km hoaëc töø Hoàng Gai, caùch 132 km; hoaëc ñi theo ñöôøng 18 Haø Noäi -
Hoàng Gai ñeán Tieân Yeân roài reõ ñöôøng soá 4 ñi thò xaõ Moùng Caùi baïn seõ ñeán baõi bieån
Traø Coå. Ñaây laø moät trong nhöõng baõi bieån ñeïp nhaát cuûa Vieät Nam, raát gaàn thò xaõ
Moùng Caùi, moät thò xaõ coå kính khaù saàm uaát ôû saùt bieân giôùi vôùi Trung Quoác.
Traø Coå laø baõi bieån roäng vaø baèng phaúng, neàn caùt traéng mòn chaéc, chaïy daøi tôùi 15
km, laøm thaønh moät baõi taém lyù töôûng. Laø rìa beân ngoaøi cuûa moät ñaûo boài töï nhieân do
taùc ñoäng cuûa soùng vaø doøng bieån ven bôø taïo neân, Traø Coå caùch ñoàng baèng Moùng
Caùi baèng moät daõi phaø haøng ngaøy coù thuûy trieàu ra vaøo. Hieän nay ñaõ coù heä thoáng ñeâ
ngaên vaø coù ñöôøng noái ñaûo vôùi ñaát lieàn neân raát tieän ñöôøng ñi laïi.
Ven bôø bieån laø nhöõng coàn caùt cao 3 - 4 m coù laøng maïc vaø daân cö ñoâng ñuùc, chuû
yeáu soáng baèng ngheà noâng vaø chaøi löôùi. Saùt bôø bieån laø caùc röøng phi lao chaén gioù,
giöõ caùt, gaàn ñoù coøn coù heä thoáng sinh thaùi röøng ngaäp maën.
Do caùch xa caùc thaønh phoá, khu coâng nghieäp, beán caûng, neân Traø Coå coù khí haäu maùt
meû, khoâng khí trong laønh, khoâng gian tónh mòch. Nhieät ñoä trung bình haøng naêm laø
22,7°C, coù 4 thaùng nhieät ñoä döôùi 20°C (thaùng 12 ñeán thaùng 3 naêm sau), thaùng noùng
nhaát töø 26 - 28°C.
Traø Coå thích hôïp nhaát vôùi caùc loaïi hình du lòch nghæ ngôi, taém maùt, theå thao nöôùc
keát hôïp tham quan. Traø Coå vaãn coøn raát sô khai, khaù ñaëc tröng cho moät vuøng Ñoâng
Baéc Vieät Nam.
Chuøa Quyønh Laâm : Chuøa Quyønh Laâm naèm treân ñoài trong daõy nuùi voøng cung Ñoàng
Trieàu (thuoäc xaõ Traøng An, huyeän Ñoâng Trieàu). Phía tröôùc laø hoà nöôùc lôùn, 3 phía
 444

coøn laïi laø ñoài nuùi bao boïc. Vôùi theá ñaát ñöôïc goïi laø theá ngay vaøng, hay laø theá
"Roàng chaàu Hoå phuïc."
Chuøa ñöôïc hình thaønh töø ñôøi Tieàn Lyù (khoaûng cuoái theá kyû thöù 5 ñaàu theá kyû thöù 6)
vaø ñöôïc tu söûa qua caùc trieàu ñaïi Ñinh, Tieàn Leâ, Lyù, Traàn, Leâ. Ñaëc bieät chuøa ñöôïc
toân taïo vaø hoaøn chænh vaøo thôøi Lyù, Traàn. Trong caùc theá kyû 11 - 14, thôøi kyø cuoái Leâ
vaø theá kyû 17 - 18 Quyønh Laâm ñeàu trôû thaønh trung taâm Phaät giaùo lôùn nhaát cuûa Vieät
Nam.
Vaøo thôøi Lyù, nhaø sö Khoâng Loä ñaõ cho ñuùc pho töôïng Di Laêïc baèng ñoàng cao 6
tröôïng, ñöôïc coi laø moät trong "An Nam töù ñaïi khí" (boán baùu vaät lôùn cuûa Vieät Nam)
vaø moät taám bia ñaù lôùn cao 2,5 m, roäng 1,5 m vôùi hoa vaên hình roàng uoán löôïn meàm
maïi. Nhöng chuøa Quyønh Laâm thöïc söï trôû thaønh trung taâm Phaät giaùo quan troïng
trong theá kyû 14 vôùi hoaït ñoäng cuûa Phaùp Loa Ñoâng Kieân Cöông - vò toå thöù 2 cuûa
phaùi Thieàn Truùc Laâm.
Treân cô sôû chuøa Quyønh Laâm cuõ, naêm 1316 Phaùp Loa cho xaây döïng vaø thaønh laäp
vieân Quyønh Laâm vôùi moät kieán truùc ñoà soä vaø hoaøn chænh vaøo naêm 1329, chuøa
Quyønh Laâm ñaõ trôû thaønh moät "Ñeä nhaát danh lam coå tích cuûa nöôùc An Nam". Ñaây
laø nôi trung taâm truyeàn kinh giaûng ñaïo vaø ñaøo taïo haøng nguõ sö saõi cho ñaïo Phaät,
nhieàu hoäi lôùn coù tieáng trong söû saùch ñöôïc toå chöùc taïi ñaây nhö hoäi "Thieân Phaät baûy
ngaøy, baûy ñeâm" (1352)... Traûi qua thaêng traàm cuûa lòch söû, coâng trình kieán truùc coå
cuûa chuøa Quyønh Laâm ñaõ bò huûy hoaïi, nhöng nhöõng hieän vaät nhö taám bia ñaù lôùn
thôøi Lyù, khaùnh ñaù vaø vöôøn thaùp... vaãn coøn.
Leã hoäi chuøa Quyønh Laâm dieãn ra töø ngaøy moàng 1 ñeán ngaøy moàng 4 thaùng 2 aâm
lòch, nhöng khoâng khí leã hoäi dieãn ra trong suoát 3 thaùng xuaân vôùi loøng thaønh kính
cuûa taát caû caùc tín ñoà Phaät töû gaàn xa tín taâm veà ñaây daâng höông leã Phaät.
Ñeàn Cöûa OÂng ( Ñoâng Haûi Linh Töø) : Ñeàn Cöûa OÂng toïa laïc treân moät ngoïn nuùi
troâng ra vònh Baùi Töû Long thuoäc phöôøng Cöûa OÂng, thò xaõ Caåm Phaû. Ñeàn ñöôïc xaây
döïng töø ñaàu theá kyû 19 goàm 3 khu vöïc chính : ñeàn Haï, ñeàn Trung vaø ñeàn Thöôïng,
ñöôïc phaân boå ôû 3 vò trí khaùc nhau theo chieàu leân cao daàn. Ñeàn Haï thôø Maãu, khu
ñeàn Thöôïng goàm ñeàn chính thôø Traàn Quoác Taûng, laêng Traàn Quoác Taûng, ñeàn Quan
Chaâu, ñeàn Quan Chaùnh vaø chuøa. Ñeàn chính luùc ñaàu thôø Hoaøng Caàn, ngöôøi anh
 445

huøng cuûa ñòa phöông, sau thôø Traàn Quoác Taûng, con trai thöù 3 cuûa Traàn Quoác Tuaán,
ngöôøi coù coâng traán aûi vuøng cöûa Suoát.
Kieán truùc ñeàn chính theo kieåu chöõ coâng (I) goàm 3 gian tieàn ñöôøng, 2 gian oáng
muoáng vaø 3 gian haäu cung. Ñaây laø ñeàn duy nhaát thôø ñaày ñuû gia thaát Traàn Quoác
Tuaán vaø caùc caän thaàn cuûa oâng coøn laïi ñeán ngaøy nay. Vôùi 34 pho töôïng lôùn nhoû ñaõ
ñöôïc caùc ngheä nhaân chaïm troå coâng phu tæ mæ, saéc neùt vôùi tö theá ngoài trong ngai,
khaùm, long ñình raát caân ñoái mang giaù trò ngheä thuaät cao. Ñoù laø töôïng Traàn Quoác
Tuaán, töôïng Thaùnh Maãu (vôï oâng), hai coâng chuùa (con oâng), Traàn Quoác Taûng,
Traàn Anh Toâng, Traàn Khaùnh Dö, Yeát Kieâu, Daõ Töôïng, Phaïm Nguõ Laõo, Leâ Phu
Traàn, Ñoã Khaéc Chung... vaø moät soá caâu ñoái, ñoà thôø töï khaùc.
Töø laâu ñeàn Cöûa OÂng ñaõ noåi tieáng linh thieâng khoâng chæ ñoái vôùi nhaân daân Quaûng
Ninh, maø nhaân daân trong nöôùc cuõng laàn löôït tìm ñeán ñeå daâng höông, traåy hoäi. Leã
hoäi ñeàn Cöûa OÂng dieãn ra töø ngaøy 3-2 aâm lòch vaø keùo daøi suoát 3 thaùng xuaân.
Ñình Quan Laïn : Ñình naèm trong cuïm di tích ñình, chuøa, mieáu, ngheø thuoäc xaõ ñaûo
Quan Laïn, huyeän Vaân Ñoàn. Ñình ñöôïc xaây döïng töø thôøi Haäu Leâ (khoaûng theá kyû
17) vaø ñöôïc söûa chöõa nhieàu laàn vaøo thôøi Nguyeãn ñeå thôø Thaønh Hoaøng laøng laø caùc
vò tieân coâng ñaõ coù coâng laäp ra xaõ Quan Laïn vaø thôø Traàn Khaùnh Dö, ngöôøi coù coâng
lôùn trong traän ñaùnh ñoaøn thuyeàn löông cuûa Tröông Vaên Hoå ôû Vaân Ñoàn cöûa Luïc
goùp phaàn quan troïng vaøo ñaïi thaéng Baïch Ñaèng naêm 1288.
Ñình Quan Laïn xaây theo kieåu chöõ coâng goàm 5 gian 2 chaùi tieàn ñöôøng, 3 gian oáng
muoáng vaø 1 gian 2 chaùi haäu cung. Ñeà taøi trang trí ôû ñaây chuû yeáu laø hình töôïng
roàng, phöôïng vaø hoa laù, ñöôïc theå hieän caùc saéc thaùi khaùc nhau treân moãi ñaàu baåy,
ñaàu dö, caâu ñaàu, cöûa voõng... Hieän nay coù giaù trò nhaát coøn löu giöõ laïi ôû ñình laø pho
töôïng Traàn Khaùnh Dö vaø 18 saéc phong cuûa caùc vua trieàu Nguyeãn phong cho
Thaønh Hoaøng laøng Traàn Khaùnh Dö.
Ñeán vôùi Quan Laïn, ngoaøi vieäc thöôûng thöùc giaù trò vaên hoùa, du khaùch coøn ñöôïc
thoûa söùc ñuøa giôõn cuøng soùng bieån vôùi 2 baõi caùt daøi phaúng mòn (baõi tröôùc, baõi sau).
Leã hoäi ôû ñaây ñöôïc dieãn ra vaøo ngaøy 18 thaùng 6 aâm lòch nhöng khoâng khí cuûa leã
hoäi thì keùo daøi trong suoát thaùng 6.
Mieáu Tieân Coâng : Mieáu ñöôïc xaây döïng töø laâu, ñeán naêm Gia Long thöù 3 (1804) thì
 446

xaây döïng laïi vaø ñöôïc truøng tu söûa chöõa nhieàu laàn veà sau. Mieáu xaây döïng ñeå thôø 17
vò Tieân Coâng coù coâng ñaàu tieân trong vieäc khai ñeâ laán bieån, laäp neân ñaûo Haø Nam
vôùi xoùm laøng truø phuù goàm 7 xaõ nhö ngaøy nay.
Xöa kia ñaûo Haø Nam laø moät baõi boài ngaäp nöôùc ôû cöûa soâng Baïch Ñaèng. Naêm 1434
khi vua Thaùi Toâng leân ngoâi, cho môû mang kinh thaønh, 17 cuï queâ ôû phöôøng Kim
Hoa, phuû Hoaøi Ñöùc, thaønh Thaêng Long (trong ñoù coù 4 cuï laø Quoác töû giaùm sinh vaø
3 cuï laø hieäu sinh) ñaõ ruû nhau xuoáng ñaây tìm ñaát môùi. Caùc cuï ñaõ döïa vaøo caùc
ñöôøng ñaát cao ôû baõi boài naøy cuøng vôùi daân vaïn chaøi ôû ñaây khai ñeâ laán bieån, laäp neân
phöôøng Boâng Löu (sau thaønh xaõ Phong Löu goàm Caåm La, Yeân Ñoâng, Phong Coác).
Mieáu kieán truùc theo kieåu chöõ nhò (=) goàm 3 gian, 2 chaùi tieàn ñöôøng vaø 3 gian haäu
cung, khaùm thôø baøi vò, bia ñaù, caâu ñoái, ñaïi töï ñöôïc chaïm troã ñieâu khaéc mang daáu
aán thôøi Nguyeãn. Leã hoäi "mieáu Tieân Coâng" vaøo ngaøy 7 thaùng gieâng aâm lòch haøng
naêm.
Baõi coïc Baïch Ñaèng : Baõi coïc Baïch Ñaèng naèm trong khu ñaàm nöôùc cuûa xaõ Yeân
Giang giaùp ñeâ soâng Chanh thuoäc xaõ Yeân Giang, huyeän Yeân Höng. Baõi coïc Baïch
Ñaèng toàn taïi cuøng thôøi gian laø nhaân chöùng trong lòch söû choáng giaëc ngoaïi xaâm cuûa
daân toäc ta. Nôi ghi daáu thieân taøi quaân söï cuûa anh huøng daân toäc Traàn Quoác Tuaán ôû
theá kyû 13.
Vaøo theá kyû 13, sau 2 laàn tieán quaân xaâm löôïc Vieät Nam bò thaát baïi thaûm haïi (1258,
1285) naêm 1288 quaân Nguyeân Moâng quyeát taâm xaâm löôïc nöôùc ta moät laàn nöõa vôùi
30 vaïn quaân do Thoaùt Hoan chæ huy vaø 70 vaïn hoäc löông do Tröông Vaên Hoå chæ
huy tieán vaøo Thaêng Long baèng ñöôøng thuûy vaø ñöôøng boä. Tröôùc söùc maïnh ñoù vua
nhaø Traàn ñaõ thöïc hieän keá hoaïch ruùt lui chieán löôïc, xaây döïng chieán tranh du kích
ñeå tieâu hao sinh löïc ñòch. Sau moät thôøi gian bò tieâu hao sinh löïc, meät moûi vì khí
haäu, hôn nöõa ñoaøn thuyeàn löông cuûa Tröông Vaên Hoå ñaõ bò quaân cuûa Traàn Khaùnh
Dö ñaùnh chìm ngay khi vaøo ñeán Vaân Ñoàn cöûa Luïc, buoäc quaân ñòch phaûi ruùt lui.
Bieát tröôùc ñöôïa aâm möu ñoù, Traàn Quoác Tuaán ñaõ döïa vaøo chieán thuaät caém coïc goã
xuoáng loøng soâng Baïch Ñaèng cuûa Ngoâ Quyeàn naêm 938 vaø keát hôïp vôùi 2 daûi ñaù
ngaàm ôû gheành Coác vaø gheành soâng Chanh taïo thaønh phoøng tuyeán chaën ñöôøng ruùt
lui cuûa quaân giaëc.
 447

Ngaøy 9 thaùng 4 naêm 988 khi ñaïo binh cuûa OÂ Maõ Nhi vaøo cöûa soâng Baïch Ñaèng,
Traàn Quoác Tuaán ñaõ cho thuyeàn nhoû ra khieâu chieán, khi nöôùc trieàu ruùt, caùc caùnh
quaân mai phuïc töø caùc nhaùnh soâng môùi lao ra quyeát chieán laøm cho quaân ñòch khoâng
kòp trôû tay, keát hôïp vôùi chieán thuaät hoûa coâng chæ trong voøng moät ngaøy hôn 3 vaïn
quaân cuûa OÂ Maõ Nhi vaø gaàn 400 chieán thuyeàn ñaõ bò quaân nhaø Traàn tieâu dieät vaø baét
soáng.
Chieán thaéng Baïch Ñaèng 1288 laø moät chieán coâng choùi loïi ñaõ ghi vaøo trang söû haøo
huøng choáng giaëc ngoaïi xaâm vaø baõi coïc ñaàm Yeân Giang laø nhaân chöùng huøng hoàn
cuûa chieán coâng ñoù.
Ñình Trung Baûn : Ñình Trung Baûn naèm treân goø ñaát thuoäc xoùm Thöôïng, thoân
Trung Baûn, xaõ Lieân Hoøa, huyeän Höng Yeân. Ñình xaây döïng theá kyû 15 vaø traûi qua
nhieàu laàn truøng tu, ñeán trieàu vua Khaûi Ñònh xaây döïng nhö ngaøy nay. Ñình thôø
Thaønh Hoaøng laøng laø vò anh huøng daân toäc Traàn Höng Ñaïo.
Ñình Trung Baûn keát caáu theo kieåu chöõ ñinh (j) goàm 5 gian tieàn ñöôøng, 3 gian baùi
ñöôøng vaø 2 gian haäu cung. Hieän nay ñình coøn löu giöõ ñöôïc moät soá hieän vaät coù giaù
trò töø thôøi haäu Leâ, Nguyeãn ñaõ ñöôïc baøn tay kheùo leùo cuûa caùc ngheä nhaân theå hieän
mang ñaäm phong caùch coå truyeàn Vieät Nam nhö hai taám bia ñaù (1460 - 1497), kieäu
baùt coáng, saäp chaân quyø, quaùn taåy, hoaønh phi, caâu ñoái vaø 6 ñaïo saéc cuûa caùc vua
trieàu Nguyeãn phong cho Thaønh Hoaøng laøng laø Traàn Höng Ñaïo. Ñaëc bieät laø töôïng
Traàn Höng Ñaïo ngoài long ngai vôùi maùi toùc xoõa sau löng, quaàn, aùo, muõ, caân, ñai
ñöôïc chaïm troã coâng phu tæ mæ sôn son thieáp vaøng, ñaõ ñöôïc caùc nhaø ñieâu khaéc myõ
thuaät Vieät Nam ñaùnh giaù cao vaø coi nhö moät trong nhöõng töôïng maãu chuaån veà
Traàn Höng Ñaïo.
Hoäi ñình Trung Baûn dieãn ra vaøo ngaøy 8-3 aâm lòch cuøng vôùi hoäi ñình Yeân Giang,
ñeàn Traàn Höng Ñaïo - mieáu Vua Baø, ñeàn Trung Coác vaø baõi coïc Baïch Ñaèng laø ngaøy
kyû nieäm chieán thaéng Baïch Ñaèng naêm 1288.
Di tích An Sinh : Di tích thuoäc xaõ An Sinh, huyeän Ñoâng Trieàu goàm coù ñeàn thôø vaø
laêng moä cuûa caùc ñôøi vua Traàn (1225 - 1400).
Moä vaø ñeàn thôø Traàn Nhaân Toâng (1279 - 1293) : ñöôïc döïng ôû nuùi Ngoïc Vaân,
khoaûng thôøi haäu Leâ, goàm coù ba caáp. Treân cuøng laø am Ngoïc Vaân, giöõa laø coång tam
 448

quan Ngoïa Töï Vaân vaø beân traùi laø mieáu Thieân Sôn trong coù bia ñaù döïng naêm Vónh
Thònh thöù 3 (1707). Döôùi cuøng coù 2 thaùp Phaät, laêng thôø vua Traàn Nhaân Toâng vaø
thaùp Ñoaøn Nghieâm.
Moä Traàn Anh Toâng (1293 -1313 ) : coøn goïi laø laêng Ñoàng Taâm ôû ñoài Taùng Quyû,
xaây döïng töø ñôøi Traàn. Hieän nay phaàn moä naøy chæ coøn veát tích neàn laêng ôû ñænh ñoài
vôùi caùc baäc theàm ñaù vaø hai beân theàm laø roàng ñaù mang phong caùch ngheä thuaät ñôøi
Traàn. Taám bia döïng naêm 1840 xaùc ñònh ñaây laø laêng vua Traàn Anh Toâng.
Laêng Traàn Minh Toâng (Laêng Ñoàng Muïc) (1314 - 1329) : naèm ôû chaân nuùi tröôùc
laêng Traàn Anh Toâng. Laêng ñöôïc döïng töø thôøi Traàn. Taám bia ñöôïc döïng vaøo naêm
1840 xaùc ñònh laêng Traàn Minh Toâng.
Laêng Traàn Hieån Toâng (1329 - 1341) : Goïi laø Ngheä Sôn, xaây töø ñôøi Traàn. Veát tích
coøn laïi laø moät töôïng choù ñaù, traâu ñaù. Töôïng quan haàu baèng ñaù chaép tay tröôùc buïng.
Coù bia ñaù döïng naêm 1840 xaùc ñònh laêng Traàn Hieån Toâng.
Laêng Traàn Ngheä Toâng (1370 - 1372) : ÔÛ xoùm Baõi Ñaù, coøn goïi laø khu Khe Ngheä
xaây töø ñôøi Traàn. Taám bia coøn laïi ñaõ xaùc ñònh ñoù laø laêng Traàn Ngheä Toâng.
Ñình Traø Coå : Ñình Traø Coå ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng 1550, thôø 6 vò Thaønh
Hoaøng coù coâng döïng aáp, laäp laøng ôû giöõa nôi bieån trôøi bao la. Ñình ñöôïc xaây döïng
theo kieåu chöõ Coâng treân dieän tích 400 m². Toøa baùi ñöôøng 7 gian, beân trong coù 48
coät goã lim, coät caùi cao treân 4,5 m, chu vi 1,5 m. Boä khung maùi laøm baèng goã quyù
chaïm khaéc coâng phu, tinh teá. Boán ñaàu ñao uoán cong gaén hình roàng, nhöõng ñaàu baåy
löïc löôõng chaïm roàng ñôõ maùi hieân laøm cho ngoâi ñình troâng beà theá, ñoà soä. Trong
ñình, ngoaøi nhöõng böùc hoaønh phi caâu ñoái sôn son thieáp vaøng röïc rôõ laø nhöõng böùc
cöûa voõng lôùn chaïm Tieân cöôõi roàng vöôït bieån, löôõng long chaàu nguyeät. Ñoà thôø
phaàn lôùn baèng ñoàng coù kích thöôùc lôùn, coù ñoâi haïc goã cao treân 1,5 m (4.5 ft) troâng
khaù sinh ñoäng.
Du khaùch tôùi Traø Coå, ngoaøi thuù vui taém bieån coøn coù dòp vieáng thaêm ñình Traø Coå,
moät coâng trình kieán truùc lòch söû ñöôïc xaây döïng caùch ñaây hôn 400 naêm.
Chuøa Vaïn Linh Khaùnh (chuøa Traø Coå) : Chuøa coøn coù teân khaùc laø chuøa Nam Thoï.
Ñaây laø ngoâi chuøa coå, ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng 400 naêm tröôùc. Chuøa toïa laïc treân
moät khuoân vieân roäng treân 5000 m². Trong chuøa vaãn coøn nhöõng caây chay coå thuï,
 449

daáu tích cuûa moät röøng chay maáy traêm naêm tröôùc. Trong chuøa coù treân 50 pho töôïng
ñeïp. Ñaây laø moät ngoâi chuøa khaù noåi tieáng cuûa vuøng bieân giôùi Ñoâng Baéc. Vaøo
nhöõng ngaøy ñaàu thaùng vaø raèm, chuøa ñoùn tieáp raát ñoâng ngöôøi ñeán leã baùi vaø vaõn
caûnh chuøa.
Ñeàn Thieân Haäu Thaùnh Maãu (Ñeàn Traø Coå) : Ñaây laø moät ngoâi ñeàn coå, xuaát hieän
cuøng vôùi ñình Traø Coå. Ñeàn coù töôïng baø Thieân Haäu Thaùnh Maãu, töông truyeàn laø
moät pho töôïng troâi töø bieån vaøo. Luùc ñaàu ñeàn chæ laø moät laùn nhoû trong röøng chay,
daàn daàn ñeàn ñaõ ñöôïc tu boå trôû neân khang trang vaø toïa laïc treân moät khu ñaát roäng.
Trong ñeàn coù moät caây chay coå thuï coù tuoåi khoaûng 700 naêm. Ñeàn coù tieáng laø linh
thieâng, bôûi vaäy leã hoäi ñeàn haøng naêm raát ñoâng ngöôøi töø nhieàu vuøng ñeán tham döï
(ngaøy 23-3 aâm lòch, leã hoäi 3 ngaøy).
Nhaø thôø Traø Coå : Maûnh ñaát Traø Coå nhoû beù, daân cö thöa thôùt nhöng laïi coù moät ngoâi
nhaø thôø khaù lôùn, coù kieán truùc ñeïp. Nhaø thôø ñöôïc xaây döïng töø nhöõng naêm 1880.
Trong nhaø thôø coù moät chuoâng coå coù töø 80 naêm tröôùc. Sau moät thôøi gian bò hö hoûng,
ñeán naêm 1995 nhaø thôø ñöôïc söûa chöõa lôùn. Haøng naêm böùc phuø ñieâu ñöôïc khoâi phuïc,
traû laïi cho nhaø thôø daùng veû coå kính khi xöa. Nhaø thôø laø ñieåm tham quan noåi tieáng
cuûa vuøng Traø Coå, Moùng Caùi.
Các dịp lễ hội
Quaûng Ninh laø moät vuøng ñaát coå. Caùc di tích khaûo coå ôû Taán Maøi, Cöûa Luïc vaø moät
soá ñaûo cho thaáy vuøng naøy coù nieân ñaïi khoaûng 300 ngaøn naêm, thuoäc sô kyø ñoà ñaù cuõ,
luùc naøy ñaõ coù con ngöôøi sinh soáng. Nôi ñaây coù nhieàu daân toäc, moãi daân toäc coù
phong tuïc taäp quaùn rieâng nhöng taát caû ñeàu ñoaøn keát ñeå xaây döïng vaø baûo veä queâ
höông. Vuøng ñaát naøy ñaõ chöùng kieán bieát bao chieán coâng hieån haùch choáng giaëc
ngoaïi xaâm maø noåi baät laø chieán thaéng Baïch Ñaèng lòch söû, phaù tan giaëc Nguyeân
Moâng theá kyû 13. Truyeàn thoáng lòch söû anh huøng aáy ñaõ thaám saâu vaøo neàn vaên hoùa
daân gian ôû ñaát Quaûng Ninh. Haøng naêm, caùc leã hoäi ñöôïc toå chöùc ôû nhieàu nôi trong
tænh laø ñeå töôûng nhôù ñeán caùc söï kieän haøo huøng ñoù.
Leã hoäi Baïch Ñaèng : Doøng soâng Baïch Ñaèng ñôøi ñôøi coøn ghi chieán tích cuûa nhöõng
anh huøng daân toäc choáng giaëc ngoaïi xaâm. Ñoù laø : Ngoâ Quyeàn vôùi traän ñòa coïc goã
ñaùnh tan quaân Nam Haùn; Leâ Hoaøn; Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán vaø caùc
 450

danh töôùng nhaø Traàn. Sau naøy nhaân daân toå chöùc leã hoäi kyû nieäm chieán thaéng Baïch
Ñaèng vaøo ngaøy 8-4 (aâm lòch) coù naêm keùo daøi tôùi 4 ñeâm.
Phaàn leã coù daâng höông taïi ñeàn thôø Ñöùc OÂng, mieáu Vua Baø. Daân laøng röôùc kieäu
doïc bôø soâng vaø gioáng nhö nghi leã cuûa cö daân soâng nöôùc, tuïc bôi traûi laø moät nghi leã
quan troïng. Treân doøng soâng lôùn, cuoäc ñua taøi cuûa nhieàu thuyeàn ñua hình laù tre lao
vun vuùt, tieáng hoø reo cuûa ngöôøi döï hoäi treân bôø soâng nhö laøm soáng daäy aâm höôûng
cuûa traän chieán naêm xöa.
Cuøng vôùi bôi traûi, caùc troø chôi cuõng ñöôïc toå chöùc ôû nhieàu nôi nhö ñaáu vaät, ñaùnh côø
ngöôøi, choïi gaø,... Tröôùc kia hoäi coøn toå chöùc nhieàu tieát muïc nhaèm taùi hieän cuoäc taäp
traän cuûa quaân daân ñôøi nhaø Traàn. Leã hoäi Baïch Ñaèng dieãn ra treân vuøng ñaát coå vôùi
bao nhieâu chöùng tích haøo huøng, thu huùt haøng vaïn ngöôøi khaép vuøng chaâu thoå soâng
Hoàng veà döï.
Hoäi ñeàn Cöûa OÂng : Ñeàn Cöûa OÂng laø moät trong nhöõng di tích nhaø Traàn noåi tieáng ôû
vuøng Ñoâng Baéc. Ñeàn coù 3 khu : ñeàn Haï, ñeàn Trung vaø ñeàn Thöôïng taïo thaønh quaàn
theå kieán truùc hình chaân vaïc troâng ra vònh Baùi Töû Long huøng vó. Trong chieán tranh,
ñeàn Trung vaø Haï ñaõ bò phaù huûy, ngaøy nay ñeàn Haï ñaõ ñöôïc phuïc hoài. Ñeàn Cöûa
OÂng thôø Traàn Quoác Taûng, con thöù 3 cuûa Traàn Höng Ñaïo cuøng nhieàu töôùng lónh
nhaø Traàn coù coâng ñaùnh giaëc vaø traán aûi vuøng Ñoâng Baéc. Ñeàn Cöûa OÂng coøn thôø
Hoaøng Caàu, moät töôùng lónh ngöôøi ñòa phöông coù coâng deïp giaëc.
Haøng naêm, hoäi ñeàn Cöûa OÂng chính thöùc môû vaøo ngaøy muøng hai thaùng gieâng cho
ñeán heát thaùng ba (aâm lòch). Ñeàn Cöûa OÂng coù tieáng linh thieâng töø khi môùi chæ laø
moät thaûo am döôùi goác caây coå thuï beân bôø cöûa Suoát. Vaøo muøa hoäi, ñeàn Cöûa OÂng
nöôøm nöôïp du khaùch töø khaép moïi mieàn ñaát nöôùc. Khaùch ñeán döï hoäi coù theå ñi baèng
ñöôøng boä qua thaønh phoá Haï Long, cuõng coù theå ñi baèng ñöôøng thuûy ven vònh Haï
Long, qua vònh Baùi Töû Long ñeán saùt cöûa ñeàn Haï.
Tröôùc kia nhaân daân ôû ñòa phöông coù toå chöùc ngaøy hoäi chính vaøo ngaøy muøng 2
thaùng 3 aâm lòch. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc linh ñình teá leã vaø röôùc kieäu baøi vò Traàn Quoác
Taûng töø ñeàn ra mieáu ôû xaõ Traùc Chaân, teân tuïc leä laø Vöôøn Nhaõn (theo truyeàn thuyeát
laø nôi Ñöùc OÂng hoùa troâi daït vaøo...) vaø quay trôû veà ñeàn töôïng tröng cho cuoäc tuaàn
du cuûa Ñöùc OÂng.
 451

Hoäi chuøa Long Tieân : Chuøa Long Tieân ñöôïc xaây döïng caùch ñaây khoâng laâu (naêm
1941) nhöng laø ngoâi chuøa lôùn nhaát ôû thaønh phoá Haï Long. Chuøa toïa laïc ngay döôùi
chaân nuùi Baøi Thô, moät di tích lòch söû danh lam thaéng caûnh noåi tieáng. Coù theå noùi
khoâng khí chuøa Long Tieân ngaøy naøo cuõng laø hoäi. Khaùch du lòch Vieät Nam vaø nöôùc
ngoaøi vaøo vaõn caûnh chuøa, caùc tín ñoà daâng höông cuùng Phaät, tuïng kinh... nhöng
ñoâng nhaát laø ngaøy raèm vaø moàng moät haøng thaùng vaø ñaëc bieät vaøo dòp Teát Nguyeân
Ñaùn.
Hoäi chuøa Long Tieân khoâng chæ daønh rieâng cho caùc tín ñoà ñaïo Phaät, noù mang yù
nghóa taâm linh cao caû cho moïi ngöôøi. Khi xuaân ñeán, vaøo muøa traåy hoäi cuûa caû vuøng
Quaûng Ninh, ngöôøi ta goïi chuøa Long Tieân laø chuøa Trình. Ai cuõng muoán ñeán chuøa
Long Tieân daâng höông tröôùc roài môùi tieáp tuïc cuoäc haønh höông tôùi Yeân Töû, tôùi hoäi
ñeàn Cöûa OÂng...
Tröôùc kia chuøa Long Tieâân môû hoäi vaøo ngaøy 24-3 (aâm lòch), hoäi coù toå chöùc röôùc
kieäu qua ñeàn OÂng Ñöùc (ñeàn thôø Traàn Quoác Nghieãm laø con caû cuûa Traàn Höng Ñaïo)
ñeán ñeàn thôø An Döông Vöông ôû Vuïng Ñaâng qua Loong Tooøng roài quay laïi chuøa.
Caùc cuï vaãn thöôøng keå laïi caùc cuoäc thi kieäu cuûa nhieàu ñaùm röôùc, nhieàu kieäu chaïy
nhanh ñaõ bay qua caùc con ngoøi nhö trong truyeän coå tích...
Leã hoäi Thaäp Cöûu Tieân Coâng : Ñeàn Thaäp Cöûu Tieân Coâng (coøn goïi laø mieáu Tieân
Coâng) thuoäc xaõ Caåm La, ñaûo Haø Nam, huyeän Yeân Höng. Ngoâi ñeàn naøy thôø 19 vò
Tieân Coâng, nhöõng ngöôøi coù coâng ñaàu tieân khai ñeâ laán bieån laäp neân khu ñaûo Haø
Nam truø phuù, laøng xoùm ñoâng vui nhö ngaøy nay. Haøng naêm daân laøng môû hoäi vaøo
ngaøy 7 thaùng gieâng (aâm lòch) ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa caùc vò Tieân Coâng. Truyeàn
thuyeát keå laïi raèng ngaøy môû hoäi chính laø ngaøy caùc vò Tieân Coâng tìm ra maïch nöôùc
ngoït treân ñaûo caùch ñaây treân 500 naêm. Taïi ñeàn Tieân Coâng caùc vò chöùc saéc laøm leã
caùo yeát Tieân Coâng vaø bình choïn 4 cuï thöôïng thoï khoûe maïnh, gia ñình hoøa thuaän,
con caùi chaêm ngoan ñeå laøm leã ñoäng thoå.
Ngaøy moàng 7, caùc cuï thöôïng thoï töø 70 tuoåi trôû leân cuøng con chaùu ra ñeàn leã Tieân
Coâng. Con chaùu ñoäi caùc maâm leã vaät ñi tröôùc. Maâm leã coù traàu cau, röôïu, xoâi, gaø
hoaëc thuû lôïn, ñaëc bieät laø caùc höông aùn treân coù con long maõ keát baèng hoa quaû. Caùc
cuï thöôïng thoï ñi sau. Caùc cuï giaø yeáu thì ñöôïc con chaùu khieâng baèng voõng, che
 452

baèng loïng. Moãi gia ñình, doøng hoï taïo thaønh moät ñaùm röôùc. Caùc ñaùm röôùc nhaäp laïi
khi ñeán gaàn ñeàn taïo neân moät khoâng khí töng böøng naùo nhieät nhöng raát trang troïng,
thieâng lieâng. Caùc cuï thöôïng thoï vaøo ñeàn daâng leã vaät vaø teá Tieân Coâng, ñeán giöõa
tröa phaàn leã keát thuùc.
Sau leã teá ñeán leã ñoäng thoå : boán cuï ñaõ ñöôïc choïn beû boán hoøn ñaát ñaép ñeâ töôïng
tröng tröôùc höông aùn Tieân Coâng vaø dieãn troø ñaùnh vaät, nhaèm bieåu thò tinh thaàn ñaáu
tranh vôùi thieân nhieân, tieáp tuïc söï nghieäp cuûa caùc Tieân Coâng quai ñeâ laán bieån, baûo
veä xoùm laøng. Sau leã ñoäng thoå, daân laøng vaø daân nôi khaùc ñeán baét ñaàu vaøo cuoäc hoäi
naùo nhieät vôùi caùc troø chôi nhö choïi traâu, choïi gaø, ñaùnh côø ngöôøi, chôi ñu, trai gaùi
coøn haùt ñaùm, haùt cheøo ñöôøng suoát caû hoâm ñoù.
Hoäi Laøng Traø Coå : Traø Coå naèm ôû nôi ta "ñaët neùt buùt ñaàu tieân ñeå veõ hình chöõ S cuûa
baûn ñoà ñaát nöôùc". Traø Coå coù baõi bieån ñeïp lyù töôûng cho du khaùch. Cö daân Traø Coå
voán goác ôû Ñoà Sôn. Caùch ñaây hôn 400 naêm, ngöôøi Traø Coå ñaõ xaây döïng ñöôïc ngoâi
ñình laøng ñeå thôø caùc vò toå (Thaønh Hoaøng laøng). Quaâïn He (Nguyeãn Höõu Caàu) moät
laõnh tuï noâng daân khôûi nghóa thôøi Leâ - Trònh cuõng ñöôïc thôø taïi ñình. Ngoâi ñình lôùn
ñaïi dieän cho kieán truùc ñình laøng cuûa ngöôøi Vieät Nam vaãn ñöôïc baûo toàn. Hoäi laøng
Traø Coå haøng naêm dieãn ra töø ngaøy 30-5 ñeán 6-6 (aâm lòch). Ngaøy 25-5 ñoaøn thuyeàn
röôùc töø Traø Coå veà queâ toå Ñoà Sôn. Ngaøy 30-5 thì thuyeàn töø Ñoà Sôn quay veà ñeán
Traø Coå.
Ngaøy 1-6 baét ñaàu vaøo hoäi leã hoäi röôùc Vua ra beå (coøn goïi laø röôùc Vua ra mieáu), vôùi
nghi thöùc moät ñoäi quaân caàm vuõ khí, côø thaàn, phöôøng baùt aâm, baùt böûu, tieáp ñeán laø
ngöôøi caàm côø vía phaûi laø ngöôøi cöôøng traùng treû ñeïp vaø coù ñaïo ñöùc ñöôïc laøng baàu
choïn töø cuoái hoäi naêm tröôùc cuøng nhöõng ngöôøi khieâng kieäu. Sau leã röôùc laø cuoäc thi
caùc saûn phaåm chaên nuoâi troàng troït maø bieåu thò chuû yeáu laø thi caùc chuù lôïn maø ngöôøi
ta goïi laø caùc OÂng Voi. Caùc OÂng Voi ñöôïc caùc daân laøng chaêm soùc chu ñaùo töø nhieàu
thaùng tröôùc khi vaøo hoäi. Neùt ñoäc ñaùo cuûa hoäi Traø Coå laø hoäi thi laøm coã, thi naáu aên,
ai naáu gioûi ñeàu ñöôïc caû laøng bieát ñeán. Ngaøy 6 laø ngaøy keát thuùc hoäi coù muùa boâng.
Trong ngaøy muùa boâng, ngöôøi ta caàu mong trôøi ñaát thaàn linh phuø trôï cho ñaùnh baét
ñöôïc nhieàu caù toâm, buoân baùn phaùt ñaït, chaên nuoâi, troàng caây töôi toát, cuoäc soáng aám
no.
 453

Leã hoäi ñình Quan Laïn : Leã hoäi ñình Quan Laïn (coøn goïi laø hoäi ñua bôi Quan Laïn),
laø hoäi laøng cuûa ngöôøi daân xaõ ñaûo Quan Laïn, moät hoøn ñaûo naèm ôû khu trung taâm
thöông caûng coå Vaân Ñoàn. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc ngaøy 18 thaùng 6 (aâm lòch) haøng
naêm nhöng hoäi keùo daøi töø ngaøy 10 ñeán heát ngaøy 20 thaùng 6. Leã hoäi ñình Quan Laïn
vöøa kyû nieäm chieán thaéng giaëc Nguyeân Moâng naêm 1288 vaø chieán coâng cuûa Traàn
Khaùnh Dö, moät danh töôùng cuûa nhaø Traàn vöøa laø ngaøy hoäi caàu ñöôïc muøa cuûa cö
daân vuøng bieån. Hoäi ñöôïc toå chöùc treân beán ñình, nôi coù ñình Quan Laïn, moät ngoâi
ñình coå trong soá ít nhöõng ngoâi ñình coøn giöõ ñöôïc cho ñeán ngaøy nay.
Ngaøy 10 thaùng 6 : khoùa laøng (moät tuïc leä laøm trong leã hoäi cuûa ngöôøi Vieät), daân
trong laøng khoâng ñöôïc ñi baát cöù ñaâu nhöng nhöõng ngöôøi laøm aên ôû xa vaø khaùch
thaäp phöông laïi coù theå veà laøng döï hoäi. Hoäi ñình Quan Laïn coù tuïc ñua thuyeàn khaùc
vôùi bôi traûi. Daân laøng chia laøm 2 phe Ñoâng Nam Vaên vaø Ñoaøi Baéc Voõ laäp doanh
traïi rieâng töø ngaøy 13 ñeå luyeän quaân, chuaån bò thuyeàn ñua. Thuyeàn ñua thöôøng laø
thuyeàn ñi bieån troïng taûi naêm, saùu taán, roäng vaø saâu loøng, ñöôïc haï buoàm, trang trí
ñaàu roàng ôû muõi thuyeàn. Ngaøy 16 laøm leã nghinh thaàn. Daâng leã röôùc baøi vò cuûa Traàn
Khaùnh Dö töø ngheø (caùch ñình 1,5 km) veà ñình. Döôùi beán ñoâi thuyeàn ñua taäp luyeän
taïo moät khoâng khí töng böøng naùo nhieät. Ngaøy 18 thaùng 6 vaøo 3 giôø chieàu (naêm
naøo cuõng vaäy thöôøng luùc naøy nöôùc trieàu leân tôùi saùt beán cuûa ñình) hai beân baét ñaàu
xuaát phaùt. Lính beân vaên aùo traéng quaàn xanh, chaân quaán xaø caïp xanh, lính beân voõ
quaàn aùo xaùm hoaëc ñen. Tieáng chuoâng troáng, tieáng hoâ vang, côø bay phaàn phaät ñaày
khí theá. Moãi khi hai ñaøn giaùp nhau ôû saân ñình, quaân lính cuøng daân chuùng heùt lôùn
vang daäy caû moät vuøng. Hai töôùng muùa nhöõng ñöôøng ñao ñeïp maét, hai ñoaøn quaân
ñöôïc gaëp nhau 3 laàn, töôïng tröng cho 3 laàn ñaùnh thaéng quaân Nguyeân thôøi Traàn.
Tôùi laàn thöù 3 hai ñoaøn quaân taäp hôïp tröôùc mieáu, hai vò töôùng vaøo teá, khi quay trôû
ra thì cuoäc ñua thuyeàn môùi chính thöùc baét ñaàu.
Leã hoäi ñình Quan Laïn mang daáu aán cuûa moät hoäi laøng truyeàn thoáng nhöng ñaëc bieät
hoaønh traùng theå hieän tinh thaàn thöôïng voõ cuûa daân toäc choáng giaëc ngoaïi xaâm baûo
veä chuû quyeàn ñaát nöôùc cuûa nhöõng ngöôøi daân vuøng bieån.
Leã hoäi chuøa Yeân Töû : Vuøng nuùi Yeân Töû ôû xaõ Thöôïng Yeân Coâng, thò xaõ Uoâng Bí.
Nôi ñaây laø trung taâm Phaät giaùo cuûa nöôùc Ñaïi Vieät thuôû tröôùc, nôi phaùt tích cuûa
 454

thieàn phaùi Truùc Laâm. Trong quaàn theå di tích Yeân Töû roäng lôùn hieän coù 11 chuøa vaø
haøng traêm am thaùp. Chuøa ñoàng ôû treân ñænh cao nhaát 1068 m (so vôùi maët nöôùc
bieån). Leân chuøa Ñoàng du khaùch caûm töôûng nhö ñi trong maây ("noùi cöôøi ôû giöõa
maây xanh" -Nguyeãn Traûi). ÔÛ Yeân Töû coù ngoïn thaùp cao 3 taàng baèng ñaù. Ngoïn thaùp
coù nieân ñaïi "Caûnh Höng thaäp cöûu nieân -1758" laø coå nhaát. Cuõng khoâng ñaâu coù röøng
thaùp nhö khu Thaùp Toå ôû Yeân Töû gaén lieàn vôùi söï tích huyeàn thoaïi veà oâng vua nhaø
Traàn vaø phaùi Thieàn Vieän Truùc Laâm.
Hoäi Yeân Töû baét ñaàu töø ngaøy 9 thaùng gieâng (aâm lòch) vaø keùo daøi heát thaùng 3. Du
khaùch ñeán hoäi chuøa Yeân Töû ñeå ñöôïc taùch mình khoûi theá giôùi traàn tuïc, thöïc hieän
cuoäc haønh höông toân giaùo giöõa thieân nhieân huøng vó. Thuù vui "nhö hoäi" laø leo nuùi,
leân ñænh cao nôi coù chuøa Ñoàng. Treân ñöôøng ñi choác choác laïi gaëp ngoâi chuøa, ngoïn
thaùp, con suoái, röøng caây moãi nôi laø moät truyeän coå tích saâu laéng tình ngöôøi. Leân
ñeán ñænh cao sau khi thaép neùn nhang ai naáy nhö mình ñang ñöùng giöõa trôøi, loøng
laâng laâng thoaùt tuïc. Khi trôøi quang maây taïnh, töø nôi ñaây coù theå phoùng taàm maét doõi
nhìn khaép vuøng bieån mieàn Ñoâng Baéc. Ca dao coù caâu :
"traêm naêm tích ñöùc, tu haønh.
Chöa ñi Yeân Töû , chöa thaønh quaû tu."
 455

Quảng Trị
Dieän tích : 4592 km².
Daân soá : 588.600 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Ñoâng Haø.
Thò xaõ : Thò xaõ Quaûng Trò.
Caùc huyeän : Vónh Linh, Gio Linh, Cam Loä, Trieäu Phong, Haûi Laêng, Höông Hoùa,
Ña Krong.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Bru - Vaân Kieàu, Paco, Taø OÂi, Nuøng, Xtieâng, Xu Ñaêng.
Tænh Quaûng Trò phía Baéc giaùp Quaûng Bình, phía Ñoâng giaùp Ñoâng Haûi, phía Nam
giaùp tænh Thöøa Thieân Hueá, phía Taây laø daõy Tröôøng Sôn vaø nöôùc Laøo. Dieän tích
4700 km². Tænh lî Quaûng Trò caùch thaønh phoá Haø Noäi 598 km veà höôùng Nam, caùch
thaønh phoá Hueá 55 km vaø caùch Saøi Goøn 1227 km veà höôùng baéc.
Veà hình theå, ñaát tænh chia laøm hai, phía Ñoâng laø ñoàng baèng heïp, phía Taây laø röøng
nuùi thuoäc Tröôøng Sôn, chieám gaàn hai phaàn ba dieän tích tænh. Töø baéc xuoáng nam coù
caùc nuùi; Ñoâng Chaâu 1254 m (ranh giôùi vôùi tænh Quaûng Bình ôû phía Baéc). Ñoàng Sa
Muøi 1200 m, Ñoàng Voi Meäp 1701 m, Ñoäng Tou Troen 928 m, Ñoäng Ca Lö 710 m,
Phou Nhoi 690 m, Giang Gro 771 m, Ta Laou 821 m, Ñoäng Baø Leä 1102 m (ranh
giôùi vôùi tænh Thöøa Thieân ôû phía Nam), Caây Tre 485 m,... caùc nuùi phía Ñoâng chæ
cao ñoä 300 ñeán 600 m.
Ba soâng chính cuûa tænh laø Beán Haûi, Cam Loä vaø Soâng Haøn. Soâng Beán Haûi phaùt
nguoàn töø daõy Tröôøng Sôn ra ñeán bieån ôû cöûa Tuøng, daøi 75 km. Soâng Haøn (coøn goïi
laø soâng Thaïch Haøn vaø soâng Quaûng Trò) chaûy töø phía Nam quaän Trieäu Phong
ngöôïc leân phía Baéc ôû quaän Höông Hoùa vaø quaän Cam Loä, roài ñoå ra cöûa Vieät. Phía
taû ngoïn coù caùc soâng Hieáu Giang, Vónh Phöôùc, AÙi Töû chaûy vaøo, phía höõu ngaïn coù
soâng ñaøo Vónh Ñònh, soâng Cam Loä (goïi laø con soâng Boà Ñieàn) laø con soâng ñaøo noái
soâng Beán Haûi vôùi soâng Thaïch Haõn, chaûy qua hai quaän Höông Hoùa vaø Cam Loä.
Ngoaøi ra tænh coøn coù moät soá doøng soâng nhoû nhö Rao Quan, Da Krong, Myõ Chaùnh,
Nhung Giang, Trònh Hin, Raøo Vónh... Bôø bieån Quaûng Trò daøi 66 km (41 miles),
ngoaïi tröø vuøng cöûa Tuøng lôûm chôûm ñaù, suoát bôø bieån ñeàu baèng phaúng vaø coù nhieàu
caùt, caùc bôø bieån khoâng kín ñaùo neân khoâng thaønh laäp ñöôïc caùc haûi caûng.
 456

Khí haäu Quaûng Trò ñôõ khaéc nghieät hôn moät soá tænh laân caän, cuõng vôùi hai muøa möa
naéng. Muøa naéng töø thaùng ba ñeán thaùng baûy, thôøi tieát oi böùc, muøa heø coù gioù Laøo
thoåi veà caøng laøm khoâng khí theâm ngoät ngaït vaø naëng neà. Muøa möa töø thaùng taùm
ñeán thaùng hai. Thaùng chuyeån tieáp thöôøng coù möa lôùn neân thöôøng coù luït loäi. Möa ôû
ñaây coù aûnh höôûng cuûa gioù baác, thaùng taùm ñeán thaùng möôøi hai coù möa raøo, möa raøo
lieân tuïc ñoå xuoáng aøo aït, laøm nöôùc soâng daâng leân gaây luït loäi thöôøng xuyeân. Töø
thaùng gieâng ñeán thaùng hai coù möa phuøn vaø gioù baác.
Sinh hoạt, kinh tế
Ngöôøi kinh soáng phaàn ñoâng ôû ñoàng baèng. Treân nhöõng vuøng cao coù caùc saéc daân Toâi
Oi (coøn goïi laø Pacoh), Vaân Kieàu, Khu Tu vaø ñoàng baøo goác Chaøm, Hoa. Daân ta
theo Phaät, Thieân Chuùa, thôø phuïng Toå Tieân, Thaàn Linh.
Taïi mieàn ñoàng baèng, luùa vaãn laø hoa maøu chính, coù hai vuøng troàng luùa toát taäp trung
ôû Trieäu Phong vaø Haûi Laêng. Noâng daân laøm ba vuï muøa vaøo thaùng ba, thaùng taùm vaø
thaùng möôøi. Caùc loaïi luùa Heûo Thôm, Heûo Raèng, Chieân Traéng, Chieân Ñoû... noåi
tieáng thôm ngon. Hoa maøu phuï coù saén baép, ñaäu naønh, meø, tieâu, ñaäu phoäng... troàng
nhieàu ôû Vónh Linh, Gio Linh, Cam Loä, Tieäu Phong, Haûi Laêng, Ba Loøng. Tieâu
Quaûng Trò muøi raát thôm vaø vò raát cay. Ngoaøi ra quaän Gio Linh coù nhieàu vöôøn troàng
traùi caây. Röøng Quaûng Trò coù caùc loaïi goã, hoaøng ñaøn, mít, tre, nöùa, daï höông, keàn
keàn, maây vaø caùc ñaëc saûn khaùc nhö maät ong, saùp ong vaø caây laøm thuoác. Röøng cuõng
coù nhieàu loaïi thuù nhö voi, coïp, teâ giaùc, nai, khæ, gaáu.
Vì gaàn bieån neân daân chuùng cuõng theo ngheà ñaùnh caù nhöng gaëp khaù nhieàu vì muøa
möa thöôøng keùo daøi. Daân chuùng coøn laøm ngheà nöôùc maém vaø muoái. Trong soá caùc
hoaït ñoäng tieåu coâng nghieäp trong tænh, ngheà chaïm khaûm xaø cöø ôû Caùt Sôn phoå bieán
caùc saûn phaåm nhaát nöôùc. Khoaùng saûn trong tænh chæ coù ñaù, saïn ôû vuøng nuùi vaø caùt
traéng ôû bôø bieån coù theå duøng cho kyõ ngheä thuûy tinh.
Lược sử
Vuøng ñaát Quaûng Trò xöa ñaõ laø ñaát Laäp Quoác, moät phaàn cuûa boä Vieät Thöôøng, moät
trong 15 boä cuûa nhaø nöôùc Vaên Lang. Naêm 1509, vua Lyù Thaùnh Toâng ñaùnh Chieâm
Thaønh vaø baét ñöôïc Cheá Cuû. Cheá Cuû lieàn daâng ba chaâu Ñòa Lyù, Ma Linh vaø Boá
Chính (baây giôø laø Quaûng Bình, Quaûng Trò). Naêm 1306, vua Chieâm Thaønh laø Cheá
 457

Maân daâng hai Chaâu OÂ vaø Chaâu Ri laøm sính leã xin cöôùi Huyeàn Traân Coâng Chuùa.
Naêm 1037, vua Traàn Nhaân Toâng ñoåi Chaâu OÂ laøm Chaâu Thuaän, Chaâu Ri laøm Chaâu
Hoùa. Chaâu Thuaän goàm ñaát Phong Ñieàn, Trieäu Phong, Haûi Laêng, Chaâu Hoùa goàm
coù Quaûng Ñieàn, Höông Traø, Dieân Phöôùc, Hoøa Vang. Hai chaâu thuoäc loä Thuaän Hoùa.
Thôøi Minh thuoäc, chuùng saùt nhaäp hai chaâu Thuaän vaø Hoùa thaønh phuû Thuaän Hoùa.
Ñeán ñôøi Leâ, vuøng naøy thuoäc phuû Trieäu Phong, xöù Thuaän Hoùa. Ñeán thaùng möôøi
naêm Maäu Ngoï (1558), chuùa Nguyeãn Hoaøng ñöôïc cöû laøm traán ñaát Thuaän Hoùa, laäp
ñình ôû AÙi Töû thuoäc phuû Trieäu Phong. Teân Quaûng Trò coù töø naêm 1804. Ñôøi Gia
Long laø dinh Quaûng Trò. Naêm 1831, Minh Maïng ñaët laøm traán, sau ñoåi laøm tænh.
Sau ñoù Töï Ñöùc caûi laøm ñaïo, nhöng laïi ñoåi thaønh tænh vaøo naêm 1876.
Thôøi Phaùp thuoäc, anh huøng Toân Thaát Thuyeát giöõ chöùc Phuï Chính, phoø vua Haøm
Nghi, khoâng chaáp nhaän söï xaâm löôïc cuûa quaân Phaùp, oâng moä taäp quaân só phoøng thuû
kinh ñoâ, ñoàng thôøi bí maät xaây döïng chieán khu vuøng Taân Sôû thuoäc quaän Höông
Hoùa. Ngaøy 5-7-1885, kinh thaønh Hueá thaát thuû, oâng Thaát Thuyeát cuøng hai ngöôøi
em laø Toân Thaát Ñaïm vaø Toân Thaát Thieäp röôùc vua Haøm Nghi vaøo chieán khu Taân
Sôû, roài thaûo hòch "Caàn Vöông" gôûi ñi khaép nôi keâu goïi thaàn daân só töû ñöùng leân
khaùng Phaùp. Taïi Quaûng Trò , coù caùc anh huøng Tröông Ñình Hoäi, Nguyeãn Töï Nhö
döïng côø khôûi nghóa, ñem quaân quaáy phaù giaëc Phaùp khaép tænh. Naêm 1908, ñoàng
baøo Quaûng Trò ñaõ cuøng vôùi daân chuùng khaép caùc tænh noåi leân bieåu tình choáng thueá
vaø choáng leänh baét ñi phu cho Phaùp. Sau hieäp ñònh Geneve naêm 1954, ñaát nöôùc bò
chia caét laøm ñoâi laáy soâng Baéc Haûi (vó tuyeán 17) laøm ranh giôùi.
Tröôùc naêm 1975, Quaûng Trò coù caùc quaän nhö Gia Linh, Trung Löông, Höông Hoùa,
Haûi Laêng, Cam Loä, Mai Lónh vaø Trieäu Phong.
Phong cảnh, di tích
Khu danh thaéng Ñakroâng : Laø teân goïi chung cho moät khu vöïc coù khung caûnh thieân
nhieân huøng vó, tröõ tình cuûa vuøng nuùi phía Taây Quaûng Trò. ÔÛ ñoù coù soâng Ñakroâng
xinh ñeïp aån naùu trong mình nhöõng huyeàn thoaïi ñaày chaát söû thi vaø nhaân vaên, coù
caàu Ñakroâng duyeân daùng giöõa nguùt ngaøn trôøi maây, soâng nöôùc, nuùi röøng vaø coù moû
nöôùc khoaùng töï nhieân.
Cöûa khaåu Lao Baûo : Laø moät cöûa khaåu quan troïng giöõa Vieät Nam vaø Laøo, gaàn nôi
 458

coù nhaø tuø Lao Baûo cuûa Phaùp xaây ñeå giam giöõ caùc chieán só caùch maïng. Lao Baûo
caùch thò xaõ Ñoâng Hoøa khoaûng 80 km, ngay caïnh soâng Seâpoân. Chôï Lao Baûo caùch
cöûa khaåu bieân giôùi 2 km. Nhieàu haøng hoùa cuûa Thaùi Lan mang töø Laøo sang ñöôïc
buoân baùn ôû ñaây. Chôï ôû ñaây töông ñoái saàm uaát, haøng hoùa phong phuù. Lao Baûo caùch
Thaùi Lan 950 km. Töø 1993, Lao Baûo trôû thaønh moät cöûa khaåu quoác teá quan troïng
vaø du lòch giöõa Laøo, Thaùi Lan vôùi caùc tænh mieàn Trung Vieät Nam.
Cöûa Tuøng : Cöûa Tuøng laø moät baõi bieån ñeïp, nôi nghæ maùt lyù töôûng cuûa tænh Quaûng
Trò vaø laø cöûa cuûa soâng Beán Haûi ñoå ra bieån. Baõi taém cöûa Tuøng khoâng roäng vaø daøi
nhöng mang moät veû ñeïp raát rieâng. Baõi bieån baèng phaúng, nöôùc trong xanh, caùt mòn.
Bieån luùc naøo cuõng loäng gioù.
Cöûa Tuøng nhö moät böùc tranh sinh ñoäng, thay ñoåi maøu saéc töøng giôø döôùi aùnh naéng
maët trôøi. Thaät thuù vò khi ñöôïc ngoài treân thuyeàn xuoâi doøng Beán Haûi ñeå ngaém nhìn
caûnh saéc nôi ñaây. Töø chaân caàu Hieàn Löông, thuyeàn seõ ñöa du khaùch löôùt nheï treân
doøng nöôùc trong xanh, soùng gôïn laên taên, rì raøo gioù thoåi. Doïc hai beân bôø soâng laø
maøu xanh möôùt cuûa nhöõng ruoäng luùa, ngoâ, maøu xanh ñaäm cuûa caùc luõy tre, caùc
raëng phi lao vaø caùc laøng xoùm môø xa.
Vaøo buoåi chieàu taø, du khaùch coù theå thoûa söùc ngaém nhìn nhöõng ñaøn haûi aâu nhôûn
nhô chao lieäng ñuøa giôõn treân nhöõng laøn soùng thaãm xanh. Ñeâm ñeán laø thôøi gian cuûa
gioù trôøi vaø nhaïc bieån. Tieáng soùng ì aàm hoøa vôùi tieáng reo trieàn mieân cuûa raëng phi
lao vaø caùc laøng xoùm môø xa ñöa du khaùch vaøo giaác nguû eâm ñeàm. Cöûa Tuøng thaät
ñuùng laø moät nôi nghæ döôõng vaø nghæ maùt tuyeät vôøi. Ñieåm du lòch naøy hieän nay
ñang haáp daãn du khaùch gaàn xa.
Ruù Lònh : Laø khu röøng tieâu bieåu cho röøng raäm nhieät ñôùi. Thaûm thöïc vaät ôû Ruù Lònh
thuoäc kieåu röøng kheùp kín, xanh toát quanh naêm vôùi soá löôïng vaø chuûng loaïi phong
phuù coù nguoàn goác chuû yeáu töø khu heä thöïc vaät ñeä tam Vieät Baéc - Hoa Nam vôùi
khoaûng 200 loaïi, trong ñoù coù 72 loaïi hoï goã vôùi caùc loaïi goã quí hieám. Ñoäng vaät khaù
ña daïng, coù treân 13 loaïi thuù vaø 60 loaïi chim quyù. Ñaây laø nôi du lòch sinh thaùi lyù
töôûng.
Suoái nöôùc noùng Taân Taâm : Ñaây laø moät con suoái töï nhieân thuoäc heä chi löu ôû thöôïng
nguoàn soâng Hieáu. Hai chi löu thöôïng nguoàn soâng Hieáu chaûy voøng, vöôn caùnh tay
 459

oâm aáp caû moät khu vöïc roäng lôùn vaø cuõng chính laø ñöôøng giao thoâng thuûy voâ cuøng
thuaän lôïi. Noåi leân giöõa khoâng gian kyø vó aáy laø leøn ñaù voâi, trong leøn coù nhieàu hang
ñoäng ñeïp. ÔÛ bôø traùi cuûa soâng Hieáu coù raát nhieàu maïch nöôùc noùng coù tröõ löôïng vaø
haøm löôïng tuyeät vôøi. Ñaây seõ laø ñieåm du lòch haáp daãn vaø nôi chöõa beänh raát lyù
töôûng.
Thaùp Trung Ñan : Ngoâi thaùp coå ôû xaõ Trung Ñan, huyeän Trieäu Phong. Thaùp cao
hôn 30 m. Treøo leân ñænh thaùp coù theå nhìn thaáy toaøn caûnh trong vuøng. Ñaây laø moät
danh thaéng cuûa tænh.
Chuøa Saéc Töù : Chuøa coù teân chöõ laø Tònh Quang töï, ôû xaõ AÙi Töû, huyeän Trieäu Phong.
Chuøa do hoaø thöôïng Tu Phaùp döïng vaøo naêm 1739 ñôøi vua Leâ YÙ Toâng, ñaët teân
chuøa laø Tònh Nghieäp. Ñeán ñôøi vua Gia Long ñöôïc ñaët teân laø Tònh Quang. Chuøa
ñöôïc truøng tu naêm 1941 vaø ñeán naêm 1975, ñöôïc xaây döïng laïi. Hieän nay chuøa chæ
coøn laïi moät hieän vaät coå coù giaù trò ngheä thuaät laø pho töôïng ñöùc phaät A Di Ñaø.
Vöông Cung Thaùnh Ñöôøng La Vang : Nhaø thôø ôû caùch thaønh coå Quaûng Trò 6 km veà
phía taây, laø nôi "cöùu roãi linh hoàn" cuûa ñoàng baøo theo Kitoâ giaùo döôùi thôøi vua Caûnh
Thònh (1793 - 1801). Töông truyeàn raèng Ñöùc Meï Ñoàng Trinh Maria hieän hình nôi
ñaùm coû treân ba goác ña to ñeå cöùu roãi nhöõng linh hoàn vöôùng naïn ñang ngaøy ñeâm
nguyeän caàu ôn cöùu roãi cuûa Ñöùc Meï. Nhaø thôø Ñöùc Meï La Vang ñöôïc xaây döïng vaøo
nhöõng naêm ñaàu cuûa trieàu vua Minh maïng.
Naêm 1886, nhaø thôø ñöôïc xaây döïng laïi khang trang hôn vaø ñeán naêm 1900 môùi hoaøn
thaønh. Ñeán naêm 1924, nhaø thôø ñöôïc xaây döïng laïi lôùn hôn. Vaøo naêm 1961, nhaø thôø
La Vang ñöôïc giaùo hoäi phong laø "Vöông Cung Thaùnh Ñöôøng La Vang".
Soâng Beán Haûi - caàu Hieàn Löông : Soâng Beán Haûi ñoaïn treân thöôïng nguoàn coù teân laø
soâng Raøo Thanh, baét nguoàn töø daõy Tröôøng Sôn chaûy ñeán Cöûa Tuøng daøi khoaûng
100 km, thuoäc ñòa phaän tænh Quaûn trò. Loøng soâng nôi roäng nhaát khoaûng 200 m, nôi
baét caàu Hieàn Löông roäng 170 m.
Theo Hieäp ñònh Geneøve 1954 veà Vieät Nam : soâng Beán Haûi vaø vó tuyeán 17 ñöôïc
choïn laøm giôùi tuyeán quaân söï taïm thôøi vaø caàu Hieàn Löông baét qua soâng cuõng chia
laøm hai nöûa. Caàu Hieàn Löông do coâng binh Phaùp döïng naêm 1950 (tröôùc ñaáy daân
hai bôø qua laïi baèng thuyeàn). Caàu coù 7 nhòp, vaø coù chieàu daøi 178 m, ñöôïc laùt baèng
 460

894 mieáng vaùn.

Ñeàn anh huøng Traàn Nhaät Duaät : Thuoäc Xaõ ñôn Hueä, huyeän Vónh Linh. Nhöõng
naêm anh huøng daân toäc Traàn Nhaät Duaät theo vua Traàn Anh Toâng ñaùnh chieám
Chieâm Thaønh, oâng ñaõ khoâng ñeå cho quaân lính nhieãu haïi daân laønh. Ghi ôn coâng
ñöùc naøy, daân chuùng ñaõ laäp ñeàn thôø.
Moä anh huøng Laâm Hoaèng : Xaây taïi laøng Gia Bình, quaän Gio Linh. Anh huøng Laâm
Hoaèng hy sinh ñeàn nôï nöôùc trong traän huyeát chieán baûo veä thaønh Traán Haûi choáng
thöïc daân Phaùp xaâm löôït ôû cöûa bieån Thuaän An, tænh Thöøa Thieân.
Di tích thaéng caûnh tích thaønh Taân Sôû : Thuoäc quaän Höông Hoaù, do anh huøng Toân
Thaát Thuyeát döïng leân ñeå chieâu moä nghóa quaân ñaùnh thöïc daân Phaùp. Thaønh Taân Sôû
(Taân Saøi) xaây hình vuoâng, moãi chieàu daøi 1 km, nay chæ coøn veát tích lôø môø, nhöõng
daõy haøo luyõ bò san baèng.
Thaønh Quaûng Trò : Tröôùc ñaây tænh Quaûng Trò naèm trong quaän Trieäu Phong. Naêm
1809 vua Gia Long ñònh ñoâ taïi xaõ Thaïnh Haõn, roài cho ñaép thaønh baèng ñaát chung
quanh kinh ñoâ. Naêm 1938 Minh Maïng phaù ñi vaø xaây laïi baèng gaïch cao 5 m, daøy 5
m.
Ñoäng Coàn Tieân : Ñoäng treân moät ngoïn ñoài cao thuoäc quaän Gio Linh. Tuïc truyeàn
ñaây laø choã caùc oâng Tieân ñaùnh côø neân môùi goïi laø ñoäng Coàn Tieân. Treân ñoài coù
phieán ñaù hình con voi quyø, cao 3 m, roäng 2 m, daøi 4 m, treân ñaù coù khaéc moät baøn côø
töôùng. Nôi ñaây caûnh raát tónh mòch vaø thanh nhaõ.
Ñeàn Nöõ Thaàn Chieâm Thaønh : Thuoäc thoân Döông Leä Ñoâng, quaän Trieäu Phong.
Ñeàn töông ñoái nhoû beân trong thôø töôïng Nöõ Thaàn Chieâm Thaønh. Töôïng ñöôïc khaéc
theo loái taû chaân thaät ñeïp, taïc treân moät loaïi ñaù laùng boùng. Döôùi saân ñeàn coù moät hoà
nhoû vuoâng vöùc, nöôùc luoân luoân ñaày quanh naêm.
Ñeàn Thaàn Traûo : Thuoäc thoân AÙi töû quaän Trieäu Phong. Ñeàn do chuùa Nguyeãn
Hoaøng xaây döïng ñeå taï ôn "Nöõ Thaàn Soâng AÙi Töû" ñaõ chæ myõ nhaân keá gieát ñöôïc
töôùng Laäp Bao nhaø Maïc. Naêm Thieäu Trò thöù hai (1842) coù vònh thô khaéc treân bia
ghi laïi söï tích naøy.
Huyeän Haûi Laêng : Queâ Buøi Duïc Taøi, hoïc roäng bieát nhieàu, gioûi thô vaên, ñoã tieán só
naêm Caûnh Höng thöù naêm (1502).
 461

Huyeän Vónh Linh, laøng Cao Xaù : Laø queâ Nguyeãn Höõu Baøi, gioûi vaên chöông vaø
chính trò döôùi thôøi vua Duy Taân. Naêm 1908, OÂng laø ngöôøi cöïc löïc phaûn ñoái haønh
ñoäng teân kham söù Phaùp Mahe muoán ñaøo laêng moä vua chuùa ñeå laáy vaøng baïc vaø
naêm 1925, OÂng vaø Hình Boä Thöôïng Thö Ñình Baù phaûn ñoái hieäp öôùc nhöôïng boä
cuûa trieàu ñình vôùi giaëc Phaùp. OÂng cuõng laø ngöôøi thaønh laäp caùc laøng Phöôùc Moân,
Phöôùc Sôn, Phöôùc Nguyeân vaø Phöôùc Sa ôû Quaûng Trò. Saønh thô Noâm, OÂng laø taùc
giaû cuûa hôn 100 baøi thô hay.
Huyeän Gio Linh : Laø queâ Traàn Ñình Tuùc, gioûi thi vaên vaø ngoaïi giao trieàu Nguyeãn,
taùc giaû Tieâu Sôn toaøn taäp.
Quaûng Trò : Cuõng laø queâ cuûa Traàn Xuaân Hoaø, taøi kieâm vaên voõ döôùi trieàu Nguyeãn.
Thaùng 4-1861 (Taân Daäu), khi thöïc daân Phaùp tieán haønh ñaùnh tænh Ñònh Töôøng, môùi
vaøo Myõ Trang vaø Bang Laõnh, OÂng ñem binh ra ñaùnh. Bò giaëc baét ñöôïc, khoâng chòu
khuaát phuïc quaân thuø, OÂng caén löôõi töï vaãn. Daân chuùng laäp ñeàn thôø Traàn Xuaân Hoaø
taïi tænh nhaø.
Các dịp lễ hội
Quaûng Trò laø tænh coù truyeàn thoáng vaên hoùa muoân maøu muoân veû. Ñieån hình nhaát laø
tieáng noùi mang ñaëc ñieåm thoå ngöõ vuøng Trung boä coøn baûo löu nhieàu yeáu toá coå cuûa
tieáng Vieät. Caùc phong tuïc khaùc nhau nhö ma chay, cöôùi xin, gioã chaïp vôùi nghi leã
ñôn giaûn. Chuøa chieàn ñöôïc xaây döïng ít. Chæ coù moät soá chuøa nhö chuøa Thaïch Haûi,
chuøa Ñoâng Haø, chuøa Linh Quang. Ñaëc bieät caùc daân toäc ít ngöôøi cö truù ôû ñòa
phöông naøy thöôøng söû duïng coàng, chieâng, ñaøn Amam, nhò, ñaøn moâi, troáng, saùo. Hoï
coù nhieàu truyeän coå truyeàn mieäng, coù ñieäu haùt "oaùt" laø loaïi haùt ñoái giao duyeân nam
nöõ, Prdoak laø haùt vui trong sinh hoaït, Adang Kon laø haùt ru treû con. Leã hoäi, leã teát
khoâng caàu kyø, ít haáp daãn.
Hoäi Thöôïng Phöôùc : Hoäi Thöôïng Phöôùc thuoäc xaõ Trieäu Thöôïng, huyeän Trieäu
Phong. Leã hoäi môû ra haøng naêm vaøo 3 ngaøy töø 13 ñeán 15 aâm lòch ñeå ghi nhôù coâng
lao cuûa Quan Coâng Hoaøng Duõng, ngöôøi ñaõ coù coâng laäp laøng Thöôïng Phöôùc. Ngaøy
13, 14 thaùng 3 aâm lòch caû laøng ñi saên, laáy ñaàu muoân thuù ñeå laøm leã vaät daâng cuùng.
Saùng ngaøy 15 thaùng 3 aâm lòch, laøng baét ñaàu toå chöùc teá leã. Cuoäc teá leã, daâng cuùng
keùo daøi ñeán heát ngaøy 15.
 462

Hoäi cöôùp cuø : Ñaây laø hoäi laøng ñöôïc toå chöùc taïi ñình An Myõ, Caåm Phoå, Gio Myõ,
huyeän Gio Linh vaøo ngaøy 4 thaùng 1 aâm lòch haøng naêm. Leã hoäi keùo daøi 2 ngaøy. Sau
phaàn leã, teá caàu an laø troø cöôùp cuø. Neùt ñoäc ñaùo cuûa leã hoäi laø beân naøo huy ñoäng
ñöôïc nhieàu ngöôøi tham gia thì caøng deã thaéng cuoäc. Ngöôøi tham gia khoâng keå treû,
giaø, trai, gaùi. Ñaây laø moät hình thöùc theå thao mang tính daân gian.
Leã hoäi La Vang : Haøng naêm vaøo caùc ngaøy 15 thaùng 8 ñeàu coù toå chöùc "kieäu". Song
"kieäu" toå chöùc vaøo caùc naêm chaün lôùn hôn "kieäu" toå chöùc vaøo caùc naêm leû, cöù ba
naêm moät laàn goïi laø "kieäu ñaïi hoäi" vaø "kieäu" 100 naêm thì lôùn hôn "kieäu" 50 naêm,
40 naêm... Töø ngaøy 13 ñeán ngaøy 15-8-1998 vöøa qua ñaõ toå chöùc cuoäc haønh höông kyû
nieäm 200 naêm Ñöùc Meï hieän hình taïi La Vang coù hôn 20 vaïn löôït giaùo daân vaø
quan khaùch tham döï. Ñaây laø leã hoäi khaù ñoäc ñaùo ôû Quaûng Trò.
 463

Sài Gòn
Dieän tích : 2090 km².
Daân soá : 5.378.100 ngöôøi (2001).
Caùc quaän : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,10, 11, 12, Taân Bình, Bình Thaïnh, Phuù Nhuaän,
Thuû Ñöùc, Goø Vaáp.
Caùc huyeän : Nhaø Beø, Caàn Giôø, Hoùc Moân, Cuû Chi, Bình Chaùnh.
Laõnh thoå thaønh phoá Saøi Goøn coù toïa ñoä ñòa lyù 10 ñoä 22'13" - 11 ñoä 22'17" vó ñoä baéc
vaø 160 ñoä 01'25" - 107 ñoä 01'10" kinh ñoä ñoâng. Trung taâm thaønh phoá caùch Haø Noäi
1730 km ñöôøng chim bay. Thaønh phoá coù 15 km bôø bieån.
Thaønh phoá Saøi Goøn ñöôïc thaønh laäp treân moät vuøng ñaát coù nhieàu soâng ngoøi, kinh
raïch vaø phaùt trieån thaønh moät ñoâ thò lôùn nhöng vaãn coøn daáu veát cuûa soâng ngoøi cuõ,
qua nhöõng ñòa danh ñaõ trôû thaønh quen thuoäc.
Soâng chính cuûa thaønh phoá laø soâng Saøi Goøn, chaûy qua tænh Bình Döông xuoáng Gia
Ñònh, roài chaûy saùt phía Ñoâng laøm ranh giôùi vôùi tænh. Nhöõng con soâng vaø kinh raïch
ñaùng keå laø soâng Thò Ngheø (phuï löu cuûa soâng Saøi Goøn), kinh Ñoâi, kinh Haønh Baøng,
kinh Beán Ngheù, raïch Caùt, kinh Ruoät Ngöïa, (Maõ Tröôøng Giang) raïch Caàu OÂng
Laõnh, raïch Loø Goám, raïch Caàu Kieäu, raïch OÂng Buoâng, kinh Taøu Huû...
Veà nguoàn goác teân soâng Thò Ngheø, ta coù hai tuyeán khaùc nhau : Thöù nhaát Baø
Nguyeãn Thò Khaùnh, con gaùi Khaâm sai Nguyeãn Cöûu Vaân (thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc
Chu, 1691-1725) vaø laø vôï cuûa oâng Ngheø laøm thö kyù trong dinh Phieân Traán, cho
xaây moäy caây caàu daøi baét qua soâng ñeå choàng tieän ñi laøm vieäc vaø cuõng ñeå daân
chuùng söû duïng. Caàu naày ñöôïc daân goïi Baø Ngheø, sau ñoåi thaønh Thò Ngheø. Thöù hai
baø Thò Ngheø(vôï moät oâng Ngheø) toå chöùc caùc toaùn daân Phaùp ñaùnh quaân Phaùp. Khi
giaëc chieám Saøi Goøn, cho moät taøu nhoû ñoå quaân leân bôø lieàn bò nghóa quaân cuûa Thò
Ngheø ñaùnh döõ doäi. Sau baø hy sinh trong moät traän ñaùnh. Daân chuùng ñaët teân soâng,
caàu vaø vuøng Thò Ngheø töø ñoù.
Kinh Taøu Huû (coøn goïi laø kinh Chôï Lôùn) vaø ñöôøng thuûy vaãn quan troïng veà giao
thoâng vaø kinh teá, vì noái lieàn Saøi Goøn vôùi caùc soâng ngoøi chaûy xuoáng mieàn Taây.
Xöa, vuøng naày coøn coù raïch Chôï Lôùn nhöng quaù nhoû heïp neân vua Gia Long cho
11.460 daân coâng ñaøo kinh Taøu Huû trong ba thaùng vaø hoaøn taát ngaøy 23 thaùng Tö
 464

naêm Kyû Maûo (1819). Kinh daøi ñoä naêm caây soá röôûi, roäng gaàn 37 thöôùc, saâu khoaûng
17 thöôùc. Gia Long ñaët teân kinh laø An Thoâng Haï. Kinh Ruoät Ngöïa do quan
Nguyeãn Höõu Ñaøm cho ñaøo vaøo muøa Thu naêm Nhaâm Thìn (1772), phaù moät ñöôøng
sình laày ñeå ñaøo con kinh thaúng nhö ruoät ngöïa, neân goïi laø "Maõ Tröôøng Giang",
giuùp cho thuyeàn beø ñi laïi ñöôïc thuaän lôïi hôn.
Luùc ñaát Saøi Goøn môùi phaùt trieån, coù raát nhieàu kinh raïch ñaøo ngang doïc thaønh phoá
nhöng ñaõ bò laáp töø laâu ñeå laøm ñöôøng xaù nhö kinh Sa Ngö (sau laáp laïi thaønh ñöôøng
Nguyeãn Hueä, kinh Caây Caàm, (chaïy treân ñöôøng Leâ Thaùnh Toâng), kinh Chôï Vaûi
(chaïy tôùi maët tieàn Toaø Ñoâ Chính). raïch Caàu Saáu (xöa coù haàm nuoâi caù saáu ñeå baùn
thòt, raïch chaïy ñeán hai ñöôøng Coâng Lyù vaø Haøm Nghi), raïch Baø Tònh (chaïy ñeán
ñöôøng Voõ Taùnh)... Vì theá, Saøi Goøn coù raát nhieàu caàu xöa cuõ nhö caàu Cao Mieân
(caàu Boâng), caàu Muoái , caàu OÂng Laõnh, caàu Moáng, caàu Quaây, caàu Kho, caàu Quan,
caàu Thò Ngheø, caàu Xoùm Chæ, caàu Chôï Lôùn, caàu Chaø Vaø, caàu Xoùm Cuûi, caàu OÂng
Lôùn (xöa daân chuùng khoâng ñöôïc goïi teân thaät cuûa Vieät gian Ñoã Höõu Phöông), caàu
Boùt Bình Taây, caàu Ba Caúng...
Khí haäu cuûa thaønh phoá Saøi Goøn coù hai muøa roõ reät. Muøa möa töø thaùng Naêm ñeán
thaùng Möôøi, muøa khoâ töø thaùng Möôøi Hai ñeán thaùng Tö. Möa nhieàu vaøo thaùng Saùu
vaø thaùng Chín, coù gioù Taây Nam thoåi, Hai thaùng noùng nhaát laø thaùng Tö vaø thaùng
Taùm, coù gioù Ñoâng Baéc thoåi. Thaùng Möôøi Hai maùt nhaát, nhieät ñoä trung bình haøng
naêm laø 26,9°C.
Caùc quoác loä 1, 4, 13 vaø lieân tænh loä 5, 52 laø nhöõng ñöôøng giao thoâng quan troïng noái
Saøi Goøn vôùi caùc tænh khaùc. Phi tröôøng cuûa Saøi Goøn laø phi tröôøng Taân Sôn Nhaát, coù
nhöõng phi ñaïo lôùn theo tieâu chuaån quoác teá.
Sinh hoạt, kinh tế
Ngöôøi daân Vieät Nam ñeán laäp nghieäp taïi vuøng ñaát Gia Ñònh - Saøi Goøn töø theá kyû thöù
17. Quaù trình phaùt trieån khaù phöùc taïp cuûa Saøi Goøn khieán ngöôøi ta laãn loän veà teân
goïi. Vuøng ñaáy ngaøy nay goïi laø Saøi Goøn tröôùc ñaây coù teân laø Beán Ngheù (coøn goïi
theo chöõ Haùn Vieät laø Ngöu Chöõ hoaëc teân Bình Giang).
Töø nguyeân thuûy xoùm Beán Ngheù naøy chaïy daøi töø khu Chôï Quaùn tôùi Hieån Trung Töø
(khoaûng ñöôøng Voõ Taùnh vaø Nguyeãn Cö Trinh) vaø Thuûy Xöông (xöôûng ñoùng taøu,
 465

ven ñöôøng Cöôøng Ñeå). Coøn vuøng ñaát ngaøy xöa goïi laø Saøi Goøn do chöõ Ñeà Ngaïn,
ñoïc theo ngöôøi Hoa thaønh Taày Nguoàn, laø nôi sinh soáng cuûa ngöôøi Trung Hoa (laäp
xaõ Minh Höông naêm 1698) sau naày ta goïi laø Chôï Lôùn, vaø vuøng Phuù Laâm laø nôi
sinh soáng cuûa ngöôøi Khmer. Noái vôùi ba vuøng naøy laø kinh raïch ñöôïc söû duïng ñeå
chuyeân chôû haøng hoùa nhieàu hôn ñöôøng boä.
Vuøng ñaát môùi môû mang naøy sôùm trôû thaønh moät trung taâm thöông maïi saàm uaát.
Tröôùc khi bò Nguyeãn AÙnh taùi chieám, ñaát Saøi Goøn ñaõ laø phoá thò noåi tieáng, daân
chuùng ôû caùc nôi xa vaø thöông thuyeàn ngoaïi quoác thöôøng ñeán trao ñoåi haøng hoùa,
baùn cho trieàu ñình khí giôùi, binh khí, thuoác suùng vaø mua vaøo caùc thoå saûn nhö luùa
gaïo, ñöôøng, tieâu, boâng, göøng, tô luïa, gia suùc laøm thòt, goã, traùi caây...
Töø khi Nguyeãn AÙnh chuaån bò haäu phöông ñaùnh ra Baéc töông tranh vôùi nhaø Taây
Sôn, thì vieäc buoân baùn taïi ñaây laïi caøng taáp naäp. Gaïo vaãn laø moùn chính ñeå trao ñoåi
khoâng nhöõng veà kinh teá maø coøn veà chính trò nöõa. Chaúng haïn, vaøo thaùng 4-1789,
nöôùc Xieâm La bò naïn ñoùi, cho thuyeàn ñeán xin gaïo, Nguyeãn AÙnh beøn cho hôn 2000
taán gaïo ñeå möu caàu lôïi duïng quaân Xieâm sau naày.
Nhöõng khu phoá chôï noåi danh ñaàu tieân cuûa Saøi Goøn laø : Chôï Beán Thaønh (tröôùc
naèm treân ñöôøng Nguyeãn Hueä) coù phoá xaù ñoâng ñuùc hai beân kinh Sa Ngö, coù ñoø
ngang, caàu vaùn, phoá nhaø ngoùi, haøng hoùa chaát ñaày doïc theo kinh, ghe thuyeàn ñaäu ,
chaät beán. Chôï Beán Ngheù (gaàn bôø soâng khoaûng ñaàu ñöôøng Töï Do vaø Nguyeãn Hueä).
Phoá Chôï Saøi Goøn (ôû Bình Taây ngay trung taâm Chôï Lôùn), cöûa haøng buoân baùn lieân
tieáp nhau, daøi khoaûng ba daëm, ña soá laø ngöôøi goác Trung Hoa vaø moät ít ngöôøi Vieät
cö nguï; haøng hoùa baøi baùn caùc loaïi vaûi gaám, chaâu baùu, ñoà söù, thuoác ta, traø boät, giaáy
möïc...
Chôï Ñieàu Khieån (gaàn khu ñöôøng Nguyeãn Traõi vaø Buøi Thò Xuaân) vaø chôï Beán Soûi
(beân naøy soâng Saøi Goøn nhìn nhaø roàng Thuû Thieâm) cuõng raát saàm uaát. Phoá chôï Bình
An baùn nhieàu ñaët saûn ôû nuùi, bieån; ban ñeâm coøn thaép ñeøn buoân baùn. Chôï Taân
Kieång (gaàn Chôï Quaùn), buoân baùn ñoâng ñuùc, haøng naêm vaøo vieäc Teát Nguyeân Ñaùn
thöôøng toå chöùc nhieàu troø thuù vò vaø cuõng ñöôïc goïi laø "Chôï Lôùn"...
Nhieàu khu vöïc chæ buoân baùn moät loaïi haøng hoùa ñaëc bieät neân ñöôïc ñaët teân chuyeân
nghieäp nhö: Caàu Muoái, chôï Ñuõi (baùn haøng deät baèng tô goác), haøng Ñinh, xoùm
 466

Chieáu, ñöôøng Thôï Tieän, xoùm Goám. xoùm Loø Voâi, xoùm Laù (baùn laù lôïp nhaø), xoùm
Loø Reøn, xoùm Caâu, xoùm Chæ, caàu Ñöôøng, xoùm Daàu, chôï Soài (baùn vaûi soài deät töø
boâng goøn khoâng ñöôïc beàn, ñeïp), xoùm Cuûi, xoùm Gaïo, xoùm Laù Buoân, xoùm Vöôøn
Mít (xöa daân ngheøo laáy hoät mít xay thaønh boät ñem baùn), ñöôøng Haøng Chaùo Muoái...
Maät ñoä daân cö soáng trong thaønh phoá raát cao, ngoaøi ñoàng baøo Kinh chieám phaàn lôùn,
coøn coù ñoàng baøo Vieät goác Hoa, Chaøm, AÁn Ñoä, Khmer cö nguï khaù ñoâng. Caùc toân
giaùo chính laø ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo. Ñôøi soáng cuûa daân chuùng
thaønh phoá hoaøn toaøn chuù troïng vaøo vieäc phaùt trieån thöông maïi vaø kyõ ngheä. Daân
chuùng buoân baùn laøm aên neân cuoäc soáng sung tuùc vaø phong phuù.
Caùc ngaønh coâng nghieäp nheï goàm coù deät vaûi, tô sôïi, quaàn aùo, thuûy tinh, caùc saûn
phaåm cheá bieán nhö nhöïa cao su, boät giaëc, xaø boâng, söõa, ñöôøng, thuoác laù, daàu aên,
röôïu bia, nöôùc ngoït, baùnh mì, ñoà hoäp, baùnh keïo, hoùa chaát, xe ñaïp, moät soá duïng cuï,
phuï tuøng nheï cho caùc ngaønh kyõ ngheä... Ngaønh tieåu thuû coâng ngheä cuõng phaùt trieån
maïnh khoâng keùm nhö sôn maøi, ñoài moài , ñan chieáu, coùi, theâu, may maëc, nöôùc
maém, töông chao, ñoà chôi... vaø raát nhieàu ngaønh ngheà saûn xuaát caùc maët haøng ña
duïng khaùc.
Ngoaøi ra, daân chuùng coøn buoân baùn haøng hoùa töø caùc nôi vaän chuyeån ñeán nhö nhöõng
loaïi noâng saûn, haûi saûn, laâm saûn, hoa, traùi caây vaø nhieàu haøng hoùa linh tinh
khaùc...Chôï buùa lôùn nhoû saàm uaát ôû khaép nôi nhö chôï Beán Thaønh, chôï Lôùn, chôï Baø
Chieåu, chôï Traàn Quoác Toaûn, chôï Nguyeãn Tri Phöông. Tieäm buoân phaùt trieån khaép
ñöôøng phoá. Xe vaän taûi, ghe thuyeàn chôû haøng hoùa ra vaøo thaønh phoá luùc naøo cuõng
taáp naäp. Nhieàu loaïi haøng hoùa ñöôïc xuaát caûng ra ngoaïi quoác. Neàn vaên hoùa giaùo
duïc, vaên hoïc ngheä thuaät raát môû mang, caùc tröôøng ñaïi hoïc, trung hoïc coâng laäp vaø tö
thuïc nhieàu nhaát nöôùc.
Lược sử
Teân Saøi Goøn baét ñaàu xuaát hieän chính thöùc veà maët haønh chính töø khi chuùa Nguyeãn
Phuùc Chu sai oâng Nguyeãn Höõu Caûnh laøm kinh löôïc ñaát Chaân Laïp (1698) chia ñaát
Ñoâng Phoá (Giaûn Phoá) ra laøm dinh, huyeän; laáy xöù Ñoàng Nai laøm huyeän Phöôùc
Long vaø xöù Saøi Goøn laøm huyeän Taân Bình, ñaët ra hai dinh Traán Bieân (Bieân Hoaø)
vaø Phieân Traán (Gia Ñònh) cho quan vaøo cai trò. Töø naêm 1698 ñoù, xöù Saøi Goøn trôû
 467

thaønh huyeän Taân Bình vaø huyeän sôû ñaët ôû laøng Taân Khai, laø truï sôû cuûa dinh Phieân
Traán.
Nhöõng xoùm laøng ñaàu tieân cuûa Saøi Goøn laø xoùm Hoøa Myõ (töùc xoùm Thuûy Traïi, gaàn
ñöôøng Cöôøng Ñeå) xoùm Taân Taân Khai (ñöôøng meù soâng khoaûng caàu Moáng), xoùm
Long Ñieàn, xoùm Than, xoùm Baøu Sen (caây Mai), xoùm Phuù Giaùo, xoùm Loø Buùn, xoùm
caây Cui, xoùm Raãy Caûi, xoùm UÏ Ghe. Veà lai lòch Saøi Goøn coù boán giaû thuyeát. Tröôùc
tieân, ñaát naày coù teân laø Saøi Goøn, teân goác Khmer phieân aâm töø tieáng Prei Kor (röøng
caây boâng goøn) hoaëc cuûa tieáng Prei Nokor (ñoâ laâm, thaønh laâm hay hoaøng laâm),
nguyeân laø dinh cuûa Phoù Vöông Cao Mieân, thuoäc vuøng Chôï Lôùn tôùi chuøa Caây Mai.
Thuyeát thöù hai, naêm 1778, ngöôøi Trung Hoa töø cuø lao Phoá (Bieân Hoøa) ñoå veà ñaây,
xaây bôø gaïch cao doïc theo kinh Taøu Huû ñeå ngaên nöôùc, neân ngöôøi Taøu goïi laø Taày
Nguoàn (Ñeà Ngaïn); do tieáng Taày Nguoàn naøy, quaân Phaùp phieân aâm ra chöõ Saøi Goøn
(veà haønh chính goàm caû Gia Ñònh thaønh, coøn teân Saøi Coân hay Taày Nguoàn chæ Chôï
Lôùn). Thuyeát thöù ba cho raèng Saøi Coân hay Saøi Goøn laø tieáng phieân aâm cuûa chöõ Taây
Cung voøng thaønh cuûa Phoù Vöông Cao Mieân, ñoái chieáu vôùi Ñoâng Phoá laø tö dinh
cuûa quan Kinh löôïc Vieät Nam.
Thuyeát thöù tö, tieáng Saøi Coân hay Saøi Goøn ñeàu laø tieáng phieân aâm cuûa hai chöõ Taây
Coáng, nôi nhaän coáng leã cuûa ñôøi vua Cao Mieân daâng cho vua Vieät Nam. Do vaäy duø
cho tieáng naøo phieân aâm chaêng nöûa, vuøng ñaát teân goïi Saøi Goøn khi xöa laø "Chôï
Lôùn" ngaøy nay. Coøn vuøng ñaát naày ta goïi laø Saøi Goøn töø naêm 1790 ñeán 1861 thuoäc
phaïm vi thaønh Gia Ñònh (thaønh Baùt Quaùi) hoaëc vuøng Beán Ngheù vaø vaøo ñôøi Minh
Maïng ñöôïc goïi laø tænh thaønh Phieân An. Naêm 1832 , boû caáp Gia Ñònh thaønh, naêm
traán ñoåi thaønh saùu tænh; traán Phieân An thaønh traán Phieân An. Naêm 1833, tænh Phieân
An caûi thaønh tænh Gia Ñònh.
Vì laø moät vò trí chieán löôïc, maûnh ñaát Saøi Goøn ngaøy xöa ñaõ chöùng kieán bieát bao
bieán coá thaêng traàm cuûa lòch söû. Töø 1776 ñeán 1788, thôøi noäi chieán giöõa nhaø Taây
Sôn vaø nhaø Nguyeãn. Saøi Goøn laø ñòa baøn chuyeån quaân cuûa Taây Sôn vaø quaân cuûa
Nguyeãn AÙnh. Daân chuùng phaûi soáng trong caûnh "hai chính phuû" thöôøng xuyeân. Moãi
laàn anh huøng Nguyeãn Hueä vaøo Gia Ñònh ñaùnh ñuoåi Nguyeãn AÙnh ra bieån xong, ñaët
quan coi vieäc daân roài trôû veà queâ Quy Nhôn hay Phuù Xuaân thì Nguyeãn AÙnh laïi
 468

quay veà ñaùnh chieám. Thaùng 8 naêm Ñinh Daäu (7-9-1788), lôïi duïng quaân Taây Sôn
taùi laäp traät töï Baéc Haø vaø chuaån bò ñaùnh quaân Thanh, Nguyeãn AÙnh vaøo ñöôïc Saøi
Goøn vaø xaây döïng cô sôû taán coâng Taây Sôn,
Hai naêm sau Nguyeãn AÙnh choïn Saøi Goøn laøm kinh ñoâ, goïi laø Gia Ñònh kinh; nhôø
hai ngöôøi Phaùp veõ hoïa ñoà xaây thaønh baûo veä thaät kieân coá theo kieán truùc Taây
Phöông nhöng mang hình Baùt Quaùi. Thaùng 7 naêm Nhaâm Tyù (1792) vua Quang
Trung Nguyeãn Hueä baêng haø vaø Nguyeãn AÙnh phaûn coâng maát nhieàu naêm môùi thaéng.
Sau khi tieâu dieät nhaø Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua laáy hieäu laø Gia Long, rôøi
kinh ñoâ töø Gia Ñònh kinh (Saøi Goøn) veà Hueá.
Naêm 1811, thaønh Hueá laøm xong thì Gia Ñònh kinh ñöôïc ñoåi thaønh Gia Ñònh thaønh
(caáp thaønh lôùn hôn traán) vaø chæ coøn laø thò sôû cuûa quan Toång traán Nam Kyø. Ñôøi
Minh Maïng, naêm 1830, Leâ Vaên Duyeät cho söûa thaønh Baùt Quaùi. Tieác thay vieäc söûa
thaønh, coäng theâm tö thuø khi coøn treû vôùi Leâ Vaên Duyeät, Minh Maïng vu cho oâng toäi
nhò taâm laøm Leâ Vaên Khoâi laø con nuoâi Leâ Vaên Duyeät noåi loaïn, ñaùnh chieám laáy
thaønh trong maáy naêm (1833-1835) neân Minh Maïng ñaõ cho phaù thaønh Baùt Quaùi ñeå
laäp thaønh Gia Ñònh môùi naêm 1837.
Thaùng 2-1859. quaân Phaùp ñem thuûy quaân hoån hôïp Phaùp -Taây Ban Nha töø Ñaø
Naüng vaøo cöûa Caàn Giôø, vöôït qua soâng Loøng Taûo, soâng Nhaø Beø, soâng Saøi Goøn ñeå
ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh. Maëc duø quaân trieàu ñình vaø daân quaân khaùng chieán
choáng traû döõ doäi nhöng bò hoûa löïc giaëc quaù maïnh, raïng saùng ngaøy 17-2 thaønh Gia
Ñònh bò vôõ. Quan giöõ thaønh laø Hoä ñoác Voõ Duy Ninh vaø aùn saùt Leâ Ninh tuaãn tieát.
Sau chieán thaéng töôùng Phaùp Rigault Genouillky thaáy thaønh quaù roäng khoâng theå raûi
quaân baûo veä, laïi lo ngaïi caùc kho chöùa quaân cuï vaø löông thöïc loït vaøo tay nghóa
quaân sau naày, neân ngaøy 8 thaùng 3 naêm 1859 ñaõ phaù thaønh Gia Ñònh baèng oå coát
mìn. Thaønh bò noå tan taønh cuøng vôùi 20.000 caây suùng ñuû côõ, nhieàu binh khí, 85
thuøng thuoác suùng (vaø voâ soá hoûa phaùo, dieâm sinh) kho luùa döï tröõ cho 8000 ngöôøi aên,
cuøng moät soá tieàn baûn xöù (tieàn ñieáu vaø tieàn keõm). Tieáng noå laøm rung chuyeån caû
moät goác trôøi, löûa boác chaùy cao nguøn nguït ñeán caû thaùng môùi taét. De Genouilly ñeå
laïi moät Tieåu ñoaøn ñoùng ñoàn ôû bôø soâng, roài keùo thuûy quaân ra Ñaø Naüng.
Taïi Saøi Goøn, quaân giaëc laäp phoøng tuyeán khaép nôi ñeå ñaøn aùp caùc cuoäc noåi daäy cuûa
 469

quaân Vieät Nam. Chuùng gian manh söû duïng caùc ñình chuøa laøm coâng söï. Ngaøy 3-7-
1860, oâng Döông Bình Taân chæ huy nghóa quaân töø Taân An leân ñaùnh vaây giaëc Phaùp
ôû Hieån Trung Töï (nay laø goác ñöôøng Voõ Taùnh vaø Nguyeãn Cö Trinh).
Sau ñoù thöïc daân baét daân chuùng Saøi Goøn - Chôï Lôùn taùi laäp "phoøng tuyeán caùc chuøa"
töø caây Mai ñeán Thò Ngheø. Nhöng daân ta taåy chay hoaëc troán theo nghóa quaân neân
phoøng tuyeán cuûa giaëc luoân bò hôû. Daân quaân chia laøm nhieàu toaùn nhoû ñaùnh du kích
ngay taïi trung taâm Saøi Goøn. Daân ñaùnh taâm lyù loan truyeàn troïng thöôûng cho baát cöù
ai laáy ñöôïc ñaàu lính Phaùp. Giaëc Phaùp sôï laém khoâng daùm ñi tuaàn nhieàu.
Thaùng 7-1860, trieàu ñình cöû hai anh huøng Nguyeãn Tri Phöông vaø Phaïm Theá Hieån
vaøo Gia Ñònh chænh ñoán haøng nguõ, boå sung quaân soá, laäp ñoàn Chí Hoaø ôû laøng Chí
Hoaø (Phaùp ñoïc traïi laø Kyø Hoaø, khoaûng ngaõ ba ñöôøng Baéc Haûi vaø Leâ Vaên Duyeät,
ta neân söûa laïi cho ñuùng khoâng neân ñoïc sai nhö Phaùp), phoái hôïp vôùi caùc toaùn nghóa
quaân ñaùnh Phaùp, vaø laäp theâm caùc ñoàn xung quanh Chí Hoaø nhö ñoàn Luõy Baèng,
ñoàn Tham Löông, ñoàn Thuaän Kieàu, ñoàn Raïch Tra....
Baáy giôø anh huøng Tröông Coâng Ñònh giöõ chöùc Quaûn cô, ñoáng quaân taïi röøng choài ôû
Hoaø Höng, gaàn ñoàn Chí Hoaø. Ngaøy 16-10-1860 daân quaân phuïc kích taøu tuaàn Phaùp
treân soâng Thò Ngheø, baén teân Ñaïi uùy Harmand bò troïng thöông. Ngaøy 6 - 12 - 1860,
teân Ñaïi uùy Barbeù loït oå phuïc kích cuûa nghóa quaân, bò caét ñaàu ôû gaàn chuøa Khaûi
Töôøng (thuoäc khu Ñaïi hoïc Y Döôïc thôøi tröôùc 1975).
Ngaøy 7-2-1861, sau khi giaûi quyeát xong cuoäc chieán tranh vôùi Trung Hoa, thöïc daân
Phaùp taêng cöôøng quaân soá lính thuûy boä 4000 ngöôøi do Ñeà ñoác Charner, Thieáu
töôùng Vassoigne vaø teân Ñaïi taù Taây Ban Nha Palanca chæ huy ñeán Saøi Goøn ñeå môû
ñaàu ñaùnh chieám 6 tænh mieàn Nam. Ngaøy 24-2, giaëc phaùo kích döõ doäi vaøo ñoàn Luõy
Baèng roài taán coâng. Quaân ta choáng traû maõnh lieät. Vassoigne vaø Palanca bò troïng
thöông nhöng ñoàn maát vaøo tay giaëc. Saùng ngaøy 25-2, chuùng doàn löïc taán coâng ñoàn
Chí Hoaø. Traän ñaùnh kinh hoàn dieãn ra vôùi nhöõng ñôït phaùo kích nhö möa vaø nhieàu
laàn quaân ta laên xaû ra ñaùnh caän chieán. Ñoàn Chí Hoaø thaát thuû. Anh huøng Nguyeãn Tri
Phöông bò thöông vaø ngöôøi em vaø ngöôøi em cuûa oâng laø anh huøng Nguyeãn Duy töû
traän. Coøn anh huøng Phaïm Theá Hieån bò troïng thöông, khi veà ñeán Bieân Hoøa thì maát.
Nghe tin maát ñoàn Chí Hoøa, trieàu ñình Töï Ñöùc tuùng theá neân cöû hai oâng Phan Thanh
 470

Giaûn vaø Laâm Duy Hieäp vaøo Saøi Goøn ñieàu ñình vôùi thöïc daân Phaùp, thöïc chaát laø sai
hai oâng nhaän thua. Keát quaû laø Hoaø öôùc Nhaâm Tuaát kyù ngaøy 11-6-1862, nhöôøng ba
tænh Gia Ñònh, Bieân Hoaø vaø Ñònh Töôøng cho Phaùp, khieán hai oâng oaùn hai oâng
Phan Thanh Giaûn vaø Laâm Duy Hieäp boû daân daâng ñaát cho giaëc.
Trieàu ñình muoán haøng nhö vaäy nhöng daân khoâng chòu neân coâng cuoäc khaùng chieán
töï phaùt cuûa daân chuùng buøng leân khaép nôi, ngöôïc laïi vôùi yù muoán cuûa trieàu ñình.
Caùc anh huøng Tröông Coâng Ñònh, Phan Vaên Ñaït, Nguyeãn Thaønh YÙ, Löu Taán
Thieân, Hoà Huaán Nghieäp chieâu moä nghóa duõng, ñaùnh lieân tuïc, traõi daøi ñòa baøn hoaït
ñoäng töø Goø Coâng, Taân An ñeán Saøi Goøn, Chôï Lôùn. Daân khoâng hôïp taùc vôùi giaëc vaø
töï tay ñoát nhaø, boû ruoäng vöôøn ñi theo khaùng chieán.
Ngaøy 16-3-1874, ñoàng baøo Saøi Goøn laïi phaûi chöùng kieán theâm moät moái nhuïc caét
ñaát xin thua khi trieàu ñình Töï Ñöùc kyù hoaø öôùc Giaùp Tuaát, nhöøng cho giaëc Phaùp
chieám noát ba tænh mieàn Taây cuûa Nam Kyø laø An Giang Haø Tieân vaø Chaâu Ñoác. Laàn
naày Phan Thanh Giaûn uoáng thuoác ñoäc töï töû sau khi phaûi chòu nhöôïng ñaát cho giaëc.
Thaùng 1-1885, Ñeà ñoác Nguyeãn Vaên Böôøng ñöa nghóa quaân vaøo thaønh phoá, chuaån
bò keá hoaïch ñoát Khaùm Lôùn (khu Ñaïi hoïc Vaên Khoa) ñeå giaûi thoaùt tuø nhaân chính trò
vaø ñaùnh chieám Saøi Goøn, Nhöng ngöôøi phuï traùch khai hoûa Khaùm Lôùn tính loän moät
ngaøy, ñeâm chính thöùc döï truø haønh ñoäng vaøo ñeâm 22-1. Keá hoaïch bò baïi loä, anh
huøng Nguyeãn Vaên Böôøng vaø moät soá chieán höõu bò baét vaø bò haønh hình sau ñoù.
Naêm 1913, hai nhaø anh huøng caùch maïng Nguyeãn Höõu Trí vaø Phan Xích Long phoái
hôïp vôùi moät soá toå chöùc yeâu nöôùc döï ñònh khôûi nghóa chieám Saøi Goøn. Ngaøy 24-3
nghóa quaân ñaët bom (töï taïo) taïi moät soá coâng sôû giaëc taïi Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn; raûi
truyeàn ñôn vaø daùn hòch keâu goïi daân chuùng noåi daäy. Ngaøy 28-3 vaän ñoäng ñoàng baøo
bieåu tình ôû Chôï Lôùn. Vieäc khoâng thaønh, giaëc ñaøn aùp, ruoàng boá nhöõng ngöôøi chæ
huy, baét giam moät soá ngöôøi.
OÂng Phan Xích Long bò baét ôû Phan Thieát vaø ñöa vaøo giam taïi Saøi Goøn. Raïng ngaøy
12-12-1916, oâng Nguyeãn Höõu Trí vaø hôn 300 nghóa quaân duøng haøng chuïc chieác
thuyeàn buoân töø soâng Saøi Goøn vaøo kinh Taøu Huû, roài ñoå boä leân Saøi Goøn, chia quaân
ra laøm hai ngaõ döï tính ñaùnh dinh Thoáng Ñoác baét soáng teân naøy vaø vaøo khaùm lôùn
giaûi cöùu caùc chieán höõu bò giam caàm; cuøng luùc seõ ñoát phaù caùc kho ñaïn döôïc, thuoác
 471

suùng vaø khi löûa boác leân seõ thaønh tín hieäu cho nhöõng caùnh quaân khaùc ôû vuøng laân
caän tieán vaøo ñaùnh uùp Saøi Goøn. Giaëc Phaùp phaûn kích döõ doäi treân ñöôøng phoá. OÂng
Nguyeãn Höõu Trí töû traän. Keá hoaïch noåi daäy thaát baïi. Thöïc daân khuûng boá tinh thaàn
ñoàng baøo baèng caùch ñem xöû töû 51 chieán só yeâu nöôùc, roài choân taäp theå taïi "ñaát
Thaùnh Chaø" (gaàn chôï Taân Ñònh).
Naêm 1925, nhaø caùch maïng Phan Chu Trinh töù Phaùp trôû veà nöôùc vaø vaøo Saøi Goøn
môû nhieàu cuoäc dieãn thuyeát, hoâ haøo daân chuû, neâu cao tinh thaàn töï daân toäc vaø vaän
ñoäng vieäc traû töï do cho anh huøng Phan Boäi Chaâu, môùi bò baét beân Trung Hoa vaø bò
giaûi veà Haø Noäi. Ngaøy 24-3-1926, Phan Chu Trinh töø traàn vì baïo beänh. Haøng chuïc
ngaøn ñoàng baøo tham döï ñaùm tang naày. Cuøng naêm sinh vieân hoïc sinh baõi khoaù,
bieåu tình ñoøi thöïc daân phaûi traû töï do cho anh huøng Phan Boäi Chaâu. Ñeán naêm 1931,
thöïc daân nhaäp Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn laïi goïi chung laø Ñòa Phöông Saøi Goøn vaø chia
laøm naêm quaän.
Phong cảnh, di tích
Thaûo Caàm Vieân : ÔÛ 2B Nguyeãn Bænh Khieâm, Quaän 1. Thaûo Caàm Vieân laø moät
trong nhöõng ñòa chæ vaên hoùa, nôi baûo toàn ñoäng thöïc vaät coù tuoåi thoï ñöùng haøng thöù
8 treân theá giôùi. Baét ñaàu xaây döïng vaøo thaùng 03-1864 treân moät khu ñaát roäng naèm
caïnh soâng Raïch Laêng (phía Ñoâng Baéc Saøi Goøn) do moät chuyeân vieân khaûo cöùu
thöïc vaät nhieät ñôùi ngöôøi Phaùp laø oâng J. B. Louis Pierre phuï traùch. Coâng trình hoaøn
thaønh vaøo naêm 1865, trong ñoù troàng nhieàu loaïi caây quí ôû trong nöôùc vaø treân theá
giôùi, nhaäp töø AÁn Ñoä, Thaùi Lan, Laøo, Cam-Pu-Chia nhö cacao, cafe, vani, moät vaøi
gioáng mía goïi laø Jardin Acclimater... Nhieàu loaïi ñoäng vaät laï vaø quí hieám ñöôïc ñöa
veà nuoâi ôû ñaây ñöôïc goïi laø Sôû Thuù. Ñeán naêm 1924, Sôû Thuù ñöôïc môû roäng theâm 10
ha. Ngaøy 27-11-1927, Phaùp cho xaây Temple Du Souvenir coù kieán truùc gioáng nhö
ñeàn thôø laêng taåm Hueá. Treân laàu coù thö vieän khaù roäng. Naêm 1956, chính quyeàn Saøi
Goøn cho tu söûa vaø thieát keá laïi, vieän baûo taøng Blanchard de la Brosse ñöôïc ñoåi laø
vieän baûo taøng quoác gia Saøi Goøn, Sôû Thuù ñoåi laø Thaûo Caàm Vieân.
Töø naêm 1989, chuoàng traïi ñöôïc caûi taïo vaø môû roäng cho thích hôïp vôùi ñôøi soáng sinh
thaùi cuûa töøng loaïi thuù. Dieän tích chuoàng traïi laø 21.352 m². Naêm 1990, Thaûo Caàm
Vieân laø thaønh vieân chính thöùc cuûa hieäp hoäi caùc vöôøn Ñoâng Nam AÙ. Naêm 1991,
 472

khu hoa vieân trong Thaûo Caàm Vieân ñöôïc thieát laäp laïi sau nhieàu naêm boû hoang.
Sau hôn 130 naêm xaây döïng, Thaûo Caàm Vieân ñaõ trôû thaønh moät vöôøn thuù lôùn cuûa caû
nöôùc vôùi 590 ñaàu thuù thuoäc 125 loaøi; thöïc vaät coù 1800 caây goã thuoäc 260 loaøi, 23
loaøi lan noäi ñòa, 33 loaøi xöông roàng, 34 loaøi bonsai vaø thaûm coû xanh treân dieän tích
20 ha, chia ra laøm nhieàu khu : khu nuoâi caàm thuù, khu caây caûnh vaø phong lan, khu
vui chôi... Thaûo Caàm Vieân haøng ngaøy ñoùn haøng nghìn löôït khaùch ñeán tham quan.
Coâng vieân Ñaàm Sen : Coâng vieân Ñaàm Sen thuoäc quaän 11, laø khu vöïc coù hoà lôùn
meânh moâng, dieän tích vaøo khoaûng 52 ha, giaùp hai ñöôøng Laïc Long Quaân vaø Hoøa
Bình. Tôùi ñaây du khaùch maát nhieàu thôøi gian môùi coù theå ñi thaêm heát 30 khu vöïc
cuûa coâng vieân.
Khu vui chôi giaûi trí coù khu troø chôi ñieän töû, saân khaáu coå tích, laâu ñaøi coå tích, saân
khaáu quaûng tröôøng, non boä - thuûy cung, ñaûo khieâu vuõ, nhaø sinh vaät bieån, roái nöôùc,
vöôøn chim thieân nhieân, vöôøn böôùm thieân nhieân, chuøa coå Giaùc Vieân, khu caâu caù,
khu troø chôi maïo hieåm, hoà thieân nga, hoà ngöïa phi, khu tröng baøy kyø long, quaùn traø
ñaïo, vöôøn hoa Chaâu AÂu, quaûng tröôøng La Maõ, quaûng tröôøng vaên hoùa, saân khaáu
nhaïc nöôùc, khu bowling, khu dòch vuï theå thao, hoà caâu toâm, nhaø haøng Thuûy Taï, khu
troø chôi thieáu nhi, ñeøn taïo hình, caàu cöûu khuùc, nhaø ga Monorail, ñöôøng ga
Monorail...
Khu caém traïi laø moät khu ñaát troáng ñöôïc daønh rieâng cho khaùch coù nhu caàu caém traïi.
Khu vöïc loøng hoà daønh cho nhieàu hoaït ñoäng treân maët nöôùc nhö : caâu caù, bôi xuoàng,
nhaø Thuûy Taï, ñaûo khieâu vuõ, saân khaáu roái nöôùc...
Khu du lòch "Moät Thoaùng Vieät Nam" : Ñòa chæ : Beá Boø Caïp, aáp Phuù Bình, xaõ An
Phuù, huyeän Cuû Chi. Khu du lòch "Moät Thoaùng Vieät Nam" laø moät quaàn theå laøng
ngheà thuû coâng truyeàn thoáng, vôùi dieän tích 22,5 ha ñaát böng bieàn, naèm caïnh raïch
Boø Caïp, gaàn soâng Saøi Goøn. Khu du lòch bao goàm 30 haïng muïc vôùi: ñeàn thôø ñaát
nöôùc, sa baøn nöôùc Vieät Nam, laàu voïng, ba khu tieâu bieåu cho ba mieàn ñaát nöôùc.
Beân caïnh laø khu vaên hoùa aåm thöïc, ñaûo nuoâi chim thuù töï nhieân, khu chôï haøng tieåu
thuû coâng nghieäp, chôï treân soâng, vöôøn caây aên traùi...
ÔÛ ñaây, nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng, noâng daân, ngheä nhaân ... thuoäc nhieàu daân toäc
khaùc nhau, ñeán töø nhöõng mieàn queâ khaùc nhau cuøng lao ñoäng saûn xuaát beân nhau
 473

trong moät soá ngheà truyeàn thoáng tieâu bieåu nhö : ñan laùt maây tre, deät tô luïa vaø thoå
caåm, goám söù, chaàm noùn, theâu ren, laøm giaáy doù, in khaéc tranh, ñieâu khaéc ñaù, ñieâu
khaéc moäc, cheá bieán mía ñöôøng, canh taùc luùa nöôùc, nuoâi troàng thuûy saûn, öôm troàng
hoa lan, caây caûnh, chaên nuoâi gia suùc, gia caàm... thaêm khu du lòch "Moät Thoaùng
Vieät Nam" seõ löu laïi cho du khaùch nhöõng aán töôïng saâu saéc veà ñaát nöôùc Vieät Nam.
Coâng Vieân Vaên Hoùa : Ñòa chæ: 15C Nguyeãn Thò Minh Khai, Quaän 1. Tieàn thaân coù
teân goïi laø vöôøn Tao Ñaøn (daân coøn quen goïi vöôøn "OÂng Thöôïng"). Ngaøy 19-04-
1984, vöôøn Tao Ñaøn ñöôïc ñoåi teân thaønh Coâng Vieân Vaên Hoùa Saøi Goøn. Vôùi dieän
tích 90.503 m², Coâng Vieân Vaên Hoùa laø nôi lyù töôûng cho du khaùch trong nöôùc vaø
ngoaøi nöôùc. Nôi ñaây thöôøng xuyeân dieãn ra caùc chöông trình Leã - Teát - Hoäi daân toäc
nhö : hoäi hoa xuaân, hoäi Ñeàn Huøng, leã hoäi vaên hoùa caùc daân toäc Vieät Nam... ñoàng
thôøi cuõng laø nôi du ngoaïn, nghæ ngôi, taäp luyeän theå duïc theå thao, vui chôi giaûi trí
cuûa nhaân daân thaønh phoá vôùi caùc hoaït ñoäng : saân khaáu, ca nhaïc Troáng Ñoàng, nôi toå
chöùc bieåu dieãn nhöõng chöông trình ca nhaïc choïn loïc, chaát löôïng, mang tính ngheä
thuaät cao.
Coâng Vieân Nöôùc Saøi Goøn : Coâng Vieân Nöôùc Saøi Goøn (SaiGon Water Park) môû
cöûa töø 13-12-1997 laø khu giaûi trí hieän ñaïi döôùi nöôùc ñaàu tieân taïi Vieät Nam bao
goàm caùc troø chôi : caàu tröôït nöôùc vaø hoà bôi môùi laï theo tieâu chuaån quoác teá. Coâng
vieân naèm treân khu ñaát roäng 5 ha beân bôø soâng Saøi Goøn thuoäc quaän Thuû Ñöùc, caùch
trung taâm Saøi Goøn khoaûng 10 km. Ñaây laø moät coâng trình lieân doanh vôùi coâng ty
Pegasus Leisure (UÙc) vôùi toång soá voán ñaàu tö 11,16 trieäu ñoâla.
Khu Du Lòch Suoái Tieân : Naèm ôû phía Ñoâng Baéc thaønh phoá, thuoäc huyeän Thuû Ñöùc,
treân ñöôøng Haø Noäi, caùch thaønh phoá19 km. Khu du lòch Suoái Tieân laø nôi vui chôi
giaûi trí cuoái tuaàn cuûa ngöôøi daân thaønh phoá trong vaø nöôùc ngoaøi. Tôùi ñaây du khaùch
seõ ñöôïc taän höôûng phong caûnh töï nhieân höõu tình : suoái, röøng caây, hoà caù... Ñaây laø
nôi nuoâi nhieàu loaïi thuù quí hieám maø ñaëc bieät nhaát laø caù saáu, ñaøn caù saáu ôû ñaây hieän
coù gaàn 2000 con. Tôùi Suoái Tieân du khaùch coøn ñöôïc ñaém mình vôùi thuûy cung vôùi
haøng traêm loaïi caù bôi loäi trong haàm kín.
Khu vöïc Chôï Lôùn : Naêm 1788, moät nhoùm ngöôøi Hoa töø cuø lao Phoá vaø Myõ Tho keùo
veà bôø raïch Beán Ngheù laäp chôï buoân baùn. Khu vöïc ñoù phaùt trieån thaønh Chôï Lôùn
 474

ngaøy nay. Nôi ñaây coù theå xem nhö moät China Town (thaønh phoá ngöôøi Hoa) cuûa
Vieät Nam vôùi nhöõng phoá chôï san saùt vaø ñaày aép haøng hoùa töø laâm thoå saûn ñeán
nhöõng haøng tieåu thuû coâng nghieäp. Khu vöïc Chôï Lôùn laø nôi tham quan haáp daãn cho
du khaùch ñeán tìm hieåu cuoäc soáng thöôøng ngaøy cuûa nhaân daân thaønh phoá noùi chung
vaø cuûa coäng ñoàng ngöôøi Hoa noùi rieâng.
Chôï Beán Thaønh : Naèm ôû trung taâm thaønh phoá, chôï Beán Thaønh raát ñoãi quen thuoäc
vôùi ngöôøi daân Vieät Nam vaø khaùch quoác teá. Tröôùc khi Phaùp xaâm chieám Saøi Goøn
naêm 1859, coù moät chôï nhoû naèm ôû khu ñaát ñaàm laày naèm keà beân bôø soâng Beán Ngheù
vaø saùt thaønh Saøi Goøn. Töø xuaát xöù aáy maø chôï ñaõ mang teân gheùp laø Beán Thaønh.
Chôï ñöôïc xaây baèng gaïch, khung goã, lôïp tranh. Naêm 1870, chôï bò chaùy moät phaàn.
Naêm 1911, chôï cuõ bò phaù ñi, chôï môùi ñöôïc xaây khang trang roäng raõi hôn vaø hoaøn
thaønh vaøo thaùng 03-1914.
Chôï An Ñoâng : Naèm trong khu vöïc Chôï Lôùn, gaàn ngaõ tö ñöôøng An Döông Vöông
vaø Traàn Phuù, chôï An Ñoâng laø moät trong nhöõng chôï trung taâm cuûa thaønh phoá vôùi
caùc maët haøng chính laø vaûi, quaàn aùo may saün, giaøy deùp...
Chuøa Giaùc Laâm : Ñòa chæ : 118 Laïc Long Quaân, Quaän Taân Bình. Laø moät trong
nhöõng ngoâi chuøa coå xöa nhaát thaønh phoá, chuøa coøn coù teân laø Caåm Sôn hoaëc Caåm
Ñieän. Chuøa ñöôïc xaây vaøo naêm 1744. Phong caûnh nôi naøy ñeïp nhö tranh vôùi nhöõng
vöôøn hoa vaø nhöõng caây cao. Nhieàu ngöôøi ñeán ñaây ñeå saùng taùc vaø ngaâm thô. Chuøa
ñöôïc truøng tu nhieàu laàn: naêm 1804 vaø 1909. Treân coång coù ba chöõ Giaùc Laâm Töï
vieát baèng chöõ Haùn. Chuøa coøn ñöôïc goïi laø ñình Giaùc Laâm vì coù nhieàu am vôùi
nhöõng ngöôøi truï trì thuoäc doøng hoï Laâm Teá, con chaùu cuûa nhöõng ngöôøi truyeàn vaø
phaùt trieån ñaïo Phaät ôû Trung Quoác.
Chuøa Giaùc Laâm ñöôïc xaây döïng treân moät dieän tích roäng. Kieán truùc cuûa chuøa khaù
ñaëc saéc, ñaëc bieät laø nhöõng coät chuøa to lôùn, maøu naâu ñaäm, treân ñoù chaïm nhöõng caâu
ñoái maï vaøng (coù 143 caëp caâu ñoái). Bao lam cuûa chuøa chaïm caùc loaïi hoa mai, hoa
cuùc vaø chín con roàng. Chính ñieän thôø Phaät Di Ñaø, döôùi thôø Phaät Thích Ca, Di Laëc,
hai beân thôø Quan Theá AÂm vaø Theá Thaùi (Theá Chí). Ngoaøi ra chuøa coøn coù töôïng
Cöûu Long, hai beân töôøng laø Thaäp Baùt La Haùn, Thaäp Ñieän Dieâm Vöông, Toå Sö Ñaït
Ma vaø töôïng Long Vöông. Coù 113 pho töôïng Phaät baèng ñoàng vaø goã quí, ñaët thôø taïi
 475

ñaây ñöôïc khoaûng 200 naêm. Kieán truùc cuûa chuøa mang ñaäm neùt vaên hoùa phöông
Ñoâng, nghieâm trang, nheï nhaøng, myõ thuaät. Ñaëc bieät töôïng Phaät Ñòa Taïng cuûa
chuøa ñeïp coù tieáng. Chuøa ñöôïc coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa quoác gia.
Chuøa GiaùcVieân : Ñòa chæ : 161/85/20 Laïc Long Quaân, Quaän 11 (khu vöïc Ñaàm
Sen). Chuøa ñaõ coù töø naêm 1798. Sö Haûi Tònh tu taïi chuøa Giaùc Laâm, vì thaáy chuøa
Giaùc Vieân hoûng nhieàu caàn tu boå laïi neân qua truï trì chuøa Giaùc Vieân (caùch chuøa
Giaùc Laâm khoaûng 2 caây soá). Sö Haûi Tònh ñaõ quyeân goùp ñeå tu taïo chuøa Giaùc Vieân.
Söûa xong chuøa, sö Haûi Tònh giao cho ñoà ñeä laø Hoøa thöôïng Hoaèng Ngaõi truï trì chuøa
Giaùc Vieân. Tröôùc ñaây chuøa coù teân khaùc laø chuøa Hoá Ñaát, ñeán naêm 1850, chuøa ñöôïc
goïi laø Giaùc Vieân. Ñaùng chuù yù nhaát ôû ngoâi chuøa naøy laø nhöõng taám baûng khaéc baèng
goã ñöôïc chaïm troå raát tinh vi, ñaëc tröng cho kieán truùc coå phöông Nam.
Sau nhöõng laàn truøng tu vaøo caùc naêm 1958, 1961, 1962, ôû ñaây ñaõ xuaát hieän nhöõng
neùt kieán truùc phöông Taây. Xung quanh chuøa coù moät tu vieän daønh cho nhöõng nhaø
haønh ñaïo, moät nhaø in cuûa tôø baùo Luïc Hoøa Taêng vaø trung taâm huaán luyeän boài
döôõng cuûa caùc vò cao taêng. Ñeán nay ngoâi chuøa coøn giöõ ñöôïc 153 pho töôïng, 60 bao
lam lôùn nhoû chaïm 18 vò La Haùn, muoâng thuù, traùi caây vaø moät soá taùc phaåm ñieâu
khaéc ngheä thuaät khaùc. Trong chuøa coøn coù moät baûng goã hình vuoâng cuûa vò cao taêng
ñaàu tieân laø Hoøa thöôïng Haûi Tònh vaø moät caây mai do oâng Maïc Cöûu troàng vaãn coøn
ñeán ngaøy nay.
Baùt Böûu Phaät Ñaøi : Baùt Böûu Phaät Ñaøi toïa laïc ôû xaõ Leâ Minh Xuaân, huyeän Bình
Chaùnh, caùch trung taâm thaønh phoá vaøo khoaûng 30 km veà phía Taây Nam. Phaät Ñaøi
ñöôïc xaây döïng naêm 1959, hoaøn thaønh vaøo naêm 1961 treân moät khu ñaát roäng hôn
1000 m². Kieán truùc Phaät Ñaøi hình baùt giaùc, cao 3 m. Taàng treân toân trí töôïng Ñöùc
Phaät Thích Ca Maàu Ni cao 7 m, naëng khoaûng 4 taán, do ñieâu khaéc Nguyeãn Thanh
Thu taïc naêm 1957.
Traûi qua nhöõng naêm thaùng chieán tranh, caû vuøng naøy bò bom ñaïn taøn phaù, chæ coù
ngoâi Phaät Ñaøi vôùi kim thaân Phaät Toå vaãn söøng söõng nôi hoang vaéng, neân ngöôøi daân
ñòa phöông ñaõ goïi toøa di tích toân nghieâm naøy laø Phaät Coâ Ñôn. Ñeán nay Baùt Böûu
Phaät Ñaøi ñöôïc söûa sang vaø xaây döïng theâm trong khuoân vieân 5 ha. Vôùi kieán truùc
ñoäc ñaùo, trang trí haøi hoøa, khung caûnh thanh nhaøn ngaøy caøng haáp daãn ñoâng ñaûo tín
 476

ñoà vaø du khaùch.

Chuøa Höng Long : Treân ñöôøng Minh Maïng, do Hoøa thöôïng Phöôùc An xaây naêm
Giaùp Daàn (1794). Chuøa ñöôïc truøng tu nhieàu laàn.
Chuøa Quyønh Phuû : Treân ñöôøng Ñoàng Khaùnh trong chuøa coù moät chung ñoàng lôùn ñeà
"Quang Töï AÁt Hôïi" (1875).
Chuøa Vónh Nghieâm : Chuøa Vónh Nghieâm toïa laïc ôû 339 Nam Kyø Khôûi Nghóa, Quaän
3. Chuøa mang teân Vónh Nghieâm laø do vò sö toå truï trì chuøa tröôùc ñaây tu ôû nuùi Yeân
Töû, tænh Quaûng Ninh, thuoäc phaùi "Truùc Laâm" töø ñôøi Traàn. Chuøa ñöôïc xaây döïng töø
naêm 1964 ñeán 1971, treân dieän tích 8000 m², theo baûn veõ thieát keá cuûa kieán truùc sö
Nguyeãn Baù Laêng vaø söï coäng taùc cuûa caùc kieán truùc sö Leâ Taán Chuyeân vaø Coå Vaên
Haäu. Chuøa xaây theo kieåu chöõ "Coâng", hai lôùp maùi choàng dieâm, mang neùt coå kính
truyeàn thoáng AÙ Ñoâng.
Thaùp Quan AÂm 7 taàng xaây beân traùi, cao 35 m. Hai beân cöûa ra vaøo thaùp coù hai pho
töôïng kim cöông ñaép noåi. ÔÛ taàng 7 cuûa thaùp, treân vaùch ñaép noåi 25 pho töôïng Thaát
Phaät Theá Toân vaø caùc vò Toå. Thaùp Xaù Lôïi coäng ñoàng xaây phía sau chuøa, coù 4 taàng,
cao 25 m, döïng naêm 1982. Ñieän Phaät ñöôïc thieát keá trang nghieâm. Gian giöõa thôø
Ñöùc Phaät Thích Ca, hai beân thôø Boà Taùt Vaên Thuø vaø Boà Taùt Phoå Hieàn. Hai beân
vaùch ñaët 6 böùc phuø ñieâu La Haùn baèng goã döïa vaøo baûn chính cuûa phaùi Tònh Ñoä
Nhaät Baûn. Caùc coâng trình chaïm troå ôû ñaây nhö: bao lam töù linh, bao lam cöûu long,
phuø ñieâu treân caùc höông aùn ñöôïc caùc ngheä nhaân Nguyeãn Vaên Phuùc, Nguyeãn Vaên
Du, Baù Nhaâm ... laø nhöõng ngöôøi thôï chaïm ôû nhieàu ngoâi chuøa noåi tieáng trong nöôùc
vaø caùc nöôùc chaâu AÙ thöïc hieän vaøo nhöõng naêm 60. Ñaây laø ngoâi chuøa Phaät Giaùo Ñaïi
Thöøa lôùn nhaát thaønh phoá.
Chuøa Nam Thieân Nhaát Truï : Chuøa Nam Thieân Nhaát Truï toïa laïc ôû 511 Nguyeãn
Vaên Bi, Quaän Thuû Ñöùc. Chuøa ñöôïc Hoøa thöôïng Thích Trí Duõõng toå chöùc xaây döïng
vaøo naêm 1958. Kieán truùc sö Nguyeãn Gia Ñöùc veõ thieát keá döïa theo kieåu chuøa Dieân
Höïu (chuøa Moät Coät ôû Haø Noäi), treân dieän tích khoaûng 1ha. Töø coång tam quan ñi
vaøo, hoà Long Nhaõn vuoâng roäng, coù nhieàu loaïi caù vaø ruøa. Giöõa hoà laø ñaøi Lieân Hoa,
thöôøng ñöôïc goïi laø chuøa Moät Coät. Trong chuøa, thôø Ñöùc Boà Taùt Quan Theá AÂm.
Chaùnh ñieän ñöôïc baøi trí trang nghieâm. Gian giöõa thôø Ñöùc Phaät Thích Ca Maàu Ni.
 477

Caùc pho töôïng Phaät, Boà Taùt, Hoä Phaùp; caùc höông aùn; bao lam ... ôû ñieän Phaät do
ngheä nhaân Baù Nhaâm thöïc hieän trong nhöõng naêm 1970. Sau ngoâi chaùnh ñieän laø nhaø
löu nieäm vaø baûo thaùp Nam Thieân. Trong khuoân vieân chuøa coù nhieàu pho töôïng lôùn
loä thieân nhö : töôïng Phaät A Di Ñaø, Phaät Thích Ca, Phaät Di Laëc, Boà Taùt Quan Theá
AÂm, Boà Taùt Ñòa Taïng... Chuøa coù baûn kinh Phaät treân laù boái do Thuû töôùng AÁn Ñoä
taëng naêm 1964.
Chuøa Xaù Lôïi : Chuøa Xaù Lôïi toïa laïc taïi soá 89 Baø Huyeän Thanh Quan, Quaän 3.
Chuøa ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo ngaøy 5-8-1956 treân moät khuoân vieân roäng 2500
m² theo baûn veõ thieát keá cuûa hai kieán truùc sö Traàn Vaên Ñöôøng vaø Ñoã Baù Vinh, toán
5,5 trieäu ñoàng, do söï ñoùng goùp cuûa nhaân daân 21 tænh mieàn Nam. Ñaïi leã khaùnh
thaønh ñöôïc toå chöùc vaøo caùc ngaøy 2, 3, 4 thaùng 5 naêm 1958. Hoäi Phaät Hoïc Nam
Vieät toå chöùc xaây caát chuøa ñeå thôø Xaù Lôïi Phaät. Caùc chö taêng ni vaø Phaät töû quen goïi
laø chuøa Xaù Lôïi. Khi khaùnh thaønh, Hoøa thöôïng Khaùnh Anh ñaõ ñaët teân chuøa Xaù Lôïi
nhö teân goïi quen thuoäc cuûa moïi ngöôøi.
Ñieän thôø ôû laàu 1 ñöôïc baøi trí ñôn giaûn, toân nghieâm, toân trí töôïng Ñöùc Phaät Thích
Ca Maâu Ni. Pho töôïng laø moät taùc phaåm myõ thuaät ñaëc saéc baèng ñaù, cao 6,5 m, do
ñieâu khaéc gia Leâ Vaên Maäu taïc vaøo caùc naêm 1954 - 1955. ÔÛ ñaây coù ñaët thôø ngoïc
Xaù Lôïi Phaät do ngaøi Naraña ôû Tích Lan daâng cuùng cho Phaät Giaùo Vieät Nam. Beân
traùi coång tam quan coù thaùp chuoâng cao 7 taàng, ñöôïc xaây döïng töø naêm 1960 ñeán
cuoái naêm 1961. Chuoâng lôùn ñöôïc ñem leân thaùp ngaøy 17-10-1961.
Chuøa Haø Chöông : Treân ñöôøng Nguyeãn Traõi, coøn goïi laø chuøa OÂng Höôïc, nhöng
chính ñieän thôø Baø Thieân Haäu. Trong Chuøa coù moät chuoâng ñoàng lôùn ñeà "Ñoàng Trò,
Maäu Thìn Nieân" (1868). Chuøa coù boán coät ñaù nguyeân khoái raát lôùn, chaïm troå hình
roàng raát kheùo leùo voâ cuøng.
Chuøa OÂn Laêng : Treân ñöôøng Laõo Töû thôø baø Thieân Haäu, chuøa coù chuoâng lôùn ñeà
"Ñaïo Quang AÁt Daäu Nieân (1825).
Chuøa Leä Chaâu : Treân ñöôøng Nguyeãn Traõi , ñaây laø "chuøa toå" thôø toå sö ngheà kim
hoaøn.
Chuøa Minh Höông Gia Thaïnh : ÔÛ quaän naêm, laø ngoâi chuøa coå nhaát Saøi Goøn, xaây
naêm 1789, chuøa coøn buùt tích cuûa oâng Trònh Hoaøi Ñöùc vieát treân caùc lieãn ñoái.
 478

Thaønh Baùt Quaùi : Do Gia Long ra leänh xaây töø ngaøy 4 thaùng 2 naêm Canh Tuaát
(1790), theo kieåu hoãn hôïp Ñoâng Taây vaø vieân quan Phaùp Olivier De Puymanuel
traùch nhieäm xaây caát. Thaønh ñaép hình baùt quaùi gioáng nhö hoa sen vaø cuõng töïa hình
con ruøa naèm neân coøn goïi laø "Thaønh Quy". Vieäc xaây thaønh gaëp nhieàu söï choáng ñoái
cuûa daân chuùng vì Gia Long baét haøng traêm gia ñình phaûi boû nhaø ñi nôi khaùc, baét
hôn 30 ngaøn ngöôøi ñeå tham gia vieäc xaây caát, coäng theâm nghóa vuï ñoùng goùp tieàn
cuûa gaïo, gaïch goã...
Thaønh coù taùm cöûa vaø taùm con ñöôøng ngang doïc. Chieàu daøi töø Ñoâng sang Taây baèng
töø Nam ñeán Baéc laø 131 tröôïng hai xích (khoaûng 658 thöôùc ngaøy nay), thaønh cao
moät tröôïng ba xích (khoaûng saùu thöôùc), beà ngang chaân töôøng thaønh daøy baûy
tröôïng naêm xích. Moãi daõy töôøng thaønh cuûa ba phía Baéc, Ñoâng vaø Taây ñeàu coù hai
"coâng söï chieán ñaáu". Giöõa hai coâng söï naøy laø moät töôøng "tröôøng thaønh". Trong
thaønh ñaët nhaø Thaùi mieáu vaø kho ñoàn ñieàn ôû beân phaûi. Xöôûng traïi chöùa suùng phía
traùi, hoaøng cung ôû giöõa. Ngoaøi ra, coøn coù haäu ñieän (nôi meï vua ôû), y vieän, xöôûng
thôï, kho thuoác suùng. Traïi lính döïng chung quanh cho quaân tuùc veä ôû. Tröôùc saân coù
truï côø ba töøng, cao 12 tröôïng 5 thöôùc (61 thöôùc ngaøy nay).
Treân thaønh laøm "Voïng ñaàu baùt giaùc" (thaùp canh hình baùt giaùc) beân caïnh coù thang
daây. Treân thaùp coù quaân canh gaùc, coù vieäc gì baát oån thì ban ngaøy treo côø hieäu, ban
ñeâm treo ñeøn hieäu. Haøo thaønh 16 xích (khoaûng 7 thöôùc), beà ngang 15 tröôïng naêm
xích (khoaûng 76 thöôùc) coù caàu baéc qua; ngoaøi ñaép luõy baèng ñaát, chu vi 794 tröôïng
(khoaûng 3820 thöôùc). Tính theo quy öôùc "Baùt Quaùi" saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng
Chí ghi roõ : Phía Baéc coù hai cöûa Khoân Haäu, Khaûm Hieåm; phía Ñoâng coù hai cöûa
Chaán Haïnh. Caán Chæ; phía Nam coù hai cöûa Caøn Nguyeân, Lyù Minh, vaø phía Taây coù
hai cöûa Toán Thuaän, Ñoaøi Duyeät. Ñoái chieáu vôùi vò trí ngaøy nay, thaønh naèm trong
boán con ñöôøng Nguyeãn Ñình Chieåu (Baéc), Ñinh Tieân Hoaøng (Ñoâng), Leâ Thaùnh
Toâng (Nam) vaø Coâng Lyù (Taây).
Thaønh xaây baèng ñaù ong Bieân Hoøa, gaïch nung vaø coù nôi ñaép baèng ñaát tuøy theo vò
trí. Naêm Taân Daäu (1801), ñaïi binh cuûa Nguyeãn AÙnh thu ñöôïc thaønh Phuù Xuaân
(Hueá), roái sai thaùo gôõ söôøn nhaø Thaùi mieáu trong thaønh chôû ra Hueá döïng laïi. Nhöng
naêm 1813, Gia Long sai Nguyeãn Vaên Nhaân vaø Trònh Hoaøi Ñöùc laäp thaønh cung taïi
 479

thaønh Baùt Quaùi, xaây theâm gaùc chuoâng vaø gaùc troáng hai beân taû höõu, ñònh chöøng
chöa boû yù trôû vaøo neáu coù chuyeän baát traéc xaûy ra. Sau haønh cung coù dinh quan
Töôùng Suùy, taïi cöûa Ly Minh xaây gaùc Thaàn Minh, vaø taïi ba cöûa Kieàn Nguyeân, Ly
Minh, Toán Thuaän coù ñaët traïi lính lôïp ngoùi vaùch sôn ñoû.
Ñôøi Minh Maïng, caùc cöûa Baùt Quaùi ñöôïc ñoåi teân : phía Baéc ñoåi laø hai cöûa Cuûng
Thaàn, Voïng Khuyeát, phía Ñoâng laø cöûa Phuùc Vieãn, phía Nam laø hai cöûa Gia Ñònh,
Phieân An vaø phía Taây laø hai cöûa Tinh Bieân, Tuyeân Hoøa. Naêm 1830, OÂng Leâ Vaên
Duyeät coù cho noái vaùch thaønh cao theâm moät thöôùc röôõi vaø duøng toaøn ñaù ong; vì vaäy
sau naày bò gheùp vaøo toäi chuyeân quyeàn vaø coù loøng phaûn. Sau vuï Leâ Vaên Khoâi
chieám thaønh trong ba naêm (1833 - 1835) nhö ñaõ noùi ôû treân. Minh Maïng cho phaù
thaønh Baùt Quaùi ñeå xaây thaønh Gia Ñònh. Di tích coøn laïi moät soá ñaù ong tìm thaáy ôû
gaàn nhaø thöông Ñoàn Ñaát (nhaø thöông Grall thôøi Taây) vaø goùc ñöôøng Töï Do - Gia
Long.
Thaønh Gia Ñònh : Coøn goïi laø thaønh Phuïng, nhoû baèng nöûa vaø khoâng kieân coá nhö
thaønh Baùt Quaùi, trieàu ñình Minh Maïng baét binh lính vaø daân chuùng boán tænh Gia
Ñònh, Bieân Hoøa, Vónh Long vaø Ñònh Töôøng khoaûng 10.000 ngöôøi, xaây thaønh trong
hai thaùng. Theo saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, thaønh Gia Ñònh coù chu vi 428
tröôïng (khoaûng 1960 thöôùc), cao 10 thöôùc 3 taác (khoaûng 4 thöôùc 70) haøo roäng 11
tröôïng 4 thöôùc ( khoaûng 52 thöôùc) vaø saâu 7 thöôùc (khoaûng 3 thöôùc19). Thaønh cuõng
xaây baèng ñaù ong Bieân Hoøa vaø coù boán cöûa. Ñoái chieáu vôùi ngaøy nay, vò trí cuûa thaønh
Gia Ñònh naèm trong phaïm vi boán con ñöôøng Nguyeãn Ñình Chieåu, Nguyeãn Bænh
Khieâm, Maïc Ñænh Chi vaø Nguyeãn Du. Thaønh bò quaân Phaùp phaù tan taønh vaøo ngaøy
6-3-1859.
Tam Hoäi Mieáu : ÔÛ gaàn chuøa Quan Voõ, thôø baø chuùa Thaùi Sinh. Nhöõng ngöôøi ñaøn
baø hieám con thöôøng ñeán caàu nguyeän veà ñöôøng töû töùc. Chuøa laäp töø naêm 1839, goïi
taét laø "Phoø Mieáu" (Mieáu Baø). Goùc ñöôøng Trieäu Quang Phuïc vaø Nguyeãn Traõi cuõng
coù ba ngoâi chuøa coå, trong soá naøy coù chuøa "Phoø Mieáu", nhöng thôø Thieân Haäu
Thaùnh Maãu, hai ngoâi "chuøa Baø" khaùc ôû goác ñöôøng Leâ Vaên Duyeät vaø Hoàng Thaäp
Töï vaø meù soâng caàu OÂng Laõnh.
Quan Voõ Mieáu : Cuõng ôû trong vuøng Chôï Lôùn, do ngöôøi goác Hoa xaây vaøo khoaûng
 480

cuoái theá kyû 18 ñeå thôø Quan Coâng, ñöôïc truøng tu nhieàu laàn.
Chuøa AÁn Quang : Chuøa AÁn Quang toïa laïc ôû 243 Sö Vaïn Haïnh, Quaän 10. Chuøa
ñöôïc Hoøa thöôïng Thích Trí Höõu töø chuøa Linh ÖÙng ôû Nguõ Haønh Sôn, Ñaø Naüng vaøo
laäp neân naêm 1948, mang teân ÖÙng Quang Töï. Ñeán naêm 1950, Hoøa thöôïng Thích
Thieän Hoøa ñaõ toân taïo ngoâi chuøa, xaây döïng ngoâi chaùnh ñieän vaø laäp tröôøng Phaät
Hoïc. Sau ñoù chuøa ñöôïc ñoåi teân laø AÁn Quang vaø ñöôïc choïn laøm truï sôû Phaät Hoïc
Ñöôøng Nam Vieät. Töø naêm 1955 ñeán naêm 1978, Hoøa thöôïng Thích Thieän Hoøa ñaõ
cho taùi thieát ngoâi chuøa baèng vaät lieäu kieân coá theo ñoà aùn cuûa kieán truùc sö Nguyeãn
Höõu Thieän. Ñieän Phaät ñöôïc baøi trí ñôn giaûn, trang nghieâm. Chính giöõa thôø Ñöùc
Phaät Thích Ca Maàu Ni. Chuøa ñaõ töøng ñaët truï sôû Giaùo Hoäi Taêng Giaø Vieät Nam
(1950 - 1963), vaên phoøng Vieän Hoùa Ñaïo vaø Vieän Taêng Thoáng Giaùo Hoäi Phaät giaùo
Vieät Nam Thoáng Nhaát (1967 -1980).
Chuøa Phuïng Sôn (Chuøa Goø) : Chuøa Phuïng Sôn thöôøng goïi laø chuøa Goø, toïa laïc ôû
1408, ñöôøng 3 thaùng 2, Quaän 11. Chuøa ñöôïc Thieàn sö Lieãu Thoâng taïo laäp vaøo ñaàu
theá kyû 19. Chuøa ñaõ qua hai laàn ñaïi truøng tu. Laàn thöù nhaát do Thieàn sö Tueä Minh toå
chöùc töø naêm 1904 ñeán naêm 1915. Nhieàu pho töôïng thôø ôû chuøa ñöôïc nhoùm thôï Sa
Ñeùc taïo taùc trong thôøi gian naày. Laàn thöù hai vaøo naêm 1960, vaãn giöõ kieåu kieán truùc
coå. Ñieän Phaät ñöôïc baøi trí toân nghieâm.
Chuøa coù khoaûng 40 pho töôïng thôø, chuû yeáu laø töôïng goã sôn son theáp vaøng trong ñoù
coù moät soá pho töôïng quyù nhö boä töôïng Di Ñaø Tam Toân, boä töôïng Nguõ Hieàn
Thöôïng Kyø Thuù, töôïng Phaät baèng ñaù daùt vaøng, töôïng ngaøi Tieâu Dieän baèng goám. ÔÛ
nhaø toå coøn coù töôïng Phaät Nhaät Baûn, töôïng Phaät Thaùi Lan. Vaøo caùc naêm 1988 vaø
1991, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ tieán haønh khai quaät khu ñaát cuûa chuøa vaø phaùt hieän
nhieàu hieän vaät nhö maët ngöôøi baèng ñaát nung, ñoà goám ... thuoäc vaên hoùa OÙc Eo.
Tröôùc ñoù, nôi ñaây cuõng ñaõ tìm thaáy moät pho töôïng Phaät baèng ñoàng theo phong
caùch Thaùi Lan.
Chuøa Linh Sôn : Toïa laïc ôû 149 Coâ Giang, Quaän I. Khoaûng 200 naêm tröôùc, nôi ñaây
laø ngoâi mieáu thôø Linh Sôn Thaùnh Maãu. Ñeán cuoái theá kyû 19, caùc Phaät töû vaø nhaân
daân ñòa phöông ñaõ xaây döïng nôi ñaây thaønh ngoâi chuøa nhoû. Naêm 1929, chuøa ñaõ
ñöôïc truøng tu trôû thaønh ngoâi thieàn vieän khang trang. Ngaøy 26-08-1931, Hoäi Nam
 481

Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc ra ñôøi, ñaët truï sôû ôû chuøa. Hoäi ra taïp chí Töø Bi AÂm töø
ngaøy 01-01-1932; laäp Phaùp Baûo Phöôøng, thænh Tam Taïng Kinh töø Trung Quoác veà
laøm taøi lieäu nghieân cöùu, phieân dòch nhöõng phaàn coát yeáu trong kinh ra chöõ quoác
ngöõ; môû Thích Hoïc Ñöôøng ñaøo taïo taêng ni ñeå phaùt trieån ñaïo Phaät taïi mieàn Nam.
Kieán truùc chuøa ngaøy nay do Hoøa thöôïng Thích Nhaät Minh truøng tu vaøo naêm 1968
vaø hoaøn thaønh vaøo naêm 1971.
Nhaø Thôø Tin Laønh : 155 Traàn Höng Ñaïo, Phöôøng Coâ Giang, Quaän I. Taïi Saøi Goøn
coù nhieàu nhaø thôø ñaïo Tin Laønh, nhöng nhaø thôø ôû ñöôøng Traàn Höng Ñaïo thuoäc ñòa
baøn quaän I coù leõ laø nhaø thôø uy nghi nhaát. Ñaây cuõng laø nôi ñaët vaên phoøng chi hoäi
Tin Laønh khu vöïc Ñoâng Nam Boä. Nhaø thôø naøy ñöôïc xaây treân moät maûnh ñaát roäng
naèm ngay goùc ñöôøng Traàn Höng Ñaïo vaø Ñeà Thaùm vaøo thaäp nieân 50 cuûa theá kyû 20.
Nhaø thôø coù moät taàng treät vaø moät taàng laàu, töôøng phía tröôùc ñöôïc xaây döïng vöôn
cao vaø beân treân laø caây thaùnh giaù töôïng tröng cho ñaïo. Noäi thaát cuõng coù nhöõng
haøng gheá daønh cho caùc tín ñoà döï leã nhö caùc nhaø thôø Thieân Chuùa Giaùo, nhöng ôû
khu vöïc cung thaùnh thì chæ coù moät caây thaùnh giaù to, khoâng coù hình töôïng naøo khaùc.
Vaøo nhöõng ngaøy leã, tín ñoà ñaïo Tin Laønh töø nhieàu nôi veà döï leã raát ñoâng ñaûo.
Nhaø Thôø Chôï Quaùn :120 Traàn Bình Troïng, Phöôøng 2, Quaän 5. Chôï Quaùn laø moät
trong nhöõng hoï ñaïo laâu ñôøi nhaát cuûa toång giaùo phaän thaønh phoá Saøi Goøn. Nôi ñaây
ñaõ xaây döïng ngoâi nhaø nguyeän ñaàu tieân vaøo naêm 1674 do giaùo daân töø mieàn Baéc,
Trung vaøo xaây döïng. Sau nhieàu laàn xaây laïi nhaø thôø, naêm 1887, cha xöù Nicola
Hamm (Taøi) khôûi coâng xaây döïng nhaø thôø môùi. Coâng trình naøy keùo daøi suoát 4 naêm,
ñeán naêm 1891 hoaøn thaønh. Ngoâi nhaø thôø môùi naøy ñöôïc khaùnh thaønh vaøo muøng 4
Teát Bính Thaân (1896) vaø toàn taïi ñeán nay. Nhaø thôø Chôï Quaùn kieán truùc theo kieåu
Gothique, traûi qua hôn 100 naêm vaãn uy nghi, ñoà soä nhaát khu vöïc Chôï Lôùn.
Thieàn Vieän Vaïn Haïnh : Treân ñöôøng töø Phuù Nhuaän ñi Goø Vaáp, ñeán 716 Nguyeãn
Kieäm, du khaùch seõ thaáy hieän ra coång tam quan beà theá cuûa Thieàn Vieän Vaïn Haïnh.
Thieàn Vieän toïa laïc treân dieän tích khoaûng 1 ha, bao goàm ngoâi chaùnh ñieän, ngoâi nhaø
toå, caùc daõy nhaø truï sôû Tröôøng Cao Caáp Phaät Hoïc Vieät Nam, vaên phoøng Vieän
Nghieân Cöùu Phaät Hoïc, vaên phoøng Hoäi Ñoàng Phieân Dòch Ñaïi Tuïng Kinh Vieät Nam
Ñeàn Thôø Traàn Höng Ñaïo : Toïa laïc taïi 36 Voõ Thò Saùu, Phöôøng 4, Quaän I. Trong soá
 482

nhieàu ngoâi ñeàn thôø vò anh huøng daân toäc Traàn Höng Ñaïo thì ñaây laø ngoâi ñeàn to nhaát
ôû phía Nam. Ñeàn naèm trong moät khuoân vieân roäng, voán xöa kia laø ñaát cuûa chuøa
Vaïn An. Naêm 1932 ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo ñöôïc laäp ngay trong chuøa Vaïn An cuõ.
Ñeán naêm 1958, ngoâi ñeàn bò phaù boû ñeå xaây laïi ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo to lôùn vaø
khang trang nhö ngaøy nay.
Ñeàn coù 3 coång thoâng ra ñöôøng Voõ Thò Saùu. Ngay ñaàu saân laø böùc töôïng Traàn Höng
Ñaïo uy nghi baèng xi maêng maøu vaøng ñen. Ñeàn ñöôïc xaây theo hình chöõ "Ñinh"
roäng 200 m², coù daõy cöûa lieàn nhau troâng ra saân. Trong ñaïi saûnh coù nhieàu loaïi
hoaønh phi, caâu ñoái ca ngôïi taøi naêng, ñöùc ñoä vaø nhöõng chieán coâng hieån haùch cuûa
ngöôøi anh huøng trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân Moâng cuoái theá kyû 13.
Trong ñeàn coøn thôø caùc vò töôùng lónh coù coâng vôùi nöôùc ôû ñôøi nhaø Traàn nhö Traàn
Quang Khaûi, Traàn Khaùnh Dö, Phaïm Nguõ Laõo, Yeát Kieâu, Daõ Töôïng.
ÔÛ nôi thôø chính coù töôïng Traàn Höng Ñaïo baèng ñoàng trong tö theá ngoài cao 1,70 m,
do thôï ñuùc ñoàng Nguõ Xaõ ñuùc naêm 1957. Phía traùi laø baøn thôø ñaët baøi vò hai ngöôøi
con gaùi cuûa Traàn Höng Ñaïo. Beân phaûi thôø boán ngöôøi con trai. Beân phaûi saân ñeàn laø
baûo taøng nhoû, tröng baøy moät soá hieän vaät, vaên baûn, baûn ñoà, ñoaïn trích baøi hòch cuûa
oâng.
Baûo Taøng Lòch Söû Vieät Nam : Ñòa chæ : Soá 2, Nguyeãn Bænh Khieâm, Phöôøng Beán
Ngheù, Quaän 1. Baûo taøng ñöôïc xaây döïng töø ngaøy 24-11-1929 do kieán truùc sö
Delaval thieát keá, mang kieåu daùng cung ñieän muøa heø Baéc Kinh. Ban ñaàu baûo taøng
mang teân Blanchard de la Brosse tröng baøy chuû yeáu veà myõ thuaät. Naêm 1954, ñöôïc
ñoåi teân laø Baûo Taøng Quoác Gia Saøi Goøn tröng baøy veà myõ thuaät Vieät Nam, Chaêm,
Khme, Trung Quoác, Nhaät vaø caùc saéc daân toäc thieåu soá... Ñeán ngaøy 26-08-1979,
Vieän Baûo Taøng Quoác Gia ñöôïc ñoåi thaønh Baûo Taøng Lòch Söû, sau ñoù laø Baûo Taøng
Lòch Söû Vieät Nam.
Hieän nay, baûo taøng ñang löu giöõ 1700 coå vaät quí hieám. Veà noäi dung lòch söû Vieät
Nam, baûo taøng coù caùc phoøng tröng baøy : thôøi ñaïi nguyeân thuûy, thôøi ñaïi Huøng
Vöông, trieàu nhaø Lyù, nhaø Traàn, nhaø Leâ, Taây Sôn, nhaø Nguyeãn. Baûo taøng söû duïng
nhieàu hieän vaät goác coù giaù trò lòch söû cao cuøng nhieàu taøi lieäu khoa hoïc phuï ñeå taùi
hieän laïi boái caûnh lòch söû. Baûo taøng coù nhöõng phoøng tröng baøy chuyeân ñeà: ñoà thôø töï
 483

Vieät Nam, töôïng Phaät Ñoâng Nam AÙ, goám Vieät Nam vaø goám caùc nöôùc Chaâu AÙ,
vaên hoùa OÙc Eo, vaên hoùa Chaêmpa, caùc daân toäc Vieät Nam vaø phoøng tröng baøy xaùc
öôùp khai quaät ôû Xoùm Caûi.
Böu Ñieän Saøi Goøn : Thaùng 01-1861 ñaõ khôûi coâng xaây döïng nhaø böu ñieän ñaàu tieân
ñöôïc thieát keáraát ñôn giaûn. Toøa nhaø ñöôïc khaùnh thaønh ngaøy 13-02-1863 goàm 2 khu :
khu böu chính vaø khu ñieän tín. Ngaøy 15-04-1878, hai toå chöùc böu chính vaø hôïp
nhaát thaønh ngaønh böu ñieän. Naêm 1886, Phaùp cho xaây döïng nhaø böu ñieän gaàn
quaûng tröôøng coâng xaõ Paris theo ñoà aùn cuûa kieán truùc sö ngöôøi Phaùp laø Vilôoâlic.
Naêm 1890, toøa nhaø naøy ñöôïc khaùnh thaønh. Ñaây laø coâng trình kieán truùc coù nhieàu
ñaëc tröng cuûa phong caùch kieán truùc Chaâu AÂu keát hôïp vôùi Chaâu AÙ. Maët tieàn coù
nhöõng hình oâ chöõ nhaät, ghi teân nhöõng nhaø phaùt minh ra ngaønh ñieän vaø ñieän tín.
Chieác ñoàng hoà lôùn treân cöûa chính coù tuoåi thoï baèng tuoåi toøa nhaø.
Nhaø Thôø Ñöùc Baø : Nhaø Thôø Ñöùc Baø hay coøn goïi laø Nhaø Thôø Lôùn laø moät coâng
trình kieán tuùc beà theá coù hai thaùp chuoâng cao, taïi quaûng tröôøng mang teân "Coâng Xaõ
Paris", nôi trung taâm thaønh phoá. Coâng trình ñöôïc khôûi coâng xaây döïng ngaøy 07-10-
1877 vaø ñöôïc khaùnh thaønh vaøo ngaøy 11-04-1880. Nhaø thaùp ñöôïc thieát keá taïi Phaùp,
thi coâng xaây döïng do kyõ sö ngöôøi Phaùp teân laø Bourad chæ huy thöïc hieän. Toång kinh
phí xaây döïng luùc baáy giôø laø 2,5 trieäu Phôø-raêng do Thoáng Söù Nam Kyø cung caáp.
Thaùnh ñöôøng coù chieàu daøi 133 m tính töø cöûa ngaên ñeán cuoái phoøng ñoïc kinh, chieàu
ngang 35 m vaø cao 21 m. Luùc ñaàu, hai thaùp coù chieàu cao tính töø maët ñaát laø 36,6 m.
Sau xaây theâm hai choùp nhoïn laàu chuoâng 21 m nöõa, do vaäy chieàu cao cuûa thaùp laø
hôn 57 m (thaùp chuoâng laøm naêm 1895). Saùu ñaïi hoàng chung, naëng 25.850 kg ñaët
döôùi hai laàu chuoâng. Ngaøy 07 vaø 08-12-1959, theo söï chaáp thuaän cuûa Toøa Thaùnh
Vantican, nhaø thôø laøm leã "xöùc ñaàu" ñaët teân laø "Vöông Cung Thaùnh Ñöôøng".
Nhaø Thôø Huyeän Só (coøn goïi laø nhaø thôø Chôï Ñuõi). Ñòa chæ : 01 Toân Thaát Tuøng,
Quaän 1. Xaây caát naêm 1902 do Ñöùc Cha Bouttier thieát keá. Laø moät trong soá hieám
coâng trình söû duïng vaät lieäu ñaù granít Bieân Hoøa, taïi maët tieàn cuõng nhö caùc phaàn ñeá
vaø nhaát laø caùc coät chính ñieän. Loaïi ñaù naøy raát cöùng neân khoâng coù caùc chi tieát trang
trí truyeàn thoáng nhöng laïi theå hieän yù muoán phoâ tröông söï giaøu coù. Nhaø thôø coù kieán
truùc taân Gothique. Chính ñieän coù voøm chòu löïc daïng cung nhoïn, Cöûa soå coù voøm
 484

ñænh nhoïn vaø moät soá trang trí ñaëc thuø khaùc.
Töôøng coù cöûa soå nhöng aùnh saùng ít vaøo ñöôïc beân trong do ñöôïc saøng loïc. Haäu
cung coù moä oâng baø Huyeän Só (Leâ Phaùt Ñaït), taát caû baèng caåm thaïch keå caû töôïng
hai oâng baø ñang yeân giaác ngaøn thu. Huyeän Só laø ngöôøi giaøu coù nhaát thôøi baáy giôø
ñaõ boû tieàn ra xaây caát nhaø thôø neân nhaø thôø ñöôïc ñaët teân laø "Nhaø Thôø Huyeän Só".
Nhaø Thôø Thaùnh Phanxoâ Xavieâ (Nhaø Thôø Cha Tam) : Ñòa chæ : 25 Hoïc Laïc,
Phöôøng 14, Quaän 5. Ngaøy 03-02-1900, Leã Thaùnh Phanxicoâ Xavie, Ñöùc Cha
Mossard, Giaùm Muïc Saøi Goøn, ñaõ ñeán laøm pheùp ñaët vieân ñaù ñaàu tieân xaây ngoâi
thaùnh ñöôøng daønh cho ngöôøi Hoa töùc nhaø thôø Phanxicoâ Xavieâ ngaøy nay. Ngaøy 10-
01-1902, leã cuùng hieán (khaùnh thaønh) troïng theå ngoâi thaùnh ñöôøng ñaõ ñöôïc tieán
haønh. Sau khi xaây döïng nhaø thôø, Cha Sôû Tam Asoon (Ñaøm AÙ Toâ) coøn xaây döïng
ñöôïc moät tröôøng hoïc, nhaø nuoâi treû, moät nhaø noäi truù, moät soá nhaø ôû cho thueâ.
Naêm 1934, Cha Tam qua ñôøi, mai taùng ngay taïi khu vöïc töôøng cöûa vaøo nhaø thôø.
Do ñoù, daân gian thöôøng goïi laø nhaø thôø Cha Tam. Naêm 1990, thaùp chuoâng nhaø thôø
ñöôc söûa laïi vaø cung thaùnh ñöôïc taân trang. Ñaây laø moät nhaø thôø duy nhaát ôû thaønh
phoá coù trang trí nhöõng hoaønh phi, lieãn ñoái gioáng nhö ñeàn mieáu ngöôøi Hoa.
Nhaø Thôø Thaùnh Leanne d'Arc (Nhaø Thôø Ngaõ Saùu) : Ñòa chæ : 116B Huøng Vöông,
Phöôøng 9, Quaän 5. Nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû 20, vuøng chôï Lôùn raát phoàn thònh.
Daân chuùng chuyeån veà ñaây sinh soáng ngaøy moät ñoâng. Giaùo daân ngöôøi Vieät cuõng
theo ñaø phaùt trieån kinh teá maø gia taêng. Vaøo thôøi ñieåm naøy, cha Gioan Baotixita
Huyønh Tònh Höôùng ñaõ caát moät ngoâi thaùnh ñöôøng vôùi danh hieäu laø Jeanne d;Arc.
Ngöôøi daân thöôøng goïi laø "Nhaø Thôø Ngaõ Saùu", vì gaàn nhaø thôø coù ba con ñöôøng
Nguyeãn Tri Phöông, Ngoâ Gia Töï, Nguyeãn Chí Thanh ñan cheùo nhau chia thaønh
saùu höôùng ñi.
Thaùnh ñöôøng Jeanne d'Arc ñöôïc kieán truùc theo Taây Phöông, kieåu Gothique, toïa
laïc treân nghóa trang Hoa Kieàu (ngöôøi Phaùp goïi laø Plaine des tombeaux). Nhaø thôø
khôûi coâng xaây döïng naêm 1922, khaùnh thaønh 05-1928.
Nhöõng ngoâi chuøa noåi tieáng khaùc nhö : Chuøa Thieân Truùc, chuøa Böûu Sôn, chuøa Töø
Phöôùc, chuøa Suøng Ñöùc, chuøa Tuyeàn Laâm, chuøa Böûu Laâm, chuøa Töø AÂn (xaây naêm
1802) chuøa Phaät Böûu Töï (ñöôøng Cao Thaéng), chuøa Boà Ñeà Lang Nhaõ (ñöôøng Minh
 485

Maïng) chuøa Kyø Vieân (ñöôøng Nguyeãn Ñình Chieåu), chuøa Tam Toâng Mieáu (ñöôøng
Cao Thaéng), chuøa Töø Nghieâm (ñöôøng Baø Haït)... Moät soá ngoâi chuøa hay mieáu noåi
danh nay ñaõ maát nhö : chuøa Khaûi Töôøng, chuøa Taâïp Phöôùc, chuøa Kim Chöông,
Hieån Trung Töï, Vaên Mieáu,...
Di tích chuøa Caây Mai : Coøn coù teân laø Mai Sôn Töï vaø Thöùu Linh Töï ôû Phuù Laâm,
Quaän Bình Chaùnh, chuøa xaây treân neàn chuøa coå Cao Mieân, xung quanh coù ñaøo ao
roäng vaø saâu. Xöa daân Cao Mieân toå chöùc haøng naêm leã ñua ghe, goïi laø leã "ñöa
nöôùc" khi cuoái muøa gaët vaø leã "röôùc nöôùc" vaøo ñaàu muøa laøm ruoäng. Ñôøi Minh
Maïng chuøa ñöôïc tu boå laïi vaø hai oâng Nguyeãn Tri Phöông vaø Phan Thanh Giaûn ñaõ
laäp taïi ñaây moät nhaø thuûy taï treân coù gaùc cao. Tuïc truyeàn raèng chuøa coù moät goác mai
giaø boâng traéng, muøi thôm nheï nhaøng. Gaàn chuøa Caây Mai coøn coù chuøa Phuïng Sôn
raát coå, cuõng goïi laø chuøa "Goø" vì caát treân moät goø ñaát cao, chung quanh coù nöôùc bao
quanh.
Laêng OÂng : Ñöôïc xaây naêm 1914 vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn; trong ñoù coù moä vaø
mieáu thôø Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät, coâng thaàn trieàu Nguyeãn, hai laàn giöõ chöùc Toång
traán Gia Ñònh thaønh (1812-1815 vaø 1820-1832) vaø cuõng laø vò Toång traán cuoái cuøng.
Sau khi oâng maát (1832), con nuoâi laø Leâ Vaên Khoâi baát maõn Minh Maïng khí ñoä nhoû
nhen, lieàn khôûi binh ñaùnh tænh Phieân An (Gia Ñònh); keùo daøi ñöôïc ba naêm thì bò
baét vaø ñem ra xöû töû cuøng 1831 ngöôøi khaùc.Vua Minh Maïng vì coù hieàm khích vôùi
Leâ Vaên Duyeät neân traû thuø baèng caùch xieàng ngoâi moä oâng laïi vaø döïng bia nhuïc maï.
Ñeán 1848, moä oâng môùi ñöôïc côûi xieàng. Daân ta quyù troïng Leâ Vaên Duyeät vaø coi
laêng cuûa oâng laø moät nôi thôø cuùng linh thieâng. Tröôùc naêm 1975, vaøo muøa Xuaân,
laêng Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät, thöôøng goïi laø Laêng OÂng, laø moät nôi danh thaéng vaø
thöôøng coù ñoâng ñaûo daân chuùng ñeán cuùng baùi, haùi loäc ñaàu naêm.
Laêng Voû Taùnh : Moä chính taïi tænh Bình Ñònh, coøn ôû ñaây laø moä choân hình ngöôøi
baèng saùp, vì Voû Taùnh töï thieâu treân giaøn hoûa neân khoâng coøn di theå. OÂng laø voõ
töôùng ñaày coâng traän thôøi Nguyeãn AÙnh, maát naêm 1801.
Laêng Tröông Taán Böûu : Naèm treân ñöôøng Tröông Taán Böûu, Phuù Nhuaän. OÂng laø
moät voõ töôùng vaø cuõng laø coâng thaàn ñôøi Nguyeãn vaø maát naêm Minh Maïng thöù 8
(1827).
 486

Laêng Voõ Duy Nguy : Cuõng ôû Phuù Nhuaän, oâng laø moät voõ töôùng ñôøi Nguyeãn vaø töû
traän taïi Thò Naïi naêm 1801.
Ngoaøi ra coøn coù moät soá laêng moä khaùc nhö : Laêng Hoaøng Thaùi Haäu (vôï vua Minh
Maïng, meï Thieäu Trò) taïi laøng Linh Chieåu Taây, quaän Thuû Ñöùc. Ñaát moä phaàn cuûa
doøng hoï Tröông Minh taïi quaän Goø Vaáp, trong soá naøy coù moä cuûa oâng baø Tröông
Minh Giaûng (oâng laø moät coâng thaàn trieàu Nguyeãn), moä Tröông Minh Kyù (moät hoïc
giaû noåi tieáng vaøo ñaàu theá kyû 20). Laêng oâng Leâ Vaên Phong (em ruoät Leâ Vaên
Duyeät).
Xaõ Taân Thôùi, Quaän Hoùc Moân : Laø queâ cuûa oâng Nguyeãn Ñình Chieåu (tuïc goïi laø Ñoà
Chieåu). Naêm 1849, thaân maãu oâng qua ñôøi, oâng töø Hueá trôû veà Gia Ñònh cö tang.
Chính vì maát maùt quaù lôùn naøy maø oâng sinh beänh muø caû hai maét. Khi giaëc Phaùp
chieám Saøi Goøn, oâng laùnh naïn veà queâ vôï ôû Caàn Giuoäc (Long An) vaø tieáp tuïc daïy
hoïc truyeàn baù tö töôûng cöùu nöôùc. OÂng laïi dôøi veà Ba Tri (Beán Tre) luùc Caàn Giuoäc
rôi vaøo tay giaëc. Naïn nöôùc ngaøy caøng theâm traàm troïng, vì muø loøa khoâng theå xoâng
pha nôi chieán traän, oâng duøng baøi thô laøm vuõ khí ñaáu tranh vaø luoân luoân kyø voïng
vaøo caùc cuoäc khaùng chieán buøng noå khaép nôi, nhaát laø cuoäc khaùng chieán cuûa ngöôøi
baïn oâng laø anh huøng Tröông Coâng Ñònh. Quaân Phaùp nhieàu laàn laáy phuù quyù mua
chuoäc nhöng oâng nhaát ñònh töø choái. Taùc phaåm cuûa oâng goàm coù : Luïc Vaân Tieân
(goàm 2076 caâu luïc baùt), Döông Töø Haø Maäu, Ngö Tieàu Vaán Ñaùp Y Thuaät, Vaên Teá
Nghóa Quaân Caàn Giuoäc, Vaên Teá Nghóa Só Traän Vong Luïc Tænh, Thô Ñieáu Tröông
Coâng Ñònh, vaø nhieàu vaên thô khaùc.
Xaõ Haïnh Thoâng, Quaän Goø Vaáp : Queâ oâng Phan Vaên Trò (tuïc goïi laø Cöû Trò). Duø ñoå
cöû nhaân khoa Kyû Daäu (1849), oâng khoâng ra laøm quan, chæ ôû nhaø daïy hoïc, quyeát
khoâng hôïp taùc vôùi Phaùp. Thô vaên cuûa oâng ñaäm ñaø tình yeâu nöôùc vaø raát saét theùp
quaát thaúng vaøo maët moät soá trí thöùc vong baûn laøm tay sai cho giaëc Phaùp, trong soá
naøy coù oâng Toân Thoï Töôøng. OÂng ñaõ môû cuoäc buùt chieán vôùi Töôøng baèng nhöõng baøi
xöôùng hoïa baùt boû laäp luaän hôïp taùc vôùi Phaùp cuûa Töôøng, vöøa neâu cao tinh thaàn cöùu
nöôùc, vöøa ngaên chaën caùc só phu yeáu heøn khaùc veà haøng giaëc, ñaëc saéc nhaát laø baøi Töø
Thöù Quy Taøo vaø möôøi baøi Lieân Hoaøn Töï Thuaät. Taát caû caùc baøi vaên thô cuûa oâng
Nguyeãn Ñình Chieåu ñeàu bò Phaùp leân aùn vaø caám löu truyeàn.
 487

Gia Ñònh : Coøn laø queâ cuûa anh huøng Nguyeãn Thoâng, danh só trieàu Nguyeãn vaø laø
ngöôøi coäng taùc ñaéc löïc trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Phaùp do anh huøng
Tröông Coâng Ñònh laõnh ñaïo; oâng ñeå laïi nhieàu taùc phaåm nhö: Ngoïa Du Saøo Vaên
Khí Taäp, Kyø Xuyeân Thi Vaên Sao, Ñoân Am Vaên Taäp, Kyø Xuyeân Coâng Ñoäc vaø döï
vaøo vieäc thaûo boä Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc.
Ñaây cuõng laø queâ cuûa Tröông Minh Kyù, moät nhaø hoïc giaû noåi tieáng, coù coâng trong
vieäc quaûng baù chöõ quoác ngöõ trong thôøi kyø phoâi thai. OÂng coøn laø binh buùt ñaéc löïc
cuûa tôø "Gia Ñònh Baùo", tôø baùo ñaàu tieân cuûa nöôùc ta. OÂng cuøng vôùi Tröông Vónh
Kyù duøng tôø baùo naøy truyeàn baù chöõ quoác ngöõ laø moät thöù vaên töï môùi cuûa nöôùc ta
thay theá vaên Noâm. Taùc phaåm cuûa oâng goàm coù: YÙ Haïnh (thô luïc baùt), Thieän Haïnh,
Nhö Taây Nhaät Trinh... vaø moät soá saùch dòch töø Haùn vaø Phaùp ngöõ nhö Quoác Phong,
Chinh Khí Ca, Toâ Hueä Hoài Vaên, Truyeän Teùleùmaque, Truyeän Francinet...
Các dịp lễ hội
Leã hoäi trong ngaøy gioã vua Huøng : Haøng naêm cöù ñeán ngaøy muøng 10-3 aâm lòch, caùc
cô sôû tín ngöôõng daân gian ôû Saøi Goøn coù thôø phuïng vua Huøng ñeàu tieán haønh toå
chöùc leã gioã Quoác Toå theo nghi thöùc coå truyeàn. Ñoâng ñaûo nhaân daân ñaõ ñeán leã baùi
töôûng nhôù ñeán ngöôøi ñaõ khai sinh ra nöôùc Vaên Lang. Khung caûnh leã hoäi vöøa trang
nghieâm vöøa ñaàm aám.
Ngaøy gioã Traàn Höng Ñaïo : ÔÛ Saøi Goøn coù nhieàu cô sôû tín ngöôõng daân gian thôø
Traàn Höng Ñaïo. Haøng naêm vaøo ngaøy 20-8 aâm lòch (ngaøy maát cuûa oâng), caùc cô sôû
naøy ñeàu toå chöùc leã gioã vôùi nghi thöùc trang nghieâm ñeå töôûng nhôù vò anh huøng daân
toäc laøm choùi ngôøi lòch söû nöôùc nhaø. Ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo ôû soá 36 ñöôøng Voõ Thò
Saùu, quaän I, laø moät trong nhöõng ngoâi ñeàn toå chöùc leã gioã anh huøng Traàn Höng Ñaïo
coù quy moâ lôùn nhaát thaønh phoá. Leã gioã dieãn ra trong 3 ngaøy 19, 20 vaø 21/8 aâm lòch,
vôùi caùc nghi thöùc teá leã coå truyeàn Baéc Boä, bao goàm nam teá vaø nöõ teá, nghi thöùc haùt
chaàu vaên ca ngôïi coâng ñöùc cuûa vò anh huøng. Ngoaøi ra coøn toå chöùc chôi côø ngöôøi ...
Trong nhöõng ngaøy naøy, caùc taàng lôùp nhaân daân teà töïu veà leã baùi raát ñoâng.
Leã gioã Leâ Vaên Duyeät : Leã gioã Leâ Vaên Duyeät ñöôïc toå chöùc taïi Laêng OÂng vaøo caùc
ngaøy 29, 30-7 vaø muøng aâm lòch haøng naêm. Laêng OÂng, nôi thôø Taû Quaân Leâ Vaên
Duyeät vaø phu nhaân, moät khai quoác coâng thaàn nhaø Nguyeãn ñaõ töøng giöõ chöùc Toång
 488

traán Gia Ñònh. Trong leã gioã Leâ Vaên Duyeät ngoaøi phaàn leã baùi theo nghi thöùc coå
truyeàn Nam Boä, coøn coù toå chöùc haùt boäi. Nôi trình dieãn laø saân khaáu ñöôïc döïng ngay
trong gian tieàn ñieän, dieãn xöôùng vôùi nhieàu nhaân vaät, nhieàu tích troø... Ñaây laø leã hoäi
lôùn nhaát ôû ñaát Gia Ñònh xöa vaø Nam Boä ngaøy nay. Ngöôøi ñeán chieâm baùi coøn coù
tuïc "xin xaâm", vôùi hy voïng tìm moät lôøi giaûi ñaùp veà söï may maén hay ruûi ro veà tính
maïng, gia ñaïo, nhaân duyeân, caàu taøi, caàu quan, caàu phuùc, caàu loäc... Ngoaøi ra leã hoäi
coøn dieãn ra vaøo ngaøy moàng 7 thaùng 1 aâm lòch. Ñaây chính laø hoäi Xuaân coù leã daâng
höông caàu chuùc naêm môùi. Ngöôøi Hoa tham döï leã hoäi naøy raát ñoâng.
Leã ñeàn thôø Phan Coâng Hôùn : Phan Coâng Hôùn laø ngöôøi laõnh ñaïo nhaân daân 18 thoân
vöôøn traàu khôûi nghóa taán coâng ñình Tri huyeän Traàn Töû Ca, moät teân Tri huyeän coù
nhieàu nôï maùu vôùi nhaân daân, muøa xuaân naêm 1885 taïi Hoùc Moân. Sau ñoù, ñeå cho
nhaân daân khoûi bò baét bôù, oâng ñaõ töï noäp mình vaø bò Phaùp haønh quyeát. Nhaân daân ñaõ
laäp ñeàn thôø beân caïnh moä phaàn cuûa oâng ñeå ngaøy ngaøy höông khoùi taïi aáp Taây Baéc
Laân, xaõ Baø Ñieåm, huyeän Hoùc Moân. Haøng naêm, ñeán ngaøy 25-2 aâm lòch, thaân toäc
cuûa oâng cuøng baø con nhaân daân Baø Ñieåm toå chöùc leã gioã oâng taïi ñeàn thôø theo nghi
thöùc cuùng thaàn, goàm teá leã coå truyeàn vôùi ban quí teá, leã sinh, ban nhaïc leã... Nhaân
daân ñeán döï raát ñoâng ñeå töôûng nhôù ñeán moät vò anh huøng ñaõ laøm raïng danh truyeàn
thoáng 18 thoân vöôøn traàu. Ñeán döï leã hoäi coøn coù caû nhöõng hoïc sinh cuûa tröôøng tieåu
hoïc mang teân Phan Coâng Hôùn.
Hoäi chuøa OÂng Boån : Haøng naêm vaøo ngaøy 15-1 aâm lòch, chuøa OÂng Boån môû hoäi, leã
hoäi keùo daøi trong hai ngaøy. Chuøa OÂng Boån treân ñöôøng Haûi Thöôïng Laõn OÂng, quaän
5, laø nôi thôø cuùng Chaâu Ñaït Quan, oâng laø moät vieân quan nhaø Nguyeân theá kyû13,
ngöôøi ñaõ töøng coâng caùn ôû Ñoâng Nam AÙ. Ngoaøi phaàn leã coøn coù muùa roàng, ñaáu voõ,
xin xaêm, boùi toaùn... vaøo ngaøy hoäi coù nhieàu ngöôøi Hoa ñeán chuøa vay möôïn (töôïng
tröng) ñeå laøm aên buoân baùn. Hoäi chuøa OÂng Boån coøn ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15-8
aâm lòch
Leã Kyø Yeân Ñình Phuù Nhuaän : Haøng naêm , leã hoäi Kyø Yeân laøng Phuù Nhuaän xöa
(nay laø quaän Phuù Nhuaän) dieãn ra trong ba ngaøy 16, 17, 18 thaùng gieâng aâm lòch taïi
ñình laøng Phuù Nhuaän, soá 18 ñöôøng Mai Vaên Ngoïc, quaän Phuù Nhuaän. Ngaøy ñaàu
tieân, leã hoäi baét ñaàu baèng nghi thöùc tuïng kinh caàu an cuûa Phaät giaùo, sau ñoù laø phaàn
 489

muùa laân, bieåu dieãn voõ thuaät truyeàn thoáng vaø caùc nghi thöùc teá Thaàn, teá Tieàn hieàn,
Haäu hieàn cuøng caùc anh huøng lieät só theo truyeàn thoàng Nam Boä. Buoåi toái coù haùt boäi.
Ngaøy thöù hai vaø ngaøy thöù ba ñeàu coù nghi thöùc teá Thaàn theo truyeàn thoáng Baéc Boä.
Ñeâm cuoái chaám döùt leã hoäi vôùi nghi thöùc toân vöông vaø hoäi chaàu nhö truyeàn thoáng
caùc ñình Nam Boä. Leã hoäi ñình Phuù Nhuaän thu huùt ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân
cuøng caùc hoäi ñình baïn tham gia.
Leã hoäi mieáu OÂng Ñòa : Mieáu OÂng Ñòa (125 ñöôøng Leâ Lôïi, phöôøng 3, quaän Goø Vaáp)
hình thaønh nhöõng naêm ñaàu theá kyû 19 vaø töøng ñöôïc vua Töï Ñöùc saéc phong vaøo
naêm 1852.
Mieáu thôø Thoå Ñòa Phuùc Ñöùc Chính Thaàn vaø nhieàu vò thaàn daân gian khaùc. Haøng
naêm , leã hoäi dieãn ra vaøo ngaøy 2-2 aâm lòch, laø ngaøy vía Thoå Ñòa Phuùc Ñöùc Chính
Thaàn. Ñaây laø moät leã hoäi tieâu bieåu cho caùc leã hoäi mieáu ôû thaønh phoá Saøi Goøn vaø
Nam Boä. Môû ñaàu laø nghi thöùc gioùng troáng "khai laøng", thoâng baùo leã . Tieáp theo laø
phaàn "chaàu môøi" lieân tuïc baèng ñieäu haùt boùng roãi ñeå thænh thaàn veà döï leã. Ñeán
chieàu coù trình dieãn tuoàng haøi "Ñòa Naøng" vôùi hai nhaân vaät OÂng Ñòa vaø Naøng Tieân
mang noäi dung pheâ phaùn thoùi hö taät xaáu trong xaõ hoäi höông thoân xöa. Sau ñoù laø
nghi thöùc muùa maâm vaøng, maâm baïc vaø muùa ñoà chôi. Caùc nghi thöùc haùt, muùa naøy
do caùc ngheä nhaân daân gian trình dieãn. Keát thuùc leã hoäi laø nghi thöùc phaùt loäc cho
moïi ngöôøi.
Leã Giaùng Sinh : Haøng naêm, leã hoäi Thieân Chuùa Giaùo lôùn nhaát taïi nhaø thôø Ñöùc Baø
vaøo ñeâm 24 raïng saùng 25-12 döông lòch. Coù raát ñoâng giaùo daân vaø ñoàng ngöôøi Vieät
cuøng tham döï leã naøy. Trong dòp leã Giaùng sinh, nhaø thôø trang hoaøng ñeïp maét vôùi
nhöõng daây ñeøn chaïy töø coâng vieân tröôùc nhaø thôø leân taän thaùnh giaù treân hai thaùp
chuoâng cao gaàn 60 m. Ngay töø toái 24, beân trong nhaø thôø ñaõ dieãn ra caùc nghi leã toân
giaùo kyû nieäm ngaøy Chuùa Jeâsus ra ñôøi, do caùc cha xöù vaø tín ñoà cöû haønh trong baàu
khoâng khí trang nghieâm. Khoaûng 20 giôø trôû ñi, caùc ñöôøng phoá chung quanh nhaø
thôø Ñöùc Baø nhö : Ñoàng Khôûi, Leâ Lôïi, Nguyeãn Hueä... ñoâng ngheït thanh nieân nam
nöõ töø caùc nôi ñoå veà tham döï leã hoäi, khoâng khí leã hoäi keùo daøi ñeán saùng hoâm sau.
Leã Kyø Yeân Ñình Bình Ñoâng : Ñình Bình Ñoâng naèm treân bôø raïch Baø Taøng, thuoäc
phöôøng 7, quaän 8. Ñaây laø moät trong hai ngoâi ñình coù soá löôïng khaùch tham quan, leã
 490

baùi ñoâng nhaát thaønh phoá, leã Kyø Yeân cuûa ñình dieãn ra trong 5 ngaøy: töø 10 ñeán 11
thaùng 2 aâm lòch haøng naêm. Ngaøy ñaàu, ñình toå chöùc cuùng Tieân Sö töôûng nhôù nhöõng
baäc thaày daïy ngheà trong thoân. Ngaøy thöù hai laø leã tuïng kinh caàu an theo nghi thöùc
Phaät giaùo. Ngaøy thö ba coù nghi thöùc khaùn saéc, leã teá Thaàn, leã caàu möa thuaän gioù
hoøa ngöôøi yeân, vaät thònh vaø coù haùt boäi cuùng Thaàn. Ngaøy thöù tö laø leã teá Tieàn hieàn,
Haäu hieàn, nhöõng theá heä khai hoang laäp aáp vaø xaây döïng caùc coâng trình phuùc lôïi
cho thoân laøng. Ngaøy cuoái laø nghi thöùc Hoaøn Saéc. Trong ngaøy leã, nhaân daân töø
nhieàu nôi ñoå veà tham döï leã hoäi.
Leã hoäi ngö daân (Caàn Giôø) : Tuïc thôø vaø röôùc caù voi laø moät tín ngöôõng daân gian khaù
phoå bieán cuûa ngö daân ven bieån töø mieàn Trung ñeán muõi Caø Mau. Trong laêng thôø caù
voi thöôøng coù boä xöông ñaët nôi beà thôø hay ñöïng trong nhöõng chieác khaïp, chieác
quaùch coù daùn giaáy hoàng ñôn. Vaøi laêng coù caû saéc thaàn do nhaø Nguyeãn phong vôùi
chöùc danh "Nam Haûi Cö Toäc Ngoïc Laân Thöôïng Ñaúng Thaàn". Leã hoäi ngö daân ôû
thaønh phoá Saøi Goøn, thöôøng goïi laø "Leã Nghinh OÂng", ñöôïc toå chöùc qui moâ ôû xaõ
Caàn Thaïnh, huyeän Caàn Giôø vaøo ngaøy 16/8 aâm lòch, caùc ngö daân ñeàu nghæ ñeå tham
gia cuoäc leã.
Töø laêng thôø, beán caù ñeán taøu, ghe ñeàu ñöôïc trang hoaøng loäng laãy. Cuoäc leã goàm ba
giai ñoaïn : leã Nghinh OÂng baét ñaàu töø 9 giôø ñeán 13 giôø, leã cuùng Tieàn hieàn, Haäu
hieàn ñeå töôûng nhôù coâng lao nhöõng ngöôøi ñeán ñaây laäp nghieäp ñaàu tieân, leã cuùng
chaùnh teá. Ñoà cuùng thöôøng khoâng duøng saûn vaät cuûa bieån, coù heo quay, xoâi caùc maøu,
röôïu vaø traø vaø trong leã hoäi coøn coù toå chöùc nhöõng troø vui chôi daân gian mieàn bieån
nhö : keùo daây, ñi caø kheo, haùt boäi... giuùp baø con ngö daân giaûi trí buø cho nhöõng
ngaøy lao ñoäng vaát vaû vôùi bieån caû.
Leã gioã toå ngheà Kim Hoaøn : Leã gioã toå ngheà kim hoaøn ôû Saøi Goøn vaø caû khu vöïc
Nam Boä toå chöùc trong ba ngaøy 7, 8 vaø 9 thaùng 2 aâm lòch haøng naêm taïi Leä Chaâu
hoäi quaùn (586 ñöôøng Traàn Höng Ñaïo, quaän 5). Leã gioã bao goàm hai nghi thöùc teá
gioã trong hai ngaøy ñaàu vaø nghi thöùc teá caùc baäc Tieàn hieàn, Haäu hieàn trong nhieàu
ngaøy cuoái, vôùi caùc leã vaät nhö : heo soáng, heo quay, vòt quay, baùnh traùi, boâng hoa,
nhang, ñeøn... Trong ñeâm muøng 7 coù chöông trình vaên ngheä do caùc ngheä só caûi
löông vaø nhöõng thôï kim hoaøn bieåu dieãn. Vaøo ngaøy hoäi, nhöõng ngöôøi thôï kim hoaøn
 491

ôû Saøi Goøn vaø caùc nôi khaùc veà daâng höông leã toå, trao ñoåi kinh nghieäm. nhöõng thôï
kim hoaøn do hoaøn caûnh khoâng theå veà döï leã gioã toå, thì toå chöùc cuùng toå taïi nhaø,
nhöng phaûi cuùng sau nhöõng ngaøy leã gioã toå ôû Leä Chaâu hoäi quaùn.
Leã gioã toå caûi löông, haùt boäi : Leã gioã toå caûi löông vaø haùt boäi toå chöùc taïi nhaø truyeàn
thoáng saân khaáu (soá 133, ñöôøng Coâ Baéc, quaän I) vaø hoäi saân khaáu (soá 5B, ñöôøng
VoõVaên Taàn, quaän 3) vaøo ngaøy 11-8 aâm lòch haøng naêm. Rieâng taïi caùc ñoaøn caûi
löông, haùt boäi vaø caùc loø daïy coå nhaïc thì toå chöùc vaøo ngaøy 12-8 aâm lòch. Leã gioã toå
taïi nhaø truyeàn thoáng saân khaáu baét ñaàu töø saùng sôùm cho ñeán quaù tröa. Môû ñaàu laø
nghi thöùc ñaùnh troáng thænh toå theo baøi baûn coå truyeàn. Tieáp theo laø nghi thöùc töôûng
nieäm ñeå töôûng nhôù ñeán toå sö ñaõ khai saùng boä moân ngheä thuaät. Sau ñoù laø phaàn haùt
haàu toå cuûa caùc ngheä só vôùi nhöõng baøi haùt thaønh coâng nhaát cuûa mình. Cuoái cuøng laø
böõa tieäc thuï loäc thaàn dieãn ra trong baàu khoâng khí nghóa tình.
Leã hoäi ngöôøi Chaêm : Ngöôøi Chaêm ôû Saøi Goøn chuû yeáu theo ñaïo Lam (Hoài giaùo)
cho neân leã hoäi ñeàu tieán haønh theo khuoân khoå cuûa toân giaùo naøy. Haøng naêm ngöôøi
Chaêm coù caùc leã hoäi lôùn nhö :
- Leã sinh nhaät thieân söù Muhamed (ngöôøi vaâng leänh thaùnh Alah giaûng truyeàn kinh
Coran vaø khai saùng Hoài giaùo) : 12-3 Hoài lòch.
- Leã Ramaân (thaùng nhòn aên) : töø ngaøy 1 ñeán 30-9 Hoài lòch.
- Leã boá thí : ngaøy 1 thaùng 10 Hoài lòch.
Ngoaøi ra ngöôøi Chaêm Lam coøn coá gaéng thöïc hieän leã haønh höông veà taän thaùnh ñòa
Mecca (nay thuoäc nöôùc AÛ-raäp-xeâ-uùt) vaøo ngaøy 10-12 Hoài lòch haøng naêm trong khaû
naêng cuûa mình, ñeå thöïc hieän ñuùng tín ñieàu trong Kinh Coran ñaõ daïy.
Leã hoäi cuûa ngöôøi Hoa : Ña soá ngöôøi Hoa ôû thaønh phoá Saøi Goøn ñeàu theo tín ngöôõng
daân gian Hoa Nam, thôø phuïng nhieàu vò thaàn thaùnh. Moãi vò thaàn ñeàu coù nhöõng
ngaøy vía rieâng. Vaøo nhöõng ngaøy naøy ngöôøi Hoa ñeàu ñeán leã baùi ôû caùc ñeàn, mieáu
thôø nhöõng vò thaàn thaùnh ñoù, taïo thaønh nhöõng leã hoäi. Tuy nhieân, leã hoäi lôùn nhaát
trong moät naêm ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø leã Nguyeân Tieâu vaøo ngaøy raèm thaùng gieâng
aâm lòch. Trong ngaøy naøy, taát caû ngöôøi Hoa ñeàu taäp trung ñeán leã ôû caùc ñeàn, mieáu
ñeå taï ôn thaàn thaùnh ñaõ phuø hoä coâng vieäc laøm aên trong naêm cuõ, caàu nguyeän thaàn
thaùnh phuø hoä coâng vieäc laøm aên trong naêm môùi ñöôïc toát hôn. Caùc ñeàn mieáu cuûa
 492

ngöôøi Hoa, ngöôøi ñeán leã raát ñoâng, khoùi nhang nghi nguùt. Sau leã Nguyeân Tieâu,
ngöôøi Hoa môùi chính thöùc baét tay vaøo coâng vieäc laøm aên cuûa naêm môùi.
Leã hoäi cuûa ngöôøi Khmer : Ngöôøi Khmer laø moät coäng ñoàng daân cö ôû Saøi Goøn.
Trong moät naêm, ngöôøi Khmer coù nhieàu leã hoäi, nhöng ñaëc saéc vaø ñaùng chuù yù hôn
caû laø caùc leã hoäi sau ñaây:
1. Teát naêm môùi (Chol Nam Thmay) : Leã hoäi thöôøng baét ñaàu vaøo ngaøy 13, 14 thaùng
tö haøng naêm vaø keùo daøi khoaûng 3 ngaøy taïi ngoâi chuøa Mieân ôû ñöôøng Traàn Quoác
Thaûo, quaän 3, vôùi nghi leã röôùc "Ñaïi Lòch" (Mahaùang Kran) môû ñaàu cho nhöõng
ngaøy teát. Tieáp theo laø leã daâng côm cho sö saõi (Veân choâng han), leã ñaép nuùi caùt
(Peân phoâm Ksach) vôùi nhöõng nuùi caùt vaây quanh chuøa, leã qui y... Ngoaøi ra, coøn coù
tuïc taém töôïng Phaät; teù nöôùc vaøo sö, oâng giaø hay khaùch quyù; vui chôi muùa haùt, aên
uoáng, thaêm hoûi, chuùc tuïng nhau nhöõng lôøi toát ñeïp, xem vaên ngheä daân gian (muùa,
haùt, kòch ...).
2. Leã cuùng oâng baø (Ñoân ta) : Leã hoäi toå chöùc vaøo khoaûng cuoái thaùng taùm ñaàu thaùng
chín aâm lòch, ñeå töôûng nhôù oâng baø, toå tieân vaø coâng lao cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát.
Vaøo dòp naøy ngöôøi Khmer ñeán chuøa laøm leã röôùc vong linh cuûa oâng baø, toå tieân veà
nhaø möøng leã vôùi con chaùu. Ngoaøi ra coøn coù taäp tuïc thaû thuyeàn, keát beø baèng beï
chuoái treân caùc soâng, raïch gaàn nhaø. Treân thuyeàn, beø ngöôøi Khmer ñeå caùc leã vaät ñaõ
cuùng oâng baø moãi thöù moät ít töôïng tröng cho loøng hieáu thaûo, töôûng nieäm ngöôøi ñaõ
khuaát.
3. Leã troâng traêng coøn goïi laø leã "aên coám deït" (Ok om bok), ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy
raèm thaùng 10 aâm lòch. Leã vaät cuùng laø caùc saûn vaät noâng nghieäp nhö : coám, xoâi, ñaäu,
khoai, mía... Vaøo luùc maët traêng leân cao, ngöôøi Khmer toå chöùc leã cuùng ngay taïi saân
nhaø. Cuùng xong, chuû nhaø goïi caùc em beù laïi, laáy ít coám deït vaø vaøi thöù hoa maøu
khaùc ñuùt vaøo mieäng caùc em vöøa voã vaøo löng hoûi caùc em muoán gì. Qua caâu traû lôøi
cuûa caùc em, ngöôøi chuû nhaø seõ ñoaùn keát quaû cuûa vuï muøa tôùi.
 493

Sóc Trăng
Dieän tích : 3191 km².
Daân soá : 1.213.400 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Soùc Traêng.
Caùc huyeän : Keá Saùch, Myõ Tuù, Myõ Xuyeân, Thaïnh Trò, Long Phuù, Vónh Chaâu.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer, Hoa.
Caùch thaønh phoá Saøi Goøn 231 km, thaønh phoá Caàn Thô 60 km, Soùc Traêng giaùp vôùi
caùc tænh Traø Vinh, Vónh Long, Caàn Thô, Baïc Lieâu vaø bieån ñoâng. Soùc Traêng coù 72
km bôø bieån, 30.000 ha baõi boài, khí haäu mang tính chaát khí haäu ñaïi döông hai muøa:
muøa möa töø giöõa thaùng 5 ñeán thaùng 11 vaø muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 5 naêm
sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm 26 - 28°C .
Soùc Traêng laø tænh chuû yeáu phaùt trieån noâng nghieäp. Dieän tích ñaát noâng nghieäp
259.799 ha, trong ñoù ñaát troàng luùa chieám 94%, ngoaøi ra coøn troàng baép, ñaäu xanh,
ñaäu naønh, mít, döøa, haønh toûi (Vónh Chaâu) thôm ngon noåi tieáng vaø caùc vöôøn caây aên
traùi nhö nhaõn, choâm choâm, saàu rieâng, cam, quít... treân cuø lao Myõ Phöôùc vaø ñaát lieàn
Vónh Chaâu.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñaát Soùc Traêng coù phuø sa soâng Haäu Giang boài leân moãi naêm neân raát tieän lôïi cho
ngaønh canh noâng vaø phaàn lôùn thuoäc loaïi phuø sa maën nhö caùc quaän : Thaïnh Trò,
Long Phuù vaø Myõ Xuyeân. Hoa maøu chính laø luùa gaïo, trong ñoù gaïo Ba Xuyeân noåi
danh thôm ngon
Caùc hoa maøu phuï phaàn lôùn laø caây aên traùi troàng ôû vuøng ñaát cao doïc theo soâng Haäu
Giang nhö : cam, saàu rieâng, xoaøi, döøa, maêng cuït, chuoái, mía,... Caùc vöôøn troàng
nhieàu quít vaø chuoái ôû quaän Keá Saùch vaø mía ôû quaän Long Phuù raát noåi tieáng.
Röøng nöôùc cuõng coù nhieàu goã taïp, traøm, ñöôùc, baàn... Vì soáng gaàn bieån vaø kinh raïch
neân daân chuùng cuûa theo ngheà ñaùnh caù, laøm muoái vaø nuoâi caù nöôùc ngoït. Bôø bieån
Soùc Traêng laø nôi quy tuï nhieàu toâm theû, toâm caøng xanh...
Lược sử
Theo taøi lieäu "Gia Ñònh Nhaát Thoáng Chí" cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc. Ngöôøi Vieät Nam
ñeán mieàn naøy töø ñôøi Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738 - 1765). Naêm 1757, ñôøi
 494

vua Leâ Hieán Toâng, tranh giaønh vöông quyeàn xaûy ra ôû Cao Mieân giöõa Naëc Nhuaän
(keá nghieäp vua Naëc OÂng Nguyeân) vaø Naëc Hinh, khieán Naëc Nhuaän caàu cöùu beân ta
(tröôùc khi bò gieát). Chuùa Nguyeãn theo baùo caùo cuûa Maïc Thieân Töû ôû Haø Tieân beøn
sai Nguyeãn Phuùc Du ñem quaân ñaùnh giuùp, laäp laïi traät töï vaø ñöa con Naëc Nhuaän laø
Naëc Toân leân ngoâi. Naëc Toân caét ñaát Taàm Phong Long taï ôn chuùa Nguyeãn. Ñaát naøy
goàm caùc mieàn töø Chaâu Ñoác ñeán Long Xuyeân, Ba Thaéc... Chuùa Nguyeãn cuõng ra
leänh cho Nguyeãn Phuùc Du, vaø Nguyeãn Cö Trinh chia ñaát ra laøm nhieàu ñaïo nhö
Ñoâng Khaáu Ñaïo ôû Sa Ñeùc, Taân Chaâu Ñaïo ôû Tieàn Giang vaø Chaâu Ñoác Ñaïo ôû Haäu
Giang. Ñaát Ba Thaéc ñoåi thaønh phuû Ba Xuyeân thuoäc tænh An Giang. An Giang
(goàm caû Vónh Long) laø traán Vónh Thanh, moät trong naêm traán cuûa Gia Ñònh thaønh
vaøo thôøi Gia Long vaø moät trong saùu tænh thôøi Minh Maïng.
Thôøi Phaùp ñaët teân ñaát naày vaø moät phaàn cuûa tænh Baïc Lieâu laø Soùc Traêng. Thaùng 8-
1867, daân chuùng ôû Soùc Traêng theo oâng Chöôûng ñaùnh Phaùp. Duøng suùng ñaïn ít, daân
ta duøng dao maùc, laäp caên cöù trong vuøng ñaùnh tröôøng kyø.
Phong cảnh, di tích
Coàn Myõ Phöôùc : Naèm giöõa soâng Haäu, ñi canoâ töø thò xaõ maát nöõa giôø, coàn Myõ
Phöôùc coøn ñöôïc goïi laø coàn Coâng Ñieàn hay coàn Buøn, quanh naêm ñaày caây traùi cuûa
vuøng nhieät ñôùi. Coàn vôùi khoâng gian bao la roäng maùt, vôùi soâng nöôùc höõu tình thô
moäng, laø moät ñieåm du lòch haáp daãn cuûa tænh Soùc Traêng.
Hoà Nöôùc Ngoït : Naèm treân ñöôøng vaøo thò xaõ, vôùi dieän tích 4 ha, goàm hai hoà lôùn
nhoû, phong caûnh thanh lòch maùt meûvôùi haøng döông lieãu ruû xuoáng maët hoà. Ñaây laø
moät nôi ñi daïo thuù vò cho du khaùch.
Vöôøn Coø Thanh Trì : Thuoäc xaõ Taân Long, huyeän Thaïnh Trò, caùch thò xaõ 40 km. Ñaõ
töø laâu roài nôi ñaây hình thaønh moät saân chim vôùi haøng vaïn caùnh coø traéng soáng chen
chuùc giöõa nhöõng ao ñaàm töï nhieân. Vöôøn coø Thanh Trì laø moät ñieåm du lòch xanh vaø
quan saùt chim lyù thuù.
Chuøa Khmer ÔÛ Soùc Traêng : Soùc Traêng laø tænh coù ñoâng ngöôøi Khmer sinh soáng.
Ngöôøi Khmer theo ñaïo Phaät tieåu thöøa. Chuøa Khmer coù kieán truùc ñoäc ñaùo, trang
troïng vaø uy nghi. Ngoâi chuøa laø trung taâm vaên hoùa, nôi toå chöùc caùc leã hoäi lôùn haøng
naêm, laø nôi hoïc kinh, hoïc chöõ, hoïc ñaïo lyù laøm ngöôøi, laø nôi löu giöõ caùc kinh ñieån,
 495

ñaïo Phaät vaø cuõng laø nôi sinh hoaït vaên hoùa, ngheä thuaät giaûi trí vui chôi cuûa taêng ni,
tín ñoà phaät töû. Moãi ngoâi chuøa mang moät daùng veû rieâng khaùc nhau, trong ñoù chuøa
Kh'leng laø di tích vaên hoùa daân toäc. Chuøa Peâ-ang-Soøm-Ralt vaãn duy trì tröôøng phaùi
Pali cuûa caùc sö saõi töø naêm 1937 ñeán nay.
Chuøa Kh'leang : Laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa coå nhaát ôû Soùc Traêng coù kieán truùc
gioáng nhö caùc chuøa ôû Caêmpuchia. Chuøa toïa laïc ôû 71 ñöôøng maäu thaân, khoùm 5,
phöôøng 6, thò xaõ Soùc Traêng. Chuøa xaây döïng töø naêm 1533 luùc ñaàu coøn laøm baèng goã,
lôïp laù, sau môùi ñöôïc xaây caát laïi baèng gaïch ngoùi. Kieán truùc hieän nay laø do laàn
truøng tu caùch ñaây hôn 80 naêm.
Chuøa coù coång ra vaøo xaây caát coâng phu. Chuøa bao goàm : ngoâi chính ñieän (ngoâi
Sala), laø moät daõy nhaø saøn caùch maët ñaát 1 m baèng goã (nhaø hoäi cuûa sö saõi vaø tín ñoà
Phaät töû), duøng laøm nôi toå chöùc nhöõng sinh hoaït theo nghi leã coå truyeàn; nhaø ôû cuûa
sö truï trì, nhaø ôû cuûa caùc sö saõi. Ngoaøi ra coøn coù thaùp ñöïng tro coát ngöôøi cheát, loø
thieâu xaùc ngöôøi cheát, nhaø khaùch, tröôøng hoïc Poâ thi daïy baèng tieáng Khmer. Trong
ñoù noåi baät hôn caû laø ngoâi chaùnh ñieän naèm bieät laäp ôû beân traùi con ñöôøng daãn vaøo
chuøa, coù kieán truùc khaù phöùc taïp vaø ñoäc ñaùo. Bôø maùi goàm ba caáp, moãi caáp chia ba
neáp. Neáp giöõa lôùn hôn neáp phuï ôû hai beân vaø khoâng coù thaùp noùc. Chính ñieän ñöôïc
xaây döïng vaøo naêm 1918, döïng baèng 6 haøng coät goàm 60 caây coät truï. Chuøa Kh'leng
toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng 3825m², coù haøng raøo bao quanh.
Hieän nay taïi chuøa Kh'leng coøn löu giöõ moät baûn sao taøi lieäu ghi cheùp töø thö tòch coå,
trong ñoù coù noùi ñeán nguoàn goác ñòa danh Soùc Traêng, lòch söû xaây döïng chuøa ñaàu tieân.
Vaøo ñaàu theá kyû 16, vieân quan cai quaûn vuøng Soùc Traêng teân laø Taùc ñaõ cho xaây
döïng moät nhaø kho ñeå tích tröõ saûn vaät do nhaân daân quyeân goùp. Töø ñoù oâng ñaët teân
cho vuøng ñaát mình cai quaûn laø Srosk Khleng. Khi ngöôøi Kinh ñeán goïi laø soùc
khalang, roài sau laø Soùc Traêng. Sau ñoù vaøo naêm 1532, oâng Taùc vaâng leänh vua Ang
Chan (Chaân Laïp) cho xaây döïng moät ngoâi chuøa vaø laáy ñòa danh ñaët teân cho chuøa laø
chuøa Kh'leng. Chuøa theo ñaïo Phaät phaùi Tieåu thöøa, thôø Phaät Thích Ca, khoâng coù nöõ
tu.
Haøng naêm, chuøa Kh'leng coøn laø nôi dieãn ra nhöõng nghi leã quan troïng nhaát trong
nhöõng ngaøy leã truyeàn thoángcuûa daân toäc Kh'leng nhö: leã vaøo naêm môùi (Chol
 496

Chnam Thmay) coøn goïi laø leã chòu tuoåi; leã cuùng oâng baø (leã Doân Ta); leã cuùng traêng
vaøo ngaøy 15-10 aâm lòch vaø toå chöùc ñua ghe. Ngoaøi caùc leã hoäi truyeàn thoáng treân,
chuøa coøn toå chöùc caùc leã hoäi Phaät giaùo. Ngöôøi Khmer thöôøng lui tôùi chuøa ñeå caàu
nguyeän.
Chuøa Dôi (Chuøa Maõ Toäc, Chuøa Ma-ha-tuc) : Caùch thò xaõ Soùc Traêng chöa ñaày 2
km coù moät ngoâi chuøa ñöôïc nhieàu khaùch thaäp phöông trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi tìm
ñeán. Chuøa Dôi coøn goïi laø chuøa Maõ Toäc hay laø chuøa Ma-ha-tuc, caùch noùi naøo cuõng
ñuùng caû. Coøn vôùi nhaø sö Kim Roâng, phaùp hieäu Rat-ta-na xoâ-oa-nac truï trì chuøa ñaõ
laâu thì cho bieát : khaùch thaäp phöông tìm ñeán chuøa, tröôùc laø leân ñieän Phaät thaép
höông, tham quan nhöõng baûo vaät quyù thôø trong chuøa nhö: haøng ngaøn töôïng Phaät vaø
töôïng töù linh: long, laân, quy, phöôïng... ñeàu naën töø ñaát seùt, sau ñoù khaùch xin ra
vöôøn chuøa ñeå ñöôïc chieâm ngöôõng ñaøn dôi... Chuøa Maõ Toäc xaây döïng caùch ñaây gaàn
400 naêm, nôi ñaây tuï taäp loaøi dôi, quaï khoaûng treân döôùi 1 trieäu con. Chuùng treo
mình treân nhöõng caønh caây trong khuoân vieân chuøa suoát ngaøy, töø 6 giôø saùng ñeán 6
giôø 30 chieàu dôi bay ñi kieám aên ñeå 5 giôø saùng hoâm sau laïi quay veà. Dôi khoâng bao
giôø aên caùc traùi caây ôû chuøa. Chuøa Maõ Toäc ñôn sô vôùi thieân nhieân xanh vaø ñaøn dôi,
quaï ñoâng ñeán kyø laï laøm cho du khaùch giaät mình thích thuù.
Chuøa Ñaát Seùt : Naèm treân phoá Maäu Thaân, thò xaõ Soùc Traêng. Chuøa ñaát seùt laø ngoâi
chuøa cuûa ngöôøi Hoa raát ñoäc ñaùo vì ñöôïc xaây döïng töø ñaát seùt. Thaäm chí töôïng trong
chuøa cuõng ñöôïc naën töø ñaát seùt. Ñaây laø ngoâi chuøa linh thieâng ñoái vôùi daân ñòa
phöông. Khaùc haún vôùi caùc ngoâi chuøa cuûa ngöôøi Vieät vaø Khmer taïi Soùc Traêng,
chuøa coøn coù teân khaùc laø " Böûu Sôn Töï" coù nghóa laø ñeàn thôø nuùi tröôùc. Chuøa ñöôïc
laäp caùch ñaây hôn 200 naêm do gia ñình hoï Ngoâ ngöôøi Hoa ñöùng ra xaây caát.
Nhaø Baûo Taøng Vaên Hoùa Khmer : Ñoái dieän vôùi chuøa Kh'leng taïi thò xaõ Soùc Traêng,
nhaø baûo taøng ñöôïc kieán truùc theo kieåu chuøa cuûa ngöôøi Khmer, trong ñoù coù khaù
nhieàu hieän vaät veà ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn, vaät chaát vaø söï phaùt trieån kinh teá xaõ
hoäi cuûa daân toäc Khmer taïi Soùc Traêng. Ñaây cuõng laø ñieåm du lòch cuûa du khaùch gaàn
xa.
Các dịp lễ hội
ÔÛ Soùc Traêng ngöôøi Vieät ( Kinh) chieám 65% daân soá cuûa tænh, coøn laïi laø ngöôøi
 497

Khmer 28%, vaø khoaûng 7% ngöôøi Hoa, neân neùt sinh hoaït vaên hoùa ôû ñaây mang
ñaäm maøu saéc cuûa ba daân toäc. Toaøn tænh coù 89 chuøa Khmer, 47 chuøa Hoa trong ñoù
coù nhöõng chuøa noåi tieáng nhö chuøa Maõ Toäc (chuøa Dôi), chuøa Chruitim Chas, nhaø
baûo taøng, trung taâm nghieân cöùu vaên hoùa Khmer, chuøa Ñaát Seùt, chuøa Cheùn Kieåu...
Ngoaøi nhöõng neùt ñaëc thuø chung cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Soùc Traêng coøn
ñöôïc meänh danh laø söù sôû cuûa leã hoäi Nam boä, haøng naêm thu huùt ñoâng ñaûo khaùch
thaäp phöông veà ñaây döï leã vaø thöôûng ngoaïn.
Leã Ok Om Bok Vaø Hoäi Ñua Ghe Ngo : Laø leã cuùng traêng cuûa ñoàng baøo Khmer
Nam boä, ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15-10 (theo aâm lòch), ñeå taï ôn thaàn maët traêng ñaõ
cho muøa maøng töôi toát, soâng ngoøi nhieàu toâm caù, ngöôøi ngöôøi aám no haïnh phuùc.
Theo tín ngöôõng daân toäc Khmer, maët traêng ñöôïc coi nhö moät vò thaàn ñieàu ñoäng
muøa maøng trong naêm.
Toái hoâm raèm khi maët traêng vöøa loù daïng, ngöôøi ta baøy maâm coã tröôùc saân chuøa hoaëc
saân nhaø goàm ñóa coám deïp, chuoái chín, döøa töôi goït voû, khoai mì... Caùc gia ñình
laøm leã cuùng vaø thaû nhöõng chieác ñeøn giaáy bay leân trôøi, nhöõng chieác beø chuoái coù
gaén ñeøn vaø baøy leã vaät troâi treân keânh, raïch, soâng.
Soâi noåi nhaát laø trong dòp leã cuùng traêng ñoàng baøo Khmer toå chöùc cuoäc ñua ghe ngo
raát vui töôi haøo höùng. Ghe ngo tieáng Khmer laø "Tuk ngo", moät loaïi thuyeàn ñoäc
moäc lôùn khoeùt töø thaân caây goã toát, hình thon, daøi, muõi vaø laùi ñeàu ñöôïc trang trí maøu
saéc saëc sôõ do caùc trai traùng töø caùc phum, soùc tham gia ñua taøi. Khi bôi ñoøi hoûi
ngheä thuaät ñieâu luyeän, neáu khoâng raát deã bò laät thuyeàn. Laø leã hoäi töng böøng naùo
nhieät nhaát, ñöôïc chuaån bò khaù coâng phu, moät hoaït ñoäng vaên hoùa theå thao thu huùt
haøng vaïn ngöôøi tham gia. Ñoàng thôøi coøn laø hoäi nöôùc phoå bieán cuûa cö daân Ñoâng
Nam AÙ, cho neân noù coøn ñöôïc toå chöùc taïi caùc tænh thuoäc ñoàng baèng soâng Cöûu Long,
nôi coù ñoàng baøo Khmer sinh soáng.
Hoäi Teá Thaàn Linh : Laø leã hoäi cuûa ñoàng baøo Khmer Nam boä. Hoäi teá thaàn linh ñöôïc
toå chöùc vaøo ngaøy 1-8 aâm lòch haøng naêm vaø keùo daøi 15 ngaøy. Trong thôøi aáy, gia
ñình ngöôøi Khmer nhôø sö saõi tuïng kinh, caàu sieâu cho ngöôøi thaân ñaõ maát ñöôïc yeân
oån. Leã teá thaàn linh ñöôïc toå chöùc theo söï tích xöa : oâng vua Pimpisar, vaøo moät ñeâm
khuya, chôït nghe tieáng keâu ñoøi aên uoáng ôû hoaøng cung, beøn hoûi tieân tu thì ñöôïc
 498

bieát ñoù laø luõ ma ñoùi ñoøi aên uoáng vaø muoán yeân phaûi cuùng leã. Töø ñoù ngöôøi Khmer
môû hoäi teá thaàn linh haøng naêm ñeå ngöôøi maát khoâng bò boû ñoùi.
 499

Sơn La
Dieän tích : 14.210 km².
Daân soá : 922.200 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Sôn La.
Caùc huyeän : Quyønh Nhai, Möôøng La, Thuaän Chaâu, Phuø Yeân, Baéc Sôn, Mai Sôn,
Soâng Maõ, Yeân Chaâu, Moäc Chaâu.
Daân Toäc : Dao, Xinh Mun, Khô Muù, Khaùng, La Ha, Thaùi, Vieät (Kinh), Möôøng...
Ñòa theá Sôn La thaät hieåm trôû, con ñöôøng duy nhaát vaøo Sôn La laø thung luõng soâng
Ñaø (Haéc Giang), hai beân laø ñoài cao röøng raäm. Phía Ñoâng Baéc laø daõy nuùi Hoaøng
Lieân Sôn chia ranh giôùi vôùi tænh Yeân Baùi, vôùi nhieàu ngoïn cao töø 2000 m ñeán 3000
m; phía Taây - Nam coù nhieàu nuùi röøng truøng ñieäp chaïy doïc theo bieân giôùi Vieät -
Laøo.
Soâng Ñaø chaûy qua toaøn tænh theo höôùng Taây Baéc - Ñoâng Nam, daøi 200 km, thaùng
taùm vaø thaùng chín AÂm lòch laø muøa nöôùc luõ raát khoù giao thoâng. Soâng Maõ daøi 86 km
cuõng chaûy qua tænh. Sôn La coù raát nhieàu suoái nhö Naäm Ban, Naäm Leï, Naäm Muoäi,
Naäm Saäm, Naäm Taân, Naäm Nu, Naäm Chieân, Naäm Ty...
Khí haäu Sôn La chæ töông ñoái deã chòu ôû vuøng cao nguyeân 1000 m, phaàn coøn laïi raát
khaéc nghieät, nhaát laø caùc vuøng Vaïn Yeân, Vaïn Buù vaø Baø Tuù, doïc theo soâng Ñaø,
nöôùc raát ñoäc vì chöa ñöôïc khai thaùc. Veà giao thoâng, quoác loä soá 6 laø loä duy nhaát noái
Sôn La vôùi caùc tænh laân caän.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo Sôn La phaàn ñoâng thuoäc saéc daân Thaùi ñen, ôû phía Nam gaàn Thanh Hoùa
coù ngöôøi Thaùi ñoû. Raûi raùc trong tænh coøn coù caùc saéc toäc Meøo, Möôøng, Xaù, Maùn,
Khô Muù, Taøy... Daân cö thôø cuùng Toå tieân, Thaàn linh, coù truyeàn thoáng quyeán luyeán
gia ñình, ñaát ñai vaø thöôøng toå chöùc Teát raát lôùn vôùi nhieàu tieát leã.
Noâng saûn chính cuûa Sôn La laø ngoâ vaø luùa gaïo. Caây kyõ ngheä coù boâng vaûi, daâu chaên
taèm vaø traø. Hai huyeän Mai Sôn vaø Yeân Chaâu troàng khaù nhieàu caây aên traùi nhö döùa,
xoaøi, chuoái... Röøng Sôn La raát roäng vaø coù nhieàu caây daàu, caây döôïc lieäu, laùt hoa,
caùnh kieán, thoâng, seán, song, maây, truùc, tre; vaø cuõng nhieàu daõ thuù nhö voi, hoå, gaáu,
sôn döông, nai, baùo vaø gaø röøng. Ñaëc bieät, röøng ôû ñaây raát nhieàu Ñaøo, ñeán muøa nôû
 500

hoa raát ñeïp, neân Sôn La coøn coù teân laø xöù hoa Ñaøo. Ngaønh chaên nuoâi phaùt trieån
maïnh vì coù nhieàu ñoàng coû roäng bao la.
Sôn La coù nhieàu khoaùng saûn nhö : vaøng, ñoàng, keõm, chì, than, sa-phia. Nhöng, ñòa
theá hieåm trôû vaø giao thoâng khoù khaên chöa giuùp cho kyõ ngheä vaø thöông maïi Sôn La
phaùt trieån nhieàu.
Lược sử
Ñaát Sôn La xöa thuoäc boä Taân Höng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Ñôøi nhaø
Lyù, ñaát naøy thuoäc chaâu Laâm Taây. Tröôùc theá kyû 15, caùc Toäc tröôûng ngöôøi Thaùi
(ñen) ñieàu haønh caùc Möôøng trong toaøn khu vöïc Sôn La vaø thöôøng phaûi ñoái ñaàu vôùi
nhöõng quaáy phaù töø phía Ai Lao. Ñeán naêm 1440, sau khi ñaïi thaéng quaân Moâng Coå,
trieàu ñình nhaø Traàn ta môùi cöû quan töôùng leân oån ñònh an ninh taïi vuøng naøy vaø toå
chöùc laïi neàn haønh chiùnh chính trò. Sau ñoù, ñaát Sôn La thuoäc hai loä Ñaø Giang vaø
Quy Hoùa. Thôøi nhaø Leâ ñaët 16 chaâu Thaùi thuoäc ñaïo Höng Hoùa, roài thuoäc xöù Höng
Hoùa. Nhaø Nguyeãn ñaët 10 chaâu thuoäc tænh Höng Hoùa. Sôn La trôû thaønh tænh töø naêm
1908.
Khi quaân Phaùp ñem quaân ñaùnh chieám mieàn Baéc, ñoàng baøo Sôn La ñaõ cuøng vôùi
quaân daân caùc tænh Lai Chaâu, Yeân Baùi, Laøo Cai choáng laïi chuùng. Sau naêm 1885,
nhöõng caên cöù khaùng chieán thöôøng xuyeân thaønh laäp khaép caùc vuøng röøng nuùi hieåm
trôû ñaõ laøm cho quaân Phaùp khoán ñoán vaø thieät haïi raát nhieàu töø binh lính ñeán só quan
cao caáp. Quaân Phaùp laäp Xöù Thaùi Töï Trò goàm dieän tích ba tænh Sôn La, Lai Chaâu
vaø Nghóa Loä, vì saéc toäc Thaùi chieám ña soá trong caû ba vuøng naøy, nhöng chuùng chæ
kieåm soaùt ñöôïc phaàn naøo maø thoâi. Töø naêm 1918 ñeán 1922, Giaøng Paø Chay, moät
laõnh tuï ngöôøi Meøo, ñaõ cuøng caùc saéc toäc khôûi nghóa, tieán ñaùnh quaân quaân Phaùp
khaép vuøng Taây Baéc.
Phong cảnh, di tích
Thò xaõ Sôn La : Ñaây laø moät thò xaõ cao nguyeân ôû ñoä cao treân 600 m so vôùi maët bieån,
coù soâng Naäm Na chaûy qua thò xaõ. Ñòa theá Sôn La hieåm trôû, giao thoâng khoù khaên,
coù nhieàu ñoaïn ñöôøng phaûi duøng thuyeàn ñoäc moäc, nhöng caûnh trí Sôn La raát ñeïp,
nhaát laø doïc theo bôø soâng Ñaø.
Cao nguyeân Moäc Chaâu : Moäc Chaâu laø moät cao nguyeân ôû ñoä cao 1000 m so vôùi
 501

möïc nöôùc bieån, caùch Haø Noäi 199 km theo quoác loä 6. Ñaây laø moät cao nguyeân lôùn
daøi khoaûng 80 km, roäng ñoä 25 km, coù tôùi hôn 14.000 ha ñoàng coû ñeå chaên nuoâi ñaïi
gia suùc, troàng cheø vaø caùc caây coâng nghieäp khaùc. Hieän nay cao nguyeân Moäc Chaâu
ñang thu huùt du khaùch ñeán nghæ döôõng, vôùi nhieät ñoä muøa heø 20°C, khoâng khí
thoaùng maùt trong laønh.
Hang Thaåm Teùt Tooøng : Caùch trung taâm thò xaõ Sôn La khoaûng 2 km thuoäc xaõ
Chieàng An, thò xaõ Sôn La. Ñaây laø moät hang ñoäng nuùi ñaù daøi treân 150 m, ñöôïc
phaân ra nhieàu khuùc, ñoaïn. Phía treân hang laø nhöõng daõy nuùi truøng ñieäp traûi daøi coù
nhöõng röøng caây xanh ngaùt. Loøng hang laø doøng nöôùc trong xanh ngaøy ngaøy tuoân
traøo ñoå thaùc traéng xoùa, nhöõng haøng coät ñaù chen chuùc nhau, neùp mình doïc hai beân
vaùch thaúng ñöùng nhö nhöõng thaân caây truùc. Vaøo moãi buoåi saùng, khi coù aùnh naéng
ban mai, töø cöûa hang nhìn vaøo laø caû theá giôùi huyeàn aûo nhöõng maøu saéc laáp laùnh cuûa
thaïch nhuõ nhaáp nhoâ muoân maøu, muoân veû.
Hang Thaåm Keù : Moät hang ñoäng ñeïp thuoäc xaõ Chieàng An, thò xaõ Sôn La. Trong
hang coù taám vaên bia cuûa vua Leâ Thaùi Toâng ñöôïc khaéc treân vaùch ñaù naêm 1440.
Töông truyeàn vaøo muøa xuaân naêm 1440, treân ñöôøng taây tieán thaáy caûnh quan thieân
nhieân nôi ñaây huøng vó, nhaø vua khaéc hoïa baøi thô "Queá Laâm ñoäng chuû ngöï cheá".
Suoái nöôùc noùng Baûn Moøng : Thuoäc xaõ Hua La, thò xaõ Sôn La, nöôùc khoaùng nôi
ñaây coù nhieät ñoä töø 35 - 40°C. Raát thích hôïp cho vieäc döôõng beänh.
Huyeän Yeân Chaâu : Naèm treân quoác loä 6, huyeän Yeân Chaâu caùch Haø Noäi 260 km,
caùch thò xaõ Sôn La khoaûng 60 km laø nôi coù nhieàu loaïi caây aên traùi nhö chuoái, xoaøi,
nhaõn... Xoaøi Yeân Chaâu raát noåi tieáng, khaùch nöôùc ngoaøi thöôûng thöùc ñeàu traàm troà
khen ngôïi. Xoaøi Yeân Chaâu quaû nhoû, voû xanh khoâng gioáng nhö xoaøi ôû nam boä
nhöng vò ngoït cuûa noù thaät ñaäm ñaø, thôm nöùc khoù queân. Muøa xoaøi vaøo khoaûng
thaùng 5, 6. Khaùch ñeán Sôn La khoâng theå khoâng döøng chaân ôû Yeân Chaâu ñeå thöôûng
thöùc loaïi xoaøi ñaëc bieät naøy.
Baûn Hìn : Moät baûn daân toäc Thaùi coù truyeàn thoáng vaên hoùa raát ñaëc saéc : uoáng röôïu
caàn, muùa xoøe... Baûn Hìn thuoäc xaõ Chieàng An, caùch thò xaõ Sôn La khoaûng 3 km.
Chuøa Chieàn Vieän : Chuøa toïa laïc taïi xaõ Moäc Thöôïng, huyeän Moäc Chaâu. Chuøa coù
moät pho töôïng lôùn, 8 pho töôïng vöøa, 56 pho töôïng nhoû ñeàu ñöôïc ñuùc baèng ñoàng.
 502

Ngoaøi ra, chuøa coøn coù 2 pho töôïng baèng thieác, moät pho töôïng nhoû baèng ngaø voi.
Di tích ôû Sôn La coù dinh Quaûn ñaïo ôû Mai Sôn, thaùp Möôøng Ban treân soâng Maõ.
Nhaø tuø vaø Baûo taøng Sôn La : Nhaø tuø Sôn La do ngöôøi Phaùp xaây döïng naêm 1908 vaø
ñöôïc môû roäng vaøo nhöõng naêm 1930 - 1940. Luùc ñaàu chæ laø moät nhaø tuø nhoû haøng
tænh. Töø naêm 1930 - 1945 trôû thaønh nôi giam caàm haøng ngaøn ngöôøi Vieät Nam yeâu
nöôùc.
Các dịp lễ hội
Tænh Sôn La coù 12 daân toäc cö truù Moãi daân toäc ñeàu coù nhöõng neùt rieâng trong ñôøi
soáng, vaên hoùa ñôøi soáng Daân toäc Thaùi coù tieáng noùi, chöõ vieát rieâng vôùi hôn 500 baûn
saùch chöõ Thaùi coå, coù nhöõng baûn tröôøng ca noåi tieáng nhö Xoáng Truï Xoân Xao (tieãn
daën ngöôøi yeâu), coù ngheà deät thoå caåm vôùi treân 30 loaïi hoa vaên ñoäc ñaùo, ñaäm ñaø
baûn saéc daân toäc. Daân toäc H' Moâng coù tieáng haùt laøm ñaàu vaø ngheà reøn ñuùc khoan
noøng suùng kíp. Daân toäc Khô Muù coù ñieäu muùa Taêng bu, hun maïng vaø taøi ñan maây
tre. Daân toäc Xinh Mun coù Teát Hoa Ban... Taát caû deät neân moät böùc tranh vaên hoùa
ñaäm ñaø tính daân toäc.
Leã hoäi Hoa Ban : Ñaây laø leã hoäi cuûa daân toäc Thaùi coøn coù teân goïi khaùc laø hoäi Xeân
baûn, Xeân möôøng, ñöôïc toå chöùc haøng naêm vaøo thaùng 2 aâm lòch khi hoa ban baét ñaàu
nôû traéng nuùi röøng ôû vuøng taây baéc. Leã hoäi mang tính chaát caàu muøa, caàu phuùc. Hoï
göûi gaém vaøo ñoù nhöõng öôùc voïng lôùn lao veà cuoäc soáng bình yeân, no aám nôi baûn
möôøng, ñoàng thôøi laø dòp thi taøi vui chôi, haùt giao duyeân ñeâm traêng. ÔÛ Sôn La vaøo
ngaøy hoäi Hoa Ban, nam nöõ thanh nieân ruû nhau ñi haùi hoa möøng xuaân, vui chôi, ca
haùt, ñaùnh ñaøn tính, thoåi kheøn, muùa xoøe, trao vaø ñoùn nhaän tình yeâu.
Troø tung coøn tìm baïn, tìm duyeân (daân toäc Taøy) : Troø tung coøn laø moät troø chôi
thöôøng ñöôïc toå chöùc trong leã hoäi muøa xuaân ñaây khoâng chæ laø moät troø giaûi trí maø laø
moät hình thöùc giao duyeân mang maøu saéc nghi leã, tín ngöôõng coäng ñoàng ñöôïc toå
chöùc haøng naêm sau ngaøy muøng 3 Teát Nguyeân Ñaùn ñeå caàu chuùc moät naêm môùi no
ñuû, trai gaùi thaønh ñoâi. Baõi chôi laø moät khu ñaát phaúng ôû gaàn baûn. Quaû coøn ñöôïc
khaâu baèng nhieàu muùi vaûi maøu saéc röïc rôû, beân trong nhoài thoùc vaø haït boâng. ÔÛ giöõa
baõi ñaát coù moät caây tre treân treo moät voøng troøn baèng tre daùn giaáy hoàng. Theo leä
moãi nhaø ñeàu coù moät maâm côm ñem ra baûn ñeå cuùng trôøi ñaát, treân maâm coøn coù hai
 503

quaû coøn. Sau phaàn leã nghi laø baét ñaàu troø chôi. Moïi nhaø ñeàu tung coøn leân. Luùc naøy
troâng nhöõng quaû coøn bay leân nhö caùnh eùn muøa xuaân. Tung coøn ñaõ trôû thaønh ñaëc
tröng vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Taøy cuõng nhö cuûa nhieàu daân toäc ôû Vieät
Nam.
Hoäi Pang - Caåu Noù (daân toäc Khô Muù, Xinh Mun) : Hoäi môû haøng naêm vaøo khoaûng
thaùng 3, thaùng 4 aâm lòch Ñaây laø hoäi uoáng röôïu caàn, coù haùt xöôùng vaø caùc troø vui.
Teát Côm môùi (daân toäc Khô muù, Sôn La) : Teát ñöôïc toå chöùc sau vuï gaët thaùng 10 aâm
lòch. Ñaây laø dòp vui cuûa caû baûn sau moät thôøi gian lao ñoäng meät nhoïc. Teát côm môùi
theå hieän saéc thaùi vaên hoùa daân toäc ñaäm neùt. Ngoaøi ra hoï coøn coù nhieàu nghi leã lieân
quan tôùi noâng nghieäp.
 504

Tây Ninh
Dieän tích : 4429 km².
Daân soá : 989.800 ngöôøi (2001).
Tænh lî : thò xaõ Taây Ninh.
Caùc huyeän : Taân Bieân, Taân Chaâu, Döông Minh Chaâu, Chaâu Thaønh, Hoøa Thaønh,
Beán Caàu, Goø Daàu, Traûng Baøng.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Chaêm vaø Khmer.
Taây Ninh laø tænh bieân giôùi cuûa mieàn ñoâng Nam Boä, phía baéc giaùp 3 tænh cuûa
Campuchia vôùi ñöôøng bieân giôùi daøi 240 km, phía ñoâng laø tænh Bình Döông vaø Bình
Phöôùc, phía nam giaùp thaønh phoá Saøi Goøn vaø Long An. Tænh coù hai cöûa khaåu quoác
gia laø Moäc Baøi vaø Sa Maùt.
Phía baéc tænh, töø thò xaõ Taây Ninh trôû leân nhieàu röøng nuùi, trong ñoù nuùi Baø Ñen cao
986 m. Phía nam, ñaát khaù baèng phaúng, gaàn nhö ñoàng baèng, coù hai con soâng lôùn
chaûy qua laø soâng Vaøm Coû Ñoâng vaø soâng Saøi Goøn. Soâng Saøi Goøn ñöôïc chaën laïi taïo
neân hoà Daàu Tieáng coâng trình thuûy lôïi lôùn nhaát nöôùc, töôùi tieâu cho 17.500 ha ñaát
noâng nghieäp.
Taây Ninh laø nôi tieáp giaùp vuøng nuùi cao nguyeân Nam Trung Boä vaø ñoàng baèng soâng
Cöûu Long thuoäc mieàn ñaát cao cuûa Nam Boä. Phaàn lôùn laø ñaát ñoû vaø ñaát xaùm, raát toát
cho vieäc troàng troït, nhaát laø troàng röøng vaø caây coâng nghieäp.
Taây Ninh coù khí haäu noùng aám, oân hoøa quanh naêm, nhieät ñoä trung bình 26°C ñeán
27°C, löôïng möa trung bình caû naêm töø 1400 ñeán 2000 mm. Coù hai muøa roõ reät :
muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4, muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10.
Thò xaõ Taây Ninh caùch thaønh phoá Saøi Goøn 99 km. Quoác loä 22A töø thaønh phoá qua
Traûng Baøng, Goø Daàu tôùi cöûa khaåu Moäc Baøi. Quoác loä 22B töø Goø Daàu qua thò xaõ
Taây Ninh ñi cöûa khaåu Sa Maùt.
Taây Ninh giöõ vò trí noái giöõa Saøi Goøn vaø thuû ñoâ Phnoâm Peâng (Campuchia), Taây
Ninh laø ñòa baøn chieán löôïc veà kinh teá vaø quoác phoøng. Ngaøy xöa ñaây laø ñaát Phuø
Nam. Sau ñoù thuoäc phuû Gia Ñònh (thôøi nhaø Nguyeãn). Naêm 1936 ñaëc phuû Taây Ninh
goàm coù hai huyeän Taân Ninh vaø Quang Hoùa, sau ñoåi thaønh tænh Taây Ninh.
Sinh hoạt, kinh tế
 505

Ngöôøi Kinh soáng phaàn ñoâng trong tænh, coøn laïi laø ñoàng baøo Khmer vaø Chaøm. Ña
soá theo ñaïo Cao Ñaøi, roài ñeán ñaïo Phaät, Hoøa Haûo. Ñaïo Cao Ñaøi coøn goïi laø Ñaïi
Ñaïo Tam Kyø Phoå Ñoä, laø moät toân giaùo lôùn, ra ñôøi vaøo naêm 1926. Trieát lyù cuûa ñaïo
Cao Ñaøi laø laáy "Tam giaùo quy nguyeân" (ba toân giaùo lôùn cuûa AÙ Ñoâng laø Khoång,
Laõo, Phaät trôû veà moät nguoàn goác) vaø "Nguû chi phuïc nhaát" (Nhaân ñaïo, Thaàn ñaïo,
Thaùnh ñaïo, Tieân ñaïo vaø Phaät ñaïo trôû veà moät coät).
Ñaïo thôø ñaáng chí toân laø Huyeàn Khung Cao Thöôïng Ñeá Ngoïc Hoaøng Ñaïi Thieân
Toân (töùc Trôøi) laáy "Con Maét" tieâu bieåu söï saùng suoát cuûa ñaáng chí toân, Cao Ñaøi
chia laøm nhieàu phaùi ñöôïc thaønh laäp ôû nhieàu nôi. Hai phaùi lôùn nhaát ôû Taây Ninh vaø
Kieán Hoøa (Beán Tre).
Ñaát Taây Ninh baèng phaúng neân raát tieän lôïi cho vieäc troàng troït. Ngoaøi luùa laø caên
baûn, daân chuùng troàng nhieàu loaïi rau vaø caùc caây : thuoác laù, mía, ñaäu phoäng vaø caùc
loaïi traùi caây.
Röøng nuùi Taây Ninh chieám moät phaàn ba dieän tích vaø ñem nhieàu lôïi töùc veà laâm saûn
cho tænh. Caùc loaïi goã quyù nhö caåm lai, traéc, seán, caêm xe, maây, tre vaø moät soá caây
laøm thuoác. Maây coù caùc loaïi maây nöôùc, maây taøu, maây raéc, maây ruùt. Caây le (tre
röøng nhoû caây) duøng cheá bieán giaáy. Laâm saûn khaùc laø muû caây daàu trong duøng ñeå
treùt ghe. Röøng cuõng coù nhieàu thuù nhö hoå, voi, höôu, nai, nhím... Taây Ninh cuõng laø
nôi coù nhieàu ñoàn ñieàn cao su. Khoaùng saûn cuûa Taây Ninh khoâng nhieàu, chæ coù ñaù ôû
treân nuùi Baø Ñen, ñaù nung voâi, caùt vuøng Toáng Leâ Chaân laø nhöõng vaät lieäu duøng laøm
vieäc laøm ñöôøng xaù...
Lược sử
Taây Ninh xöa thuoäc ñaát Phuø Nam, sau bò Chaân Laïp thoân tính chia laøm hai thaønh
Thuûy vaø Luïc Chaân Laïp. Taây Ninh naèm trong ñaát Thuûy Chaân Laïp, coù nhöõng boä laïc
Chaøm, Khmer soáng raûi raùc. Ñaàu theá kyû thöù 18, chuùa Nguyeãn sau khi chieán thaéng
Chieâm Thaønh laäp caùc phieân traán vaø ñaët phuû Gia Ñònh.
Naêm 1802, phuû Gia Ñònh caûi laøm traán Gia Ñònh. Ñôøi Minh Maïng ñaët saùu tænh Nam
kyø laø Gia Ñònh, Bieân Hoøa, Ñònh Töôøng, Vónh Long, An Giang vaø Haø Tieân. Luùc
baáy giôø ñaát Taây Ninh thuoäc tænh Gia Ñònh coøn coù teân "nôi giöõ voi" (Romdumray).
Thôøi Phaùp thuoäc, tænh Gia Ñònh trôû thaønh moät tænh trong 20 tænh Nam phaàn. Naêm
 506

1936, quaân Phaùp ñaët tænh Taây Ninh vaø Quy Hoùa, sau ñoù phuû ñöôïc ñoåi thaønh tænh.
Khi anh huøng Tröông Coâng Ñònh hy sinh vaøo naêm 1864, con oâng laø Tröông Quyeàn
leân thay vaø tieáp tuïc khaùng chieán ñaùnh quaân Phaùp. OÂng ñöôïc ñoàng baøo Thöôïng
Strieâng vaø M' Noâng heát loøng uûng hoä. OÂng mang quaân sang Taây Ninh lieân keát vôùi
Pu Cambo, moät nhaø caùch maïng ngöôøi Mieân roài cuøng vôùi ñoàng baøo goác Khmer,
Thöôïng vaø Chaøm tieán ñaùnh caùc ñoàn boùt vaø cô quan haønh chaùnh tænh Taây Ninh.
Ngaøy 07-06-1866 nghóa quaân taán coâng gieát teân ñaàu tænh laø thanh tra Larciaue vaø
phuïc kích gieát moät teân ñaïi taù.
Naêm 1869, ñoàng baøo Strieâng laäp caên cö ôû phía baéc tænh Taây Ninh. Nghóa quaân
thöôøng xuyeân chaën ñaùnh nhöõng ñoaøn traâu boø töø Campuchia göûi qua tieáp teá cho
quaân Phaùp. Phaùp taêng cöôøng quaân cuøng vôùi söï trôû löïc cuûa teân Huyønh Coâng Taán ñi
taøn saùt caùc buoân laøng. Caên cöù khaùng chieán cuûa ñoàng baøo Strieâng ruùt veà hôïp vôùi
ñoaøn quaân cuûa Tröông Quyeàn vaø Pu Cambo. Veà sau, Tröông Quyeàn bò thaát baïi vaø
hy sinh.
Phong cảnh, di tích
Nuùi Baø Ñen : Naèm caùch thò xaõ Taây Ninh 11 km veàphía taây baéc, vôùi ñoä cao 986 m,
nhìn xa nuùi Baø Ñen nhö moät chieác noùn uùp treân ñoàng baèng. Traûi qua nhieàu theá kyû,
nuùi Baø Ñen laø nôi thôø cuùng cuûa nhaân daân trong vuøng, treân nuùi coù chuøa Vaân Sôn
troâng xuoáng hoà nöôùc. Ñöôøng leân ñænh nuùi quanh co coù nhieàu caûnh trí do thieân
nhieân taïo ra. Leân cao, veà phía ñoâng laø ngoïn nuùi Caäu, phía taây baéc laø nuùi Heo vaø
nuùi Phuïng. Trong nuùi coù raát nhieàu hang ñoäng ñeïp. Nhieät ñoä ôû ñaây thöôøng thaáp hôn
nhieät ñoä ôû Taây Ninh vaø ôû caùc nôi khaùc trong vuøng.
Hoà Daàu Tieáng : Caùch thò xaõ Taây Ninh 20 km laø ñieåm du lòch naèm trong tuyeán lieân
hoaøn giöõa thò xaõ Taây Ninh, Toøa Thaùnh taây Ninh, nuùi Baø Ñen. Hoà coù dieän tích
27.000 ha, coù söùc chöùa 1,5 tyû m3 nöôùc töôùi cho ñoàng ruoäng tænh vaø caùc tænh laân
caän. Hoà Daàu Tieáng vôùi khoaûng khoâng gian roäng lôùn, sôn thuûy hoøa nguyeän, oác ñaûo
töï nhieân laï maét, khoâng khí trong laønh, thoaùng maùt seõ taïo cho du khaùch caûm giaùc
thoaûi maùi trong moät chuyeán du lòch. Ñeán nôi ñaây quí khaùch coøn ñöôïc thöôûng thöùc
caùc moùn aên thuûy saûn cuûa ñòa phöông.
Toøa Thaùnh Cao Ñaøi : Naèm caùch thò xaõ Taây Ninh veà höôùng ñoâng 4 km, toøa thaùnh
 507

Cao Ñaøi laø moät coâng trình kieán truùc ngheä thuaät noåi tieáng, ñöôïc baét ñaàu ñaët neàn
moùng xaây döïng vaøo khoaûng naêm 1926. Toøa thaùnh toïa laïc trong moät khuoân vieân
roäng 1 km². Noåi baät trong quaàn theå kieán truùc laø ñeàn Thaùnh, vôùi ñaëc tröng tieâu bieåu
cho kieán truùc ñeàn, chuøa cuûa toân giaùo Cao Ñaøi. Coâng trình theå hieän söï haøi hoøa giöõa
myõ thuaät kieán truùc AÙ Ñoâng vaø Phöông Taây. Vôùi caùc voøm maùi vaø hoa vaên trang trí
kheùo leùo, tinh xaûo, theå hieän tinh thaàn tam giaùo.
Taïi ñaây coøn coù moät soá kieán truùc ñeïp vaø kyø vó khaùc naèm trong quaàn theå nhö coång
Chaùnh Moân, caùc Thaùp Moä, ñeàn thôø Phaät Maãu. Ñaët bieät laø baù hueâ vieân vôùi nhieàu
caây caûnh, nhieàu loaïi hoa vaø coû laï. Leã hoäi lôùn nhaát haøng naêm dieãn ra nôi ñaây laø vía
Ñöùc Chí Toân (ngaøy 09 thaùng 1 aâm lòch) vaø vía Ñöùc Dieâu Trì Kim Maãu (raèm thaùng
8 aâm lòch). Leã hoäi ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc vaø cuoán huùt haøng vaïn ngöôøi töø moïi
mieàn ñaát nöôùc veà döï vaø chieâm baùi thöôûng ngoaïn caûnh quan. Du khaùch coù dòp ñi
chôï Long Hoa, moät chôï lôùn nhaát Taây Ninh, coù baùn caùc thöïc phaåm chay phong phuù,
ña daïng vaø baïn seõ ñöôïc thöôûng thöùc nhöõng moùn aên "chay giaû maën" thaät ñoäc ñaùo,
kheùo leùo vaø ngon mieäng.
Chuøa Phöôùc Löu : Toïa laïc taïi 259 quoác loä 22, thò traán Traûng Baøng, huyeän Traûng
Baøng. Tröôùc kia chuøa chæ laø am nhoû, ñeán naêm 1900 môùi hình thaønh chuøa Baø Ñoàng.
Phaät töû thuoäc phaùi Lieãu Quaùn ñaõ ñoùng goùp xaây laïi ngoâi chuøa vaø ñaët teân laø chuøa
Phöôùc Löu. Trong chuøa coù töôïng Hoä Phaùp, töôïng thaäp ñieän Minh Vöông. Chuøa ñaõ
ñöôïc truøng tu vaø söûa chöõa nhieàu laàn.
Thaùp Coå Bình Thaïnh : Ñaây laø moät thaùp Chaøm ñöôïc xaây döïng 1000 naêm tröôùc ñaây
ôû xaõ Bình Thaïnh, huyeän Traûng Baøng. Thaùp coå Bình Thaïnh ñöôïc xem laø di tích
thuoäc neàn vaên hoùa OÙc Eo.
Các dịp lễ hội
Hoäi Xuaân Nuùi Baø : Keùo daøi töø ngaøy 15 ñeán ngaøy 18 thaùng 1 aâm lòch. Ñaây laø hoäi
ñoâng vui nhaát (sau Teát nguyeân ñaùn) thôøi tieát khoâ raùo, caûnh vaät treân nuùi raát ñeïp.
Nhieàu khaùch haønh höông veà leã hoäi vì nhu caàu tín ngöôõng, nhöng soá ngöôøi ñi tham
quan, du lòch, vui chôi chieám moät tæ leä khoâng nhoû. Trong nhöõng ngaøy naøy, treân
ñoaïn ñöôøng treân töø thò xaõ Taây Ninh ñeán chaân nuùi Baø ngöôøi vaø xe coä ñi laïi taáp naäp.
Hoäi Vía Baø : Toå chöùc vaøo ngaøy 5 vaø 6 thaùng 5 aâm lòch, ngaøy 5 laø chính hoäi. Vaøo
 508

luùc khoâng giôø ñeâm 4 raïng ngaøy 5, leã taém Baø ñöôïc toå chöùc trang nghieâm taïi ñeàn
thôø. Luùc naøy cöûa ñieän ñöôïc ñoùng kín, khoâng coù khaùch beân ngoaøi tham döï. Ñieàu
haønh leã taém Baø laø moät phuï nöõ cao tuoåi. Taém xong, ngöôøi ta maëc aùo môùi cho Baø,
roài laàn löôït laïy baø. Luùc baáy giôø nhang ñeøn trong ñieän ñöôïc thaép saùng leân vaø caùc
ñieän ñöôïc môû cöûa ñoùn khaùch vaøo leã baùi. Ñeán khoaûng 6 giôø saùng thì caùc sö ôû chuøa
laân caän trong boä aùo maøu vaøng laàn löôït keùo ñeán laøm leã. Trong suoát ngaøy chính hoäi,
töø saùng tinh mô ñeán 8 giôø toái, khoùi höông chaùy nghi nguùt treân baøn thôø Linh Sôn
Thaùnh Maãu vaø Baø Chuùa Xöù, baøn thôø Phaät, baøn thôø hoä Phaùp, baøn Giaùm Trai, baøn
oâng Tieâu.
 509

Thái Bình
Dieän tích : 1519,9 km².
Daân soá : 1.814.700 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Thaùi Bình.
Caùc huyeän : Höng Haø, Quyønh Phuï, Thaùi Thuïy, Ñoâng Höng, Vuõ Thö, Kieán Xöông,
Tieàn Haûi.
Daân toäc : Chuû yeáu laø daân toäc Vieät (Kinh).
Ba con soâng lôùn nhaát chaûy qua tænh laø soâng Hoàng Haø, soâng Luoäc vaø soâng Traø Lyù.
Soâng Hoàng Haø duøng laøm ranh giôùi giöõa tænh naøy vôùi caùc tænh Haø Nam vaø Nam
Ñònh; loøng soâng roäng töø 500 ñeán 1000 m vaø chaûy ra cöûa Ba Laït. Doøng soâng chaûy
raát maïnh töø soâng Luoäc ñeán soâng Traø Lyù. Töø ngaõ ba soâng Traø Lyù trôû xuoáng cho
ñeán soâng Lieâm Giang, doøng soâng ñaõ bôùt maïnh vì nöôùc ñaõ ñöôïc chia bôùt cho hai
soâng Luoäc vaø Nam Ñònh. Phía taû ngaïn soâng Hoàng Haø coù ba chi löu: Soâng Boàng
Kheâ, La Kheâ vaø soâng Laïc Ñaïo aên vôùi soâng Traø Lyù. Töø soâng Lieâm Giang ra bieån,
soâng Hoàng Haø khoâng coøn ñeâ, ñaäp giöõ nöôùc vaø coù raát nhieàu con raïch aên thoâng vôùi
soâng. ÔÛ quaõng naøy, soâng Hoàng Haø coù boán chi löu : Lieâm Giang, Loäc Giang, soâng
Lan vaø soâng Ñoâng Giang.
Soâng Luoäc laø ranh giôùi giöõa tænh Thaùi Bình vôùi caùc tænh Höng Yeân vaø Haûi Döông,
chaûy ven tænh treân moät ñoaïn ñöôøng daøi 50 km; vaø coù caùc soâng nhaùnh : soâng Tieàn
Höng (coù vaøi soâng nhaùnh nhoû laø Trinh Xuyeân, Coå Quan, Vaên Giaùng, Nguyeân Xaù,
Do Kî, Coå Khuùc vaø laïch Bình Caùch), soâng Ñan Hoäi, soâng Quyønh Coâi, soâng Dieâm
Hoä, soâng Hoùa (coù moät soâng nhaùnh phía höõu ngaïn laø soâng Ninh Cuø).
Soâng Traø Lyù daøi 63 km, loøng soâng roäng töø 100 ñeán 200 m, coù caùc soâng nhaùnh laø
Boàng Kheâ, La Kheâ, Laïc Ñaïo, Lieâm Giang, Long Haäu, Ngu Dung, Thöôïng Hoä, vaø
soâng Lan cuõng laø soâng quan troïng cuûa Thaùi Bình, thuyeàn beø löu thoâng raát deã daøng.
Thaùi Bình chòu aûnh höôûng cuûa khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Nhieät ñoä trung bình naêm
khoaûng 23 - 24°C. Muøa ñoâng thöôøng aám hôn so vôi caùc tænh naèm saâu trong ñaát lieàn.
Muøa heø noùng nhöng coù gioù bieån maùt meû. Giao thoâng thuaän lôïi ñaëc bieät laø giao
thoâng ñöôøng thuûy.
Sinh hoạt, kinh tế
 510

Maät ñoä daân soá cuûa Thaùi Bình raát cao; ñoàng baøo ta theo ñaïo Thieân Chuùa vaø ñaïo
Phaät.
Thaùi Bình laø tænh coù theå saûn xuaát gaïo nhieàu nhaát mieàn Baéc vì ñaát ñai do phuø sa
boài leân. Caùc hoa maøu phuï laø ngoâ, khoai lang, khoai taây, khoai nöôùc, ñaäu, caùc loaïi
rau coû. Loaïi caây kyõ ngheä coù mía, ñay, dong rieàng, traø, daâu taèm, thuoác laøo, boâng.
Ñay troàng nhieàu ôû caùc huyeän Vuõ Tieân, Thö Trì, Quyønh Coâi, Phuï Döïc, Höng Nhaân,
Duyeân Haø. Thuoác laøo Thuïy Anh raát noåi tieáng. Nhöõng loaïi traùi caây ngon laø cam
Thuaän Vi, döa Quaùi, nhaõn Höng Nhaân, oåi Bo.
Vì coù bôø bieån vaø nhieàu soâng ngoøi neân ngheà ñaùnh caù phaùt ñaït cuøng caùc ngheà laøm
muoái vaø nöôùc maém khaù phoå thoâng. Ngoaøi ra, daân chuùng coøn nuoâi caù nöôùc ngoït vaø
vòt trong caùc ñaàm, hoà, ruoäng nöôùc, soâng ngoøi. Khoaùng saûn cuûa tænh chæ coù ñaát seùt
laãn caùt duøng ñeå nung gaïch. Kyõ ngheä vaø thöông maïi cuûa Thaùi Bình taäp trung vaøo
vieäc buoân baùn gaïo, nöôùc maém, caù khoâ, tô luïa, chieáu, traùi caây, thuoác laøo. Ngheà laøm
chieáu ôû laøng Luaät Trung, huyeän Kieán Xöông, vaø tô luïa ôû hai laøng Boä La, huyeän
Vuõ Tieân vaø laøng Nguyeân Xaõ, huyeän Tieân Höng raát noåi tieáng.
Lược sử
Ñaát Thaùi Bình xöa thuoäc boä Giao Chæ, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Ñôøi
nhaø Lyù ñaët thaønh phuû Thaùi Bình. Döôùi ñôøi nhaø Traàn, phuû naøy chia laøm hai haït
Long Höng vaø An Tieâm. Khi giaëc Minh xaâm chieám nöôùc ta, chuùng ñoåi teân hai haït
laø Kieán Ninh vaø Traán Man. Ñôøi nhaø Leâ ñoåi laïi thaønh hai phuû Kieán Xöông vaø Thaùi
Bình thuoäc traán Sôn Nam Haï. Döôùi trieàu vua Gia Long, naêm 1807, tænh Thaùi Bình
ñöôïc thaønh laäp vaø tænh lî ñaët ôû laøng Kyø Baù.
Trong suoát thôøi kyø giaëc Taøu vaø Phaùp xaâm chieám nöôùc ta, ngöôøi daân Thaùi Bình ñaõ
cuøng nhau tham gia caùc phong traøo khaùng chieán raát anh duõng. Thôøi Haùn thuoäc,
Baùt Naøn Coâng Chuùa (laøng Tieân La, huyeän Duyeân Haûi) ñaõ cuøng choàng laø Laïc
Töôùng Tröông Quaùn noåi leân choáng boïn Toâ Ñònh. Naêm 39, Hai Baø Tröng khôûi
nghóa, anh thö Baùt Naøn vaø anh thö Cao Nhöï (laøng An Boài, huyeän Kieán Xöông)
theo Hai Baø vaø trôû thaønh nhöõng nöõ töôùng löøng danh. Naêm 1287, quaân Moâng Coå
sang ñaùnh nöôùc ta laàn thöù ba, ñem hôn ba vaïn thuûy vaø boä binh. Khi nghe tin OÂ Maõ
Nhò keùo quaân veà soâng Baïch Ñaèng. Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán chuaån bò
 511

tieán binh qua soâng Hoùa, nhöng nöôùc soâng caïn laøm voi traän bò sa laày cheát; ñeå giöõ
vöõng tinh thaàn binh só. Vöông chæ xuoáng doøng soâng Hoùa (moät nhaùnh soâng thuoäc
soâng Thaùi Bình, giaùp vôùi tænh Kieán An vaø tænh Thaùi Bình) maø theà: "Phen naøy
khoâng phaù ñöôïc giaëc, theà khoâng trôû laïi khuùc soâng naøy nöõa". Lôøi theà soâng Hoùa ñaõ
ghi vaøo lòch söû, phaùt huy yù chí quyeát thaéng cuûa daân ta. Naêm Bính Ngoï 1426, Bình
Ñònh Vöông Leâ Lôïi tieán quaân ra Ñoâng Ñoâ, daân chuùng Thaùi Bình ñaõ theo caùc anh
huøng Löu Nhaân Chuù, Buøi Bò ñaùnh ñuoåi giaëc Minh.
Thôøi Phaùp thuoäc, cuoäc khôûi nghóa Baõi Saäy lan roäng khaép nôi. Ngaøy 23-10-1886,
nghóa quaân ñaùnh uùp ñoàn Quyønh Coâi. Töø 1887 ñeán 1889, daân quaân ñaùnh caùc huyeän
Duyeân Haø, Tieân Höng, Thuïy Anh, Phuï Döïc ñaùnh roøng raõ laøm quaân Phaùp bò tieâu
hao naëng neà. Ngaøy 12-4-1913, anh huøng Phaïm Vaên Traùng thuoäc Vieät Nam Quang
Phuïc Hoäi thi haønh leänh neùm bom gieát cheát teân Vieät gian Tuaàn phuû Nguyeãn Duy
Haøn ôû Thaùi Bình. Sau naêm 1928, hoaït ñoäng cuûa Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng phaùt
trieån maïnh ôû Thaùi Bình. Trong cuoäc toång khôûi nghóa thaùng 2-1930, toaøn daân quaân
do oâng Ñaøo Vaên Theâ chæ huy ñaùnh chieám huyeän Phuï Döïc ngaøy 16-2.
Tröôùc naêm 1975, tænh Thaùi Bình coù caùc huyeän Höng Nhaân, Tieân Höng, Duyeân Haø,
Vuõ Tieân, Kieán Xöông, Quyønh Coâi, Tieàn Haûi, Ñoâng Quan, Phuï Döïc, Thuïy Anh,
Thaùi Ninh vaø Thö Trì.
Phong cảnh, di tích
Laøng chaïm baïc Ñoàng Xaâm : Laøng naèm ôû phía Baéc cuûa huyeän Kieán Xöông, thuoäc
xaõ Hoàng Thaùi. Ñaây laø moät laøng ngheà chaïm khaéc treân maët kim loaïi. Theo ngöôøi
laøng keå laïi caùch ñaây hôn 300 naêm coù ngheä nhaân ngheà chaïm baïc teân laø Nguyeãn
Kim Laâu theo thuyeàn doïc soâng Traø Lyù veà laäp nghieäp ôû ñaây. OÂng ñaõ truyeàn ngheà
chaïm baïc cho daân laøng. Traûi qua nhieàu thôøi kyø ñeán nay ngheà vaãn ñöôïc duy trì vaø
ngaøy caøng phaùt trieån. Sau khi oâng maát, ñeå töôûng nhôù ñeán coâng lao cuûa oâng, hoï ñaõ
laäp ñeàn thôø oâng ôû ngay laøng goïi laø ñeàn Ñoàng Xaâm.
Baõi bieån Ñoàng Chaâu : Baõi bieån Ñoàng Chaâu thuoäc huyeän Tieàn Haûi, caùch thò xaõ
Thaùi Bình chöøng 30 km ñi theo quoác loä 39B. Baõi taém chaïy daøi 5 km, mang nhieàu
neùt hoang sô. Ñieàu thuù vò nhaát laø töø baõi taém Ñoàng Chaâu, du khaùch coù theå ñi taøu
xuoàng gaén maùy ra thaêm vaø taém bieån ôû coàn Thuû vaø coàn Vaønh caùch ñaát lieàn 7 km.
 512

Coàn Thuû vaø coàn Vaønh noåi leân nhö 2 ngoïn soùng xanh treân coàn caùt roäng khoaûng 5
ha. Treân coàn coù röøng thoâng, phi lao xanh ngaùt, coù nhöõng baõi taém nhoû yeân tónh thô
moäng. Baõi bieån Ñoàng Chaâu khoâng ñeïp laém nhöng khí haäu thaät trong laønh. Baõi taém
luoân luoân loäng gioù raát thích hôïp cho vieäc nghæ ngôi, döôõng beänh. Ñaëc bieät haûi saûn
ôû ñaây raát ngon vaø raát reû.
Laøng vöôøn Baùch Thuaän : Laøng caùch thò xaõ Thaùi Bình khoaûng 40 km theo höôùng
beán phaø Taân Ñeä ñi Nam Ñònh thuoäc huyeän Vuõ Thö. Ñaây laø moät laøng vöôøn truø phuù,
rìa laøng laø baõi phuø sa nôi troàng daâu nuoâi taèm vaø chuoái, mía. Trong laøng laø nhöõng
vöôøn caây aên quaû, caây caûnh. Ñeán Baùch Thuaän, du khaùch nhö laïc vaøo moät coâng
vieân thu nhoû vôùi ñuû caùc gam maøu ñaäm nhaït... Doïc hai beân ñöôøng laøng laø maøu
xanh thaãm cuûa ngaâu vaø maøu xanh töôi cuûa hoøe. Thieân nhieân ñaõ öu ñaõi cho Baùch
Thuaän phaùt trieån ngheà vöôøn truyeàn thoáng. ÔÛ ñaây coù ñuû caùc loaïi hoa, quaû boán muøa :
taùo, oåi roi, maän, chanh, nhaõn, vaõi, hoàng xieâm, cam, quít, chuoái, mít... Beân caïnh
nhöõng vöôøn caây aên quaû, caây theá. Moãi loaïi caây caûnh ñeàu mang moät daùng neùt rieâng
vôùi nhöõng teân goïi khaùc nhau tuøy theo söï uoán tæa cuûa chuû nhaân.
Vaøo dòp nöôùc leân, ñöôøng laøng Baùch Thuaän ngaäp nöôùc, bieán thaønh nhöõng doøng
soâng nhoû, töø nhaø noï muoán sang nhaø kia ñeàu ñi baèng thuyeàn. Thaät tuyeät vôøi khi du
khaùch ñöôïc ngoài treân nhöõng con thuyeàn nhoû thaêm vöôøn caûnh, vôùi tay haùi nhöõng
chuøm quaû tróu ngoït ñeå thöôûng thöùc höông vò hoa quaû laøng vöôøn.
Baùch Thuaän coøn laø moät laøng queâ coå, tieâu bieåu cho caùc laøng queâ ôû vuøng ñoàng baèng
Baéc Boä. Nôi ñaây coù chuøa Töø Vaân vaø Baùch Tính ñaõ ñöôïc nhaø nöôùc coâng nhaän laø di
tích lòch söû, laø moät ñieåm du lòch ñeå du khaùch tôùi thaép höông, vaõn caûnh. Du khaùch
trong vaø ngoaøi nöôùc raát thích thuù vôùi quang caûnh, moâi tröôøng sinh thaùi ôû laøng vöôøn
Baùch Thuaän.
Laøng Nguyeân Xaù : Laøng ôû caùch thò xaõ Thaùi Bình khoaûng chöøng 10 km, thuoâïc
huyeän Ñoâng Höng. Laøng laø caên cöù khaùng chieán trong thôøi kyø choáng quaân Phaùp.
Laøng Nguyeân Xaù noåi tieáng veà deät luïa vaø laøm baùnh caùy. Ñaëc saûn baùnh caùy laøng
Nguyeân Xaù ñöôïc khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc raát öa thích.
Laøng ngheà laøm chieáu Hôùi : Laøng Haûi Trieàu (laøng Hôùi) thuoäc huyeän Tieàn Haûi, laø
laøng ngheà deät chieáu noåi tieáng. Chieáu laøng Hôùi noåi tieáng do söï se, meàm, deã giaët,
 513

mau khoâ, thoaùt nöôùc nhanh, traûi naèm maùt muøa heø, ñaép aám muøa ñoâng. Ngöôøi coù
coâng trong ngheà laøm chieáu laø oâng Phaïm Ñoân Leã (quan thôøi Tieàn Leâ 980 - 1009),
ngöôøi laøng Hôùi ñaõ hoïc ngheà laøm chieáu ôû Quaûng Taây - Trung Quoác trong thôøi gian
oâng ñi söù vaø ñaõ daïy cho daân laøng. Caùc saûn phaåm chieáu cuûa laøng Hôùi deät ra nhö
chieáu caûi, chieáu ñôn, chieáu ñoùt, trôn, caïp ñieàu coù hoïa chi tieát trang trí ñeïp vaø
khaùch haøng öa chuoäng.
Chuøa Keo (Thaàn Quang Töï) : Töø Haø Noäi ñi oâ toâ ñeán Nam Ñònh, qua phaø Taân Ñeä
roài reõ phaûi ñi theo ñeâ soâng Hoàng khoaûng 10 km laø ñeán chuøa Keo. Ñöùng treân ñeâ,
du khaùch nhìn ñöôïc toaøn caûnh chuøa noåi treân giöõa ñoàng luùa xanh rôøn thuoäc xaõ Duy
Nhaát, huyeän Vuõ Thö. Thôø Phaät beân ngoaøi, beân trong thôø oâng Khoång Minh Khoâng,
moät vò quoác sö ñôøi nhaø Lyù. Chuøa raát lôùn, ñeïp nguy nga, cao ba taàng goàm 157 gian,
ñaëc bieät döïng baèng goã lieâm laép moäng, khoâng duøng ñinh. Tröôùc ñaây, chuøa môû hoäi
haøng naêm, töø ngaøy 13 ñeán heát ngaøy Raèm thaùng Chín. Toaøn boä khuoân vieân chuøa
roäng 108.000 m², trong ñoù dieän tích xaây döïng 17 coâng trình kieán truùc chieám tôùi
58.000 m². Gaùc chuoâng chuøa Keo laø moät coâng trình ngheä thuaät baèng goã ñoäc ñaùo
tieâu bieåu cho kieán truùc coå Vieät Nam theá kyû 17.
Ñeàn Tieân La : Ñeàn thôø Baùt Naøn coâng chuùa laø ngöôøi ñaõ coù coâng giuùp Hai Baø Tröng
ñaùnh giaëc Toâ Ñònh. Sau thaéng lôïi, naøng xin veà tu ôû chuøa Tieân La vaø maát taïi ñoù.
Daân Tieân La ñaõ döïng ñeàn thôø nay thuoäc xaõ Tieân La, huyeän Höng Haø.
Ñeàn Löu Phöông : Ñeàn ôû xaõ Löu Phöông, huyeän Tieàn Haûi, thôø Dinh Ñieàn Söù
Nguyeãn Coâng Tröù. OÂng laø ngöôøi ñaõ coù coâng trong vieäc chieâu moä daân khai khaån
ñaát hoang, laäp ra 2 huyeän Kim Sôn (Ninh Bình) vaø Tieàn Haûi (Thaùi Bình). Daân
trong vuøng ñaõ laäp ñeàn thôø oâng töø luùc oâng coøn soáng.
Ñeàn Heùt : Ñeàn ôû laøng Bích Du, xaõ Thaùi Thöôïng, huyeän Thaùi Thuïy, thôø Phaïm Nguõ
Laõo, danh töôùng nhaø Traàn. Töông truyeàn khi ñoùng quaân ôû Bích Du, oâng ñaõ cho
quaân lính reøn luyeän theå löïc baèng moân ñaù caàu ñoäc ñaùo. Haøng naêm môû hoäi ñeàn töø 6
- 9 thaùng 3 aâm lòch.
Ñeàn Baùt Naøn Phuø Töôùng : Thuoäc laøng Tieân La, huyeän Duyeân Haø. Baùt Naøn Coâng
Chuùa theo Hai Baø Tröng khôûi nghóa vaø laäp nhieàu chieán coâng oanh lieät.
Ñeàn vua nhaø Traàn : ÔÛ laøng Thaùi Ñöôøng, huyeän Höng Nhaân, coù ñeàn vaø laêng cuûa
 514

caùc vò vua Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùnh Toâng, Traàn Nhaân Toâng. Haøng naêm, daân
cö trong laøng laøm leã vaøo caùc ngaøy Raèm thaùng Hai, 24 thaùng Tö, Raèm thaùng Taùm
vaø 16 thaùng Chaïp AÂm lòch. Trong laøng coøn moät con kinh do Thaùi Sö Traàn Thuû Ñoä
ñaøo.
Huyeän Phuï Döïc : Nôi Höng Ñaïo Vöông ñoùng quaân chuaån bò ñaùnh traän Baïch Ñaèng.
Caùch huyeän lî baûy caây soá laø laøng A Saøo, beân bôø soâng Hoùa, nôi Vöông côõi voi bò
sa laày. Nay coøn veát tích moät con voi ñaù.
Huyeän Duyeân Haø : Queâ Leâ Quyù Ñoân, hoïc giaû uyeân baùc thôøi Leâ Maït. Taùc phaåm
cuûa oâng raát nhieàu nhö : Toaøn Vieät Thi Luïc, Ñaïi Vieät Thoâng Söû, Kieán Vaên Tieåu
Luïc, Thaùnh Moâ Hieàn Phaïm, Baéc Söù Thoâng Luïc, Queá Ñöôøng Thi Taäp...
Huyeän Kieán Xöông, laøng Trình Phoá : Queâ Buøi Vieän, löông thaàn döôùi trieàu Töï Ñöùc.
OÂng töøng daâng sôù yeâu caàu vua canh taân ñaát nöôùc, môû cöûa giao thieäp vôùi ngöôøi
ngoaïi quoác vaø laø söù thaàn ñaàu tieân sang Hoa Kyø thöông thaûo vôùi toång thoáng Ulysse
S.Grant. OÂng cuõng giuùp nhieàu trong vieäc khai thoâng cöûa caám thuoäc tænh Haûi
Döông ñeå thuyeàn buoân ngoaïi quoác deã caäp beán vaø töøng tham döï nhieàu traän ñaùnh
tieåu tröø giaëc cöôùp mieàn Baéc vaø haûi taëc treân bieån Ñoâng Haûi.
Laêng nhaø Haäu Leâ : Laøng Myõ Ñaïi, huyeän Höng Nhaân.
Ñeàn Quang Hoaøng Thaùi Haäu : ÔÛ laøng An Laïc, huyeän Thö Tri coù ñeàn thôø baø Thaùi
Haäu veà ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng.
Ñeàn Traïng Khieáu : Thuoäc laøng Höõu Thanh. OÂng Khieáu Höõu Thanh laø danh só ñôøi
Leâ, nhaø raát ngheøo nhöng tö chaát thoâng minh, sau ñoã Traïng Nguyeân vaø laøm ñeán Teå
Töôùng.
Các dịp lễ hội
Thaùi Bình laø moät tænh coù neàn vaên hoùa mang nhöõng neùt raát ñaëc tröng cuûa vuøng
ñoàng baèng Baéc Boä, cuûa ngöôøi Vieät coå. Trong loaïi hình ngheä thuaät ôû ñaây, phaûi keå
ñeán hai loaïi laø cheøo vaø muùa roái nöôùc. Coù theå noùi Thaùi Bình laø caùi noâi ñaõ saûn sinh
ra loaïi hình ngheä thuaät truyeàn thoáng naøy. Ngoaøi ra coøn coù haùt vaên, haùt troáng côm...
nhaïc cuï ñöôïc söû duïng chuû yeáu laø keøn, saùo nhò... Thaùi Bình laø moät trong nhöõng tænh
coù nhieàu di tích lòch söû, vaên hoùa ñaõ ñöôïc xeáp haïng. Nôi ñaây coù nhieàu ngheà thuû
coâng truyeàn thoáng nhö chaïm baïc theâu ren, deät ñuõi, deät chieáu...
 515

Thaùi Bình coøn coù baõi bieån Ñoàng Chaâu, coù caùc ñaûo coàn Vaønh, coàn Thuû vaø coù vöôøn
Baùch Thuaän boán muøa ngaùt thôm hoa traùi. Ñoù chính laø tieàm naêng du lòch cuûa tænh.
Laø moät ñòa phöông giaøu truyeàn thoáng vaên hoùa, ôû Thaùi Bình haøng naêm coù raát nhieàu
leã hoäi.
Hoäi chuøa Keo : Chuøa Keo thuoäc xaõ Duy Nhaát, huyeän Vuõ Thö. Haøng naêm, hoäi
chuøa Keo dieãn ra trong ba ngaøy töø ngaøy 13 ñeán 15 thaùng 9 aâm lòch, suy toân Ñöùc
Thieàn Sö Khoâng Loä laø ngöôøi raát gioûi phaät phaùp, gioûi caû phaùp thuaät, coù coâng chöõa
beänh cho vua Ly. Leã hoäi chuøa Keo dieãn ra raát ñoâng vui taáp naäp vôùi nhieàu nghi leã
toân giaùo vaø moät soá taäp tuïc coå truyeàn ñeå töôûng nhôù ñeán vò thieàn sö coù coâng vôùi
nöôùc. Trong leã hoäi coù nhieàu troø vui, hình thöùc bieåu dieãn ngheä thuaät daân gian ñaõ
phaûn aùnh ñöôïc loái soáng cuûa vuøng daân cö ven soâng, mang maøu saéc vaên hoùa noâng
nghieäp cuûa ñoàng baèng Baéc boä.
Hoäi laøng Döông Xaù : Traàn Nhaät Hieäu laø moät danh töôùng gioûi, coù coâng vôùi nhaø
Traàn, ñaõ ñöôïc daân laøng Döông Xaù toân thôø laøm Thaønh Hoaøng. Leã hoäi dieãn ra haèng
naêm vaøo ngaøy 5 vaø 6 thaùng 1 aâm lòch. Môû ñaàu leã hoäi laø caùc nghi leã teá thaàn, leã Phaät,
leã möøng thaéng traän. Phaàn hoäi coù caùc troø vui, caùc ñieäu muùa, ñaùnh gaäy, bôi traûi, haùt
chaàu vaên...
Hoäi laøng An Coá : Ñình laøng An Coá thuoäc xaõ Thuïy An, huyeän Thaùi Thuïy, thôø
Phaïm Haûi hieäu laø Nam Haûi Ñaïi Vöông. Phaïm Haûi ñöôïc daân laøng toân vinh laø
Thaønh Hoaøng laøng vì ñaõ coù coâng khuyeán khích daân saûn xuaát, baûo veä muøa maøng,
tröø thieân tai dòch beänh. Leã hoäi haèng naêm ñöôïc môû vaøo ngaøy 10 thaùng 2 aâm lòch.
Sau phaàn teá leã vaø röôùc kieäu laø caùc troø chôi vui nhö ñaùnh côø, ñaáu vaät vaø haùt cheøo ôû
saân ñình. Ñieàu ñaëc bieät ôû leã hoäi naøy laø phaàn teá leã coù 24 ngöôøi chaàu teá, muõ daï, ñi
hia, aùo giaùp vôùi nhöõng nghi leã rieâng.
Hoäi chuøa Am : Chuøa Am thuoäc xaõ Vuõ Taây, Kieán Xöông, thôø oâng Khoång Minh
Khoâng laø quoác sö trieàu Lyù. Leã hoäi coù thuû tuïc bôi traûi gaén vôùi söï tích Minh Khoâng.
Hoäi ñeàn Heùt : Ñeàn Heùt thuoäc laøng Bích Du, Thaùi Thuïy, thôø töôùng coâng Phaïm Nguõ
Laõo. Töông truyeàn khi ñoùng quaân taïi ñaây, Phaïm Nguõ Laõo ñaõ cho quaân só luyeän
taäp söùc khoûe baèng caùch ñaù caàu. Leã hoäi haèng naêm toå chöùc töø ngaøy 6 ñeán 9 thaùng ba
aâm lòch.
 516

Hoäi ñeàn Ñoàng Xaâm : Ñeàn Ñoàng Xaâm ôû xaõ Hoàng Thaùi, huyeän Kieán Xöông thôø
Nguyeãn Kim Laâu, toå sö ngheà chaïm baïc Ñoàng Xaâm. Haøng naêm leã hoäi ñöôïc môû
vaøo ngaøy 1, 2, 3 thaùng tö aâm lòch. Leã hoäi lôùn coù tröng baøy haøng hoùa vôùi nhöõng kyû
thuaät chaïm baïc raát tinh teá. Leã hoäi coù toå chöùc bôi traûi, dieãn cheøo, haùt ca truø.
Hoäi ñeàn Tieân La : Ñeàn Tieân La thuoäc xaõ Ñoan Huøng, huyeän Höng Haø, thôø Thuïc
Nöông, nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng. Leã hoäi dieãn ra vaøo thaùng 3 aâm lòch nhaèm
töôûng nhôù coâng ôn cuûa baø.
Hoäi La Vaân : Chuøa La Vaân ôû xaõ Quyønh Hoàng, huyeän Quyønh Phuï. Laøng La Vaân laø
moät laøng coù truyeàn thoáng öôm beøo daâu phuïc vuï cho saûn xuaát noâng nghieäp. Leã hoäi
dieãn ra töø ngaøy 20 - 26 thaùng 3 aâm lòch haøng naêm. Ngaøy 20 coù leã röôùc nöôùc, röôùc
Thaønh Hoaøng töø mieáu, röôùc Thaùnh töø ñeàn ra ñeå khai hoäi. Trong hoäi coøn coù maøn
trình ngheà caáy beøo daâu raát haáp daãn, caùc troø ñaáu vaät, muùa laân, côø töôùng.
Hoäi ñeàn Ñoàng Baèng : Leã hoäi ñöôïc môû vaøo ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch vaø keùo daøi 7
ngaøy taïi thoân Ñaøo Ñoäng, xaõ An Leã, huyeän Quyønh Phuï. Ñeàn thôø Höng Ñaïo Vöông
vaø hai vò töôùng laø nhöõng ngöôøi coù coâng trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân
Nguyeân - Moâng theá kyû 13. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc haøng naêm nhaèm töôûng nhôù coâng
ôn cuûa oâng. Phaàn hoäi coù röôùc, ñua traûi, ñaáu vaät, muùa laân, haùt cheøo. Ñaây laø moät leã
hoäi lôùn cuûa tænh Thaùi Bình.
 517

Thái Nguyên
Dieän tích : 3541,1 km².
Daân soá : 1.061.700 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Thaùi Nguyeân.
Thò xaõ : thò xaõ Soâng Coâng.
Caùc huyeän : Ñònh Hoùa, Ñaïi Töø, Voõ Nhai, Ñoàng Hyû, Phuù Löông, Phuù Bình, Phoå
Yeân.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taøy, Nuøng, Dao, Saùn Dìu, H' Moâng...
Veà hình theå, khu vöïc phía Baéc tænh Thaùi Nguyeân goàm toaøn röøng nuùi vaø ñoàng laày.
Veà phía Ñoâng coù nhöõng daõy nuùi cao naèm giöõa nhöõng ngoïn nuùi ñaù voâi ôû phoá Bình
Gia (daõy Tam Ñaûo naèm chaén phía Taây, doïc cao nguyeân Vaên Laêng vaø caùnh ñoàng
Ñaïi Töø). Veà phía Ñoâng Baéc, coù cao nguyeân Vuõ Phaùi giôùi haïn nhöõng daõy nuùi ñaù
voâi vaø coù khu röøng nuùi ngaên chia Laâu Thöôïng vaø Laâu Haï phöông Nam. Phía Taây
Baéc Thaùi Nguyeân coù thung luõng Chôï Chu bao goàm nhieàu caùnh ñoàng vaø nhöõng
thung luõng nhoû. Giöõa Ñoàn Ñuû vaø Coå Löông laø moät caùnh ñoàng giaùp vôùi cao nguyeân
Truùc Thanh vaø Ñoä Tranh goàm nhieàu ñoài thaáp aên lan tôùi khu ñoàng laày Phuùc Linh.
Con soâng chính chaûy suoát tænh theo höôùng Taây Baéc, Ñoâng Nam laø soâng Caàu, khoù
di chuyeån thuyeàn beø trong caû muøa caïn laãn muøa luõ. Chi löu chính cuûa soâng Caàu ôû
Thaùi Nguyeân laø soâng Ñuû chaûy qua Phuù Löông, Ñoàn Ñuû; vaø soâng Coâng chaûy qua
Vaên Laêng, Phoå Yeân. Thöôïng löu soâng Ñaùy chieám moät phaàn nhoû cuûa huyeän Ñònh
Hoùa, thuoäc Taây Baéc Thaùi Nguyeân. Ngoaøi ñaäp soâng Caàu, Thaùi Nguyeân coøn xaây
moät heä thoáng kinh ñaøo daøi 52 caây soá, noái lieàn soâng Caàu vôùi soâng Thöông ñeå giuùp
vieäc giao thoâng ñöôøng thuûy vaø daãn nöôùc vaøo ruoäng ñöôïc deã daøng.
Ñòa hình cuûa tænh chuû yeáu laø ñoài nuùi, coù heä thoáng soâng ngoøi daøy ñaëc. Khí haäu chia
laøm hai muøa roõ reät: muøa laïnh töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau, muøa noùng töø thaùng
5 ñeán thaùng 10. Nhieät ñoä trung bình khoaûng 25°C.
Tænh coù nhieàu thaéng caûnh ñeïp nhö hoà Nuùi Coác, chuøa Hang, hang Phöôïng Hoaøng...
raát haáp daãn khaùch du lòch. Thaønh phoá Thaùi Nguyeân naèm treân quoác loä soá 3 (Haø
Noäi-Cao Baèng).
Ñöôøng saét töø ñaây noái lieàn heä thoáng ñöôøng saét cuûa caû nöôùc.
 518

Sinh hoạt, kinh tế

Ñoàng baøo thieåu soá trong tænh goàm phaàn ñoâng thuoäc saéc toäc Thoå vaø Maûn soáng ôû
vuøng nuùi cao, chuyeân ngheà laøm goã. Coøn ñoàng baøo Kinh sinh soáng taïi huyeän lî,
thaønh phoá. Daân cö Thaùi Nguyeân ña soá laø theo ñaïo Phaät, thôø cuùng toå tieân vaø thaàn
linh, thöôøng toå chöùc nhieàu hoäi heø vaøo muøa xuaân, ñaëc bieät laø hoäi ñoát phaùo cöôùp
voøng vaøo 13-5 aâm lòch haøng naêm.
Thaùi Nguyeân coù neàn kinh teá töông ñoái phoàn thònh nhôø coù nhieàu quaëng moû, ñoàn
ñieàn, ñoàng thôøi laø moät truïc loä giao thoâng noái lieàn mieàn nuùi vaø ñoàng baèng Baéc
Vieät. Hoa maøu chính cuûa tænh laø luùa gaïo, saén, traø, caø pheâ vaø hoài. Thaùi Nguyeân
cung caáp nhieàu laâm saûn nhö goã quyù baïch ñaøn, tre, truùc, mai, vaàu, caây coï, maây, cuû
naâu, cuøng nhieàu loaïi daõ caàm daõ thuù.
Kyõ ngheä chính cuûa Thaùi Nguyeân thuoäc ngaønh khai thaùc quaëng moû, goàm coù: moû
than ôû Phan Meã; keõm ôõ Lang Hit, Mo Ba. Baéc Laâu; saét ôû Mon Na Khen vaø ñaù voâi
ôû nhieàu khu nuùi. Khoaùng saûn vaø laâm saûn Thaùi Nguyeân laø nguoàn lôïi chính veà
thöông maïi cuûa tænh.
Lược sử
Thaùi Nguyeân xöa thuoäc boä Vuõ Ñònh, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Vaøo theá
kyû thöù 3, Thaùi Nguyeân thuoäc huyeän Vuõ Ñònh, sau ñoåi teân thaønh huyeän Long Bình.
Ñeán theá kyû thöù 7 ñöôïc goïi laø huyeän Vuõ Bình, roài thaønh chaâu Thaùi Nguyeân döôùi
ñôøi nhaø Lyù. Cuoái theá kyû 14, chaâu ñöôïc ñoåi thaønh traán, naêm 1407 ñoåi thaønh chaâu,
sang 1408 thì trôû thaønh phuû, naêm 1677 trôû thaønh traán. Maõi ñeán naêm 1902, trieàu
ñình môùi cöû quan chöùc traán nhieäm Thaùi Nguyeân, ñaët doanh sôû ôû Ngoïc Haø. Tænh
Thaùi Nguyeân ñöôïc chính thöùc phaân ñònh ñòa giôùi naêm 1913.
Trong thôøi kyø khaùng Phaùp, daân quaân Thaùi Nguyeân noåi leân choáng traû maõnh lieät khi
quaân Phaùp ñaùnh chieám tænh naøy vaøo thaùng 3 naêm 1884. Cuoäc khôûi nghóa Yeân Theá
lan roäng ñeán Thaùi Nguyeân, ngaøy 5-7-1909, nghóa quaân baéc coùc teân giaùm thò Volsin
ñeå gaây aùp luïc vôùi quaân Phaùp. Thaùng 10-1909, duø löïc löôïng suùt giaûm, anh huøng
Hoaøng Hoa Thaùm vaãn tieáp tuïc ñaùnh vaø cho quaân di chuyeån sang Thaùi Nguyeân ñeå
baûo toàn löïc löôïng. Naêm 1917. Daân ôû Chôï Chu luyeán tieác anh Ñoäi Tröôûng Khoá
Xanh Trònh Vaên Caán hieàn laønh nhöng khí phaùch phaûi ñoåi veà laøm vieäc taïi traïi giam
 519

tænh lî. Cuõng chính söï thay ñoåi naøy ñaõ laøm cho cuoäc khôûi nghóa ñaùnh quaân Phaùp
buøng noå ôû Thaùi Nguyeân. Taïi traïi giam, nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc gaëp nhau. Trònh
Vaên Caán gaëp Löông Ngoïc Quyeán, khi quaân Phaùp giam oâng Quyeán taïi nhaø tuø Thaùi
Nguyeân. Caûm phuïc tröôùc tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa nhaø caùch maïng ñaày nhieät huyeát
naøy, oâng Caán ñaõ thuyeát phuïc caùc baïn ñoàng caûnh ngoä ñi theo khaùng chieán nhö Ñoäi
Giaùù, Ñoäi Tröôøng, Ñoäi Löû, Cai Xuyeân, Cai Öùng... Ñeâm 31-8-1917, cuoäc khôûi nghóa
thaønh coâng. Quaân caùch maïng laøm chuû thaønh phoá Thaùi Nguyeân trong naêm ngaøy.
Daân chuùng trong tænh tham gia raát ñoâng. Giaëc Phaùp keùo vieän binh töø Haø Noäi veà
taán coâng. Khoâng choáng cöï noåi, quaân khôûi nghóa boû Thaùi Nguyeân, ruùt veà Vónh Yeân.
Anh huøng Löông Ngoïc Quyeán bò thöông, khoâng muoán vì mình maø trôû ngaïi ñoàng
ñoäi neân ñaõ töï saùt. Sau ñoù, oâng Caán vaø nghóa quaân tieáp tuïc ñaùnh trong saùu thaùng
trôøi. Trong traän ñaùnh ñaåm maùu taïi Phaùo Sôn, ngaøy 10-1-1918, anh huøng Trònh Vaên
Caán bò thöông naëng, beøn duøng suùng töï vaän ñeå khoâng sa vaøo tay giaëc.
Tröôùc naêm 1975, Thaùi Nguyeân coù caùc huyeän Ñoàng Hyû, Phuù Bình, Phoá Yeân, Ñònh
Hoùa. Ñaïi Töø, Phuù Löông vaø Phuù Nhai.
Phong cảnh, di tích
Thaéng caûnh Hoà Nuùi Coác : Hoà caùch trung taâm thaønh phoá Thaùi Nguyeân 15 km veà
höôùng taây nam. Ñi theo tænh loä Daùn - Nuùi Coác traûi qua phaúng phiu, uoán löôïn qua
nhöõng caùnh röøng baït ngaøn laø khu du lòch Nuùi Coác. Hoà naèm giöõa khung caûnh thieân
nhieân kyø thuù "sôn thuûy höõu tình". Nôi ñaây ñaõ noåi tieáng bôûi neùt ñeïp thieân taïo bao
naêm. Nuùi Coác : teân goïi moät vuøng ñaát, vuøng hoà neân thô lung linh saéc maøu huyeàn
thoaïi, caâu chuyeän tình thuûy chung trong truyeàn thuyeát Naøng Coâng - Chaøøng Coác.
Hoà Nuùi Coác laø hoà nhaân taïo, chaén ngang doøng soâng Coâng, naèm treân ñòa phaän
huyeän Ñaïi Töø, töø treân cao löng chöøng nuùi. Hoà ñöôïc khôûi coâng xaây döïng naêm 1993,
hoaøn thaønh cô baûn naêm 1994. Hoà goàm moät ñaäp chính daøi 480 m vaø 6 ñaäp phuï.
Dieän tích maët hoà roäng 25 km² .Treân maët hoà roäng meânh moâng coù tôùi 89 hoøn ñaûo, coù
ñaûo laø röøng caây xanh, coù ñaûo laø nôi truù nguï cuûa ñaøn coø, coù ñaûo laø queâ höông cuûa
loaøi deâ, coù ñaûo coù ñeàn Baø Chuùa Thöôïng Ngaøn, loøng hoà saâu 23 m, dung tích nöôùc
hoà laø 175 trieäu m3. Hoà coù khaû naêng khai thaùc töø 600 - 800 taán caù/naêm. Hoà Nuùi
Coác laø danh thaéng nôi nghó maùt ñeïp. Hieän nay heä thoáng nhaø nghæ vaø beán taém ñaõ
 520

ñöôïc quy hoaïch vaø xaây döïng töông ñoái toát, phuïc vuï khaùch du lòch ñeán thaêm quan
nghæ ngôi, vui chôi giaûi trí.
Di tích hang Phöôïng Hoaøng, suoái Moû Gaø : Di tích thuoäc xaõ Phuù Thöôïng, huyeän Voõ
Nhai, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 42 km veà phía ñoâng baéc. Ñaây laø quaàn theå
thaéng caûnh ñeïp vaøo baäc nhaát cuûa tænh Thaùi Nguyeân bôûi caûnh thieân nhieân huøng vó,
hang ñoäng ñeïp, nhieàu daùng veû kì thuù. Nôi ñaây coù thaùc nöôùc, suoái nöôùc trong xanh,
muøa heø khí haäu oân hoøa, maùt meû, oâng Hoaøng Vaên Thaûm ngöôøi ñòa phöông ñaõ phaùt
hieän ra hang nuùi Phöôïng Hoaøng. Hang ôû treân ñænh hoõm saâu xuoáng loøng nuùi. Töø
chaân nuùi leân tôùi cöûa hang phaûi leo 100 m toaøn ñaù tai meøo. Loøng hang roäng, coù hai
cöûa thoâng saùng. Trong hang coù nöôùc, coù nhieàu khoái ñaù, nhuõ ñaù hình raát kì dò...
Giöõa hang coù khoái ñaù troâng heät con Phöôïng Hoaøng ñang dang caùnh. Döôùi chaân nuùi
laø hang Moû Gaø. Cöûa hang roäng chöøng 100 m, coù nöôùc suoái chaûy töø trong loøng
hang ra. Phía tröôùc hang coù nhieàu thaùc nöôùc nhoû, nhieàu beán taém, nhieàu moâ ñaù,
ñaûo ñaù, baäc ngoài, nöôùc maùt trong, phong caûnh höõu tình. Sau khi du khaùch vaõn caûnh
treân nuùi Phöôïng Hoaøng, suoái nöôùc vaø beán taém hang Moû Gaø laø nôi taém maùt, nghæ lyù
töôûng cho du khaùch nhöõng muøa oi aû... Di tích danh thaéng Phöôïng Hoaøng, suoái
nöôùc vaø beán taém hang Moû Gaø ñöôïc nhaø nöôùc xeáp haïng di tích caáp quoác gia naêm
1994. Hieän nay, Baûo taøng löu giöõ 10.000 ñôn vò taøi lieäu, hieän vaät thuoäc di saûn vaên
hoùa cuûa 54 daân toäc Vieät Nam. Heä thoáng tröng baøy goàm 6 phoøng söû duïng gaàn 2000
taøi lieäu khoa hoïc :
Phoøng môû ñaàu : khaùi quaùt ñaëc tröng vaên hoùa caùc daân toäc Vieät Nam.
Phoøng Vieät-Möôøng goàm daân toäc : Vieät,Möôøng, Thoå, Chöùt.
Phoøng Taøy-Thaùi goàm caùc daân toäc : Taøy, Nuøng, Thaùi, Laøo, Löï, Saùn Chay, Boá Y.
Phoøng Moâng-Dao vaø nhoùm Nam AÙ khaùc goàm daân toäc : H' Moâng, Dao, Paø Theûn,
La Chí, La Ha, Côø Lao, Pu Peùo.
Phoøng Moân-khmer goàm caùc daân toäc : Khôø Muù, Maûng, Khaùng, Xinh Mum, Ô Ñu,
Khmer, Ba Na, Xu Ñaêng, Cô Ho, H'Reâ, M' Noâng, Xtieâng, Bru-Vaân Kieàu, Côø Tu,
Gieû Trieâng, Maï, Co, Taø OÂi, Chô Ro, Braâu, Rô Maêm.
Phoøng Haùn-Hoa, Taïng Mieán, Maï, OÂ-poâ-li-neâ-di goàm caùc daân toäc : Hoa, Ngaùi, Saùn
Dìu, Haø Nhì, La Huû, Phuø Laù, Loâ Loâ, Coáng, Sila, Gia Rai, EÂñeâ, Chaêm, Raglai,
 521

Chu-ru.
Baûo taøng ñaõ thu huùt nhieàu khaùch trong nöôùc, ngoaøi nöôùc vaø kieàu baøo ñeán tham
quan, tìm hieåu baûn saéc vaên hoùa daân toäc Vieät Nam.
Chuøa Hang : Chuøa thuoäc huyeän Ñoàng Hyû, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân chöøng 2
km veà phía baéc. Chuøa ñöôïc xaây döïng trong hang nuùi. Trong chuøa coù moät taám bia
khaéc vaøo ñaù coù teân laø Tieân Löõ Ñoâng Laâu, vôùi noäi dung ca ngôïi chuøa Hang laø nôi
coù nuùi cao traêm tröôïng, coû caây chen laù, ñaù chen hoa, laø nôi du khaùch thöôøng xuyeân
lui tôùi vieáng thaêm. Bia ñaù khaéc vaøo thôøi Leâ Hoàng Ñöùc naêm thöù 27 (1487). Taám
bia naøy laø hieän vaät ghi daáu moät thôøi vua saùng toâi hieàn. Nuùi chuøa Hang laø moät danh
thaéng ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán ôû Thaùi Nguyeân bôûi coù nuùi cao troâng nhö ngoïn
thaùp buùt, phong caûnh sôn thuûy höõu tình. Du khaùch ñeán ñaây vöøa ñeå leã Phaät, vöøa ñeå
vaõn caûnh.
Chuøa Cao : Chuøa coøn ñöôïc goïi laø Ñoâi Cao ôû xaõ Taân Höng, huyeän Phoå Yeân. Chuøa
ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi Haäu Leâ vaø ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu. Ngoâi chuøa ngaøy nay
xaây döïng hoaøn chænh vaøo naêm 1992. Trong khuoân vieân chuøa coøn giöõ nguyeâân moät
soá thaùp coå, bia coå vaø coät ñaù. Trong ñoù ñaùng chuù yù laø taám bia döïng vaøo theá kyû 17.
Ñieän Phaät coøn raát nhieàu töôïng.
Ñình Phöông Ñoä : Ñình thuoäc xaõ Xuaân Phong, huyeän Phuù Bình, caùch thaønh phoá
Thaùi Nguyeân 30 km veà phía ñoâng nam. Ñình Phöông Ñoä (Taân Ñình) laø di tích kieán
truùc ngheä thuaät ñình laøng, moät trong nhöõng loaïi kieán truùc ñaëc tröng cuûa Vieät Nam.
Ñình ñöôïc xaây döïng thôøi Leâ, ban ñaàu döïng gaàn bôø ruoäng, ñeán naêm 1901 ñöôïc
chuyeån vaøo giöõa laøng(vò trí ngaøy nay). Nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa kieán truùc thôøi Leâ
vaãn ñöôïc giöõ nguyeân veïn.
Ñình laøng coù 3 gian, 2 chaùi, maùi lôïp ngoùi muùi, boán goác maùi baèng goã cong vuùt, caùc
coät baèng goã lim chuyeån töø trong Thanh Hoùa ra, vaùn laùt xung quang ñöôïc chaïm troå
caùc boä töù linh(Long, Laân, Quy, Phöôïng ) raát kheùo leùo coâng phu. Ñình thôø Thaønh
Hoaøng cuûa laøng laø Cao Sôn Quyù Minh Ñaïi Vöông töùc Döông Töï Minh moät phoø
maõ thôøi nhaø Lyù, ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc giöõ gìn ñaát nöôùc vaø phaùt trieån kinh
teá phuû Phuù Löông xöa. Phía sau ñình coù chuøa, taïo neân moät quaàn theå vaên hoùa tín
ngöôõng cuûa nhaân daân.
 522

Caûnh quan xung quang ñình cuõng raát ñeïp, coù soâng Caàu laøm aùn, caây ña coå thuï traûi
boùng maùt u tòch, thaâm nghieâm. Xuaân thu nhò kyø, nhaân daân quanh vuøng Phöông Ñoä
toå chöùc leã hoäi vaøo ngaøy raèm thaùng gieâng, röôùc kieäu Thaùnh, khao voïng teá thaàn.
Vaøo 10-10 leã hoäi lôùn hôn, coù röôùc kieäu Thaùnh, röôùc baùnh daøy hoa quaû vaø nhieàu ñoà
teá leã khaùc. Hoäi ñình Phöông Ñoâ thöïc söï laø ngaøy hoäi sinh hoaït vaên hoùa cuûa nhaân
daân quanh vuøng.
Di tích khaûo coå hoïc Thaàn Xa : Xaõ Thaàn Xa thuoäc huyeän Voõ Nhai, caùch thaønh phoá
Thaùi Nguyeân 40 km, ñi theo quoác loä 1A reõ traùi. Naêm 1972, khoa Söû tröôøng ñaïi hoïc
Sö phaïm Vieät Baéc keát hôïp vôùi vieän Khaûo coå hoïc Vieät Nam khaûo saùt moät soá hang
ñoäng ôû vuøng Thaàn Xa, Xeûng Moäc, thöông chung vaø khai quaät hang Phieâng Tung
(Thaàn Xa). Nghieân cöùu ñaõ ñöa ra nhöõng nhaän ñònh veà quaù trình phaùt trieån ôû vuøng
naøy töø tröôùc neàn vaên hoùa Baéc Sôn.
Naêm 1973 vieän Baûo Taøng Lòch Söû Vieät Nam vaø ty Vaên hoùa Thoâng tin Baéc Thaùi
tieáp tuïc ñieàu tra khu vöïc Thaàn Xa vaø coù theâm moät boä söu taäp môùi veà hang Phieâng
Tung. Naêm 1980, keát hôïp vôùi khoa Baûo taøng tröôøng cao ñaúng Nghieäp vuï Vaên hoùa
(nay laø tröôøng ñaïi hoïc Vaên hoùa Haø Noäi) tieáp tuïc nghieân cöùu hang Phieâng Tung vaø
tìm thaáy theâm hang Mieäng Hoå cuøng moät soá di chæ khaùc.
Nhöõng di chæ khaûo coå con ngöôøi soáng caùch chuùng ta töø 2 ñeán 3 vaïn naêm ñöôïc phaùt
hieän ôû di chæ Phieâng Tung, Ngöôøm, Thaúm Choong, Naø Ngöôøm chöùng minh raèng
taïi ñaây ñaõ toàn taïi moät neàn vaên hoùa coå, goïi laø neàn vaên hoùa Thaàn Xa. Ñaây laø neàn
vaên hoùa coå nhaát ñöôïc bieát ñeán (cho tôùi nay) ôû Vieät Nam vaø caû vuøng Ñoâng Nam AÙ
luïc ñòa.
Khu di tích nuùi Vaên, nuùi Voõ : Nuùi Vaên, nuùi Voõ naèm döôùi chaân nuùi Tam Ñaûo, thuoäc
2 xaõ Vaân Yeân vaø Kyø Phuù, huyeän Ñaïi Töø, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 30 km veà
phía taây laø moät di tích gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa danh töôùng Lam Sôn teân laø Löu
Nhaân Chuù. Löu Nhaân Chuù töøng döï theà Luõng Nhai naêm 1416, keát nghóa anh em vôùi
Leâ lôïi vaø caùc chieán höõu khaùc möu khôûi nghóa choáng giaëc Minh. Naêm 1425, oâng
cuøng Nguyeãn Xí mang quaân ñaùnh uùp Taây Ñoâ. Naêm 1426 Löu Nhaân Chuù chæ huy
chieán dòch giaûi phoùng moät vuøng ñoàng baèng roäng lôùn töø soâng Hoàng ñeán taän Laïng
Sôn. Naêm 1427 oâng cuøng Leâ Saùt chæ huy traän quyeát chieán ôû aûi Chi Laêng, cheùm
 523

töôùng giaëc Lieãu Thaêng vaø traän Xöông Giang, ñaùnh tan hoaøn toaøn 10 vaïn vieän binh.
OÂng cuøng hoaøng töû Töù Teá (con caû Leâ Lôïi) xaây thaønh Ñoâng Quan vaø chính baûn
thaân oâng ñaõ laøm con tin ngaàm buoäc Vöông Thoâng ruùt veà nöôùc ñeå Ñaïi Vieät ta môû
neàn thaùi bình muoân thuôû. Naêm 1485, Leâ Thaùnh Toâng phong oâng töôùc "Thaùi Phoù
Vinh Quoác Coâng".
Di tích lòch söû vaø thaéng caûnh ñeàn Ñuoåm : Ñeàn naèm ôû chaân nuùi Ñuoåm, xaõ Ñoäng
Ñaït, huyeän Phuù Löông, saùt ngay quoác loä 3, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 24 km veà
phía taây baéc. Ñeàn ñöôïc xaây töø ñôøi nhaø Lyù, thôø phoø maõ Döông Töï Minh vaø hai
ngöôøi vôï laø Dieân Bình Coâng chuùa vaø Thieân Dung Coâng chuùa. Di tích naøy goàm ñeàn
Thöôïng, ñeàn Trung vaø ñeàn Haï ñeán nay ñaõ ñöôïc söûa chöõa nhieàu laàn. Caùc ñeàn cuûa
di tích ñeàn Ñuoåm ñöôïc xaây döïng treân moät vuøng thieân nhieân ñeïp. Ñaây laø nôi thaùc
cuûa phoø maõ Döông Töï Minh khi veà giaø. Ba choûm nuùi ôû giöõa caùnh ñoàng troâng nhö
nhöõnhg caùnh nhaïn bay. Ñeàn ñöôïc xaây ôû phaàn loõm cuûa ngoïn nuùi phía tröôùc. Phía
tröôùc ñeàn laø nhöõng caùnh ñoàng roäng, coù soâng Phuù Löông chaûy qua vaø xa xa laø
nhöõng daõy nuùi ñaát truøng ñieäp. Ñeàn Ñuoåm vöøa laø di tích lòch söû, vöøa thaéng caûnh
cuûa Thaùi Nguyeân.
Các dịp lễ hội
Thaùi Nguyeân laø tænh coù nhieàu daân toäc cuøng sinh soáng, vì vaäy truyeàn thoáng vaên hoùa
cuûa tænh khaù phong phuù. Moãi daân toäc ñeàu coù baûn saéc vaên hoùa rieâng. Ngöôøi Nuøng
coù kho taøng vaên hoùa daân gian phong phuù vaø coù nhieàu laøn ñieäu daân ca ñaäm ñaø baûn
saéc daân toäc, nhö haùt Sli, haùt Then. Ngöôøi Taøy coù kho taøng tuïc ngöõ ca dao khaù
phong phuù. Caùc ñieäu daân ca phoå bieán nhaát laø haùt löôïn, haùt ñaùm cöôùi, ru con. Caùc
loaïi nhaïc cuï goàm coù thanh la, naõo baït, troáng, chieâng, keøn, tuø vaø, saùo.
Hoäi ñeàn Ñuoåm : Leã hoäi haøng naêm dieãn ra taïi ñeàn Ñuoåm (xaõ Ñoäng Ñaït, huyeän Phuù
Löông) vaøo ngaøy 6 thaùng 1 aâm lòch nhaèm töôûng nhôù phoø maõ Döông Töï Minh vaø
hai ngöôøi vôï cuûa oâng laø Dieân Bình Coâng chuùa vaø Thieân Dung Coâng chuùa coù coâng
ñaùnh giaëc Toáng. Trong leã hoäi coù daâng höông, haùt thôø thaàn, haùt giao duyeân nam nöõ.
Hoäi Hích : Laø leã hoäi dieãn ra haøng naêm vaøo ngaøy 15 thaùng 1 taïi xaõ Hoøa Bình,
huyeän Ñoàng Hyû. Ñaây laø leã hoäi vui xuaân cuûa daân toäc Saùn Dìu vaø daân toäc Nuøng cö
truù taïi ñaây. Leã hoäi coù haùt giao duyeân nam, nöõ, caùc ñieäu tình ca Sli (Nuøng) vaø
 524

Xooïng Coâ (Saùn Dìu).

Leã hoäi chuøa Hang : Leã hoäi dieãn ra vaøo ngaøy 20-1 taïi chuøa Hang, caùch thaønh phoá
Thaùi Nguyeân 2 km veà phía taây baéc. Ñaây laø leã caàu phaät, chuùc phuùc, caàu may maén.
Trong leã hoäi coù raát nhieàu troø chôi daân gian.
Hoäi laøng Côm hoøm : Leã hoäi haøng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 6 thaùng 1 aâm lòch taïi
ñình Tieân Phong, Phoå Yeân. Töông truyeàn ñình thôø moät ngöôøi ñaøn baø voâ danh coù
coâng baøy möu ñaùnh giaëc Minh thôøi Haäu Leâ. Leã hoäi coù nhieàu troø vui trong ñoù coù
tuïc thôø xoâi neùn trong hoøm.

Thanh Hóa
 525

Dieän tích : 11.168 km².

Daân soá : 3.509.600 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Thanh Hoùa.
Thò xaõ : Thò xaõ Saàm Sôn, thò xaõ Bæm Sôn.
Caùc huyeän : Möôøng Laùt, Quan Hoùa, Quan Sôn, Baù Thöôùc, Caåm Thuûy, Lang
Chaùnh, Thaïch Thaønh, Ngoïc Laïc, Thöôøng Xuaân, Nhö Xuaân, Nhö Thanh, Vónh Loäc,
Haø Trung, Nga Sôn, Yeân Ñònh, Thoï Xuaân, Haäu Loäc, Thieäu Hoùa, Hoaèng Hoùa,
Ñoâng Sôn, Trieäu Sôn, Quaûng Xöông, Noâng Coáng, Tónh Gia.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Möôøng, Thaùi, Laøo, Löï.
Ñaát ñai Thanh Hoùa ít ñoàng baèng nhöng nhieàu röøng nuùi, chia tænh thaønh töøng vuøng.
Nuùi raûi raùc khaép nôi, ñoä cao töø 200 ñeán 1300 m. Nhöõng daõy nuùi ñaùng keå : daõy nuùi
Tam Ñieäp chaïy daøi phía Baéc, giaùp ranh giôùi vôùi Sôn La, Hoøa Bình, Ninh Bình vaø
Nam Ñònh; daõy nuùi Pu Luoâng phía Taây, daõy nuùi Quyønh Löu phía Nam. Phía Ñoâng
coù nuùi Lau, Ba Laøng. Ngoaøi ra nhöõng nuùi: nuùi AÙi, Huøng Lónh, Buø Me 700 m, Buø
Böa 1280 m, Buø Bang, Buø Mun 719 m, Buø Tam 357 m, Baùt Non Sôn, Sôn Trang,
Hoûa Chaâu, Ñaù Cheït, Boïm, Voi, Caùc, Vaên Lieân, Lom Dong, Thoâng Lim, Lieân Xaù,
Ngoïc Sôn, Tuaân Thieàm, Haäu Thaïch, Thieát Giaùp, Thaàn Ñaàu, Baûn A, Xuaân Ñaøi,
Tam Thai, Dieäu, Kim Sôn, Mai Sôn, Ñoäc Cöôùc, An Hoaïch, Kheá...
Tænh coù khoaûng 20 soâng raïch chaûy töø höôùng Taây - Baéc xuoáng Ñoâng - Nam vaø treân
200 suoái. Soâng chính laø soâng Maõ daøi 380 km , phaùt nguyeân töø daõy nuùi Pu Va, chaûy
ngang tænh roài ra cöûa bieån Hoäi Traøo khaù lôùn 1800 m. Soâng Löôøng (soâng Chu) daøi
135 km chaûy töø Saàm Nöùa beân Laøo veà Thanh Hoùa. Ngoaøi ra laø caùc soâng Chang,
soâng Böôøi, soâng Caây Gang, soâng Ñaèng... Nhöõng cöûa bieån quan troïng laø Hoäi Traøo,
Ba Laøng, Y Bích, Baïng.
Bôø bieån Thanh Hoùa daøi khoaûng 98 km, chaïy töø Yeân Sôn (Nga Sôn) ñeán nuùi Xöôùc
(Ngheä An). Bôø bieån naøy thaáp vaø phaúng vì tieáp giaùp vôùi caùc ñoàng baèng. Tuy nhieân,
bôø bieån cuõng coù vaøi nôi lôûm chôûm vôùi nhöõng daõy ñaù ngaàm. Ngoaøi khôi bieån
Thanh Hoùa coù moät soá ñaûo nhoû nhö hoøn Neï ôû phía Nam Nga Sôn, hoøn Nghi Sôn
treân coù nuùi Bieän Sôn cao 162 m. Phía Ñoâng hoøn Nghi Sôn laø quaàn ñaûo hoøn Meâ vôùi
caùc hoøn Vang, hoøn Vaùt, hoøn Bong, hoøn Gaùc, hoøn Ñoù.
 526

Khí haäu thuoäc vuøng chuyeån tieáp giöõa Baéc boä vaø Trung boä. Nhieät ñoä trung bình
naêm khoaûng 23 - 24°C. Naèm ôû ñoä cao khoâng lôùn laïi naèm keà bieån neân muøa ñoâng
khoâng laïnh laém, muøa heø dòu maùt hôn. Giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng saét, ñöôøng thuûy
ñeàu thuaän lôïi.
Moät soá nôi ôû Ñoâng Sôn, Thieäu Hoùa, Caåm Thuûy, Vónh Loäc, Thaïch Thaønh, Haäu Loäc
ñaõ coù nhöõng veát tích cuûa caùc thôøi kyø ñoà ñaù cuõ sô khai, ñoà ñaù giöõa, ñoà ñaù môùi, ñoàng
thau sô khai vaø nhöõng veát tích thuoäc neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn cuoái thôøi ñaïi ñoà ñoàng.
Quoác loä 1 vaø lieân tænh loä 1 laø nhöõng ñöôøng giao thoâng quan troïng noái Thanh Hoùa
vôùi caùc tænh laân caän.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo cö nguï ôû ñaây coù treân 20 saéc daân, ñoâng nhaát laø ngöôøi Kinh, Yao, Taøy,
Thaùi vaø Möôøng. Toân giaùo chính laø ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, thôø phuïng Thaàn linh, Toå
tieân.
Nuùi röøng Thanh Hoùa ñaõ chia ñaát ñai laøm nhieàu vuøng kinh teá. Vuøng ñoàng baèng
troàng luùa vaø caùc loaïi hoa maøu nhö khoai lang, ñaäu töông, ngoâ, thuoác laù, cau. Giöõa
mieàn nuùi vaø ñoàng baèng coù nhieàu ñoài thaáp thích hôïp cho vieäc troàng caây kyõ ngheä
nhö traø, boâng goøn, mía, hoa maøu, caây aên traùi. Cam ôû laøng Giaøng vaø mía "ñöôøng
treøo" noåi tieáng ngon.
Vuøng röøng nuùi coù nhieàu loaïi caây loà oâ (luoàng), tre, nöùa, vaàu, lim, queá, cuû naâu. Lim
xanh laø loaïi goã raát toát. Queá Thanh ôû Trònh Vaïn raát quyù, coù theå chöõa nhieàu beänh vaø
coù nhieàu ôû caùc röøng thuoäc hai huyeän Lang Chaùnh vaø Thöôøng Xuaân. Taïi ven bieån
Thanh Hoùa, daân chuùng troàng döøa, döa haáu, ñay, daâu nuoâi taèm, coùi vaø laøm ngheà
ñaùnh caù. Caù Meø ôû soâng Möïc thòt raát thôm. Xöa, caù Meø, cam Giaøng, mía "ñöôøng
treøo" ñöôïc duøng ñeå tieán vua. Röøng Thanh Hoùa cuõng coù nhieàu daõ caàm daõ thuù nhö
coïp, beo, gaáu, khæ, höôu, nai, gaø goâ, gaø loâi, coâng.....
Khoaùng saûn ñòa phöông coù moät soá moû nhö : Moû cô-roâm (keàn), coâ-ban (cobalt) ôû
Trieäu Sôn; moû saét ôû Ñoâng Thieäu, Trung Sôn, Nhö Xuaân; moû phoát-phaùt ôû Haøm
Roàng, Noâng Coáng, Vónh Thaïch, Thoï Xuaân; moû ñoàng vuøng Löông Ngoïc, Thöôøng
Xuaân; moû chì, keõm ôû Nhö Xuaân, Tính Gia; moû than vuøng Caåm Thuûy, Quaûng
Xöông; moû mi-ca ôû Hoaèng Hoùa; moû ñaù voâi ôû khaép nôi. Ngoaøi ra, daân chuùng coøn
 527

laøm moät soá ngheà thònh haønh khaùc nhö laøm ñoà goám, ñan thuùng muûng baèng tre,
nöôùc maém, muoái caù khoâ, möïc khoâ, ñan chieáu...
Lược sử
Ñaát Thanh Hoùa xöa laø boä Cöûu Chaân, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Sau khi
nhaø Trieäu daâng ñaát cho nhaø Haùn, giaëc ñaët nöôùc ta laø Giao Chæ Boä. Ñaát Cöûu Chaân
trôû thaønh moät trong chín quaän cuûa Giao Chæ Boä. Ñôøi Nhaø Ñöôøng laø moät trong saùu
huyeän cuûa AÙi Chaâu. Qua hai trieàu nhaø Ñinh vaø Leâ, ñaát naøy vaãn giöõ teân AÙi Chaâu.
Nhaø Lyù ñaët laø phuû Thanh Hoùa. Ñôøi Traàn ñoåi laø loä Thanh Hoùa. Nhaø Hoà goïi laø phuû
Thieân Xöông; naêm Bính Tyù 1396, Hoà Quyù Ly baét vua Traàn Thuaän Toâng boû Thaêng
Long dôøi kinh ñoâ vaøo Thanh Hoùa ñaët teân laø Taây Ñoâ, nay coøn di tích ôû xaõ Yeân Toân,
huyeän Vónh Loäc. Nhaø Leâ ñaët vuøng Thanh Hoùa thaønh ñaïo Haûi Taây, roåi ñoåi laø
Thanh Hoùa thöøa tuyeân. Ñôøi Gia Long ñoåi Thanh Hoùa thöøa tuyeân thaønh traán Thanh
Hoùa. Ñôøi Minh Maïng ñoåi caùc traán thaønh tænh vaø naêm 1832 laäp tænh Thanh Hoùa,
dieän tích bôùt ñi ñeå thaønh laäp nhöõng tænh khaùc.
Vuøng nuùi Nöa (huyeän Noâng Coáng) laø nôi sinh tröôûng cuûa anh thö Trieäu Trinh
Nöông. Luùc 20 tuoåi (naêm 224), baø boû vaøo röøng, chieâu moä ngöôøi nghóa duõng ñöùng
leân choáng quaân Ñoâng Ngoâ. Ngöôøi phuï nöõ yeâu nöôùc naøy chæ muoán "côõi côn gioù
maïnh, ñaïp laøn soùng döõ, cheùm caù traønh kinh ôû bieån Ñoâng, queùt saïch bôø coõi ñeå cöùu
daân ra khoûi nôi ñaém ñuoái".
Ñaát Lam Sôn laø nôi xuaát phaùt nhieàu anh huøng daân toäc thôøi Minh thuoäc. Thaùng Hai
naêm Bính Thaân (1416), anh huøng Leâ Lôïi ñaõ cuøng 18 ngöôøi aùo vaûi ñaát Lam Sôn
ñeán thoân Luõng Nhai (coøn goïi laø Luõng Mi, tuïc goïi laø laøng Teùp, sau laø laøng Ngoïc
Phuïng, huyeän Thöôøng Xuaân) laøm leã caùo trôøi ñaát, nguyeän moät loøng ñaùnh ñuoåi giaëc
Minh. Naêm 1420, beân doøng soâng Loãi Giang, anh huøng Nguyeãn Traõi gaëp Bình
Ñònh Vöông Leâ Lôïi daâng Bình Ngoâ Saùch. Möôøi naêm khaùng chieán roøng raõ thaät
gian khoå, Bình Ñònh Vöông ba laàn phaûi lui veà caên cöù Chi Linh (huyeän Lang
Chaùnh), giaëc ñoâng nhö kieán vaây laáy hai laàn, vôï con bò giaëc baét, quaân só heát löông
thöïc phaûi aên rau coû, voi ngöïa, cô khoå bieát chöøng naøo. Nhöng nhôø yù chí quaät cöôøng,
anh huøng Leâ Lôïi ñaõ ñaùnh ñuoåi heát giaëc ngoaïi xaâm.
Caùc anh huøng Lam Sôn sinh tröôûng ôû Thanh Hoùa raát nhieàu : huyeän Thieäu Hoùa coù
 528

Leâ Lai (laøng Duïng Tuù), ngöôøi anh huøng chòu cheát thay Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi;
anh em Ñinh Leã, Ñinh Lieät (laøng Tuy Saùch); Leâ Saùt (laøng Bæ Nguû), Leâ Vaán (laøng
Nguyeân Xaù), Lyù Thieän (laøng Thuùy Luaân), Leâ Ngaân (laøng Ñaøm Di), Traàn Löïu, Leâ
Nieäm, Leâ Thaïch, Leâ Khoâi, Leâ Ngang; Nguyeãn Xí (laøng Saùi Xaù), luùc haøn vi ñi baùn
daàu, sau theo anh huøng Leâ Lôïi khôûi nghóa laäp nhieàu coâng traän, taän tuïy vieäc nöôùc
ñeán ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng thì maát. Huyeän Vónh Loäc, laøng Kim Boâi coù anh huøng
Trònh Khaû. Huyeän Ñoâng Sôn, laøng Vaïn Loäc coù anh huøng Leâ Chích, luùc nhoû ñi
chaên traâu, lôùn leân tuï taäp ngöôøi thoân xoùm döïa nuùi ñaép thaønh ôû ñoäng Hoaøng Nghieâu
ñaùnh giaëc Minh, sau theo Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi, baøn möu ñaùnh thaønh Traø Long
(Ngheä An) duøng laøm caên cöù tieán binh ra Ñoâng Ñoâ. Huyeän Thoï Xuaân coù Leâ Vaên
Linh gioûi quaân cô, vaên hoïc...
Ñôøi Taây Sôn, nuùi Tam Ñieäp (tuïc goïi laø ñeøo Ba Doäi) ñaõ goùp phaàn vaøo vieäc cöùu
nöôùc. Khi ñaïi quaân Maõn Thanh xaâm laêng nöôùc ta, anh huøng Ngoâ Thì Nhaäm ñaõ
khuyeân caùc töôùng Taây Sôn ruùt veà ñeøo Tam Ñieäp coá thuû ñeå nuoâi chí kieâu caêng cuûa
giaëc vaø ñeå toaøn theå daân chuùng nhìn ra boä maët phaûn quoác cuûa Leâ Chieâu Thoáng maø
ñoàng taâm choáng giaëc. Nhôø ñoù, oâng ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho cuoäc ñaïi phaù
quaân Thanh cuûa Quang Trung Hoaøng Ñeá vaøo muøa xuaân Kyû Daäu (1789). Caû vuøng
Thanh Hoùa trôû thaønh thao tröôøng taäp traän, daân boû cuoác caàm daùo maùc thaønh quaân
taùc chieán, daân lo gom goùp löông thöïc thaønh quaân tieáp vaän. Nöôùc coù vua anh huøng,
vua coù daân anh huøng. Quaân daân ta ñaùnh ñuoåi gaàn 30 vaïn quaân Maõn Thanh trong
taùm ngaøy vang reàn lòch söû.
Thôøi quaân Phaùp xaâm löôïc nöôùc ta, tænh Thanh Hoùa ñaõ trôû thaønh nôi khaùng chieán.
Khi tieáng goïi Caàn Vöông vang roäng, naêm 1885, anh huøng Haø Vaân Mao ñaõ laõnh
ñaïo ñoàng baøo Möôøng khôûi nghóa choáng giaëc Phaùp, hoaït ñoäng maïnh trong vuøng
höõu ngaïn soâng Maõ. Khi chieán khu Ba Ñình thaønh laäp, oâng ñöa daân quaân veà gia
nhaäp. Naêm 1886, anh huøng Ñinh Coâng Traùng ñaõ cuøng vôùi caùc anh huøng Phaïm
Baønh (ngöôøi laøng Chöông Xaù, huyeän Haäu Loäc), Nguyeãn Kheá, Traàn Xuaân Soaïn
(ngöôøi laøng Thoï Haïc, huyeän Ñoâng Sôn), Huyønh Baät Ñaït (ngöôøi laøng Haï Sen,
huyeän Haäu Loäc) chieám giöõ vuøng Ba Ñình, laäp chieán luõy raát kieân coá ôû ba laøng Myõ
Kheâ, Thöôïng Thoï vaø Maäu Thònh trong huyeän Nga Sôn. Phaùp taán coâng nhieàu laàn
 529

vôùi ñaïi phaùp maø khoâng phaù noåi. Nhöng, sau traän ñaùnh kinh hoàn ngaøy 20-1-1887,
nghóa quaân phaûi ruùt veà caên cöù Maõ Cao vì xaùc giaëc thoái röõa choàng chaát beân ngoaøi
gaây neân beänh taät cho nghóa quaân. ÔÛ Maõ Cao, nghóa quaân ñaùnh ñeán cuoái naêm. Sau
khi oâng Ñinh Coâng Traùng hy sinh vì nöôùc, cuoäc khôûi nghóa Huøng Lónh do hai anh
huøng Toáng Duy Taân (ngöôøi laøng Ñoâng Bieän, huyeän Vónh Loäc) vaø Cao Ñieàn (ngöôøi
laøng Trònh Sôn, xaõ Myõ Hoøa) laõnh ñaïo laïi laøm cho giaëc Phaùp khoán ñoán. Caùc caên cöù
choáng giaëc ñöôïc thaønh laäp ôû khaép nuùi röøng Noâng Coáng, Ña Buùt, Vónh Loäc, Thaïch
Thaønh vaø ñöôïc ñoàng baøo Kinh - Möôøng nhieät lieät tham gia. Thaùng 10 - 1892, anh
huøng Toáng Duy Taân bò teân hoïc troø cuõ laø Cao Ngoïc Leã chæ ñieåm cho giaëc baét, roài bò
cheùm taïi tænh lî Thanh Hoùa. Coøn anh huøng Cao Ñieàn leân Yeân Theá tieáp tuïc khaùng
chieán.
Thanh Hoùa cuõng laø queâ quaùn cuûa hai vò anh huøng Haøm Nghi vaø Duy Taân. Vua
Haøm Nghi cuøng oâng Toân Thaát Thuyeát khôûi binh taán coâng toøa coâng söù Phaùp ôû Hueá
naêm 1885, sau ra chieán khu Taân Sôû (Quaûng Trò) truyeàn hòch Caàn Vöông keâu goïi
toaøn daân khaùng chieán. Naêm 1916, vua Duy Taân tham döï cuoäc khôûi nghóa cuûa Vieät
Nam Quang Phuïc Hoäi do anh huøng Phan Boäi Chaâu laõnh ñaïo.
Phong cảnh, di tích
Baõi Bieån Saàm Sôn : Baõi bieån Saàm Sôn caùch thaønh phoá Thanh Hoùa 16 km. Ñaây laø
nôi taém bieån raát toát maø ngöôøi Phaùp ñaõ bieát khai thaùc töø naêm 1906 vaø Saàm Sôn
nhanh choùng trôû thaønh nôi nghæ maùt noåi tieáng cuûa Ñoâng Döông. Töø nhöõng thaäp kyû
tröôùc, ñaõ coù nhieàu bieät thöï nghæ maùt moïc leân ôû ñaây. Vua Baûo Ñaïi cuõng xaây bieät
thöï rieâng ôû Saàm Sôn. Saàm Sôn coù nhieàu caûnh ñeïp : hoøn Troáng Maùi, ñeàn Ñoäc Cöôùc,
nuùi Coâ Tieân... Bôø bieån Saàm Sôn daøi 10 km baèng phaúng vaø nhieàu haûi saûn quyù nhö
toâm he, caù thu, möïc... Saàm Sôn coù caûnh saéc thieân nhieân huøng vó, vuøng bieån bao la
vôùi nhöõng thaéng tích vaø huyeàn thoaïi mang ñaäm chaát nhaân vaên vaø loøng meán khaùch.
Baõi bieån Saàm Sôn laø moät trong nhöõng baõi bieån roäng vaø ñeïp ôû phía Baéc.
Nuùi Voïng Phu : Nuùi Voïng Phu thuoäc xaõ Ñoâng Höng, huyeän Ñoâng Sôn, caùch thaønh
phoá Thanh Hoùa 3 km veà phía Taây nam. Ñaây laø 1 ngoïn nuùi ñaù voâi ñöôïc thieân nhieân
taïo neân hình moät ngöôøi phuï nöõ ñang quay maët veà phía bieån Ñoâng. Hình töôïng naøy
gaén vôùi truyeàn thuyeát ngöôøi ñaøn baø chung thuûy chôø choàng ñeán hoùa ñaù. Vì vaäy maø
 530

ngoïn nuùi coù teân laø Voïng Phu.

Hoøn Troáng Maùi : Hoøn Troáng Maùi naèm treân nuùi Tröôøng Leä thuoäc ñòa phaän thò xaõ
Saàm Sôn. Hoøn Troáng Maùi chính laø söï xeáp ñaët töø 3 khoái ñaù thieân nhieân ñaõ coù töø
bao ñôøi nay. Hoøn lôùn baèng phaúng ôû döôùi troâng nhö caùi beä lôùn. Moät hoøn coù ñaàu
nhoïn naèm choàng leân treân troâng gioáng hình daùng con gaø troáng; hoøn ñoái dieän nhoû
hôn, coù daùng töïa con gaø maùi. Caùc khoái ñaù coù hình daùng ñeïp thô moäng ñöôïc gaén
vôùi truyeàn thuyeát veà moät moái tình chung thuûy.
Vöôøn quoác gia Beán En : Röøng quoác gia Beán En thuoäc ñòa phaän huyeän Nhö Xuaân,
caùch thaønh phoá Thanh Hoùa 36 km veà phía Taây Nam. Toång dieän tích röøng töï nhieân
laø 16.634 ha, trong ñoù dieän tích röøng nguyeân sinh laø 8544 ha vôùi moät quaàn theå
nhieàu nuùi non, soâng suoái, vuøng hoà treân nuùi vôùi nhieàu teân goïi vaø huyeàn tích veà caùc
ñòa danh. Röøng quoác gia Beán En coù nhieàu sinh vaät quí. Taïi ñaây coù tôùi 462 loaøi caây
thuoäc 125 hoï thöïc vaät, goàm nhöõng gioáng loaøi quí nhö lim xanh, laùt hoa, choø chæ,
trai lyù, buø höông, vaøng taâm... Coù caùc loaïi thuù quiù hieám nhö soùi ñoû, gaáu ngöïa, vöôïn
ñen, phöôïng hoaøng ñaát, gaø tieàn maët vaøng... Phong caûnh cuûa röøng quoác gia Beán En
ñaày thô moäng. Hoà soâng Möïc roäng 3000 ha vôùi hôn 20 hoøn ñaûo lôùn nhoû. Nhieàu
hang ñoäng nhuõ ñaù lung linh huyeàn aûo. Ñeán vôùi röøng quoác gia Beán En, du khaùch
ñöôïc tìm hieåu, nghieân cöùu veà caùc loaøi ñoäng thöïc vaät quí hieám ôû ñaây, ñöôïc döï
nhöõng cuoäc ñi saên thaâu ñeâm, nöôùng caù beân khe suoái... ñaày laõng maïn. Trong töông
lai Beán En seõ trôû thaønh moät khu du lòch raát haáp daãn.
Soâng Maõ - Nuùi Roàng - Nuùi Ngoïc : Di tích, danh thaéng thuoäc ñòa phaän thaønh phoá
Thanh Hoùa. Soâng Maõ laø con soâng lôùn nhaát Thanh Hoùa. Loøng soâng Maõ roäng, ñoaïn
thöôïng löu laém gheành thaùc, nöôùc soâng chaûy xieát. Sau khi chaûy qua laøng Ñoâng Sôn,
soâng Maõ gaëp nuùi Haøm Roàng. Nuùi Haøm Roàng naèm trong daõy nuùi Nguõ Hoa Phong
goàm 99 ngoïn truøng ñieäp, quanh co chaïy doïc theo truyeàn soâng. Beân bôø nam soâng,
daûi nuùi ñoät ngoät vöôn cao gioáng hình daùng ñaàu roàng neân goïi laø Haøm Roàng. Ñoái
dieän vôùi nuùi Haøm Roàng, beân bôø baéc soâng Maõ laø nuùi Ngoïc hay coøn goïi laø nuùi Chaâu
Phong. Nhìn xa, nuùi gioáng nhö con roàng ñang vôøn haït ngoïc.
Cuïm thaéng caûnh Tieán Noâng : Thaéng caûnh Tieán Noâng thuoäc xaõ Tieán Noâng, huyeän
Trieäu Sôn. Cuïm thaéng caûnh naøy goàm caùc di tích chuøa Hoøa Long, Phuùc Vaïn vaø baõi
 531

coø Tieán Noâng. Thaéng caûnh naøy ñöôïc taïo neân bôûi söï keát hôïp giöõa neùt coå kính cuûa
chuøa Hoøa Long, VaÏn Phuùc vaø caûnh trí töï nhieân cuûa caùc caây coå thuï laøm thaønh vöôøn
chim töï nhieân ñöôïc nhaân daân goïi laø "baõi coø Tieán Noâng".
Ñoäng Töø Thöùc : Ñoäng thuoäc xaõ Nga Thieän, huyeän Nga Sôn, tröôùc ñaây ñöôïc goïi laø
ñoäng Bích Ñaøo, sau ñöôïc ñoåi teân laø ñoäng Töø Thöùc vì gaén vôùi caâu chuyeän tình "Töø
Thöùc laáy vôï tieân" ñöôïc löu truyeàn roäng raõi trong daân gian. Ñoäng Töø Thöùc raát ñeïp
vaø goàm coù hai ñoäng. Ñoäng ngoaøi heïp, saùng suûa, coù mieáu Sôn Thaàn vaø coù baøi thô
cuûa Leâ Quí Ñoân khaéc vaøo ñaù. Ñoäng trong roäng hôn vaø coù nhieàu caûnh trí tuyeät ñeïp.
Döôùi aùnh ñuoác, thaïch nhuû muoân hình vaïn traïng loùng laùnh saéc maøu ñöôïc nhaân hoùa
thaønh moät theá giôùi gaàn guõi vôùi ñôøi soáng nhö "caây baïc", "caây vaøng", "ao beøo",
"roàng aáp tröùng". Ñi saâu vaøo nöõa laïi coù caû giaù chieâng, giaù troáng, phöôøng baùt aâm,
baøn côø tieân... trong ñoäng coù "ñöôøng leân trôøi" vaø loái "xuoáng loøng ñaát". Ñoäng Töø
Thöùc khoâng nhöõng laømoät danh thaéng maø coøn laø moät di tích lòch söû trong cuoäc
khaùng chieán choáng quaân Phaùp.
Ñoäng Hoà Coâng : Ñoäng naèm treân söôøn phía Taây cuûa daõy nuùi Xuaân Ñaøo thuoäc xaõ
Vónh Ninh, huyeän Vónh Loäc, laø moät trong nhöõng thaéng caûnh noåi tieáng cuûa tænh
Thanh Hoùa. Ñoäng ôû treân cao, gaàn ñænh nuùi, ñöôøng leân ñænh nuùi tuy khuùc khuyûu
gaäp gheành nhöng khoâng hieåm trôû. Ñoäng khaù roäng, hai beân cöûa ñoäng ñaù nuùi taïo
thaønh voi phuïc troâng khaù sinh ñoäng. Ñoäng coù teân Hoà Coâng gaén lieàn vôùi truyeàn
thuyeát veà ñaïo só Hoà Coâng, moät tieân oâng xuoáng traàn ñeå cöùu daân, giuùp ñôøi. Cuoái
ñoäng coù moät vaùch ñaù maø daáu reâu vaø ngaán nöôùc taïo thaønh nhöõng ñöôøng neùt gioáng
hình aûnh moät cuï giaø, töông truyeàn ñoù laø nôi ñaïo só Hoà Coâng truù nguï vaø löu laïi hình
aûnh cuûa oâng treân vaùch ñaù. Ñoäng Hoà Coâng raát thuaän lôïi cho vieäc tham quan du lòch.
Khu di tích thaéng caûnh Phoá Caùt : Khu di tích thaéng caûnh Phoá Caùt thuoäc xaõ Thaønh
Vaân, huyeän Thaïch Thaønh. Nôi ñaây coù ñeàn thôø Lieãu Haïnh, coù thaùc nöôùc ñeïp vaø
cuõng laø moät trong nhöõng trung taâm leã hoäi daân gian haøng naêm.
Danh thaéng Bieän Sôn : Cuïm di tích danh thaéng Bieän Sôn thuoäc vuøng cuûa bieån
Laïch Baïng, treân vuøng ñaát hai xaõ Haûi Thöôïng, Haûi Bình, huyeän Tónh Gia. Ñaây laø
vuøng cöûa soâng, coù nuùi, baõi taém, caùc di tích lòch söû taïo neân cuïm di tích vaø danh
thaéng ñeïp.
 532

Hang caù Caåm Höông : Hang caù Caåm Höông thuoäc xaõ Caåm Höông, huyeän Caåm
Thuûy. Neùt ñaët bieät nöôùc trong hang chaûy ra moät con suoái daøi khoaûng 2km, loøng
suoái luoân luoân daøy ñaëc caù, gioáng caù ñoû ñuoâi, coù con naëng hôn 10 kg, daân trong
vuøng goïi laø caù thaàn, khoâng ai ñöôïc baét.
Hang Con Moong : Hang Con Moong thuoäc baûn Noï, xaõ Thaønh Yeân, huyeän Thaïch
Thaønh. Ñaây laø moät hang roäng, coù 2 cöûa, mang daáu tích cuûa 3 neàn vaên hoùa lieân tuïc
töø thôøi ñaïi ñaù cuõ ñeán vaên hoùa thôøi ñaïi ñaù môùi laø : vaên hoùa Sôn Vi, vaên hoùa Hoøa
Bình, vaên hoùa Baéc Sôn. Di tích naøy ñöôïc caùc ñoaøn nghieân cöùu khoa hoïc ôû nhieàu
nöôùc ñeán nghieân cöùu.
Di tích Ñoâng Sôn : Di tích Ñoâng Sôn naèm beân bôø soâng Maõ, thuoäc phöôøng Haøm
Roàng, thaønh phoá Thanh Hoùa. Nôi ñaây, nhöõng cuoäc khai quaät naêm 1924 ñaõ phaùt
hieän daáu veát cuûa vaên hoùa ñaàu tieân ôû Vieät Nam. Ñòa hình naøy (Ñoâng Sôn) ñaõ ñöôïc
ñaët teân cho moät neàn vaên hoùa tieâu bieåu cho daân toäc Vieät Nam thôøi kì döïng nöôùc.
Vaên hoùa Ñoâng Sôn laø neàn vaên hoùa khaûo coå noåi tieáng cuûa Vieät Nam vaø theá giôùi.
Ñeàn Baø Trieäu : Teân thaät cuûa baø laø Trieäu Thò Trinh, nhöng nhaân daân quen goïi laø
Baø Trieäu vôùi loøng kính caån, nhôù coâng ôn baø laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa choáng quaân
xaâm löôïc Ngoâ theá kyû thöù 3. Ñeàn thôø Baø ñöôïc döïng treân nuùi Gai (coøn goïi laø nuùi AÛi)
saùt ñöôøng quoác loä soá 1, thuoäc laøng Phuù Ñieàn, huyeän Haäu Loäc, caùch Haø Noäi 137
km. Qua coång hoà sen, boán beà keø ñaù. Tieáp theo, nhaø Tieàn ñöôøng goàm 5 gian, coät
ñaù maøi vuoâng caïnh. Sau nhaø Tieàn ñöôøng laø moät khoaûng saân nhoû, hai beân laø 3 daõy
haønh lang. Cuoái saân laø 3 gian haäu cung, döïng treân maët baèng cao hôn, döïa vaøo
vaùch nuùi. Ñoái dieän vôùi ñeàn treân laø nuùi Gai, ôû phía beân kia quoác loä 1A laø nuùi Tuøng
nôi coù laêng Baø Trieäu. Hieän nay laêng thaùp vaãn coøn, tuy ñôn sô, giaûn dò nhöng raát
trang nghieâm. Treân ñöôøng thieân lyù ra Baéc vaøo Nam, khaùch boä haønh thöôøng döøng
chaân, leân nuùi Gai töôûng nieäm vò nöõ töôùng anh huøng, vieáng laêng vaø thöôûng ngoaïn
caûnh ñeïp.
Thaønh nhaø Hoà : Thaønh ñöôïc xaây döïng naêm 1397 döôùi trieàu vua Hoà Quyù Ly.
Thaønh coù teân laø Taây Ñoâ, nhöng nhaân daân quen goïi laø thaønh nhaø Hoà. Thaønh ñöôïc
xaây treân moät khu ñaát roäng, baèng phaúng. Thaønh hình chöõ nhaät, xung quanh coù haøo
saâu. Phía maët ngoaøi cuûa töôøng thaønh ñöôïc xaây Hoaøn toaøn baèng ñaù xanh, chieàu cao
 533

5 m, daøy 3 m. Moãi taûng ñaù xaây trung bình daøi 1,5 m, cao töø 0,8 m ñeán 1 m. Thaønh
coù 4 cöûa Ñoâng, Taây, Nam, Baéc. Moãi cöûa ñeàu ôû vò trí chính giöõa caùc maët thaønh vaø
ñöôïc xaây thaønh voøm cuoán baèng ñaù khoái kích thöôùc raát lôùn. Töôøng thaønh phía Nam
coù 2 coång phuï. Coång thaønh xaây cuoán xeáp ñaù theo hình muùi cam. Trong thaønh coøn
daáu veát cuûa neàn cung ñieän xöa vaø hai con roàng ñaù ôû baäc theàm cung ñieän. Caùc toøa
thaønh coå tröôùc kia cuûa Vieät Nam: thaønh Hoa Lö, thaønh Coå Loa... ñeàu ñaép baèng ñaát,
rieâng thaønh nhaø Hoà ñöôïc xaây döïng Hoaøn toaøn baèng nhöõng khoái ñaù lôùn ñaõ noùi leân
söï saùng taïo vaø söùc lao ñoäng phi thöôøng cuûa nhaân daân lao ñoäng caùch ñaây 7 theá kyû.
Ñeàn Ñoäc Cöôùc : Ñeàn toïa laïc treân ñænh nuùi mang teân hoøn Coå Giaûi thuoäc daõy nuùi
Tröôøng Leä ôû thò xaõ Saàm Sôn, ngay caïnh baõi taém Saàm Sôn. Ñeàn mang teân Ñoäc
Cöôùc nghóa laø moät chaân, gaén lieàn vôùi söï tích chaøng trai khoång loà ñaõ töï xeù ñoâi thaân
mình ñeå vöøa ñaùnh giaëc quæ bieån ngoaøi khôi vaø ñaùnh giaëc trong ñaát laøng cöùu daân
laøng. Töôûng nhôù coâng ôn cuûa chaøng, ngöôøi daân Saàm Sôn ñaõ laäp mieáu thôø chaøng
ngay beân taûng ñaù coù veát loõm daáu chaân khoång loà töông truyeàn laø baøn chaân cuûa
chaøng vaø sau naøy laø ñeàn Ñoäc Cöôùc. Muoán leân ñeàn phaûi qua 40 baäc ñaù. Ñeàn ñöôïc
laäp töø ñôøi Traàn (1225 - 1400), döïng laïi vaøo thôøi Leâ vaø ñaõ qua truøng tu nhieàu laàn.
Phía sau ñeàn coù Moân laâu döïng naêm 1863 baèng goã. Trong ñeàn coù töôïng thaàn ñoäc
cöôùc baèng goã chæ coù moät tay, moät chaân. Chaân töôïng döïng vöõng chaéc treân hoøn ñaù
taûng, tay töôïng coù caây buùa ôû tö theá ñang vung veà phía sau laáy ñaø cheùm loaøi quyû
bieån. Ñeàn coù hai pho töôïng ngöïa ñuùc baèng ñoàng, caëp töôïng phoång taïc baèng ñaù
khoái, nhieàu caâu ñoái chöõ nho ca ngôïi coâng ñöùc cuûa thaàn Ñoäc Cöôùc. Ñeàn Ñoäc Cöôùc
khoâng nhöõng laø moät ngoâi ñeàn ñeïp maø coøn laø thaéng caûnh cuûa Saàm Sôn. Ñeàn raát
haáp daãn ñoái vôùi du khaùch trong nöôùc vaø ngoaøi nöôùc khi ñeán taém maùt, nghæ ngôi ôû
Saàm Sôn.
Ñeàn Coâ Tieân : Ñeàn Coâ Tieân laø ngoâi ñeàn ñeïp, ñöôïc xaây döïng töø thôøi Nguyeãn, naèm
treân daõy nuùi Tröôøng Leä. Ñaây laø moät di tích coù giaù trò vaên hoùa vaø cuõng naèm trong
chöông trình du lòch khi khaùch ñeán thaêm vaø taém bieån Saàm Sôn.
Khu di tích lòch söû Lam Kinh : Di tích Lam Kinh thuoäc xaõ Xuaân Laâm, huyeän Thoï
Xuaân. Ñaây laø queâ höông cuûa ngöôøi anh huøng daân toäc Leâ Lôïi, nôi phaùt tích cuoäc
khôûi nghóa Lam Sôn, laø nôi coù ñeàn thôø, laêng mieáu thôøi Leâ. Lam Kinh laø moät quaàn
 534

theå kieán truùc coå ñang ñöôïc toân taïo thaønh trung taâm vaên hoùa lòch söû vaø leã hoäi
truyeàn thoáng - moät ñieåm du lòch quang troïng ôû Thanh Hoùa. Khu di tích coøn laïi ñeán
nay laø ñeàn thôø, moä chí Leâ Lôïi vaø ñieän Lam Kinh ñöôïc xaây döïng töø naêm 1433. Ñaëc
bieät coâng trình bia ñaù Vónh Laêng coù kích thöôùc ñoà soä nhaát trong röøng bia coå Vieät
Nam, ghi laïi coâng tích cuûa anh huøng daân toäc Leâ Lôïi (töùc vua Leâ Thaùi Toå) theá kyû
15.
Di tích Ña Buùt : Di tích Ña Buùt ôû xaõ Vónh Taân, huyeän Vónh Loäc. Ñaây laø di tích coå
thuoäc thôøi ñaïi ñaù môùi, coù nieân ñaïi 7800 naêm. Teân Ña Buùt ñöôïc laáy ñeå ñaët cho vaên
hoùa Ña Buùt, laø moät trong nhöõng neàn vaên hoùa coå tieâu bieåu ñaõ ñöôïc khaùm phaù ôû
Vieät Nam.
Ñeàn anh huøng Lyù Thöôøng Kieät : Thuoäc huyeän Haø Trung, coù bia vaø ñeàn thôø anh
huøng Lyù Thöôøng Kieät ñaõ hôn 70 tuoåi coøn caàm quaân "phaù Toáng, bình Chieâm".
Ñeàn anh huøng Traàn Nhaät Duaät : Daân chuùng laäp ñeàn thôø anh huøng Traàn Nhaät Duaät,
moät vò anh huøng daân toäc ñôøi Traàn, ôû hai huyeän Nga Sôn (xaõ Vaên Trinh) vaø huyeän
Noâng Coáng (xaõ Nhaân Cöông).
Ñeàn vua Leâ Thaùi Toå : ÔÛ laøng Lam Sôn, huyeän Thieäu Hoùa, coù ñeàn vaø töôïng cuûa
vua Leâ Thaùi Toå, ngöôøi anh huøng Leâ Lôïi ñaõ ñaùnh ñuoåi giaëc Minh ra khoûi nöôùc vaø
döïng leân trieàu Haäu Leâ keùo daøi 360 naêm.
Vuøng Lam Sôn : Caùch huyeän lî Thieäu Hoùa 25 km. Coù moät daõy nuùi ñaù vaø moät quaû
nuùi ñaát, ôû döôùi chaân nuùi laø nhaø cuûa anh huøng Leâ Lôïi, caên cöù khaùng chieán choáng
giaëc Minh. Moä cuûa oâng ôû ñaây (coøn goïi laø Vinh Laêng) vaø ngoâi ñeàn Muïc Sôn coù laäp
töôïng thôø vua Leâ Thaùi Toå. Vuøng Lam Sôn coù nhieàu laêng cuûa caùc vua Leâ. Nhöõng
ñòa danh lòch söû nhö Chí Linh ôû Giao Laõo, huyeän Lang Chaùnh; Loãi Giang (soâng
Maõ), Ña Buùt, Yeân Tröôøng ñeàu ôû chung quanh vuøng Lam Sôn.
Ñaäp Baùi Thöôïng : Caùch tænh lî Thanh Hoùa chöøng 56 km, ñöôïc xaây gaàn 100 naêm.
Ñaây laø moät coâng trình kyõ thuaät ñaùng keå. Veà muøa nöôùc lôùn, khoái nöôùc beân trong
ñaäp daâng cao. Caûnh trí raát huøng vó.
Mieáu Ñoàng Coå : Thuoäc xaõ Ñan Neø, trong nuùi Tam Thai. Mieáu coù troáng ñoàng, maët
troáng daøi hôn 2 m, vaø cao treân 1 m; maët coù chín voøng troøn, chung quanh khaéc chöõ
coå. Tuïc truyeàn raèng ñaây laø troáng ñoàng ñôøi vua Huøng Vöông.
 535

Thaønh Ba Ñình : Nôi ba laøng Myõ Kheâ, Thöôïng Thoï vaø Maäu Thònh, coøn veát tích
thaønh Ba Ñình, nôi anh huøng Ñinh Coâng Traùng cuøng daân quaân ñaùnh quaân Phaùp.
Nuùi Huøng Lónh : Coøn goïi laø nuùi Buùt, ôû phía Ñoâng huyeän Vónh Loäc. Döôùi chaân nuùi
naøy, thuoäc laøng Ña Buùt, laø nôi Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi bò giaëc Minh vaây. Ñaây
cuõng laø caên cöù khaùng chieán cuûa anh huøng Toáng Duy Taân. Laøng naøy coù mieáu
"Baïch Hoà Tieân Coâ" raát coå kính. Phía Taây chaân nuùi coù moät gieáng nöôùc noùng luoân
luoân soâi suøng suïc; trong nuùi coù nhieàu nhaân saâm khaù quyù. (Ñöøng nhaàm nuùi Huøng
Lónh cuûa Thanh Hoùa, caên cöù khaùng chieán cuûa Toáng Duy Taân, vôùi nuùi Hoàng Lónh
cuûa Haø Tónh, queâ cuûa Nguyeãn Du).
Ñeàn An Tieâm : Gaàn cöûa bieån Y Bích coù nuùi ñaù nhoû, trong laø hang vaø ñeàn thôøi Mai
An Tieâm. Tuïc truyeàn raèng ñaây laø nôi gia ñình oâng truù nguï, roài khai phaù ñaát ñai
troàng döa haáu. Vuøng Nga Sôn cuõng coù baõi An Tieâm vaø con chaùu hoï Mai soáng raát
ñoâng.
Ñeàn Long Caåm vaø ñeàn Soøng : Laø hai ngoâi ñeàn coå kính, ñeàn Long Caåm caùch ñeàn
Phoá Caùt khoâng xa, döïng treân moät ngoïn ñoài; ñeàn Soøng ôû laøng Coá Ñaøm, caùch tænh
Ninh Bình hôn 28 km.
Laêng mieáu : Laêng cuûa caùc vua Leâ Hieán Toâng vaø Leâ Huyeàn Toâng ôû laøng Baøn
Thaïch, huyeän Thoï Xuaân. Laêng vua Leâ Theá Toâng ôû huyeän Ñoâng Sôn. Laêng vua Leâ
Hy Toâng ôû laøng Phuù Laâm, huyeän Thieäu Hoùa.
Haøm Roàng : Coøn goïi laø Long Haïm San, phía Ñoâng - Baéc tænh. Choøm nuùi goàm 99
ngoïn, ngoïn cuoái cuøng caát cao nhö ñaàu con roàng; ngoïn beân taû coù ñoàng Long Quang,
chöùa tôùi ñöôïc 50 ngöôøi; phía sau coù hang nhoû chöùa naêm saùu ngöôøi. Tuïc truyeàn ñoù
laø hai maét cuûa roàng, ngoïn phía höõu laø muõi roàng. Phía döôùi laø ñaù chia laøm hai töøng,
töøng treân hôi cheách leân, töøng döôùi saø xuoáng, troâng gioáng nhö con roàng ñang ngaäm
sa, hôùp nöôùc.
Vuøng Baûn Thuûy : Coù ngoïn nuùi Hoaøng Phong. Khi quaân giaëc nhaø Minh taán coâng
mieàn naøy, daân chuùng ñaõ troán ôû quaû nuùi ñaát giöõa ñoàng vaø bò giaëc ñoát cheát heát. Daân
chuùng laøm leã töôûng nieäm vaøo ngaøy 15 thaùng 8 aâm lòch haøng naêm.
Ñeàn Mî Nöông : Treân nuùi Bieän Sôn thuoäc ñaûo Nghi Sôn coù ñeàn thôø Mî Nöông,
con gaùi vua An Döông Vöông. Vaø coøn di tích thaønh xaây thôøi Taây Sôn, coù 12 khaåu
 536

ñaïi baùc vaø kho thuoác suùng.

Nuùi Kim Sôn : Coù 29 ngoïn vaø coù hai ñoäng Tieân Phan vaø Ngoïc Long khaù ñeïp.
Ñoäng Kim Sôn : Coù "Caàu Tieân". Phía Nam coù ngoïn Mai Sôn, ñaày truùc vaø hoà sen.
Nuùi Coác ôû phía Ñoâng coù hang roäng ñuû cho thuyeàn qua.
Phía Nam tænh lî : Laø caùc nuùi An Hoaïch, nuùi Kheá, coù ñaù traéng mòn, goõ vaøo nghe
tieáng raát trong ñöôïc duøng laøm chuoâng ñaù. ÔÛ ñaây coù hang vaø chuøa Tieân Sôn.
Huyeän Ñoâng Sôn : Xaõ Phuû Lyù, Leâ Baù Quaùt, danh só ñôøi vua Traàn Minh Toâng,
ñöôïc xem laø coù taøi vaên hoïc nhö Phaïm Sö Maïnh cuøng thôøi; con oâng laø Leâ Daùc, moät
danh töôùng ñôøi Traàn Maït. Xaõ Phuû Lyù : Leâ Vaên Höu, söû gia ñôøi vua Traàn Thaùnh
Toâng nhaø laøm söû ñaàu tieân ôû nöôùc ta, taùc giaû boä Ñaïi Vieät Söû Kyù (goàm 30 quyeån,
cheùp töø ñôøi Trieäu Vuõ Ñeá naêm 207 tröôùc Taây lòch ñeán ñôøi Lyù Chieâu Hoaøng naêm
1224). Xaõ Thaïch Kheâ : Leâ Hi, söû gia ñôøi Leâ Hy Toâng, cuøng vôùi Nguyeãn Quyù Ñöùc
tuïc bieân boä Ñaïi Vieät Söû Kyù (soaïn töø ñôøi vua Leâ Huyeàn Toâng ñeán Leâ Gia Toâng).....
Huyeän Noâng Coáng : Xaõ Phöông Kheâ, Nguyeãn Hoaøn, söû gia ñôøi vua Leâ Hieån Toâng,
cuøng vôùi Leâ Quyù Ñoân vaø Vuõ Mieân boå tuùc boä Ñaïi Vieät Söû Kyù toaøn thö cuûa Ngoâ Só
Lieân; khi Leâ Chieâu Thoáng thôø giaëc Thanh, oâng veà giuùp quaân Taây Sôn...
Huyeän Thoï Xuaân : Trònh Duy Lieäu, vaên chöông loãi laïc vaø laø trung thaàn ñôøi Leâ
Chieâu Thoáng. OÂng coù ngöôøi anh laø Trònh Duy Thoan, cuõng laø moät coâng thaàn cuøng
thôøi...
Huyeän Thieäu Hoùa : Laøng Duïng Tuù, Leâ Laâm (con cuûa anh huøng Leâ Lai), voõ töôùng
ñôøi vua Leâ Thaùi Toå, hy sinh trong traän ñaùnh vôùi Ai Lao. Con oâng laø Leâ Nieäm, luùc
coøn nhoû thoâng minh, khí ñoä hôn ngöôøi, sau laø moät vaên gia vaø danh töôùng ñôøi vua
Leâ Thaùnh Toâng...
Huyeän Hoaèng Hoùa : Laøng Baêng Sôn, Leâ Phuïng Hieåu, danh töôùng vaø coâng thaàn
ñôøi vua Lyù Thaùi Toå, oâng laø ngöôøi coù söùc khoûe phi thöôøng. Laøng Hoäi Traøo: Löông
Ñaéc Baèng, löông thaàn ñôøi Leâ Hieán Toâng, luùc nhoû ñaõ noåi tieáng thaàn ñoàng hay chöõ;
oâng laø ngöôøi daâng Trò Bình Thaäp Töû Saùch (14 chöôùc ñeå anh ñònh ñaát nöôùc). Ñaây
cuõng laø queâ Löông Höõu Khaùnh, moät coâng thaàn vaø danh só ñôøi Leâ Trung Höng.
Laøng Hoaèng Nghóa : Nguyeãn Quyønh (Traïng Quyønh), danh só ñôøi Leâ Maït, laø baïn
thô cuûa nöõ só Ñoaøn Thò Ñieåm...
 537

Huyeän Vónh Loäc : Hoaøng Ñình AÙi, danh só töø trieàu vua Leâ Trang Toâng ñeán Leâ
Kinh Toâng, cuõng laø moät vò töôùng taøi gioûi, duõng caûm ñaày möu löôïc. Xaõ Sôn Thoân :
Hoaøng Saèn Phu, danh só ñôøi Leâ Thaùi Toâng, taùc giaû Quaàn Hieàn phuù taäp...
Huyeän Tinh Gia : Laøng Hoa Trai, queâ Ñaøo Duy Töø, tinh thoâng kinh söû, sôû tröôøng
veà thô vaên, gioûi lyù soá vaø binh thö ñoà traän, moät trong ba ñaïi coâng thaàn laäp quoác cuûa
caùc Chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong. OÂng laø taùc giaû baøi quoác aâm Tö Dung Vaân vaø boä
binh thö Hoå Tröôùng Khu Cô vaø ñöôïc thieân haï coi laø moät Gia Caùt Löôïng cuûa trôøi
Nam...
Thanh Hoùa : Laø queâ cuûa Tröông Trung AÙi, toå ngheà ñoà goám vaø ñoà saønh ôû nöôùc ta,
soáng döôùi trieàu vua Trieäu Vuõ Ñeá töø (207 - 137 tröôùc Taây lòch). Queâ quaùn Leâ Döï,
noåi tieáng thô phuù, ñoã Giaûi nguyeân ñôøi vua Thaønh Thaùi; sau oâng theo phong traøo
Caàn Vöông choáng Phaùp, roài bò baét ñaøy leân Lao Baûo vaø maát ôû ñaây.
Các dịp lễ hội
Thanh Hoùa laø moät trong nhöng ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Vieät coå, nôi coù neàn vaên
hoùa Ñoâng Sôn röïc rôõ vôùi troáng ñoàng Ñoâng Sôn laø di vaät ñoäc ñaùo cuûa neàn vaên hoùa
naøy. Nhieàu hang ñoäng ñaù voâi laø nhöõng nôi cö truù cuûa nhöõng nhoùm ngöôøi coå töø
haøng maáy ngaøn naêm. Thanh Hoùa laø ñaát coù truyeàn thoáng vaên hoùa laâu ñôøi ñöôïc goïi
laø ñaát "ñaïi linh nhaân kieät" ñaõ cung caáp cho ñaát nöôùc bieát bao danh nhaân vaên hoùa
vaø anh huøng daân toäc, nôi phaùt tích cuûa caùc trieàu Tieàn Leâ, Haäu Leâ, Nhaø Hoà, Chuùa
Trònh, Chuùa Nguyeãn maø daáu aán coøn ghi laïi ôû caùc vuøng queâ vôùi caùc ñeàn ñaøi, mieáu
moä, laêng taåm, thaønh quaùch. Hieám coù vuøng ñaát naøo laïi sinh ra tôùi "ba doøng vua",
"hai doøng chuùa" nhö ôû ñaát Thanh.
Thanh Hoùa cuõng laø nôi coù nhieàu daân toäc ít ngöôøi cö truù. Moãi daân toäc ñeàu coù baûn
saéc vaên hoùa rieâng. Hoø soâng Maõ laø moät laøn ñieäu daân ca ñaët tröng nhaát cuûa ñaát
Thanh.
Daân toäc Möôøng ôû Thanh Hoùa coù kho taøng vaên hoïc daân gian phong phuù vôùi caùc
tröôøng ca, truyeän thô noåi tieáng. Coù caùc laøn ñieäu haùt xeùc buøa, haùt ví vaø caùc ñieäu
muùa : muùa boâng, muùa quaït, muùa saïp...
Daân toäc Laøo coù voán vaên hoïc daân gian phong phuù vôùi nhieàu truyeàn thuyeát, huyeàn
thoaïi, coå tích, daân ca. Ñaëc bieät phuï nöõ Laøo khoâng nhöõng haùt hay maø coøn muùa raát
 538

gioûi caùc ñieäu daân vuõ. Hoï coù nhieàu nghi thöùc tín ngöôõng khaùc lieân quan ñeán noâng
nghieäp nhö leã caàu möa, tuïc aên côm môùi.
Daân toäc Löï ôû Thanh Hoùa coù haùt Löï ( khaép Löï) laø ñieäu haùt quen thuoäc cuûa thanh
nieân trai gaùi Löï. Ngöôøi con gaùi che maët baèng taám vaûi maøu ñoû ngoài haùt theo tieáng
saùo do ngöôøi con trai thoåi ñeäm. Ngöôøi Löï coù lòch rieâng.
Leã hoäi ñeàn Döông Sôn : Ñeàn Döông Sôn thuoäc huyeän Hoaèng Hoùa. Leã hoäi dieãn ra
töø ngaøy 4-7 thaùng 1 aâm lòch ñeå töôûng nhôù coâng ñöùc cuûa Leâ Phuïng Hieåu, moät danh
töôùng nhaø Lyù. Ngaøy 5 thaùng 1 laø chính hoäi, coù teá lôùn. Leã hoäi coù nhieàu troø thi naáu
côm, thi ñoà xoâi, thi laøm baùnh. Ca haùt thôø thaàn, haùt traûi thôø, muùa baøi boâng, muùa
ñeøn, muùa töù Linh...
Hoäi ñeàn vua Leâ : Ñeàn vua Leâ thuoäc laøng Veä Yeân, xaõ Quang Thaéng, thaønh phoá
Thanh Hoùa, thôø vua Leâ Thaùi Toå. Leã hoäi dieãn ra trong 3 ngaøy töø ngaøy 5 ñeán 8
thaùng 1 aâm lòch. Môû ñaàu leã hoäi, caùc vò boâ laõo chöùc saéc röôùc baøi vò thaàn veà ñình.
Trong leã hoäi coù toå chöùc hoäi traän, trai laøng muùa roái, muùa kieám, ñi quyeàn, ñaáu vaät,
cöôùp caàu...
Leã hoäi ñeàn Soøng : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 thaùng 3 aâm lòch ñeå töôûng nhôù
baø chuùa Lieãu Haïnh (ngöôøi ñöôïc toân vinh laø Thaùnh Maãu). Leã hoäi naøy raát ñoâng
ngöôøi tham gia, vôùi taám loøng thaønh kính, bieát ôn vaø caàu phuùc.
Leã hoäi ñeàn Baø Trieäu : Leã hoäi ñöôïc toå chöùc haøng naêm vaøo ngaøy 24 thaùng 2 aâm lòch.
Nhaân daân caùc nôi veà döï hoäi, nhaéc laïi caâu noùi ñaày khí phaùch cuûa baø : "Toâi muoán
cöôõi côn gioù maïnh, ñaïp luoàn soùng döõ, cheùm caù kình ôû bieån khôi, ñaùnh ñuoåi quaân
Ngoâ, côûi aùch noâ leä chöù toâi khoâng chòu khom löng laøm tì thieáp ngöôøi".
Ngoaøi ra coøn nhieàu leã hoäi toân giaùo nhö leã Giaùng Sinh, hay caùc leã hoäi cuûa caùc daân
toäc thieåu soá ôû Thanh Hoùa.

Thừa Thiên - Huế

 539

Dieän tích : 5010 km².

Daân soá : 1.078.900 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thaønh phoá Hueá.
Caùc huyeän : Phong Ñieàn, Quaûng Ñieàn, Höông Traø, Phuù Vang, Höông Thuûy, Phuù
Loäc, A Löôùi, Nam Ñoâng.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taø oâi, Caø Tu, Bru - Vaân Kieàu, Hoa...
Phía Baéc, Thöøa Thieân Hueá giaùp tænh Quaûng Trò, phía Nam giaùp thaønh phoá Ñaø
Naüng, phía Taây Nam giaùp tænh Quaûng Nam, phía Taây döïa vaøo daõy Tröôøng Sôn
chính laø bieân giôùi Vieät - Laøo, phía Ñoâng troâng ra bieån. Caùch Haø Noäi 660 km, caùch
thaønh phoá Saøi Goøn 1080 km.
Ñòa hình Thöøa Thieân Hueá coù caáu taïo daïng baäc khaù roõ reät. Ñòa hình nuùi chieám
khoaûng 1/4 dieän tích, töø bieân giôùi Vieät - Laøo vaø keùo daøi ñeán thaønh phoá Ñaø Naüng.
Ñòa hình trung du chieám khoaûng 1/2 dieän tích, ñoä cao phaàn lôùn döôùi 500 m, coù ñaëc
ñieåm chuû yeáu laø ñænh roäng, söôøn thoaûi vaø phaàn lôùn laø ñoài baùt uùp, vôùi chieàu roäng
vaøi traêm meùt. Ñoàng baèng Thöøa Thieân Hueá ñieån hình cho kieåu ñoàng baèng maøi moøn,
tích tuï, coù coàn caùt, ñaàm phaù. Dieän tích vuøng ñoàng baèng chieám khoaûng 1400 km².
Haàu heát caùc soâng lôùn ôû Thöøa Thieân Hueá ñeàu baét nguoàn töø daõy nuùi Tröôøng Sôn,
chaûy ngang qua ñoàng baèng, xuoáng ñaàm phaù, ñoå ra bieån nhö soâng OÂ Laâu, soâng Boà,
soâng Höông, soâng Truoài, soâng Caàu Hai... Trong ñoù soâng Höông laø con soâng lôùn
nhaát coù dieän tích löu vöïc 300 km².
Bôø bieån daøi 120 km, coù caûng Thuaän An vaø Vònh Chaân Maây vôùi ñoä saâu 18 - 20 m,
coù khaû naêng xaây döïng caûng nöôùc saâu. Saân bay Phuù Baøi naèm treân ñöôøng quoác loä
1A vaø ñöôøng saét xuyeân Vieät chaïy luïc tænh. Giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng saét, ñöôøng
haøng khoâng vaø ñöôøng thuûy ñeàu thuaän lôïi.
Naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa cho neân thôøi tieát dieãn ra theo chu kyø 4
muøa, muøa xuaân maùt meõ, aám aùp; muøa heø noùng böùc; muøa thu dòu daøng vaø muøa ñoâng
gioù reùt. Nhieät ñoä trung bình caû naêm 25°C. Soá giôø naéng caû naêm laø 2000 giôø. Muøa
du lòch ñeïp nhaát töø thaùng 11 naêm tröôùc ñeán thaùng 4 naêm sau.
Thöøa Thieân Hueá coù ñaëc thuø öu vieät ñoù laø söï ña daïng cuûa caûnh quan thieân nhieân
coäng vôùi yeáu toá nhaân taïo ñaõ taïo ra cho Thöøa Thieân Hueá moät neùt ñeïp haøi hoøa,
 540

phaûn aùnh ñaày ñuû nhöõng thaéng caûnh cuûa moät Vieät Nam thu nhoû. Soâng Höông chaûy
giöõa loøng thaønh phoá, nhöõng khu vöôøn xum sueâ, nhöõng doøng keânh bao quanh,
nhöõng ñoài thoâng soi boùng xuoáng nhöõng hoà nöôùc trong xanh, traûi roäng, nhöõng baõi
taém Thuaän An, Caûnh Döông, Laêng Coâ nöôùc trong, caùt mòn. Töïa löng vaøo daõy
Tröôøng Sôn huøng vó, Thöøa Thieân Hueá töï haøo coù khu nghæ maùt lyù töôûng Baïch Maõ
ñaõ töøng ñöôïc so saùnh vôùi caùc khu nghæ maùt ñoäc ñaùo cuûa Ñoâng Döông.
Thöøa Thieân Hueá laø moät vuøng ñaát coå. Vaøo theá kyû 13 vuøng ñaát thô moäng naøy ñaõ
hoøa nhaäp vaøo Ñaïi Vieät bôûi laø quaø taëng cuûa Vua Chieâm Thaønh khi cöôùi coâng chuùa
Huyeàn Traân nhaø Traàn. Phong caûnh töôi ñeïp, ñòa hình hieåm trôû taïo cho Hueá coù moät
vò trí ñaëc bieät trong lòch söû Vieät Nam. Nôi ñaây ñaõ ñöôïc chuùa Nguyeãn Hoaøng choïn
laøm Kinh Ñoâ xöù Ñaøng Trong (1558), vua Quang Trung choïn laøm Kinh Ñoâ trieàu
ñaïi Taây Sôn (1788 - 1802), vua Gia Long choïn laøm Kinh Ñoâ trieàu Nguyeãn (1802 -
1945). Trong hôn 400 naêm, Hueá laø trung taâm chính trò, vaên hoùa cuûa nhaø nöôùc Vieät
Nam. Chính vì vaäy, nôi ñaây coøn löu giöõ haøng traêm di tích lòch söû, vaên hoùa maø noåi
baät nhaát laø caùc cung ñieän, laêng taåm cuûa caùc vua chuùa nhaø Nguyeãn. Vôùi caùc di tích
ñoù, Hueá ñaõ ñöôïc coâng nhaän laø di saûn vaên hoùa theá giôùi (ngaøy 11-12-1993).
Tieàm naêng du lòch noåi baät cuûa Hueá laø quaàn theå caùc di tích vaên hoùa Thöøa Thieân
Hueá vöøa ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø di saûn vaên hoùa nhaân loaïi vôùi treân 300 coâng
trình kieán truùc bao goàm heä thoáng thaønh quaùch, cung ñieän, laêng taåm cuûa caùc vua
trieàu Nguyeãn; caùc kieán truùc cung ñình, kieán truùc daân gian, caùc chuøa chieàn, mieáu
maïo, phuû ñeä, heä thoáng nhaø vöôøn…
Sinh hoạt, kinh tế
Ngöôøi Kinh sinh soáng ña soá trong tænh, ngoaøi ra laø moät soá ñoàng baøo Thöôïng saéc
toäc Pacoh vaø Khatu. Toân giaùo chính laø ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, thôø cuùng Toå Tieân vaø
Thaàn Linh.
Hoa maøu chính laø luùa, troàng nhieàu ôû caùc vuøng Phong Ñieàn, Höông Traø, Höông
Thuûy, Phuù Vang. Vaøi loaïi luùa quyù nhö luùa An Cöïu, thôm, haït naáu khoâng dính. Caùc
loaïi hoa maøu phuï nhö saén, ngoâ, ñaäu naønh, bo bo, khoai lang... troàng nhieàu ôû
Quaûng Ñieàn, Phong Ñieàn, Höông Traø. Loaïi caây kyõ ngheä coù thuoác laù, tieâu, traø. Caây
aên traùi goàm xoaøi, long nhaõn, cam, thanh traø (thuoäc loaïi böôûi), na, döa haáu, vaûi.
 541

Caùc khu röøng raäm coù nhieàu laâm saûn khai thaùc nhö goã tre, nöùa, lim, guï, traéc maây,
moät soá döôïc thaûo, maät ong, saùp ong. Thuù röøng cuõng nhieàu con nhö hoå, höôu, deâ
röøng, khæ, vöôïn.
Bieån coù nhieàu loaïi caù nhö caù nhaùm, caù thu, caù chim, möïc, toâm, caù muù, caù ñoái...
Taïi caùc phaù, ñaàm coù nhieàu toâm lôùn, caù nöôùc ngoït nhö caù cheùp, caù cheûm...
Kinh teá vaø thöông maïi cuûa Hueá taäp trung vaøo nhöõng sinh hoaït buoân baùn bình
thöôøng, khoâng coù gì quan troïng. Ñaát ñeå troàng troït raát ít, thöôøng duøng ñeå troàng caây
aên traùi. Nhaõn Hueá ngon noåi tieáng.
Nhöng tieåu thuû coâng ngheä cuûa Hueá noåi tieáng tinh xaûo, nhaát laø caùc ngheà chaïm troå
ñieâu khaéc. Ngoaøi ra, noùi ñeán Hueá laø noùi ñeán ngheà laøm noùn. Chieác noùn laù baøi thô
cuûa ñaát Thaàn Kinh ai cuõng bieát, ñaõ ñöôïc ghi vaøo thi ca vaàn nhaïc nöôùc ta. Hueá coøn
noåi tieáng vì caùc moùn aên, moùn quaø ñaëc thuø cuûa ñòa phöông. Keïo meø söûng, buùn boø
Hueá, nem, treù, baùnh khoaùi, baùnh ít ram, baùnh beøo, baùnh khoùi, baùnh laù chaû toâm,
côm nuoác, côm aâm phuû, côm chaùo heán... laø nhöõng saûn phaåm ñaëc bieät cuûa thaønh
phoá naøy. Khu chôï Ñoâng Ba noåi tieáng vôùi nhieàu haøng quaùn taáp naäp ngöôøi mua baùn.
Chôï Ñoâng Ba ñem ra ngoaøi daïi.
Caàu Tröôøng Tieàn ñuùc laïi xi-mon.
OÂi ngöôøi lôõ hoäi choàng con.
Veà ñaây gaù nghóa vuoâng troøn vôùi ta.
Xöa, chôï Ñoâng Ba ôû ngay phía tröôùc kinh thaønh Hueá, sau khi quaân Phaùp xaây toøa
khaâm söù beân caïnh, daân chuùng ngaàm toû ra baát maõn baèng caùch dôøi chôï ra gaàn caàu
Tröôøng Tieàn ñeå deã daøng lui tôùi buoân baùn. Nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc thöôøng möôïn
hình aûnh caùc di tích vaø thaéng caûnh ôû Hueá ñeå ñaët ra nhöõng caâu thô keâu goïi caùc só
phu tham gia cöùu nöôùc. Vaø soâng Höông cuõng nhaäp vaøo lôøi thô keâu goïi thoáng nhaát :
Tieáng haùt ngö oâng giöõa soâng Nhaät Leä.
Tieáng keâu ñaøn nhaïn treân aùnh Hoaønh Sôn.
Moät mình em ngoài giöõa soâng Höông.
Tieáng ca theo khuùc ñoaïn tröôøng ai nghe!
Lược sử
Ñaát Hueá xöa thuoäc boä Vieät Thöôøng, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Sau moät
 542

thôøi gian daøi nöôùc ta bò giaëc chieám ñoùng phía Baéc, moät daân toäc soáng töø laâu ôû ñaây
ñaõ thaønh laäp nöôùc Chieâm Thaønh, laøng Nguyeät Haøn laø quoác ñoâ Phaät Theä cuûa
Chieâm. Naêm 1306, vua Cheá Maân daâng hai chaâu OÂ vaø chaâu Ri laøm sính leã xin cöôùi
Huyeàn Traân Coâng Chuùa. Vua Traàn Anh Toâng ñoåi chaâu Lyù thaønh chaâu Hoùa, chaâu
OÂ thaønh chaâu Thuaän. Chaâu Hoùa goàm Trieäu Phong, Haûi Laêng, Phong Ñieàn; Chaâu
OÂ goàm Höông Traø, Quaûng Ñieàn, Hoøa Vang, Dieân Phöôùc. Caû hai chaâu ñeàu thuoäc
veà Thuaän Hoùa. Thôøi Minh thuoäc, hai chaâu Thuaän vaø Hoùa nhaäp laïi thaønh phuû
Thuaän Hoùa. Ñôøi Leâ, vuøng naøy laø phuû Trieäu Phong thuoäc xöù Thuaän Hoùa. Naêm
1687.Chuùa Nguyeãn Phuùc Traân döïng phuû môùi ôû Phuù Xuaân. Ñôøi Nguyeãn Phuùc
Khoaùt laø Chaùnh Dinh. Tænh Thöøa Thieân laäp töø ñôøi Minh Maïng.
Ñaát thaønh phoá Hueá tröôùc ñaây thuoäc traán Thuaän Hoùa. Naêm 1558, chuùa Nguyeãn
Hoaøng vaøo traán ñoùng nôi naày, laäp dinh ôû laøng AÙi Töø, thuoäc phuû Trieäu Phong (tænh
Quaûng Trò ngaøy nay). Naêm 1687, chuùa Nguyeãn Phuùc Traân döïng phuû môùi ôû laøng
Phuù Xuaân (thuoäc huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân, choã Ñoâng Nam Kinh ngaøy
nay).Vaøo theá kyû thöù 17, ngöôøi AÂu Chaâu thöôøng goïi Thuaän Hoùa laø Singoa, Sinoa
hay Senna. Ñeán naêm 1744, Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùi leân laøm vua, ñoåi phuû thaønh
ñieän, xaây toång mieáu ñeå thôø caùc Chuùa thôøi tröôùc. Thôøi noäi chieán giöõa caùc nhaø Trònh,
Nguyeãn vaø Taây Sôn, Phuù Xuaân giöõ vò trí chieán löôïc treân cuïc dieän nöôùc ta.
Naêm 1774, ñôøi Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaän, Chuùa Trònh Saâm ngoaøi Baéc cöû Hoaøng
Nguõ Phuùc ñaùnh chieám Phuù Xuaân. Hôn möôøi naêm sau, Nguyeãn Hueä giaûi phoùng
Phuù Xuaân naêm 1786, laáy ñaát naøy laøm baøn ñaïp haønh quaân ra Baéc vaø tieâu dieät quaân
Maõn Thanh xaâm löôïc naêm 1789. Sau ñoù Quang Trung Nguyeãn Hueä ñònh xaây döïng
Ngheä An thaønh kinh ñoâ, nhöng vaãn taùi thieát vaø môû mang Phuù Xuaân ñeå troâng veà
mieàn Nam, nôi Nguyeãn Nhaïc thuû quaân taïi Qui Nhôn, Maëc cho Nguyeãn AÙnh trôû veà
Gia Ñònh xaây döïng laïi löïc löôïng. Phuù Xuaân trôû thaønh kinh ñoâ thöïc teá cuûa Quang
Trung vaø Quang Toaûn cho ñeán khi nhaø Taây Sôn suïp ñoå vaøo tay Nguyeãn AÙnh. Naêm
1801, Nguyeãn AÙnh chieám ñöôïc Phuù Xuaân vaø sau khi toaøn thaéng ñaët Hueá laøm kinh
ñoâ, goïi coá ñoâ Thaêng Long laø Baéc Thaønh.
Teân goïi cuûa Hueá laø do chöõ Hoùa cuûa Thuaän Hoùa maø ñoïc traïi ra. Kinh thaønh Hueá
ñöôïc khôûi ñaép töø naêm 1805. Luùc ñaàu ñöôïc ñaép baèng ñaát, ñeán naêm 1818 môùi xaây
 543

baèng gaïch ôû maët phía Nam vaø Taây, roài ñeán maët phía Baéc, maët phía Ñoâng hoaøn
thaønh vaøo naêm 1821. Naêm 1824, vieäc xaây caát môùi hoaøn taát.
Khi quaân Phaùp xaâm laêng nöôùc ta, ñaát nuôùc baét ñaàu laâm vaøo caûnh laàm than, ñen toái.
Moïi quyeát ñònh quan troïng cuûa trieàu ñình ñeàu aûnh höôûng ñeán töông lai daân toäc.
Trieàu ñình Töï Ñöùc baáy giôø nhu nhöôïc, khoâng bieát tính sao, chæ chuû hoøa ñeå thöông
löôïng vôùi giaëc. Vì vaäy môùi coù hoøa öôùc Nhaâm Tuaát 1862 nhöôøng cho Phaùp ba tænh
mieàn Ñoâng (Bieân Hoøa, Gia Ñònh, vaø Ñònh Töôøng). Vaän nöôùc nguy nhö tröùng
choàng, trieàu ñình vaãn loay hoay ñaép vaù, tieán thoaùi baát thöôøng, ngaây thô tröôùc
nhöõng gian manh cuûa giaëc. Vì vaäy laïi coù hoøa öôùc Giaùp Tuaát 1874 nhöôøng noát ba
tænh coøn laïi cuûa Luïc Tænh cho Phaùp chieám. Noùi ñeán lòch söû cuûa Hueá laø phaûi nhaéc
ñeán nhöõng bieán ñoäng ôû kinh ñoâ vaøo thôøi Nguyeãn vaø khi quaân Phaùp baét ñaàu cai trò
nöôùc ta.
Vua Töï Ñöùc maát vaøo thaùng 7-1883, baát löïc khoâng con, ñem chaùu goïi baèng baùc laø
Thuïy Quoác Coâng leân keá vò, thaønh vua Duïc Ñöùc. Trieàu thaàn khoâng phuïc, Duïc Ñöùc
bò pheá vaø giam nguïc, moät tuaàn sau maát. Ngöôøi em uùt cuûa Töï Ñöùc laø Laïng Quoác
Coâng Hoàng Daät ñöôïc ñöa leân thay laø vua Hieäp Hoøa, nhöng oâng cuõng laø nguôøi baïc
nhöôïc. Trong trieàu, ngöôøi duõng caûm vaø nhieàu quyeàn uy laø Phuï Chính Toân Thaát
Thuyeát. Anh huøng Toân Thaát Thuyeát sinh tröôûng taïi Hueá, cuøng giöõ chöùc Phuï Chính
vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Traàn Tieán Thaønh coi vieäc trò nöôùc. Traàn Tieán Thaønh
luoân luoân chuû hoøa nhöng oâng Toân Thaát Thuyeát khuyeân trieàu ñình phaûi ñaùnh. Ngaøy
17-8-1883, giaëc Phaùp ñem thuûy quaân taán coâng thaønh Traán Haûi ôû cöûa Thuaän An,
quan quaân ta doác loøng quyeát chieán nhöng boán ngaøy sau thaønh vôõ. Giaëc baét trieàu
ñình kyù hoøa öôùc Quyù Muøi (25-8-1883), chuùng muoán chia nöôùc ta ñeå trò, ñoøi cai
quaûn, baûo hoä, ngang nhieân caét cho trieàu ñình maûnh ñaát con töø tænh Khaùnh Hoøa ñeán
ñeøo Ngang ñeå "cai trò"! Vua Hieäp Hoøa muoán ñöôïc yeân thaân, duø coù bò ngoaïi bang
baûo hoä vaø chæ laø buø nhìn, neân ngaàm thoâng ñoàng vôùi giaëc, Hieäp Hoøa bò giam vaø
buoäc uoáng thuoác ñoäc ngaøy 30 thaùng 11. Ngaøy 2-12-1883, con nuoâi thöù ba cuûa Töï
Ñöùc ñöôïc ñöa leân ngoâi laø vua Kieán Phuùc thì chæ ñöôïc saùu thaùng cuõng cheát, hình
nhö do Nguyeãn Vaên Töôøng ñaàu ñoäc vì Töôøng tö thoâng vôùi moät baø Hoïc Phi bò vua
bieát.
 544

Ngaøy 2-8-1884, vua Haøm Nghi keá vò luùc môùi 12 tuoåi. Khi coøn thô aáu duø laø con
chaùu vöông toäc nhöng vua Haøm Nghi thích aên maëc bình dò vaø chôi ñuøa vôùi treû nhoû
thuoäc gia ñình daân giaû. Vaän nöôùc baây giôø ñaët naëng treân vai vò vua 12 tuoåi vaø quan
Phuï Chính 50 tuoåi. Moät soá quan yeâu nöôùc khoâng phuïc tuøng hoøa öôùc cuûa giaëc neân
rôøi Hueá trôû veà queâ quaùn toå chöùc khaùng chieán. OÂng Toân Thaát Thuyeát bí maät xaây
döïng chieán khu Taân Sôû (Quaûng Trò) tính tröôøng kyø ñaùnh Phaùp.
Luùc 1 giôø saùng, ngaøy 5-7-1885 oâng chæ huy nghóa quaân baát thaàn taán coâng toøa khaâm
söù Phaùp taïi kinh ñoâ vaø ñaùnh traïi binh Phaùp taïi ñoàn Mang Caù. Quaân Phaùp taêng
cöôøng vieän binh vaây chaët kinh thaønh. Quaân ta thua Toân Thaát Thuyeát cuøng vôùi hai
ngöôøi con laø Toân Thaát Ñaïm vaø Toân Thaát Thieäp ñöa vua Haøm Nghi veà Hueá leân
chieán khu Taân Sôû, roài truyeàn hòch Caàn Vöông keâu goïi toaøn daân khaùng chieán. Ñeán
1888 vua Haøm Nghi bò baét nhöng phong traøo Caàn Vöông ñaõ lan roäng khaép nôi.
Naêm 1889, taïi kinh ñoâ Hueá vua Thaønh Thaùi ñang bò giam vôùi meï trong nguïc, ñöôïc
röôùc ra vaø ñöôïc toân leân ngoâi luùc 18 tuoåi. OÂng laø ngöôøi thoâng minh, yeâu nöôùc, coù yù
chí ñaùnh ñuoåi Phaùp, ngaàm lieân laïc vôùi phong traøo Ñoâng Du vaø caùc chieán só caùch
maïng. Naêm 1907, bieát vua Thaønh Thaùi möu vieäc ñoäc laäp, giaëc Phaùp baét oâng ñaøy
xuoáng Vuõng Taøu, sau ñöa ñi an trí taïi ñaûo Reùunion taïi Phi Chaâu. Truïc xuaát vua
Thaønh Thaùi roài, Phaùp eùp vua Duy Taân leân ngoâi luùc 8 tuoåi. Ñaây laø moät vò vua coøn
treû ñaõ bieát yeâu nöôùc thieát tha.
Chí khí cuûa oâng toû loä khi coøn thô aáu, vôùi caâu hoûi : "Tay dô laáy nöôùc maø röûa, nöôùc
dô laáy gì maø röûa ?". Thaùng 9-1915, anh huøng Thaùi Phieân ñöôïc Vieät Nam Phuïc Hoäi
uûy nhieäm trieäu taäp khaån caáp caùc chieán höõu ñaïi dieän caùc tænh Quaûng Bình, Thöøa
Thieân, Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, hoïp ñaïi hoäi laàn thöù nhaát taïi phoá Ñoâng Ba ñeå
hoaïch ñònh vieäc khôûi nghóa vaø vaän ñoäng vua Duy Taân tham gia tröïc tieáp. Caùc anh
huøng Thaùi Phieân, Traàn Cao Vaân, Phan Höõu Khaùnh vaø Nguyeãn Quang Sieâu ñaëc
traùch vieäc lieân laïc, tieáp xuùc vôùi vua. Ñaàu naêm 1916, hai oâng Thaùi Phieân vaø Traàn
Cao Vaân giaû laøm ngöôøi caâu caù ôû Phuù Vaên Laâu roài bí maät vaøo hoà Tònh Taâm gaëp
vua nhö ñaõ heïn. Vua Duy Taân vui möøng taùn thaønh vaø mong cuoäc khôûi nghóa tieán
haønh sôùm.
Giöõa thaùng 2-1916. Quang Phuïc Hoäi hoïp ôû Hueá laàn thöù hai, baøn thaûo chi tieát, phaân
 545

chia coâng taùc vaø döï ñònh khôûi nghóa taïi caùc tænh mieàn Trung vaøongaøy 3-5-1916.
Nhöng tieác thay ñaïi söï khoâng thaønh vì noäi phaûn. Vua vaø caùc yeáu nhaân cuûa Quang
Phuïc Hoäi bò baét. Vua Duy Taân bò ñaøy ñi Phi Chaâu nhö vua cha coøn caùc anh huøng
Traàn Cao Vaân, Thaùi Phieân, Nguyeãn Quang Sieâu, Toân Thaát Ñeà vaø Phan Höõu
Khaùnh bò giaëc cheùm taïi An Hoøa (phía Taây-Baéc Thaønh Noäi Hueá) ngaøy 17-5-1916.
Naêm 1925, maät thaùm baét anh huøng Phan Boäâi Chaâu taïi Trung Hoa, giaûi veà giam taïi
Haø Noäi vaø ñöa ra toøa ñeà hình, ñoøi thi haønh aùn töû hình khieán dieän ñaõ coù töø tröôùc.
Daân chuùng bieåu tình khaép nôi phaûn ñoái baûn aùn naøy laøm giaëc Phaùp phaûi nhöôïng boä
vaø ñöa oâng veà giam loûng taïi Hueá. Sau 15 naêm phaûi soáng thuùc thuû trong moät caên
nhaø nhoû beân doøng soâng Höông, anh huøng Phan Boäi Chaâu maát ngaøy 29-10-1940.
Thôøi Phaùp thuoäc, laøng Chi Long, huyeän Phong Ñieàn coù moät gia ñình taän trung vôùi
nöôùc, ñaùnh quaân Phaùp ñeán hôi thôû cuoái cuøng. Ñoù laø anh huøng Nguyeãn Tri Phöông.
OÂng ñaõ vaøo sinh ra töû khaép nôi, töø Nam ra Baéc, cuøng vôùi em laø anh huøng Nguyeãn
Duy vaø con laø anh huøng Nguyeãn Laâm baûo veä ñaát nöôùc. Ngaøy 17-8-1883 (Quyù
Muøi), haûi quaân Phaùp do hai teân Coubert vaø toaøn quyeàn Harmand taán coâng thaønh
Traán Haûi ôû cöûa bieån Thuaän An. Quaân ta quyeát chieán baûo veä thaønh. Cöûa Thuaän An
khoùi löûa ñaày trôøi. Nhöng löïc löôïng cuûa giaëc quaù maïnh, ngaøy 20-8, thaønh Traán Haûi
vôõ. Caùc anh huøng Laâm Hoaèng, Leâ Só, Leâ Chuaån, Nguyeãn Trung ñeàu töû traän, coøn
anh huøng Traàn Thuùc Nhaân (ngöôøi laøng Nieân Phoø, quaän Quaûng Ñieàn) nhaûy xuoáng
bieån töï vaän.
Thaùng 4 tröôùc cao traøo choáng thueá, baét ñi phu ñoàng baøo Thöøa Thieân bieåu tình taïi
caùc cô quan haønh chaùnh vaø taán coâng ñoàn boùt cuûa giaëc ôû Ñoâng Ba. Ngöôøi goùp phaàn
tích cöïc trong coâng taùc vaän ñoäng ñoàng baøo ñaáu tranh choáng thueá laø anh thö Leâ Thò
Ñaøn (queâ Laïi Thöôïng), hoaït ñoäng tích cöïc cho phong traøo Ñoâng Du vaø sau ñoù gia
nhaäp Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi vôùi nhieäm vuï giao lieân töø Quaûng Nam, Hueá,
Ngheä An ñeán Haûi Phoøng, Haø Noäi. Sa vaøo tay giaëc naêm 1910, baø bò giam taïi Thöøa
Thieân vaø duøng daây thaét coå cheát.
Phong cảnh, di tích
Soâng Höông : Du khaùch ñaõ ñeán Hueá thì khoâng ai boû qua chöông trình du thuyeàn
treân soâng Höông. Bôûi Hueá maø khoâng coù soâng Höông thì ñaâu coøn Hueá thô, Hueá
 546

moäng... Goïi laø soâng Höông vì töø xa xöa, doøng soâng naøy ñaõ chaûy qua nhöõng caùnh
röøng nhieàu thaûo moäc coù höông thôm ngaøo ngaït, neân khi vaøo Hueá doøng soâng ñem
theo höông thôm cuûa caây coû thieân nhieân. Vôùi ñoä daøi khoaûng 80 km. Soâng Höông
uoán löôïn trong thaønh phoá Hueá nhö moät söï saép ñaët ñeå laøm vui loøng du khaùch.
Thuyeàn seõ ñöa du khaùch daïo khaép kinh thaønh döôùi caùc caàu Daõ Vieân, Phuù Xuaân,
Traøng Tieàn, ñöa du khaùch leân thaêm laêng Minh Maïng, Ñieän Hoøn Cheùn, chuøa Thieân
Muï v.v.. Vaø xuoâi veà Thuaän An taém bieån. Du khaùch thích tö duy, xin môøi ngöôïc
doøng soâng leân chôi röøng thoâng Laêng Thieân Thoï maø nghe vi vuùt thoâng reo... Khi
ñeâm veà, döôùi aùnh saùng traêng, maët soâng nhö ñöôïc daùt baïc, gioïng hoø man maùc caát
leân, du khaùch haõy ñoùn cheùn röôïu töø tay coâ gaùi Hueá maø thöôûng thöùc vò ngoït ngaøo
trong tieáng ñaøn, gioïng haùt.
Thaønh Phoá Hueá : Hueá laø tænh lî cuûa tænh Thöøa Thieân Hueá, moät kinh ñoâ coå cuûa
Vieät Nam coøn toàn taïi khaù nhieàu coâng trình gaàn nhö nguyeân daïng. Giaù trò to lôùn
cuûa Hueá ñöôïc theá giôùi bieát ñeán chính laø quaàn theå kieán truùc cung ñình, thaønh quaùch,
ñeàn mieáu, laêng taåm... cuûa caùc vua chuùa trieàu Nguyeãn, ñöôïc xaây döïng coâng phu
trong phong caûnh thieân nhieân huøng vó doïc hai beân bôø soâng Höông. Neáu ñöôïc so
saùnh, thì coù theå noùi vònh Haï Long laø söï kyø dieäu cuûa thieân nhieân coøn coá ñoâ Hueá laø
saûn phaåm cuûa söï saùng taïo cuûa trí tueä Vieät Nam. Vôùi nhöõng neùt ñaëc saéc ñoù, toång
theå di tích coá ñoâ Hueá ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø di saûn
Nuùi Ngöï Bình : Nuùi coøn coù teân laø Baêng Sôn, caùch kinh thaønh Hueá khoaûng 3 km.
Ngöï Bình laø ngoïn nuùi hình thang, cao 105 m, ñænh baèng phaúng. Nhìn töø xa, Ngöï
Bình nhö böùc bình phong che chôû cho kinh thaønh Hueá.
Cuøng vôùi soâng Höông nuùi Ngöï Bình laø quaø taëng voâ giaù thöù hai cuûa taïo hoùa cho
Hueá, quyeän vaøo nhau taïo neân veû sôn thuûy höõu tình cuûa Hueá. Töø laâu, ngoïn nuùi xinh
ñeïp naøy cuøng vôùi soâng Höông trong xanh ñaõ trôû thaønh bieåu töôïng cuûa thieân nhieân
Hueá. Ngöôøi ta quen goïi Hueá laø xöù sôû cuûa soâng Höông - nuùi Ngöï.
Töø bao theá heä, lôùp lôùp tao nhaân maëc khaùch töøng coi ñaây laø choán thöôûng ngoaïn
thieân nhieân kyø thuù. Vaøo nhöõng ngaøy ñeïp trôøi, ñöùng treân nhöõng Ngöï Bình, coù theå
thu vaøo taàm maét toaøn caûnh thaønh phoá vôùi cung ñieän nguy nga, maùi chuøa coå kính
vaø doøng soâng Höông xanh bieác uoán löôïn quanh co. Ngay tröôùc taàm maét laø khu ñoài,
 547

laø röøng thoâng baùt ngaùt tieáp ñeán moät röøng ñoàng baèng roäng lôùn cuûa caùc huyeän:
Höông Thuûy, Phuù Vang, Höông Traø coû caây xanh rôøn... Xa hôn laø daõy Tröôøng Sôn
truøng ñieäp moät maøu tím thaãm aån hieän sau nhöõng taàng maây baïc. Nhìn veà phía
Ñoâng, daûi caùt traéng môø phía xa cöûa Thuaän An vôùi maøu xanh thaêm thaúm cuûa bieån
Ñoâng...
Baõi Thuaän An : Baõi bieån Thuaän An naèm caïnh cöûa Thuaän An, nôi soâng Höông Phaù
Tam Giang, roài thoâng ra bieån. Ñaàu theá kyû 19, vua Minh Maïng ñaët teân laø cöûa
Thuaän An khi cho xaây ñaøi Traán Haûi, laäp ñoàn luõy ñeå phoøng ngöï. Baõi Thuaän An
caùch thaønh phoá Hueá 13 km. Töø trung taâm thaønh phoá, du khaùch chæ maát 15 phuùt laø
ñeán nôi taém bieån. Beân traùi con ñöôøng laø doøng soâng vôùi caûnh ghe thuyeàn xuoâi
ngöôïc, beân phaûi laø nhaø cöûa, am mieáu, chuøa ñeàn, ruoäng vöôøn noái tieáp nhau. Thuaän
An laø nôi taém bieån thuù vò cho moïi du khaùch sau moät ngaøy tham quan kinh thaønh,
laêng taåm, chuøa chieàn, phong caûnh ôû Hueá. Ñaây cuõng laø nôi daân xöù Hueá keùo nhau
veà hoùng maùt vaø taém bieån vaøo dòp heø, baõi bieån taáp naäp nhaát thöôøng keùo daøi töø
thaùng 4 ñeán thaùng 9 luùc tieát trôøi noùng böùc. Nhieàu khi löôïng khaùch quaù ñoâng, treân
baõi khoâng coøn ñuû choã caém leàu traïi. Ngoaøi thuù vui taém bieån, du khaùch coù theå ñi
thaêm mieáu Thaùi Döông vôùi söï tích nöõ thaàn Thaùi Döông ñöôïc daân laøng heát loøng
suøng baùi; thaêm mieáu thôø thaàn caù voi, con vaät linh thieâng cuûa daân mieàn bieån.
Laøng Vöôøn : Ñeán vôùi Hueá, du khaùch coøn ñöôïc thöôûng thöùc moät thuù vui khi ñeán
thaêm vöôøn nhaø. Bôûi vì theo quan nieäm mang tính truyeàn thoáng cuûa ngöôøi daân xöù
Hueá thì khi noùi ñeán nhaø laø phaûi noùi ñeán vöôøn - hai boä phaän gaén lieàn cuûa moät taùc
phaåm ñaày soáng ñoäng, vöøa coù taùc duïng kinh teá vöøa coù giaù trò thaåm myõ. Daân xöù Hueá
thöôøng daønh moät phaàn naêm ñaát vöôøn cho thuù chôi hoa, chôi caûnh, nôi naøy khoùm
truùc, buïi hoàng, nôi kia caønh mai, chaäu cuùc. Boán phaàn naêm ñaát coøn laïi laø ñeå troàng
rau vaø caây aên quaû. Ngheà laøm vöôøn ôû ñaây ngoaøi söï caàn cuø, chòu khoù, coøn phaûi coù
ñoâi baøn tay kheùo leùo, ñaït tôùi trình ñoä ngheä thuaät ñeå tæa toùt vaø lai taïo. Qua bao ñôøi
nay, Hueá ñaõ coáng hieán cho queâ höông, ñaát nöôùc nhöõng ñaëc saûn ngon laønh noåi
tieáng nhö Thanh Traø Nguyeät Bieáu, quyùt Höông Caàn, nhaõn loàng Kim Long, vaûi
traïng Phuïng Tieân, cam Myõ Lôïi...
Hueá ñeïp, Hueá neân thô bôûi coù doøng soâng Höông töôi taén, ru voã quanh naêm. Coøn veû
 548

ñeïp cuûa soâng Höông moät phaàn laïi nhôø coù caùc vöôøn caây xum xueâ ruû boùng xuoáng
ñoâi bôø naëng tróu traùi ngoït, ngan ngaùt höông thôm cuûa caùc thoân laøng. Ñoù laø nhöõng
vöôøn ñaày mít, cheø, thôm cuûa laøng Tuaàn, vöôøn hoa muoân maøu saéc: hueä traéng muoát,
daâm buït vaø hoa ñoàng tieàn ñoû thaém baõi ñoài Nguyeät Bieàu. Vöôøn chuøa Huyeàn Khoâng,
moät theá giôùi rieâng cuûa hoa, quaû vaø thieàn vôùi vöôøn hoàng, vöôøn caây aên quaû vaø caây
caûnh, nhöõng gioø lan quyù boán muøa nôû hoa. Laøng Kim Long maûnh ñaát tuï hoïp bao
hoa thôm traùi ngoït töø Baéc vaøo Nam.
ÔÛ ñaây, nôi maø moãi gia ñình ñeàu coù moät khu vöôøn rieâng bieät, coù caû maêng cuït,
choâm choâm Nam Boä, hoàng Laïng Sôn, vaûi thieàu Haûi Döông, hoa mai, hoa ñaøo.
Vöôøn An Hieân noåi tieáng bôûi söï ña daïng cuûa caùc loaøi hoa nhö lyù, nhaøi, maãu ñôn,
töôøng vi, ñoàng tieàn, phong lan, sim, mua, haûi ñöôøng, traø my. Thaáp thoaùng trong taùn
laù vaø hoa traùi nhaø maùi nhaø röôøng coå kính vôùi nhöõng boä vì keøo chaïm troå coâng phu,
nhöõng bôø noùc, bôø quyeát chaép ñoà aùn roàng maây, moät maùi ngoùi coå kính, moät lôùp
töôøng môø reâu cuøng vôùi maøu xanh hoa traùi laø böùc tranh ñeïp cuûa nhaø vöôøn xöù Hueá,
laø nôi ñeå con ngöôøi coù theå thö giaõn, hoøa nhaäp vôùi thieân nhieân.
Baõi Taém Laêng Coâ : Baõi taém Laêng Coâ daøi 10 km, naèm caïnh ñöôøng 1A gaàn ñeøo Haûi
Vaân vaø caùch khu Baïch Maõ 24 km. Baõi Laêng Coâ coù bôø bieån thoaûi, caùt traéng, ñoä saâu
trung bình döôùi 1 m. Vaøo muøa taém bieån (töø thaùng 4 ñeán cuoái thaùng 7), nhieät ñoä
trung bình 25°C. Khu vöïc bieån Laêng Coâ coù nhieàu loaïi toâm huøm, toâm suù, toâm baïc,
toâm he, toâm vaèn, toâm ñaát, cua, caù thu, caù chim, soø huyeát... Gaàn baõi bieån laø thaéng
caûnh Chaân Maây, laøng caù Laêng Coâ...
Caàu Traøng Tieàn : Vaét qua Soâng Höông coù haøng chuïc chieác caàu, nhöng chæ coù moät
caây caàu trôû thaønh moät trong nhöõng bieåu töôïng cuûa Hueá laø caàu Traøng Tieàn.
Theo saùch "Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí" do Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn bieân soaïn :
"caàu saét Tröôøng Tieàn ôû Ñoâng Nam Kinh Thaønh... khôûi laøm naêm Thaønh Thaùi thöù 9
(1897) caàu coù 6 gian (6 nhòp), daøi khoaûng 400 m, ñeán naêm 1899 môùi xong"".
Ñeán thaùng 8 naêm 1904, moät côn baõo döõ doäi traøn vaøo mieàn Trung Vieät Nam, caàu bò
saäp 4 nhòp, chæ coøn 2 nhòp. Naêm 1906 caàu ñöôïc söõa chöõa laïi. Caàu Traøng Tieàn hoâm
nay ñaõ ñöôïc tu boå nhieàu laàn qua thôøi gian. Ngay beân taû ñaàu caàu xöa laø chôï nhoû
cuûa beán ñoø Tröôøng Tieàn coù teân chôï Ñoâng Ba. Nay chôï Ñoâng Ba laø moät trung taâm
 549

thöông maïi cuûa thaønh phoá.

Chôï Ñoâng Ba : Chôï laø trung taâm thöông maïi lôùn nhaát cuûa tænh Thöøa Thieân Hueá vaø
khu vöïc. Chôï Ñoâng Ba naèm beân ñöôøng Traàn Höng Ñaïo, caùch caàu Traøng Tieàn
khoaûng 100 m veà phía Baéc. Sau nhieàu bieán coá vaø söï taøn phaù cuûa thieân nhieân, chôï
ñöôïc xaây döïng laïi naêm 1986. Nôi ñaây haàu nhö coù ñuû caùc ngaønh haøng, töø haøng tieâu
duøng thoâng thöôøng, haøng coâng nghieäp giaù trò cao ñeán caùc saûn phaåm ñòa phöông...
raát ña daïng vaø phong phuù.
Trong chôï, caùc saïp baùn noùn laø nôi thu huùt nhieàu khaùch hôn caû. Ñaõ töø laâu noùn Hueá
laø moät thöù haøng noåi tieáng ôû trong vaø ngoaøi nöôùc. Noùn ôû ñaây moûng, nheï vaø thanh
thoaùt. Ñaõ vaäy ôû moãi chieác noùn ta laïi thaáy coù neùt ñoäc ñaùo rieâng khi caàm noùn soi leân.
Ngöôøi thôï laøm noùn ñaõ noùi hoä bao tình caûm cuûa mình vôùi ngöôøi thaân khi ñöôïc nhaän
chieác noùn laøm quaø... Chôï Ñoâng Ba khoâng chæ laø trung taâm thöông maïi maø coøn laø
ñieåm du lòch haáp daãn khi du khaùch coù dòp ñaët chaân ñeán Hueá.
Baõi Bieån Caûnh Döông : Caûnh Döông laø moät baõi bieån ñeïp nhaát ôû Thöøa Thieân Hueá,
caùch thaønh phoá Hueá chöøng 60 km. Baõi bieån Caûnh Döông daøi 8 km, roäng 200 m,
hình voøng cung, naèm giöõa muõi Chaân Maây Taây vaø Chaân Maây Ñoâng, phong caûnh
raát haáp daãn. Baõi bieån coù ñoä doác thoai thoaûi, caùt traéng mòn, nöôùc bieån trong xanh
vaø töông ñoái kín gioù.
Ñoài Voïng Caûnh : Caùch nuùi Ngöï vaøi km laø ñoài Voïng Caûnh, moät danh thaéng khaùc
cuûa Hueá, ñöùng soi boùng duyeân daùng beân doøng soâng Höông, nhìn qua nuùi Ngoïc
Traûn. Töø ñoài Voïng Caûnh coù theå nhìn thaáy nhöõng khu vöôøn caây aên quaû möôùt xanh
cuûa cau, nhaõn, cam, quyùt, thanh traø... chen laãn boùng thoâng, nhöõng maùi nhaø ngoùi
xaùm cuûa ñeàn chuøa, laêng taåm coå kính, traàm maëc... Soâng Höông nhö moät daûi luïa
meàm uoán quanh döôùi chaân ñoài... Du khaùch coù dòp ñeán ñaây vaøo buoåi bình minh
söông tan hay luùc hoaøng hoân, môùi hieåu heát vaø thaám thía veû ñeïp neân thô, neân hoïa
cuûa moät ngoïn ñoài, moät khuùc soâng, moät goùc trôøi xöù Hueá.
Röøng Quoác Gia Baïch Maõ : Röøng caùch thaønh phoá Hueá khoaûng 50 km veà phía Nam.
Ñaëc ñieåm khí haäu ôû ñaây gaàn gioáng Ñaø Laït, Sapa, Tam Ñaûo, nhöng vì Baïch Maõ ôû
gaàn bieån neân nhieät ñoä muøa ñoâng khoâng bao giôø döôùi 40°C vaø nhieät ñoä cao nhaát
vaøo muøa heø khoâng vöôït quaù 26°C.
 550

Do nhöõng öu ñieåm ñoù, ngay töø nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû 20, ngöôøi Phaùp ñaõ xaây
döïng ôû Baïch Maõ moät khu nghæ maùt lôùn ôû ñoä cao töø 1000 m ñeán 1444 m. Toaøn khu
nghæ coù 139 bieät thöï vaø caùc coâng trình phuï trôï nhö böu ñieän, nhaän haøng, hoà bôi,
saân quaàn vôït... vaø moät heä thoáng ñöôøng leân nuùi daøi 19 km noái töø ñöôøng quoác loä 1A
ñeán khu nghæ maùt. Tuy nhieân, do chieán tranh vaø taùc ñoäng cuûa con ngöôøi, thieân
nhieân, caùc coâng trình treân ñaõ bò hö hoûng gaàn heát.
Vôùi toång dieän tích röøng laø 22.031 ha vaø nhöõng taøi nguyeân sinh vaät phong phuù ôû
ñaây laø söùc haáp daãn ñaëc bieät ñoái vôùi du khaùch yeâu thích du lòch sinh thaùi vaø nghieân
cöùu.
Suoái Nöôùc Khoaùng Myõ An : Myõ An thuoäc xaõ Phuù Döông, huyeän Phuù Vang, caùch
Hueá 7 km veà phía Ñoâng treân ñöôøng ñi töø Hueá ñeán baõi bieån Thuaän An.
Thaùng 6-1979, ñoaøn Ñòa Chaát Thuûy Vaên 79 ñaõ phaùt hieän ra maïch nöôùc töï nhieân
naøy. Sau nhieàu cuoäc nghieân cöùu khoa hoïc, ñeà taøi "Nghieân cöùu taùc duïng chöõa beänh
cuï theå cuûa maïch nöôùc khoaùng Myõ An - Hueá" ñaõ coù keát luaän: nöôùc khoaùng Myõ An
coù ñuû caùc nguyeân toá vi löôïng caàn thieát cho hoaït ñoäng cuûa cô theå, coù theå so saùnh
vôùi nhieàu loaïi nöôùc khoaùng noåi tieáng treân theá giôùi.
Caùc cuoäc ñieàu tra thöû nghieäm taïi nguoàn nöôùc khoaùng naøy ñaõ coù keát quaû : nöôùc
khoaùng Myõ An coù theå chöõa ñöôïc moät soá beänh ngoaøi da, khôùp, tim maïch, moät soá
beänh tieâu hoùa, thaàn kinh, hoâ haáp vaø moät soá beänh maõn tính khaùc.
Nuùi Ngoïc Traøn : Coù nghóa laø cheùn ngoïc, hình troøn, troâng nhö caùi cheùn, naèm phía
Taây soâng Höông. Noái lieàn vôùi nuùi naøy laø moät daõy nuùi khaùc, troâng nhö roàng uoán
khuùc. Löng chöøng nuùi coù ñieän Hueä Nam thôø nhieàu vò thaàn thaùnh.
Nuùi Thuûy Vaân Vaø Linh Thaùi : Nuùi Thuûy Vaân ñöôïc vua Thieäu Trò döïng bia ñeå ca
ngôïi veû ñeïp cuûa nuùi. Nuùi Linh Thaùi coøn coù teân laø Quy Sôn vì gioáng nhö con ruøa.
Tröôùc chuøa coù moät thaùp cao dòch truyeàn raèng Chieâm Thaønh cho xaây thaùp.
Kinh Thaønh Hueá : Phaàn kinh thaønh Hueá coøn laïi ñeán ngaøy nay laø ñöôïc xaây döïng töø
naêm 1805 thôøi vua Gia Long vaø hoaøn thaønh vaøo naêm 1832 thôøi vua Minh Maïng,
treân khoaûng dieän tích 5,2 km² beân bôø baéc soâng Höông. Kinh thaønh Hueá ñöôïc xaây
döïng theo kieán truùc cuûa phöông Taây keát hôïp moät caùch taøi tình vôùi kieán truùc thaønh
quaùch phöông Ñoâng. Kinh thaønh goàm ba voøng thaønh : phoøng thaønh, hoaøng thaønh
 551

vaø töû caám thaønh.

Beân trong caùc lôùp thaønh cao haøo saâu laø moät toång theå vôùi haøng traêm coâng trình
kieán truùc lôùn nhoû. Taát caû nhöõng coâng trình naøy ñöôïc xaây döïng xung quanh moät
truïc chính, theo höôùng nam baéc. Khôûi ñaàu laø Kyø Ñaøi (coät côø), tieáp ñeán laø Ngoï
Moân, saân Ñaïi Trieàu Nghi, ñieän Thaùi Hoøa, ñieän Caàn Chaùnh, ñieän Caøn Thaønh, ñieän
Khoân Thaùi, ñieän Kieán Trung vaø chaám heát ôû cöûa Hoøa Bình. Caùc coâng trình kieán
truùc coøn laïi ñöôïc xaây ñaêng ñoái ôû hai beân ñöôøng truïc.
Phoøng Thaønh laø voøng thaønh ngoaøi cuøng coù chu vi 9950 m, thaønh coù 10 cöûa ñöôøng
boä vaø 2 cöûa ñöôøng thuûy, thaønh daøy 21 m coù 24 phaùo ñaøi.
Hoaøng Thaønh laø voøng thaønh thöù 2 coøn coù teân laø ñaïi noäi, chu vi 2450 m. Hoaøng
Thaønh coù 4 cöûa : Ngoï Moân (Nam), Hoøa Bình (Baéc), Hieån Nhôn (Ñoâng), Chöông
Ñöùc (Taây). Ngoï Moân laø cöûa chính cuûa Hoaøng Thaønh, cöûa naøy ngaøy xöa chæ daønh
cho vua ñi. Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc coøn soùt laïi gaàn nhö nguyeân veïn.
Töû Caám Thaønh laø voøng thaønh trong cuøng coù chu vi 1225 m, coù 7 cöûa ra vaøo. Ñaây
laø nôi ôû vaø laøm vieäc cuûa vua vaø gia ñình. Nôi ñaây ñöôïc taùch bieät vôùi theá giôùi beân
ngoaøi.
Ngoï Moân : Ngoï Moân laø moät coâng trình kieán truùc beà theá daøi 58 m, roäng 27,5 m vaø
cao 17 m goàm 3 taàng, laø cöûa chính cuûa Hoaøng Thaønh. Ngoï Moân coù 5 cöûa. Cöûa
chính giöõa chæ daønh cho vua ñi, cao 4,2 m roäng 3,7 m, hai cöûa lieàn keà laø taû, höõu
giaùp moân daønh cho caùc quan. Hai cöûa ngoaøi cuøng laø taû, höõu dòch moân daønh cho
lính haàu vaø ñoaøn tuøy tuøng. Treân voøm coång laø laàu Nguõ Phuïng, nôi nhaø vua ngöï
trong caùc dòp leã. Ñaây coøn laø nôi cöû haønh leã xöôùng danh caùc só töû truùng tuyeån trong
caùc khoa thi hoäi, thi ñình tröôùc khi ñem yeát baûng ôû Phuù Vaên Laâu. Suoát thôøi nhaø
Nguyeãn, chæ khi naøo vua ñi hoaëc tieáp caùc söù thaàn thì cöûa Ngoï Moân môùi ñöôïc môû.
Cung Thaát : Cung thaát laø nôi ôû cuûa vua vaø gia ñình. Khu vöïc naøy laø moät boä phaän
quan troïng cuûa kinh thaønh Hueá bao goàm caùc cung : Caøn Thaønh - nôi ôû cuûa vua,
cung Khoân Thaùi - nôi ôû cuûa hoaøng haäu, cung Dieân Thoï daønh cho meï vua, cung
Tröôøng Sinh daønh cho baø noäi vua... Ñaùng tieác khu vöïc quan troïng naøy ñaõ bò phaù
huûy gaàn heát, hieän coøn laïi cung Dieân Thoï vaø cung Tröôøng Sinh laø khaù nguyeân daïng.
Cung Dieân Thoï ñöôïc xaây döïng töø naêm 1804. Ñieàu ñaëc bieät ôû cung Dieân Thoï laø heä
 552

thoáng haønh lang coù maùi che noái lieàn vôùi nôi vua ôû, ñeå nhaø vua coù theå ñi thaêm meï
baát cöù luùc naøo.
Laêng Gia Long (Thieân Thoï Laêng) : Laêng naèm ôû taû ngaïn soâng Höông, treân ñænh nuùi
Thieân Thoï caùch trung taâm Hueá 16 km. Laêng ñöôïc xaây döïng töø naêm 1814 vaø hoaøn
thaønh vaøo naêm 1820, giöõa moät röøng nuùi hoang sô rôïp boùng thoâng coå thuï. Laêng
ñöôïc xaây döïng theo kieåu thöùc ñôn sô nhöng hoaønh traùng. Tröôùc laêng coù hoà baùn
nguyeät, phía sau hoà laø saân chaàu vôùi hai haøng voõ só, voi, ngöïa ñaù, roài ñeán saân Teá
cao daàn ñeán Böûu Thaønh - nôi ñaët moä nhaø vua vaø moä Thöøa Thieân Cao Hoaøng Haäu.
Beân traùi Böûu Thaønh laø nhaø bia, beân phaûi laø ñieän thôø.
Laêng Taåm : Laêng Taåm laø nôi an nghæ ngaøn thu cuûa caùc vua nhaø Nguyeãn. Hueá coù
taát caû 8 laêng. Caùc laêng naøy ñöôïc xaây caát raát coâng phu vaø khôûi coâng xaây töø khi oâng
vua ñoù ñang trò vì. Do vaäy laêng khoâng coøn laø coõi cheát maø ñöôïc coi nhö haøng cung
thöù hai ñeå vua thöôûng ngoaïn. Haàu heát caùc laêng ñöôïc xaây veà höôùng Taây Nam cuûa
kinh thaønh Hueá vaø goàm coù hai khu: khu thôø phuïng töôûng nieäm (taåm), khu phaàn moä
(laêng).
Ngoaøi nhöõng coâng trình kieán truùc chuû yeáu, trong caùc laêng coøn coù hoà sen, nuùi giaû,
vöôøn hoa, caây caûnh, ñoài thoâng, ñình, caàu quaùn... taïo thaønh nhöõng cuïm kieán truùc
gaén boù haøi hoøa vôùi khung caûnh thieân nhieân. Vaây quanh moãi khu laêng taåm laø moät
daõy töôøng thaønh (la thaønh), cuõng coù laêng khoâng xaây la thaønh. Tuy nhieân moãi laêng
coù moät kieåu kieán truùc rieâng, ñieàu ñoù phaàn naøo phaûn aùnh ñöôïc tö töôûng, quan ñieåm,
thaåm myõ, caù tính, thò hieáu cuûa töøng oâng vua.
Laêng Minh Maïng (Hieáu Laêng) : Laêng ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1840, hoaøn thaønh
vaøo naêm 1843, roäng khoaûng 18 ha naèm treân vuøng ñoài Caåm Kheâ, huyeän Höông Traø,
caùch Hueá khoaûng 12 km. Bao quanh laêng laø böùc töôøng thaønh cao 3 m, daøy 0,5 m.
Maët tröôùc thaønh coù 3 cöûa ra vaøo. Trong laêng coù 20 coâng trình kieán truùc lôùn nhoû,
ñöôïc boá trí ñaêng ñoái theo moät truïc thaúng. Laêng Minh Maïng toaùt leân veû ñöôøng beä,
uy nghieâm nhöng heát söùc haøi hoøa giöõa thieân nhieân vaø kieán truùc cuûa laêng.
Laêng Töï Ñöùc (Khieâm Laêng) : Laêng ñöôïc döïng ôû höõu ngaïn soâng Höông, treân nuùi
Döông Xuaân, laøng Döông Xuaân Thöôïng caùch Hueá chöøng 8 km, giöõa moät röøng
thoâng baùt ngaùt. Khôûi coâng naêm 1864, hoaøn thaønh naêm 1867, treân khoaûng dieän tích
 553

475 ha. Toaøn boä laêng ñöôïc bao quanh baèng moät böùc töôøng daøy uoán löôïn theo ñòa
hình ñoài nuùi. Kieán truùc trong laêng vaø ngoaøi coù nhöõng yeáu toá caàn thieát cuûa moät laêng
beân caïnh ñoù coøn coù nhöõng coâng trình kieán truùc phuø hôïp vôùi nôi ôû cuûa vua Töï Ñöùc.
Chuøa Thieân Muï : Chuøa laø moät trong nhöõng kieán truùc toân giaùo coå nhaát vaø ñeïp nhaát
ôû Hueá. Chuøa ñöôïc xaây döïng treân ñoài Haø Kheâ beân taû ngaïn soâng Höông, caùch trung
taâm thaønh phoá khoaûng 7 km veà phía Taây.
Chuøa coù töø theá kyû 14, gaén lieàn vôùi moät huyeàn thoaïi baø tieân aùo ñoû. Bôûi vaäy chuøa
coù teân laø Thieân Muï (baø tieân treân trôøi). Kieán truùc cuûa chuøa cuõng nhö nhieàu ngoâi
chuøa khaùc ôû Vieät Nam nhöng ñaùng chuù yù laø ngoïn thaùp Phöôùc Duyeân. Thaùp xaây
hình baùt giaùc cao treân 21 m chia laøm 7 taàng. ÔÛ maët phía Nam, moãi taàng thaùp coù
moät cöûa cuoán ñaët töôïng Phaät nhö moät khaùn nhoû. Rieâng taàng treân cuøng ñaët ba pho
töôïng (tröôùc baèng vaøng, ñaõ bò maát, nay thay töôïng baèng ñoàng).
Chuoâng chuøa Thieân Muï coù teân laø Ñaïi Hoàng Chung cao 2,5 m, ñöôøng kính 1,4 m
vaø naëng 2632 kg laø moät trong nhöõng thaønh töïu veà ngheä thuaät ñuùc ñoàng cuûa Vieät
Nam theá kyû 18. Bia ñaù chuøa Thieân Muï ñöôïc döïng vaøo naêm 1715, cao 2,6 m, roäng
1,2 m ñöùng treân löng con ruøa lôùn laøm baèng ñaù caåm thaïch.
Chuøa Töø Ñaøm : Töø Ñaøm laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa lôùn ôû Hueá. Chuøa ñöôïc xaây
döïng vaøo cuoái theá kyû 17 (khoaûng naêm 1695). Hoøa thöôïng Minh Hoaøng Töû Dung,
laø ngöôøi coù coâng ñaàu trong vieäc saùng laäp neân ngoâi chuøa naøy.
Chuøa Töø Ñaøm thuoäc khu vöïc phöôøng Traøng An, naèm ngay treân khoaûng ñaát coù ñòa
theá ñeïp: cao, roäng, baèng phaúng. Chuøa caùch trung taâm thaønh phoá 2 km, theo ñöôøng
Ñieän Bieân Phuû, qua caàu Nam Giao, vöôït heát con doác ñaàu tieân laø ñeán coång chuøa.
Chuøa quay veà höôùng ñoâng nam, phía tröôùc laáy nuùi Kim Phuïng laøm aùn, beân taû coù
chuøa Linh Quang vaø nhaø thôø vò yeâu nöôùc ñaùng kính Phan Boäi Chaâu. Phía sau saùt
khuoân vieân chuøa laø chuøa Thieân Minh. Beân phaûi chuøa Töø Ñaøm laø ñöôøng Ñieän Bieân
Phuû.
Chuøa Töø Ñaøm ñöôïc xaây theo kieåu caáu truùc "chuøa Hoäi". Coång tam quan chuøa cao
vaø roäng, coù maùi ngoùi. Ngay trong coång coù caây boà ñeà lôùn, toûa boùng maùt quanh naêm.
Chuøa chính goàm tieàn ñöôøng vaø nhaø Toå. Tieàn ñöôøng ñöôïc xaây treân neàn moùng baèng
ñaù hoa cöông cao 1,5 m, maùi xaây theo kieåu coå laàu taïo cho ngoâi chuøa daùng veû cao
 554

lôùn, uy nghi. Treân caùc bôø maùi vaø noùc chuøa ngöôøi ta ñaép nhöõng caëp roàng uoán cong,
meàm maïi, ñoái xöùng taïo neân veû ñeïp haøi hoøa, caân ñoái. Döôùi maùi coå laàu laø nhöõng
böùc ñaép noåi söï tích Ñöùc Phaät. Treân caùc truï coät tieàn ñöôøng coù caùc böùc ñoái daøi. Hai
beân phía phaûi vaø traùi saùt vôùi tieàn ñöôøng coù hai laàu chuoâng, troáng. Trong ñieän coù
pho töôïng ñöùc Theá Toân Thích Ca Maâu Ni ngoài treân toøa sen.
Saân chuøa ñöôïc thieát keá raát roäng. Haøng naêm vaøo ngaøy leã Phaät Ñaûn, ñaây laø moät tuï
ñieåm thöôøng dieãn ra leã hoäi lôùn vaø ñoâng nhaát cuûa Phaät töû Hueá.
Cöûu Ñænh : Goàm 9 ñænh ñoàng, moãi ñænh mang moät teân : Cao, Nhaân, Chöông, Anh,
Nghò, Thaàn, Tuyeân, Duï, Huyeàn. Ñænh lôùn nhaát laø Cao Ñænh naëng 4307 caân (2601
kg), cao 2,5 m. Huyeàn Ñænh laø ñænh beù nhaát, cao 2,31 m, naëng 3201 caân (1935 kg).
9 ñænh naøy ñöôïc ñuùc trong 3 naêm töø 1835 - 1837 vaø phaûi söû duïng tôùi treân 30 taán
ñoàng thau. Ñaây chính laø nhöõng thaønh töïu xuaát saéc veà kyõ thuaät vaø ngheä thuaät ñuùc
ñoàng cuûa Vieät Nam ôû theá kyû 19.
Moãi ñænh töôïng tröng cho moät vua vaø caû haøng ñænh töôïng cho söï beàn vöõng cuûa
trieàu ñaïi. Treân thaân moãi ñænh coù 18 hoïa tieát vaø chöõ ñuùc noåi, thanh thoaùt theo moâ
tieáp coå ñieån veà caùc chuû ñeà phong caûnh, saûn vaät, chim muoâng, hoa laù vaø nhöõng neùt
sinh hoaït cuûa ngöôøi Vieät Nam. Nhieàu ngöôøi ñaõ coi Cöûu Ñænh nhö moät boä baùch
khoa thö toùm taét veà ñaát nöôùc vaø con ngöôøi Vieät Nam.
Hieån Laâm Caùc : Hieån Laâm Caùc naèm chung khu vöïc vôùi Theá Mieáu, döïng baèng goã,
cao 25 m goàm 3 taàng. Ñaây laø coâng trình kieán truùc cao nhaát trong Hoaøng Thaønh. Noù
phaù vôõ tính ñôn ñieäu veà chieàu ngang cuûa caùc cung ñieän. Hieån Laâm Caùc ñöôïc coi
nhö moät ñaøi löu nieäm ghi coâng nhöõng coâng thaàn ñaõ goùp phaàn saùng laäp ra trieàu
Nguyeãn. Neáu caùc vua Nguyeãn ñöôïc thôø trong Theá Mieáu, thì caùc coâng thaàn baäc
nhaát cuûa trieàu Nguyeãn ñöôïc thôø trong hai nhaø taû tuøng töï vaø höõu tuøng töï ôû hai beân
cuûa Hieån Laâm Caùc.
Chuøa Thuyeàn Toân : Chuøa Thuyeàn Toân nay thuoäc thoân Nguõ Taây, xaõ Thuûy An.
Chuøa ñöôïc xaây döïng treân moät ngoïn ñoài cao, beân phaûi laø nuùi Thieân Thai neân ngaøy
xöa coù teân laø Thieân Thai Thuyeàn Toân töï hoaëc Thieân Thai Noäi töï. Muoán ñeán thaêm
chuøa, qua Ñaøn Nam Giao theo con ñöôøng vaøo nghóa trang thaønh phoá, qua chieác
caàu xaây baéc ngang keânh thuûy lôïi nam soâng Höông, reõ veà beân phaûi 2,5 km laø ñeán
 555

chuøa.
Coång chuøa xaây boán truï bieåu lôùn, beân caïnh coù caây boà ñeà caønh laù xum xueâ quanh
naêm toûa boùng maùt. Saân chuøa roäng, ñöôïc troàng nhieàu loaïi caây caûnh, giöõa saân coù
pho töôïng Quan AÂm. Chuøa xöa xaây döïng theo kieåu chöõ Khaåu. Beân trieàn nuùi phía
Ñoâng Nam chuøa laø thaùp cuûa Toå Lieãu Quaùn, ngöôøi saùng laäp chuøa. Ngoâi thaùp coù loái
kieán truùc raát ñoäc ñaùo. Tröôùc coång thaùp coù ñeà baûy chöõ "Ñaøm hoa laïc khöù höõu dö
höông", yù noùi tuy ngaøi ñaõ vieân tòch nhöng ñaïo ñöùc ngaøi coøn löu truyeàn maõi nhö
hoa öu ñaøm ñaõ raõ caùnh maø höông thôm vaãn coøn phaûng phaát. Sau löng chuøa coù
ngoâi thaùp kieán truùc uy nghi, ñoù laø thaùp cuûa vò Ñeä Nhò Taêng Thoáng Thích Giaùc
Nhieân, coá truï trì chuøa Thuyeàn Toân. Caû hai ngoâi thaùp naøy veà maët myõ thuaät kieán
truùc ñöôïc ñaùnh giaù laø nhöõng ngoâi thaùp ñeïp nhaát ôû Hueá, cuøng vôùi chuøa Thuyeàn Toân
taïo neân moät quaàn theå kieán truùc raát ñeïp, haáp daãn du khaùch.
Hoå Quyeàn : Ñaây laø tröôøng ñaáu giöõa voi vaø hoå. Moät coâng trình kieán truùc ñoäc ñaùo
caùch Hueá 4 km, naèm treân bôø nam soâng Höông. Hoå Quyeàn ñöôïc xaây döïng naêm
1830 döôùi thôøi vua Minh Maïng goàm hai voøng töôøng thaønh hình troøn ñoàng taâm xaây
baèng gaïch voà, ngoaøi traùt voâi vöõa. Ñöôøng kính voøng ngoaøi 45 m, cao 4,5 m, ñöôøng
kính voøng trong 35 m, cao 6 m, nôi ñaây thöôøng toå chöùc caùc cuoäc ñaáu giöõa voi vaø
hoå ñeå giaûi trí cho vua chuùa. Traän ñaáu cuoái cuøng ñöôïc toå chöùc taïi Hoå Quyeàn vaøo
naêm 1904, döôùi thôøi vua Thaønh Thaùi.
Moä Anh Huøng Phan Boäi Chaâu Vaø Taêng Baït Hoå : ÔÛ gaàn con soâng ñaøo beân höõu
ngaïn soâng Höông.
Moä Anh Huøng Thaùi Phieân Vaø Traàn Cao Vaân : Sau khi bò quaân Phaùp xöû töû, thi haøi
cuûa hai oâng ñöôïc choân taïi An Hoøa. Naêm 1922, moät chieán só cuûa Quang Phuïc Hoäi
ñaõ bí maät thueâ ngöôøi ñaøo haøi coát cuûa hai vò ñem choân chung trong moät ngoâi moä ôû
khu röøng gaàn chuøa Nam Giao, Hueá.
Baûo Taøng Coå Vaät Hueá : Baûo taøng coå vaät Hueá laø nôi tröng baøy caùc boä söu taäp ñoà
ñoàng, ñoà saønh, ñoà söù, ñoà ñaù, ñoà phaùp lam, aùo maõo vaø ñoà ngöï duïng cuûa vua chuùa
Vieät Nam xöa...
Toøa ñieän duøng laøm baûo taøng laø moät toøa nhaø baûy gian, hai chaùi truøng hieàm ñieäp oác,
nguyeân laø ñieän Long An trong cung Baûo Ñònh ôû phöôøng Taây Loäc. Naêm 1885, quaân
 556

Phaùp chieám cung Baûo Ñònh laøm sôû chæ huy, ñieän Long An bò trieät haï, vaät haïng xeáp
vaøo kho cho ñeán naêm 1909, ñôøi Duy Taân chuyeån ra choã hieän nay (soá ba ñöôøng Leâ
Tröïc) döïng laïi laøm Taân Thô Vieän vaø truï sôû cuûa Hoäi Ñoâ Thaønh Hieáu Coå. Ñeán naêm
1923, ñôøi Khaûi Ñònh, duøng laøm baûo taøng Vieän Khaûi Ñònh (nay laø baûo taøng coå vaät
Hueá).
Ngoâi ñieän Long An duøng laøm baûo taøng laø moät di tích kieán truùc heát söùc quí giaù cuûa
Vieät Nam noùi chung vaø Hueá noùi rieâng. Treân caùc maët goã cuûa ñieän coù khaéc chaïm 35
baøi vaên, baøi thô, baøi chaâm cuûa chính vua Thieäu Trò tröôùc taùc.
Phuù Vaên Laâu : Xaây vaøo naêm 1819 döôùi trieàu Gia Long, Phuù Vaên Laâu laø nôi coâng
yeát nhöõng saéc duï cuûa nhaø vua, ñaây cuõng laø nôi ñeà danh nhöõng vò taân khoa cuûa caùc
kyø thi Höông, thi Hoäi, vaø thi Ñình. Naêm 1843, vua Thieäu Trò cho döïng moät taám bia
lôùn phía tay maët vaø khaéc moät baøi thô ca ngôïi soâng Höông. Phía tröôùc cung theâm
moät taám bia ghi boán chöõ "Khuynh Caùi, Haï Maõ" (phaûi nghieâng duø vaø xuoáng ngöïa).
Ñeán naêm 1847, nôi ñaây toå chöùc buoåi leã töù tuaàn cuûa vua Thieäu Trò vaø coù môøi 773 vò
boâ laõo tham döï, toång coäng soá tuoåi cuûa caùc vò naøy laø 59.017 tuoåi.
Naêm 1916, hai anh huøng Traàn Cao Vaân, Thaùi Phieân ngoài giaû caâu caù gaàn Phuù Vaên
Laâu ñeå bí maät gaëp vua Duy Taân baøn vieäc khôûi nghóa. Chaúng may vieäc baát thaønh,
vua Duy Taân bò quaân Phaùp baét vaø bò ñaøy ôû ñaûo Reùunion. Toå chöùc khaùng chieán bò
ñaøn aùp daõ man, gaây söï xuùc ñoäng maõnh lieät trong daân chuùng vaø taïo neân caâu hoø
ñöôïc truyeàn tuïng ñeán nay :
"Chieàu chieàu tröôùc beán Vaên Laâu,
Ai ngoài ai caâu, ai saàu ai thaûm.
Ai thöông, ai caûm, ai nhôù, ai troâng?
Thuyeàn ai laáp loù beân soâng,
Nghe caâu maùi ñaåy, chaïnh loøng nöôùc non."
Theá Mieáu : Ñaây laø moät trong nhieàu khu thôø cuùng caùc vua, chuùa trieàu Nguyeãn.
Trong Hoaøng Thaønh coù naêm ngoâi mieáu thôø goàm : Trieäu Mieáu (thôø Nguyeãn Kim,
ñöôïc coi laø ngöôøi môû ñaàu trieàu Nguyeãn), Thaùi Mieáu (thôø 9 chuùa Nguyeãn), Höng
Mieáu (thôø cha vua Gia Long), Theá Mieáu (thôø caùc vua nhaø Nguyeãn) vaø ñieän Phuïng
Tieân cuõng thôø caùc vua nhaø Nguyeãn nhöng daønh cho caùc baø ôû noäi cung ñeán leã vì hoï
 557

khoâng ñöôïc vaøo Theá Mieáu.

Theá Mieáu ñöôïc xaây döïng naêm 1821 ñeå thôø vua Gia Long. Sau ñoù thôø vua Minh
Maïng, Trieäu Thò, Töï Ñöùc, Kieán Phuùc, Ñoàng Khaùnh vaø Khaûi Ñònh. Vaøo thaùng 1
naêm 1959, tröôùc yeâu caàu cuûa hoaøng toäc vaø quaàn chuùng, linh vò cuûa ba oâng vua coù
tinh thaàn choáng Phaùp laø Haøm Nghi, Thaønh Thaùi vaø Duy Taân ñaõ ñöôïc ñöa vaøo thôø
ôû Theá Mieáu. Cho tôùi nay Theá Mieáu thôø 10 vua.
Theá Mieáu laø moät toøa nhaø keùp nhö ñieän Thaùi Hoøa, daøi 55 m, roäng 28 m, moãi gian
trong noäi thaát cuûa mieáu baøy moät saäp chaân quyø sôn son thieáp vaøng, khaùn thôø, baøi vò
vaø moät soá ñoà teá khí quyù giaù. Taïi ñaây vaøo ngaøy maát cuûa caùc vua trieàu Nguyeãn ñôøi
tröôùc, trieàu ñình toå chöùc teá leã raát lôùn do ñích thaân nhaø vua ñöùng ra chuû trì. So vôùi
caùc mieáu, ñieän ôû Vieät Nam, Theá Mieáu laø moät coâng trình to lôùn baäc nhaát.
Chuøa Thaùnh Duyeân : Chuøa toïa laïc treân nuùi Tuùy Vaân thuoäc xaõ Vinh Hieáu, huyeän
Phuù Loäc, caùch thaønh phoá Hueá khoaûng 30 km veà phía Ñoâng Nam. Chuøa do Nguyeãn
Phuùc Chu döïng vaøo cuoái theá kyû 17. Naêm 1825, vua Minh Maïng cho truøng tu laïi
chuøa Thaùnh Duyeân vaø ñoåi teân nuùi thaønh Tuùy Hoa.
Qui moâ chuøa Thaùnh Duyeân goàm coù moät ngoâi chuøa chính ba gian hai chaùi, cao roäng
thoaùng ñaõng döôùi chaân nuùi. Phía sau, ôû löng chöøng nuùi laø ngoâi Ñaïi Töø Caùc, cuõng
ba gian, roäng raõi, coù nghò moân vaø la thaønh rieâng vaø ôû ñænh nuùi laø baûo thaùp Ñieàu
Ngöï hình khoái töù giaùc, ba taàng cao khoaûng 12 m, phía sau thaùp caát ñình Tieán Saûng.
Chuøa chính coù ba aùn thôø vaø hai aùn toøng söï. AÙn chính thôø Phaät Tam Theá, coù phoái
thôø töôïng Quan AÂm vaø Thaäp Baùt La Haùn nhoû, phía ngoaøi Toân Trí Long vua Minh
Maïng, chaïm noåi treân kim loaïi ñeà "Ñöông kim Minh Maïng Hoaøng Ñeá vaïn thoï voâ
cöông" ñeå ghi nhôù coâng ñöùc cuûa vua. AÙn tieàn thôø Phaät Di Laëc, Quan AÂm vaø Thò
Giaû. Hai aùn taû höõu toøng söï thieát trí töôïng Thaäp Ñieän Minh Vöông, Thaäp Baùt La
Haùn, Boà Ñeà Ñaït Ma, Boà Taùt Ñòa Taïng. Ñaëc bieät möôøi taùm vò La Haùn ñeàu baèng
ñoàng lôùn baèng côõ ngöôøi thaät.
Chuøa chính ñöôïc xaây döïng treân moät maët baèng roäng coù la thaønh bao boïc, phía tröôùc
laø Tam Quan coù coå laâu, phía sau laø nghi moân thoâng qua Ñaïi Töø Caùc. Treân ñænh
thaùp Ñieàu Ngöï coù döïng truï ñoàng ñaët phaùp luoân chuyeån ñoäng theo gioù, keøm theo
khuoâng laéc. Taàng treân heát cuûa thaùp thôø Trung Thieân Ñieàu Ngöï Thích Ca Maâu Ni
 558

Vaên Phaät, Taây Thieân Cöïc Laïc Phaùp Vöông. Taàng giöõa thôø Nhaân Gian Ñieàu Ngöï
Phöôùc Bò Quaàn Sanh Vaïn Thieän Chí Toân. Taàng döôùi thôø Ñòa Phuû Ñieàu Ngöï Minh
Saùt Saâm Nghieâm Dieän La Chuû Teå.
Laêng Khaûi Ñònh (ÖÙng Laêng) : Laêng xaây döïng töø 1920 ñeán 1931, treân ñænh nuùi
Chaâu EÂ, caùch Hueá 10 km. Neáu caùc laêng khaùc ñöôïc döïng treân moät vuøng nuùi non
traäp truøng roäng haøng traêm heùc ta, thì laêng Khaûi Ñònh nhö moät toøa laâu ñaøi ñoà soä
xaây beân trieàn nuùi. Töø döôùi chaân nuùi leân tôùi Taåm ñieän, qua 109 baäc. Vaät lieäu xaây
döïng laêng Khaûi Ñònh chuû yeáu laø saét theùp beâ toâng vaø saønh söù. Neùt noåi baät trong
laêng Khaûi Ñònh chính laø ngheä thuaät khaûm saønh söù trang trí loäng laãy treân maët töôøng,
coät nhaø vaø traàn nhaø. Laêng ñöôïc xaây döïng döôùi söï keát hôïp giöõa hai neàn kieán truùc,
vaên hoùa Ñoâng - Taây raát tinh xaûo.
Chuøa Dieäu Ñeá : Chuøa Dieäu Ñeá nay thuoäc ñòa phaän phöôøng Phuù Caùt. Tuy khoâng
ñeïp baèng chuøa Thieân Muï nhöng chuøa Dieäu Ñeá coù veû ñoäc ñaùo rieâng, chuøa coù boán
laàu (hai laàu chuoâng, moät laàu troáng vaø moät laàu bia). Chính ñieän laø ñaïi giaùc, taû höõu
chính ñieän laø Thieàn Nguyeân coù hai laàu chuoâng troáng xaây caân ñoái ôû hai beân, chính
giöõa laø laàu hoä phaùp, saân trong coù la thaønh, saân tröôùc coù hai nhaø luïc giaùc, nhaø beân
taû ñaët hoàng chung, nhaø beân höõu döïng bia lôùn khaéc baøi vaên do vua Thieäu Trò soaïn.
Leã Hoäi Ñieän Hoøn Cheùn : Leã hoäi Ñieän Hoøn Cheùn dieãn ra moät naêm hai kyø. Thaùng
hai (leã Xuaân teá) vaø thaùng baûy (leã Thu teá). Leã hoäi ñieän Hoøn Cheùn ñöôïc toå chöùc
treân nuùi Ngoïc Traûn vaø ñình laøng Haûi Caùt, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân Hueá.
Leã hoäi suy toân Thieân Y A Na Thaùnh Maãu ( Meï xöù sôû) theo truyeàn thuyeát Chaêm laø
Thaàn ñaõ saùng taïo ra ñaát ñai, caây coái, röøng goã quí... vaø daïy daân caùch troàng troït.
Ñaây laø leã hoäi daân gian ôû Hueá vôùi nhieàu nghi thöùc haáp daãn taïo neân moät khoâng khí
toân giaùo thieâng lieâng giöõa khung caûnh thieân nhieân thô moäng, höõu tình neân thu huùt
haøng vaïn khaùch thaäp phöông tham döï.
Leã Hoäi Caàu Ngö ÔÛû Thaùi Döông Haï : Hoäi cuûa nhaân daân laøng Thaùi Döông Haï,
huyeän Phong Ñieàn, toå chöùc vaøo ngaøy 12 thaùng gieâng aâm lòch haøng naêm, ñeå töôûng
nhôù vò Thaønh Hoaøng cuûa laøng laø Tröông Quyù Coâng (bieät danh cuûa Tröông Thieàu),
ngöôøi goác mieàn Baéc, coù coâng daïy cho daân ngheà ñaùnh caù vaø buoân baùn ghe maønh.
Ñaëc bieät cöù 3 naêm moät laàn laøng toå chöùc ñaïi leã raát linh ñình, coù toå chöùc caùc troø
 559

dieãn taû nhöõng sinh hoaït ngheà bieån. Troø dieãn "buûa löôùi" laø troø dieãn trình ngheà ñaäm
ñaø tính chaát leã nghi.
Hoäi Chôï Xuaân Gia Laïc : Chôï xuaân Gia Laïc ôû laøng Nam Phoå coù töø thôøi Minh
Maïng (1820 - 1840). Luùc ñaàu chæ laø nôi trao ñoåi haøng hoùa, vui chôi, sau thu huùt
nhaân daân quanh vuøng ñeán ñeå mua baùn, roài baøy caùc troø chôi daân gian. Do vaäy, chôï
Gia Laïc trôû thaønh moät hình thöùc hoäi chôï xuaân vui chôi, chôï phieân trong ngaøy Teát.
Chôï hoïp töø ngaøy 1 ñeán ngaøy 3 teát, chôï baøy baùn caùc loaïi saûn phaåm cuûa daân ñòa
phöông trong vuøng. Caû ngöôøi baùn laãn ngöôøi mua aên noùi, öùng xöû raát lòch söï, vui veû,
khoâng oàn aøo, mang nhöõng neùt vaên hoùa raát Hueá töø phong caùch aên maëc ñeán ngoân
ngöõ. Trong nhöõng ngaøy naøy coù caùc cuoäc chôi baøi choøi, baøi gheá, haùt giaõ gaïo, baøi
thaùi...
Vaät Voõ Laøng Sình : Laøng Sình naèm ôû beân bôø nam soâng Höông thuoäc huyeän Höông
Phuù. Haøng naêm cöù ñeán ngaøy 10 thaùng 1 aâm lòch, caùc loø vaät trong vuøng noâ nöùc keùo
ñeán hoäi voõ vaät laøng Sình ñeå tranh taøi, ngoaøi trai traùng daân laøng coøn coù haøng ngaøn
thanh nieân nam nöõ töø caùc huyeän vaø thaønh phoá Hueá keùo veà. Vaät voõ laøng Sình laø
truyeàn thoáng thöôïng voõ ñeïp cuûa ngöôøi daân Hueá trong nhieàu theá kyû qua.
Ñua Traûi : Bôi traûi laø moät leã hoäi daân gian ñöôïc toå chöùc vaøo ñaàu muøa xuaân. Tuïc
ñua traûi coù nguoàn goác caàu möa töø thôøi coå sô cuûa daân cö soáng veà noâng nghieäp. Noù
laø moät boä phaän trong leã nghi caàu möa, caàu ngö mong muoán coù moät vuï muøa thaéng
lôïi. Tuïc ñua traûi haøng naêm ñöôïc toå chöùc taïi soâng Höông (beán Phu Vaên Laâu) tröôùc
ñaây do trieàu ñình toå chöùc nay vaãn ñöôïc duy trì. Nghi leã cuùng baùi tröôùc cuoäc ñua
ñöôïc tieán haønh raát trang nghieâm. Vaøo cuoäc ñua cuõng phaûi thöïc hieän nhöõng qui
ñònh nghieâm ngaët. Ñua traûi cuõng laø moät cuoäc tranh taøi theå löïc. Cuoäc ñua naøy raát
haáp daãn, theå hieän taøi naêng kheùo leùo cuøng kinh nghieäm cuûa nhöõng con ngöôøi theo
ngheà soâng bieån ôû Hueá.

Tiền Giang
 560

Dieän tích : 2339 km².

Daân soá : 1.635.700 ngöôøi (2001).
Tænh lî : thaønh phoá Myõ Tho.
Thò xaõ : thò xaõ Goø Coâng.
Caùc huyeän : Caùi Beø, Cai Laäy, Chaâu Thaønh, Chôï Gaïo, Goø Coâng Taây, Goø Coâng
Ñoâng.
Daân toäc : Vieät, Hoa...
Tieàn Giang laø phaàn ñaát cuûa hai tænh Myõ Tho vaø Goø Coâng cuõ, phía baéc giaùp Long
An, phía taây giaùp vôùi Ñoàng Thaùp, phía ñoâng tieáp giaùp vôùi cöûa Soaøi Raïp vaø bieån
Ñoâng, phía nam giaùp Beán Tre. Thò xaõ Myõ Tho caùch thaønh phoá Saøi Goøn 70 km.
Khí haäu Tieàn Giang chia laøm hai muøa roõ reät laø muøa möa vaø muøa khoâ, nhieät ñoä
trung bình naêm 27°C, löôïng möa trung bình 2300 mm/naêm. Caùc soâng chính : soâng
Tieàn, Goø Coâng, Baûo Ñònh vaø moät maïng löôùi keânh ñaøo thuaän lôïi cho giao thoâng
ñöôøng thuûy. Töø Tieàn Giang coù theå ñi Saøi Goøn hoaëc sang Phnoâm Peânh baèng ñöôøng
soâng. Ñöôøng boä chính cuûa Tieàn Giang laø quoác loä 4, chaïy xuyeân qua caùc tænh ñoàng
baèng soâng Cöûu Long.
Laø tænh ñoàng baèng, ñòa hình Tieàn Giang chia thaønh ba vuøng roõ reät : vuøng caây traùi
ven soâng Tieàn, vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi vaø vuøng ven bieån Goø Coâng. Tieàn Giang coù
32 km ñöôøng bieån, haøng naêm ñaùnh baét raát nhieàu caù vaø haûi saûn; ñaát ñai phì nhieâu,
laø moät trong nhöõng vöïa luùa lôùn cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Tieàn Giang laø nôi
hoäi tuï ñuû loaïi saûn vaät vaø hoa traùi noåi tieáng nhö maän hoàng ñaøo Trung Löông, vuù
söõa Vinh Kim, xoaøi caùt, cam saønh, oåi saù lò Caùi Beø... Tieàn Giang coù heä thoáng khaùch
saïn, nhaø haøng ñaày ñuû tieän nghi, nhieàu moùn aên ñaëc saûn noåi tieáng cuûa mieät vöôøn
vuøng soâng nöôùc Cöûu Long.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñaây laø tænh ñoàng baøo ta cö nguï ñoâng ñaûo. Ngoaøi ñoàng baøo Kinh coøn coù moät soá
ñoàng baøo goác Khmer, Hoa, Chaøm, Thaùi , Möôøng... Caùc toân giaùo chính laø ñaïo Phaät,
Thieân Chuùa, Cao Ñaøi vaø Hoøa Haûo.
Noâng nghieäp laø nguoàn lôïi chính trong tænh. Ñaát maøu môõ tieän vieäc troàng luùa vaø hoa
maøu phuï. Coù moät loaïi ñaù coác maø ngöôøi daân goïi laø "luùa maï" moïc ngoaøi bôø buïi, thu
 561

hoaïch vaøo hai thaùng cuoái naêm. Caây aên traùi ôû Tieàn Giang ngon, noåi tieáng. Ñaát
troàng nhieàu caây traùi, nhöng ñaëc saûn cuûa tænh coù cam maät vaø chuoái Caùi Beø (loaïi
chuoái töø thaân caây moïc ra), maän hoàng ñaøo, vuù söõa, nhaõn loàng vuøng Chaâu Thaønh vaø
Thuïc Nhieâu; döa Hoaøng Kim nhoû traùi vaøng raát ngoït troàng vaøo muøa heø, oåi Myõ
Thuaän vaø döøa. Nem chua ôû Taân Hieäp (Beán Tranh) ngon noåi tieáng khaép mieàn Nam.
Dieän tích troàng traàu cau khaù lôùn.
Ñaát Goø Coâng ít nhöng maøu môõ tieän lôïi cho vieäc troàng luùa. Caùc hoa maøu phuï coù
ngoâ, ñaäu, khoai lang, saén... Caây aên traùi troàng nhieàu loaïi noåi tieáng nhö xoaøi, maêng
caàu (na), nhaõn, sa ri, choâm choâm, saàu rieâng, vuù söõa, maän, döa haáu... Maõng caàu Goø
Coâng noåi tieáng laø ngon.
Bôø bieån phía Nam daøi hôn 30 caây soá laø lôïi theá cho caùc ngheà thuûy saûn nhö ñaùnh caù,
laøm nöôùc maém vaø laøm muoái. Bieån coù nhieàu haûi saûn nhö caù moøi, caù thieàu, soø, toâm...
Maém toâm chua vaø maém toâm chaø Goø Coâng ngon nöùc tieáng. Trong caùc kinh raïch thì
nuoâi caù nöôùc ngoït. Ngoaøi ra, daân ta coøn laøm ngheà chaên nuoâi heo, gaø, vòt vaø taèm
deät vaûi.
Phía ñoâng baéc vaø taây baéc qua ñeán ñoàng Thaùp Möôøi coù ñaàm laày. Röøng nöôùc ñem
laïi cho moät soá caây duøng cho kyõ ngheä vaø cheá bieán thuoác nhö baùch bì, döøa nöôùc, mít,
muø u, thoát noát. Soâng Myõ Tho coù nhieàu caù, ñoàng baøo ta coøn nuoâi theâm caù nöôùc
ngoït. Hai ngheà chaên nuoâi laø heo vaø vòt.
Lược sử
Ngaøy 25-7-1785, vieän binh Xieâm La xaâm nhaäp nöôùc ta giuùp Nguyeãn AÙnh ñaùnh
quaân Taây Sôn. Vua Xieâm sai hai ñaïi töôùng Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông ñem
20.000 thuûy binh vaø 30.000 boä binh ñöa Nguyeãn AÙnh veà quaân Xieâm vaøo Raïch Giaù,
ñaùnh laáy ñaïo Kieân Giang, tieán leân Caàn Thô chia quaân ñoùng doïc Ba Thaéc, Traø OÂn,
Mang Thít roài qua Sa Ñeùc vaø ñôïi boä binh töø Chaân Laïp keùo qua, chuaån bò tieán quaân
leân Myõ Tho vaøo Gia Ñònh. Thôøi ñoù vöông quoác Xieâm La raát maïnh, chieám ñoùng caû
laõnh thoå Chaân Laïp (Cao Mieân) saùt vôùi nöôùc ta. Quaân Xieâm ñi ñeán ñaâu cuõng huøa
nhau cöôùp phaù daân laønh, haõm hieáp phuï nöõ trong khi quaân Nguyeãn AÙnh laøm ngô.
Thaùng Chaïp Giaùp Thìn, ñaàu naêm 1785, anh huøng Nguyeãn Hueä vaøo Gia Ñònh laàn
thöù tö, ñieàu khieån nghóa quaân vaøo Myõ Tho. OÂng duøng möu phuïc kích quaân Xieâm
 562

treân soâng Tieàn Giang giöõa hai khuùc Raïch Gaàm vaø raïch Xoaøi Möùt. Raïch Gaàm chaûy
töø xaõ Long Tieân (Cai Laäy) qua caùc laøng Baøn Long, Vónh Kim ñeán Kim Sôn roài ñoå
vaøo Tieàn Giang. Coøn raïch Xoaøi Möùt chaûy töø Gioàng Döøa, aáp Thaïnh Long sang aáp
Thaïnh Höng, xaõ Phöôùc Thaïnh vaøo raïch Xoaøi Hoät ñeán Tieàn Giang. Khuùc soâng naøy
hai beân bôø caây coái raäm raïp, hieåm yeáu. Ngaøy 18-1-178, naêm vaïn quaân Xieâm bò
phuïc binh ta ñaùnh tan taønh, chæ coøn laïi vaøi ngaøn quaân chaïy ñöôøng boä qua xöù Chaân
Laïp veà nöôùc.
Ñaát Ñònh Töôøng thuoäc dinh Phieân Traán. Naêm 1731, coù teân ñaïo Tröôøng Ñoàn. Naêm
1772, ñoåi thaønh huyeän Kieán An. Naêm 1801, lieàn sau ñoù caûi thaønh dinh Traán Ñònh
vaø trôû thaønh traán Ñònh Töôøng töø naêm 1802. Ñeán naêm 1832, Minh Maïng ñoåi caùc
traán thaønh tænh, chia Nam phaàn laøm saùu tænh: Ñònh Töôøng, Bieân Hoøa, Gia Ñònh,
Vónh Long, An Giang, Haø Tieân.
Cuoái thaùng 3-1861 ñeà ñoác Chamer cuûa quaân Phaùp ñem quaân thuûy boä ñaùnh Ñònh
Töôøng. Toång ñoác Nguyeãn Coâng Nhaân boû caû thaønh chaïy troán nhöng daân quaân vaãn
choáng cöï giöõ tænh. Ngaøy 12-4-1861, Ñònh Töôøng loït vaøo tay giaëc. Vôùi hoøa öôùc
1862, trieàu ñình nhaø Nguyeãn nhu nhöôïc giao ba tænh mieàn Ñoâng cho quaân Phaùp,
trong ñoù coù Ñònh Töôøng. Sau khi quaân Phaùp chieám xong mieàn Nam, töø naêm 1867,
chuùng chia saùu tænh cuõ thaønh 20 tænh. Ñònh Töôøng maát töø ñaáy ñeå trôû thaønh ba tænh
môùi laø Myõ Tho, Taân An vaø Goø Coâng.
Nhöng daân ta khoâng chòu cuùi ñaàu neân töø thaùng 6-1861 vuõng Guø ñaõ trôû thaønh caên
cöù khaùng chieán do anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc laõnh ñaïo vaø ñöôïc söï trôï löïc tích
cöïc cuûa phoù cô Nguyeãn Vaên Ñieàu. Suoát nhöõng naêm 1862 - 1864, anh huøng Tröông
Coâng Ñònh vaø con trai laø Tröông Quyeàn, cuøng vôùi nghóa quaân taán coâng quaân Phaùp
töø Goø Coâng lan ra caùc tænh laân caän. Thaùng 3-1862, nghóa quaân vaây nhieàu ñoàn boùt
vaø giaûi phoùng ôû vuøng Chôï Gaïo, Caøi Beø. Ngaøy 17-12, quaân ta taán coâng ñoàn Raïch
Traø. Sang ngaøy hoâm sau, 1200 nghóa quaân do anh huøng Tröông Coâng Ñònh chæ huy
traän ñaùnh ñoàn Thuoäc Nhieâu (thuoäc Döông Ñieàm, Chaâu Thaønh).
Trong soá nhöõng anh huøng sinh tröôûng taïi Ñònh Töôøng coù Nguyeãn Höõu Huaân
(ngöôøi laøng Tònh Haø) ñoã thuû khoa thôøi Töï Ñöùc luùc 20 tuoåi. Khi quaân Phaùp chieám
ba tænh mieàn Ñoâng, oâng toå chöùc khaùng chieán taïi vuøng Cai Laây, Raïch Gaàm, Tam
 563

Bình, Myõ Quyù, Goø Luõy... taán coâng giaëc Phaùp raùo rieát. Nhieàu laàn giaëc sai Toân Thoï
Töôøng hoaëc toång ñoác Ñoã Höõu Phöông duï oâng nhöng khoâng xong. Trieàu ñình Hueá
buoäc oâng boû vuõ khí ñaàu haøng theo hoøa öôùc 1862 nhöng khoâng ñöôïc. Phaùp duøng
toaøn löïc vaây ñaùnh oâng.
Sau ñoù oâng bò baét naêm 1863. Naêm 1864, Phaùp ñaøy oâng qua ñaûo Reùunion. Möôøi
naêm sau 1874, oâng ñöôïc thaû veà vaø tieáp tuïc chieâu moä nghóa quaân khaùng chieán.
Thaùng 2-1875, oâng ñaùnh caùc ñoàn boùt vaø giaûi taùn caùc ban "hoäi teà cuûa giaëc" taïi Ñònh
Töôøng. Phaùp phaûi huy ñoäng heát caùc löïc löôïng cuûa tænh Gia Ñònh vaø Ñònh Töôøng
vaây ñaùnh caên cöù Thuoäc Nhieâu. Cuoái cuøng oâng bò baét, giaëc duï haøng maõi khoâng
xong neân bò haønh quyeát taïi chôï Phuù Kieát (Beán Tranh). Tröôùc khi cheát oâng coøn laøm
thô vôùi neùt maët thaûn nhieân, ai ai cuõng kính phuïc vaø thöông tieác.
Phong cảnh, di tích
Coàn Thôùi Sôn : Cuø lao Thôùi Sôn naèm ñoái dieän vôùi thaønh phoá Myõ Tho, moät hoøn
ñaûo giöõa soâng Tieàn vôùi nhöõng vöôøn caây traùi xum xueâ tróu quaû, moät ñaëc tröng cuûa
vaên hoùa mieät vöôøn. Trong 45 phuùt treân thuyeàn, du khaùch seõ ñöôïc ngaém caûnh soâng
nöôùc meânh moâng, loäng gioù. Sau ñoù thuyeàn caäp beán Thôùi Sôn, du khaùch seõ ñeán
nhaø nghæ, tham quan nhöõng vöôøn caây traùi nhö: vöôøn nhaõn, sa-boâ-cheâ, maän... vaø
ñöôïc thöôûng thöùc höông vò thôm ngon cuûa caùc loaïi traùi caây naøy. Seõ thuù vò bieát bao
khi ñöôïc daïo chôi vaø nghó ngôi trong nhöõng khu vöôøn traùi caây noåi tieáng cuûa Nam
boä.
Traïi Nuoâi Raén Ñoàng Taâm : Laø moät trung taâm nuoâi raén, laáy noïc xuaát khaåu, keát hôïp
troàng caây döôïc lieäu vaø nghieân cöùu ñieàu trò raén caén cho nhaân daân ñoàng baèng soâng
Cöûu Long. Töø Myõ Tho du khaùch ñi 9 km laø ñeán traïi. Ñeán ñaây du khaùch seõ ñöôïc
xem khu nuoâi raén coâng nghieäp vôùi haøng chuïc loaïi traên, raén khaùc nhau, ñöôïc xem
caûnh cho raén aên, chôi vôùi traên vaø nhieàu hoaït ñoäng khaùc. Trong traïi coøn nuoâi caù
saáu vaø nhieàu loaïi chim thuù khaùc.
Ñoàng Thaùp Möôøi : Töø thaønh phoá Myõ Tho, ñi oâ toâ khoaûng 20 km, quyù khaùch seõ ñeán
noâng tröôøng khoùm (döùa) Taân Laäp, naèm treân vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. Ñeán ñaây du
khaùch seõ ñöôïc thaáy thaønh quaû lao ñoäng cuûa ngöôøi noâng daân bieán vuøng ñaát chua
pheøn. Taïi ñaây du khaùch seõ ñöôïc taän höôûng höông vò ñaäm ñaø cuûa saûn vaät Ñoàng
 564

Thaùp Möôøi, ñaõ töøng coù maët treân baøn aên Chaâu AÂu, thaáy caûnh hoang daõ cuûa nhöõng
caùnh röøng Ñoàng Thaùp Möôøi, ñòa danh ñaõ ñi vaøo lòch söû Vieät Nam.
Chôï Noåi Caùi Beø Vaø Cuø Lao Taân Phong : Naèm ôû ñoaïn soâng Tieàn Giang giaùp ranh
giöõa ba tænh Tieàn Giang, Vónh Long vaø Beán Tre. Haøng ngaøy coù khoaûng töø 400
ñeán 500 thuyeàn côõ lôùn ñaày aáp caùc loaïi traùi caây neo doïc hai beân soâng ñeå chôø
thöông laùi ñeán caát haøng. Haøng hoùa caàn baùn ñöôïc treo vaøo moät caây cao treân mui
thuyeàn ñeå quaûng caùo vôùi khaùch haøng töø xa. Treân maët soâng haøng traêm thuyeàn nhoû
chôït ñeán, chôït ñi nhö maét cöûi, taïo neân caûnh sinh hoaït treân maët soâng luoân luoân sinh
ñoäng. Phía höõu ngaïn chôï noåi laø cuø lao Taân Phong, nôi noåi tieáng coù nhöõng vöôøn
choâm choâm quaû to vaø ngoït.
Di Tích Vaên Hoùa OÙc Eo Goø Thaønh : Thuoäc xaõ Taân Thuaän, huyeän Chôï Gaïo. Ñaây
laø khu di tích vaên hoùa OÙc Eo coù nieân ñaïi töø ñaàu theá kyû 1 ñeán theá kyû 6 sau coâng
nguyeân. Khu di tích ñaõ khai quaät 3 laàn vaø tìm thaáy caùc pho töôïng quí : Vinus,
Negasa, Nam Thaàn cuøng nhieàu hieän vaät baèng vaøng, ñoàng vaø goám. Ñaây laø moät di
tích ñaëc bieät quan troïng coù giaù trò trong vieäc nghieân cöùu veà neàn vaên hoùa Phuø Nam
taïi tænh Tieàn Giang.
Di Tích Lòch Söû Raïch Gaàm - Xoaøi Muùt : Thuoäc xaõ Kim Sôn, huyeän Chaâu Thaønh,
laø di tích lòch söû nôi vua Quang Trung - Nguyeãn Hueä ñaùnh baïi 3 vaïn quaân xaâm
löôïc Xieâm, ñeâm 19 raïng ngaøy 20 thaùng gieâng naêm 1785, moät chieán thaéng vang
doäi trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc.
Chuøa Vónh Traøng : Laø ngoâi chuøa lôùn nhaát tænh Tieàn Giang thuoäc xaõ Myõ Phong,
thaønh phoá Myõ Tho, treân khuoân vieân nhieàu caây caûnh ñeïp, roäng hôn 2000 m². Chuøa
do oâng baø Buøi Coâng Ñaït xaây döïng vaøo khoaûng ñaàu theá kyû 19. Ñeán naêm 1849, hoøa
thöôïng Hueä Ñaêng ôû chuøa Giaùc Laâm (Gia Ñònh) veà truï trì ñaõ toå chöùc xaây döïng
thaønh ngoâi chuøa lôùn vaø ñaët teân laø chuøa Vónh Traøng. Naêm 1907, hoøa thöôïng Chaùnh
Haäu cho truøng tu laïi chuøa, taïo ra moät ngoâi chuøa mang daùng veû kieán truùc chaâu AÙ
pha laãn chaâu AÂu. Söï keát hôïp haøi hoøa hai phong caùch kieán truùc AÙ - AÂu ñaõ taïo neân
veû ñeïp loäng laãy maø thanh thoaùt nôi cöûa Phaät bôûi nhöõng haøng ñaù hoa röïc rôõ, nhöõng
boä coät, nhöõng böùc hoaønh ñöôïc chaïm khaéc coâng phu... taát caû phaûn aùnh tinh hoa
ngheä thuaät ñieâu khaéc Vieät Nam 100 naêm tröôùc. Trong ñieän Phaät coù 60 pho töôïng
 565

baèng goã quí, ñaëc bieät boä töôïng thaäp baùt La Haùn ñöôïc taïc vaøo naêm 1907 laø ñænh
cao cuûa ngheä thuaät taïc töôïng vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long.
Chuøa Hoäi Thoï : Chuøa döïng ôû aáp Myõ Höng, huyeän Caùi Beø. Nguyeân goác tröôùc kia
laø chuøa Kim Chöông ôû Gia Ñònh. Khi quaân Phaùp chieám thaønh Gia Ñònh, hoøa
thöôïng Minh Giaùc cuøng ñeä töû ñaõ veà Caùi Beø laäp chuøa vaø ñoåi teân laø chuøa Hoäi Thoï.
Trong chieán tranh chuøa bò hö hoûng hoaøn toaøn. Ngoâi chuøa hieän nay ñöôïc xaây döïng
vaøo naêm 1982 vaø sau ñoù ñöôïc truøng tu. Trong chuøa coøn löu giöõ moät soá töôïng thôø,
baøi vò, töï khí, phaùp khí cuûa chuøa coå Kim Chöông: töôïng Tieâu Ñieân baèng goã cao
1,34 m, töôïng Thaäp Ñieän Minh Vöông baèng goã cao 0,70 m, töôïng Phaät A Di Ñaø
baèng ñaát nung cao 0,55 m. Trong chuøa coù thaùp thôø hoøa thöôïng Thieäu Long.
Chuøa Linh Thöùu : Toïa laïc gaàn chôï Xoaøi Hoät, xaõ Thanh Phuù, huyeän Chaâu Thaønh.
Chuøa döïng vaøo khoaûng theá kyû 18. Ñeán naêm 1811, vua Gia Long ñoåi teân thaønh
chuøa Long Tuyeàn. Naêm 1841, vua Thieäu Trò ñoåi laïi teân laø chuøa Linh Thöùu. Chuøa
ñaõ truøng tu, söûa chöõa nhieàu laàn döôùi thôøi thieàn sö Nguyeät Hieän (giöõa theá kyû 18),
hoøa thöôïng Chaùnh Haäu (cuoái theá kyû19), caùc sö baø Nhö Nghóa, Thoâng Hueä vaø Nhö
Chôn (töø naêm 1945 cho ñeán nay).
Chuøa Thanh Tröôùc : Chuøa döïng vaøo naêm 1826 taïi aáp Goø Tre, xaõ Long Thuaän, thò
xaõ Goø Coâng. Ban ñaàu chuøa coù teân laø Phaät Linh, ñeán naêm 1851, hoøa thöôïng Chôn
Hoäi ñöùng ra toå chöùc xaây laïi chuøa vaø ñoåi teân laø chuøa Thanh Tröôùc. Chuøa traûi qua 7
ñôøi truï trì cuûa caùc hoøa thöôïng. Naêm 1896, hoøa thöôïng Haûi Traøng cho truøng tu laàn
thöù nhaát. Töø naêm 1941, hoøa thöôïng Hoaèng Thoâng ñaõ cho söûa chöõa vaøo caùc naêm
1946, 1958 vaø 1989. Trong chuøa coøn löu giöõ nhieàu di vaät quí nhö töôïng ñöùc Phaät,
chaân dung toå Ti-ni-ña-löu-chi vaø thaùp toå ôû khuoân vieân chuøa.
Ñình Taân Hieäp : Ñình xaây döïng naêm 1851 taïi thò traán Taân Hieäp, huyeän Chaâu
Thaønh. Ñaây laø coâng trình kieán truùc coù qui moâ vôùi nhöõng maûng chaïm khaéc beân
trong mang ñaäm neùt truyeàn thoáng vaên hoùa ñòa phöông. Ñaëc bieät ñình Taân Hieäp
coøn löu giöõ hai böùc hoaønh ñaõ ñoaït giaûi nhaát trong cuoäc ñaáu xaûo taïi Paris naêm 1923.
Luõy Phaùo Ñaøi : Di tích lòch söû Luõy Phaùo ñaøi thuoäc xaõ Phuù Ñoâng, thò xaõ Goø Coâng.
Thaønh luõy naøy do chính anh huøng Tröông Ñònh chæ huy nhaân daân xaây döïng ñeå toå
chöùc ñaùnh Phaùp, goùp phaàn vaøo chieán thaéng trong caùc traän cöûa Khaâu - Traïi Caù vaøo
 566

nhöõng naêm 1862 - 1863. Ñoàn luõy ñöôïc xaây döïng treân moät ñòa hình ñaëc bieät : maët
ñoâng laø bieån caû, coù baõi caùt boài lôùn neân taøu lôùn khoâng tieán saùt ñöôïc, laïi coù raëng caây
che khuaát. Maët baéc laø doøng soâng cöûu Tieåu, coù ñaäp ñaù laøm phoøng ngöï, treân bôø gaén
lieàn vôùi thaønh ngoaøi, laø nôi ñaët suùng thaàn coâng. Maët taây coù raïch ñoàn vaø sình laày,
röøng raäm. Maët nam moät daõy traïi daøi noái lieàn luõy ñaát caùt laøm phoøng tuyeán daøy ñaëc
nhöõng chaø laø, sình laày gai goùc.
Rieâng thaønh ñoàn phaùo ñaøi ñöôïc kieán truùc raát kieân coá, chaân moùng laø ñaù ong, ñaù
xanh cao khoaûng 8 m, roäng töø 3,5 ñeán 4,5 m. Maët thaønh roäng töø 1,8 ñeán 2,5 m.
Boán phía coù caùc coång, voïng gaùc, raøo chaén. Phaàn giöõa ñoàn coù kho vuõ khí, gieáng
nöôùc vaø voïng laàu chæ huy. Thaønh ñaép theo hình luïc laêng. Ñaù haøn soâng do caùc ghe,
thuyeàn chôû töø Bieân Hoøa veà roài ñuïc thuûng cho chìm xuoáng, do vaäy môùi khoâng bò
doøng nöôùc cuoán ñi vaø toàn taïi ñeán ngaøy nay. Luõy Phaùo ñaøi theå hieän sinh ñoäng khí
phaùch kieân cöôøng giöõ nöôùc, baûo veä queâ höông cuûa nhaân daân Nam Boä trong nhöõng
naêm khaùng chieán choáng Phaùp.
Laêng Tröông Ñònh : Khu di tích Tröông Ñònh goàm laêng vaø ñeà Tröông Ñònh toïa laïc
trong noäi oâ thò xaõ Goø Coâng. Laêng laø phaàn moä Tröông Ñònh, moät vò anh huøng cuûa
Vieät Nam. OÂng sinh naêm 1820 taïi huyeän Bình Sôn, tænh Quaûng Ngaõi. Cha oâng laø
Tröông Taàm giöõ chöùc laõnh binh tænh Gia Ñònh. Töø thuôû nhoû Tröông Ñònh ñaõ coù
töôùng maïo khoâi ngoâ, thoâng hieåu binh thö, voõ ngheä. Thôøi Thieäu Trò, oâng theo cha
vaøo Nam, laáy vôï ngöôøi Taân An, tænh Ñònh Tröôøng (Tieàn Giang) roài ôû luoân queâ vôï.
Sau khi cha maát, oâng xuaát cuûa nhaø, moä daân ngheøo khai hoang laäp aáp ôû huyeän Taân
Hoøa (nay laø thò xaõ Goø Coâng), ñöôïc trieàu ñình boå chöùc quaûn cô. Khi quaân Phaùp
xaâm löôïc nöôùc ta, Tröông Ñònh laõnh ñaïo nhaân daân ñöùng leân choáng Phaùp, laøm cho
quaân Phaùp bao phen thaát ñieân baùt ñaûo. Do söï phaûn boäi cuûa Huyønh Coâng Taán,
Tröông Ñònh ñaõ töû tieát ngaøy 20-8-1864. Nhaân daân ñaõ choân caát oâng taïi thò xaõ Goø
Coâng. Moä oâng ñöôïc xaây döïng baèng ñaù ong vôùi hoà oâ döôùc, treân dieän tích 67 m².
Laêng Tröông Ñònh laø di tích lòch söû vaø laø daïng kieán truùc moä taùng tieâu bieåu cuûa
ngöôøi Vieät ôû vuøng Nam boä.
Moä Thuû Khoa Huaân : Thuû Khoa Huaân teân thaät laø Nguyeãn Höõu Huaân sinh naêm
1830 taïi xaõ Myõ Tònh, huyeän Chôï Gaïo, tænh Tieàn Giang trong moät gia ñình noâng
 567

daân khaù giaû. Thuôû beù oâng raát thoâng minh vaø hoïc gioûi. OÂng ñaäu thuû khoa naêm 1852
döôùi trieàu Töï Ñöùc, sau ñoù ñöôïc cöû laøm giaùo thoï (töùc ñoác hoïc) huyeän Kieán Höng,
tænh Ñònh Tröôøng (nay laø Tieàn Giang). Khi quaân Phaùp loä roõ aâm möu xaâm löôïc
nöôùc ta, oâng töø quan, lieân keát caùc só phu yeâu nöôùc, chieâu moä nghóa quaân ñöùng leân
choáng Phaùp.
Trong suoát 15 naêm hoaït ñoäng, 3 laàn bò giaëc baét, oâng ñaõ neâu taám göông saùng veà
loøng yeâu nöôùc vaø khí phaùch anh huøng. OÂng bò giaëc cheùm, moä cuûa oâng ñaët taïi aáp
Hoùa Quôùi, xaõ Tònh Haøo, huyeän Chôï Gaïo, tuy ñôn giaûn nhöng coù yù nghóa lòch söû, vì
ñoù laø nôi yeân nghó cuûa phoù ñeà ñoác, nhaø thô, nhaø trí thöùc yeâu nöôùc Thuû Khoa Huaân.
Luùc ñaàu moä oâng chæ ñaép baèng ñaát, veà sau (ñaàu theá kyû 20) chaùu ngoaïi cuûa oâng laø
Traàn Vaên Thoâng xaây laïi baèng ñaù xanh. Bia cuûa moä goàm 3 phieán ñaù xanh gheùp vôùi
nhau thaønh chaân bia, thaân bia vaø maùi bia.
Laêng Hoaøng Gia : Laêng Hoaøng Gia naèm caùch thò xaõ Goø Coâng 2,5 km. Laêng laø khu
moä vaø nhaø thôø hoï Phaïm (beân ngoaïi vua Töï Ñöùc) xaây döïng naêm 1826 treân dieän
tích 2987 km², laø khu di tích phaûn aùnh ngheä thuaät kieán truùc nhaø Nguyeãn vaø ngheä
thuaät chaïm khaéc truyeàn thoáng Goø Coâng. Taïi laêng Hoaøng Gia coøn nhieàu bia ñaù ghi
laïi moät thôøi lòch söû ñaõ qua cuûa mieàn Taây Nam boä.
Myõ Tho Ñaïi Phoá : Naèm treân ñöôøng Nguyeãn Huyønh Ñöùc, phöôøng 2 vaø phöôøng 8,
thaønh phoá Myõ Tho. Khu thöông maïi coå naøy ñöôïc hình thaønh töø naêm 1679 vaø ñeán
naêm 1791 ñöôïc xaây döïng laïi. Myõ Tho ñaïi phoá do chính ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Minh
(Trung Quoác) laäp neân vaø laø moät trong ba trung taâm thöông maïi lôùn nhaát Nam boä
luùc ñoù : Myõ Tho ñaïi phoá, Cuø Lao phoá (Bieân Hoøa) vaø Haø Tieân.
Laøng Tònh Haø : Laø queâ nhaø caùch maïng Nguyeãn Höõu Huaân, OÂng coøn laø moät nhaø
thô khaùng chieán vaø ñaõ ñeå laïi nhieàu baøi thô noåi tieáng ñöôïc caûm khaùi trong suoát giai
ñoaïn ñaáu tranh cöùu nöôùc. Tröôùc khi bò Phaùp haønh hình, oâng ñaõ yeâu caàu cho vôï con
teá soáng mình moät tuaàn vaø xin vaûi ñeå vieát baøi thô tuyeät maïng, ñöôïc anh huøng Phan
Boäi Chaâu dòch laïi laøm göông cho haäu theá. Xin trích hai caâu :
Noåi sung maát vía quaân Hoà toå.
Quyeát thaùt khoâng haøng, raïng nuùi soâng.
Laøng Myõ Chaùnh : Laø queâ danh só Nguyeãn Vaên Laïc, laïi gioûi y hoïc, boùi dòch, caàm
 568

kyø thi hoïa. OÂng khoâng ra laøm quan cho quaân Phaùp maø boû queâ veà laøng Thuoäc
Nhieâu laøm ngheà thuoác giuùp daân ngheøo. Thô cuûa oâng phaàn lôùn toû khi thaùi ñoä baát
phuïc quaân Phaùp, keâu goïi tinh thaàn aùi quoác vaø chaâm bieám ñaùm só phu baïc nhöôïc ra
laøm tay sai cho Phaùp. Nhöõng baøi thô ñaùng keå laø : vònh ñoâi gaø choïi, vònh con traâu,
vònh con toâm, vònh con choù cheát troâi, vònh Nguyeãn Kim Chi, bò troùi...
Goø Coâng : Laø queâ oâng Hoà Bieåu Chaùnh, teân thaät laø Hoà Vaên Trung, moät danh só ñôøi
Nguyeãn. OÂng saùng taùc treân 70 quyeån tieåu thuyeát, haàu heát noäi dung vieát veà sinh
hoaït ñoàng queâ, noùi leân noåi cô cöïc cuûa ngöôøi daân tröôùc aùch thoáng trò cuûa quaân Phaùp
vaø cöôøng haøo aùc baù ñòa phöông. Daân chuùng mieàn queâ raát thích loái vieát vaên bình dò
cuûa oâng. Nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu cuûa oâng: cha con nghóa naëng, cay ñaéng muøi
ñôøi, con nhaø ngheøo, khoùc thaàm... Khoaûng naêm 1942 - 1943, oâng coù saùng laäp hai
taïm chí laáy teân "Nam Kyø" vaø "Ñaïi Vieät" chuyeân veà vaên hoïc.
Hoäi Vaøm Laùng : Leã hoäi dieãn ra taïi xaõ Kieång Phöôùc, huyeän Goø Coâng Ñoâng vaøo
ngaøy 10-3 aâm lòch. Ñaây laø leã hoäi nghinh OÂng (caù voi) cuûa ngö daân vuøng Tieàn
Giang. Vaøo ñeâm hoäi, nghi leã ñöôïc toå chöùc taïi chuøa thôø Caù OÂng, daân laøng daâng leã
vaät, caùc nhaø sö tuïng kinh, hoùa vaøng maõ. Leã cöû haønh vaøo khoaûng 9 giôø saùng ngaøy
10 thaùng 3 aâm lòch, thuyeàn ngheânh OÂng ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, treân ñaét baøn
thôø coù maâm coã maën, töø raïch Vaøm Laùng tieán ra soâng Xoaøi Raïp, leã röôùc coù taáu nhaïc,
ca xöôùng. Quay veà caùc thuyeàn thaép ñeøn keát hoa röïc rôõ, sau ñoù laø leã cuùng vong
OÂng. Keát thuùc laø leã an vò OÂng, ñöa OÂng veà thôø ôû chuøa. Trong ngaøy hoäi, daân laøng
toå chöùc aên uoáng, vui chôi bieåu dieãn caûi löông raát töng böøng.
Hoäi Töù Kieät : Leã hoäi Töù Kieät ôû xaõ Thanh Hoøa, huyeän Cai Laäy, dieãn ra trong hai
ngaøy 15 - 16 thaùng 8 aâm lòch ñeå töôûng nieäm boán vò anh huøng (laø caùc oâng : Ñuoác,
Long, Roâng, Thaän) ñaõ noåi leân choáng quaân Phaùp. Sau ñoù caùc oâng bò baét vaø bò haønh
quyeát. Moä cuûa boán oâng coøn goïi laø laêng Töù Kieät ôû xaõ Thanh Hoøa. Tuïc truyeàn caùc
vò raát linh öùng neân daân chuùng quanh vuøng tham döï leã raát ñoâng. Sau leã daâng höông
töôûng nieäm leã hoäi coøn toå chöùc nhöõng hoaït vaên hoùa vaø caùc troø vui daân gian.

Trà Vinh
 569

Dieän tích : 2369 km².

Daân soá : 989.000 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Traø Vinh.
Caùc huyeän : Caøng Long, Caàu Keø, Tieåu Caàn, Chaâu Thaønh, Traø Cuù, Caàu Ngang,
Duyeân Haûi.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer, Hoa.
Traø Vinh naèm ôû haï löu soâng Meâ Koâng ñöôïc bao boïc bôûi soâng Tieàn vaø soâng Haäu,
phía Baéc giaùp tænh Beán Tre, phía Taây vaø Taây Baéc giaùp Vónh Long vaø Caàn Thô,
phía Taây Nam giaùp Soùc Traêng, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng.
Ñaát Traø Vinh laø moät daûi ñoàng baèng ven bieån bao goàm vuøng chaâu thoå ñöôïc hình
thaønh laâu ñôøi vaø nhöõng vuøng ñaát treû môùi boài. Ñoä cao trung bình töø 2 m ñeán 3 m so
vôùi maët nöôùc bieån. Traø Vinh coù haøng traêm goø, gioàng ñaát vaø moät maïng löôùi soâng
raïch vaø keânh ñaøo chaèng chòt ñaõ töôùi tieâu vaø cung caáp phuø sa cho caây troàng.
Tænh Traø Vinh khoâng coù nuùi chæ toaøn ñoàng baèng thaáp vaø kinh raïch chaûy khaép nôi.
Hai soâng chính cuûa tænh laø soâng Coå Chieân vaø Haäu Giang. Soâng Coå Chieân chaûy doïc
theo ranh giôùi vôùi tænh Kieán Hoøa, roài chaûy ra cöûa Cung Haàu. Soâng Haäu Giang
cuõng chaûy doïc theo tænh phía Nam tænh Ba Xuyeân vaø ñoå ra cöûa Ñònh An. Caùc kinh
raïch ñaùng keå khaùc laø kinh Baø Lieâu, raïch Ba Tuùc, raïch Taân Laäp, kinh Laùng Saéc,
kinh Traø EÁch vaø moät soá kinh ñaøo nhoû.
Traø Vinh naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa caän xích ñaïo, noùng aåm quanh
naêm, khí haäu chia hai muøa : muøa möa töø thaùng naêm ñeán thaùng möôøi moät, muøa khoâ
töø thaùng 4 ñeán thaùng 12 naêm sau. Neàn kinh teá cuûa Traø Vinh chuû yeáu laø troàng luùa,
ñaùnh baét haûi saûn, kinh teá vöôøn vaø nuoâi toâm caù. Thò xaõ Traø Vinh xaây treân bôø raïch
Traø Vinh, caùch bôø soâng Tieàn (Coå Chieân) 3 km.
Töø Traø Vinh ñi Vónh Long 66 km, ñi Saøi Goøn qua Beán Tre, Myõ Tho laø 110 km. Thò
xaõ Traø Vinh coù nhieàu chuøa cuûa ñoàng baøo Khmer. Lieân tænh loä 7A, daøi 50 caây soá
noái Vónh Bình vôùi tænh lî Vónh Long vaø ñi caùc tænh laân caän; caùc tænh loä khaùc laø 34,
35, 36, 37. Phi tröôøng xaây ôû Phuù Vónh vaø Long Toaøn.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo ta sinh soáng trong tænh raát ñoâng ñuùc, Vónh Bình cuõng laø nôi coù ñoàng baøo
 570

goác Khmer cö nguï nhieàu nhaát. Caùc toân giaùo chính : ñaïo Phaät, Hoøa Haûo, Cao Ñaøi,
Thieân Chuùa.
Ñaát troàng luùa chieám 90% dieän tích tænh, thöôøng ñöôïc caøy caáy ôû nhöõng vuøng ñoàng
baèng thaáp giöõa caùc voàng ñaát cao. Gioáng nhö ôû Vónh Long, daân ta xaây nhaø doïc theo
caùc voàng ñaát naøy. Gioáng luùa coù nhieàu loaïi nhö luùa moáng chim, yû ñoâng, neáp saùp,
neáp than, neáp höông baàu. Hoa maøu phuï goàm coù caùc loaïi ñaäu, ñaäu dao, ñaäu raêng
lôïn, ñaäu höông daïi... Caùc loaïi caây aên traùi mang nhieàu lôïi töùc cho tænh laø döøa, cam,
mít, döùa, xoaøi, nhaõn, döa haáu vaøng, döa huøm, maûng caàu, oåi xaù lò, chuoái, cau,
chanh...
Doïc caùc kinh raïch vaø quaän Long Toaøn chuyeân troàng döøa. Nhöõng quaän Caàu Ngang,
Long Toaøn, Traø Cuù, Caàu Keâ vaø ven hai soâng Tieàn - Haäu troàng caây thuoác laù vaø caùc
loaïi ñaäu. Ngaønh troàng hoa khaù thònh haønh trong tænh nhö truùc ñaøo, lan moäc caån,
kim phuïng, hoà ñieäp... Khu röøng thaáp phía Ñoâng - Nam coù caùc loaïi caây baàn, döøa
nöôùc, muø u, keâ, sao... nhieàu caây cheá bieán laøm thuoác raát höõu ích.
Phía Ñoâng laø bieån Ñoâng Haûi neân daân chuùng theo ngheà ñaùnh caù, coøn trong kinh
raïch thì nuoâi caù nöôùc ngoït. Caùc loaïi caù thu hoaïch nhieàu laø caù chình, caù dao, caù
böôùm, caù kim, caù tai traéng; laïi coøn coù toâm theû, toâm traéng, cua bieån, oác tai voi, ruøa
chaøm. Vuøng Caàu Ngang, Long Toaøn coù nhieàu ruoäng muoái.
Lược sử
Teân cuõ cuûa tænh laø "Vónh Bình" do tieáng Khmer "preastrapeang" (Hoà Thaùnh) ñoï
laïi maø thaønh. Ñôøi Gia Long, Nam Kyø coù naêm traán, vuøng Vónh Long vaø An Giang
hoïp thaønh traán Vónh Thanh. Ñaát Traø Vinh laø moät ñòa phöông nhoû thuoäc traán naøy.
Trong ñôït taán coâng ba tænh mieàn Taây Nam Kyø, Phaùp ñem quaân ñaùnh chieám tænh
Vónh Long trong ba ngaøy. Maëc duø Toång ñoác Tröông Vaên Uyeån cuøng vôùi daân quaân
coá gaéng choáng traû, hoûa löïc giaëc quaù maïnh khieán thaønh Vónh Long maát ngaøy 23-3-
1862.
Ñeán naêm 1867, Phaùp chieám troïn caùc tænh mieàn Taây vaø baét ñaàu cai trò ñaát naøy.
Chuùng laäp tænh Traø Vinh vaø laø tænh thöù naêm trong 20 tænh ôû Nam Kyø (veà sau ñaët
theâm tænh thöù 21 laø Vuõng Taøu). Nhöng ngöôøi daân Traø Vinh khoâng chòu khuaát phuïc
ñaõ noåi leân khaùng chieán.
 571

Cuoái naêm 1867, ba ngöôøi con cuûa Phan Thanh Giaûn laø Phan Lieâm, Phan Toân vaø
Phan Ngöõ khôûi nghóa, choáng giaëc khaép vuøng Traø Vinh, Sa Ñeùc, Vónh Long vaø Beán
Tre. Naêm 1874, hai anh huøng Nguyeãn Xuaân Phuïng vaø Ñoaøn Coâng Böûu thaønh laäp
ñoaøn "daân chuùng töï veä" ôû Caàu Ngang, khoâng cho giaëc bình thöôøng hoùa heä thoáng
cai trò thoân xoùm.
Naêm 1875, daân chuùng Ba Ñoäng (thuoäc quaän Long Toaøn) theo hai anh huøng Traàn
Bình vaø Leâ Taán Keá khaùng chieán. Naêm 1916, caùc toå chöùc bí maät lan roäng tænh Traø
Vinh. Ñoàng baøo cuøng nhau choáng baét lính ñaùnh thueâ cho Phaùp.
Phong cảnh, di tích
Coàn Ngheâu (Coàn Naïnh) : Laø moät coàn caùt thuoäc ñòa phaän xaõ Myõ Long, huyeän Caàu
Ngang, caùch bôø bieån Myõ Long khoaûng 10 phuùt ñi ca noâ. Khi thuûy trieàu leân, toaøn
boä coàn caùt chìm trong nöôùc bieån, chæ khi thuûy trieàu xuoáng coàn môùi hieän ra. ÔÛ ñaây
khoâng khí trong laønh, maùt meû, ñaëc bieät nhieàu ngheâu thòt ngoït, vì theá ngöôøi daân
quen goïi laø coàn ngheâu. Treân coàn hieän coù ba nhaø aên, nghæ ñöôïc caát cao hôn maët
bieån ñeå phuïc vuï du khaùch ñeán thay ñoåi khoâng khí, thöôûng thöùc ñaëc saûn bieån.
Ao Baø Om (Ao Vuoâng) : Laø moät thaéng caûnh noåi tieáng cuûa Traø Vinh vaø khu vöïc
ñoàng baèng soâng Cöûu Long, thuoäc aáp Taø Cuï, xaõ Nguyeät Hoùa, huyeän Chaâu Thaønh.
Ao hình chöõ nhaät, daøi khoaûng 500 m, roäng khoaûng 300 m, naèm doïc theo quoác loä
53, caùch trung taâm thò xaõ Traø Vinh khoaûng 7 km veà höôùng taây nam. Maët nöôùc ao
trong vaø phaúng laëng, xung quanh laø goø caùt cao rôïp boùng caây coå thuï sao, daàu, raát
nhieàu caây vôùi phaàn reã troài leân maët ñaát taïo thaønh nhöõng hình daïng ñoäc ñaùo. Khoâng
khí quanh ao trong laønh vaø maùt meû. Ñeán ñaây baïn seõ ñöôïc nghe nhöõng truyeàn
thuyeát ly kyø vaø haáp daãn veà ao Baø Om.
Baõi Bieån Ba Ñoäng : Thuoäc ñòa phaän xaõ Tröôøng Long Hoøa, huyeän Duyeân Haûi, caùch
trung taâm thò xaõ Traø Vinh khoaûng 55 km. Baõi bieån daøi haøng chuïc kiloâmeùt, caùt
traéng, nöôùc trong. Khoâng khí ôû ñaây raát trong laønh. Thôøi Phaùp thuoäc, caùc quan chöùc
ñaõ xaây döïng ôû ñaây moät khu nhaø nghæ maùt ñeå thöôøng xuyeân ñeán nghæ vaø taém bieån.
Chuøa Hang : Laø ngoâi chuøa Khmer coå, thuoäc aáp Taàm Phöông, xaõ Ña Loäc, huyeän
Chaâu Thaønh caùch trung taâm thò xaõ Traø Vinh 5 km veà höôùng nam. Chuøa coøn coù teân
laø Moàng Raày (Kamponynixprdle), nhöng ngöôøi daân quen goïi laø chuøa Hang vì kieán
 572

truùc coång chuøa gioáng caùi hang. Chuøa toïa laïc treân maûnh ñaát roäng 10 ha coù raát nhieàu
caây coå thuï nhö sao, daàu, nôi hoäi tuï cuûa nhieàu loaïi chim, ñoâng nhaát laø coø, chuùng
laøm cho caûnh chuøa nôi naøy laøm theâm phaàn ñaëc saéc.
Chuøa Angkorett Pali (Chuøa AÂng) : Laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa coå nhaát trong heä
thoáng chuøa Khmer ôû Traø Vinh. Chuøa caùch trung taâm thò xaõ Traø Vinh 7 km, aån
mình trong röøng caây coå thuï cuûa ao Baø Om. Chuøa toïa laïc treân khu ñaát roäng 4 ha
thuoäc aáp Tuø Cuï, xaõ Nguyeät Hoùa, huyeän Chaâu Thaønh. Chuøa coù kieán truùc coå, ñoäc
ñaùo, haøi hoøa trong caûnh saéc thieân nhieân.
Chuøa Noâdol : Coøn goïi laø chuøa Coø hay chuøa Gioàng lôùn thuoäc aáp Gioàng Lôùn, xaõ Ñaïi
An, huyeän Traø Cuù, tænh Traø Vinh, caùch thò xaõ Traø Vinh khoaûng 40 km veà phía
Nam. Ñaây laø ngoâi chuøa coå to lôùn coù neùt kieán truùc ñaëc saéc cuûa neàn vaên hoùa Khmer
ôû Traø Vinh, bao goàm coång chuøa, ngoâi chính ñieän, thaùp ñöïng coát, nhaø taêng, nhaø
hoäi... Khu vöïc chính ñieän vôùi nhöõng maùi uoán cong theo hình ñuoâi roàng, coù nhöõng
ñænh thaùp nhoïn hình ngoïn nuùi Xoâme vaø nhöõng hình töôïng quen thuoäc nhö Riehu,
thaàn boán maët Mohabrom, chim thaàn Kaâyno, Mahaknoát...
Chuøa ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng raëng tre, haøng caây sao, daàu, ngöôøi daân quen goïi laø
chuøa Coø vì hôn 100 naêm nay khuoân vieân chuøa (khoaûng 3 ha) ñaõ laø nôi cö truù cuûa
haøng ngaøn con chim caùc loaïi nhö : coø, coàng coäc, boà caâu... trong ñoù ñoâng nhaát laø hoï
nhaø coø vôùi raát nhieàu loaïi: coø traéng, coø quaém, coø ñaàu ñoû, coø ñaàu vaøng, coø moû vaøng,
coø moû ñen...
Chuøa SamRoâng Ek : Ñaây laø ngoâi chuøa coå cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä. Chuøa toïa laïc
taïi aáp Ñoân Hoùa, xaõ Nguyeät Hoùa, huyeän Chaâu Thaønh. Töông truyeàn chuøa ñöôïc
döïng vaøo naêm 642, coù thuyeát cho raèng chuøa döïng vaøo naêm 1373. Nhöng chuøa cuõ
ñaõ bò hö hoûng, chuøa môùi ñöôïc xaây laïi naêm 1850. Ngoâi chính dieän truøng tu vaøo naêm
1944. Trong chuøa coøn löu giöõ moät soá töôïng coå Noria baèng ñaù quí vaø bia ñaù khaéc
chöõ Khmer xung quanh chuøa coù nhieàu thaùp moä.
Chuøa Löôõng Xuyeân (Chuøa Long Phöôùc) : Chuøa toïa laïc taïi soá 3 ñöôøng Leâ Lôïi,
phöôøng 1, thò xaõ Traø Vinh. Chuøa ñöôïc döïng vaøo theá kyû 19. Naêm 1934 Hoøa thöôïng
Khaùnh Hoøa cho truøng tu laïi chuøa, ñaët teân laø chuøa Long Phöôùc. Naêm 1987 thaày
Minh Haø truï trì ñaõ ñoåi teân laø chuøa Löôõng Xuyeân.
 573

Chuøa Di Ñaø (Chuøa Tieân Chaâu hoaëc Toâ Chaâu) : Chuøa ôû tröôùc baõi Bích Traân, xaõ
Bình Löông, huyeän Chaâu Thaønh. Chuøa ñöôïc Hoøa thöôïng Hoaøng Ñöùc Hoäi taïo döïng,
caûnh chuøa thanh trí, u tòch. Chuøa Di Ñaø ñöôïc coi laø moät trong nhöõng danh lam
thaéng caûnh cuûa vuøng.
Các dịp lễ hội
Leã Hoäi Cuùng Bieån Myõ Long : Haøng naêm leã hoäi cuùng bieån ñöôïc toå chöùc trong 3
ngaøy, töø 10 ñeán 12 thaùng 5 aâm lòch, taïi mieáu Baø Chuùa Xöù, bieån Myõ Long, xaõ Myõ
Long, huyeän Caàu Ngang. Trong 3 ngaøy naøy raát nhieàu nghi leã ñöôïc tieán haønh trang
troïng nhö leã Nghinh OÂng Haûi Nam (treân thuyeàn laø caùc vò thaàn hoùa trang Quan
Coâng, Chaâu Xöông, Quan Bình), leã röôùc Baø Chuùa Xöù, röôùc Caäu, leã Nghinh OÂng
(röôùc caù OÂng ñeå toû loøng bieát ôn caù OÂng vôùi taøu thuyeàn khi ñi bieån gaëp naïn), leã teá
thaàn noâng, chaùnh teá, teá nghinh nguõ phöông ñi boä voøng quanh thò traán vaø nhieàu troø
chôi daân gian nhö nhaûy bao, keùo co, ñua moâng baét caù keøo, caù boáng.
Leã hoäi keát thuùc vôùi vieäc ñöa taøu ra bieån. Leã hoäi do nhöõng ngöôøi laøm ngheà bieån ôû
Myõ Long toå chöùc laàn ñaàu vaøo naêm 1937, vôùi muïc ñích caàu an. Daàn daàn ñaõ loâi
cuoán ñöôïc nhieàu ngöôøi tham döï. Nhöõng naêm gaàn ñaây vaøo nhöõng ngaøy leã hoäi, haøng
chuïc ngaøn khaùch gaàn xa ñaõ veà ñaây döï leã hoäi, tham quan laøm cho khoâng khí ôû vuøng
naøy caøng theâm naùo nhieät.
Ngoaøi ra ngöôøi Khmer coøn toå chöùc haøng naêm :
- Leã vaøo naêm môùi (Chol Chnam Thmay) töùc laø teát cuûa ngöôøi Khmer ôû vuøng ñoàng
baèng soâng Cöûu Long, ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 4 döông lòch ( nhaèm vaøo ngaøy giöõa
thaùng tuøy naêm).
- Leã cuùng oâng baø (Leã Ñoân Ta) cuõng laø leã Lôù cuûa ñoàng baøo Khmer, ñöôïc toå chöùc
vaøo 3 ngaøy moãi naêm, töø 29-8 ñeán ngaøy 1-9 aâm lòch.
- Leã cuùng traêng (Leã Ok Om Bok vaø hoäi ñua ghe ngo) vaøo ngaøy 15-10 aâm lòch,
ñoàng baøo Khmer toå chöùc leã cuùng traêng ñeå töôûng nhôù ñeán coâng ôn cuûa maët traêng,
coi nhö moät vò thaàn ñieàu tieát muøa maøng, ñaõ giuùp hoï laøm aên ñöôïc khaù giaû trong
naêm. Trong dòp leã cuùng traêng, baø con Khmer toå chöùc cuoäc ñua ghe ngo raát vui.
- Leã daâng boâng : moãi khi phum, soùc caàn xaây döïng caàu, ñöôøng, nhaø tröôøng, chuøa
chieàn, caùc coâng trình coâng coäng... ñeàu toå chöùc leã daâng boâng ñeå quyeân goùp tieàn
 574

xaây döïng, caùc sö saõi ñoïc kinh caàu nguyeän, caùc ñòa phöông ñoùn caùc ñoaøn haùt daân
toäc veà bieåu dieãn.
- Leã daâng phöôùc : taïi gia ñình Khmer, ôû caùc tænh ñoàng baèng Nam Boä thöôøng toå
chöùc leã naøy ñeå töôûng nhôù nhöõng ngöôøi ñaõ thaân qua ñôøi.

Tuyên Quang
 575

Dieän tích : 5801 km².

Daân soá : 692.500 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Tuyeân Quang.
Caùc huyeän : Naø Hang, Chieâm Hoùa, Haøm Yeân, Yeân Sôn, Sôn Döông.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taøy, H' Moâng, Dao, Nuøng, Cao Lan, Hoa, Saùn Dìu...
Tuyeân Quang coù hình theå phöùc taïp vì taïo neân bôûi nhöõng daõy nuùi cao, ngaên caùch
nhau bôûi löu vöïc cuûa boán con soâng chính chaûy qua tænh. Giöõa soâng Hoàng Haø vaø
soâng Chaûy laø daõy nuùi Coân cao 800 thöôùc, keá tieáp laø daõy nuùi Moû Roâ vaø Saùu Taøu,
roài ñeán nhöõng ngoïn nuùi thaáp daàn. Giöõa soâng Chaûy vaø soâng Loâ laø daõy nuùi Khaùnh,
daõy nuùi naøy ngaên caùch soâng Chaûy vôùi thung luõng soâng Baùch. Nuùi Huøng, nuùi La
cao töø 1000 ñeán 1100 thöôùc vaø nuùi Baùch Kha laø nhöõng nuùi cao coù röøng raäm bao
phuû, coù nhieàu vaùch ñaù aên thaúng ra bôø soâng Loâ. Giöõa soâng Loâ vaø soâng Gaàm laø moät
daõy nuùi cao, haàu nhö chöa coù ai ñeán. Ñöôøng ñi leân khaäp kheånh cheânh veânh. Giöõa
soâng Gaàm vaø soâng Caàu cuõng coù moät daõy nuùi töông töï. Treân taû ngaïn soâng Ñaùy coù
daõy Tam Ñaûo vôùi nhieàu nuùi cao, noái tieáp laø nuùi Lòch vaø nuùi Huøng.
Caùc soâng chính cuûa Tuyeân Quang laø soâng Loâ, soâng Gaàm, soâng Chaûy. Phaùt xuaát töø
Trung Hoa, soâng Loâ coù hai chi löu chính laø soâng Chaûy vaø soâng Gaàm. Soâng Gaàm
cuõng phaùt xuaát töø Trung Hoa vaø coù nhieàu nhaùnh soâng nhö nhöõng doøng suoái nhoû
nhöng veà muøa möa laïi bieán thaønh nhöõng thaùc lôùn raát nguy hieåm. Chi löu chính cuûa
soâng Chaûy cuõng coù nhieàu nhaùnh soâng nöôùc chaûy xieát nhö nhöõng doøng thaùc.
Khí haäu Tuyeân Quang aåm thaáp vaø khoâng trong laønh, nhaát laø vaøo muøa möa bò aûnh
höôûng cuûa röøng raäm. Thung luõng soâng Ñaùy coù nöôùc ñoäc vaø söông muø thöôøng daøy
ñaëc ñeán 9 giôø saùng môùi tan daàn. Nhöõng vuøng cao ñoä töø 400 thöôùc ñeán 800 thöôùc
coù khí haäu trong laønh hôn, nhaát laø nhöõng vuøng ñaù voâi.
Veà giao thoâng Tuyeân Quang ñöôïc noái lieàn vôùi caùc tænh khaùc nhôø quoác loä 2 vaø hai
lieân tænh 11 vaø 13.
Sinh hoạt, kinh tế
Daân chuùng Tuyeân Quang bao goàm nhieàu saéc toäc khaùc nhau; Ngöôøi Thoå (cuøng chi
phaùi vôùi ngöôøi Thoå ôû Cao Baèng), ngöôøi Maùn (coù nhieàu chi phaùi khaùc nhau), ngöôøi
Meøo ôû vuøng cao ñoä töø 400 ñeán 800 thöôùc, ngöôøi Kinh ôû caùc vuøng chung quanh
 576

Chieâm Hoùa vaø moät soá ít ngöôøi Möôøng.

Neáp soáng cuûa ñoàng baøo ôû ñaây cuõng gioáng nhö ngöôøi mieàn xuoâi, veà toân giaùo thì thôø
phuïng toå tieân, thaàn thaùnh, theo ñaïo Phaät, Thieân Chuùa. Ñaëc bieät, ngöôøi Maùn coù
phong tuïc veà döï "phieân chôï cöôùi" taïi xaõ Tam Loäng, tænh Vónh Yeân, vaøo ngaøy 25
thaùng Chaïp haøng naêm. Trong phieân chôï cöôùi naøy, nhöõng ñoâi trai gaùi yeâu nhau theà
nguyeän döôùi söï chöùng kieán cuûa caùc vò cao nieân; sau ñoù, hoï môøi trôû veà baøn laøm leã
thaønh hoân chính thöùc. Ngoaøi ra, ngöôøi Maùn coøn coù tuïc ñaëc bieät veà chuyeän nuoâi gia
suùc, hoï döï ñònh ñeå daønh con vaät naøo vaøo vieäc gì thì chæ duøng vaøo vieäc ñoù, khoâng
duøng vaøo vieäc khaùc duø thieáu thoán ñeán ñaâu ñi nöõa.
Ñaát Tuyeân Quang raát toát, coù theå troàng troït moïi gioáng caây vuøng nhieät ñôùi. Ngoaøi
luùa nuùi vaø luùa ñoàng baèng laø hoa maøu chính, daân chuùng coøn troàng ngoâ, traù, thuoác laù,
chaøm vaø boâng vaûi. Nhöõng loaïi rau coû Taây phöông ñem troàng ôû ñaây raát toát. Röøng
Tuyeân Quang chieám boán phaàn naêm ñaát ñai, coù nhieàu loaïi goã toát nhö laùt hoa, ñinh,
lim, seán, taùu, xanh, thoâng, trai..., vaø raát nhieàu nöùa vaàu, caây döôïc lieäu.
Tuyeân Quang coù nhieàu moû keõm vaø caùc moû khaùc nhö moû keä-thaùn, chi, than ñaù. Vì
vaäy, ngaønh kyõ ngheä vaø thöông maïi taïi ñaây taäp trung vaøo vieäc khai thaùc quaëng moû,
saûn xuaát duïng cuï khai thaùc laâm saûn, vaän chuyeån haøng hoùa veà mieàn xuoâi buoân baùn.
Lược sử
Tuyeân Quang nguyeân cuõng laø moät vuøng ñaát thuoäc xöù Thaùi, nhöng töø theá kyû 13 ñaõ
chòu söï kieåm soaùt cuûa trieàu ñình Vieät Nam döôùi ñôøi nhaø Traàn. Trieàu Traàn goïi laø loä
Quoác Oai, sau ñoåi laø chaâu Tuyeân Quang. Döôùi ñôøi vua Traâàn Hieán Toâng (nieân hieäu
Khai Höõu, 1329-1341), chaâu Tuyeân Quang ñoåi thaønh traán, roài thaønh phuû Tuyeân
Hoùa döôùi thôøi Minh thuoäc. Sau khi vua Leâ Thaùi Toå ñuoåi xong giaëc Minh, ngaøi ñaët
phuû Tuyeân Hoùa thuoäc Taây Ñaïo. Ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng, Tuyeân Quang goàm moät
phuû vaø naêm huyeän vaø trôû thaønh tænh Minh Quang döôùi trieàu vua Leâ Uy Muïc. Ñôøi
Leâ Trang Toân, ñoåi Minh Quang thaønh doanh An Taïi, cho doøng hoï Vuõ ngöôøi Thaùi
laøm doanh tröôûng.
Cuoái theá kyû 17, trieàu ñình vua Leâ ñaët quan chöùc ngöôøi Kinh taïi tænh lî ñeå ñieàu
khieån caùc toäc tröôûng Thaùi. Vua Gia Long laïi ñoåi thaønh traán Tuyeân Quang, roài trôû
thaønh tænh döôùi trieàu Minh Maïng. Khi Phaùp môùi xaâm chieám nöôùc ta. Phuû Yeân
 577

Bình laø caên cöù khaùng chieán choáng giaëc Phaùp. Ñoàng baøo Thaùi, Möôøng, Meøo, Thoå,
Nuøng cuøng vôùi daân quaân caùc tænh laân caän ñaùnh quaân Phaùp nhieàu traän khoán ñoán
vaøo nhöõng naêm 1884, 1885; theâm vaøo ñoù, quaân Côø Ñen quaáy nhieãu vuøng Tuyeân
Quang khaù laâu. Maõi tôùi naêm 1894, Phaùp môùi hoaøn toaøn chieám ñöôïc tænh naøy.
Tröôùc naêm 1975. Tuyeân Quang coù caùc huyeän Yeân Sôn, Yeân Bình, Haøm Yeân, Sôn
Döông, Chieâm Hoùa vaø Ñaïi Thi.
Phong cảnh, di tích
Röøng nguyeân sinh Na Hang : Khu röøng Na Hang laø nôi tieáp giaùp vôùi hoà Ba Beå.
Röøng coù thaûm thöïc vaät khaù daøy vaø phong phuù veà chuûng loaïi vaø nhieàu loaïi ñoäng
thöïc vaät quí hieám trong ñoù coù loaøi Vooïc muõi heách laø loaïi thuù quí hieám cuûa theá giôùi.
Röøng Na Hang ñaõ ñöôïc baûo toàn vaø seõ trôû thaønh khu du lòch trong töông lai.
Suoái khoaùng Myõ Laâm : Suoái khoaùng Myõ Laâm naèm caùch thò xaõ Tuyeân Quang 15
km, giao thoâng thuaän tieän. Nguoàn nöôùc khoaùng Myõ Laâm coù nhieät ñoä noùng 62°C,
coù nhieàu löu huyønh, magieâ, can xi vaø caùc loaïi khoaùng chaát coù taùc duïng chöõa beänh
toát. ÔÛ ñaây ñaõ hình thaønh khu du lòch phuïc vuï khaùch ñeán taém nöôùc khoaùng vaø
döôõng beänh.
Thaønh coå Nhaø Maïc : Thaønh ñöôïc xaây naêm 1552, thôøi nhaø Maïc (theá kyû 16) naèm ôû
trung taâm thò xaõ Tuyeân Quang. Thaønh aùn ngöõ beân bôø soâng Loâ. Thaønh ñöôïc xaây
döïng kieân coá. Di tích coøn laïi goàm coù hai coång thaønh ôû phía taây vaø phiùa baéc, cuøng
moät soá ñoaïn töôøng thaønh.
Di tích Ñeàn Haï : Ñeàn Haï ôû thò xaõ Tuyeân Quang. Ñeàn ñöôïc xaây döïng naêm 1783
thôøi Leâ Caûnh Höng (Haäu Leâ). Ñeàn coù maùi ñao cong duyeân daùng cuøng nhöõng bieåu
töôïng roàng, ngheâ ñaép noåi treân lôùp maùi ngoùi vaåy. Toaøn boä khu ñeàn in boùng laáp
laùnh treân maët nöôùc, nôi coù khuùc soâng uoán löôïn hình roàng. Di tích toân giaùo bieåu
hieän roõ neùt qua caùc maûng hoa vaên vaø caùc böùc chaïm troå giai ñoaïn cuoái nhaø Leâ, ñaàu
nhaø Nguyeãn. Hieän nay trong ñeàn coøn coù nhieàu pho töôïng coå coù giaù trò veà maët
ngheä thuaät vaø lòch söû.
Ñình Taân Traøo : Moät ngoâi ñeàn nhoû thôø thaàn soâng, nuùi cuûa laøng Taân Laäp. Ñình
ñöôïc döïng vaøo naêm Quí Hôïi (1923) theo kieåu nhaø saøn coät goã, ba gian, hai chaùi,
maùi nhaø lôïp laù coï, saøn laùt vaùn.
 578

Tuyeân Quang khoâng coù di tích naøo ñaùng keå. Thaéng caûnh thieân nhieân laø nuùi röøùng
huøng vó, soâng nöôùc bao la, thaùc gheành chi chít. Ñöôøng ñi töø tænh lî ñeán caùc vuøng
Yeân Sôn, Lö Kheâ, Chieâm Hoùa, Haøm Yeân coù nhieàu phong caûnh ñeøo, nuùi voâi tuyeät
ñeïp nhöng chöa ñöôïc khai thaùc thaønh nhöõng trung taâm du ngoaïn. Ngoaøi ra thoân
Vónh Khoaùi, xaõ An Nguyeân, huyeän Chieâm hoùa (coù saùch cheùp thuoäc tænh Thaùi
Nguyeân) coù di tích Chuøa Baûo Ninh Suøng Phuùc. Ngöôøi ta chöa roõ chuøa naøy ôû ñaâu,
nhöng bia ñaù tìm thaáy döôùi chaân nuùi Ñan Haøm. Bia cao 1,45 m, roäng 80 phaân, rìa
bia coù traïm hình roàng, maây ñôøi nhaø Lyù, ñöôïc ñaët treân moät con ruøa ñaù lôùn. Baøi vaên
bia do Lyù Thöøa An (coù saùch cheùp laø Nguyeãn Thöøa An) bieân soaïn naêm 1107.
Các dịp lễ hội
Tænh Tuyeân Quang coù nhieàu daân toäc ít ngöôøi cö truù nhö Taøy, H' Moâng, Dao, Nuøng,
Saùn Dìu...
Leã hoäi baûn Gieáng Tanh : Ngoïc Sôn vaø Nghieâm Sôn laø hai vò coù coâng ñaùnh giaëc
ngoaïi xaâm, laø ngöôøi cuûa vuøng nuùi Sôn Cöôùc. Leã hoäi haøng naêm dieãn ra vaøo muøa
xuaân taïi ñeàn Baûn Gieáng Tanh thuoäc huyeän Yeân Sôn, vuøng daân toäc Cao Lan. Sau
phaàn nghi leã laø mhieàu troø vui ñaëc saéc nhö neùm coøn, chôi ñu, muùa daân gian.
Leã hoäi quaù tang cuûa ngöôøi Dao : Ñaây laø leã hoäi caáp saéc daønh cho nam giôùi cuûa daân
toäc Dao. Theo tuïc leä cuûa daân toäc, con trai töø 18 tuoåi trôû leân ñieàu ñöôïc laøm leã ñeå
coâng nhaän laø ngöôøi ñaõ ñöôïc tröôûng thaønh. Sau phaàn leã trang nghieâm laø sang phaàn
hoäi. Tieáng coàng, tieáng chieân, chuõm choïe vaø tieáng kheøn hoøa taáu roän raøng theo
nhöõng laøn ñieäu daân ca, vuõ hoäi cuûa ngöôøi Dao. Moïi ngöôøi vöøa muùa vöøa haùt, vöøøa
uoáng röôïu caàn vaø toå chöùc troø chôi.

Vĩnh Long
 579

Dieän tích : 1487 km².

Daân soá : 1.023.400 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Vónh Long.
Caùc huyeän : Long Hoà, Maêng Thít, Bình Minh, Tam Bình, Traø OÂn, Vuõng Lieâm.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer, Hoa.
Naèm treân ñoàng baèng chaâu thoå Cöûu Long tænh Vónh Long khoâng coù nuùi, ñòa theá laø
ñoàng baèng do phuø sa buø ñaép. Hai con soâng quan troïng laø Tieàn Giang vaø Haäu
Giang.
Soâng Tieàn Giang ñeán An Thaønh chia laøm hai nhaùnh, moät nhaùnh chaûy vaøo Vónh
Long goïi laø Coå Chieân (ôû ñaây coù moät soá cuø lao lôùn nhö cuø lao Daøi, cuø lao Taân
Phong, cuø lao An Thaønh), moät nhaùnh chaûy veà phía Ñoâng Nam vaøo hai tænh Ñònh
Töôøng vaø Kieàn Hoøa.
Soâng Haäu Giang chaûy höôùng Taây Nam, chia ranh giôùi vôùi tænh Phong Dinh (coù cuø
lao Taân Ngaõi, töùc cuø lao Maây, khaù lôùn). Ngoaøi ra coøn coù kinh raïch ngang doïc khaép
tænh: ñaëc bieät coù kinh ñaøo Mang Thít chaûy daøi töø quaän Minh Ñöùc ñeán quaän Traø OÂn,
noái lieàn hai soâng Tieàn Giang vaø Haäu Giang, ruùt ngaén ñöôøng vaän chuyeån caùc loaïi
noâng saûn töø caùc tænh mieàn Taây veà Saøi Goøn.
Khí haâu ôû ñaây noùng aåm, vôùi hai muøa möa, naéng raát roõ reät. Möïc nöôùc leân cao töø
thaùng Naêm ñeán thaùng Baûy aâm lòch (ca dao coù caâu "thaùng Baûy nöôùc chaûy khoûi bôø"
laø vaäy), vaø baét ñaàu xuoáng töø thaùng Taùm cho ñeán thaùng Möôøi aâm lòch môùi bình laïi.
Vì kinh raïch nhieàu, nhaát laø nhôø hai con soâng Tieàn, soâng Haäu neân ruùt ra bieån raát
nhanh, khoâng bò luït nhö ôû Myõ Tho vaø Kieán Phong.
Laø tænh ôû giöõa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Vónh Long coù ñaát ñai maøu môõ do ñöôïc
soâng Tieàn vaø soâng Haäu boài ñaép phuø sa haøng naêm. Troàng troït laø moät theá maïnh cuûa
tænh. Beân caïnh caây luùa (90% dieän tích ñaát troàng luùa), haøng naêm ngöôøi daân Vónh
Long coøn thu hoaïch haøng traêm ngaøn taán traùi caây nhö cam, nhaõn, quít, böôûi, döøa...
vaø chaên nuoâi gia suùc gia caàm.
Sinh hoạt, kinh tế
Daân chuùng sinh soáng ôû Vónh Long haàu heát laø ngöôøi Kinh, coù moät soá ñoàng baøo goác
Khmer ôû taäp trung trong naêm xaõ thuoäc caùc quaän Bình Minh (xaõ Ñoâng Thaønh),
 580

quaän Tam Bình (xaõ Loan Myõ), quaän Traø OÂn (xaõ Traø Coân) vaø quaän Vuõng Lieâm.
Caùc toân giaùo chính goàm coù ñaïo Phaät, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo vaø Thieân Chuùa.
Haàu heát daân chuùng ñeàu soáng ngheà noâng, do chaát ñaát ñöôïc phuø sa töø hai soâng Tieàn,
soâng Haäu boài ñaép haèng naêm. Vì theá, luùa, caùc loaïi hoa maøu, cuõng nhö caây aên traùi
raát töôi toát, nhaát laø treân caùc cuø lao. Nhieàu loaïi luùa Vónh Long noåi tieáng thôm ngon,
nhö luùa moùng chim, yù ñoâng, neáp höông baàu, neáp than. Nhieàu loaïi hoa maøu phuï laø
khoai lang ñoû, khoai saép, khoai tía, caùc loaïi ñaäu... Caây coâng nghieäp nhö mía, thuoác
laù, ñaäu phoïng, döøa, ñaäu naønh, boá, laùt... ñöôïc troàng khaép nôi trong tænh. Quaän Tam
Bình vaø Traø OÂn chuyeân veà troàng mía. Ven soâng Tieàn vaø Haäu, daân chuùng troàng
döøa, thuoác laù.
Caùc loaïi caây aên traùi noåi tieáng nhö döa haáu, döa huøm, döa vaøng, xoaøi, mít, döøa,
cam, oåi xaù lò, chuoái, cau, maõng caàu, löïu... Caùc quaän Chaâu Thaønh, Bình Minh, Chôï
Laùch vaø Tam Bình coù dieän tích troàng xoaøi nhieàu nhaát tænh, ñöôïc phaân phoái ñeán caùc
tænh khaùc vôùi soá löôïng khaù cao. ÔÛ quaän Chaâu Thaønh coù troàng caùc loaïi hoa laøi, hoa
ngaâu duøng cho kyõ ngheä öôùp traø. Quaän Chôï Laùch coù caùc vöôøn hoa noåi tieáng veà caùc
gioáng hoàng, truùc ñaøo, maãu ñôn, lan hoà ñieäp, moäc caån vaø caùc loaïi caây kieång khaùc...
Thoå saûn cuûa Vónh Long raát phong phuù vaø ña daïng. Cuø lao Taân Phong ôû quaän Chôï
Laùch ñöôïc bieát nhieàu vì xuaát caûng chuoái giaø höông, thôm ngoït nhaát mieàn Taây; vì
coù nhöõng vöôøn quít ñöôøng, vöôøn choâm choâm troùc vaø ñaëc bieät laø traùi vaûi töôi, saàu
rieâng, ñöôïc troàng ôû vuøng giaùp ranh vôùi Caùùi Môn thuoäc tænh Kieán Hoøa; ñaây laø loaïi
traùi vaûi ñaàu tieân ñöôïc gaây gioáng thaønh coâng ôû mieàn Taây.
Veà haûi saûn, Vónh Long coù nhieàu kinh raïch vaø naèm giöõa hai bôø soâng lôùn neân coù
nhieàu caù, toâm. Ngoaøi ra caùc loaïi caù ñoàng, coøn coù caùc loaïi caù soâng ñöôïc öa chuoäng
nhö caù cheûm, caù voà, caù chaùy (soáng ôû vuøng giaùp nöôùc ôû hai hai quaän Traø OÂn vaø
Bình Minh), vaø caù linh thöôøng ñöôïc ñaùnh baét baèng ñaùy vaøo muøa nöôùc xuoáng haøng
naêm vaø ñöôïc duøng cho kyõ ngheä laøm nöôùc maém. Caù voà, caù tra, toâm caøng xanh
thöôøng ñöôïc nuoâi ôû caùc beø noåi doïc theo soâng Tieàn, soâng Haäu, baét ñaàu töø muøa
nöôùc leân vaø laø nguoàn lôïi ñaùng keå cuûa tænh.
Veà coâng nghieäp, coù caùc loø ñöôøng ôû doïc theo kinh Mang Thít, cung caáp ñöôøng thoâ
vaø ñöôøng huõ cho nhaø maùùy ñöôøng Hieäp Hoøa, cuõng nhö caùc loaïi ñöôøng vaøng vaø
 581

ñöôøng theû cho daân chuùng trong vuøng. Coù kyõ ngheâä laøm gaïch ngoùi ôû caùc quaän Chaâu
Thaønh, Minh Ñöùc vaø laøm nhang ôû quaän Bình Minh. Duø laø moät tænh coù dieän tích
nhoû, nhöng tieàm naêng kinh teá cuûa Vónh Long raát lôùn, ñaët bieät laø thöông nghieäp.
Lược sử
Thôøi caùc Chuùa Nguyeãn khai khaån mieàn Nam, vuøng Vónh Long vaø An Giang naèm
trong ñòa haït dinh Long Hoà, sau ñoåi thaønh dinh Vónh Traán. Naêm 1802, Gia Long
chia laïi Nam Kyø laøm naêm traán, Vónh Long vaø An Giang hoïp thaønh traán Vónh
Thanh. Naêm 1832, Minh Maïng ñoåi caùc traán thaønh tænh; Nam kyø goïi laø Gia Ñònh
thaønh goàm saùu tænh Vónh Long, Bieân Hoøa, Gia Ñònh, Ñònh Töôøng, An Giang vaø Haø
Tieân.
Sau khi chieám ba tænh mieàn Ñoâng, giaëc Phaùp traøn xuoáng mieàn Taây. Vónh Long laø
ñòa ñaàu maø chuùng phaûi vöôït qua. Ngaøy 20-3-1862, teân ñeà ñoác Bonard ñöa 11 phaùo
traïm vaø 1000 quaân ñeán nôi. Toång ñoác Vónh Long Tröông Vaên Uyeån ñieàu binh
choáng giöõ. Ngaøy 21-3 phaùo haïm giaëc baét ñaàu baén phaù nhö möa vaøo caùc tieàn ñoàn
tröôùc khi ñoå boä. Quaân ta chieán ñaáu raát duõng caûm. Nhöng hoûa löïc ñòch quaù maïnh,
ngaøy 22-3, hai tieàn ñoàn Vónh Toàn vaø Vónh Myõ Thaïnh thaát thuû. Saùng ngaøy 23-3
thaønh luõy cuûa Vónh Long beân bôø soâng Coå Chieân bò choïc thuûng. Toång ñoác Tröông
Vaên Uyeån cho quaân lui veà Myõ Quyù (caùch tænh lî Myõ Tho 20 caây soá veà höôùng Taây)
thieát laäp caên cöù môùi tieáp tuïc chieán ñaáu.
Qua hoøa öôùc Nhaâm Tuaát kyù ngaøy 11-6-1862 giöõa trieàu ñình Töï Ñöùc vaø Phaùp,
ngoaøi vieäc maát ba tænh Ñònh Töôøng, Bieân Hoøa, Gia Ñònh, quaân Phaùp vaãn ñoùng
binh trong tænh Vónh Long, maët duø ñaát vaãn thuoäc quan trieàu ñình cai quaûn. Thaùng 7
-1864 vieäc thöông thaûo giöõa trieàu ñình vôùi Phaùp ñeå chuoäc laïi ba tænh mieàn Ñoâng
thaát baïi, Phaùp tieáp tuïc xaâm löôïc ba tænh mieàn Taây. Ngaøy 20-6-1867, teân Phoù ñeà
ñoác De la Grandieøre keùo quaân thuûy boä ñeán chieám thaønh Vónh Long. Khoâng giöõ
ñöôïc thaønh Phan Thanh Giaûn uoáng thuoác ñoäc töï töû.
Cuoái naêm, ba ngöôøi con cuûa oâng laø Phan Lieâm, Phan Toân vaø Phan Ngöõ phaát côø
khôûi nghóa, ñaùnh giaëc Phaùp lan roäng boán tænh Vónh Long, Sa Ñeùc, Vónh Bình, Beán
Tre. Naêm 1872, caùc anh huøng AÂu Döông Laân, Leâ Coâng Thaønh, Phaïm Vaên Ñoång
chieâu moä ngöôøi coù loøng khaùng chieán suoát vuøng Vónh Long, Caàn Thô vaø An Giang.
 582

Naêm 1872 nghóa quaân vuøng Vuõng Lieâm traù haøng, phuïc kích taïi caàu Voàng, gieát teân
Tham Bieän Salicetti vaø ñaïi uùy Bobin. Phaùp sai Vieät gian Toång ñoác Traàn Baù Loäc
ñem quaân xuoáng ñaùn aùp traû thuø. Teân Loäc taøn saùt gaàn troïn caû laøng, choân chung moät
hoá goïi laø Vuõng Linh, sau naày ñoïc traïi laø Vuõng Lieâm.
Phong cảnh, di tích
Cuø Lao An Bình Vaø Bình Hoøa Phöôùc : Laø cuø lao giöõa treân soâng Tieàn, ñoái dieän vôùi
thò xaõ Vónh Long, nôi taäp trung nhieàu ñieåm du lòch. Cuø lao roäng hôn 60 km², goàm 4
xaõ : An Bình, Bình Hoøa Phöôùc, Hoøa Ninh vaø Ñoàng Phuù. ñaát ñai maøu môõ vaø truø
phuù, nöôùc ngoït quanh naêm, daân cö troàng nhieàu caây aên traùi nhö : choâm choâm, xoaøi,
nhaõn, saàu rieâng, sapoâcheâ... Caùc ñieåm du lòch treân cuø lao naøy laø :
Vöôøn caûnh bonsai cuûa oâng Saùu Giaùo taïi aáp Bình Thuaän xaõ Hoøa Ninh vôùi haøng
traêm caùc loaïi caây caûnh : mai vaøng, mai chieáu thuûy, laøi... xung quanh nhaø laø vöôøn
nhaõn vaø ao nuoâi caù tai töôïng, loaïi caù thòt ngon. Nhaø saøn oâng Möôøi ñaày : nhaø saøn
caát baèng goã treân raïch Ninh Hoøa, phía sau nhaø laø vöôøn nhaõn, böôûi, sa-poâ-cheâ. Ngoâi
nhaø xöa oâng Hai Hoaøng ñöôïc xaây theo kieán truùc Phaùp coù saân roäng vaø phía sau laø
vöôøn choâm choâm vaø nhaõn.
Caùc vöôøn traùi caây ñaëc saûn khaùc : vöôøn choâm choâm oâng Chín Hoaùn, vöôøn choâm
choâm oâng Chín Caàn, vöôøn nhaõn tieâu oâng Taùm Hoå, vaø voâ soá caùc vöôøn traùi caây khaùc.
Vöôøn böôûi treân cuø lao Myõ Hoøa huyeän Bình Minh, caùch Vónh Long chöøng 30 km,
chuyeân troàng böôûi naêm roi, loaïi böôûi ngon noåi tieáng cuûa vuøng ñoàng baèng soâng
Cöûu Long.
Khu du lòch Tröôøng An : Tröôøng An coù dieän tích roäng 16 ha naèm saùt beân soâng
Tieàn, caùch thò xaõ Vónh Long 4 km. Laø khu du lòch cuûa tænh Vónh Long, Töôøng An
coù phong caûnh thieân nhieân höõu tình, caây traùi xanh maùt quanh naêm, khoâng khí
trong laønh. Taïi ñaây ñaõ coù nhöõng bieät thöï vôùi kieán truùc thanh lòch, nhaø nghæ, nhaø
haøng phuïc vuï caùc moùn aên mieàn Taây Nam Boä.
Trung taâm Fatima : Laø moät thaéng caûnh, nhaát laø vaøo nhöõng ngaøy leã ñaïo lôùn trong
naêm ñöôïc xaây döïng caïnh quoác loä 4, treân ñöôøng ra beán phaø Myõ Thuaän. Trung taâm
ñöôïc trang trí baèng nhieàu hoa kieång ñeïp, ñöôïc daân chuùng theo ñaïo Thieân Chuùa ôû
Vónh Long xem laø thaùnh ñòa cuûa ñòa phaän mình.
 583

Cuø Lao Daøi : Thuoäc quaän Vuõng Lieâm, daøi 17 caây soá. Ñaây laø vuøng ñaát do coâng
khai phaù cuûa oâng Nguyeãn Vaên Thoaïi, coâng thaàn nhaø Nguyeãn. Naêm 1917 (Ñinh
Söûu), oâng baét ñaàu cho di daân ñeán vuøng naày vaø laäp ra naêm laøng Phuù Thaùi, Phöôùc
Khaùnh, Thaùi Bình, Thanh Löông vaø Bình Thaïnh. Sau ñoù, nhaø cöûa, ñình chuøa, caàu
loä ñöôïc xaây leân nhieàu vaø daân soáng treân cuø lao naøy raát thònh vöôïng. Ngaøy nay, cuø
lao Daøi thuoäc xaõ Quôùi Thieän vaø coøn caùc di tích nhö laêng, moä cuûa nhieàu ngöôøi
trong doøng hoï oâng Nguyeãn Vaên Thoaïi vaø nhöõng quan chöùc thôøi baáy giôø, trong soá
naøy coù laêng vaø moä cuï baø Nguyeãn Thò Tuyeát, thaân maãu oâng Nguyeãn Vaên Thoaïi.
Ñình Long Thanh : Ñình Long Thanh thuoäc phöôøng 5 thò xaõ Vónh Long, caùch trung
taâm thò xaõ 3 km. Ñình ñöôïc xaây caát naêm 1720, noäi ñieän trang trí khaùnh thôø, hoaønh
phi, bao lam chaïm troå raát coâng phu theo ngheä thuaät truyeàn thoáng sôn son thieáp
vaøng. Ñình ñöôïc coâng nhaän di tích lòch söû vaên hoùa naêm 1993.
Chuøa Phöôùc Haäu : Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo nöûa cuoái theá kyû 18 treân moät khu ñaát
roäng raõi vaø yeân tónh, taïi aáp Ñoâng Phuù, xaõ Ngaõi Töù, huyeän Tam Bình. Thieàn Sö
Hoaøng Chænh ôû Quaûng Ngaõi vaøo tu ñaõ truøng tu chuøa vaøo caùc naêm 1895 vaø 1910.
Chuøa Phöôùc Haäu tieáp tuïc ñöôïc truøng tu vaø môû roäng döôùi thôøi Hoøa thöôïng Khaùnh
Anh töø naêm 1939 vaø Hoøa thöôïng Thieän Hoa töø naêm 1961 ñeán 1972. Ngoaøi caùc
pho töôïng Phaät vaø töôïng Thaäp Baùt La Haùn, chuøa coøn coù khu thaùp ñeïp, ñoù laø thaùp
Thieân Nga (döïng naêm 1972) vaø thaùp Ña Baûo (döïng naêm 1966).
Chuøa Tieân Chaâu (chuøa Toâ Chaâu) : Toaï laïc taïi xaõ An Bình thuoäc cuø lao An Bình,
ñoái dieän vôùi thò xaõ Vónh Long, beân kia bôø soâng Coå Chieân. Chuøa Tieân Chaâu do
Hoøa thöôïng Ñöùc Hoäi laäp vaøo khoaûng theá kyû 19 trong moät khu ñaát roäng, thoaùng
maùt. Chuøa coøn coù teân laø chuøa Di ñaø. Kieán truùc maët tieàn vaø coång chuøa hieän nay
ñöôïc xaây döïng töø naêm 1961 - 1963.
Chuøa Saghmangala (chuøa Haïnh Phuùc Taêng hay chuøa Vuõng Lieâm) : Chuøa taïi xaõ
Trung Thaønh, huyeän Vuõng Lieâm. ñaây laø chuøa Khmer Nam Boä ñöôïc xaây döïng töø
laâu. Moät soá taøi lieäu cho bieát chuøa döïng vaøo naêm 1339. Ngoâi chính ñieän hieän nay
ñöôïc xaây vaøo naêm 1964, tam quan xaây naêm 1974, ñaëc bieät treân hai coät cuûa coång
tam quan coù ñaép noåi hai töôïng Krud ñôõ maùi tam quan raát ñoäc ñaùo.
Chuøa Kyø Sôn : Chuøa ñöôïc xaây döïng caùch ñaây gaàn hai traêm naêm (khoaûng naêm
 584

1812) taïi aáp Kyø Sôn, huyeän Tam Bình, nôi ñaây luùc ñaàu laø moät khu röøng hoang vu,
ñaàm laày coù nhieàu sen moïc. Ban ñaàu, chuøa chæ baèng tre laù ñôn sô, sau ñoù chuøa bò
hoûa hoaïn. Ñeán naêm 1884 caùc nhaø sö vaø baø con trong vuøng ñaõ quyeân goùp xaây döïng
laïi baèng goã. Chuøa coù kieán truùc theo kieåu chuøa Khmer, caùc maùi chuøa laøm theo loái
so le, ôû giöõa ba maùi xuoâi moät maùi ngang laø hình thaùp cao 2 m, choùp thaùp 5 taàng,
xung quanh töôïng nöõ thaàn Kaâyno ñôõ thaùp. Coù nhieàu ñaàu thaàn xaø hình reû quaït che
Ñöùc Phaät ngoài thieàn.
Gian chính ñieän coù 2 taàng, taàng treät thôø töôïng Phaät Thích Ca cao 11 m vaø 11 töôïng
Thích Ca lôùn nhoû ôû caùc tö theá thieàn ñònh khaùc nhau. Taàng hai coù töôïng Thích Ca
cao 3 m coù töø theá kyû 19, ba töôïng Phaät cöùu ñoä chuùng sinh. Taát caû caùc coät ngoaøi
ñeàu taïc töôïng chim thaàn Mahaknoát vaø töôïng thaàn caùnh dôi Kaâyno ñôõ maùi. Haøng
naêm, coù nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng tín ngöôõng cuûa ñoàng baøo Khmer ñöôïc toå chöùc
taïi ñaây.
Tònh Xaù Ngoïc Vieân : Tònh xaù toïa laïc ôû soá 14/20/2 ñöôøng Xoùm Chaøi, phöôøng 2, thò
xaõ Vónh Long. Tònh xaù ñöôïc xaây vaøo naêm 1948, laø moät trong nhöõng daáu tích ñaàu
tieân khai môû giaùo phaùp cuûa Toå sö Minh Ñaêng Quang. Ñaây laø ngoâi toå ñình cuûa heä
phaùi Phaät giaùo Khaát Só Vieät Nam. Heä phaùi naøy hieän coù 250 ngoâi tònh xaù töø Quaûng
Trò ñeán Caø Mau. Trong chuøa coù ñieän Phaät, baøn thôø Toå sö vaø nhaø thôø Toå Minh
Ñaêng Quang.
Chuøa Phaùp Haûi : Chuøa do sö Phaùp Haûi xaây döïng vaøo naêm 1962 taïi soá 195 ñöôøng
Traàn Phuù, phöôøng 4, thò xaõ Vónh Long. Naêm 1980 chuøa ñöôïc truøng tu. Tröôùc ñaây
chuøa laø truï sôû cuûa hoäi Phaät Hoïc Nam Vieät, tænh Vónh Long. Tröôùc chuøa coù döïng
töôïng Quan Theá AÂm Boà Taùt.
Chuøa Giaùc Thieân : Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1906 taïi soá 70 ñöôøng Traàn Phuù,
thò xaõ Vónh Long. Töø ñoù ñeán nay, chuøa ñaõ ñöôïc söûa chöõa nhieàu laàn.
Vaên Thaùnh Mieáu : Do oâng Phan Thanh Giaûn taïo laäp cuoái naêm Giaùp Tyù (1865) vaø
hoaøn thaønh cuoái naêm Bính Daàn (1867). Mieáu caùch quaän Chaâu Thaønh khoaûng hai
caây soá. Caùc ñeàn thôø trong mieáu goàm coù : chaùnh ñieän thôø Khoång Töû. Hai beân
chaùnh ñieän thôø 72 baäc thaàn hieàn. Phía tröôùc beân traùi Vaên Thaùnh Mieáu coù toøa Vaên
Xöông Caùc, ôû treân caùc thôø Ñöùc Vaên Xöông Ñeá Quaân, ôû döôùi thôø oâng Phan Thanh
 585

Giaûn. Luùc coøn soáng, oâng thöôøng duøng nôi naày laøm nôi xöôùng hoïa vôùi caùc vaên
nhaân thi só. Nhöõng ngöôøi coå ñoäng trong vieäc xaây döïng mieáu ñieàu ñöôïc ghi teân treân
moät "Thaïch Baûng"; trong soá naøy coù anh huøng Nguyeãn Thoâng, nhaø caùch maïng saùt
caùnh choáng Phaùp cuøng Tröông Coâng Ñònh.
Ñình Thôø Toáng Phöôùc Hieäp : OÂng Toáng Phöôùc Hieäp vaø em laø Toáng Phöôùc Hoøa laø
hai danh thaàn trieàu Nguyeãn, ñöôïc saéc phong "Thaàn" ôû hai tænh Vónh Long vaø Sa
Ñeùc (quaän Chaâu Thaønh töùc quaän Sa Ñeùc, coù ñeàn thôø Toáng Phöôùc Hoøa). Ñình
Toáng Phöôùc Hieäp thuoäc xaõ Long Chaâu, ngay trung taâm tænh lî, ñöôïc daân chuùng
trong tænh raát kính troïng vaø suøng baùi; nhaát laø ñoàng baøo Vieät goác Hoa. Sau bieán coá
Maäu Thaân (1968) ñình ñöôïc tænh cho tu söûa laïi toaøn boä theo kieán thöùc taân thôøi vaø
ñöôïc Hoäi Thaønh Töï Thaùnh Thaàn caûi teân laø "Ñeàn Thôø Caùc Vò Khai Quoác Coâng
Thaàn" ñeå töôûng nhôù caùc vò vaên quan, voõ töôùng ñaõ coù coâng xaây döïng mieàn ñoàng
baèng soâng Cöûu Long thaønh mieàn Taây truø phuù. Baøi vò cuûa oâng Phan Thanh Giaûn
ñöôïc ñöa veà thôø taïi ñaây. Hieän nay, doøng hoï Toáng Phöôùc coøn ôû tænh Sa Ñeùc.
Laêng Thoáng Cheá Ñieàu Baùt : Caùch quaän Traø OÂn khoaûng moät caây soá veà phía Ñoâng,
treân ñöôøng veà xaõ Vónh Xuaân, coù laêng ngaøi Ñieàu Baùt. Sau khi maát, oâng ñöôïc ñöa
veà an taùng taïi xaõ Thieän Myõ, quaän Traø OÂn. Daân chuùng trong vuøng thöôøng ñeán
vieáng laêng vaø xem oâng raát linh thieâng.
Baûo Thaùp Xaù Lôïi Mieàn Taây : Ñaây laø moät coâng trình Phaät giaùo theá giôùi, ñöôïc xaây
döïng töø naêm 1969 ñeán 1972 nhöng chöa hoaøn taát. Baûo Thaùp naèm treân boán maãu
ñaát naèm caïnh quoác loä 4, gaàn beán phaø Myõ Thuaän. Xaù Lôïi Phaät ñöôïc an vò vaøo
thaùng Tö aâm lòch naêm Nhaân Tyù (1972). Luùc baáy giôø, Baûo Thaùp cao naêm taàng,
khoaûng 20 thöôùc (döï truø xaây 10 taàng cao 49 thöôùc).
Taàng thöù nhaát ñöôïc an vò boán töôïng Phaät Thích Ca (moãi töôïng cao hai thöôùc moát,
trong tö theá ngoài thieàn), raát uy nghi, hieän nay chæ coøn coù moät taàng. Boán töôïng Phaät
ñaõ ñöôïc Phaät töû taïi Vónh Long ñöa veà chuøa Phöôùc Haûi, Long Hoà. Baûo Thaùp naøy
ñöôïc ñaïi ñöùc Narada thuoäc Phaät giaùo theá giôùi baûo trôï. Baûo Thaùp Xaù Lôïi sau naøy
seõ laø moät thaéng caûnh ñoäc ñaùo, khoâng nhöõng cuûa Vónh Long maø coøn cho caû mieàn
Taây. Caàu Myõ Thuaän noái lieàn quoác loä 4; töø Saøi Goøn ñeán Vónh Long khoâng phaûi qua
phaø.
 586

Quaän Vuõng Lieâm, Laøng Trung Thaønh : Queâ Tröông Duy Toaøn, nhaø caùch maïng vaø
danh só ñôøi Nguyeãn. Naêm 1913, oâng laø hoäi vieän cuûa Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi do
cuï Phan Boäi Chaâu laõnh ñaïo; cuoái naêm, oâng cuøng Cöôøng Ñeå vaø Ñoã Vaên Y qua Ñöùc,
sau ñoù caàm giaùc thö qua Phaùp toá caùo chính saùch cai trò taøn aùc cuûa Phaùp. Bieát tröôùc
Albert Sarraut giaû muoán gaëp ñeå baét giöõ. Cöôøng aâm thaàm xuoáng taøu troán veà Trung
Hoa; rieâng Tröông Duy Toaøn vaø Ñoã Vaên Y bò baét giam ôû nguïc La Santeù taïi Paris,
cuøng vôùi Phan Chu Trinh. Hai naêm sau, caû ba ngöôøi ñöôïc thaû, Tröông tieân sinh bò
truïc xuaát veà nöôùc vaø bò giam loûng taïi Long Ñieàn, Caàn Thô.
OÂng coøn laø nhöõng tieåu thuyeát gia vieát chöõ Quoác ngöõ ñaàu tieân cuûa nöôùc ta vaø laø
moät soaïn giaû caûi löông tieân phong raát ñöôïc öa chuoäng; nhöõng taùc phaåm ñöôïc bieát
ñeán nhö Phan Yeân Ngoaïi Söû, Tieát Phuï Gian Truaân; Trang Töû Coå Boàn Ca (töùc
Trang Chaâu Moäng Hoà Ñieäp, döïa theo Nam Hoa Kinh cuûa Trang Töû)..., vaø nhieàu
baøi soaïn cho caûi löông nhö Löu Yeán Ngoïc cöùu cha (laáy yù töø Taùi Sanh Duyeân),
Kim Vaân Kieàu Haïnh Ngoä, Luïc Vaân Tieân, Kim Vaân Kieàu 1, Haïnh Nguyeân Coáng
Hoà (laáy yù töø Nhò Ñoä Mai).
Các dịp lễ hội
Laø moät tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Vónh Long ñöôïc khai phaù töø naêm 1732,
khi baét ñaàu döïng dinh Long Hoà. Ñeán naêm 1813 ñöôïc ñoåi laø Vónh Traán. Naêm 1832,
tænh Vónh Long ñöôïc thaønh laäp. Vónh Long coù 3 daân toäc chính: ngöôøi Vieät (Kinh)
chieám 97%, ngöôøi Khmer chieám gaàn 2% daân soá, coøn laïi laø ngöôøi Hoa vaø moät soá ít
ngöôøi thuoäc caùc daân toäc khaùc. Ngöôøi Khmer trong tænh ít, nhöng nôi ñaây vaãn mang
ñaäm neùt truyeàn thoáng vaên hoùa leã hoäi cuûa ngöôøi Khmer.
Vónh Long laø vuøng ñaát cuûa nhöõng doøng soâng, moät theá giôùi nöôùc, daáu aán cuûa nhöõng
caâu chuyeän truyeàn thuyeát veà thaàn raén Naga cuûa vöông quoác Phuø Nam vaøo theá kyû
thöù nhaát.
Chính nhöõng doøng soâng, nhöõng khu vöôøn traùi caây boán muøa, khoâng khí trong laønh
maùt meû haøng naêm ñaõ thu huùt soá ñoâng du khaùch veà vôùi mieät vöôøn, vôùi thieân nhieân
bao la, laéng nghe rì raøo tieáng laù, laûnh loùt, ríu rít tieáng chim, cuøng vôùi höông noàng
cuûa trôøi ñaát ñeå hoøa nhaäp vôùi thieân nhieân töôi ñeïp vaø thöôûng thöùc caùc loaïi hình vaên
hoùa truyeàn thoáng, ñaëc bieät laø caùc leã hoäi cuûa ngöôøi Khmer.
 587

Cuõng gioáng nhö ñoàng baøo ôû caùc tænh khaùc, haøng naêm ngöôøi Khmer ôû Vónh Long
coù nhieàu leã hoäi :
Leã vaøo naêm môùi (Chol Chnam Thmay) töùc laø teát cuûa ngöôøi Khmer (15-4 AÂm lòch).
Leã cuùng oâng baø(leã Ñoân Ta), töø 29-8 ñeán ngaøy 1-9 AÂm lòch.
Leã cuùng traêng (leã hoäi OK-Om-Bok vaø ñua ghe ngoï) vaøo ngaøy 15-10 AÂm lòch.
Leã daâng boâng, leã daâng phöôùc...

Vĩnh Phúc
 588

Dieän tích : 1362 km².

Daân soá : 1.115.700 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Vónh Yeân.
Caùc huyeän : Laäp Thaïch, Tam Ñaûo, Vónh Töôøng, Yeân Laïc, Meâ Linh.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Möôøng, Dao...
Vónh Phuùc laø tænh mieàn nuùi trung du Baéc Boä, caùch Haø Noäi 60 km veà phía baéc, tieáp
giaùp caùc tænh Tuyeân Quang vaø Thaùi Nguyeân ôû phía baéc; phía ñoâng vaø ñoâng nam
giaùp Haø Noäi, phía taây giaùp tænh Phuù Thoï, phía nam vaø taây nam giaùp tænh Haø Taây.
Ñòa hình chuû yeáu laø trung du vaø ñoàng baèng, ñoài nuùi thaáp. Nhieät ñoä trung bình caû
naêm laø 23,4°C. Vuøng nuùi Tam Ñaûo khí haäu maùt meû, nhieät ñoä trung bình khoaûng
21°C, laø nôi nghó maùt lyù töôûng cuûa mieàn baéc.
Phía Nam tænh Vónh Phuùc laø nhöõng caùnh ñoàng meânh moâng baùt ngaùt, laùc ñaùc soâng
ngoøi, keânh raïch, ñoàng laày vaø moät soá hoà roäng. Phía Baéc laø nhöõng ñoài coû, caây coái
cao daàn tôùi daõy nuùi Tam Ñaûo. Daõy nuùi Tam Ñaûo khaù lôùn, naèm ôû phía Baéc huyeän
Tam Döông, cao ñoä trung bình 1340 thöôùc, lan tôùi huyeän Ñaïi Töø cuûa tænh Thaùi
Nguyeân, nuùi ñöôïc ñaët teân Tam Ñaûo vì coù ba hoøn nuùi cao laø Thaïch Baøn 1388 thöôùc,
Thieân Thò 1375 thöôùc vaø Phuù Nghóa 1400 thöôùc. Daõy nuùi Tam Ñaûo coù töø thôøi ñeä
nhò nguyeân ñaïi, caáu taïo bôûi caùc phieán nham thaïch laãn nhieàu maïch thaïch anh.
Ngoaøi ra coøn caùc nuùi Ngang, nuùi Coå (nuùi Troáng).
Phaàn ñaát naèm doïc theo taû ngaïn soâng Hoàng Haø do phuø sa boài leân. Hai soâng chính
chaûy qua tænh Vónh Phuùc laø soâng Caø Loà vaø Hoàng Haø. Taû ngaïn soâng Hoàng Haø coù
nhieàu ngoøi nhoû töø Tam Ñaûo ñoå xuoáng roài hôïp thaønh soâng Tieåu Ñaùy. Soâng Caø Loà
phaùt nguyeân töø Sôn Taây, daøi khoaûng möôøi caây soá, chaûy qua Vónh Yeân, Phuùc Yeân,
ñeán Baéc Ninh thì hôïp vôùi soâng Caàu. Veà muøa caïn thuyeàn beø khoâng ñi laïi ñöôïc vì
loøng soâng coù nhieàu baõi caùt noåi leân.
Heä thoáng giao thoâng cuûa tænh ña daïng vaø khaù phaùt trieån. Tænh Vónh Phuùc naèm gaàn
keà ngay saân bay quoác teá Noäi Baøi, laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån kinh teá
ñoái ngoaïi.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo ôû tænh Vónh Phuùc ña soá laø ngöôøi Kinh, cuõng coù moät soá ngöôøi Möôøng ôû
 589

daõy nuùi Tam Ñaûo, ngöôøi Maùn ôû caùc huyeän Tam Döông, Laäp Thaïch, Bình Xuyeân.
Daân chuùng theo ñaïo Phaät vaø Thieân Chuùa. Tröôùc 1954, haøng naêm vaøo muøa Xuaân,
daân chuùng môû hoäi vôùi nhieàu tuïc leä giaûi trí ñaëc bieät coå truyeàn nhö: thi ñaùnh vaät, bôi
thuyeàn, baét chaïch trong chum, thoåi côm, keùo co...
Vónh Phuùc coù nhieàu ruoäng nöông. Ruoäng ôû ñoàng baèng maøu môõ, ruoäng cao ôû vuøng
giaùp nuùi do ngöôøi Maùn vaø Möôøng canh taùc nôi thung luõng vaø söôøn nuùi; ruoäng luùa
troàng roài khoâng caáy laïi. Ngoaøi ra coøn coù hoa maøu phuï khaùc nhö ngoâ, saén, mía,
thuoác laù, daâu chaên taèm, traø. Röøng Tam Ñaûo coù nhieàu loaïi raén ñoäc nhaát laø "raén xe
ñieáu"; nôi aåm thaáp coù ruøa. Vónh Phuùc cuõng coù nhieàu caù. Caù Gaùy ôû Ñaàm Vaïc noåi
tieáng laø thôm ngon, caù Anh Vuõ taïi soâng Loâ raát quyù. Taïi laøng queâ, daân ta cuõng nuoâi
traâu, boø, heo,deâ, gaø, vòt...
Khoaùng saûn Vónh Phuùc khoâng nhieàu, coù moû saét ôû xaõ Khai Quang gaàn tænh lî, daõy
nuùi Tam Ñaûo coù moû baïc vaø ñoàng, ñaù voâi raát nhieàu ôû caùc daõy nuùi. Kyõ ngheä vaø
thöông maïi taäp trung vaøo caùc ngaønh ngheà tieåu coâng ngheä nhö saûn xuaát ñöôøng, eùp
daàu, chum vaïi, ñoà saønh...
Lược sử
Ñaát Vónh Phuùc coù giaù trò laäp quoác, xöa thuoäc boä Vaên Lang, moät trong 15 boä cuûa
nöôùc Vaên Lang, sau thuoäc veà Phong Chaâu, ñeá ñoâ cuûa ñôøi Hoàng Baøng (hay laø ñòa
phaän cuûa huyeän Baïch Haïc, ñaây laø nôi xuaát phaùt ñaàu tieân cuûa toå tieân ngöôøi Vieät
Nam ta. Töø naêm 282 ñeán naêm 272 (tröôùc CN), Phong Chaâu thuoäc huyeän Taân
Xöông. Ñôøi nhaø Traàn, Vónh Yeân laø loä Tam Ñaùi. Ñôøi Minh Maïng, naêm 1822, goïi laø
phuû Vónh Töôøng thuoäc tænh Sôn Taây. Naêm 1890 ñoåi laø ñaïo Vónh Yeân, naêm 1899,
tænh Vónh Yeân môùi ñöôïc thaønh laäp goàm phaàn ñaát phía taû ngaïn soâng Hoàng Haø cuûa
tænh Sôn Taây.
Naêm 39, daân chuùng tham gia cuoäc khôûi nghóa cuûa Hai Baø Tröng, giaûi phoùng tænh
Vónh Yeân vaø caùc nôi khaùc, ñaùnh ñuoåi giaëc Toâ Ñònh veà Taøu. Naêm 545, anh huøng
Trieäu Quang Phuïc (ngöôøi quaän Chaâu Dieân phuû Vónh Töôøng) theo cha laø Thaùi phoù
Trieäu Tuùc giuùp vua Lyù Nam Ñeá ñaùnh giaëc Löông vaø laäp ñöôïc nhieàu coâng traïng.
Naêm 1426. Khi Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi tieán quaân ra Ñoâng Ñoâ, daân quaân Vónh
Yeân laïi cuøng caùc vò töôùng Phaïm Vaên Xaûo, Lyù Trieän, Trònh Khaû vaø Ñoã Bi ñuoåi
 590

giaëc Minh. Chaúng bao laâu, hai anh huøng Trònh Khaû vaø Leâ Khuyeán giaûi phoùng
thaønh Tam Giang (tröôùc thuoäc huyeän Baïch Haïc, sau thuoäc Vónh Töôøng).
Quaân Phaùp sau khi xaâm chieám nöôùc ta ñaõ ñaët ñoàn "lính Khoá Xanh" taïi Vónh Yeân
töø naêm 1886. Naêm 1892, anh huøng Hoaøng Hoa Thaùm laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa
Yeân Theá, tung quaân hoaït ñoäng khaép nôi laøm quaân Phaùp nhieàu phen ñieâu ñöùng.
Naêm 1896, ñaïo quaân Phaùp chieám Yeân Theá, oâng Thaùm ñem quaân leân vuøng röøng
nuùi Tam Ñaûo laäp chieán khu ñaùnh nhieàu traän soáng coøn vôùi giaëc. Huyeän Vónh Töôøng
Xaõ Yeân Nhieân laø queâ quaùn cuûa anh huøng Trònh Vaên Caán, linh hoàn cuoäc khôûi
nghóa Thaùi Nguyeân naêm 1917, laøng Thoå Tang laø nôi sinh tröôûng cuûa anh huøng
Nguyeãn Thaùi Hoïc, ngöôøi laõnh ñaïo Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng; oâng coù moät ngöôøi
chuù laø Nguyeãn Quang Trieån vaø hai ngöôøi em laø Nguyeãn Vaên Nho, Nguyeãn Vaên
Laâm taát caû ñeàu hy sinh vì nöôùc.
Phong cảnh, di tích
Tam Ñaûo : Tam Ñaûo laø moät daõy nuùi daøi 50 km, roäng 10 km, caùch Haø Noäi 86 km,
laø khu nghó maùt lyù töôûng ôû mieàn Baéc. Vôùi phong caûnh thieân nhieân tuyeät dieäu, Tam
Ñaûo ñöôïc bieát ñeán töø thôøi Lyù - Traàn (theá kyû 13). Cho ñeán ñaàu theá kyû 20 (1904-
1906), Tam Ñaûo môùi ñöôïc ngöôøi Phaùp xaây döïng thaønh khu nghó maùt, vôùi 200 bieät
thöï, khaùch saïn, nhaø haøng, saân chôi theå thao, beå bôi, saøn nhaûy... ôû ñoä cao 1000 m
so vôùi maët nöôùc bieån.
Nuùi Tam Ñaûo coù ba ñænh cao noåi leân nhö ba hoøn ñaûo: ñænh giöõa laø ñænh Baøn Thaïch
cao khoaûng 1388 m, beân traùi laø ñænh Thieân Nhò (chôï trôøi) cao khoaûng 1375 m treân
coù coät thaùp voâ tuyeán truyeàn hình cao 93 m. Beân phaûi laø ñænh Phuø Nghóa cao 1400
m. Tam Ñaûo coù khí haäu maùt meû quanh naêm. Muøa heø nhieät ñoä trung bình töø 20 ñeán
22°C vôùi söï luaân chuyeån 4 muøa roõ reät trong ngaøy. Tam Ñaûo trôû thaønh ñieåm du lòch
tham quan haáp daãn. Vaøo moãi muøa heø ñieåm du lòch naøy thu huùt haøng vaïn du khaùch
tôùi nghæ ngôi döôõng beänh.
Nhöõng ñòa danh nhö : thaùc Baïc, caàu Ñaõi Tuyeát, Am Gioù, Thang Maây, hoà Xaï
Höông, ñaäp laøng Haø vaø röøng caây nguyeân sinh cuõng laø nhöõng ñieåm tham quan vaø
nghæ ngôi lyù thuù ôû Tam Ñaûo.
Hoà Ñaïi Laûi : Ñaïi Laûi laø moät hoà nöôùc nhaân taïo thuoäc ñòa phaän huyeän Meâ Linh,
 591

caùch Haø Noäi khoaûng 50 km. Hoà roäng 525 ha, treân maët hoà coù ñaûo chim roäng 3 ha,
choã cao nhaát treân 23 m. Phía taây vaø taây nam hoà laø nuùi Thaèn Laèn. Ñöùng treân ñænh
nuùi coù theå quan saùt ñöôïc toaøn caûnh khu vöïc hoà. Maët hoà trong xanh, nhieàu baõi taém
nhaân taïo ñeïp vaø baèng phaúng chaïy theo nhöõng chaân ñoài thaáp thoaùng.
Ñaïi Laûi laø moät ñieåm du lòch nghæ ngôi vaø an döôõng cuûa tænh Vónh Phuùc cuõng nhö
cuûa caùc vuøng phuï caän. Khí haäu ôû ñaây muøa heø maùt meû, muøa ñoâng aám aùp, phong
caûnh thieân nhieân ñeïp. Röøng Ngoïc Thanh ôû khu vöïc hoà coù 500 ha röøng töï nhieân,
300 ha röøng môùi troàng vôùi heä thoáng ñoäng thöïc vaät raát phong phuù. Ñaïi Laûi laø moät
loaïi hình raát thích hôïp cho loaïi hình du lòch cuoái tuaàn, ngaøy caøng haáp daãn du
khaùch.
Laøng ngheà goám söù Höông Canh : "Ai veà mua vaïi Höông Canh " caâu ca dao coøn
löu truyeàn cho tôùi ngaøy nay ñaõ chöùng minh ñöôïc söùc soáng cuûa ngheà goám söù voán
ñaõ noåi tieáng töø laâu ñôøi cuûa tænh Vónh Phuùc. Höông Canh caùch Haø Noäi khoaûng 52
km. Laøng ngheà goám söù Höông Canh ngaøy xöa chuyeân saûn xuaát caùc loaïi haøng saønh
söù bình daân phuïc vuï cho sinh hoaït haøng ngaøy cuûa nhaân daân nhö vaïi, chum ñöïng
nöôùc, aám ñun nöôùc, saéc thuoác...
Caùc maët haøng cuûa Höông Canh ñeàu coù maët ôû haàu heát caùc nôi treân ñaát nöôùc bôûi
trình ñoä nung toát cuõng nhö kyõ thuaät nhaøo naën vaø khuoân maãu ñaït ñeán ñoä tinh xaûo.
Khaùc vôùi goám söù Baùt Traøng laø goám söù traùng men, coøn goám söù Höông Canh
chuyeân veà moäc nhöng vaãn ñöùng vöõng treân thò tröôøng.
Ngaøy nay saûn phaåm ôû Höông Canh ngaøy caøng ña daïng hoùa, ngoaøi caùc saûn phaåm
truyeàn thoáng hoï coøn saûn xuaát theâm maët haøng ngoùi lôïp nhaø vaø caùc loaïi bình, ñoà giaû
coå vôùi chaát löôïng, maãu maõ ñeïp. Laøng gheà goám söù Höông Canh ñang ngaøy moät
phaùt trieån giuùp cho ñôøi soáng nhaân daân ôû ñaây coù coâng aên, vieäc laøm vaø thu nhaäp khaù.
Laøng ngheà soâi ñoäng haún leân nhôø löôïng khaùch ñeán tham quan vaø mua haøng.
Chôï Tam Loäng : Ñaây laø phieân chôï cöôùi hoïp haøng naêm vaøo 25 thaùng 12 cuûa ñoàng
baøo H' Moâng xung quanh xaõ Tam Loäng, huyeän Tam Ñaûo. Ngaøy phieân chôï trai gaùi
Meøo tôùi ñaây raát ñoâng coù caû oâng baø giaø ñi theo, quaàn aùo chænh teà, trai gaùi gaëp gôõ
nhau trao ñoåi, taâm tình. Chôï hoïp ñeán chieàu toái thì tan. Sau nhöõng lôøi giao öôùc baïn
beø, tröôùc khi chia tay, nhöõng caëp trai gaùi ñaõ yù hôïp taâm ñaàu daét nhau vaøo chôï aên
 592

uoáng. Nhöõng caëp trai gaùi laøng seõ thaønh vôï choàng, cöôùi xin theo tuïc leä cuûa baûn.
Thaùp Bình Sôn : Thaùp naèm gaàn keà vôùi chuøa Vónh Khaùnh (chuøa Then) thuoäc ñòa
phaän thoân Bình Sôn, xaõ Tam Sôn, huyeän Laäp Thaïch. Thaùp ñöôïc xaây döïng vaøo ñôøi
Lyù - Traàn. Thaùp Bình Sôn cao khoaûng gaàn 16 m. Thaùp coù 11 taàng, moãi taàng coù
maùi löôïn cong. Loøng thaùp roãng, beä thaùp hình vuoâng moãi caïnh daøi 4,45 m vaø ñöôïc
thu nhoû daàn ñeán ñænh. Taàng treân cuøng cuûa thaùp moãi caïnh daøi 1,55 m. Thaùp ñöôïc
xaây döïng baèng gaïch ñaát nung giaø, maøu ñoû saäm raén chaéc nhö saønh, moùng thaùp
ñöôïc xaây baèng gaïch voà, saâu tôùi hôn 1 m. Maët ngoaøi caùc taàng thaùp ñöôïc oáp gaïch
mòn maët, maøu ñoû saäm, coù hoa vaên trang trí vôùi ñöôøng neùt caàu kyø, tinh xaûo, haøi hoøa
giöõa caùc taàng taïo thaønh moät khoái kieán truùc hoaøn haûo ôû moïi goùc ñoä. Traûi qua nhieàu
theá kyû, thaùp bò nghieâng leäch vaø suït lôõ moät soá choã vaø ñöôïc truøng tu vaøo naêm 1972,
neàn thaùp ñöôïc toân cao 4 m baèng 1 beä beâ toâng, kieán truùc ñöôïc baûo toàn nhö cuõ.
Thaùp Bình Sôn laø di saûn ngheä thuaät kieán truùc ñoäc ñaùo ñôøi Lyù-Traàn coøn ñöôïc baûo
toaøn nguyeân veïn tôùi ngaøy nay.
Chuøa Taây Thieân : Chuøa toïa laïc treân ñænh nuùi Tam Ñaûo, thò traán Tam Döông. Chuøa
khoâng roõ xaây döïng naêm naøo nhöng ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu döôùi thôøi Leâ. Trong
chuøa coù ñieän thôø Meï Thaàn Nuùi Tam Ñaûo (Tam Ñaûo Sôn Thaàn Maãu Quoác).
Ñình laøng Phuù Myõ : Ñình thuoäc laøng Phuù Myõ, huyeän Meâ Linh. Ñình thôø vôï choàng
Huøng Thieân Baûo - Traàn Hang, hai töôùng cuûa Hai Baø Tröng. Ñình Phuù Myõ laø moät
coâng trình kieán truùc mang ñaäm phong caùch theá kyû 18. Ñaïi ñình goàm 5 gian 2 chaùi
coù chuoâi voà theo kieåu "taøn ñao laø maùi". Caùc ñaàu ñao cong vuùt, bang ñao bòt goã
thaønh nhieàu lôùp taïo neân hoa vaên laù soài. Kieán truùc cuûa ñình noåi tieáng veà ñieâu khaéc
vaø trang trí. Ñình ñöôïc chaïm nhieàu ñeà taøi: tam ña, ngöôøi giao tranh vôùi roàng,
ngöôøi côûi roàng, maây, töù linh... Ñình coøn raát nhieàu böùc chaïm mang phong caùch kieán
truùc theá kyû 18.
Ñình Höông Canh : Ñình Höông Canh thuoäc huyeän Tam Ñaûo. Ñình ñöôïc xaây döïng
vaøo ñôøi Vónh Thònh (1705 - 1719), kieán truùc theo kieåu chöõ coâng goàm phöông ñình,
thöôïng ñieän vaø haäu cung. Ñình thôø 7 vò ñaïi thaàn : Thieân Ñeä Hoaøng Ñeá, Ñoâng
Ngaïc Ñaïi Vöông, Linh Quang Thaùi Haäu... Trong ñình coù nhieàu böùc tranh chaïm troå
tinh vi vôùi caùc chuû ñeà "töù linh", "töù quyù"... mang ñaäm phong caùch ñieâu khaéc ngheä
 593

thuaät thôøi Haäu Leâ. Ñình Höông Canh laø moät di tích vaên hoùa raát coù giaù trò vaø ñaõ
ñöôïc xeáp haïng.
Ñình Thoå Tang : Ñình thuoäc xaõ Thoå Tang, huyeän Vónh Töôøng, ñöôïc xaây döïng vaøo
khoaûng cuoái theá kyû 17. Ñình Thoå Tang vôùi kieán truùc coå truyeàn phaûn aùnh tö duy
daân daõ cuûa ngöôøi noâng daân, baèng nhöõng böùc chaïm troå theå hieän caûnh sinh hoaït cuûa
ngöôøi noâng daân, caûnh trai gaùi tình töï, ñaù caàu, ñaùnh hoà, ñaùnh vaät, chuoác röôïu...
Ñình Thoå Tang laø moät ngoâi ñình coå.
Ñeàn thôø vua Huøng Vöông thöù 18 : ôû laøng Beá Sôn huyeän Vónh Töôøng goïi laø Boà Sao.
Gaàn nôi naøy coøn coù ñeàn hoaøng haäu vaø coâng chuùa, ñeàn coù moät caùi chuoâng raát coå.
Chuøa Vónh Khoan : thuoäc laøng Vónh Moã, huyeän An Laïc, treân ngoïn ñoài coù chuøa thôø
ñaïi sö Nguyeãn Khoan thôøi Thaäp Nhò Söù Quaân.
Hoùa Long Töï : ôû Baïch Haïc Beân bôø soâng Loâ, ñeàn coøn ñöôïc goïi laø Tam Giang hay
Baïch Haïc Töï. Ñeàn laøm töø thôøi Haùn thuoäc, tröôùc ñeàn coù moät vieân ñaù noåi treân maët
nöôùc coù veát chaân ngöôøi.
Caây ña laøng Thoå Tang : treân ñöôøng vaøo Laøng Thoå Tang coù moät caây ña coå thuï, anh
thö Nguyeãn Thò Giang (coâ Giang) ñaõ duøng suùng töï vaän taïi goác caây ña naøy, ngaøy
16-8-1930, sau khi chöùng kieán caûnh quaân Phaùp haønh quyeát vò hoân phu cuûa mình laø
anh huøng Nguyeãn Thaùi Hoïc cuøng 12 chieán höõu khaùc ôû Yeân Baùi.
Röøng nuùi Tam Ñaûo : phong caûnh huøng vó neân thô coù nhieàu thoâng vaø caùc loaïi
phong lan. Tam Ñaûo coù ba ngoïn nuùi cao Thaïch Baøn, Phuù Nghóa vaø Thieân Trò.
Treân ñænh Thaïch Baøn coù chuøa Ñoàng Töï, trong thôø moät pho töôïng baèng ñoàng; ñi
xuoáng laø laøng Sôn Ñænh coù chuøa Taây Thieân (coøn goïi laø Ñòa Nguïc Thieân) caùch Sôn
Ñình 4 caây soá coù chuøa Thang, ñænh nuùi Phuø Nghóa cao nhaát, treân coù hai ngoïn goïi
laø Hoài Höông vaø Queá Phu, ôû ñaây coù suoái nöôùc trong loùng laùnh goïi laø Kim Tuyeàn
(suoái vaøng) chaûy thoâng vôùi suoái Giaûi Oan. Ngoaøi ra coøn coù suoái Baïc chaûy xuoáng
ñoàng baèng vaø coù thaùc Baïc. Nghóa ñòa Tam Ñaûo ôû treân moät söôøn nuùi, phaàn nhieàu laø
moà maû cuûa caùc tuø nhaân chính trò bò quaân Phaùp löu ñaøy vaø cheát ñoùi laïnh vaø laâm sôn
chöôùng khí trong thôøi gian khoå sai trong röøng. Vónh Phuùc laø ñaát linh thieâng, chöùng
tích cuûa bieát bao gian lao daân toäc ta ñoå ra trong gaàn 5000 naêm ñeå döïng nöôùc vaø
giöõ nöôùc, töø thôøi laäp quoác cho ñeán ngaøy nay.
 594

Các dịp lễ hội

Vónh Phuùc laø tænh thuoäc vuøng ñaát coå cuûa nöôùc Vieät Nam, nôi coù neàn vaên hoùa laâu
ñôøi vaø ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc. Vónh Phuùc cuõng laø ñòa baøn cö truù cuûa nhieàu daân
toäc ít ngöôøi, nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng ñöôïc phuïc hoài vaø phaùt trieån.
Daân toäc Möôøng ôû Vónh Phuùc coù neàn vaên hoùa daân gian khaù phong phuù. Caùc truyeän
thô, ca dao tuïc ngöõ Möôøng phaûn aùnh cuoäc ñaáu tranh cuûa con ngöôøi vôùi thieân nhieân,
cuûa nhaân daân lao ñoäng ñoái vôùi boïn aùp böùc thoáng trò, ca ngôïi lao ñoäng, tình yeâu löùa
ñoâi.
Ngöôøi Möôøng raát hay haùt, thaäm chí caû luùc thôø cuùng, ma chay. Haùt "xeùo buøa" laø
ñieäu haùt raát ñöôïc öa chuoäng, cöù xong moät baøi haùt laïi coù moät ñoaïn nhaïc coàng chieân
ñaùnh theo moät giai ñieäu nhaát ñònh. Ngoaøi ra daân toäc Möôøng coøn coù haùt ví, haùt ñuùm.
Ngöôøi Vieät (Kinh) coù haùt cheøo, haùt xoan, nhieàu ñieäu muùa daân gian cuûa vuøng ñoàng
baèng trung du Baéc Boä.
Ngöôøi Dao coù voán vaên ngheä daân gian phong phuù, nhieàu truyeän coå, baøi haùt, thô ca.
Phuï nöõ Dao maëc y phuïc raát saëc sôõ. Caùc loaïi hoa vaên cuûa ngöôøi Dao ñoäc ñaùo. Hoï
in hoa vaên treân vaûi baèng saùp ong. Phong tuïc cöôùi xin, ma chay mang ñaäm maøu saéc
toân giaùo.
Hoäi ñình Tích Sôn : Leã hoäi dieãn ra haøng naêm vaøo ngaøy 3 thaùng 1 taïi ñình Tích Sôn
thuoäc xaõ Tích Sôn, thò xaõ Vónh Yeân. Ñình thôø 7 thaàn Loã Bình Sôn (7 anh em nhaø
hoï Loã, ñôøi nhaø Traàn). Trong leã hoäi coù troø thi naáu côm, coù troø thi keùo co nam nöõ.
Hoäi Sôn Ñoàng : Leã hoäi dieãn ra haøng naêm taïi xaõ Sôn Ñoàng, huyeän Laäp Thaïch töø
ngaøy 4 ñeán ngaøy 6 thaùng 1 aâm lòch. Hoäi coù leã teá thôø oâng Baùch (Laïc töôùng vua
Huøng) vaø oâng Ñieàn (troâng coi ngheà caøy caáy).
Hoäi Haï Loâi : Leã hoäi dieãn ra taïi ñeàn Haï Loâi thuoäc huyeän Meâ Linh vaøo ngaøy 6
thaùng 1 aâm lòch haøng naêm thôø hai Baø Tröng vaø oâng Thi Saùch. Hoäi coù tuïc röôùc kieäu.
Töông truyeàn ngaøy 6 thaùng 1 aâm lòch laø ngaøy khao quaân cuûa hai Baø. Sau leã röôùc
kieäu laø caùc troø vui daân gian.
Hoäi röøng : Hoäi ñöôïc môû töø ngaøy 6 thaùng 1 ñeán ngaøy 10 thaùng 2 aâm lòch haøng naêm
taïi Vaên Tröôøng, huyeän Vónh Töôøng. Hoäi coù nhieàu cuoäc vui nhö ñua thuyeàn, ñoát
phaùo, ñaáu gaäy, thoåi côm... Ngoaøi ra hoäi coøn coù troø vui "baét chaïch trong chum".
 595

Hoäi xuaân laøng Thoå Tang : Leã hoäi baét ñaàu töø ngaøy 14 thaùng 1 aâm lòch vaø keùo daøi
trong 10 ngaøy taïi ñình Thoå Tang, huyeän Vónh Töôøng. Ñình Thoå Tang thôø Taûn
Vieân vaø 3 vò thaàn Ñaát. Theo truyeàn thuyeát Laâu Hoà Haàu töùc Phuøng Loäc Hoä laø
ngöôøi coù coâng trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân - Moâng roài hoùa ôû Thoå
Tang. Töôûng nhôù coâng ôn cuûa oâng, daân laøng ñaõ laäp ñình thôø oâng vaø haøng naêm toå
chöùc leã hoäi ñeå kyû nieäm chieán coâng cuûa oâng. Trong hoäi coù leã röôùc töø mieáu Truùc veà
ñình laøng vaø nhieàu troø vui khaùc.

Yên Bái
 596

Dieän tích : 6808 km².

Daân soá : 699.900 ngöôøi (2001).
Tænh lî : Thò xaõ Yeân Baùi.
Thò xaõ : Thò xaõ Nghóa Loä.
Caùc huyeän : Luïc Yeân, Vaên Yeân, Muø Cang Chaûi, Traán Yeân, Yeân Bình, Vaên Chaán,
Traïm Taáu.
Daân toäc : Vieät (Kinh), Taøy, Nuøng, Thaùi, Möôøng, Cao Lan, Khô Muù, Phuø Laù, Giaùy.
Yeân Baùi laø tænh naèm saâu trong noäi ñòa nhöng laïi laø cöûa ngoõ cuûa mieàn taây baéc, laø
ñaàu moái giao thoâng giöõa ñoâng baéc vaø taây baéc, giöõa cöûa khaåu Laøo Cai vaø Haø Noäi.
Phía baéc tænh Yeân Baùi giaùp Laøo Cai, phía taây giaùp Sôn La, phía ñoâng giaùp Tuyeân
Quang, phía nam giaùp Phuù Thoï.
Yeân Baùi laø tænh coù nhieàu daûi röøng lôùn. Röøng coù nhieàu goã quí nhö Pômu, laùt hoa,
Choø Chæ... Nhieàu caây döôïc lieäu vaø nhieàu loaïi ñoäng vaät quí hieám. Saûn vaät cuûa tænh
Yeân Baùi laø queá Vaên Yeân, cheø suoái Giaøng, neáp Tuù Leä. Yeân Baùi coù moû ñaù quí noåi
tieáng Luïc Yeân. Khí haäu chia laøm hai vuøng, vuøng thaáp vaø vuøng cao. Nhieät ñoä trung
bình naêm 18 - 28°C.
Yeân Baùi goàm toaøn röøng nuùi vaø thung luõng, moät loaït nhöõng daõy nuùi cao töø 2000 tôùi
2500 m phaân caùch hai khu vöïc soâng Hoàng Haø vaø soâng Ñaø (Haéc Giang), toûa ra
nhieàu nhaùnh veà phía soâng Hoàng Haø. Giöõa soâng Hoàng Haø vaø soâng Chaûy coù moät
daõy nuùi lôûm chôûm thaáp hôn, ít coù ngoïn naøo cao hôn quaù 1000 m. Yeân Baùi naèm
treân moät ñòa taàng cuûa hoà xöa, caáu taïo bôûi nhöõng lôùp ñaù soûi, lôùp phieán nham laãn ñaù
soûi vaø nhöõng lôùp saïn. Hoàng Haø laø soâng quan troïng nhaát cuûa Yeân Baùi, chaûy qua
suoát tænh theo höôùng Taây Baéc - Ñoâng Nam. Ngoaøi ra tænh naøy coøn moät soá soâng nhoû
nhö : Ngoøi Nhu, Ngoøi Chan, Ngoøi Huùt, Ngoøi Tra, Ngoøi Lau...
Thò Xaõ Yeân Baùi laø trung taâm chính trò, kinh teá, vaên hoùa cuûa tænh. Tænh Yeân Baùi coù
nhieàu di tích lòch söû vaên hoùa. Thaéng caûnh Yeân Baùi coøn giöõ ñöôïc nhieàu veû hoang
sô, moâi tröôøng sinh thaùi chöa bò oâ nhieãm raát haáp daãn ñoái vôùi khaùch du lòch.
Sinh hoạt, kinh tế
Ñoàng baøo ôû ñaây ña soá laø ngöôøi Maùn vaø ngöôøi Thoå, roài ñeán ngöôøi Kinh. Ngoaøi ra,
coøn nhöõng saéc daân khaùc nhö ngöôøøi Meøo, Möôøng, Nuøng, Xaù, Nhaéng, Dao. Daân
 597

chuùng thôø thaàn linh, toå tieân; moät soá saéc daân vaãn giöõ taäp tuïc rieâng.
Veà canh noâng nhöõng hoa maøu chính laø luùa, ngoâ, beân caïnh ñoù coøn troàng theâm saén,
mía, boâng vaûi, cuû naâu, daâu vaø coù caây doù, reã duøng laøm thuoác trò bònh khi aên nhaàm
chaát ñoäc, voû duøng laøm giaáy.
Laâm saûn chính goàm nhieàu loaïi goã quí nhö goã lim, goã taùu, goã mít, goã xen, goã guï.
Röøng Yeân Baùi raát roäng vaø coù nhieàu daõ thuù. Ñaëc bieät laø coù loaïi ruoài ôû Tu Leâ, nhoû,
maøu vaøng, ñoát raát ñau. Khoaùng saûn cuûa tænh naøy khoâng nhieàu, moät soá moû than nhoû
naèm raûi raùc nhieàu nôi, moû than chì, keä than, saét, chì, nuùi ñaù voâi.
Kyõ ngheä chæ ôû möùc tieåu thuû coâng ngheä trong phaïm vi gia ñình. Ngaønh thöông maïi
phaàn lôùn nhôø vaøo soâng Hoàng Haø cho caùc dòch vuï chuyeân chôû.
Lược sử
Thôøi laäp quoác, ñaát Yeân Baùi thuoäc boä Taân Höng, thuoäc moät trong 15 boä cuûa nöôùc
Vaên Lang. Döôùi ñôøi Traàn, Yeân Baùi laø phuû Quy Hoùa; döôùi ñôøi Leâ laø huyeän Traán
Yeân thuoäc quyeàn cai trò cuû moät tuø tröôûng hoï Nguyeãn. Naêm 1832, vua Minh Maïng
boå quan cuûa trieàu ñình ñeán ñieàu haønh. Tröôùc thôøi Phaùp thuoäc, Yeân Baùi thuoäc tænh
Höng Hoùa.
Naêm 1257, quaân Moâng Coå sang ñaùnh nöôùc ta laàn thöù nhaát ñaõ gaëp phaûi söï choáng
traû maõnh lieät cuûa quaân daân nhaø Traàn, chuùng thua chaïy töø Ñoâng Boä Ñaàu ñeán traïi
Quy Hoùa (Yeân Baùi) laïi bò chuû traïi chieâu taäp thoå daân ñaùnh tôi taû phaûi ruùt veà Vaân
Nam. Trong coâng cuoäc khaùng chieán choáng quaân Phaùp. Yeân Baùi ñaõ ghi vaøo söû saùch
nhöõng cuoäc noåi daäy cuûa moïi saéc daân. Naêm 1885, nhöõng vuøng röøng nuùi Vaên Chaán,
Than Uyeân trôû thaønh chieán khu, nôi ñoàng baøo Thaùi, Thoå, Maùn, Möôøng caàm giaùo
maùc, cung teân ñaùnh giaëc.
Naêm 1930, Yeân Baùi noåi danh lòch söû vôùi cuoäc khôûi nghóa cuûa Vieät Nam Quoác Daân
Ñaûng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa anh huøng Nguyeãn Thaùi Hoïc. Trong keá hoaïch toång khôûi
nghóa. Nguyeãn Khaéc Nhu phuï traùch lieân tænh Yeân Baùi, Phuù Thoï, Sôn Taây; vaø Ngoâ
Haûi Hoaèng chæ huy ñaùnh Yeân Baùi vaøo ngaøy 9-2-1930, nhöng vieäc toång khôûi nghóa
khoâng thaønh.
Ngaøy 8-3-1930, quaân Phaùp ñem töû hình boán vò anh huøng Ngoâ Haûi Hoaèng, Ñaëng
Vaên Löông, Ñaëng Vaên Tieäp vaø Nguyeãn Thanh Thuyeát. Sau ñoù, ngaøy 17-6-1930,
 598

möôøi hai ngöôøi anh huøng ñaõ cuøng vôùi Ñaûng tröôûng Nguyeãn Thaùi Hoïc bình thaûn
böôùc leân maùùy cheùm taïi Yeân Baùi. Möôøi hai vò anh huøng naøy goàm coù: Phoù Ñöùc
Chính, Buøi Vaên Chuaån, Nguyeãn An, Haø Vaên Laïo, Ñaøo Vaên Nhít, NgoâVaên Du,
Nguyeãn Ñöùc Thònh, Nguyeãn Vaên Tieàm, Ñoã Vaên Söù, Buøi Vaên Cöûu, Nguyeãn Nhö
Lieân vaø Buøi Töû Toaøn. Tröôùc naêm 1955, Yeân Baùi coù caùc huyeän Than Uyeân, Vaêm
Baøn, Baûo Haø, Luïc Yeân vaø Vaên Chaán. Sau ñoù coù moät soá huyeän cuûa tænh Yeân Baùi
vaø tænh Sôn La taùch ra laäp tænh Nghóa Loä.
Phong cảnh, di tích
Hoà Thaùc Baø : Hoà Thaùc Baø laø hoà nöôùc nhaân taïo coù dieän tích maët nöôùc 23.400 ha,
coù 1331 ñoài ñaûo vôùi thaûm thöïc vaät vaø caûnh quan sinh thaùi ña daïng. Nöôùc hoà trong
xanh, in boùng nhöõng vaït röøng giaø bao quanh hoà. Coù daõy nuùi Cao Bieàn soi boùng
ven hoà. Haøng ngaøn ñoài ñaûo treân hoà vôùi caùc hang ñoäng nhö hang Huøm, hang Caåu
Cuoâi, ñoäng Baïch Xaø... vaø ñeàn Thaùc Baø luoân taïo neân söï cuoán huùt cho du khaùch.
Hoà Thaùc Baø khoâng chæ laø moät thaéng caûnh ñeïp maø coøn laø moät di tích lòch söû. Taïi
ñaây vaøo naêm 1285 ñaõ dieãn ra traän Thu Vaät do Traàn Nhaät Duaät chæ huy ñaùnh tan
moät ñaïo quaân nguyeân Moâng.
Ñeàn Ñoâng Cuoâng : Ñeàn ôû caùch thò xaõ Yeân Baùi 50 km. Ñeàn coøn coù teân goïi laø ñeàn
thôø thaàn Veä Quoác vì ngoaøi thôø Maãu Thöôïng Ngaøn, ñeàn coøn thôø caùc vò coù coâng vôùi
nöôùc choáng giaëc Nguyeân Moâng (theá kyû 13), ñoù laø moät soá töôùng ngöôøi daân toäc ñòa
phöông. Ñeàn coøn thôø Ñöùc OÂng ôû mieáu phía höõu ngaïn soâng Hoàng. Taïi khu vöïc
xung quanh ñeàn Ñoâng Cuoâng, caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän nhieàu di vaät thuoäc
vaên hoùa Sôn Vi (haäu kyø ñaù cuõ). Ñeàn ñöôïc xaây döïng ôû nôi coù phong caûnh sôn thuûy
höõu tình, nuùi soâng hoøa hôïp neân vöøa laø di tích vöøa laø thaéng caûnh ñeïp cuûa tænh Yeân
Baùi.
Ñeàn Gia Quoác Coâng : Ñeàn ôû huyeän Yeân Bình, thôø Vuõ Vaên Maät, ngöôøi ôû Haûi
Döông leân xoùm Khau Baøn sinh soáng vaø ñaõ gieát cheát teân tuø tröôûng Chaâu Thu Vaät
laø keû tham taøn. Sau ñoù oâng töï xöng laø Gia Quoác Coâng ñeán quy thuaän nhaø Leâ, ñöôïc
Vua Leâ cho traán giöõ mieàn Tuyeân Quang. Sau khi oâng qua ñôøi nhaân daân ñaõ laäp ñeàn
thôø oâng.
Chuøa thaùp Haéc Y (Thaàn AÙo Ñen) : Ñaây laø moät di tích ñoàng thôøi laø thaéng caûnh cuûa
 599

tænh Yeân Baùi. Chuøa toïa laïc treân ñænh ñoài Haéc Y, caùch thò xaõ Yeân Baùi 80 km. Chuøa
mang kieán truùc ñoäc ñaùo thôøi Traàn. Quaàn theå di tích naøy goàm coù thaùp Haéc Y, ñình
Beán Laên, nuùi Thaàn AÙo Ñen, ñeàn Ñaïi Caïi. Treân ñoài Haéc Y coù Thaùp Haéc Y, thaønh
ñaát, baõi quaàn ngöïa,... ñaõ ghi daáu aán laâu ñôøi veà lòch söû ñaáu tranh giöõ nöôùc.
Caùc di tích naøy phaàn lôùn ñaõ bò ñoå naùt ñang ñöôïc phuïc cheá. Ñình Beán Laên hieän chæ
coù nhöõng taûng ñaù keâ chaân coät ñình ñöôøng kính 0,72 m. Nuùi Thaàn AÙo Ñen laø moät
daõy nuùi ñaù cao, treân ñænh coù ao caù, vöôøn caây, daáu tích cuûa coâng trình toân giaùo thôøi
Lyù-Traàn. Ñeàn Ñaïi Caïi ñöôïc döïng caïnh bôø soâng Chaûy, maët chính cuûa ñeàn nhìn ra
ngaõ ba soâng vaø cöûa ñoài Haéc Y. Ñeàn ñöôïc döïng trong moät khuoân vieân roäng, coù
nhieàu caây xanh vaø ñöôøng ven soâng ngoaïn muïc.
Taïi khu vöïc Ñaïi Caïi, Beán Laên coøn tìm ñöôïc nhieàu coâng cuï ñaù cuoäi coù ñaëc tröng
vaên hoùa Sôn Vi. Chuøa Thaùp Haéc Y laø moät di tích thaéng caûnh ñang ñöôïc ñeà nghò
nhaø nöôùc coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa.
Chuøa Baùch Laãm : Chuøa toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng, nhieàu caây xanh, maùt
meû caïnh soâng Hoàng. Caûnh quan cuûa chuøa Baùch Laãm ñeïp vaø coå kính. Hieän nay
trong khu chuøa naøy daân coøn laäp theâm ñeàn Baùch Laãm, thu huùt nhieàu khaùch thaäp
phöông ñeán thôø cuùng.
Ñeàn Tuaàn Quaùn : Ñeàn coù töø laâu ñôøi. Xöa kia khu ñeàn Tuaàn Quaùn raát saàm uaát
thuoäc phuû Quy Hoùa, traán Höng Hoùa. Töø thôøi Leâ Caûnh Höng, Thaùnh Maãu Tuaàn
Quaùn ñöôïc trieàu ñình phong saéc vì vaäy tieáng taêm ñeàn Tuaàn Quaùn ñöôïc löu truyeàn
khaép daûi soâng Hoàng.
Khu di tích moä Nguyeãn Thaùi Hoïc : Khu di tích naøy laø nôi Phaùp ñaõ xöû cheùm
Nguyeãn Thaùi Hoïc vaø 16 chieán só ñaõ cuøng oâng tham gia khôûi nghóa Yeân Baùi vaøo
thaùng 2-1930. Khu moä naèm ngay thò xaõ Yeân Baùi, ñöôïc baûo toàn. Ñaây laø ñieåm du
lòch cuûa du khaùch khi ñeán Yeân Baùi. Moïi ngöôøi ñeàu tôùi ñaây ñeå thaép höông töôûng
nhôù anh linh caùc chieán só ñaõ hy sinh anh duõng vôùi lôøi hoâ "Vieät Nam vaïn tueá" . Khu
moä naøy ñöôïc nhaø nöôùc xeáp haïng di tích lòch söû vaên hoùa.
Các dịp lễ hội
Yeân Baùi laø nôi sinh tuï nhieàu daân toäc. Moãi daân toäc ñieàu coù baûn saéc vaên hoùa cuûa
daân toäc mình. Neùt vaên hoùa ñaëc saéc cuûa ngöôøi Taøy theå hieän qua nhöõng laøn ñieäu haùt
 600

ru truyeàn thoáng, ca ngôïi tình yeâu löùa ñoâi, caùc taám göông saùng trong lao ñoäng xaây
döïng baûo veä queâ höông baûn laøng, ñoaøn keát ñaáu tranh choáng giaëc ngoaïi xaâm vaø
thieân tai. Ngöôøi Dao gioûi saên baén thuù röøng vaø laøm nöông raãy. Y phuïc phuï nöõ Giao
ñöôïc theâu thuøa vôùi nhöõng hoïa tieát hoa vaên ñeïp vaø caàu kyø. Ngöôøi Dao raát thích lao
ñoäng, thích haùt giao duyeân. Ngöôøi Dao coù nhöõng neùt ñeïp trong vieäc cöôùi xin vui
töôi laønh maïnh. Ngöôøi H' Moâng coù truyeàn thoáng lòch söû linh teá vaên hoùa phong phuù.
Yeân Baùi coøn laø ñòa baøn sinh tuï cuûa ngöôøi Vieät coå. Nhöõng coâng cuï baèng ñaù, baèng
ñoàng thau lieân tieáp ñöôïc tìm thaáy treân ñòa baøn Yeân Baùi ñaõ laøm cho caùc cöù lieäu söû
hoïc phong phuù theâm vaø laøm daøy theâm truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa caùc daân toäc trong
tænh. Thaïp ñoàng Ñaøo Thònh ñöôïc chaïm khaéc hoa vaên ñeïp cuøng vôùi thaïp ñoàng Hôïp
Minh ñoäc ñaùo laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät coå xöa, voâ giaù ñaõ ñoùng goùp moät phaàn
raát lôùn vaøo kho taøng vaên hoùa cuûa tænh cuõng nhö cuûa Vieät nam.
Leã hoäi Ñoâng Cuoâng : Ñeàn Ñoâng Cuoâng caùch thò xaõ Yeân Baùi 50 km. Ñeàn thôø Maãu
Thöôïng Ngaøn vaø ñaõ noåi tieáng töø laâu, thu huùt nhieàu khaùch thaäp phöông tôùi leã baùi.
Leã hoäi Ñoâng Cuoâng ñöôïc môû vaøo sau Teát aâm lòch. Phaàn teá leã ñöôïc tieán haønh
nghieâm trang phaàn hoäi coù nhieàu troø chôi daân gian truyeàn thoáng cuûa caùc ñòa phöông.
Leã Teát Nhaûy : Cuõng ñöôïc toå chöùc vaøo dòp Teát Nguyeân Ñaùn ñöôïc bieåu dieãn baèng
nhöõng ñieäu muùa theå hieän hình thöùc tín ngöôõng, toân giaùo vaø mang maøu saéc vaên hoùa
vaên ngheä vui töôi maïnh khoûe, mang tính sinh hoaït coäng ñoàng ngöôøi Dao.