BIBLIOTEKA KGASYKOW FILOZOFIT JAN JAKUB ROUSSEAU | TRZY ROZPRAWY Z FILOZOFIL SPOLECZNEJ Jan Jot opine date JA Howe * 1956ROZPRAWA (© FOCHODZENIU T PODSTAWACH NIEROWNOSC MMTgDZY LUDZMt in i deacti, in is gc eae seu saat wk, esi uid male,‘Rana yulowa plerwmege wydania, Resp © sernoil scans os pb Wen sew hc 451 Gee aco w abun cy Rosa tot it omen ig dei o Ir leh spt w lan (cx sam w eiewine)hae Wout ware eto na te Int an don wean) tea ect spac Chey ‘loco je ia agrenem rican) 2 ie wc ‘Scot pt Une alec (56; 2 si ea ee tila ance lee vane te ions ee mp Teac eins tulen do pia Rep sn sara mena w Di sew la tema do hnkurs py kt fo pce neste Telit ey prc ste sve Ogee w are 4 Frnt nme Inte Re Wit edo Pinyin toe pgtoany i peten eat U6 wens, classy dv oon ek ndetoe We ‘de una pho tpn wy, tr arch eh wage, 2 yj da ery Warten ‘ich mak Agen, bg nas sn cinch par {mle tit be secre sore ne pda ence sores he many pita Cece i nly tw. Re 1 drm ey ae Pg ye ae elk yl ey ‘te el nny nit ayn, act Rows Ie ek se omy aged set oe ly, EE ati ag ce per ests Fy ng het © incon tl cos feos Toscan ot cement), elt, wre rgb, ne Dr ane! icy: Py gm i ree ein8 cas nena prac gone parades posidamy jedna sky cnunjaie Alrakawana ina Hea Rowseau areagowal w spot dale ed fle stvck eel salngedeenn, Pe wire —i ten moive formaly tot protolenie wywvany Jao Ietny — edges Refras ant fe ronmarami prckacely one maczie wranice le pac tgp = Aaj rile. Cliwny jedoak ¢maponatnicory pow il shi temat By poliyenienisberiecny,eneplopedyitpierweyn sy ‘rtpioniamt adit ju sardvno opin jak mg whdee pedraie Akademi, exy 1 2 wlaneg ratchniens, cy la sie peyhryeh Ala scie Honehwency, wala tm razon 4a sone mane wana Wika se, Joe Bylny dail powiedil, Welogene, = minnowicie Seale honcrwasymne: Odpadly wige + punkta wars te prace, ge ma pyania cgi drugh (ey nlerwnolé jt upravnion) daly ‘epowie jedncenaemie prec; byl ich iy: Jalna ators nie ‘Bonney Key tin tet ponetal do dala, droga Agen Teacia Rowse’, 0 Atte] jue saveran fm poss, te choe proce reyicisl sions senacaie slagodaonay,! jemeze prac enby Sobiae (ato yates enya de Bro, phrase firkimenta provingjnalano w Dia, i anancgo podivecan leat, Ww Hie pryeamgm + owyeh_mlaiey). Ale tude tea plowlemas, ompromy cay suteceni nie yy olerowane, W wil, rodeo po wide onl lew ery Swadomego yon, ablrowy wd Alden Sormuowal w ofcalnyn peeeméwveni je} canek Gebt, ten sam ‘wt, Hey slip dasha nye: ea t9 bowie, ieee prt, Sanat bitoneany dai dig) Rouneauwi tat 0 aaah {ax ‘Eh, a tar dara! Bureata cee aver. Praca © samy 0 ie 2e sala wobsernynsreacandu oglaone W Mezcure ie tego 1735. Wasps — preccivniy nlesinmole x za exyontrolnt {i mapenwicee — tonal tam sarcendeyeraion i dich yo re lace autor zal zecoyiste unanl; yc dc tak Zane 2 Sear agency dopikow magna w tice It ‘nie wig le wlsy desiey Rouweds peri 1 Wybita Je mone po ere tw smh doy Her mie fy intel Decides Lyn fanaa tm 8 sap, Se ity ow Durga paw skater posal sapewne bre plete aye dabre grodane wane by pope ne pee Elabtno reucone nt tem ho piety costo await prwsdeie 9, xcorit (waning yin) sternal pow widest pew 2 Remtey, slgdinad nlesmnyy magrode sal —arcraachowaweny UT henormicany le, Talbert ator sere deobaye srk wel tego samogo tp akademiciego, des rspomaiany open, 9 jak sway w fc intlktalayn dade) wll ol ae oderreaey. race jego (drukawang oceywillenatyehmisst po nagrodzens)mnena bens were 2 reapravami dsineigea dalzyeh sopsleswedniéw Rowwcat'a eitad rdwnich w polnienne) calm tm episod eines R. Ticerandn pt Lr emarrr de J. Rowen 4 Acie Dion four le pi de 754 (Pay 1990). Rekopi sexo Roasea'a, teraz = jez jeday, sin tak fe tw tym wypadiy nie mntemy rvivnaé publiowancgo teas + perwatnym. Reta sry jf enki ceracreae) of aege eres ‘it, awa zd roe aipowedenie, zwlseza 22 7 yon emaniom dni se do Ragrany jogo winern joacee proce Diderot, cowisk, ma Here lan Beyyeonyn maar mu 2~ fetal, Rezes, waboracona 0 predniow, papi | nicl pramde mong sealing dedyacj do mia redvinnego, win w Amster amie (arenywikde Amsterdam, ae, jak wines tk eto, Shove), w Marka Mictln Rey, dollanie 20 sepia 159 (Cerin lis ft eo mer, 2 Mego datowara jst dye: (Chambécyw Sasi, jak wie sama data? 12 @erven 1751 — Jedno {dele swiasane pode, Jala w lecle tog roles Rous ‘byt do Gene zahacrjge xe waledéw prywatnyeh i Sabautig, kane dedyticja Int plana w Parya, aw Chambcy co naje writ wpkodeaonn. Seeraej muychiastone) dys wy ral ne ples nie laigo ocrywiciey toby opinin vw call sta po stonie Roun, ale fe po dobwidcnnitch « Kerang maka § stack esnyact'na oponenive precrayl sie aieilocergeh § exucm Iwormie drunocaeyeh rep autora (ty edna olka Stason Lesorpkiems edpoviedsialopdne). Nsjpowainieaym oem polenicayen byla praca aloinego genevskiego prayrdnika, Karol Bonet, oglezina ped parolonimem Phinpols, eli jak goby, 1 preeivitwie do Rouse apaylel spokes; feo ‘bszena | eda preci sepllie Rovseau"s motna male w wy daniach sharowyeh‘rclludw polich bya da." Perry ximienny i boda) dle lcd rok 1784p. O por dat rtm my dk, Warsana, w delain! Pitts Dufur, in, Dri, Menie 2 Bloe sania liber, ros 1B: proce Ignacego Stara Kiceeaieg, Dt Wt craen © siren stn pony Ii xe wugpom tomacia, be misca drab. Specie} polemiht rownice 1 w Polos i bby zostala ona nigako weblnita ree zaielle | dhugotrale oy o alot plight Reweau's 1 Bikol fof pl 129stom, por. Ase, ink oy se soym praca, tylko w deh stanyeh wydaniach. Wale set Jednl nemalnee obec tan 2 samy Wale pacha dregs eanscaone, 2e nal on Conany ye iat tae en. ok 1B, bo RzReZ¥POSPOLITE EWSKIE Dastojn, Cecigodni, Saverenti* Panowie, W prackonaniu, 2¢ tylko cnotliwy obywatel mote cjezyane uczcié w sposdb prawdziwie jej godny, od traydziestu juz lat nad tym pracuje, by zashuzyé sobie «na zaszeayt alogenia wam holdu publicenie; a gdy sie oto nadarza sposobnoié tak pomytlna, ezxeiciowo zastepujaca to, ezego nie zdolaly osiagnaé moje wy- silki,? uznalem, 2¢ wolno mi powodowaé sie raczej przenikajaca mnie zarlivoicia, iz powolywaé na prawo, ktdre by mnie do tego upowainialo. Seéd was rmialem szczeScie prayj$€ na Swiat; jake wige mégtbym nad réwnofcia, ustanowiona micdzy Indémi przez nature, i nad ta nierdwnoteia, ktéra ont sami zaprowadzili, a nie wspomnicé o glebokie) ma- dlrosci, dzighi kt6re} obic, seczesiwie w was sig splatajac igezae w spossb i do. prawa naturalnego modliwie naj- bardzie} ablizony, i dla spoteczeistwa najpomysinicjszy, prayezyniaja sig’ do utraymania ladu w paistwie i do szezeicia jednostek? Kiedy poszukiwalem naj- lepszych, jakic 2drowy roasqdck mode zalecié, zasad normujacych ustrdj paristwowy, uderzylo mnie, 2¢ one wszystkie zastosowane sa w waszym} tak wige, adybym sig nawet w obrebie waszych muréw_ nieta rat 0 ie byl urodzil, uwazalbym za swéj obowiazek offarowaé ten obraz spolecznoici Iudzkiej tema 2 narod6w, Kidry, jak mi sie zdaje, najpelnie} urzeceywistnia dobre jcj strony i najskuteczniej umial zapobiee cza- jacym sig w nie} niebezpieczeistwom. Gaybym miejsce swego urodzenia _mial wybraé, wybralbym spoleczetistwo nie wigksee, iz zakres zdolnofei Iudzkich pozwala, zn. takie, kidre mode jeszcze byé dobrze rzadzone, w Ktérym kazdy dordst do swoich zadas i nikt wobec tego nie jest zmuszony prreraucaé na kogo innego funkeyj, Ktére mu po- ono; paistwo, gizie by wszyscy sie znali, 4 agdzie wige ani potajemne knowania wystepnych, ani skromnoSé cnotliwych nie moglyby ujsé powszechne} uwadze i sadowi publieznemu i gdzie by 6w mily sereur nawyk stalego widywania sig | spotykania ucay- ail z miloSei ojezyzny ukochanie wspélobywateli raczej Cheialbym-urodaié sie w kraju, w ktdrym by inte- resy wladey i ludu byly 2 Koniccznosci te same, tak by wsaystkie poruszenia caloici zawsze tylko wspélne secagicie mialy na elu; 2c za jest to motliwe wredy Jedynic, gdy lud i wladea to jedno, pragnalbym sig ‘urodzié w_ustroju demokratycanym, ktéremurozsa- dek zaleeslalby miare wlagciwa. Cheialbym 2yé i umrzeé wolny, tz. tak postuszny prawom, Zeby nikt—ani ja sam, ani nikt inny hie mégl zrzucié zaszezyinego ich jarzma, owego jarema tak zbawiennego i milego i pod ktére sig naj- umnicjsze glowy chyla z ulegloicia tym wicksza, te do noszenia Zadnego innego nie sa stworzone. Recta 0 nla 1S Cheiatbym wigs by nikt w paisiwie nie mégh powiedzieé, Ze jest ponad prawem, ani tez by nikt 1 zewnatra nie mégt paristwu narzucié praw, Kure musialoby prayjady jakikolwiek bowiem jest ustréj, jell sig w nim anajdzie choé jeden czlowiek nie pod legajacy prawu, juk wseysey inni sa tym samym zdani nna jego laske;* a jezeli jeden rzqdca jest narodowy, ‘a drugi obey, to niezaletnie od spotobu, w jaki po- duicliii sig wladza, _niemodliwoscia jest, tcby obaj mieli pelny postuch i zeby paistwo bylo w tych war runkach dobrae rzadzone. W paiistwie nowozalozonym miesekaé bym ni ccheial, chocby prawa tam byly najlepszes rzady jego moglyby byé pomyslane inaczej, nizby wymagala potrzeba chwili, tak 2e albo one nowym obywatelom, albo im nowi obywatele mogliby nie odpowiadaé, swtkntek rego paristwu od same} niemal chwili jego povstania grozilyby cicikie wstrzasy, nawet zaglada; wolnofé bowiem jest jak owe pokarmy podywne i esengjonalne albo jak owe wina szlachetne, Ktére organizmom silnym i do nich praywyklym wychodza nna dobre, odéywiajac je i wamacniajac, do. wynisa- czenia zaé albo do pijane) nieprzytomnoiei doprowa- raja nie oswojonych z nimi ludzi watlych istabowityeh. sie prayzwyeraja do panés, nie uumicja ju2 obejié sig bez nich. Jedeli prébuja zrzucié swe jaremo, to od wolnofei oddalaja sie tym wiece), Ze biora za nia tozhukanic i samowolg, stanowiace jig) pracciviesistwo, i de zachodzace w nich pracwroty rzucaja je niemal zawsze ma pastwe oszustow i zo daiciel, ki6rey ich dotychezasowym okowom jeszezean cyan 6 nial tylko preydajacigiaru. Sam nawet Ind reymski, wwaér wseysthich Iudéw wolnych, mic byl w stanie raadzié sam soba po wyjéciu spod ucisku Tarkowiniu- s26w. Upodlony przez niewolnictwo i preez.hanicbne narzucane mu prace, byl to 2 poczatku tylko. tepy rmotloch, ktérego tepota trecba bylo sig. liezyé, rzadzae. nim jak najoglednie), by te dusze, pod tyrania awiotczale i, wprost zbydlecone, powoli prayzwyczaily si¢ do oddychania zbawiennym powietrzem wolnosi i nabraly stopniowo tej surowolel obyczajéw § tej hardej postavey, kisre w kotieu z nich uezynily naréd ze wseystkich najbardziej goday seacunku. Seukalbym wie, by mi sie stala ojezyzna, jakiejé. szczeiliwe} 4 spokojne} republiki, ktSre) pocaathi ginglyby nicjako w mroku pradziejéw, kt6ra by miata za soba takie tylko praciicia, j j mieszkaricdw mogly jawnié i wamocnié mestwo: i milosé ojezyzny; republiki kiérej obywatele, od dawna preywykli do rozwainego Korzystania 2 niezale’moici, byliby nie tylko wolni, Tece takie wolnosci swe} god. ‘Cheiatbym wybraé sobie ojezyzane, ktérej — dzieki szczeitiwe) bezsilnosci — obca by byla drapieina zadza podbojéw, dzicki zai jeszcze sczciiwseym warunkom ppolozenia —obawa, 2e jakies inne paistwo ja zechee pPodbié; miasto wolne, polozone wirdd kilku narodéw, 2 ktérych zadnemu nie zalezaloby na tym, by je 2a sgaraé, kaidemu zaf na tym, by innym w jego zagar- nigcin przeszkodzi¢; stowem, republike nie stanowiaca pokusy dla ambieii sqsiadéw i ktéra by nie bezpod- stawnie mogla liczyé na ich pomoc w potrecbic. Znaj- ujac sig w sytuacfi tak szezeliwe} nie mialaby ona cpa 9 sien by powodu Ickaé sig tadnego nieszczeicia skadinad riz od siebie same); gdyby wige jej obywatcle éwiczyli sig we wladaniu orgiem, cxyniliby to raczej dla zacho- wania owego wojowniczego zapalu i nieposkromio~ nego ducha, ktdre tak bardzo praystoja wolnosei i podsycaja zamilowanie do niej, nig 2 Koniccznosci zapewnicnia sobie obrony. Poszukalbym kraju, w ktsrym by wladza_ustawo- daweea praystugiwala wszystkim obywatelom; kts Dowiem lepie} od nich samych moze wiedzieé, w ja- Kich warunkach maja 4yé w te) swoje} wspdlnocie? Nie bylbym natomiast pochwalit plebiscytow takieh Jjak w Raymic, gdzie kierownicy paristwa i ludzie ajbardziej w jego bezpieczeistwie zainteresowani byli usuniget od obrad, decydujaeyeh nieraz 0 samé jego calosei i bycie, i gdzie preez niedorzeceny brak kontekwencji caynnik rzadzacy byt pozbawiony praw, zz kiSrych 2wykly obywatel korzystat.* Praecivnie, by nie dopuseié do. projekwsw podyto- ‘wanyeh interesem i dle obmyslanych oraz do niebex- piccanych nowinek, ktdre w koiieu spowodowaly zgube Atriczykéw, pragnalbym, by nie kaldy miat prawo proponowaé nowe ustawy tak jak mu to preyj- dzie do glowy; by prawo to prayslugiwalo wylacanie tym, ktdrvy #9 na urzedzie; by uaytek z niego nawet i oni ceynili w spos6b tak ogledny, Iud ze swej strony zgode na te nowe ustawy dawal tak powseiagliwic, one ad same do windomoéi publicznej byly podawane tale uurocuyicie, 2e, zanim by nastapilo podwazenie catego vustroju, znalaztoby sie doSé ezagu na prackonanie sie, 2 Swigtymi i czcigodnymi czyni ustawy pracde wsayst=16 oc » wines kim ich’ starodawnoSé; ze lud wpredee zaczyna gar ig prawem, ktére zmienia sig co daies, i 2e praywy- Jajac do zarmeania dawnych zwyezajéw pod pre~ tekstem stworzenia czegos lepszego, wprowadza sig exgsto lo wiksze dla naprawienia mniejszego, Unikalbym preede wszystkim, jako pasistwa 2 ko- nniecznoici ale rzatlzonego, republiki, w kt6rej lud, sadiac, 2c da sobie rady bez urzednikéw albo poz0- stawiajac im tylko wladze krucha i niepewna, eheialby niebacznie zachowaé w swym rel zaread spraw paritwa i wykonywanie wlasnych swych ustaw: talk byl zapewne pierwszy, niewyrobiony system rzadéw, Ktére sie wylonily bezposredinio ze stanu natury, i taka ted byla jedna 2 cigésaych ulomnoici, ktére zgubily rzeczpospolita ateriska. Wybralbym za republike taka, ktérej obywatele, dla siebie zastrzegajac tylko zatwierdzenie wstaw oraz zbiorowe rozstrzyganie spraw najwatniejszych nna podstawie sprawozdad wladzy rzadzace), ustano- wiliby sady cieszace si¢_powszechnym. seacunki starannie by preeprowadzili ich podzial i do wymie- raania sprawiedliwoSei i rzadzenia paistwem wybie- raliby 2 roku ma rok najzdolniejszych sposrdd sicbie i najreetelniejszych; republike, slowem, w_ Ktétej enota rzadzacych éwiadezylaby 0 madrofci Iudu i'w kt6- tej obie strony szanowalyby sie waajemnie. Totes sdyby jakieg smutne niesnaski mialy tam kiedykolwiek zamacié 2gode powszechna, to nawet w tym okresie ‘bledéw i zaSlepienia moina by tam dostrace swia- dectwa umiaru, wzajemnego szacunku i powszechne- 0 Poszanowana ustaw, a tym samym rekojmig ee 9 see pojednania oraz zapowieds, 2c bedzic ono seczere tuwale. * Taki sa, Dostojni, Czcigodni i Suwerenni Panowie, valety, jakich bym szukal w wybranej praca. sicbie ojezyinie. Gdyby do nich Opatrznosé dodata pickne poloienie, umiarkowany Rlimat, ziemig urodzajna, a dla oka widoki najrozkoszniejsze pod sloiicem, pragnalbym jué tylko, dla. dopelnienia miary mego szezeicia, mée wsaystkich owych débr uzywaé na lonic lowe) szczciliwe} ojezyzny; pragnalbym 2yé spokojnie, w mile} wapélnocie 2 rodakami, za ich wlasnym przy Hladem precstrzegajac wegledem nich 2ycaliwokc, przyjaini i wezystkich cnt, by w koricu pozosta- ‘wié zaszczytne po sobie wspomnienie jako 0 prax ‘ym czlowicku io uezciwym, nieposzlakowanym oby watelu. Gdybym 223, mnicj szezeiliwy albo zbyt pééno osiggnavszy dojrzala statecznoSé, pod innym niebem imusial zakosicayé watle i bessilne swe aycie, daremnie oplakujac cisze i spokj, jakich nierozwaina mlodosé mnie pozbawila, ® to przynajmnie| zywilbym w duszy te same uczucia, 2 ktéryeh nie moglem zrobié uzythu ww kraja wlamnym i, praepojony bezinteresowna eau Joscig dia moich dalekich rodakéw, 2 glebi. serca skierowalbym do nich taka mnie) wigce] preemowe: «Droday moi wspétobywatele lub racze} drodzy bracia moi —bo praccict wiezy krwi niemal wszyst- kkich nas Ineza tak jak wigzy prawa —jakte mi milo, 2e nie moge o was mysleé nic myélge jednoezefnie ‘© wszystkich tych dobrach, ktérymi sig cieszycie i Keérych wartofei moze nikt 2 was nie odezawa takmet Aarau nesieeh Jak ja, kigry je utracifem. Tm dluzej sie zastanawiam nad waszym poloteniem czy to zewnetrzno-polityez ‘nym, czy to wewnetrznym, 2 tym wieksza mi praycho- dai trudnofcig wyobrazié sobie, by istota spraw lud2- kich mogla pozwolié na lepsze. Pod wszelkimi innymi rzadami, Kiedy chodzi 0 zapewnienie pomysinosct paristwa, wszystko zawsze sig koricey na_projektach, 2 co najwyéej na zaczathach i modliwosciach} wasza pomyélnoS¢ jest faktem, pozostaje sig tylko nia cieszyés byécie sta sie doskonale szezgliwi, wystareza wam do swezcicia samego umieé ogranicayé wasze pragnienia Wasza suweremnosé, mieczem zdobyta cay racze) odzyskana i dzieki waszejmadrosei i walecenofei zachowana przez dwa oto stulecia, gostala wresecie uznana powszechnie i bez ogranicze. Zaszezytne dla was uklady zakreslaja wasze granice, stanowiac za- bezpicczenie waszych praw i wascego spokoju. Usiréj.wasz jest. znakomity: podyktowat go godny podziwu rozwm, a poreczaja zaprayjadnione, wscel- kiego scacunku godne mocarstwa: payistwo wasze ayje nie zaczepianes nie macie potraeby sig. Igkaé ani wojen, ani zdobywedw; nie znacie innych panéw précz madrych ustaw, kiére uchwalilfcie sami ina Ktérych strazy stojanieskazitelni urzgdnicy prec was samych wybrani; nie jestefcie ani tak bogaci bby ulec rozktadowi wskutek zniewiescialosci obycaajéw i'w maraych rozkoszach zatracié umilowanie prawdz ego szcegscia i rzeczywistych, rzetelnych cnét, ani cz tak ubodzy, by wiece) potracbowaé od obeych; niz mode wam dostarcayé:praca rake waszyeh; zacho- ‘wanie zas owe] cenne) wolnosci, pry. ktérej tylko Recpracs# sinboniet dick potwornym wprost podatkom zdolaja utraymac sig wielkie narody, was prawie nie nie kosztuje. ‘«Oby trwala wiecznic, dla szczeicia wlasnych ob) wateli i jako wadr dla innych Iudéw, rzecepospolita ‘uraqdzona tak madrze i tak szezgiliwie! Oto wszystko, ‘ezego wam pozostaje pragnaé i o co zabiegaé. Od was jue tylko zalezy nie tworzenie nawet szczescia wlas- nego — oszczedzili wam tego trudu przodkowie wasi — ‘ale utrwalenie go przez romumny czyniony x niego utytek. Od wasze) nieustajgce) jednosci, od postu azeiistwa wobec prawa, od poszanowania dla jego steainikéw, zaleay waste trwanie i wasze istnicnie: ‘Jeteli_ wirdd was pozostala resztka boda} niecheci Tub nicutnosi, pospieszcie zniszcayé ja, jako zaczyn alowrogi, 2 ktSrego wezeinie) czy péinicj wyniklyby wwarze nieszczeécia i zalamanic sig paistwa. Zaklinam ‘was, kaédy i wszyscy wniknijeie w glab swego serea, poradicie sie tajemnego glo wlasnego sumicnia. Cay: ktos 2 was una gdziekolwiek na Swiecie zespét Dardziej nieskazitelny, Swiatlejszy, bardziej godny sza- cunku niz ten, kidry u was rzqdy sprawuje? Czyz wszyscy jego. calonkowie nie daja wam przykladu ‘umiarkowani, prostoty obyczajéve, poszanowania praw, najezezersze} pojednawexotci? Bez zastrretesi_wiee okazujcic tak madrym Kierownikom owa zbawienna ufnof, ktéra rozum winien jest cnocie; pomyilci, 4e to wasi wybrasicy, Ze ten wybér usprawiedliwiaja {te zaszcayty naleine tym, ktérych wyécie podaiesli do tych wysokich godnofci, musza splynaé takie i na was, Nikt 2 was nie jest tak nieofwiecony, by nie wiedzial, 2c tam, gdzic sig-koticey moc ustaw i auto-ier rytet ich obrovicdw, tam. dia nikogo nie ma ju2 ani beapieczetistwa, ani wolnoici. O e6z wige rzece mieizy ‘wai, jeili nie 0 to, debyscie cheinie i z uzasadniona tufnoscia caynili to, co w kazdym wypadku musieli- byicie caynié ze wagledm na sw6j rzeczywisty interes, nna obowigaek i rozum? Niech2e wice wystepna i zgubna obojetnofé na losy ustroju nigdy was nie skloni do pominigcia tego, co wam w potrzebie madre poradza nnajgorliwsi wirdd was i najgwiatlejsi; niech pocruci sprawiedliwoici, umiar i pelna szacunku stanowezose w dalsaym ciagu kieruja wszystkimi waszymi_ post nigeiami i dla Swiata calego czyniq 2 was prayklad udu w swe} skromnoici dumnego i ktéry réwnie vandroinie strzete caci swe), jak swojej wolnoki. Wystreegajcie sig praede wszystkim — bedzie to moja rada ostatnia — zlowndabnych interpretacyj i sl6w pet- rych jadu, Ktérych tajemne pobudki sa ezesto nie- bbezpiccanicjsze nit postepki, ktGrych one dotycza. aly dom sig bud istaje w pogotowiu na glos dobrego iiwiernego siréza, kiéry ujada tylko weedy, gdy zbliza sig tlodzie); obmierale jest natomiast natrgetwo owych hhaladliwych 2wierzat, ktGre bez preerwy zakldcaja spokéj publicany, tak %e ich niewezesnych i nicustan- nych ostraezert nikt juz nawet nie shucha w chwili, sey sa r2eczywiscie potrzebne.» “Wy xa, Panowie Dostojni i Czcigodni, wy, Zacni i Seanowni Mezowie, kiSrey na swych urzedach prae~ odzicie ludowi wolnemu, pozwéleie, Ze osobno wam zloie hold méj i uszanowanic. Jezeli jakiekolwick zna Swiecie stanowisko praynosi zaszczyt tym, ktérzy Je piastuja, to niewatpliwie to, ktdre czlowiek zawdzie- 2a ony dolodciom 1 enocie, ty iadregolcie tai SY fei ice eae wast ert tele yes Teh wlisne zastogi“wacsym zstogom ec bib cee sr i pecan ae by sami potrafitreadaté Kim innym, wybrani do spa vwowanin read6w nad nin, o tyle w mom pojgeia pracwyzsacie innyeh raadeacych, ile lid wolay, A swinezen ten, KiGremu macie zaecryt pracwortai viata sq i rozamem precwyisen porpistwo Pato innyeh, icc mk bis wlio | pen! peal] fe uérym dad by powinien zostné lepsry, a Kdry na zaware wyryty jot w moi sereu. Nie bes naj: tego wzrustenia wopominam enotiwego oywatla, Hérema zawezigczam tye, a key: mi jako eck tak exgsto mito nalezayin wam powazaniy. Wize ap jesncse, tyjncego « pracy rak wlamnych ™ i ayer: ego sw disee aajweniose fay prawami- Wide Mic. Tacgt, Parscha| Grechsea peasant fn. jego stole’ x narzqdziami jego raemioda. Widze prey nim jego ulochanego syaa, shyt malo. potytla erpiacego 2 caulych wskazdwek tego najlepezro Ta fob. Ale elt ealednewa,alepoceytlne} sae dict sprawily, tem praez cas pewen nie pamigtal fych madrych.pouezed, mam. praynajnni) szcercle dil wrest prackonaé se, 2 akatolwick mote w nas Aki slonnote do seg, nilavo sig zarea, by w= chowanie, w-Kisrym serce miato swe) udeial polo Sespowrotaie na marne MTak satem, Panowie Dostoji i Czcigodniy wyela Aaja obywatcle a nawetwykll mierkafey * wrodzense 9 mrs i ‘w paiistwie, Kktérym rzadzicies tacy sa ci ludzie i wylaztaleeni i rozumni, u innych narodéw nazy- wani robotnikami i gminem, i 0 ktdrych tak niskie ‘opacene tam panuja pojecia. Ojeiec méj, 2 radoscia to swierdzam, weale sig wiréd innych obywateli rie wyréenial; byl tylko taki jak oni wszysey, a nie ma kraju, w ktérym by znajomoéei 2 nim — wlatnic takim — nie mogli poseukiwaé i nawet x korzyécia dla siebie ja podtraymywaé ludzic najbardzie) szacowni. ‘Nie praystoi mii dzieki Bogu nie mam potrzeby wam méwié 0 wagledach, jakich moga sie slusznie spot wad od was hidzie tego pokroju, réwni wam tak wy- chowaniem, jak na mocy praw natury i urodzenia. Podwhadnymiwaszymi zostali oni 2 wlasnej wol \wyrdeniwsey was —jak sig co wam naledalo — za ‘wasze zaslugi, wy 2 kolei winnigcie im 2a to pewnego rodzaju wdzigcaolé. Z ucnuciem satysfakeji najwy2- ze] dowiaduje sie 0 te) dobrotliwosei i te} dostepnos |jakimi zwyklifcie w stosunkach nimi lagodzié what ciwa straznikom ustaw powage, jak i o tym szacunku i upracimosciach, jakimi odwzajemniacie postuszer stwa ich i powaanie; postepowanie to, sprawiedliwe i madre, bedeie zacieralo coraz gruntownie} pamigé nieszezesnych wydarzed, 0 ktdrych nalezy zapomnieé, by nigdy do nich juz nie dopuicié; a jest to poste powanie tym rozumnicjsze, Ze sprawiedliwy i wszel Kiej- matostkowoici obey ten Iud speinia obowia- ack sw6j 2 prayjemnotciq i samorzutnic okazuje wam czelé, i Ze ci wlainie, ktdray najgorece] bstaja Pry prawach wlasnych, najchetnie} uszanuja take fic + ett a Nikogo nie mote duiwié, Ze. kierownikom spole- cavistwa leby na seccu jego dobre imie i saczelcies dawna natomiart jest rceza i az prawie nlepokojaca, de ci, KiGray sig twazaja za rzadeéw albo racze) 20 whadedw ojexyany wanioilejsze) i Swictes), okazuja nicjakie uerucie dla ojczyeny ziemskc), ktdra ich iywi. Jakte mi milo, te dia nas wolno mi ueeynié wyjatek tak rzadki i w szeregu naszych najlepszych ebywateli umieScié tych gorliwych depozytariusey talwierdzonych przez prawo Swigtych dogmatéw, * tych excigodaych pasterzy dusz, kidney swa 2ywa, i Tagodna wymowa tym lepie} wpajaja sercom zasady wangeli, e xawsre zaczymaja od weiclania ich we wlasne sve Zycie. Wszyscy wiedza, z jakim si¢ powo- dzeniem uprawia w Genewie wilka i pickna sztuke kaanodaicjska: Ale praywykli do tego, 26 inacze) sig méwi, inaczej postepuje, nieliczni z nas tylko wiedza, do jakiego. stopnia duch chrasSijsova, caystolé obycaajéut, surowoié dla samego siebie, wyromumialoié da drugich s4 czy panujgeym fe6d zespolu naszych duchownych, Jedne} moze tylko Genewie wolno sig posczycié, 2¢ daje budujacy preyidad tak doskons- ej zgody miedsy frodowiskami teologéw i literat6w. Na ich to. powsscchnie snane} madroici i umiarko- ‘waniu, na ich to dbaloici 0 dobro pavistwa w znaczne) mieree opieram nadziejg jego. wieceystego.spokojus totet 2 pexyjemnotcia, do ktdrej dolacaa sie i szacunek, troche jakby zdzivienia, widze, jaka cxuja oni odeazg do okropnych zasaclowych Swiatobliwychbarbarzyicéw, tdrych tye prayllad6w destarezaja nam dzieje{kedr2y w obronie rzekomych praw boskich, «j. wlasnych inte-nae: (mje ectems retdw, nic skapili krwi ludekiej, pochlebiajac sobic, te drudzy zawsze beda oszczedzaé ich wlasn Gaye 0 reccepospolite) méwiac, mégibym zapom- nieé 0 te) je} drogocenne} polowie, ktéra stanowi sacagéic drug) i KtSrej statecenoi€ i slotyce utraymuja ww kraju spokdj i obyezajnoi? Wdrigcane i cnotlive ‘obywatelki, precenaczeniem plci wasze) na. zawsze pozostanie’panowaé nad naséq. Co za seczginy los, {eli —wawigeku malzeskim iw nim tylko sw6j wplyw ‘wywierajae — 2 nieskazonych dxédel plymgca whdza wwasza da sie odezué wylacenie « korayicia dla dobrego fmicnia padstwa i dla sxczcicia ogélu! Tak wlainic raadzily kobiety w Sparcie, wy ma zaslugujecie na to, by tak wladaé w Genewie. Jaki barbareysica méglby sig opreeé pracmawinjacemi. praee usta cxulej malzonki wolaniu honor i glosowi rozumu? Kise nic wagardsi.marnym sbytkiem, paterge ma ste5j wwasz prosty i skromny, ale dzigki Dlaskowi,_jakiego ‘wy mu uiyeracie, zdajacy sie byé tym whainic, ktéry ze wszysthich najbardziej podnosi urod? Wy to moca, wasaych tak walzigcenych a niewinnyeh readéw i daigki aufaniu, Kiéry w spos6b tak ujmujacy umiecie sobie ilobywaé, adolacie utraymaé na ravsze umilowanie raw w patstwie i xgode Sréd obywateli; wy to przez szczeive maltetstwa zdolacie polaczyé zwainione rodziny; wy praede wszystkim, przekonywajaca. slo dycza waszych pouczei i skromnym cearem obejicia adolacie naprawié ale nawyki, ktérych sie nasi mlodzi ludzie jetdéa uczyé po krajach obcych, skad zamiast tylu reecay praydatnyeh, 2 ktérych by mogli koray- stag, praywola wras 2 niepowasznym stylem obcowania _ cen sin 189 i ze dmiesenymi manierami przyswojonymi w towa- rystwie kobiet upadiych, tylko podziw dla jakichs rackomych wapanialofel, nedznej zaiste kompensaty 2a niewole, i kidre nigdy nie zastapia szczytne} wolnoki Badécie wige zawsze tym, czym jestelcie: cxystymi strazniczkami obyczajnoici i slodka rekojmia. pokoju; i jak dotad w kazdym wypadku, do praw serca i praw natury pamictajcie sig adwolywaé na rzecz obowiazku i cnoty. Pochlebiam sobie, ze rzcczywistosé nie zada Kamu. moim nadzicjom na powszechne szczeicic obywateli i dobra slawe rzeezypospolite, gdy na takich je opie- ram podstawach, Prayznaje, 2e pray wasysthich swoich zaletach nie bedzie ta rzeczpospolita. miata tej Swietnosei, ktdra oliniewa wicksz0Sé oczu, a do ktére} deiecinne i agubne zamilowanie jest szczeici i wolnofei wrogiem Smiertelnym, Niech rozwiqzla mlodzie? idzie gdzie indzicj szukaé latwych rozkosoy i dlugich wyrautéw sumienia; nfech rackomi znawey winnych krainach podziwiaja wielkoSé palacéw, pickno poworéw, sprzet wspanialy, praepych widowishi wsays- tho, na co zdabyé sie moga wymyslnoi, rozpiesaezenie i abytek: w Genewie zajdzie sic tylko luda, ale widok ten ma swoja ceng i ci, ktbrzy beda go po- seukiwaé, nie mnie) chyba beda warei od wielbicieli wszystkiego, co tn wyliezylem. Raczcie tedy, Dostojni, Czcigodni i Suwerenni Pax nowie, wizyscy jednakewo Inskawie prayjaé moje pelne szacunka zapewnienia o tym, jak bardzo obchodzi manic wasza wapdlaa pomyslnoié. Jesli na me niesz- ezeicie agrzeszytem jakimé braklem umiarkowania16 Biche sm ‘w tej tak Zywe) a z glebi serca plynacej mej wypowiedsi, badécic, blagam, wyrozumiali dla tkliwego pray wiazania szezerego patrioty i dla pelnej 2apahu a jakée uuzasadnione} Zarliwoei celowicka, try nie moze sobie wyobrazié wighszego dla sicbie suezelcia, nit widzic€ azczciliwymi was wizystkich. Pozostaje 2 najglebszym szacunkiem, Dostojni, Czci- godni i Suwerenni Panowie, Waszyma najpokorniej- szym i najpowolniejszym stuga i wspélobywatelem, F5 Rousse Cambie, #2 cere 175 PRZBDMOWA Najpoiytecznicjsaa zapewne a ze wizystkich drie~ dein ‘wiedzy ludzkie) najmnie) jak dotad w docie- Kaniach swych ponte jest wiedsa 0 cxlowielay? fmiem vwierdzié, 2¢ napis na Swiatyni w Delfach sam jeden zawicra wakazanic watniejsze i tradnicisze nid wazyatko to, nad caym w grubych swych lsiggach rorwod2ili sig moralifei, Totez temat ninijsze) rox- rawy uwazam 2a jedno 2 najbardziej interesujacyeh zagadniet, jake mote postawié filozofia, a na_nasze nieszeagicie. za jedno x6wnie# 2 najmozolnejszych, Jjakie moga cheieé roawigzaé filozofowie: jakte bowie roxpoanaé irédlo nicrSwnolei migdey ludimi, nic saczynajae od pomania ich samych? jakte bedzie calowiek w stanic sichie samego dostrz: takim, ja- Kim go uksztaltowala. natura, poprzcr te wszystkie preemiany, ktdre w jego poczatkowym ustroju musialo 2 koniecanofei wywolaé nastepstwo czaséw i r2ecey? Jak odréznié to, co pochodziz jego zasobsw rdzennych, ‘ed tego, co okolicmotci i postep wlasny dodaly. do {ego stanu.pierwotnego lub. w tym stanie amicnily? Podobnie jak posag Glaukosa,** ktdry czas, morze i burse znieksztalcly do. tego stopnia, 26 racze} Aeikie zwieree. praypominal ni2’boga, dusza ludzka,1 acre ¢re ‘w swym yciu spolecenym pratstoczona pod wplywem stu weiaz powtarzajacych sie przyezyn — jako to mnéstwa nabytych wiadomosei prawdziwych i bled yeh, zmian zaszlych w ustroju fizyeznym, ciaglego {cierania sig namigtnoici — zmicnila, 2e tak powiem, ssw} wyglad (ak, 2e stala si prawie nie do. poznania; ramiast wige owe) istoty dzialajace) zawsze w myst, zasad_pewnych i niemmiennie tych samych, zamiast tej nicbiasiskiej i wanioste) prostoty, ktérej znamie przed wicki odcisnal na nie} jej Stwérea, widaé w nie} jue tylko razacy kontrast namigtnotei, ktdra niby to rozumuje, i rozumu, Ktéry majacz Go jednak jeszcze strasmiejsze, to 2e wszystkie po- stepy rodu Iudekiego oddalaja go bezustannie od jego stan pierwotnego, %e zatem, im wicce] sie w nas gromadzi nowych wiadomofel, tym bardzicj tracimy moinosé zdobycia owej jednej, najwainiejsze) ze wszystkich, tak 2e w pewnym sensie samo to wlainie studiowanie calowieka sprawilo, 2e pozanic go jest nam daié niedostepne. Eatwo jest dostrzec, Ze wlainie w owych kolejnych, amianach ustroju Iudzkiego szukaé nalezy pierwszego pocratku tych réenic, jakie zachodza migdzy lud4mi; agodnic bowiem 2 opinig powszechna s@ oni 2 natury taksamo migdzy soba réwni, jak réwne byly zwierzgta w obrebie Katdego gatunku, nim w niektérych roa maite preyeayny fizyczne nie wytworzyly tych odmian, Jjakie w nich stwierdzamy obecaie. Nie do pomyslenia Jest bowiem, by te pierwsze zmiany, jakkolwiek po- wstaly, mogly od razu iw ten sam zawsze sposdb prac- Kesztaleié wszystkie w obrebie gatunku jednostki; w rze- ctr + sino i czywistofci jedne sie doskonality albo cofaly w roawoju, nabierajae réénych wlaiciwosci zlych albo dobrych, nie letacych w ich naturze, inne za$ dlude} zachowaly stan swéj pierwotny' i to samo 2a pierwsze swe fxédlo miala nieréwnosé migdzy ludémi, ktéra latwic]_wy- kkazaé w sposdb tak ogélny, niz Sille okeeSlié je} praw= dziwe prayezyny. Niech wige ezytelnicy moi nie praypuszczaja, bym sobie w mej dufnosei pochlebial, 2e widzialem to, co ujrzeé jest r2ecza_w moim wlasnym przckonanit tak trudna. Napoczalem kilka wywodéw, zaryzyko- walem kilka hipotez, nie tyle w nadziei, te zagad- nienie rozstrzygne, ile 2 zamiarem wyjaénienia go i sprowadzenia do jego wla‘eiwe} formuly. Tnni na tej same) drodze zdolaja bez trudnosi posunaé sic dalej, choé nikomu nie bedzie latwo dojié do jej kresu: nielatwe to wseak zamierzenie w obecne} naturze calowieka rozpoznaé, co pierwotne, eo sztuczne, i wy- robié sobie poglad wlaiciwy na stan, ktGry juz nie istnigje, kidry nigdy mode nie istnial i nigdy prawdo- podobnie istnieé nie bedzie, o ktérym jednak misimy é pojgcie trate, by trafnie osadzié stan nasz obeeny. Wiece} nawet filozofi, ni2 sie praypuszeza, traeba. by emu, kto by si¢ podjal dokladnie okreslié, jakie za~ bieg? naledy zastosowaé, by na ten temat poczynié obserwacje rzetelae; wydaje mi si¢, 2 byloby rzecza najaupelnie} godna naszych drisiejszych Arystotelesbw i Pliniuszéw daé prawidlowe rozwigzanic kwestit rnastepujacej: jakich by trzcha doswiadezesi, by méc poznaé edowieka naturalnego, i jakie sa mo2liwosei poczynienia tych dofwiadezert w warunkach stworzo-game 0 in rnych praca 2ycie spolecene? Nie silac sig tej kwertit Tonwiazaé, sadze, ie doié usilnie i dhago nad nig rom ryilalem, by smialo odpowiedsicé x g6ry, 20 pokic- rowaé takimi dofwiadezeniami musieliby najwis filozofowic, a wykonaé. je — lacy najpotcznic Spodziewaé sie wspéldzialania tego rodaaju nie byloby Jednak rzecza bardzo rozsadna, a juz awlaszcea wspdl- duialania 2 ta wytewaloseia a raczej 2 ta kolejnotcia ‘viatlej myii i dobre} woli ktdra by 2 jedne) strony ix drugic} do. pomyilnego wynike byla niewbedna. “Te tak trudne do praeprowadzenia badania, o kid rych tak malo dotad myélano, stanowia preecice Jedyny, jaki pozostaje nam, sodek usunigcia mnéstwa tmudnoic, tojgcych nam na pracsskodzie w oriagnigeiu Wwiedzy 6 rzeczywistych podstawach spoteczedstwa Iudekiego. Ta to wlalnie nieenajomosé natury luda \ kiej sprawia, Ze w naszych probach adefiniowania prawa naturalnego tyle jst jeszeze niepewnoic i nie jasnofeis pojecie bowiem prava, powiada p. Burla- magni, a jut tym bardzie) pojecie prawa natural nego, to oczywitcie pojecin dotyczace natury Iudzkiej. Z tj to natury ludzkiej, méwi on dale, 2 ustroju crlowieka i x jego stanu trzcba wywielé satady tyeh nauk. [Nic bes zdziwienia a nawet zgorszenia spostracgamy, Jak w spravie tak istotne} mato jest zgody Sréd autoréw, idery nie) pisali. Stéd_pisarzy najpowadniejsaych x bieda 2najdziemy dwéch, ktérey by na ten temat tieli jednakowe poglady. Nie méwigc jut o staro- Zytnych flozofach, kidrey sig jakby uvzigli praccayé sobie nawzajem w sprawie samych pierwsaych pod- Roayo ¢ inden staw swych twierdzesi, prawniey rzymscy, nie exyiiae réinicy migdzy ezlowiekiem a kazdym innym zic~ rageiem, jednemu prawu naturalnemu podporzadko- wuja je wszystkie, poniewaz pod nazwa t@ rozpatruja racze} prawo, ktdre natura narmea sobie same), nit takie, ktére by dla kogoé mila stanowié, lub raezej moze z powodu szczeg6lnego, mnaczenia, jakie ci prawnicy nadaja wyrazowi prawo; 2daje sig bowiem, Ze biora je w tym sypadku tylko za wyraz_ustanowionych przez nature ogélaych stosunkéw miedzy istotami aywymi, by wezystkie je utrzymaé w istnieniu, Nowo- ayini rozumieja przez prawo tylko regule przepisang Istocie moralnej, tan. inteligentnej, wolnej i rozpa- trywane) w swych stosunkach x istotami poza ni w konsekwenejiwige ograniezaja zasieg prawa natu- ralnego do jedynego awierzccia obdarzonego rozu- mem, (0 jet do ezlowicka; 2 chwila jednak gdy, lady na sw6j sposdb, praystepuja do zdefiniowania tego prawa, opierajg je wszyscy na zazadach tak meta- fizycenych, Ze niewielu wiréd nas nawet jest Iudzi bedgeych w stanie zrozumieé te zasady, a e6% dopiero nna whasna’ reke je wykryé, Tak wiec waystkie ich definije, zavwsze areszta jedna drugiej preeczac, w tym jednym sie agadzaja, 2e nie motna zrozumieé prawa natury, a zatem i byé mu poslusznym, nie bedac wielkim mistrzem rozumowania i glebokim meta- fizykiem; oanacza to ni mnie} ni wiecej, tylko 2e dla stworzenia spoleczetistwa. Indzic musieli posiadaé wie- ‘dzg, ktGra sie 2 wielkim tylko trudem iu bardzo nie- wielu wlainie dopiero: w spoleczetistwie mote ror winaé:eye 9 nite Skoro tak malo znamy nacure i tak #le sig gadzamy co do anaczenia wyracu praeo, bardzo byloby tudao ‘naledé jak wspélna a trafna defini prawa naturale nego, ‘Tote: waxyathic te, ktére apotykamy w hsiga- ach, nie tylko nie sq 2godne ze soba, leez maja jere- cae tg wads, 2 je wywiedziono cay to 2 rozlcznyeh wwiadomoic, ktérymi ludzie nip roxporzadaaja 2 natury, czy (02 korzyici,o jakich nie moga oni nabraé pojeca, nim ze stanu natury nie wyjda. Zaceyna sig od poszu- Kivania regul, co do kiGrych dla ogélnego poytku dobree by bylo, by ludzie migdzy soba sie ulozylis 4 plaiej nazwe prawa naturalnego nadaje sic zbio- rowi tych regul, opierajac sie jedynic na prackonania, ie dobra byloby rzecza powszechne ich preestraeganic. Bardzo. zaiste wygodny sposSb tworzeniadefinicy) i wyjaSnienia natury rzeczy pracz powolanie sig na (0, €0 sig dowolnie niemal uwvaza za wskazane i od- poiwiedaie. oki jednak nie poznamy crlowsicka naturalnego, na préino.bedziemy chciei okreié. prawo, ‘lére ‘otraymal albo kere najlepic} godst sig jogo. ustro- jem. Na temat prawa tego maiemy wiediicé calkiem jasno jedynie to, ze nie ylko, aby byé prawem, ‘wymaga ono ze strony tego, kogo obowiazuje, pod. ania mu svej woll w spossb Swiadomy, ale 2e pox nado, by bylo naturalne, musi przemawiaé bezpo- fredinio glosem natury. Odbladajac wice wieystkie lsigiki naukowe, Ktére nas ucza_wideieé Iudzi tylko takimi, jakimi uczynili sig sami, i zastanawiajac sig nad pierwszymi, najprost- srymi czynnoiciami duszy calowieka, spostrzegam set. ecas » eae i w nigj, jak mi sig 2daje, dwa czynniki wezesniejze nit rozum: jeden 2 nich to goraca troska o wlasna Katdego pomysinoié i zycie, drugi to naturalna od- raza do zaglady albo eierpienia kaidej istory caujacej, awlaszeza 2a8 drugiego czlowicka. Z. polaczenia i wspl- daialania, w miare motliwolei naszego ducha, tych to dwéeh caynnikéw, bez koniccznosei uciekania si¢ do czynnika dalszego, jakim bylaby towarzyskoi, ‘adaja mi sig plynaé wszystkie reguly 2 zakresu prawa naturalnego: reguly, Ktére rozum nastepnie musi ‘opraeé na innych podstawach, gdy w wyniku pédniej- seego roawoju uda mu sig zagluszyé nature. Pray takim rozumieniu rzeczy nie ma_potrzeby robié 2 calowieka filozofa, nim sig go zrobilo czlo- ‘wickiem; jego obowigzki wobee blifniego nic sa mi podyktowane wylacanie przez spéénione nauki ma droici; i jak dlugo sie nie bedzie opieral wewnetrznem impulsowi wspélcaucia, tak dlugo ani innemu czi wiekowi, ani nawet zadne) istocie caujacej nie uezyni nic zlego, chyba w tym catkowicie uzasadnionym wy- padky, gdy zagrotone bedaie wlasne jego dalszeistnienie i gdy wobec tego bedzie zmuszony wlasnemu intere~ ‘sow prayanaé picrwszeristwo. W ten sposbb kladziemy réwniez kres sporom na 6w stary temat, czy prawo naturalne obejmuje 2wierzeta: jasne jest bowiem, e porbawione romumu i wolnoSi zwierzeta prawa tego poznaé nie moga; skoro jednak dzigki swe) wraz~ Tiwosci. maja cof wspélnego 7 nasza natura, trzeba 2¢ i one powinny w prawie naturalnym fe jakims w stosunku do nich obowiaz- kom czlowiek podlega. Wydaje sic w istocie, ze jesli4 Ragas nest nie powinienem caynié keaywdy bliniemu, (0 nie {yle dlatego, 2e jest on istota rozumna ile’ dlatego, de jest istotg exujaea; wlaiciwoSe ta, wspéina zaréwnd ‘aviereeciu, jake cxlowickowi, musi dawae zwicrz Praynajmaie} to jedno prawo, by calowick nie 2a- Aayral mu cerpiet abytecznych. To. samo badanie czlowieka pierwotnego, jego potrzeb istoinych i zasad stanowiaeych podstawe jego obowiaakév, jest irodkiem jedynie skuteconym, ja- ego motna uayé, by usunaé mndstwo trudnoiet jawiteych sig, gdy'rozwaiamy pocatki nieréwnosci ‘moralne), pravdziwe podstawy organizacji polityea- nj uprawaienia waajemne je) calonkéw i mnéstwo innych tego rodzaju zagadnien réwnie wainych, jak nicwyjasnionyeh. Kicily sg spoleczedstwu ludzkiemu.preyjrzeé okiem nieuprzedzonym i spokojaym, ukazuje nam ono 2razu tylko obraz preemocy silaych i uciemizenia. slabych; Dbuntujemy se praeciw bezwagledno’ci_pierwszyeh; sklonni jesteimy tay wylewa€ nad raslepieniem drugich; de rab nic Sco udet nie jst mnigj stale nit owe 2e- ‘wnetrane stosunld bedaee ezeicie dzielem praypadku nit owocem madroici, a zvane slaboicig i potsga, bogactwem i ubéstwem, sige na pierwszy rzut ola vurzadzenia ludekie moga sie wydaé gmachami wa Sionymi na stosach ruchomego piasku; dopiero ba- dajae je 2 bliska, dopicro po usunieciu pyla i pialar otaczajacego budowle dostrzcgamy niewaruszony fon- dament, na ktérym ja zbudowano, i uczymy sig sza- raowaé jj podwaliny. Otéz nie preeprowadziwecy owatnych studiéw nad’ ezlowiekiem, nad jego rdol- cera 9 eon 185 noéiami naturalnymi i kolejaymi etapami ich ror woju nigdy nic bedziemy w stanie dokonaé tych roz- roiniett i w dais istnicjacym ubladzie reeezy oddzielié to, czego sprawezynia jest wola boska, od tego, co urzecaywistnié prébowala sztuka czlowieka. Docie- kkania natury moralnej i polityeznej, zwigzane 2 roz- ‘wadanym przeze mnie donioslym zagadnieniem, sa wige potytecane 2 kazdego punkw widzenia, a hipo- tetyezna historia ustrojéw to dla czlowicka lekeja 2 wszelkich wagledéw pouczajaca. Zastanawiajac sie nad tym, caym byémy si¢ sali pozostawieni sami sobie, winnifmy uczyé sig blogoslawié tego, czyja moe dobroczynna, ulepszajge urzadzenia nasze i niewaru- scone im zapewniajge oparcie, zazegnala rozklad i zamet, jaki by x nich musiat wyniknaé, i szcaetc nasze 1 tego wlainie wywiodla, co — zdawaloby sig — powinno bylo dopeinié naszej niedoli eon te Da oe out ome ga pot tte 8 te Pes sat ws 17.48ostavione pre Ataderipw Dip: JAKIP JEST POCHODZENIE NIEROWNOSCI MIRDY LUDZME 1 Czy POZWALA NA NtA PRAWO NATURALNE ?UWAGA DOTYCZAGA PREYPISOW Roxie ig anpatrzylem w pea Habe Peps, 2eed- nie 2 moim laiwyen pryzinenjenm 29 Drncy donyocee 4 precywang Peper te only un tle oak od ramos, 20 ie tad sg do cya ronnoceinie sem, Pramunglem je wige Konic Reghay? w Kir wi Jovaeos war mich motivo tym se drogl naj ‘sc Ci key bed mil adage waren aeané poral sa joacee, beda sob ssog rm razon shndsié bio aa ‘etki tocane 1 aalavié we pearance perp mala ‘dele ad, jee (nl cale ich io prose. © Wiig wydania prep te maj ema ste 241 { mastepnyeh, W teice Aeray 9 one spgalzovane oh aan w pastel Wes (Pryp. real) (© POCHODZENIU 1 PODSTAWAGH NTERGWNOSCE MMIRDZY LUDZN © czlowieku mam méwié, a samo pytanie, ktdre rozwatam, wskamije, %¢ bede méwit do ludzi recay- wideie godnych tego imienia: nie praedklada podob- nych zagadniei, kto obawia sig zlozyé hold prawdzi Z ufnoscia wiee bede sprawy Iudzkoici bronit wobee medresw, ktérzy mnie do tego waywaja, i nie bede sobic nicrad, jes mi sie uda okazaé godnym zaréwno tematu, jak moich sedzidw. ‘Wedlug mego rozumienia (dwie spotykamy u ga- tunku ludzkiego odmiany nieréwnosei: jedna _na- zywam naturalna Iub prayrodzona, poniewa® ustano- wwiona jest przez nature i polega na réinicach wicku, sil, zdrowia, zalet umyslu czy duszy; druga mozna by nazwaé obyezajowa, polityezna albo spoteczna, gayi zalezy od czegos w rodzaju umowy i albo jest 2godnie przez ludzi ustanowiona, albo moe swa preynajmnie) cenpie z te zgody, Ta druga polega na esénych prey- wilejach, praystugujacych jednym z uszezerbkiem dla irugich: jak np. wigksze bogactwa, zasecayty, potega) Iub 2gola moznos¢ wymuscania na tamtych postuchu. [Nie mozna zapytywaé, jakie jest irddlo nieréwnosei naturalne): odpowied# znalazlaby sie gotowa w same)ie Bocas 6 we defini wyraze, Tym mnie} mamy powoda sic dow patrywaé jakieji migdey jednq odmiang a druga Zalednoéci isttne}: maczyloby to pytaé innymi sowy, (czy Gi, kidray rozkaauja, sq zawsse wigee] warci od ‘yeh, ktérzy sluchaja, i czy sila ciala albo umyshi, madrosé Tub cnota sq zawsze i w katdej jednostce proporcjonalne do potesi je) albo bogactwa} — temat nadajacy sie moze do pogwarek miedzy niewolnikami ww obecnoiei panéw, ale aie jako problem dla ludzi romumaych i wolnych w possukiwaniw pravely (© cbt wige wlaiciwie 5 iitle chodsi w nasee) Re prawie? O uchwycenic w biegu rzeczy tego momentu, ww ktérym:po czasach przemocy nastaly exasy prawa i prawu podporzadkowano nature;) 0 wyjainionie przez jaka to niesamowita kolej wydarzen’ mégt silny Sigadecydowa€ sluzyéslabemsy, hd zaS za cene szcetcia acezyoistego wolal kupié whide spokoja Filozofowie, ktérey badali podstawry spoleczeistwa, aul wazysey, #e tracka siegnaé wstece az do. stan natury, tadnemu jednak si¢ to nie udalo. Jedni czlo- wiekowi w tym stanie nie wahali sig preypisné pojeeia tego co sprawiedliwe i tego co niesprawiedliwe, nie twomeige sig a wykasanie, Ze pojecle to micé mutial, ani chociazby, 2 mu na eof moglo ti preydaé. Lani méwill, te kaady ma naturalne prawo do zachowania tego, co do niego nalety, nie wyjatnili jednak, co ronumicia prace samo to slowo nile. Jeseeze inni, ‘ed samego poczatias dajac silnigszemu whadze nad slabsaym, natychmiast stad wywiedli read i readza- ‘ech, nie pomytlaveszy 0 czasie, ktéry musiat uplynac, zanim maczenic si6w takich jak read albo wladoa = Ae 9 nm ae snoglo se pojawié Sd ludzi. Waeyscy wreszcie, méwige ‘weigg 0 potrzebach, cheiwoiei, ucsku, pysze, prag: hieniach, peacnorili' w stan natury pojecia, ktdre aczerpneli 2. spoleczeistwa: méwill 0 calowickn dikim, kreilliobraz. cywilizowanego. Wiekszo‘ei — ue mas preynajmnie] —nawet ma myil nie prayszlo, te moina powatpiewaé, cay stan natury Kiedykol wick istnial; eymezasem wiadomo x hsiag dwityeh, de. pierwszy-czlowick otrzymal od razu od Boga pewna le i pewne wakazania, 2e wiee nawet on sg w tym anie nie majdowal i 2e jell siggom Mojtesza okaiemy wiarg, kta im winien kazdy Glozof chreet- ‘ijaishi, musimy zapraeczyé twierdzeniu, jakeby na wet preed potopem micli sig ludzic kiedykolwiek zmaleéé w caystym stanie natury, chyba 3¢ do niego powrécili na slutek jakiegos niezwyklego 2darzenia; paradoks taki trudno obronié, a dowies€ go nie po- dobna w ogéle Zacaniimy wige od tego, 2 odraucimy” wszelkie fakty ®, gdyz nie maja one awigzku 2 problemem Wyniki Dada, w ktdre sie przy tym cemacie motna apuicié, nalety brag nie za prawdy_istoryeane, lece jedynie 2a rozwatania hipotetyeze i warunkowe, Dardsie) sie nadajace do wyjainicnia istoty reecey sit do wakazania ich rzeczywistego poczatkn i podobne dio tych, tére na temat powstania Syiata eodiennie spotykamy u prayrodnikéw. Religia kage nam wierzyé, 2e skoro ludzi sam Bég, zara. po ich stworzeniu wydobyt 2 stan: natury,¢4 oni nieréwni dlatego, 2e Bog cheial, by byli nieréwni} ale nie zabrania nam ena na, pod: stavie same} natury calowicka i stanowiacych jeg®1e Recqrnes 9 vinich otoczenie preedmiotsw snué domysly dotyezace tego vwszysthiego, crym méglby sic staé rodzaj.ludzki, gdyby go pozostawiono samemu sobie. Oto jakie mi Postawiono pytanic, i co w tej Rezbrawle cheialbym rozwaiyé. Poniewat sprawa dotyczy czlowicka w ogéte, Ibede sig starat wyrazaé tak, by méj spossb méwienia odpowiadat wszystkim narodom, albo raczej, zapomi- nnajac 0 czasie i pracstrzeni i myslac o samych tylko Iudziach, do ktérych méwie, wyobraie sobic, Ze jestem w Liccum Ateiskim i 2e powtarzam lekcje mych rmistra6w, majac 2a sedziéw Platonéw i Ksenobra- tesdw, a caly rodzaj ludzki za audytorium. ® Galowieku! Skadkolwiek pochodzisz, _jakickolwiek ‘wyanajesz poglady, sluchaj: oto sa twoje dzieje, takic jakic je wyezytalem nie 2 klamliwych ksiag innych ludzi, ale —ile wolno mi sadvié —z natury, Ira nigdy nie Kamie. Werystko, co tu od nie} pochodzi, bedzie prawda; biedem to tylko, co niecheacy dodam od siebie. Grasy, 0 ktdrych méwié zamierzam, s4 bardzo odlegle: jakteS sig zmienit w poréwnani 2 tym, kiérym bylet! Opisze ci, ze tak powier, cale ycie twego gatunku; uczynie to na podstawic yal ciwosei, w kt6re zostales wyposazony, a ktére wycho- wanie twe i nawyki adolaly wypaczyé, ale nie aniszczy Istnieje, czuje to, wick, na ktdrym by eheiata zatrzyma sig ludzka jednostka; ty poszukasz sobie wiekw, na ktérym pragnalbys, by w swoim czasie zatraymal sie twéjgatunek. Malo sobie chwalge swéj stan obecny “2 powodéw, Kt6re nieszezesne} potomnosci twe} gorse jeszeze wrdia utrapienia i troski, cheialbys moze ofnaé sie: i to twoje uczucie bedzie pochwala pierw- icone sien gia szych twych preodkéw, potepieniem twoich wspél- ezesnych, a przeradeniem napetni tych, ktdray beda Iieli nieszczeicie 2jawié sig na Swiccie po tobic. cznse rimnwsza Jakkolwiek cheae nalezycie ocenié stan pierwotny. ealowieka, niemalo waina byloby rzecza rozpatrayé same jego pierwsze poczatki i zbadaé go, te take po- ‘wiem, w saimym pierwszym embrionie gatunku, nie ede jego ksztaltowania sig ‘ledsit popreez kolejne stadia rozwojui nic bede sie zatraymywal na szukaniu ww fwiecie zwieragcym, czym ezlowiek még! byéw punktu wyjicia, by wreszcie stac sie tym, cxym widzimy go inj. [Nie bed sie zastanawiat nad tym, cay — jak przypuszeza Arystoteles® — jego wydhusone paznok- ie nie powstaly x zakrzywionych pazurdw; cay nie byl kudlaty jak niedéwied?, czy nie chodzit na czte- rech lapach® i czy wobec tego zasieg jego spajtzenia skierowanego hu ziemi i ograniczonego do paru kro- kéw takie i jego pojeciom nie wyznacral charaltera i granic] Na ten. temat méglbym snué tylko domysty nnicokreslone i niemal Ze cayste fantazje. Anatomia pordwnaweza zbyt male jeszcze poczynila postepy, obserwacje prayrodnikéw sa jeszcze zbyt niepewne, by ma nich méc oprzeé rozumowanie écillesze: tak wige — nie odwolyjac sic do nadprayrodzone} ways ‘ezone} nam w sprawach tych wiedzy i nic uwagled- niiajge zmian, ktdre, cay to w wewnetrane), cay zew- netrznej strukturze czlowieka, musialy 2aznaczaé sig, Ww miare jak swe czlonki praystesowywat do nowychren im potrzcb i uczy! sic spotywad nowe pokarmy —laatotg, ‘e byl zawsze tak zbudowany jak dais, chodzil na dwéch rnogach, rekami poslugiwal sig tak jak my, wodail ‘eezyma po calej prayrodzic i cala wielka preestrec niebios obejmowal spojracnicm) Pozbawiajac te tak zbuidowana istote wszelkich dacéw nadprzyrodzonych, kt6re mogla byla otrzymaé, i wszelkich sztucenych Uumiejetnotct, ktérych mogla nabyé tylko na drodze dlugotrwatego rozwoju, slowem, rozpatrujac celowieka takim, jakim misial wyjSé 2 rak natury, wide zwierze nie tak silne jak jednc, nie tak zwinne jak drugie, lez w sumie 0 usteoju naj- szczeliwsaym. ze wszysthich: wides go, jak gléd syci pod debem, pragnienie gasi w byle strumieniu, loze znajdaje uw stép tegoe drzewa, pod ktérym preed chwila spolyl portek —i ot6# i jego potrzeby zaspo- kojonc) Ziemia, pozostawiona swej naturalne} _plodnotei i cala pokryta niezmierzonymi lasami, ktérych nigdy nie okalecayla siekiera, zwierzgtom wseelkiego gatunkit co krok ukzzuje spichrae i schrony. |Rozproszeni wwiréd zwierzat tych hudzie obserwuja je, nasladuja ich prayklad, i wenosea sie w ten spos6b na poziom ich instynktu, 2 t@-nad nimi preewaga, 2c kazdy inny gatunek ma tylko instynkt sw} wlasny, ezlowiek zaS, zadnego mote nic posiadajac. na sw6j wylaceny. uiytek, prayswaja je tobie waystkie i korzysta bez éenicy % wiekszosci réénorodnych pokarméw’, tix tym posowtale ewicracia sig dela, wikuick ceogo, Tatiicf mu sie wyeywie nig ktdremukolwiek innemu Od dziecifstwa prayzwyczajeni do amin i kapey- s6w powietrza i do surowosci pér roku, zaprawieni w znoszeniu trudéw, zmuszeni nago i bez orgéa bronié lupsw swyeh’ i tycia sameyo.preed innymi drapicinikami albo sig ratowaé chyzofeia biegu, Iu die wyrabiaja w sobie odpornosé i sily wprost nie- spotyte, dricci zai, preynoszac na Swiat doskonala Dudowe ciala swych oje6w i cayniae ja jeszcze moc- nicjseq dzighi tym samym éwiczeniom, Ktére ja. pier- ‘wotnic uksetaltowaly, nabywaja w ten spos6b cale) tezyzny, do jakie) rodzaj ludzki jest zdolny. (Natura postepufe 2 nimi dokladnie tak samo, jak prawo spar- faiiskie zwyklo bylo 2 dziecmi obywateli: dobree zbudowane wamacnia i krzepi, wszystkie inne zabija} calkiem inacze) niz w naszyeh spoleczctistwach, gdzie paistwo, obarczajae rodzicéw calym cigéarem opicki nad daicémi, dokomuje tych zabéjstw bez. selekeji i pred urodzeniem, (Ponicwaz dla calowicka dzikiego cialo wlasne sta- nowi jedyne znane mu narzedzie, ezyni on % niego najpreeréinicjsze utytki, do ktGrych, 2 braku évi- ezenia, nasze ciala nie sq jus zolne} wynalazczose nasa odebrala nam sie i argcanoté, kt6re on pod aaciskiem koniccanoici musi w aobie wyrobié. Gayby rial sickiere, czyzby dtof jego lamala tak potcéne onary? Gdyby mial proce, czyaby x taka pewnoicia raucat kamieti reka? Gdyby drabine, czy2by sie tak winnie wdrapal na, drzewo? Gdyby konia, czyeby biegal tak \szybko? Pozostawcie czlowickowi cywili- zowanemu czas na zgromadzenic dokola sicbie wazyst- ich swoich machin, a bez watpienia pokona on 2 latwoieia daikiego; ale jedli cheecie ogladaé walke0 Jesecze bardzie)nieréwna, postawcie. ich preeciw sobie nagich i bezbronnych, a zobaczycie, co 0 a rors be rer mice do sorporadrein wy ie swe sly, byé zawsze w pogotowiu i, 2 tak powiem, vaysze mieé pray sobic sicbie calego/.| Hobbes twierdzi, 22 czlowiek 2 natury jest niewstra- suony i tylko szuka okazji do napasci i walki. * Pewien amakomity flozot jest zdania wrece preeciwnego, & Gumberland# i Puffendort® tez utrzymuja, 2e nic ma istoty réwnic Iliwej, jak cxlowiek w stanic natury, zawize driacy i gotdw uciekaé pray najmniej- sym halasie lub poruszeniu. Moze takin i jst r2e- ‘exywiscie w stosunku do. preedmiot6w nieznanych; ‘nie watpie, 4e cauje on lek wobec nowych masuwva- Jjaeych mu sie widokéw, iekroé nie moze rozsbinié Tzycanej sekody albo Koreyici, jakich sig po nich roi spodziewaé, ani sit awych pordwnaé 2 nichezpic~ ‘zetistwem, jakic od nich moze mu grozié; readko to sig jednak 2darza w stanie natury, gdie_ wazystho codbywa sic w spos6b jednostajay i gdaie obicae ziemi ie podlega tym naglym i bezustannym zmianom, jakie na nie Seiagaja namigtnsei i niestalosé wlaiciwe calym ludom w ich potyciu zbiorowym. Ale calosick Aiki, iyjacy w rorproscenin i Sd zwierzat i of naj- rilodsaych lat amusony % nimi sig mierayé, whrétce tu i poréwnywaé zaczyna i do wnioskéw dochodzi 2 tych’ pordéwnad; i cmijac, Ze mnie} ustepuje im wile, niz je preewyisza arecenoscia, ucxy sig zvierzat lelaé. Urzadécie zapasy niedéwiedzia Tub wilka 2 dzikim czlowiekiem slnym, zreeanym, odwatnym — jak wszysey deicy —i uabrojonym w kamienie i po- rvadny kij, a stwiordaicie, 2¢ niebezpieczeistwo bedzic 9 najmnic) obustronne i #e po kilku dofwiadezeniach tego rodzaju drapicaniki, ktdre nie Iubia zaczepiaé sig weajem, niechetnie beda zaczepialy ezlowieka, nie mniej, jak sie okazalo, od nich grozncgo. A co do zwviereat majaeych istotnie wigor sly ait on zxgca- nose, to pozostaje on w stonunku do nich w sytuacii innych gatuakéw slabseych, ktére mimo wazystho vwezak twajas 2 ta na korayié celowieka s6inieg, Ze ric mnie] od tyeh zwierzat jest zdolny do biegu i, znaj- dujge na drucwie schronicnic niemal calkowicie bez~ piecane, zawsze prey spotkaniu. ma meénoié pray _ecia lub nieprayjecia ryzyka i wyborw migday ucieceka a walka. Dodajmy, 2 nie 2daje sie, by jakiekolwiek sevierze prowadzilo wojne # celowiekiem rac} same] swe} natury i poza wypadkami wlasncj obrony albo lodu juz ostatccenego; #adae’ mu tek nie okamje owe) gwallowne} niccheci, Ktéra migdzy gatunkami fig adarea i adaje sig oanaceag, 2¢ jeden dla drugicgo {i6t stworzony ma pokarm. Oto sq zapewne preyezyny, dla kidrych Murzyni i dzicy tak malo sig traseeza 0 drapiedniki, na jakie Inoga hatkna€ sig w les. Karaibowic wencnucley rmiedzy innymi ayja pod tym wagledem w poczucia rrupelnego bezpieczetstwa i bez najmnicjsaych pray- Jroici exy niedogodnotei. Chociaz prawie nadzy, po- winda Franciszek Correal,®* ‘mialo zapuseraje sie ww lasy, uzbrojentjedynie w straaly i uk; nigdy jednake nie slyscano, by ktérykolwiek stal sie pasta jakiegos svierseca, Tanym wrogiem grofaicjszym, preed ktérym calo-Po Rag 9 ibn wick nie ma juz takich Srodk6w obrony, sq stabosci naturalne: daicciistwo, starosé i wszelkiego rodzaju choroby; smutne oznaki naszej ulomnosci, z kt6rych ddwie pierwsze sa wspélne wszystkim zwierzetom, ‘ostatnia zaS nalezy gléwnie do wlasciwoiei czlowicka vw jego aycin spolecenym. Co do dzieciistwa zreszta, to musze stwierdzié, ze matka, noszac dziecko wszgdzie +0 soba, macznic latwiej je mote wyeywic niz samice Wwielu 2wierzat, zmuszone do bezustannego i bardzo mecencego biegania tam i z powrotem—to na po- sukiwanie 2ywnosci, to Zeby malym daé saé Iub im proynielé jedzenie. Wprawdzie, jeslt 2ginie matka, to dziecko wraz z nig naragone jest na zagladg; to samo jedaak nieberpieczeristwo grozi wiel innym gatunkom, ktérych male dluisry czas nie sa w stanie same sobie szukaé pokarmu; dziecitstwo masze trwa raeczywikcie dhu2e), ale réwnics i eale aycie jest dlutsze, a wige pod tym wagledem * wszystko niemal sie wy réwnuje, chocias dlugofé wicku niemowlecego, jak réwnied i iloSé potomstwa', innym podlegaja jut pra- wom, do mojego tematw nie nalezacym. U staresw, kiérzy malo sa czynni i poca sie slabo, potrzcba po- Jednoczeinie x moznoteia je} zaspokojenia; ze 228 #yjac w stanie dzikim sq wolni od podagry i reumatyzmu, a ze wszystkich dolegli- wotei staraié jest ta, kt6re) Srodkami ludzkimi naj- manic) moina uléyé, gaana oni w koiicu niepostracienie dla drugich i, rzee moana, dla samych sicbic. Co do choréb, to nic bede powtarzal tych falszy- wwych i czcaych deklamacyj, ktére wighszoSé Iudzi 2drowych wyglasea prueciwko medyeynios zapytam Resprace 0 sind 40 istnicja jakies powane obserwacje, na térych podstawie moglibyimy wywnioskowaé, 2¢ w krajack, gdzie sztuka ta jest w ziniedbaniu, zycie Iudakie jest preecigtnie krétsze nif w takich, gdzie sig ja najsarannicj uprawia. Jakze by to zreszta byto modliwe, skoro ‘ciggamy na sicbie wicce) chordb nz medyeyna moze nam dostarezyé érodkéw leczenia? Do skrajnoici dochodzaca nierdwnolé trybu iycia, nadmiar prézniactwa u jednych, pracy u drugich, latwoSé w pobudzaniu i nasyeaniu zmysbiw i waze~ Takich zachcianek, zbyt wymyélne potrawy bogaczy, pelne sokéw, ktére rozpalaja organizm i wywoluja niestrawnoi, nedzne potywienie biedakéw, a ezsto Drak i tego nedznego — eo. powoduje lapezywe prae- Jjadanie sig pray sposobnosci —bezsenne noce, wy- Dryki wszelkiego rodzaju, niezdrowe uniesienia na mictnofci, wysilki i wyezerpanie umyslu, niealiczone troski i trudy wseystkim stanom sie dajace we znaki i nekajace wszystkie dusze: oto smutne dowody na to, % wickszos naszych chordb, to duielo nasze wlasne, 2e niemal ich wszystkich moglibyémy unik- naé, gdybysmy trwali w naznaczonym nam preea nature Zyciu prostym, samotnym i jednostajnym. Jeteli chciata z nas ona mieé istoty xdrowe, 10 prawic na pewno Smiem twierdsié, 2c reflekayjnosé jest stanom przeciwnym naturze i 2e calowiek, kt6ry rozmyila, to zwierze awyrodniale. Kto sobie nia mysl przywiedzie doskonate zdrowie dzikich, praynajmnie) tych, ktérych mySmy nie wyniszcayli naszymi napo- jami wyskokowymi; kto wie, 2e dolegliwosci nie znaja ‘oni prawie Zadnych poza ranami i staro‘cia, ten bedzic1 aca © stroke sklonny preypuscié, 2¢ cala historia chordb Iudekich da sie latwo odtworzyé, idac krok w krok 2a historia spoleczeristw i cywilizacji. Takie jest w kazdym razie zdanie Platona: na podstawie pewnyeh lekév wéytyeh Tub zaleconych pod Troja praez Podaleitiosa i Ma- chaona sadzi on, zc r6ine choroby, Ktérymitakie Ieki grosily, weedy jeszcze byly hudziom nie znane;** Gelsus * za twierdsi, 2e dieta, tak powszechnie di stotowana, zostak wynaleziona dopiero prez Ti pokratesa, * Wobec tak nielicznych arddel choroby celowiek wstanie natury prawie nie potrzebuje Iekarstw, a mnie} _jeszeze — lekarzy; takde i pod tym wzgledem gatunek Iuczki nic jest w gorszym polozeniu nié inne, a latwo jest sie dowiedzied od my$liwych, exy podezae swych ‘wypraw znajduja wile 2wierzat schorzalyeh. Spoty aja oni czasem wierzeta ranne niegdy’ powaanic, a ktérych rany doskonale sie zabliénily; abo. takie, Ktére kofci czy nawet cale korieayny mialy zlamane, a wyleczyly sie bex pomocy chirurga innego nit czas ani kuracji inne} nit awykly tryb zycia i zupelai preysaly clo zdrowia, choé nikt ich nie dreczy! cigciami, nie zatruwal lekarstwami, postami nie oslabial i nie wycieiiczal. Wreszcie, jakkolwick pozytecma bylaby dla nas medycyna stosowana wlalciwie; to preecie? cdlowiek dziki, pozostawiony, gdy jue zachoruje, samemu sobie, mose wprawdzie wszystkie nadzicje pokladaé tylko w naturze, ale za to i powéd do obaw ‘znajduje w samej tylko chorobie, daighi czermn jego sytuacja jest jednak korzystniejsea nieraz od naszej. A wige strzezmy sig utoisamiaé cxlowieka dzikiego acre 0 side a 2 calowickiem, kidrego widwjemy _wokolo’scbic. ‘Wazystkic pozostawione jej piccay awieraeta traktnje natura z laskawoleia, Kiéra zdaje sie Swiadcayé, jak bardzo jest 0 to prawo zazdromna, Koi, kot, byk, rawet csiol, maja praewainie. watost wybsey, a jut zawsze budowe ciala mocniejsca i «4 odpornicjc, iIniejsze i odwatnicjsze w lasach ait w nasaych do- mostwach? polowe swych zalet kaidy = nich traci stajac sig zvierzeciem domowym i tak to wyglada ak gdyby wszystkie nasze starania o te awierzeta, cale dobre taktowanie ich i aywienie, robily 2 nich tylko jakies wlomki. Tak samo dzieje sig i 2 calowie- Kiom: wlaczajac sie w_spoleczeistwo i popadajac 1w niewole staje sic on slaby, Iekliwy, uczy sie ponizaé i placzeayé, a migkki i aniewielcialy tryb 2ycia do resity go rochartowuje, odbierajac mu i odwage, i sily. Ponadto migdzy stanami diikotei i udomowienia réinica dzieaea calowieka od calowieka musi byé wighsza nid ta, ktdra.spotykamy u awierzat: skoro bowicm i ealowicka, i awirae natura. jednakowo potraktowala, waxystkic dodatkowe wygody, jakic elo Wwiek zapewnia tylko sobie, a nie oswojonym prace bie awierzetom, stanowia.tyles jemu_ tylko. what ciwych prayezyn gruntownicjsze) degeneracj. Nie jest zatens take wielkim nieszezelciem dla tych pierwszych ludzi, a zwlaszeza nie jest tak wilka pracse- od da samego ich trwania pray yciu,2e sq nadzy, nie maja gdzie micsekaé ie brak im tych wszyitkich bednostek, KtGre w naszym praekonanin tak sa nie~ edn. Skbra ich nie jest wprawdaie pokxyta siexiia, ale w krajach goracych weale tex tego nie patrzebuja; ene Te ere «vw dimnyeht zaé saybko sig ucza poslugiwaé skérami awierzal, Ktore zabili; maja wprawdzie tylko dwie ogi do biegania; ale te w zamian dwoje ramion, by sie obronié’i mde zaspokoié swoje potrzeby. Teh i meczynaje chodzié moze i pééno, i trudem, ale xa to matki 2 latwoseia je preenosza; jest to prav- le ktdrego nie posiadaja inne gatunki, gdzie matke, ‘gdy’ ja Scigaja, musi albo swoje male opuscié, albo dostosowaé do. nich swe kroki. 2% Wreszcic — chyba +e praypuscimy jeden tych osobliwyeh i przypadko- wych zbiegSw okolicanofei, o ktérych beda_m dale} i ktére doskonale sig mogly nigdy nic zdarzyé— Jame jest_w kazdym razie, Ze pierwszy czlowiek, ktdry sobie ezy to odziex sporzadail, czy to przyspo- sobil mieszkanie, dostarezyt sobie rzeczy niezbyt po- tzebnyeh, skoro sig dotyehezas ber nich obywals nie wineomo wige, ezemu w svickw dojrealym nie mal by znosié takiego trybu zycia, jaki znosit od dziccka. Samotny, wolny od zajeé i zawszo bliski nieber picczcistwa, clowick dziki chetnic zapewne. sypia i sen ma tak lekki jak awierzeta, ktére mysla niewiele i pia caly, 4c tak powiem, czas, gdy nie mysla.. Po- niewaz jego troska prawie jedyna jest zachowanie wlasnego Zycia, najbardzie} wyéwiczonymi jego zdol- Hioiciami sa sila rzecay tc, tre sluia mu preede wszystkim do ataku i obrony, gdy chee innym. 2wie- ragciem zawladnaé jako swym tupem albo walezy, by sam sie nim nie stac; przeciwnie, narzady, kidre oskonala sie tylko przez zmyslowe ich rozpiesz- ‘exenie, musca pozostawaé w stanic surowym i wszel- Kiej delikatnoéei. byé: pozhawione, tak Ze miedny ect rt is jeg zmyslami nastapi pod tym wagledem rodzaj podzialu: dotyk i smak beda zupelnie grube-i- nie wyrobione, warok natomiast, sluch i wech — wyor strzone tak jak tylko (0 jest modliwe. ‘Tak sie rzece ma a og6l w Swiecie zwierzgeym, tak tez— wedlug sprawozdaii_podréznikéw — bywa praewaznie w lus déw w stanie dzikoSci. Nie naleay sig wige dziwic, de Hotentoci na Prayladku Dobrej Naduiei dostraega- ja golym okiem statki na pelnym morzu 2 takiej od- leglosc, z jake) Holendrzy praez-lunete; ani 2c. di w Ameryce wesea Hiszpandw po wopie jak najlepsze ‘ogary, ani Ze wszystkie te barbarzyiskie narody. bez najmnicjsze} praykrofci znosza nagosé, zaostrzaja smak potraw korzeniami, a europejskie napoje. wyskokowe pija jak wode Rezwazalem dotychczas tylko fizycana strong calor wicks; sprébujmy teraz prayjrzeé sie mu od strony moralnej i metafizycznej. Kaide awvierze, tak jak je widze, to tylko pomyslowy mechaniem obdarzony prac nature zmyslami, by ‘miégl sam sicbie nakrecaé i do pewnego stopnia sig chronié precd wszystkim, co by zmierzalo do. jego usskodzenia albo.zniszezenia. Dokladnie to samo 2naj- duje w mechaniamie Iudzkim, 2 tq jedna r6anica, 4e we wszystkich czynnofciach awierzecia daiala sama tylko natura, gdy tymezasem calowiek w_ swoich wspdkdziala w charakterze sprawey wolnego. Zwierze ‘wybiera albo odrauca kicrujac sig instynktem, ezlo- ‘wiek —aktem wolne} woli; dzigki temu awierze nic moze wylamaé sig spod ustalonych dla niego pra- ‘wide, cam. nawee gdaie by to dla niego bylo koraystne,a gree nro calowiek iat robi to crgsto i na sw stkodg. Tak -wigegolab zginalby #glodn majae przel soba nacaynie pelne najlepzego miesiwa, a Kot na calych sor sach owocéw albo zarna, choca jeden i drug mégiby sie doskonale pozywié tym wrgardzonym. preezeh pokarmem, gayby tylko mu praysclo do gowy spré- howaé go: ludeie natomiast nieraz w rorwiazloteh swe} popelniaja nacuaycin wiodgce ich promo do najcitsaych chord, nawet do. Smierei, bo” umyst adeprawowal ich anysly, a wola praemawia. welat Jjeseze, Kedy juz natura uma, Katde zwierz, shoro ma smyaly, ma takze wyobra- denia; do. pewnego nawet sopnin pot zestawine Je i laczyé w calict; miedzy erlowiekiom 225 n zwie~ recciem nie ma réénicy inne nit iltcioway niktoray nawet flozofowie twierdaili, Ye wiglaza rédnien diel tu ezasem jeinego ealowicka od drugiego iz od zw rcia. A zatem nie tyle rozum stanowi w. dwviecie wvierrat edrebnoié.charakterystycann.czlowicka, ile cee) cechawolnego sprawstwa, Natura rozkazuje ‘wszystim sevorzeniom i swierse jest jj postusne, Galowiek praciywa (0 samo, ale atwierdza w sobie ‘wolnot zgodzenia sie iub stawienia “oporus tym {© uwiadomienis sobie wane} wolnoieprecjawia sig priede wxystkim niemateriinoié. jego. duszy; rmechaniam bowiem daiatania zmyalw i tworzenia sie vwyobrazen jest dla nauki 0. prayrodzie rae jakot Jeszeze motliwa do wjainienia, ale w motliwoiciehee- nin exy racee} wyborw iw je) poczuciu twin same tylko akty caysto duchowe, kéce prawami mechaniki ‘Ww #adnym stopniu sig wythumacayé nie dadea, Resyrace «rte 159 Ale gdyby nawet, wobec trudnoici, w ktére zagad- sienia te obftuja, wspomniana réénica migday calo- ‘wiekiem a 2wierzeciom mogla byé jeszcze praedmiotem niejakicj dyskusji to dzeli ich jeszeze inna wlaSeiwoss, bardzo specyficzna, i ktdra watpliwoici ju2 nie podlega: Jest to zdolnoié ‘doskonalenia sig, zdolnosé, dzieki Ktérej, w miare okolicenosci, wszystkie inne kolejno dochodza do rozwoju, a ktéra tkwi zaréwno w calym Iudzkim gatunku, jake iw kaddym poszezegdlnym czlowieku; zwierze natomiast jest po kilkw miesiacach tym, cxym beduie przez cale 2ycie, gatunek 2aé jego po lat gsiacu tym, czym byl w pierwazym roku tego tysiaca. Diaczegot to tylko exlowiek moie zdziecinniee? Cayk nic ta jest prayeayna, Ze wraca on w ten sposdb do swego siam: pierwotnego i ze gdy awierze, kere aie nie zlobyto i nie ma réwnick nie do stracenia, zawsze pozestaje pray swym instynkeic, ealowickowi staroté lub jakief inne praypadiosei moga odebraé wszystko, eo byl zdobyt dzieki zdolnosci doskonalenia fig, i 2e wiedy spada on ponite) zwierzecia? Smutne by to bylo, gdyby wypadlo prayznaé, 20 t@ najlas ciwsza nasta i prawie nieograniczona zdolnoSé jest ‘rédlem wazystkich nicszezeié ezlowicka; Ze to-ona go ~zDiegiem czasu. wydobywa z tego stanu poczatkowego, w ktdrym pedailby aycie spokojne, niewinne i nieza- macone; ona wreszcie, 2 wieku na wick rozwiajae i rom jego, i bledy, i wystepki, i enoty, czyni go w koxicu tyranem tak samego siebie, jak i nacury’. Okzopna byloby rzecza, gdyby jako istote dobroczynna ‘wypadio nam chwalié tego, to miesekaicom wy brzety Orenokka pierwszy podsunal stosowanie owych196 Roeqrare 0 winds deszezulek, kere praykladaja do skroni swoich dziec, czelciowo praynajmnic} zachowujae im w ten sposéb pierwotny nicdorozwé} umystowy 1 szexsce Galowick wice dziki, pozostawiony prece nature samemu tylko instynktowi lub moze raczej 2a brak instynktu wenagrodzony: praca wladze zranw ¢ylko Zastepeze, ale potem zdolue go wyniesé-0 wiele wy2e), rozpocmnie od ezynnoéci czysto.zwieraeeych/. Spo strzegat i odeauwaé, to pierwsza, wspélna mu 26 swsrystkimi awierzetami treé jego aycia} chiced i nie cieg, pozadac i bad sie — to pierce i niemaljedyne akty jego duszy, a2 péki nowe okolicaoicd nie spor ‘woduja niowyeh ctapdw rozwoj. Cokoliviek 0. tym maja do. powiedzenia moraligci, ‘umysl ludeliwiele zavideieera mamigtnoiciom, tre Dezspornic wiele- mu zawzigezaja nawaajem: 1 ich to sprawa nase rozum doskonali sig} clo. pornania Gaiymy wyhko. dateyo, 2¢ pragniemy wayeia; i nie portobna pojaé, w jakim celu Kot nie enajacy prage nieit ani obaw mialby sobie zadawaé wd i wseystkie Hopory rommowania. A same zndw namictnoic! wywodza sig z maszych potrzeb, rozw6j za ich x naste] wiedy; pragnaé bovwiem Iub Igkaé sig jakiefs rreczy moina tylko" albo ze wagledu na wyobrazenia, jakie sie o nie} pesiada, albo cet idae 2a prostym po- pedem natury; czlowiek za dziki, Kidremu brak jest ‘wiadomoici niemal 0 wszystkim, odenuwa namie nofeiwylacenie. tego. drugiego. rodzaju; pragnicnia Jeo nie dale) siggaja nit jego potrzeby Taycene; jedyne na swiecie zane mt dobra—to. pozywienie, samica i wypoee é ecg 0 abt op sig Icha, to bél i gid. Méwig 0 bélu, nie o émierci, bo nigdy wezak zwierze nie dowie si, co znaczy umrzeé; ‘majomo’é smierci i je) przerazest jest jedna picew- seych 2dobyezy, jakie cayni cztowiek, gdy stan swdj awierzgey_pozostawi za soba. Z latwoicia, gdyby mito bylo potrzcbne, méglbym poelad ten popracé faktami i wykazaé, te w wazyst= kich narodéw swiata postepy umystu byly:w seistym stésunkur do. potrzeh zaszczepionych im praez nature albo narzuconych im przez warunki, a wigc i do hhamigtnosei, ktére sktanialy do zaspokojenia tych potrzeb. Pokazalbym, jak to w Egipcie satuki rodzity sig | stawaly caymé powszechnym wraz % wylewami Niluy preesledzitbym dalszy ich rozw6j_w Gredji, gic zakictkovaly, wyrosty i samyeh niebios siganely ward skal i piatkéw Atyki, ma 2yznyeh braegack Eurotasu natomiast nie zdolaly zapuseié korzeni: pod- lkreslilbym, ze ludy Pélnocy bardzie} na og6l sa czynne i preemyilne niz ludy Pokidnia, bo jest im to bardzie} potreebney jak gdyby w- ten sposdb natura cheiala svanseniejako wyréwnaé obdarzajac umysly plod: noicia, ktére} ziemi nie weyezyla. le nie ueiekajac sie nawet do niepewnych Swiae dectw histori, kt6e nie wid’, 2e wszystko od czlowicks dzikiego zdaje sig oddalaé pokuse wyjéeia x tego stanu, ddzikosei, jak i érodki, ktérych by to wymagalo? Wyo braénia nic mu przed oczy nie stawia, serce nic nie pozada, ‘Tak latwo mu preychodat zaspokojehie jego skromnyck potrzeb, a sam tak jest daleki od stopnia wieday nicebedneyo, by te wiedze pragna€ rozszerayé, 4e ani na preezornosé go nie stag; ani na ciekawose:a gre items ee % wielkim widowiskiem prayrody jest tak ziyty, te mu xobojetniato: wiccmie tam ta sama kolejnoie, ‘wiccanie te same nawroty; cxlowiek dziki nie. jest na tyle inteligentny, by sic zdumicwaé najwiekszymi chogby cudami, i nie w niego trecha seukad te filozofi, bez ktérej catowick nic zdota raz jeden zaobserwowae tego, co, widuje codziennic. Durza jego, kidrej weielki iepok6j jest obey, oddaje sig cala.pocauciu swego istnienia w terafnicjszoiei, nie myilac 0 prayselotei nayetnajblizszd, a jego zamierzenia, ograniczon tak jak zasieg jego myili, najuyée) ku kosicowi daia wybiegaja. Taka jest dais jeseeze zdolnoic. praewidy- wania uw Karaiba: spreedaje on rankiem swoje po- slanie = bawelny, a wicezorem praychodzi z placzem, cheac je odkupié, bo nie preewidzial, Ze na noe bedzie 0 znd potrzchowal: 4m dhu2ej na ten temat rommytlaé, tym bardziej wenamaych oczach rofnie odlegloié, kia czyste wrazenia ‘amyslowe dzieli od najprostsaych form wiedzy: i jest raeeza nie do pojecia, jak o wlasnych silach, bez tej omocy, Ktéra_stanowi poroaumienie = innymi, jak 6wnicé bea te} podniety, ktdrej dostarcza koniecanoé, mialby Kto$ przcbyé odstep tak wielki. Tle wiekéw musialo uplynaé, nim sig Iudziom udato zobacayé gies inny niz sam tylko niebieski! lez trzeba bylo obolicanosci réénorodnygh i preypadkowych, by po- 2nali_najpospolitsze modliwosci korzystania 2 tego. Sywioki! Wet razy mu pozwolili wygasmaé, zanim osiediisctuke rozpalania go wedlug woli! I ilea to mote razy kaide x tych odkryé ginglo razem z tym, Ko go dokonat! A e62 nam wypadnie powiedzieé © rolnietwie, sztuce wymagajace) takiej pracy i prac ornoic, z tyloma innymi zwigzane), a ktdra najocay~ Wwiseie} moze sig rozwijaé wylacznie w spoleczeitwic, Gieitby screwy sty sam ni le do -swydobycia z ziemi posyorienia, ktérego i tak by nam Meese eo tmamcnn. je by ss a preede wszystkim, co bardriej odpowiadanaszemi smakowi? Praypuiémy jednak, 2¢ Iudzie rozmnotyl sie tak dalece, ze naturalne produkty ju im do wy- dywienia nie wystarezyly, co — méwiae. nawiasem — ‘wikazywaloby na niemala korzystnos tego. teybu Jycia dla gatunku ludzkiego; preypusémy dale, 2 bez warsvtatSw i kuini nareedsia rolnicze prosto z nicba spadly dzikim na rece; ze ludzie ei pracewy~ cicayli fmiertelng odraze, aka ich wszelka stala praca wykla napawaé; 2e na tak dalcka mete mauezylt sie rzewidywae swoje potreeby; Ze odgadli. jak sie po- 10 upravviaé ziemie, sag ziarno i sadzié drzewa; de wynaledli sxtake miclenia thota i poddave ‘winogton fermentacjis 0 ktérych to wseysthich r2e~ ezach wypadlo glosie, Ze sie ich nauezylt od bogsw, bo wirak nie do pojecia bylo, by ich nauczylt sie sami ktdt by po tym. wezystkim by tak obrany x ro- rum, acby sig-meczy uprawianiem pola, ktére mu pierwizy lepszy —obojetne, calowiek cay zwierze — obrabuje, jezelt tylko bedzie miat cheé na te plody? I jakie moze sig calovick zdecydowaé pedzié 2ycie na ciczkie| pracy, skoro tym mnie} ma pewnotci do- ‘zekania sie 2 nie} plonéw, im bardzie| beda. mu-one potrzebne? Slowom, jak sytuacja ta moze sktonié Iudsi do uprawiania ziemi, péki ta ziemia nie zostanie60 agus sae migday nich podzielona, &j. péki stan naturalny: nie ostanie calkowicie zniesiony? Gaybysmy jednak cheieli praypuseié, te jakié exlo- wick daiki istotnie bylycak biegly w setuce myilenia, Jakim chea go mieé nasi flozofowiey gdybysmy 2a ich: praykladem zrobili 2 niego tee filozofa, kidry odkxywa sam najwspanialsze prawdy i pray pomocy szeregu romumowai_najbardziej oderwanych wypracowuje 28 sadly sprawiedliwosci i rozumu, czerpiac jeezy to z zamilowania do ladu w ogéle, czy to.” poznania woli swego Stwirey: gdybyimy, slowem, umyslowi jego prayznali tyle inteligencji i wiedzy, ile w- nim aczej musi sie znajdowaé i ile naprawde w nim anaj- dujemy tepoty i ociezalosci, jakaz by koriyéé: 2 tej cealej_metafizykimial wyciagnaé gatunck, skoro by sig nie data prackaza¢ i praepadlaby wraz.z jednostka, kidra pierwsza ja wymyslila? Jakiego2 postepu mbglby dokonaé rodzaj ludzki rozproszony. po. lasach réd awierzal? T do jakiego stopnia mogliby sig weajemnic cofwiecaé i doskonalié Iudzie, ktéray nie majae stale) siedziby i jeden drugiego nie potrzcbujae spotykaliby sie moze ledwie dwa ray w ayciu, nie znajac sig {nie méwiae do siebie? Pomysimy, ile to pojec zawdzigczamy uaythowi slowa i jak dalece gramatyka éwiezy i ulatwia exyn- oii umystu; zastandwmy sie nad niepojetymi tru dami i niezmiernie diugim czasem, jakie musialo osztowas pierwsze wynalezienic jeryk6w; dodajmy te relleksje do poprzednich i sami esadémy, ilu tysigey Wiekw byloby trecba na stopniowg rozwiniecie sic ‘w ludakim umysle czynmosci, do ktérych byl zdolny. sina 16 ‘Niech mi bedsie wolno prez chwile zatraymaé sig nad trudnofeiami zwiazanymi z pochodzeniem je aykéww. Méglbym sie tw ograniczyé do praytoczenia lub powt6rzenia dociekai, w dziedzinie tej preepro- wadzonych przex ks. Condillaca® a calkowicie po- twierdzajacych moj poglad i ktérym pierwszy moze pomyst wlasny zawdzigezam. Spos6b jednak rozwia- ‘ywania. peace tego filozola trudnoéci, ktére sam co do. pochodzenia znakéve stanowionych wysunal, wi Ikazuje, 2e zalozyk on wlainie to, co ja podaje w warps Wold, a mianowieie istnienie pewnego gotowego juz obcowania: spolecznego mictlzy. wynalazcami jezykas totes, orlsylajac do jego rozwazas, sadze, Ze powinie- nem dolaczyé do-nich i moje, by te same trudnosct prredstawié w fwietle memu przedmiotowi wlaiciwym. “Trudnosé tedy pierwsaa polega na wyobrazeniu sobie prayeayn, dla ktGryeh jezyki mogly staé sie potrzebne; skoro bowiem ludzie Zadnych stosunkéw e soba ni ‘utraymywali i weale ich nie potrzebowali, niezto= ‘zumiala staje sie zaxéwno- Koniecznose tego. wynalazkul, jak i jego modliwote, jezeli nie byt niezbedny. Méglbym co prawda jak wiele innych powiedzieé, Ze jeayki powstaly w obcowaniu domowym migdzy ojcami, tmatkami i dzieémi; leez nie méwige juz o tym, 26 nic ronwiazaloby to naszych teudnosei, popelnilbym wiedy ten sam blad co ci, ktérry, smujae swoje wywody na femat stant natury, przenosza do niego pojgcia za~ czeepnigte ze spoleczesstwa, rodzine widza zawsze i stale zgromadzona we-wspbine} siedzibie, a czlonkéw Jiej pozostajacych ze soba w zwiazku nie mnie} Sci- slymt i tewalym, nia to bywa unas, gdve cyte wspdlnych,we reyes 0 ites intereséw ich laczy; gdy tymezasem vw owym stanie pierwotnym, nic majac ani domdw, ani szalasdvr ani ‘Zadne} jakicjkolwick wlasnofci, katdy sobie pomiesz- cczenie obieral, jak sig trafilo i nieraz na jedng tylko noc, a samiczki i samee lnceyli sie przypadkowo, aleinie od spotkania, sposobnosci i checi, prey caym w rzeczach, ktére sobie mieli do powiedzenia, slowo, Jiak sig zdaje, nie bylo potrednikiem tak znéw bardzo niezbednym; rozstawali sie 2 taka sama. latwoicia ‘Matha 2 poczatku karmila dia zaspokojenia. wlasne] potrzeby, pédniej, gdy dzieki preyzwyczajeniu dzicei staly sig je} drogic, aywila je w dalsaym ciggu dla ich juz dobra; one jednak, skoro tylko nabraly dose sil, by i6 aywic sig same, natychmiast opuszczaly mathe: a te prawie nie bylo innego sposobu odnalezienia sig jak nie tracié sig z occu, dochodzilo wkrétce do teyo, 2e ealonkowie jedne} rodziny nawet sie weajemnic nie poznawali. Zwadcie jeszcze, 2e dziecko musi daé oznaé wszystkie swoje potrzeby, a zatem ma wigce) do powiedzenia matce nig matka jemu, 2e preeto najwighszego wysilku wynalazczego ono musi dokonaé, a jeayk, ktorym sig postuguje, musi w znaczne} mierze ‘bye wlasnym jego driclem; stad w rezultacie takic same mnéstwo jezyk6w, co méwigeyeh nimi jednostek. Prayezynia sic do tego i aycie tulacze i wedrowne, Ktére zadnemu narzeczu nie zostawin dofé czasu, by urwalié sig i okrzepnaé; méwié bowiem, 2e matka podsuwa dziecku slowa, ktrych ma. uiyé, 2eby ja poprosié 0 t0 lub owo, to wskazywaé, jak sig odbywa nauczanie jezykéw uksztaltowanych, ale 2gola nie wyjainia, jak sig Ksztaltuja. Respae 9 ea 182 Praypuiémy, 2e pierwsza ta trudnoéé zostala. prie- awyci¢zona; pracskocamy na chwily olbrzymia pra street caaséw, jaka musi praedziclaé ezysty stan natury od chwili, gdy zjawila sie potracba jezykow 5, potrzebe te zakladajac", zbadajmy, jak sie one mogly zacigé ustalag. Tu od razu nowa trudnoi, wicksea cod tamtej; jezeli bowiem Iudzie potrzebowali mowy, by nauczyé sie mySleé, to tym bardaie) potrzebowali ‘umicjetnofci myilenia, by wynaleéé sctuke méwienia; i gdybySmy nawet mogli zrozumieé, w_jaki- sposdb ‘déwigki glosu Iudzkiego wybrano na znaki umown nasrych pojes, to weiaz jeszcze by pozostalo do wy- jalnienia, jakic mogly byé maki wskazujace na sama ‘umowe w wypadku pojes, ktSre, nie majac preedmiotu amyslowo spostrzegalnego, nie mogly byé wskazywane ani gestem, ani w drodze glosowe}.- Z najwicksza wice tylko trudnoicig moima tworzyé jakies dorzecene pray puszczenia o narodzinach tej satuki dzielenia sie myst nawigaywania kontaktu miedzy jednym umyslema dru- gim; te} wspaniatej szcuki tak juz odlegle} od swego poczatku a w oczach filozofa tak przeciez jeszcze nigopisanie dalekiej od stant doskonalofei, #¢_ nit nie znajdzie w sobie odwagi twierdzié, i osiggnic Jia. kiedykolwiek, nawet gdyby nieuniknione, bedace dziclem czasu, pracwroty zostaly na jej korzy$é zahae movane, gdyby sig akademie wyzbyly preesadéw lub kazaly im milezeé i gdyby sie tym uciaaliwym pracd- miotem mogly zajaé nieprzerwanie prac cale wieki Pierwsza postacia_mowy ezlowicka, postacia mz powszechniejsza, najdobitniejza i ta jedyna, ktdra mu byla potrzebna, zanim wypadlo mu prackonywac04 acto owinnt es ceale zgromadzenia ludakie, jest -kreyk natury. Krayk ‘en. wydzieral-rma sig-z piersi pod wplywem pewnego jakby instynka i tylko w'naglych wypadkach, by w wiclkich nicbezpieczetistwach blagaé 0 pomoc lub. w_gwaltownych cierpieniach 0 ulgg;niezbyt wiclki byl wiec 2 niego uzytek w 2yciu codziennym, Ww Ktérym panuja_uezueia. bardzie| umiarkowane, Kiedy zasigg wyobrazeri.Iudzkich i sam ich zasob zaczal sig awichszat, Kiedy sig migd2y Iudémi ustalila Agezno' écilejsza, zaczelo sig poszukiwanie znak6w liez~ nicjszych i jezyka 0 szerszym zasiggu; utozmaicono wie intonacje glosu i dolaczono do nich gesty, Ktére 2 st- ‘mej swej istoty sa wyrazisteze, a sens ich mnie) zaler ‘od wyznaczenia dokonaneyo uprzecinio. Praedmioty 2a tem widome i ruchome wyrazano gestami, te za, ktére ‘chwyta si¢ sluchem ~déwickami nasladewezymi, Wo- bec tego jednak, Ze gest wskazuje wylacenic preedmioty .w polu widzenia lub Jatwe do opisania oraz czynno‘ci wi- docene; #e nie da zastosowaé sig zawsze, gay? ciemnote Jub rane preedmioty odgradzajace rozméwosw ceynia go bezudytecznym; de zresrta uwagi sig racze} domaga, nia jg pobudza, pojawil sie wreszcie pomysl zastapienia 20. prvex déwieki artykulowane, Kére wprawdzic nic maja tego samego coon awiazku 2 niektérymi przedstawieniami, ale’ bardziej sig 2a to nadaja do _ Teprezentowania ich wszystkich w charakterze znakéw Stanowionych. Zmiany tej mozna bylo dokonaé tylko za powszechna zgoda i w sposéb dose trudny do. za- Siosowania dla. ludzi, ktérych niewyrobione narzady nie mialy 2adnej jeszcze wprawy; jeseeze trudnie} zaS zromumie€ ja sama, gdyé te jednomysina 2gode i li : asp nie 25 snusiano jakos weasadnié i. mowa byla, jak sie zdaje, niezbedna, by mowe wprowadzié w uaycie. ‘Naley praypuseceaé, 2¢ pierwsze wyrazy waywane przea Iudzi nabieraly w ich umysle znaczenia duo seersuogo nit. to, ktére maja wyrazyw jezykach jue tuksztaltowanych, ie, nie znajac podzialu. mowy: na jej oxgéciskladowe, zaczeli oni od tego, ze kazdema poszeregélnemn wyrazowi nadawali sens calego zdania. Gdy wreszcic doszli do tego, by odréanié podmiot ‘od orzeczenia a ezasownik od reczownika, co wyima- galo. nieprzecieinego wysilenia sig ich najwyészych rdolnoiei, kazdy r2eczownik byl tylko imieniem wlase nym, bezokolicanik 2a w_ czasie teraéniejszym. jedyna forma czasownika; co zai do. praymiotnikow, to samo. ich pojgcie musialo sig rozwijaé 2 wielka trudnoicia, poniewa% kazdy przymiotnik uryskany jest w drodze abstrakefi, abstrahowanie. za6 jest pro- ‘cesem niezbyt naturalnym i uciazliwym. ‘Najpierwracez katda ouzymywala nazwe jednost- kowa ber wagledu na rodzaje i na gatunki, kiGrych srwsi ustanawiaeze nie byliiw stanie rozréinié; wszystkie. poszezegdine przedmioty przedstawialy sie ich umystowi oddziclnie, tak jak wystepuja w pray rodzie, Jesli jeden dab nazywano A, to drugi dab nazywano B, bowiem nia widok dwéch reecey pierwsza rasuwajaca sig mysla jest, Ze nie sa one tym samym; i dlutszego nieraz czasu wymaga dostrzcienie tego, cco im jest wspélne; tak ae im bardzie) ograniczone byly swindomoici, tym bardrie) rozszerzal i bogacit sic slownik, Nie latwo bylo usunaé precrosty i zamic~ seanie awigzane % ta cala nomenklatura, gdyz dla16 igi 9 noms uporzadkowania przedmiotiw wedlug nazw ogélnych i rodzajowych nalezalo poznac ich wlasiwoSei i réz- rice micdzy nimi; potrzebne byly obserwacje i defi nicje, tj. pewna suma prayrodoznawstwa i metafizyki, © wiele wigksza niz ta, ktéra posiadali ludzie éwezetni Zreszta pojgcia ogélne moga do umysha pracnikngé tylko za poirednictwem slow, intelekt zaS tylko pray ‘pomocy zdai potrafl je ujaé. Jest to jedna 2 prayczyn, dla ktérych zvierzeta ani sobie takich pojgé nie- moga wytworzyé, ani tez nabyé zdolnoéet doskona- Fenia sie od tych pojeé zalezne). Cay sadzimy, 2e malpa, ‘ady bez wahania preechodri od jednego orzecha do rugiego, ma pojgcie ogdlne tego rodzaju owocu pordwnuje jego pierwowz6r 2 tymi dwoma presd- miotami_ poszezegélnymi? Chyba nie; ale widole jed- nego przypomina malpie wrazenia, kidrych doznala digkipierwszemu, a oczy jej, podlegajac pewne) okrcslone} modyfikaeji, smakowi 2 kolei zapowiadaja te, ktéra za chwile go ezeka. Kaide pojecie ogélne Jest exysto intelektualne; niech sig wyobradnia wmiesza ‘choé troche, a natychmiast staje sie szczegélowe. Sprobujcie sobie wyobrazié drzewo w ogéle: nigdy sie wam to nie uda; bedziecie je mimowoli wit jako male lub duze, jasne lub ciemne, rozros skqpo lub bujnie, i gdyby od was zalezalo widzicé ‘w nim tylko to, €0 moina znaleéé w katdym, obrae ten juz by nic byl podobny do drzewa. Byty. czysto abstrakeyjne widzimy w ten sam spot6b albo je uima- Jjemy dzigki samym tylko sformulowaniom. slownym, “Tylko definicja trdjkata da wam o nim pojecie praw- diwet gy tylko go sobie upestaciujecie w umyéle, jest Rap 6 nbn a to jut téjkat taki, a nie inny, i nie sprawicie, by plasz- eayina jego nie byla barwna, a linie — dostezegalne amyslowo. ‘Trzeba zatem wypowiadaé zdania, to ‘anacey mbwié, aby mie€ pojgcia ogélne: gay. tylko owiem wyobraénia ustaje, umyst funkejonuje juz tylko dzicki stowom i wypowiedziom. Jeli zaiem wynalazcy pierwotni mogli nazwy nadawaé jedynic pojeciom juz posiadanym, wynika stad, 2e pierwaze rvcczowniki mogly byé zawsze tylko imionami wlas- nymi, ‘Ale kiedy jut —prey pomocy srodkéw dla_mnic niccrozumialych — ci gramatyey na dorobku zaczeli swe pojgcia rozszeraaé a znaczenia swych sidw ogél- niag, brak dostateczne} wieezy u wynalazcéw musiat te metode zamknaé w granicach bardzo ciamychs bo. gdy % poceathu, przez nieznajomosé rodzajéw i gatunkéw, zbytnio mnozyli nazwy indywidualne, to potem, pracs nieuweglednicnic wszystkich istornie zachodzacych miedzy przedimiotami réznic, tworzylt tych rodzajéw i gatunkéve 2a malo. By w podzialach i€ dosatecmic daleko, tezeba bylo wie) i doswiad- ‘zenia, i rozumu, niz oni mieé mogli, oraz wigee| ocickaul i pracy, niz byli gotowi w to wlotyé. Tym- cezatem, jeslidaif jeszoze odkrywamy co dries nowe rodzaje, Itére wszystkim naszym obserwacjom_ sic dotad wymykaly, pomyslmy, ile ich musialo sie wym= linaé lndziom, lkviray sqdzili 0 rzeceach wylacenie z ich picrwszego wygladu. Tak samo — zbytecene dodawaé — musialy ujié ich uwadze Klasy picrwotne 4 pojesia najogélnicjsze. Jakzcby na prayklad mogit wymyilié lub eromumie’ wyrazy takie jak materiaaac expns oss z, 4 i duc, ubstancja i modus, Actlt i ruch, skoro nasi flo- zofowie, ktGrzy si¢ nimi posluguja od tak dawna, sami 2 taka tylko trudnoicia je rozumicja i skoro, ‘wobec czysto metafzycanego chiarakteru pojeé « nim zvigzanych, Zadnego dla nich w naturze nie znajdo- ‘wall preedmiow? Po pierwazych tych krokach nie bede juz sed) dalej i blagam mych sedziéw, by w miejcu tym pret ‘wall caytanie i, nawiazujae do wymalazku samych tylko reeczownikiw fizycanych, to jest czcicl mowy do wynalezienianajlatwiejze), zechcielizastanowie sig nad t@ droga, jaka jezyk musal jeszcze preebyé, by méc wyrazad wseyitkie mili ludekie, preybraé postaé stala, wellé w usyele publicene i wywieraé wplyw na spoleemoté. Blagam ich, niechaj pomyila, ite trzeba bylo caasu i wiedzy na wynalezienie wyraziw ‘oderwanych, Tieeb*, aorystéw ®, wszystkich czas6w ‘gramatycanyeh, partykul,skladni, na powiazanie 2dai, ozumowai, aa stworzenie ealejlogiki mowy. Co do nie, to przerazony mnctacymi sig trudnoéciami i za niemal udowodniona uwazajac_niemodliwose powstania jezykéw i ich ustalenia pray pomocy Srod- kéw ludakich wylgcanic, pozostawiam temu, to echee, praemytlenie trudnego problemu, co’ bylo bardzie} potrzebne: czy dia powstania jezykéw zorgani- zowane juz spolecacistwo, czy dla ubsztaltowania sie spoleczeiswa juz. wynalecione jczyki? akiolwick te poceatki mogly wygladaé, 2 same) tej tak niklej toski natury 0 to, by przez weajemne potrzeby doprowadzié do ablisenia érédl ludsi i wlatwid im wynalazek jezyka, widaé, jak ich ona slabo praygo- Regie ¢ sen 169 towala do wspéliycia w spoleczevistwie i jak im malo dopomogla we wszystkim, co uczynili dla. stworzenia wwiezi spolecne). Bo istotnie wyobrazié sobie nie mozna, dlaczego w pierwotnym tym stanie calowick mial drugiego calowieka potrzebowaé bardzicj niz malpa ub ilk istot sobie podobnych; ani te2, gdyby ta ppotrzeba istniala, co moglo sklonié tego drugiego do uczynicnia jej zados, ani nawet, w tym ostatnim wypadku, jakby moglt oméwié warunki. Weiat sic nam powtarza, wiem 0 tym, Ze nie byloby nic tak nieszeagsnego, jak calowiek w takim stanie, i jesli jest prawda —czego, jak sadzg, dowiodlem — 2e do- ppiero po wielu wiekich bylby on mg! zapragnaé ‘wyjécia x tego stan i analedé po temu sposobnosé, pretensje 0 to naledaloby zglosié pod adresem natury, ale nie tego, kogo ona takim wlainie stworzyla, Jesli jednak dobrze rozumicm slowo nieszezesn, to albo rie ma ono sensu w ogéle, albo oznacza tylko bolesny bbrak czegot i cierpienie ciala czy duszy; otéé cheiat- bym, by mi wytlumaczono, jaka moze byé nieszczes nolé istoty wolng), Ktére} scrce jest spokojnc a cialo adrowe. Pytam, czy to 2ycie w spoleczeiistwic, cay aycie maturalne wigksze ma szanse, de stanie sie dla ayjacych nie do micsienia. Widzimy dokola sicbie niemal wylacenie Iudzi biadajacych nad swym ist- nieniem; wielu nawet sig go pozbawia, 0 ile t0 tylko ‘wich mocy; a polgezone prawa botkie i ludzkie 2 tru- dem tylko to wynaturzenie moga powsciagnaé. Pytam, ‘eazy slyseal ktokolwiek, by calowiekowi dzikiemu, poli sig cieszy wolnofcia, ‘praysalo kiedykolwiek na. anysl skariyé sig na aycie lub je sobie odbierac? Warto sie esi ej 0 net es -wige zastanowig, nie wKladajac w to syle pychy, gézie qua nessceinicy prawdziwi. Nikt nie’ bylby. tak nieszeneany, jak czlowick dzikioflepiony wiedza, tar {gany namigtnoiciam’, rormylajacy ‘mad stanerm ine fiym nit jego wlasny. Opatranoiciowe to bylo i madre rnzadzenie, te te zdolnol, kere potenjaini w nnn ‘tkwily, rozwingly sie dopiero wraz motnogciami ich za- sosowania, by nie sta€ sig-dlas ani praed czasem 2by- tecane i ucigatiwe, ani w chwili reczywiste} potraeby spétcione i benuzytecene. Tnsiynkt byt dla. niego tym wzystkim, ceego maw stanie natury bylo po- ttacba do 2ycia; ulsztalcony rozum to tylko to, caego smu potrzeba w fyciu spolecznym. Widaé.od raau, te Nideie w tym stanie, nie uirey- imujac dadnych ze soba stosunkéw natury ‘moralng) ani ted dadnych waglgdem sicbie obowigakdw aie amajac, nie mogli byé ani 4li, ani dobrey {nie miei ani en6t, ani praywar, chyba te. biorac te slowa. ww sensie faycznym, preywarami jednosthi nazwiemy te je} cechy, ktdre je} aycie w jas sposdb moga na- rataé, cnotami za te, Kee je] mogs w zachowania fycia’dopomée; w takim razie nalezatoby najenot Tiverym nazwaé tego po -prosta, to. by. najsabi copieral sic naturalnym popedom. Nie odbiegajae Jjednak od prayjetego anaccenia tych skbw, dobre ‘moze zrobimy, jell sie wobec cal tej sytuacit po- “wstraymany od sad i wystreegaé sig bedziemy naszych uprzedzes, dopski sig 2 waga w reku nie preckonamy, ‘ay fe6d ludai cywilizowanych jest wigee) endt nit przywar abo wystepkévt, albo ezy ich enoty vigor} Preyuoszapozytks, nit wyrtgpki aprawiaiasakody, pre 9 eles ” albo czy postepy ich wiedzy dostatcczne stanowia wynagrodzenie za cicrpienia, ktére sobie wzajem ciagle zadaja, w miare jak coraz lepiej poznaja dobro, Kiére sobie powinni wytwiadezaé, albo wreszcie czy, ‘wszystko awatywsry, nie byliby w sytuacji szcaciliw= s2gj, gdyby ani sla od nikogo sig nie musieli obawiaé, ‘ani dobra spodziewaé, ni teraz, gdy sig skrepowali zaleznoicia bez ograniczett | zobowigzali_ prayjmowaé ‘wszystko od tych, ktdrzy sie nie zobowigzali do dawania im czegokolwiek. * [Nie wnioskujmy jednak wraz 2 Hobbesem,2e, zclnwila gdy 0 dobrocé nie ma zadnego pojecia, czlowiek jest ym samym 2 natury zly; %e jest wystepny, poniewaa nie zna enoty; 2e biignim swoim zawsze odmawia prayslug, ktérych w swoim przckonanin nie jest im winien; ani Ze w oparciu 0 prawo, ktdre sobie shusnie przyznaje do potreebnych mu preedmiotéw, popada w to szaleistwo, by sie uwazaé za jedynego Wlaiciciela Swiata calego. ® Hobbes doskonale widzial, caym greeszq wszystkie wysunigte pracz nowoczesnych definicje prawa maturalnego; ale wnioski, jakic wy- ciaga ze swojej wlasne), wskazuja, Ze bierze ja w sensic, niernicj falszywym. Biorgc za punkt wyjfcia zasady, sr poczatku usta, autor ten powinien byt 4e poniewat w stanie natury dbaloSé ezlo- wieka 0 wlasne 2ycie najmnie) zagraza 2yciu drugiego, stan ten najbardziej ze wszysthich sprayja utrzymaniu pokoju i jest dla rodzaju ludzkiego najodpowiednicjszy. On tymezasem twierdai cof wrece przeciwnego, bo do troski czlowieka dzikiego 0 samo tylko 2ycie wla- ‘cay! najniefortunnie} potrzebe. zaspokojenia ealegom Roxy # siniens mndstwa namigtno‘ei, ktdre sa daielem spoleczeristwa ize wagledu na Ktére koniecenotcia staly sie prawa. Gzlowick aly, powiada, to silny dzieciak, Nalezatoby Jjeszeze ustalié, czy silnym drieciakiem jest czlowick ziki. Ale chocbySmy na. to dali swa zgodg, cdiby stad Hobbes wywnioskowal? Chyba to, #e gdyby éw eclowick, bedae silaym, byl réwnie zaleeny od innyeh,jak Kiedy jest slaby, to nie ma takiego wybryku, ktdrego by sig nie dopuéeil; 2e gotéw bylby bié wlasng matkg, gdyby z podaniem mu piersi nadto zwlekala, jednego milodszego brata udusié, gdyby mu stal na zawadzie, a drugiego ugryaé w noge 2a to tylko, 2¢ go potracit abo mu w czymkolwiek dokuczyl; ale w stanie na- tury spreecane to rzeezy: byé silaym i byé zaleénym, Grlowiek kiedy jest zaleny, jest staby, a nim nabierze sit, juz sig wyzwolit. Hobbes nie dostrzegl, ze ta sama przyecyna, Ktéra zaniem naszych prawnik6w prze- sekadza dzikim w c2ynicniu waytk 2 rozumu, zgodnie 2 wlasnym jego zdaniem przesckacza im jednoczetnie wrnaduiywaniu swych moiliwoéei; moina by zatem powiedsied, ze dzicy wlasnie dlatego nic sq 2li, 2e nie wiedza, co znaczy byé dobrym; nie rozum to bowiem nalezycie ofwiecony i nie wedzidlo prawa powstray muja ich od zlyeh “ezynéw, lee brak namigtnosei i nicenajomosé wystepku: Tanto plus in ills profit vitioriom ‘ignoratio, quam in his eopnitio virtuis *, Tstieje ‘esnta inny jeszeze czynnik, przez Hobhesa nie zai wazony, a dany ezlowiekowi, by w pewnych okolicz- nofeinch tagodzié bezwzglednoié jego milosci wlasn Tub — jeszcze przed jej powstaniem* — jego bezwzgle- ne pragnienie zachowania siebie pray #yeiu; czynnik _ Rac» wit mn ten — to tlumiaca naclmiema trosk¢ 0 wlasna pomysinosé odraza do widoka cierpienia istot jemu podebnych. Nie sadze, bym obawiaé sic mial sprzeciwu prayznajac calowickowi jedyna cnote naturaina, ktéra_-musial uanaé sam nawet najskrajnicjszy oszczerca onét ludz- kich®". Méwie tu o litoic, 0 tej sklonnosci jakze pray- stojacc) istotom, tak jak my slabym i naragonym na ‘wszelkie niedole i kleskis jest to enota tym bardzie) powszechna a tym czlowickowi pozytecenicjsea, Ze oprzedza u niego myilenie, a tak naturalna, ze aie Kiedy nawet awierzeta zdradzaja wyraéne jej oznal Nie méwiae ju2 o caulofci matek dla swych malerstw io niebezpieczeristwach, jakim stawiaja czolo, by je obronié, widzimy praeciez eo daiet, 2 jaka niechecia !wy- chowanie\nie tylko stwarza réénicg migdzy umystem ‘wyksztaleanym a nicwyksttalconym, leez powieksza xéwnied tg ktGra zachodai. migdzy umyslami wy- ltalconymi zaleénic od stopnia ich vwyksrtalcenias jel. bowiem olbraym i arzel ida ta sama droga, to katdy krok, try obaj.stawiaja, daje olbrzymowi nowa przcwage. O12 jellt 2 nieslychana sGénorod- nofcia rodzajéw wychowania i trybéw ycia, daie- aca warstwy spolecene w warunkach cywilizaii, poréwnamy prostote i jednostajnolé zycia zwierzat i ludai daikich, gdaie wazysey tak samo sie 2ywia i do- adnie tak samo sig zachowuja, zrozumiemy 0 ite réinica migday jednym calowiekiom a dragio musi ww stanie naturalaym byé mniejsea nia w spolecanym Resa wa 18 jo ile nierdwnogé naturalna musi warastaé wieédhudei pod wplywem instyeucjonalne) i stanowione), {Gaby jednak natura swe dary tak nawet nieréwno- ricenie rordziclala, jak sig to twierdz, jakiefle by stad. uprzyvilejowani kosztem innyeh miei donne fooraykci_w stanie rzecey, w KiGrym Zadne nietnal sosunki migdey ludzmi nie sa modliwe? Tam, gdaie sic nie Koch, cbt po picknolei) C32 po doweipie tam, gizic sig nie méwi, po chytrasel tam, date ric ma interenbw do alatwionla? Shsze jak si lagle powtarza, x silijsi byda ucikae shbsaych. Ale JRiechie mi kto wytlumaezy, co sig tu romumie pezee ‘wyraa wish, ‘To, fe jedni bed panowallpreemoca, inni za beda jeczel, dani na ich wrayskie kapeysy? ‘Tak to wlainie daicje sig u nas; ale nie wiem jakim sposobem moina by to powiedsicé o daikich, kteym rawet wylumaczyé byloby tradno, eo to panovani 4 co paddasiatwo. (Mote sobic oczywiscie jeden prey. wwlasreayé zcbrane\preet drugiego owoce, nWierz¥nG, 4idra upolowal, jaskinie shuegea. mu 2a schronien ale jake i jakimi deodkami zdola nakazaé amu postuch? 1 jakay io byé mote taletnoie tam, atic nik nie nig'ma wlasnegod Gay z jednego dreewn mnie sped, ‘wlaée na inne tle; gdy mi wjednym miejseu dokucza, Kt6i mi broni sig’ preenile” gale indie)? [A. jez nawet sig znajdzie crlowiek o tyle ode mnie silnij A tak wyrodniaty, leniwy 1 beawagledny, 2c 2dola musié mnie do zaopatrywania gow ywmos6, @dy on sam pozastanie bezceynny}ito nie mote wtedy ani na chwile spuicié ze maieoka i nie cheac, bym ‘mu tcieklalbo go zabil) musi jak najstarannie) mnie Tree, Toy eee ZS1 Sees ffm raven ealaica MEA Wigs 2 ware) woll i chee nataga sig na trad amacanc righny nib ten, KiSego pragnal unilnyé 1 ry a mnie prtecaucd| Apo. tym vwsystkim nice tylko ego crujnose cole ealabnie, ech tylko glowe fa jake agly halo odwréc‘ilkantcie hrokow we slab tamu i oto pryaly moje okowy i jut sig pokd Zycia nic soacrymy. Ber dalirgo aresia i zbytccmego mnoienn cjch svcoegéhiw idly sam wien jut destrac, f(t Iko 2 waajemnego vzaleznicnia, » lcracyeh lids pore weajemnych, powataja 6d nich wiry poddaisewa, 4 niopodobedstwem jet tem jaranicclowicha, nim signi spravi, Ze i her drugigo nic zl obey ta to jednak nie ma mica w stanie natu, tak 30 wszjscy 39 nim Wolof arama, a prawo see Dede ‘Store dowioilem, 2¢ nieriwnoté ledvie sg dale edterué wstanie nati {de nie ma tam fadnego nie imal maczenia, pososaje mi waza jp) pochodzenic ko tee poiepy jes ware jak uml hall ig roawija) Wykartem, 4. modnoié. dostonalnia si not spoleeme i inne waz, Kye zat oty tmalcelowick pierwotay, ale’ mogly sig w tadaym favierozwingé same prec sc |e tac Bylo mato preypadkowego sbi kla prayceyn zewngtanych, Kudre mogiy sie nigty nie sawidya ber Mdryh cdo: wick na wiki pozoralby w stanie pierwotaym) teraz ‘wypada mi wane pod uvage i zestawie te wine pry pk, ktére mogly rosum lide doskonalic prujac Jednoceeniegatanek, exynie x tej same} oly twor chro «intel 18 varazem wspoleceniony i loiliwy) iz punktu tak dleglego doprowadzié vreszcic extowicka i Swiat tam, fdzie dais sig anajduja. Brayanaje, 2e wydarzenia, ktdre zamierzam opis, ogly mieé roiny pracbicg i 2e wyboru. moge wobec tego dokonaé jedynie na podstawie domystéw. Ale pomljajac jut He te domysly staja sie powaznymi racjami, 2 chwila gdy ze wszystkich, na ktdre nae tra reecty pozwala, @ najbardziej prawdepodobne, ie stanowia one jedyny dostepay nam Sadek wy laycia pravdy, w Zadaym razie domyslami nie beda wnioski, Kdre 2 nich zamierzam wyciagnac;,kaady Bowie system oparty na zaradach, Ktére tu usta Jem, da mi wyniki te same i pozwoli z nich wywnios- oad to samo. Zwolni mnie to od wielu rozwazan dodatkowych nad tym, jak to niedostatecene prawdopodobiedstwo wydarzed réwnowaty sie dlugoscia ceatu, Kéry uplynal; nad zdumiewajaca potega prayezyn najbardaic) 2 Komych, jeli tylko deialaja bez pracrwy aad nicmo- dliwoicig, jake stanowi obalenie pewnych hipotes ‘wiedy wlainie, gdy 2 drugie) strony nie jesteimy 'w stanie im nadaé stopnia pewnofei whaciwogo fake om stwierdzonym; nad tym, co czynié, kiedy dwa fakty, dane nam jako szeceywiste, mamy powiazaé Drtee szereg fakt6se potrednich, nicenanych lub ktdee luwatamy 2a take: 2e mianowicie dostarczanie owych faktsw wiaiacych jest, jel nig roxporeadzamy, reecza histori, w braki. zaf histori — do filozofi_nalety wwskazaé fakty podobne, ktdre by owe powigzania rmogly sanowig; wreszeie nad tym, ew daiedainie as186 Rasp 6 nme wydlarzest podobictistwo kaze fakty rozmicicié w anacx= nie mniejszej liczbie réénych od sicbic Klas, niz to sobie wyobrazamy. Wystarezy mi, ze te dalsze ju sprawy poddam pod rozwage mych sediiéw; wy- starczy, 7c czytelnikom zwyklym oszcze tuzeby brania ich pod rozwage w ogéle. cznsé pauos ren, Kio picrwssy ogcodail kawalek ziemi, powie ial «to mojen ¢znalaal ludzi doié naiwnyeh, by smu uovierzyé, byt prawdsiwym zaloayciclem spoke tra) Thue to zbrodni, wojen, morderst, ile ne- day i groay bylby rodrajow hudakicmu oszezedt ten, to by kolki wyrwal lub ew zasypat i zawolal do otoczenia: «Uwaga! Nic sichacie tego osrusta; be- driece. sgubicni, gy zapommicic, 4 plody naleh do wseystkich, a ziemia do nikogot» Najwidocen jeinak zasely sprawy jue weedy take dalcko, 26 dawny stan rzccay nie mégliewaé dle); owo bowiem pojeie wlasnoic,zaletne od wie weaeiniejzych,ktGrd mog powstaé tylko topniow, nie zrodzte sg w umySle hue Kim 2 doia na daiedl niemalo. treba bylo uoxyn postepow, niemalo ‘zdobyé wiedsy $ eéinyeh spraw- oie, prackazujac je i pomnatajge 1 wick na wick, nim dla stam natury még! nadie ten jego kres os tecany. Cofniimy sig aatem w erase i cale to powolne nastepstvo wydarzes i adobyeey umyste. sprdbaimy abjae x jednego dla nich wazystkich punkt nia y ich najbardzie)naturalnym poreadc \Pierwszym ueruciom crlowieks bylo. pocaucie wla- smego isinienia; jego_pierwszym staraniem — staranie o-whamne awe aycic, Plody siemi dostarcealy mu pod ‘ym wagledem wszystkiego, co mu bylo. potracbnes Hanyake kazal mus nich robié uayiek) Gidd 1 iano faknienia sprawily, # réine formy. isticnia koteino wwesaly w zasigg jogo dofwiadezed i ze jedna z nich stala sig bodécem do pracdhutenia gatunkus ‘lepy ten poped, w kigrym nie bylo nic z serea ani 2 uezucia, prowadzit do czynnotei caysto awicracce]: po zaspo- ojeniu potrzeby jedna pleé drugiej nie znala i nawee dziccko stawalo sie nicaym dla matki, 2 chwila géy tylko bez nie] moglo sie abeisé.} ‘Taki byt stan calowieka w jego zaraniu; takie bylo to aycie zwierzecia ograniczonego poczatku do czy~ stych wrazedt zmyslowych, zaledwie zdolnego. korey- sa€ 2 daréw, jakie mu niosla natura i dalekiego od rmyili, 26 cofkolwick by motna je) wydraeé. Zjawily sie jednak whrétce trudnofel i tricba sie bylo nauczyé Je pokonywaé: wysokosé drzcw, stanowiaea presszkode w dosieganin owocév, wspélzawodnictwo zvierzat, tdte sig nimi réwniek cheialy aywic, drapicinolé tye, Ktdre_na jego wlasne ayeie nastawaly — wezystko 0 zmusilo cilowicka do pilnego éwiczenia ciala: tacba bylo staé sie argemym i silnym, sxybkim w biegu, ‘datnym do walki. Whrétce znalizla sig w jego rekt bros naturalna, to znaczy galezie dreew i kamienie, Nauezyl sig precewyciezaé opory stawiane mu przez nature, w potrzebie stawié czolo innym avicrzctom, bronié swego podywienia nawet preed ludémi albo ‘wynagradzaé sobie te straty, ktdre ponidel na rzece silniejszego,a Roepe rnb aA ‘Trudnofci warastaly, w miarg jak sig rodzaj Indzki rormnadal. Rémice tcrendw, Klimat6w, pér roku sila racezy emusity ludzi do réénych tet trybéw aycia. Lata nicurodzaju, dlugie i ostee simy, niseczycielskic poruchy, wieyatko to coraz to nowe) wymagalo od ich pomyslowoici. Nad morzami i wadlua rae naledli wedke i haczyk, oddali sig rybolbwstwa i rybami sic odtad Zywili, W lasach sporzadzilisobie ki stzaly stalise mySliwymi, wojownikami, W krajach mrozayc skéry twieraat zabitych poshuzyly im za odzien Piorun, wulkan czy szcagliwy praypadek dal im poraé ogici, nowy srodek obrony pracd zima i jej okrucisistivem; nauceyli sig 2ywil ten preechowywraé, potem dowolnie odtwaraaé a wresacie pray jego pomocy prayrzadzaé migso, Ktdre dotychezas poterali ww stanie surowym. To ciagle praystorowywanie i jakby praymicrzanic zecty do siebie shmego, jak réwnies, jednych do dru sich, 2 koniecenoti sie prayczynilo do tego, #e umyst celowieka 2aczatujmowaé pewne stosunki. Te na przy- lad, ktGre wyrazamy slowami duéy, may, sila, stab, BSL pimslay, ling, freely ane popes posted pordwnywane w miare potreeby i pravie te nieswia- domie, zrodzily w iim w koficu cof jakby namyst lub racee) czysto odruchowa praezornoié, wikazujges mit sabiegi najbardzic) koniccane dla bespicczcistws. Nowe, x roawoju tego wynikle zdobycze umyslowe ‘wamogly jeszcze praewage ezlowieks nad reszta zwic~ zat praez sama te] praewagi swiadomosé. Nauczyl sig on na nie zastawind sila, zwodzié je na tyigcene sposoby i, chociat go niektére 7 nich preewyiszaly Respr sina 18 sil w walee albo chydoicia, ~ caasem praecic# tym, Ktdre mogly mu sludyé, narzucit sig ma pana, tepiac te, ktGre mogly mu szkodzié. Tak wige pierwsze na sicbie samego skicrowane spojrzenic wywolalo.w nim ppierwsze poruszenie dumy i tak to, ledwie umicjac ‘odréinié stopnic i sxczeble, ale widzac sie ma naj- ‘wyiszym jako gatunek, x dalcka sic. praygotowywal do tadania go dla sicbie jako jednostki. Chociaz inni Iudzie nié byli dla niego tym, ceym ‘54 dla nas, i choé nie mial z nimi wieksze} styeanoici nia 2 resata zwier2at, nie pominal ich przeciez w swych obserwacjach: Podobievstwa, jakie 2 biegiem czas mogl zauwaiyé migday nimi, swa samica a soba, kkazaly mu sie domyélag takich, kidrych nie spostrzegal; @ widzae, 20 wsrysey sie zachowuja tak, jakby on sam sig zachowal w okolicenoteiach podobnych, wy- ‘wnioskowal, Ze ich spos6b myélenia i odczuwania 21 ‘pelnic odpowiada jego wlasnemu; doniosla ta prawda dobrze utkwila wr jego umysle i pozwolila mu droga ‘wycaucia, réwnic pewnego jak dialektyka i od nie) szybszego, kierowaé sie najlepszymi regulami poste- powania, jakich mu dla wlasne} korzyiei i bezpic- czeistwa w stosunkach 2 nimi wypadlo preestrzegaé ‘Nauczony doswiadczeniem, 2¢ troska o wlasna po- mySlnofé jest u czlowieka jedynym motorem dziatania, smégl juz tym samym rozrézni¢ te rzadkie okoli vw Ktérych mu wapélny interes pozwalat licz moc drugich, oraz inne, jeszcze rzadsze, w_ ktérych, ‘wspélzawodnictwo kazalo sig mieé na bacrnoici. W pierwszym wypadku laczyt sie x nimi w stado albo jut co najwy2e) w jake’ spélke swobodna, ktSra$90 Ragracs » nase nie zobowiazywalanikogo, a trwata tylko tak dlugos Jak preclotna potrecba, Ktdra ja wywolala, W drugint addy starat sig nad innymi uzyshac.preewage exy to otwarcie i pray uayciu sily, jezcli sadzil, ze moze sobie na to pozwolié, ezy to podstepem i pracbiegtoscia, Jeteli cat, fe jet say W taki to spossb adolaliIndzie wyrobié sobie nic Postriienie pewne prayblizone pojeee 0 wrajemaych ~obovwiazaniach i 0 korzyiei plynace 2 ich wypela, nia, jednak tylko ma tye, na ile mégl tego wymagae interes uchwyiny i bezpostedni; preezomesel owiem nie znali i nie tylko sig odlegla praverlotcia me 2a rowali, ale wprost nie myleli 0 jutree. Gay chodaito fo schvytanie jelenia, kazdy wiedial, Ze musi w tym cel trwaé wiernie na swym stanowisku; ale nicelby W zasiqgu jednego = nich presbiegt zac, nie legs watplivoic, 2e her wahaniaputcilby ig 2a nin a schwytawizy awa adobyex malo by sic © to zatrour cxyh 20 prace to jogo towarzysze tacit swoja. Eatwo pojaé, 4c tego rodeaju migday hidden sto- sunki nie wymagaly mowy o wiele wyezukatsze) niz ‘mova wron albo malp, itére mnie} wieee} tak samo tcza sig w stacla, Nicartykulowane.okrayki, duto acst6w i troche glow nalladoweeych price clues Zapevme czas stanowito jeryk powszechny; ponado w kat) okclicy moslo sie ajawié pare diwickéw ary Kulowanych, umownych — ktdrych wprowadzeni, jak je wspomnialem, nie jet Intwe do. wyjainienis i tak powstaly jezyki poszczegélne, ale niewyrobione, Aiedoskonale i takie mnie} wise), jakich di wiywaja rééne Indy w stanie dikote Jjeszoze wr Pracbiegam tu przez wieki jak streala; zmusea mnie do tego czas, ktéry mija, obfitsé tego, 0 jese~ ze mam do powiedzenia, i prawie 2¢_niedostrze galny postep pierwszyeh poczatkéw; im powolnie) wezak nastepuja adarzcnia, tym szybeie} sig je opie ermal ek acral when cowie ate nym do stawianin dlszyeh, ju seyboyeh lon bare rorjaia sg umys}, ey bardzi| rorwijala sie wyme, lazezosé) Whrétee, praestajac sypiaé pod pierwszym, lepseym!draewem lub sie ukrywaé w jaskiniach, za- ezeto stosowaé cof w rodzaju jakby toporsw 2 twardeso i vstrego Kamienia; postuayly one do cigcia draewa, kopania ziemi i|sporzadzania 2 galeai sealaséy, ktSre nastgpnie zaczeto oblepiaé glina i blotem. W tym to okresic nastapit picrwszy.praewrdt, ten, Ktéry stwo- tayh i wyodtebnil rodeiny oraz wprowadit cos aby wlasnosé) dajac moze przez to poczatek niejedaym Juz zatargom i walkom. Poniewad jednak prawdopo- obnic najpicrw sobie stworzyli siedziby najilnie, dye ezuli sig zdolni do ich obrony, nalezy pray puszcraé, Ze slabi wali za rzece sxybsza i pewniejsza 8G w lady tamtych nit kusié sig o ich usunigcies 2 tych za, ktérzy juz mieli lepianki, zaden chyba nie prébowat sobie praywlaszezyé epianki sasiada, nie tyle 2 tej racji, 2e do nicgo nie naledala, ile raczej, ‘ae mu nie byla potrzcbna i 2e jej nie még! zagarnad nie podejmujac zazarte) walki x rodzina, Ktdra ja Juz zajmowala, Picrwsze poruszenia serca byly wynikiem tego no- ‘ego ukladu rzeczy, ktéry we wsp5lne} siedzibie” po-aczyl med6w i Zony, oje6w i dzieci))Z prayzwyeza- Jjenia do aycia pod jednym dachem 2rodzily sie naj- ‘culsec ucrucia, jakie ludaie znaja: milolé maliedska i milofé ojeoviaka, Kaida rodzina stala sie czymé Jjakby malym spoleczeistwem — zespolonym tym sil- nie, 4 jedyna jego wied stanowily wrajemne prey wigzanie i wolnoié; i wtedy to povatala pierwsra réinica w trybie #ycia obu plei, ktére dotad take samo ayly jedna jak druga. [Kobiety sig zadomowily i prey- wykly do pilnowania chaty i dzieci, podezas gay medezyzna wychodeil zdobywaé potywienie dla wszy- stkich, Dzieki nieco wygodniejszym warunkom 2ycia zaczely tz obie plei troche tracié na dikosei swe] i tetyénie. Ale jesli kazdy z osobna stal sie mnie} zdolny do walki 2 daikimi zwierzctami, to za to latwiej prey- chodzilo im zebraé sig razem da stawienia im oporu ‘wspélaym, wysikiem. 'W tym nowym stanie rzeczy} prowadzac aycie proste i edosobnione, potrzeby majac bardzo ogea- niczone i bedac jue w posiadaniu narzedzi, wynale- ionych dla ich zaspokojenia, majac tedy duvo czas, ‘wolnego, uzyli go Iudzie na zapewnienie sobie licz- rych wygéd nic znanyeh ich przodkom} bylo to pierw- ze jaramo, jakie ‘na siebie natoayliy’weale sig tego nie domyslajac, i pierwsze tek frddlo nieszcze, jakie gotowali swoim potomkom; nie doié bowiem, 26 co raz bardzie] wyzbywali sie hartu ciala i duszy, ale Ww miarg jak owe wygody wehodily w zwyczaj, tym samym tracily caly niemal swéj urok, jednoczesnie sig wyradzajac w prawdaiwe powzeby, do tego stopaia, 46 brak ich o wiele byl dokucalivszy niz posiadanie preyjemne i stracié je bylo nicszezelciem, a ssczciciem méc 2 nich korzystad) ‘Tu juz lepiej nieco moena sobie zdaé sprawe, jak |mowa niepostrzctenie wesala w uiyeie albo sie udo- skonalila w kaidej rodzinie} mona sic takre domyic, Jak to réine prayezyny szczegélne mogly roascerayé zasigg jeayka i wplyma€ na prayspieszeni jego rozwoj, xynite go bardzic} niezbednym. Wielkic powodzie albo trzesienia zicmi otoczyly okolice zamicszkate wo- dami Iub preepatciamis witrzasajaceglobem_ przo- ‘wroty oderwaly od Igdu wielkie polacie i polacie te pociely na wyspy. Latuo pojaé, 4 wspélne narzeeze racze) powstaé musialo witdd ludei zblizonych w ea sposib do siebie i zmuszonych do 2ycia jedni 2 dru simi niz miedzy tymi, ktGry na ladzie swobodnie Dladaili po lasach. Jest wie rzecza bardzo modlive, xe mouse praynicll nam po pierwazych swych probach Zeeglugh jacyé wyapiceze; jest ter co najmmiej prawdo- Podobne, 2c zaréwno spotccretistwo, jak i jezyld po- wily i udoskonalily sig na wyspach, zanim si¢ nimi ‘zapoznano na laze stalym, Wirystko teraz zacayna sie amieniaé. Ludzie dotad bladzacy po lasach prowadza oto zycie bardziejosiadle, powoli sic do sicbie zblizaja, skupiaja w gromady F wrescie wworza w katde) okolicy naréd oddzielny © wspdlnych obyezajach i cechach, polaczony. nie przepisami i prawami, ale jednym trybem Aycia i po- ‘ywieniem, jak te2 wplywem jednego Klimatu) poszczegilaymi rodzinami musi w koen stale s9- siedztwo doprowadzié do niejakiej lacanosei. Mlodziex obojga pled sasiaduje; preelotne obcowanie, ktérego bylo‘9 Rages © sata domaga sig natura, whr6tce.pociaga 2a soba inne, ricmniej mile, a dzighistalern spotylanin sie trwalze. [WWyrwarza sic prayzwyczajenie preygladania sie 162- hyn osobom, a wige i czynienia pordwnas) zjawia sie niepostrzceniec pojecie wartaici moralne} {picknofei iw dalszym wyniku preenoszenie jedaych os6b nad drugie. Stale sie widujac, ayé juz nie motna bet wi- ddywania sig jeszcze. Do’ dusay zaczyna sig. wkradac vuczucie czule i pelne slodyeay, pray ajmniejszym ‘oporze gotowe staé sig saalem i burzas zazdrosé budai sig wraz miloscia; oto gore ju bierze wai i nie- god i najslodsza 2 namietuote! zaczyna dopominas sie ofiar 2 krwi ludekig W miare jak nastepuja po sobie pojecia i ucaucia, Jak umyst i deree sie wyrabiaja, stopniowo toda ludzkt nabiera pewnych jakby znamion oblaskavienia; sto- sunki sig rozszerzaja, a wigzy staja ciafniejsze. Z bic- giem czasu ustalil sie awyezaj gromadzenia sig pracd chatami albo dokola wielkiego drzewa: §piew i tanec, pravdzive dzieci milo i beztroskiej swobody, staly sig rozrywka abo. raczej_aajgciem agromadzonych bezezynnie: mezczymn i kobiet.| Kazdy aaczal sie pray- gladaé innym i pragnaé, by # jemu sie praygladano, i umanie publiczne nabralo ceay: Kio najlepie) spi wal Iub tariczyl, kto gérowal sla, uroda, argemnotc albo wymowa, tego_powaéano_najwiece); i to stalo sie plerwszym krokiem ku nierdwnoic, & jednoczesnie ku wysteptom} z tyeh pierwszyeh wyrdénied navodaily sig 2 jedne) strony prignolé i wagarda, 2 drugie) — wstyd i uczucie zawitei; 2 fermentaci 2ai spowo- dowane} prace te nowe zaczyny powataly Ww Kole ‘ex skomplikowane wytwory na agube_niewinnofei i secaticin, ‘Skoro tylko sig Iudzie zaczeli waajemnie oceniaé iw ich umyile powstalo pojecie seacunku, wraz i kaady do szacunk zplosit pretenjc, i aikomu go odtad ber- Karnie aie bylo mozna odméwie) Stad_pierwsze prec piny graccenoici obowixayjace nawet wird diikich; (tad tee aniewage sig stata kazda sekoda wyraadzona umyilnic, gy wraz ze alem, ktdre plynclo 2 kraywdy, ‘widaiat w nie} zniewazony pogarde dla. swe} or0bs) ‘zesto bardzie| nie do miesienia niz samo posakoda- ‘wanie(T tak, gay okazana pogarde karal kazdy)w prom sym stosunkw do znaczenia, jakie praypisywab wlasnej cosobieyfakty zemsty staly sic strasmne, a ludzie krwi erceo okrutni}tJest to fcisle ten stopies rozwoju, do KtGrego zdazyla doj&é wieksaié ananyeh nam hidéw Gaikich, i tylko prace niedostatecene odrdtnianie pojeé i pracz niezrozumienie tego, jak daleko juz te Iudy odesely od pierwszego stan natury, mégl ten 1 dw wywnioskowae pospietznie, 2e exlowiek jest 2 mae tury okrutny i ae, by go oblaskawic, potrachne x4 rzady prava) gdy tymezasem nic naprawde Ingodnicj- szego od calowieka w jego stanic pierwotaym. * Zina} dj sig wszak weedy 2 woli natury w odlegloiejedna- owe} zardwno od tepoty zwierzat, jak od zgubmej fwiaty calowicka ayjacego spolecanic, jest prace ingtynkt i praca rozum ograniceony do chronieni samego sicbie preed zlem, ktdre moze mu grozié, przyradzone zai ucaucie litoli powstezymuje go. od ‘wyrzadzania nicuzasadnionego 2la komukolwiek, nawet Jet sam przedtem zla doznal. Bo, zgodnie x aksjo-te Techwer nete) ed atem madrego i wytrawnego Locke's, nie ma brewing Iam, gizie nie ma wclasatei)® ‘Nalety jednak podkreilié, ze spotecmoéé jut, w toku roawoju i stosunki migdzy ludémi jud ustalone wyma- galy od nich cech innych nix te, ktére pochodzily 2 pierwotne} ich naturys a wobec tego, 2¢ wplyw pewien na cayny ludakie zaczynala jut wywieraé mo- {alnoié {te pracd powstaniem prawe kaddy byl jedynym ‘aréwno sedi, jak msciciclem krzywal, kt6rych doznal, @obroé odpowindajaca caystemu stanowi naturalnemu nic byla juz ta dobrocia, ktére) tzcba bylo spolc- erat eet eerie siuksrvt eseteine ane surowsze, w ming jak sig sposobnosci kreywdy mno- ayly; sttach proed” zemstq.musial byé tym hamul- cem, Krym prawo jescze nie bylo, Take wige, cho- ciat dawna odpornosé oslabla, ana. prayrodzone} litofe juz ukazaly sig shazy, ammial ten okres w 102 vwoju wladz ludzkich, ten prawdaiwie oty Sodek tmigdy gmuinofcig stanu pierwotnego a gorgezkovrym seamotanicm sig naszych ambicj, bye epoka naj- sacasliwsza i tewad najdluie), Im bardzie} nad tym sig zastanawiam, tym wyradnic) wideg, 2c stan ten najmnie) narazony byl na preewroty i byl dla calo- vwieka najleprey * i 2e wyszed! ze cxlowick zapewne Dreea jakis tylko ieszczeliwy praypadek, try. 22 teagled na uytecenodé powezechna powinien sig byl nigdy nie adarzyé. Preyklad dzikich, hdrych niemal vwarytkich zastaigmy na tym wlainie saczeblu ror ‘wojo, zdaje sie potwierdzat, te precenaczeniem whci- ‘wym rodzaju Iidzkiego bylo zawne na nim poaosiaé, 4 stan ten jest pravdziwa mlodoicia Swiata i ze ealy fee “ postep péinicisey to jue tylko szereg etapow wioda- yeh, jak moglo sie zdawac, ku udoskonalenin jedno- sth, faktycanie zal ku schylkowi gatunku. ‘Dopdki sig ludzie zadowalali szalasami cay lepian- kami, dopéki im wystarczylo zszyé skérzana swa odziez cierniem lub ofeia, ustroié sig w pidra i muszle, wy rmalowaé sobie cialo w réane kolory, udoskonalié i ozdo- Dig tuk sw6j i strzaly, ostrymi kamieniami wydrazyé Jjakiché pare todai rybackich Iub pierwotnych instru- ‘ment6w muzycenych; slowem, péki przykladali sie tylko do tych robét, ktére sie daly wykonaé praez Jednego czlowieka, i do tych sztuk, kidre nie wymagaly wopéldziatania wiclu ral, péty Ayli_wolni i adrowi, dobrzy i szezeiliwi na tyle, na ile ich natura im porwa- lala, i cieszyli sig urokami swobodnego obcowania 2 innymi Iudémi; 2 chwila jednak kiedy jednemu stala sig potrzebna pomoe drugiego, kiedy sig spostrze~ ono, Le dobrze jest jednemu mieé zapasy na dwéch, réwnoié znikla, ww ycie Indzkie wdarla sig. wlasnok, praca stala sig koniecenofcia a nieprzebyte lasy usta pily- micjsea polom kwitnacym, ktére zraseaé wypadlo potem czlowicka i na Ktorych niewolnictwo i nedza zaczely niebawom kielkowaé i kraewié sig wraz 2 plo- ‘Metalurgia i rolnictwo oto dwie- sztuki, ktérych wynalezienie wywolalo wielki dw praewxdt. W oczach potty sprawcami ucywilizowania caowieka i zguby rodzaju ludzkiego byly aloto i srebro, © ale w oezach filozofa sq nimi 2elazo i zboie. Totez tak jedno jak ddrugie nie 2nane bylo dzikim plemionom Ameryki, ktére 2 tego wlagnie powodu zawsze pozostaly w sta-wt Recon nko nawets 2¢ inne Indy pozostay wwaly w barbarzyitwie tak dlugo, jak'“dlugo jedaa tylko 2 tych sztuk uprawialy bea dragie. T jel spo- Iecacistwa curopejskie nie wezeénie) moze iz inne, Jeez w sporéb trwalszy i doskonalej rorwinely swt ‘organizacje, to jednym x najwatnicjszych tego powo- de jest mote to, 2e Europa byla najbard zaréwno w telazo, jake w abode. Nic tatwo snué domysty: na temat, w jalki spossb poznano #elazo i zaczeto 2 niego robié weyteks trudno bowiem uwierzyé, by ludzie sami wpadli na poms! wy- obywania rudy % kopalni, by ja poddaé zabiegom ni abednym do je stopienia, zanim sobie nie zdal spravey, o-z tego mote wyniknaé..Z deugie strony, by pee ‘czymq odkrycia mal byé jakis preypadkowy oda, jest rzecza nie do pomyslenia 0 tyle ze poklady rudy wore, sic tylko w miejscowotciach nieurodaajuyeh, # draew i wszelhi) roMlinnosei ogoloconych; tak 2e ma sie niemal wrazenie, jakby to natura powziea rodki, 2c ukzyé przed nami zgubny ten sekret. Pozostaje wice chyba tylko jakat okolicznalé nicawykta, taka jak ‘wybuch walkan, ktSry wyrzueajac stopione rudy me- talowe mégl patr2qeym podsunaé pomystnailadovania tj czynnolei natury; wiele by jednak im tracba pray- pisaé odvagi i przezornoiei pray braniu sig do. pracy tak uciatliwe) # preewidywanit mozliwych nie) ko- rayici a x tak daleka. Dostepne jest to na ogdl do- Pieto pray wyrobienin umysla wickezym nit to, kedre ‘moglt posiadac. Co do rolnictwa, to sama jego zasada rnana byla © wiele wezeinie ni sic jego praktyka ustalila; nie po- szasobna acres» sts —_ 9 dobna, by Iudtie stale zajeei zdobywaniem poaywie- ia zdraew i roilin dos¢ rychio sig nie domysili,jakich rodkéw weywa natura, by je romnodyé. Wynalazczosé ich jednak dosé bodaj_péino zwrécila sic w'tym kic- unku, czy to dlatego, 2e drzewa, ktdre wraz. 2 polo- ‘waniem i ryboldwstwem destarczaly im pozywienia, nie potrzebowaly ich starai, czy to, Ze nie znali pozytku abota, czy to x braku marzedzi, by je uprawié, czy mote niezdolnotci przewidywania potrzeb praysalych, cay ted wreszcic dlatego, 2c nie rosporzadzali Sod kami, by owoce swej pracy uchronié od praywlaszeze= nia praca. obeych. Kiedy sic jut stali bardaie} preemy- ini, mogli pray pomocy ostrych kamieni lub spicza- stych Kijéw zaczaé hodowaé wokl chat swych jakies Jarzyny, na dlugo nim sie naucayli hodowli aboéa i wynaledli narzedaia potraebne do. uprawy roli-na szersza shale, nie méwiae juz 0 tym, Ze cheac sig of daé temu zajecin i obsiaé iemie, trzeba sig cram zdecydowaé na pewne straty, aby pofnie) mied wielkie ayski; praczornosé to obea umystowoici calowieka dai- eicgo, Ktéry, jak powiedzialem, 2 trudem tylko umie ppomysleé rankiem 0 potracbach wicezort. By wige rodzaj ludzki praymusié do zajecia sie satuka rolnicza, konieceny byt wynalazck sztuleinnych. Z chwila gdy potraebni sie stali_Iudzie do topienia i kueia felaza, potrecbni sig sali inni, by tamtych ‘wylywig. Im bardzie) wzrastala liceba. robotnikéw, tym mnie} pozostawalo rake do destarezania wszystkim ‘zywnoéei, pray caym nie zmnicjzala sie jednak liceba ust do je) spotywania; gdy wige jedni potrzebowali artykuldw spotyweayeh za swe 2elazo, tamei deudzy0 Racy ¢ sia ww kosicu odkryli tajemnice uaycia 2elaza do mnotenia artykuldw spozywezych. Stad 2 jedne} strony powstaly corka i cale rolnictwo, 2 drugicj sztuka obrébki metali i mnotenia ich zastosowai. Uprawa ziemi musiala daé poczatek jej podzialowi; wlasnoSé zai, raz juz wenana, pierwszyin.przepisom sprawiedliwosci: aby bowiem kazdemu oddaé, co mut sic naleéy, trzeba, teby kaidy mégh cof posiadaé; ponadto, z chwila gdy ludzie zaczeli zapuszczaé warok ww prayszlofé i spostrzegli, 2c u kaddego anajdaie sig cof do stracenia, nie bylo juz migdzy nimi nikogo, to by sig nie musial Igkaé odwetu 2a kraywdy, wy- rzadzone drugiemu. Takie pochodzenie wlasmofei jest tym naturalniejsze, 2¢ nie podobna zrozumieé, x ezego by sie ona miata narodzié, jesi nie 2 pracy rak; 062 bowiem innego iz: wlasna prace moze celowiek wniesé, bby sobie praywlaszezyé to, czego sam nie wykonal? Wylacznie praca, dajac rolnikowi prawo do. plodéw upraviane} przez niego ziemi, daje mu w konsekwene}i prawo do ziemi same), praynajmniej na czas at do abiordw, i tak z roku na rok, co, cayniae posiadanie stalym, preclsztalea je latwo we wlasnoé. Kiedy stax rotytni, powiada Grocjusz, nadali bogini Ceres miano prawodawezyni ya swictu, ktGre na jej czeSé obcho= dzono, nazwe Tesmofory), dali praez todo zrozumienia, ae podzial ziemi stworzyl nowy rodzaj prawa, prawo whasnoici, réine od tego, ktére wynika +e porzadk naturalnega. Réwnoté zewngtrana w tym stanie reecey bylaby sie mogla zachowaé, gdyby réwne byly 2dolnosei iigdyby uaycie na prayklad zelaza i spotycie produktéw esas src 2 zawsze si¢ dokladnie réwnowadyly: ale réwnowaga ta, niczym nie podtraymywana, znikla niebawem; silniej- sey wykonywal wiece} pracy, zrecaniejszy czerpal ze ‘swojej wigksze korzyfei; htod bardzie} pomyslowy znaj- dowal sposoby uczynienia jej krétsza; rolnik bardziej potrzchowal zelaza albo kowal zbofa; i tak, pray. pracy tej same, jeden ciagnal wielkie zyski, gdy drugi 2 mudem tylko mégl sig wyzywid. W taki to sposdb nieréwnofé naturalna znajduje sw6j wyraz w coraz swiehsze] nieréwnoici stosunkéws poglebione przez oko- HeznoSei i ich réémorodnosé réznice migday Iucimi coraz sig bardziej daja odcauwaé, wywolujac na stepstwa coraz trwalsze i odpowiednio wplywajace na losy jednostek. Gay do tego punktu sprawy raz doszly, latwo sobie wyobrazié ciag dalzy. Za wiele by mi czasu zajelo, gdybym cheiak opisywaé wynajdywanie coraz to no- ‘wych sztuk, postepy jezyka, wychodzace na jaw uzdol nienia i réine ich zastosowania, nierwno%é majatkow, sposoby uiywania Iub naduzywania bogactwa i wszy= sthic szezegely z tamtych sie wywodzace, a kt6re kaidy ‘uzmpeini sobie bez trudu. Wystarczy mi jeden juz tylko r2ut oka na rodzaj lndaki w tym nowym porzadku reecxy. Waxystkie oto nasze zdolnosei roawinely sie, pamieé i wyobrania daialaja, milosé wlasna jest pobudzona, rozum wprawiony w ruck, umyst doized! do takiego prawie stopnia doskonalosci, do jakiego jest w ogdle zdolny, Wauystkie naturalne cechy sq czynne, miejsce w hierarehii i los kaddego ustalone w zalednoSci nie tylko od micnia i od moénofei praynoszenia pozytiu0 Bocgraes + ner ub sekody, lecz takze od bystrosci umyshu, pigknotci, sily, zrecenoici, polotonych zaslug, talentw; te zai byly to jedyme praymioty, dzigki ktdrym sig zyskiwalo szacunek, wyszlo wkrétee na to, 4¢ trzeba bylo albo Je posiadaé, albo sobie nadawaé pozory ich posiadania; ‘cheac sie w 2yciu urzadzié koraystnie, trzeba.bylo fokazaé sie innym, nia sig bylo w reecaywistofei. Byé a wydawa€ sie — te dwie rzeczy staly sie czymé zgola réinym; 2 tej to rétnicy wynikly preepych, ktdrym sic imponuje, podstep, ktdrym wyprowadza sig w pole, i wszystkie od tych dwéch nieodlgczne, kroczgce w ich corszaku wystepki. Z'drugiej strony, celowiek, 2 wol- nego i niezaleznego, jakim byt dotad, jest teraz oto — za sprawa mnéstwa nowych potrzeb — podlegly catej, e tak powiem, naturze, zwlaszcea zaf reszcie ludzi, térych sig w pewnym sensie staje niewolnikiem tam nawet, gdzie sie staje ich panem: w bogactwie potrze- Duje ich uslug, w biedzie— pomocy; nie pozwala mu obyé sig bez nich réwniet i pozycja pofrednia. Musi zatem ciagle sig starac 0 zainteresowanie ich swoim losem i 0 to, by w pracy na jego korzySé znajdowalt korzySé wlasna, jeZeli nie prawdziwa, to urojona: to zai exyni go wobec jednych chytrym i szezwanym, wobec drugich wladezym i twardym, zmuszajac go do oklamywania wszystkich, kidrych potrzebuje, o ile nie moze napedzié im strachu ani w praysluieniu sig im nie widzi jakiegos interes wlasnego. Wreszcie, poterajaca kazdego ambicja, nicugaszona éadza popra- ‘wienia swe) sytuacfi w pordwnaniu 2 sytuacja sasiada, nie tyle 2 prawdziej potrzeby, ile by sie wanieéé ponad niego, wpaja wszystkim Iudziom nikezemna eos 6 eae ey ‘Konno do sakodzeniasbie waaemno, cichazawis icbecpiecena tym banda) Se chege za cow moak frie beskamie, maskaje ie cast. jak yeaiwos Siowem, 2 jedne stony rywalagja i konkurenca, z drug speecenolé.interew { zavste 10 eye Dragnicnie Kory wlatne) ze moda la. drgich; Yrejiie te Lig to plrwnsyakutek wlasodc nee Dabstepny ag. dalny nicrownolei w je plerwrych athach, Pizarim zotaly wynalesione zewnetrine omaki box acta, moglo ono polegae wince na semi at ich Byla,jedyayeh dobrach renlnych, jake ladle tnoge posadae. Ov Ley lea i wilt pote teiedatczonych warsla na tye, 2e pokryly one cala przstret aliogs trai wytte gz soba metkncy, Kt jad nie mgt rowcreaéswyeh ganic nace} jak Teeviem drach; wayiey 1a nadlesbow, Kezy zr power sabotlalbo nedbalva nie zlbyllsbie fronts w crus wislcwym, subotetnigjako ule we Stracinsy, pact to, 2e Hedy sg wkolo nich wszystko renal, on jal sg nie snl. Ck ruil odtad Sod do yea rak boqacry alo otrymywaé, albo vojdrera i tad, zaletie od sGinorodntddl chara: Tow po obu sronach, zacray se #jawiaé to panowa- Te | poddadawo, to qvaliy i grabich, Bogare ah Tedvietaznallroskoenypanowaniy «ju kaa nn fregardall i, polugujte sg iewolaians. dav Ty adobyé nowyehy 0 tym ju tylko mye jak pod twa wadeg ugiaé iw poshacnych pacholkéw zamienié Sci ssiadw; podabni owym ion zglodeialym, dre var zaonstowawszymiginhshiego,.kxldy"ae Argan 6 mire acpaee wrbensit = inny pokarm maja w pogardzie i chea poicraé tylko oes upoledzeni cya sobie sil swyeh lub potarb col Jak prawo do mienia cudaego, rownowatne ich dae tion ps wi oma nu gach So amet najitaslvnnys 1 qdy tak usurpace. bog Titoje hogs fod ane.nawtaeasa arr Sich wegére zaghialy prayrodsona Hele | aaby escre glen apravedlivolcyIueie sal chewy, Ambit 1 tl. Migdey pravem sinigjego a prawem Dleronzego psiadscea wybuchaly cage konfly ale fone spoleceeristwo ustapilo miejsea.najstra- suliwszemu stanowi wojennemu: rodzaj ludzki, spodiony i udreczony, nie mégt juz ani sie cofnaé, ani zrzec sig swych nieszezesnych zdobyczy i pracowal wylqcmie nna swoja haiibe naduzywajac zdolnotei, ktére prey- nnoszq mu zaszczyt, a# sam stanal u progu zaglady. Aton: mie ma, deg, mere fire od oe, use ry rsa eit ‘Nie podobna, 2eby sie ludzie nie 2astanqwili wresacie nad sytuaeja tak rorpactliwa i mad ogromem gne~ Diacych ich Klesk i katastrof. Sami preede wszystkim ogacze musicli whrstce odezué, jak nickoraystna byla dla nich ta ciagla wojna, ktdrej wszystkie koszta pono- sili tylko oni i'w ktdrej aycie naraaly wszystkie strony, ale majatek mégl ucierpiec tylko ich wlasny. Zresata, Jakimkolwiek pozorem oslaniali swe praywlaszczenia, doskonale sobie adawali sprawe, 2e oparte one byly nna prawie watplivym i powstalym 2 naduiyé i te dobra sila zdobyte sila im tez moze odebraé bez pod- stawy do skargi z ich strony. Nawet cf, ktdrzy sie iwabogacili wasnym tylko pracowitym przemystem, nie ‘mogli dla swej wlasnoici znalesé uzasadnie’ pewniej- saych. Na préino méwili: to ja ten mur zbudowalem; teren ten 2dobylem swa praca. A ktéi, maina bylo jim odpowiedzieé, wytyceyt wam linie gyanicene i na jakiej to zasadzie domagacie sig zaplaty za prace, ktSrej wam nikt nie narzucal? Czy nie wieci, 2 mné- stwo waszych braci ginie lub cierpi 2 braku tego, ‘exego wy macie 22 dudo, i 2e winniécie byli_uzyskat specjalng i jednomysing zgode calego rodvaju Iudz- kiego na praywlaszczenie sobie ze wspélnych nicodzow= nie potracbnych 2asobsw ezegos, co dla was wszale niie jest rzeczq nicodzawnie potrzebna? Pozbawiony argumentéw dofé watkich, ki6re by go mogly uspra~ wiedliwig, a i sil dostatecanych, by sie obronié, bea trudnofei niszezac jednosthi, ale tez w zamian preea andy zbéjéw- niszczony, sam przeciw wszystkim, ‘a wokutek waajemnych zawifei nie mogac potaczyé sig rownymi sobie precive nieprzyjaciolom zwigza- ym wspélna nadzicja grabiezy, praycisnigty koniecz~ noicia bogacz powsial nareszcie plan najbardziej prze- ‘myslany, na jaki umyst Indzki kiedykolwiek sig zdobyt, plan obrécenia na wlasna korzyéé tych whainie sil, Ktre w niego godzily, zamienienia swoich pracciw~ nikéw w obrovicéw, zaszezepienia im innych za sad i stworzenia dla nich innych urzadzesi, Kt6re by tak mu sprvyjaly, jak prawo naturalne bylo mu swrogieAe Repair W tg to my, prndtavinaey ssadom can grove yolotenia, pry KtSnym nayecy Wo bot ee jedi na drugch w htrym pola jet rcenn roe ial, jk bye w potacbie, ta be sale a nc cavje bespicczny ani w biedsie, ani w dostates bos {cz lwo znalat suadncre sage by ich erpaiee do svego cel. «Bolcemy sig met “aby coe aaberpicezyépracdicikiem, ambieych ponicanoae ‘laser spec pone, cv oy ‘smocajmy sprees | pot) wpowadsaee pees Pisy, do ktérych wszyscy beda sig musieli fed Brace ne nace soeeglnye wagledow da lkoge 1 ktére poniekad naprawin kapryay lon” nade ewig wrajemne tak oa potanego, aka sabes Stowem, zamiast ily natze cbracad proce soba, shupmy jew jena watag najyanc, Etre by sek ‘aadalla”wedlug.madrych peav, chroma beats \W obrong wsystlich elonkow nase play face tala wopolayeh wrogdw i mas samc ussyngaa we agodiie vices» Bo tego as za duto dla poryania Inds cemayen, laxych do osaukania i kidmy 2a Wiel erst el do aluwieninspraw mgd soba, by me sg Obes bee rogjemedy, a 24 wie chevoie 1 abi by te dlago sig obgfé ber pandw. Wasioy wise ek jeden wrbicl, 2 tak povlem, na spotacle news Prackonani, 4c gruntuja twa wolnaicy dole hewiees reli roruiy, by sob ulviadomie Kory! organs tach spolecanj, a 24 malo dotvindezeta toby tos Wwidseé ulayte'w nih nlebeapicevedoa; madusyeia Ioglpreceu malpicj eh wlan, bry ie po ch Hepes inital ot spodziewali koraySci dla sicbie, a naveet co madreest mali, a czeSé wolnosci traeba polwieeié dla. zacho- ‘wania reszty, podobnie jak ranny pozwala sobic uciaé ramig, by reszte ciala ocalic. ‘Takie bylo lub byé musialo pochodzenie spolecze- stwa i ustaw, dzicki kidrym slabemu preybylo jeszcze ‘wigadw, a sil bogatema, Ktére wolnosé naturalna miszezyly beepowrotnie, utewalily na zawsze panio- Wwanie wlasnotc { nierdwnosci, zrecme-praywlaszezenie amienily w nieodwolalne juz prawo ina korzyté kill ambitnych wprzegly odtad caly réd ludzki w jarzmo pracy, niewoll i ngdzy. Jasna jest rzecza, 4e zalozenie Jednego spoleczeistwa uczynilo niecbednym zalozenie ‘wazystkich imnych i 20 polaezonym sitom cheae stawiaé czolo, 2 kolei trzeba bylo sig laczyé. Mnotac sig lub powickszajac raptownie, polyly wkrétce spolecze- stwa cala ziemig i nie bylo juz mozna na calym Swie~ cic mnalesé zakatha, gdzie jaramo by czlowiek mégt arauci€ a glowe ocalié preed mieczem le nieraz kicro- vwanym, a kiGry teraz wisial zawsze nad glowa kaz- dego. Gdy w ten speasb prawo spolecane stalo sie regula wspéing dla wazystkich obywateli, zachowalo sig prawo natury ju tylko micdzy spoteczerstwami. Pod nazwa prawa narodéw alagedzono je preez kilka milezacych uméw, ktére umotliwity wspétaycie i za stapily prayrodzona litosé; ta bowiem migdzy spote- czefistwem a spoleczesistwem tracac cala prawie moc, Jjaka miala w stosunkach ezlowicka 2 calowiekiem, & juz tylko w duszach niclicenych kosmopoltéw, duscach ‘wielkich, praekraczajacych urojone praegrody. miedzy ludami i kidre 2a praykladem Istoty najwyészej,a Poxrate © nines ‘stworeycielki yeh Iudéw, praychylnotcia swa obejmuja caly réd Indi) Tak wige spoleczeistwa juz urzadzone, porostajac rigdzy soba w stanie natury, odcauly whadtce niedo- golnoSei te same, ktdre do wyjfcia 2 niego zmusily ‘w swoim czasic jednostkis stan ten stal si jesscze agub- niejszy dla tych wielkch organizacyj, niz_ popreednio byl dla jednostck tworzaeych organizacje. Stad posely wojny narodowe, bitwy, zabsistwa, akty odwetu, wobec téryeh natura sig wacryga i kedrymi roaum sig gor- sy; stad te wszystkie okropne preesady, ktére do godnoiei enoty wynosra aaszcayt. preclewania krwi ‘do swych obowigzkéur ie swych Diiéaich; weescie.za- cael sig Iudzie tysigcami wyraynaé waajernie, sami vied dlaczego; wigeejte# popelniono morderstwr ‘w jednym dniu bitwy i wiece} dzialo sig okropnoic pray zdobyciujednego miasta, nia prace warysthie wieki na cate) ziemi popelniono ich w stanie natury. Takic ‘oto dadza sie spestrzce pierwsze skutki tego faktu, de rodzaj ludaki podziell sig na spolececistwa. Ale vwréémy do ich zalozenia, Wiem, Ze niektéray wakazali na inne pochodzeni spoleczeristw zorganizowanych, jako to podboje naj oteiniejszych albo zrzeszanie sig slabych:; dla tego, ‘ego tu chee dowielé, nie ma znactenia, za ktéra Ztych prayezyn sig opowiemy; ta jednak, ktdra wylo- 2ylem pracd chwila, wydaje mi sig najbardziej natu ralna 7 powodéw nastepujacych: (12 W. pierwszym, wypadku, wobec tego, 2 pravo podboju nie jest Ww ogéle prawem, nie moglo ono stad sie podstawa Reso rn 19 gadnego innego; zdobywea i ludy podbite pozostaja imigdry sobg na stale w stanie wojny, chyba ze naréd, odzyskawszy calkowita swa wolnos, zwycigzce swego wybierze dobrowolnie na swego praywédee; do. tej chwili,jakiekolwiek by zawierano umowy, umowy te, ‘oparte wylacenie na przemoey, si tym samym nie~ ‘wane i nie more byc, pray tym zalozeniu, ani rzc- caywistego spoleczetistwa, ani wspélnoty politycane}, ani prawa innego ni prawo silniejszego. 2.) Wyrazy sing i sfaby oq w wypadku drugim dwuznacene; w przet- wie miedzy ustanowieniem prawa wlasnosci lub prawa pierwszego posiadacea a wprowadzeniem w_ zycie wladay paistwowe} znaczenie tych wyraz6w lepie) foddaja slowa biainy i bogaty, gdy2 przed powstanicm Ustaw calowiek istotnie nie mial innego sposobu wjarz~ mienia téwnych sobie, jak albo na ich mienie dokonaé zamachu, albo im odstapié cof 20 swojegoc3,)Ubodzy nie mieli nic do stracenia price swe} wolnoici; pope! niliby wigc wielkie szaledistwo, edyby sie tego jedynego jozostajacego im dobra mieli pozbywac, nic w za- imian nie otrzymujac; bogatych, preeciwnic, mozna bylo, zc tak powiem, ugodzié od strony jakicjkolwiele ‘czesci ich micnia i zasckodzié im bylo o wiele tatwitj, wiece| zatem musieli precdsigbraé: Srodkéw, by sig zabezpicezyé; rozsadne wresecie jest praypuszezenie, 2 iwynaledli rzecz jakaé raczej ci, Ktérym praynosi ona poaytek, niz ci, dla kidrych jest niekoraysina. Read, ktéry w ten sposéb powstal, nie miab postaci ustalone) i ptawidlowe). Z braku filozofit i dotwiad- czenia spostrzegano tylko niedogodnosei bie?ace, 0 ja~ kicjS za radzie na inne myélano dopiera w_ miare,210 Riese rom Jak sie zjawialy. Mimo wszystkie prace najwigkszych prawodawedw ustrdj parlstwowy pozostawal weiaé nie- doskonaly, gdyz byl niemal dziclem praypadku i po- ezatek mial ly, wobec ezego czas, ujawniajge jego efekty i podsuwajac érodki zaradeze, nie zdolab nigdy naprawié brakéw tkwigeych samej podstawy; ciagle Ww nim cof naprawiano, gdy whafciwie naledalo, tak Jak to Likurg uezynil w Sparcie, razpoczaé od oczysz- ‘czenia terenu i usunigcia tego, co stare, by nastepnic wanielé gmach, jak nalezy. Spolecenosé polegala zrazu \wylacznie na paru umowach ogélnych, ktérych wezyscy sig zobowigzywali. preestrzegaé i za ktGre wobec ‘kaz~ dego odpowiadala wspéinota. Musialo dopiero wyjié nna jaw, dzighi doswiadczeniu, jak slaby jest taki sy stem i jak latwo bylo gwalcicielom prawa uniknaé czy (0 dowodu winy, czy to kary za wing, ktSrej za- réwno swiadkiem jedynym, jak jedynym sedzia byt ogél; musialo sie pokazaé, te prawo mozna obejié nna tysiacmne sposoby; musialy sig mnoiyé bez przerwy nieporzadki i niedomagania, by wreszcie zdecydowano sig zlotyé w rece poseczegélnyeh jednostek niebez- pieczny deporyt wladzy publiczne i polecono urzedom. pieeze nad wykonywaniem uchwat ogélus méwié bo- wiem, Ze praywédesw wybrano, zanim sie jeszcze zrzeszono, i de stramicy i wykonawey praw istnieli raed powstaniem praw samych, jest to praypuszeze- nie, Grego nawet zwalezaé sie’ nie godzi powainie, Ruecza réwnie nierozsadng byloby myileé, te ludy aucily sig same becpowrotnie i bezwarunkowo w obje- cia wladey absolunego i ze pierwszym. Srodkiem wspélnego zabezpicczenia sie, wymyslonym przez ludei Rocyas 9 mineral a dumaych i hardych, bylo skoczyé na oilep w otchlait riewoli.? Bo i po edz sobie wyznaczyli zwierzchnikéw, jefli nie po to, by ich bronili przed uciskiem, ochraniali ich mienic, ich swobody i samo ich zycie, co wazystko, ze tak powiem, stanowi podstawowe skladnikiv ich bytu? Skoro w stosunkach miedzy czlowiekiem a czto- wiekiem najgorsze, co moze spotkaé jednego, to byé zdanyin na laske drugiego, to czy? nie byloby wbrew rozeqdkowi zaczynaé od wyzbycia sig na rzecz wladcy tych wlainie rzcezy, dla ktérych 2achowania. byl im potrzebny? Za prayznanie mu tak pieknych uprawniest ci mégt im ofiarowaé w zamian réwnie cennego? [A gayby sietych uprawnierinavet ofmielit domagaé pod pretekstem, Ze ich 2a to obroni, cayé niespotkalby siena- tychmiast 2 odpowiedzia jak w praypowiefci: ¢6% nam ‘widg mote zrobié gorszego? Nie ulega wicc watpli- wolel i jest podstawowa zasada_prawa paiistwowego, ‘te ludy na to sobie nadaly przywédodw, by ich wole oti bronili, nie na to, by je wjarzmiali. «Jeéeli mamy monarche —méwit do Trajana Plinius —to po to, by sig za jego sprawa ustrzec od pana.n‘# Na’ temat umilowania wolnoSei popelniaja nasi politycy sofiamaty takie same, jakie nasi filozofowie faa temat stanu natury; 2 tego, co widza, wnioskuja fo rzeczach, ktdrych nie widsieli, bardzo odmiennych; i tale praypisuja ludaiom wrodzona sklonnosé do pod dasistwa z tej racj, Ze ci, ktSrych maja przed oczyma, rmosza swe poddavistwo cierpliwie; ani im na_mysl ‘te z wolnoécia ma sig rzecz nie inaczej nota, ktérych wartosé ten tylko cauje, Kto sig cieszy ich posiadaniem, i do ktérychere eee upodobanie traci calowiek waz 2 nimi samymi. «Zam rozkosze twojego kraju—mévil Brasidas do. pewnego salrapy, Kiéry cheial poréwaywaé Zycic w Persepolis 2 ayciem w Sparcie—ty nie modes 2naé rozkoszy imojegor. © ‘Rumak jeseze nie poskromiony jeby ie’, bie noga © zicmig { miota sig na sam widek wedzidla, podezas sgdy kort ujezdzony mosi cierpliwie biex i ostroge; podlobnic vez barbarzysca nie schyliglowy pod jarzmo, tére czlowiek cywilizowany znosi_ bez semrania, i wolnoté chociasby najburaliwsea pracklada nad spo- ine poddatistwo. ‘Totet nie 2 upodlenia Iudéw nic- wolnych sadémy 0 tym, cay cdlowiek = natury exuje shlonnosé do poddasistwa, ezy niecheé, ale z th nie- pojetych wprost cudéw, jakich wszystkie Indy: wolne dokonywaly, by uchronié sic przed_uciskiem. Wiem, de tamte wei sylko chwaly pokdj i ten cichy blogo- stan, ktdrymi sig cieszq w swoich okowach, i e miser- rinam sition facen appdllan®; ale kiedy wide jak te ostatnie poswigeaja prayjemnosc, spoktj, bogactwo, potege i Zycie samo, by zachowaé to dobro jedyne, tak prece tyeh, kidrry je stracili, wzgardzone; Kiedy widze, jak wrodzone na wolnoéci swvieracta wadrygaia sig praed niewola'i jak sobie glows rozbijaja o kraty wiezienia; kiedy wid, jak nieziczone mndstwo 2wy- yeh nagich duikuscw naraza sig na gléd, ogi, 4elazo i tmieré, byle zachowaé sama tylko awa niepod- leglos, czujg, ie nie niewolnikow jest reecza wydawaé sad 0 wolnotei Go za do wladzy ojcowskicj, x kiGrej ezasem wy- prowadzano i rzady absolutne, i cala spolecznosé, to Reagan « inom 5 ber uciekanin sig do dowodéw praceiwnych Locke's i Sidneya wystarezy. zauwatye, Ze nic na fwiece nie jet dalsze od. pomurc} srogoic) despotyzmu niz Jagodnoté tej wladzy, bardzie) dbale} 0 pomysinok tego, Kto sucha, nit tego, kto rozkazije; 26 na mocy pravanatury ojeice jest panem dziecka yko tak Alugo, jak daiceko potreebuje jego. pomocys # gdy ten waglad odpada, staja sie réwni, a. wowezas syn, calkowicie uniezaletniony od ojea, winien mu jud tylko szacunek, nie 288 posuazestwos bo vdzicernos iewatplivie, obowigzaje, nie jest jednak prawem, © edre_motua by sig upominae. Zamiase spolecze siwo obywateskie.wywodzié x wladay ojcowrkic, trzcha by praeciwnie, powiedied, 2 to 2 nicgo czorpie tna glowna owa ale. Jeden osobnik byt wznawany 20 tjcakilku innych wiedy dopiero, Kiedy. pozosawaly fone skupione dokols niego. Mienie ojea — ktrego to mienia jest on panem recceywilsie —stanowi te wie ktbra' deel utrzymuje se 2aletnoici od niego tural w apadia po sobie mec on im prayznaé w ta im stonunis, w jakim sobie na to 2ashuayly preez stale Hiczenie sig 2 jego wola, Tymezasem lash go rodizaju nie moga de poddani bynaimnie) spodziewae fd swego derpoty; 1 oni jogo. wasnoicia. wraz ze vwarytkim, co posiadajas tak praynajmnie) (wieedzi despota; imusea wie jako laske preyjmowad, 2. z0- awa im cof 2 wlasnego ich mienia; jest on spravie~ aliny, gay tui, lskawy, gy zortawin pray 2yci. Badiajac fakty dalej w ten sposbb i konfFontujac je 2 prawem stwicrdlibyimy, 2¢ tyrania. dobrowolnie tstanowiona ani podstaw by Zadayeh nie miala, ani26 Rosia ona ‘vatpliwym: jednego sie pozbawiajac. ponizamy swoja Hstote, drugiego —unicestwiamy’ ja, ile tylko: moze t0 fod nas zaleted; 20 2a tadne dobro doceesne niezdolne Jest wynagrodzi¢ ani jednej 2 fych strat, ani dru byloby obraza zaréwno natury, jak i rozumu wyrzee sie ich 2a cong chodby najwy2sea. Ale gdyby navet tmodna bylo odatapié awa wolnosé, tak jak swe mienie, to calkiem inacae} ma sig rzcce w stosunku do drieci, tére 2 débe ojea korzystaja daieki temu jedynie, 2e pprawa jego na nich praechodza; wolnoSé natomiast jest dazem, ktdry we charakterze swym jako. Indzie ‘otraymuja od same) nacury, i redzice nie mieli prawa pozbawiné ich tego daru. Tak wiges jak—chea nie- wwolnictwo wprowadsié —trzeba bylo gwalt zadaé na- turze, tak samo trzeba bylo ja zmienié, gay sie prawo niewolnictwa ehcialo utrwalié i pravniey, Kt % por ‘waga sawyrokowali, 2¢ driecko niewolniey. prayidzie nna fwiat jako niewolnik, orzekli_ innymi slowy, 2 calowick nie predate na Swiat jako. calowick. ‘Wydlaje mi sig wie rzccza powna, de systemy rat- dzenia nie wlko nie zaceely sie od samowladatwa, Ktdre jest ich forma spaczona, skrajna i sprowadea je w Kovicu do tego wlainie samego prawa_siniej- saego, na ktére byly one araau Srodkiem zaradezyms ale gdyby sie mimo wsaystko nawet i zaczelo w ten spossh, wladza taka, 2 samej sve} natury aleprawna, nie mogla spolcczcistw posluzyé za fundament wstrju pravnego, a wakutek tego i za punkt wyjéia nierow- oS. instytucjonalng)- Nic vedajac sie na daié w docickania, ktdre jeszeze by nalezalo praeprowadsié nad istota paktu stanowia ra nn “9 cego podwaling katdego raadu,ogranieze situ do to, ze — idac za opinia powseechna —zalo2enie pafstwa roawaze jako. prawdziwy kontrakt pomiedzy ludem fa obranymi prece_aiego.zwierzchnikami, Konuakt, moea ktérego obie strony zobowiaauja sie do prac Mraeganiapraw jego tricia. objgtych i tworzacych te witd, Kira je laezy. Gdy raz w sprawie stosunkéw spolecenych lid skupit w jedna.wazysthic swe wole indywidualne, chwila ta wszystkie szczeg6ly, co do igrych sig. wola ta. wypoviads, staja sig. prawami podstawowymi, obowiazujacymi wseysthich bee wy jatks obywateli,jedno 2a6 2 nich ustala spasdb wyboru easieg wladay uregdnikéw majgeych sobie poruezona piecze nad wykonywaniem pozostalych. Wladaa ta dotyery wseystkiego, go moze usted podtrzymaé, ‘ma jednak mocy go tmienié, Praydane do nie) zasczyty ‘caynia szanownymi zardvwno same prawa jak ich srai~ rikév, ei zaestatni ponadto otrzyimuja pewne praywi- Icje jako rekompensate 2a uciailiwe prace, ktérych ‘wymaga sprawowanie rzad6w tak, jak naledy. Urzednik ze swe} strony obowigzuje sig do sprawowania powie+ ‘aone| mu wladay wylacaniew sposdb zgodny z intenc} aleceniodawcéw, do zapewnienia kxidemu spokojnego Uudywania swojej whasnofei i do preckladania w kazdym ‘wypadku potytku spolecanego nad korzySé wlasna. Zann vated tego rodzaju w toku dalszych doswiad- ‘ezei odslonit nieuchronne swe naduaycia lub zanim anajomoié serea ludekiego pozwolila je preewidywat rusia sig on wydaé tym Iepszy, 2e ci, KUrych zabo- wigzano do cauwania nad jego zachowaniem, byli Ww tym sami zainteresowani najbardzie): urzedy bo-a Rj 9 win ‘wie i ich uprawnicnia opicraly sie wylaeznie na prawach podstawowyeh i natychmiast po obaleniu tychte urzednicy pracstaliby nimi byé legalnie i prae- Maloby im sig nalezeé posluszefstwo ze strony ludus de 2aS nie readzacy zexpit, lece prawo stanowilo itote paistwa, Kady moca stanu prawnego wrécilby do Sve naturalne} wolnefi ‘Wystarcry sie zastanowic troche uwanie, by znaleaé na © dale dowody, 1 samej ponadto istty kon- traktu preckonaé sie jawnie, ze nie moze on byé ni Cdiwolalny; skoro bowier nie bylo wladzy nadraedne, reczace) 24 kontrahentéw i ktdra by ich zmuscala do ‘wypelniania zobowiqzad zaciagnietyeh — waajernic, Kalda strona. pozostawala jedynym sedzia w_ swe} ‘wlasne) sprawie i katda miala zawsze prawo zzce sie umowy, skoroby tylko wmala, 2e warunki ej nic dogadzaja lub Ze druga strona je lamie. W tej {o, jak sig zdaje, zasadzic mote mieé swoje oparcie prawo panujacych do abdykacfi. O16 — popractajac, Jak to caynimy, na romwazaniu urradzed czysto Tudz- ich — jeili caynnik raadzacy, Kory cal whadze ma ww reku i wszystkie koreyéei umowy sobie jednostronnie rzywlasceza, mial jednak prawo arzeczenia sig tej Wwladzy, to tym bardzie} lud, ktdry placi za wszystkie bledy swych rzadeéw, winien by mieé prawo takiego? ‘wyreeczenia sig swe} zaleimoiei, Ale straszne zabu- rzenia wewngtrane i nie koficeace sie zamieseanie, ktdre niebezpieccne to prawo niewatpliwie by pociagnelo 2a soba, bardzie) niz cokolwick innego wykazuja,_ jak dalece rzady Iudzkie potracbowaly podstawy trwalze] nid rozum 1 jak dla. publicenego: spokoju koniccany Regraes9 wien a9 byl w sprawie tej udziat woli boskiej, ktéra. wladzy najwyisze] nadala charakter fwigty i pietykalny i od- {ela Ww ten spossb poddanym zlowroga w swyeh max epstwach motliwolé rozporzadzania ta wladza, Gdyby jedno tylko to dobro wySwiadcayla ludziom religia, jut by to wystarezylo, éeby ja wszysey powinni uko- hag i nawet 2 je} naduzyciami prayjaé 2a swoja, gaye wigee} ona mimo wszystko oszezedza krwi, ni jj famatyzm preclewa. My jednak nasza hipoteze snujmy do kosca. Rozmaite postacie raqdu wywodza sie 2 mniejseych lub wickszych rbinic, jakie w chwili ich ustanovienia zaznaczaly sic poikéd jednostek. Jeteli sig jeden tylko calowiek wybijal potega, enota, bogactiem lub wply- ‘wami, jakimi sig cieszyl, zostawal sam jeden wybrany za raadeqcego i paistwo prayjmovalo postaé monarchit ‘Jeli wieksza ilosé mnie} wigee| rdwnych sobic g6r0- ‘wala nad reseta, wybicrano ich Iezaies w ten spossb powstawala arystokracja. Tam, gdzie majetnoset Iub Yedolnicnia mnie) sig migday soba réinily i gdzie ii sie oddalono od stanu.natury, Kieownictwo naj- ‘wytsze pozortalo w rekach ogéia i raad stat sie demo- ratyeany. Cans wykzzal, ktéra 2 tych odimian byla Korzysiniejsca dla luda. Jedni pozostali postuseni sa- ‘mym tylko. prawom, drudzy niebawem nauczyli sig posluchu dla pandw. Obywatcle cheieli swq_wolnoké Do prostu zachowaé; poddani weia: tylko © tym mys Ale, jak ja odebraé sasiadom, nie mogac nie, ze to inny cieszy si dobrem, ktdrego oni sami sa posba wien. Slowem, 2 jedne) strony bogactwa + podboje, 4 drug szeacicie i enota.W tych réanych formach ragdéw wszystkie urzedy. byly zraau obieralne i jefli tylko nie decydawalo bo- ‘gactwo, prayznawano pierwszeistwo zashudze, w spo- sb calkiem naturalny zapewniajace} wplyw i powage uludzi, oraz wickowi, kidremu zawdziceza sig doswiad ‘caenic ii zimna krew podezas obrad. Starcy u Hebraj- ‘caykéw, u Spartan gerontowie, senat rzymski, i sam nawet Zrédlost6w francuskiego slowa seigneur % wskas ‘ja, jakim w_preeszlofeistaroé otaczano szacunl Im czeicie} padat wyb6r na ludzi podesalych wiekiem, tym czestize stawaly sig i same wybory i eym wigce} z nimi bylo trudnosci: rozpoezely sic intrygi, powstaly ‘zgrupowania intereséw, Kiki, koterie; walka stronnictwr sie zaognila, wybuchly wojny domowe, rzckomemu szezeiciu paristwa 2aczeto nielé w ofierze krew obywa- teli i znaleziono sic wresacie zndw u progu dawne] anarchii. Skoraystali z yeh okolicenoéci ambitni pray wddoy, by swe urzedy utrwalié w swoich rodzinach; Ind, nawykly juz do zalednoiei, do spokoju i wygéd ayciowych, i miezdolny juz do zerwania swych ok6w, dla zabezpieczenia sobie spokoju 2godzl sig na pogor- seenie poddaistwa, Wen to sposdb wladza rzadzacych stala sie dziedzicena, oni zaé sami przywykli swoje sta- nowisko uwadaé 2a rodainny sw6j stan potiadania asic- bie samych 2a wlaicicieli pasistwa, ktGrego.pierwotnie Lbyli tylko urzecnikami; wspélobywateli swych zaczeli nnazywaé swymi niewolnikami, zaliczajac ich, tak jak bydlo, do przedmiotéw stanowigeych ich wlasnoi, fa sobie samym nadali nazwy w rodzaju «réway bo- go> albo «kr6l. krdléwo Jeteli teraz poprzez te wszystkie przewroty zechcemy. peers) a Stedai€ warost nierSwnoic,stwierdzimy, 2¢ zaprowa- zenie vstaw i prawa wlasnoei bylo je) pierwseym ftapem, drugim ustanowienie urzzdéw, wzecim 25 {ostatnim praemiana wladzy opartejna prawie w oparta, ra samowoll; w ten sposdb picrwaza epoka dala sankele stanom spolecenyrn sbogatcgor i wubogiegon, druga — fspoteenegor i ealabegon, trzecia — «pana i anie- ‘won, co jest stopniem nieréwnosei najwyeseym tapem, do ktérega w koxieu prowadza wszystkie inne, ki w nowych przewzotach rad sie nie rozpadnie ‘w ogéle albo nie upodobni do swe) prawowitej postacl. By Koniecenoié tego. roewoju zrozumied, traeba swzité pod uwage nie tyle motywy ustanowienia orga- hizacji paistwowe), ile forme, joke ona. prayjmuje Ww toku ewe} realizagi, jake r6wniet i powodowame przez nig trudotel; wystgpli. bowiem, powodujace Kkoniecanoté instytucy) spolecznych, ezynia révniez T naduaycic instytucy) ych nicunikaionym. Z jednym jedynym wyjatkiem Sparty, gezie prawo ceuwalo preede wzystkim nad wychowaniem i gdzie Tikurg umial wprowadzié takie obyezaje, %¢ prawa byly prawi ‘zbednym do nich dodatkiem, prawo jest na og6l slabsze fod namigtnosci, trayma ludzi w ryzach, leez ich nic zmienia; latwo wige byloby dowielé, 2¢ lady jak Krolwiek rzad, try, nie ulegajac zepsuciu ani nie tracge swych wlalewolei istotnyeh, zawsze écile by fimkcjonowal zgodnie 2 celem svego.ustanovienia, bylby raqdem ustanowionym bez potrzeby, kraj za Ww KiGrym by prawa nikt nie obchodzit ani whdey turzedowe) nie naduywal, w ogéle by nie potrzebowat ani praw, ani urzeddw.te Paras + nro Race + ner ag Réinice polityezne nie moga nie pociagnaé za soba réznic spotecznych. Nierownos, w miarg jake warasta micdzy ludem a jego whadeami, wkrdtce daje odezé sig, réwnied migdzy osobami poszczegéInymi i preybiera tysiacane odmiany zaleinie od namigtnolc, talentéw i okolicznoSci. Crynnik rzadzacy nie bylby w stanie prrywlaszczyé sobie wladzy bezprawnej, edyby sobie nic ‘wyhodowal zausenikéw, ktérym zmuszony jest pewna cxsSé jej odstapic. Poza tym obywatele pozwalaja sie uiciskaé tylko 0 tyle, o ile pod naporem Slepe} ambicji i sklonnoSci do kietowania spojrees raezej w dt od sicbie nit w gére bardziej prayzwyczaili. sig. conié anowanie niz.niezaleznoSé i o ile sie godea nosié ‘okowy, by x kolei méc narzueaé je innym, Truduo Jjest naklonié do postuszetstwa tego, kto sam rozka- zypraé nie pragnie, i najzrgceniejszermu pe udaloby sie opanowaé ludai, ktdray by cheieli tylko byé wolni. Swobodnie szeray sig natomiast nieréwnosé $réd_dusz ambitnych i marnych, zawsze gotowych sig pufcié ma. kadde ryzyko losu i niemal ber rét- icy rradzié lub sluzy¢, zalcinie od tego, ezy los 6w sprayja im, ezy jest im niechetny. Musialy wige wkosieu masta czasy, kiedy oczy chumu tak jakos urzeezono, 2c praywddcom wystarcaylo powiedsie¢ najmniejszemu z ludzi: Bada wichki, ty i caly tw6j rédj a natychimiast zaczynal sie wydawaé wielki zardwno wszystkim innym, jak sobie samemu, potomkowie zaS jego rosli w zma- Czenie, w miarg jak od niego si¢ oddalali; im dalsca byla przyczyna i mnie) jawna, tym wicksey byt skutek; im wiece} w jakicjé rodzinie moina bylo nalicayé rétniakéw, tym stawala sie znakomitsza *. [Gdyby tw byla pora wehodsié we szozegély, latwo ‘bym wyjafil, jake navet bee prayerynienia si¢ raadu. ieréwno'é znaczenia i wplywéw staje sig miedzy udémii nieunikniona', 2 chwila gdy ayia w obsebie Jjednego:spoteczeistwa i musza poréwnywaé sig waa- Jjemnie i licayé 2 rétnicami, ktére stwierdzaja, utrzy- mujac micdsy soba ciagle stovunki, Réanice te sa wwielorakie. Na ogél jednak bogactwor szlachectwo tub stanovitko) wlada i Grobista zashugn stanowig te rox r6tnienia zasadnicze, na podstawic ktdrych sie hudzie ww spoleczetstwie jakby mierza weajemnie; poxwoliloby rmi to dowieié, ic 2godnosé tych sénych sit lub ich niczgodnoié jest wikazéwka najpewnicjsea, cay pai sto ma ustrdj dobry cay aly, i wykazaé, 20 z tych, “caterech rodzajéw nieréwnoict preymioty ovobiste stax nowia 2iSdlo innych, bogactwo natomiast jest tym, za ktdrym wanyatkie inne ostatecanic sie korea, « to Glatego, Ze jest najbezpoirednic} praydatne dla dobro- Dbytu, najlatirie) sig prackanuje i najlatiriej sie nim wobec tego porluzyé do nabycia wazystkiego innegos spostractenic to pozwala ocenié doé dokladnie, w ja- kim, stopniu sie dany naréd oddalil od. pierwotne| sve) organizaci i o ile jud adaayl sie abliayé do osta- tecanego kresu zepsucia. Zwrécilbym uwage 4 na to, jak owo powszechne pragnienie rezglosu, zaszcayt6w i praywiljsw, poterajace mar wazyethich, wprowndaa w uch talenty i sily i Kade je weiat pordwnywad; jak podnieca i mnoay namigtodcls jak, ezyniac wi2y- stkich wspélzawodnikami i rywalami, a racze) nice rayjacidhmi, powoduje co dsies zmiany loss, zwycie- sta, katastioly wszelkiego rodzaju, katac sawodni-