Kinh Te Hoc The Che - Trat Tư Xa Hoi Va Chinh Sach Cong

KINH T HC TH CH
TRT T X HI V CHNH SCH CNG
Wolfgang Kasper
Manfred E. Streit
Ngi dch: L Anh Hng
Nxb Edward Elgar

Cheltenham, UK Northampton, US
KINH T HC TH CH: TRT T X HI V CHNH SCH CNG
NI DUNG
Li ngi dch 6
Li ta 7
1 Gii thiu: Ti sao cc th ch li ng vai tr quan trng 15

1.1 Ti sao cc th ch li ng vai tr quan trng? 16
1.2 Thnh tu tng trng kinh t 21
1.3 L gii tng trng kinh t 27
PHN I: C S CA KINH T HC TH CH
2 nh ngha: Kinh t hc, th ch, trt t v chnh sch 38

2.1 Cc nh ngha c s 39
2.2 Cc bc tin bi ca kinh t hc th ch ng i 44
3 Cch ng x ca con ngi 53
3.1 Bi ton tri thc 54
3.2 Cc kiu ng x, nhn thc v tnh duy l b buc 63
3.3 ng c thc y: tnh yu, mnh lnh hay t li 69
3.4 Vn thn ch - i din 74
4 Cc gi tr con ngi c bn 79
4.1 Nhng gi tr c bn chung 80
4.2 T do, cng bng v bnh ng 85
4.3 An ninh, ho bnh v thnh vng 89
4.4 Bo tn mi trng 94
2
5 Cc th ch: Nhng quy tc ring l 100

5.1 Tng quan: Quy tc v s p t 101
5.2 Cc th ch bn trong 108
5.3 Cc th ch bn ngoi v chnh ph bo v 116
5.4 Chc nng ca cc th ch 125
5.5 c im ch yu ca cc th ch hu hiu 129
5.6 Chi ph tng tc v phi hp 133
6 Cc h thng th ch v trt t x hi 141
6.1 H thng x hi v h thng th bc ca cc quy tc 142
6.2 Hai hnh thi trt t x hi 150
6.3 Nhng nhn thc v trt t nh hng n chnh sch cng 163
6.4 Cc h thng quy tc vi t cch mt b phn ca vn ho 170
6.5 Trt t x hi v cc gi tr con ngi: Php tr 174
PHN II: NG DNG CA KINH T HC TH CH
7 Nn tng ch ch ca ch ngha t bn 181

7.1 Ch ngha t bn: cc quyn ti sn v quyn t ch c nhn 182
7.2 c im ch yu ca cc quyn ti sn 185
7.3 S dng cc quyn ti sn: Hp ng t do v chi ph giao dch 198
7.4 Hp ng quan h, hnh thc t ch ti v b my t php 207
7.5 Nhng h qu ca ch ngha t bn 210
7.6 Cc th ch gip m bo cho cc chc nng ca tin t 218
8 ng lc cnh tranh 227
8.1 Cnh tranh: s ganh ua v quyn la chn 228
8.2 Cnh tranh nhn t pha nh cung cp 241
8.3 Nhng hn ch i vi cnh tranh kinh t 252
8.4 H thng cnh tranh 258
9 Cc t chc kinh t 263
9.1 Cc t chc kinh t: nh ngha v mc ch 264
3
9.2 Chi ph t chc, hp ng quan h v ri ro ch tc 273

9.3 Quyn s hu v s kim sot: Vn thn ch - i din trong kinh 277
doanh
10 Hnh ng tp th: Chnh sch cng 292
10.1 La chn cng i nghch vi la chn t 294
10.2 Cc chc nng ca chnh ph 300
10.3 M hnh chnh sch cng t do ch ngha: chnh sch trt t 319
10.4 Nhng tht bi ca nh nc phc li 325
10.5 Hnh ng chnh tr v s phn b thu nhp phi cnh tranh 332
10.6 Kim sot nhng ngi i din chnh tr: quyn lc, quy tc v tnh m 334
10.7 Hin php chnh tr v hin php kinh t 341
11 Yu t quc t 350
11.1 ngha ngy cng tng ca yu t quc t 351
11.2 Khung kh th ch ca hot ng trao i quc t 361
11.3 Cc ch chnh sch: Trt t kinh t quc t 375
11.4 Bn v vic cng c trt t kinh t m 384
12 S tin ho ca cc th ch 388
12.1 Hi c lch s: im li qu trnh thay i th ch theo chiu di lch s 389
12.2 Cc th ch bn trong: S tin ho trong khun kh cc gi tr vn ho 396
v cc siu quy tc
12.3 Thay i cc th ch bn ngoi: Vai tr doanh nhn chnh tr 401
12.4 Thch thc bn ngoi: Cnh tranh th ch 406
12.5 Ch ngha lin bang cnh tranh 410
12.6 Hin php ca t do vi vai tr l khung kh cho tin ho 413
13 Cc h thng kinh t khc nhau v s chuyn i h thng 417
13.1 S vn hnh kinh t ca cc h thng khc nhau 418
13.2 Nhn li ch ngha x hi 423
13.3 Chuyn i cc nn kinh t x hi ch ngha 437
14 Ci cch cc nn kinh t hn hp 457
14.1 Cc quyn t do kinh t v thnh vng 458
14.2 Pht trin kinh t: vai tr ca s thay i th ch 462
4
14.3 Ci cch cc nn kinh t pht trin 476
Ph lc: Ti, ci Bt ch ca Leonard E. Read 497
Th mc kho cu 503
5
LI NGI DCH
Kinh t hc th ch l mt chuyn ngnh ang ngy cng ginh c nh hng su rng

trn th gii. N tng c v nh cuc cch mng Copernic trong kinh t hc. Tuy
nhin, Vit Nam chuyn ngnh ny li hu nh cha c nhiu ngi bit n. Cho
ti nay, s kin ng ch nht lin quan n ch ny c l l seminar khoa hc
Kinh t hc th ch v s vn dng vo cc nn kinh t chuyn i do Khoa Kinh t
Chnh tr, Trng i hc Kinh t (i hc Quc gia H Ni), t chc vo ngy
20/9/2010, vi khch mi v din gi chnh l PGS.TS Dimiter Ialnazov n t Khoa
Kinh t, i hc Kyoto (Nht Bn).
V vy, bn dch cun sch ny c l l n lc ng k nht cho n nay trong vic a
chuyn ngnh kinh t hc th ch vo Vit Nam.
Cuc khng hong n cng Chu u ni chung v Hy Lp, Iceland hay B o Nha
ni ring hin nay chnh l vin cnh m cc tc gi cun sch sm cnh bo. y l
bi hc khng ring g cho cc quc gia lin quan. iu cn cho thy l khng ch
nhng nc ang trong qu trnh chuyn i nh Vit Nam m ngay c cc nn kinh t
pht trin lu i cng phi ng trc nhng i hi v ci cch th ch, tuy mc t
nhiu cn tu vo mi nc, nh cc tc gi cun sch ch ra.
t nc chng ta ang hi nhp ngy cng su hn vo nn kinh t ca mt th gii
ang ngy cng phng hn v cnh tranh gay gt hn. Ngy nay, cnh tranh kinh t
khng ch b hp trong phm vi gia cc ch th kinh t nh c nhn hay doanh nghip
vi nhau, m n cn din ra gia cc chnh ph hay chnh xc hn l gia cc h thng
th ch vi nhau. Trong bi cnh , ci cch th ch hay ci t h thng Vit Nam
hin ang l i hi bc thit hn bao gi ht. Hy vng cun sch s gp phn nh b
to nn tng l thuyt cho cng cuc ci cch th ch Vit Nam, m ng cho s pht
trin bn vng ca nc nh.
Bn dch Ting Vit ca cun sch ny bt ngun t mt hp ng dch thut gia dch
gi v Nh xut bn Tri Thc. Tuy nhin, v mt vi l do khc nhau m n nay cun
sch vn cha kp ra mt bn c di dng n phm thng thng.
Bn dch cun sch ny hon ton l n lc c nhn ca ti nn d c gng n my th
n vn kh lng trnh khi nhng s st thng thng, nht l khi kinh t hc th ch li
l mt chuyn ngnh cn ht sc mi m Vit Nam. V th, ti rt mong nhn c
nhng li gp v ch gio qu v c gi. Mi th t xin vui lng gi v a ch
lehunglpa@yahoo.com.
Xin chn thnh cm n qu v c gi.
Qung Tr, 30/9/2011

L Anh Hng
6
LI TA
Cun sch ny a cc sinh vin, cng nhng ngi c hiu bit c bn v kinh t hc,
n vi chuyn ngnh kinh t hc th ch (institutional economics), vn ang trn
pht trin nhanh chng. Nguyn l ch o ca chuyn ngnh ny l ch: nn kinh t
hin i l mt h thng tin ho phc hp m mc hiu qu ca n trong vic p
ng nhng mc ch vn a dng v khng ngng thay i ca con ngi li ph thuc
vo cc quy tc gip hn ch cch ng x kh d c hi ch ngha ca h (chng ti gi
nhng quy tc ny l th ch). Cc th ch bo v phm vi t do c nhn, gip trnh
hoc gim mu thun, ng thi nng cao s phn cng lao ng (division of labour) v
phn hu tri thc (division of knowledge), qua thc y thnh vng. Qu thc, cc
quy tc iu chnh s tng tc ca con ngi li ng vai tr quyt nh i vi tng
trng kinh t n mc ngay chnh s tn ti v phn vinh ca nhn loi, m dn s chc
chn s cn tng trong tng lai, cng ph thuc vo nhng th ch ng n cng cc
gi tr con ngi c bn vn to nn tng cho chng.1
Kinh t hc th ch khc bit rt ln so vi kinh t hc tn c in hin i (modern
neoclassical economics), vn da trn nhng gi thuyt hp v tnh duy l (rationality) v
tri thc ng thi ngm gi nh v mt khung kh th ch c nh. Kinh t hc th ch
c mi lin h quan trng vi lut hc (jurisprudence), chnh tr hc (politics), x hi hc
(sociology), nhn chng hc (anthropology), lch s (history), khoa hc t chc
(organisation science), qun l (management) v o c hc (moral philosophy). V
kinh t hc th ch sn sng tip nhn nh hng tri thc t mt lot chuyn ngnh khoa
hc x hi nn cun sch ny khng ch c khuyn ngh cho cc nh kinh t hc quan
tm n tng trng, i mi, pht trin, cc h thng kinh t so snh v kinh t hc
chnh tr, m cn cho c cc sinh vin thuc cc chuyn ngnh ny.
Vic nhn ra vai tr quan trng ca cc th ch lan rng nhanh chng sut 20 nm
qua. Din tin ny gn y c mt nh quan st so snh vi cuc cch mng Copernici,
bi n chuyn trng tm ca kinh t hc t nhng qu trnh v kt qu c th sang
nhng quy tc tru tng, ph thng (M. Deaglio, chuyn san Biblioteca della libert, s
134, trang 3). Nhng nh tin phong trong phng php tip cn ny l cc tc gia nh
Friedrich von Hayekii cng nhng ngi theo truyn thng kinh t hc o khc, Ronald
Coaseiii ngi khuyn co cc nh kinh t hc v nhng h qu ca chi ph giao dch,
i
Nicolaus Copernic (1473-1543): Nh thin vn hc ngi Ba Lan, ngi xut l thuyt thin vn hc
cho rng mt tri ng yn gn trung tm v tr cn tri t cng cc hnh tinh khc chuyn ng xung
quanh n. L thuyt ny lt l thuyt thin vn hc ca Claudius Ptolemaeus, vn thnh hnh t th k
th 2, cho rng tri t nm trung tm v tr cn mt tri v cc hnh tinh khc chuyn ng xung quanh
n. (ND)
ii
Friedrich von Hayek (1899-1992): Nh kinh t hc v trit gia chnh tr ngi o, c trao gii Nobel
Kinh t nm 1974. (ND)
iii
Ronald Coase (1910 - ): Nh kinh t hc ngi M gc Anh, c trao gii Nobel Kinh t nm 1991 nh
nhng ng gp mi vo s hiu bit v cch thc vn hnh ca nn kinh t. (ND)
7
James Buchanani cng nhng ngi theo trng phi la chn cng khc, cc s gia
kinh t nh Douglass Northii ngi khm ph ra vai tr quan trng ca cc th ch qua
vic phn tch qu trnh pht trin kinh t trong qu kh, v cc nh kinh t hc nh
William Vickeryiii ngi ch ra h qu ca vic mi ngi ch nm c nhng tri thc
hn ch, bt i xng. Thc t l vic cc tc gia ny c trao gii Nobel Kinh t nm
1974 (Hayek), 1986 (Buchanan), 1991 (Coase), 1993 (North) v 1996 (Vickery) cho
thy hot ng nghin cu kinh t hc th ch ang ngy cng tin trin. Vic chuyn
tm im nghin cu sang kinh t hc th ch cng c thc y hn na nh cc l
thuyt v h thng phc hp, chng hn nh l thuyt tnh trng hn mang (chaos
theoryiv) v logic m (fuzzy logicv). Cc l thuyt ny ch ra rng hnh ng thng c
th em n nhng hiu ng ph kh lng, do vy m s can thip chnh sch vo cc
qu trnh li to ra nhng kt cc thp km hn so vi vic da vo nhng quy tc ph
bin v nht qun.
Mc d ngy cng nhiu hc gi vt ln vi nhng h qu t tnh phc hp ca i sng
kinh t, song nhn thc su sc ny vn cha tr thnh quan nim i chng phn ln
cc nc cng nh cha hin din trong nhiu cun gio trnh i hc. Chc chn, h qu
t tnh phc hp hin c bit n rng ri trong nhng lnh khc nh sinh thi hc
chng hn. Ti nhiu nc, ngi dn hin hiu ra rng cc h sinh thi vn c tnh
phc hp v khng ngng tin ho v trn nhiu phng din vt ra ngoi nhn thc
ca con ngi do hnh vi can thip c th dn n nhng hiu ng ph nguy him
v kh lng. Song, trong trng hp s can thip chnh sch vo cc h thng kinh t c
cng phc hp v m, thi cn trng tng t li him khi c khuyn ngh.
Qu thc, nhng hiu ng ph (side-effect) thng b loi tr trong cng tc ging dy
kinh t hc bi ci gi thuyt ceteris paribus (tt c cc mt khc khng thay i).
S thng tin gn y ca kinh t hc th ch cng chu nhiu nh hng t cc bin c.
Trong cc nn kinh t cng nghip pht trin vi nn dn ch bu c, trt t kinh t
truyn thng theo cc th ch t bn ch ngha ang dn dn phn r, thng khng th
nhn bit, di gnh nng ca nhng h lu khn lng pht sinh t s can thip ngy
mt su sc cng qu trnh chnh tr ho ngy cng tng ca i sng kinh t. iu ny
dn n tc tng trng kinh t chm hn v gy ra thi hoi nghi ph bin v
chnh sch cng. Trong mt phn t cui cng ca th k 20, nh kinh t hc th ch
Thrinn Eggertsson (1997) vit, nhng kh khn khn lng trong vic iu hnh cc h
thng kinh t Phng Ty... lm xi mn tinh thn lc quan ca nhng nm u k
nguyn hu chin v nhng g c th t c thng qua chnh sch cng. Song hin
tng ny ng thi cng chm ngi cho nhng n lc tng i nht qun v ci cch
i
James McGill Buchanan (1919 - ): Nh kinh t hc ngi M, c trao gii Nobel Kinh t nm 1986 nh
p dng cc l thuyt kinh t vo vic phn tch qu trnh ra quyt nh chnh tr. (ND)
ii
Douglass North (1920 - ): Nh kinh t hc ngi M, c trao gii Nobel Kinh t nm 1993 nh ni li
vic nghin cu lch s kinh t bng cch p dng l thuyt kinh t v cc phng php nh tnh nhm gii
thch s thay i v kinh t v th ch. (ND)
iii
William Vickery (1914-1996): Nh kinh t hc ngi M, c trao gii Nobel Kinh t nm 1996 nh n
lc thc y vic s dng c hiu qu cc ngun lc trong khu vc cng. (ND)
iv
L thuyt m t s vn ng hay ng tnh ca nhng h thng vn nhy cm vi iu kin ban u ca
chng. (ND)
v
Logic cho php nhng cu tr li khng chnh xc hoc m h cho cc cu hi, hnh thnh nn c s ca
lp trnh my tnh, vn c thit k nhm m phng tr thng minh ca con ngi. (ND)
8
kinh t (chng hn, qu trnh t nhn ho v phi iu tit ho). Nhng dn xp php l -
th ch ngy cng n gin ho c coi l ng vai tr then cht i vi thnh tu kinh
t v x hi. Ngy cng c nhiu nh hoch nh chnh sch tha nhn s cn thit phi
thc y cc th ch. Gii quan st cc nc cng nghip mi ni v nhng nc
km pht trin hn cng nhn ra rng cc l thuyt tng trng kinh t truyn thng
loi b nhng kha cnh quan trng, thc s thit yu, ca bi ton pht trin kinh t, c
bit l s pht trin th ch nhm t c t do, thnh vng v an ninh. Vai tr then
cht ca cc th ch chc chn s tr nn hin nhin khi chng ta phn tch ti sao kinh
nghim tng trng, chng hn gia cc nc ng v cc nn kinh t Chu Phi, li
khc nhau n th.
Mt din tin khc ang thu ht s ch nhm vo vai tr ca cc th ch chnh l qu
trnh ton cu ho. Trong nhng thp nin gn y, cnh tranh quc t gia tng, mc
no y cng chnh l cnh tranh gia cc h thng th ch khc nhau. Mt s h
thng quy tc t ra thnh cng trong vic thu ht nhng loi ngun vn v doanh nghip
gip thc y tng trng; v nhng nc tht bi ang bt u m phng cc th ch
ca cc quc gia thnh cng.
Xung lc mnh m nht thc y vic ti tch hp nhim v nghin cu th ch cng s
thay i th ch vo kinh t hc c l l s tht bi v sp ngon mc ca cc nn kinh
t k hoch ho tp trung x hi ch ngha. Cc th ch ca ch x hi ch ngha
thng khng khuyn khch ngi dn khai thc trit tri thc ca mnh. H qu l h
tht bi trong vic duy tr nhp pht trin cng vi cc nn kinh t th trng t bn
ch ngha. Nhng thch thc trong qu trnh chuyn i cc x hi x hi ch ngha
trc y hin ang hng tm tr ca nhiu nh kinh t hc vo tm quan trng ca cc
th ch i vi vic khai thc tri thc cng nh s khuyn khch hot ng kinh doanh v
trao i. Tng t, cc nn kinh t vi bn tay can thip mnh m ca chnh ph cng
cam kt su sc v hot ng ti phn phi v cung cp phc li cng cng, nh Ty
u chng hn, li ang tri qua hin tng chng li v mc i mi, tng trng v
to vic lm. Nhiu nh quan st y gi cng ln ting ng h ci cch th ch.
hiu c lun im ca h, trc ht cn phi a cc th ch vo l thuyt kinh t mt
cch dt khot. Chng hn, n gin l khng th gii thch tho ng ti sao qu trnh
(ti) t nhn ho nhiu hot ng kinh t ca chnh ph, v d nh cung cp phc li, li
em ti li ch ton cc v ti sao vic phi iu tit ho (deregulation) li to ra li th,
nu ngi ta dt khot loi b phn tch th ch ra khi nghin cu.
Chng ti nm trong s nhng nh kinh t hc xem vic tm kim v th nghim tri thc
hu ch l ng lc ch yu ng sau tng trng kinh t hin i. V vy, nhng cng c
x hi h tr chng ta tit gim chi ph tm kim tri thc l mi quan tm ch yu ca
kinh t hc. Khi bt tay vo ging dy kinh t hc t quan im ny, chng ti khng th
tm ra ni mt cun sch nhp mn no tht s ph hp. Chc chn, cc n phm lin
quan th khng thiu g, song phn ln cc cun sch gio khoa vn cn chu tc ng
tiu cc t khim khuyt bm sinh ca gi thuyt tri thc hon ho. Cun sch ny l
mt n lc nhm lp y l hng .
Cun sch bt u vi phn tho lun dn nhp v l do ti sao cc th ch li c nh
hng. Chng ti s ch ra rng s tng trng khc thng ca dn s th gii cng mc
sng trong th k [20] ny, cng nh s khc bit to ln v tc tng trng gia cc
quc gia, li lin quan nhiu n mt s loi hnh th ch, gi tr v trt t x hi nht
9
nh. Trong Chng 2, chng ti nh ngha nhng khi nim then cht, chng hn nh
th ch, trt t kinh t, chi ph phi hp, v chnh sch cng. Tip theo, chng ti
s bn v nhng gi thuyt nn tng lin quan n cch ng x ca con ngi v tha
nhn rng nhng ngi ng vai tr i din cho ngi khc c th i khi li hnh x c
hi ch ngha v i ngc li li ch ca thn ch (Chng 3). Mc d cc c nhn c xu
hng theo ui mc ich ring, song h vn chia s nhng gi tr nn tng vi nhng
ngi khc trong cng ng. Chng hn, h khao kht t do, an ninh v s phn vinh vt
cht. Cc gi tr nn tng ny gp phn cng c s c kt x hi. Chng c cp n
trong Chng 4. Sau y chng ti s bn v bn cht v vai tr ca cc th ch cng
hnh thi trt t m mt s dn xp th ch nht nh to thun li cho n (Chng 5 &
Chng 6).
Trong khi mc ch t Chng 2 n Chng 6 ca cun sch l nhm to nn tng l
thuyt cho nhn thc v kinh t hc th ch, cc chng khc li quan tm nhiu hn n
cc kha cnh ng dng ca kinh t hc th ch. Trong Chng 7, chng ti phn tch nn
tng ca h thng t bn ch ngha, c th l t hu v t do hp ng. Chng tip theo
tp trung vo vn cnh tranh, mt qu trnh nng ng m qua ngi mua v ngi
bn vi tinh thn doanh nhn s khm ph, pht trin v th nghim tri thc hu ch.
Chng ti s phn bit gia cnh tranh kinh t ca ngi mua v ngi bn v li ch ca
nhm ngi c li ch i lpi vi cnh tranh chnh tr tranh ginh nh hng chnh
tr. Tip theo, chng ti s xem xt nhng dn xp th ch h tr cc t chc kinh t,
chng hn nh doanh nghip (Chng 9). Chng 10, chng ti xem xt cc chc
nng ca chnh ph v nhng kh khn ny sinh khi cc vn kinh t li c gii
quyt bng hnh ng chnh tr tp th. Chng ti cng s bn v nhng bin php phng
nga cn thc thi nhm ngn chn hin tng cc chnh tr gia v quan chc c hnh vi i
ngc li li ch ca ngi dn.
Nhng g rt ra t u cho n Chng 10 li c s dng bn v hot ng trao i
kinh t quc t, v cch thc c th ngn nga chnh ph khi cn tr nhng thch
thc cnh tranh, v v phng thc tin ho ca cc h thng th ch (Chng 11 v 12).
Trong hai chng cui cng, chng ti p dng phng php tip cn kinh t hc th ch
cp n mt s ch thi s nht trong kinh t hc ng i: ti sao ch ngha
x hi li tht bi; h thng x hi ch ngha c th chuyn i nh th no; cc nh nc
phc li pht trin, vi bn tay can thip mnh m ca chnh ph, c th ci cch nh th
no ng u vi thch thc cnh tranh t cc nc cng nghip mi ni; cc nc
cng nghip mi ni, nh Chu chng hn, lm th no c th t bo v mnh tt
hn khi cc cuc khng hong pht sinh trong qu trnh pht trin; v ti sao s lan rng
khng ngng ca thnh vng trn khp th gii cui cng li ph thuc vo vic thc
y nhng th ch ph hp.
Trong cun sch ny, s khai trin cc ch chnh t nhng tin c s i hi c
gi phi kin nhn. Nhng c gi no thiu kin nhn c th mun i thng t Chng 7
cho n Chng 14, nu h mong mun nhanh chng tm hiu l do ti sao cc quyn ti
sn v th trng t do li c nh hng n thnh vng v i mi, iu g ng vai tr
thit yu i vi s vn hnh ca cc t chc kinh doanh v chnh ph, v kinh t hc th
ch c vn dng nh th no vo cc ch chnh sch bc thit. Chng ti khuyn
i
Tc cnh tranh gia ngi bn v li ch ca ngi mua v ngc li. (ND)
10
nhng c gi thiu kin nhn ny hy xem li phn Khi nim Then cht (Key
Concepts) trong nhng chng trc y m chng ti lng vo gia cc phn trnh by
ni dung.
Cun sch ny l d n chung gia hai ngi bn cng khi nghip hc thut nh nhng
thc tp sinh trong mt nhm tho lun vo gia thp nin 1960, l nhng nghin cu
sinh tin s v ph t ca Gio s Herbert Giersch ti i hc Saarbruken, c, ng
thi l nhn vin trong Hi ng C vn Kinh t c (German Council of Economic
Advisers). Sut 25 nm qua, ngh nghip a chng ti ti nhng min t xa xi vi
nhng tri nghim khc nhau: ngi th Chu u, ngi th nm tri cuc sng khu
vc ng - c. D vy, phn ln cc kt lun ca chng ti, phng thc m chng
ti ti nh hnh cc trit l c bn ca mnh v th kinh t hc m chng ti tng tip thu
c, li dch chuyn theo nhng l trnh tng ng. V th cng vic m thoi i
n cun sch ny khng gp qu nhiu kh khn, bt chp thc t l chng ti c l c
nhng kiu sinh vin rt khc nhau trong tr tng tng ca mnh khi thai nghn nn
cun sch vi nhiu chng mc a dng ny. Chng ti rt hi lng tha nhn rng
cng vic vit cun sch thm ch cn l mt cuc vui.
c gi s nhn thy vic tho lun chnh sch cng nhm a ra nhng nhn nh v gi
tr (value judgementi) v iu g ng v iu g khng ng mong mun thng l hu
ch. V th, chng ti cn cng b dt khot l chng ti c nhng u tin nht nh m
vi chng mt s c gi c th khng chia s hoc dt khot khng nht tr. Chng ti
cao t do c nhn (individual freedom) v coi c nhn nh l im tham chiu ti hu
cho mi chnh sch cng. Chng ti khng quy nhng mc ch tch ri khi c nhn
cho mt cng ng tru tng no chng hn nh quc gia, hoc cho nhng hin
tng phi con ngi (non-human) nh T nhin. Chng ti cng thin v vic gia tng
thnh vng thay v bng lng vi thnh qu vt cht khim tn, ng thi quan nim
rng cng bng (justice) v bnh ng (equity) cp n nhng quy tc chnh thc v
phng thc i x bnh ng vi mi ngi trong nhng hon cnh nh nhau ch
khng phi l kt qu bnh ng bt chp n lc hay may mn.
i vi chng ti, dng nh ngi ta khng th khng tha nhn quan im y khi
quan st qu trnh chuyn i kinh t v x hi ng c, ni m nhiu ni dung ca
cun sch ny c hnh dung v khi tho. Nhng hu qu vt cht v lun l t quan
im tp th ch ngha cng nh t nhng dn xp th ch m m tr nn hin nhin vi
bao nhc nhi khi chng ti qua li gia cc quc gia v x hi khc nhau. iu ny
cng th hin r khi so snh cht lng cuc sng ca qung i qun chng cc nc
ang pht trin vi nhng h thng kinh t khc nhau, hay khi quan st bu khng kh
cc quc gia phc li tp th ch ngha v nhng ch ch yu da trn s t lc (self-
reliance), tinh thn trch nhim (responsibility) v nng lc ch ng (initiative). C
nhin, nhng kt lun ny bc l thin hng c nhn cng nhng nhn nh v gi tr
(value judgement) ca chng ti.
B qua mt bn nhng nhn nh v gi tr ca mnh, chng ti cn lu ngay t u
rng cc th ch phn nh nhng gi tr c th v l cng c theo ui chng. Cc gi
tr v th cn c nhn din v khm ph vi t cch mt b phn ca kinh t hc th
i
nh gi v gi tr, tnh thch ng, hay vai tr quan trng ca mt ngi hay s vt no trn c s
nim tin, kin hay thin kin c nhn thay v d kin thc t (nh gi ch quan). (ND)
11
ch. iu ny s cho php chng ti i n nhng khng nh khoa hc v nhng gi tr

m h qu ca chng c th c nh gi mt cch cn trng khc vi nhng nhn
nh v gi tr (value judgements) m ai c th ng hay khng ng .
Do phn ln kinh t hc th ch tu thuc vo lp lun ngn t phc tp v s tham chiu
n cc chuyn ngnh a dng nn c gi c th nhn thy y l cun sch kh hiu
hn so vi mt tc phm chun mc trong l thuyt kinh t hc chnh thng, vn thng
da vo ton hc gin n. cho c gi di theo ni dung cun sch mt cch mch
lc, chng ti s dng mt vi cng c hng dn nh sau:
phn u mi chng c mt phn Dn nhp ngn nhm khi dy v thu ht s
ch ca c gi ti nhng ch chnh cng s lin quan ca chng;
cui mi chng, chng ti mi c gi n li ni dung bng cch t ra mt s cu
hi kch thch; nhng cu hi ny nhm mc ch gip c gi kim tra xem mnh
hiu phn ln ni dung quan trng nht trong lp lun ca chng ti hay cha;
chng ti lm ni bt cc Khi nim Then cht (Key Concept) bng cch lng ghp
ri rc trong cun sch; mc ch y khng phi l nhm a ra nhng nh ngha
mang tnh bch khoa ton th m l m bo cho c gi hng s ch thch
ng vo nhng tng then cht khai trin trong cc on trc v l nhng
tng cu thnh nn nhng cng c ch yu ca kinh t hc th ch;
mt s im, chng ti nu bt nhng g trnh by trong bi bng cch a ra
nhng nghin cu thc t (case study).
Mt cun sch thuc th loi ny thng c xy dng da trn cng trnh ca nhiu
hc gi, v khng phi tt c h u c tha nhn qua s trch dn. Qu thc, chng ti
hm n nhiu nh tr thc v i i trc chng ti; l do duy nht cho n lc vit
cun sch ny l ch ngay c mt ngi ln cng c th nhn thy xa hn khi c
ng trn vai nhng ngi khng l. Trong qu trnh vit cun sch, chng ti c bit
chu n mt lp hc gi m chng ti vn cn trch dn cha : nhiu nh phn tch
qu kh v hin ti ca truyn thng kinh t hc c, nhng ngi ch nhiu hn
n cc th ch so vi cc nh kinh t hc chnh thng Anglo-Saxoni. Nhng bc thy v
i ca qu kh c nhin c dch sang ting Anh v c th trch dn. Tuy nhin,
kinh t hc trng phi c li to nn mt nhnh kinh t hc th ch hin i phc tp
v khc bit m nhng tm ti ca n, cho n nay, vn cha c n nhn y trn
v i hc thut ton cu. Chng ti khai thc c c li th so snh ln li th tuyt i
ca mnh qua kh nng c ting c, song li khng cho rng c gi bnh thng ca
mnh s tip cn c cc ngun t liu ting c v quyt nh khng th hin r rng
mi s tr gip v hc thut bng cch trch dn nhiu trc tc ting c.2
Xin dnh li cm n c bit cho Qu Gio dc Kinh t (Foundation for Economic
Education) New York v cho php chng ti in li tc phm kinh in ca Leonard
Read v s phn cng lao ng v phn hu tri thc, Ti, ci Bt ch (I, Pencil - c
in li trong phn Ph lc). Li cm n tng t cng xin dnh cho Paul Johnson
London, Trung tm Nghin cu c lp (Centre for Independent Studies) Sydney, v
i
Ch nhng ngi hay quc gia ni ting Anh nh l ngn ng th nht. (ND)
12
Vin Fraser (Fraser Institute) Vancouver, h cho php chng ti s dng nhng trch
on v t liu m h gi bn quyn.
Trong mt phn thi gian dnh cho cng vic son tho cun sch ny, Wolfgang Kasper
nhn c s h tr t mt chng trnh nghin cu c bit ca c quan ch qun,
trng i hc New South Wales, gip gii phng ng khi nhim v thuyt ging cng
cc cng vic hnh chnh thng l v chu cp chi ph i li. Hai ln ng nhn c s
n tip y lng hiu khch t Vin Nghin cu cc H thng Kinh t Max Planck (Max
Planck Institute for Research into Economic Systemsi) ti Jena, c, ni m nhiu ni
dung ca cun sch c thai nghn v pht trin. C hai tc gi u mun t lng bit
n ti tt c nhng hc gi ca Vin c s quan tm tch cc i vi d n ny, c
bit l Danial Kiwit, Stefan Voigt, Oliver Volkart, Antje Funck, ne Mangels v Michael
Wohlgemuth. Hai ngi sau cng ho phng dnh thi gian v kin thc khi a ra
nhn xt chi tit v bn tho u tay. Anna Kasper Sydney, Mathias Drehmann
London v John W. Wood i hc Lincohn, New Zealand c nhng li nhn xt v
ph bnh hu ch. Chng ti cng xin gi li cm n ti gio s Fred Foldvary ti Hc
vin Kinh doanh Kennedy (Kennedy School of Business) California v nhng li nhn
xt ph bnh bn tho u tay. mc thit thc hn, cun sch ny nhn c s
h tr thnh thc v y tm huyt ca b Uta Lange Jena v c bit l b Firzia
Pepper Canberra trong vic cho ra i bn tho. Cui cng, chng ti mun ghi nhn
ng gp ca cc bin tp vin ti Nh xut bn Edward Elgar (Edward Elgar Publishing)
v v s cu hi chuyn mn cng s ci thin v vn phong cho cun sch.
Ch chnh xuyn sut cun sch l tnh hu hn ca tri thc con ngi cng nh, c
nhin, tri thc ca bn thn chng ti. Chng ti v th tha nhn trch nhim thng
thng i vi ton b nhng s st, nhm ln v din gii sai vn cn tn ti trong .
Chng ti hy vng c gi s hng th vi cun sch v vn dng cch nhn mi v cuc
sng t gc cc th ch kinh t x hi.
Wolfgang Kasper
Manfred E. Streit
Ghi ch:
1. Trong sut cun sch, chng ti s s dng thut ng kinh t hc th ch. Trong thp nin 1960 v
thp nin 1970 khi ngy cng nhiu tc gi ti khm ph ra tm quan trng ca cc th ch i vi
phn tch kinh t, thut ng kinh t hc th ch mi (new institutional economics) c s dng
nhm phn bit nhng n lc ng i ny vi s xem xt ban u, thng l mang nng tnh m t,
v cc th ch, c trong trng phi lch s (historical school) ca c ln cc nh kinh t hc th
ch M cui th k 19 v u th k 20.
i
Ra i nm 1993, l mt trong hn 80 vin nghin cu ca Hi Max Planck (Max Planck Society - thnh
lp t nm 1911, t chc nghin cu c bn quan trng nht ca c). Max Planck (1858-1947): Nh vt
l ngi c, ngi xng thuyt lng t, c trao gii Nobel Vt l nm 1918. (ND)
13
2. Nhng c gi no c th tip cn vi ngun t liu ting c th trc ht hy tm t chuyn san

Ordo, m trong nhiu thp nin lin tng in n cc tc phm theo ch ngha t do ordo ca c
(German Ordoi Liberalism).
Bn cnh Streit (1991 v 1995, trch dn trong phn Th mc), nhng tc phm sau y hn s c
trch dn lin tc nu cun sch ca chng ti l dnh cho cc c gi ni ting c:
W. Eucken ([1952] 1990), Grundstze der Wirtshaftspolitikm; Tbingen: Mohr-Siebeck; F. Bhm
(1980), Freiheit und Ordnung in der Marktwirtschaft, E.J. Mestmcker bin tp, Baden-Baden:
Nomos; E. Streiler & C. Watrin ch bin (1980), Zur Theorie marktwirtschaftlicher Ordnungen,
Tbingen: Mohr-Siebeck; W. Sttzel, Ch. Watrin, H. Willgerodt & K. Hohmann ch bin (1981),
Grundtexte der Sozialen Marktwirtschaft, Stuttgart & New York: Fischer; V. Vanberg (1982), Markt
und Organisation, Tbingen: Mohr-Siebeck; A. Schller ch bin (1983), Property Rights und
konomische Theorie, Mnchen: Vahlen; D. Cassel, B. J. Ramb & H. J. Thieme ch bin (1988),
Ordnungspolitik, Munchen: Vahlen; G. Radnizky & H. Bouillon ch bin (1991), Ordnungstheorie un
Ordnungspolitik, Berlin, Heidelberg, New York: Springer; Ernst-Joachim Mestmcker (1993), Recht in
de offenen Gesellschaft, Baden-Baden: Nomos.
i
Ordo l t Latin dng m t trng thi x hi m nhng ngi La M t do c th cm thy t do
v tho sc pht trin.
14
CHNG I. GII THIU: TI SAO CC TH CH LI NG

VAI TR QUAN TRNG
Mi s tng tc ca con ngi u i hi mt mc v kh nng tin on

(predictability). Hnh vi c nhn tr nn d tin on hn khi mi ngi chu s
rng buc ca cc quy tc (khi nim m t y v sau chng ta s gi l th ch
institution). D nhin, cc th ch cng cn thit nhm to iu kin cho s vn
hnh ca i sng kinh t: hot ng trao i kinh t khng th din ra trong mi
trng chn khng. Qu thc, loi hnh v cht lng ca cc th ch to nn s
khc bit to ln v mc m cc thnh vin ca cng ng c th tho mn kht
vng kinh t ca mnh cng nh v tc tng trng ca nn kinh t.
Bt u t kha cnh thc nghim, chng ta hy xem xt thnh tu tng trng
kinh t ton cu cha c tin l cng vai tr ca cc th ch trong . Trong sut
na cui ca th k 20, thu nhp thc t u ngi tng nhanh hn v s gia
tng v mc sng n c vi nhiu ngi trn tri t hn so vi bt c thi
k no trc y. V iu ny li cn km theo s gia tng dn s th gii cha
c tin l. Hin tng ny din ra khng ng u, mt thc t gi ln nhng cu
hi l th l iu g s l gii s khc bit, chng hn, gia khu vc ng tng
trng nhanh v Chu Phi cng khi Soviet c tng trng chm hay thm ch
suy thoi: ti sao ngi dn cc nn kinh t pht trin nhanh li dn xp cch
thc s dng ti nguyn thnh cng hn v li th hin tinh thn doanh nghip
cao hn trong vic p ng nhng i hi vt cht?
S kho st s qua v cc l thuyt tng trng s cho thy tng trng l mt
hin tng phc hp. L thuyt tng trng tn c in (neoclassical growth
theory) ch c th ch ra nhng iu kin gn nht ca tng trng, chng hn nh
s tch lu t bn (capital accumulation) hay s thay i v k thut. gii thch
ti sao ngi ta li tit kim, u t, hc tp v tm kim tri thc hu ch, chng
ta phi nhn vo nhng h thng th ch v gi tr khc nhau ng sau nhng
thnh cng v tht bi. Chng ta cng s nhn thy c v s cn tr cho tng
trng v mt s loi hnh th ch nht nh li c tc dng thc y mi ngi
nhiu hn s khc vt qua nhng ro cn hin hnh ca tng trng.
Cch ng x ca con ngi trong mi quan h th trng, phn nh thin hng mua bn
v trao i, cng nhng bin thi mun hnh mun v ca n... m mi quan h y c th
din ra; y l nhng ch thch ng cho cng vic nghin cu ca nh kinh t hc.
(James Buchanan, What should economists do? [Nh kinh t hc cn phi lm g?] 1964)
[Sau khi gi mt lng tin ng k vo mt ngn hng nc ngoi] Ti cht sc

tnh l mnh trao tin cho mt k l hoc l hu mt ngn hng hon ton l lm ti
mt thnh ph m mnh hu nh chng quen bit ai ... ch i ly vn vn mt mnh
giy vi nhng nt ch long ngong m mnh khng sao hiu ni. iu em li thun
15
li cho ti, ti chim nghim ... l mt mng li rng ln ca nim tin vo s trung thc
trong kinh doanh. N khin ti khng sao dn lng ni khi hnh dung ra mc nhng g
m chng ta vn coi l ng nhin trong cc giao dch kinh doanh li nh treo l lng
di ci mng nhn mng manh .
(Jane Jacobsi, Systems of Survival [Nhng h thng sinh tn], 1992)
Tng trng kinh t s din ra nu cc quyn ti sn (property rights) khin cho vic tin
hnh hot ng sn xut mang tnh x hi l ng gi... Chnh ph m nhn nhim v
bo v v p t cc quyn ti sn v n c th lm iu vi mt mc chi ph thp hn
so vi cc nhm tnh nguyn t nhn. Tuy nhin, nhu cu ca chnh ph li c th dn
ti vic bo v mt s quyn ti sn nht nh m chng li gy cn tr cho tng trng
thay v thc y n; v th chng ta khng c g m bo rng nhng dn xp th ch
hu ch s xut hin.
(Douglass North & Robert P. Thomas, The Rise of the Western World [S thng tin ca
th gii Phng Ty], 1973)
Xt qua nhiu thp k th nn kinh t lun trong trng thi bin ng. Trong vi trm
nm qua, mi mt th h u tm thy nhng phng thc lm vic hiu qu hn, v li
ch tch lu l v cng to ln. Ngy nay, mt ngi dn bnh thng c hng mt
cuc sng tt hn nhiu so vi nhng g m tng lp qu tc tng hng th vi th k
trc y. Tht tuyt vi khi c c mt mnh t vua ban, nhng cn nhng tin dn
ca nh vua th sao?
(Bill Gates, The Road Ahead [Con ng pha trc ], 1993)
1.1 Ti sao cc th ch li ng vai tr quan trng?

Mt ngi khng th tng tc vi ngi khc nu thiu nhng hiu bit chung
nht nh v cch thc m ngi kia s phn ng v mt hnh pht no nu
ngi y phn ng tu tin hoc i ngc li tha thun. Cc c nhn v doanh
nghip ch c th mua bn, tuyn dng lao ng, u t v khai ph nhng bc
i mi nu h c s tin tng no y rng k vng ca mnh s c p ng.
Nhiu hot ng trao i gia cc c nhn v doanh nghip vi nhau da trn
nhng nghip v lp i lp li, v chng ta mun chng d tin on gim
thiu bt ng v bt trc. Hy th tng tng l nu ho n tip theo ca bn
quy thanh ton siu th gp nhng mi ln s tin m bn phi tr cho cng
s hng trong ln shopping gn nht xem! Hoc ngn hng m bn gi tin tit
kim t nhin li t chi bo chng sc cho bn! Hot ng tng tc ca con
ngi, k c s tng tc trong i sng kinh t, ph thuc vo mt s tin tng
no m bn thn n li da trn mt hnh thi trt t vn c to thun li bi
nhng quy tc cm on li ng x c hi ch ngha v kh lng. Chng ta gi
nhng quy tc ny l cc th ch.
Trong cuc sng thng ngy, chng ta tng tc vi v s ngi v t chc m
chng ta him khi quen bit, song chng ta vn t nim tin to ln ca mnh vo
cch ng x d tin on t h. Chng ta trao nhng ng tin kh nhc ca mnh
cho mt nhn vin thu ngn, ngi m chng ta c th qun mt ch sau dm
pht, trong mt ngn hng m chng ta khng bit t g v mc d tr hay ban
i
Jane Jacobs (1916 - 2006): tc gia, nh hot ng x hi v nh th hc ngi Canada gc M. (ND)
16
qun tr ca n. Chng ta cho php mnh c phu thut nh nhng bc s m

trc y chng ta kh lng bit mt, ti nhng bnh vin m chng ta cha h
c tn mt nhn thy cnh quan bn trong. Chng ta tr tin trc mua mt
chic t c sn xut nc ngoi bi nhng cng nhn m chng ta s khng
bao gi gp mt. Song, trong tt c nhng tnh hung , chng ta tin tng l s
nhn c nhng dch v b cng v cam kt giao hng s c thc hin. Ti
sao vy? Ti v tt c nhng ngi ny u c kin thc v k nng chuyn mn
p ng v h chu s rng buc ca cc th ch nhng tri buc i vi cm
d c hi ch ngha l khng giao hng hay la bp chng ta. Chng ta kh
nng tha nhn rng s vi phm ch k i vi hp ng m mnh k kt s
khin chng ta phi chu hnh pht theo cch ny hay cch khc. Trn phng
din , i sng kinh t hin i li ph thuc kh bp bnh vo v s quy tc
thnh vn v bt thnh vn. Nu chng b vi phm rng ri nh khi x hi sp
sau tht bi ca mt cuc chin hoc ri vo tnh trng hn lon bn trong th
nhiu hot ng tng tc con ngi m s phn vinh ca chng ta vn da vo
s khng cn kh thi na, mc sng v cht lng cuc sng s xung dc khng
phanh. Do vy, chnh nhng th ch vn gip ngn nga iu s to nn tng
cho mc sng v cho cm nhn ca chng ta v an ninh v cng ng.
S khim khuyt v mt th ch ca kinh t hc v chnh sch cng

Nhn chung, ch lu ca kinh t hc tn c in th k 20 gi nh rng cc th
ch n t bn ngoi v cc ch th iu chnh mt cch hon ho thch ng
vi chng. Nhiu lm, chng cng ch c i x nh th mt tc nhn gy
thm phc tp cho cc m hnh kinh t. Gi thuyt chun tc l mi ngi giao
dch kinh doanh vi nhau m khng ny sinh bt ng hay pht sinh chi ph.
bo v quan im ny, ngi ta lp lun rng mi s l thuyt ho u nht thit
phi da trn s tru tng ho (abstraction), v iu m ngi ta rt ra t nhng
hin tng lai khng nh hng ti nhng g m ngi ta mun phn tch. Xin
ly v d: mc d hin tng trng lc l mt khi nim rt quan trng i vi
hiu bit ca chng ta v th gii vt cht, song chng ta vn dt khot khng tch
hp trng lc vo trong phn tch tng trng kinh t.
Tuy nhin, li bin h trn li hon ton khng tho ng. Cc th ch gip tit
gim chi ph phi hp hnh ng ca con ngi v v th chng chim v tr trung
tm trong hiu bit ca chng ta v s tng tc ca con ngi. Chng ta c th
chng minh iu ny bng nhng dn chng thuyt phc hng ngy hoc bng
cch ch ra rng vic loi b cc th ch s dn ti nhng khim khuyt h trng
trong tri thc kinh t.
Trn bnh din cuc sng thng ngy, cc th ch c nh hng ngay t nh tr:
khi bn tr c trao cho chi nh l ti sn c nhn ca mnh, ta c th nhn
thy l chng gi gn v c th cm thy c khch l khi ho phng cho bn
chi mn ti sn. Ngc li, khi mi th thuc v tt c bn chng m khng
phi mt a tr c th no, chng c xu hng sao nhng ti sn ca mnh v
17
tranh ginh nhau hng chim gi nhng th chi c th no (Alchiani,

Henderson ch bin, 1993, trang 73-74)ii. Mt v d khc c th cho thy cch
thc m mt th ch gip mi ngi t mc ch ca mnh mt cch hiu qu
hn chnh l tin. Khi ngi ta phi da vo hnh vi trao i ginh c nhng
hng ho v dch v m mnh mun tiu dng, song li khng sn xut ra c,
h i mt vi s bt trc l khng hiu mnh c kh nng ginh c chng hay
khng. Liu mnh c tm ra ngi nhn cho nhng th rau qu m mnh trng
hay khng? Mnh mun i nhng th rau qu ny ly mt chng trnh my
tnh m mnh cn vi ai? Quan trng hn, h thm ch c th khng nhn ra
nhng g m mnh c kh nng mua hoc mun mua. Ngc li, nu tn ti mt
th ti sn m mi ngi u tha nhn l phng tin trao i (tin) ng thi s
cung cp v s dng n li chu s rng buc ca cc th ch th mi ngi c th
tin tng hn nhiu rng h c th ginh c nhng th m mnh mong mun,
vi chi ph tm kim v giao dch thp hn rt nhiu so vi hnh thc trao i hin
vt ly hin vt (barter). Nh vy, tin t gip tit kim chi ph phi hp.
Trn bnh din chnh sch kinh t thc tin, kinh t hc chnh thng tn c in
chun tc (standard neoclassical mainstream economics) nhng nm gn y lin
tip tht bi trong vic gii thch hoc tin on v nhng hin tng th gii thc
(real-world phenomena) v n loi b cc th ch cng l do tn ti ca chng ra
khi cc m hnh ca n. S ngho nn ca kinh t hc chun tc (standard
economics) tr nn r rng, chng hn, khi gii thch qu trnh tng trng.
Khuyn ngh chnh sch cc nc ang pht trin thng b t nhm ch, bi
cc c vn kinh t vn quen vi gi thuyt rng cc th ch chng ng vai tr g.
Trn thc t, nhiu khi nim ngoi nhp kh ng vng v cc th ch ti cc
nc ang pht trin khc bit rt ln so vi cc nc pht trin v v cc th
ch s ti phi c iu chnh nu mun mt s khi nim chnh sch no c
tc dng. V vy, khung kh th ch m nn sn xut v thng mi hin i
kh d pht trin khng th thng xuyn b nh gi thp. V cc nh kinh t hc
Phng Ty theo truyn thng y c chun b rt ti cho vic chn on ti sao
tng trng bn vng li khng thnh hin thc v nhng g c th thc thi
cu vn tnh hnh (Olson, 1996)iii. Nhiu ngi lp lun rng php th quyt nh
nht i vi kinh t hc tn c in xy ra khi cc nn kinh t ch huy trong khi
Soviet c nh n v cui cng i n ch sp . Cc nh kinh t hc Phng
Ty cng cc t chc quc t vi s gp mt ca cc nh kinh t hc tn c in
tht bi trong vic d on s kin bc ngot ny v u tin khng th a
ra nhng khuyn d ng n bi h b qua cc th ch. Rt cuc, s tn li
ca ch ngha x hi li t ra thch thc cho vic to dng v thc y nhng th
ch nn tng nh quyn t hu, lut hp ng v php tr ni chung.
Mt cch khc i n lun im nn tng trn y l hng s ch n phn
chi ph phi hp cao v khng ngng gia tng ca qu trnh sn xut v phn phi
i
Armen Albert Alchian (1914 - ): Nh kinh t hc ngi M, gio s kinh t ti i hc California, Los
Angeles. (ND)
ii
Tc l trch t bi vit ca Alchian trong tc phm do Henderson ch bin, xut bn nm 1993. (ND)
iii
Tc l trch trong tc phm ca Olson nm 1996. Cc tc phm m tc gi trch dn y u nm
trong mc Th mc Kho cu cui cui sch. (ND)
18
sn phm quc dn trong cc nn kinh t hin i. Mt b phn ln thuc khu vc

dch v hin chim trn 66% tng sn phm ca OECD (Organization for
Economic Cooperation and Development T chc Hp tc v Pht trin Kinh
t) li quan tm n vic to thun li cho cc giao dch v dn xp hot ng
tng tc ca con ngi. Khu vc phi hp (coordination sector) ca nn kinh
t hin i l cn thit to thun li cho s phn cng lao ng v phn hu tri
thc ang khng ngng gia tng, vn l nn tng cho mc sng ca chng ta.
Vic gi nh, nh trong kinh t hc tn c in, khng tn ti chi ph giao dch
v v th khng tn ti nhu cu no i vi nhng quy tc gip tit kim chi ph
ny ngha l b qua mt bn qu na ton b n lc kinh t ca cc nn kinh t
tin tin, tc l ci cu phn ln v ang tng trng nhanh thuc khu vc dch
v, lin quan n hot ng giao dch v phi hp. Qua vic nh gi thp bi
ton phi hp, kinh t hc tn c in thin v phn tch hot ng sn xut v
hot ng phn phi vt cht, v v th t lin quan n nhiu hot ng kinh
doanh hin i vn quan tm n vic t chc v phi hp cc quyt nh ca
ngi bn v ngi mua.
Tng t, mt im m y na l ngun gc ca s tht bi trong vic chn
on ti sao cc nn kinh t phc li vi bn tay can thip mnh m ca chnh ph
li ang tri qua hin tng suy gim tc pht trin kinh t, tnh trng tht
nghip cao, s thiu tin tng ngy cng tng v thi hoi nghi ph bin ca
c tri. Qu trnh xi mn v thoi ho dn dn ca cc th ch then cht chng
hn nh cc quyn ti sn, trch nhim t thn v php tr (rule of law) ti cc
nn dn ch m cc nhm li ch gi vai tr chi phi thng din ra thm
lng. Nhng phng thc phn tin b khng d g pht hin ra ngay bi l s
thay i th ch khng phi l mt phn nm trong nhng g m a s cc nh
kinh t hc vn phn tch.
Cc s gia kinh t cng khm ph ra t lu, nu qu thc h cha tng thc
c iu , rng s thay i th ch l mt phn quan trng v l th ca kinh
t hc (Gibbon, [1776-1788] 1996). S gia kinh t tng ot gii Nobel Douglass
North cho thy r iu khi ng vit:
khung mu [kinh t hc] tn c in thiu vng cc th ch ... Cc m

hnh tng trng thi thng hin nay ca cc nh kinh t hc li khng
i mt vi ci ch cu trc kch thch nn tng (underlying incentive
structure) m h gi nh trong cc m hnh ca mnh. Nhng khim
khuyt nh th trong hiu bit ca chng ta khin cc nh kinh t hc
ch qua cc s kin Trung u v ng u ... ni m thch thc
chnh l vic ti cu trc nn kinh t ... nhm to dng mi trng thn
thin cho tng trng kinh t. Liu qu trnh ti cu trc c th thc
hin c m khng cn phi lu thn trng n cc th ch hay
khng? M t c im th ch ca nhng th trng nh th l bc u
tin i n ch gii p nhng vn ny.
(North, 1994, trang 257; xem thm North trong tc phm do Drobak &
Nye ch bin, 1997, trang 3-12)
19
Mt thc t cng tr nn r rng l l thyt kinh t hc chun tc ch c gi tr

hn ch i vi kinh t hc kinh doanh (business economicsi). Nhiu ngi trong
gii kinh doanh nhn thy mt cch chnh ng rng cc l thuyt kinh t tht kh
khan, tru tng v t lin quan n mc ch ca h. iu ny gii thch ti sao
mt phn trong s hi sinh gn y ca kinh t hc th ch li n t vic nghin
cu lch s kinh doanh (business history), x hi hc kinh t (economic
sociologyii), khoa hc t chc mi (new organisation science) v lut php v
kinh t hc (law and economicsiii). Cc chuyn ngnh ny dt khot tch hp
cc th ch vo m hnh ca chng nhm a ra nhng khuyn d thc tin v
thch ng hn.
S thng tin ca kinh t hc th ch

Do thi khng tho mn ngy cng tng vi kinh t hc chun tc cng nhng
m hnh tru tng, kh khan ca n m nhiu hc gi hin nay (li) ang tip
nhn nh trung tm ca kinh t hc th ch, l: cc th ch ng mt vai
tr then cht trong qu trnh phi hp hnh ng ca cc c nhn. Vic phn tch
nn tng, qu trnh tin ho, ni dung, tnh nht qun v s p t ca cc quy tc
c th em li cho chng ta nhiu hiu bit v nhng hin tng kinh t ch yu,
chng hn nh tng trng kinh t hay cch thc vn hnh ca cc th trng.
Ngi ta ang ngy cng nhn ra rng cc th ch cu thnh nn th ngun vn
x hi quyt nh: c th ni, chng l phn mm (software) dn dt s tng tc
ca con ngi v qu trnh pht trin x hi. Qu thc, chng ta ang pht hin ra
rng phn mm li thng quan trng hn phn cng [hardware] (nhng hin
tng hu hnh, nh ngun vn vt cht chng hn).
H qu ca nhng hiu bit su sc ny l ngy cng c nhiu ngi quan tm
n kinh t hc th ch, mt cch nhn vo cc hin tng kinh t trong i thc
khc bit ng k so vi phng php tip cn tn c in chun tc i vi kinh
t hc, vn tp trung vo nhng iu kin phn b cc ngun lc c nh nhm
tho mn nhng nhu cu c nh. Nh chng ta s nhn thy trong Chng 2,
phng php tip cn ca kinh t hc th ch khng coi cc ngun lc hay nhu
cu ca con ngi l c nh, m thay v th li tp trung vo qu trnh tin ho v
tng trng kinh t thng qua hot ng khm ph v khai thc nhu cu mi v
ngun lc hu ch mi.
Do cc th ch ng vai tr then cht i vi tng trng nn chng ti s s
dng phn cn li ca chng ny ch ra rng hin tng tng trng kinh t
ngon mc thi hu chin khng th l gii tho ng nu thiu hiu bit v cc
th ch.
i
Cn gi l kinh t hc qun l (managerial economics), mt nhnh ca kinh t hc p dng phn tch kinh
t hc vi m (microeconomics) vo cc quyt nh kinh doanh c th. (ND)
ii
Phn tch cc hin tng kinh t t gc x hi hc. (ND)
iii
Mt cch tip cn i vi l thuyt php l (legal theory) vn dng cc phng php ca kinh t hc vo
php lut. N bao hm vic s dng cc khi nim kinh t hc l gii hiu lc ca php lut, nh gi
nhng quy tc php l no l hu hiu v mt kinh t, v tin on nhng quy tc php l no s c
ban b. (ND)
20
1.2 Thnh tu tng trng kinh t

Tm nhn di hn
S tin b rt chm chp v nng sut v mc sng l c trng xuyn sut qu
trnh pht trin kinh t lu di ca nhn loi. Tng trng dn s ph hp vi tin
b k thut v kinh t, v th mc sng bnh qun vn hu nh khng thay i qua
hng th k. Nhng tiu chun c bn ca iu kin sng vt cht bnh qun
chng hn nh tui th, sc kho c bn, t sut t vong tr em, tn sut nn i
v nhng t dch bnh ln vn khng thay i nhiu i vi mt ngi dn
bnh thng t cuc cch mng thi k mi (neolithic revolution), bo hiu
s khi nguyn ca nn nng nghip v chn nui khong 10.000 nm trc y,
cho n th k 17, khi cuc cch mng cng nghip bt u din ra (Kahn, 1979,
trang 7-25; Rostow, 1978). Nhng ngi nng dn Chu u cn i sng vi
ci hin thc gi rt, bi bm, i kht, bnh tt v on th gn nh vi cng
mc m cha ng ca h tng tri qua di thi La M (Roman timesi), v
ngi ta hy cn tranh ci l liu nhng ngi nng dn Trung Quc bnh thng
trong na u th k 20 c c hng mt cuc sng tt hn cht no so vi t
tin ca h trong thi i nh Hn 2000 nm trc hay khng. Cc nh s hc
thng tp trung vo gii cai tr v s ngi giu t i, song li khng thng
xuyn nhc nh chng ta v iu kin sng ca mt ngi n ng hay ph n
bnh thng.1
Chng ta phi t nhc nh mnh v kinh nghim pht trin kinh t di hn ca
nhn loi nh gi cuc cch mng din ra gn y hn v nhn ra rng s
pht trin ca nhng th ch to thun li cho tng trng gp phn thit yu
vo s lan to ca thnh vng. Sau hng th k vi mc sng tt lm cng ch
gia tng mc hu nh khng th cm nhn l 1%/nm, u tin l nc Anh,
sau l Ty - Bc u v Bc M, chng kin s gia tng bn vng v mc
sng ca mt ngi dn bnh thng. Qu trnh ny bt u t cui th k 18, khi
ba nc Anh, M v c sn xut ra hai phn ba ton b sn phm ch to
ca th gii. Trong sut th k 19, ht nc ny n lt nc khc bt tay vo
qu trnh cng nghip ho v tng trng kinh t bn vng. Cui th k 19 v na
u th k 20, thu nhp u ngi ca cc nc nay thuc t chc OECD, tc l
cc nc cng nghip lu i vi nn kinh t th trng t bn ch ngha, tng
trng bnh qun mc cha c tin l 1,4%/nm, bt chp mc tn ph ca
hai cuc i chin th gii trong na u th k 20 (xem Bng 1.1). Tuy nhin,
n cui th k 20, cha y 1/5 dn s th gii li sn xut ra ti 4/5 sn lng
ca ton th gii, v th a s nhn loi vn cn phi n lc rt nhiu na mi bt
kp nhng cng ng c nng sut cao nht.
Cui cuc chin tranh th gii ln th hai, nhiu nh quan st m t thnh tu
tng trng ca th k 19 v u th k 20 nh mt hin tng qua v d on
hin tng nh n s xut hin sau sut mt th k. Song h lm. Khng ch
thu nhp bnh qun u ngi cc nc OECD tng mc cha c tin l 3,5%
t nm 1950 cho n khi khi pht cuc khng hong du m nm 1973, m hin
tng tng trng kinh t cn bt u lan rng ra phn cn li ca th gii, to
i
T th k 1 TCN n th k 15. (ND)
21
nn cc nc ang pht trin nhiu khu vc trn th gii. Nhng ngnh ngh
khc nhau tng lan to t nhng trung tm cng nghip lu i v thnh vng
vo cc giai on lch s trc kia, nhng cho n nm 1950 cc phng php
sn xut cng nghip hin i vn cn thuc s hu hu nh c nht ca nn vn
minh Chu u. Ngoi l ng ch nht l Nht Bn cng mt t trung tm cng
nghip khu vc nh Thng Hi chng hn.
Bng 1.1 Tng trng kinh t hin i: thu nhp u ngi c iu chnh
theo t l lm pht hng nm (%)
Cc nc cng nghip ho
Thi k Cc nc km pht trin
lu i (OECD)
Hu nh nh n (ch mt
n u th k 19 Hu nh nh n
s nc ct cnh)
1820-1870 +0,6
Hu nh nh n
1870-1913 +1,4
(mt s nc ct cnh)
1913-1950 +1,3
1950-1973 +3,5 +2,7

(c s khc bit ln)
1973-nay +2,5 +1,7

(c s khc bit ln)
Ngun: Maddison (1991) v t cp nht
T 1950 n 1973, tc tng trng bnh qun hng nm ca cc nc ang

pht trin (vn khng ng u v v nh hnh) l 2,75%; v mt nhm nh, cc
nn kinh t cng nghip mi ni (new industrial economies) ng tng
trng nhanh hn nhiu, bt u thu ht s ch ca cc th trng trn th gii
i vi sn phm xut khu ca chng v thu hp khong cch vi cc tiu chun
Chu u v cng ngh, nng sut v thu nhp trong mt thi gian k lc (Ngn
hng Th gii, 1993; Kasper, 1993). Bt u t cuc khng hong du m nm
1973, tc tng trng kinh t ton cu chm li i cht, xung mc bnh
qun 2,5%/nm cc nc cng nghip lu i thuc OECD v 1,7%/nm cc
nc ang pht trin. Tuy nhin, nhp tng tin kinh t nh th vn cha tng
c tin l theo bt k mt tiu chun lch s di hn no. Ti cc nn kinh t Chu
- Thi Bnh Dng theo nh hng tng trng, mc thu nhp thc t u
ngi bnh qun tng khong 8%/nm trong giai on t cui thp nin 1960
22
n gia thp nin 1990 - gp gn 7 ln trong phm vi mt th h. Hin tng

tng trng nng ng nh th, nh hng n 1,75 t ngi, l cha c tin l
trong lch s nhn loi.
Nu c s so snh di hn v mc sng, nh cch m cc nh s hc vn lm t
lu (Rostow, 1978; Maddison, 1991), kt lun a ra phi l: mc sng ngy nay
n gn nh tng ng mc sng Anh sau cc cuc chin tranh ca
Napoleon (Napoleonic Warsi); mc sng bnh qun Trung Quc trong nhng
nm 1990 c th snh vi mc thu nhp M giai on trc Th Chin I; v
mc sng ca mt ngi dn bnh thng cc nn kinh t th trng ng
nng ng hin nay c l ang tim tin n mc sng m nhng ngi Chu u
giu c nht (Thu S) c hng vo khong nm 1950.
S qu dn s
Hin tng gia tng v mc sng li i km vi mc tng trng dn s cha
tng c. Khi nn cng nghip hin i bt u Anh (khong nm 1750), ton b
dn s th gii ri vo khong 790 triu ngi. Trong khi s lng ngi trn tri
t c tnh tng 68% sut th k 19, n s tng khng di 370% cho n thi
im kt thc th k 20 (Rostow, 1978, trang 1-44). V mt lch s, tui th ca
con ngi th ngn ngi. Chng hn, ph n Php vo nhng nm 1740 c tui
th trung bnh l 25 nm. Gi y, con s ln ti 81 nm. iu ny lin
quan nhiu n tng trng kinh t. N chm dt mi e do thng trc v nn
i (ch ring Php th k 18 c ti 16 nn i xy ra trn din rng) v tng
cng cc ngun lc y t ( London th k 18, 10% trn tng s ngi cht l do
bnh u ma, th bnh dch bin mt hon ton sau chin dch tim chng
vc-xin trn din rng). Khong s tr em sinh ra Paris trc cuc cch mng
Php (1789-1799) b m chng b ri. Thc n hng ngy ca ngi dn bnh
thng th n iu v bt cn i. Khi mc sng tng ln, thnh qu thng
c dnh cho vic chm sc sc kho, cu t nn i km v tng cng dinh
dng, nh vy s ngi cht tr t i. T nc ny sang nc khc, t l t vong
gim xung kh nhanh sau khi qu trnh pht trin kinh t bt u, trong khi t
sut sinh li gim vi mt tr v thi gian v vi tc chm hn, dn n s
bng n dn s tm thi. Hin tng ny c gi l s qu dn s
(demographic transtion).
Tng t, ng hnh vi s gia tng mc sng nhanh chng khu vc Chu -
Thi Bnh Dng t nm 1970 l s suy gim nhanh chng ca t sut t vong.
Chng hn, bnh qun trong 1,75 t dn s ca khu vc ny, t sut t vong tr s
sinh gim t mc 77 nm 1970 xung cn 40 nm 1995 (Ngn hng Th
gii, 1997, trang 225). y l hin tng in hnh, tui th con ngi lun tng
ln cng vi mc sng. Tng trng lm gia tng tui th con ngi, mt thc t
c th minh ho y bng d liu t M
i
Cc cuc chin gia Php (di triu i Napoleon Bonaparte) v mt s nc Chu u t 1799-1815.
(ND)
23
Nm 1901 1995
Mc thu nhp (dollar trn u ngi) 100 367
Tui th bnh qun (nm) 58,8 77
v nhng d liu gn y hn t khu vc Chu Thi Bnh Dng:
Nm 1970 1995
Mc thu nhp (dollar trn u ngi) 100 642
Tui th bnh qun (nm) 59 68
Ngun: Ngn hng Th gii (World Bank)
Tc gia tng dn s nhanh chng c chiu hng gim tr li cng vi s tng

trng kinh t lin tc, nn gio dc tt hn v kht vng vt cht ngy mt tng
ln (Freeman & Berelson, 1974, trang 36-37; Kahn, 1979).
Khng cn nghi ng g, kha cnh ni bt nht ca nn kinh t ton cu th k 20
chnh l ch hu ht s dn tng ln nhanh chng u c n mc, chu cp
nh ca, gio dc v gii tr tt hn so vi cha ng ca h. Ngy nay ch cn
tng i t khu vc m con ngi cn phi chu ng ni thng kh dai
dng hay iu kin sinh sng v vt cht xu i, ng ch nht l Nam ,
Chu Phi cng mt s nn kinh t k hoch ho tp trung trc y.
C nhin, s chuyn mnh t nh n sang tng trng mang du n th k trn
ton cu trong th k 20 vn khng to ra x hi l tng (Utopiai) trn tri t.
D vy, ti a s khu vc v trong phn ln thi gian, mc thu nhp cao li t ra
hi ho vi nhng gi tr nn tng khc m con ngi khao kht, chng hn nh
t do, cng bng v an ninh.
Khi nim then cht:

Tng trng (growth) l mc tng thc cht v bn vng v gi tr hng ho v
dch v theo u ngi, tc l sau khi loi tr nh hng ca lm pht.
Mt s nh kinh t hc tng a ra l l ng h vic xem xt cc nhn t khc,
chng hn nh nhng tin ch t mi trng. Tuy nhin, nhng bt ng v cch
thc tnh ton li qu kh dung ho vi nhau n mc thu nhp bnh qun u
i
Khi nim v mt x hi l tng vi mt h thng x hi - chnh tr - php l hon ho. (ND)
24
ngi (hay tng sn phm quc ni u ngi) vn l s o tng trng c s

dng rng ri nht.
Thut ng qu dn s (demographic transition) nhm ch s gia tng tm thi
ca tc tng trng dn s, vn xy ra sau khi bc vo qu trnh tng trng
kinh t bn vng. N bt ngun t s trng hp gia hin tng suy gim kh
nhanh v t sut t vong v hin tng suy gim t sut sinh tr hn.
Kinh nghim ca mt s nc
Hin tng tng trng trn ton cu m chng ta va phc ho li din ra khng
ng u. Nhn chung, cc quc gia tin phong vo u th k 20 M, Anh,
Australia vn nm trong s nhng nc giu c nht: qu thc, nhng x hi
kh gi nht v nng sut nht vo nm 1820 thnh cng trong vic t c
mc tng cao nht v mc sng sut th k 19. Phn ln nhng nc thuc s
ngho nht cch y 200 nm nay vn cn ang chp chi pha sau.
Tuy nhin quy lut chung ny vn c ngoi l: Nht Bn, mt nc ngho v tch
bit u th k 19 bt kp nhng quc gia giu c nht Chu u v Chu M
trong na cui ca th k 20 (Hnh 1.12). Cc nn kinh t thnh ph ng l
Hng Cng v Singapore (khng minh ho y) cng bt kp Phng Ty.
Qu trnh bm ui tng t vn ang din ra cc nn kinh t th trng khc
ng , chng hn nh Hn Quc (xem hnh). Cng ng ch nh th, cc
quc gia ng dn nht khu vc Chu - Thi Bnh Dng (Trung Quc v
Indonesia) tng trng nhanh chng sau khi tri qua hin tng gn nh nh
n v thu nhp bnh qun u ngi mc rt thp trong sut na u th k 20.
Trong chng mc m s liu thng k c th tin tng c th mc sng cc
nc tng trng nhanh nh Hn Quc, i Loan, Malaysia v k c Thi Lan
cho n gia nhng nm 1990 vt qua mc sng nhiu nc thuc ng
u (theo s liu t nhiu ngun ca Ngn hng Th gii).
Trong mt s trng hp, thu nhp bnh qun u ngi li suy gim sut mt
giai on kh di, chng hn nh n v Trung Quc sut na u th k 20,
v gn y hn l Chu Phi (lu Ghana v Nam Phi trong Hnh 1.1). Tng
t, cc nc cng sn trc y v d nh Lin bang Soviet/Nga v Cng ho
Sc trong Hnh 1.1 r rng l tri qua hin tng gim nhp tng trng v
sau , khi m cc th ch kinh t ca chng tht bi, l s suy thoi ton din.
Chng hn, thu nhp bnh qun u ngi ca Nga theo nh gi ca Ngn hng
Th gii gim 40% trong giai on 1985-1995 (Wolrd Bank, 1997, trang 215).
iu ny gy ra nhng h lu x hi su rng, nh v tui th v sc kho. C
th dn ra y mt v d, t l mc bnh bch hu vo nhng nm 1980 l khng
ng k, song con s ny li tng ln ti 50.000 trng hp vo u thp nin
1990. Tt c nhng hin tng nh th u cho thy rng tng trng kinh t
khng h mang tnh cht t pht v nhng iu kin cho tng trng kinh t cn
phi c quan tm, nu khng mun phi gnh chu nhng hu qu kinh t v
phi kinh t su rng.
25
Hnh 1.1 Tng trng kinh t th gii, 1820-1995 (theo mc dollar M quc t
nm 1990)
Ghi ch: H chia logarith, nh y, cho thy tc tng trng ng u l mt ng

thng, s tng tc l mt ng dc tut, s gim tc l mt ng km dc hn.
Ngun: Maddison (1995) v t cp nht.
26
Hin tng suy gim mc sng mnh m, nh nhng g tng din ra Nga, li
gi ln cu hi v nguyn nhn c bn gy ra hin tng bt thng . Ngay c
s phn tch thiu ch cng nu ln bi hc l iu ny lin quan su sc n s
sa st ca cc th ch trong x hi. Kinh nghim v qu trnh chuyn tip ln xn
t mt tp hp th ch tht bi sang mt trt t kinh t - x hi khc chc chn ch
ra rng mc sng cao khng phi l t pht, m chng tu thuc vo cc quy tc
phi hp ca tr chi kinh t, chnh l cc th ch (v cc vn lin quan n
s chuyn tip, xem thm Chng 13).
Hin tng kinh t nh n v tng trng m dng nh, t kinh nghim thc
tin, ng hnh vi cc nn kinh t khp kn, vi s tranh chp trong nc v
quc t, vi nhng bin ng ln trong h thng kinh t, v vi nhng hn ch
ngt ngho i vi sng kin c nhn v quyn t hu (thiu t do); trong khi
tng trng nhanh v bn vng li song hnh vi cc quyn ti sn m bo, cnh
tranh, v tnh m [openness] (Vin Fraser [Fraser Institute], 1997). Gi thuyt ny
chc chn ng c khm ph v l gii c th.
Khi qut hn, vn ny ra y l: iu g l gii cho hin tng tng trng
kinh t?
1.3 L gii tng trng kinh t

Qu trnh huy ng cc yu t sn xut
Khi cc nh kinh t hc tm cch gii thch thnh tu ni bt ca s gia tng bn
vng v nng sut v thu nhp ca con ngi, h ngy cng pht hin ra nhiu
nhn t c tc dng l gii m ngi ta cn phi da vo y nm bt hin
tng phc hp ny.
Trong nhng nm 1940 v 1950, cc nh kinh t hc nhn mnh n tm quan
trng ca vic huy ng t bn (K) cho tng trng di hn, h tha nhn tng
trng ph thuc vo s tch lu t bn [capital accumulation] (tit kim, u t
rng).
Nhn t then cht ca tng trng: K
Trong cc nn kinh t hin i, qu trnh tch lu t bn thng thng i hi hai

hnh vi bit lp t nhng ngi khc nhau: (a) s tr hon tiu dng t thu nhp
hin hnh, s hi sinh bng cch tit kim, v (b) s vay mn tit kim bi cc
doanh nghip km theo qu trnh lp t my mc sn xut, nh ca v nhng
hng mc khc ca t bn vt cht (u t). Qu trnh tch lu ti sn vn (capital
formation) thng c m t l bt n tim tng (l thuyt Harrod-Domar).
Mt s nh kinh t hc ca nhng nm 1940 v 1950 li coi tng trng nh mt
hin tng nht thi, bi h cho rng mc u t t bn ngy cng tng s dn
ti s suy gim nng sut cn bin (marginal productivity) ca t bn. Trn
phng din ny, h lp li li tin on t th k 19 ca Karl Marx (1818-1883),
27
ngi tng d bo v s sp chung cuc ca h thng t bn ch ngha v cc

nh u t khng sm th mun s cn kit tng v nhng hnh thc s dng
t bn sinh li, do t l thu hi vn s suy gim. Nh hin nay tt c chng ta
u bit, h hon ton sai lm.
Trong nhng nm 1950, gii kinh t hc bt u cm thy khng thoi mi vi
vic hng tm im nghin cu hn hp vo s tch lu t bn (capital
accumulation) nh l li gii thch cho qu trnh tng trng. iu ny din ra
vo thi im m tng trng phc hi mnh m sau chin tranh. Cc nh kinh
t hc thi by gi s dng khi nim hm sn xut quc gia (national production
function), mi quan h m qua cc th u vo nh t bn (K), lao ng (L) v
cng ngh (TEC) lin quan n mc sn lng u ra vn d tin on. Cc l
thuyt th k 19, vn khng nh tng trng dn s c nh hng quan trng n
tng trng kinh t, lc ny li hi sinh v c lin h vi s gia tng ca lc
lng lao ng.
S gia tng nhanh chng ca ngun cung lao ng vn c xem l c nh hng
tch cc n tng trng kinh t. Ton b u vo v cc yu t sn xut c cho
l c mc thu hi dng song li gim dn theo quy m (Solow, 1988, tng kt
cc trc tc ca ng cng nhng ngi khc v loi l thuyt ny):
Cc nhn t tng trng then cht: K, L, TEC
Phng php tn c in ny c li th l n cho thy qu trnh tng trng

khng nht thit phi bt n hay khng trnh khi suy gim tc , nh Marx
tng khng nh. V mt k thut, cc nh kinh t hc khng cn t duy theo mt
hm sn xut c nh na, m h nhn ra rng cng ngh tin tin hn s nng
hm sn xut ln. iu ny c ngha l cng ngh tin tin hn s cho php cc
dng t bn v lao ng c nh chuyn ho thnh nhiu u ra hn. L thuyt
ny cng tnh n mt thc t hin nhin l gi c ca cc yu t sn xut c th
thay i chng hn, khi thng d t bn tng ln, n s y li sut vn xung
v dn ti vic thay i cc yu t: ngun vn r hn c th c s dng vi t
l ln hn tit kim chi ph lao ng t . s thay th lao ng - t bn
tr nn kh thi, cng ngh dt khot phi c tha nhn, bi s thay th y
li ko theo s thay i cng ngh. Qu thc, t nhng nm 1960, s i mi k
thut (technical innovation) tr thnh mt trong nhng mi quan tm chnh ca
cc nh nghin cu khi h tm hiu cn nguyn ca tng trng kinh t.
Phn cng v phn mm ca tng trng

Qu trnh tm hiu c y mnh trong nhng nm 1960 khi cc nh kinh t
hc bt u nhn mnh nh hng quan trng ca nn gio dc cht lng cao
cng s tch lu k nng tt hn (skill acquisition - SK): nhng qu trnh b sung
cho ci khi nim gi l ngun vn con ngi [human capital] (Becker, 1964).
28
Cc nhn t tng trng then cht: K, L, TEC, SK
Phng hng tm ti ny nhn mnh n nhn thc rng tri thc k thut tt hn
cng vi cc k nng thnh tho hn l iu kin cn thit m bo lng t
bn gia tng s c s dng vi mt hiu sut t bn gia tng. Ngi ta nhanh
chng nhn ra mt thc t hin nhin l nhng tin b trong phn mm ca pht
trin (k nng, tri thc v k thut v t chc) li m bo hiu sut tt hn cho
phn cng ca pht trin (lao ng, t bn).
V cui thp nin 1960, cc nh quan st khc nhn mnh ng gp ca ti
nguyn thin nhin cho tng trng v ch ra kh nng cn kit ca mt s loi ti
nguyn thin nhin [natural resource, NR] (Cu lc b Rome [Club of Romei],
xem tc phm ca Meadows v cng s, 1972). Tuy nhin, nh kinh t hc no
hiu bit v b quyt v cng ngh th li c quan im lc quan rng mc gi
khan him ang gia tng ca mt s loi ti nguyn thin nhin s gip huy ng
tri thc mi nhm tm kim thm nhng ti nguyn nh th hay tit kim ngun
ti nguyn sn c, qua m ra nhng hng tng trng mi (Beckerman,
1974; Arndt, 1978).
D liu v cc yu t phn mm (sofware factors) tht kh tm kim. Song trong
nhiu nghin cu nh lng v tng trng kinh t (da trn gi thuyt v hm
sn xut tn c in v th trng cnh tranh), ngi ta li ch ra rng qu thc
cc yu t ny thng ng vai tr rt quan trng. Thng thng, t nht l mt
na mc tng o c v mc sng c th quy cho cc yu t th ba mt cch
hp l, tc l, nhng u vo khc vi lao ng v t bn (Denison, 1967). C
th, ngi ta pht hin ra rng s khc bit gia cc nn kinh t tng trng nhanh
v chm thng c th l gii bng cc yu t th ba (Chenery v cng s,
1986; Barro v Sala-I-Martin, 1995, trang 414-461).
Tuy nhin, mc d a ra mt nhn thc nh lng hu ch v nhng g tc ng
n tng trng di hn, song nghin cu trn vn khng thc s l gii c ti
sao mt s x hi nht nh li tch lu c nhiu ngun vn vt cht v con
ngi hn so vi s khc. Tt c nhng nghin cu trn y u ch a ra nhng
li gii thch gn ng nht v tng trng. Ngi ta vn cha th gii thch c
nguyn do ti sao ngi ta li tit kim, u t, khai thc ti nguyn thin nhin
v tip thu k nng hoc l khng gii thch c chng (Giersch, 1980;
Harberger, 1984).
Mt s nh kinh t hc khc, nhng ngi phn tch v tng trng kinh t cc
nc cng nghip lu i v mi ni, li tp trung vo mt nhn nh t thp nin
1930, l cu trc ca hot ng kinh t thay i mt cch c h thng cng vi
s gia tng ca thu nhp. C th, cng nghip ch to l ng c ca tng
trng trong mt phm vi thu nhp nht nh, tng trng nhanh hn so vi tng
th nn kinh t (Syrquin, 1988; Rostow, 1978; Fels, 1972). Trn mt mc thu
i
Mt t chc phi chnh ph gm cc chuyn gia hng u trn th gii, quan tm n nhiu ch chnh tr
quc t a dng; n ra i vo thng 4/1968 v t tr s Zurich, Thu S. (ND)
29
nhp nht nh, cc ngnh dch v li c xu hng tng nhanh mt cch bt tng
xng. Ngi ta cng nhn thy l cc ngnh cng nghip khc nhau th pht trin
nhng mc thu nhp khc nhau: nhng ngnh cng nghip thm dng lao ng
c tc tng trng vt tri khi mc thu nhp (v tin cng) thp, cn nhng
ngnh cng nghip thm dng t bn v i hi k nng chuyn su li pht trin
hn khi thu nhp tng. C cu tng sn phm quc dn (national product) nu bt
thc t l ng sau hin tng tng trng kinh t v m tc thi l nhng cu
trc kinh t vi m vn ang tin ho mt cch t nhin. Cc nn kinh t vi
linh hot gi c (price flexibility) cao cng kh nng lu ng ca cc yu t sn
xut (factor mobilityi) cao c xu hng tng trng nhanh hn cc nn kinh t
cng nhc (Kasper, 1982, trang 71-96). Do , mc thay i v c cu (STR)
l mt phn ca qu trnh pht trin:
Cc nhn t tng trng then cht: K, L, TEC, SK, NR, STR
Ngi ta cng sm pht hin ra rng cc qu trnh chnh tr thng ng vai tr to

ln trong vic khin cho cc cu trc kinh t tr nn cng nhc, c cc nc
km pht trin (ni m cc nhm li ch vng mnh c th ng vai tr chi phi)
ln cc nn kinh t pht trin v dn ch (ni m hot ng lobby cng cc nhm
quyn lc ch k c th kim sot cc quy trnh chnh tr v qun l nhm chng
li vic iu chnh c cu sang nhng iu kin mi).
Doanh nghip, tri thc v cc th ch

Tm im nghin cu kinh t hc vi m ny t ra rt hi ho vi mt tm im
mi v phc tp hn v vai tr trung tm ca tri thc: tri thc mi v hu ch
c tm ra, th nghim v ng dng nh th no? iu g thc y cc ch th
ca qu trnh cc doanh nhn [E] h huy ng cc yu t sn xut, mo
him s dng tri thc mt cch sng to v th nghim nhng thay i v c cu?
Cc nhn t tng trng then cht:

K, L, TEC, SK, NR, STR
Cc doanh nhn
Trong thp nin 1970, cc l thuyt gia kinh t da vo cc cng trnh trong na
u th k 20 ca cc tc gia nh Joseph Schumpeter (1883-1950) cng trng
phi kinh t hc o (Ludwig von Mises, 1981-1973; Friedrich August Hayek,
1899-1992), nhng ngi nghin cu vai tr ca doanh nhn trong tin b kinh
i
Kh nng chuyn sang hnh thc s dng khc hay a im khc ca lao ng, ngun vn v cc ngun
lc khc. (ND)
30
t v tm quan trng ca cnh tranh vi vai tr l phng thc khm ph tri thc
hu ch ca con ngi (Hayek, 1937; 1945; 1978; Kirzner, 1960, 1973, 1997;
Kilby, 1971; Machlup, 1981, 1984; Blandy cng cc tc gia khc, 1985). H lp
lun rng qu trnh tin ho ca tri thc, cng ngh v nn kinh t c thc y
bi nhng ch th dm chp nhn ri ro khm ph tri thc song ch vi iu
kin l h c ng c vt cht tm kim v i mi ng thi h phi i mt
vi thch thc cnh tranh lin tc.
Tri thc ch c th c khai thc v nhn rng nu nhng ngi nm tri thc
chuyn mn c th hp tc c vi nhau. Do , s phn cng lao ng tt hn
m trn thc t l s phn hu v phi hp tri thc (division and coordination of
knowledge) tt hn chnh l ngun gc thc s ca tin b kinh t. y khng
phi l nhn thc mi m g. Trit gia v nh kinh t hc ngi Scotland Adam
Smith tng vit trn 200 nm trc: Chnh s nhn rng mnh m ca hot ng
sn xut tt c cc ngnh ngh khc nhau, vn bt ngun t s phn cng lao
ng, to ra, trong mt x hi vi nn qun tr tt, s sung tc ph bin m
ngay c ngi dn nhng giai tng thp nht cng c th hng (Smith,
[1776], 1970-1971, trang 10).
T gia thp nin 1970, qu trnh tm kim li kin gii cho tng trng kinh t
cng c thc y ng k nh nhng nghin cu di hn v lch s kinh t
(North & Thomas, 1973, 1977; North, 1992; Jones, [1981] 1987, 1988; Rosenberg
& Birdzell, 1986; Hodgson, 1988). Nhng phn tch nh th cho bit ti sao
nhng tin b to ln v tri thc k thut v t chc li din ra trong cuc cch
mng cng nghip. Nhng bc tin ny khng din ra t ngt m ph thuc
ch yu vo s tin ho t t ca cc th ch to thun li cho s tch lu t bn
v hot ng trao i trn th trng (cc quyn t do dn s ca c nhn; cc
quyn ti sn; s bo v hp ng hu hiu bng php lut; chnh ph hu hn
[limited government]). Chng cho thy cc doanh nhn t bn ch ngha khng
th to ra tng trng kinh t bn vng khi h thiu s tin tng, m tng trng
kinh t bn vng li ch yu da vo cc quyn t do kinh t, dn s v chnh tr
cng nh vo nhng khung kh th ch thun li gip cng c s tin tng ln
nhau (Scully, 1991, 1992; Porter & Scully, 1995).
Mt phng hng nghin cu lin quan khc t vn l ti sao nhng tin b
to ln v tri thc k thut cc nn vn ho ngoi Chu u li khng dn ti mt
cuc cch mng cng nghip? C th, mt cu hi hc ba v lch s kinh t l ti
sao nn k ngh tuyt ho ca Trung Quc, c bit di triu i nh Tng (960-
1278), li cha bao gi chuyn ho thnh mt cuc cch mng cng nghip.
Nhng phn tch trn ch ra tnh trng thiu nhng iu kin tin quyt v x hi,
chnh tr v php l tm li l cc th ch ti Trung Quc v cc nn kinh t
ln khc ca Chu . cc nn kinh t ln v khp kn ny, gii cai tr khng
phi cnh tranh nhau thu ht hay gi chn nhng ngi giu tinh thn doanh
nghip v tri thc trn lnh a ca mnh (nh Chu u thi hu Trung c).
Gii cai tr khng phi pht trin nhng th ch m t bn v doanh nghip lu
ng nhn thy l hp dn (Jones, [1981], 1987). Sau khi xem xt nhng cch l
gii khc nhau v tht bi ca Trung Quc trong vic khi pht mt cuc cch
mng cng nghip bn vng, mt nhm s gia kinh t i n kt lun:
31
[nhng thnh vin c th ca] x hi [Trung Hoa] ch c th tit gim chi

ph giao dch n y m thi, cha a nn kinh t bc vo mt
qu trnh tng trng bn vng v c chiu su [Triu nh] mi ch
cung cp c mt t c s h tng hay dch v. ng ch l y li
khng tn ti mt h thng php l c lp no, khng c hnh thc bo
v no dnh cho nhng th ca ci qu gi chuyn ch trn ng,
khng c cnh st bo v ngi dn Tuy vn c nhng to n chnh
quy, song chng li thiu nhng th tc bi bn lin quan n nhng th
phin toi nh bng chng thc chng hn. Hp ng th khng th ch
ti Hot ng giao dch kinh doanh c khuynh hng din ra theo kiu
mt i mt hoc b hp trong nhng nhm ngi m cc thng
nhn hoc th th cng lin kt vi nhau t trc v nhng l do phi
kinh doanh.
(Jones v cng s, 1994, trang 33)
Ni cch khc, nhng khim khuyt v pht trin th ch Chu ph nh

vic gt hi thnh qu ca tin b cng ngh v mt th trng vi tim nng to
ln. Douglass a ra mt kt lun lin quan: Nghin cu lch s tng trng kinh
t l nghin cu v nhng bc i mi th ch cho php hin thc ho nhng
cuc trao i ngy cng phc tp bng cch tit gim chi ph giao dch (v sn
xut) ca chng (North, do James & Thomas ch bin, 1994, trang 258). Nhng
khc bit c hu v t l tng trng kinh t khng th l gii c nu khng
cp n cc th ch (Olson, 1996).
Cc th ch m Adam Smith tng cp trong trch on trn khi ng ni ti
mt x hi vi nn qun tr tt gn y hn li c l thuyt v cc h thng
tin ho phc hp (theory of evolving, complex systems) cho thy l ng vai tr
quan trng trong vic phi hp i sng kinh t phc tp, nng ng. Cc nh
ton hc cng nh cc nh khoa hc t nhin tng ch ra rng tuy nhng m thc
ng x ph bin (broad patterns of behaviour) vn thng c th nhn din c,
song ngay c s thay i nh ca mt bin s cng kh d to ra nhng hiu ng
ph quan trng, bt kh tin liu, ri chuyn ho tip thnh nhng tc ng ln
n h thng (l thuyt tnh trng hn mang chaos theoryi). Phng php tip
cn mang tnh phn tch c th gii thch c nhng bt trc trong i sng
kinh t v kinh doanh, vn tin ho trong phm vi ca nhng mng li phc tp
v hay thay i. V vy, s tng tc ca con ngi trong nn kinh t ph thuc
mnh m vo nhng m thc tng i ng u m ngi ta c th da vo y.
Nu nhng m thc ny b xo trn bi s can thip chnh sch th nhng hiu
ng ph khn lng s tin ho, khin ngi ta khng th tr nh c kt qu
chnh xc. Thay vo , s phi hp i hi nhng quy tc tng tc v phi hp
chung, mang tnh tru tng v thch nghi ni tm li l cc th ch (Parker &
Stacey, 1995). Xut pht t bi cnh lch s - so snh (historic-comparative
background) c o, John Powelson cng nu bt vai tr trung tm ca cc th
ch trong qu trnh pht trin kinh t di hn (Powelson, 1994). Ch nh s h tr
ca nhng quy tc nh th m s phi hp mi c th ci thin v hiu qu kinh
t cng mc sng mi tng ln.
i
L thuyt m t s vn ng hay ng tnh ca nhng h thng vn nhy cm vi iu kin ban u ca
chng. (ND)
32
Nhng nghin cu a dng ny b sung tnh thc nghim cho hc thuyt ca

kinh t hc trng phi o mi [neo-Austrian school] (cng nh cc nh nghin
cu Chu u i lc thuc trng phi t do ordoi v cc tc gia theo truyn
thng la chn cng), trng phi nhn mnh vai tr then cht ca cc th ch i
vi tinh thn doanh nhn (entrepreneurship) trong hot ng khm ph tri thc
hu ch v t chc khai thc cc ngun lc v ngun vn, lao ng, k nng, v
nguyn liu th, qua to nn nhng u ra mi khng ngng gia tng (Hayek,
1973, 1976a, 1979a; Euken, [1940] 1992; Buchanan, 1991; Casson, 1993). Trong
trng hp ny, tng trng l s phn nh qua s liu thng k v hnh vi ca
cc doanh nhn, ngi tiu dng, ngi tit kim, ngi sn xut, ngi bun bn
nhm t c nhng g m con ngi nh gi cao.
Kt qu nghin cu thc nghim cng ch ra mt kha cnh lin quan xa hn,
l tm quan trng ca vic u tin ci thin iu kin vt cht, cng nh ca
nhng u tin ph bin dnh cho mt s gi tr nn tng nh t do, ho bnh, cng
bng v an ninh. Cc th ch ph hp l iu kin cn, song cha , cho tng
trng. Cc doanh nhn, v con ngi ni chung, cng cn cao s hp tc
trung thc v s tng tin vt cht (chng hn, la chn cng vic thay v gii tr).
V lu di, y tn ti mi tng quan phc tp gia cc gi tr nn tng ca
con ngi vi cc th ch: nu cc th ch to iu kin cho hot ng sn xut ra
ca ci vt cht th mi ngi d hnh thnh s thch cho hot ng , v nu h
cm nhn c tng trng th h s nh gi cao nhng th ch gip nng cao s
tin tng (lun im ny tng c nhiu ngi a ra, chng hn nh Khalil,
1995; xem thm Voigt, 1993).
Tng trng v th c thc y nh cc doanh nhn s dng tri thc trong bi
cnh phn cng lao ng din ra su sc (chuyn mn ho). iu ny ch kh thi
vi nhng quy tc tr chi (rules of the game) ph hp nhm chi phi s tng
tc ca con ngi. Nhng dn xp th ch thch hp l iu kin cn thit to
ra khun kh cho s hp tc ca con ngi trn th trng hay trong cc t chc,
ng thi khin cho s hp tc nh th tr nn tng i d tin on v ng tin
cy. Mt khun kh phi hp c to ra, chng hn, nh nhng quy c vn
ho, mt h thng o c chung, cng nhng quy nh chnh thc v php lut
v qun l (xem chi tit Chng 5 v 6). Kt qu y l mt nhn thc v qu
trnh tng trng, n gn kt phn tch kinh t hc v m (macroeconomic
analysis) vi kinh t hc vi m v thay i c cu (microeconomics of structural
change) cng nhng c s kinh t vi m v ng c v rng buc th ch
(microeconomic foundations of motivation and institutional constraints), ni cch
khc, n lin h tng trng kinh t vi cc yu t x hi hc nh nhng u tin
(preferences) v cc h thng gi tr (value systems).
i
Xem mc 2.2. (ND)
33
Cc iu kin ca tng trng kinh t
nh lng kinh t v m
Kinh t vi m v thay i c cu
Nhng c s vi m Cc doanh nhn Nhng u tin

v
Kinh t hc th ch Cc th ch Cc gi tr
Theo nhiu cch khc nhau, s ch trng vo cc kha cnh th ch l gii tng
trng kinh t cng ng ngha vi vic ti khm ph nhng g m cc nh t
tng bui u nh hai trit gia x hi ngi Scotland David Hume v Adam
Smith tng ni, l, t nht l c ba th ch to nn tng cho x hi vn minh v
s tin b ca con ngi: s bo m cho cc quyn ti sn, s chuyn nhng ti
sn t do bng tho thun hp ng t nguyn, v vic gi ng cam kt (Hume,
[1786] 1965). Chng ta cng c th kt lun, l thuyt tng trng kinh t ng
i ang quay v mi gn kt truyn thng vi x hi hc v nhn chng hc, v
tr m cc tc gia nh Max Weber tng t n trc khi n b chi phi bi s tru
tng ho (abstraction) v ton hc ho (mathematisation).3
Chng ta kt thc chng dn nhp ny vi vic khng nh rng cc th ch
cng c mng li tng tc phc hp ca con ngi xuyn qua cc quc gia v
chu lc, bi s tng tc ca con ngi lun ph thuc vo nhng mi lin kt
nim tin rt mong manh qu thc, mt th mng nhn mng manh, nh li m
t xc ng ca Jane Jacobs phn u chng.
Khi nim then cht

Ngun vn vt cht (physical capital) bao gm nhng ti sn hu hnh c tim
nng lm tng nng lc ca nhng yu t sn xut khc, chng hn nh lao ng,
nhm sn xut ra hng ho v dch v. Trong nn kinh t hin i, qu trnh tch
lu ti sn vn (capital formation) i hi hnh vi tit kim (saving khng chi
tiu thu nhp kim c) v hnh vi u t [investment] (vay mn mua sm
ti sn vn capital assets).
Thut ng ngun vn con ngi (human capital) i khi ch cp n nhng ti
sn vn hin thn trong cc c nhn (k nng, tri thc, b quyt); cc tc gi khc
th c quan nim rng hn v ngun vn con ngi, v bao gm c nhng tri thc
chung tch ri khi con ngi nh cc gi tr chung, cc quy c, quy tc v lut
l chung nhng g m chng ti s bao hm trong cun sch ny vi thut ng
th ch (xem Chng 2). Ngun vn con ngi, do , vt xa ra ngoi tri thc
chun tc (formal knowledge) hay nhng g m cc nh tr thc bit; n bao hm
34
c b quyt n, phi chnh thc (implicit, informal knowhow), nng khiu

(aptitude) hay nhng gi tr c bn (basic values), cng nh cc h thng quy tc
m x hi chia s.
Cc doanh nhn (entrepreneur) l nhng ngi lun tm kim cc c hi v sn
sng khai thc chng bng cch b chi ph giao dch. Cc doanh nhn kinh t
(economic entrepreneuri) lun tm kim tri thc mi v sn sng mo him vi
nhng cch thc kt hp mi m ca cc yu t sn xut vi hi vng thu c li
ch vt cht.
Cu hi n tp
Bn c th ni i khi mt th ch l g c khng? Bn c th a ra mt
t v d c th v th ch hay khng?
Khi bn tng tc vi mt ngi no m anh ta khng chia s t nht mt
s th ch vi bn th liu iu c kh thi cht no i vi bn hay khng?
Hy th hnh dung mt s tng tc no y vi nhng ngi l mt v t hi
l nhng th ch chung no s khin cho s tng tc c th y tr nn kh
thi. Bn s phi ni g vi mt ngi l mt n t sao Ho trc khi anh ta c
th mua c th g t ca hng gn ni ca bn?
Bn c th hnh dung ra mn th thao no m li thiu s rng buc th ch
i vi ngi chi hay khng? Hy hnh dung trng hp mt u s m
bc v mt vn ng vin tennis tng tc vi nhau m khng c nhng hiu
bit chung v quy tc ca tr chi. Bn c th hnh dung ra ni giao thng
thnh ph ca bn s ra sao nu thiu cc quy tc gip kim ch nhng ngi
iu khin phng tin hay khng?
Trong nhng trng hp no, theo lp lun trong chng ny v kin ca
Douglass North, m kinh t hc chnh thng chun tc khng bt kp thc
ti kinh t. Bn c th ngh ra nhng v d khc m mt ngi c th gii
thch cho nhng ngi l mt v nhng g ang din ra m khng cn gii
thch v cc quy tc (nhng rng buc th ch) hay khng?
Chng ta nh ngha tng trng kinh t nh th no?
Chng ta o lng tng trng kinh t bng cch no?
Bn c th t mnh sng c trong bao lu (tc l khng c s phn cng lao
ng v phn hu tri thc vi nhng ngi xung quanh bn) nu bn sng ti
mt a im thun li nht trong mt mi trng t nhin cha khai ph?
S qu dn s l g? Khi nim y c th c gii thch nh th no?
iu c ngha g i vi tng trng dn s trong th k 21?
Nhng nhn t no c cc nh kinh t hc ch ra nh l li gii thch ch
yu cho tng trng kinh t?
i
Phn bit vi khi nim doanh nhn chnh tr (political entrepreneur) Chng 12. (ND)
35
Liu cu ni nn kinh t tng trng l nh vo s tch lu ti sn vn nhanh

chng c phi l li gii thch tho ng v y i vi tng trng hay
khng? Nu khng th ti sao?
Vai tr ca tri thc trong qu trnh tng trng l g?
Vai tr ca tinh thn doanh nhn (entrepreneurship) l g?
Bn c th gii thch cch thc m nhng tin b v tri thc v k nng y
li li tin on ca Karl Marx rng h thng t bn ch ngha khng sm th
mun s sp v nhng c hi u t ng gi s ht hay khng?
Cc th ch l iu kin (hay ch l iu kin cn) cho tng trng? Hy
a ra l do gii thch.
Ti sao cuc cch mng cng nghip, vn khi xng qu trnh tng trng
bn vng, khng khi pht Trung Quc?
Bn c th gii thch ti sao cc th ch li quan trng i vi tng trng hay
khng? Vai tr ca chng trong vic to iu kin hoc cn tr s phn cng
lao ng l g?
S xung cp ca cc th ch c th dn ti hin tng gim st mc sng
hay khng? Kinh nghim c th o ngc bng cch no, chng hn nh
Nga vo cui thp nin 1980 v thp nin 1990?
Bn c th ngh ra mt tnh hung m tng lai ca c nhn bn li tu
thuc vo nim tin mong manh vn c t vo nhng ngi m bn hu
nh cha quen bit hay khng? Bn bao gi tr mt s tin ln trong
trng hp tng t nh trong trch on ca Jane Jacobs u chng ny
hay cha? Nu c, iu g em n cho bn s t tin l mnh s nhn c
li ch t vic thanh ton ? u l l do cho php bn ph thc khon tit
kim hu tr ca mnh cho ngi khc, hoc tin tng vo cam kt giao hng
hay dch v tr tin trc ca mt ngi no ?
Nu nim tin vo cc th ch ti chnh v gi tr ng tin trong mt t nc
b hu hoi, ngi dn c th d phng cho tui gi ca mnh theo cch no?
Ghi ch:
1. Mt ngoi l ng ch y l bn m t su sc bng th ca Braudel (1981-1984) v
iu kin sng bnh qun Chu u trc khi bt u cuc cch mng cng nghip.
2. th ny da trn d liu so snh ca nh quan st k cu v lch s kinh t di hn, Angus
Maddison (1995). Cc d liu y da trn cc mc thu nhp quc dn vn iu chnh theo
lm pht v chuyn sang ng dollar M vi sc mua tng ng (tc l, phn nh bao
nhiu hng ho v dch v thc t m ngi dn c th mua c ti t nc ca h). R
rng, s so snh mang tnh quc t v di hn nh th da trn nhiu gi thuyt, v th d liu
c th ch ng vai tr ch dn khi qut. Tuy nhin, y dng nh vn l nhng d liu tt
nht sn c, chng cho thy nhng x hi khc nhau n lc nh th no trong cng cuc
tm kim s ci thin vt cht di hn.
3. Nh kinh t hc x hi hc ngi c Max Weber (1864-1920) tr nn ni ting trong th
gii ni ting Anh ch yu nh lun cho rng tng trng kinh t ph thuc vo qu trnh
tch lu t bn ch ngha (capitalist accumulation), iu ny li ph thuc vo tng lp doanh
nhn t bn ch ngha, nhng ngi n lt li ch c th hot ng nu c mt tp hp gi
tr tn gio, c tnh dn s v th ch ph hp (Weber, [1927] 1995).
36
PHN I
C S
CA KINH T HC TH CH
37
CHNG II. NH NGHA: KINH T HC, TH CH, TRT T

V CHNH SCH
Trong chng ny, c gi s tm hiu xem th ch l g, th ch ra i nh th

no v chng to iu kin cho s xut hin ca trt t (m thc ng x d tin
on v to ra s tin tng) nh th no. c gi cng s tm hiu cch thc m
cc th ch v trt t gip ng ph vi bi ton kinh t, tc l cch thc vt qua
s khan him v khm ph cc nhu cu v ngun lc mi. Chng ta s nhn ra
rng cc th ch h tr cho cc thnh vin cng ng khi h mong mun hp tc,
v chng khin cho s tin cy ln nhau gia cc thnh vin tr nn thun tin hn,
tn km v ri ro hn, c bit l khi pht trin v s dng tri thc mi.
Chng ta cng s nhn ra rng cc th ch cng h qu kinh t ca chng ang
ngy cng c quan tm cho d tng c bn th khng phi l mi m g.
Cc quyn ti sn, quyn t do hp ng (freedom of contract), ng tin n nh
cng nhng iu chc chn khc gip to ra s tin tng (confidence-inspiring
certainties) nh th, tt thy u da trn nhng th ch vng chc. Chng tng
c m x bi cc nh o c hc v kinh t hc c in, chng hn nh David
Hume v Adam Smith, trng phi kinh t hc o, cng nhiu bc tin bi ca
kinh t hc th ch hin i khc. ng gp ca h cng s c xem xt s qua
y.
Trong qu trnh hnh thnh nn bc tranh khoa hc v th gii kinh t, cc nh ngha

ng mt vai tr quan trng.
(Walter Eucken, The Foundations of Economics [C s ca kinh t hc], [1950] 1981)
Php lut l l tr khng bao hm mong mun.

(Aristotle, 384-322 trc CN)
C mt s m thc phi hp t duy siu vit no ca cc c nhn, tc l cc th

ch, chng ... phng s mc no y cho s phi hp gia cc k hoch c nhn.
(Ludwig Lachmann, Capital, Expectations and the Market Process [T bn, nhng k
vng v qu trnh th trng], 1977)
2.1 Cc nh ngha c s
y l cun sch gio khoa v kinh t hc mn khoa hc nhm mc ch gii
thch cch thc m con ngi tho mn nhu cu a dng ca mnh khi da vo
cc ngun lc khan him cng nh cch thc m con ngi khm ph ra cc nhu
cu v ngun lc mi v v vai tr ca cc th ch trong i sng kinh t. Trc
khi chng ta c th bn v cc ch th cn phi nu r cch thc m chng ta s
nh ngha nhng thut ng quan trng nht. (Nhng ngi khc, v cc nh
38
nghin cu thuc chuyn ngnh khc, c th a ra cch nh ngha khc v

nhng thut ng m chng ti nu ra y.)
Cc th ch
Th ch c nh ngha y l quy tc do con ngi lp nn, rng buc cch
ng x kh d tu v c hi ch ngha trong hot ng tng tc ca con ngi.
Cc th ch c chia s trong cng ng v c p t bng mt loi ch ti
(sanction) no . Nhng th ch no thiu ch ti km theo th u v dng. Ch
khi ch ti c p dng th th ch mi khin cho hnh vi ca c nhn tr nn d
tin on hn. Cc quy tc cng vi cc ch ti hng hnh vi con ngi theo
nhng l trnh tng i d tin on, qua to ra mt mc trt t. Nu cc
quy tc a dng lin quan t ra nht qun vi nhau, iu ny s to iu kin cho
s hp tc tin tng gia mi ngi vi nhau, qua h c th khai thc tt s
phn cng lao ng v kh nng sng to ca con ngi. Chng hn, cc quy tc
giao thng mt tp hp th ch p t nhng hn ch i vi tng ngi iu
khin nhng li cho php a s ngi i li nhanh hn v an ton hn; v nhng
th ch gip xc lp cc quyn ti sn m bo s cho php mi ngi mua bn
hay cp tn dng cho ngi khc.1
Gi thuyt chung y l (i) cc th ch to ra nh hng to ln n mc hon
thnh mc tiu kinh t cng cc mc tiu khc ca mi ngi, v (ii) mi ngi
thng la chn nhng th ch no gip nng cao quyn t do la chn v s
phn vinh kinh t ca mnh. Song cc th ch khng phi lc no cng phng s
nhng mc ch ny. Mt s loi quy tc nht nh c th li to ra nhng h lu
tai hi cho s phn vinh vt cht, t do v cc gi tr con ngi khc, v s xung
cp ca h thng quy tc c th dn ti hin tng suy thoi kinh t - x hi. V
vy, cn phi phn tch ni dung v nh hng ca cc th ch n quyn la
chn (choice) v thnh vng (prosperity) nh mt phn ca kinh t hc th ch.
Trt t v i sng kinh t

Chc nng then cht ca cc th ch l nhm h tr trt t: mt m thc c tnh
h thng, phi ngu nhin v v th d nm bt, v cc hnh vi v bin c. Khi x
hi hn lon, s tng tc x hi tr nn qu tn km, s tin tng v hp tc
v. S phn cng lao ng, ngun gc ch yu ca s phn vinh kinh t, s khng
cn kh thi na. V vy, y chng ta s tp trung vo cch thc m cc th ch
thc y trt t trong hot ng tng tc kinh t, tc l, nhng m thc xut hin
khi cc c nhn tm cch ng ph vi hin tng khan him ngun lc. Trt t to
ra nim tin v s tin tng, cng nh gip tit gim chi ph phi hp. Khi trt t
thnh hnh, ngi ta c th a ra tin on, c kh nng hp tc vi ngi khc
tt hn v cm thy t tin khi mo him vi nhng th nghim sng to ca mnh.
Lc , ngi ta c th d dng tm ra thng tin cn thit v nhng chuyn gia m
mnh kh d hp tc v on nh c mc chi ph ca s hp tc cng nh
li ch m n mang li. H qu l nhiu tri thc hu ch hn s c s dng v
khm ph.
39
Nh chng ta va lu trn, kinh t hc gii quyt vn khan him. iu ny

c ngha l mt quyt nh ng h mt hnh ng th khng trnh khi hm
phn i nhng la chn thay th khc. Nhng quyt nh nh th lun mang tnh
ch quan: phng n thay th c nh gi bi nhng ch th ra quyt nh c
nhn khc nhau. Chng hn, nhng ngi c cun sch ny ang t b vic s
dng thi gian ca mnh theo cch khc. Chng ta gi nhng hnh thc s dng
ngun lc thay th v nh gi c y l chi ph c hi. R rng, chi ph c hi
ca mt c gi c th l vic d thnh bi thuyt trnh v ca c gi khc l k
ngh bn bi bin (Buchanan, 1969, Foreword). Ngay c trong trng hp m
phng n thay th vn b t b bi mt la chn trn thc t cng chng khc
g la chn y chng hn, chng ti khng th lng nghe mt bn nhc rock v
chng ti ang c cun sch ny gi tr ca s hi sinh s khc nhau gia chng
ta. Bn c th chu chi ph c hi cao hn chng ti. y chnh l im quan
trng: mc ln nht c th, cc quyt nh kinh t nn c ph mc cho cc
c nhn, nhng ngi nm r c hi ch quan ca mnh, thay v ph thc cho
nhng ch th quyt nh tp th, vn c t thng tin hn.
u m nhng con ngi khc nhau, vi kht vng v nng lc khc nhau, a
ra nhng la chn nh th v nh gi chi ph c hi ca mnh, trt t v s
tin tng c nh gi cao. Nh vy, thng tin s d dng lan sang ngi khc
v s phn cng lao ng phc tp tr nn kh thi. Ni dung ca nhng th ch
h tr cho trt t, do , li lin quan su sc n nhng kt qu kinh t gip tho
mn nhng con ngi khc nhau trong mt mi trng lun thay i.
Chng ta cng cn nh ngha kinh t hc th ch; khi nim ny quan tm n
vic phn tch vai tr nh hng ca cc quy tc phi hp v cc b quy tc, cng
nh s p t chng, n cc kt qu kinh t. Kinh t hc th ch cng quan tm
n phng thc tin ho ca cc th ch trong bi cnh kinh t khng ngng
thay i. Tm li, kinh t hc th ch gii quyt mi quan h hai chiu gia i
sng kinh t v cc th ch.
Khi nim then cht

Kinh t hc l mn khoa hc quan tm n nhng phng thc m qua con
ngi tho mn nhu cu a dng ca mnh vi cc ngun lc khan him, v qua
h khc phc hin tng khan him bng cch tm kim v th nghim tri thc
hu ch. Con ngi c xu hng gia tng nhu cu ca mnh nhanh hn s gia tng
ca tri thc cng nh nhng ngun lc khc nhm tho mn chng, v th khan
him l c im ph bin ca iu kin con ngi (human conditioni).
Do kinh t hc quan tm n nhng la chn trong tnh trng khan him nn khi
nim chi ph c hi (opportunity cost) ng mt vai tr then cht. N lm ni bt
thc t l bt k la chn no cng u phi tr gi bng mt s la chn khc
nhng phng n la chn phi b t b. Trn thc t, nhng c hi b t b c
d liu v nh gi theo nhng cch thc khc nhau bi nhng con ngi khc
i
Bao hm ton b tri nghim ca con ngi (trong mt bi cnh kinh t - x hi - vn ho - c nhn).
(ND)
40
nhau, tu vo nhn nh ch quan ca h (chi ph c hi ch quan). V th, chi ph

c hi ca chng ti c th hon ton khc vi ca bn.
Cc th ch (institution) l nhng quy tc tng tc ca con ngi, rng buc
cch ng x kh d c hi ch ngha v tht thng ca c nhn, qua khin cho
hnh vi con ngi tr nn d tin on hn v to iu kin cho s phn cng lao
ng cng hot ng to ra ca ci vt cht. Cc thut ng th ch v quy tc
(rule) s c s dng hon i nhau trong cun sch ny.
Trt t (order) s thnh hnh nu nhng hnh vi tng tc lp i lp li ca con
ngi tun theo mt m thc kh d nhn bit no . Nhng m thc nh th c
th xut hin khi cc tp hp th ch hin hu c c kt nhm nh hng
hnh vi con ngi, nh chng tr nn phi ngu nhin v v th v c bn l kh
d tin on.
Kinh t hc th ch (institutional economics) bao hm mi quan h hai chiu
gia kinh t hc v cc th ch. N quan tm n nh hng ca cc th ch n
nn kinh t cng nh qu trnh pht trin ca cc th ch trc nhng tri nghim
v kinh t.
Ngun gc ca cc th ch
Cc th ch xut hin nh th no? Mt kh nng y l cc quy tc v ton b
cc h thng quy tc c nh hnh bi kinh nghim lu di ca con ngi. Con
ngi c th khm ph ra nhng dn xp nht nh, cho php h tho mn tt hn
kht vng ca mnh. Chng hn, vic chp nhn tp qun cho hi ngi khc c
th cho thy l hu ch. Nhng quy tc hu ch s tr thnh truyn thng v
c ghi nh, nu chng c chp nhn bi mt s lng ngi ln to ra
s ng quyt nh (critical mass), nh vy chng c tun th trong ton cng
ng. Khi cc quy tc dn dn xut hin v c ton th cng ng bit ti,
chng s c p t v m phng mt cch t pht. Nhng dn xp no khng
tho mn kht vng ca con ngi th s b phn i v bin mt. V th, phn ln
nhng quy tc c nh hng trong i sng hng ngy ca chng ta u pht trin
trong phm vi x hi qua mt qu trnh tin ho: phn hi v iu chnh t t
(gradual feedback & adjustment). V ni dung c th ca phn ln cc th ch s
dn dn tin ho theo mt l trnh n nh. Chng ta gi nhng quy tc nh th l
cc th ch bn trong. Trong qu trnh phn tch s xut hin ca cc th ch bn
trong, kinh t hc th ch thng da vo nhng hiu bit v o c hc, nhn
chng hc, tm l hc v x hi hc.
Cc loi th ch khc xut hin do chng c thit k, c nh r trong cc b
lut v cc quy nh, ng thi c p t chnh thc bi mt c quan quyn lc
bn ngoi x hi, nh chnh ph chng hn. Nhng quy tc nh th c thit k
v p t bi nhng ngi i din, vn c tuyn chn thng qua mt quy trnh
chnh tr v hnh ng t bn ngoi x hi theo ng ngha. Cui cng, chng
c p t bng nhng phng tin cng bch hp php ho, chng hn
thng qua b my t php. Chng ta gi nhng th ch ny l cc th ch bn
ngoi. Ngay khi m gii cai tr, quc hi hay cc c quan cng quyn p t cc
41
th ch t bn ngoi th mt vn c bn ny sinh, l vic cc i din chnh

tr (political agent), nhng ngi cn hnh ng v li ch ca nhn dn, li c xu
hng vt qu quyn hn u thc ca mnh, s dng cc quy tc v nhim v p
t quy tc cho li ch c nhn. V l do cng mt s l do khc m bn thn
cc quy trnh chnh tr cng cn phi tun theo nhng quy tc nht nh. Hiu lc
ca cc th ch bn ngoi ph thuc mnh m vo kh nng l liu chng c b
tr cho cc th ch bn trong hay khng: chng hn, liu lut php c ng h o
l ca x hi, cc quy c, tp qun v l li vn ho ca x hi hay khng. Khi
phn tch cc th ch bn ngoi th cn phi da vo khoa hc chnh tr v khoa
hc php l.
Khi nim then cht

Cc th ch bn trong (internal institution) tin ho t kinh nghim ca con
ngi v bao gm nhng gii php c xu hng phng s con ngi tt nht
trong qu kh. V d y l cc tp qun (customs), quy chun o c (ethical
norms), l li tt (good manners) v quy c thng mi (conventions in trade),
cng nh lut t nhin (natural law) trong x hi Anlo-Saxon. Vic vi phm th
ch bn trong thng b trng pht phi chnh thc, chng hn l bi nhng ngi
khc trong cng ng, khi nhng ngi c thi h tt xu nhn ra rng h khng
cn c cho n na. Tuy vy, y cn c nhng quy trnh ch ti chnh thc
p t cc th ch bn trong (xem mc 5.2).
Cc th ch bn ngoi (external institution) chu s p t v ch ti t trn
xung, sau khi c thit k v thit lp bi nhng ngi i din, vn c u
quyn thng qua mt quy trnh chnh tr. Mt v d y l php lut. Cc th ch
bn ngoi i km vi nhng ch ti r rng, y l nhng hnh pht c p t
chnh thc (v d, cc phin to tun theo nhng th tc v quy trnh chun mc
due processi) v c th c p t bng cch s dng quyn lc hp php (chng
hn nh cnh st).
Nh vy, s khc bit gia th ch bn trong v th ch bn ngoi xoay quanh
ngun gc ca quy tc.
Ni dung quy chun v chnh sch cng

Trong kinh t hc th ch, vic phn tch cc gi tr cng tc ng ca chng
thng l thch ng, bi cc th ch quyt nh nhiu n cch thc m mi
ngi hon thnh mc tiu c nhn v c th hin thc ho nhng gi tr nn tng
ca mnh. Mt s th ch th thit thc hn so vi s khc. Cc th ch cng tc
ng n nhng gi tr m con ngi tin tng v nhng mc ch m h theo
ui. Cc th ch qua phn nh nhng quan nim c bn v mi quan h gia
mt c nhn vi nhng ngi khc trong cng ng, ng thi vic tha nhn v
p t chng ph thuc quyt nh vo nhng quan nim vn ho v nhng g m
x hi c v. Nhng gi tr nn tng chung trong cng ng gip cng c s c
i
Quyn ca cng dn c i x cng bng, c bit l c xt x cng bng. (ND)
42
kt v thc y mi ngi hnh ng trong phm vi khung kh th ch. Kinh t

hc th ch do phi phn tch cc gi tr con ngi mt cch dt khot chnh
xc hn, nhng khng nh v nhng g m con ngi nh gi cao v tham gia
vo cuc tho lun v lun l. Trn phng din y, n da vo o c hc
(moral philosophy).
Cc th ch v nhng gi tr nn tng m mt cng ng chia s rng ri gip
xc nh nn cng ng , chng hn nh mt gia nh, mt vng ln cn, mt
quc gia hay mt hip hi ngh nghip quc t. Cc th ch l cht gn kt x
hi (social cement) to lp v xc nh nn x hi (s dng thut ng m nh
x hi hc ngi M John Elster [1989] dng trong tiu mt cun sch). Cc
c nhn c th thuc v mt lot cng ng khc bit, an xen, tun theo nhng
tp hp th ch khc nhau; h chia s mt s th ch vi nhng ngi lng ging
trong cng khu vc a l, s khc vi nhng ngi xa. Tng t, cc th ch
c c im lin cng ng (intercommunity). Cc h thng th ch kinh t c th
t nhiu chp nhn nh hng t nhng cng ng hay quc gia khc, vn chia s
nhng th ch khc (tnh m). Tnh m (openness) y hm rng hot ng
trao i hng ho v dch v xuyn bin gii cng nh cc dng ngi, ngun
vn v tng xuyn bin gii l kh thi. y, kinh t hc th ch chia s lp
trng chung vi lut php v chnh tr quc t (international law and politics).
Chng ta cng phi phn bit gia l thuyt v chnh sch kinh t hc th ch. L
thuyt th ch (institutional theory) m t, gii thch v tin on v s xut hin
cng nh hng ca cc quy tc, ng thi xem xt cch thc m qua vic
thay i mt s quy tc nht nh c th h tr hay cn tr nhng kt qu hay
nhng loi kt qu no . Trn phng din ny, kinh t hc th ch thuc lnh
vc khoa hc thc chng v c ng gp vo chnh sch kinh t.2 Tu vo mc
tc dng ca l thuyt th ch, chng ta c th i xa hn th v c kh nng rt
ra nhng tri thc v chnh sch, gip nh hnh cc th ch trong th gii thc
theo mt s mc tiu nht nh. Cc nh kinh t hc, vi danh ngha nh khoa
hc, c th a ra nhng khuyn ngh chnh sch v cch thc m ngi ta c th
theo ui nhng mc tiu c th hu hiu hn vi nhng tp hp th ch kh d.
Chnh sch cng vic s dng cc phng tin chnh tr mt cch c h thng
nhm theo ui mt s mc tiu nht nh thng din ra trong khun kh
nhng rng buc th ch, song n cng c th c thc hin bng cch iu
chnh cc th ch, hoc l theo nhng phng thc r rng hoc nh l hiu ng
ph ca cc hnh ng chnh sch (policy actions). Cc nh kinh t hc th ch v
th c xu hng ch trng s tng tc gia chnh sch cng v cc th ch.
Vt ln trn nhng g va cp, cc nh kinh t hc, nh bt k mt cng dn
no khc, cng c th ni ln nhng g m h coi l ng mong mun, bt lun tt
xu th no. Lc , h vn dng mt lp trng quy chun (normative stance);
trong trng hp y, h cn bc l nhng gi tr v u tin c nhn ca mnh.
Khi nim then cht

Cc gi tr (nn tng) (fundamental value) l nhng u tin cao, thng xuyn
bc l qua s la chn ca con ngi v nhng hot ng cng ng. Chng
43
c a s mi ngi trong phn ln thi gian dnh cho mt v th cao. iu ny

th hin qua s l thuc ca nhng u tin khc vo chng. V d v nhng gi tr
nh th l t do (freedom), cng bng (justice), an ninh (security) v phc li
kinh t (economic welfare).
Chnh sch cng (public policy) l s theo ui c h thng, thng qua cc
phng tin chnh tr v tp th, i vi nhng mc tiu nht nh. Chnh sch
cng khng ch c thc hin bi cc i din chnh ph (ngh s, chnh tr gia,
nh qun l) m cn bi nhng ngi i din ca cc nhm c t chc, chng
hn nh cc nghip on (union), cc hip hi ngnh (industry association), cc
nhm vn ng hnh lang cho ngi tiu dng v phc li (consumer & welfare
lobbies), gii cng chc(bureaucracy), v nhng c nhn nht nh (cc nh lnh
o ngnh, cc nh khoa hc hn lm, cc i din bo ch) c nh hng n
hnh ng tp th, tc l nhng hnh ng lin quan n s tho thun ca hn
hai bn, thng l ngm nh gia hng triu ngi trong cng ng.
2.2 Cc bc tin bi ca kinh t hc th ch ng i

Tro lu Khai minh Scotland
Trc khi khp li chng khi lc v nhng khi nim then cht ca kinh t
hc th ch ny, chng ta cng cn cp t nhiu n cc bc tin bi ca kinh t
hc th ch ng i trong lch s t tng. Nh chng ta lu , cc th ch
khng c phn tch mt cch dt khot trong phn ln kinh t hc chnh thng
th k 20. Vai tr quan trng ca chng phn ln b b qua do nhng gi thuyt
chung ca cc nh kinh t hc; c th, nhng gi thuyt tin li trn phng din
phn tch du k cc v tri thc hon ho (perfect knowledge) v s la
chn duy l gia nhng mc tiu c nh bit cng nhng phng tin sn c
bit.
Khc vi cc l thuyt gia kinh t hin i, cc nh khoa hc x hi c in, c
bit l cc nh o c hc v kinh t hc Scotland th k 18, chng hn nh
David Hume, Adam Ferguson v Adam Smith, nhn thc c vai tr then
cht ca cc th ch. C ch bn tay v hnh ni ting ca Adam Smith m t
cch thc m nhng c nhn mu cu t li c phi hp vi nhau thng qua
hot ng cnh tranh trn th trng khng th hiu khc hn l mt h thng
th ch gip to lp trt t. Adam Ferguson nhn mnh qu trnh tin ho ca cc
th ch theo thi gian, cn David Hume th li khm ph nn tng th ch ca nn
kinh t th trng t bn ch ngha cng nh cch thc m nhng th ch ny i
vo i sng tr tu, vn ho v chnh tr ca mt quc gia. C hai kha cnh
u c tm quan trng to ln i vi kinh t hc th ch ng i.
Thm ch, chng ta cng c th ngc dng 2.500 nm lch s m khng nh
rng trit gia kim chnh khch ngi Hi Lp Solon v Khng T, mt ngi
Trung Quc gn cng thi vi ng, l nhng trit gia nhn mnh vai tr quan
trng ca cc quy tc i vi hot ng tng tc ca con ngi trong vic thc
y ho bnh v thnh vng cho cng ng.
44
Trng phi kinh t hc o

Gn y hn, kinh t hc th ch nhn c c hch mnh m t trng phi kinh
t hc o, c bit l Carl Menger v Ludwig von Mises, cng nh t cc nh
kinh t hc trng phi o mi nh Ludwig Lachmann, Friedrich von Hayek,
Murray Rothbard v Israel Kirzner, v cc nh kinh t hc trng phi Chicago,
nh George Stigler v Milton Friedman (xem tc phm tham kho ca cc tc gia
ny trong phn Th mc Kho cu). Kinh t hc trng phi o a vic phn
tch cc quy tc vo trong bi cnh tri thc hu hn ca con ngi, c nhn lun
phng php (methodological individualism) vn nhn thc rng ch c con
ngi mi hnh ng, ch khng bao gi l nhng tp th tru tng nh quc
gia, chng tc, hay giai cp x hi3 v ch quan lun (subjectivism) vn nhn
thc rng ch cc c nhn mi c th nm bt c th gii mt cch ch quan v
do kh nng hiu bit v th gii cng nhng nhn nh v gi tr (value
judgement) ca h l khc nhau. T suy ra, s khc bit gia cc c nhn phi
c tn trng v khng th d dng quy gp vo nhng mc tiu tp th.4 ng
gp ca trng phi o t ra nhng thch thc v phn tch v trit l quan
trng, ng thi cho thy s nghin cu thn trng v ni hm ca khi nim tnh
duy l (rationality). Ludwig von Mises sm ph phn cc th ch ca ch ngha
x hi, iu m cho n nay vn cha c tip thu hon ton vo ch lu ca t
tng chnh tr v kinh t; phng hng lp lun ca ng c Hayek, Kirzner
v Rothbard pht trin thm. nh hng ca h n cc th ch v trt t kinh t
s lin tc th hin r trong cun sch ny (c th, xem mc 5.5 v nhn thc c
nhn ch ngha i nghch vi nhn thc tp th ch ngha v x hi).
Kinh t hc th ch cng da trn quan nim v nn kinh t nh mt h thng
phc hp khng ngng tin ho. Quan nim v cn bng (equilibrium) nh mt
trng thi lu bn hay iu kin ng mong mun trn phng din quy chun l
iu l lm vi cch tip cn ny. Thay v nhng quan nim phi lch s nh th,
i sng kinh t c nhn nhn l ang trn l trnh tin ho t t, vi thnh t
ny xut hin, thnh t kia bin mt, khi ngi ta la chn nhng g ph hp vi
mc ch a dng ca h (Shackle, 1972; Witt, 1994; Metcalfe, 1989).
Khi nim then cht

Thut ng Tro lu Khai minh Scotland (Scottish Enlightenment) cp n
cc nh o c hc v kinh t hc (nh David Hume v Adam Smith), nhng tc
gia ch yu ca th k 18. H khm ph nhng th ch c bn m s vn hnh
ca nn kinh t t bn ch ngha i hi, l php tr (rule of law), t hu
(private property) v t do hp ng (freedom to contract). H ph phn nhng h
qu tai hi ca ch ngha trng thng [Mercantilism] (ch ngha bo h thng
mi tu v s u i dnh cho cc nhm c th s da dm vo hot ng
kinh t nh nc v cc lin minh quyn lc gia nh cm quyn vi cc nhm
thng nhn vng mnh). H ch trng mt nh nc ti thiu v tinh thn t
lc ca mi ngi dn.
45
Kinh t hc tn c in (neoclassical economics) tr thnh th kinh t hc chi

phi phn tch kinh t trong th k 20. N tp trung vo nhng iu kin ca cn
bng kinh t v thng da trn nhng gi thuyt n gin ho, theo :
cc ch th kinh t c tri thc hon ho (perfect knowledge);
mi ngi theo ui mc ch ca mnh mt cch duy l v ti a ho mt
bin s mc tiu no tu theo nhng rng buc ngn sch;
c th m t cc h gia nh, nh sn xut - nh u t v chnh ph nh
nhng ch th in hnh;
cc giao dch kinh doanh, trn th trng chng hn, din ra thng sut v
khng tn km; v
nhng u tin c nhn ca cc thnh vin x hi c th bng cch no c
th hin qua mt hm phc li x hi (social welfare function).
i nghch vi kinh t hc tin ho [evolutionary economics] (xem di y),
phng php phn tch ca kinh t hc tn c in thng bt u vi mt trng
thi cn bng c hiu l tnh hung m cc k hoch v k vng ca mi
ngi hi ho vi nhau b xo trn bi mt bin c bit lp, ri ch ra trng thi
cn bng m h thng s hng ti (phn tch so snh tnh, vi gi thuyt l tt c
cc mt khc khng thay i: mnh ni ting ceteris paribusi ca cc cun
sch gio khoa kinh t). Ngi ta thng gi nh l cc nh hoch nh chnh
sch c kh nng thit k mt phng hng hnh ng duy l t mc tiu
ca mnh. Nhng gi thuyt ny to thun li cho cc m hnh ton hc v phn
tch kinh t lng (econometric analysis). V n lt, cc m hnh v phn tch
ny li gi rng chnh sch kinh t cn c thc hin theo nhng mc tiu v
cng c tin nh, kho lo ch ra cc n by kinh t (levers of the economy).
Kinh t hc trng phi o (Austrian economics) l truyn thng phn tch cc
hin tng kinh t khi u t th k 19 Vienna (Carl Menger, 1840-1921),
song hin ang to ra nh hng ngy cng ln trong hot ng kinh doanh v
cng tc hoch nh chnh sch. N da trn nhn thc rng tri thc th khng
hon ho, mi ngi tng tc trong cc qu trnh th trng nng ng, v thi
gian cng s tin ho ng vai tr quan trng. Nhng tr ct ca trng phi ny
l:
c nhn lun phng php [methodological indivisualism] (theo , cc
hin tng kinh t c l gii thng qua s hnh ng hoc khng hnh
ng ca nhng c nhn ang tm cch thu thp nhng thng tin tn km song
hu ch v tham gia vo hot ng ch );
ch quan lun [subjectivism] (theo , cc hin tng kinh t phi c gii
thch thng qua quyt nh ca nhng ngi khai thc hiu bit c th ca
mnh v thc ti v do vy l thng qua nhng gi tr, kht vng, tri thc cng
nh gi c th ca h v chi ph v li ch; v mi ngi hnh ng mt
cch duy l v li ch khc bit ca mnh); v
i
Tt c cc mt khc khng thay i. (ND)
46
s nhn mnh vai tr quan trng ca cc qu trnh th sai (processes of trial

and errori) phc tp v v hn nh, chng din ra trong qu kh v xut hin
trong mt mi trng bt trc (m khng nhn mnh cc kt qu v cn bng
tnh [static outcomes and equilibrium]); cc hnh vi kinh t c xu hng to ra
nhiu hiu ng ph ngoi mong mun v kh lng.
Cc nh kinh t hc trng phi o tp trung vo cch thc m ngi ta phi hp
nhng n lc c nhn ca mnh, v nhng th ch no th tin ho mi ngi
c th ng ph tt hn vi vic hon thnh mc tiu c nhn ngay c khi h thiu
tri thc. Khc vi phng php tip cn theo thuyt cng c (instrumentalist
approach) ca kinh t hc tn c in, cc nh kinh t hc trng phi o li
khuyn ngh s thn trng trong chnh sch ng thi gi l nn ch trng vic
pht trin v thit lp nhng quy tc ph thng gip dn dt cc qu trnh th
trng.
Gii thiu kinh t hc trng phi o: xem bi Kinh t hc trng phi o
(Autrian Economics) trong tc phm do Henderson ch bin (1993, trang 105-
109); Boettke (1994, trang 1-6); v Kirzner (1997).ii
Ch ngha t do ordo, la chn cng v cc ngun gc khc

Mt truyn thng khc trong kinh t hc v lut hc vn ch trng n cc th
ch l trng phi Freiburg (Freiburg School), i khi cn gi l trng phi t
do ordo ca c (German ordoiii liberal school). Trong nhiu thp k, trng phi
ny c truyn cm hng t Walter Eucken v Franz Bhm, nhng ngi ch ra
hiu ng tai hi t s xung cp ca cc quy tc cnh tranh c bn trong nn
Cng ho Weimar (Weimar Republiciv, 1919-1933) v c Quc x. H iu
chnh cc th ch c bn m cc trit gia Scotland tng m t cho ph hp vi x
hi cng nghip i chng hin i, vi cc chnh ng, gii cng chc chc t
li v cc nhm li ch c t chc.
Xung lc n t th gii ni ting Anh mi y dnh cho kinh t hc th ch
ng i bt u vi cng trnh mang tnh khai ph ca Ronald Coase; gn y
hn mt vi tng ny c vn dng vo kinh t hc la chn cng
(public choice economics) trong cng trnh ca cc tc gia nh James Buchanan,
Gordon Tullock v Mancur Olson. Nhng hiu bit su sc khc, vn ng gp
nhiu ni dung thc nghim cho kinh t hc th ch, bt ngun t cc s gia
chuyn nghin cu v qu trnh pht trin kinh t di hn, chng hn nh
Douglass North v Eric Jones, nhng ngi m chng ti trch dn trong
Chng 1. H ch ra cch thc m qua cnh tranh gia cc cng ng v cc
i
Qu trnh gii quyt vn bng cch vn dng nhng gii php khc nhau cho n khi tm ra gii php
thnh cng. (ND)
ii
Th hin trong phn Th mc Kho cu. (ND)
iii
Ordo l t Latin dng m t trng thi x hi m nhng ngi La M t do c th cm thy t do
v tho sc pht trin.
iv
Chnh ph c t nm 1919 n 1933. Tn gi Weimar xut pht t vic Quc hi nhm hp y nm
1919 nhm thit lp nn cng ho v khi tho hin php. (ND)
47
h thng php l (jurisdictioni) dn ti s tin ho ca nhiu quy tc thn thin

hn vi ngi dn v doanh nghip, chng hn nh chnh ph hu hn (limited
government), cc quyn ti sn, quy trnh chun mc (due process) v php tr.
Cc s gia kinh t v kinh doanh l nhng ngi c nh hng to ln n vic
bin kinh t hc mt ln na t ch mang tnh cht so snh tnh thnh mt chuyn
ngnh mang tnh tin ho. Khoa hc t chc mi (new organisation science)
cng b sung nhng phn tch v nh hng ca cc th ch n hnh th v hiu
qu ca nhng t chc c th (xem cc tc gia nh Armen Alchian, Oliver
Williamson, Yoram Barzel, Louis de Alessi trong phn Th mc Kho cu).
Trong nhng nm 1980 v 1990, kinh t hc th ch pht trin thnh mt lnh
vc nghin cu nng ng v rng ln, tp trung vo vai tr then cht ca cc th
ch trong vic thc y hot ng kinh t. Hin nay, lnh vc ny dng nh ang
b chia tch thnh hai nhm: mt nhm gm cc nh phn tch n t kinh t hc
tn c in truyn thng v khoa hc t chc; h nhn ra vai tr quan trng ca
cc th ch (cng chi ph giao dch) v tm cch lng ghp nhng hin tng ny
vo kinh t hc ch lu truyn thng. Nhm khc, m chng ti l thnh vin, li
nhn thy nhng gi thuyt nn tng ca kinh t hc th ch khng hi ho vi
nhng gi thuyt cu thnh ca kinh t hc phc li tn c in (neoclassical
welfare economicsii), chng hn nh tri thc hon ho v tnh duy l khch quan
(objective rationality). Chng ti i mt bc kh khn l gt b nhiu phn
trong vn ling tri thc c ca mnh ti pht trin kinh t hc th ch bt u t
nhng gi thuyt c s v cc gi tr (values), nhn thc (cognition) v cch ng
x (behaviour) ca con ngi.
Cun sch ca chng ti l mt n lc nhm lm cho nhng kt qu d khng
hon ho ca d n tr tu to bo v mi m ny c th ging dy c, ng
thi ch ra nhng h qu su rng cho chnh sch cng.
Khi nim then cht

Ch ngha t do ordo [ordo liberalism] (cn gi l trng phi Freiburg) cp
n mt truyn thng c c th, bt u t nhng nm 1920 v 1930. N quy
tht bi kinh t (v chnh tr) ca nn Cng ho Weimar cho hin tng rent-
seeking chnh tr (political rent-seekingiii) v quy thi dung tng ca chnh ph
trc hnh vi ng ca th trng cho cc nh cnh tranh. Cc nh t do ch
ngha ordo khuyn ngh l nhng th ch then cht m Tro lu Khai minh
Scotland tng ch ra (t hu, t do hp ng, php tr) cn c b tr bng hnh
ng tch cc bo v cnh tranh ca chnh ph nhm chng li cc nhm c t
i
Khu vc hay quc gia m mt h thng php l c th c hiu lc. (ND)
ii
Kinh t hc phc li (welfare economics): Mt nhnh ca kinh t hc quan tm n vic ci thin cht
lng cuc sng thng qua hot ng phn phi ca ci cng bng hn v cung cp y phc li x hi.
(ND)
iii
Trong kinh t hc, rent-seeking din ra khi mt c nhn, t chc hay doanh nghip tm cch kim tin
thng qua hnh vi thao tng mi trng kinh t v/hoc php l thay v hot ng thng mi hay sn xut.
Rent: thu nhp khng phi nh n lc cnh tranh trn th trng m l nh hnh vi thao tng mi trng
kinh t v php l, chng hn thng qua cc quan chc chnh tr. (ND)
48
chc, li ch ng phi v ch ngha v k ca gii cng chc. H cng i hi

chnh sch cn gp phn to ra nhng k vng n nh ng thi t b chnh sch
dng v tin [stop-go policyi]. (V phn gii thiu, xem Kasper & Streit, 1993).
Kinh t hc tin ho (evolutionary economics) ch mt trng phi t tng vn
ch trng n cc qu trnh th trng v s thay i v tin b, ti c cu v i
mi thng qua cnh tranh, thay v ch trng n s cn bng tnh, vn l trng
tm chnh ca kinh t hc tn c in. N phn tch cc hin tng kinh t trong
qu kh, tc l vi nhn thc rng thi gian th khng th li li v cc s kin th
khng th o ngc. V th, vic xem xt nhng l trnh lch s, chng hn v s
thay i cng ngh, l cn thit. Cc nh kinh t hc tin ho phn i quan nim
phi thc t, vn ph bin trong phn tch kinh t hc tn c in, cho rng cc ch
th kinh t a ra nhng quyt nh hon ton mi vo thi im khi u mi
giai on. Kinh t hc tin ho quan tm n nhng h thng m cho php cc c
nhn th nghim bng cch bin i, la chn v m phng nhng g m mi
ngi nh gi cao. Nh vy, kinh t hc tin ho hng trng tm vo s thay
i, tip thu v sng to; vo qu trnh tng tc phc tp gia nhng thay i v
k thut, x hi, t chc, kinh t v th ch; ng thi ch mnh m n vai tr
ca s sng to v tinh thn doanh nghip. Cnh tranh c xem l cng c
loi b nhng g m con ngi cho l hu ch ra khi nhng th b coi l khng
xng vi chi ph.
Khc vi phn tch so snh tnh (comparative-static analysis), kinh t hc tin ho
gi nh:
theo hng xc thc, rng s bt cn bng l bnh thng; v
theo hng quy chun, rng con ngi pht trin trong cc qu trnh bt cn
bng (cn bng l cht!, ti cn sng th ti cn pht trin).
Trong khi cc cun sch gio khoa kinh t hc tn c in chun tc cho rng
mi giai on mi ngi u bt u li t u v hoch nh nhng kt qu ti
a ho tho dng hay li nhun, phng php tip cn ca kinh t hc tin ho
li nhm phn tch chui s kin ph thuc, trong cc quyt nh nhng giai
on trc c nh hng ln (song khng mang tnh loi tr) i vi nhng g c
th din ra tip theo.
Xin minh ho im mu cht y: gi thuyt m tn c in chun tc thng
a ra l mt sinh vin m nhc hc k 1 chn hc piano, hc k 2 c ta bt u
li t u v quyt nh chn hc kn trombone, hc k 3 c th l violin. Tri li,
s ph thuc chui (path dependency) trong kinh t hc tin ho gi nh rng,
thng thng, cc sinh vin m nhc bi p kin thc trn nn tng tri thc ca
hc k u tin. Tng phn vi kinh t hc tn c in so snh tnh, vn xut
vic theo ui s hon ho, lp trng chnh sch ca kinh t hc tin ho l tm
kim s ci thin thc dng lin tc.
V phn gii thiu kinh t hc tin ho, xem Witt (1994); Witt (1991); Metcalfe
(1989); v Nelson (1995).
i
Stop-go policy: chnh sch thay i lun phin ch gia vic khuyn khch v khng khuyn khch nhu
cu kinh t nhm kim sot lm pht. (ND)
49
La chn cng (public choice) l truyn thng bt ngun t M, n vn dng cc

nguyn l kinh t vo vic phn tch qu trnh ra quyt nh chnh tr. Trng phi
ny da trn nhn nh rng cc chnh tr gia v nh qun l ging nh tt c
nhng ngi khc cng theo ui mc ch ring ca mnh, m khng nht thit
phi l ca c tri. Ni cch khc, cc nh kinh t hc theo trng phi la chn
cng da trn gi thuyt rng khi nhng k bt lng bin thnh quan chc thng
qua bu c, h khng tr thnh nhng ngi anh hng cu nhn th trong b
o gip lp lnh. Phn tch theo trng phi la chn cng qua lm ni bt
khi nim rent-seeking, tc l, s ti phn b cc quyn ti sn bng hnh ng
chnh tr thay v cnh tranh trn th trng. H ch ra rng nhng ngi i din
chnh ph v cc nh cng nghip thng xuyn theo ui nhng li ch c th
thng qua hnh thc can thip chnh tr vi mc ch ti phn phi. Trng phi
la chn cng ch ra gii hn ca nhng g c th t c bng hnh ng chnh
tr, tp th; n c th c m t l kinh t hc v chnh tr v quyt nh tp th
(economics of politics and collective dicision making).
V phn gii thiu, xem bi Public Choice trong tc phm do Henderson ch
bin (1993, trang 150-154) v nhng phn cp n khi nim rent-seeking
trong tp sch; Buchanan (1991, trang 29-46); Tullock (1987); Public Choice,
sch do Eatwell v cng s bin tp (1987); hoc v mt bn din lun dy dn:
xem tc phm ca Mitchell & Simmons (1994, c bit l t trang 195 n 222).
Kinh t hc th ch c (old institutional economics) bao hm nhng ng gp
ca cc nh kinh t hc M v Chu u, ch yu vo nhng thp nin u tin
ca th k 20; n phn tch cc th ch v phn bc cc l thuyt kinh t c in.
c, trng phi lch s (Historic Schooli) nhng tc gia nh Gustav
Schmoller tm cch m t thc ti kinh t v tch hp cc quy tc tng tc ca
con ngi vo nhng m t ca h v qu trnh tin ho kinh t v x hi. M,
Thorstein Veblen, John Commons v Wesley Mitchel tng nghin cu vai tr
kinh t ca cc th ch ( bit thm chi tit, xem cc bi vit v
Institutionalism, Old and New [Ch ngha th ch, C v Mi] trong
tc phm do Hodgson v cng s bin tp, 1994, trang 397-402). Kinh t hc th
ch mi, nh cun sch ny nh ngha, li t tng ng vi cc nh kinh t hc
th ch c M v nhng ng nghip theo trng phi lch s Chu u.
Cu hi n tp
c gi gi y cn thc c th ch l g. Th ch bn trong v th ch
bn ngoi l g v chng xut hin nh th no?
i
Hay German historical school in economics: Mt nhnh ca t tng kinh t hc, pht trin ch yu
c vo cui th k 19, trong tnh hnh kinh t ca mt t nc c coi l kt qu ca ton b kinh
nghim lch s ca n. Phn i cc quy lut kinh t, vn c rt ra theo li lp lun suy din, ca kinh t
hc c in, nhng ngi ch trng phng php tip cn lch s xem xt qu trnh pht trin ca ton b
trt t x hi, trong ng c v cc quyt nh kinh t ch l mt b phn ca n. H coi s can thip
ca chnh ph vo nn kinh t l tch cc v cn thit. (ND)
50
Bn c th a ra mt s v d v mt th ch bn trong cng ng ca
mnh hay khng? Chng thc hin nhng chc nng g? Bn c th tng
tng iu g s xy ra nu cc th ch b vi phm rng ri v v th b xo b
hay khng?
iu g s xy ra nu nhng th ch v l li tt bin mt trong cng ng ca
bn? iu s tr nn d dng hn hay kh khn hn cho nhng ngi nh
bn hp tc hiu qu v hoch nh cho tng lai? Hy ngh ra nhng v d
thc tin.
Th ch bn ngoi (cc quy tc hin nh, lut php, cc quy nh) xut hin
t nc bn theo nhng quy trnh no? Chng thay i nh th no?
Hy nh ngha mt t chc l g. Cc ngn hng v tri tm thn c phi l
cc th ch theo ngha c s dng y hay khng?
Khi mnh Nu bn bn mt ngi no vo u c hon tt vi
(a) th ngi y cht;
(b) th bn rt h hng;
u l cu c tnh quy chun (normative), u l cu khng nh (positive)?
Hy a ra l do cho cu tr li.
Hy lit k nhng gi thuyt m kinh t hc chnh thng tn c in c xu
hng da vo. Chng c mang tnh thc tin hay khng?
Nhng c im chnh ca kinh t hc trng phi o l g?
Khi bn nghe nhng cu nh Cng ng quc t c ngha v xo b tnh
trng i km th gii th ba, Chnh ph cam oan gim con s tht
nghip xung mt na: ai l ngi c tr nh s ra tay hnh ng? Hy
tm nhng v d tru tng - tp th ch ngha (abstract-collectivist) tng t
trn cc ct bo, cc bi ni chnh tr hay cc bi thuyt gio, v phn tch
trong tng trng hp xem ai nu c l ngi c tr nh hnh ng,
hay nhng cu khng nh nh th l nhng cu ni v ngha, khng c chc
nng g khc ngoi vic khin cho ngi ta cm thy d chu.
Nu ai vit cho bn rng Trng i hc cc k vui mng vi thnh tch
ca bn: th tri tim ca ai (t quan im ca cch tip cn c nhn lun
phng php [methodological individualist approach]) s p nhanh hn?
Hy a ra mt v d t kinh nghim ca bn v mt iu g c tnh ph
thuc chui [path-dependent] (ngha l khng th no o ngc m khng
phi chu chi ph ng k).
c gi cn c kh nng a ra nhiu v d t cuc sng v sinh hot chnh tr
hng ngy, minh ho ti sao cc th ch li c nh hng.
Ghi ch
1. Thut ng institution c nhng nh ngha rt a dng v mu thun trong vn vit. Cc nh
khoa hc x hi t nhng chuyn ngnh v thi i khc nhau truyn cho n nhiu ngha
khc nhau n mc dng nh khng th no a ra mt nh ngha c gi tr chung ngoi
nh ngha thiu cht ch v tnh u n trong cch ng x. Tuy nhin, nh ngha m chng
ti s s dng nht qun trong cun sch ny cc quy tc km theo nhng hnh pht c tc
ng quy chun n hnh vi con ngi dng nh xut hin trong cc nh kinh t hc
51
th ch ng i vi danh ngha l nh ngha ng thun (tham kho, v d, North, 1990,

trang 3-6; Drobak & Nye, 1997, trang xv-xx).
2. Cch dng ting Anh ph thng thng ln ln institution, nh nh ngha y, vi
organisation, vn c ngha l s dn xp cc ngun lc mt cch c h thng nhm t c
mt hoc mt s mc ch chung. Chng hn, cc hng, cc ngn hng, hay cc c quan qun
l ca chnh ph l nhng t chc c mc ch (organisation), trong khi Mi iu rn ca
c Cha (Ten Commandments) v b lut giao thng l nhng tp hp th ch (institution).
3. Kinh t hc thc chng (positive economicsi) cng bao hm vic phn tch cc gi tr con
ngi lin quan trong cc th ch. Trong trng hp ny, cc nh kinh t hc a ra khng
nh hc thut v h qu ca nhng gi tr nht nh, ch khng a ra nhng nhn nh v
gi tr (value judgement) ca h.
4. Cha ca kinh t hc trng phi o, Carl Menger, gip c gi hiu ra vn khi ng vit
(nm 1883): cc hin tng ca nn kinh t quc dn hon ton khng phi l nhng biu
hin trc tip ca i sng t nc theo ng ngha hay l kt qu trc tip ca mt quc
gia kinh t. ng hn, chng l kt qu ca v s n lc kinh t c nhn. [Chng] phi
c hiu trn phng din l thuyt theo hng (trch trong tc phm do Boettke ch
bin, 1994, trang 11).
5. c gi cn cnh gic vi nhng cu khng nh thng thng, phi c nhn lun, nh: t
nc mong mun, cng ng quc t phi gii quyt vn ny, chnh ph cn phi
quyt nh, t nc i hi mc dn s 100 triu ngi, cng ng quc t phi gii
quyt tnh trng i km, lch s th gii s gii thch, hay vic cp n nhng danh t
chung khng xc nh, chng hn ngho i cn c xo b trc nm 2020. Mt cch
c thm nhiu thng tin y l trong mi trng hp cn t cu hi ai l ngi c tr
nh ra quyt nh c nhn, ng c ch quan ca h c th l g v ti sao h li c che
du, hoc t du mnh, sau nhng danh t chung khng xc nh.
i
L thuyt kinh t m t cch ng x ca nn kinh t cng nguyn nhn ca n, song li khng khuyn
ngh bt k chnh sch kinh t no nhm lm thay i cch ng x . (ND)
52
CHNG III. CCH NG X CA CON NGI
Trong chng ny, chng ta bn v mt s gi thuyt c bn nhng bao trm v

bn cht ca con ngi. Chng ta s nhn ra rng vn trung tm trong vic
vt qua s khan him l s v minh (bi ton tri thc). iu ny mu thun vi
gi thuyt tri thc hon ho m cc nh kinh t hc vn thng a ra.
Nhng mnh tri thc hu ch phn tn rng ri khp cng ng. Mi ngi theo
ui nhng mc ch ring v t lp bng cch khai thc tri thc ca bn thn, v
ca ngi khc nu chng c th c tm thy. Trong qu trnh , thm nhiu
tri thc hu ch c khm ph, mc d mi ngi c nng lc, ngun lc v thi
gian hu hn thu thp v nh gi thng tin mi v kt hp chng thnh tri
thc. Trong bt k trng hp no, y cng l mt qu trnh tn nhiu cng sc.
V vy, ngi ta c xu hng ra quyt nh trong phm vi thng tin hu hn v
rt ra bi hc t qu trnh th sai (trial and error). Chng ta cng s nhn thy l
mt s quy tc nht nh gip cc ch th kinh t tit gim chi ph tm kim tri
thc v to ra s tin tng trong cuc hp tc vi ngi khc, chng hn thng
qua hot ng trao i trn th trng.
Chng ta cng s tm cch pht hin xem iu g thc y ngi ta hnh ng v
li ch ca ngi khc. Trong gia nh, gia bn b v trong nhm nh, mi
ngi thng xuyn hnh x xut pht t tnh yu, tnh on kt v lng v tha.
Tuy nhin, nhng g vn vn hnh tt trong nhm nh li khng th chuyn sang
x hi i chng hin i hay hnh ng tp th trn phm vi ton b t nc.
tm , chng ta hnh x v ngi l ch khi chng ta hoc l b p buc hoc l
xut pht t li ch ca bn thn, khi chng ta c ngh tr cng i ly n
lc ca mnh.
Chng ta s khp li chng ny vi vic ch ra vn ph bin l cch thc
thc y nhng ngi i din, nhng ngi vn hnh ng v quyn li ca
ngi khc v thng nm nhiu thng tin v hnh ng hn cc thn ch. Ni
cch khc, chng ta s xem xt vn ph bin, mi quan h thn ch - i din,
trong hot ng tng tc ca con ngi.
Con ngi thc s b thay i bi s chung sng vi ngi khc; nng lc ca mt ngi
khng th no pht trin ch trong mnh anh ta, v ch bi anh ta.
(Samuel T. Coleridge, nh th v trit gia Anh, 1818)
Gi tr ca tri thc khng th bt u c khng nh cho n khi chng ta nm c tri

thc. Song lc y th l qu mun quyt nh mc chi ph cn phi b ra nhm
ph b bc tng ngn cch tri thc vi chng ta.
(George Shackle, 1972)
53
Thm ch 200 nm sau tc phm Ca ci ca cc quc gia (The Wealth of Nations) ca

Adam Smith, ngi ta vn cha hon ton hiu ra rng chnh thnh tu v i ca th
trng lm cho s phn cng lao ng su rng tr nn kh thi, rng th trng lin
tc iu chnh cc kt qu kinh t cho thch ng vi hng triu d kin hay bin c c
th, vn khng c bit n v khng th c bt k ai bit n di hnh thi ton
vn ca chng.
(Friedrich Hayek, 1978)
Trc khi chng ta bn v cc th ch theo ng ngha th vic nghin cu mt

mt s c im c bn trong cch ng x ca con ngi xem ra l thch ng. S
cn thit phi thc y cc th ch xut pht t nhng c im c hu no
trong bn cht ca con ngi, chng hn nh nng lc hu hn tip thu, nh
gi thng tin v ghi nh tri thc. Khi nim thng tin (information) s dng
y l mt mu tri thc r rng m con ngi c th tip thu. Nhng mu thng
tin c nh gi v kt hp thnh mt khi tri thc, trong cc tng c
lin h mt cch c h thng v khi tri thc m ng cho nhng hiu bit mi
[tnh m]. T thng tin thng xuyn gn lin vi hnh vi thng tin v dng
(flow) thng tin, trong khi t tri thc (knowledge) li nhn mnh trng thi con
ngi lu gi mt khi (stock) tri thc trong u. Nhng ngi bit nhiu thng
tin hn khng nht thit phi c kh nng s dng chng theo nhng cch thc
mang tnh tng tc, ng dng v mi m (nhng k ho tin), trong khi nhng
ngi c tri thc li c kh nng s dng nhng g m h bit theo nhng cch
thc mang tnh ng dng, mi m v sng to. Mn khoa hc lin quan n tri
thc v cch thc m con ngi tm kim hiu bit mi c gi l nhn thc
lun (epistemology, theo thut ng episteme ca Hy Lp: tri thc, s nm bt,
hiu bit).
Mt ni dung na m chng ta cng s phi bn l nhng hnh ng chia s tri
thc ca cc c nhn c phi hp nh th no trong mt th gii m s
phi hp lm hao ph ngun lc.
3.1 Bi ton tri thc

Bn v nhn thc lun
Chng ta nhn thy trong mc 1.2 rng tc tng trng thu nhp u ngi
b hn ch bi tnh trng thiu tri thc, mc d ngi mua v ngi bn cnh
tranh vn s dng tri thc hin hu v pht trin thm tri thc, qua gp phn
vo tng trng kinh t. Bt chp nhng n lc , bi ton tri thc hu hn vn
lun l vn trung tm ca s tn ti con ngi (human existence) v l mt
nguyn nhn c hu ca s khan him: nu chng ta bit nhiu hn, chng ta c
th tho mn tt hn nhu cu con ngi vi cc ngun lc vt cht. V th, s v
minh ca con ngi v cc qu trnh ng ph vi n, d khng hon ho, chnh l
trng tm ca kinh t hc, mn khoa hc v cch thc khc phc s khan him.
Thc t ny bt u c bit n vi ci tn bi ton tri thc (knowledge
problem). Bi ton tri thc c a vo kinh t hc bi Friedrich August von
Hayek, ngi tng cp n s v minh mang tnh th cht (constitutional
54
ignorance), kha cnh ch yu ca s tn ti con ngi (Hayek, 1937; 1945, c

bit trang 530; xem thm phn tham kho trong cun sch do Henderson ch
bin, 1993, trang 791-794). Trong bi thuyt trnh nhn gii Nobel nm 1974,
Hayek mt ln na nhc li ch . Bi vit c tiu S gi cch v tri thc
(The pretense of knowledge), n cho thy nhiu ngi trong gii kinh t hc lm
ra v l h hiu nhng g m trn thc t khng th hiu c, v v th h mo
him a ra nhng li khuyn khng ph hp (Hayek, in li trong tc phm do
Nishiyama v Leube ch bin, 1984, trang 266-280). Bi ton tri thc l ch
trung tm ca kinh t hc trng phi o.
Khi pht trin mt l thuyt v thc ti phc tp, ngi ta tha nhn l phi a
ra nhng gi thuyt n gin ho ging nh mt tm bn m t m hnh n
gin ho v thc ti v b qua nhiu chi tit gy nhm ln. Tuy nhin, qu trnh
xy dng m hnh li khng c php tch khi nhng nhng iu kin cu
thnh (constitutional), chng hn tnh trng thiu tri thc khi gii ngha s khan
him v cc hin tng kinh t, v vic b qua nhng iu kin cu thnh s dn
ti nhng m hnh v ngha. Xin ly dn chng: khi pht trin l thuyt n o
hc, ngi ta c th chp nhn, tm thi, vic tch nhit v m khng kh
ra, xy dng mt m hnh n gin ho. Sau , ngi ta c th khin cho n
tr nn thc t hn bng cch b i nhng gi thuyt cht ch kia. Song nhng
kt lun v ngha s khng trnh khi nu ngay t u mt yu t cu thnh,
chng hn nh trng lc, li b gi thuyt b qua. Tng t, nu ngi ta bt tay
vo vic pht trin mt l thuyt y khoa cho con ngi bng cch gi thuyt b
qua ci u cng h thn kinh, hay xy dng mt l thuyt kinh t bng cch gi
thuyt l con ngi c tri thc hon ho th s chng c ngha g.
Trn thc t, con ngi chu nh hng t hai trng thi thiu hon thin
(incompleteness) trong tri thc ca mnh khi tng tc vi ngi khc:
(a) h c tri thc thiu chc chn v tng lai (s bt trc v tng lai future
uncertainty), nhng h li phi a ra tin on v tng lai hnh ng.
H nh gi cao s h tr gip gim bt bt trc v to ra s tin tng;
(b) h c s bt trc xung quanh (sideways uncertainty) v cc ngun lc v
cc i tc trao i tim nng cng nh c im chnh xc ca i tc. C
th, khi mun mi nhng ngi khc hnh ng cho mnh, h thng khng
bit l liu nhng ngi i din kia c hnh ng mt cch trung thc,
ng tin cy v ht kh nng hay khng, hoc liu ngi ta c trn trnh
trch nhim hay khng.
Gi thuyt thng gp trong cc cun sch gio khoa truyn thng l c mt thc
t chng hn nh mt con ngi kinh t (economic man) vi tri thc hon ho
v nhng phng tin sn c v nhng mc ch kh d t c, v anh ta v th
c kh nng a ra nhng la chn duy l nhm ti a ho tho dng ca mnh
ngay by gi cng nh trong tng lai. Nhng kiu phn tch da trn th ch
ngha duy l mc ch - phng tin (end-means rationalism) hn hp bin
kinh t hc thnh mt bi tp tnh ton n thun. Tuy nhin, chng li khng
thuyt phc c cc nh kinh doanh, bi h hon ton hiu rng khng ai nm
c y tri thc cn thit v cc phng tin sn c v ngi ta thng thiu
chc chn v mc tiu ca mnh; qu thc, tm kim thng tin tt hn l mt phn
55
ch yu trong cng vic ca h. H phi hot ng hng ngy da trn tin l

c nhn ch c kh nng hu hn tip thu tri thc cng nh tiu ho, chuyn
ti v ng dng tri thc; xin din t mt cch cht ch: con ngi chu nh
hng ca nng lc nhn thc hu hn. V iu ny mang tnh th cht
(constitutional).
Mi ngi nm mt s tri thc cn thit trong u, nhng trong phn ln thi
gian h ch c th s dng nhng g m mnh bit khi hp tc vi ngi khc.
Trong th gii hin i, tri thc ca con ngi khng i tht xa trong vic gip h
tho mn kht vng ca mnh. Thng thng, mt c nhn thm ch cn khng
kh nng sn xut ra nhng th n gin nh mt ci bt ch. Qu vy, khng
mt c nhn no trn tri t tng lm ra mt ci bt ch mt mnh c. N lin
quan n nhng ngi th m graphite Chile, th x g Canada, th lm keo
dn i Loan, th lm dng c c, cc thng gia New York cng hng
ngn ngi v danh khc hp tc v ng gp. Phn ln tri thc th hin tnh cht
c th ca ni h lm vic. V y l nhng ngi nm tri thc chuyn mn ho
cao nn h phi da vo nhiu thnh vin ca nhng th h i trc, nhng ngi
pht trin nhng tri thc lin quan n cc phng php sn xut chuyn mn
ho khc nhau. H cng phi da vo c nhng dng c phc tp v ln nhng
ngi hc c cch thc t chc v s mi lin kt thng mi cn thit
cho ci php mu mang tn bt ch ti c tay chng ta (v tt c ch vi ci gi
vi cent!).1 Nu nh vic sn xut ra mt ci bt ch xem ra l mt m phc
tp n ri tr th hy hnh dung mt chic t bnh thng, vi khong 4.000
linh kin c sn xut nhiu nh my khc nhau, hay chic my bay phn lc
hin i vi khong 750.000 linh kin chuyn mn ho cao xem sao. Nh vy,
ginh c phn ln nhng g m chng ta vn i hi hng tho mn kht vng
ca mnh, chng ta phi da vo s hp tc ca nhng ngi khc, thng l
nhng ngi v danh vi s lng khng sao m xu, h s hu th tri thc m
chng ta khng h c v l nhng ngi m chng ta s khng bao gi gp mt.
tho mn nhu cu ca mnh, chng ta ph thuc vo s phn cng lao ng
gia cc nh sn xut chuyn mn ho, v iu ny c ngha l ph thuc ng k
vo s phn hu tri thc chuyn mn ho (division of specialist knowledge). S
chuyn mn ho ny rt phc tp cho d ch nhn c mt sn phm n gin
nh ci bt ch thi, n mc m bt c khi c con ngi no cng khng th
lnh hi trn vn. Do , cu hi ln t ra y l: lm th no m tt c nhng
con ngi a dng trn ton th gii li c th phi hp c vi nhau to ra
kt qu mong mun cui cng, hng triu th hng ho v dch v khc nhau?
Tri thc v s phi hp

Khi cc c nhn tng tc khai thc tri thc chuyn mn ho t nhng ngi
xung quanh nhm tho mn kht vng ca bn thn (hoc nhm tm hiu xem liu
kht vng ca mnh c kh thi cht no hay khng), h khng chc chn v cch
thc m ngi khc s phn ng trc s tip cn ca mnh. u tin, h thm
ch c th cn khng bit ai l ngi m mnh s tip cn v bng cch no, v
nhng iu kin vt cht no l quan trng tho mn kht vng ca mnh.
Cng lc, h khng chc chn v chuyn ai l ngi s tip cn mnh, vi nhu cu
56
g v bng cch no, v h cng s khng nm r cch thc m bn thn h c th

phn ng trc nhu cu mi t ngi khc. Ni cch khc, h i mt vi s bt
trc mang tnh chin lc.
Trong bi cnh , chng ta phi phn bit hai kiu tri thc, hay ng hn, hai
kiu v minh:
(a) cc ch th kinh t c th thiu mt s loi tri thc b tr nht nh, nhng i
th l h thc c c im v ni dung thng tin m mnh phi tm kim.
Chng hn, ti c th ni vi bn l ti sng khu ngoi no, v bn c
th mun tm ti. y c nhng quy trnh tm kim tng i hiu qu: v
d, xem bn , li xe lng vng, hay hi mi ngi. Nhng dn xp mang
tnh th ch c th h tr cho qu trnh tm kim, chng hn quy tc nh s
nh ca lin tc. Trong trng hp , ni tm kim thng tin l thch ng;
(b) mt kiu v minh hon ton khc li tn ti khi chng ta khng h bit cht g
v iu m chng ta khng bit. Khi tri thc nh th c khm ph ra, ngi
khm ph hon ton ngc nhin. Nhn li m ni th ci tng mi l hin
nhin, v chng ta thng ngc nhin l trc khi khm ph, chng ta li
chng bit mt t g v n. V ngi ta khng bit mnh tm kim ci g nn
h khng th thc hin iu mt cch duy l, chng hn l bng cch gim
thiu chi ph tm kim iu g (th m h khng th bit). V d, khi
Columbus tnh c pht hin ra Tn Th gii, trc y ng khng h bit l
Chu M li tn ti. Trong trng hp ny, ni mt s khm ph
(discovery) l thch ng (Kirzner, 1997).
Bi ton tm kim v phi hp tri thc (knowledge-search-and-cooperation
problem) vn rc ri bi thc t l tri thc m chng ta mang trong u chnh l
kt qu ca s chn lc tin ho. Con ngi (khng phi tr s sinh) s hu tri
thc m mnh tip thu ri khng nh qua tri nghim sau . Nu tri thc c
khng hu ch hoc t ra phn tc dng bi hon cnh thay i, n s b qun
lng hoc c tu chnh. Th gii thay i lin tc: khu v con ngi thay i;
thm nhiu ngi khc ra i; cc ngun lc tr nn khan him hoc mi c
khm ph; cng ngh sn xut c i mi, v.v. Trong qu trnh , ngi ta
phi ng u vi s bt trc v cch thc m th gii s thay i v nhng
ngi khc s phn ng ra sao trc hon cnh mi. Tri thc hin hnh thng
nh mt tnh hu ch bi th gii cng nhng ngi khc thay i lin tc. Do
, phn ln tri thc ph hp l kt qu ca qu trnh va hc va lm (learning
by doing) v c tip thu bi v s con ngi khc nhau trong mt qu trnh
chn lc phi tp trung l th sai (trial and error).
Mt tin trung tm ca nhn thc lun l ch, tri thc khng phi l mt khi
nim tnh. Tri thc lun mang tnh c th cho mt thi gian c th. Mi ngi
tip thu phn ln tri thc ca mnh thng qua mt qu trnh gi l catallaxy, tc
l bng cch tng tc vi ngi khc v trao i tng cng ti sn, khi nim
ny c l c ra ln u tin bi nh kinh t hc ngi Anh Richard Whately
(1787-1863) v gn y hn c hi sinh nh Ludwig von Mises. H c kh
nng da vo nhng cng trnh tin phong ca cc trit gia x hi ngi Anh l
John Locke (1632-1704) v David Hume (1711-1776), nhng ngi phn tch v
cc vn trong nhn thc ca con ngi, l, cch thc m cc gic quan ca
57
con ngi (human senses) thu nhn cc n tng [impression] (cm gic
[sensation]) ri lnh hi chng thng qua cc qu trnh t duy xy dng mi
lin h ni ti [internal relation-building] (s chim nghim [reflection]).2 Hai
trit gia ny nghin cu phng thc m cc tng ca mt ngi pht trin
khi anh ta lnh hi cc n tng vo trong no b to ra khi tri thc ca mnh.
Khi mi ngi tng tc v hp tc, h lin tc khm ph ra nhng cm gic mi
v b ging x gia bn nng bo th mun gi li tri thc quen thuc, m h chia
s vi ngi khc, v bn nng th nghim mun khm ph nhng tng mi
v lt nhng g m h vn quen thuc v chia s vi ngi khc. Chng hn,
cc nh sn xut ca mt hng ho hay dch v no quan tm n vic ti to
nhng g m h sn xut trong qu kh. iu gip h tit kim cng sc.
Song li ch bo th y li c th b thch thc bi s cn thit phi tnh n phn
ng ca khch hng v nhng khim khuyt v v th phi thit k li sn phm.
Mong mun ginh chin thng trong cnh tranh vn thng xuyn thc y cc
nh sn xut xui theo bn nng th nghim v tu chnh tri thc hin c ca mnh.
H khng ngng hc hi. Nhng u tin c nhn v bi cnh i thc ng vai
tr then cht trong vic cc c nhn chn lc v gi li tri thc no, v th nhng
ngi khc nhau th s hu tri thc khc nhau.
Khi nim then cht

Nhn thc lun (epistemology) l mn khoa hc nghin cu cch thc m con
ngi tip thu v chuyn ti tri thc. N l mt trong nhng nhnh ch yu ca
trit hc, quan tm n bn cht, ngun gc, phm vi v gii hn ca tri thc con
ngi. Thut ng ny bt ngun t ting Hy Lp episteme (tri thc) v logos (l
thuyt): l thuyt v tri thc.
Chng ta ni ti vic tm kim thng tin (information search) khi ngi ta
bit bi cnh chung v ch phi tm ra cc chi tit. Chng hn, cng vic ny vn
c thc hin bi nh pht trin phn mm no mun lm cho mt chng trnh
my tnh hot ng tt hn. Tri li, chng ta ni ti s khm ph (discovery)
khi tri thc hon ton mi c tm thy v ngi khm ph thc s bt ng.
iu ny i hi may mn v phm cht mo him lm nn nhng khm ph
nh th.
Tri thc mi thng xut hin thng qua s tu chnh v bin i bn ngoi i vi
tri thc hin c. Khi mi ngi tng tc vi nhau, nhng bc i nh v sng
to xut hin y , v cc bc ci thin tch t theo thi gian. Chng hn,
nhiu tin b v thit k my bay k t khi anh em nh Wright bay ln khi mt
t nm 1903 l nh vo v s ci thin nh trong cng ngh, lc y v qun tr
hng khng, v nhiu trong s li xut hin t qu trnh tng tc gia ngi
s dng my bay v nh sn xut my bay. Nhng ci thin u n, mang tnh
thch ng ny thng b che lp bi nhng bc t ph sng to khi nhng
tng quan trng mi xut hin. Chng hn, chuyn bay ca anh em nh Wright
l s b sung mi m vo tri thc v n khi u cho cc chuyn bay c ng c,
58
vic a vo p dng sc y phn lc cng vy. Mc d nhng t ph sng to

nh th thu ht tr tng tng v c lu chp trong s sch song ng gp ca
chng vo tin b kinh t vn t hn nhiu so vi s tng tin tri thc rng khp,
tng bc v mang tnh thch ng trong nhiu lnh vc m con ngi theo ui.
i khi, nhng tri thc lin quan li c sp xp cng nhau theo mt bi
bn, nh khi ngi ta t chc nghin cu v pht trin ngnh ngh hay trong mt
bn quy hoch kin trc. y, tri thc khng tin ho mt cch thc dng qua
qu trnh th sai trong x hi, m n c xy dng mt cch c h thng bi mt
nhm ngi quan st vn t bn ngoi. Nhm nh quy hoch nh th thng
xuyn c thi thc i tm nhng gii php vnh cu hon ho, da trn thng
tin chnh xc. H xy dng v m t mt bn thit k l tng. Chng no m ci
bi cnh cho bn thit k y vn cha thay i th nhng tri thc nh th c th
thc s nht qun v hiu qu, song vn li bt u ny sinh ngay khi m bi
cnh kia tin ho. Lc , gii php hon ho ca ngy hm qua ho ra li khng
cn ph hp cht no vi hon cnh ca ngy mai.
Tri thc c th xut hin hoc qua mt hnh ng sng to, xut pht t kht vng
v thi ham hiu bit ca mi ngi khi h th nghim tng mi mt cch
t pht, hoc khi h hoch nh mt quy trnh nghin cu v thit k nhm tm ra
iu g mi m. V d v hot ng tm kim tri thc theo k hoch l vic
pht minh v khai thc thng mi nng lng ht nhn; v d v hnh vi sng to
t pht khng theo k hoch ca nh thit k l vic v bc tranh Mona Lisa, c l
n phn nh cch thc m ngi Chu u nhn nhn v iu kin sng ca con
ngi trong thi Phc hng. Nhiu tri thc c khm ph mt cch tnh c, qua
hnh ng tn b cu may hay t cm hng thun tu, bi nhng con ngi tm
kim v sn sng khm ph. iu ny thm ch vn ng trong th gii hin i,
ni m cc chuyn gia nghin cu vn t chc v tin hnh nhiu hot ng
nghin cu v pht trin.
Khi phn tch s tin ho ca tri thc con ngi, chng ta s nhn ra rng mt
phn ln ca qu trnh li khng nh vo mt hnh vi sng to quan trng v
mi m no, m l nh vo s thay i thch ng, vo s sng to qua qu trnh
th sai, qua s chp v v ci bin nhm ng ph vi nhu cu mi v tnh hnh
mi. S chp v thch ng (adaptive tinkering) thng b nh gi thp hoc thm
ch b b qua bi cc nh quan st, nhng ngi vn c xu hng b m hoc
trc nhng bc cch tn to tt, ni bt hn hay nhng hnh ng sng to mi
m. ng t lu i pht minh ra bnh xe lm thay i tri thc con ngi mt
cch mnh m v sng to. Tuy nhin, k t th ci tng c s c ci
thin bi hng triu ngi s dng bnh xe qua hng triu thay i thch ng
em n cho chng ta nhng bnh xe t hon trong ng h v nhng bnh xe
khng l trong nhng chic xe vn ti c ln ca ngnh cng nghip khai khong.
Khi cc nh tin phong anh em nh Wright ngi M pht minh ra my bay
gn ng c 100 nm trc y, l mt bc sng to ln. Song phn ln s
khc bit gia chic my bay ca h vi mt chic my bay phn lc ch khch
khng l li nh vo v s bc tin thch ng trong tri thc thit thc cng nh
nh vo v s tng b thui cht, khng cho ra kt qu nh mong mun.
59
Tri thc n v tri thc hin

Mt kha cnh ng bn khc ca tri thc con ngi li lin quan n cch thc
m tri thc ph hp c lu gi trong u v truyn qua ngi khc. Mt s th
loi tri thc nht nh c th d dng chuyn thnh li, vit thnh ch v truyn
qua ngi khc di hnh thc cm nang hay sch gio khoa. V d, nhiu tri thc
khoa hc k thut c th c trnh by r rng ri truyn t trong trng ph
thng hay qua cc bi ging trng i hc. Chng cng c th c m t
trong cc bn ngh cp bng sng ch v bn cho nhng doanh nghip mun s
dng. Nhng tri thc hin (explicit) nh th hon ton khng phi l tt c nhng
g m chng ta bit v gp phn ci thin mc sng ca chng ta. Vn cn nhiu
tri thc n (implicit), m chng ta ngm da vo, trong cuc sng hng ngy v
cng vic thng ngy ca chng ta. Chng ta thng cp n chng bng
cch s dng thut ng b quyt (knowhow) v k nng (skill). Vic th hin b
quyt mt cch r rng li thng gp kh khn v tn km n mc ng ngc
nhin, ngay c khi iu l kh thi hy th vit ra li hng dn cch buc
dy giy cho mt ngi no cha bao gi lm chuyn y xem sao!
Tri thc n (hay ngm nh) c th thu c qua qu trnh va hc va lm
(learning by doing). N c tip thu vo trong u c con ngi cho n khi
ngi ta s dng m khng cn suy ngh (Polanyi, 1966). Qu thc, mt phn ln
ca qu trnh hc hi li c thc hin tt hn khi ngi ta thc hnh v tip thu
tri thc n. Hy hnh dung mt thanh nin hc cc k nng trt pa-tanh vi thi
ho hc bng cch bt chc bn b v lin tc lp i lp li cc ng tc, cho
n khi tr thnh nh v ch trt pa-tanh. Gn nh khng th chuyn ti ton b
tri thc lin quan di hnh thc hin (explicit) cho mt thiu nin bng cch trao
cho cu ta cc cun sch gio khoa v trng lc, ma st, vn tc v lc hng
tm. Hoc, mt v d khc, liu bn c ph thc cuc i mnh cho mt bc s
gii phu vn nghin cu tt c tri thc lin quan v phu thut tim m t sch
v v cc gio s, song li cha hc cc k nng tun t cn thit v gii phu
bng cch phu thut ch v tim ln, hay khng? Vy m gii lnh o nhiu
nc ang pht trin li theo ui chnh sch ngn cn cc chuyn gia nc ngoi
v cc cng ty a quc gia, nhng i tng c th chuyn ti cc b quyt v k
nng n, v thay v th ch da vo vic tip thu nhng tri thc cng nghip c
tnh hin. Thc trng kinh t ca nhng quc gia nh th ch ra rng vic nh gi
thp tm quan trng ca nhng trnh t, k nng v b quyt thit thc, vn xut
pht t quan nim sai lm v tri thc hu ch, c th dn ti nhng h lu t gi
v su rng. Vi cng l do , nhng ngnh ngh no nhn mnh n kinh
nghim thc hnh trong hot ng tp s v nghin cu k ngh th u c xu
hng s dng tri thc k thut tt hn so vi nhng ngnh ngh m tri thc
hin c nh gi qu cao, cn cc b quyt v k nng n cng trnh t x l
cng vic hiu qu li b pht l hay b nh gi thp.
Khi nim then cht

Tri thc (knowledge) bao gm cc biu tng v mi lin h vn c lu gi
trong tr c con ngi. Tri thc c th c trnh by r rng (tnh hin) v giao
60
tip chnh thc, hoc n c th bao gm nhng b quyt n tri thc khng chnh
thc, nh nht, thng vi mc phc tp ln v mang tnh c th v a im,
bi cnh v thi gian vn c th tip thu thng qua thc hnh (va hc va lm
learning by doing). Mt b phn ln tri thc ph hp nm di dng ngm
nh (hoc n), thng gi l b quyt (knowhow). Ngi ta lnh hi n bng
cch bt chc nhng trnh t m qua tt c nhng mnh tri thc ph hp, nh
b v phc tp c tip thu. Trong khi mt s tri thc n c th bin thnh tri
thc hin chng hn, c vit thnh cc cun sch hng dn th nhiu tri
thc n vn ph thuc vo b quyt ngm nh.
Tri thc thng ra i t hot ng tng tc t pht ca con ngi. N cng c
th c to ra bi khi ngi ta tp hp li vi nhau mt cch c t chc v
pht trin tri thc mi thng qua mt k hoch nghin cu v pht trin tri thc
hu ch.
Bi ton tri thc (knowledge problem) pht sinh t thc t l con ngi ch c
nng lc hu hn pht trin, th nghim v p dng tri thc. V th, s v
minh (ignorance) l mt yu t mang tnh th cht trong s tn ti ca con ngi
(human existence), trong c kinh t hc, tc l, cch thc vt qua s khan
him. Th cht (constitutional) y c ngha l mt phn ch yu trong s
tn ti ca con ngi v khng th b gi thuyt loi tr. Tri thc nm trong no
b con ngi, chnh xc hn l trong nhng b no a dng ca ton b s ngi
sng trn tri t. Ch nhng phn tri thc rt nh b mi c th tp trung vo
trong bt k b c no. V vy, tri thc ch c s dng hiu qu nu ngi ta c
th tm ra cc c ch khai thc tri thc a dng v chuyn mn ho ca mt s
lng ngi khng l.
S phn cng lao ng v phn hu tri thc (division of labour and
knowledge) cho php mi ngi chuyn mn ho song li i hi h phi hp tc
vi nhau. Nh s chuyn mn ho m ngi ta c kh nng tip thu c nhiu
tri thc hn v s dng chng gii quyt vn . Cng vi kinh nghim, h c
kh nng tnh c khm ph thm tri thc. Qua thi gian, h tr nn hiu qu hn
trong vic tho mn nhu cu ca bn thn v ca ngi khc, khi h bit thm tri
thc mi v tu chnh hoc loi b tri thc c. V th, s phn cng lao ng v
phn hu tri thc l mt khi nim ng v khng ngng tin ho (dynamic &
evolving).
Ngi ta phi phn bit s b sung mi m (emergent addition) vi s b sung
thch ng (adaptive addition) vo tri thc: tri thc mi m cp n nhng
bc t ph ln, sng to (chng hn, s phn tch nguyn t), trong khi s pht
trin thch ng ca tri thc li cp n nhng dng sng to u n m qua
nhng ci thin nh tng bc c thc hin nhm p ng nhng c hi v
cung cu (chng hn, nhng g to nn s khc bit gia chic t lch bch ca
ng Benz ngy no v nhng chic limousine bng ln trn ng ph hm nay
s c m t nh l kt qu ca s gia tng tri thc thch ng). S b sung tri
thc mi m thng l kt qu ca vic khm ph (discovery) ra nhng tng
vn trc hon ton khng c bit ti, trong khi s b sung tri thc thch
ng li thng l kt qu ca vic tm kim thng tin (information search) c k
hoch.
61
Tri thc tin ho trong s mu thun gia:

bn nng bo th (conservative instinct), nhm mc ch gi li nhng g
vn chng t l hu ch v c ngi khc nh gi cao; v
bn nng th nghim (experimental instinct), xut pht t tnh ham hiu bit
v mong mun tho mn kht vng tt hn bng cch thch ng vi hon cnh
(thng lun thay i).
Khi nim tri thc mang tnh c th v khng gian v thi gian (knowledge
specific to space and time) cp ch yu n nhng b quyt vn khc bit t
ni ny sang ni khc v tin ho theo thi gian. iu ny cn thit cho s tng
tc hiu qu ca con ngi; trong kinh t hc, n ch yu lin quan n b quyt
thng mi: ngun cung r nht nm u? ai l ngi c cc k nng v cc
mi lin h trong nm nay sn xut ra mt sn phm c th? lm th no c
th nhn c mt dch v no vo ngy mai?.v.v.
Con ngi kinh t khng tn ti

Kinh t hc tn c in truyn thng gt b bi ton tri thc sang mt bn bng
cch a ra gi thuyt n gin ho l tri thc hon ho. Nhiu cun sch gio
khoa kinh t t s gi nh ny ln trang u tin c th bt u nhng suy
din logic t , cng vi cc tin khc. Nhng g m iu ny hm trong
thc t l s thch ca hng triu ngi i vi hng nghn t th hng ho, dch
v v khoi cm th u bit, ton b ngun lc trn tri t cng hng t th
k thut sn xut lin quan cng vy. Lc , ngi ta c th quy kinh t hc
thnh mt php tnh n gin v cch thc chuyn ho nhng ngun lc bit
bng nhng cng ngh bit nhm tho mn nhng s thch vn tn ti t trc
v bit ca con ngi kinh t (economic mani). Ci s tr tu gn gh v
thc ti, tc m hnh tn c in m ngi ta dng ln, quy gin nhng vn
kinh t hc then cht nht thnh mt khi nim tr tu ngho nn, qu tru
tng. Do khim khuyt bm sinh ca khi nim tri thc hon ho, l thuyt tn
c in thng t ph hp vi s tn ti con ngi trong thc t, vn l s n lc
lin tc nhm bit thm v th nghim tri thc c.
Phng php tip cn kinh t hc th ch ca chng ta khng da trn gi thuyt
tri thc hon ho. ng hn, tnh trng thiu tri thc s v minh c coi l
mt phn ch yu trong s tn ti ca con ngi. N khng th b loi tr, bi n
mang tnh th cht (constitutional). Song, nh chng ta s thy, tnh trng thiu tri
thc li c th gii quyt n tho bng nhng dn xp th ch ph hp. S dn
xp v mt th ch ny c th dn dt nhng ch th ra quyt nh c nhn qua
mt th gii y phc tp v bt trc, ng thi c th gip chng ta tit kim chi
ph nhm tho mn nhu cu tm hiu. Cch tip cn ny c th khin cho phn
tch kinh t tr nn rm r hn v thiu gn gh hn, song, chng ta tin tng,
li ph hp hn vi hiu bit v thc ti v c tnh thuyt phc hn i vi nhng
ngi hnh nghip trong lnh vc kinh doanh v chnh sch cng.
i
Ch th tn ti trn l thuyt, c tri thc hon ho v i sng kinh t v c kh nng hnh x v li ch
ca mnh nhm ti a ho li nhun. y l mt cng c hu ch trong kinh t hc tn c in. (ND)
62
3.2 Cc kiu ng x, nhn thc v tnh duy l b buc: gii m thc ti

Cc biu tng v hnh nh
Chng ta thu c mt quan nim v th gii v gii m thc ti phc hp xung
quanh mnh bng cch gn ngha vo cc biu tng (symbol) v lin h chng
vi nhau, c th ni l bng cch thao tc vi cc hnh nh (Boulding [1956]
1957). Song t duy vi cc biu tng khng phi l mt vn thun tu ring
t, c nhn. Nhng g m tr c con ngi dng ln nh mt hnh nh v thc ti
li chu nh hng t s tri nghim x hi v vn ho, v th nhng ngi khc
nhau th nhn thc v th gii khc nhau. S tri nghim vn ho nh hng n
nhn thc ca con ngi, nh nh hng ca ngn ng, bi mt s qu trnh t
duy s dng nhng biu tng ngn ng. iu ny khin cho s giao tip gia
cc thnh vin thuc cc nn vn ho khc nhau i khi gp phi kh khn, bi
nhiu hnh nh trong u khng chia s c v cn phi gii thch trc khi
ngi ta hiu chng (Redding, 1993, trang 72-77).
Do con ngi to nn cc biu tng c ngha v lin h chng trong u nn
h c kh nng tng tc vi th gii theo nhng cch thc vt ln trn cch
ng x bt pht [reflexive behaviour] (nh phn x ca con ngi trc nh sng
trng), phn x c iu kin [conditioned reflex] (nh hin tng ming a nc
khi ngh n thc n ngon), v kiu ng x cng c [instrumental behaviour] (nh
hnh vi s dng chic gy y phin sang mt bn). Tr c con ngi c
kh nng gn nhng ngha tru tng bn ngoi (non-intrinsic) cho cc tn hiu
ri chuyn chng thnh cc biu tng, thng th hin nhng ngha khng lin
quan g ti tn hiu ban u. Cc biu tng c th ph thuc vo mt bi cnh
phc tp c hiu chnh xc (chng hn, n c th biu th cho s cn
thit phi dng t hoc c th bo hiu mt khu n i). Chnh kh nng lm
vic vi cc biu tng tru tng to nn khong cch tr tu khng l gia
con ngi hoang d thp km nht vi loi kh pht trin nht, nh nh nhn
chng hc ni ting ngi Anh Edward Burnett Tylor (1883) tng nhn xt vo
th k 19.
S biu tng ho (symbolling) chim phn tri thc v thng tin ln nht m
chng ta thu c, song n li thng tc ng n nhng kiu ng x nguyn
thu hn (bt pht, cng c). Qu trnh tip thu nhiu khi din ra di hnh thc
tip th (internalise) cc khi nim; nhng khi nim ny u tin c thu nhn
mt cch ch nh nhng biu tng v sau , qua nhng qu trnh lp i lp
li, chng bin thnh nhng phn x c iu kin. Chng hn, u tin chng ta
tip thu mt dy biu tng nm c cch thc li t. Sau , chng ta thc
hnh lp i lp li cho n khi nhng hnh vi khc nhau gn nh tr thnh
nhng phn x t ng, c iu kin. Cc k nng cng nhiu tri thc c th
c thu nhn bi nhng ngi khc nhau theo nhng cch thc tng t, ri tr
thnh tri thc n. Qua nhng qu trnh tip th (internalisation) tng t, chng
ta thu nhn c nhng chun mc lun l, c th gi l nhng k nng o c
(ethical skill). Chng c tip thu hiu qu nht bng cch thc hnh lin tc
(quan st ngi ln trong gia nh chng hn). Do , chng ta thng xuyn
i
Red-light district: Khu n (c nhiu nh th). (ND)
63
trung thc khng phi v chng ta phn tch k mt tnh hung c th qua mt dy
biu tng, m l phn tch n theo kiu c iu kin - bt pht (conditioned-
reflexive). Cch ng x bt pht nh th gia tng tc qu trnh ra quyt nh v
nng cao hiu qu tng tc ca con ngi.
Khi nim then cht

Nhn thc (cognition) l qu trnh (ti) xy dng mt cch v hnh ci thc ti
m cc gic quan cm nhn c; qu trnh ny din ra trong tr c v vn hnh
hu nh khng th nhn bit qua cc qu trnh t duy, ng thi gip con ngi
gii m thc ti. mc no , nhn thc ph thuc vo iu kin vn ho, v
th con ngi t nhng nn vn ho khc nhau th gii m thc ti khc nhau. Tr
c con ngi th hin sinh ng kinh nghim x hi: thc ti i vi ngi ny
thng khc vi thc ti m ngi kia cm nhn c anh ta c nhng tri
nghim khc.
Chng ta c th phn bit gia cc kiu ng x (types of behaviour) sau y (t
hnh thc nguyn thu n hnh thc pht trin hn):
bt pht [reflexive] (v d: hin tng co rt c khi b au);
c iu kin - bt pht [conditioned-reflexive] (v d: bn rng mnh khi ngh
n chuyn b cht u);
cng c [instrumental] (v d: dng a n);
biu tng ho [symbolising] (to, kt hp v tip thu biu tng; v d: pht
trin mt bn thit k kin trc ri dng n xy mt to nh).
Biu tng (symbol) l mt khi nim tr tu tru tng (mental abstract), mt
hnh nh ca tr c, biu th mt tng th phc tp hn.
Nghch l thng tin

Qu trnh ra quyt nh duy l i hi tri thc v s la chn ch gia nhng
phng n khc nhau. Cc phng n phi c bit nhm cho php ngi ta a
ra mt la chn duy l. Tuy nhin, ngun lc v thi gian thu thp thng tin v
cc phng n li khan him v tn km, do vic thu thp thng tin lin tc l
khng kh thi. Chi ph thng tin l chi ph chuyn t trng thi v minh n
ch thng sut mi s (omniscience), v him khi m mt thng gia li c th
kh nng bao c mt chuyn tu (Stigler, 1967, trang 297). Chng ta thng
chn cch tip tc v minh bi l nhn c thng tin l qu tn km. Nu
khng loi ngi hn s bin mt do b cng vic phn tch lm cho t lit. V th,
vn ny sinh y l ngi ta s tin hnh tm kim thng tin cho n im
no: n im m chi ph cn bin d kin bng li ch (cn bin) d kin
(Stigler, 1971a), hay n im m kinh nghim gi ln rng mnh c l bit
i n quyt nh?
Cu tr li l cc c nhn khng th bit nhng chi ph v li ch k vng trong
vic thu thp nhng loi thng tin nht nh trc khi h nm c chng, v th
64
h khng th ti a ho li ch rng t tri thc cha thu nhn c. iu nghch

l y l, h li thng cn ci thng tin trc khi nm c n, nh nh
kinh t hc ngi Anh George Shackle (1903-1992) tng ch ra trong li dn
u chng. Lun im logic ny trc y c gi l nghch l thng tin
[information paradox] (Arrow, 1962). Khng ging nh hot ng sn xut hng
ho v dch v, trng hp m tri thc v cc mc chi ph v li nhun c x
l t trc, nh vic s dng ngun lc c th c ti u ho, hot ng to
ra thng tin li khng th bt buc phi tnh ton mt cch duy l nh th.
Chng ta c th minh ho lun im trn bng cch hnh dung mt sinh vin ang
t hi l liu vic xem mt b phim c th c ng gi 5 dollar hay khng. Cch
duy nht thc s bit cu tr li l b tin ra v xem b phim . Cho d ngi
ta c th gim bt ri ro bng cch c li bnh lun phim trc th y vn
lun tn ti kh nng, vi nhn thc mun mn, l s tin kia l ra nn c chi
tiu tt hn cho mt chuyn khc, ngay c khi li qung co hay bnh lun phim
cho bit phn no v b phim. Tm li, khi tm kim tri thc mi, chng ta
khng bao gi bit c nhng g m mnh s tm thy v liu thng tin c
hu ch v c gi tr nh d tnh hay khng. Thng thng, chng ta thm ch cn
hon ton khng bit mnh ang thiu ci g cho n khi chng ta thc hin mt
khm ph.
Ngoi ra cn mt nt khc thng na trong qu trnh to ra tri thc: chi ph tm
kim tri thc phi c xem l chi ph chm (sunk costi). iu ny c ngha l
cc chi ph to ra tri thc mt khi thc hin th khng lin quan g n mc
thng tin c s dng, trong khi chi ph sn xut hng ho li lin quan
n s lng c th sn xut vi mt mc li nhun (Streit v Wegner, 1992).
Trn thc t, mi ngi tham gia tm kim thng tin cho n khi h cm thy l
chu ph tn v sau h i n quyt nh trong phm vi nhng g m h
c kh nng tm ra. Kinh nghim v thin hng c nhn s dn dt h ginh
c nhng thng tin m h xem l a ra la chn; kinh nghim s gip
h trnh lng ph n lc qu mc vo chuyn thu thp thng tin. iu ny khng
c ngha l h, trong nhng tnh hung c th, s khng a ra nhng quyt nh
m ri ho ra l sai lm.
Vic thu nhn v phn tch tri thc mi th tn nhiu thi gian, cng sc v ngun
lc. Do vy, khng mt ai thu nhn tt c tri thc cn thit cho nhng hot ng
phc tp. Thay v th, ngi ta s tm cch khai thc tri thc ca ngi khc bng
cch tng tc vi h. Qu thc, vic mi ngi ch thu thp nhng thng tin nht
nh v vn v minh vi nhng thng tin khc l thc t hp l, nu xt mc chi
ph cao cng kt qu tm kim thng tin khng ly g lm chc chn (s v minh
duy l rational ignorance).
Ba biu hin khc nhau ca tnh duy l

Nhng g trn y dn ti mt h qu quan trng xa hn: nhng ngi phi chu
ph tn tm kim tri thc hu ch di nhng iu kin bt trc th khng th
i
Nhng chi ph b ra v khng th thu hi c bt k mc ng k no. (ND)
65
thng sut mi s v thng khng c kh nng a ra nhng la chn duy l.

Thng thng, h thm ch cn nhn thy kh khn nu c cng nhc vi nhng
mc tiu v kht vng m h hnh dung t trc. Trong qu trnh tng tc vi
ngi khc, kht vng ca h s bin chuyn. Nu thng xuyn b tht vng, h
s h thp nhng g m mnh khao kht. Khi mc tiu t c d dng, h c th
tr nn tham vng hn v khm ph ra nhng nhu cu mi. Ni cch khc, mi
ngi thng th hin cch ng x thch ng, h nhn ra gii hn kh d t
c. Song vo lc khc, nhng con ngi to bo s ra tay ph b nhng rng
buc m h vn thng chp nhn hoc s tnh c khm ph ra nhng c hi mi.
V th chng ta phi phn bit ba biu hin ca tnh duy l:
(a) tnh duy l mc ch - phng tin (end-means rationality), trong cc
mc ch cng phng tin t c chng th bit, chng hn t kinh
nghim trc y;
(b) tnh duy l b buc, thch ng (bounded, adaptive rationality); v
(c) tnh duy l to bo - sng to (entrepreneurial-creative), thng xuyn ph
v ranh gii c tha nhn, lm nn nhng khm ph v khai thc
chng.
C th nhn thy cc v d v tnh duy l mc ch - phng tin khi nhng ngi
i din (agent) t ra mc tiu c nh cho mnh hay khi ngi khc t ra mc
tiu cho h, v khi ngi ta s dng nhng ngun lc v k thut sn c ti
a ho vic hon thnh mc tiu. Khi bn tham gia vo mt cuc ua marathon,
mc tiu kh d ca bn l hon thnh cuc ua trong khong thi gian ngn nht
c th ginh chin thng. Bn vn dng tt c ngun sc mnh th cht v
ch ca mnh, cng kin thc v cch iu chnh nhp bc, nhm t c mc
tiu. V d khc l mt cng ty kinh doanh vn dng ton b phng tin sn c
nhm t c mt mc thu hi trn ti sn. Kiu ng x duy l l c s ca
li phn tch theo sch gio khoa tn c in.
Song nhng biu hin khc ca tnh duy l li thng xuyn thnh hnh. Nu bn
khng phi l vn ng vin chy ng di hng u m li mun cnh tranh
trong cc cuc ua marathon th sao? Bn s iu chnh mc tiu mt cch hp l
cho thch ng vi cc ngun lc ca mnh da trn thnh tch qu kh v rt hi
lng vi vic hon thnh cuc ua trong khong thi gian tng xng vi ngun
lc ca mnh. Thay v theo ui nhng mc tiu tuyt i, ngi ta dn d khm
ph ra nhng g m mnh c th t c v x l vic hon thnh mc tiu mt
cch duy l theo kiu thch ng. iu ny l bi con ngi thng xuyn b hn
ch v kh nng tip thu v nh gi thng tin. Nh kinh t hc - x hi hc ngi
M Herbert Simon (1976) gi y l tnh duy l b buc (bounded rationality)
hay tnh duy l trnh t (procedural rationality). Thay v ti u ho nhng mc
tiu cho trc, cc c nhn v doanh nghip li tm va lng (satisficei), ng
vit; h iu chnh mc khao kht ca mnh di nh sng ca kinh nghim
qu kh.
i
Tm cch t c mt gii php tho ng, khng nht thit phi l gii php ti u. (ND)
66
Bi ton tri thc v khi nim hiu qu

Mt h qu ca bi ton tri thc l khi s dng thut ng hiu qu (efficiency) th cn
phi ht sc thn trng.
Khi ta ni mt chic xe tm trung chy 100km ht 7 lt xng hiu qu hn chic xe cn
ti 10 lt l logic. y, chng ta so snh u ra vt l (chy 100km) vi u vo (s lt
xng) gia cc h thng k thut kh n gin ri a ra nhn nh v hiu qu k thut
(technical efficiency).
Tuy nhin, s la chn kinh t li i hi chng ta phi a ra nhng nh gi v u vo
v u ra, chng hn mc gi th trng cho th u vo l xng v s nh gi v vic
thc hin chuyn i di 100km. iu ny em n cho chng ta thng tin v hiu qu
kinh t (economic efficiency). Nhng nhn nh nh th l hp l, min l chng ta bit
r s nh gi v hiu c h thng m qua u vo bin thnh u ra, khi a ra
php so snh v tho dng (utility) gia ngi ny vi ngi khc.
Tuy nhin, thut ng hiu qu li thng xuyn c cc nh hoch nh v cc nh
qun l p dng cho nhng h thng tin ho phc hp m s nh gi cc u vo
v u ra a dng khng c nhn thc r v ngi ta phi a ra nhng php so
snh thiu hp l v tho dng gia ngi ny vi ngi khc, trong khi li khng
bit t g v c s ca chng. Qu thc, nhng ngi quan st khc nhau s a ra nhng
gi tr khc nhau v cn nhc chi ph c hi ch quan ca mnh. Lc , nhng so snh
theo kiu A hiu qu hn B l khng hp l, v ngi ta hon ton khng bit ngi
khc s nh gi u vo v u ra nh th no. Vn c th s tr nn r rng vi c
gi khi c hi: Chic t no hiu qu nht trn th gii? Ci no l tt nht li ph
thuc vo tng nh gi ch quan ring r, v mt c my phc tp c th phc v cho
hng lot mc ch khc nhau th khng th c phi c coi l tt nht hay hiu qu
nht.
Vn cng tr nn kh gii quyt khi chng ta x l nhng u vo v u ra khng th
bit. S khng nh y l cch hiu qu nht bo v an ninh cho nc X l khng
hp l, bi u ra an ninh th khng c bit v do vy khng th o c. Nhng gi
thuyt tin li kiu nh mt ngi i din gi nh no y o lng mc an ninh
ca mt quc gia, nh m cc quyt nh v hiu qu c th a ra c, li kh d
dn ti nhng sai st tai hi v nhng gi thuyt nh th li thng cho thy l sai lm.
Khi xem xt nhng h thng phc hp, nh cc nn kinh t quc dn chng hn, chng ta
ch c th pht biu mt cch hp l l h thng ny c kh nng to ra tng trng kinh
t ln hn h thng kia hay mang tnh cch tn hn h thng kia. y l s khng nh v
hiu sut ng (dynamic efficiencyi) ca mt h thng, mt phm cht ni ti nhm tu
chnh, ng ph, hay pht trin tri thc mi.
Thut ng hiu qu s tr nn v ngha khi m vic s dng n li hm s so snh gia
thc ti phc hp vi h thng kinh t tru tng v vn hnh mt cch l tng, trong
cc quyt nh c a ra trn c s tri thc hon ho cho php nhng ch th ra
quyt nh, bng cch no , nh gi c ton b kt qu kh d ca s phn cng lao
i
Hiu sut ng l mt thut ng trong kinh t hc, ch mt nn kinh t c s cn bng thch ng gia cc
mi quan tm trong ngn hn (hiu sut tnh static efficiency) vi cc mi quan tm di hn (ch trng
vic khuyn khch hot ng nghin cu v pht trin). (ND)
67
ng vi k thut sn xut c nh v ngun lc c nh. Mt h thng tham chiu nh

th khng th hin thc ho bt c u. N mang bn cht ca x hi l tng (Utopia)
v do khng phi l mt chun mc tham chiu hp l nh gi hiu qu hot ng
trong th gii thc. N c m t mt cch xc ng l phng php tip cn khng
tng (Nirvanai approach) i vi kinh t hc (Demsetz, 1969).
Xem bi Hiu qu (Efficiency) ca R. Cordato, trong tc phm do Boettke ch bin
(1994, trang 131-137).
i khi, biu hin th ba ca tnh duy l li c th quan st c. Mc d con

ngi vn thng chp nhn nhng rng buc t trc v hnh ng trong phm
vi y, bt k l rng buc v iu kin t nhin v ngun lc, v tri thc k
thut hay v th ch, song mt s thi im nht nh h vn c th quyt nh
trc tip ng u vi nhng rng buc ny v gim thiu hoc trnh qua nhng
tr ngi m ngi ta tha nhn cho vic hon thnh mc tiu ca mnh
(Schumpeter, 1961). Chng hn, anh em nh Wright, cng nhiu ngi trc h,
khng chp nhn nhng rng buc bit v trng lc. Cui cng h tm cch
bay ln trn mt chic my bay gn ng c. Hoc, trong thi k Phc hng, mt
s ngi Chu u xut chng t chi chp nhn nhng hn ch nhn to v
ngun cung cp gia v t phng ng (hot ng cung cp b hn ch bi cc
nh trung gian theo o Hi): h dong thuyn thng tin v khm ph ra cc
tuyn ng bin ti n , ng thi tnh c khm ph ra Chu M trong qu
trnh . Trong nhng trng hp nh th, cc c nhn hnh ng xut pht t
ng c sng to v to bo. Con ngi i khi cng hnh ng mt cch sng
to - to bo (creative-entrepreneurial) khi h ph b nhng rng buc th ch,
chng hn bng cch ph v cc quy c v tp qun, hay khi h tham gia vn
ng chnh tr nhm ginh s ng h cho vic thay i mt th ch. V th, chng
ta phi tha nhn tnh duy l sng to (creative rationality) nh l kiu ng x
duy l th ba. Tnh duy l sng to thc y mi ngi chp nhn ri ro v m ra
nhng con ng mi, ng thi khin h lun sn sng cho nhng khm ph
mi, c xu hng gia tng tri thc cho con ngi.
Chng ta c th i xa hn m tha nhn rng mt phn ng k trong cch ng x
hng ngy ca chng ta li khng hng ti, mt cch duy l v logic, bt k mc
tiu d nhn bit no. Hnh ng ca con ngi nhiu khi li b chi phi bi
nhng thi quen m ngi ta khng sao l gii ni bng bt k v d c th no
theo li tnh ton duy l: ti sao ngi ta li b phiu trong cc cuc bu c, khi
m hnh ng r rng l chng c cht nh hng no n chnh sch, ch
cha ni g n cuc sng ca h. Ti sao ngi ta trao tin boa cho nhn vin
phc v, nhng ngi m h s khng bao gi cn gp li? n gin l ngi ta
vn thng tun theo nhng m thc quen thuc (habitual patterns), h bt chc
ngi khc.
i
Nirvana: Ci nit bn. (ND)
68
Khi nim then cht

Tnh duy l cp n hnh ng hng ch; n dn dt ton b hnh ng
hng ti vic t c mt hay nhiu mc ch.
Chng ta c th phn bit gia:
(a) tnh duy l mc ch - phng tin (end-means rationality), trong mc
ch th nh sn v ngi ta hnh ng nhm hon thnh mc ch
nh (v d: mt doanh nghip theo ui t l thu hi [trn vn]);
(b) tnh duy l b buc - thch ng (adaptive, bounded rationality), cp n
nhng tnh hung (thng xuyn trong thc t) m ngi ta khng ti
a ho mc ch c nh ca mnh theo kiu thng sut mi s, song li c
th iu chnh kht vng (mc ch) ca mnh sao cho kh thi hn da trn
kinh nghim;
(c) tnh duy l to bo - sng to (entrepreneurial-creative), cp n cch
tip cn m qua cc ch th tm cch khc phc nhng tr ngi hin hu,
bt k l v ngun lc, v gii hn cng ngh hay v rng buc th ch (v
d: con ngi cui cng cng vt qua sc ht ca trng lc, mt tr ngi
vt l, mt cch to bo - sng to nh nghin cu kh nng nng ca kh v
ng lc hc cht lu [fluid dynamics] xung quanh cc cnh c nh).
S v minh duy l (rational ignorance) l cch ng x ca con ngi khi khng
thu thp nhng loi tri thc nht nh do chi ph v bt trc trong vic tm kim
thng tin.
3.3 ng c thc y: tnh yu, mnh lnh hay t li

Cc mi rng buc c nhn v x hi
im ny, chng ta phi nhn mnh n thc t hin nhin l con ngi tng
tc vi nhau v cch ng x ca con ngi phi c xem xt trong mt bi cnh
x hi. Trn thc t, rt t ngi c th sng tt trong hon cnh n c lu hn
mt khong thi gian hu hn. H cn s khch l cng nh cn kim sot cch
thc m nhng ngi xung quanh mnh phn ng. Con ngi pht trin v mt tr
tu, lun l, vn ho v cm xc ch nh vo cc mi lin h c nhn vi nhng
ngi xung quanh mnh. Qu thc, phn ln mi ngi u ri vo trng thi ti
t nht khi h b cch ly, khng c ai bit ti v b ngi khc xa lnh.
Nu chng ta nghin cu v cc th ch, theo nh nh ngha th chng ta khng
vn dng quan im c nhn lun bit lp ch ngha (isolationist individualism),
mt quan im coi c nhn nh mt hn o, m ng hn chng ta quan nim
con ngi nh nhng ng vt x hi (social animal), vn theo ui mc ch
ca mnh thng qua s hp tc vi ngi khc. Do , vic vn dng quan im
c nhn lun, nh cch m chng ta vn lm, khng hm rng chng ta nghin
cu con ngi nh nhng c nhn n c. Thay v th, c nhn lun hm kht
vng c nhn l thc o ti thng cho nghin cu kinh t - x hi, song li l
ca nhng c nhn sng trong mt bi cnh x hi v chu s rng buc ca
69
nhng th ch vn xc nh nn phn ln nhng g mang tnh cht x hi.

Phng php tip cn kinh t hc th ch tha nhn rng cc c nhn thit lp
nhng mi quan h tng h v thc s cn nhng mi lin h cng ng bn
cht. Mi mt s lin kt vi ngi khc em li cho chng ta thc thnh vin,
song ng thi n cng p t nhng rng buc th ch. Nhng mi lin kt nh
th c cm nhn l lm hi lng su sc v em n cho con ngi thc v
bn ng [identity] v an ton [security] (Hazlitt, [1964] 1988, trang 35-43). C th
ni, cc mi lin kt x hi gip kim ch nhng bn nng c nhn ch k, vng
ti v c hi ch ngha ca chng ta, v cc th ch gp phn ch yu vo vic
hn ch ch ngha c hi theo bn nng (instinct-driven opportunity), nh chng
ta nhn thy.
Nhng g ni v cc mi rng buc x hi (social bonds) gia cc c nhn
cng ph hp vi cc nhm. Nu cc nhm x hi a dng m tch bch rch ri
v mu thun vi nhau th s pht trin kinh t bn vng l bt kh thi (Powelson,
1994). iu cn thit y l x hi m (open societyii), trong ngi ngho
chia s quyn lc v cc quy tc vi nhng ngi giu c v quyn th (Popper,
1945). Eric Jones, ngi nghin cu v cc giai on tng trng kinh t trong
lch s, tng cp n khi nim s lin kt tng i (relative connectedness)
ca cng ng trong bi cnh ny nh l mt iu kin tin quyt cho s tng
tc sng to v hiu qu (Jones, 1988, trang 128).
S tha nhn i vi nhng thc t trong s tn ti ca con ngi (human
existence) trn khng dn ti vic cng ng phi c t chc bi mt th
lnh, c ch huy t trn xung v c dn dt nhm phc v mt (s) mc tiu
tin nh. Cc mi rng buc x hi thng xuyn tin ho t pht, v mi ngi
thng thuc v v s nhm, hi v mng li chng cho nhau, chu s chi phi
ca nhng th ch khc nhau (x hi a nguyn pluralist society). Chng hn,
chng ta c th l thnh vin ca mt gia nh, ca cc cu lc b v cng ng
tn gio a dng, ca cc thc th a l khc nhau, nh mt vng ph cn, mt
thnh ph, mt tnh, mt t nc, hay mt cng ng vn ho a quc gia.
Thng thng, chng ta cm thy l nhiu hip hi a dng nh th s phc v tt
nht cho vic hin thc ho tim nng ca mnh.
Khng cn nghi ng g, kha cnh x hi trong cch ng x ca con ngi gn b
su sc vi di sn con ngi. Cc nh c nhn chng hc (paleo-anthropology) tin
rng qu trnh tin ho dn dn ca t tin chng ta t nhng nhm ngi vn
phng Nam (Australopithecus), nhng k sng theo by n ging nh loi kh
u ch (baboon), c s ng gp quan trng t hot ng tng tc x hi khi
sn bn, hi lm hay chia s chin qu trong phe nhm. Con ngi rn luyn kh
nng nhn thc khc bit ca mnh thng qua s tng tc x hi; h thu c
nhng li ch tin ho khi phi hp vi ngi khc v tn ti tt hn (Leakey,
1994).3 V vy, qu trnh tin ho u i nhng ngi c kh nng tng tc v
phi hp tt, h hot ng tt trong cc nhm x hi. V b tc no c cc th
ch pht trin, gip m bo cho cc ngun lng thc khan him c chia s
i
Atavistic: Tr v vi trng thi nguyn thu, s khai. (ND)
ii
Khi nim ch mt x hi m ngi dn c hng kh nhiu quyn t do, nh trong mt nn dn
ch chng hn. (N.D.)
70
ng u trong phm vi mt nhm nh tng thn tng i di quyn mt v th

lnh thn trng, th u c c may sng st cao hn. V th, tm tnh b tc
(tribal mentality) da trn s rng buc v chia s x hi (social bonding and
sharing) tin ho qua hng triu nm v khc su vo tm khm con ngi
(Hayek, 1976a, trang 133-152; Giersch, 1996). Do , khi nghin cu cch ng
x ca con ngi, chng ta khng c php gi nh rng con ngi l nhng c
nhn tch bit, ng hn h l nhng sinh vt x hi m s tng tc ng vai tr
thit yu i vi h.
iu ny dn chng ta n cu hi k tip: l, iu g thc y cc c nhn
hnh ng thay mt nhng ngi khc?
Ba loi ng c thc y
Mt tin c bn v cch ng x ca con ngi l c nhn thng hnh ng v
t li. H c th theo ui kht vng ca mnh theo bt k cch thc kh d no,
bt k iu c gy tn hi ti kht vng ca ngi khc hay khng. Chng hn,
kht vng khng chp nhn cht i c ngi ta theo ui bng cch trng cy
lng thc, bng cch mua bn, hay bng cch n trm. Tuy nhin, kinh nghim
li cho thy rng trm cp (v nhng kiu ng x c hi ch ngha khc) li dn
ti nhng mu thun t gi v iu ny gy lng ph bi mt x hi trm cp th
c mc hi lng thp hn so vi mt x hi m mi ngi hp tc thnh
thc vi nhau. V vy, chng ta phi t cu hi l quyn t ch c nhn nn b
rng buc nh th no th ch ngha c hi nh th nm trong vng kim sot.
Chng ta bit qua nhng ni dung trn y rng hnh thc rng buc y i vi
cch ng x ca con ngi chnh l chc nng ca cc th ch.
Trn nguyn tc, c ba cch m qua ngi ta c th c dn dt i n ch n
lc v li ch ca ngi khc (Boulding, 1969, trang 6; Hazlitt [1964] 1988, trang
92-107):
(a) h n lc v li ch ngi khc xut pht t tnh yu, tnh on kt, hay
nhng bin thi ca lng v tha;
(b) h b ai cng bch, e do s dng v lc vi mnh (mnh lnh);
(c) h hnh ng xut pht t ch t do ca mnh, song li c thc y bi
t li duy l (enlightened self-interesti) v h c th trng ch mt phn
thng y . Lc , nhng g m h lm cho ngi khc l hiu ng ph
t chnh s ch k ca h.
ng c th nht rt ph hp trong nhng nhm nh nh gia nh, trong mt b
tc nh hay gia m bn b. N xng ng vi s tha nhn ca x hi v
thng c tng thng bng uy tn. N cho php s phn cng lao ng v
phn hu tri thc din ra trong nhng cng ng nh m khng phi mt nhiu
chi ph phi hp v gim st. Nh chng ta lu trn, ng c nh th ng
vai tr thit yu i vi s tn ti ca nhng b tc nh b ca t tin chng ta
i
T li duy l l mt trit l trong o c hc, theo nhng ngi hnh ng nhm thc y li ch ca
ngi khc (hay li ch ca nhm hoc cc nhm m h l thnh vin), cui cng li phc v cho chnh li
ch ca mnh. (ND)
71
sut hng trm ngn th h, n mc m a s mi ngi u c bn nng coi

lng v tha nh mt th g cao qu v ng ngi ca.
Song nhng g vn vn hnh tt trong nhm nh, nh hiu bit tt v ngi khc
cng kh nng kim sot ln nhau, vn tr nn n ho nh s thu cm c nhn
(personal empathy), li khng th chuyn sang nhm ln, chng hn nh x hi v
m hin i vi nn sn xut cng nghip i tr v h thng thng tin lin lc i
chng.4 Mt s ngi c th tic nui l nhng cng ng ln nh quc gia li
khng vn hnh c nh mt gia nh. H cng c th t ra tic r l ngi th
lm bnh m hon ton khng cung cp bnh m min ph. Song bng chng y
li r rng: khi tng tc vi ngi l, ngi ta thng cn mt ng c khc vi
tnh yu v tnh on kt.
Thc t ny tr nn r rng khi m hnh on kt nhm nh c ch thuyt x
hi ch ngha chuyn sang x hi i chng. Li ha hn v s s chia chung
di khu hiu lm theo nng lc, hng theo nhu cu dn n phong tro
trn trnh cng vic v v th mc sng ngho nn. Nhng n lc nhm ci cch
con ngi v to ra con ngi mi x hi ch ngha lm vic qun mnh v ngi
khc xut pht t ch ngha v tha thun tu tht bi thm hi. H qu l mi
ngi phi b cng bch. Nhng ngi i din nh nc, bt k c chn la
theo cch no, ginh ly quyn trng pht nhng ai khng sn xut nh mc.
Lc ny, s cng bch v s hi l ng c chnh di ch ngha x hi
ngi ta sn xut ra ci g y v li ch ca ngi khc ng thi thi v
vnh v trn trnh cng vic li tip din bt c khi no m ngi ta c th thot
khi hnh pht. Truyn thng Thin Cha gio vn da vo s gio dc v thuyt
gio khuyn khch mi ngi i x vi nhau bng tnh on kt. iu ny
kh d c tc dng trong nhng nhm nh thuc th gii Thin Cha gio bui
u, song li khng m bo c mc sng tho ng trong nhng x hi ln
hn, ni m tnh on kt khng trnh khi gim st cng vi khong cch v mt
x hi.
ng c kh d th ba l t li. Tc dng ca n th hin, chng hn, qua hnh vi
trao i t nguyn trn th trng. Ngi ta chia s tri thc v gip ngi khc
bi h mun nhng g m ngi khc phi a ra cho mi. V bc s thc dy
trong m khuya chm sc mt a tr b m l v tin. Song hiu ng ph t
hnh ng ch k ca ng ta l a tr kia du bt cn au. Nhng ngi tr tui
vn c gio dc theo truyn thng on kt gia nh c th s b sc khi khm
ph ra rng trong x hi i chng thiu bn sc ring, li ch m nhng ngi
khc em n cho mnh thng qua vic lm ca h li chnh l h qu t s theo
ui ng tin ch k. Song ch t l nhiu ngi khc nhau, vi k nng v ti sn
khc nhau, hnh ng v li ch ca h, cho d bn thn nhng ngi li
khng quan tm n nhng ngi m mnh phc v. Nh vy, con ngi c
dn dt bi bn tay v hnh lm vic v li ch ca ngi khc. Trong thc
tin, bn tay v hnh ca c ch th trng phi c b sung bng nhng rng
buc th ch, nh nhn thc v bn phn ngh nghip (chng hn, trong ngh y)
v n lc gi gn danh ting t hot ng theo ui t li lu di.
R rng, con ngi s ch c thc y i n ch phc v ngi khc xut pht
t t li nu h c gi phn thng m h ginh c v nu h khng b p
72
buc phi chia s nhng g m h kim c vi ngi khc. iu ny c ngha

l mi ngi phi c quyn i vi ti sn c nhn, k c vic s dng lao ng
ca bn thn. Nu khng tn trng v bo v quyn s hu ti sn vn cng ko
theo quyn loi tr ngi khc khi hnh vi s dng ti sn v nh ot n
theo mnh th s khng to ra ng c thc y v s nh chuyn mn
(specialist) trong x hi i chng hin i sn xut ra nhng hng ho v dch v
m ngi khc mong mun. Tri thc hu ch nm trong hng triu khi c con
ngi khc nhau s ch c khai thc ti a nu tn ti mt tp hp th ch (quy
tc) bo v t hu.
Tng thng Uganda, Yowery Museveni, nguyn l mt nh Marxist, ngi
chm dt cuc ni chin v chuyn hng nn kinh t, tng din t ch ng
c mt cch thng minh khi ng ni:
Ti ngh [ch ngha tp th] l mt sai lm chin lc. H [cc nh

Marxist] la chn mt cng c khng khin cho mi ngi tham gia
vo hot ng sn xut. Bn s khin cho [ngi dn] tham gia sn xut
bng cch ku gi lng v tha vn rt him hoi ? Hay bn s khin cho
h tham gia sn xut bng cch khai thc tnh ch k vn rt di do ca
h?
ng c trong x hi vi m v x hi v m
n im ny trong lp lun ca mnh, chng ta i ti mt s kt lun rt quan
trng:
tnh yu v lng v tha, vn chim v tr rt quan trng trong vic thc y con
ngi trong cc nhm nh, li khng c tc dng g vi nhng ngi trong x
hi i chng hin i khi h khng bit nhau v khng th kim sot nhau
mt cch trc tip;
phng n da vo s cng bch c mt nhc im h trng l nhng
ngi nm quyn lc thng thiu tri thc cn thit s dng ton b ngun
lc sn c, cn nhng ngi b cng bch li tm cch ln trnh trch nhim
mi khi h c kh nng thot khi hnh pht;
h thng s dng tri thc sn c ng thi tch lu thng tin mi, tri tim ca
qu trnh tng trng kinh t, li i hi s khch l hp dn dnh cho t li
v da vo hnh ng t nguyn. Thnh qu ng mong mun ca hnh ng
nh th thng l h qu ngoi d nh t hnh vi theo ui mc ch ch k
ca con ngi.
Khi nim then cht

Nghch l thng tin (information paradox) ny sinh khi chng ta mun c nh
bao nhiu ngun lc dnh cho hot ng tm kim thng tin. Trong khi chng ta
c th tnh ton trc vic s dng bao nhiu ngun lc t sn lng u ra
mong mun t mt nng tri hay mt nh my, min l chng ta c y thng
tin lin quan v cch thc vn hnh ca nng tri hay nh my , th php ton
73
ti u ho nh th li khng th p dng cho vic to ra tri thc. n gin l

chng ta khng c ci thng tin cn thit trc khi phi b chi ph thu thp.
Thng thng, chng ta ch c th vn dng kinh nghim qu kh v tm kim
thng tin c gii hn trc khi a ra quyt nh. V mt khi nm c tri
thc, chi ph tm kim thng tin tr thnh chi ph chm (sunk cost): chng khng
nh hng n vic s dng thng tin trong tng lai.
Ch ngha c hi (opportunism) l khi nim m t s ti a ho cm gic hi
lng ca con ngi trong ngn hn m khng quan tm ti tc ng t cch ng
x nh th n ngi khc cng nh ti nhng quy chun ng x m cng ng
chp nhn. Cch ng x nh th gy ra nhng hu qu tai hi lu di ng thi
khin cho hnh vi con ngi tr nn kh tin on hn trong di hn. Chng hn,
tho mn lng ham mun ca mnh bng cch n cp ca ngi khc, hay qun
thanh ton hp ng l nhng hnh vi c hi. Vi ch ngha c hi ti mun m
ch vic tm kim t li bng th on. iu ny bao gm song him khi ch
gii hn trong nhng hnh thc tr trn nh ni di, n cp v la o
(Williamson, 1985, trang 47). Vai tr ca cc th ch, vn lun km theo hnh
pht, l ngn nga ch ngha c hi.
S phi hp nhm vi m (small-group coordination), chng hn trong phm vi
gia nh, da trn nhiu tri thc n cng s kim sot phi chnh thc i vi cch
ng x, thng l s kim sot ca mt ai nm quyn lc m quyn hnh c
kim ch nh s ng cm. Tri li, s phi hp nhm v m (macro-group
coordination) i hi nhng th ch chung, do mt s lng ngi ln phi phi
hp vi nhau m khng ai c th s hu ton b tri thc v nng lc c th
kim sot c mi ngi mi vic bng mnh lnh.
Ch ngha v tha (altruism) l quan im t li ch ca ngi khc ln trn li
ch ca mnh. N khng ch tng phn vi ch ngha v k [egotism] (thi ch k
v cm) m cn tng phn vi t li duy l m rng (rational extended self-
interest) khi ngi ta theo ui mc ch ca mnh thay v tho mn kht vng
vn t c bit n ca ngi khc.
3.4 Vn thn ch - i din

Ngi i din v thn ch
Do ng c thc y xut pht t lng v tha thng gii hn trong nhng nhm
nh ng thi bin php cng bch l lng ph v km hiu qu, nn vn s
ny sinh khi ngi ta hnh ng v quyn li ca nhng ngi khc m h khng
tht s gn gi. Vic mi ngi hnh ng vi danh ngha i din cho cc thn
ch l ph bin; chng hn, khi ch doanh nghip tuyn dng nhn s, khi cc
gim c iu hnh hot ng hng ngy ti mt doanh nghip thuc s hu ca
cc c ng, hay khi ngi dn bu ra cc chnh khch nhm thay mt mnh quyt
nh mt s nhim v no . Trong nhng trng hp nh th, ngi i din b
cm d i n ch hnh x c hi ch ngha vi thc l mnh s thot khi hnh
pht do cc thn ch khng nm c y thng tin hay vn v minh duy l
(rationally ignorant) v hnh vi c th ca ngi i din. Cc thn ch phi chu
74
chi ph gim st cao nu h mun tm hiu nhng g m ngi i din ang thc
s lm (thng tin bt i xng asymmetric informationi). H qu l nhng
ngi cng nhn c th trn trnh mt phn nhim v ca mnh m khng b
trng pht trong khi h c th lm vic chm ch hn. Cc gim c doanh nghip
c th a cuc sng tt p v tm va lng vi thc ti, trong khi li ch ca ch
doanh nghip li i hi cc v ny phi hnh x mo him, sng to v to bo.
V nhn dn, nhng thn ch, thng khng nhn c t cc quan chc chnh
ph nhng g m mnh mong mun do cc ngh s v quan chc li theo ui mc
ch ring. Thc t ny c gi l vn thn ch - i din, h qu ca bi
ton tri thc cng gii hn t nhin v tnh on kt vi ngi khc.5
Khi ngi ta cm thy l h c th thot khi s trng pht vi cch ng x c
hi ch ngha, v nhng ngi m h la gt khng bit v s khng pht hin ra,
h tr thnh nn nhn ca ri ro o c (moral hazard). Thut ng ny u tin
c s dng trong ngnh bo him, khi nhng ngi c bo him l l trong
vic trnh gy h hng v khi m ch h mi kh d hiu c th no l s thn
trng y . V th, nhng ngi i din b t vo tnh th i mt vi ri ro
o c khi cc thn ch khng bit g hay khi hnh vi ca ngi i din khng
b rng buc bng nhng quy tc ph hp.
Vn thn ch - i din thng l ng xem xt khi nhiu ngi c tuyn
dng vo cc doanh nghip v t chc nh nc quy m ln. H c xu hng bn
rn vi nhng hot ng m bn thn h cm thy d chu v khng nht thit
phi l nhng hot ng phc v cho mc ch ca doanh nghip: bn hng
mc gi c li cho ch doanh nghip, hay t c nhng mc ch khc ca thn
ch. iu ny thng gy ra chi ph t chc cao. Cc gim c cng nhng ngi
lm thu khc trong doanh nghip c th a ra k hoch t chc v s cuc hp,
cc d n nghin cu, cc kho o to ti ch v cc ban b phi hp, lm sao
nhng hoc phn tn trch nhim gnh chu ri ro. H c th bin h cho nhu cu
i li cng hng lot hot ng dng nh l cn thit khc, trong c nhiu
hot ng mt nhiu thi gian v lm tng chi ph qun l m khng ng gp
y li nhun. Song ngi ngoi, k c cc ch doanh nghip v v vy c
nhng ngi thu h, li khng bit chi ph no l cn thit cn chi ph no th
khng.
Cch thc thc y ngi i din

Bt c u m ngi ta mn ngi i din hnh ng cho li ch ca mnh,
ng c ca ngi i din cng cn c ch . Ba loi ng c, nh bn
trn, c th c cc thn ch vn dng nhm m bo l nhng ngi i din
cho mnh s hnh ng vi kh nng cao nht:
(a) Ngi i din c th c thi thc bin mc ch ca thn ch thnh ca
mnh xut pht t tnh on kt. u m ch c mt t ngi lin quan,
chng hn trong mt doanh nghip nh, nhng ngi cng tc c th
i
Thng tin vi mc khng ng u cho cc bn lin quan ti mt cuc giao dch, dn n vic trao i
khng cng bng. (ND)
75
rt trung thnh vi ngi ch, hoc ngi ch c th trc tip ku gi cc

ng s phn u v li ch ca mnh; thm ch trong nhng doanh nghip
rng ln hn, nhng ngi cng tc c th c gio dc thi quen trung
thnh vi thn ch, iu ny c th gip tit kim chi ph gim st v cc chi
ph giao dch khc.
(b) Ngi i din c th b kim sot bng hnh thc gim st trc tip v
mnh lnh cng bch. H c th c nh hng bng nhng ch dn v
phi chu hnh pht nu khng tun theo, min l thn ch nm c thng
tin v hnh vi ca ngi i din v gii hn kh d ca hnh ng.
(c) Ngi i din c th tun theo nhng quy tc chung vn khuyn khch h
theo ui li ch ca thn ch xut pht t t li ca bn thn (hnh thc
kim sot gin tip). Chng hn, nhng ngi cng nhn c th thc y
kh nng sinh li (profitability) bi h mun c tin thng, cho d li
nhun ca thn ch li khng phi l mi quan tm trc tip ca h.
V d v hnh thc kim sot trc tip i vi nhng ngi i din kh d c hi
ch ngha l hot ng gim st cng nhn trong nh my xem h c sn xut
ra sn lng u ra theo k hoch ca hi ng qun tr hay khng. iu ny
i hi nhiu tri thc t pha cc thn ch cng nhng ngi gim st v c th
gy ra chi ph gim st cao khi cng vic sn xut tr nn phc tp. Phng n
cn li l ku gi ti mc ln nht c th ng c t gic ca nhng ngi
i din bng cc quy tc v cc bin php khuyn khch, khin h thc hin
mnh lnh ca thn ch mt cch t nguyn; chng hn, bng cch thanh ton cho
cng nhn theo t l sn lng hoc bng nhng dn xp chia s li nhun. Cc
bin php hn ch gin tip quan trng nhm chng li tnh trng c hi ch ngha
trn lan ca ngi i din cng bt ngun t cnh tranh: nhng ngi i din
cm thy h ng trc nguy c mt vic nu khng th hin ng kh nng ca
mnh nhm thc y mc ch ca thn ch.
Nhng vn thn ch - i din mang tm vc h trng li xut hin trong ch
ngha x hi, th ch thuyt vn khng nh bn cht u vit v o l bng cch
phn i ng c ch k. V tnh on kt vi x hi xem ra l c gii hn, cc
thn ch buc phi da vo bin php cng bch, song li thy mnh i mt vi
nhng chi ph thng tin v gim st khng sao kham ni. Cc thn ch hon ton
khng th bit hot ng sn xut no l kh d, s i mi no l kh thi v
ngun lc no c th tit kim c. Kh nng cng bch v trng pht nhng
ngi i din ca h l v cng hn ch, v tnh trng ln trnh cng vic tr
nn gn nh ph bin. Rt cuc, h thng sp do tht bi trong vic ng u
vi vn thn ch - i din.
Vn thn ch - i din l mt mi quan tm chnh ca kinh t hc th ch.
Nh chng ta s nhn thy, vn ny thng c gii quyt bng nhng th
ch ph hp. Ngi ta c nhiu n lc tm cch gii quyt n (Jensen v
Meckling, 1976; Arrow, 1985). cc chng sau, chng ta s tho lun vn
ny trong cc t chc kinh doanh, ni m cc v gim c thng iu hnh thay
mt gii ch, v trong chnh ph, ni m cc chnh khch v nh qun l cn
c thc y thc hin mnh lnh ca nhn dn trong bi cnh h khng bit
nhiu v cng vic ca chnh ph v thng vn a tip tc v minh.
76
Khi nim then cht

Vn thn ch - i din (principal-agent problem) ny sinh bt c khi no m
ngi ta hnh ng v li ch ca ngi khc, nhng ngi m chng ta gi l
thn ch, v khi m ngi i din nm tri thc v hot ng y tt hn thn ch
(thng tin bt i xng asymmetric information). Lc , ngi i din c th
hnh ng v li ch ca mnh v sao nhng li ch ca thn ch (ln trnh cng
vic, ng x theo kiu c hi ch ngha). Vn ny ph bin cc doanh nghip
ln v chnh ph ln v l mt thch thc qun tr to ln.
Khi ngi ta hnh x c hi ch ngha, chng ta ni h tr thnh nn nhn ca
ri ro o c (moral hazard). Thut ng ny ban u c s dng trong phn
tch bo him nhm m t nhng trng hp m c nhn c bo him
khng thc hin cc bc kh thi nhm trnh tn tht, vi thc l mnh s c
n b. Theo ngha khi qut hn, khi nim ri ro o c hin c dng m
t nhng tnh hung m cc c nhn t li b cm d i n ch vi phm
nhng chun mc chung v c tnh trung thc v ng tin cy do hon cnh cho
php h thot khi s trng pht.
Cu hi n tp
hiu tm quan trng ca s phn cng lao ng v phn hu tri thc, hy

th tng tng l bn s t tn ti c bao lu trong mt khu vc hoang d
ho lnh nu bn ch c th tiu dng nhng g do chnh mnh lm ra hay c
kh nng kim c. Hy bt u bng cch tng tng rng bn b lnh v
i v ch c la di bng cch gi thuyt l bn mua c lng thc v
dim t siu th! Sau hy hnh dung xem mc sng ca bn s tng ln nh
th no nu bn c th kt np nhng ngi khc, nh vy mt s trong cc
bn c th chuyn mn ho. Hy t hi v mi nhm ngi no m bn s
kt np vo khu vc hoang d ca mnh nhm ci thin c may sng st.
Hy a ra v d v (a) s tin ho tri thc mang tnh thch ng, th sai, v (b)
nhng bc sng to hng v pha trc (nhng i thay mi m).
Bn c th tm ra mt v d t cuc sng ca chnh mnh m mu thun
gia li ch bo tn tri thc c v li ch th nghim thng tin mi c quyt
nh thin v ci mi hay khng? Ti sao bn li chp nhn v s dng thng
tin mi?
Hnh ng duy l l g?
Hy gii thch s khc nhau gia (a) tnh duy l mc ch - phng tin; (b)
tnh duy l b buc; v (c) tnh duy l to bo - sng to, bng nhng v d t
kinh nghim c nhn ca bn.
Tnh duy l b buc c ngha l g? Bn c th a ra mt v d khi bn iu
chnh nhng mc ch c nh ca mnh hay khng? Ti sao bn li iu
chnh kht vng ca mnh?
iu g thc y con ngi phc v ngi khc?
77
Ti sao chng ta li ni tnh yu v lng trc n l khng thc y

nhng ngi sng trong mt x hi cng nghip hin i?
ng c no l c s ca khi nim ch ngha x hi?
iu g s xy ra khi con ngi mt i quyn s hu nhng g do lao ng ca
chnh mnh to ra (n l)?
Hy nh ngha vn thn ch - i din v tm mt v d m bn hnh
ng vi danh ngha i din cho ngi khc. Nhng cng c no thc y
bn khng hnh x c hi ch ngha?
Trong trng hp no th ngi khc hnh ng theo mnh lnh ca bn? H
c thc y bng cch no lm vic ht kh nng cho bn?
Bn c bit nhng trng hp v ri ro o c trong s ng s ca mnh
hay khng? Bn c cn nh bn thn mnh tng l nn nhn ca s cm d
mang tn ri ro o c hay khng?
Ghi ch
1. Lun im mu cht ny c L. E. Read nu ln mt cch thng minh trong tc phm
Ti, ci Bt ch m chng ti c php in li trong phn Ph lc.
2. John Locke l mt trng hp c th vt xa thi i ca mnh. Kt qu nghin cu sinh l
hc gn y khng nh cch thc m qua cc cm gic dn ti nhng mi lin kt ngn
hn trong no b v gn vi tr nh ngn hn. Khi mt cm gic cho trc c ti khng
nh thng qua nhng cm gic hay phn x lp li, nhng cn bng n kch thch t
(hormone) s gip chuyn nhng n tng ngn hn thnh nhng mi lin kt ni sinh
(hardwired) trong no b chng ta, nhng t hp lin kt m chng ta s ghi nh lu di.
3. L thuyt tin ho sinh hc, do Charles Darwin pht trin, khc bit vi s tin ho ca tri
thc v tng con ngi ch tri thc mi c th c tip thu v truyn sang ngi khc,
trong khi s tin ho sinh hc li rt c th cha ng mt c ch nhm tch hp nhng g
c tip thu vo trong chnh s gien c truyn sang cc th h tng lai. V th, s so snh
gn gi gia tin ho sinh hc v tin ho x hi s gy ra hiu nhm.
4. Trong x hi Phng Ty, phn ln mi ngi u hnh dung ra s tip ni lin tc ca cc
cng ng theo chiu ln dn, t cc nhm vi m n cc nhm v m m h l thnh vin:
gia nh ht nhn; gia nh m rng; cng ng a phng; tnh thnh; nh th; hi ngh
nghip, v cc nhm x hi dn s trung gian t nguyn khc; t nc; Phng Ty; cng
ng ton cu. cc x hi khc th nhn thc li khc. Chng hn, x hi truyn thng
Trung Hoa th hin tnh lin tc t hn rt nhiu trong nhn thc v vai tr thnh vin. Mt
ngi va l thnh vin ca mt x hi vi m ring bit, vn rng buc su sc v mang tnh
t qun gi l gia nh, va l thnh vin ca x hi v m mang tm quc gia (Redding,
1993). Tuy nhin, nhng ngi Hoa nhp c li nhanh chng pht trin nhiu hip hi t
nguyn, to nn nhng tng nc gia tm vi m ca gia nh v tm v m ca quc gia, ng
thi pht trin mt bin thin tng ng v tnh on kt.
5. Mt kha cnh ca vn thn ch - i din, thng khng c x l, lin quan n vic
thn ch n mnh mt cch c hi pha sau ngi i din: i khi ng ch li np sau lng
ngi i din hy hnh dung mt b gi bun bn ma tu hng ln trnh trch nhim ca
mnh. im ny s khng c tho lun thm trong cun sch.
78
CHNG IV. CC GI TR CON NGI C BN
a s mi ngi vn khao kht nhng gi tr nn tng v ph thng nh t do,

cng bng, an ninh, ho bnh v thnh vng. y l nhng u tin chung v quan
trng nht m phn ln mi ngi cao, ng thi y nhng mu cu khc
xung hng th yu. Nhng gi tr ny gip cng c cc mi rng buc x hi v
thc y con ngi theo ui nhng mc tiu ca cuc sng. Chng ti a vic
xem xt nhng gi tr con ngi c bn vo trong phn tch ca mnh v chng
gip cng c cc cu trc x hi cng cc th ch.
Chng ta cng s bn v ngha ca t do, cng bng v bnh ng, cng nh an
ninh, ho bnh v phc li vt cht. Chng ta s nhn thy mt s cch din gii
nht nh v cng bng v bnh ng c kh nng lm xi mn t do v an ninh.
Tip theo, chng ta s tho lun v cng tc bo tn thin nhin v nhng n lc
gn y nhm t mc tiu bo v mi trng ln trn nhng gi tr con ngi c
bn va nu.
Lun im quan trng s c lm sng t y l ch nhng gi tr con ngi
mi c th phng s s phi hp ca con ngi ng thi vic theo ui nhng
mc tiu v iu kin, khng lin quan n nhng gi tr chung ca con ngi, li
c th lm xi mn x hi t do. Chng ta tha nhn l mu thun s ny sinh khi
mi ngi theo ui nhng gi tr nn tng ny, song chng ta cng s cho thy
rng mu thun c th gim bt hoc thm ch chuyn ho thnh s b tr cho
nhau nu ngi ta c tm nhn di hn v da vo nhng quy tc chung thay v
nhng hnh vi can thip tnh th (ad hoc) tu .
Ngi ta c th ly i v tng t lnh ca mt i qun song li khng th tc mt ch

t do ca con ngi thp km nht.
(Khng T [khong 551-479 trc CN], Vn tuyn)
Chng ta coi hnh phc l thnh qu ca t do, v t do l thnh qu ca lng qu cm.

(Pericles, c cho l trong bi iu vn ca ng dnh cho nhng ngi cht trong cuc
chin tranh Peloponnesus, nm 431 trc CN)
Tt c mi ngi sinh ra u bnh ng c to ho ban cho nhng quyn bt kh

xm phm; trong c quyn c sng, quyn t do v quyn mu cu hnh phc.
(Bills of Rights [Tuyn ngn Nhn quyn], c thng qua nm 1790 trong Hin php
M)
79
T do chnh tr nm trong quyn c lm bt c iu g m khng gy tn hi n ngi

khc. Vic thc hnh cc quyn t nhin (natural rightsi) ca mi ngi khng phi chu
bt k mt gii hn no khc ngoi nhng gii hn cn thit m bo cho ngi khc
c t do thc hnh cc quyn nh th; v nhng gii hn ny ch c quy nh bi
php lut.
(Quc hi Php, Declaration of the Rights of Man [Tuyn ngn Nhn quyn], 1789)
C nhin, mt nn kinh t qu thc cha ng nhiu cng ngh, nhiu hnh vi, nhiu th
trng, nhiu t chc ti chnh v nhiu nh my thy u xc thc v hu hnh. Song
ng sau nhng th ny, dn dt chng v c chng dn dt cp siu vi m chnh
l nhng nim tin (beliefs) Gp li, nhng nim tin nh th nh hnh nn nn kinh t
v m Chng chnh l DNA ca nn kinh t.
(W.B. Arthur, Complexity [Tnh phc hp], 1995)
Thuyt ging o l th d, to nn tng cho n mi l kh.

(A. Schopenhauer, trit gia c, 1788-1860)
4.1 Nhng gi tr nn tng chung

Nhng gi tr ph thng
Khi cc c nhn theo ui nhng mc ch c th ca mnh, vn khc vi mc
ch ca ngi khc v bin i theo thi gian, hnh ng ca h li c xu hng
c truyn cm hng v c v bi nhng gi tr nn tng, m c bn l tng
ng. Bt k lai lch v vn ho th no, phn ln mi ngi, khi c php la
chn, u cao vic t c mt s gi tr nn tng, kh ph thng, d c phi
hy sinh nhng kht vng c th hn khc i chng na. Nhng gi tr c xem
xt y l nhng mc tiu ti thng m mi ngi vn thng khao kht;
chng l ng c mnh m ng sau hnh ng ca con ngi v c tc dng lan
to n hnh vi hng ngy ca h. Cc hin tng kinh t hu hnh chu nh
hng ca nhng gi tr tng t nh phng thc m DNA v hnh vn chuyn
ti thng tin nhim sc th, vn nh hnh tt c nhng c im tm sinh l r rt
ca chng ta (xem li trch dn Brian Arthur u chng). Hn th, chng ta
cn c th nhn thy y l nhng gi tr ch yu ca mt x hi m a s ngi
dn u coi l tt p (Boulding, 1959; Hazlitt, [1964] 1988, trang 35-43 v 53-
61). Nhng gi tr ny l:
(a) t do c nhn (individual freedom), trng thi thot khi s s hi v cng
bch, vn c phn nh trong v s quyn t do dn s v kinh t. T do c
ngha l c nhn c th c hng mt phm vi t ch bo m (sphere of
safeguarded autonomy) theo ui nhng mc ch t chn, mt phm vi
m h kim sot cc quyt nh ca mnh song d nhin l nm trong
khun kh ca nhng rng buc m iu kin vt l - k thut v kinh t - x
hi t ra, c bit l nhng th ch nhm bo v quyn t do ca ngi khc.
i
Nhng quyn do to ho ban cho con ngi. Trong Tuyn ngn c lp ca M, nhng quyn ny c
m t l bt kh xm phm, tha nhn tt c mi ngi sinh ra u bnh ng v tt c mi ngi u c
quyn c sng, quyn t do v quyn mu cu hnh phc. (ND)
80
T do khng chu s rng buc ca cc quy tc s l phng tng (licence), v

s phng tng t hu hoi s hi ho x hi cng s hp tc hiu qu.
(b) cng bng (justice), c ngha l con ngi trong nhng tnh hung nh nhau
th c i x bnh ng v nhng rng buc c p dng nh nhau cho tt
c mi ngi, khng phn bit giai cp hay din mo bn ngoi. Trn thc t,
iu ny thng lin quan n i hi v php tr thay v nhn tr (tu ). Kiu
cng bng mang tnh th tc [procedural] (hay chnh thc formal) lin
quan mt thit n bnh ng (equity), c ngha l tt c mi ngi u c c
hi theo ui nhng mc tiu t lp ca mnh m khng phi chu mt cn tr
nhn to no. Mt s nh quan st li a ra nhng cch din gii khc v
cng bng v bnh ng, hm mt mc bnh ng no v kt qu m
khng xt n xut pht im, may mn hay n lc (xem mc 4.2 di y);
(c) an ninh (security), l s tin tng rng mi ngi c kh nng tn hng cuc
sng v t do trong tng lai m khng phi chu s can thip bo lc khng
ng mc no hay nhng bin ng bt ng, khng th kim sot trong hon
cnh ca mnh. Khi nim ny c th cp n nh gi c nhn ca ai v
an ninh hay nh gi ca mt nh quan st no v an ninh ca nhng ngi
khc. Mt s nh quan st, mc d hu nh chc chn khng phi l cc tc
gi ca cun sch ny, a ra nh ngha khc v an ninh, khi h lin h n
vi vic bo v v th kinh t - x hi t c trc nhng bin ng v
thch thc;
(d) ho bnh (peace), l trng thi vng bng xung t v bo lc do nhng tc
nhn quyn lc gy ra, c trong phm vi cng ng (ho bnh bn trong) ln
t bn ngoi (ho bnh bn ngoi). Ho bnh lin quan mt thit vi an ninh
theo ngha u tin ca on (c) ch khng phi theo ngha bo ton v th
kinh t x hi t c;
(e) phc li kinh t [economic welfare] (hay thnh vng prosperity), lin h
n nhng kht vng v tin b vt cht v v mt mc an ninh no i
vi nhng thnh tu vt cht qua thi gian;
(f) mt mi trng t nhin v nhn to ph hp; y l mt gi tr khc m a
s mi ngi u khao kht. mt mc ng k, n c th c xem l
tp hp con ca an ninh (chng hn, vic phng trnh nhng thm ho mi
trng tng lai, vn c th gy tc hi ti s phn vinh ca con ngi). Cc
nh quan st khc, tuy khng phi l cc tc gi ca cun sch ny, li i hi
bo tn thin nhin l mt mc tiu v iu kin, cn u tin hn nhng kht
vng con ngi khc.
Nhng kht vng con ngi ny th hin di nhng hnh thc c th khc nhau,
tu theo kinh nghim qu kh v iu kin vn ho. Chng ch c s hp dn kh
ph bin trong ni dung khi qut ca chng. Theo nhng g m chng ta bit,
con ngi hu nh khng u tranh b tc ot t do, t b cng bng,
v.v tr phi h c th nhn thy s tho hip (trade-off) vi mt gi tr khc
trong s nhng gi tr nn tng trn y. V th, nhng gi tr con ngi c bn
nhng u tin ph thng vi th hng rt cao ny bc l qua s la chn thng
xuyn ca con ngi. Ni m mt c nhn t ra im dng (stopping point),
nhng gi tr c bn m anh ta la chn l trch nhim ca mnh anh ta, khng
81
phi l ca x hi, cho d nhng gi tr thnh hnh trong mt x hi c th vn

nh hng n chnh c nhn ln ln hay sng (Radnitzky, trong tc phm
do Radnitzky v Bouillon ch bin, 1995a, trang 7).
V mi ngi theo ui nhng gi tr nh th qua hnh ng ca mnh nn vic
tch hp phn phn tch v cc gi tr cng cch thc m nhng gi tr tc
ng n hnh vi con ngi vo trong phn tch kinh t hc th ch xem ra l
thch ng (c gi hy xem nhn xt ca chng ti lin quan n nhng nhn
nh v gi tri trong Li ta). Vic t gii hn mnh vo mt bi phn tch phi gi
tr (value-free), theo ngha l nh phn tch khng cp n nhng gi tr ca
mnh, s khin cho l thuyt mt i nhiu ngha. L thuyt s khng c kh
nng gii thch thc ti y .
S ph thuc ln nhau trong cc h thng a gi tr

Khi mi ngi cng lc theo ui nhng gi tr nn tng khc nhau, nh thng
thng h vn th, h khm ph ra s ph thuc phc tp gia chng. i khi c
s b tr ln nhau gia cc gi tr, ngha l mt bc tin trong vic t c kht
vng nn tng ny ng thi cng thc y vic tho mn kht vng kia. V d v
s b tr nh th l tnh hung m mc thnh vng ln hn dn ti mc
an ninh cao hn, bi nhiu ngun lc vt cht hn c th c u t cho vic
m bo t do trong tng lai. Trong nhng trng hp khc li xy ra mu
thun, chng hn nh khi mc t do c nhn ln hn li ng ngha vi vic
ho bnh trong phm vi cng ng km i.
S tho hip gia nhng gi tr khc nhau thng l kh nh gi v chng thay
i theo hon cnh v v c rt nhiu s ph thuc ln nhau. Do vy, iu quan
trng l khng nn ch ra mt gi tr c th no l cao siu hn nhng gi tr cn
li. ng rng cch tip cn n gi tr (single-value approach) c th thng
li cun v d hiu hn, song n s ch dn ti vic sao nhng hon ton nhng
gi tr khc v cui cng l s xung cp ca iu kin con ngi (human
conditionii). Chng hn, nu vic gn gi ho bnh c u tin v iu kin th t
do c nhn, tin b vt cht v nhng quan nim vn c chia s rng ri v
cng bng s rt d sm b xm hi. Tng t, s mu cu t do c nhn tuyt
i, thot khi mi rng buc, s dn ti nhng vi phm r rng i vi ho bnh
bn trong v bn ngoi cng nh nhng g m phn ln mi ngi vn xem l
chnh ng v cng bng. Vic theo ui nhng kht vng c th v th lun b
gii hn bi s tho hip gia nhiu gi tr khc nhau.
Nhng gi tr xung khc (conflicting values) c xu hng din ra thng xuyn
hn trong ngn hn. Mu thun trong ngn hn c th li tr thnh s b tr trong
di hn. V d:
i
Value judgement: nh gi v gi tr, tnh thch ng, hay vai tr quan trng ca mt ngi hay s vt no
c a ra trn c s nim tin, kin hay thin kin c nhn thay v d kin thc t (nh gi ch
quan).
ii
(ND)
82
nhng hn ch i vi t do c nhn c th thc y s gia tng thnh vng

trong ngn hn, chng hn khi quyn t do u t ra nc ngoi b hn ch.
Nhng trong di hn, quyn t do la chn cch thc v a im u t s
thc y thnh vng, v n lt thnh vng khng ngng gia tng li c
th thc y t do, nh kinh nghim ca nhng nm 1980 v 1990 nhiu
nc cho thy;
trong ngn hn, an ninh thng mu thun vi thnh vng, chng hn khi cc
ngun lc b chuyn hng t u t v tiu dng t nhn sang chi tiu quc
phng. Song v lu di, nhng quc gia thnh vng th an ton hn v nhng
quc gia an ton li thu ht nhiu ngun vn v doanh nghip hn, dn n s
gia tng thnh vng.
i vi chnh sch cng, iu ny th hin ngha thc tin l mt trng tm di
hn, km theo li ku gi v mt mc khoan dung (tolerance) nht nh trong
cc mu thun ngn hn, s thc y vic ngn nga mu thun v hin thc ho
tt hn kht vng ca ngi dn.
Khi nim then cht

Cc gi tr nn tng (fundamental value) c nh ngha y l nhng u tin
cao, kh ph thng ca c nhn m vi chng nhng kht vng c th hn c xu
hng b y xung hng th yu. Nhng gi tr nh th mang hnh th c th
khc nhau nhng x hi khc nhau, song v mt nguyn tc chng c theo
ui khp ni bt chp s khc bit vn ho. V d v nhng gi tr nh th l t
do, cng bng, ho bnh, an ninh v thnh vng.
Hai gi tr (hay mc tiu) nn tng xung t (conflict) vi nhau khi vic thc y
gi tr ny li lm gim vai tr quan trng ca gi tr kia (v d: mc an ninh
ln hn t c vi ci gi ca t do). Chng b tr (complementary) cho nhau
khi m vic thc y gi tr ny ng thi cng y mnh vic t c gi tr kia
(v d: nhiu t do hn s thc y thnh vng). Mi quan h gia cc gi tr nn
tng khng tnh ti, m ph thuc vo nhng phng tin m ngi ta la chn
theo ui chng cng nh vo chiu di thi gian theo ui chng vi chiu di
thi gian ln hn, mu thun li thng bin thnh b tr.
iu g xc nh nn mt x hi mu mc?
Nhng x hi khc nhau c th c nh gi qua mc m cc thnh vin ca
chng c kh nng t c nhng gi tr ny cng nh mc ng h t pht
ca a s dn chng i vi nhng gi tr . Vic ly nhng chun mc c bn
v c tha nhn rng ri ny lm thc o nh gi chnh sch v hnh
ng c th ca chnh ph xem ra cng hp l. Tm li, mi mt gi tr con ngi
l quy chun m theo cc th ch v chnh sch cng thng c phn xt.
Nhng gi tr m t x hi tt p t quan im c nhn v phn nh mt tm
nhn: bin s phn vinh ca con ngi trong di hn thnh tiu chun nh gi
cc th ch v chnh sch cng.
83
Cc nh hoch nh chnh sch i khi cng chp nhn nhng gi tr ny nh l

nhng mc tiu chnh sch dt khot, thm ch cn a chng vo trong hin
php hay cng lnh chnh tr. Tuy nhin, cn phi lu rng bn thn cc gi tr
nn tng khng phi l nhng mc ch tru tng. Chng lun da trn nhng
kht vng ring l ca con ngi. Chng cng khng phi l nhng mc ch x
hi hay cng ng no , vn kh d tch ri khi nhng g m c nhn mong
mun hay ch th hin iu m gii cai tr mong mun. Chng lun c gn cho
nhng ngha m cc bc vua cha cng nhng con ngi a dng trong cng
ng vn nh gi cao mt cch ph bin.
Nhng u tin cao v ph thng m chng ta gi l cc gi tr nn tng thng
c mi ngi tip thu vo trong suy ngh v hnh ng ca mnh. iu ny c
ngha l chng khc su vo tm hn con ngi thng qua s thc hnh v tri
nghim, ng thi thng c vn dng m khng cn ti phn x r rng. Qu
trnh tip thu cc gi tr nn tng c l bt u t tui tr v, tng t nh nhng
quy c v tnh trung thc chng hn, chng c thc hnh trong phm vi th
gii vi m gia nh trc khi c vn dng v trau di thng qua s tip xc vi
th gii v m ca ci cng ng rng ln hn. Chng tr thnh mt phn ca
vn ho v xc nh nhng g cu thnh nn x hi.
Nu cc gi tr nn tng ca x hi c chia s su sc, nht qun v, khi cn
thit, c quyt tm bo v, chng s cng c cc th ch ca x hi, qua ci
thin c may v mt trt t x hi (Radnitzky v Bouillon, 1995a, 1995b; Scully,
1992). S so snh gia nim tin v k vng ca con ngi vi thng tin DNA vn
nh hnh nn din mo c th dng nh l thch ng, khi nhng hnh vi vn
khng ngng tin ho ca con ngi c nh hng bi nhng u tin ph
thng ny cng tng t nh cch m cc chi tit ca tin ho sinh hc chu s
dn dt ca nhim sc th v hnh (so snh vi li trch dn u chng).
Nhng gi tr v nim tin ph thng, tng i n nh c th khin cho mt th
gii vn phc tp n mc kh kim sot tr nn d qun l hn i vi chng ta.
V th, chng l mt phn ca ngun vn x hi (social capital), vn cho php
mt cng ng pht trin thng qua s phn cng lao ng v gp phn lm tng
cc ngun lc vt cht. Theo ngha , cc gi tr nn tng cu thnh nn mt yu
t sn xut, m thng l quan trng hn cc hng mc vt cht, nh my mc
hay phng tin vn ti, bi chng tng cng mc hp tc nhp nhng ca
chng ta. Vai tr quan trng ca cc gi tr nn tng tr nn hin nhin khi chng
ta xem xt nhng x hi vn khng chia s mt cam kt i no i vi nhng gi
tr ; chng hn, mt s vng khu vc Balkan khi xt n ho bnh v cng
bng, nhiu x hi Chu Phi khi xt n an ninh c nhn, v nhng ch p
bc trn th gii khi xt n t do c nhn.
Song mi quan h gia cc gi tr con ngi v i sng kinh t li khng phi
din ra theo mt chiu. Nhng cng ng vi nn kinh t m thnh vng, ni m
phn ln mi ngi u kh t ch, s to ra nhu cu bo v cc gi tr nn tng.
Mt nn kinh t nh vy c xu hng hnh hnh nn mt phn ca mi trng x
hi m nhng kht vng nn tng v t do, cng bng, an ninh, v.v thng
xuyn c thc hnh, th nghim v khng nh, qua chng c tin tng
chc chn v ng u hn. iu ny c th d nhn thy hn c khi chng ta
84
quan st nhng g vn din ra trong cc nn kinh t phi cnh tranh v cc x hi

ton tr. y, s qu lu, vic che du nhng kht vng c bn v thi dung
tng cho nhng vi phm th bo i vi cc gi tr con ngi c bn l ph bin.
V th, cc th ch ca x hi khng c cng c bi cc gi tr nn tng v
khng phi hp hnh vi con ngi tht tt. Nh chng ta s nhn thy phn sau,
mt trong nhng di sn ca cc ch ton tr vi cc th ch mang tnh phn
bit cng nn kinh t phi t do l cc gi tr con ngi c bn c nhn nhn v
thc hnh thiu r rng. Bi vy, cc th ch bn trong v bn ngoi khng nhn
c s ng h mnh m ca nhng c nhn vn sn sng bo v cc gi tr c
bn mt cch t pht khi cc quy tc b vi phm.
4.2 T do, cng bng v bnh ng

T do thot khi v t do i vi
Tuyn ngn nhn quyn ca Lin Hp Quc m u vi li tuyn b: tt c mi
ngi sinh ra u t do. T do ph thuc vo mt s ng thun cng ng, theo
nhng hnh vi nht nh (ca cng dn hay chnh ph) phi c chp nhn
cn nhng hnh vi khc th b ngn cm thng qua nhng quy tc chung, kh d
p t. y l quyn t do thot khi mt iu g (freedom from), nh s
cng bch hay ni s hi (cc quyn t do th ng negative liberties), ch
khng phi l quyn t do i vi mt ci g (freedom to) hay a ra yu sch
no i vi mt th g (cc quyn t do ch ng positive liberties).
Nhng iu cm on vn m bo cho t do l nhm chng li tt c nhng
hnh vi no c th cn tr ngi khc trong vic mu cu hnh phc hp php
ca h. Xut pht t mt quan im hi khc, t do c th c nh ngha theo
li ca trit gia ngi c Immanuel Kant (1724-1804) l n lin h n nhng
iu kin m quyt nh tu m mt c nhn a ra hi ho vi quyt nh
tu ca nhng c nhn khc thng qua php lut ph thng v t do. Nh vy,
vic bo v mt phm vi t ch ca cng dn ti mc ln nht c th chnh l
s m bo cho t do. Nhng th ch vn cm on nhng hnh vi m kinh
nghim cho thy l khng hi ho vi quyn t do ca tt c mi ngi li c tc
dng thc y t do. Nhng th ch nh vy phi mang tnh ph thng bi chng
c p dng bnh ng cho mt s lng ngi v trng hp cha bit (Hayek,
1988, trang 62-63).
nh ngha c in v t do l trng thi thot khi s can thip: c nhn c th
c hng nhng phm vi lin quan n quyt nh t ch (autonomous
dicision) v trch nhim t thn (self-responsibility) ti mc no? Song trong
tin trnh ca th k 20, mt nh ngha khc v t do tr nn ph bin trong
mt s gii nht nh: quyn t do i hi quyn li i vi cc ngun lc, quyn
t do lm vic, hng dch v y t, v.v Trong khi khi nim c in l t do th
ng, khc t s hn ch ca ngi khc v m bo trch nhim t thn, khi
nim th hai li cp n cc quyn t do ch ng, nhng i hi v quyn li
i vi cc ngun lc (ca ai ). Lun im ng h quyn t do ch ng ny l
ch quyn t do th ng khng th s dng c nu thiu cc ngun lc, v
th ngi ngho hoc tht nghip th khng c t do (free). Quan nim ny
85
dn n ngha ng i m ngi M gn cho t t do ch ngha (liberal),

khc vi ngha c in Chu u v thut ng ny. S gia tng nhanh chng
ca nhng yu sch t do ch ngha, khng gii hn, v quyn li i vi cc
ngun lc li i hi cc bin php cng bch v dn n s s hi, tc l n li
gim bt t do theo nh ngha ca cc tc gia t do ch ngha c in. Trong
cun sch ny, thut ng t do (freedom) c gii hn trong khun kh nh
ngha t do ch ngha c in (classical liberal definition).
Quyn lc v t do
Khi mi ngi c t do, h c th theo ui nhng mc tiu t lp theo k
hoch ca mnh. Song con ngi cng c th thc hnh ch t do bng cch c
gng tc ng n ngi khc h ng h mc tiu ca mnh. S tc ng nh
th c th c chp thun xut pht t s phc tng t nguyn chng hn, t
s thu cm c nhn hay v mt hp ng k hoc do s e do dng v lc
(cng bch). Trong trng hp th nht, t do ca ngi khc khng b cn tr,
trong khi n li b cn tr khi xy ra s cng bch. Tuy nhin, s khc bit gia
phc tng t nguyn v cng bch li km r rng hn so vi ci v kh d khi
mi thot nhn. Cng bch ch l biu hin ca trng hp cc oan m
bn b cng bch khng c c hi cng li hay thot khi s e do dng v
lc m thi.
Di mt ngng nht nh, nhng bin php tng i tinh t s dng quyn
lc cng bch i vi ngi khc li hin hu, ngay c trong nhng tnh hung
m ngi ta phc tng tng i t nguyn. Quyn lc i vi nhng ngi
khc, bt k c s dng bi cc c nhn hay cc nhm c t chc nh cc
carteli cng nghip, cc nghip on hay cc c quan chnh ph, u l h qu ca
nhng phng n hn ch hay thp km m nhng ngi ii c th la chn. Cc
phng n thay th cho s phc tng (tng i t do) c th tr nn hp dn,
chng hn khi c s l thuc tm l vo ngi nm quyn lc. Trong i sng
kinh t, quyn lc l kt qu ca tnh trng thiu cnh tranh, tc l, thiu nhng
phng n thay th m ngi ta c th la chn. Chng hn, cc nh cung cp c
th nm quyn lc th trng di hnh thc c quyn nh i mi thnh cng,
iu ny li hn ch nhng la chn thit thc ca ngi mua tim nng. S hn
ch y i vi quyn t do la chn ca ngi mua thng l tm thi. Nhng
hn ch lu bn hn i vi t do kinh t hin hu khi quyn lc th trng ca
mt nh cung cp l kt qu ca nhng hn ch cng hoc t i vi cnh tranh,
chng hn bng cch hnh thnh mt cartel cng nghipiii hay thng qua s can
thip ca chnh ph vo t do thng mi. Nhng hn ch cng (public restraint)
da trn quyn lc cng bch ca chnh ph. Vi v d t i ny minh
chng cho nhng kh khn vn thng xuyn ny sinh mi khi chng ta x l
nhng hin tng lin quan n quyn lc v t do trong x hi.
i
T hp cng ty c hnh thnh nhm kim sot hot ng sn xut, cnh tranh v gi c. (ND)
ii
Nhng ngi chu nh hng ca quyn lc. (ND)
iii
Hn ch c ngun gc t nhn. (ND)
86
Cng bng th tc i nghch vi cng bng x hi

Vic bn v t do cng ng chm n cng bng. S cng bch c nhn khng
hi ho vi t do c nhn, ng thi c xu hng b coi l bt cng. Mt trong
nhng l do ch yu cho s tn ti ca chnh ph l m bo rng tt c mi c
nhn u c bo v khi hnh vi cng bch ca cc c nhn hay cc nhm
quyn lc. Nhiu cng ng hp php ho vic s dng sc mnh tp th, bi
kinh nghim cho thy l vic s dng quyn lc c nhn thng qua cc phng
tin bo lc s dn n bt cng hay trng thi tn bo (brutish state) ca x hi,
nh trit gia ngi Anh Thomas Hobbes (1588-1679) tng ni. u m s
tng tc ca con ngi b nh ot bi tim nng bo lc ca nhng ngi hay
nhm hung bo, nhng con ngi bnh thng phi chu bt cng. Trn thc
t, vic ngn nga iu ny l mi quan tm chnh ca hnh ng tp th.
Cng bng c th lng nh c bi mt trong hai tiu chun sau:
(a) cng bng v cch ng x c nhn: tc l, cc c nhn v cc c quan quyn
lc cn i x vi nhau bnh ng trong nhng tnh hung nh nhau (bt phn
bit i x, cng bng th tc [procedural justice]); hoc
(b) cng bng vi t cch l mt quy chun x hi (social norm): tc l, a v x
hi v kt qu tng tc cn phi bnh ng (cng bng x hi [social
justice] hay s bnh ng v kt qu [equality of outcomes], y l c s ca
nh nc phc li v s c bn y hn trong Chng X).
Ging nh quyn t do ch ng (cc yu sch), khi nim cng bng x hi
cng mu thun su sc vi vic t c t do v thnh vng, nh chng ta s
nhn thy di y.
Nguyn tc bt phn bit

Khi bn v nhng th ch nh php lut, chng ta c th t ra cu hi l cc th
ch cn c ni dung g m bo hnh vi ca cc c nhn v chnh ph c coi
l cng bng. t nht l trong cc truyn thng x hi Do Thi gio Thin Cha
gio v Hi gio, vn da trn quan nim v s bnh ng ca cc c nhn trc
c Cha, khi nim cng bng theo ngha th tc gn lin vi quan nim v s
bnh ng trc php lut. Cng bng c ngha l c bc vua cha ln k hnh
kht u phi tun theo php lut bnh ng (mt kha cnh then cht ca php tr)
mt quan nim khng ph bin v trong thc t b vi phm rng ri trn khp
th gii. Cng bng th tc i hi s m bo cho cc quyn c bn m khng
xt n chng tc, tn gio, ca ci hay cc mi quan h. N lun lin h n cc
quyn t do th ng, trng thi thot khi nhng rng buc khng cn thit v
bt bnh ng, ch khng lin h n cc quyn t do ch ng. Trong i sng
kinh t, cng bng theo ngha ny hm tt c mi ngi, trn nguyn tc, u c
nhng quyn t do nh nhau cnh tranh (cng vi cc ti sn a dng ca
mnh) v c i x bnh ng. N khng c ngha l vn may nh nhau hay
kt qu nh nhau t s cnh tranh .
Khi s phn bit b ngn cm v c nhn khng c php s dng v lc, ngi
ta buc phi da vo s hp tc t nguyn vi ngi khc thng qua hp ng.
87
Mc ch ca t php (private lawi) l nhm m bo tt c mi ngi dn u

c hng nhng c hi bnh ng khi hnh ng xut pht t ch t do ca
mnh m khng phi chu nhng rng buc php l khng cn thit. l cng
bng th tc (procedural justice). N l hnh thc cng bng duy nht m nh
nc c th m bo: trong bt k trng hp no ngi ta cng khng th m
bo c kt qu bnh ng v vn may gp phn vo vic nh ot kt qu. Mt
l do khc gii thch ti sao chnh ph khng th m bo cho cng bng x hi
theo ngha m bo cho kt qu bnh ng l ch, trong x hi i chng hin
i, rt nhiu ngi khc c nh hng ti kt qu, m nhiu ngi trong s h li
khng c ch th c nhn hay chnh ph bit n. V vy, kt qu bnh ng l
th khng th hnh dung ra ni, chng no mi ngi vn cn c t do hnh
ng v chng no iu cn tc ng n nhng g m h kim c v s
hu. Ging nh cc quyn t do ch ng, s bnh ng v kt qu (cng bng
x hi) i hi cc quyn ti sn phi b xm phm. Cn phi lu y rng
bt bnh ng [inequality] khng phi l bt cng [injustice] (Flew, 1989).
Cng bng x hi (social justice) vn t c bng cch ti phn phi nhng
ti sn thin ph v cc kt qu vt cht nhm to ra tnh trng ngang bng sau
qu trnh tng tc trn th trng l chnh sch da vo hnh ng tp th
ti phn b cc quyn ti sn theo mt chun mc tin nh v bnh ng. iu
ny mu thun vi nguyn tc cng bng theo ngha l s i x bnh ng dnh
cho con ngi v hon cnh, cng nh nguyn tc t do. Vic theo ui cng
bng x hi v th t ra mt s vn c bn: Nu s i x cng bng mt
cch chnh thc i vi mi ngi li dn n nhng kt qu bt bnh ng th
liu s i x vi mi ngi c cn bt bnh ng m bo s bnh ng v kt
qu hay khng? Hay cn phi lm g nu nhng xut pht im bt bnh ng vn
c tn ti? Lc , qu trnh bnh ng ho bng s can thip mang bn cht ti
phn phi ca chnh ph phi da trn s phn bit i x dnh cho mt s ngi.
Quyn t do th ng cng b gt sang mt bn khi m nhng yu sch (ch
ng) v bnh ng vt cht c ngi ta theo ui v quan nim truyn thng
v cng bng th tc b vi phm, khi m php lut li c s dng phn bit
i x gia nhng ngi dn vn bnh ng chnh thc. Lc , s bnh ng
trc php lut nhng ch cho mt hin thc m nhiu ngi coi l bt cng
(Hayek, 1976a, trang 62-88).
Khi chnh ph m nhn chc nng ti phn phi, n c th v th m khng i
x bnh ng vi tt c mi cng dn mt cch chnh thc. Vai tr c in ca
chnh ph ch l nhm bo v php lut v ho bnh. Nhng khi ti phn phi tr
thnh mi bn tm ca chnh ph trong cc x hi Phng Ty, cc quyn t do
c nhn v php tr (rule of law) ri vo tnh th nguy him l b xi mn (phn
phn tch chi tit hn v nhng hu qu ca vic theo ui mc tiu cng bng
x hi s c trnh by trong mc 10.4).
Kt lun ny buc chng ta phi tha nhn l cng bng x hi khng th t
c thng qua hnh ng ca chnh ph trong di hn. iu ny c chng
i
Private law: nhnh lut lin quan n cc quyn v ngha v ca c nhn. trnh nhm ln vi khi nim
t php theo cch hiu thng thng l mt nhnh ca quyn lc nh nc, chng ti s b sung t ting
Anh bn cnh.(ND)
88
minh qua hnh nh ca nhng ngi n xin ngay c trn ng ph ca nhng

nh nc phc li phc tp nht Phng Ty, cng nh qua tnh trng phn
phi thu nhp v ca ci kh ng u cc nc cng nghip mi ni ti ng
, vn khng c nhiu n lc trong chnh sch ti phn phi thu nhp (Riedel,
1988, trang 18-21; World Bank, 1993).
Tuy nhin, s bt bnh ng r rng v thu nhp v mc sng vn b coi l khng
th chp nhn c i vi nhiu ngi trong cc x hi Phng Ty, mt phn
l v mc no , ngi ta ng cm vi nhng ng bo d tn thng nht
v mt phn l v h e s nhng h lu i vi ho bnh ni ti hay vic t c
nhng gi tr nn tng khc (Kliemt, 1993). Hot ng t thin t nhn t nguyn
t pha ngi giu dnh cho ngi ngho chc chn ng vai tr nht nh. Hnh
thc ti phn phi t nguyn nh th, thay v bin php can thip cng bch ca
nh nc nhm ti phn b cc quyn ti sn, vn to ra nhng hiu ng tt, cho
c nhng ngi khng tham gia. V vy, n xng ng c x hi ca ngi.
4.3 An ninh, ho bnh v thnh vng

An ninh: kha cnh xuyn thi gian ca t do
An ninh l kha cnh xuyn thi gian ca t do. l s tin tng rng t do
trong tng lai s khng gp phi nguy him. An ninh c th b lm nguy khng
ch bi cc mi e do t bn ngoi, m cn bi nhng vi phm bn trong i vi
t do v bi nhng bin c khn lng.
Khi chng ta gii quyt vn an ninh trc s cng bch hay tn cng t bn
ngoi, mc tiu ho bnh bn ngoi (external peace) gn cht vi an ninh. N lin
h n trng thi thot khi vic s dng v lc v cng bch trong cc mi
quan h quc t. An ninh v ho bnh bn trong khng ch bao hm s vng bng
ca ni chin m cn c cc cuc i u bo lc, nh tnh trng ti phm trn
lan, cc cuc nh cng v no lon nhum mu bo lc.
An ninh v ho bnh c nh ngha trong mi lin h vi vic s dng v lc v
hnh vi tu ca nhng k nm quyn lc. y c mt s qu t t, t
nhng mu thun v tranh chp bnh thng hng ngy, vn khng th trnh khi
trong bt k x hi no, n tnh trng mt an ninh thc s. Mu thun nh nht
gia ngi vi ngi l h qu tt yu t nhng khc bit v cc gi tr v kht
vng con ngi, cng nh t s mu cu hnh phc ca mi ngi, m d nhin
l thng gy ra nhng h qu bn ngoi cho s phn vinh ca ngi khc. Ranh
gii, ni m an ninh v ho bnh gp nguy him, nm ch cc phng tin bo
lc v c on nhm hon thnh mc tiu c nhn c s dng, ch mu
thun khng tip tc c gii quyt bng phng thc i thoi, iu nh c
nhn hay thng qua bn trung gian th ba, v ch cc quy tc ph bin b vi
phm.
Khi bn v an ninh cn phi xc nh ai l ngi nh gi an ninh: mt c nhn t
nh gi an ninh ca mnh, hay mt bn th ba nh gi an ninh ca mt ngi
hay mt nhm no . Xt n mi lin h vi mt tng lai khng trnh khi bt
trc, s nh gi v an ninh khc nhau rt nhiu gia cc c nhn, mt s ngi t
89
tin l c th lm ch c ri ro, s khc li khng a ri ro. S nh gi an ninh

lun i hi nhiu hot ng tm kim thng tin v d bo cng nh mt s nh
gi no v kh nng ng ph vi nhng kt cc kh lng. C nhin, trong
mt th gii hay thay i, c th khng tn ti khi nim an ninh tuyt i. Vic
theo ui an ninh tuyt i s ch khin cho cc gi tr x hi khc gp phi nguy
him v s khng bn vng. Trong mt th gii vn khng ngng tin ho, an
ninh khng phi l s cng nhc. Qu thc, n lc nhm ngn chn s thay i s
ch dn n tnh trng mt an ninh ln hn trong di hn, khi cc iu kin ngy
cng t ra khng tng thch vi ci thc ti khng ngng thay i. iu tt nht
m chng ta thng xuyn c th lm cho an ninh ca mnh l duy tr kh nng
cnh gic v phn ng nhanh nhm ng u vi nhng tnh hung bt ng.
V an ninh lin quan n tng lai nn n lun cha ng yu t thi gian. iu
ny thng lm cho nh ngha khi nim an ninh tr nn ri rm. Nh va mi
lu , vic theo ui an ninh trong ngn hn c th d khin cho an ninh di hn
lm nguy. Chng hn, nu ngi dn bu nhng nh lnh o chnh tr ch nhn
mnh n vic m bo mc sng vt cht trong nhim k ti v t chi cu xt
nhng cn nhc di hn th h la chn nhng ri ro ln i vi an ninh trong
di hn. Do vy, nhn thc ng n v an ninh i hi mt mc thi gian bin
thin v s tho hip gia nhng kht vng ngn hn v di hn vi an ninh, hay
vi nhng suy lun t li din gii bt tho hip (maximalisti interpretation) v
nhng g c coi l an ton mt cch ch quan.
Khi cc thnh vin x hi t an ninh ca mnh ln trn ht thy nhng mc tiu
khc, h chc chn s khm ph ra sau mt thi gian rng s bo ton s th ch
qu trnh th nghim v tin ho; nhng phm cht nhy bn cng kh nng thch
ng vi thay i b mt i, v nhng phng tin vn m bo cho t do trong
tng lai b xi mn. Khi ngi ta nh mt s thch thay i cng kh nng ng
ph hu hiu vi n, h bt u c cm gic bt an v mt ch quan; h nh
mt s tin tng. Lc , h c th tm cch hn ch cnh tranh v tnh m
(openness), nhng mi thch thc thng trc i vi v th kinh t v x hi
hin ti. Tip theo, s u tin ngy cng tng dnh cho vic p t an ninh s tr
hon chnh nhng iu chnh nhm m bo cho an ninh di hn nh mt nh
quan st c lp am hiu tng nhn nh. Vic x l kht vng an ninh v th i
hi s nh gi thn trng v s sn sng ng ph vi mt s th phm gy mt
an ninh, khi m nhng tnh hung kh d nh th ny sinh.
Ho bnh v an ninh: cnh tranh, mt c ch gip phi cm tnh ho xung t

Ho bnh trong cng ng c xu hng tng ln khi nhng xung t tim tng
c phi cm tnh ho (depersonalise) thng qua nhng quy tc gn cc thnh
vin cng ng vi vic gii quyt mu thun phi bo lc. Mt cch phi cm
tnh ho xung t gia mi ngi hay gia cc nhm vi nhau l gim ti a
nhng lnh vc do hnh ng tp th ca chnh ph quyt nh, tc l m bo
rng cuc sng, cc th ch v cc ti sn vt cht s c bo v, ng thi ti
i
Th thin quyt tm t c mc tiu chnh tr hay x hi bng cch hnh ng mt cch trc tip hay
trit . (ND)
90
tr cho vic iu hnh chc nng bo v y ca chnh ph. Lc , s phn b thu

nhp v ti sn cng hot ng sn xut phn ln l dnh cho cc c ch phi cm
tnh (impersonal) ca cnh tranh trn th trng. Khi nhng chc nng ny b
chnh tr ho, s i u tp th c th d dng tr nn nghim trng v cm xc
c th c cc chnh tr gia khi dy hng lin kt phe phi chnh tr. iu ny
him khi dn ti ho bnh bn trong.
Mt chc nng quan trng ca cnh tranh kinh t trn th trng l quyn lc ca
ngi mua v ngi bn c th v tp th b thch thc v b kim sot bi nhng
i tng ngang hng vi h. Cnh tranh khng ch gip kim sot quyn lc
kinh t m cn c quyn lc chnh tr vn c ngun gc t a v c quyn. Mt
chc nng khc ca cnh tranh trn th trng l n lm cho vic kim sot s vn
hnh tr nn phi cm tnh: ngi bn bt tay vo nhng n lc ch k song t
nguyn nhm tho mn ngi mua tim nng. Ngi bn no khng th t c
mc gi trang tri cho chi ph sn xut v giao dch tm li, khng to ra
li nhun s c xu hng quy tht bi ca mnh cho nhng lc lng v danh
ca th trng, thay v li cho cc i th cnh tranh hay ngi mua c th
khc. iu ny hm qu trnh phi cm tnh ho (depersonalisation) mu thun
thng trc gia ngi bn, nhng ngi mong mun mc gi cao hn, v ngi
mua, nhng ngi mong mun mc gi thp hn, mt iu kin gp phn quan
trng vo vic m bo ho bnh, c trong phm vi quc gia ln cc mi quan h
quc t.
Mt v d v cch thc m cc th ch phi cm tnh ca th trng c th gip
tho ngi n mu thun l th trng lao ng t do v phi iu tit. Nu cc nh
tuyn dng c li nhun thc y, h s thu nhng cng nhn no to ra gi tr
sn xut tt nht so vi chi ph tin cng. Ni cch khc, nh tuyn dng s khng
t vn v chng tc, tn gio, hay gii tnh. Nhng ai phn bit i x, trn
c s chng tc chng hn, s phi chu hnh pht li nhun v c th rt cuc
phi ngng hot ng kinh doanh. Thng thng, y l cch thc hiu qu hn
ho nhp mt x hi a dng so vi cc chnh sch nhiu kh v tn km nhm
p t s phn bit i x tch cc (positive discriminationi), chng hn v
chng tc (mt phm cht kh lng nh ng thi li da trn nhng gi thuyt
thiu vng chc v nhng bt li c hu; Sowell, 1990, 1996).
Nhng ngi vi ngun gc vn ho khc nhau v vi t im tng ng c th
tng tc hiu qu v ho bnh chng no h cn giao dch vi nhau trn th
trng. Qua thi gian, h c th hc hi t nhau v i n ch tn trng ri a
thch ln nhau. Tri li, nhng ch th v bin php kim sot do cc quy trnh
chnh tr p t li thng cm xc ho vn v gy ra s chia r m cc i
din chnh tr khai thc (Sowell, 1990). V d in hnh l nhng ngi Bosnia,
Serbia v Croatia, tuy tng nh nhau trong mt cuc xung t v trang song li
c th giao thip vi nhau trn th trng, trong khi qu trnh ho gii chnh tr
cho thy rt kh t kt qu. iu ny cng ng trn bnh din quc t: nhng
quc gia no m ngi dn ca chng chia s nhng li ch thng mi ngy cng
i
Chnh sch hay chng trnh nhm chng li s phn bit i x i vi cc nhm thiu s v ph n, c
bit l trong vic lm v gio dc. (ND)
91
tng v hn ch p t nhng ro cn chnh tr (nh thu quan chng hn) th u

c xu hng nhn ra li ch ca vic gn gi ho bnh.
Qu trnh phi cm tnh ho nhng li ch kinh t mu thun ch c th din ra nu
cnh tranh c chp nhn rng ri nh mt nguyn l to dng trt t, iu ny
cng c ngha l l tt c nhng h qu phn phi cng nhng h qu khc ca n
u c chp nhn, v nu bn tay can thip ca cc i din chnh tr b chn
li. Khi mt s ngi i din no ra tay can thip nhm hn ch qu trnh
cnh tranh (chng hn, bng cch hnh thnh cc cartel) hay s dng quyn lc
ca mnh cng bch (chng hn, bng cch thit lp nhng ro cn cho vic
tham gia th trng) th ngay lp tc ho bnh v an ninh c th b nh hng v
mu thun bt u c nhn ho, cm xc ho v chnh tr ho.
Cc trit gia th k 18 v u th k 19 rt i lc quan khi cho rng qu trnh
lan to ca hot ng thng mi v s chuyn dch sang ng c thc y l t
li v hnh vi t nguyn s gip nng cao cc quy tc lun l v s ng h t pht
dnh cho cc gi tr nn tng, c bit l ho bnh v an ninh x hi (Hirschman,
1977). Sau , cc nh quan st li khng th chia s thi lc quan v qu trnh
phi cm tnh ho hot ng trao i v mu thun, bi kiu cnh tranh m h
nhn thy li thng xuyn khng din ra gia nhng i tng ngang hng, m
l gia nhng ngi hay nhm c quyn lc v khng quyn lc. Cnh tranh
thng xuyn din ra mt cch khng cng bng. iu ny to ra v th quyn lc
kinh t v, do vy, quyn lc chnh tr, ri n lt quyn lc chnh tr li c s
dng cng c thm quyn lc th trng. Tuy nhin, nu t m rt ra kt
lun l cnh tranh khng em li li ch no cho ho bnh v an ninh th s l sai
lm. ng hn, s thc y cnh tranh cn c coi nh mt bin php hu hiu
nhm kim sot hin tng tp trung quyn lc v cng vi n l nhng hnh vi
lm dng quyn lc vn gy nguy him cho an ninh, ho bnh v t do.
Hot ng cnh tranh vn hnh tt lun tc ng n an ninh c nhn. Nhng
ngi tham gia th trng lun phi i mt vi nhng bin ng khn lng v
cung cu trong sut qu trnh kinh t, v th h c th khng bao gi k vng vo
an ninh ton cc. Hn th, con ngi phi i mt vi nguy c khng th sn xut
bi nhng l do c nhn, chng hn nh bnh tt hay tui gi, v nguy c xung
t kinh t - x hi. Nhng nguy c i vi an ninh c nhn ny phi c ng
ph bng cc phng tin gim sc ti sn c nhn v bo him, song cng ng
cng c th t c s ng thun l mt s trong cc nguy c kinh t ny cn
c ng ph bng hnh ng tp th (nh nc m bo an ninh v an sinh x
hi). Tuy nhin, vic loi tr tnh trng bt an nh th ca th trng bng cch
bp nght cnh tranh l khng hp l, bi iu s ch dn ti tnh trng bt an
cn ln hn nhiu trong di hn do s can thip chnh tr vng v v s gy ra
bin ng ln thay v s thay i mang tnh tin ho.
Chnh ph cng c th khng ha hn an sinh vt cht ton cc cho mi ngi
dn, bi ton b h thng kinh t s tr nn cng nhc v ri ro o c cng hin
tng li nhc s tr nn ph bin. Chi ph phi do tp th trang tri thm lng
bng thu kho, trong khi li ch v an sinh vt cht (material security) li mang
tnh c nhn. iu ny gy ra s bt cn i v n s dn n nhng i hi v
hn nh l x hi phi m bo an sinh ngy mt nhiu hn. Lc , li ch chnh
92
tr s y qu trnh y ngy mt gn trng tm an ninh hn v xa ri cc gi tr

nn tng khc. Qu trnh ny c minh ho qua kinh nghim ca cc quc gia
thnh ph (city state) thi trung c theo ch ngha tp on (corporatism) Chu
u, ca Trung Quc thi hu trung c, v ca cc ch x hi ch ngha cng
cc nh nc phc li th k 20. V lu di, vic m bo v th thu nhp v ti
sn c nhn bng hnh thc can thip chnh tr trong tt c nhng trng hp ny
cui cng u dn n s xo trn x hi, nhng gnh nng cho hu th v tnh
trng bt cng xuyn th h.
V vy, chng ta phi kt lun rng an ninh ch c th m bo c v ch nn
i hi v ha hn bng cch tun th thn trng s tho hip vi cc gi tr nn
tng khc.
Thnh vng
Thnh vng (prosperity) hay phc li kinh t (economic welfare) cng lin h
n cc kha cnh an ninh, m trc ht l n s lm ch cc hng ho vt cht
v dch v nhm tho mn nhu cu. Thnh vng khng ch m bo cho c hi
tip cn s tho mn vt cht thun tu, m cn c c hi tip cn s tho mn
vn ho v tinh thn, dch v y t v s chu cp tui gi, cng nh nhng nhn t
gip m bo cho mt cuc sng thoi mi khc. u tin, vic t ti thnh
vng c o lng bng mc thu nhp v ca ci thc t theo u ngi. Tuy
nhin, vic m bo cho thnh vng qua thi gian, chng hn bng cch kim
sot lm pht v bng mt mc n nh ca cc dng thu nhp, cng l mt
phn ca nhng g m con ngi vn khao kht di ci mc phc li vt cht.
S khao kht thnh vng chim c u tin ln hn trong tm tr nhiu
ngi trn khp th gii cng vi s lan to ca hin tng tng trng kinh t
sut th k 20 (xem Chng I). Trong nhiu cng ng hin nay, thnh vng
dng nh chim gi mt v tr rt ni bt, c th snh vi vic theo ui
nhng kht vng tn gio v tinh thn Chu u thi Trung c hay mt s khu
vc thuc n v Trung ng ngy nay vo thi k y.
Nh chng ta lu , c s b tr v tho hip gia an ninh v kht vng ca a
s mi ngi v phc li kinh t hay thnh vng. Thnh vng, c bit l khi n
cho php ngi dn hnh thnh phng tin gim sc ti sn (buffer of wealth), s
thc y an ninh c nhn v cho php cc cng ng bo v an ninh ca mnh.
Rt cuc th chnh sch bo him, s bo v cho t do tng lai trc tranh chp
bn ngoi hoc bn trong v s thc y cc th ch cng c an ninh, li phi tr
gi bng nhng ngun lc khan him. Tuy nhin, nh chng ta nhn thy, mu
thun cng ny sinh khi nhu cu an ninh chi phi v gy nguy him cho thnh
vng trong tng lai.
May mn thay, nhng kht vng nn tng khc, nh t do, cng bng v ho
bnh, nhn chung li c xu hng c thc y nh nhng iu kin vt cht tt
hn. iu ny khng c ngha l thnh vng c th nh ng vi hnh phc, m
ch hm l n c nhiu ngi trn khp tri t coi l ng mong mun thi.
93
Khi nim then cht

T do (freedom) l c hi theo ui nhng mc tiu t lp ca mt ngi mt
cch t ch trong phm vi hot ng ca ngi m khng phi chu s can
thip no. Song t do li b gii hn bi quyn t do ngang bng ca ngi khc.
T do y lun c nh ngha l trng thi thot khi s cng bch v can
thip (t do th ng).
Cng bng (justice) c ngha l nhng hon cnh nh nhau th c cc c nhn
v cc c quan quyn lc i x bnh ng v nhng rng buc th c p t
cho tt c mi ngi vi mc ngang bng (m khng tu theo a v c nhn
hay v th thnh vin ca mt nhm c th no). l khi nim cng bng th
tc (procedural justice; hay cng bng chnh thc formal justice), c s ca
nguyn tc bnh ng trc php lut. N phi c phn bit vi cng bng x
hi (social justice), vn hng ti s bnh ng v kt qu (equality of
outcomes) trong hot ng tng tc ca con ngi, m khng xt ti xut pht
im, may mn hay n lc. Cng bng x hi nhm mc ch san bng khong
cch thu nhp, ca ci cng nhng kt qu khc t s tng tc ca con ngi.
Nu tr thnh mi bn tm chi phi ca chnh sch cng, n s lm xi mn cng
bng th tc v t do, cng nh nhng ng c thc y cnh tranh v hiu qu.
Bnh ng (equity) l khi nim c mi lin h mt thit vi cng bng, tc l
ch tt c mi ngi cn tip cn c nhng c hi tng t. V th, n phi
c phn bit vi s bnh ng v kt qu.
An ninh (security) cp n s tin tng rng mi ngi c th c hng t
do trong tng lai tng i xa. tnh trng thot khi s can thip bo lc t
nhng ch th c nhn hay tp th. Cc th ch c xu hng km hm cch ng
x c on v bo lc mt s ngi, v v th thc y an ninh ca ngi
khc. Theo mt ngha khc, khi nim an ninh c hiu nh cng bng x hi.
Mt khi an ninh c nh hng nhm bo v v th kinh t v x hi t
c, n s c xu hng mu thun vi t do.
Ho bnh (peace) c ngha l s vng bng bo lc v tranh chp, c trong phm
vi cng ng (ho bnh hay s hi ho bn trong) cng nh t bn ngoi (ho bnh
bn ngoi). N lin quan ti an ninh ngha th nht.
Phc li kinh t (economic welfare) hay thnh vng (prosperity) cp n tnh
trng sn c ca hng ho v dch v nhm tho mn nhng nhu cu vt cht (vn
d tng ln) ca con ngi.
4.4 Bo tn mi trng
Cng bng xuyn th h v mi trng
Trong nhng thp nin gn y, khi m s lng ngi trn tri t v mt s
khu vc tng ln, kht vng bo tn mi trng thin nhin v nhn to gia
tng ti a s quc gia. Nhiu nh ph bnh x hi khng nh, bo tn mi
trng l mt gi tr con ngi nn tng v do l mc tiu chnh sch c bn,
cn c t ngang bng vi, hoc quan trng hn, chng hn, t do c nhn v
94
thnh vng. Mt mt, nhu cu ny c th c hiu nh l s phn ng trc v

s thay i vn bt ngun t hin tng tng trng kinh t cha tng c tin l
trong 50 nm qua, bt k l tnh trng cn kit ca cc ngun ti nguyn quen
thuc hoc d tip cn, hay s tch t ca nhng cn b kh tiu ho t hot ng
sn xut v tiu dng ang trn gia tng cht thi lng, rc ri v tnh trng
tc nghn. S gia tng ca hot ng sn xut v tiu dng gy ra nhng chi
ph bn ngoi, l gnh nng cho bn th ba, v dn ti s cn kit ca nhng
hng ho m trc kia vn min ph, nh nc sch chng hn. Tuy nhin, nhu
cu bo tn tng ln c th cng phn nh thi phn khng trc nhng i
thay lin tc, thm ch ang gia tng nhanh chng, y l nhng thay i thch
thc kh nng iu chnh ca c nhn; v mt no , bo tn kh d phn nh
kht vng an ninh ln hn.
Mt s nh quan st thm ch cn kt lun l tng trng kinh t khng th tip
din, v n vp phi nhng gii hn do mi trng thin nhin t ra, trong c
khng kh v nc sch; v trn thc t h kt lun, s thnh vng ang trn
gia tng v lan rng phi b chn li v li ch bo tn thin nhin. Lun im ny
da trn logic vt l rng vt cht l hu hn v khng th c o ln cho con
ngi s dng mi. Song th logic h thng ng (closed system) li da trn
s hiu nhm v nhng g vn m ng cho tng trng kinh t. Tng trng
din ra trong mt h thng m (open system), ngha l h thng y c khai m
nh tri thc cch tn. Mc sng tng ln, phn nh qua mc thu nhp u ngi
thc t gia tng, c nhin i hi cc phn t vt cht phi c b tr li. Song
kha cnh tng trng kinh t quan trng hn li nm ch: vt cht, khi c ti
b tr v kt hp theo mt s cch thc nht nh, li to ra gi tr cao hn. Chng
hn, st ly ln t lng t s c nh gi cao hn khi bin thnh dao. Sn
phm quc dn tng ln ch yu khng phi l do cc ti nguyn thin nhin c
ly ln t lng t m l do nhng sn phm kia c con ngi nh gi cao hn
rt nhiu. Ngoi ra, tng trng kinh t hin i bt u ph thuc rt t vo hot
ng khai thc ti nguyn thin nhin v nhiu ti nguyn ang c ti ch v v
nhu cu ang chuyn sang dch v. K nguyn my tnh ang bin nguyn t
silicon di do thnh th nguyn liu th thit yu. iu ny l gii ti sao mt
cuc kho st v cc khuynh hng x hi di hn cng nhng tr ngi v ti
nguyn v mi trng kh d do mt nhm gm 64 nh khoa hc hng u tin
hnh li a ra kt lun l khng c tr ngi no v ti nguyn thin nhin i vi
tng trng m khng th gii quyt (Simon, 1995).
iu ny khng phi l mun ni y khng tn ti mt s tr ngi trong vic
cung ng cc ngun lc t nhin, c bit l vic cung cp nng lng cng cng
tc x l rc thi t hot ng kinh t. Song chng li c th khc phc c,
chng hn khi cc mc gi c khan him pht i tn hiu l phi tit kim v thay
th cc ngun lc khan him hay to ra cng ngh cch tn (Borcherding, trong
tc phm do Block ch bin, 1990, trang 95-116). Tuy nhin, cu hi t ra y
l liu y c phi l gii php ph hp nht cho cc vn mi trng c th
hay khng, hoc liu hnh ng chnh sch trc tip c thch hp hn hay khng.
Chng ta s nhn ra sau y rng cc gii php t nhn v tp th th trng hay
chnh sch cng phi c tha nhn, tu thuc vo vn mi trng trc
mt.
95
Nhiu mi quan ngi v mi trng thin nhin ny sinh khi hot ng kinh t
ca mt ngi no gy nh hng ti ngi khc m li khng th n b mt
cch d dng (cc yu t ngoi lai). Nhng quan ngi v mi trng khc lin
quan n li ch ca cc th h tng lai: lm sao chng ta m bo c l cc
th h tng lai pht trin t do m khng phi i mt vi nhng tr ngi bt
ng, khc nghit v khng th gii quyt, hay vi s sp ca h t nhin ni
h sinh sng? iu ny lin h cc ch mi trng vi khi nim an ninh v
khi nim cng bng xuyn th h (intergenerational justice). Bt lun th no th
vic li cho hu th mt mi trng hoang tn cng l bt cng. Vic bao hm
nhng li ch kh d ca hu th vo trong cc gi tr nn tng ca chng ta, v
t vn lm th no chng c lu tm tt nht, chc chn l thch ng.
Bo tn thin nhin, v th, l mi quan tm c bn v chnh ng.
Chng ta c th x l c nhng gi tr phi con ngi hay khng?

Trong cuc tho lun v mi trng, i khi chng ta nghe thy mt lun im
vt ra ngoi nhng g cp trn y. Mt s ngi trong cuc tho lun tm
cch t mi trng ln trn mi li ch khc ca con ngi. H coi con ngi
nh mt b phn then cht ca mt h thng vt cht ph thuc ln nhau, ng
thi tranh ci v s tho hip vt cht v thun tu nh lng gia nhu cu ca
con ngi vi nhu cu ca cc loi ng thc vt cng nhng phn t khc ca
th gii vt cht. Trng phi t tng ny, vi tn gi chnh thng lun sinh
thi (eco fundamentalism), phn i lun im trong chng ny l ch ring
nhng mi quan tm v nh gi ca con ngi khng thi mi cn phi ng vai
tr tiu chun nh gi ton b hot ng ca con ngi. Thay v th, n tm
cch t li ch ca cc loi ng vt v cc h sinh thi ngang bng vi li ch
ca con ngi, hoc thm ch cn trn c li ch ca con ngi. Chng hn, n
ng h li din gii cc oan v nguyn tc thn trng (precautionary principle)
trong sinh thi, tc l bt k tc hi no cng khng nn gy ra cho mi trng t
nhin, bt chp h lu no i vi nhng kht vng ca con ngi, nh thnh
vng chng hn. Ngi ta lp lun, nguyn tc thn trng cn c p dng
khi m tc hi i vi mi trng l khng th o ngc (chng hn, s tuyt
chng ca mt loi), thm ch ngay c khi mi lin h gia hnh vi tc hi ng
ng v tc ng mi trng vn cha chng minh c v mt khoa hc. Cng
tc bo tn thin nhin cn c t ln trn ht bt chp tc hi kh d n nhng
kht vng ca con ngi cng nh nhng phng n iu chnh kh d ca con
ngi trc tn hi mi trng. Li t duy ny bt u chi phi, chng hn,
trong cuc tho lun v bin i kh hu. Tuy nhin, cch tip cn ny li th hin
nhng tr ngi logic c bn bi ca ton b chnh sch l sn phm ca tr
tu con ngi v chng ta ch c th biu t, nh gi v so snh cc gi tr con
ngi m thi. Nhng n lc nhm loi b vic da vo nhng nh gi ca con
ngi (human valuations) s bp nght chnh nhng c ch giao tip v nh
hng vn ang gip phi hp hnh vi con ngi v s trao quyn cho mt th
lc c ti tp th no .
96
Mt khi chng ta t b nhng nh gi ca con ngi nh l h tham chiu duy

nht cho hnh ng ca con ngi, chng ta s phi t cu hi l nhng nh gi
ca ai s thay th chng: c th l ca nhng ch gu bc cc m bn thn con
ngi li l thc phm ca chng chng? Con ngi khng lm sao giao tip
c vi cc loi khc. Tt c nhng g ang din ra l mt ngi no a ra
l l ng h li ch ca loi khc vi ci c l mnh bit iu g s phc v cho
loi . Khi chng ta t b nhng nh gi ca con ngi v cuc tho lun logic
v chng, li ch ca Thin nhin v th s tr thnh l do mt nhm ngi
tinh hoa t phong no gt b nhng nh gi ca con ngi. Nhng k c su
s qu quyt l h nm c tri thc u vit v nhng g c li cho s bo tn
thin nhin, v sau y h s p t quyt nh ca mnh tri vi mong mun ca
a s mi ngi. Hot ng tng tc ca nhiu ngi qua cc quyt nh th
trng nhng ngi vn quan tm n t do, cng bng, thnh vng, an ninh
trong tng lai, k c cc ngun ti nguyn trong tng lai lc s c thay
th bng nhng ch th c ti ca mt nhm ngi tinh hoa, bt k h c chn
la v hp php ho nh th no. Cch tip cn theo li v iu kin nh th s
xm hi n nhng gi tr c nhn c bn vn cng c v truyn sc sng cho x
hi.
Khi nim then cht

S bo tn mi trng (conservation of the environment) quan tm ti vic bo
v nhng tin ch mi trng v ti nguyn thin nhin, lin quan n li ch ca
cc th h hin ti v tng lai. N lin h n thnh vng, bnh ng, an ninh v
cng bng xuyn th h (intergenerational justice). l mi quan tm chnh
ng ca cuc tho lun lun l v chnh sch cng.
Chnh thng lun sinh thi (eco fundamentalism) xut nhng u tin v iu
kin dnh cho cng tc bo tn thin nhin, chng khng c lin h vi nhng
nh gi c bn ca con ngi v quan trng hn nhng kht vng con ngi,
nh t do, thnh vng, an ninh v cng bng.
Vic cp qua khi nim chnh thng lun sinh thi trn y gip lm sng t
mt lun im quan trng v cc gi tr nn tng: chng phi lun phn nh
nhng nh gi a dng v mu thun ca con ngi ng thi lin h ton b s
tng tc ca con ngi vi mt quan im nhn o. Mt x hi nhn o ph
thuc ct t vo vic ch trng nhng nh gi ca con ngi. Rt cuc, chng
vn l th ngn ng duy nht m qua cc thnh vin cng ng c th thng
t kht vng ca mnh. Vic p t nhng gi tr phi con ngi (non-human),
nm ngoi s nh gi ca con ngi, ln chnh sch cng s khin cho x hi
v. iu ny c th em li quyn hnh cho mt nhm tinh hoa (elite); h s gt
b li ch ca mi ngi, hu hoi t do, cng bng, thnh vng, an ninh, ho
bnh cng nhng kht vng khc m chng ta bn y.
97
Cu hi n tp
Chc nng ca cc gi tr con ngi c bn i vi cc th ch v vic duy tr

trt t x hi l g?
Hy a ra mt v d m mt hnh ng ca bn li can thip n quyn
t do ca ngi khc. Trong cng ng ca bn c nhng rng buc no
bo v t do cho nhng ngi dn quanh bn trng hp ny?
Ti sao vic t ra gii hn s dng quyn lc cho nhng ngi i din chnh
ph (cc chuyn gia bo lc) v kim sot h bng nhng quy tc chung li c
ngha. iu g s xy ra cho vic hin thc ho cc gi tr nn tng c
tho lun trong chng ny khi cc bng nhm mafia v cc chuyn gia bo
lc t nhn li ng tr m khng b kim sot?
Ti sao s sn c ca cc phng n la chn li gip bo v s t do ca
bn?
Hy gii thch s khc nhau gia cng bng th tc v cng bng x hi
bng cch s dng nhng v d t i sng cng ng ni bn sinh sng.
Liu c cng bng hay khng khi m mt siu mu, nh c tha hng
dng v a nhn, li c thu nhp gp ti 100 ln thu nhp ca c th may? Nu
cu tr li ca bn l khng cng bng, bn s iu chnh tnh hnh th no
cho ng? V liu iu c xm phm n vic t c t do v cng bng
th tc hay khng?
Nu mt chuyn gia c o to hc thut bi bn c thu nhp gp i mc
trung bnh th c cng bng hay khng?
Mc gi cng bng (just price) i vi bnh m trong cng ng ca bn l
bao nhiu? Hay khi nim khng gi ln ngha g, bi gi bnh m ch l
tn hiu gip m bo rng nhng ai mun mua bnh m th s c cung cp
thi? iu g s xy ra nu mc gi cng bng i vi bnh m c cho l
ch bng mt na mc gi th trng v c chnh ph xc nh l mc gi
ti a m bnh m c th bn?
Vic m bo tt c mi ngi u c hng mc sng nh nhau trong mt
cng ng c kh thi hay khng?
Hy tho lun v nhng h lu i vi vic theo ui nhng gi tr nn tng
khc trong mt x hi m ngi ta khng duy tr ni ho bnh v s hi
ho bn trong. Hy ly nhng quc gia m bo ch ang nhc ti lm v d
minh ho cho lun im ca bn.
Thnh vng hi ho vi nhng gi tr con ngi c bn khc nh th no?
Bn c th ngh ra nhng cch m n mu thun vi cc gi tr hay khng?
Ti sao phn ln chng ta li kht khao bo tn mi trng thin nhin?
Cc gi tr con ngi c bn s phi nh i nhng g khi ngi ta p dng
li din gii cc oan v nguyn tc thn trng i vi cng tc bo tn m
khng xt n mi quan h nhn qu c chng minh (proven causation),
ci gi i vi nhn loi v cc phng n nhm i ph vi nhng vn
mi trng hoc sinh thi?
iu g s xy ra nu mt cng ng coi li ch cm tnh ca mt loi ng
vt hay thc vt ang gp nguy him ngang vi li ch ca con ngi? Li ch
98
ca mt loi ng thc vt c th lng nh bng cch no? Ai cn phi thc

hin nhim v lng nh v so snh n vi li ch ca con ngi? Ngi i
din c th c hp php ho nh th no? iu g s xy ra nu mt
vin cnh st mi trng p dng nhng nh gi ca cc ch gu bc cc
hay ca nhng loi phi con ngi khc cho mi th trn tri t? V li ch
ca mt loi s dung ho vi nhng nh gi vn c a ra v li ch ca
nhng loi khc nh th no?
99
CHNG V. CC TH CH: NHNG QUY TC RING L
Cc th ch l nhng quy tc ph bin do con ngi to ra, nhm rng buc cch
ng x kh d c hi ch ngha ca con ngi. Chng km theo mt hnh thc x
pht no dnh cho s bt tun th, vn khc nhau nhiu v c im v mc
chnh thc.
Chng ta s bn v mt lot th ch tin ho trong x hi, chng hn nh tp
qun (custom), l li tt (good manner) cng nhiu dn xp th ch m cc
thng nhn cng nh cc nh u t ti chnh to ra v p dng nhm to thun
li cho hot ng ngh nghip ca mnh.
Tuy mt b phn ln ca i sng kinh t - x hi c iu chnh nh nhng th
ch bn trong nh th, song con ngi trong nhng x hi phc tp hn vn lun
nhn thy s tin li v hiu qu ca vic b sung thm cc th ch bn ngoi
cng nhng dn xp chnh thc nhm p t chng. Cc quy tc bn ngoi c
thit k thng qua cc quy trnh chnh tr v c p t bi cc c quan chnh
ph khi h thc thi ci gi l chc nng bo v ca nh nc, k c bng hnh
thc s dng v lc hp php.
Nhng th ch ph hp gip tit gim chi ph phi hp trong cc h thng phc
hp, hn ch v c th gii quyt xung t gia mi ngi, v bo v phm vi t
do c nhn. phc v nhng mc ch ny, cc th ch cn nhng phm cht c
th, chng hn nh tnh chc chn [certainty], tnh ph cp [generality] v tnh m
[openness] (tm li l tnh ph thng [universality]). Nhng quy tc no thiu tnh
ph thng m ch c thit k nhm t c nhng mc ch c th th s d
dng tht bi vi chc nng phi hp, quy chun v thng t ra gnh nng tri
thc qu mc cho ngi lp ra quy tc. Hn th, chng cn d dng vt qu
nng lc nhn thc ca nhng i tng m chng mun tc ng ti bng
ngn ng gin d: ngi dn hon ton khng th hiu v tun th hng ngn quy
tc, quy nh phc tp v li c th cho tng trng hp.
Vic tun th nhng quy tc quen thuc tr nn cn thit nhm kim ch nhng bn
nng t nhin vn khng thch hp vi trt t ca x hi m.
(Friedrich A. Hayek, Political Order of a Free People [Trt t chnh tr ca mt dn tc t
do], 1979)
Quyn t do dn s l a v ca mt ngi c php lut v cc th ch dn s m

bo trong vic c quyn s dng ton b nng lc ca mnh cho phc li ca bn thn.
(W.G. Sumner, The Forgotten Man [Con ngi b lng qun ], 1883)
100
S chc chn (certainty) l iu m chng ta khng th t c trong nhng s v ca

con ngi, v chnh v l do y m chng ta phi tun th cc quy tc khai thc tt
nht tri thc ca mnh.
(Friedrich A. Hayek, Competition as a Discovery Procedure [Cnh tranh vi vai tr
phng thc khm ph], 1960)
Phi gi ng li ha.
(Pacta sunt servanda.)
(Tc ng La M, th k th 2 trc CN)
Tho thun l tho thun.

(Ngn ng Anglo-Saxon, th k 19)
5.1 Tng quan: Cc quy tc v s p t

Cc th ch c nh ngha trong cun sch ny l nhng quy tc ph bin v p
dng trong mt cng ng. Chng rng buc cch ng x kh d c hi ch ngha
trong hot ng tng tc ca con ngi v lun km theo mt hnh pht no
cho hnh vi vi phm quy tc (North, 1990, trang 3; Ostrom, 1990, trang 51). Nh
trnh by trong mc 2.1, nhng quy tc no khng km theo hnh pht bt buc
th u v dng. Khi hnh pht khng cn c p dng na th cc th ch mt
hiu lc. Cn lu thm, cc th ch l nhng rng buc nhn to, ch khng
phi rng buc vt l, i vi hnh vi con ngi.
u tin, chng ta s phn tch chi tit mt vi kha cnh ca cc th ch nhm
gii thch c im ca chng; tip theo, chng ta s cp n nhng loi hnh
th ch a dng, vn khc nhau v cch thc xut hin cng nh phng thc m
m chng c p t.
Tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhn

Cc th ch v c bit l hnh pht gn vi chng cho php con ngi a ra
nhng cam kt ng tin cy rng li ha a ra s c thc thi tht s. Bn
cht con ngi nm ch, nhng c nhn ch k vn thng ha hn nhng ri
li qun hoc khng gi li ha. Bn nng ca chng ta ng vai tr ln trong
nhng hnh vi c hi ch ngha nh th, v cc th ch gip kim sot bn nng
bm sinh ca chng ta v li ch ca s phi hp hiu qu trong di hn (Hayek,
1979a, trang 165-173; 1988, trang 11-28). V th, s hp tc gia mi ngi
thng i hi mt khung kh th ch nhm ngn nga ch ngha c hi bn
nng theo kiu , bng cch gia tng mc ri ro cho hnh vi ln trnh trch
nhim ng thi cng c thi quen hp tc v li ch tng h.
Khi hp tc vi nhau, con ngi thng c li hn so vi khi khng hp tc. y
l thc t c nghin cu qua l thuyt tr chi mang tn tnh th tin thoi
lng nan ca cc t nhn. Thut ng ny cp n hai ngi t khng c
php lin lc vi nhau (hp tc). Lc b thm vn, mi t nhn phi i mt vi
mt tnh th tin thoi lng nan khi khng bit l liu c nn tip tc gi im
lng, vi hy vng khng ti danh no c xc lp, hay l nn khai ra vi nh
101
trt ton b trch nhim ln ngi t kia v a ra nhng tnh tit gim ti. C hai
t nhn u i mt vi tnh th tin thoi lng nan ny, chng no h vn cha
th hp tc c vi nhau. Tnh th ca c hai s tt ln khi h hp tc c vi
nhau v a ra nhng cam kt ng tin cy, chng hn ha hn cng gi im lng.
Khi h khng th lin lc vi nhau m li khai ra nhm t bo v mnh, h buc
ti ln nhau v tnh th ca c hai u tr nn xu i. C may c mt y c
th thy r qua ma trn trong Hnh 5.1. Nhng tnh th tin thoi lng nan nh
vy thng xuyn xut hin khi ngi ta khng th hp tc vi nhau mt cch
ng tin cy. S hin hu ca cc th ch l nhm tng cng c hi hp tc cng
c li.
Hnh 5.1: Tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhn
T nhn A
Gi im lng Khai ra
Gi im lng C hai thot ti B b kt ti
T nhn B
Khai ra A b kt ti C hai b kt ti
Mt v d hu ch cho thy li th ca s hp tc da trn nhng th ch ph hp

l lch s cuc chin tranh lnh (Cold War) v cc hip c hn ch v kh chin
lc vo nhng nm 1970 v 1980. Khi hai siu cng khng hp tc c vi
nhau, h b cun vo cuc chy ua v trang tn km v i mt vi nguy c v
mt thm ho ht nhn. Hai nc ngy cng nhn ra rng tnh th ca c hai s tt
ln thng qua mt hnh thc hp tc no . H bc vo m phn nhm xc lp
cc quy tc, cc th tc gim st v bin php tr a c php i vi nhng
hnh vi vi phm; cui cng h thit lp c s tin cy, khin cho cng cuc hp
tc tr nn kh thi, gii quyt c tnh th tin thoi lng nan ca mnh v cho
php gim mc cng thng ca mi e do ht nhn.
Tuy nhin, hp tc khng phi lc no cng ng mong mun. Cc nh cung cp
khc nhau ca mt loi sn phm c th nhn thy nhiu li ch khi gii phng
mnh khi tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhn trong vic phi cnh
tranh vi nhau bng cch thnh lp mt carteli hng n nh nhng mc gi cao.
Tuy nhin, trong trng hp ny, tnh th tin thoi lng nan ca cc nh cung
cp li phng s mt mc ich tt p t quan im ca nhng ngi mua tim
i
102
nng v cng ng ni chung, ging nh tnh th tin thoi lng nan ca cc t

nhn phc v cho mt mc ch tt p t quan im ca ngi thm vn. Vic
nn to thun li cho hp tc hay cn tr n bi vy ph thuc vo hon cnh v
vo li ch ca i tng nm trong ni dung nh gi.
Cc th ch v s tin tng
Cc th ch l nhng quy tc ng x, v theo ng ngha, chng l phng tin
gip nh hng hnh vi con ngi. Thng thng, chng loi tr nhng hnh vi
nht nh v thu hp phm vi ca phn ng kh d. Qua , chng khin cho hnh
vi ca ngi khc tr nn d tin on hn. Chng to ra mt cu trc nht nh
cho s tng tc x hi. Trit gia v nh tm l hc ngi M Andy Clark gn
y nhn nh, cc th ch to ra mt kiu khung kh bn ngoi (external
scaffolding) dnh cho s la chn (choice) v s tip thu (learning) ca con ngi
(Drobak & Nye ch bin, 1997, trang 269-290). Qu thc, cc th ch to thun
li cho kh nng tin on v ngn nga tnh trng hn lon cng nh cch ng
x tu . Bng cch gp phn iu chnh hnh vi, cc th ch thit lp nn s tin
tng v cho php con ngi tit kim chi ph tm kim thng tin. Cho d cch
ng x theo quy tc khng chc chn n 100%, n vn c cm nhn l kh d
hn v ng tin cy hn tnh trng hn lon.
Cc th ch thng phn nh nhng g cho thy l hu ch trong qu kh v
nhng g cn thit cho con ngi trong vic tng tc vi ngi khc nhm theo
ui mc ch c nhn. Trn phng din , chng l nhng kho tng tri thc
m cc th h trc tch lu c. i mt vi bi ton tri thc thng trc, cc
th ch em li cho con ngi mt mc tin tng l s tng tc m h tham
gia vo s din ra nh k vng. iu ny gip gim bt chi ph tm kim thng
tin, vn l mt cng vic kh khn v ri ro, nh chng ta nhn thy trong
Chng 3. Nh vy, chi ph giao dch kinh doanh vi ngi khc hay chi ph hp
tc trong phm vi mt t chc c tit gim bng nhng quy tc ng x ph
hp. Nu thiu s tin tng trong ci khung kh rng ln hn, c nhn thng
khng c kh nng tp trung khai thc tri thc theo chuyn mn ca mnh hay tm
kim tri thc trong nhng lnh vc mi, v th v s hnh ng hu ch s khng
bao gi din ra (Hazlitt, [1964] 1988, trang 53-61). S phn cng lao ng v
phn hu tri thc s khng kh thi v mc sng s tip tc thp.
Con ngi, c th hoc nhm, thng tm cch ng ph vi bi ton tri thc bng
cch suy xt thu o v mt chin lc tng th nhm to ra mt khung kh quy
tc cho hnh ng c nhn. Do lo ngi s b qu ti bi nhng quyt nh tnh th
v s phi hp km trong sut qu trnh nn mi ngi u t rng buc mnh vi
chin lc trong cc quyt nh chin thut hng ngy, v nhng thay i
chin thut c gi trong phm vi chin lc y. y l mt cng thc thit thc
dnh cho hot ng qun s v kinh doanh nhm tit gim chi ph tm kim thng
tin v phi hp trc s v minh ca con ngi cng nh cc ngun lc hu hn
ng ph vi n.
Trc s hn ch v nhn thc cng nhng hn ch khc thuc bn cht con
ngi, cc th ch nu mun c tc dng th phi d hiu. t c mc ch
103
, chng cn phi n gin v chc chn, v cc hnh pht cn phi c thng

t v nm r. iu ny li khng din ra khi cc quy tc tng ln nhanh chng v
c th cho tng mc ch, thay v tru tng, hay khi h thng quy tc tr nn
mu thun mt cch c hu. Cc th ch cng khng nn phn bit gia ngi
ngy vi ngi kia, u tin nhm ny hn nhm kia. Lc , kh nng cc th ch
c tun th s thp hn v chng s thc hin chc nng tit kim chi ph tm
kim thng tin km hn.
Mt chun mc c bn khc dnh cho cc th ch hu hiu li dn n mt kha
cnh xuyn thi gian: nhng quy tc no lin tc thay i th kh nm bt hn v
iu chnh hnh vi con ngi km hiu qu hn. Cc quy tc v th cn phi n
nh, ph hp vi cu tc ng bo th c xa rng lut c l lut tt (old laws
are good laws). Li th ca cc th ch c l ch, mi ngi iu chnh theo
cc th ch c sao cho c li nht v c thi quen tun th chng gn nh theo
bn nng. Tnh n nh v th lm gim chi ph p t, nng cao tin cy v do
to thun li cho s tng tc ca con ngi. Bt li ca tnh n nh l nguy
c cc th ch s tr nn cng nhc, ngay c khi phi i mt vi hon cnh thay
i. V vy, y phi c mt phm vi no iu chnh. Khi cc quy tc c
tnh m, tc l khi chng c p dng cho mt s lng trng hp v hn nh
trong tng lai, s cng nhc s t gp phi vn hn so vi khi chng mang
tnh c th cho tng trng hp (case-specific). Song ngay c cc quy tc m vn
c th i hi s iu chnh thch ng nu nh hon cnh mi li tin ho.
minh ho cch thc m cc quy tc ph hp gip xc lp s tin tng v ti
sao iu li cn thit cho s tng tc hiu qu, chng ta c th nhn vo cc
quy tc bng : chng t ra mt s quy nh v hnh pht bt buc cho cc li,
chi phi cch ng x ca cu th. Cc quy tc th n gin v chc chn (khng
nu v nhng!), do chng d hiu (knowable) v tru tng (abstract) ch
chng khng ch p dng cho mt trn u hay mt cu th c th, v v hn nh
(open-ended) ch chng c p dng cho v s trn cu trong tng lai. Nh
nhng phm cht ny m cc quy tc c kh nng nh hnh cch ng x ca
cu th, hay nh cc nh kinh t hc th ch thng ni c tnh quy chun
v hnh vi con ngi, khin chng tr nn d tin on.1 By gi chng ta hy
tng tng l nhng phm cht ny khng tn ti. Trng ti s phn quyt nht
c nht ng v bn thng mt cch tu . Thay v cc quy tc tru tng, ng ta
s quyt nh theo tng trng hp mt, dnh s u i cho mt s cu th, c th
l da trn tnh tin li m lin tc thay i cc quy tc ngm nh. Trn u bng
y kh lm cng ch kt thc trong xung t v hn lon, v t nht l khng
din ra c. Thm ch hng lot ch th ti tp n t trng ti cng khng c
kh nng phi hp cc cu th hai bn. Tng t, hot ng tng tc dn s v
kinh t m thiu nhng quy tc ng tin cy th s nhanh chng v.
Cc th ch cng c th c phn loi tu theo cch thc m chng biu t:
(a) chng c th mang tnh quy nh (prescriptive), hng dn mi ngi mt
cch chnh xc l nhng hnh ng no cn thc hin t c mt kt
qu c th, chng hn vic di chuyn t im A n im B;
104
(b) chng c th mang tnh cm on (proscriptive), loi tr mt s kiu ng x

khng th chp nhn, chng hn khng c vt qu gii hn tc hoc
khng c n cp.
V d v nhng th ch cm on c nhiu trong Mi iu rn ca c Cha
(Ten Commandments), vn loi tr mt s loi hnh vi nht nh ngi khng
c. Mt v d khc l li th Hippocrates ni ting (theo tn v bc s ngi
Hi Lp Hippocrates, th k th 5 trc CN), hng dn nhng ngi hnh ngh y
khng c lm hi ngi bnh. Nhng quy tc cm on nh vy khng a ra
nhng mnh lnh nhm ti mc ch l phi lm g mt cch r rng, m dnh
mt phm vi rng ri cho con ngi a ra phn xt v hnh ng t ch.
Kt qu ca c hai loi th ch l hnh ng ca mi ngi c phi hp vi
nhau. Trong trng hp nhng quy nh, s phi hp din ra thng qua mt
bn tay hu hnh v theo k hoch ca mt v th lnh no y; trong trng hp
nhng quy tc cm on, mi ngi phi hp mt cch t nguyn v t pht. Nh
chng ta s thy trong Chng 6, cc quy tc quy nh (prescriptive rules) l mt
phn thit yu ca trt t tr nh, cng bch (planned, coercive order), trong khi
cch ng x theo quy tc (rule-bound behaviour), vn c dn dt ch yu bi
nhng iu cm on, li l c trng ca trt t t pht, chng hn nh nn kinh
t th trng vi cc quy tc phi hp con ngi thng qua bn tay v hnh.
Chng ta phi nhn mnh mt im khc bit quan trng gia cc th ch cm
on v cc th ch quy nh. Nhng ai quy nh hnh vi nhng ngi a ra
ch th v tin hnh ch o thng cn nhiu tri thc c th hn so vi nhng
ngi ch loi tr mt s loi hnh vi nht nh. Ngi no quy nh cch ng x
ca nhng ngi khc th phi thc c cc phng tin v nng lc ca cc
ch th, cng nh nhng iu kin v h qu kh d ca hnh vi c quy nh.
Cn nhng ai loi tr mt s kiu ng x th ch cn bit mt s hnh vi nht nh
l khng ng mong mun, song h li ph mc chi tit hnh ng cng vic
nh gi kt qu cho ch th ca hnh ng. Cc ch th v th s c nhiu t do
hn khi c dn dt bi nhng iu cm on theo kiu ngi khng c.
Khi nim then cht

Cc th ch l nhng quy tc ph bin do con ngi to ra nhm rng buc cch
ng x kh d c hi ch ngha ca con ngi. Chng lun km theo mt loi
hnh pht no dnh cho s bt tun th. c tc dng, cc th ch cn phi
n gin, chc chn, tru tng, c tnh m v tng i n nh.
Cc th ch quy nh (prescriptive institution) hng dn v ch o mi ngi
mt cch xc thc l cn phi lm g, ng thi to ra mt trt t hnh ng
(order of actions) do mt ngi lnh o no p t. Cc quy tc cm on
(proscriptive rule) cho cc ch th nhiu t do hn trong hnh ng, song li
loi tr mt s loi hnh vi c hi (nhng ch dn ph nh theo kiu ngi
khng c).
Tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhn (prisoners dilemma) m t tnh
hung m tnh th ca t nht hai bn s tr nn ti t hn nu h khng hp
105
tc c vi nhau, song mi bn u b cm d i n ch hnh ng mt mnh

bi bn kia hoc cc bn cn li khng th a ra cam kt ng tin cy. Thut ng
ny bt ngun t mt tnh hung trong l thuyt tr chi m hai t nhn b
giam gi ring bit v khng c php lin lc vi nhau. H ri vo mt tnh th
tin thoi lng nan: liu c nn gi im lng v hy vng ti trng ca mnh s
khng c xc minh, song vi nguy c l ngi t kia s buc ti mnh, hay l
nn khai bo, buc ti ngi kia v hy vng s c khoan hng? Tnh th tin
thoi lng nan s c gii quyt bng s hp tc gia hai ngi t. Ni cch
khc: cch ng x duy l n c s em ti kt qu thp km cho nhm cn s
hp tc th li thnh cng.
Tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhn cng xut hin trong cuc cnh
tranh gia cc nh cung cp khi h c thin hng h thp gi so vi ngi khc
thu ht ngi mua. Cc nh cung cp s t kt qu chung tt hn nu h hp
tc vi nhau bng cch thnh lp mt cartel chng hn. y, tnh th tin thoi
lng nan phng s nhng mc ch tt p cho cng ng. Chng ta phi kt
lun y rng hp tc i khi, ch khng phi lun lun, l iu ng mong
mun v mt x hi, v cc th ch l cn thit cng c s hp tc nh th,
ng thi cng nhm ngn nga n trong nhng tnh hung m s phi hp tc li
cn c thc y.
Cc t chc khng phi l th ch

Chng ta cn lu n mt cch s dng thut ng th ch (institution) trong
ngn ng hng ngy vn khc bit vi nh ngha ca chng ta. Trong cch dng
thng thng, institution thng xuyn c vn dng cho khi nim
organisation (t chc) (theo nh ngha, l s kt hp tng i bn vng cc
quyn ti sn vi cc yu t sn xut di quyn mt ngi lnh o nhm t
c mt mc ch chung no , xem Chng 9). Cc nh kinh t hc th ch v
th khng gi cc ngn hng l nhng th ch, bi y l nhng t chc kinh
doanh. V h thng khng dng t institutionalisedi cho mt ngi no va
mi nhp vin tm thn! Cc th ch l nhng quy tc, cn cc t chc l i
tng tham gia cuc chi (North, 1990, trang 4).
Tuy nhin, mt s th ch nht nh li i hi s hu thun v mt t chc. Cc
quy tc c th hin thn trong t chc. Ging nh mt s loi tri thc no vn
c tnh n (implicit) hay th hin qua (gn vo trong) hng ho t bn, cc th ch
i khi cng n mnh trong cc cu trc t chc. V d nh gia nh, vn l mt t
chc nhm phc v nhng mc ch khc nhau ca cc thnh vin v th hin qua
mt s quy tc ng x nht nh dnh cho cha m v con ci. Mt s th ch tch
hp tri thc n v lun gn vi mt s dn xp t chc no . Vai tr quan trng
ca cc th ch n tr nn sng t khi chng ta so snh cc doanh nghip khc
nhau trong cng mt ngnh. Nhng khc bit kh l gii v nng sut c th vn
thng xut hin gia doanh nghip c thng l (practice) tt nht v cc doanh
i
Institutionalise ngoi ngha th ch ho cn c ngha l a ngi no vo mt t chc nh c s cai
nghin, bnh vin tm thn, hay nh t chng hn. (ND)
106
nghip khc trong ngnh, v ngi ta ch c th quy chng cho nhng thng l
khc nhau m thi (Kreps, 1990). Nhng th ch n ny i khi li c gn cho
nhng ci tn m h nh b nh cng ty (corporate memoryi) hay vn ho t
chc (organisational culture). Thc t l mt s th ch gn cht vo cc t chc
li khin cho vic chuyn giao chng sang mi trng t chc khc tr nn kh
khn. Song s biu t ca cc quy tc cng cho php ch nhn ca b quyt th
ch (institutional knowhow) i hi cc quyn ti sn trong nhng dn xp th
ch c th ca mnh v bn b quyt c quyn bng cch qun l cc t chc
khc. V d, mt s quy tc vn chi phi cch thc qun l mt s giao dch
chng khon trung thc v hiu qu li gn b mt thit vi b quyt n ca
nhng ngi iu hnh cng tc t chc ca mt s giao dch chng khon c th
n mc kh m tng tng rng tri thc nh vy c th tch ri khi s h tr
v mt t chc. V th, cc t chc thng l hin thn ca cc th ch (biu t
cc th ch) v l kho tng cha ng nhng tri thc n vn cn thit cho s vn
hnh ca chng.
Mi lin h gia cc th ch n v cu trc t chc tr nn r rng khi mt cng
ty thnh t tip qun mt cng ty khc. Lc , nhng thng l cng cc quy tc
v cch thc hot ng khc, vn pht trin cng ty m, phi c p t ln
cng ty va mi tip qun. Nu cc th ch n v b quyt m chng biu t
khng c tip thu y thng qua s lin kt v hp tc, s tip qun c l s
tht bi.
Khi nim then cht

T chc (organisation) l s kt hp cc ngun lc c mc ch, tng i bn
vng, v trong chng mc no c mt ban lnh o phi hp theo mt
ng li c th bc. Cc t chc c th theo ui nhng mc ch kinh t, chng
hn di hnh thc hp tc kinh doanh hay cng ty c phn. Chng cng c th
theo ui nhng mc ch chnh tr, chng hn b my chnh tr ca chnh quyn
a phng hay quc gia, mt t chc ng phi hay mt nhm vn ng hnh
lang.
Cc t chc, cho d phn no c phi hp bng cch iu khin t trn xung,
vn i hi cc quy tc bn trong vn hnh hiu qu. Nhiu quy tc nh th c
th l ngm nh [n] v chng chi phi nhng hnh ng thng xuyn lp i lp
li ca s thnh vin hu hn thuc t chc. V d v cc th ch hin thn
trong cc t chc l nhng trnh t c tha nhn (established procedures),
nhng thng l cng vic (work practices), v b quyt trong cc trnh t thng
thng (knowhow in routines). Tri thc v th ch n nh th thng kh chuyn
giao sang cc t chc khc v ph thuc vo s lin kt (association), bt chc
(imitation) v m phng (emulation).
i
B nh cng ty c th hiu l ton b d liu, thng tin v tri thc cn thit nhm t c cc mc tiu
chin lc ca mt t chc doanh nghip. (ND)
107
5.2 Cc th ch bn trong
Cc th ch bn trong v bn ngoi
Trong Chng 2, chng ta cp n s khc bit gia cc th ch bn trong
v bn ngoi. nhc nh c gi, cc th ch bn trong c nh ngha l
nhng quy tc tin ho trong phm vi mt nhm di nh sng ca kinh nghim,
cn cc th ch bn ngoi l nhng quy tc c thit k t bn ngoi v p t
cho x hi t trn xung thng qua hnh ng chnh tr. S phn bit tng t
cng tng c Ludwig Lachmann (1973) a ra nhm nhn mnh rng nhiu
quy tc tc ng n cch ng x ca chng ta l kt qu ca qu trnh tin ho v
cc cng ng tng vn hnh da trn li ng x theo quy tc mt thi gian di
trc khi chnh quyn c pht minh ra. S khc bit gia cc th ch bn trong
v bn ngoi v th lin quan n ngun gc ca quy tc: chng xut hin nh th
no. V d v quy tc bn trong l nhng l li tt, nhc nh mi ngi phi ng
gi, v nhng chun mc o c m cc thnh vin cng ng tun th. Dn
chng v quy tc bn ngoi c th l b lut dn s hay lut giao thng do quc
hi hay chnh ph ban hnh. C nhin, trong thc t s chuyn tip m xui gia
cc th ch bn trong v cc th ch bn ngoi l r rng.
Cc th ch c th c phn loi tu theo hnh pht dnh cho hnh vi bt tun
th l phn ng x hi t pht, phi tp trung (th ch phi chnh thc) hay l thng
qua mt c ch c t chc chnh thc (th ch chnh thc). Nh chng ta s
nhn thy, s khc bit gia bn trong/bn ngoi v phi chnh thc/chnh thc
khng phi lc no cng trng hp.
Vn quan trng y chnh l mc cng bch m cc th ch p dng ln
hnh vi con ngi. Cc th ch bn trong c xu hng ku gi s hp tc t
nguyn. Hnh vi bt tun th quy tc khng phi l khng c h lu ca n, song
c nhn c quyt nh liu c chp nhn hu qu ca hnh vi vi phm trong
nhng hon cnh c th hay khng. Tri li, nhng trt t cng bch no da
nhiu vo cc th ch bn ngoi v ch ti chnh thc u cha cho c nhn mt
phm vi la chn hp hn nhiu nh gi tnh hung c th (Radnitzky, 1997,
trang 17-76).
Cc th ch bn trong tin ho nh th no
S tng tc ca con ngi chu s chi phi ca v s th ch bn trong, vn lin
tc tin ho theo kinh nghim. Con ngi duy tr cc th ch bn trong bi ai
khm ph ra v nhn thy chng hu ch; mt khi nhng quy tc ng x ny
lan rng v c tun th rng ri, chng khin cho s tng tc vi ngi khc
kh thi ngay v din ra d dng hn. Ngn ng l dn chng in hnh v cch
thc vn hnh ca cc th ch tin ho nh th. Con ngi sp xp nhng m
thanh m h c kh nng pht ra v nghe thnh nhng m thc d nhn bit gi l
t, ri xp t cc t, bng cch p dng cc quy tc ng php, thnh cu. Cc
quy tc ny tin ho qua thi gian v cha ng nhiu tri thc v cch giao tip.
Mt sinh ng chc chn l khng do bt k mt ai thit k nn. Thay v th, n
tin ho qua s tng tc ca hng triu con ngi. u m ngi ta n lc
108
thit k ngn ng, nh Quc t ng chng hn, kt qu cho thy l hn ch.

Ngay c trong trng hp cc th ch bn trong ca ngn ng c b sung bng
cc th ch bn ngoi do mt c quan quyn lc gim st, chng hn nh ting
Php bi Vin Khoa hc Hn lm Php, kt qu ca s sp xp t bn ngoi nh
th cng thng khng hiu qu hoc b coi l l bch. Mt dn chng khc v
cch thc m s vn hnh bn trong ca x hi to ra nhng th ch vn khng do
ai thit k m xut hin t s tng tc ca hng triu con ngi l tp qun theo
nhng ngi ni di th b trnh mt trong mt x hi trung thc. Ngun gc
ca thi quen ny chc chn lin quan n thc t l ni di khin cho con ngi
ta mt phng hng, gy ra chi ph cho ngi khc v lm v nim tin. Quy
tc ngn cm ch ngha c hi v di tr c ch ti bng hnh thc loi tr ra
khi s giao lu x hi, thng l theo mt cch kh phi chnh thc song li rt
mnh m. Mt v d gn y cho thy cch thc vn hnh ca cc th ch bn
trong l quy tc phi chnh thc chng li hnh vi phn pht qung co thng mi
hng lot trn Internet. Trong khi iu ny c th d dng i vi nh qung co
th n li thng gy tc nghn hp th ca ngi nhn email, mt bt li nghim
trng. Khi m quy tc thnh thong b ph v, nhng k khi mo thng b nhn
chm trong hng lot th tr a t mt s ngi vn nhn th qung co, qua
phn ng n ming tr ming ny ngi ta mun cho h thy ci kiu truyn
thng khng mi m n mi tht phin toi lm sao. Nhng quy tc ny xut
hin bn trong v c tha nhn phi chnh thc, bi Internet khng nm di s
qun l ca bt k c quan quyn lc trung ng no.
Cc qu trnh chn lc bn trong nh th khng ch vn hnh rng ri trong x hi
m cn c trong hot ng tng tc kinh t. Th trng ch vn hnh khi m mt
s quy tc c bn c tn trng, chng hn khi mi ngi c php gi li
nhun m h lm ra thng qua hot ng trao i (cc quyn ti sn c tn
trng), v khi cc quy tc lin quan c bit n v tun th rng ri. V v v
cc th ch kinh t bn trong l quy c mt s th trng c th rng cc mc
gi qung co l c nh, hay quy tc theo mt giao dch sau khi thng nht
th s chm dt mi hnh vi thng lng gi c tip theo. Nu ai tm cch ti
m phn mt khi thng nht giao dch, hnh pht y l khng giao dch vi
ngi na. Thm mt v d minh ho, cc hp ng lao ng ch lm hi lng
cng nhn v gii ch khi m cc th ch lin quan n nhiu thng l c chia
s v tun th rng ri, cn hnh vi vi phm s b trng pht.
Mt kinh nghim ch tr thnh mt th ch bn trong khi n c mt s ng
quyt nh (critical mass) chp nhn. Cc th ch c th bt u trong phm vi
mt nhm nh khi n c li t vic chia s mt s dn xp nht nh, chng
hn tp qun hon tr tn dng ng hn. Mt khi li ch ca quy tc tr nn r
rng, n c th c nhiu ngi chp thun hn. Cc th ch thnh cng qua
cng ngy cng xm thc (colonise) cc nhm thnh vin ln hn. Mt khc,
nhng th ch no khng cn c nhn thy l hu ch chng hn nh th ch
Chu u v M theo cc qu ng bo v danh d ca mnh bng cch chin
u tay i th s nh mt s ng quyt nh, khi ngi ta vn dng nhng
cch thc khc gii quyt chuyn danh d b tn thng. Nh vy, cc th ch
bn trong phi tri qua mt qu trnh tin ho t t. Chng c thay i, tha
nhn hay phn i (chn lc) v mt s thu ht c s ng quyt nh. iu g
109
b pht hin ra l bt cp khi hon cnh thay i th c sa cha thng qua

mt triu cuc ni dy nho nh, nh nh vn ngi n V.S. Naipaul tng
nhn nh mt cch rt xc ng.
Vai tr quan trng ca cc th ch bn trong khi dn xp s tng tc x hi, thu
hp khong cch gia nhng c nhn ch k v hnh thnh nn nhng mi rng
buc gip gn b x hi, c cc nh trit hc v khoa hc x hi tha nhn
t lu. Cch y 2.500 nm, trit gia Trung Quc Khng T (551-479 trc CN)
nhn mnh vai tr quan trng ca khi nim m ng gi l l (ritual) trong
vic to ra cch ng x hi ho v d tin on ca con ngi ng thi cho php
nhiu ngi sng cng nhau trong nhng khu vc cht hp vi ngun lc hn ch.
V trit gia x hi ngi Php Charles de Montesquieui (1689-1755) gi li ci
th ch ca ch La M v cc lut l bt thnh vn, c bit n di ci tn
mos maiorum (tp qun ca t tin), khi ng nu bt tm quan trng ca murs
(tp qun) trong lun thuyt De lesprit des lois (Tinh thn php lut): Nhng
con ngi thng minh kh d c cc lut l do chnh mnh xy dng, song h vn
c mt s lut l m h li cha bao gi lm ra. Cc trit gia Anglo-Saxonii gn
cng k nguyn , nh John Lockeiii (1632-1704), David Humeiv (1711-1776) v
Adam Smithv (1723-1790), cng tng nhn mnh rng khung kh th ch ca x
hi phi da trn cc th ch bn trong tin ho. Nhng quy tc vn c xy
dng ch v c lut ho, cng ton b cu trc ca cc th ch vn c nh
ot qua quy trnh chnh tr, u phi da trn cc th ch bn trong. Trong thi
hin i, lun im tng t cng c Friedrich A. Hayek (1973; 1976a; 1979a,
Epilogue [Li bt], trang 153-208) nu ln ht sc mnh m.
Cc loi th ch bn trong khc nhau

Chng ta cn phn bit bn nhm th ch bn trong ph bin, d i khi chng
ln ln nhau; chng khc nhau qua cch thc m s tun th c gim st v
hnh vi vi phm b x pht.
1. Quy c (convention) l nhng quy tc vn t ra thun tin n mc mi ngi
t bt buc mnh thc hin, m nhn chung l xut pht t t li. Chng hn, mi
ngi tun theo nhng nh ngha t ng v cc quy tc ng php nht nh bi l
lm cho mnh c ngi khc hiu chnh l li ch ca bn thn h. Thm mt
i
Baron de La Brode et de Montesquieu (1689-1755): Trit gia chnh tr - x hi ngi Php, tc gi The
Spirit of Laws (1748). (ND)
ii
iii
John Locke (1632-1704): Trit gia, nh sng lp ch ngha kinh nghim (empiricism) Anh. ng c
kt Tro lu Khai minh (Enlightenment) qua vic t nim tin vo giai cp trung lu v quyn t do tn
ngng cng nh quyn t hu ca n, qua nim tin vo khoa hc v thin tnh ca con ngi. ng c nh
hng ht sc quan trng n trit hc v l thuyt chnh tr. (ND)
iv
Nh trit hc, nh kinh t hc, nh s hc ngi Scotland, ngi ni ting vi ch ngha kinh nghim
(empiricism) v ch ngha hoi nghi (skepticism). ng c coi l mt trong nhng trit gia quan trng
nht ca lch s trit hc Phng Ty. (ND)
v
Adam Smith (1723-1790): Nh kinh t hc v trit gia chnh tr ngi Scotland. ng l ngi t nn
mng cho l thuyt kinh t th trng t do c in. Tc phm ni ting ca ng l The Wealth of Nations
(1776). (ND)
110
vi v d v nhng quy c m phn ln do t p t l tho thun ngm trn th

trng nhm th hin li sut theo t l phn trm mi nm v vic xc nh cc
mc gi bng tin. Mt ngi bn rau tm cch th hin ton b gi rau theo gam
to, vn vn kh thi v mt l thuyt, s nhanh chng khm ph ra l t cuc giao
dch c thc hin. Mi ngi tun th quy c theo cch , v iu ny r
rng l c li v v h s d dng t loi b mnh khi hot ng trao i nu
chn cch khng tun th quy c.
2. Quy tc tip th (internalised rule) l loi th ch bn trong th hai. Mi
ngi tip thu cc quy tc thng qua qu trnh tp lm quen, gio dc v tri
nghim ti mc m cc quy tc vn thng c tun th t pht v khng cn
suy ngh (phn x c iu kin, xem Chng 3). Mi ngi qua bin nhiu
quy tc thnh la chn c nhn v p dng chng kh nht qun. Nhng quy tc
tip th (hay lm quen) nh th cu thnh nn nhng khi nim nh o l
(morality) chng hn. Bn khng nn ni di v bn cn thanh ton n ng hn
l nhng quy tc ng x m con ngi hc v phn ln mi ngi tun theo
nh mt phn x c iu kin. Cc quy tc tip th v th va l nhng la
chn c nhn va l nhng quy tc rng buc. Chng vn hnh nh nhng quy tc
khi din ra tranh chp, bo v con ngi khi th ch ngha c hi bn nng,
thin cn, ng thi thng gip h tit kim chi ph phi hp v trnh khi xung
t. Hnh vi vi phm quy tc tip th thng b trng pht bi iu m chng
ta gi l lng tm ti li (ni cch khc, con ngi chu ph tn tinh thn).
Nhng hnh pht nh th c th c cng c thng qua s cp n hin tng
huyn b hay mt s biu tng nht nh. Chng hn, quy tc o c ngi
khng c n cp trong truyn thng Mosesi tr thnh mt iu rn m ai vi
phm n s lm pht lng Cha Tri (Hazlitt, 1988, trang 342-353). Nh Adam
Smith tng ni: Tn gio, thm ch hnh thi th thin nht ca n, tng ng
h nhng quy tc o l mt thi gian di trc k nguyn ca nhng lp lun v
trit l gi to (Hayek, 1988, trang 135). Theo truyn thng ng , c bit l
truyn thng Khng gio, ngi ta ch trng vic gio dc lun l, khin cho
nhng ngi tr tui tip thu c nhng quy tc ng x gia ngi vi ngi.
Cc thnh vin x hi lc thm nhun nhng th ch lun l vn c tin
tng su sc, chng kim ch h ta nh t nguyn, hoc ch t l khng ph
thuc nhiu vo cc quy tc hay quy trnh php l chnh thc.
Li ch ca cc quy tc tip th, vn khuyn khch s tun th t ng v mc
tun th quy tc cao, l ch cc thnh vin x hi tit kim c chi ph phi
hp. Trong nhng x hi m ngi dn thnh thc mt cch t pht v h
hc c c tnh trung thc, cc ch th chu chi ph ra quyt nh thp hn v
ng trc nguy c tai nn t hn so vi cc i th cnh tranh trong nhng x
hi m s la di l mt thi quen v cc ch th lin tc phng on l liu,
trong trng hp c th ny, mnh c thot khi s trng pht dnh cho hnh vi
gian di hay khng v mnh c nguy c phi chu hnh pht kh d no. Cc quy
tc tip th vn xc lp tin cy cao cng gip tit kim chi ph so vi tnh
i
Nh tin tri ngi Hebrew, sng lp ra Israel, hay dn tc Do Thi, sng trong giai on khong t nm
1300 n nm 1150 trc CN. Cuc i ca ng c m t ch yu trong cc cun Kinh Cu c (Old
Testament). (ND)
111
hung m s tin tng li ph thuc vo nhng hp ng chung r rng, vn

phi thng lng v gim st.
3. Tp qun v l li tt (customs & good manners) l loi th ch bn trong th
ba. Hnh vi vi phm khng t ng ko theo nhng hnh pht c t chc, m
nhng ngi khc trong cng ng thng gim st vic tun th quy tc mt
cch phi chnh thc, v ngi vi phm phi chu iu ting xu hoc thy mnh b
loi tr, trong trng hp xu nht thm ch cn b cm on hoc trc xut2
(Benson, 1995, trang 94-96). Chng hn, tr con c x khng ng mc trong cc
gia nh ng thng khng c php bc vo nh. Hnh pht Phng
Ty li c xu hng da vo mt hnh thc loi tr khc: nhng a tr x s ti
b cm tri v qua b loi tr khi m bn b bn ngoi ngi nh. Nhng
ngi c l li xu th thng c n. S loi tr khi nhm c th l mt hnh
pht ht sc nghim khc. Chng hn, mt th dn Australia hay mt ngi da
M b trc xut khi b tc c l gn nh b kt ti cht bi c nhn kh m tn
ti ni bn ngoi nhm. Tng t, mt thng gia tin t quc t nh mt uy
tn ca mnh do khng tun th nhng quy tc bt thnh vn trn th trng ngoi
hi th khng th theo ui ngh v s sm tht bi trong vic tm kim i tc.
Nhng hnh thc p t khc ca cc th ch tp qun nh th l i tc no x s
khng ng mc th s nh mt khch hng quen; y thng l mt hnh pht
nghim khc, bi hot ng bun bn nhiu khi khng ch din ra mt ln ri thi
m l qua cc mi quan h song phng lu di, do ph tn tm kim i tc hp
ng chim nhng ngun lc ng k. Ch trong trng hp tn cuc (end
game) mi khng c hnh pht nh th, v nhiu hot ng trao i vn c t
chc nh nhng tr lp i lp li (repeat gamei) nhm mc ch duy tr s ng h.
Tp qun cng c th c cng c thng qua vic cc i tc hp ng a ra
nhng con tin (hostage), chng hn s tin tr trc s b mt trong trng hp
khng chp nhn vic giao hng. Mt hnh thc con tin khc c th l danh
ting ca mt ngi b nh hng nu anh ta bn sn phm xu. Mt trng hp
nm ngp ngh nhm th hai, th ch tip th, l ch lng tm ti li ca
mt ngi li cng thm phn nng n bi ni h thn; iu ny m bo rng
ngi vi phm phi i mt vi hnh pht b mt th din. Ngi ng c xu
hng da vo hnh thc trng pht ny nhiu hn ngi Chu u, c th l bi
t lu h t c kh nng da vo s p t chnh thc bn ngoi i vi cc th
ch bn ngoi.
4. Quy tc bn trong chnh thc ho (formalised internal rule) l loi th t.
y, cc quy tc xut hin cng vi kinh nghim, song li c gim st v p t
chnh thc trong phm vi nhm. Cc cng ng to ra nhiu lut l ni b nhng
sau li p t bi bn cho mnh thng qua bn th ba. y c th l ngi phn
x (adjudicator, nhng ngi lm r cc quy tc v hnh pht kh d) v nh ti
phn (arbitrator, bn th ba a ra nhng quyt nh rng buc v cch din gii
i
Trong l thuyt tr chi (game theory), khi nhng ngi chi tng tc vi nhau thng qua vic lp li
mt tr chi tng t v s ln (chng hn nh tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhn nu phn
trc) th tr chi c gi l tr lp i lp li. Khng ging nh tr chi mt ln, mt tr lp i lp li
buc ngi chi phi cn nhc nh hng ca hnh ng hin ti ca mnh n hnh ng tng lai ca
nhng ngi chi khc; iu ny i khi c gi l danh ting. (ND)
112
v hnh pht). V d, cc quy tc ngh nghip. Kinh nghim c th cho thy l

mn bng da vo nhng quy tc vn c chnh thc ho, song cc quy
tc ny li him khi c p t ti cc phin to cng cng. Thay v th, s p
t ph thuc vo cc lin on bng , nhng ngi phn x v tuyn b hnh
pht. iu ny din ra hon ton chnh thc song li khng da vo chnh ph, t
chc nm c quyn bo lc. Thay vo , cc c quan th thao li da vo cc
ch ti bn trong chnh thc nh loi tr cu lc b vi phm ra khi gii chng
hn. Nh vy, cc quy tc bn trong c th c chun thun theo nhng cch
thc chnh thc ho (formalised ways), khi cc c quan phn x a ra phn
xt iu g cu thnh nn mt hnh vi vi phm chun mc ng x trong ngh.
Hot ng thng mi v ti chnh phn ln cc x hi u da vo nhng th
ch bn trong nh th, chng do cc thng nhn v ch ngn hng to ra nhm
to thun li cho cng vic kinh doanh. Chng hn, nhng khu ch ng ph
Phng ng v cc th trng Chu u pht trin nhng quy tc thng
mi phc tp, c din gii v p t chnh thc thng qua nhng ngi lnh
o cng ng hay cc nh ti phn th trng m ngi ta ch nh.
Xin trch dn mt v d khc v loi quy tc bn trong ny, hot ng thng mi
quc t vn da vo nhng lut l do thng nhn xy dng (lex mercatoria),
chng thng c p t nh cc hip hi ngh nghip v cc nh ti phn ch
khng phi nh mt c quan quyn lc a quc gia no. Nhng th ch bn trong
nh th li thng t ra hiu qu hn nhiu trong vic h tr hot ng kinh
doanh so vi cc lut l do bn ngoi p t v chnh ph bt buc thc hin. V
hnh thc t gim st v p t chnh thc bi cc thnh vin trong ngh s c
thc hin thng qua nhng ngi vi vn tri thc su rng v mang tnh c th
v thi gian, a im v chuyn mn; trong khi , nhng ngi phn x bn
ngoi li c kin thc hn ch v c th gy ra nhng h lu tai hi ngoi mong
mun thng qua phn quyt ca mnh.
Th ch bn trong phi chnh thc v chnh thc

Ba nhm th ch bn trong u tin l cc th ch phi chnh thc, theo ngha hnh
pht dnh cho vic vi phm iu m x hi k vng khng c xc lp v p
dng bi bn m din ra t pht. Nhm th ch bn trong th t l chnh thc bi
hnh pht c cng b r rng v vic vi phm s vp phi hnh pht thng qua
nhng c ch bi bn. S khc bit gia chnh thc v phi chnh thc v th lin
quan n cch thc m hnh pht c p dng: c t chc (chnh thc) hay
khng c t chc (phi chnh thc).
Hai nhm th ch bn trong phi chnh thc u tin c xu hng p t mt mc
k lut t gic. Ngi ta t p t hoc xut pht t t li hoc nhm trnh
lng tm ti li. H qu y l cc c nhn ng x theo nhng cch nh th h
t ng tnh n li ch ca ngi khc. u m nhng c ch kim sot mang
tnh th ch ny c thc hnh ph bin, hai loi th ch bn trong cui
cng, cng nh nhng bin php kim sot chnh thc mang tnh php l v qun
l, u t cn thit hn.
113
S tun th t pht i vi cc th ch tip th em n mt s h qu cho t

do c nhn. Khi mi ngi c gio dc kim sot bn thn v kim ch cch
ng x c hi ch ngha bng k lut t gic, h c hng mt phm vi t do
ln hn khi phm vi iu chnh ca cc ch ti cng bch chnh thc theo quy
nh b thu hp. Trong mt x hi m mi ngi c th theo ui nhng mc
ch t lp, s tng tc hu hiu din ra rt thun li nh mc k lut t gic
cao v nh cc b quy tc ng x tip th (internalised codes of conduct).
Khi nim then cht
Cc th ch bn trong c th l:
phi chnh thc (informal), tc l khng c ph chun thng qua cc c ch
chnh thc, l:
quy c (convention), tc l nhng quy tc em li li ch r rng, tc
thi cho nhng ngi m cch ng x ca h b chng kim sot v hnh
vi vi phm ca h s gy tc hi ti t li;
quy tc tip th (internalised rule), ngi vi phm ch yu phi chu
hnh pht l mt lng tm ti li;
tp qun v l li (custom & manner), chng c tha nhn phi chnh
thc thng qua phn ng ca nhng ngi khc, chng hn bng hnh thc
loi tr;
chnh thc ho (formalised), trong hnh pht c thc hin bi bn
bi mt s thnh vin x hi.
Xin nhc li, s khc bit gia cc th ch bn trong v bn ngoi lin quan n
ngun gc ca th ch; s khc bit gia cc th ch chnh thc v phi chnh
thc lin quan n cch thc p dng hnh pht, t pht hay bi bn.
S p t ca bn th ba (third-party enforcement) din ra trong trng hp cc

th ch bn trong chnh thc, khi nhng ngi phn x hay nh ti phn c
tham gia vo qu trnh p t nhng dn xp th ch (institutional arrangement).
iu ny c th xy ra, chng hn, khi mt bn khng tun th mt quy tc
thng mi v mt nh ti phn c mi n gii quyt tranh chp.
(S p t ca bn th ba cng c th din ra trong trng hp cc th ch bn

ngoi, khi cc c quan chnh ph tham gia vo cuc tranh chp vi t cch bn
th ba nhm phn x v p t).
Khng phi do ca con ngi

Cc th ch bn trong c th rt hiu qu v thng sc iu chnh c nhng
tnh hung rt kh khn v phc tp. Mt v d ng thi ng ch m chng
ta nhc ti trn: cng tc qun l mt trong nhng mng li ln nht tng
kt ni li con ngi vi nhau, Internet. Ban u n c B Quc phng M
114
thit lp nh mt mng li my tnh m khng c mt trung tm hay c quan

qun l no, nh s truyn thng gia cc n v phi tp trung c th chu
c mt cuc tn cng ht nhn vo trung ng. Do tin ch khng c khai
thc ht nn Internet c m ra cho cc trng i hc v sau y cho nhng
ngi s dng vo mc ch thng mi. n nm 1997, Internet kt ni
khong 25 triu ngi s dng trn khp th gii; n pht trin nng ng ch vi
rt t quy tc bn ngoi c p t. Song s lu thng gia nhng ngi s dng
li din ra trt t v mt s quy tc bn trong pht trin v nhn chung l c
tun th. Trong s quy tc bn trong ny c nhng quy c em li li ch tc
thi cho ngi tham gia, nh s trung thnh vi cc giao thc v cch vit a ch
email chng hn. Cc quy tc khc l nhng l li vn tin ho theo kiu t pht,
v d: mt quy tc phi chnh thc y l khng qung co hng ho v dch v
thng mi trn mng bng th rc. Thng qua nhng phng tin phi chnh thc
nh vy m hng triu ngi trn khp cc lc a, giao tip vi nhau bng th
ngn ng ca th gii, li ang tun theo nhng th ch bn trong nhm s dng
hiu qu mt mng li va mi m va rng ln n th th y chng phi l
mt iu k diu hay sao?
Nhng th ch bn trong vn cn thit cho s tng tc ca con ngi li khng
phi l kt qu ca con ngi hay do quyn lc bn ngoi p t. Chng hnh
thnh nn mt b phn quan trng trong nn vn minh ca chng ta, nh Hayek
tng ch ra:
Chng ta t tng bc bn thn qu mc khi m t nn vn minh nhn

loi hon ton l sn phm ca l tr sng sut (conscious reason) hay l
sn phm ca con ngi, cng nh khi chng ta cho rng vic ch
tm ti to hay duy tr nhng g m chng ta xy dng c nht thit
phi nm trong kh nng ca mnh, d khng hiu c chng ta lm
g trong qu kh. Cho d nn vn minh ca chng ta l kt qu ca qu
trnh tch lu tri thc c nhn th cng khng phi l bi s kt hp ton
b tri thc vo trong bt k khi c c nhn no mt cch r rng hay
hu nn mi ngi trong x hi u lun c kh nng hng li t
khi tri thc m anh ta hay bt k ai khc cng khng s hu ton vn;
kt qu ny chnh l nh s biu t ca khi tri thc y qua cc biu
tng m chng ta vn s dng (d chng hiu g), cng nh qua cc
thi quen v cc th ch, qua cc cng c v cc khi nim. Nhiu trong
s nhng thnh qu v i nht m con ngi t c khng phi l kt
qu ca li t duy sng sut, v cng khng phi l sn phm t n lc
phi hp hu ca nhiu c nhn; chng l kt qu ca mt qu trnh
trong c nhn ng mt vai tr m anh ta c th khng bao gi hiu
ht. Chng v i hn bt k mt c nhn no chnh xc l bi chng l
kt qu t s kt hp ca nhng mnh tri thc vi mc tri rng vt
ra ngoi kh nng nm bt ca mt khi c n l.
(Hayek, 1979b, trang 149-150)
Nh vy, cc th ch bn trong cha ng nhiu minh trit m t tin chng ta

tng cht lc v th nghim. Do nhiu trong s l phi chnh thc v tin ho
trong x hi nn chng c li th v mt mc linh hot nht nh. Chng cho
php ngi ta th nghim v din gii li mi khi tnh hnh thay i. V vy, cc
115
th ch bn trong thng c kh nng tin ho xa hn, tu thuc vo s thc hnh

v s tha nhn. Chng lin tc c cc thnh vin cng ng th nghim mt
cch phi tp trung. Do nhiu ngi tham gia nn s thay i c xu hng din ra
tng bc v chm chp, v vy m d tin on. Cc th ch bn trong vn tin
ho t kinh nghim ca con ngi nn chng c u th bm sinh v kh nng
iu chnh theo tnh hnh nu c s thnh vin cng ng ph v quy tc c v
hnh x theo mt m thc khc. Cc th ch bn trong i khi cn c gi l
th ch mm (soft institution) v chng cho php mt phm vi bin thi no
v v cc hnh pht km theo i khi li linh hot. iu ny gip nng cao kh
nng tin ho ca chng.
Cc th ch bn trong cn c mt li th khc na l chng c th c p dng
linh hot trong nhng hon cnh d c i cht thay i. iu m chng i khi
cn thiu v tnh r rng v minh bch li thng c b p bng kh nng
iu chnh cch din gii chnh xc v ch ti x pht cho ph hp vi hon cnh
c th. Khi hnh thc t ch ti (self-enforcement) tht bi, hnh pht c th bt
u t s la ry thn thin, n qu trch hay ph phn mt thi gian di trc
khi phi vin ti nhng hnh pht nghim khc hn, nh ty chay hay ch ti
chnh thc ca bn th ba.
Cc hnh pht km theo cc th ch bn trong cng c th tr nn nh nhng hn
vi s ng cm v nhng biu l hi tic rng ngi ta ai cng c th mc sai
lm, song chng phi c duy tr theo nhng chun mc nht nh nu mun x
hi tn ti. Cc th ch bn trong v th c th c xem nh mt phn ca th
cht keo vn ho (cultural cement) vn gn b mt nhm li vi nhau (Elster,
1989). Khi cc th ch bn trong tin ho, chng l ni dung then cht ca cuc
tho lun v lun l m qua cc th ch cng cc gi tr chung ca x hi duy
tr c s hi ho vi hon cnh v kinh nghim.
5.3 Cc th ch bn ngoi v chnh ph bo v

Th ch bn ngoi: Hnh ng chnh tr nhm thit k v p t quy tc
Cc th ch bn ngoi khc vi th ch bn trong ch chng c thit k v p
t ln cng ng bi mt ch th c ch chnh tr v quyn lc cng bch,
mt ch th ng trn cng ng theo ng ngha. Cc th ch bn ngoi lun
hm mt hnh thc no v h thng th bc theo chiu dc (top-down
hierarchy), trong khi cc th ch bn trong li p dng theo chiu ngang gia
nhng ngi ngang hng. Ch ti dnh cho hnh vi vi phm th ch bn ngoi
lun chnh thc v thng c hu thun bng vic s dng v lc. Trong nhiu
x hi, chnh ph c trao c quyn s dng v lc hp php, chng hn thng
qua cnh st, to n v h thng nh t. n lt, chnh ph n lc kim sot cc
chuyn gia bo lc hp php (professional of legitimate violence) bng nhng
phng tin phi bo lc, thng biu hin qua cc quy tc chnh thc v cc bin
php kim sot ti chnh. Nh vy, c im ct li ca cc quy tc bn ngoi l
ch ti nm trong tay mt ngi no bn ngoi cng ng.3
116
Chng ta c th phn bit cc kiu th ch bn ngoi khc nhau qua ni dung v

mc ch ca chng:
cc quy tc ng x bn ngoi (external rule of conduct), nhm mc ch rng
buc hnh vi ca cng dn theo nhng cch thc tng t nh cc quy tc bn
trong. Chng bao gm nhng quy tc cm on mang tnh ph thng v nm
trong cc b lut dn s, thng mi v hnh s ca hu ht cc nc (Hayek,
1973, trang 131-139); 4
loi quy tc bn ngoi th hai l nhng ch th c th theo mc ch (purpose-
specific directives), hng dn cc ch th nh nc hoc t nhn to ra
nhng kt qu tin nh. Nhng th ch nh vy c th cha ng trong lut
thnh vn (statute lawi), song nhiu nc chng li ch yu c tm thy
trong cc lut con (by-law) da trn s cho php ca o lut ban quyn
(enabling legislationii) khi qut hn. Chng t ra nhng i hi cao hn v
bi ton tri thc bi chng mang tnh cht quy nh [prescriptive] (xem phn
trc);
cc th ch bn ngoi cng c th l nhng quy tc th tc (procedural rules)
hay cc siu quy tc (meta rulesiii), nhm vo nhng i din khc nhau ca
chnh ph, hng dn h cch thc ng x v nhng iu khng c php
lm (lut hnh chnh). Nhiu th ch kiu ny c th l nhm mc ch gi
cho h thng quy tc v c bn hi ho vi nhau (xem Chng 6). Cc quy tc
th tc c th ng vai tr ht sc quan trng nhm lm cho cc quy tc ng
x bn ngoi tr nn hu hiu. Chng hn, nhng quy tc bo v cng dn
khi hnh vi xm phm ca cnh st ni chung s i hi s hng dn th
tc chnh xc cho vin chc cnh st v cch thc tha hnh nhim v trong
nhng tnh hung c th, gim bt nhim v thng tin v ra quyt nh ca h.
Khi nim then cht

Cc th ch bn ngoi (external institution) c thit k, p t v ch ti t bn
trn bi mt c quan quyn lc chnh tr ng ra qun l cng ng. Th ch bn
ngoi lun mang tnh chnh thc v hnh pht c p t mt cch bi bn bi
mt c quan quyn lc tin nh. Cc th ch bn ngoi thng vn hnh theo
nhng cch thc tru tng v v hn nh (open-ended); chng hn nh cc iu
lut t php (private lawiv) p dng cho mt s lng c nhn v trng hp
khng xc nh. Cc th ch bn ngoi c tc ng quy chun n cch ng x
ca cc thnh vin x hi, c bit l khi chng hi ho vi cc th ch bn trong
ph bin.
Cc ch th c th (specific directive) hng ti mt mc ch hay kt qu c th,
tc l chng khng p dng mt cch ph thng. V d, vic quy nh mt ngi
i
Lut do c quan lp php ban hnh. (ND)
ii
Lut trao cho cc quan chc ph hp quyn thc thi hay p t php lut. (ND)
iii
Meta rule: quy tc ca quy tc. (ND)
iv
Private law: nhnh lut lin quan n cc quyn v ngha v ca c nhn. trnh nhm ln vi khi
nim t php theo cch hiu thng thng l mt nhnh ca quyn lc nh nc, chng ti s b sung t
ting Anh bn cnh.(ND)
117
phi np mt t l phn trm thu nhp nht nh cho nh nc di hnh thc

thu thu nhp.
Cc quy tc th tc (procedural rule) cn cho cng tc qun l hnh chnh ca
chnh ph nhm to iu kin cho s phi hp bn trong ca nhng i din chnh
ph khc nhau. Chng nm trong cng php (public lawi) v hnh thnh nn mt
b phn quan trng ca phn ln cc h thng php lut v hin php. Nhiu quy
tc th tc nh th c xy dng di hnh thc lut, song, tri vi t php
(private law), chng khng phi nhm ti ngi dn m l cc i din chnh ph.
a s cng ng, cc th ch bn trong iu chnh phn ln cch ng x ca

cc thnh vin. Mc d vy, bt chp tc dng to ln ca cc th ch bn trong
trong a s tnh hung, hu nh bt c x hi phc tp v rng ln no cng u
p dng cc th ch bn ngoi. iu ny l do cc th ch bn trong ca cc x
hi i chng phc tp khng th loi tr ht mi hnh vi c hi ch ngha. Mt
l do y l con ngi thng xuyn tng tc vi nhng ngi l mt m h
s khng bao gi cn gp li, nn nhiu ch ti phi chnh thc (chng hn nh n
ming tr ming, ty chay v s mt uy tn) khng hiu lc ngn nga cch
ng x c hi ch ngha. Trong nhng x hi nh th, kh nng xut hin nhng
tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhnii cng cao hn, do vy cc quy tc
chnh thc c tc dng h tr hnh vi hp tc.
Cc th ch bn ngoi xut hin tng i mun mng trong tin trnh lch s ca
nhn loi. Dng nh khng phi ngu nhin khi m vic pht minh ra ngnh
nng nghip v chn nui vn cn n cc quyn t hu m x hi tn trng i
vi t ai, ng vt cng thnh qu t li trng hp vi s xut hin ca cc
nh lm lut (law giver), quan to (judge) v chnh quyn chnh thc (formal
government).
Mc d cc th ch bn ngoi ph thuc vo chnh quyn v cc quy trnh ra
quyt nh chnh tr, song iu vn khng c ngha l chnh quyn s hu cc
th ch bn ngoi. Thng thng, cc c quan chnh quyn ch h thng ho
(codify) nhng lut l vn tn ti t trc m thi. Trong bi cnh , tht th v
khi lu n khi nim c Volksrechtiii ca ngi c, lut do nhn dn nm gi
v gii cai tr ch bo h v thc y, v b lut thi trung c ni ting ca x
Catalonia th k th 11, gi l utatges (cc tp qun usages). Nh vy, chnh
quyn (authority) l cng c bo v cc th ch bn ngoi, song chng li phc
v mi ngi trong cng ng. Cc th ch bn ngoi c th xut hin thng qua
cc quy trnh chnh tr chnh thc, chng hn qu trnh son tho hin php v
php lut; chng cng c th xut hin qua hot ng qun l, chng hn khi
chnh ph ban hnh ngh nh v mt s quy nh da trn s cho php ca o
lut ban quyn (enabling legislation) rng hn v khi qut hn no . Ti mt
s nc, cc th ch bn ngoi cng c cc quan to nh hnh ngy mt nhiu,
h a ra cch din gii mi v php lut hin hnh. cc nc Anglo-Saxon,
i
Nhnh lut lin quan n nh nc v mi quan h ca n vi cng dn. (ND)
ii
Xem mc 5.1. (ND)
iii
Peoples law: Lut ca nhn dn. (ND)
118
vi truyn thng thng lut (common lawi) ca mnh, lut do quan to thit lp
(judge-made law) l kh ph bin.
L do chnh ph thit lp cc quy tc

Vn c th t ra y l: u l li th khi cc c quan chnh quyn bn
ngoi xc lp v p t cc quy tc, so vi vic hon ton da vo cc quy tc bn
trong? Hnh ng chnh tr tp th nhm xc lp v p t quy tc c mt s li
th y.
(a) Cc tp qun v quy c hin hnh c th m h, khng quy nh r v
ph bin rng. Cc th ch bn ngoi c th d nhn bit hn v qua
tit kim chi ph thng tin cho mi ngi. Nu cc th ch bn trong c
h thng ho (codified) chnh thc vit ra v cng b chnh thc chng
c th s tr nn hiu qu hn v ch ti c th tr nn r rng hn. iu
ny gip nng cao chc nng quy chun ca cc quy tc. Chng hn, cc
nh lm lut nh Hammurabi (khong 1866-1728 trc CN vng
Mesopotamia), Moses (sng vo khong nm 1225 trc CN Ai Cp v
Palestine), Solon (ngi h thng ho php lut Athens, 630-560 trc
CN), nhm decemvir Rome (mt u ban gm mi ngi c yu cu
son ra lut hin hnh vo nm 451 trc CN), v Ashok the Great (ngi
mt khong nm 238 trc CN min Bc n ) c ca tng v h
thng ho cc th ch bn trong hin hnh cng nhng ch d (decree) v
lut l bn ngoi. S ci thin cht lng th ch bng cch chnh thc ho
v gn cho chng nhng ch ti chnh thc thng c tc dng nng cao
iu kin con ngi (human conditionii). Vic son ra lut nh th khin cho
ngi ta kh m hnh x cu th, hi ht, thiu trung thc hay chnh mng.
Bi cnh ny gi cho chng ta nh ti chnh khch ngi M James
Madisoniii (1751-1836), ngi m ngay t nm 1788 tng ni: Nu con
ngi l nhng thin thn th khng mt chnh ph no s cn cn thit.
(b) S phn x t pht ca cc thnh vin cng ng i vi cc quy tc bn
trong c th l ba bi, khng v t v thin v. Vic p t cc quy tc bn
trong c th, chng hn, thin v ngi giu, ngi ni ting hay ngi p.
rng buc thi c on v thin v, cc th lnh cng ng, vi danh
ting cng bng ca mnh, c th c bu lm quan to. Cng bng
y c ngha l h khng thin v ai khi bo v mi ngi khi s cng
bch ca ngi khc v i x bnh ng vi mi ngi trc php lut.
Lc , cc quan to c th pht trin v cng b nhng quy tc m h da
vo phn x mu thun, k c cc quy tc th tc thuc vo loi m hin
i
B phn lut pht trin t nhng tp qun v quyt nh ca quan to, khc vi lut do cc hi ng lp
php ban hnh. (ND)
ii
(ND)
iii
Tng thng th 4 ca M (1809-1817), tc gi chnh ca bn Hin php M, mt trong nhng ngi sng
lp ra nc M. (ND)
119
nay ngi ta vn gi l quy trnh chun mc (due processi). Vic lm ra

cc quy tc bn ngoi l nhm p ng i hi rng cng l khng ch phi
c thc hin m cn phi c nhn thy l c thc hin c tc dng
quy chun n cch ng x.
S phn x nh th khng nht thit i hi vai tr ca chnh ph, song vic
ti tr cho cc khon chi tiu ca cc quan to c lp li thng xuyn
khin cho hot ng ti tr ca chnh ph l ng mong mun, v cc quan
to xut hin phi chnh thc v thiu c lp v ti chnh c th tr thnh
nn nhn ca cm d hi l. Mt khc, s c lp v vt cht ca cc quan
to do thu kho ti tr cho thy vn l mt bc tng bo v yu t
trc nhng quan to tha ho bin cht, v vy nhng th ch bn ngoi no
to thun li cho vic gim st cc quan to trong b my t php u em
li li ch rt ln y (Benson, 1995). Mt cng c th ch bn ngoi gip
t c iu l s tn ti ca mt s cp to n. V cc quan to to n
cp di khng mun nhn thy phn quyt ca mnh b o ngc khi
khng co ln to n cp trn nn h phi t kim sot mnh.
(c) Khi cc phn quyt phi c p t, nhng hnh pht phi chnh thc nh s
xu h hay hnh ng cng ng t pht c th cho thy l khng tho ng
hy hnh dung mt hnh ng xc cm pht sinh t cn gin d thi qu,
chng hn nh hin tng m ng tr (mob ruleii), lynchingiii hay s trc
xut t ng khi cng ng. Nu tnh n kh nng tn bo mt s ngi
th vic ch nh nhng chuyn gia bo lc (cnh st, gim th nh t, qun
i, v.v...) l c li, h c php p t s trng pht hp php ho
bng nhng hnh pht m cng ng tha nhn l tng xng vi ti trng.
L l y l chnh ph cn nm c quyn s dng v lc hp php (ngoi
tr nhng tnh hung t v hp php him hoi) v c quyn phi chu
s kim sot ca nhng ngi c quyn lc chnh tr thng qua nhng cng
c phi bo lc, th ch ho. C nhin, y lun hin hu nguy c l cc
chuyn gia bo lc s s dng k nng v trang b ca mnh cho mc ch
c nhn (vn thn ch - i din). Do , nhng ngi i din p t
php lut phi khng c php hnh ng theo mong mun ca mnh. a
s cc cng ng u nhn thy rng cch kim sot tt nht l bin cc
chuyn gia bo lc thnh nhng ngi i din chnh ph v tm ra cc bin
php phi bo lc gim st h.5
(d) Mt kha cnh quan trng ca cc th ch l chng cho php mi ngi a
ra nhng cam kt hp ng ng tin cy. Trong nhng hon cnh nht nh,
bn th ba l cn thit cho giao c hp ng tr nn ng tin cy, v cc
c quan chnh ph c th s dng v kh p t chnh thc khi chng ng
vai tr bn th ba nh th.
i
Quyn ca cng dn c i x cng bng, c bit l c xt x cng bng. (ND)
ii
Khu vc chu s kim sot [chnh tr] ca mt m ng. (ND)
iii
Lynching: Vic bt mt ngi b nghi l phm ti v git ngay lp tc m khng qua xt x, thng l
bng hnh thc treo c. (ND)
120
(e) Li th th t ca hnh ng tp th so vi hnh ng c nhn (private

action) xut pht t khi nim tnh th tin thoi lng nan ca cc t
nhni trn. Ngi ta cho rng hp tc, thng vn c li, li hay i hi
c cng c bng cc th ch do chnh ph hu thun c tin cy
(Buchanan, 1975; North, 1990, trang 13). Cc dng tc th ch b nh
hng khi thng xuyn l nn nhn ca xung t. Tnh th ca h s tt
ln bng cch hp tc vi nhau di mt quyn lc bn ngoi no , nh
chnh ph chng hn. C th ni, h nhn c khon li tc gii tr qun
b (disarmament rent) nh t b xung t (Buchanan, 1975). Nhng cam
kt hp tc nh vy s thng xuyn ng tin cy hn v ho bnh s c
gn gi tt hn nu tho thun gii quyt tnh th tin thoi lng nan ca
cc t nhn li nhn c s ng h t mt bn th ba c kh nng bao
trm, chng hn mt nh cai tr (Axelrod, 1984).
(f) Mt l do lin quan mt thit n vic chnh ph xc lp v p t quy tc l
khi nim free-ridingii (Olson, 1965). Trn thc t, mt s loi ti sn c
nhng chi ph hay li ch khng th chia tch. u m ngi khc khng
th d dng b loi tr khi hnh vi th hng nhng li ch nh th, y
chng ta ang ni n hng ho cng cng (public good). Nu mt ngi
dn thnh lp mt lc lng cnh st nhm gi gn ho bnh bn trong ca
cng ng, nhng ngi dn khc khng th no b loi tr khi li ch .
Cng dn th nht phi chu ph tn cao duy tr mt lc lng cnh
st, v nhng cng dn khc c th t do th hng t chi ph ca nh cung
cp cnh st bo v ban u. Trong nhng tnh hung nh th, s bo v ca
cnh st s khng c m bo y . Lc , ngi ta s ng h vic
quc hu ho lc lng cnh st v ti tr cho hot ng ca n t thu
kho bt buc. Lun im tng t cng c p dng cho cng cuc bo
v ho bnh v ch quyn bn ngoi ca cng ng bi mt lc lng qun
i. y cng vy, quc hu ho s chia s chi ph thng qua hnh thc
t chc chnh ph bn ngoiiii v hnh thc kim sot bng cc th ch bn
ngoi gip ngn nga hin tng free-riding v to ra s cung cp tt hn,
vi hng ho bo v cng cng nhm chng li s gy hn t bn ngoi.
(Hng ho cng cng s c bn chi tit hn trong mc 10.1.)
(g) Mt l do lin quan na vn c a ra y nhm gii thch ti sao
chnh ph li tham gia thit k v p t cc th ch l khi nim bi kch t
cng (tragedy of the commons), tnh hung m cc thnh vin cng
ng, nu hnh ng bit lp, s thy mnh ri vo mt tnh th tin thoi
lng nan ca cc t nhn c th. Cc thnh vin ca mt nhm khai thc
mt ti sn cng, chng hn khi gia sc ca h gm c trn khu t cng
ng; chng no m ngun ti nguyn cn di do so vi nhu cu th t
gm c khng khan him. Nhng khi s lng ngi s dng tng ln,
chng hn vi s gia tng dn s, vic cho gia sc gm c phi chu hn sut
(ration). Nhng rng buc ni b phi chnh thc thng t ra hiu qu trong
i
Xem mc 5.1. (ND)
ii
S dng min ph. (ND)
iii
External organisation of government.
121
vic hn sut s dng ti nguyn trong phm vi cc cng ng nh, ni m

mi ngi vn quen bit v gp g nhau, ng thi s p t t pht c th
vn hnh phi chnh thc cp c nhn. Ngi ta pht hin ra rng nhng
rng buc phi chnh thc thng vn hnh tho ng trong nhng nhm t
50 n 70 ngi (Hardin, Henderson ch bin, 1993, trang 88-91; Ostrom,
1990). Khi nhm m rng, thng tin v cch ng x ca mt c nhn v
nhng rng buc phi chnh thc i vi c nhn (chng hn nh s mt uy
tn) l khng kim sot tnh trng khai thc t cng thi qu. Hu qu
l hin tng gm c qu mc xut hin trong v d ca chng ta, v t ai
b xu i. Trong bi cnh y, mt c quan quyn lc no qun l cc quy
tc bn ngoi l iu c li: v d ca chng ta, c quan quyn lc chnh
ph c th p t hn mc gm c. Mt gii php khc s l vic phn chia
t cng thnh nhng ti sn t nhn, bo v bng hng ro.
(h) Mt l do khc gii thch ti sao cc th ch bn ngoi v hnh ng tp th
li c th c a thch hn trong nhng hon cnh nht nh lin quan n
thc t l cc th ch bn trong thng vn hnh trn c s phn bit v loi
tr. Qu thc, cc th ch bn trong thng phi phn bit ngi bn trong
vi ngi bn ngoi th mi vn hnh c. Ch khi ch ti loi tr mi
kh thi. Cc mng li thng gia v nh u t ti chnh vn thng xy
dng nhng h thng quy tc bn trong phc tp lm c s cho vic theo
ui mc ch kinh doanh ca mnh v h p t quy tc bng cch gii hn
li ch ca mng li cho cc thnh vin m thi. V d: gii nh bun v
nh bng qun l hot ng thng mi gia Venice, Florence, Nuremberg,
Frankfurt v Amsterdam Chu u thi Trung c; cc cuc hi ch
Champagne ting tm; cc thng nhn Rp qun l cc on bun
caravani v cc khu ch ng ph; v cc mng li gia tc Trung Hoa
ng i Vin ng. V s ngi tham gia vo cc mng li ny da
trn cc th ch bn trong, cho php nhng thng v ln y ri ro c th
din ra vi mc chi ph thp. Song nhng mng li nh th li ch c th
vn hnh c nu s lng ngi tham gia b hn ch v nhng k vi phm
c th b loi tr. Tnh loi tr v quy m nh v th cn thit cho s vn
hnh ca cc th ch bn trong trong phm vi nhng mng li nh th.
Trong nhng hon cnh nht nh, iu ny c th m ng cho tnh trng
c quyn v vic loi tr s cnh tranh c li ca ngi bn ngoi. Kinh
nghim cho thy, cc th ch bn trong phi chnh thc trong hot ng
thng mi v ti chnh da trn mng li c nhn (personally networked
trade and finance) ch a s pht trin kinh t ln n mt trnh nht
nh m vt ln trn , cc th ch bn ngoi v chnh ph bo v
(protective government) s c li nh hin tng kinh t quy m
(economy of scaleii) ng thi m bo s tip cn th trng t do v cng
bng cho tt c nhng ai quan tm (North, 1990, trang 48-53). H tng c s
cho cc th trng m hin i i hi cc ch ti (sanction) phi t nhn.
i
Mt nhm cc nh bun, c bit l Bc Phi v Chu , xuyn qua sa mc cng nhau nhm m bo an
ton, thng l vi mt on lc . (ND)
ii
Vic gim chi ph sn xut n v t c bng cch tng sn lng, hay hin tng hiu qu sn xut
tng ln cng vi quy m. (ND)
122
Lc ny, mt s o lut chnh thc, bi bn no cng vi mt b my t

php chnh thc s t ra hiu qu hn trong vic to ra mt trt t m, cho
php phn cng lao ng din ra rng khp v nng ng hn.
Nhng iu kin ny dn n vic chnh ph p t v ch ti cc th ch t bn
ngoi, a n s xut hin ca khi nim m James Buchanan gi l chc nng
bo v ca nh nc (Buchanan, 1975). Chnh ph bo v (protective
government) quan tm n vic thit k, p t, gim st v cng c cc th ch
bn ngoi nhm to thun li cho cch ng x hiu qu v cng bng.6
Ngi ta tng ch ra rng phn ln cc th ch m chnh ph vn thng thit k
v thc thi th v mt nguyn tc cng c th c nhng t chc phi chnh ph
bn trongi pht trin v p t (Benson, 1995; Benson, 1997, Radnitzky ch bin,
1997, trang 17-76). Chng hn, nhng trng hp gian ln v bo lc trong mt
mn th thao nh bng c th c hn ch mt cch hu hiu bi cc c quan
th thao chnh thc, nhng ngi iu tra v vic v p t ch ti. Tuy nhin, cc
th ch bn ngoi li thng t ra hiu qu hn, d iu ny khng phi lc no
cng ng. Nhng im lit ra trn y (v nhng cn c khc nhau cho hnh
ng ca chnh ph bo v nhng quy tc ng x) khng nn c hiu l
ch ra rng cc phng n thay th hnh ng ca chnh ph l khng kh thi;
chng ch cho thy rng, trong nhng hon cnh nht nh, hnh ng tp th c
xu hng em li li th so snh v cho php cng ng thu c hiu qu kinh
t quy m so vi vic ch thun tu da vo hnh ng t nhn.
Cc th ch bn ngoi thng ng vai tr l s h tr cn thit v mang tnh
cng bch i vi cc th ch bn trong ca x hi. Song chng cng c th thay
th cc quy tc bn trong. Nu ngi ta nh thay th ton b th ch bn trong
ca x hi bng cc th ch bn ngoi th vn s ny sinh nh tng xy ra
trong cc ch ton tr khc nhau ca th k 20: s vn hnh bn trong ca x
hi dn s phi tr gi trc s p t ngy mt nhiu quy tc bn ngoi. Chi
ph gim st v p t gia tng nhanh chng, ng c t pht ca con ngi suy
yu dn, v nng lc phi hp qun l b qu ti. Lc , s phi hp bn ngoi
thng dn n tht bi qun l. Nhng vn ny khng phi l mi m g.
Chng hn, y chnh l l do gii thch ti sao Khng T v cc hc gi Nho
gio thi k u li ng h s phi hp t pht v ht sc hoi nghi nhng trt t
lp ghp (fabricated) vn da vo cc th ch bn ngoi v mnh lnh t bn
trn: Bt c ai mun to dng trt t nh nc m khng da vo phong tc
th chng khc no mt ngi mun cy m thiu mt li cy, Kinh L [Book of
Rites] ca Khng gio (Habermann trch dn, Radnizky v Bouillon ch bin,
1995b, trang 75). Khng ly g lm ngc nhin khi cc nh Marxist cch mng
Trung Quc, nhng ngi tm cch thay th x hi dn s truyn thng bng
nhng th ch mi c thit k khoa hc sau nm 1949, ngn cm Khng
gio (Confucianism), song cui cng li tht bi v ngy cng phi da vo cc
th ch bn trong.
i
Internal non-governmental institutions.
123
Khi nim then cht

H thng ho (codification) cc quy tc c ngha l cc quy tc bn trong hin
hnh c chnh thc son ra sao cho chng c th nhn thy c v khng m
h, chng hn bng cch khc lut l vo tng Assyria, Ai Cp v n
c, hay vic Moses chnh thc ban b cc iu lut ca Israel di hnh thc
Mi iu rn ca Cha.
Free-riding l khi nim cp n tnh hung m chi ph thng tin hay chi
ph loi tr ln n mc khng th loi tr ngi khc khi hnh vi th hng
mt th hng ho hay dch v m mt ai cung cp. Chng hn, vic ngn
nga m thanh nin rong chi min ph trn toa tu ch c c th l khng kh
thi, v vic ngn chn mi ngi khi hnh vi truy cp sng radio mt khi ai
dng trm pht sng ln c th l qu tn km. Tuy vy, cng ngh c th thay
i v cho php o lng mc s dng cng nh loi tr, nh vn ngi
dng min ph (free-rider problem) bin mt v hot ng sn xut t nhn tr
nn kh thi.
Bi kch t cng (tragedy of the commons) ny sinh khi cc ti nguyn thuc s
hu chung c s dng bi mt s lng ngi ng o, mi ngi c th
hng li t vic khai thc ti a ti nguyn chung cho li ch ca mnh. Nu tt
c mi ngi u hnh ng nh th th tnh hung bi kch ny sinh khi ti
nguyn b tn ph. iu ny c th ng vi cc lung c i dng. N cng
tng xy ra vng Sahel thuc Chu Phi, ni m nhng bc nh u tin ca v
tinh Landsati chp t khng gian cho thy t cng b hn hn nghim trng,
trong khi nhng khu t t nhn c ro chn li bo tn c mt thm thc vt
ti tt. Bi kch t cng l ch nn i khi pht v qu trnh sa mc ho bt
u ni t ai khng thuc t hu (Hardin, Henderson ch bin, 1993, trang 88-
91).
Chnh ph bo v (protective government) l khi nim ch th thc chnh ph
quan tm n vic thit k, p t, gim st v thc thi cc th ch bn ngoi.
Thng thng n ng h cc th ch bn trong ca x hi dn s v bin vic thc
y mt trt t hnh ng (order of actions) thnh mi quan tm hng u ca
chnh sch cng.
Hai truyn thng xc lp quy tc bn ngoi

Truyn thng nh hnh cc th ch bn ngoi Chu u c hai nhnh: truyn
thng c/Anglo-Saxon, vn nh gi rt cao thng lut (common law), tc l
vic cc quan to tm kim, pht trin v nh dng cc quy tc bn ngoi; v
truyn thng php l La M, phn nh trong cc h thng php lut bi bn nh
b lut Napoleon (Code Napolon) ca Php, hay cc b lut dn s v thng
mi ca c th k 19 v th k 20. Trn thc t, khng mt h thng php l
no li th hin di mt hnh thi thun nht c. Lut n l (case law) vn ph
bin tng bc c b sung v thay th bng cc o lut chnh thc ca quc
i
Lot v tinh vin thm ca M, c phng ln ln u tin vo nm 1972. (ND)
124
hi, v ngay c cc b lut chnh thc cng phu nht cng cn n lut n l do
quan to thit lp (judge-made law) tr nn hu hiu.
Lut do quan to thit lp, vn ph bin hn trong truyn thng Anglo-Saxon, c
xu hng m v kh d iu chnh. N vn ng cho s din gii v tip thu linh
hot hn, cho phn ng t gii t php v cng chng rng ln hn trc cc
phn quyt, qua thu ht c minh trit t nhiu thnh vin hn. Song, tng
t nh th, n li thiu tnh c kt, r rng v minh bch ca cc b lut bi bn
theo truyn thng La M.
Lut do quan to thit lp cng c to n cp cao ti nh hnh. Thnh vin ca
to n ny thng thng khng qua bu c m, nhiu nc, c ch nh theo
mt quy trnh chnh tr. Chng hn, nhm a s (majority) ca To n Ti cao M
c nh hng mnh m n cch thc m cc quy tc bn ngoi M c nh
hnh v ti din gii. Nhm a s ny c th chu nh hng su sc khi cc thm
phn ngh hu, v th phng hng ch o ca h thng php l M c th thay
i t ngt ch khng nh nhng h thng php l m quyn lc ca to n
ti cao b hn ch hn bi hin php v lut ch en (black-letter lawi). Nhng
nh hng tng t cng hin hu trong cc truyn thng php l khc bi d sao
cc thnh vin ng nhim ca to n ti cao ch t cng c quyn lc hn ch
din gii php lut hin hnh.
Lut do quan to thit lp c xu hng lm xi mn s phn chia quyn lc gia
hnh php, lp php v t php, v qua lm suy yu s kim sot quyn lc
trong x hi. Mt kha cnh phi cn nhc khc l chi ph vn hnh h thng
thng lut thng l cao, bi s thc hnh hng ngy i hi s phc v ca cc
chuyn gia php l v s phn x thng xuyn ca to n, trong khi nhiu mu
thun tim tng s trnh c nu cc b lut thng mi v dn s th hin y
trong sch lut. Tuy nhin, trn thc t, cc b lut ch en (black-letter) cng
c nhc im. Chng nh mt t lu tnh n gin v c kt logic, ng thi
kinh nghim cn cho thy vic da dm vo lut php chnh thc do quc hi ban
hnh thng dn ti s cng nhc trong cc giai on bin ng. Nhng ngi
theo ch ngha hnh ng chnh tr (political activist) vn i ph vi mc
phc tp ngy cng tng ca hot ng tng tc x hi bng cch ban hnh
nhng b lut v quy nh phc tp, thng l xut pht t yu cu ca cc nhm
c bit (special groupii). iu ny thng xuyn lm suy yu chc nng phi hp
ca cc th ch bn ngoi v i n ch ti khng nh nhn thc quan trng l
th gii phc tp li i hi nhng quy tc n gin (Epstein, 1995; v lun im
ng h vic cc quy tc bn ngoi c khm ph bi cc quan to v to n
cnh tranh, xem Cooter, 1996; Christaisen, 1989-1990).
Cn phi kt lun rng vic thit lp v p t cc quy tc bn ngoi l mt nhim
v phc tp, v vic ch da vo hoc php lut h thng ho (codified law) hoc
cch tip cn thng lut u khng gip t c mc ch thit lp quy tc bn
ngoi mt cch tho ng. Do vy, s pha trn linh hot vn ang c th
i
Black-letter law: Nhng nguyn l php l ph bin v vt ln trn mi h nghi, tranh ci. (ND)
ii
Mt nhm ngi lm vic vi nhau nhm t c iu g m h rt quan tm, c bit l bng cch
gy p lc ln chnh ph. (ND)
125
nghim thng xuyn chnh l cch tip cn kh d ti u i vi mt vn hc

ba c hu.
5.4 Chc nng ca cc th ch

S phi hp hu hiu v s tin tng
Mt chc nng ca cc th ch l khin cho qu trnh tng tc phc tp ca con
ngi tr nn d hiu hn v d tin on hn, nh vy s phi hp gia cc c
nhn khc nhau din ra d dng hn, iu m chng ta vn thng xuyn ch ra.
Trong bi cnh x hi hn lon v tnh trng v chnh ph, s phn cng lao ng
khng th din ra v nhng vn v thng tin, gim st v p t thng khng
th gii quyt ni. Nhng cam kt ng tin cy khng th a ra c v mi
ngi ngi tip tc giam hm nhau xut pht t ch ngha c hi ca mi ngi.
Trong nhng tnh hung nh th, cc th ch m nhim chc nng then cht l
n gin ho nhim v nhn thc bng cch gim thiu phc tp (complexity)
ca th gii. Bng vic khin cho phn ng ca ngi khc tr nn d tin on
hn v qua khin cho th gii tr nn trt t hn, cc th ch gip cho c nhn
i ph d dng hn vi mt th gii phc tp, d bin ng v trnh hin tng
qu ti nhn thc (cognitive overload). Khi tn ti nhng m thc chung d
nhn bit v tnh th v cch ng x, cc ch th kinh t c th ng ph tt hn
vi tnh hnh c th. V cc th ch gip con ngi hiu c th gii phc tp v
ri rm xung quanh mnh nn mt mc ng k chng trnh cho h khi
phi i mt vi nhng bt ng kh chu hay nhng tnh hung m h khng th
x l tho ng. Cc th ch qua gip chng ta x tr ni s hi nguyn thu l
khng c kh nng lm ch cuc sng. Nim tin m chng cng c cho php
chng ta mo him vi cc cuc th nghim, tr nn sng to v to bo, ng
thi khch l ngi khc a ra tng mi ca mnh (Buchanan & di Pierro,
1980).
u m cc th ch rng buc hnh vi ca ngi khc v loi tr mt s loi kt
cc kh d trong tng lai, chng gip gim bt s v minh pha trc
(forward ignorance). Chng khin cho con ngi thc c c hi kinh doanh
trc mt mt cch d dng hn nhiu bi chng to ra nim tin vo nhng l thi
nhm chn ca cuc sng xung quanh. Nh vy, chng hn ch ri ro ca hnh
ng hng ti tng lai. Ch khi cch ng x ca con ngi tr nn n nh th
s phn hu tri thc v phn cng lao ng, nn tng ca s tng tin thnh
vng, mi c nng cao.7
Vic gim thiu phc tp bng cc th ch c th l thiu c th. Mt s th
ch ph bin no c th c nh gi cao mt cch rng ri bi chng em
li cho con ngi s thoi mi v tm l v an ninh: ci cm gic l h thuc v
mt cng ng vn minh v trt t, ni m chi ph phi hp thp, ri ro c hn
ch v h c th cm thy nh nh. Nhng ngi xung quanh th c th tin cy.
S tng tc vi ngi khc khng i hi nhiu nh khi mt ngi sng vi
nhng ngi l mt hay trong nhng cng ng km trt t hn. Cc th ch to
126
ra nhng mi rng buc (bonds): chng khi dy ci thc thnh vin (sense of
belonging) m a s c nhn u cm thy hi lng.
Trong nhng hon cnh khc, chc nng phi hp ca cc th ch c th hn
nhiu. Chng hn, cng dn ca mt t nc m s n nh gi tr ng tin
c m bo bng cc th ch ng tin cy c th tin tng nhiu hn vo vic
tit kim v vic u t vo ti sn tin t, hay vic ti tr cho nhng phn vn
vn cn thit cho cng cuc pht trin kinh t. Ngi ta nhn thy rng chnh s
tn ti ca cc quy tc tin t gin n li c xu hng to ra tc ng bnh n t
pht ln tng cu (aggregate demand), iu ny tng c ch ra trong mt bi
vit, vn c th coi l mt bi phn tch kinh in v tc dng phi hp ca cc
th ch (Simons, [1936] 1948).
Cc th ch c th nng cao hiu qu ca cc yu t sn xut nh lao ng
chng hn trong vic p ng nhu cu con ngi theo nhng cch thc tng t
nh cc yu t sn xut khc, chng hn ngun vn (capital) gip cho lao ng
(labour) t hiu qu cao hn. V th, chng ta c th coi cc th ch ca mt
cng ng l mt ti sn sn xut (productive asset) c gi tr. Chng ta c th ni
n ngun vn th ch (institutional capital).
Bo v phm vi t ch c nhn
Chc nng th hai ca cc th ch l nhm bo v phm vi t ch c nhn
(domains of individual autonomy) trc s can thip khng ng mc t bn
ngoi, chng hn t nhng k nm quyn lc. Cc th ch qua bo v t do c
nhn, mt trong nhng gi tr con ngi c bn m chng ta bn Chng 4.
Chng hn, vn minh Chu u bit n khi nim mang tnh th ch v quyn
t ch c nhn (private autonomy) k t thi Hi Lp v La M. Khi nim
dominium (domain) trong php lut La M, hin thn ca nim ny, c th dch
thiu cht ch l nh ca ti l lu i ca ti: ngha l, ngi ta ai cng c mt
phm vi t ch trong ngi nh ca mnh, nm di s bo v ca nhng th ch
c tn trng v kh d p t. Theo php lut La M, ch nh c quyn lc to
ln trong phm vi ngi nh, ni anh ta c t do hnh ng v s can thip t
bn ngoi l tri php. Mt th ch tng t cng bo v t hu trong nhiu x
hi. Cc quyn ti sn bo v ch ti sn khi hnh vi can thip t bn ngoi vo
cc hnh thc s dng ti sn t do v to ra mt phm vi m ch ti sn
c t do.
Vic bo v cc quyn t do (liberties) phm vi t ch c nhn bng cc th
ch khng bao gi l v hn nh. Vic t do theo ui mc ch ca ngi ny
thng nh hng n s mu cu tng t ca ngi khc, v th quyn t do
ca ngi ny phi lun nhn ra gii hn ca n trong quyn t do ca nhng
ngi khc. Nu thiu nhng rng buc nh th, t do s bin thnh phng tng.
Nu thiu nhng rng buc thch ng i vi t do, x hi s ri vo hn lon.
Tuy nhin, cn lu l chng ta ang bn v mt phm vi la chn nm gia hai
thi cc: tnh trng t do hon ton (khng b rng buc) hnh ng mt cch
t ch v tnh trng b chi phi hon ton bi ngi khc. Trn thc t, ch
y l lm sao cho mi ngi c hng phm vi t do ln nht c th, ngha l
127
cng c nhiu la chn chp nhn c cng tt. Kenneth Boulding trnh by
tng ny mt cch thi v:
T do l nhng g nm bn trong
hng ro lun l, tin bc, php lut v thc.
V chng ta t do, nu nh hng ro rng
(Hay pha bn kia ch l trng khng).
Chng ta n vi chnh tr (v ti li)
Khi quyn t do tt p ca bn ngn cn ti,
ri thng qua php lut chng ta i ti
Hn ch t do c t do.
(Boulding, 1959, trang 110)
Chng ta s tr li vi tng quan trng ny (cc th ch bo v v gii hn

phm vi t do c nhn) khi bn v cc quyn ti sn (vn xc lp nhng phm vi
t do c nhn quan trng) v v cnh tranh kinh t (vn p t nhng bin php
kim sot i vi vic s dng quyn t hu ng thi gii hn nhng g m c
nhn c th lm v c th khng lm vi ti sn thuc s hu ca mnh). Chng ta
s nhn thy trong mc 8.4 rng ton b h thng t bn ch ngha khng ch ph
thuc vo cc quyn t do kinh t, m cn ph thuc vo vic kim sot cc
quyn ny thng qua cnh tranh, mt hot ng cn c duy tr bng nhng th
ch ph hp.
Ngn nga v gii quyt xung t

Vai tr quan trng th ba ca cc th ch l gim thiu xung t gia mi ngi
v gia cc nhm vi nhau. Xung t gia nhng c nhn hnh ng c lp i
khi l iu khng trnh khi. Khi ngi ta theo ui mc ch c nhn ca mnh,
vic thc hnh ch t do ca h thng nh hng n ngi khc, v mt s
tc ng nh th li khng c hoan nghnh. Do , vn t ra y l lm
th no c th gii quyt xung t mt cch t tn km, phi bo lc, v lm th
no rng buc tt nht quyn t do hnh ng ca c nhn nhm trnh nhng
xung t nguy hi. Cc quy tc ng x, vn vch r phm vi hnh ng t ch, c
th m ng chc nng ny. t nht th chng cng tnh n chuyn gii quyt
xung t theo hng phi bo lc, chng hn bng cch a ra nhng c ch phn
x khi xy ra xung t.
V c bn, c hai cch ch yu x l xung t gia con ngi vi nhau:
(a) quyn t do tuyt i ca c nhn (s phng tng licence) b rng buc
theo hng ngn nga chung, thng qua nhng quy tc gip hn ch hnh vi
tu v gim thiu kh nng xung t. V d: s bo hiu mt khu t t
nhn bng cch dng hng ro, quy tc mi ngi phi li xe cng mt bn
ng, hay quy nh cm thi khi c. Trong tt c nhng trng hp ny,
cc th ch gip ngn nga xung t bng cch bo hiu trc l ai s ng
cn ai s sai, v v th ai c th ch i hnh pht dnh cho mnh (do vi
phm quy tc);
128
(b) tuy nhin, nu mu thun vn c xy ra, cc th ch li c s dng

phn x mu thun theo cch thc thng nht t trc, v do vy c th
tin on. V d: tp qun n b cho cc bn b tn tht, hay cc quy tc x
l sai phm theo trnh t php l chnh thc, tu thuc vo th tc to n
chnh thc quen thuc (Boulding, 1959, trang 117-125; Tullock, 1992, trang
301-326).
Bn v quyn lc v quyn la chn

Xung t tim tng khng ch ny sinh t quyn t do hnh ng ca c nhn m
thm ch c khi con ngi hp tc vi nhau. Nhng c nhn no c ti sn hay
sc cun ht u c kh nng s dng quyn lc trong cc mi quan h trao i.
Qua v d m chng ta cp Chng 4, mt ngi giu c th sc thu
mt ngi ngho lm nhng cng vic thp km, n gin l v ngi ngho y
cn tin sinh sng. Anh ta c th cm thy l ng ch giu sang kia c quyn
lc, theo ngha l mi quan h tuyn dng phc v cho vic p t ch ca
ngi khc ln trn ch ca bn thn mnh. iu ny c th gy ra thi bt
bnh nu ngi ngho kia khng th nhn ra phng n thay th no v v vy
cm thy mnh b cng bch v khng c t do. Trong nhng tnh hung nh
th, sm mun g anh ta cng s i gy nh hng n vic s dng quyn lc,
chng hn thng qua hi ng ng qun tr ca cng nhn (worker co-
management council) hay hm phiu. Anh ta s i hi c ting ni.
Tuy nhin, mi quan h quyn lc ch tn ti ni thiu cc phng n thay th;
trong v d trn y l ni khng c cng vic thay th. Khi c nhiu phng n
thay th trong chuyn kim tin, ngi ta cm thy t do v chuyn sang cng
vic khc nu h cm thy b cng bch. Ni cch khc, quyn la chn gia
cc phng n thay th em n cho con ngi s t do. Chng gip hn ch
quyn lc cho d khng mt phng n thay th no a ra c c hi sng sa.
u m mi ngi c th b phiu bng i chn ca mnh (ri b), h s
khng cn cm gic b p ch v s khng qu quan tm n chuyn s dng
quyn bu c chnh tr (ting ni; nh Hirschman, 1980, gi bu c l phng
tin kim sot quyn lc tng phn vi kh nng dch chuyn [mobilityi], ri
b). Nh vy, quyn t do la chn em li quyn lc cho con ngi trong nhiu
lnh vc m khng cn n s m bo chnh tr tp th cho t do. Ch trong
trng hp cc c nhn khng c nhng phng n cho php h ri b v trong
trng hp ngi ta c t c hi (hay ch) iu chnh kht vng ca mnh da
trn kinh nghim qu kh, h mi c th b chi phi.
Trong nhng x hi m mt s ngi c quyn lc to ln i vi s khc
(nhng ngi ny v th khng c t do), xung t c th xy ra, vi nhng
hu qu kh d t gi, ngay c khi c s hin din ca nhng th ch mnh v
cc bin php kim sot mang tnh cng bch. u m cc quyn t do c
nhn c bo v, k c quyn t do i li v t do ri b, xung t thng
t xy ra. Nh vy, nhng th ch no m bo cho c hi ri b (exit
i
Kh nng chuyn t nhm x hi hay ngh ny sang nhm x hi hay ngh khc ca mt ngi. (ND)
129
opportunity) th cng hn ch hnh vi s dng quyn lc tu m xm phm n

quyn t do ca ngi khc. V c th ni, nhng ai c quyn lc m tun th
quy tc u c th trnh cho mnh khi lm dng quyn lc khi xy ra tranh chp
cng thng. T gc , cc quy tc l s nhng b ca nhng k quyn th
trc l tr v ho bnh x hi.
Mt kha cnh lin quan khc tng c Powelson (1994, c bit cc trang 4-11)
ch ra: mt chc nng ch yu ca cc th ch ph hp trong qu trnh pht trin
kinh t x hi di hn l nhm to ra s cn bng quyn lc gia cc nhm x
hi, chng hn gia gii qu tc v giai cp nng dn, v m bo cho cc nhm
tng lp thp to ra c li th a v (leverage), tc l, h c th nhn c
s ng h t cc nhm quyn lc thuc tng lp cao hn. Ch khi quyn lc b
phn tn, s pht trin kinh t bn vng v rng khp mi din ra.
5.5 c im ch yu ca cc th ch hu hiu
Tnh ph thng
D ng n ch ny trong mc 5.1, chng ta vn cn t ra cu hi y:
vy c im ca nhng th ch vn t ra hu hiu khi phi hp hnh vi c nhn,
hay nh cc lut s thng ni ca nhng th ch c tc dng quy chun, l
g?
Tiu chun u tin l cc th ch cn c tnh ph cp. Ni cch khc, chng
khng nn phn bit i x gia cc c nhn v cc tnh hung m khng c l do
d hiu. Tnh ph cp (generality) c Hayek (1973, trang 50) nh ngha l c
th p dng cho mt s lng ngi v tnh hung cha bit v cha th xc
nh. Tiu chun th hai l mt quy tc hu hiu phi c tnh chc chn theo
ngha kp: n phi d bit (minh bch), v n phi a ra s ch dn ng tin cy
lin quan n nhng tnh hung tng lai. Nh vy, nguyn tc chc chn hm
rng nhng cng dn bnh thng cn kh nng c cc tn hiu th ch mt
cch r rng, bit c hu qu ca vic vi phm quy tc, v c th tin tng vo
s lin quan ca hu qu vi hnh vi ca mnh. Nhng cu pht ngn m h
ca n th Delphi (Oracle of Delphii) khng to ra nhng th ch hu hiu.
Tng t, nhng ch d b mt v th lut php m h hay ph du cng vi phm
nguyn tc chc chn. Tiu chun th ba l cc th ch cn c tnh m, qua
cho php ch th ng ph vi tnh hung mi bng hnh ng sng to. Ba iu
kin ny gp chung li thnh khi nim tnh ph thng [universality] (Leoni,
1961).
Tnh ph thng c th c m bo tng i d dng trong trng hp cc quy
tc cm on. Quy tc ngi khng c n cp mang tnh ph thng, n to
cho ch th (actor) mt phm vi ln a ra quyt nh. N c p dng cho
mt s lng ngi v tnh hung cha bit, ng. Tnh ph thng quy nh
rng khng ai cn phi ng trn php lut. Nh vy, n cng hm s bnh ng
th tc (procedural equality) ca mi c nhn, iu m chng ta tho lun
trong Chng 4. Tnh ph thng l mt phn ca nhng g m con ngi nhn
i
Tc n th Apollo, v thn tin tri trong thn thoi Hy Lp v La M. (ND)
130
thc l cng bng. Vic p dng cc quy tc v hnh pht cho mi ngi m phn
bit i x theo v th ca ci, nh hng, chng tc hay tn gio th b coi l bt
cng.
Vic ph v nguyn l tnh ph thng c xu hng lm xi mn s tun th quy
tc v tnh minh bch (transparency) ca n, v do lm suy yu tc dng quy
chun v phi hp ca cc th ch. Chng hn, nu quy tc thng l y l
nhng ngi giu c thuc mt tng lp no li c nh gi theo mt tiu
chun o c khc vi ngi dn bnh thng, nu cnh st c th vi phm quy
tc giao thng m khng b trng pht, hay nu ngi ta p dng chun mc o
c cho cc quan chc chnh ph km nghim khc hn so vi ngi dn bnh
thng, th s tun th th ch t pht c th s suy yu. Lc , cc th ch s
khng hon thnh nhng chc nng m chng ta bn phn trc.
Tnh ph thng l mt thuc tnh thit yu v chnh thc ca php tr (rule of
law), mt khi nim vi truyn thng lu i Chu u m chng ta s bn ti
trong chng k tip, sau khi nghin cu chc nng ca cc tp hp th ch bi
bn.
Nhng quy tc n gin cho mt th gii phc tp

Trong th k 19, cng cuc ci cch php l nhiu nc gip n gin ho cc quy
tc php l, khin cho vic tun th quy tc tr nn d dng hn v t tn km hn, ng
thi gim bt chi ph iu hnh php lut. K t y, php lut b ngi ta lm cho
phc tp thm, phn chiu mc phc tp ngy cng tng ca x hi. Tuy nhin, nhn
thc lun (espitemology) v lut hc (jurisprudence) li ang ngy cng cho thy rng
nhng quy tc phc tp khng c tc dng v chng vt qu kh nng nhn thc ca con
ngi v gy ra chi ph tun th cao qu mc cn thit (Schuck, 1992; Epstein, 1995).
Thay vo , cc lut s xut t quan im c nhn lun v da trn s tha nhn
i vi bi ton tri thc ph bin nhng quy tc n gin nhm ng ph vi tnh cht
phc tp ca i sng hin i (Epstein, 1995).
Peter Schuck (1992) nhn din bn c im ca tnh cht phc tp gy bt n
(dysfunctional complexity) trong cc th ch:
mt (density), tc l cc th ch iu chnh ht sc chi tit, thng theo kiu quy
nh;
tnh chuyn mn (technicality), tc l cc quy tc khng th hiu c i vi nhng
cng dn bnh thng, m i hi cc chuyn gia din gii v p dng;
s phn bit (differentiation), ngha l c tnh trng chng ln nhau gia cc h thng
lut khc nhau (chng hn lut a phng, bang, v quc gia); v
tnh bt trc (uncertainty), ngha l c nhiu quy tc iu kin (conditional rule), v
th khng mt vn n l no quyt nh kt qu php l.
Richard Epstein ch ra rng mt h thng quy tc nh th s gy ra chi ph tun th cao
cho ngi dn v vn hnh tn km. khc phc iu ny, ng xut nhng quy tc
n gin, khng phi l cch tip cn duy nht (exclusive approach), m l cch tip cn
chi phi, nhm dn dt cch ng x ca con ngi. ng vit (trang 307-308): Di s
131
rng buc chi phi ca hin tng khan him, hy nhn mnh rng mi cng c php l
mi u phi em li kt qu thng qua s ci thin no trong vic phn b cc ngun
lc x hi. ng xut nhng quy tc n gin sau:
quyn t ch c nhn (individual autonomy), quyn chim hu u tin
(first possesioni), s trao i t nguyn (vonluntary exchange), kim sot
hnh ng gy hn (control of aggression), c quyn hn ch cho nhng
trng hp cn thit, v s n b cng bng cho vic trng thu ti sn c
nhn, vi mt ci gt u min cng trc chnh sch ti phn phi
Bn quy tc u tin c thit k nhm xc lp cc mi quan h c bn
gia ngi vi ngi v quyn kim sot s v ca h, hai quy tc tip
theo c thit k nhm ngn nga nhng vn v phi hp vn vn tn
ti trong mt th gii ca cc quyn ti sn v kh c c nhn mnh m.
Ton b sng kin l nhm tm cch gim thiu sai st pht sinh t hai
ngun ny
Vic bo v ngi giu v h giu, hay bo v cc nhm li ch trc
tip (vested interestsii) v h c quyn lc, khng nm trong k hoch
chung. Nu nhng ngi c ti sn v uy th ln khng th tip tc cung
cp nhng hng ho v dch v m ngi khc mong mun v cn thit th
h cn phi thy, v s thy, kh nng thnh cng ca mnh dn dn b suy
yu trong ci th gii chu s chi phi ca nhng nguyn l php l c
phc ho y Tp hp quy tc php l n gin ny khng cho thy
du hiu no ca ch ngha thin v.
Nhng biu tng v cm k

Nh chng ta nhn thy, mt chc nng c bn ca cc th ch l gip tit
kim chi ph cho nhu cu tri thc khi phi hp mi ngi. tng cng c tnh
tit kim tri thc ca cc th ch, mc chc chn ca chng thng c nng
cao thng qua du hiu v mt biu tng. Chng hn, biu tng n giao thng
mu nhanh chng v chc chn ni vi chng ta l hy dng li, biu tng
ng phc v c nng cao s phi hp hot ng qun s trong chin u, v biu
tng ng tin ngn hng bo hiu mt gi tr nht nh. R rng, biu tng l
mt vt bng vt cht (chng hn, mt mu giy c in p ), song chc nng
ca n li ph thuc ct t vo nhng th ch m biu tng biu trng. Biu
tng th hin v gi nh cc quy tc phc tp mt cch thun tin.
Chc nng tit kim tri thc tng t thng gn vi nhng iu cm k. Thay v
chuyn ti cho mi ngi ci thng tin phc tp l c mt s khu vc ngm
c c tnh vo mt s thi gian nht nh trong nm, ngi dn qun o Thi
Bnh Dng (Pacific Islands) li tuyn b n gin rng mt s loi c l tapu (b
cm). iu cm k tng t t lu cng gn vi tht ln trong Do Thi gio
(Judaism), v sau l Hi gio (Islam), v ln khu vc Trung ng thng
i
Quyn s hu ti sn c xc nh trn c s ai l ngi u tin thc hin mt s hnh vi nht nh i
vi ti sn theo quy nh ca php lut. (ND)
ii
Vested Interests: xem mc 10.5. (ND)
132
xuyn b nhim giun xon. Nhng iu cm k nh vy trnh cho con ngi khi
s phin toi ca vic phi tm hiu l do cm on hay l do ti sao mt tnh
hung no li phng hi n h. Mc ch y l nhm t c s tun
th khng suy tnh. Tt nhin, iu ny i khi cng c th hn ch kh nng
thch ng ca cng ng v cn tr vic iu chnh cc th ch cho ph hp vi
tnh hnh mi, mt vn m chng ta s gii quyt trong Chng 12.
Nh vy, cc biu tng v cm k to ra nhng phn ng c iu kin, thng
nh th t ng, qua c tc dng rt ngn qu trnh thu thp v nh gi thng
tin. Chng cng khin cho s p t quy tc din ra d dng hn. iu ny khng
loi tr cc th lnh cng ng quyn lc khi kh nng thnh thong li lm dng
cc biu tng v cm k hng kim sot thuc h mt cch ch k, ging nh
vic h c th lm dng cc th ch theo ng ngha.
Khi nim then cht

Tnh ph thng (universality) ca mt th ch c ngha l n mang tnh ph cp
v tru tng (thay v c th cho tng trng hp), chc chn (minh bch v ng
tin cy) v m (theo ngha n p dng cho mt s lng trng hp cha bit).
Nhng quy tc n gin thng d bit hn quy tc phc tp v do c xu
hng thc hin chc nng ca chng tt hn (xem Leoni, 1961; Ebstein, 1955).
5.6 Chi ph tng tc v phi hp

Chi ph phi hp
Trong phn ln cc x hi hin nay, hot ng hp tc ca con ngi t ti
mc tht ng kinh ngc. S tng tc kinh t gia cc c nhn tr nn ht sc
phc tp (hy hnh dung v d v ci bt ch, xem phn Ph lc). Cc c nhn
phi hp hnh ng vi nhau, qua h c thc y lm nhng g tho mn
kht vng ca ngi khc. iu ny i hi mt khi lng tri thc ln v gy ra
chi ph ng k. C ngi mua ln ngi bn u phi hy sinh nhng c hi khc
khi chuyn mn ho theo mt cch thc c th no y v tng tc vi ngi
khc bng cch mua bn (chi ph c hi ca s phi hp). Nhng chi ph phi hp
nh th c gi l cc chi ph vn hnh h thng kinh t (Arrow, 1969).8 Th
trng ni m cc c nhn, cc nhm cng cc t chc cnh tranh ln nhau, v
php tr (rule of law) th t ra nhng rng buc ph thng v danh cho ton
th thnh vin, l hai iu kin cn thit gip mi ngi phi hp k hoch v
hnh ng ca mnh. Nhng dn xp ny khng th no vn hnh m khng gy
ra chi ph ng k.
Nh cng ngh truyn thng tt hn, vic t chc cc qu trnh trao i hiu qu
hn v, mt s ni, cc th ch tt hn m chi ph n v (unit cost) ca vic
phi hp cc chuyn gia v cc ch ti sn khc nhau c l gim xung. Xin
ly dn chng: gia nm 1930 v nm 1990, chi ph in thoi n v xuyn i
Ty Dng gim xung vi mc n tng 6,9% mi nm. Song khi lng
hot ng phi hp tng ln gh gm trong th k [20] ny bi tc tng
133
trng kinh t cha c tin l trong th k ny gia tng mnh m thng qua s
phn cng lao ng. S gia tng nhanh chng ca ton b chi ph phi hp l
phn then cht ca thnh cng kinh t m t trong Chng 1. Khi lng chi
ph phi hp (coordination cost) cc nn kinh t tin tin c nh gi bng
khong mt na ton b chi ph sn xut v phn phi sn phm quc dn (so
snh vi North, 1992, trang 6). V ngi ta nh gi, t trng lao ng ng gp
vo hot ng phn phi v phi hp M tng t 11% trong ton b n lc
kinh t ca nm 1900 ln n mc t nht l 61% vo nm 1980 (Oi, 1990, trang
4). Mt b phn ln thuc khu vc dch v vn ang tng trng nhanh chng
cc nn kinh t tin tin li lin quan n vic phi hp cc mng li sn xut v
trao i ngy cng phc tp, v chi ph phi hp chim mt t trng ln trong
ton b chi ph ca n.
Thot nhn, ngi ta c th ngc nhin khi mt phn n lc kinh t to ln n vy
li cn dnh cho hot ng phi hp. Song trn thc t, mt phn ln chi ph iu
hnh doanh nghip li bao gm chi ph phi hp v kim sot (a) nhng ngi i
din lm vic trong , v (b) nhng ch th m doanh nghip tng tc trn th
trng. Mt phn ln tng chi ph ca doanh nghip l dnh cho nhim v qun
l b my t chc ni b, nghin cu th trng, nghin cu v pht trin k
thut, mua bn, vay mn, thu v s dng c vn php l, cng nhng n lc
khc nhm phi hp mi ngi. Nu chng ta nhn vo nn kinh t quc dn nh
mt tng th th hot ng thng mi v hu cn (logistics), cc dch v kinh
doanh, hot ng ti chnh, b my qun l ca chnh ph v nhng phn khc
khc ca ci khi nim gi l cng nghip phi hp (coordination industry) li
chim mt phn to ln v ngy cng tng trong tng sn phm quc dn.
V vy, iu ng ngc nhin l gi thuyt chi ph giao dch bng khng vn
thng c a ra trong hu ht cc cun sch gio khoa chun mc v kinh t
hc. y, mc gi m ngi mua thanh ton v mc gi m nh sn xut thu
c li c, chng hn, gi nh l ngang bng (mc gi cn bng th trng
[market-clearing pricei]). Trn thc t, i n mc gi ca nh sn xut th chi
ph giao dch c khu tr khi mc gi m ngi mua thanh ton. Qu thc,
trc khi chng ta c th thm ch l ch gi nh l ang bn v mt th trng
thi th ngi mua v ngi bn phi chu chi ph thng tin ng k tm
hiu xem liu h c mun mua hay bn mt sn phm c th no hay khng,
cng nh nhng g m h cn phi bit tin hnh mua bn. Cc nh kinh doanh
s ni vi bn rng doanh nghip ca h thng gi c kh nng cnh tranh
ch yu l nh ch trng n cch thc tit kim chi ph phi hp, c ni b ln
trong hot ng giao dch vi cc nh cung cp v khch hng, ch khng phi
chi ph sn xut. V th, chng ta dt khot phi tnh n chi ph phi hp. Cc
th ch ph hp c th gip tit kim chi ph tm kim thng tin thch hp v chi
ph giao dch kinh doanh. Hot ng thng tin lin lc tr nn r hn khng phi
ch l nh tin b k thut m, rt quan trng, cn nh vo qu trnh pht trin th
ch. Khi cc th ch khng c nh ngha r rng cn cc c quan qun l theo
ch ngha hnh ng (activist authorities) li khin cho h thng quy tc tr nn
phc tp, cc th ch c th chu nh hng t tnh cht phc tp gy bt n
i
Mc gi m cung v cu trn mt th trng c th cn bng nhau. (ND)
134
(dysfunctional complexity). Chi ph phi hp c th tng nhanh, chng hn, khi

chnh sch cng quan tm n v s kt qu c th v dn n s gia tng nhanh
chng ca cc quy tc mang tnh quy nh. Cc th ch n gin v r rng c th
gip gim mnh chi ph phi hp. Mt v d in hnh l quy nh ca cc hong
nh Hn Trung Hoa 2.000 nm trc y v vic chun ho di trc xe ko
hai bnh: iu ny cho php chun ho ng s, to thun li cho vic tit kim
chi ph mnh m trong ngnh vn ti.
Cc loi chi ph phi hp

Hnh 5.2 a ra ci nhn tng quan v cc loi chi ph khc nhau t vic s hu v
s dng cc quyn ti sn thng qua hnh thc hp tc vi ngi khc. Khi ngi
ta gi ti sn mt cch th ng (tc l, khng s dng trong giao dch), h phi
chu chi ph loi tr (exclusion cost). Mi ngi phi chu chi ph phi hp khi
a cc quyn ti sn ca mnh vo s dng mt cch ch ng, tc l, khi h
trao i chng vi mt ai hay kt hp chng vi cc quyn ti sn ca ngi
khc trong phm vi mt t chc. Khi vic s dng nh th c phi hp trn th
trng, ni cc ch th c lp tham gia vo nhng ngha v hp ng t nguyn
v hon thnh cc ngha v , chng ta ang ni ti cc chi ph giao dch.
Chng bao gm chi ph thu thp thng tin v nhng g ang sn c, di nhng
iu kin no, thi gian no v a im u, cng nh cc chi ph m phn,
gim st v ch ti hp ng. Chi ph giao dch s c bn chi tit hn trong
mc 7.3.
Nh mt phng n thay th khc, ngi ta c th s dng ti sn ca mnh bng
cch rng buc bn thn hay mt s quyn ti sn trong phm vi mt t chc.
Trong trng hp , chng ta gi nhng chi ph thnh lp v qun l t chc
l chi ph t chc [organisation cost] (Hnh 5.2). Chng s c cp ti trong
mc 9.2.
Nh chng ta nhn thy, vic vn hnh cc th ch thng i hi s hu
thun v mt t chc thng qua hnh ng tp th. Chnh ph chu chi ph i
din (agency costi) cho vic vn hnh cc th ch bn ngoi thuc trch nhim ca
mnh; chi ph ny thng thng c trang tri bng thu (Chng 10). Trong
qu trnh , chnh ph s dng quyn lc chnh tr hp php trn c s cng
php (public law) nhm p t mt s khon thu v l ph nht nh cho cc
doanh nghip v ngi dn. Trong trng hp y, s phi hp thng qua hnh
ng tp th t trn xung cng gy ra cc chi ph tun th cho nhng ngi s
dng hay nm gi ti sn ca mnh. Chng hn, ngi dn phi dnh nhiu thi
gian v cng sc cho vic tun th lut thu, lu gi bo co, thu thp chng t,
in biu mu v thu k ton, ri h cn phi bo co cho cc c quan chnh ph
chng minh l mnh tun th quy nh. Nhng chi ph tun th nh th, m
ngi dn phi gnh chu, c th gp phn ng k vo chi ph giao dch, chi ph
t chc v chi ph loi tr. Chng b sung vo chi ph i din ca vic iu hnh
chnh ph, vn c ti tr bng thu v cc loi ph khc.
i
Chi ph khi mt ngi i din (agent) c thu nhm a ra quyt nh cho thn ch. (ND)
135
Hnh 5.2 Cc chi ph s hu v s dng ti sn
Cc chi ph s hu v s
dng cc quyn ti sn a Cc th
ch
Chi ph
loi tr Nu s dng ch ng
(kt hp cc quyn ti sn)
Chi ph phi hp
Trao i hp Kt hp v s
ng thng qua dng trong phm
th trng vi cc t chc
Chnh ph
p t cng php
CP giao dch CP t chc
Chi ph i din ca
Chi ph tun th chnh ph
Ghi ch: a Cc quyn ti sn = quyn nh ot v s dng ti sn.
Khi mi ngi i mt vi chi ph thng tin hay cc chi ph phi hp khc lin
quan, vic h khng nm c thng tin li thng th hin tnh duy l (chng ta
gi l s v minh duy l trong mt chng trc). Chng ta v th phi gi
nh rng s phi hp ca chng ta lun din ra vi nhng i tc ch c mt
phn thng tin, v chng ta thng nhn nh sai phn ng nu li t gi thuyt
l nhng ngi khc nm c y thng tin, hay thc s mun nm c y
thng tin.
kt thc phn ny, chng ta cn ch ra rng chi ph loi tr, chi ph giao dch,
chi ph t chc v chi ph tun th ca mt ngi thng li l thu nhp ca ngi
khc. Nhng ai phi chu cc loi chi ph ny th quan tm n vic tit gim
chng, cn nhng ai thc hin giao dch hay p t yu cu tun th li thng
xuyn quan tm n vic duy tr chng mc cao. S xung t li ch ny ng
vai tr quan trng trong cc cuc ci cch th ch nhm tit gim chi ph phi hp
136
v chi ph i din ca chnh ph. N l gii cho thi chng i trc nhng
ci cch nh th t nhiu trong s nhng ngi i din thc hin chc nng phi
hp (coordinating agents), chng hn cc quan chc chnh ph, lut s v nh ti
phn (arbitrator).
Khi nim then cht

Chi ph loi tr (exclusion cost) l loi chi ph pht sinh khi ngi ta mun m
bo khng mt ai khc s dng tri php ti sn ca mnh. Vic gi ti sn thun
tu th ng gy ra chi ph, chng hn nh chi ph lm hng ro, chi ph mua
kho, chi ph gc m, chi ph thu cnh st, chi ph ng k c phn v chi ph
bo v bn quyn.
Chi ph phi hp (coordination cost) pht sinh khi cc c nhn tng tc vi
ngi khc nhm kt hp cc quyn ti sn m mnh s hu.
Chi ph giao dch (transaction cost) l nhng chi ph s dng ngun lc khi mi
ngi s dng th trng nhm trao i cc quyn ti sn. Chng bao gm chi ph
tm kim thng tin th trng, chi ph k kt, gim st v ch ti hp ng.
Chi ph t chc (organisation cost) pht sinh khi ngi ta tm cch kt hp ngun
lc ca mnh vi ngun lc ca ngi khc trong phm vi mt t chc, chng hn
mt doanh nghip, nhm theo ui nhng mc ch chung. Chng bao gm cc
chi ph thnh lp t chc, thng tin lin lc, lp k hoch, m phn v gim
st vic thc thi nhim v trong phm vi t chc.
Chi ph tun th (compliance cost) do cc c nhn v t chc gnh chu mi khi
h phi tun theo cc iu khon cng php (public law provision) ca chnh ph.
Cc cng dn v t chc phi tun th nhng rng buc th ch pht sinh t thu
kho v vic qun l cng ng. iu ny xy ra, chng hn, khi ngi dn phi
chi tiu ngun lc vo vic chun b bo co k khai thu v khi doanh nghip
phi trnh bo co chng minh l h tun th quy nh ca chnh ph.
Chi ph i din (agent cost) ca chnh ph ch cc chi ph ngun lc nhm vn
hnh cc c quan chnh ph, k c cc chi ph gim st nhng g din ra bn
trong v bn ngoi chnh ph. Chng thng c trang tri bng thu, l ph v
n cng (public debti).
Cu hi n tp
c gi by gi cn hiu y nh ngha hon chnh v th ch. Nhng tiu

chun thit yu ca cc th ch l g? ng sau tng cc th ch cn c
tnh ph thng l g? Hy a ra dn chng tr li cu hi.
i
Ton b ngha v ti chnh ca mt chnh ph. (ND)
137
Hy lit k nhng chc nng chnh m cc th ch c th thc hin trong x

hi.
S khc bit ch yu gia mt quy c, mt quy chun tip th
(internalised norm), mt quy chun x hi v mt quy tc bn trong ca mt
t chc x hi l g? Cc c ch m qua nhng th ch bn trong khc nhau
nh th c p t l g? Hy tm v d cho mi trng hp, c bit l gii
thch cch thc vn hnh ca ch ti dnh cho hnh vi vi phm quy tc trong
mi trng hp.
Bn c bit mt s v d v nhng iu cm k trong cng ng ca mnh hay
khng? Nhng iu cm k nh th c tn ti trong cc x hi khc hay
khng? Chng c phc v cho mt mc ch duy l no hay khng?
Chng ta nh ngha cc khi nim free-riding (s dng min ph), bi kch
t cng, tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhn nh th no?
Hy tm mt hoc hai v d thc t nhm minh ho cho mi hin tng trn
y. Hy t t cu hi cho bn thn l liu vn trong cc v d ny c th
c gii quyt tt hn bng cc th ch bn trong hay bn ngoi hay khng.
Nh sinh hc ngi M m v sau tr thnh nh khoa hc x hi Garrett
Hardin thut li chuyn cc v tinh Lansat u tin bay vng quanh tri t
khm ph ra l mt s khu vc vng Sahel hn hn ca Chu Phi c bo
tn kh tt, trong khi nhng di t bn cnh li cho thy mt thm thc vt
hon ton tr tri. Liu bn, vi t cch mt nh kinh t hc th ch bt u
pht l, c th gii thch ti sao t ai do t nhn s dng li c bo tn tt
hn hay khng? (Xem thm v cu chuyn ny qua bi Bi kch t cng
[The Tragedy of Commons], trong tc phm do Henderson ch bin [1993,
trang 88-91].)
Hy lit k nhng l do ti sao, trong nhng tnh hung nht nh, cc th ch
bn ngoi li c li th hn so vi cc th ch bn trong thun tu.
Bn c th tm ra mt v d no m , trong cng ng ca bn, mt th
ch bn trong bin thnh (hay c b sung bi) mt th ch bn ngoi hay
khng? L do v h qu ca n l g?
Bn c th tm ra mt v d no m , trong cng ng ca bn, mt th
ch bn ngoi c thay th bng mt th ch bn trong? L do v h qu
ca n l g?
Ti sao tng cho rng tham nhng bi trn bnh xe tng trng kinh t
c l l sai?
Chng ta mun hm iu g vi chc nng bo v ca nh nc?
Vn thn ch i din trong chnh ph l g? Hy tm mt v d t i
sng chnh tr thc tin.
Trong giai on k t khi kt thc cuc chin tranh th gii ln th hai n
khong nhng nm 1968-1971, cc th ch bn ngoi xut hin rng
buc cc chnh ph vo vic c nh t gi hi oi ca cc ng tin quc gia
(h thng Bretton Woods). n cui nhng nm 1970, h thng quy tc ny
sp v cc t gi hi oi tr nn linh hot, tc l, chng c bn c
quyt nh bi cung cu ca tng ng tin quc gia trn th trng. Liu bn,
t tri thc ca mt c gi bo ch nh bn, c th phng on c l ti sao
138
cc th trng tin t quc t li khng sp , m trn thc t li cn vn

hnh tt hn trc hay khng? Bn c th phng on c nhng th ch
bn trong no y gip m bo cho mt nhn t trt t no trong hot
ng bun bn tin t quc t hay khng?
Trong giai on chin tranh hay xung t x hi, cc th ch bn ngoi (k c
s p t php lut) thng v. Dn chng cho iu ny l s sp ca
phn ln b my phn b kinh t chnh thc c sau nm 1945. Bn c th
hnh dung ra nhng th ch bn trong phi chnh thc no thay th v tr ca
n hay khng? Bn c th hnh dung c iu g s xy ra trong i sng
kinh t nu nhng quy tc o c phng b (moral fall-back rules) nh s
trung thc c nhn hay s ng tin ca li ha cng v nt hay khng?
Sau nm 1989, phn ln h thng th ch bn ngoi ca ch ngha x hi
Lin bang Soviet c cng cc quc gia v tinh ca n sp , thng l do
thiu s p t. Trong nhng th h trc , ngi ta n lc hng thay th
hon ton cc th ch bn trong (cng cc t chc x hi dn s gip duy tr
chng), v chng thch thc quyn lc nh nc. Bn c th a ra cu tr li
trc gic cho cu hi l s thnh cng trong vic xo b cc th ch bn trong
l mt li th hay mt bt li, mt khi qu trnh chuyn i h thng bt u?
Bn c cho rng s xut hin ca Mafia (cc chuyn gia bo lc t nhn nhm
p t mt s th ch) sau s sp ca h thng quy tc bn ngoi l tt hay
xu? u v nhc im ca s p t theo kiu Mafia l g?
Cc th ch bn ngoi c to ra v thay i nh th no? Hy tm mt s v
d minh ho.
Bn c th gii thch ti sao cc nhm nh v cc x hi vi m (nh gia nh
hay cu lc b) li vn hnh tt hn vi cc th ch bn trong so vi nhng x
hi v m nh cc quc gia hay khng? C ch ch ti i vi cc hnh vi vi
phm quy tc trong mt gia nh v mt cu lc b l g? Cc c ch tng t
nh th c th vn hnh c tm x hi v m ca quc gia hay khng?
Nu khng th ti sao?
Hy lit k nhng c im then cht ca cc th ch v a ra nhng trng
hp thc tin t kinh nghim ca bn minh ho cch thc m qua vic
sao nhng nhng c im ny li c th gy nh hng xu n kh nng t
c cc gi tr con ngi c bn.
Cc th ch ra i nhm thc hin nhng chc nng no trong x hi hin
i?
Hy nh ngha cc loi chi ph phi hp khc nhau: chi ph giao dch, chi ph
t chc, chi ph i din ca chnh ph, chi ph tun th. Hy tm dn chng t
cuc sng hng ngy minh ho cc chi ph ny.
Ghi ch
1. Thut ng quy chun (normative) s dng y l theo nh ngha m ngi ta p dng ph
bin trong lut hc: nh hnh cch ng x ca con ngi cho ph hp vi mt quy tc chun
mc. ngha ny ca khi nim quy chun khc vi nh ngha vn ph bin trong kinh t
hc: m t tnh hnh cn phi nh th no cho ph hp vi mt tp hp gm nhng nhn nh
139
v gi tr [value judgementi] (v d: kinh t hc quy chun [normative economicsii] tng

phn vi kinh t hc thc chng [positive economicsiii]).
2. Trc xut (ostracism) c thc hnh Athens c i t nm 487 trc CN nh mt hnh
pht dnh cho nhng hnh ng xu xa. Cc cng dn thnh Athens in tn ca ngi b
ngh a i y 5 hoc 10 nm ln trn nhng mnh gm v (ostraka); mt s lng ostraka
mc s dn n hnh pht i y.
3. Mt s tc gi li nh ng khi nim m chng ti gi l cc th ch bn ngoi vi cc th
ch chnh thc. iu ny b qua s tn ti ca mt s th ch bn trong, vn c chnh
thc ho theo ngha l cc quy tc v ch ti km theo c p dng bi bn bi mt bn th
ba no .
4. Cc b lut t nhn (private code) v lut thng mi cng cha ng v s iu khon chnh
thc, mang tnh quy nh, nhm to thun li cho hot ng giao dch.
5. Nhn y chng ta cng c th lu , cam kt bo v cc c nhn ca chnh ph khng nht
thit phi hm rng ton b mi kha cnh ca nhim v bo v cng dn u phi t di
s kim sot ca chnh ph. Chng hn, nc Iceland thi Trung c (khong giai on 930-
1260) li lm lut thng qua mt t chc chnh tr. Quc hi t ra nhiu quy tc t bn ngoi,
v mt b my t php bn ngoi din gii php lut v quyt nh nhng v vic c th. C
hai u nhn ti tr t ngn kh. Tuy nhin, vic p t php lut v phn quyt ca to n li
c ph thc cho t nhn: nhng ngi ginh c phn quyt c li cho mnh c th thu
cnh st t nhn mt cch hp php thi hnh phn quyt (Friedman, 1979; Eggertsson,
1990, trang 311).
6. C nhin, y khng phi l chc nng duy nht ca chnh ph hin i. Nhng hot ng
khc ca chnh ph lin quan n vic sn xut hng ho v dch v cng cng bi cc c
quan chnh ph (chng hn, vic cung cp mt h thng t php), vic ti phn phi cc
quyn ti sn nhm chng li cch thc phn b chng trn th trng, v vic thu v qun l
thu cng nh cc khon l ph khc nhm ti tr cho chi ph i din cng cc chi ph khc
ca chnh ph. Chng ta s quay li nhng ch ny trong mc 10.1.
7. Tin th, cho php chng ti lu rng cc th ch s khng cn cn thit (a) nu mi ngi
u sng tch bit, ging nh Robinson Crusoe mt mnh trn o, hoc (b) nu tn ti tri
thc hon ho.
8. Mt s tc gi s dng thut ng chi ph giao dch nhm ch ton b cc loi chi ph phi
hp. Chng ti li a dnh thut ng ny m t cc chi ph giao dch kinh doanh trn th
trng. Chng ti cng loi tr chi ph vn ti (chi ph di chuyn sn phm v yu t sn
xut), bi chng khng c nhng c im thng tin in hnh ca chi ph phi hp nh nh
ngha y. Song phi tha nhn l mt b phn chi ph quan trng trong phn gi tr gia tng
ca dch v vn ti li cha ng chi ph thng tin v chi ph giao dch.
i
nh gi v gi tr, tnh thch ng, hay vai tr quan trng ca mt ngi hay mt s vt no trn c s
nim tin, kin hay thin kin c nhn thay v d kin thc t (nh gi ch quan).
ii
L thuyt kinh t a ra nhng nhn nh v gi tr (value judgement) v m t nhng g cn phi lm
gii quyt cc vn kinh t. (ND)
iii
L thuyt kinh t m t cch ng x ca nn kinh t cng nguyn nhn ca n, song li khng khuyn
ngh bt c chnh sch kinh t no thay i li ng x . (ND)
140
CHNG VI. CC H THNG TH CH V TRT T X HI
Trong chng ny, chng ta s chuyn trng tm t cc th ch ring l sang cc

h thng quy tc tng th cng kiu trt t m nhng h thng nh th c th gip
to ra. Chng ta bt u bng cch tm hiu h thng l g, ri xem xt h thng
th bc ca cc quy tc, t hin php cho n lut thnh vn (statute law) v cc
quy nh.
a ra lun im rng nhng h thng quy tc no m v c bn l hi ho th
u c nh hng su rng n i sng kinh t, chng ta s nghin cu hai cch
hnh thnh trt t kinh t - x hi khc nhau:
(a) trt t th bc hay trt t tr nh (hierarchical/planned order), do mt bn
tay sp xp no to nn, chng hn trong mt nn kinh t ch huy m
ti sn, hng ho, vic lm v u t thuc s hu tp th c phn b
theo k hoch ca ai ; v
(b) trt t t pht (spontaneous order), vn tin ho khi mi ngi tun th mt
s quy tc nht nh, chng hn trong mt nn kinh t th trng m
nhng ngi ra quyt nh c t li thc y v cc mc gi xut hin t
qu trnh cnh tranh cho h bit nhng g ang c ngi khc nh gi
cao v ngc li.
Trt t t pht da trn mt tm nhn, n nhn thc th gii nh mt v tr ang
tin ho. Nhng con ngi khc nhau c thc y theo ui, xut pht t
ch t do ca mnh, nhng mc tiu t lp a dng v hay thay i, trong qu
trnh h s dng tri thc phi tp trung ca bn thn. Tri li, trt t th bc li
da trn gi thuyt rng mt s i din chnh tr (political agent) no va c
kh nng thu tm v s dng ton b tri thc cn thit cho vic a ra nhng
quyt nh lin quan, va c quyn lc cng bch ngi khc tun theo mnh
lnh ca mnh. Kinh nghim cho thy vic to dng trt t th bc (hierarchical
ordering) khng vn hnh tt trong nhng h thng phc hp khng ngng tin
ho, cn hnh thc t to dng trt t t pht (spontaneous self-ordering) li ha
hn s dng tt hn tri thc chuyn mn ho v phn tn ca con ngi.
Chng ta cng s nhn thy l c th din gii vn ho nh mt h thng gm
nhng quy tc c h tr bi cc gi tr chung.
Chng ta s kt thc chng ny bng vic bn qua khi nim php tr (rule of
law). Vai tr ch yu ca php tr l nhm bo v t do c nhn v hn ch xung
t. N bao hm nhng b quy tc rng buc cch ng x ca c nhn, km theo
l cc quy tc th tc (procedural rules). Trn nhiu phng din, n b tr
cho cc th ch kinh t ca h thng t bn ch ngha m chng ta s bn ti
trong Phn II.
141
Legum servi sumus ut libery esse possimus.

[Chng ta l nhng n bc ca php lut, nh chng ta c th c t do.]
(Tullius Cicero, 106-43 trc CN, lut s v tc gia ngi La M)
Ubi non est ordo, ibi est confusio.

[ u khng c trt t, s hn lon.]
(Frater Lucas Bartolomeo Pacioli [1335-1520?], Treatise on Double-Entry Book-
keeping [Chuyn lun k ton kp], 1494)
Chng ta cha bao gi thit k c h thng kinh t ca mnh. Chng ta khng thng
minh lm iu .
(Friedrich A. Hayek, The Political Order of a Free People [Trt t chnh tr ca mt dn
tc t do], 1979)
Khng ai kh nng nm bt th gii y a ra nhng ch dn thit thc.

(Martin Heidegger, trit gia ngi c, trong cuc tr li phng vn tp ch Der
Spiegel ca c nm 1966 v in nm 1976 sau khi ng mt)
Trong nhiu nim hnh phc v quyn t do khc m cc thn dn ca B h c

hng khng g m h coi l qu gi v ng trn trng hn iu ny c dn dt
v chi phi bi mt hnh thi php tr chc chn ch khng phi bi bt k mt chnh
th bt trc v c on no.
(Trch thnh nguyn th ca H Vin gi Vua James I, ngy 7/7/1610)
6.1 Cc h thng x hi v h thng th bc ca cc quy tc

H thng nhn to v h thng t t chc
Trng tm ca chng trc l nhng th ch ring l. Trn thc t, cc th ch
phc v mc ch ca chng khng phi thng qua vic ngi ta tun th chng
mt cch bit lp, m ng hn l bng cch hnh thnh nn nhng nhm quy tc
tng h. Chng to ra mt h thng quy tc v h thng ny n lt li tc
ng n h thng hin tng th gii thc. Ni cch khc, chng ta phi nghin
cu mt trt t quy tc (order of rules), n gip xc lp nn trt t hnh ng ca
con ngi (order of human actions). Chng ta phi t duy trn phng din cc
h thng quy tc v cc h thng kinh t - x hi.
Qua khi nim h thng, chng ta hiu v mt cu trc bao gm nhiu phn t
(element) tng tc vi nhau. H thng c th kh n gin, chng hn mt chic
ng h. l mt h thng nhn to do ngi th ng h to ra, v s tng
tc mang tnh cht c kh hay in t y lin quan n mt thuc tnh s tin
ti ca thi gian. Nhng h thng khc th phc tp hn; chng cha ng v s
phn t m s tng tc ca chng c quyt nh bi v s thuc tnh. Nhng
hiu ng lin quan n cc thuc tnh khc nhau c ch ra trong Hnh 6.1 qua
cc mi tn vi hnh th khc nhau. V d y l mt h thng sinh thi, trong
cc loi ng thc vt khc nhau tng tc vi nhau theo nhng c im khc
bit tn ti.
Cc h thng phc hp th kh tr nh v vn hnh. Trong s c nhiu h
thng mang bn cht t t chc (self-organising) v t iu chnh (self-
142
correcting). Chng hn, mt h sinh thi t nhin th khng phi do mt nh qun

l no vn hnh hay do mt nh hoch nh no thit k nn. Thay vo , qu
trnh phi hp ca n ph thuc vo s hnh ng v bt hnh ng t pht ca
nhng sinh th (organism) a dng. Khi nghin cu mt h sinh thi nh th,
chng ta c th khm ph ra rng hnh thc t t chc (self-organisation) ph
thuc vo vic ton b s phn t a dng tun theo nhng quy tc hay nhng yu
t thng xuyn (regularities) no m gia chng li hnh thnh nn mt h
thng. Cc h thng phc hp cng kh d c tnh m, tc l, chng c th phi
tri qua qu trnh tin ho theo hng bt nh, t giai on ny sang giai on k
tip (Hnh 6.1). S bin i t pht ca cc phn t v cc c tnh din ra; cc
phn t xut hin, bin i v bin mt. Chng c th nghim v chn lc hay
thi loi, v tn hiu phn hi (feedback) s m bo cho h thng c n nh,
qua cc m thc d nhn bit mi xut hin. S tin ho ca mt h sinh thi
theo thi gian l v d thch hp gip minh ho cho cc qu trnh tng tc: bin
i (variation), chn lc (selection) v n nh (stabilisation).
Mt h thng vn phc tp v khng ngng tin ho khc l nn kinh t hin i,
ni hng triu c nhn tng tc t pht vi nhau vi rt nhiu c im a dng,
v l ni m qu trnh tin ho din ra (Anderson & cng s, 1988; Parker &
Stacey, 1995). Ton b s thnh vin a dng ca n khng hot ng trong tnh
trng hn lon, m h hnh ng mt cch c h thng, tun theo mt h thng
th ch. V th, h th hin nhng m thc tng tc c trt t. Bn thn h thng
quy tc gip iu chnh hnh vi ca nhng ngi ra quyt nh kinh t cng c xu
hng ph thuc vo s thay i tin ho.
Nng lc nhn thc hu hn ca con ngi nh bn trong mc 3.1 thng
khin cho vic quy nh r rng mt s quy tc m cc hiu ng ph ca chng li
cng c ln nhau l cn thit. Ton b s quy tc ring l phi c phi hp (sp
xp) tr nn hu hiu. Chng hn, cc th ch bo v t hu to ra v s h
qu, mt trong s c th dn n ch nhng ngi c ti sn cnh tranh vi
nhau tm ra nhng ch s hu ti sn khc m h c th trao i quyn ti sn.
V th, nu ngi ta nh r nhng quy tc m bo cho t do hp ng v ngha
v hp ng th s rt hu ch. Nh vy, t hu (private property), t do hp ng
(freedom to contract) v ngha v (liability) hnh thnh nn mt h thng bao gm
nhng th ch hi ho vi nhau mt trt t quy tc. Mt khc, nu mi ngi
c hng nhng quyn ti sn bo m (protected property rights) m li
khng c quyn t do hp ng th mu thun s ny sinh: t hu c dng vo
vic g khi m vic mua bn hay cho mn cc quyn ti sn theo hp ng li b
ngn cm hay b hn ch nghim ngt? Ch khi nhng quy tc khc nhau hnh
thnh nn mt tng th tng i hi ho, chng mi c tc dng to ra trt t
ng thi hn ch nhng hnh vi c hi ch ngha v tu , vn lm suy yu kh
nng tin on (predictability) v s tin tng.
Hnh 6.1 Cc loi h thng
143
Hnh 6.1: Cc loi h thng
H thng ng, n gin
Giiai on 1 Giiai on 2 Giiai on 3 Giiai on n

H thng ng, phc tp
H thng m, phc tp (ang tin ha)
B bin i thnh B* C c chn ra Phn t mi E xut hin

Cc mi quan h thay i
144
Cc h thng quy tc s vn hnh tt hn khi iu chnh hnh vi ca con ngi

nu chng hnh thnh nn mt h thng th bc bt u t cc quy tc khi qut
cho n nhng quy tc c th. Cc quy tc khi qut v ph thng thng l tru
tng; chng c th bao gm nhng quy chun lun l tip th (v d: Ngi
khng c n cp) hay nhng th ch bn ngoi khi qut m ngi ta quy nh
trong cc bn tuyn ngn nhn quyn hay cc lut c bn (basic laws). Chng
c xu hng ph nh nhng th ch c th hn nu mu thun ny sinh. Chng
hn, cc quy tc c th hn c th gii thch iu g cu thnh hnh vi trm cp
trong mt ngnh ngh c th. Nhng quy tc nh th c th nm trong lut thnh
vn (statute law) hay cc lut con (by-law) c th. Nh vy, cc quy tc quan
trng nht to ra khung kh cho nhng quy tc cp thp hn. c bit, cc h
thng quy tc theo th bc nh th l c trng ca cc th ch bn ngoi.
H thng th bc (hierarchy) ca cc th ch bn ngoi c xu hng gm ch yu
cc quy tc thuc ba cp khc nhau: tc l, hin php nh cao nht, lut
thnh vn gia v cc quy nh di cng (Hnh 6.2). H thng th bc ny
rng buc nhng tho thun c nhn no th c th hnh thnh mt cch hp php,
v chng s c din gii nh th no khi ny sinh nghi hoc. Thng thng,
cc quy tc hin nh c la chn thng qua qu trnh son tho hin php. n
lt, mt s quy tc hin nh nht nh li cp n qu trnh ra quyt nh tp
th m qua cc o lut v quy nh ra i. Nhng o lut v quy nh ny
iu chnh cc hp ng c lp ra tm tc nghip phi tp trung. Nu ny sinh
nghi ng v tnh hp php ca nhng rng buc cp thp c th, vn s c
nh gi t di ln, tc l t quy chun c th n quy chun khi qut.
Nhng h thng th bc nh th khin cho mi ngi hiu c cc quy tc d
dng hn, v chng gip to ra trt t gia cc quy tc khc nhau v duy tr s
nht qun qua thi gian. Nu mt c quan quyn lc ban hnh nhiu phn quyt,
ngh nh, ch d, ukase (thng l ca cc Sa hong chuyn ch trc kia v ca
nc Nga ngy nayi, theo phn quyt c a ra cho tng trng hp m
khng tham chiu n mt s chun mc khi qut v nht qun no ), hay
fatwa (t truyn thng lut Hi gio, theo cc mullahii khc nhau ban hnh
nhng phn quyt rng buc sao cho ph hp vi din bin ca ngy hm y) th
s xut hin nguy c v tnh trng thiu nht qun, c on v ba bi. Cc quy
tc khng th hiu c, v th chng khng to ra tc dng quy chun cho hnh
vi c nhn. Chng khin cho mi ngi mt phng hng v gy ra hn lon.
Kiu quy tc nh th d hng ti s chuyn ch v phn bit i x, v do
thng b coi l bt cng. Nh mt thc t khng ng c m vn c thng
xuyn xy ra, tnh trng sinh si ny n thiu h thng ca cc quy tc gy ra thi
phc tng hm hc v s che du suy ngh cng ng c c nhn ch thc,
mt tnh th i nghch vi s cnh tranh tng cng khai v s nh gi
nghim tc v nhng tng v th nghim mi; v vy, n khng dn ti hot
ng phi hp v i mi hu hiu, v do khng dn ti thnh vng v t do.
i
Theo Hin php 1993 ca Lin bang Nga, ukase l sc lnh ca Tng thng, c hiu lc php lut (song
c th khng thay i cc quy nh ca php lut hin hnh v c th b thay th bng lut do Quc hi
Lin bang thng qua). (ND)
ii
Gio s Hi gio chuyn gii thch lut Hi gio. (ND)
145
Hnh 6.2 Mt h thng th bc ca cc th ch bn ngoi
Lut t
nhin
Ph thng/khi qut
Tuyn ngn
H thng th bc ca cc nh lp php
nhn quyn
Sa i v kim sot tnh hp php

/ lut c
bn
Cc quy tc hin nh khc

(mt s l siu quy tc chi
phi lut php cp thp hn)
c th/hp
Lut thnh vn
Lut con/quy nh
Rng buc cc
tha thun c nhn
Rng buc v to
dng trt t hnh
ng c nhn
Consistency with internal norms of society: nht qun vi nhng quy chun bn
trong ca x hi.
H thng quy tc c th thun tu bao gm cc th ch bn trong, nh trng hp

cc h thng vn ho (xem mc 6.4 di y). Thng thng, cc h thng quy
tc bn trong khng cha ng nhiu quy tc th bc v quy tc th tc
(hierarchical/procedural rule) r rng, d vy chng ta vn thng hiu cch thc
m cc quy tc xung khc tr nn hi ho vi nhau, chng hn khi chng ta chp
nhn l khng nht thit c phi ni ra s tht trong mt s tnh hung cc oan
no nu nh s t do v cuc sng ca ai y ang gp nguy him. Cc th
ch bn ngoi hay nhng hn hp th ch bn trong v bn ngoi i hi cc quy
146
tc th tc (procedural rules) nhm ch ra cch thc gii quyt nhng mu thun

kh d. Vn ny sinh khi quy tc bn trong ca cng ng li mu thun vi
quy tc bn ngoi. Lc , chi ph gim st s tun th v p t cc quy tc bn
ngoi t ra gii hn cho nhng g m chnh ph c th t c bng cc th ch
bn ngoi. Ngi ta nh gi rng vo bt c thi im no chnh ph cng ch
c th p t nhiu lm l t 3 n 7% ton b quy chun php l thng qua hnh
thc cng bch nu thiu thi tun th t pht (Kimminich, 1990, trang
100). V th, cc quy tc bn ngoi mi cp u cn phi nht qun mc
hp l vi cc quy tc bn trong ca x hi (m mt s th hin qua lut t nhin)
nhm m bo rng nhng quy tc ny c tc ng quy chun n cch ng x.
Trong mt s tnh hung nht nh, khi cc quy tc mu thun vi nhau, ch c s
tho lun lun l thn trng mi kh d sc gii quyt mu thun.
Trong h thng th bc ca cc ch bn ngoi (hierarchy of external institutions),
chng ta nhn thy nhng khng nh r rng hn v cch thc m cc quy tc
khc nhau lin h vi nhau. Cc quy tc hin nh cp rt cao thng nm trong
cc bn tuyn ngn nhn quyn, cc lut c bn hay phn dn nhp hin php;
chng quan trng hn cc quy tc cn li. Chng c xu hng c ph chun
bi nhng hi ng c bit v thng ph thuc vo nhng iu kin chp thun
c bit. Trong mt s h thng php l, nhng th ch cp cao ny d vy vn
phi hi ho vi lut t nhin (natural law) - c th hiu l i din cho nhng quy
tc v gi tr vn c tin tng su sc trong cng ng, bo v nhng quyn bt
kh xm phm ca con ngi. Khi nim nhng quyn bt kh xm phm
c bit n Chu u t thi c i v nh hnh nn nhng b quy tc v cc
quyn t do c bn trong bui u ca k nguyn hin i. V d, hin nay chng
c phn nh trong Tuyn ngn Nhn quyn ca M (US Bill of Rights), Hin
chng cc quyn c bn ca Chu u (European Basic Rights Charter), v Cng
c Nhn quyn ca Lin Hp Quc (Human Rights Convention). Di lut t
nhin v cc lut c bn l nhng quy tc hin nh khc, c xu hng c th hn.
Chng thng bao gm nhng quy tc cng php th tc (procedural public-law
rule), quyt nh cch thc thng qua v p dng quy tc ng thi hng dn cc
c quan khc nhau ca chnh ph (siu quy tc meta rule), khc vi nhng quy
tc hng dn hnh vi ca con ngi. Xut pht t trn xung theo h thng th
bc ca cc th ch bn ngoi (Hnh 6.2), h thng th bc ca cc nh lp php
(hierarchy of legislators) cng i t cao xung thp, t c quan lp php vi phe
a s gin n (simple majority), trong trng hp ca nhiu lut thnh vn, cho
n b my chnh quyn, ni thng qua nhiu lut con (by-law) v cc quy nh
c th hn trn c s o lut ban quyn (enabling legislationi). Khi nhng quy
tc cp thp nh th b t du hi, chng phi c sa i v kim tra tnh hp
php bng cch i chiu vi cc quy tc cp cao hn v ph thng hn.
Cc h thng quy tc h tr nhn thc

H thng th bc ca cc th ch vn hnh nh sau: Cc c nhn k kt nhng
hp ng c nhn (private contract) hp tc. iu ny c th chu s iu
i
147
chnh ca nhng quy nh hay lut con c th, chng rng buc nhng g m cc
bn tham gia hp ng c php lm v lm sng t nhng kha cnh ca tho
thun m hp ng khng quy nh r. Chng hn, hp ng c nhn c th l
gia ngi s dng lao ng v cng nhn, nhm xc lp mt mi quan h lao
ng. Quyn t do tham gia vo mt hp ng nh th c th, bt lun l v l do
tt hay xu, chu s rng buc ca nhng quy nh cm lm vic vo nhng gi
nht nh. C nhin, hp ng y cn ph thuc vo lut thnh vn chnh thc
(formal statute law), vn ng trn cc quy nh nu mu thun tr nn r rng.
V ton b lut thnh vn li khng quan trng bng nhng quy tc th bc cao
hn, nm trong cc bn hin php thnh vn v bt thnh vn. Nu mu thun
xut hin, to n hin php s c yu cu phn x xem mt lut thnh vn no
ph hp vi hin php nh th no; n c th pht hin ra l lut thnh vn kia
v hiu do mu thun vi mt iu khon hin php c th bc cao hn. n lt
cc quy tc hin nh li phi ph hp vi tuyn ngn nhn quyn (bill of rights)
v t nht l trong truyn thng Anglo-Saxoni vi lut t nhin (natural law).
Chng hn, hp ng s v hiu nu n cho php lao ng n l (slave labour), v
tnh trng n l b coi l vi phm lut t nhin. Cc th ch cp cao hn hnh
thnh nn mt khun kh to ra s n nh v m bo tnh nht qun cho cc
quy tc cp thp hn. H thng th bc th hin mt h thng php l theo
ngha va nu trn. Trong cc x hi hin i, n c xu hng tr nn phc tp,
ng thi n cng tin ho, phn nh nhng bin ng trong bi cnh th gii
thc m h thng php l y iu chnh. Song nhn thc y li cho thy cc h
thng quy tc phc tp th kh tun th, do chnh cc quy tc n gin li c
nhiu nh hng hn khi to dng trt t cho mt th gii phc tp (xem mc
5.5).
Tr li vi v d v mi quan h tuyn dng: mt h thng quy tc xung quanh
hp ng lao ng em n cho nh tuyn dng v ngi lao ng s tin tng
ln hn v cch thc m nhng bin c trong tng lai s c gii quyt theo
hp ng m (open-ended contract) ca h. Mt h thng quy tc cng khin cho
cng vic son tho hp ng tuyn dng tn km hn, v nhiu tnh hung c
th m l ra phi quy nh thng qua tho thun c nhn, v thm ch khng th
tng tng ra ni vo thi im k kt hp ng, li c nh ot bi cc yu
t trong h thng th ch ph thng, khi nhng tnh hung nh th xy ra. Nu
cn c nhng iu chnh c th trong hp ng tuyn dng m th cc chi tit c
th c iu chnh trong khi tng th hp ng vn tip tc din ra trong phm
vi nhng yu t hp thnh (constitutional element) n nh v ng tin cy ca h
thng, nh vy m s tin tng ln nhau gia nh tuyn dng v ngi lm thu
c m bo.
H thng th bc ca cc quy tc gip x l vic thay i th ch

Do th gii hp ng c nhn m ng v tin ho nn h thng th ch tng ng
cng cn c kh nng tin ho. Mt chc nng then cht ca h thng th bc ca
i
148
cc quy tc l nhm h tr cho qu trnh tin ho trong h thng quy tc. Nhng
quy tc th bc cao hn t ra nhng g m cc quy tc cp thp hn c th quy
nh v c th khng quy nh, ngay c khi chng b thay i. Chng m bo
cho s nht qun ni ti trong h thng quy tc v chi phi trnh t iu chnh quy
tc. Cc siu quy tc (meta rule) ny khc vi nhng th ch tc ng trc tip
n hnh vi ca ngi dn bnh thng (t php private law) ch chng ch
dn cho nhng ngi vn hnh h thng quy tc bn ngoi (cng php public
law). Cc siu quy tc cng ban b nhng trnh t quen thuc dnh cho vic thay
i nhng quy tc cp thp c th khi cn thit. Nh vy, cc th ch cp cao hn
to ra mt khun kh gip khoanh nh nhng thay i no c th din ra v
chng s c quyt nh nh th no. iu ny cn thit cho s vn hnh d tin
on ca h thng th ch qua thi gian. Nhng quy tc hin nh cp cao hn
gip duy tr kh nng tin on ca s vic trong khi cc quy tc cp thp hn
phi c iu chnh theo hon cnh mi. Nhng h thng th ch thiu h thng
th bc ca cc th ch nh th s cn tr s iu chnh mang tnh tin ho. V
lu di, chng c th tr nn thiu nht qun v chc chn.
Vic duy tr s hi ho v c kt ni ti ca cc h thng th ch phc tp, tc l
duy tr trt t quy tc, l iu khng d dng g. Tnh trng thiu hi ho c th
trnh c khi nhng ngi thit lp quy tc hn ch ban b nhng th ch cp
thp c th v ch trng thc y nhng quy tc khi qut, n gin. S gia tng
nhanh chng ca nhng lut l chi tit, c th tht kh c th c xem l du
hiu ca mt quc hi hiu qu. ng hn, l du hiu cho thy cc quy tc
khi qut b sao nhng khi ngi ta ch tm vo chuyn can thip t c
nhng mc ch c th. Kiu thit lp quy tc nh th to ra s bt an cho nhng
ai phi tu thuc vo chng, v khng ai c th bit cha ni g n tun th
v vn quy tc cp thp c th. Khi cc quy tc c sinh si ny n, h thng s tr
nn bt n. Trong tnh hung nh th, vic n gin ho v hp l ho cc quy tc
cp thp v pht trin nhng th ch ph thng mi c th l mt cch lm tt
cho h thng th ch li tr nn hu hiu hn (Epstein, 1995). Nng cao nng lc
phi hp ca cc th ch theo cch l mt kha cnh quan trng ca cng cuc
ci cch kinh t.
Khi nim then cht

H thng (system) c nh ngha l mt cu trc a phn t. Chng ta ni ti
h thng phc hp (complex system) khi cc phn t ca n tng tc vi nhau
qua nhiu c tnh lin quan. Nu h thng m ng cho tng lai, theo ngha l
cc phn t hay c tnh ca n thay i khn lng, chng ta gi l h thng
ang tin ho (evolving system). Lc , s bin i (variation), chn lc
(selection) v t n nh (self-stabilisation) tng tc vi nhau nhm to ra nhng
m thc d nhn bit mi. Khi chng ta xem xt nhng th ch c mi lin h ln
nhau, chng ta ang cp n mt h thng quy tc (rule system). N c th
c sp xp bi kinh nghim v tri thc tin ho (h thng th ch tin ho
evolved institutional system) hoc bng cch thit k (h thng th ch tr nh
149
made, designed institutional system). Nh vy, trt t quy tc (order of rules) c

th l do tr nh hay mang tnh t pht.
H thng th bc (hierarchy) l mt h thng m v th v quyn hn c
phn hng theo chiu dc, nhng th bc cao hn c quyn iu khin v sp xp
nhng th bc thp hn. Trong mt h thng theo chiu dc nh th, trt t c
p t t trn xung.
Lut t nhin (natural law) da trn s khng nh rng con ngi c mt s
quyn bt kh xm phm nht nh. Theo Aristotle, mi ngi ai cng c mt s
quyn ti quan trng v bt kh xm phm no , bt k ni h sng cng nh
nhng quy c v lut l m cng ng ca h tun theo. Lut t nhin tha
nhn, tt c mi ngi u bnh ng trn mt s phng din c bn no .
Trong k nguyn hin i, khi nim lut t nhin vi t cch mt nguyn l
php l cp cao tip tc c tha nhn sau nhng g tng xy ra vi cc ch
ton tr. Ngy nay n c tha nhn rng ri nh l ngun gc ca mt s quyn
t do th ng c bn [basic negative liberties] (thot khi s can thip ca cc
c quan quyn lc v nhng ngi khc).
Lut thnh vn (statute law) l mt b phn ca h thng php lut c thng
qua v vit thnh vn bi mt c quan lp php chnh thc (phn bit vi thng
lut [common law] v lut n l [case law]).
Siu quy tc (meta rule) l nhng quy tc th tc (hay nguyn l) khng trc tip
tc ng n ngi dn song li nhm mc ch duy tr s hi ho ca h thng
quy tc bn ngoi. Chng chi phi phng thc thay i th ch, ai l ngi khi
xng, khi a s (majority) no thng qua s thay i , v cch gii quyt
mu thun ny sinh khi thay i quy tc. V d v mt siu quy tc l iu khon
theo to n hin php c th xem xt lut mi xc minh liu n c tun theo
cc nguyn l hin nh hay khng.
6.2 Hai hnh thi trt t x hi

Hai phng thc to dng trt t
V c bn, nhng hnh ng ca con ngi c th hnh thnh nn trt t theo hai
cch:
trc tip, do mt quyn lc bn ngoi lp k hoch v to dng trt t bng
nhng hng dn hay ch th nhm t c mt mc ch chung (trt t c t
chc hay trt t tr nh);
gin tip v t pht, t nguyn, do nhng ch th khc nhau tun theo nhng
th ch chung (trt t t pht hay phi tr nh).
Vic to dng trt t t pht din ra thng xuyn trong t nhin. Xin ch nu ra
y hai v d: khi bn thi vo mt git nc x phng, cc phn t t sp xp
trong mt ci bong bng, mt s dn xp kh d tin on; v nhng t bo c
th phn hay th tinh s t ti sinh mt cch t pht thnh nhng sinh th sng
kh d nhn bit m khng cn mt bn tay to dng trt t no t bn ngoi gip
dn xp iu . Chng ta cng nhn thy nhiu trt t t pht gia mi ngi vi
150
nhau, cho php chng ta da vo nhng yu t thng xuyn (regularities) trong

cch ng x: khi i ra bi bin, mi ngi thng t tch u trong khng gian
c c s ring t ti a. V khi cnh tranh, ngi mua v ngi bn phi hp
vi nhau. Trong tt c cc qu trnh to dng trt t t pht ny, nhng thnh t
khc nhau u bnh ng, tun theo nhng quy tc nh nhau. Khng ai hnh x
nh mt ch th quyn lc iu khin ngi khc.
Song chng ta cng c th nhn thy rng qu trnh to dng trt t nhiu khi li
c thc hin bi bn tay hu hnh ca mt quyn lc. Nhng toan tnh k
lng c th ch dn cho mt ai phi hp cc ch th hnh ng khc nhau,
mt b no khng ngng t duy c th khin cho nhng b no khc chuyn
ng, ta nh cc qun c trn bn c vy.
S khc nhau c bn gia hai cch to dng trt t cho hnh ng ca con ngi
c th c minh ho qua nhng php so snh sau y:
(a) a tr hay ngi b chi tr tu ho bng cch di chuyn cc cn gt
trn bng iu khin in t p t mt trt t c t chc ln s chuyn
ng ca con tu. Khi quan st cc dng lu thng trn ng ph t trn
cao, chng ta cng nhn thy trt t. Song y li khng c ai nm quyn
iu khin, hng dn ngi iu khin phng tin mt cch chnh xc lc
no th tng tc, nhn phanh hay r. Thay v th, ci trt t quan st c li
din ra t pht v hnh vi ca con ngi c dn dt bi nhng th ch
cm on, cc quy tc giao thng, v li ch t thn khi trnh va chm.
Trong phm vi nhng rng buc ny, mi ngi c t do quyt nh cch
thc v a im iu khin khin phng tin;
(b) bn ngoi ca s ca chng ti trong mt khu trng s mi, chng ti nhn
thy s tn ti song song ca hai kiu trt t: cc nh quy hoch v kin trc
lm nn nhng con ng lt xinh p, nhng nhiu khi ngi ta li i
tt qua thm c v lung hoa. R rng, trt t tr nh khng phc v nhng
ngi s dng bnh thng, h dn dn hnh thnh nn l trnh di chuyn
ca mnh. Nh vy, vn t ra y l: liu trng i hc c nn p t
trt t nhn to hay khng, hay cho php ci trt t t pht vn xut hin
t ni m mi ngi mun i? iu ny li dn n cu hi tip theo: vic
kt ni li i c thit lp v li ch ca ai, ca cc sinh vin v ging vin,
hay ca cc nh quy hoch vn ri khi trng t lu ri?
Trong nhng h thng tng i n gin, s t chc v hp tc c mc ch
thng qua hnh thc phi hp bng mnh lnh t trn xung c th thc s hiu
qu. Nhim v phi hp cng tr nn phc tp th hnh thc to dng trt t t
pht cng kh d c li. iu ny c bit ng khi h thng ng cho s tin
ho bt nh. Chng hn, cng vic sn xut mt hay mt vi m hnh t c
lp k hoch v phi hp trong phm vi mt hng, song s phi hp vi ngi
mua v cc nh cung cp khc li din ra t pht thng qua hot ng cnh tranh
trn th trng.
151
Khi nim then cht

Chng ta ni ti tnh t pht (spontaneity) trong qu trnh to dng trt t x hi
nu cc m thc d tin on xut hin nm ngoi ch c mc ch ca ch th,
m ng hn l h qu t nhng hnh ng ring r ca con ngi. i lp vi t
pht l ch nh (purposive), hnh ng c ch nhm t c mt kt qu
tr tnh sau mt qu trnh tng tc.
Nhng to tc ca con ngi thng c sp xp theo mt m ngi ta

suy tnh k lng. t nht l cho ti tn by gi, s can thip ca con ngi vo t
nhin vn din ra theo mt k hoch, mc d mt s nh phn tch hin ang d
on l cng ngh nano, hnh thc t m phng (self-patterning) t pht ca vt
cht tng t nh s sp xp sinh hc ca vt cht hay s pht trin ca mt
tinh th s sm tr nn kh thi, nh vy cc loi vt liu v thit b s c to
nn t trong ra (t thng tin di truyn, chng hn), thay v theo mt bn
ngoi (Drexler, 1986). Do chng ta qu quen vi s to dng trt t tr nh
(planned ordering) nn chng ta nhn thy hnh thc to dng trt t t pht lun
kh hiu, chng hn s sng mi tin ho ra sao sau khi t bo th tinh hay th
trng to ra nhng sn phm mi m v phc tp nh th no. V vy, con ngi
nhn thy nhng hin tng em n s kinh ngc v khip s, v thng
chp nhn mt bn tay sp xp hu hnh nhm quy gin qu trnh to dng trt t
thnh mt hnh ng lp k hoch n gin v d hiu hn (cch gii thch theo
mc ch lun teleologicali explanation). Ngi ta c l cng a nhng mi
quan h nhn qu n gin, r rng v n nh, v do h cm thy khng thoi
mi vi li din gii v bn tay v hnh.
S khc bit gia cc trt t hnh ng t pht v tr nh vi cc trt t quy tc
(Hnh 6.3) tng c Friedrich Hayek nhn mnh, ng da vo cc tc gia tin
bi trong trng phi kinh t hc o, nh Carl Menger (v d, [1883] 1963, trang
35-54). Do c hai hnh thc to dng trt t ca trt t hnh ng v trt t quy
tc tn ti bn cnh nhau nn chng ta phi hc cch chung sng vi c hai; chng
hn, ci trt t ch yu l c t chc v c k hoch ca gia nh v doanh nghip,
v ci trt t t pht ca th trng v x hi m (open societyii). Nh chng ta s
thy di y, c hai cng c phi hp ny u i hi nhng h gi tr, quan
im v cch thc x s khc nhau, bi th vic chuyn i t trt t th bc, tr
nh (planned, hierarchical order) sang trt t m, t pht (open, spontaneous
order) l khng d dng (Hayek, 1988, chng 5).
i
Mc ch lun (teleology): Thuyt cho rng cc s kin v din bin l nhm t c mc ch no v
din ra v iu . (ND)
ii
Ch mt x hi m ngi dn c hng kh nhiu quyn t do, nh trong mt nn dn ch chng
hn. (N.D.)
152
Hnh 6.3 Trt t hnh ng v trt t quy tc
Cc hnh ng Cc th ch
c to trt t nhn to,
c phi
hp
bng cc Cc theo
bng v QUY TC h quy tc
ch th (bn tay tr (bn tay c
hu hnh) v hnh) to trt
t t pht
Trt t tr Trt t t pht, Cc th ch

nh, nhn to phi tr nh tin ha
h thng th bc, bnh ng, t do,

s cng bch hnh ng t
nguyn
Trt t tr nh v hn ch ca n
Trt t tr nh (planned order) gi nh trc, nh chng ta lu , mt bn tay
to dng trt t no , n trao cho nhng ch th khc nhau nhng ch dn r
rng v cch thc hnh ng. Trt t tr nh lun hm mt no v s
phi hp thng qua nhng ch th hay quy nh (prescriptions) c th - chng hn
mt dn nhc (tun theo ch dn ca nh son nhc v ca nhc trng), cc cuc
hnh qun ca cc n v qun i, hay s phi hp hot ng sn xut trong
phm vi mt nh my theo k hoch sn xut m nhim v c th c giao
cho nhng ngi i din (agent) khc nhau.
S phi hp hnh ng ca con ngi trong phm vi trt t th bc, tr nh
(designed, hierarchial order) t ra nhng i hi to ln v:
(a) s sn c ca tri thc v kh nng ca nhng ngi phi hp hnh ng
trong vic thu thp thng tin lin quan;
(b) kh nng ca nhng ngi lnh o nhm tip thu, s dng v truyn t
nhng thng tin nh th; v
(c) kh nng ca nhng ngi lnh o nhm thc y nhng ngi i din
pht huy n lc v gim st hot ng ca h.
Khi h thng tr nn phc tp v m ng, gii hn nhn thc ca nhng ngi
lnh o trong vic lp k hoch v to dng trt t c th d dng chuyn thnh
mt tr ngi. Trong nhng tnh hung phc tp, chng hn nh vic phi hp
hng triu ngi mua v ngi bn vi hng ngn th hng ho v dch v khc
153
nhau, s phi hp k hoch tp trung t trn xung chc chn s suy yu bi bi

ton tri thc hc ba. D vy, u m ngi ta vn tm cch t chc hot ng
phi hp t trung ng, cc nh hoch nh phi lm ra v l h nm c nhng
tri thc cho php mnh p t trt t. Song trn thc t, h li b cm d i n
ch a ra cc k hoch v mnh lnh ca mnh da trn nhng gi tr trung bnh
(ngi tiu dng trung bnh, doanh nghip i din v v.v. vi phng chm
Mt c giy cho mi i chn). Tnh a dng phong ph ca tri thc v kht
vng vn lm nn ci th gii thc ny li b b qua, gy phng hi cho mi
thnh vin a dng ca x hi. Theo bc Hayek, chng ta s gi s kin tr vi
hnh thc to dng trt t th bc bt chp tnh phc hp l thuyt kin dng
(constructivism).
Vic to dng trt t tr nh cng i hi nhng i tng tun theo (vn ang
c sp xp trong trt t ) phi nm bt c cc tn hiu v mong mun tun
theo chng. Nu cng ng ca ci trt t y li phc tp v rng ln th tn hiu
thng b mo m hay tht lc. Bt chp hot ng tuyn truyn i chng, s
thuyt phc v o c v cc cuc vn ng nng cao nhn thc dai dng,
mnh lnh thun tu s khng c tun th khi thiu vng ng c tun th. Lc
, s thc y phi da vo cc hnh pht. Cc trt t tr nh v th phi i km
vi vic s dng quyn lc cng bch (xem mc 5.4). Theo ng ngha, chng
hn ch t do. iu ny n lt li t ra nhng i hi mi v nhn thc cho
gii cai tr: h phi gim st thi khng tun th trc khi c th trng pht n
khng phi l mt nhim v d dng g khi v s ngi tng tc vi nhau m
nhiu ngi li n lc ht sc v s dng nhng ngun lc ng k ngu trang
v che du cch ng x ch thc ca mnh: tm li, khi vn thn ch - i
din tr nn ph bin.
Nhng hn ch ca kiu trt t x hi nhn to theo th bc (hierarchical, made
social order) c th tr nn nghim trng khi tnh hnh thay i v i hi nhng
gii php mi. Lc , hnh thc th nghim t pht v qu trnh cnh tranh phi
tp trung nhm tm kim gii php c th t ra u th ln hn nhiu so vi vic
din gii tn hiu v ra bin php ng ph t trung ng. V vy, ch k
hoch tp trung c nng lc rt hn ch trong vic pht trin nhng gii php i
mi so vi cc nn kinh t th trng phi tp trung. in hnh l ch Inca hng
mnh, m c th l nh nc tp quyn v ton tr nht trong lch s nhn loi,
sp vo thp nin 1530 do h thng mnh lnh cng nhc ca n, cng vi
nhn thc yu km trung ng, khng th thch ng mt cch sng to vi
thch thc t mt nhm nh chinh phc ngi Ty Ban Nha nh b cng nhng
th v kh l lm ca h. Tng t, nhng ch khc, vn cng ph thuc mnh
m vo vic to dng trt t tp trung, t ch Ba T di triu i Darius, qua
ch Trung Hoa th k 19 v u th k 20, cho n ch Soviet, rt cuc u
tht bi v s cng nhc ca phng thc to dng trt t tp trung v tnh trng
mt trt t km theo .
Thng thng, bi ton tri thc ca cc nh hoch nh chnh sch, khi h to
dng trt t t trn xung bng cch quy nh nhng hnh vi c th, c phn
nh qua nhng hiu ng ph khn lng ngoi mong mun (unintended,
unforeseen side effects). Tc ng tc thi ca s can thip chnh sch s thc
154
y mc ch d nh, song, trong phm vi mt h thng m phc tp, nhng

hiu ng khc sau y li c th tr nn chi phi, v th s can thip ban u rt
cuc li gy ra nhng hiu ng lch lc. Mt v d in hnh, gip chng minh bi
ton tri thc ca nh hoch nh chnh sch no mun a vo p dng cc quy
tc cho mc ch c th (purpose-specific rules), l o lut t ra nhng ro cn
cho hnh ng ui vic nhm nng cao s m bo vic lm (job security). iu
ny c th gip ngn nga mt s ngi khi b ui vic, bng cch khin cho
hnh ng tr nn tn km hn, song n cng c th gy tr ngi cho vic thu
ngi lm mi bi nh tuyn dng c th khng chc chn l cng vic s ko di
trong bao lu. Mt v d thc tin khc v nhng hiu ng ph lch lc l vic
iu tit gi nh cho thu (rent control). Ban u, n c th c p t nhm bo
v ngi thu nh; song, khi chi ph tng ln, hiu ng ph y li lun l tnh
trng hot ng cung cp nh cho thu khng cn sinh li. Nu, thm vo , chi
ph tun th php lut li cao na th s lng nh sn cho thu s cn t hn.
Ngun cung nh ca bt u thiu ht v ngi thu nh ni chung s gp bt li.
Trong mt s tnh hung nht nh, trt t tr nh v s phi hp bng ch th li
kh d c li. y l l do gii thch cho s tn ti ca cc doanh nghip v cc t
chc chnh ph, vn l nhng trt t tr nh. Khi vn khng qu phc tp, cc
c quan quyn lc thng t ra hu hiu hn khi phi hp v hng dn tt c
nhng ngi i din theo mt k hoch tr tnh, qua mt m thc tng
tc ch nh s xut hin. Mt tnh hung khc m trt t th bc c ngha
l khi mi ngi sn xut ra nhng sn phm chung; lc h thng kt hp cc
ngun lc ca mnh tng i lu di trong t chc. u m ngi ta sn xut
ra nhng sn phm chung khng th chia tch, hay quyn t hu c nht
(exclusive private property) khng xc lp c, ngi ta khng th phn
phi cc kt qu nh l hnh thc tr cng trc tip cho hnh ng ca c nhn,
m phi phn b chng thng qua mnh lnh. iu ny khin cho phng thc
to dng trt t tr nh tr nn hu ch. Rt cuc, cc c nhn ch c th hnh
ng trong phm vi mt trt t t pht, chng hn nh th trng, khi h k vng
l s trc tip nhn c gn nh tc thi mt khon thanh ton r rng, c nht
dnh cho n lc ca mnh.
Trt t hnh ng t pht

Nhng hn ch ca con ngi khin cho vic da vo phng thc to dng trt
t t pht v nng cao nhng cng c to thun li cho trt t t pht tr nn hu
ch. Xin tip tc dn li Hayek: Tr tu con ngi hon ton khng sc nm
bt ton b chi tit ca ci x hi phc tp ca mnh, v chnh s bt cp trong l
tr ca chng ta khi dn xp chi tit mt trt t nh th buc chng ta phi
bng lng vi nhng quy tc tru tng (Hayek, 1967b, trang 88). Ni cch
khc, vic da vo s phi hp thng qua bn tay v hnh, vn hnh theo nhng
quy tc c tun th t pht, tr nn cn thit. Adam Smith tng minh ho
quan nim to dng trt t x hi bng sc mnh cnh tranh thng qua s cp
n bn tay v hnh, ng cho thy con ngi c t li thc y nh th no
khi phi hp hnh vi ca mnh vi ngi khc v li ch tng h. Trong qu
trnh th trng, cc hnh ng c sp xp bi tn hiu li-l v s mu cu t
155
li, di s dn dt ca cc th ch ph thng; song iu ny li to ra hiu ng

ph ngoi d nh l mt trt t hnh ng (order of actions) s xut hin - mi
ngi c th da vo trt t v n em li cho nhng ngi khc nhng li ch
vt cht cng nhng c hi mi.
Trt t t pht ca cc hnh ng trn th trng phi gii p nhng cu hi sau:
(a) Mi ngi s tm kim v thu thp nhng tri thc vn c th hu ch cho
mc ch c nhn ca mnh nh th no?
(b) Nhng tri thc c pht tn nh th no c th hu ch cho nhng
ngi khc?
(c) Da trn tn hiu phn hi (feedback), nhng sai st kh d (possible errors)
c sa cha nh th no ton b h thng kinh t khng b mt n nh
(Streit, 1988)?
H thng th trng thc hin cng vic ny mt cch t pht thng qua nhng tn
hiu gi c: chng xut hin trong qu trnh cnh tranh, chng t con ngi trc
nhng cng c khuyn khch v kim sot, v chng chuyn ti thng tin di ci
hnh thc c n gin ho i rt nhiu l s bin ng gi c. H thng th
trng a cc thnh vin tri qua nhng phng thc khm ph (Hayek, 1978).
Trong Chng 3, chng ta nh ngha qu trnh tng tc t pht mang tnh
cnh tranh nh th l catallaxy.
S ph thuc vo cc quy tc ng x
Trt t t pht xut hin trong cc hnh ng bi cc c nhn ng ph vi h
thng quy tc vn iu chnh cch ng x ca h. Chng hn, cc hot ng th
trng ri vo mt m thc trt t d tin on v nhng hot ng u phi
tun theo cc quy tc: y, quyn t do hp ng v cc quyn ti sn (c tn
trng) m bo rng a s thnh vin th trng s x s theo nhng cch thc d
tin on. Thng thng, khi gi c tng ln, cc nh cung cp s cho bn khi
lng nhiu hn v ngi mua s gim bt nhu cu ca mnh. Ngi mua v
ngi bn a ra nhng quyt nh phc tp nhm ng ph vi nhng tn hiu gi
c nh th, song, bt chp quyn t do cng nh nhng l do a dng ng sau
phn ng ca mnh, h vn c th c ch i l s hnh x theo cch phi hp
t pht. V vy, th trng khng phi l ni hn lon v l ni tranh ginh v t
chc (free-for-all) nh cc nh quan st thiu hiu bit vn hay m t.
Nhng quy tc gip to ra trt t t pht trong nn kinh t th trng phi m
bo cc c nhn c thc y s dng tri thc ch quan nhm theo ui mc
ch ca mnh v c kh nng tin on li ng x ca ngi khc mt cch ng
tin cy. Trn th trng, iu ny ch yu ph thuc vo vic cc thnh vin c
php gi li nhng g m h kim c (quyn t hu c bo v) v tin tng
rng nhng ngi khc s gi ng cam kt (s ch ti hp ng). Nhng th ch
m bo cho iu ny ng vai tr ct t i vi trt t hu hiu trong qu trnh
th trng.
u im v nhc im ca hai cch to dng trt t khi gii quyt nhng nhim
v phc tp c minh ho mt cch n tng qua hai trn ng t ln xy ra
156
vo cui thp nin 1980. Mt din ra Leninakan ca Armenia, lc by gi thuc

Lin bang Soviet. Ngi ta tin hnh v s cuc hp tn Moscow xa xi
cng nh nhng ni khc nhm xc nh v ln k hoch cho nhim v ti thit.
Tt c chuyn khng tin trin tht xa khi Lin bang Soviet sp .1 Trn
ng t th hai lm rung chuyn thnh ph San Francisco bang California; ch
sau my ting ng h, cc nh cung cp knh tn thnh ph Chicago bc
hng ln xe chuyn n th trng San Francisco. Cc nh ph bnh x hi c
th lp lun rng cc doanh nghip Chicago hnh x xut pht t t li kim
tin tht nhanh. Song kt qu ca vic ln k hoch c cho l bt v li kia
liu c ng mong mun hn cht no t quan im ca cc nn nhn v ng t
Armenia hay khng?
Mt s quan nim trit hc mang tnh lch s v x hi

S la chn cch thc to dng trt t i sng kinh t - x hi lin quan nhiu
n trit l c bn v x hi v thi i vi ch ngha c nhn (individualism).
C hai cch khc bit r rng trong nhn thc v c nhn v mi quan h ca c
nhn vi i sng kinh t - x hi:
(a) mt cch nhn thc v x hi coi n l mt tng th hu c, trong tng
th c coi trng hn tng cng nhng b phn c th v tng th c
nhng mc ch ca ring n. X hi c nhn thc theo cch no nh
th mt t chc hay mt thc th tp th m tt c mi ngi u thuc v
n v tt c mi ngi u phi phng s. Vic xc nh iu g phc
v cho li ch ca x hi v ngha v ca mi c nhn i vi x hi l g li
thuc trch nhim ca nhng ngi lnh o, bt k h c la chn nh
th no;
(b) mt cch nhn thc na v x hi, vn l c s ca cun sch ny, li khc
bit cn bn vi m hnh t chc (organisational model) v x hi trn.
N bt u vi nhn thc rng con ngi l nhng c nhn ch k, t ch v
bnh ng, vi nng lc nhn thc v tri thc hu hn. X hi c nhn
nhn nh mt mng li ca nhng hnh ng tng tc m c bn l t
nguyn. Trn nguyn tc, tt c mi ngi u bnh ng. y khng phi
l tm nhn v ch ngha c nhn theo li nguyn t lun (atomistici
individualism), v mi ngi hp tc trong phm vi nhng mng li v t
chc chng ln nhau v tng tc t pht bng cch tun th nhng th ch
chung. Trong trng hp hnh ng tp th l cn thit th s thc y n t
di ln l iu ng mong mun hn.
Chu u, quan nim c bn v c nhn, c tnh t ch v c ban cho mt s
quyn bt kh xm phm, bt ngun t cc trit gia Hy Lp, nh Aristotle chng
hn, v t tp qun php l La M thi c i. Nhng nhn thc c nhn lun v
x hi l kt qu ca cuc tho lun lu di Chu u v c nhn v x hi.
Chng ginh li nh hng vo cui thi Trung c, chng hn khi cc thng
i
Trong trit hc t nhin (natural philosophy), nguyn t lun l l thuyt cho rng mi vt th trong v tr
u c cu thnh t nhng khi rt nh, khng th ph v - cc nguyn t. (ND)
157
nhn cc h thng php l khc nhau v thuc nhng tng lp x hi khc nhau
phi gii quyt xung t trn c s bnh ng thay v da vo th php lut phong
kin ang thnh hnh thi by gi, vn phn b c quyn v ngha v cho mi
ngi theo giai cp c th.
Nhng nhn thc v x hi vn xem n tng t nh mt t chc m gii
lnh o sp xp s tng tc ca con ngi li th hin su sc trong k nguyn
ca nh nc chuyn ch (absolutist state) Chu u, chng hn khi hong
Luis XIV ca Php t m t mnh nh ci u ca x hi, cn x hi th c m
t nh mt c th.2 Nhiu trit gia th k 18 thuc Tro lu Khai minh
(Enlightenmenti) cng kch quan nim ny v nhn thc tt c mi ngi u
bnh ng trc php lut. Tuy nhin, mt quan nim tp th ch ngha v x hi
li c nh vn kim trit gia ngi Php gc Thu S Jean Jacques Rousseau
(1712-1778) ngi phn bc cc quan nim c nhn ch ngha ph bin. ng
truyn b khi nim ch chung (General Will, volont gnrale), phn nh
mt kiu ch x hi no vn tch bit khi v quan trng hn mong mun
ca cc c nhn. Nhng cng dn trng thnh, ng vit, cn phi t nguyn chu
s chi phi ca mt ch tp th nh th. Chng no m ci ch chung kia
c th hiu nh mt h thng th ch gip cho vic chung sng v lm vic cng
nhau tr nn kh thi th y khng c vn g. Song, trong trng hp cch
din gii v mt ch chung li vt ra ngoi iu , n s dn ti ch c
ti v ch ngha tp th tu tin. V Rousseau nhn xt, nhiu nh c ti by
t nim tin vo ci ch chung (vn lun do chnh h thc thi) v gn cho x
hi mt tm nhn, mt s mnh, mt nh mnh. Cc tc gia sau nh Auguste
Comte (1798-1857), Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) v Karl Marx
(1818-1883) u m t s mu cu c nhn nh l ngun gc ca nhiu ci xu
trong x hi v n gin ho qu trnh tin ho lch s phc tp m t nhng
m thc lch s tin nh v nhng bin chuyn x hi v i.
V d ni bt nht cho quan nim mang tnh t chc v x hi trong trit hc
Phng Ty l nim tin ca Karl Marx cho rng cc x hi vn ng theo mt l
trnh tin nh bao gm nhng giai on lch s cho n khi kt thc vi ch
ngha cng sn mt kiu thin ng trn mt t m hin tng khan
him (scarcity) s chm dt. Karl Marx t duy theo nhng quy lut st ca lch
s (iron laws of history) vn quyt nh s vn ng bin chng ca x hi (tt
nh lun lch s historic determinismii). Trong giai on chuyn tip l ch
ngha x hi, cn ch ng theo ui nhng mc tiu ca x hi bng cch t
chc cc c nhn thnh nhng n v tp th (hnh ng qun chng c t chc).
Tp th s thc y tin trnh lch s v do c hp php ho nh mt thc
th tp th tn ti tch ri khi cc thnh vin ca n. Trong trng hp ny sinh
xung t, n c quyn gt b kht vng c nhn v p t nhng mc tiu cao hn
ca mnh.
i
Tro lu tr tu Ty u th k 18, n nhn mnh l tr v khoa hc trong trit hc v trong hot ng
nghin cu v vn ho con ngi cng th gii t nhin. (ND)
ii
Thuyt cho rng tin trnh lch s c quyt nh bi nhng lc lng vt cht v tinh thn nm ngoi
ch con ngi v bt bin. (ND)
158
Th gii quan ny dn n hnh thi ton tr ca ch ngha x hi theo kiu Soviet

v Maoist, song n cng c phn nh trong v s cng lnh tp th ch ngha
phi ton tr (non-totalitarian collectivist programmes) trn khp th gii, da trn
gi thuyt rng nhng iu ng n ch din ra khi chng c chnh ph u
thc thc hin.
Th gii quan i lp, c nhn lun, li da trn nhn thc cho rng x hi thiu
mt bn sc ring, vn tch bit khi cc c nhn cu thnh n, v tri thc trung
ng lun hn ch qu mc c th phi hp nhng h thng phc hp khng
ngng tin ho. i sng kinh t v x hi pht trin nh mt h thng m, theo
mt l trnh cha bit v khng ai c th tin nh. V cc c nhn c kh nng
sng to nn h c th nh hnh lch s. Do vy, s gi nh v mt quy lut st
ca lch s no l mu thun.
Trong cch nhn thc v x hi ny, s a dng ca cc c nhn v c tnh ca
h c xem l ng mong mun, v s a dng lm phong ph tim nng tin
ho ngun gien tng v nng lc ca x hi, c th ni nh vy. iu ny
cng ph hp vi cc h thng th ch phi hp. Trt t quy tc c xem l tin
ho theo kinh nghim v gip tit kim chi ph cho nhu cu tm kim thng tin.
Hai cch to dng trt t v th lin quan n hai tm nhn khc nhau v th gii
v x hi. S la chn ca c nhn i vi cch ny hay cch khc ch yu xoay
quanh vic ngi ta c tha nhn bi ton tri thc mang tnh th cht, c bit l
v pha gii lnh o, hay khng.
Khi nim then cht

Trt t (order) c ngha l cc bin c hay hnh ng lp i lp li ph hp vi
mt m thc kh d nhn bit, vn cho php mi ngi tin tng rng m thc
hnh ng tng lai, m h c th ph thuc vo, c th tin on c mc
hp l. Nu th gii c trt t th tnh phc hp, v do bi ton tri thc, s
gim bt v cc ch th kinh t c kh nng chuyn mn ho cao hn. Cc th
ch l nhm to thun li cho s xut hin ca trt t.
Trt t hnh ng (order of actions) c th xut hin khi mt ai tr nh mt
m thc tng tc c kt v p t cc ch th, hoc khi cc ch th t pht tun
th cc quy tc chung. Cch u tin dn ti mt trt t c t chc hay trt t
tr nh (organised/planned order). Cch th hai em n trt t t pht
(spontaneous order). N xut hin khi cc ch th c lp tun th cc th ch
chung mt cch gn nh t nguyn, song ngoi iu ra h vn c t do
quyt nh lm g. V d v hnh thc to dng trt t t pht l nn kinh t th
trng, hnh vi trm cp v lng gt b cm on thng qua nhng th ch
c chun thun, song cc thnh vin li khng c ch dn, chng
hn, sn xut mt s hng ho no vi cng ngh no .
Trt t tr nh lun gi nh trc mt mc v h thng th bc (hierarchy)
v vic s dng bin php cng bch, trong khi trt t t pht li xut hin gia
nhng i tng ngang hng v hnh ng t nguyn.
159
Chng ta cp ti mt trt t quy tc (order of rules) khi cc th ch khc nhau

hnh thnh nn mt tp hp th ch nht qun v c kt. Bn thn trt t quy tc
thng l kt qu ca qu trnh tin ho di nh sng ca kinh nghim, song n
cng c th chu nh hng t bn tay sp xp hu hnh ca chnh ph (h thng
ho cc th ch bn trong trc kia; ci cch hin php hay php lut).
Ch ngha duy s (historicism, hay tt nh lun determinismi) da trn quan
nim x hi l mt h thng khp kn m s pht trin ca n tun theo nhng m
thc kh d tin on, c th l hng ti mt trng thi ng mong mun cui
cng. V d v thuyt duy s (historicist theory) l ch ngha duy vt lch s
(historic materialism) ca Karl Marx, n m t qu trnh pht trin ca x hi t
ch ngha phong kin, qua ch ngha t bn, sang ch ngha x hi v ti ch
ngha cng sn. Nhn thc tt nh lun v x hi b phn bc bi nhiu nh phn
tch (nh Karl Popper chng hn), nhng ngi vn coi th gii nh mt h thng
m m qu trnh tin ho ca n ch yu ph thuc vo s khm ph ca tri thc
con ngi, tc l ph thuc vo mt tin trnh m c bn l khng gii hn v bt
nh.
Cc m thc ng x ca trt t x hi th bc v trt t x hi t pht

Hai cch to dng trt t gn lin vi nhng h gi tr khc nhau, quan nim tr
tu (mental attitude) v phng thc ng x (mode of behaviour), th nn vic
chuyn i t trt t th bc, tr nh (planned, hierarchical order) sang trt t
m, t pht (open, spontaneous order) khng phi lc no cng d dng. Kinh
nghim vi mi kiu trt t cng gip hnh thnh v cng c nhng m thc ng
x khc nhau ca con ngi. Khi cc thnh vin x hi chu s chi phi ca mt
trt t x hi m v c bn l c tnh th bc (hierarchical), h s thc hnh v
tip thu nhng phm cht khc so vi khi hnh x trong khun kh mt trt t t
pht, t do. Nhng m thc ny bt u c tip th (internalised) v bin thnh
nhng quy chun x hi, nhng ngi khc m phng chng v khi chng c
th gip cng c trt t hin hnh. Chng tr thnh mt b phn cu thnh vn
ho chung ca x hi. Nhng phm cht h tr cc trt t th bc khp kn
(hierarchical, closed order) li thnh hnh trong nhng x hi cha c nhiu kinh
nghim v trao i t do v php tr (rule of law). y, lng trung thnh ca
nhm nh (gia nh, h tc, lng xm, hi kn [secret societyii]) li quan trng
hn thi sn sng hp tc vi ngi l trn c s nhng nguyn l ph thng,
tru tng.
Mt yu t then cht khi xc nh trt t x hi chnh l tnh m (openness). Nu
cc thnh vin ca cc nhm li tin tng nh nh x hi hc ngi Php
Claude Lvi Strauss tng ni rng quan nim v nhn loi dng li ranh gii
b tc, nhm ngn ng, thm ch i khi ranh gii lng xm th vic p dng
nhng quy tc v quy chun khc nhau s tu thuc vo kh nng l nhng nhn
thc c bn c theo ch ngha th gii (cosmopolitan) v ch trng nhng gi tr
i
Hay cn gi l thuyt tin nh. (ND)
ii
Mt hi hay t chc yu cu cc thnh vin ca mnh che du cc nghi thc v hot ng ca n vi
ngi ngoi. (ND)
160
con ngi ph bin hay khng, hoc chng c gn vi tm tnh b tc chng ta

v chng n hay khng.
Bng 6.1 Cc m thc ng x c trng ca hai kiu trt t x hi
Trt t tr nh, khp kn: m thc ng x lun l ngi bo h (guardian moral

syndrome)
Trnh giao thng T ra kho lo
D sai khin v k lut Gn b vi truyn thng
Tn trng th bc Trung thnh
Trng pht La di v nhim v
S dng hu ch thi gian nhn ri Ph trng
Phn pht tin ca ho phng C tnh loi tr
Ngoan cng Theo thuyt nh mnh
cao danh d
Trt t m, t pht: m thc ng x lun l thng mi (commercial moral

syndrome)
Trnh v lc i n tho thun t nguyn
Trung thc Hp tc d dng vi ngi l
Cnh tranh Tn trng hp ng
S dng sng kin v to bo Sn sng tip nhn s sng to v mi m
Hiu qu Thc y s thoi mi v thun tin
Bt ng v li ch ca nhim v u t v mc ch sn xut
Cn c Tn tin
Lc quan
Ngun: Jacobs (1992)
Nh ph bnh x hi ngi M Jane Jacobs (1992) th a ra mt bng lit k

th v v nhng phm cht v m thc ng x c trng ca hai kiu trt t (Bng
6.1). B m t hai tp hp thi v phm cht l m thc ng x lun l ngi
bo v, vn tiu biu cho cc trt t th bc khp kn, v m thc ng x lun l
thng mi, vn tiu biu cho x hi m. Nhng ngi sng ch yu trong cc
trt t th bc thng ch trng n vic bo v lnh a ca mnh. Cn nhng
ngi m kinh nghim ch yu l trong lnh vc thng mi hay khoa hc li ch
trng c tnh ham hiu bit (curiosity) v s thch ng vi nhng hon cnh mi
ang xut hin.
Thng thng, nhng ngi ng h m thc ny li cng kch m thc kia l thp
km v mt lun l hay vn ho. Chng hn, Jacobs lu thi khinh b thng
nhn trong s cc nhm ngi bo h, nh gii qun s, gii cng chc v gii
qu tc, cng nh thi khinh mit t pha cc nhm thng mi dnh cho
nhng ngi vn thuyt gio v s trng pht v qu ch trng danh d, nh cc
thng gia v cc nh nghin cu - nhng ngi vn sng nh vo hot ng giao
161
thng hng ho v tng. Nhng khc bit mang tnh h thng tng t cng
din ra gia nhng ngi theo ch ngha dn tc (nationalist) v sng trong cc
x hi cht hp, vi nhng ngi theo ch ngha th gii (cosmopolitan) v t
duy theo cc h thng m. Khi cc cng ng phi tri qua ci cch kinh t v bi
cnh th ch nn tng thay i th nhu cu chuyn i t m thc gi tr ny sang
m thc gi tr kia s xut hin, song cc tp hp phm cht c li thng tip tc
tn ti. iu ny km hm s iu chnh c nhn sang trt t mi v gy kh khn
cho qu trnh chuyn i h thng.
V d, ngi ta c th nhn thy cc quy chun ng x ca trt t khp kn trong
s nhng ngi ng truyn thng, nhng ngi min Nam Italia, hay cc
quc gia Trung ng. H khng sn sng hp tc vi cc i din ca chnh
quyn bi nhng ngi ny b coi l thuc v mt dng tc (th ch) khc v bi
ngi ta vn t ng cho rng c nhn ch theo ui nhng li ch ca nhm mnh
m thi. Khi cc quan chc chnh ph cng x s nh th h l i din ca mt
b tc (tribe) m khng phi l nhng k bo v cc gi tr ph thng th rt
kh t b m thc ng x ngi bo h ng thi pht trin trt t quy tc m, t
pht v cng vi l nhng li ch vt cht t s phn cng lao ng v phn
hu tri thc rng ri hn (Klitgaard, 1995). Trt t quy tc ph thuc vo thi
sn sng cng nh kh nng ca con ngi trong vic phn bit gia b tc v
x hi m.
Khi nim then cht

M thc ng x ngi bo h (guardian syndrome) bao hm mt tp hp gm
nhng quy chun vn chng t l cn thit cho s tn ti ca nhng b tc nh
v cho vic bo v mt lnh a c th: s s chia, thi phc tng trung thnh
trc quyn lc v truyn thng, tnh loi tr (exclusivity) v s bo v danh d.
N tng phn vi m thc ng x thng mi (commercial syndrome), mt
tp hp hi ho ni ti khc, bao gm nhng phm cht thit thc trong mt x
hi trao i rng m, chng hn thi phn i v lc, s sn sng trao i v
hp tc vi ngi l, tnh sng to, trung thc v tn tin.
X hi vi m ca b tc c th em li s thoi mi ng k (Hayek, 1976a, trang

133-135). V an ton b ngoi ca nhm chc chn l mt trong nhng tin ch
ca cuc sng trong mt h thng khp kn. Tuy nhin, khi nn kinh t tin trin
v i hi phi phi hp nhng iu kin vn phc tp v hay thay i hn nhiu,
mi ngi phi hc cch tng tc vi ngi l, sng trong x hi m v tip thu
nhng quan im v phm cht hi ho vi x hi . iu ny thng dn n
tnh trng m trit gia ngi Anh gc o Karl Popper gi l p lc ca nn vn
minh [strain of civilisation] (Popper, 1945). N buc chng ta phi ng u
vi ni bt an trc s bin ng khn lng v mc phc tp ln. Lc ,
chng ta phi da vo nhng quy tc tru tng khng ngng tin ho, thay v
da vo gii lnh o v nhng quy tc c th. Nhiu ngi s t cu hi l
nhng li ch vt cht v cc quyn t do ca x hi m liu c tht xng ng
162
vi tn tht v s an ton hay khng. y l mt cu hi hp l. Tuy nhin, cnh

tranh trong khun kh h thng quy tc ca x hi m cng gio dc con ngi
thc hnh nhng c tnh x hi nh trung thc, tn tin v cn c. Nim hy vng
ca cc nh phn tch ngay t k nguyn tin cng nghip l s lan to ca hot
ng thng mi s gip kim ch nhng am m thp km v cui cng s nng
cao thi tun th nhng quy tc h tr cc quyn t do dn s (Hirschman,
1977, trang 56-57). t nht l mc no , tnh trng bt an hu hn ca trt
t th trng dn n s lan rng ca trt t da vo quy tc, chng hn nh
M, nhiu nhm ngh nghip trn khp th gii v gn y hn l mt s
nc ng , ni m mt tng lp trung lu mi xut hin. Tng lp ny ang
theo ui s m bo tt hn cho cc quyn t do dn s thng qua ch bu c
cnh tranh cng mt h thng php l tun theo quy tc nhiu hn, v n ang
ngy cng cm thy thn thuc vi trt t m.
6.3 Nhn thc v trt t tc ng n chnh sch cng

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th
Gia ch ngha c nhn (individualism) v ch ngha tp th (collectivism) c s
chia r ln v th gii quan:
(a) nh lu qua cc chng trc, th gii quan c nhn ch ngha coi
ng c c nhn l c s ca mi hot ng x hi v l im tham chiu
cho vic nghin cu cc hin tng x hi. Ngi ta tha nhn, hnh vi c
nhn gy ra hiu ng ph cho ngi khc v iu i hi cc h thng
quy tc rng buc. Cc nh c nhn ch ngha c xu hng la chn mt h
thng quy tc gip m bo cho nhng phm vi t do v cho php s phi
hp t pht din ra;
(b) cc nh tp th ch ngha coi x hi nh mt tng th v quan trng hn
nhng c nhn cu thnh n vo bt c thi im no. Theo h th c th ch
ra nhng li ch ch thc v quan trng nht ca x hi, v mt c quan
quyn lc hp php no c th c lp ra chm lo cho nhng li ch
y.
Hai cch nhn thc v x hi ny thng i km vi mt s u tin c bn khc,
chng hn nh ng li thc hin chnh sch cng. Tuy c lu nhiu
im khc nhau trong cc chng trc, song vic nhc li nhng ni dung ny
y vn hu ch:
(a) cc nh c nhn ch ngha la chn hnh thc phi hp thng qua hot ng
trao i t nguyn trong khun kh cc quy tc, trong khi cc nh tp th
ch ngha li thin v s ch huy tp trung thng qua k hoch v ch th.
Cc nh c nhn ch ngha nh gi cao vic mi ngi tha nhn trch
nhim v hnh vi ca mnh;
(b) cc nh c nhn ch ngha thng thin v nhng quy tc chung v, nu c
th, nhng quy tc mang tnh cm on v cc quyn t do th ng
(negative liberties). H u tin cc qu trnh th trng v hn ch hnh
ng tp th. Ch ngha tp th li da nhiu vo cc quy nh, ch th v
163
bin php cng bch, ng thi ng h nhit thnh ch k hoch ho

tp trung;
(c) s khc bit th ba lin quan n nhn thc v bn cht ca h thng x hi:
n khp kn v tnh ti hay rng m v lun tin ho? Cc nh c nhn ch
ngha coi h thng x hi nm trong vng cng to ca s thay i tin ho
bt nh, v tha nhn khng tn ti mt l trnh tin nh no cho s pht
trin; trong khi , cc nh tp th ch ngha li thng nhn nhn x hi
nh mt h thng tri qua nhng m thc lch s kh d on nh, tun theo
nhng quy lut st ca lch s (tt nh lun, ch ngha duy s).
Nhng tm nhn trit l v x hi cng chu nh hng t hai thi c bn ca
con ngi, vn t lin quan n ch ngha c nhn v ch ngha tp th: tnh v k
(egotism) v lng v tha (altruism). Tnh v k u tin li ring ca mnh, lng v
tha li dnh u tin cho li ch ca ngi khc. Tuy nhin, nhiu nh quan st li
nh ng ch ngha c nhn vi tnh v k v khng nh tnh u vit lun l ca
ch ngha tp th v n c cho l nhm n li ch ca ngi khc (Hnh 6.4).
S nh ng ny l khng chnh ng (Popper, 1945, trang 100-123). Mt thc
t m nay tr nn hin nhin l tnh v k ca nhm tp th c th ng mt vai
tr ln di hnh thc s phn bit i x ca nhm trc ngi ngoi (chng
ta v chng n). Cc nh c nhn ch ngha vn hon ton c th x s mt cch
v tha, gip ngi khc m khng ch i li ch p li.
Hnh 6.4 Tm nhn v thi
Tm nhn v x hi
Ch ngha c nhn Ch ngha tp th
Tnh v k nhm (s
Ch ngha c nhn
V k phn bit i x vi
ch k
ngi ngoi)
Thi i vi
ng loi Ch ngha c nhn
Lng v tha nhm
v tha (lng t thin
V tha (s chia s, tnh
c nhn, ch ngha
on kt nhm)
th gii)
S lng phn gia ch ngha c nhn v ch ngha tp th khng ch mang tnh

trit hc. y l mt trong nhng ngun nh hng quan trng trn khp th gii
trong th k 20. Nhng tro lu tp th ch ngha ton tr (totalitarian collectivist
movement) theo kiu x hi ch ngha v quc gia ch ngha (nationalist) thu
ht c nhiu s c v chnh tr v lt cc x hi ng thi: u tin l
nhng ngi cng sn Nga; ri nhng ngi theo ch ngha fascist Italia v
164
c; tip n l nhng ngi cng sn ng c, Trung Quc v Vit Nam.

Li nhn nh ch ngha tp th i hi s cng bch c chng minh l
ng khi m hng chc triu ngi b git v thm nhiu ngi phi chu cnh
t ti trong qu trnh p t nhng mu tp th ch ngha, v cn rt nhiu
ngi na cng ng xung qua cc cuc chin tranh do cc ch tp th ch
ngha khi mo trong th k 20 ny.
Nhng bin thi nhiu nh hng ca ch ngha tp th phn nh iu m Karl
Popper tng m t l p lc ca nn vn minh v kht vng v mt x hi kiu
mu ging nh mt i gia nh. Nhng hnh thi tp th ch ngha mm mng
hn, vi mc cng bch t hn nhiu, cng c ngi ta theo ui: nh
nc phc li cc nc giu c v ch tp th ch ngha - quc gia ch ngha
(collectivist-nationalist) nhng nc mi ginh c c lp thuc th gii th
ba.
Tuy nhin, ch ngha c nhn nh mt nhn thc c bn v x hi vn tip tc tn
ti v xem ra ang ngy c nh hng trong nhng nm cui th k 20, c bit l
v kt qu vt cht t ng c c nhn cng phng thc to dng trt t t pht
thng qua qu trnh th trng chng minh c tnh u vit. H qu l cc
tng lp trung lu mi ni ang i hi cc quyn c nhn, dn s v kinh t,
chng va l mc ch va l phng tin gip duy tr v thc y s thnh vng
ca h.
Khi nim then cht

Ch ngha c nhn (individualism) l mt quan nim v x hi, ly ng c v
cch ng x ca c nhn lm c s gii thch cc hin tng kinh t - x hi. Cc
c nhn c tha nhn l c tri thc, u tin v mc ch khc nhau.
Ch ngha tp th (collectivism) l th l thuyt x hi hon ton i lp vi ch
ngha c nhn. N nhn nhn nhm, tp th, nh mt thc th (being) vi y
phm cht ch thc, chu s chi phi ca nhng mc ch (tp th) ca chnh n.
Qu thc, trong trng hp cn thit, mc ch ca n tt ln t mc ch c nhn.
Ch ngha tp th tng c (lut gia hin php v i ngi Anh Albert V.
Dicey, 1835-1922) nh ngha l chnh th v li ch ca nhn dn thng qua
nhng chuyn gia hay quan chc vn bit, hay ngh rng mnh bit, iu g l hu
ch cho nhn dn hn bt k mt ngi phi quan chc no hay hn chnh bn thn
qung i qun chng nhn dn.
Thuyt kin dng [constructivism] (cn gi l thuyt cng c [instrumentalism]
hay k ngh x hi [social engineering]) ch thi quen nhn nhn x hi v chnh
sch trn phng din mt t chc, tc l nh mt h thng th bc c kt, trong
cc nh lnh o vch ra cc gii php v thc hin chng. N da trn nim
lc quan v tnh kh thi ca cch gii quyt vn t trn xung v da trn gi
thuyt l hnh ng ca trung ng khng gy ra nhng hiu ng ph khn
lng. N c xu hng kt hp vi cc quan nim tnh ti v x hi.
165
Hai kiu chnh sch cng

R rng, hai cch nhn thc v trt t ny hm nhng khuyn ngh khc nhau
c bn v cch thc thc hin chnh sch cng. Nu trit l c bn ca mt ngi
l da trn ch ngha tp th v m hnh t chc ca x hi, anh ta c l s chp
thun nhng mc tiu x hi bao qut, m gii lnh o v cc thnh vin ca x
hi cn theo ui, ng thi chp thun phng thc tip cn tp th - th bc
(collective-hieararchical) i vi vic to dng trt t i sng x hi. Anh ta c
l s tha nhn nhng c quan quyn lc vn bt buc v, nu cn thit, cng
bch cc c nhn tun theo trt t tr nh. Nhng c nhn no theo ui li ch
ring bt chp li ch x hi, nh cch m gii cai tr hay chnh ph v nhng
ngi i din ca n nh ngha v din gii, th u b m t l v k. Vic trn
p h d dng c chp thun v li ch ca nhm, v li ch quc gia hay v
nhng nguyn do ca nh nc. Trong nhng x hi m m hnh t chc
(organisation model) ca trt t x hi c tha nhn rng ri, khong cch
quyn lc theo chiu dc c xu hng ln, cn cc mi quan h chiu ngang gia
cc c nhn li c xu hng lng lo.
Nhng ngi vi nhn thc c nhn ch ngha v x hi li c khuynh hng kh
hoi nghi v cc chnh sch c on t trn xung. Thay v th, h nhn mnh s
phi hp t nguyn theo chiu ngang gia nhng c nhn t do v bnh ng. Cc
mc tiu do tng c nhn thit lp mt cch c lp v thay i t ngi ny sang
ngi khc. K hoch ca mi ngi tin trin v c th mu thun vi kht vng
ca nhng ngi khc. Nhng ngi vi th gii quan ny khng ch trng la
chn tnh trng v chnh ph; h ch trng nhng th ch gip cng c trt t, k
c mt s th ch do bn ngoi p t v chnh ph bt buc tun th chnh thc.
Chnh sch cng c coi l hot ng ca nhng ngi i din do tp th cng
dn bu ln thc y mt trt t m cc c nhn c c hi tt t c
nhng g m mnh khao kht. Trit l c bn ny u tin php tr [rule of law]
thay v nhn tr [rule of men] (nhng con ngi vn b coi l ch k v d mc sai
lm). V c bn, mi ngi khng c trng i l s phc tng cc c quan
quyn lc m tun theo nhng ng c thc y bt ngun t cc quy tc tru
tng. H hp tc vi ngi khc thng qua hp ng t nguyn. Ch u m
cc c nhn ph v nhng tho thun ngm nh v cng khai, mi cn ti s
can thip ca bn th ba, chng hn cc c quan chnh ph. Theo cch nhn thc
v x hi ny, chnh sch cng c k vng l s ch trng nhim v bo v cc
quy tc (chnh ph bo v protective government]).
Gruzino: Mt minh chng lch s v trt t tr nh

Nga tng l mt t nc c truyn thng ln xn cng nh km hiu qu mt cch l
lng, v cc nh cai tr theo ng li ci cch vn thng phn ng nhanh chng trc
nhng du hiu bn ngoi r rng v nhng bt cp ca n...
[Nh ci cch ni bt nht u th k 19 l tng Alexis Alexandrovick Arkcheev, ngi
to ra mt trt t mi v tin b trong in trang Gruzino ca mnh.] Gruzino ln ting
166
i c coi l th nghim hin i u tin v k ngh x hi (social engineeringi), mt

n lc to ra Con Ngi Mi, ngi c th c sinh ra trong iu kin thch hp, nh
Rousseau tng lp lun. in trang rng 35km2 v bao gm 2.000 linh hn. V tng
ph hu ton b nhng ngi nh c bng g ri dng ln nhng ngi lng kiu mu mi
bng gch . ng lm kh ro nhng con ng ly li ri tin hnh lt . ng o
mt ci h, vi mt hn o v bn trn l ngi n. ng cho xy nhng vng i v to
thp, mi ci u gn mt chic ng h... Nhng chic ng h ny gip kim sot thi
gian lm vic v n ng [ca cng nhn]...
tng y l nhm buc tt c mi nng dn u phi lao ng, mi gi mi ngy
trong nm tr nhng ngy Ch nht. Cc mnh lnh, do chnh v tng ch thn p t,
c ban hnh u n, c nh s v ngy thng... Trn l thuyt, Gruzino mang mt s
c im ca mt nh nc phc li thu nh. y c mt bnh vin v mt trng hc.
V tng nhn nhng bn bo co thng k v sc kho. Song quyn kim sot cuc
sng ring t ca cc c dn thm ch cn khng c nh nhng n l bnh thng.
Trong mt n lc nhm gia tng t sut sinh, danh sch nhng ph n cha ci n tui
cp k cng nhng go ph c kh nng mang thai c tp hp li, v p lc tm kim
i tc c t ln vai h. Song v tng phi ph chun nhng cuc hn phi nh th...
... [Hot ng iu hnh Gruzino ph thuc vo] hnh pht n roi khc nghit, ph
bin... Tt c nhng trn n roi u c ghi chp trong cun S ci Hnh pht ca in
trang, v v tng kim tra nhng tm lng b nh tin chc rng s trng pht
c thc thi n ni n chn. Mi nng dn u lun mang theo mt cun s hnh pht
c nhn, trong nhng vi phm ca ngi c k khai km theo hnh pht...
(Ngun: Johnson, 1991, trang 291-293)
Hai th gii quan trong lch s

Thin hng chn cch to dng trt t t pht, quan nim php tr i lp vi
nhn tr, c truyn thng lu i trong nn vn minh Phng Ty, bt ngun t
nht l t thi Solonii ca Athens (khong nm 640-561 trc CN). Trit gia Hy
Lp Aristotle (384-322) tng vit: Ngi no i hi s thng tr ca php lut
tc l i hi s thng tr ca c Cha v Tr Khn m khng phi ca ai khc;
trong khi ngi no i hi s thng tr ca mt con ngi th chng khc no
em n mt con mnh th hoang di; bi cm xc ca con ngi cng ging nh
con mnh th hoang di v nhng tnh cm mnh m s dn dt nhng g tt p
nht ca con ngi sa vo ch lm ng lc li. Php lut l l tr khng bao
hm mong mun (Walker, 1988, trang 93). Nh chng ta tng cp, php lut
ca nn Cng ho La M (Roman Republiciii) bit ti khi nim phm vi ch
quyn (sovereign domain) ca gia nh, trong phm vi cc vn s c gii
quyt m khng phi chu s can thip t bn ngoi theo patria potestas, quyn
i
Xem mc 6.3. (ND)
ii
Chnh khch v nh lp php Athens, c cho l cha ca nn dn ch Athens. (ND)
iii
Giai on nn vn minh La M c i nm di chnh th cng ho, bt u t khong nm 510 trc
CN v ko di 450 nm. (ND)
167
tu v quyn kim sot ca c nhni ca pater familias, ngi cha ca gia nh.
ng ta c th kim sot cc vn trong phm vi dominium (ch quyn) ca
mnh: gia nh, t ai, ti sn m ng ta s hu. Nhng nim truyn thng ca
ngi Celtii v ngi Gicmanhiii (traditional Celtic & Germanic notions) v con
ngi t do cng c cc truyn thng Hi Lp v La M v t do c nhn
(individual freedom) v gip to ra truyn thng Chu u v t do c nhn.
Ti Chu u thi Trung c, nhng quy tc cho php to ra trt t t pht ca cc
c nhn t do c th hin r rng trong bn Magna Cartaiv nm 1215, y vn
l phn rng buc ca bn hin php vn nh hnh nn chnh ph Lin hip
Vng quc Anh (United Kingdom) v nhiu nc Anglo-Saxon khc. N
thng xuyn c ti khng nh, v tip tc tn ti hnh thnh nn mt phn
ca cc bn hin php hin hnh tt c cc nc theo truyn thng thng lut.
Trt t quy tc cng tng chim v tr quan trng trong ngh trnh ca nn cng
ho non tr M. V n l kht vng ca cuc Cch mng Php; i hi ca cuc
cch mng v galit (bnh ng) ban u c hiu l s bnh ng ca tt c
mi ngi, k c gii cai tr, trc php lut. Trong k nguyn hin i, ngi ta
tha nhn rng trt t quy tc khng ch i hi uy th ti thng ca cc th ch
m cn i hi s tha nhn chnh thc i vi nhng quy tc m bo cho s
tranh lun cng khai v s tun th quy trnh chun mc (due process) trong vic
iu hnh php lut v cc th ch khc (Walker, 1988, chng 1 & 2).
Cui th k 18 v trong th k 19, trt t quy tc tru tng chu s ph phn ca
cc tc gia nh Hegel v Marx (nh chng ta thy), v iu ny m ng
cho nhng n lc ln nhm xy dng cc trt t x hi, t ch ngha x hi ton
tr v ch ngha fascist cho n nhng n lc mang tnh cng bch t hn nhm
vo k ngh x hi (social engineeringv) cc x hi dn ch v cc nc thuc
th gii th ba. Nhiu nh nhn chng hc, tm l hc v x hi hc vn pht l
bi ton tri thc, chng hn nh Margaret Mead4, thc y nhng n lc ny v
h coi con ngi l sn phm ca vn ho, c th ti nh hnh thnh nhng con
ngi mi. H ra sc thc y nim lc quan thiu c s l x hi vi t cch
mt tng th c th c t chc theo mt trt t bi bn, c kt.
Tnh kh thi ca phng thc to dng trt t tp th cng l nn tng ca kinh t
hc phc li tn c in (neoclassical welfare economics) v vic vn dng n
vo chnh sch cng. u tin, cc nh kinh t hc hon chnh m hnh bng cch
gi nh v tri thc hon ho, t nht l nhm to thun li cho nh quan st khoa
hc. T , ngi ta c th suy ra nhng iu kin no cn p ng t ti
i
Personal discretion and control.
ii
Mt dn tc c ngun gc Trung u ri lan sang Ty u, qun o Anh (British Isles) vo cc giai
on trc khi ngi La M thng tr Chu u (t nm 27 TCN - 1453). (ND)
iii
Mt nhm dn tc c ngun gc Bc u, s dng cc ngn ng Gic-manh (mt nhnh con ca h
ngn ng n-u). Hu du ca cc dn tc ny ngy nay tr thnh cc nhm sc tc Bc v Ty u:
ngi Scandinavi (ngi an Mch, ngi Phn Lan - Thu in, ngi Na Uy, ngi Thu in, ngi
Iceland), ngi c (bao gm ngi o, ngi Thu S ni ting c, v ngi c bn a), ngi H
Lan, v ngi Anh, v.v. (ND)
iv
Bn hin chng xc lp quyn ca cc nam tc cng cc cng dn t do ca Anh c vua John ban
cho ti Runnymede nm 1215 v c xem l c s ca t do dn s v chnh tr Anh. (ND)
v
Xem mc 6.3. (ND)
168
hiu qu x hi ti u trong vic phn b cc ngun lc c nh, vi cng ngh c

nh v nhng la chn bit ca khch hng. Tip theo, cc nh kinh t hc c
th t vn l c ch no s dn n phng n ti u - iu m nh quan st
khoa hc bit t trc. Cu tr li l cnh tranh hon ho, v nhng g cn
p ng chnh l nhng iu kin ca cn bng tng th (general equilibrium).
Theo nhng gi thuyt ny, cc th ch khng bt buc phi nh hng s la
chn ca nhng ngi ra quyt nh c nhn. H i mt vi cc mc gi th
trng cn bng, v vic iu chnh theo cc mc gi ny l phn ng duy l duy
nht m h c th la chn. Nhim v ti a ho trong m hnh cnh tranh hon
ho ny c th do mt my tnh thc hin. Ti nng kinh doanh, tnh nhy bn v
s sn sng chu chi ph giao dch lc tr nn tha.
Trong ci th gii m hnh qu n gin y, ngi ta c th nhn thy rt nhiu
trng hp m cnh tranh s khng to ra c ci gi l trng thi ti u
ca x hi (social optimum): tht bi ca th trng c ch ra y ry. iu
ny n lt li to c cho chnh sch can thip. Nh hoch nh chnh sch c
cho l c kh nng sa cha nhng tht bi ca th trng mt cch hon ho,
chng hn thng qua thu kho v tr cp. Cho d m hnh ny l qu n gin,
bt chp s tinh t v hnh thc b ngoi, n v vn ang l li t duy thnh
hnh v chnh sch kinh t trong nhiu gii. D vy, ci kin cho rng y l s
gi cch v tri thc li ph hp vi n mt cch qu thuyt phc. Ton b khung
kh ca m hnh kinh t hc phc li, vn tin kh gn n quan nim ca nh k
hoch ho tp trung mt cch khng ch , trn thc t li t c kh nng vn
dng cho nh hoch nh chnh sch no phi i ph vi mt h thng th trng
m v phc tp (Streit, 1992).
Mc d vn ch ngha c nhn i nghch vi ch ngha tp th m chng ta
bn y ch yu l t quan im lch s Phng Ty, chng ta cng cn lu
n mt quan nim ng quan trng v s hnh thnh trt t, vn chu nh
hng mnh m t cc quy tc c bn ca o l Khng gio. So vi Phng
Ty, cc mi quan h c nhn ho (personalised) y li gip nng cao kh nng
tin on v s phi hp rt nhiu. Chng hn, trong x hi Trung Hoa hay M
Lai, ngi ta t mc tin cy ln hn vo cc mi quan h c nhn v cm gic
gn b c nhn (c hai u da trn s thn thuc v cc mi lin h thng
xuyn), v th kh nng tin on c m bo nh nhng ngi nm quyn lc.
Do vy, theo truyn thng, chnh ci mng li bao gm nhng con ngi ng
tin cy ch khng phi s thng tr ca th php lut phi cm tnh mi l yu t
ch yu gip m bo cho trt t (guanxii trong x hi Trung Hoa; xem Redding,
1993, trang 66-68). H qu l ngi ta ph thuc nhiu vo hot ng trao i c
nhn ho (personalised exchanges), hnh vi tu chu s rng buc ca
nhng quy tc bt thnh vn v mi quan h gia ngi vi ngi. Nhn chung,
nim tin gia con ngi vi con ngi da trn nhng quy tc v s mt th din
v ni s nh mt khch hng quen.5 Trt t xut hin qua nhng th ch nh
vy ch yu mang tnh t pht, song cc quy tc ng x li thng th hin mc
chnh thc t hn v gn cht hn vo nhng ngi nm quyn lc
(Habermann, Radnitzky & Bouillon ch bin, 1995b, trang 73-96).
i
Guanxi: Cc mi quan h. (ND)
169
6.4 Cc h thng quy tc vi t cch mt b phn ca vn ho

Trong s nhng th ch phi chnh thc tin ho v c chia s trong cng
ng, nhiu th ch hnh thnh nn mt phn ca ci h thng gi l vn ho.
Qu thc, cc quy tc v gi tr chung xc nh nn x hi; chng ng vai tr
thit yu i vi cch ng x ca x hi, k c cch x s trn phng din kinh
t (Casson, 1993).
nh ngha vn ho
Thut ng vn ho (culture) c s dng nhm hm nhiu ni dung khc
nhau. iu ny chc chn s gy nhm ln nu nh ngha khng c lm sng
t. Chng ti chn nh ngha kinh in ca nh x hi hc ngi Anh Edward
Burnett Tylor (1883), ngi nh ngha vn ho bao gm ton b nhng kh
nng v thi quen m mt con ngi x hi thu nhn c. N kho lo ch ra
mi quan h cng thng gia c nhn v nhm x hi m vn ho ng vai tr cu
ni. N cng lm ni bt ci thc t l vn ho xoay quanh nhng th ch tip
th v nhng gi tr h tr chng. Tr s sinh th khng c vn ho. Vn ho v
th lun mang ni dung quy chun. Trn thc t, c th ni vn ho l tt c
nhng g ng truyn li cho th h k tip.
Vn ho theo ngha ny bao gm ngn ng (da trn mt h thng quy tc chi
phi nhng m thanh v k hiu m chng ta to ra), cc tng, cc gi tr, cc
th ch bn trong v bn ngoi; trong a s nh ngha, n cn bao hm nhng
cng c, k thut, cng trnh ngh thut, nghi thc v biu tng cng c kha
cnh th ch thun tu ca vn ho. (Trong ci ngha rng hn , t vn minh
[civilisation] thng c a chung hn.) N cha ng nhiu th ch bn trong
cc tp qun v quy c vn hnh thnh thng qua thc hnh v kh din gii
r rng cng nh kh chuyn giao tch bch cho nhng ngi khng phi l mt
phn ca nn vn ho . Nh vy, chng ta c th coi vn ho l mt h thng
quy tc m ch yu l ngm nh, c cng c bng nhng biu tng v du
hiu hu hnh khc v ni dung th ch ca n.
Mt nn vn ho chung s cng c s phn cng lao ng, v n gip gim bt ri
ro v chi ph giao dch. y l l do ti sao nhng ngi ng bo ca chng ta,
vn chia s nn tng vn ho vi chng ta, li thng c nh gi cao: vic
tng tc vi h s d dng hn. Nhng ngi tip thu mt nn vn ho chung,
m thng khng ngm ngi g v iu khi cn tr, vn cm thy thoi mi
gia nhng ngi khc trong cng ng vn ho ca mnh. T quan im ca cc
c nhn, nn vn ho ca h, v mt ch quan, l u vit so vi cc nn vn ho
khc, do s thn thuc vi cc th ch vn ho ca mnh gip h tit kim chi ph.
Khi chuyn ti mt nn vn ho khc, u tin ngi ta thng ch mun kt lun
ngay l nn vn ho kia thp km hn v n khng em n s thoi mi thng
l khi tng tc v buc h phi gnh chu thm chi ph giao dch. Tuy nhin,
nhng ngi theo ch ngha th gii (cosmopolitan) li hiu rng cc nn vn ho
l nhng h thng quy tc m gi tr ca chng li ph thuc vo nhng g m c
nhn tip thu c, ng thi cc nn vn ho thay th khc cng c th tip thu
c v c th vn hnh mt cch tho ng. H tha nhn nhng ngi khc c
170
l cng chung nn vn ho ring ca mnh hn. Nhng g xa l khng nht thit

phi l xu hay mang tnh e do. Mt khi ngi ta nhn ra iu ny, s u tri
vn ho v thi st sng t th cn phi chm dt. i khi, nhng ngi theo
ch ngha th gii (cosmopolitan) thm ch cn vn dng nhng quan nim vn
ho t cc nn vn ho khc. S giao ho vn ho (cross-fertilisationi) bt u
trong phm vi nhng x hi a vn ho. Cht lng ca cc th ch vn ho ch
c th so snh c bng cch kim tra cch thc m chng gip mi ngi t
c nhng gi tr nn tng chung trong thc t, chng hn nh t do, ho bnh v
thnh vng. Lc , ngi ta s bt u hiu r rng khng phi tt c cc nn
vn ho u vn hnh tt nh nhau khi phi hp mi ngi hay ng ph vi s
thay i. S ci m v vn ho (cultural openness) v th khng hm thuyt
tng i v vn ho (cultural relativismii) v s tha nhn thiu ph phn rng
tt c cc nn vn ho u c gi tr ngang bng.
Tom Sowell (1998, trang iv) din gii r rng vai tr ca vn ho:
Vn ho khng phi l nhng mu vt trong bo tng. N l c my ang

vn hnh ca cuc sng thng ngy. Khng ging nh nhng vt th
ch dnh cho s nghin ngm thm m, c my ang vn hnh li c
nh gi qua hiu qu hot ng ca n khi so snh vi nhng la chn
khc. S nh gi c ngha khng phi l nh gi ca cc nh quan st
hay cc nh l thuyt, m chnh l s nh gi ngm nh qua hng triu
quyt nh c nhn l nn duy tr hay t b nhng tp qun vn ho c
th, nhng quyt nh t nhng ngi trc tip hng li hay phi tr gi
cho s thiu hiu qu v li thi. Ci gi khng phi lun phi tr
bng tin, m c th thay i t s bt tin cho n ci cht.
S thay i vn ho
Vn ho khng phi l mt ct m l mt mng li h thng con (chng ln
ln nhau). Mt c nhn c th thuc v mt nn vn ho lng x, chia s nhng
quy c vn ho trn khp th gii ca mt ngnh ngh v ng thi cng c cm
gic gn b su sc vi nn vn ho ca mt quc gia bn ngoi. Ging nh bt
k mt th ch n l no, vn ho cng khng phi bt bin. Vn ho l mt
chun mc qun bnh tin trin chm chp ca nhng tng c nhn qua th
thch thi gian; n b ging x gia thi cc bo th, s cn thit phi bo tn
c s giao tip chung, v thi cc thc nghim, s cn thit phi ngn nga hin
tng cng nhc v suy gim nng lc trong bi cnh iu kin vt cht, k thut,
kinh t hay x hi thay i. V th, iu quan trng l cc nn vn ho lun sn
sng tip nhn nh hng t bn ngoi v duy tr c kh nng iu chnh.
i
Cross-fertilisation: s trao i qua li gia cc nn vn ho khc nhau hay li t duy khc nhau, c li cho
c hai bn. (ND)
ii
Thuyt tng i: nim tin cho rng nhng khi nim nh ng v sai, ci tt v ci xu, hay chn v gi,
khng c tnh tuyt i m thay i t nn vn ho ny sang nn vn ho khc, t bi cnh ny sang bi
cnh khc. (ND)
171
Cc nn vn ho thng tin trin chm chp; nhiu yu t mang tnh cht ph

thuc chui (path dependenti). Song i khi nhng c im vn ho c th li
thay i kh nhanh chng di nh sng ca kinh nghim, v nhng tng mi
hoc l c khm ph t bn trong hoc, thng xuyn hn, n t bn ngoi v
cho thy tnh u vit. Sau y, chng c m phng v thu ht c s ng
quyt nh (critical mass), qua chng tr thnh nhng quy chun mi. Nhng
quan nim mi c th i hi nhng iu chnh thch ng c h thng, th hin
qua s thay i vn ho. Chng hn, gii cai tr Chu u t th k 14 n th
k 16 nhn ra rng cc thng nhn v cc nh ch to c th di c n nhng
nc m h nhn thy chnh quyn tun th quy tc hn v c nhng th ch
ng tin cy. iu ny khng ch buc gii cai tr phi t b ch ngha c hi tu
v to ra nhng quy tc ng tin cy, m cn tng thng cho nhng th ch
vn ho bn trong, chng hn nh c tnh trung thc, thi quen ng gi v s
tn tin. X hi t sn (bourgeois society) v ch ngha t bn xut hin khi cc
th ch bn ngoi v cc th ch vn ho bn trong c iu chnh v mt nn
o c dn s (civic morality) mi lan rng (Weber, 1927/1995; Giersch,
1996). Tng t, s thay i vn ho din ra nhanh chng trong nhiu cng
ng, ch yu l ca ngi Trung Quc, khi chng b y ra khi trung tm
truyn thng trong th gii ca mnh v thm ch cn b n e do sau cuc cch
mng Maoist nm 1949 (Redding, 1993; Jones v cng s, 1994). Nhng g tng
l mt h thng vn ho kh bo th, ang trn suy yu, li bin i, di nh
hng ca s ci m bt buc (forced openness) v nhu cu bc thit nhm tip
thu cng ngh v phng thc t chc ca Phng Ty, thnh mt t cht tng
trng vn ho (cultural growth asset).7 S thay i trong cc gi tr v cc th
ch thng l ngoi l, chuyn trng tm t li din gii bo th v cc th ch
chung sang li din gii mi hng ti tng lai v s hc hi (xem mc 12.2).
Bt chp s iu chnh, a s h thng vn ho ln vn th hin tnh lin tc cao.
Nh vy, nguy c nhm ln mt ai thuc vn ho Trung Quc hay Nht Bn
vi mt ngi Php l khng c, v b phn ch yu ca h thng vn ho vn
tip tc tn ti mnh m ngay c khi mt s yu t nht nh thay i. Trin vng
v mt nn vn ho th gii ng nht v th khng th sm xut hin.
Ngun vn vn ho
Vn ho cc gi tr cng h thng th ch, cng nh nhng thnh t d nhn
thy hn ca n cu thnh mt b phn quan trng trong ngun vn con ngi
(human capital) ca x hi: tc l, n c ngha quan trng i vi mc hiu
qu trong vic chuyn ho cc ngun lc vt cht ca lao ng, t bn v t nhin
nhm p ng nhu cu v kht vng ca con ngi. V th, chng ta mi ni ti
ngun vn vn ho hay ngun vn x hi [cultural/social capital] (Coleman,
1990). Khi bn v tng l vn ho c tc ng kinh t mnh m n nn kinh
t, chng ta cn thc rng phn ln cc th ch vn ho u c tnh n (implicit)
v thng hin thn trong cc t chc (Chng 5). Qu thc, ngi ta thng
khng th d dng lm cho cc quy tc vn ho c tnh hin (explicit), v khng
i
Xem mc 2.2. (ND)
172
th d dng tip thu vn ho t sch v. Cc quy tc thng th hin qua nhng

hng ho vn ho (cultural goods) v qua nhng t chc vn lm cho mt s
quan nim vn ho c tc dng (Kasper, 1994b; Weede, 1995; Giersch, 1996).
Chng hn, php tr l mt quan nim vn ho. N i hi h tng t chc
(organisational infrastructure) phc tp phi hu hiu: nhng kiu to n a dng,
cc hng lut vi nhng lnh vc chuyn mn ho khc nhau, nhng thng l v
quy c thng nht, v.v. Cc h thng vn ho ch c th c ngi ngoi vn
dng hiu qu chng hn, nhm mc ch thc y tng trng kinh t nhng
quc gia m cho n lc y vn cn km pht trin khi cc quy tc vn ho
c chuyn giao cng vi cc c cu t chc v cc hng ho vn ho ri c
tip thu thng qua s lin kt (association). Cc hng ho v quy tc vn ho v
th c xu hng kh chuyn giao hn nhiu trn bnh din quc t so vi my
mc thun tu; chng i hi ngi ta phi tip thu nhiu k nng v b quyt n
hn thng qua thc hnh. S tip thu nh th c th dn n, ch t l tm thi,
nhng mu thun gia cc th ch s ti v ngoi nhp. Song cc my mc thit
b li c th t ra thiu hiu qu nu ci yu t vn ho vn cn thit vn hnh
chng li khng c chuyn giao cng (Klitgaard, 1995).
Trn thc t, ci h thng bao hm nhng tng, quy tc t chc v ti sn hu
hnh m chng ta thng gi l vn ho (vn ho t chc ca cng ty ABC, vn
ho ca ch ngha t bn; Kreps, 1990) li c bit quan trng i vi vic to ra
nhng dch v hin i phc tp; v d, cng tc iu hnh mt th trng chng
khon, mt h thng php l hay mt mng li phn phi phc tp. iu ny
gii thch ti sao hot ng sn xut dch v hiu qu li thng cho thy l kh
chuyn giao sang cc nc v cc nn vn ho khc, v ti sao vic du nhp cc
ngnh dch v nc ngoi li thng b cc nc km pht trin chng i. Vic
tip nhn nhng hng ho vn ho, v khin cho chng tr nn hu ch, lun ko
theo nhng iu chnh thch ng trong h thng th ch ca mt ngi v do vy
ko theo s iu chnh thch ng khi anh ta v cng ng t nh gi mnh.
Khi nim then cht

Vn ho theo nh ngha y l nhng gi tr chung v mt h thng quy tc,
cng nh nhng thnh t d thy hn ca s tng tc x hi trong cng ng.
Mt s quy tc kh d c tnh hin (explicit); nhiu quy tc c tnh n
(implicit) v phi chnh thc (informal); nhiu quy tc c h tr bng cc biu
tng. Vn ho c xu hng tin ho theo kinh nghim, khi mt s thnh vin
cng ng th th nghim cn s khc li tm cch bo tn nhng th ch quen
thuc, qua th thch thi gian.
Khi nim ngun vn vn ho (cultural capital) lm sng t nhn thc rng mt
s quan nim, gi tr v th ch vn ho no c th lin quan su sc n s
phn vinh vt cht ca ci nhm vn chia s chng. Vn ho l mt ti sn sn
xut v hnh, song nu c kh kh vi n bt chp bi cnh thay i vn
ho truyn thng cng c th tr thnh gnh nng.
173
6.5 Trt t x hi v cc gi tr con ngi: Php tr

Chng ta s kt thc chng ny bng cch xem xt s lc phng thc m qua
cc th ch c th c nh hnh trong nn php tr nhm nng cao c may
cho t do v ho bnh ni ti (trnh khi xung t). Hc thuyt php tr (rule of
law doctrine) c pht trin ch yu, song khng phi duy nht, Chu u, v
c mi lin h mt thit vi cc th ch ca ch ngha t bn m chng ta s bn
ti trong chng tip theo. Quan nim c bn t nn mng cho php tr l quyn
lc chnh tr ch c th c thc hnh trn c s v trong khun kh nhng rng
buc ca php lut, ng thi mt s th ch mang tnh nguyn tc (substantive)
v th tc (procedural) no l cn thit nhm bo v cc quyn t do dn s v
kinh t khi s can thip c on ca cc c quan quyn lc.
Hc thuyt php l v hin nh v php tr (legal and constitutional doctrine of
the rule of law) l hin thn ca nhiu trong s nhng quan nim then cht v qu
trnh to dng trt t i sng x hi v kinh t m chng ta trnh by y. Hc
thuyt ny c gc r su xa trong trit l php l ca cc nc Anglo-Saxon, ni
n c truyn thng lu i (xem phn trch dn t thnh nguyn th nm 1610 ca
H Vin gi Vua James I u chng). Cuc cch mng v vang (glorious
revolutioni) 1688-1689 Anh bo v cc cng c kim sot php l c bn i
vi quyn lc chnh ph. Cng khong thi gian y, John Locke (1632-1704) a
ra cch din gii trit l bi bn v t do trong khun kh php lut v gn iu
vi s phn chia quyn lc, tng m v sau Charles de Montesquieu (1689-
1755) pht trin thm. D nhin, php tr khng ch tn ti trong truyn thng
Anglo-Saxon. Trong truyn thng La M Php, khi nim hp php (legality)
cng phn nh nhng nim tng t, hay quan nim ca ngi c v nh
nc php quyn [law state] (Rechtsstaat), mt hc thuyt v ch ngha hin
nh (constitutionalism), cng vy. Trong trit hc Trung Hoa, truyn thng phc
tng cu ch php lut (legalism) cng c v cho nhng tng tng t
(Habermann, do Radnitzky & Bouillon ch bin, 1995b, trang 73-96).
Hc thuyt php tr c th th hin r rng nht qua mt s th ch quan trng,
chng cho php s tng tc c trt t ca con ngi pht trin theo nhng
phng hng chc chn v quen thuc, ng thi ngn nga th nhn tr c
on v c hi ch ngha. Nhng quy tc ny cng bao gm mt s siu quy tc
th tc no (Walker, 1988, trang 23-42). Hc thuyt php tr ng h phng
thc to dng trt t hnh ng t pht nhm mc ch to ra phm vi kh thi ti
u cho t do c nhn v trnh nhng xung t lm gim t do ca mt s ngi
(Hayek, 1960, 1973, 1976a, 1979a). Hc thuyt ny cha ng mt s nguyn l:
(a) Trc ht, cn phi m bo rng mi cng dn u chnh thc c bo v
khi hnh vi s dng v lc tu ca cc cng dn khc, bi iu ny ch
dn n tnh trng v chnh ph, i lp vi trt t trong khun kh php
lut. t c mc ch , php lut phi c tnh chc chn, ph bin v
bt phn bit i x (bnh ng), tm li l phi mang tnh ph thng
(universal). Nguyn l tnh ph thng b vi phm khi mt s ngi hay t
i
Nhng s kin trong hai nm 1688-1689 dn n vic lt vua James II Anh (England) v s ln ngi
ca vua William III. (ND)
174
chc no chnh thc hay trn thc t ng trn php lut, chng hn l
khi khng c ch ti no dnh cho hnh vi vi phm hp ng ca cc nghip
on, hay khi nhng nhn vt quyn th vi phm php lut m khng b
trng pht. V th, php tr da trn mt s quy nh no ca t php
(private law), vn iu chnh cc mi quan h gia cc cng dn.
(b) Nguyn l th hai, h qu ca nguyn l th nht, l php tr cng phi p
dng cho nhng ngi c giao ph quyn lc chnh tr. Hnh vi ca cc
chnh tr gia v quan chc phi cng khai trc s thanh st theo quy nh
ca php lut. Vic min tr cc quan chc chnh ph khi php lut v
nhng l do chnh tr s vi phm hc thuyt php tr. iu ny cng ng
khi hot ng qun l khng chu s r sot ca cc quy trnh t php xc
minh l liu cc quan chc c tun th cc th ch hay khng, khi cc quan
chc chnh ph cp cao khng th b ngi dn kin tng, hay khi chnh ph
khng tun theo nhng quy tc k ton m n vn yu cu i vi doanh
nghip t nhn. Trn phng din ny, php tr i hi nhng quy nh no
ca cng php (public law).
(c) Ging nh tt c cc th ch, d nhin php lut cng i hi nhng ch ti
bt buc. Song cc ch ti cng bch phi c thc thi bi cc nh
chuyn mn bt thin v v tun theo quy tc. Hnh vi vi phm phi c
phn x bi nhng to n c lp v bt thin v, tun theo cc quy tc v
quy trnh chun mc (due process). Nhng phin to theo kiu n nh sn
(kangaroo court), hnh thc trng pht theo m ng (lynch law), vic ph
nhn mt s lng nghe thch ng trc bng chng, v s pht l cc th
tc thng thng lin quan n bng chng, u vi phm nguyn tc php
tr. Trn phng din ny, php tr i hi nhng quy tc th tc nht nh.
(d) Mt yu cu thit yu na ca php tr lin quan n s tng tc gia cc
th ch bn trong v bn ngoi. Php lut nhn chung phi khng mu thun
vi cc th ch bn trong ca cng ng v cc gi tr nn tng ca n,
mi ngi c kh nng v sn sng tun th php lut. u m hnh vi vi
phm thng xuyn xut hin, v cc gi tr nn tng ca con ngi xung
t vi php lut, y chnh l du hiu cho thy php tr b e do. S tun
th thun tu i vi tng cu ch php lut (ch ngha thc chng php l
legal positivism) v i vi cc th tc ca quy trnh chun mc (due
process), song li vi phm nhng gi tr nn tng v quy tc o c ph
bin, cng khng to nn php tr. Chng hn, ch ngha hnh thc php l
(legal formalism) c Quc x (lin quan n quyn ca cng dn Do
Thi) v k nguyn Stalin (lin quan n nhng ngi bt ng chnh
kin) chnh l s ph nhn r rng i vi php tr. Tng t, nu cc quan
chc tha nhn l mt s hnh vi no vi phm cc quyn t nhin
(natural rightsi) song vn nhn mnh vic p t tng cu ch ca php lut
hay quy nh th h li ang vi phm tinh thn php tr.
i
Nhng quyn do to ho ban cho con ngi. Trong Tuyn ngn c lp ca M, nhng quyn ny c
m t l bt kh xm phm, tha nhn tt c mi ngi sinh ra u bnh ng v tt c mi ngi u c
quyn c sng, quyn t do v quyn mu cu hnh phc. (ND)
175
(e) Cui cng, iu cn thit cho mt nn php tr bn vng trong cng ng l

thi tun th php lut (attitude of legality) phi c thc y v cc
cng dn, nhn chung, phi sn sng chu s iu chnh ca php lut s ti,
k c trong nhng trng hp xung t. Tnh trng v php lut trn lan c
th khin cho vic bo v t do c nhn v trnh xung t tr nn kh khn.
Do , php tr i hi mt x hi dn s m nhn chung l tun th php
lut, cc ch ti t php chnh thc c b sung bng hnh thc ch
ti t pht (spontaneous enforcement), chng hn nh s phn i, s lm
mt th din, v s loi tr ca x hi.
Nh vy, php tr l mt h thng th ch m chnh ph ng h, nhm mc ch
bo v cc quyn t do dn s cng nh kinh t v trnh xung t:
bng cch bo v cc cng dn khi hnh vi s dng quyn lc tu ca cng
dn khc (theo ngha trong cu trch dn Cicero u chng);
bng cch bt buc nhng ngi i din (agent) nm quyn lc chnh tr phi
tm kim v p t php lut; v
bng cch tri buc nhng ngi i din nm quyn lc chnh tr vi php
lut khi giao thip vi ngi dn v khi hnh x trong phm vi chnh ph.
Nhng nguyn l c bn ny, vn c pht trin trong lut hc, c mi lin h
trc tip vi nhng nguyn l nn tng ca kinh t hc th ch v ng vai tr
thit yu i vi s vn hnh ng n ca h thng t bn ch ngha.
Khi nim then cht

Php tr (rule of law) l mt quan nim php l v hin nh nhm bo v t do
c nhn v ho bnh x hi, n quy nh:
ngi dn v cc c quan chnh ph cn phi chu s chi phi ca php lut v
tun th php lut;
php lut cn phi th no ngi dn, nhn chung, c kh nng v sn
sng chu s dn dt ca n; c th hn, m bo ngn nga s phng tng
c nhn (private license) v tnh trng v chnh ph;
chnh ph chu s iu chnh ca php lut;
php lut c tnh chc chn, ph cp v khng phn bit i x (tnh ph
thng);
php lut nhn chung l hi ho vi cc gi tr x hi v cc th ch bn trong;
php lut c p t thng qua s cng bch bt thin v v tun theo quy
tc, ng thi c phn x bi mt b my t php c lp v nhng to n
bt thin v, tn trng quy trnh chun mc (due process); v
php lut v s thc hnh php lut khuyn khch thi tun th php lut
trong ton cng ng.
176
Cu hi n tp
Nhng l do dng ln mt h thng th bc ca cc quy tc (hierarchy of

rules), chng hn t mt bn hin php ln trn lut thnh vn, l g?
u im v nhc im ca vic phi hp i sng kinh t ca mt nc
thng qua k hoch tp trung v thng qua cnh tranh trn th trng l g?
Lm th no m bi ton tri thc li l nguyn nhn dn n tht bi ca ch
ngha x hi trong vic thit k v thc thi mt h thng quy tc hon ton
bn ngoi, thay th hon ton cc quy tc bn trong ca x hi? Tc ng ca
n lc cch mng nh th n x hi ca bn l g? n bn thn bn l g?
Hy nh ngha ch ngha c nhn v ch ngha tp th.
Ti sao vic p t cc th ch bn ngoi khi khng c cc th ch b tr bn
trong li qu tn km? Vic thay th lng tm ti li ca bn bng cc th
ch bn ngoi liu c hiu qu hay khng? Trong h thng no bn d c kh
nng n cp, ln trnh trch nhim v ni di hn?
Hy phc ho nhng c im chnh ca hai kiu trt t v hai cch hiu v x
hi bng cch hon thin bng di y, s dng cc thut ng thch hp v
chnh xc (nh trong bi), theo hai v d u tin:
Trt t th bc Trt t t pht
(Trt t bn tay hu (Trt t bn tay v hnh)
hnh)
Gi thuyt v tri thc tri thc hon ho s v minh mang tnh th
con ngi: cht
Tri thc c th tp trung li c b phn tn, hay thay i
Con ngi th .......................................... d sai lm v a dng
Hnh vi ph bin nht .......................................... ..........................................
Nhn thc v i sng so snh tnh ..........................................
x hi
Tnh trng l tng ca .......................................... ..........................................
nn kinh t
u tin .......................................... tnh a dng, s ci thin
thc dng
Cc phng tin phi Mnh lnh theo kiu quy ..........................................
hp ch yu nh
Trit l c bn ch ngha tp th; cc ..........................................
mc tiu cng ng; ch
ngha lc quan dn
ng
Mc ch chnh ca t ra nhng mc tiu ..........................................
chnh sch kinh t cng ng, ti a ho
vic t c mc tiu
177
Bn s t x hi ca mnh vo v tr no trn dy phn b nm gia hai thi

cc l s ph thuc vo phng thc to dng trt t th bc v phng thc
to dng trt t t pht?
Li ch v bt li ca s ph thuc vo phng thc to dng trt t th bc
l g? Trong nhng hon cnh no th s phi hp theo h thng th bc
(hierarchical coordination) ha hn s em li nhng li th?
Bn c th hnh dung ra mt v d no m s ph thuc vo phng thc
to dng trt t t trn xung v nhng phm cht b tc (tribal virtue) l
khng thch ng v ci trt t ca cc quy tc v phn ng t pht s l
mt c ch phi hp hiu qu hn hay khng?
Th no l vn ho? C phi vn ho khng ch bao gm cc th ch hay
khng?
Nhng c im vn ho tin trin nh th no?
Mt nn vn ho c th liu c th tip th c mt t nc khc hay
khng? Liu vn ho c th chuyn giao c m khng cn phi chuyn giao
nhng hng ho vt cht v c cu t chc m qua cc t cht vn ho vn
biu t hay khng?
Bn c th gii thch ti sao cc th ch vn ho li ng vai tr quan trng
hn trong vic to ra cc dch v cnh tranh so vi trong hot ng sn xut
nng nghip v ch to hay khng?
Nhng nguyn l then cht ca php tr l g?
Ghi ch
1. Trong nhng nm 1990, mt t chc t thin c quan h vi nh th Mormon (Mormon
church) xy dng mt nh my xi mng Armenia nhm h tr cho qu trnh ti thit.
2. Cch nhn v x hi nh mt tng th c tnh cch (personality) ring v nhng mc tiu
ring, vn tch bit v cao hn c nhn, bt ngun t Plato (427-347 trc CN), t mt s
cch nhn Do Thi gio Thin Cha gio vn ch trng vai tr ca nhm, v t truyn thng
ch ngha tp on (corporatism) lu i Chu u. Nhng nim tng t v cc thc th
tp th cng tn ti trong cc x hi Phng ng, song y nim v cc mc tiu tp th
li gn cht hn vi nim v ci m nh cai tr th hin nh l biu tng ca mt x hi
tng th.
3. Ch ngha quc gia (nationalism) v ch ngha quc x (national socialism) cng cho rng cc
quc gia c nh mnh tp th, vt ln trn c nhn. iu ny dn n nhng bin thi khc
ca ch ngha tp th.
4. Margaret Mead l ngi tng rt c tn trng trn trng quc t nh quan nim rng x
hi c th ti nh hnh c. y l nhng quan nim da trn nghin cu hi ht, nu
khng mun ni l gian di, vng lnh th Samoai thuc M; chng cho rng c th tn ti
nhng x hi thot khi p lc (stress-free), khng c nhng th ch h khc rng buc
nhng bn nng ng vt. K t ngi ta chng minh qua nghin cu thc nghim
rng Mead hiu nhm x hi Samoa, ni vn c qun l bng nhng b quy tc ng x
kht khe, nhng iu cm k v cc bin php kim sot (Freeman, 1983).
5. o c hc Trung Hoa c xu hng ch trng nhng ngha v chung trong cc mi quan h
c nhn. Nh Mnh T (375-289 trc CN), hc gi v nh gio v Khng gio, tng vit:
i
Lnh th ca M, gm mt nhm o nm Nam Thi Bnh Dng. Din tch 195km2, dn s 57.663
ngi (2007). (ND)
178
o c hc [quy nh] ... nhng nguyn tc l gia cha con c tnh cm yu mn, gia vua
ti c bn phn, gia v chng c khc bit, gia gi tr c th bc, gia bng hu c thu
chung (trch trong tc phm ca Rozman, 1991, trang 58).
6. Max Weber, nh tin phong v i trong vic tm hiu vai tr ca cc th ch vn ho i vi
tng trng kinh t, nh x hi hc v nh kinh t hc ngi c, ngi pht minh ra thut
ng o c lao ng Tin Lnh (Protestant work ethici), tng kt lun rng nn vn ho
Trung Hoa b giam hm qu mc vo thi cc ph bo th (pro-conservative) nn khng th
cho php tng trng kinh t (Weber, 1951). Hin nay, cc nh bnh lun li ang tn dng
cc nn kinh t tn Khng gio (neo-Confucian ii economies) v quy thnh cng ca chng
cho nhng c im vn ho (xem Kasper, 1994b; ngoi ra xem thm Chng 11).
i
Nim tin vo gi tr lun l ca lao ng, s tn tin v trch nhim ca mi ngi i vi hnh vi ca
mnh. (ND)
ii
Tn Khng gio (Neo-Confucianism): Hc thuyt mi v Khng gio bt u t triu i nh Tng
Trung Hoa th k th 10. (ND)
179
PHN II
NG DNG
CA KINH T HC TH CH
180
CHNG VII. NN TNG TH CH CA CH NGHA T BN
Trong chng ny, chng ta s m t nhng thnh t then cht ca h thng t

bn ch ngha, da trn cc quyn ti sn v quyn t do hp ng. Vic nghin
cu cch thc m cc quyn kinh t ny c s dng trong thc tin s chuyn
sang Chng 8, chng bn v th trng v cnh tranh.
H thng t bn ch ngha ph thuc vo nhng th ch gip thit lp v m bo
cho cc quyn t hu c nht (exclusive private property rights), c th s dng
trong hot ng trao i t nguyn trn c s hp ng. Cc quyn ti sn rch
ri v bo m ng vai tr then cht trong vic thc y con ngi h, xut
pht t ch t do ca mnh, bt tay vo nhng n lc khng ch em li li ch
cho bn thn m cn cho c nhng ngi khc, thng l nhng ngi m h
khng bit. y khng phi l mt ch tru tng v ch nhng doanh nghip
ln mi quan tm. N nh hng n cuc sng thng ngy ca mi ngi: bn
tit kim v u t tin bc nh th no, lao ng v k nng ca bn c th c
khai thc ti u hay khng, v liu bn c th thnh cng vi nhng kht vng v
ngun lc ca bn thn hay khng.
T hu (private property) ch c th thc hin chc nng ca n hu hiu nu
nhng ngi khng c php kh d b loi tr khi vic s dng n, ng thi
li ch v chi ph c th c quy cho ch ti sn. u m iu ny khng kh
thi, bi ton kinh t c th s ny sinh v gii php chnh tr c th tr nn
cn thit nhm quyt nh vic s dng ti sn (hng ho cng cng, hiu ng
ngoi lai [externalities]).
S vn hnh ca h thng t bn ch ngha i hi cc th ch va phi cho php
t do hp ng va phi xc lp quyn li v trch nhim r rng. Nu vic k
kt hp ng khng b hn ch, ngi ta c th tm ra thng tin gi c m mnh
cn nhm tng tc c hiu qu, ng thi khai thc tri thc v nhng ti sn
khc ca mnh. Chng ta s nhn ra rng nhng vn c th s ny sinh vi cc
hp ng quan h (relational contract), tc l, nhng tho thun hp tc ng
qua thi gian trong nhng iu kin m khng phi mi kt cc kh d u c th
nh liu trc. Mt v d y l hp ng tuyn dng. Cc th ch ng vai tr
c bit quan trng lm cho nhng hp ng quan h nh th vn hnh c.
Cc quyn ti sn khng phi l mt khi nim tru tng ch nh hng n
nhng doanh nghip ln hay nhng th trng ti chnh v danh tnh. Chng lin
quan trc tip n cuc sng thng ngy ca mi ngi. Chng trc tip tc
ng mnh m n c hi vic lm, la chn tiu dng cng nh ng c hc hi
ca mi ngi. Cc quyn ti sn ng vai tr then cht i vi c hi cuc i
ca ngi dn bnh thng, c bit l nhng ai khng sinh ra trong mt gia nh
kh gi.
181
Chng ta s kt thc chng ny vi phn tho lun ngn v tin t, loi ti sn

ng vai tr phng tin thanh ton v gip tit gim mnh m chi ph giao dch.
Chng ta s ch ra rng s hu ch ca tin t ph thuc rt nhiu vo nhng th
ch rng buc cung tin t.
Hy cho mt thng nhn bt u bn hng ho ca mnh trn nguyn tc tnh huynh

v anh ta s khng cn phi mt ti c mt thng trc khi c chng kin kt cc l
con ci ca mnh ri vo cnh cng cc.
(Frdric Bastiat, nh kinh t hc ngi Php, 1848)
Nu khng c s tch lu t bn, ngh thut khng th pht trin, v ch yu l nh sc

mnh ca ngh thut m cc chng tc vn minh mi pht trin.
(Charles Darwin, The Descent of Man [Ngun gc con ngi], 1871)
... trong h thng x hi ch ngha, mi th u ph thuc vo s thng thi, ti nng v

nng khiu ca nhng ngi to nn quyn lc ti cao ... Song tri thc m nhn loi tng
tch lu trong sut chiu di lch s li khng c mi ngi dung np ht; chng ta
tch lu c mt khi lng tri thc khoa hc v cng ngh khng l qua bao th k,
n mc m khng mt c nhn no c th lnh hi ht ... Trong x hi t bn ch ngha,
tin b cng ngh v kinh t t c l nh ... nhng con ngi ti nng tm ra nhng
hng i mi ... Nu mt ngi c tng, anh ta s c tm ra mt s ngi thng
minh nhn ra gi tr ca tng . Mt s nh t bn ch ngha, nhng ngi dm
nhn vo tng lai, nhng ngi nhn ra kt qu kh d ca mt tng nh th, s bt
tay vo trin khai n.
(Ludwig von Mises, Economic Policy [Chnh sch kinh t], 1979)
Quyn t hu ... ng vai tr nn tng i vi quyn t ch (autonomy) v s pht trin

ca con ngi ... Nn kinh t kinh doanh hin i cho php mi ngi thc hnh quyn
t do c bn ca mnh trong lnh vc kinh t ... Chng ta tha nhn vai tr hp php ca
li nhun, iu ny c ngha l cc yu t sn xut c s dng ng n, v nhu cu
tng ng ca con ngi c tho mn thch ng.
(Gio hong John Paul II, Centesimus annus [Bch nin], 1991)
7.1 Ch ngha t bn: Cc quyn ti sn v quyn t ch c nhn

Trong chng ny v chng tip theo, chng ta s bn v ch ngha t bn, tc
l, h thng kinh t ch yu da vo quyn t hu t ch v s phi hp t pht
ca cc ch ti sn thng qua cnh tranh. H thng t bn ch ngha da trn
nhng th ch gip m bo cho cc quyn ti sn c tn trng v an ton,
ng thi m bo cho cc quyn t do trong vic s dng ti sn t ch. Nhiu
th ch trong s ny l kt qu ca qu trnh tin ho.
Chng ta s tho lun y v mt h thng t bn ch ngha thun nht. V mt
s l do s phm, chng ti di ni dung bn v s hu tp th v nhng hot
ng chnh tr nhm to ra v ti phn phi thu nhp v ca ci vt cht sang
Chng 10.
182
Cc quyn t hu
Trong phn ln cc x hi hin i, c nhn v t chc c cc quyn t ch s
hu v s dng nhng ti sn nht nh, min l h khng can thip n quyn
ca ngi khc (ti sn ring, c nhn). i vi c nhn, nhng ti sn bao
gm thn th, k nng v tri thc ca mnh (quyn c sng v quyn lao
ng). C nhn cng c quyn, vn c tn trng v bo v rng ri trong x
hi, nhn thnh qu t lao ng ca mnh (tr nhng ni c tnh trng n l; xem
Engerman, do Drobak & Nye ch bin, 1997, trang 95-120). Cc c nhn v t
chc v th c quyn th hng nhng ti sn m mnh s hu, t quyt nh cch
thc s dng chng, nhn thnh qu t vic s dng v nh ot ti sn theo
mnh (Alchian, 1987; Alchian & Demsetz, 1973). Quyn t hu i vi mt ti
sn m bo cho cc c nhn v nhm c nhn c c quyn kim sot v
hng li t ti sn, chia tch v chuyn nhng ti sn. iu khin cho mi
ngi tin tng rng li ch t vic s dng ti sn, m nhng ngi khc nh
gi cao, c th gi c cho mnh. n lt, iu ny li thc y cc ch ti sn
khm ph v theo ui nhng hnh thc s dng ti sn m ngi khc mong
mun. Vic vi phm cc quyn ti sn phi chu nhng ch ti vn c cnh bo
thng qua nhng dn xp th ch bit. u m s bo v ny bt cp v
quyn t ch c nhn i vi ti sn b hn ch, cc quyn ti sn tr nn
km gi tr hn. Ngi ta s n lc t hn a ra nhng g m ngi khc nh
gi cao cng nh khai thc ti sn ca mnh nhm khm ph v cung cp
nhng th hng ho v dch v thm ch cn c nh gi cao hn.
V vy, chng ta c th nh ngha cc quyn ti sn l mt nhm quyn c bo
v ca cc c nhn v t chc trong vic nm gi hay nh ot nhng ti sn
nht nh (chng hn bng cch thu tm, s dng, cm c v chuyn nhng ti
sn), v trong vic nm gi li ch t qu trnh s dng nhng ti sn . iu
ny d nhin cng bao hm c li nhun m tc thua l. Nh vy, cc quyn ti
sn ko theo trch nhim i vi vic s dng ti sn cng nh li ch t ti sn.
Khng nn nhm ln cc quyn ti sn vi hin vt c s hu. Cc quyn ti
sn cho php ch nhn hng li ch t ca ci v p t nhng chi ph m quyn
s hu em li. Cc quyn ti sn do khng phi l nhng vt th vt cht m
l cc quyn s hu (title) v nhng ngha v, m x hi tn trng rng ri.
Cc quyn t hu lun xc lp mi quan h gia cc c nhn xc nh v ti
sn xc nh, c th l hng ho vt cht, tng hay thn th ca con ngi.
u m nhng quyn ny c tn trng v bo v, chng ta ang ni n
cc quyn t do kinh t (economic liberties). iu quan trng l mi quan h
quyn ti sn (property rights relationship) phi mang tnh ph thng theo nh
nh ngha trong Chng 5. u m cc quyn ti sn m nht v thiu chc
chn, nhiu hnh thc s dng ti sn hu ch khng din ra. Chng hn, tnh
trng m h v lng lo trong khu qun l ti sn ca khi Soviet c to ra
nhng bt trc ln v tng ng vi l tnh trng khai thc ti sn vt cht v
tr tu yu km. Nn kinh t suy thoi. V nhng bt trc ngy cng tng v quyn
s hu t ai vn bt ngun t nhng yu sch t ai ca th dn Canada v
Australia bt u dn n tnh trng gim st hot ng u t v s dng t
183
ai y so vi trc kia, khi m ci gi thuyt t v ch (terra nulliusi) chnh l

c s ca quyn s hu t ai an ton dnh cho nhng ngi nhp c khng
nh quyn s hu t trc .
S hu tr tu
Cc quyn ti sn khng ch c th gn vi nhng ti sn vt cht m cn c th
gn vi nhng mnh tri thc d nhn bit. Nh chng ta nhn thy trong
Chng 1, tng trng kinh t hin i ph thuc rt nhiu vo vic nng cao tri
thc k thut v t chc. Tng trng s din ra nu mi ngi c th trng ch
vo vic chim hu thnh qu t n lc v hnh vi chp nhn ri ro ca mnh.
iu ny c ngha l ngi ta phi tm ra nhng dn xp th ch cho php ch s
hu tri thc hu ch gt hi c li ch vt cht t vic chia s tri thc. Mt cng
c nh th l s bo v sng ch c quyn (patent). Cc c quan chnh ph nh
gi s sng to v gi tr ca nhng mnh tri thc khc bit, c th c cp bng
sng ch, v trao cc quyn sng ch c quyn (patent right), cho php ch nhn
c quyn s dng tri thc .1 Trong nhng hon cnh nht nh, iu ny c th
ng vai tr l ng c thc y mi ngi to ra v th nghim tri thc cch
tn, cho d th tc cp bng sng ch gy hao ph ngun lc.
Vic bo v s hu tr tu i hi s thn trng v nhiu tri thc k thut c th,
v tnh trng cp giy php v sng ch c quyn (patent) qu mc s to ra
nhng v th c quyn gy cn tr cho hot ng i mi (xem mc 8.2), c
bit l nu ngnh ngh v c quan cp php li cu kt vi nhau. Do vy, vic
bo v ngun vn tri thc phi lun nm trong mt khong thi gian hu hn.
Ch ngha t bn
Ngy nay, h thng t bn ch ngha da trn cc quyn t hu cng vic s dng
t ch cc quyn l h thng kinh t thnh hnh nht trn th gii, cho d him
khi hnh thi thun tu ca n. Cc ch ti sn quyt nh a ra th trng ti
sn ca mnh, hay mt s hnh thc s dng no , mt mc cht lng no
, s lng no v mc gi no . H hy vng s t c giao ko vi
ngi mua, nhng ngi s quyt nh liu c nn chp nhn hnh vi cho hng
kia hay khng v thng dng tin trao i. Nu ngi mua nh gi nhng g
ang cho bn l bao hm mc gi m nh cung cp yu cu th nh cung
cp y c l s c li nhun. Ngi bn thm ch cn c th cm thy b thuyt
phc l nn tng thm s lng cho hng trong tng lai. Nu nhu cu gim
xung, nh cung cp b tht vng v phi chu thua l. Trong trng hp y, anh
ta s khng cn tip tc cho bn th hng ho hay dch v c th theo nhng
iu kin cung ng ban u. Ngi mua qua tc ng n nhng g c sn
xut v cung cp trong di hn (ch quyn ca ngi tiu dng consumer
sovereignty).
i
Quan nim t v ch: ( Australia v Canada) tng v quan nim php l cho rng khi nhng ngi
Chu u u tin t chn n Australia v Canada th t ai y l v ch v do h c t do nh
c. iu ny c phn quyt l khng c gi tr php l. (ND)
184
Nhiu th ch pht trin t pht nhm iu chnh v to iu kin cho cc mi

quan h trao i v em li cho cc i tc kinh doanh s tin tng ln hn vo
nhng g m h k vng. Cc th ch khin cho hot ng trao i tr nn kh
thi, chng pht trin nhm tit gim chi ph v ri ro trong cc cuc giao dch trao
i, cho php th trng vn hnh hiu qu hn.
Cc qu trnh th trng lin quan n hot ng phi hp cc ch ti sn trong h
thng t bn ch ngha s c xem xt chi tit hn chng sau.
7.2 c im ch yu ca cc quyn ti sn
Kh nng loi tr
c im c bn ca cc quyn t hu l ch ti sn c quyn loi tr ngi khc
khi vic chim gi, ch ng s dng v hng li t hnh vi s dng ti sn ,
ng thi phi chu trch nhim y i vi ton b chi ph s dng ti sn.
Kh nng loi tr (excludability) l iu kin tin quyt i vi quyn t ch ca
ch ti sn, cng nh i vi c ch khuyn khch m qua cc quyn t hu
thc hin chc nng ca n. Ch khi ngi khc c th b loi tr khi vic chia s
li ch v chi ph m cc quyn ti sn em li th nhng li ch v chi ph ny
mi ni b ho (internalised) c, tc l, c tc ng y v trc tip n
k vng v quyt nh ca ch ti sn. Khi , s nh gi ca ngi khc v
cng dng ca ti sn c bo hiu y n ch ti sn v anh ta s c ng
c tham gia vo hnh thc s dng ti sn m ngi khc hoan nghnh thng qua
nhng l phiu bng tin ca h.
Nhng tn hiu hiu ny s b mo m khi mt s li ch, hay mt s chi ph,
khng tc ng n ch ti sn. Xin minh ho iu ny qua mt s v d:
mt ch t b mt mt phn hoa li do nn trm cp s khng thm canh
nhiu nh mt ch t m rung ng ca anh ta c bo v y ;
ngi chu chi ph tim phng vc-xin to ra li ch c nhn cho bn thn,
song ng thi cng to ra li ch bn ngoi, chng no m anh ta lm gim
nguy c bnh tt cho ngi khc. S ngi tim vc-xin s nhiu hn nu
nh, bng cch no , ngi c hng li bn ngoi c th buc phi
thng mt khon tin cho ngi tim phng vc-xin;
ch nh my no to ra nhng chi ph ch ni b ho (interalised) c mt
phn, v mt phn tc ng n ngi ngoi (chng hn, nhim mi
trng), s quyt nh sn xut nhiu hn so vi ch nh my no phi chu
hon ton chi ph v buc phi n b cho nhng nn nhn b nhim.
Nh vy, kh nng loi tr ng vai tr quan trng m bo hnh vi s dng
ti sn t hu s c dn dt nhm phn nh nhng g m ngi khc mong
mun. Tn hiu li-l ng vai tr ng c (incentive) y, v vic cung cp
nhng hng ho v dch v m ngi khc mong mun ch l h qu ca ng c
y m thi (Schumpeter, 1947, trang 148).
Hiu ng ngoi lai pht sinh khi bi ton tri thc hin hu, khi m vic o lng
ton b chi ph v li ch ri quy chng cho trch nhim ca ch th l bt kh thi
185
hoc qu tn km. Chng hn, tht qu tn km khi phi xc nh ai l ngi

ngi c hng li t hnh vi tim phng vc-xin ca mt ngi lng ging v
mc li ch m ngi lng ging nh gi. Vic o lng v nh gi nh
hng ca cht thi nh my n ngi khc cng c th l qu t hoc
khng kh thi. Song nu k thut o lng thay i chng hn, nh nng cao
cng ngh my tnh v thng tin th kh nng loi tr c th tr nn kh thi v
cc hiu ng ngoi lai c th chuyn thnh nhng li ch v chi ph ni b ho.
Khi cc chi ph v li ch, nhn chung, c th ni b ho, cc ch ti sn s t
nguyn chu s dn dt ca trin vng li-l qua cc hp ng song phng, trong
qu trnh h s cnh tranh vi nhau, y l vn thuc quyn la chn c
nhn ca h. Khi nhng hiu ng ngoi lai to ln hin hu, s phi hp c th tr
nn phc tp hn nhiu do phi iu nh nhng tho thun a phng. S cho v
nhn khi s km r rng hn so vi trong hnh thc trao i song phng v
ng c hnh ng thng m nht. Thng thng, cc hiu ng ngoi lai i hi
nhng dn xp chnh tr a phng, qua hnh thc s dng ti sn cng li
nhun ca n s c xc lp, y thng l mt vn phc tp v kh nm bt.
V th, hnh thc la chn cng (public choice) hay la chn tp th (collective
choice) thng t ra km hiu qu hn trong vic p ng nhng mc tiu a
dng v hay thay i ca ngi dn.
Trn thc t, kh nng loi tr (excludability) thng l khng hon ho, cn hiu
ng ngoi lai th li ph bin. Nhiu tc ng bn ngoi hon ton c b qua v
khng gy cn tr cho hot ng trao i t nguyn. Thng thng, y c th
c nhng dn xp c nhn nhm gii quyt cc hiu ng ngoi lai; chng hn, khi
hot ng ca ti phng hi n ngi hng xm v chng ti tho thun l ti
s n b cho anh ta. Trong nhng trng hp khc, hiu ng ngoi lai do hnh vi
c nhn li c cc c quan chnh ph gii quyt, chng hn thng qua cc quy
nh hoc cc khon thanh ton tr cpi. Trong mt s trng hp, tc ng bn
ngoi vt ra khi bin gii quc gia v c th i hi hnh ng lin chnh ph;
chng hn, khi cc ngnh ngh nm trn thng ngun h thng sng ca mt
nc gy nh hng n ngi s dng nm h ngun ca mt nc khc, nh
trong trng hp sng Rhine. y, U ban Sng Rhine i n tho thun
thng qua m phn, v nhng iu c php v khng c php. Nhng
trng hp khc pht sinh trong chnh sch mi trng khi tc ng bn ngoi
ca mt s hot ng no gy nh hng n ton th gii, chng hn nh kh
thi tc ng n bu kh quyn ton cu. y, ngi ta c th phi thng
lng nhng tho thun chnh tr ton cu gii quyt vn hiu ng ngoi lai,
tc l phi t c tho thun gia rt nhiu li ch quc gia xung t vi nhau.
V ti sn t nhn, ti sn t do, ti sn cng v ti sn chung

Chng ta ni n hng ho t nhn khi ton b chi ph v li ch u c quy
cho ch s hu t nhn (kh nng loi tr hon ton). Lc , cc quyt nh s
dng ngun lc c th c ph mc, nh chng ta thy, cho nhng hot ng
i
Transfer (hay transfer payment): Khon thanh ton phi bi hon ca chnh ph cho cc c nhn, v mc
ch phc li hay an sinh x hi, hay cho mt s doanh nghip nht nh. (ND)
186
tng tc song phng t nguyn c phi hp trn th trng. Chng ta phi

phn bit mt s loi ti sn khc nhau, tu vo vic loi tr c cn din ra hay
khng v theo cch no, cng nh cch thc cung cp nhng loi hng ho v
dch v .
Mt trng hp kh d y l th hng ho cp n li khng khan him, tc
l, ngi s dng khng cn phi cnh tranh nhau. Khi chng ta ni n hng
ho t do [min ph] (Hnh 7.1). Hng ho t do do thin nhin cung cp v nu ai
a phin toi th c vic a ra yu sch ti sn. Nc sch tng l mt th
hng ho t do, v vn ang l hng ho t do mt s khu vc nht nh trn th
gii. Khi s ngi sng trong mt khu vc nhiu hn trc, nc sch tr nn
khan him v vic s dng phi c hn ch bng mt cng c kinh t no y.
Tng t nh th, ch xe cc trung tm thnh ph tng mt thi khng mt
tin, v ai cng c th i cho mnh mt ch min ph. Khi nhu cu tng ln, ni
xe tr nn khan him v phi chu hn sut (ration) bng gi c (tht ngu
nhin, y li chnh l mt quy trnh khin cho vic cung cp thm khng gian
xe bt u sinh li v lm du bt vn ). Ngun c i dng tng mt thi gian
di l hng ho t do, song nhiu loi c hin tr nn khan him v quyn khai
thc c chnh ph n nh thng qua giy php nh bt. y cng c kh
nng l nhng hng ho trc kia thuc s hu ring sau li tr thnh hng ho t
do. Chng hn, th c m bn vt i s tr thnh hng ho t do; khi ai
phc hi v coi n nh mt th c, n c th li tr thnh hng ho c nhn
qu gi. Khng c bi ton kinh t no t ra vi hng ho t do c, v s khan
him v do bi ton phn b khng ng vai tr g y.
C nhng ti sn m ngi ta c th tip cn v s dng t nht l mt chng
mc nht nh m khng khin cho ngi khc khng th s dng chng.
Chng ta ang mun ni ti hng ho cng cng thun tu (Hnh 7.1). V d v
loi hng ho nh th l sng radio: nu ti bt radio ca mnh ln, ngi khc
vn c th thu c cng ln sng y. y cng vy, khng c cnh tranh gia
nhng ngi s dng. Trong trng hp , ngi nghe radio s khng sn sng
tr tin mt cch t nguyn. Tuy nhin, trong khi hng ho t do do thin nhin
cung cp hay xut pht t s ho phng ca con ngi th mt chng trnh radio
li ch c cung cp vi mt mc ph tn no . Mt hnh thc hnh ng tp
th no y l cn thit m bo cho vic cung cp. Lc y, s tip cn ca
cng chng s khng gy ra vn kinh t no. Trn phng din , n c i
x tng t nh mt th hng ho t do. Tuy nhin, do nhng hng ho cng
cng thun tu nh chng trnh radio lm hao tn ngun lc nn chng cng c
cc chi ph c hi. Chng thng khng c cung cp v ai cng tm cch s
dng min ph (free rider). Vic thu mt mc gi cung cp thng l bt kh thi.
Mt gii php l cung cp tp th, chi ph c ti tr t thu kho bt buc. Song
y cng c nhng phng thc khc ti tr cho hnh ng tp th, chng
hn, bng cch nng cc khon ng gp t nguyn hay bng cch bn cc dch
v, v d nh qung co, nhm ti tr cho vic cung cp cc phng tin thng tin
i chng (mang tnh tp th). Do vy, ngi ta phi a ra quyt nh tp th l
cn dnh phn no trong cc ngun lc ca cng ng cho hot ng cung cp
nhng hng ho cng cng nh th.
187
Hnh 7.1 Cc hnh thi ca ti sn
Nhng ngi s dng khc c th b loi tr hay khng?
v hng ha khng v vic loi tr l bt kh hoc

khan him phi kinh t
v vic loi tr l bt bt cn thit
(ko c cnh tranh gia ngi dng)
Thin Cc qu Cc qu tp th cung cp: Ti sn chung

Cung cp Do t nhn t ch cung cp nhin cung tp th
cp, khng cung cp Nhm m: Nhm ng: thnh vin bt
c vn thnh vin t buc
v ngun nguyn
cung Ngun cung Ngun cung c
Thin nhin c sn xut t sn xut t ti sn
hoc nhm tp ti sn t cng
th cung cp
Ti sn ring, t nhn Hng ha Hng ha Ti sn chung TS khu vc cng TS x hi ha
t do cng hay HH cu ng (vic tip (c hi tip
cng lc b (vic s cn c hn cn c hn
thun ty dng c hn sut bi gi c, sut bi QTBN
sut bi cc th tr cp v cc hoc gi c)
Hn sut/
ch bn trong) quy tc bn ngoi
phn b
Phn b qua th trng Khng Khng cn La chn tp Phn b thng qua qu trnh chnh
(la chn t) hn sut nhu
cn thit th t nguyn tr (la chn cng, tp th)
hn sut cu. La
chn cc
188
Khng c ngun lc
vn tp th
kinh t
no
Mt l do khc gii thch ti sao li khng th loi tr mi ngi khi hnh vi s

dng mt ti sn bng cch buc h phi tr tin c th l do hnh thc hn ch c
hi tip cn nh th l bt kh thi hoc phi kinh t. Lc , chng ta ni n hng
ho chung hay hng ho tp th (common/collective goods). Vic phn b phi
din ra thng qua mt c ch chnh tr no y. Chng ta c th phn bit nhng
loi hng ho chung khc nhau, tu thuc vo vic chia s chi ph cung cp ti sn
chung l t nguyn hay bt buc, phng thc cung cp, v cch thc hn sut
(ration) c hi tip cn (Hnh 7.1).
Hng ho chung (common goods) c th c cung cp chung thng qua mt
nhm m (open group), theo ngha mt ngi c th l thnh vin tnh nguyn
ca nhm hoc khng tham gia vo nhm (chng hn, mt cu lc b). S chia s
vic cung cp mt th hng ho chung nh th v th l t nguyn. Lc y, chng
ta ni n hng ho cu lc b. Ngi bn ngoi b loi tr khi c hi tip cn v
s dng, cn ngi bn trong li c th thoi mi hng li t ti sn y. Khi
ngi s dng phi cnh tranh vi nhau, bi th m ngi ny s dng li khng
cn sn cho ngi khc na, cu lc b phi hn sut (ration) mc s dng.
iu ny c th c thc hin mt cch hiu qu thng qua cc th ch bn
trong nu cu lc b c quy m nh ng thi mi ngi gp g thng xuyn
v v th c th kim sot ln nhau trong vic s dng ti sn. Khi cu lc b pht
trin, vn thng tin ni b v s kim sot phi chnh thc ngy cng tr nn
phc tp. Chi ph t chc gia tng do nhiu th ch chnh thc hn phi c a
vo p dng. Mt khc, cc k thut mi, chng hn nh th in t, c th to
iu kin cho vic o lng v cho php nhiu hng ho c i x nh hng
ho cu lc b. Mt v d lch s quan trng v hng ho cu lc b l t cng:
t ai (cc khu rng, bi c...) m tt c mi ngi thuc mt b tc hay mt
lng u c th s dng khai thc g hay cho sc vt ring gm c. mt s
khu vc ca th gii, cc cnh ng l ti sn thuc s hu chung ca c lng.
Chng c cc thnh vin cng ng trng trt theo nguyn tc ai n trc
hng trc (first come, first served) v c hi tip cn phi chu hn sut
(ration) thng qua cc th ch bn trong truyn thng.
Mt nhm ti sn khc i n ch hin hu khi vic cung cp chng l do mt
nhm khp kn vi v th thnh vin bt buc, chng hn mt quc gia. y
cng vy, chng ta c th hnh dung ra nhng ti sn m ngi ta khng cn phi
cnh tranh nhau s dng chng, do chng ta c hng ho cng cng thun
tu (chng hn, nn quc phng ca mt nc do h thng thu kho bt buc
cung cp, n em li li ch cho mi cng dn m khng lm gim mc bo v
m ngi khc c hng). Song trong trng hp c s cnh tranh s dng
theo nhu cu th ngi ta phi tin hnh hn sut. iu ny c th c thc hin
theo hai cch (Hnh 7.1):
(a) cc hng ho v dch v c th c sn xut bi cc ch t nhn, nhng
ngi chu s chi phi ca khun php cnh tranh (competitive disciplines)
v c dn dt bi mc gi m h nhn c. Tuy nhin, c hi tip cn
y li c to thun li thng qua quyt nh chnh tr nhm chu cp tin
189
mt hoc phiu thanh ton (voucheri) cho tt c mi ngi hoc cho cc

nhm chn lc (chng hn, phiu thanh ton hc ng mua cc dch v
gio dc t nhn). Cc quyt nh chnh tr hn sut (ration) mc tr cp cho
c hi tip cn. Chng ta gi nhng hng ho ny l hng ho khu vc cng
ng (public-domain goods hay public-access goods). C hi tip cn c
hn sut mt phn bng la chn chnh tr. Khi s tip cn c tr cp,
vic ti phn phi cc quyn ti sn c th kt hp vi khun php cnh
tranh ca hot ng sn xut t nhn (Demsetz, 1970);
(b) cc hng ho v dch v c th c sn xut trong cc doanh nghip thuc
s hu nh nc, chu s qun l hnh chnh. Vic hn sut c hi tip cn
li ch ca loi ti sn x hi ho (socialised propertyii) nh th s nh cc
quy tc bn ngoi, vn c thit k qua cc quy trnh chnh tr.
V d v hng ho khu vc cng ng (public-domain good) l dch v y t,
khng ai b loi tr khi dch v v mt s tng lp nhn dn c trao c hi
tip cn thng qua tr cp. Hng ho khu vc cng ng c cung cp ging
nh ti sn t nhn. V d v ti sn x hi ho l mt bnh vin do chnh ph
qun l v s hu, s tip cn phi chu hn sut thng qua cc quy tc bn ngoi,
cc ch th v danh sch xp hng. Vic bin ti sn x hi ho thnh hng ho
khu vc cng ng v hng li ch t vic kim sot chi ph sn xut nh cnh
tranh thng l kh thi. T nhng nm 1980, trong nhiu trng hp ti sn x
hi ho bin thnh ti sn khu vc cng ng khi cc c quan qun l nh
nc rt lui khi hot ng sn xut (t nhn ho) v tp trung vo vic to c hi
tip cn khng hn ch (open access). Cng hu (public ownership) do vy chc
chn khng phi l iu kin tin quyt cho vic ti phn b quyn tip cn
(access right).
Bi vy, chng ta khng c nh ng c hi tip cn ca cng ng (public
access) vi cng hu. V l do m trong ng cnh ny chng ti khng s
dng thut ng hng ho cng cng (public good), mt khi nim c th d dng
gy nhm ln gia c hi tip cn ca cng ng v quyn cng hu i vi cc
phng tin sn xut.
Ti sn x hi ho do mt nhm ln v khp kn s hu; vic s dng n c
cho php thng qua nhng i din c b nhim theo quy trnh chnh tr. Nu
h khng mun b mt mt do s hn ch r rng, ti sn x hi ho c th c
cung cp di do mt cch nhn to v c ti tr t ch thu kho bt buc;
chng hn, chnh ph c th quyt nh cung cp min ph cc kt qu nghin cu
c bn cho nhng ai quan tm, c th cung cp cc loi hnh ngh thut v gii tr
cho nhng ai mun thng thc, hoc c th cung cp dch v y t m khng hn
ch. iu ny khin cho vic m rng hot ng cung cp v ti tr bng thu
kho bt buc (ngy cng tng) tr nn cn thit. V hnh thc hn sut thng qua
b my chnh tr (political rationing) thng khng thc s hiu qu nn chi ph
sn xut hng ho cng cng nhn to gia tng nhanh chng. Nu vic kim sot
chi ph sn xut li khng cht ch na th hot ng cung cp c th khng bn
i
Phiu dng trao i hng ho v dch v thay tin. (ND)
ii
X hi ho l hnh vi chuyn cc quyn ti sn t t hu sang cng hu, i lp vi t nhn ho. (ND)
190
vng trong di hn. Mt l do gii thch ti sao ti sn x hi ho li c th bin

minh c l ch iu ny em n s kim sot trc tip i vi cc khon
ngn sch vn do b my chnh tr kim sot, chng hn nhm buc qun i phi
chu s kim sot v mt dn s.
Nhng thay i v v th ti sn
S xem xt trn phng din quyn ti sn i vi mt s ti sn li thay i cng
vi thi gian v cng ngh. Khi trn tri t t ngi sinh sng th khng c hin
tng khan him ti nguyn thin nhin. Trng thi ny c thut li trong Kinh
thnh nh l Thin ng. Khi s ngi chuyn ti mt khu vc nhiu hn, cc
ngun lc tr nn khan him v ci cng c th ch hng ho cu lc b (club
good) c pht minh ra. Cc b tc loi tr ngi ngoi khi vic s dng ti
sn ca mnh (trng hp 1a trong Hnh 7.2). Khi cc nhm pht trin v cc quy
tc phi chnh thc nhm hn sut s dng bt u tht bi, t cng s c phn
chia v ro chn, bin thnh nhng l ti sn t nhn (trng hp 1b trong Hnh
7.2).
Nu ti sn x hi ho hot ng khng hiu qu, ngi ta c th cn nhc vic
chia nh cc nhm ln v khng hn ch c hi tip cn, nh vy ti sn x hi
ho c th c i x nh ti sn cu lc b, v cc cng c hn sut t tn km
hn, t quy cch hn s tr nn kh thi (trng hp 3 v 4). Chng hn, dch v y
t trn ton quc c th c trao cho cc cng ng v cc nhm nh chng
ch phc v thnh vin ca mnh v hn sut hay tr cp cho c hi tip cn.
Nhng loi hng ho cng cng nhn to m vic cung cp v ti tr ngy cng
tr thnh gnh nng cho ngi np thu th c th chuyn thnh hng ho cu lc
b (club good) hoc thm ch hng ho t nhn (t nhn ho, trng hp 2). iu
c th s khin cho mt s ngi luyn tic, bi h tng c tip cn nhng
hng ho gn nh t do ny, song hnh thc phn b mang bn cht kinh t rt
cuc li c th dn ti vic cung cp nhng hng ho v dch v nh th hiu qu
hn. iu ny s khin cho nhng dn xp hnh chnh phc tp nhm hn sut
mc s dng tr nn khng cn cn thit. Hng ho khu vc cng ng
(public-domain good) cng c th chuyn sang t hu, vi hy vng hoc gim tr
cp hoc gim chi ph gim st nhng quy tc hn sut c hi tip cn. Chng
hn, cc phiu thanh ton lng thc (food voucher) c th b rt li hay mt s
tng lp nhn dn no b mt quyn chuyn ch min ph (trng hp 5 trong
Hnh 7.2). Chng ta nhn thy l hng ho t do c th tr thnh hng ho t
nhn v ngc li (trng hp 8), v hng ho cng cng thun tu c th tr
thnh hng ho t nhn c quyn, chng hn khi hot ng bo v ca cng an
c cc c quan an ninh t nhn tip qun (trng hp 7).
Khi cc quyn t hu c tp th ho (trng hp 6), giao ko t nhn song
phng c thay th bng hnh thc la chn chnh tr, v cc vn ca la
chn t (private choice) c thay th bng cc vn ca la chn cng (public
choice), ni dung m chng ta s bn ti trong Chng 10.
191
Hnh 7.2 S thay i trong nhng dn xp v ti sn: cc trng hp chn lc
Ti sn chung
Nhm m: thnh Nhm ng: thnh vin bt buc

vin t nguyn
Ngun cung l t Ngun cung l

Ti sn ring, t nhn Hng ha Hng ha ti sn t nhn t ti sn cng
t do cng cng
thun tu Ti sn chung
hay Ti sn Ti sn
hng ho khu vc cng x hi ha
cu lc b ng
192
Chng ta phi kt lun rng cc nhm ti sn bn ti y khng phi l bt bin,

m chng ph thuc vo s la chn (choice) v cng ngh, v cc x hi khc
nhau s nh hnh cc quyn ti sn cng c ch loi tr song hnh theo nhng
cch khc nhau.
Khi nim then cht

Cc quyn ti sn (property right) theo nh ngha trong Chng 2 l quyn loi
tr ngi khc khi hnh vi s dng mt ti sn v quyn s dng, cho thu hoc
bn ti sn cho ngi khc. Nh vy, cc quyn ti sn l mt nhm quyn:
quyn s hu v nm gi mt ti sn (hnh thc s dng th ng); quyn trao i
hay cho php ngi khc tm thi s dng mt s mt no ca n (hnh thc
s dng ch ng). Cc quyn ti sn c th khng ch gn vi ti sn vt cht m
cn gn vi c ti sn tr tu (intellectual property).
Kh nng loi tr (excludability) l c im c bn ca cc quyn ti sn. N
khng ch hm ngi khc c th b loi tr khi hnh vi hng li t mt ti
sn, m cn hm ch ti sn l ngi hon ton chu chi ph s dng ti sn
cng nh chi ph m bo cho vic loi tr.
Sng ch c quyn (patent) l quyn m bo cho s khai thc c quyn i
vi nhng mnh tri thc ring r hu ch. y l mt cch xc lp quyn s hu
tr tu (intellectual property right).
Cc quyn t hu (private property right) do cc c nhn, hip hi v doanh
nghip t nhn nm gi. u m cc chi ph v li ch ca vic s dng ti sn
nh hng trc tip v duy nht n ch ti sn, chng ta ang ni ti hng
ho t nhn (private good). u m cc hiu ng ngoi lai (externality) tr
nn quan trng, cc vn c th v phi hp kinh t s ny sinh. Hiu ng
ngoi lai l nhng li ch v chi ph s dng ti sn khng tc ng n ch ti
sn, hoc do vic gim st l qu tn km hoc do iu l hon ton bt kh
thi.
u m vic loi tr ngi khc khi hnh vi hng li l bt kh thi hay khng
cn thit th chng ta ang ni n ti sn chung (common property). Mt
hng ho nh th c th c chia s trong mt nhm nh t nguyn (t cng,
ti sn cu lc b commons, club property) m ngi ngoi b loi tr, hoc
trong mt nhm ln, mi thnh phn vi v th thnh vin bt buc (ti sn x
hi ho socialised property). Trong cc nhm ln vi v th thnh vin bt
buc, vic m bo cho c hi tip cn khng hn ch i vi ti sn khu vc
cng ng (public domain) thng l cn thit. S tip cn khng hn ch n
hng ho khu vc cng ng (public-domain goods) c th c m bo hoc
thng qua hot ng sn xut x hi ho (socialised production) vi ti sn thuc
s hu nh nc hoc thng qua nhng th ch gip m bo mt s iu kin
tip cn nht nh cho cng chng. iu ny c th c thc hin thng qua mt
s quy nh no hoc bng cch cung cp tin cho mi cng dn t cch
h ginh c hi tip cn. S tip cn ca cng chng ni chung i vi hng ho
khu vc cng ng c chiu hng t c thng qua vic thanh ton mt mc
193
gi, vi vic mt s thnh vin nht nh ca cng ng c tr cp tin mt

trc tip hoc cc phiu thanh ton (voucher) theo mc ch c th.
Hng ho t do (free good) l nhng ti sn m khng ai i quyn ti sn v
chng khng khan him. Khng c bi ton kinh t no vi hng ho t do c.
iu ny cng ng vi hng ho cng cng thun tu (pure public good), tc
l nhng hng ho v dch v m nhu cu i vi chng li khng dn n cnh
tranh mt khi chng c cung cp (chng hn, h thng chiu sng ng ph
c th chiu sng cho bn m khng lm gim li ch ca ngi khc). Tuy nhin,
nhng hng ho nh th phi c cung cp t nhng ngun lc tp th.
Ch ngha t bn (capitalism) c nh ngha y l mt h thng th ch m
phn ln cc phng tin sn xut u thuc t hu v s dn xp t nhn t
nguyn (voluntary, private disposition) i vi ti sn din ra thng qua s phi
hp trn th trng.
Ch ngha x hi (socialism) l mt h thng kinh t m a s phng tin
sn xut nm trong tay tp th v chu s kim sot ca gii lnh o chnh tr hay
nhng ngi i din ca h.
Chi ph loi tr
Vic loi tr ngi khc khi hnh vi s dng ti sn tri php s gy ra chi ph
cho ch ti sn. Hnh vi s dng tri php nh th c th l trm cp hay chim
dng t tri php chng hn. ngn nga iu , ngi ta phi chu ph tn
lm kho, hng ro, ng k c phiu cng nh quyn s hu t, v ci t h
thng bo v thng tin trong my tnh. Chng ta gi nhng chi ph ny l chi ph
loi tr (exclusion costs).
Chi ph loi tr cao lm gim gi tr ca ti sn. Chng ph thuc ng k vo
nhng dn xp th ch, bt u vi cc chun mc o c nn tng m cng
ng chia s. Nu t hu c tn trng t pht th chi ph loi tr s thp v gi
tr ti sn s tng i cao. Nu mt cng ng pht minh ra mt h thng p t
quyn ti sn vi chi ph thp, iu cng c li cho gi tr ti sn. Chng hn,
mt h thng ng k quyn s hu t ai hu hiu s lm tng gi tr t ai.
u m php lut ti sn c p t thng qua hnh ng tp th (lut php, cnh
st, b my t php), mt b phn ln chi ph loi tr s do tp th gnh
chu, song i vi cc ch ti sn iu ny li em n li th chi ph ng k so
vi hnh thc bo v t nhn (hin tng kinh t quy m). Chng ta bit rng cc
h thng th ch khc nhau c nh hng to ln n chi ph loi tr v gi tr ti
sn. Khng c g ng ngc nhin khi cc ch ti sn, nu c c hi, s chuyn ti
sn ca mnh sang mt mi trng m ti sn y c nh gi cao v h
sn sng ng thu cung cp hot ng bo v tp th (protective collective
action).
Chi ph loi tr thp khng phi l thc t m nhn loi vn thng gp. Ti
nhng khu vc rng ln mnh mng thuc th gii cc nc ang pht trin, ti
sn ca nhng ngi dn bnh thng t khi nhn c s bo v hu hiu. H
thng xuyn phi da vo nhng h thng bt hp php; nhiu ngi phi nm
194
tri nhng ri ro v ti sn do chin tranh v xung t dn s. Nhiu ngi chim

dng t bt hp php, h canh tc v tr ng trn nhng khu t vi quyn s
hu bt n, do chnh ph hay cc c quan quyn lc khc khng pht trin mt h
thng ng k quyn s hu t ai hoc khng tng cng quyn s hu t ai
cho ngi ngho (de Soto, 1993). Hon cnh tng t, vn thng c cng c
bi thi ghen t v cc h t tng bi ch ngha t bn, vn tip tc tn ti
trong nhng khu vc rng ln thuc ch Soviet c v ti cc nc cng sn
Chu (Chng 13). Nhiu iu l ra c th thc hin tit gim chi ph
nm gi ti sn v nng cao gi tr ti sn cc quc gia ny bng nhng th ch
hu hiu hn, k c s bo v hiu qu hn v mt t chc cho cc th ch ny
(thng qua b my cnh st v to n). Khi chi ph loi tr gim xung, ngi ta
s nhn thy vic thu tm v a ti sn vo khai thc tr nn hp dn hn. Lc
, h s t gip mnh thot khi cnh ngho i.
Trong nhng hon cnh nht nh, chng hn nh chin tranh hay xung t dn
s ni b, s bo v hin hnh i vi t hu c th b v. Khi quyn ti sn
c cc cng c php l nh ngha thiu r rng v bo v yu km trong nhng
x hi hn lon, ngi ta c th tm cch nh ngha v bo v ti sn bng nhng
cng c xu xa. y chnh l ngun gc ca cc bng nhm bo k Mafia v cc
t chc t tr gip (self-help organisation), chng a php lut vo trong tay
mnh. Chng hn, nhng bin ng gn y Lin bang Soviet c cho thy
cc th ch cng s p t ca nh nc l khng , v th cc nhm t t chc
(self-organised) nm nhng cng c bo lc bt u tin hnh cung cp dch v
bo v ti sn t nhn vi mt mc ph. Nu khng xt n tnh thch ng ca
hot ng , n cng c th cung cp mt dch v cho cc ch ti sn. Ngi ta
thm ch cn nh gi dch v ny cao n mc i n ch t nguyn thanh
ton. Nguy c ny sinh y l nhng chuyn gia bo lc (violence
professional) t phong ny s s dng cc phng tin cng bch nhm moi
nhiu tin t hot ng bo k, hoc cc bng nhm th ch nh nhau hng
tranh ginh khch hng (cc ch ti sn). Trong nhng tnh hung nh th, mt
chnh th tp th tun theo php lut (collective, law-bound government) c th
em n cho cc ch ti sn nhng li ch to ln v chi ph loi tr (i li mt
mc thu ti sn).
S tn trng chung dnh cho t hu cng c th gim st khi hot ng phn phi
ca ci tr nn ht sc mt cn bng. Lc , cc ch ti sn cn phi b ra thm
chi ph loi tr mua kho, dy thp gai, lm hng ro, thu nhn vin bo v an
ninh v mua bo him. Trong trng hp y, mt s hnh thc nm gi ti sn d
b tn thng no y, cho d vi tim nng rt hu ch, c th hon ton b trnh.
Tuy nhin, nu hnh ng tp th li tm cch ti phn phi quyn ti sn thng
qua nhng bin php can thip tu , iu ny c th lm tng thm chi ph loi
tr. Chng hn, nu nhng ngi i mn hay thu ti sn c trao cho ngy
cng nhiu quyn m tn tht b y v pha ch ti sn, hay cnh st v to n
ngng truy t nhng v xm hi quyn ti sn, th ng c tch lu ti sn ca
mi ngi thng qua vic n lc v ngi khc s suy yu. Nhng h lu tng t
phi c tnh n khi hnh pht dnh cho hnh vi khng tr n li khng b buc
phi thi hnh: hot ng tn dng v v ngun vn khan him s dng thiu
hiu qu. Lc , hu qu tai hi i vi tng trng kinh t l c th nhn ra
195
c. Nhng tn tht ny thng b nh gi thp do qu trnh hin thc ho ca

chng din ra chm chp, phn nh s iu chnh chm chp in hnh ca cc
th ch bn trong x hi. V th, cn phi mt nhiu thi gian ph v h thng
t hu. Tuy nhin, s tn ti ca cc th ch bn trong cng c th gy tr ngi
cho tin b kinh t, khi khng c thi tn trng t pht dnh cho t hu cn
trm cp v gian ln li c dung tng trn lan.
Khi nim then cht

Chi ph loi tr (exclusion cost) xy ra khi ch ti sn s dng cc ngun lc
nhm loi tr ngi khc khi hnh vi chim hu hay s dng ti sn ; chng
hn, chi ph cho mt ci kho hay cho mt chng trnh my tnh i hi
password trc khi truy cp file my tnh.
Kh nng phn chia v kh nng chuyn nhng ca cc quyn ti sn

vn hnh hiu qu, cc quyn ti sn cng phi c kh nng phn chia. Nhng
khi ti sn tp trung ln thng ch c th khai thc hiu qu nu cc quyn ti
sn c th phn chia c. Thng thng, nhng yu t khc nhau ca ti sn c
th c s dng hiu qu nht bi nhng ngi v nhm ring r. Chng hn,
ngi ta c th nh gi bt ng sn (real estate) cao nht nu cc quy nh th
ch cho php mt s ngi s hu ti sn v nhng ngi khc s dng mt s
li ch ca n vi mt khon ph thu mn. V d, xt trng hp ti sn l mt
khu rng, mt s ngi c th mua v vo cng v mc ch gii tr, trong khi s
khc li c th s dng khu t trng cy hoc tn hng th vui sn bn. Kh
nng phn chia (divisibility) ny cho php nhng ngi nm quyn s hu khu
t n nh nhng quyn khc bit cho vic i sn, i do hay u t trng cy.
iu ny nng cao tnh hu ch ca ti sn. Nhng bc i mi th ch quan
trng to iu kin cho s ra i ca cc cng ty c phn hin i. Vic phn
chia quyn s hu mt cng ty ln thnh nhng c phiu tr nn kh thi v cc
nh u t tng i nh c th mua c, nh m ngi ta c th huy ng
nhng ngun vn ln dnh cho cc d n cng nghip v h tng quan trng.
Quyn s hu (property) bao hm mt tp hp m gm nhng quyn c to ra
v phn chia bi nhu cu v sc sng to ca con ngi. Kh nng phn chia cho
php nhng ngi c nhu cu v tri thc khc nhau s dng mt ti sn c th
theo nhng cch thc gi tr nht m h c th khm ph ra. Nh nhng th ch
gip thit lp cc quyn ti sn khc bit v c kh nng phn chia nh th m
nhng ngi c tinh thn doanh nghip v khng c ti sn ring, song li c
tng sng to cng vi nim tin l mnh c th khai thc tt mt s ti sn nht
nh, c th t c ti sn ca ngi khc d dng hn. Vi nhng iu chnh
th ch ph hp, y vn cn ch cho vic to ra nhng loi quyn ti sn
mi, c th trao i bit lp vi quyn chim hu hon ton (outright possession).
Kh nng phn chia qua thc y li ch ca s chuyn mn ho cng nh
hot ng tm kim tri thc, trong khi vn cha trch nhim ti hu v quyn s
hu ti sn cho ch ti sn.
196
R rng, li ch t s phn chia mt s hnh thc s dng ti sn no y ch c

th nhn c khi m nhng dn xp th ch c tin cy khin cho iu
tr nn kh thi. Vic cho thu mn ch din ra khi ti sn c hon tr vo
thi im tho thun v khi cc khon n c thanh ton theo nh cam kt. Khi
s bo v v mt th ch i vi cc quyn ti sn tr nn ti t chng hn, khi
khon vay khng c hon tr y do thc thanh ton km th li ch t
vic s dng ti sn s b mt v mc sng chung s gim st. iu ny gii thch
ti sao cc h thng th ch - php l li cn thit cng c kh nng phn chia
ca cc quyn ti sn.
Mt kha cnh khc ca cc quyn ti sn l chng cn c kh nng chuyn
nhng (disposable/transferable). Nu truyn thng hay cc th ch khc li cm
on vic chuyn nhng quyn ti sn, chng hn thng qua hnh thc mua bn,
chng s tri buc ti sn vo ch nhn hin hnh v khng cho ngi khc,
nhng ngi c th nh gi ti sn cao hn nh c tri thc v k nng vt
tri, khai thc ti sn hiu qu hn. Xin ly mt dn chng th v minh ho
cho iu ny l cc quyn ti sn khng th chuyn nhng i vi mt s khu
vc t ai m ngi ta trao cho cc nhm th dn M v Australia. Cc quyn
s hu t ai ny c quy nh l khng th chuyn nhng v chnh quyn
mun bo v cc ch ti sn th dn khi b bc lt, t vic bn hay cho thu
vi mc gi b coi l bt li i vi h. Tuy nhin, hnh thc bo v ny li lm
gim gi tr ca ti sn i vi ch ti sn. Nhng th dn tr tui v c hc hin
ang t thi bt bnh su sc v thc trng ny, h mun cho cc cng ty khai
khong thu t hoc bn i c th kim thu nhp v chuyn sang nhng hot
ng khc m h thy l ph hp hn. Vic ng bng hot ng chuyn nhng
ti sn c th li nhng hu qu tai hi khi t ai c quy nh l khng th
chuyn nhng bi hnh thc s hu nh nc vi nhng l do v mi trng
(cc cng vin quc gia). Ngi ta sau c th khm ph ra rng nhiu loi
ng thc vt c th c bo v nu mt s khu vc trong cc cng vin quc
gia c th dng i ly nhng khu t khc vi qun th ng vt hay thc vt
vt tri, khi nhng m t nh th xut hin trn th trng. Rt cuc, ti
nguyn t ai th hu hn cn c hi bo tn mi trng li thay i (Wills,
1997, trang 29-47). V th, cch khai thc kh thi ti u i vi cc ngun ti
nguyn hu hn dnh cho cng tc bo tn mi trng c th khng ngng ci
thin nh kh nng chuyn nhng, trong khi tnh bt kh chuyn nhng
(inalienability) vn c quy nh vi dng tt p nht v vi tri thc hu
hn vo thi im li kh d gy cn tr cho hot ng bo tn.
Khi nim then cht

Kh nng phn chia (divisibility) c ngha l cc quyn ti sn c th c bn
ri (unbundled), cc quyn s hu thun tu c th chia tch khi nhng quyn
s dng c th i vi mt ti sn; chng hn, quyn s hu mt ci h tch khi
quyn nh bt c hay quyn bi li trong h.
197
Kh nng chuyn nhng (transferability) l mt thuc tnh ca cc quyn ti

sn, cp n s thay i quyn s hu, chng hn thng qua hnh thc mua bn
hay hin tng.
Cc quyn ti sn khng th chuyn nhng (inalienable property right) khng
th c trao i hay s dng bi ngi khc, v v th thng khng th khai
thc ht tim nng.
7.3 S dng quyn ti sn: Hp ng t do v chi ph giao dch

Hp ng: tho thun l tho thun
Nh chng ta nhn thy phn u chng, ti sn c th c ch nhn ca
n s dng khi h trao i mt s hay ton b cc quyn i vi ti sn . Trong
trng hp t hu, iu ny din ra khi ngi ta tham gia vo nhng hp ng t
nguyn m xc lp mt tho thun rng buc da trn s ng thun ca hai
bn nhm:
(a) thanh ton mt mc gi tho thun; v
(b) chuyn giao cc quyn ti sn theo tho thun.
Song, thm ch vo thi im kt thc nhng v thng lng phc tp, khng
phi lc no nhng iu kin chnh xc ca tho thun hp ng cng tr nn r
rng. V th, trong nhiu nn vn ho ngi ta thng lp li nhng iu kin
tho thun v nh du vic k kt hp ng bng nhng c ch tng trng,
chng hn bng cch bt tay, trao i ch k hay mt ba tic chung. Vic u t
vo nhng nghi thc xc nhn nh mt phn ca hp ng s hu ch, c bit
l khi hp ng xc lp mt mi quan h bn vng. Cng vi thi gian, cc bn
hp ng c th b cm d i n ch hnh x c hi, ln trnh trch nhim hoc
n gin l qun ngha v ca mnh. Nhng du hiu vn ho c tc dng cng c
hp ng vn c ngi ta nhm ti lm cho cc ngha v chung d nh hn:
chng hn, hnh ng ht thuc bng tu ca nhng th dn da Bc M hay
vic xut hin trc mt kadi (quan to) Trung ng nhm xc nhn mt s
hp ng. cc nn vn ho khc nhau th cc du hiu th ch cng khc nhau.
Nhng g c th rng buc mt thng nhn Trung Hoa c th dng nh li
cha rng buc mt ngi M vo hp ng v ngc li. Bi vy, vic tm
ra nhng du hiu v nghi thc rng buc ln nhau chnh l mt thch thc cho
nhng ngi m ng trong nhng bn hp ng gia cc nn vn ho.
Trong trng hp n gin nht, bc (a) v bc (b) trn trng hp vi vic
kt thc mt tho thun hp ng (hp ng mt ln, trao i tc thi). Song
y thng li c mt khong thi gian gia vic kt thc hp ng v mt trong
hai bc trn, cng nh gia bc (a) v bc (b). Chng hn, ngi ta c th
tho thun l vic giao hng s din ra sau mt s thng, hay vic thanh ton bng
hnh thc tr chm tng t (instalment) s ko di trong nhiu thng ti. Khi
iu ny din ra trong thc t, hp ng phi bao hm nhng iu khon dnh
cho nhng cam kt ng tin cy rng ngha v s thc s c hon tt, v phi
c cc iu khon dnh cho vic gii quyt s hiu nhm hay bt ng sau
gia cc bn hp ng. V d in hnh v loi hp ng ny l s vay mn
198
(loan). Mt bn ginh c quyn s dng mt ti sn vt cht hay ti chnh (tc

l, ch ti sn tm thi nhng mt quyn ti sn) v a ra mt giao c ng
tin cy l s hon tr ti sn hay thanh ton n nh tho thun. lm cho
giao c tr nn ng tin cy, ngi ta c th phi tham gia vo nhng hnh
thc hp ng c s bo v c bit, quy nh ch ti hp ng kht khe hn so
vi theo lut hp ng ni chung, hoc ngi vay mn phi cung cp nhng
phng tin m bo, chng hn mt hp ng th chp (mortgage) m ngi cho
vay mn chp nhn nh mt th con tin. Thng thng, cc t chc trung gian
uy tn (chng hn nh ngn hng) tham gia vi cc bn hp ng trong vai tr nh
trung gian v a ra nhng cam kt ng tin cy hn so vi mc kh d ca
ngi vay mn cui cng l khon vay mn s c hon tr. lm cho cc
t chc trung gian nh ngn hng thm ch cn ng tin cy hn, chng c xu
hng tun theo nhng quy tc k ton minh bch v p ng nhng i hi thn
trng. Nhng quy tc v i hi ny thng c gim st bi cc c quan cng
quyn nhm tng thm tin cy.
Mt hnh thc hp ng quan trng khc thng xuyn xut hin trong i sng
kinh t ng i: mt hp ng m (open-ended contract) thit lp mt mi
quan h hp ng tng i bn vng, cha ng nhng ngha v chung qua thi
gian song li khng th quy nh tt c nhng kt cc kh d (eventualities).
Nhng hp ng nh th c gi l hp ng quan h (relational contract). V
d in hnh v hp ng quan h m (open-ended relational contract) l mt hp
ng tuyn dng: n quy nh mt mc tin cng v cc khon th lao khc
i ly vic thc hin mt cng vic no .
Do s bt trc cng nh xt n chi ph m phn v k kt, cc hp ng khng
bao gi c th lit ra v iu chnh ht mi kha cnh ca mt giao dch ko di
trong mt khong thi gian, c bit l hp ng quan h. Nhng hp ng nh
th phi da vo cc th ch ph thng, tru tng, trong khun kh nhng kt
cc c th c th c gii quyt theo nhng cch thc kh d tin on. Mt s
nguyn tc php l chung, chng hn nguyn tc hnh x vi thin hay tho
thun l tho thun, thuc vo nhm quy tc nng cao s tin tng ny. Trong
bi cnh , chng ta cn nh rng cc th ch l nhng kho tri thc qua th
thch thi gian, gip cc i tc hp ng tng lai tit kim chi ph k kt v
hon thnh hp ng, ng thi thit lp nn s tin tng vn cn thit gim
bt chi ph giao dch.
Cc th ch gp phn bin nhng kha cnh c th ca hp ng thnh nhng th
tc chun ho, qua gip tit kim chi ph thng tin v chi ph ti m phn.
iu ny em li v s c hi khai thc ti sn khc vo trong tm tay ca ch ti
sn. Hy hnh dung l nu khng c cc quy tc v cc c ch ch ti nhm m
bo vic thanh ton n ng hn nh k kt xem! Nhiu hot ng tng tc
kinh t kh thi, d ch l th thi, s khng din ra v mc sng s gim st.
Khi nim then cht

Hp ng l mt tho thun, tc l s din ra ng thi hai li tuyn b v ch
trao i cc quyn ti sn. Mt bn c th mong mun mi cho quyn s hu
199
hon ton (bn) hay quyn s hu v s dng ti sn trong mt khong thi gian
hu hn (chng hn, cho vay mn hoc cho thu); bn kia c th c nhu cu v
ti sn hay vic s dng ti sn v thng ngh thanh ton mt khon tin.
Trong trng hp trao i, mt tho thun mua bn c th da trn hp ng
mt ln tc thi (once-off, simultaneous contract) hoc hp ng phi tc thi
(non-simultaneous contract), tc l tho thun quy nh vic hon thnh hp ng
vo mt thi im n sau: chng hn, hnh vi chim hu hin vt c th kt thc
vo thng sau, v vic thanh ton c th l di hnh thc tr gp din ra trong
nhiu thng sau khi bn.
Hp ng phi tc thi lin quan n tn dng (credit). Trong trng hp ny,
nhng vn c th v gim st v ch ti (enforcement) s ny sinh. Cc bin
php bo v mang tnh th ch nhm chng li s trn trnh ngha v hon tr ti
sn theo hp ng theo kiu c hi cn phi c thit lp.
Hp ng m hay hp ng quan h (open-ended/relational contract) l nhng
tho thun nhm m trch vic thc hin mt cng vic no trong mt
khong thi gian bt nh. Khng phi tt c mi kt cc kh d (eventualities)
u c th nhn thy trc, cha ni g n chuyn iu chnh, thng qua cc iu
khon hp ng. Cc hp ng quan h xut hin thng xuyn trong nn kinh t
hin i phc tp, ni m nhiu mi quan h kinh t l bn vng v lp i lp li
ng thi s lin kt gia chng l ph bin.
Nhng hp ng quan h buc cc bn hp ng phi ng u vi bi ton tri
thc; chng em n cho hai bn hp ng mt cu trc ng tin cy v s tin
tng no . Song chng li da vo cc th ch nhm tit kim chi ph thng tin
v cho php iu chnh linh hot. Cc quy tc ph hp t ra nhng th tc lin
quan n cch thc gii quyt nhng tnh hung bt ng v cha quy nh, nh
chi ph giao dch c hn ch v cc i tc hp ng c th tin tng l nhng
chi tit c th v mi quan h tng lai ca h s c gii quyt trong trng
hp xy ra xung t.
Quyn t ch - cc quyn t do kinh t

Nh vy, mc sng cao v khng ngng tng ln i hi ngi dn v doanh
nghip phi c t do hp ng, ni cch khc, c mc quyn t ch kh d
ln nht nh ot cc quyn ti sn ca mnh. Nguyn tc ny s khng c
p ng nu cc tp qun x hi li cm on nhiu hnh thc s dng quyn ti
sn theo hp ng (Ph n khng c php lm vic kim tin; Mi ngi
tuyt i khng c php vay mn bng cch cm c rung vn gia nh),
hoc nu nhng hn ch chnh tr li tc i quyn t ch kinh t ca mi ngi
(chng hn, trong cc nn kinh t k hoch ho tp trung). V th, quyn t ch c
nhn v thng l (practice) chuyn nhng ti sn vt cht v tr tu i ly tin l
nhng iu kin ch ch tin quyt ca t do hp ng.
Quyn t ch c nhn (private autonomy) l quyn t do s dng ti sn m
khng phi chu nhng hnh vi can thip c th t nhng cng dn khc hay t
cc c quan chnh quyn. Quyn t ch ng vai tr then cht em n cho c
200
nhn (v doanh nghip t nhn) mt khng gian t do cho php h tm kim cch
s dng ti sn tt nht, k c tri thc ca mnh. Quyn t ch ca ch ti sn d
nhin khng b hn ch bi cc quy tc ph thng; song n li b vi phm khi cc
ch ti sn phi i mt vi v s hn ch kh d xut pht t quyn lc c nhn
(nhng thng l mang tnh hn ch ca nhng ngi tham gia th trng) hoc t
hnh ng tp th (chng hn, s gia tng nhanh chng ca nhng quy nh c th
nhm nh trc cc kt qu v mi trng t nhin, sc kho con ngi hay
phn phi thu nhp). Nhng hnh thc can thip nh th c th c hp php
ho bng hnh ng chnh tr, song chng li lm gim quyn t ch c nhn v
lm phc tp thm bi ton tri thc ca cc ch ti sn, v chi ph thng tin v cc
chi ph giao dch khc b i ln. Khi nhng hn ch i vi quyn t ch c nhn
nh th l ph bin, chng c khuynh hng tr nn mu thun v mc tiu thnh
vng c kh nng b nh hng. Quyn t ch c nhn l s phn chiu ca ch
ngha c nhn vo trong lut ti sn. cc ch tp th ch ngha, ni c
khuynh hng p t nhng mc tiu tp th ht sc gt gao, cc quyn t hu
ngay c khi tn ti chnh thc s dn dn b xo b. Lc , cng thng
xuyn v tnh trng trn lan ca nhng ch th mang tnh quy nh s khin cho t
hu ch cn tn ti trn danh ngha thi, k c tinh thn trch nhim v s t lc
(self-reliance) cng vy.
Quyn t ch trong vic s dng ti sn c nhn ca mt ngi k c tri thc v
lao ng ca ngi ng ngha vi khi nim m i khi c m t l cc
quyn t do kinh t (economic liberties), mt phm vi t do hot ng kinh t
c tn trng. Cc quyn t do kinh t s hu v s dng ti sn c nhn ny
em li ngha thc cht cho cc quyn t do dn s v chnh tr (civil and
political liberties). Chng cho php ngi dn bo v cc quyn ny vi nhng
phng tin vt cht trong tay mnh, v h lm vy m khng cn phi xin php
ai trc (Friedman, 1962).
Nhng hn ch t nhn v chnh tr i vi quyn t ch c nhn

Cc quyn t hu c th mt i mt s gi tr nu vic s dng chng li b hn
ch bi hnh vi ca nhng cng dn khc, chng hn, khi mt lin minh c
hnh thnh nhm loi tr cc ch ti sn khc khi cho bn ti sn trn th
trng. Nhng hn ch t nhn i vi vic s dng ti sn lin quan n s thc
hnh quyn lc kinh t, m chng ta bn ti trong mc 5.4 khi phn tch cch
thc m cc th ch c th gip trnh xung t. Cc th ch do cn bo v cc
quyn ti sn vt ln trn s bo v chnh thc thun tu i vi t hu theo
ng ngha, v cn bo v nhng hnh thc s dng ti sn t ch ti mc ln
nht c th. iu ny cn bao hm c cc th ch bn ngoi, do chnh ph p t,
nhm chng li nhng thng l mang tnh hn ch nh tnh trng cc cartel v
cng ty c quyn ng ca th trng vi ngi ngoi v ngi mi tham gia th
trng.
Trong mt th gii m v thay i nng ng, v th quyn lc kinh t him khi
tn ti lu di nu thiu s bo tr chnh tr. Ngay c ni m mt hay mt s k
tham gia cuc chi nhiu quyn lc ng ca th trng, sm mun g h cng
201
s phi i mt vi cnh tranh trn thc t hay nguy c cnh tranh tim tng t
cc ch ti sn khc. Ngy nay, trong k nguyn ca chi ph vn chuyn v chi
ph giao dch thp, phn ln cc th trng khng sm th mun cng s b cnh
tranh bi nhng k bn ngoi, nhng ngi lc s a ra nhng la chn t
do, t ch cho pha bn kia ca th trng. Mc bn vng ca phn ln hn
ch t nhn i vi quyn t ch c nhn ph thuc vo s ng h ca chnh ph
(Friedman, 1991).
Do , nhng hn ch su rng v bn vng hn i vi quyn t ch kinh t c
nhn u bt ngun t hnh ng chnh tri. Quyn lc chnh tr thng c s
dng hn ch quyn ca cc ch ti sn (cc quyn t do kinh t). Vai tr c
bn ca cc th ch bn ngoi l nhm bo v cc quyn ti sn, ch yu thng
qua nhng quy tc ph thng mang tnh cm on (proscriptive). Nu nguyn l
tnh ph thng (universality) b t b v nhng quy tc c th mang tnh quy nh
li c sinh si ny n th rt c kh nng l chnh ph s phn bit i x gia cc
ch ti sn khc nhau v nhng ngi s dng ti sn s phi chu chi ph giao
dch ngy mt tng nhanh. Vn khng phi l bn thn vic s dng cc quy
tc mang tnh quy nh (cc ch th) ca chnh ph, m chnh l cng v mt
s dng chng.
Chng ta s quay tr li vn ny trong Chng 8 khi bn v cnh tranh v
trong Chng 10 khi bn v hnh ng tp th.
Khi nim then cht

Quyn t ch c nhn (private autonomy) c ngha l cc quyn ca ch ti sn
khng phi chu nhng hn ch nh nc v t nhn c th i vi cch thc s
dng ti sn, ni cch khc, cc quyn t do kinh t c bo v. Quyn t ch c
th b hn ch khi nhng ch ti sn quyn uy khc li can thip vo cc quyn ti
sn ca mt ngi no bng hnh vi tu v mang tnh phn bit. Mt v d l
hnh ng t nhn nhm hn ch giao thng, chng hn bng cch loi tr mt
s nh cung cp nht nh khi hot ng bn hng trn th trng, qua hnh
thnh nn mt cartelii cung ng. Quyn t ch cng c th b hn ch bi hnh
ng ca chnh ph. Nu chnh ph vt ra ngoi nhim v bo v cc quyn ti
sn bnh ng ca tt c mi ngi, ban hnh v p t v s ch th mang tnh
quy nh, n s lm xi mn quyn t ch c nhn v cng vi l s vn
hnh ng n ca h thng t bn ch ngha.
Chi ph giao dch

Khi cc quyn ti sn c s dng ch ng, tc l, khi chng c trao i hay
kt hp vi cc quyn ti sn trong cc yu t sn xut do ngi khc nm gi,
chi ph phi hp s tng ln cng vi chi ph loi tr (so snh Hnh 5.1). Khi mi
ngi s dng cc quyn ti sn ca mnh bng cch hp ng trn th trng,
i
So vi nhng hn ch t nhn. (ND)
ii
202
cc chi ph ny c gi l chi ph giao dch.2 Trc khi ngi ta hiu c iu

mnh mong mun v cch thc kh d trao i cc quyn ti sn ca mnh vi
ngi khc, h phi thu thp thng tin, y thng l mt qu trnh tn km v ri
ro (mc 3.2). Tip theo, h phi tin hnh thng lng v t c hp ng.
iu ny li gy ra thm chi ph ngun lc (mc 5.6). Cui cng, vic thc thi
hp ng phi c gim st, lng nh v, nu cn thit, phn x v ch ti.
Nhng chi ph giao dch ny c th tit gim c nh cc th ch, chng hn khi
trng lng v kch thc chun ho c p dng hay p t.
Chi ph thng tin th tn km. Ngay c khi mi ch c th tr tnh v mt giao
dch kinh doanh thi, ngi ta phi nm bt mt khi lng tri thc ln:
Nhng loi hng ho v dch v no ang hin hu? Ai s hu chng? Chng s
c cho bn hay mi cho vay mn theo nhng iu kin no? Nhng bin
i i vi hng ho v dch v hin hnh liu c kh thi hay khng? Ai c th
to nn nhng bin i cn thit? Vi mc chi ph no? Nhng loi ngi no s
l i tc hp ng tim nng? C th tm thy h u? C th tin tng h s
hon thnh ngha v hp ng hay khng? Mc gi phi tr l bao nhiu? Nhng
iu kin no khc cn phi bit? Mt khi thu thp xong tt c nhng thng tin
ny, chng phi c nh gi. Ton b n lc ny c th chm dt vi kt lun
l rt cuc th giao dch d tnh li khng ha hn li ch vt cht y . Ni
cch khc, nghch l thng tin (information paradox) ri vo trng hp ny. Nh
chng ta nhn thy, ngi ta khng th ti u ho vic tm kim thng tin v
khng th xc nh gi tr ca mt thng tin trc khi nm c n. Cch thc m
mi ngi vn thng tin hnh l chi tiu cc ngun lc vo nhim v thu thp
thng tin cho n khi h nhn nh t kinh nghim chung rng mnh thu thp
tri thc mo him a ra quyt nh. Thi im m kinh nghim mch bo
l h c kh nng a ra quyt nh li thng khng th bit trc. V mt khi
cc chi ph thng tin c b ra, chng tr thnh chi ph chm [sunk cost]
(Streit and Wegner, 1992). Thc t l gi tr ca mt thng tin khng th nh gi
c trc khi ngi ta thu thp c li khin cho n c th gy ra tc hi m
thm v lm cho cng vic tm kim thng tin tr thnh mt hot ng ri ro, iu
khin nhiu ngi cm thy bc bi.
Chi ph tm kim thng tin c xu hng tng i thp khi vic suy lun t kinh
nghim qu kh hay t nhng trng hp tng t l kh d. Chi ph ny s cao
hn khi nhng t hp yu t mi (new factor combination) s phi c th
nghim (s i mi). Lc , ngi ta phi b chi ph th nghim xem liu cc
sn phm hay quy trnh c kh thi v mt k thut hoc thng mi hay khng.
Ngoi tr trong nhng bi cnh th ch thun li nht, nhng chi tiu cn thit
cho cng vic tm kim thng tin v cc chi ph giao dch khc c th l qu tn
km, do ngi ta thm ch cn khng tr tnh ti s i mi (xem Chng 8).
Khi qut hn, u m chi ph thng tin cao, hot ng trao i song
phng ca c nhn tr nn phc tp.
Mt khi cc ch th kinh t thu thp xong nhng thng tin m h coi l
kt lun mt giao dch no s phc v cho mc ch ca mnh th chui chi ph
tip theo phi c tr tnh: chi ph m phn, k kt, gim st v ch ti hp
ng. y chnh l loi chi ph giao dch lp i lp li m nh kinh t hc ngi
203
Anh Ronald Coase khm ph ra cho l thuyt kinh t khi ng tm cch gii
thch l do tn ti ca cc doanh nghip. ng kt lun, chi ph k hp ng
thu ph vi cc nh cung cp mt s u vo nht nh trn th trng c th tit
gim c bng cch tham gia vo nhng mi quan h m, tng i lu bn v
c h thng th bc, ni cch khc l bng cch kt hp cc ngun lc hnh
thnh nn nhng t chc nh doanh nghip (Coase, [1937] 1952); Cheung, 1983;
Demsetz, 1988). Mi quan h t chc tng i bn vng, chng hn gia ngi
lm thu v doanh nghip, gip tit kim chi ph thu nhn cng hng ngy trn
th trng.
Cng vic tnh ton v d on chi ph giao dch c th l tn km, v ngi ta
phi gim st nhng c im k thut phc tp, thi gian, nhng bin php m
bo cho vic hon thnh hp ng cng nhng quy nh v hnh ng trong
trng hp khng hon thnh hp ng, ng thi cn phi m bo rng nhng
iu khon tho thun phi c p ng sao cho c hai bn u cm thy hi
lng. Nu bt ng xy ra, s phn x vn kh d tn km, cng nh cc bin
php ch ti hp ng, s tr nn cn thit. Do nhng chi ph nh th nn vic
tham gia vo nhng dn xp m, chc chn, nhm iu tit nhng tng tc lp i
lp li, chng hn cc hp ng tuyn dng, thng l c ngha. Nhng dn xp
m nh vy to ra cc doanh nghip m s hin hu ca chng ch c th gii
thch l do s tn ti ca cc chi ph giao dch.
Mt s tc gi gi nhng chi ph giao dch tc nghip, lp i lp li, m Coase
lm sng t ln u tin vo thp nin 1930 trn y l chi ph giao dch theo l
thuyt Coase (Coasean transaction costs).
Khi nim then cht

Chi ph giao dch (transaction cost) l nhng chi ph m ngi ta phi b ra khi
trao i cc quyn ti sn qua cc giao dch th trng (da trn hp ng). u
tin, chi ph giao dch bao gm chi ph tm kim thng tin (tm kim s i tc
trao i, a ch, mu m sn phm, cht lng, tin cy cng v s kha cnh
lin quan khc trc khi a ra quyt nh), cng nh cc chi ph m phn,
k kt v gim st hp ng, v chi ph x l nhng hnh vi vi phm hp ng
kh d. Chi ph tm kim thng tin v chun b hp ng l chi ph chm (sunk
costi) trc khi i n cc quyt nh giao dch.
Li bn v cc hiu ng ngoi lai: chi ph o lng v s loi tr

Khi cc chi ph v li ch c nhn khc bit vi ton b chi ph v li ch i vi
x hi (hiu ng ngoi lai), y thng xuyn l h qu ca chi ph giao dch. Nu
vic o lng v n nh ton b h qu t vic s dng ti sn c nhn cho cc
ch ti sn l qu tn km, ngi ta khng th iu nh mt mc gi th trng
n b ton b chi ph do h gy ra cho tng ngi cng nh tnh mc m
nhng ai hng li phi tr cho ton b li ch. Hng ho chung (common good)
i
204
cng xut hin ti nhng ni m ngi s dng khng th d dng b loi tr do

chi ph cao.
Khi cng ngh o lng v cng ngh thng tin tin b, cc hiu ng ngoi lai c
th thng xuyn b loi tr. Lc , hot ng sn xut t nhn bt u sinh li
ngay c nhng ni m trc y hot ng sn xut ca nh nc vn c coi
l cch thc duy nht ng u vi bi ton hiu ng ngoi lai hc ba.
Chng hn, ng s t lu vn c ti tr t thu kho, v trong qu kh chi ph
s dng ng gn nh khng th lng nh, quy b v thu v, v kh nng
ngn chn ngi dn khi s dng ng gn nh l bng khng. Hin nay, vic
da vo cng ngh in t mi (my thu pht tn hiu) nhm ni b ho
(internalise) chi ph v li ch ca nhng hnh thc s dng ng s nht nh
ng thi to ra nhng con ng t nhn thu ph dng nh l kh thi. Trong
iu kin y, hnh ng tp th s km thch ng hn. Tng t, s pht trin
ca mng my tnh cng cc tin ch thng tin lin lc khc hin ang chuyn
dch ranh gii gia th trng v b my chnh ph theo hng gia tng s phi
hp thng qua th trng v hot ng outsourcingi cnh tranh, ng thi gim
hnh ng tp th v s da dm vo ti sn x hi ho (Barzel, 1982).
Khi cc ch th t nhn cnh tranh vi nhau s dng hng ho chung, h cng
c th gy ra cc hiu ng ngoi lai cho bn thn. Chng hn, khi nhiu ngi s
dng con ng cng cng vi c hi tip cn khng hn ch (public open-access
road), h s gp phn gy tc nghn, lm nh hng n bn thn cng nhng
ngi khc. Nu ch nhn ca con ng, chnh ph, ri vo tnh hung phi loi
tr mt s ngi s dng ng, l ph s dng c th tr thnh mt cng c
hn ch. iu ny li ph thuc vo cng ngh o lng v chi ph loi tr. Trong
nhng nm gn y, khng kh sch khng cn l th hng ho t do ti nhiu
khu vc th v cng nghip tp trung na. V vy, cc nh kinh t hc xut
nguyn tc tr tin gy nhim (polluter pays), tc l, nhng ai pht thi
nhim s c trao hn sut gy nhim hoc thng qua gi c (mua quyn gy
nhim u gi) hoc thng qua quy nh. Thc t ny i hi nhim phi c
th o lng v quy b c, v phi c nhng phng tin hu hiu ngn
nga nhng i tng gy nhim tim tng khi gp phn gy ra vn mi
trng. ng thi, n cng i hi mt nhn nh v gi tr (value judgement)
lin quan n chuyn ngi s dng ti sn mi trng no th cn u tin.
Nhng g m chng ta bn v nhu cu mang tnh cnh tranh v chi ph ngoi
lai (external cost) cng vn dng c, vi vi thay i nh, cho trng hp li
ch ngoi lai (external benefit). nhng ni m trc y cc ch th t nhn vn
cung cp cc cng nng v tin ch cho ngi khc m khng c thanh ton (li
ch ngoi lai), cng ngh o lng mi i khi li c th cho php nhng hot
ng ny c tng thng v qua khuyn khch chng; v d, cng ngh
hin nay cho php nh cung cp t nhn tnh tin vic xem cc knh truyn hnh.
Cc hiu ng ngoi lai xut hin trong hai loi trng hp:
i
Vic mt cng ty thu lao ng hay mua linh kin t mt ngun bn ngoi thay v s dng nhn lc hay
nh my ca mnh. (ND)
205
(a) cc ch ti sn khng c n b y cho cc chi ph v li ch t hot

ng ca mnh thng qua s trao i t nhn, v h coi chi ph loi tr i vi
mt s tc ng t ti sn ca mnh l qu cao (Coase, 1960);
(b) cc c nhn s dng ti sn chung v i hi quyn li chnh tr i vi phn
ca mnh trong ti sn chung.
trng hp (b), chng ta c th ni ti cc hiu ng ngoi lai theo mt ngha
hp. Chng th hin di hnh thc chi ph ngoi lai (external cost) khi nhng c
nhn s dng ti sn chung gy ra h qu tiu cc cho ngi khc, chng hn khi
nhng ngi s dng ng s phi cnh tranh nhau ginh khng gian giao
thng v mi ngi s dng u gp phn gy tc ng. Chng th hin di
hnh thc li ch ngoi lai (external benefit) khi nhng ngi s dng t nhn lm
du bt mc cnh tranh trong vic s dng ti sn cng (li ch ngoi lai),
chng hn khi hot ng ti trng rng ca t nhn hay cc bin php bo tn
ngun nc ca t nhn gip ci thin mi trng chung.
Trong tt c nhng trng hp ny, cng ngh o lng tt hn v chi ph gim
st thp hn chng hn, nh cng ngh my tnh mi c th gip gim bt
mc ca vn v to iu kin gii quyt nhng bi ton vn lun ny
sinh ni m cc hiu ng ngoi lai xut hin.
iu ny c l nh du mt s thay i trong xu th di hn. Do chi ph o lng
v giao dch cao nn trc y mt s hng ho v dch v nht nh thng do
tp th cung cp. iu ny dn n s xut hin ca nhng hiu ng ngoi lai
trong qu trnh s dng chng (chng hn nh tc ng), hay tnh trng thiu cc
bin php kim sot chi ph sn xut ni hot ng cung cp tp th c thc
hin thng qua cc t chc c quyn ca chnh ph. Tin b cng ngh hin nay
cho php o lng v quy trch nhim cho hnh vi s dng nhng hng ho nh
th, v h qu l hiu ng ngoi lai bin mt. Lc , vic chuyn hot ng cung
cp nhng hng ho nh th t tay tp th sang t nhn (t nhn ho) l kh thi.
H qu l cc t chc chnh ph c th chuyn giao nhng hot ng nh th
(Chng 14).
7.4 Hp ng quan h, hnh thc t ch ti v b my t php

Chng ta tng lu s qua rng nhng vn c th ca vic gim st v ch ti
hp ng ny sinh khi cc quyn ti sn c s dng trong cc hp ng quan
h m (open-ended, relational contract). Hon ton khng th gi nh l tt c
mi ngi u cng li cm d c hi ch ngha nu h c th thot khi hnh
pht. Chng ta nhn thy l mi ngi vn thng hay qun, sao nhng v li
bing, h trn trnh ngha v hay c thin hng gian ln v ni di, c bit l
i vi ngi l. V vy, nhng rng buc th ch l cn thit chng li thin
hng bn nng bm sinh ny v khin mi ngi hnh x ng tin cy v d tin
on hn. Trong nn kinh t t bn ch ngha hin i, ni m nhiu hnh thc s
dng ti sn vn da trn cc mi quan h hp ng m, ngi ta li c bit cn
ti nhng rng buc th ch ng tin cy. So vi cc loi hp ng khc, nhng
mi quan h hp ng ny ph thuc nhiu hn vo cc c ch t ch ti (self-
206
enforcement mechanism) cng nh s ch ti ng tin cy t bn ngoi (Axelrod,

1984; Benson, 1995).
Hp ng t ch ti
S tin tng vo kh nng hon thnh hp ng qua thi gian li bt ngun, trc
ht, t s tn ti ca mt s c ch t ch ti, da trn nhng th ch bn trong
khng i hi cc c ch ch ti chnh thc:
(a) Do nhiu mi quan h kinh doanh sinh li ko di nn hai i tc hp ng c
s kim sot ln nhau t ng. Nu mt bn vi phm hp ng, bn kia c
quyn la chn l tr a theo mt cch no hay chm dt hon ton quan
h kinh doanh. Hnh thc n ming tr ming (tit for tat) c th l mt ch
ti mnh. Trong trng hp cc oan v trong nhng nhm nh, n kh d th
hin di hnh thc loi tr bn vi phm (ty chay ostracism). Khi cc i
tc hp ng hiu rng h ph thuc ln nhau v c th l con tin ca nhau, n
s c tc dng. Lc , h t c kh nng ln trnh trch nhim v s m bo
cho vic thc hin hp ng thng sut. Qua thi gian, nhng tri nghim v
c tnh trung thc, s ng hn v ng tin cy trong giao thng c th tr
thnh mt th ch c tip th (internalised institution), mt thi quen v
thc (second nature). Kinh nghim cho thy l nhng phm cht thng
nhn (merchant virtues) nh th em li li ch to ln cho c hai bn hp
ng (Giersch, 1996).
(b) Mt cch khc cc i tc hp ng c th a ra nhng cam kt ng tin
cy l tng bc to dng th danh ting m h cn nhm thuyt phc ngi
khc ng thi li l th m h c th d dng nh mt nu hnh x theo
kiu c hi. H u t vo cht lng sn phm, dch v v qung b cc dch
v ca mnh c danh ting, y thng l mt qu trnh tn km. Danh
ting tr thnh mt phn trong ngun vn v hnh ca h. Nu cc khch hng
quay sang mt nh bn l danh ting, h hiu mt phn mc gi m h thanh
ton l dnh cho s tin tng rng hp ng vi nh mt cung cp nh th s
c thc thi chu tt v nhng bt ng kh d s c gii quyt chng vnh.
H cng hiu l h c s kim sot nht nh i vi nh cung cp nu b tht
vng, v h c th hu hoi danh ting ca nh cung cp y. Ni cch khc,
nu cn thit h c th bt nh cung cp lm con tin (hostage). Cc nh cung
cp thng sn sng t buc mnh lm con tin nh mt phn trong chin
lc kinh doanh.
Cng ngh hin i lm cho nhng hp ng lp i lp li (repeat contract) v
s lan truyn ca thng tin tr nn d dng hn, v th danh ting ca nhng
ch th c hi ch ngha d gp ri ro hn. Tuy vy, danh ting li ch c tc
dng nh mt c ch ch ti trong nhng cng ng m thng tin c
thng t v tn ti mt s gi tr c bn chung. iu cn thit cho c ch
danh ting (reputation mechanism) vn hnh l cc thnh vin cng ng phn
ng gn nh nhau trc thng tin v cch x s c hi ch ngha. Nu mt
hnh vi c hi ch ngha - chng hn, s gian ln i vi ngi giu c - c
mt s ngi n nhn vi thi tn ng cn s khc li ln n th c ch
207
danh ting c c tht bi. iu ny gii thch ti sao mt h thng gi tr v

quy tc o c chung (shared ethical and value system) li to thun li cho
vic p t nhiu th ch bn trong v ng vai tr then cht h thp chi
ph giao dch. Rt cuc, hnh thc ch ti t pht ca cc quy tc bn trong li
c xu hng t tn km hn so vi tnh trng ph thuc nhiu vo cc ch ti
bn ngoi (kin tng litigation).
(c) Hnh thc t ch ti i vi hp ng phi tc thi (non-simultaneous) thng
c th ci thin nh s tham gia ca bn th ba. Mt cch y l ko theo s
tham gia ca bn th ba vi vai tr ngi bo lnh (guarantor). Vai tr ny
c thc hin, chng hn, bi cc ngn hng pht hnh tn dng th (letter of
credit) v bo lnh thanh ton cho vic giao hng.
(d) S ch ti cng c thm sc nng thng qua tho thun v mt ngi phn x
(adjudicator) c la chn trc. Chng hn, cc phng thng mi
(chamber of commerce) c th c ch nh trong hp ng l c quan phn
x trong trng hp xy ra tranh chp. Phn x (adjudication) c ngha l mt
ngi hay mt t chc c lp c yu cu xem xt vn v a ra phn
quyt, song li khng c tnh rng buc i vi c hai bn. nng cao s tin
tng vo kh nng hon thnh hp ng, hp ng thm ch c th cn quy
nh mt hnh thc mnh m hn l ti phn bt buc (compulsory
arbitration), mt iu khon theo cc bn tranh chp s chu s rng buc
ca phn quyt do bn th ba a ra.
(e) S ch ti hp ng trong mt s mi trng thng mi nht nh c th ph
thuc vo bn th ba bn tham gia vi vai tr nh trung gian c lin quan
trc tip v c nguy c nh mt danh ting ca mnh: nh trung gian
(middleman) hay nh mi gii (intermediary) m chng ta cp n trong
phn trc. Cc nh trung gian vn tin hnh cc giao dch ni tip nhau v li
ch ca mnh. Ngoi chuyn h tr tm kim thng tin, h cn hon thnh vai
tr quan trng l em n s tin tng vo vic hon thnh hp ng. H
thng ni ting v c v th trong ngnh ngh kinh doanh ca mnh, ng
thi c danh ting cn phi bo v. V th, h t t mnh vo vai tr con tin
cho c hai bn ca cuc giao dch. iu ny ng ngha vi mt cam kt ng
tin cy. Nh vy, h c th khc phc c nhng bt cp th ch ni chung,
chng hn nhng m bo thp km v mt php l v s p t php lut
lng lo hay tn km ca to n.
Mc ng tin cy ca cc nh trung gian c th cn c cng c thm nu
h hnh thnh nn mt hip hi qua em n hnh thc m bo tp th cho
vic thc hin cng vic ca cc thnh vin. Nhng m bo tp th nh th
kh d bt ngun t nhng mi rng buc gia nh hay chng tc (ngi Hoa,
ngi Do Thi v ngi Marwar n nhiu khu vc khc nhau trn th
gii), t nhng hip hi ngh nghip chnh thc (nh cc thng nhn thuc
Lin on Hansa [Hanseatic Leaguei] Bc u thi Trung c), hay t cc hp
ng bo him chung gia cc nh trung gian (chng hn, y tng l mt
i
Lin minh thng mi ca cc thng nhn v cc thnh ph c, hot ng t gia th k 12 cho n
gia th k 17. Vo thi im cc thnh gia th k 15 ca n, lin minh ny bao gm 80 thnh ph v
khong 100 th thnh vin, c quyn hot ng thng mi Bc u v vng bin Baltic. (ND)
208
phn trong giai on khi nghip ca tp on bo him Lloyds London v

hin l mt phn ca hot ng bo him ngn hng nhiu nc). Nh trung
gian no khng hon thnh ngha v c th phi i mt vi hnh pht ty
chay: b cc nh trung gian khc bit h loi tr khi mng li kinh doanh.
Nu mun ch ti ty chay c tc dng, nhm phi tng i nh v cng ph
thuc vo mt mng li giao dch thng xuyn (Landa, 1994).3
y l nhng quy nh th ch bn trong ca x hi. Chng vn hnh vi nhng
ch ti hu hiu, khng ph thuc vo bt k hnh ng no ca chnh ph. Phn
ln hot ng thng mi ngy nay, k c thng mi th gii v cc dng vn
quc t, u ph thuc vo nhng ch ti gn nh chnh thc song li mang tnh
cht ni b ny. Cc th ch bn trong nh th va hiu qu va linh hot v vn
hnh tng i t tn km. V vy, x hi no pht trin cc c ch ny s c li
th cnh tranh so vi nhng x hi m hnh thc t ch ti (self-
enforcement) l yu t.
Khi nim then cht

Hp ng t ch ti (self-enforcing contract) quy nh nhng cam kt ng tin
cy. Chng da vo nhng cng c m bo cho vic hon thnh hp ng m
khng cn ti s ch ti chnh thc (tn km) bt chp nhng cm d ln trnh
ngha v hp ng lun hin hu. Vi trong s nhng cng c l hnh thc n
ming tr ming, s to dng danh ting, v vic quy nh mt hnh thc m
bo (a ra con tin) hay da vo mt nh trung gian nhm khin cho cc cam
kt hp ng tr nn ng tin cy hn.
Cc nh trung gian (middleman) l nhng ngi hoc t chc lm trung gian
gia ngi mua v ngi bn cui cng. H c chc nng lm gim chi ph thng
tin cho ngi mua v ngi bn cui cng v nng cao s tin tng. Qua , h
to iu kin cho hot ng giao thng trong nhng mi trng m y cc
th ch phi cm tnh (impersonal) l khng . H c xu hng bin mt khi cc
th ch ci thin c cc lung thng tin v s tin tng. Nh vy, cc nh trung
gian thng gip khc phc nhng bt cp th ch ni chung, chng hn tnh
trng thiu m bo v mt php l (legal insecurity) hay chi ph thng tin cao.
Ngi phn x (adjudicator) hay ngi ho gii (mediator) l mt ngi hay
mt t chc c lp a ra phn xt v nhng kha cnh gy tranh ci ca vic
thc thi hp ng, song khuyn ngh ca h li khng c tnh cht rng buc.
Nh ti phn (arbitrator) l mt ngi hay mt t chc c lp a ra phn xt
v nhng kha cnh gy tranh ci trong vic thc thi hp ng v quyt nh ca
h c tnh rng buc i vi hai bn hp ng. Trong mt s h thng php l,
php lut cho php khng co n to n cng (public court) phn i nh ti
phn t nhn (private arbitrator); trong nhng h thng khc, ngi ta c th t
rng buc vic chp nhn phn quyt ca cc nh ti phn t nhn bng quy nh
ca hp ng.
Nhng phm cht thng nhn (merchant virtue), nh trung thc (honesty),
ng hn (punctuality), thc thanh ton cao (high payment morale), ng tin
209
cy (reliability) v linh hot trong trng hp pht sinh xung t (flexibility in

conflict), l nhng th ch bn trong ca x hi t bn ch ngha, chng c tc
dng nng cao s tin tng vo vic hon thnh hp ng v do vo s vn
hnh hiu qu ca nn kinh t th trng. Chng l ngun vn v hnh gi tr ca
cng ng.
S hu thun bn ngoi: b my t php

Trong nhiu trng hp, hnh thc t ch ti hp ng li c b tr nh cc th
ch bn ngoi, lut php v s qun l ca nh nc, nhng cng c vn da vo
cc t chc ch ti ca nh nc (b my t php, cnh st, thanh tra, nh t).
Gii cai tr v cc c quan lp php c xu hng t th hin mnh nh l bn th
ba ng tin cy m bo cho vic hon thnh hp ng, nh chng ta nhn
thy trong mc 5.3. H pht trin lut hp ng chnh thc v lp ra cc c quan
ti phn chuyn mn (to n thng mi), nhng t chc thng hng li t
hin tng kinh t quy m [scale economies] (North & Thomas, 1973; Rosenberg
& Birdzell, 1986). Cc c ch ch ti bn ngoi qua thng nng cao s tin
tng cho cc i tc hp ng. H cng c th tit gim chi ph thng tin v chi
ph m phn hp ng bng cch quy nh nhng iu kin chun ho
(standardised conditions), chng hn i vi vic mua bn bt ng sn hay mt
hp ng lao ng. Tuy nhin, vic da dm nhiu vo cng c kin tng bn
ngoi li c th lm suy yu cc th ch bn trong, vn c xu hng t tn km v
linh hot hn. Nhng x hi hay kin tng nh M chng hn c khuynh
hng pht trin nhng mng li chuyn gia ti phn rng ln v phc tp,
nhng ngi c t li khi thc y bt ng v phc tp ho qu trnh ho gii:
rt cuc th h thu nhp ca h li t y m ra. Mu thun ny gp phn quan
trng vo s ph phn thng thy trc s lng lut s kinh t ng o cng
nhng chi ph m h gy ra cho hot ng kinh doanh M, so vi tnh hnh
cc nc ng nh Nht Bn. Ti ng , xu hng da nhiu vo cc th
ch bn trong v s sn sng vin ti cc th ch bn ngoi n gin gip hn
ch chi ph giao dch kinh doanh. i vi nc M, ngi ta tng c tnh (trong
nhng nm 1980) l mi mt lut s mi bc ra t cc trng lut M lm
GDP mt i thm 2,5 triu USD, mt con s ln hn rt nhiu so vi gi tr thu
nhp c nh hin ti ca lut s , cho d mc thu nhp y c th l ng k
(Magee cng cng s, 1989, trang 17). Cha cn xt ti phng php lun c th
i n con s c tnh , iu ny cng ch ra li th chi ph giao dch trn
bnh din ton b nn kinh t ca mt h thng th ch ch yu da vo hnh thc
t ch ti t pht (spontaneous self-enforcement).
7.5 Nhng h qu ca ch ngha t bn

Lch s thi k u ca cc quyn ti sn
Vic to ra cc quyn ti sn d nhn bit v c tn trng l mt trong nhng
pht minh quan trng nht ca cuc cch mng thi k mi (neolithic
revolution), c l bt u Trung ng (pha bc Mesopotamia) v Vin ng
210
(ng bc Thi Lan) khong 10.000 nm trc y. Vo thi k , nng nghip

(hot ng gieo trng v thu hoch, thay v ch hi lm) v chn nui c
pht minh. Con ngi chuyn t nhng k khai thc thin nhin theo kiu c hi
thnh nhng ngi canh tc v s dng cc ti sn vt cht dnh cho hot ng
sn xut. Khng th hnh dung ra ni l cuc cch mng k thut quan trng y c
th din ra m li thiu s tn trng v, nu cn thit, s bo v dnh cho c
quyn s dng t ai v ng vt ca cc ch nhn. Theo nhng g m chng ta
bit, ti sn trong cc x hi sn bn hi lm thi k tin (palaeolithic)
hn ch hn nhiu, nu tn ti ci g ng gi l ti sn. y c bng chng
cho thy rng trong nhng x hi nh th, s chim hu (possession) thng
xuyn b thch thc, nh th con vt c th chim gi mt ming mi cho n khi
b ch th ly i mt. Quan nim hng ro tt, lng ging tt chc chn l cha
c tha nhn rng ri. Trong cuc cch mng thi k mi, nhng ti sn
vn trc nm di quyn kim sot m h ca mt b tc (hay cc th lnh
v trng lo nm quyn) lc ny c giao cho cc c nhn v gia nh mt
cch r rng hn. Mt khi kim sot c ti sn ca mnh cng li ch t , mi
ngi s c khch l mnh m hn khai thc ti sn bng cch gng sc lm
vic, lao ng v th nghim vi chng, chnh xc l v h c th tin tng mnh
s c chim gi nhng phn thng t cng sc v hnh vi chp nhn ri ro y.
Nh vy, t hu l mt trong nhng nn tng ca vn minh nhn loi.
Trong nhng k nguyn tip theo, cc nh lm lut (law giver) nng cao v h
thng ho cc quyn ti sn hin hnh (Benson, 1995). Cc nh lm lut thng
chnh thc ho v h thng ho nhng th ch bn trong vn hin hu trong x
hi; h khng pht minh ra lut ti sn. Trn phng din , cu chm ngn
lut ra i trc lut php (law is older than legislation) l thch ng (Hayek,
1973, trang 72). Theo truyn thng Chu u, ngi Athen v La M chnh l
nhng ngi phn bit r rng nht gia s chim hu (possession) thun tu
i vi ti sn v quyn s hu (ownership) ch thc. H vch ra nhng quy tc
t php (private law rules) cho php ch ti sn gi li quyn s hu ti sn
(property title) trong khi nhng quyn chim hu v giao mt s quyn s dng
ti sn khc cho ngi khc, bng cch cho thu ti sn chng hn. H cng t ra
nhng quy tc php l gip gii quyt mu thun pht sinh t vic s dng ti sn
v xc lp ngha v n b c nhn cho nhng ai gy phng hi ti ngi khc
khi h s dng ti sn ca mnh (sai phm dn s tort). V h un nn mt s
hnh thc s dng ti sn c th mu thun vi li ch ca ngi khc, ng thi
t ra cc c ch ti phn v phn x nhm gii quyt mu thun mt cch d tin
on v phi bo lc. Nh vy, mt c s r rng cho cc quy tc php l c
to ra, nh cc quyn ti sn c nht (exclusive property rights) c th c
phn chia v trao i thng qua tho thun c nhn m ch vi mc chi ph thp.
S xut hin ca ch ngha t bn

Trong phn ln chiu di lch s nhn loi, t hu khng c tn trng mt cch
cht ch. Nhng tn trm cp, cng nh gii cai tr v cc nhm vi tim nng
bo lc khc, c khuynh hng p t nhng mc thu tht thng cho nhng
cng dn hu sn hay tu tch thu bt k th ti sn no m h c th chp
211
c. iu ny thng khin cho vic ct giu ti sn tr nn cn thit cho d

iu lm phc tp hay v hiu ho vic s dng chng. Sau K nguyn Bng
ti (Dark Agesi) Chu u, t hu dn dn c bo v bi bn hn nh hot
ng hu hiu ca chnh ph. Gii cai tr c hi ch ngha ca cc nh nc m
(open state) vi quy m nh Chu u thng phi i mt vi tnh trng ngun
vn cng nhng ngi giu c v cc thng nhn doanh nhn ri b hng lot
khi khu vc chu nh hng php l ca mnh. Cc h thng php l
(jurisdiction) khc bt u nng cao quyn ti sn bng cch khuyn khch th
trng t do m mi ngi c th trao i cc quyn ti sn; chng bo v
hp ng bng cch h thng ho php lut v thit lp nhng to n hu hiu.
Vic nh thu din ra bi bn v chu s iu chnh ca php lut. Cc h thng
php l nh Venice, Florence, Genova v v sau l B o Nha, Nuremberg,
H Lan v Anh u c hng li t dng vn v doanh nghip vo, nh
thu nhp tng ln. Nh nc no bo v tt ti sn v mt th ch th nh vy m
hng thnh, trong khi s khc li ngho i. Nhng quc gia thnh cng th c
m phng, v th tnh trng chnh ph bo v cc quyn ti sn lan to ra nhiu
khu vc Ty u. Cc v hong thn cm quyn thng bt bnh trc thc t
quyn lc b mt vo tay nhng thng nhn n thun, song h khng c nhiu
la chn ngoi vic phi tn trng t hu (Weber, [1927] 1995; Jones, [1981]
1987; Rosenberg & Birdzell, 1986). Trong th k 20, s m bo cho cc quyn
ti sn lan ti nhiu nn kinh t bn ngoi Chu u.
Max Weber bn v nhng iu kin cho s tri dy ca ch ngha t bn

Max Weber, nh x hi hc v s gia kinh t ngi c, l ngi i tin phong trong
vic nghin cu s tri dy ca ch ngha t bn. Tht thch ng khi nhc n y
nhng iu kin m ng tng ch ra cho s xut hin ca t chc kinh doanh t bn ch
ngha hin i v tip theo l cuc cch mng cng nghip do ch ngha t bn tin
hnh. Weber khng nh, cc doanh nghip xut hin nh l mt hnh thc c th ca t
chc kinh t khi su iu kin sau y c tho mn:
1. Cc ngun lc vt cht c th c phn b bi cc t chc m ngi ta tha nhn l
nhng php nhn (legal entity) ring r (ni cch khc, quyn ti sn ca cc doanh
nghip c tn trng v bo v).
2. Doanh nghip c th hot ng t do trn th trng (quyn t do tham gia, cnh
tranh v ri b c bo v).
3. Cc t chc p dng nhng phng php k ton ph hp nhm h tr cho cng vic
tnh ton duy l, t ch ra nhng g nn v khng nn lm (ni cch khc, nhng
ngi lnh o doanh nghip mun a ra nhng tnh ton duy l, v cc mc gi th
trng ch thc s khin cho vic tnh ton kinh t duy l tr nn kh thi).
4. Php lut v cc th ch khc xung quanh doanh nghip tr nn ng tin cy v d
tin on (tc l s thnh hnh ca php tr, k c php lut thng mi).
i
Giai on lch s Chu u sau s sp ca ch La M nm 476 cho n khong nm 1000 (trc
thi k Trung c), y l thi k c t s liu v cuc sng tng i thiu vn minh. (ND)
212
5. Lao ng c t do, tc l, mi ngi c t do s dng thu nhp t lao ng ca

mnh (ch quyn ca c nhn v th trng lao ng t do, c ngha l s chm dt
ca tnh trng n l [slavery], lao ng n dch [indentured labour] v tnh trng tri
buc [bondage]).
6. Qu trnh thng mi ho l kh d (cc quyn ti sn th chuyn nhng c, tc l,
chng c th c bn cho ngi khc) v c th ti tr cho ngun vn ca cng ty
bng cch tng vn di hnh thc pht hnh c phiu (vic hnh thnh th trng c
phiu).
Ch khi no khun kh th ch ph hp xung quanh doanh nghip t bn ch ngha hin
i c m bo, cc t chc kinh doanh mi c kh nng hot ng hiu qu. S vi
phm cc quyn ti sn kh d chuyn nhng, tnh trng v php lut v nhng cn tr
i vi cnh tranh khng nht thit phi khin cho vic to lp doanh nghip t bn ch
ngha tr thnh bt kh thi, m chng ch lm xi mn hiu qu ca cc doanh nghip
trong vic to ra i mi v tng trng chung thi.
Nh vy, phn tch (mang tnh lch s) ca Weber nu bt s ph thuc ln nhau gia
khun kh th ch v hot ng ca cc t chc kinh t (Weber, [1927] 1995, trang 275-
278).
Nh chng ta cp trong Chng 2, gn y hn, s xut hin ca cc quy

tc cho php ch ngha t bn thng tin c s gia kinh t ngi Australia
gc Anh Eric Jones l gii khi ng so snh cuc cch mng cng nghip Ty u
v Bc u vi kinh nghim ca Trung Quc, mt t nc vn rt pht trin v
mt k thut cho n nm 800 sau CN, cng nh cc nn kinh t ln nhng khp
kn khc Chu . y, gii cai tr duy tr quyn lc c ti, tu v khng b
kim ch trong vic tch thu ti sn v gii ch t bn cng nhng ngi khc
nm trong cc ch khng l ny khng th di c n nhng h thng php l
(jurisdiction) ln cn. Kinh nghim ca Christopher Columbus, ngi i t to
n ny n to n khc Chu u vi k hoch dong bum ty tin ti n ,
khng th no lp li Trung Quc. Qu vy, nhng chuyn vin du hng hi ca
vin c Trung Quc Trnh Ho (Cheng Ho), ngi tng dong thuyn bum
n tn ng Phi trong th k 15, phi dng li khi Triu nh ban sc lnh
chm dt cuc thm him.
Cng ngh v k nng t chc vt tri ca ngi Trung Hoa v vy khng
chuyn thnh mt cuc cch mng cng nghip t lc. Trung Quc l mt nh
nc nm di s cai tr ca mt nhm ngi tinh hoa nh b, nhng ngi nh
thu nng dn v i x vi h nh th c tht ca mnh, tc l thu thu n
chng no thy tho mn mi thi hay tm cch bn rt lm sao khng khi
mo cho mt cuc ni dy ca nng dn (Jones v cng s, 1994). Gii cai tr c
th tn ti vi tm tnh bc lt thi k tin ca mnh v khng c ng c
thc y nn thnh vng chung. Ch trong nhng giai on m s sung cng
chnh thc (official confiscation) b hn ch v phi tun theo mt s quy tc, nh
trong triu i nh Tng (960-1279), nn kinh t Trung Hoa mi pht trin mnh.
Tnh trng thiu trt t v s tin tng, cng vi thng l tch thu chnh thc tu
tin, ngn cn hot ng u t vo cng nghip v kinh doanh (Jones, [1981]
213
1987). S so snh lch s ny khng nh rng s bo v trn phng din th ch

i vi ti sn t nhn v vic s dng n ng vai tr then cht duy tr tng
trng kinh t.
Vai tr ch o ca cc quyn ti sn c (ti) khm ph bi cc nh trit hc
kim kinh t hc thuc tro lu Khai minh Scotland (Scottish Enlightenmenti).
Nm 1739, David Hume vit trong tc phm Lun thuyt v bn cht con ngi
(Treatise on Human Nature) ca mnh: Quyn s hu phi n nh v phi c
n nh bng nhng quy tc chung. Cho d x hi c b nh hng trong mt
trng hp no th tn hi tm thi y cng c n b d gi bng s vn
hnh n nh ca ch cai tr, hay bng nn ho bnh v trt t m n thit lp
nn trong x hi (Hume, [1739] 1965). Hume v cc tc gia khc ca Tro lu
Khai minh nhn thc c rng tnh loi tr (exclusivity) l cn thit cho h
thng vn hnh v li ch ca nhiu ngi nht. H cng ch trng cc quyn t
do kinh t c bn trong vic s dng ti sn t ch v ph phn gay gt cc cng
ty c quyn nh nc cng s bo h chnh tr i vi c quyn c li c nhn
(private privilege). Phn nh nhng suy xt ny, Hin php M dt khot bo
v quyn s hu, chng li hnh vi tch thu tu . Nhng bin php bo v nh
th sau ua nhau th hin trong nhiu bn hin php khc trn khp th gii
t nht l trn phng din ch ngha, d khng nht thit l trn tinh thn.
H qu cng ng ca cc quyn ti sn
Kinh nghim lch s thng cho thy t hu v quyn t ch c nhn c mt s
u th r rt vt ra ngoi phm vi c nhn. Phi tha nhn l cc ch ti sn
hnh x v t li, song chnh thng qua nhng hnh vi ny m h to ra kt qu
hu ch cho ngi khc. Trong th gii thc, nhng h thng kinh t no da trn
quyn t hu v quyn t ch c nhn trong vic nh ot ti sn th khng bao
gi l thun nht (pure). Chng khng vn hnh mt cch hon ho. Song
y vn c th a ra c mt tp hp l l vng chc ng h ci h thng
ch yu vn da vo cc quyn ti sn phn tn rng ri v quyn t ch c nhn
s dng v nh ot chng theo mnh (quyn t do kinh t); quyn t ch
ny c khuynh hng em n mt s h qu hu ch (ngoi d nh) cho cng
ng.
Ngi ta c th cho rng hai h qu quan trng nht ca mt h thng t bn ch
ngha vn hnh ng n l n gip kim sot cc ch th c nhn, k c nhng
k nm quyn lc, v khuyn khch mi ngi s dng ti sn v tri thc mt
cch ch ng k c bng cch khuyn khch hot ng tm kim v th nghim
thng tin hu ch. Vic tn trng v bo v cc quyn ti sn c li ch n dn
dt tinh thn doanh nhn (entrepreneurship) cng nng lc, tnh sng to v s
ganh ua ca con ngi theo nhng phng hng hu ch v ho bnh. Chin
tranh hay trm cp ch hng tinh thn doanh nghip vo nhng tnh hung ho
i
Giai on ni bt ca Scotland th k 18 c trng bi v s thnh tu tr tu v khoa hc v trit hc,
kinh t hc, k ngh, kin trc, y hc, a cht, nhn chng hc, lut hc, nng nghip, ho hc v x hi
hc, vi cc nh t tng v khoa hc li lc nh Francis Hutcheson, David Hume, Adam Smith, Thomas
Reid, Robert Burns, Adam Ferguson, John Playfair, Joseph Black v James Hutton. (ND)
214
c lng [zero-sum gamei] hay thit c lng [negative-sum gameii], trong khi
vic bo v cc quyn ti sn li to iu kin cho v s tnh hung li c lng
[positive-sum game] (Tullock, 1967; Baumol, 1990). Nhng tnh hung li c
lng ny gp phn vo tng trng kinh t chung v khin cho cc thnh vin x
hi d hin thc ho kht vng ca mnh hn.
Nh chng ta lu , h qu quan trng th hai ca cc quyn t hu l chng
em li ngha thc cht cho t do c nhn. Khi nhng ngi i din chnh ph
c thin hng hn ch cc quyn t do c nhn th s bo v t hu thng ng
vai tr nh mt bc tng chn gip bo v chng hu hiu nht (Mises, [1920]
1994; Friedman, 1962, chng 1; Seldon, 1990, chng 7 & 8). Trong mt x hi
ca nhng cng dn c ca n, ngi dn ra sc cng c cc quyn t do kinh t
ca mnh bng nhng rng buc dn ch v php l i vi gii cai tr. Chng
no m ngi dn cn kim sot c cc ngun lc vt cht ca mnh, chng
h cn c hng quyn t ch ng k t do tin hnh nhng v vic dn s
v chnh tr. S tng tc gia t hu v t do th hin rt r Chu u v Bc
M sut hai th k qua v c nhng ngi xng cc quyn t do c nhn
thu t. Mi lin h ny hin cng tr nn r rng nh th ti mt s nc t
bn ch ngha ng , vi danh sch khng ngng di ra. y tng lp trung
lu mi ni ang i hi php tr v dn ch cng nh cc quyn t do kinh t v
quyn t ch kinh t (nhng minh chng gn y l Hn Quc, i Loan v Thi
Lan, cng mt s quc gia ln cn bt u i theo con ng : xem Chng 14;
Scully, 1991, 1992; Gwartney & Lawson, 1997).4
H qu ng hoan nghnh th ba ca cc th ch m bo cho t hu l chng
thng khin cho cc ch ti sn tit kim ngun lc. Con ngi c khuynh
hng bo tn nhng ti sn qu gi nu h c php s hu chng v chim
hu li lc cho bn thn cng nhng ngi tha k ca mnh. Khi mi ngi s
hu ti sn, h hn ch vic khai thc cn kit v s dng nhng ngun lc khan
him mt cch ti u trong di hn. Ci thc t c bn l quyn s hu khuyn
khch s qun l cn thn l iu m trit gia Hy Lp Aristotle (384-322 trc
CN) cng chng h l lm g. ng vit: Nhng th ca chung nhiu ngi th t
c ch hn c, v mi ngi ai cng tm n nhng g thuc s hu ring
ca mnh nhiu hn nhng th m h c chung vi ngi khc (trch tc phm
ca Gwartney, 1991, trang 67). Nhng nghin cu thc nghim m chng ta
cp n u ch ra rng, trong cc x hi i chng hin i, vic bo v ti sn,
k c cc ti nguyn thin nhin, li c h tr mnh m bi cc quyn ti sn
vi nh ngha r rng. cc cng ng truyn thng v nh b, cc th ch bn
trong phi chnh thc thng sc bo tn ti sn thuc s hu chung, nh cc
ti nguyn thin nhin chng hn, t nht l chng no m p lc dn s i vi s
ti nguyn hin hu l khng ln (Ostrom, 1990). Tuy nhin, trong nhng cng
ng ln, t hu dng nh li thng ph hp hn cho cng tc bo tn.
Nh vy, s qun l khn ngoan i vi cc ngun ti nguyn thin nhin khan
him c th c thc y bng cch cho php cc ch t nhn khng nh cc
i
Tnh hung m nhng g m mt ngi hay mt nhm ginh c ng ngha vi nhng mt mt
tng ng t mt ngi khc hay nhm khc. (ND)
ii
Tnh hung m tt c mi ngi hay nhm lin quan u b thit hi. (ND)
215
quyn ti sn c nht i vi nhng ti sn t nhin ny, trong trng hp iu

l kh thi. S bo tn thin nhin thnh cng nh phng php ny c th
nhn ra qua v s khu bo tn do t nhn s hu trn mt vi lc a. Nhng
ngun c ang trn cn kit, mt khi tr thnh ti sn c quyn ca cc ch t
nhn, li tng ln v cc ch nhn c th s dng c con nh mt th li nhun t
ti sn hin hu ca mnh (Anderson, do Block ch bin, 1990, trang 147-150;
Anderson & Leal, 1997; Will, 1997). Lun im ny c chng minh y
thuyt phc Zimbabwe sau khi cc quyn ti sn i vi nhng n voi Chu
Phi (vn ang b e do) c trao cho cc ngi lng a phng. iu ny
nhanh chng dn n vic chm dt tnh trng sn bt trm v gia tng mnh m
s lng voi (xem phn ng khung di y).
Trong nhiu trng hp, cng tc bo tn li c c may thnh cng ln hn khi
ngi ta c php trao i cc quyn ti sn trong ti nguyn thin nhin, nh
nhng ai mong mun u t di hn vo cc ngun ti nguyn thin nhin u
c th tip cn v c nhiu c may hn gt hi c nhng phn thng vt
cht di hn (Gwartney, 1991).
Cc quyn ti sn v cng tc bo tn thin nhin: voi Chu Phi

Trong khi s lng voi gim st trn hu khp Chu Phi th chnh sch bo tn ca mt
s nc nm pha Nam Chu Phi li ... thnh cng ... Nm 1990, s lng voi c tnh
ca Zimbabwe ri vo khong 5.000 con. Ngy nay, con s c nh gi l 43.000.
Mung th hoang d l mi e do thng trc i vi c dn nng thn ... Trong mt
s thng ca ma trng trt, dn lng phi dnh ra nhiu thi gian qu gi bo v cy
trng trc s tn ph ca mung th. Khi rung ng ca mt ngi dn b voi tn ph,
anh ta s khng c n b. Nu mt gia nh bt hnh phi tri qua tai ho nh th, gia
nh rt c th phi i mt vi tnh trng i km. Vi nhng iu kin nh th th
khng ly g lm ngc nhin khi nn sn bn trm tr nn ph bin ...
... nm 1989, ngi dn Zimbabwe a phng [phi] chu trch nhim bo co v ...
nhng k sn bt trm. [Nhng thay i th ch c a vo p dng, em n cho]
ngi dn a phng ... [quyn] qun l mung th trong khu vc ca mnh ... [Chng
trnh ] trao cho cc ch t trch nhim bo tn v s dng mung th trn phn t
ca mnh. Mt s ngi tng tin on l iu ny s dn n tnh trng tiu dit mung
th hng lot. Song iu ngc li xy ra.
Tc ng [ca s i mi v th ch ] ... li c cm nhn chm hn nhiu i vi t
ai cng ng ... [Song vo nm 1989], Chnh ph trao cho cc hi ng qun ... quyn
qun l ti nguyn ca mnh. Mc ch chnh ... l khai thc mung th c kim sot cht
ch to thu nhp ... [Hin nay] ngi dn a phng li mt ln na c hng li
t by mung th ca mnh ... H vn ang nhn c nhng phn thng bng tin t
doanh thu qun l mung th v c n b nu cy trng b tn hi ... Tht c phn
phi mc gi ho vn (cost price) ... Ngun thu nhp chnh hin nay l t sn bn ...
Trc khi c lnh cm [bun bn ng voi] th ng voi t hot ng sn bn vn c cc
cng ng ny em bn.
216
... S ng h [ca a phng] i vi k hoch l ... mnh m ... nhng k nng v k

thut mi m ngi dn a phng hc hi c cho php h thc hin mt s nhim v
qun l c bn ... xem chng hin nay d n c th em li hy vng di hn thc s cho
tng lai sinh thi v kinh t ca cc cng ng ni y.
(Ngun: A. Bradstock, Community is Key to Conservation [Cng ng l cha kho ca
cng tc bo tn], Geographic Magazine, thng 12/1990, trang 17)
Mc d t hu c th thng thc y nhng mc tiu bo tn, c ch ny vn

cho cc ch th t nhn thiu t chc quyn quyt nh v iu . Nu cc ch
t nhn, v l do ca ring mnh, quyt nh la chn phng thc khai thc ngn
hn, iu ny c th gy ra nhng chi ph ngoi lai (external cost) trong di hn
(xuyn thi gian intertemporal). Chng hn, tnh trng c canh (monoculutre)
hay cc khu du lch tp trung rt c th s gy ra nhng tn hi lu di m thin
nhin khng th ti to ni v cc th h tip theo khng th sa cha c.
Trong nhng trng hp nh th, chnh sch cng c th phi can thip, song
iu ny li gi nh trc rng cc nh hoch nh chnh sch c hiu bit tt
hn v c ng c em li nhng kt qu cho php t c nhng mc tiu
bo tn thin nhin (ca ai ) tt hn so vi nhng nhn nh phi tp trung ca
cc ch ngun lc v k khc nhau.
Vai tr quan trng ca t hu trong cng tc bo tn thin nhin cn th hin qua
thnh tu ca cc nc x hi ch ngha ng u v ng . Cc chnh
khch v quan chc vn c giao ph cng tc qun l ti nguyn thin nhin
thuc s hu tp th r rng l khng nhn thc c mt ng c bo tn trc
tip no, trong khi h li c th trng ch nhng phn thng chnh tr hay ngh
nghip t hot ng khai thc ti nguyn cn kit v tnh trng mi trng xung
cp nhm phc v yu cu sn xut. V ti sn thin nhin khng thuc v mt ai
c th nn khng ai ng ra bo v chng trc hin tng khai thc qu mc.
S ph bin ca t hu cn mang mt ngha quan trng na l n c xu hng
thc y ho bnh v s hi ho trong x hi bng cch ngn nga hay xoa du
nhng mu thun vt cht. Khi mi ngi khng c ti sn g m mt, h d
dng tham gia vo cc cuc i u v xung t tai hi, trong khi nhng ngi
hu sn s chu nhiu ri ro nu h dung tng cho mt x hi hn lon. Khi ti
sn c s hu rng ri v cc ch ti sn quen vi vic chm lo cho ti sn ca
mnh bng cch u t di hn v hc hi th a s mi ngi u quan tm gn
gi ho bnh, c trn bnh din quc t ln trong nc. Quan nim ph bin rng
nh t sn l k chuyn gy chin tranh kh d c c s lch s no y trong
nhng ch m ti sn ch do mt s t ngi nm gi v h hy vng kim c
nhiu hn nh v kh v chinh phc. Tuy nhin, iu ny li khng ph hp vi
nhng quc gia m cc quyn ti sn phn tn rng ri.
Khng c kt lun rng tnh trng t hu phn tn l phng thuc bch bnh
cho ht thy mi vn ca con ngi; n khai thc tri thc v ng c ca nhiu
ngi v c th em li nhng kt qu cho cng ng m a s ngi dn u
nhn thy l hu ch.
217
7.6 Cc th ch gip m bo cho cc chc nng ca tin t

Tin t v s phn cng lao ng
Tin t l cng c gip tit kim rt nhiu chi ph giao dch. Do vy, n c
ngha rt quan trng i vi s phn cng lao ng v s vn hnh ca nn kinh
t trao i. N thc hin vai tr phng tin trao i chung. iu ny cng hm
l tin t c th ng vai tr l mt n v tnh ton m qua cc ti sn, n nn
v giao dch c tnh ton v l gii, ng thi n cn c th ng vai tr
phng tin lu tr gi tr (store of value). Cc chc nng ca tin t gn vi
nhng biu hin vt cht (physical token) ca n, di nhiu hnh th v hnh
thc khc nhau: v c cowrie (cowrie shelli), mnh kim loi, mnh giy, mc ghi
n trong ti khon ngn hng. Tuy nhin, tin t li ch hon thnh c cc chc
nng ca n nu vic to ra tin v s dng tin b rng buc, nh m s n
nh gi tr tin t xt theo mt r hng ho s c m bo (cung tin t c
kim sot). Trong trng hp nhng biu hin tin t c ngun gc t nhin v
c tin t ho (tin t bn ngoi [outside moneyii], chng hn nh vng), mc
sn c trong t nhin s gip khng ch cung tin. Trong trng hp tin t
da trn tn dng [credit] (tin t bn trong [inside moneyiii]), s kim sot cung
tin ph thuc vo nhng rng buc th ch i vi vic cung ng tin ca ngn
hng trung ng (mt hnh thc tin t bn ngoi). Vai tr quan trng ca tin t
n nh c cc nh kinh t hc nhn ra t lu thc vy, vic nghin cu v
tin t, v nhng g m bo cho n vn hnh ng n, tng l mt trong nhng
mi quan tm sm nht ca kinh t hc th ch.
gii thch vai tr quan trng ca tin t, chng ta phi bt u bng cch xem
xt hot ng trao i hng ly hng, tc l, h thng m mt ngi ch c
th trao i mt s ti sn bng cch tm kim nhng i tc trao i no mun c
mt s ti sn c th ng thi sn sng i ly nhng th ti sn c th m
ngi khc nm gi. iu ny s to ra bi ton thng tin khng l mt khi cng
ng trao i khng cn l mt t ch ti sn v hng ho na. Phn ln giao dch
m chng ta tin hnh s qu tn km. H thng trao i hng ly hng (barter)
cng gy ra chi ph lu gi. Nhng chi ph ny lm gim li ch t hot ng trao
i v v th hn ch s phn cng lao ng. R.W. Clower (1969, trang 25), trong
mt bi phn tch v tin t, nu ln lun im ca mnh vi mt v d sinh
ng m ng trch dn t nh kinh t hc ngi Anh Stanley Jevons (1835-1882).
Nh chng ta u bit, Mademoiselle Zlie l mt ca s lng danh ti Paris vo
th k 19. Trong chuyn lu din vng quanh th gii ca mnh, c tht i cc
th dn Polynesia thuc qun o Society (Society Islands) nhng khc aria ngt
ngo i ly c man no l ln, no l g, no l da, no l hoa qu. Do
Mademoiselle khng th t mnh tiu th nhng th v nhn thy chi ph
thng tin xc nh nhu cu i vi ln, g v hoa qu trn th trng a
i
V c cowrie, trc y c s dng nh tin mt s khu vc thuc Chu Phi, Nam v Nam Thi
Bnh Dng. (ND)
ii
Mt thut ng ch bt k khon tin no khng phi l mt khon n i vi bt k ai bn trong nn
kinh t. V d nh vng, tin mt (cash) hay cc ti sn th hin di dng ngoi t. (ND)
iii
Mt thut ng ch bt k khon n no c s dng nh tin. N l mt khon n i vi nh pht
hnh. Tng lng tin bn trong rng ca mt nn kinh t l bng khng. (ND)
218
phng l qu ln, c ca s buc lng phi ct gi doanh thu t bui ho nhc,

song iu ny li khin cho vic cho cc con gia sc n nhng th hoa qu kia l
cn thit ...
Mt khi mt phng tin trao i trung gian m mi ngi chp nhn rng ri -
tin - c a vo h thng trao i hng ly hng (barter system) th chi ph
thng tin, chi ph lu gi v cc chi ph giao dch khc gim i rt nhiu. Thng
qua vai tr trung gian ca tin t, vic chuyn t trao i trc tip sang trao i
gin tip l kh thi. Li ch t s phn cng lao ng ci thin mnh m. iu ny
gip tit kim chi ph giao dch bng cch tch mt giao dch song phng trc
tip thnh hai giao dch ring r vi vai tr phng tin trao i trung gian ca
tin t (trao i gin tip). Nu cn thit, tin t cng c th ng vai tr trung
gian tm thi vi danh ngha phng tin lu tr gi tr (Brunner & Meltzer,
1971; Eggertson, 1990, trang 231-241).
Trong th gii thng tin hon ho vi chi ph giao dch bng khng, nh gi
thuyt ca kinh t hc tn c in gin n, ngi ta khng cn n tin
(Eggertson, 1990, trang 232-237). Mi ngi u bit ht nhng i tc trao i
kh d. Ch c bi ton tri thc mi bin tin t thnh mt th ch hu ch, thc s
thit yu to iu kin cho s phn cng lao ng. Tng t, nhu cu i vi
vai tr trung gian ti chnh (ca cc ngn hng, cng ty bo him, th trng tin
t, v.v.) ch c th hiu c nu chng ta khng t ra gi thuyt tri thc hon
ho.5
S n nh mt bng gi c
Mt yu cu thit yu l gi tr tin t xt theo mt r hng ho v dch v mang
tnh cht i din khng dao ng khn lng. Nu cc th ch hin hu to ra
nhng k vng vng chc vo gi tr n nh ca ng tin, nhng ngi lnh o
doanh nghip c th tp trung vo hot ng sn xut v tip th sn phm, vo
vic i mi phng thc sn xut v tit kim chi ph. H s hiu rng s bin
ng ca cc mc gi ring r trn th trng yu t sn xut v th trng sn
phm l tn hiu cho thy hin tng khan him ang thay i v s iu chnh k
hoch ca mnh tng ng theo . Chng hn, h s tin tng l s gia tng mc
gi ca mt yu t u vo bo hiu cho h bit l cn tit kim yu t sn xut c
th ; v s tng gi ca mt sn phm bo hiu cho h bit ngi mua mong
mun nhiu sn phm c th y hn, v th h cn ngh ti vic m rng hot
ng cung cp. Ni cch khc, nu cc th ch m bo cho s n nh mc gi
th cc tn hiu gi c s pht i nhng thng ip r rng thng qua ln sng v
tuyn (radio traffic). Tri li, nu cc th ch khng m bo cho s n nh tin
t v mi ngi phi nm tri hin tng bin ng gi c tht thng, cc nh
sn xut s khng th hiu r nhng bin ng gi c m h ang quan st thy:
s tng gi ch l mt phn ca tnh trng lm pht ni chung hay y li xut
hin c hi bn hng mi? C th ni, sng v tuyn b nhiu. Thng tin lin
lc v s phi hp tr nn kh khn hn v km tin cy hn. Cc nh sn xut bt
u sao nhng hot ng kinh doanh ct li ca mnh v phi a ra nhng phng
on v lm pht, mt nhim v m h vn khng c chun b tt. H c th
219
chuyn hng thi gian v ngun lc khan him t lnh vc chuyn su ca mnh
sang hot ng u c ti sn. V th, trong di hn lm pht lun lm suy yu
tng trng, tn ph vic lm ng thi ti phn phi thu nhp v ca ci t
nhng ngi tit kim rng [net saver] sang nhng ngi vay rng [net borrower]
(thng l nhng ngi c nhiu mi quan h nh hng v kh gi hn)
(Friedman & Friedman, 1980). Nh vy, kt cc cui cng ca cc th ch tin t
yu km l s lng hng ho v dch v c cung cp t hn v do kt qu
kinh t ngho nn hn cho cng ng ni chung.
Gii hn i vi cung tin t

c im c bn nht ca tin, nu n mun hon thnh vai tr mt cch hiu
qu, l cung tin b gii hn v c coi l s b gii hn, ng thi n khng dao
ng khn lng theo thi gian.6 Ch khi mi thnh vin x hi mi sn sng
chp nhn nhng biu hin thc s v gi tr ca tin (valueless money token)
i ly n lc lm vic hay cc quyn ti sn ca mnh. L do duy nht gii thch
ti sao tin li c chp nhn gii quyt nhng i hi l ch mi ngi u
gi thuyt rng nhng ngi khc cng chp nhn tin. Khi gi thuyt ny t ra
khng ng, chng hn trong thi k lm pht, tin c xu hng nhanh chng b
thay th hay t nht l nh mt mt s chc nng ca n.
Nh chng ta lu , cung tin bn ngoi b gii hn khi m th vt cht c
s dng nh biu hin ca tin khng d dng tng ln thng qua n lc ca con
ngi. Do , v c cowrie l tin nhng vng ni thuc Papua-New Guinea
ch khng phi trong cc cng ng duyn hi. V nhng kim loi qu him, nh
vng bc, c bin thnh tin. Tin cng c th c to ra bn trong cng ng,
chng hn khi cc thnh vin x hi to ra cc khon tn dng c tin t ho
(monetised). iu ny c ngha l nhng ngi s dng cc khon tn dng (tin
bn trong) ny phi tin tng rng chng c th bin thnh tin bn ngoi (outside
money) vo bt c lc no, chng hn tin ngn hng trung ng (central-bank
money). Chng no m cc nh cung cp tn dng (creditor) cn gi c danh
ting ca mnh chuyn i cc khon tn dng tin t ho ny thnh tin bn
ngoi th dy chuyn tn dng (credit chain) cn tip tc tn ti. Song s tin tng
nh th li ph thuc vo cc th ch: nu cc nh pht hnh tin giy (paper/fiat
money) ph v quy tc v cung ng tin qu mc th cc chc nng ca tin t
nh n v tnh ton (unit of account), phng tin lu tr gi tr (store of value)
v phng tin thanh ton (means of payment) s bt u xu i v, trong trng
hp cc oan, bin mt (xem phn ng khung di y).
S bin mt ca ng dollar Qun o Cook

Qun o Cook [Cook Islands] (dn s nm 1995: 18.000) l vng lnh th nh thuc
Qun o Nam Thi Bnh Dng (South Pacific Islands), thuc a c ca New Zealand.
N pht hnh ng tin ca mnh mc ngang gi vi ng dollar New Zealand. Tuy
nhin nm 1994, sau mt giai on chi tiu ht sc hoang ph, chnh quyn qun o
dng nh pht hnh lng cung tin qu mc nhm trang tri cc khon thm ht
220
ca chnh ph, hai ngn hng thng mi hot ng a phng t chi chp nhn ng
dollar Qun o Cook gi vo cc ti khon tit kim hay chuyn khon ra nc ngoi.
Ngi gi tin phi a ra ng dollar New Zealand phc v nhng mc ch ny.
ng tin ca qun o ngay lp tc bin mt khi lu thng. Chnh ph sa vo khng
hong ngn sch v gn nh ph sn, v cc khon thm ht khng th tip tc c trang
tri bng cch pht hnh tin na, cn cc nh ti tr nc ngoi th t chi ra tay gii
cu.
(Ngun: The Australian, 13/3/1996, trang 11)
V s nh cai tr nhn ra li ch ca vic tham gia vo hot ng cung cp tin

v t du n quyn lc ca mnh ln . Vua Croesus ca Lydiai thuc khu vc
Tiu (th k th 6 trc CN) c cho l ngi pht minh ra ng tin
vng: nhng mnh kim loi c xc nhn l t cht lng v trng lng tiu
chun bng n trin ca ng. iu ny gip tit gim chi ph giao dch trong thanh
ton (thng tin tt hn nh tiu chun ho). Ging nh nhiu nh cai tr khc, cc
hong triu Minh ca Trung Quc cng pht hnh tin. S i mi ca h
trong giai on cuc chin tranh v i (Great War period, 1368-1398) l vic
cho in ln cc mnh la v giy dng cnh bo khng th nhm ln: K no bt
chc tin ca Hong th s b hnh quyt. Ngy nay, cc chnh ph lp ra
ngn hng trung ng, c quan pht hnh tin v c nhim v kim sot cung tin
nhm ngn chn tc tng cung tin mc gy lm pht.
Nhng rng buc th ch i vi s gia tng theo kiu c hi ca cung tin li
thng yu t. Cc v vua cha c hi ch ngha v nhng ngi i din khc
ca chnh ph rt bt gi tr vng bc ca tin xu bng cch thm vo cc kim loi
r tin trang tri cho chi tiu ca mnh d dng hn, v th nghim u tin vi
tin giy ca Hong nh Minh kt thc trong cn lm pht tai hi ngoi tm
kim sot v ko theo hin tng suy thoi kinh t.
Do , mt u tin ca chnh sch cng l nhm to ra - trc tip hoc gin tip -
nhng rng buc th ch gip ngn nga hiu qu s gia tng cung tin t tc
gy lm pht hng hn ch nhng cm d (r rng l rt ln) theo chiu hng
ngc li. Trong trng hp tin t da trn tn dng, m hin nay l hnh thi
tin t thnh hnh trn khp th gii, c hai c ch th ch ch yu:
(a) Nhng ai c php in tin u phi tun theo cc quy tc minh bch v
phi c lp vi nhng i din chnh ph hay ngh s no ang tm kim
phiu bu, nhng ngi vn chu s chi phi ca nhng cm d thng
thng t ch ngha c hi chnh tr (political opportunism). Dn chng ni
bt y l ngn hng trung ng c, n bt u c lp vi cc ch th c
th ca chnh ph t nhng nm 1950 v c php lut giao ph nhim v
theo ui mt chnh sch tin t n nh. Mt trng hp khc l New
Zealand, ngn hng trung ng ca n phi tun th nhng ch dn khi
qut v r rng. Lut Ngn hng D tr New Zealand ch giao ph cho ngn
i
t nc c thuc ty bc Th Nh K ngy nay. (ND)
221
hng trung ng hai vai tr, l (a) cung ng tin t nhm gi mc lm

pht gi tiu dng trong phm vi c quy nh bi hp ng nh k gia
chnh ph v thng c ngn hng trung ng (vo thi im vit cun sch
ny l t 0-3%), v (b) gim st cc ngn hng thng mi chng tun
th mt s chun mc nht nh v cch hnh x v bo co thn trng.
(b) Nhng i tng pht hnh tin phi i mt vi s cnh tranh cng khai
ca cc nh pht hnh tin khc. Nu mt ngn hng trung ng gia tng
khi lng tin qu nhanh, cc nh u t nhy bn s chuyn danh mc
u t t ng tin sang nhng ng tin khc. y l cch trng pht
nh pht hnh tin no khng trung thnh vi quy tc cung ng tin n nh.
Trong trng hp cc ngn hng trung ng cnh tranh vi nhau th khun
kh th ch m bo cho khun php cnh tranh (competitive discipline) s
bao gm kh nng chuyn i (convertibility) t do ca ng tin v t gi
hi oi th ni hon ton (freely floating exchange rate). S bin ng ca
t gi hi oi nhanh chng bo hiu nhn nh ca cc th trng ti chnh
nhy bn v a phn ng tc thi, c tc dng kim sot, i vo ng thi
ng x ca ngn hng trung ng.
C ch th ch no trn y th hiu qu hn trong vic m bo cho cc chc
nng ca ng tin n nh li ph thuc vo chi ph gim st nhng ng tin
khc nhau v chi ph chuyn dch gia nhng ti sn tin t khc nhau, cng nh
vo kh nng cc ngn hng trung ng tun theo nhng rng buc th ch (ngay
c di p lc chnh tr). Trn thc t, kh nng chuyn i t do ca phn ln
cc ng tin quc gia quan trng hin nay u kt hp nhng rng buc hin
nh vi nhng rng buc cnh tranh (cc bin thi ca [a] v [b] trn).
Khi nim then cht

Khi cho php bin hnh vi trao i trc tip (hng i hng) thnh s trao i
gin tip, tin t gip tit kim chi ph thng tin (giao dch) v qua nng cao
li ch t s phn cng lao ng, khin cho nhiu giao dch v hnh thc s dng
ti sn tr nn hu ch. Tin l phng tin trao i (hay thanh ton) bng cch
ng vai tr n v tnh ton (unit of account) biu t gi tr v quan trng
hn c l bng cch cng lc ng vai tr phng tin lu tr gi tr (store of
value) qua thi gian.
Tin t ch c th thc hin chc nng ca n nu cung tin b gii hn mt cch
ng tin cy. Trong trng hp tin giy, iu ny i hi nhng th ch gip
ngn nga hin tng gia tng cung tin theo kiu c hi. Bn cnh , cc nh
cung cp tin c th cn phi chu s kim sot mang bn cht cnh tranh. S
cnh tranh nh th ph thuc vo kh nng chuyn i (convertibility) v t gi
hi oi linh hot.
Chng ta phi phn bit cc chc nng ca tin t t biu hin (token) hay biu
tng (symbol) m n gn vi. Biu hin ca tin c th bao gm nhng mu
vt, chng hn nh vng, v c cowrie, hay tin giy do ngn hng trung ng
nm c quyn pht hnh tin pht hnh. Chng c ngun gc t ngoi cng ng
222
t nhn [private communityi] (tin bn ngoi outside money) v t cc khon

n (liabilities) ca cc t chc uy tn, chng hn nh cc ngn hng thng mi,
m nhiu ngi chp nhn (tin bn trong inside money).
S n nh tin t c ngha quan trng i vi tn dng (credit), hot ng cho
vay ti sn vi mt mc ph. Tn dng c giao dch trn th trng vn
(capital market) gia ngi tit kim [saver] (nhng ngi c k hoch tch lu
ti sn tin rng thc dng positive net monetary assets) v ngi vay
[borrower] (nhng ngi c k hoch tch lu ti sn tin rng thc m negative
net monetary assets, thng l v mc ch u t vo hng ho t bn). Trn cc
th trng ny, cc nh mi gii ti chnh (financial intermediary) hot ng
nhm chuyn ti thng tin, chng hn bng cch to dng danh ting v a danh
ting y ra m bo cho ngi gi tit kim khin h tin tng t b ti sn ca
mnh i ly vic hng li sut nh mt mc ph s dng.
Quy tc hay quyn hnh trong vic kim sot cung tin t
Hot ng cung cp tin ca ngn hng trung ng c th chu s dn dt ca cc
quy tc hay cc c quan quyn lc c u thc (Simons, [1936] 1948). Mt quy
tc cung ng tin t c th quy nh l lng tin ch c th gia tng tng nm
theo tc d kin ca tng trng kinh t thc t cng vi t l lm pht tt yu.
Mt ngn hng trung ng tun th nht qun quy tc ny c l s n nh c
l trnh tng trng nhu cu tin t quc gia: khi nhu cu tng nhanh, li sut th
trng tng ln, dn n s kim ch nhu cu tin t. Khi nhu cu tng chm hn
so vi mc tng cung tin t, li sut gim xung v kch thch cu tin t. Simons
v nhiu nh kinh t hc khc la chn li ng x theo quy tc nh th thay v
ph thc cho mt ban lnh o ngn hng trung ng vi quyn hnh tu , thnh
thong li nh gi tnh hnh ri hnh x theo d bo v nhn nh ca n. ng
ch ra rng cc c quan quyn lc c th phm sai lm trong d bo v c th chu
s chi phi ca cc ch th v ch ngha c hi chnh tr, bi vy, sau khi cn
nhc mi kha cnh, s tun th theo quy tc xem ra l ng mong mun hn
trong cng tc iu hnh chnh sch tin t. Tuy nhin, nh kinh t hc no vn
quen vi gi thuyt tri thc hon ho li c khuynh hng ng h chnh sch tin
t tu (discretionary monetary policy). Nhng thp nin gn y, cuc tho lun
v quy tc hay quyn hnh (rules versus authorities) trong vic kim sot cung
tin t thu ht nhiu s ch , v nhiu nh chc trch tin t p dng
nhng chnh sch gn tc tng trng tin t vi tc tng trng ca nn
kinh t quc dn hoc mt tiu chun tng t.
Tm li, tin t ch hon thnh tt cc chc nng ca n nu cung tin t tun theo
nhng rng buc, hoc mang tnh vt cht hoc mang tnh th ch. Trn thc t,
tht khng may l nhng rng buc ny li b vi phm nhiu hn l tun th.
i
Cng ng t nhn l cng ng m cc thnh vin tham gia mt cch t nguyn. c th l mt hip
hi (association) hay mt t chc thuc s hu t nhn (proprietary organisation); khi nim ny phn bit
vi cng ng chnh ph (governmental community), l nhng c quan hay t chc thuc chnh ph. (ND)
223
Cu hi n tp
Cc quyn ti sn xut hin ngay t bui u ca lch s nhn loi nh th

no?
Hy nh ngha hng ho t nhn, hng ho cng cng thun tu, hng
ho t do, hng ho cu lc b, hng ho khu vc cng ng v ti sn x
hi ho. Tm mt v d cho mi nhm t kinh nghim hng ngy ca bn.
Bn c quen vi trng hp no m ti sn thuc s hu chung ca mt
cu lc b hay mt nhm m tng t? Liu cc thnh vin c s dng ti sn
nh th chng l ca ring h hay khng? Nu c nhng thnh vin c hi
ch ngha trong cu lc b, n s khuyn khch hay p t vic s dng ti sn
c trch nhim nh th no?
Nu bn tr tranh ginh chi vi nhau th vic phn chia chi cho tng
a nh l ti sn c nhn ca chng c ngha g khng? Ti sao?
Nu bn b tc quyn ti sn i vi thnh qu lao ng ca mnh (ni cch
khc, nu bn l mt n l) th bn s lm vic chm ch hn, hay bn li
nhc? Bin php no c th thuyt phc bn n lc nhiu hn?
Khi Brazil xut xo b tnh trng n l, cc ch n li lp lun rng iu
s hu hoi nn nng nghip Brazil v lm gim tng sn phm quc dn. Bn
s ng vi tin on ny chng (iu m v sau cho thy l sai)? Nu
khng, bn s lp lun th no? Bn c th gii thch ti sao nng sut lao
ng trong nn nng nghip Brazil li tng ln sau s cm ch n l hay
khng?
Hy tng tng bn l c vn cho nh lnh o ng cm quyn mt nc
ngho. Nu c hi l lm th no c th nng cao cc khon thu ca
chnh ph mt cch bn vng, bn s khuyn l nn bo v t hu v pht
trin th trng chng? Nu nh lnh o li lp lun rng iu lm gim
quyn lc chnh tr: cu tr li ca bn s l g?
Hy hnh dung mt t nc m cc quyn ti sn b vi phm ph bin,
do chnh ph bt lc v do cc nh qun l khng tin tng vo t hu v l
do thc h (nh trng hp Nga v cc nh nc cu cng sn khc). Bn
c th hnh dung ra s xut hin ca cc th ch bn trong v cc t chc t
nhn nhm bo v t hu hay khng? Nu th, bn tin on nhng dn xp
th ch no s xut hin mt cch t pht?
Ti sao Trung Quc, bt chp nn k ngh tin tin v nhng iu kin khi
u cho mt h thng nh my t th k th 8 n th k th 10, li khng
pht trin c mt cuc cch mng cng nghip bn vng?
Hy lit k nhng h qu cng ng ca cc quyn ti sn c bo v hu
hiu. Hay so snh vi phng n la chn l da nhiu vo ti sn x hi ho.
Ti sao vic bo v cc quyn s hu tr tu li dn n tng trng kinh t?
Trong Hnh 7.2, chng ti a ra v d lin quan n nhng thay i c chn
lc v v th ti sn. Hy hnh dung ra nhng v d thc tin khc cho nhng
trng hp cn li.
224
Bn s ni g vi nhng ngi vn cho rng quyn t hu i vi ti sn thin

nhin cn phi b xo b v li ch ca vic bo tn thin nhin? Bao nhiu
con g (hoc voi, hoc c guppyi, hoc cy ci) s hin hu trn t nc bn
nu quyn t hu i vi g (hoc voi, hoc c guppy, hoc cy ci) b cm
on? T hu liu c m bo cho vic bo tn thin nhin hay khng?
Quyn t hu ph bin t nc bn c khin cho ngi dn gn nh thot
khi nn chnh tr c on hay khng? Hy hnh dung nhng php so snh
quc t hoc lch s khi a ra cu tr li.
Quyn t hu ph bin c kh d thc y ho bnh, bn trong v bn ngoi,
hay khng? Hy minh ho cu tr li ca bn bng nhng v d lch s.
Hy nh ngha hp ng quan h v cho v d.
Hy nh ngha hnh thc t ch ti hp ng v a ra v d v hnh thc t
ch ti.
Hy lit k u im v nhc im ca vic b sung cc ch ti bn ngoi
chnh thc cho cc ch ti bn trong x l hnh vi vi phm i vi nhng
iu kin hp ng tho thun.
Hy a ra vi v d v hng ho tm kim (search goodii) v hng ho tri
nghim (experience goodiii). Nhm hng ho no s gia tng tng i nhanh
hn khi nn kinh t hin i ho? H qu ca n i vi phng thc tin
hnh hot ng marketing trong kinh doanh l g?
Cc chc nng ca tin t i vi x hi l g?
Cc chc ny ny c m bo nh th no trong trng hp tin t c
bit (nh vng) v trng hp tin t da trn tn dng?
Nhng c ch m thng qua mt i tc hp ng tin tng bn kia s tun
th cc iu kin hp ng l g?
Cc ngn hng a ra nhng cam kt ng tin cy cho ngi gi tin nh
th no?
Bn bao gi suy ngh nghim tc v s tin tng ca mnh vo cc th ch
hay cha, khi m bn vn lm vic chm ch c thu nhp ri li b qua s
tho mn tc thi bng cch tit kim v giao nhng khon tin kh nhc y
cho mt ngi no c anh ta trao cho mt mnh giy hay mt khon
mc khng hn khng km trong h thng d liu in t? Nu bn vn lun
tin tng nh th th bn da vo nhng th ch no?
Hy quay tr v u chng v kim tra xem by gi bn c ng vi hai
pht biu v ch ngha t bn ca Darwin v Gio hong hay khng?
i
Loi c nc ngt nh c mu sc sc s ui, con thay v trng, thng c nui trong b c, c
ngun gc Caribe, Nam M. (ND)
ii
Hng ho tm kim l mt hng ho hay dch v c nhng c im d dng nh gi trc khi mua.
(ND)
iii
Hng ho tri nghim l mt hng ho hay dch v c nhng c im nh cht lng v gi c kh nhn
thy trc, song nhng c im ny li c th bit c chc chn sau khi tiu dng. (ND)
225
Ghi ch
1. Vic ginh c s bo v chnh thc cho hot ng khai thc c quyn i vi tri thc,
chng hn sng ch c quyn (patent), thng l phc tp v tn km. gi c li ch t
tng mi, cc nh cch tn phi dnh nhiu cng sc biu t tri thc qua nhng cng
c gip ngn nga s bt chc. Chng hn, tri thc mi c gn vo nhng thit b c kh
hay in t vi dng v l lm m nhng k bt chc khng th d dng dng ln; hay cc
cng ty s hu tri thc tr tu t chi cp giy php s dng tri thc, iu m v sau c th
khin cho vic bt chc tr nn kh thi, v thay vo li yu cu s dng tri thc y trong
phm vi nh my ca mnh.
2. Nh chng ta s nhn thy trong Chng 9, cc chi ph phi hp tng t s pht sinh khi
mi ngi tng tc kinh t vi nhau trong phm vi mt t chc. Chng ta s gi nhng chi
ph ny l chi ph t chc.
3. c gi c th t cu hi l ti sao cc nh trung gian, nhng ngi vn thc hin mt chc
nng ht sc quan trng lp y khong trng th ch cng nh to ra ca ci, li thng
xuyn b khinh mit v sch nhiu n vy (Sowell, 1994, trang 46-59). Nhng c im khc
thng v vn ho v chng tc ca h xem ra khng phi l mt li gii thch y . ng
hn, nhiu nh trung gian to ra nhng dch v c quyn ri d d cc nh lnh o chnh
ph ng ca th trng v li ch ca mnh, thng l dng giy php i ly nhng
khon li qu hu hnh. iu ny khng phi lc no cng gip bo v cc nh trung gian
khi s sch nhiu sau bi chnh cc nh lnh o chnh ph y. Cch thc tit gim chi
ph cho cc nh trung gian l nng cao h tng th ch (institutional infrastructure), pht trin
cc th ch ca mt trt t th trng tng i phi cm tnh (impersonal), m ai cng c th
tip cn c, qua gim li th tng i ca cc nh trung gian.
4. iu ny khng phi l mun ni ch nn dn ch bu c mi c kh nng bo v t hu v
quyn t ch. Mt s nh cai tr c ti bo v hu hiu cc quyn t do kinh t, k c l
m bo cho cc quyn ti sn khi b tch thu. Trng hp Hong Kong thuc a l mt v
d, y t hu c bo v tt (theo php lut ca Anh v trong mt nn kinh t rng m),
tht n tng khi hnh dung ra tt c nhng li ch tng trng bt ngun t . Song nu
thiu s kim sot thng qua c ch bu c th hnh thc bo v nh th li thng mong
manh, c bit l khi gii cai tr c quyn ng ca nn kinh t quc dn (chnh sch bo h
thu quan, cc bin php kim sot dng vn v xut nhp cnh).
5. Cc nh ph bnh x hi ca ngnh ti chnh c khuynh hng gi thuyt (ngm nh) v tri
thc hon ho, v d nhin sau h li khng hiu c chc nng thng tin ca tin t v
hot ng trung gian ti chnh gia ngi tit kim v nh u t.
6. Cc biu hin ca tin cn c nhng thuc tnh hu ch khc, l d mang theo, thun nht,
d nhn bit, c kh nng phn chia v rt kh ph hu (Clower, 1969, trang 12-14).
226
CHNG VIII. NG LC CNH TRANH
Trng tm ca chng ny l v hot ng c trng ca ch ngha t bn, tc l

cnh tranh, cc qu trnh tng tc nng ng trn th trng gia ngi mua v
ngi bn. Cnh tranh kinh t l qu trnh tc ng n nhng ngi bn cnh
tranh (cng nh nhng ngi mua cnh tranh) h chp nhn b chi ph tm
kim v th nghim tri thc mi. Ngi mua v ngi bn tham gia vo hp ng
trao i quyn ti sn vi nhau, thit lp nhng mc gi c tc dng phi hp v
thng tin ti ngi khc. Qu trnh cnh tranh gia cc ch ti sn cng gip hn
ch nhng sai st khng trnh khi thng qua tn hiu thua l (loss signal).
Chng no m ngi mua cn t ra nhy bn v chu b chi ph giao dch tm
kim thng tin, chng cnh tranh kinh t gia cc nh cung cp cn khuyn
khch vic i mi sn phm v quy trnh sn xut. Chng ta s lm ni bt vai tr
ca nh cung cp c tinh thn doanh nghip, v vai tr ca nhng th ch h tr
cho cc nh tin phong h th nghim nhng tng i mi vi hy vng to
ra li nhun. Chng ta cng s ch ra rng hnh vi can thip chnh tr vo qu trnh
cnh tranh s lm xi mn cnh tranh v gim mc cn thit ca vic phi b
chi ph i mi.
Cui cng, chng ta s vt ra ngoi cnh tranh trong khun kh mt th trng
n l v xem xt cng cnh tranh trn bnh din ton b h thng kinh t.
Chng ta s nhn thy cc doanh nhn cnh tranh ln nhau trong mt ngnh li
thng to ra iu kin cho thnh cng thng mi trong nhng ngnh khc, do
vy m nhm doanh nhn cnh tranh ny li h tr cho nhm doanh nhn cnh
tranh kia trong qu trnh i mi v to ra li nhun. Cc nn kinh t cnh tranh
c nhng li th kinh t v phi kinh t ng k; cc ch ti sn thng xuyn
ng trc thch thc khai thc ti sn v tm kim tri thc, nh quyn lc b
kim sot v tin b kinh t c theo ui. V vy, ngi ta s cho rng cnh
tranh kinh t xng ng c thc y v bo v.
K c quyn thu tm cho ring mnh nhng g m tt c mi ngi u ng c

hng mt cch t do ... k c quyn no ly i cng vic ca mt ngi tc l ly i
cuc sng ca ngi ... nhng hng ho c quyn trong lnh vc thng mi v giao
thng l i ngc li quyn la chn v s t do.
(Lut gia ngi Anh Sir Edward Coke [1552-1634], trch dn trong tc phm ca
Walker, 1988, trang 111-112)
Chnh s cn mn ca i sng thng mi ... lm mt dn kiu lao ng nhm chn

dai dng. i sng thng mi gip to ra nhng cch thc mi m v to bo trnh
khi n, khng ch trn nhng dy chuyn lp rp v trong cc nh my m cn trong cc
gia nh v trn nhng nng trang.
(Jane Jacobs, Systems of Survival [Cc h thng sinh tn], 1992)
227
Ch ngha t bn, xt v bn cht, l mt hnh thi hay phng thc bin i kinh t v ...
khng bao gi ... c th ng yn ... Xung lc c bn gip khi ng v duy tr s vn
hnh ca c my t bn ch ngha n t cc hng ho tiu dng mi, t cc phng thc
sn xut hay vn ti mi, t cc th trng, v t cc hnh thi t chc cng nghip mi
m hot ng kinh doanh t bn ch ngha to ra.
(Joseph A. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy [Ch ngha t bn, ch
ngha x hi v dn ch], 1991)
8.1 Cnh tranh: s ganh ua v quyn la chn

Cnh tranh vi vai tr phng thc khm ph
Cc quyn t hu c trao i thng qua hp ng t nguyn nhm ch ng
a chng vo khai thc. Chng hn, mt ch t bn c th phi mua sm hng
ho t bn (capital goodi), thu nhn cng cng cc chuyn gia lnh ngh v hiu
bit khc, v mua nguyn liu th bt u hot ng sn xut. Nhng hnh thc
s dng ti sn m cc ch ti sn c th mng tng ra li ph thuc vo tri
thc ca h, vn hn ch v mt th cht (constitutionally limited), nh chng ta
nhn thy trong Chng 3: cc c nhn c s bt trc xung quanh (sideways
uncertainty) v nhng g m ngi khc ang lm v s bt trc pha trc
(forward uncertainty) v nhng g s din ra trong tng lai. Khi hon cnh thay
i, kho tri thc m h tip thu trong qu kh s mt gi tr. Vic thu nhn tri
thc mi v cp nht hn th li tn km v ri ro, nh chng ta bit, v con
ngi ch c nng lc hu hn thu thp v hp th thng tin nhm to ra tri
thc mi thng qua qu trnh t duy. Hn th, qu trnh ny li d dn ti sai st:
nhng g m ngi ta nhn thc c th l khng ng, h c th suy din sai t tri
thc qu kh ca mnh, h c th d on sai mt s h qu nht nh t hnh
ng ca mnh, v h c th phi i mt vi nhng kh khn khn lng khi
thc hin quyt nh s dng ti sn vt cht, lao ng v tri thc ca mnh.
Thc t ny gi ln ba cu hi quan trng, l:
S v minh mang tnh th cht (constitutional ignorance) c th gim bt
bng cch no?
Tri thc hu ch c th phn tn bng cch no?
Vic s dng tri thc c th c kim sot nh th no m bo sai st
khng ko di v h thng khng b mt n nh?
Lun im m chng ta s lm sng t trong chng ny l ch: Vic nhng
ngi mua v ngi bn ring r s dng cc quyn ti sn theo hng cnh tranh
ha hn nhng gii php tt nht cho nhng vn ny; y l nhng gii php
m n nay nhn loi khm ph ra, chc chn l tt hn so vi phng thc k
hoch ho tp trung cng nh k hoch ca ai do mt bn tay hu hnh p t.
Cnh tranh kinh t l mt qu trnh tng tc mang tnh tin ho nng ng
(evolutionary-dynamic) ca con ngi m qua ngi ta c thc y theo
ui t li v h c kh nng ni b ho cc chi ph v li ch ca vic s dng ti
sn. Trong qu trnh y, h em li li ch cho ngi khc nh l h qu t s
i
Hng ho s dng vo vic sn xut ra nhng hng ho khc. (ND)
228
mu cu t li ca mnh. S tng tc ny din ra trn th trng, ni gp g gia

ngi mua v ngi bn ca nhng hng ho v dch v kh d thay th nhau
(Hnh 8.1). Qu trnh tng tc v trao i, trong mi ngi khm ph v th
nghim tri thc mi, i khi c gi l catallaxy. Trong khi kinh t hc thng
tp trung vo hin tng khan him v s thc hnh kinh t (economising) th
catallaxy li nhn mnh nhng phng thc khm ph nng ng: mi ngi
khm ph ra cc nhu cu mi v nhng phng tin mi nhm tho mn chng
nh th no.
Thng thng, ngi mua t hn ngi bn. Ngi bn cnh tranh ln nhau t
mnh vo v th c li cho hot ng trao i tim tng vi ngi mua v h b
chi ph giao dch lm iu . Tng t, ngi mua cng cnh tranh ln nhau
t mnh vo v th thun li cho giao dch hp ng vi nh cung cp, ng
thi h b chi ph tm kim thng tin v nh v cho mnh hng t c mt
tho thun c li. Ngi bn s tm cch a ra nhng hng ho tt hn so vi
nhng th m ngi khc ang cho bn, v ngi mua to bo cng s tm cch
ginh ly mt v th cnh tranh cho php h thu ht c mt lot li cho mi t
pha ngi bn. Ngi mua v ngi bn qua cnh tranh ln nhau c tri
thc v hng ho thay th v i tc trao i tt hn. Phng n thay th y l
th c m t nh mn thi u cui cng trong ngy (nightcap competition):
s tip ni d chu ca ci cch m theo nh cung cp th lun sn xut v tip
th hng ho, cn ngi mua th c vic chp nhn nhng g ang ngu nhin
c mi cho do khng thch phi chu chi ph thng tin.
Thng tin v tri thc mi khng n vi ngi bn v ngi mua cnh tranh m
khng gy tn km. Cng cnh tranh gia nhng thnh vin tim tng c
hai bn th trng tu thuc vo mc sn sng chu chi ph giao dch ca h,
loi chi ph nh chng ta thy mang c im tai hi l phi b ra trc khi
xut hin mt kh nng r rng v li nhun.1 n lt, s sn sng chu chi ph
thng tin s khng ch ph thuc vo tnh t m, tnh sng to, tnh to bo, ng
c tch ly v s sn sng gnh chu ri ro ca cc nh cnh tranh khc nhau, m
cn ph thuc vo c khung kh th ch cho h hot ng (Kirzner, 1973, 1997).
Nu cc th ch trong cng ng khin cho vic tm kim thng tin tng i t
tn km v gip to ra s tin tng ngi ta c th ng ph vi nhng thng
tin km r rng hn th hot ng tm kim thng tin s din ra mnh m. Ngc
li, nu cc th ch ngho nn v m h, do chi ph thng tin v giao dch cao,
ngi mua v ngi bn s khng u t nhiu vo cng vic tm kim thng tin.
V vy, h s khm ph ra t tri thc hu ch hn v nhn chung c l s t c
mc tng trng kinh t thp hn.
c bit, iu quan trng y l kh nng v s sn sng lm nn nhng khm
ph ng ngc nhin: pht hin ra nhng tri thc m ngi khm ph khng c
ly mt nim m h no trc khi khm ph ch khng ch l kh nng tm
kim thng tin c v nhng vn m ngi ta c s hiu bit no y t
trc (mc 3.1). Israel Kirzner (1997, trang 72), trong bi kho lun v kinh t
hc trng phi o, cho thy r iu ny khi ng vit:
229
Khng h bit mnh s tm kim iu g, m cng khng h trin khai bt

k k thut tm kim ch no, nh doanh nghip, c th ni, lun di
mt v pha chn tri, sn sng lm nn nhng khm ph mi. Mi khm
ph nh th s i km vi mt cm gic ngc nhin (vi s v minh
khng th l gii trc ). Tinh thn doanh nghip l tinh thn lun sn
sng n nhn bt ng, lun sn sng c nhng bc i cn thit thu
li thng qua nhng bt ng . nim v khm ph ... c tnh trung
dung gia nim v thng tin c ch to ra trong l thuyt tm kim
chun tc (standard search theoryi) v nim v thnh qu hon ton
ngoi mong i t s ngu nhin thun tu.
Hot ng tm kim tri thc ca ngi mua nhy bn v quan tm ng vai tr

then cht trong vic cung cp nhng sn phm cch tn trn th trng. Ngi
mua phi u t thi gian v cng sc tm ra nhng th mi m ng thi phi
ganh ua ln nhau hng tm kim nhng tho thun c bit v nhng sn phm
mi l. Nu nhng khch hng tim nng ca mt phn mm my tnh c s dng
nhng g h c m khng tm kim chng trnh ci tin mi th s tin b trong
lnh vc lp trnh phn mm s nhanh chng chm li. Do vy, s nhy bn ca
ngi mua bt k h c ngn ngu cc tp ch my tnh v lng sc trn Internet
hay khng ng vai tr then cht trong vic thc y nh cung cp u t nng
cao tri thc. iu ny gii thch ti sao cc th trng hay i mi li i hi
nhng khch hng kht khe v ti sao nhu cu ch ng, tinh t li rt hu ch cho
nhng ngnh ngh pht t (Porter, 1990).
Khi khng c s thay th gn gi no, v th khng c hnh vi cnh tranh no
mt bn th trng, l c quyn bn (mt ngi bn duy nht monopoly)
hay c quyn mua (mt ngi mua duy nht monopsony). Nhng ngi khng
c i th th khng c ng c b chi ph thng tin, v chuyn tm kim thng
tin t c ch . Tuy nhin, trong mt nn kinh t khng ngng tin trin, ngi
mua v ngi bn c th khng bao gi tin chc l mnh s nm gi v th lu
di. Chng hn, ngi mua c th tm thy nhng hng ho thay th mi nc
khc v tin hnh nhp khu; hay cc nh cung cp mt ngnh khc c th pht
minh ra nhng hng ho gn gi thay th cho nhng th m nh c quyn
ang cho bn. V d, cc cng ty c quyn ng st th k 19, m vi mt s
nh quan st ng thi th chng dng nh ging ln hi chung bo t cho
ch ngha t bn thi by gi, pht hin ra i th mi xut hin di hnh thc
xe hi v xe ti. Thc t ny cho thy phn ln cc cng ty c quyn u c th
b cnh tranh. V chnh l iu buc ngi bn duy nht phi tham gia vo
hot ng tm kim tri thc phng xa. Nh vy, quyn lc th trng thng b
kim sot bi s cnh tranh tim tng (potential rivalry), ch khng ch l cnh
tranh thc t.
i
L thuyt tm kim nghin cu cch thc m ngi mua v ngi bn thu thp thng tin v tnh hnh th
trng cng nh vic cc i tng tham gia th trng tim nng tp hp li vi nhau nh th no. Vic
p dng l thuyt ny vo th trng lao ng c nh kinh t hc ngi M George Stigler (1911-1981)
khi xng nm 1962. (ND)
230
Hnh 8.1 Th trng: ni gp g
Cnh tranh do s thay th to ra
th hin qua vic ngi mua chu CPGD
Ngi
mua
Th trng:
ni gp g
Khung kh th ch
Cc qu trnh trao i:
to ra, th nghim v
nh gi tri thc cng Cc nh trung gian gip
gim CPGD
cc quyn ti sn (qu
trnh hnh thnh gi)
Nh cung
cp
Cnh tranh do s thay th to ra

th hin qua vic ngi bn chu chi ph giao dch
Nhng qu trnh cnh tranh c hai pha ca th trng nh th lin quan mt

thit n hot ng trao i gia ngi mua v ngi bn trn th trng. H
hon tt cc iu kin hp ng v k kt tho thun trong mt qu trnh lin tc
m ngi ta by t thi bng ng tin ca mnh trn c s tri thc ch
quan a dng v hay thay i ca h, th hin nhng s thch v nh gi ring
ca h (Hnh 8.1). Mt khi ngi mua hoc ngi bn c thng tin y v
231
sn phm, i tc trao i, cht lng v cc iu kin trao i khc, ng thi

p nhng gi tr c nhn vo nhng g m mnh bit, h s la chn i tc hp
ng v tm cch t c tho thun. Trong qu trnh , tri thc c nhn v cc
phng n la chn khc (cc phng n thay th) s ng vai tr quan trng
trong qu trnh thng lng, c bit l v gi c. Gi c truyn t tri thc mi,
du di hnh thc m ho, ti ngi khc, ng thi th hin s nh gi ca cc
thnh vin khc trong cuc chi kinh t. i vi nhiu quyt nh, tn hiu gi c
m ho s sc chuyn ti thng tin cn thit; qu thc, nhiu tri thc chi tit
hn v nhng g ng sau hin tng bin ng gi c c th ch khin cho nng
lc nhn thc ca con ngi b qu ti m thi. Nh cung cp s bng lng khi
bit mc gi cao th tt hn, cn ngi mua s la chn mt mc gi thp v hnh
x tng ng.
S cnh tranh c hai pha ca th trng v qu trnh trao i c bn gia hai
pha din ra lin tc v ng thi, trong mt mng li tin ho ca v s hnh vi
v phn ng din ra cng lc. Cnh tranh, v th, phi c hiu nh mt qu
trnh m qua tri thc hu ch c tm kim, th nghim v khng nh; trong
qu trnh y, c th ni, c nhn dnh cc ngun lc ca mnh nhn thu m
sng m ca s v minh (ignorance). iu ny khng din ra m khng c sai
st, song, nh trong mi qu trnh tin ho, sai st c th sa cha nu cn thit.
Nh vy, qu trnh cnh tranh l mt phng thc khm ph (discovery
procedure) khng phi l qu trnh lun to ra tri thc hon ho, nu xt ti s
bt trc xung quanh v pha trc mang tnh th cht, m l qu trnh gip gim
bt s v minh ti mc kh d xoay x cho cc i tng tham gia th trng.
y, chng ta cn t nhc nh mnh v nhng g lin quan n qu trnh tm
kim thng tin v ra quyt nh: iu nghch l l chng ta khng bao gi c th
nh gi c mt cch duy l l cn b ra bao nhiu chi ph thng tin; chng ta
ch c th b chi ph thng tin n mt mc nht nh v dng li khi kinh
nghim mch bo rng c l mnh bit a ra quyt nh. Chng ta c
th tm cch i n quyt nh khi s v minh gim xung ti mc c th xoay
x (tnh duy l b buc bounded rationality).
R rng, ngi ta ch b chi ph giao dch cho vic tm kim tri thc nhm i
trc nh cung cp (hay ngi mua) i th ca mnh. Mc khc, nhng ngi
pha bn ny th trng s lun hoan nghnh hot ng cnh tranh pha bn kia
v iu em li cho h nhiu la chn tt hn. Xin bin i mt cu ngn ng
c, iu g tt cho General Motorsi tit kim c chi ph giao dch khi mc
cnh tranh gia cc nh sn xut l thp th v vy s xu cho cng ng ngi
mua t ca th gii. Ngi mua v ngi bn lun c li ch i nghch trong
cuc chi kinh t.
Cc chc nng ca cnh tranh

By gi chng ta c th quay tr li vi ba cu hi t ra u phn ny.
i
Tp on sn xut t s 1 th gii ca M. (ND)
232
Gim bt s v minh: H thng quyn t hu thc y mi ngi tm kim nhng

hnh thc s dng ti sn sao cho c li. N cho php h gi li lc, qua to ra
cnh tranh gia cc nh cung cp (hay ngi mua), nhng ngi ganh ua tm
kim tri thc mi c th s dng nhm nng cao v th ca mnh. Nh vy,
cnh tranh l mt qu trnh m nhiu ngi tham gia lin tc vo vic tm
kim thng tin tn km v ri ro y khng phi l trng thi d chu cho nhng
ai lin quan m l trng thi tt cho s t do la chn ca pha bn kia th trng
v cho s thnh vng ca t nc. a im v cch thc tm kim thng tin
khc nhau t ngi ny sang ngi khc, do kinh nghim v thin hng ch
quan chi phi. Mt lot phng php tm kim khc nhau s c vn dng. Nn
tng rng ln ca n lc tm kim cng vi s a dng ca cc phng php tm
kim ha hn nhiu tin b v tri thc hu ch hn so vi nhng phng n thay
th khc, chng hn nh vic ch nh mt t chuyn gia tm kim thng tin mi.
Phn tn tri thc: Cu hi th hai lin quan n cch thc ngi khc tip cn
tri thc hu ch qua th nghim. Trong mt nn kinh t cnh tranh, thnh cng
trn th trng c mi ngi bit ti. Nh cung cp no c li s thu ht nhng
k bt chc, cn ngi mua no thnh t li thng c lng ging m phng.
Hn th, tn hiu gi c truyn i thng tin m ho v nhng g m pha bn kia
th trng mong mun v nhng g m cc i th c th cho bn. S bin ng
gi c c th nhanh chng c nhn ra v s khi mo hnh ng thch ng
nhm nng cao gi tr ti sn. iu ny khin cho thng tin nhanh chng lan to
n nhng th trng c mi quan h qua li.
Do vy, rt t ngi cn phi hiu l do y ca tnh trng thiu ht du m
giai on 1974-1975 v u nhng nm 1980, d l cuc chin tranh Trung
ng, nhu cu vn ti tng nhanh, s cn kit ca cc ging du hay hnh ng
ca OPECi. Gi du tng chng mt bt k v mt l do phc tp v kh gii m
no. Gii li xe New York v London ngay lp tc gim nhu cu v bt u
ngh ti chuyn chuyn t li tiu th theo kiu ngn nhin liu sang cch s
dng xng du tit kim. Cc ngnh ngh trn khp th gii iu chnh thi quen
s dng nng lng. Song dy chuyn thng tin gi c li cn i xa hn th: ti
hng ngn phng th nghim, ngi ta bt u b chi ph tm kim hng tm ra
nhng cng ngh tit kim du, chng hn ng c tit kim nhin liu, thit b
iu khin in t, bin php tit kim trng lng, phng n thay th du bng
cc ngun nng lng khc, v.v. Xung lc gi c cng lan sang cc nh cung cp
nng lng, nh nhng ln sng to ra t vin nm trn mt h: hot ng
khoan cc ging du v kh mi c y mnh; cng ngh mi c a vo th
nghim ht du ln t cc thm lc a v nhng a im kh khn khc;
nhng khai trng than mi m ra, v vic nghin cu cng ngh ho lng than
c khi ng. Cc phng php chit xut v tinh ch c ci tin hng
trm a im khc nhau.
Nhng phn ng ny cng vi nhiu phn ng khc cui cng gip vt qua
cn khng hong du m, nh v s n lc nghin cu tn km t c hai pha
i
Organisation of Petroleum Exporting Countries: T chc cc nc xut khu du m; gm cc nc
Algeria, Gabon, Indonesia, Iran, Iraq, Kuwait, Libya, Nigeria, Qatar, Saudi Arabia, United Arab Emirates,
v Venezuela. (ND)
233
cung v cu. H thng cnh tranh pht i nhng tn hiu cn thit bng tn hiu
gi c n gin, d nhn bit v nhanh chng pht tn thng tin l cung du ang
thiu ht. Tn hiu ny thc gic cc ch ti sn, nhng k mu cu t li, gp rt
ra tay, vi hy vng nh bi i th. Khng mt h thng no khc li c th lan
truyn thng tin nhanh chng v hiu qu nh c ch gi c trn th trng cnh
tranh, v cng khng mt h thng no khc li c th huy ng c nhiu hot
ng tm kim tri thc din ra sau n th.
Kim sot sai st: Khi mi ngi phm sai lm trong mt h thng cnh tranh, h
nhanh chng rt ra bi hc t phn ng ca pha bn kia th trng cng nh t
cch thc b i th nh bi. H nhn ra l mnh khng s dng cc quyn ti
sn mt cch c li nht cho ngi khc v qua cho chnh bn thn: h phi
chu s khin trch bng mc thua l. Trong mt h thng th ch gip
m bo cc quyn t hu, h chu trch nhim v tnh trng thua l v v th
nhiu kh nng s sa cha sai lm ca mnh. Nu ti sn do tp th nm gi,
nhng ngi i din (agent) c th tip tc nm thm nhiu tin vo , km
theo l l l ti sao h li c phi tip tc (voice). Khi b cc i tc trao i trn
th trng ri b (exit), h phi nhanh chng sa cha v tm kim gii php mt
cch thc dng. H qu l h thng cnh tranh c nhng c ch t kim sot t
pht bn trong. Sai st thng c hn ch bi chng c th b cc nh cnh
tranh c nhiu tri thc hn khai thc.
H thng tm kim tri thc thng qua qu trnh cnh tranh th trng ny c t
tn l catallaxy, nh chng ta bit trong mc 8.1: qu trnh tng tc gia
ngi mua v ngi bn nhm tm ra tng no l hu ch. Bn thn h thng,
cng kh nng to ra tri thc v thnh vng ca n, tng c cc nh trit hc
kim kinh t hc th k 18, nh Adam Ferguson v Adam Smith, nhn thc su
sc. H cng nhn mnh s cn thit phi c cc quy tc cnh tranh nhm m
bo cho hot ng cnh tranh tip din gay gt v cc ch ti sn thng xuyn b
thch thc a ti sn ca mnh i mt vi th thch cnh tranh. S m bo
khi b cnh tranh - chng hn, cc cng ty c quyn, nhng c quyn c li
chnh tr, hng ro thu quan - c nhng ngi sng lp ra kinh t hc coi l
nhng tr ngi to ln i vi qu trnh tm kim v phn tn tri thc, v qua
i vi tin b.
Bn cht ca qu trnh cnh tranh, nh trnh by y, b nh mt khi cc nh
kinh t hc a ra ci gi thuyt tri thc hon ho mt trm nm sau (Mahovec,
1998). Gi thuyt cho php h xy dng cc m hnh so snh tnh
(comparative-static) trang nh v n gin ca kinh t hc tn c in.2 Khng th
no nm bt hin tng cnh tranh, vn lin quan n qu trnh mang tnh tin
ho ca hot ng tm kim tri thc phn tn, thng qua phn tch tnh tn c in
v cung cu da trn ci gi thuyt l tri thc c bit. Khng th no phn
tch ngha ca nhng khi nim v chi ph giao dch, vn l h qu ca s v
minh, v v cc th ch gip tit kim chi ph giao dch tr phi chng ta coi cnh
tranh nh mt phng thc khm ph tri thc m khng ai c. Ch khi chng ta
xem xt cnh tranh trong bi cnh s v minh ca con ngi v nh mt phn ca
mt h thng phc hp khng ngng tin ho, chng ta mi c th hiu nhng
chc nng quan trng no m n thc hin: xin dn li Hayek, cnh tranh l mt
234
phng thc khm ph nhng d kin m khi khng nh n n, chng s khng

c bt c ai bit ti, ch t l s khng c s dng (Hayek, 1978, trang 179).
Nh vy, ngi ta khng th m t cnh tranh ch bng nhng hnh nh n gin;
chng hn, bng cch ngi m s lng cc nh cnh tranh ri ni rng c
quyn mt ngi bn (monopoly) hay c quyn nhm (oligopolyi mt t ngi
bn) th thua km cnh tranh c lp (atomistic v s ngi bn) nh trong cc
cun sch gio khoa tn c in. Cc m hnh kinh t so snh tnh khng ph
hp cho vic nm bt bn cht ca cnh tranh tng t nh s so snh gia hai
bc nh tnh: cc vn ng vin chy ua trn vch xut pht v trn vch kt
thc. Phi l mt on phim th mi m t c y kch tnh ca cuc chy
ua hay bt k mt kiu cnh tranh no khc.
Khi nim then cht

Th trng l ni gp g gia ngi mun bn v ngi mun mua, nhng
ngi cho bn hoc dm mua cc quyn ti sn i ly cc quyn ti sn
khc. Thng thng, nh cung cp cho bn hng ho v dch v thu tin, v
mi ngi gin tip trao i hng ho v dch v thng qua tin, tri vi hnh thc
trao i trc tip vn din ra khi mi ngi trao i hng ly hng (barter).
Cnh tranh (competition) l qu trnh tng tc mang tnh tin ho gia ngi
mua v ngi bn trn th trng: ngi mua cnh tranh vi nhau thu thp tri
thc lin quan n chuyn mua g u, cn th nghim nhng sn phm mi
no v lm th no t c nhng tho thun c li; ngi bn cnh tranh vi
cc nh cung cp nhng sn phm thay th gn gi khc nhm t mnh vo v th
mt i mt c li vi ngi mua tim nng bng cch nghin cu tri thc mi v
nhng bin thi ca sn phm, v cc quy trnh sn xut, cc phng thc t
chc, thng tin lin lc v bn hng, v v nhng i tc trao i kh thi. Cng
lc , qu trnh trao i gia ngi mua v ngi bn din ra trn th trng.
Nhng hot ng ny chuyn ti thng tin: cc tho thun th sinh li (v c th b
bt chc) hay hin tng thua l li xy ra, v th sai st c th sa cha bng
cch tm kim nhng phng n la chn khc. Hot ng trao i thc t v
tim tng khi mo cho cnh tranh c hai pha ca th trng. Ton b qu trnh
cnh tranh to ra ng c mnh m thc y hot ng tm kim v th
nghim tri thc hu ch, v cc nh cnh tranh ng trc ri ro ti sn v phi
chu trch nhim v hnh ng v sai st ca mnh. Cng cnh tranh ph
thuc vo thin hng chu b chi ph giao dch ca c hai pha th trng cng
nh vo cc th ch bo v cnh tranh.
Khi nim catallaxy bt ngun t ting Hy Lp katallatein, c ngha l trao i
v qua bin k th thnh bn. N lin quan n s tng tc v thch ng vi
nhau, khc vi p t. Catallaxy gi ln hnh nh v cc qu trnh m qua
nhng nhu cu mi, phng thc sn xut mi v sn phm mi c khm ph
ra. iu ny tng phn vi s thc hnh kinh t (economising), vn lin quan
i
Tnh th kinh t m s lng nh cung cp mt loi sn phm t n mc hnh vi ca mt nh cung
cp c th gy tc ng ng k ti gi c cng nhng i tng cnh tranh vi mnh. (ND)
235
n vic ti a ho tho dng (utility) hay li nhun vi nhng nhu cu, cng
ngh sn xut v loi sn phm c nh. Vn i vi tng trng kinh t chnh
l kh nng catallaxy ca x hi. Khi nim ny c Ludwig von Mises (1949,
chng 15) hi sinh trong kinh t hc hin i v ngy cng ginh c s tha
nhn cng vi s pht trin ca kinh t hc tin ho (evolutionary economics).
c quyn (monopoly) l mt tnh hung trn th trng m ch c mt nh
cung cp. Do nh cung cp duy nht khng phi i mt vi cnh tranh t ngi
khc, nhng ngi c th mi cho ngi mua nhng hng ho thay th c li
hn, nn nh c quyn khng phi b chi ph giao dch nhm tm kim tri thc
mi v a ra nhng hng ho tt hn v r hn. Tuy nhin trn thc t, nh cung
cp duy nht li lo s thch thc cnh tranh t nhng hng ho thay th tim tng
tr phi th trng b ng ca bi hnh vi can thip ca chnh ph. Do , h s
hnh x theo hng cnh tranh, tc l, tham gia vo hot ng tm kim thng tin
chng li cnh tranh tim tng t bn ngoi.
Dharma: Nguyn tc phi cnh tranh

Chng ta c th tm hiu khi nim cnh tranh xa hn mt cht y bng cch
cp n khi nim i lp ca n, phi cnh tranh (non-competition): khng
nhy bn, khng n lc ginh ly u th v tri thc. Trong trit l Hindu
truyn thng, phi cnh tranh bin thnh mt l tng, dharma. T ny bt ngun
t t dhar trong ngn ng Sanskrit: mang vc (carry), chng (bear), v thng
dch ra l tp qun, ngha v c tun th v iu kin, tn dng s chp nhn
theo thuyt nh mnh i vi hin trng s vti. Khi nim ny thng dng
m t thi ngoan ngon chp nhn s phn ca cc thnh vin mt ng cp
(caste) v s tha nhn v thc mc i vi kho tng tri thc ca t tin. Cn nu
bt s tng phn ca dharma vi quan im Ti c th to nn s khc bit,
quan im in hnh ca ch ngha c nhn (individualism) Phng Ty v Vin
ng, cng nh vi thi ham hiu bit theo li hoi nghi. D nhin, nhng
ngi vn ng x di s chi phi ca nguyn tc dharma c th b iu khin d
dng hn, song y cng tht t kh nng l h s khm ph nhng cch thc
mi hay nhng bin php ng n gip ci thin hon cnh ca mnh v, qua ,
hon cnh ca ngi khc. Thi cnh tranh trong i sng kinh t cn thit cho
hiu sut catallaxyii (catallactic efficiency) hay hiu sut ng (dynamic
efficiency), kh nng ca con ngi khm ph v th nghim tng, nhm
to ra tin b kinh t (Chng 2; Cordato, do Boettke ch bin, 1994, trang 131-
136; Kirzner, sd, trang 103-110).
Cuc sng da trn nguyn tc dharma c th thoi mi hn so vi khi chu s
chi phi ca cnh tranh, v mi ngi tun th nhng quy tc c tha nhn
m khng cn suy tnh, bt k iu c gy tn hi cho h v mt vt cht hay
khng. H khng phi b chi ph giao dch tm kim tri thc. Khi m cc th
ch ng tin cy iu chnh mi chi tit ca i sng th chi ph tm kim thng
i
Unquestioningly obeyed custom, duty, making a virtue of the fatalistic acceptance of how things are.
ii
Xem mc 3.1 v 8.1. (ND)
236
tin s thp. Cc h thng th bc quyn lc (power hierarchies) vn gi nguyn.

Cc mn ca ch thuyt dharma chp nhn cc th ch hin hnh, bt chp
hu qu ca chng. y l du hiu ni bt ca mt x hi bo th, phi t do v
mt nn kinh t tr tr. Tng trng kinh t v x hi t do, m mu thun
c gim thiu, thnh thong li i hi s i mi th ch: vic th thch v th
nghim cc quy tc c cng vi vic ti xc nhn hay iu chnh chng theo hon
cnh mi. Cnh tranh do khng ch ph thuc vo nhng quy tc c nh,
khin cho s tng tc ca mi ngi tr nn d tin on, m cn ph thuc vo
s iu chnh quy tc khi iu kin cho thy iu l xng ng di con mt
ca (a s) thnh vin.
Hng ho tm kim hng ho tri nghim: Ai phi chu chi ph giao dch
Ngi bn thng iu chnh cc th ch ca th trng nhm gim bt chi ph
giao dch thc t cho ngi mua, k c chi ph thng tin ca h. Mt trng hp
quan trng c Phillip Nelson (1970) ch ra khi ng ln u tin cp n s
khc bit gia hng ho tri nghim (experience goods) v hng ho tm kim
(search goods). Cht lng ca mt s hng ho v dch v c th nh gi c
ngay bng cch thm nh trc khi mua, chng hn, mt ci vy nm trn gi
hay hoa qu trong ch nng sn. Ngi mua c th tm kim cht lng m mnh
mong mun vi chi ph thng tin t i (hng ho tm kim). Song trong nhiu
trng hp, cht lng hng ho v dch v ch c th minh xc bng cch tri
qua s dng hay tiu dng chng (hng ho tri nghim). Khi cht lng sn
phm d thay i, ngi mua hng ho tri nghim thng phi chu chi ph
thng tin cao xc nh cht lng trc khi mua. Mt s v d v hng ho tri
nghim nh th l hoa qu ng hp, xe hi, cc gi tua du lch v phu thut tim
m.
u m ngi mua c th d dng tm kim c cht lng mong mun (v
thm ch c th tn hng ci th la chn hng ho), cc quy c th trng
c xu hng ph mc chi ph tm kim thng tin cho ngi mua (Barzel, 1982).
Tuy nhin, cc chi ph ny li thng chuyn sang pha nh cung cp trong trng
hp hng ho tri nghim. Cc nh cung cp nhn ra li ch khi b chi ph tiu
chun ho cht lng cng nh em n cho ngi mua cam kt ng tin cy
v cht lng (v gp vo gi bn), chng hn thng qua nhng nhn hiu
qung co, thng qua vic thit lp mng li bn hng, hay nhng quyn kinh
doanh (franchise). Mt cch qua nh cung cp c th bo hiu cht lng
ca hng ho tri nghim l to dng danh ting v cht lng, mt hot ng tn
km v mt nhiu thi gian, gip tit kim chi ph cho nhiu hot ng tm kim
thng tin ca ngi mua. Khch hng v th sn sng tr thm tin cht lng
di hnh thc gi cao trnh nhng tri nghim gy tht vng. H c th cho
rng tht phi l khi nh sn xut danh ting v ch nhn ca nhng nhn hiu
hng ho ni ting li i bn nhng mt hng cht lng thp km, bi iu s
nhanh chng c ngi ta bit n v hu hoi li ch t danh ting. Nhiu k
thut nhm mc ch gim bt chi ph thng tin cho ngi mua hng ho tri
nghim li dn n ch tiu chun ho (standardising) v qun bnh ho
(averaging), cho d ngi mua c nhng s thch ch quan dnh cho nhng c
237
im sn phm khc nhau. Mt tua du lch k th i vi bn li c th khin cho

ti chn ngy n tn c! Tuy nhin, nhiu nh l hnh tim nng li t ra min
cng khi phi b thm chi ph thng tin; v th h la chn gi du lch thng
thng.
Mt phng thc khc nh cung cp c th cnh tranh bng cch gim chi ph
giao dch cho ngi mua hng ho tri nghim l a ra cc catalogue, hng mu
min ph v mi dng th sn phm. Chng hn, cc hp m c th min ph vo
ca cho khch hng 5 pht u tin, v cc knh TV tr tin cho php bn xem 10
pht u ca mt b phim trc khi phi tr tin.
Chi ph giao dch kinh doanh i khi li chuyn qua chuyn li gia ngi bn v
ngi mua tu theo s thay i ca tnh th cnh tranh. Khi cnh tranh gia ngi
bn din ra mnh m, h phi b ra mt phn ln trong chi ph giao dch nhm
m bo cho tho thun kh d vi ngi mua. Khi cung tr nn khan him, ngi
mua phi gnh phn chi ph giao dch ln hn. S thay i quyn lc th trng t
th trng ca ngi mua sang th trng ca ngi bn nh th, phn nh qua
vic ai l ngi phi chu phn no trong chi ph giao dch, c th nhn thy,
chng hn, trn th trng khch sn: vo ma m, khi cc khch sn c t l
thu phng thp, h qung co, c thu ht khch hng bng cch t chc nhng
s kin c bit v tng sm banh min ph. Trong ma cao im, khch hng c
phi gi in thoi ht s ny sang s khc hng tm cho c mt phng khch
sn v chp nhn ghi tn vo danh sch xp hng. Tng t, mc ai l ngi
phi chu chi ph giao dch li dao ng theo din tin ca chu k kinh doanh
(business cycle). Qu vy, kh nng sinh li ca nhng k kinh doanh pht t
vn ph thuc nhiu vo vic cc doanh nghip tit kim c chi ph giao dch
cn khch hng phi gnh chu v th trng ngi bn ang chim u th.
Trong bi cnh ny, chng ta cn lu rng cc nh kinh t hc tn c in cng
mn ca h, nhng ngi vn a ra gi thuyt tri thc hon ho, li thng
xuyn ph phn nng n hot ng qung co, coi l s lm dng i vi h
thng t bn ch ngha v i kim sot chi ph qung co. Tuy nhin, hot ng
qung co s c ngha nu ngi ta bt u vi ci gi thuyt thc tin v cnh
tranh nh mt qu trnh tm kim tri thc v tha nhn rng ngi mua phi chu
chi ph thng tin ng k, v th h hoan nghnh thng tin qung co. Ngoi ra,
nhng ngi xut bin php kim sot qung co (ngoi chuyn cm qung
co gian ln hay lng gt) li hm l c th xc nh c thng tin no th
hu ch mt cch khch quan cho ngi mua. iu ny hon ton b qua bn cht
ch quan ca ton b nhn thc cng nh ton b qu trnh tip thu tri thc.
Khi nim then cht

Hng ho tm kim (search good) l nhng hng ho m ngi mua c th xc
nh ngay cht lng (hay thay i) ca chng, vi mc chi ph thng tin thp v
trc khi a ra quyt nh mua (chng hn, hoa qu trong ch). Tri li, cht
lng ca hng ho tri nghim (experience good) li ch c th o lng c
bng cch s dng sn phm, tc l sau khi mua. trnh cho ngi mua phi
chu chi ph thng tin cao hoc qu ln, cc nh cung cp cnh tranh pht trin
238
nhng cng c gip em n s m bo trc (chng hn nh nhn hiu, ngi

bn hng uy tn, hng mu, vic thu nh trung gian).
Tnh th th trng ca ngi mua (buyers market) hin hu khi ngi bn
cnh tranh mnh lit vi nhau tm kim c hi mua hng v do gi v th
mc c tng i thp. iu ny c phn nh qua vic ngi bn chu mt
phn ln chi ph giao dch. Th trng ca ngi bn (sellers market) l nhng
th trng m ngi bn gi v th tng i mnh v khng phi chu nhiu
chi ph giao dch, v chnh ngi mua phi sn sng gnh chu nhng chi ph ny
hng tm kim tho thun. S thay i tnh th t th trng ngi mua sang th
trng ngi bn do c th gy ra tc ng ln n kh nng sinh li
(profitability) ca mt doanh nghip.
Vai tr trung gian

Nhng vn v thng tin, c bit l trn th trng hng ho tri nghim, cng
c th gim bt bng cch mua bn thng qua cc nh trung gian (middleman),
nhng ngi vn c ngi mua bit n nhiu hn so vi ngi bn v c th
a ra s m bo ng tin cy v cht lng (mc 7.4). iu ny xy ra, chng
hn, trn cc th trng lin quan n nh , t c, nga v dch v du lch, ni
m cc i l mi gii l ph bin. Nh trung gian l nhng ngi c kinh nghim
trong vic nh gi cht lng v h hng li t hin tng kinh t quy m
(scale economies) trong hot ng o lng cht lng sn phm; h cng c
nguy c nh mt danh ting nu trao tay sn phm xu. Ngi mua cui cng
mt ln (once-off) hiu iu v v th h tin tng li khuyn ca nh trung
gian, nhng ngi m cng vic kim sng vn ph thuc vo danh ting. Chng
hn, chng ta mua hng trong mt ca hiu ln v chng ta tin tng vo hnh nh
ca n v v chng ta mua nhiu sn phm y, ng thi chng ta trnh c
hot ng tip th trc tip t nhng nh sn xut m chng ta c th ch giao dch
mt ln thi.
Nhng cng c trung gian khc gip tit kim chi ph giao dch l hnh thc
nhng quyn kinh doanh (franchising) v to lp nhn hiu (brand name). Trong
c hai trng hp, ngi mua hng ho tri nghim u a tr thm tin i
ly s phc v ca mt nh trung gian ting tm cho d sn phm thc t li do
mt ngi v danh no sn xut ra, nu sn phm c nh trung gian kia
chp thun.
Nh trung gian gip ngi mua v ngi bn tit kim chi ph giao dch. S phc
v ca h gy hao tn ngun lc, song chi ph tr cho h li ch khin nhng
ngi vn t gi thuyt tri thc hon ho bt bnh m thi.
Trong cc x hi truyn thng, cnh tranh da nhiu vo hot ng mua bn v
tn dng theo quan h c nhn (personalised trade and credit), vo mi quan h c
nhn vi nhng ngi ang c quan h kinh t v l nhng ngi gi ng giao
c hp ng v h c li ch trong mi quan h lin tc . Cc mi quan h
kinh t c nhn ho (personalised economic ties) nh th c cng c bng tnh
bn c nhn, thm ch i khi cn bng c hnh thc nhn con nui hay hn c.
239
Tuy nhin, khi cht lng ca cc th ch bn ngoi v vic cc c quan chnh

ph vi vai tr bn th ba ng ra ch ti hp ng c ci thin th hot ng
cnh tranh v trao i khng hn ch gia nhng ngi xa l li tr nn kh thi.
Thc t ny hin vn ang din ra nhiu nc thuc th gii th ba khi chng
ci thin cc th ch kinh t th trng: ngi ta tho thun vi nhau ch yu
khng phi tu vo nhng ngi h bit m l tu vo nhng g c a ra mi
cho.
Cc th ch th trng thng do gii doanh nhn pht trin nhm gim thiu chi
ph thng tin cho pha bn kia th trng. Chin thng trong cnh tranh thng
xuyn thuc v nhng nh cung cp no ch trng bin php h thp chi ph giao
dch ca mnh v ca khch hng, thay v chi ph sn xut ca h, c bit l trong
cc th trng dch v (xem phn ng khung di y).
Mt phng thc sng to gip tit gim chi ph giao dch: Hot ng ngn hng vi
tn dng
nhng t nc km pht trin, nhiu ngi c tri thc vn hnh doanh nghip nh s
to ra nhiu li nhun hn nu h tip cn c vi ngun vn v tn dng. Tuy nhin,
cc chi ph c nh nh gi ri ro tn dng v vn hnh c ch ch ti trong cc mi
trng th ch mp m li hn ch ngt ngho ngun tn dng dnh cho nhng ngi vay
nh l. Tn dng v th ch sn sng trn c s c nhn, dnh cho nhng ngi c danh
ting cng vi s hu thun ln v ti sn (tn dng da trn quan h c nhn
personalised credit). Nhng ngi vay nh l, ngho ti sn ch c th ti nhng k cho
vay tin (money lender), ni h phi i mt vi nhng mc li sut qu cao, do nhng
khim khuyt v mt th ch dn n chi ph gim st vay mn cao v bin php ch ti
tn km trong trng hp ngi vay khng thc hin ng ngha v.
Nhng vn trn c Ngn hng Grameen ca Bangladesh gii quyt mt cch
sng to v hiu qu. Ngn hng ny do Tin s Muhammad Yunus, nh kinh t hc
c o to ti M, thnh lp. ng nm bt c nhng khim khuyt v mt th ch v
khc phc chng theo cch sau y. Ch c s sn xut v ngi bn hng nh c th
vay c nhng khon tin nh nu n xin vay ca h c mt nhm t nm n mi
ngi m bo. iu ny cho php h khi s hot ng kinh doanh nh, chng hn mua
in thoi di ng ri cho thu trong lng. Khi ngi u tin trong nhm ngi vay
thanh ton ng hn, cc thnh vin khc s iu kin c vay. Chi ph nh gi ri
ro, cng nh chi ph ch ti, v th khng phi do ngn hng m do nhm ngi vay gnh
chu. Cc thnh vin hnh x y trch nhim, do bn thn h c li ch su sc khi to
dng tin cy tn dng (creditworthiness) cho mnh. Nu xy ra trng hp khng tr
n th ton b nhm khng p ng c ngha v v khng cn ng tin cy v mt tn
dng na.
Hnh thc t chc cc nhm ngi vay cng c tc dng nh mt c ch trao i thng
tin quan trng v bin mt hp ng cho vay mt ln (once-off loan contract) thnh mt
tr chi m din ra lin tc [open-ended, ongoing game] (a ra nhng con tin). Ngi
vay hc cch ghi chp s sch v nhng g phi lm thanh ton ng hn. Mi ngi
qua hnh thnh thi quen tit kim trong bi cnh c s h tr ca cng ng. Nhiu
ngi vay cng tr thnh c ng nh trong Ngn hng Grameen.
240
Ngn hng Grameen c t l n xu rt thp, v a s ngi vay l ph n, mt s kin

khc thng mt t nc Hi gio. Nh tit gim chi ph thng tin, gim st v ch ti
bng cch hnh thnh cc nhm ngi vay, Ngn hng thnh cng trong mt lnh vc
m nhng doanh nghip t sng to hn tng tht bi. y l trng hp m mt doanh
nghip pht trin nh i mi th ch.
(Ngun: Fuglesang & Chandler, 1987)
Mt khc, khi s phn cng lao ng tin ho v bt u phc tp hn, nhiu nhu
cu mi v vai tr trung gian xut hin v ko theo cc kiu nh mi gii mi
p ng. V d, h thng th tn dng hin i cho php ngi mua mua hng ho
v dch v tr chm (on credit) m khng phi to dng danh ting trc vi ca
hng thng lng iu kin tr chm. V d th hai l s gia tng mnh m
ca hot ng mi gii ti chnh trn cc th trng ti chnh ton cu. Hot ng
giao dch thanh ton quc t c th dng nh l hon ton phi cm tnh i vi
nh quan st bn ngoi, song trn thc t, mng li th trng m rng ny li
c cng c bng c ch mi gii mang nhiu c trng ca mi quan h c
nhn, gip gim bt ri ro v chi ph giao dch. Hot ng thanh ton quc t ph
thuc vo cc mng li nh trung gian, h thng xuyn gi lin lc v m bo
cho vic hon thnh hp ng ca nhau.
Nh vy, mt th gii thu nh da trn cc mi quan c nhn pht trin mnh
m trong phm vi trt t m rng (extended order) ca th trng cnh tranh, v
mi thng nhn thng giao dch vi nhng i tc m h quen bit, tin tng
v l nhng ngi sn sng p li vi mt thin , nu cn thit.
8.2 Cnh tranh nhn t pha nh cung cp

Nhng ni dung lin quan n hot ng cnh tranh v tm kim tri thc m
chng ta cp cho ti nay u ph hp cho c hai pha ca th trng, cung
v cu. hiu c th hn cch thc vn hnh ca h thng t bn ch ngha,
chng ta s quay sang hot ng cnh tranh gia cc nh cung cp hng ho v
dch v v li ch ca ngi mua.
Cnh tranh gi c v phi gi c

Cc nh cung cp cnh tranh thu ht s ch ca ngi mua bng cch p dng
mt s bin php khc nhau:
(a) thay i mc gi (cnh tranh gi c);
(b) i mi sn phm: sn phm c th c ci tin vi hy vng thu ht thm
nhiu ngi mua trung thnh (thiu nhy cm v gi); t mc ch ny
nh cung cp phi b chi ph nghin cu v pht trin;
(c) qung co (v to dng nhn hiu) cho mt sn phm c th l mt cch
nh sn xut to v th ca mnh trn th trng; iu ny gy ra chi ph giao
dch;
241
(d) t chc hot ng bn hng: pht trin cc knh phn phi (distribution
channel) vi hy vng nh bi cc nh cung cp khc v thu ht ngi mua
trung thnh (chng hn, cc mng li hu cn v im bn s mi, cc ca
hng bn l mi ca chnh nh cung cp, hnh thc bn qua th t hng), li
mt thm chi ph;
(e) h tr ti chnh dnh cho khch hng, chng hn thng qua hnh thc tr chm
hay thanh ton tng t;
(f) dch v sau bn hng chng hn t vn lin tc v cch s dng sn phm,
m bo sa cha v cung cp ph tng nhanh chng cng c th c tc
dng rng buc khch hng vi mt nh cung cp c th bi iu lm gim
chi ph thng tin v cc chi ph giao dch khc khi s dng sn phm; i vi
nhng sn phm v dch v phc tp hoc kh s dng v sa cha, c trng
ca nhiu th trng hin i, dch v sau bn hng tr thnh mt cng c
cnh tranh rt quan trng. Nhng dn xp cn thit t pha ngi bn c th
gy tn km, song chng li c thc hin vi hy vng nh bi cc nh
cung cp cnh tranh khc;
(g) ngi bn cng c th tm cch ginh u th bng phng thc vn ng cho
nhng hn ch chnh tr (political restrictions) i vi cnh tranh, iu ny li
gy hao tn ngun lc, song li c th hu ch t quan im ca ngi bn.
T trng hp (a) n trng hp (f) l cnh tranh kinh t, n lc ca nh cung
cp nhm thu ht s quan tm ca ngi mua t nguyn. Trong nhm , chng
ta phn bit gia cnh tranh gi c (trng hp [a]) v cnh tranh phi gi c
(trng hp [b]-[f], xem Hnh 8.2). Tri ngc vi cnh tranh kinh t, s vn
ng hnh lang trn v i chnh tr (trng hp [g]) li tm kim s can thip
nhm p buc hay hn ch ngi mua. Trong trng hp ny, nh cung cp cu
kt vi i din chnh ph hng ginh u th kinh t bng cch tc ng n cc
th ch bn ngoi chi phi th trng nhm a vo nhng yu t bt buc hay
hn ch, thay v cnh tranh v li ch ca pha bn kia th trng. Nh vy, cnh
tranh kinh t bao hm s ganh ua gia cc nh cung cp nhm thu ht ngi
mua nh hiu qu vn hnh (performance) tt hn. Th no l hiu qu vn hnh
tt s do ngi mua phn quyt. S dn xp l v li ch ca ngi mua. Vn
ng hnh lang (lobbying) l hnh thc cnh tranh nhm ginh s thin v chnh
tr, cng nh s bo tr chnh tr cho php ngi bn hn ch la chn ca
ngi mua.3
Ti a s th trng, mt s t nh cung cp bit nhau cnh tranh vi nhau hng
chim s ng h ca ngi mua. Tnh trng ny ph bin hn rt nhiu so vi
nhng th trng m c v s ngi bn v danh (ni cch khc, trng thi
cnh tranh thng thng l cnh tranh nhm oligopolistic competition, ch
khng phi cnh tranh c lp atomistic competition). Hn th, c trng ca
nhiu th trng hin i v hng ho v dch v cng nghip l hng ho tri
nghim (experience good), hp ng quan h m (open-ended relational contract)
v cc mi quan h cung - cu di hn gia nhng i tc kinh doanh quen bit
nhau, thay v ch l nhng v mua bn mt ln (once-off) gia nhng ch th v
danh.
242
Hnh 8.2 Cc cng c cnh tranh nhn t pha ngi bn
Cc nh cung cp cnh tranh vi nhau bng cc bin php
thay i mc gi (k c bin thi sn phm

vic to iu kin ti ti t chc hot ng phn phi vn ng bo h chnh tr
chnh u i) qung co
dch v sau bn hng
Cnh tranh gi c Cnh tranh phi gi c HNH NG

CHNH TR
CNH TRANH KINH T
thu ht quan tm t nguyn ca ngi mua bng hiu qu p buc khch
vn hnh hng
Ghi ch: Cc nh ngha y tp trung vo cnh tranh gia cc nh cung cp thu
ht khch hng. Cnh tranh cng tn ti gia ngi mua ginh ngi bn, v cc
nh ngha ny c th iu chnh vi nhng thay i nh cn thit.
Thng thng, mi nh cung cp u t nhiu hiu bit v phn ng ca ngi

mua tim nng i vi nhng thay i kh d trong mc gi cho bn ca mnh,
cng nh v kh nng ng ph ca i th trc cc mc gi thay i. Theo kinh
nghim, mt nh cung cp thng phn on c mc m nhu cu dnh cho
sn phm ca mnh c th gim xung nu mc gi c nng ln i cht hay
ngc li. Nu cn nhc chi ph giao dch phi b ra tm kim nh cung cp
mi, ngi mua s phn ng khng ng k trc nhng thay i nh v mc gi.
Song trc mt bin ng ln v gi, khi lng m ngi bn c th d kin l
bn c li thay i vi mc chnh lch ln khng tng xng. S trung thnh
ca ngi mua v th thng c gii hn. Mi nh cnh tranh do u khai thc
mt ngch th trng (phn khc nhu cu tng i t co gin theo mc bin
ng gi, theo thut ng l thuyt kinh t). Vo bt k thi im no, mi ngi
bn cng u c mt hnh nh trong u v ng cong nhu cu (demand curve),
vi hai nt ngot trn (Blandy v cng s, 1985, trang 47-60; Hnh 8.3).
Cc nh cung cp cnh tranh thng tc nghip trong iu kin tri thc hu hn
gia nhng thay i nng ng v phc tp, v vi mc chi ph c nh ng k.
V th, h a hot ng trong phm vi mt ngch th trng m s tng gi
ch gy ra mc gim st nh v cu. Nu xy ra hin tng tng chi ph t ngt
v nh cung cp buc phi tng gi bn, doanh thu vn khng suy gim nhiu,
nh m chi ph qun l c nh (fixed overhead costs, c th l cao) khng
phi phn b cho mt mc doanh s st gim i nhiu. Bt lun th no, iu
ny cng s y chi ph n v (unit cost) v gi c ln mc thm ch cn cao hn,
dn n kh nng gim st thm doanh s d kin. V th, cc nh cung cp c
243
ng c mnh m m rng v m bo ngch th trng ca mnh ng thi

duy tr trong phm vi .
Ngch th trng s thch hu hn ca ngi mua dnh cho mt nh cung cp
c th c ci thin bng cc cng c cnh tranh phi gi c (trng hp [b]-[f]
trn). Nh cung cp phi b chi ph giao dch ginh c v th , song cc
i th khc cng s p dng chnh nhng cng c y vi tri thc v kh nng cao
nht ca mnh hng thu hp ngch th trng ca nh cung cp u tin. Thc t
ny dn ti cuc chin cam go lin tc v mc thiu an ton ng k ca nh
cung cp v ngch th trng ca mnh, khin h b thm chi ph giao dch mi.
V d, nu mt nh sn xut xe hi chim c mt ngch th trng kh an
ton sau khi gii thiu mu xe mi vi s n nhn tch cc (i mi sn phm),
cc i th cnh tranh s khng dng li cho n khi h cng a ra c nhng
mu xe ci tin cho d iu buc h phi b ra nhiu chi ph tm kim. iu
ny li thu hp ngch th trng ca nh cung cp u tin (Hnh 8.3). Nh vy,
cnh tranh l mt qu trnh ganh ua lin tc, n t ra mt th khun php
thng trc m gii lao l mt khi nim kh xa l. Trong qu trnh y, tri
thc sn xut mi v hu ch xut hin, tuy nhin iu ny li i hi nhiu n
lc tn km v thng l chng d chu cht no i vi cc nh cung cp.
Kt qu ca cnh tranh phi gi c em li gi tr ch thc cho ngi mua. H
hoan nghnh s bin i sn phm hay s h tr nhm tit gim chi ph giao dch
cho mnh. Ngi mua s ch chu i n ch k kt hp ng nu h b thuyt
phc trc hiu qu vn hnh tt ca ngi bn.
Cnh tranh gi c v phi gi c t ra mt th khun php thng trc i vi
mi nh sn xut cnh tranh. Cnh tranh chnh l ngun p lc thng xuyn
khin cc nh cung cp phi tm kim tri thc v cht lng, min l ngi mua
nhy bn v sn sng b chi ph giao dch tm hiu nhng g ang cho bn v
nhng g phc v mnh tt nht. Nh chng ta nhn thy, iu ny gy ra
nhng chi ph khc nhau. Cnh tranh cng c th b cc nh cung cp coi l
nguyn nhn gy ra nhng kt qu ng tht vng. Th nn tht d hiu khi h
thng tm cch t lp ra t chc cho mnh nhm gim bt cng cnh tranh
thng qua s tho thun t nhn (private agreement) hoc tm kim s bo tr
chnh tr khi p lc cnh tranh (hin tng rent-seekingi). T lu, iu ny din
ra khng ch trn th trng sn phm m cn c trn th trng yu t sn xut
(market of production factors), nh lao ng chng hn. Mt khi hnh vi can thip
chnh tr din ra, ngi mua khng cn phi c cho mi vi nhiu la chn
nh trc na. H b cn tr khng to ra c mc cnh tranh gay gt
gia ngi bn nh trc bng cch s dng la chn ri b (thay th). H qu
l ngi bn chu p lc kinh doanh t hn v c th tit kim chi ph giao dch
phc v cho cnh tranh. Nh chng ta s sm nhn thy, hin tng rent-seeking
v th em n nhng h lu ht sc tai hi cho hot ng i mi v cho phc li
kinh t ca ngi mua.
i
244
Hnh 8.3 V th cnh tranh ca mt nh cung cp: bc tranh tnh v mt

qu trnh nng ng
CNH TRANH KINH T
Gi Cnh tranh t cc nh cung cp

khc lm hp bt ngch th trng
v khin cho ngch th trng
thiu an ton
HNH NG
Cu co gin CHNH TR
S iu tit c th
ca chnh ph theo
Cu khng co gin Ngch th trng sn phm hay theo
(khc cu khng co ngnh ngh m bo
gin, c to ra an ton cho ngch th
hoc m rng bng trng (v lm suy
cch i mi sn
yu ng c ct gim
phm, qung co,
dch v hu mi) chi ph).
S bt an v vic nm gi Cu co gin
ngch th trng dn n hot
ng i mi quy trnh sn
xut (ct gim chi ph), y
ng th cung i xung Khi lng bn d kin
i mi sn phm v quy trnh sn xut

N lc cnh tranh ca ngi mua hng nng cao v th ca mnh li thc y nh
cung cp i mi sn phm, thng l bng nhng bc ci tin nh, u n,
nhm tm ra sn phm thay th tt hn cho nhng th m ngi khc sn xut,
song i khi l bng nhng bc ci tin thiu lin tc. Nhng bc i ny nh
hnh qu trnh pht trin ca mt ngnh ngh, chng hn ngnh cng nghip my
bay t c my l lm ca anh em nh Wright ngy no cho n loi my bay phn
lc khng l ngy nay. Ngi mua c th nh gi cao sn phm mi cho
thy chi ph giao dch m nh cung cp cch tn kia b ra l hp l, v anh ta sau
s thu c khon li nhun tin phong (pioneer profit, c l l tm thi)
(Schumpeter, 1961). Song thnh cng theo kiu ny li thng lng trnh cc nh
cch tn tin phong, v thay v th h phi chu thua l. a s sn phm mi m
hng nm vn c tung ra th trng cc nn kinh t kh gi c l u khng
to ra li nhun v khng nhn c s tha nhn y ca ngi mua, nhng
245
ngi nm quyn phn quyt ti hu v s i mi sn phm. Nh vy, nhng g

tip tc tn ti trong r hng ho v dch v u chu s nh ot cui cng ca
ngi mua (ch quyn ca ngi tiu dng consumer sovereignty). Song
ngi mua li khng la chn t v s kh nng, m ch t nhng g nh cung cp
cho bn vi hy vng s to ra li nhun. Cnh tranh v quyn la chn ca ngi
mua qua tng tc vi nhau thc y hot ng i mi sn phm.
Cnh tranh cn thc y s i mi quy trnh sn xut. Do nh cung cp khng
bao gi bit chnh xc phm vi v mc bn vng ca ngch th trng tng
tng ca mnh v, trong mi trng hp, lun ng trc thch thc mnh m
t pha cc i th, nn h thng xuyn i mt vi p lc kim sot chi ph
(Hnh 8.3). H s th nghim quy trnh sn xut mi hoc tm ra nhng u vo
vi gi r hn v iu chnh nhng dn xp t chc: h s bt tay vo i mi quy
trnh. Ni cch khc, s bt an v lng trung thnh ca ngi mua v thi sn
sng ca ngi mua thng tin cho nhau v sn phm mi ca cc nh cung cp
i th l hai nhn t then cht khin cho nh sn xut lun nng lng sng to,
buc h phi b chi ph thng tin vi li nhun khng ly g lm chc chn.
Ni bn khon lo lng v doanh s v li nhun trong tng lai dn n s kim
sot chi ph, k c chi ph t chc vn d b y ln bi ch ngha c hi ngi
i din (agent opportunism) trong cc doanh nghip ln, nh chng ta nhn
thy trong mc 3.4. Ch c p lc cnh tranh khc nghit e do ngch th trng
mi huy ng c n lc ct gim nhng hot ng khng cn thit. Nu
thiu s cnh tranh gia cc nh cung cp v nhng ngi mua nng ng, cc
doanh nghip hu nh khng th kim sot chi ph.
Sut 200 nm qua, qu trnh cnh tranh th trng th hin sc mnh ca n
thc y hot ng i mi quy trnh v sn phm ng thi qua nng cao
nng sut v mc sng. Qu thc, n l ng lc ch yu ca s pht trin tri thc
hu ch v ca tin b kinh t (Schumpeter, 1961; Clark, 1962; Hayek, 1978,
1988). Hot ng i mi ca nh cung cp ph thuc nhiu vo kh nng liu
ngi mua c sn sng v sc b chi ph giao dch hay khng, do li nhun
tin phong vn l mt hin tng nht thi.
Khi nim then cht

Cnh tranh gia cc nh cung cp din ra bng cch thay i mc gi hay bng
phng thc phi gi c (bin i sn phm, a dng ho knh phn phi, qung
co v dch v sau bn hng). Ngoi nhng hnh thc cnh tranh kinh t ny, cc
nh cnh tranh cn c th hnh thnh nn lin minh hng vn ng s can thip
chnh tr nhm trnh cho h khi s cn thit phi cnh tranh vi nhau bng cc
bin php kinh t (hin tng rent-seeking).
Ngch th trng (market niche) l s phng on trong u ca cc nh cung
cp rng h c th d kin nhng phn ng nh v lng trc s thay i nh
xung quanh mc gi th trng hin hnh v nhng bin ng ln khng tng
xng v lng cu hng ho nu gi c thay i vi bin ng k. N phn nh
tri thc cng chi ph giao dch hu hn bn pha ngi mua, v c cng c nh
246
nhng cng c cnh tranh phi gi c (non-price rivalry) gia cc nh cung cp hay
nh s can thip chnh tr.
i mi (innovation) l s p dng tri thc mi mt cch thit thc, em n
nhng hnh thc kt hp mi ca cc quyn ti sn, chng hn nhm to ra mt
sn phm mi hay thc hin mt quy trnh sn xut (tit kim chi ph) mi.
Nhng ngi dm mo him vi hot ng i mi v t chc nhiu ngun lc
v tng cn thit cho mt s i mi c gi l doanh nhn kinh t
(economic entrepreneur). Tinh thn doanh nhn (entrepreneurship) tm cch vt
qua nhng rng buc hin hu bng nhng hnh thc kt hp quyn ti sn mi
v s nghin cu v th nghim hot ng tm kim hoc tri thc mi hoc tri
thc hin hu m vn cn cha khai thc t nhng ngun mi.
S i mi sn phm (product innovation) din ra khi cc nh sn xut tin hnh
bin i sn phm hin hu hoc tung ra nhng sn phm hon ton mi nh mt
cch m bo cho ngch th trng, vi hy vng thu c li nhun tin phong.
S i mi quy trnh (process innovation) c thc y bi s bt trc v quy
m ngch th trng v mong mun h thp chi ph sn xut bng cch thc hin
quy trnh sn xut mi. i mi sn phm v i mi quy trnh thng xuyn lin
quan vi nhau trong thc tin.
Nh i mi (innovator) no nhn c s ng h ca ngi mua n mc h tr
mc gi vt qu chi ph i mi v sng to th thu c li nhun tin phong
[pioneer profit] (Joseph Schumpeter). Li nhun tin phong c xu hng tm
thi, v s i mi thnh cng hoc l b bt chc hoc l b thch thc bi
nhng bc i mi xa hn m cc i th cnh tranh a vo hng chim th
phn. iu ny n lt li c xu hng chm ngi cho nhng n lc mi nhm
tin hnh i mi hn na vi hy vng thu c li nhun tin phong mi, cho d
li l tm thi; nh vy m qu trnh cnh tranh nng ng tip tc din ra, ng
thi thc y s tm kim v s dng tri thc mt cch sng to.
Mt quan im thiu hon chnh: Khm ph khoa hc, pht minh v i mi

k thut
Tri thc m cc thnh vin th trng tm kim kh d cha ng th tri thc k
thut m ngi ta c th m t r rng v chuyn cho ngi khc nh gi (mt
pht minh ring r). Tri thc k thut nh th i khi li c th bt ngun t khm
ph khoa hc, kt qu ca s nghin cu khoa hc. Khi cc khm ph khoa hc
c th nghim v tnh kh thi k thut v c pht trin bi cc k s v cc
nh khoa hc ng dng thnh nhng m hnh th nghim, chng ta gi hot ng
ny l nghin cu v pht trin ng dng (applied research and development).
Kt qu l mt pht minh ( tng ring r v cch thc s dng hay xoay x vi
t nhin). Song pht minh theo ng ngha li khng nht thit phi hu ch i
vi cc thnh vin x hi. N cng phi c th nghim v tnh kh thi thng
mi, tc l, n c c ngi mua nh gi mc kh d sinh li hay khng.
y thng l mt nhim v phc tp hn nhiu so vi chuyn xc nh tnh kh
thi k thut n thun. Kh nng mt sn phm hay dch v c tnh kh thi
247
thng mi hay khng nm trong phm vi nhn nh ca nh doanh nghip l sn

phm c c mua hay khng v vi mc gi no. S ng n ca trc gic
doanh nhn (entrepreneurial hunch) sau s c khm ph qua qu trnh cnh
tranh.
Nhng i thay v k thut bt u t khm ph khoa hc cho n pht minh v
i mi c m t qua khi nim m hnh i mi tuyn tnh. V d, nng
lng ht nhn v v tinh khng gian i theo mt l trnh nh th. Tuy nhin, i
mi li xut hin tng i t theo cch ny: thng xuyn hn, i mi bt
ngun t vic pht trin nhng sn phm v m hnh hin hnh theo hng thch
ng, t s phn ng trc nhng phn on v nhu cu th trng, t s thay th
t bn (capital replacement), v t s m phng nhng i th thnh cng, tc l,
t hnh vi nh cp cng ngh ca i th (reverse engineering) m dn n s
pht tn ca cng ngh. Hot ng i mi thng mang tnh thch ng v din ra
tng bc. Chng ta cng thng xuyn nhn thy nhng i mi quan trng m
khng h nh ti khoa hc, chng hn s kin pht minh ra ng st vo th k
19 nh George Stephenson, mt th my nghip d khng qua o to, thiu kin
thc l thuyt v vt l v c kh. Ging nh mt s nh pht minh khc c mi
lin h vi ngnh cng nghip khai khong ca Anh, ng ta lp ng c hi nc
ln mt chic xe ko (cart) v ngn cho chic xe khi ln vo bn bng cch t
n ln nhng thanh ray st ri tip tc ci tin cng c mi (Johnson, 1991,
trang 580-583).
Nh vy, nhng tri thc gip m bo cho mc sng cao v khng ngng gia
tng trong h thng t bn ch ngha thng hm cha khng phi nhng tng
khoa hc hay k thut to tt g, m l nhng b quyt nh nht, phn tn v nhng
iu kin (conditions) vn thay i theo khng gian v thi gian. Nu cc nh
cung cp mong mun sn xut ra nhng vt dng thng thng nh mt chic bt
ch cht lng cao hay mt chic a my tnh, h s cn ngoi bn m t k
thut ring r v sn phm (pht minh) nhiu b quyt thng mi thit thc,
no l lm th no tm kim ngun nguyn liu th v nng lng, no l a
im tt nht mua linh kin vi hnh dng, cht lng v th thc c th ra sao,
ri lm th no o to cc k nng cn thit cho hot ng sn xut hay thu
cng nhn lnh ngh u, lm th no t chc cng tc kho vn cho h thng
phn phi, lm th no tm ra nhng ngi c th h tr tt nht cho hot ng
qung co thng tin ti ngi mua tim nng, lm th no ti tr cho chi ph
khi s hot ng sn xut, a im thu mua t ai hay nh xng u, lm
th no kt ni b phn sn xut vi cc h thng vn ti v phn phi, lm th
no thit lp mng li thng tin lin lc, lm th no t chc hot ng
marketing v dch v sau bn hng, cng nhiu i hi c th khc na. Nhim v
ca nh doanh nghip l tp hp cc b quyt cn thit gii quyt tng vn
mt trong nhng vn an xen ny. Phn ln thng tin cn thit u tn km v
thng phi tm kim qua qu trnh th sai vn mt nhiu thi gian v ngun lc
(Hayek, 1945; Rosenberg, 1988).
Qu trnh tm kim tri thc ca cc nh cung cp hay i mi s chu nh hng
ca: (a) mc hiu qu m cc th ch hin hnh h tr h trong cng vic tm
kim v th nghim tri thc mi; (b) cng cnh tranh vi cc nh cung cp
248
khc; v (c) phn ng d kin t ngi mua tim nng. S cnh tranh gay gt c
khuynh hng to ra nhiu i mi hn. Mt khi ngch th trng c cm nhn
l an ton, ng c i mi d nh mt xung lc. V vy, nhng h thng th ch
khc nhau th khc bit mnh m v nng lc i mi. Tuy cc doanh nhn vn
lun hin hu trong x hi, song cc th ch li hng nng lng ca h hoc
vo hot ng kinh t sng to hoc vo nhng li thot phi sn xut khc nh
cnh tranh trong qun i, chnh tr hay th thao (Baumol, 1990). Thm ch,
nhng ngi c tinh thn doanh nghip i khi cn di c ti nhng mi trng
th ch m vic s dng tri thc ca h trong hot ng cnh tranh kinh t
din ra d dng hn. Do vy, nhng khu vc lc hu v, mc thm ch cn
ln hn, cc nc ang pht trin thng nh mt nhng nh cch tn kinh t v
k thut sng lng nht bi khun kh th ch y khng em ti cho h s tin
tng cn thit vo kinh doanh nh cc nn kinh t th trng pht trin.
Khi nim then cht

Khm ph khoa hc (scientific discovery) l hiu bit mi v hot ng ca t
nhin. iu ny i khi dn n mt pht minh (invention), tc l mt s b
sung tri thc ring r lin quan n phng thc khai thc t nhin kh thi v mt
k thut. Song ch khi mt pht minh kh thi v mt thng mi (kinh t) n mi
bin thnh mt s i mi (innovation). Tnh kh thi k thut (technical
feasibility) c chng minh khi pht minh vn hnh di nhng iu kin ca
phng th nghim. Tnh kh thi thng mi (commercial feasibility) c th
nghim trn th trng, ni m kt qu thu c t ngi mua c so snh vi
chi ph ca nh sn xut: s i mi c sinh li hay khng?
Qu trnh tin trin t khm ph khoa hc, kt qu ca nghin cu khoa hc, n
mt pht minh, kt qu ca s pht trin k thut, n i mi, kt qu t s tnh
ton li nhun ca nh sn xut, c gi l m hnh i mi tuyn tnh (linear
model of innovation). Mt v d y l qu trnh tin trin t s khm ph ra
hin tng phn tch nguyn t, n vic pht minh ra l phn ng th nghim,
n s i mi trong hot ng sn xut nng lng ht nhn. Quan trng hn l
nhng hnh thc i mi khc, c bit l nhng phn ng sng to trc tn hiu
phn hi t th trng v s bt chc cc i th thnh cng.
S pht tn cng ngh (diffusion of technology) din ra khi cc quy trnh v sn
phm cng ngh c m phng vi hy vng t c v th th trng tt hn.
Doanh nhn (entrepreneur) l nhng ngi tm kim c hi vt qua nhng tr
ngi i vi vic khai thc tri thc mi. C th hn, thut ng ny cp n
nhng nh sn xut vt ra ngoi gii hn tri thc hin hnh v kt hp cc yu t
sn xut (cc quyn ti sn) theo nhng cch thc mi m. Cc doanh nhn c th
nhn thy l h pht minh ra nhng cch thc s dng ti sn vi s ng h
nhiu ca mt s lng ngi mua (hnh thc biu quyt bng tin); khi h c
li nhun. H cng c th b thua l, cho thy cch s dng ti sn c th
khng nhn c s tha nhn y t pha khch hng.
249
Ton cnh tin b k thut v t chc

S thay i k thut lun ko theo nhng thay i v iu chnh v mt t chc
trong ton b h thng kinh t. Chng hn, mt sn phm mi ch c th tip th
c nu nhng dn xp v mt t chc cho hot ng sn xut v phn phi
hon tt. Nhng g cn thit khng phi lc no cng c ngi ta bit ti, v
thc s c th gy ra chi ph giao dch cao hn so vi kha cnh k thut ca s
i mi. Nhu cu sn phm mi th khng bit c v ngi mua khng th bit
v sn phm mi, thm ch h c th cn khng mun tm hiu v n. Khi ngi
ta pht minh ra k thut kt dnh ht carbon vo giy nh nh sng photo th
nhim v ch yu li l thuyt phc khch hng tim nng khm ph ra rng h
c nhu cu photo (Mueller, 1996).
Nu ngi mua v ngi bn trong mt nn kinh t nhn chung u tm kim v
sn sng b chi ph giao dch khm ph ra nhng c hi mi th ton b h
thng th trng s c tnh cnh tranh. Qu thc, s tn ti ca mt s ch doanh
nghip cnh tranh li to ra c hi cho cc nh cung cp khc cnh tranh thnh
cng. iu ny li thng nng cao thi cnh tranh trong cc th trng khc
na. Mt v d v cch thc m hot ng kinh doanh cnh tranh v cch tn li
dn n nhng chu trnh ng tin (virtuous circlesi) ca tin b kinh t l s
bng n ca ngnh ng st th k 19. Cc k s c kh to bo vt qua
nhng tr ngi v tnh kh thi k thut sn xut ra nhng u my xe la chy
nhanh hn v chc chn hn, song h li ph thuc vo v to ra c hi cho
cc k s cu ng, nhng ngi thit k v lp t ng ray. C hai cng
tng tc vi cc nh sn xut thp v nh bng, nhng ngi ng vai tr then
cht trong cuc cch mng vn ti. Cc nh sn xut thp c th ng dng cng
ngh mi thi by gi v quy trnh Bessemer trong vic sn xut thp, cn gii
ch ngn hng li hng li t s tri dy ca tng lp trung lu pht t, nhng
ngi ho hc tm kim c hi u t cho ngun vn ca mnh. Thc t ny dn
n s i mi v hnh thc t chc trong lut cng ty c phn v nhng thay i
v mt t chc trong hot ng ngn hng. Trong qu trnh tng tc ca cc
doanh nhn nhng ngnh ngh a dng ny, ton b mt nhm nh cung cp
cnh tranh li to ra c hi cng gii php k thut v thng mi cho nhau. Qua
thi gian, iu ny gip m rng th trng do chi ph vn ti gim xung, v to
ra v s hot ng mi trong nhng lnh vc khc bit nh hot ng sn xut la
m mi khu vc gia min Trung Ty nc M (Midwest), hot ng du lch
trn dy Alps cng s m ca Canada v Siberia. Nh kinh t hc ngi M gc
o Joseph Schumpeter (1883-1950), ngi tng phn tch hin tng pht trin
ny, ni v s xut hin ca lp lp doanh nhn; bng hot ng tng tc
cnh tranh ca mnh, h to ra cho nhau nhng c hi mi vi nhiu li th hn
t quan im kinh t t nhn (Schumpeter, 1961, trang 214). Qu trnh cnh
tranh tng t vn ang din ra trong cc nhm ngnh cng nghip lin quan n
my tnh: do cc nh sn xut cnh tranh nhau h thp chi ph sn xut vi mch
(microchip) v nng cao cht lng nn cc nh lp rp my tnh, cc nh pht
trin phn mm, cc hng vin thng, cc gio vin tin hc, cc chuyn vin pht
i
Chui s kin m mt s kin vi kt qu tt li dn n nhng s kin khc vi nhng kt qu ngy
cng tt hn. (ND)
250
trin tri thc (developer of knowledgei), cc ho s ho my tnh, nhng ngi

bun bn qua th in t v cc chuyn gia o to t xa, nhng ngi m sn
phm ca h c th chuyn ti qua mng my tnh, tt c cng tng tc vi nhau
trong mt tp hp gm nhng con ngi pht trin nng ng. Thnh cng
thng mi ca h u cng ph thuc vo s sn sng ca tng b phn thuc
tp hp b chi ph tm kim, v vo cc doanh nhn i mi thuc nhng lnh
vc mi ang gia nhp. Ngoi ra, h cn ph thuc vo nhng nhu cu chng
thay i m nhng ngi mua nhit thnh vn ang khm ph trong qu trnh .
Tng t, cc th trng sn phm cnh tranh li ph thuc v lao ng v ngun
vn vo hot ng cnh tranh trn th trng yu t sn xut (factor market). V
n lt th trng yu t sn xut li ch c th mang tnh cnh tranh nu cc sn
phm m ngun vn v lao ng gip sn xut ra b cnh tranh trn th trng sn
phm. Tc ng kinh t ca cnh tranh do ph thuc vo s tng tc cnh
tranh ca ton b cc thnh t ca h thng th trng. Khi m cc th ch khng
ngn chn ni ch ngha c hi nh cu cch ngn la gt v mc cho la gt
(rip off and let rip off), cc c nhn tht kh lng cnh tranh thnh cng. iu ny
nu bt tm quan trng ca mt tp hp th ch nht qun, to thun li cho hot
ng tm kim tri thc v gim bt ri ro ca ch ngha c hi gia cc i tc
kinh doanh v t pha chnh ph.
Thng thng, hot ng tng tc gia ngi mua v ngi bn nhm phn ng
trc nhng tng mi c th mt mt thi gian di. Chng hn, nhng ngi
tham gia cuc Thp t chinh Chu u thi Trung c em v trong s nhiu
tng tri thc ch s ca ngi Rp, k c khi nim con s khng. iu
dn dn cho php thng nhn tnh ton ti sn, chi ph v doanh thu d dng
hn v to iu kin cho h thng k ton kp. n lt, thc t ny li gp phn
dn n s xut hin ca cc nh bun (trading house) ln hay vic ti t chc
hot ng bun bn ng di ca Chu u v c nhiu nh hng n s phn
cng lao ng. C nhin, h tr cho chui s kin lch s ny, mt mng li
phc tp bao gm nhng thay i v tri thc, ngun vn vt cht (physical
capital) v k nng k thut, cn cn n v s iu kin khc. Tht th v khi
chim nghim ti sao vic pht minh ra thuc sng Trung Quc li ch dn n
nhng cch tn v pho hoa v pho sng, trong khi ngi Chu u, vi truyn
thng knh ch trong chin tranh v thng mi, li sm s dng pht minh ban
u cho sng v i bc vo hot ng khai khong v xy dng ng s, hay
gip sn xut ra nhiu loi vt liu xy dng chc chn - mi mt thnh qu li
khi mo cho mt chui n lc i mi lu di khc.
8.3 Nhng hn ch i vi cnh tranh kinh t

Hn ch t nhn i vi cnh tranh
S thc hnh t do cc quyn ti sn, vn to ra cnh tranh trong qu trnh trao
i, c th b cn tr bi nhng thng l kinh doanh mang tnh hn ch ca nhng
i
Nhng ngi lm nhng cng vic nh pht trin mng (web developer), pht trin ngn ng lp trnh
Java (Java developer), pht trin ngn ng lp trnh C++, v.v. (ND)
251
ngi khc khi h tm cch trnh hoc gim bt p lc cnh tranh. Trong trng
hp cc ch th kinh t kh d p t quyn lc kinh t hay chnh tr, h c th s
dng quyn lc bo v ngch th trng ca mnh bng nhng tr ngi nhn
to. iu ny tng thm sc mnh cho h trong cc cuc thng lng hp ng
v gim bt ni lo (kim sot chi ph) m thng thng h phi sng cng. Minh
chng r rng y l s hnh thnh carteli, tho thun gia nhng ngi bn vi
nhau nhm cung cp hng ho theo nhng iu kin bn hng thng nht. Thot
nhn, ngi ta c th coi y l vic s dng hp php quyn t do hp ng;
song mt tho thun cartel nh vy li cn tr quyn t do ca ngi mua. Quyn
t do la chn ngi bn ca h tr nn v ngha do hnh ng chung ca cc
nh cung cp. Do quyn t do la chn v t do hp ng l phm cht ng
c thc y v bo v nn ngi bn phi b khc t quyn t do thnh lp
cartel bng mt quy tc ngn cm cartel.
Vic loi tr s hn ch c ngun gc t nhn (private restriction) ng vai tr
then cht i vi tng trng, t do v s kim sot quyn lc. Nhng thng l
kinh doanh t nhn gy cn tr cho cnh tranh c th l kt qu ca qu trnh tp
trung ho hot ng kinh doanh theo chiu ngang v chiu dc: mua i th c
(sp nhp) hay hp nht ngi bn hoc ngi mua vo cng t chc kinh doanh.
Bng chng thc nghim cho thy, cc t chc sp nhp thng xuyn b km
hm do hin tng chi ph t chc ni b tng dn, s phi hp quy tc bn trong
ngy cng kh khn, v kh nng thch ng ca cc t chc khng l b suy yu v
nhim v qun tr ni b gia tng. C th l gii iu ny qua vn thn ch -
i din trong nhng t chc ln v khng phi chu khun php ca cnh tranh.
Xem xt vn t gc y, ngi ta c th lp lun rng vic ni b ho ton
b li ch v chi ph ca hnh ng sp nhp l thuc trch nhim ca nhng
ngi sp nhp. Tuy nhin, y c th vn c nhng trng hp ng phi
iu tra xem liu mt v sp nhp c th no c xm phm quyn t do hp
ng ca cc ch ti sn khc hay khng. Tuy nhin, mt cuc iu tra nh th
lun t ra bi ton tri thc h trng, ng thi gy ra nhng vn lin quan n
nh ngha php l: quy m no ca mt v sp nhp th phi chu iu tra trc
hoc sau khi sp nhp?
Nh chng ta cp, s hn ch t nhn i vi cnh tranh cng c th bt
ngun t tho thun hp tc gia cc doanh nghip thay v cnh tranh (cu kt),
t thi sn sng nh bi i th ca cc doanh nghip hng mnh bng cch
h thp gi bn hng y h ra khi thng trng, cho n cch i x cng p
hay gian ln trc cc i th hay i tc hp ng. Trong nhng tnh hung nh
th, cnh tranh c th cn c bo v, u tin l bng cc quy tc ra ch ti
chng li quyn lc v hin tng gian ln. Cn xy dng cc th ch nhm quy
nh nhng hn ch t nhn no i vi cnh tranh th khng c php v nhng
hnh vi no cn phi c phn x, v chng c th cho thy s lm dng sc
mnh th trng. nhiu nc, cc quy tc c t ra trong cc lut v thng l
thng mi (trade practices legislation), chng i hi cc c quan qun l cnh
tranh chuyn ngnh phi gim st hin tng quyn lc th trng thi qu. Tuy
nhin, iu ny thng khng em li kt qu mong mun do cc c quan ny d
i
252
b khng ch bi cc doanh nghip chu gim st v do nhng ngi ph trch

chng li chu nh hng ca bi ton tri thc hc ba cng nh ca nhng tr
ngi chnh sch c hu khi p t nhng kt qu c th. ( c nh gi thu o
v chnh sch cnh tranh, xem Armentano, 1991). Phng n thay th cho hot
ng gim st cnh tranh ca cc c quan quyn lc l nhng quy tc n gin
ngn cm nhng hn ch t nhn, km theo ch ti. Nhng hnh vi vi phm cnh
tranh kh d, vn khng b loi tr bi nhng quy nh cm on, khi s c
ph mc cho nguyn tc chi phi ca th trng m, tc l hot ng cnh tranh
tim tng. D nhin, iu ny i hi chnh ph phi trnh mi hnh ng ng
ca th trng theo kiu nhn to hay thin v cc nh cnh tranh hin hnh.
Mt trng hp khng c cnh tranh, vn t lu ng mt vai nht nh trong
cc n phm kinh t hc, chnh l s c quyn t nhin (natural monopoly):
tnh hung m cc quyn ti sn c thit lp trong mt ti sn c nht,
khng c s thay th gn gi no. Tuy nhin, nhng trng hp nh th li v
cng him hoi, v i th tim tng ca nh c quyn s c tm ra nhng sn
phm thay th gn gi. Trong mt th gii khng ngng tin trin, cc i th s
mnh tay u t vo sn phm thay th nu nh c quyn t nhin (natural
monopolist) gt hi c mc li nhun cao, v kinh nghim cho thy s doanh
nghip c quyn t nhin tn ti lu bn l t, tr phi chng c bo tr bi
quyn lc chnh tr (Friedman, 1991). Mt nguyn nhn y l cc doanh
nghip c quyn thng xut hin trong mt khu vc a l xc nh, v th mc
li nhun cao s thu ht i th cnh tranh n t ngoi khu vc. Trong k
nguyn m chi ph giao thng vn ti v thng tin lin lc suy gim, nhng i
th t bn ngoi nh th ang ngy cng tr nn ph bin.
Nhng hn ch chnh tr i vi cnh tranh

Hot ng chuyn nhng cc quyn t hu mt cch t do thng xuyn b hn
ch bi hnh vi can thip chnh tr. Nh chng ta thy phn u chng, cc
nh cung cp, hay nhm nh cung cp c t chc, vn tm cch vn ng s can
thip chnh tr hng gim bt p lc cnh tranh v m bo cho ngch th trng
ca mnh bn vng hn so vi mc kh d t c bng con ng cnh
tranh kinh t. iu cho php h tit kim chi ph v v th n xng ng vi
chi ph b ra ginh c s ng h chnh tr (hin tng rent-seeking). Nhng
ngi i din chnh tr p li - thng l sn lng, xut pht t ch ngha c hi
ngi i din (agent opportunism) - bng cch iu tit th trng v hn ch c
hi gia nhp th trng. Mt s hnh vi can thip ny c th l chnh ng v
chng ci thin kh nng to ra tri thc ca hot ng cnh tranh, chng hn khi
chnh ph quy nh trng lng v kch thc tiu chun. Tuy nhin, trong phn
ln trng hp, cc quy nh li loi tr hay cn tr i th tim tng, tng chi
ph tun th ca cc i tng tham gia th trng v hn ch quyn t do hp
ng. Nhng quy tc c th quy nh nhng kt qu nht nh, theo ng ngha,
th khng thnh vn , song hin tng gia tng mnh m s lng quy nh li
nhanh chng vt qu nng lc nhn thc ca a s doanh nhn, v v th cn tr
vic s dng tri thc.
253
i vi cc nh cung cp, nhng hn ch ca chnh ph i vi hot ng cnh

tranh thng l hnh thc thay th ng hoan nghnh dnh cho nhng hn ch t
nhn (Stigler, 1971a). Cc nh cung cp th c vn ng hnh lang, cn cc i
din chnh ph li thng tnh nguyn thc y mt mc ch sc kho hay an
ton ng trn trng no , hay ng vai tr phng tin ti phn phi thu nhp.
Tuy nhin, s can thip ca chnh ph vo h thng th trng m phc tp li c
khuynh hng to ra nhng h lu kh lng ngoi mong mun, n gin l v
cc c quan can thip khng th no nhn thy trc ton b hu qu. Chng ta
ch cn nhc li v d v mc gi trn cho thu nh (maximum house rental) v
nhng iu kin hp ng bt bnh ng nhm mc ch m bo li ch cho
ngi thu nh thu nhp thp. iu ny, chng chng th chy, s kim ch hot
ng xy dng nh ca v gy tc hi ti ngi thu nh, c bit l nhng ngi
thu nhp thp.
V d in hnh v thng c s dng v hnh vi can thip vo th trng nhm
em li li ch cho mt s nh cung cp chnh l thu quan (tariff). Tc ng ngn
hn ca mt biu thu mi l nhm tng gi hng ho nhp khu, qua gim p
lc cnh tranh cho cc nh sn xut hng ho thay th nhp khu. iu ny li
gip ti phn b cc quyn ti sn t nhiu ngi mua phn tn v phi t chc,
cng nh ngi ngoi quc, sang s t nh sn xut ni a c t chc. Thu quan
nhp khu thng c bo cha vi lp lun rng kh nng sinh li ca nh sn
xut c nng cao nh chnh sch thay th hng nhp khu s khin u t gia
tng v qua ci thin thu nhp v vic lm trong nc, hoc h mua thi gian
cho nhng ngnh ngh ang lao ao chng iu chnh, gp phn duy tr vic
lm. Tuy nhin, bng chng trn khp th gii v chnh sch thay th hng nhp
khu li cng c thm ci kt lun rng nhng li th ny, tt lm, cng ch l
nht thi m thi. V lu di, s can thip vo th trng s to ra mt tng lp x
hi [mang bn cht cng nghip v b chnh tr ho] m thu nhp l t ti sn cho
thu v u t (industrial, politicised rentier class), ng thi gim p lc phi i
mi cnh tranh, v th cc ngnh ngh c bo h rt cuc s tr thnh v
tip tc l nhng lnh vc chm pht trin, vi chi ph cao v thiu tinh thn
doanh nghip (Papageorgiou v cng s, 1991).
Trong cc nn dn ch bu c, cc nh sn xut rent-seekingi c kh nng thu ht
nhng chnh tr gia m bn thn h phi cnh tranh c ti bu, quyn gp
ti chnh cho ng hay c thng chc (v thng l nhng ngi mang m
bn nng ngi bo h guardian instincts). Nh vy, cc nh sn xut cnh
tranh to ra mt nhu cu mnh m v n lc chnh tr hng gia c ngch th
trng ca h (xem phn ng khung v hin tng rent-seeking di y). Khi
cc i din chnh ph cp giy php cho cc nh sn xut hay p t thu quan
nhp khu hng ngn chn nhng i th khc t chn vo th trng, iu ny
s gp phn bin hot ng cnh tranh kinh t nng ng gia cc nh cung cp
thnh cc cartel hay cc cng ty c quyn.
i
254
Cc ngh s, quan chc v cc i din chnh tr khc vn c ng c mnh m

bo v nhm nh sn xut chu s bo tr ca mnh. Thng qua hot ng lp
php, iu tit hay s chun thun cc phn quyt t php nhm gim bt mc
cnh tranh gia cc nh cung cp trn th trng, nhng ngi nm quyn lc
chnh tr c th chng t tm quan trng ca mnh i vi s t nh cung cp cng
gii cng nhn trong ngnh , ai trong s ny cng c th thu c li ch ng
k. V th, nhng doanh nhn chnh tr (political entrepreneur) no tm kim li
ch t vic ti phn phi cc quyn ti sn bng cch cy ti quyn lc chnh tr
th u t nguyn p li v s bo tr s gia tng lnh a v nh hng ca h
(Stigler, 1971a). Do , t c nh lnh o chnh tr no li trung thnh vi chin
lc bt thin v, tc l, chnh sch khng i x phn bit gia cc doanh
nghip hay cc ngnh c th.
Nhng quan chc chnh ph v ngh s hay can thip c th chia s li nhun m
h phn b cho cc ngnh ngh b iu tit (thng qua hnh thc thu ph cp giy
php; ti tr cho ng phi; ng h chnh tr hay dnh nhng v tr bo b cho cc
quan chc v chnh tr gia hi hu; hoc tham nhng trc tip).
Bt li t nhng hnh vi can thip gy tc ng xu n cnh tranh li thng
khng ng k i vi tng ngi trong s hng ngn ngi mua trn cng th
trng. Do vy, mt s can thip c th din ra m khng b pht hin hoc, nu
b pht hin, li khng ng phi b chi ph vn ng chng li n. iu duy l
i vi ngi mua l tip tc v minh (ignorant) v khng tham gia vo hot ng
chnh tr chng li s vn ng hnh lang ca nh cung cp hay ch ngha thin v
chnh tr (political favouritism). Xt cho cng, s can thip chnh tr thng i
hi chi ph giao dch c nh cao. iu ny gii thch ti sao s can thip vo qu
trnh cnh tranh li c xu hng thin v ngi bn v phng hi n ng o
ngi mua thiu t chc.
Nn kinh t th trng t bn ch ngha do cn c nhng rng buc th ch i
vi hin tng tranh ginh n hu chnh tr. Nhng rng buc (constraint) ny cn
nhm vo cc nh cung cp, nhng ngi c ng c mnh m trn trnh tnh
th cnh tranh kinh t gay gt, v vo cc i din chnh tr, nhng ngi thu
c li ch bu c nh s tranh ginh (Olson, 1965; Stigler, 1971a; Buchanan
v cng s, 1980; Tollison, 1982).
Mt hnh thc can thip chnh tr khc nhm vo hot ng chuyn nhng t do
quyn t hu nhiu nc l ch ngha hnh ng t php (judicial activism).
Ti mt s nc, cc quan to, vn c chc nng truyn thng l bo v ngi
dn trong mt h thng php lut minh bch v c kt, li tr thnh nhng ngi
theo ch ngha hnh ng (activist) khi to ra nhng cch din gii php lut mi
hng t c mt s kt qu c th no , thng l v cc nhm li ch c t
chc (organised interest group). Da vo thin hng theo thuyt kin dng
(constructivist bent) trong hot ng o to php l v tnh trng thiu vng cc
bin php kim sot - chng hn nh bu c hay nguyn tc phi gy qu ti
chnh thi hnh kt qu ca cc quyt nh - cc quan to nhiu nc nm
ly quyn lc hng ti nh hnh php lut v cn tr cnh tranh t do trn c s
cc quyn ti sn ph thng. Lc ny, to n li tr thnh u trng a thch
trn trnh cnh tranh kinh t v gt hi li ch t cnh tranh chnh tr. Trong
255
nhng tnh hung nh th, iu c bit quan trng l to lp a v php l cao v

bo m cho cc nguyn l v cnh tranh v cho cc quyn t hu.
Khi nhng ngi nm quyn kim sot khun kh th ch bn ngoi bnh vc li
ch ca s t nh cung cp c nh hng, h chuyn hng hot ng theo ui
ngch th trng ca cc doanh nhn t cnh tranh kinh t ch ng sang hot
ng rent-seeking, v i ngc li li ch ca cc thn ch - cng dn m h l
i din. Mt khi cc quy tc khng ngn cn c hnh vi can thip ca cc
quan chc chnh tr quan liu, cam kt tm kim tri thc s suy yu dn v nhp
i mi s chm li. Lc ny, cc bin php kim sot chi ph kinh doanh d tr
nn lng lo. Tng trng kinh t s suy gim.
Do vy, iu quan trng i vi s gia tng tri thc hu ch cng nh s bnh
ng v c hi l cn c nhng quy tc buc cc ngh s, quan chc v quan to
phi ng h nguyn l hin nh v cnh tranh. Bo v cc quy tc v cnh tranh,
v th, cn phi l mt trong nhng nhim v then cht ca chnh sch cng.
Hin tng rent-seeking, minh ho bng hai trng hp lch s
William Fairbairn, mt trong nhng nh k ngh tin phong ni ting nht ca cuc cch
mng cng nghip Anh, vit trong tc phm Cm nang dnh cho cc k s (Useful
information for Engineers, 1860) v tui tr ca mnh, khi Lin minh K s C kh
(Engineer Mechanics Union) phn i quyn php l c tham gia ngh t chn ca
ng:
Khi ti ln u tin t chn ti London, mt thanh nin tr tui t thn

qu khng h c ly mt c hi thnh cng no bi cc nghip on v
phng hi y. Ti khng gp kh khn g trong vic tm kim vic
lm, song trc khi c th bt tay vo cng vic, ti phi chu s cng
kch ca cc hip hi ngh nghip ... [Sau khi hoi cng c chp
nhn l thnh vin ca Nghip on], cui cng ti c phn mt cu l
khng t cch v b y i ni khc tm kim vn may ... [C ba nghip
on cnh tranh nhau] nhm loi tr tt c nhng ai khng th khng nh
quyn c lm vic London v cc th trc thuc khc. Cc b lut
vi c im c on nht c p t, v chng chu s chi phi ca cc
nhm quan chc t xng, nhng k vn khng bao gi sao nhng li ch
ca mnh.
Fairbairn buc phi ri khi v tm kim cng vic vi nhng ngi pht minh ra my
sn xut inh mang tnh t ph Dublini: Hot ng ch to st Dublin tan r ...
khng phi do bt k bt li no ca a phng, m hon ton l do nhng quy nh cm
on c p t bi cng nhn ca cc nghip on (Johnson, 1991, trang 574).
i
Th ca Ireland. (ND)
256
II
Mt trng hp sm sa m cc c quyn c li ban u c ban cho mt nhm

c t chc li dn n hin tng rent-seeking ngy cng gia tng, k c bng cc
phng tin bo lc, tng xy ra Lin hp Vng quc Anh (United Kingdom) sau cc
cuc chin tranh ca Napoleon (Napoleonic Warsi):
Cc nghip on, vn tn ti t lu Anh, c trao cho nhng c quyn

c li thng qua mt s o lut ca Quc hi (Acts of Parliament) nm
1824. Trc , vic xi gic cng nhn nh cng c th b trng pht
theo nhng iu khon v mu lon ca thng lut (Common Law) v cc
lut thnh vn c th. Lc ny, cc nghip on c hp php ho v
c trao cho mt c quyn quyn ph v hp ng m khng ai
khc c ... Hai d lut (bill) c Quc hi thng qua m hu nh thiu
vng tranh lun, vi gi thuyt chung l chng s gip to ra mi quan h
ch th hi ho.
Khng mt o tng no li thiu cn c hn th. Hu qu ca vic d b
cc ch ti php l thc s to ra ln sng nh cng c t chc u
tin ... [Nm 1825], cc cuc nh cng din ra trong gii th nh si v
th dt ca Scotland, trong gii cng nhn dt vng Lancashire v gii
cng nhn m ... cc khai trng than ... [Mt cuc nh cng] lm
ngng tr giao thng ng bin - iu cha bao gi xy ra trc k t
khi bn cng u tin xut hin di thi La M ...
Hn th, mt s kha cnh tai hi v ng s nht ca ch ngha nghip
on hin i (modern trade unionism) giai on t hi nht ca n ngay
lp tc hin hu ... Xut hin nhng i hi ph bin no l phi a vo
p dng thng l t cch thnh vin nghip on bt buc (closed
shopii/union shopiii); no l nhng hn ch i vi vic tip nhn thnh
vin, c bit l thc tp sinh, hay i vi vic a my mc mi vo s
dng; no l phi sai thi nhng c cng (hiu qu) khng c a
chung; v kiu hn ch i vi khu tuyn dng lao ng mi. Tm
li, a s nghip on u ngay lp tc a ra danh mc yu sch, m mi
mt yu sch li c xu hng h thp nng sut, tng chi ph sn xut hay
hn ch quyn qun l ca ch lao ng. Tt c c hu thun bi mi
e do nh cng.
iu c bit ng bo ng chnh l nhng n lc c lit v thng l tn
nhn ca gii lnh o nghip on cng nhng k ng h nghip on
qu khch hng p buc cng nhn, bt k h c mun hay khng, phi
ng h nhng yu sch ny. Nhng quy nh nghip on mi, nay tr
nn hp php, khng ch p t mt lot thng l b buc m cn a vo
i
(ND)
ii
Ch lm vic m ch lao ng ng ch tuyn dng thnh vin ca mt cng on c th. (ND)
iii
Ch lm vic m hp ng gia ch lao ng v mt cng on i hi ngi lm cng phi l
thnh vin hoc tr thnh thnh vin cng on trong mt thi gian nht nh. (ND)
257
cc khon ph tip nhn (entry fee), ph thu bt buc trn lng (forced
levies on wages), v hnh ng lin nghip on, hay khi nim m nay
ngi ta gi l hin tng ty chay th sinh (secondary boycotti) ... Hnh
thc hot ng mi, t tp phn i bn ngoi (picketing), thng l
bo lc, bt u din ra ngoi ni lm vic ... Ch ngha khng b xut
hin nhiu ni, ... mt nghip on thng qua mc n t hnh dnh
cho bn ngi ... , mt trong s h thc s b st hi. (Sd, trang 868-
869).
8.4 H thng cnh tranh

Li ch ca nn kinh t cnh tranh
Khi nhn ra ngoi hot ng cnh tranh trn tng th trng v xem xt li ch x
hi rng ln hn ca cnh tranh trong vic s dng cc quyn ti sn, chng ta c
th rt ra nhiu iu b ch.
Mc cnh tranh cao trong ton b h thng kinh t em li mt s li ch quan
trng cho cng ng ni chung:
(a) Nh chng ta bit, cng cnh tranh gay gt s khuyn khch vic b
chi ph tm kim thng tin ng thi thc y hot ng khm ph tri thc gi
tr v do thc y tng trng kinh t ni chung. Cc nn kinh t cnh
tranh v th c xu hng ng ph tt trc i hi phi thay i c cu nhm
ng u vi nhng bin ng tt yu v nhu cu, c hi k thut, ngun ti
nguyn, mc thu nhp hay nhng iu kin khc. c trng ca nn kinh t
cnh tranh l kh nng phn ng linh hot trc tnh hnh bin ng, k c
kh nng phn ng cao ca cc ch s hu yu t sn xut trc nhng thay
i v cc mc gi c tng i, tc kh nng lu ng ca cc yu t sn
xut (factor mobilityii) l cao. Cc i th trn th trng khng ngng tm ti
nhng bin thi mi t nhng g m h vn lm, cn cc i tc trao i li
la chn nhng th m h a thch. Thnh cng c nhn rng, cn nhng
g khng c ng h th b chm dt hay thay i, qua sai st c sa
cha. Kt qu l s thay i c cu s buc mt s thnh vin th trng phi
iu chnh k vng ca mnh theo hng i xung: k nng ca h c th
khng cn ai cn n na, h b l vn, hay cng ngh m h s hu tr thnh
v gi tr. Tuy nhin, nhng nn kinh t cnh tranh, linh hot v tng trng
nhanh li em n cho cc ch ngun lc nhng c hi mi. Chng hn, nu
tc tng trng nhanh v th trng lao ng vn hnh t do th mt t
trng ln trong lc lng lao ng s d c tuyn dng. V vy, mi cng
nhn tht nghip s c thm c may sm tm c vic lm. Tri li, nhng
nn kinh t phi cnh tranh vi cc mc gi cng nhc v kh nng lu ng
ca cc yu t sn xut (factor mobility) thp th c xu hng tng trng
i
Hot ng nh cng hay ty chay nhm chng li mt cng ty l nh cung cp hay khch hng ca mt
cng ty ang c tranh chp lao ng. (ND)
ii
lc khc. (ND)
258
chm, v th nhng ngi mt vic lm thng phi chu cnh tht nghip
tng i lu, l do nhng iu chnh v c cu (structural adjustments).
Lc , nhng tri nghim nh th thng khi dy thi phn khng rng
ri hn i vi s thay i c cu.
(b) Mt li ch quan trng khc ca cc h thng cnh tranh gay gt l quyn lc
kinh t b kim sot. Cc cng ty c quyn hay cc ngch th trng ch
mang tnh nht thi v b hn ch, do cc quyn ti sn khng tp trung
qu mc. Hot ng cnh tranh thng xuyn i hi cc ch ti sn phi
khng nh gi tr ti sn v tm kim nhng hnh thc th nghim mi
xem ti sn ca mnh c cn c pha bn kia th trng nh gi cao na
hay khng (s thch bc l - revealed preferencei). Khi cc i th c gng
khm ph nhng phng n mi nhm thu ht hp ng t pha bn kia th
trng, cc quyn ti sn c c th nh mt gi tr th trng khi nim m
Joseph Schumpeter t cho mt ci tn tht xc ng l s o thi sng to
(creative destructionii) v nhng ti sn khc c th gia tng gi tr. y l
mt cuc chi mang bn cht tin ho, v th kinh t v x hi khng
phi l bt kh xm phm m lun phi i mt vi thch thc.
(c) Mt li ch khc ca cng cnh tranh cao li lin quan n s phn phi
thu nhp. Trong cc h thng kinh t cnh tranh, s phn phi thu nhp c xu
hng thng xuyn thay i. Li nhun tin phong (pioneer profit) ca cc
ch ti sn lc thng lc trm cng s thay i ca vn may trn th trng.
Hin tng chnh lch ko di tng i lu v thu nhp v ca ci m ngi
ta nhn thy cc nn kinh t pht trin thng c mi quan h su sc vi s
can thip chnh tr v cc quy nh chng cnh tranh (Friedman, 1962, trang
119-132). Chng hn, nhng hn ch trn th trng lao ng v cc bin
php kim sot gi nh cho thu li thng cng c hin tng bt bnh ng
ngoi mong mun, tnh trng m sau cc chnh sch ti phn phi thu nhp
cng ng li tm cch thu hp. iu ng lu y l mt s x hi cng
nghip mi ni mang tnh cnh tranh nht ng nh i Loan chng
hn cng c s phn phi thu nhp rt ng u, d khng quc gia no thi
hnh cc chnh sch phc li mang bn cht ti phn phi c (Riedel, 1988,
trang 18-21).
(d) Trn bnh din x hi rng ln hn, cnh tranh kinh t gip m bo rng
nhng ngi c th lc trong x hi cng nghip s thn trng vi vic s
dng ca ci mua nh hng chnh tr khng thch ng. Chng no m
cnh tranh kinh t cn din ra si ng v ph bin, chng ch ngha t
bn c quyn (monopoly capitalism) cn b ngn chn. Nhng cng dn
bnh thng v th s c thm c may thot khi nhng h lu ca s phn
bit i x trong chnh tr (Friedman, 1962, trang 119-132).
i
L thuyt s thch bc l (revealed preference theory), do nh kinh t hc ngi M Paul Samuelson
(1915 - ) xng, l mt phng php m qua ngi ta c th nhn thc c la chn kh d ti u
da trn cch ng x ca ngi tiu dng. V c bn, iu ny c ngha l s thch ca ngi tiu dng c
th bc l qua thi quen mua sm ca h. (ND)
ii
Thut ng do Joseph Schumpeter sng to trong tc phm Ch ngha t bn, ch ngha x hi v dn
ch (Capitalism, Socialism and Democracy - 1942) nhm ch mt qu trnh chuyn ho cng nghip,
khng ngng cch mng ho cu trc kinh t t bn trong, lin tc o thi ci c v to ra ci mi. (ND)
259
(e) Mt h qu na ca nn kinh t cnh tranh l ch cc ch th c hai pha

ca th trng u c th la chn i tng hp ng. H c kh nng
thot khi nhng kh khn ca hp ng trc cng nhng tnh hung m
h b cc i tc quyn th li dng. iu ny khng ch gip hn ch
quyn lc m cn thc y t do ni chung. Quyn t ch c nhn tr nn hu
hiu khi mi ngi c t do la chn.
(f) Trn mt khu vc c mi quan h gn b vi nhau, nhng xung t khng
trnh khi gia ngi mua v ngi bn s c tho ngi n khi tn ti la
chn ri b (exit option). Cc mu thun trong nn kinh t cnh tranh c xu
hng c gii quyt theo kiu phi tp trung (decentralised) v thm lng.
Mi ngi chp nhn cc mc gi th trng thay i v iu chnh theo
. Ngc li, trong cc h thng phi cnh tranh, mu thun thng b mc
cho ln dn ln v dn n vic phi vin ti la chn ln ting (voice
option) mang tnh i u. Mu thun lc s c cc doanh nhn chnh tr
xc cm ho v chnh tr ho vi hy vng tp hp c cc bn xung t v
pha mnh. T gc ny, cnh tranh kinh t c khuynh hng phng s ho
bnh v s n nh x hi bng cch xoa du v lm tiu tan nhng mu thun
kinh t - x hi khng trnh khi.
(g) Cui cng song khng km phn quan trng, nn kinh t cnh tranh cng c
xu hng hp thu cc c sc ngoi lai tt hn, v chu k kinh doanh c gii
quyt m thm bng nhng phn ng t pht v linh hot v gi v lng.
Nu chnh sch tin t c thc hin mt cch n nh v d tin on, n c
xu hng nhn c nhng phn ng bnh n mnh m hn trong cc h
thng cnh tranh; ngc li, h thng kinh t no chu s chi phi ca cc
cng ty c quyn cng nhc th c th li i hi nhng chnh sch tu
(discretionary) mnh tay nhm chng li chu k kinh doanh v hiu chnh chu
k thng trm. u m cc mc tin cng v thng l cng vic (work
practice) l cng nhc, dao ng cu mang tnh chu k (cyclical demand
fluctuation) c phn nh qua bin dao ng li nhun ln. iu ny rt
nhiu kh nng s chm ngi cho nhng dao ng bt n tip theo trong hot
ng u t. Tri li, cc mc tin cng linh hot cng cc thng l mang tnh
cnh tranh trn th trng lao ng c tc dng nh mt lp m gip ngn
nga hin tng bt n dn tch. Mt s ngi c th cho rng lao ng
khng nn ng vai tr gim sc. Tuy nhin, ngi ta cng c th t cu hi
l liu mc bo m vic lm (job security) v tnh trng hu nghip n
nh (stability of employment) cao hn c em li gi tr ln hn cho ngi
cng nhn so vi mt mc tin cng bt bin hay khng? Vn dng nhng
suy xt ny mt cch khi qut hn: th trng cnh tranh dn n qu trnh t
bnh n t pht ton cc v do dn n an ninh kinh t (economic security).
Phng thc s dng quyn ti sn t ch v cnh tranh: mt nguyn l

hin nh
Nhng u th trn y ca phng thc s dng quyn ti sn cnh tranh
(competitive use of property rights) tc ca nhng g m ngi ta c th gi l
hin php ca ch ngha t bn (constitution of capitalism) d dng b suy yu
260
bi hnh ng chnh tr xut pht t s thc y ca cnh tranh chnh tr. V th,
iu ng lm y l gn gi tr o c cao cho nhim v bo v quyn s
dng t hu t do trong hot ng cnh tranh. Quyn t do hp ng v s bo
m cho cc quyn ti sn cn c nng ln thnh nhng nguyn l vi v th
hin nh cao, thnh nhng th ch ph thng ti thng chi phi s hnh thnh
v thc thi nhng quy tc cp thp hn, ng thi khng th b o ngc bi
nhng phn quyt to n n gin, bi khi a s n gin (simple majority) ca
quc hi, hay bi hnh ng qun l hnh chnh n thun p ng nhng
trng hp c th. Nu cc th ch c bn ca mt nn kinh t cnh tranh nhn
c s bo h php l cao, iu s gip to lp nim tin vo mt h thng
kinh t t iu tit, t t chc, chnh sch can thip c s dng d dt v
nhng ngi dn bnh thng c th tm thy con ng thnh cng cho mnh.
Trong Chng 10, chng ta s quay li vi tng ny khi bn v kiu cch v
ni dung ca chnh sch cng. Song trc ht, vic chuyn sang cc t chc kinh
t nh doanh nghip dng nh l cn thit.
Cu hi n tp
Hy m t cnh tranh ni chung v cnh tranh kinh t ni ring.

Cnh tranh gia ngi bn c li cho ngi mua theo cch no?
S khc nhau gia cnh tranh gi c v cnh tranh phi gi c l g?
Hy th tm mt nh ngha v cnh tranh trong mt cun sch gio khoa
nhp mn chun mc v kinh t hc m bn a thch. nh ngha c nht
qun vi ni dung ca chng ny hay khng?
Nhng ngi mua sn sng b chi ph giao dch ng vai tr thit yu cho s
si ng v hiu qu ca cnh tranh nh th no?
Bn cnh tranh mua thc phm trn th trng theo cch no? i th cnh
tranh ca bn l ai?
Cc doanh nghip thng cnh tranh bng nhng cng c cnh tranh phi gi
c no?
Ngi bn hng phi chu nhng chi ph giao dch no t mnh vo v th
d thu ht s ch ca ngi mua?
Hot ng cnh tranh tch cc gia ngi bn vi nhau tc ng n s thnh
hnh ca cc quan im v (a) tnh duy l b buc (bounded rationality) v
(b) tnh duy l sng to to bo (creative-entrepreneurial rationality) trong
x hi nh th no? Hy m bo l bn tr li cu hi sao cho mt ngi
khng c tri thc chuyn mn vn c th hiu c.
i mi c ngha l g? Tiu chun th nghim tnh kh thi thng mi
l g?
Li nhun tin phong l g? Ti sao li c th cho l n ch mang tnh nht
thi nu khng c s bo tr bng hnh vi can thip chnh tr?
261
Hy lin tng tin b k thut ca xe hi k t khi nhng chic xe lch bch

u tin xut hin trn cc con ng Chu u v M mt trm nm trc
y, v ch ra nhng th ch no thc y qu trnh cnh tranh v i mi
qua thi gian.
Bn c th on v sao ngnh cng nghip xe hi cc nn kinh t k hoch
ho tp trung li t c rt t tin b k thut hay khng?
S khc nhau gia i mi quy trnh v i mi sn phm l g?
Tc ng ca s can thip chnh tr i vi mt th trng c th t nc
bn l g? Ch ngha hnh ng chnh tr (political activism) nh hnh nn cc
th ch ca mt cng ng theo cch no? iu ny tc ng n tng trng
kinh t nh th no?
Bn c th hnh dung ra nhng v d lch s, ngoi hai v d trnh by
trn (s bng n ca ngnh ng st v cuc cch mng thng tin lin lc
qua my tnh), v nhm nh sn xut cnh tranh trong mt s ngnh ngh li
cng dt nhau n thnh cng thng mi thng qua s tng tc nhanh nhy
hay khng?
Hy lit k nhng li ch x hi ca nn kinh t cnh tranh. Bn c th hnh
dung ra nhng nhc im ca n hay khng? nh gi c nhn ca bn v
cn cn gia li ch v chi ph ca cnh tranh l th no?
Cnh tranh gip kim sot quyn lc nhng cp no? iu ny lin quan
th no n mt gi tr nn tng l t do c nhn?
Ghi ch:
1. Quan nim v qu trnh cnh tranh ny chu nhiu nh hng t khi nim gi l l thuyt
qu trnh th trng theo trng phi c [German market process theory] (v bi kho lun,
xem Kerber, trong tc phm do Boettke ch bin, 1994, trang 500-507; Streit & Wegner,
1992).
2. V cc tc phm nghin cu nhng phng php tip cn khc nhau m hnh ho qu trnh
cnh tranh: xem M. Addleson, bi Cnh tranh (Competition), trong tc phm do Boettke ch
bin, 1994, trang 96-102; v tc phm ca Kirzner (1985).
3. Nhn y cng cn lu l phn ln cc cun sch gio khoa tn c in u b qua hnh
thc cnh tranh phi gi c, vn c chiu hng quan trng hn rt nhiu trong a s th trng
sn phm v dch v phc tp. Phn tch ca sch gio khoa chun tc cng bt u vi gi
thuyt l khng c chi ph giao dch no xen vo gia bn mua v bn bn trn th trng.
262
CHNG IX. CC T CHC KINH T
c gi s bt u lm quen vi pht hin d gy ngc nhin l cc nhm, cc

doanh nghip v cc t chc kinh t khc c to ra ch yu l nhm tit kim
nhng chi ph giao dch th trng thng xuyn hoc ri ro. tit kim nhng
chi ph giao dch nh th, ngi ta cam kt a cc yu t sn xut tham gia vo
nhng dn xp hp tc ch nh v tng i bn vng gi l t chc.
Vn quan trng khi mt doanh nghip quyt nh liu c nn tin hnh mt
hot ng trong phm vi ni b, t n di quyn kim sot v mt t chc, hay
nn thu thu ph trn th trng l t l gia (a) chi ph t chc nhm phi hp
cc qu trnh trong phm vi cng ty v (b) chi ph giao dch th trng mua
nhng u vo cn thit. Nu th trng vn hnh yu km v chi ph giao dch
t - hoc khng h hot ng, nh trng hp cc nc x hi ch ngha -
ngi ta c xu hng kt hp cng nhiu hot ng trong phm vi t chc cng
tt. Trong nn kinh t th trng, nhng tin b v tin hc, thng tin lin lc v
m hnh th ch qua nhng thp nin gn y dn n qu trnh chuyn mn
ho ngy mt gia tng (phn cp nhim v devolution, thu ph
subcontracting, v to lp mng li networking).
Nhng vn c th ny sinh trong cc t chc khi mi ngi hp tc trn c s
nhng tho thun quan h m v thiu rch ri. Ch s hu ca nhng ti sn c
th, v d: mt phn vn ln, c th thng s b chn p (held up) bi ch s
hu ca nhng yu t sn xut b tr, chng hn cc nh cung cp nguyn liu
u vo ct t hoc lc lng lao ng lnh ngh.
Nhiu t chc hin i, chng hn cc cng ty c phn, li nm di s qun l
ca nhng ngi i din (cc gim c cng ty) thay v ch s hu ngun vn,
cc thn ch. iu ny gy ra vn thn ch - i din, nguy c ngi i din
c th khng hnh x v quyn li ca thn ch. Vn ny c hn ch nh
cc quy tc bn trong v qun tr cng ty, nh php lut cng cc quy nh bn
ngoi v rt quan trng nh s vn hnh hiu qu ca th trng sn phm, th
trng vn v th trng nhn s qun l xung quanh cc t chc doanh nghip
trong nn kinh t t bn ch ngha. Chng ta cng s nhn thy l nhng hnh
thc t chc kinh t t nhn khc nhau chng hn nh cu lc b (club), hi
tng tr (mutual society), cng ty gia nh (family company) v cng ty c phn
(stock company) hot ng v li ch ca ch s hu vi mc hiu qu khc
nhau, bi chng vn dng nhng c cu khuyn khch v ch ti khc nhau.
V th lnh ti ba nht l k m mi ngi hu nh khng bit ti s hin hu ca mnh ...

V th lnh gii giang l ngi t ni. Khi anh ta hon tt cng vic v t c mc ch
ca mnh, tt c h u ni: T chng ti lm vic y y.
(Lo T, o c kinh, th k th 6 trc CN)
263
Khng th k vng cc gim c ca ... cc cng ty ... , vi t cch ngi qun l tin
bc ca ngi khc ch khng phi ca mnh, s mt n n vi thi thn trng lo
lng ta nh cc i tc trong mt hp doanh t nhn (private copartnery) vn thng
xuyn trng nom tin bc ca mnh. Ging nh nhng qun gia ca mt ph ng, h c
thin hng coi chuyn lu tm n nhng iu nh nht l khng em li cht g tt p
cho ting tm ca ng ch, v rt d t min cho mnh iu . Tnh trng l l v lng
ph, bi vy, hu nh lun ph bin trong chuyn qun l s v ca mt cng ty nh th.
(Adam Smith, The Wealth of Nations [Ca ci ca cc quc gia], [1776] 1931, trang 229)
Trong hot ng kinh doanh hin i, chng ta tng chng kin s chm khut ca c
nhn trong phm vi t chc, v cui cng l s gia tng quyn lc mc khc thng
ca c nhn, ca chnh c nhn ang ngu nhin kim sot t chc .
(Woodrow Wilson, 31/8/1910)
mc no , mi t chc u phi da vo khng ch mnh lnh m c cc quy tc

... ngi ta c th khai thc khi tri thc m khng ai s hu di hnh thi ton vn, ...
[mt] t chc s ch quyt nh, thng qua mnh lnh, v chc nng ca mi thnh vin,
cc mc ch phi t, cng mt s kha cnh khi qut v cc phng php a vo vn
dng, v s ph mc nhng chi tit c th cho cc c nhn nh ot trn c s tri thc v
k nng ca mi ngi.
(Friedrich Hayek, Rules and order [Cc quy tc v trt t], 1973, trang 48-49)
9.1 Cc t chc kinh t: nh ngha v mc ch

n nay, c gi hn c n tng l chng ta ch tm qu mc vo chuyn cc
c nhn theo ui li ch kinh t v cc li ch khc mt cch c lp thng qua
hot ng cnh tranh, hon ton bng kh nng ca mnh, trn th trng. Song d
nhin, cc c nhn cng thng hp tc vi nhau trong cc t chc v chp nhn
s kim sot tng i lu di ca (cc) nh lnh o t chc i vi cc quyn
ti sn thuc s hu ca mnh. Trn thc t, cc t chc thng khch l con
ngi, nhng ng vt x hi, bng s hin din ca cc ng s. Cc t chc,
chng hn doanh nghip gia nh hay tp on ln, to cho cc c nhn mt
khun kh x hi m h c th pht trin v khng nh s ng n trong
suy ngh v hnh ng ca mnh vi ngi khc.
V vy, mt phn ng k ca s phn cng lao ng nhm sn xut ra nhng g
m chng ta cn tn ti li lun din ra trong nhng mi quan h t chc tng
i bn vng, chng hn nh nhm gia nh (family group), mt b tc (tribe),
cc d n hp tc (cooperative venture) hay cc cng ty v nhm kinh doanh.
Trong tt c nhng hnh thc ny, hot ng sn xut v s thng pht c
phi hp ti thiu mt phn bi (cc) nh lnh o, nhng ngi ch huy v kim
sot t trn xung. Hnh thc phi hp t pht ca s phn cng lao ng thng
qua hot ng trao i trn th trng chc chn l mang dng v ca mt s
sng to rt gn y trong lch s nhn loi, so vi hnh thc t chc i sng
kinh t theo trt t th bc ca cc nhm sn bn v s hp tc trong phm vi gia
nh v b tc. Ch khi cng ngh v s ngi tham gia vo s phn cng lao
ng t ti giai on phc tp ng k, hot ng trao i th trng mi ra i
nhm b tr cho cc hnh thc t chc hot ng phi hp ca con ngi. Lc
264
xut hin s cn thit i vi khi nim m Hayek gi l trt t m rng

(extended order) trn th trng di nn php tr chung. Nh chng ta nhn
thy, so vi mc kh d trong cc t chc theo kiu t cung t cp, iu cho
php phn cng lao ng din ra trnh phc tp hn nhiu v km theo l
mc sng cao hn. Song iu ny khng c ngha l hot ng phi hp c t
chc khng t hiu qu cao trong nhiu tnh hung, hay cc nh cnh tranh trn
th trng khng nn t chc theo nhm. Kinh nghim chung (v c l thuyt tr
chi) u cho thy l s hp tc thng em li li ch chung khi phi hp mi
ngi; qu thc, n thng to ra nhiu kt qu ng mong mun hn cho cc
thnh vin so vi cnh tranh (Axelrod, 1984; North, 1990, trang 12-16; mc 5.1).
nh ngha v t chc
Chng ta nh ngha t chc l s dn xp bi bn, tng i bn vng, nhm gp
chung cc ngun lc sn xut theo ui mt hay mt s mc ch chung.
Nhng ngun lc ny c phi hp trong khun kh mt kiu trt t th bc
(hierarchical order) no bng mt hn hp th ch v mnh lnh. Qu trnh vn
hnh ca t chc chu s gim st v s c chnh n nu n khng t mc
tiu nh. Cc t chc da trn mt tp hp quy tc, mt b lut c bn bt
ngun hoc t hp ng t nguyn hoc t quyn lc chnh tr (Vanberg, 1992).
V d v t chc t nguyn t nhn l cc hp tc x, cu lc b v doanh nghip
(business firm). V d v s to lp mt t chc bng quyn lc chnh tr l mt
c quan qun l hnh chnh. Ti a s cng ng, cc t chc c php hnh x
nh nhng n v c lp (cc ch th tp th corporate actor); chng c th k
kt hp ng v li ch ca mnh (firm: bt ngun t firma, c ngha l signature
[ch k] trong ting Latin). Cc t chc thng x l nhng hot ng tng tc
phc tp, vn khng th quy nh r rng v thng lng hon chnh (cc hp
ng quan h relational contract).
Vic b tr cc ngun lc cnh nhau mt cch n thun, m cc ch ti sn
vn gi quyn nh ot hon ton c lp v khng chu s chi phi ca bt k
ch th no, s khng cu thnh nn mt t chc, ngay c khi tt c cc ch ngun
lc u cng chia s mt li ch chung. Chng hn, vic khn gi t tp xem
mt trn u bng , nhng ngi cng chia s mc ch gii tr, khng to
thnh mt t chc. Ch khi cc ch th kinh t gp chung mt s ngun lc ca
mnh v t b mt phn quyn s dng nhng ngun lc ny mt cch c lp, h
mi hnh thnh nn mt t chc mt ch th tp th (collective actor)
(Coleman, 1990). V d, iu ny xy ra khi mt s khn gi thnh lp mt cu
lc b, cam kt ng l ph hi vin, v chu tun th nhng quy tc chung di
s gim st ca mt u ban thuc cu lc b. Trong chng ny, chng ta s ch
tm hiu cc t chc kinh t t nhn, vn da trn nhng cam kt hp ng t
nguyn, cn cc t chc chnh tr s c nghin cu chng k tip. Cc t
chc kinh t theo ui vic huy ng v khai thc cc ngun lc v mc ch vt
cht. Cc t chc cho php cc thnh vin kt hp cc yu t sn xut thuc s
hu ca mnh v vn hnh chng trong mt bi cnh trt t, d tin on. Cc t
chc to ra mt mi trng m c nhn c th tng tc gn gi vi ngi
khc, mi trng ny cn gip tit kim chi ph tm kim thng tin v chi ph phi
265
hp. C nhn thn thuc vi cc thnh vin cn li ca t chc, vi trt t th bc

m h c xp t trong , cng nh vi nhiu trong s nhng quy nh v l
li ca t chc. Mt phn nhim v ca b my lnh o t chc l gip tit kim
chi ph thng tin bng cch thit k v thc thi mt k hoch v thng bo cho cc
thnh vin vai tr ca h trong , cng nh bng cch pht trin cc th ch n
(impicit) v hin (explicit) dn dt s tng tc ca cc thnh vin trong t
chc.
Nu cc nhm c t chc phi i mt vi cnh tranh t bn ngoi, buc chng
phi iu chnh theo nhng thay i v thch thc bn ngoi, th trt t t chc
(organisational order) khng th cng nhc v tr thnh mt tr ngi cho vic tn
dng nhng c hi mi (mc 8.1). Nh vy, c th xem cc t chc kinh t l
nhng dn xp x hi to thun li cho cc dng thng tin, phc v qu trnh thu
thp, th nghim v khai thc tri thc, ng thi tho mn kht vng khch ng
v tng tc x hi.
Khi nim then cht

Trong Chng 2, t chc c nh ngha l s dn xp ngun lc sn xut c
mc ch v tng i bn vng, n c phi hp mt mc nht nh bi
mt (hay mt s) ngi lnh o trong mt trt t th bc. Thng thng, cc mi
quan h v ngha v c m t khng y .
Cc t chc kinh t (economic organisation) c th, chng hn, l nhng doanh
nghip sn xut, chng la chn vic theo ui kh nng sinh li lm mc tiu
ca mnh v l cu ni gia th trng u vo v th trng u ra, iu ny i
hi s hp tc t nguyn thng qua hp ng vi nhng ngi nm ngoi t
chc. Cc t chc chnh tr (political organisation) c to ra bng ch chnh
tr v do c th p buc ngi khc phi tng tc vi n.
T chc kinh t mang nhiu hnh thc khc nhau. V d quen thuc nht c l l
doanh nghip hp nht (incorporated firm), m ngy nay thng l mt dn xp
tng i bn vng nhm theo ui mt mc tiu m no y, chng hn tm
kim li nhun. Tuy vy, cc t chc kinh t tm thi cng kh ph bin. Chng
hn, chng c th c thnh lp nhm mc ch duy nht l xy dng mt cy
cu hay pht trin h tng mt khu t; chng b gii th sau khi hon thnh
nhim v. Nhng hnh thc khc ca t chc kinh t m, t nguyn l cc doanh
nghip gia nh (family firm), hip hi thng mi (trade association), cu lc b
(club), hp tc x (cooperative), nghip on (trade union), t chc tn thc (trust)
v hi tng thn tng i (mutual benefit societyi). Chng cng chia s c im
chung l chng tp hp mt s ngun lc li nhm theo ui mt mc ch chung
v hnh thnh nn mt b iu l, chng hn nhng quy nh v nhim v ca ch
tch v th k.
i
Hi tng thn tng i l mt t chc hay hip hi t nguyn, c thnh lp nhm h tr ln nhau hay
cung cp phc li cho cc thnh vin. (ND)
266
Nhng vn c bn i vi bt k mt t chc kinh t no l: Ai l ngi c

gi phn li nhun cn li hay phi gnh chu khon thua l kh d? Li l c
phn b nh th no nu t chc thuc s hu ca hai i tc tr ln? Cc vn
tip theo s l: Ai l ngi kim sot hot ng ca t chc, c trong ngn hn ln
di hn? Cc ch s hu kim sot ban gim c nh th no, nu quyn s hu
v b my qun l tch ri nhau?
Rt nhiu hnh thc php l c pht trin gii quyt nhng vn ca cc
t chc kinh t t nguyn. Cc doanh nghip do ch s hu qun l (owner-
managed firm) v cc cng ty hp doanh (partnership) c th chu ton b trch
nhim v hn nh ca cc ch s hu. Mt cch la chn khc, trch nhim i
vi ngha v hp ng c th c php lut gii hn trong phm vi ngun vn
ca t chc (cng ty trch nhim hu hn limited liability company). Mt s t
chc kinh t c th l phi li nhun, chng lm tiu bin gi tr thng d kh d
bng cch h gi bn, b sung thm cc dch v hoc tng mc chi tr cho cc yu
t sn xut m chng khai thc. Cc t chc khc c th gp chung nhng ngun
lc hu hn ca rt nhiu i tc nhm theo ui mt mc ch ti chnh chung,
chng hn nh bo him trc nhng ri ro nht nh, hoc tit kim v u t
chung (hi tng tr, hi kongxi trong cc cng ng ngi Hoa, t chc tn
thc). Song nhng t chc khc li khng ch gp chung ngun vn m cn c
nhng quyn li i vi lao ng, tri thc v t ai ca cc ch s hu nhm
theo ui mt mc ch c th (hp tc x). Mt s t chc c thnh lp theo
lut truyn thng (traditional law) v t php (private law); s khc li chu s
iu chnh nng n ca lut thnh vn (statute law) v nm di s gim st chnh
thc ca cc c quan chnh ph.
Chi ph giao dch v cc t chc

Tht d hnh dung l nh sn xut c th mua ton b u vo m mnh cn trn
th trng. Xt trn l thuyt, lc lng lao ng mi ngy c th thu c trn
th trng lao ng, ton b ngun vn c th vay mn theo k hn, tng s
lng u vo c th mua ring, v ton b u ra c th em bn trn th trng
m. Song nh Ronald Coase ([1937] 1952) tng khm ph trong thp nin 1930
(xem mc 7.4) cch thc dn xp ngun lc sn xut nh th s gy ra chi ph
giao dch v cng ln. Nu ch da vo nhng hp ng mt ln (one-off
contract), chi ph thng tin s rt ln; trong tng trng hp, hp ng mi s
phi c thng lng, gim st v ch ti. y l l do ti sao hot ng sn
xut lp i lp li thng c phi hp trong phm vi cc t chc m ngi ta
gi l doanh nghip: chng kt hp cc ngun lc ch yu mt cch tng i
bn vng bng cch tham gia vo cc hp ng quan h (relational contract) v
chng hot ng nhm theo ui mt (hay mt s) mc ch chung. Nhng dn
xp tng i lu di nh th, vn to ra nhng lin minh bn vng ca cc
quyn ti sn, c th gim bt quyn t do ca c nhn trong vic nh ot
quyn ti sn ca mnh ti mi thi im, song do cc cam kt i vi t chc
gip tit gim chi ph giao dch nn chng li nng cao gi tr ca cc quyn ti
sn.1 V vy, mong mun c c lp y v hon ton thot khi mi cam
267
kt ca mt ngi c xu hng phi tr gi bng mc hiu qu trong vic t

mc ch ca anh ta v to ra thu nhp cho anh ta (Milgrom & Roberts, 1992).
Tnh c th ca ti sn
Oliver Williamson (1985) hng s ch vo mt kha cnh lin quan n s tn
ti ca doanh nghip: ch s hu ngun vn, tri thc cng cc ngun lc khc v
nhng l do k thut thng buc phi giao ph ngun lc ca mnh mt cch lu
di v khng th o ngc di nhng hnh thi c th (tnh c th ca ti sn
asset specificity). Ch s hu ngun vn ti chnh qua bin ti sn ca mnh
thnh hng ho t bn c th, ging nh bt h chuyn ho sang mt hnh th
c nh khi nng thnh bnh. Cc ch s hu ca mt cng ty sau khi u t
ngun vn ca mnh vo nh ca v thit b th khng th d dng rt ra khi
nhng hng mc u t ny. H cng thu nhn nhng tri thc c th gi tr m
h ch c th s dng khi vn tip tc hot ng trong nhng lnh vc c th
(tnh c th ca ngun vn con ngi human capital specificity). Cc khon
u t ny s ch to ra li nhun k vng nu nhng ti sn c th vn hnh
bnh thng trong mt khong thi gian di. Tuy nhin, ch s hu ca nhng
ngun lc b tr khc, chng hn nh lc lng lao ng lnh ngh, c th li
mun khai thc tnh trng thiu kh nng linh hot (inflexibility) ca ch s hu
ngun vn cng nhng ngi nm tri thc c th bng cch gy ch tc (hold-
up) cho qu trnh vn hnh v p buc h phi chi nhiu tin hn. y l trng
hp m nhng ngi nm quyn lc tm cch khai thc quyn lc v i tc ca
mnh khng c kh nng thay th hay trn trnh (ri b, xem mc 5.4). Bt c
u m hin tng tp trung quyn lc nh th tr nn ph bin v khng th b
loi tr mt cch ng tin cy bng cc th ch bn trong v bn ngoi, ngi ta
cng u c l do rng buc ch s hu ca nhng ngun lc b tr vo t
chc. Trong nhiu trng hp, y thm ch cn l iu kin tin quyt tin
hnh mt phi v u t c th. Chng hn, cc ch s hu t bn c th ch u t
vo mt nh my luyn nhm hay thp nu h c th m bo cc dng u vo
bng cch ginh s kim sot trc tip v mt t chc i vi cc ngun nng
lng v qung th. Trong nhng trng hp nh th, l do kt hp cc quyn
ti sn trong mt t chc l nhm trnh ri ro, hay ni cch khc, mong mun
gim bt bt trc v tit kim chi ph thng tin bng cch to ra mt trt t c t
chc v ng tin cy hn.
S cn thit phi xem xt tnh c th ca ti sn da trn ba iu kin gn vi
nhau (Williamson, 1985):
(a) mi ngi ch c thng tin hu hn, kht vng hu hn, v do vy hnh x
vi tnh duy l b buc (bounded rationality);
(b) con ngi mang bn cht c hi, tr phi b ngn chn bng cc th ch;
(c) mt s ngi nm gi nhng ti sn vi tnh c th ni bt.
Trong ba iu kin ny, nhng l hng trong cc hp ng quan h c th b
nhng c nhn c hi ch ngha khai thc, gy phng hi cho ch s hu ca
nhng ti sn c th, nhng ngi khng c la chn ng gi no khc thay
i hnh thc s dng ti sn ca mnh.
268
Vic th nghim xem liu cc gi thuyt ny c lun ph hp hay khng cn

ph thuc vo truyn thng v bi cnh x hi rng ln hn. Ch ngha c hi
thng xuyn b kim sot bng cc th ch bn ngoi (php lut) v cc th ch
bn trong ca cng ng ni chung (cc quy tc lun l, tp qun). Trong nhiu
cng ng, nhng ngi tng tc vi nhau c tm nhn di hn v khng hnh
x c hi ch ngha theo kiu tn cuc. H hiu s hng thnh ca mnh ph
thuc vo qu trnh tng tc lin tc, cng c li v theo quy tc, cng nh vo
s tin tng v thin (Flew, trong tc phm do Radnitzky ch bin, 1997, trang
107-124). Ngi ta cng khng r l liu cc nh lnh o t chc c lun kh d
lng trc chi ph v li ch tng lai ca vic mua u vo trn th trng so
vi hnh thc rng buc nhng ngun cung ny vo trong phm vi t chc hay
khng. Bi ton tri thc lun hin hu khin cho vic nh gi nh th tr nn
phc tp, bi t l chi ph (cost ratio) thay i nh s tin ho k thut v th ch.
V vy, nhng kt lun rt ra t m hnh Williamsoni (Williamson model) v cch
thc thc hin chnh sch cng tc l, cn cho php tch hp dc (vertical
integrationii) v li ch ca hiu sut ton cc (overall efficiency) dng nh li
da trn nhng c s m h, nht l ci tng cho rng ngi ta lun c th bit
kt qu ton cc ca nhng dn xp thay th.2
Khi nim then cht

Quan nim putty-clay v s tch lu ti sn vn (putty-clayiii concept of capital
formation) cp n thc t l mi ngi tit kim cc ti sn tin t (thng
gi l ngun vn) v chng c th c s dng di rt nhiu hnh thc thay th
nhau. Ging nh putty, ngun vn th d thay th. Song hnh vi u t vo nhng
hng ho t bn c th li gn ngun vn vo mt hnh thi c nh (c th ni
l nung t st). Chi ph rt ra khi hng ho t bn c th thng l cao, v th
ch s hu ngun vn tr nn d tn thng trc hnh vi s dng quyn lc ca
ch s hu cc yu t sn xut b tr v c cho l d thay th hn.
Tnh c th ca ti sn (asset specificity) l mt trng thi ca ti sn sn xut
(productive asset) chng hn mt hng mc thit b t bn hay mt tri thc
chuyn mn ho khng cho php n chuyn sang nhng hnh thc s dng
khc. Ch s hu ca nhng ti sn c th khng th rt chn ra khi v v
th phi i mt vi s lm dng quyn lc, y l tnh trng ch tc hot ng do
cc yu t sn xut b tr gy ra. Chng hn, ch my bay da vo phi cng
to ra li nhun v c th buc phi tng lng do phi cng nh cng. iu ny
gii thch ti sao ch s hu nhng ti sn c th li thng rt quan tm ti
chuyn rng buc nh cung cp cc u vo b tr vo t chc (hoc a ra
nhng bin php kim sot mang tnh th ch mnh m).
i
Oliver Eaton Williamson (1932 - ) nh kinh t hc ngi M. Nm 2009, ng c trao gii Nobel Kinh
t nh phn tch v qun l kinh t, c bit l v nhng gii hn ca doanh nghip.
ii
Trong kinh t hc v m v qun l, thut ng tch hp dc ch vic sp nhp cc cng ty sn xut nhng
sn phm khc nhau m chng li kt hp vi nhau tho mn mt nhu cu no ; phn bit vi tch hp
ngang (horizontal integration), l vic sp nhp cc cng ty cng sn xut mt loi sn phm. (ND)
iii
Putty: mat-tt; clay: t st. (ND)
269
H thng th bc v s lnh o
nh ngha v t chc lun cha ng mt yu t cu thnh l n c mt hoc
mt s mc ch (mc tiu) gip on kt cc thnh vin li. Mc tiu c th l do
cc nh lnh o ch ng thit lp hoc bt ngun t s tham vn v quyt nh
tp th ca cc thnh vin. Trn phng din , s phi hp trong t chc lun
khc vi s phi hp gia cc ch th c lp trn th trng. Trn th trng,
khng mt mc tiu no c thit lp t trc (ex ante) v t bn ngoi cho cc
thnh vin; nhng con ngi vi ng c t thn phi hp c vi nhau nh ci
qu trnh th trng mang tnh tin ho gi l th sai (trial and error). L li t
chc (organisational behaviour) c to ra theo ui t nht l mc no
mt hoc mt s mc tiu tin nh.
nh ngha v t chc kinh t t nhn cn cha ng yu t tnh bn vng
(durability) qua thi gian: y c s chung sc lu di ca cc quyn ti sn v
ngun vn, lao ng, b quyt v t ai (Vanberg, 1992). Cc cng ty c phn
u tin Chu u thi k Phc hng c dng ln trong mt khong thi gian
hu hn bi cc thng nhn cng gp chung vn v, c th, c tri thc ln lao
ng ca chnh h. Cc quyn ti sn i vi nhng ngun lc b tr th mua trn
th trng; chng hn, thu th th thu, cn cc mt hng bun bn th mua.
Ging nh cc d n c thi hn trong lnh vc bt ng sn ngy nay, h tham
gia vo nhng hp ng thiu hon chnh nhm mc ch khai thc mt thng
v c th, chng hn vn chuyn mt tu gia v t Phng ng. Sau chuyn hi
trnh, h chia s li nhun (hay thua l) nh thng nht trong iu l cng ty v
gii th cng ty c phn. V th, nhiu trong s nhng cng ty c phn u tin li
ch tn ti trong khong thi gian ca mt d n c th. Ngy nay, a s t chc
kinh t u d nh l tn ti lu di.
Khi nim t chc cng bao hm nim v hot ng phi hp theo mt k
hoch phn giao nhim v c th. iu ny i hi mt quyt nh no lin
quan n chuyn ai l ngi nm quyn ti cao trong cng tc hoch nh, ch
huy v kim sot ti thiu mt s mt hot ng ca t chc, ng thi n hm
mt kiu h thng th bc no . Kha cnh h thng th bc c th ni bt (s
l thuc mnh m [strong subordination]: t chc a tng phc tp [complex
multilevel organisation]) hoc m nht (trch nhim t gic cao ca cc thnh
vin: t chc phng [flat organisationi]). Trong bt k trng hp no, khng phi
mt hot ng no ca t chc cng u c th tr nh v iu khin c, v th
cc quy tc ng vai tr quan trng trong khu phi hp ni b. Do , khi bn v
cc t chc, chng ta li cn phn bit gia nhng ch th (hay hng dn, mnh
lnh, quy nh) gip to ra trt t ni v bng cch phn giao nhim v, mc tiu
v chc nng c th cho nhng ngi i din (agent), vi cc quy tc ng x
chung gip to dng trt t t pht (Vanberg, 1992, trang 244-245; xem thm
mc 5.1). Vic ng gp cc ngun lc di s kim sot chung phi da trn
mt bn iu l c bn (tp hp nhng quy tc khi qut v cch thc tin hnh
i
Cn gi l t chc theo chiu ngang (horizontal organisation), cp n kiu c cu t chc vi t hoc
khng c nc qun l trung gian no gia nhn vin v ban gim c. tng y l nhng cng nhn
qua o to bi bn s lm vic nng sut hn khi h c tham gia trc tip hn vo qu trnh ra quyt
nh, thay v chu s gim st cht ch ca nhiu tng nc qun l. (ND)
270
cng vic v thay i quy tc) nhm rng buc tng ch ngun lc hnh thnh
nn t chc (sd, trang 239-241).
Nhng quy tc khi qut khch l cc thnh vin a ra nhn nh v sng kin
c lp trong t chc, trong khi mnh lnh li da trn quyn lc v s l thuc.
Cc quy tc ni b t chc thng chu s rng buc ca iu l t chc, chng
dn dt vic s dng cc ngun lc chung cng nh vic phn phi thnh qu
chung cho cc ch s hu khc nhau, nhng ngi ng gp ngun lc. u
m cc quy tc khng rng buc nhng ngi lnh o t chc, cn c ch
cho nhng quyt nh tu . Nu thiu s thc hnh thn trng, iu ny c th s
ph v trt t trong u ca cc thnh vin t chc, ng thi lm xi mn nng
sut v lng trung thnh ca h.
Tnh trng ni bt hay m nht ca cc yu t mnh lnh theo kiu th bc
(hierarchical command elements) trong mt t chc kinh doanh c nh hng to
ln n hiu qu hot ng v kh nng linh hot ca n (xem mc 9.3 di y).
Vic da nhiu vo mnh lnh theo th bc c th cao tm quan trng ca tnh
c kt v s phi hp cht ch, song n li thng mu thun vi gii hn tri thc
t pha nhng ngi lnh o v gii hn nhn thc t pha cc thuc cp. Cc c
cu mnh lnh thng i hi c ch kim sot, o lng v gim st tn km. S
da dm nhiu vo mnh lnh cn c th lm xi mn lng nhit tnh v sc sng
to ca cc thnh vin t chc trong cng vic. Nhng vn ny c chiu hng
tr nn nng n hn trong mt th gii phc tp v hay thay i; v th, vic h
thp tm quan trng ca mnh lnh v h thng th bc ng thi pht huy cc
bin php gip to dng trt t bn trong thng em li li th cnh tranh.
Nhng nh lnh o kinh doanh no phi xoay x trong mt mi trng thay i
nhanh thng khm ph ra rng c ch kim sot s tr nn hu hiu hn khi n
c thc hin bng nhng quy tc ph thng, em n cho cc thnh vin v cc
nhm trc thuc nhng ch dn khi qut. Hn th, chng cho php cc thnh
vin thc y mc ch chung ca cng ty. V vy, cc t chc kinh doanh hin
i thng ch trng cng tc o to k nng phn xt v c gng khch l cc
thnh vin bng cch lm cho h thm nhun vn ho kinh doanh (business
culture), tc l, nhng mc tiu v quy tc chung ca t chc (Kreps, 1990).
Chng khuyn khch h thng th bc theo chiu ngang (flat hierarchy), s chung
sc (teamwork) v s tng thng cho thnh tch cnh tranh ni b. Ngy nay,
phong cch qun l ny thng c xem l ph hp hn so vi cc h thng th
bc, b my t chc hnh chp (pyramid-climbingi), s phc tng mnh lnh v
tnh trng ph thuc vo cc bin php kim sot cht ch.
Cc t chc kinh t (doanh nghip) c xu hng c c cu, phi hp v lnh
o bi cc ch s hu ca chnh yu t sn xut gy cn tr cho tng trng. H
c thng thit k t chc, thu np quyn (right) i vi cc ngun lc khc v
kim sot vic s dng ton b cc yu t sn xut. Nhng g cu thnh nn yu
t gy cn tr cho tng trng li thay i cng vi thi gian v hon cnh. Nu
s an ton ca tnh mng v ti sn l iu gy cn tr cho tng trng kinh t do
s bt cp ca cc th ch c bn, cc t chc kinh t s c xu hng chu s lnh
i
T chc hay h thng m cp cng cao th cng t ngi. (ND)
271
o ca nhng ngi gip m bo an ninh. Thc t ny tng din ra thng

xuyn di ch phong kin Chu u v ngy nay vn ang din ra ti mt s
khu vc thuc th gii th ba cng nh nc Nga hu cng sn. Mt khi cc th
ch trong ton cng ng gip bo m an ton cho tnh mng v ti sn, nh
Chu u thi hu Trung c, ngun vn li c chiu hng gy cn tr tng
trng, v vy gii ch t bn thng kim sot cc t chc kinh t v thu cc
ngun lc khc (ch ngha t bn). Trong nhng ngnh ngh m lc lng lao
ng gy cn tr cho vic m rng hot ng kinh doanh bt k v lao ng
khan him hay do nhng rng buc nhn to khin cung lao ng b hn ch i
din ca ngi lao ng thng kim sot cc t chc kinh t (ngi lao ng
tham gia vo qu trnh ra quyt nh cng ban gim c worker
codetermination).
Gn y, mt s loi hnh doanh nghip mi li ang c iu hnh bi ch
nhn ca tri thc qu him, h vay mn vn v thu lao ng; chng hn, mt s
nh thit k thi trang v phn mm my tnh ti nng thnh lp cc t chc kinh
doanh ca mnh, hay mt s d n phim v nh ht nm di s qun l ca
nhng ngi sao ni ting. Trong trng hp m nhng th ch bt cp khin cho
kh nng tip cn th trng (market access) tr thnh ro cn i vi nhu cu m
rng hot ng kinh doanh, ngi thnh lp doanh nghip thng l nhng doanh
nhn c kh nng tip cn th trng, chng hn nhng ngi c th kim c
giy php thng qua cc mi quan h chnh tr.3
Khi nim then cht

Quyn lc (authority) l quyn (right) v lc (power) p t s phc tng, tc l,
bt buc thuc cp tun theo ch dn. Quyn lc c th l ton din (v cho php
quyt nh tu ) hoc b gii hn bng cc th ch trong phm vi nhng tnh
hung c th (ng x theo quy tc).
Ch th (directive) l hng dn chi tit mang tnh quy nh i vi hnh ng c
th. Ch th khng c ch cho quyt nh t do, t chu trch nhim. Ch th c xu
hng nh gi thp s tin tng i vi thuc cp v kh nng phn xt ca h,
ng thi i hi nhiu tri thc t pha ngi ra ch th.
S gp chung ngun lc [pooling of resources] (cc quyn ti sn) din ra khi
chi ph giao dch th trng c k vng l s cao hn chi ph t chc kt hp
cc yu t sn xut.
9.2 Chi ph t chc, hp ng quan h v ri ro ch tc

Khi mi ngi phi hp vi nhau trong phm vi t chc, iu ny gy ra chi ph
t chc, tng t nh s phi hp trn th trng gy ra chi ph giao dch (mc
7.4). Nh chng ta ch ra, chi ph t chc c th thng thp hn chi ph giao
dch phc v cho vic phi hp nhng hot ng tng t thng qua th
trng, v t chc to ra trt t bn vng hn cho cc ch th khc nhau v nhiu
272
giao dch ni b l th tc lp i lp li (repetitive routine), em li c hi hng

li t hin tng kinh t quy m.
Ni chung, nhng ngi thnh lp doanh nghip phi chu chi ph c nh (v,
mt khi b ra, tr thnh chi ph chm sunk cost) cho vic tm kim thng tin
khi h tr tnh v thnh lp t chc, v chu nhng chi ph lp i lp li khi h
iu hnh t chc: thng tin lin lc vi ngi cng tc, (ti) m phn cc v
chuyn nhng v giao dch, gim st hot ng ca nhng i din khc nhau,
v trng pht nhng thnh vin lm vic khng t yu cu.
Chi ph t chc v s lnh o

Ngh thut lnh o t chc lin quan cht ch n vic duy tr chi ph t chc
ni b mc thp. N c mi quan h mt thit vi vic (a) thu thp thng tin
chun xc v mi kha cnh trong hot ng ca t chc, v (b) lm cho cc thng
tin tr nn nht qun. N cng lin quan nhiu n cch thc trnh mu thun
v bt ng gia nhng ngi cng tc v vic gii quyt mu thun tim tng.
Nhn thc v mc tiu chung v, nh chng ta cp, p lc cnh tranh bn
ngoi c th to thun li ln cho nhim v lnh o. Nu ngi lnh o trung
thnh vi cc quy tc minh bch trong hnh ng ca mnh v trnh nhng quyt
nh tu , h s to dng c danh ting v c tnh ng tin cy. Lc ,
nhng ngi ng h s nh ng nh lnh o ca mnh vi ci trt t bn trong
d tin on. Mt hnh nh nh vy s gip tit kim chi ph tm kim thng tin
cn thit. N tr thnh th ngun vn gi tr gip tit kim chi ph t chc
(Milgrom & Roberts, 1992, trang 89-99). S tin tng tr nn c bit c gi tr
khi nhng hot ng thng l khng th tip tc do t chc phi tri qua bin
ng v c cu. Lc , iu c bit quan trng l tt c nhng ai phi hp vi
nhau u nm c mc tiu chin lc chung (mc tiu quan trng nht) vt
ln trn nhng chi tit chin thut. Napoleon tng cp n kha cnh ny trong
ngh thut lnh o khi ng yu cu mi chin s u cn phi mang theo cy
gy thng ch trong ba-l ca mnh.
S pha trn gia vic da vo cc ch th v vic da vo cc quy tc ph thng
nh hng rt ln n chi ph iu hnh t chc. Tuy nhin, s pha trn kh d li
ph thuc vo cht lng i ng. Cc thnh vin a dng cng c gio dc,
o to v khch l tt hn, cc quy tc chung cng gp phn to ra nhiu li th
cnh tranh hn so vi nhng t chc vn ph thuc nng n vo mnh lnh tnh
th. Li th tng i ca phong cch qun l ch trng s phi hp theo quy tc
cng tng ln cng mc phc tp ca nhim v sn xut. Chng hn, hot
ng sn xut i tr mt sn phm cng nghip theo dy chuyn rt c th s
c phi hp mc chi ph thp nht nu ngi ta da vo mt s c nh,
vo mnh lnh v s gim st cht ch. Phong cch qun l tng tr nn ni
ting vi tn gi phng thc Taylor (Taylorism), theo tn ca k s ngi M
Frederick Winslow Taylor (1856-1915), ngi c l tr thnh bc thy qun
l u tin ca th gii hin i.
Tri li, hnh thc khon sn phm (piecework) v s thay i mau l trn th
trng i hi nhng phn ng phc tp v hay thay i t i ng nhn s c k
273
nng v tn tu, nhng ngi hnh x y trch nhim trong khun kh cc th

ch ni b doanh nghip. Khi cc sn phm v dch v phi lm theo yu cu c
th, vic da vo mnh lnh v s gim st cht s ch lm suy yu nhit huyt
ca nhng ngi cng tc trong vic hon thnh nhim v mt cch t pht v
chia s thng tin vi lnh o. Trong nhng t chc vn da nhiu vo c ch
phi hp theo quy tc, i khi vic cho php cc thnh vin phm li hay mo
him vi th nghim ca mnh li hu ch v iu rt c th s lm pht l
nhng thng tin hu ch mi. Nhng nhn xt chng trc v s i mi trn
th trng v nhng phm vi t do c bo v bng quy tc (rule-protected
domains of freedom) cng c th p dng cho vic s dng thng tin bn trong
cc t chc.
Nh vy, bi ton tri thc l thch thc ch yu i vi mi t chc. Ngh thut
lnh o lin quan cht ch n vic gii bi ton ny. Nu tri thc hon ho tn
ti, ngi ta s t cn ti cng tc qun l. y l mt trong nhng l do gii thch
ti sao nhiu ni dung ging dy v qun l cng nh nhiu kho o to v qun
tr kinh doanh li khng tha nhn cc m hnh ca kinh t hc tn c in, vn
vn da trn gi thuyt tri thc hon ho: nu gi thuyt tri thc hon ho l ng
th nhim v qun l gn nh l tha (Dahmn v cng s, 1994).
Tch hp v out-sourcing
Mt phn ng k trong khu phi hp cc yu t sn xut c th thc hin hoc
trc hoc sau khi hot ng sn xut din ra. Cc t chc vn da vo vic lp
k hoch t trc (ex ante planning) nhiu hn mc m s phi hp thng qua
qu trnh th trng din ra trong thc t. V vy, ngi lnh o t chc thng
xuyn phi nh gi l cng vic no s c phi hp nh mt phn thit yu
trong t chc v cng vic no th nn thu thu ph (subcontracting). Nguyn tc
chung y l so snh chi ph giao dch d kin trn th trng vi chi ph t
chc d kin. T l so snh ny l mt hm (function), trong s nhng hm khc,
v cht lng ca cc th ch th trng v v cng ngh. u m cc th ch
th trng yu km v gy ra chi ph giao dch cao, chng hn do khu iu tit,
lp php v t php yu km, ngi ta c th nhn ra xu hng tch hp
nhiu hot ng di s kim sot ca t chc. Chng hn, mc tch hp dc
(vertical integration) cao l c trng ca cc nn kinh t chu s iu tit nng
n, th trng ca nhiu u vo khng c php pht trin v cc mc gi
ch thc khng c thit lp, do vy nhiu thng tin gi tr khng bao gi c
thng t (communiacate). Tri li, nhng nn kinh t vn hnh tt li to ra
nhiu nh thu ph chuyn mn ho (specialised subcontractori) m cc nh sn
xut c th ph thc cho h nhng nhim v c th, m mt nhim v khng
km quan trng y l thu thp thng tin. Chng hn, ngnh ti chnh hnh
thnh cc nh thu ph chuyn mn ho cho cc ngn hng tit kim v u t
ln nhng t chc lin quan n ri ro ngoi hi (foreign-exchange risk), tin
i
Nh thu ph: Mt c nhn hay t chc kinh doanh k kt hp ng thc hin mt phn hay ton b ngha
v ca mt hp ng khc. (ND)
274
qua m (overnight moneyi), th trng k hn (forward marketii), quyn chn

(optioniii), bo him, cc vn php l v nhiu kha cnh chuyn mn ho khc
ca th trng vn. Mt v d khc l cc nh thu xy dng vn da vo cc th
trng chuyn ngnh mua h thng in nc, c t vn v khu x l
tnh in v x l cht thi, v cch phi mu v v an ton xy dng, v.v.
Chi ph tng i ca cng tc t chc v vic giao kt hp ng cng chu nh
hng ca cng ngh. Sut mt thi gian kh di, s pht trin ca my tnh ch
(mainframe computer) to ra li th cho cc t chc quy m ln. Trong nhng
nm 1960 v 1970, my tnh xut hin nh nhng c my ln, khng th chia
tch, c kh nng x l khi lng thng tin chun ho khng l, do t chc
v chnh quyn quy m ln c li th cnh tranh. Thc t ny khuyn khch vic
tch hp ngy cng nhiu hot ng vo trong khun kh ca cc t chc ln.
Song t cui nhng nm 1970, cng ngh chuyn sang kh nng tnh ton phi
tp trung v linh hot, cc phn mm tin li cho ngi dng v cc phng tin
thng tin lin lc thun tin, chi ph thp. iu ny em n cho cc ch doanh
nghip quy m nh nhng cng c khai thc tt hn nhng k nng v b
quyt phi tp trung, chuyn mn ho cao ca mnh. Hp ng thu ngoi
(contracting out) thng xuyn tr thnh la chn r hn, v cc mng li my
tnh kt ni gip h thp chi ph giao dch v cng ngh vin thng r hn to
iu kin cho s thng tin lin lc gia ngi mua vi nh cung cp u vo din
ra thng xuyn cng cao. Khng phi ngu nhin m iu ny to ra v
s ngch th trng mi cng nh gia tng hot ng out-sourcing v to lp
mng li. Chng hn, ngnh cng nghip t cng ngy cng s dng nhiu nh
thu ph nhm pht trin v sn xut cc loi linh kin xe hi chuyn mn ho,
cn n th tp trung vo khu lp rp. Cc mng li my tnh cho php giao hng
ng lc (just-in-time delivery), cho php chia s mnh m tri thc k thut
chuyn su gia cc doanh nghip c lp (s hnh thnh mng li
networking, cc lin minh sn xut productive alliances). Nhng th trng
hon ton mi xut hin nhm h tr cho cc t chc ln v cc u vo v thng
tin chuyn mn ho. Tp trung vo lnh vc kinh doanh ct li tr thnh khu
hiu trong cc t chc kinh doanh. iu ny li thng ng hnh vi nhng c
cu qun l ni b phng hn, t phc tp hn, km tnh th bc hn v km theo
l khuynh hng khuyn khch hot ng cnh tranh gia cc nhm tng i
t ch trong cng doanh nghip. Trong cc t chc chnh ph, s thay i tng
t v t l chi ph m ng cho hot ng out-sourcing v t nhn ho
(Drucker, 1993; Naisbitt, 1994; Bickenbach & Soltwedel, 1995; Siebert, 1995).
Vic chuyn sang da vo s phi hp trn th trng khin cho cc th ch ng
tin cy v mc chi ph giao dch thp tr nn c bit quan trng. Chng hnh
thnh nn ngun vn x hi (social capital), loi ngun vn c kh nng khin
cho mt nn kinh t tr nn cnh tranh hn trn trng quc t so vi cc nn
i
Tin giao dch trn th trng lin ngn hng gia ngn hng c tin nhn ri v ngn hng thiu tin tm
thi. (ND)
ii
Th trng ti chnh m ngi ta tham gia vo nhng hp ng mua bn hng ho v chng khon
xc nh trc mc gi v thi hn giao hng trong tng lai. (ND)
iii
Quyn chn mua hoc bn mt hng ho no , c bit l chng khon, mc gi c nh trong mt
khong thi gian hu hn. (ND)
275
kinh t m mi trng th ch thiu r rng v tn km. Cng ging nh s

cn thit phi tit gim chi ph giao dch bng cc chnh sch cng thch hp v
bng cch pht trin cc quy tc o c kinh doanh ph hp, s quan tm nhiu
hn n kinh t hc th ch, iu m chng ta cp trong Chng 1, c mi
lin h mt thit vi s thay i ny.
Hp ng quan h r rng v hp ng quan h ngm nh

Hnh thc hp ng mt ln (one-off contract) tng i km quan trng hn
trong cc nn kinh t phc tp hin i so vi hnh thc hp ng m hay hp
ng quan h. Nh chng ta nhn thy trong mc 7.4, hon cnh s thay i
theo thi gian, v th ngi ta khng th bao hm ht mi tnh hung kh d bng
nhng quy nh r rng trong hp ng. Hp ng quan h do thng cha
ng s hiu bit ngm nh v s cho v nhn (give & take) cng nh v cc
hnh pht. Cc hp ng quan h ngm nh (implicit relational contract) gip
thit lp nhng th ch lm nn vn ho cng ty (company culture) hay tinh
thn ng i (team spirit), chng duy tr chi ph thng tin v phi hp ni b
mc thp ng thi m bo mt phm vi t do ra quyt nh c lp cho nhng
ai hnh x trong khun kh quy tc . iu ny c ngha quan trng to ra
ng lc v thc y sc sng to, chuyn i t chc t thi phc tng v
chp nhn mc tiu mt cch n thun (kiu nh Xin ng hi ti, ti ch lm
vic y thi!) sang li ng x sng to to bo (creative-entrepreneurial
behaviour). Nhng bin php kim sot mang theo kiu th bc (hierarchical
controls) c th mu thun vi vic da vo hp ng quan h ngm nh
nhng ngi qu ham mun kim sot (control maniac) s lm tan bin ng lc
(motivation). Hp ng quan h r rng v hp ng quan h ngm nh ch xc
lp kh nng tin on (predictability) mt mc nht nh, chng bao hm
nhng iu khon gip x l nhng tnh hung kh d theo mt cch thc ph
thng v khng c th (chng hn, tho thun tm mt nh ti phn c lp trong
trng hp xy ra mu thun). Nhng mi quan h lu di ph thuc mnh m
vo cc th ch xc lp mt mc tin tng cho c hai bn hp ng.
Hp ng quan h gia cc ch s hu quyn ti sn trong cc yu t sn xut
khc nhau bin cc ch s hu cng ti sn ca h thnh mt phn ca t chc.
S rng buc c cng c bng ch ti dnh cho vic thc thi hp ng bt cp
(hp ng c th bao hm nhng hnh pht tho thun trc - chng hn nh
khng c chia s li nhun, bi thng do giao hng chm, hay mt nh hng
i vi cc quyt nh qun tr), bng hnh thc loi tr khi t chc v do
khng c chia s li nhun trong tng lai, hoc bng hnh pht theo quy nh
ca php lut bn ngoi.
Khi nim then cht

Chi ph t chc (organisation cost) l cc chi ph ngun lc nhm hoch nh,
thnh lp v iu hnh mt t chc. Chng bao gm chi ph c nh v khng th
thu hi (fixed, sunk cost) nhm tm kim thng tin v thit k t chc, v chi ph
276
bin i (variable cost) nhm phc v cho hot ng ca t chc. Chi ph bin i
bao gm cc chi ph nhm gim st hot ng ca nhng ngi cng tc theo
ngha v hp ng, thng bo nhng bt cp v phn x xung t ni b, v, nu
cn thit, p t nhng tiu chun tc nghip thng nht.
Hp ng quan h ngm nh (implicit relational contract) l s hiu bit ln
nhau v s cho v nhn (give & take) gia cc thnh vin ca mt t chc hay
mt nhm. Chng bao hm nhng dn xp th ch bn trong theo hng m, vn
nh hng nhiu mi quan h trao i dc (vertical exchange relationship) gia
cc ch s hu, ban lnh o v nhng ngi cng tc trong t chc, cng nh
mt s hot ng trao i ngang (horizontal exchange) gia nhng ngi cng tc
v gia cc nhm.
9.3 Quyn s hu v s kim sot: vn thn ch - i din trong kinh doanh

Tiu chun nh hnh ca mi t chc kinh t chnh l p n cho cu hi: Ai l
ngi th hng li nhun, mt khi ton b chi ph tho thun theo hp ng
c tr ra khi doanh thu, v ai l ngi phi gnh chu thua l? Chng ta gi
nhng ngi m cu hi trn cp n l thn ch (principal). Vn tip theo
s l: Nhng thn ch vn gnh chu ri ro c thc s trc tip kim sot t chc
cng hot ng c th ca n hay khng? y l ch trng tm v cng tc
qun tr tp on (corporate governancei) trong bt k t chc no. N ny sinh
mi khi cc thn ch ca t chc khng ch thn qun l ton b hot ng, c
bit l trong cc cng ty c phn, ni m cc ch s hu u thc cng vic qun
l hot ng kinh doanh hng ngy cho cc gim c iu hnh, nhng ngi
ng vai tr i din cho h. Cc gim c - i din (manager-agent) d nhin
gn gi vi cng vic nhiu hn v thng nm c thng tin v t chc tt hn
so vi cc thn ch.
Ch ngha c hi ngi i din

Nguy c hin hu trong tnh th ny l ngi i din c th hnh x theo kiu c
hi v t li ca bn thn m sao nhng li ch ca thn ch (mc 3.4). H c th
tm cch n trnh ri ro v n mnh sau nhng ban b cng knh thay v a ra
quyt nh ca mnh, ng thi la chn mt li sng thm lng, mc d thi
chp nhn ri ro v vic a ra nhng quyt nh thit thc c l s lm tng li
nhun cho cc thn ch. H c th dng ln nhng chc v trc thuc khng cn
thit hng bin h cho vic nhy ln mt v tr gim st. H c th tn hng li
tiu dng xa hoa ti ni lm vic (vic s dng cc phng tin kinh doanh v ti
sn cng ty cho mc ch c nhn; vn phng lm vic sang trng, tr s cng ty
honh trng; nhng cuc hi hp th v thng xuyn v nhng chuyn cng cn
khng cn thit; s u t qu mc vo trang thit b ri khng khai thc ht; vic
cp nht thng tin v o to k nng lm vic lc ny li c thu mua t bn
ngoi; vic chun b nhng bo co v b; nhng ba n tra thng xuyn cho
i
Qun tr tp on l tp hp cc quy trnh, tp qun, chnh sch, php lut v th ch tc ng n cch
thc iu hnh, qun l hay kim sot mt tp on. (ND)
277
nhn vin, v.v.). H c th chp nhn nhng chi ph c th trnh mc d chng

khng gp phn thc y nhng mc tiu quan trng nht ca t chc. V h c
th sn sng tho thun cho xong nhng i hi cao v lng bng v chp nhn
nhng dn xp tn km trong cc v kin, bi vic chng li mt cuc nh cng
hay bo v mt thch thc trc to n th chng ly g lm thoi mi v d gy
ri ro cho ban gim c. Biu hin thng thy ca ch ngha c hi ngi i
din l thi tm va lng (satisficing): iu chnh cc chun mc thnh tch
theo nhng kt qu thp km hn trong qu kh, thay v c gng hon thnh xut
sc nhng mc tiu nh hay mo him vi hnh vi sng to to bo nhm
vt qua tr ngi (mc 3.4).
Mt s hnh thc ca ch ngha c hi ngi i din cn vi phm quy nh ca
php lut (nh gian ln chng hn), nhng hnh thc khc th ch i ngc li
nhng chun mc ng x chung nh c tnh trung thc (honesty) v ng hn
(punctuality). Trong mi trng hp, vic pht hin v chng minh c ch
ngha c hi ngi i din c th l kh khn v tn km cho cc ch s hu.
Vn thn ch - i din c th ny sinh ngay khi ch s hu thu ngi khc.
Thm ch cc ng ch kim gim c cng gp kh khn trong vic gim st hot
ng ca ngi lm cng v buc h tun theo mc tiu ca t chc. V vy, mt
nhim v trng tm ca cng tc qun l l ngn nga hay hn ch th ch ngha
c hi nh th, bng cch thu thp thng tin y v hot ng ca nhng
ngi cng tc, chng hn, thng qua nhng cng c khuyn khch thch hp hay
s kt hp gia mnh lnh v cc quy tc ni b t chc. (V mt nghin cu
kho lun hu ch lin quan n vn thn ch - i din trong kinh doanh, xem
Arrow, 1985.)
Vn thn ch - i din c nghin cu c bit c th cho cng ty c
phn, ni m vic kim st hot ng hng ngy trn thc t, k c nhng la
chn chin lc quan trng u c ph thc cho cc gim c. Cc thn ch,
tc cc c ng, khng tham gia trc tip vo nhim v iu hnh t chc. Cc
gim c iu hnh c xu hng nm thng tin y hn v dnh lu cht ch
hn, do vy h c th hnh x v li ch ring m gy phng hi ti li ch ca
cc thn ch, nhng ngi vn nm t thng tin hn (Berle & Means, 1932).
Chng hn, ban gim c ca mt cng ty c phn c th sp xp hot ng kinh
doanh sao cho h t phi i mt vi nguy c b ui vic hoc tn hng li tiu
dng xa hoa ti ni lm vic. ng thi, h chp nhn mc li nhun thp, iu
b coi l i ngc li li ch ca cc thn ch. S tch bit gia quyn s hu v
s kim sot v th c kh nng gy ra chi ph thng tin v chi ph t chc cao.
Vn li cng thm phc tp bi thc t l cc c ng v c bit l cc nh
u t nh khng ng c b chi ph thng tin cn thit tm hiu xem cc
gim c c hnh x y tinh thn trch nhim v li ch ca mnh hay khng.
Vn thn ch - i din: gt chn Achilles ca ch ngha t bn?

Mt s nh phn tch di theo s tng trng v lan rng ca m hnh tp on
hin i (modern corporation) tng coi vn thn ch - i din l gt chn
Achilles ca h thng t bn ch ngha. H d on nhng gim c lun n
278
trnh ri ro s s dng ng vn ngy cng km, ng thi thi chng i cc

bin php kim sot chi ph, vn c li cho cc thn ch song li kh d ng
chm n mt s ngi i din, s ngy cng tng (Berle & Means, 1932). Mt
s nh quan st cn i n kt lun rng ch c s can thip bng cc cng c iu
tit v php l mnh m vo cng tc qun tr tp on (corporate governance)
mi c kh nng khc phc c vn thn ch - i din (Galbraith, 1967). S
khc li ch ra bi ton tri thc v bi ton ch ti (knowledge & enforcement
problems) khng th vt qua ca cc c quan cng quyn chuyn gim st tp
on (Demsetz, 1982, 1983, 1988, [1982] 1989). S nh quan st va nu cn e
s rng kh nng suy xt ca cc gim c trong vic chp nhn ri ro v tin
hnh i mi s chu nh hng nu cng tc qun tr tp on b kim sot cht
ch, v nhiu quyt nh qun l, theo ng bn cht, li nm ngoi kh nng phn
tch ca cc lut s, cc quan chc v nhng ngi khc, nhng k vn ch khn
ra khi s ri. Nu xt n bi ton tri thc th y tn ti nguy c tht bi
qun l thc s trong vic gim st cht ch cng tc qun tr tp on (corporate
governance).
Tuy nhin, nhng tp on nm di s iu hnh ca ban gim c ti a s
quc gia nc t bn ch ngha tin tin vn hot ng khng thua km mt cch
c h thng so vi cc doanh nghip do ch s hu qun l, v vy vn thn
ch - i din trong cng tc qun tr tp on r rng l t nghim trng hn so
vi mc hnh dung ban u. Trn thc t, kinh nghim cho thy l c mt s
phng tin mnh m gip hn ch ch ngha c hi ngi i din ca cc gim
c tp on (Jensen & Meckling, 1976, c bit trang 308-309; Jensen &
Ruback, 1983; Jensen, 1983):
(a) cc t chc kinh doanh hin i thit k c mt s th ch ni b cng ty
hu hiu gip ngn nga ch ngha c hi ngi qun l (manager
opportunism) v to ra nhng cng c khuyn khch cc gim c hnh x
v li ch ca ch s hu: thc hin ch kim ton ni b v kim ton bn
ngoi nh k nhm m bo tnh cng khai (openness) v trch nhim gii
trnh; p t cc quy nh v ngn sch; t chc cc cuc hp c ng v cc
ban kim ton phc v c ng; p dng ch lng bng khuyn khch;
thanh ton mt phn cho cc gim c bng c phiu cng ty; p dng nhim
k cng tc tu theo thnh tch. Nhng cng c ny to ra ci gi l chi ph
rng buc [bonding cost] (Jensen & Ruback, 1983, trang 325), song chng li
c chiu hng t tn km hn so vi khi cc gim c t ra yu km v t t
t li;
(b) cc th trng vn cnh tranh c xu hng nh gi u n hot ng ca
cc cng ty c phn: nhng c phiu t do chuyn nhng cho php cc ch
s hu rt ra hay tham gia vo cng ty vi mc chi ph thp v gi c phiu
phn nh nhng nh gi ny gn nh l hng ngy. Hn th, cc t chc ti
chnh vn nh gi i ng qun l mt cch chuyn nghip nh mt th dch
v khch hng dnh cho cc c ng, nht l khi cc cng ty tm cch huy
ng ngun ti chnh mi, iu ny thng chng chng th chy s phi by
ch ngha c hi ngi qun l;
279
(c) cc th trng thng tin chuyn mn ho mi cc chuyn gia phn tch cho
cc nh u t ln nh v bo ch kinh doanh cng gip tit gim chi ph
gim st cho cc thn ch, min l cc tp on phi bo co tnh hnh kinh
doanh ca mnh u n v y theo quy nh ca php lut (trch nhim
gii trnh accountability);
(d) cc th trng cnh tranh chuyn cung cp i ng gim c v qun l.
Chng c xu hng tng thng chc v v lng bng cao cho nhng
ngi i din no c ting l qun l trung thc v hiu qu. Nhng th
trng ny thng nhn c s h tr t cc th trng thng tin chuyn su
(specialist information market) v cc cng ty i din mi gii (agency),
chng hn di hnh thc cc cng ty sn tm nhn s cao cp cho cc tp
on;
(e) cc th trng dnh cho nhu cu kim sot tp on (i vi nhng doanh
nghip thnh t) tn ti phn ln cc nn kinh t t bn ch ngha: khi i
ng qun l ng nhim r rng l lm vic di chun mc th trng,
nhng ng ch mi s tip cn, cho gi tip qun (takeover bid) v ngh
sp nhp (vi thi thin ch hoc o p), ri dng ln i ng qun l mi
vi k vng l h s lm vic hiu qu hn. Cc gim c cng c th tm
cch mua s lng c phn chi phi (buy-out) nhm ti lp quyn kim
sot v quyn s hu. Chuyn tranh ginh quyn tip qun c th gy tn
km, song iu li c xu hng tng cng s kim sot ca ch s hu v
gim bt tn tht tim tng do b my qun l t li gy ra;4
(f) th trng sn phm cng phn nh hiu qu ca i ng qun l. Khi th
trng sn phm cha b c quyn ho, i ng qun l no hnh x c hi
ch ngha th sm mun g cng s nh mt th phn v y s l du hiu v
ch ngha c hi ca ban gim c. Cnh tranh trn th trng sn phm b
sung hon ho cho cnh tranh trn th trng vn v th trng nhn s qun
l nhm m bo rng li ch ca cc thn ch s c bo v.
Cnh tranh v nhng quy tc m bo cho thng tin minh bch s gip ci thin
s kim sot ca cc c ng bng cch n gin l tr thnh mt mi e do
tim tng v mt th khun php i vi cc gim c c thin hng c hi ch
ngha. Nh vy, p lc thng xuyn trong cuc chin tranh ginh th phn (m
chng ta bn ti trong Chng 8) gp phn tng thm quyn lc cho ch
doanh nghip v gim bt chi ph gim st cho h. Lc , cc bin php kim
sot trc tip tn km, km theo hnh pht dnh cho cc gim c c hi ch
ngha, vn cn phi thc hin song ch l ho hon thi. Vn thn ch - i
din trong cc cng ty c phn c xu hng tr nn nguy hi ch khi cc gim c
nhn c s bo tr chnh tr trc nhng thch thc kiu i vi a v ca
h, chng hn khi quc hi ban hnh lut nhm cn tr cc v cho gi tip qun
(takeover bid) hoc hn ch u t nc ngoi.
Trong cc n phm kinh t hc, nhng h qu t bi ton tri thc ca cc thn ch
lin quan n hnh vi ca ngi i din c hi ch ngha i khi c tho lun
di ci tn X-inefficiency. Leibenstein (1966)i tng cho rng nhng t chc kinh
i
Ngha l trong tc phm xut bn nm 1966 ca Leibenstein, chi tit phn Th mc Kho cu. (ND)
280
doanh no nm quyn lc th trng v khng b t vo tnh th cnh tranh gay

gt th u c xu hng km hiu qu trong vic theo ui mc tiu ca cc thn
ch v khng i mi nhiu nh nhng doanh nghip vn phi i mt vi cnh
tranh th trng nng ng. Nhng nghin cu rng ri v hin tng X-
inefficiency qua cng c thng ip khi qut ca phn ny, l, cc th
trng (sn phm v yu t sn xut) cnh tranh xung quanh mt doanh nghip
gip m bo rng li ch ca cc thn ch trong doanh nghip s c theo ui
m khng phi nhng mc tiu c hi ch ngha ca nhng ngi i din. Nh
vy, th trng cnh tranh c li cho gii ch t bn, d khng nht thit l v li
ch ca cc gim c v ngi lao ng trong doanh nghip.
Khi nim then cht

Vn thn ch - i din, nh nh ngha trong mc 3.4, c mt s ngi
coi l c bit ni r trong cc cng ty c phn (joint-stock company), ni cc
gim c vn kim sot hot ng kinh doanh cn cc thn ch nm gi c phn
li thng xa hot ng kinh doanh. Kinh nghim cho thy cnh tranh gip
ngn chn ch ngha c hi ngi qun l (manager opportunism): th trng c
phiu lin tc nh gi hiu qu hot ng ca cng ty, th trng nhn s qun l
tr lng cao cho nhng ngi hnh x v quyn li ca thn ch, v cc v cho
gi tip qun doanh nghip (takeover bids) gip kim sot cc gim c c hi
ch ngha.
Tiu dng ti ni lm vic (on-the-job consumption) l hin tng ph bin
trong nhng t chc kinh doanh no nm quyn lc th trng v c che chn
khi cnh tranh gay gt mt ngch th trng (xem Chng 8). Tiu dng ti
ni lm vic ging nh nhng kha cnh khc ca vn thn ch - i din
c hn ch bng cch t vo mi trng cnh tranh gay gt. Hin tng ny
cng din ra trong cng tc qun l cc c quan chnh quyn (Chng 10).
X-inefficiency m t hin tng m cc bin php kim sot chi ph th yu
km, thi chp nhn ri ro th suy gim, v tiu dng ti ni lm vic li ph
bin; hin tng ny c th xy ra trong nhng tp on vn ang nm gi ngch
th trng kh chc chn v khng phi i mt vi cnh tranh trn th trng sn
phm cng nh th trng yu t sn xut.
t chc: cc phong cch qun l

Kinh nghim trong cc doanh nghip cho thy, mt phng thc t chc hp tc
kinh t rt hiu qu l to ra cnh tranh gia cc nhm c t chc (cc n v
hch ton c lp profit centres, cc doanh nghip trong lng doanh nghip
enterprises within enterprises). Cc nhm chu s rng buc ca nhng hp
ng quan h ngm nh, vn i hi vic thc thi (v s tin tng vo vic thc
thi) mt s cp chc nng ( ng thun) gia trng nhm v cc thnh vin
nhm; chng hn, s tr cng cho vic hon thnh nhim v theo yu cu. Trong
phm vi nhm, chi ph thng tin v chi ph phi hp c th duy tr mc thp do
s tng tc trong phm vi nhm c xu hng tp trung v lp i lp li. Mi
281
thnh vin u c th tin tng vo mt s phn cng lao ng bi bn no y v

nm c thng tin v tri thc cng k nng ca cc thnh vin khc. H tun
theo trng nhm, ngi ng ra phi hp mt s hot ng.
Trt t m cc thnh vin ca mt nhm kinh doanh hnh x vi thi tin
tng vo kh nng thnh cng lun l s ho trn gia trt t tr nh t trn
xung (top-down, designed order) v trt t t pht t di ln (bottom-up,
spontaneous order). Phng php qun l khoa hc truyn thng (phng thc
Taylor Taylorism) da dm nhiu vo thi cc t-trn-xung (mnh lnh
command) ca di phn b tnh cht ny, trong khi vic theo ui linh hot nhng
c hi lun thay i ca cc doanh nghip sng to v to bo li i hi phong
cch qun l gn gi nhiu hn vi thi cc t-di-ln (phi hp theo quy tc).
Khi xung quanh l nhng th trng cnh tranh, cc nhm v cc doanh nghip,
trong bt k trng hp no, cng u c rn gia nh nhng thch thc cnh
tranh t nhm khc. Cnh tranh bn ngoi gip nng cao vai tr phi hp ca
trng nhm, v n da trn nhn thc chng ta u cng hi cng thuyn.
Nhng thch thc cnh tranh bn ngoi gip m bo rng hin tng u v
bt phc tng ni b s nhanh chng c gii quyt v s phn hi thng tin
(information feedback) s c ci thin.
t chc c th cho thy s khc nhau gia hnh thc mnh lnh t trn
xung v phng thc qun l hp tc (participative managementi) nhm ng ph
vi nhng kiu nhim v khc nhau (Bng 9.1). Chng hn, chin lc ca mt
cng ty c th c dn dt bi mt k hoch bi bn v nht qun, trong khi cc
quyt nh chin thut nhm thc thi chin lc y li c th ph mc cho sng
kin (initiative) phi tp trung trong khun kh mt s quy tc ph thng nht
nh. Cc t chc c th cn ti phng thc qun l phi hp t trn xung
(coordinated, top-down management) nhiu hn khi chng sa vo khng hong,
trong khi phng thc qun l hp tc, vn thc y s sng to tin ho
(evolutionary creativity), li c th ph hp cho nhng giai on m tnh hnh
kinh doanh n nh.
Phng php tip cn t chc no l ph hp ph thuc vo bi cnh m
t chc hot ng v vo cht lng ca ngi lao ng. Khi nn sn xut
cng nghip i tr pht trin nhm phc v cc th trng n nh, vi s h tr
ca cc cng ngh sn xut chun ho, ng thi nhiu cng nhn thiu k nng
sn xut cng nghip th phng thc qun l khoa hc c pht trin. Phng
thc ny da vo khu lp k hoch tt v s kim sot hu hiu. Trong trng thi
n nh, phng php t chc ny c th gip tit gim chi ph theo quy m (hin
tng kinh t quy m) v t c cc tiu chun sn phm ng u ngay c vi
nhng cng nhn c k nng km, v quy trnh sn xut c chia ra thnh nhiu
bc nh, lp i lp li. Tuy nhin, trong nhng thp nin gn y, cc th trng
li hay thay i hn v bt u chuyn mn ho. Nhiu u ra khng cn l
nhng sn phm i tr thng thng na, m ngi ta yu cu v t mua theo
nhng n hng linh hot. c bit l trong cc ngnh dch v, ni m mi cng
i
Phng thc qun l theo ngi lao ng ng vai tr to ln trong qu trnh ra quyt nh, bt ngun
t vic cc gim c ch ng tm kim mi quan h hp tc bn cht vi ngi lao ng. (ND)
282
vic vn thng xuyn c iu chnh theo yu cu ca khch hng v i khi

cn c thit k cng s tham vn st sao vi khch hng. nhng th trng
nng ng, s iu chnh v i mi lin tc l iu bt buc (Bickenbach &
Soltwedel, 1995; Vickery & Wurzburg, 1996). Trong nhng hon cnh nh th,
phng thc qun l hp tc c u th ln, n em li cho nhng ngi cng tc
hoc cc tiu nhm (subteam) thm nhiu khng gian ra quyt nh v pht
huy tim nng sng to to bo (creative-entrepreneurial potential). Hnh thc t
chc nhm theo kiu hp tc (participative team organisation) da vo cc hp
ng quan h ngm nh v s khch l vt cht ni chung dnh cho thnh tch
cng tc (Bng 9.1). Cch tip cn l li t chc ny chc chn l ph hp vi
vic nhn mnh n tnh duy l sng to (creative rationality) v pha ton b
thnh vin t chc (mc 3.2).
T chc kinh doanh no mun cnh tranh thnh cng trn cc th trng nng
ng vi tnh chuyn mn ho cao th s phi ch trng nhu cu ca nhng khch
hng a dng, thay v tp trung vo nhng i hi bn trong ca cc quy trnh sn
xut cng nhc. T chc s t thnh tu ca ton nhm ln trn thnh tu c
nhn v s ra nhng bin php khuyn khch thnh tch thay v ch thng cho
s hin din hay n lc n thun. iu ny i hi nhng quy tc ni b t chc
gip i ph vi tnh trng chia r li ch. N cng i hi phi dp b thi
hng ni (inward-looking), vn ch dn n tnh trng c quyn ho thng tin.
Bng 9.1 L li t chc: qun l khoa hc i nghch vi qun l hp tc
Phng thc qun l khoa hc Phng thc qun l hp tc

(phng thc Taylor)
Lnh vc ng Hot ng sn xut cng nghip Cc n hng p ng th hiu; cc

dng chnh i tr; s kim sot cht lng ngnh dch v; s iu chnh t pht,
ca sn phm chun ho; hin linh hot; hot ng sn xut theo
tng kinh t quy m yu cu ca khch hng; hin tng
kinh t phm vi (economy of scopei)
t chc H thng th bc nhiu khu; Cc cu trc theo b ngang; cc

cc bc chuyn mn ho ring nhm; s nhn mnh tnh sng to;
bit trong quy trnh sn xut; cc quy trnh v chc nng tch hp;
cc doanh nghip ln (tch hp s tp trung vo lnh vc kinh doanh
dc v tch hp ngang) ct li; s to lp mng li gia cc
doanh nghip; hp ng thu ph; s
pht trin chung thng qua cc nhm
doanh nghip
Phng thc Kim sot theo th bc, thng Dnh khng gian ra quyt nh v
hot ng v tin lin lc theo chiu dc; qun kim sot cht lng t gic; da
i
Hin tng kinh t m chi ph sn xut gim xung nh gia tng s lng sn phm khc nhau c
sn xut cng nhau. (ND)
283
kim sot l cht lng t trn xung; vo ng c t thn v thng tin lin
hnh pht dnh cho hiu sut lc t pht theo chiu ngang, c
cng vic thp (cy gy) hu thun bng cc bin php khuyn
khch (c c rt) v hnh pht (cy
gy)
Nguyn l Mnh lnh v s kim sot, s Cc bin php khuyn khch thng
khch l ch thit k s lm vic chi tit; qua cc hp ng ngm nh; cc
yu quyn hnh da trn v tr, s mc tiu khi qut chung; cc hnh
n trnh hnh pht ca cc thuc pht dnh cho vic thc hin chc
cp nng chuch choc hay ch ngha c
hi, cc bin php khuyn khch
lng thng phn bit dnh cho
thnh tch hon thnh mc tiu; s
o to a nng (multiskilling)
Trng tm ca Lp k hoch tt; gim st cht Tham vn ton th nhn vin; to

ngi lnh o ch; m bo s tun th vn ho doanh nghip chung; o to
cho ton b nhn vin nhm nng
cao tim nng sn xut v sng to
cng nh s nhanh nhy trc thng
tin mi
iu kin l Mi trng n nh, d tin Th trng a dng, hay thay i;

tng on; ngi lao ng c k nhng ngi cng tc c k nng v
nng km v ng c thp; hot tn tu; quy trnh sn xut phc tp
ng sn xut i tr
Phong cch qun l hp tc nh th s thc y hp tc trong ton t chc. Vic

da vo hnh thc h tr nhm (team support) c th mt nhiu thi gian to lp
mng li, song n li gip tit kim chi ph kim sot v gim st, do n gip
trnh khi nhng hin tng gy tn km nh qu nhiu bo co ni b, cc knh
quyt nh theo th bc mt thi gian, v s p t mnh lnh. N cng gip tit
kim chi ph thng tin ca nhng ngi lnh o t chc. Nu mt trong nhng
vn trng tm ca cng tc lnh o l thu thp v tiu ho thng tin cn thit
th ngi lnh o phi sn sng lng nghe v, i khi, sn sng kim ch s ph
phn v trng pht. Quan trng hn c, vic tm ng nim tin vo cp di l
cn thit khi h tin hnh th nghim v hnh x da trn tri thc cng kh nng
phn xt ca mnh. Nhu cu thng tin v phi hp c th gim bt khi ngi ta
khuyn khch cp di quan tm n nhm hay hot ng ca bn thn nh th
h l ngi ch, chng hn bng cch tng thng vt cht cho thnh tch cp
nhm (lng ph tri dnh cho thnh tch xc nh c; xem phn ng khung
di y), khuyn khch cnh tranh gia cc nhm, v ko di thi gian gn b
ca ngi i din vi cng vic lu ng nht h vi cng vic .
Dn chng v phng thc qun l hp tc
284
Thng 6 nm 1996, nh sn xut v phn phi qun o Levi Strauss & Co. ca M ha s
phn pht 750 triu USD tin thng cho ton b 75.000 nhn vin trn ton th gii vi
iu kin Cng ty phi t mc tiu tng trng doanh thu 2,1% hng nm cho n nm
2001.
K hoch chia s thnh cng ton cu ny da trn nim tin m Cng ty khng nh:
nhng nhn vin nhit huyt l ngun sng to v u th cnh tranh ca chng ti. N
mang c trng ca mt mc tiu khi qut, d hiu, ng thi trnh mnh lnh v nhng
bin php kim sot c th, thay v th n da vo nhng hiu bit ngm nh v theo
hng m (tc cc th ch) gia ngi s dng lao ng v ngi lao ng. M hnh
khuyn khch y da vo s sng to v s hp tc ca ngi lao ng v cc nhm
lao ng a ra nhng gii php sng to ring ca mnh nhm thc y mc tiu bn
hng chung ca cng ty, v n nu r iu kin thng ph thuc vo thnh tch c th
xc nh.
(Ngun: Bo ch, 6/1996)
Phong cch qun l v cc th ch x hi

Phong cch qun l v l li t chc a chung khng ch ph thuc vo s a
dng (diversity) v tnh nng ng (dynamism) ca tng th trng m
doanh nghip hot ng, m cn ph thuc vo khun kh th ch rng ln hn.
V vy, phng thc qun l hp tc, vn da trn s tin tng, s t c c may
thnh cng nu cc th ch bn trong ca x hi khng khuyn khch c tnh
trung thc. Tng t, mt th trng lao ng b iu tit mnh c th khin cho
ngi ta khng th a ra nhng bin php khuyn khch vt cht nhm khch l
ngi lao ng iu chnh mc tiu c nhn cho ph hp vi mc tiu ca doanh
nghip. Lut php hay cch din gii php lut ca quan to cng c th khin
cho nhng ngi gim st kh m phn bit c ngi cng tc no th hon
thnh nhim v cn ngi no th khng khi h xt thng thnh tch, bi s
phn xt y c l s khng th c kim chng khin cho mt to n no
hi lng. iu ny cho thy chnh sch phi iu tit ho th trng lao ng
(labour market deregulation) v gii hn vai tr ca chnh ph vo nhim v bo
v cc quyn t do c nhn l iu kin tin quyt cho thnh cng ca phng
thc qun l hp tc i vi ngun lc con ngi. Gia bi cnh th ch rng ln
hn v iu l ni b t chc cng tn ti s b tr tng t, xt trn kha cnh
hnh pht ni b dnh cho hnh vi vi phm hp ng ngm nh v mc phn
ng nhanh nhy ca ngi lao ng trc nhng bin php khuyn khch s hc
hi v thnh tch cng tc. Mi quan h b tr nh th gia b my qun l ni b
t chc v cc th ch bn ngoi ca x hi gip l gii ti sao cc tp on a
quc gia li thng phi iu chnh l li t chc khi chuyn n a im mi
nc khc, v ti sao cng cuc ci cch th ch nhm nng cao kh nng cnh
tranh ca mt quc gia li cn c thi gian to ra hiu ng y : vn ho
kinh doanh ch phn ng chm chp trc nhng th ch mi ca x hi. Lc ,
cc nh lnh o phi suy tnh li trit l lnh o cn ngi lao ng phi iu
chnh l li v tp qun ca mnh tip tc thnh cng.
285
Nhng khc bit quan trng trn bnh din quc t cng tn ti. Khng phi ngu
nhin m phong cch qun l hp tc li c thi thc mnh m bi kinh
nghim ca Nht Bn v cc nc ng khc. Nhng x hi tn Khng gio
ny ph thuc nhiu vo cc th ch n v phi chnh thc, vn khuyn khch con
ngi t kim ch bn nng c hi ch ngha. V vy, cnh tranh nhm (team
competition) v phng thc qun l phi p t (non-prescriptive management)
c th khai thc c nhng c im vn ho chung, trong khi nhng x hi
mang bn sc vn ho c nhn ch ngha v t li mnh m, chng hn cc
nc M Latin, c l li i hi phi da nhiu hn vo s kim sot t trn
xung v phi trng pht nng hn ch ngha c hi ngi i din. Hin nay, khi
m cc nh phn tch qun l ang ni ti hin tng cnh tranh ton cu gia
cc mi trng vn ho ti ni lm vic, thng thng h cp n s thun li
hay kh khn trong vic thc thi nhng t chc linh hot v t tn km
nhng x hi khc nhau, cng nh trong vic thc y nhng ngi cng tc
phng s mc tiu ca doanh nghip mt cch trung thnh.
Khi nim then cht

L li t chc (organisational behaviour) cp n s tng tc theo chiu dc
v chiu ngang gia cc thnh vin ca mt t chc cng nh cc th ch gip
dn xp qu trnh tng tc . Mt phn quan trng ca cng tc lnh o t
chc l nhm m bo rng nhng ngi i din, vn chc chn theo ui mc
ch ring ca mnh, thc s hnh x t c mc tiu do t chc t t ra;
chng hn, bng cch thit k c cu lng thng mang tnh khch l; quy nh
nhim v, i hi pht trin k nng v mc lng trong cc iu khon hp ng
r rng; thc y cc th ch phi chnh thc v cc gi tr chung.
Phng thc qun l khoa hc (scientific management) l thut ng p dng
cho cc bi gio hun ca F.W. Taylor, ngi pht trin cc nguyn l lin
quan n cch thc m cc quy trnh sn xut cng nghip cn c sp xp,
kim sot v chia nh t cht lng chun v tit gim chi ph theo quy m.
Phng thc ny thng dn ti h thng qun l a cp, cc quy trnh ph duyt
v gim st phc tp (ni m nh kim sot control mania), song n cng
gip hon thnh tt nhng mc tiu nh. N ph hp vi mi trng ca tnh
duy l mc ch phng tin (mc 3.2).
Phng thc qun l hp tc (participative management) m t l li t chc
tng i phi tp trung v khng thc s p t, n cho php nhng ngi cng
tc cng cc tiu nhm (subteam) a ra nhng quyt nh phi tp trung; n da
vo cc cng c khuyn khch trong khun kh mt mng li hp ng m v
(thng l) ngm nhi, v vo vic thc y tim nng sng to to bo
(creative-entrepreneurial) ca nhng ngi cng tc. Phng thc qun l ny
ph hp hn vi mt mi trng cnh tranh v thng xuyn thay i nng ng,
cng nh vi hot ng sn xut theo n hng a mu m (tailormade job-lot
i
Incentives within a network of often implicit, open-ended contracts.
286
production) nhm p ng nhng ngch th trng chuyn mn ho. N ph hp

cho vic thc y ng c doanh nghip (entrepreneurial rationale).
T chc kinh doanh v kh nng sinh li

Mc kim sot thnh cng vn thn ch - i din bng nhng dn xp t
chc khc nhau li nh hng ln n li nhun thu hi trn vn u t. Ngi ta
tng t cu hi l nhng loi hnh t chc kinh doanh a dng doanh nghip do
ch s hu qun l (owner-managed firm), cng ty hp doanh (partnership), hp
tc x (cooperative), qu u t (mutual) v cng ty c phn (share company)
liu c t hiu qu nh nhau trong vic s dng vn u t, kim sot chi ph v
to ra li nhun hay khng. Hoc, cc c ch kim sot ni b khc nhau th s
dn ti nhng kt qu khc nhau mt cch c h thng hay sao? y ch yu l
vn mang tnh thc nghim. Tuy nhin, nhng hiu bit ca chng ta v bn
cht con ngi v cc th ch li ch ra rng chnh nhng quy tc gip phi hp
hot ng tng tc ni b ca mt t chc li lin quan mt thit n hiu qu
hot ng v kh nng hon thnh mc tiu ca t chc.
Hnh thc doanh nghip do ch s hu qun l, cng ty hp doanh, hp tc x,
hi tng tr, t chc tn thc (trust) v t chc phi li nhun c th nm mt s
u th so vi cc tp on ln: s trao i thng tin trc tip d dng hn v s
gim st ca cc ch s hu cng nh s p t t pht ca cc ch th v nhng
quy tc tho thun s gip tit gim chi ph t chc ni b. Khi m ng ch
trc tip tham gia v t ra quen thuc vi hot ng kinh doanh hng ngy, nhng
ngi cng tc v cc gim c c b nhim c th b ngn chn khi hnh vi
c hi ch ngha v t li. iu ny l gii cho sc mnh v s do dai ca nhiu
doanh nghip gia nh.
Chng ta tng ghi nhn rng tnh m (openness) i vi cc ch s hu t bn
s d dng khi rt khi doanh nghip nu khng hi lng vi b my qun l l
mt cng c quan trng kim sot ch ngha c hi ngi qun l v mc
chi ph. So vi cc cng ty c phn th cc cng ty hp doanh, hi tng tr v t
chc tn thc dnh m thp hn cho cc ch t bn mi mun tham gia vo
doanh nghip hay cho cc ch t bn c mun rt chn ra khi doanh nghip.
y, chuyn rt ra v tham gia vo thng qua hnh thc giao dch c phiu trn
th trng chng khon l kh thi vi mc chi ph giao dch thp. Tnh m ca
cc cng ty c phn phn nh hiu qu qun l ca ban gim c. iu ny cho
thy, ban gim c ca cc cng ty c phn i din vi nhng cng c khuyn
khch mnh m hn trong vic theo ui mc tiu ca cc thn ch so vi nhng
t chc kinh t m ngun vn ca chng khng th mua bn d dng nh
th. Ti cc doanh nghip nh, cc lung thng tin ni b trc tip c th sc
kim sot vn thn ch - i din. Song nu t chc gia tng v quy m v
phc tp, ngi ta c th thy trc bi ton tri thc ngy cng kh khn cho cc
thn ch, km theo l c hi ln hn cho nhng ngi i din t t t li.
Lc ny, ngi ta phi da vo tn hiu gin tip t th trng chng khon v cc
th trng khc kim sot cc v gim c i din (manager-agent). Da
trn logic y, nhng vn thn ch - i din c th cng c th ny sinh trong
287
cc t chc phi li nhun m gi tr thng d (surplus) c li cho n

khi li nhun c tiu tn theo cch ny hay cch khc. H qu l ng c kim
sot chi ph lc cng yu.
Qu vy, bng chng thc nghim hin c cho thy thc t trn y l ng.
Nhng cng ty nh c th vn hnh hiu qu khi s ch s hu t i trc tip gim
st (cc) gim c. Nu doanh nghip pht trin v c thm nhiu ch s hu
tham gia, cc ch s hu khc nhau bt u kh i n mt quan im chung, v
mi ngi c th li khng s hu s c phn c nhn ln b ra chi ph
ng k nhm gim st cc gim c lin tc, v vy cc gim c thng c kh
nng cng ot t chc. Bng chng, t nht l M, cho thy rng cc cng
ty c phn c xu hng t kt qu tt hn trong nhng hot ng tng t so vi
cc hi tng tr hay cc t chc phi li nhun. c bit, bng chng cn ch ra
rng cc gim c ca cc cng ty c phn, nhn chung, u c thin hng a
ra nhiu quyt u t sinh li hn (Fama & Jensen, 1985). Qu trnh chuyn i
dn dn thnh cng ty c phn nim yt ca nhiu doanh nghip gia nh, cng ty
hp doanh, t chc tn thc v hi tng tr vn pht trin v quy m cng cho
thy l li th ca s nh gi gin tip thng qua th trng c phiu v cc th
trng m khc em li li ch cho cc ch s hu thn ch (owner-principal).
Tnh m (vic cc ch s hu mua bn c phiu) v mi trng cnh tranh c
khuynh hng nng cao hiu qu hot ng ca cng ty v phc v cho yu cu
i mi.
Trc khi kt thc chng ny, chng ta c th khng nh: Cc nhm v cc t
chc, vn l ni kt hp nhng ch th (gip thit lp mc tiu v phi hp) t
trn xung vi qu trnh phi hp theo quy tc trong khun kh nhng cng c
ch c mang tnh cnh tranh (competitive checks) t bn ngoi, vo v th tt
nht gii quyt bi ton tri thc thng trc. Ngoi ra, vic da vo nhng quy
tc gip to ra khng gian t do v trch nhim t gic cho ngi cng tc s em
li thnh cng, bi iu khch l mi ngi cng hin ht kh nng ca mnh.
Nhn tin, mt h qu ng hoan nghnh ca phng thc qun l hp tc da
trn quy tc (participative, rule-based management style) l ch cuc sng lao
ng, vn chim phn ln qung thi gian khng ng ca nhiu ngi, lc s
c chiu hng ng gp nhiu hn cho s tho nguyn v hi lng ca con
ngi.
Chng ta khp li ni dung ca chng ny vi li nhn nh rng nhng pht
hin khi qut t kinh t hc th ch c th cng khin cho khoa hc t chc
(organisation science) tr nn d hiu hn v gip cho cc t chc khai thc tt tri
thc cng cc ngun lc khc.
Cu hi n tp
Hnh vi ca con ngi c th c phi hp trn th trng v trong cc t

chc: nhng c im nh hnh nn mt t chc l g?
288
Trong danh sch di y th u l t chc, nh nh ngha y, v u

khng phi l t chc:
mt hp tc x nng nghip;
mt cu lc b bng ;
mt i th thao;
nhng ca hiu nh trong mt ci ch;
nhm ngi hiu k t tp xung quanh v tai nn trn ng ph;
cng nhm ngi , sau khi h biu quyt l tp hp li vi nhau gip
nn nhn;
mt tin ch cng cng;
mt nhm sinh vin i d ngoi;
mt tho thun nhng quyn kinh doanh [franchising agreement] (chng
hn, bn hamburger vi thng hiu McDonald)?
Hy a ra l do cho mi cu tr li.
Trong nhng phng sch phi hp sau th u l (a) mnh lnh (cc ch th),
v (b) s cm on (cc th ch):
li xe v pha bn tri ng;
mua nguyn liu th cho nh my;
lun ni tht;
khi giao dch vi ng X, hy hon tt hp ng ht sc cn thn;
giao hng ng hn;
khng giao chuyn hng tip theo cho cng ty ABC.
(Lu : Hy lun t hi rng liu s hng dn c nhm vo nhng ngi
chu trch nhim phc tng c th (m khng phi ai khc) hay khng; hoc
liu c phi l mt quy tc tru tng ph thng nhm vo mt s lng
v nh nhng ngi khng c th v lin quan n nhng nhm hnh vi ph
bin hay khng.)
Ai l ngi i din v ai l thn ch trong cc t chc kinh doanh:
cc c ng;
ch t nhn ca mt ca hiu nh;
tng gim c iu hnh (CEO) c thu;
gim c ti chnh;
th qu mt cu lc b;
cc thnh vin ca mt hi tng tr (chng hn mt hip hi t).
Hy lit k mt s loi hnh t chc kinh t khc nhau v xc nh trong mi

trng hp ai l i tng phi chu ri ro thua l v c hng li nhun.
Hy nu mt lot v d v ch ngha c hi ca cc gim c tp on m cc
ch s hu phi chu thit hi.
Tiu dng ti ni lm vic l g? Hy a ra nhng v d m bn quan st
c trong mt t chc m bn bit.
Hy lit ra nhng c im ca s lnh o tt m chng ti trnh by
trong bi v gii thch tham kho thm bi hc v cch ng x ca con
ngi trong Chng 3 ti sao nhng c im ny li to ra nhng t chc
289
c lnh o tt. Hy th kt hp nhng c im ca s lnh o tt vi

nhng c im i nghch v a ra nhn nh cho mt t chc m bn bit
l bn s t nhng ngi lnh o ca n vo v tr no trn di phn b tt -
xu .
Nhiu hi tng tr (mutual society) thnh cng trn khp th gii, chng hn
nh cc hi tit kim v bo him, chuyn i thnh cng ty c phn. Bn
c th phng on l do ti sao iu li c th xy ra hay khng? (Hy suy
ngh v ng c kim sot chi ph v m rng th trng.)
Nu s an ton tnh mng v ti sn vn tip tc l mt vn h trng lu di
mt quc gia nh Nga th ai l s ngi ng ra t chc doanh nghip v
thu cc quyn i vi nhng yu t sn xut b tr khc: cc ch t bn,
nhng ngi bo m tr an (chng hn nh Mafia hay cc th lc quan chc
a phng), hay cc chuyn gia k thut?
Bn c th ngh ra mt v d no gn y m mt t chc nhn thy t l
gia chi ph t chc v chi ph giao dch thay i, v vy mt hot ng
trc y vn din ra trong phm vi t chc li c thu ngoi hay khng?
Hoc ngc li?
Bn c th nh gi t trng ton b chi ph t chc trong tng chi ph ca
mt doanh nghip m bn bit hay khng? S pht trin ca my tnh nh
hng nh th no n (a) chi ph t chc n v, (b) lng hot ng phi
hp, v (c) ton b chi ph t chc [(a) x (b) = (c)]?
Lnh o ca mt doanh nghip c th lm g m bo c kt v s
phn ng nhanh nhy trc nhng thch thc mi? Ti sao cc t chc qun
s li c xu hng da vo mnh lnh nhiu hn so vi, chng hn, cc doanh
nghip?
Nu chng ta coi gia nh nh mt t chc kinh t th s phi trn no gia li
ng x theo ch th v li ng x theo quy tc xem ra l ph hp? S phi trn
liu c nn thay i cng vi tui tc v mc trng thnh ca bn tr
hay khng? Nu nn th ti sao? Nu gia nh em li cm gic thoi mi v
tn ti trt t cho cc thnh vin, iu phng s mc ch g trong hon
cnh ca bn?
Hy nh ngha tnh c th ti sn. Hy a ra dn chng v mt ti sn c
nh thuc s hu gia nh bn m tnh hu dng ca n li ph thuc vo cc
u vo b tr. Bn bao gi b chn p bi nh cung cp u vo b tr
hay cha? Nu cha th ti sao? Nu ri, bn c th hnh dung ra mt dn xp
m nh nguy c ny c th gim bt hay b loi tr hay khng?
Vn thn ch - i din c tn ti ni lm vic m bn bit hay khng?
Ch ngha c hi tim tng ca nhng ngi cng tc y c kim sot
nh th no?
Hy lit k cc c ch kim sot ch ngha c hi ngi i din ca cc gim
c cng ty c phn t nc bn. Bn c bit nhng trng hp no m
cc c ch ny tht bi hay khng? Vn nm u?
Cc gim c cng ty t nc bn c phi i mt vi s gim st cht ch
bng php lut v quy nh hay khng? Nu c, iu nh hng n s sn
sng chp nhn ri ro ca h nh th no? iu nh hng n s sn sng
290
(hoc ngc li) tr thnh gim c iu hnh cng ty ca nhng ngi c

ti nh th no?
Vic iu tit cng tc qun tr tp on (corporate governance) thng qua
mt c quan gim st tp on chnh thc dng nh l tha i vi bn sau
khi bn rt ra c nhng bi hc t chng ny chng? Nu ng nh
vy th ti sao? Nu khng th ti sao?
Ghi ch
1. Cu hi tng ng y, ti sao th trng li tn ti, c th tr li bng cch cp n mc
phc tp ngy cng tng ca nhim v phi hp khi cc t chc pht trin. S gia tng
nhanh chng ca chi ph t chc t ra gii hn cho s pht trin ca cc t chc v a th
trng vo cuc.
2. Nhng im ny chng ti hon ton rt ra t bi vit ca Daniel Kiwit, Zur
Leistungsfhigkeit neoklassisch orientierter Transaktionskostenanstze, tp ch Ordo, s 45
(1994), trang 105-136.
3. V quyn t chc hot ng kinh doanh em li nhng li ch vt cht v phi vt cht cao nn
cc ch s hu ca nhng yu t sn xut khc nhau thng tham gia vo nhng hot ng
chnh tr, tp th nhm nh hnh nn cc th ch bn ngoi gip nng cao c hi thnh lp t
chc ca h hay cn tr ch s hu ca cc yu t sn xut cnh tranh thnh lp t chc. C
nhin, hnh ng tp th nh th c th lm suy yu tng trng kinh t ton cc v, vi n,
c hi to ra li nhun cao cho ton b yu t sn xut.
4. Cc cuc tip qun (takeover) hn khng phi lc no cng gip nng cao tri thc. Trong
trng hp cc thng gia tip qun tham gia vo cuc chinh phc lnh th thun tu,
chng hn bng cch vay tht nhiu tin hng mua cc cng ty ri li cho chng nhng
khon n ln, h c th khuyn khch th vn ho qun l vn theo ui nhng gi tr ca
kiu chinh phc b lc m khng phi l nhng gi tr ca th vn ho thng mi - i mi
(commercial-innovative culture) nh m t trong Chng 6. Lc ny, cc gim c ca
doanh nghip va thc hin v tip qun c th li tp trung vo nhng cuc tip qun mi
hay vic thanh l hng ng ti sn, thay v ch trng n cnh tranh bng cch nng cao hiu
qu ca hot ng phc v nhu cu. Tuy nhin, hnh thc chuyn i nh th khng sm th
mun ri cng chm dt. Nhng cng ty trung thnh vi chin lc chinh phc mang mu sc
b lc thng xuyn i n ch ph sn v li nhng khon n tri phiu u t hp dn
(junk bondi) ngay sau y, nh tng xy ra trong cn st tip qun M thp nin 1980
chng hn.
i
Tri phiu u t vo tp on vi kh nng thu li nhun cao song mc ri ro li ln. (ND)
291
CHNG X. HNH NG TP TH: CHNH SCH CNG
Ngoi vai tr bo v (m chng ta tho lun trong Chng 5 v Chng 7),

chnh ph cn m ng chc nng sn xut v chc nng ti phn phi. Qua
thi gian, chc nng sn xut v ti phn phi m rng a s cc nn kinh t
tin tin, lm gia tng t trng ca chnh ph trong tng sn phm quc dn.
Qu trnh ra quyt nh tp th c nhng vn c th so vi tnh th m
cc quyn t hu c nh ot da trn hp ng song phng t nguyn.
Chng ta s bn v nhng cn nguyn mang tnh h thng: v sao kh nng p
ng kht vng c nhn ca nhng thnh qu t hnh ng tp th li thng km
hn so vi cc gii php th trng.
Nguy c tn ti trong chnh ph l tnh trng lan trn ca vn thn ch - i
din. Ngi i din chnh tr (nh cai tr, ngh s, nh qun l) thng theo ui
mc ch ring ca mnh, ngay c khi ngi dn bnh thng (thn ch trong
hnh ng tp th) phi tr mt ci gi. Cnh tranh thng khng din ra trong
chnh ph v cng vi n l nhng rng buc m nhng ngi i din trong
doanh nghip thng phi i mt. Mt khi cnh tranh trong chnh ph l kh d,
vic gim bt chc nng ca chnh ph bng cch cng ty ho (corporatising), phi
iu tit ho (deregulating) v t nhn ho (privatising) s em li nhiu li ch.
Khi iu l bt kh thi, ngi ta c th tm cch kim sot cc i din chnh
tr bng nhng cng c khc, chng hn cc quy tc hin nh, nhng bin php
kim sot theo th bc (hierarchical controls), s phn chia quyn lc (separation
of powers) v hnh thc kim sot thng qua c ch bu c nh k. D vy,
nhng cng c kim sot nh th cng khng sc rng buc cc i din chnh
ph tht hon ho. Nu mun thc y li ch ca cc cng dn thn ch
(citizen-principal) hiu qu hn, chng ta cn phi b sung cho cc bin php
kim sot ny, bt c khi no c th, bng hot ng cnh tranh m vi cc chnh
ph khc v bng c hi tip cn thng tin khng hn ch (t do bo ch, trch
nhim gii trnh).
Nh hoch nh chnh sch no mun khuyn khch s pht trin ca nhng c
tnh t t chc (self-organising properties) ca h thng th trng th s thn
trng khi can thip vo cc qu trnh v kt qu kinh t c th. Lc , h cng s
c cm gic c che chn tt hn trc kh nng b cc nhm li ch rent-
seeking c th chi phi.
Trc khi kt thc chng ny, chng ta s tho lun vn tt c im ca nhng
bn hin php kinh t - chnh tr va ng h s khm ph v hot ng tm kim
thng tin, va t cc quyn ti sn trc nhng thch thc cnh tranh thng
trc, qua bo v t do v thnh vng.
292
Nh nc l ngun lc hay mi e do tim tng i vi mi ngnh ngh trong x hi.

Vi quyn lc cho hoc nhn tin ca n, nh nc c th v thc s h tr hay gy
phng hi cho hng lot ngnh ngh mt cch tu .
(G. Stigler, The Theory of Economic Regulation [L thuyt iu tit kinh t], 1971,
trang 3)
Mc tiu ca Hin php l khoanh nh qun o quyn lc nh nc gia i dng ca

cc quyn c nhn.
(William A. Niskanen, trong tc phm do J.D. Gwartney & R.E. Wagner ch bin, Public
Choice and Constitutional Economics [La chn cng v kinh t hc hin php], 1988)
Chnh ph khng phi l con b nui Thin ng m c th cho sa Tri t.

(Ludwig Erhard, B trng Kinh t c, 1957)
Nh nc [ng mt vai tr] trong lnh vc kinh t. Hot ng kinh t, c bit l hot
ng ca nn kinh t th trng, khng th din ra trong mt mi trng thiu vng th
ch, php lut v chnh tr. Tri li, n gi nh trc mt s m bo chc chn cho
quyn t do c nhn v t hu, cng nh mt ng tin n nh v cc dch v cng hiu
qu. V vy, nhim v chnh ca nh nc l m bo cho tnh trng an ninh y, nh
ngi lao ng c th hng thnh qu lao ng ca mnh v qua h cm thy c
khch l lm vic hiu qu v thnh thc.
(Gio hong John Paul II, Centesimus annus [Bch nin], 1991)
y l chng bn v hnh ng tp th v chnh sch cng, tc l, nhng la

chn kinh t ca tp th v s phi hp chnh tr trong ton cng ng. Hnh
ng nh th thng phi da vo cc ch th t trn xung cng s cng bch
hp php. Quyn lc thc hin iu bt ngun t s u thc chnh tr
(political mandate), n trao nhng quyn hn nh cho nhng i tng chu
u thc nhm cng bch nhng ngi sinh sng hay hot ng trong mt h
thng php l (jurisdiction) no . Quyn lc chnh tr (political authority) t ra
s rng buc mang tnh cng bch i vi cc c nhn, c bn l khc vi quyn
lc ca ban lnh o trong cc t chc t nhn. Nhng t chc ny da trn c s
hp ng t nguyn; cc thnh vin c th ri b t chc tng i d dng nu
h nhn thy t chc thay i theo hng bt li. Tri li, ngi dn thng phi
ln ting tc ng n nhng la chn chnh tr.
Quyn lc ca chnh ph p t hnh ng tp th c th bt ngun t th gii
siu nhin bn ngoi (do thin ca Cha Tri, s ph thc ca Thng ),
t s k tha, hay t nhng cuc bu c mt ln (one-off) hoc nh k (periodic)
theo mt quy nh th ch no . Thng thng, quyn lc cng (public
authority) cn c hp php ho thng qua s ng h ca ngi dn, nhng
ngi s nh gi l liu n, nhn chung, c h tr h trong vic theo ui nhng
mc tiu c bn ca mnh hay khng. Thng thng, hnh ng tp th cn thc
hin iu theo nhng cch thc d on nh, tng xng vi nhng gii hn
v kh nng nhn thc v phi hp ca ngi dn.
293
10.1 La chn cng i nghch vi la chn t

Nhng kha cnh phc tp ca la chn cng
Khi bn v nhng hnh thi a dng ca ti sn trong Chng 7, chng ta ch
ra mt s loi ti sn nht nh m vic s dng chng khng th c quyn ho,
tc l khng th ni b ho (internalise) chi ph v li ch ca chng, v th khng
th phn b chng thng qua cc nh cnh tranh vi nhng hp ng song
phng t nguyn. Chng l:
(a) hng ho t do (free goods), y khng hnh thc hn sut (rationing) no,
v do vy khng la chn kinh t no, l cn thit;
(b) hng ho cng cng thun tu (pure public goods), y nhu cu khng cn
phi hn sut v khng c cnh tranh gia nhng ngi s dng, song tng
ngun cung (total supply) phi c quyt nh bng la chn tp th do s
cung cp gy hao tn ngun lc;
(c) ti sn chung (common property), c bit l trong cc nhm vi v th thnh
vin bt buc (ti sn khu vc cng ng public-domain propertyi, v ti sn
x hi ho socialisedii property).
Nhm (b) v nhm (c) i hi nhng la chn tp th, c quyt nh thng qua
mt quy trnh chnh tr tp quyn (centralised political process) no . Chng ta
tng lu qua trong mc 7.2 rng iu ny to ra nhng kh khn trong vic
phn b ngun lc v vic tm kim tri thc so vi hnh thc la chn t (private
choice). Chng ta phi phn tch k vn ny y:
(a) Khi khng th loi tr ngi khc khi hnh vi s dng ti sn, hn hai bn
hp ng buc phi tho thun vi nhau. Do cc quyt nh tp th lin quan
n nhiu i tng tham gia hn, vi chi ph c hi khng ngng thay i v
mc ch ring khc nhau, nn vic i n quyt nh dt khot s gp nhiu
kh khn hn. Chi ph giao dch ra quyt nh c xu hng cao hn so vi
trong trng hp la chn song phng t nhn (private bilateral choice).
(b) V nhng s thch c nhn phi c tp hp li v qun bnh ho nn cc
quyt nh tp th khng th tng xng vi mc a dng ca nguyn
vng c nhn cng nh vi nhng la chn c nhn a dng. Mt c giy cho
mi i chn l li din t thc trng ny. Nhng g din ra sau s sp ca
ch ngha tp th cc nn kinh t k hoch ho tp trung chc chn cho thy
mc nh gi cao ca ngi dn i vi quyn la chn qun o, kiu tc,
ngh nghip, t v li sng ca mnh. Vi s chim nghim mun mn, vic
khoc nhng b ng phc bt buc theo kiu Mao c th em li li ch
k thut ca hot ng sn xut i tr song ng thi cng gy ra tn tht to
ln cho s hi lng c nhn.
(c) S cho v nhn lin h r rng vi nhau trong hnh vi trao i qua li tng
ng ca t nhn (reciprocal & equivalent private exchange), v th ngi ra
quyt nh nhn c tn hiu phn hi y t quyt nh ca mnh. Tri
li, la chn tp th (collective choice) lin quan n s cho v nhn a chiu
i
Xem phn Khi nim Then cht trong mc 7.2. (ND)
ii
X hi ho l hnh vi chuyn cc quyn ti sn t hu sang cng hu, i lp vi t nhn ho. (ND)
294
m li ch thng l gin tip v phi tng h (non-mutual) ng thi

ngi ra quyt nh khng nhn c tn hiu phn hi tc thi. La chn tp
th ca mt cng ng c th l vic xy dng con ng trnh quanh thnh
ph ca h chng hn. iu ny s tc ng n nhng ngi ng thu phi
ti tr cho chi ph xy dng, v n nh hng ti ngi dn theo nhng cch
khc nhau. Mt s ngi c th khm ph ra rng h c li nh ting n
xe c, s khc li nhn thy cng vic kinh doanh ca mnh b nh hng. V
y l mt cuc giao dch c gi (package deal), ng thi c chi ph ln li
ch u phn tn v khng tng ng (non-equivalent) nn cng ng,
thng qua nhng quy tc ph hp, buc phi chp nhn quyt nh xy dng
ng trnh sau khi a s quyt. Nu khng, ngi ta s b cm d ri
chn cch khng thanh ton m hng li t do. Trong trng hp li ch v
chi ph l khng tng ng nh trong cc quyt nh t chu trch nhim
ca t nhn y s xut hin nhng cm d v ri ro o c (moral
hazard): nhng nguy c v bi kch t cng cng chi ph gim st v p t
cao (mc 3.4, 5.3 v 7.2).
(d) Mt vn na ca la chn cng (iu tng lm au u nh ton hc
Charles Dodgeson thuc i hc Oxford, ngi ni ting hn vi bt danh
Lewis Carroll, trong cun Nhng cuc phiu lu ca Alice x s Thn Tin
[Alices Adventures in Wonderland] ngay t nm 1865) li lin quan n khi
nim m Kenneth Arrow (1951) gi l nh l v tnh bt kh thi
(impossibility theorem) trong mt bi phn tch gip em v cho ng gii
Nobel Kinh t. ng cho thy l mt hn hp s thch c nhn (individual
preference) khng th no c quy gp li bng mt th tc b phiu theo
nhng cch thc sao cho m bo c rng la chn m cc c nhn a thch
cng s c la chn bi quyt nh tp th. ng ch ra rng hin tng
thiu nht qun s ny sinh, v iu ny s cn tr vic quy gp nhng s
thch c nhn m khng km theo mu thun hay xung t. ch tp th
(collective will) ch c th c th hin thiu hon ho, so vi phng thc
b phiu bng tin (dollar votes) a dng v phi tp trung ca c nhn.
(e) Ngoi tr trong nhng nhm rt nh, la chn tp th phi do nhng ngi
i din (representative) a ra. H c th t b nhim mnh hoc c bu
ln. H tp hp nhng la chn c nhn i n quyt nh kh thi. Nhng
la chn tp th do nhng ngi i din a ra i hi ba dn xp c bn:
(i) cc quy tc v th tc b phiu tp th phi c nht tr. Chng hn,
quy tc y c th l hnh x ng thun (iu ny t ra chi ph m
phn rt cao) hoc hnh x trn c s a s 2/3 hay a s 51%. Cc quy
tc v th tc ny cng phi quy nh cuc b phiu s din ra nh th
no, v nhng ngi i din c trao quyn nh ot nhng vn
no;
(ii) do khng c mi quan h tng h trc tip no gia vic cho v nhn,
nh trong hnh thc trao i ti sn c nhn hai chiu, cho (give) phi
c quyt nh bng la chn chnh tr, chng hn bng cch n nh t
l thu. ng c gim ng gp (song li hng li min ph) ca cc c
nhn l kh ng k, v th cng tc gim st v p t tr nn cn thit
v chi ph i din (agency cost) tng ng phi c b ra. Trong
295
nhng t chc tp th vi quy m nh (chnh quyn a phng, cu lc

b), cc thnh vin c th nhn thy mt mc tng ng (measure of
correspondence) gia cho (thu) v nhn (li ch t hnh ng tp
th). trng hp ny, chi ph i din c th l tng i thp. Song
trong nhng t chc tp th vi quy m ln, nh quc gia chng hn, v
trong nhng t chc tp th m cc c nhn cm thy bt lc v b tc
mt quyn bu c, tinh thn on kt s km i. Lc , chi ph gim st
v p t s tng vt ln tng ng;
(iii) dn xp th ba quy nh phng thc phn b nhng li ch do tp th
to ra v nhng nguyn tc cc cng dn c th tip cn hng ho ti
sn chung (common-property goodsi) khi h cnh tranh ln nhau. iu
ny li i hi quyn lc chnh tr v dn n bi ton thn ch - i
din ca chnh n.
(f) Nh chng ta nhn thy trong cc chng trc, vic s dng quyn lc
chnh tr to ra vn thn ch - i din: cc cng dn - thn ch (citizen-
principal) phi lm th no c th m bo rng nhng ngi i din, mt
khi c b nhim, s thc s thi hnh mnh lnh ca mnh? Vn li nhn
ln bi phn, nh chng ta s sm nhn thy, khi m h thng chnh tr li bao
gm cc t chc ng phi, cc nhm li ch c t chc v gii cng chc t
t t li, tt c u c th theo ui mc ch ring ca mnh. Mt vn lin
quan n la chn cng ny sinh trong qu trnh ra quyt nh a cp theo
nguyn tc a s (multistage majoritarian decision making): nu cc quyt
nh chung c a ra cho cc gi la chn tp th, chng hn cc cng
lnh ng phi, v cc quyt nh c th sau li c a ra bi nhng
ngi c mi quan tm c th trong phm vi ci chnh ng hay u ban va
c bu ln, th c kh nng l ch 51% ca 51% (tc 26%) s phiu ca cc
thn ch nh hng ti quyt nh. Lc , a s c tri cm thy mnh b tc
mt quyn bu c. Hin tng phn nhm l iu trong thc t c th hnh
dung ra c khi m ngay c nhng nhm thiu s nh b vi mi quan tm
su sc n mt la chn cng c th cng nh hng ti quyt nh, v th
ngi ta c th ni n hin tng nhng nhm thiu s hm h bc lt a
s.
(g) Trong mt x hi phc tp, mc chi ph thng tin m ngi dn no mun
bit ton b la chn cng u phi b ra l ht sc cao. H s chn cch tip
tc v minh duy l (rationally ignorant). Nu cc cng dn mun s thch c
nhn ca mnh c nh hng chnh tr, h s cn phi b ra nhiu chi ph t
chc, v thng ch em li kt qu khim tn. V th, vic cc thn ch tip
tc th ng v chp nhn nhng la chn tp th vn gy ra bt li nht nh
cho mnh thng l hp l (Downs, 1957a, b). Trong khi s v minh duy l
nh th l iu d hiu, n li gp phn lm xi mn tinh thn on kt vi
nhm, gy ra cm gic b tc mt quyn bu c v bt an, c bit l khi
nhiu quyt nh lin quan n cch thc s dng ti sn phi ph thuc vo
la chn tp th. Lc , nhng bin php ci t nhm tm cch phi tp th
i
Loi hng ho m vic ngn mt ngi khng tr tin khi hnh vi s dng n l kh, nhng vic mt
ngi s dng n li c th ngn cn hnh vi s dng ca ngi khc. (ND)
296
ho (decollectivise) cc quyt nh kinh t (t nhn ho hay chuyn i ti sn

x hi ho thnh hng ho cu lc b, xem mc 7.2) c th l mt phng
thc nng cao tnh c kt t pht ca cng ng, thi tun th quy tc t
nguyn v s tin tng.
Dn ch, cc chnh ng, b my cng chc v cc nhm li ch

Nhiu ni dung v chnh sch cng m chng ta cp t u cun sch cho
n y t nht cng c mi lin h ngm nh n dn ch, tc l, th thc ra
quyt nh tp th gip kim sot nhng ngi i din bng c ch bu c nh
k, s phn chia quyn lc (division of powers) v php tr (rule of law). Nn dn
ch hin i da trn s tha nhn mt s quyn c bn bt kh xm phm ca c
nhn, quan trng hn cc quy tc khc (mc 6.1), v da trn ch quyn ti
thng ca nhn dn trong vic trao cho nhng i din tp th ca mnh mt s
quyn lc tm thi.
Trong hnh thi truyn thng ca n, m hnh dn ch cn i pht trin u tin
Anh, qua mt qu trnh u tranh lu di ca Quc hi nhm bo v php lut
ca nhn dn trc php lut ca cc bc qun vng. Qu trnh ny pht trin
ln n nh im khi Tuyn ngn Nhn quyn (Bill of Rights) c ph chun
vo nm 1688, trong thi gian din ra cuc Cch mng V vang (Glorious
Revolution). M hnh dn ch nguyn thu khng tch hp mt s thnh t quan
trng m ngi ta nhn thy trong cc quy trnh la chn cng hin i: l, cc
chnh ng (chng rng buc cc thnh vin c c vi cng lnh tp th); gii
cng chc (nhng ngi nm tri thc chuyn mn v thng tin kh tip cn hng
chi phi nhng la chn phc tp); v cc nhm li ch c t chc v di do ti
chnh. Nhng thnh t ny c nh hng ln n la chn cng, thng gy bt
li cho tng cng dn. T quan im ca th gii quan c nhn ch ngha, nhng
hin tng nh th thng gy thm bt li cho la chn cng so vi la chn t.
Ti phn ln cc nn dn ch, cc i din chnh tr (political agent) c sp xp
trong mt t chnh ng, chng tham gia vo hot ng cnh tranh chnh tr cc
cuc bu c nh k. Trc chi ph thng tin cao ca c tri, cc chnh ng s a
ra nhng cng lnh khi qut, n gin. Trong trng hp c hai ng hoc hai
khi ng, h s hng s cnh tranh vo s c tri trung dung (median voter), hay
s c tri dao ng (floating voter). H c th b qua s ng c tri, nhng ngi
cam kt theo mt ng phi no hoc khng mun b chi ph giao dch
c mi ln li a ra mt quyt nh bu c mi. Do , a s cng lnh chnh
tr li khng ch trng s ng thn ch, ton b c tri, m ch nhm vo cc
nhm thiu s dao ng, ng vai tr quyt nh. Thc t ny c khuynh hng
lm mo m hnh ng chnh tr, gy phng hi cho a s thm lng (silent
majorityi).
Cc chnh ng i hi tinh thn on kt nhm v c kh nng p t n bng
cch tc ng n quy trnh la chn ng c vin hoc vic ti bu (re-election),
i
Mt t trng dn s ng k quyt nh khng by t quan im, thng l do thi h hng hoc do h
khng tin quan im ca mnh li ng vai tr quan trng. (ND)
297
cng nh bng cch khai tr k phn bi ra khi ng. Ngy nay, cng vic qun
l cc chnh ng i hi ngn qu khng l nhm trang tri cho chi ph i din
v hot ng qung b. Mi quan tm chnh tr y l lm th no c bu
li, ng thi ginh a s gh trong quc hi v chi phi chnh quyn. Hot ng
quyn gp (fund raising) v ng c ti bu (re-election motive) c th thng
dn ti nhng hnh ng tp th gy phng hi cho cc cng dn.
Vn li cn b cc nhm li ch c t chc lm cho thm trm trng; chng
thng i din cho nhng li ch tp trung ca cc nh cung cp v ra i t do
trn c s quyn t do lp hi (freedom of association), mt quyn c bn. Nh
chng ta nhn thy trong mc 8.2 v mc 8.3, cc nh cung cp thng ra sc
cng c ngch th trng ca mnh v n trnh hot ng cnh tranh tn km
bng cch tm kim nhng bin php hn ch cnh tranh t b my chnh tr sau
khi h t t chc thnh cc nhm vn ng hnh lang (lobby group). Li ch t
s can thip chnh tr thng l rt ln i vi s t nh cung cp, trong khi bt li
i vi ngi mua li dn tri mng manh v v vy khng ng b ra nhiu chi
ph c nh vn ng ngc (counter-lobbying).
Nhm nh sn xut c quyn s thy c li khi u t mt phn li ch nh s
can thip chnh tr vo vic vn ng hnh lang v hi l cc ng phi cng gii
cng chc, cng nh khi u t vo vic ti gio dc cng chng h i n
suy ngh s can thip l v li ch quc gia. Ngy nay, s tng tc gia cc nhm
lobby v cc chnh ng nh hng ln n la chn cng. N lin tc to ra
nhng cn c chnh tr hng can thip vo vic s dng cc quyn t hu (Hayek,
1979a, trang 17-55). Phm vi ca nhng g c nh ot trong nn kinh t
thng qua c ch la chn cng khng hon ho (second-best mechanism), vi
nguy c a ra nhng quyt nh c on v lm xi mn quy tc ca n, ang
c m rng v phm vi la chn t b thu hp tng ng.
Ngoi cc t chc ca cc nh sn xut, tnh trng cc nhm lobby x hi (social
lobby) vn ng dnh nhng khon thanh ton tr cp (transfer paymenti) ln cho
nhng ngi m chng i din cng l hin tng in hnh cc nn dn ch
hin i. Cc nhm li ch x hi ny vn ng c tri phn i vic ct gim ngn
sch, mc d chng thng do cc nh cung cp dch v phc li nh nc t
chc nn v trn phng din chng cng i din cho nhm vn ng hnh
lang ca cc nh sn xut khc.
Tnh trng thin v la chn cng (public-choice bias) gia tng trong cc nh nc
hin i cng cn do mt nhm khc, vn khng hin din trong m hnh truyn
thng ca chnh ph dn ch: gii cng chc (bureaucracy). Cc cng chc
thng t li trong hot ng iu tit th trng, v th nhng la chn t t do
(free private choice) b che khut hoc thay th bi nhng la chn cng. H to
ra cc th ch c th v nhng th ch nh vy em li quyn lc v nh hng
cho h. Li nhn xt chi ph giao dch ca ngi ny thng l thu nhp ca
ngi kia hon ton ph hp y. iu ny dn ti tnh trng b my cng chc
lm mo m cc th ch v dn ti s thay th cc th ch bn trong.
i
Transfer payment (hay transfer): Khon thanh ton phi bi hon ca chnh ph cho cc c nhn, v mc
298
Cc cng chc thng nm li th v thng tin. Cc chnh khch dn c, nhng

ngi khng mun b chi ph thng tin, khng th kim sot h hu hiu. Do tnh
cht phc tp ca i sng kinh t hin i nn cc c quan lp php c khuynh
hng to ra mt c cu lut ban quyn (framework of enabling legislationi) cho
php cc chuyn gia cng quyn son tho nhng quy tc c th di hnh thc
quy nh. u m khuynh hng ny t ra mnh m, cc quy tc c sinh
si ny n v thay i lin tc; phm vi la chn t t do b hn ch tng ng.
Tnh trng lan trn ca lut ch en (black-letter legislation) v quy nh tt c
cc nc tin tin, m phn ln u bt ngun t b my cng chc v k, l s
chng thc cho khuynh hng (Bernholz, 1982).
Ging nh cc ng phi, cc nhm lobby v cc nhm li ch ca gii cng chc
khng phi l mt phn ca m hnh dn ch nguyn thu, chng him khi c
nhc ti trong cc bn hin php v vic chng chu s rng buc ca nhng quy
tc r rng v hnh ng tp th thm ch cn him hn.1 Chng ta s phi phn
tch chi tit xem hot ng cnh tranh chnh tr vn hnh ra sao trong mt th
gii bao gm cc chnh ng, cc nhm lobby v cc nhm li ch ca gii cng
chc, v xem cnh tranh chnh tr dn ti nhu cu kim sot chnh tr i vi
cc nhm ny nh th no. Song trc ht, chng ta cn chuyn sang cc chc
nng c bn ca chnh ph: chc nng bo v, chc nng cung cp hng ho cng
cng, v chc nng ti phn phi thu nhp v ca ci.
Khi nim then cht

La chn cng (public choice) lin quan n nhng quyt nh v vic s dng
cc quyn ti sn m khng phi do cc c nhn a ra. Trong khi cc c nhn
thc c rng h phi gnh chu ton b chi ph cng nh c hng ton b
li ch khi tham gia vo cc hp ng s dng ti sn, cc quyt nh lin quan
n vic nhiu ngi cng nht tr v mt la chn li thng cha ng t thng
tin hn. H cng vo tnh th t thun li hn gy nh hng ti quyt nh.
Tuy nhin, la chn cng phi c a ra trong trng hp chi ph v li ch
khng th ni b ho (internalise) hon ton (cc hiu ng ngoi lai hin hu).
Song chng li thng c m rng sang nhng lnh vc vn c th ph mc
cho la chn t (private choice). V la chn cng khng lin quan n s cho v
nhn qua li, m ch lin quan n nhng li ch phi tng h (non-mutual
benefit), nn n c th d dng dn ti hin tng free-ridingii, ri ro o c
(moral hazard), bi kch t cng (tragedy of the commons) v ch ngha c hi
ngi i din. Do vy, trong bt k trng hp no la chn cng cng cn ti
s cng bch (coercion).
S v minh duy l (rational ignorance) c th gip l gii ti sao c tri v ngi
tham gia th trng li khng chu b chi ph thng tin cn thit c thng tin tt
hn. Trong nhiu trng hp, h bit li ch t thng tin b sung l bng khng
hoc khng ng k. Chng hn, s v minh duy l l mt phn ca ci t hp
i
ii
S dng min ph: Xem phn Khi nim Then cht th hai trong mc 5.3. (ND)
299
nhn t va to thun li cho hot ng rent-seekingi ca cc nhm cung cp c

t chc, va thuyt phc a s ngi mua thiu t chc khng nn tham gia vo
vic vn ng chng li s phn b thu nhp rent bng phng tin chnh tr
(political rent creation).
C tri trung dung (median voter) trong cc nn dn ch bu c l khi nim ch
nhm c tri dao ng m hai chnh ng cnh tranh nhau cn ti hng ginh a s
51% v, cng vi , s chi phi c quan lp php v thng l c c quan hnh
php.
10.2 Cc chc nng ca chnh ph

Khi bn v cc th ch bn ngoi Chng 5, chng ta khng nh rng bo
v v hu thun cho cc th ch ca x hi l mt trong nhng chc nng ch o
ca chnh ph. Chc nng bo v ca chnh ph h tr cho trt t v em li s
tin tng cho cc c nhn, doanh nghip v hip hi t nhn bng cch khin cho
nhim v phi hp ca h tr nn d dng hn bt chp s v minh (chnh sch
trt t order policy). Chng ta cng nhn ra rng nhim v bo v c th
i khi li i hi phi s dng v lc hp php (to n, cnh st, qun i) nhm
ngn chn hin tng free-ridingii v ch ngha c hi thn ch - i din
(principal-agent opportunism), v nhm p t cc quy tc nu cn thit.
Khi nim then cht

Chnh ph (government) l mt t chc (trt t th bc t trn xung top-
down, hierarchical order) theo ui mt s mc ch tp th no v c php
s dng quyn lc chnh tr, trong khun kh nhng quy tc nht nh, i vi
khu vc nm di quyn kim sot ca n.
Cc chc nng (function) tiu biu ca chnh ph l: (a) bo v cc quyn t do
ca cng dn; (b) sn xut hng ho cng cng; v (c) ti phn phi cc quyn ti
sn. thc thi cc chc nng ny, chnh ph phi chu chi ph i din (agency
cost) v phi thu thu nhm mc ch qun l v ti tr cho nhng ngun lc vt
cht trang tri s chi ph y.
Qua thi gian, quy m chnh ph v t trng ngun lc quc gia m chnh ph
kim sot gia tng ng k. T l chi tiu chnh ph (government spending)
trong tng sn phm quc ni (GDP) ti nm nn kinh t cng nghip ln hin
nay M, Nht, c, Php v Vng quc Anh bnh qun ch khong 10%
qung nm 1870 (Tanzi & Schuknecht, 1995); con s ny tng ln chng 25%
i
ii
300
vo gia thp nin 1930, v trn 40% gia thp nin 1990. Vo nm 1995, t
trng chi tiu chnh ph trong tng cu Lin minh Chu u (EU) l 54%, cc
nc cng nghip ch to ng (tr Trung Quc) l 39% (World Economic
Forum, 1996, trang 21). Mc d xu hng chung l chnh ph c quy m ngy
mt ln, mc chi phi ca cc quyt nh tp th i khi vn gim bt, ng
ch nht l c v Nht sau Th Chin II, ri thng tng tr li sau .
Chc nng bo v
Cng cuc bo v trt t v nn php tr bng hnh ng tp th l truyn thng
c t lu i. Ngun gc ca n c l ch t cng bt u t khi cc lng mc
v thnh th lu i phi chu mt hnh thc lnh o no . Cc v vua cha, cc
bc cao tng v cc quan to xut hin trong nhng cng ng nh th phn x
tranh chp v bo v hay t ra nhng nguyn tc m da theo tranh chp gia
cc thnh vin cng ng s c gii quyt hoc phng trnh (cc th ch bn
ngoi). u tin, vai tr ca bn phn x th ba nh th c l c trao cho cc
bc trng lo hay linh mc ng knh v tng tri, song sau nhng dn xp
chnh thc mang tnh hin nh xut hin, gip dng ln cc nh cai tr (Benson,
1995). Cc khi nim hnh ng tp th (collective action), quyn lc chnh tr
(political power) v chnh ph theo ra i: mt s hnh vi no y c thc
thi v li ch cng ng, v mt s quan chc v t chc chnh thc no y c
trao quyn lc (authority) v sc mnh cng bch (coercive powers) i vi cc
thng dn v t chc dn s. Trong tt c cc trng hp ny, nhng dn xp
hin nh (constitutional arrangement) phi quyt nh nhng nguyn tc c bn
ca hnh ng tp th: cch thc b nhim nhng ngi i din (representative)
v phng thc phn b chi ph v li ch ca hnh ng tp th (xem mc 10.1
trn).
Chc nng bo v d thy nht ca chnh ph l ngn chn tnh trng ngi dn
cng bch ln nhau. Ngi ta cho rng vic chnh ph tip qun chc nng bo
v ng ngha vi mt kiu hip c gii tr qun b (gi nh) gia ton th
cng dn vi nhau (Buchanan, 1975). Nu chng ta ri vo tnh trng v chnh
ph, nu s cng bch ch b hn ch nh tim nng bo lc ca cc bn khc
v nu mi cng dn u phi bo v ti sn ca mnh trc s xm hi ca ngi
khc, chi ph s v cng tn km (chi ph loi tr v chi ph p t cao). Nhng
chi ph ny s ngn cn nhiu s phn cng lao ng hu ch v cn tr s pht
trin thnh vng. V th, vic s dng mt t chc i din (agent) vi nhim v
gn gi ho bnh l nhu cu thit thc. Mun cho n hot ng hu hiu, t chc
i din phi c trao quyn lc cng bch. ng thi, ngi ta phi m
bo rng t chc i din chnh ph khng s dng quyn lc ca n
chng li cc thn ch, tc cc cng dn. Mt s ngi khc li lp lun, vai tr
ca chnh ph l nhm bo v nhng phm vi t do c nhn (Hayek, 1960).
Chnh ph c th gn gi ho bnh v bo v t do nh th no y? Cu tr li
ch yu nm v pha cc th ch: iu cn thit l phi thit lp v p t mt h
thng quy tc chung cho mi cng dn mt cch bnh ng (php tr); ngoi ra, h
thng quy tc cn ngn nga tnh trng cc cng dn theo ui mc ch ca
301
mnh bng v lc, lng gt hay nhng hnh thc cn khc. Nh vy, bo v
c mi lin h mt thit vi vic gi gn t do c nhn. Nu thiu nhng rng
buc th ch nh th, t do s tr thnh phng tng v v trt t. cc nh nc
hin i, trong s nhng quy tc m chnh ph c yu cu thc thi theo chc
nng bo v th nhiu quy tc c quy nh chnh thc qua cc b lut hnh s v
dn s. Ngoi ra, s bo v cng cp n vic ngn chn cc mi e do t bn
ngoi; tc l, bo v t do hin ti v t do tng lai (an ninh) ca cng dn trc
s cng bch t bn ngoi.
Gii hn bo v
Mt phn ng k trong chc nng bo v ca chnh ph c thc thi thng qua
cc quy nh, chng hn nhm m bo cho sc kho v an ton. Nhng quy nh
nh th thng l hp l v mt kinh t v chng lin quan n cc hiu ng
ngoi lai. Chng hn, khi ngi ta s dng mt ti sn t nhn c th trong mt
ngnh ngh no y m khng phi chu mt s hn ch no, iu c th gy
nguy him cho s an ton ca ngi cng nhn. Cch thc bo v h l chnh
n vic s dng ti sn cng nghip v t ra nhng quy tc v an ton. Nhng
hiu ng ngoi lai lin quan n mi trng v sc kho cng c th xy ra. Mt
mc ch ca cc quy nh y t cng ng l nhm tit gim chi ph thng tin v
cc chi ph khc. Chng hn, ngi ta cho rng vi mt dc phm do chnh ph
cp giy chng nhn th c th an tm s dng trong phm vi nhng gii hn
quy nh m khng cn phi t nghin cu hu qu ca vic s dng sn phm
. Hay quy tc hn ch tc trong mt s khu vc nht nh gip mi ngi
khi phi tin hnh phng thc khm ph tn km di dng tai nn. Tuy
nhin, mc ch ti thng ca quy nh th phi lun ghi nh trong u: cc th
ch l nhm phc v ngi dn. nhiu nc, rt nhiu quy nh hin hnh v
sc kho, an ton v mi trng khng p ng c tiu chun . S gia tng
nhanh chng ca chng khin cho chi ph giao dch tng ln, ng thi lm suy
yu chc nng phi hp v kim sot (coordination and control function) ca th
trng cnh tranh. Vn khng phi l s tn ti ca bn thn nhng hnh vi
can thip c th nh th, m chnh l tn sut xut hin cao ca chng. V vy,
mi mt quy nh nh th cn phi c nh gi v chi ph v li ch kh d cho
ton b h thng.
Chi ph ca cc quy nh, k c chi ph tun th m ngi dn phi chu (xem
phn ng khung di y), lun cn c tnh n khi quyt nh chnh ph nn
hay khng nn tham gia iu tit bo v ngi dn khi mt s ri ro no .
Quan im cho rng chng chi ph no l qu cao nu chng ta bo v mt s mc
tiu nht nh chng hn sinh mng con ngi, sc kho tr em, hay uy th quc
gia l mt quan im thng thy, c bit l nhng ngi vn ng h nhng
s nghip c th. Song ngi dn bnh thng li phi chu chi ph c hi do cc
quy nh gy ra v h li c xu hng theo ui hng lot mc tiu khc nhau.
Chi ph iu tit ca ton b h thng khng c nh gi thng xuyn khi m
s rng buc t gic ca c nhn (private self-constraint) c thay th bng hnh
thc qun l tp th, t nht l nu chi ph tun th c phn b rng ri v
302
khng d nhn thy ngay. Chng hn, khi vn lin quan n nhim v bo v
sc kho, an ton hay mi trng, quc hi i khi li ban hnh nhng quy nh
gy ra chi ph tun th v cc chi ph khc qu cao, thng l trc p lc ca cc
nhm theo ui mt ch cng ng no (single-issue group), m thnh vin
ca chng th khng phi chu chi ph iu tit. Ngi ta phi t cu hi, chng
hn, l cc quy nh v an ton ca M liu c hp l hay khng nu chng gy ra
chi ph cho vic cu sng mt mng ngi l 168 triu USD khi cc tiu chun v
cht thi benzene c tht cht vo nm 1990, hay chi ph cho vic cu sng
mt mng ngi l 920 triu USD khi cc tiu chun nc ung mi c ban
hnh nm 1991, y l cn cha k chi ph cu thm mt mng ngi thp nht
cng phi 5.700 t USD khi ngi ta lit k nhng cht thi c hi cho cng tc
bo v rng nm 1990 (Breyer, 1995; Viscusi, 1993; xem phn ng khung di
y). C nhin, s cn thit phi so snh li ch x hi di hn vi chi ph x hi
di hn ca mi quy nh cng c th p dng cho cng tc bo tn mi trng.
Nhng s liu ny gip minh ho mt xu hng trong chc nng bo v ca chnh
ph l n ch trng thi qu s an ton m sao nhng vic thc y kh nng phi
hp v kim sot ca h thng cnh tranh, v do sao nhng vic thc y thnh
vng. Khi nhng chi ph ny khng c tnh n, nhng phng n thay th
cho s qun l cng ng (public regulation) s khng c cn nhc v li ch
ca mt cng dn bnh thng s dng cc ngun lc khan him sao cho c li
nht s b b qua. Khi m vic ngn chn mt ci cht yu li tn km n hng
t dollar th y tn ti kh nng l nu c s dng theo cch khc chng
hn, sn xut thit b lc thn nhng ngun lc ny c th s cu hoc ko di
s sng cho v s ngi. Nu c quan lp php v gii cng chc c chiu theo
nhng quan nim thin cn v an ton nh th, h s cho chi ph ca cc quy
nh bo v tng dn ln v hn ch quyn t do ca ngi dn trong vic th
nghim v quyt nh cho bn thn. Hu qu l tng trng thp, nhng nguy c
ln hn cho sinh mng v s an ton ca con ngi, ng thi cm gic b tc
mt quyn bu c tr nn ph bin.
Bo v ngi dn Canada khi cc loi pho-mt Camembert v Roquefort

B Y t Canada (Health Canada), vi tt c s thng thi tp th ca n, gn y
xut vic sa i Quy nh v Thc phm v Dc phm (Food and Drug Regulations),
ngn cm hot ng sn xut v bn cc loi pho-mt nguyn liu. S sa i y s cm
khong 90 loi pho-mt lm t sa cha tit trng, k c loi pho-mt Camembert v
Roquefort. xut dng nh da trn mi lin h gia cc loi pho-mt cha tit
trng vi cc trn dch do vi khun listeria, salmonella v E.coli... gy ra.
Cc nh qun l B Y t Canada r rng l mun to ra mt th gii an ton hn. K t
nm 1971, ngi ta cng b 14 trn dch bnh trn ton th gii [nhn mnh trong
nguyn vn], c cho l bt ngun t vic tiu dng cc loi sn phm pho-mt lm t
sa cha tit trng. Cc trn dch ny cp i 57 sinh mng.
Nhn chung, nhng g m cc nh qun l thuc B Y t Canada ra thc hin l li
bt cp hi. H dng nh t quan tm n hu qu thc t ca xut sa i ... Nu xt
mc ri ro tng i thp i km vi cc loi pho-mt khng tit trng v mc ri
303
ro v cng thp Canada th vic khai t c mt ngnh ngh xem ra l mt phng sch
kh quyt lit... Vic iu tit mc ri ro ti thiu s lm tng chi ph ca nhng th
hng ho m chng ta mua. Trong trng hp ny, ... n hn s trit ph c mt ngnh
ngh mi m, ang n nn lm ra v l k sinh nhai ca nhiu ngi. Lut php kiu nh
th cho thy rng ngi Canada thiu mt kh nng nm bt v nh gi ri ro. Qu thc,
chnh ph dng nh t cho php mnh hnh x nh mt bc ph mu chi dn.
(Ngun: K. Morrison & L. Miljan, Cheese, Politics, and Human Health: How the Media
Failed to Critique Recent Government Policy [Pho-mt, Chnh tr v Sc kho Con
ngi: Cc phng tin thng tin i chng tht bi trong vic ch trch chnh sch
gn y ca chnh ph nh th no], tp ch On Balance, tp 9, s 5, thng 5/1996; trch
dn trong tp ch Fraser Forum, thng 9/1996, trang 38)
Ghi ch: Khuyn ngh c th ca mt nhm khoa hc gia ny cui cng khng c
thng qua.
Tnh trng sinh si ny n ca cc quy nh bo v c th vt qu kh nng nhn

thc ca cc ch th kinh t v lm xi mn ci trt t m nhng ngi ra quyt
nh cn c tham gia vo cnh tranh vi s tin tng. V vy, ngi ta cn phi
hp l ho cc quy nh nu mun chnh ph thc thi hiu qu chc nng bo v
ca n. Song d nhin, cc nh qun l cng c th c t li trong ci m quy
nh phc tp y.
Chc nng bo v ca chnh ph cng ngy cng c b tr bng hai chc nng
khc: cung cp hng ho cng cng v ti phn b c hi khi nghip, thu nhp
v ca ci.2 R rng, cc chc nng ny gy ra chi ph i din (agency cost),
nhng chi ph phi c ti tr thng qua thu kho v vay mn, ng thi
ngun lc vt cht ca chnh ph li phi c qun l, mt cng vic s gy ra
thm chi ph i din.
Chc nng bo v
Vic chnh ph to c hi tip cn mt s loi hng ho no cho ngi dn c
th nhn c s ng h. Nh chng ta nhn thy, hng ho cng cng thun
tu l nhng hng ho v dch v m vic ngn chn nhng ngi khng tr tin
h khi s dng chng l rt tn km, nu khng mun ni l bt kh thi, v
mt khi cung cp th chng li khng khan him v khng c s cnh tranh no
v nhu cu trong phm vi nhng gii hn nht nh (mc 7.2). Do cc ch s hu
t nhn trong trng hp ny s phi chp nhn hin tng free-ridingi m nhng
ngi khng ng gp vo chi ph mua sm v bo qun nhng hng ho gy
ra, y c l do r rng ng h hot ng cung cp v ti tr ca chnh ph
thng qua ch thu kho bt buc. Trong tnh th , cc ch s hu t nhn
khng th s dng quyn ti sn ca mnh mt cch thch ng, k c quyn ngn
chn ngi khc. y l biu hin ca mt s bt cp th ch. Mt v d kinh in
l n chiu sng ng ph: nu mt thnh vin x hi ti tr cho h thng chiu
i
304
sng ng ph th hng li ch ca n th nhng ngi khc s tip cn tin

ch ny mt cch t do. V d kinh in khc v loi hng ho cng cng t nhin
nh th l nn quc phng chng li s xm ln t bn ngoi: nu mt thnh vin
x hi m bo cho sc mnh quc phng, tt c mi cng dn khc u c
hng li t s bo v v s khng b loi tr. Khong cch gia chi ph v li
ch kh d c chim cng ln, ng c mua mt th hng ho nh th cng
nh. Tnh kh thi ca hin tng free-riding tnh bt kh thi ca vic loi tr
ngn cn s xut hin ca mt th trng cho nhng hng ho nh th. Hng ho
cng cng s khng c cung cp y , so vi nhng hng ho t nhn m chi
ph v li ch ca chng c th c cc c nhn ni b ho hon ton. Hng ho
cng cng thun tu l trng hp ti cc (extreme case) m s cung cp
ca chnh ph t c nhng kt qu bn ngoi ni bt v tch cc.
Nh chng ta nhn thy trong Chng 7, vic thu tm v ni b ho cc hiu
ng ngoi lai tch cc c th tr nn kh thi, chng hn, nh cc thit b in t
mi o lng v ngn chn hnh vi s dng ti sn. Chng ta cng lu
rng nhng g l hng ho cng cng hay khng phi hng ho cng cng c th
thay i.
Nh vy, lun im khi qut ng h vic cung cp hng ho chung (common
good) hin hu y, song iu ny li gy ra nhng vn m chng ta tho
lun trong mc 10.1 trn. Thm ch, khi quyt nh s sn xut nhng hng ho
no v s phn b chi ph cho cc tng lp nhn dn nh th no, chnh ph c th
ch n thun l hng ng s thch ca nhng nhm c th c t chc. Do vy,
nhng vn v qu trnh ti phn phi ngm (hidden redistribution) li d ny
sinh. Chng c th b hn ch phn no bng s phn cp ti kho [fiscal
decentralisation] (ch ti kho theo m hnh lin bang [fiscal federalismi], xem
mc 12.5) v khi mt s cng dn v ngun vn c kh nng di chuyn ti h
thng php l no tin gn nht n vic cung cp nhng hng ho cng cng v
cht lng a im (locational qualities) nh mong mun. l v kh nng lu
ng (mobility) ca ngi ng thu v cc yu t sn xut gia cc h thng
php l (tnh m) c tc dng kim sot nhng chnh ph no mun ti phn
b chi ph v li ch trong hot ng cung cp v ti tr cho hng ho cng cng.
C hi tip cn nhng hng ho m ngi khc khng th d dng b ngn chn
khi hnh vi s dng, song li c s cnh tranh v nhu cu s dng, c th chu
hn sut (ration) thng qua cc quy tc bn ngoi v ch th ca chnh ph. Vic
chng c sn xut bng ti sn x hi ho (socialisedii property) hay bi cc
nh cnh tranh t nhn khng phi l iu ng suy xt nht. Vn nm ch
vic cung cp hng ho v dch v l t cc ngun lc cng.3 Chc chn l khng
nht thit v l do c hi tip cn m nhng hng ho v dch v ny c sn
xut vi ti sn x hi ho. Tuy nhin, v mt s l do nn cc chnh ph mi
quyt nh t chc v ti tr cho hot ng sn xut bng cch s dng ti sn
cng hu (publicly owned property):
i
Ch thanh ton tr cp (transfer payment) hay tr cp (grant) qua chnh ph lin bang chia s thu
nhp ngn sch (revenue) ca mnh vi cc cp chnh quyn thp hn. (ND)
ii
X hi ho l hnh vi chuyn cc quyn ti sn t hu sang cng hu, i lp vi t nhn ho. (ND)
305
(a) Trong trng hp nhng n v u vo ti thiu vi quy m ln (large

indivisibilitiesi) c cho l vt qu nng lc ti chnh v kh nng t chc
ca cc c nhn v cc t chc hp tc t nhn, hoc trong trng hp
ngi ta nhn thy hin tng kinh t quy m (scale economies) tn ti
mc kh ln, gii cai tr thng t cho php mnh ch o vic thit k
cng trnh cng nh vic ti tr v trin khai thc hin. Tnh trng ny tng
din ra thng xuyn nh Ai Cp v Trung Quc thi trc trong
trng hp cc cng trnh cp thot nc, thm ch k c trong hot ng
pht trin c s h tng. Gn y hn, cng cuc thm him khng gian
cng da trn l do tng t tr thnh lnh vc hot ng ca chnh ph.
Trong bi cnh y, ngi ta thng lp lun rng cc doanh nghip quy m
ln chnh l cc doanh nghip c quyn t nhin (natural monopoly) v
s kim sot chnh tr trc tip i vi nhng doanh nghip c quyn nh
th l iu ng lm. Tuy nhin, trn thc t nhng doanh nghip c quyn
nh th li thng ra i l v cc c quan chnh ph dng ln nhng hng
ro ngn cn cnh tranh, hoc tht bi vi vic tit gim chi ph giao dch
cho hot ng cnh tranh (Friedman, 1991). Mt khi nhng doanh nghip
bin thnh doanh nghip c quyn thuc s hu chnh ph, chng s tr
thnh nhng hot ng vi mc chi ph cao. D vy, ngy nay cc th
trng vn quc t quy m ln li sc ti tr cho nhng d n ln nh
th, min l ngi ta c th yu cu ngi s dng phi tr tin (kh nng
loi tr excludability). Vi cng ngh o lng tt hn, l l ng h cc
doanh nghip cng c quyn truyn thng (traditional public monopoly)
nay khng cn ng vng na.
(b) Mt l do cung cp mt s dch v no thng qua doanh nghip cng
c quyn l v iu ny to ra kh nng kim sot trc tip ln hn cho b
my chnh quyn. Chng hn, s kim sot phi bo lc thng qua cc t
chc chuyn nghip nh lc lng cnh st v qun i, hay to n, dng
nh l mt lun im chnh ng ng h quyn cng hu i vi cc ngun
lc. Chi ph cnh tranh gia cc cc t chc chuyn nghip ny, suy cho
cng, l qu cao (hy hnh dung trng hp Campuchia v Bosnia). Do vy,
ti a s quc gia, nhng dch v nh th u c cung cp thng qua cc
doanh nghip cng c quyn. Vn kim sot cng tn ti khi cc dch
v ny c cc doanh nghip cng c quyn to ra (tnh trng thoi ho
bin cht trong lc lng cnh st, o chnh, h thng to n tham nhng),
d vy vic cc c quan chnh quyn iu khin b my t chc bn trong
v kim sot tnh hnh ti chnh vn thng c xem l ng mong mun.
(c) Chnh ph thng khng nh c quyn sn xut i vi mt s lnh vc
khai khong v thng mi no nh l ngun thu ngn sch thun li
(chng hn, cc doanh nghip c quyn khai thc mui m hoc sn xut
v kinh doanh ru). Khi cng ngh mi ha hn nhiu kh nng to ra
ngun thu, chnh ph thng tip qun quyn s hu cc lnh vc ny
(chng hn, tnh trng cng hu ca cc h thng ng st v in tn th
i
Indivisibility: quy m u vo ti thiu cho hot ng sn xut mt loi hng ho hay dch v no .
(ND)
306
k 19 khi nhng cng ngh ny mi ra i). Tng t, nhiu chnh ph

tin hnh quc hu ho ngnh cng nghip du kh d dng tng ngun
thu ngn sch. Trong nhng trng hp nh th, nhng l l khc ng h
hot ng sn xut ca nh nc c th cng c ngi ta dn ra, song li
ch doanh thu c quyn chc chn vn ng vai tr then cht.4
(d) Hot ng sn xut do chnh ph iu hnh thng cng l phng thc
thun li v mt chnh tr nhm to iu kin cho qu trnh ti phn phi
(xem di y).
To c hi tip cn hng ho khu vc cng ng

u m nhng suy xt trn y khng chi phi (nh trong lnh vc gio dc v
y t chng hn), hot ng cung cp hng ho t ngn sch chnh ph c th
din ra theo cch gin tip: cng qu c s dng mua sm hng ho v dch
v ng thi chnh ph m nhn vai tr kim sot cht lng, khng phi vai tr
sn xut.
iu ny cn c phn tch chi tit trn mt s kha cnh:
(a) Nh chng ta lu , y cn tch bch hai vn (i) vic cung cp nhng
hng ho v dch v ny c ti tr nh th no v (ii) liu c nn sn xut
nhng hng ho v dch v ny bng t liu sn xut thuc s hu nh nc
(x hi ho) hay khng. Nu vic cung cp mt s hng ho v dch v no
cho ngi dn t ngn sch chnh ph dng nh l ng mong mun v mt
chnh tr th hot ng sn xut t nhn v vic tr cp cho c hi tip cn li
thng t tn km hn v s em ti cho ngi dn nhiu la chn hn. L l
cho rng hot ng sn xut cng (public production) gip tit kim chi ph
giao dch v loi tr tnh trng cung ng hng ho trng lp do cnh tranh t
nhn to ra ngha l gi nh v s bit trc kt qu v b qua tim nng ca
cnh tranh trong vic i mi quy trnh v sn phm. Bt lun th no, hot
ng sn xut cng cng lun cha ng nhiu mi nguy di hn v tnh trng
lan trn ca ch ngha c hi ngi i din v s gim st nng lc i mi
(xem mc 10.3).
(b) Ch cng hu v s kim sot ca nh nc (public ownership & control)
cng cn c xem xt tch bch vi ch doanh nghip cng c quyn
(public monopoly). Ngay c trong trng hp cc t chc chnh ph tham gia
vo hot ng sn xut, ngi ta vn c th a ra l l ng h hot ng
cnh tranh gia cc t chc cng lp khc nhau (chng hn, gia cc nh my
in, cc bnh vin v cc trng i hc thuc s hu nh nc nhng
cng ty ho) v hot ng cnh tranh vi cc nh cung cp t nhn (chng
hn, cho php cc cng ty in thoi, ng st, xe but, hng khng t nhn
cnh tranh vi cc doanh nghip nh nc cng lnh vc). Nh chi ph o
lng v thng tin lin lc suy gim nn ngy nay ch cn mt s t doanh
nghip c quyn t nhin (natural monopoly) m cnh tranh l khng
kh thi v mt k thut. Nu thiu s hu thun thng qua hnh vi can thip
chnh tr, t c doanh nghip c quyn hin hnh no sc tn ti lu di
(Friedman, 1991).
307
(c) Ch quan trng th ba trong vic x hi ho hot ng sn xut hng ho

cng cng l trch nhim gii trnh (accountability), tc l, thng tin y
v minh bch v ton b chi ph v li ch ca vic s dng ti sn cng, cng
nh vic buc cc nh sn xut thuc s hu chnh ph phi chu nhng rng
buc ngn sch cht ch. Trch nhim gii trnh c nng cao khi cc d n
sn xut hng ho cng cng c cng ty ho (corporatise), tc l, hot ng
ca chng tch bch v mt qun l khi ngn sch ngn sch chung ca
chnh ph. Vic p t mt rng buc ngn sch cht ch v t chi tr cp
ngn sch cho nhng doanh nghip nh nc lm n thua l l iu khng
phi lc no cng d dng. Tuy nhin, nu p lc cnh tranh v trch nhim
gii trnh ca nhng ngi ng u cc c quan chnh ph l thp, cc cng
chc s bt u tim nhim ch ngha v k (lng bng cao, b tr nhn s
qu ng, tiu dng qu mc ti ni lm vic). u m nhng thng l lng
lo bt u bm r chc chn, nhng ng thi nhm kim sot tnh trng
tham ca cng thng b phn khng mnh m. Hin tng ny tr nn
r rng qua nhiu d n t nhn ho trn khp th gii (Chng 14).
(d) Hot ng sn xut ca cc c quan chnh ph to nn nhng doanh nghip
chnh tr (political firm): nhng doanh nghip m quyn s hu nh nc
khng ch to ra nh hng kinh t trn th trng m cn to ra nh hng
chnh tr trc tip n cng tc hoch nh chnh sch (Alessi, 1980, 1982).
Do khng mt c nhn hu quan no i hi quyn li trc tip i vi khon
li nhun cn li ca cc doanh nghip cng (cng nh khng chu trch
nhim trc tip i vi khon thua l) v cc quyn s hu (ownership right)
khng th chuyn nhng bnh thng (ngoi tr bng cch t nhn ho) nn
y tn ti kh nng l cc doanh nghip chnh tr khng c cc thn
ch gim st cht ch nh cc cng ty t nhn. Rt cuc, gim st vn l mt
th tc tn km. V vy, gim c ca cc doanh nghip cng i mt vi
nhng c cu khuyn khch (incentive structure) hon ton khc vi nhng g
vn c p dng cho lnh o ca cc t chc kinh t t nhn (Chng 9).
Chng hn, ngi ta c th pht hin ra rng vic theo di n xin tm ngh
trong cc doanh nghip cng tn thi gian qun l gp hai hoc ba ln so vi
trong khu vc t nhn, hay vic qun l mt khi lng ho n thanh ton
tng ng li tn thi gian tc nghip v s lng nhn vin (lng cao)
gp nm ln so vi trong khu vc t nhn. Qu thc, gim st c th l mt
cng vic c bit tn km mt khi ngi ta p dng nhng thng l k ton
khu vc cng c bit (special public-sector accounting practice) hay khi cc
ti khon doanh nghip cng khng c cng khai ho v hot ng ca cc
doanh nghip chnh tr l b mt (quc phng, c quan tnh bo). Trong bt k
trng hp no, u ra ca cc doanh nghip cng cng thng kh nh
lng.
Alessi tng xem xt nhiu c liu t hot ng sn xut nhng hng ho v dch
v tng t trong hai khu vc cng t. ng cho thy rng cc doanh nghip chnh
tr qu thc t hiu sut kinh t thp hn so vi cc nh sn xut t nhn tng
t (Alessi, 1980). Chng hn, tnh trng chi ph cao khi thc thi v gim st nhng
nhim v tng t di iu kin ca khu vc cng c th l h qu ca nhu cu
gim st mnh m hn v s trng cy t hn vo trch nhim t gic. Khi thiu
308
khun php do th trng cnh tranh ch thc p t, khun php ca cc bin

php kim sot hnh chnh thng t ra tng i yu v chi ph b nng ln.
Ci t hot ng sn xut x hi ho
Cc nguyn tc hch ton kinh doanh cn c p dng cho cc d n sn xut
hng ho cng cng nhm cung cp y thng tin v chng, cho php cc nh
lnh o chnh ph kim sot c vn thn ch - i din. iu ny c ngha
l khng ch cc khon thu chi lp i lp li (trong ngn sch) mi cn c nh
gi v cng b, m k c nh hng ca mi mt hot ng nh th n ti sn v
cng n ca chnh ph (phng php k ton pht sinh accrual accounting).
Hng nm, hot ng ca cc tp on nh nc cn c th hin qua cc bng
cn i k ton dnh cho khu vc cng, do cc c quan kim ton c lp thm
nh, v nhng kt qu lin quan n ti sn rng ca chnh ph cn phi bch
ho. Tuy nhin, cc chnh ph trn th gii li t khi cung cp nhng thng tin m
h vn i hi i vi cc cng ty t nhn. Hot ng sn xut thuc khu vc
cng dng nh i khi mang li li th ch bi mt l do duy nht l khng phi
mi khon thu chi u c cu xt v u tch bch rch ri khi cng vic
chung ca chnh ph. iu ny cho php cc giao dch chuyn nhng ngm din
ra. Khi cc doanh nghip cng c h thng ti khon minh bch, chng c che
chn phn no khi s can thip chnh tr hng ngy, vn c xu hng ph v k
hoch sn xut v m ng cho hin tng rent-seeking chnh tr (political rent-
seeking).
Cc bin php ci cch c th gip gim bt vn cho hot ng sn xut thuc
khu vc cng. Chng hn, hot ng sn xut x hi ho (socialised production)
c th phn cp cho cc cp chnh quyn a phng cnh tranh, chuyn i ti
sn x hi ho thnh mt loi hng ho cu lc b no (Foldvary, 1994, trang
62-78, 86-112), hoc n c th c t nhn ho vi s m bo rng c hi tip
cn nhng hng ho v dch v s tip tc gi nguyn trong khu vc cng
ng (public domain). Ngoi ra, h thng k ton c th c sa i nhm bt
kp nhng doanh nghip t nhn vi thng l hiu qu nht. K thut qun l hin
i c th gip pht huy hiu qu sn xut nhm phc v ngi ng thu. t
mc ch y, cc gim c phi c cc ng ch chnh tr giao cho nhng ch
tiu u ra r rng, kh d nh lng, song h cng phi c chu trch nhim
la chn phng thc sn xut v cch thc huy ng nhng u vo cn thit.
H thng trch nhim nh th ch c th thnh cng khi cc gim c thuc khu
vc cng c nhim k hu hn v c tr lng theo hiu qu cng vic: mt
kiu dn xp v c bn khc bit vi cch tip cn cng v truyn thng
(traditional public-service approach) vi nhim k sut i. Trong trng hp
nhng ci cch nh th khng kh thi, cn a hot ng sn xut hng ho v
dch v ra khi khu vc cng v tin hnh t nhn ho nhm p dng khun php
ca hot ng kinh doanh t nhn cnh tranh.
Chng ta s quay tr li vi nhng ch ny trong Chng 13 v Chng 14
khi bn v t nhn ho, qu trnh chuyn i ca cc nn kinh t x hi ch ngha
v cng cuc ci t cc nn kinh t hn hp.
309
Khi nim then cht

Ti sn chung (common property) l khi nim c nh ngha trong
Chng 7. Nh chng ta thy, nhng hng ho ny khim khuyt v mt th
ch (institutionally deficient) ch nhiu li ch khng th ni b ho hon
ton (thu tm), v cc bn th ba khng th b loi tr khi hnh vi s dng
chng. Trong trng hp cn phi hn sut nhu cu s dng, iu ny c th c
thc hin thng qua hnh thc chuyn giao cho cc cu lc b (hay chnh quyn
a phng), thng qua hnh thc tr cp c hi tip cn nhng hng ho khu vc
cng ng do t nhn sn xut (privately produced, public-domain goods) hay ti
sn x hi ho (socialised property).
S cung cp ca nh nc (public provision) l khi nim ch nhng dn xp
qun l ca chnh ph nhm cung cp hng ho v dch v cho ngi dn hay mt
s tng lp cng dn, hoc thng qua s ti tr ca chnh ph (tr cp tin mt,
min thu), cung cp phiu thanh ton theo mc ch c th (chng hn mua
thc phm hay dch v gio dc), hoc bng cch phn pht hin vt (chng hn,
phn pht chn mn sau thm ho). S cung cp ca nh nc khng i hi nh
nc phi sn xut ra nhng hng ho v dch v ny trong cc doanh nghip
cng. C hi tip cn ca cng ng (public access) khng i hi hay bin minh
cho tnh trng cng hu hay hot ng sn xut c quyn (monopoly
production).
Doanh nghip chnh tr (political firm) l nhng n v sn xut thuc cng hu.
Chng thng tip cn c vi cc khon tr cp t ngun thu thu, v th
chng ch phi i mt vi rng buc ngn sch mm hn so vi cc cng ty t
nhn, vn c th d ph sn hn. Gim c ca cc doanh nghip chnh tr cng
c xu hng gy ra nh hng chnh tr gin tip n cch thc chnh ph nh
hnh cc quy tc kim sot chng.
Trch nhim gii trnh (accountability) lin h n nhng quy nh v cng tc
bo co chi ph v li ch ca cc hot ng trong t chc cho cc thn ch, thng
thng l c nhng dng chu chuyn lp i lp li (bo co li l, k hoch thu
chi) ln nhng tc ng n ti sn v cng n (bng cn i k ton). Trch
nhim gii trnh cng hm hnh pht dnh cho hnh vi vi phm quy nh, tc l,
ngi i din (agent) chu trch nhim gii trnh v khng c nhn tr cp t
ngn sch chung (khng c nhng rng buc ngn sch mm v m h soft
and fuzzy budget constraint).
Phng php k ton pht sinh (accrual accounting) l thng l theo ngi
ta khu tr nhng khon chi ph lp i lp li ra khi gi tr vn rng v b sung
cc khon li nhun (khon thu) cho gi tr bng cch xy dng bng cn i
ti sn v cng n. N cho thy tnh hnh n nn v ti sn, k c nhng ngha v
ti chnh cha c ngun ti tr (unfunded obligation) ca cc sng kin chnh tr
mi m. iu ny gip cung cp thng tin c cht lng cho nhng ngi ra
quyt nh chnh tr. Ngy nay, a s chnh ph u ch c th phn on l h
ang hot ng vi cc khon n rng (khng cn mt cc tiu) hay ang s
hu ti sn vn rng, v cc sng kin mi m s gip ci thin hay phng hi
n ti sn cng ca t nc.
310
T nhn ho (privatisation) l hnh vi chuyn nhng cc quyn ti sn cng

hu sang cc ch t nhn (i lp vi x hi ho socialisation, hay quc hu
ho nationalisation), trong khi cng ty ho (corporatisation) li ch hnh vi ti
t chc nhng ti sn v t chc cng hu hnh thnh nn mt thc th tch
bit khi nhim v ct li v bao trm ca chnh ph. Lnh o ca cc t chc
cng hu cng ty ho phi chu trch nhim gii trnh r rng trc cc thn ch
v phi i mt vi nhng rng buc ngn sch r rng m khng trng cy vo
cc khon tr cp ngn sch.
Ti phn phi cc quyn ti sn

Chc nng th ba ca chnh ph nhiu nc l ti phn phi thu nhp v ti sn;
tc l, tch thu quyn ti sn ca mt s ngi v ti phn phi cho s khc. iu
ny da trn nhng quan nim v cng bng x hi (social justice), m c l
trong truyn thng Do Thi gio Thin Cha gio, hay trong o Hi, chng c
ngun gc lch s chc chn hn so vi cc nn vn minh khc. Chu u, gii
cai tr t lu s dng cng qu h tr cho nhng a tr lang thang c nh
v cc qu ph, v cc t chc cng ng chng hn cc tri cu t cng ng
dnh cho ngi ngho p ng nhu cu c bn cho nhng ngi cng kh.
Da trn truyn thng , cc nh ci cch x hi, chng hn cc nh x hi ch
ngha Fabian (Fabiani socialist) Anh v thuc a c ca Anh, cc nh dn ch
x hi (social democrat) Chu u i lc (continental Europe) v mt b phn
thuc ng Dn ch M, thng qu quyt v nn tng lun l u vit ca
mnh. Trong qu trnh , an ninh (security) v cng bng (justice) c nh
ng vi vic duy tr nhng v th kinh t - x hi nht nh bt chp bin ng,
v vi s bnh ng v kt qu (outcome equality) trong vic phn phi thu nhp
v ti sn (mc 6.3). Nhng ngi ch trng ti phn phi thng qua bn tay
chnh ph cng lp lun da trn nim lc quan v tnh kh thi ca cc chng
trnh ti phn phi ca mnh, h nh gi thp tm quan trng ca nhng vn
v nhn thc, s v minh duy l, ri ro o c v tnh t li ca nhng ngi i
din chnh tr. Trn c s nhng trit l ph bin ny, cc ngun lc tp th c
huy ng nhm m bo ch da cui cng trc nhng ri ro ca cuc sng. Vai
tr thng vn c ph thc cho gia nh trong cc nn vn ho khc, nh
ng chng hn.
Ti phn phi c th c thc hin thng qua hai nhm cng c chnh sch:
(a) mt l lm suy yu hay thm ch v hiu ho nhng kt qu ca cuc chi
cnh tranh bng cch s dng quyn lc cng bch ca chnh ph nhm
nh thu v thc thi thanh ton tr cp (transfer paymentii);
i
Fabian: Hip hi x hi ch ngha, tro lu tr tu Anh ch trng ci cch x hi tng bc (phn i
thay i c tnh cch mng, trit ) trong khun kh php lut nhm dn ti ch ngha x hi dn ch. N
ra i ngy 4/1/1884 ti London, bt ngun t mt t chc c tn The Fellowship of the New Life (thnh
lp nm 1883 v gii tn u nhng nm 1890). (ND)
ii
Transfer (hay transfer payment): Khon thanh ton phi bi hon ca chnh ph cho cc c nhn, v mc
311
(b) hai l thay i c ch vn hnh ca th trng bng cch cn tr trc tip nn

tng ca cnh tranh (competitive base) l cc quyn t hu, bng cch tc
ng ti qu trnh tch lu ngun vn ti chnh, ngun vn vt cht cng nh
ngun vn con ngi, v bng cch cn tr quyn t do k kt hp ng
(Hnh 10.1).
i vi cc quyn ti sn l kt qu ca cc qu trnh th trng, qu trnh ti
phn phi c th da vo quyn lc cng bch ca nh nc thu thu, cng
nh vo cc khon thanh ton tr cp (transfer) vn c quyt nh qua cc qu
trnh chnh tr. V d y l thu thu nhp lu tin (progressive income tax)
khng i x vi tt c cc mc thu nhp mt cch bnh ng, m c tnh n quy
m dng thu nhp ca ch ti sn; v thu nh vo mt s nhm chi tiu nht
nh trong khi li min tr cho nhng loi chi tiu khc. Cc khon thanh ton tr
cp c th bao gm cc khon thanh ton tin mt trc tip, song cng c th bao
gm, chng hn, hnh thc chuyn giao ngun lc thc t. V d, chnh ph v
quc hi c th quyt nh xy dng thm h thng c s h tng cng hu cho
nhng khu vc m mc thu nhp bnh qun cn thp hoc l ni m h c
th ginh c nhng l phiu quyt nh.
Nhm cng c ti phn phi th hai nhm mc ch bin i c hi khi nghip
(starting opportunity) trc khi mi ngi tham gia vo hot ng s dng quyn
ti sn mang tnh cnh tranh trn th trng (Hnh 10.1). V d, cc bin php h
tr mt s nhm no h tch lu ngun vn vt cht hay ngun vn con
ngi. Chnh ph c th ti tr cho c hi tip cn dch v gio dc, bin gio dc
thnh mt th hng ho khu vc cng ng (public-domain good, nh bn
trong mc 7.2 v mc 10.1), qua ti phn phi c hi cnh tranh trn th trng
lao ng cho nhng cng dn tr tui. C hi cnh tranh cng c th b bin i
thng qua hnh thc can thip trc tip vo quyn t ch hp ng ca c nhn
(private autonomy of contract), chng hn khi cc nh lp php trao cho mt bn
th trng nhng c quyn bt bnh ng trong hp ng lao ng hay hp ng
thu nh, v d: quy nh cm sa thi cng nhn do khng chu lm vic hay quy
nh cm ui ngi thu nh do khng chu thanh ton tin thu nh.
Mt dn chng khc v loi chnh sch ti phn phi th hai l s bo h thu
quan (tariff protection), khi nim m chng ta cp khi bn v hin tng
rent-seeking trong Chng 8. Cc nh sn xut ngoi quc v ngi tiu dng
trong nc nhn thy ti sn ca mnh b gim bt gi tr do hng ro thu quan
nhn to ngn cn hot ng bn hng xuyn bin gii quc gia, trong khi cc nh
sn xut ni a li nhn thy gi tr ti sn ca mnh tng ln v c hi bn gi
cao c ci thin nh hnh vi can thip chnh tr. S can thip mang bn cht ti
phn phi nh th to ra nhng h lu ngoi mong mun cho vic cung cp chnh
loi sn phm m nh nc iu tit; chng hn, nhng tai ting v chi ph sn
xut cao v ng c i mi yu t trong cc ngnh c bo h. Mt v d khc
v s can thip vi dng tt p l vic kim sot gi nh cho thu; song iu
ny li c chiu hng ngn cn hot ng u t xy dng nh v c kh nng
dn n tnh trng thiu nh . Nhng h lu ngn hn v di hn t kiu chnh
sch ti phn phi ny l khng r rt, ng thi chng li cn b nhng hiu ng
ph kh lng ngoi mong mun lm cho phc tp thm. Ch ring l do y thi
312
cng gip chng ta thy rng dng nh iu ng mong mun hn l chnh

sch ti phn phi cn da vo cng c minh bch hn y l nh thu v tr
cp thng qua ngn sch mt phng thc chu s kim sot ca c quan lp
php v cng ng r rng hn so vi s can thip hnh chnh trn th trng.
Hnh 10.1 Nhng cng c ca chnh sch ti phn phi
Cc bin php ti phn phi
Trung ha cc kt qu th trng Thay i s vn hnh ca th trng
bng cch thay bng cch thay

i cc kt qu i cc c hi
Cc mc thu phn bit i Thay i nn tng cnh tranh

x i vi:
- thu nhp Cc khon tr cp mang tnh
- vic to ra ca ci phn bit i x dnh cho qu
- cc khon chi tiu trnh tch lu ti sn vn
Cc mc thu vn, nh thu
Cc khon thanh ton tr cp vo:
- tr cp bng tin - ti sn hin tng
- tr cp ngm - ti sn tha k
- tr cp gin tip - ti sn vn (capital assets)
- chuyn giao ngun lc thc t
Tc ng n s tch lu ngun
vn con ngi
Can thip vo quyn t ch
hp ng
Mc ca n lc ti phn phi trong x hi c nhin thuc quyn quyt nh

ca c tri. y, chng ta ch c th ch ra nhng h lu ngoi mong mun (m
mi ngi u nhn thy) ca nhng chnh sch nh th v bn v nhng tng
c th gip ngn nga hiu ng ph ngoi mong mun t hot ng ti phn phi
trn lan ca chnh ph thi. Chng ta s tr li vi nhng h lu t nhng chnh
313
sch nh th khi bn v tht bi ca nh nc phc li (welfare state) trong mc

10.4 di y.
Khi nim then cht

Ch ngha x hi Fabian (Fabian Socialism) v ch dn ch x hi (social
democracy) u tch ra t ch ngha x hi ton tr (totalitarian socialism), ch
thuyt hng ti vic dng bo lc lt trt t t sn (bourgeois order), vo
cui th k 19. Trong qu trnh tuyn truyn nhng truyn thng trit hc tin
Marxist, cc nh dn ch x hi (social democrat) t thi ph phn t hu
gn nh sut th k 19 v ch trng tng bc quc hu ho t ai, nh ca,
hng lot ti sn cng nghip cng nh h thng ngn hng v nhiu lnh vc dch
v khc. H cng ch trng can thip hiu chnh (corrective intervention) vo
th trng ngi dn kh d c thu nhp bnh ng hn. H quc hu ho hot
ng cung cp v sn xut dch v y t v gio dc, cng nh vic chu cp cho
ngi gi v cung cp nh , v ph bin hn na l thay th hnh thc t nhn
cung cp phc li bng phc li nh nc.
Cc nh dn ch x hi c khuynh hng t nim tin su sc vo kh nng ca
cc nh lnh o chnh tr v cc tin trnh chnh tr trong vic to ra nhng kt
qu p ng c nhng mc tiu chnh tr tin nh (thi lc quan v tnh
kh thi chnh tr ca cc cng lnh chnh tr).
Chi ph i din: Thu kho v b my hnh chnh

Ch th ca hnh ng tp th cc nh cai tr v nhng ph t hnh chnh ca
h phi s dng cc ngun lc hon thnh chc nng ca mnh. y l chi
ph i din (agency cost) ca chnh ph. S chi ph ny phi c trang tri,
thng l bng cch nh thu bt buc. n lt, thu kho (taxation) v nhim
v qun l cng qu li gy ra thm chi ph i din.
B my t chc hnh chnh ca chnh ph v vic ti tr cho hot ng ca n l
ch ca cc nghin cu v ti kho (fiscal studies). Mc d kinh t hc th ch
c v s ng dng trong cng tc iu hnh cc t chc chnh tr, phn ln ni
dung tho lun vn nm ngoi khun kh ca cun sch ny. Tuy nhin, chng
ta cn lu rng cc th ch c nh hng to ln n (a) quy m chnh ph, v
(b) mc chi ph i din phi b ra hon thnh nhm mc tiu nh ca
chnh ph.
Quy m ca chnh ph, v vi n l quy m ca chi ph i din v chi ph thu
(tax cost), c th gim bt nu ti sn x hi ho (socialised property) c th c
chuyn thnh hng ho cu lc b phn cp nhim v ca chnh ph cho cc
nhm t t chc v t gim st quy m nh (small, self-organising and self-
monitoring group) hoc nu ti sn x hi ho c th c t nhn ho v cc
dch v khu vc cng ng (public-domain service) c th c p ng thng
qua hp ng thu ph bn ngoi v c cung cp bng ngn sch nh nc
tch bch hot ng sn xut khi hot ng cung cp. iu ny khin cho cng
314
vic ca chnh ph tr nn kh thi hn v cc i din chnh ph lc c th tp

trung vo cng tc hoch nh, ch o, gim st v hiu chnh nhng hot ng
then cht (mc 7.2).
Cc chc nng ct li ca chnh ph

Nu chng ta t vn l chnh ph cn thc thi nhng chc nng no, chng ta
phi x l nhng nhn nh v gi tr (value judgement) c bn. Chng ng vai
tr quan trng trong cuc tranh lun cng khai nhng nm gn y v quy m
chnh ph v cng cuc ci cch chnh ph. Milton Friedman (1962, trang 34)
tng a ra cu tr li mang tnh quy chun nh th:
Nu mt chnh ph vn duy tr php lut v trt t, xc lp cc quyn ti

sn, ng vai tr phng tin chng ta c th sa i cc quyn ti
sn v cc quy tc khc ca tr chi kinh t, phn x nhng tranh chp
v cch din gii quy tc, ch ti hp ng, thc y cnh tranh, to dng
nn tng tin t, tham gia vo hot ng chng li tnh trng c quyn
k thut, khc phc nhng hiu ng lng ging khi chng c nhn
nhn rng ri l quan trng bin h cho s can thip ca chnh ph,
b tr cho hot ng t thin t nhn v gia nh t nhn trong vic bo
v nhng i tng khng nng lc chu trch nhim, bt k l
ngi in hay a tr th r rng chnh ph s c nhng chc nng
quan trng thc thi. Nh t do ch ngha (liberal) kin nh khng
phi l ngi theo ch ngha v chnh ph (anarchist).
Nh ci cch, cu b trng ti chnh New Zealand, Ruth Richardson (xem phn

ng khung di y) cng a ra quan im tng t, trong b bin minh cho
vic tinh gin cc chc nng ca chnh ph thnh mt nhm chc nng ct li. C
s ca n l mt s nhn thc v chnh ph, theo ngi dn c coi nh
nhng thn ch, nhng ngi c n k bu c li la chn cc chnh tr gia lm
ngi i din cho mnh. Trong s nhng ngi i din ny, mt s hnh thnh
nn hi ng qun tr (ni cc). Hi ng qun tr t ra nhng ch dn khi qut
v nu r nhng mc tiu m qua ngi ta c th nh gi hiu qu cng vic
ca cc quan chc gim c (bureaucrat-manager) cng nh ca c quan chnh
ph do h ph trch. Nhng mc tiu r rng v n gin, cng nh vic tr
lng theo thnh tch cng vi nhim k hu hn cho cc gim c hng u, s
to ra ng c lm vic v gip kim sot ch ngha c hi ngi i din trong
b my hnh chnh cng. Cc u vin hi ng qun tr c c (b trng) khng
nn dnh dng vo vic qun l cch thc sn xut ra cc dch v ca chnh ph
hay phng thc huy ng nhng u vo cn thit. y l nhim v ca cc
gim c tho vic, nhng ngi ng u cc c quan chnh ph v ph t ca
h. Qua thi gian, hp ng vi cc gim c hng u ca chnh ph c th quy
nh hnh thc tng thng cho thnh tch, v cc chun mc quc t s gip tit
gim chi ph hon thnh mc tiu nh. Nh vy, vic thay i b quy tc (rule
set) c th to ra ng c tit gim chi ph i din ca chnh ph.
Mt khi cc chc nng ca chnh ph c quy nh v cng ngh sn xut
dch v cng tt nht c xc nh, ngi ta c th c nh chi ph u vo.
315
Lc , hi ng qun tr va c c sau cuc bu c chnh tr c th quyt nh

cch thc ti tr cho chi tiu cng (public expenditure), c tnh n nhng nh
gi v ti sn v n cng ( qua kim ton c lp) ca chnh ph, cc nguyn
tc ti chnh thn trng qua th thch thi gian, v mc tiu cng bng xuyn
th h (intergenerational justice). iu quan trng l ton b cc chnh tr gia c
c u c kh nng tip cn thng tin ti chnh chun xc, k c bng cn i ti
khon ca chnh ph. Cc quy nh thu kho n gin, nh vo nhiu i tng
a dng, s h thp chi ph tun th v chi ph gim st (xem phn ng khung
di y), gip gii phng nng lng ca chng cho nhng mc tiu kinh t
thch ng. Mt ch thu kho nh th cng s duy tr chi ph i din phc v
cho cng tc thu thu mc tng i thp.
c trng ca chnh ph quy m nh

(Trch t cuc phng vn Ruth Richardson, nh ci cch, cu b trng ti chnh New
Zealand)
Chng ta hy bt u vi vic t cu hi v mt vn c bn: nh nc cn phi lm
g? Chng ta cn dp b ci pht minh mang tn chnh ph trong nhiu lnh vc. R
rng, nh nc ng mt vai tr nht nh trong cng cuc bo v nn php tr; thm vo
, vai tr ti thiu trong vic m bo thu nhp y nh chng ta tho lun. N
phi c ti tr hon thnh nhng chc nng y ... Vai tr ca nh nc l nhm xc
lp quy tc, tr thnh ngi gim h m bo cho cc cng dn t c v th x hi,
v ti tr cho s la chn ca hc sinh hay bnh nhn. Nu bn hi ngi dn, h vn
cn ngh nh nc nn va l trng ti va l cu th! Chng ta u bit nh nc cng
b ph sn nh mt ng ch doanh nghip, song a s mi ngi li vn cho rng n c
th to ra dch v y t v gio dc cht lng cao! ... Bng cch gim bt vai tr ca nh
nc, chi tiu chnh ph cng s t ng thu hp. Chnh ph khng nn sn xut, v n
khng th to ra ca ci. N ch c th bo v mt bu khng kh m ngi dn c
th thoi mi nhn nh iu g gip nng cao gi tr ti sn ca h ... S iu tit phi
mang tnh ton cc v kho lo. Chng hn, chnh ph ch nn can thip vi vai tr trng
ti khi mt th trng no khng cn cnh tranh na. Nh nc c vai tr hp php
thi ci nhng doanh nghip c quyn lm xi mn mi trng cnh tranh ...
... [Ci cch] lin quan n vic loi b c quyn chnh tr dnh cho cc nhm c t
chc. Khi bn ti nh hnh h thng thu kho, bn bt u bng suy ngh mi v vai tr
ca chnh ph, v qua , v nhng nhu cu chi tiu m ngi np thu c ngha v ti
tr theo quy nh ca php lut. Tip theo, bn m bo rng mnh tm ra phng thc
hu hiu nht t c kt qu mong mun t hnh ng tp th. Bn sp xp cng
vic ca b my hnh chnh cng bng cch to ra nhng cng c khuyn khch t
hiu qu cao nht c th. Ngi dn c y quyn yu cu b my hnh chnh hot
ng c cht lng v hiu qu. Nhng phng thc qun l hin i cn c p dng
cho cng tc qun tr ti chnh v nhn s. Cc b trng cn k hp ng sn xut
nhng u ra nh v ph thc trch nhim cho gim c iu hnh ca cc c quan
chnh ph h thu xp u vo v quy trnh sn xut theo cch m h thy ph hp.
Qua thi gian, cc chnh tr gia cn nhn c phn thng cho hiu qu cng vic.
316
New Zealand, phng php qun l da trn thnh tch mang li nhng khon tit
kim cng qu ln, gip gim thu thu nhp v thot khi tnh trng n nc ngoi.
Khi bn bit ci g phi do thu kho ti tr, bn phi m bo rng iu c thc
hin vi h thng thu kho t mo m nht m mnh c th thit k nn. Ngi dn phi
theo ui cc c hi th trng m khng b nhng l do thu kho nhn to lm sao
nhng s ch dnh cho nhng l do kinh doanh chnh ng. V th, h thng thu kho
phi dn tri vi t sut thu thp. Ti c l s ng h s pha trn gia thu thu nhp v
thu gi tr gia tng mt mc thu thu nhp c nh 15%, ti a l 20%, vi mc thu
thu nhp m v pha nhng ngi thu nhp thp, v mt mc thu gi tr gia tng chung
10%. Nu t l nh thu cao hn, n s tr nn mo m.
Mt ch thu kho dn tri vi t sut thp s gia tng mc tit kim ca chnh ph v
h gia nh; n s h thp chi ph vn. Thi tun th ca ngi dn s cao v chng ta
s tit kim c lng chi ph giao dch khng l ... Mt h thng thu kho thng minh
nh th s v s cng bng v tin cy phi i km theo nhng ch ti mnh m v
hnh pht nghim khc dnh cho hnh vi gian ln thu. y khng c ch cho s gi
mo v thi qun np thu nh th s tha th cho bo lc hay hnh vi vi phm php
lut v o l v hnh s l s khoan hng sai lm, t chuc ly ho.
(Ngun: W. Kasper, Responsibility and Reform: a Conversation with Ruth Richardson
[Trch nhim v ci cch: i thoi vi Ruth Richardson], tp ch Policy, tp 12, s 3,
(1996), trang 25-31)
Trn phng din lch s, chi ph i din ca mt nh nc ch mang tnh cht

bo v trong thi bnh l khng ng k chim khong mt phn mi thu nhp
ca cng ng. Song, nh chng ta va nhn thy, cc nh nc hin i li a
ra i hi ln hn rt nhiu i vi hot ng sn xut t nhn v thu nhp c
nhn, do vic tr cp cho hot ng sn xut v, trn ht, hot ng ti phn phi
(m c th l v hn nh). Trong qu trnh y, s lng ngi lm vic cho chnh
ph gia tng mnh m v km theo l chi ph i din ca chnh ph. Thng
thng, mt lnh vc trong b my chnh ph khng ngng phnh ra l mc ch
t thn ca hot ng chnh ph; chng hn, khi chnh ph c m rng vi hy
vng m bo thm nhiu vic lm hay khi nhng ngi i din (agent) trng
ch c hi thng tin tt hn nu h c th tuyn dng thm thuc cp.
Chi ph tun th
Hnh ng tp th khng ch p t cc chi ph ngun lc m ngi dn phi
trang tri bng cch ng thu v cc khon l ph bt buc khc, m cn c chi
ph tun th. y l nhng khon tiu hao ngun lc m nhng ngi dn bnh
thng (private citizen) phi b ra khi h tun th php lut v quy nh ca
chnh ph (cc th ch bn ngoi). Chng hn, ngi ng thu phi lu gi bo
co thu m nu khng ng thu th h chng phi lm th; phi in vo cc
biu mu cho chnh ph; phi tin hnh cc hot ng ca mnh theo nhng cch
thc khc vi ci cch m h s lm nu khng ng thu. H c th phi chm
dt mt s hot ng nht nh v tham gia vo cc hot ng khc mt cch
317
min cng, i khi vi chi ph rt ln. Ngi dn v doanh nghip thng buc
phi thu nhn vin gii quyt cc cng vic giy t. Ti a s quc gia, chnh
ph to ra c mt ngnh cng nghip tun th php lut (compliance
industry) vi cc vin chc thu v, cc chuyn gia quan h chnh ph, cc lut s
v cc nhm lobby.
Chi ph tun th do chnh ph to ra khc nhau ng k gia cc h thng php l
(jurisdiction). Thng thng, qu trnh hp l ho cc thng l hnh chnh v, dn
dn, cc h thng lp php v iu tit (legislative & regulatory systems), vn c
th t c trong khi mc ch iu tit vn khng chu nhiu nh hng. Mt s
kt qu y t v an ton c th t c theo nhiu cch khc nhau, song li tit
kim c rt nhiu chi ph tun th (Chng 14). Cc h thng thu kho nh
nc khc nhau cng p t nhng mc chi ph tun th khc nhau rt ln. Chng
hn, h thng thu thu nhp v thu doanh nghip no cha ng v s trng
hp min gim km theo nhng quy nh nhm mc ch ti phn phi th u c
xu hng gy ra nhiu chi ph tun th tn km hn (lin quan n giy t, vic
s dng chuyn gia t vn thu v vic kin tng) so vi nhng h thng thu thu
nhp thp v phi min gim hoc so vi cc mc thu chung gin tip thp (xem
phn ng khung trn). Chi ph tun th cng b y ln cao do vic thng
xuyn thay i hng dn v th tc hnh chnh nhm mc ch hp l ho hay
ti thit k cc lut l v quy nh. Cui cng, cn lu rng nhiu chi ph tun
th l chi ph c nh, v th cc doanh nghip nh phi i mt vi nhng ro cn
chi ph tng i cao hn so vi cc tp on ln, nhng t chc kh d c kh
nng tt hn qun l cc phng ban chuyn mn v php l v quan h chnh
ph. Do vy, chi ph tun th l mt ro cn i vi cc doanh nghip nh mi
hnh thnh trong cuc cnh tranh khng cn sc, cng nh trong chuyn to vic
lm v i mi.
Khi nim then cht

Ti phn phi (redistribution) l mt qu trnh c thi thc bi nhng tng
v cng bng x hi (social justice) v da trn quyn lc chnh tr ti phn
b cc quyn ti sn cho cc cng dn v t chc, bng cch nh thu v tr cp
hoc can thip vo s vn hnh t do ca cc lc lng th trng; chng hn,
thng qua nhng bin php kim sot gi nh cho thu, nhm h thp gi tr nh
i vi ch nh v nng cao v th ca ngi thu nh; hoc thng qua cc bin
php kim sot gi lng thc, lm cho ngi tiu dng giu thm v ngi sn
xut nng nghip ngho i.
Khi cc bin php thc thi chnh sch ti phn phi can thip vo cc qu trnh th
trng c th hoc hng ti nhng kt qu c th, ngi ta thng nh gi thp
h lu ca nhng hnh vi can thip nh th. Th trng vn hnh thng qua c
ch t phi hp nh hot ng trao i v c ch t kim sot nh hot ng cnh
tranh. Trong h thng kinh t phc hp, cc lc lng to dng trt t t pht ny
b nhiu lon hoc tr nn bt lc do nhng hnh vi thao tng chnh sch c th,
v cc hiu ng ph ngoi mong mun xut hin ri, n lt, chng li i
hi thm ng thi can thip.
318
Chi ph tun th (compliance cost) l nhng chi ph do ngi dn v doanh

nghip, nhng i tng phi tun th hnh ng tp th bt buc, phi b ra;
chng hn, khi ngi np thu phi chun b nhng giy t rm r hay khi cc
doanh nghip phi theo di v bo co mt s hot ng nht nh, nh kh thi
chng hn, hay ni dung ca nhng hp ng t nhn m h phi k kt. M hnh
c quan hnh php v lp php nh hng rt ln n mc ca chi ph tun
th, v tnh trng lin tc ti thit k v hp l ho cc quy tc hnh chnh c xu
hng y chi ph ny ln cao.
10.3 M hnh chnh sch cng t do ch ngha: chnh sch trt t

Chnh sch trt t i nghch vi s can thip vo qu trnh
Ba si ch xuyn sut cun sch ny l c s cho ci nguyn l m theo chc
nng ch o ca chnh sch cng l cn nhm mc ch cng c v nng cao trt
t kinh t - x hi (chnh sch trt t order policy). l:
(a) nng lc nhn thc ca con ngi l hu hn, v th mt trt t cho php
khm ph nhng m thc d nhn bit s ci thin s phn cng lao ng v
qua nng cao mc sng, ng thi em n cho mi ngi nhng phm vi
t do quen thuc;
(b) quyn t do hnh ng ca c nhn (quyn t ch) l iu kin tin quyt ca
cnh tranh (phng thc khm ph hu hiu nht v l cng c kim sot hiu
qu nht m nhn loi tng bit ti);
(c) mi ngi thng c thng tin bt i xng (asymmetric information) v d
u hng cm d hnh x theo kiu c hi (vn thn ch - i din).
iu ny khin cho vic xc lp cam kt rng buc v p t quy tc tr nn
cn thit.
Nu chnh sch cng c dn dt bi cam kt tng cng trt t th cc quyn t
do c nhn c th chc chn hn, s phi hp kinh t c th hiu qu hn v tnh
trng phn bit i x cng nh hin tng rent-seekingi c kh nng b ngn
chn hu hiu hn. Kiu chnh sch nh th ch trng ti vic nng cao cht
lng th ch v s hu thun cho chng v mt t chc. Cch tip cn y
nhn mnh s cn thit i vi cnh tranh v cc quyn ti sn m bo, ng
thi h thp tm quan trng ca nhng chnh sch nhm tc ng trc tip n cc
qu trnh v kt qu c th. Kiu chnh sch da trn nhng quyt nh tnh th
(ad hoc decision) c th d dng vp phi s qu ti v nhn thc (cognitive
overload), c trong s nhng ngi phi chu nh hng ca chnh sch cng nh
t pha cc i din chnh ph. Nhng h lu kh d ca loi chnh sch nh
hng kt qu theo li cng c lun (result-oriented, instrumentalistii style of
i
ii
Cng c lun (instrumentalism): L thuyt thc dng cho rng cc tng l nhng cng c c chc
nng hng dn cho hnh ng, cn hiu lc ca chng s do s thnh cng ca hnh ng quyt nh.
(ND)
319
policy) nh th l thi th ca cng chng v tnh trng ri lon cng s phi

hp o ut trong chnh sch cng.
u tin, trit l c bn c trng phi t do ordo ca c (German ordo
liberal school) khuyn ngh nht qun v chi tit. Cc nh kinh t hc cng cc
lut s trng i hc Freiburg (University of Freiburg), ng ch nht l
Walter Eucken v Franz Bhm, phn tch nhng tht bi nghim trng ca dn
ch trong nn Cng ho Weimar (Weimar Republic), cn nguyn ca ch ngha
quc x ton tr (totalitarian National Socialism). Vi cc trc tc ra i t thp
nin 1930 n thp nin 1950, h i n kt lun rng nn dn ch bu c
(electoral democracy) tht bi trong vic pht trin mt trt t bt phn bit i
x v mang y tnh cnh tranh. Thay v th, cc nhm p lc c t chc
(organised pressure groupi) v cc chnh tr gia tha hnh mnh lnh ca chng li
tham gia vo hot ng rent-seeking c hi ch ngha ph bin (Kasper & Streit,
1993). Cc nh t do ch ngha theo trng phi ordo (ordo liberal) quay tr v
vi nhng nguyn l c bn ca tro lu Khai minh Scotland (Scottish
Enlightenment), vn tha nhn vic bo v quyn ti sn, quyn t do hp ng
v php tr ng vai tr then cht cho s vn hnh ca nn kinh t t bn ch
ngha. Gii kinh t hc v lut gia ti i hc Freiburg ch trng cc chc nng
then cht l kim sot v khuyn khch ca h thng cnh tranh, ng thi b
sung nhng cn nhc su xa hn cho cc nguyn l c bn ca tro lu Khai minh
Scotland nhm iu chnh vic ban hnh chnh sch cho ph hp vi k nguyn
cng nghip hin i. H tha nhn, hin tng tp trung quyn lc cng nghip
v quyn lc nghip on xut hin, nn dn ch bu c hin i vi quyn
ph thng u phiu (univeral suffrage) to ra nhng cm d to ln i vi
hnh vi can thip chnh tr, v cc nhm p lc c t chc nh hng ln n c
quan lp php cng nh chnh sch cng. H bt u c bit ti di ci tn
trng phi Freiburg (Freiburg School) hay trng phi t do ordo ca c
(German ordo liberal school).5
Khuyn d c bn i vi cc nh hoch nh chnh sch cng y l cn phn
bit gia vic (a) bin chc nng bo v thnh trng tm ca chnh ph, c bit
l bng cch thc y v thit lp cc th ch gip to ra h thng cnh tranh kinh
t, v (b) can thip vo cc qu trnh v kt qu kinh t - x hi c th (Eucken,
[1940] 1992). Cc nh t do ch ngha theo trng phi ordo cho rng (a) phi
c u tin hn (b). Chnh ph cn tp trung vo vic s dng quyn lc cng
bch ca n thc y v bo v cnh tranh nh mt th hng ho cng cng.
Quyn t do hp ng cc nh t do ch ngha ordo kt lun khng c
php din gii l bao hm c quyn t do hnh thnh cartel v ng ca th trng
vi cc i th cnh tranh mi, v nhng hp ng nhm ng ca th trng s
hn ch quyn t do ca ngi khc, k c quyn t do la chn ca ngi mua.
H cng nhn thy chnh sch cng thng m ng cho s xo trn, khin cho
kh nng thnh cng tr nn bp bnh v do vy phn tc dng. Tc ng ca
chnh sch cng n cc th ch bn trong v th cn phi n nh. Ch ngha
i
Mt nhm ngi tm cch gy p lc ln cc nh lp php, cng lun v.v. nhm thc y nhng tng
hay li ch ca mnh. (ND)
320
hnh ng chnh tr (political activismi) nhm theo ui nhng kt qu c th b

coi l lm mt phng hng v gy bt n. Nhng nghi ngi ca h trc hnh
vi can thip vo cc qu trnh kinh t khin h i n ch ph phn chnh sch c
on sng sut (conscious discretionary policy), do cc nh kinh t hc theo
trng phi Keynes (Keynesian) ch trng trong nhng nm 1940 v 1950, l s
dng chnh sch ti kho v chnh sch tin t i ph vi cc dao ng chu k
trong tng cu (aggregate demand). Thay v th, h li ng h nhng th ch v
c bn l n nh v cc chnh sch cng n nh nhm nng cao kh nng t bnh
n vn c ca h thng. H e s hot ng u t kch thch nn kinh t (pump
priming) v s iu tit tng cu y toan tnh s dn dn lm xi mn tn hiu th
trng v bin i m thc ng x c nhn (pattern of private behaviour). Trn
phng din , h i tin phong trong vic ph phn trng phi k vng
duy l (rational expectations schoolii), song li t s ph phn y vo trong bi
cnh phng php lun rng ln, l s ph hp th trng (market
conformity).
S ph hp th trng
Mi quan tm chnh ca cc nh t do ch ngha ordo l cnh tranh ch yu l
trong ton b h thng cnh tranh ch khng ch trong cc th trng n l. H
thuyt ging, cc h thng cnh tranh xng ng c bo v v nng bi
chng c nhng chc nng thit yu, to ra tri thc v kim sot, m cc h thng
tp th khc khng th b kp trong bi cnh ca mt nn kinh t hin i phc
hp. V th, h i hi ton b cc bin php ca chnh sch cng cn phi ph
hp vi th trng (market conform), ngha l chng khng c php lm suy
yu vai tr ph bin ca cnh tranh. Mi bin php ca chnh sch, cng nh
chung ca hnh ng tp th, cn phi c nh gi xem n c nh hng
n kh nng cnh tranh (competitiveness) hay khng. Nh vy, cc bin php ti
phn phi thuc loi m chng ta tho lun trong mc 10.1 trn ch ginh
c cht t thin cm t cc nh t do ch ngha ordo tr phi chng ci thin
c xut pht im ca cc nh cnh tranh sao cho iu khng lm mo m
tn hiu cnh tranh. Nhng th ch ph thng v p dng cho mi i tng s
c a chung hn so vi nhng ch th c th v hnh vi can thip c on
vo cc qu trnh.
Cc nguyn l then cht ca chnh sch ordo (ordo policy)

Nhng nguyn l c s cu thnh nn bn cht ca mt chnh sch nh th l:
t hu (private property);
quyn t do hp ng (freedom of contract);
i
Ch ngha hnh ng (activism) l s thc hnh hnh ng ch nhm to ra s thay i v chnh tr,
kinh t, x hi, hay mi trng. (ND)
ii
Trng phi ch trng xy dng cc m hnh kinh t v m (macroeconomic model) da trn nhng k
vng ca ngi lao ng, ngi tiu dng v doanh nghip v tnh hnh kinh t tng lai. (ND)
321
trch nhim ca ch th i vi cam kt v hnh vi ca mnh;

th trng m (t do tham gia v ri b th trng);
s n nh tin t (ng tin phi lm pht);
tnh cht n nh ca chnh sch kinh t.
Theo cc nh t do ch ngha ordo, cc nguyn l trn y cn c trao v th

hin nh ti thng v tr thnh kim ch nam cho chnh sch cng. Chng l
im ta vng chc, nht qun ca trt t th trng t do (free-market order), th
trt t cho php m rng hot ng phi hp hiu qu, khai thc tri thc ca gii
doanh nhn sng to v kim sot quyn lc kinh t (mc 8.1 v 8.4). Nu chnh
sch cng c dn dt bi cc nguyn l c bn v n gin ny, n s khng
thc y hnh thi laissez-fairei t do m s bo v cc quyn c nhn v s phi
hp hu hiu trong khun kh cu trc gip tit kim tri thc ca cc th ch
(knowlegde-saving framework of institutions). Kiu chnh sch ny cng rng
buc gii cai tr phi tun theo nguyn tc bt phn bit i x (non-
discrimination), m bo thi bt thin v.
Mt nhn thc quan trng v phng php tip cn ordo (ordo approach), m
Walter Eucken tng nhn mnh, l cc nguyn l ny cn c p dng bnh ng
cho tt c cc th trng ph thuc ln nhau (Kasper & Streit, 1993). Nu trt t
con (suborder) ca cc th ch trn th trng lao ng khng tng thch vi
trt t con trn th trng sn phm chng hn, iu ny c kh nng gy ra
nhng mu thun t gi, t nh cc mc gi tng i s b mo m. Th trng
lao ng b iu tit li song hnh vi th trng sn phm cnh tranh t do s
khin cho hot ng sn xut khng th sinh li. Tnh trng mt vic lm s din
ra ngay sau . Thc t ny sm mun g cng s i hi phi phi iu tit ho th
trng lao ng hoc ngn chn hot ng cnh tranh t do trn th trng sn
phm. S tng thch ca cc trt t con cng ng vai tr quan trng trong
nhng lnh vc tip gip vi i sng kinh t. Chng hn, mt h thng phc li
x hi trit tiu ng c lm vic hay mt trt t php l lm xi mn cc quyn
ti sn u c xu hng mu thun vi trt t kinh t cnh tranh. Ch duy nht
mt tp hp gm cc trt t con tng thch vi nhau mi vn hnh n nh v
hiu qu. Nhn thc c bn ny c mi lin h vi li thnh cu v mt trt t quy
tc m chng ta bn ti trong Chng 6.
S nht qun vi kiu chnh sch cng nh th s gip loi tr ch ngha hnh
ng trong hot ng lp php v iu tit (legislative & legulatory activism). N
cng i hi thi khoan dung trc mt vi kt qu no m mt s nhm
nht nh c th khng thch. Trn ht, n i hi s thn trng vi cc chnh sch
ti phn phi, ng thi khuyn ngh rng nhng kt qu bt bnh ng d thy v
thu nhp v ca ci c th c m x v x l tt nht trong bi cnh ca qu
trnh tin ho lin tc. D vy, nhng c nhn tng i ngho li c th cn ti
s h tr bng cch to cho h c hi khi nghip tt hn, thay v tr cp.
i
Hc thuyt kinh t phn i s iu tit hay can thip ca chnh ph vo nn kinh t vt qu mc ti
thiu cn thit cho h thng t do kinh doanh vn hnh theo cc quy lut kinh t ca n. (ND)
322
Tuy nhin, cc nh t do ch ngha ordo (ordo liberal) li nui mt nim hy vng

m cho n gi vn cha c xc thc: S cam kt thun tu v chnh sch trt
t s bo v chnh ph trong cc cuc chin chnh tr cng thng v cc cuc
tranh ci ca cng chng n khi d dng chu u hng trc cc nhm p lc
tm kim chnh sch ti phn phi (redistribution-seeking pressure groups) cng
nh khi phi chu trch nhim trc mi vn . S trung thnh thun tu i
vi cc nguyn l dn ng trn khng gip cho cc nhim k quc hi v
cc nh qun l hnh php ca c trnh khi nhng sai lm v chnh sch n
nh kinh t v m theo ch ngha hnh ng (activist macroeconomic
stabilisation policy) v ch ngha thin v (favouritism) dnh cho cc nhm li ch
khi h phi i mt vi cc cuc bu c. Cc qu trnh kinh t - chnh tr m v
sau c m t l hin tng rent-seeking t ra qu mnh m trong cc nn
dn ch bu c vi cc nhm li ch vng mnh n mc ngi ta khng ngn
ni vic vi phm cc nguyn l ordo bng cch n gin l tri tay cc chnh tr
gia.
mc no , cc thnh vin ca trng phi Freiburg (Freiburg School)
i trc cc nh kinh t hc theo trng phi la chn cng (public-choice
economist) trong vic chn on hin tng rent-seeking v ch ngha thin v
chnh tr nh l nhng ngun nh hng lm suy yu s vn hnh ng n ca
h thng th trng. Song, ngoi vic nu ln cc nguyn l chung, trng phi
Freiburg hu nh khng ra c phng thuc gii c thit thc cho ci
hin tng m ngy nay ngi ta gi l s x cng th ch ca h thng th
trng trong cc nn dn ch i ngh (Streit, 1992; Kasper & Streit, 1993). D
vy, cc nh quan st vi thi ph phn vn phi tha nhn na th k sau y
rng nhng bin php ci cch quan trng nhm ngn chn ng c rent-seeking
t bn trong vn khng tht s kh thi. Ngy nay, bt k ng c ci cch no
dng nh cng u ch yu xut pht t p lc cnh tranh th ch vi cc h
thng php l khc (Chng 12).
Chnh sch ordo v s phi hp

Hy tm gi thuyt rng bin php tri tay kh d c hiu lc, chnh sch ordo
cng c th khin cho cc cng ng tr nn d qun l hn v nhim v qun l
tr nn kh thi hn trong bi cnh tri thc hu hn ca th gii thc. S trung
thnh vi mt tp hp nguyn l tng i n gin c th gip cho cc i din
chnh ph cng li cm d m khng a ra qu nhiu ha hn v nhng kt qu
c th vt xa kh nng ca mnh. Song n cng s to iu kin cho s phi hp
hnh ng tp th. Nh tn trng cc nguyn l ny m cc c quan khc nhau
ca chnh ph s tip tc phi hp vi nhau mt cch hp l trong cng vic, v
vy c quan ny khng phi hiu chnh, hay bi thng cho, nhng hiu ng ph
ngoi mong mun do hot ng ca c quan khc gy ra (s phi hp lin c
interagency coordination). ng thi, cc nguyn l ny cng gip duy tr s nht
qun ca cc chnh sch theo thi gian, qua thc y s pht trin ca mt m
thc chnh sch d tin on (s phi hp lin thi intertemporal coordination).
Ngoi ra, s trung thnh vi mt s t nguyn l dn ng ny thay v thng
xuyn can thip vo cc qu trnh c th s sm to iu kin cho cc ch th t
323
nhn (private agent) phn on c cc quy tc ca tr chi chnh sch v khin

h phn ng li mt cch d tin on hn (s phi hp cng t: private-public
coordination). Chnh sch, nh d tin on hn, s tr nn ng tn cy v hiu
qu hn.
Chnh sch trt t (order policy) i hi cc nh hoch nh chnh sch phi nhm
mt trc nhng kt qu c th do li ng x theo quy tc to ra. S trung thnh
vi mt chnh sch ng h h thng th ch quen thuc v chm dt tnh trng
thit k kt qu (outcome engineering) i khi li dn ti nhng kt qu khng
hp lng dn. Lc , nh hoch nh chnh sch no t kt qu c th ln trn
vic duy tr quy tc s chm ngi cho nhng hiu ng ph kh lng v lm suy
yu h thng th ch ph bin, d tip thu. Anh ta s lm gia tng chi ph phi
hp. S can thip vo qu trnh (process intervention), chng hn di hnh thc
lut php ngu hng (knee-jerk legislationi) nhm ng ph vi nhng trng
hp bt thng ngoi mong mun, c th dnh c s tn dng ca cng chng
trong ngn hn, song n li vi phm nguyn tc bt phn bit i x v s gy
v nim tin trong di hn. Chnh sch trt t v th i hi bn lnh chnh tr v s
hiu bit tt v phng thc m hot ng tng tc ca con ngi c phi
hp trong di hn. iu ny c l vt qu kh nng p ng ca cc chnh tr gia
trong cc nn dn ch bu c (cng nh cc h thng khc).
Trong nhiu nm qua, cc nh kinh t hc cng cc nh khoa hc x hi thin v
t do c nhn v tng trng kinh t ln ting i hi mt kiu chnh sch cng
m trc ht l nhm mc ch thc y mt trt t hnh ng (order of actions)
v trt t quy tc (order of rules) n gin.
Khi nim then cht

Chnh sch ordo (ordo policy) ch trng n cc th ch bn trong v bn ngoi,
cng nh s hu thun v mt t chc cho chng, vi vai tr l khun kh cho
cc qu trnh kinh t, nh ca n l to thun li cho s xut hin ca trt t
trong tm tr ngi dn. Kiu chnh sch ny t vic duy tr mt h thng quy tc
chnh sch minh bch ln trn hnh vi can thip vo qu trnh kinh t. S duy tr
hot ng cnh tranh c coi nh mt th hng ho cng cng m vic khuyn
khch v gn gi n c u tin hn so vi vic m bo cho s n nh qua thi
gian hay hot ng ti phn phi thu nhp.
Cc nguyn l c s (constitutive principle) ca chnh sch ordo l:
t hu (private property);
quyn t do hp ng (freedom of contract);
trch nhim ch th i vi cam kt v hnh vi ca mnh;
th trng m (t do tham gia v ri b th trng);
s n nh tin t (ng tin phi lm pht);
tnh cht n nh ca chnh sch kinh t.
i
Vic ban hnh php lut mt cch t ng, thiu suy ngh chn chn. (ND)
324
Nu c nng ln thnh nhng nguyn l hin nh (constitutional principle) chi

phi chnh sch cng, cc nguyn l trn c th ng vai tr phi hp hot ng
chnh ph gia cc c quan v qua thi gian, ng thi to ra nhng k vng c
nhn m vic t c chng tr nn d dng hn v khin cho vic theo ui
hot ng rent-seeking tr nn kh khn hn.
S tng thch ca cc trt t con (compatibility of suborders) l mt c im
ca kiu chnh sch ch trng n s ph thuc ln nhau gia cc khun kh th
ch ca cc th trng ph thuc ln nhau. iu ny khng ch i hi th trng
sn phm v th trng yu t sn xut phi chu s chi phi ca quyn t do cnh
tranh m cn i hi cc chnh sch x hi, kinh t v php lut phi tng thch
vi nhau. Mt h thng th ch bao gm cc h thng quy tc con tng thch vi
nhau s tr nn hu hiu theo ngha l cc th ch khc nhau h tr ln nhau v
chng c th c gii m d dng hn.
Khi chng ta ni ti s phi hp chnh sch (coordination of policy), chng ta
phi hnh dung ra cch thc lm cho cc hnh ng ca chnh sch cng tng
thch vi nhau (a) gia cc c quan khc nhau ca chnh ph, (b) qua thi gian, v
(c) gia cc nh hoch nh chnh sch cng v cc c nhn, t chc cng hip
hi t nhn chu tc ng ca chnh sch cng.
10.4 Nhng tht bi ca nh nc phc li

H lu ca ti phn phi
Gn nh sut th k 20, trong lnh vc kinh t hc v chnh sch cng, ngi ta
lp lun rng s phn phi thu nhp v ca ci do qu trnh th trng to ra
khng ph hp vi mt s nguyn l quy chun nht nh. V vy, h cho rng
chnh ph cn can thip nhm sa sai cho th trng v m bo cho mt
phng thc phn b cc quyn ti sn khc vi phng thc do qu trnh cnh
tranh to ra. Qu trnh phn phi thu nhp v ca ci trn thc t b mo m bi
nhng hn ch i vi cnh tranh th trng do cc nhm li ch quyn th c
cng ln t gy ra. iu ny thng khin cho tnh trng tp trung quyn lc ngy
cng tr nn ph bin. Lc , s la chn s l ci thin qu trnh cnh tranh
hoc can thip chnh tr ti phn phi. Trong phn ln thi gian, a s cc nn
dn ch bu c u chn phng sch th hai, song trong qu trnh thc hin li
thng cng c cc v th quyn lc v lm suy yu cng cnh tranh. iu
ny cng ng khi m hnh ch ngha t do ordo (ordo liberalism) c p dng
cho nc c thi hu chin: qua thi gian, s can thip nhm ti phn phi cc
quyn ti sn s lm tiu tan cam kt chnh tr l bo v trt t cnh tranh (Giersch
v cng s, 1992). Di p lc ca nn chnh tr bu c, cc nhm li ch c t
chc v gii cng chc quyn th, cam kt bo v bn hin php ca ch ngha t
bn (constitution of capitalism) v.
Trong thp nin 1990, ti nhiu nn dn ch Phng Ty, cam kt thc hin chnh
sch ti phn phi thng qua v s hnh vi can thip sa sai ngy cng c soi
xt cht ch, do s can thip nh th c xu hng gy ra nhng hiu ng ph
325
khn lng; chng hn, nng lc phi hp (coordinative capacity) ca h thng

cng ng c sn xut v chp nhn ri ro s b xi mn trong di hn.
Do cc chnh tr gia kh d thu c li lc t qu trnh ti phn phi thu nhp v
ca ci nn y c nhng ng c mnh m, nh chng ta nhn thy, m
rng chc nng ti phn phi ca chnh ph. S cnh tranh c hi ch ngha gia
cc chnh ng tranh ginh nhau l phiu ph thng cng vi p lc t pha cng
chng v cc nhm li ch khin cho chc nng ti phn phi nhanh chng m
rng. cc nn dn ch phc li (welfare democracy) Phng Ty, hot ng
ti phn phi v vy gia tng gh gm v tm quan trng v nh hng trong
sut na cui th k 20. S m rng ny gy ra mt s vn cho chnh sch
cng:
(a) Phn ln cng lnh chnh tr v ti phn phi u khng em li hiu qu.
Ngay c nhng ni m chnh sch ti phn phi din ra trn quy m ln,
tnh trng ngho i v bt bnh ng v thu nhp vn c tn ti, hay thm ch
cn gia tng.
(b) Hot ng cung cp ca chnh ph nhm i ph vi nhng bt trc ngy
cng tng ca c nhn li gy ra ri ro o c (moral hazardi) trong s
nhng ngi th hng phc li v tm tnh yu sch khng ngng lan
rng: cc c nhn v gia nh khng cn cm thy phi c bn phn t d
phng y cho bnh tt, tai nn v tui gi, v h khng cn c gng trnh
ri ro cho sc kho v an ton ca mnh. iu ny c ghi nhn qua hin
tng gim st t l tit kim c nhn gn nh ton b cc nh nc phc
li. Tuy nhin, hnh thc d phng ri ro tp th (collective risk provision) li
lun t ra km thch ng vi nhng i hi c nhn a dng do s hn ch r
rng v tri thc trung ng. ng hn, bo him ri ro vn c cung cp
cho ngi tiu dng qun bnh (average consumer) theo phng chm mt
c giy cho mi i chn. Do , s chuyn i sang hot ng cung cp
di hnh thc x hi ho (socialised provision) dn ti cht lng bo him
ri ro c nhn km hn. ng thi, ngi dn li nhim thi quen i hi tr
cp v quy s bt hnh ca mnh cho tnh trng tr cp thiu y , thay v
da vo n lc ca bn thn v t trch mnh khi khng ca ci sinh
sng. Cc khon thanh ton tr cp ngy cng tng thng qua thu kho v
chnh sch tr cp v vy khng mang li kt qu nh ha hn di dng mt
phng thc phn b c hi kinh t bnh ng hn v s xo s tnh trng
ngho i.
(c) Trong di hn, vic x hi ho cng tc t thin (socialisation of charity) c
xu hng lm cho tnh on kt vi ngi ngho gim xung v do gim
bt s ng gp t nguyn. S ng gp t nguyn, cng vi s trng nom v
ch bo c nhn dnh cho nhng i tng bn cng, ang ngy cng b th
ch bng c ch thu - tr cp bt buc m v cm (impersonal compulsory
tax-subsidy apparatus). Nhng ngi giu c kt lun rng h ng thu
cn nhng i tng th hng phc li v danh tnh th nhn c s h
tr y . Bi vy, h ng gp t hn cho cc t chc thin nguyn. Hn
th, cc t chc t thin li thng sao nhng nhim v kh khn l cng tc
i
Xem phn Khi nim Then cht ca mc 3.4. (ND)
326
gy qu ch thc t ngi dn m c nhm nhm vo vic vn ng hng

kim cho c mt phn ca chic bnh ngn sch. Lc ny, chng cng tr
thnh cnh tay ni di ca c my phc li nh nc khng hn khng km.
(d) Hu qu ca tnh trng trn l hin tng phn nhm gia cc i tng th
hng phc li cng cc chng trnh u i v nhng ngi phi ti tr cho
ph tn, vi nguy c v phn ng chnh tr (tnh trng cng thng b y ln
cao, bo lc m ng, v.v.; Sowell, 1990, trang 174). Chnh sch ti phn
phi da trn tin (sai lm) rng bt bnh ng [inequality] l bt cng
[injustice] (Flew, 1989), n l tc nhn khin cho i sng kinh t b chnh tr
ho v xc cm ho. Nhng g vn l kt qu ca cc qu trnh th trng
thm lng, m n gin l phi c tha nhn, nay li tr thnh trch nhim
chnh tr ca chnh ph. Hin nay, vn ny ang c khuynh hng c
gii quyt thng qua cc qu trnh chnh tr l m dn (public posturing) v
vn ng hnh lang, trong khi trc y ngi ta vn tm cch gii quyt n
bng s t lc, kh nng xoay x v n lc. Trong qu trnh chuyn i t
trch nhim t thn (self-responsibility) sang s da dm vo cc c quan
chnh ph, tnh hi ho x hi b nh mt. Lin quan n thc t ny l tc
ng khc ca nh nc phc li n s kim sot quyn lc nh nc thng
qua hin php: nhiu mc tiu ca chnh sch phc li khng th t c
bng php lut ph thng, v th chng i hi lut php phi theo hng m
(open-ended legislation) v quyn lc phi c phn giao cho cc c quan
cng quyn. Do , b my hnh chnh ngy cng ri xa khi s gim st ca
h thng lp php v t php (Ratnapala, 1990, trang 8-18). iu ny c th
d dng m ng cho s s sy ca l tng dn ch (the miscarriage of
the democratic ideal) nh cch gi ca Hayek: s suy yu ca ci nguyn l l
chnh ph cn chu s chi phi ca hin php (Hayek, 1979a, trang 98-104).
(e) Hiu ng lin th h t hot ng ti phn phi ca nh nc l n lm thay
i thi quen v k hoch cuc sng di hn ca c nhn, bi vy li x th
ca nhiu cng dn tr tui ngy nay l lm th no gim thiu ri ro v chi
ph ca vic b thu thu ng thi ti a ho c hi th hng cc dch v
phc li. Xin ly dn chng, y l tnh trng rt d thy Thu in, mt
t nc bin thnh ngi nh chung ca nhn dn (folkshjem) m
tnh trng trn trnh trch nhim ca gii tr tr nn ph bin (Karlsson,
1995, Lindbeck, 1995). Hu qu l c s thu (tax basei) m t h thng
phc li nh nc c th c ti tr b thu hp li.
(f) Vic chnh ph cung cp cc ngun lc phc li to iu kin cho s xut
hin ca cc doanh nghip nh nc c quyn trong hot ng sn xut cc
dch v y t, chm sc tui gi, v.v. Hu qu l c hi la chn b b hp, s
kim sot chi ph mang tnh cnh tranh bin mt, cc nhm c t chc ca cc
nh cung cp dch v chim ot nhng khon thu nhp phi cnh tranh (rent),
cn ng c th nghim v i mi th li suy yu dn.
(g) u m hnh vi can thip mang bn cht ti phn phi (v do gnh nng
thu kho v iu tit) din ra trn quy m ln, cc th trng ngm pht
trin mnh. Nhng ai nhn thy bn tay hu hnh (visible hand) gy ra tnh
i
Ton b gi tr ti sn v thu nhp c th nh thu trong mt cng ng. (ND)
327
trng bt cng v thiu hiu qu cho mnh ng thi tc mt quyn t do ca

mnh th s quyt nh khng da vo php lut na m tham gia vo mt sn
chi t an ton hn, giao dch ca h hon ton da vo cc th ch bn
trong v hnh thc t ch ti (self-enforcement). iu ny vn thng em li
hiu qu, song n cng c th dn n tnh trng bo lc v ti phm cng
nh nhng kt qu thp km hn so vi nhng g kh d t c vi cc
quyn ti sn c cng ng bo v.
(h) S kt hp gia mc nng sut thp hn trong hot ng cung cp dch v
phc li thng qua khu vc cng, mt c s thu (tax base) b b hp v thi
sn sng hn cho vic i th hng phc li gy ra nhng vn ti
kho h trng gn nh ton b cc nn dn ch phc li. Ty u, mc chi
tiu bnh qun ca cc chnh ph chim khong 54% tng sn phm quc ni
(GDP), t sut thu thu nhp (cn bin) li cao, song ngn sch ca chng vn
tip tc thm ht thm, v th cc nh nc phc li ang phi i mt vi
tnh trng n cng ngy cng tng (World Economic Forum, 1996, trang 23).
Khi phi i mt vi tnh trng tng trng dn s chm li hay thm ch tng
trng m v xu hng lo ho ca dn s nhng i thay m khng phi
khng lin quan n chnh sch ti phn phi trong qu kh cc nh hoch
nh chnh sch cng buc phi ng ph bng cch tht cht hay t b hot
ng cung cp nhu yu phm phc li nh ha hn. iu ny li dn ti
bin ng khn lng trong cuc sng ca nhng ngi vn da vo kh nng
chu ng ca h thng phc li nh nc, ng thi gy ra tnh trng bt an
v mt nim tin ph bin.
(i) Nhu cu cng bng x hi chnh l hnh nh phn chiu ca quyn t do ch
ng (positive freedom). Trn thc t, iu ny li thng khng ng nh
th. Vic theo ui cng bng x hi cng c ci quan nim l ngi ta c
quyn i hi ci g , nh tin bc trnh khi cnh cng cc v au yu
chng hn mt nhim v khn cng. C quan lp php cc nn dn ch
bu c v th phi ng trc nhng yu sch trin min l phi tng cng
hnh ng tp th, v ngy cng d gy tht vng cho c tri cng nh hn ch
quyn t do c nhn.
(j) Chnh sch ti phn phi thng c qu quyt l bt ngun t ngi giu
ri chy sang nhng ngi ngho xng ng. Trn thc t, iu ny li
thng khng din ra nh vy. Nhng ngi nm quyn lc chnh tr hay c
t chc tt vn s dng quyn lc ca mnh khin cho chnh ph ti
phn b ti sn t cc c nhn v cc nhm vn t c hoc khng c quyn lc
sang cho mnh. Bng chng thc nghim ti nhng nc c chnh sch ti
phn phi mnh m cho thy li ch chuyn dch mt cch bt cn xng sang
nhng ngi may mn, ch khng phi sang s ngi ngho (Sowell, 1990,
trang 174). Ti cc nn dn ch bu c, qu trnh ny c bit lan rng trong
nhng tnh hung m quyn ti sn ca s ng c th b ct xn vi
mc nh, hu nh khng cm nhn c. Vi mi thnh vin thuc s
ng , chi ph thng tin v chi ph giao dch (c nh) tm kim s thay
i thng qua hnh vi can thip chnh tr l qu cao, trong khi s t ngi th
hng li ch quan trng t s can thip li c y l do hnh thnh nn
t chc v tin hnh vn ng cc nh hoch nh chnh sch cng to thm
328
nhiu hot ng ti phn phi nh th. Tnh trng phn nhm y c bit din
ra thng xuyn trn nhng th trng m mt s t nh cung cp (vn
quan tm n gi c cao) i mt vi v s ngi mua (vn quan tm n gi
c thp v cht lng tt). H qu l chnh sch ti phn phi c xu hng b
chi phi bi thin hng u i nh cung cp (supplier bias), nht l khi tnh
hnh t lu khng b xo trn, v th cc nhm li ch trc tip (vested
interest) v cc lin minh chnh tr c thi gian cng c v th chc chn
ca mnh (Olson, 1982).
(k) Cc chng trnh u i m ngi ta vn coi l mang tnh nht thi li khng
ch ko di m cn c m rng v l do chnh tr, ngay c khi chng ho ra
u tht bi v mt kinh t.
(l) Ti cc nn dn ch bu c, c quan lp php v chnh ph c xu hng tranh
ginh l phiu ca khi c tri trung dung, tc l tng lp trung lu. Nhiu
khon tr cp phc li ca chnh ph v th nhm mc ch ginh l phiu ca
tng lp trung lu, tng lp ng thu ln nht. Bi vy, mc ch kh d l
ti phn phi ho ra li ch l kiu m n rn n (churning) nh Anthony de
Jasay tng t tn mt cch xc ng: s cho v nhn din ra vi cng mt
nhm ngi (de Jasay, 1985). Hin tng m n rn n kiu ny gy ra chi
ph i din ng k (hay, t gc ca nhng k b rn, tn tht thu nhp
ng k).
(m) Hot ng ti phn phi khng ngng gia tng di bn tay ca chnh ph c
xu hng gy ra nhng vn kinh t v m h trng: thm ht ti kho; gia
tng n cng, thng l c n nc ngoi; tit kim c nhn gim st; thi
chng i ca ngi ng thu; v v th cnh tranh quc t ca t nc b
suy yu. Cui cng, nhng vn ny li khin cho vic iu chnh chnh
sch l khng trnh khi v gy ra gnh nng iu chnh cho nhng c nhn
vn t nim tin vo s bn vng ca h thng phc li nh nc.
(n) Mt vn c bn hn m nh nc phc li gy ra, nh chng ta lu
qua trn, l n mu thun trc tip vi nguyn l php tr v chc nng bo
v ca chnh ph. Nu chc nng ch o ca chnh ph l bo v t do c
nhn v tng ng vi iu t hu m khng c s phn bit gia cc
cng dn th iu ny li mu thun vi vic ti phn b ti sn c nhn thng
qua hnh ng tp th. Hot ng ti phn phi lm xi mn tn hiu th
trng, vn dn dt cc ch th kinh t v l ng c ca hnh ng. Nh
nc mang bn cht ti phn phi khin cho ngi dn khng th ni b ho
ton b li ch t vic s dng ti sn, lao ng v tri thc ca mnh. Hin
php ca ch ngha t bn khi s tr nn thiu r rng v trt t b xi mn.
Hu qu kh d l n lc, thi chp nhn ri ro v s i mi ca c nhn
b gim st. Ngoi ra, nhiu cng dn s cm thy bt cng khi m thu nhp
ca h b ly i bng sc lnh ca nh nc. Thi bt bnh ngy mt lan
rng vi tin trnh chnh tr c th, chng chng th chy, s vt qu li ch
t lng trung thnh v s ng h m cng ng dnh cho chnh ph (bt
ngun t vic tm cch to ra s bnh ng hn v kt qu). Lc , ch ngha
hoi nghi (cynicism) v s ng h ngy cng sa st dnh cho tin trnh chnh
tr c th lm xi mn tnh hp php ca quyn lc chnh tr, s n nh ca
ch v trin vng di hn v mt trt t ng tin cy.
329
(o) Chnh sch ti phn phi cn gy ra mt vn c bn khc, bt ngun t tm

nhn tnh ti v x hi, vn l c s cho nhng chnh sch nh th. Nh kinh
t hc no coi trng tnh phc hp (complexity) v tnh m (openness) ca h
thng kinh t th u hiu rng s phn phi thu nhp qua quan st gia cc
nhm hay cc c nhn ti bt k thi im no cng u ch l bc nh n
tnh chp t cun phim i sng x hi, c th ni nh vy. Trn thc t, s
thay i nng ng v v th ca ci v thu nhp tng i vn din ra lin
tc, cng nh kch thc ca chic bnhi. Kirzner (1997, trang 25) tng ch
nho khi nim m ng gi l khun kh nh sn cho vic phn phi cng
bng kinh t khi bn v nh hng tiu cc ca cc chnh sch ti phn phi
n tim nng khm ph ca tinh thn doanh nghip. S phn phi thu nhp
v ca ci him khi bt bin trong mt thi gian di. Nhng ngi nm nay
cn tng i ngho c th li tr nn giu c sau chc nm na, v nhng
tp on ang n nn lm ra c th bin mt ch trong mt th h k t by gi
(ch cn hnh dung trong danh sch Fortune 500ii hin nay s cng ty tng tn
ti vo nm 1950 l t i n nhng no). Mt nn kinh t m vic chu
cp cho tui gi nm trong tay t nhn th l t nhin l nhng ngi tr tui
tng i ngho cn nhng ngi ng trc ngng tui v hu li tng
i giu. Chnh sch ti phn phi cn can thip cho ngi tr v ngi gi
tr nn bnh ng hn chng? Ai s phi gnh chu hu qu? Liu chnh sch
ti phn phi c nn can thip v li ch ca nhng ngi hin ang tng i
ngho v qua lm suy yu ng c nng cao v th kinh t bng n lc c
nhn ca h hay khng?
Nhng tr ngi v mu thun kiu ny sau mt thi gian tr nn v cng tai
hi v cc nh kinh t hc sau mt thi gian cng chn on rng ch ngha
phc li (welfarism) da trn mt th gii quan so snh tnh (comparative-static
world view) m c s ca n l nhng gi thuyt ceteris paribus (tt c cc mt
khc khng thay i), trong khi thc ti tin ho li bc l nhiu hiu ng ph
ngoi d tnh. iu ny ngy cng tr nn hin nhin khi m nh nc phc li
ngy mt bnh trng hn trong nhng nm 1970 v 1980. Nhng hiu ng ph
c chng cht theo thi gian, gy ra hng lot vn dng nh khng th gii
quyt ni nh tht nghip v thm ht ngn sch, thy u minh chng cho ci kt
lun nh nc phc li l khng bn vng (Lindbeck, 1995; Karlson, 1995).
Tuy nhin, cc nc dn ch phc li vi nn kinh t thnh vng li lun d
tn ti mt s ng c tri ng h mt mc ti phn phi no thng qua hnh
ng tp th. C tri i hi chnh ph phi gim nh kh khn cho nhng trng
hp ngho tng v ht sc khng may (chng hn, sau thm ho thin nhin). Tuy
nhin, nh quan st no ph phn quy m ca nh nc phc li hay tha nhn
nguy c i vi t do v nguyn tc cng bng chnh thc (formal justiceiii) t
chc nng ti phn phi khng ngng gia tng ca chnh ph th c th li coi
hnh ng ca chnh ph l phng tuyn cui cng chng li ngho nn, mt khi
trch nhim t thn (self-responsibility) v s h tr t nhn t nguyn (voluntary
i
Ton b thu nhp v ca ci trong x hi. (ND)
ii
Danh sch 500 cng ty hng u M do tp ch Fortune lp ra hng nm. (ND)
iii
330
private assistance) ht nc (Green, 1996). Quan trng hn c, chnh sch x

hi phi c m x trn phng din phc li c nhn (personal wellbeing).
iu ny khng phi hon ton, hay thm ch ch yu, c nh ot bi ti tin
ca c nhn. Ngi ta ai cng mun c t do kim sot cuc sng ca mnh;
vi nhng chnh sch i x vi h nh th nhng sinh vt bt ng c mt
nh nc v danh em li cho nhng iu ng hi lng nh k ngh x hi
[social engineeringi] (Richardson, 1995, trang 207), h thng b bin thnh
nhng k th ng.
S phn phi thu nhp v cnh tranh

Li nhn xt ngi giu ngy cng giu hn v ngi ngho ngy cng ngho
thm c th vn thng c nghe thy cc quc gia cng nghip ln mnh.
Nu iu l ng, phi chng n i ngc li n lc ti phn phi ngy cng
gia tng ca chnh ph hay l ti v n lc y? Cu hi ny xem ra l chnh ng
khi m chng ta vn nhn thy cc quyn ti sn li thng xuyn c ti phn
phi t lp ngi ngho thiu t chc sang lp ngi giu c t chc tt hn. S
can thip vo th trng nhiu khi li c li cho ngi giu. Nu chnh ph can
thip t hn vo th trng, v th ca ci v quyn lc xc lp s d dng b
thch thc v li nhun tin phong (pioneer profit) s b phn tn nhanh hn (mc
8.4). Th trng lao ng t do cng kh d gip duy tr t l hu nghip cao,
ngi ta c th lp lun y chnh l chnh sch phc li tt nht. Khi c hi tip
cn chung i vi gio dc v nhng bin php tng t nhm m bo cho s
bnh ng v c hi khi nghip li c kt hp vi mt trt t cnh tranh ton
din, kh nng dch chuyn dc (vertical mobilityii) s ci thin v tnh trng bt
cng qu mc v thu nhp lc y s kh lng tn ti.
y c sn bng chng ng h quan im ny: cnh tranh v tnh trng phn
phi thu nhp ng u l mt c im ph bin ti nhiu nc cng nghip mi
ni ca ng . Chng theo ui cc chnh sch phc li cng rt hn ch. Trch
nhim m bo phc li vt cht (material welfare) c ph thc cho gia nh,
iu ny l gii cho t l tit kim cao v ngn sch chnh ph khim tn. Song,
bt chp hay nu chng ta ni: nh s thiu vng chnh sch phc li cng,
[m] khong cch thu nhp v ca ci vn thp n mc ng ngc nhin, v chc
chn l thp hn so vi cc nc OECD (Riedel, 1988, trang 18-21; Fields,
1984). Qu vy, mt i Loan tng trng nhanh v y tnh cnh tranh l quc
gia c s phn phi thu nhp ng u nht trong mu iu tra gm 34 nc ang
pht trin, vi Singapore, Hn Quc v Hng Kng ng khng xa pha sau
(Riedel, 1988, trang 20). cc x hi ng nng ng, ngi ngho thng
khng nm lu trong mt tng lp ngi ngho m thay v th li nhy ln
nhng thang bc thu nhp cao hn.
Sau nhng g bn lun, cu hi c th t ra y l ti sao h thng phc li
cng li m rng ti mc nh chng ta nhn thy cc nc cng nghip lu
i. Cu tr li c l lin quan nhiu n s p dng sai lm m hnh on kt b
i
Xem mc 6.3. (ND)
ii
Kh nng ln xung dc theo mt h thng thang bc a v ca mt ngi hay mt nhm no . (ND)
331
tc theo nhm vi m (small-group model of tribal solidarity) cho cc x hi cng

nghip rng ln (mc 6.2). N c l cng lin quan nhiu n nhng kt lun sai
lm t kinh nghim lch s ca cuc i Suy Thoi thp nin 1930, khi hin
tng gim st trn quy m ln v nhu cu v vic lm, m km theo l tnh
trng v ca s phn cng lao ng quc t do cc qu trnh chnh tr to nn,
gy ra hin tng ngho i y v dn n nhng i hi l chnh ph phi
ban hnh kiu chnh sch New Deali cho ngi dn.
10.5 Hnh ng chnh tr v s phn b thu nhp phi cnh tranh

Ch ngha c hi thn ch - i din trong chnh ph
Nhng vn ca hnh ng tp th khng ch do bi ton tri thc v thi lc
quan bt hp l v tnh kh thi ca hnh ng tp th gy ra. Trong sut chiu di
lch s, mt vn h trng khc ca quyn lc chnh tr l nhng ngi i din
(agent) ca chnh ph bt k l cc bc vua cha cha truyn con ni, cc ngh s
v b trng do dn bu hay cc quan chc chnh ph c b nhim u b
cm d m hnh x v t li. Ni cch khc, vn thn ch - i din lin quan
n cc t chc chnh tr v qun l hnh chnh, do nhng ngi i din trong
cuc (cc quan chc, chnh khch) nm thng tin tt hn so vi thn ch ca h,
nhng cng dn bn ngoi. Tuy nhin, tri ngc vi trong hot ng kinh doanh,
ni m ngi i din - gim c (agent-manager) phi chu khun php ca cnh
tranh, vn thn ch - i din trong chnh ph li thiu nhng cng c ch c
t ng . iu ny dn n tnh trng bt cn bng thng tin ln hn v, do
vy, to nhiu c hi hn cho ch ngha c hi ngi i din.
Vn thn ch - i din xut hin mi cp ca hnh ng tp th. N
thng xuyn ny sinh t s cu kt gia cc nhm li ch c t chc v cc c
quan chnh ph. a s h thng chnh tr u c hn mt th trng chnh tr
nhm can thip v thay i cc th ch ph thng ca chnh ph theo hng phn
bit i x: nhiu nh sn xut tm kim chnh sch iu tit cho ngnh ngh ca
mnh hng gim bt s khc nghit ca cnh tranh (mc 8.2). Bn pha cung ca
th trng can thip chnh tr, cc chnh tr gia, quan chc v quan to tham gia
vo qu trnh phn b thu nhp phi cnh tranh (rent-creation). iu ny mang li
li ch cho cc chnh khch v quan chc: h ginh c vai tr nh hng i
vi cc nhm quyn lc, cng nh nhn c s ng h v chnh tr v vt cht,
bt k l cho chnh ng hay cho c nhn ngi can thip. S can thip chnh tr
cng thng em li cm gic tho mn c lm ngi bo h v c sng
theo nhng phm cht ca ngi bo h (guardian virtue) l chm lo cho ng
bo ca mnh (mc 6.2).
S lin minh gia nhng ngi phn b thu nhp phi cnh tranh [rent-creator] v
nhng ngi tm kim thu nhp phi cnh tranh [rent-seeker] (u l nhng k
hnh x i ngc li quyn li ca cc cng dn thn ch) c th c ghi nhn
qua nhiu giai on lch s v ti nhiu nc, ng thi c tm thy mi cp
i
Cc chng trnh v chnh sch thc y qu trnh phc hi kinh t v ci cch x hi ca tng thng M
Frank D. Roosevelt nhng nm 1930. (ND)
332
ca hnh ng tp th. V d, N hong Elizabeth I ca Anh, Vua Louis IV

ca Php cng cc bc vua cha khc ban pht c quyn cho cc nh bun c
nhiu mi quan h nh hng h giao thng vi mt s khu vc nht nh
trn th gii, nh n v Chu M chng hn. i li, h chia s li ch c
quyn di hnh thc tin bc cho c ngn kh quc gia ln ngn qu c nhn ca
mnh. Gn y hn, s bo h khi p lc cnh tranh quc t bng hng ro thu
quan (tariff) v hn ngch (quota) to ra thu nhp phi cnh tranh (rents) cho
nn nng nghip v cng nghip ni a, cng nh nhng mn li qu cho cc
chnh ph theo ui chnh sch bo h. Trong qu trnh , trng tm th ch
chuyn t tm tnh thng mi li c lng [commercial positive-sum mentality]
sang tm tnh bo h chnh tr di hnh thc ti phn phi [redistributive political
guardianship] v gy ra tnh trng nh n kinh t [economic stagnation]
(Thurow, 1980).
Cc nn dn ch i ngh hin i nm di s chi phi ca nhng lin minh biu
quyt (voting alliance), vn thng xuyn c ngha v vi cc nhm li ch. Lc
, nhng u i (preferment) mang tnh phn bit i x c phe a s quc
hi dnh cho cc nhm chu s bo tr ca mnh. Cc phe a s thng hnh
thnh trn c s l nhng khon tr cp khc c trao cho cc nhm li ch a
dng. Hin tng ny M c gi l ln g (log rollingi). N th theo l do
ch thc ca nhng ngh s mun c bu li. t mc tiu ny, h phi
mua chuc nhng nhm p lc (pressure groupii) s em li s ng h chnh tr v
ti chnh cho mnh, v iu ny ch c th t c bng cch ng thun vi cc
chnh tr gia khc, nhng ngi vn i din v mun to thun li cho cc nhm
p lc khc. Log-rolling tr thnh li sng ti nhiu quc hi v gp phn to
ln vo s tri dy ca hot ng ti phn phi v hin tng rent-seeking chnh
tr song ng thi n cng gp phn mnh m khin cho s v mng v dn ch
v ch ngha bi quan trc tin trnh chnh tr tr nn ph bin. Trong trng hp
cc oan, iu ny c th dn ti vic cng chng rng ri hn t chi bo v nn
dn ch khi n b k th theo ng li ton tr tn cng. Nn Cng ha Weimar
c trong thp nin 1920 v u thp nin 1930 b chi phi bi nhng i din
h khc ca cc nhm li ch c bit v khng c nhn dn bo v khi n
b ch ngha ton tr tn cng mnh m (Kasper & Streit, 1993).
u m nhng ngi i din chnh ph tham giao vo hot ng to ra thu
nhp phi cnh tranh (rent creation), h tin hnh phn phi li thu nhp v c
hi khi nghip ng thi chnh tr ha v cm tnh ha i sng cng ng. Tm
gng v nhng lin minh rent-seeking thnh cng khin cho cc nhm khc bt
chc. Mt khi s mc nh chung l tt c mi ngi u phi cnh tranh trn th
trng (tri vi cnh tranh ginh n sng chnh tr) b chi b, cc ch s hu
t bn (ngun vn) v lc lng lao ng c t chc s gn kt li vi nhau
i hi s u i chnh tr trong ngy mt nhiu ngnh ngh. Khi , nhng ngnh
ngh c u i d dng tr thnh nn nhn ca cc t chc c quyn ca cng
i
Xut pht t mt tp qun c M l nhng ngi hng xm h tr nhau trong vic ln g cht thnh
ng ri t. (ND)
ii
Mt nhm ngi tm cch gy p lc ln cc nh lp php, cng lun v.v. nhm thc y nhng tng
hay li ch ca mnh. (ND)
333
nhn. Nhng ngnh ngh c bo h bt u khng sinh li v ln ting i bo

h thm. Lc ny, cc quan chc s tng cng can thip nhm y li s ph
phn chnh tr v bo v nhng li ch chnh tr cng nh vt cht ca bn thn.
Nhng ng tin c th ra i m chng em li kt qu g. Vng xoy ca ch
ngha can thip rt cuc hy dit sc mnh t pht ca sng kin v tng
trng nh s thc y ca th trng.
Khi nim then cht

S phn b thu nhp phi cnh tranh (rent creation) l hot ng chnh tr ca
cc ngh s v quan chc nhm phn b rent, tc l, nhng khon thu nhp
khng phi nh n lc cnh tranh trn th trng. N bt ngun t s u i chnh
tr dnh cho nhng ngi ng h thuc khu vc t nhn hay cho cc nhm c t
chc ca nhng ngi ng h gii lnh o chnh tr. Thng thng, s can thip
chnh tr s phn phi li cc quyn ti sn t a s thiu t chc sang thiu s c
t chc, nhng ngi lc ny c th chia s rent vi cc i din chnh ph ng
ng sau hnh vi can thip. y l hnh nh phn chiu ca hin tng rent-
seeking m chng ta nh ngha trong mc 8.3.
Cc nhm li ch trc tip (vested interest group) l nhng hip hi nng n v
chnh tr ca nhng ch th c li ch chung trong vic ginh c s can thip
chnh tr gip cng c v th thu nhp ca h v cho php h gy nh hng n
cc qu trnh chnh tr.
Th trng chnh tr (political market) l qu trnh m nhu cu xut pht
t cc nh sn xut i hi can thip chnh tr nhm ti phn phi cc quyn ti
sn, cn bn cung l nhng ngi i din chnh ph, h can thip vo th trng
cnh tranh v quyn li ca cc nhm li ch trc tip. Da theo s tng ng
gin tin vi cc th trng kinh t nh th, bn cu (demand side) y c xu
hng tr mt mc gi di hnh thc nhng khon thanh ton dt khot km
theo s ng h chnh tr dnh cho cc nh cung cp chnh sch can thip th
trng (cc ngh s, chnh khch, quan chc, quan ta).
10.6 Kim sot nhng ngi i din chnh tr: Quyn lc, quy tc, tnh m
Tri qua bao th k, rt nhiu cng c chnh sch c pht minh ra nhm
kim sot vn hc ba l ch ngha c hi ngi i din (agent opportunism)
trong hnh ng tp th ng thi nng cao kh nng thnh cng ca chnh sch
cng trong vic p ng nhng khao kht ca ngi dn:
(a) Ngi lnh o chnh ph cp cao nht c giao nhim v bo v nhng th
ch bn vng, bt phn bit i x. iu ny d nhin i hi nh lnh o
vua, tng thng phi nm thng tin y v hot ng ca thuc cp v
nhng iu khon ca lut hnh chnh phi c p t v tun th. Trong
trng hp mt x hi i chng hin i, y l mt gi nh kh ngy th
bi l cc nh cai tri cng c gii hn v nhn thc. Cc nh qun l c th b
cho l s cu kt vi nhau nhm bng bt vic vi phm nhng nguyn tc hnh
334
chnh ng n, v cc quan ta i khi cng cu kt vi quyn lc hnh

php. Trn thc t, ch n c quyn lc ca nh cai tr cho thy l mt
phng thc bo v d sai st cho quyn li ca ngi dn. V th, nhiu nh
quan st k t Khng T v Plato gi rng cc nh cai tr trong tng lai
cn thm nhun nhng chun mc o c cao nht sau y chng s c
thc hnh cho b my qun l cng nh cho vic p t cc th ch bn ngoi
di s gim st ca h. Vic da vo gio dc li t ra vn ai l ngi
thc hin nhim v gio dc v v quyn li ca ai nhm chng li nhng
cm d ca quyn lc.
(b) Mt bn hin php buc gii cai tr, cc chnh tr gia v quan chc c bu
phi tun theo nhng quy tc rng buc chung l cng c tr nn ph bin
trong k nguyn cn i v hin i Chu u, v hin ang ngy cng lan ra
khp th gii. Mt cng c hin nh quan trng vn tr nn ph bin nh
trit gia ngi Php Charles de Montesquieu (1689-1755) v c bo v
trong bn hin php ca M l s chia tch quyn lc nh nc gia lp
php (legislateive xy dng quy tc), hnh php (executive thc thi theo
quy tc) v t php (judiciary phn x xung t), ng thi t ra mt h
thng ch c v cn bng (system of checks and balances) gia nhng ngi
nm gi ba loi quyn lc hnh ng tp th ny (mt dn chng v cch thc
m h thng ny c th vn hnh hiu qu trong thc tin: xem phn ng
khung di y). Tuy vy, nguyn l phn chia quyn lc li thng xuyn b
xi mn, chng hn khi cc quan ta ban hnh lut hay khi c quan hnh php
to ra cc quy tc thng qua hot ng iu tit (Ratnapala, 1990, chng 6).
C th, nguyn l phn chia quyn lc b xi mn ti nhiu ch dn ch m
phe a s (majority) trong quc hi thnh lp b my hnh php, nh vn
din ra trong h thng Westminter (Westminster systemi) hin i: 51% s
gh, iu m i khi vn c th t c da trn mt thiu s phiu bu, trao
nhng quyn lc tm thi lm lut cng nh thi hnh chnh sch. Lc
, nhng cng c kim sot hu hiu i vi s thc hnh quyn lc b suy
yu v quy trnh lp php b bin dng do s chi phi ca c quan hnh php
cng gii cng chc (Hayek, 1979a; Bernholz, 1982). Thc t ny d dng to
ra mt mi trng m vic s dng quyn lc c on khng b ch c
v tnh trng cnh tranh chnh tr hng tranh ginh phiu bu khin cho hot
ng ti phn phi cc quyn ti sn ngy cng gia tng.
Trng hp Thy S: Kim sot nhng ngi i din chnh ph

Nn dn ch Thy S da trn mt kiu phn chia quyn lc m i vi ngi ngoi, n
dng nh m h v mang bn cht dng tc. Tuy nhin, tr ct ca h thng ny li
chnh l cng c trng cu dn do ngi dn xng (tc l, khng phi hnh thc
trng cu dn in hnh do cc chnh tr gia xut nh nhiu nc khc); 100.000
phiu, chng hn, l c th khi xng mt cuc trng cu dn nhm thay i hin
php lin bang thnh vn.
i
H thng chnh ph ngh vin dn ch m phng theo h thng ca Vng quc Anh - in Westminster
l tr s ca Quc hi Vng quc Anh. (ND)
335
Phng thc ny c s dng sau tnh trng nguy ngp ca cuc chin tranh th gii ln
th hai, khi chnh ph t ra min cng trong vic t b nhng quyn lc khng hn ch
m n ginh c trong thi chin. Mt nhm nh ngi Thy S gc Php pht ng
chin dch i nhanh chng quay tr li hon ton vi nn dn ch trc tip bng cch
lng mt iu khon vo trong hin php nhm mc ch m bo rng chnh ph lin
bang khng th lm dng nhng quyn lc khn cp (emergency powers) ca n. Cuc
b phiu i chng vo ngy 11/9/1949 bi b cc quyn lc thi chin ca chnh ph
trung ng; ngc li, nhiu nn dn ch khc vn tip tc c ph thc nhng di sn
ton tr thi chin mt cch lu bn. Ph bin hn, cc cuc trng cu dn Thy S
thng bc b sng kin ca chnh ph v dp b nhng d n v qun l hnh chnh.
Mt bin c n tng v s kim sot hu hiu ca quc hi din ra sau v mua my bay
chin u phn lc mi cho qun i u thp nin 1960. V vic ny li mt ln na c
tc dng cnh bo cc ngh s, b trng v gii cng chc ca Lin bang Thy S rng
nh cm quyn ti cao, nhn dn Thy S, s khng dung th cho vic a thng tin sai
lc v tnh trng chi tiu vt mc. Bin c bt u c bit n vi ci tn v
Mirage. B t lnh qun s ti cao xut vic mua mt s my bay phn lc Mirage
do Php sn xut, v ni cc cng quc hi lng vin thng qua khon chi 870 triu
Franc Thy S (SFr). Tnh trng chi ph vt mc (v c th l do vic c tnh chi ph
qu thp ban u) khin ngi ta cn phi yu cu quc hi tng khon chi c duyt
ln 1 t 350 triu SFr (tng 55%). iu ny li dn n nguy c l ngi dn c th pht
ng chin dch nhm bc b ton b d n. Nhiu cuc iu tra ca cc c quan cng
quyn bt u din ra. Chng cho thy rng cc quan chc chnh ph tin tng l v sau
h s c kh nng huy ng c s ng h cho vic b sung chi tiu, v cc chuyn gia
qun s yu cu v s trng hp nng cp tn km i vi c tnh k thut ca my
bay. V c bn, chic my bay ang c t mua khc vi chic m quc hi cho
php. Cc bin php kim sot chi ph th lng lo, cc nh lnh o th khng nm c
thng tin y , cn B Quc phng th vn tin hnh bt chp vic thc r v nhng
khon chi ph gia tng khng c php. Nu quy trnh ny khng b nh li, mc chi
ph cho ton b h thng my bay s cn tng thm, ln ti khong 2 t SFr. Trc nguy
c ngi dn c th ch ng ra tay, ngi ta quyt nh gim gn mt na s my
bay cng kch phn lc m gii qun s c php mua (t 100 xung cn 57 chic)
ng thi t ra mc trn 1 t 750 triu SFr cho ton b d n.
Nh vy, chnh s tn ti ca kh nng vin ti 1 cuc trng cu dn khin cho cc
ngh s p t s kim sot ca h i vi chi tiu qun l. Nhng quyn lc thng l
kh ng k ca ni cc v cc b thuc chnh ph b kim sot. Quc hi ti p t
quyn kim sot ca n i vi chnh ph. Tht kh m hnh dung ra ni hnh ng qu
quyt nhm kim sot chnh ph v quyn li ca ngi dn nh vy nu khng c sn
cht chn cui cng l cuc trng cu dn do ngi dn khi xng.
(Ngun: Da trn tc phm ca W. Martin & P. Bguin 1980, Historie de la Suisse [Lch
s Thy S], trang 350-353)
(c) Mt hnh thc phn chia quyn lc hnh ng tp th khc, vn phng s

tt nhiu quc gia giu c v n nh, l hnh thc phn chia quyn lc qun
l thng qua s dn xp hin nh nhm to ra mt s cp chnh quyn t ch;
v d, chnh quyn a phng, bang v chnh ph quc gia (ch ngha lin
336
bang). Khi m nhiu hnh ng tp th li c quyt nh v thc thi ti cp

a phng, cc thn ch, cc cng dn, s d dng thng tin v kim sot
chnh quyn hn. Cc c quan chnh ph lc ny cng phi cnh tranh ln
nhau. Chng s cnh tranh bng cch tm kim nhng gii php hnh chnh
khc nhau, mt phng thc khm ph tri thc qun l hnh chnh ph hp
(mc 12.3). Ngoi ra, chnh ph trung ng v chnh quyn cc bang cng c
th kim sot ln nhau, min l chng c nhng quyn lc thu kha c lp.
(d) Nhiu nc cng tm cch kim sot ch ngha c hi ngi i din trong c
quan lp php thng qua c ch phn chia quyn lp php trong mt h thng
lng vin; cc lin bang, ngi ta thng tm cch t c iu ny khi
kt hp mt vin th nht c bu trc tip ca quc hi vi mt vin th
hai nm quyn kim sot, i din cho nhng li ch khu vc. Tuy nhin, vin
th hai i n ch chu s chi phi ca k lut ng v hnh thc u phiu
khi (bloc voting) v ng li ng phi, ging nh vin th nht, v vy, h
thng ny cng ch em li nhng bin php kim sot yu t trc ch ngha
c hi chnh tr.
(e) Trc nguy c tht bi trong vic kim ch tnh trng tp trung quyn lc mt
cch hu hiu, ngi ta a ra nhiu xut nhm to thm cng c ch
ng hin nh i vi li hnh x c hi ch ngha ca khi a s tm thi
trong quc hi. Mt xut nh th l thnh lp mt vin ring r ch chu
trch nhim thit lp cc quy tc ca h thng, tri vi vic thng qua cc o
lut ban quyn (enabling legislation, hay cc o lut theo mc ch
purpose legislation). Hayek (1979a, trang 177-179; 1960; 1979a, trang 147-
165) ch trng to ra mt Hi ng Lp php (Legislative Assembly) vi
nhim v thng qua cc o lut nhm hp php ha s cng bch tp th
i vi ngi dn. ng khuyn ngh vic bu cc thnh vin da theo nhm
tui, nhm m bo hnh thc i din l c lp, mc ln nht c
th, vi k lut ng v vi vin cn li, hi ng chnh ph (governing
assembly). Phm vi hnh ng ca hi ng chnh ph s b gii hn bi
nhng quy tc m hi ng lp php thng qua. Vai tr ca hi ng chnh
ph s l ch nh c quan hnh php v quyt nh quy m hng ha cng
cng c sn xut cng nh cch thc ti tr cho chng. Hnh thc dn xp
ny c th gip cng c ci nguyn l c bn l quc hi c bu ln
phng s ngi dn bnh thng. Trong qu kh, cc quc hi c bu l
nhng k bo v quyn li ca ngi dn trc gii cai tr, chng hn nh ti
nc Anh (England) th k 18 v ti Thy S. Tuy nhin, kh nng cc c
my ng phi c th b ngn chn chng khi chi phi c hai vin ca mt
quc hi nh th (theo nhng cch thc tng t nh cc quc hi a vin
hin nay vn b chi phi) l iu xem ra cn ng nghi ng.
(f) Mc phc tp ngy mt tng ca chnh sch cng khin ngi dn hu
quan ngy cng gp kh khn c th duy tr thng tin v hot ng ca
chnh ph mt iu kin tin quyt c bn gip kim sot ch ngha c hi
ngi i din (agent opportunism) trong chnh ph. V vy, cc quc hi i
khi vn buc chnh ph phi cung cp thng tin tt hn v h thng hn;
chng hn, bng cch gn vi nhng chun mc minh bch tho thun v
trch nhim gii trnh, v k hoch ngn sch hng nm v hnh thc kim
337
im, bng cch bo co cho quc hi, v bng cch thm tra h thng ti
khon nh mt c quan chuyn mn c lp, v d mt tng kim ton. Mt
nn bo ch c lp v s kim im hot ng ca chnh ph bi cc chuyn
gia thm tra, nh cc nh nghin cu hc thut, cc t chc xp hng tn dng
hay cc t chc quc t, s gip nng cao trch nhim gii trnh v kim sot
ch ngha c hi trong cng s tt hn.
(g) Mt bin php kim sot hin nh khc i vi ch ngha c hi ngi i
din trong chnh ph l vic t nht mt s i din chnh ph phi nh k i
mt vi s kim im ca c tri, bt k l ban lnh o ca b my chnh
quyn (ch dn ch) hay nhng quan chc khc thuc c quan hnh php
v c quan t php (vic bu cc quan chc hay quan ta ca thnh ph).
iu ny chc chn s khin cho nhim v lnh o chnh ph mang tnh cnh
tranh, song kh nng n c kim sot c ch ngha c hi ngi i din
hay khng th li cn ph thuc vo thng tin chun xc v s tham gia ca
ngi dn.
(h) Trong nhiu dn xp hin nh, nhng cuc tranh ginh l phiu gia cc
chnh ng li tr thnh nhng v u gi (auction) v cc bin php ti phn
phi phn bit i x nhm thu ht s c tri trung dung. V vy, nhiu nh
quan st khuyn ngh nhng quy tc hin nh khng ch ch ngha c hi
chnh tr v hn ch quyn lc ti cao (sovereignty) ca quc hi c bu
trong vic tham gia vo hot ng can thip mang tnh phn bit i x
(Hayek, 1960; Buchanan, 1987, 1991; Brenza & Buchanan [1980] 1985,
McKenzie, 1984). Nhng quy tc kh d p t cho chnh ph c th lin quan
n trnh t (th tc) v kt qu ca s la chn tp th (collective choice).
Dn chng v rng buc th tc l quy nh khi a s ln (big majority),
hoc thm ch s ng thun (unanimity), khi tng thu hay chi tiu cng, nh
cc khi thiu s (minority) c bo v. Nhng khon thu nht nh cng
c th phi gn vi nhng mc ch chi tiu nht nh (nguyn tc i ng
equivalence) v cc iu khon t ng chm dt (automatic sunset clause) c
th c p t cho hnh ng tp th. Nhng quy tc quy nh kt qu ca
hnh ng tp th th c th i hi mt ngn sch cn bng hoc hn ch n
chnh ph. Vic gii hn tc gia tng ngn sch hay cp ca mt s
chng trnh chi tiu nht nh cng kh thi. Chng hn, nhng quy tc cp
cao hn c th quy nh mc thu sut ti a, nh tng thc hin qua xut
13 (Proposition 13) California nm 1978, khi thu ti sn ca bang c
gii hn mc 1% gi tr ti sn. Thm mt rng buc nh hng kt qu
(result-oriented constraint) nh th na l quy nh buc chnh ph phi iu
chnh vic thu thu thu nhp do lm pht hoc khng ch mc chi tiu cng
mt mc trn tuyt i hay tng i. Mt rng buc th tc lin quan l gii
hn nhim k, mc ch ca n l nhm ngn chn hin tng cc chnh tr
gia c bu nh mt mi lin h vi cc thn ch, khin cho cc lin minh
rent-seekingi kh hnh thnh hn, v ngn nga tnh trng cn kit tng
sng to ca nhng ngh ko di sut i trong lnh vc chnh tr.
i
338
Khi nim then cht

Vic kim sot ch ngha c hi chnh tr (control of political opportunism)
phi da vo rt nhiu cng c khc nhau; chng hn, vic gio dc o c cho
cc nh lnh o, nhng rng buc hin nh nh s phn chia quyn lc v cc
cuc trng cu dn do ngi dn khi xng, s m bo cho t do thng tin,
s thc hnh trch nhim gii trnh ca nhng ngi nm gi chc v, ch dn
ch bu c, cam kt chung v nhng chun mc cao trong i sng cng ng, v
tnh m (openness) ca h thng php l trc s cnh tranh vi cc h thng
php l khc.
S phn chia quyn lc (separation of power) l mt cng c hin nh m trit
gia ngi Php Charles Montesquieu (1689 - 1755) l ngi u tin truyn b.
N i hi s phn chia ca cc quyn lp php, hnh php v t php nh l mt
bin php kim sot quyn lc chnh tr.
Cc cuc trng cu dn do ngi dn khi xng (citizen-initiated
referendum) cho php ngi dn bc b nhng v b nhim v hot ng ca
chnh ph m h khng thch. Chng khc vi nhng cuc trng cu dn do cc
chnh tr gia khi xng, vn ph bin nhiu nc, ch vic ch ng a ra
biu quyt v mt bin php c th li n t nhn dn v cc hip hi ca h ch
khng phi t trn xung.
(i) Mt cng c kim sot khc l hnh thc trng cu dn do ngi dn khi
xng, qua cc thn ch (principal) c trao cho mt cng c thay i
hay gt b nhng sng kin ca chnh ph m h khng thch.
(j) Mt cng c khc kim sot nhng i din c hi ch ngha ca chnh
ph, vn c a chung hn mt s h thng php l ti Bc M, l hnh
thc bi min (recall, hoc lun ti impeachment) i vi ngi i din
c bu: nu mt ngh s, quan ta hay nh qun l c bu ln m li
hnh x khng th chp nhn c i vi i a s ngi dn th h c
quyn bi min ngi thng qua mt cuc b phiu c ni li vo bt c
thi im no trong nhim k chc v. Mt th tc nh th ng nhin l
tn km v v th him khi c s dng; song chnh ci kh nng thun ty
li c tc dng kim ch ch ngha c hi ngi i din v cng c th
khin cho c tri chu b ra nhng ph tn thng tin cn thit c c mt
chnh ph hu hiu. Lin quan n quy nh ny l kh nng (possibility) cc
ta n hay y ban kt ti cc quan chc khi nhng hnh vi sai tri c th c
th chng minh c.
(k) Bi cnh chung ca x hi c th gip tng cng hiu lc cho s kim sot
ca ngi dn. Cc bin php kim sot hu hiu i vi quyn lc chnh ph
s c li nh mt trnh gio dc kh tin tin, gip cho ngi dn thot
m v mt kinh t v chnh tr, v nh mt mc giu c kh cao, cho php
ngi dn b chi ph thng tin v gim st cn thit c c mt chnh ph
339
dn ch ng mc. iu ny v ang c to thun li nh s tri dy

ca mt tng lp trung lu ph bin: nhng cng dn hu sn v c li ch
trong mt nn kinh t n nh v khng ngng tng trng. Quyn t do lp
hi cng l mt iu kin quan trng bi n cho php nhng cng dn ng
iu hnh thnh nn t chc kim sot gii quan chc. Trong khi cc nn
dn ch giu c ca Phng Ty, nhng iu kin chung ca x hi t ra kh
thun li cho vic kim sot nhng ngi i din chnh ph, chng li
thng vn l kht vng cha thnh nhng ni khc. Nhng ngi dn
khng c nhiu ti sn c nhn v vi nn tng gio dc hn hp c th d
dng b cc ch ton tr chi phi khi chng bp nght quyn t do lp hi
v mt c tri on c lp. Mc d vy, khi tng trng kinh t dn n s
xut hin ca mt tng lp trung lu c gio dc, nh tng din ra ti nhiu
trong s nhng quc gia tin tin vi quy m nh ng , nhng i hi v
quyn t do lp hi v s kim sot hu hiu trn phng din bu c v t
php i vi gii cai tr s tr nn ph bin hn.
(l) Ngy nay, bin php kim sot hu hiu nht i vi ch ngha c hi ngi
i din trong chnh ph c l l tnh m (openness) ca cc h thng php l
trc hot ng thng mi v cc dng yu t sn xut. Lch s dy
chng ta nh bn ti nhng phn khc trong cun sch ny v tm
quan trng ca tnh m. Thch thc ri b (exit challenge) s chuyn dch
cc phng tin sn xut v di c i vi nhng k dn xp quyn lc
(power broker) vi thin hng bc lt t ra mnh m hn v chi ph giao
dch ca vic di chuyn gim xung. Ngoi ra, nhng dng thng tin t do
hn hin ang khin cho s so snh gia cc h thng php l tr nn d hn.
Ngy nay, u m nhng ngi i din chnh ph t ra v k, i hi mc
thu cao v cung cp dch v v h tng c s ngho nn, nn kinh t v
ngun thu ngn sch c th b thu hp li. Vic tr thnh th trng ca mt
thnh ph ma hay lnh o ca mt nh nc phi i mt vi tnh trng di
tn vn chc chn s pht i tn hiu phn hi mnh m ti cc nh qun l,
tng t nh s kim sot hu hiu i vi ch ngha c hi ngi i din
ca cc gim c trong cc cng ty c phn cnh tranh (mc 9.3). V vy, v
lu di, tnh m c th hn ch c vn thn ch - i din trong chnh
ph v trao quyn lc cho nhn dn. Chng ta s quay tr li vi lun im
ny trong chng bn v cc mi quan h kinh t quc t (mc 12.3).
Chng ta phi kt lun rng khng mt cng c n l no sc kim sot vn
thn ch - i din trong chnh ph. i khi, tt c nhng cng c trn y s
tr nn cn thit hn ch vn ny. Thm ch, i khi iu cng khng
sc bo v ngi dn khi nhng h ly tai hi ca ch ngha c hi chnh tr.
Nh th cng vic ca mt ngi m, cng cuc bo v t do v nn php tr
cha bao gi hon thnh c.
10.7 Hin php chnh tr v hin php kinh t

Nhng nguyn l v th ch c bn ti y di u nhng rng buc i
vi hnh ng tp th u l nhng rng buc chung bc cao i vi chnh sch
cng, gip ch c vic s dng v lm dng quyn lc. Nhim v ca chng l
340
gii hn quyn lc tp th, bo v lnh a t do c nhn v hn ch ch ngha c

hi ngi i din cng hin tng rent-seeking. Ni cch khc, nhng nguyn l
v th ch ny c thit k nhm gii hn quyn lc chnh tr trong vic phn
bit i x. Chng thng c nng cp hnh thnh nn mt phn ca cc bn
hin php chnh tr v kinh t: tc l, nhng nguyn l chi phi v s vn ng
vng ngay c khi phi i mt vi s thay i tin ha.
Cc bn hin php, nh chng ta nhn thy trong mc 6.1, cha ng nhng
th ch cp cao, chng khng th b thay i d dng nh nhng quy tc cp thp
hn v v th gip to ra mt khun kh nht qun v d tin on cho s iu
chnh khng trnh khi i vi nhng th ch cp thp hn. Hin php bao hm
s khng nh v nhng quyn c nhn c bn bt kh xm phm v khng c
php b ph nh bi nhng quy tc cp thp hn hoc bi hnh vi s dng quyn
lc ca ngi dn bnh thng hay ca cc c quan quyn lc chnh ph. Cc bn
hin php c nhn ch ngha (individualist constitution) cha ng s bo v t
hu bi n em li ngha vt cht cho quyn t ch c nhn (individual
autonomy). Hin php ca nhng cng ng theo ch ngha c nhn cng khng
nh ch quyn (sovereignty) ca ngi dn trong vic chn la ngi i din
ca mnh, nhng ngi s quyt nh hnh ng tp th. Cc bn hin php cng
bao hm nhng iu khon v s phn chia quyn lc mc d, nh chng ta
nhn thy, ngy nay chng thng d gy o tng.
Ch ngha hin nh (constitutionalism) gn nhng ngi ngi chu trch nhim
v hnh ng tp th vi mt s rng buc nht nh. Hiu lc ca n ph thuc
vo nn dn ch bu c, s thnh hnh ca php tr, v m ca nn kinh t v
x hi trc s cnh tranh bn ngoi gia cc chnh ph cng nh cc ch th
kinh t (Hnh 10.2). Nhng iu kin ny hnh thnh nn mt mng li gm cc
trt t con h tr ln nhau v gip cng c cc quyn t do c nhn.
Hnh 10.2 Ch ngha hin nh: mt mng li gm cc h thng th ch h tr

ln nhau
Chnh ph
hp hin
Php tr Nn dn ch bu c
Tnh m (trc cnh tranh

gia cc h thng PL v
cnh tranh t nhn)
341
Kinh t hc hin php: S la chn gia cc quy tc

Trong bi cnh ny, nhng cu hi sau y c th c t ra: H qu kinh t ca
cc b quy tc hin nh kh d thay th nhau l g? Nhng quy tc hin nh no
th gip cc c nhn phi hp hot ng kinh t ca mnh, nu xt ti tri thc hu
hn ca h? c bit, nhng iu kin hin nh no th phng s tt nht nhm
m bo cho cnh tranh v i mi? Cu hi u tin ri vo phm tr kinh t hc
thc chng (positive economics, m y l kinh t hc hin php thc chng
positive constitutional economics); hai cu cn li thuc v kinh t hc hin php
quy chun (normative constitutional economics). Nhn chung, vic hng trng
tm vo kinh t hc hin nh php ko s ch t s la chn trong phm vi
nhng quy tc c nh sang s la chn gia nhng quy tc kh d thay th nhau
(Voigt, 1997; Buchanan, 1991).
Nh chng ta nhn thy trong Chng 7, bn hin php ca mt nn kinh t t
bn ch ngha i hi phi bo v cc quyn t hu v quyn t ch trong vic t
do giao kt hp ng, cng nh bo v s bnh ng chnh thc trc php lut.
iu ny hm s bo v quyn t ch c nhn v trch nhim y ca mt
ngi trc ngha v hp ng ca mnh, cng nh quyn t do thng tin, t do
ngn lun, t do ngh nghip v t do i li.
Trong bi cnh ny, chng ta cn nh rng hin php (constitution) c nh
ngha l mt tp hp gm nhng nguyn l nn tng cp cao cng nhng tin l
c tha nhn m da theo mt cng ng hay mt t chc s c qun
l v nhng quy tc cp thp hin hnh c th c sa i (mc 6.1).i Cc quy
tc hin nh cn mang tnh ph thng [universal], tc l ph cp [general], m
[open-ended], tru tng [abstract] (khng c th cho tng trng hp [case-
specific]) v kh d tin on [reasonably predictable].
Bn v thuyt kh c
Quan nim v mt bn hin php da trn nim mt ch tp th (collective
will) tng b cc l thuyt gia theo trng phi la chn cng cng kch (Downs,
1957a, 1957b; Buchanan & Tullock, 1962; Buchanan, 1975, 1978, 1987, 1991;
McKenzie, 1984). H cng hng s ch ti kh nng xy ra (likelihood) cng
nh mi e do ca ch ngha c hi n t nhng i din ch k ca chnh ph,
k c cc nn dn ch bu c. Trng phi la chn cng (public choice school)
bt u bng cch nhn thc x hi nh mt hin thc thiu cu trc t chc, mt
s hn lon m cc c nhn sng trong cnh chin tranh gia mi ngi vi
nhau. N coi hin php nh mt bn kh c chung, gip ci thin iu kin
sng cho tt c mi ngi; y l nim m trit gia ngi Anh Thomas Hobbes
(1588-1679) l ngi u tin truyn b. L thuyt la chn cng vn dng quan
im ca nh kinh t hc ngi Thy S Knut Wicksell (1851-1926), theo mt
bn kh c hin nh (constitutional contract) i hi s ng thun (unanimous
acceptance) m bo rng khng mt thnh vin no ca x hi b ri vo tnh
th ti t hn. Ch t l trn phng din gi thuyt, mt s ng thun theo kiu
i
Constitution nn hiu l iu l khi p dng cho mt t chc. (ND)
342
cn d hnh dung ra trong mi lin h vi nhng quy tc hin nh c th.

Trng phi kh c (contractarian school) ca kinh t hc hin php, vn theo
ui li lp lun ny, nhn thc v cc thnh vin ca x hi nh th h ang
trong tnh th tin thoi lng nan ca cc t nhni v tnh th c th chm
dt nh mt kh c gia tt c mi ngi. iu ny dn ti mt cuc gii gip
i vi th ch ngha c hi tai hi. Tuy nhin, quan nim kh c (contractarian
concept) v hin php dng nh li khc bit vi thc t lch s. Cc cng ng
khng phi sng trong tnh trng v trt t ngay t u, m chng pht trin
cc th ch bn trong km theo cc c cu h tr v mt t chc sut mt thi
gian di trc khi chnh quyn hp thc (formal government) xut hin. Thuyt
kh c (contractarianism) cng hm rng mt s nh quan st, nhng ngi
thit k nn cc quy tc hin nh, bng cch no li c hiu bit siu vit v
quy tc hin nh no l ti u. M hnh theo thuyt kh c ca kinh t hc hin
php cng c th b ph phn trn c s l ngay c nhng ngi i din chnh
ph cp cao nht vn c t li khi h vi phm quy tc hin nh. Nhng hnh vi vi
phm nh th s i hi phi vin ti c quan quyn lc cp cn cao hn c cc
nh lnh o chnh ph quc gia p t quy tc. Song mt c quan quyn lc
nh th li khng tn ti. Rt cuc, s ph phn m trng phi la chn cng
dnh cho cc bn hin php c nn mng tp th (collectively based constitution)
li da trn tnh hiu qu (efficiency): nhng dn xp hin nh c cho php
ngi dn bnh thng t mc ch tt hn hay khng?
Mt s ph phn khc nhm vo cc bn hin php tp th ch ngha n t
Hayek (1960), ng coi vic bo v t do c nhn (individual liberty) l chc nng
c bn v l php th quy chun (normative test) ca hin php. Lp trng ca
ng da trn mt th gii quan tin ha (evolutionary world view) cng s cao
cc quyn t do dn s v kinh t. ng ch trng mt bn hin php ca t do
(constitution of liberty) da trn li hnh x theo hin php. Cch tip cn ny
khng i hi phi ngh ra mt kh c ng thun.
Trc nhng vn logic c bn ca quan nim theo thuyt kh c v hin
php, mt trng phi t tng khc bt u pht trin t lp trng ca hc
thuyt Hayek (Hayekian position). N coi hin php l mt tp gm nhng quy
c tn ti t trc. Hin php khng tn ti gii quyt tnh th tin thoi
lng nan ca cc t nhnii v tnh trng v trt t (anarchy) gia nhng c nhn
theo ch ngha bit lp (isolationist). H khng th ti cu trc di dng mt bn
kh c gia a s ngi. Thay v th, nu ngi ta nhn thc con ngi nh
nhng ng vt x hi v chng pht trin cc mi lin h x hi sau khi sinh th
s c nhiu ngha hn. Nhiu trong s nhng mi lin h nh th pht trin
thnh cc th ch bn trong. iu ny cng vi cc gi tr c bn chung hnh
thnh nn nn tng cho cc th ch cp cao hn, k c cc quy tc hin nh. Vn
ha ra i trc hin php. Phi tha nhn rng, cc bn hin php khng nht
thit c phi da trn nhng gi tr v nguyn l chung nh phn tch trong
cun sch ny. Nhng cc bn hin php li khng i hi s nht tr cng khai,
hay t nht l ngm nh, gia hng triu ngi. Qu thc, chng thm ch vn c
i
Xem mc 5.1. (ND)
ii
Xem mc 5.1. (ND)
343
th vn hnh khi b mt thiu s p t, nh tng din ra Hng Kng thuc a.

Mt nhn nh xa hn theo l thuyt kh c (contractarian theory) v hin
php b dn dt sai lc bt ngun t thc t l nhiu iu khon hin php li thiu
cc ch ti chnh thc v r rng, vn l c im in hnh ca cc bn kh c,
m thay vo li da vo s tun th t pht (hnh thc t ch ti self-
enforcement).
Bin php tri tay c kh thi hay khng?

Xut pht t quan im chc nng, chc nng chnh ca cc bn hin php chnh
tr v kinh t l nhm tri tay cc nh hoch nh chnh sch khi, trong qu trnh
lm vic, h b cm d i n ch t b nguyn tc. V vy, cc iu khon hin
php c lp ra nhm loi tr hin tng rent-seeking ty tin cng nh nhng
quyt nh gy mt trt t trong cng tc iu hnh chnh sch hng ngy. Mt s
iu khon hin php nht nh nh s c lp ca ngn hng trung ng, hay
quy tc cn bng ngn sch chng hn c th gip ngn nga th ch ngha c
hi chnh tr thin cn v tn km, theo nhng cch thc tng t vic tri
Ulysses vo ct bum con thuyn trong truyn ca Homer v e s ng s b cc
nng tin n ht hn ri dn thuyn m vo . Tuy vy, nhiu nh dn ch li
ng h quan im l khi a s (majority) trong quc hi ngy nay hon ton c
quyn lc ti cao v khng nn phi chu bt k rng buc no. Li din gii ny
thng xuyn c tha nhn ti cc nn dn ch theo m hnh Westminster:
quyn lc tuyt i nm trong tay quc hi c bu. Nhng ngi phn i bin
php tri tay c quan lp php m ng cho phe a s trong quc hi thng
qua nhng o lut thiu chc chn v nht qun, lm xi mn trt t. Ch khi no
chng ta hiu c tm quan trng ca trt t, chng ta mi ng h nhng iu
khon chng li ch ngha c hi ca phe a s trong quc hi.
Bin php tri tay cng nhc, nu thnh cng, s gy ra vn khi tnh hnh
thay i v s iu chnh quy tc l cn thit. gim nh vn ny, nhng quy
tc iu chnh phng thc thay i quy tc c th c t ra, v vic sa i
hin php c th buc phi ph thuc vo mt t l a s nh no trong cc
cuc b phiu.
Mt vn c bn hn vi bin php tri tay l ch cc iu khon hin php
rt kh p t nu nhng ngi trong chnh ph li vi phm chng: rt cuc, h
kim sot quyn lc chnh tr, nm ngun lc ti chnh di do v c quyn s
dng v lc hp php. Mt khi chnh ph v quc hi nht quyt ph v nhng
gii hn hin nh, hin php c th ch cn ng vai tr l im tham chiu
ngi ta khin trch ch ngha c hi ca quc hi hay chnh ph m thi. V vy,
chng ta phi kt lun rng mt mnh hin php khng thi cng ch l bc tng
thnh yu t trc nhng cuc cng kch chnh tr nhm vo cc quyn t do c
nhn.
Khi nim then cht
344
Hin php (constitution) l mt tp hp gm nhng th ch cp cao, chng vch

ra gii hn v nhng g m cc th ch cp thp hn c th hoc c th khng quy
nh; hin php chi phi v t ra nhng siu quy tc (meta rule) t hnh
thnh nn nhng nguyn l chung cho vic nh hnh v iu chnh cc th ch
bn ngoi c th hn.
Vic phn tch h qu kinh t ca nhng kiu hin php khc nhau l ch ca
mt chuyn ngnh mi: kinh t hc hin php (constitutional economics). Trong
khi chng ta thng nghin cu s la chn ca con ngi trong khun kh
nhng th ch c nh (choices within given institutions) th kinh t hc hin
php li quan tm n nhng b quy tc kh d thay th nhau v s la chn gia
cc quy tc (choices between rules).
Nh trong l thuyt la chn cng (phn tch kinh t v nhng la chn chnh tr,
xem Chng 2), ni khi ngun ca n, tin c bn ca kinh t hc hin php
l chnh cc c nhn mi l nhng ngi hnh x v li ch ca mnh ch khng
phi cc tng lp hay cc nhm ngi. Phng php tip cn kinh t hc hin
php v vy hng trng tm vo nhng quy tc va gip dn dt s la chn ca
c nhn va khi dy nhng gi tr c nhn.
Chng ta cp ti kinh t hc hin php thc chng (positive constitutional
economics) khi chng ta phn tch s xut hin ca hin php v nhng kt qu
thc chng hay theo gi thuyt t nhng quy tc kh d thay th nhau. Chng ta
cp n kinh t hc hin php quy chun (normative constitutional
economics) khi cng cuc tm ti li nhm vo nhng b quy tc cho php cc
thnh vin cng ng t c mt s mc tiu no y tt hn v hiu qu hn.
Thuyt kh c (contractarianism) da trn tng cho rng hin php ca mt
x hi bt ngun t, hoc c th hnh dung theo gi thuyt l, mt kh c x hi
gia tt c mi ngi, v da trn gi thuyt cho rng tnh trng tin hin php l
mt trt t hn lon m ht thy mi ngi u b chi phi bi li hnh x
ch k, c hi ch ngha.
Bin php tri tay (hand-tying) ch nhng dn xp v tha thun hin nh
nhm mc ch ngn nga cc quyt nh thin cn, c hi ch ngha ca nhng
ngi i din quyn lc chnh tr. V v, mt quy nh hin php buc chnh ph
khng c tng mc chi tiu ngn sch qu 3%/nm, hoc cam kt chnh thc
ca quc hi v vic t b quyn thay i mt s b lut nht nh.
Nhng iu khon hin php chnh thc c th, tt lm, cng ch l mt s rng
buc hn ch (limited constraint) kim sot ch ngha c hi ngi i din
trong chnh sch cng. Cc iu khon hin php cn nhn c s b tr t
nhng cng c khc m chng ta bn ti trn (t do bo ch, trch nhim gii
trnh, ch ngha lin bang, tnh m trc hot ng thng mi v cc dng yu
t sn xut, v.v.) Vic kim sot quyn lc chnh tr v li ch ca t do v thnh
vng ca cc cng dn - thn ch (citizen-principal) chc chn vn l mt nhim
v y thch thc v khng bao gi kt thc i vi bt k cng ng no. y l
345
vn mang tnh tin ha, ch khng phi l mt vn c th gii quyt dt

im bng mt phng thuc bch bnh no .
S gi cch hai trong mt v tri thc v tnh kh thi

Nhiu hot ng ca chnh ph hin nay vn ang c bin h bng l l l
chng sa cha tht bi th trng. Lun im ny da trn s so snh gia thc
ti phc tp, khng hon ho vi mt h thng tham chiu v cnh tranh hon
ho (perfect competition), iu khng h tn ti. V th, s so snh y l khp
khing. Harold Demsetz (1969, trang 160) t cho n ci tn xc ng l
phng php tip cn khng tng (nirvana approach) i vi chnh sch cng.
M hnh cnh tranh hon ho t dnh dng n nhng qu trnh th trng tin ha
m chng ta vn quan st trong thc tin. Quan trng hn c, n b qua bi ton
tri thc (mc 3.1) v vai tr ca cc th ch trong vic gii bi ton y. Thay vo
, nhng ngi ng h n li gi nh mt cch n gin rng chnh ph c hiu
bit tt nht v cc i din chnh ph u hng thin. Nh gii thch phn
trn ca chng ny, chnh ph thc s ng vai tr quan trng, song khi bn v
chnh sch cng ngi ta li phi tnh n tnh trng thiu tri thc trong chnh ph
v kh nng tht bi ca n. Nh chng ta nhn thy, khng th no t ng
gi nh rng hnh ng tp th c thc y bi ch ngha v tha (altruism) cao
qu. Cng khng th gi nh rng nhng gii php tn km, m cc ch th t
nhn nh gi v loi b, s gy t tn km hn khi chng c chnh ph thc
thi. Hiu qu duy nht ca vic chuyn giao nhng vn hc ba cho hnh ng
tp th l n gii phng cc c nhn khi nhim v phi tnh ton ton b chi ph
ngun lc v li ch mt cch duy l. D vy, s pht l dn tch trong di hn
trc nhng php ton li ch - chi ph xc ng li ch lm suy yu kh nng t
c nhng kht vng vt cht v phi vt cht ca ngi dn m thi.
Chnh sch cng lun gy ra hiu ng ph ngoi mong mun m nhng ngi
chu trch nhim thc thi cc chng trnh hnh ng tp th li c th thng
xuyn khng nhn thy trc hay tnh ton n. Sau khi cc hiu ng ph xut
hin, nhng bin php sa cha (correction) lc s khi mo cho s can thip
xa hn. Cc x hi i chng hin i vn phc tp v tin ha khn lng n
mc ch nhng chng trnh chnh ph tng i khi qut v n gin l c th
c nhng ngi chu trch nhim (b trng v cc nh qun l hng u) nm
bt. Nhng chng trnh can thip phc tp u ri vo nhng mu thun kh
lng. Lc , vic phi hp cc chnh sch ca cc c quan chnh ph khc nhau
nhm t c nhiu mc tiu a dng li tr thnh mt nhim v m khng ai
kh nng lnh hi v thc thi trn vn. Cc chnh sch cng cng thng khng
hiu qu bi ngi dn khng th dnh cho chng s ch hon ho.
Nh phn tch no cha suy xt thu o bi ton tri thc th thng lc quan qu
i v nhng g m hnh ng tp th ty c th t c. H khuyn ngh hoc
thit k nn nhng chng trnh chnh ph chi tit nhm t c v s mc tiu
c th. H tin tng rng mt cng ng vi tnh cht phc tp ngy cng tng
phi c to dng trt t thng qua hot ng lm lut v iu tit ngy cng
phc tp v h quay ra bi ri nu kt qu thu c li l tnh trng mt trt t,
s xo trn v thi bng quan. Tri li, nh phn tch no thu hiu khi nim
346
bi ton tri thc, thc r nhng mi nguy do s qu ti nhn thc v lnh hi

c chc nng ca nhng quy tc tru tng, ph thng trong vic thit lp trt
t cho nhng bi cnh phc tp th s ch trng mt chnh ph khim tn ng
thi nhn mnh rng nhng ngi i din chnh ph cn phi lun lu tm n
trt t. Anh ta s khuyn ngh nhng quy tc n gin cho th gii phc tp ca
chng ta (Ebstein, 1995), v s nhn thc c rng cc mc tiu ca nhng
ngi bo h cng ng tham vng u da trn s gi cch v tri thc cng nim
lc quan thiu c s v nhng g c th t c bng hnh ng tp th.
Cu hi n tp
Hy lit k nhng l do gii thch ti sao s la chn tp th li c th hin

thc ha kht vng ca cc c nhn km hn so vi s la chn c nhn
(private choice). Hy tm dn chng cho mi l do t i sng x hi trong
cng ng ca bn.
Nhng chc nng cao nht ca chnh ph l g?
Bn s ng h vic gim gii hn tc trong nhng khu vc c nhiu ta
nh nu iu cu c nhiu mng ngi chng? Nu khng th ti sao?
Ti sao cc chnh ph li tham gia trc tip vo hot ng sn xut hng ha
v dch v? Bn c bit g v nhng hng ha v dch v do nh nc sn xut
t nc mnh trong khi nc ngoi chng li do t nhn sn xut v phn
phi hay khng?
C l l no y bin minh cho vic nhng on tu ha thuc s hu
nh nc th chy trn ng ray nh nc, trong khi nhng xe ti t nhn li
chy trn ng b cng hu v tr ph s dng hay khng?
u im v nhc im ca mt cam kt chnh tr mnh m i vi chnh
sch ti phn phi thu nhp v ca ci l g?
Hy a ra mt dn chng t t nc ca bn m hnh ng ti phn
phi lm li cho tng lp ngi giu c t chc v gy thit hi cho tng
lp ngi ngho thiu t chc. Trng hp y nh hng th no n ngh
nghip ca nhng chnh tr gia v nh qun l to ra v thc thi hnh ng
ti phn phi y?
Bn c bit g v nhng lut l do quan to thit lp v lm gia tng hot ng
ti phn phi cc quyn ti sn ri sau b pht hin l gy ra nhng
hiu ng ph tai hi m cc quan to khng nhn thy trc hay khng?
T l % ca thu v cc loi l ph nh nc bt buc khc trong GNP ca
nc bn l bao nhiu? Con s ny mt th h trc l bao nhiu?
Hy a ra mt dn chng v mt loi chi ph tun th m c quan chnh ph
p t cho bn.
Li ch ca cc ngh s v cc nh lnh o ngnh trong vic iu tit ngnh
ngh ca mnh l g?
Mt quy nh, nh vic cp php cho mt s lng taxi hu hn trong mt
thnh ph chng hn, nh hng th no n v th thu nhp ca (a) cc ch
347
taxi, (b) cc nh iu tit ca ngnh dch v taxi, v (c) cc khch hng? Ai l

ngi c li ch tp trung nht (ln nht) trong vic iu tit?
Bn c th hnh dung ra cch thc m nhng trng hp chi ph d n vt
mc c x l t nc mnh hay khng? Hy so snh vi v Mirage
Thu S. Bn c cho rng mi e do v mt cuc trng cu dn do ngi
dn khi xng nhm bc b mt d n nh th s gip tng cng s kim
sot ca cc thn ch ng thu hay khng?
Nhng ngi i din ca hnh ng tp th (cc ngh s, b trng, quan
chc, quan to) cn c kim sot theo nhng cch thc tiu biu no h
phng s cc cng dn - thn ch trong cng ng ca bn? Nu bn quen
thuc vi mt vn thn ch - i din ti chnh quyn a phng ca mnh
th c ch kim sot no tht bi? Bn s khuyn ngh iu g ngn nga
vic lp li mt s c nh vy?
Nu bn quen thuc vi mt trng hp c th v nn tham nhng trong lc
lng cnh st t nc mnh th nh hng ca n n vic t c
nhng gi tr con ngi c bn l g?
L l chnh bin minh cho li khng nh rng mc ch ch yu ca chnh
sch cng cn phi l tng cng trt t l g?
Hy lit k nhng nguyn l c s ca chnh sch trt t (order policy) v
a ra lp lun, da trn tri thc kinh t hc th ch ca bn, bin minh cho
vic nhng quan nim ny c trao v th nhng nguyn l ph thng v
cch thc iu hnh chnh sch cng.
Hy tm nhng trng hp t chnh sch cng ti t nc bn m quc
hi v cc chnh tr gia vi phm nhng nguyn l hin nh ca chnh sch
trt t. Ti sao cc nguyn l ny li b vi phm trong mi trng hp? Mi
trng hp nh hng nh th no n kh nng tin on v nhng iu kin
m cc c nhn v doanh nghip hot ng?
Vic theo ui cc chc nng sn xut v ti phn phi mu thun nh th no
vi chc nng bo v trt t ca chnh sch cng? Hy a ra nhng dn
chng t kinh nghim chnh sch gn y ti t nc bn m chc nng
bo v b y xung hng th yu so vi hot ng sn xut v ti phn
phi ca cc c quan chnh ph.
Hin php phng s nhng mc ch g? N ch bao hm duy nht bn thnh
vn v thng c vit ra vi ch H vit hoa hay cn bao gm c nhng quy
tc v quy c khc vn khng c vit ra mt cch trang trng nh th?
Hin php ng u trong h thng th bc quy tc m chng ta bn ti
trong mc 5.1?
Hy trnh by khi qut cch tip cn hin php theo thuyt kh c v lit k
nhng tr ngi logic vi cch tip cn m chng ta tho lun trong bi.
Ghi ch
1. Mt s bn hin php cp c th n cc chnh ng (v d, hin php ca Cng ho Lin
bang c), qua nng cao thm v th ca chng trong mi tng quan vi cc cng dn -
c tri.
348
2. Ngi ta cng lp lun rng vic duy tr s n nh qua thi gian theo nhng ch s c th,
trn nhng th trng c th hay trong ton b nn kinh t quc dn, cng l mt chc nng
ca chnh ph. Tuy nhin, s tt hu v nhn thc, nhng kh khn trong vic phn ng
nhanh nhy, v xung t chnh tr v nhng bin php can thip c tc dng bnh n, khin
cho iu ny tr thnh mt s phn giao nhim v chnh ph gy tranh ci. Trong bt k
trng hp no, kha cnh n l quan trng nht ca s bnh n (stabilisation), tc l vic
cung cp mt ng tin n nh, cng c th bao hm trong chc nng bo v.
3. Nhng n phm v ti chnh cng (public finance) thng nh ng thiu chnh xc vic
cung cp c hi tip cn mt s hng ho v dch v nht nh vi hot ng sn xut ni b
(in-house production) nhng hng ho v dch v . iu ny dn ti thut ng chc
nng sn xut ca chnh ph. Chng ti min cng gi khi nim ny trong cun sch nhm
duy tr s nht qun vi cc tc gi khc (chng hn nh Buchanan, 1975). D vy, chc
nng cung cp (provision function) c th l thut ng thch ng hn.
4. Trong di hn, nhng ngun thu ngn sch d dng, vn thng nm ngoi s thm tra ca
quc hi c bu, c xu hng m ng cho nhng nhm c t chc, chng hn ngi lao
ng ca cc doanh nghip nh nc, chim ot nhng khon thu ngn sch ny. Thay v
ng gp vo ngn sch chung, li nhun thu c t hot ng sn xut ca nh nc li
thng xuyn c dng ti tr cho nhng mc lng cao, nhng v tr ngi mt n bt
vng cho cc quan chc, tnh trng b tr nhn s qu ng v tiu dng ti ni lm vic cao
(hin tng rent-seeking c hi ch ngha ca nhng ngi i din chnh ph). Nhng hnh
thc lm dng ny hin l l do khin cng lun nhiu nc ng h vic t nhn ho doanh
nghip nh nc (Chng 13 & 14).
5. Ordo l t Latin dng m t trng thi x hi m nhng ngi La M t do c th
cm thy t do v tho sc pht trin. Euken ging nh tt c cc nh t do ch ngha ordo
khc cng dng t Ordnung (order) t u n cui cc trc tc ca mnh mi khi ng ng
h chnh sch ordo (ordo policy). Tuy nhin, ngi dch nhng cun sch u tin ca Euken,
T. W. Hutchison, li trnh t order (trt t) v s dng t system (h thng), vn mang t
ngha quy chun hn v khng chuyn ti c ngha y ca order (trt t) nh s
dng trong cun sch ny. Cun sch trng tm th hai ca Euken v chnh sch ordo
(Grundstze der Wirtschaftspolitik [C s ca chnh sch kinh t], xut bn ln u tin nm
1952), d c in li nhiu ln c song cho n nay vn cha c n hnh qua bn
dch ting Anh.
349
CHNG XI. YU T QUC T
Chng ny cp n nhng vn c th ca thng mi quc t cng s lu

chuyn xuyn bin gii ca t bn (ngun vn), b quyt v doanh nghip. Hot
ng trao i nh th phi i ph vi ri ro c th l ngha v hp ng ca cc
i tc vi phm hp ng khng th d dng b ch ti nc ngoi. Nhng dn
xp th ch v t chc a dng c cng ng doanh thng quc t pht
trin nhm gii quyt vn ny. Nn thng mi v ti chnh quc t da trn
nhng th ch hu hiu v phc tp, nm ngoi phm vi iu chnh ca cc th
ch quc gia.
Tnh m (openness) em li cho ngi dn thuc cc h thng php l quc gia
s la chn ri b (exit option). iu ny lm xi mn quyn lc ca chnh ph.
i khi n cn c cm nhn nh l ni h thn i vi nh cm quyn. Cc
nhm li ch quc gia (national interest group) hng mnh vn i hi s bo h
trc cnh tranh quc t thng thuyt phc chnh ph can thip vo thng mi,
cc dng vn, s di c v hot ng trao i cng ngh trn trng quc t. Thc
trng ny lm suy yu cnh tranh, gy xi mn nn tng th ch ca mt trt t
bt phn bit i x da trn t hu, ng thi hn ch quyn ti sn ca c ngi
nc ngoi ln cng dn s ti. y cng l mt cn nguyn ca xung t quc
t. V th, hn ch phm vi can thip c hi ch ngha ca cc nc vo hot ng
trao i quc t l mt vic lm hu ch. iu ny c thc hin, chng hn,
thng qua cc b quy tc ca Ngn hng Th gii v OECD v u t nc ngoi.
Cui cng, chng ta s bn v trt t tin t quc t t gc th ch. Trt t ny
thay i trong th k 20, t kim bn v (gold standard), n t gi c nh, ri
n t gi hi oi tng i linh hot. Chng ta s bn v nhng quy tc cho
php cc thng nhn v cc nh ti chnh quc t ng ph vi s tn ti ca
nhng ng tin khc nhau v cc chnh sch tin t khc nhau.
Nu mt quc gia bn ngoi c th cung cp cho chng ta mt loi hng ho r hn so

vi mc t chng ta lm c th hy mua th hng ho bng mt phn sn lng t
chnh nn cng nghip ca chng ta.
Trong nn thng mi ni a ... [v thng gia] c th bit r hn v tnh cch v hon
cnh ca nhng ngi m mnh tin tng, v nu b lng gt, ng ta s bit r hn v
nhng o lut s ti m qua ng ta phi tm kim s bi hon.
(Adam Smith, The Wealth of Nations [Ca ci ca cc quc gia], 1776)
Knh gi cc thnh vin ng tn knh ca H vin:

Knh tha qu ngi, chng ti ang phi hng chu kiu cnh tranh y thm ho ca mt
i th nc ngoi, k r rng l c lm vic cng nhng iu kin u vit hn rt
nhiu so vi chng ti trong hot ng sn xut ra nh sng, n ni anh ta ang nhn
chm th trng ni a vi th nh sng km theo mc gi thp khng th tin ni.
350
Ngay t khonh khc m anh ta xut hin, hot ng bn hng ca chng ti ngng tr,
ton b khch hng quay sang vi anh ta, v mt nhnh ca nn cng nghip Php vi s
phn nhnh khng sao m xu ngay lp tc b ri vo trng thi hon ton nh n. i
th ny, m khng ai khc ngoi mt tri, ang gy chin vi chng ti. Chng ti thnh
cu qu ngi hy thng qua mt o lut yu cu ng ton b ca s ... cng nhng mi
che bn ngoi ca s m qua mt tri vn thng xuyn i vo nh hng gy hi cho
nhng ngnh ngh y ha hn m vi chng, chng ti t ho l to ra thu nhp v
ca ci cho t nc ...
(Frdric Bastiat, Letter from the Manufacturers of Candles, Tapers, Lanterns, ... and
Generally Everything Connected with Lighting [Th ca cc nh sn xut n cy, nn,
n lng ... v ni chung l mi th lin quan n vic chiu sng], Le Libre change,
1846)
11.1 ngha ngy cng tng ca yu t quc t

ng c ca tng trng
Thng mi, u t v thanh ton quc t t trc n nay vn vt mc tng
trng ca cc nn kinh t quc dn mt cch kh nht qun. Chng hn, tng sn
phm ca th gii (theo gi hin hnh) tng hn 8 ln t nm 1972 n nm 1995,
trong khi kim ngch xut khu ca th gii tng 13 ln, u t quc t trc tip
(direct international investment) tng gn 20 ln v cc dng lun chuyn ti
chnh quc t li tng nhng 50 ln. Ti nhiu nc, hot ng thng mi quc
t v u t quc t trc tip vn l phng tin quan trng nht chuyn ti tri
thc hu ch ti cc nh sn xut v ngi mua s ti. Nhiu trong s nhng quan
nim v tng vn lm cho mc sng cao tr nn kh thi li c th c ngi
ta tip thu tht d dng bng cch tri nghim nhng mu hng nhp khu
chng minh tnh hu dng ca chng, bt k iu lin quan n mt sn phm
nhp khu m mt ai bt u s dng, hay lin quan n nhng phng php
k thut v t chc m cc chi nhnh nc ngoi cng nhng ngi nhp c thc
hnh. S chuyn giao tri thc n nhng a phng mi nh th cng thng
xuyn i hi cc thng gia v nh u t nc ngoi phi iu chnh v hc
hi.
Qu trnh tng cng hot ng trao i hng ho v dch v quc t cng hin
tng di c quc t ngy cng tng ca cc yu t sn xut hin nay c gi l
ton cu ho (globalisation). Ngy nay, bn tay ca n vn ti mt b phn
dn s rt ln ca th gii. Trong lch s nhn loi, cha bao gi c nhiu ngi
tip cn c vi nhng hnh thi hin i v khng ngng thay i ca hot
ng sn xut, trao i v tiu dng n nh th. Qu trnh ny lin quan nhiu
n hin tng tng trng cha tng c tin l ca nn kinh t ton cu m
chng ta cp n mc 1.2. Thc t ny s tht kh tng tng nu thiu
s pht trin cha tng c ca mt khung kh th ch to thun li cho cc giao
dch xuyn bin gii. S tin b trong cc th ch ny, cng vi nhng bc pht
trin trong lnh vc thng tin lin lc, vn ti v i li, chnh l ng c mnh m
ca tng trng kinh t v lm gia tng tm quan trng tng i ca yu t quc
t i vi cc nn kinh t quc dn. ng thi, iu ny cng nh hng to ln
n nng lc hoc ngc li ca cc chnh sch ni a trong vic tc ng
n nhng bin chuyn trong khun kh cc h thng php l quc gia (national
351
jurisdictions). u m la chn ri b (exit option) hin hu, tc ng ca

quyn lc chnh tr n i sng kinh t b hn ch. u m cc mng li kinh
t - x hi vt qua bin gii quc gia, nh nc nh mt mt phn ng k
nh hng ca n. Tnh m (openness) mi a tn hiu phn hi i vo qu
trnh tin ho ca cc th ch bn trong v bn ngoi a s quc gia. i khi,
iu ny gy ra thi cng phn t nhng k ang phi nm tri cm gic mt
mt quyn lc. Lc , h s c bo v nh hng ca mnh bng cch cn tr
hot ng thng mi v thanh ton quc t.
S suy gim ca chi ph ri b

K t thp nin 1960, cnh tranh gia cc khu vc xa cch v gia cc h thng
php l quc gia nhm thu ht cc yu t sn xut lu ng, nh ngun vn
chng hn, gia tng mnh m. iu ny mt phn l nh tin b cng ngh.
Trong na sau ca th k 20, hin tng cng-te-n ho (containerisation), cc
tu bin siu trng, h thng ng ng v cc my bay vn ti khng l gip
tit kim chi ph vn ti theo nhng cch thc rt sng to. D vy, tin b trong
cng ngh vn ti vn cn thua xa so vi nhng bc tin cch mng trong lnh
vc thng tin lin lc (s truyn ti tng). My fax, lin lc v tinh, cp
quang, my tnh v k thut nn d liu, email, s truyn pht vi sng v cc my
quay phim xch tay ph bin lm gim chi ph vin thng xung n mc ht
sc n tng. Mi ngi nm c thng tin y hn v iu kin sng v lm
vic ti nhng a im v nn vn minh xa xi.
T nm 1950 n 1990, c s gim st mang du n th k v chi ph vn ti
bin quc t v chi ph x l th tc cng v (-0,4%/nm) v chi ph vn ti hnh
khch hng khng (-2,5%/nm); chi ph in thoi lin lc a v cc chi ph
thng tin lin lc tng t thm ch cn suy gim nhanh hn trong nhng thp
nin gn y, nh vo s gim st gh gm ca chi ph s dng my tnh v
nhng tin b trong vic ti t chc hot ng kinh doanh thng tin lin lc trn
nn tng cnh tranh. T nm 1975 n 1995, chi ph x l thng tin qua mch ch
(mainframe information processing) gim t nht l 37% mi nm, v chi ph in
thoi, nu tnh bng gi cc mt cuc gi xuyn i Ty Dng, gim bnh
qun 8,3%/nm t nm 1930 n 1996 (Kasper, 1993, trang 84; tp ch The
Economist, 18/10/1997, trang 99). Ngoi ra, ch t l ti cc quc gia ch cht ca
h thng thng mi th gii (t chc OECD v cc nc t bn ng ), cc
nh sn xut v cc doanh nhn hin nay c th da vo nhng thng l thng
mi lu nm vi mc chun ho kh cao, nhng th tc chung v bo him v
c ch gii quyt xung t, v mt lc lng gim c iu hnh vi tm nhn
ton cu v cng chia s mt tp hp th ch bn trong v cch thc tin hnh
kinh doanh. Ri ro v cho hot ng thng mi v u t nc ngoi do
chin tranh v kiu phn bit i x trng trn theo li bi ngoi trong s cc
quc gia thuc t chc OECD v cc nc cng nghip mi ni dn dn thu
hp so vi chun mc lch s. Tuy nhin, chi ph kinh doanh quc t li chnh
lch rt ln t nc ny qua nc khc do s khc bit v chnh sch v mi
trng vn ho ca cc th ch v gi tr bn trong. Khi cc nh u t nhn thy
chi ph u t gia cc khu vc c chnh lch ln, s phn cng lao ng quc
352
t s din ra mnh m. Chng hn, bng c trng Australia, x l th Trung

Quc, x l ho cht Nht Bn, cun si v nhum Thi Lan, dt M v ct
may thnh qun o Mauritus tt c l phc v cho th trng c. Ngy
nay, mt chic t khng cn c lp rp t nhng cu kin do mt quc gia
Phng Ty sn xut na, iu m ngi ta s nhn thy vi mt ci nhn thong
qua di np cap ca bt k chic xe no. Chui gi tr gia tng (value-adding
chain) ca cc sn phm cng nghip hin i c phn b qua nhiu khu vc v
quc gia. Cc th ch a phng v quc gia ang ngy cng tr thnh mt yu
t chi ph then cht, quyt nh vic sn xut ci g u mt thc t khng c
g l ng ngc nhin, v chi ph phi hp thng chim n 1/2 tng chi ph v v
chi ph phi hp li chu nh hng mnh m ca nhng th ch hin hnh.
S thun tin ca thng tin lin lc quc t to nn mt hin tng hon ton
mi, chnh l hot ng giao thng tm xa trong nhng ngnh dch v m
trc y ch c th sn xut gn ngi mua. Nhiu dch v hin c th chuyn
ti c trn th trng quc t. iu ny c tc ng to ln bi dch v chnh l
lnh vc chi phi trong nn kinh t th gii, chim khong 2/3 nn sn xut ca
th gii. Cho n thp nin 1980, nhng hot ng nh t chc (organisation), lp
d n (planning), kim sot (controlling), qun l (administering), t vn
(advising), phc v (servicing), ging dy (teaching) v thit k (designing) vn t
c giao thng trn th trng quc t. Song t nhng nm 1990, vic t v
hng khng qua m cho khch hng M c th li c mt nhn vin Ireland
thc hin; nhng bc th m ngi ta c New York c th c nh my
Jamaica ri gi tr li qua h thng my tnh; ti khon hng ngy ca cc hng
ng New Zealand c x l trc tuyn Manila, v mt phn ca t bo
chnh ti Singapore li c vit Sydney. Khi s can thip ti phm ca Hi
Tam Hong v mc chi ph cao gy ra nhiu vn cho ngnh cng nghip c
cc Hng Kng, n lin chuyn vic thanh ton c cc sang Australia. V cc
chng sch gio khoa vit chung c th c bin tp trn khng gian mng my
tnh (cyberspace) gia c v Australia. Chng bao lu na, nhng chic my rt
tin t ng (ATM) v kt ni internet s em li cho cc c nhn mt lot ngn
hng v cng ty bo him nc ngoi h a ra nhng la chn v cuc sng,
sc kho hay t.1
La chn a im
S a im tim nng dnh cho hot ng sn xut nh vy nhn rng cho
nhiu loi hnh doanh nghip. Trn thc t, cc nh my sn xut m nhiu sn
phm ch to i qua li thng thuc v cng mt cng ty a quc gia. Qu thc,
khong 33% hot ng thng mi th gii vo u thp nin 1990 li din ra
gia cc chi nhnh ca cng mt tp on a quc gia, v thm 1/3 na c mt
tp on a quc gia l mt trong hai i tc hp ng (United Nations, 1995,
trang 193). V vy, cc nh my khc nhau trong cng mt chui gi tr gia tng
c t nhng a im v quc gia khc nhau nhm m bo mc li nhun
k vng (expected profit) cao nht c th. Li nhun k vng c nh ngha l
khon chnh lnh gia gi bn d tnh v tng chi ph n v d tnh ( iu
353
chnh theo h s tm quan trng ca cc yu t w) gm chi ph sn xut, chi ph

vn ti v chi ph phn phi, nhn vi lng hng ho bn ra d tnh:
Li nhun = (gi bn chi ph n v) x lng hng bn ra
= {gi bn - (gi c YTSX w)/(nng sut YTSX w)} lng hng bn
trong , w ch h s tm quan trng ca cc yu t u vo khc nhau.2
nh ngha trn c th trng tht n gin, song ngay c i vi mt a im

li thng ht sc kh khn khi thu thp v nh gi thng tin lin quan v tnh
hnh gi c; cc th trng u vo a dng; k thut sn xut; hu cn (logistics)
v cc mng li phn phi; chi ph s dng c s h tng khu vc cng ng
(public-domaini infrastructures); nhng lut l, quy nh v tp qun nh hng
n sn xut, nng sut, sn phm, lao ng, u t v giao dch thng mi; ri
ro chnh tr; v nhiu kha cnh khc na m s trin vng li nhun da vo.
Bi ton thng tin v vn nh gi tim nng kinh doanh li nhn ln khi
nhng a im khc nhau ti cc quc gia khc nhau c a ra so snh, nht l
khi ngi ta ch mi thu c t i kinh nghim thc tin v mt s a im cng
nghip mi. Vic la chn a im v th i hi ti nng doanh nghip thc s.
Nh vy, sc hp dn ca nhng a im khc nhau i vi cc yu t sn xut
lu ng ngun vn, kin thc k thut, tri thc chuyn mn cao, v tp hp
cc yu t ny trong doanh nghip c nh hnh bi nhng k vng v s
chuyn dch tng i (relative movement) ca ton b cc yu t nh hng n
kh nng sinh li.
Bt chp nhng kh khn to ln khi nh gi nhng d liu phc tp v khng
ngng thay i, cc doanh nghip vn lun phi chu nhng chi ph giao dch nh
th a ra quyt nh la chn a im gia cc nc. C th a ra mt gi
thuyt ng tin cy y l ch s hu v nh qun l ca cc yu t sn xut c
nh trn trng quc t trong s ngy nay thng ch yu l lao ng
(labour), chnh ph (government) v t ai (land) ng vai tr ht sc quan
trng trong vic quyt nh mc chi ph n v (unit costs) ti mt a im.
Nhng chi ph phi hp c th theo a im (location-specific) v cc th ch
thng c ngha quyt nh n kh nng cnh tranh (Kasper, 1994a; xem phn
ng khung di y).
Khi nim then cht

Kh nng sinh li (profitability) o mc thng d k vng gia doanh thu v chi
ph ca mt t chc kinh doanh, thng th hin qua t l % trn s vn ca
doanh nghip. Khi khon chnh lnh l con s m, doanh nghip d kin l. Kh
nng sinh li trn n v hng bn (per unit of sales profitability) l mc chnh
lch gia gi bn v chi ph sn xut ca mi n v sn phm.
i
354
Kh nng cnh tranh (competitiveness) ca mt a im ch kh nng sinh li

k vng ca nhng hot ng kinh t c th v tr so vi nhng a im thay
th khc. Kh nng cnh tranh do bin i theo nhng hot ng khc nhau.
N chu nh hng mnh m t mc sn c v chi ph ca cc ngun cung cp
yu t u vo, cng nh nhng th ch to thun li cho s kt hp cc yu t
sn xut. Khi mi thnh t ca kh nng sinh li tng i c xt n v
trng tm ri vo nhng g nh hng n s chuyn ng di hn ca cc yu t
sn xut lu ng (mobile production factor), chng ta thng ni ti sc thu
ht (attractiveness).
Cc th ch v kh nng cnh tranh quc t

Nu mt a im nh mt kh nng cnh tranh v chi ph (cost
competitiveness), cc phng tin sn xut c xu hng chuyn ti ni khc. Lc
, chng ta nhn thy s i mi v a im (locational innovation), do cc
doanh nhn thc y. iu ny tr nn d dng hn v nhiu doanh nghip
hin nay c kinh nghim trc tip v iu kin nhiu quc gia v nhiu my
mc ch to gi y li gn nh nn d dng di chuyn, ng thi sn phm ca
chng cng d vn chuyn ti nhng th trng xa xi. Nhiu n v sn xut c
th di chuyn nhanh chng ti ni khc i khi c th ng trong vi cng-te-
n.
Trong hot ng sn xut ca nhng dch v hin i phc tp nht, chng hn
nh ngn hng, bo him, dch v lp d n v hu cn, cht lng ngun vn
con ngi v th ch thm ch cn ng vai tr quan trng hn so vi trong hot
ng ch to hay sn xut nng nghip. Nhiu dch v c iu chnh cho ph
hp vi yu cu ca khch hng v thng xuyn thay i, v th y c s
tng thng xng ng cho mi trng th ch no to thun li cho s i mi
nhanh nhy v s phi hp vi chi ph thp.
Chi ph thu kho v chi ph tun th chnh sch ca chnh ph cng vi cht
lng dch v v h tng do chnh ph cung cp cng nh hng ln n sc thu
ht ca mt h thng php l i vi cc nh cung cp dch v. Chng hn, cc
nh mi gii ti chnh ph thuc ct t vo i ng nhn vin, nhng ngi vn
chia s truyn thng vn ho v c tnh trung thc, ng tin cy v thn trng,
cng nh vo cc th ch bn ngoi v qun l ti chnh, gim st tn dng v
trch nhim gii trnh. S p t ng tin cy v bt thin v ca php lut cng c
nh hng to ln nh th. H thng php l no a ra nhng tp qun, quy c,
lut l v quy nh thn thin vi kinh doanh ng thi to thun li cho hot
ng giao dch chi ph thp cng nh mt trt t cnh tranh ng tin cy th s thu
ht c cc nh sn xut quc t vi nh hng th trng ton cu (Kasper,
1994). Ngc li, h thng php l no bt cp nhng im ny th rt c th s
phi chng kin hin tng di tn ngy cng tng ca cc ngnh ngh nh lp rp,
nghin cu v pht trin, gii tr, t vn k ton v php l, dch v lp d n v
hu cn, v.v.
355
Cc yu t nh hnh kh nng cnh tranh quc t

Ch s hu ca nhng yu t sn xut ang chun b di chuyn gia cc a im v cc
quc gia thng nh gi chi ph ca cc yu t sn xut c nh hoc km lu ng khi
a ra la chn a im ca mnh. Ngy nay, ngun vn (capital), tri thc k thut v t
chc, k nng tinh vi, v tp hp ca cc yu t ny (gi l doanh nghip) cng nh cc
loi nguyn liu th li thng lu ng gia cc quc gia. Lao ng, t ai v cc h
thng php l, chnh tr v hnh chnh c xu hng l nhng u vo c nh tng
nc, chi ph ca chng quyt nh sc thu ht (hoc ngc li) ca mt a im hay
mt nc. n lt, cc th ch li quyt nh kh nng tng tc ca cc ch s hu cc
yu t sn xut khc nhau, t to ra tng trng kinh t. V vy, chng ng vai tr
quan trng trong vic quyt nh mc chi ph giao dch tng i ca hot ng sn xut
v i mi.
Trc tnh hnh , nhiu t chc nghin cu khc nhau tm cch xc nh sc thu ht
quc t, chng hn nh Din n Kinh t Th gii (World Economic Forum) Thu S.
Trong bn bo co thng nin nm 1996 ca t chc ny, hai nh kinh t hc ca trng
i hc Harvard Jeffrey Sachs v Andrew Warner vit:
Kh nng cnh tranh quc t (international competitiveness) ngha l kh

nng ca mt nn kinh t quc dn thu c nhng thnh qu nhanh
chng v bn vng v mc sng ... Ch s kh nng cnh tranh
(competitiveness index) tm cch tm lc nhng c im cu trc ca
mt nn kinh t qua mt ch s nh lng n l ... nhng c im m
rt c th s quyt nh trin vng tng trng trung hn ca nn kinh t
... Mt trong nhng gi thuyt then cht ca nghin cu ny l mt s
loi c im cu trc nht nh c th lng nh c vi d liu chun
cng b, trong khi nhng loi khc ... tt hn l nn lng nh thng
qua cc cuc thm d kin ... D liu kho st t 2.000 gim c iu
hnh ti 49 nc c xem xt trong bn bo co ny.
Cui cng, 8 nhm c im c thng nht ... :
Tnh m (openness) ca nn kinh t trc hot ng thng mi v ti

chnh quc t;
Vai tr ca ngn sch chnh ph v s iu tit ca chnh ph;
S pht trin ca cc th trng ti chnh;
Cht lng c s h tng;
Cht lng cng ngh;
Cht lng qun tr kinh doanh;
linh hot ca th trng lao ng (labour market flexibility);
Cht lng ca cc th ch t php v chnh tr ...
Tuy nhin, cc th ch t php v chnh tr li xc nh, mt cch khng

hon ho, mc m cc h thng php l v chnh tr m bo cho chi
ph giao dch thp trong vic son tho v bo v hp ng cng nh
trong vic bo v cc quyn ti sn. K vng y l mt b my t php
trung thc v hu hiu cng vi mt h thng chnh tr tn trng cc
356
quyn t hu s l nhng nhn t quan trng to ra tng trng kinh t

ti cc nn kinh t phc hp, da vo th trng.
... Mc chnh lnh v tng trng kinh t c quy cho s khc bit v
kh nng cnh tranh l c th o c. Da theo dc ca ng thng
ni kh nng cnh tranh v tng trng, chnh lch v tc tng trng
trung hn do s khc bit v kh nng cnh tranh gia quc gia cnh tranh
nht v quc gia km cnh tranh nht trong mu nghin cu l vo khong
8,1% im mi nm ...
Liu ch s trn c gip gii thch cho biu tng trng kinh t t nc
ny qua nc khc hay khng ... ? Cu tr li chc chn l c: kh nng
cnh tranh ng vai tr quan trng ... Chn l hin nhin v kh nng cnh
tranh nm ch chnh sch kinh t quc gia to ra s khc bit su sc
cho tng trng kinh t trung hn. Cc th trng m, mc chi tiu cng
khim tn, thu sut thp, th trng lao ng linh hot, b my t php
hu hiu v h thng chnh tr n nh, thy u c ng gp ...
... H tng, qun l v cng ngh cng c ng gp, mc d vic lng
nh l kh hn nhiu v tc ng ca chng li cng kh nm bt. Nhng
thc t c bn ny ang ngy cng c nh gi cao: qu thc, chng
ang nh hng cng cuc ci cch th trng ... cng cuc tm kim kh
nng cnh tranh quc gia c th l mt kch thch t quan trng cho nhng
ci cch v chnh sch, vn rt cn thit nhiu nn kinh t trn th gii.
(World Economic Forum, 1996, trang 8-13)
Bn v cung cu ca ch ngha bo h
Hot ng thng mi t do cng nh cc dng yu t sn xut t do trn trng
quc t thng b li cho s cn thit phi iu chnh v v th tr thnh mc
tiu ca hnh ng chnh tr nhm loi b cnh tranh kinh t. Cc doanh nhn
chnh tr c th hi vng ginh c nh hng v li th chnh tr bng cch i
x phn bit vi cc nh cung cp v nh u t nc ngoi, nhng ngi khng
nm l phiu trong tay. Ngi mua trong nc, nhng i tng l ra phi c
hng li t hot ng cnh tranh thng mi quc t t do, li thng vn v
minh duy l (rationally ignorant) trc nh hng m h b p t t cch i x
bt bnh ng nh th.
Lun im trn c th c minh ho qua v d v thu sut nhp khu xe hi
nhm bo v cc nh ch to xe hi trong nc. Hy hnh dung mt quc gia c
quy m trung bnh, chng hn, vi 5 nh sn xut xe hi trong nc v thu sut
nhp khu lm tng gi xe hi ln bnh qun 3.000USD/nm. Nu chng ta gi
nh vic tng gi khng lm gim s lng 750.000 xe bn mi nm th li ch
ti phn phi (rent) i vi nh sn xut xe hi trung bnh trong nc l:
(3.000USD x 750.000) = 450 triu USD/nm.3
357
Ngc li, mi ngi mua xe hi ch c th mua mt chic xe mi sau mi 8 nm

c bit, khi thu sut nhp khu li khin cho xe hi tr nn t v th
thit hi t thu sut nhp khu xe hi i vi mi ngi mua l :
3.000USD/8 = 375USD/nm.
Thay v gia nhp mt t chc vn ng hnh lang (lobby) ca nhng ngi mua
xe hi, iu c l duy l hn i vi cc h gia nh l hy tiu ho thit hi k
trn v tp trung vo vic b p cho tn tht do hot ng ti phn phi mang
bn cht chnh tr gy ra t nhng th trng m h nm quyn lc ca nh cung
cp, chng hn bng cch tham gia vo mt nghip on hng kim c mc
lng cao hn.
Trc thc trng chi ph cao ca vic t chc mt nhm vn ng hnh lang, tht
d hiu khi cc nh sn xut xe hi li quan tm su sc n thu sut nhp khu
v c nhiu kh nng u t mt phn li nhun phi cnh tranh (rent) m thu
quan mang li vo hot ng lobby chnh tr hng duy tr hin trng hay thm ch
tng thu nhp khu ln mc cao hn na. Nh vy, tnh cht bt i xng
(asymmetry) thng thy trn th trng em li li ch cho cc doanh nhn chnh
tr (political entrepreneurs), nhng ngi mong mun i x phn bit vi cc
nh cnh tranh nc ngoi v chuyn cc quyn ti sn t tng lp ngi ngho
thiu t chc sang nhm ngi giu t chc tt. Nhng ng c chnh tr tng t
cng gy ra nh hng khi cc nh su xut nc ngoi (cc cng ty a quc gia)
mong mun thit lp dy chuyn sn xut ti mt quc gia v cc nh chnh tr c
thu ht h bng cch m bo cho h mt th trng bo h trong nc (Streit &
Voigt, 1993, trang 54-58).
Kinh t chnh tr hc (political economy) v ch ngha bo h (protectionism) li
n gin. Cc nhm li ch cnh tranh vi hng nhp khu th t chc vn ng
c bo h, cn cc chnh ng li sn sng bo h chng no h vn tin
tng l vic em li c li cho mt s nhm s gip ci thin c hi ti c ca
mnh. Cc ng phi i lp sn lng chp nhn ngh bo h bi h ang tm
cch tranh th s ng h c bu. Nhng nhm li ch tim tng trong nc
c th vn ng cho thng mi t do chng hn, ngi tiu dng, cc nh sn
xut s dng u vo nhp khu, cc nh xut khu phi chu gnh nng u vo
t , cc nh bn bun v bn l vn da nhiu vo hng nhp khu li c xu
hng gp kh khn hn trong vic tp hp s ng h. V th, cc nhm ngnh
(industry group) vn ng chnh sch bo h thng c t thnh vin, v chng
dnh cho cc thnh vin nhng u i tu chn (so snh vi phn ng khung
di y).
Nhn hiu t quc gia ca Indonesia

Chng trnh t quc gia, bt u vo thng 2/1996 thng qua mt ngh nh ca Tng
thng, cho php duy nht hng Timor Putra c min cc loi thu sut nhp khu cao
ngt v thu bn hng xa x, ng thi trao cho n quyn nhp khu 46.000 chic t t
i tc lin doanh Kia Motors Corp ca Hn Quc trong vng 3 nm cho n khi nh
358
my ca h Indonesia i vo hot ng ... Mc d s t ny n t Hn Quc song

chng vn c mang hiu t quc gia Timor.
iu ny cho php loi sedan Timor 1.600cc d dng ph gi cc i th cnh tranh,
vi mc gi ch bng khong ... 1/2 so vi nhng chic xe Nht c cht c cht lng
tng ng ... Mc d c hng li th ln v gi, doanh s bn hng ca xe Timor
vn thua xa mc k vng.
Timor Putra thuc quyn kim sot v qun l ca ngi Hutomo Mandala Putra, con trai
t ca Tng Suharto, Tng thng Indonesia. ng ta l mt doanh nhn vi t i kinh
nghim trong lnh vc t.
Vi thng trc y, ngi Hutomo yu cu Chnh ph dnh cho mt hn mc tn dng
1,3 t USD nhm cho php d n sn xut t ti a phng c th tip tc. Sau khi
c Tng thng Suharto hng dn vic iu phi khon vay, Thng c Ngn hng
Indonesia (Bank of Indonesia) ... khi ng khon h tr tn dng 690 triu USD ...
... Cc b ngnh ca Chnh ph Indonesia gi y phi mua ... chic t trong mt ng
thi nhm y mnh vic tiu th xe vn ang din ra chm chp. B trng K hoch
Quc gia, Ginanjar Kartasasmita, khng nh sau mt cuc hp ni cc ... rng Timor s
tr thnh loi xe tiu chun cho tt c cc c quan Chnh ph mun mua xe sedan s
dng chnh thc ...
Chnh sch nhn hiu t quc gia ca Chnh ph b Nht Bn, M v Lin minh Chu
u (EU) ln n mnh m nh l mt s vi phm trng trn cc quy nh thng mi quc
t. C Nht Bn ln EU u tip cn T chc Thng mi Th gii (WTO) tm kim
mt ban ti phn th l khiu ni ca h. [Thng 5/1997], Indonesia ngn cn mt yu
cu ca EU l thnh lp mt u ban x l tranh chp nhm quyt nh xem liu d n
nhn hiu t quc gia ca Indonesia c vi phm quy nh ca WTO hay khng. Cc nh
ngoi giao khng th ngn cn yu cu th hai ... song li cho bit l h s u tranh
mnh m. Nu tht bi, Indonesia s phi chm dt chng trnh vi phm v n b cho
nhng quc gia khiu ni hoc ng trc nguy c cc sn phm xut khu ca n s b
trng pht.
Sau cuc khng hong tin t ng vo na cui nm 1997, thi gian m chnh ph
Indonesia tm kim s tr gip t Qu Tin t Quc t (IMF), chnh ph Indonesia
chp nhn cuc iu tra ca WTO v d n Nhn hiu t quc gia, cng nh ng
tht cht v p t cc chnh sch tn dng quc gia. Vo u nm 1998, Indonesia dng
nh hon ton t b d n nhm ng ph vi s sp ca c uy tn quc t ln ng
tin ca n.
(Ngun: cc bi tng trnh khc nhau trn t The Australian t thng 1/1997 2/1998)
Vic t chc cc nhm lobby s tr nn d dng hn nu chng c th tranh th

c s ng h ca chnh ph vi vai tr c quan iu tit. Lc , vic gy p
lc hay thm ch cng p cc c nhn gia nhp nhm nh s hu thun ca chnh
ph l kh thi. V vy, cc nhm lobby, mt khi ra i nh s can thip ca
chnh ph, s tm cch ko di s can thip.
359
Thi sn sng ca cc chnh tr gia trong vic bo h mt ngnh no c

quyt nh bi gi tr chung ca x hi (chng hn, cc quan nim ph bin v
ch ngha th gii [cosmopolitanism] i nghch vi ch ngha dn tc
[nationalism], hay s u tin cho an ninh v hot ng ti phn phi phc li),
nhng dn xp th ch thnh hnh (v d, liu cc quan chc c c trao quyn
lc tu to ln kh d can thip hay khng hay h phi chu s rng buc ca
nhng nguyn l php l bo v quyn t ch ca c nhn), v tnh hnh kinh t
(chng hn, nn tht nghip hay tnh trng hng nhp khu thm nhp gia tng).
N cng tu thuc vo nhn thc ca cc chnh tr gia v nhng chi ph tim tng
khi quy tc t do thng mi b ph v, chng hn nh ni s b nc ngoi tr
a v chuyn kin tng chnh thc theo quy nh ca WTO: cc th ch theo
tho thun quc t s rng buc cc chnh ph mt chng mc nht nh
khng a ra nhng bin php bo h c hi ch ngha. Cc th ch c th
ng vai tr quan trng trong vic ngn nga ch ngha bo h, t nht l trng
hp cc nn kinh t quy m nh (Odell, 1990). Tuy nhin, sc mnh rng buc
ca cc quy nh WTO li b suy yu do s ph bin ca cc iu khon min tr
(escape clause), chng lm xi mn quyn nng quy chun ca n. Hn th, kh
nng p t cc quy nh ca WTO li rt hn ch.
Thch thc tnh m

Hot ng thng mi v cc dng yu t sn xut trn trng quc t to ra p
lc, nh chng ta lu , thch thc cc nhm quyn lc chnh tr vng mnh.
V vy, nhng k dn xp quyn lc (power broker) c ng c chng li qu
trnh ton cu ho (xem phn ng khung di y). Trong mt mi trng m,
nhng n lc chnh tr nhm to ra li nhun phi cnh tranh (renti) bng cch ti
phn b cc quyn ti sn theo hng phn bit i x v nhm phc v li ch
chnh tr s kh duy tr hn. Cc nh u t vi phm vi hot ng ton cu
thng khng phi l mt phn ca nhng mng li huynh (old boy
networkii) vng mnh trong nc v cc nhm (clique) chnh tr vng mnh. H
c th rt ra bi hc rng n sng chnh tr kh d gy tn km trong di hn, v
cc doanh nhn chnh tr trch li nhun chi cho nhng n hu chnh tr .
V vy m ngy nay, cc nh u t quc t dy dn khng cn d dng b hp
dn bi nhng bin php bo h v tr cp c th. H thng a chung mt tp
hp r rng gm nhng quy tc tru tng, ph thng, loi tr s thin v chnh
tr v i x bnh ng gia cng dn trong nc v ngoi nc (Giersch, 1993).
Trung Quc: Mt nghin cu thc t v s kim sot chnh tr v kh nng lu

truyn mi ca thng tin trn trng quc t
Mt s trch on t tng trnh ca mt c quan bo ch
i
Xem phn Khi nim Then cht ca mc 10.5. (ND)
ii
Mt mng li khng chnh thc kt ni cc thnh vin ca mt tng lp x hi, mt ngnh ngh, hay
mt t chc nhm to ra cc mi lin h, cung cp thng tin v ng h ln nhau. (ND)
360
Cc nh lnh o Trung Quc lo lng ... ang nho nho tm cch chng li mi e do
m h khng th hiu v khng hiu Internet.
... By thng sau khi c php tin vo t nc ny, Internet ang dn dn hin l nh
mt mi e do kh x l nht v c tnh cch mng nht i vi ni m nh mang tn
kim sot thng tin ca nh nc cng sn t trc ti nay.
c tnh khong 100.000 ngi Trung Quc phn ln l ca ci gi l tng lp tr
thc c tip cn vi nhng thng tin khng b kim duyt t khp ni trn th gii
qua Internet. n lt, nhng thng tin t bn di m chnh quyn mun bng bt
trong nc li ang b r r ra ngoi.
Trong khi Internet vn c coi l cn thit cho cng cuc hin i ho ca Trung Quc,
cc nh lnh o k t Ch tch Giang Trch Dn v Th tng L Bng tr xung u
ang cnh gic v bt u x l nhng mi nguy him cho s n nh m h nhn thy l
ch ang phi i mt.
... c bit [mt] u ban thuc Hi ng Nh nc yu cu tt c cc thu bao
Internet ng k phi ng k li v k vo mt bn cam kt l s khng tham gia vo
nhng hot ng gy bt n. Nhng thu bao tng lai s phi k vo bn cam kt .
Song y l cuc chin chng li quyn t do thng tin m khng ai k vng l chnh
quyn s ginh chin thng.
Nhng n lc nhm hn ch cng nng c th d dng b vt qua, v mc d ni dung
truyn ti trn mng c th b gim st, n vn khng th b ngn chn.
Nhng h lu t Internet i vi tng lai ca Trung Quc khng th b nh gi thp ...
[Mt] ngun tin Phng Ty cho bit: Chnh ph thc s khng hiu mng Internet. L
Bng v Giang Trch Dn vn lun bn v n vi cc doanh nhn nc ngoi, t ra
nhng cu hi v cch thc kim sot ... T gc mt ch ton tr ang tht cht
kim sot, h c l do lo lng.
... Internet s khng to ra mt dng thc (consciousness), song cui cng, n c th
khin cho thc tr nn ti t ... L l mu thun y l nu ch ny khng thnh
cng v mt kinh t m t nc ny khng th hin i ho c nu thiu Internet
n cng b sp . Theo ngha , chnh quyn s khn kh nu n thnh cng v kinh t
v cng khn kh nu n tht bi.
Khng c cch thc hu hiu no kim duyt Internet. y l l do v sao n c
bit n nh l c n cui cui cng trc khi xa nha ranh gii quc gia.
Trong nm 1996, c bit chnh ph Trung Quc cho php thng dn c s hu
kt ni Internet, song li bo m rng ton b lung thng tin quc t phi i qua hai
cng thng tin do nh nc kim sot (qua , mt s hnh thc trao i thng tin nht
nh s b lc b). Cng c thng tin cho bit l mt s ca hiu bt hp php ang bn
cc thit b cho php cc thu bao Internet Trung Quc i vng qua hai cng ca chnh
ph v kt ni trc tip vo mng li ca Hng Kng.
(Ngun: Tng trnh ca AAP, 29/1/1996, v cc bi tng trnh bo ch sau )
361
11.2 Khung kh th ch ca hot ng trao i quc t

Nhng im c th ca hnh ng xuyn bin gii:
Kt ni khong cch trong khng gian v gia cc h thng th ch
Khi ngi ta mua bn sn phm (cc quyn ti sn), iu ny thng ko theo chi
ph giao thng v nh sn xut v khch hng hot ng ti nhng a im khc
nhau. Ngoi ra, h cn phi chu chi ph giao dch. Tng t, chi ph dch chuyn
(mobility cost) cng phi c b ra khi dch chuyn cc yu t sn xut trong
khng gian. Cc chi ph ny s thp trong trng hp ngun vn ti chnh bi n
i theo ng in tn. Nhng loi hng ho t bn cng knh th chi ph di
chuyn tn km hn. S hiu bit v cng vic di chuyn dn n cc mc chi ph
khc bit ln (tng ng vi gi tr th trng ca hiu bit ), v vic di chuyn
con ngi cng thng mt chi ph ng k. Nhng chi ph vn ti v chuyn dch
yu t sn xut, m chng ta c th gi l chi ph kt ni khng gian, din ra
trong cc giao dch lin vng cng nh quc t. Xt v bn cht, nhng chi ph
ny khng to ra s khc bit c h thng gia cc giao dch xuyn bin gii v
giao dch lin vng (Kasper, 1993).
Tuy nhin, nhng chi ph v ri ro c th li pht sinh khi hp ng giao thng
hoc cc dng yu t sn xut xuyn qua bin gii quc gia. Hai bn giao kt hp
hp ng khng tin hnh giao dch di ci ca mt khung kh th ch chung
v mt h thng php l nh nhau. S p t ca lut php quc gia dng li
bin gii, vy nn tn ti nhng ri ro c th trong cc hp ng quc t. Nu
mt bn khng hon thnh vic thc hin mt giao c hp ng, cc bin php
cng bch hoc vic i bi thng tn tht s kh khn hn so vi khi hai bn
hp ng cng hot ng trong mt h thng php l. i khi, cc i tc ngoi
lnh th b tc bt quyn hoc khng c quyn g theo tp qun v lut php ca
nhng quc gia c th (s phn bit i x vi ngi nc ngoi).
S khc bit v tp qun (customs), quy c (conventions), thng l cng vic
(work practices), tiu chun thit k (design stardards), php lut (laws) v quy
nh (regulations) gy ra nhng chi ph kt ni th ch c th cc chi ph giao
dch cao hn khi giao kt hp ng xuyn bin gii. Trong nhng trng hp ht
sc c bit, s ch ti quc t (international enforcement) c th tht bi. Nh
vy, chng ta c th kt lun rng cc giao dch quc t thng din ra vi s bt
trc v chi ph giao dch cao hn.
Khi nim then cht

Chi ph kt ni khng gian (space-bridging cost) pht sinh mi khi giao dch
kinh t din ra gia cc i tc hp ng hai a im khc nhau. Chng c th
bao gm chi ph vn ti (transportation cost) di chuyn nhng sn phm vt
cht, chi ph thng tin lin lc (communications cost) truyn ti thng tin v
chi ph dch chuyn (mobility cost) di chuyn cc yu t sn xut; chng hn,
khi ngi ta di c, mt nh my chuyn n mt a im khc, hoc ngun vn
ti chnh c chuyn giao.
362
Chi ph kt ni th ch quc t (international institution-bridging cost) pht sinh

khi c s khc bit v trt t th ch gia cc quc gia khc nhau, v th nhng
ngi mua bn hoc di chuyn cc yu t sn xut gia cc nc khc nhau th
phi chu nhng chi ph m bnh thng khng pht sinh trong cng mt quc gia.
c bit, cc chi ph v ri ro giao dch pht sinh khi cc ngha v hp ng phi
c ch ti cc quc gia bn ngoi.
Ri ro v tht bi ch ti quc t (international enforcement failure) pht sinh
khi cc bn hp ng t nhn khng (hoc t) c c hi tip cn vi cc c ch
ch ti nc ngoi hoc khng bit g v nhng c ch ch ti no dnh sn cho
mnh. Nhim v tm kim s bi thng tn tht hoc vic hon thnh hp ng
nc ngoi c th l ht sc tn km v b my t php, cnh st v cc c ch
ch ti li hnh x khc vi nhng g m ngi ta vn quen thuc trong nc.
Nu chng ta ly mt hp ng thng mi quc t lm dn chng, vic xc nh

i tc hp ng khin ngi ta cn phi b chi ph thng tin nhiu hn, c tnh
ca sn phm c th khc vi chun mc th trng trong nc, v cc thuc
tnh ch yu ca i tc hp ng nc ngoi cng vy. Do , tin cy tn
dng (credit-worthiness), kh nng thanh ton n (solvency) v thc thanh ton
(payment morale) ca i tc c th khc vi nhng chun mc m ngi ta vn
quen thuc. Tuy vy, trong thi i ngy nay, ci cnh cc giao dch quc t th
kh khn v tn km hn so vi giao dch trong nc khng c nht thit phi
lun din ra. Cc thng gia New York c th ch phi b chi ph thp hn nu
h tin hnh mua bn London so vi khi h mua bn vi ai Wichitai. Hn
th, cuc cch mng thng tin lin lc v s tng cng hot ng giao thng
tm xa lm gim mnh m nhng thnh phn quan trng ca chi ph giao dch.
Cc chi ph b sung cng pht sinh khi ngi ta di chuyn cc yu t sn xut qua
bin gii quc gia. Song mt ln na, iu ny khng phi lc no cng c ngha
l chi ph dch chuyn quc t th cao hn so vi khi dch chuyn trong nc.
Chng hn, cc ging vin i hc Trung Quc c th nm c nhiu thng tin
hn v chia s nhiu c tnh vn ho hn vi nhng ng nghip M so vi
nhng ngi dn thn qu Trung Hoa. V th, h c th nhn thy vic di
chuyn quc t li t tn km hn so vi khi di chuyn trong nc, trong phm
vi mt mng li chuyn mn thay v bn ngoi mng li . Cc mng li
t nhn thng bao trm ln bin gii quc gia. Bin gii do vy li cha ng t
ng nt chia ct r rng hn so vi mc m mt bn phn tch tm lc c
th gi ln. Tuy nhin, cn phi tha nhn rng cc nhm chi ph c th xut
hin trong nhng giao dch xuyn bin gii.
Mt loi chi ph vn thng xuyn pht sinh trong cc giao dch quc t li lin
quan n cc ngn ng khc nhau. iu ny dn ti chi ph phin dch cng
nhng hiu nhm kh d. Vic giao tip gia cc ngn ng khng ch lin quan
n t vng v ng php m cn rt nhiu quan nim v thi quen vn ho vn c
th khc nhau gia cc nc. Nu cc cng ng thng mi pht trin mt
i
Mt thnh ph nm pha Nam bang Kansas, M. (ND)
363
lingua franca (ngn ng chung), h s gim c chi ph phin dch. Thc t ny

tng xy ra, chng hn, vi ting Hi Lp v ting Latin thi c, th thng tc ca
thng nhn (trader doggerel) Chu u thi Trung c, ting Rp khp khu
vc Trung ng, ting Bazaar Malay ng Nam , v ting Anh trn quy m
ton cu ngy nay. i khi, cc nhm c th vi vi nhng thnh vin c tr
cc quc gia khc nhau li chia s cng mt th ngn ng v vn ho, chng hn
nh ngi Do Thi Chu u v mt s cng ng ngi Hoa Vin ng;
iu ny to cho h mt li th chi ph m h khai thc tr thnh ngi trung
gian.
y kh d cn c chi ph giao dch b sung trong cc cuc m phn hp ng
quc t do cc th ch ngm nh (tacit institution) khc nhau gia cc quc gia
v nn vn ho, ng thi nhng im khc bit c th cn phi lm sng t v x
l trong qu trnh thng lng hp ng. Cc th ch bn trong v bn ngoi
nhng nc khc nhau c th khng tng thch vi nhau v i hi cc iu
khon hp ng b sung loi tr nhng khc bit. Vic ng ph vi nhng
kha cnh ny trong kinh doanh quc t c th cn ti nhiu b quyt c th v
kh nm bt, v ngi ta c th phi mt thm chi ph giao dch.
Nhng vn c th gai gc nht lin quan n giao dch quc t c l pht sinh
vi vic ch ti thc hin hp ng (enforcement of contract), c trong lnh vc
thng mi ln ti chnh. Bn vi phm khng th b cng bch bng cch nh
cy n mt h thng php l quc gia chung (shared jurisdiction) vn hnh di
mt nn php lut nh nhau. B my t php hay lc lng cnh st, ngay c khi
h sn sng phc v cng dn ngoi quc, vn c th vn hnh theo nhng quy
nh v thng l hnh chnh hon ton khc. Nhng ngi vn mua bn v u t
mt s nc ang pht trin c th chng thc ngay iu ny.
Mt loi chi ph giao dch quc t c th khc li pht sinh t s tn ti ca
nhng ng tin khc nhau. Doanh thu v chi ph phi chuyn i trn th trng
hi oi, vn khng phi l khng mt chi ph. Cc thng gia v nh u t
thng phi gnh chu ri ro hi oi, v cc khon thanh ton tr chm rt cuc
c th c quy i t gi khc vi d kin. Vn ny cng cc gii php th
ch km theo s c bn ti trong mc 11.3 di y.
Nhng th ch to thun li cho giao dch quc t

T s tn ti ca nhng chi ph giao dch b sung ny trong hot ng thng mi
v vic di chuyn yu t sn xut qua bin gii, mt cu hi rt c th c t ra
y l ti sao thng mi quc t v vn ang tng trng nhanh gp xp x
hai ln nn sn xut th gii v ti sao hot ng u t v di c quc t li ang
trn bng n? Qu vy, mi ngi ang xoay x th no khi thiu nhng c
quan ch ti chung bao trm da trn quyn lc chnh ph bn ngoi (Curzon &
Price, trong tc phm do Radnitzky ch bin, 1996)? Mt cch l gii y c
th l nn thng mi v ti chnh th gii p li ng c li nhun cao hn so
vi mc vn hin hu trong cc giao dch ni a, c th l do mc gi c
tng i ca cc yu t sn xut chnh lch ln hoc do hot ng thng mi,
u t v di c quc t khai thc c s chuyn giao tri thc sinh li, iu
364
c kim nghim mt quc gia, sang mt th trng vi quy m quc t ln

hn. Tuy vy, khi hot ng thng mi v u t quc t pht trin, hin tng
chnh lnh li nhun khc thng bin mt dn nn li nhun trn thc t li
khng cao hn mt cch c h thng so vi trong hot ng thng mi ni a.
Cu tr li cho nhng vn ri rm trn nm trong kinh t hc th ch: mt tp
hp dn xp t nhn phong ph pht trin t pht nhm tit gim chi ph c
th ca hot ng thng mi v s chuyn dch yu t sn xut trn trng quc
t. Qu vy, hot ng trao i quc t khng din ra trong mi trng chn
khng m l trong khun kh mt trt t t pht tinh vi (sd; Streit, 1996; Streit
& Mangels, 1996). Nhng th ch ny cho php ngi ta mo him vi ti sn
ca mnh khi giao dch vi cc i tc nhng quc gia xa xi m h cha h gp
mt. Thm ch, iu ny cn thng xuyn din ra m li khng km theo vn
bn hp ng, ch n gin l da trn nim tin vo cc th ch phi chnh thc
ca mt mng li chuyn nghip c th v vo cc c ch ch ti thiu vng s
hu thun ca chnh ph.
T php quc t
Mt cch tip cn x l nhng bt trc cng cc vn v ch ti trong trng
hp lin quan n lnh th bn ngoi (extraterritoriality) l vin ti t php quc
t (international private lawi), tc l, nhng o lut c xy dng ti cc h
thng php l c th x l cc giao dch quc t. N bao hm nhng nguyn l
php l vn quyt nh t php ca nc no s c p dng trong tng tnh
hung c th. Theo ng ngha, n l php lut ca mt quc gia c th, tm cch
thu hp phm vi tranh chp gia nhng chun mc php l mu thun nhau. T
php quc t qua c th gip gim bt xung t. D vy, mt s bt trc ng
k vn tn ti: Cc to n quc gia s din gii mt s lut l no nh th no?
Liu cc to n c kh nng ng ph vi lut php nc ngoi hay khng, hay
li ch ti din gii lut php nc ngoi di nh sng ca truyn thng t php
trong nc? i khi, nhng vn lin quan c th c din gii trn c s
nhng quy chun hoc ca trong nc hoc ca nc ngoi. Ngoi ra, nu t
php (private law) nc ngoi li mu thun vi nhng nguyn l php l chi
phi trong nc th sao? Lc , li ch quc gia v trt t cng ng c th c
cu xt bin h cho quyt nh gt b lut php nc ngoi v phn quyt ca
t php quc t.
Bt chp nhng tr ngi c bn ny, mt b lut thng nht nhm iu chnh hot
ng giao dch hng ho quc t c thng qua di s bo tr ca Lin Hp
Quc nm 1980 ti Vienna. Nhn chung, n lut ho cc tp qun thng mi.
Cng c Vienna (Vienna convention) hin c tha nhn ti khong 40 h
thng php l. Mc d vy, vic p dng cng c Vienna khng nht thit l s
to ra s chc chn v cc th ch hu hiu, bi iu ny ph thuc vo cc to n
quc gia vn hot ng trong khun kh nhng quy c t php khc nhau. Kt
i
Private law: nhnh lut lin quan n cc quyn v ngha v ca c nhn. trnh nhm ln vi khi nim
t php theo cch hiu thng thng l mt nhnh ca quyn lc nh nc, chng ti s b sung t ting
Anh bn cnh.(ND)
365
qu ca nhng v tng nh gn nh khng th on nh. Cc bn hp ng c

xu hng ng chp nhn chun mc ca mt quc gia th ba, nhm trnh trao
cho mt bn li th bt i xng (asymmetric advantage) so vi bn kia, song
iu ny li lm tng chi ph thng tin cho c hai bn hp ng v dn ti hin
tng forum shoppingi ca bn hp ng hng mnh hn.
Nh vy, chng ta phi kt lun rng t php quc t khng to ra s chc chn
trn phng din php l v thng lm tng chi ph giao dch. V th, khng c
g ng ngc nhin khi c rt t v tranh chp thng mi c cc to n chnh
ph phn x da trn t php quc t (Streit & Mangels, 1996).
New Lex Mercatoria

Phng n thay th cho cc quy trnh t php chnh thc, hp quy da trn cc
quy tc bn ngoi chnh l hnh thc ti phn t nhn (private arbitration) da trn
cc quy tc bn trong. Trn thc t, y l cch thc m phn ln cc v tranh
chp hp ng thng mi quc t c phn x v gii quyt. Ngi ta thng k
l khong 90% s v giao dch quc t quy nh mt hnh thc no v ti phn
t nhn v, trong trng hp cn thit, khong 90% quyt nh ca nh ti phn
(arbitrator) c chp nhn t nguyn m khng phi vin ti cc to n cng
(Streit & Mangels, 1996, trang 24). Tp hp th ch nn tng ca ti phn t nhn
bt u c bit n vi ci tn new lex mercatoria (lut thng nhn mi),
phng theo nhng nguyn l php l m cc thng nhn quc t Chu u
pht trin t thi Trung c nhm to thun li cho hot ng kinh doanh ca mnh
(Law Merchant Lut Thng nhn). Lut Thng nhn thi Trung c da trn
mt s nguyn l php l nht nh, chng hn nh s bnh ng trc php lut,
mt s chuyn hng mang tnh t ph t php lut ca giai cp phong kin
thnh hnh thi by gi. N bao hm mt s tp qun thng mi do chnh nhng
nh ti phn cng tham gia ngh bun bn ng ra phn x. chnh l t php
(private law), mt hnh thc i khi c chnh thc ho song li c p t m
khng cn phi cy ti cc quan chc cng quyn.4
Tng t nh vy, Lut Thng nhn ng i cng l mt tp hp gm cc th
ch bn trong, chnh thc hoc phi chnh thc (mc 5.2). Trc ht, chng bao
gm nhng tp qun thng mi m ton th thnh vin trong mt ngnh thng
mi nht nh tha nhn v nhn chung ngi ta trng i l chng s c tun
th. Nhiu trong s rng buc cc bn hp ng mt cch ngm nh; mt s
c lut ho nhm nng cao tnh minh bch; v chng thng lin quan n
nhng ngnh ngh c th ph hp vi tng tnh hung rt c th.
Cc th ch bn trong to nn tng cho giao dch quc t cn bao gm cc hp
ng v iu khon hp ng chun ho (standardised), cng cc iu kin khi
qut v kinh doanh. Chng gip tit gim mnh m chi ph m phn v gim st
hp ng. V d, cc tn dng th (letter of credit) chun ho trong thng mi
quc t, v phm vi bo him chun ho cho mt s giao dch do cc phng
i
Forum shopping l mt t khng chnh thc ch thi quen ca mt s bn t tng hng tm cch c
to cho rng lp lun ca mnh l ng tin nht, qua ginh c mt phn quyt c li. (ND)
366
thng mi quc t quy nh. Cc thng gia quc t trong lnh vc my mc v

thit b thng nht tr vi nhng iu kin chun ho rt c th lin quan n
vic giao nhn v lp t thit b nhm tit kim chi ph m phn hp ng v
nhm d phng cho tranh chp kh d trong qu trnh thc thi hp ng.
Mt loi th ch gip tit kim chi ph giao dch khc li nhm iu chnh nhng
iu khon thng mi quc t lin quan n cc hp ng trong mt lot ngnh
ngh thng mi c th, chnh l b Thut ng Thng mi Quc t
(International Commercial Terms Incoterms). Nhng th ch nh th c cc
phng thng mi quc t lut ho quy nh quyn v ngha v ca mi bn
hp ng; chng hn nh free on boardi (f.o.b) v cost, insurance & freightii
(c.i.f). Nhng thut ng ny hin nay c s dng trn khp th gii v mi
ngnh ngh, chng gip n gin ho vic giao kt v gim st hp ng. Tng
t, mt s nguyn tc php l chung thng c chp nhn p dng cho hp
ng quc t; chng hn, nguyn tc rebus sic stantibus (cc iu kin c chp
nhn nh xem xt ti thi im k kt hp ng) hay mt s hiu bit chung
v nguyn tc trung thc v ng n khi thng tin cho i tc hp ng.
Nhng nguyn tc ny cu thnh nn mt kiu li an ton th ch chung
(general institutional safty net) cho nhng ngi vn thng lm vic theo nhng
truyn thng php l v vn ho quc gia vi mc r rng hn nhiu v l
nhng ngi khng th thng lng nhng hp ng hon chnh, iu chnh
mi tnh hung kh d.
Ti phn quc t
Nhng th ch nh th rng buc hnh vi ca cc thng gia v nh ti chnh
quc t. Trong trng hp pht sinh xung t v hnh vi hoc cch din gii quy
tc c th, a s doanh nhn quc t u g ca cc ban ti phn quc t
(international arbitration tribunal). iu ny th hin mt s nguyn l th ch l
th.
Nh ti phn c th c th c tho thun trong hp ng. Trong trng hp
iu ny khng c quy nh, cc bn c th nh n s phn x ca nh ti
phn thng qua tho thun tip theo. Cc ban ti phn quc t thng thuc v t
nhn v do cc phng thng mi iu hnh, chng hn Zurich, London,
Stockholm v Paris. Ngoi ra cn c Hip hi Ti phn Chu M (American
Arbitration Association) v cc phng thng mi quc t cng cung cp dch v
ti phn. Cc t chc ny thng cng khai quy tc phn x ca mnh v cung
cp dch v ti phn cng cc dch v hnh chnh lin quan. Chng c xu hng
trao quyn nng cho cc tp qun thng mi, lm sng t cc th ch bn trong
ca thng mi quc t v to ra s tin tng khi cc bn hp ng ri khi phm
vi iu chnh ca cc th ch bn ngoi ti nc mnh.
i
Giao hng trn tu (ngi mua khng phi tr cc ph xp hng). (ND)
ii
Gi thnh, bo him v cc. Khi gi c c nu l CIF, c ngha l gi ca bn bn hng bao gm
gi thnh ca sn phm, cc vn chuyn v ph bo him. (ND)
367
Cc nh ti phn t nhn thng c bit n nh kin thc chuyn su trong

nhng lnh vc thng mi v u t c th, v h c cc bn hp ng tin
cy nh tri thc chuyn su ca mnh. H phi cnh tranh vi ngi khc a
ra cc dch v ti phn. Khi cc bn hp ng tho thun v mt nh ti phn no
, h lu tm n s thun tin v cht lng ca dch v ti phn. Cc nh ti
phn p dng nhng quy tc ring ca mnh (tri li, cc to n nh nc th tun
theo t php quc t, vn p dng lut l do ngi khc a ra) ng thi c li
ch su sc trong vic duy tr tnh cht d tin on v n gin cho dch v do
mnh cung cp. Nu h tht bi, cng vic s ri b h.
Cc nh ti phn phi to dng danh ting cho mnh l gii quyt vn nhanh v
duy tr th tc n gin. H p dng nhng tp qun thng mi v nguyn l
php l thnh hnh, tc l, nhng lut l do chnh cc thng gia v nh ti chnh
t nhn to ra. H x l vi s t tin v theo ui nhng phng n gii quyt
khng lm tn hi n uy tn ca khch hng. Cc nh ti phn thng lm vic
theo hng bo v s lin kt thng mi v to thun li cho hot ng giao
thng. Do ti phn quc t ngy nay l mt ngnh kinh doanh ln nn cc chnh
ph trnh can thip v s nh mt n.
Tun th phn quyt ti phn

Phn quyt ca cc nh ti phn thng thng c tun th trong 90% trng
hp, nh lu trn. Ti sao li nh vy? Cu tr li nm trong cc c ch
ch ti (mechanisms of enforcement) ca cc th ch bn trong m chng ta
bn ti trong cc mc 5.2 v 7.4: nu mt bn hp ng ca mt giao dch thng
mi quc t cy ti mt to n quc gia o ngc kt qu ca ti phn t
nhn, bn s phi i mt vi s bt trc v kt qu cui cng, tnh trng tr
hon ko di, chi ph ng k v nguy c tn hi n uy tn. V nu mt to n
ca chnh quyn a ra phn quyt n b tn tht, lc bn nguyn vn s phi
i mt vi nhng bt trc v cch thc m bn kia, vn nm ngoi s iu chnh
ca h thng php l s ti, c th b buc phi thanh ton.
Do , ng c chp nhn phn quyt ca cc nh ti phn t nhn v tip tc
cng vic kinh doanh l kh ln. Ngoi ra, do cc nh ti phn thng chuyn su
trong nhng ngnh ngh c th v quan tm n vic duy tr hot ng kinh
doanh nn h rt c th a ra nhng phn quyt m gii kinh doanh trong ngh
kh d chp nhn. Thm ch, nu mt tho thun ti phn c th khng c hoan
nghnh, phn ln cc thng gia cng u nhn ra li ch lu di ca mnh trong
s an ton ca lut l. Rt cuc, h thng xuyn tham gia vo mt chui giao
dch v hn nh v li ch tng h. Thi hp tc do vy thng l c li.
Trong trng hp giao dch mt ln (giai on kt thc mt qu trnh end
game), cc thng gia c th a ra nhng cam kt chung (con tin hostage)
m bo cho vic thc thi hp ng trung thc v ng n. Trong sut qu trnh,
h s ngh ti danh ting ca mnh, vi mi e d l trong ngnh kinh doanh c
th ny t nay v sau nhng ngi khc c th s khng cn coi h nh mt i
tc thc s ng mong mun. Trong thi i thng tin lin lc quc t nhanh
368
chng nh fax v email, uy tn c th nhanh chng b hu hoi, t nht l trong s

nhng ngi cng chia s nhng gi tr tng ng v quy chun c bn.
Trong bi cnh ny, iu quan trng l cn phi lu rng hot ng thng mi
quc t hin i thng khng phi din ra gia nhng i tc v danh v qua
nhng giao dch mt ln (one-off deal). Cc i tc kinh doanh b rng buc bi
nhng mng li tng i bn vng, mc d h lun c la chn ri b (exit
option) v h tin hnh hot ng trao i t nguyn. Cc mng li thng nhn
vi tri thc rt c th cng nhng thng l kinh doanh chung vn ang tin hnh
giao thng trong nhiu lnh vc thng mi quc t vn phc tp v mt k
thut v t chc. Nhiu thng tin lin quan c th khng bao gi c n nh y
trong hp ng, v bn cht m ca hp ng buc ngi ta phi da vo cc
th ch. V vy, danh ting (reputation), s tin tng (trust) v cc c ch t ch
ti khc ng vai tr ht sc quan trng tit kim chi ph thu thp tri thc v
qua ginh chin thng trong cuc cnh tranh.
Khi nim theo cht

Lut Thng nhn (Law Merchant hoc Custom of Merchants, ting Latin: lex
mercatoria) xut hin Chu u t th k 12 n th k 15 nh l mt b lut
bt thnh vn, c cc thng nhn thc thi cho nhau v nhm trnh nh cm
quyn cng to n s ti. Mc ch ca n l nhm thit lp nhng quy tc ph
bin, to thun li cho hot ng trao i hng ho v tn dng xuyn qua bin
gii ca nhng h thng php l khc nhau tit gim chi ph giao dch. Lut
Thng nhn a ra quan nim l tt c mi ngi u bnh ng trc php lut.
Lut Thng nhn, vn iu chnh nhng nhm ngi di chuyn gia cc h
thng php l, ng vai tr ch cht trong vic xc lp cc quyn t do kinh t c
nhn thm ch bn cnh quyn ca gii cai tr.
New lex mercatoria (lut thng nhn mi) l mt h thng th ch bn trong
iu chnh hot ng thng mi v thanh ton quc t, bao hm cc c ch t
ch ti v da vo ti phn t nhn. Nhng tp qun ca cc thng gia v cc
nh ti chnh quc t i khi c tp hp thnh mt b quy tc v c chnh
thc ho. Chng c xu hng mang tnh cht c th i vi cc ngnh cng
nghip hay thng mi c th. Trong nhiu lnh vc, cc tp qun ca thng
nhn th ch lut php trong nc v t php quc t, do chng t ra thun
tin, linh hot hn v quan trng hn c c mc chi ph giao dch thp hn.
Cc nh mi gii quc t
Cc nh mi gii (intermediary) cng tham gia vo cuc chi. Cc ngn hng
quc t, chng hn, pht hnh tn dng th. H c li ch khi c nhn nhn l
ng vai tr hp tc v h tr.
Cc t chc thng mi quc t chuyn mn ho khng t gii hn vo hot ng
chuyn ti thng tin n thun m cn tr thnh nhng nh trung gian nng ng,
tin hnh nhng giao dch ni tip nhau v li ch ca chnh mnh, ct gim chi
369
ph m phn v gim st hp ng, ng thi gim thiu nhng ri ro hp ng

d thy. Khi thiu s h tr sn sng t b my t php trong nc, ngi ta c
th chn cch giao thip vi mt chuyn gia ni ting trong lnh vc thng mi
quc t, ngi c danh ting cn phi bo v v b rng buc bi nhng chi ph
chm (sunk costi) cao. i khi, cc nh bun quc t (international trading house),
cc ngn hng v cc c quan chnh ph cng tham gia vo hot ng thng mi
hai chiu, v th chng t th hin mnh nh nhng con tin (hostage) hay nhng t
chc bo lnh cho hp ng vi mc ng tin cy thm ch cn cao hn (mc
7.4); v d, khi cc c quan chnh ph bo lnh cho hp ng thng mi hay tn
dng, hay khi cc cng ty ni ting tham gia vi t l thiu s vo cc d n quc
t. Lin doanh gia cc i tc n t hai quc gia gip gim bt ri ro tht bi
ca vic ch ti hp ng nc ngoi. Tng t, cc cng ty a quc gia thng
c kh nng gim chi ph giao dch do chng hin din nhiu nc khc nhau.
Chng l nhng i tc thng mi uy tn v chng c danh ting quc t cn phi
bo v. Chng khc phc c mt phn bi ton lnh th bn ngoi (problem
of extraterritoriality) bng cch ni b ho n trong phm vi mng li chi nhnh
ca mnh.
Hin tng hot ng giao thng quc t thng xuyn ri vo tay cc mng
li trung gian khi thiu vng cc th ch chung khng phi l mt s ngu nhin.
Cc mng li trung gian v th nm li th v chi ph giao dch v ch ti hp
ng thp hn, nh chng ta nhn thy trong mc 7.4. Nhng mng li quc
t nh vy thm ch cn tr nn ng tin cy hn khi cc nh trung gian chu s
rng buc ca nhng mi lin h vn ho v gia nh c th vn tch h ra khi
nhng cng ng rng ln hn m h tin hnh bun bn hoc cho vay:
ngi Do Thi trn khp Chu u thi Trung c, cc thng nhn c ng
u, thng nhn Rp Trung ng, cc nhm sc tc nh ngi Marvari gc
gc n ng Phi, cc nhm ngi Hoa c th ng v nhng ni
khc (Sowell, 1994, trang 46-59; Landa, 1994). H thng khng ch gii hn
trong lnh vc thng mi m cn c th tr thnh nhng nh u t nc ngoi
chi phi (ngi c ng u thi hu Trung c, ngi Hoa ng Nam ).
Cc hp ng quan hii v thng mi v u t (relational trade and investment
contract) vi ngi nc ngoi c th ko theo ri ro ch ti ln v v th ph
thuc vo s tin tng c nhn i vi nhng th ch bn trong m h chia s,
l li nhn thc c bit pht trin trong cng ng ngi Hoa hi ngoi, c l
xut pht t kinh nghim nhc nhi ko di ca h. Nhng ngi xa l hu nh
khng th nhanh chng t c mt tha thun kinh doanh ln vi mt doanh
nghip gia nh ngi Hoa. Trc khi iu ny c th din ra, ngi ta cn phi
thit lp v vun p mt mi quan h c nhn, thng l da trn s trao i qua
li phi thng mi (Chng, 1993). Cu chuyn thng k v ng trm vn ti bin
Hng Kng Y. K. Pao l v d in hnh y: khi c Aristotle Onassis, ng
trm vn ti bin th gii ngi Hy Lp, tip cn bn bc v mt chin lc
kinh doanh chung ti cuc gp g lm n u tin gia hai ngi m khng chun
b trc, ng Pao gt phng thng v y ha hn , bi mt l n gin l
i
ii
Xem phn Khi nim Then cht mc 7.3. (ND)
370
chuyn tham gia lm n vi ngi l l khng c, c bit vi ngi ngoi

quc (sd, trang 147).
Tm li: hot ng giao dch thng mi v ti chnh quc t din ra trong mt
bi cnh x hi ca nhng th ch chung, chng cung cp nhng quy tc kh r
rng v minh bch m ngi ta hiu l n nh v kh d p t. Cc hip hi
thng mi thng lut ha nhng thng l thng mi ang ni ln v trao cho
chng mt mc chc chn va . Cc thng gia c quyn la chn h thng
quy tc. iu ny dn n cnh tranh gia cc nh ti phn v cc b quy tc.
Nh vy, lut l t tin ho (cc tp qun thng mi) khng ch y li lut php
do con ngi xy dng v cc quy trnh t php bn ngoi m cn thng th ch
ca chng, bi b phn lut ny t tn km hn m li vn hnh nhanh chng v
hiu qu hn.
Nh vy, hot ng thng mi v u t ca gii kinh doanh cc quc gia
khc nhau din ra trong nhng khung kh th ch bn trong pht trin cao m cc
thng gia v nh u t to ra cho chnh mnh. Thng thng, cc mi quan h
c nhn, danh ting v mi e do b ty chay ng vai tr quan trng trong vic
to thun li cho cc th ch h tr giao thng. V vy, hot ng kinh doanh
quc t trn thc t hu nh khng phi l mt khi nim v kiu giao kt hp
ng nht nho v phi cm tnh nh cc cun sch gio khoa truyn thng v
thng mi v ti chnh quc t vn thng xuyn m ch.
Kinh doanh quc t phi xo nho nhng khc bit vn ho

Nhng khc bit v cc th ch bn trong v bn ngoi i hi cc doanh nhn quc t
phi iu chnh modus operandi (phng php lm vic) ca mnh. iu ny c l khng
u ng hn so vi gia ngi Phng Ty, nhng ngi vn ln ln vi truyn thng
ca nhng quy tc ph thng bt thin v v nguyn l php tr, vi ngi Trung Hoa,
nhng ngi phi sng v lm vic cng tnh trng thiu hon thin hay thm ch khng
tn ti ca nhng th ch ph bin, ca cc h thng php l v to n, v l nhng ngi
hc cch da vo cc mi quan h c nhn bn vng nh l nn tng th ch then cht
ch ti hp ng.
Lun im trn y s c chng minh qua nhng trch on t mt bi vit trn tp ch
The Economist sau y:
nhiu doanh nghip nc ngoi tht bi khi mun nm bt thc cht

ca khi nim lin kt (networking) Chu .
Phn ln cc cng ty a quc gia Phng Ty lm n Chu u hnh
thnh nn mt hnh thc lin doanh hay lin kt no vi mt doanh
nghip s ti ch yu l mt cch tm kim nh hng v tri thc
a phng
Phn nn ph bin nht ca cc doanh nhn Phng Ty trn ton khu
vc l cc i tc a phng thng t ra l h c k hoch ring ca
mnh. Thng thng, i tc a phng t quan tm hn n chuyn xy
371
dng thng hiu hay m rng th phn so vi chuyn bc tch li nhun

ngn hn u t vo cc lin doanh mi.
Doanh nghip Phng Ty v doanh nghip Phng ng c cch tip
cn khc nhau i vi cc mi quan h cc doanh nghip Phng Ty
u tin quyt nh xem mnh quan tm n doanh nghip hay d n
no, sau tm cch vun p cho nhng mi quan h cn thit. Cc cng
ty Chu li tin rng cc mi quan h i trc, v cc c hi u t s
n t y
Trit l ny c gc r su xa ca n cc doanh nghip s ti do
ngi Hoa di c thnh lp h thit lp nhng mng li m cc
gia nh v dng tc m rng ch lm n vi nhau nhm gim thiu ri ro
Mng li lin kt , hay cn gi l guanxi (quan h), vn nm trong
tri tim ca phn ln cc nhm ngi Hoa hi ngoi.
Thay v tip cn vi h thng y, a s doanh nghip Phng Ty li
ngy cng trnh xa n. i khi h lin h mng lin kt (networking)
vi nn hi l xu hng hin hnh l di chuyn cc gim c iu hnh
c sau 3 n 4 nm c th rt ph hp vi tng lm mt ngi a
quc gia a vn ho (multicultural multinational). Song iu ny li hm
cc mi quan h kinh doanh mang bn cht th ch hn l c nhn
[Mt doanh nhn Phng Ty hng u] cho rng cc doanh nghip
Phng Ty nn i x vi hin tng networking Chu nh mt
hnh thc bo h. Phi mt hng nm na cc th trng Chu mi tr
nn minh bch nh Phng Ty; cng cn phi mt hng nm na
nhng quy tc v quy nh cn thit mi c son ra v p t. Trong lc
ch i, guanxi vn thng l hnh thc bo m an ton nht hoc duy
nht cho an ninh thng mi (commercial security)
V lu di, cc phng thc kinh doanh Chu c l s i n ch
tng ng hn vi phng thc kinh doanh Phng Ty. Ngay t by
gi, trong s nhng tp on hp chng ca Chu , mt s ang t ti
gii hn nng lc qun l ca cc gia nh sng lp.
(Ngun: tp ch The Economist, 29/3/1997, trang 73-74)
Mi gii ti chnh
Mt trng hp ht sc n tng rt gn vi gy sng st v s tun th quy
tc t pht c th tm thy trn th trng tin t th gii. Thnh vin ca cc th
trng tin t ton cu pht trin nhng dn xp tinh vi cho php ngi mua v
ngi bn quc t giao dch nhng khi lng doanh thng khng l m hu
nh khng cn ti bt k vn bn ti liu no, v iu ny li cn din ra tc
cao vi chi ph giao dch thp v s trng hp s sut ti thiu. c tnh, doanh
thu hng ngy trn th trng tin t ton cu nm 1992 t ti con s ng kinh
ngc 880 triu USD, vi mc tng trng hng nm t 25-30% (tp ch The
Economist, 7/10/1995, trang 6). Ngoi nhng li ch khc, cc th trng ny cn
372
cho php gii doanh nhn quc t bo him cho ri ro t gi, chng hn bng cch
tham gia vo th trng tin t k hni (currency futures market). Chng em li
nhng thng tin qu gi (Streit, 1984). Cc th trng tin t c xoay vng khng
ngh quanh hnh tinh ca chng ta, vi mc li nhun nh v hng chc ngn
thnh vin c lp, nhng ngi cha bao gi gp g ring t song li vn giao
dch vi nhau ch thng qua in thoi v email.
Cc th trng tin t quc t vn hnh trn tru m khng cn n mt c quan
quyn lc trung ng n c th trng pht nhng k vi phm. Gii thng gia
trn th trng tin t th gii pht trin mt h tng th ch t pht rt hu
hiu. N c iu chnh cho thch ng vi nhng cng ngh ang thay i
nhanh v s m rng th trng mau chng, c bit l k t khi cc ng tin
quan trng c th ni vo cui thp nin 1960 v u thp nin 1970. Cc th
ch ca th trng hi oi th gii sc ng vng trc nhng c sc v du
m, chin tranh, cc v tht n (default) ca chnh ph, hay s tn li ca ch
ngha x hi ton tr thy u din ra m khng h gy ra mt s hong lon hay
v ln no trn mng li th trng. Thnh thong, cc chnh ph vn ra tay
can thip vi mc ch l nhm n nh s dao ng ca t gi hi oi. Song
nhng ng thi nh th li thng cho thy l chng gy bt n hn l gip xy
dng lng tin, v cc th trng vn vt qua nhng cn chn ng chnh tr.
Lm th no m ci php mu mang tn th trng tin t ton cu li c th din
ra hng ngy nh vy c? Ch ti th ch ch cht y l hnh pht ty chay
(ostracism, hay loi tr exclusion). Nu mt doanh nhn tin t vi phm nhng
quy tc bt thnh vn ca gii ngh nghip, chng hn bng cch t chi hon tt
hp ng hoc gnh chu mt phn tn tht do s hiu lm gy ra, anh ta s sm
nhn ra rng khng ai cn chp nhn ngh ca mnh na. Uy tn l iu kin
thit yu, v li hnh x c hi ch ngha lp i lp li s hu hoi uy tn ng
thi ko theo s ty chay thc s. Cc mng li thng tin phi chnh thc trn
ton th gii li hu hiu n mc kh tin v hnh pht a ra c th l chng
vnh. y l iu kin thit yu cho php cc doanh nhn tin t tin hnh giao
dch hot ng kinh doanh ri ro ca mnh vi mc chi ph giao dch thp, tin
tng vo s hon thnh ng hn t cc i tc kinh doanh nhng t nc xa
xi, v cho php h lm vy m khng cn ti nhng vn bn php l tn km.
Chnh ph v vn lnh th bn ngoi

Trong mt s trng hp, nn thng mi v ti chnh quc t li c hng li
t s tham gia c tc dng gim thiu ri ro v chi ph ca cc chnh ph. Khi cc
cng quc xc lp c v th, chng thng s dng u th thng tr ca mnh
p t mt s th ch nht nh cho hot ng giao dch bn ngoi bin gii.
iu ny gii thch ti sao cc ch li thng c coi l c li cho thng
mi v s pht trin thnh vng. Pax Romanaii (nn Ho bnh La M) vn mnh
qua bin gii mnh mng ca ch La M (Roman Empire) v a mt s th
i
Th trng k hn: Hot ng mua bn nhng hng ho m vic giao hng c thc hin vo mt thi
im xc nh trong tng lai. (ND)
ii
Giai on n nh ko di di ch La M. (ND)
373
ch La M n nhng ni m cc thng nhn ca n giao dch vi ngi

ngoi quc. Pax Mongolicai (nn Ho bnh Mng C), sau cc cuc chinh phc
ca Thnh Ct T Hn (1155? 1227ii), sc mnh hu thun cho nhng th
ch khin hot ng giao thng trn Con ng T la (Silk Road) gia Trung
Quc v Chu u tr nn kh thi sut hai th k. ch Aztecs (Aztecsiii) phng
quyn lc ca n ra xa khi bin gii Mexico ngy nay hu thun cho nhng
th ch thng mi phi chnh thc. Ri Pax Britannicaiv (nn Ho bnh Anh) v
Pax Americanav (nn Ho bnh M) to ra h tng th ch cho hot ng thng
mi v u t vt xa ra ngoi phm vi nh hng qun s trc tip ca chng.
Mc d tc dng to ra ca ci vt cht ca cc th ch chung ng tin cy thng
l to ln, song vic nhng ch nh th m ca cc th trng quc gia khp kn
vn thng khng c cho n rng ri do quyn lc quc thch thc cc
th ch v c cu quyn lc lu i quc gia s ti.
Cui cng, cn phi ni iu g v nhng dn xp th ch to thun li cho s
lu chuyn quc t ca cc yu t sn xut. Chi ph c nh ca vic dch chuyn
thng l cao v phi u t trc khi ngi ta pht hin ra l vic dch chuyn
y c b cng hay khng (ni cch khc, vic sinh sng hay lm vic mt quc
gia khc l mt th hng ho tri nghim nh nh ngha trong mc 7.4). Vn
thng tin trong mi quan h kinh doanh xuyn bin gii l ng lu nu n cn
c th ko di nhiu nm na. khc phc nhng chi ph c th nh th, cc
chnh ph s ti t lu trao cho ngi nhp c v nh u t nc ngoi nhng
u i gip tit kim chi ph. Ngay t th k 12, thng nhn v th kho tay
ngi c c dnh cho nhng u i c bit, k c quyn c to n ca
mnh xt x, nu h nh c Na Uy. Sau , nhng u i tng t cng c
cc nh cai tr ng u ban tng thu ht b quyt v con ngi t c v H
Lan: quyn min tr khi s iu chnh ca php lut s ti (extra-territoriality),
cam kt bo v nhng tp qun v thng l ca h, quy ch min thu, s trao
tng t ai. Nhng cng c tng t cng c p dng Trung Quc thi
Trung C nhm khuyn khch ngi phng Bc di c v phng Nam (Rozman,
1991, trang 68-83), v cng l chiu bi ca cc quc vng Hi gio thuc
ch Ottoman nhm thu ht b quyt v ngun vn ca ngi Do Thi v Phng
Ty n Istanbul.
Ch cch nhng g trn y mt bc chn ngn thi l nhng n lc nhm thu
ht ngun vn v doanh nghip nc ngoi n cc nc cng nghip mi ni
hin nay, bt chp tr ngi l chi ph di chuyn cao v tnh trng thiu nht qun
i
Thut ng do cc hc gi Phng Ty t ra m t tc dng bnh n t cuc chinh phc do quc
Mng C tin hnh i vi i sng x hi, vn ho v kinh t ca s c dn trn vng lnh th -u
mnh mng m h chinh phc trong th k 13 v th k 14. (ND)
ii
ch ca ng ta sm sp sau .
iii
Aztecs l mt nn vn minh, mt ch thuc khu vc Mexico ngy nay. ch ny bt u t nm
1428 v ko di n nm 1521 khi b Ty Ban Nha nh bi. (ND)
iv
Giai on tng i n nh Chu u v ch Anh (British Empire) kim sot phn ln cc tuyn
thng mi trn bin ng thi nm quyn lc tuyt i trn i dng. N cp n giai on ca ch
ngha quc Anh (British imperialism) sau trn Waterloo nm 1815, dn n s bnh trng ca nc
Anh nc ngoi. (ND)
v
Giai on ho bnh tng i th gii Phng Ty sau khi cuc chin tranh th gii ln th hai kt thc
nm 1945, trng vi v th chi phi v qun s v kinh t ca M. (ND)
374
v mt th ch gia cc nc. V d, chnh sch cp t min ph, quy ch cung

cp t ai v h tng cng nghip, chnh sch min gim thu, quy ch th im
(pioneer status), cc khu thng mi t do v khu kinh t t do (gip tit gim chi
ph thng tin v chi ph tun th nhng quc gia cn bt cp v th ch), v vic
tham gia chnh thc vo cc lin doanh, tt c u c s dng nh nhng bin
php gim thiu hoc b p cho nhng chi ph giao dch nh th. Trong nhiu
trng hp, nhng bin php nh th c p dng rng ri ng k t
nm 1960. Ban u, chi ph thng tin lin quan n hot ng sn xut Vin
ng th cao. Chi ph ny gim xung khi m nhng ngi i tin phong khu
vc cng nghip mi ni cho thy cch thc vn hnh ca h thng th ch ng
, vn trc khng c bit n, v khi m cc th ch bn trong v bn
ngoi c nng cao p ng nhu cu v ngun vn v doanh nghip lu
ng. Mt khi cc nc cng nghip mi ni to dng c ci ting l c cc
iu kin th ch hp dn, cc chnh ph v cng nhn Chu c th i hi
nhng mc thu v lng cao hn. Tng t, nhiu chnh ph nam bn cu,
nh Australia v Argentina chng hn, t lu h tr ngi nhp c bng cch
tr cp chi ph di chuyn v chi ph nh c cho h. Mt khi nhng ngi di c
quc t c th nhn ra thnh cng r rng ca ngi nhp c quc gia mi, mc
tr cp c th gim xung. Vic nh c dn dn tr nn thun tin hn cho
ngi nhp c mi. Cc chi ph iu chnh (adjustment cost) t nng sut cao
trn qu hng mi gim xung, nh nhng iu chnh v mt th ch trong
nhng cng ng nhp c nh th, iu ny li gip thu hp khong cch th ch
m ngi nhp c phi vt qua.
Khng phi mt khong trng th ch

Nhiu bng chng lch s a dng cho thy, a ht din ra nhng giao dch t
nhn trn trng quc t m v c bn l thiu vai tr ca chnh ph li khng h
l mt khong trng th ch (institutional vacuum). i khi, nhng ngi mun
mua bn v u t vt ra ngoi bin gii h thng php l ca mnh li tm cch
pht trin mt lot dn xp v mng li th ch nhm to iu kin cho cc
v giao dch quc t bt ri ro hn v sinh li nhiu hn. iu ng lu y l
nhng gii php tin ho li thng xuyn tng ng vi nhng th ch bn
trong m ngi ta c th nhn thy trong i sng kinh t quc dn ti nhng khu
vc m chnh ph ngi can thip.
11.3 Cc ch chnh sch: Trt t kinh t quc t

Chnh sch thng mi: S phn bit i x v iu khon ti hu quc
Cc chnh ph v nhng ngi i din chnh tr khc thng can thip vo cc
mi quan h kinh t quc t vi nhng l do nh khi ngi ta thc y s can
thip trong nc: ban u, h ha hn l s can thip s gip nng cao tnh minh
bch, m ra c hi tip cn nn thng mi v ti chnh quc t, hn ch hin
tng free-ridingi v lm cho cc th ch tr nn ng tin cy hn. Song sm
i
375
mun g th s can thip ca chnh ph vo thng mi v thanh ton quc t

cng u i n ch ng ca cc th trng nhm tho mn cc nhm chu bo
tr (c t chc) trong nc v nhm trnh cho chnh ph khi phi cnh tranh vi
cc h thng php l bn ngoi (nh chng ta nhn thy trong mc 11.1). S
can thip lm gim bt tnh m ca mt nn kinh t quc dn thng xuyn l h
qu ca chnh sch ti phn phi trong nc.
Trong sut chiu di lch s, cc thng gia v nh u t quc t cng dn xp
tm kim s bo h chnh tr, vi l l l h ang phi i mt vi ri ro cao
hoc phi u t mt s vn tng i ln vo cc d n quc t. Ch ngha trng
thng (mercantilism) Chu u thi k hu Trung c c mi lin h mt thit
vi thc t l cc nh cai tr c th to ra ngun thu bng cch cp php v bo v
cc nhm thng nhn chn lc. Chng hn, N hong Elizabeth I trao cho
Cng ty ng n (East India Company) giy php c quyn bun bn vi n
v nhn c mt phn hu hnh t li nhun c quyn ca n. Cng ty
Dutch United East India (VOIC) m ca phn ln nhng g l Indonesia ngy
nay thng qua mt dn xp tng t, v Cng ty Hudson Bay cng lm nhng
iu tng t Canada. Vic ban pht v bo v cc cng ty thng mi c
quyn cng chng phi l mt pht minh ca ring ngi Chu u; chnh quyn
Nht Bn tng cp php cho mt s t thng nhn ca h bun bn vi ngi B
o Nha v ngi H Lan, v hong Trung Hoa cp php cho mt s lng
hn ch hong (hng) Qung ng lm n vi ngi Phng Ty. Trong nhng
trng hp nh th, ch ngha bit lp (isolationism) c l l ng c quan trng
hng u, song phn trch li nhun thng mi chy vo hu bao chnh ph
khng phi l khng c hoan nghnh.
Nh chng ta nhn thy trong mc 11.1, ngi ta c th tm thy nhng trng
hp ph bin v hot ng tm kim v to thu nhp phi cnh tranh (rent-seeking
& rent creation) trong lnh vc thng mi v u t nc ngoi. Cc nh cung
cp trong nc, nhng ngi c li ch tp trung v d dn xp, tm kim s can
thip vo cnh tranh quc t; gii cai tr th gia n, nhn ly l ph, cc khon
thanh ton ngm, nh hng v trnh khi s cnh tranh ca cc h thng php l
khc. Hin tng ny ny dn n s chuyn giao quyn ti sn do nguyn nhn
chnh tr m cc nn kinh t m th khng th din ra, v gia tng nh hng
trong nc cho cc chnh tr gia lc li. Ti cc nn kinh t khp kn, vn ho ti
phn phi v can thip c th pht trin, v nhng thng l phi cnh tranh bm r
chc chn. Mt khi tnh hnh din ra nh th, hin tng di tn ngun vn v
con ngi c coi l ni h thn i vi gii cai tr v cc nhm chu s bo tr
ca h. Lc , ngi ta d dng b qua ci thc t c bn l t do thng mi v
kh nng lu ng cao ca cc yu t sn xut chnh l nhng iu kin quan
trng cho php phn cng lao ng din ra tt hn v cho php ph bin, khm
ph v s dng tri thc sn xut (productive knowledge) trn ton cu.
T chc Thng mi Th gii

Nhng ngi i din chnh ph thng xuyn thy mnh b mc kt trong mi
xung t gia mt bn l li ch ca hot ng trao i quc t t do v mt bn
376
l li ch quc gia c th ca chnh sch bo h. Xut pht t mu thun ny,

ngi ta c l do thc y mt trt t kinh t quc t t do thng qua nhng
tho thun a phng ngn cm ch ngha bo h v cnh tranh chnh tr khi
phn bit i x vi ngi nc ngoi. Ni cch khc, ngi ta c l do ng
h mt hip nh quc t nhm chm dt s phn bit i x vi ngi ngoi
quc. Nhng tho c lin chnh ph nh vy c th thc y c hi tng trng
v vt qua thi do d ca cc chnh ph trong vic n phng t do ho
thng mi. Mt hip nh a phng nh th c p dng gia cc quc gia
Phng Ty vo cui thp nin 1940 khi chng k kt Hip nh chung v Thu
quan v Mu dch (General Agreement on Tariffs and Trade GATT), tin thn
ca T chc Thng mi Th gii (World Trade Organisation WTO) rng ln
hn ngy nay. Th ch then cht ca GATT v WTO l iu khon ti hu quc
(most favoured nation MFN). N quy nh mt s nhng b thng mi
theo ngha l vic d b nhng ro cn thng mi nhn to dnh cho mt nc
phi c trao cc nc cn li trong cu lc b. Ni cch khc, n bo v
nguyn tc bt phn bit i x trong thng mi quc t. T nhng nm 1960,
ngy cng c nhiu chnh ph chp thun i x vi nh u t nc ngoi bnh
ng nh nh u t trong nc. Mt s quy c gip gim thiu ri ro cho nh
u t nc ngoi cng c ban hnh, chng hn di s bo tr ca t chc
OECD.
Trong nhng trng hp nh th, cc chnh ph nh cc uy tn quc t ca
mnh v ng vai tr nh trung gian (Streit & Voigt, 1993). Nhng cam kt v
hot ng trao i quc t t do thng tr nn ng tin cy hn khi cc chnh
ph tham gia vo cuc chi cho v nhn (give & take) trn trng quc t. Nhng
tho c quc t gia cc chnh ph nh vy li khng th p t c bn ngoi
h thng php l ca mt chnh ph, v ngi ta khng th tip cn c ch th
p t (enforcer) cp cao hn. Tt lm, y cng ch c cc ch ti l s thuyt
phc o l ca cng ng quc t v hnh thc tr a tp th (cm vn thng
mi trade ban). Song gii hn ca nhng hnh pht bn ngoi lnh th dnh cho
hnh vi vi phm quy tc tr nn r rng khi n din ra thng xuyn. Trong
trng hp GATT, t nht l cc thnh vin quan trng ca n c th khng tun
th cc quy tc trao i quc t tho thun m khng b trng pht. Cc quy
tc t do thng mi ch c tc dng nu cc thnh vin quan trng mun c t do
thng mi v nu cng chng trong nc ng h t do thng mi. Song cc
lin minh chnh tr trong nc nhiu nh hng gia cc t chc lobby ngnh
(industry lobbies), cc chnh ng v gii cng chc li thng xuyn c kh
nng lt ngc nhng cam kt t do thng mi.
Trong nhng hon cnh nh th, trt t thng mi quc t chnh thc cng nh
cc cam kt hip nh v s bt phn bit i x vi nh u t nc ngoi u
ch l nhng th ch yu t rng buc cc chnh ph theo ui chnh sch can
thip, t nht l giai on hin nay.5 Cc v vi phm c th chm ngi cho cc
lin minh a quc gia trng pht hnh vi bo h ca mt nc. Song y li
khng c phng tin chnh thc no p buc cc chnh ph ngoi tr ch ti
ty chay, vn him khi c s dng v hu nh cha tng s dng chng li
cc thnh vin quan trng.
377
Hi nhp kinh t:
Cc khu vc thng mi t do, lin minh thu quan v lin minh kinh t
S pht trin v thng mi, giao thng vn ti, thng tin lin lc v ti chnh
ngy cng vt ra ngoi bin gii quc gia. Hot ng giao dch xuyn bin gii
gia tng v kt ni cc th trng quc gia hay khu vc li gn nhau hn. Qu
trnh ny c gi l s hi nhp kinh t t di, v c thc y nh hnh
ng t pht ca cc ch th t nhn t ch (Kasper, 1970; Streit & Mussler,
1994). Mt phn ca hnh thc hi nhp ny l s xut hin ca cc th ch bn
trong nhm tit kim chi ph giao dch, nh m t trn. Hi nhp cng c th
c thc y t trn xung thng qua vic p dng nhng quy tc v chnh sch
chung trn c s tho c lin chnh ph v nhng ch th chi tit t trn xung.
Mt dn chng v cch thc c th to iu kin thun li cho hi nhp t pht
t di ln l GATT v t chc k tha n, WTO, m chng ta va cp trn.
Mt s dn chng khc l cc khu vc thng mi t do, lin minh thu quan v
lin minh kinh t. Khi mt s h thng php l tham gia vo mt khu vc thng
mi t do, chng ng d b ton b ro cn thng mi nhn to dc bin gii
chung (d b thu quan v hn ngch). iu ny cho php hi nhp kinh t din
ra mnh m hn t di ln, tc l, s hi nhp th trng t nguyn ca nhng
ch th t nhn t ch. Cc quc gia thuc khu vc thng mi t do bo lu
quyn kim sot bin gii ca mnh i vi nc th ba, nh ch thu quan
chng hn. Nu thu sut chnh lch ln, cc thng gia s xut khu t quc gia
thuc khu vc thng mi t do vi ro cn thng mi thp nht v s nhp
khu t cc nc th ba qua nhng ng bin vi biu thu quan thp. Hin
tng ny c th lm chch hng thng mi quc t (v ngun thu thu quan)
v c th chnh n bng nhng quy nh th cp, chng hn bng cch ban hnh
quy nh v xut x, theo giao dch thng mi quc t phi bt ngun t ni
m phn ln cu kin ca sn phm hay dch v c sn xut. Chi ph gim
st v p t nhng dn xp nh th l kh ng k.
Mt phng thc khc phc nhng vn th ch nh th l to ra lin minh
thu quan, mt lin minh gia nhiu h thng php l vi mt tp hp quy nh
thng mi chung, m c th l mt biu thu sut xut nhp khu chung, hot
ng thng mi th din ra t do trong phm vi lin minh thu quan. Khi cc lin
minh thu quan gn kt ni khi thng qua cc mi lin h thng mi mnh m,
cnh tranh gia cc h thng php l c xu hng gia tng v cc doanh nhn a
ra la chn a im da trn cc yu t lin quan n kh nng cnh tranh, bao
gm cc th ch ca chnh quyn v ca nn vn ho, mc chnh lch lng, gi
t, v mc cn k vi cc th trng (xem mc 11.1 trn). V th, cc i
din chnh ph, cng nh cc doanh nhn t nhn vng mnh, nhng ngi thy
mnh phi i mt vi p lc cnh tranh nh vy, thng ln ting ng h lin
minh kinh t, tc l mt lin minh thu quan m ton b yu t sn xut,
chng hn nh lao ng, c th t do di chuyn. V d v mt lin minh nh th
l Lin minh Chu u (European Union), ra i nm 1957 vi 6 quc gia thnh
vin. Trong nhng nm u tin, qu trnh hi nhp t trn xung v t di ln
378
nhn chung l b tr ln nhau. Hip c Roma (Treaty of Romei) quy nh s lu

thng t do ca thng mi v cc yu t sn xut trong phm vi cng ng, ng
thi ngn cm cc quc gia lm mo m cnh tranh, bt k l t pha t nhn hay
nh nc. S hi nhp t trn xung, nh trong cc quy tc ca hip c, m
ng cho qu trnh hi nhp cc th trng bn di. Tuy vy, mt s quy tc
ca bn hip c nm 1957 ny li hm mt kiu hi nhp t trn xung hon
ton khc. Chng hn, ngi ta a vo mt s quy tc thit lp Chnh sch
Nng nghip chung (Common Agricultural Policy), nhng quy tc nh th th
hin su sc tnh c th v ng li can thip. Qua thi gian, Cng ng m
rng phm vi cho s can thip nh vy, v th hi nhp t trn xung li da vo
nhng bin php can thip c th thay v cc chnh sch dn ng cho cnh
tranh (Streit & Mussler, 1994).
Khi c mi quan h kinh t mt thit gia cc quc gia, s hp tc quc t cng
c th m rng sang nhng lnh vc ngoi thng mi v ti chnh. Cc chnh ph
c th n nh mt s quy tc lin quan n cnh tranh kinh t v p t chng
trn lnh th ca mnh, hoc h c th theo ui cc chnh sch phc li x hi v
ti phn phi thu nhp m cc hip c quc t quy nh. Trong mt s trng
hp, s hp tc nh th c bin h bi nhng hiu ng ngoi lai ch thc,
chng hn nh khi tc ng mi trng ca mt s hot ng vt ra ngoi quc
gia ni chng din ra. nhiu trng hp khc, hi nhp li da vo cc ch th
t trn xung, nh ang din ra ngy cng mnh m ti Lin minh Chu u. Hnh
thc hi nhp t trn xung nh th i khi c th l biu hin ca mong mun
hn ch cnh tranh gia cc h thng php l bng cch hnh thnh nn mt lin
minh gia cc chnh ph. Khi cch tip cn ny thnh cng v cc chnh ph
khng cn c php cnh tranh ln nhau a ra cc gii php hnh chnh
cnh tranh, cc nh nc dn tc (nation stateii) ngy cng b b buc v quyn t
ch. Khi iu ny khng thnh cng v cc chnh ph c khuyn khch cnh
tranh vi nhau, m hnh nh nc dn tc c in (classical nation state) mt
pht minh ca th k 19 cng b suy yu v bin gii ca n tr nn m nht.
Tn hiu phn hi t nn kinh t ang ngy cng m ca (vn to iu kin cho
quyn t ch c nhn trong lnh vc thng mi v cho php la chn a im
hot ng kinh t da trn s pht trin ca cc th ch bn ngoi) c th l mnh
m, nh chng ta vn thng xuyn nhn thy khi im qua s xut hin ca cc
th ch t bn ch ngha cc nh nc m quy m nh ti Chu u. Trong
chng tip theo, m chng ta s bn v s tin ho ca cc th ch qua thi
gian, yu t quc t s ng mt vai tr then cht.
Khi nim then cht

iu khon ti hu quc (most favoured nation MFN) l hin thn ca nguyn
tc bt phn bit i x trong cc quy c thng mi. N quy nh mt quyn t
i
Hip c k kt gia Php, Ty c, Italia, B, H Lan v Luxembourg vo ngy 25/3/1957, thnh lp
Cng ng Kinh t Chu u (EEC), v c hiu lc t ngy 1/1/1958. (ND)
ii
Mt thc th chnh tr bao gm mt nh nc t ch m a s ngi dn cng chia s mt nn vn
ho, lch s v ngn ng chung. (ND)
379
do do mt chnh ph c th trao cho cng dn ca mt quc gia bn ngoi phi

c t ng trao cho cng dn ca tt c cc nc cng tham gia vo mt tho
c quc t nh vy; ni cch khc, cc chnh ph t b quyn phn bit i x
gia nhng ngi ngoi quc n t nhng quc gia cng tham gia vo cu lc b
. S bo v iu khon MFN tt nht l trong Hip nh chung v Thu quan v
Mu dch (GATT).
Hi nhp kinh t (economic integration) ch s tng tc cao ga cc thnh
vin th trng cc th trng a phng hoc quc gia khc nhau. Chng ta
cp ti hnh thc hi nhp kinh t t di ln (economic integration from
below) khi hot ng trao i lin khu vc hoc quc t c y mnh nh
thng mi tng trng; iu ny thng song hnh vi s pht trin ca cc th
ch bn trong nhm to thun li cho s trao i nh th. Tri li, hi nhp kinh
t t trn xung (economic integration from above) ch vic thit lp hoc thay
i cc th ch bn ngoi thng qua cc quy trnh chnh tr. Mt dn chng m
qu trnh ny ang chi phi l Lin minh Chu u, t chc t cui thp nin
1950 pht trin cc th ch bn ngoi nhm d b nhng ro cn i vi
thng mi v s di chuyn ca cc yu t sn xut trong phm vi Lin minh, v
nhm to ra cc b quy tc cho ton khu vc, song n cng ngy cng pht trin
nhiu bin php can thip vn trc tip quy nh cch thc ng x nht nh cho
cng dn ca tt c cc nc thnh vin.
Mt khu vc thng mi t do (free trade area) bao trm nhiu h thng php l
m gia chng khng c ro cn no cho hot ng thng mi xuyn bin gii;
cc h thng php l khc nhau c th c nhng ro cn thng mi khc nhau
i vi nc th ba. Lin minh thu quan (customs union) l mt khu vc
thng mi t do cng chia s mt tp hp ro cn thng mi, chng hn mt
biu thu quan. Lin minh kinh t (economic union) bao hm mt lin minh thu
quan song ng thi li cho php cc yu t sn xut di chuyn t do trn khp
khu vc, n cng hi ho ho (harmonise) cc chnh sch kinh t ca cc h thng
php l thnh vin.
Cc h thng tin t quc t:

Ch bn v vng, chun mc chnh tr, t gi hi oi linh hot
Mt im c th ca cc giao dch quc t, khc vi giao dch lin vng, l hai
i tc hp ng thng tnh ton doanh thu ca mnh theo nhng ng tin khc
nhau. Thc t ny gy ra chi ph chuyn i (m ngy nay tng i thp) v ri
ro t gi. Ngy nay, cc ti sn tin t da trn cc ng tin quc gia v c h
tr bi chnh sch tin t ca cc ngn hng trung ng v b ti chnh. H qu l
cc c quan chnh ph quan tm n hot ng giao dch tin t quc t. y c
mt s b quy tc m qua cc c quan qun l nh nc iu hnh chnh sch
tin t ca mnh, nhng chnh sch nh th hnh thnh nn trt t tin t quc t.
Chng hn, cc quy tc c th gip thit lp ch bn v vng hay h thng t
gi hi oi linh hot ang thnh hnh hin nay. Nhng quy tc nh th c nh
hng khc nhau n cng tc iu hnh chnh sch tin t quc gia.
380
Ch bn v vng (gold standard) t ra nhng quy tc sau y cho h thng:

mi ng tin tham gia vo h thng trc Th Chin I c nh ngha theo mt
khi lng vng nht nh (t gi trao i c nh gia cc t bc ngn hng quc
gia v vng). nh ngha ny c xem l khng th thay i, mc d nhiu
trng hp vi phm vn xy ra. Cc ngn hng trung ng m nhn vic chuyn
i nhng t tin giy ngn hng quc gia thnh vng t gi c nh (kh nng
chuyn i convertibility t do). Cc ngn hng quc gia, vn nh mt s tin
tng ca cng chng (v c yu cu chuyn i nhng t tin giy ca chng
sang vng), buc phi rt bt khi lng tin khi mi ngi rt vng v chuyn ra
nc ngoi. Khi lng tin thu hp li, gi c ca cc sn phm v yu t sn xut
c cho l s gim. iu ny s lm tng kh nng cnh tranh cho cc nh sn
xut phc v th trng quc t, khin xut khu gia tng v cnh tranh gia cc
nh sn xut ni a v hng nhp khu din ra mnh m hn. Lng vng
chuyn i t ngn hng trung ng s c chuyn sang mt ngn hng trung
ng uy tn ca nc khc, khi mo cho vic m rng cung tin ca nc v
hin tng tng gi. Thc t ny, ngi ta gi nh, s tc ng n s cn bng
bn ngoi v gp phn iu chnh nhng bt cn i quc t cng nh s chnh
lch mt bng gi. Ngi ta cng gi nh rng gi c s phn ng linh hot trc
nhng bin ng v lng tin quc gia, nh vy suy thoi v tht nghip nhiu
lm cng ch l tm thi. Nu gi c khng thay i, hin tng suy thoi su hn
v tht nghip cao hn s xy ra (Lutz, [1935] 1963).
Theo h thng quy tc ny, cc ngn hng trung ng v chnh ph c t ch
quyn kim sot i vi lng tin, cha ni g n mt bng gi c trong nc
(v c th c mc hu nghip employment level). V th, cc quy tc ca cuc
chi tc ot nh hng v m c bn ca chnh ph n nn kinh t. Li th
ca s dn xp ny l t gi hi oi gia hai ng tin u gn vi vng, do vy
c nh v d tin on. Phng thc chuyn i tin t d dng v r mt cn
nhc quan trng thi i trc nhng my tnh c nhn v in thoi quc t.
Mt li th khc l c ch vng (gold mechanism) thc s tri tay nhng
chnh ph mun theo ui cc chnh sch gy lm pht.
Mt bin thi ca ch bn v vng l ch ban tin t (currency board
regime). y, k lut ti chnh trong nc (s gii hn cung tin v kim sot
thng l cho vay ca ngn hng) c p t thng qua mt dn xp th ch m
theo ngn hng trung ng cam kt mt cch ng tin cy l s chuyn i
ng ni t sang ng ngoi t mt mc t gi hi oi c nh, v s ch cung
cp ng ni t i ly mt lng ngoi t nht nh. iu ny c ngha l
ngn hng trung ng khng th trao tn dng, chng hn, cho chnh ph s ti,
v tnh hnh tin t phi ph hp vi tnh hnh ca ng tin tham chiu.
Phng thc qun l theo linh hot ca nhu cu (flexibility of demand
management) b t b theo nhng quy tc m bo cho mc ng tin cy ca
phng tin thanh ton (IMF, 1997, trang 78-94). Cc nn kinh t quy m nh
la chn hnh thc dn xp th ch nh th, v d nh Brunei t nm 1967, Hng
Kng sau nm 1983 (mc d c qun qun l tin t y vn tm cch a ra
mt s chnh sch tin t c lp), v gn y hn l cc nn kinh t chuyn i
khng c truyn thng kim sot cung tin trong nc, nh Estonia chng hn.
381
Di nhn quan ca nhng ngi vn mong mun chnh ph tc ng n gi c

v vic lm, s thiu linh hot trong vic tc ng n cung tin t quc gia l bt
li chnh ca h thng t gi hi oi cng nhc. Tnh trng b buc ca chnh
sch cung tin trong nc thng qua ch bn v vng v vo giai on m
mn ca cuc chin tranh th gii ln th nht. Sau nhng n lc bt thnh hng
khi phc ch bn v vng vo thp nin 1920, cuc suy thoi ton cu sau
nm 1929 chng kin s on tuyt vi n. Ch k tip chnh l h thng
Bretton Woods (Bretton Woods systemi) ra i nm 1944 nhm n nh mc
bnh gi (parity) gia cc ng tin quc gia. N cng cho php thay i mc
bnh gi trong mt s trng hp nht nh. Cc th ch chi phi h thng t ra
hiu qu sut thp nin 1950 v u thp nin 1960, trong chng mc m a s
dng vn quc t u b kim sot cht ch. Khi cc ng tin bt u c th
chuyn i hon ton v chnh sch tin t ca cc nc i theo nhng hng
khc nhau vo cui thp nin 1960 v u thp nin 1970, h thng quy tc
Bretton Woods phi b on tuyt do cc chnh ph khng sn lng t b ch
quyn tin t ca mnh. Th ch h thng Bretton Woods l nhng th ch mi:
s hnh thnh t do ca gi c mt ng tin (qua mt ng tin khc) theo bin
ng cung cu trn th trng ca ng tin . Ch t gi hi oi th ni
(floating exchange-rate system) trao cho cc c quan qun l tin t quc gia ch
quyn (sovereignty) gy ra lm pht v gim pht, song chng li phi i mt
vi hin tng tng gim gi rt d nhn thy ca ng bn t cng nh nhng h
lu v thng mi v vic lm t s dao ng tin t. Nhng th ch mi nh th
loi tr mu thun gia mt t gi hi oi c nh v s c lp trong cng tc
iu hnh chnh sch tin t. Cc th ch mi em li cho cc chnh ph v ngn
hng trung ng s kim sot, song ng thi l trch nhim, i vi mt bng
gi c. Cc c quan qun l tin t vi mong mun theo ui mc tiu n nh
tin t khng cn phi i mt vi cc dng vn chy vo gy lm pht v sc
ko ca gi c bn ngoi (lm pht nhp khu), cn c quan qun l tin t no
theo ui nhng chnh sch thiu cht ch th s sm nhn ra tn hiu phn hi t
hin tng lm pht trong nc v mt ng tin ang mt gi. K t khi chuyn
hng sang ch t gi hi oi linh hot, ngi ta thng xuyn nhn thy l
c quan qun l tin t no mun quay li, bt k v l do g, vi t gi hi oi
c nh hoc tin nh th u dn n tnh trng bt tng thch v th ch v
sm mun g cng buc phi t b n lc chnh thc hng c nh t gi tin t.
N lc gn y nht cn i xa hn th: l, k hoch a vo s dng mt ng
tin chung Lin minh Chu u, song vi vic bo lu chnh sch ti kho
(fiscal policy) quc gia v cc chnh sch kinh t v m (macroeconmic policy)
khc.
Theo ch t gi linh hot, s dao ng ca t gi hi oi pht i nhng tn
hiu mnh m v d nhn thy; chng thng, tuy khng phi lun lun, phn hi
tr li vo cch thc iu hnh chnh sch tin t trong nc. Nu cc c quan
qun l tin t phn ng trc hin tng ng tin mt gi bng cch tht cht
(v trc hin tng ng tin ln gi bng cch ni lng) chnh sch tin t trong
i
H thng tin t quc t ra i ti Hi ngh Tin t v Ti chnh ca Lin Hp Quc (Hi ngh Bretton
Woods - Bretton Woods Conference), gm 730 i biu n t 44 quc gia, din ra Bretton Woods, bang
New Hampshire, vo u thng 7/1944. (ND)
382
nc th h thng trn thc t (de facto) vn hnh theo nhng cch thc tng t
nh ch bn v vng, v t gi hi oi vn tip tc kh d tin on.
Cc ng tin cnh tranh

Tnh cht linh hot ca cc t gi hi oi cho thy r hn thc t l cc ng tin
quc gia cnh tranh ln nhau. Cc c quan qun l nh nc khng th hnh ng
vi ch quyn tin t khng b rng buc, do nhng ti sn tin t ang mt gi c
xu hng b t b.6 Trong trng hp xu nht, nhng ng tin c qun l
km s bin mt. Nh vy, cc c quan qun l tin t quc t phi chu s nh
gi ca cc nh u t v thng gia trn th trng tin t. Chng phi hnh x
lm sao to ra v duy tr nhu cu i vi ti sn ca mnh. y l mt hnh
thc rng buc mnh m, d khng phi lun c hoan nghnh, i vi li iu
hnh chnh sch tin t c hi ch ngha.
Mt s ngi vn cho rng iu ng mong mun y l cho php t nhn to
ra cc ti sn tin t cnh tranh, v cnh tranh gia cc nh cung cp ti sn tin t
ho (monetised assets) s gip to ra v chn la nhng tng mi v cch thc
ti u cung cp tin cho cng ng (Hayek, 1976b). Cnh tranh s gip kim
sot cc nh sn xut tin t. Nhng quy tc nn tng c th m bo rng cc
ng tin n nh (xc nh theo mt r hng ho) s ginh c s tha nhn
rng ri ca cng ng. Cc ng tin lm pht s khng cn c gi trong danh
mc u t, v vy cui cng chng s bin mt. iu ny s dn n s cnh
tranh gia cc nh sn xut tin t cung cp nhng ti sn c cht lng. Vn
i vi mt h thng nh th nm ch n s gy ra chi phi thng tin v cc
chi ph giao dch khc tng i cao cho cng chng. Nhng ngi nm gi cc
loi tin khc nhau s phi cp nht thng tin xem ti sn ca mnh liu c an
ton hay khng. Cn nhng ngi s dng tin c th s khng chp nhn mt s
loi tin mt nht nh nu h t ra nghi ng (hoc ch t h cng s yu cu mt
mc chit khu).
Nhng nhn nh trn y a chng ta tr li vi mt lun im trong mc 6.3,
l s hu ch ca tin t ph thuc vo cc th ch ng tin cy. Nhng quy tc
lin quan c th c thit k v p t t trn xung, nh cc c quan tin t
quc gia vn lm hin nay, hoc tin t c th c cung cp trn c s cnh
tranh v nhng quy tc thit yu s tin ho trong qu trnh cnh tranh gia cc
loi ti sn tin t a dng. S la chn y tu thuc vo kt qu quan st thc
nghim l trong trng hp no th chi ph thng tin v cc chi ph khc ca cng
ng l thp nht. Trn thc t, tin do chnh ph to ra v trt t t pht ca cc
loi tin t t nhn khng nht thit phi loi tr ln nhau. Di con mt ca
ngi dn th ngy nay mt loi tin t c th do chnh ph thit k khng cn
chim gi v th c tn na, nu xt n kh nng chuyn i t do sang cc
ng tin khc. Ngn hng trung ng quc gia no pht hnh ng tin lm pht
th c xu hng nh mt khch hng vo tay nhng ngn hng trung ng c
qun l tt hn. Chng hn, nhiu khon thanh ton cc quc gia lm pht nh
Nga hay Vit Nam li c thc hin bng ng dollar M, v ngi ta tit kim
bng cch tch tr nhng t dollar di gi. Nh vy, ngi dn c nhng chn
383
la xem ng tin no phc v mnh tt nht trong vai tr phng tin thanh ton
(means of payment), lu tr gi tr (store of value) v n v tnh ton (unit of
account). Do , vn quan trng nht i vi li ch ca ngi dn chnh l
quy tc t do chuyn i, n em li cho h quyn la chn, trao quyn lc cho
h v kim sot cc nh pht hnh tin, bt k h l nh nc hay t nhn.
Khi nim then cht

Ch bn v vng (gold standard) l mt b quy tc da trn vic nh ngha
mi ng tin quc gia theo mt khi lng vng c nh. Th ch ny xc lp t
gi hi oi gia cc ng tin quc gia khc nhau v rng buc cc ngn hng
trung ng v chnh ph ng vo quy tc l chng phi bo v s bnh gi vng
(gold parity) ngay c khi iu khin chng tht bi trong vic theo ui mc
tiu bnh n mt bng gi c v mc tiu m bo vic lm.
T gi hi oi (exchange rate) l t l gi c ca gi tr mt ng tin so vi
ng tin khc. Khi bn c u rng t gi hi oi ca ng mark c
New York l 1,50USD, iu ny c ngha l 1USD c th i c 1,5DM.
H thng t gi hi oi linh hot (flexible exchange rate) l mt ch m
mc gi ca mt ngoi t c quyt nh qua s tng tc gia cung (t cc nh
xut khu v nhng ngi ngoi quc mun em vn t bn ngoi vo) v cu (t
cc nh nhp khu v nhng ngi mun xut khu vn) ca ng tin . Ch
t gi hi oi linh hot cho php chnh sch tin t quc gia v chnh sch
kinh t chung khc nhau gia cc h thng php l (ch quyn tin t monetary
sovereignty). Tuy nhin, s dao ng ca t gi hi oi li pht i tn hiu quan
trng ti cc nh hoch nh chnh sch v cng chng, ng thi tn hiu phn
hi mnh m v c tc dng ch dn ca n thng i vo qu trnh hoch nh
chnh sch. V vy, n rng buc ch quyn tin t ca cc c quan qun l nh
nc.
11.4 Bn v vic cng c trt t kinh t m

Cc nhm chnh tr c th phn ng li khi ni h thn v tnh m (affront of
openness) lm suy yu quyn lc ca h. c bit, h cn can thip vo hot ng
trao i quc t nhm hu thun cho vic ti phn b quyn ti sn mang bn cht
chnh tr. che du v bin minh cho cc bin php kim sot bin gii, h c
th lp lun rng cc nc ngho ang tham gia vo hin tng social dumping
(s ph gi v mt x hi) h thp mc lng trong nc hoc vn hnh vi
mc thu thp. Tng t, h cng c th tm cch ginh c s bo h vi l
l l cc nh cnh tranh nc ngoi khng b nh thu mi trng m h li phi
gnh chu, v th h i hi bo h thng mi di hnh thc a ra nhng tiu
chun bo v mi trng trong nc cao (hin tng x rc mi trng
environmental dumpingi). Nhng l l nh th hin tr nn r rng trong cuc
i
Vic vn chuyn cht thi (cht thi gia nh, cht thi cng nghip hay ht nhn v.v.) t nc ny sang
nc khc. (ND)
384
tranh lun ti cc nn cng nghip pht trin v hin tng phi cng nghip ho
(deindustrialisation), trong mt s ngi cho rng cc ngnh cng nghip ni
a ang di c sang nhng khu vc c mc lng thp v to ra hin tng tht
nghip c cu (structural unemployment). Ngi ta i hi phi hn ch cc dng
vn chy ra ngoi phc hi tnh trng hu nghip cao trong nc, bt chp
mc chi ph lao ng ni a. nh tng t nhm bo v quyn lc chnh tr
li l ra khi cc nh bo v mi trng ln ting yu cu bo h thng mi v
ngun vn, doanh nghip v vic lm sn sng tm n nhng khu vc t b iu
tit nng n v mi trng. Khi qut hn, cc nhm li ch c th nh mt nh
hng trong nn kinh t m th thng ku gi tinh thn quc gia ch ngha trong
dn chng hng hn ch ni h thn v tnh m. Ti Nht Bn v nhiu quc gia
ng , cc nhm lobby cng tm cch gy p lc chnh tr chng li nn
thng mi m v cc dng vn t do hng duy tr nh hng chnh tr. Tuy
nhin, t gia nhng nm 1990, chnh sch ng ca cc th trng trong nc
him khi cn kh thi. Cng ngh thay i, v nhiu ch ngun vn v doanh
nghip c kh nng lu ng trn trng quc t. y l l do gii thch ti sao
nhng ai mong mun thot khi khun php ca tnh m ang ngy cng vin ti
gii php hnh thnh lin minh kinh t: Lin minh Chu u, Khu vc Thng mi
T do Bc M (North American Free Trade Area), v nhng n lc nhm to ra
mt lin minh kinh t ng ha hn em li cho cc chnh tr gia ch t l mt
mc uy th chnh tr i vi i sng kinh t.
Song cuc chin v tnh m li khng din ra trong mt th gii tnh ti. Cuc
cch mng thng tin lin lc v chi ph vn ti vn ang din ra. N khin cho cc
lin minh theo ch ngha bo h kh t chc v duy tr hn: trong k nguyn ca
Internet, ngi ta hin hu nh khng th ngn ni dng chy t do ca ngun
vn v tng thng qua cc mng li ton cu. y l l do gii thch ti sao
trt t kinh t quc t m v c bn l m vn c c hi tip tc tn ti.
Cc quc gia c ch quyn khng th cng bch nhau thc hin ngha v theo
hip c quc t (khng s dng sc mnh qun s). V th, vic nng cao nhng
c tnh t thc thi (self-fulfilling qualities) cho nhng hip c gip duy tr tnh
m ca cc nn kinh t quc gia c th s hu ch. Vi mc ch y, Jan Tumlir,
chuyn gia trng kinh t k cu ca GATT, xut vic nng cao tnh m
ca nn kinh t bng cch p dng cc iu khon hip c t thc thi (self-
executing treaty provision). ng ng h vic trao cho nhng cng dn b nh
hng cc quyn php l m vi chng h c th khi kin chng li nhng
chnh ph vi phm tnh m v nguyn tc bt phn bit i x vi ngi nc
ngoi (Tumlir, 1979, trang 71-83). Theo xut ny, nhng thng dn trong
nc v cng dn nc ngoi s c trao quyn php l a cc c quan
chnh ph ra to trong cc v kin tng i bi thng thit hi ca t nhn nu
cc bin php kim sot bin gii lm suy gim cc quyn ti sn ca h. Quy tc
ny s to hiu lc cho nguyn tc bnh ng gia cng dn trong nc v cng
dn nc ngoi. Quan nim trn c p dng trong phm vi Lin minh Chu u
trong mt s tnh hung nht nh, tuy nhin li khng p dng cho cc nc th
ba. N rt ph hp vi k nguyn m s pht trin cng ngh ngy cng h
thp khi nim bin gii quc gia ng thi cao cc quan nim v phng thc
ng x theo ch ngha th gii (cosmopolitanism).
385
Trong chng tip theo, chng ta s chuyn sang tm hiu mt l do rt quan

trng l ti sao cuc chin v tnh m li h trng, l cnh tranh quc t gia
tng tim nng tin ho nng cao cc h thng quy tc quc gia.
Cu hi n tp
Nhng khc bit v mt th ch gia vic bn hng ti mt khu vc khc trn

t nc bn v bn hng nc ngoi l g? Chi ph thng tin b sung v
nhng chi ph khc no pht sinh y?
Bn c bit g v cc nh trung gian trong thng mi quc t, chng hn gia
cc nh sn xut nguyn liu th v nhng ngi s dng chng, hay khng?
Vai tr ca cc nh trung gian ny t quan im th ch l g? iu g xy ra
khi cc nh trung gian trong thng mi quc t li b ngn cn, nh tng
din ra rt nhiu nc ang pht trin?
Ti sao chng ta li tht bi trong ch ti quc t (international enforcement)?
Do khng c mt c quan siu quc gia no gip cc thng gia quc t ch
ti hp ng nc khc, h c th pht minh ra nhng hnh thc con tin
(hostage) no m bo cho vic thc thi cc hp ng thng mi quc t?
u l li th ca cc th ch bn trong trong hot ng trao i quc t (k
c vic phn x ca cc c nhn hoc t chc t ch thuc khu vc t nhn)
so vi cc th ch bn ngoi, k c t php quc t?
C nhng th ch v c ch ch ti no nhm m bo rng cc thng gia
tin t quc t s thc thi hp ng qua in thoi ca mnh vi cc i tc xa
xi? Liu iu c gii thch cho l do ti sao bn, vi t cch mt thng
dn, li khng th giao dch hp ng tin t hoc hng ho k hn vi New
York, Sydney hay Johannesburg hay khng? Ti sao cc chnh ph li khng
nn phn bit i x vi cc nh sn xut nc ngoi?
iu g xy ra trong khun kh th ch ca ch bn v vng khi mt
nc tri qua cn lm pht nhanh? Hin tng lm pht b ch ng bng
cch no? Hy minh ho nhng quy tc khc nhau ca h thng cn phi c
tun th m bo l gi c t ng bnh n tr li.
Nu mt chnh ph to ra lm pht trong nn kinh t vi t gi hi oi linh
hot th iu g xy ra? Liu y c cc bin php kim sot t ng
m bo cho gi c bnh n tr li hay khng?
Bn c ng h chnh ph ca mnh c quyn pht hnh ng tin quc gia
hay khng? Hay bn s ng h nhiu ngn hng v nh bun ln pht hnh
tin (bng cch chu nhng khon n c bit)? Hy a ra lp lun ng h v
phn i cho mi quan im.
Nu thng mi, u t v thanh ton quc t c hng li t vic chi ph
vn ti v thng tin lin lc tip tc gim, bn c tin on rng chng ta s c
mt chnh ph tt hn hay xu hn theo ngha l n s h tr hay cn tr
ngi dn bnh thng trong vic t c mc tiu ca mnh hay khng?
Hy bo v cu tr li ca bn bng mt lp lun sc so.
386
Ghi ch:
1. D nhin, mt s dch v li khng th t do di chuyn (nh vic ct tc chng hn) v s tip
tc c sn xut ti ni m nhu cu c nh v.
2. w phn nh tm quan trng ca cc yu t chi ph khc nhau. N s khc nhau gia cc hot
ng kinh t khc nhau. V vy, nhng a im khc nhau th c sc hp dn khc nhau i
vi cc hot ng kinh t c th.
3. Nu loi b gi thuyt l cc mc gi cao hn khng lm gim lng hng bn th h qu c
th ch i l lng hng bn gim, chi ph sn xut n v cao hn v do mt mc li
nhun phi cnh tranh (rent) thp hn ri vo ti cc nh sn xut t. D vy, iu ny vn
khng lm thay i logic c s ca lp lun.
4. Nhiu quy c v quy tc to thun li cho thng mi v u t quc t li tng tin ho
thm ch trc c s xut hin ca cc nh nc dn tc (nation state) hin i Chu u (lex
mercatoria hay Custom of Merchants Lut Thng nhn) v trong th gii Hi gio
(Rosenberg & Birdzell, 1986). c pht trin trong khu vc t nhn, Lut Thng nhn ln
u tin thit lp nguyn l php l v hp ng gia cc i tc bnh ng v s bnh ng
trc php lut, tt c mi ngi u c quyn t ch php l (legal autonomy). Nguyn l
quan trng ny c ra nh hot ng thng mi m khng phi nh gii cai tr hay cc
trit gia php l (Jacobs, 1992, trang 38-40). Lex mercatoria cho php mt h thng pht
trin, h thng y l kt qu t hnh ng ca con ngi song li khng do bt k ai thit k
nn.
5. Chng ti vit ngy nay v gii php cng bch qun s (ngoi giao sng ng, s xm
chim qun s sau nhng v vi phm thng mi hay hnh thc tch thu ti sn nc ngoi) b
loi tr y.
6. Trn thc t, vn b phc tp ho bi cc mc li sut danh ngha bin thin v nhng k
vng v s dao ng t gi trong tng lai.
387
CHNG XII. S TIN HO CA CC TH CH
Cho n phn ny, chng ta vn coi cc th ch nh th bt bin. Qu vy, chng

ta nghin cu da trn s gi nh rng cc th ch s c bit n nhiu hn v
do vy s hiu qu hn trong vic quy chun ho cch thc ng x ca con ngi
khi chng bt bin. Song iu kin xung quanh li thay i nn cc quy tc hin
hnh c th cng phi iu chnh.
Chng ta s bt u vi mt s hi c lch s, chng gip minh ho cch thc v
nguyn nhn khin cho cc th ch thay i trong di hn, hay cch thc m trit
l tp th ch ngha v trit l c nhn ch ngha nh hng n qu trnh tin ho
ca cc h thng quy tc.
Tip theo, chng ta s quan st phng thc tin ho ca cc th ch bn trong v
cc gi tr nn tng ca mt cng ng, khng phi ngu nhin, m thng l theo
mt l trnh tin ho t t trong khun kh mt h thng siu quy tc (meta rulei),
n m bo mt mc nht nh v kh nng tin on (predictability) v tnh
lin tc (continuity) cho s thay i.
Tri li, cc th ch bn ngoi (c thit lp thng qua quy trnh lp php, cng
tc qun l v nhng phn quyt ca to n) li thay i thng qua hnh ng
chnh tr, m i lc din ra t ngt. Trong nhng tnh hung khc, hnh ng
chnh tr li c th dn n hin tng cng nhc v x cng th ch (institutional
rigidity & sclerosis). Cc quy tc bn ngoi khng phi lc no cng thay i theo
hng em li nhiu t do hn cho cc c nhn khi h mu cu mc ch ca
mnh. Tuy vy, tnh m (openness) li to thun li cho vic iu chnh cc th
ch bn ngoi theo hng .
Vo cui th k 20, nh hng ca tnh m tng ln mnh m nh mt qu
trnh m hin nay ngi ta gi l ton cu ho (globalisation), n gip tng cng
hot ng thng mi quc t v kh nng lu ng ca cc yu t sn xut
(factor mobility) trn ton th gii. Nn vn ho v cc th ch bn ngoi ca mt
quc gia hin phi i mt vi s cnh tranh ca cc nn vn ho v h thng th
ch khc. Cc h thng quy tc to thnh gia ti cnh tranh quan trng trong cng
cuc cnh tranh gia cc nh sn xut, cc thng gia v cc nh u t cc h
thng php l khc nhau; song chng li cng c th gy ra tr ngi nghim trng
cho cnh tranh.
Cnh tranh th ch (institutional competition) cng c th din ra di cp quc
gia, trong phm vi cc lin bang, khi cc cng ng a phng v cc chnh
quyn bang cnh tranh vi nhau thu ht cc nh u t bng cch xc lp
nhng th ch thn thin vi kinh doanh.
i
Meta rule: quy tc ca quy tc. (ND)
388
Cui cng, chng ta s cp ti vai tr ca t do nh mt nguyn l hin nh

trong vic thit lp mt khun kh cho qu trnh tin ho th ch. T do gip cho
cc c nhn hin thc ho kht vng ca mnh v khm ph nhng g m ngi
khc mong mun. ng thi, n cng cn tr s tng tc chnh tr gia cc ng
phi v nhm p lc (pressure group) c xu hng khin cho h thng th ch tr
nn cng nhc.
Mi th lun thay i.
(Thnh ng Hi Lp c i)
Tht sai lm khi li mng tng rng qu trnh tin ho biu th mt xu hng lin tc
hng ti s hon ho. Qu trnh chc chn lin quan n s thay hnh i dng lin
tc ca sinh vt nhm thch ng vi iu kin mi, song tu thuc vo bn cht ca
nhng iu kin nh th m chiu hng ca nhng i thay ny s i ln hay i xung.
(T. H. Huxley, The Struggle for Existence in Human Society [Cuc u tranh sinh tn
trong x hi loi ngi], 1888)
Cc nh t bn c xu hng chuyn ti nhng quc gia no m lc lng lao ng

di do v gi c sc lao ng l hp l. V qua thc t l h a ngun vn nhng nc
ny, h to ra mt xu hng tng lng.
(Ludwig von Mises, Economic Policy [Chnh sch kinh t], 1979)
Tnh cht bt bin (immutability) ca cc th ch gp phn to ln vo quyn nng

quy chun ca chng. Song khi iu kin xung quanh thay i, cc b quy tc bt
bin li c th gy tc hi v i hi phi iu chnh. Rt cuc, cc th ch t
chng khng phi l mc ch, nh cc nh bo th i khi vn ngh: chng ch l
phng tin nhm theo ui nhng gi tr nn tng, chng hn nh t do, thnh
vng v ho bnh. V vy, chng ta phi khm ph cch thc v l do khin cc
th ch thay i v lm th no m bo cho kh nng tin on (trt t
order) trong qu trnh .
12.1 Hi c lch s:
im li qu trnh thay i th ch theo chiu di lch s
Php mu Chu u
Hong Charles (1500-1558) ca triu i Habsburgi (ngi m b h ca mnh
vn huynh hoang l mt tri khng bao gi ln trn ch ca ng ta) tng c
ln cay ng phn nn rng cc nh ngn hng v thng nhn Do Thi, nhng
ngi lun tm ng tin cho ng song li ang phi tho chy v v To n D
gio (Inquisitionii), bng hnh ng nhm mi tn thng vo tri tim quyn
lc ca ta.
i
Gia tc hong gia c cai tr ch La M Thn thnh (Holy Roman Empire) giai on 1440-1806. (ND)
ii
To n ca Nh th Cng gio La M (1232-1820) nhm pht hin v n p d gio. (ND)
389
Hai th k ri sau y, nm 1781, nh th, nh bin kch v s gia ngi c

Friedrich Schiller, vo thi im ang cn nhc li ngh dnh cho ng v tr
gio s s hc ti i hc Jena (Jena University), nhn xt qua bc th gi cho
mt ngi bn v trng i hc ny: Cng tc qun tr Hc vin, nh thc t l
n c chia s cho bn v cng tc ca x Saxonyi, bin n thnh mt nn cng
ho kh t do v an ton m chuyn n p l khng d dng. Cc gio s
Jena gn nh l nhng con ngi c lp v khng cn phi lo lng g v bt c v
cng tc no. ng cp n thc t l trng i hc nm di s cai qun
chung ca bn v hong thn c lp v hy vng l cnh tranh gia h s m bo
cho ng quyn t do y .
Hai trch on t lch s Chu u ny, m r rng l chng lin quan g vi nhau,
li ng khung gn gh giai on qu lch s v i t ch cai tr phong kin
thi Trung c sang s xut hin ca nhng gi tr v th ch vn gip cho cuc
cch mng cng nghip tr nn kh thi. ng thi, hai trch on trn y cng
nu bt tm quan trng ca kh nng lu ng d dng gia cc h thng php l
ca ngun vn cng nhng con ngi ti nng v giu tinh thn doanh nghip i
vi s tin ho ca cc th ch t bn ch ngha.
Ngun nh hng c bn n lch s x hi Chu u chnh l tnh cht a dng
v a l ca n, v iu ny n lt li to thun li cho s xut hin ca nhiu
nh nc nh vi cc nh cai tr c lp. Cc nh cai tr ny khng ch so k vi
nhau qua chin tranh m cn ngy mt nhiu hn qua s cnh tranh gia cc h
thng php l nhm thu ht ngun vn sn xut cng nhng con ngi giu k
nng v tri thc. Quy m nh v tnh m ca cc nn kinh t Chu u, iu khin
cho kh nng lu ng ca cc yu t sn xut gia cc h thng php l tr nn
kh thi, to ra cc iu kin cho mt qu trnh tin ho vn din ra theo hai
cch.
u tin, i mt vi nhng khc bit v h thng quy tc gia cc ch php
l, mt s ch ngun vn, tri thc v doanh nghip quyt nh chuyn n nhng
a im m cc yu t sn xut c nh trn ht l t ai, nhng con
ngi thiu k nng v h tng th ch ha hn em li cho h mt t l thu hi
vn hp dn cng nh s an ton v t do sinh sng v lm vic. Trong mt s
trng hp, ng c quan trng nht l nhm tm kim iu kin sng an ton.
Chng hn, tnh trng n p tn gio ch Habsburg, v sau y l Php,
khin ngi Do Thi v ngi theo o Tin Lnh Php (Huguenot) chuyn n
nhng khu vc m h nhn c s m bo tt hn v cc quyn t do tn
ngng, dn s v kinh t. Trong nhng trng hp khc, ng c ch yu li l
nhm tm kim li nhun kinh t. Mt s nh cai tr quan tm n vic ci thin
c s thu (tax baseii) trn lnh a ca mnh. t nht l cc quc gia nh khng
th kim ngun thu t vic nh thu t m phi da vo hot ng thng
mi tm xa. H bt u a ra nhng m bo ng tin cy v cc quyn t do
kinh t v dn s nhm thu ht cc thng nhn v nh ch to (Jones, [1981]
1987; Findley, 1992). ng thi, cc th ch bn trong ca cc x hi khc nhau
i
Mt khu vc thuc pha Bc nc c. (ND)
ii
Ton b gi tr ti sn v thu nhp c th nh thu trong mt cng ng. (ND)
390
Chu u li khc bit nhau. Mt s khu vc, m nhng phm cht thng
mi th yu (commercial secondary virtue) c trau di, c u th v a im.
Kinh nghim sm cho thy rng s m bo cho cc quyn ti sn v quyn t
ch c nhn, cng nh mt chnh quyn tun theo quy tc, ng gp nhiu vo
vic thu ht cc ngun lc lu ng. Quyn t do dn s v kinh t cng khi dy
tinh thn doanh nghip trong nc; thay v b cun vo cuc cnh tranh chnh tr
trong triu, nhng con ngi ti nng nhng h thng php l c hng cc
quyn t do ny li chuyn hng ngy cng nhiu sang khai ph hot ng kinh
t trong cc lnh vc thng mi, ti chnh v sn xut. H thng kt hp ti sn
v lao ng ca mnh vi nhng ngi nhp c mi n v ngun vn ang chy
vo. Tng trng kinh t cc h thng php l thn thin vi doanh nghip
nh Venice, Genoa, Florence, Antwerp, Nuremberg, H Lan, Anh (England) v
Ph th hin phn thng vt cht cho li ng x theo quy tc ca gii cai
tr; trong khi , cc nn qun ch c ti v tu tin cai tr nhng khu vc rng
ln v khp kn hn nh Ty Ban Nha, Nga v o li bt u tt hu v pht
trin kinh t (Weber, [1927] 1995; Jones, [1981] 1987; Giersch, 1993). Nh vy,
cc doanh nhn biu quyt vi i chn ca mnh: h ra i v tham gia vo
hin tng m chng ta c th gi l s thay th a im (locational
substitution). iu ny dn n s khc bit v nng sut, hot ng i mi, mc
sng v nn tng kinh t ca quyn lc chnh tr.
Th hai, n ng thi i hi h thng chnh tr phi ng ph vi cnh tranh
chnh tr v tham gia vo hot ng . Cnh tranh chnh tr gip khi ng cc
qu trnh pht trin th ch. i mt vi la chn ri b (exit option) ca ngun
vn lu ng cng nhng con ngi giu k nng, gii cai tr khng cn cm thy
thoi mi khi hnh ng tu tin v c hi ch ngha nh trc (chc nng kim
sot ca hnh ng ri b) m rt ra rng vic lm hu ch l pht trin mt s th
ch nht nh, chng hn nh cc quyn ti sn an ton, quyn t ch c nhn v
quy tc u t khng cn xin php, cng nh cc quyn t do ni chung. Mc
ch ca gii cai tr l nhm duy tr v gia tng quyn lc, song hiu ng ph
y l h c gio dc hnh ng v li ch ca ngi dn. Cng lc, cng
chng hc c cch p dng nhng quy tc thc y hot ng giao thng v
i mi. Nh vy, tn hiu phn hi t s thnh cng hay tht bi vt cht khi
mo cho qu trnh hc hi, gip ti nh hnh cc th ch bn trong v bn ngoi.
Gii thng nhn th trau di nhng phm cht dn s, nh ng gi, trung thc
v lch lm, v ch chnh tr rt cuc chuyn i t triu i phong kin v, sau
, triu i c tr (absolutist) sang nn qun ch lp hin (constitutional
monarchy) v nn dn ch bu c (electorial democracy). Trong qu trnh lu di
, cc chnh ph nh mt quyn kim sot nhng mu cu c nhn, mt s b
my cai tr cn t lt xc thnh nhng t chc h tr phc v cho qu trnh
pht trin kinh t, v ch ngha t bn hin i bt u kh thi.
Khi hong Charles V cn sng, gii cai tr Chu u vn c nhn thc l
nm nhng quyn lc cai tr to ln nh s ban n ca Cha Tri, mc d theo
cch no trn l thuyt, h chu s rng buc ca o l Thin Cha gio
(Christian morality) v lut t nhin (natural law). Hai th k ri sau, khi
Friedrich Schiller vit ra nhng dng trn y, cc chnh ph ngy cng c coi
l phi i mt vi p lc cnh tranh gia cc h thng php l, iu gip hn
391
ch quyn lc c tr ca h. H c trng i, t nht l theo tinh thn ch o

ng thi, l s tn trng nhng phm vi t do c nhn bt kh xm phm.
Cho n thi k Schiller sinh sng cui th k 18, s nhn thc v thc hnh
nhng th ch cn thit cho trt t t pht ca ch ngha t bn cng tng trng
kinh t Anh (Britain) l tin b nht. Ti y, cc tc gia ca Tro lu Khai
minh Scotland (Chng 1) nu bt nhng iu kin th ch cn thit cho mt
trt t th trng sau khi cuc Cch mng V vang (Glorious Revolutioni) nm
1688 a n s tha nhn i vi quyn t ch c nhn v cc quyn ti sn.
Nh chng ta nhn thy trong Chng 11, Adam Smith tng nhn thc su sc
v cnh tranh gia cc h thng php l. Vi nh x hi hc ngi c Erich
Weede, chng ta c th kt lun rng s chia ct ca Chu u chnh l vn may
ca chng ta (Weede, 1996, trang 6).
Mt nhnh pht trin vn bt ngun t nhng bin chuyn trn y Chu u l
bn hin php ca nc M non tr, vn c chp ni bi nhng ngi thc r
quyn nng ca la chn ri b (exit option). N c nh hnh trong mt cuc
tranh lun cng khai v nhng th ch h tr cho s mu cu hnh phc. Bn
hin php M, vi tuyn ngn r rng ca n v nhng quy tc php l - hin
nh (legal-constitutional rule) ca mt x hi t do, tr thnh kht vng v
hnh mu cho cc nh ci cch sau y v s nc trn th gii.
T ch ngha c nhn n tp th:

T h thng m n h thng ng
Quan nim v chnh ph hu hn, hnh x theo quy tc (rule-bound, limited
governement), cng nh quan nim v nhng quyn c bn bt kh xm phm
ca c nhn, thu ht tr tng tng ca nhiu ngi vo giai on m Schiller
vit ra nhng dng trn y, khng lu sau cuc cch mng M v trc cuc
cch mng Php. V, nh bc th ca ng ch ra, ngi ta hiu cnh tranh gia
cc chnh ph l mt cch thc hu hiu gip m bo cho cc th ch ny. Trong
th k 18, nhiu tr thc Chu u nu bt nhng th ch ng vai tr quyt
nh i vi t do v thnh vng. Ngi ta cng tha nhn l c th nh hnh
nn cc h thng th ch bng sng sut (conscious design), nh cuc Cch
mng Php sm ch ra.
Phi tha nhn rng, cc trit gia k t Plato (427-347 TCN) khng ngng v
nn nhng vin cnh Utopiaii v mt x hi l tng cng vi b my qun l n;
song h li cha bao gi phin lng ngh ti chuyn thit k hay m t chi tit
cch thc mt x hi nh th c th vn hnh trong thc t. Cc th ch th
chng ai bn ti. nim v mt s thay i ng b, ch ng trong bn thit k
hin php ca mt quc gia l bin chuyn mi m vo cui th k 18. Trong th
k tip theo, cc trit gia nh Georg Friedrich Wilhelm Hegel (1770-1838),
Claude Henry de Saint Simon (1760-1825) v Karl Marx (1818-1883) c thit
i
Nhng s kin trong hai nm 1688-1689 dn n vic lt vua James II Anh (England) v s ln ngi
ca vua William III. (ND)
ii
392
k nn nhng h t tng tp th ch ngha bao trm thuc phm tr quc gia ch

ngha v x hi ch ngha hng lt trt t x hi pht trin t pht v k tha.
Song, mt ln na, h li khng xem xt thu o v nhng chi tit th ch, y l
nu h cn chu phin lng i cht ngh n chuyn gii quyt nhng kha
cnh thc tin ng nhm chn nh vy. Khi nhng quan nim tp th ch ngha
c vn dng vo thc tin trong th k 20, u tin l cuc cch mng Nga
(1917-1923), sau y l thng qua nhng n lc theo ch ngha fascist v ch
ngha quc gia nhm vo vic ti thit k x hi Italia, c v mt s ni khc,
th bi ton thit k th ch iu phi h thng kinh t phc hp ho ra li ln
qu mc. Khng phi ngu nhin m nhng ch ny li tm cch gim bt mc
phc tp ca nhim v iu phi nn kinh t, chng hn bng cch ng ca
nn kinh t vi hot ng thng mi v u t quc t, v bng cch gim thiu
s lng hng ho sn xut theo k hoch. Tip theo, trong qu trnh xy dng
ch mi th gii th ba sau khi ch thc dn sp vo na cui th k
20, cc chin lc pht trin tp th ch ngha cng i theo chiu hng tng t,
ng ca nn kinh t v bp nght tnh a dng ca th trng.
Nh mt kt cc tt yu, cuc cch mng nhm lt h thng th ch tin ho
v thay th n bng mt h thng quy tc c thit k ch gy ra tnh trng
hn lon. Khi trt t k tha b ph v t ngt, mi ngi b mt phng hng;
vic phi hp hot ng ca h tr nn kh khn. Trong cc cuc cch mng ton
tr ca th k 20, nhiu th ch bn trong b thay th bng nhng th ch bn
ngoi do ngi ta thit k nn, nhng sau chng tht bi. Sau cuc cch
mng Nga, Vladimir Lenin (1870-1924) v cc nh cch mng ng ch hng
i mt vi nhim v kh khn l phi pht minh ra cc c ch th ch mi gip
iu phi i sng kinh t sau khi quyt nh thay th t hu, th trng v
nhiu th ch khc ca nc Nga thi Sa Hong. Nhng trc tc ca Karl Marx
chun b rt ti cho cc nh cch mng. Lenin p dng m hnh huy ng phc v
chin tranh ca c m ng ta quan st c trong sut cuc chin tranh th gii
ln th nht. N da trn quyn lc lm thi khc thng ca chnh ph trong
vic phn b cc ngun lc, k c lao ng. H thng ca c tp trung vo mc
tiu duy nht l cung cp cho n lc qun s (Johnson, 1983, trang 89-95). Mun
nht l cho n thp nin 1990, chng ta mi bit c nhng h lu tai hi t
cuc lt trt t k tha Nga bi ci ch cng sn mi c thit k y v
t vic ng ca nn kinh t trc nhng nh hng quc t (mc 13.2). Song
chng ta hin cng ang nhn ra rng s v th ch gn y cc nn kinh t
k hoch ho tp trung trc kia vi cc th ch bt cp so vi ca ch ngha t
bn li cng c th gy ra nhng h lu tai hi.
Cc trt t tp th ch ngha cng c cc ch fascist ca nhng nm 1930 v
1940 thit k v p t. Trong s nhng th ch bn trong ca x hi dn s,
nhiu th ch b bp nght bi cc quy tc bn ngoi, vn c thc thi bi cc
t chc do nh nc dng ln. Mc d tht bi trong cuc chin tranh th gii ln
th hai, nhng n lc nh th sau vn truyn cm hng cho cc bn sao th
gii th ba, t Argentina cho n Indonesia, ni cc v lnh t c gng to ra s
thay i bng cch thit k cc h t tng quc gia v p t mt trt t mi
mang du n c nhn ca mnh. lm cho qu trnh tr nn d dng hn, h
ng ca nn kinh t di chiu bi ch ngha dn tc (nationalism).
393
Tr v vi trt t m
Qu trnh tri nghim vi cc h thng quy tc c pht trin mt cch khoa
hc (vn ra i trn c s cc h t tng tp th ch ngha nhm bp nght
nhiu trong s cc th ch bn trong v cc t chc x hi dn s) a n
nhn thc y hn v nng lc ca ch ngha t bn v tnh m trong vic
phi hp cc nn kinh t hin i v to thun li cho qu trnh tin ho th ch
nhm theo kp nhng i thay lin tc. ng thi, n cng hng s ch vo s
cn thit ca qu trnh tng tc gia cc th ch bn trong v bn ngoi duy
tr trt t kinh t - x hi trc nhng i thay lin tc v k thut, dn s, kinh t
v x hi. Trn thc t, kinh t hc v trit hc trng phi o hin i (modern
Austrian economics & philosophy) li pht trin t cuc tranh lun gia cc nh
kinh t hc vi nhng ngi ng h ch k hoch ho tp trung (Hayek, 1937,
1944; Mises [1920] 1994, 1949); v chnh l t s tri nghim thc t vi ch
ngha tp th ton tr (totalitarian collectivism) cng cc ch khp kn m cc
trit gia hin i nh Karl Popper mi c tip thm nhiu ng lc i n
nghin cu ch ngha c nhn v ch ngha tp th.
Kinh nghim trn ton th gii v tng trng kinh t cc nn kinh t m v do
th trng phi hp t thp nin 1960 cho thy u th ca quyn t ch, cc
quyn t hu bo m v quyn nng phi hp ca cc th trng cnh tranh,
trong cc chnh ph tp trung vo nhim v bo v trt t trn v trnh can
thip theo kiu phn bit i x vo cc qu trnh. Ch no ng ca nn kinh
t ca mnh vi hot ng thng mi v cc dng yu t sn xut trn trng
quc t th c xu hng tng trng chm hn (Sachs & Warner, 1995; Gwartney
& Lawson, 1997). Cc nn kinh t khp kn t phi i mt vi thch thc ci
cch cu trc th ch, chng thu c t kinh nghim trong vic iu chnh cc th
ch truyn thng cho ph hp. Tuy nhin, thnh cng kinh t ca cc quc gia
lng ging (nhng nc to iu kin thu ht ngun vn, doanh nghip, tri
thc, ng thi cho thy li ch ca ci cch kinh t) c tc dng gio dc
mnh m. S thnh cng d thy nng cao c hi ci cch th ch nhng
quc gia tt hu. Mt v d y thuyt phc l chui s kin din ra Malaysia
vo thp nin 1970 v u thp nin 1980, khi chnh ph do ngi Malay chi phi
bt tay vo mt k hoch ti phn phi thu nhp quan trng nhm thc y nhng
ngi Malay ngho kh ng thi y thit hi v pha nhng ngi Malay gc
Hoa giu c v cc nh u t nc ngoi. Chnh ph hn ch quyn t ch v
cc quyn ti sn ca cc nh u t nc ngoi v ngi Malay gc Hoa. Hot
ng u t t nhn nhanh chng chng li bt chp mc chi tiu cng ln t
ngun du m v kh t, trong khi cc nn kinh t lng ging vi mt ch
t phn bit i x hn li vn pht trin. Thc t trn a n s ti nh
hng thc dng trong cc chnh sch ca Malaysia: cc bin php kim sot
mang mu sc phn bit i x gim bt hoc b d b; cc qu nh nc b loi
ra khi lnh vc cng nghip; c s h tng c t nhn ho. Nn kinh t
Malaysia sau tng trng nhanh tr li. Nhng trng hp cnh tranh lng
ging tng t gip m rng qu trnh t do ho kinh t sang nhng khu vc
khc ca th gii th ba, thm ch n cn lan ti c nhng quc gia cng sn nh
Trung Quc, ni m gi y hn mt na tng sn lng l do doanh nghip t
nhn sn xut, Vit Nam v cc quc gia mang mu sc phong kin Chu M
394
Latin. Ti nhng ni ny, cc nhm chuyn quyn vn cai tr cho n khi chng
phi nm tri nhng kh khn kinh t vo nhng nm 1980 v 1990. Nh s cnh
tranh gia cc h thng php l nh vy m hin nay cc cuc ci cch nhm
chuyn dch cc th ch bn ngoi theo chiu hng ca h thng t bn ch
ngha tr thnh hin tng ton cu (Scobie & Lim, 1992; Gwartney &
Lawson, 1997). Chng ta s quay tr li vi ch ny trong Chng 13 v
Chng 14.
Ton cu ho: thay i tr chi chnh tr

Hng ti cui th k 20, ton cu ho to ra s thay i c bn cho chin
lc cnh tranh chnh tr ca cc nc (Chng 11). Hin nay, mc chnh lch
chi ph thp hn khi mo cho hot ng arbitragei ca nhng ch th t
nhn nm r tnh hnh cc quc gia khc nhau, nh vy m tn hiu phn hi
(feedback) s i vo cc chnh sch v th ch quc gia tc thi hn v nhng
khc bit gia cc h thng php l t c kh nng tip tc ko di. Nhng th ch
tc ng n (t trng ang ngy cng gia tng ca) chi ph giao dch hin phi
i mt vi cnh tranh th ch gia cc quc gia.
nh hng ca ton cu ho n cc h thng th ch quc gia thng khi dy
thi cng phn t nhng ngi vn quen vi vic nm gi quyn lc chnh tr
khng b thch thc hay nhng ngi vn ginh c s u i chnh tr chng no
tnh m ca nn kinh t vn cn thp. Ti nhng quc gia ang nh mt v th
cnh tranh v phi i mt vi hin tng chy mu ngun vn lu ng, ngun
vn con ngi v doanh nghip ra nc ngoi, iu ny c xem nh mt ni h
thn (Chng 11). Mt s ngi s lp lun rng cn phi bo v vic lm trc
cc nh cnh tranh gi r nc ngoi v theo h ton cu ho h thp c may
duy tr nhng ngh i hi k nng cao (hin tng deskillingii). Th ngn ng
bo h cng iu c th gip tr hon vic phi i mt vi thch thc v tnh
m, nh vn ang din ra, chng hn, khi nn nng nghip Chu u c bo h
v y thit hi v pha ngi tiu dng Chu u v cc nh sn xut ngoi Chu
u, khi cc quc gia thuc th gii th ba duy tr thu sut v hn ngch i vi
cc sn phm ch to nhp khu, hay khi cc ngnh dch v vin ti s gip
ca chnh ph hng ngn chn cc nh cnh tranh nc ngoi. Nhng hnh vi can
thip nh th vi phm nguyn tc bt phn bit i x (v nhiu nc cng
khng hp php). Chng sm th mun, kh nng xut hin mt thch thc n t
bn ngoi i vi cc th ch cng s gia tng (Giersch, 1993, trang 121-134).
Bt chp s khng c nh th, trong nhng thp nin gn y v nhn chung, ton
cu ho vn l ng lc chnh thc y qu trnh tin ho ca cc th ch quc
gia theo chiu hng gim s ti phn b cc quyn ti sn thng qua bn tay
chnh tr v gia tng t do cnh tranh. Quyn t do kinh t v chnh tr c nng
i
Nghip v kinh doanh lin quan n hot ng mua tin, vng, chng khon ti chnh, hay hng ho mt
th trng v bn gn nh ng thi mt th trng khc nhm thu li nhun t s chnh lch gi c vn
tn ti gia cc th trng. (ND)
ii
Hin tng nhng ngi c k nng buc phi lm nhng ngh khng s dng n k nng ca mnh.
(ND)
395
cao nh cc doanh nhn chnh tr sng to trong lnh vc chnh tr, trong b my
chnh quyn v trong cc hip hi ngnh (industry associationi), h m phng
nhng quy tc chng t gi tr khi to thun li cho thnh cng kinh t ni
khc. Mt nhn t quan trng y c l l kinh nghim t nhng nm 1930, khi
m s phn bit i x chnh tr khng ngng lan rng ng vai tr ch cht
trong vic y cuc suy thoi ln su hn thnh cuc i Suy Thoi (Great
Depression) v, cui cng, bin thnh thm ho chin tranh ton cu. Nh chng
ta nhn thy trong chng trc, iu ny dn ti nguyn tc bt phn bit i
x gia cc quc gia, vn c bo v trong iu khon ti hu quc (MFN)
ca GATT v nay l WTO. Quan trng khng km, thnh cng kinh t gp
phn to ln vo tht bi ca cc chnh sch phn bit i x. Nh la chn ri b
d thc hin hn nn nhn t quan im t do v thnh vng, cc th ch kinh t
cng nh cc th ch khc c ci thin nhiu.
12.2 Cc th ch bn trong: S tin ho trong khun kh cc gi tr vn ho v

cc siu quy tc
Hnh thc t t chc t pht: cc th ch bn trong
Cc th ch bn trong ca x hi tin ho trong khun kh mt s quy tc cp cao
hn da trn s ngu nhin v kinh nghim: iu g c li cho cc c nhn v t
chc th c p dng v m phng, ngc li s b loi b. y l mt qu trnh
th sai phi tp trung (decentralised trial and error) nhm i ph vi s v minh
(ignorance) ca chng ta v nhiu hiu ng ph m s thay i quy tc gy ra cho
qu trnh tng tc x hi phc tp (Parker & Stacey, 1995). Qu trnh iu chnh
mang m du n tri thc, minh trit (wisdom) v tnh duy l (rationality) ca a
s ngi, trong chng mc m iu c th c gi l duy l trc gii hn
khng th trnh khi ca tri thc con ngi. Nh chng ta nhn thy trong
mc 5.2, cc th ch bn trong nh quy c v tp qun c kh nng phi hp t
ng gip gii quyt vn (automatic problem-solving, coordinative capacity),
ngay c khi bi cnh c th c th khi gi khc i: mi ngi tun th chng bt
cn suy ngh v nhng ngi khc da vo iu . Ch khi no kinh nghim lin
tc cho thy rng nhng tp qun v quy c c em li kt qu ngho nn v
khin cho mi ngi b l bao c hi, p lc ca s tin dng (pressure of
expediency) mi dn n vic iu chnh cc th ch bn trong.
chng 5, chng ta nghin cu s lc v qu trnh tin ho ca cc th ch
bn trong thng qua s i mi (innovation) v bin i (variation), thng qua s
tha nhn v phn i (chn lc), v thng qua vic mt s th ch ginh c s
ng h ca s ng quyt nh (critical mass), nh vy chng tr thnh nhng
chun mc c cng ng tha nhn vi quyn nng quy chun. Quan im tin
ho v thc dng (i vi cc th ch) ny khc vi quan im bo th vn lun
bo v nhng quy tc c k v quen thuc v li ch ring ca chng.1
S tha nhn i vi cc th ch bn trong thng l phi chnh thc do chng
khng c p t theo kiu cng nhc (th ch mm). Nh vy, cc th ch bn
i
T chc c thnh lp v ti tr nh cc doanh nghip hot ng trong mt ngnh ngh c th. (ND)
396
trong c c hi c th nghim v tin ho thm. Mt tp qun hay quy c lu

i s b mt s ngi vi phm trong nhng hon cnh nht nh. H chp nhn
ri ro phi i mt vi hnh pht v h cm thy vic ph v quy tc d sao cng
em li li ch. Nu b chng minh l sai, h s quay li vi thi tun th quy
tc; nu h ng, nhng ngi khc sm mun g ri cng nhn ra li ch, v bt
chc li ng x mi. Nu mt s lng ngi ng m phng iu , mt
s ng quyt nh s pht trin v qua cui cng nhng th ch bn trong
mi tin ho.
S th nghim phi tp trung (decentralised experimentation) khi ngi ta vi phm
cc th ch bn trong lu i hnh thnh nn mt b phn quan trng ca qu trnh
tin ho vn ho. Nh vy, nhng quy tc bn trong xc nh l li ng x chp
nhn c i khi li b vi phm, bt k l qua bn lun hay qua hnh ng.
Chng hn, mt ai nhn thy l tht khoa trng khi kt thc bc th vi cng
thc k y t ngoan ngon ca ngi v thay bng chn thnh, v mt ai khc
li thay li cho good morning (cho bui sng) sang hi (xin cho). iu ny
c th gy ra phn ng bo th l s phn i (nh nhng) v mt x hi, nhng
ri quy c mi li lan rng.2
Mt dn chng v s thay i tin ho ca cc quy tc bn trong c pht hin
ra ti cc nc cng nghip mi ni quy m nh ng (Hofheins & Bond,
1988): ngi dn y chuyn sang nhng gi tr hng ti tng lai v coi
nh nhng quy tc truyn thng v s phc tng theo th bc x hi, bi iu ny
c nhn nhn rng ri l hu ch trong mi trng cnh tranh th gii mi ca
nhng nm 1950 v 1960 cc nn kinh t th trng ng khi chng ang
ngy cng phi i mt vi nh hng ca th trng th gii. Mt s thnh vin
x hi ph v cc quy tc c li thnh cng v mt vt cht, v th cc th ch bn
trong c tha nhn nhanh chng thay i ton din vo giai on m phn
ln mi ngi ang khao kht thnh cng vt cht. Qu trnh ny thng gy ra
xung t c nhn, s bi ri nht nh v hin tng phi hp chuch choc, mc
d vn cn t hn nhiu so vi tnh trng v rng khp ca trt t x hi sau
cuc cch mng cng sn Trung Quc v Vit Nam, vn c p t di chiu
bi hin i ho. Quan trng hn c, cc x hi t bn ch ngha ng
iu chnh h thng quy tc bn trong v bin cc quy tc tn Khng gio (neo-
Confucian) thnh mt th gia ti qu gi trong cnh tranh quc t. Nh vy, s
tin ho th ch c thc y nh hng triu cuc ni dy nh nh th v s
nh gi ca v s ngi khc i vi nhng cuc ni dy nh ny. Trong qu
trnh , nhng minh trit (wisdom) m ngi ta suy xt nhiu s c a vo
h thng th ch.
Xu hng bt bin: S ph thuc chui

Thng thng, h thng gi tr nn tng chung ca mt cng ng v cc siu quy
tc ca n tng i n nh. iu ny to iu kin cho php s tin ho th ch
din ra kh n nh; bt lun th no, cc th ch mi cng gy ra chi ph tip thu
v c th dn ti s phi hp chuch choc trong giai on chuyn tip. y
thng l mt l l ng h s trung thnh vi truyn thng. Cc quy tc mi v
397
th khng ginh c s ng quyt nh ca nhng ngi ng h tnh nguyn

gip chng nhn c s chp nhn rng ri ca cng ng. Vic chp nhn
quy tc mi cng thng vp phi ni e ngi rng s i mi ny c th s va
chm vi cc quy tc khc. Cc h thng quy tc truyn thng thng cha ng
nhiu chi tit b tr gip m bo cho nhng mng li c kt, v mi ngi iu
chnh s tng tc a dng ca mnh khai thc tt nht nhng quy tc ang
thnh hnh. Cu chm ngn quy tc c l quy tc tt c trng lng ng k, v
s tun th quy tc rng ri v gn nh t ng gip gim bt chi ph phi hp.
H qu l qu trnh thay i th ch c s ph thuc chui (path dependencyi), v
cc h thng th ch da kh nhiu vo xu hng bt bin (inertia). Chng
thng tin ho chm chp theo mt l trnh kh n nh. Chnh nhng iu chnh
tin ho, ch khng phi s i thay gy chn ng, mi cn thit cho chc nng
c bn l tit kim thng tin ca cc th ch.
Cc cng ng nhiu khi tht bi m cn cch xa nhng gi tr c bn ca mnh,
bi h thng quy tc hon ton khng ph hp vi tnh hnh mi (nh trng hp
ng thi hu chin). Lc , s thay i th ch kh nhanh c th din ra nu
cc quy tc c c tha nhn rng ri l nguyn nhn ca s vn hnh t hi.
Tnh trng hn n do chin tranh v mi e do xm lc ti cc quc gia ng
quy m nh to ra nhng iu kin m mt s ng quyt nh
(crititcal mass) ng h cch din gii quy tc mi nhanh chng hnh thnh.
nh hng xut khu mi m v cuc cch mng thng tin sm m bo rng
vic tun th cc quy tc mi s em li thnh cng vt cht cc x hi tn
Khng gio. Mc d vy, bt chp cuc cch mng vn ho su rng ti cc
nc cng nghip mi ni ng , mc lin tc ca thi trung thnh vi
cc quy tc truyn thng y qu l ng kinh ngc: nh vy m hn khng ai
li c th nhm ln nc Nht hay x hi Hng Kng ngy nay vi x hi Chu
u hay x hi M bt chp nhng cng ngh chung cng th ph tng trang
sc ca mt x hi tiu th ton cu. Trong nhiu trng hp, nhng quy chun
cp thp hn c iu chnh, song chng vn nm trong khun kh ca cc gi
tr v quy tc cp cao hn qua th thch thi gian. iu ny dn ti mt l
trnh tin ho, khng phi mt cuc cch mng. V u m nhng n lc ton
tr (totalitarian attempt) hng thay i h thng quy tc bng hnh thc can thip
bn ngoi din ra, chng hn nh Trung Quc, Vit Nam v Campuchia,
kt qu di hn ho ra li i theo mt l trnh d tin on hn so vi mc m
cc nh cch mng hn tng k vng.
Qu trnh tin ho ca cc th ch
S xut hin ca cc th ch bn trong v nhng thay i tin ho ca chng c
thc y nh nhng khm ph to bo v rng ri: cc c nhn v t chc pht
hin ra li ch khi vi phm nhng quy tc bn trong lu nm v ri h vi phm m
khng b trng pht. H nh gi li hi ca nhng hnh pht kh d. Nhng do
cc hnh pht thng l mm nn mt s ngi kh sn sng nh cc th
vt ra ngoi nhng quy tc c tha nhn. C th h hy vng l s c kh
i
Xem phn Khi nim Then cht mc 2.2. (ND)
398
nng gii thch v chuyn vi phm quy tc cho nhng ngi b nh hng v
c chp nhn hoc ch t cng c tha th cho th nghim ca mnh. V d,
con trai v con gi mt tui nht nh thng vi phm cc th ch ca gia
nh, chng hn s phc tng quyn lc ca cha m. C th chng hy vng t
c mt li ch no y v kh d gii thch cho cha m l ti sao chng li ph
v quy tc. Nhng th nghim nh th c dn ti cc th ch mi hay khng tu
thuc vo kh nng l nhng thi quen mi c c truyn sang nhng ngi
khc v c chp nhn, nh vy chng ginh c s ng quyt nh (critical
mass) cn thit cho s xut hin ca th ch mi hay khng. S th nghim nh
th khng trnh khi xung t, song xung t li c xu hng c gii quyt
cp c nhn, phi tp trung (decentralised, personal level), ni m thng tin tt,
s ng cm v tinh thn on kt c tn dng.
Qu trnh m qua cc quy tc bn trong thay i c y c im ca tt c
cc trt t phi tp trung: c s th nghim phi tp trung vi vic vi phm quy tc
hin hnh (s i mi th ch institutional innovation); c qu trnh chn lc t
pht, phi tp trung m s i mi c chp thun cho n khi n ginh
c s ng quyt nh (critical mass) tr thnh chun mc mi hoc b phn
i; v nhng qu trnh ny thng din ra trong khun kh cc siu quy tc
(meta rules) vn c xu hng duy tr s tin ho theo mt l trnh lin tc v
tng i d tin on. H thng quy tc vn gi nguyn trt t (trt t cc quy
tc), v th n vn duy tr kh nng nh hng n trt t hnh ng (Chng 6).
S tin ho nh vy th hin c minh trit (wisdom) v s phn xt
(judgement) ca s ng v a n mt tp hp th ch vn mang nhiu du n
ca kinh nghim qu kh song li khng hon ton cng nhc trc s thay i
ca iu kin xung quanh.
Cch thc m cc th ch bn trong c iu chnh thng to nn s khc bit
gia x hi a vn ho (multicultural) thnh cng v x hi a vn ho tht bi.
iu ny th hin qua trng hp ca M v Australia, ni m tri thc n
(implicit knowledge) cng nhng quy tc c th ca cc nn vn ho khc nhau
li ho trn vi nhau hoc c iu chnh hnh thnh nn mt tp hp th ch
chung mi v tng i ph bin, hin tng giao ho vn ho sng to (creative
cross-fertilisationi) c khi mo v tri thc c a vo khai thc. Song u
m cc th ch n hin hu t trc ca x hi ch (host society) c bo v mt
cch cng nhc v mi nhm u tip tc tn ti mt cch kh un nn vi nhng
th ch ring ca mnh, qu trnh hi nhp din ra kh khn v nhng xung
t x hi t gi c th ny sinh (Sowell, 1994, 1996, 1998).
Thch thc i vi quy tc bn trong no th ginh c s ng quyt nh, nh
n c chp nhn ngay, v thch thc no th b phn i rng ri? Cu tr li
ph thuc mt phn vo mi lin h gia nhng bin thi th nghim
(experimental variations) vi cc gi tr nn tng ca con ngi. Chng ta nhn
thy trong Chng 4 l nhng gi tr ny thm m vo cc th ch v thng
ng vai tr l nhng u tin chi phi, lm c s cho vic nh gi nhng dn xp
i
Cross-fertilisation: s trao i ln nhau gia cc nn vn ho khc nhau hay li t duy khc nhau, c li
cho c hai bn. (ND)
399
th ch. Khi nhng gi tr ny bm r su chc, chng s gip cng c tnh lin

tc (continuity) v tnh c kt (cohesiveness) cho cc th ch bn trong. iu ny
m ng cho s ph thuc chui (path dependency). Nhng cng ng no chia
s mt mc cao v nhn thc chung r rng v cc gi tr nn tng th s thnh
cng vi mt qu trnh tin ho trt t hn v d tin on hn so vi nhng x
hi m cc thnh vin li chia s t gi tr. Nh vy, cc gi tr chung ng
vai tr l b lc v l th cht dnh c kt cho cc quy tc bn trong khng ngng
tin ho ca x hi.
Mt s siu quy tc bn trong: thi khoan dung, tnh hi hc v quyn

t do ngn lun
Nu xt vai tr quan trng ca s thay i vn ho i vi s phn vinh bn vng
ca mt cng ng vn ang phi i mt vi s thay i ca hon cnh th cc
qu trnh phi tp trung nhm th nghim v ti nh gi cc th ch xng ng
c bo v. Nhng siu quy tc bn trong phi chnh thc (informal internal meta
rules) gip nng cao nng lc tin ho ca cc h thng quy tc bn trong s ng
vai tr quan trng y: chng hn, mt mc khoan dung trc s th
nghim; quy tc l xung t c th c gii to bi tnh hi hc; v s cam kt
v t do ngn lun. Nhng x hi qu bo th n mc khng th chp nhn s
th nghim v t ra gio iu khi phn i bt k s chch hng no khi cc
quy tc bn trong lu i th thng tht bi khi nhng iu kin vt cht hay k
thut thay i. Khi mu thun ny sinh v cc th ch bn trong khng x l
c, s thc hnh mt li thot hi hc c th ng vai tr l ci van an ton x
hi v l mt cch tit kim chi ph giao dch gia ngi vi ngi. Mt siu quy
tc khc c kh nng gim bt xung t v chi ph giao dch trong mt h thng
th ch bn trong khng ngng tin ho l quy tc theo s tranh lun cn trnh
nhm vo c nhn (deperonalised): chi bng ch khng chi ngi. Trong mt
x hi m nhng li lp lun theo kiu b bng ngi (ad hominem)
thng nhng ch cho tinh thn tho lun thc s th s tin ho ho bnh v
theo nh hng vn (peaceful, problem-oriented evolution) c nhiu kh nng
xy ra hn so vi trong mt x hi m hnh vi bi nh c nhn li nhn c
s tn dng rng ri.
X hi no m s t do by t kin c nhn li b coi l mt ti c th x
pht, x hi t b s khm ph gn nh khng tn km v nhng phng
n kh d thng qua tho lun. S tho lun cng khai k c hnh vi biu t
kin lch lc gy sc v nhng quy tc c tha nhn l mt phn hu ch
trong phng thc m cc cng ng vn ng ph vi s thay i. Mt cuc tho
lun cng khai v nhng gii php kh d th s tn t ngun lc hn so vi hoc
(i) qu trnh th sai bng cch thc thi ri c th loi b cc th ch sau y, hoc
(ii) nhng xung t m cha gii quyt xong. T do tho lun v c tnh bit
lng nghe nhng ngi bt ng chnh kin l mt bin php gip ng qu
trnh tin ho vn ho cho tt c mi thnh vin ca cng ng v qua cho ton
b kinh nghim, tri thc v minh trit sn c. Th ch t do ngn lun ph hp
vi m thc ng x thng mi (commercial syndrome) m chng ta bn
400
trong mc 6.2 bi n l ng c ca qu trnh tin ho th ch phi bo lc. V th,

n xng ng c bo v.
Nh vy, ngay c cc h thng quy tc bn trong cng cha ng mt s siu quy
tc (meta rule) to thun li cho s iu chnh khi cn thit, song ng thi chng
cng gip duy tr s thay i th ch theo mt l trnh d tin on.
12.3 Thay i cc th ch bn ngoi: vai tr doanh nhn chnh tr

Hnh ng chnh tr: s cng nhc, s xo ng v s iu chnh trt t
Cc th ch bn ngoi c thit k v p t t trn xung trn c s hin php
bi nhng c quan nm quyn lc chnh tr. Nhng thay i trong cc th ch bn
ngoi v th i hi hnh ng chnh tr. S thay i cc quy tc bn ngoi ph
thuc vo nhng quyt nh tp th vn kh a ra hn so vi quyt nh t
nguyn, nh chng ta nhn thy trong mc 10.1. V vy, cc quy tc bn ngoi
i khi c th kh cng nhc, ngay c khi hon cnh thay i. Khi nhng thay
i c thc hin, chng din ra theo cc bc i khi gy xo ng. Chng
khng th thot khi tnh cnh b mc kt trong mi xung t gia mt bn l
nguyn l d tin on vn hin hu trong cc th ch hin hnh v mt bn l
nhu cu ng ph vi hon cnh ang thay i, k c cc th ch bn trong ang
thay i iu c th gy ra tnh trng thiu nht qun trong h thng quy tc.
Xung t ny cng xu i v nhng thay i trong cc th ch bn ngoi thng
nh hng n s phn b thu nhp v c hi kinh t. N chm n nn tng ch
thc ca nhng dn xp th ch. Suy cho cng, cc th ch cng nh ru vang
ngon: cht lng ca chng tng ln cng tui, ch t l trong mt khong thi
gian nht nh! Song i khi chng phi thay i, ngay c khi iu c ph v
s phi hp m thun trong hnh ng ca con ngi i chng na.
Khi cc th ch bn ngoi c iu chnh ng ph vi hon cnh thay i,
iu ny t gy ra xo trn hn so vi s thay i quy tc xut pht t ch ngha
c hi chnh tr. Tht khng may, cc nn dn ch s ng hin i (modern mass
democracy) vi nhng lin minh hay thay i gia cc nhm li ch c t chc v
cam kt v nn phc li x hi li to ra nhiu th lut php c hi ch ngha,
thng l on mnh (lut php ngu hng knee jerk legislationi). iu ny c
th gy xung t vi h thng quy tc bn trong: khng ch mu thun vi cc th
ch bn trong, cc th ch bn ngoi cn xm phm qu mc vo a ht ca
chng. Trong nhng bi cnh khc, ch ngha c hi chnh tr c th gy ra hin
tng cng nhc v x cng th ch (institutional rigidity & sclerosis). Cc nhm
li ch trc tip (vested interests) bo v nhng quy tc hin hnh, chng li s
iu chnh, ngay c khi hon cnh thay i v i hi s iu chnh nh th,
nhng iu chnh s c li cho cng ng nh mt thc th thng nht. Qu thc,
cc th ch bn ngoi c th tr nn cng nhc n mc chng gy tn hi n
tin b vt cht v nhng kht vng c bn khc ca con ngi. V s kinh
nghim trong qu kh minh chng cho iu ny: ch Byzantineii, chng hn,
i
Vic ban hnh php lut mt cch t ng, thiu suy ngh chn chn. (ND)
ii
Byzantine Empire (330-1453): ch pha ng v v sau tr thnh mt phn ca ch La M. (ND)
401
khng th iu chnh cc th ch cai tr ca mnh sc i mt vi th

thch mang tn Th Nh K; Trung Quc di triu i nh Minh v nh Thanh
lm cho cc th ch bn ngoi ca n tr nn x cng trc mi e do ca
thch thc t bn ngoi; v cc tp on v hip hi ln, nh hng hng khng
Pan Americani hay nghip on th m than Anh trong thp nin 1980, c kh
kh vi nhng th ch d qua th thch thi gian song li li thi. T chc
kinh doanh no chu nh hng t hin tng x cng ca cc quy tc bn trong
th u c xu hng i n ch ph sn. Ti nhng cng ng m thch thc bn
ngoi khng sc chm ngi cho nhng ci cch cn thit i vi cc th ch
bn ngoi, s sa st vt cht v xung t s xut hin.
Trong nhng trng hp khc, thch thc bn ngoi c th chm ngi cho cng
cuc ci cch cc th ch bn ngoi, mt thc t s khng kh thi nu thiu nhng
thch thc y. iu ny gip ci lo hon ng cho cc th ch bn ngoi, nh
trong trng hp ton cu ho m chng ta bn ti.
Khc phc nhng rng buc th ch bn ngoi

Nhiu ch th khc nhau l mt phn ca qu trnh m qua cc th ch bn
ngoi thay i:
(a) Cc t chc kinh t (di s dn dt ca cc doanh nhn hoc mt nhm lnh
o vi tinh thn doanh nghip) v cc c nhn (nhng ngi theo ui mc
tiu ring ca mnh) vn thng tc nghip trong khun kh ca nhng rng
buc nht nh m ngi ta tha nhn, bt k chng mang bn cht k
thut, kinh t hay th ch. Mt phng thc ng x kh d l theo ui cc
mc tiu t lp (self-set objective) n mc ti a trong phm vi nhng
rng buc ny; phng thc khc l iu chnh cc mc tiu xut pht t kinh
nghim qu kh (tnh duy l b buc, thch ng adaptive, bounded
rationality). Nhng rng buc hin hu (existing constraint) thng xuyn gy
bt li cho cc t chc v c nhn, d vy chng vn c chp nhn, v vic
thay i chng c hiu l qu tn km, nu khng mun ni l khng th.
(b) Mt phng hng hnh ng khc l x l nhng rng buc ny mt cch
trc din nhm vt qua chng theo nhng cch thc sng to v to bo
(Chng 8). Mt khi chng c nhn ra l gy tc hi, tnh sng to doanh
nhn (entrepreneurial creativity) c th dn ti vic t chc ngun cung ng
yu t sn xut mi hoc r hn, ng thi tit kim chi ph bng cch i
mi quy trnh, n gin ho t chc, i mi sn phm, hoc chuyn ti mt
a im cnh tranh hn. Trong tt c nhng trng hp ny, n lc sng to
l nhm i mi theo ngha mt s kt hp yu t sn xut mi nh Joseph
A. Schumpeter (1883-1950) (Schumpeter, 1961) tng nh ngha. Tnh sng
to doanh nhn theo kiu ny cng c th nhm thng vo nhng rng buc
th ch tn km: cc c nhn v t chc c th nhn dp t chi chp nhn cc
th ch hin hnh, thch thc trc din vi chng, hoc qua to n hoc bng
cch khng chp hnh, ngay c khi phi i mt vi ri ro b pht. Nhng i
i
Pan American World Airways, thng gi l Pan Am, l tp on hng khng quc t ch cht ca M t
cui thp nin 1920 cho n khi n b sp vo thng 12/1991. (ND)
402
mi v k thut i khi cng c th i hi phi i mi th ch. Chng hn,

nhng hnh thc sn xut, vn ti, thng tin lin lc v tiu dng mi c th
khin cho vic iu chnh nh ngha quyn ti sn hoc iu chnh thng l
kinh doanh v thng l cng vic tr nn cn thit. Chng hn, hin tng
bng n hot ng xy dng ng st th k 19 khng ch em li nhng
thay i v k thut, m cn c nhng th ch mi chi phi cc th trng c
phiu v tri phiu (Rosenberg & Birdzell, 1986). Cho n y, qu trnh trn
v c bn l ging nh vic thay i cc th ch bn trong v bn ngoi.
(c) Khi cc th ch bn ngoi chun b thay i, cc c nhn v t chc phi tham
gia vo tin trnh chnh tr bng cch th hin ting ni (voice) ca mnh. H
c th tm cch gy nh hng trc tip ln cc vn chnh sch, song iu
ny li tng i him hoi cc x hi i chng hin i v chi ph c nh l
rt cao. i vi nhiu ngi dn, vic pht l hay chu ng nhng th ch
bn ngoi hin hnh vn gi nguyn tnh hu l (s v minh duy l rational
ignorance). Tuy nhin, trong trng hp chi ph do cc th ch bn ngoi gy
ra li ln n mc c cho l quan trng, ngi dn c th hnh thnh nn
cc nhm li ch c t chc thc hnh ting ni chnh tr ca mnh. Ti a
s x hi hin i, cc bn hin php chnh tr to iu kin cho s thay i
quy tc bn ngoi din ra bi bn bng cch a ra nhng knh thay i chnh
thc, chng hn nh thch thc php l (legal challenge) hay hnh thc b
phiu quc hi. Nu cc nh chnh tr nhn ra tn hiu, cc o lut s thay
i nh c quan lp php c bu, c quan ny phi chu nhng rng buc
hin nh khi qut cp cao hn v cc o lut do n thng qua c th phi
c to n xem xt li. nhiu nc, b my t php tr thnh mt knh
thay i lut l, do cc thm phn l nhng ngi din gii php lut sng to.
(d) Cc c ch thay i th ch bn ngoi nm trong tay nhng ngi i din
chnh tr. C nhin, h cng theo ui mc tiu ring ca mnh (Downs,
1957a, 1957b; Buchanan & cc tc gi khc, 1980; Bernholz, 1966) v phi
chu nhng gii hn nhn thc thng thng. Cc doanh nhn chnh tr c
th l cc chnh tr gia, quan chc v cc nh lnh o ca nhng hip hi v
cu lc b t nhn, chng hn nh cc t chc ngnh (industry organisation),
cc nghip on (trade union) v cc nhm lobby c bit. H ha hn thay
i cc th ch hin hnh i ly nh hng, cc khon thanh ton v
nhng phn thng khc. H x s nh nhng ngi trung gian vi hiu bit
ni b v cc quy trnh thay i chnh tr v cc t chc chnh tr. Cc doanh
nhn chnh tr (political entrepreneur) thc y mt phn ln quy trnh chnh
sch cng cc nh nc hin i. H c li ch c nhn trong vic thay i
hay duy tr mt s quy tc bn ngoi nht nh, phn nh nhng khao kht
ring ca h, v iu ny c th thng i theo chiu hng da nhiu hn
vo cc c ch tp th v t hn vo hnh thc t chc t pht (spontaneous
self-organisation). Ti cc nn dn ch i ngh, mt s ngi s tm cch
thuyt phc ngi khc v tm kim ng minh i ly s ng h ca mnh
cho nhng dn xp chnh tr (hin tng i chc chnh tr [political trade-
offs], log-rollingi).
i
Xem mc 10.5. (ND)
403
S chp thun ca khu vc t nhn v tnh hp php

Khng phi mi s i mi th ch bn ngoi u hng ti li ch ca ngi dn
bnh thng. Chng hn, cc ch th ca tin trnh chnh tr c th mc sai lm v
thit k nn nhng quy tc m v sau ho ra li gy hi cho vic to ra ca ci vt
cht. Nhiu kh nng hn, ng c chnh tr dn n s thay i quy tc m ri n
li lm phc tp ho s phi hp kinh t hiu qu. Nu h thng th hin tnh m
v cc i din chnh tr khc nhau tm kim c hi tng trng, c kh nng l
sai st s c sa cha v nhng ro cn cho tng trng kinh t s c ch
ng d b, tc l, trc khi thch thc bn ngoi m ng cho s thay i quy
tc. Song iu ny li khng thng xuyn din ra trong thc t.
Nu xut thay i i vi mt quy tc bn ngoi mun c thng qua mt
nn dn ch i ngh, s thay i trc ht phi nhn c s chp thun t
pha khu vc t nhn thng qua mt s lng ngi v t chc t nhn ng,
bt k l v h trng ch li ch t hay v h chp nhn s thay i do nh
hng tiu cc ca n l rt kh nhn ra. Php th th hai: s chp thun mt quy
tc, ring bn thn n, khng m bo rng quy tc s dn n tng trng
kinh t. Chng hn, chnh sch bo h thu quan c th tip tc c duy tr vi
s nht tr rng ri nu n c cm nhn l mang li li ch cho mt s lng
thnh vin cng ng va v tc ng tiu cc ca n li khng th cm nhn
c. Thc t ny xy ra khi nhng ngi th hng li ch t hnh vi bo h
cc ch t bn v gii cng nhn trong ngnh bo h c t chc tt v on
kt tt, cn nhng ngi phi chu gnh nng hu qu ca chnh sch bo h li t
ra v minh duy l (rationally ignorant), nu xt chi ph thng tin v t chc vn
ng gim thu nhp khu. Biu thu nhp khu s vn c yn v. Hin tng
rent-seekingi v s suy gim kh nng catallaxyii ca nn kinh t vn tip din.
Nu mun ci cch cc th ch bn ngoi, trc ht ngi ta phi t c s
chp thun t pha khu vc t nhn.
Nu mun thay i cc th ch bn ngoi nng cao kh nng ca cc thnh
vin th trng nhm to ra thnh vng, cc quy tc phi t phn bit i x. Nu
cc quy tc bn ngoi em li c li cho mt s ngi v iu ny li c chnh
nhng i tng chu nh hng nhn ra th thin hng chung l khai thc ti
sn bng cch b chi ph khm ph s suy yu. Nh chng ta nhn thy khi bn
v hin tng rent-seeking Chng 8, ng c chnh tr thng l nhm to ra
li nhun phi cnh tranh (rent) hn l nhm a ra nhng thay i trong cc th
ch bn ngoi hng ngn nga hin tng rent-seeking. Khi cc nh thit k hnh
ng tp th vn c a ra nhng quy tc bn ngoi mang tnh phn bit i x,
hin tng nh n hay suy thoi kinh t s d xy ra hn.
Khng sm th mun, thc t trn c th li thi thc cc doanh nhn chnh tr tm
kim li nhn chnh tr t vic ci cch cc th ch bn ngoi. Lc , cc doanh
nhn chnh tr, c th thuc v mt th h mi hoc t mt nhm chnh tr mi
i
ii
Xem mc 8.1. (ND)
404
hnh thnh, s nhn ra c hi ginh c s ng h chnh tr bng cch thc y

nhng ci cch nhm ph v vng lun qun ca tnh trng nh n (stagnation)
v s cng nhc th ch (institutional rigidity). Thm ch, h c th hnh thnh
nn phe a s chnh tr (political majority) trong quc hi thay i hin php
ton din (xem trng hp ca mt New Zealand nh n ko di vo u thp
nin 1980, mc 14.1). D nhin, nhng n lc nh th c th b phn i ln ny
hay ln khc bi cc nhm li ch vng mnh, cc ngh s ch k, hay nhng quan
chc vn tin rng h c th da vo thi bng quan ca cng ng. Thc t
ny s tip sc cho qu trnh x cng th ch v suy thoi kinh t tng i. Cc
nhm quyn lc v phe a s vng mnh trong quc hi, nhng k nhn thy
xut ci cch khng th c pha khu vc t nhn chp thun, c th n gin l
khng chp nhn nguyn l hin nh v cnh tranh. Lc , iu ny c th gy
ra thi hoi nghi ph bin, nu khng phi l xung t chnh tr v phe phi ni
b, mt thc t s tip tc lm xi mn thnh vng v cn tr s tin ho ca
nhng th ch vn m bo cho s bt phn bit i x (non-discrimination) v
tnh m.
Chng chng th chy, nhng cng ng vi s vn hnh kinh t km ci nh th
s phi i mt vi mt loi tc nhn thay i th ch khc: nhng i th thch
thc t bn ngoi, cc nh lnh o ca nhng thc th chnh tr khc c tim
nng can thip chnh tr hoc qun s nhm li dng s suy yu kinh t r rng
ca cng ng trong cuc. H c th e do dng v lc hoc thc s s dng v
lc hng t c iu h mun. Mt kh nng lc l k thch thc bn ngoi
s p t s thay i th ch bn ngoi. V d nh mt quyn lc thc dn tip
qun mt quc gia hay s p t ch ca k thng trn sau chin tranh. Thc t
ny tng xy ra c v Nht Bn sau Th Chin II; lc by gi, vic thit lp
nn dn ch v nn kinh t th trng li nm trong li ch sng cn ca M sau
khi cuc chin tranh lnh bt u. Cc lin minh rent-seeking vng mnh lc
n gin l b gii tn (Olson, 1982, trang 76-80, 130-131). Mt kh nng khc l
k thch thc bn ngoi tham gia vo tin trnh chnh tr ni b, khi xng s
thay i trong phm vi nhng dn xp hin nh hin hnh. Chng hn, iu ny
xy ra khi cc t chc quc t nh Qu Tin t Quc t (IMF) hay Ngn hng Th
gii (WB) can thip vo cc nc n nn, khi cc nh xut khu sn phm nng
nghip nc ngoi vn ng Lin minh Chu u t b ch ngha bo h trong
lnh vc nng nghip, hay khi cc chnh ph gy p lc chnh tr trc tip ln
chnh ph khc ct gim hng ro mu dch. Nhng thch thc bn ngoi nh
th (hay thm ch mi e do t ) ph thuc ng k vo m (openness) ca
mt nc trc hot ng thng mi, cc tng v cc dng yu t sn xut
ca nc ngoi.
12.4 Thch thc bn ngoi: Cnh tranh th ch

Xu hng bt bin v s thay i
Qu trnh tin ho ca cc th ch bn trong v bn ngoi khng ch c thc
y nh nhng phn ng th ng trc hot ng thng mi v cc dng yu t
sn xut trn trng quc t, m cn nh s iu chnh th ch ch ng hng
405
cnh tranh tt hn ginh th phn v cc yu t sn xut lu ng (mobile

production factor). Ton cu ho dn ti s cnh tranh th ch (hay cnh tranh
gia cc h thng). Hin nay, cc h thng th ch nh hng ti mt bng chi
ph nhiu n mc m ngi ta coi chng l nhng nhn t quan trng trong cnh
tranh quc t. Do vy, cc chnh ph u t nhiu cnh tranh trc tip vi nhau.
Mc d ton cu ho hin ang khin cho cnh tranh th ch quc t tr nn gay
gt thc s, khi nim li chng h mi m g. Khng c g ng ngc nhin l
trong tc phm Ca ci ca cc quc gia (The Wealth of Nations) nm 1776,
Adam Smith tng cp n s tng tc c bn gia cc yu t sn xut lu
ng v c nh cng hiu ng tin ho (evolutionary effect) t kh nng lu
ng ca cc yu t sn xut (factor mobilityi) khi ng phn tch phn ng d
kin trc nhng khc bit trong vic nh thu ngun vn:
t ai l mt ch khng th di chuyn; trong khi vn (stock) li c

th d dng ... Ch s hu vn ng l mt cng dn ca th gii, v
khng nht thit phi gn b vi bt k mt quc gia c th no. Anh ta
c xu hng t b t nc m anh ta phi i mt vi s thm vn
phin toi, c nh gi ti sn km theo mt mc thu nng n, v
s chuyn vn ti mt quc gia khc m anh ta c th hoc l tip
tc cng vic kinh doanh hoc l tn hng gia sn ca mnh thoi mi
hn. Bng hnh ng di chuyn vn, anh ta t du chm ht cho ton
b ngnh ngh m ng vn tng gip duy tr ti t nc m anh ta
ri b. Vn gip canh tc t ai; vn gip tuyn dng lao ng. Mt th
thu tng c xu hng xua ui vn khi bt k t nc c th no s
tip tc c xu hng lm kh kit mi ngun thu, cho c nh vua v x
hi. Khng ch li nhun ca vn, m c a t v tin cng ca lao ng
cng u khng trnh khi b suy gim t nhiu do vic di chuyn vn
.
(Adam Smith, [1776] 1970-1971, tp 2, trang 330-331)
Mt trong nhng nh khoa hc x hi u tin th k 20 tng m t s lin

quan ca qu trnh tin ho th ch l Max Weber ([1927] 1995).3 Gn y hn,
nhng ch tng t cng c phn tch bi cc tc gia (trong s nhng ngi
khc) sau y: Douglass North (North & Thomas, 1973, 1977; North, 1981,
1993), Eric Jones ([1981] 1987, 1988, 1994), Nathan Rosenberg v L.E. Birdzell
(1986), v Erich Weede (1990, 1995, 1996).
Tnh m c th l phng thuc gii c hu hiu cho hin tng rent-seeking.
Khi cc h thng chnh tr v kinh t khp kn trc kia c m ca, cc th ch
phi thay i v cc nhm quyn lc nh mt ch bm vu. Mt trng hp lch
s r rng l s m ca Nht Bn bng s can thip hi qun ca M nm 1854,
dn n v lt chnh quyn qun phit (shogunate) vo nm 1867 v m ng
cho cng cuc hin i ho trong cuc cch mng Minh Tr (Meiji Revolution).
Qu trnh chuyn i th ch ca n khng phi l thiu xung t v hu nh
khng th gi l bm r chc chn. Trong thp nin 1930 v u thp nin 1940,
Nht Bn tr thnh nn nhn ca ch ngha bit lp hng ni (inward-looking
i
lc khc. (ND)
406
isolationism) v cc nhm quyn lc hung hng. S can thip ca M sau nm

1945 m ca Nht Bn ln th hai v iu ny li chm ngi cho c nhng ci
cch th ch su rng y ln s tng tin thnh vng n mc khng ng.
Tnh m khng phi l con ng mt chiu trong lch s nhn loi. Tuy nhin,
cc chi ph vn ti, thng tin lin lc v giao dch thp trong hot ng thng
mi v cc dng yu t sn xut xuyn bin gii, nhn chung, thc y tnh m
v lm suy yu thin hng vn ng hnh lang v cng nhc ho th ch. Tnh
m ng vai tr l ng c quan trng b chi ph thng tin, n tng thng
cho nhng quy tc ph thng, chng hn, mt h thng t hu r rng.4
Hnh 12.1 m t khi qut s tng tc gia cc qu trnh kinh t v chnh tr khi
cc h thng th ch cnh tranh vi nhau. Chi ph vn chuyn v chi ph giao dch
thp s gip cho cc thng nhn v ch s hu yu t sn xut cm thy d dng
hn khi quyt nh ri b cc h thng th ch khc. ng thi, h c l cng
hiu bit nhiu hn v iu kin th ch nhng nc m h c th la chn.
Khi ch s hu ca cc yu t sn xut lu ng trn trng quc t
(internationally mobile factor) di chuyn a im xuyn bin gii, h khng
trnh khi phi a ra s la chn gia cc h thng th ch. Thm ch, h c th
k vng vo s khc bit v kh nng sinh li nh l h qu trc tip t s khc
bit th ch nc khc, min l h nhn ra v din gii xc ng nhng h qu
t cc th ch khc nhau. Lc , s la chn th ch tr thnh mt quyn la
chn (option) trong cnh tranh kinh t. Quyn la chn ny chu nh hng t
tnh m ca nn kinh t, v iu ny li ph thuc vo c quyn t do mua bn,
quyn t do di chuyn v quyn t do chuyn i ng tin ln cc siu quy tc
(meta rule) m bo cho cc quyn t do ny. Cc ch th kinh t, nhng ngi
a ra mt la chn nh vy, thc hin iu mt cch c lp khi s dng la
chn ri b.
Nhng cuc ri b (exit) mang bn cht kinh t nh th pht tn hiu ti nhng
ngi nm trong tin trnh chnh tr, bt k l cc c tri v cc nhm li ch c t
chc hay trc tip ti nhng ngi i din chnh tr. Tuy nhin, cha chc nhng
tn hiu nh th s c nhn ra v din gii xc ng. Nhng i din chnh tr
thuc cc h thng php l x cng (sclerotic), vn thiu kinh nghim phn
ng to bo trc s thay i v lun ngh ti bn thn, c th khng nng lc
iu chnh; qu thc, kh nng c tn hiu ca h l hn ch. Cc nhm li
ch c t chc v cc c tri ni chung cng kh d khng nhn ra s cn thit phi
thay i (Hnh 12.1). L phiu (ting ni voice) ca h s ch c hiu lc nu
n c thc hnh bi mt nhm vi quy m ln; v nhm c th hoc c
th khng ng h s iu chnh th ch, tu thuc vo cch thc m cc nhm
rent-seeking ln ting tc ng ti c tri, v tm tnh b tc - ngi bo h
(tribal-guardian mentality) chi phi y. Nh chng ta lu trn, cc ngh
s v quan chc nm trong cc lin minh vi cc nhm vn ng rent-seeking
(rent-seeking lobbies) v vy thng c kh nng cng c nhng quy tc (bn
ngoi) phn bit i x, ngn chn tnh m v cn tr qu trnh tin ho ca
nhng quy tc h tr cnh tranh. Ti phn ln cc nc v trong phn ln thi
gian, nhng g trn y qu thc li chnh l c im thng thng ca nhn loi
v b my qun tr (governance). i vi a s quc gia, nn t do ang trn
407
lan rng v nh hng ca ton cu ho vn l mt tri nghim mi m, ch din

ra trong na sau ca th k 20 (Gwartney & Lawson, 1997). Vy nn khng c g
ng ngc nhin khi bn nng b tc th hin qua thi c cm vi ngi nc
ngoi li thng tip tc thnh hnh bt chp nhng la chn ri b (exit option)
mang bn cht kinh t.
Ch khi a s c tri ng h s thay i, thm ch trc s khng c ca cc nhm
li ch, hoc khi cc nhm c t chc khm ph ra gi tr ca tnh m, s i mi
th ch mi bt u din ra. Nu iu xy ra, cc chnh ph bt u cnh trnh
vi nhau (cnh tranh gia cc h thng php l).5 V vy, iu ny ph thuc
nhiu vo kh nng ca chnh ph v cng chng trong vic nhn ra tm quan
trng ca nhng tn hiu ri b v rt ra kt lun t rng h phi cung cp
nhng th ch cu thnh nn mt yu t a im hp dn, thm ch bt chp s
khng c ca cc nhm p lc (pressure group) v bn nng b tc hng ni.
Chng ta s lm r thm bn cht ca nhng tng tc phc tp c m t trn
Hnh 12.1 khi bn v qu trnh chuyn i cc h thng kinh t v cng cuc ci
cch th ch cc nn kinh t hn hp trong Chng 13 v Chng 14.
Khi nim then cht

Cnh tranh th ch (institutional competition, hay cnh tranh gia cc h thng
systems competition) l mt thut ng nu bt tm quan trng ca cc b quy
tc bn trong v bn ngoi i vi mt bng chi ph quc gia v v th i vi kh
nng cnh tranh quc t. Vi qu trnh ton cu ho hot ng giao thng cao
v kh nng lu ng ca cc yu t sn xut cao hn tn hiu phn hi t
nhng h thng th ch tn km s tc thi hn v, km theo , xut hin nhu
cu iu chnh cc h thng ny, khng ch th ng m thm ch cn c th ch
ng.
Cc doanh nhn chnh tr (political entrepreneur) l nhng ngi v t chc tm
kim li ch chnh tr t vic thc thi hay cn tr s thay i th ch. Cc doanh
nhn chnh tr thng l nhng ngi tr tui tham vng v c thin hng ph
v khun php (young Turk), h nhn thy cc th ch v c cu quyn lc hin
hnh ngn cn h khi ginh c nh hng chnh tr v v th h tm kim s
ng h nhm ginh thm ting ni (voice) tn thnh mt cng lnh chnh tr
ch trng thay i th ch.
Cnh tranh th ch: kh nng sng to v kinh t, ngnh ngh v chnh tr -

hnh chnh
Cnh tranh th ch l mt qu trnh i hi sc sng to trong mt s lnh vc m
con ngi theo ui:
(a) Nhng thay i v k thut v t chc cng vi s m ca ca cc h thng
kinh t cho php cc nh cnh tranh bt tay vo vic thay th a im trn
trng quc t. iu ny huy ng kh nng sng to trn cc phng din k
thut, t chc v kinh t.
408
Hnh 12.1 Cnh tranh th ch: S tng tc c bn ca cc qu trnh kinh t v chnh tr
CP vn ti
& TTLL
thp hn La chn cng: cnh
Thay i v m Thay i trong
tranh chnh tr
ca nn KT vic ban hnh cc
th ch nh l mt
nhn t a im
Cc siu quy tc ca trnh tranh th
ch: t do thng mi, t do di Cc i din
chuyn, t do chuyn i chnh tr
Thng mi S chuyn dch Cc nh lp php

Cc h thng php l bn ngoi ca cc yu t SX Nhn thc, trong nc cung
bn ngoi cung cp tim nng tim nng din gii cp cc th ch
cc th ch
bn ngoi
La chn th ch nh mt tu chn Ln ting
la chn
dnh cho cc nh cnh tranh kinh t
nhm
Nhn thc, Ri b C tri on, Nhn thc,

Cc ch
din gii La chn c cc nhm li ch din gii
th kinh t
nhn c t chc
Nhn thc,
din gii
Cnh tranh kinh t Cnh tranh chnh tr
409
(b) Kh nng lu ng ca cc yu t sn xut cng hot ng giao thng hng

ho v dch v gip p t s kim sot mang tnh khun php ln cc th ch
a phng, c i vi nhng thng l v quy c bn trong ln vic nh
hnh v thc thi cc th ch bn ngoi, nh chng ta va bn trn. iu ny
gp phn kim sot vn thn ch - i din v khi mo cho kh nng sng
to th ch. Qua thi gian, tnh m a tn hiu phn hi (feedback) i vo s
tin ho ca cc th ch bn trong v bn ngoi, khuyn khch s khm ph
th ch lin tc:
(i) n thc y tinh thn doanh nhn (entrepreneurship) trong cc hip hi
ngnh ngh (industry assciation) v cc nhm x hi dn s khc, y l
nhng ch th khm ph v th nghim nhng chun mc kinh doanh,
thng l cng vic, th tc ch ti, v.v. c ci thin nhm y
nhanh tc tng nng sut;
(ii) n thc y tinh thn doanh nhn trn cc phng din chnh tr - hnh
chnh v t php (political-administrative & judicial entrepreneurship)
trong b my chnh ph theo nhng cch thc sng to v ch ng
nhm y nhanh tc tng nng sut v nng cao kh nng cnh tranh.
Nhn chung, tnh m c xu hng kch thch s i mi mnh m hn trong
th ngnh ngh ph thuc ln nhau, min l mi ngi c quyn t do a ra la
chn c nhn.
12.5 Ch ngha lin bang cnh tranh

Thng mi v kh lu ng ca cc yu t sn xut trong phm vi cc nc
Trong phm vi mt quc gia, bn hin php nh nc lin bang (federal-state
constitution) c th c thit k nhm khai thc mt s li th ca cnh tranh
gia cc h thng php l trong phm vi quc gia . Ch ngha lin bang
(federalism) l mt cch khai thc cnh tranh gia cc t chc chnh tr (cp
bang v cp a phng) nhm khm ph nhng gii php v th ch hnh chnh
c a chung.
Nu ngi dn v cc nh sn xut c c hi di chuyn gia cc h thng php l
c lp di cp quc gia th cc nh lp php v cc nh qun l buc phi cnh
tranh. La chn ri b trao cho h tn hiu phn hi t cc cng dn - thn ch.6
Khi chnh sch cng t tp trung vo tay chnh ph trung ng, ngi ta s c c
hi tt hn kim sot hin tng rent-seeking, cc nhm p lc v ch ngha
c hi ngi i din.
Phn cp
T quan im ca ngi dn v doanh nghip, vic ng h nguyn tc phn cp
(subsidiarity) tc l, mi nhim v thuc lnh vc hnh ng tp th nn c
t cp chnh quyn thp nht c th l hu ch. V s nhim v qun l c
th phi tp trung ho v c cung cp bi cc c quan chnh quyn cnh tranh.
Chng hn, cc chnh quyn bang hoc a phng cnh tranh c th thc thi, ti
410
tr hoc iu tit hot ng cung cp phc li cng ng, duy tu nhiu hng mc
h tng v phn ln dch v gio dc v y t. Trong mt s trng hp nht nh,
ngi ta nhn thy li th ca s tp trung ho nhim v chnh quyn, chng hn
khi cc th chung nh lut thng mi v lut giao thng thng nht cho php tit
kim nhiu chi ph giao dch, hay trong trng hp c li th quy m v phm vi,
nh lnh vc quc phng chng hn. Do s tin ho th ch v vic khm ph cc
gii php qun l hnh chnh mi c th c li t s th nghim cc chnh
quyn bang hay a phng cnh tranh nn nguyn l quy chun v phn cp
(normative principle of subsidiarity) c th chuyn thnh mt nguyn l hin nh
cp cao, v nhng trng hp ngoi l ch nn thc hin khi ngi ta c th a
ra l do r rng.
Nhng ngi ng h chnh ph tp quyn li thng xuyn phn i s phn cp
vi lp lun l cn phi m bo s gn kt v hi ho quc gia bng cch thc
y nhng c hi thu nhp v vic lm bnh ng gia cc khu vc khc nhau, v
bng cch m bo cung cp hng ho cng cng thng nht cho mi cng dn,
bt k ni h sinh sng v cc chnh tr gia m h bu ln. Tuy nhin, thnh tu
trn ton th gii ca chnh sch bnh ng ho khu vc (equalising regional
policy) tht kh m thuyt phc hn so vi thnh tu ca chnh sch bnh ng
ho phc li x hi (social welfare equalisation), v vic n lm suy yu nhng
phn ng t iu chnh t pht (spontaneous, self-correcting response) trc s
chnh lch v thu nhp gia cc khu vc l mt l do quan trng. Nhng khu vc
kh khn v d dng tip cn vi vin tr ca chnh ph trung ng c th t chi
a ra mc lng thp, vn hp dn cc nh u t. Hn th, vic cung cp hng
ho cng cng thng nht, tp trung c th i ngc li nhng la chn v u tin
khc nhau ca khu vc. Do cc nh hoch nh chnh sch cng xa ngi dn
nn s tp trung ho (centralisation) s dung dng ch ngha c hi thn ch -
i din (principal-agent opportunism) cng nh ri ro o c (moral hazardi) t
pha cng ng c tri. Tnh a dng lin bang trong cng tc hoch nh chnh
sch cho php la chn ca c tri v b my qun l to nn s khc bit trong
hot ng cung cp hng ho cng cng. Lc , ngi dn s quan tm nhiu
hn n vic thc y kinh t a phng v khu vc pht trin.
cng c nguyn l phn cp, cc h thng lin bang cnh tranh cn p dng ba
cng c th ch khi qut sau (Kasper, 1996b):
(a) cc lin bang cn trung thnh vi quy tc v ngun gc (rule of origin), n
quy nh rng nhng sn phm c sn xut hp php ti mt khu vc thuc
lin bang th vic bn chng trn ton lin bang s t ng hp php; ni cch
khc, s phn bit i x gia cc a im sn xut khc nhau b loi tr;
(b) hin php lin bang cn phn giao cc nhim v qun l cho duy nht mt cp
chnh quyn: cn loi tr hin tng trng hp v lp li nhim v, vn ch
khin cho c tri bi ri khng hiu ai l ngi chu trch nhim thc hin.
Tnh duy nht (exclusivity) lm gim phm vi trn trnh nhim v ca cc
chnh tr gia v nh qun l;
i
411
(c) cc lin bang cn trung thnh vi nguyn tc i ng ti kho (fiscal

equivalence), nghim cm vic chuyn giao cng qu theo chiu dc v buc
mi cp chnh quyn phi ti tr cho nhng nhim v m n phi chu trch
nhim hoc nhim v m n quyt nh chn gii quyt vi cc khon
thu, l ph v n do n t huy ng c. iu ny gip hn ch nhng
khon thanh ton tr cp mang bn cht ti phn phi (redistributional
transfer) v p t trch nhim ti kho ln cc b my chnh quyn cnh
tranh.
Ch ngha lin bang cnh tranh

Chng ta c th gi mt h thng nh th l ch ngha lin bang cnh tranh
(competitive federalism). N cho php cc khch hng (client) b phiu bng
quyt nh ri b hay li, nhng s vn hnh ca n vn khng trnh khi
nhng xung t nht nh v gy ra mt s chi ph ngun lc, nh tt c cc h
thng cnh tranh u vy. Song y li c kh nng l s cnh tranh gia cc
bang v a phng s em li nhng kt qu m ngi dn nhn thy u vit hn
so vi nhng g m mt b my chnh quyn tp trung to ra. Ch ngha lin bang
cnh tranh trao quyn lc cho ngi dn v thc y i mi trong lnh vc chnh
sch cng m ngi dn thc s mong mun. y chnh l mt hnh thc ng
dng cc tnh nng kim sot quyn lc ca cnh tranh, chng khin cho cc b
my chnh quyn phi b chi ph thng tin v giao dch nhm thu ht ngi dn
v nh u t. Tn hiu phn hi mang tnh tin ho t tinh thn doanh nhn gia
cc h thng php l (interjurisdictional entrepreneurship) trong cc b my chnh
quyn a phng v bang cng c th gip tng cng kh nng cnh tranh v
sc thu ht quc t ca mt quc gia. T gc , dng nh khng phi ngu
nhin khi m nhiu trong s cc nn dn ch phn vinh vi ting tm lu i li
c hin php lin bang (Thu S, M, Canada v Australia v.v.) v khi m cc
cng ng khu vc nhiu nc khc vn ang tm cch khng nh bn sc tp
th ca mnh bng cch i hi chuyn giao cc chc nng chnh ph (chng hn
nh Ty Ban Nha, Anh [Britain], Nam Phi, Nga v Trung Quc). Hng bn
sc khu vc vo cuc cnh tranh hnh chnh - th ch (administrative-institutional
competition) hu ch xem ra l iu ng mong mun hn so vi vic bp nght
nhng kht vng nh th bng cch tp trung ho v mo him vi nguy c i
u chnh tr gia cc vng.
Khi nim then cht

Nguyn l phn cp (principle of subsidiarity) ch s phn chia cc nhim v
chnh ph cho cc cp chnh quyn khc nhau (chng hn nh chnh quyn a
phng, chnh quyn tnh v chnh ph quc gia). N quy nh rng mt nhim
v qun l lun cn phi thc hin cp thp nht c th. N b vi phm bi s
tp trung ho nhim v khng cn thit. S phn cp cn c cng c bng quy
tc v ngun gc [rule of origin] (n loi tr nhng ro cn i vi t do thng
mi trn ton quc), s phn giao nhim v duy nht cho cc cp chnh quyn c
412
th, v nguyn tc i ng ti kho [fiscal equivalence] (i hi mi cp chnh

quyn phi chu trch nhim ti tr cho nhim v ca mnh).
12.6 Hin php ca t do vi vai tr l khung kh cho tin ho

T do v cnh tranh
S phn tch ca chng ta v qu trnh tin ho th ch li lm ni bt mt lun
im lp i lp li trong cun sch ny: cc th ch tin ho v c thay i
nhm i hi ca con ngi, min l cc c nhn c quyn t do la chn. u
m cc quyn t do kinh t b hn ch, cc nhm li ch vng mnh s s
dng quyn lc ca mnh nhm cng c nhng th ch phc v cho li ch c
th ring. Qu vy, cc nhm quyn th c gng hn ch t do v s bnh ng
trc php lut hng cng c a v c th ca mnh. Chng thng thnh cng
trong mt khong thi gian kh di. Khi mt h thng nm dui s chi phi ca
cc nhm quyn th c m ra cho thch thc t pht hay thch thc bt buc t
bn ngoi, h thng th ch phi chu p lc ci cch. Lc , mi chuyn s tu
thuc vo cc kh nng y l (i) quyn t do hnh ng c bo m, nh
m mi c nhn u c th th hin la chn ca mnh, hay (ii) cc nhm quyn
th c u i, iu s hn ch quyn t do kinh t c nhn.
Thc t trn lm ni r vai tr thit yu ca mt cam kt ti thng v t do trong
vic kim sot hin tng tp trung v duy tr quyn lc ca cc nhm li ch c
nhiu mi quan h chnh tr nh hng. u m t do l mt nguyn l hin
nh, cc c nhn c th th nghim nhng phng n khc nhau, c th
thng qua v d ca mnh mi gi ngi khc m phng v c th to ra mt
s ng quyt nh (nhng ngi ng h) thit lp nn th ch mi. Trong
trng hp cc th ch bn ngoi, vn i hi cc qu trnh chnh tr thay i
th ch, t do l mt c s hin nh gip dn xp ch chnh tr thay i th
ch nu s thay i c mong mun rng ri. S kt hp gia cc t chc
ng phi c quyn (party monopolies) v cc nhm li ch c t chc, k c cc
nhm li ch ca gii cng chc, s khin cho nhng kht vng c nhn
(individual aspirations) v nhng ngi bn ngoi (outsiders) cng kh lng thch
thc nhng h thng quy tc hn ch quyn t do c nhn. Trong cc nn dn ch
hin i, iu c bit quan trng cho tim nng tin ho ca h thng l vic bo
v quyn t do ri b [freedom of exit] (hot ng thng mi t do, s di c t
do v cc dng vn t do trn trng quc t) v quyn t do lp hi, quyn t do
thng tin v.v. nh l nhng s m bo nhm chng li hin tng x cng v
cng nhc th ch.
Nh vy, t do ng vai tr then cht i vi kh nng tin ho ca cc th ch
cng nhng h qu su rng ca chng. T do v th cn c bo trng trong
mt nguyn l hin nh ti thng m bn thn n cng phi c bo v hu
hiu.
413
Cu hi n tp
S khc nhau gia tin ho (evolution) v cch mng (revolution) l g? (Hy

kim tra mt cun bch khoa ton th tt.)
Ti sao hong Charles V li cm thy b e do bi kh nng di chuyn
gia cc nc ca cc nh ngn hng v thng nhn Do Thi?
Nhng yu t sn xut no c bn Chng 1 m ngy nay thng c kh
nng lu ng quc t v yu t no khng c kh nng lu ng quc t?
Mi quan h hai chiu gia s tin ho th ch v kh nng lu ng quc t
ca cc yu t sn xut c ngha l g? Bn c th a ra v d t kinh
nghim ca mnh minh ho cch thc vn hnh ca cc c ch ny hay
khng?
Ti sao cc th ch li phi tin ho qua thi gian?
Hu qu ca cuc cch mng Nga v cuc cch mng Trung Quc i vi trt
t k tha l g? Cuc cch mng nh hng n s phi hp v mc sng c
nhn nh th no?
Ti sao thi khoan dung v t do ngn lun li quan trng i vi s tin
ho th ch?
Ti sao m thc ng x thng mi li hi ho vi s tin ho th ch hn
m thc ng x ngi bo h?
iu g thc y cc doanh nhn chnh tr?
Php th s chp thun ca khu vc t nhn (private acceptance test) v
php th hin nh (constitutional test) trong vic thay i th ch bn ngoi
c ngha l g?
Hy nh ngha kh nng cnh tranh. Nhng thnh t a dng trch dn t Bo
co Kh nng Cnh tranh Th gii (World Competitiveness Report) lin quan
n nh ngha y nh th no?
Hy gii thch ti sao cc c quan quyn lc chnh tr li c th tr thnh
nhng c quan h tr cho cc nh sn xut cnh tranh quc t khi ngun vn
v doanh nghip d dng lu chuyn gia cc h thng php l?
Ti sao cc nhm li ch chnh tr hin hnh v nhng k dn xp quyn lc
(power broker), nhng i tng mun ti phn b cc quyn ti sn, li c
li th trong nn kinh t ng khi so snh vi nn kinh t m?
Internet lm suy yu quyn lc ca cc c quan trung ng Trung Quc nh
th no? Ti sao cc c quan ny d vy vn cho php ph bin Internet
nc Cng ho Nhn dn ny?
Nhng trng hp no m bn bit t bo ch cho thy mi quan tm chnh tr
ngy cng tng ca khu vc dnh cho mt quc gia c th?
Ti sao cc chnh ph li c xung hng tp trung ho nhim v qun l? Vai
tr ca chc nng ti phn phi ca chnh ph trong bi cnh ny l g?
Nguyn tc i ng ti kho phc v nhng mc ch g?
Quy tc v ngun gc c c p dng ti t nc bn m khng c ngoi
l no hay khng? Nhng ngoi l y, nu c, l g v chng c v hp l i
vi bn hay khng?
414
u im ca s thay i th ch sng to v ch ng so vi s iu chnh th

ch min cng v th ng trc nhng iu kin mi l g?
Ghi ch:
1. Trong chng cui cng ca tc phm Hin php ca t do (Constitution of Liberty), mang
tiu Ti sao ti khng phi l nh bo th, Hayek cho thy l c mt ng chia ct gia
cc nh bo th v cc nh t do ch ngha (liberal, hoc libertarian theo thut ng M). Cc
nh t do ch ngha lun a ra cu hi iu g l tt hn. i khi h nhn thy cc th ch
mi phc v li ch con ngi tt hn, trong khi cc nh bo th li lun bo v nhng th
ch c v a thch cc c quan quyn lc vng mnh (Hayek, 1960).
2. C nhin, s tin ho vn ho vt ra ngoi h thng th ch. Ni dung ca vn ho phi i
mt vi cc qu trnh tin ho lin tc l i mi (innovation), bt chc (imitation), chn lc
(selection) v phn i (rejection). Mt dn chng y l khi m nhng g vn c coi l
m nhc v hi ho tt theo nhng quy c vn ho thi by gi b lt bi cc nh cch
tn ngh thut nh Ludwig van Beethoven hay Gustav Mahler hay cc ho s theo trng
phi n tng ca Php. Vic ph v cc quy c vn ho ca h em li cho h thi th
ch ca cc vin hn lm lu i v mt cng chng bo th, song dn d h vn thu ht
c mt s lng ngi chuyn gu ngh thut va thit lp nn nhng chun mc vn
ho mi.
Tng t, gii kinh t hc p dng nhng quy c chung gi l khung mu tn c in
(neoclassical paradigm). iu ny to thun li cho s tung tc ca cc nh kinh t hc
chuyn nghip. Khi nhng quy c kh d thay th khc (m chng, chng hn, li i hi
phi xem xt cc th ch mt cch dt khot ng thi phn i gi thuyt ngm v tri thc
hon ho) ang c th nghim th cc trng phi t tng lu i v nhng ngi trung
thnh vi khung mu quy c b thch thc. Phn ng ca h c th c thi thc bi thi
bo th theo thi quen, t chi suy ngm v nhng quy c mi, vn c hiu l nhng
iu kin phc tp khng ng hoan nghnh, nhng th ch t cn tr s phi hp v trao i
tng gia cc hc gi. Thch thc tr tu i vi ci khung mu lu i cng c th dn ti
nhng n lc nhm bo v s vn ling tr tu tch cp c trc kh nng mt gi tim
tng. V th, nhng ngi ng h khung mu tn c in c th chng li s thay i, chng
hn l bng cch phn i vic cng b nhng bi vit phi chnh thng trn cc chuyn san
hay ph quyt s thng tin trong ngh ca nhng ngi chuyn hng. Nhng i thay trong
t tng kinh t tng bc c thc y nh n lc tch hp nhng phn hp l ca khung
mu kinh t hc th ch vo trng phi t tng chi phi, qua dng nn nhng m hnh
lai ghp (Furubotn, 1994). Nu cc m hnh ny li cho thy s thiu nht qun c hu hoc
khng gii thch ni nhng hin tng th gii thc quan trng, ngi ta s cm thy s thi
thc tip theo xem xt li khung mu ch o. S ng thnh vin ca cuc tho lun kinh
t hc s ch da trn kinh nghim m nh gi, theo nhng cch thc dn d v phi tp trung,
l vic thay i nhng gi thuyt quy c ph bin th c kh d v hu ch hay khng.
3. Trc khi Weber tp trung vo s tin ho th ch kh lu th cc nh phn tch ngi Anh
(Britain) vit v n ri. Trit gia kim s gia ngi Scotland Adam Ferguson (1723-1816),
vi Essay on the History of Civil Society (Tiu lun v lch s ca x hi dn s, 1767), v s
gia ngi Anh (England) Edward Gibbon (1737-1794), tc gi ca cun sch ni ting
Decline and Fall of the Roman Empire (S suy thoi v sp ca ch La M), xng
ng c ghi nhn l cc nh tin phong trong vic phn tch v s tin ho th ch.
4. Tnh m trc nhng thch thc quc t khng phi l s cnh tranh duy nht m cc th ch
x cng phi i mt: ngi ta c th quyt nh t b cc th ch chung bn ngoi nu h
nhn thy chng bt li v s vn hnh cc th trng ch en. Nn kinh t ngm ph thuc
vo cc quy tc bn trong v hin tng lan rng ca n c th c din gii l s cnh tranh
gia nhng quy tc chnh thc v nhng quy tc t pht phi chnh thc.
5. Nh kinh t hc ngi M Paul Krugman (1994, trang 34) tng cng kch kin l cc quc
gia cnh tranh vi nhau: Cc quc gia khng cnh tranh vi nhau nh cc cng ty vn cnh
415
tranh vi nhau. Trong chng mc th ng ta ng. Song, ging nh cc nh kinh t hc

tn c in khc, nhng ngi vn gi thuyt chi ph giao dch bng khng theo thi quen v
do b qua cc th ch, ng ta khng nhn ra rng vic chnh ph cung cp cc th ch
do tp th to ra chnh l mt phng thc ct gim mc chi ph v thu ht cc yu t sn
xut lu ng.
6. Ti nhiu quc gia, bt k l lin bang hay khng, kh nng lu chuyn t do ca hng ho v
cc yu t sn xut trn ton lnh th quc gia li khng c m bo, chng hn do nhng
bin php kim sot ranh gii ni b hoc do cc quy nh cn tr thng mi lin vng.
Nhng quc gia nh th t b nhng li ch quan trng t s phn cng lao ng, c
nhng li ch so snh - tnh (comparative-static) ca s chuyn mn ho ln nhng li ch
ng (dynamic gains) t s cnh tranh gay gt hn gia cc nh cung cp v cc nh qun l.
416
CHNG XIII. CC H THNG KINH T KHC NHAU V S

CHUYN I H THNG
Mc ich ca chng ny l nhm chng minh mc ph hp ca phng php

tip cn kinh t hc th ch trong vic phn tch mt s ch kinh t hc l th
nht ca thi i chng ta: Ti sao cc nn kinh t t bn ch ngha li tng
trng nhanh hn cc nn kinh t k hoch ho tp trung vi ch s hu x hi
ho v t liu sn xut. Ti sao ch ngha x hi v ch k hoch tp trung li
sp trong khi Soviet bt ng n vy i vi a s nh quan st? Cc nc
x hi ch ngha trc kia gi phi lm g chuyn i nn kinh t ca mnh?
Chng ta s bt u bng cch im li s qua s vn hnh kinh t ca cc ch
x hi ch ngha, vi cng c ch yu nhm thc y cc nh sn xut l k hoch
ho v cng bch. Khi so snh s vn hnh ca cc nn kinh t ny vi cc nn
kinh t th trng t bn ch ngha, chng ta nhn thy l ch ngha x hi thua
xa ch ngha t bn v thnh tu i mi. Cuc th nghim qua vi ch k
hoch ho tp trung cho thy ht sc r rng l bit bao vn v th ch v t
chc s xut hin khi s phi hp th trng t pht v sng kin c nhn b bp
nght.
Trc khi kt thc chng, chng ta s im qua nhng vn cn phi x l khi
mun chuyn i hon ton mt h thng kinh t mt nhim v phc tp. iu
tng nh nghch l l hnh ng tp th li cn thit xo b s chi phi ca
hnh ng tp th. Bi hc chnh rt ra t kinh nghim gn y cc nn kinh t
chuyn i dng nh l ch: cc chnh ph, vi kh nng hu hn trong vic
khai mo v phi hp hnh ng con ngi, cn phi duy tr tnh cht n gin
cho cc bn thit k th ch. Chng phi tp trung vo vic khuyn khch v bo
v cc quy tc c bn ca h thng. Nhng n lc nhm kt hp chc nng bo v
ca chnh ph vi hot ng ti phn phi thu nhp trn mc ti thiu (mt chin
lc vn c gi l Con ng Th ba) s ch dung dng ch ngha c hi
ngi i din v cn tr s xut hin ca cc th ch bn trong hu hiu.
c im ni bt ca ch ngha cng sn l ... s xo b s hu t sn ... s hu t sn

hin i l s th hin cui cng v y nht ca h thng sn xut v chim hu sn
phm da trn s th ch giai cp, s bc lt a s bi mt thiu s. Theo ngha ,
hc thuyt ca nhng ngi cng sn c th tm lc trong mt cm t n gin: S xo
b t hu ... Nhng ngi cng sn ... cng khai tuyn b rng mc ch ca h ch c
th t c thng qua s lt bng bo lc i vi ton b iu kin x hi hin hnh.
(Karl Marx & Friedrich Engels, The Communist Manifesto [Tuyn ngn Cng sn],
1872)
Nh nhng k vn t v ngc l tin b nhn nhn vn , phng n cn li y l:

nhng lc lng t pht hay k hoch ho sng sut. H tip tc, vic da vo cc
qu trnh t pht r rng l hon ton ng ngn. Khng mt k sng sut no li c th
417
khuyn ngh mt cch nghim tc l hy ng lm g c v mc cho mi th ra i m

khng can thip bng hnh ng ch nh ... Mt k hoch ... u vit v song so vi s
vng bng ca k hoch ho. Chn l nm ch s la chn khng phi l gia mt bn
l mt c ch ht thi v mt c ch t pht cng nhc v mt bn l k hoch ho
sng sut. Phng n la chn khng phi l: k hoch hay khng k hoch. Vn l:
k hoch ho ca ai? Mi thnh vin x hi cn t t k hoch cho bn thn hay mt
mnh chnh ph ph mu cn lp k hoch cho tt c mi ngi? Laissez fairei ... c
ngha l: Hy cho cc c nhn la chn cch thc m h mun hp tc trong s phn
cng lao ng x hi v hy cho h quyt nh nhng g m cc doanh nhn cn sn
xut ... v khng c p buc nhng con ngi bnh thng phi quy phc nh c ti.
(Ludwig von Mises, Laissez faire or Dictatorship [Laissez faire hay ch c ti],
trong tc phm Planning for Freedom [K hoch ho v t do], 1952, trang 44-49)
H v tr lng, chng ti v lm vic!

(Cu ni chm bim ca nhng nm 1980 Warsaw, m t ch x hi ch ngha)
N lc ci t ch ca cc nh lnh o Soviet khng phi c thi thc bi mt s

tha nhn cao qu no rng h thng y l bt cng v b coi thng nc ngoi, m
l bi s cn thit hon ton.
(Milovan Djilas, cu thnh vin ng Cng sn Yugoslavia, Encounter [i mt], 1988)
[M t ch ngha cng sn sp nh th no]: H ... dn poster ln b tng i bu

c t do, dn ch, kt thc ch cai tr c ng, i thoi, t do by t chnh kin v t
do thng tin, gii tn lc lng Dn qun, on kt vi sinh vin, tng nh cng v
chnh ph phi t chc. Ch vi ngy trc y thi, khng ai dm ln ting v mt trong
s nhng i hi k trn, ch ng ni g n chuyn vit v dn chng ngay gia trung
tm thnh ph ... thi i ca ch hin nay n gin l n m thm ch bn thn n
cng khng nhn ra.
(Ivan Klima, Waiting for the Dark, Waiting for the Light [i ch bng ti, i ch nh
sng], 1990, trang 134)
13.1 S vn hnh kinh t ca cc h thng khc nhau

S ng quy bt thnh hin thc
T thp nin 1950 n thp nin 1980, gi thuyt ng quy (convergence
hypothesis) l mt gi thuyt ph bin. N tin on rng cc th ch ca th gii
th hai k hoch ho x hi ch ngha s ng quy cng cc th ch trong th
gii th nht t bn ch ngha. Mt qu trnh t do ho kinh t v chnh tr no
Phng ng cng s iu tit ngy mt rng ri i vi s thc hnh
quyn ti sn t do v s x hi ho ngy cng tng i vi hot ng kinh t
Phng Ty s dn n kt cc ny (tham kho, v d, Timbergen, [1961] 1965).
Mt gi thuyt lin quan y l cc nn kinh t k hoch ho tp trung ang trn
bt kp mc nng sut ca th gii th nht, trong khi cc nn kinh t t bn
ch ngha li ang tri qua hin tng suy gim tc tng trng, t nht l sau
cuc khng hong du m nm 1973 (Chng 1). C hai gi thuyt trn u sai.
i
Laissez faire: Hc thuyt kinh t phn i s iu tit hay can thip ca chnh ph vo nn kinh t vt
qu mc ti thiu cn thit cho s vn hnh ca mt h thng t do kinh doanh theo cc quy lut kinh t
ca n. (ND)
418
Gi y, chng ta c th nh gi li cch thc vn hnh kinh t ca h thng k

hoch ho x hi ch ngha so vi h thng t bn ch ngha da trn nhng
thng tin tt hn nhiu.
Sau s sp ca Bc tng Berlin thng 11 nm 1989, nhiu s liu thng k
vn c cng b v mc sng cc nc cng sn da trn nhng quy c
o lng hon ton khc vi nhng quy c m cng ng quc t vn s dng
ho ra li t lin h qua li vi iu kin thc t. Cc nh thng k cc quc gia
cng sn nhm ln c h thng gia k hoch vi thnh tu thc t. Hn th, h
thng gi c ca cc nn kinh t ny li khng c bt c mi lin h no vi cc
mc gi khan him (scarcity prices) thc t, v th bt k php so snh trc tip
no vi cc nn kinh t t bn ch ngha cng u b mo m ti mt mc m
cha ai bit (xem mc 13.2 di y).
[D liu thu nhp c trch dn rng ri t ngun ca Lin Hp Quc

v CIAi] l sai ... thu nhp bnh qun u ngi Hungary v
Yugoslavia ... nm 1988 t mt na mc ca Hy Lp ... Thu nhp bnh
qun u ngi ca Ban Lan ... ch bng 1/2 mc ca B o Nha ...
Khng phi iu kin sng cc nc x hi ch ngha giu c trc
y ... ngang bng vi cc nc km pht trin Ty u. Ngoi ra,
nhng tn hi v mi trng th b pht l, trang thit b y t th bt cp,
nh th ngho nn v an sinh x hi th khng y . (Siebert, 1991,
trang 5)
Cc s liu thng k do Ngn hng Th gii cng b k t nm 1989 so snh cc

mc thu nhp da trn nhng gi thuyt st vi thc t hn, mc d phi tha
nhn l chng vn ng t du hi (World Bank, 1997). Ngn hng Th gii c
tnh cc mc thu nhp cho cc nn kinh t k hoch ho tp trung trc y trong
mi tng quan vi cc nn kinh t phi x hi ch ngha, v chng thp mt cch
ng ch so vi gi thuyt trc . K t gia thp nin 1980, hin tng suy
gim thu nhp cc nn kinh t k hoch ho tp trung trc kia l rt ln (Hnh
13.1). Trn thc t, s gim st thng xuyn ln hn so vi nhng g m cc
x hi t bn ch ngha Phng Ty tng nm tri vo thp nin 1930 trong cuc
i Suy Thoi. Hu nh tt c cc nc cng ho k tha t Lin bang Soviet
cng cc ng minh ca n hin u nm trong nhm quc gia c mc thu nhp
trung bnh thp, cng nhm vi cc nc Chu Phi giu c v cc quc gia M
Latin ngho km, v mt s nc hin cn b Ngn hng Th gii nh gi l nm
trong s nhng nc ngho nht trn th gii (Hnh 13.1). Tc tng trng
thng l m sau s sp ca cc ch x hi ch ngha nm 1989, song s
liu thng k v s suy thoi kinh t c th vn phn no phn nh s phng i
gi to v mc sng v nng sut trc , cng nh s ghi chp cha y v
nhng hot ng mi m v phi tp trung, c bit l trong cc lnh vc dch v
vn pht trin nhanh k t nm 1989. T gia thp nin 1990, hin tng suy
thoi dng nh chm dt, khi m s cng nng sn xut (productive
capacities) t k nguyn x hi ch ngha ang cht i l t hn v nhiu cng
nng sn xut mi theo nh hng th trng ang sinh ra v trn pht trin.
i
Central Intelligence Agency: C quan Tnh bo Trung ng M. (ND)
419
Hnh 13.1 Hnh trnh t CNXH: mc sng v chi ph chuyn i
So snh
TN u ngi nm 1995
(bnh gi sc mua)
Suy thoi lu tch 1985-1995
Ghi ch:
1. S liu c tnh v thu nhp u ngi (nh du trn trc ng) c xc
nh vi mc bnh gi sc mua theo ng dollar quc t nm 1995, y dng
420
nh l c s tt nht a ra nhng so snh quc t trn mt phm vi phn

b thu nhp tri rng. Trc ngang m t tc thay i ca cc mc thu nhp
bnh qun u ngi, song do nhng hn ch ca s liu thng k nn y
cn phi s dng GNP u ngi (tng sn phm quc dn Gross National
Product) c o theo cc t gi hi oi, mt s o khc t tho ng hn v
mc sng. Cn lu rng y l nhng d liu c tnh khc vi d liu thu
nhp di hn nh trn Hnh 1.1.
2. p-share: Sn lng khu vc t nhn theo t l % GDP nm 1995.
3. growth since: tng trng t
Ngun: World Bank Atlas 1996 (ch d liu ca i Loan l t s liu thng k
quc gia); IMF, World Economic Outlook, thng 5/1997.
So snh thnh tu tng trng

Vic so snh thnh tu tng trng trong qu kh vi khong thi gian di n
mc kh d s cho chng ta thy nhiu iu. Mc d mt s s liu sau y l
nhng con s xp x, song vic so snh cc s liu thng k gp theo u ngi
vn ch ra nhng khc bit to ln v thnh tu kinh t gia cc h thng kinh t
khc nhau khi s so snh trc tip l kh d:
(a) Bt u gn nh l t mt mc thu nhp (thp) ging nhau, sau cuc chin
tranh th gii ln th hai, Ty c t ti mt trong nhng mc thu nhp
cao nht th gii nm 1988 nh thc y trt t, t hu, cnh tranh, chnh ph
hp hin, s n nh kinh t v mt nn kinh t m trong sut nhng nm
1950 v 1960 (xem Chng 14). Sau 40 nm pht trin di mt h thng
phi hp khc, thu nhp bnh qun ca ngi dn ng c c l ch bng
khong 40% mc thu nhp ca nhng ngi ng bo pha Ty ca h.
(b) Mt s khc bit thm ch cn ln hn th tr nn r rng khi so snh gia
mt i Loan ang ngy cng theo nh hng th trng vi mt Trung Hoa
cng sn. Mc d ngi i Loan khi u t mt nn tng tng i cao hn
vo u nhng nm 1950, mc sng bnh qun o c ca h hin vn cao
hn t 4,5 n 8 ln so vi mc sng bnh qun nc Cng ho Nhn dn
(Hnh 13.1). V cc cng dn ca mt Hng Kng t do giao thng t
ti v th quc gia pht trin trong vng 45 nm, vi mc sng bnh qun c l
hn khong 10 ln con s Trung Quc, bt chp dng ngi t nn bn cng
v s thiu vng hon ton ngun ti nguyn thin nhin.
(c) Nm 1994, 36 triu Hoa kiu sn xut ra mt mc sn lng xp x bng mc
m 1 t ngi dn Trung Quc lm ra di cc th ch ca nc Cng ho
Nhn dn (Tanzer, 1994, trang 144-145).
(d) Da trn tt c nhng ch s sn c, Hn Quc khi u t mt nn tng
cng nghip ngho nn hn so vi min Bc cng sn v phi tha hng mt
t nc hon ton b chin tranh tn ph vo thp nin 1950 hin t nht l
phn vinh hn gp 10 ln so vi nhng ngi ng bo ang sng di ch
x hi ch ngha ton tr (tp ch The Economist, 22/2/1997, trang 33).
(e) Hai thp k sau s kt thc ca cuc chin tranh Vit Nam, t nc Vit
Nam cng sn vn nm trong s nhng quc gia ngho nht trn tri t, trong
421
khi cc nc lng ging Thi Lan v Malaysia vi s tng ng v ti

nguyn thin nhin v mc sng trong thp nin 1930, song li l cc nn kinh
t th trng t bn ch ngha m ca li c nn kinh t giu c v pht trin
nhanh. Mc sng vt cht o c y xem chng gp khong 10 ln so vi
nc Vit Nam x hi ch ngha.
Nhng php so snh nh th ch cho thy s khc bit c chng. Chng khng
lt t c y iu kin kinh t cc h thng kinh t - x hi khc nhau.
iu m t lu ngi ta chp nhn cc nc cng sn l ngi tiu dng
ch t l nhng ngi khng tip cn c vi nhng c quyn c li ca ng
phi hy sinh cho cng cuc xy dng ch ngha x hi em li li ch cho
cc th h tng lai. Vic phn phi hng tiu dng ch yu din ra thng qua
hnh thc xp hng, mt th tc gy ra chi ph giao dch cao i vi ngi dn
bnh thng, c bit l ph n v ngi gi. Mt thc t t c bit hn l tnh
trng gim st ngy cng tng v s i mi su rng, u t rng v vic bo tr
cc phng tin sn xut chnh nhng ti sn s em li li ch cho cc th h
tng lai. ng thi, v kh qun s v cc phng tin h tr qun s cng b h
hi nng n, v iu ny ho ra li l mt trong nhng l do khin gii lnh o
Soviet bt u nghi ng v ch k hoch ho tp trung v s da dm vo cc
bin php cng bch. Sau nhng g xy ra, iu m gi y ngi ta thy
hin nhin l cc ch k hoch ho tp trung chc chn thua trong cuc
cnh tranh quc t, c chnh sch x hi ln nn tng o l. i vi nhng ngi
dn bnh thng, c hi tip cn dch v gio dc, y t v chm sc ngi gi
y km hn Phng Ty hay cc nc cng nghip mi ni ng . S ph
hu cc tin ch mi trng vt xa mc m cc x hi dn ch dung th
c. Vic gim st v kim sot nhng ngi dn bnh thng v ngi bt
ng chnh kin din ra khp ni. Thc trng trn dn n thi hoi nghi v bi
quan ph bin trc nhng g ang din ra bn ngoi ci vng trn hn hp ca
gia nh v bn b. S cng bch t trn xung cng khuyn khch thi bng
quan, qu lu, s ln trnh trch nhim, tr l mt l tri v thi am m danh
vng, cng nh hin tng rent-seeking v cm ca nhng ngi i din ng
cng sn. Cc quyn t do ngn lun, t do thng tin, t do i li, t do la chn
ngh nghip v t do lp hi dnh cho nhng cng dn bnh thng li b khc
t v li ch ca vic duy tr nn kinh t ch huy v c quyn c li ca gii lnh
o ch . Nhng tht bi ny gii thch cho s sp nhanh chng ca h
thng x hi ch ngha mt khi tnh hnh bt u xu i vo cui thp nin 1980.
Khi nim then cht

Ch ngha x hi (socialism) l mt h thng th ch kinh t m cc quyn
ti sn i vi nhng phng tin sn xut ch yu do cc c quan nh nc nm
gi. Cch thc m cc ti sn ny (k c lao ng) c s dng v phn b l do
nhng ngi i din chnh ph cp trung ng, cp tnh hoc a phng quyt
nh. to thun li cho s kim sot t trn xung, nhng phng tin gip to
ra nhiu th ch bn trong ca x hi dn s phi b thay th bng cc th ch
422
c thit k t bn ngoi, ch yu l mang tnh p t, v ch k hoch ho

tp trung thay th cho s phi hp t pht trn th trng.
Ch ngha cng sn (communism) l mt trng thi l tng m Karl Marx v
nhng ngi cng sn khc tng tng ra cho tng lai khi nh nc s bin
mt v khng mt quyn ti sn no trong cc phng tin sn xut c trao cho
bt c ai. Ngi ta gi nh rng x hi s t nng sut cao v giu c n mc
tt c mi ngi u c th tiu dng theo nhu cu v lm vic theo nng lc v
thin hng ca mnh. Theo ngha trn ca t ng, cha tng v s khng bao
gi c mt quc gia cng sn, m ch l cc ch x hi ch ngha t gn cho
mnh l cng sn thi.
S chuyn i (transformation) c ngha l vic c thay i hoc thay i t
trng thi hay ch ny sang trng thi hay ch khc. Trong ng cnh hin
ti, thut ng ny ch s thay i ca cc th ch, t ch s hu tp th i vi
phn ln ngun lc sn xut v s kim sot vic s sng chng thng qua chnh
ph hoc cc i din ca ng, sang tnh trng s hu v s dng ch yu l di
hnh thc t nhn tu theo cc quyt nh phi tp trung ca cc c nhn v cc
nhm t nhn.
ng quy (convergence) l mt l thuyt thnh hnh t thp nin 1950 cho n
thp nin 1980; n tin on rng cc h thng kinh t t bn ch ngha v x hi
ch ngha s dn d v tt yu tr thnh nhng h thng tng ng. Cc cuc ci
cch cc nn kinh t t bn ch ngha v s sp ca ch ngha x hi trong
qu o Soviet chng minh l thuyt trn l sai.
13.2 Nhn li ch ngha x hi

Ch ngha x hi kiu Soviet
Cch thc m cc vn v phi hp kinh t v s dng tri thc c gii quyt
cc nc x hi ch ngha ngay sau khi hin php ca ch ngha t bn v x
hi dn s b xo b xem ra xng ng c ghi chp li, t nht l s lc. Cc
th ch c cch mng ho vi sc mnh tn khc Nga trong cnh hn lon
ca nm 1917 chin tranh, khi V.I. Lenin (1870-1924) mi gi nhng binh lnh v
cng nhn ang nh chim s lng, vi khu hiu Cp li ca k cp!, chim
ot ton b ti sn cng hu v t hu. ng ta cng tm cch xo b phn ln
cc th ch truyn thng ca x hi dn s, v n lc thay th chng bng mt tp
hp quy tc n gin hn. Cc nh lnh o ca cuc cch mng Nga sm i
mt vi nhim v phi thit k mt h thng iu phi kinh t no sau khi h
bp nght cc th ch bn trong v bn ngoi (thng l c on v bt cp)
ca nc Nga Sa hong. Lenin p dng cc th ch ca ch ngha x hi thi
chin m ng ta tng quan st c c trong cuc chin tranh th gii ln th
nht (Johnson, 1983). Cc u ban ca chnh ph c trao nhim v quyt nh
nhng th m cc ngnh quc hu ho cn sn xut, vi s lng v cht lng
ra sao, cng nh cch thc phn phi chng:
423
[S hu tp th] s l s cu ri ca chng ta ... [n] l mt ci g c tp trung

ho, c tnh ton, c kim sot v c x hi ho ... [Chng ta s hon thnh]
vic t chc cng tc kim sot k ton i vi cc doanh nghip ln, vic chuyn
i ton b c ch kinh t nh nc vo tay mt c my c nht khng l, sang mt
sinh th kinh t m n s vn hnh theo mt cch thc cho php hng trm
triu ngi c dn dt bi mt k hoch duy nht.
(Lenin, 1918, trch dn trong tc phm ca Pipes, 1990, trang 680-681)
Song hnh vi nhng g trn y l n lc ch nhm v hiu ho th ch tin t

bng cch khuyn khch lm pht; ch s gi tiu dng tng t mc 100 nm 1917
ln 85.858.000 nm 1923 (sd, trang 671). Theo thut ng my tnh th c th ni
iu tng t nh vic g b h iu hnh cng cc phn mm qua th
thch thi gian khi chic my tnh x hi v p t mt h thng phn mm mi
s khai hn nhiu. Khng c g ng ngc nhin khi hiu qu ca phn cng
nng sut ca ngun vn vt cht hu hnh cng con ngi v k nng ca h
li sa st.
Trong x hi xut hin hin tng chng i rng ri trc s thay i su
rng ca ton b th ch dn s v php l quen thuc vn c th thiu hon
thin, khng r rng v mu thun cng s n p tt c cc hip hi (chng hn
cc cu lc b t nhn, ng phi, nh th, hp tc x) lm nn x hi dn s.
Nhng i thay mang tnh cch mng v vy phi b cng bch thng qua chin
dch Khng b (Red Terror) trong sut cuc ni chin ko di. Trong khi ,
hot ng sn xut dn dn sa st. Chng hn, nm 1920 sn lng than bng
27% so vi mc trc chin tranh, sn lng st ch t 2,4% v sn lng si
bng l 5,1%. c tnh nng sut ca mt cng nhn cng nghip trung bnh nm
1923 ch bng 30% so vi mc vn thp ca nm 1917. T l hu nghip
(employment) gim 50% (nhng s liu ny u trch t sd, trang 671-697).
Trc nhng tht bi to ln trong qun l, cc nh cch mng cm thy buc phi
ti tha nhn mt s c ch th trng (Chnh sch Kinh t mi New Economic
Policy, NEP). H trin khai mt h thng k hoch ho tp trung t tham vng
hn, ch t l tm thi. Nhn chung, qu trnh chuyn i l v cng t gi, khi
cc vn phi hp li nhn ln v nhng h lu ca vic gii th h thng th
ch quen thuc tch t li. N lc xo b t hu trong nng nghip (tp th ho)
bng v lc nhng nm 1930 dn n hin tng suy gim hot ng sn xut v
c tnh khong 6 triu ngi cht, ch yu l v nn i do chnh quyn trung
ng dn dng.
Trong nhng nm 1930, h thng k hoch ho tp trung Soviet c ci thin v
p t cht ch hn. iu ny gp phn nng cao nng sut v mc sng (t mc
rt thp). H thng vn hnh theo vng quay ca cc k hoch 5 nm, trong
gii lnh o chnh tr t ra mc tiu nh lng cho vic sn xut ra nhng hng
ho c xem l c tm quan trng c th v chnh tr hay qun s. y l
nhng mc tiu (ch tiu) phi hon thnh v vic khng hon thnh thng phi
chu hnh pht.
Mc d h thng k hoch ho tri qua nhiu bc chuyn i song ci modus
operandi (phng thc vn hnh) ca n vn khng thay i: cc k hoch c
424
chia nh thnh k hoch hng nm cho cc ngnh ngh khc nhau thuc cc b c
th. Cc b ny thng iu hnh cc vn phng khu vc. Quy trnh k hoch ho
thng bt u vi vic ban gim c ca cc nh my sn xut pht tn hiu v
nng lc sn xut hin ti km theo mong mun u t b sung. Tip theo, cc c
quan qun l k hoch tp hp nhng thng tin v tm cch dung ho nng lc
sn xut theo k hoch vi cc ch tiu chnh tr c giao (vn phn nh nhu cu
tp th). Ton b quy trnh lp k hoch c thc hin theo khi lng u ra
(nhng cn i vt cht). iu ny i hi thng tin v lng yu cu u vo,
da trn hiu bit v cc hm sn xut. duy tr kh nng qun l quy trnh,
hng triu sn phm khc nhau v cc c tnh ca sn phm phi c quy gp
thnh cc chng loi hng ho. Tnh cht a dng ca cc u vo nhanh chng
tr thnh mt vn hc ba; chng hn, khi c k hoch sn xut mt my bay
ch khch c ln gm 500.000 cu kin nhng cc quan chc k hoch li ch
quen vi li t duy theo hng tn cu kin my bay. Do cc ch tiu c lp
theo khi lng u ra nn cc gim c nh my thng c ng c sn xut
nhng sn phm u ra nng n m t quan tm n cht lng. V th, nhng yu
cu v thng tin trung ng, ngay c khi ch lp li mc sn lng ca nm
ngoi thi, l rt ln. Mi quan h u vo - u ra phi c n gin ho,
nhng c tnh cht lng khc nhau nhm p ng nhng mc ch c th
thng phi b qun bnh ho v vic khc bit ho sn phm nhiu khi phi b
dp b. C ch cung cp v x l thng tin ca th trng qua b thay th bng
mt h thng phi hp vn vn hnh t hi hn nhiu (Winiecki, 1988).
Sau cuc chin tranh th gii ln th hai, h thng kinh t ny c xut khu
sang c cc nc ng u, ni qun i Soviet ang chim ng, ln Trung
Quc sau nm 1949, ni n nhanh chng b pht hin l thiu hiu qu v b t
b. n v cc nc thuc th gii th ba khc m phng k hoch ho theo
kiu Soviet, song khng mt nc no c bt k thnh cng no lu bn.
Li bn v bi ton tri thc

Vic nh gi v chi ph v li ch ca cc sn phm v phng thc sn xut kh
d thay th l hon ton khng kh thi trong bi ton kinh t x hi ch ngha
(socialist economic calculation). y khng c cc mc gi th trng truyn
ti thng tin v s khan him ng thi cho php cc c nhn v t chc nh gi
chi ph c hi ca mnh nh mt c s tit kim chi tiu. iu ny dn n
nhng n lc ci cch h thng k t thp nin 1960, m c bit l vic gn mt
mc gi khan him vo ngun vn sn xut.
Do ng c li nhun ca ngun vn t hu (privately owned capital) b xo b
nn cc nh cch mng Soviet ng thi phi sng to ra mt cng c thc y
kinh t mi. T li (self-interest) b thay th bng mnh lnh v s p t thng
qua hnh thc e do v trng pht. B my tuyn truyn nu cao thnh tch ca
nhng ngi lm vic gii, song trn thc t mi ngi b cng bch thng qua
hnh thc e do v trng pht hon thnh ch tiu ra. Nu cc gim c
t ch tiu sn xut thp v d p ng, h s cn thn khng vt qua chng
v s ch tiu s c nng ln trong k k hoch ti. Chng hn, ngi ta cho
425
bit l cc xe in Lublin ca Ba Lan chy hng thng p ng s lng

chuyn theo ch tiu. Cui thng, khi hon thnh y s lng chuyn theo
k hoch thng, h thng xe in ngng hot ng trong vi ngy, cho n khi k
k hoch thng mi bt u. Trong nhiu trng hp, hot ng sn xut din ra
li lng sut phn ln k k hoch cho n khi, v cui k, nhp sn xut b
thc p t ch tiu k hoch, thng l vi nhng hu qu tai hi cho an ton
sn xut v cht lng sn phm, hai th chng em li phn thng g cho cc
nh sn xut. Cc th ch x hi ch ngha khuyn khch thi phc tng i
vi mnh lnh n gin song li khng khuyn khch sng kin c nhn cng nh
n lc lm vic ht mnh.
Nhng bt cp v thng tin v ng c ca nn kinh t ch huy thm ch cn tr
nn su sc hn khi s thay i trong c cu sn xut c t ra, chng hn,
ng ph vi vn i mi sn phm. Cc gim c nh my c th nghe ni
n nhng bc ci tin kh d i vi sn phm, song h li khng c ng c
ci thin sn phm. Qu vy, h phi i mt vi gii quan chc k hoch vn rt
ngn ngm vi chuyn thng qua bt k s thay i no, v mi mt sn phm
mi i hi v s iu chnh phc tp t u n cui nn kinh t (ch cn hnh
dung cu chuyn v ci bt ch trong phn Ph lc). Ngoi ra, sn phm mi c
th hoc c th khng p ng c i hi ca ngi s dng. Trong nn kinh t
ch huy, cc gim c nh my v cc nh qun l cp cao hn khng nhn c
phn thng no (ngoi li khen v tm hun chng) cho vic khi s mt sn
phm mi. Song h li i mt vi nguy c b khin trch, ging cp hoc b xt
x trc to nu sn phm mi khng t hiu qu. ng c i mi v th
khng tng xng vi mc ri ro, bt k trong trng hp i mi sn phm
hay kim sot chi ph bng cch i mi quy trnh.
Trong giai on cui ca ch Soviet, nhng dn xp v cng c khuyn khch
c pht trin nhm thc y nghin cu ng dng v i mi cc lnh vc
u tin do b my chnh tr la chn. Nhng bin php khuyn khch nh th
cng tng t nhng g m cc chnh ph phi x hi ch ngha vn p dng ph
bin nhm thc y hot ng nghin cu v s pht trin k thut. cc nc
Phng Ty, nhng phng thc ny thng dn ti hin tng rent-seekingi v
vn thn ch - i din, bt chp thc t l chng phi i mt vi s kim sot
ti hu ca th trng. Nhng vn ny c l chng thm vo u so vi tnh
hnh cc nn kinh t x hi ch ngha. Tnh trng thiu vng mt h thng hu
hiu gm cc mc gi khan him (scarcity prices) v s kim sot mang bn cht
cnh tranh i vi ch ngha c hi khin cho cc bin php thc y hot ng
nghin cu v pht trin (R&D) di ch Soviet t ra rt km hiu qu. Hin
tng rent-seeking v ch ngha c hi ngi i din thm ch cn gy tr ngi
ln hn trong ch x hi ch ngha bi cnh tranh vi vai tr mt phng thc
khm ph (discovery procedure) b bp nght mt cch c h thng, v nhng
i
426
ngi i din chnh ph thm ch cn bit t hn v nhng i tng ng c

chn mt gi vng cho chng trnh chi tiu u i ca cc qu R&D.
Cc gim c thuc ch s hu ton dn v t liu sn xut v k hoch ho
tp trung khng nm trong vng kim to ca nhng rng buc ngn sch cht
ch ging nh nhng g m nhng ng nghip qun l ti sn t hu v phi
cnh tranh ca h vn i mt. Nhng rng buc ngn sch mm (soft budget
constraint) ca ch x hi ch ngha th hin, chng hn, qua p lc li nhun
yu t, qua vic trang tri thm ht t ngn sch nh nc, qua kh nng iu
nh khng phi np thu cng nh kh nng tip cn tn dng d dng ca cc
gim c quan h tt. Nh vy, cc cng c khuyn khch v ni dung thng tin
ca ch ngha t bn b nh mt v c thay th bng nhng quy tc m m
cng li cai tr c on ca cc chnh tr gia lc li, quyn hnh.
Nhng vn i vi vic s dng tt hn tri thc hin c cng nh pht trin v
th nghim tri thc mi trong bi cnh phn cng lao ng phc tp mt nn
kinh t k hoch ho hin i tng c Ludwig von Mises ([1920] 1994) chn
on trong thp nin 1920; chng li c Friedrich von Hayek ([1935] 1948,
1937, 1940, 1945) phn tch xa hn na. C hai nh kinh t hc trng phi o
ny u cho thy rng c ch thng tin ca cc th trng cnh tranh da trn
quyn t do hp ng v c ch khuyn khch ca cc quyn t hu khng th b
xo b m khng km theo tn tht to ln v hiu sut ng (dynamic
efficiencyi). n gin l bi ton kinh t (economic calculation) v ng c ng
n chp nhn ri ro khng kh thi trong mt h thng x hi ch ngha.
Tht bi ca ch ngha x hi th trng

Lun im c bn trn ca kinh t hc th ch khin nh kinh t hc ngi Ba
Lan Oskar Lange (1905-1965) cng cc nh x hi ch ngha khc lm vic
Phng Ty trong nhng nm 1930 v 1940, i n ch chng minh rng vai tr
thng tin ca cc mc gi th trng c th tch hp c vo trong mt h thng
x hi ch ngha. H tm cch ch ra rng c th lm cho c ch nh gi ca th
trng tng thch vi tnh trng t hu b xo b (Lange & Taylor, [1939]
1964). H thit k nn mt h thng th ch gi l ch ngha x hi th trng
(market socialism) n a ra phng n l cc gim c nh my do chnh ph
b nhim nhng bn t ch. Nhim v ca h l lp k hoch sn xut theo s
thay i ca cc mc gi da trn mt s quy tc nh, qua nhm ti a ho
li nhun. Cc gim c cn c kh nng mua bn trn th trng sn phm v th
trng lao ng, nhng th trng c gi nh l vn hnh nh th c cnh
tranh hon ho (vi cc mc gi phn nh chi ph cn bin). Ngi ta lp lun
rng nhng gim c nh th s p ng nhu cu hiu qu hn so vi khi h lm
vic nhm p ng nhng ch tiu k hoch nh lng. H s nng cao nng sut
bng cch tun theo quy lut ti a ho li nhun (profit maximisation rule), ngay
c khi s hu t bn c x hi ho. H thng ny s khin cho nguyn l x hi
i
Dynamic efficiency l mt thut ng trong kinh t hc, ch mt nn kinh t c s cn bng thch ng gia
cc mi quan tm trong ngn hn (hiu sut tnh static efficiency) vi cc mi quan tm di hn (ch
trng vic khuyn khch hot ng nghin cu v pht trin). (ND)
427
ch ngha v ch s hu t liu sn xut tp th tng thch vi c ch th

trng. Song vn ng c mang tnh nn tng vn tn ti chng no phn
thng cho thnh tch qun l vn cha th c chim hu t nhn. Nhng bc
i mi khng th tch hp c vo m hnh v khng phn thng no cho i
mi thnh cng c nhn thy trc.
Nhng ngi ng h ch ngha x hi th trng lp lun rng cn chi phn
thng t li nhun ca nh my cho cc gim c v cng nhn nh mt bin
php khuyn khch lm vic v i mi. iu ny c th c tc dng thi thc n
mt mc nht nh, ch t l nu hng ho tiu dng sn c. Song iu g s
xy ra nu nhng ngi thnh cng li mun tch lu phn thng ca mnh v
mun chuyn chng thnh tit kim (lu gi chng qua thi gian)? H khng
c php u t vo cc ti sn sn xut, v iu s vi phm nguyn l ch
o ca ch ngha x hi. ng c lm vic v th s b xi mn chng no cc
ch th t nhn vn cha th ginh c quyn s hu cc phng tin sn xut.
H thng gi c - li nhun (price-profit system) m Oskar Lange thit k khng
th hon ton khc phc c bi ton tri thc trong nn kinh t hin i phc tp
vi hng triu hng ho c cht lng khc nhau cng qu trnh tin ho lin tc.
Cc gim c di ch x hi ch ngha phi chu rt nhiu tr ngi so vi
nhng doanh nghip t ch mt nn kinh t th trng khi h mun khai thc
tri thc v a phng ca mnh, v nhng ngi lp k hoch trung ng c
th khng bao gi hy vng l s iu chnh c s bin ng gi c cho tng
ng vi qu trnh tin ho lin tc ca mt h thng kinh t phc hp
(Wohlgemuth, 1997, trang 4-6).
Bt k mt lp lun kinh t no cng tr nn ng ngn khi tch ri cc quyt nh
phn b ngun lc hin hnh khi s phn b lin thi (intertemporal allocation)
gia hnh vi tiu dng (consumption) v s tch lu ti sn vn (capital
formation); cng vy, tht v ngha khi quyt nh vic phn phi thu nhp nh
th n tch bit khi qu trnh phn b v qu trnh sn xut. Nhng n lc nhm
chia nh bi ton kinh t nh th chc chn u dn ti tht bi. Cc nh kinh t
hc t lu hiu rng mi th ph thuc vo mi th khc, tt c mi la chn
kinh t u ph thuc ln nhau. Vic pht tn hiu v tnh trng khan him v vic
kim sot s phn b cc ngun lc khan him khng th cu thnh nn mt h
thng c ngha khi s ph thuc ln nhau b ph v mt cch c h thng
(Winiecki, 1988; Streit, 1992).1
M hnh ch ngha x hi th trng (market socialist model) ng vai tr nht
nh trong cng cuc ci cch cc ch k hoch ho tp trung sau Th Chin II.
Nh mt kt cc d tin on, n khng snh c vi sc mnh thc y v phi
hp ca cc th ch t bn ch ngha. Ti Yugolasvia, v sau l cc ch
cng sn ci t (reform communist regime), mt din mo no ca ch
ngha x hi th trng, vi cc bin php kch thch li nhun dnh cho cc gim
c v cng nhn, c a ra trnh lng. Thng thng, cc quyn ti sn
trong cc phng tin sn xut ca nh my c chuyn giao thc s cho s hu
tp th ca cng nhn ti nh my . Trong khun kh nhng hng dn do
trung ng ban hnh v sau khi phi np sn lng u ra theo ch tiu cho nh
nc, cc cng nhn c php b phiu quyt nh cch thc s dng li nhun:
428
hoc dnh cho vic nng cp v m rng t liu sn xut (capital stock), cho
nhng li ch tp th, chng hn nh nng cp nh cng ty v phng khm sc
kho do nh my iu hnh, hoc dnh cho vic tng thm ngy ngh v lng.
Cc cng nhn hu nh lun b phiu ng h vic tng lng, tc l, h mun
chim hu thnh qu t n lc ca mnh. Trn thc t, vic h tng lng khin
ngi ta khng th nng cp hay thm ch l bo tr cc t liu sn xut, nhng
th thc s khng thuc v ai. M hnh Yugoslavia v th dn ti tnh trng
xung cp ca t liu sn xut v s vn hnh kinh t ngho nn do thiu u t
(Pejovich, 1966; Prychitko, 1991; Burkett, trong tc phm ca Bornstein, [1965]
1989, trang 234-258).
Qu trnh tin ho ca ch ngha x hi Trung Quc

Vo cui nhng nm 1970, m hnh Yugoslavia cng c m phng Trung
Quc. M hnh k hoch ho rp khun theo kiu Soviet m Trung Quc p dng
sau cuc cch mng nm 1949 b dp b mt cch thc dng vo cui thp
nin 1950 do nhng tht bi r rng ca n. Mao Trch ng khch ng cuc
cch mng khng ngng trong thp nin 1960 v u thp nin 1970 nhm ngn
chn vic nhng i din c hi ch ngha ca ng v chnh ph cng c quyn
lc ng thi duy tr s kim sot ca mnh. Mao cng khao kht to ra mt con
ngi mi khng v k, ngi m ng c duy nht ca anh ta l tinh thn on
kt vi cng ng. Song tnh trng trt t hn lon ko di gy ra nhng h lu
nghim trng cho mc sng, s an ton c nhn v t do (xem phn ng khung
di y).
Nhn tr: ci nhn ca mt ngi trong cuc

Ti tng hnh dung Trung Quc nh mt gia nh khng l v tin tng rng chng ti
cn mt ngi ng u. Ch tch Mao chnh l v th lnh [trang 127].
Cho n tn cuc i Nhy Vt, khi hng triu ngi Trung Quc bt u cht trong nn
i, ti mi thc c mc tng ng gia Mao vi cc v hong tn nhn m
ng ta rt thn phc. Mao bit hng triu ngi dn ang cht i. ng ta khng quan
tm [trang 135].
C nhn ch l mt chic rng ca b xu trong c my ln v phc tp. Nu chic rng
ca thc hin tt chc nng ca mnh, n c th hu ch cho c my. Ch cn mt li
phn nn nh nhng nht, mt s chch hng nh nht nht khi quy chun, chic rng
ca y s b vt sang mt bn [trang 65].
... cc nh khoa hc v tr thc ca t nc khng bao gi phc hi [t cc cuc thanh
trng nm 1957] ... hng trm ngi b ui vic, ging cp hoc y i ci to lao ng.
Mt bc mn en bun thm vn lng l trn u cng ng tr thc. Ngay c nhng ai
khng phi chu nh hng t s truy bc chnh tr cng sng trong trng thi s hi dai
dng m khng dm ni ra, [v] buc phi d qu nhiu cuc mt-tinh chnh tr n ni
nng lc lm vic ca h b nh hng [trang 389].
429
Nn i khng khip ging ln u nhng ngi dn qu Trung Quc v s bt cng ca

ci kiu u tranh giai cp m ti lun phi chng kin [trong sut cuc Cch mng Vn
ho] ... khin ti suy sp. Sau 16 nm ca cuc cch mng, dng nh i vi ti
Trung Quc khng h tin trin cht no. Mc sng tht t hi. Chnh ph th tn nhn.
Cuc sng i vi nhng ngi b tc ot quyn cng dn l ht sc kh khn. Cho d
cuc sng c ti t n u di ch Quc Dn ng, s cn c chu kh v vn may
vn lun em li phn thng. Nhng ngi ngho kh c c hi vn ln hng u ...
S thay i v nhng g tt p hn lun l mt nim hy vng [trang 429].
Khi m cuc Cch mng Vn ho u tin th nhm vo k th ny ri sau li hng
ti k th kia, khi m ng Cng sn b mt mt b phn ng vin ln ... ngi dn
Trung Quc bt u ngao ngn, chn ght. H i n ch nhn ra bn cht ch thc ca
cc chin dch chnh tr nhng cuc tranh ginh quyn lc cp cao trn tri, t lin quan
g n h [trang 578].
Ti vit cun sch ny ... cho nhng ai yu chung t do. Ti mong mun n s phng s
nh mt li nhc nh v nhng h lu khng khip do s c ti ca Mao gy ra v v
ci cch m nhng con ngi tt bng v ti nng sng di ch ca ng ta buc
phi lm tri lng tm v hy sinh l tng ca mnh c sng st [trang 638].
(Ngun: L Ch Tuy [Li Zhisui], The Private Life of Chairman Mao [Cuc sng c nhn
ca Ch tch Mao], 1994)
Ghi ch: Tin s L tng phc v sut 22 nm cui i Mao Trch ng vi t cch bc
s ring. ng vit cun hi k ny sau khi chuyn ti M nm 1988.
Nhng ngi k tc Mao tin hnh nhng th nhim v ch ngha x hi th

trng vo cui thp nin 1970, song nh bt c u m nhng bin thi ca
m hnh Yugoslavia c th nghim cc cng nhn v gim c nh my
u b phiu ng h nhng khon chi ln (tiu dng ti nh my, tng lng) v
b qua chuyn ti u t vo t liu sn xut. Khng c g ng ngc nhin y
v t liu sn xut th khng c ai bnh vc, cn cc cng nhn v gim c li c
ng c chim hu th hng c nhn. Tht bi ca nhng ci cch x hi ch
ngha khc nhau khin ng Tiu Bnh a ra bnh lun l ng ta khng quan tm
n chuyn con mo mang mu (s hu tp th) hay mu en (s hu t
nhn), min l n bt c chut. n cui thp nin 1980, Trung Quc c
mt nn kinh t tng i t do ho m cc quyt nh phn b khong 60%
ton b hng ho v dch v li c thc hin bi cc c nhn v doanh nghip
t nhn (mt t l cn cao hn so vi c chng hn). Nn kinh t ang ngy
cng m ca vi th trng th gii, song cc nh lnh o ng v cc quan chc
li thng tm cch kim cc khon thu nhp phi cnh tranh (rent) t cc nh sn
xut. Nhng g cn li ca khu vc ngnh ngh nh nc c xu hng chu thua
l nng n. Chng c b p bng cc khon tr cp t ngn sch, iu ny li
t gnh nng ln khu vc t nhn ang ni ln v thc y vic trang tri ngn
sch bng nhng phng thc gy lm pht. N gy ra hin tng gim st mc
sng thc cht cho nhng ngi lm vic trong khu vc nh nc. Cc cng nhn
v nhng ngi hu tr ca cc doanh nghip nh nc hin ang nm tri s
gim st r rng v mc sng so vi nhng ngi lm vic trong cc doanh
430
nghip t nhn. Trong nm 1997, thc hin nguyn tc mi gi ci ln, th ci

b, ng Cng sn Trung Quc quyt nh bn hoc ng ca v s doanh
nghip nh nc quy m nh lm n thua l v tp trung vo vic duy tr khong
1.000 doanh nghip ln thuc cng hu (IMF, 1997, trang 119-127).
T nhn ho cng x
Cng cuc t nhn ho ln nht trn thc t (de facto) i vi ti sn thuc s
hu tp th t trc ti nay din ra vo cui thp nin 1970 v u thp nin
1980 khi cc c quan qun l nh nc ca Trung Quc tin hnh phi tp th ho
(decollectivisation) lnh vc nng nghip. t ai v ngun vn s dng trong
nn nng nghip Trung Quc b tc ot khi s hu t nhn trong thp nin
1950. Ton b t ai thuc s hu tp th c dn vo cc cng x nhn dn
(peoples commune) cui thp nin 1950 v u thp nin 1960. Hng chc ngn,
nu khng phi l hng trm ngn, cng nhn nng nghip c phi hp trong
mt c cu ch huy v c nhng ngi lnh o chnh tr ca t chc cng x
ch th vic phi trng cy g, trng v thu hoch vo lc no, cng nh ton b
cng vic hng ngy ca h. Trong na sau ca thp nin 1950, cc mnh lnh l
do Trung ng Bc Kinh ban hnh nhm tng tc sn xut la go v xy dng
cc ngnh ngh nng thn trong mt chin dch mang tn i Nhy Vt. V ng
Cng sn t mc tiu vt qua Anh v sn lng st thp nn cc l nung quy
m nh c dng ln sau vn nh trn khp Trung Quc. Dao v dt ging
bng st thng xuyn b bin thnh st thp cht lng thp nhm p ng cc
ch tiu sn xut dao v dt ging mi. Rng b tn ph nng n cung cp
cht t cho chin dch. Cng cuc i Nhy Vt do trung ng iu hnh
nhm tp th ho nng nghip gy ra tnh trng hn lon v s phi hp o ut,
t dn n nn i trn quy m ln.
c tnh khong 30 triu ngi Trung Quc b cht i do h lu ca cuc th
nghim v k ngh x hi [social engineeringi] y (Becker, 1996), n lp li v
vt qua nhng h lu t cuc tp th ho bt buc Lin bang Soviet trong
nhng nm 1930. u thp nin 1960, nn nng nghip Trung Quc phc hi,
nhng vic phn phi lng thc nhanh chng b v nghim trng do cuc
Cch mng Vn ho, mt chin dch chnh tr do trung ng pht ng v
gy ra tnh trng hn lon cho hot ng sn xut, trao i v cuc sng hng
ngy ca nhn dn.
n cui thp nin 1970, sau ci cht ca Mao, n ra nhng cuc bo lon v
lng thc ti T Xuyn, mt tnh nm su trong lc a thuc pha Ty Trung
Quc. Cc nh lnh o ng y khng cn bit n gii php g hn ngoi
vic gii tn cc cng x v phn t cho nng dn. Cc gia nh khng c trao
cc quyn ti sn r rng v mt php l, nhng mi ngi hiu chc chn rng t
nay v sau cc n v h gia nh (household unit) s c kh nng canh tc, vi
quy m t nhiu tu mnh, trn phn t c phn, v h c th chuyn giao t
ai cho con ci hay em bn. H c php t do bn sn phm ca mnh trn th
i
Xem mc 6.3. (ND)
431
trng sau khi hon thnh ch tiu k hoch chnh thc cho chnh quyn mt
mc gi (thp) c nh. Nhng sn phm do ngi nng dn giao theo ch tiu k
hoch c tun vo h thng thng mi ca nh nc nhm cung cp lng
thc khi lng ln v chi ph thp cho cc thnh ph.
Thnh qu t cuc ci cch T Xuyn l thc s n tng. Cc ngun cung ng
lng thc tng ln 50% ch trong vng hai nm v rt nhiu loi lng thc
thc, phm ti bt u sn c (Kasper, 1981). Thm ch hoa qu ti cng xut
hin tr li ti cc thnh ph. Ngi nng dn li mt ln na cm thy c tr
cng xng ng t vic thu hoch v vn chuyn qu anh o ra th trng thnh
ph, trong khi trc h cho ln n hoc nu ru dng v nh my khng
t ra ch tiu thu mua qu anh o. n gin l h thng k hoch ho tp trung
khng th quy nh vic phn phi nhng loi hoa qu chng hng mt cch
thun tin. Thay vo , ngi ta tp trung n lc vo nhng loi lng thc, thc
phm c th lu v x l d dng hn thng qua h thng k hoch ho v
phn phi tp trung.
Kinh nghim tch cc t cuc ci cch T Xuyn nhanh chng gip ph bin
nhng quan nim mi ti ton th nng dn cng nh ti mt b phn thuc lnh
vc ch to trn khp Trung Quc. H thng cng x, tng mt thi l hnh thc
i mi trong nng nghip c nhc n nhiu, nhanh chng bin mt vi t li
bnh lun t cc nh kinh t hc Phng Ty. Cuc chuyn i h thng ln nht
t trc ti nay v nh hng n hn 500 triu nng dn Trung Quc hon tt
m khng gp phi vn ln no v m ra mt thp k gia tng rt nhanh chng
v mc sng nng thn.2
Gia nhng nm 1990, vai tr ca nh nc trong nn kinh t suy gim nhiu,
v khu vc ngoi nh nc nng ng hin to ra 2/3 tng sn phm quc dn.
Nn kinh t ang ngy cng m ca vi thng mi v u t nc ngoi, ng
thi nhim v qun l kinh t v m c chuyn giao mc ng k cho
mt ngn hng trung ng ang ngy cng c lp hn.
Nhng thay i v th ch ny song hnh vi s tng trng kinh t ngon mc
(giai on 1979-1997: 9,4%/nm, GDP tng ln gp 5 ln). Cc th ch c
ci thin khng ch gip huy ng nhiu ngun u t t bn m cn gp phn
quan trng vo vic nng cao nng sut ca ngun vn, lao ng v k nng
(IMF, 1997, trang 123), mt thc t nu bt tm quan trng quyt nh ca cc th
ch ph hp i vi tng trng kinh t (mc 1.3).
Bin mt sau ch ngha x hi?

Trung Quc hin vn cn mt khu vc cng hu ln v c trao nhng khon
tr cp ngn sch gn nh t ng, min l cc gim c chu trch nhim quan
h tt. Gia thp nin 1990, khong 100 triu cng nhn lm vic trong khu vc
doanh nghip nh nc vn ang lao ao. Mt na trong s 100.000 doanh
nghip nh nc thua l v 30.000 doanh nghip khc sut sot ho vn. Mt s
lnh vc thuc khu vc cng nghip nh nc nay c php bin mt. Nm
1997, khi chnh ph quyt nh t nhn ho hoc bn giao nhiu doanh nghip
432
nh nc, n pht i tn hiu mnh m rng mt b phn ngy cng ln ca

nn kinh t s phi i mt vi cc tn hiu th trng cng nhng rng buc ngn
sch cht ch. Gii lnh o ng Cng sn cng quyt nh a khu vc kinh t
nh nc cn li vo khun php th ch ca ch ngha t bn v thc cht bng
cch cng ty ho (corporatisei) n, tch bit hon ton quyn s hu vi nhim v
qun l. Nhng ng thi ny chc chn l c mi lin h mt thit vi thnh
cng r rng ca h thng t bn ch ngha nhng ni khc thuc ng v
hin tng tng trng kinh t nhanh chng trong cc ngnh ngh t nhn ca
Trung Quc cng nh ti cc khu kinh t (kh) t do y. Ti cc c khu kinh
t ny, gii lnh o Trung Quc tin hnh nhng th nghim thc dng vi
cc th ch phi cng sn khc nhau, cho php tn ti t hu, th trng chng
khon v xo b s iu tit t trung ng i vi th trng yu t sn xut v
th trng lao ng (IMF, 1997, trang 119-127). y l mt cch thc dng
tm hiu xem iu g gp phn tt nht vo vic nng cao nng sut v i mi.
Mc du h thng th trng ang ni ln ca Trung Quc khng nhn c s
h tr mnh m t mt nh nc c chc nng bo v cng cc th ch nht qun
v n nh, song nhng thay i th ch quan trng vn ang din ra, cho d
thng l theo nhng cch thc gin tip v thiu r rng.
Cc doanh nghip t nhn thng phi da vo cc mng li c nhn v s sng
sut v kinh doanh ca cc quan chc t li. V cc gim c ca nhiu doanh
nghip nh nc, c bit l cc tnh duyn hi, phi i mt vi tnh m
(openness) trc cnh tranh trn th trng th gii v nhng rng buc ngn sch
cht ch. Cc c quan qun l a phng, vn kim sot nhiu doanh nghip nh
nc, hin phi ci thin ngun thu ngn sch (revenue base) ca mnh; h khng
th tip tc duy tr cc doanh nghip qun l yu km, v th h p t nhng
rng buc ngn sch cht ch i vi cc gim c ca nhng doanh nghip tp
th m h s hu. Tri li, cc tnh nm su trong i lc ph thuc lu hn vo
cc khon tr cp ti kho t trung ng v do vn hnh cc doanh nghip ca
mnh vi nhng rng buc ngn sch km cht ch hn. ng thi, cc doanh
nghip v chnh quyn cc tnh ny li tch bit khi phn ln p lc t th
trng quc t. H qu t nhng khc bit th ch ny l qu trnh hin i ho
din ra chm chp hn v vic kim sot chi ph km cht ch hn (Raiser, 1997).
D vy, k t thp nin 1990, ngi ta vn c th nhn thy s cnh tranh gia
cc h thng php l y ang ngy cng tng ln. Trong nhiu trng hp,
iu ny dng nh em li s bo v kh hu hiu, d khng ng u, cho trt
t kinh t mi ang ni ln Trung Quc (xem phn ng khung di y).
Trong mt s b phn ca Trung Quc cng nh trong mt s b phn ca nn
kinh t Vit Nam hin nay, th ngn ng n tng mang bn sc x hi ch ngha
khng cn bt k hiu lc to ln no i vi cc th ch thc t. Tuy nhin,
nhng thnh vin quyn th ca ng cng sn li thng khng nh nhng mt
xu xa ca cc quyn ti sn khi h quan st nhng thnh cng kinh t. Nhng
ngi c quyn hnh chnh tr thng thay i cc quy tc mt cch tu tin v
moi tin t cc doanh nghip t nhn thnh cng. Ch x hi ch ngha v th
i
Chuyn i mt ngnh hay mt doanh nghip do nh nc kim sot thnh mt cng ty c lp. (ND)
433
b xi mn, song cc th ch t bn ch ngha ph thng vn cn t. Cc quyn ti

sn th thiu nh ngha r rng; nhng cam kt ng tin cy th kh a ra; cc
hp ng trn th trng th thng khng th ch ti c; lut php v cc quy
nh th thng thiu tnh minh bch v tu tin. y l l do gii thch ti sao
nhiu hot ng trao i v giao dch tn dng li mang bn cht ca mi quan h
c nhn v c tin hnh gia nhng ngi quan h tt. iu ny cng tng t
nh tnh hnh Chu u trc khi tng lp thng nhn trn ni ln cng giai
cp t sn khng nh nguyn tc php tr. Sau thi Trung c, khi Chu u t ti
nhng gii hn ca hot ng trao i v tn dng gia cc c nhn vi nhau, h
i hi cc th ch chc chn ca chnh ph nhm bo v hot ng trao i trn
th trng ca mnh; ni cch khc, h i hi trt t php tr m rng v nhng
th trng ch thc dnh cho cc quyn ti sn bo m.
Cuc cch mng th hai ca Trung Quc: Ci cch th ch
T mt bi bo vit v di sn ca ng Tiu Bnh
[Trong k nguyn ca ng, 1978-1992] thu nhp bnh qun u ngi ca Trung Quc
... tng khong 4 ln ... li ch tri rng khp cc tng lp dn c ... Trung Quc n
nh c tnh hnh trong nc ... v t c tin b cng ngh nhanh chng ...
... gia thp nin 1970, ngi dn Trung Quc khng th t chn kiu tc, qun o v
ngh nghip cho mnh. H b gim st n tng pht thng qua nhng hip hi ln cn.
H n cc lp gio dc chnh tr lin min v b cht vn lin tc v nim tin chnh tr
ca mnh ...
Ngy nay, ngi dn Trung Quc chn nhng loi qun o nhiu mu sc v u tc kiu
cch cho mnh. H di chuyn ngy cng nhiu trn khp t nc v thay i cng vic
tu theo mong mun ca mnh. H nghe khng ch kin ca cc nh lnh o, m cn
c nhng ngi nc ngoi thng qua radio, TV, v hnh thc giao thip trc tip vi
ngi nc ngoi ... Ngi Trung Quc ngy nay c nhng quan im a dng m h th
hin mt cch mnh m, k c nhng kin ph phn chnh ph su sc ...
Trong nhng nm 1990, chnh ph Trung Quc tha nhn quyn ca ngi dn trong
vic kin tng chnh ph v ng Cng sn. Cho d vic thc thi c bt cp n u ...
s xut hin ca quyn kin tng chnh ph mt nc Trung Quc ton tr trc kia ...
cng l mt du mc cho s pht trin ton cu v nhn quyn ... nhng nm gn y
chng kin ... nhng hn ch i vi quyn giam gi t nhn v hn nh m khng truy
t ca cnh st, nhng hn ch i vi s kim sot ca B T php dnh cho gii lut s
... v s tn trng i vi quan nim php tr ... V Trung Quc hin c khong 4 triu
quan chc a phng c bu ln qua cc cuc bu c cnh tranh ...
Khi thng mi, du lch v truyn hnh gip m ca t nc, t tng ngi dn c
gii phng. Khi nn kinh t Trung Quc thay i t ch 100% ngi lao ng c chnh
ph tuyn dng sang ch ch cn cha y 20%, chnh ph nh mt mt trong nhng
phng tin chnh ca ch kim sot ton tr ... Khi hot ng kinh doanh t ti ...
quy m [ln] ... cc doanh nghip i hi s m bo ca th lut php th ch ho. Khi
nh nc tm kim tin b khoa hc ... [n] phi tha nhn tnh hp php ca s tho
434
lun cng khai trn nhiu lnh vc ... Trung Quc ... gi ... nhng sinh vin u t [ra
nc ngoi], ... khng mt bin php kim sot t tng ton tr no li c th tn ti ni
vi quyt nh .
Quyt tm t c nhng mc tiu kinh t ca mnh, [ng] ... min cng nhng b
cc quyn t do ngoi mun t lnh vc ny sang lnh vc khc.
(William H. Overholt, One Mans Legacy for One Billion [Di sn ca mt ngi dnh
cho mt t ngi], Asian Wall Street Journal, 26/2/1997)
H thng kibbutz ca Israel

Mt th nghim khc lin quan n vic xo b quyn t hu v to ra mt con
ngi mi khng v k xng ng ch t l c cp qua y: h thng
kibbutz Israel. Bt u t nm 1909, cc nh x hi ch ngha giu cm hng
thnh lp nhng cng ng tnh nguyn trn t ai nng thn, thng l nhng
vng t cn pht trin h tng. Quyn s hu ton b t ai v cc ngun lc
khc nm trong tay tp th. Thng thng, hot ng sn xut c t chc bng
mnh lnh v c sp xp bi bn, nhng cng nhn c tham gia vo qu
trnh ra quyt nh. Vic tiu dng cng c t chc thng qua hnh thc phn
b t trn xung v thng c phn pht thng qua cc tin ch chung nh
cng-tin v cu lc b. Chng no m cc cng nhn kibbutz vn l nhng con
ngi l tng, nhng li sng kh d vn b hn ch v quy m ca kibbutz vn
cn nh, chng h thng vn cn sc thi thc mi ngi lm vic nng
sut. Nhng ri ch ngha t nguyn nhanh chng phi c b sung bng s
thuyt phc o l cng cc bin php cng bch. Cc c nhn khng bng lng
vi s tiu dng mang tnh cht cng ng, v thay vo h mun theo ui
nhng mc tiu c nhn a dng. Khi mi ngi gi hn v lp gia nh, nhiu
ngi quyt nh chuyn sang h thng th trng t do. V vy, ng gp ca
th nghim kibbutz vo nn kinh t Israel suy gim v tm quan trng tng
i.
Khi nim then cht

X hi dn s (civil society) bao gm cc c nhn cng cc hip hi v t chc
t do m h thnh lp, cng nh cc th ch bn trong iu chnh s tng tc
gia h. N l mt phn ca x hi v c lp vi quyn lc chnh tr ca chnh
quyn. Cc ch ton tr tm cch thay th nhng mng li a nguyn ny
bng cc th ch bn ngoi v bng cc t chc ph thuc vo chnh ph. Mt
phn ca qu trnh phc hi t ch ngha x hi l s pht trin tr li ca x hi
dn s.
K hoch ho tp trung (central planning) l vic tp trung cc k hoch sn
xut ca cc sn phm n l v cc nhm sn phm. N thit lp cc ch tiu u
ra bt buc cho cc loi sn phm v n v sn xut c chn. Cc k hoch
sn xut v vic s dng ngun lc c dung ho vi nhau t trc, tc l, s
phi hp din ra trc khi giai on sn xut bt u. Lin bang Soviet, cc bn
435
k hoch tp trung c lp ra theo chu k 4 hoc 5 nm, vi cc k hoch hng

nm hoc hng qu c th hn, ng thi chng cng c phn ra theo khu vc.
Nhim v phi hp nm trong tay ca U ban K hoch Trung ng.
Chnh sch Kinh t mi (New Economic Policy NEP) c thng qua nm
1921 Lin bang Soviet, sau khi cuc th nghim ban u vi vic xo b cc
quyn ti sn dn n s sp ca nn kinh t. mc no , NEP cho
php cc th trng v sng kin c nhn tn ti, chng hn nh cho php nng
dn bn sn phm ngoi ch tiu k hoch trn th trng t do v cho php chnh
ph cp php cho cc doanh nghip cng nghip t nhn thuc s hu nc
ngoi. NEP dn n s phc hi trong nn kinh t vn b chin tranh v qu
trnh x hi ho tn ph. Tuy nhin, NEP li b xo b vo nm 1927-1928 nhm
to thun li cho s kim sot ton din hn i vi hot ng kinh t.
Cuc tranh lun Mises-Lange (Mises-Lange debate) l mt trong nhng cuc
tranh ci kinh in v cc h thng th ch. Trong thp nin 1920, Ludwig von
Mises tng ch ra nhng kh khn to ln m bi ton x hi ch ngha (socialist
calculation) phi i mt. ng suy lun t phn tch ca mnh rng con ngi
khng kh nng lp k hoch tp trung cho cc hot ng sn xut, tiu
dng v tch lu t bn, vn din ra rng khp v mun hnh mun v, cha ni g
n hot ng i mi. Von Mises v Hayek khng nh tnh u vit ca h thng
th trng phi tp trung v ch t hu trong cc phng tin sn xut. Trong
qu trnh , hai ng thu c nhiu hiu bit mi v s phi hp trong cc h
thng phc hp, qua y pht trin thm kinh t hc trng phi o.
Trong thp nin 1930, Oskar Lange c gng ch ra cch thc m nhng li ch
ca h thng gi c th trng theo m hnh cnh tranh hon ho c th tch hp
vo h thng s hu tp th i vi cc phng tin sn xut (gi l ch ngha x
hi th trng market socialism). Nh von Mises v Hayek tng tin on, m
hnh ca Lange, khi n truyn cm hng cho cc cuc ci cch ti cc nn kinh t
x hi ch ngha, tht bi trong vic m bo cho nhng kt qu tho ng
trong hot ng sn xut hin hnh cng nh trong vic a ra nhng cng c
khuyn khch nhm thc y tch lu t bn v i mi. Cc gim c ca cc
doanh nghip nh nc thng hnh x c hi ch ngha v h ch i mt vi
nhng rng buc th ch lng lo, tc l, h c th ginh c cc ngun lc t
chnh ph khi chi tiu vt qu doanh thu. Khng mt gii php no c tm ra
cho s phn b ngun lc lin thi (intertemporal), tc l, gia chi tiu hin hnh
v tit kim. Cch tip cn y chc chn l tht bi, v n khng c phng cch
g ng ph vi s ph thuc ln nhau ca mi quyt nh kinh t.
Con ng Th ba (Third Way) c mt s nh quan st (chng hn, cc nh
x hi ch ngha dn ch) c su nhm cho php s hu t nhn i vi nhiu
phng tin sn xut, song li kt hp vi cc bin php kim sot ton din i
vi vic s dng cc quyn ti sn ny cho nhng mc ch do tp th quyt nh.
Nhng ni dung trnh by trong Chng 10 v s bt tng thch gia chnh ph
bo v (protective government) vi vic ti phn phi quyn ti sn rng khp c
lin quan n khi nim Con ng Th ba.
436
13.3 Chuyn i cc nn kinh t x hi ch ngha

S sp ca ch ngha x hi kiu Soviet
Trong khi qu trnh chuyn i v thc cht (de facto) ca ch ngha x hi k
hoch ho tp trung Chu (ngoi tr Bc Triu Tin) i theo mt l trnh thc
dng th h thng x hi ch ngha trong khi Soviet c li sp ngon mc vo
nm 1989 di gnh nng tht bi chng cht ca n, kt cc m cc nh phn
tch nh von Mises v Hayek tng tin on t lu.3 Trong nhng nm 1950 v
1960, y xut hin nhng cuc ni dy ca qun chng nhm chng li trt
t tp trung b p t. Vic s dng v lc, vi Hng qun ng vai tr cht chn
cui cng, gip ngn nga s on tuyt vi cc th ch x hi ch ngha. Dn
d, sau thp nin 1970, tng trng kinh t chm li v cc ch s x hi, nh t l
t vong (mortality rate) chng hn, thm ch cn cho thy hin tng sa st hon
ton v mc sng. Mc d trt t p t tng b ch ti cht ch thng l tn
bo trong k nguyn ca Jossif Stalin, nh c ti Soviet t nm 1924 n 1953,
song s p buc dn dn ni lng sau ci cht ca ng ta. H qu l s vn hnh
kinh t bt u li lng. Bt chp cc bin php kim sot cht ch i vi vic i
li v cc lung thng tin quc t, ngi dn cc nc cng sn vn bt u
hiu bit ngy cng nhiu v nhng tin nghi cuc sng v quyn t do m ngi
dn cc nn kinh t th trng t bn ch ngha ang c hng. iu ny l
nh ng k vo s ph bin ca cng ngh thng tin lin lc.
Trong thp nin 1980, gii lnh o ca mt s nc x hi ch ngha n lc
ci cch h thng v mt kinh t. y khng phi l gii phng qun
chng, m l nhm khc phc nhng tht bi ngy cng r rng ca h thng
Leninist. Cc cuc ci cch trc sau u tht bi trong vic to ra tng trng
kinh t v i mi k thut ton din; trong khi , Phng Ty t bn ch ngha
v cc nc cng nghip mi ni vn tin v pha trc vi rt nhiu hnh thc
i mi a dng. Cui cng, ch ngha x hi n gin l sp . N li sau
lng mt c cu sn xut phi cnh tranh, mt tp hp t liu sn xut b rc v
duy tu km, mt h thng nh v phng tin chm sc y t xung cp, mt mi
trng b tn ph nng n v, quan trng khng km, nhng k nng ngho nn
cng mt cng ng dn c khng ng lc t chu trch nhim vi bn
thn. Nhng tht bi ca k hoch ho x hi ch ngha, iu vn tr nn hin
nhin, khin ngay c cc nh ph bnh ch ngha x hi mnh m nht Phng
Ty cng phi ngc nhin.
n nm 1989, mt thc t r rng i vi a s ngi dn ca ch Soviet
ang trn tan r l h thng k hoch ho tp trung v s cng bch chnh tr
phi b xo s. Song iu m phn ln trong s h li khng hiu c r rng
nh th l nhng th ch mi no s cn thit v s thay i th ch nn bt u
nh th no. Nhiu tr thc v ngi dn mun duy tr vic cung cp phc li
cng cng rng ri (c hi tip cn [c tr cp] i vi nh , vn tr, dch v
y t v.v. thuc s hu nh nc) v kim sot cc quyn t hu thng qua s iu
tit cht ch. Thi d dt ng k i vi ch ngha t bn vn cn ph bin.
Thc t ny khin nhiu ngi i n ch khuyn ngh mt Con ng Th ba,
s phi trn ln xn gia cc quyn t do chnh tr c nhn vi cc bin php
437
kim sot kinh t, da trn tm nhn Utopiai v mt x hi l tng v s hiu

bit ra v v cch thc m mt x hi nh th cn c thit k v to dng trt
t. Cc chnh ph k t y s c dn dt bi cc nh lnh o khng mng ti
bin php cng bch v c nhiu d nh tt p. Nhng khun php thng
mi ca ch ngha t bn, d cha quen thuc, vn thng b phn i v thp
km hn v mt o c so vi th o l b tc (tribal morality) vn ku gi
tnh yu, tnh on kt v s s chia t nguyn. Nhiu trong s cc nh quan st
y hn s phn i nhng ni dung lin quan n ng c [motivation] (mc 2.3)
v cc gi tr ca trt t thng mi c nhn ch ngha [individualistic
commercial order] (mc 3.3 v Chng 6) trong cun sch ny.
t nh quan st ng u c c tm nhn r rng nh B trng Ti chnh
Czechoslovakia lc by gi, v sau tr thnh Th tng Sc, Vclav Klaus, ngi
gt phng trng phi t tng y vi li bnh lun Con ng Th ba l con
ng nhanh nht dn ti Th gii Th baii, v ng nhn thy mt h thng m
ngi ta vch ra s si nh th s khng to ra ng lc t b thi quen da
dm, n lc sn xut hay huy ng ngun lc tt hn.
Nhng yu t then cht ca qu trnh chuyn i

Qu trnh chuyn i h thng kinh t x hi ch ngha l mt nhim v phc tp
nht m nhiu thay i mang tnh tng tc (interactive changes) phi din
ra theo nhng cch thc m khng mt tr tu n l no c th nm bt y .
T quan im ca kinh t hc th ch, qu trnh chuyn i c t nht l mt mc
tiu bit vi c s vng chc, l nhng iu kin c bn ca mt trt t t
bn ch ngha, nh tm tt trong Bng 13.1:
(a) Ngi dn phi i cc quyn t do dn s, kinh t v chnh tr, k c quyn
c bn sc lao ng v k nng ca mnh mt cch t do, quyn s hu ti
sn, quyn lp hi, quyn tm kim thng tin, quyn by t kin v quyn i
li. Vic ni li quyn t do hp ng v quyn s hu ti sn c ngha l
trch nhim phc li vt cht v tinh thn cng phi c ti t nhn ho.
(b) Cc t chc ca cc nh sn xut, vn trc kia phi tun theo ch th t b
my k hoch ho tp trung, phi c trao quyn t ch v t chu trch
nhim. Cc ch s hu v cc gim c phi ti hc hi cch thc chu trch
nhim i vi li nhun hay thua l ca mnh; ni cch khc, h phi hc
cch a ra quyt nh di nhng rng buc ngn sch cht ch. V l do ,
cc doanh nghip cn chuyn thnh nhng php nhn (legal entity) c lp, c
quyn t do hp ng, k c vic phi chu trch nhim hon ton v nhng
hp ng k kt. iu ny i hi s hu thun t lut cng ty v lut
thng mi, cng nh t b my hnh chnh - t php v b quyt nhm h tr
cc b lut ny. Cc lut s thng mi v cc quan to phi c o to.
i
ii
Th gii Th ba (Third World): Thut ng trong thi k chin tranh lnh, ch cc nc khng lin kt vi
ch ngha t bn v khi NATO (cng vi cc ng minh ca n hnh thnh nn Th gii Th nht First
World) hay ch ngha x hi v Lin bang Soviet (cng vi cc ng minh ca n hnh thnh nn Th gii
Th hai Second World). (ND)
438
(c) Vai tr ca chnh ph phi c suy xt li t nn mng ca n. Phng chm

tn ti (maxim of existence) ca n khng phi l mt nim no y v tm
vc v i ca quc gia, hay quan nim gi nh v nhng quy lut st ca
lch s (iron laws of history), m chnh l vic phng s cc thn ch - cng
dn. Sau s sp ca ch ngha cng sn, nguyn l chnh ph hu hn, hp
hin v tun theo quy tc (principle of rule-bound, constitutional & limited
government) cn phi c tha nhn trn l thuyt v cng c trong thc
tin. Cc bin php kim sot mang tnh th ch v trch nhim gii trnh l
cn thit kim sot th ch ngha c hi ngi i din vn tr nn
thm cn c . Nguyn l php tr phi c p t cho ton b cc i din
chnh ph. Chng no cc t chc ca chnh ph cn hnh x da trn s gi
nh rng chng khng phi thanh ton ho n ca mnh v chng ng trn
php lut, chng i hi thit yu ny vn cn b vi phm.4 Trc nhng
cng thng mang tnh vng min v phe phi nhiu nc cng sn trc
y, mt chnh ph a cp vi cam kt ng h mnh m s phn cp v ch
ngha lin bang cnh tranh s em li li th khc bit (mc 12.4).
(d) Qu trnh chuyn i i hi s cam kt su sc i vi chc nng bo v ca
chnh ph, ngha ca n vt ln trn s chm dt qu kh x hi ch ngha,
thi k m cc quyn t do ca ngi dn v cc th ch ca x hi dn s
c bo v ti t. Tuy nhin, ngi ta c th cho rng nhng cng dn gi c
hn ng gp sut cuc i lm vic ca mnh vo n lc kinh t tp th
v nay ph thuc vo chnh ph v s h tr tui gi v cc dch v c bn
khc. Phi tha nhn l h thu tm c mt quyn li no i vi cc
phng tin sn xut x hi ho. Mt tm li an ton x hi (social safety
net) ti thiu c th cng phi c to ra nhm m bo cho nhng chun
mc ti thiu v cng bng trong kt qu (equity of outcomes), t nht l cho
nhng ngi rt tr, ngi gi v ngi au yu. C th tha nhn y l mt
hnh thc u t vo s n nh x hi, ngay c khi n mu thun vi nguyn
tc cng bng chnh thc (formal justicei), t do v cc bin php khuyn
khch [incentive] (mc 10.1).
(e) Trc nh hng mnh m ca cnh tranh quc t v kh nng lu ng ca
cc yu t sn xut trn trng quc t, qu trnh chuyn i v vic p t
nhng rng buc ngn sch cht ch s cn ti s kch thch ca tnh m
(openness) nhm to ra xung lc cn thit. Quyn t do i ra nc ngoi, t
do tm hiu thng tin v cuc sng ca ngi dn ni khc v t do giao
thng quc t s gip chuyn ti nhng tri thc rt cn thit cho nhng ngi
tng sng mt hay hai th h di mt tp hp th ch khc. Tng t, hot
ng u t v thanh ton quc t phi c t do ho m ra nhng c hi
t s phn cng lao ng quc t tt hn, chuyn giao b quyt sn xut -
kinh doanh, v to ra nhng hnh thc kch thch cnh tranh. Cc bin php
kim sot tin t cn b xo b, t gi hi oi c th phn nh gi c th
trng th gii. Lc , th trng trong nc s c nh hnh bi tnh hnh
gi c th gii.
i
439
Bng 13.1 Danh mc kim tra v nhng yu t then cht ca qu trnh chuyn i
h thng sang mt nn kinh t th trng
Lnh vc ci cch Mc tiu th ch S h tr v mt t chc
Ngi dn bnh Cc quyn t do dn Lut dn s v lut kinh t; quyn t hu

thng s, kinh t v chnh v quyn t ch; cc to dn s v cnh st
tr; xc lp trch phi tun th nguyn l php tr
nhim c nhn
Doanh nghip Nh trn; quyn t Cng ty ho; t nhn ho; b lut thng
ch khi ra quyt nh; mi; cc to n; cc chun mc k ton; th
quyn t do hp trng vn, th trng lao ng; lut ngn
ng; trch nhim hng v c ch gim st thn trng
php l
Chnh ph Bo v nn php tr nh ngha cc nhim v then cht ca

(chnh ph hp hin, chnh ph trong hin php; gim quy m
hu hn, tun theo chnh ph; tng bc chm dt tr cp;
quy tc); kim sot lut hnh chnh; ci cch ngn sch v thit
ch ngha c hi lp h thng thu thu hiu qu; h tr v
ngi i din; phn cc h tng (mm v cng); t nhn ho;
cp ngn hng trung ng c lp vi nhim v
theo ui s n nh tin t; phn giao
nhim v cho cc chnh quyn a phng
v khu vc; b my t php c lp
Ti phn phi Cc bin php nhm thit lp s bnh ng

v c hi; li an ton x hi ti thiu; to
c hi tip cn (tuy khng nht thit phi
sn xut) cc dch v cng
Cc mi quan h M ca nn kinh t Quyn t do di chuyn; t do ho thng

kinh t quc t mi; kh nng chuyn i tin t; t gi hi
oi linh hot (thnh vin WTO, IMF v
nhng t chc quc t khc vn gip thc
y cc quy tc tng tc quc t t do)
mt s quc gia hu cng sn, nhng bc thay i th ch then cht ny din

ra nhanh chng v nht qun hn so vi s khc, vn thng ng trc thi
cng phn ca qun chng v hin tng phn ng bo lc trong bu c. cc
quc gia khc, vic thc thi nhng yu t then cht ny din ra khng lin tc v
thiu hon thin, v vy m hin nay cc th ch (t nht l mt b phn) mu
thun vi nhau v nhng ngi ra quyt nh vn phi lm vic vi nhng th ch
440
vn to ra nhng tn hiu th trng m m (rng buc ngn sch mm; Raiser,

1997). Hn th, cng cuc ci cch i khi li i theo nhng l trnh dch dc,
khin cho s phi hp c nhn b mt phng hng, ngn cn sng kin c nhn
v nh hng xu n mc sng.
Vai tr mi cho chnh ph

iu tng nh nghch l y l nhng mc tiu th ch ti thiu ca vic
chuyn i nn kinh t x hi ch ngha ny li khng th hin thc ho nu thiu
hnh ng tp th. Quyn lc chnh ph l cn thit xo b quyn lc chnh
ph. Nhng dn xp th ch th hin trn Bng 13.1 cng i hi s h tr v mt
t chc t cc hip hi v t chc kinh t t nhn. Chnh ph phi ban hnh v p
t lut dn s v lut thng mi, c th gi nh l chng c thng trong bn
hin php mi. To n v cnh st phi c gio dc iu hnh nn php lut
mi, ng thi cc c quan khc nhau ca chnh ph phi chu s gim st v c
trch nhim gii trnh. y l mt nhim v quan trng t xut pht im l mt
nh nc cnh st ton tr. Cc doanh nghip trc y thuc s hu nh nc
cn phi cng ty ho (corporatise), tc l, a ra khi khu vc nh nc m m
v chu trch nhim vi nhng rng buc ngn sch cht ch. V phn ln trong
s chng cn phi c t nhn ho: quyn s hu, vn nm trong tay tp th,
phi c phn b ring r vo tay cc ch s hu t nhn theo mt cch thc no
. Mt cch hin thc ho s thay i th ch quan trng ny l pht phiu
(voucher) cho mi cng dn vi tm phiu h c th thu tm c nhng
ti sn nh nc m h la chn qua u gi, t nh cho n c phiu trong cc
cng ty ln cng cc t chc cung cp tin ch cng cng, vn s hu v qun l
h tng c s.
Cc nh lnh o chnh ph cc quc gia cng sn trc y phi i mt vi
mt bi ton tri thc khi h mun tin hnh t nhn ho: khng ai bit l chnh
ph s hu nhng g v chng ng gi bao nhiu. Mt cch bt u qu trnh
t nhn ho chnh l phng thc m Cng ho Sc ngi ta gi l nht tri
du (strawberry picking). Cc nhm ch th trn ra ng v la chn nhng
vt thuc s hu nh nc ang c by bn vi gi r. Khng ai bit c bao
nhiu vt nh th v ngy cng c nhiu th c la chn v bn i. Khng ai
bit cc mc gi thanh ton ti cc cuc u gi s c tr dn, nu c, nhanh
n u, v rt nhiu bin s v thnh cng thng mi vn cha th bit. Mc d
vy, mi ngi vn (ti) hc hi cc th ch ca th trng v quyn t hu, cn
cc c quan chnh ph th trau di k nng qun l hnh chnh bo v trt t
ang hnh thnh. Nh , nhng iu kin cho thnh cng thng mi ang tng
bc c to ra. Cc chnh ph cng phi ban hnh mt b lut thng mi v
cc o lut r rng v ph sn, chng gip cng c quyn t do hp ng. ng
thi, mt h thng t php c kt, cc c quan ng b cng cng (quyn s hu
t, c phiu, v.v.) v cc t chc gim st chuyn mn (gim st ngn hng,
phn x cc chun mc thng mi) l cn thit vn hnh ch t hu vi
mc chi ph v ri ro gian ln thp. Mc d vic thc thi cc chun mc k ton
v thc hnh php ton kinh t l vn t nhn song chnh ph vn c th lm
441
nhiu iu gip gim thiu chi ph thng tin v y nhanh qu trnh tip thu,
hc hi.
iu khng hon ton cn thit y l cc th ch h tr th trng yu t sn
xut v th trng sn phm phi c thit lp bng hnh ng tp th. Nu xt
thnh tu thc t ca cc chnh ph ni chung v lu rng cc th ch nn tng
ca nn kinh t th trng Phng Ty phn ln l kt qu ca qu trnh tin
ho lu di, ngi ta c th hoi nghi trc kh nng thit lp ch ngha t bn
bng hnh ng tp th (de Jasay, 1995). Mc hoi nghi c th thay i t
nc ny sang nc khc, tu theo kinh nghim lch s, cc gi tr v quy chun
chung (Voigt, 1993). Trn nguyn tc, mt chnh ph bo v (protective
government) c th gp phn to ln vo vic thc y v h tr cc th ch bn
trong ca nn kinh t th trng mi pht trin. N c th lm nhiu vic hn
ch chi ph thng tin v giao dch cao bt tng xng trong qu trnh chuyn i.
Hnh ng tp th hn ch, nh hng tt v nht qun c th to ra mt s im
mu cht t cc quy tc mi kh d hnh thnh. Trong trng hp chuyn
i ton b h thng, chnh ph c th khai thc hin tng kinh t quy m (scale
economiesi) to ra ci mng nhn (gossamer veil) th ch then cht m chng
ta cp Chng 1. iu ny dng nh c bit bc thit trong lnh vc tn
dng v ngn hng cng nh trong khu t chc gim st cc chun mc thn
trng nhm trnh hin tng v ngn hng v gian ln thng mi. S xut
hin chm tr ca mt trt t ti chnh s phi tr gi t, bi tin t v tn dng
ph thuc vo nhng th ch ng tin cy v ng vai tr then cht trong mt nn
kinh t vn hnh tt.
Nhim v u tin trong qu trnh chuyn i sang h thng t bn ch ngha c
l l vic gii tn b my quan chc khng l vn nm gi quyn lc to ln di
ch x hi ch ngha, mt nhim v tng t nh vic gii th cc i qun
sau chin tranh. y l iu cn thit, khng ch nhm ct gim chi ph chnh ph
cho nn kinh t t nhn m cn nhm vt qua s khng c ca cc nhm p lc
c t chc ca gii cng chc (organised bureaucratic pressure group), vn c li
ch trong vic duy tr s can thip rng khp. Mt cch ct gim chi tiu cng
khc l nhanh chng chm dt ton b tr cp cho cc nh sn xut. Mt iu
dng nh cng cn thit na l vic a vo p dng nhng chun mc v trch
nhim gii trnh trong chnh ph tng t nh nhng chun mc trong lnh vc
kinh doanh, tt nht l bng cch a vo p dng khng ch loi ngn sch thu
nhp - chi ph (income-expenditure budget) m, xt ti s thay i ln v ti sn
v n cng, c bng cn i k ton ca chnh ph (government balance sheet),
trong th hin nhng gi tr ti sn v n c nh gi c lp cng cc
khon d phng cho tng lai (future contingencies). Nhng thng tin nh th s
gip xc nh hot ng no l hu ch, hot ng no gy thua l. S tin thu
c t qu trnh t nhn ho chc chn phi khng c xem l khon thu dnh
sn ti tr cho cc khon chi tiu thng xuyn, v t nhn ho ch l mt s
sp xp li cc quyn ti sn m thi. Mt mc tiu quan trng y l xc nh
cc nhim v ca mt chnh ph ti thiu v cch thc qun l chng, ng thi
thit k mt h thng thu kho hu hiu, vi c s thu (tax base) rng ti tr
i
Hin tng chi ph n v sn phm gim i khi quy m sn xut tng ln. (ND)
442
cho nhng nhim v nh th. Khi m s thu thu c vn cch xa mc chi tiu
cng, y l mt trng hp quan trng th hin tht bi ca chnh ph.
Vn m ngi ta cn cha ng ng y l liu cc chnh ph chuyn i c
nn cung cp ton b h tng cng hay khng, nu xt kh nng rt hn ch ca
b my qun l mi cng s thiu kinh nghim ca n trong vic tnh ton v
phi hp kinh t. Do s xut hin ca cng ngh o lng in t mi nn ngi
ta c l do ng h cc nh sn xut t nhn tc l, cc ch s hu ca cc
cng ty cung cp tin ch cng cng va mi t nhn ho hoc cc nh u t
cnh tranh mi trong lnh vc h tng khu vc cng ng (public-domain
infrustructure) nhy vo cung cp cnh tranh cc dch v khu vc cng ng
nh in, nc, ng s, vn ti hng lot v thng tin lin lc.
Mt nhim v tp th then cht trong vic to dng trt t mi hu ch ngha x
hi l vic m bo cho mt ng tin n nh (Sachs, 1995). Khi c rt nhiu
bin s (variable) thay i, vn khng th trnh khi trong qu trnh chuyn i,
iu cn thit y l cc mc gi th trng phi pht i nhng tn hiu r rng
nht c th nhm phn nh s thay i ca hin tng khan him v cc c hi.
S bin ng gi c tng i v th khng nn b che khut bi nhng nhiu
ng lm pht kh din gii. Trong qu trnh chuyn i, cc c nhn v doanh
nghip gp phi mt vn thng tin vt xa nhng g m ngi ta vn thng
i mt. Nhim v cung cp mt ng tin n nh i hi phi to ra mt h
thng ngn hng hai tng: tng u tin gm mt ngn hng trung ng vi chc
nng gim st cc chun mc tin t (fiduciary standard) ca cc ngn hng
thng mi v bn thn n tch khi hot ng kinh doanh ngn hng thuc tng
th hai. V vy, mt ngn hng trung ng mnh v c lp l mt bc ci cch
v th ch v t chc cn thit. Trong bt k trng hp no, ngi dn cng cn
c c hi tip cn cc ng ngoi t thay th (kh nng chuyn i t do free
convertibility) v cn c kh nng tnh gi theo cc ng ngoi t. Nu nng lc
qun l hnh chnh b hn ch, cc chnh ph d nhin c th dt khot t b vai
tr ngn hng trung ng. Trn thc t, ngoi t c th c php lu thng. Vi
mt s hn ch, iu ny ang din ra Nga v Vit Nam, nhng nc m cng
tc qun l tin t yu km gy ra t l lm pht cao. Phng n khc y l
cc chnh ph chuyn i c th thit lp ch ban tin t (currency board
systemi) hoc cho php mt s ngn hng thng mi uy tn trong nc cung cp
ng tin giy ring cnh tranh vi cc ng ngoi t.
Thay i nhn thc v k vng

y l nhng nhim v gian nan, v chng i hi nhiu t pha cc nh lp php,
cc nh lnh o v cc nh qun l, vn u thiu kinh nghim. Tm mc to ln
ca n khin c quan lp php v chnh ph cn tp trung vo cc quy tc then
cht, ph thng v mt t t chc n gin (nh tm lc trong Bng 13.1). Tit
kim chi ph cho hot ng phi hp v thu thp thng tin cn thit ca mi ngi
l iu kin tin quyt cho thnh cng. iu ny c ngha l cc chnh ph phi t
i
Xem phn Cc h thng tin t quc t: Ch bn v vng, chun mc chnh tr, t gi hi oi linh hot
trong mc 11.3. (ND)
443
b cc chnh sch can thip v ti phn phi c th. Ch khi cc quyn ti sn

cng cc th trng hu hiu mi xut hin v mt trt t mi m mi ngy cng
c nhiu ngi nhn thc mt cch t pht. iu ny s ch xy ra khi khng
c s can thip no vo cc tn hiu th trng v cc quyn ti sn; qu vy, nu
chng c bo v dt khot khi s can thip t cc nh lp php v cc nh
qun l.
Nh chng ta lu , tnh m l mt iu kin tin quyt thu ht ngun vn,
tri thc v doanh nghip nc ngoi n vi cc nn kinh t chuyn tip v b
p cho s cng nhc v cu trc ca chng. Tnh m ng vai tr then cht
y, nu xt ti thc t l thin hng tit kim thng thp v th trng vn
km pht trin. Vic mi ngi phi i mt vi cnh tranh v nhng c quyn
c li b tc b cng c th gip vt qua s khng c. Khi ngy cng c nhiu
cng nhn kim c thu nhp t nhng cng ty m ngi nc ngoi ng gp
b quyt, ngun vn v th trng xut khu, iu ny tr thnh liu thuc gii
c hu hiu cho thi c cm vi ngi ngoi quc. Nhng chnh ph ang
phi i mt vi nhim v chuyn i th ch phc tp cng cn c c hi tip
cn nhng t chc quc t vi tn ch thc y cc quy tc bt phn bit i x v
gip chuyn giao tri thc qun l tp th, chng hn nh T chc Thng mi
Th gii (WTO), Qu Tin t Quc t (IMF) v T chc Hp tc v Pht trin
Kinh t (OECD).
Qu trnh chuyn i khng trnh khi ph v tnh lin tc ca nhng k vng
(expectations). N khin cho phng thc phi hp quen thuc trc y b mt
hiu lc. Cc th ch c du c th thiu hiu qu khi so snh vi mt h thng
th trng b xo b, song h thng th ch mi li khng pht trin ch qua mt
m. Th c th sng st trong s cc th ch c chnh l nn kinh t ngm
(shadow economy) vi kh nng thch ng (adaptability) v nng lc t t chc
(self-organising capabilities) ca n. Th trng ch en (black market) v hot
ng trao i phi chnh thc, nu khng bt hp php, l mt phn quan trng ca
mi h thng x hi ch ngha. Tht khng may, nn kinh t ngm cng th hin
mt s c im kh chu, i khi mang tnh cht ti phm. Chng s vn tip tc
tn ti chng no cc th ch bn trong vn cn yu v php tr vn cha c
chnh ph hu thun hu hiu. Theo mt ngha tch cc, nn kinh t ngm c th
ng vai tr l phng thc chuyn i t di ln [transformation from below]
(Naishul, 1993). T nhn ho t pht [spontaneous privatisation] (s chim ot
ti sn thuc s hu nh nc) c th gip y nhanh qu trnh chuyn i, mc
d n vi phm cc nguyn tc cng l (justice) v cng bng (equity) ng thi
gip cng c gii tinh hoa quyn lc c. Tuy nhin, do cc quy tc thay i v
thiu chc chn nn y hon ton c kh nng l cc th trng ch en s tr
nn cnh tranh hn v dn dn bin thnh nhng th trng trng (white market)
hu ch, ni o to doanh nhn cng vic s dng quyn ti sn (Shleiffer, 1995;
Jefferson & Rawski, 1995). y cng c kh nng l cc doanh nhn ti phm
c th khm ph ra li ch ca mt hip c nh chin (truce) v bo lc v
gian ln v bt u p t cc th ch ng n trong cc giao dch ca mnh.
Mt khi ch k hoch ho tp trung khng cn sa cha c na v b tm
dng hot ng, nhng tn tht tm thi v sn lng v vic lm dng nh l
444
khng th trnh khi. Tc m h thng phi hp t pht mi c th bm r v

em li kt qu u vit ph thuc vo s minh bch, nht qun v tc ca cc
bc ci cch th ch. Mt im quan trng y l s chuyn i nn c tin
hnh qua mt v Big Bangi hay nn din ra t t? Kinh nghim t s tin ho
ca cc h thng kinh t hin hnh khng cho chng ta nhiu li khuyn trc cu
hi ny. L l ng h tun t lun (gradualism) l (i) qu trnh tip thu thng
din ra t t, v (ii) vic tip thu s thay i mt cch hu ch s din ra d dng
hn nu s thay i mang tnh tin ho. Song mt khi m h thng c hon
ton b mt nim tin th vic nhanh chng chuyn sang cc quy tc mi v m
bo cho s thay i din ra trn mi phng din li l iu c li. Tin trnh ci
cch chm chp ch dnh thi gian cho cc lin minh rent-seekingii c v mi hnh
thnh ng thi tng cng s khng c trc cc bc thay i tip theo. Ci
cch chm chp cng m ng cho hin tng mo m trong cc mc gi tng
i, v mt s lnh vc t do ho cn s khc vn ang tt hu. Tnh trng bt
tng thch ca cc trt t con lun l cn nguyn dn n hin tng bt n v
tn tht hiu qu trong hot ng phi hp.
Nh vy, vic chuyn sang cc quy tc mi mt cch nhanh chng, nht qun v
trit (v Big Bang) s c li th chin lc ng k, ngay c khi iu lm
xo trn nhng k vng trong ngn hn v c khi c s khng c chnh tr. Ngi
ta c th lp lun rng khi thc hin gi ci cch nht qun v ch ng th ting
ni phn ng ca cc nhm li ch c s c lng nghe t hn so vi khi i theo
con ng tun t lun do d hay min cng. Cc th ch mi s c tip thu
v p dng thun tin hn nu chng n gin, ph thng v ch yu mang tnh
cm on. thc hin mt s chuyn tip ton din v gn gh nh th i hi
chnh ph phi sn sng v c nng lc lm vic , iu ny n lt li i
hi mt h thng chnh tr mi vi s cng c tho ng v s ng h rng ri.
Nh chng ta s nhn thy di y, iu kin ny khng c p ng ti kh
nhiu nc x hi ch ngha trc kia. Trong trng hp , n gin l ngi ta
khng th dn dt mt cuc chuyn i nht qun. Chi ph chuyn i s cao hn
v ko di hn tng ng.
Qu trnh chuyn tip chc chn l gy ra nhng chi ph thc s, v nhiu k nng
v phng tin sn xut vn hnh thnh di ch k hoch ho tp trung li
cho thy t gi tr khi s la chn ca khch hng tr nn quan trng v gi c th
trng th gii c p dng. Qu thc, mt khi gi c th trng th gii c
p dng cho cc u vo v u ra, ngi ta thng nhn thy l r rng cc nh
sn xut trc y tham gia vo vic lm mt gi tr hn l gia tng gi tr.
Chng hn, cc nh sn xut hoa lan ca Ba Lan khm ph ra l h ang phi
chu chi ph nng lng v cc chi ph ngun lc khc cao hn nhiu so vi s
tin m h c th kim c t hoa lan trn th trng xut khu, mt khi h phi
thanh ton cc mc gi th trng cho nng lng, lao ng v vic s dng nh
i
V n ln nh du s khi u ca v tr theo l thuyt v n ln (big bang theory). (ND)
ii
445
knh si m (hot house). Trong mt nn kinh t cnh tranh trn th trng th

gii, cc c cu phn phi v thng mi phi c ti to, v cc nh my x hi
ch ngha, vn kh mang tnh t cung t cp, s phi vt b cc hot ng h tr
ngoi l khai thc tt nht ti sn ct li mnh. Vic khm ph nhng dy
chuyn sn xut sinh li li t ra bi ton tri thc quan trng trong qu trnh
chuyn i th ch: qu vy, ton b bi ton chuyn i rt cuc c th c coi
l mt bi ton tri thc quan trng. T suy ra rng iu g cn tr cc phng
thc khm ph (discovery procedure) v s tip thu trong qu trnh chuyn tip
th khng nn thc hin.
Trong na thp k u tin sau s sp ca ch ngha cng sn, trt t kinh t
tt c cc nn kinh t k hoch ho x hi ch ngha trc y u chuyn dch
theo chiu hng trnh by trn Bng 13.1, song iu ny li din ra theo
nhng cch thc ngu nhin in hnh, vi mt s hin tng o chiu v
thng km theo hot ng rent-seeking trn quy m ln ca cc nhm c t chc
tng nm quyn lc dui ch c.
Cc vn chnh tr
Xt v bn cht, nhng vn ca qu trnh chuyn i cng tng t nh nhng
vn ca cng cuc ci cch th ch ti cc nn kinh t hn hp (mix economy)
v cc nn dn ch pht trin (s bn trong chng k tip). Tuy vy, hin tng
khng c trc s thay i c l ln hn mt cch bt tng xng khi ton b h
thng cai tr b chuyn i. Nhng c quyn c li ln hn v su xa hn b
tc ot khi cc nhm li ch vi t chc tt gii qu tc (nomenklaturai),
cc gim c ca t hp cng nghip qun s v cc nhm cng nhn c u i,
cng nh gii cng chc ni chung. Nhng c quyn c li ny phi b tc b
m ng cho t do c nhn v trch nhim t thn (self-responsibilty). H
thng an sinh x hi do nh nc cung cp cng cn ti nh hnh, thu gn bt v
nh hng mc tiu tt hn. y khng phi l nhim v d dng i vi cc
nh ci cch chnh tr trong bi cnh dn ch mi thiu n nh.
Vic tc b c quyn c li v ct gim hot ng cung cp an sinh x hi ca
nh nc th cm nhn c ngay tc thi trong khi nhng li ch ca ci cch li
phi mt mt thi gian mi tr thnh hin thc. Chng li dn tri v mng manh.
V th, thnh qu gt hi c th khng d dng c quy cho nhng bin php ci
cch c th. Tht khng d g khin cho cc c nhn nhn ra rng s chp nhn
ri ro v trch nhim t thn chnh l mt bn kia ca t do v rng an ninh vt
cht (material security) trong hon cnh li mu thun vi t do (Chng 4).
Trc hin tng mt phng hng khng trnh khi ca qu trnh chuyn i,
ngi ta tht d b che mt trc thc t l ci gi cho ngha cm nhn c ca
an ninh chnh l tnh trng n l, l s s hi, l mc sng thp vi t i la chn
i
Qu tc (nomenklatura gn nh ch bin ch trong ting Vit) c nh ngha l mt cng ng
nh trong dn c Lin bang Soviet v khi Warsaw, nm gi cc chc v ch cht cc cp ca b my
hnh chnh ca mi lnh vc thuc nc . H c tn trong danh sch ca Ban B th TW ng Cng sn
Lin X. S lng quan chc c tn trong nomenklatura ca nc Nga Soviet ban u l 300.000, i
Stalin ln n 1.837.000 ngi. (ND)
446
cho ngi tiu dng, l tnh trng xung cp ca mi trng t nhin. Ngi dn
ni chung thng kh c th rt ra kt lun t s sp ca ch ngha x hi
rng rt cuc h thng y khng kh nng m bo cho an ninh vt cht.
Nhng nhn thc sai lm ph bin, c sc trc s sp ca ch v nhng
i thay khng trnh khi trong chnh sch, thy u khin cho cc nhm li ch
dn tu (populist interest group) d dng tp hp c s ng h nhm chng li
ci cch v quay tr v vi ch ngha tp th. Thc t ny m ng cho hin
tng o chiu trong bu c v s thiu nht qun v thi gian trong chin lc
ci cch, ri n lt chng li lm tng gnh nng nhn thc cho mi ngi khi
m cc th ch t h tr cho nhn thc v khi m cc doanh nhn rt kh khm
ph ra con ng dn ti thnh vng.
Bt k s o chiu no trong tin trnh ci cch cng khin cho ngi dn gp
nhiu kh khn hn trong vic nhn thc r rng v trt t ang ni ln. N gy
ra nhng chi ph ln qua hin tng mt phng hng v nhng gnh nng kinh
t. V vy, tt c cc nn kinh t chuyn i u cho thy s suy gim v mc
sng. Cc nh lnh o chnh ph v cc nh lp php tht bi trong vic to ra s
h tr th ch ti thiu cho cc th ch ca th trng. Trn thc t, h li thng
khin cho tnh hnh thm ri ren, chng hn bng cch cho lm pht vt ra
ngoi tm kim sot. Do , khi gi c c th ni, cc c nhn v nh sn xut
tim nng thng khng r l liu s gia tng gi c m h quan st thy c phi
l tn hiu v mt s khan him hay mt c hi sn xut hay khng, hay n l mt
phn ca hin tng lm pht chung vn khng th on nh. Trong tnh trng
hn mang ca qu trnh chuyn tip c th d hiu l ti sao nhiu c tri li ao
c tr v vi trt t quen thuc trc kia.
Nhng ni dung trnh by v nhng quan im c bn di u m thc
ng x thng mi (commercial syndrome) v m thc ng x ngi bo h
(guardian syndrome) trong mc 6.2 cng lin quan n qu trnh chuyn i h
thng. Ch ngha Marx (Marxism) l s m rng ca o l b tc (tribal
morality) sang x hi v m (macro society). N to ra sc thu ht i chng
ngay tc thi. S trung thnh (loyalty), phc tng (obedience), s chia (sharing)
v quyn lc (authority) l nhng phm cht m ngi ta vn thuyt ging trong
cc x hi x hi ch ngha vn c cu trc nh nhng t chc theo kiu th
bc (hierarchical organisation). Tri li, nhng phm cht ca th gii thng mi
khng s chia m l tch lu (accumulating), cnh tranh (competing) v ng vc
quyn lc v.v. ch c th bm r sau mt thi gian thc hnh lu di v thng
xuyn. Chng cha ng nhng b quyt vn khng d g lm cho hin
(explicit) v cn tip thu thng qua thc hnh. V vy, khng c g ng ngc
nhin khi nhiu ngi than vn v s bin mt ca tnh c kt x hi m ch
ngha tp th tng to ra. Ngi ta s phi mt nhiu thi gian cng s thc hnh
lin tc tip thu chnh nhng th ch bn trong v nhng quy tc o c
thng mi gip m bo cho s vn hnh hiu qu ca h thng kinh t c nhn
ch ngha, ng thi m bo rng cc doanh nhn chnh tr theo ch ngha dn
tu khng th dnh c s ng h chnh tr bng cch ch trng quay v vi h
thng tht bi c hay theo ui mt Con ng Th ba.
447
Khi nim then cht

T nhn ho (privatisation) l s chuyn giao cc quyn ti sn thuc s hu tp
th trc kia sang cc ch s hu t nhn c th. N c th din ra thng qua mt
s c ch khc nhau:
khi phc cc quyn ti sn cho cc ch t nhn trc kia, trong mt s
trng hp c th l sau nhng qu trnh phc tp v ko di nhm chng
minh quyn s hu php l trc kia; nu ngi ta nhn thy vic khi phc
l qu tn km chi ph giao dch, cc ch t nhn trc kia c th nhn n b
bng tin mt h c th mua cc quyn s hu ti sn mi;
bn t cho ngi mua trong nc v nc ngoi, bt k l cho mt ch c
nhn mi hay mt nhm ch s hu c phiu mi hnh thnh;
i cc quyn s hu ti sn c th ly nhng tm phiu (voucher) m trc
pht cho ngi dn (t nhn ho bng phiu voucher privatisation);
tng ti sn tp th cho cc gim c hin hnh hoc cho cc tng lp nhn
dn khc, chng hn trao quyn s hu ti sn i vi cc cn h v nh cho
nhng i tng ngu nhin ang ; v
H thng ngn hng hai cp (two-tier banking system) bao gm mt ngn hng
trung ng cung cp tin v cc ngn hng thng mi m ngn hng trung ng
y hay mt c quan chuyn mn khc gim st (cc chun mc k ton, cc chun
mc v s thn trng v trung thc). H thng hai cp nh th khc vi h thng
ti chnh x hi ch ngha m ngn hng ch l c quan giao dch tin t ca
chnh ph v l cng c kim sot vic thc hin k hoch ca trung ng,
ng thi khng c quyn t ch kinh doanh.
L thuyt big bang v chuyn i khuyn ngh thay i cc th ch mt cch
nhanh chng v ng b sang cc yu t then cht ca ch ngha t bn, da trn
lp lun rng hnh thc chuyn i t t s dn n hin tng bt tng thch v
s khng c c t chc trc qu trnh chuyn i.
Mt s kinh nghim c th ca cc nc
Nhng khng nh trn y s tr nn r rng hn khi chng ta xem xt mt s
kinh nghim c th ca cc nc. Tc , tnh nht qun v ni dung ca s thay
i gia cc h thng c s khc bit ng k. Mt ch s thch hp v qu trnh
chuyn i cho n nay c l l t l hnh thnh cc doanh nghip t nhn mi
(Bng 13.2).
Trong s cc quc gia chuyn tip c ch quyn, Cng ho Sc c l l quc gia
ngay t u n lc thnh cng tin gn nht n danh mc iu kin ti
thiu nh trn Bng 13.1, vi Ba Lan cch khng xa pha sau. Ti Cng ho
Sc, qu trnh t nhn ho bng hnh thc pht phiu v s ch trng n cc iu
kin c bn cho php mi ngi cm nhn c nhng nt khi qut ca trt t
mi tng i nhanh sau cuc Cch mng Nhung (Velvet Revolution): mt nn
kinh t th trng khng km theo tnh t, nh Th tng Vclav Klaus tng gi.
Trt t mi y c th c nm bt nhanh hn so vi cc x hi chuyn tip
448
khc v n tng i n gin v nht qun. Bng cch tp trung vo cc yu t

then cht v nh hng ti phn phi vo cc nhm nh ngi v hu, cc c
quan chnh ph c kh nng thnh cng ln hn vi nhng g m cc nh lnh
o ha hn. Tri li, cc nh lnh o chnh ph ni khc thng a ra
nhng li ha hn y tham vng, thiu thc t, v th mi ngi bt u tht
vng v chnh ph ri vo b tc trong mu thun. Ngay c ti Cng ho Sc, vic
thit lp s n nh mt bng gi c v kim sot hot ng cnh tranh nng ng
trn nhiu th trng sn phm v th trng vn cng cho thy l bt kh thi.
Tnh m b hn ch, chng hn, trn cc th trng ngn hng v ti chnh. Sau
mt t nm xy ra mt v phn ng bo lc trong bu c, c l l v ci gi ca
s chuyn i c cm nhn rng ri, trong khi thnh qu li ch n t t v
khng hon ho. Sau c sc ban u v chuyn i h thng, vic theo ui mc
tiu cng bng x hi (social justice) li tr nn thnh hnh hn ti phn ln cc
nc x hi ch ngha trc kia, mt nhn t to ra nhng tr ngi chnh tr cho
qu trnh chuyn i t t.
Bng 13.2: S doanh nghip mi hnh thnh trn 1.000 dn, 1989-1995,
Cng ho Sc 68,4
Hungary 50,7
Slovania 36,3
Slovakia 35
Bulgaria 34,3
Ba Lan 27,6
Estonia 19,7
Romania 16
Lithuania 15,4
Albania 12,1
Latvia 9,9
Ngun: C quan Thng k Chu u (Eurostat), trch dn t tp ch The Economist,

1/11/1996, trang 144.
Vic pht trin mt nn kinh t t bn ch ngha v cc th ch nn tng ca th

trng cho thy l mt nhim v kh khn. V th, nhiu trong s cc ngn
hng t nhn mi v cc t chc trung gian ti chnh khc ca Cng ho Sc
hnh x c hi ch ngha, li dng nhng chun mc thiu hon thin ca cng
tc gim st tin t (fiduciary supervision) v tnh trng thiu cnh tranh quc t
trn th trng ti chnh. Mt s ngn hng i n ch ph sn v ngi gi tin
b mt tin. Mc d iu ny c th c din gii nh mt phn ca qu trnh
hc hi, ngi ta vn c th lp lun rng nhng ngi gi tin thiu kinh nghim
kia hn c th tit kim c chi ph giao dch nh cc th ch bn ngoi cng
vic p t chng cht ch hn. D th no i na, nhng kinh nghim trn y
449
(vn gy ra s ph gi d thy ca ng ni t Sc nm 1997) cng dn n

vic ban hnh nhng quy nh r rng hn v nhng chun mc tin t bt buc,
tuy l mun mng. Tn hin phn hi quc t y cng l mt c ch truyn ti
quan trng, gp phn vo vic pht trin th ch.
Mt quc gia dn u khc trong qu trnh chuyn i l Ba Lan. Tng i tin
phong trong vic xo b mt s th ch x hi ch ngha vo thp nin 1980 v
cn st li mt b phn nng nghip t nhn ln, Ba Lan, sau s sp ca Bc
tng Berlin, khng tin nhanh v pha trc nh nhng ngi lng ging
phng Nam ca n. Cc gim c vn tip tc lm vic di nhng rng buc
th ch lng lo. Song dn d, chnh ph tin hnh thay i bi bn i vi
nhng th ch iu chnh th trng lao ng, th trng ti chnh, th trng vn
v th trng sn phm, km theo qu trnh t do ho trong lnh vc thng mi
v tin t. Tng bc mt, chnh ph t nhn ho nhng ngnh ngh thuc s hu
nh nc, kim ch lm pht, ct gim thm ht ngn sch v n cng. u t
nc ngoi tng ln, chc chn mt phn cn nh mc lng thp. H qu l hot
ng ngoi thng ti chuyn hng sang cc nc OECD, v tng trng kinh
t din ra tr li mnh m trong nhng nm 1990 (t nm 1994 n 1997, tc
tng trng bnh qun thc cht t 6%/nm).
Ti cc x hi chuyn i khc, ngi ta theo ui mt hnh trnh chuyn i
vi nh ngha km r rng hn. , hnh vi can thip vo qu trnh, hin tng
o chiu v tnh trng thiu nht qun din ra nhiu hn, v do vy trt t km
hn. Quc hi thng tr thnh chin trng cho nhng cuc tranh ci thc h
ngc thi gian cng hot ng rent-seeking mnh m. Cc th ch lin quan n
quyn ti sn v th trng t do thng thiu s hu thun v mt php l v t
php, trong khi cc th ch bn trong li b cc nhm ti phm vi phm trng
trn, chng chim ot ca ci v s dng bo lc m khng gp phi nhng ch
ti hu hiu. D vy, mt din mo ca trt t mi bt u xut hin trong thp
nin 1990 ti phn ln cc nn kinh t chuyn i v tnh trng suy thoi ang
nhng ch cho qu trnh tng trng mi. Tht d hiu khi s sa st din ra su
sc ni php lut v trt t b vi phm th bo nht v c bo v km ci nht,
l Yugolasvia trc kia v mt s nc thuc Lin bang Soviet c. Ti
nhng khu vc rng ln ca Nga, truyn thng php tr tht t i tri ngc vi
Cng ho Sc hay Hungary v vy nhim v xy dng th ch kh khn hn
nhiu. Hu qu l nhng tn tht v s phn cng lao ng v phn hu tri thc
sau s sp ca ch k hoch ho tp trung l ln nht, v ch nhng h
thng phi hp rt s khai l cn c cha li (xem phn ng khung di y).
Mt s h lu kinh t t s sp ca h thng Soviet

Mt bi hc trc quan v nhng g m ci gi t s tn li ca mt h thng th ch quen
thuc c th gy ra (th hin qua tn tht v s phi hp hiu qu v do vy, v sn
lng v u t) l kinh nghim kh khn ca Nga sau s sp ca ch ngha cng sn,
ch k hoch ho tp trung v b my cng bch. Mc d h thng tht bi,
song vic xo b n m thiu mt nhng nhn t s khai va cho nhng cng c to
450
dng trt t chung, d on nh, dn ti hin tng sa st mc sng Nga, vt qua

tm mc ca cuc i Suy Thoi Phng Ty thp nin 1930.
Hnh 13.2 H ly kinh t t s sp ca h thng Soviet
Sn lng
cng nghip
Tng mc u
t vo thit b
Gi tiu dng
Mc gi tiu dng (nm 1989 = 100) tng

ln 426.700 nm 1992. Nu mc gi c
ly lm gi gc l 100 th mc gi nm 1996
thang bn tri l 3.147 (hoc 1.339.492 theo ch s gi nm
1989 = 100).
thang bn phi
Gi tiu
dng
Ngun: Goskomstat Rossii (Cc Thng k Nga)
451
u thp nin 1990, nhng th ch bt cp v thiu h thng xut hin: ngi ta nhn xt
l phn ln cc bn hin php c son tho cho cc nc v khu vc thuc Lin bang
u vi phm cc iu khon ca Hip c Lin bang (Federation Treaty) nm 1992. Vn
phng tng thng c u n ban hnh hng lot sc lnh (ukase) c on vi nh
hng khng r rng v thi hiu thiu chc chn. u thp nin 1990, lm pht c th
ln n mc nh cao 2.500%/nm song t b y lui. Cc khon thanh ton theo
hp ng th khng c thc hin v ngi vi phm khng th b buc phi thanh ton.
Th trng th khng tn ti nn, chng hn, mt na tng sn lng lng thc, thc
phm c sn xut trn nhng mnh t gia nh nh b, v 40% sn lng cng nghip
c trao i theo hnh thc hin vt i ly hin vt. Trong mi trng bo lc v v
php lut, cc th ch bn trong u yu km v khng ng tin cy. Cc gim c th
khng chu trch nhim gii trnh trc cc ch s hu v t chi np thu, mt phn l
do lut thu phc tp v thiu chc chn. Cc doanh nghip ln, cc ngn hng v cc
dng tc knh ch c th ginh c nhng n sng chnh tr gip y li cnh tranh.
u t nc ngoi hu nh khng tn ti v ngun vn t chy ra nc ngoi: ngi
Nga nm gi cc danh mc u t nc ngoi vt qu s ti sn nc ngoi ca ngi
Mexico (tp ch The Economist, 17/7/1997, Survey of Russia [Kho st nc Nga]).
Nh th hin trn Hnh 13.2, tng sn phm quc ni (GDP) gim 40% trong 6 nm u
tin sau s sp ca ch ngha cng sn, sn lng cng nghip gim 50% v tng u
t gim t nht 70%. Tn tht v s phi hp hiu qu ni ln r rt qua s v ca h
thng tin t. Qu trnh ny bt u vi hnh ng c on ca Ngn hng Nh nc l
tch thu nhng t tin ngn hng c trong nhng ngy cui cng ca Lin bang Soviet.
Tnh hnh cng tr nn ti t bi vic ti tr cho thm ht ngn sch cng thng qua my
in tin. Nm 1992, lm pht ln ti nh im, v mc lm pht lu k t nm 1989
n 1995 l hn 1.000.000% (hay khong 360% mi nm).
Nm 1997, khong 20% dn s sng di mc tn ti ti thiu (subsistence level), nhng
t l ang t t gim xung. Ti mt s ni, cc th ch bt u tr nn r rng hn,
do cc ch ngun vn i gy nh hng ln cc doanh nghip, do cc i tc hp ng
phm ph ra li ch ca s tin tng v tnh ng tin cy, v do c tri i la chn nhng
quan chc mi. Lm pht gim xung v mc gim st ln ca GDP thc t dng
nh chm dt (tp ch The Economist, 17/7/1997, Survey of Russia). Qu trnh tin
ho ca nhng th ch chc chn, ph thng s mt nhiu thi gian Nga, v kinh
nghim y ha hn tr thnh mt bi hc trc quan cho kinh t hc th ch.
Ti ng c, qu trnh chuyn tip din ra rt thun li khi cc th ch bn

ngoi (vn qua kim nghim) nhy d xung y nh s m rng phm vi
hiu lc tc thi ca hin php lin bang c cng nh ca lut dn s, lut hnh
s v lut thng mi, km theo l s h tr ca mt n lc t chc to ln. T
nm 1990 n cui nm 1994, mt c quan lm thi c bit ca chnh ph
tin hnh t nhn ho khong 38.000 doanh nghip v quyn s hu bt ng sn,
trong qu trnh n khm ph ra rng th trng li nh gi nhiu hng mc
thp hn nhiu so vi mc gi m cc chnh tr gia cng cc chuyn gia c vn
quan liu ca h gi nh ban u. Ngi Ty c mua khong 85% s ti sn,
song nhiu nh my v nng trang li cho thy l khng kh thi v mt kinh t.
452
Qu trnh t nhn ho nn kinh t ng c ngn khong 343 t mark c

(DM), k c cc k hoch duy tr vic lm, nhng ch thu c 68 t DM trn th
trng. Cc khon tr cp khng l t thu gip gim sc cho tn tht phi hp
do s thay i ch . Trong giai on 1991-1995, khong 440 t USD c
chuyn giao t Ty sang ng, tc l khong 26.000USD cho mi ngi dn
pha ng. Nm 1995, gnh nng tr cp trn GPD ca Ty c l 5%.5 Ngoi
ra, Lin minh Chu u cn tr cp kh nhiu khon tin cho ng c. Trong
qu trnh y, chc nng ti phn phi ca chnh ph c c tng cng mnh
m v t trng ca chnh ph trong GDP ca nc c thng nht tng ln n
gn 58% nm 1995.
Ngi ng c phi o thi cc th ch c v tip thu cc th ch mi, k c
nhng gi tr nn tng ca trt t t bn ch ngha, c nhn v t lc (self-reliant,
individual, capitalist order). Qu trnh ny phi mt nhiu thi gian v s thc
hnh. Vi phn ln mi ngi, s thay i ch , du c cho n, vn n
nh mt c sc. Nhng k vng b xo trn. iu ny nhng ch cho qu trnh
nhn ra t t ca nhiu ngi rng thc ti th ch mi c th c gii m v s
dng cho li ch ca c nhn. Tuy nhin, s sn sng ca nhng khon tr cp nh
nc to ln v s da dm vo h thng ti phn phi phc li c l phc tp
ho v lm chm li nhng qu trnh hc hi cn thit. Vic iu chnh nhng ti
sn v k nng hin c theo iu kin ca th trng th gii cng khng nhn
c s tr gip t cu trc th trng lao ng theo ch ngha tp on
(corporatisti) ca c. Cc nghip on lao ng pha Ty nhanh chng t thit
lp pha ng. Nhng quy nh cht ch ca Ty c i vi th trng sn
phm v vic nhanh chng a vo p dng mt ng tin chung li lm gim
thm nng lc iu chnh ca pha ng. Nhng iu kin nh th m ng
cho s gia tng nhanh chng v mc lng, khi m nng sut lao ng vn cn
chu nh hng t ci gi ca tnh trng phi hp yu km v thiu u t ca ch
c. Sau khi thng nht, chi ph n v lao ng (labour unit cost) ca ng
c a s ngnh cng nghip c l cao hn 50% so vi Ty c. n nm
1993, bt li v chi ph lao ng ca pha ng thu hp cn khong 1/3 v
hin vn gi nguyn mc . Cn lu rng chi ph lao ng ng c cao
hn rt nhiu so vi cc nn kinh t chuyn i ln cn. Nm 1994, chi ph
lng v cc khon ph tr ng c cao hn khong 7 ln so vi mc chi ph
lao ng bnh qun Hungary, Ba Lan v Cng ho Sc. Do li th cnh tranh t
cc th ch bn ngoi v h tng c s tt hn ng c khng th b p cho
nhng bt li to ln ny nn v s vn ling v vic lm hin c b nh mt.
Nhng c hi ln, nhn chung, b b l. L ra, chng chng minh c
pha ng mc hiu qu m mt h thng th trng phi iu tit c th vn
hnh to ra vic lm, v mc hu ch m phng thc t nhn cung cp
cnh tranh trong cc lnh vc nng lng, vn ti, y t, vin thng cng cc dch
v h tng khc c th t ti. Thi do d chnh tr trong vic theo ui mt
chin lc cnh tranh ch thc c th gii thch c ngay l bi p lc t cc
nhm li ch pha Ty, vn khng mun thy cc i th cnh tranh chi ph thp
i
Ch ngha tp on (corporatism): s kim sot mt nh nc hay mt t chc bi cc nhm li ch ln.
(ND)
453
mi trn th trng c, v t cc nhm li ch pha ng, nhng k mun

nhanh chng gia tng thu nhp v nh gi qu cao gi tr ca k nng v ti sn
ca mnh trn th trng th gii. Cng cuc thng nht vn da trn mt chin
lc cng bng x hi m h lu ca n li lm tiu tan s ngun vn v vic
lm hin c, ng thi lm chm qu trnh ti cu trc v hin i ho ng c.
Tn tht t s v ca s phn cng lao ng c cng th hin r qua tnh trng
suy thoi ln trong thng mi quc t. Cc quc gia thuc khi Soviet lp k
hoch thng mi ca mnh trong khun kh Comeconi, t chc bin mt sau
s sp ca h thng. Cc nh nhp khu nhn ra rng h c th thng kim
c nhng sn phm tt hn t th trng th gii hoc n gin l h ht tin
mua hng nhp khu. Cn cc nh xut khu Comecon v mt s hng ho
du, kh, cng cc loi nguyn liu th khc li nhn ra rng h c th kim
c cc mc gi cao hn nhiu bng cch bn trn th trng m ca th gii.
H qu l mt b phn ln ca thng mi ni khi Comecon trc y bin mt.
Nhng tn tht tng t v tnh lin tc (continuity) v v nhng li th chuyn
mn ho vn c tha nhn (established specialisation advantages) cng xy
ra khi Lin bang Soviet tan r v cc quc gia mi ginh c lp trn lnh th ca
n tm cch thay th hng nhp khu bng hot ng sn xut ti ch. Cc mi
lin kt thng mi kh d khc, cng vi cc th ch v t chc c tha nhn
h tr cho chng, phi mt nhiu thi gian tin trin, c bit l v qu trnh
chuyn tip li ng hnh vi hin tng lm pht ngoi tm kim sot cng nh
mc bt trc ln v chnh tr v t php.
Bt chp nhng c hi thi im xut pht tt hn rt nhiu so vi phn ln cc
nn kinh t ch huy trc y, cng vi vic nhanh chng chuyn giao cc th ch
c bn cng khi lng vin tr vt cht khng l, mc sng ng c vn
cn thua xa Ty c. Nm 1996, mc sng bnh qun u ngi pha ng
sut sot bng mt na pha Ty, v tc thu hp khong cch gim mnh
trong giai on gia thp nin 1990.
Nu kinh nghim v qu trnh chuyn tip cho n nay c th dy chng ta iu g
th chnh l vai tr quyt nh ca nhng th ch n gin v ph thng, cng
trt t v s phi hp. Nhng ch no va thay th s can thip su rng,
quyn hnh ca ch ngha x hi ton tr bng s can thip su rng, quyn hnh
ca ch ngha nh nc theo ng li dn tc (nationalist statism) cng kiu cai
tr c on th u tht bi trong vic xoay chuyn tnh trng suy thoi v kinh t
v dn s, hoc ch thnh cng t i vi vic ci thin iu kin kinh t. Cn
nhng ch no ch trng n mt s quy tc chung, m ng cho sng kin
c nhn trong phm vi mt khung kh th ch n gin v chc chn, ng thi
da vo li hnh x theo quy tc, th dng nh u tri qua qu trnh chuyn i
an ton. Khong su n tm nm sau s sp ca ch k hoch ho tp
trung v ch ngha x hi, chng ang trn ng tin ti qu trnh tng trng
kinh t bn vng. Kinh nghim v qu trnh chuyn tip li dy chng ta mt ln
na rng mc sng cao, m chnh l s tn ti ch thc ca con ngi, ph thuc
i
Hi ng Tng tr Kinh t (Council of Mutual Economic Assistance, COMECON hoc CMEA; ting
Nga: Sovyet Ekonomieskoy Vzaimopomoi, SEV): T chc hp tc kinh t ca cc nc thuc h thng
x hi ch ngha trong giai on 1949-1991. (ND)
454
quyt nh vo s phn cng lao ng v vic s dng tri thc, v iu ny li

ph thuc vo nhng th ch thch hp.
Cu hi n tp
c gi cn kim tra bi cnh lch s dn n s sp ca cc ch cng

sn bng cch tham kho mt cun bch khoa ton th, sch almanaci hay
sch s gn y.
Hy tng tng l bn ang sng trong mt nn kinh t, phn ln cc
quy tc quen thuc u thay i hoc bin mt. Bn s i hi g thnh
lp v qun l mt doanh nghip? Bn thu lao ng theo cch no? Bn kim
ngun vn t u, v bn c th a ra mt cam kt hon ton ng tin cy
bng cch no? Bn tin hnh tnh ton kinh doanh nhm nh gi li l trong
tng lai nh th no? Ai gip bn thc hin cng vic k ton? Ai cho bn
bit mc thu m bn phi np? Bn tm th trng cho sn phm m mnh
mun sn xut bng cch no? Ai kh d gip bn on nh mc gi m bn
c th bn?
Cc th ch v s hu thun v mt t chc cho chng t nc bn chch
khi nhng g trnh by trn Bng 13.1 n mc no?
Hy tng tng mt ngi no mun xo b cc th ch phi hp nc
bn (t hu, th trng t do, tin t, v.v.). iu g s phi c t ng ch
ca n s phn cng lao ng khng b v hon ton?
Nu bn nhn thy bn phc tho khi lc ca chng ti v ch ngha x hi
th trng (nh Oskar Lange xut) l qu m m th hy tm hiu n trong
mt cun sch v ch Soviet (nh ca Gregory & Stuart, 1981, chng hn).
Sau , hy tho lun v cch thc m nhng cng c khuyn khch mang bn
cht th trng tc ng n cc gim c v cng nhn nh my. Cc gim
c v cng nhn c th lm g vi phn thng m h ginh c nu h
khng c php s hu ngun vn? S hn ch ny c lm xi mn ng c
lm vic ca h hay khng? Nu c th ti sao? Ti sao y li khng tn ti
kh nng l gii chc k hoch trung ng c th thit lp c nhng mc
gi tng ng vi mc khan him tng i v c hi k thut sn
xut?
H thng cng x trong nn nng nghip k hoch ho v tp th ho ca
Trung Quc bin mt nh th no? Ngi nng dn lm g khi h li
c php nui trng nhng cy con do mnh la chn ri bn chng v li
ch ca mnh? iu ny nh hng n mc sng ca ngi dn thnh th nh
th no?
Hnh 13.1 cho bn bit g v nhng h qu ca vic xo b trt t x hi ch
ngha? Bn c th gii thch ti sao thu nhp bnh qun u ngi Hungary,
Ba Lan v Cng ho Sc li suy gim t hn so vi cc quc gia k tha Lin
bang Soviet hay khng?
i
Sch tham kho tng hp, thng xut bn hng nm. (ND)
455
Chnh ph nn ha hn hon thnh nhng chc nng ti thiu no khi mt h

thng k hoch ho tp trung x hi ch ngha ngng hot ng? Chuyn g s
xy ra nu chnh ph khng lm c iu ?
Phn ng x hi v s xut hin ca cc th ch bn trong s din ra nh th
no khi tin trnh ci cch b o ngc?
Khi bn nghin cu chng ny, hy cp nht kin thc ca mnh v qu trnh
chuyn tip t cc bi bo v nhng ngun khc. C iu g mi xut hin m
li khng ph hp vi nhng ni dung trnh by trong chng ny hay
khng?
Ghi ch:
1. Nhn tin, iu ny cng ng i vi nhng phin bn gn y ca ch ngha x hi th
trng (Roemer, 1994) khi chng vn khng x l c s ph phn y sc thuyt phc
theo truyn thng Mises v Hayek, bt chp nhng khng nh dt khot theo hng ngc
li (Wohlgemuth, 1997).
2. Thu nhp ca ngi nng dn Trung Quc c ci thin mt phn l nh h c th bn sn
phm di danh ngha t nhn cc mc gi cao trn th trng t do trong khi vn tip tc
nhn c nhiu u vo (nh phn bn, in) mc gi thp c iu tit.
3. V mt bn nh gi y i vi giai on hnh thnh ca ch ngha x hi kiu Soviet,
mt hnh thi vn th hin tt c nhng c im v s sp cui cng ca n qua cc
bi phn tch ca von Mises v Hayek, xem tc phm ca Boettke, 1990.
4. nc Nga, chng hn, cc khon n lng vo gia nm 1997 ln n mc 26% GDP
hng thng, cn cc khon phi thu b chm thanh ton ln n mc 120% GDP hng thng
(tp ch The Economist, 12/7/1997), Survey of Russia, trang 5 & 11).
5. Ngun: Bo co Thng nin ca Hi ng C vn Kinh t c (Annual Report of the
Council of Economic Advisers), 1995-1996, Stutgart: Kohlhammer, trang 151.
456
CHNG XIV. CI CCH CC NN KINH T HN HP
Mc ch ca chng cui cng ny l nhm khm ph phng thc kh d ci

cch cc th ch ca cc nn kinh t hn hp, hu em li nhiu t do v thnh
vng hn. Trong nhiu giai on ca th k 20, h thng th ch ca phn ln
cc nn kinh t giu c tng bc dch chuyn t nh hng th trng sang
mt ch m quyn t hu b can thip nng n, th trng b iu tit su
rng v cc kt qu th trng th lin tc b iu chnh. Nhng g m c th
tng khi u nh mt bn hin php kinh t, gip bo v th trt t to ra s tin
tng vi nn tng l quyn t ch c nhn, qua qu trnh chuyn ho thnh
mt h thng kh tin on hn, vi kh nng thch ng v i mi km hn. Hu
qu l xung t x hi v chnh tr gia tng, v ngi dn bt u bi quan v chnh
ph. Tng trng v kh nng to vic lm cng sa st.
o ngc xu hng trn v ng u vi mc cnh tranh ngy cng gay
gt t cc nn kinh t cng nghip mi ni, vn t b iu tit hn v nng ng
hn, k t cui thp nin 1970 ngi ta thc thi nhiu n lc rng ri nhm ci
cch cc th ch kinh t ti nhiu nn kinh t hn hp: ti xc lp vai tr ca
chnh ph; t nhn ho cc ti sn thuc s hu nh nc, t do ho th trng
sn phm, th trng lao ng, th trng vn; v ti nh hnh hot ng cung
cp phc li cng cng.
Nhng lun im nn tng tng t lin quan n vic thc y bn hin php
kinh t, cng nh bn hin php chnh tr b tr, hin ang c t ra cc nc
ang pht trin v cc nc cng nghip mi ni. Chnh sch thay th hng nhp
khu do chnh ph ch o, s dnh lu trc tip ca chnh ph vo hot ng u
t v nn cng nghip, vic hn ch cc quyn t do kinh t, thy u cho thy l
phn tc dng i vi cng cuc pht trin kinh t. Chng ta s bn v nhng g
m cc nc ang pht trin phi thc hin nhm nh hnh cc th ch ca mnh
thc y mt trt t th trng m rng, hn ch kh nng xut hin ca c
quyn c li v tham nhng, ng thi to ra nhng c hi bnh ng cho s
tng tin vt cht.
Tht sai lm khi coi nh nc hin hnh nh mt k bo v ton tr ton nng cho ton b
hot ng kinh t. Song cng tht khng ng khi chp nhn nh nc hin hnh, ci
chnh th vn ang b cc nhm li ch lm cho b rc, nh mt hin thc khng th thay
i v do nh mt hy vng chinh phc bi ton xy dng mt trt t chnh tr - kinh
t thch ng. S ph thuc ln nhau ca trt t chnh tr v trt t kinh t buc chng ta
phi tm cch x l c hai cng lc. C hai u l nhng b phn ca cng mt trt t
hon chnh. Nu thiu mt trt t cnh tranh s khng tn ti mt chnh ph c kh nng
hnh ng; v nu thiu mt chnh ph nh th th s khng c trt t cnh tranh no c.
(Walter Eucken, Grundstze der Wirtschaftspolitik [Nhng nguyn l v chnh sch kinh
t], 1952)
457
Quy tc ca Macrea: Mt khi r l chng ta ang lm iu g k cc th hy dng

ngay li!
(Norman Macrea, cu ph tng bin tp tp ch The Economist)
Ngy nay, chng ta vin ti ngy cng nhiu bin php kim sot hnh chnh v i li
chng ta nhn c ngy mt t. Thc trng ng bun hm rng y c mt c
hi chnh tr to ln v rng m dnh cho bt k chnh ng no nu n nhn ra rng bng
cch lm t hn, chnh ph s t c nhiu hn.
(Richard Epstein, Simple Rules for a Complex World [Nhng quy tc n gin cho mt
th gii phc tp], 1995)
Trong th chnh tr ca ci cch, bn phi theo ui ci tt nht. Bn ch c mt ln th

sc vi ci cch, v th bn phi duy tr s n gin v r rng. Khng c nhng c hi
ln th hai vi ci cch. Nhng ci cch tt th hai ... ch em li nhng kt qu tt th
t hoc th nm. Bn tr thnh mt k thua cuc hai ln, (a) v chnh bn khc t thnh
qu y ca cuc ci cch, v (b) v bn phi chu s mt mt lu di v mc tin
cy, khi nhng bin php na vi v thiu bi bn khng em li kt qu. Cuc ci cch
li ting xu.
(Ruth Richardson, B trng Ti chnh theo ng li ci cch ca New Zealand, 1996)
14.1 Cc quyn t do kinh t v thnh vng

Qu trnh theo ui t do kinh t
K t cui thp nin 1970, ngi ta quan tm tr li n cc quyn t do dn
s, chnh tr v kinh t cng cc th ch c nc giu ln nc ngho. Nhiu
nh quan st v nh hoch nh chnh sch i n kt lun rng hnh ng chnh
tr c on ang ng vai tr qu ln trong nn kinh t. Trn nguyn tc, t hu
c bo v phn ln cc nc. Song trong thc t, cc quyn ti sn thng
xuyn b xi mn bi v s hnh ng tp th kiu. S sp ca cc nn
kinh t k hoch ho tp trung v ch ngha x hi ton tr hng s quan tm
tr li vo nn tng th ch ca ch ngha t bn v qu trnh hnh thnh trt t t
pht ca i sng kinh t. H qu l ranh gii gia a ht phi hp trung ng
(central coordination) v a ht to dng trt t t pht (spontaneous ordering)
li c a ra nh gi mt cch nghim tc. Trong s nhng nc bt tay
vo vic ci cch cc quy tc ca h thng, nhiu nc li ng h s phi hp t
pht nhiu hn. M ca nn kinh t quc dn, phi iu tit ho th trng v t
nhn ho nhng ti sn trc kia thuc quyn s hu v qun l ca tp th l
trng tm ca cc cuc ci cch ny.
Cc cuc ci cch th ch cc nn kinh t hn hp ging vi qu trnh chuyn
i cc nn kinh t x hi ch ngha trc y trn mt s kha cnh nht nh,
song li khc bit trn nhiu kha cnh khc. Ci cch kinh t hm mt s thay
i ngoi l, qua cc th ch ci cch c th quay sang nhng m thc ng
x (pattern of behaviour) m mi ngi vn kh quen thuc. S phi hp t
nguyn v li ng x theo quy tc (rule-bound behaviour) c nhn thc tt hn
trong nn kinh t hn hp ca c nc giu ln nc ngho so vi trong nhng
nn kinh t m s cng bch v k hoch vn t lu l nhng cng c chi
phi ca hot ng phi hp kinh t.
458
Trn nhiu phng din, cc cuc ci cch ca nhng nm 1980 v 1990 gi li

nhng bc ci cch th ch su rng tng din ra Anh (Britain) sau cc cuc
chin tranh do Napoleon lnh o (Napoleonic Warsi), chng m ra k nguyn
Victoria (Victorian eraii) vi s i mi v thnh vng cha tng c (xem phn
ng khung di y).
Nc Anh: Mt tin l lch s ca ci cch th ch

u th k 19, cc nh lp php v cc nh lnh o chnh tr Anh (Britain) p li
nhng pht hin su sc ca cc nh kinh t hc kim trit gia t do ch ngha cng nh
nhng i thay v i ca cuc cch mng cng nghip, vn bt u mt th k trc .
H cng c cc trit lun t do ch ngha, chng hn do Adam Smith xng, trn
phng din th ch, ng thi n lc mnh m nhm n gin ho v tng cng hiu
lc ca cc lut l v quy nh; h ct gim thu v ci t hot ng ngoi thng. Qu
trnh phi chnh tr ho hon ton i sng kinh t nhn c s h tr to ln nh thc t
l nhiu thng gia v nh cng nghip chuyn t ch ngha trng thng (mercantilism)
sang ch ngha t do (liberalism). H tch cc vn ng thng qua v s n thnh
nguyn, ngh n gin ho cc th ch v m bo tt hn cho cc quyn t do kinh
t.
Sir Robert Peel (1788-1850), sau khi tr thnh B trng Ni v (Home Secretary),
n lc p t nhng o lut nm trong cc cun sch lut thnh vn (statute) m trc
y cha c p t mt cch nht qun, nh lut v lao ng trong nh my chng hn.
ng tm cch thng qua o lut hn ch lao ng tr em (1819) v thnh lp c quan
Cnh st Thnh ph London [London Metropolitan Police] (1829):
ng cho rng c qu nhiu o lut cng nh hnh vi phm php chiu

theo lut thnh vn (statutory crimeiii) ... ng quyt tm gim s lng
hnh vi phm php chiu theo lut thnh vn ... ng bin cc quan to
... t nhng k th tim tng i vi ci cch thnh nhng ngi bn tch
cc ... Thng 3/1825, D lut Qun l Bi thm on (Juries Regulation
Bill) hp nht khong 85 vn bn lut thnh vn [sau c n gin
ho thm v mt php l] ... Cui cng, nm 1830, ng hp nht 120 vn
bn lut thnh vn v ti gi mo (forgery). Chng trnh ny gim 398
lut thnh vn thnh 9 lut v ko theo nhng ci cch trong 90% s v
vic a ra trc to.
(Johson, 1991, trang 864-867).
Khi ngun thu thu tng ln trong giai on pht trin thnh vng ca thp nin 1820,
chnh ph Anh bt u ct gim hng lot loi thu v l ph nhp khu, xo b nhng
th thu vn vt (chng hn nh thu nh vo ca s, xe c, nga, ngi hu, lng cu
nhp khu, ngnh than). Khi cc loi l ph, hn ngch v phn thng ca chnh ph
(bounties) trong nc b bi b, th trng ni a ca Anh tr thnh mt khu vc thng
i
(ND)
ii
Thi gian cai tr ca N hong Victoria, bt u t nm 1837 v kt thc vo nm 1901. (ND)
iii
Hnh vi phm ti c th b x pht theo lut thnh vn thay v thng lut (common law). (ND)
459
mi t do trn ton quc. B trng Ti chnh Anh (Chancellor of the Exchequer), ngi
ph trch cng vic ct gim thu v l ph, Fred Robinson (T tc Goderich), c
mi ngi gn cho bit danh ni ting Prosperity Robinson [ngi Robinson Thnh
vng] (sd, trang 878-879) t nht l cho n v v do u c trong giai on
1825-1826.
V sau, khi tr thnh th tng Anh, Peel hin thc ho nhng tng v t do
thng mi, u tin l gim thu sut bo h i vi ng cc (1842) v n nm 1846
th xo b Lut Ng cc (Corn Laws). L mt nh bo th c thin hng phn i s
khch ng dn tu, Peel bc b nhng i hi tip tc bo h t cc nhm li ch
nng nghip n trong Quc hi, vi li khng nh rng ng c s dng cm dm lm
iu m trong lng tm chng ta c th tin tng l cng bng v ng n, bt chp
mi s phn i kh d km theo nhng i hi ny (sd, trang 903). T do thng mi
khin cho lng thc v cc loi hng ho tiu dng khc r hn i vi ngi cng
nhn. iu ny nh du thng li thc s ca t do thng mi ni chung. Peel cng
phn i cc khon tr cp v nhng bin php can thip trc tip ca chnh ph nhm h
tr cc ngnh ngh ang lao ao, ng gi y l phng thc lang bm (sd, trang 902).
Tuy nhin, chnh sch t do thng mi ca ng cui cng khin ng phi tr gi bng
chnh chic gh th tng.
Cng cuc ci cch th ch ca k nguyn Victoria kt hp vic n gin ho, t do
ho v tng cng hiu lc php lut vi vic p t cc quy tc mt cch hu hiu.
Nhng ci cch v th ch ny m ng cho hin tng bng n cha tng c v sc
sng to trong cng nghip v s pht trin thnh vng, bin nc Anh tr thnh quc
gia cng nghip ho u tin v bt u qu trnh tng trng kinh t di hn bn vng.1
Nhng g vn l xa x phm ca gii nh giu lc ny tr thnh nhng tin ch v tin
nghi bnh thng ca tng lp trung lu ri nhanh chng lan sang gii cng nhn. Tnh
trng ngho i bin mt khi nc Anh, v cuc chin v s tn ti thun tu nhng
ch cho kht vng ph bin v mc sng cao hn.
Hng n cui th k 20, s quan tm tr li dnh cho cng cuc ci cch cc

th ch kinh t lin quan nhiu n nhng php so snh quc t. Nhng h thng
th ch no toan tnh cho nhiu t do hn v ch trng cc quy tc ph thng v
quyn ti sn th u em li nhng bc tin nhanh chng v mc sng. Chng
m bo cho kh nng cnh tranh v sc thu ht quc t mt cch hu hiu nht.
Ngi ta cng nhn ra rng nhng ch no tng theo ui cc phng php
chnh sch kinh t can thip ch ngha (interventionist economic policy fashion)
ca thp nin 1950 v thp nin 1960 cng u tin trin ng tht vng; qu trnh
to dng trt t kiu th bc bng nhng chnh sch cng tu , nh hng kt
qu v theo ch ngha hnh ng (activist, result-oriented, discretionary public
policy) thng gy ra s mt phng hng. Vic qun l th trng theo kiu
tu nghi v s can thip thng xuyn vo cc qu trnh kinh t tht bi trong
vic bo v cc ngnh ngh trong nc, thc y hot ng thay th hng nhp
khu, bin cc c quan chnh ph thnh nhng ch th dn dt qu trnh pht
trin, hay pht hin ra nhng lnh vc v doanh nghip ng c chn mt gi
460
vng. Tit kim bt buc (forced savingsi) v vay mn nh nc (public

borrowing) thng tht bi vi vai tr l phng tin gia tng ngun vn. Tri li,
tng trng kinh t din ra mnh m nhng mi trng th ch khuyn khch
cnh tranh quc t t do, m bo s kim sot ca t nhn i vi tit kim v
u t, hn ch s dnh lu ca chnh ph vo nhng ngnh ngh c th, v thay
vo ch trng n s n nh tin t tm li, nhng ch thc y mt trt
t kinh t m v cnh tranh. Qua thi gian, mt thc t tr nn r rng l c
nc giu ln nc ngho, vic thc y cc quyn ti sn v quyn t ch c
nhn u t ra hu ch.
Lng nh cc quyn t do kinh t

u thp nin 1990, ngi ta tin hnh nghin cu nhm xc nh xem liu
mi lin h cm nhn c gia tng trng kinh t vi cc th ch m bo cho
quyn t do kinh t c mang tnh h thng hay khng. Cc nh nghin cu xy
mt ch s v cc quyn t do kinh t (Gwartney & Lawson, 1997). Ch s ny
bao hm nhng thng tin kh d so snh gia cc nc v:
s n nh tin t (monetary stability);
trt t iu tit (regulatory order), tc l, s dnh lu trc tip ca chnh ph
vo hot ng chi tiu v sn xut, nhng bin php kim sot gi v lng
i vi th trng, quyn t do tham gia v ri b th trng, v s t do ca
th trng vn;
quy m chnh ph v chc nng ti phn phi ca chnh ph; v
tnh m trc cnh tranh quc t trong thng mi v s lu chuyn vn t do
(freedom of capital movements).
i vi mi nc, nhng thng tin ny c lng nh vi nhng nh gi
tng quan c hm do cc nh kinh t hc hiu bit a ra hnh thnh nn
mt ch s vi mc ch phn nh cu trc th ch ca nn kinh t mt quc gia,
trong chng mc m nhng bt cp v s liu thng k cho php. Ch s nm
1997, lng nh quyn t do kinh t gia thp nin 1990, c tp hp cho 115
quc gia. Nhng hp phn ca n c nh gi theo mt thang bc t s kim
sot hon ton (0) cho n qu trnh ra quyt nh c nhn t ch (10). Tip theo,
ch s c so snh vi mc thu nhp v tc tng trng kinh t. Hnh 14.1 th
hin khi qut nhng kt qu tm ti: nu cc quc gia c phn nhm da theo
nhng nh gi nm 1997 thnh 5 nhm t mc t do kinh t cao nht n
thp nht (t 1 n 5), ngi ta c th nhn thy l mc thu nhp cng nh tng
trng kinh t trung hn (giai on 1985-1996) c mi lin h hai chiu r rng
v su sc vi cc quyn t do kinh t (Gwartney & Lawson, 1997, trang 34).
Ngay c khi xt ti thc t l cng vic ny ko theo nhng nhn nh v gi
i
Khi nim do nh kinh t hc trng phi o Ludwig von Mises (1881-1973) ra, ch hnh thc ct
gim chi tiu thiu t nguyn, vn xut hin khi nn kinh t trng thi hu nghip ton phn [full
employment] v khi n c ngun cho vay thng d. Mc thng d ko li sut xung thp v kch thch
nhu cu ti chnh dnh cho u t, lng ti chnh s chm ngi cho lm pht ni chung. Khi gi c gia
tng, nhng ngi c mc thu nhp c nh s tiu dng t i, lc h bt buc phi tit kim. Hnh
thc tit kim b sung ny gip ti tr cho hot ng u t m rng. (ND)
461
tr (value judgements), n cng th hin s khng nh trn phng din thc

nghim i vi nhng quan im m chng ta pht trin xuyn sut cun sch
ny: t do kinh t c m bo nh nhng th ch n gin, ph thng gip
y mnh tng trng kinh t; cn nhng h thng iu tit p t, phc tp
(complex, prescriptive regulatory system) v quy m chnh ph ln (big
government) li cn tr n.
Nhn vo s nh gi v t do kinh t i vi tng nc, chng ta nhn thy l vi
trong s cc quc gia pht trin v nhiu trong s cc quc gia ang tng trng
nhanh, c bit l khu vc Chu Thi Bnh Dng, ri vo top 10: Hng
Kng, Singapore, New Zealand, M, Mauritus, v Australia (bn nc cui cng
ng hng 10; sd, trang 27).2 S kt hp s liu thng k tt nhin khng chng
minh c mi quan h nhn qu (causation), nhng s kt hp quan st c
y li ph hp vi lp lun phn tch trong cun sch ny.
14.2 Pht trin kinh t: Vai tr ca s thay i th ch

Chin lc pht trin t trn xung
Sau khi ginh c c lp, nhiu quc gia ang pht trin bt tay vo chin lc
pht trin kinh t t tm nhn theo thuyt kin dng (constructivist vision) v n
lc thit k x hi (social engineeringi). Cc nh lnh o mi, cng c vn ca
h, thng xuyn la chn nhng chin lc hin i ho m c trng ca chng
l ph thuc mnh m vo s ch o chnh tr cng hnh ng tp th v c
phi hp theo nhng k hoch pht trin (t ra mc tiu quc gia) do trung ng
ban hnh. Ngi ta thng tm cch thay th cc th ch bn trong vi nh ngha
thiu r rng v cc truyn thng vn ho hin hnh bng cc th ch bn ngoi.
Cc th ch bn trong truyn thng thng xung khc vi nhng lut l, quy nh
v h t tng mi; s xung khc dn ti mu thun v khin cho trt t kinh t
hin hnh b thu hp (Bates, 1990). Nhng k hoch do trung ng thit k
thng khng vn hnh nh k vng do b my hnh chnh thc thi chng cn
bt cp v cc th ch bn ngoi mi li khng nhn c s h tr t cc th ch
bn trong. Vic p t cc k hoch ca trung ng thng gy tn km. Hn th,
nhng vn v pht trin li qu phc tp v ri rm khin khng mt ai trung
ng c th nm bt ni. Hu qu l ng lc c nhn cho hin i ho b trit
tiu, cn nhng thnh phn u t vi nhiu hiu bit trong cc doanh nghip t
nhn vng mnh th b n p. Gii lnh o chnh tr ti nhiu nc ang pht
trin hnh x vi thi ngo mn ra v hiu bit, i x vi t nc ca mnh
nh th n l mt t chc n gin. iu ny gy ra h lu tai hi cho s phn
vinh kinh t v nhng kht vng con ngi c bn khc. Mt trng hp in
hnh, du cc oan, v cch thc tip cn tp th ch ngha ny l Algeria (xem
phn ng khung di y).
i
Xem mc 6.3. (ND)
462
Hnh 14.1 Cc quyn t do kinh t v thnh vng
bin thin ca
cc quyn t do kinh t
t
Tc tng trng thu nhp u ngi

Mc t do
kinh t
Nhiu
Tc tng trng GDP u ngi thc t, 1985-1996

bin thin ca
cc quyn t do kinh t
Mc thu nhp u ngi
GDP u ngi (1.000USD), 1991b
Ghi ch:
(a) D liu thu nhp bnh qun u ngi l nhng s liu cp nht t
Penn World Tablesi, c chuyn i sang USD theo phng php
bnh gi sc mua (purchasing power parity).
(b) Thu nhp bnh qun u ngi ca mi nhm (c phn nhm theo
quyn t do kinh t).
Ngun: Gwartney & Lawson (1997, trang 34)
i
Tp hp d liu v cc ti khon quc gia do cc hc gi ti trng i hc Pennsylvania pht trin v
duy tr nhm o lng GDP thc t t cc mc gi tng i gia cc nc v qua thi gian. (ND)
463
Algeria: Mt nghin cu thc t v vic p t trt t mi

tm hiu xem liu t do kinh t c to ra nh hng quan trng n iu kin sng v
tng trng kinh t hay khng, chng tay hy nhn vo chnh quc gia vi th hng thp
nht v t do kinh t. Quc gia y lun lun l Algeria (Gwartney & Lawon, 1995, trang
27).
Algeria l mt trong s nhiu nc thuc a c m ban lnh o mi, sau khi ginh
c c lp, bt tay vo vic p t mt trt t mi nhm pht trin t nc v m
bo t cung t cp (self-sufficiency). Gia thp nin 1990, Algeria nm di y ca
bng xp hng t do kinh t (th 115/115 nc; sd, trang 270). Thc trng cc th ch
kinh t nh th c ngha g trong thc tin?
Sau cuc chin cay ng chng li ngi Php, Algeria tr thnh quc gia c lp nm
1962 di s lnh o ca Mt trn Gii phng Dn tc (National Liberation Front
NLF). Theo m thc kh in hnh thi by gi v qu trnh phi thuc a ho, cc nh
lnh o mi nhn c s chp thun v bn hin php mi thng qua mt cuc trng
cu dn v thit lp nh nc c ng x hi ch ngha - hi gio. Ton b s c dn
gc Php ng o, nhng ngi s hu cc k nng gi tr, c khuyn khch ra i v
xut hin mt ln sng tr a chng li nhng ngi Algeria, thng l nhng ngi
c o to tt nht, tng hp tc vi Php. B Chnh tr ca NLF tin ti a vo p
dng ch k hoch ho tp trung x hi ch ngha v quc hu ho nhiu t ai nng
nghip, ton b cc lnh vc ch to, khai thc m v du kh, cng nh ton b hot
ng ngoi thng v ngn hng. Mt cng ty c quyn nh nc c thnh lp nhm
thu mua v phn phi cc sn phm nng nghip. Chnh ph t u tin pht trin ngnh
cng nghip nng.
Chnh ph qun s mi p dng cc bin php kim duyt bo ch ngt ngho v pht
trin nhng k thut theo di tinh vi ca mt nh nc cnh st vi s h tr k thut t
cc quc gia thuc khi Soviet. Ban lnh o lin tc b thanh trng bng cch trc xut
mt s khi t nc ri th tiu. Algeria tr thnh mt thnh vin ch cht ca lin
minh du m OPEC v ca ci gi l Phong tro Khng Lin Kt (Non-aligned
Movement), mt t chc ch yu l bi Phng Ty ca cc nc thuc th gii th ba.
Bt chp tr lng du v kh ln ang c pht hin v khai thc, nn kinh t vn pht
trin chm chp v o ut, vi t sut sinh rt cao. u t t nhn, vn cn chim khong
60% tng u t t bn vo nhng nm u tin sau khi ginh c lp, teo tp dn cho
n mc ch cn nhnh hn 5% i cht vo cui thp nin 1970 (Bennounce, 1988,
trang 174). T l tht nghip tng cao, v tnh trng di c vo cc th cng lm cho vn
tht nghip thm trm trng. Nhiu ngi Algeria v th di c sang Chu u.
Dn d, cc quan chc v nhng doanh nhn quan h tt c trao thm quyn tin
hnh nhng v giao dch kinh doanh bo b cho bn thn. V vy, tnh trng bt bnh
ng v thu nhp gia tng, bi nhng c hi nh th khng m ra cho ngi dn Algeria
bnh thng. Qu trnh t do ho kinh t din ra khng ng u v thiu bi bn; vic p
t quy tc tu thuc vo mi quan h c nhn vi gii quan chc.
Nm 1988, cc v bo ng n ra, xut pht t s gia tng ca cc mc gi lng thc
chnh thc. Ban u chng b n p, nhng ri mt phong tro Hi gio chnh thng
(fundamentalist) khch ng bo lc hng tip tc t chc khng c cho n khi ch
bu c t do c ha hn vo nm 1991. Trong vng u tin ca cuc bu c ny,
464
ng Hi gio chnh thng FIS ginh a s phiu p o, gy ra ni s hi v mt s thay

i su sc trong cc th ch chnh tr v kinh t cng nh kh nng mt thm cc quyn
t do dn s. Gii qun s tm treo kt qu bu c. Ngi ng u lc lng qun s b
nhng ngi theo phong tro Hi gio chnh thng st hi nm 1992, v t nm 1992 n
1997, khong 100.000 v git ngi c bo co, k cc cc v git ngi mang mu
sc khng b i vi cc hc gi v nh bo theo ng li t do cng nh gii chuyn
gia k thut nc ngoi. Trong nm 1995 v nm 1997, cc cuc bu c tip theo din ra,
chng to mt mc hp php cho nh lnh o mi thuc gii qun s.
n gia thp nin 1990, Algeria (vi dn s 28 triu ngi nm 1995), ch nhn ca
nhng m kh t ln nht th gii cng vi th trng Chu u cn k cho nng lng
v nng sn, li ch t mc thu nhp bnh qun u ngi nm trong nhm trung bnh
thp (5.300USD mc bnh gi sc mua). T nm 1985 n 1995, thu nhp bnh qun
u ngi gim 2,4% mi nm, hay tng cng 1/5. Lm pht ng mc khong 25%
mi nm, hay gn 600% trn 10 nm. u t bt u thu hp t nm 1980 v t l m
ch vn mc tng i cao. T l n trong lc lng lao ng l rt nh b. Ngi ta
khng th tip cn c vi d liu ti chnh ca chnh ph. D tr ngoi hi tng i
thp, bt chp lng kiu hi rt ln t lc lng cng nhn di c v cc khon vin tr
t cc chnh ph nc ngoi. N nc ngoi mc cao.
Trng hp Algeria minh ho s tng tc gia mt nn kinh t khp kn, quyn lc c
ti, cc th ch cng nhc, s vi phm trng trn khng ch v cc quyn t do kinh t m
k c cc quyn t do dn s c bn, vi tng trng kinh t di hn. N cho thy cc
quyn ti sn v cnh tranh khng ch l vn ng quan tm ca cc ngn hng ln v
cc ban gim c cng ty u , m chng cn nh hng su rng n cuc sng
hng ngy cng nh c hi v phc li ca ngi dn bnh thng.
(Ngun: H.C. Metz, Algeria: A Country Study [Algeria: Nghin cu v mt quc gia],
1990; M. Bennoune, The Making of Contemporary Algeria [S ra i ca t nc
Algeria ng i], 1988; World Bank, World Development Report [Bo co Pht trin
Th gii], nhiu bn)
Xung lc theo thuyt kin dng (constructivist impulse), da trn quan nim l
mt nhm tinh hoa no bit cn phi lm g nng cao mc pht trin
kinh t, li thng kt hp vi s gia tng quyn s hu i vi ti sn x hi ho
(socialised assets), hoc l v ti sn k tha t thi thuc a c chuyn giao
sang s hu nh nc, hoc l v cc nh my v c s h tng mi c thnh
lp vi danh ngha doanh nghip nh nc.
Cc c vn nc ngoi v gii chc ca cc t chc quc t khng nhn ra y
s cn thit phi kt hp pht trin kinh t vi vic pht trin mt h thng quy
tc to thun li cho s phn cng lao ng hin i v s chuyn ti tn hiu hu
hiu v nhng c hi hay hin tng khan him ang xut hin. Phn nh nhng
gi thuyt tn c in ang thnh hnh, cng ng c vn v pht trin, i din
bi Ngn hng Th gii chng hn, b qua yu t th ch. Cng lm, cc nh
kinh t hc cng ch mi bt u a ra l l ng h vic m ca cc nn kinh t
465
quc gia v s n nh kinh t v m t nhng nm 1960 tr li y m thi (tham

kho, v d, Krueger, 1994).
Trong thp nin 1950 v u thp nin 1960, cc chnh ph thng son tho k
hoch pht trin y mnh qu trnh cng nghip ho. Ti nhiu nc mi
ginh c lp, cc ti sn t bn b quc hu ho v s tng trng ca cc doanh
nghip nh nc c thc y bng cc bin php nhn to. Thng tin v tnh
hnh cung cu th gii bn ngoi thng b ngn chn, v ngi ta thnh lp cc
doanh nghip c quyn xut khu ca nh nc v trin khai chng trnh bo
h trc hng nhp khu. Vic cp giy php v cc biu thu nhp khu c
thc thi nhm to ra mc li nhun cao cho cc nh sn xut ni a c u i,
thng l cc doanh nghip chnh tr (political firm). Mt hiu ng ph t vic
thay th hng nhp khu l cc chnh tr gia, cc nh qun l kinh doanh, cc quan
chc gim st quan liu v nhng ngi lao ng c t chc u c kh nng
chim ot phn ln s li nhun ni trn, nu h tham gia vo hot ng rent-
seeking. Chnh sch thay th hng nhp khu thng c thc hin thiu bi bn
v nhm ng ph trc p lc chnh tr. Nhiu u i nhn to c dnh cho cc
ch ngun vn, cn c hi ca ngi nng dn v cng nhn th b thu hp i
nhiu. Nhng bin php bo h khc nhau li nhng h lu ngoi mun cho
cc ngnh ngh khc nhau, nh s hn n trong cc t l bo h hu hiu
(effective rates of protection) bc l khi m ngi ta c th tnh ton c chng.3
(Krueger, 1997). Li th so snh (comparative advantage) v s chuyn giao tri
thc thng qua hot ng thng mi hon ton b b qua. Chi ph sn xut b y
ln. S u i chnh tr cho php cc doanh nghip trn trnh nhim v i mi v
kim sot chi ph. Nhng cuc vn ng mang bn cht ca thuyt kin dng
(constructivist) nhm y mnh cng cuc pht trin thng xuyn km theo mc
chi tiu cng khng l nhng li thiu hiu qu v gy ra thm ht ngn sch
cng ln. Mc n cng v n nc ngoi cao do nguyn nhn trn c trang tri
bng cch m rng cung tin theo hng gy lm pht.
Nhng u tin v phng php ca chnh sch pht trin t thp nin 1950 n
thp nin 1970 qua nhng nt phc ho khi lc trn y l khng h ng nht.
Cc nc M Latin khi u vi trnh pht trin cao hn nhng ng thi
cng km theo cc nhm li ch c gc r su xa, nh gii a ch hoc gii qun
s. Cc nhm ny thng nm nhng cng c kim sot chnh tr ca b my
trung ng hng to ra thu nhp phi cnh tranh (rent). Nhng g m ngi ta
lm thc y nn php tr v bo v cc th ch ph thng ca mt trt t cnh
tranh ch thc, ni chng tng tn ti trc y, tht l t i. Thay vo , chnh
tr c coi l th cng c tm kim li lc t s phn bit i x qua chnh sch
ti phn phi (Borner v cc tc gi khc, 1992). Lm pht thng c li cho
nhng ngi vay tin kh gi nhiu quan h, v gy bt li cho ngi ngho. Ti
Nam M v nhiu nc Chu Phi, cng cuc pht trin cng ph thuc vo cc k
hoch 5 nm v nhng bin php can thip nng n. Trn nhiu phng din, cc
quc gia ang pht trin ng ngy cng ri xa nhng phng php pht
trin chi phi ca nhng nm 1960 v 1970.
466
La chn chnh sch pht trin: nhiu ng lc th trng hn hay nhiu k

hoch hn
Mc d phn tm lc trn y, nhn chung, dng nh l mt s m t thch
ng v chnh sch pht trin cc quc gia km pht trin trong ba thp nin
1950, 1960 v 1970, ngi ta vn c th nhn ra nhng khc bit ln trong phm
vi th gii th ba v nh hnh. Mt s ch da vo cc chin lc pht trin
theo thuyt kin dng (constructivist development strategy) v vo s hu nh
nc i vi cc phng tin sn xut nhiu hn s khc. Trong khi , bng
chng li cho thy l ch kinh t no da nhiu hn vo th trng th u t
c tc tng trng kinh t nhanh hn, t lm pht hn v mc phn phi
thu nhp ng u hn so vi nhng nc i theo ng li can thip - kin dng
nhiu hn (World Bank, World Development Report, 1979 & 1996; Gwartney &
Lawson, 1997). Kt lun ny cn hin ln khi ta nhn vo nhng b i quc gia
d so snh m gia chng c s khc bit th ch. Mc d nhiu nhn t nh
hng n tc tng trng kinh t thc t v nhiu bt cp tn ti trong khu
tnh ton thng k, song nhng khc bit sau y vn khng th l gii c nu
khng cp n nhng khc bit mang tnh h thng v th ch:
n p dng cc bin php kim sot thng mi kh chi tit v ch
k hoch ho tp trung sau khi ginh c lp nm 1948. Trong thp nin 1960,
phong cch pht trin kinh t dirigiste (vi s kim sot v can thip t trung
ng) ca n c cng c thng qua nhng th nghim v s hu nh nc
i vi lnh vc cng nghip. Tri li, Pakistan theo ui mt chin lc t
can thip hn, v trn thc t t do ho th trng v gi c. Tc tng
trng thc t ca n trong thp nin 1960 v 3%/nm, nhnh hn tc
gia tng dn s i cht, trong khi Pakistan li thnh cng vi mc tng
trng 5-6%/nm. T l lm pht bnh qun ca n trong giai on y l
5,5%/nm, trong khi cc th trng t do hn ca Pakistan li c mc lm
pht bnh qun xp x 2%/nm.
Ti ng Phi (East Africa), Kenya p dng mt tp hp th ch theo nh
hng th trng nhiu hn, trong khi nc lng ging Tanzania li bn
rn vi ch ngha can thip kinh t su rng, ng li pht trin x hi ch
ngha v cc bin php kim sot thng mi. Tc tng trng kinh t bnh
qun theo u ngi ca Kenya nhng nm 1970 l 2,4%/nm, cao hn trn 2
ln mc 1,1%/nm ca Tanzania.
Ty Phi (West Africa), Ghana thc thi cc quan nim x hi ch ngha
dirigistei, bp nght th trng v doanh nghip t nhn, trong khi quc gia
lng ging B Bin Ng li da nhiu hn vo th trng v doanh nghip t
nhn. Trong thp nin 1970, ngi Ghana phi chu mc suy gim v mc
sng 2,5%/nm, trong khi ngi dn B Bin Ng li thnh cng vi mc
tng 1,5%/nm v thu nhp bnh qun u ngi.
Ti Chu trong nhng nm 1960, Sri Lanka (thuc a c ca Anh) chuyn
sang ch n nh gi c t trung ng vi cc bin php kim sot u t
v hnh thnh nhiu phng tin sn xut theo hng x hi ch ngha; trong
i
Vi s kim sot v can thip t trung ng. (ND)
467
khi , mt Malaya (v sau l Malaysia) vi iu kin t nhin v ti nguyn

tng t li theo ui chnh sch m ca thng mi - u t v da vo th
trng. Malaysia vt qua c thm ho cng sni, phn ln l nh vo
nn php tr, vn em li c hi kinh t cho mi ngi. Tc gia tng thu
nhp u ngi t mc bnh qun khong 4,5%/nm trong giai on 1960-
1975, km theo mc lm pht ti thiu (Kasper, 1974). Tri li, cc bin php
can thip kinh t ca Sri Lanka ngy cng tr nn c th hn v cho php
phn bit i x ngy cng tng da trn c s chng tc. Hu qu l thu nhp
u ngi thc t tng khong 2% t nm 1960 n 1975 ri sau li gim
xung. Cng thng sc tc bng n thnh mt cuc ni chin m mu ko
di v lm pht tng tc u u bt chp nhng bin php kim sot gi c
bt buc.4
Danh sch so snh gia cc nc c th di ra m khng nh hng n kt lun
chung, tc l vic da vo nhng th th m bo cho t hu, quyn t ch c
nhn v tnh m s ng hnh vi tc tng trng nhanh hn. Cu hi c th
t ra y l liu nhng khc bit v thnh tu kinh t nh th c phi l v cc
th ch th trng khin cho tng trng din ra nhanh hn hay khng, hoc liu
c phi ch nhng quc gia tng trng nhanh mi kh d p ng c quyn t
do kinh t hay khng? Cc l thuyt kinh t c pht trin y hn s li t
nghi ng rng mi lin h nhn qu ch yu l chy t tp hp th ch sang thnh
tu kinh t.
Phi tha nhn rng nhng php so snh trn y da trc ht vo bng chng
gin tip, suy lun h qu kinh t (vn do nhng khc bit trong cc h thng th
ch gy ra) t nh hng th trng. Bng chng trc tip v tc ng ca cc
th ch n tng trng cc quc gia ang pht trin vn cn him v tht kh
m mang tnh h thng. Tuy nhin, nhng nghin cu nh phn tch ca de Soto
(1990) v nn kinh t phi chnh thc ca Peru li hng s ch vo vai tr trung
tm ca s thay i th ch i vi pht trin. Tng t, mt s bng chng
xuyn quc gia c chun b gn y, chng cho thy nhng dn xp th ch
c th h tr hay cn tr s pht trin kinh t nh th no (Borner v cc tc gi
khc, 1992; Brunetti v cc tc gi khc, 1997).
Nhn thc v th ch cng ang thm nhp vo khuyn ngh chnh sch n t
cc t chc quc t. Cc cuc ci cch kinh t t thp nin 1980 n nay vn chu
nh hng su sc t s ng thun Washington (Washington consensus), l
s n nh tin t, iu chnh c cu v t do ho thng mi (Edwards, 1995,
trang 58-70; World Bank, 1993, nhiu ngun). Ngi ta ch ra rng vic kim sot
ngn sch v cung tin t, pht trin ti chnh, phi iu tit ho ni thng, t
nhn ho, v hng ti mt nh nc tinh gin i hi phi ci cch th ch su
rng. Song y li c mt gi thuyt vn c lp i lp li qu nhiu rng s
thay i th ch bi bn s t c bng cch no y t vic thun tu thc thi
nhng xut chnh sch c th. V bn thn nhng xut li da trn kinh
t hc vi m v v m tn c in (neoclassical micro-economics & macro-
i
Cuc ni dy v chin tranh du kch do ng Cng sn Malaysia (MCP) lnh o t nm 1968 n 1989
nhm chng li qun i Malaysia vi mc ch tin ti thnh lp mt nh nc cng sn. (ND)
468
economics). Cc t chc quc t mi ch bt u dn d thc c rng nhng

vn v thay i th ch phi c gii quyt u tin (tham kho, v d,
Klitgaard, 1995).
Tm quan trng ca s thay i th ch i vi cng cuc pht trin kinh t c th
chng minh qua thc t l cc quc gia ng tng trng nhanh ti nh
hnh cc th ch nhm da ngy cng nhiu hn vo sng kin c nhn v tnh m
(openness), v qua cuc khng hong th ch ng giai on 1997-1998, vn
lin quan nhiu n tnh trng thoi ho th ch (institutional backsliding) v thi
do d v ci cch th ch.
Khi nim then cht

K hoch pht trin (development plan) do cc quan chc v chnh ph lp ra
nhm quyt nh trc nhng thay i v kinh t v ngnh ngh trong khong
thi gian 4, 5 hoc 20 nm v nhm xc nh nhng hnh ng chnh tr cn thit
m bo cho s pht trin din ra theo k hoch.
Trong trng hp nhng k hoch nh th c s dng nh mt nghip v khi
qut mang tnh gi nhm xc nh nhu cu u t h tng di hn hoc nhm h
tr cho cng tc d bo ngn sch th chng c th hon thnh mt vai tr
thng tin hu ch. Cn nu chng li mang tnh cht bt buc v c coi l thay
th cho s phi hp ca th trng th chng c xu hng vp phi nhng kh
khn ca cng tc k hoch ho tp trung hu phc v cho s pht trin nng
ng, phc tp.
S thay th hng nhp khu (import substitution) l chnh sch bo h cc nh
sn xut trong nc (cc ch ngun vn v cng nhn) khi cnh tranh quc t
thng qua cc biu thu quan (tariff) v hn ngch nhp khu (import quota). Mc
ch ch yu ca n l nhm m bo th trng cho cc nh sn xut ni a vn
ban u thiu kh nng cnh tranh quc t v qua cho php h hc hi cch
thc sn xut. N cng nhm mc ch to ra u t, vic lm v ngun thu thu
m thit hi b y v pha ngi nc ngoi. Thng thng, tc dng ca chnh
sch thay th hng nhp khu l ti phn phi thu nhp v ca ci t ngi mua,
nhng ngi nay phi tr cc mc gi cao hn, sang cc nh sn xut ni a v
chnh ph. Trong qu trnh , s thay th hng nhp khu cng khuyn khch
hin tng rent-seekingi do gii cng nhn v ch ngun vn thuc nhng ngnh
c bo h gy ra. Vi vic ko di s tn ti ca cc ngch th trng (market
niche), n lm suy yu ng lc cnh tranh nhm kim sot chi ph v i mi.
Trong di hn, s thay th hng nhp khu v th lm suy yu s pht trin kinh
t.
i
469
M hnh ng
Ti ng , ni m cuc chin tranh th gii ln th hai v cuc cch mng cng
sn ca Trung Quc gy ra tnh trng bin ng hn lon, phng php chnh
sch pht trin kinh t t trn xung ca thp nin 1950, c bit l cc chnh sch
thay th hng nhp khu, khng c m phng rng ri hay lu di. Song y
vn c mt s ngoi l, ng ch l cc nc cng sn, Indonesia di thi
tng thng Sukarno, Nam Vit Nam v Philippines. Thay v th, chnh ph ca
cc quc gia vn thng ngho ti nguyn v ng dn c ng li quyt
nh da ch yu vo nh hng xut khu v, quan trng hn, vo vic thu ht
doanh nghip nc ngoi (Kasper, 1994a; World Bank, 1993). Quyt nh c bn
lin quan nhiu n tnh trng bt an (mi e do cm nhn c t qun i
Soviet v Trung Quc, cc cuc ni dy mang mu sc cng sn, chin tranh) v
nhn thc su sc rng thnh vng kinh t s l ngun sc mnh ch thc nhm
chng li s gy hn ca nc ngoi v hot ng lt trong nc. Tng trng
nh tnh m (openness) i hi chnh ph phi tn trng cuc sng v ti sn ca
ngi dn; trn thc t, n cn i hi phi bo v hu hiu cc quyn ti sn
trong nhng ngun lc lu ng trn trng quc t m chnh ph mun thu ht.
Khi cc chnh ph thuc khu vc Chu - Thi Bnh Dng hc c cch i
x vi ch s hu ca cc ngun lc lu ng, h bt tay vo cng cuc ci cch
trn phng din php l v qun l ng thi tng cng vai tr bo v ca
mnh. Chng hn, ti phn ln cc quc gia ny, th trng ngoi hi v th trng
vn c t do ho, s gim st thn trng i vi hot ng ngn hng c
ci thin, v cc b lut v xy dng v vn hnh trong lnh vc cng nghip
c minh bch ho. Mc d v s trng hp ngoi l v chch hng trong qu
trnh thc thi c th dn ra y, song xu hng chung trong hot ng ca chnh
ph vn l nhm cng c v lm sng t nhng quy tc ph thng vn cn thit
h tr cho trt t th trng m rng. Ti cc nn kinh t Chu pht trin hn,
so vi mt th h trc y th ngy nay chuyn bn bit ngi no nhn chung
khng cn quan trng bng chuyn bn bit g. Trong bi cnh , tht ng phi
nhc li y rng cuc kho st v cc quyn t do kinh t, m chng ta trch
dn trong mc 14.1, lit nhiu nc thuc khu vc Chu - Thi Bnh Dng
vo s quc gia vi th hng cao nht.
Quyt nh nn tng nhm ng h tnh m ni trn c mt s h qu t t
nhng quan trng v mt th ch:
(a) Ngi ta d dng tip cn c vi nhng tri thc t th gii bn ngoi hn,
ng thi chng c tc ng trc tip v su rng. Tnh hnh gi c th trng
th gii, cng nh tn hiu phn hi trc tip t nhng ngi mua tinh t,
nh hng nhiu cho n lc pht trin.
(b) Cc nh hoch nh chnh sch nhanh chng phi i mt vi qu trnh hc
hi m chng ta m t trong mc 12.4: h thng xuyn n lc mnh m
thu ht ngun vn, nhng ngi giu k nng v doanh nghip t nc
ngoi, v h lm iu theo nhng cch thc thc dng, ln sau tt hn ln
trc (pragmatic-evolutionary ways). Cc nh lnh o chnh tr nng cao sc
thu ht ca t nc mnh bng cch tp trung vo hot ng cung cp lao
ng, t ai v dch v cng vi chi ph thp, v vo nhng phng thc
470
gip tng nng sut. Trong qu trnh , h pht trin nhng th ch kh nht
qun v c p t mt cch ng tin cy. Nhng u i chnh tr phc tp,
mang tnh phn bit i x ngy cng c nhn ra l tht bi, trong khi
vic cao cc gi tr c bn li cho thy l mt cch thc tt thu ht cc
nh u t nc ngoi v trnh nhng hiu ng ph ngoi mong mun. y
vn c mt s ngoi l: ng ch nht l mt Hn Quc theo thuyt kin
dng v ch ngha dn tc mnh m vo nhng nm 1960 v 1970; giai on
c cm vi ngi nc ngoi Cng ho Nhn dn Trung Hoa trc nm
1979; v Vit Nam. Song chin lc m ca dn ti thnh cng; v sm
mun g th cc nn kinh t thnh cng, nhn chung, cng u c m phng.
iu ny thm ch cng ng Trung Quc sau nm 1979 v nc Vit
Nam thng nht sau gia thp nin 1980. Cc nhm lobby trong nc nhn ra
rng cc thnh vin ca chng kh t t chc trong mi trng kinh t cnh
tranh rng m, ngay c trong trng hp cc nhm lobby ny da trn nn
tng thc h hay cc c cu t chc, v d nh t cch ng vin cng sn.
V cc chnh ph da vo li tip cn gi khong cch i vi cc nhm li
ch kinh doanh t nhn, m phng mi quan h thy tr trong Nho gio; iu
ny gip duy tr tnh cht kh ph thng ca cc quy tc (Kasper, 1994a).
y khng phi l mun ni rng nhng thng l tham nhng khng din ra
hay nhng khon thu nhp phi cnh tranh (rent) bo bm khng c cc
quan chc to ra v chia s. Song nhn chung, nhng thng l nh th b coi l
gy bt li cho kh nng cnh tranh quc t v tng trng (Mauro, 1995).
(c) Tng phn vi cc nn kinh t km m hn nhng khu vc khc trn th
gii, chnh ph ca cc quc gia theo nh hng xut khu ng thc
hin cc chnh sch tin t v ti kho nhm m bo s n nh v kh nng
cnh tranh quc t (World Bank, 1993).
(d) Mt phn do truyn thng v mt phn do mong mun c kh nng cnh tranh
quc t l u tin cao nn cc chnh ph ng khng tham gia nhiu vo
hot ng ti phn phi thng qua c ch thu - phc li (tax-welfare
mechanism). Thay v th, h tp trung vo vic cao cc quy tc c bn,
thc y tng trng v cnh tranh. iu ny, nh chng ta lu , li
thng xuyn dn ti mc bnh ng thu nhp rt cao. Cc chnh ph thc
y nhng th ch bn ngoi b tr cho cc th ch bn trong, thay v tm cch
thay th chng (ngoi tr cc nc x hi ch ngha). Nhn thc v vn ho
nh mt ti sn th ch tim nng l ph bin. Ngoi ra, chnh ph ca cc
nn kinh t t bn ch ngha vi nh hng xut khu cng theo ui mt s
hot ng sn xut, nhng thng l mc t hn so vi Nam hay
Chu M Latin.
(e) Hin tng tng trng kinh t nhanh nh s thc y ca th trng th gii
m bo rng cc doanh nghip ang trn m rng khng sm th mun s
phi cnh tranh thu ht nhng cng nhn cht lng cao. iu ny c
phn nh, chng hn, qua thc t l cc nn kinh t vi t trng xut khu
ngy cng tng trong nn sn xut quc gia t mc tng bnh qun lng
thc t 3%/nm t nm 1970 n 1990, trong khi cc nn kinh t hng
ni (vi t l xut khu trn GNP ngy cng gim) th mc tng bnh qun
lng thc t li l s m (World Bank, 1995). Thc t ny gip cng c lun
471
im rng cc th trng cnh tranh dn n vic phn tn rng ri thnh qu

tng trng kinh t v chng thc hin iu hu hiu hn so vi cc chnh
sch ti phn phi theo thuyt kin dng ca nh nc.
(f) Khi cc nn kinh t ng pht trin, nhiu chnh ph khm ph ra rng vic
cung cp cc dch v h tng l mt nhn t quan trng trong kh nng cnh
tranh quc t, v rng h ch c nng lc qun l hu hn iu hnh nhng
h tng hin i phc tp, chng hn nh cng ngh vin thng, hi cng hay
h thng vn ti th. K t thp nin 1980, nhiu d n sn xut hin hnh
ca nh nc c t nhn ho, v cnh tranh t nhn trong cc doanh
nghip nh nc c khuyn khch. Chng hn, ng cao tc Bc - Nam
pha Ty Malaysia l mt con ng t nhn; h tng vin thng c m ca
cho cnh tranh v mt b phn ln ca n nm trong tay t nhn trn khp
khu vc; cc d n u t h tng mi thng xuyn nhn c ti tr t cc
lin minh doanh nghip t nhn. Thm ch t nc Trung Quc cng sn
hin cng c cc ng cao tc t nhn. Cc chnh ph to c s lp php
v qun l cho hot ng cung cp hng ho khu vc cng ng (public
domain goodsi), khng phi bng cch tch lu ti sn x hi ho m l bng
hot ng sn xut t nhn. Trn phng din , cc quc gia ng i
trc mt bc so vi cc nc cng nghip lu i, vi nhng th ch m
bo cho hnh thc cung cp cnh tranh, s kim sot cht lng cng c hi
tip cn rng m cho cng chng.
Khi cng cuc pht trin bt u ct cnh ng , cc nh lnh o chnh tr
thng ch thn tham gia trc tip vo vic thc y nhng ngnh ngh mi.
Nh Chu u theo ch ngha trng thng cch y 200 nm, vic bn quen
bit ai thng l quan trng nu bn mun tip cn c vi hot ng thng
mi, giy php khai thc m, tn dng v cc ngun lc khc. Hot ng trao i
v tn dng da trn mi quan h c nhn v th ng vai tr rt quan trng trong
giai on u ca pht trin, do vic pht trin v p t cc th ch kinh t ph
thng l rt yu km. Cc mi quan h c nhn m bo cho vic thc thi hp
ng. Nhng ngi trung gian thng xuyn phc v cho mc ch chuyn ti
thng tin v h thp chi ph giao dch, nhng chc nng quan trng trong mt nn
kinh t km pht trin v ang thay i nhanh chng. Nu qu trnh hin i ho
ch da vo th trng khng thi th chi ph giao dch c th cao n mc ng
s, to ra ro cn cho s ct cnh kinh t. Tuy vy, khi cc nn kinh t ng
hin i ho, hot ng tng tc kinh t tr nn phc tp hn v hi nhp su
hn vo nn kinh t ton cu cnh tranh v thay i nhanh chng. V th, gii hn
i vi nhng g c th t c thng qua hot ng trao i v tn dng da
trn mi quan h c nhn m thiu cc th ch gip m bo cho cc quyn ti sn
v quyn t ch c nhn bt u tr nn r rng trong thp nin 1990. Nhng
khon u t ln nhm ti tr cho cc nh my ln, hng ti th trng th gii,
v nhm to dng cc mng li vn ti v thng tin lin lc, thng vt qu
kh nng ca tn dng da trn quan h c nhn (personalised credit). Cc cng
ngh phc tp cng khng th c iu hnh bng cc c ch th ch v hot
ng trao i da trn quan h c nhn, vn t ra rt hu hiu cho vic pht trin
i
472
nhng hot ng giao thng v x l n gin. Nhu cu i vi nhng th ch

cng khai, phi cm tnh ca trt t th trng m rng tr nn r rng. Vic y
mnh pht trin kinh t hin nay i hi b my th ch ca ch ngha t bn
trt t th trng m rng v php tr phi c pht trin v ci thin hn na.
Mt phn then cht ca chnh sch pht trin hin nay l nhm h tr cho nhng
th ch ng tin cy hn v s p t th ch tinh t hn ti cc khu vc pht trin
ca ng (Kasper, 1994b).
Nhu cu pht trin th ch hn na cng nh s cn thit phi p t cc th ch
nn tng ca trt t th trng mt cch nht qun hn tr nn r rng vo nm
1997 khi, sau mt thp k tng trng cha tng c v sau hin tng m rng
tn dng v gia tng chi ph, mt cuc khng hong tin t v tn dng nh
hng tiu cc n nhiu nn kinh t ng . Ni h thn v tnh m c cc
nhm quyn lc chnh tr vng mnh cm nhn su sc khi m th trng ton cu
li mt ln na pht i tn hiu rng cc th ch kinh t v chnh tr phi c
ci cch hoc p t tt hn nhm nng cao kh nng cnh tranh quc t.
Tnh m v s thay i bn trong

Kinh nghim ng k t thp nin 1960 (v vic phi cnh tranh trn th
trng th gii v vic thit lp c cu kinh t hin i trong vng hn mt th h
mt cht) to ra nh hng su rng v lu di n cc th ch bn trong ca
cc x hi ng , nh lu cc chng trc. Nhng c tnh dn s nh
cn c, tit kim, ng hn, trung thc v ng tin cy thng bt ngun t nn
vn ho truyn thng c rn da nh kinh nghim cnh tranh kinh t v ginh
c thm nh hng. Khi cc nn kinh t tr nn phc tp hn v nhiu hng
ho tri nghim (experience goodsi) hn c sn xut, cc nh sn xut ng
nhanh chng khm ph ra tm quan trng ca uy tn, h hc cch cung cp hng
ho cht lng tt v hon thnh ngha v hp ng mt cch ng tin cy. H
pht trin cc nhn hiu hng ho, trong khi ban u h li ch cnh tranh v gi.
H cng hc thi quen khng ngng i mi. H hc cch duy tr chi ph giao
dch mc thp v bn thn c hng li t iu . Tuy nhin, nhng la
chn ny, cng nh nhng h tng v mt t chc cho cng cuc hin i ho, li
dng nh d t hn trong cc hot ng c th, chng hn nh ch to, khai
khong v nng nghip, so vi trong nhng dch v tru tng v tinh vi, chng
hn nh ti chnh hay hu cn (logistics), vn da vo cc h thng th ch tru
tng v phc tp hn (Kasper, 1994b). D vy, nhng trung tm nh Singapore
v Hng Kng thc y nhng th ch cn thit v nh cng nhanh chng
m rng c hot ng sn xut dch v.
S tng phn v thnh tu th ch gia cc x hi da vo th trng, ang ngy
cng m ca ti ng v cc nn kinh t vn cn b kim sot mt phn
nhng nc nh Vit Nam, Campuchia v Trung Quc hin nay l kh ng k.
Trong khi cc quc gia ng kia c xp hng cao v cc quyn t do kinh
t5 th s bt trc v th ch cc nh nc c ng li t ra tr ngi quan trng
i
Xem phn Hng ho tm kim hng ho tri nghim: Ai phi chu chi ph giao dch trong mc 8.1. (ND)
473
cho nhng khon u t ln v di hn. Mt phn l v l do thc h m t hu

c bo v yu km v lut thng mi vn thiu chc chn. Nhng c cu qun
l thng khng r rng vi cc c quan qun l trng lp (ng, chnh quyn a
phng, tnh v trung ng) tham gia vo vic ban hnh lut l v quy nh,
thng l nhm mc ch tm kim cc khon thanh ton hp php cng nh tham
nhng. Nhng nh u t sn sng chi tin cho cc quan chc nhm m bo mt
v an ton cho cc hot ng ca mnh chuyn ti nhng nn kinh t mp m
v thiu r rng v mt th ch da trn c s chi ph thp, tim nng th trng
v nim hy vng vo vic ci thin th ch. H gt hi c cc li th cnh tranh
v lao ng v t ai gi r. Cho n nay, nhng cam kt di hn ng tin cy
i vi qu trnh hc hi v s tch lu ti sn vn c nh (fixed capital
formation) thng b nhng ri ro ch tc (hold-up risk) v chnh tr y li. D
vy, Trung Quc, quc gia hin xp v tr th 81 thp km v cc quyn t do
kinh t c bn (Gwartney & Lawson, 1997), bt u m bo cho cc th ch
r rng hn (tp ch The Economist, 13/1/1996, trang 21). S cn thit i vi lut
thng mi v lut cng ty ph hp, cng vi vic p t chng mt cch nht
qun, ang ngy cng c tha nhn.
Ti cc quc gia ang pht trin cng vy, tn hiu phn hi mang tnh un nn t
kh nng lu ng ca cc yu t sn xut gia cc h thng php l
(interjurisdictional factor mobility) thng b coi l ni h thn (affront) i vi
ch quyn quc gia v b cc nh lnh o chnh tr k cu bt bnh, nh li mt
ln na tr nn r rng sau cuc khng hong tin t nm 1997 ng .
Mt s ngi c th tm cch li dng thi c cm i vi ngi nc ngoi
hng cng c a v chnh tr ca mnh v m t cc chnh sch rent-seeking nh
th ang nm trong li ch quc gia; s khc li c th nhn mnh tnh u vit ca
cc chnh sch c ti trong vic t c tin b kinh t so vi cc nn dn ch
xu xa ca Phng Ty. Mc c ti c nhn (personal autocracy) chc chn l
mt phn ca phng trnh pht trin ng [development equation] (World
Bank, 1993; Kasper, 1994a); nhng trong cc nn kinh t m, mc b kim
ch bt nh tn hiu phn hi t hot ng thng mi v cc dng vn, min l
cc nh c ti sn sng t s phn vinh kinh t ln trn ht. Khi tng lp trung
lu pht trin v cc doanh nhn mun tip cn th trng thoi mi, v khi mt
th h tr, nhng ngi ln ln m khng phi tri qua cnh khn kh ngt ngho
nh th h cha m ca mnh, bt u i cc quyn t do chnh tr cng nh kinh
t, th s i hi ngy cng tng v cc quyn t do kinh t v chnh tr ph bin
s xut hin. Tng lp trung lu c hc mi Hn Quc, i Loan, Thi Lan,
Singapore, Hng Kng v Indonesia ng h cc quyn t do chnh tr ln hn
nhm cng c cc quyn t do kinh t ca mnh. Nhiu ngi trong s h, v li
ch ca s tng tin kinh t, t ra t khoan dung hn i vi ch c ti chnh
tr v quan liu so vi cha m ca mnh. S hi nhp nhanh chng vo cc mng
li thng tin ton cu cng cng c thm xu hng ny.
Trong nhng nm 1990, s pht trin kinh t nhanh chng v qu trnh ton cu
ho ngy cng tng i hi cc th ch bn ngoi phi thay i, iu m nhiu ch
chnh tr ng tng khng kh nng hoc khng sn sng thc hin.
Thnh cng kinh t dng nh li thng pht i tn hiu rng nhng bc i
mi th ch tip theo l khng cn thit. Mc d cc quc gia ng bt tay
474
vo nhiu cuc ci cch th ch hn so vi cc nc thuc th gii th ba khc,

song qu trnh tin ho th ch vn cha bt kp vi s pht trin kinh t nhanh
chng v nhng i hi ca ton cu ho. Thc vy, tnh trng vi phm quy tc
din ra thng xuyn hn m th phm ca n l th ch ngha t bn thn hu
(crony capitalism) ang ni ln, l cc lin minh rent-seeking mi gia cc chnh
tr gia vi cc nhm li ch mi hnh thnh, l cc chnh sch theo ng li can
thip nhiu hn, l cc bin php kim sot tham nhng ang ui sc. Thot
tin, chng dng nh khng gy ra thit hi kinh t. Gii chp bu c ti trong
chnh ph bt u tuyn b v cc gi tr Chu ng thi bc b nhng li
cnh bo ca nc ngoi. Tnh trng thoi ho th ch (institutional backsliding)
v mt thi ngo mn nht nh bt ngun t s thnh cng r rng ni rng
khong cch tt hu ca s tin ho th ch so vi tin b kinh t (Kasper,
1994b). Nhng bt cp v th ch khng t ra quan trng n th, chng no u
th chi ph thp vn thu ht cc nh xut khu trong lnh vc ch to, song chng
li bt u gy kh khn nhiu hn khi t ai v lao ng tr nn t hn. S
bt cp v th ch cng gy tc ng tiu cc nhiu hn trong khu vc dch v,
nh lnh vc ngn hng chng hn, ni m nhng con s bt cn i c php
dn tch khi thiu s kim sot ca nhng th ch c p t.
Khi cc ch s hu ngun vn ngi nc ngoi v ngi a phng rt cuc
phn ng trc tnh trng bt cp v th ch bng la chn ri b trong cuc suy
thoi kinh t nm 1997, tn hiu th trng ra tay bt ng v nng n. Nhng
ngi i din chnh tr nhn thy mnh phi chu gnh nng qu sc. Thch thc
hin nay l phi vt qua sc chnh tr (politial inertia) v ci cch cc th ch
bn ngoi (Kasper, 1998). Thch thc t th trng th gii ny thng b nhng
k dn xp quyn lc k cu bt bnh, v cc nhm li ch thng tp hp li
hng khi dy tnh cm b tc - dn tc ch ngha. Nhng c ch v vn
trnh by khi lc trong mc 12.3 ni ln ht sc r rng. Gii php cho cuc
khng hong 1997-1998 nhiu nc khc nhau s ph thuc vo vic tinh thn
doanh nhn chnh tr (political entrepreneurship) c khi dy mnh m v
nhanh chng n u tng cng tnh ph thng cho cc th ch v trng pht
hnh vi vi phm quy tc bt chp quyn lc chnh tr ca nhng k vi phm.
S lan to ca ci cch
nhng khu vc khc ca th gii th ba, qu trnh t do ho v ton cu ho
ginh c xung lc trong nhng nm 1980 v 1990 (Scobie & Lim, 1992;
Scully, 1992). Xu th trn ton th gii thi gian qua l hng ti nhng th ch
gip bo v vic s dng t ch quyn t hu cng s khai thc v trao i tri
thc con ngi mt cch t do, bt chp nhng hin tng o chiu. Tuy nhin,
vic hng ti cc th ch chnh tr v kinh t t do hn li khng t ng din ra,
bt chp tnh m ca k nguyn thng tin lin lc. Nhng dn xp th ch ca
mt cng ng gn vi nhng gi tr nn tng su xa, v cc quy tc vn ho li
c thi quen ch thay i chm chp. S ci cch n thun i vi cc th ch
bn ngoi s khng to ra nhiu thay i nu cc th ch bn trong v h thng
nim tin (belief system) khng cng iu chnh. y l mt bi hc lch s m
nhn loi phi rt ra qua nhiu bin c lch s, chng hn ti nc Nga Sa
475
hong, ni m cc nh ci cch t trn xung, nh Peter i (1682-1725) v

Alexander I (1801-1825), li t nh hng lu di. Cho n nay, ch yu cc
nc Bc - Ty u v Nht Bn, nhng quc gia c cc th ch gip phn tn
quyn lc, l thnh cng vi vic thit lp bn hin php kinh t - chnh tr to
thun li cho tng trng kinh t (Powelson, 1994, trang 327-341). Nhng du
hiu v tng trng kinh t bn vng xem ra c trin vng nhng ni khc
thuc ng , nhng php th liu cc bn hin php ph hp c c thit lp
mt cch chc chn hay khng vn cha c cu tr li.
Cng cuc tm kim mt bn hin php kinh t gip to dng trt t s quyt nh
cch thc m qua a s nhn loi ang sng th gii th ba s thnh cng
trong vic t c mt cuc sng t do hn v tho mn hn v mt vt cht.
i vi nhiu ngi, y s l vn sng cn.
14.3 Ci cch cc nn kinh t pht trin

S xi mn ca bn hin php kinh t
Kinh nghim cha tng c tin l vi hin tng tng trng kinh t cao v bn
vng sau nm 1945 dn n gi thuyt ph bin cc nn kinh t cng nghip
lu i rng tng trng kinh t c th c coi l ng nhin (mc 1.2). Nhiu
ngi a ra gi thuyt ngm l s suy gim v mc sng vn thng din ra
trc kia trong lch s gi y c th b loi tr hon ton (Kahn, 1979). Nhiu
s ch trong gii chnh tr v dn chng v th chuyn t s mu cu thnh
vng sang vic ti phn phi, vic phng trnh ri ro bng s iu tit ngy cng
chi tit, vic bo v v th kinh t - x hi t c, vic bo tn thin nhin v
nhng thnh tu vn ho trong qu kh, v hng lot mc tiu c th khc bt
chp nhng h lu khn lng cho tng trng kinh t. Trong qu trnh , nn
tng th ch ca tng trng b mc cho xung cp (Niskanen, trong tc phm
ca Gwartney & Wager, 1988). Hu qu l tt c cc nc cng nghip lu i
hin nay u c mt nn kinh t hn hp (mixed economy) m nhng tn
hiu th trng t pht b trn ln vi nhng du hiu t bn tay hu hnh ca
chnh ph. ng c kinh t thng b che ph bi ng c chnh tr, k c ng
c ca nhng ngi i din c hi ch ngha trong chnh ph, trong cc chnh
ng v cc nhm lobby thuc gii cng chc v gii cng nghip.
cc nn dn ch bu c, s cng bch v hin tng rent-seeking chnh tr
lan rng ch yu l v thin hng ti phn phi ca quc hi, cc quan to v cc
c quan chnh ph c th, nhng i tng nhn vn c s ng h t nhng
ngi theo ui nhng li ch c th. Nh Joseph Schumpeter (1947) tng tin
on, cc doanh nhn chnh tr thng c bu vo b my chnh quyn v h
ha hn phn pht c quyn c li kinh t cho nhng ngi ng h mnh, bt
chp cc th ch nn tng ca nn vn minh t bn ch ngha. Nhng bi hc t
mt s cu chuyn thnh cng, chng hn nh vic ci cch c bn bn hin php
kinh t (v chnh tr) ca Ty c sau Th Chin II, b pht l. Ngay c c,
tng trng dn d c coi l ng nhin v chnh sch trt t (order policy)
ca thi k ngay sau chin tranh nhng ch cho nhiu biu hin ca ch
476
ngha hnh ng (activismi) trong quc hi cng nh cho hin tng rent-seeking
qua hot ng ti phn phi (xem phn ng khung di y). Khp ni trong th
gii ca cc nc pht trin, cc ngh s c bu chun thun nhng chnh sch
can thip c th ngy cng tinh vi. Qua h lm suy yu, thng l khng
ch , h thng quy tc tru tng, ph thng v hn ch cc quyn t do c
nhn. iu ny c th m bo cho h chc v, a v v c hi c bu li,
song n li lm xi mn trt t kinh t, thng din ra theo nhng cch thc t t
v kh cm nhn, v lm suy gim hiu sut ng (dynamic efficiencyii).
Ty c: T ci cch th ch n hin tng x cng
I. Php mu ngc v kinh t
Nm 1945, vo cui cuc chin tranh th gii ln th hai, nc c b chia thnh bn

phn khu chim ng qun s v gim v din tch. Nn kinh t ri xung tn y. Cc
nc ng minh Phng Ty (Western Allies) n lc nhiu nhm p t mt bn hin
php t bn ch ngha ln cc phn khu pha Ty v hu thun cho nhng chnh khch
ng h t hu v cnh tranh. Nm 1948, cc nc ng minh Phng Ty trao tr mt
mc ch quyn ng k cho cc nh lnh o chnh tr c. Cc phn khu pha Ty
tr thnh nc Cng ho Lin bang c vi mt bn hin php bo v cc quyn t do
dn s v chnh tr c bn v m bo cho cc quyn ti sn, quyn t do hp ng cng
mt chnh ph hu hn, chu trch nhim gii trnh. Phn khu ca Nga tr thnh nh nc
cng sn tp quyn ring bit, b p t ch k hoch ho tp trung v tp th ho theo
kiu Soviet. (Ch ny v sau sp vo nm 1989-1990).
pha Ty, B trng Kinh t ca chnh ph lin bang u tin, Ludwig Erhard, tn
dng nhng iu kin chnh tr thun li v cng vi k nng cng nh may mn thc
thi cc bc ci cch theo nh hng th trng, iu m cc nc ng minh Phng
Ty ng h. ng v nhng ngi cng tc ca mnh chu nh hng su sc t hc
thuyt ca trng phi Freiburg v ch ngha t do ordo [ordo liberalism] (mc 10.4)
cng nh t nhng quan im t do tng t m ngi ta thuyt ging trng i hc
Cologne (Cologne University). Cuc ci cch tin t c tin hnh nhm qut sch
nhng gi tr lm pht trn giy ca s ti sn v n nn m cc chnh sch gy lm pht
ca ch quc x li. Mt ngn hng trung ng kh c lp ra i nhm m bo
cho vic cung cp mt ng tin n nh, v nhiu ngi c vn cn b m nh bi
nhng h lu tai hi t hin tng lm pht ngoi tm kim sot giai on 1919-1921,
sau cuc chin tranh th gii ln th nht. Ngi ta tp trung nhiu vo vic thc y cc
th ch c bn l cc quyn t hu bo m v cnh tranh t do trn th trng (sau y
c cng c bng lut chng c quyn). Chnh ph xo b a s quy nh thi chin v
thng khng can thip vo cc qu trnh c th. Chnh sch kinh t v m mang t du n
ca trng phi Keynes (Keynesian school) vn ang thnh hnh thi by gi. Thay vo
i
ii
Dynamic efficiency l mt thut ng trong kinh t hc, ch mt nn kinh t c s cn bng thch ng
gia cc mi quan tm trong ngn hn (hiu sut tnh static efficiency) vi cc mi quan tm di hn (ch
trng vic khuyn khch hot ng nghin cu v pht trin). (ND)
477
, chnh ph to lp mt khung kh n nh cho cc quy tc ph thng nhm em li s

tin tng cho mi ngi sau khi tri qua cuc chin tranh bo lc v hn lon (Kasper &
Streit, 1993; Giersch v cc tc gi khc, 1992).
Thp nin 1950 v u thp nin 1960, Ty c l mt quc gia i u trong vic t do
ho thng mi v thanh ton quc t cng nh trong vic hi nhp vi Chu u. Chnh
ph khuyn khch vic tch lu ti sn vn (capital formation) v tit kim, song ng
thi cng m bo mt s mc thu nhp ti thiu cho ngi tht nghip hay ngi gi.
Cui thp nin 1950, chnh ph t nhn ho quyn s hu mt s doanh nghip cng
hu. S phi trn gia vic thc y cc th ch ca ch ngha t bn vi mt mc v
phc li x hi t thu kho c gn nhn nn kinh t th trng x hi (social market
economy).
Thnh qu t nhng ci cch th ch ny tht l n tng: giai on 1950-1960, gi tr
tng sn phm thc t tng hn gp 2 ln (tng trng 8,8%/nm sut mt thp k). Tng
vic lm tng t 20 ln 25 triu. S ngi tht nghip gim t 1,9 triu xung cn
300.000 ngi, bt chp dng ngi vo rt ln (t binh chin tranh v ngi t nn
t pha ng). Nng sut lao ng tng bnh qun 5,7%/nm v thu nhp mi cng nhn
tng bnh qun 4,9%/nm (xem bng di y). ng ni t n nh v phi tng gi vo
u nhng nm 1960. Ty c l mt quc gia i u trong s cc nc OECD trong
vic p dng ch chuyn i t do (free convertibility) cho ng tin ca mnh.
Cc nh kinh t hc nc ngoi, nhng ngi lc by gi vn ang b ba php ca hc
thuyt Keynes (Keynesianism) m hoc v c thi quen b qua cc th ch, t tn
cho s tri dy nhanh chng ca nn kinh t vn b chin tranh tn ph ny l php mu
kinh t c (German economic miracle) v nhng php mu th khng cn phi gii
thch lm g. Tuy nhin, thnh tu kinh t ca c thi hu chin dng nh li khng
phi l php mu i vi nh kinh t hc no hiu c vai tr quan trng ca cc th ch
n gin, minh bch v tng i n nh cng nh mt chnh ph hu hn v mt ngn
hng trung ng tn tu vi nhim v n nh mc gi.
Thu nhp:
Nng sut: tng trng thu Khu vc x hi ho: phn ca
tng trng
nhp u ngi trong lc chnh ph trong mc GNP ti
tng thu
lng lao ng hu nghip a [full-capacity GNP]
nhp
(%/nm mc gi c nh) (nm c chn, theo t l %)
(%/nm)
1950-1960 4,9 8,2 1955: 30,3
1960-1973 4,1 4,4 1965: 37,2
1973-1980 2,2 2,2 1977: 47,2
1980-1995 0,9 1,7 1987: 45,3
1995 - - 1995: 57,6 a
Ghi ch:
1950-1989: Ty c; t nm 1990: ton b nc c.
a
Ton b nc c, k c hiu ng mt ln do s tip qun ng c
478
II. T tng trng n hin tng x cng
pht trin kinh t ca thp nin 1950 v u thp nin 1960 khng ko di lu. Mt
phn, iu ny c ch i. Dn d, nn kinh t t n mc hu nghip ton phn
(full employment) v nn cng nghip bt kp cc chun mc k thut quc t, v th qu
trnh tng trng khng th tip tc khai thc nhng ngun lc cha dng ti v da vo
vic bt kp trnh cng ngh nc ngoi. Song mt mc ng k, qu trnh gim
tc t thp nin 1950 n thp nin 1990 (xem bng trn y) li lin quan n nhng
thay i v th ch. Quc hi li mt ln na tr thnh din n phn pht c quyn c
li, v cc ngnh ngh v cc nhm t t chc thnh nhng lin minh rent-seeking
(Olson, 1982; Chng 4) v ngi ta coi bn hin php kinh t nn tng l mt thc t
ng nhin. Cam kt v mt nn kinh t th trng x hi m ng cho hot ng
ti phn phi quyn ti sn ngy cng tng, thng l cho tng lp trung lu vn mnh v
bu c v cho cc nhm t chc tt.6 Khi chc nng ti phn phi ca chnh ph m rng
v s tham gia ng k ca chnh ph vo hot ng sn xut i hi nhng khon tr
cp thng xuyn, quc hi v chnh ph ngy cng dnh lu vo nhng bin php can
thip hng ti kt qu c th. Gnh nng thu kho v iu tit trn vai cc nh sn xut
li thm chng cht. Trng tm chnh sch v trt t php l - th ch cnh tranh
(competitive legal-institutional order) b sao nhng.
Tnh trng xung cp ca h thng quy tc dn n ci gi l hin tng x cng
(sclerosis) v lm suy yu v th cnh tranh ca c. Khi cc ngh s vi nhiu thin
dn nhng ngha v php l mi ln vai ngi s dng lao ng, y cc chi ph ph cp
lng (on-cost) ln v rng buc doanh nghip bng ngy mt nhiu quy nh v sc
kho, an ton v mi trng, nc c nh mt sc thu ht ca n nh l a im hp
dn cho cc nh u t nc ngoi, v ngun vn cng cc doanh nghip chuyn i ni
khc.
Nh mc giu c cao t c trong vng mt th h v vic t nn kinh t c vo
trong mt Lin minh Chu u iu tit nn hin tng suy gim kh nng cnh tranh t
t c th b b qua trong mt khong thi gian no . Cc qu trnh hc hi v s i
mi chnh tr - th ch c th b tr hon. Vic bo dn tip qun mt ng c cng sn
ang lao ao sau nm 1989 lm tng phn chi tiu ca chnh ph trong tng sn phm
quc dn, c tnh t mc 57,6% vo nm 1995 (ngun: OECD); v v t do kinh t,
c xp hng v tr khim tn l 25 trn 115 nc trong nghin cu ca Gwartney v
Lawson (1997, trang 98-99).
(Ngun: Erhard, 1960; Kasper & Streit, 1993; Wolter, trong tc phm ca Harberger,
1984; Giersch v cc tc gi khc, 1992; v German Council of Economic Advisers [Hi
ng C vn Kinh t c], Bo co Hng nm, nhiu bo co khc nhau)
Sau thp nin 1960, cc nc cng nghip lu i ng trc thch thc cnh
tranh t trnh ngy cng tng ca cc nc cng nghip mi ni. Cc quc gia
ny c hng li t cuc cch mng vn ti v thng tin lin lc, ng thi
lun m ca nn kinh t ca mnh. Nhng ng thi tun t di s bo tr ca
GATT k t nm 1945 nhm t do ho thng mi quc t, cng nh qu trnh
tin ho ca cc th ch bn trong nhm to thun li cho s phi hp kinh t,
479
gia tng hot ng cnh tranh trn ton th gii. Cc nc cng nghip mi ni,
vn t cung cp phc li cng cng (public welfare), ngy cng t r u th trong
cuc u gia cc h thng php l nhm thu ht doanh nghip v ngun vn lu
ng trn ton cu. iu ny n lt li nng cao ngun vn x hi (social
capital), danh ting l a im hp dn cho ngnh cng nghip, v nng lc i
mi cho chng. Ti mt s nc cng nghip lu i, hin tng ny khin ngi
ta li quan tm n vic sa cha h thng t bn ch ngha bng cch t nhn
ho, phi iu tit ho, n gin ho cc quy nh hin hnh, ci cch thu kho v
h thng phc li cng cng, v t duy li vai tr ca chnh ph (Scobie & Lim,
1992). Tnh m v cnh tranh quc t l nhng l do gii thch ti sao nn vn
minh t bn ch ngha vn cha i n hi kt v ti sao n li th hin kh nng
ci lo hon ng mi thng qua nhng ci cch kinh t nh th.
Ci cch (th ch) kinh t v m

c im c th ca cng cuc ci cch th ch thay i t nc ny sang nc
khc, xut pht t s khc bit trong h thng th ch ca cc quc gia; song
nhng trng hp ging nhau ng ngc nhin vn xut hin gia cc quc gia
thuc t chc OECD trong thp nin 1980:
(a) Nhng t chc sn xut hng ho v dch v thuc s hu nh nc phi chu
s gim st cht ch trn din rng. Nhiu doanh nghip nh nc c t
nhn ho. Trong trng hp ti sn x hi hoi b tr li, cc doanh nghip
thng ch t l c cng ty ho (corporatise), phi i mt vi cnh tranh t
nhn v phi chu s so snh c th vi thng l tt nht trn th gii (chun
i snh [bench-markingii]). Cc cng ty chuyn pht bu phm t nhn,
chng hn, hin c php lm lung lay nhiu t chc bu in c quyn
ca nh nc, v cc doanh nghip cng hu c quyn v vn ti v thng
tin lin lc ang phi i mt vi s cnh tranh mi. Ngoi ra, nhng thay i
v k thut cng gp phn lm suy yu cc doanh nghip nh nc c quyn,
chng hn trong lnh vc thng tin lin lc hay cung cp in. Trong nhiu
trng hp, cc doanh nghip cng hu b khc t ngn sch chung v c
giao nhng mc tiu doanh nghip r rng. Phi tha nhn l cn cn phi
xem liu nhng rng buc ngn sch cht ch v vic ngn chn s can thip
chnh tr hng ngy c c duy tr trong tng lai hay khng.
(b) Chc nng ti phn phi ca chnh ph cng phi chu s gim st cht ch
tr li. Nhn thc ph bin hin nay l hnh thc can thip trc tip vo th
trng v ng c chnh tr hay ti phn phi thng khng t c mc tiu
k vng. Qu vy, chnh lch v ca ci v thu nhp gia mi ngi vi nhau
li thng xu thm do nhng bin php can thip bng chnh sch (nh trn
th trng lao ng v nh chng hn), gy bt li cho ngi ngho v tr
gip ngi giu. V vy, nhiu quy nh mang bn cht ti phn phi b xo
i
X hi ho l hnh vi chuyn cc quyn ti sn t t hu sang cng hu, i lp vi t nhn ho. (ND)
ii
Bench-marking (chun i snh) l qu trnh so snh quy trnh kinh doanh ca mnh vi nhng chun
mc tt nht ca ngnh v/hoc thng l tt nht ca cc ngnh khc. Cc yu t thng c lng nh
l cht lng, thi gian v chi ph. (ND)
480
b ti t nht l mt s nn kinh t cng nghip lu i. Khi cc doanh nghip

vi kh nng lu ng ton cu ginh c nh hng chnh tr, cc doanh
nhn chnh tr mi (new political entrepreneur) nhn thy c hi tin trin
trong vic phi iu tit ho v n gin ho nhng quy nh cn li nhm ct
gim chi ph giao dch v chi ph tun th.
(c) Vic s dng cc khon thu v tr cp mang bn cht ti phn phi hng
chu nhiu ph phn hu nh ton b cc nn dn ch cng nghip lu i,
v thi ca c nhn i vi cng vic v tit kim li dn dn thch ng vi
vic m rng phc li cng cng, v v dn s ang gi i gy ra thm p lc
cho ngn sch phc li. Phc li cng cng ngy cng b coi l tr ngi cho
kh nng cnh tranh quc t, mc d hnh ng chnh tr ca cc nc trc
nhn thc ny l rt khc nhau.
(d) Ti mt s quc gia pht trin, chc nng bo v ca chnh ph c cnh
hu v cnh t nhn mnh tr li (xem mc 10.5).
Khng mt quc gia no thuc t chc OECD li th hin s dao ng trong
chnh sch cng kch tnh v ni bt hn New Zealand, t nc m mt thi gian
di chu nh hng su sc ca nhng l tng Fabian (Fabiani ideals) v thuyt
kin dng (constructivism) v ch ngha bnh quyn (egalitarianism; xem phn
ng khung di y). Trong mi nm t nm 1984 n 1994, New Zealand
chuyn t mt nn kinh t hn hp b iu tit nng n sang mt nn kinh t vi
cc quyn t do c m bo tt nht. Nhng ch s nh tng trng, mc
to vic lm, s kim sot lm pht, kh nng cnh tranh quc t v cc cn i
bn ngoi ang phn ng thun li trc trt t kinh t mi (xem phn ng
khung di y). Vic nhng ci cch din ra New Zealand dng nh
khng phi l mt thc t ngu nhin, bi t nc nh b ny li nm gn chin
tuyn hn so vi a s quc gia OECD khc trong cuc cnh tranh gia cc h
thng php l vi cc nc cng nghip mi ni ng .
New Zealand: Mt nghin cu thc t v ci cch th ch ton din
New Zealand (nm 1995: 3,5 triu ngi, thu nhp u ngi theo sc mua: 14.500USD,
hay 63% mc thu nhp u ngi ca M) l t nc c nn kinh t b iu tit nng n
nht trong t chc OECD vo u nhng nm 1980; gia thp nin 1990, nn kinh t
nc ny li b iu tit t nht. V vy, n l mt nghin cu thc t n tng v (a) cch
thc m cc th ch cc nn kinh t hn hp pht trin (mature mixed economy) c th
c t do ho, v (b) kt qu m nhng ci cch nh th c th em li.
I. T s giu c n hin tng x cng
New Zealand sm t c mc sng cao trong th k 19 nh vo ngun ti nguyn

thin nhin di do, lao ng nhp c lnh ngh v cc th ch nhp khu ( qua
i
Hip hi Fabian (Fabian Society): L mt tro lu x hi ch ngha Anh, ra i nm 1884 ti London,
mc ch ca n l nhm thc y nhng nguyn l ca ch ngha x hi thng qua nhng bin php mang
tnh ci cch tun t thay v c tnh cht cch mng.
481
kim) nghim t Anh. u th k 20, u tin chnh tr c dnh cho mt gi gm nhng

quy nh v cc ngnh ngh cng th trng lao ng trong nc v s bo h trc cnh
tranh quc t. Mc ch l nhm to ra mt x hi bnh quyn v an ton. Sau cuc chin
tranh th gii ln th hai, vic cung cp phc li cng cng tr nn ton din hn; th
trng lao ng v th trng vn trong nc c th c kim sot cht ch nh cc th
ch bn trong v phc tng v hp tc; hng nhp khu c cp php v giao dch ngoi
hi phi chu hn sut (ration). Ngi New Zealand to ra m hnh nguyn thu cho
cc chnh sch bo h, hng ni v cc chnh sch cng bng x hi mang bn cht ti
phn phi, can thip. Trong hai thp nin 1960 v 1970, mc sng ca New Zealand bt
u tt li pha sau cc nc OECD, v cc ngnh ngh khng tng c nng sut v s
tham gia ca chnh ph vo hot ng kinh t tng ln. Trong phn ln thp nin 1970,
GDP u ngi tng khong 0,2%/nm. Chnh ph quc gia th nghim chnh sch kch
cu mnh m theo hc thuyt Keynes bng cch trin khai nhiu d n ln. Kt qu ch
yu ca n l cuc khng hong n khng th gii quyt. Hnh nh v mt x hi hi ho
v an ton mt thi tr nn nht nho khi n bt u th hin cc triu chng ca tnh
trng suy thoi v cng thng x hi, k c cc cuc nh cng i tng lng m k
ng ra t chc chnh l cc nghip on mang tnh cht bt buc v hng nhiu u i
(h thng ti phn v lng y do chnh ph trung ng qun l, vn hnh nh mt
chc nng ca chnh ph v a ra cc quyt nh v mc lng phi tr cho cng nhn).
Nhiu ngi New Zealand tr tui di c hu tm kim mt mi trng nhm chn
v ha hn hn ni khc.
II. Ci cch na vi to ra nhng h thng con bt tng thch
Nm 1984, chnh ph bo th theo ng li can thip tht bi trong cuc bu c v mt

chnh ph Cng ng ln nm quyn, t B trng Ti chnh theo ng li ci cch
Roger Douglas vo v tr cho li nn kinh t. ng da vo mt nhm nh gm cc quan
chc v nh lnh o kinh doanh vi t tng ci cch v nhanh chng hon tt vic t
do ho th trng vn v th trng hi oi. Mi bin php kim sot gi c b chm dt
v phn ln cc khon tr cp b xo b. Nhiu hot ng ca chnh ph c cng ty
ho (corporatise) hoc t nhn ho, ch thu kho c n gin ho v chuyn t
phng thc nh thu trc tip lu tin (progressive direct tax) sang phng thc nh
nh thu ng t l (flat tax). Thng mi quc t c t do ho vi tc chm hn.
ng thi, th trng lao ng c iu tit tr li (ti p dng nguyn tc nghip on
bt buc compulsory unionism) v phc li x hi c cch li nhm bo v ngi
dn bnh thng khi h lu ca qu trnh phi iu tit ho. Ngn hng D tr New
Zealand (Reserve Bank of New Zealand) khng cn ph thuc vo nhng ch th chnh tr
hng ngy na; vai tr ca n l nhm to ra mt ng tin khng lm pht. Trong qu
trnh qun l cng vic ca chnh ph, truyn thng bin ch v kim sot trong c
quan dn s (civil service tenure and control) c thay th bng ch tr lng theo
thnh tch v k hp ng vi cc nh qun l ch cht. n nm 1988, khi Roger
Douglas b sa thi v chnh ph Cng ng tm ngh tay ci cch, chin lc th ch b
thay i mt cch c bn v khng th o ngc.
Cc bc ci cch trong giai on 1984-1987 thay i trt t kinh t t tnh trng ph
thuc nng n vo s phi hp theo k hoch do trung ng giao ph sang cc th ch th
trng, song li km theo nhng ngoi l quan trng (lao ng, phc li v do l
482
chnh sch thu chi ngn sch). Nhng ci cch trn em li cho New Zealand mt h
thng quy tc thiu nht qun, vi hu qu l cc mc gi tng i b mo m, s bng
n v lng xy ra v kh nng sinh li ti nhiu doanh nghip b thu hp. Li sut tng
cao ngt ngng (ln ti 40%/nm i vi cc khon vay kinh doanh). Lm pht dn dn
gim xung t mc hai con s, song nhiu doanh nghip vn phi ng ca hoc ct
gim quy m. Tht nghip bt u tng ln (ti hn 11% vo u thp nin 1990). Cuc
ci cch tng khi u vi vi v big bang nhng ri li ui dn. Tt c u khin cho
tng lai tr nn kh on nh hn ng thi gy ra tnh trng thiu nht qun gia cc
trt t con (suborder).
III. Mt h thng th ch nht qun
Cui nm 1990, mt chnh ph bo th c bu ln gia cn suy thoi su sc. Cc

ng vin ng Dn tc (National Party) c truyn cm hng t Ruth Richardson,
ngi sau y tr thnh B trng Ti chnh u tin ca h, v cc doanh nhn tr tui
khc theo ui, vi mt c ly nht nh, vic chuyn i sang cc nguyn l th
trng t do. Lc ny, Chnh ph xut l phi hon thnh chng trnh ci cch kinh
t. C ch n nh mc lng t trung ng b bi b v cc hp ng tuyn dng phi
tun theo lut hp ng thng thng. Vic nh hng phc li vo nhng i tng
ang gp cnh thiu thn v hn ch cc khon thanh ton phc li cho php chnh ph
ct gim chi tiu. Khi nn kinh t v doanh thu thu bt u tng trng nhanh (1992-
1995: khong 5%/nm), thu sut trc tip gim xung v cc khon n cng c thanh
ton.
Vic p dng phng php k ton pht sinh (accrual accounting) h tr cho qu trnh
ci cch ti kho: tng t nh cc doanh nghip, cc c quan chnh ph khng ch phi
th hin qua s sch cc dng doanh thu v chi ph hng nm m cn c cc gi tr ti sn
v cng n c kim ton c lp. Ho ra, chnh ph New Zealand li c nhiu khon
n thiu ngun thanh ton theo thut ng kinh doanh th n b ph sn. Qu trnh t
nhn ho doanh nghip nh nc c ni li. Chnh sch ny ngy cng c ngi dn
tn ng v cht lng v gi c ca cc dch v khu vc cng ng (public-domain
servicei) th hin s ci thin r rt. Chng hn, NZ Rail (Cng ty ng st New
Zealand) sau khi b bn gim s lng lao ng t 23.000 xung cn cha y 5.000
ngi ng thi tng hn gp hai ln khi lng vn chuyn. S tin thu t qu trnh t
nhn ho ch yu c s dng khc phc bng cn i k ton ca khu vc nh
nc. Sau cuc bu c nm 1993, trong chnh ph ca ng Dn tc dnh thng li
vi s phiu thp hn trc, nh ci cch ch cht, Ruth Richardson, b sa thi; song n
lc , cc th ch then cht ca nn kinh t t b iu tit nht thuc OECD c thit
lp vng chc.
Ln sng ci cch th hai khin cho cc h thng con khc nhau li nht qun mt cch
hp l v gip New Zealand nhy vt ln tp ba nc vi th hng cao nht v cc quyn
t do kinh t nm 1995, t v tr th 44 rt thp nm 1975 (Gwartney & Lawson, 1997,
trang 140-141). N to ra s khi sc mnh m cho nn kinh t v s ci thin n tng
v kh nng cnh tranh v sc thu ht quc t cho New Zealand. T nm 1987 n 1994,
b phn ct li ca chnh ph gim bt 4.000 cng chc dn s, v cc doanh nghip
i
483
sn xut t nhn ho gip gim thm 37.000 ngi na. Khu vc doanh nghip nh nc
gim t 12% tng sn phm hng nm xung cn khong 5% vo gia thp nin 1990.
Mc d vy, mc hu nghip chung vn tng ln mnh m.
T duy li vai tr ca chnh ph
Chc nng ca chnh ph Hnh ng ci cch
Bo v (protective) n gin ho v t do ho cc quy tc (phi iu tit

ho); bo v s n nh ca ng tin; bo v quyn t
do hp ng lao ng
Sn xut (productive) T nhn ho (phn ln); khng nh phn cn li l
hot ng kinh doanh ct li v cng ty ho; thit lp
mc tiu; nng cao trch nhim gii trnh
Ti phn phi (redistributive)
[a] thng qua can thip: Chm dt bng cch phi iu tit ho
[b] thng qua cc khon thanh
ton tr cp (transfers): Tr cp ng hng, gim i tng p dng
Ti kho/qun l hnh chnh Cn bng ngn sch; ci cch thu; ban hnh Lut Trch
nhim Ti kho (Fiscal Responsibility Act)
n nm 1995, ngn sch chnh ph t mc thng d 3% GDP, bt chp vic ct gim

thu. Mc tn nhim v tn dng ca chnh ph c nng cao. Sau khi phi iu tit
ho th trng lao ng, mc lng thc t tng khim tn v tnh trng tht nghip gim
mt cch n tng, k c trong nhng thnh phn d b tn thng ca lc lng lao
ng nh ngi tr tui, ph n v th dn Maori, mt bin chuyn c l l nhn c
s h tr t vic lm nn ng c trng ch vo phc li khi phi lm vic. ng ni
t ln gi v chi ph vn gim xung. u t t nhn din ra mnh m, v lc lng lao
ng tm cch nng cao v i mi k nng. Cc cuc kho st cho thy mc hi lng
ln v cng vic, lng bng v s bo m vic lm (job security).
Cc bc ci cch th ch then cht th hin r rng qua mt s o lut quan trng,
l Lut Ngn hng D tr New Zealand (Reserve Bank of New Zealand Act) nm 1989,
giao ph mt cch ng tin cy cho ngn hng trung ng c lp trch nhim khng
c lm pht gi tiu dng vt qu mc 2%/nm; Lut Hp ng Tuyn dng
(Employment Contracts Act), gip t do ho th trng lao ng; v Lut Trch nhim
Ti kho (Fiscal Responsibility Act) nm 1994, ngn nga cc chnh ph tng lai gy ra
tnh trng thm ht ti chnh v gim trch nhim gii trnh.
Ln sng ci cch th hai khin cho cc th ch kinh t tr nn nht qun trn mi mt.
Nhn chung, cuc ci cch ti t nhn ho (reprivatise) trch nhim n mt mc
nht nh, ng thi cao sng kin c nhn v s phi hp t pht. Ba chc nng chnh
ca chnh ph c ti nh gi ton din. Chc nng bo v (v mt t chc nng khc)
c tuyn b l nhim v ct li ca chnh ph v c ti t chc nhm tng trch
nhim gii trnh cho nhng ngi i din chnh ph. Chc nng sn xut ca chnh ph
u tin c cng ty ho v sau dn d c t nhn ho phn ln (tr lnh vc gio
484
dc v y t). Chc nng phn phi ca chnh ph c nh hng nhiu hn mt cht

vo nhim v h tr ngi ngho thng qua cc khon thanh ton tr cp (transfer
payment). Hu nh tt c nhng bin php can thip th trng mang bn cht ti phn
phi nh cc quy nh v vic lm, cc bin php kim sot gi c v cht lng u
b bi b.
Sau nhng ci cch v bu c, cuc ci cch kt thc vo gia thp nin 1990, v cho n
nay hin tng tht li t ch ngha duy l kinh t (economic rationalism) sang nhng
thc bch (imperative) v chnh tr v rent-seeking ch din ra hn ch.
(Ngun: Kasper [1996], c gi no quan tm c th tm thy y mt danh mc chi
tit gm cc tc phm vit v trng hp New Zealand. Xem thm cc tc phm theo li
hi k ca hai chnh tr gia: Richardson, 1995 v Prebble, 1996)
T nhn ho
Vic chuyn giao cc quyn ti sn thuc s hu tp th ( cc cp chnh quyn
khc nhau) sang s hu t nhn c thc y ch yu t nh nhm kim sot
ch ngha c hi ngi i din (agent opportunism) v nhm gip cc gim c
v cng nhn doanh nghip c c th tin tng vo nhng rng buc ngn sch
cht ch. Do phi tnh n nguy c ph sn m ch ngha c hi ngi i din b
ngn chn. Nh chng ta nhn thy trong Chng 8, cc doanh nghip b th
trng cnh tranh vy ba, cc gim c phi kim sot thin hng hnh x c
hi ch ngha ca mnh v phi khng ngng khm ph nhng g m khch hng
mong mun. Song chng ta li nhn thy trong Chng 11 rng nhng p lc
cnh tranh tng t vn cn thiu trong khu vc nh nc. K lut hnh chnh
tng i yu v khng em li kt qu, ng thi nh cung cp li thng ri
vo tnh th c quyn nn ng lc p ng khao kht ca ngi tiu dng l
tng i yu. V vy, vic chuyn mt hot ng t c quyn nh nc sang
cnh tranh t nhn ha hn s em li nhng li ch v s kim sot chi ph (cost
control), kh nng i mi (innovative capability) v tnh hiu qu
(effectiveness).
ng c v ti kho cng ng vai tr nht nh trong qu trnh t nhn ho. Cc
chnh ph hy vng c kh nng thanh ton n v thc hin cc sng kin ngn
sch mi t s tin thu c nh bn ti sn. H cng mun gim bt trch nhim
chnh tr v nhng doanh nghip nh nc lm n thua l v km hiu qu, v
vic phng s dn chng bt cp, v v chi ph h tng cao, gy tn hi n kh
nng cnh tranh quc t. Ti nhiu quc gia, nhng vn v doanh nghip nh
nc tng ln theo thi gian, v c hi tip cn cc khon tr cp t ngn sch v
vic khng phi chu khun php ca cnh tranh dn dn khuyn khch s xut
hin ca cc lin minh rent-seekingi; chng hn, khi cc nghip on c nht
i
485
quyt i tng lng, i p dng nhng thng l d dng ti ni lm vic v b

tr nhn s qu mc (overstaffing).
Qu trnh t nhn ho tng tc trong nhng nm 1980, dn u l chnh ph ca
b Thatcher Vng quc Anh. Trong thp nin 1990, t nhn ho tr thnh mt
hin tng ton cu. V s doanh nghip nh nc trong cc lnh vc vin thng,
ngn hng, nng lng, khai khong v cc ngnh ngh c bn khc c bn
hoc t nhn ho theo cch ny cch khc. T nm 1985 n 1995, c tnh 535
t USD gi tr ti sn thuc s hu nh nc c bn cho cc ch s hu t
nhn (OLeary, 1995). Cc chnh ph nh Anh, Australia, Nht Bn v Italia
chuyn giao nhng ti sn quan trng sang s hu t nhn, vi mi trng hp l
trn 4 t USD trong giai on 1992-1996 (s liu c tnh ca OECD, theo tp
ch The Economist, 22/3/1997, trang 123).
Mt s ch thc tin ny sinh ngay sau khi quyt nh t nhn ho doanh
nghip nh nc c a ra. Nhng gii php khc nhau xut hin trong nhng
th nghim t nhn ho khc nhau:
(a) Ti sn cng hu cn c nh gi nh th no trc khi bn cho ngi mua,
nhng ngi s t nh gi thu nhp tng lai t nhng ti sn ny? Mt s
ti sn c t nhn ho vi mc gi tng i thp v ngi ta hy vng hin
tng tng gi c phiu sau y s em li cho nhng ngi mua c phiu ban
u mc li nhun ln bt ng cn chnh ph th t c li ch chnh tr.
i khi, ngi ta quy nh bn c phiu vi gi u i cho ngi lao ng
hoc nhng ngi tit kim nh. iu ny c bin h bng nhng l l v
li ch ca ch ngha t bn i chng (popular capitalism), tc l, vic nm
gi c phn rng ri trong ngun vn kinh doanh (capital stock). Lp lun
chnh phn i vic bn ti sn cng hu vi gi thp da trn quan nim rng
ngn sch cng cn thu v gi tri ti a kh d t vic bn ti sn, nh n
cng v gnh nng thu kho c th gim nh cng nhiu cng tt.
(b) Mt lp lun thng c a ra y l cng chng vn s hu nhng
ti sn nm trong tay tp th ri, v th khng th bn nhng ti sn ny cho
h ln na. Thay vo , ch nn phn pht hay u gi nhng c phiu kh d
mua bn ca ton b s ti sn cn t nhn ho thng qua nhng tm phiu
(voucher) phn pht min ph cho tt c mi cng dn (hnh thc t nhn
ho bng phiu voucher privatisation). Lp lun ny t c trng lng khi n
nn li c t ln vai thu kho v cc khon thu khc m mt th h tng
lai phi gnh chu. Khi s li nhun t vic bn cc ti sn x hi ho c s
dng thanh ton n cng, gnh nng cm c tp th (collective mortgage)
trn vai cc th h tng lai s gim bt. Vic bn t ti sn (outright asset
sales) cng d kh thi hn cc nn kinh t c mc tit kim cao v th
trng vn pht trin mnh, tng phn vi cc nc x hi ch ngha trc
kia, ni m qu trnh t nhn ho l mt nhim v ln hn nhiu so vi cc
nn kinh t hn hp.7
(c) Trong mt s trng hp, lp lun phn i t nhn ho m ngi ta a ra l
chc nng bo v cn thit ca chnh ph khng th m bo mt khi mt s
ti sn nht nh li nm trong tay t nhn. Chng hn, cc hng hng khng
quc gia cn gi nguyn tnh trng quc hu ho v l do quc phng. Tuy
486
vy, phn ln cc nc u c nhng iu lut cho php chuyn ti sn t hu

sang mc ch tp th trong nhng trng hp nh tnh trng khn cp quc
gia chng hn. Mc ch trn cng c th t c nh mt c phiu vng
(golden share) m chnh ph gi li v trao cho n mt l phiu a s
(majority vote) trong mt s tnh hung c quy nh r, v d nh tnh trng
chin tranh.
(d) Mt lun im phn i t nhn ho thng gp l chnh ph nh mt mt
cng c t c cng bng thng qua hnh thc ti phn phi. Tuy nhin,
c hi tip cn bnh ng i vi mt s dch v nht nh, chng hn nh
gio dc, nh hay y t, li khng ph thuc vo vic nh nc sn xut ra
nhng dch v ny (mc 10.1 v 10.5). Qu vy, nu cc nh sn xut cnh
tranh cung cp cc dch v y t, gio dc v nh li a ra nhiu la chn
hn v sn xut chng mc chi ph thp hn th nhng nhm yu km v
kinh t s c hng li.
(e) Nh chng ta cp chng trc, t nhn ho thng km theo nhim
v l buc mt t chc c quyn hin hnh phi i mt vi cnh tranh. Vic
thun tu chuyn mt cng ty c quyn cng hu thnh cng ty c quyn t
hu c th l iu khng ng lm v nhng l do v cng bng, bnh ng,
hiu qu v t do. Trn thc t, lun im kinh in ng h chnh ph kim
sot ti sn t nhn l nh nc kim sot cc doanh nghip c quyn t
nhn. V th, t nhn ho cn thc y cnh tranh bt c khi no c th.
Phng thc tt nht hin thc ho iu ny l d b ton b cn tr v
php l v iu tit cho s xut hin ca nhng i th t nhn tim nng
ng thi to thun li cho nhng dn xp cho php loi tr (exclusion; kim
sot hin tng free-ridingi). Trong nhiu trng hp, tin b k thut to
thun li cho hot ng cung cp cnh tranh trong nhng lnh vc m trc
y l khng kh thi. Chng hn, bng tn radio hin nay c th phn tch tt
hn, v th cc mng li pht thanh, truyn hnh v thng tin lin lc cnh
tranh tr nn kh thi. V chi ph c nh ca vic tham gia vo mt th trng
vin thng t do gim chng mt nh cng ngh mi, khi nhng ngi s
dng ng thi c th b loi tr bng cch m ho tn hiu v s dng b gii
m. Hin nay ngi ta c th t nhn ho hot ng pht in v mua bn
cc n thu cnh tranh t cc nh cung cp t nhn cho mt mng in
chung, ging nh vic cc nh vn hnh tu ho t nhn c th chia s mt h
thng ng ray cng hu vy.
Cho n nay, kinh nghim thu c t qu trnh t nhn ho l kh a dng, m
phn ln l tch cc t quan im ca khch hng c nhn; mt s l tiu cc, c
bit trong trng hp cc cng ty c quyn nh nc thun tu chuyn sang
cng ty c quyn t nhn (World Bank, World Development Report 1996, trang
49). S chng i qu trnh t nhn ho v cuc tranh lun v li ch ca t
nhn ho sau khi n din ra tp trung nhiu vo nhng h qu v phn phi. S
phn i t nhn ho mnh m nht n t cc t chc ca ngi lao ng, vn b
mt nhiu c li nh mc tiu dng ti ni lm vic cao, s sp xp nhn s qu
mc v s che chn trc i hi i mi ni cch khc l nhng khon thu
i
487
nhp khng do n lc cnh tranh trn th trng (rent) m nhng ngi i din
c hi ch ngha khng phi chu s kim sot hiu qu ca cc thn ch vn
thng nhn c. Qu vy, qu trnh t nhn ho thng km theo hin tng
mt vic lm, phn nh tnh trng b tr nhn s qu ng trc y. T nhn ho
cng c th gy ra nhiu ph tn cho ch s hu nh nc c hoc ch s hu t
nhn mi trong trng hp ngi lao ng ca doanh nghip nh nc c quyn
c nhn cc khon thanh ton hu tr cao theo hp ng. Trong mt s trng
hp, gi tr th trng ca cc cng ty nh nc, sau khi tr i cc khon lng
hu phi thanh ton, l s m. ngn chn gnh nng do tip tc thua l, nhng
cng ty nh th phi c giao tng, i khi l cho tp th ngi lao ng ca
cng ty.
Kinh nghim cho n nay ch ra rng, nhn chung, bin php cng ty ho
(corporatisation) thng ch to ra s kch thch hot ng mt ln ri thi, cn
vic thng xuyn p t nhng khun php ca s hu t nhn li to ra ng
lc lin tc cho cng tc kim sot chi ph, nng cao cht lng phc v v hiu
qu hot ng. T nhn ho cng gip cho nhim v qun l ca chnh ph tr
nn d dng hn, v ni cc v cc nh lnh o chnh tr vi nng lc ra quyt
nh hu hn gi c th tp trung vo t vn hn trong vic gim st hnh ng
tp th (collective action).
Khi nim then cht

Cng ty ho (coporatisation) l vic chuyn i mt c s sn xut cng hu
thnh mt doanh nghip cng ring bit, c trch nhim gii trnh v c trao
cho mt chc nng c th. Mt doanh nghip cng hu cng ty ho phi cho
thy ti sn ct li ca n vn hnh hiu qu nh th no v thng thng c th
khng ginh c c hi tip cn t ng i vi cc khon tr cp t thu nu b
thua l (rng buc ngn sch cht ch). Cng ty ho thng l hnh thc tin thn
ca t nhn ho.
T nhn ho (privatisation) l s chuyn giao cc quyn ti sn t s hu tp th
sang s hu t nhn v chuyn giao quyn qun l ti sn t hnh thc ra quyt
nh tp th sang hnh thc ra quyt nh t nhn t ch.
Phi iu tit ho
Cc h thng php l - iu tit (legal-regulatory) tin ho qua thi gian khi cc
quc hi v chnh ph n lc hon thin chc nng bo v ca mnh v theo ui
chnh sch ti phn phi (mc 10.1). Cc th ch ph thng mang tnh cm on
ngy cng c thay th bng nhng quy nh c th mang tnh p t, thng l
do yu cu ca cc nhm p lc c t chc (organised pressure group). Trong qu
trnh , cc th ch bn ngoi mi thng xung khc vi cc th ch bn trong
truyn thng v tr nn mu thun mt cch c hu ng thi gy tn km cho
vic tun th. Khng ai c th nhn thy trc nhiu hiu ng ph kiu t
nhng thay i v th ch ny. Ch ngha can thip ph bin, cng nh cc mc
thu phn bit i x v cc khon ph an sinh x hi (social security charges),
488
khin cho cc doanh nhn t nhn chuyn sang khu vc phi chnh thc
[informal sector] (th trng ch en, nn kinh t ngm) v khin dn chng xa l
vi khi nim qun tr (governance) mt mi nguy cho s n nh ca ch
chnh tr v nh nc phc li (Streit, 1984).
Khi nhng hoi nghi v li ch ca s can thip bng hnh thc ti phn phi tng
ln v cnh tranh quc t gia cc h thng nng ln trong nhng nm 1980 v
1990, vic phi iu tit ho c cc doanh nhn chnh tr a vo ngh trnh. H
l nhng ngi n t cc hip hi ngnh ngh (industry association), cc nhm
lobby, chnh ph v quc hi. Nhng bc i mi v th ch din ra sau l
khc nhau, tu thuc vo cc quy nh hin hnh, cng cnh tranh quc t v
s c kt hay ngc li ca cc lin minh rent-seeking c t chc.
Tuy nhin, ngoi nhng im c th xut pht t hon cnh quc gia c th, mt
s ch c bn chung vn xut hin trong cuc tranh lun trn th gii v qu
trnh phi iu tit ho:
(a) Liu cuc ci cch v iu tit c nn i theo mt m thc chin thut l t
tin hnh thay i khi vn tr nn cp bch hoc khi xut hin thi c
chnh tr cho nhng i thay thc dng hay khng? Hay cuc ci cch nn
da trn mt chin lc nht qun v thc thi trit qua mt v big bang?
Phn ln cc doanh nhn chnh tr theo ng li ci cch trc s kim to
ca phe a s trong quc hi, ca lc lng c tri v nhm li ch, v ca cc
lin minh tm kim phiu bu phc tp u la chn phng thc ti thit
k tng bc (piecemeal re-engineering) nhm chuyn dch theo chiu hng
chung ca cc th trng t do hn. Trnh t thc dng ny i khi li a n
nhng mu thun gia cc trt t con, chng hn gia th trng sn phm
mi t do ho v th trng lao ng vn cn b iu tit (xem ni dung ng
khung v New Zealand). S bt nht trong cc trt t con chc chn lm
mo m cc mc gi tng i: chng hn, thu hp li nhun v do lm
mt vic lm v nhng gi tr vn ling c th. Chi ph ci cch th ch chc
chn c th gim bt nu n tc ng n tt c cc th trng quan trng mt
cch ng thi v ng u. Trong trng hp nguyn l ny buc phi b vi
phm v nhng l do chnh tr - chin thut, nhng chi ph r rng c th ch ra
s cn thit phi hon thnh chng trnh ci cch (nh thc t New
Zealand) hoc gp phn xo b ci cch bi chng c cm nhn l qu tn
km. Khi cc bc ci cch b o ngc bi cc doanh nhn chnh tr, nhng
ngi lc ny li quay sang nhng li ch c th trong nguyn trng (status
quo), iu c xu hng gy tn km v n lm ri trt t v y chi ph
thng tin ln cao. Bi vy, trong trng hp xc sut gia hai kh nng l cn
bng th tc v xung lc vt qua s chng i trn phng din chnh
tr - x hi v nng cao s nht qun ton din ca s thay i th ch l
ng mong mun trong a s trng hp. Mt khc, ci cch li khng th bt
u vi nim v mt ngh trnh ci cch bit, mt danh mc hu hn v
nhng hnh ng s thc hin. Khi mt danh mc bin php phi iu tit ho
c thc thi, cc nh ci cch chu nh hng ca bi ton tri thc: nhng
bin php b tr no s tr nn cn thit m bo rng nhng bc ci
cch u tin p ng c k vng. Cc cuc ci cch theo kiu big bang
489
v th c th to iu kin khm ph ra nhng i hi ci cch tip theo,

bi kt qu ca v big bang bt u c mi ngi bit ti.
(b) Lun im trn y gn cht vi cuc tho lun v phng thc kt chui ci
cch. Th trng yu t sn xut c nn c t do ho trc th trng sn
phm, hoc th trng vn trc th trng lao ng, hay khng? y l vn
vn thng xuyn c bn ti trong cc n phm hc thut. Bt k lp
lun no ng h tc v trnh t l tng ca cuc ci cch, cuc tranh lun
ny cng c khai trin da trn gi thuyt hon ton phi thc t v tri thc
hon ho m ngi quan st a ra. Lun im ny do nh ci cch hng u
ngi New Zealand Roger Douglas a ra v c chuyn gia chuyn i
ngi Sc Vclav Klaus trch dn vi thi tn ng khi ng vit:
Ti thc s sng st trc lp lun y ht ca cu B trng Ti

chnh New Zealand Roger Douglas (by gi l Sir Roger) khi ng
khng nh: Rt nhiu ni dung ca cuc tho lun mang tnh k
thut v trnh t ti u ca cng cuc ci cch c cu, cng nh v
nhng sai st trnh t m ngi ta khng nh l ca chnh ph,
c cng b trn ton th gii ... Cc l thuyt gia xa-lng a ra
gi nh v s cn thit phi gii quyt th trng lao ng hoc th
trng ca nhng hng ho kh d mua bn trc khi bt tay vo,
chng hn, vic phi iu tit ho nhng lnh vc nh l ti chnh.
cp l thuyt thun tu, cuc tranh lun tht l th v, nhng ri
khng mt thng ip r rng no l din c. Ngoi ra, t quan
im ca ti vi t cch mt nh hnh nghip, vn trn li
khng lin quan g y. Trc khi bn c th lp k hoch v
bc i hon ho ca mnh theo cch thc hon ho v thi im
hon ho th tnh hnh thay i mt ri. Thay v mt kt qu
hon ho, bn s c mt c hi nh nhng.
Mt s quyt nh c hiu lc y ngay trong ngy ban hnh.
S khc phi mt t 2 n 5 nm lm vic chm ch trc khi
chng c th c thc thi trn vn. Trnh t hon ho n gin l
khng th t c. Nu mt cnh ca c hi m ra cho mt quyt
nh hay hnh ng c ngha trong trung hn th hy tn dng n
trc khi cnh ca y khp li.
(Klaus, 1991, trang 9, 13)
(c) Thng thng, ci cch kinh t vn ti cc mi quan h kinh t quc t. Tnh
m chng t l mt phn thit yu cho cng cuc ci cch th ch bn
vng trong nc (Papageorgiou v cc tc gi khc, 1991). Trong phm vi cc
h thng ng, ng lc tin hnh nhng ci cch ch thc trc hin
tng rent-seeking kin nh l yu t. V vy, tn hiu phn hi nhanh nhy
t nguy c suy gim kh nng cnh tranh quc t dng nh l cn thit
duy tr ci cch.
(d) Vic ci cch cc th ch ca th trng lao ng vp phi kh khn v mt
chnh tr v n nh hng trc tip n a s c tri. Khi iu ny dn ti hin
tng ch tc trong khu iu tit (regulatory hold-up), tht nghip s xut
490
hin. Hn th, tn hiu gi c t th trng lao ng cnh tranh thng b mo

m do cc chnh sch ti phn phi, chng hn nh cc khon thanh ton tht
nghip (vn gn bng thu nhp t cng vic), do thu thu nhp lu tin cao,
do quy nh php l v mc lng ti thiu, v do vic gii ngn cc khon
tr cp cho cc gia nh. Ti nhiu quc gia thuc t chc OECD, ngi ta
nhim thi quen da dm v i mt vi hin tng thiu ng lc tm kim
vic lm, v tng cng li ch nhn c do khng lm vic li thng vt
qu mc lng th trng (market wage) tr i thu v cc chi ph lm vic
khc (mc 10.4). c bit, cc nh ci cch phi ng u vi vn nan
gii l tnh trng thiu ng lc vt cht chuyn tip t vic th hng
phc li cng cng sang vic i lm, v thu nhp rng i khi li gim st khi
ngi ta chp nhn cng vic vi mc lng thp. C th, nhng vn ny
ny sinh khi chnh ph da dm nhiu vo thu thu nhp m thu sut lu tin
li c chnh ln.
(e) Kt qu t vic ci cch kinh t vi m thng gn cht vi vic khi phc cc
iu kin kinh t v m c bn, c bit l mt ng tin n nh v k lut ti
kho bo m mt mc n cng kh d chu c. nhiu nn dn ch
giu c, s pht trin t t ca ch ngha hnh ng ti phn phi
(redistributionary activism) vt qu gii hn chu ng ca thu kho, dn
n nhng cuc ni dy ca ngi np thu. Hu qu l mc n cng tng
cao. Hu nh ton b cc chnh ph thuc t chc OECD hin nay u c
mc n ln hn rt nhiu so vi mt th h trc y, thng l nhiu hn
mc tng thch thn trng vi ngun thu thu trin vng.
(f) Nhng ci cch v ngn sch gn cht vi vic xem xt li cc chc nng
khc nhau ca chnh ph. Nhiu nh quan st mun t ra cc quy tc hin
nh nhm buc cc chnh ph phi cn bng ngn sch, p t gii hn n,
nng cao trch nhim gii trnh, v phn cp quyn lc chnh ph di hnh
thc ch ngha lin bang cnh tranh (competitive federalism) nh bn trong
Chng 12. Trong khi bin php tri tay (hand-tying) quc hi c bu
thng ch em li thnh cng hn ch, nu xt ti nhng lc lng chnh tr -
kinh t ng h hin tng rent-seeking, quan nim quyn lc tuyt i cng
tha ho tuyt i quc hi v chnh ph li ang tr nn thnh hnh trong s
cc nh quan st c lp nhiu nc cng nghip. em li c may thnh
cng ln hn cho bin php tri tay, ngi ta c th ban hnh quy nh bt
buc v thng tin minh bch v trch nhim gii trnh r rng (phng php
k ton pht sinh).
(g) Ti phn ln cc quc gia pht trin, ci cch ngn sch phi m rng sang ci
cch thu. V thu trc tip (direct tax) gy ra hin tng thiu ng lc lm
vic nn bo v v theo ui kh nng cnh tranh quc t, thu thu nhp
(lu tin), thu li tc v thu ti sn nhiu nc phi san s bt vai tr
cho cc loi thu gin tip (vi thu sut nm ngang). Lun im cho rng
thu thu nhp lu tin (progressive income tax) s to ra mc phn phi
thu nhp bnh ng hn t ra khng chnh xc, v qu trnh vn ng hnh
lang v nhng thay i v lut thu ca quc hi li to ra v s trng hp
min gim c th. Hu qu l t l s ngi phi ng thu lu tin trn tng
s ngi giu li thng thp hn t l ny tng lp c mc thu nhp trung
491
bnh. Vic chuyn sang thu gin tip tc ng n s phn phi thu nhp v
ca ci ng thi khi dy nhiu ting ni chnh tr (political voice) t c
nhng ngi vn cho rng mnh s b thit ln nhng ngi vn k vng rng
mnh s c li. Khi ch thu kho t gy ra mo m, cc doanh nghip
v c nhn c th da nhiu hn vo nhng k vng kinh t v u tin ca
mnh a ra quyt nh v t hn vo nhng cn nhc nhm ti thiu ho
mc thu phi np.
(h) Nhng ci cch v iu tit thng b ch li bi tnh trng b tc chnh tr.
Cc lin minh trong quc hi v ni cc c th thiu n nh, thng vin v
h vin ca quc hi c th khc khc nhau, cn c quan hnh php v c
quan lp php th c th ghm chn nhau. Vn ny cng tr nn ti t hn
khi gii lnh o chnh tr li tp trung vo chin thut thun tu, hoc
nhng b cc nhm li ch c t chc. Khi cnh tranh gia cc h thng
php l nng ln, ngi ta rt c th s nhn thy r l mt s h thng gi tr
x hi, mt s bn hin php v mt s h thng th ch li t ra yu km hn
v nng lc ci cch theo hng tin ho. Ci gi ca h thng th ch c nh
ca mt quc gia rt c th l tnh trng nh n ko di v s suy thoi
tng i (mc 12.3). T quan im lch s di hn v s thng trm ca cc
nn vn minh, y khng phi l mt pht kin mi m g.
Khi nim then cht

Phi iu tit ho (deregulation) l hnh ng d b nhng rng buc tu c
ngun gc lp php v qun l nh nc i vi hnh vi t do s dng cc quyn
ti sn, qua to thun li cho s phi hp ca cc lc lng trn th trng.
n gin ho (streamlining) l hnh ng m qua nhiu bin php kim sot
lin quan (v thng mu thun nhau) i vi th trng c n gin ho da
trn nhn thc rng mt s mc ch chnh tr nht nh (chng hn nh y t v
mi trng) c th t c mt cch n gin hn v vi chi ph tun th t hn.
Big bang l chin lc ci cch th ch nhm c hon tt ton b nhng thay
i c xem l cn thit mt cch ng thi v nhanh chng. N tng phn vi
phng php tun t (gradualism), l chin lc thay i th ch theo tng phn
v tng bc.
Bin php tri tay (hand-tying) ch vic t ra nhng quy tc gip ngn chn
quc hi v chnh ph tng lai khi mt s hnh ng c hi ch ngha nht
nh. N da trn quan nim rng, trong lc nng myi, ngi ta c th a ra
nhng quyt nh tn km hay phn bit i x m khi bnh tnh hn, chng s b
coi c hi tng t nh vic Odysseus yu cu tri mnh vo ct bum trc khi
ng dong thuyn vt qua cc nng tin n. Trn thc t, cc chnh ph v quc
hi c bu u min cng vi vic b rng buc, bt k bi nhng cam kt
bu c hay nhng o lut chnh thc v nhng quy tc hin nh.
i
In the heat of battle.
492
Ti khng nh bn hin php ca ch ngha t bn?

Mc d khng phi tt c cc nc cng nghip lu i u bt tay vo cng
cuc ci cch ton din, song k t thp nin 1970, mt s th ch c ci
cch tt c cc nn kinh t hn hp. giai on hu chin, cc cuc ci cch
ti c v Nht Bn l nhng ngoi l trong xu th ri xa khi ch ngha t bn
ang thnh hnh trn ton th gii thi by gi. Tuy nhin, k t cui nhng nm
1970, xu th trn i theo chiu hng ngc li. Cc doanh nhn chnh tr gi
y nhn ra li ch khi xo b cc bin php kim sot dirigistei v t do ho
vic s dng cc quyn ti sn. D vy, cc bc ci cch vn cn din ra l t v
thiu s cng c, do chng c th d dng b xo b. V nhiu trong s nhng
i hi ci cch kh khn hn v mt chnh tr nh phc li x hi chng hn
hin vn cn dang d.
V vy, cc nh quan st ln ting i hi phi cng c cc cuc ci cch theo
hng chnh thc ho v lut ho, v phi t ra nhng quy tc hin nh nht
qun nhm mc ch ngn nga ch ngha c hi ca quc hi v chnh ph trong
tng lai, to ra s nht qun cho cc bc ci cch ring l v nng cao tc dng
phi hp ca chng. iu ny c ngha l nhng quy tc chung r rng vi cht
lng hin php cn c chun thun bo v cc quyn t hu v hn ch
quyn lc ca phe a s ti quc hi, cng nh ca cc quan to theo ch ngha
hnh ng (activismii), trong vic can thip vo nhng hnh thc s dng ti sn
t ch. Nhiu bn hin php thnh vn, nh ca M v c chng hn, cha
ng nhng iu khon bo v t hu r rng. Song trn thc t, quyn t do s
dng ti sn li b nh hng bi s can thip ngy cng tng. Khi to n ti cao
phi phn x l liu nguyn tc t hu c b vi phm trong o lut mi hay
khng, thng thng h khng th lm iu ch bng nhng phng php theo
nguyn tc cng bng chnh thc (formal justiceiii). Cc quy trnh to n khng
th ng ph vi nhng ch kinh t phc tp cng nhng tho hip chnh tr
(political trade-off) lin quan. Bt lun th no, nhiu ci cch theo hng phi
iu tit ho cng tr nn cn thit t ti mc t ch kinh t m ton th
ngi dn ca M v Anh tng hng trong th k 19, hay chnh l mc hin
ang c thc hnh trn thc t (de facto) ti nhiu khu vc ca cc nc cng
nghip mi ni.
D th no i na, dng nh nhiu kh nng l bn hin php ca ch ngha t
bn vn cn c hi tin b trc nhng bin php kim sot chnh tr v hin
tng rent-seeking tp th, min l m tnh m v s cnh tranh gia cc h thng
php l gip ch c c nhng mu cu ca nhng ngi i din chnh tr.
Hin tng suy gim khng ngng ca chi ph vn ti v thng tin lin lc c th
tip thm sc cho qu trnh .
Khi m ngi ta nhn ra ch ngha can thip chnh l nguyn nhn y chi ph
tun th ln n mc khng th chp nhn ni v lm suy yu kh nng cnh
i
Th hin bn cht ca mt nn kinh t chu s kim sot v can thip t trung ng. (ND)
ii
iii
493
tranh quc t, nhng i hi v ci cch khng ngng lan rng. Lc , chng

c thi thc bi nhng quan im ging nh ca thng nhn Thomas
LeGendre trong cuc gp vi b trng kinh t Php Jean-Baptiste Colbert (1619-
1683). Ngi ta thut li rng khi Colbert d hi y ho l liu chnh ph c
th lm g cho cng vic kinh doanh ca LeGendre, ng tht ln: Laissez-nous
faire! (Hy mc chng ti!).
Chc chn trong tng lai, c gi ca cun sch ny s c c hi kim nghim
s ng n ca cu chm ngn ci gi ca t do l s cnh gic thng trc v
vic thc y cc th ch thch ng l mt nhim v cha bao gi hon thnh.
Cu hi n tp
Bn nh gi cc th ch t nc m mnh ang sng nh th no theo

thang nh gi nm gia hai thi cc sau:
(a) mc t do kinh t cao, c bo v khi s can thip ca t nhn v
nh nc bng nhng quy tc ti thiu v minh bch vi s p t ng tin
cy; v
(b) cc quyn t do kinh t bp bnh v php lut c p t lng lo?
Tc tng trng thu nhp u ngi trong 10 hoc 20 nm qua c mi
quan h hai chiu vi nh gi m bn a ra theo cch thc nh chng ny
v chng trc gi ln hay khng?
Bn c th hnh dung ra x hi no c cc quyn t do chnh tr v dn s
ngho nn nhng li c quyn t do kinh t ln hay khng? V ngc li?
S khc nhau gia tn dng da trn quan h c nhn (personalised credit)
v mt th trng tn dng phi cm tnh l g? Cc doanh nhn cng nghip
nc bn c ph thuc vo tn dng da trn quan h c nhn hay khng? Cc
doanh nhn nh c d dng tip cn vi tn dng hay khng, hay h cn cc
mi quan h? Tn dng phi cm tnh c cung cp cho cc doanh nhn nh
Bangladesh nh th no (xem ni dung ng khung v Bangladesh
Chng 8)?
Liu mt doanh nhn vi nhiu mi quan h chnh tr (v d, em h ca tng
thng) nc bn c th b ph sn hay khng? Cu tr li cho thy cc
quyn t hu c bo v hu hiu n mc no? Liu t nc mnh, bn
c th a con trai ca tng thng/nh vua/ch tch ng ra to v mt mn n
cha thanh ton hay khng?
T nhng g ni v Algeria trong Chng 14, theo kin ca bn, u l
mi lin h gia vic i x vi cc quyn t hu sau khi ginh c lp v s
i u chnh tr cng s tri dy ca phong tro Hi gio chnh thng mt th
h sau ? Bn s khuyn ngi dn Algeria lm g trong tnh hnh hin ti?
Cnh tranh quc t nh hng nh th no n qu trnh tin ho ca cc
th ch bn trong phi chnh thc cc x hi t bn ch ngha ti ng ?
494
Theo bn th tnh trng tham nhng ca cc quan chc chnh ph s tng

cng hay lm suy yu kh nng cnh tranh quc t ca mt nn kinh t m?
Hy a ra l do cho cu tr li ca bn.
Nhng lun im ng h vic buc cc t chc c quyn thuc khu vc cng
(chng hn, trong lnh vc gio dc, y t, vn ti, in lc v thng tin lin
lc) phi i mt vi cnh tranh t nhn l g? Lp lun phn i l g? Cn
cn gia lun im ng h v phn i c thay i gia cc ngnh hay khng?
Theo bn th cc nh sn xut (cc gim c, cc nghip on, cc cng nhn
ring l) trong cc doanh nghip nh nc c quyn s ng h hay phn i
vic h phi i mt vi cnh tranh?
phn trn, chng ti ni rng cc t chc c quyn nh nc khuyn
khch hin tng tiu dng ti ni lm vic. iu ny th hin trong thc t
nh th no?
Nhng l l ng h vic t nhn ho cc doanh nghip sn xut thuc s hu
nh nc l g?
Nhng lun im phn i vic t nhn ho chc nng bo v ca chnh ph
l g? Liu chnh ph c nn da vo lc lng cnh st v qun i t nhn
hay khng? Nu khng th ti sao?
Bn ch i iu g s xy ra vi cam kt ti phn phi trn quy m ln cc
nc cng nghip lu i nu chnh ph ca cc nc cng nghip mi ni
tip tc coi vic chu cp cho ngi gi v y t l trch nhim c nhn? Liu
cc ch s hu ca doanh nghip, ngun vn v tri thc trnh cao c b
phiu bng i chn ca mnh hng ti nhng a im vi mc
thu/phc li thp hay khng?
Bn c bit cc d n t nhn ho nc mnh hay khng? Cc d n
gii quyt thnh cng nhng ch quan trng v t nhn ho m chng ta
bn trong chng ny nh th no?
Hy th tho lun v nhng lun im ng h vic phi iu tit ho nhanh
chng nc bn nh nhng g m bn rt ra t cun sch ny. Ti sao hai
trong s nhng nh ci cch to bo nht thi gian gy y, Vclav Klaus ca
Cng ho Sc v Roger Douglas ca New Zealand, li u ch diu nhng l
thuyt hc thut ri rm lin quan n vic t ra trnh t cho ci cch kinh t?
Ti sao th ch n nh kinh t v m (institution of macroeconomic stability)
li quan trng i vi tng trng kinh t v s pht trin ca nhng ngnh
ngh mi? S dao ng khn lng ca lm pht tc ng nh th no n
cc k hoch di hn v u t v i mi?
Cc quy trnh lp ngn sch ca chnh ph nc bn c minh bch hay
khng? Cc ti khon cng c b rng buc bi chnh nhng quy tc tng t
v cch thc c tnh doanh thu, chi tiu, ti sn v cng n vn ang chi phi
cng tc k ton doanh nghip nc bn hay khng?
C s cho li khng nh ci gi ca t do l s cnh gic thng trc l g?
495
Ghi ch
1. Tuy nhin, k nguyn ca Peel cng nh du s khi u ca nhng o lut em li cho cc
nghip on nhng c quyn c li, mt din bin m v sau lm xi mn trt t cnh
tranh v nn php tr Anh (nh chng ta nhn thy trong mc 8.1).
2. Mt ngoi l ng ch ca quy lut chung theo t do v tng trng ng hnh vi nhau
l trng hp nc Cng ho Nhn dn Trung Hoa, xp hng 81/115 quc gia nhng li tng
trng vi tc bnh qun 7,8%/nm (1980-1996). D vy, th hng v t do kinh t ca
Trung Quc li vn tng ln u n t nm 1975 cho n gia thp nin 1990. Di nh
sng ca nhng ni dung trnh by trong chng trc, tht th v khi tm hiu xem nhng
ch no trong s nhng nc tng on tuyt vi ch ngha x hi ton tr a ra nhng
m bo v mt th ch tng i tt nht cho quyn t do kinh t c nhn. l Estonia (v
tr th 52), Lithuania (55), Cng ho Sc (62) v Hungary (63); cc ch cn li thuc khi
Soviet c bm ui cng cc nc Chu Phi (thng l nhng nc va c thnh tu kinh t
ngho nn va c quyn t do kinh t t i).
3. T l bo h hu hiu (effective rate of protection) da trn nhng con s c tnh, chng tm
cch tnh ton tc ng ca chnh sch bo h n chi ph v doanh thu ca mt ngnh.
4. Nm 1969, Malaysia c mt s cuc bo lon sc tc, song y vn ch l hin tng nht
thi, v nhn chung ngi dn thuc cc sc tc khc nhau vn tng tc vi nhau trong
khun kh th ch ca th trng t do, vn thiu thc v chng tc. Tri li, chnh sch
kinh t dirigiste ca Sri Lanka th hin s phn bit i x theo sc tc, v th cc vn sc
tc bng n trong mt cuc xung t cng khai v ko di. S so snh ny gip nu bt nhn
thc quan trng rng s hp tc trn th trng c xu hng xo nho nhng khc bit v
nh kin v chng tc, trong khi hnh ng chnh tr li thng khai thc nhng khc bit
ny v lm cho chng thm xu i (Rabushka, 1974).
5. Nm 1995, trong s 20 nc dn u v t do kinh t, Hng Kng xp th nht, Singapore
th hai, Thi Lan th tm, Malaysia ng hng tm, i Loan th 16, Nht Bn v Hn Quc
ng hng 18 (Gwartney & Lawson, 1997, trang 27). Trung Quc xp hng 81.
6. y c hin tng song trng k l gia nhng ci cch ca c thp nin 1950 v nhng
ci cch ca Anh t thp nin 1830 n thp nin 1840 (xem Chng 8): trong c hai trng
hp, vic ci cch cc th ch kinh t u t nn mng cho hin tng bng n v i mi v
thnh vng. Song nghch l thay, cc nh ci cch cng thit lp c s cho nhng quy tc vi
phm cc nguyn tc cnh tranh: vic trao nhng c quyn php l cho lc lng lao ng
c t chc trong trng hp ca Anh th k 19 (Chng 8) v hot ng cung cp phc li x
hi mang bn cht chnh tr trong trng hp ca c thp nin 1950. C hai ngoi l i vi
nguyn tc cnh tranh ny u gieo mm cho s tri dy ca cc nhm li ch trc tip
(vested interest), v cui cng chng lt nho cc th ch h tr cnh tranh cng nhng li
ch m cc th ch ny em li.
7. Ngi ta cn phi i x vi qu trnh t nhn ho cc nn kinh t k hoch ho x hi ch
ngha khc vi cc nn kinh t hn hp. Ti cc nc x hi ch ngha, n chnh ph, nh
mt quy lut, l mt phn ca mt h thng ti chnh m mc ch ca n l nhm kim sot
vic thc hin k hoch. V vy, n chnh ph c th so snh vi cc u mc k ton trn
bng cn i k ton cha tng hp ca mt doanh nghip a cp, trong trng hp ny l
nh nc, ngn hng v cc doanh nghip cng hu. Cc phng tin sn xut, vn hnh
thnh nh hnh ng tp th nhng li nm di s kim sot ca nh nc, c th coi l
thuc v ton th nhn dn (cng nh thuc v nhng ngi gi tit kim nc ngoi cho
cc nc x hi ch ngha vay). Trong hon cnh nh th, hnh thc t nhn ho bng phiu
(voucher privatisation) l mt cch phn b mt s phn ca cc phng tin sn xut cho
cc ch s hu t nhn. Tri li, nhng ngi tit kim t nguyn mt nn kinh t hn hp
khi u t vo tri phiu chnh ph qua mt quyt nh th trng vi nhn thc rng khon
tit kim ca mnh s c u t vo mt d n thuc khu vc cng (public sector) th c th
cho rng n cng s c thanh ton khi d n b t nhn ho.
496
PH LC
Ti, ci Bt ch
Leonard E. Read*
Ti l mt ci bt ch chic bt g bnh thng thn thuc vi ht thy mi c cu trai

gi v ngi trng thnh bit c bit vit. (Tn chnh thc ca ti l Mongol 482.
Nhng cu kin kiu ca ti c lp rp v hon thin nh Cng ty Eberhard Faber
Pencil, Wilkes-Barre, bang Pennsylvania.)
Vit lch va l ngh nghip, va l s thch ca ti; l tt c nhng g m ti lm.
Bn c th t hi l ti sao ti li c phi trnh ci ph h ca mnh ra lm g nh? Vng,
bt u, cu chuyn ca ti qu thc l th v. V, tip theo, ti l mt s k b k b
hn mt ci cy hay mt bui hong hn hay thm ch mt tia chp. Song, ng bun
thay, nhng ngi s dng ti li nh gi thp ti, nh th ti l mt s c thun tu v
chng c lai lch g c. Thi coi thng cao ngo y ti xung n cp ca
nhng th tm thng. y l mt kiu sai lm tai hi m vi n nhn loi khng th tip
tc tn ti qu lu m khng gp phi nguy him. Bi, vi t cch mt nh thng thi,
G.K. Chestertoni tng chim nghim, Chng ta ang tha ho v thiu s thn phc
[wonder] ch khng phi thiu nhng iu ng thn phc [wonders].
Ti, ci Bt ch, du c v n gin nh ti vn vy, nhng li xng ng vi s thn
phc v knh n ca bn, mt s khng nh m ti s c chng minh. Trn thc t, nu
bn c th hiu ti khng, l yu cu qu mc i vi bt k ai nu bn kh d
thc c s nhim mu m ti l biu tng th bn c th gip cu c nn t do m
nhn loi ang mt i trong ni bt hnh su sc. Ti c mt bi hc su sc truyn
t. V ti c th truyn t bi hc ny tt hn mt chic t hay chic my bay hay
chic my ra bt l v vng, l v ti trng c v rt n gin.
n gin ? Vy nhng, khng mt c nhn no trn b mt qu t ny li bit cch lm
ra ti. iu ny nghe c v khc thng, phi vy khng no? c bit l khi bn nhn ra
rng c khong 1,5 t sn phm nh ti ra i M mi nm.
Hy cm ti ln v nhn k ti i. Bn thy nhng g no? Khng nhiu th p vo mt
mt t g, sn (lacquer), nhn in, ch graphite, mt t kim loi, v mt ci ty.
V s t tin
V bn khng th ln theo ph h gia nh ca mnh tht xa nn ti cng khng th nu
tn v gii thch ton b s t tin ca mnh c. Nhng ti li mun gi ln v h
hng gy n tng vi bn v s phong ph v phc tp trong lai lch ca ti.
Cy gia nh ca ti bt u vi nhng g m trn thc t l mt ci cy, mt cy tuyt
tng (cedar) th thng sinh trng pha bc bang California v bang Oregon. By gi,
i
G.K. Chesterton (1874-1936): tc gia nh hng ngi Anh u th k 20 trong cc lnh vc bo ch, trit
hc, th ca, tiu s. (ND)
497
hy suy ngm v tt c nhng my ca, nhng xe ti, nhng dy cho cng v s thit b
khc dng vo vic khai thc v vn chuyn nhng sc g tuyt tng n t cnh ng
ray nhnh (railroad siding). Hy hnh dung ra bit bao con ngi v v s k nng i
vo hnh hi lp rp ca chng: vic khai thc qung st, vic lm ra thp ri luyn n
thnh ca, thnh ru, thnh m-t; vic trng cy gai du (hemp) ri a n tri qua bao
cng on tr thnh th dy cho nng n m chc chn; nhng xng ca g vi
nhng ging, nhng phng n, ri chuyn nu nng v nui trng loi lng thc
thc phm na. Ti sao, bit bao ngn ngi gp tay vo mi mt tch c ph m
nhng ngi th x vn ung!
Nhng sc g c vn chuyn n mt nh my San Leandroi, California. Bn c th
hnh dung ra ni ton b nhng ngi lm nn nhng toa tu phng (flat car), nhng
ng ray v ng c ng st cng nhng ngi xy dng v lp t cc h thng
thng tin lin lc ph tr cho chng hay khng? Nhng binh on y u nm trong s t
tin ca ti c y.
Hy xt n nh my San Leandro. Nhng sc g tuyt tng c ct thnh nhng
thanh g nh c di bng ci bt ch v dy cha ti 1/4 inchii. Chng c sy
kh qua l ri ph mt lp mu vi l do tng t nh khi ngi ph n nh phn
ln mt mnh vy. Ngi ta mun ti trng xinh xn ch khng phi mang mt mu trng
nht nht. Cc thanh g c nh sp ri sy kh qua l ln na. Bao nhiu k nng
i vo qu trnh lm mu v l sy, vo qu trnh cung cp nhit, nh sng, in nng,
bng ti, m-t, cng tt c nhng th khc m mt nh my vn i hi? Nhng ngi
qut dn ti nh my c nm trong s t tin ca ti khng? C y, v cn c nhng
ngi b tng cho p nc ca nh my thu in thuc Cng ty Pacific Gas &
Electric, n v cung cp in cho nh my trn, na c. V ch c b qua nhng t
tin c hin ti ln xa xi gp tay vo vic vn chuyn 60 toa thanh g bng qua t
nc t California n Wilkes-Barreiii na y nh.
Nhng my mc phc tp
Mt khi trong nh my bt ch tr gi 4.000.000USD v my mc v xy dng,
ton b s vn c tch lu bi nhng ng b b m tn tin v tit kim ca ti mi
thanh c to thnh 8 rnh nh mt c my phc tp, sau mt chic my khc t ch
vo mi mt trong hai thanh, pht keo dn, ri t thanh kia ln trn mt chic bnh
sandwich ch, c th ni nh vy. By anh em v ti c ct ra t chic bnh sandwich
g kp ch .
Bn thn phn ch ca ti n khng h cha cht ch no c li cng phc tp nt.
Graphite c khai thc tn x Ceyloniv. Hy ngh ti nhng ngi th m v nhng
ngi lm ra th dng c cho h, nhng ngi lm ra nhng chic ti giy ng
graphite trn tu, nhng ngi lm ra dy buc ti, nhng ngi vn chuyn ti ln tu,
v nhng ngi lm ra nhng con tu. Ngay c nhng ngi gi n bin dc ng
cng h tr cho vic ra i ca ti ri cn c nhng ngi hng dn tu vo cng na
ch.
i
Mt thnh ph nm qun Alameda, bang California, M. (ND)
ii
1 inch = 2,54cm. (ND)
iii
Mt thnh ph nm ng bc bang Pennsylvania. (ND)
iv
Nay l Sri Lanka. (ND)
498
Graphite c trn ln vi t st t bang Mississippi, cht ammunium hydroxidei

c s dng trong qu trnh tuyn qung. Tip theo, nhng tc nhn lm t nh m
ng vt sulfonate ho m ng vt phn ng ho hc vi acid sulfuricii s c thm
vo. Sau khi tri qua v s my mc, cui cng hn hp xut hin di dng nhng
chui cht liu di v tn c p ra t ming my nh th t mt ci my xay xc xch
vy. Chng c ct theo kch c, sy kh, v nung trong mt s gi nhit
1.8500Fiii. tng cng chc v mn, s ch ny sau cn c x l vi mt
hn hp nng gm sp candilillaiv t Mexico, sp paraffin v cc loi m t nhin hydro
ho.
Th g tuyt tng ca ti c pht ln su lp sn (lacquer). Bn c bit ton b thnh
phn ca sn hay khng nh? Ai s ngh rng nhng ngi trng cy thu du (castor
bean) v nhng ngi chit du (castor oil) l mt phn ca n? ng vy. Ti sao ,
ngay c nhng quy trnh m qua sn c to mt mu vng ng cng lin quan n
k nng ca mt s lng ngi nhiu hn con s m ngi ta c th m!
Hy quan st ci nhn xem. l mt lp mng c hnh thnh bng cch p nhit vo
cht carbon en (carbon blackv) trn vi nha cy (resin). Bn lm ra nha cy bng cch
no v, ly Cha, carbon en l g vy?
Mu kim loi ca ti ci vng gi vin ty l ng thau. Hy ngh ti tt c nhng
ngi khai thc km v ng, cng nhng ngi c k nng lm ra ng thau di dng
tm bng by t cc sn phm ca thin nhin ny. Nhng vng en trn ci vng gi ty
ca ti l nickel en. Nickel en l g v n c p vo bng cch no? Cu chuyn y
v vic ti sao trung tm ci vng gi ty ca ti li khng c nickel en trn hn
s phi mt hng trang gii thch.
V y l ht ngc cui cng trn chic vng min ca ti, th m gii trong ngh vn
nhc ti mt cch thiu lch thip l c ch ty u, b phn m ngi ta dng xo i
nhng li m h to ra vi ti. Mt thnh phn gi l facticevi l th thc hin cng vic
ty xo. l mt sn phm ging nh cao su, c lm bng cch cho du ht ci du
(rape) t East Indies thuc H Lan (Dutch East Indiesvii) phn ng vi cht chloride
sulfur. Cao su, tri vi quan nim thng thng, li ch dng cho mc ch gn kt.
Ngoi ra, cn v s tc nhn gip cho cao su chc hn, co gin hn v tng tc khi c
xt na. bt (pumiceviii) c ngun gc t Italia; v cht liu mu gip to mu cho c
ch ty u chnh l cht cadmium sulphide.
Mng li b quyt mnh mng

No, gi th c ai cn mun thch thc li khng nh trn y ca ti rng khng mt c
nhn no trn b mt tri t ny li bit cch lm ra ti na hay khng?
Trn thc t, hng triu con ngi gp tay vo vic to ra ti, khng ai trong s h
thm ch bit nhiu hn rt t ngi thuc s cn li. By gi, bn c th ni rng ti
i
NH4OH (ND)
ii
H2SO4 (ND)
iii
1.010 0C (ND).
iv
Mt loi cy bi nhiu nhnh, thng ng, hu nh khng c l Mexico, cho ra loi sp candililla. (ND)
v
Loi carbon v nh hnh thu c t qu trnh t chy khng hon ton ca kh t nhin hoc du m.
(ND)
vi
Vt liu dng cao su mm thu c t phn ng gia sulfur hoc chloride sulfur vi du thc vt. (ND)
vii
Tc Indonesia ngy nay. (ND)
viii
Loi nham thch nh v xp. (ND)
499
i qu xa khi lin h mt ngi nht tri c ph tt tn Brazil v nhng ngi trng

lng thc ni khc vi vic to ra ti; rng y l mt quan im cc oan. Ti s bo
v li khng nh ca mnh. Khng mt c nhn no trong s ton b hng triu ngi
ny, k c v ch tch ca cng ty bt ch, li ng gp nhiu hn mt cht b quyt v
cng nh b. T quan im b quyt, s khc bit duy nht gia ngi th khai thc
graphite Ceylon v ngi th g Oregon l nm loi b quyt. C ngi th m ln
ngi th g u khng th khng cn ti y, v s cn thit i vi h cng khng
nhiu hn cht no so vi v chuyn gia ho hc nh my hay ngi cng nhn m
du paraffin l mt ph phm ca du m.
y l mt thc t gy kinh ngc: Khng ai trong s nhng ngi gp tay vo vic to
ra ti li thc hin nhim v ring l ca mnh l v anh ta mun c ti. Khng phi
ngi cng nhn m du, khng phi v chuyn gia ho hc, khng phi ngi th o
graphite hay t st, hay bt c ngi no to ra hoc lm vic trn nhng tu bin, tu
ho hay xe ti; cng khng phi ngi th vn hnh chic my gip to ra ng g ni
trn mu kim loi ca ti hay v ch tch ca cng ty bt ch. Mc m mi ngi
mun c ti c l cn t hn so vi mt a tr lp mt. Qu thc, c mt s trong m
ngi mnh mng li cha bao gi nhn thy mt ci bt ch hay bit cch s dng n.
ng c ca h khng phi l ti. C l n l mt ci g y ging nh th ny: Mi
ngi trong s hng triu ngi y nhn thy rng anh ta c th qua trao i b quyt
nh b ca mnh ly nhng th hng ho v dch v m anh ta cn hoc mun. Ti c
th hoc c th khng nm trong s nhng th ny.
Khng mt tr tu bc thy no ca con ngi

y l mt thc t thm ch cn ng kinh ngc hn: S thiu vng ca mt tr tu bc
thy, ca bt k ai ng ra ban hnh mnh lnh hay iu khin mnh m v s hnh ng
dn ti s ra i ca ti trn. Khng mt du vt no ca mt con ngi nh th c th
tm thy. Thay vo , chng ta nhn thy Bn tay V hnh (Invisible Hand) ni ting
ca nh kinh t hc kim trit gia lun l ngi Scotland Adam Smith ang chi phi trn
th trng. y chnh l iu k b m ti cp trn.
C cu rng ch c Cha Tri mi c th lm ra ci cy. Ti sao chng ta li ng vi
iu ? H chng phi l chng ta nhn ra rng bn thn mnh khng th lm ra ni mt
ci cy hay sao? Qu vy, liu chng ta c th thm ch l ch m t mt ci cy thi hay
khng? Chng ta khng th, ngoi tr nhng li din t ra v vy thi. Chng ta c th
ni, chng hn, rng mt cu trc phn t nht nh t th hin mnh di dng mt ci
cy. Nhng liu y c b c no ca nhn loi c th thm ch l ch ghi li, cha ni
g ti chuyn iu khin, qu trnh thay i lin tc ca cc phn t th hin qua qung
i ca mt ci cy hay khng? K tch hon ton khng th ngh ti!
Ti, ci Bt ch, l s kt hp phc tp ca nhng php mu; no cy, no km, no
ng, no graphite, v.v. Nhng mt php mu thm ch cn phi thng hn b sung
vo nhng php mu vn t hin l qua Thin nhin trn: qu trnh sp xp nhng nng
lng sng to ca con ngi hng triu mu b quyt nh xu sp xp mt cch t
nhin v t pht nhm p ng nhu cu cn thit v khao kht ca con ngi m khng
c bt k mt khi c bc thy no ca con ngi lp k hoch v iu khin! V ch c
Cha Tri mi c th lm ra ci cy nn ti cng qu quyt rng ch c Cha Tri mi c
th to ra ti c. Con ngi khng th iu khin hng triu mu b quyt to ra mt
ci bt ch cng nh khng th t cc phn t li vi nhau to ra mt ci cy vy.
y chnh l iu m ti mun ni khi ti vit trn, Nu bn kh d thc c s
nhim mu m ti l biu tng th bn c th gip cu c nn t do m nhn loi
500
ang mt i trong ni bt hnh su sc. Bi l, nu mt ngi thc c rng nhng

mu b quyt ny s t sp xp mt cch t nhin, ng vy, mt cch t ng, thnh
nhng m thc sng to v nng sut nhm p li s thc bch v nhu cu ca con
ngi tc l khng c qu trnh lp k hoch v iu khin ca chnh ph hay bt k
mt th lc cng bch no khc th ngi s s hu mt thnh t v cng quan
trng ca t do: nim tin vo nhng con ngi t do. T do s bt kh thi nu thiu nim
tin .
Mt khi chnh ph c s kim sot c quyn i vi mt hot ng sng to vic
chuyn pht bu phm chng hn phn ln cc c nhn s tin rng nhng con ngi
hnh ng t do khng th chuyn pht bu phm mt cch hiu qu. V y l l do ti
sao: Mi ngi u tha nhn rng bn thn anh ta khng bit cch thc hin ton b
nhng cng vic c dnh dng n hot ng chuyn pht bu phm. Anh ta cng tha
nhn rng khng mt c nhn no l c th. Nhng gi thuyt ny l chnh xc. Vic
khng mt c nhn no s hu b quyt thc hin cng vic chuyn pht bu phm
ca mt quc gia cng ging nh vic khng c bt k c nhn no s hu b quyt
lm ra mt ci bt ch. V thiu nim tin vo nhng con ngi t do khng thc c
rng hng triu loi b quyt nh xu s hnh thnh v phi hp mt cch t nhin v k
diu nhm tho mn nhu cu cn thit nn c nhn y khng th ng c m i
n ci kt lun sai lm rng bu phm ch c th c phn pht nh hnh ng lp k
hoch v iu khin ca chnh ph.
V s bng chng
Nu ti, ci Bt ch, l th duy nht kh d a ra bng chng v nhng g m con ngi
c th t ti khi c t do th sc th nhng k vi nim tin t i hn s c c hn h.
Tuy nhin, bng chng li qu di do; tt thy u lin quan n chng ta trn mi
phng din. Hot ng chuyn pht bu phm n gin hn rt nhiu khi so snh,
chng hn, vi vic lm ra mt chic t, hay c my tnh, hay chic my gt p lin
hp, hay chic my xay, hay vi hng chc ngn th khc.
Chuyn pht ? Ti sao vy, trong ci k nguyn m con ngi c t do th sc
ny, ngi ta chuyn pht ging ni con ngi vng quanh tri t trong cha y mt
giy; ngi ta chuyn pht mt s kin bng hnh nh ang chuyn ng n bt k nh
mt ngi no khi n ang din ra; ngi ta chuyn pht 150 hnh khch t Seattlei ti
Baltimoreii trong cha y bn ting ng h; ngi ta chuyn pht gas t Texasiii n
bp l ca mt ngi New York vi mc gi thp khng th tin ni m khng h c tr
cp; ngi ta chuyn pht c mi 4 poundiv du t Vnh Ba T (Persian Gulf) v n b
bin pha ng (Eastern Seaboard) ca chng ta ng na vng tri t c
thanh ton mt s tin cn t hn mc m chnh ph vn tnh cc cho vic chuyn pht
mt bc th nng mt ouncev qua bn kia ng.1
Hy cho con ngi c t do

Bi hc m ti phi truyn t l th ny: Hy cho mi nng lng sng to khng b
cn tr. Hy thun tu t chc x hi n vn hnh ph hp vi bi hc ny. Hy b
i
Mt thnh ph thuc bang Washington, M. (ND)
ii
Mt thnh ph thuc bang Maryland, M. (ND)
iii
Mt bang nm pha Nam nc M. (ND)
iv
1 pound = 0,4536kg
v
1 ounce = 28,35g
501
my php l ca x hi, trong kh nng ca n, d b cng nhiu tr ngi cng tt. Hy

cho php b quyt sng to c t do lu thng. Hy tin rng nhng con ngi t do s
p li Bn tay V hnh. Nim tin ny s c khng nh. Ti, ci Bt ch, du c v
n gin nh ti vn vy, xin dn ra y php mu v s ra i ca mnh nh l bng
chng rng l nim tin thc t, thc t nh mt tri, nh cn ma, nh cy tuyt tng,
v nh tri t ti p ny vy.
Ghi ch:
* Xut bn ln u nm 1958. In li vi s cho php ca Qu Gio dc Kinh t (Foundation for
Economic Education) New York, t chc gi bn quyn.
1. Mt s th thay i k t khi bi lun ny c cng b ln u tin vo nm 1958.
502
TH MC KHO CU
Abramovitz, M (1979), Rapid Growth Potential Armentano, D.T. (1991), Antitrust and Monopoly:
and its Realization: the Experience of the Capitalist Anatomy of a Policy Failure, 2nd edn, New York
Economies in Post-war Period, in: E. Malinvaud & London: Holmes & Meier.
& R.O.C Mathews (eds), Economic Growth & Arndt, H.W. (1978), The Rise and Fall of
Resources, vol. 1 & New York: St Martins Press, Economic Growth, Melbourne: Longman Cheshire.
1-50.
Arrow, K.J. (1951), Social Choice and Individual
Alchian, A (1987), Property Rights, in: J. Values, New York: John Wiley.
Eatwell, M. Milgate & P. Newman (eds), The New
Arrow, K.J. ([1962] 1971), Economic Welfare and
Palgrave: A Dictionary of Economics, London:
the Allocation of Resources for Invention, in D.M.
Macmillan, & New York: Stockton Press, 1031- Lamberton (ed.), Economics of Information and
1034. Knowledge, Harmondsworth, Middx: Penguin,
Alchian, A. & H. Demsetz (1972), Production, 141-160.
Information Cost, & Economic Organization,
Arrow, K.J. (1969), The Organization of
American Economic Review, vol. 62, 777-795. Economics Activity: Issues Pertinent to the Choice
Alchian, A & H. Demsetz (1973), The Property of Market versus Non-market Allocation, in Joint
Rights Paradigm, Journal of Economic History, Economic Committee (91st US Congress, 1st
vol. 33, 16-27. session), The Analysis and Evaluation of Public
Alessi, L. de (1969), Implications of Property Expenditure, vol. 1, Washington, DC:
Rights for Government Investment Choices, Congressional Printing Office, 59-73.
American Economic Review, vol. 59, 16-63. Arrow, K.J. (1985), The Economics of Agency,
Alessi, L. de (1980), A Review of Property in J.W. Pratt & R.J. Zeckhauser (eds), Principals
Rights: a Review of the Evidence, Research in and Agents: The Stricture of Business, Boston,
Law and Economics, vol. 2, 1-47. MA: Harvard Business Books, 31-57.
Alessi, L. de (1982), On the Nature and Arthur, W.B. (1985), Complexity in Economics
Consequences of Private and Public Enterprise, and Financial Markets, Complexity, vol. 1:1, 20-
Minnesota Law Review, vol. 67, 191-209. 25, reprinted in Drobak & Nye (eds) (1987), The
Alessi, L. de (1983), Property Rights, Transaction Frontiers of the New Institutional Economics, San
Costs, and X-efficiency: an Essay in Economic Diego: Academic Press, 291-304.
Theory, American Economic Review, vol. 73:1, Axelrod, R. (1984), The Evolution of Cooperation,
64-81. New York: Basic Books.
Alessi, L. de (1995), Institutions, Competition, Banks, G. & J. Tumlir (1986), Economic Policy
and Individual Welfare, in N. Karlsson (ed.), Can and the Adjustment Problem, London: Gower.
the Present Problems of Mature Welfare States Barrow, R.J. & X. Sala-I-Martin (1995), Economic
Such as Sweden be Solved?, Stockholm: City Growth, New York: McGraw-Hill.
University Press, 76-87.
Barzel, Y. (1982), Measurement Cost and the
Alston, L.J., T. Eggertsson & D.C. North (1996), Organization of Markets, Journal of Law and
Empirical Studies in Institutional Change, Economics, vol. 25, 27-48.
Cambridge: Cambridge University Press.
Barzel, Y. (1989), Economic Analysis of Property
Anderson, P.W., K.J. Arrow & D. Pines (1988), Rights, Cambridge: Cambridge University Press.
The Economy as and Evolving, Complex System,
Bates, R. (1990), Macropolitical Economy in the
Redwood: Addison-Wesley. Field of Development, in J. Alt & K. Shepsle
Anderson, T.L & D.R. Leal (1991), Free Market (eds), Perspectives on Positive Political Economy,
Environmentalism, San Francisco: Pacific Research Cambridge: Cambridge University Press, 31-54.
Institute for Public Policy.
Baumol, W.J. ([1952] 1965), Welfare Economics
Anderson, T.L & D.R. Leal (1997), Enviro- and the Theory of the State, London: Bell.
capitalists: Doing Good While Doing Well,
Lanham, MD: Rowman-Littlefield.
503
Baumol, W.J. (1990), Entrepreneurship: The Process of Productivity Advance, Oxford &
Productive, Unproductive and Destructive, New York: Oxford University Press.
Journal of Political Economy, vol. 98, 893-921. Block, W. (ed.) (1990), Economics and the
Becker, G. (1964), Human Capital, New York: Environment: A Reconciliation, Vancouver: Fraser
National Bureau of Economic Research. Institute.
Becker, J. (1996), Hungry Ghosts: Chinas Secret Boettke, P. (1990), The Political Economy of
Famine, London: John Murray. Soviet Socialism: The Formative Years, 1918-1928,
Beckerman, W. (1974), In Defence of Economic Dordrecht, London & Boston: Kluwer.
Growth, London: J. Cape. Boettke, P. (ed.) (1994), The Elgar Companion to
Beneras-Lynch, A. Hijo (1997), Toward a Theory Austrian Economics, Aldershot, UK, and
of Auto-government, in G. Radnitzky (ed.) (1997), Brookfield, US: Edward Elgar.
Values and the Social Order, vol. 3: Voluntary Borner, S. A. Brunetti & B. Weber (1992),
versus Coercive Orders, Aldershot, UK & Institutional Obstacles to Latin American Growth,
Brookfield, US: Avebury, 113-172. San Francisco: International Center for Economic
Bennoune, M. (1988), The Making of Growth.
Contemporary Algeria, Cambridge & New York: Bornstein, M. ([1965] 1989), Comparative
Cambridge University Press. Economic System: Models and Cases, 6th edn,
Benson, B.L. (1988), The Spontaneous Evolution Homewood, IL: Irwin.
of Commercial Law, Southern Economic Journal, Bouillon, H. (ed.) (1996), Libertarians and
vol. 55, 655-661. Liberalism: Essays in Honour of Gerard Radnitzky,
Benson, B.L. (1995), The Evolution of Values and Aldershot, UK, and Brookfield, US: Avebury.
Institutions in a Free Society: Underpinnings of a Boulding, K.E. ([1956] 1997), The Image:
Market Economy, in G. Radnitzky & H. Bouillon Knowledge in Life and Society, 11th edn, Ann
(eds), Values and Social Order, vol. 1: Values and Arbor, MI: University of Michigan Press.
Society, Aldershot, UK, and Brookfield, US: Boulding, K.E. (1959), Principles of Economic
Avebury, 87-126. Policy, London: Staples Press.
Berger, P. (1987), The Capitalist Revolution, Boulding, K.E. ([1962] 1968) Knowledge as a
Aldershot, UK: Wildwood House, & New York: Commodity, in Beyond Economics: Essays on
Basic Books. Society, Religion, and Ethics, Ann Arbor, MI:
Berle, A.A. & G.C. Means (1932), The Modern University of Michigan Press, 141-150.
Corporation and Private Property, New York: Boulding, K.E. (1969), Economics as a Moral
Macmillan. Science, American Economic Review, vol. 59, 1-
Bernholz, P. (1966), Economic Policies in a 12.
Democracy, Kyklos, vol. 19, 48-80. Brandel, R. (1981-1984), Civilization and
Bernholz, P. (1982), Expanding Welfare State, Capitalism, 15th-18th Century, 3 vols., London:
Democracy and Free Market Economy: Are They Collins.
Compatible?, Journal of Institutional and Brennan, G. and J.M. Buchanan ([1980] 1985), The
Theoretical Economics, vol. 138, 583-598. Power to Tax: Analytical Foundations of a Fiscal
Bernholz, P. (1995), Efficiency, Political- Constitution, Cambridge & New York: Cambridge
economic Organization and International University Press.
Competition between States, in G. Radnitzky & H. Brennan, G. & J.M. Buchanan (1985), The Reason
Bouillon (eds), Values and Social Order, vol. 2: of Rules: Constitutional Political Economy,
Society and Order, Aldershot, UK, and Brookfield, Cambridge and New York: Cambridge University
US: Avebury, 157-203. Press.
Bickenback, F. & R. Soltwedel (1995), Leadership Breyer, S. (1995), Breaking the Vicious Circle;
and Business Organization: Findings from a Toward Effective Risk Regulation, new edn,
Survey of Corporate Executives, Gtersloh: Cambridge, MA: Harvard University Press.
Bertelsmann Foundation.
Brunner, K. (1978), Reflections on the Political
Bish, R. (1987), Federalism: a Market Economic Economy of Government: the Persistent Growth of
Perspective, Cato Journal, vol. 5 (Fall), 377-397. Government, Schweizerische Zeitschrift fr
Blandy, R., P. Dawkins, K. Gannicott, Pl Kain, W. Volkswirtschft und Statistik, vol. 114, 649-680.
Kasper & K. Kriedgler (1985), Structured Chaos:
504
Brunner, K. (1985), The Limits of Economic Chng, D. (1993), The Overseas Chinese
Policy, Schweizerische Zeitsschrift fr Entrepreneurs in East Asia: Background, Business
Volkswirtschft und Statistik, vol. 121, 213-236. Practices and International Networks, Melbourne:
Brunner, K. & A. Meltzer (1971), The Uses of Committee for the Economic Development of
Money: Money in the Theory of the Exchange Australia (CEDA).
Economy, American Economic Review, vol. 61 Christainsen, G.G. (1989-1990), Law as a
(Dec.), 784-805. Discovery Procedure, Cato Journal, vol. 9, 497-
Brunnette, A., G. Kisunko & B. Weder (1997), 530.
Institutional Obstacles to Doing Business: Region- Clark, J.M. (1962), Competition as a Dynamic
by-Region Results from a Worldwide Survey of the Process, Washington, DC: Brookings Institution.
Private Sector, Washington, DC: World Bank. Clower, R.W. (ed.) (1969), Monetary Theory:
Buchanan, J.M. (1965), An Economic Theory of Selected Readings, Harmondsworth, Middx:
Clubs, Economica, vol. 32, 1-14. Penguin.
Buchanan, J.M. (1969), Cost and Chaos: An Coase, R.H. (([1937] 1952, The Nature of the
Inquiry in Economic Theory, Chicago: University Firm, in G.S. Stigler & K.E. Boulding (eds),
of Chicago Press. Readings in Price Theory, Homewood, IL: Irwin,
Buchanan, J.M. (1975), The Limits of Liberty: 331-352.
Between Anarchy and Leviathan, Chicago: Coase, R.H. (1960), The Problem of Social Cost,
University of Chicago Press. Journal of Law and Economics, vol. 3, 1-44.
Buchanan, J.M. (1978), From Private Preferences Coase, R.H. (1988), The Nature of the Firm:
to Public Philosophy: The Development of Public Origin, Meaning, Influence, Journal of Law,
Choice, in The Economics of Politics, London: Economics and Organization, vol. 4:1, 3-47.
Institute of Economic Affairs, 3-20. Coleman, J.S. (1990), Foundations of Social
Buchanan, J.M. (1987), The Constitution of Theory, Cambridge, MA: Belknap Press of
Economic Policy, American Economic Review, Harvard University Press.
vol. 77, 243-250. Cooter, R.D. (1996), Decentralized Law for a
Buchanan, J.M. (1991), Constitutional Economics, Complex Economy: the Structural Approach to
Oxford, and Cambridge, MA: Basil Blackwell. Adjudicating the New Law Merchant, University
Buchanan, J.M. & G. Tullock (1962), The Calculus of Pennsylvania Law Review, no. 144, 1643-1696.
of Consent: Logical Foundations of Constitutional Cooter, R.D. & T. Ulen (1997), Law and
Democracy, Ann Arbor, MI: University of Economics, 2nd edn, New York: Addison-Wesley.
Michigan Press. Cordato, R.E. (1994), Efficiency, in P. Boettke
Buchanan, J.M., R.D. Tollison & G. Tullock (eds) (ed.) The Elgar Companion to Austrian Economics,
(1980), Toward a Theory of the Rent-seeking Aldershot, UK, and Brookshield, US: Edward
Society, College Station, TX: Texas A&M Elgar, 131-137.
University Press. Coughlin, C.C., A.K. Chrystal and G.E. Wood
Bush, P. (1987), The Theory of Institutional (1988), Protectionist Trade Policies: a Survey of
Change, Journal of Economic Issues, vol. 21, Theory, Evidence and Rationale, Federal Reserve
1075-1116. Bank of St Louis Review, vol. 70:1, 12-29.
Casson, M. (1993), Cultural Determinants of Curzon-Price, V. (1997), International Commerce
Economic Performance, Journal of Comparative as an Instance of Non-coerced Social Order, in
Economics, vol. 17, 418-442. Radnitzky (ed) (1997), op. cit., 425-438.
Chenery, H.B. & M. Syrquin (1975), Patterns of Cyert, R.M. and J.G. March (1992), A Behavioral
Development, 1950-1970, London: Oxford Theory of the Firm, 2nd edn, Cambridge, MA:
University Press, for the World Bank. Blackwell Business.
Chenery, H.B., S. Robinson & M. Syrquin (1986), Dahlmann, C.J. (1979), The Problem of
Industrialization and Growth: A Comparative Externality, Journal of Law and Economics, vol.
Study, New York: Oxford University Press, for the 22, 141-162.
World Bank. Dahmn, E., L. Hannah & I.M. Kirzner (eds)
Cheung, S. (1983), The Contractual Nature of the (1994), The Dynamics of Entrepreneurship,
Firm, Journal of Law and Economics, vol. 26, 1- Crawford Lectures, no. 5, Institute of Economic
21. Research, Malm: Lund University.
505
Dean, J.W. (1981), The Dissolution of the Eatwell, J., M. Milgate & P. Newman (eds) (1987),
Keynesian Consensus, in D. Bell & I. Kristol (eds) The New Palgrave: A Dictionary of Economics,
The Crisis in Economic Theory, New York: Basic London: Macmillan, and New York: Stockton
Books, 19-34. Press.
Demsetz, H. (1964), The Exchange and Edwards, C. (1995), Crises and Reforms in Latin
Enforcement of Property Rights, Journal of Law America, Oxford and New York: Oxford
and Economics, vol. 7, 11-26. University Press.
Demsetz, H. (1967), Toward a Theory of Property Eggertsson, T. (1990), Economic Behavior and
Rights, American Economic Review, vol. 57, 347- Institutions, Cambridge: Cambridge University
359. Press.
Demsetz, H. (1969), Information and Efficiency: Eggertsson, T. (1997), The Old Theory of
Another Viewpoint, Journal of Law and Economic Policy and the New Institutionalism,
Economics, vol. 13, 1-22. Discussion Paper, Max-Planck Institute for
Demsetz, H. (1970), The Private Production of Research into Economic Systems, Jena: MPI for
Public Goods, Journal of Law and Economics, Research into Economic Systems.
vol. 13, 293-306. Elster, J. (1989), The Cement of Society: A Study of
Demzetz, H. (1982), Economics, Political and Social Order, Cambridge and New York:
Legal Dimensions of Competition, Amsterdam and Cambridge University Press.
New York: North-Holland. Epstein, R. (1995), Simple Rules for a Complex
Demzetz, H. ([1982] 1989), Efficiency, World, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Competition and Policy: The Organization of Erhard, L. (1960), Prosperity through Competition,
Economic Activity, Oxford and New York: Basil 3rd edn, London: Thames & Hudson.
Blackwell. Eucken, W. ([1940] 1992), The Foundations of
Demzetz, H. (1983), The Structure of Ownership Economics, History and Theory in the Analysis of
and the Theory of the Firm, Journal of Law and Economic Reality, New York and Heidelberg,
Economics, vol. 26, 375-393. Springer, first German edn, 1940.
Demsetz, H. (1988), The Theory of the Firm Fama, E.F. & M.C. Jensen (1985), Organizational
Revisited, Journal of Law, Economics and Costs and Investment Decisions, Journal of
Organization, vol. 4:1, 141-161. Financial Economics, vol. 14:1, 101-119.
Denison, E.F. (1967), Why Growth Rates Differ?, Fels, G. (1972), The Choice of Industry Mix in the
Washington, DC: Brookings Institution. Division of Labour Between Developed and
Department of Foreign Affairs, East Asia Developing Countries, Weltwirtschaftliches
Analytical Unit, Australia (1995), The Overseas Archiv, vol. 108, 49-66.
Chinese, Canberra: Australian Government Fields, G.S. (1984), Employment Income
Publishing Service. Distribution, and Economic Growth in Seven Small
Doti, J. & D.R. Lee (1991), The Market Economy: Open Economies, Economic Journal, vol., 94, 74-
A Reader, Los Angeles: Roxbury Publications. 83.
Downs, A. (1957a), An Economic Theory of Findlay, R. (1992), The Roots of Divergence:
Democracy, New York: Harper & Row. Western Economic History in Comparative
Perspective, American Economic Review, vol. 82
Downs, A. (1957b), An Economic Theory of
Political Action in a Democracy, in E.J. Hamilton (May), 158-161.
(ed.), Landmarks in Political Economy, vol. 2, Flew, A. (1989), Equality in Liberty and Justice,
Chicago: University of Chicago Press, 559-582. London and New York: Routledge.
Drexler, K.E. (1986), Engines of Creation: The Foldvary, F. (1994), Public Goods and Private
Coming era of Nanotechnology, New York: Communities, Aldershot, UK, and Brookfield, US:
Doubleday. Edward Elgar.
Drobak, J.N. & J.V.C. Nye (eds) (1997), The Freeman, D. (1983), Margaret Mead and Samoa:
Frontier of the New Institutional Economics, San The Making and Unmaking of an Anthropological
Diego: Academic Press. Myth, Canberra: Australian National University
Drucker, P.F. (1993), Post-capitalist Society, New Press.
York: Harper Business. Freeman, R. & B. Berelson (1974), The Human
Population, Scientific American (Sept.), 32-49.
506
Friedman, D. (1979), Private Creation and Giersch, H., K.H. Paqu and H. Schmieding
Enforcement of Law: a Historical Case, Journal of (1992), The Fading German Miracle, Cambridge
Legal Studies, vol. 8:2, 399-415. and New York: Cambridge University Press.
Friedman, M. (1962), Capitalism and Freedom, Graham, A and A. Seldon (1990), Government and
Chicago and London: University of Chicago Press. Economics in the Postwar World, London:
Friedman, M. (1991), The Sources of Monopoly, Routledge.
in J.L. Doti and D.R. Lee (eds), The Market Green, D.G. (1996), From Welfare State to Civil
Economy: A Reader, Los Angeles: Roxburg Society, Wellington, NZ: NZ Business Roundtable.
Publications, 103-106. Gregory, P.R and R.C. Stuart (1981), Soviet
Friedman, M. & R. Friedman (1980), Free to Economic Structure and Performance, 2nd edn,
Choose: A Personal Statement, Harmondsworth, New York: Harper & Row.
Middx: Pelican Books. Gwartney, J.D. (1991), Private Property, Freedom
Fuglesang, A. and D. Chandler (1987), and the West, in J.L. Doti and D.R. Lee (eds), The
Participation as Process: What Can We Learn Market Economy: A Reader, Los Angeles:
from Government Bank, Bangladesh, Oslo: Roxburg Publications, 62-76.
Ministry of Development Cooperation, NORAD. Gwartney, J.D. and R. Lawson (1997), Economic
Fuller, L. (1977), The Morality of Law, New Freedom of the World 1997: Annual Report,
Haven, CT: Yale University Press. Vancouver: Fraser Institute.
Furubotn, E. (1994), Future Development of the Gwartney, J.D. and R.E. Wagner (eds) (1988),
New Institutional Economics: Extension of the Public Choice and Constitutional Economics,
Neoclassical Model or New Construct?, Lectiones Greenwich, CT: JAI Press.
Jenenses, Jena: Max Planck Institute for Research Hahn, F.H. and R.C.O. Matthews (1969), The
into Economic Systems. Theory of Economic Growth: a Survey, in Royal
Furubotn, E. & S. Pejovich (1972), Property Economic Society and American Economic
Rights and Economic Theory: a Survey of Recent Association, Surveys of Economic Theory, vol. 11,
Literature, Journal of Economic Literature, vol. London: Macmillan, 1-124.
10, 1137-1162. Harberger, A. (1984), World Economic Growth,
Furubotn, E. & R. Richter (eds) (1991), The New San Francisco: Institute for Contemporary Studies.
Institutional Economics, College Station, TX: Harding, G. (1968), The Tragedy of the
Texas A&M University Press. Commons, Science, no. 162, 1243-1248.
Galbraith, J.K. (1967), The New Industrial State, Harding, G. (1993), The Tragedy of the
Boston, MA: Houghton Mifflin. Commons, in D. Henderson (ed.), The Fortune
Gates, W.H. with N. Myhrvold and P. Rinearson Encyclopedia of Economics, New York: Time
(1995), The Road Ahead, New York and London: Warner Books, 88-91.
Viking-Penguin. Harper, D.A. (1996), Entrepreneurship and the
Gerken, J. (ed.) (1995), Comparison among Market Process: An Inquiry into the Growth of
Institutions, London: St Martins Press. Knowledge, London and Florence: Routledge.
Gibbon, E. ([1776-1788] 1996), The History of the Harrison, L.E. (1992), Who Prospers? How
Decline and Fall of the Roman Empire, London: Cultural Values Shape Economic and Political
Random House. Success, New York: Basic Books.
Gierch, H. (ed.) (1980), Towards an Explanation of Hayek, F.A. ([1935] 1948), The Nature and
Economic Growth, Tbingen: Mohr-Siebeck. History of the Problem, in F.A. Hayek,
Giersch, H. (1989), The Ethics of Economic Individualism and Economic Order, 2 vols,
Freedom, Sydney: Centre for Independent Studies. Chicago: University of Chicago Press, vol. 1, 1-40.
Giersch, H. (1993), Openness for Prosperity, Hayek, F.A. (1937), Economics and Knowledge,
Cambridge, MA: MIT Press. Economica, vol. 4, 33-54.
Giersch, H. (1996), Economic Morality as a Hayek, F.A. (1940), Socialist Calculation: the
Competitive Asset, in A. Hamlin, H. Giersch and Competitive Solution, Economica, vol. 7, 125-
A. Norton, Markets, Morals and Community, 149.
Sydney: Centre for Independent Studies, 19-42. Hayek, F.A. (1944), The Road to Serfdom,
Chicago: University of Chicago Press.
507
Hayek, F.A. (1945), The Use of Knowledge in Hodgson, G.M. (1988), Economics and
Society, American Economic Review, vol. 35, Institutions: A Manifesto for a Modern Institutional
519-530. Economics, Philadelphia: University of
Hayek, F.A. (1960), The Constitution of Liberty, Pennsylvania Press, and Cambridge: Polity Press.
London: Routledge & Kegan Paul. Hodgson, G.M. (1989), Institutional Economic
Hayek, F.A. (1967a), Notes on the Evolution of Theory: the Old versus the New, Review of
Systems of Rules of Conduct, in F.A. Hayek, Political Economy, vol. 1:3, 249-269.
Studies in Philosophy, Politics and Economics, Hodgson, G.M., W.J. Samuels and M.R. Tool (eds)
London: Routledge & Kegan Paul, 66-81. (1994), The Elgar Companion to Institutional and
Hayek, F.A. (1967b), Kinds of Rationalism, in Evolutionary Economics, 2 vols, Aldershot, UK,
F.A. Hayek, Studies in Philosophy, Politics and and Brookshield, US: Edward Elgar.
Economics, London: Routledge & Kegan Paul, 82- Hofstede, H. and M.H. Bond (1988), The
95. Confucius Connection: From Cultural Roots to
Hayek, F.A. (1973), Law, Legislation and Liberty, Economic Growth, Organizational Dynamics, vol.
vol. 1: Rules and Order, Chicago and London: 16 (Spring), 5-21.
University of Chicago Press. Hogarth, R.M. and M.W. Reder (eds) (1986), The
Hayek, F.A. (1976a), Law, Legislation and Liberty, Behavioral Foundations of Economic Theory,
vol. 2: The Mirage of Social Justice, Chicago and Journal of Business, vol. 59:4 (special issue),
London: University of Chicago Press. S.181-S.224.
Hayek, F.A. (1976b), Denationalization of Money: Hume, D. ([1739] 1965), A Treatise of Human
An Analysis of the Theory and Practice of Nature, in D. Hume, The Philosophical Works of
Concurrent Currencies, London: Institute of David Hume, ed. T.H. Green and T.H. Grose,
Economic Affairs. Oxford: Clarendon Press.
Hayek, F.A. (1978), Competition as a Discovery Hutchison, T.W. (1981), On the Aims and
Procedure, in F.A. Hayek, New Studies in Methods of Economic Theorizing, in T.W.
Philosophy, Politics, Economics and the History of Hutchison, The Politics and Philosophy of
Ideas, London: Routledge & Kegan Paul, 179-190. Economics: Marxians, Keynesians and Austrians,
New York: New York University Press, 266-307.
Hayek, F.A. (1979a), Law, Legislation and Liberty,
vol. 3: The Political Order of a Free People, International Monetary Fund (1997), World
Chicago and London, University of Chicago Press. Economic Outlook, October 1997, Washington,
DC: IMF.
Hayek, F.A. (1979b), Counter Revolution of
Science: Studies on the Abuse of Reason, 2nd edn, Jacobs, J. (1992), Systems of Survival: A Dialogue
Indianapolis: Liberty Press. on the Moral Foundations of Commerce and
Politics, New York: Random House.
Hayek, F.A. (1980), The Fatal Conceit: The Errors
of Socialism, London: Routledge, and Chicago: James, J.J. and M. Thomas (eds) (1994),
University of Chicago Press. Capitalism in Context, Chicago and London:
Hazlitt, H. ([1964] 1988), The Foundations of University of Chicago Press.
Morality, Lanham, MD: University Press of Jasay, A. de (1985), The State, Oxford and New
America. York: Basil Blackwell.
Henderson, D. (ed.) (1993), The Fortune Jasay, A. de (1995), Conventions: Some Thoughts
Encyclopedia of Economics, New York: Time on the Economics of Ordered Anarchy, Lectiones
Warner Books. Janenses, Jena: Max Planck Institute for Research
into Economic Systems.
Hirschman, A.O. ([1970] 1980), Exit, Voice and
Loyalty: Responses to Decline in Firms, Jefferson, G.H. and T.G. Rawski (1995), How
Organizations, and States, Cambridge, MA: Industrial Reform Worked in China: the Role of
Harvard University Press. Innovation, Competition and Property Rights, in
Hirschman, A.O. (1977), The Passions and the World Bank, Proceedings of the World Bank
Interests: Political Arrangements for Capitalism Annual Conference on Development Economics,
1994, supplement to World Bank Economic
before its Triumph, Princeton, NJ: Princeton
Review, Washington, DC: World Bank, 129-170.
University Press.
Hobbes, J.T. ([1651] 1962), Leviathan, London: Jensen, M.C. (1983), Organization Theory and
Methodology, Accounting Review, vol. 58, 319-
Collins.
339.
508
Jensen, M.C. and W. Meckling (1976), Theory of Kasper, W. (1993), Spatial Economics, in D.
the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs, and Henderson (ed.), The Fortune Encyclopedia of
Capital Structure, Journal of Financial Economics, New York: Time Warner Books, 82-
Economics, vol. 3, 305-360. 85.
Jensen, M.C. and R.S. Ruback (1983), The Market Kasper, W. (1994a), Global Competition,
for Corporate Control: the Scientific Evidence, Institutions, and the East Asian Ascendancy, San
Journal of Financial Economics, vol. 11:1-4, 5-50. Francisco: International Center for Economic
Johnson, P. (1983), A History of the Modern Growth.
World, from 1917 to the 1980s, London: Kasper, W. (1994b), The East Asian Challenge,
Weidenfeld & Nicolson. in H. Hughes, W. Kasper and J. McLeod,
Johnson, P. (1991), The Birth of the Modern World Australias Asian Challenge, Sydney: Centre for
Society, 1815-1830, London: Weidenfeld & Independent Studies, 19-33.
Nicolson. Kasper, W. (1995a), Competitive Federalism,
Jones, E.L. ([1981] 1987), The European Miracle: Perth: Institute of Public Affairs, States Policy
Environments, Economics, and Geopolitics in the Unit.
History of Europe and Asia, 2nd edn, Cambridge, Kasper, W. (1995b), Free to Work: The New
Melbourne and New York: Cambridge University Zealand Employment Contracts Act, Sydney and
Press. Wellington, NZ: Centre for Independent Studies.
Jones, E.L. (1988), Growth Recurring: Economic Kasper, W. (1997), Competitive Federalism for
Change in World History, Oxford: Clarendon the Era of Globalization, In G. Radnitzky (ed.),
Press. Values and the Social Order, vol. 3: Voluntary
Jones, E.L. (1994), Patterns of Growth in History, versus Coercive Order, Aldershot, UK and
in J.J. James and M. Thomas (eds), Capitalism in Brookfield, US: Avebury, 477-502.
Context, Chicago and London: University of Kasper, W. (1998), Transitions and Institutional
Chicago Press, 115-128. Innovation, Malaysian Journal of Economic
Jones, E.L. (1995), Culture and its Relationship to Studies (July), 54-65.
Economic Change, Journal of Institutional and Kasper, W. and M.E. Streit (1993), Lessons from
Theoretical Economics, vol. 151:1, 269-285. the Freiburg School: The Institutional Foundations
Jones, E.L., L. Frost and C. White (1994), Coming of Freedom and Prosperity, Sydney: Centre for
Full Circle: An Economic History of the Pacific Independent Studies.
Rim, Melbourne: Oxford University Press. Khalil, E.L. (1995), Organizations versus
Kahn, H. (1979), World Economic Development: Institutions, Journal of Institutional and
1979 and Beyond, London: Croom Helm, and Theoretical Economics, vol. 151:3, pp. 445-466.
Boulder, CO: Westview Press. Kilby, P. (ed.) (1971), Entrepreneurship and
Karlsson, N. (ed.) (1995), Can the Present Economic Development, New York: Free Press.
Problems of Mature Welfare States Such as Kimminich, O. (1990), Institutionen in der
Sweden be Solved?, Stockholm: City University Rechtsordnung, in E. Pankoke (ed.), Institutionen
Press. und Technische Zivilisation, Berlin: Duncker &
Kasper, W. (1970), European Integration and Humblot, 90-118.
Greater Flexibility of Exchange Rates, in H.N. Kirzner, I.M. (1960), The Economic Point of View,
Halm (ed.), Approaches to Greater Flexibility of Kansas City: Sheed & Ward.
Exchange Rates: The Brgenstock Papers, Kirzner, I.M. (1963), Market Theory and the Price
Princeton, NJ: Princeton University Press, 385- System, Princeton, NJ: Van Nostrand.
388. Kirzner, I.M. (1973), Competition and
Kasper, W. (1974), Malaysia: A Case Study in Entrepreneurship, Chicago: University of Chicago
Successful Economic Development, Washington, Press.
DC: American Enterprise Institute. Kirzner, I.M. (1985), Discovery and the Capitalist
Kasper, W. (1981), The Sichuan Experiment, Process, Chicago: University of Chicago Press.
Australian Journal of Chinese Affairs, no. 7, 163-
Kirzner, I.M. (1986), Roundaboutness,
172. Opportunity and Austrian Economics, in M.J.
Kasper, W. (1982), Australian Political Economy, Anderson (ed.), The Unfinished Agenda: Essays on
Melbourne: Macmillan. the Political Economy of Government Policy in
509
Honour of Arthur Seldon, London: Institute of Market Economy, ed. with an introduction by W.E.
Economic Affairs, 93-103. Grinder, Kansas City: Sheed & Andrews, 655-680.
Kirzner, I.M. (1992), The Meaning of the Market Lachman, L. (1973), The Legacy of Max Weber,
Process: Essays in the Development of Modern Berkeley, CA: Glendessary Press.
Austrian Economics, London and New York: Lal, D. (1995), Eco Fundamentalism, paper
Routledge. delivered at the Mont Pelerin Societys Regional
Kirzner, I.M. (ed.), (1994), Classics in Austrian Meeting, Cape Town, South Africa, mimeo.
Economics: A Sampling in the History of a Landa, J.T. (1994), Trust, Ethnicity, and Identity:
Tradition, 3 vols, London: W. Pickering. Beyond the New Institutional Economics of Ethnic
Kirzner, I.M. (1997), Entrepreneurial Discovery Trading Network, Contract Law, and Gift-
and the Competitive Market Process: an Austrian exchange, Ann Arbor, MI: University of Michigan
Approach, Journal of Economic Literature, vol. Press.
35:1, 60-85. Lange, O.R. and F.M. Taylor ([1939] 1964), On
Kiwit, D. (1996), Path Dependency in the Economic Theory of Socialism, New York:
Technological and Institutional Change: Some McGraw-Hill.
Criticisms and Suggestions, Journal des Langlois, R.N. (ed.) (1986), Economics as a
conomistes et des tudes humaines, vol. 7:1, 69- Process: Essays in the New Institutional
83. Economics, Cambridge and New York: Cambridge
Klaus, V. (1991), Dismantling Socialism: A University Press.
Preliminary Report, Sydney: Centre for Lavoie, D. (ed.) (1994), Expectations and the
Independent Studies. Meaning of Institutions: Essays in Economics by L.
Klaus, V. (1997), Renaissance, Washington, DC: Lachman, London and New York: Routledge.
Cato Institute. Leakey, R. (1994), The Origin of Humankind,
Kliemt, H. (1993), On Justifying a Minimum London: Weidenfeld & Nicolson.
Welfare State, Constitutional Political Economy, Leibenstein, H. (1966), Allocative and X-
vol. 4, 159-172. efficiency, American Economic Review, vol. 76
Kligaard, R. (1995), Institutional Adjustment and (June), 392-415.
Adjusting to Institutions, World Bank Discussion Leibenstein. H. (1984), On the Economics of
Paper no. 303, Washington, DC: World Bank. Conventions and Institutions: an Exploratory
Kreps, D. (1990), Corporate Culture and Essay, Journal of Institutional and Theoretical
Economic Theory, in J.E. Alt and K.A. Shepsle Economics, vol. 140, 74-86.
(eds), Perspectives on Positive Political Economy, Leoni, B. (1961), Freedom and the Law, Princeton,
Cambridge and New York: Cambridge University NJ: Van Nostrand.
Press, 90-143.
Lindbeck, A. (1995), Welfare State Disincentives
Krueger, A.O. (1994), Political Economy of Policy with Endogenous Habits and Norms,
Reform in Developing Countries, Cambridge, MA; Scandinavian Journal of Economics, no. 97:4, 477-
MIT Press. 494.
Krueger, A.O. (1997), Trade Policy and Economic Lutz, F.A. ([1935] 1963), Coldwhrung und
Development: How We Learn, American Wirtschaftsrdnung [Gold Standard and Economic
Economic Review, vol. 87:1, 1-22. Order], Weltwirtschaftliches Archiv, vol. 41, 224-
Krugman, P. (1994), Competitiveness A 236; reprinted in an edited English translation in
Dangerous Drug, Foreign Affairs (March/April), H.G. Grubel (ed.), World Monetary Reform,
60-85. Stanford, CA: Stanford University Press, 1963,
Kukathas, C. (1990), Hayek and Modern 320-328.
Liberalism, Oxford: Clarendon Press. Machlup, F. (1981-1984), Knowledge: Its
Kukathas, C., D.W. Lovell and W. Maley (1991), Creation, Distribution and Economic Significance,
The Transition from Socialism: State and Civil 3 vols, Princeton, NJ: Princeton University Press.
Society in the USSR, Melbourne: Longman Maddison, A. (1991), Dynamic Forces in
Cheshire. Capitalist Development, Oxford: Oxford
Lachmann, L. ([1943] 1977), The Role of University Press.
Expectations in Economics as a Social Science, in Maddison, A. (1995a), Monitoring the World
L. Lachmann, Capital, Expectations, and the Economy, 1820-1992, Paris: OECD Development
Market Process: Essays on the Theory of the Centre.
510
Maddison, A. (1995b), Explaining the Economic Milgrom, P.R. and J. Roberts (1992), Economics,
Performance of Nations: Essays in Time and Organizations and Management, Englewood
Space, Cheltenham, UK and Brookfield, US: Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Edward Elgar. Mises, L. von ([1920] 1994), Economic
Magee, S., W.A. Brock and L. Young (1989), The Calculation in the Socialist Commonwealth,
Invisible Foot and the Fate of Nations: Lawyers as reprinted in I.M. Kirzner (ed.), Classics in Austrian
Negative Externalities, in S. Magee et al. (eds), Economics: A Sampling in the History of a
Black Hole Tariffs and Endogenous Policy Theory: Tradition, London: W. Pickering, vol. 3, 3-30.
Political Economy in General Equilibrium, Mises, L. von (1949), Human Action: A Treatise on
Cambridge and New York: Cambridge University Economics, Edinburgh: W. Hodge; reprinted
Press. Chicago: Contemporary Books, 1978.
Mahovec, F.M. (1998), Paradigm Lost: The Mises, L. von (1978), Liberalism, Kansas City:
Walrasian Destruction of the Classical Conception Sheed & Ward.
of Markets, in G. Eliasiou, C. Green (eds), Mises, L. von (1983), Bureaucracy, Cedar Falls:
Microfoundations of Economic Growth A Center for Futures Education.
Schumpeterian Perspective, Ann Arbor: University
of Michigan Press, 29-56. Mitchell, W.C. and R.T. Simmons (1994), Beyond
Politics: Markets, Welfare, and the Failure of
Mki, U., B. Gustafsson, and C. Knudsen (eds)
Bureaucracy, Boulder, CO: Westview Press.
(1993), Rationality, Institutions and Economic
Methodology, London and New York: Routledge. Mueller, D.C. (1996), On the Decline of Nations,
Lectiones Jenenses, Jena: Max Planck Institute for
Martin, W. and P. Bguin (1980), Histoire de la Research into Economic Systems.
Suisse, acec une suite (Lhistoire rcente), 8th edn,
Lausanne: Payot. Naisbitt, J. (1994), Global Paradox: The Bigger
the World Economy, the More Powerful its
Mathews, R.C.O. (1986), The Economics of Smallest Players, New York: William Morrow.
Institutions and the Sources of Economic Growth,
Economic Journal, vol. 96 (Dec.), 903-918. Naishul, V. (1993), Liberalism, Customary Rights
and Economic Reforms, Communist Economies
Mauro, P. (1995), Growth and Corruption, and Economic Transformation, vol. 5, 29-44.
Quarterly Journal of Economics, vol. 104:3, 681-
712. Nelson, R.R. (1970), Information and Consumer
Behavior, Journal of Political Economy, vol. 78:2,
Mayhew, A. (1987), Culture: Core Concept under 311-329.
Attack, Journal of Economic Issues, vol. 21:1,
587-603. Nelson, R.R. (1990), Capitalism as an Engine of
Progress, Research Policy, vol. 19:3, 193-214.
McKenzie, R.B. (ed.) (1984), Constitutional
Economics: Containing the Economic Powers of Nelson, R.R. (1995), Recent Evolutionary
Government, Lexington: Lexington Books. Theorizing about Economic Change, Journal of
Economic Literature, vol. 33:1, 48-90.
Meadows, D.H., D.L. Meadows, R. Randers and
W.W. Behrens III (1972), The Limits to Growth, Nelson, R.R. and S.G. Winter (1982), An
New York: Universe Books. Evolutionary Theory of Economic Change,
Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard
Menger, C. ([1883] 1963), Problems of Economics University Press.
and Sociology, Urbana, IL: University of Illinois
Press. Nishiyama, C. and K.R. Leube (eds) (1984), The
Essence of Hayek, Stanford, CA: Hoover
Menger, C. (1985), Investigation into the Method Institutions Press.
of the Social Sciences, New York: New York
University Press; original German edition Niskanen, W.A. (1971), Bureaucracy and
published 1883. Representative Government, Chicago: Aldine,
Atherton.
Metcalfe, S. (1989), Evolution and Economic
Change, in A. Silberston (ed.), Technology and North, D.C. (1981), Structure and Change in
Economic Progress, London: Macmillan. Economic History, New York: W.W. Norton.
Metz, H.C. (ed.) (1994), Algeria: A Country Study, North, D.C. (1990), Institutions, Institutional
5th edn, Washington, DC: US Library of Congress, Change and Economic Performance, Cambridge
Federal Research Division. and New York: Cambridge University Press.
511
North, D.C. (1992), Transaction Costs, Institutions, Parker, D. and R. Stacey (1995), Chaos,
and Economic Performance, San Francisco: Management and Economics: The Implications of
International Center for Economic Growth. Non-linear Thinking, London: Institute of
North, D.C. (1993), Institutions and Economic Economic Affairs.
Performance, in U. Mki, B. Gustafsson and C. Peacock, A. (1978), The Economics of
Knudsen (eds), Rationality, Institutions and Bureaucracy: an Inside View, in Institute of
Economic Methodology, London and New York: Economic Affairs, The Economics of Politics,
Routledge, 242-263. London: Institute of Economic Affairs, 117-128.
North, D.C. (1994), The Evolution of Efficient Pejovich, S. (1966), The Market-planned Economy
Markets, in J.J. James and M. Thomas (eds), of Yugoslavia, Minneapolis: University of
Capitalism in Context, Chicago and London: Minnesota Press.
University of Chicago Press, 257-264. Perjovich, S. (1995), Economic Analysis of
North, D.C. and R.P. Thomas (1973), The Rise of Institutions and Systems, Dordrecht and Boston,
the Western World: A New Economic History, MA: Kluwer Academic.
Cambridge: Cambridge University Press. Petersmann, E.V. (1986), Trade Policy as a
North, D.C. and R.P. Thomas (1977), The First Constitutional Problem: On the Domestic Policy
Economic Revolution, Economic History Review, Functions of International Trade Rules,
vol. 30, 2nd series, no.2, 229-241. Auenwirtschaft, vol. 41, 243-277.
Odell, J. (1990), Understanding International Pethig, R. and U. Schlieper (eds), Efficiency,
Trade Policies: an Emerging Synthesis, World Institutions and Economics Policy, Berlin and New
Politics, vol. 453, 139-167. York: Springer.
ODriscoll, G.P.Jr and M.J. Rizzo (1985), The Pipes, R. (1990), The Russian Revolution, 1899-
Economics of Time and Ignorance, New York: 1919, London: Collins Harvill, and New York:
Columbia University Press. Vintage Books.
Oi, W.Y. (1990), Productivity in the Distributive Polanyi, M. (1966), The Tacit Dimension, New
Trades, paper presented to the Economic and York Doubleday.
Legal Organization Workshop, University of Popper, K.R. ([1945] 1974), The Open Society and
Rochester, mimeo. Its Enemies, 2 vols, London: Routledge and Kegan
OLeary, J. (ed.) (1995), Privatization 1995, Los Paul.
Angeles: Reason Foundation. Popper, K.R. (1959), The Logic of Scientific
Olson, M. (1965), The Logic of Collective Action: Discovery, London: Hutchinson.
Public Goods and the Theory of Groups, New Porter, M.E. (1990), The Competitive Advantage of
York: Schocken Books. Nation, London: Macmillan, and New York: Free
Olson, M. (1982), The Rise and Decline of Press.
Nations: Economic Growth, Stagnation and Social Porter, P. and G. Scully (1995), Institutional
Rigidities, New Haven, CT, and London: Yale Technology and Economic Growth, Public
University Press. Choice, vol. 82, 17-36.
Olson, M. (1993), Dictatorship, Democracy and Powelson, J.P. (1994), Centuries of Economic
Development, American Political Science Review, Endeavor, Ann Arbor, MI: University of Michigan
vol. 87:3, 567-576. Press.
Olson, M. (1996), Big Bills left on the Sidewalk: Prebble, R. (1996), I Have Been Thinking,
Why some Nations are Rich, and Others Poor, Auckland: Bay Press.
Journal of Economic Perspectives, vol. 10, 3-24.
Prychitko, D.L. (1991), Marxism and Workers
Ordeshook, P. (1992), Constitutional Stability, Self-management: The Essential Tension,
Constitutional Political Economy, vol. 3:2, 137- Westport, CT: Greenwood.
175.
Putnam, R.D. (1994), Making Democracy Work,
Ostrom, E. (1990), Governing the Commons: The Princeton, NJ: Princeton University Press.
Evolution of Institutions for Collective Action,
Rabushka, A. (1974), A Theory of Racial Harmony,
Cambridge and New York: Cambridge University Columbia, SC: University of South Carolina Press.
Press.
Radnitzky, G. (1987), An Economic Theory of the
Papageorgiou, D., A.M. Choksi and M. Mechaely Rise of Civilization and its Policy Implications:
(1991), Liberalizing Foreign Trade, Oxford and
Cambridge, MA: Basil Blackwell.
512
Hayeks Account Generalised, Ordo, vol. 38, 47- Resenberg, N. and L.E. Birdzell (1986), How the
90. West Grew Rich: The Economic Transformation of
Radnitzky, G. (ed.) (1997), Values and the Social the Industrial World, New York: Basic Books.
Order, Vol. 3: Voluntary versus Coercive Orders, Rostow, W.W. (1978), The World Economy:
Aldershot, UK, and Brookfield, US: Avebury. History and Prospect, London: Macmillan.
Radnitzky, G. and H. Bouillon (eds) (1995a), Rothbard, M. (1962), Man, Economy and State,
Values and the Social Order, Vol 1: Values and Princeton, NJ: Van Nostrand.
Society, Aldershot, UK, and Brookfield, US: Rozman, G. (ed.) (1991), The East Asian Region:
Avebury. Confucian Heritage and its Modern Adaptation,
Radnitzky, G. and H. Bouillon (eds) (1995b), Princeton, NJ: Princeton University Press.
Values and the Social Order, Vol 2: Society and Sachs, J.D. (1995), Russias Struggle with
Order, Aldershot, UK, and Brookfield, US: Stabilization: Conceptual Issues and Evidence, in
Avebury. World Bank, Proceedings of the World Bank
Raiser, M. (1997), Soft Budget Constraints and the Annual Conference on Development Economics,
Fate of Economic Reforms in Transition 1994, supplement to World Bank Economic
Economies and Developing Countries, Tbingen: Review, Washington, DC: World Bank, 57-92.
Mohr-Siebeck. Samuels, W.J. (ed.) (1988), Institutional
Ratnapala, S. (1990), Welfare State or Economics, 3 vols, Aldersht, UK, and Brookfield,
Constitutional State? Sydney: Centre for US: Edward Elgar.
Independent Studies. Scherer, F.A. (1984), Innovation and Growth:
Redding, S.G. (1993), The Spirit of Chinese Schumpeterian Perspectives, Cambridge, MA:
Capitalism, Berlin: Walter de Gruyter. MIT Press.
Rheinstein, M. (1954), Max Weber on Law in Schuck, P. (1992), Legal Complexity: Some
Economy and Society, Cambridge, MA: Harvard Causes, Consequences, and Cures, Duke Law
University Press. Journal, vol. 1:3.
Richardson, R. (1995), Making a Difference, Schumpeter, J.A. (1947), Capitalism, Socialism
Christchurch, NZ: Shoal Bay Press. and Democracy, 2 nd edn, New York: Harper.
Richter, R. and W. Furubotn (1997), Institutions Schumpeter, J.A. (1961), The Theory of Economic
and Economic Theory: An Introduction to and Development: An Inquiry into Profits, Capital,
Assessment of the New Institutional Economics, Credit, Interest and the Business Cycle, Oxford and
Ann Arbor, MI: University of Michigan Press. New York: Oxford University Press, first German
Riedel, J. (1988), Economic Development in East edition, 1908.
Asia: Doing What Comes Naturally, in H. Hughes Scobie, G. and S. Lim (1992), Economic Reform:
(ed.), Achieving Industrialization in East Asia, a Global Revolution, Policy, vol. 8:3, 2-7.
Melbourne: Cambridge University Press, 1-38. Scully, G.W. (1991), Rights, Equity and
Robbin, L.R. (1976), Political Economy, Past and Economic Efficiency, Public Choice, vol. 68, 195-
Present: A Review of Leading Theories of 215.
Economic Policy, London: Macmillan. Scully, G.W. (1992), Constitutional Environments
Robertson, P. (1993), Innovation, Corporate and Economic Growth, Princeton, NJ: Princeton
Organization and Industry Policy, Prometheus, University Press.
vol. 11:2, 271-287. Seldon, A. (1990), Capitalism, Oxford and
Rockwell, L.H. (ed.) (1988), The Free Market Cambridge, MA: Basil Blackwell.
Reader, Burlingame, CA: Ludwig von Mises Shackle, G.L.S. (1972), Epistemics and
Institute. Economics: A Critique of Economic Doctrines,
Roemer, J.E. (1994), A Future for Socialism, Cambridge: Cambridge University Press.
Cambridge, MA: Harvard University Press. Shleifer, A. (1995), Establishing Property Rights,
Rpke, W. (1948), Civitas Humana: A Humane in World Bank: Proceedings of the World Bank
Order of Society, London: W. Hodge. Annual Conference on Development Economics,
Rosenberg, N. (1988), Technological Change 1994, supplement to World Bank Economic
under Capitalism and Socialism, in A. Anderson Review, Washington, DC: World Bank, 93-128.
and D.L. Bark (eds), Thinking about America,
Stanford, CA: Hoover Institution Press, 193-202.
513
Siebert, H. (1991), The Transformation of Eastern Sowell, T. (1994), Race and Culture, New York:
Europe, Kiel Discussion Papers no. 163, Kiel: Basic Books.
Institute of World Economics. Sowell, T. (1996), Migration and Cultures: A
Siebert, H. (ed.) (1993), Overcoming the World View, New York: Basic Books.
Transformation Crisis: Lessons for the Successor Sowell, T. (1998), Conquest and Cultures: A
States of the Soviet Union, Tbingen: Mohr- World View, New York: Basic Books.
Siebeck.
Stigler, G.J. (1963), The Intellectual and the
Siebert, H. (ed.) (1995), Trends in Business Market Place, London: Institute of Economic
Organization: Do Participation and Cooperation Affairs.
Increase Competitiveness?, Tbingen: Mohr- Stigler, G.J. (1967), Imperfections in Capital
Siebeck. Markets, Journal of Political Economy, vol. 75,
Simon, H.A. (1957), Administrative Behaviour, 287-292.
New York: Free Press.
Stigler, G.J. (1971a), The Theory of Economic
Simon, H.A. (1959), Theories of Decision-making Regulation, Bell Journal of Economics and
in Business Organizations, American Economic Management Science, vol. 2:1, 3-21.
Review, vol. 49, 253-283.
Stigler, G.J. (1971b), The Economics of
Simon, H.A. (1976), From Substantive to Information, in D.M. Lamberton (ed.), Economics
Procedural Rationality, in S.J Latsis (ed.), Method of Information and Knowledge, Harmondsworth:
and Appraisal in Economics, Cambridge and New Penguin, 61-82.
York: Cambridge University Press, 129-148.
Stigler, G.J. (1975), The Citizen and the State:
Simon, H.A. (1982), Models of Bounded Essays on Regulation, Chicago and London:
Rationality and Other Topics in Economic Theory, University of Chicago Press.
2 vols, Cambridge, MA: MIT Press.
Streit, M.E. (1981), Demand Management and
Simon, H.A. (1983), Reason in Human Affairs, Catallaxy: Reflections on a Poor Policy Record,
Oxford and Cambridge, MA: Basil Blackwell. Ordo, vol. 32, 17-34.
Simon, J.L. (ed.) (1995), The State of Humanity, Streit, M.E. (1983), Modelling, Managing and
Oxford and Cambridge, MA: Basil Blackwell. Monitoring Futures Trading: Frontiers of
Simons, H.C. ([1936] 1948), Rules versus Analytical Inquiry, in M.E. Streit (ed.), Futures
Authorities in Monetary Policy, in H.C. Simons Markets, Oxford and New York: Basil Blackwell,
(ed.) Economic Policy for a Free Society, Chicago: 1-26.
University of Chicago Press. Streit, M.E. (1984), The Shadow Economy: a
Smith, A. ([1776] 1970-1971), An Inquiry into the Challenge to the Welfare State, Ordo, vol. 35,
Wealth of Nations, 2 vols, London: Dent. 109-119.
Sohmen, E. (1959), Competition and Growth: the Streit, M.E. (1987), Economic Order and Public
Lesson of West Germany, American Economic Policy: Market, Constitution and the Welfare
Review, vol. 49, 986-1003. State, in R. Pethig and U. Schlieper (eds)
Solow, R.E. (1988), Growth Theory: An Efficiency, Institutions and Economics Policy,
Exposition, Oxford and New York: Oxford Berlin and New York: Springer, 1-21.
University Press. Streit, M.E. (1988), The Mirage of Neo-
Soto, H. de (1990), The Other Path: The Invisible corporatism, Kyklos, vol. 41, 603-624.
Revolution in the Third World, New York: Harper Streit, M.E. (1992), Economic Order, Private Law
& Row. and Public Policy: the Freiburg School of Law and
Soto, H. de (1993), The Missing Ingredient, The Economics in Perspective, Journal of Institutional
Economist, 11 September. and Theoretical Economics, vol. 148, 675-705.
Sowell, T. (1987), A Conflict of Visions, New Streit, M.E. (1993a), Cognition, Competition, and
York: William Morrow. Catallaxy: in Memory of Friedrich August von
Hayek, Constitutional Political Economy, vol. 4:2,
Sowell, T. (1990), Preferential Policies: An
223-262.
International Perspective, New York: William
Morrow. Streit, M.E. (1993b), Welfare Economics,
Economic Order and Competition, in H. Giersch
Sowell, T. (1991), Cultural Diversity: a World
View, American Enterprise, vol. 5 (May/June), (ed.), Money, Trade and Competition: Essays in
44-55. Memory of Egon Sohmen, Berlin and New York:
Springer, 255-278.
514
Streit, M.E. (1995), Freiburger Beitrge zur Systems: Models and Cases, Homewood, IL: Irwin,
Ordnungskonomk, Tbingen: Mohr-Siebeck. 455-464.
Streit, M.E. (1996), Competition among Systems Tollison, R.D. (1982), Rent Seeking: a Survey,
as a Defence of Liberty, in H. Bouillon (ed.), Kyklos, vol. 35, 575-602.
Libertarians and Liberalism: Essays in Honour of Tullock, G. (1967), The Welfare Costs of Tariffs,
Gerard Radnitzky, Aldershot, UK, and Brookfield, Monopolies and Theft, Western Economic
US: Avebury, 236-252. Journal, vol. 5, 224-232.
Streit, M.E. (forthcoming, 1998), Constitutional Tullock, G. (1971), Public Decisions as Public
Ignorance, Spontaneous Order and Rule Goods, Journal of Political Economy, vol. 79,
Orientation: Hayekian Paradigm from a Policy 913-918.
Perspective, in S. Frowen (ed.), Hayek the Tullock, G. (1987), Public Choice, in Eatwell et
Economist and Social Philosopher: A Critical
al. (eds) (1987), The New Palgrave: A Dictionary
Retrospect, London: Macmillan.
of Economics, London: Macmillan and New York:
Streit, M.E. and A. Mangels (1996), Stockton Press, 1040-1044.
Privatautonomes Recht und grenzberschreitende
Tullock, G. (1992), The Economics of Conflict,
Transaktionen, Jena Discussion Papers 07-96, in G. Radnitzky (ed.), Universal Economics, New
Jena: Max Planck Institute for Research intoi York: ICUS Publications, 301-314.
Economic Systems.
Tumlir, J. (1979), International Economic Order
Streit, M.E. and G. Mussler (1994), The Economic and Democratic Constitutionalism, Ordo, vol. 34,
Constitution of the European Community: From 71-83.
Rome to Maastricht, Constitutional Political
Economy, vol. 5:3, 319-353. Tylor, E.B. (1883), Primitive Culture: Research
into the Development of Mythology, Religion,
Streit, M.E. and S. Voigt (1993), The Economics Language, Art and Custom, 2 vols, New York: H.
of Conflict Resolution in International Trade, in
Holt.
D. Friedman and E.J. Mestmacker (eds), Conflict
Resolution in International Trade: A Symposium, United Nations (1995), World Investment Report:
Baden-Baden: Nomos Verlag, 39-72. Transnational Corporations and Competitiveness,
New York and Geneva: United Nations.
Streit, M.E. and G. Wegner (1992), Information,
Transaction and Catallaxy: Reflections on Some Vanberg, V.J. (1988), Urdungstheorie as
Key Concepts of Evolutionary Market Theory, in Constitutional Economics: the German
U. Witt (ed.), Explaining Process and Change, Conceptions of the Social Market Economy,
Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 125- Ordo, vol.34, 71-83.
149. Vanberg, V.J. (1992), Organizations as
Sugden, R. (1986), Spontaneous Order, Journal Constitutional Systems, Constitutional Political
of Economic Perspectives, vol. 3:4, 85-97. Economy, vol. 3:2, 223-253.
Syrquin. M. (1988), Patterns of Structural Vaubel, R. (1980), Repairing Capitalism,
Change, in H.B. Chnery and T.N. Srinivasan Regulation, July-August, 12-16.
(eds), Handbook of Development Economics, vol. Vaubel, R. (1985), Competing Currencies: the
1, Amsterdam and New York: North-Holland, 203- Case for Free Entry, Zeitschrift fr die gesamten
230. Staatswisseschaften, vol. 105, 547-564.
Tanzer, A. (1994), The Bamboo Network, Forbes Vickery, G. and G. Wurzburg (1996), Flexible
Magazine, 18 July, 138-145. Firms, Skills and Employment, OECD Observer,
Tanzi, V. and L. Schuknecht (1995), The Growth no. 202, Oct./Nov. 17-21.
of Government and Reform of the State in Viscusi, W.K. (1993), The Value of Risks to Life
Industrial Countries, IMF Working Paper, and Health, Journal of Economic Literature, vol.
Washington, DC: International Monetary Fund, 31:4, 1912-1976.
mimeo. Voigt, S. (1993), Values, Norms, Institutions and
Thurow, L.C. (1980), The Zero-sum Society: the Prospects for Economic Growth in Central end
Distribution and Possibilities of Economic Change, Eastern Europe, Journal des conomistes et des
Harmondsworth, Middx: Penguin Books. tudes humaines, vol. 4:4, 495-529.
Tinbergen, J. ([1961] 1965), Do Communist and Voigt, S. (1997), Positive Constitutional
Free Economies Show a Converging Pattern?, in Economics: a Survey, Public Choice (special issue
M. Bornstein (ed.), Comparative Economic
515
on constitutional political economy), vol. 90, 11- supplement to World Bank Economic Review,
53. Washington, DC: World Bank, 171-209.
Wagener, H.J. (ed.) (1994), The Political Economy Wills, I. (1997), Economics and the Environment,
of Transformation, Heidelberg: Physica-Springer. Sydney: Allen & Unwin.
Walker, G. de Q. (1988), The Rule of Law: Winiecki, J. (1988), The Distorted World of Soviet-
Foundation of Constitutional Democracy, type Economics, Pittsburgh, PA: University of
Melbourne: Melbourne University Press. Pittsburgh Press.
Weber, M. ([1904] 1985), The Protestant Ethic and Witt, U. (1991), Reflections on the Present State
the Spirit of Capitalism, London: Unwin of the Evolutionary Economic Theory, in G.M.
Paperbacks. Hodgson and E. Screpanti (eds), Rethinking
Weber, M. ([1921] 1978), Economy and Society: Economics: Markets, Technology, and Economic
An Outline in Interpretative Sociology, 2 vols, Evolution, Aldershot, UK, and Brookfield, US:
Berkeley, CA: University of California Press. Edward Elgar, 83-102.
Weber, M. ([1927] 1995), General Economic Witt, U. (1994), Evolutionary Economics, in P.
History, 6th edn, New Brunswick: Transaction Boettke (ed.), The Elgar Companion to Austrian
Books. Economics, Aldershot, UK, and Brookfield, US:
Edward Elgar, 541-548.
Weber, M. (1951), The Religion of China:
Confucianism and Taoism, Glencoe, IL; Free Press. Wohlgemuth, M. (1995), Institutional
Weber, M. (1954), Law in Economy and Society, Competition: Notes on an Unfinished Agenda,
Journal des conomistes et des tudes humaines,
Cambridge, MA; Harvard University Press,
vol. 6:2/3, 277-299.
original German edition, 1925.
Weede, E. (1990), Ideas, Institutions and Political Wohlgemuth, M. (1997), Has John Roemer
Culture in Western Development, Journal of Resurrected Market Socialism?, Independent
Theoretical Politics, vol. 2:4, 369-399. Review, vol. 2:2, 193-216.
World Bank (1993), The East Asian Miracle:
Weede, E. (1995), Freedom, Knowledge and Law
Economic Growth and Public Policy, Oxford and
as Social Capital, in G. Radnitzky and H. Bouillon
(eds), Values and the Social Order, vol. 1: Values New York: Oxford University Press.
and Society, Aldershot, UK, and Brookfield, US: World Bank (1995), Proceedings of the World
Avebury, 63-81. Bank Annual Conference on Development
Weede, E. (1996), Economic Development, Social Economics 1994, Supplement to the World Bank
Economic Review, Washington, DC: World Bank.
Order, and World Politics, Boulder, CO: Lynne
Rienner. World Bank (1997), World Bank Atlas 1997,
Williamson, O.E. (1975), Markets and Washington, DC: World Bank.
Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications. A World Bank (various), World Development Report,
Study in the Economics of Internal Organization, Oxford and New York, Oxford University Press,
New York and London: Free Press. for World Bank.
Williamson, O.E. (1985), The Economic World Economic Forum (1996), The Global
Institutions of Capitalism: Firms, Market and Competitiveness Report 1996, Geneva: World
Relational Contracting, New York and London, Economic Forum.
Free Press.
Williamson, O.E. (1987), Transaction Cost
Economics: The Comparative Contracting
Perspective, Journal of Economic Behaviour and
Organization, vol. 8, 617-625.
Williamson, O.E. (1988), The Logic of Economic
Organization, Journal of Law, Economics and
Organization, vol. 4:1, 65-93.
Williamson, O.E. (1995), The New Institutional
Economics: The Institution of Governance of
Economic Development and Reform, in World
Bank, Proceedings of the World Bank Annual
Conference on Development Economics, 1994,
516
MT VI NHN XT V TC PHM
A solid and much needed book, that is comprehensive in coverage, elementary in

exposition, and relevant in applications. Modern Institutional Economics has indeed
come of age when its central elements can be so coherently packaged. It now becomes
possible to point inquiring potential readers to this book rather than to a whole
subliterature.
Mt tc phm vng vng v rt cn thit, vi ni dung bao hm, li trnh by d hiu, v
nhng ng dng ph hp. Kinh t hc th ch hin i thc s ln mnh khi m cc
thnh t then cht ca n c tp hp li mt cch c kt n vy. Gi y, ngi ta c
th khuyn ngh ngay cun sch ny cho nhng c gi tim nng ham hiu bit thay v
phi ch cho h c mt m sch tm thng khc.
James M. Buchanan,
C vn Gim c Trung tm Nghin cu La Chn Cng [Center for Study of Public
Choice], Gio s Danh d Kh knh ca i hc George Mason v i hc Cng ngh
Virginia, ngi ot gii Nobel Kinh t nm 1986.
... a path-breaking, systematic text that develops institutional theory from fundamental
tenets about human nature and then applies it to contemporary economic analysis. This
book will therefore allow teachers to introduce evolutionary and institutional economics
without having to rely on dispersed and sometimes hard-to-access literature...
Institutional Economics presents an accessible introduction to one of the hottest areas of
contemporary economic policy analysis and social philosophy ... One does not have to be
an economist to enjoy this important book. I recommend it most warmly to economists
and noneconomists, to students and experienced old-timers alike.
mt tc phm khai m v bi bn, pht trin l thuyt th ch t nhng tin c bn
v bn cht con ngi ri vn dng vo phn tch kinh t hc ng i. Cun sch v th
s cho php cc gio vin gii thiu v kinh t hc tin ho v kinh t hc th ch m
khng cn phi da vo cc trc tc tn mt v i khi cn kh tip cn. y l mt tc
phm nhp mn d hiu v mt trong nhng lnh vc nng bng nht ca phn tch chnh
sch kinh t v trit hc x hi ng i Khng c phi l mt nh kinh t hc th
mi thy hng th vi cun sch quan trng ny. Ti xin chn thnh khuyn ngh tc
phm ny cho cc nh chuyn mn cng nh nhng k ngoi o, cho cc sinh vin
cng nh nhng ngi ln tui tng tri khc.
Gerard Radnitzky,
Cato Journal
517
an authoritative survey of the present status of the field, and there are few students
today who would not profit from a careful study of this text.
mt tc phm kho lun y uy tn v v th hin hnh ca chuyn ngnh kinh t hc
th ch, v ch t sinh vin ngy nay mi khng thu c li ch g t vic nghin cu k
cun sch ny.
E.G. Furubotn,
Journal of Economics
VI NT V CC TC GI
Wolfgang Kasper
Gio s Kinh t, i hc New South Wales
(University of New South Wales)
Canberra, Australia
Manfred E. Streit
Gim c, Vin Nghin cu cc H thng Kinh t Max-Plank
(Max-Planck Institute for Research into Economic Systems)
Jena, c
518

Kinh Te Hoc The Che - Trat Tư Xa Hoi Va Chinh Sach Cong

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kinh Te Hoc The Che - Trat Tư Xa Hoi Va Chinh Sach Cong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KINH T HC TH CH

TRT T X HI V CHNH SCH CNG

Ngi dch: L Anh Hng

Nxb Edward Elgar

1 Gii thiu: Ti sao cc th ch li ng vai tr quan trng 15

2 nh ngha: Kinh t hc, th ch, trt t v chnh sch 38

5 Cc th ch: Nhng quy tc ring l 100

PHN II: NG DNG CA KINH T HC TH CH

7 Nn tng ch ch ca ch ngha t bn 181

9.2 Chi ph t chc, hp ng quan h v ri ro ch tc 273

14.3 Ci cch cc nn kinh t pht trin 476

Ph lc: Ti, ci Bt ch ca Leonard E. Read 497

Kinh t hc th ch l mt chuyn ngnh ang ngy cng ginh c nh hng su rng

Qung Tr, 30/9/2011

ch. iu ny s cho php chng ti i n nhng khng nh khoa hc v nhng gi tr

2. Nhng c gi no c th tip cn vi ngun t liu ting c th trc ht hy tm t chuyn san

CHNG I. GII THIU: TI SAO CC TH CH LI NG

Mi s tng tc ca con ngi u i hi mt mc v kh nng tin on

[Sau khi gi mt lng tin ng k vo mt ngn hng nc ngoi] Ti cht sc

1.1 Ti sao cc th ch li ng vai tr quan trng?

qun tr ca n. Chng ta cho php mnh c phu thut nh nhng bc s m

S khim khuyt v mt th ch ca kinh t hc v chnh sch cng

tranh ginh nhau hng chim gi nhng th chi c th no (Alchiani,

sn phm quc dn trong cc nn kinh t hin i. Mt b phn ln thuc khu vc

khung mu [kinh t hc] tn c in thiu vng cc th ch ... Cc m

Mt thc t cng tr nn r rng l l thyt kinh t hc chun tc ch c gi tr

S thng tin ca kinh t hc th ch

1.2 Thnh tu tng trng kinh t

1950-1973 +3,5 +2,7

1973-nay +2,5 +1,7

Ngun: Maddison (1991) v t cp nht

T 1950 n 1973, tc tng trng bnh qun hng nm ca cc nc ang

n gia thp nin 1990 - gp gn 7 ln trong phm vi mt th h. Hin tng

Mc thu nhp (dollar trn u ngi) 100 367

Tui th bnh qun (nm) 58,8 77

v nhng d liu gn y hn t khu vc Chu Thi Bnh Dng:

Mc thu nhp (dollar trn u ngi) 100 642

Tui th bnh qun (nm) 59 68

Ngun: Ngn hng Th gii (World Bank)

Tc gia tng dn s nhanh chng c chiu hng gim tr li cng vi s tng

Khi nim then cht:

ngi (hay tng sn phm quc ni u ngi) vn l s o tng trng c s

Ghi ch: H chia logarith, nh y, cho thy tc tng trng ng u l mt ng

Ngun: Maddison (1995) v t cp nht.

1.3 L gii tng trng kinh t

Nhn t then cht ca tng trng: K

Trong cc nn kinh t hin i, qu trnh tch lu t bn thng thng i hi hai

ngi tng d bo v s sp chung cuc ca h thng t bn ch ngha v cc

Cc nhn t tng trng then cht: K, L, TEC

Phng php tn c in ny c li th l n cho thy qu trnh tng trng

Phn cng v phn mm ca tng trng

Cc nhn t tng trng then cht: K, L, TEC, SK

Cc nhn t tng trng then cht: K, L, TEC, SK, NR, STR

Ngi ta cng sm pht hin ra rng cc qu trnh chnh tr thng ng vai tr to

Doanh nghip, tri thc v cc th ch

Cc nhn t tng trng then cht:

[nhng thnh vin c th ca] x hi [Trung Hoa] ch c th tit gim chi

Ni cch khc, nhng khim khuyt v pht trin th ch Chu ph nh

Nhng nghin cu a dng ny b sung tnh thc nghim cho hc thuyt ca

Cc iu kin ca tng trng kinh t

Nhng c s vi m Cc doanh nhn Nhng u tin

Khi nim then cht

c b quyt n, phi chnh thc (implicit, informal knowhow), nng khiu