Acrinet Bul

exo biblio BUL.
qxp 12/27/04 3:15 AM Page 1
Aκρίτες της Ευρώπης

Υπεύθυνος Φορέας Προγράμματος
- PRISMA - Κέντρο Αναπτυξιακών
Μελετών
Υπεύθυνος Επιστημονικού
Συντονισμού
- Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύ-
νης της Ελληνικής Λαογραφίας
Εταίροι Προγράμματος
- Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση
Λαϊκού Πολιτισμού
- Πανεπιστήμιο της Ευρώπης
- Πανεπιστήμιο Ι της Σορβόννης,
Πάνθεον
- Ανώτατο Συμβούλιο Επιστημονικών
Ερευνών Ισπανίας, Ινστιτούτο
Φιλολογίας, Τμήμα Βυζαντινών και
Νεοελληνικών Σπουδών
Kραλί Μάρκο - Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών
και Μεταβυζαντινών Σπουδών της
ο Ήρωας Υπερασπιστής Βενετίας
- Πανεπιστήμιο Αγίου Κλήμεντος
των Συνόρων της Αχρίδας στη Σόφια, Τμήμα
Σλαβικής Φιλολογίας, Εθνολογίας
και Βυζαντινής Λογοτεχνίας
Πανεπιστήμιο της Σόφιας
«Άγιος Κλήμεντος της Αχρίδας»
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Φωτογραφία εξωφύλλου:
ΓEΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Eικαστικό έργο του ζωγράφου Ιβάν Mίλεβ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ISBN 960-88505-3-3 με παράσταση του Κραλί Μάρκο.
Biblio 17x24 BUL.qxp 3/23/05 12:00 AM Page 1
Kραλί Μάρκο
ο Ήρωας Υπερασπιστής
των Συνόρων
Επιστημονική Συνάντηση
19 Μαρτίου 2004

The present publication, under the general title The Acritans of Europe has been
realised in the context of the transnational project ACRINET, co-funded by the
European Commission as part of the CULTURE 2000 Programme. The publication
includes a total of six volumes that contain the proceedings of all the conferences
and meetings held in the participating countries, and represents the most important
part of the academic work produced by the ACRINET research team:
A Volume Ι: Ακρίτες της Ευρώπης (Athens 2002 &2004, Ioannina 2004,
Karpathos 2004, Thessaloniki 2004)
A Volume ΙΙ: Les Mythes et les legendes que partagent les peuples de l' Europe
(Paris 2003)
A Volume ΙΙΙ: Ressons èpics en les literatures i el folklore hispànic (Barcelona
2003)
A Volume IV: La Commedia dell'arte nella sua dimensione europea (Venice 2003)
A Volume V: Κραλί Μάρκο - ο ήρωας υπερασπιστής των συνόρων (Sofia 2004)
A Volume VI: Heroes of the Frontiers in European Literature, History and
Ethnography: the contribution of ACRINET
The present volume contains summary reports of all the presentations made in the
conferences and scholarly meetings organised during the course of the project. The
full texts of the original presentations are contained in the prior volumes.
A General editor: Hélène Ahrweiler
A Translations: David Hardy, Magnus Briem
A Editor of the present volume: Fouli Papageorgiou
A Coordination of the publication: Centre for Development Studies - PRISMA
Published by the Centre for Development Studies - PRISMA on behalf of the

ACRINET partnership, Athens 2004.
ISBN 960-88505-4-1
Copyright: ACRINET
Design and printing: ABILITY Integrated Communication, e-mail: ability@otenet.gr
A2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
σελ.
5 ...................... ΠΡΟΛΟΓΟΣ:
TO ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΙΤΙΚΗ
ΠΑΡΑΔΟΣΗ «ACRINET»
Φούλη Παπαγεωργίου
9 ...................... EIΣΑΓΩΓΗ:
Κ ΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ, Ο ΗΡΩΑΣ-ΦΡΟΥΡΟΣ
Κίριλ Τοπάλoφ, Μπόγιαν Μπιόλτσεβ, Βαλέρι Στέφανοβ
11 ...................... ΤΟ
ΠΑΛΗΚΑΡΙ ΗΡΩΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ «ΟΙΚΕΙΟΥ»
ΚΑΙ ΤΟΥ ΞΕΝΟΥ
Πλάμεν Μπότσκοβ
16 ...................... Ο
ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ - Η ΕΠΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ
ΧΡΟΝΟΥΣ
Βαλέρι Στέφανοβ
25 ...................... «ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ
ΑΪΤΟΙ ΚΑΙ ΓΕΡΑΚΙΑ» Η΄ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΕΠΟΥΣ
ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ
ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Βλαντιμίρ Πέντσεβ
29 ...................... «ΤΑ
ΟΡΙΑ» ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΕΠΟΣ
ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ
Νικολάϊ Βούκοβ
34 ...................... Ο
ΑΡΧΕΤΥΠΟΣ «ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ» - «Ο ΗΡΩΑΣ ΦΡΟYΡΟΣ
ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ» ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
Κίριλ Τοπάλoβ
39 ...................... DJERZELEZ ALIYA A MUSLIM COUTERPART OF PRINCE

MARKO
Pedro Bádenas de la Peña
3A
A4
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
TO ΕYΡΩΠAΪKO ΔIKTYO ΓIA THN ΑΚΡΙΤΙΚΗ
ΠΑΡΑΔΟΣΗ «ACRINET»
T η διεξοδική και διεπιστη μ ονική μελ έ τη της ακριτικής παράδοσης, αλλά

και του συ μ β ο λ ισμού του φαινομένου του ακρίτη, της «άκρης», του
«ορίου», της «ετερότητας», της «ταυ τ ό τητας», της «διαφορετικ ό τητας» τόσο
σε παλαιότερες επο χ ές όσο και στη σύγχ ρ ονη ευρωπαϊκή κοινωνία, ανέλαβε
το Ευρωπαϊκό Δίκ τυο για την Ακριτική Παράδοση ACRINET, με πρ ω τ ο-
βουλία του οποίου πραγματοποιείται η παρούσα έκδοση. Η δραστη ρ ι ό τητα
του Δικτύου συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Το ACRINET επιδιώκει να προβάλει τις αξίες της ειρηνικής συνύπαρξης
διαφορετικών εθν ο τήτων και πολιτισμών στον ευρύτερο Ευρωπαϊκό χώρο,
μέσα από την επικ α ι ρ ό τητα των αναφορών των ακριτικών ασμάτων και
κειμένων. Προς αυ τή την κατεύθυνση κινείται η έρευνα της διαχρονικότη-
τας, των μετασχηματισμών και των επιβιωμάτων της ευρωπαϊκής ακριτικής
παράδοσης. Ερευνητ ές των οργανισμών που συμμετέχουν στο Δίκ τυο εφαρ-
μόζουν ιστ ο ρ ική, φιλολογική και εθν ο γρ α φ ική μεθοδολογία. Εντοπίζουν,
μελετούν, αναλύουν και αρχειοθετούν κείμενα και γρ απ τά τεκμήρια τη ς
ακριτικής παράδοσης. Παράλληλα παρατηρούν και καταγράφουν στ ο ι χ ε ί α
της ακριτικής παράδοσης που επιβιώνουν ως σήμερα σε λαϊκές, αυθόρμητες
και ομαδικ ές εκδηλώσεις.
Το ACRIΝET ασχολείται με μια έκφραση της ευρωπαϊκής πο λ ι τ ιστ ικής
κληρονομιάς, η οποία προβάλλει ως αξίες τη συ ν ε ρ γασία, τον αλληλοσε-
βασμό και την αμοιβαία κατανόηση μεταξύ διαφορετικών θρησκειών,
γ λ ω σσών, πο λ ι τ ισμών. Εν μέσω κρίσιμων διεθνών εξελίξεων, η ακριτική
παράδοση δίνει μαθήματα ειρην ικής συμβίωσης και συ νύπαρξης, όπως
απο τυπώθηκαν στην πρ ο φ ο ρ ική και γρ απ τή μορφή της. Αναλύοντας με
αυτό τον τρόπο το παρελθόν, το ACRINET προσπαθεί να ανιχνεύσει και
να εδραιώσει τα κοινά στοιχεία μιας ευρωπαϊκής ταυ τ ό τητας, απ α ρ α ί τητης
στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Τον σκοπό αυτό εκπλή ρ ω σ αν
οι συ ν ε ρ γα ζόμενοι οργαν ισμοί με ένα εντατ ικό και πο ικίλο πρ ό γρ α μ μ α
δ ρ α στη ρ ι ο τήτων, που έδωσαν στο ευρύ κοινό τη δυνατ ό τητα να γνωρίσει
την ακριτική παράδοση μέσα από απτά και ορατά αποτελέσματα.
Η παρούσα έκδοση των πρακτικών των επιστη μ ονικών συναντήσεων και
5A
P ΦOYΛΗ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
συνεδρίων που πρ α γ μ ατ ο πο ι ήθη κ αν από το Ευρωπαϊκό Δίκ τυο για την

Ακριτική Παράδοση είναι ένα από τα σημαντ ικότερα επιτεύγματά του.
Διοργανώθηκαν συνολικά 10 επιστη μ ονικές συναντήσεις και δύο συνέδρια,
όλα με διακρατ ική συμμετοχή. Πρωτότυπες επιστη μ ον ικ ές εργασίες σε
δ ι άφορα θέματα της ευρωπαϊκής ακριτικής παράδοσης παρουσιάστηκαν
και συζητήθηκαν σε εννέα από αυ τ ές τις διοργανώσεις, με συμμετοχή επιστη-
μόνων από τις πε ρ ισσότερες χώ ρ ες της Ευρώπης. Τα πρ α κ τ ικά των συ ν α-
ντήσεων αυτών παρουσιάζονται σε έξι τόμους, πέντε από τους οποίους
αντ ιστ ο ι χούν στις διοργανώσεις ανά συμμετέχουσα χώρα (Ελλάδα, Ιταλία,
Ισπανία, Γαλλία, Βουλγαρία) και ένας περιέχει τα γενικά συ μπεράσματα
της έρευνας και τις πε ρ ι λήψεις όλων των ανακοινώσεων, ως «τεύχος αν α-
φοράς».
Παράλληλα με τις επιστημονικ ές συναντήσεις, οργαν ώ θηκε επίσης σημα-
ντ ικ ός αριθμός πο λ ι τ ιστ ικών εκδηλώσεων, στις οπο ί ες παρουσιάστη κ αν
χοροί και τραγούδια εμπνευσμένα από τη λαϊκή ακριτική παράδοση, λαϊκά
δρώμενα και απο σ π ά σ μ ατα από τη λόγια παράδοση με επίκ ε ντρο τους
ακρίτες-ήρωες.
Με βάση την επιστημονική έρευνα και τη συλλογή πρωτότυπου και δ η μ ο-
σιευμένου υλικού που τεκμηριώνει την κοινή ακριτική παράδοση της Ευρώ-
πης, δημιουργήθηκε επίσης μία περιοδεύουσα έκθεση με θέμα «Οι Ακρίτες
της Ευρώπης» η οποία παρουσιάστηκε στην Ελλάδα, στην Γαλλία και στην
Ισπανία, ενώ ειδικότερου θέ μ ατος εκθέσεις που καλύπτουν εθνικές παρα-
δόσεις και ήρωες, παρουσιάστηκαν στην Ιταλία και στην Βουλγαρία. Η ελλη-
νική έκθεση, η οποία απο τ ελ ε ί ται από 64 πανό και σημαντ ικό αριθμό
αντικειμένων, μετά την περιοδεία της σε 4 πόλεις, κατέληξε στην Παλαιό-
χωρα της Κρήτης, όπου ιδρύθηκε Μουσείο της Ευρωπαϊκής Ακριτικ ή ς
Παράδοσης υπό την αιγίδα του Υπο υ ρ γείου Πολιτισμού και της Ακαδημίας
Αθηνών.
Οι συ ν ε ρ γα ζόμενοι φορείς που συ ν έ β α λ αν με την ακούραστη δουλειά
τους, την επιστημον ική εξειδίκευση τους και τον ενθουσιασμό τους στη
ε π ι τυχημένη υλοποίηση των δράσεων του Ευρωπαϊκού Δικ τύου για την
Ακριτική Παράδοση προέρχονται από πέντε ευρωπαϊκές χώρες, και είναι:
- PRISMA - Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών
Υπεύθυνος Επιστημονικού Συντονισμού
- Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας
- Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού
A6
TO ΕYΡΩΠAΪKO ΔIKTYO ΓIA THN ΑΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ «ACRINET»

- Πανεπιστήμιο Ι της Σορβόννης, Πάνθεον
- Ανώτατο Συμβούλιο Επιστη μ ονικών Ερευνών Ισπανίας, Ινστιτούτο Φιλο-
λογίας, Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών
- Ε λ ληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βε-
νετίας
- Π ανεπιστήμιο Αγίου Κλή μ ε ντος της Αχρίδας στη Σόφια, Τμήμα Σλαβι-
κής Φιλολογίας, Εθνολογίας και Βυζαντινής Λογοτεχνίας
Επιθυμούμε να εκφράσουμε τις ευχαριστ ί ες μας στη Γενική Διεύθυνση
«Εκπαίδευση και Πολιτισ μ ός» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία συ γ-
χρηματοδότησε τις δράσεις του ACRINET στα πλαίσια του ευρύτερου πρ ο-
γράμματος CULTURE 2000 και συνέβαλε έτσι αποφασιστικά στην υλοπο ί-
ηση του σημαντικού έργου που παρουσιάζεται στην παρούσα έκδοση.
Φούλη Παπαγεωργίου
Υπεύθυνη Διακρατικής Διαχείρισης και Συντονισμού
του Προγράμματος ACRINET
Γενική Διευθύντρια Κέντρου Αναπτυξιακών Μελετών - PRISMA
7A
A8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ, Ο ΗΡΩΑΣ-ΦΡΟΥΡΟΣ
O Κραλί Μάρκο είναι ο πιο δημοφιλής ήρωας του Νοτιοσλαβικού έπους.

Πρόκειται για ιστορικό πρόσωπο που έζησε στη διάρκεια των Βαλκα-
ν ικών αν ατα ρ αχών του 14ου αιώνα και το οποίο η συ λ λ ο γ ική φαντασία
των υποδουλωμένων λαών ανέδειξε σε πε ρ ι ε κ τ ική μορφή του αγώνα για
την ελευθερία.
Σ η μ αντικές διαφορές εντ ο π ί ζονται στη συ γ κ ρ ι τ ική θεώρηση από τη
μια πλευρά της ιστ ο ρ ικής και από την άλλη της λαογρ α φ ικ ή ς - μ υ θ ο λ ο γ ι-
κής εικ όνας του ήρωα. Με τη δύναμη που ασκεί, ο θρύλος μεταμόρφωσε
έναν υπο τ ελή στους Τούρκους τοπικό ηγεμόνα, που πέθ ανε πο λ ε μ ώ ντας
ενάντια στους χριστιανούς, σε υπερασπιστή του λαού και φύλακα της πί-
στης.
Ο κόσμος, στ ον οποίο έδρασε ο ήρωας, αντιμετώπιζε κρίση σε όλα τα
επίπεδα: ο κρατικ ός μηχαν ισ μ ός, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, δεν υφί-
στατο ώστε να παρέχει ασφάλεια, η πίστη είχε κλονιστεί και η ανθρώπινη
ζωή είχε απ α ξ ι ω θεί. Το κλίμα ανασφάλειας, που χαρακτήριζε την επο χ ή
και ανάγκαζε τους καταπιεσμένους λαούς των Βαλκανίων να στραφούν
στη φαντασία τους προκειμένου να αντλήσουν δύναμη, τιμή και δόξα,
αντισταθμίστηκε από τη συμβολική μορφή του Κραλί Μάρκο.
Η συλλογή των τραγουδιών γύρω από τον Κραλί Μάρκο απο τ ελ ο ύ ν
πρ ο σ π ά θεια πρ ο σ δ ι ο ρ ισμού των βασικών χα ρ α κ τη ρ ιστ ικών του ιδεατού
ήρωα-φύλακα σε μία περίοδο βαθιάς κρίσης. Ο ήρωας ενσω μ ατώνει αν
όχι σε πραγματ ικό τουλάχ ιστ ον σε συμβολικό επίπεδο όλες τις θεμελιώ-
δεις αξίες πάνω στις οποίες μπορεί να βασιστεί ο λαός.
Ο ήρωας-φρουρός πρ έ πει να διατηρήσει τη δύναμή του αν α λ α μ β άνο-
ντας ηθικ ές δεσμεύσεις. Ο ήρωας-φρουρός πρ έ πει να κερδίσει την μάχη
έναντι των φοβερών αντιπάλων του καθώς και να υπερβεί τις δικ ές του
αδυναμίες. Ο ήρωας-φρουρός πρέπει να ξαναδώσει δύναμη στους αδυνά-
τους. Ο ήρωας- φρουρός πρέπει να αποκαταστήσει την πίστη.
Τα επικά διηγ ή μ ατα μας πείθουν ότι η λεπτή γραμμή μεταξύ καλού
και κακού, μεταξύ του δικού μας κόσμου και του αλλότριου, δεν ταυτίζε-
ται μόνο με ηθικά, θρησκευτικά και εθν ικά σύνορα, αλλά διαπερνά τις
ίδιες τις ψυχές μας. Το Νοτιοσλαβικό έπος επιβεβαιώνει μία θε μ ελ ι ώ δ η
9A
P
αλήθεια: ότι είναι αδύνατ ον να νικήσεις τους ορατούς εχθρούς εάν δεν
μπορείς να υπερβείς τα εσωτερικά εμπόδια και την κακία που κρύβονται
μέσα σου.
Δίχως τα «πλαίσια» ενός ηθικού νόμου ο ήρωας χάνει τη δύναμή του,
ακόμη κι αν αυτά βιώνονται σε επίπεδο φαντασιακό.
Κίριλ Τοπάλoφ,
Μπόγιαν Μπιόλτσεβ,
A 10
ΤΟ ΠΑΛΙΚΑΡΙ ΗΡΩΑΣ
ΜΕΤΑΞΥ «ΟΙΚΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΞΕΝΟΥ
Σ την εισήγηση αυ τή παρουσιάζω τη θέση ότι το παλικάρι ήρωας (ο Κραλ ί

Μάρκο στη βουλγα ρ ική επική παράδοση) δεν περιφρουρεί το όριο του
«οικείου», όπως συχνότατα ερμηνεύεται η επική φόρμουλα «Κάνει πε ρ ι ο-
δ ε ί ες ο Μάρκο από τη Περλόπα / κάνει περιοδεία στη ακρινή χώρα» (Βουλ-
γαρική λαϊκή παράδοση, Αι, 1962), αλλά συνιστά ο ίδιος το όριο. Το παλι-
κάρι ήρωας εκφράζει το όριο με τις ενέργειες, το σώμα του, το όνομα και τις
ι δ ι ό τητές του. Ο ήρωας διαγράφει το όριο σε διάφορα επίπεδα:
- του χώρου - ανάμεσα στον «υιοθετη μ έ ν ο » / « πο λ ι τ ισ μ ικό» και στ ον «μη
υιοθε τημένο» / «μη πολιτισμικό» χώρο, όπως ανάμεσα στην πρωτεύουσα
πό λη και το άνυδρο βουνό στις επικές υποθέσεις
- του χρόνου - ανάμεσα στην ωρίμαν σ η / γε ρ ά μ ατα και τα νιάτα / π α ι δ ική
ηλικία, όπως ανάμεσα στο Μάρκο και το παιδί παλικάρι στις υπο θέ σ ε ι ς
με παιδιά παλικάρια
- του φύλου - ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό, όπως ανάμεσα στο
Μάρκο και τη νεράιδα / κοπέλα παλικάρι στις υποθέσεις με μονομαχία
ήρωα παλικαριού με κοπέλα παλικάρι
- της διαγωγής - ανάμεσα στην «κανονική»/επικυρωμένη και «μη κανον ι-
κή»/ εσφαλμένη διαγωγή, όπως ανάμεσα στο ρόλο του Μάρκο πο λ ε μ ι-
στή και του Μάρκο γεωργού (το Πάσχα σε βασιλικούς δρόμους)
- της ύπαρξης -ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, όπως ανάμεσα στο Μάρκο
και την τρικέφαλη λάμια.
Σ΄ όλα αυτά τα πρ ό τυπα ο ήρωας παλικάρι είναι όριο, διότι συνδυάζει
χα ρ α κ τη ρ ιστικά και των δύο πλευρών της αντιπαράθεσης. Είναι πο λ υ δ ύ-
ναμος, διότι η δομή της μορφής του στο έπος το επιτρ έ πει. Και εδώ η
ο ρ ι ο θέ τηση του ήρωα δεν δίδεται από την υπόθεση αλλά μάλλον από την
επική αντίληψη του ηρωικού ως συνδυασμού δύο βασικών χαρακτηρισμών:
οριοθέτησης και απο κ λ ε ιστικότητας. Θα περιγράψω εντελώς περιληπτικά
τα συμφραζόμενα αυ τής της αντίληψης στη βουλγα ρ ική επική παράδοση,
για να αιτιολογήσω τη θέση μου.
Στο αρχαίο έπος, ο ήρωας παλεύει με μυθολογικά τέρατα για επιστροφή
ή απόκτηση φυσικών ή κοινωνικών αγαθών (νερό, φωτιά, τρόφιμα, ορισ μ ένο -
11 A
P ΠΛΑΜΕΝ ΜΠΟΤΣΚΟΒ
αγροτοοικονομικό- πο λ ι τ ισμό, κατοικία, δρόμο, δικαίωμα συ ζ υ γ ικών σχ έ-

σεων, δ ικαίωμα εξο υ σ ι α στ ικών θεσμών, δικαίωμα αυτοδιάθεσης κ . λπ . ) .
Κατά κανόνα, ο αντίπαλος του ήρωα στο αρχαίο έπος είναι ζωόμορφος -
δράκος, φίδι, αρκούδα, λύκος, φαντα στ ικό τέρας-γρίφος, ταύρος, ύδρα,
κένταυρος, δράκος, γίγαντας. Συχνά αυ τ ές οι επικ ές διηγήσεις είναι σε πεζό
λόγο ή ταυτόχρονα πεζό και ποιητικό και έχουν έντονα κοσμολογική διάστα-
ση (βλ. Μελετίνσκι, 1976, Μελετίνσκι, 1986, Μπόγκντανόβ, 1985, Πουτίλοβ,
1988).
Πρέπει να αναφερθεί ότι καθοριστ ική κατηγορία του φολκλορικού ηρω-
ικού έπους δεν είναι η υπόθεση αλλά μάλλον το παράστημα του παλικ α-
ριού, ο οποίος δημιουργεί υπο θέσεις. Όπως διατυπώνει αυ τή τη σχέση ο Ε.
Μελετίνσκι, η σχέση υπό θεσης-ήρωα είναι τόσο δυνατή, ώστε η υπό θεση
ενός έπους χωρίς ήρωα να μην είναι πραγματοποιήσιμη (Μελετίνσκι, 1963).
Ο επικρατέστερος ήρωας στο βουλγαρικό ηρωικό έπος είναι ο Κραλί Μάρκο.
Γύρω από το όνομά του συνυφαίνονται οι πε ρ ισσό τ ε ρ ες από τις υποθέσεις
του βουλγαρικού ηρωικού έπους, σχ η μ ατίζοντας έναν επικό κύκλο. Με τη
φιγούρα του Κραλί Μάρκο στο βουλγα ρ ικό ηρωικό έπος συνδέονται τόσο
οι υπο θέσεις του ηρωικού μυθολογικού στρώματος (ο Μάρκο αποκτά δύνα-
μη, όπλο, άλογο, όργωμα του Μάρκο, ο Μάρκο παλεύει με φίδι, δράκο ή
λάμια, ο Μάρκο και η νεράιδα, ο θάν ατος του Μάρκο και πο λ λ ές άλλες),
όσο και οι ιστ ο ρ ικο-ηρωικές υποθέσεις, χάρη στις οπο ί ες ο Μάρκο συ ν α ρ-
τάται με τον ήρωα του βουλγαρικού ηρωικού έπους γενικά (ο Μάρκο ελ ε υ-
θερώνει τρεις αλυσίδες σκλάβους, ο Μάρκο και ο λη στής Μουσά, ο Μάρκο
φρουρεί ακρινή χώρα, ο Μάρκο και ο Φίλιπ μαγιαρ, ο Μάρκο ελευθερώνει
α ι χ μ ά λ ω τη κοπέλα, ο Μάρκο και ο Μαύρος Αράπης, ο Μάρκο στο Κοσσυ-
φοπέδιο κ.λπ.). Ταυτόχρονα, ο Μάρκο είναι αγαπημένος ήρωας και στα τρ α-
γούδια με αφηγηματικά θέματα, τα οποία ακούγονται συχνά στους χορούς
ή στα νυχτερινά γλέντια: ο Μάρκο παρατάει την αγαπημένη του, ο Μάρκο
ψάχνει για γυναίκα, ο Μάρκο πίνει σε δροσερές ταβέρνες κλπ. (βλ. παρα-
δείγματα στο βουλγαρικό ηρωικό έπος, βουλγαρική λαϊκή δημιουργία 1).
Εδώ πρ έ πει να υπο γραμμίσω ότι ο ήρωας στο φολκλορικό έπος είν α ι
περιεκτική μορφή, που συμπε ρ ι λ α μ β άνει όχι μόνο τους ήρωες παλικάρια
σαν το Μάρκο, το Μομτσίλ, το Ντοϊτσίν, το Σέκουλα, αλλά και τους αντιπά-
λους τους, όπως τον ληστή Μουσά, τον Φίλιπ Μαγιαρ, τον Μαύρο Αράπη,
το Παιδί Ντοθκαντίντσε, την κόρη Ρουσάντα, την Αραπίνα κόρη, τον λη στή
Κορούν κ.ά. Η αντιπ α ρ ά θεση μεταξύ του παλικαριού ήρωα και παλικαριού
αντιπάλου στο έπος πραγματοποιείται σε διάφορα επίπεδα και με διαφο-
ρετικά μέσα. Στο επίπεδο της εθνικής κοιν ό τητας, που η μορφή-σύμβολό της
είναι το παλικάρι-ήρωας, η αντ ιπ α ρ ά θεση «οικείου» και «ξένου» θα έχει
νόημα μόνο όταν σημαίνεται εθνικώς (με τα σχ ε τ ικά σύμβολα του εθνικού,
A 12
ΤΟ ΠΑΛΙΚΑΡΙ ΗΡΩΑΣ ΜΕΤΑΞΥ «ΟΙΚΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΞΕΝΟΥ
όπως γλώσσα, πίστη, χώρο, σύστημα ονομάτων, παραδόσεις). Στο επίπεδο

των μικρότερων κοιν ο τήτων όπως της οικ ο γένειας, του γένους, του επαγ-
γέλματος, της περιοχής, του φύλού ή της ηλικίας, πρ ο τ ε ρ α ι ό τητα θα έχουν
οι κοινωνικές αξίες και τότε η διανομή των ρόλων του ήρωα και του αντ ι-
πάλου του σημαίν ε ται από τη συμβολική αντ ί θεση «φύση»-«πολιτισμός»:
ενάντια στ ον ήρωα παλικάρι (άντρα-σύζυγο, κυρίαρχο, πο λ ε μ ιστή) ορθ ώ-
ν ε ται το χθ όνιο τέρας (φίδι τρ ικέφαλο, νεράιδα, γυναίκ α - πο λ ε μ ιστής, ο
Μαύρος Αράπης) (περισσότερα στον Μπότσκοφ, 1995).
Οι αντιπ α ρ α θέσεις αυτές χτίζουν και τον ιστό της υπό θεσης του βουλγα-
ρικού ηρωικού έπους. Διακρίνουμε τραγούδια, στα οποία το παλικάρι πα-
λεύει με οφιοειδή τέρατα, νεράιδες και κόρες - π α λ ικάρια, αν ε ξ ά ρ τητα αν ο
ήρωας είναι ο Μάρκο, ο Γρούιτσα, ο Σέκουλα, ο Ρέλιο, ο Νόβακ, ο Φίλιπ
Μαγιαρ. Ταυτόχρονα, άλλη ομάδα υπο θέσεων «συμπ ληρώνει» την ηρωική
βιογραφία του παλικαριού με μοτίβα που αφορούν τη γέ ννησή του, την
από κ τηση της δύναμής του, μία αρρώστια (τελετουργική ή πρ α γ μ ατική),
την προσωρινή απουσία του (το ίδιο τελετουργική ή κατά φαντασίαν), την
οποία ακολουθούν συμπεθέριασμα, νέα κατορθώματα και θάνατος. Στο κέ-
ντρο όμως πάντοτε βρίσκεται η μονομαχία του ήρωα παλικαριού με τους
αντιπάλους του. Ο δεύτερος κύκλος υπο θέσεων για μονομαχίες περιλαμβά-
νει τα τραγούδια που αφορούν μάχες ανάμεσα στα ίδια τα παλικάρια- εκεί
οι αντίπαλοι είναι ο λη στής Μουσά, ο Φίλιπ Μαγιαρ, Τούρκοι, γενίτσαροι,
Τάταροι (συγκεντρωτική μορφή του «αλλόγλωσου» αντιπάλου), ο λη στής
Κορούν, ο Μαύρος Αράπης.
Τέλος, στην τρ ί τη θέση είναι η μάχη του ήρωα παλικαριού με αλλοδαπό
στρατό, πρ ο σω ποποιημένο σε «πασά», «βοεβόδα», ή «σουλτάνο». Με τέτοια
τυ πολογία των επικών υπο θέσεων διαγρ ά φ ονται σύγχρονοι κύκλοι θεμά-
των, οι οποίοι καμιά φορά περιπλέκονται, ανακατεύονται, αλληλοπεριχω-
ρούνται, πράγμα που, σύμφωνα με την εξελικτική κίνηση της επικής παρά-
δοσης από τα μυθικά ως τα αφηγηματικά τραγούδια, συνάγε ται σε πο λ λ ά
συγγρ ά μ μ ατα (βλ. συμπε ρ ά σ μ ατα στ ον τ. 53 του βουλγα ρ ικού ηρωικού
έπους της Συλλογής λαϊκής παράδοσης).
Από ιδεολογική άποψη, το έπος αποτελεί το συνδετικό κρίκο ανάμεσα
στις γε ν ε ές εντ ός μιας εθν ικής κοιν ό τητας, συμβάλλει στη σύσφιγξη των
μ ελών της κοιν ό τητας γύρω από κοιν ές αξίες, ενώνει τις περιφερειακές
παραλλαγές της λαογρ α φ ικής κουλτούρας. Το έπος είναι το προνομιούχο
παράδειγμα της λαογραφίας (όχι μόνο της βουλγαρικής), διότι κατανοείται
ως κεντρικό σημείο της εθνικής αυτοσυνείδησης και του ιδιόμορφου ιστ ο-
ρισμού αυ τής της αυτοσυνείδησης (Ζίβκοβ, 1987:120) Υπ' αυ τή την έννοια,
το λαογραφικό έπος είναι επική παραλλαγή της λαο γρ α φ ικής αντίληψης
για την ιστορία του έθνους και κώδικας για αν α γ ν ώ ρ ιση της εθνικής του
13 A
P ΠΛΑΜΕΝ ΜΠΟΤΣΚΟΒ
εξάρτησης (Μπότσκοφ, 1986). Επιπ λ έ ον, το έπος υπηρετεί και μια πιο
οικουμενική λειτουργία στο σύστημα της λαογραφικής κουλτούρας, δηλαδ ή
το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στ ον κόσμο των ζωντανών και τον κόσμο των
νεκρών προγόνων. Αυ τή τη λειτουργία του έπους μαρτυρούν προπάντων
οι συ νθή κ ες της εκτέλεσής του, ο τόπος, η ποιότητα των εκτελ ε στών και τα
συμφραζόμενα της ίδιας της εκτέλεσης. Το τρ απέζι (του γάμου, της παρη-
γοριάς, του μνημοσύνου), ο δρόμος, η πλατεία, γεμάτα ζωντάνια από τους
τυφλούς τραγουδιστές-ζητιάνους, είναι οι φυσικοί χώροι για το πο λ ι τ ισ μ ι-
κό μυστήριο της επικοινωνίας με τους προγόνους, το οποίο συντελείται με
τη γλώσσα του έπους (βλ. Κμέτοβα, Μπότσκοβ, χειρόγραφο).
Η επική γεωγραφία βασίζεται στην αντιπαράθεση ανάμεσα στην «οικεία»
γη, τα «οικεία» κέντρα και τους «οικείους» τόπους και στην «ξένη» εχθρική
γη. Ωστόσο, πρέπει να λαμβάνεται υπ΄ όψη ότι στο έπος το «οικείο» και το
«ξένο» προσλαμβάνουν σταθε ρ ές τυπικές ονομασίες και χαρακτηρισμούς,
που συχνά διασταυρώνονται, αλλά δεν συμπίπτουν εντελώς με τα πραγμα-
τικά ιστορικά δεδομένα (Πουτίλοβ, 1999:40). Εδώ εμφανίζεται και μια νομο-
τέλεια: όταν γίνεται λόγος για τον «ξένο» χώρο, η οικ ε ι ό τητα με τα γε ω γρ α-
φικά σημεία εξασθενεί αισθητά.
Το όνομα του αντικειμένου του χώρου είναι εξαιρετικά σπουδαίο, διότι
αυτό, όπως και το όνομα του ήρωα είναι αρκετό για να το καθορίσουμε ως
«οικείο» ή «ξένο». Υπάρχει όμως και χώρος, ο οποίος δεν κατονομάζεται,
παραμένει ανώνυμος. Εδώ, επίσης αναφέρομαι μόνο στο ασματ ικό έπο ς .
Π ρ ό κ ε ι ται για την ίδια την «ακρινή γη», τη «σκοτεινή κλεισούρα», τον
«πλατύ κάμπο» ή το «πρ ά σ ινο δάσος». Αναλογικά προς τα άλλα στ ο ι χ ε ί α
της επικής γλώσσας, και η γλώσσα του επικού χώρου είναι πολύ τυποπο ι η-
μένη: πρόκειται για εκφράσεις που σημαίνουν επικούς τόπους με σταθερή
λειτουργία στην υπό θεση.
Από οριζόντια άποψη, ο επικός χώρος του βουλγαρικού έπους για παλι-
κάρια θα μπορούσε να κατηγοριοποιηθεί ως εξής: στο «κέντρο» είναι οι τό-
ποι του «οικείου» χώρου και οι τόποι του «ξένου», όπου βρίσκεται το λημέρι
του ήρωα και του εχθρού, και όπου πραγματοποιείται η μονομαχία μεταξύ
τους. Στην περιφέρεια είναι οι ακρινοί χώροι του «οικείου» και του «ξένου»,
τα λειτουργικά χωρικά αντικείμενα, και, βεβαίως, τα στα θερώς προσκολλη-
μένα στο «ξένο».
Από κατακόρυφη άπο ψ η, η εικόνα θα φαινόταν με διαφορετικό τρόπο:
εδώ οι αντιπαραθέσεις είναι προσανατολισμένες ανάμεσα στο «κάτω» και
στο «επάνω». Το «κάτω» είναι στ ον κάμπο και στην πόλη, και, παρόλο που
είναι δύο κατ΄αρχήν διαφορετικοί χώροι στο έπος, συνενώνονται σύμφωνα
με την σχέση τους με τον υιοθε τημένο (αλλά όχι «οικείο») πολιτισμικό ανθ ρ ώ-
πινο χώρο. Αντίθετός του είναι ο «επάνω» χώρος, ο ψηλός χώρος, ο οποίος
A 14
ΤΟ ΠΑΛΙΚΑΡΙ ΗΡΩΑΣ ΜΕΤΑΞΥ «ΟΙΚΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΞΕΝΟΥ
εκπροσωπείται από το βουνό, την κορυφή, το δέντρο κ.λπ. Εκεί κατοικούν

δυνάμεις και πρ ό σωπα, αντίπαλοι και βοηθοί του ήρωα, οι οποίοι έχο υ ν
έντ ονα υπο γραμμισμένες μεσιτικ ές δυνατότητες (νεράιδες, το άλογο του
ήρωα, το πο υ λ ί ) .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μπότσκοβ, Π. 1994: Το άγνωστο παλικάρι. Σόφια.

Μπότσκοβ, Π. 1990: Ο πυρίπνους δράκος (Απόπειρα σύγκρισης των μορφών
του δράκου εχθρού στο βουλγα ρ ικό έπος για παλικάρια και στις σκανδιν α-
βικ ές επικ ές διηγήσεις)-Βουλγαρική λαογραφία, 2, 13-19.
Μ πότσκοβ, Π. 1986: Η επική παραλλαγή της λαογραφικής αντίληψης για
την ιστορία του έθνους.-Βουλγαρική λαογραφία, 1, 23-34.
Μ πότσκοβ, Π. 1991: Ο θάνατος του Μάρκο (Περί μιας αρχαίας υπό θε σ η ς
στο βουλγαρικό έπος για παλικάρια)-Εις: Προβλήματα της βουλγαρικής λα-
ογραφίας, τ. 8. Η βουλγα ρ ική λαογραφία στη σλαβική και στη βαλκανική
πολιτισμική παράδοση. Σόφια, 82-85.
Μ πότσκοβ, Π., Κμέτοβα Τ., Απόπειρα λειτουργικού χαρακτη ρ ισμού του
βουλγαρικού λαογραφικού έπους για παλικάρια. Χειρόγραφο.
Μπότσκοβ, Π. 1995: Κοινωνική νόρμα και «ηρωική διαγωγή». έπος-έθνος-
ήθος. Σόφια.
Putilov, B.N. 1971: Russkii I iujnoslavianskii geroicheskii epos:
Sravnitelno-tipologicheskoe issledovanie. Moscow.
Putilov, B.N. 1998: Geroicheskii epos I deistvitelnost. Leningrad.
Ivanova, R. 1992: Epos, obred, mit. Sofia, B.A.N.
Jivkov, T. Iv. 1987: Etnokulturno edinstvo I folklor. Sofia.
BUE (SbNU 53). 1971: Tsv. Romanska, R. Angelova, St. Stoikova, L.
Bogdanova, El. Stoin. Bulgarski iunashki epos. SbNUN. T. LIII.Sofia.
Bulgarsko narodno tvorchestvo. T. I. 1962: Iunashki pesni B.P. Sofia.
15 A
ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ: Η ΕΠΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ

ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ
Βαλερί Στεφάνοβ
O ι λογοτεχνικές αναπαραστάσεις του Κραλί Μάρκο συχνά προηγούνται

προκλητικά της γνωστής ηρωικής φιγούρας του που αναπαράγει η δημο-
τική επική ποίηση. Τα επίκαιρα πο λ ι τ ισμικά και ιστ ο ρ ικά συμφραζόμενα
είναι δυνατόν να επιβάλλουν παντοειδείς αποστάσεις, παίζοντας προκλητικά
με την κλίμακα και οδηγώντας σε ειρωνικές σμικρύνσεις... Με άλλα λόγια, οι
στερεότυπες φόρμουλες, με τη βοήθεια των οποίων δημιουργείται η επική
μορφή του «παλικαριού», εισ ά γ ονται σε πολύ διαφορετικές κατα στάσεις
δοκιμασίας.
Μια από αυ τ ές τις κατα στάσεις θα μας απ α σχο λήσει στην παρούσα
εργασία.
Το έργο του Ιβάν Βάζοβ «Ο Κραλί Μάρκο και το τουφέκι» γράφτηκε το
1883. Ως προς το λογοτεχνικό είδος του, κατατά σσ ε ται στους «θρύλους»,
και δεν είναι ούτε από τα γνωστότερα ούτε από τα σημαντ ικότερα έργα
του ποιητή. Αλλά γι' αυτό το λόγο απο τ ελεί ένα κείμενο που μπορεί να
αν α γ ν ω σ θεί ως ιδιόμορφη παρέκκλιση από τα θρυλικά μοντ έλα πο υ
έχουν σχεδιαστεί στα πλαίσια του παραδοσιακού επικού κύκλου με ήρωα
τον Κραλί Μάρκο.
Αρχικά θα διαγράψουμε τα βασικά γνωρίσματα του λογοτεχνικού είδους
του «θρύλου», τα οποία θα αξιοπο ι ή σουμε στη συνέχεια ως πυξίδα του
ερευνητικού μας ενδιαφέροντος.
Σύμφωνα με το σχήμα του Χανς Ρόμπερτ Γιάους, ο «θρύλος» προϋποθέτει
αν ώ νυμο μάρτυρα, ο οποίος μιλάει σε κοιν ό τητα πιστών. Αυ τή η κοιν ό τητα
έχει ανάγκη από αποδείξεις αγίου βίου τις οπο ί ες διαθέτει ο ήρωας του
θρύλου. Η ενεργός αρετή του ήρωα πραγματοποιείται με κάποια σειρά από
γεγονότα, που προσλαμβάνουν το κύρος των θαυμάτων. Ο «θρύλος» πε ρ ι-
γράφει τον κόσμο «του αγίου που αποκαλύπτει τον εαυτό του». Προκειμέ-
νου να γίνει αποδεκτός, ο «θρύλος» πρ ο ϋ πο θέτει εκ μέρους της κοιν ό τητας
συνταύτιση θαυμασμού. Βασική απο στολή του είναι η εδραίωση της πίστης.
Ο θρύλος γεννά δυνατότητ ες μίμησης.
Η διαμόρφωση του κόσμου και του ήρωα στον επικό κύκλο για τον Μάρκο
Κραλεβίτι πληροί σε μεγάλο βαθμό το παραπάνω σχήμα. Αν ώ νυμος λαϊκός
A 16
ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ: Η ΕΠΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ
δημιουργός μιλά στην κοινότητα των καταπιεσμένων μέσω της ε π ινοημένης

μορφής του ήρωα-πρ ο στάτη. Ο Κραλί Μάρκο ενεργεί σύμφωνα με τις βασι-
κ ές αρχές του θρυλικού του ρόλου, δηλαδή είναι πρ ο στάτης της κοιν ό τητας
και υπε ρ α σ π ιστής των αδύνατων. Ο ήρωας έχει θρυλικό όνομα, το οπο ί ο
παραπέμπει στη βασιλική του καταγωγή. Το σπαθί, το ρόπαλο και το άλο-
γο Σαρκολία είναι χαρακτηριστικά θρυλικά γνωρίσματα, που συ μ β ο λ ίζουν
τη δύναμη. Οι πο λ υ ά ρ ι θ μ ες μάχες, στις οπο ί ες πήρε μέρος ο ήρωας, είναι
αναπ α ρ ά σταση της ενεργού αρετής του. Οι ικαν ό τητ ες του Μάρκο είναι αφά-
ντα στ ες, τα κατ ο ρθ ώ μ ατά που έκανε απο τ ελούν πρ α γ μ ατικά θαύματα. Η
κοινότητα συνταυτίζεται με τον πρ ο στάτη της και τον εξυμνεί με πο λ υ άριθ-
μα τραγούδια. Δηλαδή, υπάρχει και η συνταύτιση θαυμασμού. Στον κύκλο
του Μάρκο υπάρχει και ένα επιπλέον πολύ ουσιαστ ικό στοιχείο: η δύναμη
του ήρωα μειώνεται όταν χαλαρώνουν οι ηθικές αρετές του. Αξίζει να υπο-
γραμμιστεί επίσης ότι ο θρυλικός ήρωας είναι δυνατός όχι μόνο επειδή είναι
πρ ο ικ ισμένος με υπεράνθρωπες ικ αν ό τητ ες, αλλά και γιατί στ ον κόσμο
υπάρχουν αξίες, και η κοιν ό τητα έχει προφάσεις.
Εάν με βάση τις παραπ άνω παρατηρήσεις οικ ο δ ο μ ή σουμε εντ ελ ώ ς
σχ η μ ατ ικά τον κόσμο του θρυλικού ήρωα, αυ τ ός ο κόσμος θα έχει την
ακόλουθη εικόνα:
Ο θρυλικ ός ήρωας έχει ανάγκη από κόσμο, που βρίσκ ε ται σε κρ ί σ η.
Εντός αυτού του κόσμου, ο ήρωας μπορεί να φανερώσει καλύτερα τις ικ α-
νότητές του. Η αιτία για την κρίση του κόσμου είναι κάποια παράβαση,
που προκάλεσε την εμφάνιση ενός επικίνδυνου εχθρού (ξένου, δαίμονα,
τέρατος), ο οποίος απειλεί τα ίδια τα θεμέλια της ζωής. Ο απε ι λ ο ύ μ ε ν ο ς
κόσμος, εξαιτίας της έξαρσης των δεινών, απευθύνει έκκληση για βοήθε ι α
και σωτηρία. Η κρίση και η έκκληση δίνουν τη δυνατότητα στ ον ήρωα να
διαμορφώσει με σαφήνεια την δική του υ πό θε σ η, δηλαδή την υπεράσπιση
των αξιών και την παροχή βοήθειας στους απειλούμενους και στους αδι-
κημένους. Οδηγημένος από την υπόθεση, ο ήρωας άφοβα μπαίνει στη μ άχη
με τον εχθρό, κερδίζει τη νίκη και σώζει τα θύματα. Η «παλικαρίσια» δύ-
ναμή του εξαρτάται οργαν ικά από τη δικαιοσύνη της υπόθεσης και από
τις προσωπικές αρετές, που την υπερασπίζουν. Η νικηφόρα μάχη φέρνει
στ ον ήρωα δόξα και προσκύνηση και το όνομα του μετατρ έ πε ται σε συ ν ώ-
νυμο της λύτρωσης. Τα έργα του ήρωα γίνονται π α ρ ά δ ε ιγμα προς μίμηση.
Στα πλαίσια των παραπ άνω γνωρισ μ άτων του θρυλικού ήρωα, ο «θρύ-
λος» του Βάζοβ παρουσιάζεται αντισυμβατικ ός και αν ανεωτικός, δεδομέ-
νου ότι αν απ τύ σσεται ως διάλογος που αμφισβητεί την αξία του παλαιού
τύ που παλικαριάς και τις λειτουργίες του ίδιου του θρυλικού μοντέλου.
Δ ι α φ ο ρ ο ποιημένη είναι και η ίδια η επικοινωνιακή κατά σταση στο κείμε-
νο: εδώ δεν μιλά ένας αν ώ νυμος μάρτυρας, αλλά ο ίδιος ο ήρωας που στ έ-
17 A
P ΒAΛΕΡΙ ΣΤΕΦΑΝΟΒ
κεται με πολεμική διάθεση έναντι άλλων ηρώων-ερμηνευτών των γεγονότων.

Πρόκειται για έναν ειρωνικό και νοσταλγικό «θρύλο», στραμμένο προς
τους μεγάλους θρύλους του παρελθ όντος. Ας παρακολουθήσουμε, όμως,
πώς λειτουργούν τα συ στατικά και οι μηχανισμοί του θρύλου στο συ γ κ ε-
κριμένο έργο.
Ο κόσμος σε κρίση
«Κόσμος σε κρίση» σημαίνει κόσμος των απειλούμενων αξιών. Τέ τ ο ι ες
μπορούν να είναι η ζωή, η πίστη, η γη, τα παιδιά, η καρποφορία κ.λπ. Ο
κόσμος αυ τ ός συ ν ε χώς παρουσιάζει προβλήματα που απαιτούν λύση και
τα οποία δίνουν τη δυνατότητα στο θρυλικό ήρωα να δράσει και να απο-
δείξει τη δύναμή του. Στο έργο του Βάζοβ αντί για τους επικούς χρόνους
«ένδοξων κατορθωμάτων, τώρα επήλθαν τα ανιαρά χρόνια της χρονοτριβής,
της ανάπαυσης. Η κρίση, η οποία παρουσιάζεται υπό μορφή κάποιας Τρ ο-
μερής Συμφοράς, Εφορμώντος Γε γ ονότος, δεν υπάρχει. Ο Κραλί Μάρκο
β ρ έθηκε σε κόσμο χωρίς γεγονότα. Είναι κουρασμένος από νίκες, αλλά είναι
προπαντός κουρασμένος από το χασομέρι... ο Μάρκο κουράστηκε να ξεκου-
ράζεται». Σε κόσμους χωρίς προκλήσεις δεν μπορεί να υπάρχουν ούτε κατορ-
θ ώ μ ατα, ούτε ήρωες. Αφού έμεινε άεργος, χωρίς έργα που πρ έ πει να
πραγματοποιηθούν, ο ήρωας πέφτει στο νεκρικό κρεβάτι και χάνεται από
το προσκήνιο των σημαντικών για τον πολιτισμό μορφών.
Ας τα ον ο μ ά σουμε όλα αυ τά κρίση του συμβολικού.
Και πιο συγκεκριμένα ας θυμίσουμε, ότι στο έργο του Βάζοβ το σπαθί
και το ρόπαλο, τα δοξασμένα όπλα του ήρωα-πρ ο στάτη, υφίστανται μια
αν ε π ί στροφη διαδικασία από - ι ε ρ ο ποίησης. Απομονωμένα από το χώ ρ ο
της δράσης, έχουν μετατραπεί σε ιδιόμορφη ιστ ο ρ ική σαβούρα: το σπαθί
είναι μουχλιασμένο και το ρόπαλο φαγωμένο απ' τη σκουριά. Αυτό πο υ
τους λείπει είναι ο σεβασμός, που θα τα μεταμορφώσει σε σύμβολα.
Ο κόσμος του χαμένου χρόνου και της πλήξης απέ ν αντι στ ον κόσμο
των ηρωικών πράξεων και των «θρυλικά» σοβούντων δοκιμασιών.
Το κατ ό ρθωμα είναι ενεργό, η πλήξη είναι άεργη: η αλλαγή στη
«μορφή» του κόσμου διαγράφεται σαφώς.
Ο επικίνδυνος εχθρός
Ο θρυλικ ός ήρωας κατ΄ α ρ χ ήν έχει άξιους εχθρούς. Οι παραδοσιακοί
αντίπαλοι του Μάρκο (ο Φίλιπ Ματ ζαρ, η Αρβάτκα κόρη, η Κίτρινη Μπα-
γκριάνα, το Παιδί Γκολεμέσε) είναι φορείς τεράστιας δύναμης. Κάπο τ ε ,
μ ά λ ιστα, κατ ο ρθώνουν να νικ ή σουν τον ήρωα και να τον αν α γ κ ά σουν να
ζητήσει βοήθεια. Ο άξιος εχθρός είναι ένας από τους στύλους του θρυλικού
A 18
κόσμου. Η εμφάν ισή του σχ η μ ατίζει το πεδίο της μάχης, διαγράφει το μέ-
γεθος της συμπλοκής, αιτιολογεί τις εκστατικ ές καταστάσεις, καθιστά άξια
τη νίκη.
Στο έργο του Βάζοβ, ο ίδιος ο σχ η μ ατ ισ μ ός του κόσμου σαν «πεδίο μά-
χης» έγινε πρόβλημα. Οι θρυλικοί εχθροί, φορείς της επικής δύναμης έχουν
πλέον χα θεί. «Απέναντί μου δεν έρχεται παλικάρι πια...»: η οργή του Μάρκο
δεν πηγάζει από την παρουσία αντιπάλου, αλλά από την έλλειψή του. Τα
παλικάρια εξαφαν ί στηκαν ως ενεργοί παράγοντες για την εμφάνιση και τη
μέτρηση της δύναμης. Εδώ, η έννοια «μέτρηση» είναι ιδιαίτερα σημαντική.
Αξίζει να θυμίσουμε στο σημείο αυτό ότι η τιμή ανήκει στα βασικά χα ρ α-
κ τη ρ ιστ ικά της διαγωγής των παλικαριώνΪ η παρουσία άξιων αντιπάλων
συνεπάγε ται την ύπαρξη ενός έγκυρου τρ ό που μέτρησης της δύναμης. Εί-
μαι δυνατός, διότι η δύναμή μου είναι «μετρήσιμη»: βρήκα ισχυρό αντ ί π α-
λο, πήρα μέρος στη μάχη, νίκησα, απέδειξα ότι είμαι «παλικάρι». Όσο δυ-
νατός κι να είσαι, όταν δεν έχεις ενάντια σε ποιον και προς τι να αποδείξεις
τη δύναμή σου, δεν είσαι κανένας. Είσαι σαν όλους τους άλλους ανθρώπους
που έχουν βουλιάξει στην πλήξη.
Ο θρυλικός ήρωας έχει ανάγκη από αντίπαλο, διότι ο δεύτερος νομιμο-
ποιεί την ανάγκη πρ ο σ δ ι ο ρ ισμού των πρ ο σόντων του πρώτου. Ο ήρωας
του Ιβάν Βάζοβ βασανίζεται αλλά δεν μπορεί να εντοπίσει έναν αντίπαλο:
«...δεν έχει με πο ι ον να παλέψει, / να αποδείξει τις παλιές του δυνάμεις».
Εδώ δεν γίνεται λόγος μόνο για γεράματα και εξάντληση, αλλά αντιθέτως,
για απόδειξη, πράγμα ανέφικτο.
Η έλλειψη πραγματικού αντ ιπάλου μετατρέπεται σε έλλειψη μετρή-
σιμων αποδείξεων της δύναμης του παλικαριού.
Η έκκληση για βοήθεια και η υπό θε σ η

Αναφέραμε ότι ο θρυλικ ός ήρωας εκδηλώνεται συχνότερα ως τύπος
« πρ ο στάτη». Η πο λ ε μ ική του δράση πηγάζει από την ύπαρξη κάπο ι ω ν
αναγκών, κάποιων δεινών. Η συμμετοχή στη μάχη «Είναι εγγύηση -είναι οι
α ξ ί ες της κοιν ό τητας και η μετοχή του παλικαριού στη μοίρα της. Αφού η
κοιν ό τητα υποφέρει, αυτός είναι υποχρεωμένος να δρα δυνάμει της εθνικής
του εξάρτησης, της θρησκευτικής του ταυ τ ό τητας και της αισ θηματ ικ ή ς
του ταύ τ ισης. Δηλαδή, οι ενέργε ι ες του ήρωα είναι ιδεολογικά και ηθικά
αιτιολογημένεςΪ δεν είναι απλώς καύχηση, παλικαρίσια αλαζονεία. Αυ τή η
υψηλή αιτιολόγηση των αξιών της διαγωγής ονομάζεται υπόθεση».
Στο «θρύλο» «Ο Κραλί Μάρκο και το τουφέκι», εντοπίζεται μια αλλαγή
και στον ορισμό και στην αιτιολόγηση της υπόθεσης. Αυ τή την αλλαγή
εκφράζουν κυρίως τα λόγια της «γυναίκας του Μάρκο». Η νουθε σ ί ες τη ς
μπορούν να συνοψιστούν περίπου ως εξής: ο Μάρκο είναι κλεισμένος και
19 A
δεν γνωρίζει την εικ όνα του πρ α γ μ ατικού κόσμου. Πράγμα που σημαίνει
ότι αγνόησε τις επερχόμενες αλλαγές: «....στα δάση δεν περπατάς και στους
δρόμους, / τι γίνεται στ ον κόσμο δεν ξέρεις.» Ο χρόνος έχει αλλάξει ανθ ρ ώ-
πο υ ς και συ μπε ρ ι φ ο ρ ές, ενώ ο Μάρκο συνεχίζει να δρα σύμφωνα με τα
παλαιά στερεότυπα. Έπεσε σε κατάσταση αναχρονιστικής απάτη ς, δηλαδή
συνεχίζει να ζει σε ένα παρωχημένο κόσμο, γι' αυτό και με τη στάση του
έπαψε να είναι επίκαιρος.
Το δεύτερο σημαντ ικό στοιχείο στις «νουθεσίες» της γυναίκας του
Μάρκο συ ν δ έ ε ται με την ικ ανότητα του ήρωα να πρ ο σ αν ατ ο λ ί ζ ε ται στις
α ξ ί ες και να τις μετατρέπει σε παράγοντα της διαγωγής του. Υποτίμησε το
ρόλο του ως «πρ ο στάτη», δηλαδή ανθρώπου με ηθική υπό θεση: «Πίνεις
κρασί, λες φαρμακερά λόγια, / δεν υπάρχουν δυνατοί -παραμελείς τους
αδυνάτους». Η λέξη κλειδί είναι οι «αδύνατοι», νοούμενοι ως πρ ο σ ανατ ο-
λισ μ ός διαγωγής, ως βάση μιας δίκαιης υπό θεσης. Όσο και να άλλαξε ο κό-
σμος, τα πρ ο β λήματα των αδυνάτων και παραμελημένων ακόμα υπάρχουν.
Η «έκκλησή» τους εξακολουθεί να ηχεί στ ον κοινωνικό χώρο αναμένοντας
να εισ α κ ο υ στεί. Παραμελώντας τους «αδυνάτους», ο ήρωας έχασε τη δυνα-
τ ό τητα να αιτιολογήσει ιδεολογικά τις ενέργειές του. Αντιμετωπίζει, πλέον,
πρόβλημα με αυτό που αποκαλείται «ενεργός αρετή». Ο Μάρκο Κραλεβίτι
έχει απομον ω θεί στο πεδίο της κενής αυτοαπόδειξης, της φανερής αλαζο-
νείας: γι' αυτό θεωρεί σημαντικό να βρει κάπο ι ον, με τον οποίο να μετρ ή-
σει τις δυνάμεις του. Φανερή μέτρηση της δύναμης έναντι της παροχής τη ς
συμπάθειας.
Η έλλειψη αληθινής υπό θεσης, των ηθικά αιτιολογημένων ενεργειών,
κλονίζει τον θεσμό του θρυλικού ήρωα.
Ο ήρωας διατηρεί ακόμη τη σωματική του δύναμη, αλλά έχασε τη θε μ ελιώ-
δη ηθική του ικαν ό τητα: να διακρίνει και να πρ ο στατεύει τους «αδυνάτους».
Η μάχη και η «παλικαρίσια» δύναμη

Το πεδίο της μάχης είναι συμβολικός χώρος.
Όπως αναφέραμε ήδη, στο πεδίο της μάχης ο ήρωας απο δ ε ικ νύει τη
δύναμή του και την ισχύ της υπό θεσης. Στο «θρύλο», η νίκη επί του εχθρού
δηλώνει πάντοτε τη στενή σχέση σωματικής και ηθικής δύναμης. Η ριζική
αλλαγή στο έργο του Βάζοβ αμφισβητεί ολόκληρο τον κόσμο των κατ ο ρθ ω-
μάτων των παλικαριών. Το πεδίο της μάχης, αυτός ο κορυφαίος τόπος όπου
τα παλικάρια νικούν τους αντ ιπάλους τους, είναι πλέον έρημος, σκεπα-
σμένος με αγκάθια. Ο ήρωας ερμηνεύει την παρακμή του θρυλικού πεδίου
της μάχης και την εξαφάνιση των αντιπάλων μόνο ως συνέπεια της καταπλη-
κτικής ισχύος της δικής του δύναμης. Ο καιρός των παλικαριών έμεινε πολύ
πίσω, είναι μόνο ανάμνηση, στην οποία επιστρέφει νοσταλγικά η καρδιά.
A 20
Ο Μάρκο πνίγηκε στις ανακριβείς ερμηνείες (δίν οντας υπερβολική ση-

μασία στ ον εαυτό του) και στις οδυνηρές αναμνήσεις (προσπαθώντας να
διασκεδάσει την πλήξη και το βάσανο). Ζει στον σταματημένο καιρό τη ς
παλικαριάς, όπου τα παλικάρια πίνουν κρασί, διηγούνται ένδοξες ιστορίες
και ετοιμάζουν καιν ο ύ ρ ι ες ένδοξες μάχες.
Η γυναίκα του Μάρκο παρουσιάζεται ξανά σαν σχολιαστής των αλλαγών
που επήλθ αν ως προς την παλικαρίσια δύναμη και το πεδίο της μάχης. Η
παραδοσιακή παλικαρίσια δύναμη είναι η ίδια η σω μ ατ ική δύναμη, η
οποία εκδηλώνεται στην κλίμακα της άμεσης δράσης. Ξεπερνώ τον αντί-
παλο στους σωματικούς δείκ τ ες: τρέχω γρηγορότερα, ρίχνω πιο μακριά το
ρόπαλο, γυρίζω καλύτερα το σπαθί - φ ρ ε νγϊα... Νικώ επειδή κυριολεκτικ ά
ξαπλώνω τον αντίπαλό μου κατά τη συ μπλοκή. Η καινούρια εποχή όμως
έφερε μια πελώρια αλλαγή τόσο στις διαστάσεις όσο και στις συ ν έ πε ι ές
της. Η δύναμη έχει πλέον μετατ ο π ιστεί από τις ικανότητες του σώ μ ατος
στις ικανότητες της τεχνολογίας. Για να το εκφράσουμε λακωνικά, εφευρέ-
θηκε το τουφέκι. Γεγον ός που άλλαξε πολλά πράγματα: και το θεσμό των
παλικαριών, και τα χαρακτη ρ ιστ ικά των ενεργειών, και τις δυνατότητες
των σωμάτων... Το έργο του Βάζοβ ασχολείται ακριβώς με τη στροφή προς
τ ον τεχνολογικό μετα σχ η μ ατ ισμό, ο οποίος εφορμά σαν κατακλυσμός
προσλαμβ άνοντας, αναπόφευκτα, πο λ ι τ ισμικ ές και ιστ ο ρ ικές διαστάσεις.
Στην ερμηνεία της γυναίκας του Μάρκο, το τουφέκι είναι σαν δοξάρι,
ε π ινοημένο από το διάβολο: «Ο πον η ρ ός διάβολος επινόησε καινούριο
δοξάρι: / αντί για βέλη-βροντή και φωτιά δίνει...» Αυτό ακριβώς το καινούριο
πύρινο δοξάρι ανέτρεψε ριζικά την ισορροπία των δυνάμεων. Οι ικαν ό τητ ες
του σώματος δεν συγκαταλέγονται πια τόσο πρόδηλα στη δύναμη του παλι-
καριού. «Ο τεχνολογικός κόσμος» του επικού «ήρωα συμπεριλαμβάνει όπλα
σαν το σπαθί, το ρόπαλο, το δοξάρι, το κοντάρι... Όλα αυ τά εξαρτώνται
από τις σωματικ ές δυνατ ό τητες. Μόνο στα χέρια των αληθινών ηρώων, των
ισχυρών γιγάντων μπορούν να αν απτύ ξουν το δυναμικό τους, να γίνουν
θαυμάσια πολεμικά όργανα, τεκμήρια του ηρωισμού.
Το τουφέκι αποδεσμεύει πια τη δύναμη από την άμεση υποταγή της στ ο
σώμα. Με τη μαγική βοήθειά του, οπο ι ο σ δ ή ποτε μπορεί να είναι δυνατός,
οποιοσδήποτε μπορεί να είναι νικητής. «Ο αδύναμος γίνεται πια ίσος με το
παλικάρι», γε ν ικεύει διδακτικά την καινούργια κατά σταση η γυναίκα του
Μάρκο. Το τουφέκι είναι η καινούργια σφεντόνα του Δαβίδ, το οποίο μετα-
τοπίζει το κέντρο της δύναμης προς τις εφευρετικ ές ικαν ό τητ ες του μυαλού,
προς την πονηριά, και κατανοείται ως αποτέλεσμα της μακρινής επίδρασης.
Το θαύμα είναι κάτι υπέρμετρο, ένα γε γ ονός το οποίο δραπετεύει από
την ακολουθία των συνηθισμένων συμβάντων. Το θαύμα είναι μετατροπή
δυνάμεων και εγκατά σταση καινούργιων συνεπειών. Το θαύμα συνιστά τη
21 A
μοναδικ ό τητα έναντι του προσιτού. Με τις ασυνήθιστες δυνατ ό τητ ές του, ο
Μάρκο υπήρξε ο ενεργός ήρωας του θαύματος. Τώρα πια δεν είναι. Το του-
φέκι τού αφαίρεσε το προνόμιο της δύναμης (οποιοσδήποτε μπορεί να τον
νικήσει) και εξαφάν ισε το θαύμα καθιστ ώ ντας την απο τ ελεσματ ικ ό τητά
του πρ ο σ ι τή στις μάζες (οπο ι ο σ δ ή ποτε μπορεί να χρησιμοποιεί το και-
νούργιο όπλο). Η τιμή του παλικαριού δεν μπορεί πια να προσμετρηθεί με
τους παλαιούς τρ ό πους και τα κριτήρια του παρελθ όντος. Απέναντί του
στ έ κ ε ται ένας αν ώ νυμος και ύπουλος αντίπαλος, ο οποίος δεν έχει τίποτε
το κοινό με τους φιλόδοξους θρυλικούς αντιπάλους του.
Σ την πολεμική έξαψή του, ο Μάρκο εκδηλώνεται σαν ήρωας ενός άλλου,
τεχνολογικά «αφελούς» κόσμου. Ο ίδιος συνεχίζει να στοιβάζει επιχειρήματα
στην κατεύθυνση των παρωχημένων επικών δεικτών της ισχύος, αν α κ α-
λώντας τα ένδοξα κατορθώματά του («πό σους ντεληλεβέντη δ ες νίκησα...»),
τονίζει τη μαγική του ανθεκτικ ό τητα απέναντι στα ξένα όπλα («βέλος-φίδι
εμένα δε με διαπέρασε»), στη ρ ί ζ ε ται στη σωματική του ισχύ («το χέρι μου
ρίχνει βαριά βράχια...»). Κοντολογίς, η διαγωγή του Μάρκο συνεχίζει να είναι
γεμάτη από αναχρονισμούς. Και παρουσιάζεται τέτοια, ως αποτέλεσμα της
αδυναμίας του να αντ ι λη φ θεί την αλλαγή, και της απεγνωσμένης του
από πειρας να διοχετεύσει σε ένα «ξεμαγεμένο» κόσμο τα θαύ μ ατα του
επικού φολκλόρ. Δεν μπορείς να συνεχίσεις να υπάρχεις όταν στη ρ ί ζ ε σ α ι
μόνο σε φολκλορικά αποσπάσματα και σε λεπτομέρειες μιας αλλοτινής
συμπεριφοράς. Και αυτό ο ήρωας θα το καταλάβει στη συνέχεια.
Ως μάρτυρας της δύναμης του τουφεκιού παρουσιάζεται ένας παλιός
γνωστός του Μάρκο, με τον οποίο ο ίδιος έχει επανειλημμένως αναμετρηθε ί .
Είναι ο «Φίλιπ, μαύρος ματζαρ», ο οποίος χαρακτηρίζεται ως «πονηρό παλι-
κάρι, που ήρθε από μακριά». Με τη βοήθειά του, ο ήρωας υποβάλλει σε
έλεγχο τις πε ρ ί φ η μ ες δυνατ ό τητες του καινούργιου όπλου και τρομάζει
από αυ τ ές («χλόμιασε το ψηλό μέτωπό του»). Στο πεδίο της μάχης εμφαν ί-
στηκε ένας καινούργιος ήρωας: είναι η αν ώ νυμη δύναμη της τεχνολογικής
προόδου, η οποία σαρώνει όλους τους παλαιούς ήρωες, όλα τα ένδοξα
κατορθώματα και τις εντυπωσιακές διηγήσεις. Ο σύγχρονος κόσμος θα
αρχίσει να επεξεργάζεται νέους θρύλους και ένα μέρος τους θα είναι εννοια-
κά συ νυφασμένο ακριβώς με το τουφέκι.
Η παλικαρίσια δύναμη που βασίζ ε ται στις ικανότητες του σώματος
έχει δώσει τη θέση της στη σύ γχρ ονη δύναμη που βασίζ ε ται στις πον η-
ριές της τεχνολογίας.
Δόξα και μίμηση

Ο θρυλικός ήρωας ζει στις διηγήσεις και τα τραγούδια που μιλούν γι'
αυτόν. Έτσι, τα κατορθώματά του υπερβαίνουν τον περιορισμένο ορίζοντα
A 22
της πρ ο σω π ικής ζωής και μετατρ έ πονται σε θεραπε υ τ ικό παράγοντα, σε

συμβολικό προσανατολισμό. Παρόμοιοι ήρωες παίζουν το ρόλο στηρικτικών
μοντέλων ταύτισης για την κοινότηταΪ στους κόσμους της κρίσης, στις πιο
τρ ο μ ε ρ ές ιστορικ ές περιόδους η δύναμη ποτέ δε μας εγκατέλειψε! Τα θρυλι-
κά κατορθώματα του Μάρκο Κραλεβίτι είναι η καλύτερη απόδειξη για την
αντισταθμιστ ική λειτουργία τέτοιων ταυτίσεων.
«Ο θρύλος» του Βάζοβ όμως μιλάει ξανά για άλλα πρ ά γ μ ατα. Ήρθε ο
καιρός όχι μόνο της πλήξης, αλλά και της λήθης. Κανείς πια δεν υμνεί τον
ήρωα, κανείς δεν θαυμάζει τη δύναμή του. Αυτό το επιβεβαιώνουν τα λόγια
του ρεαλιστ ικού διαιτητή -της γυναίκας του Μάρκο-: «...πολύ σε παίνευε η
γη (αλλά τώρα κανείς δε σε θαυμάζει / δεν δοξάζεται η δύναμη του Μάρκο.»
Η δύναμη χώρισε από τη δόξα. Ήρθ αν ψυχρά από συναισ θη μ ατική άπο ψ η
χρόνια που δεν γνωρίζουν την ενεργητ ική ισχύ της θρυλικής έξαρσης. Ο
Μάρκο Κραλεβίτι δεν μπορεί πια να πρ ο σ ανατολίσει το συ ν α ισ θηματικό
κόσμο στην επο ποιία των κατορθωμάτων του. Δεν υπάρχει κανείς να σε
παινεύει, κανείς δε θέλει να σε μιμείται, δηλαδή, να ακολουθεί το επιβε-
βλημένο από σένα μοντέλο.
Σ' έναν αδιάφορο κόσμο δεν υπάρχει θέση για θρύλους και θρυλικούς
ή ρ ω ες. Η πλήξη, η κούραση, η λήθη και οι αναχρονιστικ ές ιδιότητ ες είναι οι
λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ες που σχ η μ ατίζουν τον τύ πο του «άχ ρ η στου θρυλικού ήρωα».
Στις τελ ε υ τα ί ες στροφές του έργου, ο απελπ ισμένος Μάρκο συνδέει όλα
αυ τά με τον Κύριο, με τη συ ν α ισ θηματ ική αδιαφορία του προς τη μοίρα
των παλικαριών: «Ο Κύριος δεν αγαπάει πια τους τολμηρούς, / όταν βρέ-
φος εύκολα / μπορεί να εξοντώσει πρώτο παλικάρι!« Ο άνθ ρ ω πος είναι ο
εξευτελ ισμένος παράγοντας της δράσης, και ο πόνος του ήρωα πηγά ζ ε ι
ακριβώς από αυ τή τη διαπίστωση.
Ο θρυλικός ήρωας χάνεται όχι όταν τον σκοτώνουν, αλλά όταν παύ-
ει να δημιουργεί συνταυτισμούς θαυμασμού σχετικά με τον εαυτό του.
Η κοίμηση του ήρωα σε σκοτεινή σπηλιά είναι στην ουσία «κοίμηση»
ενός τύ που παλικαρίσιας δύναμης. Νικημένη από τις πονηριές της τεχνο-
λογίας, η δύναμη αυ τή κατ ε β α ίνει από τη σκηνή. Η σπηλιά είναι φυγή,
ντροπή, βάσανο, φόβος εισόδου στον νέο κόσμο... Η σπηλιά είναι και το
σκοτάδι της λήθης -ανικανότητα να σε δουν, απροθυμία να σε ξέρουν.
Ο ήρωας φεύγει αλλά ο θρυλικός μηχαν ισ μ ός -και αυτό αξίζει να υπο-
γρ α μ μ ιστεί- δεν φεύγει. Ο θρυλικ ός μηχαν ισ μ ός, όπως αναφέραμε ήδη,
βρίσκει καινούργιους ήρωες, καινούργιες παλικαρίσιες ιδιότητ ες, για να
επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας.
Στο τέλος του «Θρύλου« εκφράζεται ελπίδα: «...θα έρθει καιρός, ο Μάρκο
πάλι θα πηδήξει». Ο στίχος μπορεί να αναγιγνώσκεται σε διάφορα επίπεδα:
μετεμψύχωση, ανανέωση, αναζωογόνηση, προειδοποίηση, απειλή...
23 A
Για την παρούσα ερμηνευτική προσέγγιση, «το άλμα» του Μάρκο είναι
σημαντ ικό γιατί μας βοηθά να συ ν ε ι δ ητ ο πο ι ή σουμε τη μετα β ατ ικ ό τητα
των θρυλικών ηρώων και τη δομική σταθερότητα του θρυλικού μοντέλου.
Ο Βάζοβ δημιούργησε το θρύλο της αδυναμίας των αναχρονισμών.
Ο Βάζοβ δημιούργησε το θρύλο της δύναμης των θρυλικών μηχανι-
σμών.
A 24
«ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΑΪΤΟΙ ΚΑΙ ΓΕΡΑΚΙΑ»

Η΄
ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΕΠΟΥΣ ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ
ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Βλαντιμίρ Πεντσέβ
E ίναι σχ ε δ όν αναμφισβήτητο ότι ο εμβλη μ ατικά θυελλώδης 20ος αιώνας

διαμορφώνει στην ευρωπαϊκή συνείδηση και στον ευρωπαϊκό ιδεολογικό
χώρο την ιδέα για το χα ρ α κ τήρα και την ιδιάζουσα φυσιογνωμία των Βαλκα-
νίων. Πράγματι, ακόμη και σήμερα αυ τή η ιδέα κουβαλάει μια κάπως αρνη-
τική γόμωση, ακόμα και κακή φόρτωση. Δεν μπορεί να μη επισημανθεί το
γε γ ονός ότι η εδραίωση και η συσσώρευση στ ε ρ ε ό τυπων τυ πο ποιημένων
εκφράσεων (π.χ. «μπαρουταπο θήκη της Ευρώπης», «σκοτεινά άγρια Βαλκά-
νια» κ . λπ.) υπηρετούν τη γε ω γραφική διαφοροποίηση των Βαλκανίων στα
μάτια του υπό λ ο ιπου ευρωπαϊκού κόσμου. Επιπλέον, απόψεις όπως «Ή
Βαλκανική χερσόνησος είναι πυραμίδα, γε μ άτη από μίσος προς τους λαούς
και με μίσος μεταξύ των λαών»1 γε ννούν τον όρο «βαλκανοποίηση», ο οποίος
σημαίνει ένα «στενό γε ω πολιτικό χώρο, γεμάτο με μικρούς λαούς και κράτη
που βρίσκονται σε συνεχή διαμάχη μεταξύ τους, οι οποίοι έχουν παραδο-
σιακές εδαφικές και εθνικές έριδες, και που για τη λύση τους ζητούν την
παρέμβαση των μεγάλων δυνάμεων χάνοντας μ' αυτόν τον τρόπο την εξωτε-
ρική πο λ ι τ ική ανεξαρτησία τους».2 Η παραπ άνω παρατήρηση στην ουσία
καθορίζει δύο προβλήματα, τα οποία παρουσιάζουν μια παράδοξη αντιφα-
τικ ό τητα. Το ένα είναι η πρ ο σ π ά θεια της Ευρώπης να αρνηθεί τη βαλκανική
κοινότητα αφού προηγουμένως την ταυτίσει με το χάος ή / και την δαιμον ο-
ποιήσει, και το δεύτερο ακριβώς με την αναγνώριση της βαλκανικής κοιν ό-
τητας ως συ στηματικού τυ πολογικού συνόλου.
Το παράδοξο εδώ έγκειται στο γεγονός ότι παρόμοια αντιφατική άποψη
εντοπίζεται και στη σχέση της Ευρώπης προς το βαλκανικό έπος. Από τη μια
1
Βλ. J. Gunter, Inside Europe. New York, London, 1937, σ. 339. Πρβλ. Μ. Λάλκοβ, Από ελπίδα
σε απογοήτευση. Η ιδέα για ομοσπονδία στην νοτιοανατολική Ευρώπη (1944-1948), Σόφια,
s.a., σ. 5.
2
Μ. Λάλκοβ, όπ. παρ., σ.5.
25 A
P ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΠΕΝΤΣΕΒ
πλευρά, η ευρωπαϊκή συνείδηση, ακολουθώντας τις κατευθυντήριες γραμμές

του ρομαντισμού, αποδέχεται, επεξεργάζεται και εμβληματοποιεί τον Κραλί
Μάρκο και τα άλλα παλικάρια του βαλκανικού επικού πανθέου ως ευρωπα-
ϊκούς πολιτισμικούς ήρωες. Από την άλλη, όμως, το βαλκανικό έπος παρου-
σιάζεται ως ένα παράδειγμα αστά θειας, ασάφειας, πολυμορφίας, πρ ά γ μ α
που αντιστοιχεί στην γενική άποψη της Ευρώπης για τα Βαλκάνια. Κάτι πα-
ρόμοιο συμβαίνει μέχρι και σήμερα και στον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι οι
Βαλκάνιοι «βαλκανοποιούν» το έπος τους αντιδικώντας για το ποιος, τίνος
και γιατί... Χαρακτηριστικό σχετικά με αυτά είναι το ακόλουθο ανέκδοτο:
Σ έ ρ β ος συναντάει Βούλγαρο στο δρόμο και τον παίρνει στο αμάξι του.
Φυσικά πιάνουν κουβέντα. Σε μια στ ιγμή ο Σέρβος ρωτάει:
- Βρε αδελφέ, για πες μου-ο Μάρκο δικός μας είναι ή δικός σας;
- Βέβαια δικός μας είναι!
- Τότε κατέβα από το αμάξι!
- Μα περίμενε τώρα, εσύ για πο ι ον Μάρκο με ρωτάς; Εγώ νόμιζα ότι ρωτάς
για το Μάρκο το σιδερά από το χωριό μας…
Γι αυτό και κατά τρόπο νομοτελειακό, το επικό στοιχείο καθί σταται αν α-
πόσπαστο συστατικό των αν α γε ννησιακών αντιλήψεων των Βαλκανίων, και
αναδεικ νύ ε ται σε σύμβολο της εθνικής και πο λ ι τ ισμικής τους ταυ τ ό τητας.
Επιπλέον, το έπος μέσω αυτής της λειτουργίας του υπερβαίνει τα εθνικά και
τα κρατικά σύνορα και επιβεβαιώνει με ένα χειροπιαστό τρόπο πλέον τη
σημασιολογία του βαλκανικού επικού μοντέλου στα μάτια των Ευρωπαίων.
Ενδεικτική αυ τής της λειτουργίας του έπους είναι η αποδοχή των βουλγαρι-
κών επικών λαογραφικών κειμένων στον τσεχικό χώρο κατά το 19ο αιώνα. Εν
προκειμένω, σημασία δεν έχουν τόσο οι εκατοντά δ ες μεταφράσεις, ούτε η
πο ι ό τητά τους (όπου αναδεικνύεται η περίπτωση του Ιωσήφ Χόλετσεκ, μετα-
φραστή της «Καλεβάλα»), όσο το γεγονός του δηλωμένου σοβαρού ενδιαφέ-
ροντος στην τσεχική κοινωνία προς τους Βουλγάρους και το βουλγαρικό στοι-
χείο, σύμβολο των οποίων θεωρείται το έπος μας για τα παλικάρια. Αυτό
το ενδιαφέρον, ανεξάρτητα από τις διαφορετικές ή και αντίθε τ ες μεταξύ τους
αφετηρίες και κατευθύνσεις, στρέφεται εκείνη την εποχή προς τα βουλγα ρ ι-
κά προβλήματα, προς τη ζωή και τον πο λ ι τ ισμό των Βουλγάρων, προς την
ιστορία και τη λαογραφία τους.3 Στην πραγματικότητα, η είσοδος της βουλ-
γαρικής λαογραφίας στ ον τσεχικό χώρο έχει και ένα ειδικό πολιτικό βάρος,
δεδομένου ότι τα τσεχικά πολιτικά κιν ή μ ατα λειτούργησαν ως μία από
3
Πιο αν α λ υ τ ικά γι' αυτές τις διαδικ α σ ί ες, βλ. Πέντσεβ, Βουλγα ρ ο - τ σ ε χ ικές λαογρ α φ ικ ές
επαφές κατά την Αν α γέ ννηση. Σόφια, 1994, Οι Δυτικοί Σλάβοι και το βουλγα ρ ικό έπος. -
Εις: Έπος- Έθνος- Ήθος, Σόφια, 1995, 46-69.
A 26
ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΑΪΤΟΙ ΚΑΙ ΓΕΡΑΚΙΑ» Η΄ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΕΠΟΥΣ ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ
ΔΙΑΜ Ο ΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ
τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την εκεί αποδοχή της.4 Ταυτόχρονα, το

ενδιαφέρον της τότε τσεχικής επιστήμης μονοπωλούσαν σχ ε δ όν τα ζητήματα
γύρω από τον σλαβισμό. Αυτό οφείλεται αφ' ενός στην ανάπ τυξη της ιδέας
της σλαβικής αβεβαιότητας και αφ' ετέρου στις υπαρξιακές αν ά γ κ ες του δια-
μορφούμενου τσεχικού έθνους. Ακριβώς γι' αυτό, η επιστήμη αποδείχθηκε
στενά συνδεδεμένη με ανάλογες διαδικ α σ ί εςκαι φαινόμενα, και οι παράμε-
τροί της καθορίστηκαν από την τρέχουσα πολιτική πραγματικ ό τητα.
Από τα παραπ άνω διαγρ ά φ ονται με σαφήνεια τα συ μ φ ρ α ζόμενα της
ιδιαίτερης πρ ο σοχής με την οποία έγινε δεκτό το βουλγα ρ ικό έπος στ ον
τσεχικό χώρο. Το βουλγα ρ ικό έπος απο τ έλεσε το σημείο τομής τόσο των
πολιτικών φιλοδοξιών για εθνική πρ ο β ο λή της τσεχικής κοινωνίας όσο και
των σλαβιστ ικών αναζητήσεων της τσεχικής επιστήμης. Έτσι, από τη μια
πλευρά το παράδειγμα με τις ηρωικ ές προσπάθειες των Βουλγάρων για
εθν ική απελ ε υ θέρωση, όπως απο δ ε ικ νύουν τα τραγούδια τους για τα
παλικάρια και η επική πεζογραφία τους, εμπνέει το τσεχικό εθνικό κίνημα.
Και από την άλλη πλευρά, εμφανίζεται η τάση να παρουσιαστεί η τσεχική
λαογραφία ως συνέχεια της τσέχικης εθνικής πολιτικής. Σπεύδουμε να επιση-
μάνουμε ότι αυτό το δηλωμένο ενδιαφέρον προς το βουλγαρικό έπος στον
τσεχικό χώρο υπο στηρίχθηκε έντονα από βουλγαρικής πλευράς. Οι πρ ο σ π ά-
θε ι ες των αν α γε ννησιακών ιδεολόγων για εκλαΐκευση και προπαγάνδα τη ς
εθνικής μας απο στ ο λής με τα μέσα της λαογραφίας και πιο συγκεκριμένα
της επικής δημιουργίας έγιν αν απο δ ε κ τά με χαρά από τους βουλγά ρ ο υ ς
μετανάστ ες στα τσεχικά εδάφη (προπαντός μαθητ ές και φοιτητές) και μετα-
τράπηκαν σε ένα από τα βασικά τους όπλα για την υπεράσπιση της εθνικής
τους ταυτότητας.5 Σε τελευταία ανάλυση, όλα αυ τά δημιούργησαν εκείνο
το σύμπλεγμα συνθηκών, το οποίο εξασφάλισε την αποδοχή βουλγα ρ ικών
επικών έργων στα τσεχικά εδάφη και την εμπλοκή τους στα τσεχικά κοιν ω-
νικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα.
Σήμερα μας είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι στο πληροφοριακό περι-
βάλλον του 19ου αιώνα είναι δυνατό δεκάδες κεντρ ικά και επαρχιακά
έντυπα πο λ ι τ ικής, ψυχα γ ω γ ικής, επιστη μ ον ικής, πο λ ι τ ισ μ ικής ύλης κ.λπ.
να δημοσιεύουν επί πολλά χρόνια μεταφράσεις βουλγαρικών επικών έργων.
«Λαϊκά φύλλα», «Ώρα», «Χλας», «Λαός», «Ελευθερία», «Ποκρόκ», «Τσέσκι
4
Πρβλ. Β. Salada, Ceske preklady bulharskych junachkych pisni jako indicator politickeho vedo-
mi. Cesky lid, 1990, No 2, σ. 77-80Ϊ Α. Robek, A. Radikalni mladoceske hnuti a Bulharsko v 2.
polovine 19 stoleti. Cesky lid, 1989, No 2, σ. 75-79.
5
Βλ. και Β. Πέντσεβ, Οι Βούλγαροι πρ ο απελ ε υ θε ρ ω τ ικοί μεταν ά στ ες στην Τσεχία και η
αν άπ τυξη της λαογραφίας μας, - Εις: Α' Διεθνές Συμπόσιο Σλαβιστ ικής. Φιλιππο ύ πο λη,
2004 (υπό έκδοσιν).
27 A
P ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΠΕΝΤΣΕΒ
γίιχ», «Λουμίρ», «Κβέτι», «Σβετοζάρ», «Πάτρια χρον ικά», «Συνομιλία»,

«Οσβέτα», «Μορφές της ζωής», «Η χρυσή Πράγα», είναι μόνο ένα μικρό μέ-
ρος από τους τίτλους τους. Αξιομνημόνευτες είναι επίσης οι ειδικ ές συ λ λ ο-
γές του είδους της «Ανθοδέσμης σλαβικών δημοτικών τραγουδιών»6 ή του δί-
τομου έργου «Τραγούδια για παλικάρια του βουλγαρικού λαού»,7 όπως και
οι πο λ υ ά ρ ι θ μ ες διαλέξεις, συνομιλίες, εισ ηγήσεις, τόσο Τσ έ χων όσο και
Βουλγάρων μελ ε τητών. Ανάμεσα σ' όλους τους συγγραφείς και μεταφραστές
ξεχωρίζουν ιδιαίτερα ο προαναφερόμενος Ιωσήφ Χόλετσεκ, ο διακεκριμένος
γλωσσολόγος Γιαν Γκεμπάουερ, ο Γιαν Ντούνοβσκι, ο Φράντισεκ Ντόουχα, ο
Ιωσήφ Σεβέρα, ο Έρβιν Σπίντλερ κ.α. καθώς και ο Β.Δ. Στογιάνοβ, Α.Β. Ζεχί-
ροβ, Κρ. Ιβ. Ποπόβ - Μίρσκι και πολλοί άλλοι.8 Ίσως είναι σημαντικό εδώ να
επισημανθεί ότι η βασική πηγή που χρησιμοποιούν κυρίως οι παραπ άνω
ερευνητές για τις μεταφράσεις και τις δημοσιεύσεις τους είναι η συλλογή
των αδελφών Μιλαντίνοβι.9 Βεβαίως, χρησιμοποιούνται και άλλες σειρές πη-
γών (Β. Τσολάκοβ, Γ.Σ. Ρακόβσκι κ.α.) καθώς και έργα Βουλγάρων στην Τσ ε-
χία, αλλά αναμφίβολα η συλλογή των Μιλαντίνοβι παραμένει απαράμιλλη.
Ας γε ν ικεύσουμε. Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η βουλγα ρ ική
λ α ο γραφία και ιδιαίτερα το βουλγα ρ ικό λαογρ α φ ικό έπος πρ ο σ έλ α β αν
στα πλαίσια του τσεχικού κοινωνικού περιβάλλοντος μια ιδιαίτερη σημα-
σία. Έγιναν απο δ ε κ τά σαν εμβλη μ ατικά σύμβολα του βουλγα ρ ικού πνεύ-
ματος, της βουλγα ρ ικής θέλησης και γενικότερα του βουλγαρικού στ ο ι χ ε ί-
ου. Αν το πούμε παραστατικά, ο Κραλί Μάρκο και οι άλλοι επικοί ήρωες
μετατρ άπ η κ αν σε παραδείγματα προς μίμηση, σε σημαία των τσεχικών
πρ ο σ π α θειών για την εκδήλωση της εθνικής τους ταυ τ ό τητας και την επί-
τευξη της εθνικής τους κυριαρχίας. Στη συνείδηση της τότε τσεχικής κοι-
νωνίας οι «βαλκανικοί αετοί και γεράκια», δηλαδή οι Βούλγαροι που αγω-
νίζονταν για τη λευτεριά τους, υπήρξαν το φωτεινό παράδειγμα που δεί-
χνει το δρόμο για την λευτεριά. Για αυτό το λόγο, το έπος απο δ ε ικ νύ ε ται
έμβλημα του εθνικού, και ο Κραλί Μάρκο φορέας του εθνικού κώδικα.
6
Kytice z narodnich pisni slovanskych. Praha, 1874.
7
Holecek, J. Jynacke pisne naroda bulharskeho. Praha, 1874, Jynacke pisne naroda bulharskeho
s pripojenim pisni milostnych. Praha, 1875.
8
Πιο αν α λ υ τ ικά βλ. Β. Πέντσεβ, Βουλγαρο-τσέχικ ες ...όπ. παρ., Βασίλειο ιλιγγιώδους ομορφιάς.
Βούλγαροι εθνεγέ ρ τ ες στην Τσεχία για τη λαογραφία μας.
9
Βλ. επίσης Μπ., Ιότσοβ, Οι αδελφοί Μιλαντίνοβι στην Τσεχία, Εις Επετηρίδα του Παν ε π ι-
στημίου της Σόφιας. Ιστορικο-φιλολογική σχολή. τ. 30, Σόφια, 1934, σ. 3-42. Πάτα, Ι. Οι τσεχικές
μ ε ταφράσεις βουλγαρικών δημοτικών τραγουδιών από τη συλλογή των αδελφών Μιλαντ ίνοβι
από τον Γιαν Γκεμπάουερ. - Περιοδικό της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών, 1945, τ. 70,
Pavlov, I. Sbirka Bulharske lidove pisne bratri Miladinovu v Cechach. - In: Acta Universitatiw Car-
olinai. Studia ethnographica. T. 5. Praha, 1980, σ. 71-81.
A 28
«ΤΑ ΟΡΙΑ» ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ

ΣΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΕΠΟΣ ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ
Νικολάι Βούκοβ,
Ό πως αν α φ έ ρθηκε ήδη από τους μελετητές, η μορφή του κεντρ ικ ο ύ

ήρωα στην βαλκαν ική και νοτιοσλαβική επική παράδοση απο τ ελ ε ί
αντικείμενο συνεχούς επε ξ ε ρ γασίας, συμπλήρωσης και εμπλουτισμού στη
συνείδηση των φορέων της λαογραφίας. Η παρουσία του κεντρικού ήρωα
τόσο σε διάφορες επικές υποθέσεις, όσο και σε πλήθος άλλων ειδών λαογρα-
φικού πολιτισμού (όπως π.χ. στις παραδόσεις και τους θρύλους) αποδεικνύει
ότι αυ τ ός απο τ ελεί βασικό συστατικό σύνολου του λαογρ α φ ικού συ στή-
ματος. Τα χα ρ α κ τη ρ ιστικά της μορφής του είναι στενά συνδεδεμένα με τις
συ γγενικές σχέσεις που τον πλαισιώνουν και συ νθέτουν την βιογραφία του.
Το παρόν κείμενο απο πειράται να επισημάνει μερικά από τα χαρακτη ρ ι-
στ ικά γνωρίσματα του μοντ έλου της συ γγένειας στο βουλγα ρ ικό έπος για
παλικάρια, προκειμένου να ερευνήσει το πρόβλημα γύρω από τα «όρια»
της συ γγένειας εντός του έπους, και να αποδείξει ότι ο Μάρκο σαν βασικός
επικός ήρωας στερεώνει και οργανώνει αυτό το μοντέλο και αυτά τα όρια.
Οι διάφοροι κύκλοι της υπό θεσης στο βουλγαρικό έπος για παλικάρια
αναδεικ νύουν την κομβική σημασία ορισμένων συγγενικών ρόλων και ορι-
σμένων μορφών, με τις οπο ί ες ο Μάρκο αναπτύσσει αμοιβαίες σχέσεις. Στα
πλαίσια αυτών των σχέσεων, ο Μάρκο παρουσιάζεται πρωτίστως ως γιος
και αδελφός. Άλλοτε παρουσιάζεται ως σύζυγος και πατέρας, άλλοτε υπο-
γραμμίζεται ο ρόλος του ως κουμπάρου σε γάμο και άλλοτε παρουσιάζεται
ως θείος και πρ ο στάτης του γιου της αδελφής. Παρά την ποικιλία των μετα-
μορφώσεων που υφίστανται τα υπό λ ο ιπα κεντρικά πρόσωπα στο έ πος για
παλικάρια, σε κανένα απ' αυτά τα πρόσωπα δεν εντοπίζεται τέτοιος πλούτος
συγγενικών και θε μ ατικών ρόλων. Και αυτό συμβαίνει κυρίως διότι ο συ γγενι-
κός προσδιορισμός αυτών των προσώπων σχετίζεται βασικά με τον κεντρικό
επικό ήρωα, και οι συγγενικές σχέσεις με αυτόν απο τ ελούν την κινητή ρ ι α
δύναμη της επικής τους εκδοχής. Η αδελφή του Μάρκο είναι ταυτόχρονα
και κόρη και σύζυγος και μητέρα, αλλά στις υπο θέσεις όπου εκείνος έρχεται
σε επαφή μαζί της αυ τή ενσαρκώνει πρ ω τ ί στως το ρόλο της αδελφής, ώστ ε
καθένας από τους άλλους ρόλους και τις λειτουργίες της να είναι υποταγ-
μένος ακριβώς σε αυτό τον πρωτεύοντα ρόλο. Ο πατέρας του ήρωα είν α ι
29 A
P ΝΙΚΟΛΑΪ ΒΟΥΚΟΒ
ταυτόχρονα και σύζυγος και αδελφός και γιος, αλλά η βασική του και σχεδόν
απο κ λ ε ιστ ική λειτουργία του στο έπος για τα παλικάρια είναι ακριβώς ο
ρόλος του πατέρα του ήρωα. Στο έπος για τα παλικάρια αυ τ ός που οργα-
νώνει γύρω του τις συ γγενικ ές σχέσεις είναι ο επικός ήρωας. Αυτός συνιστά
το Εγώ, γύρω από το οποίο κάθε συ γγε ν ική σχέση αποκτά νόημα, ακριβώς
ως συ γγενική σχέση προς αυτόν τον ήρωα. Η μορφή του όχι μόνο καθορίζει
ποια από τις συ γγε ν ικές σχέσεις θα κυριαρχήσει, αλλά και τις τακτοποιεί
κατά σπο υ δ α ι ό τητα και τρόπο εμφάνισης ως προς τον χαρακτηρισμό της
μορφής του, ως προς εκείνα τα γνωρίσματα που κατέχει ο Μάρκο ως κεντρι-
κός επικός ήρωας.
Αν προσπαθήσουμε να εξηγ ή σουμε την παρουσία, την απουσία ή την
ιδιαίτερη ερμηνεία κάποιας συγκεκριμένης συ γγε ν ικής σχέσης στο παλι-
καρίσιο έπος μας, τότε δεν θα ήταν αν α κ ρ ι β ές αν λέγαμε ότι αυ τή οφείλεται
στα ιδιαίτερα γνωρίσματα της επικής σφαίρας του βουλγαρικού έπους για
παλικάρια, και συγκεκριμένα στο γε γ ον ός ότι ο ίδιος ο επικός ήρωας ορι-
σμένες συγγε ν ικ ές σχέσεις δεν τις δραστη ρ ι ο ποιεί ως ενεργά στοιχεία τη ς
βιογραφίας του, ενώ άλλες τις δραστη ρ ι ο ποιεί με τρ ό πο που να τις μετα-
βάλει σε βασικό γνώρισμα του επικού του χαρακτηρισμού. Ακόμα και μια
βιαστική ματιά στο πε ρ ι ε χόμενο των συ γγε ν ικών σχέσεων γύρω από τον
Μάρκο φανερώνει ότι αυ τ ός σχ ε δ όν δεν αναγνωρίζει σχέσεις με συ γγε ν ικά
πρόσωπα που απέχουν δύο γε ν ι ές από το Εγώ του. Δεν έχει παππού, ούτε
από μητέρα, ούτε από πατέρα, ούτε ο ίδιος επιζεί, ώστε να είναι «παππούς»
του εγγ ονού του. Επιπλέον, πουθενά στο παλικαρίσιο έπος δεν θα βρούμε
τον κεντρικό ήρωα ως πατέρα κόρης, όπως δεν θα βρούμε (εκτός από συμβο-
λικές επικλήσεις) και ενδείξεις για αδελφό του πατέρα του, δηλαδή για θε ί ο .
Από γε ν ε τ ική άποψη, τα πρ ό σωπα γύρω από το επικό ήρωα ανήκουν
είτε στη δική του γενιά (αδελ φ ός, αδελφή, αδελ φ ο πο ι τ ός, αδελ φ ο ποιτή,
κουνιάδος, σύζυγος κλπ.), είτε στην προηγούμενη γενιά (μητέρα, πατέρας,
κουμπάρος, θείος, κλπ.) είτε στην επόμενη γενιά (γιος, αν ι ψ ι ός). Αν απο-
κλειστούν οι σχέσεις με τις θε ί ες και τους θείους και οι έντονα στερεοποιη-
μένες σχέσεις του Μάρκο με την μητέρα του, μπορούμε να πούμε ότι στα
παλικαρίσια τραγούδια μας πρ ο τ ι μ ώ νται οι σχέσεις με τα πρ ό σωπα τη ς
γενιάς του ίδιου του επικού ήρωα, πράγμα που εξηγεί και το μειωμένο γενεα-
λογικό βάθος του έπους μας. Ιδιαίτερη σημασία σχ ε τ ικά με τις γε ν ε α λ ο γ ι-
κές παρουσιάσεις στο παλικαρίσιο έπος έχει επίσης και το γεγονός ότι οι
πε ρ ιπτώσεις, όπου ο επικ ός ήρωας έρχεται αντ ι μ έ τ ω πος με τον αδελφό
του ή την αδελφή του, είναι πολύ πιο σπάν ι ες από τις περιπτώσεις, όπο υ
έρχεται αντιμέτωπος με τους εκπροσώ πους της προηγούμενης ή της επόμε-
νης γενιάς, τους οποίους ο ήρωας πρ έ πει να ανταγωνίζεται ή να μάχεται.
Άλλη ιδιαίτερα χαρακτηριστ ική στ ιγμή στην οργάνωση των συ γγε ν ικών
A 30
«ΤΑ ΟΡΙΑ» ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΕΠΟΣ ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ
σχέσεων και των προσώπων γύρω από τον επικό ήρωα είναι όταν αυτός πα-
ρουσιάζεται ως ήρωας γάμου. Πράγμα που σημαίνει ότι η έκταση και τα όρια
της συγγένειας στο έπος μας χαρακτηρίζονται από μια τάση να παρουσιάζε-
ται η επική υπό θεση υπό το πρίσμα του γαμήλιου μοντέλου. Ο επικός τρ α-
γουδιστής, ο οποίος δεν ενδιαφέρεται καθόλου για τους ηρωικούς πρ ο γ ό-
νους του ήρωα και αρκείται να επισημάνει μόνο ότι ο ήρωας είναι παλικ α ρ ί-
σιας καταγωγής, συχνά μιλά με λεπτομέρειες για τους παριστάμενους στην
γαμήλια πομπή και προπαντός για εκείνα τα πρόσωπα που έχουν τελετουρ-
γικό ρόλο-κλειδί σε αυ τήν. Η σύνθεση της γαμήλιας πομπής και η συγγένεια
του ήρωα-γαμπρού με τα βασικά πρόσωπα σε αυ τή την πομπή παρουσιάζο-
νται λεπτομερώς σε πλήθος τραγουδιών και αναλόγως μετατρέπονται σε
σημείο εκκίνησης της αφήγησης για τις δοκιμασίες πριν από τον παλικαρίσιο
γάμο. Θα κάνουμε λάθος όμως αν συμπεράνουμε ότι εδώ ο επικός τραγουδι-
στής είναι εξίσου «αντικειμενικός» όσο και λεπτομερής. Ακόμα και σε αυ τή
την περίπτωση δηλώνει τις προτιμήσεις του αίροντας την πρ ο σοχή του
ακροατή από τα πρ ό σωπα που θεωρεί περιττά σύμφωνα με τη λογική τη ς
υπό θεσης. Τα τραγούδια για το παλικαρίσιο συμπεθέριασμα αποφεύγουν
να παρουσιάσουν όχι μόνο τους εκπροσώπους του γένους της νύφης, αλλά
συχνά και ολόκληρο τον οικ ο γενειακό κύκλο του επικού ήρωα. Ανάλογα με
την ανάγκη να διαγραφούν συ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν εςλειτουργίες του επικού ήρωα στο
γάμο, σε πρ ώ τη γραμμή είναι οι κουμπάροι και οι κουνιάδοι, οι αδελφο-
ποιτοί και ο θείος, και σπανίως οι αδελφοί και οι αδελ φ ές του ήρωα.
Γενικώς, μπορούμε να πούμε επίσης ότι η τοπο θέ τηση και η εσωτερική
ιεραρχία μεταξύ των προσώπων στο παλικαρίσιο έπος εξαρτάται όχι τόσο
από καν όνες και μοντ έλα, εγγυημένα από τον πατρ ι α ρ χ ικό πο λ ι τ ισμό ή
από ιδέες για εξουσία και κύρος που επινοεί η κοινωνική ομάδα, όσο από
τη λειτουργικ ό τητα καθεμιάς συγγε ν ικής σχέσης στην επική υπό θεση και
από τον βαθμό στ ον οποίο μπορεί κάθε συ γγε ν ική σχέση να ικανοποιήσει
βασικές απ α ι τήσεις που σχ ε τ ί ζονται με σημαντικές στ ιγ μ ές του κοινωνικού
κύκλου της προσωπικότητας του Μάρκο. Σε αντ ί θεση προς το θρησκευτι-
κό-θρυλικό έπος π.χ., όπου βλέπουμε συγκροτημένη κοιν ό τητα από εκλε-
κτούς, η οποία διαθέτει μια δική της εσωτερική ιεραρχία και ένα δικό τη ς
τελετουργικό χώρο για την ανάπ τυξη βασικών τελετουργικών δράσεων, ο
ήρωας στο παλικαρίσιο έπος σχ η μ ατίζει κοιν ό τητα στην οποία η μοναδική
ιεραρχική αλλη λ ε ξ ά ρ τηση αναπ τύ σσεται ανάμεσα σε αυτόν και τα υπό λ ο ι-
πα επικά πρ ό σωπα. Πρόκειται για μια κοιν ό τητα που περιβάλλει τον
ήρωα και είναι υπο ταγμένη στο να παίρνει μέρος στις πρωτοβουλίες του
και να συμμετέχει στις συγκρούσεις, στις οπο ί ες ο επικός κόσμος θέλει να
εμπλέξει τον ήρωα. Με αυτόν τον τρόπο, το έπος μας προτείνει μια εξήγ η-
ση για την εξαιρετική παρουσία του παλικαριού ανάμεσα στα υπό λ ο ιπ α
31 A
P ΝΙΚΟΛΑΪ ΒΟΥΚΟΒ
πρόσωπα: βασική στ ιγμή στη δημιουργία της μορφής του είναι ο ρόλος του
ως οργανωτικού κέντρου και ιδιότυπου ρυθμιστή των συγγενικών θέσεων
των άλλων προσώπων. Ταυτόχρονα, το έπος μας κομίζει και την ιδέα ότι οι
δείκ τ ες της συ γγένειας είναι οι τόνοι στο νόημα που αντιστ ο ι χούν στη μορ-
φή του επικού ήρωα, οι παράμετροι με τις οπο ί ες αυτός μπορεί να έχει νοη-
ματικό «βάρος» σε ένα λαογραφικό πολιτισμό, εξαρτημένο από τους μηχα-
νισμούς της συγγένειας. Μέσω των σημείων της συ γγένειας, της κατάταξης
των προσώπων γύρω από τον Μάρκο υπό το πρίσμα της αντίστοιχης συγγε-
νικής θέσης, το έπος μας για παλικάρια αναδεικνύει τη συ γγένεια σε βασικό
ιδεολογικό μοντέλο στον βουλγα ρ ικό λαογραφικό πο λ ι τ ισμό και σε βασικό
π α ρ ά γ οντα για τη δημιουργία και τη στα θε ρ ο ποίηση των ηθικών και
καλλιτεχνικών αξιών αυτού του πολιτισμού.
Ο ήρωας του λαογραφικού παλικαρίσιου έπους δημιουργήθηκε σύμφω-
να με τους κανόν ες του λαογραφικού πολιτισμού, στα πλαίσια του οπο ί ο υ
η κοιν ό τητα αναδεικνύει τις αρχές της συγγε ν ικής εξάρτησης σε κεντρικό
μοντέλο της, και χορηγεί στις συγγενικές σχέσεις το ρόλο βασικών παραμέ-
τρων της ταυτότητας των πρ ο σώπων και της ομάδας. Επιπ λ έ ον, ο ήρωας
κατανοείται ως ενσάρκωση αυ τής της λαογρ α φ ικής αντ ί ληψης, καθώς και
ως δοκιμασία της εσωτερικής της συνέπειας και σταθερότητας. Σε πλήθος
τραγουδιών ο ήρωας παρουσιάζεται επίσης ως παραβάτης των καν όν ω ν
και των «ορίων» της συ γγένειας, είτε καταπ ατώντας τη βασική απ α γ ό ρ ε υ-
ση για αιμομιξία με την αδελφή ή με την κουμπ ά ρ α - νύφη, είτε αρνούμενος
να αποδώσει υιική τιμή στ ον υπε ρ ό π τη πατέρα του, είτε παραβαίν οντας
τους κανόνες της αδερφοπο ι ητικής συ μπεριφοράς στα τραγούδια για το
Μάρκο και την κόρη Αραπίνα.
Όπως σημειώθηκε ήδη από άλλους μελετητές, αυ τή η παράβαση των
κανόνων είναι σύμφωνη με τη βασική επική λογική, κατά την οποία ο επι-
κός ήρωας παλικάρι φιλοδοξεί να σπάσει τις αλυσίδες της καθη μ ε ρ ιν ή ς
νομιμότητας: παραβλέπει κάθε νομιμότητα και εγκαθιστά δικό του νόμο,
όπου κανονικό είναι καθετί που δεν είναι κανονικό στη ζώνη της καθη μ ε-
ρινής συ μπεριφοράς. Στο φως αυ τής της ιδιότυπης λογικής, σύμφωνα με
την οποία το εξαιρετικό και το απρόσιτο για τον απλό άνθρωπο μετατρ έ-
πεται σε αρχή της δημιουργίας του επικού ήρωα, το έπος επιβεβαιώνει την
κοινωνική νομιμότητα με παραδείγματα από το αντ ί θετο και αναδεικ νύ ε ι
ο ρ ισ μ έ ν ες σημασίες της συ γγένειας σε κριτήρια για την οικοδόμηση του
επικού κόσμου. Με αυ τ όν τον τρ ό πο, η μορφή του Μάρκο συνδυάζει τη συ-
νάντηση ανάμεσα στους κανόν ες της ομάδας του γένους και στην ιδιάζου-
σα αντίληψη περί ηρωισμού, σύμφωνα με την οποία ο ήρωας είναι ταυ τ ό-
χρονα ενσάρκωση και αρνητική επιβεβαίωση αυτών των κανόνων.
Ολοκληρώνοντας αυ τή τη σύντομη πρ ο σ π ά θεια να σκιαγραφήσουμε τα
A 32
«ΤΑ ΟΡΙΑ» ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΕΠΟΣ ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ
όρια της συγγένειας στο βουλγα ρ ικό παλικαρίσιο έπος, θα εστ ι ά σουμε την
προσοχή μας και στο γεγονός ότι το βασικό χα ρ α κ τη ρ ιστικό του μοντέλου
της συ γγένειας στο βουλγα ρ ικό παλικαρίσιο έπος είναι ότι αυ τή περιγρά-
φεται βασικά ως ζητούμενη και δραματικά αποκαλυπτόμενη, δοκιμαζό μ ε-
νη και απορρέουσα από τις πράξεις της συ γγε ν ικής αλληλεγγύης και υπο-
στήριξης. Ένα μεγάλο μέρος από τις παρουσιάσεις του αδελφού, της αδελ-
φής, του αδερφοποιτού, της αδελφοποιτής, του συζύγου και της συ ζ ύ γ ο υ
είναι συνδεδεμένο με τα μοτίβα της εσκεμμένα ζητούμενης και τυ χαία αν α-
καλυπτόμενης συ γγένειας. Χωρίς την απ α ρ α ί τητη σ' αυτόν συ γγε ν ική σχ έ-
ση, ο ήρωας μοιάζει κάπως αδύνατος, ανεπαρκής στην ατ ο μ ικ ό τητά του.
Πρέπει να περάσει από τα στάδια της υπό θεσης για να εκπληρώσει ορι-
σμένη απ α ί τηση, συνδεδεμένη με την επική θέση του και να επιτύχει κοι-
νωνική πλη ρ ό τητα, η οποία εκφράζεται στην παρουσία ακριβώς καθορι-
σμένης και απ α ρ α ί τητης στ ον ήρωα συ γγε ν ικής σχ έ σ η ς .
Είναι περίεργο όμως ότι η κάθε υπό θεση με ανακάλυψη και αν α γ ν ώ ρ ι-
ση συγγενή στο παλικαρίσιο έπος συνεπάγεται ιδιόμορφη παραμονή του
ήρωα στ ον κάτω κόσμο, στο χώρο της έλλειψης, της σπουδαίας συ γγενικής
απουσίας. Ολόκληρο το ταξίδι του ήρωα για αναζήτηση συγγενή είναι ση-
μαδεμένο από τα σύμβολα του θανάτου. Η απώλεια δεδομένης συγγενικής
σχέσης είναι ταυτόσημη με θάνατο, με ταξίδι στ ον άλλο κόσμο, από όπου η
ε π ιστροφή είναι αδύνατη χωρίς την μεσολάβηση και την αν α γ ν ώ ρ ιση εκ
μέρους του χαμένου συ γγενή. Ο ήρωας που αναζητά τους συ γγενείς του
πρέπει να μπει στο χώρο του ξένου και να βγάλει από την ανυπαρξία τους
δικούς του από καιρό χαμένους συ γγενείς, και αφού αν α γ ν ω ρ ιστεί από αυ-
τούς να επιστρέψει ξανά στ ον κόσμο των ζωντανών. Η αμοιβαία αν α γ ν ώ ρ ι-
ση σημαίνει επιστροφή στη ζωή και με αυ τ όν τον τρ ό πο η συ γγένεια απο-
δεικνύεται βασικ ός σκοπός και μέσο της υπερνίκησης της διαχω ρ ιστ ικής
γραμμής μεταξύ της ζωής και του θανάτου. Ταυτόχρονα, εφ' όσον δεν υπο-
τάσσεται στο χρόνο και στον θάνατο, είναι ορίζοντας σκέψης για τον κόσμο
που ξεπερνά όλα τα άλλα όρια.
33 A
Ο ΑΡΧΕΤΥΠΟΣ «ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ» - «Ο ΗΡΩΑΣ ΦΡΟYΡΟΣ

ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ» ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
Δρ Κίριλ Τοπάλοβ
ΓΡΗΓΟΡ ΠΑΡΛΙΤΣΕΒ-«Ο ΑΡΜΑΤΟΛΟΣ»
Ό πως πρ ο ανέφερα στην πρ ο ηγούμενη αν α κ ο ίνωσή μου, ο αρχέτυπος

«Κραλί Μάρκο-ο ήρωας, φρουρός των συνόρων» (ιδιαίτερα στην εκδο-
χή της επίσης δυναμικής λογοτεχνικής αν απαραγωγής του στη διάρκεια
ό λης της περιόδου της Βουλγαρικής Αν α γέ ννησης), νοούμενος ως νοτιο-
σλαβικό αντ ί στ ο ι χο του παραγωγικού βυζαντινού λαογραφικού και λογο-
τεχνικού μύθου του Διγενή Ακρίτα, πρ ο ϋ ποθέτει γνώση πρ ο π αντ ός των
λαογραφικών κειμένων που συνδέονται με τη ζωή και τα κατορθώματα του
Κραλί Μάρκο, μιας ιστορικής πρ ο σω π ικότητας με ενδιαφέρουσα μυθο-
πλαστική και μυθοερμηνευτική απήχηση στους αιώνες της τουρκοκρατίας.
Σ την πραγματικ ό τητα, πρόκειται για έναν ασήμαντο άρχοντα που όχι μόνο
έδωσε ηρωική υπό σταση στην αθάνατη ελπίδα του βουλγα ρ ικού λαού για
ελευθερία και αν ε ξ α ρ τησία, αλλά αναδείχθηκε και σε απόλυτο μέγεθος
του εθνικού και ψυχολογικού αξιακού συστή μ ατος του βουλγα ρ ικού λαού.
Τα τραγούδια για τον Κραλί Μάρκο που έχουν δημοσιευθεί σε συλλογές
και άλλες εκδόσεις ανέρχονται σε εκατ οντάδες, ενώ ακόμη πε ρ ισσότερα
είναι εκείνα που φυλάσσονται στα αρχεία διαφόρων επιστημονικών ιδρυμά-
των και σε ιδιωτικά αρχεία, πράγμα που καθιστά την ανεύρεση και την ανά-
γνωσή τους έργο εξαιρετικά επίπονο αν όχι ανέφικτο. Ταυτόχρονα, η δυσκο-
λία αυ τή επιβάλλει στους ερευνητ ές ένα είδος εκλεκτικ ό τητας, πράγμα που,
στα πλαίσια της προβληματικής που μας ενδιαφέρει, σημαίνει ότι η έρευνα
στηρίζεται σε αρχετυπικ ές σταθερές μυθοπλαστικ ές και ερμηνευτικ ές στα-
θε ρ ές, εξαρτώμενες από πολιτικά, εθνικά και προσωπικά κριτήρια αξιολό-
γησης, εμπνευσμένα πρ ω τ ί στως από τη λαογραφική παράδοση και δευτε-
ρευόντως από την αναγε ννησιακή λογοτεχνία που διασκευάζει το μύθο.
Η μελέτη των λογοτεχνικών κειμένων του 18ου και 19ου αιώνα, τα
οποία δίδουν λογοτεχνική και ιδεολογική υπό σταση στις πο ικίλες όψεις
της πλούσιας, συχνά αντιφατικής αλλά πάντοτε ενδιαφέρουσας μορφής
του νοτιοσλαβικού φρουρού των συνόρων του σπιτιού, του γένους, του
A 34
Ο ΑΡΧΕΤΥΠΟΣ «ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ» - «Ο ΗΡΩΑΣ ΦΡΟYΡΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ»

ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
έθνους, της πίστης, της ανθρώπινης αξιοπρ έ πειας, επιβάλλει τη μελέτη

των τύπων τόσο της «καθαρής» λογοτεχνίας, όσο και των πρώτων ποιητ ι-
κών πρ ο σ π α θειών για λογοτεχνική ερμηνεία της μορφής του Κραλί Μάρ-
κο, οι οπο ί ες δεν έχουν ακόμη αποσπασθεί από τη μήτρα της λαογραφικής
ποιητικής παράδοσης. Σ' αυ τή την προοπτική, ενδιαφέροντα ερμηνευτικά
θέ μ ατα προτείνουν τα ποιήματα του Μπότεβ «Κλέφτες» και «Αποχα ι ρ ε τ ι-
σμός», τα ποιήματα του Σλαβέικοβ «Η πηγή της λευκόποδος» , «Η Μπόικα
βοεβόδας», και «Ο Κράκρα Πέρνισκι», καθώς και άλλα πολλά πο ι ητ ικά
και πεζογραφικά αν α γε ννησιακά κείμενα. Ωστ ό σο, η παρούσα εργασία μου
πε ρ ι ο ρ ί ζ ε ται στη μελέτη του έργου δύο πο ι ητών: του Γριγκόρ Παρλίτσεβ
και του Νικόλα Κόζλεβ.
Όπως είναι γνωστό, ο πρώτος -ο Παρλίτσεβ- υπήρξε ελλην ιστής, καθη-
γητής της βουλγα ρ ικής και της ελληνικής γλώσσας σε όλη του τη ζωή. Στη
διάρκεια των σπουδών του στην Αθήνα, το 1860 κέρδισε το δαφν ο στέφανο
του ποιητικού διαγωνισμού των αδελφών Ράλλη με το ποίημά του «Ο Αρ-
ματολός». Ο κεντρικός ήρωας, ο καπετάν Κούζμαν, οργανώνει μαζί με την
ομάδα παλικαριών την πρ ο στασία του βουλγα ρ ικού πληθυσμού στην πε-
ριοχή της Αχρίδας έναντι των ληστών, οι οποίοι έρχονταν από τα αλβανικά
βουνά, πολεμάει και πέφτει ηρωικά, παρόμοια με τους ήρωες του Ομήρου
και με τους πρωτα γ ω ν ιστ έςτων ηρωικών επών. Ο άλλος πο ι ητής, ο Νικόλα
Κόζλεβ, συ νθέτει το έπος «Ο Μαύρος Αράπης και ο κλέφτης Σιντέρ», ο
ήρωας του οποίου εξηγεί το αιώνιο όνειρο των καταπιεσμένων για πρ ο-
στάτη και απελευθερωτή, ένα όνειρο που εμπνέεται και θεμελιώνεται πρ ο-
παντός στο λαογραφικό ποιητικό μύθο για τον Κραλί Μάρκο και τους άλ-
λους ήρωες του ηρωικού έπους. (Το έργο αποτέλεσε θέμα μιας προηγ ο ύ μ ε-
νης ανακοίνωσής μου στο παρόν συνέδριο, τα συ μπεράσματα της οπο ί α ς
διαπίστωναν την εμφάν ιση ενός χα ρ α κ τη ρ ιστ ικού φαινομένου-έργου τη ς
πρώιμης αναγεννησιακής λογοτεχνίας, το οποίο βρίσκεται στα όρια μετα-
ξύ λαογραφίας και λογοτεχνίας: πρόκειται, δηλαδή, για ένα έργο που δεν
ανήκει πλέον στη λαογραφία αλλά που ταυ τ ό χ ρ ονα δεν είναι δυνατόν να
καταταχθεί ακόμη στη λογοτεχνία).
Και τα δύο έπη προσφέρουν τη δυνατ ό τητα για ενδιαφέρουσες παρα-
τηρήσεις και συμπεράσματα σχ ε τ ικά με τη λογοτεχνική τύχη του θρυλικού
λαογραφικού βυζαντινού και νοτιοσλαβικού μύθου για το φρουρό των συ-
νόρων, κατά τη Βαλκαν ική Αν α γέ ννηση. «Ο Μαύρος Αράπης και ο Κλέ-
φτης Σιντέρ» του Νικόλα Κόζλεβ, ως χαρακτηριστ ικό φαινόμενο του πρ ο-
αν α φ ε ρθέντος ορίου «μεταξύ λαογραφίας και λογοτεχνίας», εκφράζει την
ιδέα για το φρουρό στη βασική της παραλλαγή, δηλαδή την εμπνευσμένη
από το ηρωικό έπος ηρωική μονομαχία. Αντ ι θέτως, το έργο του Παρλίτσεφ,
εξαιτίας της κλασικής μόρφωσης του δημιουργού του, ακολουθεί ένα πιο
35 A
P ΚΙΡΙΛ ΤΟΠΑΛΟΒ
περίπλοκο μοντέλο, ομηρικής έμπνευσης, σύμφωνα με το οποίο οι χωριστ ές ,

μικρότερες υπο θέσεις της ηρωικής μον ο μ αχίας χτίζουν τη μεγαλύτερη
υπό θεση της οργανωμένης υπεράσπισης των συνόρων του ιδιόκτητη (η λαο-
γρ α φ ική έκφραση αυτού του μοντ έλου είναι τα κλέφτικα τραγούδια).
Όπως έχει ήδη επισ η μ ανθεί,10 εκείνο που το 1860 κέρδισε ανεπιφύλακτα
τη συμπάθεια της αρμόδιας κριτικής επιτροπής, με επικεφαλής μια αν α μ φ ι-
σβήτητη αυ θεντία σαν τον καθηγ ητή Λογοτεχνίας Αλέξανδρο Ρα γ κ α β ή ,
ήταν το μοναδικό ύφος του Παρλίτσεφ, που κατ ό ρθωσε να συνενώσει ο ρ γα-
ν ικά στο έργο του τους τρεις χαρακτηριστ ικούς τύ πους καλλιτεχνικ ή ς
αντανάκλασης: την ομηρική, εκείνη των δημοτικών τραγουδιών (επική, του
«Κραλί Μάρκο) και την έντεχνη.
Η υπό θεση του «Αρματολού» αντλ ε ί ται από τα ηρωικά δημοτικά τρ α-
γούδια για τον καπετάν Κούζμαν, τα οποία διαδίδονταν εκείνη την επο χ ή
στη Μακεδονία και ιδιαίτερα στην περιοχή της Αχρίδας. Επιπλέον, η πλοκή
του έπους -με την ανακοίνωση του ηρωικού θανάτου του λαϊκού πρ ο στάτη-
δηλώνει τη θέληση για υποταγή βασικών καλλιτεχνικών στρατηγικών, πο υ
δεν κρύβουν τη σχέση τους τόσο με τον Όμηρο όσο και με το ηρωικό δημο-
τικό τραγούδι. Δεν είναι τυχαίο, επίσης, ότι ο κεντρικός ανάμεσα στους ζω-
ντανούς ήρωες είναι η Νέντα, η μητέρα του ήρωα φρουρού των συνόρων
της ιδιοκτησίας, του σπιτιού, του γένους και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας,
που δεν ον ο μ ά στηκε τυ χαία «Νέντα καλός βοεβόδας». Αυ τή η «περήφανη,
τίμια, μεσόκοπη γυναίκα, ανδρεία σαν Αμαζόνα και γοητευτική σαν την
Α φ ρ ο δ ί τη» παραπέμπει στις γυναίκες πο λ ε μ ιστ ές της αρχαιότητας, καθώς
και στις γυναίκ ες βοεβόδες της βαλκανικής λαογραφίας, που αναγκασμένες
από τις πε ρ ιστάσεις, μετατρ έ πονται επίσης σε φρουρούς των συ ν ό ρ ω ν ,
αντικ α θιστ ώ ντας (ή παραμερίζοντας) τους σκοτωμένους (ή τους λιγότερο
άξιους από αυτές) άντρ ες. Και εδώ, όπως παντού στο κείμενο του έπους, ο
Παρλίτσεβ βρήκε εκείνο το μέτρο, που τον προφυλάσσει από την εσκεμμένως
η ρ ω ική πό ζα, και κατόρθωσε με επιδεξιότητα να χωρίσει τη μορφή του
ήρωα-φρουρού σε δύο συγκεκριμένες υπο στάσεις: από τη μια του νεκρού
γιου, που τα κατορθώματά του τα διηγούνται αυτοί που έμειναν ζωντανοί
σε υπο γρ α μ μ ισμένη ηρωικό-επική, ομηρική και λαογρ α φ ική έκθεση, και
από την άλλη της μητέρας, που η πραγματική παρουσία της οργανώνει και
δίνει νόημα στη ροή της υπό θεσης. Τα κατορθώματα, η δύναμη και η τόλμη
του Κούζμαν παρουσιάζονται περισσότερο με την εξωτερική τους έκφραση
υπογραμμίζοντας την επική μεγα λ ο πρ έ πεια της κατά στασης, της χειρον ο-
10
Βλ. Κ.Τοπάλοβ, Ο Γριγκόρ Παρλίτσεβ. Βίος και έργο. Σόφια, 1982.
A 36
Ο ΑΡΧΕΤΥΠΟΣ «ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ» - «Ο ΗΡΩΑΣ ΦΡΟYΡΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ»

ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
μίας, ακόμη και του βλέμματος. Στην εικ όνα της μάχης του Κο ύ ζ μ αν και
των παλικαριών του με τους ισχυρούς Αλβανούς αχνοφαίνονται οι φιγού-
ρες των αρχαίων παραστάσεων της μάχης μεταξύ των θεών και των γιγά-
ντων. Ο Παρλίτσεβ προσφέρει όχι λεπτομερή πορτραίτα, αλλά μορφές κα-
μ ω μ έ ν ες με αδρές γρ α μ μ ές, που την ολοκλήρωσή τους την αφήνει στη φα-
ντασία του αν α γ ν ώ στη. Η χαρακτηριστ ική παθητική έκθεση της αφήγησης
των τεσσάρων Αλβανών που έμειν αν ζωντανοί συστη μ ατ ο ποιεί τα κατορ-
θώματα του Κούζμαν, ξεκλειδώνει τις παραδοσιακές ιδέες περί ηρωισμού,
που έχουν διαμορφωθεί πάνω σε αρχέτυπα από τα τραγούδια για τον
Κραλί Μάρκο και τα άλλα παλικάρια, και παραπέμπει συνειρμικά στις
πολεμικές σκην ές της «Ιλιάδας».
Το μοντ έλο της επικ ο - λ α ο γρ α φ ικής και ομηρικής πο ι ητικής σκέψης
υπηρετεί επίσης η απαρίθμηση διαπρεπών αντ ιπάλων του Κο ύ ζ μ αν στη
μάχη, με σύντομο χαρακτηρισμό των πολεμικών προσόντων τους καθώς και
οι σύντ ο μ ες πληροφορίες για την καταγωγή και το θάνατό τους. Ο ήρωας
φρουρός, επίσης, κατοικεί στα υψηλά πεδία στην ιεραρχία της επικ ο - λ α ο-
γραφικής υπερβολής με την αποφασιστική βοήθεια των εκφραστικών συγκρί-
σεων και της δυναμικής των συγκρούσεων, με την ένωση του παλικαριού και
του αλόγου (που γε ννάει και την αρχέτυπη αν ά μνηση για τον κένταυρο).
Αλλά η επικο-λαογραφική αφήγηση δεν εμποδίζει τον ποιητή (σε αντίθεση
προς το λαϊκό τραγουδιστή, ο οποίος δεν κατέχει την τέχνη της λεπτομερούς
πλαστικής) να συλλαμβάνει αδιάκοπα ακριβείς και πολύ σημαντικ ές λεπτο-
μέρειες, που εξασφαλίζουν την εντυπωσιακή πλαστικ ό τητα του έπους. Εδώ
η καλλιτεχνική έμπνευση είναι καρπός της συμβίωσης της παραδοσιακής
αρχαίας ακρίβειας και ενός αναμφισβήτητου, μεγάλου ποιητικού ταλέντου,
το οποίο με μοναδικό πλαστ ικό τρόπο συμβιβάζει τον επικό, ομηρικό και
λαογραφικό ηρωισμό και την επιβλητικότητα με τον λεπτό ψυχολογισμό.
Δεν είναι τυχαίο ότι η υπό σταση του επικο-λαογραφικού στοιχείου, τη ς
αρχέτυπης αν ά μνησης για ήρωες σαν τον Κραλί Μάρκο, διακρίν ε ται πιο
έντονα εκεί όπου το κείμενο ασχο λ ε ί ται με τον καπε τάν Κο ύ ζ μ αν, τον
ήρωα, το παλικάρι, το φρουρό των συνόρων από ξένη επιβουλή. Ας μην ξε-
χνάμε ότι ακριβώς η υπό θεση «Καπε τάν Κο ύ ζ μ αν» είναι δαν ε ισμένη από
το ηρωικό έπος. Και αυτό το δάνειο δεν είναι μηχαν ικό αλλά πρ α γ μ ατο-
πο ι ε ί ται σύμφωνα με τους κανόνες της καλλιτεχνικής σύμβασης της πο ι η-
τικής. Όπως οι Μπότεβ, Σλαβέϊκοβ και Τσίντουλοβ, έτσι και ο συ γγραφέας
του «Αρματολού» μετασχηματίζει τα λαογραφικά μοτίβα σε πρ ο σω π ικές
δημιουργικές πο ι ητικ ές ενέργε ι ες όχι με τρόπο μιμητικό και διακοσμητικό,
αλλά υπο τά σσοντάς τα οργαν ικά στη δική του πο ι ητική άποψη, αφού ο
ίδιος συμμορφωθεί με τις βασικ ές παραμέτρους της αισ θητικής κυριαρχίας
τους, διότι το αντ ί θετο θα στερούσε νοήματος την πρ ο σ π ά θειά του.
37 A
P ΚΙΡΙΛ ΤΟΠΑΛΟΒ
Ως ένας από τους πιο ευρυμαθείς ελλην ιστές της Βουλγα ρ ικής Αναγέ ν-
νησης, ο Παρλίτσεβ ίσως γνώριζε μερικ ές από τις βασικ ές πο λ ι τ ισ μ ικές
παραμέτρους του αρχέτυ που Διγενή Ακρίτα-φρουρού των συνόρων, πο υ
μ’αυτή την έννοια μπορεί και να αποδειχτεί και συμμέτοχος στα κίνητρα για
τη συ γγραφή έργων όπως του «Αρματολού», και ιδιαίτερα του δεύτερου
έ πους του Παρλίτσεβ, του «Σκεντέρμπεη», δεδομένου ότι η υπόθεση και
αυτού του έργου μάς πρ ο τ ε ίνει την ίδια μυθοερμην ε υ τ ική πε ρ ί π τ ω σ η ,
δ η λ α δ ή το κατόρθωμα, αν και αυ τή τη φορά όχι ως αυτοθυσία αλλά ως
θριαμβευτική νίκη του ήρωα φρουρού των δικών του συνόρων. Το αν ο
«Σκεντέρμπεης», πέρα από την ομηρική και ηρωική λαογρ α φ ική του
έμπνευση, φανερώσει μια στενότερη συ γγε ν ική σχέση του με την ακριτική
μυθοπλαστική σύμβαση, αποτελεί μια ενδιαφέρουσα πρόκληση για τη συνέ-
χιση αυ τής της μελ έ της.
A 38
DJERZELEZ ALIYA
A MUSLIM COUTERPART OF PRINCE MARKO
by Pedro Bádenas de la Peña
Islamic popular literatur
D Djerzelez Aliya was an important epic hero among the Balkan Muslims.
While Prince Marko represented the Christian epic hero, Djerzelez Aliya
was the heroic protagonist for Muslims living in the Balkans. He actually be-
came the Muslim counterpart of Prince Marko for people under Ottoman rule.
In common with Turkish and other literatures in the Orient, popular literature
of all kinds, including folk epic, developed side by side with the di wōn - l i t e r a-
ture, the love poetry, the scholastic world of commentary, gloss, theological
and philosophical speculation, and historical writing. In Bosnia, at Novi Pazar,
and among the Albanians, particularly in Kosovo, an epic romance may be ob-
served in the krajina of the guslar singers, the battle g e s t e s on Islam's borders,1
the sevdalinka and kënge e ashikeva among the more urbanised communities
and, especially from the second half of the 18th century onwards, an entire cor-
pus of exploits of heroes such as Djerzelez Aliya and Mujo and Halil.2
Specific topics from Oriental literature were cultivated and adopted; sto-
ries from the One Thousand and One Nights, from Shah Ismael, Majnsm - and
Lay lō, Farhōd and Shirin, etc. Some of these stories were Indian or Persian
in origin. Others were especially popular in Islamic literature in general,
though handled in literature with mixed religious and secular intentions. Al-
lusions to these stories, with proverbs and maxims from Oriental literature,
were introduced into the so-called aljamiada literature of Bosnia and the Al-
banian regions that is literature composed in the vernacular language though
written in Arabic script, in the balkanic area there is also greek-jewish litera-
ture written in Hebrew script. For this important topic of oriental influences
on islamic and non-islamic life and literature, you can see the accurate study
1
On this subject see B. Albert Lord, the Singer of Tales, Cambridge, 1960 and André Vaillant,
Les chants épiques des Slaves du Sud, Paris, 1932.
2
See Vlajko Palavestra Legends of Old Sarajevo (transl. by Mario SUSKO and William TRIBE),
Sarajevo, 1987.
39 A
P PEDRO BÁDENAS
of H.T. Norris.3
Before the arrival of the Ottoman Turks, there was a long tradition about
the “epic” relations between the Byzantines and the Muslim world, through the
Christian Arabs in the service of the Byzantine cause, and the “acritic” world,
namely the warriors on the borderlands. A large number of 'Slavs' were settled
in Syria and Asia Minor by the Byzantines, and if later some of them at least
were transferred to remote frontier areas of the Byzantine empire, then is not
impossible that some Middle Eastern tales and oral traditions were carried with
them. Justinian II removed the Mardaites from Lebanon to the region of Attaliea4
and also settled thousands of Slavs in Bythinia.5 All this oral folk epic soon
attracted to itself other stories that may have come into the Balkans from Arab
Sicily, Moorish Spain and the eastern steppes, brought by the Pechenegs,
Cumans and other Oriental peoples. The Ottomans, on their arrival, found
traces of these literary trends in Albania, in Bulgaria and within the mountain
regions of Macedonia, Kosovo and behind the Dalmatian coast.
Muslim epic heroes

From the 9th century onwards there was a rich tradition of Arabic writings
that recount stories on oriental legends about the Arabian or Central Asian
ancestry of the Bulgars and Arnauts. Stories of expeditions by Yemenite kings to
conquer the earth's four quarters, especially in Europe and in the Caucasus
mountains, often fournish the framework for later simple or elaborated romances
that provide an Arabian pedigree for Islamised peoples. These peoples were to be
represented as defenders of the frontier regions of the faith in the steppes, the
mountains and the plains that lay on the perimeter of the expanding, or contract-
ing, Muslim world. That is, a similar concept that the Byzantine akrai. As soon
as Islam had gained the allegiance or respect of conquered peoples, wether as
ardent or reluctant converts (potorice) or as protected dhimmi s, Islamic story-
tellers, or scholars, devised ingenious or bizarre games with tribal names and to-
ponyms to show that ancient Arabs of noble blood had been there centuries
before. Close by, they had planted colonies of their progeny, which would be 're-
discovered' at some later time. The conquest of the Balkans from the late 14th
3
H.T. Norris, Islam in the Balkans. Religion and Society between Europe and the Arab World,
London, 1993, p. 43 ff.
4
Theophanes, Chronogrphia, C. de Boor (ed.), I, 363
5
On the settlement of Slavs in Asia Minor, see P. Charanis, Studies on the Demography of the
Byzantine Empire. Collected Studies, London, 1972, study VII and author's preface and by the
same author "Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the 7th Century", Dumbarton Oaks
Papersa, 13 (1959) 42-23.
A 40
diwōn
Majns-m
DJERZELEZ ALIYA A MUSLIM COUTERPART OF PRINCE MARKO
century onwards was an opportunity to introduce in Arabic writings legendary

stories explaining, for instance, the supposed Arabian Ghassanid origin of the
Albanians (Arnō’s-d).6 Another alleged kinship between the Albanians and some
Caucasians seem to be the Saqāliba in Moorish Spain, a very mixed group where
a Slav element was to be found. If Rōaghib al-Isfahōni is to be believed, it is
possible that some Bogomil elements were among them. The famous and peri-
patetic warrior saint Sari Saltik was revered in the Balkans and Eastern Europe,
in parts of the Middle East and possibly as far east as Sinkiang. Sari Saltik,
buried in his tomb or on some promontory, or concealed in some cave, is report-
ed in widely separated regions of the Balkans where has a following: for instance
at Blagay in Hercegovina, Sveti Naum in Macedonia and Peç in Kosovo.7 The
- is the earliest known source of a reference to him in
Arab traveller Ibn Batt stō
Eastern Europe. It is recorded the town of Bōbō Saltsq, - the last of towns pos-
-
sessed by the Turks (the Batt stō's travel took place in July 1332) in the coastal
Bulgaria; the evidence suggest that the place is Babadag "the mountain of the
father" which has remained an important religious centre in Muslim memory.
The interconnected exploits and magical powers of Sari Saltik may be traced in
the corpus of the hagiographical lore of the Baktōs hi sectarians. The essential
elements of the Sari Saltik cycle of stories as they are retold among the Albani-
ans and other Balkan peoples, as well as the Baktōs hi Turks and Turcomans,
are present in the high-medieval Vilōyetnōme of Hōj ji B a k tōsh (Hadji Bektash).
Leading motifs, such have been identified and described by Erich Gross,8 i n-
clude Hadji Bektash and the shepherd (Sari Saltik), Hadji Bektash giving the
command to Sari Saltik to go to Rsm - and to the Balkan regions, his adeventures
in Georgia and at the hill of Kiligra (near Varna) in Bulgaria, the flying carpet,
the rescue of a prince or a princess, the slaughter of the seven-headed hydra -
with a wooden sword-, all suggest a fussion with classical mythology in these
regions, with the adventures of St George and with the Islamic cycles of rulers of
the Yemen. These cycles are themselves Islamised fragments derived from the
Alexander Romance (Pseudo-Callisthenes). Oriental thematic substance, the
Turkish folk-epic cycles of Central Asia and Anatolia, all are combined here
6
Al-Sayyid Zayni Dahlōn, al Futshōt- -
al-Islōmiyya, ba'd mudiyy al Futshōt al-Nabawiyya, Cairo,
1323 a.H, p. 81, citado en Norris op. cit. p.142-143.
7
Like the story, widespread in the Balkans, European Russia and the Caucasus, of the entombed
maiden or sacrificed wife encased in a castle wall while it is being built, the adventures of Sari
Saltik varies wherever it is recounted. See Grace M. Smith «Some Türbes/Maqōms of Sari Saltuq
an early Anatolian Turkish Ghōzi Saint», Turcica 14 (1982) 216-225.
8
Erich Gross, Das Vilajet Name des Haggi Bektasch. Ein Türkisches Derwischevangelium, Leipzig,
1927.
41 A
P PEDRO BÁDENAS
with early folk-epic of the Balkan peoples.

The local Albanian hero Gjergj Elez Alia, at Krujë, performs several of the
heroic feats and possesses the superhuman powers of Sari Saltik. These must
have been present in Christian Albanian heroic narrative centuries before Sari
Saltik's name was known in this area. The hero and the dragon are closely linked
in Albanian tradition. Both possess heroic and liberating virtues. However, the
seven-headed hydra, which is slain by the hero and is in fact a 'dragon' in most
of the Sari Saltik stories, though sometimes a monster of the sea, symbolises the
fight of the Albanians against their enemies. The dragon heroes have seven
hearts -here some connection with the seven coffins, each containing the mortal
remains of the Saint, can be found (later changed to twelve or forty)-. The Al-
banian hero casts the slain body of the monster into a well or into the sea. The
hydra's body is thrown to Lezhë (a shrine of Skanderbeg), the dragon and the
hero, according to Mark Tirtja,9 being one and the same. The combat of Gjergj
Elez Alia against the monster of the sea is the fight of the dragon against the hy-
dra. The dragon, that is the hero, is born in order to fight monsters (that is the
hydras) and so he defends the community. He has wings and his weapons are
the trees of the forest to fight the hydra (these may be compared with the wood-
en sword of Sari Saltik). The hero is aided by the fairy Zanës who are forest-
Amazons, but they are also like the houris (hsr - iyya), muses of heroes who serve
the patriarchal order and guard the family and the tribe.
Multifarious Djerzelez Aliya

The Bosnians have their own epic traditions about their well-known hero
Aliya Djerzelez, whose name is almost identical with that of the Albanian hero.
His exploits are especially associated with the district of Sarajevo and with the
illustrious Ghōzi, Husrev-Beg. Djerzelez Aliya was, in the view of contemporary
historians, an actual person. He was a warrior and hero of the Bosnian border-
land. In reports concerning the battle at Krbavska Field in Croatia (1493) an
anonimous Turkish writer from the beginning of the 16th century mentions a
certain Gerz-Iljas, whom a commentator links with the epic Djerzelez. Gerz-Iljas
was taken prisoner by Drenūin, Lord of Croatia, and was executed, possibly in
Buda. In a Turkish defter of 1485, a timar of Gerz-Eljas is recorded for the nahi-
.
ja (small administrative area) of Dobrun near the town of Vicegrad. The famous
hero Gerz-Iljas, is also mentioned in the long account of the fighting in the
9
Mark Tirtja «Des stratifications mythologiques dans l'épopée légendaire», Culture populaire
albanaise 5 (1985) 91-102 and «Survivances religieuses du passé dans lavie du peuple (Objets et
lieux de culte)» Ethnographie albanaise 11 (1980) 183-215.
A 42
Bosnian borderland in the years 1479-1480 written by the Turkish historian Ibn
Kemal. The hero is linked to the battles fought by Ghōzi Husref-Beg against the
allies armies of the Hungarians, Croatians and Serbians (Ban Ladislave, Peter
Doczy and Vuk Grgureviç) who led a counter offensive against Sarajevo in
1480. Ghōzi Husref-Beg was miraculously rescued from defeat by an unknown
warrior riding on a winged horse scattering and cutting down with his scimitar
the entire army of the Christians. When Husref-Beg was wounded in his arm,
the hero bound the wound with his scarf. Some time later Husref-Beg returned
home and he told his wife the story. She identified the scarf saying -"I gave it to
our servant Alija!"-. Husref-Beg quickly ordered that Alija be brought before
him. Alija came, the old Alija seemingly wretched and dejected, but Husref-Beg
leapt to his feet and sat him on the cushion beside him. "Alija -he said- so many
years you have served me and I have become indebted to you. I should pay you
off, you should no longer be my servant. You are a grater hero than me!" From
this moment onwards Alija began to wander the world and fight with the great-
est heroes. They say that this is where his name originated, for Djurzelez means
the 'warrior with the mace', or 'mace-wielder'. Old people used to say that the
mace of Alija Djerzelez was preserved in Sarjevo in the tekke of the 'Seven
Brothers', but that once, when Sarajevo was on fire, the mace was destroyed.10
According to others historians,11 behind the fabulous epic figure of Djerzlez
Aliya was another historical person, Ali Beg Mihal Oglu (1402-1507), who be-
longed to an Islamicized family of Slavic origin. Ali Beg conducted campaigns
into Hungary and Serbia during the second half of the 15th century. Epic bards
mixed memories of these two turkish historical figures, the most likely proto-
types, and the single legendary person of Djerzlez Aliya surfaced in Moslem
epic poetry in the Balkans.
While Prince Marko represented the Christians, Djerzelez Aliya was the epic
hero for Muslim Slavs living in the Balkans. He was actually the Muslim coun-
terpart to Prince Marko for people who -under pressure or persuasion- had relin-
quished the Christian faith. It was told in Sarajevo that the Serbian hero Kralje-
viç Marko became the blood brother of Djerzelez Aliya because they had both
dreamt the same dream and went out into the world in search of one another.
That is, from being bitter enemies they became loyal allies. Although Djerzelez
Aliya is described as physically unattractive, no other figure in Balkan Muslim
epic poetry can equal him in bravery and generosity. Ivo Andriç depicts
10
Selected from Vlajko Palavestra, op.cit., p. 63 ff. on Alia Djerzelez and other Bosnian heroes.
11
Stoyan Novakoviç and Milan Vukiãeviç, see Tatyana Popoviç, Prince Marko, the Hero of south
Slavic Epics, Syracuse University Press, 1988, p. 163 ff.
43 A
P PEDRO BÁDENAS
Djerzelez Aliya in this way:

On a chestnut horse, his eyes bloodshot…he carried the glory of many
combats, and his power impressed the people with fear…unusually short
and heavy-set…he moves slowly, his legs apart as with men not used to
being afoot…his arms were excessively long… and he spoke with Alban -
ian intonation, his manner uncouth. 12
A close comparison of epic songs about two heroes confirm that the poetic
image of Djerzelez Aliya and that of Marko are modelled after the magic orien-
tal elements we can find in the Balkan epic: both invested with extraordinary
qualities, a similar epic horse also called ļarac, both are friendly with fairies,
who help them in times of danger.While Prince Marko's other adversaries were
symbols of evil forces and injustices and had to be destroyed, Djerzelez Aliya
was modelled so much in Marko's own likeness that he evoked a deep respect
even among the Christians who portrayed him as an antagonist. Prince Marko
himself is said to have considered him a honorable opponent. Marko was geo-
graphically connected with Prilep (Macedonia) and Djerzelez Aliya with Sara-
jevo. the epic Djerzelez Aliya is presented as an adventurous knight who fre-
quently travels to Constantinople, where he defends the Sultan and fights duels
on his behalf, much as Prince Marko did.
There were obvious similarities in the respective relationships of Marko and
Djerzelez Aliya with the Sultan. Both have an intrinsic distrust of the courtiers
who cluster around the Sultan. In one Muslim song entitled «Djerzelez Aliya»,13
the Sultan orders the death of Djerzelez Aliya in order to quell the demands
and threats of his enemies. Like Prince Marko in the songs «Marko Drinks
Wine in Ramadan»14 and «Prince Marko and Emperor Suleiman»,15 Djerzelez
Aliya remains alive thanks to the protection of the Mullah åupriliç who
emerges as the figure of a statesman and who corresponds to the historical
Grand Vizier Mohammed Köprülü (1583-1661) :
åupriliya the Mullah says:
«O my trouble, my Djerzelez Aliya!
Here I received your death order,
To deliver the dead head,
The dead head of Aliya,
12
Ivo Andriç «Put Aliye Djerzeleza» A journey of Aliya Djerzelez enP r i p o v e t k e [Short stories],
Novi Sad, 1971, p.28-29; transl. by Tatyana Popoviç.
13
Frndiç, Moslem Heroic Songs, p.9-20 cited by T. Popoviç., op. cit. p. 164.
14
David H. Low, The Ballads of Marko Kralyeviç, Cambridge 1922, repr. New York, 1968, nº26
15
Matica Hrvatska, Hrvatske narodne pyesme [Croatian folk songs], Zagreb, 1896-1942, 2. 1
A 44
And to send your steed, your knightly steed,

With the steed two small Brescia muskets,
Along with the steed, the sharp bladed sabre.
Get yourself, Aliya, to your white manor,
I am loath to have you killed,
Do not come here, Aliya,
Until a week of days passes by.»
Moslem Collection, p.10
Mullah åupriliç (Köprülü) delivers the head to the Sultan along with Aliya's
steed and sabre. When the Sultan's enemy, Lord Tukunli, received proof of
Aliya's death he boasted:
Hey all of you in the city,
Did you hear how the Turkish Sultan I cheated,
How I got Aliya's dead head,
and his glorious steed of battle
Djerzelez Aliya is portrayed as a man who executes the Sultan's orders but
in his own way. Just as Prince Marko fought with outlaws who threatened the
Sultan's security, the hero Djerzelez Aliya defeated Lord Tukunli, a Hungarian
who wanted to take over Constantinople:
Swiftly flees across the green fields,
After him pursues Djerzelez Aliya,
A bit hurries, but overtakes faster,
Aliya caught him alive,
Pulled him down from his black horse,
And tied his hands in reverse.
The Sultan was overwhelmed of his faithful subject who cannot, however,
forget the mistreatment he had suffered:
Hearken, Djerzelez Aliya!
Ask, brother, whatever you want,
Any land and whatever town s ?
While Prince Marko used to mock the sultan and frighten him, Djerzelez
Aliya carries his rebelliousness a step further when he answers to the Sultan:
I do not want a land or town s ,
But do not refuse me today,
That in your Constantinople I do whatever I want,
45 A
P PEDRO BÁDENAS
And let åupriliya run the country.

Djerzelez Aliya is neither corrupt nor greedy and only means to avenge him-
self. Thus:
He easily leaps on his feet,
Pulled out his sharp blade, Aliya,
He beheaded forty viziers of the Sultan.
Djerzelez Aliya executed those viziers he considered to be the Sultan's ill-in-
tentioned advisors. He would have continued with the executions had the Sul-
tan not begged him to cease, showering him with many treasures which
Djerzelez Aliya took back with him to his native Bosnia. This song clearly ex-
plains the extent to which the Bosnian Muslims felt separate from the rest of the
Turkish empire. These people served the Sultan, but often disliked or disobeyed
orders from Constantinople. Some Muslim poems explicitly state that when
Djerzelez Aliya visited Constantinople he did not even understand the Turkish
language. The epic Djerzelez Aliya was very much a part of his Bosnian home-
land where he fought the Hungarians and Austrians and helped the Turks.
The Muslim bards employ almost the same metaphor to describe Djerzelez
Aliya's moustache as Christians bards did for Prince Marko :
A, what moustaches in Aliya are,
As if ha had a black lamb in his teeth!
Matica Hrvatska. 3. pt. 1, nº 1
the same is the case with the description of Djerzelez Aliya's victorious ride
through the streets of Constantinople:
Went the news through the white Constantinople,
It went up to the palace of Mehmed Pasha, the Bosnian:
«Lo, what a rider rides as never bef o r e ,
His moustaches hang down the horse,
Aslant, as if horse were a steer.»
Another parallel between the two heroes is that both decline the offer to be
given Turkish sultanas. In addition, Djerzelez Aliya displays a fierceness in
slaying Turks across Constantinople that is very reminiscent of Prince Marko:
Thank you, Sir Emperor!
Your sultanas are not for me,
................................................................
A 46
But I ask for your imperial seal,

To walk across your Constantinople,
From this hour to the third prayer,
And that I may slay whomever I please.
In another remarkable song «Marko Kraljeviç and Djerzelez Alija» in Parry
and Lord,16 the atmosphere is decidedly sympathetic toward the Muslim cham-
pion. Here Prince Marko and Djerzelez Aliya engage in various contests to de-
termine which of the two is the better warrior. Prince Marko lags behind in all
the tests. He also attempts to cheat on Djerzelez Aliya with the help of his sis-
ter, the 'lovely Efimiya'. Due to his greater strength Djerzelez Aliya eventually
won the competition, and as he takes his leave, he says in a dignified and supe-
rior manner:
Marko, my brother-in-God, let us say farewell!
Marko, my brother-in-God, by my life,
If it were not that I have eaten your bread,
And that we are brothers-in-God,
And that I have too much affection
For my dear sister-in-God
To leave her without her brother,
I should kill you today!
I should never come to see you again,
My brother-in-God!
Parry, 2, nº 2, p. 2
So it happened that these two men from mutually hostile camps had respect
for each other. The friendly ending of the song was composed by Muslim bards
as a farewell speech to the Christian Prince Marko, both the friend and ad-
verssary of Djerzelez Aliya. Muslim bards realized that the two men would be
divided by their places in two separate and warring worlds. Despite the same
blood and the deep, abiding sense of heroism shared by the two men, they were
inexorably separated by a fate symbolized in their respective religions. It is a sad
swan song of two heroes who long to be together, but who had no choice but to
flee from each other because they belonged to different and hostile worlds.
16
Milman Parry - Albert Bates Lord, Serbocroatian Heroic songs, Cambridge, 1953-54, vol I,
198-201; 394-395.
47 A
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
Ερευνητής - Επίκουρος Καθηγητής στο Ινστιτούτο Λαογραφίας
της Ακαδημίας Επιστημών της Σόφιας
Κοσμήτωρ, Καθηγητής Βουλγαρικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο
Αγίου Κλήμεντος της Αχρίδας στη Σόφια
Νικολάϊ Βούκοβ
Βλαντιμίρ Πέντσεβ
Κίριλ Τοπάλωφ
Καθηγητής Βαλκανικής Φιλολογίας και Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο
Αγίου Κλήμεντος της Αχρίδας στη Σόφια, Πρόεδρος της Ακαδημίας
Βαλκανικού Πολιτισμού
Πέδρο Βάδενας ντε λα Πένα

τ. Διευθυντής του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών
του Ινστιτούτου Φιλολογίας του Ανώτατου Συμβουλίου Επιστημονικών
Ερευνών της Ισπανίας στη Μαδρίτη, Διευθυντής του Ινστιτούτου
Θερβάντες στην Αθήνα
Μπόγιαν Μπιόλτσεβ
Πρύτανις, Καθηγητής Σλαβικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο
Αγίου Κλήμεντος της Αχρίδας στη Σόφια
A 48
exo biblio BUL.qxp 12/27/04 3:15 AM Page 1
Aκρίτες της Ευρώπης

- PRISMA - Κέντρο Αναπτυξιακών
Μελετών
Υπεύθυνος Επιστημονικού
Συντονισμού
- Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύ-
νης της Ελληνικής Λαογραφίας
- Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση
Λαϊκού Πολιτισμού
- Πανεπιστήμιο Ι της Σορβόννης,
Πάνθεον
- Ανώτατο Συμβούλιο Επιστημονικών
Ερευνών Ισπανίας, Ινστιτούτο
Φιλολογίας, Τμήμα Βυζαντινών και
Νεοελληνικών Σπουδών
Kραλί Μάρκο - Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών
και Μεταβυζαντινών Σπουδών της
ο Ήρωας Υπερασπιστής Βενετίας
- Πανεπιστήμιο Αγίου Κλήμεντος
των Συνόρων της Αχρίδας στη Σόφια, Τμήμα
Σλαβικής Φιλολογίας, Εθνολογίας
και Βυζαντινής Λογοτεχνίας
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Φωτογραφία εξωφύλλου:
ΓEΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Eικαστικό έργο του ζωγράφου Ιβάν Mίλεβ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ISBN 960-88505-3-3 με παράσταση του Κραλί Μάρκο.

Acrinet Bul

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Acrinet Bul

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

exo biblio BUL.

qxp 12/27/04 3:15 AM Page 1

Aκρίτες της Ευρώπης

Πανεπιστήμιο της Σόφιας

Published by the Centre for Development Studies - PRISMA on behalf of the

Design and printing: ABILITY Integrated Communication, e-mail: ability@otenet.gr

39 ...................... DJERZELEZ ALIYA A MUSLIM COUTERPART OF PRINCE

T η διεξοδική και διεπιστη μ ονική μελ έ τη της ακριτικής παράδοσης, αλλά

συνεδρίων που πρ α γ μ ατ ο πο ι ήθη κ αν από το Ευρωπαϊκό Δίκ τυο για την

TO ΕYΡΩΠAΪKO ΔIKTYO ΓIA THN ΑΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ «ACRINET»

- Πανεπιστήμιο της Ευρώπης

O Κραλί Μάρκο είναι ο πιο δημοφιλής ήρωας του Νοτιοσλαβικού έπους.

Σ την εισήγηση αυ τή παρουσιάζω τη θέση ότι το παλικάρι ήρωας (ο Κραλ ί

αγροτοοικονομικό- πο λ ι τ ισμό, κατοικία, δρόμο, δικαίωμα συ ζ υ γ ικών σχ έ-

ΤΟ ΠΑΛΙΚΑΡΙ ΗΡΩΑΣ ΜΕΤΑΞΥ «ΟΙΚΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΞΕΝΟΥ

όπως γλώσσα, πίστη, χώρο, σύστημα ονομάτων, παραδόσεις). Στο επίπεδο

ΤΟ ΠΑΛΙΚΑΡΙ ΗΡΩΑΣ ΜΕΤΑΞΥ «ΟΙΚΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΞΕΝΟΥ

εκπροσωπείται από το βουνό, την κορυφή, το δέντρο κ.λπ. Εκεί κατοικούν

Μπότσκοβ, Π. 1994: Το άγνωστο παλικάρι. Σόφια.

ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ: Η ΕΠΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ

O ι λογοτεχνικές αναπαραστάσεις του Κραλί Μάρκο συχνά προηγούνται

ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ: Η ΕΠΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

δημιουργός μιλά στην κοινότητα των καταπιεσμένων μέσω της ε π ινοημένης

κεται με πολεμική διάθεση έναντι άλλων ηρώων-ερμηνευτών των γεγονότων.

ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ: Η ΕΠΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

Η έκκληση για βοήθεια και η υπό θε σ η

Η μάχη και η «παλικαρίσια» δύναμη

ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ: Η ΕΠΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

Ο Μάρκο πνίγηκε στις ανακριβείς ερμηνείες (δίν οντας υπερβολική ση-

Δόξα και μίμηση

ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ: Η ΕΠΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

της πρ ο σω π ικής ζωής και μετατρ έ πονται σε θεραπε υ τ ικό παράγοντα, σε

«ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΑΪΤΟΙ ΚΑΙ ΓΕΡΑΚΙΑ»

E ίναι σχ ε δ όν αναμφισβήτητο ότι ο εμβλη μ ατικά θυελλώδης 20ος αιώνας

πλευρά, η ευρωπαϊκή συνείδηση, ακολουθώντας τις κατευθυντήριες γραμμές

τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την εκεί αποδοχή της.4 Ταυτόχρονα, το

γίιχ», «Λουμίρ», «Κβέτι», «Σβετοζάρ», «Πάτρια χρον ικά», «Συνομιλία»,

«ΤΑ ΟΡΙΑ» ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ

Ό πως αν α φ έ ρθηκε ήδη από τους μελετητές, η μορφή του κεντρ ικ ο ύ

«ΤΑ ΟΡΙΑ» ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΕΠΟΣ ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ

«ΤΑ ΟΡΙΑ» ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΕΠΟΣ ΓΙΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ

Ο ΑΡΧΕΤΥΠΟΣ «ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ» - «Ο ΗΡΩΑΣ ΦΡΟYΡΟΣ

ΓΡΗΓΟΡ ΠΑΡΛΙΤΣΕΒ-«Ο ΑΡΜΑΤΟΛΟΣ»

Ό πως πρ ο ανέφερα στην πρ ο ηγούμενη αν α κ ο ίνωσή μου, ο αρχέτυπος

Ο ΑΡΧΕΤΥΠΟΣ «ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ» - «Ο ΗΡΩΑΣ ΦΡΟYΡΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ»

έθνους, της πίστης, της ανθρώπινης αξιοπρ έ πειας, επιβάλλει τη μελέτη

περίπλοκο μοντέλο, ομηρικής έμπνευσης, σύμφωνα με το οποίο οι χωριστ ές ,

Ο ΑΡΧΕΤΥΠΟΣ «ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ» - «Ο ΗΡΩΑΣ ΦΡΟYΡΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ»

by Pedro Bádenas de la Peña

Islamic popular literatur

Muslim epic heroes

DJERZELEZ ALIYA A MUSLIM COUTERPART OF PRINCE MARKO

century onwards was an opportunity to introduce in Arabic writings legendary

with early folk-epic of the Balkan peoples.

Multifarious Djerzelez Aliya

DJERZELEZ ALIYA A MUSLIM COUTERPART OF PRINCE MARKO

Djerzelez Aliya in this way:

DJERZELEZ ALIYA A MUSLIM COUTERPART OF PRINCE MARKO

And to send your steed, your knightly steed,

And let åupriliya run the country.

DJERZELEZ ALIYA A MUSLIM COUTERPART OF PRINCE MARKO

But I ask for your imperial seal,

Πέδρο Βάδενας ντε λα Πένα

Aκρίτες της Ευρώπης