ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

(1ο Κεφάλαιο)

- Παράλληλη εξέλιξη του εθνικού και χριστιανικού κόσμου

ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ
ΓΛΩΣΣΑ:
- γλωσσική στασιμότητα αποτέλεσμα του αρχαϊσμού
- αντίθεση του προφορικού λόγου με το γραπτό
- γλωσσικός δυαδισμός
- μείξη τριών μορφών γλωσσικής έκφρασης: κλασικά ελληνικά – κοινή – γλώσσα του
λαού
- διάσταση μεταξύ προφορικού – γραπτού λόγου
- ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ
- Νεοπλατωνισμός: ύστατη αναλαμπή της ελληνικής σκέψης
- Κοσμολογικό πρόβλημα των Ελλήνων => αγωνία για τη λύτρωση του ανθρώπου από
τη μοίρα και το θάνατο
- Χριστολογικό ζήτημα => τοποθετεί τον ιδρυτή της νέας θρησκείας στην αρχή και
στην αδιάκοπη συνέχεια του κόσμου
- Προσπάθεια του χριστιανισμού για συμφιλίωση με τη πλατωνική θεωρία που
εξέφραζε την αρχαιοελληνική πνευματική κληρονομιά

Λέξεις – Κλειδιά

Διαμορφώνεται στο περιβάλλον της Αλεξάνδρειας και

Δογματική θεολογία
Ασκητική θεολογία
Μυστική θεολογία
Ερμηνευτική θεολογία
Σειρές (catenae)
αναδεικνύεται μέσα από τις θεολογικές έριδες που
ακολούθησαν
Αναφέρεται στους κανόνες ζωής για την ηθική
τελειότητα ή σχετίζεται με τις πνευματικές
αναζητήσεις των μοναχών
Στρέφεται κυρίως προς την τελεολογία της ψυχής και
την εσωτερική πνευματική ζωή του ανθρώπου, του
μοναχού ή μύστη
Ασχολείται με τα ερμηνευτικά και τα προβλήματα
κριτικής των χριστιανικών κειμένων και γνωρίζει
άνθηση στο περιβάλλον της αλεξανδρινής σχολής
Οι θεολόγοι της αλεξανδρινής σχολής εκτός από τα
ερμηνευτικά υπομνήματα θα επιχειρήσουν και την
κριτική των κειμένων. Όταν αργότερα θα
συσσωρευτεί η ερμηνευτική παραγωγή του
παρελθόντος οι ερμηνευτές θα στραφούν στη συλλογή
και ταξινόμηση του υλικού, δραστηριότητα που
αποτελεί ξεχωριστό είδος με τίτλο σειρές και θα
συμπεριληφθούν ανθολογίες δογματικών
ερμηνευτικών και ασκητικών αποσπασμάτων της
χριστιανικής γραμματείας
 ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΙΑ (4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ)

Σύντομο κείμενο που γράφει κάποιος αποστολέας σε κάποιον παραλήπτη που είναι
φυσικά απών και όπου περιγράφονται γεγονότα, απόψεις ή συναισθήματα
Επιστολή: γραφή, γράμμα πιττάκιον , χάρτης
Χαρακτηριστικά:
- σύμμετρον χαρτήν / πιττάκιον
- γραφείς, νοτάριοι, υπογραφείς (αυτοί που έγραφαν τις επιστολές)
- επιμελημένη μορφή και περιεχόμενο
- είδος απευθυνόμενο στο πεπαιδευμένο κοινό
- άγγελος, αποκρισιάριος, γραμματηφόρος, γραμματοκομιστής, διακομίζων,
κομιστής, ταχυδρόμος )ονόματα των κομιστών των επιστολών)
- θεωρία της επιστολής: οι κανόνες συγγραφής μιας επιστολής
- επιστολάρια : συλλογές επιστολών ενός ή περισσότερων συγγραφέων της
πρώιμης, μέσης ή ύστερης εποχής
Πρότυπα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας:
- - επιστολές του Πλάτωνα και Αριστοτέλη
- Επιστολές του Απόστολου Παύλου
- Επιστολές του Μάρκου Αυρήλιου και Ηρώδη Αττικού
- Ψευδο-Δημήτριος (καταγράφει 21 είδη επιστολών και παραθέτει υπόδειγμα για
το καθένα)
- Φιλόστρατος (οδηγίες για σύνταξη επιστολής)
- Επιστολιμαίοι χαρακτήρες (έργα του Ψευδο-Λιβάνιου και Ψευδο-Πρόκλου)
- Χαρακτηριστικά της ιδανική επιστολής κατά τον Ψευδο-Πρόκλο => σαφής,
κομψή, απροσποίητη, ελλιπής εξάρσεων, λόγια αλλά απλή γλώσσα, λογική
έκταση
- Χαρακτηριστικά της ιδανικής επιστολής κατά τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό =>
σύντομη, ύφος απλό, σαφής, ελάχιστα κοσμητικά επίθετα, ελάχιστα σχήματα
λόγου, ανεπιτήδευτη και φυσική
Μιμητικά πρότυπα:
- Μάρκος Αυρήλιος
- Γρηγόριος Ναζιανζηνός
- Ηρώδης Αττικού
 - Μέγας Βασίλειος
- Απολλώνιος Τυανεύς
- Ισίδωρος Πηλουσιώτης
- Δίων ο Προύσσης
Τύποι της Βυζαντινής Επιστολής:
- Υπηρεσιακές επιστολές => γράφονταν για πρακτικούς σκοπούς, αλλά δεν
προορίζονταν μόνο για τον παραλήπτη τους. Μπορούσαν να συμπεριληφθούν σε
συλλογές επιστολών ή και να αναγνωστούν δημόσια
- Ιδιωτικές => γράφονταν για πρακτικούς λόγους και είχαν μόνο έναν ιδιώτη
αποδέκτη
- Φιλολογικές => γράφονταν χωρίς να υπάρχει επιτακτικός λόγος, είχαν έναν
παραλήπτη αλλά απευθύνονταν σε πολλούς αναγνώστες ή και ακροατές.
Μπορούν να διακριθούν σε : διδακτικές, αφιερωματικές/ένθετες, μιμητικές,
στερεότυπες
- Φιλολογικές ιδιωτικές => γράφοντα για πρακτικούς σκοπούς, αλλά δεν
προορίζονταν μόνο για τον παραλήπτη τους. Μπορούσαν να συμπεριληφθούν σε
συλλογές επιστολών ή και να αναγνωστούν δημόσια
- Κοινά χαρακτηριστικά: σύνδεση με τους κανόνες του είδους, σύνδεση με τα
υποδείγματα που πρόσφεραν τα εγχειρίδια
Οι πρώτοι :
- Ιουλιανός ο παραβάτης
- Λιβάνιος
- Συνέσιος Κυρήνης
- Μέγας Βασίλειος
- Γρηγόριος Ναζιανζηνός
7ος αιώνας:
- Θ. Σιμοκάττης (παρακμή)
9ος αιώνας:
- Θ. Στουδίτης και Πατριάρχης Φώτιος (επανεμφάνιση)
11ος – 12ος αιώνας:
- Μιχαήλ Ψελλός
- Ευστάθιος Θεσσαλονίκης
- Μιχαήλ Χωνιάτης
- Ιωάννης Τζέτζης
 ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ (5ο Κεφάλαιο)

Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος (4ος – 7ος αι.)

Ευνάπιος από Σάρδεις

345-420
Ζώσιμος 5ος
Ιωάννης Λυδός 490-560
Υπέρ των πολέμων 8 βιβλία
Λίβελος κατά Ιουστινιανού
Ανέκδοτα
και Θεοδώρας
Πανηγυρικός για το
Προκόπιος Σιμοκάττης
οικοδομικό και δημόσιο έργο
490-562 του Ιουστινιανού
Περί κτισμάτων
(συντάχθηκε μάλλον μετά
από διαταγή του ίδιου του
αυτοκράτορα)
Θεοφίλακτος Σιμοκάττης 8 βιβλία για τη βασιλεία του
Οικουμενική Ιστορία
6ος – 7ος αυτοκράτορα Μαυρίκιου

Μέση Βυζαντινή Περίοδος

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ 10ος ΑΙΩΝΑΣ
&
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ 11ος – 12ος ΑΙ.
10ος ΑΙΩΝΑΣ
Γενέσιος (λόγιος του
περιβάλλοντος του 4 βιβλία καλύπτουν την
Βασιλεία
Κων/νου Ζ’ περίοδο 813-886
Πορφυρογέννητου)
Υποθέσεις Π.χ. Εκλογαί περί πρεσβειών
Συνεχιστής Θεοφάνους ή
Συνέχεια της χρονογραφίας
του Θεοφάνη
Εγχειρίδιο πολιτικής
πρακτικής και ιδεολογίας σε
θέματα εξωτερικής
Κωνσταντίνος Ζ’ πολιτικής. Το συνέταξε ή
Πορφυρογέννητος Προς τον ίδιον υιόν διέταξε να το συντάξουν για
Ρωμανόν το γιο Ρωμανό Β’ για να
διδαχθεί προς πρέπει να
διοικεί την αυτοκρατορία και
πώς να συμπεριφέρεται στους
γείτονες
Οδηγός για το εθιμοτυπικό
Περί της Βασιλείου Τάξης
της βυζαντινής αυλής
 Καλύπτει την περίοδο από το
Λέων Διάκονος Ιστορία
1959-976
11ος ΑΙΩΝΑΣ
Συνέχισε το έργο του
Μιχαήλ Ψελλός Χρονογραφία Λέοντος Διακόνου από 976-
1077
Καλύπτει την περίοδο από
Μιχαήλ Ατταλειάτης 1034-1079
12ος ΑΙΩΝΑΣ
1069-1148, πρωταγωνιστής ο
Άννα Κομνηνή Αλεξιάς
Αλέξιος Α’ Κομνηνός
Νικηφόρος Βρυέννιος Ύλη ιστορίας 1062-1137
Ιωάννης Κίνναμος Ιστορία 1118-1176
Νικήτας Χωνιάτης Ιστορία 1118-1206

Ύστερη Βυζαντινή Περίοδος και Ιστορικοί της Αλώσεως

Α. ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΛΑΤΙΝΟΥΣ
Γεώργιος Ακροπολίτης,
1203-1261 (ιστορικός της
αυτοκρατορίας της
Νίκαιας)
Γεώργιος Παχυμέρης
1258-1328
Νικηφόρος Γρηγοράς
1204-1359
Ιωάννης ΣΤ’
Καντακουζηνός 1320-
1356
Β. ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΡΚΟΥΣ
Δούκας
Μιχαήλ Κριτόβουλος
Λαόνικος
Χαλκοκονδύλης
Γεώργιος Σφραντζής
 ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ (5ο Κεφάλαιο)

Πρώιμη Χρονογραφική Παραγωγή (6ος – 8ος αι.)

Από κτίσεως κόσμου έως τον

Ιουστινιανό. Στοιχεία από
δημώδη γλώσσα της εποχής,
υλικό από γνωστά και
Ιωάννης Μαλάλας Χρονογραφία άγνωστα ιστορικά και
χρονογραφικά έργα,
αρχειακό υλικό από
Κωνσταντινούπολη και
Αντιόχεια
Συμπιληματικό κείμενο από
Ανώνυμος Συγγραφέας κτίσεως κόσμου έως το 628,
(μάλλον κληρικός που στο προοίμιο
Πασχάλιον Χρονικόν
έζησε στα χρόνια του περιλαμβάνονται απόψεις της
Ηρακλείου) εποχής για τον υπολογισμό
του Πάσχα

Μέση Χρονογραφική Παραγωγή (9ος αι. – 1204) & Ύστερων Χρόνων

(1204-1453)
9ος ΑΙΩΝΑΣ
Από κτίσεως κόσμου έως το
Γεώργιος Σύγγελος 284
Χρονογραφία
Θεοφάνης ο Ομολογητής Εξιστόρηση από 602-769
Χρονογραφικόν Σύντομον
Από κτίσεως κ΄σομου έω το
Γεώργιος Μοναχός Χρονικόν Σύντομον
842
10ος ΑΙΩΝΑΣ
Συνεχιστής Θεοφάνους ή
Αυλή Κων/νου Ζ’
Συνέχεια της Χρονογραφίας 6 βιβλία, από 813-961
Πορφυρογέννητου του Θεοφάνη
11ος ΑΙΩΝΑΣ
Συνέχιση του έργου του
Θεοφάνη Ομολογητή, από
Ιωάννης Σκυλίτζης Σύνοψις Ιστοριών 811-1057, δυσκολίες
διακρίσεις μεταξύ ιστορίας
και χρονογραφίας
12ος ΑΙΩΝΑΣ
Από κτίσεως κόσμου ως το
Ιωάννης Ζωναράς Επιτομή Ιστοριών
1118
Από κτίσεως κόσμου ως το
Κωνσταντίνος Μανασσής 1081
 ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ (5ο Κεφάλαιο)

Εκκλησιαστικοί Ιστορικοί 4ος – 6ος αιώνας

Χρονικοί Κανόνες και

επιτομή παντοδαπής
2 βιβλία
ιστορίας Ελλήνων τε και
Βαρβάρων
10 τόμοι, ιστορική
συγγραφή, ιστορία
χριστιανοσύνης μέχρι τον Μ.
Ευσέβιος Παμφίλου,
Κων/νο για: διαδοχή
επίσκοπος Καισαρείας αποστόλων, για την ζωή των
Εκκλησιαστικοί Ιστορία πρώτων κοινοτήτων, για τους
μάρτυρες και τα πάθη τους,
πρώτοι χριστιανοί
συγγραφείς αιρέσεις, έκδοση
διατάγματος της
ανεξιθρησκείας
 Λέξεις – Κλειδιά

Συγκέντρωση της ιστορικής γραμματείας των

προγενέστερων αιώνων και μετά. Επεξεργασία
Υποθέσεις (προσθήκη εισαγωγών και μικρών αλλαγών) ή
κατάταξή τους θεματολογικά σε 53 διαφορετικές
κατηγορίες (υποθέσεις)
Σύντομες καταγραφές γεγονότων που οι αρχαίοι
Χρονικά των πόλεων συνήθιζαν να αναρτούν σε δημόσιους χώρους των
πόλεων
Διαμορφώθηκε από τον 2ο έως τον 4ο μ.Χ. αι. κύριοι
εκπρόσωποι Σέξτο Ιούλιος Αφρικανός και Ευσέβιος
Καισαρείας. Πρόδρομοι εξελληνισμένοι Ιουδαίοι
Χριστιανική Χρονογραφία απολογητές που εξήραν την ιουδαϊκή θρησκεία και
προσπαθούσαν να αποδείξουν πως είναι παλαιότερη
από τις θρησκείες των Ελλήνων και Ρωμαίων
 ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (6ο Κεφάλαιο)

Πεζά κείμενα που σχετίζονται με πρόσωπα (αγίους, οσίους, μάρτυρες κ.α.) αλλά και θέματα
της λατρείας (καθιερώσεις, ανακομιδές λειψάνων κ.λπ.). Κείμενα που αγαπηθήκαν ιδιαίτερα
με εξαιρετική απήχηση σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής
αυτοκρατορίας και εκτός αυτής. Αποτελούσαν τα προσφιλέστερα καθημερινά αναγνώσματα
των βυζαντινών μοναχών και λαϊκών.
Άλλα είναι καθαρά λαϊκά, αφελείς διηγήσεις σε απλοϊκό ύφος και άλλα σε γλώσσα λόγια και
επιτηδευμένη, γεμάτη ρητορικά σχήματα. Αστείρευτη πηγή πληροφοριών, πληροφορίες για
μοναστήρια ή πόλεις που επισκέφθηκε ο άγιος κ.α.
Σημαντικότερη συμβολή αφορά την καθημερινή ζωή των Βυζαντινών.

ΕΙΔΗ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Μαρτύρια: χαρακτηρίζονται τα αφηγηματικά κείμενα που περιγράφουν το μαρτυρικό
θάνατο ενός αγίου (αρχικά ονομάστηκε Ομολογία) ή επίσης η πράξη του βασανισμού και ο
τάφος ή ο βωμός του μάρτυρα που συγκεντρώνονται οι πιστοί για να τιμήσουν την επέτειο
του θανάτου του.
Σώζεται αποσπασματικά και
Αρχαίων Μαρτύρων αναφέρεται σε πρόσωπα που
Συναγωγή μαρτύρησαν πριν τις αρχές
του 4ου αιώνα
Συγκεντρώνει κείμενα που
Εύσεβιος Καισαρείας (260- αναφέρονται στους μάρτυρες
340) του τελευταίου διωγμού όταν
Περί των εν Παλαιστίνη Αύγουστος ήταν ο
μαρτυρησάντων Διοκλητιανός και Καίσαρ ο
Γελέριος (εμπνευστής του
διωγμού) και κράτησε 8
χρόνια (303-311)
Περιλαμβάνει μαρτύρια των
Νικόδημος ο Αγιορείτης νεομαρτύρων, εκείνων
Νέο Μαρτυρολόγιο
(μεταβυζαντινά χρόνια?) δηλαδή που πέθαναν στους
αιώνες της Τουρκοκρατίας
Συναξάρια: το σύντομο αφηγηματικό κείμενο που διαβάζεται σε μια γιορτή για να θυμίζει
το εορταζόμενο γεγονός ή τα χαρακτηριστικά του τιμώμενου προσώπου (στα εκκλησιαστικά
βιβλία τοποθετείται μετά την 6η ωδή του κανόνα στην ακολουθία του Όρθρου μετά το
μηνολόγιο υπόμνημα, γι’ αυτό ενίοτε ταυτίζεται με τον όρο μηνολόγιο). Επίσης, ονομάζονται
έτσι οι συλλογές συναξαρίων (ημερολογιακή διάταξη, σύντομες πληροφορίες για τους αγίους
και όχι βίοι)
Συγκέντρωση συναξαρίων
όλου του έτους που
Μηνολόγιων Βαιλείου
συντάχθηκε με εντολή του
Βασιλείου Β’
 Βουλγαροκτόνου (986-1025)
Συντάχθηκε μάλλον τον 10ο
αιώνα και είναι η
σημαντικότερη συγκέντρωση
συναξαριακών κειμένων.
Περιλαμβάνει για την κάθε
Συναξάριο της Εκκλησίας μέρα, για όλους τους μήνες
της Κωνσταντινούπολης του έτους, σύντομες
ενθυμήσεις που αφορούν τις
εορτές και τους αγίους της
Κωνσταντινουπολίτικης
εκκλησίας (λόγια
εκκλησιαστική γλώσσα)
Συναξαριστής των δώδεκα
Νικόδημος Αγιορείτης
μηνών του ενιαυτού
Βίος: ο βίος αγίου με συνήθη τίτλο «βίος και πολιτεία», εμφάνιση τον 4ο αιώνα. Ενώ τα
μαρτύρια, καλύπτουν ιδεολογικές ανάγκες της εποχής των διωγμών (περιγράφουν τον ηρωικό
θάνατο στο όνομα της χριστιανικής πίστης), οι βίοι, αντίθετα, καλύπτουν τις ανάγκες της
εποχής που έπεται. Της εποχής που ο χριστιανικός γίνεται αποδεκτός καθιερώνεται ως
πρακτική ζωής και έτσι προβάλλουν το νέο τρόπο ζωής την ιδανική χριστιανική
συμπεριφορά. Μπορεί να θεωρηθεί ως νέο είδος, διότι προβάλλει ένα νέο τρόπο ζωής, της
αναζήτησης της μελλοντικής τελείωσης κοντά στον Θεό και άρνηση των επίγειων αξιών.
Ένταξη θαυμάτων και μυθικών διηγήσεων που παρουσιάζονται ως πραγματικές και
παράθεση γεγονότων που δεν συνδέονται μεταξύ τους χρονικά, χαρακτηρίζουν τους βίους και
τους διαφοροποιούν από τη βιογραφία της αρχαιότητας.
Δομή των βίων:
- Καταγωγή του αγίου
- Παιδεία
- Βίος
- Άσκηση
- Θρησκευτική, κοινωνική και πολιτική δραστηριότητα
- Διδασκαλία και συγγραφή
- Θάνατος
- Υστεροφημία
- Ενίοτε μετά το θάνατο θαυματουργία
Εις τον βίον τον μακαρίου
Ευσέβιος Καισαρείας
βασιλέως Κωνσταντίνου Αποτέλεσαν πρότυπα για τη
Βίος του Μεγάλου δημιουργία αυτού του είδους
Αθανάσιος Αλεξανδρείας
Αντωνίου
Εγκώμια – Πανηγυρικοί Λόγοι: ρητορικά κείμενα διαμορφώθηκαν μετά ως είδος τον
4ο αιώνα, έχοντας ως πρότυπα αυτά της αρχαιότητας, κυρίως όμως τις ομιλίες των Πατέρων
της Εκκλησίας. Σχετίζονται με μάρτυρες και αγίους με τις εορτές της Εκκλησίας, αλλά και με
θέματα πολιτικής και θρησκευτικής ζωής. Τα βρίσκουμε συχνά σε γλώσσα αττικίζουσα.
Έχουν διδακτικό και δοξαστικό χαρακτήρα αλλά ουσιαστικά γράφτηκαν για να αποδείξουν
την εξοικείωση με τους κανόνες της ρητορικής αλλά και με την πατερική λογοτεχνία.
Χρησιμοποιούνται και ως ιστορικοί πηγή
Ψυχωφελείς διηγήσεις ή αποφθέγματα πατέρων: σύντομα κείμενα (ανέκδοτα ή
αποφθέγματα – ρήσεις) σχετικά με τη ζωή και τη διδασκαλία των αναχωρητών, των πατέρων
της ερήμου που ασκήτευσαν από τον 4ο – 6ο αιώνα στις ερήμους της Ανατολής και ιδίως στην
αιγυπτιακή έρημο. Οι συλλογές καταρτίστηκαν νωρίς (5ος – 6ος) από μαθητές, οπαδούς ή
θαυμαστές των πατέρων της ερήμου. Κατάταξη συλλογών:
 - Αλφαβητικά (με βάση το όνομα του ομιλούντος)
- Θεματικά (συστηματική – με βάση τα θέματα της μοναστικής ζωής)
11ος αιώνας => πρώτη μεικτή συλλογή, περιλαμβάνει την αλφαβητική αλλά κα
συστηματική μορφή των αποφθεγμάτων. Συντάκτης: Παύλος Ευεργετινός «Συναγωγή
Θεοφθόγγων ρημάτων και διδασκαλιών των θεοφόρων και αγίων πατέρων» (δημοφιλή
μεταξύ των μοναχών, γνωστά ως γεροντικά).
Έχουν αξία διότι: μεγάλη πηγή πληροφοριών, για τη ζωή, τις αντιλήψεις των πρώιμων
ασκητών και για το δημόσιο και ιδιωτικό βίο των λαών της χριστιανικής Ανατολής και τη
γλώσσα της εποχής (λαϊκή γλώσσα των πρωτοβυζαντινών χρόνων)
Θαύματα: βασικό συστατικό της αγιολογικής λογοτεχνίας. Ενσωματώνονται στα μαρτύρια
και τους βίους, π.χ. «Βίος εν επιτομή και θαύματα», «Βίος και πολιτεία και μερική θαυμάτων
διήγησις». Μερικά συντάχθηκαν ως ανεξάρτητα έργα και περιλαμβάνουν τα μετά θάνατο
θαύματα του αγίου π.χ. αγίων Δημητρίου, Γεωργίου και Νικολάου
Βρίθουν υπερβολών.
Αποτελούν πολύτιμη πηγή ιστορικών γεγονότων π.χ. «Θαύματα Αγίου Δημητρίου»
σοβαρότατη πηγή για την ιστορία των σλαβικών επιδρομών στη Βαλκανική και ιδιαίτερα των
Αβαροσλάβων στη Θεσσαλονίκη (τέλη 6ου αιώνα). Συντάχθηκε το 620 μ.Χ. από τον
αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Ιωάννη
Οράσεις: κείμενα προφητικού και χρησμολογικού περιεχομένου και γνώρισαν ιδιαίτερη
διάδοση μεταξύ των μοναχών. Περιγραφή οπτασιών / οραμάτων που έβλεπαν οι άγιοι ή οι
προφήτες. Μπορεί να παρουσιάζεται ως τμήμα του βίου ενός αγίου π.χ. Βίο Βασιλείου του
Νέου 9ος – 10ος, και ανεξάρτητο κείμενο όπως της Αναστασίας (Αναστασίας Αποκάλυψης) ή
του Δωρόθεου

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ H.

DELEHAYE
1) Ιστορικός τύπος: το θέμα προβάλλεται ως ιστορικό γεγονός Άγιοι ή μάρτυρες
αντιμετωπίζονται ως ιστορικά πρότυπα. Η δράση τους περιγράφεται με σχετική
ακρίβεια. Κατονομάζονται τα υπόλοιπα πρόσωπα της πλοκής και αναζητούνται αίτια
ή συνέπειες για κάθε πράξη. Εντάσσονται μαρτύρια αλλά και ασκητικές βιογραφίες.
«Βίος του Οσίου Λουκά Στειριώνη» => πηγή για τις επιδρομές των Βουλγάρων στις
αρχές του 10ου αιώνα
2) Επικός τύπος: μαρτύρια που προβάλλουν το ηρωικό στοιχείο της χριστιανικής ζωής.
Επαυξημένες διηγήσεις με φανταστικές περιγραφές. Σ’ αυτό το είδος εντάσσονται και
κάποιες ασκητικές βιογραφίες κυρίως βίοι των Στυλιτών
3) Εγκωμιαστικός τύπος: περιλαμβάνει το ρητορικό είδος των αγιογραφικών εγκωμίων
που διαμορφώθηκε με βάση τους κανόνες της αρχαίας ρητορικής, όπως
μεταφέρθηκαν και ενσωματώθηκαν στη χριστιανική λογοτεχνία. Η δομή του είναι
παρόμοια με εκείνη των ασκητικών βιογραφιών ιστορικού τύπου. Βασική
διαφοροποίηση από τη βιογραφία (εκτός από το ύφος και τη γλώσσα) η ύπαρξη
προοιμίου που παραπέμπει σε ρητορικό κείμενο. Ρήτορας: δηλώνει το θέμα του
εγκωμίου και τονίζει την σπουδαιότητά του, μιλά για τον εαυτό του, τονίζει την
αδυναμία του να ανταποκριθεί στο σπουδαίο έργο που ανέλαβε και επικαλείται τον
τιμώμενο άγιο να ενισχύσει την προσπάθειά του. Ολοκληρώνεται με επίλογο που
παρακαλείται από τον άγιο να προσφέρει την προστασία του στους πιστούς.
4) Αγιογραφικά μυθιστορήματα: κείμενα επηρεασμένα από το αρχαίο ελληνικό
μυθιστόρημα (αναπαράγουν τα μοτίβα του) εξελίσσονται σε μια ατμόσφαιρα
φανταστική και λίγο συνεδεόνταν με την ιστορική πραγματικότητα. «Βίος Αγίου
 Ευσταθίου» και «Ψευδοκλημέντια Μυθιστορήματα» (20 μικρά αφηγηματικά κείμενα)
5) Μεικτός τύπος: τα κείμενα μέσα στα οποία συνυπάρχουν μυθικά και ιστορικά
στοιχεία. Συμπεριλαμβάνει όλα τα κείμενα που δεν εντάσσονται στους παραπάνω
τύπους αλλά ουσιαστικά όλη την αγιολογική παραγωγή εφόσον στα περισσότερα
συνυπάρχει μύθος και ιστορία
6) Έμμετρα αγιολογικά κείμενα: κείμενα που διασκευάστηκαν σε έμμετρη μορφή.

ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ 4ος – 7ος αιώνας

Αποτέλεσε πρότυπο για ένα
νέο λογοτεχνικό είδος τη
Βίος Αντωνίου
μοναστική /χριστιανική
Αθανάσιος ο Μέγας βιογραφία.
(πατριάρχης Αλεξάνδρειας Βίος και πολιτεία του
295-373) οσίου πατρός ημών Εγκυρότατη πηγή για την
Αντωνίου, συγγραφείς ιστορία και την εξέλιξη του
και αποστολείς προς τους μοναχισμού της Αιγύπτου
εν τη ξένη μοναχούς
Όσιος Ευθύμιος
Όσιος Σάββας
Έργα εξαιρετικά διότι
Ιωάννης του Ησυχαστή
παρέχουν ακριβή
Όσιος Κυριάκος
χρονολογικά στοιχεία
Κύριλλος Σκυοθοπολίτης (524- Θεοδόσιου του
ελεγμένες πληροφορίες για
560) – 7 βίοι κοινοβιάρχου
την εκκλησιαστική ιστορία,
Θεογνίου Επισκόπου
αλλά και την ιστορία του
Βιτιλίου
μοναχισμού στην Ανατολή
Αβραμίου Επισκόπου
Κρατίας
Συγκέντρωσε αφηγήματα
διδακτικού και
ανεκδοτολογικού χαρακτήρα
με σκοπό τη διδαχή και τη
ψυχαγωγία των μοναχών.
Ιωάννης Μόσχος ο Ευκρατής Λειμών ή Λειμωνάριον
Αξία σημαντική γιατί μας
παρέχει πληροφορίες για την
μοναστική ζωή του 6ου αιώνα
αλλά και για τη
καθομιλουμένη γλώσσα
Συγγραφέας ρητορικών και
αγιολογικών έργων. Κείμενα
Ιωάννης ο Ελεήμονας σημαντικά για την απλότητα
Λεόντιος (επίσκοπος
και Οσίου Συμεών του του ύφους και τη γλωσσική
Νεαπόλεως, Κύπρος)
δια Χριστόν Σαλού ιδιαιτερότητα (περιέχουν
πλήθος άγνωστων δημωδών
λέξεων)
Βίοι:
Αγίων Κύρου και
Σωφρόνιος (πατριάρχης Ιωάννου των Αναργύρων Ποιητής, υμνογράφος,
Ιεροσολύμων 580-638) Οσίας Μαρίας της ρήτορας.
Αιγυπτίας
Ιωάννου του ελεήμονος
 Λέξεις – Κλειδιά

Ο χριστιανός που ομολογεί, μαρτυρά την πίστη του

Μάρτυς – Μαρτύρια στο θεό, υφίσταται βασανιστήρια και τελικών
πεθαίνει
Οι συλλογές μαρτυρίων τις οποίες από πολύ νωρίς
συνήθιζαν να συντάσσουν οι βυζαντινοί. Επίσης, ό
όρος χρησιμοποιήθηκε στη δυτική εκκλησιαστική
Μαρτυρολόγια παράδοση με τη σημασία της συναγωγής εξαιρετικά
συντόμων πληροφοριών για όλους τους επίσημα
αναγνωρισμένους από τη δυτική εκκλησία αγίους
Ο όρος σημαίνει για να δηλώσει τη συλλογή
Συναξαριστής συναξαρίων αλλά και τον συγγραφέα των
συναξαριακών κειμένων
Βίοι που σώζονται μεμονωμένα ή σε συλλογές,
ταξινομημένες ημερολογιακά. Κάποια καλύπτουν
Μηνολόγια ημερολογιακά όλο το έτος, κάποια τέσσερις τρεις ή
και δύο μήνες του χρόνου
Περιλαμβάνουν σε 12 τόμους (έναν για τον κάθε μήνα
Μηνιαία ξεκινώντας από τον Σεπτέμβρη) τις ακολουθίες των
αγίων
 ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ (7ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ)

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΘΡΗΣΕΚΥΤΙΚΗ ΚΟΣΜΙΚΗ

ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ
Δημώδης ποιητική
θρησκευτική έκφραση.
Γεννήθηκε και
αναπτύχθηκε μέσα στο
περιβάλλον του
ιουδαϊκού κόσμου

Πρώτοι λειτουργικοί ύμνοι των χριστιανών

Ψαλμοί – Ύμνοι – Πνευματικές ωδές

ΤΡΟΠΑΡΙΟ

Το τροπάριο προήλθε από το αντίφωνο. Γίνεται γνωστό με διάφορες ονομασίες όπως

απολυτίκιον (Σύντομο τροπάριο της ημέρας της κάθε εορτής).
Στιχηρόν: τροπάρια που τοποθετούνται μετά από την ανάγνωση στίχων από τους Ψαλμούς.
Ανάλογα με το που τοποθετούνται στους Ψαλμούς ονομάζονται «στιχηρά του εσπερινού»,
«απόστιχα ή ανατολικά» (ψάλλονται με την ανατολή του ήλιου)
Αυτόμελον: τροπάριο που διαθέτει δική του μελωδία και τη δανείζει για να κατασκευαστούν
κι άλλα
Προσόμοιον: το τροπάρι που δανείζεται τη μελωδία του
Ιδιόμελον: το τροπάρι που κρατά τη δική του ποιητική και μουσική υπόσταση, χωρίς να τη
δανείζει πουθενά
 ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ (4ος αι. – και μετά)

Ακμή 6ος αι. με τον Ρωμανό Μελωδό. Το κοντάκιο είναι ένας ύμνος (αίνος, ωδή ή ψαλμός),
που αποτελείται από πολλά τροπάρια (κατά τα πρότυπα της στροφικής ποίησης των Σύρων),
που εμφανίζουν έναν τυποποιημένο μουσικοποιητικό σύστημα. Τα στοιχεία που συνθέτουν
το μουσικοποιητικό σύστημα είναι:
1) Προοίμιο: ανεξάρτητο αυτόμελο τροπάριο που το μόνο που το συνδέει με τα
ακόλουθα τροπάρια είναι το εφύμνιο. Εισάγει στον ύμνο. Πολλές φορές ένας ύμνος
διαθέτει περισσότερα προοίμια (ιδιόμελα ή προσόμοια)
2) Οίκοι: τα τροπάρια (δηλ. στροφές) που συνθέτουν το κοντάκιο
3) Ειρμός: ο πρώτος οίκος, συνιστά το μουσικό και μετρικό υπόδειγμα των άλλων οίκων
4) Εφύμνιο: (επωδή – ρεφραίν) σταθερό στοιχείο της δομής των κοντακίων σύντομος
στίχος με τον οποίο κλείνει κάθε οίκος και το προοίμιο
5) Ακροστιχίδα: μία φράση που σχηματίζεται από το σύνολο των αρχικών γραμμάτων
κάθε στροφής (οίκου – ποτέ του προοιμίου). Δύο μορφές: αλφαβητική και
«πραγματική» που κρύβει συνθηματικά μηνύματα.
Μετρική του κοντακίου: ΡΥΘΜΟΤΟΝΙΚΗ, κανονική εναλλαγή τονισμένων και άτονων
συλλαβών, διατηρείται ένας σταθερός ρυθμός που τον υποστηρίζουν τα εκφραστικά μέσα του
κειμένου και το μέλος. Ο ρυθμός επαναλαμβάνεται αυτούσιος (ή σχεδόν αυτούσιος) και στις
υπόλοιπες στροφές δηλ. κάθε στίχος έχει τον ίδιο αριθμό συλλαβών με τον αντίστοιχο της
επόμενης (αρχή της ισοσυλλαβίας), ενώ οι βασικοί τόνοι είναι πάντα στην ίδια συλλαβή
(αρχή της ομοτονίας)
Θεωρίες για την καταγωγή του:
1) Εβραϊκή?
Η επίδραση της εβραϊκής συναγωγής στην ανάπτυξη της χριστιανικής υμνογραφίας είναι
δεδομένη, στην περίπτωση όμως αυτή, που η έλλειψη τονικών μέτρων στην ποίηση ης Π.
Διαθήκης δε μπορεί να στηρίξει την πρώτη θεωρία.
2) Συριακή?
3) Ελληνική?
Η Συριακή ποίηση ανέπτυξε στροφικό σύστημα. Ο Αρμόνιος πρωτόγραψε ποίηση στη
συριακή γλώσσα. Τον 4ο αιώνα με τη διάδοση του χριστιανισμού στη Συρία υιοθετείται η
ελληνική γλώσσα στη λειτουργία και μεταφράζονται στα συριακά πολλά ελληνικά
συγγράμματα. Τότε εμφανίζεται ο Σύρος ποιητής Εφραίμ, που έχοντας ως πρότυπο τον
Αρμόνιο γράφει έμμετρες ομιλίες και χορικούς ύμνους. Την ποίησή του, που γράφτηκε για
λατρευτικούς σκοπούς τη γνωρίζει ο Ρωμανός ο Μελωδός. Επομένως, οι αρχές της
βυζαντινής υμνογραφίας θα πρέπει να συνδεθούν με τη συριακή ποίηση. Η Ελληνική
χριστιανική ποιητική παράδοση εκμεταλλεύτηκε κυρίως τις ελληνικές μεταφράσεις συριακών
ποιητικών έργων του 4ου και 5ου αι. και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την οριστική
διαμόρφωση του κοντακίου. Δηλ. του προοιμίου, τη ρυθμοτονική μετρική και το εφύμνιο, τα
οποία βρίσκουμε και σε εξωλατρευτικά έργα λογίων συγγραφέων, όπως το «Παρθένιον» του
Μεθοδίου αρχές του 4ου., όπου το στροφικό σύστημα, η αλφαβητική ακροστιχίδα και το
εφύμνιο καθιστούν το ποιητικό έργο πρόδρομο του κοντακίου. Στροφικό σύστημα
παρατηρείται και σε παπύρους του 5ου αι. Μέσα του 5ου εμφάνιση των πρώτων κοντακίων
«Εις των Αδάμ και την Εύα» και «Εις τον Πρωτόπλαστον Αδάμ».

ΡΩΜΑΝΟΣ Ο ΜΕΛΩΔΟΣ
«Ύμνος Εις την Γέννησιν του Κυρίου», «Ύμνος εις το Πάθος του Κυρίου»
Έγραψε, σύμφωνα με την παράδοση, 1000 κοντάκια από τα οποία σώζονται τα 89 (τα 82
είναι πλήρη) ποικίλου περιεχομένου: βιβλικά, αγιολογικά ή πανηγυρικά και περιστασιακά τα
οποία διασώθηκαν χάρη στα κοντακάρια (βιβλία με συλλογές κοντακίων). Βαθύς γνώστης
της βιβλικής, πατερικής και ελληνικής φιλολογίας, αφομοίωσε στο έργο του και τις
επιδράσεις της συριακής χριστιανικής παράδοσης και δημιούργησε ποίηση με γεμάτη
ανθρωπισμό, αμεσότητα, ποίηση αχρονική και αιώνια, δυναμική, δραματική. Αναγνωρίζεται
ως ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας.

ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ
Ψάλλεται 6 γράμματα κάθε Παρασκευή τις 4 πρώτες βδομάδες της Σαρακοστής και την
Πέμπτη ολόκληρος.
24 στροφές με αλφαβητική ακροστιχίδα και 2 εφύμνια (το ένα συνοδεύει τις μεγαλύτερες σε
έκταση στροφές και το άλλο τις μικρότερες). Διαθέτει 3 προοίμια (τη υπερμάχω στρατηγό…)
Δομή:
12 στροφές αφηγηματικού χαρακτήρα
12 στροφές δογματικού περιεχομένου
Πατρότητα αμφισβητείται. Άλλοι το αποδίδουν στον Ρωμανό, άλλοι στον πατριάρχη Σέργιο,
τον πατριάρχη Γερμανό Α’….
 ΚΑΝΟΝΕΣ
Συντομότερος από το κοντάκιο, αποτελείται από εννέα ωδές με έξι έως εννέα στροφές η
καθεμιά. Κάθε ωδή έχει: τη δική της μελωδία, που προσδιορίζεται από ένα τροπάριο τον
ειρμό (την πρώτη στροφή της ωδής). Μεγαλύτερη μουσική ποικιλία. Τελευταίο τροπάριο
κάθε ωδής ονομάζεται Θεοτόκιον, επειδή το θέμα αναφερόταν πάντα στη Θεοτόκο. Ο ειρμός
ψάλλεται ξανά στο τέλος της ωδής και ονομάζεται «καταβασία» επειδή οι ψάλτες κατέβαιναν
από τις θέσεις τους και τον έψελναν όλοι μαζί στο κέντρο της εκκλησίας.
Οι ειρμοί των 9 ωδών συνδέονται θεματολογικά με τις βιβλικές προσευχές:
1) Ωδή του Μωυσή μετά τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας
2) Ωδή του Μωυσή κατά την παράδοση των πλακών του Νόμου στους Εβραίους
3) Προσευχή της Άννας για τη γέννηση του Σαμουήλ
4) Προσευχή του προφήτη Αββακούμ
5) Προσευχή του προφήτη Ησαϊα
6) Προσευχή του Ιωνά στην κοιλιά του κοίτους
7) Προσευχή των τριών παίδων στην κάμινο
8) Ύμνος των τριών παίδων
9) Ωδή της Θεοτόκου μετά τον Ευαγγελισμό
Με τον κανόνα οι υμνογράφοι προσέδωσαν στο περιεχόμενο υψηλότερο νόημα εισάγοντας
τη δογματική διδασκαλία και απομακρύνοντας το συναισθηματικό λυρισμό του κοντακίου.
Ο κανόνας οριστικοποιήθηκε κατά την περίοδο της Εικονομαχίας. Πρόκειται για
«στρατευμένη» εκκλησιαστική ποίηση μέσο για τη στήριξη και διαφύλαξη, διάδοση των
δογματικών αληθειών της επίσημης εκκλησίας.
 Λέξεις – Κλειδιά

Θεσμός που καθιερώθηκε γύρω στο 100 μ.Χ. στη

χριστιανική λατρεία και ήταν καθαρά ιουδαϊκός. Οι
αναγνώστες και πρωτοψάλτες έψελναν στις
Αναγνώστες – Πρωτοψάλτες συναγωγές άσματα από τους Ψαλμούς, τις Ωδές ή από
ανθολόγια των Λιβιτών (ιδικά βιβλία ιερέων). Ο
ψάλτης έψελνε και οι συγκεντρωμένοι πιστοί
επαναλάμβαναν το ψαλμό με αντιφώνηση.
Αυθόρμητες μουσικοποιητικές εκφράσεις των πιστών
Πνευματικές ωδές θριαμβευτικές μελωδίες δοξολογικού χαρακτήρα
Πρώτες μορφές λειτουργικής ποίησης,
δημιουργήθηκαν από την λατρευτική συνήθεια να
Μονόστροφοι ύμνοι διαβάζονται ορισμένοι στίχοι από τους Ψαλμούς του
Δαβίδ και να ακολουθούν σύντομες φράσεις που
εκφωνούσαν ομαδικά οι πιστοί ως αντίφωνα
Τροπολόγια Ειδικό λειτουργικό βιβλίο που περιέχει τα τροπάρια
Τα ανθολόγια που περιέχουν ειρμούς διαφόρων
Ειρμολόγια υμνογράφων ως ξεχωριστά λειτουργικά βιβλία