on MIODRAG HAMOVIG, profesor LIVE BEB ELEKTRICNE MASINE ZA Il 1 IV RAZRED ELEKTROTEHNICKE STRUKE T indanje /SVJETLOST, OOUR Zavod za udibenike i nastavna sredstwa, Sarajevo, 1989.Odgovorst ured mr MUHAMED SARATLIC Recenzent = DOBRIVOJE MENJIC, dipl cl. nt, tdovni profewr Elektretehaithog fakulets ws Tusls SEVKO BULIKO, dipl el, it Hlekwomainl eentar, Hlkasotehitha Sola Mestar URO ZMIJANJAC, dipl. el. ink, Podjemitea.transportea organizaci}s Bibae Letwor ANDA VLASRE MUSA REHIC setae STJEPAN BZIK ‘Tebnithi usedalk RUZICA RIOROVIC Korektoe BRANISLAVA VARIGAK Inlajo: ,Svietloet", COUR Zod 25 odBhenske + evtevnd eredetn, Soren) a insaat: ABDUSELAM RUSTEMPASIC ‘Tiras 2 $00 primers Seana: Bizogrtika — Suboticn Za Sampara Pear ind. Popowié Pedagoiki saviee Hoane 4 Hlereegovine ody ie indevanie Spotrea owe primis ealakom bro) 0723/89, 04°16 ‘majo 1989, godioe- CP — Krulogiacia w pabltacit Norodnn f univerdietsia bitiotha Bosne | Hercegovine Basieve Be | Bickerigne maine : ea JEL { TV sazzed cleertehnithe sake | Miodrag Memovie; [lusster Sepan Je). — pied "sabre" Seetnt, B89. 30": tt ISBN 86-01-02400-9 ISBN 86-01-02400-9 ~ SADRZAT ‘TRANSFORMATORI 1.1 PIZICKE OSNOVE NA KOJIMA POCIVA RAD TRANSFORMATORA, Bojar, evtha i primjena cansformatora DPnncip rade tansiermatore 13 Olnoy eemsformacies Indukovati aapon ipo aaveja i paraocra 11 Prides hongtantoost magnetskog tobe, magnethe induicje) magico napona F"gubstaka seage v ahem PRAZAN HOD TRANSFORMATORA. 4 Metode proufevanje rade tanaformstora 2 Necin tada'u pramom hod Yettonks djagram prezzo bode 5 mapons w preanom od ' Guhl soage w praeaom hoa 6 Pokus praatog hed RATAK SPO} TRANSFORMATORA 2 Napon rathog spose 5 Gebel sage we Heatkaes spate 3-4 Gans} aponn tela Sto sai % Vektcrst sijagnam reducirazog transformatore © soatkons fpoi 5 Pokus kawtog ops, 1.4 TRANSPORMATOR OPTERECEN LA.t NaS sade opteratencg transformstors 13 Odnos! sapona 1 stiuia opterctenoe. (nsformetoed ILA Vektorkt djgram opterosencg tinalonmators ‘Kapow jar 1.5 Gubiot sme? stepen Rovsaow delovania 5 KONSTRUKTIVNA IZVEDBA TRANSFORMATORA 5.) Magneto kolo eagr) transformatora £3 Damas: dele! eansformutote : 54 Tindesje tanstormators 6 FORMATORI (6.1 Trofaess transformactia 182 Noein! apaunja + conatavania napsotls tsi’ saaformatorn 163 Grape spate namotayn tation Cinsforsters ‘$4 Simeuitno | mesimetcino opteeeenie 165 Parle sad transformatore {46 Regulaciie napona trantoemaiocePOSEBNE VRSTE TRANSFORMATORA “Autotarsferwatel onacicens tamer ASINHRONE MASINE 24 ELEKTRIGNO | MAGNETNO KOLO ODRINUI FLEKTRIGNIE MASINS 2 Qsnovn! pomost 313 Viste sndutacs : 2355 Osnowat point i peal’ evade nama : of Elementi vste | prize nasota : o “ Namotal ¢ ctiienle. pomsevima . {b Namatat © miesoomn paseo F Sagneias smote feene Care . {Obes maeseon polie . . Bh Bh Bi 2 BH 2 FICIOKE OSNOVE NA ROJIMA POCIVA KAD ASINHRONDY MOOI 1 Bojem, seis | primjens asinzonihy aioeare Princip rade sinrcnoe motere : BES Kitame'ssintuonas muons 32; Mbhdaloncinan absincgingnttoe ha, agate indie pbiosiae a ‘22.5 lndukovant taped, frkvcacia ¥ gubiel snag W beicau naa : 226 Gail gage v Ease notes 220 Stepan korisuog. cheats usabwesig molar 23 ASINHRONA MASINA SA ZAKOCENIM (MURUIUCIAY ROTOROM, 254 Praia tied stinhwone musine +4 aakotenim sotarom : 253 Rost spo, asinrone masine st zikocenm totter 3353 Peters aninirune mane aabotenum dotoeest ss... 24 POIAVE, SVOISTVA I KARAKTERISTIKE ASINHRONIH MOVORA U POGUNU » 24.1 Pracan bod saloon mounie - 343 Ont Catron Remoting stork Se 243 Suolnse sas ssiarong “actor © PDD . 245 Radne doratzcristike snnbronog, motos ° 28 Keown ayageam munhrong mere 25 KONSTRUKTIVNS IZVEDUA ASINHRONIN MOTORA 25 Se. 253 Rater 253 Pomucat diel Wiecnog autre . 26 PUSTANJE ASISHRONIH MOTORA C RAD ce Bod Pusanje u ri asalonih motor + tlimim pesteqovina - . 203 Pultane & ad Snohromie mowoss 5 Hrkeapofeain torch EOS Auntrond wopses Keathapojenin eaten apsctane tovedoe br pobolinin Ea ‘least pe pustaniu rad ° 27 REGULACUS ILI PROMJENA BRZINE OKRETANIA ASINHRONUN MO- ZI Regulachs breine okretunia promienom napona mreze 222 Regulssis brane ckretanja promiensm akthcoy oxpors Koll hao Stabe. 375 Repulicia teaine obreania poomjonom fecmunste saree : E54 Repulse Wine ghrtanle promaum Wola ts! paisa 4 ra 2 os ts 130 ceed Bn as ry ia = os 28 JEDNOFAZNT ASISHRONT MOTOR cece 224] Netin rade jedncfaznoe ainiwonus moter : 22 Pawo faa jetnadaenng winitonng moschs : 283 Rul ustatsoy dinkronog tmuters hay iednclosies, ne MASINE ZA ISTOSMJERNU STRUJU M4 EIZLGKE OSNOVE NA KOJIMA FOBIVS RAD SASINA ISTOSA)ERNE SERUPE sees 1 Tatorisk azvoj, siden peimjent i daljna perepet 2 Generar ma maine 3 Mes ra ane : ' Tednatine Sonos velling valine itosnine sige : 2 RONSTRURTIVNATZVEDBA MASINA ISFOSMJERNE STRUTE. «0-20.00 324 Dileeo mating itoemjeeae steyie oo... . SI Name matine ioumjenne stuie. 3.4 VASE 1 OSOBINE GENERATORA ISTOSMJERNE STRUIE 2.4 Ponty { nin putin . 333 Onobide genemcen bourjerne true 235 Getestor ws neamismoa pubedon - S35 Genesee of paralelnam Gobadom 00000000} 2 SMG Generar seven pooudon : S3 Gepcatar Se duseneen gobwiene 000000 a Sa VRSTE 1 OSOBINE MOTORA ISTOSM/ERNE SERUIE . 34 Viste motora istosmjerae sje vee usaenseensee . 342 Onatine motors texan stra : 343 Mote sa peraeloom pobudam - S403 Mote «a Eerjetom pobudon =. 00000077 S'S Moto Szenom aoudom B46 Pastane (eakeeanje) motors intoumderne neue w tid vt SA Regul byeine cisetange matore toejorne sete . ° Sel Promena sme okeetenje motora itomlenie ste § RAD 1 ZBIVANTA U MASINAMA ISTOSMJERNE STRUJE. J Magica veakclie armature rotor £3 Remus $50 Gable saage 1" Sepay Taeiemog’Sjelovaais w!amatlautie eee’ pauje" Me SPECDALNE MASINE 28 ISTOSMJEMNU STRUIE . 3.6) Tstsimignce maine sa popeséni eaagnetutes tt . SOLEKTORSKE MASINE ZA NAIEMJENTEN 4 JEDNOFAZNI KOLERTORSKI MOTORE NALZAYENICNE STRUSE 444 Rouels 1 holstorsam muting navanyemsne sere 412 Jedntanah serif Eoleklonei moter snes nns ious viata 213 Cnturain folektor motor on SEES Repulinl mote STRUJU 1 PRETVARACT 42 PRETVARAGE ..... - 22:1 Jednourmatuaa! presvana® 160 161 ieSINHRONE MASINE 4 FIZIGRE OSNOVE NA KOJIMA POCIVA RAD SENIIRONIT MASINA 1.1 Zrataj sinhronih eatina u clektropevredi 2 Natin sada sahronoe geverstora 3 Generators motors rosin sada 4 Tndukovant ‘sapen w fednern fammorh‘samiotaid stators Wiahiong genertora 'S Magoetn! napoa! rots | sucrn { Magnet taker! 1} Magnetna reaess aamavire Saidea dukes) 52 KONSTRUKTIVNA IZVEDBA SINHRONIH GENERATORA 524 Stator. 522 Recor ~ 533 Hindenje snronis ‘ 5 5 5 5 5 5 s 4 Promjone nepone pei optereéeniu sahonog generators 2 Uopste'g karsbscstikans sinbrmon, gencrtors 3 Kerakseristits peamog bode “4 Vanjoks kareena 5 Korakterstnn repulse PARALELNT RAD SINHRONIH GENERATORA, 1 Opie napomnene 2 Unloes as perailas sad 5 Smnnronizatia pomcen dnivoniiacionih saliea “4 Sinbroniescie pomoss sabroneskepe $s Stmosinhoninacin 3 3 2 x 3 3.6 Gull amage stopen orn dielwania 4 4. a ‘5 SINHRONE MOTOR S.1 Opite sine i primjena sinbranih motors 52 Natin aca ‘4 Sinton! (fuen kompenaccr ELEKTROMOTORNI POGONI I ELEKTRICNA YUCA, 61 ELERTROMOTORNI POGONI Gilt Opite o elebrromotornim pogoniona ‘G12 Raniseritisne omobine radsih mehaniaa G13 Karakteristiéne onobine eskaremonera, 6.1.4 Stlapo elektomotornih pogane. 8053 Taber moore 62 ELERTRIGNA VUCA S24 Onin ots wt 623 Vesta vozila a S24 Sitcol edeaie ve Bod iin LITERATURA ass 2s 2s 2s 2s? PREDGOVOR ELEKTRICNE MASINE 2 Wi TV +r pisane si prema v ba obrazeane profile 4 clohorosehwite rake com Nastacnoms planus i programa strucnog obvasovanja — tohnidar eleheroonergetite (IV sepon rvusnoset — elektromelianifar (111 sper strutnosss) i = elekeroenergetifar (11 stepen struénoss) Post su planoei é programs’ 2a cua} mastery predmet raiivii Ps ‘ransformaciiu wit vie pu. 53Kv Osim ove glavne uloge u osu i raspodjelielektriene enersiie, transformstori se primjenjuja E30 ' pomoéne napiave za pustanje ‘ fad asinhronih motora, za mjetenje apona i struja (napenski struini 63 KV 6,3 KV transformator!), 29 reeuluciju nape- na u razdjelnim mrezame (indukei- B Te Sairagltton) w spectitae sere, 400 400 V npr. za elekrritne pedi, za clekerie- ‘no vacenjs, ispravijatke uredaje, w medicinske svibe ied. Naretive je Siroka primjena uw tehnici slabe Struie, poéev’ od najiednostavniieg, nama svima pozatog telefonskog aparata do slozenijih uredaja (ea Sh tal, Wega jana eansonnatora a prenosy lo, televizor, rdio-relejni “uredaft. 1 ruspodelleehtiene enerese turedaji uw telefoniji itd) Kako se vidi, podrutje primjene ransformatora veoma je Siroko, pa otuda i mnogo Konstruktivnih oblika transfarmetora. No, u svim sluisjevima, osnevne pojave koje se dogagaiu w transformororima | koje odreduju njihov rad w suiting Su ite, Ubudaée, ica budemo govorili o sransformatorima, imacema w vid osnovni tip, ti. jednofarni, odnosno trofazni enersetski transfermator. rit pita fret Frosiia Trosita 1.1.2, Princip rada teansformatora cniji transformator sgstoji se cd dva odvojena namotajo koji ino pevezani (sl. 1.2). Cersta induletivma veza postize se smijettajean ba namotaja na zajed thu Zeljeznu jezgru koje treba da ima oblik &to bolieg zatvo~ renog magnetikog kola, Namote prikljusen na generster, odnosno elekrifai 19 ‘nvor naizmjenitine struje naziva se prinar, Sto anati prvi, glavni, a namotaj aa koge ‘se prikljudena troiila Zove se sekimdar, to anaci drugi, sporedn Rad transformatora zasniva se na pojavi cloktromagnetske indketie. Ako pri- marai nemots) prikljutimo aa elekerien! iavor naizmjonienog mapona Ui, onde ce tim namotajem poteéi naizmjeniéna straja Koja stvara maznetski tok ®. Ta} tok &) Primar SL 12, Peincipisina shoma najednortamiies iednofaznog vansfarmatess pprolazi kroz oba namotaja transformatora i medusobno ih veze elektromagnetsht On je nerazdvojivo vezan za struit, tj, postoji dak ona teve, raste 1 opada zajedno s njcm i iSeezava Kada struje nestane. Znati, magnetski tok # javifa se Fao postjeticn seruje, a eavisi jo8 od magnetske provodnnsti sredine koe koja prolazi (Zeljezna jezgr}. Pobto je primarna struja promjentiiva, i magnets tok ée bi promisnliv Kao posljedicd toga. u navoju (2avoju) Kofi ga ebubvata indukovaée se napon s3- amjetan ne sa vojednosen samog toka, nego 52 breinem niegove promyene so At coe OE x aay Prema Lencovora zakonu indukevani napon te4i da stvor! indukovany serajy takyog smjera Koja se svojim magnerskim djelovanjem provisi wzzoku koli ju fe tzazva0, 1}, prorivi se promieni magnerskog toka. Zate je niegova viliegnest srazmjerna 83 negetivnom vijednaséu brzine promiene roks apo indukovan uw oamorajima transformacor proporcionaian je. broju navja svakng Nojedinog namoraja. Ako byojeve aavoja primarnog | sekuadarno snamoraja cencimo sa Nz i Ns, onda ce vrijednast sndakocians napons primaenos namotaja £; i indukowanog mapona sekundarnog namataia Fp biti wa? & 12) a ao yao vet ee 13 a rc) Indukovani napon Kofi je nastao uw primarom mamotaju pod uticajem pro~ jene magnetskog toka nazivamo indukyvan! napen samcindukcije. Po Lencovern zakenu on se protivi uzroku struje, naponu dovedenom a stezaljke primarnos namotaja i sa njim é¢ bit) u raynotedi. To je, dalle, andutucan? procaunapon prinara Fol vie nego orpori u primamnom emotalu ogranicuva primarna Strwk. E hada je negeve Kolo orvucenn, za vsiteme promjene magaetshes tok. ‘usekundatnom aamorojut uviick postoll indukovanl noyon kof nauvame indukovgnt hapon medusobme induieije. ale sexandueno holo zareorime preke aekog trosils hinr sluice, ajegovim namoiaism porede siruja pod utiesjem evox indukovanoz aapons. Oni ce po Lencovom zakonu imati u svakom momente tukew smjer da Ge stvoriti magaetski (ok suprotan chem u 2elicanol jezgri, po oe sali ode2anka ‘ranstormaciie primanai namocay iz iavors aa Rov ie pulicen pow vlike veca srruju da se mignetski tok u jezeri ne chenji, j, da ve ade w pevobiunom stant. Prema tome, indokovunim poten duo je do rrunsformacije clektritne enersite koja see dove w primarat mamotoy « elektsicno enersiit holy iskoristavernn w ‘roid 1.1.3, Oduos transformaciie, Indukevani aapon pe naveju i aamotaju Kada je sekundumi pamota| otvoren (fs-20), a ksvz primami aamotaj rete seruja, Jasno je da se magnetski 10k @ lovbs jedine pod usicaiem primamne struje. On se mijenia po harmonicnom zikoau, 31 niegove promjene su sinusoidalne, Fie takin incukaje i svakom naveit kroz Koji pracie tipom Fo}! fe takeder Rar rmonigna funkeija vremena. Prema tome. efektivna vellednst indukoranog AOR jednog ncvoja izmost Ba$44 1d. us die f oanateva felvenctiu, a By muksimalnu vafiegnest maynetskog tka Kole inisi @=Bo Sm. Ba preiuvljs neisinalne vijainest gustine masneskor oka, odnasno maynetske indukcijc, a Sry tist presjek gelicanih limova kroz Koil mmagnetski tok prodite. _Magnetski 60k, bake smo ved kamal, ie usieUnith, jes prodie i keez pri 4 kroz sekundaent namotaj, Prema tome. u svakem gaveiu, pripadse on primary Hv sekundaru, zajedaithd wok indukuje isi mpou cs) ob seme vee su Ny oanatili bea} mun apon biti: primar, wad é@ u gjeme indukovani 4 (Ova) indukované nspon Bs po Lencovirn zak, fake smo vee kava, bide suprot mapana made Th, pod clim se-aticajera javidy sees uw primara. ‘To fe, da (prtuauapion, On © rvslikuje od prmscags napus va saijednos omsion 4 indulstiv= nog pada napona uw ametaiv primar. Lnpeimainim okolaostiins (od prasnog husks Ue nominelnng opterecenya) oba paca napona shape ianose sans ackolike postacala mapons, pa je EX cha Esl, ay Analogne prethodnom, 0 nomotaju sekunderu Sofi se sestoji eel Ne broke savoja ‘Stearn se indukovani aapon Ee us) 2 Ovi) indukovant nepoa Ez je wok strufe w hol sekundaenog namoraia ako je cone zatvoreno, Napoa na kisievima sehuncara Ue mzlihuje se od indukovanog nae ona £. 2a vaijednest omskog 1 induktivaoy pada nupoua u namotaju sekundara Pri nominatnom opterevenju padovi napoad Janse sumo koji pustorak sekunda rmog mapona, Be je Eyal E) Posts ssfednick! maznerski rok # induaje ict nspoa Eu svakom macoju, ripadao on poimaru ili sekundaru, jasno je da Ge ednos zajedaithog indukovaneg Rapona Feimara £; i vajenithog indukovanog maponn sekundare Ey biti salun i jednak adnestt brojeva nave: 44 fy NeW, BN cto Odnos beojeva navoja SP=k naziva se ostuor eransformacifelli prenosnd odnos avant Ne formatore. Braj # pokazuje da li transformsmor podize ili spuita mupon, Ako je ‘odnos trunslormactje vedi od jedinice, onda se radii © Kor Koji upusa rrapon,2ako je odes mj od jediniee, onda je to trasformatar koji podize mapas, ‘Kod nominelnih upterstenja padost napona su srle mali, pa mozemo kazaci da su AU) 1 ESTs odnosno uN Ua Ne ‘Kako se vidi, naponi an stezalikams primara i sekundasa y ssazmiernom su cxinose 8 brojem aavojn. To znaci da sc prikladnim edabiramicn brie aavois moze od bilo Kojeg wipana ne primary dobit Zeljeni napon no sekuncaru. Jedno- sarno reteno, namot} koji ims vie naveja ima vedi napen | obraiRo, Kod, nominsinih opterecenja wansformatera modemo zmemariti gubithe je se viijesinast zuista male u odnecu ne dovedeny snagu primamom namotajy, Cinimo samo anal pogrestu (do 4%.) keds seavimo da je smago primamog nametais puibliano jedanke sui awmotaja’ sekundare aan Ol eos ns Ueh cvs 92, (ayy Kan Stu demo fusnije vidieti, tkion! snage $8 primarne i sokundame stiane se pri ominainom epterevenjur yrlo malo ruzlikuju, ps ih mozenio iajodnacikt ene pa 08 Tada ie Ch lye Us be see (EB) Sto madi da su priciihue snage prinurnog f sekaloonoe wamotaie pribiténe jeduabe Prebacivaniein mapona nd jedau suisny, a sttuje na cruge strape jodnutine i uz primjenu jednatine (1-11), dobivamor B