11 Hoa Dai Cuong B PDF

Chöông 1 Giôùi thieäu chung 1
Chöông 1
Giôùi thieäu chung
1.1 Giôùi thieäu

1.1.1 Hoùa hoïc
1. Hoùa hoïc laø ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu caùc chaát vaø caùc quaù trình chuyeån hoùa cuûa caùc
chaát theo quan ñieåm hoùa hoïc.
2. Ñieàu ñoù coù nghóa laø:
a. Hoùa hoïc nghieân cöùu caáu taïo cuûa nguyeân töû bao goàm haït nhaân, ñieän töû vaø vaân ñaïo.
b. Hoùa hoïc nghieân cöùu caáu taïo cuûa chaát bao goàm:
• Thaønh phaàn caùc loaïi nguyeân toá trong chaát
• Soá löôïng vaø tæ leä cuûa caùc nguyeân toá trong chaát
• Caùch saép xeáp cuûa caùc nguyeân töû trong chaát
Ví duï: Hydro peroxid H2O2 coù:
Thaønh phaàn nguyeân toá H vaø O
Tæ leä nguyeân töû cuûa caùc nguyeân toá H:O = 1:1
Soá löôïng nguyeân töû 2H vaø 2O
Caùch saép xeáp cuûa caùc nguyeân töû nhö hình beân
c. Hoùa hoïc nghieân cöùu caùc quaù trình hoùa hoïc:
• Caét ñöùt caùc lieân keát cuõ ñeå phaân huûy caùc taùc chaát
• Taïo ra caùc lieân keát môùi ñeå hình thaønh caùc saûn phaåm
• Bieán ñoåi naêng löôïng cuûa heä phaûn öùng khi xaûy ra quaù trình hoùa hoïc
Ví duï: H–H + F–F → 2H–F ΔH = –536kJ
d. Hoùa hoïc coøn nghieân cöùu caùc quaù trình vaø caùc laõnh vöïc lieân quan ñeán hoùa hoïc:
• Caùc quaù trình lyù hoùa: noùng chaûy, bay hôi, hoøa tan, keát tinh, haáp phuï, phaân boá,
xuùc taùc, phoùng xaï,…
• Caùc quaù trình sinh hoùa: sinh toång hôïp, hoaït tính döôïc hoïc,…
• Caùc quaù trình ñòa hoùa: traàm tích, phong hoùa,…
lieân quan ñeán caùc laõnh vöïc vaät lyù, sinh hoïc, ñòa chaát , y hoïc, vaät lieäu,…
3. Caùc chuyeân ngaønh cuûa hoùa hoïc
a. Hoùa Voâ cô e. Hoùa Kyõ thuaät i. Hoùa Sinh
b. Hoùa Höõu cô f. Hoùa Phoùng xaï j. Hoùa Y
c. Hoùa Phaân tích g. Hoùa Moâi tröôøng. k. Hoùa Noâng hoïc
d. Hoùa Lyù h. Hoùa Thöïc phaåm. l. Hoùa Vaät lieäu,…
Hoùa Ñaïi cöông http://hoahocsp.tk

1.1.2 Lòch söû hoùa hoïc

1. Lòch söõ phaùt trieån cuûa hoùa hoïc coù theå phaân thaønh 5 giai ñoaïn chính laø:
a. Giai ñoaïn Moâ taû thoâ sô vaø Minh trieát thôøi Coå ñaïi
b. Giai ñoaïn Giaû kim thuaät thôøi Trung coå
c. Giai ñoaïn Hoùa y hoïc vaø kyõ thuaät thôøi Phuïc höng
d. Giai ñoaïn Khoa hoïc hoùa thôøi Caän hieän ñaïi
e. Giai ñoaïn Hieän ñaïi hoùa thôøi Hieän ñaïi.
2. Ñaëc tröng cuûa caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa hoùa hoïc ñöôïc toùm taét trong Baûng 1.1.
Baûng 1.1 Ñaëc tröng cuûa caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa hoùa hoïc
Giai ñoaïn Thôøi ñaïi Ñaëc tröng
1. Moâ taû thoâ sô vaø Coå ñaïi Thuyeát nguyeân toá coå ñaïi:
Minh trieát Ñeán heát theá kyû (tk) 3 • Nöôùc, khoâng khí, ñaát, löûa
• Kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå
2. Giaû kim thuaät Trung coå • Hoøn ñaù trieát hoïc, vaø
Ñaàu tk 4 – ñaàu tk 16 • Thuoác tröôøng sinh baát töû
3. Hoùa y hoïc vaø Phuïc höng • Thuoác chöõa beänh, vaø
kyõ thuaät Ñaàu tk 16 – giöõa tk 17 • Caùc hoùa chaát kyõ thuaät
4. Khoa hoïc hoùa Caän hieän ñaïi • Caùc quan ñieåm khoa hoïc
Giöõa tk 17 – cuoái tk 18 • Thuyeát nguyeân toá hieän ñaïi
5. Hieän ñaïi hoùa Hieän ñaïi • Caùc ñònh luaät – lyù thuyeát khoa hoïc
Theá kyû 19 • Nguyeân toá hoùa hoïc
Ñaàu tk 20 ñeán nay • Caùc ñònh luaät – lyù thuyeát hieän ñaïi
1.1.3 Xu höôùng hieän ñaïi

1. Keå töø nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû 20, ngaønh hoùa hoïc noùi rieâng vaø caùc ngaønh khoa hoïc noùi
chung chuyeån maïnh sang nghieân cöùu öùng duïng vaø coâng ngheä.
2. Hai bieän phaùp chính ñeå phaùt trieån hoùa hoïc cuõng nhö khoa hoïc trong cuoäc soáng laø:
a. Taêng naêng suaát baèng caùch thay ñoåi quy trình vaø thieát bò treân cô sôû caùc hieåu bieát veà
khoa hoïc vaø coâng ngheä.
b. Taêng giaù trò saûn phaåm baèng caùch taêng chaát löôïng vaø môû roäng muïc tieâu söû duïng cuûa
caùc saûn phaåm.
Baûng 1.2 Giaù trò saûn phaåm theo chaát löôïng vaø muïc tieâu söû duïng
Coâng ngheä Thaáp Trung bình Cao Raát cao
Giaù saûn phaåm USD/kg 0,1–1 1–10 10–100 100–1000
Ví duï Muoái aên Boät maøu Xuùc taùc Baùn daãn
1.1.4 Hoùa hoïc vaø ñôøi soáng

1. Hoùa hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc lôùn coù muïc tieâu tìm hieåu veà:
a. Thaønh phaàn, soá löôïng vaø tæ leä nguyeân toá vaø caáu taïo cuûa caùc chaát
b. Caùc tính chaát hoùa hoïc vaø vaät lyù cuûa caùc chaát vaø hoãn hôïp chaát
c. Caùc phöông phaùp vaø quy trình ñeå ñieàu cheá vaø tinh cheá caùc chaát
d. Caùc ñieàu kieän caàn thieát ñeå söû duïng toát nhaát chaát vaø hoãn hôïp caùc chaát
2. Hoùa hoïc coù lieân quan maät thieát vôùi haàu heát caùc ngaønh khoa hoïc vaø coâng nghieäp khaùc.
Moät soá moái quan heä cuûa hoùa hoïc vôùi caùc ngaønh khaùc ñöôïc trình baøy trong Baûng 1.3.
Baûng 1.3 Moät soá moái quan heä giöõa hoùa hoïc vaø caùc ngaønh khaùc
Ngaønh Moái quan heä ñieån hình
1. Vaät lyù • Tieáp nhaän caùc lyù thuyeát giaûi thích veà caáu taïo vaø tính chaát cuûa chaát
• Cung caáp caùc nguyeân vaät lieäu coù ñoä tinh khieát cao ñeán raát cao
2. Sinh hoïc • Cung caáp caùc kieán thöùc giaûi thích quaù trình chuyeån hoùa sinh hoïc
3. Ñòa chaát • Cung caáp caùc kieán thöùc giaûi thích quaù trình chuyeån hoùa ñòa chaát
4. Vaät lieäu • Tieáp nhaän caùc lyù thuyeát giaûi thích veà tính chaát cuûa chaát
• Cung caáp caùc nguyeân vaät lieäu coù ñaëc tính kyõ thuaät
5. Y hoïc • Cung caáp caùc kieán thöùc veà caáu taïo vaø phöông phaùp ñieàu cheá caùc
hoaït chaát döôïc hoïc (thuoác) nhaát laø töø nguoàn hôïp chaát töï nhieân.
6. Cô khí • Tieáp nhaän caùc thieát bò phaûn öùng vaø ño löôøng
• Cung caáp caùc kieán thöùc hoùa hoïc vaø vaät lieäu kyõ thuaät
7. Noâng nghieäp • Cung caáp caùc chaát dinh döôõng ña löôïng vaø vi löôïng (phaân boùn), caùc
chaát kích thích sinh tröôûng,…
1.1.5 Caùc khaùi nieäm khoa hoïc toång quaùt

1. Coù 6 khaùi nieäm khoa hoïc toång quaùt laø caùc khaùi nieäm söï kieän, ñònh luaät, giaû thuyeát, lyù
thuyeát, tieân ñeà vaø nguyeân lyù.
2. Söï kieän laø caùc thuoäc tính cuûa vaät chaát (vaät) vaø keát quaû cuûa caùc hieän töôïng (söï),
coù ñaëc tính laø khoâng bieán ñoåi theo thôøi gian cuõng nhö khoâng gian.
3. Ñònh luaät laø moät keát luaän toång quaùt thu ñöôïc töø moät heä thoáng caùc söï kieän vaø ñöôïc
ña soá coâng nhaän.
4. Giaû thuyeát laø moät lyù luaän nhaèm giaûi thích moät heä thoáng caùc söï kieän.
5. Lyù thuyeát laø moät giaû thuyeát ñaõ ñöôïc kieåm tra kyõ löôõng baèng thöïc nghieäm vaø ñöôïc
ña soá coâng nhaän.
6. Tieân ñeà laø meänh ñeà ban ñaàu cuûa moät giaû thuyeát hay lyù thuyeát, ñöôïc chaáp nhaän
maø khoâng chöùng minh.
7. Nguyeân lyù laø meänh ñeà cô baûn ban ñaàu cuûa moät hay nhieàu ngaønh khoa hoïc, ñöôïc
chaáp nhaän maø khoâng theå chöùng minh.

1.1.6 Phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc

Phöông phaùp nghieân cöùu hoùa hoïc moät caùch khoa hoïc cuõng gioáng nhö phöông phaùp
nghieân cöùu khoa hoïc noùi chung bao goàm caùc böôùc cô baûn sau:
1. Thu thaäp caùc döõ lieäu ñaõ coù töø caùc taøi lieäu vaø thöïc teá. Caùc taøi lieäu bao goàm baùch khoa
toaøn thö, saùch giaùo khoa, saùch chuyeân ngaønh, baøi baùo chuyeân ngaønh,…
2. Phaân tích caùc döõ lieäu thu thaäp ñöôïc ñeå xaùc ñònh baûn chaát vaán ñeà, muïc tieâu nghieân cöùu,
noäi dung nghieân cöùu, caùc yeáu toá khaûo saùt, phaïm vi khaûo saùt,…
3. Laäp keá hoaïch tieán haønh thöïc nghieäm.
4. Tieán haønh thöïc nghieäm vaø thu thaäp keát quaû thöïc nghieäm.
5. Phaân tích caùc keát quaû thu ñöôïc vaø so saùnh vôùi caùc keát quaû do caùc taøi lieäu cung caáp.
6. Giaûi thích moät caùch heä thoáng caùc keát quaû thu ñöôïc döï treân caùc ñònh luaät – giaû thuyeát – lyù
thuyeát ñaõ bieát vaø ñöa ra caùc nhaän xeùt cuï theå.
7. Keát luaän laø caùc nhaän xeùt mang tính khaùi quaùt cuoái cuøng vaø coù theå daãn ñeán caùc ñònh luaät,
giaû thuyeát hay lyù thuyeát môùi.
1.2 Vaät chaát

1. Vaät chaát toàn taïi döôùi hai hình thöùc cô baûn nhaát laø chaát vaø tröôøng.
2. Chaát laø hình thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát döôùi daïng caùc haït rieâng bieät coù khoái löôïng rieâng,
ñöôïc goïi laø khoái löôïng nghæ. Ví duï: Haït caùt, caùi caây, con ngöôøi, maët trôøi,…
3. Tröôøng laø hình thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát döôùi daïng caùc doõng löôïng töû khoâng coù khoái
löôïng nghæ. Ví duï: Tröôøng haáp daãn, tröôøng ñieän töø,…
4. Chaát coù theå bieán ñoåi thaønh tröôøng vaø ngöôïc laïi.
5. Ví duï nhö khi cho haït electron va chaïm vôùi haït positron thì hai haït naøy bò “huûy dieät” taïo
thaønh hai löôïng töû γ. Ngöôïc laïi, caùc löôïng töû γ töông taùc vôùi nhau “hình thaønh” caùc haït
electron vaø positron.
e– + e + 2γ
6. Töông taùc giöõa caùc haït cuûa chaát ñöôïc thöïc hieän thoâng qua tröôøng.
7. Vaäy, vaät chaát coù baûn chaát nhò nguyeân chaát–tröôøng.
1.2.1 Chaát
1. Chaát laø hình thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát döôùi daïng taäp hôïp caùc haït coù khoái löôïng nghæ.
2. Moãi daïng chaát cuï theå ñöôïc taïo thaønh töø caùc haït coù:
• Thaønh phaàn xaùc ñònh cuûa caùc nguyeân toá trong chaát
• Soá löôïng vaø tæ leä xaùc ñònh giöõa caùc loaïi nguyeân toá trong chaát
• Caùch saép xeáp xaùc ñònh cuûa caùc nguyeân töû trong chaát
Ba yeáu toá naøy khieán cho moãi chaát coù caùc tính chaát vaät lyù vaø hoùa hoïc xaùc ñònh.
3. Ngoaøi ra, hình daïng, kích thöôùc vaø caùch saép xeáp caùc haït chaát raén cuõng aûnh höôûng ñeán
caùc tính chaát vaät lyù vaø hoùa hoïc cuûa chaát.
1.2.1.1 Traïng thaùi toàn taïi cuûa chaát

2. Traïng thaùi toàn taïi phoå bieán nhaát cuûa vaät chaát trong vuõ truï laø traïng thaùi plasma.
3. Treân traùi ñaát, 3 traïng thaùi toàn taïi phoå bieán nhaát laïi laø raén, loûng vaø khí.
4. Caùc haït taïo thaønh chaát raén saép xeáp vaø lieân keát chaët cheõ vôùi nhau neân caùc haït naøy chæ
dao ñoäng maø haàu nhö khoâng di chuyeån töï do vôùi nhau. Vì vaäy, vaät theå ôû traïng thaùi raén coù
theå tích vaø hình daïng xaùc ñònh. Chaát raén khoâng chaûy ñöôïc vaø khoâng chòu neùn.
5. Khi caùc haït trong chaát raén saép xeáp moät caùch traät töï thì ta coù chaát raén tinh theå. Tröôøng
hôïp caùc haït trong chaát raén saép xeáp moät caùch hoãn ñoän thì ta coù chaát raén voâ ñònh hình.
6. Caùc haït taïo thaønh chaát loûng saép xeáp vaø lieân keát ít chaët cheõ vôùi nhau neân caùc haït naøy
khoâng chæ dao ñoäng maø coøn di chuyeån phaàn naøo töï do vôùi nhau. Vì vaäy, vaät theå ôû traïng
thaùi loûng coù theå tích xaùc ñònh nhöng hình daïng bieán ñoåi theo bình chöùa. Chaát loûng chaûy
ñöôïc vaø ít chòu neùn.
7. Caùc haït taïo thaønh chaát khí saép xeáp hoãn ñoän vaø lieân keát loûng leûo vôùi nhau neân caùc haït
naøy di chuyeån hoaøn toaøn töï do vôùi nhau. Vì vaäy, vaät theå ôû traïng thaùi khí khoâng coù theå tích
vaø hình daïng xaùc ñònh maø bieán ñoåi theo bình chöùa. Chaát khí chaûy ñöôïc vaø chòu neùn.
8. Do coù cuøng tính chaát chaûy ñöôïc neân chaát loûng vaø chaát khí ñöôïc goïi laø caùc löu chaát. Chæ
coù chaát khí laø chòu neùn.
9. Khi taêng nhieät ñoä cuûa moät vaät ôû traïng thaùi raén ñeán moät nhieät ñoä xaùc ñònh goïi laø nhieät ñoä
noùng chaûy thì vaät chuyeån sang traïng thaùi loûng. Löôïng nhieät ñöôïc cung caáp cho vaät ñöôïc
söû duïng ñeå laøm taêng ñoäng naêng cho caùc caáu töû chuyeån töø traïng thaùi raén sang traïng thaùi
loûng neân vaät giöõ nguyeân nhieät ñoä noùng chaûy cho ñeán khi toaøn boä vaät chuyeån heát sang
traïng thaùi loûng.
10. Tieáp tuïc taêng nhieät ñoä leân thì vaät seõ chuyeån sang traïng thaùi khí taïi nhieät ñoä soâi. Löôïng
nhieät ñöôïc cung caáp cho vaät ñöôïc söû duïng ñeå laøm taêng ñoäng naêng cho caùc caáu töû
chuyeån töø traïng thaùi loûng sang traïng thaùi khí neân vaät giöõ nguyeân nhieät ñoä soâi cho ñeán khi
toaøn boä vaät chuyeån heát sang traïng thaùi khí.
11. Quaù trình xaûy ra ngöôïc laïi khi haï nhieät ñoä song ngöôøi ta thöôøng goïi laø nhieät ñoä ñoâng ñaëc
vaø hoùa loûng thay vì noùng chaûy vaø soâi.
Nhieät ñoä noùng chaûy Tnc Nhieät ñoä soâi Ts
Traïng thaùi raén Traïng thaùi loûng Traïng thaùi khí
Nhieät ñoä ñoâng ñaëc Nhieät ñoä hoùa loûng
1.2.1.2 Tính chaát vaät lyù vaø hoùa hoïc cuûa chaát
1. Moät chaát coù caùc tính chaát vaät lyù vaø hoùa hoïc xaùc ñònh phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn, tæ leä cuûa
caùc nguyeân toá vaø caùch saép xeáp cuûa caùc nguyeân toá naøy.
2. Caùc tính chaát vaät lyù quan troïng laø:
• Traïng thaùi raén (tinh theå−voâ ñònh hình) – loûng – khí
• Maøu saéc • Ñoä cöùng
• Tæ troïng • Tnc ; Ts ; Tphh
3. Caùc tính chaát hoùa hoïc quan troïng laø:
• Tính acid-baz • Tính oxi hoùa-khöû

4. Caùc tính chaát khuyeách ñoä laø caùc tính chaát coù giaù trò ño ñöôïc tæ leä tuyeán tính vôùi khoái löôïng
ñem ño. Ví duï nhö khoái löôïng, theå tích, soá mol,…
Thoâng soá khueách ñoä coù tính coäng tính. Ví duï nhö khoái löôïng m cuûa heä baèng toång caùc
khoái löôïng m1, m2, m3,… cuûa caùc hôïp phaàn.
5. Caùc tính chaát cöôøng ñoä laø caùc tính chaát coù giaù trò ño ñöôïc khoâng tæ leä tuyeán tính vôùi khoái
löôïng ñem ño. Ví duï nhö tæ troïng, nhieät ñoä, noàng ñoä,…
Thoâng soá cöôøng ñoä khoâng coù tính coäng tính. Thí duï nhö hoãn hôïp 1kg H2O ôû 300C vaø 1kg
H2O ôû 500C troän ñeàu vôùi nhau coù nhieät ñoä laø 400C chöù khoâng phaûi laø 800C.
1.2.1.3 Phaân loaïi chaát

1. Phuï thuoäc vaøo muïc tieâu caàn xem xeùt maø ngöôøi ta söû duïng caùc tieâu chuaån khaùc nhau ñeå
phaân loaïi caùc chaát.
2. Nhöõng tieâu chuaån phaân loaïi thoâng thöôøng nhö sau:
a. Theo traïng thaùi: Raén – Loûng – Khí
b. Theo pha: Ñoàng theå – Dò theå
c. Theo thaønh phaàn: Ñôn chaát (kim loaïi, khoâng kim loaïi) vaø Hôïp chaát
d. Theo ñoä tinh khieát: Tinh chaát – Hoãn hôïp
e. Theo loaïi chaát: Voâ cô – Höõu cô
f. Theo phöông phaùp ñieàu cheá: Töï nhieân − Toång hôïp
1.2.1.4 Ñònh luaät baûo toaøn khoái löôïng

1. Lavoisier (1777) nung Hg trong bình kín vôùi khoâng khí taïo thaønh thuûy ngaân oxid maø khoái
löôïng cuûa bình khoâng thay ñoåi.
2. Thí nghieäm naøy daãn ñeán ñònh luaät baûo toaøn khoái löôïng: Chaát baûo toaøn khoái löôïng trong
quaù trình phaûn öùng hoùa hoïc.
3. Thí nghieäm naøy coøn daãn ñeán ñònh luaät baûo toaøn nguyeân toá: Chaát baûo toaøn nguyeân toá
trong quaù trình phaûn öùng hoùa hoïc.
1.2.2 Naêng löôïng

1.2.2.1 Ñoäng naêng, theá naêng vaø noäi naêng cuûa heä
2. Naêng löôïng cuûa heä goàm ba phaàn:
• Ñoäng naêng do chuyeån ñoäng ñònh höôùng cuûa toaøn heä: Eñ = ½mv2 Ngoaïi naêng
• Theá naêng cuûa heä do heä naèm trong troïng tröôøng: Et = mgh cuûa heä
• Noäi naêng U cuûa heä

3. Hoùa hoïc thöôøng khaûo saùt moät heä khoâng chuyeån ñoäng vaø chòu taùc duïng cuûa troïng tröôøng
khoâng ñoåi neân ta chæ quan taâm ñeán noäi naêng cuûa heä.
4. Noäi naêng U cuûa heä goàm:
• Ñoäng naêng do chuyeån ñoäng nhieät hoãn loaïn bao goàm caùc chuyeån ñoäng tònh tieán, dao
ñoäng, quay,…cuûa caùc tieåu phaân nhö phaân töû, nguyeân töû, haït nhaân vaø ñieän töû.
• Theá naêng töông taùc huùt vaø ñaåy giöõa caùc tieåu phaân.
5. Noäi naêng cuûa moät heä baát kyø phuï thuoäc vaøo baûn chaát, thaønh phaàn, löôïng chaát, aùp suaát,
nhieät ñoä vaø theå tích cuûa heä.
1.2.2.2 Ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng

2. Joule (1840) chöùng minh ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng: Naêng löôïng khoâng töï sinh ra
hoaëc maát ñi maø chæ chuyeån töø daïng naøy sang daïng khaùc.
1.2.3 Tröôøng
1. Tröôøng laø hình thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát döôùi daïng khoâng coù khoái löôïng nghæ.
2. Caùc quaù trình hoùa hoïc chuû yeáu lieân quan ñeán tröôøng ñieän töø.
3. Moät böùc xaï ñieän töø coù taàn soá ν vaø böôùc soùng λ seõ coù naêng löôïng ñöôïc tính baèng coâng
thöùc Planck:
ε = hν = hc/λ (1.1)
trong ñoù: h haèng soá Planck, h = 6,626.10-27 ec.s = 6,626.10-34 J.s
ν taàn soá cuûa böùc xaï, cm–1 = 102m–1
λ böôùc soùng cuûa böùc xaï, cm = 102m
c vaän toác aùnh saùng, c = 3×1010 cm/s = 3×108 m/s
4. Böùc xaï ñieän töø vöøa coù baûn chaát soùng vöøa coù baûn chaát haït (photon).
5. Naêng löôïng cuûa moät photon ñöôïc tính baèng coâng thöùc Einstein:
ε = mc2 (1.2)
6. Moái quan heä giöõa khoái löôïng cuûa photon vôùi taàn soá ν cuûa böùc xaï laø:
ε = hν = hc/λ = mc2 (1.3)
7. Broglie (1924) ñaõ khaùi quaùt hoùa: Moät haït vaät chaát baát kyø coù khoái löôïng m di chuyeån vôùi
vaän toác v seõ gaén lieàn vôùi moät böùc xaï coù böôùc soùng λ cho bôûi heä thöùc:
λ = h/mv (1.4)
1.3 Ño löôøng
1.3.1 Ñaïi löôïng vaät lyù - Ñôn vò ño löôøng vaø Thöù nguyeân
1. Khi ta noùi moät caên nhaø coù chieàu daøi laø 20m nghóa laø chieáu daøi cuûa caên nhaø ñoù baèng 20
laàn chieáu daøi cuûa caây thöôùc ñaõ ñöôïc choïn laøm chuaån 1m.
2. Ñaïi löôïng chieàu daøi coù thöù nguyeân laø L (Length) vaø ñôn vò ño ôû ñaây ñöôïc choïn laø meùt.
3. Ta coù theå ño chieàu daøi baèng foot, thöôùc ta,… nhöng thöù nguyeân cuûa chieàu daøi khoâng ñoåi.
4. Vaäy, moät hieän töôïng (söï) hay moät vaät theå (vaät) mang trong noù moät soá thuoäc tính vaät chaát
coù theå ño ñöôïc thì caùc thuoäc tính ñoù ñöôïc goïi laø caùc ñaïi löôïng vaät lyù.
Ví duï nhö moät khoái hoäp (vaät) ñang di chuyeån (söï) voái vaän toác ñeàu v seõ coù caùc thuoäc tính
laø ñoä daøi caïnh, theå tích, khoái löôïng vaø ñoäng naêng cuûa khoái hoäp ñoù.

v = 1m/s
h = 0,2m m = 10kg
b = 0,1m
l = 0,5m
Chuùng ta nhaän thaáy khoái hoäp treân coù:

• Ñoä daøi cuûa caïnh ngang laø l = 0,5m
• Dieän tích cuûa maët ñaùy laø S = l×b = 0,5m×0,1m = 0,05m2
• Theå tích cuûa khoái laø V = l×b×h = 0,5m×0,1m×0,2m = 0,01m3
• Khoái löôïng cuûa khoái laø m = 10kg
• Vaän toác cuûa khoái laø v = d/t = 1m/s
• Ñoäng naêng cuûa khoái laø q = ½×m×v2 = ½×10kg×(1m/s)2 = 5kg.m2/s2 = 5N.m
5. Ñôn vò ño löôøng cuûa moät ñaïi löôïng vaät lyù coù soá ño ñöôïc choïn laø 1. Soá ño cuûa moät söï vaät
khaùc laø tæ soá giöõa soá ño cuûa chính söï vaät ñoù vôùi soá ño ñôn vò.
6. Coù 7 ñaïi löôïng vaät lyù cô baûn maø töø ñoù ta coù theå suy ra taát caû caùc ñaïi löôïng khaùc.
Baûng 1.4 7 ñaïi löôïng vaät lyù cô baûn

Stt Ñaïi löôïng cô baûn Ñôn vò SI Thöù nguyeân Teân tieáng Anh
1 Ñoä daøi m L Length
2 Khoái löôïng kg M Mass
3 Thôøi gian s T Time
4 Nhieät ñoä K θ Temperature
5 Cöôøng ñoä doøng ñieän A I (Ampere)
6 Cöôøng ñoä aùnh saùng cd C (Candela)
7 Ñôn vò chaát mol mol (Mol)
7. Ñôn vò ño cuûa ñaïi löôïng cô baûn hoaøn toaøn do aùp ñaët chuû quan cuûa con ngöôøi. Caùc ñaïi
löôïng cô baûn khoâng theå suy ra töø baát kyø ñaïi löôïng vaät lyù naøo khaùc.
Ví duï nhö ñôn vò ño khoái löôïng kilogram ñöôïc choïn moät caùch ñoäc ñoaùn laø khoái löôïng cuûa
moät quaû caân hình truï ñöôïc laøm baèng platin-iridi hieän ñöôïc löu giöõ taïi Paris.
8. Caùc ñaïi löôïng cô baûn nhö vaäy ñöôïc goïi laø coù thöù nguyeân ñoäc laäp. Veà hình thöùc, phöông
trình thöù nguyeân cuûa ñaïi löôïng cô baûn chæ bao goàm moät yeáu toá thöù nguyeân.
9. Caùc ñaïi löôïng khoâng cô baûn laø caùc ñaïi löôïng daãn xuaát töø 7 ñaïi löôïng cô baûn neâu treân.
10. Nhö vaäy, caùc ñaïi löôïng khoâng cô baûn coù theå suy ra baèng phöông trình thöù nguyeân cuûa
caùc ñaïi löôïng cô baûn. Ví duï: S = L2 ; V = L3 ; v = LT–1 ; q = ML2T–2 ,…
11. Ví duï nhö khoái hoäp ñaõ neâu treân coù caùc thuoäc tính laø ñoä daøi caïnh, dieän tích, theå tích, vaän
toác vaø ñoäng naêng ñöôïc trình baøy trong Baûng 1.5.
Baûng 1.5 Caùc thuoäc tính cuûa khoái hoäp ñaõ neâu
Stt Ñaïi löôïng cô baûn Ñôn vò SI Thöù nguyeân Teân tieáng Anh
1 Ñoä daøi l m L Length
2 Dieän tích S = l2 m2 L2 Suface
3 Theå tích V = l3 m3 L3 Volume
4 Vaän toác v = d/t m/s LT–1 Velocity
5 Ñoäng naêng q = m×v2 kg.m2/s2 = N.m ML2T–2
1.3.2 Moät soá ñôn vò söû duïng trong heä ñôn vò SI
STT ÑAÏI LÖÔÏNG TEÂN KYÙ HIEÄU GHI CHUÙ
1 Chieàu daøi met m (ñôn vò cô baûn)
2 Angstrom Ao 1 Ao = 0,1 nm = 10-10 m
3 Khoái löôïng Kilogam kg (ñôn vò cô baûn)
4 Ñôn vò khoái u 1 u = 1.660 540 2(10) × 10-27 kg
löôïng
nguyeân töû
5 Thôøi gian Giaây s (ñôn vò cô baûn)
6 Nhieät ñoä Kelvin K (ñôn vò cô baûn)
7 Soá haït Mol mol (ñôn vò cô baûn)
8 Cöôøng ñoä doøng Ampe A (ñôn vò cô baûn)
ñieän
9 Taàn soá Heùc Hz s-1
10 Löïc Niutôn N kg.m.s-2
11 Coâng Jun J N.m = kg.m2.s-2
12 Coâng suaát oaùt W J/s = kg.m2.s-3
13 Aùp suaát Pascal Pa N/m2 = kg.m-1.s-2
14 Tónh ñieän Culong C A.s
15 Hieäu ñieän theá voân V J/C = kg.m2.A-1.s-3
16 Ñieän trôû ohm Ω V/A = kg.m2.A-2.s-3
17 Naêng löôïng electronvon eV 1 eV = 1.602 177 33(49) × 10-19 J

Hoùa Ñaïi cöông Chöông 2 Nguyeân töû vaø chaát hoùa hoïc
Chöông 2
Nguyeân töû vaø chaát hoùa hoïc
2.1 Caùc ñònh luaät cô baûn cuûa hoùa hoïc

1. Töø theá kyõ thöù 5 tröôùc Coâng nguyeân, nhaø trieát hoïc Hy Laïp Democritus ñaõ giaû ñònh laø:
a. Vaät chaát khoâng lieân tuïc maø ñöôïc hình thaønh töø caùc haït voâ cuøng nhoû.
b. Caùc haït nhoû naøy khoâng theå phaân nhoû hôn nöõa vaø ñöôïc goïi laø nguyeân töû.
2. Giaû ñònh naøy chöa ñöôïc kieåm chöùng baèng baát cöù moät thöïc nghieäm naøo vaøo thôøi ñoù.
2.1.1 Ñònh luaät baûo toaøn khoái löôïng

1. Vaøo cuoái theá kyõ 18, Lavoisier nung Hg trong bình kín vôùi khoâng khí taïo thaønh thuûy ngaân
oxid maø khoái löôïng cuûa bình khoâng thay ñoåi.
2. Caùc keát quaû thöïc nghieäm töông töï daãn ñeán ñònh luaät baûo toaøn khoái löôïng:
Chaát baûo toaøn khoái löôïng trong quaù trình phaûn öùng hoùa hoïc.
2.1.2 Ñònh luaät thaønh phaàn khoâng ñoåi

1. Vaøo ñaàu theá kyõ 19, Proust nhaän thaáy ñoàng carbonat tinh khieát töø caùc nguoàn khaùc nhau
luoân luoân chöùa 5,3 phaàn ñoàng, 4 phaàn oxigen vaø 1 phaàn carbon theo khoái löôïng,…
2. Caùc keát quaû thöïc nghieäm töông töï daãn ñeán ñònh luaät thaønh phaàn khoâng ñoåi:
Moät hôïp chaát duø ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch naøo cuõng luoân luoân coù thaønh phaàn khoâng
ñoåi tính theo khoái löôïng.
2.1.3 Ñònh luaät tæ leä boäi

1. Cuõng vaøo ñaàu theá kyõ 19, Dalton nhaän thaáy carbon vaø oxigen taïo thaønh hai hôïp chaát coù
chöùa khoái löôïng carbon vaø oxigen vôùi tæ leä khaùc nhau.
Hôïp chaát 1 2
Khoái löôïng cuûa oxigen / 1g carbon 1,33 2,55
2. Caùc keát quaû thöïc nghieäm töông töï daãn ñeán ñònh luaät tæ leä boäi:
Khi hai nguyeân toá taïo thaønh moät daõy caùc hôïp chaát thì khoái löôïng cuûa nguyeân toá thöù
hai keát hôïp vôùi 1g cuûa nguyeân toá thöù nhaát seõ taïo thaønh moät tæ leä boäi cuûa caùc soá
nguyeân ñôn giaûn.
3. Baøi taäp: Haõy xaùc ñònh khoái löôïng vaø tæ leä keát hôïp ñôn giaûn cuûa oxigen vôùi 7g nitrogen
trong caùc hôïp chaát N2O, NO, N2O3, NO2 vaø N2O5.
10 http://hoahocsp.tk
Hôïp chaát N2O NO N2O3 NO2 N2O5

Khoái löôïng cuûa oxigen keát hôïp vôùi 7g nitrogen 4 8 12 16 20
Tæ leä cuûa oxigen 4 8 12 16 20
Tæ leä keát hôïp ñôn giaûn cuûa oxigen 1 2 3 4 5
2.1.4 Lyù thuyeát nguyeân töû cuûa Dalton

1. Dalton döïa treân caùc ñònh luaät neâu treân ñaõ ñöa ra lyù thuyeát veà nguyeân töû:
a. Moãi nguyeân toá ñöôïc taïo thaønh töø caùc haït raát nhoû ñöôïc goïi laø nguyeân töû.
b. Caùc nguyeân töû cuûa moät nguyeân toá xaùc ñònh coù khoái löôïng, kích thöôùc vaø caùc tính
chaát hoùa hoïc xaùc ñònh khoâng gioáng vôùi caùc nguyeân töû taïo thaønh nguyeân toá khaùc.
c. Caùc hôïp chaát ñöôïc taïo thaønh töø caùc nguyeân töû cuûa nhieàu hôn moät nguyeân toá. Moãi
hôïp chaát chöùa moät soá loaïi nguyeân töû cuûa caùc nguyeân toá vôùi tæ leä khoái löôïng xaùc ñònh
vaø ñôn giaûn.
d. Phaûn öùng hoùa hoïc chæ bao goàm quaù trình keát hôïp, phaân taùch vaø saép xeáp laïi caùc
nguyeân töû maø khoâng laøm bieán ñoåi caùc nguyeân töû naøy.
2. Lyù thuyeát nguyeân töû cuûa Dalton cho thaáy nguyeân töû laø haït cô baûn taïo thaønh nguyeân toá.
Caùc nguyeân töû tham gia vaøo quaù trình phaûn öùng hoùa hoïc.
3. Vôùi caùc döõ lieäu thöïc nghieäm luùc ñoù, Dalton chöa xaùc ñònh ñöôïc caáu truùc cuûa nguyeân töû.
2.2 Caáu truùc cuûa nguyeân töû

1. Caùc nghieân cöùu thöïc nghieäm töø giöõa theá kyõ 19 keùo daøi sang theá kyõ 20 cho thaáy nguyeân
töû ñöôïc hình thaønh töø 3 vi haït cô baûn laø electron, proton vaø nôtron.
2. Söï khaùc bieät veà hoùa hoïc giöõa caùc nguyeân toá tröôùc heát laø do söï khaùc bieät veà soá löôïng caùc
haït proton maø cuõng chính laø soá löôïng caùc haït electron.
2.2.1 Electron
1. Vaøo ñaàu theá kyõ 20, Thomson nhaän thaáy khi aùp ñieän theá cao vaøo oáng aâm cöïc thì xuaát
hieän tia aâm cöïc mang ñieän tích aâm.
Nguoàn cao theá Nguoàn cao theá
Doøng electron Ñieän tröôøng (+)
(–) (+) (–) (+)

Catod Anod Catod (–) Anod
Hình 2.1 Moâ hình ñeøn aâm cöïc vaø aûnh höôûng cuûa ñieän tröôøng ñeán tia aâm cöïc
2. OÂng giaû ñònh laø tia aâm cöïc bao goàm caùc haït mang ñieän tích aâm ñöôïc goïi laø electron.
3. Do nguyeân töû trung hoøa ñieän neân nguyeân töû phaûi chöùa moät löôïng ñieän tích döông vaø
ñieän tích aâm baèng nhau.
4. Thomson ñöa ra moâ hình nguyeân töû bao goàm caùc electron naèm ngaãu nhieân trong quaû
caàu mang ñieän tích döông.
5. Keát quaû thöïc nghieäm xaùc ñònh electron coù:
• Khoái löôïng laø 9,1095×10–28g
• Ñieän tích laø –1.6022×10–19C
2.2.2 Phoùng xaï

1. Vaøo ñaàu theá kyõ 20, Becquerel nhaän thaáy hieän töôïng phoùng xaï cuûa uranium.
2. Hieän töôïng phoùng xaï naøy taïo ra caùc böùc xaï coù naêng löôïng cao bao goàm:
• Böùc xaï γ “nheï” coù naêng löôïng cao
• Haït β laø electron coù vaän toác cao
• Haït α coù ñieän tích döông lôùn gaáp 2 laàn ñieän tích cuûa electron (+2) vaø khoái löôïng lôùn
gaáp 7300 laàn khoái löôïng cuûa electron
2.2.3 Proton
1. Khi baén phaù laù kim loaïi raát moûng baèng doøng haït α, Rutherford nhaän thaáy phaàn lôùn caùc
haït α xuyeân qua laù kim loaïi vaø coù moät löôïng nhoû haït α bò ñoåi höôùng.
2. Ñieàu naøy chöùng toû ñieän tích döông khoâng theå phaân taùn khaép quaû caàu nguyeân töû theo moâ
hình Thomson maø phaûi taäp trung vaøo haït nhaân nguyeân töû coù kích thöôùc raát nhoû.
3. Moät löôïng nhoû haït α va chaïm vaøo haït nhaân tích ñieän döông neân bò ñoåi höôùng.
4. Caùc haït mang ñieän tích döông ñöôïc goïi laø proton coù:
• Khoái löôïng laø 1,67252×10–24g (gaáp 1836 laàn khoái löôïng cuûa electron)
• Ñieän tích laø +1.6022×10–19C
5. Khoái löôïng cuûa nguyeân töû coù theå xem nhö laø khoái löôïng cuûa caùc proton vì electron coù
khoái löôïng raát nhoû so vôùi proton.
2.2.4 Nôtron
1. Moät vaán ñeà coøn toàn taïi laø ngoaïi tröø hydro, caùc nguyeân toá coøn laïi coù khoái löôïng haït nhaân
lôùn hôn khoái löôïng cuûa caùc proton trong nguyeân töû.
2. Ví duï: Hydro vaø heli coù ñieän tích haït nhaân laàn löôït laø 1 vaø 2 nhöng tæ soá khoái löôïng cuûa
nguyeân töû khoâng phaûi laø 1:2 maø laïi laø 1:4.
3. Nhö vaäy, phaûi coù theâm loaïi haït khaùc trong thaønh phaàn cuûa haït nhaân.
4. Khi baén phaù laù berili moûng baèng doøng haït α, Chadwick thu ñöôïc moät böùc xaï coù naêng
löôïng raát cao ñöôïc xaùc ñònh laø doøng haït trung hoøa ñieän coù khoái löôïng hôi lôùn hôn proton
vaø ñöôïc goïi laø nôtron coù:
• Khoái löôïng laø 1,67495×10–24g (gaáp 1839 laàn khoái löôïng cuûa electron)
5. Caùc nguyeân töû cuûa moät nguyeân toá coù soá proton gioáng nhau nhöng soá nôtron khaùc nhau
ñöôïc goïi laø caùc ñoàng vò cuûa nguyeân toá ñoù.
2.2.5 Moâ hình nguyeân töû

1. Nguyeân töû bao goàm haït nhaân mang ñieän tích chöùa caùc proton vaø nôtron döông chieám
haàu heát khoái löôïng cuûa nguyeân töû vaø caùc electron mang ñieän tích aâm quay chung quanh
haït nhaân.
2. Baùn kính cuûa haït nhaân chæ vaøo khoaûng 5×10–5 baùn kính cuûa nguyeân töû.
2.3 Nguyeân töû

1. Nguyeân töû trung hoøa ñieän laø haït cô sôû ñeå taïo thaønh caùc chaát hoùa hoïc.
2. Trong caùc phaûn öùng hoùa hoïc, haït nhaân nguyeân töû vôùi ñaëc tröng quan troïng nhaát laø ñieän
tích döông cuûa noù luoân luoân ñöôïc baûo toaøn.
3. Vì vaäy, nguyeân töû luoân luoân coù khaû naêng hoài phuïc trôû laïi traïng thaùi trung hoøa ñieän ban
ñaàu.
2.3.1 Kyù hieäu nguyeân töû

1. Nguyeân töû cuûa moät nguyeân toá ñöôïc kyù hieäu baèng moät boä goàm 3 döõ lieäu sau:
Soá khoái A
Nguyeân töû soá Z
X Kyù hieäu nguyeân toá
• X laø kyù hieäu nguyeân toá cuûa nguyeân töû theo danh phaùp IUPAC
• Nguyeân töû soá laø soá löôïng proton ≡ soá löôïng electron cuûa nguyeân töû
• Soá khoái laø soá löôïng proton + soá löôïng nôtron cuûa nguyeân töû
2. Ví duï:
• Nguyeân toá hydrogen coù 3 ñoàng vò protium 11H , deuterium 21H vaø tritium 31H
235 238
• Nguyeân toá uranium coù 2 ñoàng vò 92 U vaø 92 U
3. Ngoaïi tröø caùc ñoàng vò cuûa hydrogen coù teân rieâng, caùc ñoàng vò cuûa caùc nguyeân toá khaùc
ñöôïc goïi teân theo khoái löôïng nguyeân töû cuûa ñoàng vò ñoù. Ví duï: Uranium-235 vaø uranium-
238.
4. Baøi taäp: Haõy xaùc ñònh soá löôïng proton, nôtron vaø electron cuûa caùc nguyeân töû sau ñaây:
(a) 11 200 197
5 B , (b) , (c) 80 Hg vaø (d) 79 Au .
A 11 199 200 197

Nguyeân töû ZX 5B 80 Hg 80 Hg 79 Au
Soá löôïng proton = Z 5 80 80 79

Soá löôïng nôtron = A – Z 6 119 120 118
Soá löôïng electron = Z 5 80 80 79
2.3.2 Khoái löôïng nguyeân töû vaø ñôn vò khoái löôïng nguyeân töû
1. Khoái löôïng cuûa moät nguyeân töû bao goàm khoái löôïng cuûa caùc proton, nôtron vaø electron
cuûa nguyeân töû ñoù.
2. Tuy nhieân, do khoái löôïng cuûa moät nguyeân töû quaù nhoû neân thöïc teá khoâng theå caân ñöôïc
khoái löôïng naøy.
3. Ví duï: Khoái löôïng cuûa moät nguyeân töû hydrogen laø 0,1673.10–23g, khoái löôïng cuûa moät
nguyeân töû oxigen laø 2,6561.10–23g.
4. Vì vaäy, ngöôøi ta tieán haønh so saùnh khoái löôïng cuûa moät nguyeân töû naøy vôùi moät nguyeân töû
khaùc.
5. Quy öôùc quoác teá choïn moät nguyeân töû carbon-12 chöùa 6 proton vaø 6 nôtron laøm 12 ñôn
vò khoái löôïng nguyeân töû (atomic mass unit ≡ amu).
6. Khoái löôïng nguyeân töû cuûa moät nguyeân toá laø khoái löôïng tính baèng ñôn vò nguyeân töû cuûa
moät nguyeân töû cuûa nguyeân toá ñoù. Ví duï:
Nguyeân toá Hydrogen Oxigen Saét

Khoái löôïng nguyeân töû amu 1,008 16,00 55,85
7. Do caùc nguyeân toá ñöôïc hình thaønh töø caùc ñoàng vò neân khoái löôïng nguyeân töû trung bình
cuûa caùc nguyeân toá laø trung bình khoái löôïng nguyeân töû cuûa caùc ñoàng vò theo haøm löôïng
cuûa ñoàng vò ñoù trong töï nhieân.
8. Ví duï: Nguyeân toá carbon trong töï nhieân chöùa 98,89% carbon-12 vaø 11,11% carbon-13
vôùi khoái löôïng nguyeân töû laàn löôït laø 12,00000 vaø 13,00335 amu. Vì vaäy. khoái löôïng
nguyeân töû trung bình cuûa carbon laø:
(0,9889×12,00000) + (0,1111×13,00335) = 12,01 amu
9. Baøi taäp: Ñoàng coù 2 ñoàng vò beàn vôùi caùc soá lieäu nhö sau:
Ñoàng vò 63 65
29 Cu 29 Cu
Khoái löôïng nguyeân töû amu 62,9300 64,9278

Haøm löôïng nguyeân töû % 69,09 30,91
Haõy xaùc ñònh khoái löôïng nguyeân töû trung bình cuûa ñoàng.
Khoái löôïng nguyeân töû trung bình cuûa ñoàng laø:
(0,6909×62,9300) + (0,3091×64,9278) = 63,55 amu
2.3.3 Mol vaø soá Avogadro

1. Chuïc laø moät ñôn vò soá löôïng baèng 10 caù theå. Taù laø moät ñôn vò soá löôïng baèng 12 caù theå.
Töông töï,
2. Mol laø moät ñôn vò soá löôïng haït töû baèng vôùi soá löôïng nguyeân töû coù trong 12g carbon-12.
1 mol = 6,022045×1023 haït töû ≈ 6,022×1023 haït töû
3. Haït töû laø caùc vi haït nhö electron, proton, nôtron, nguyeân töû, phaân töû, ion,…
4. Con soá 6,022045×1023 naøy ñöôïc goïi laø soá Avogadro.
2.3.4 Nguyeân töû gam

1. Nguyeân töû gam cuûa moät nguyeân toá laø moät khoái löôïng tính baèng gam cuûa nguyeân toá ñoù coù
soá ño baèng vôùi khoái löôïng nguyeân töû trung bình cuûa noù.
2. Nhö vaäy, 1 nguyeân töû gam chöùa 1 mol hay 6,022×1023 nguyeân töû cuûa nguyeân toá ñoù.
3. Ví duï: 1 nguyeân töû gam cuûa carbon laø 12,01g chöùa 1 mol nguyeân töû carbon.
2.4 Chaát hoùa hoïc

1. Moãi chaát hoùa hoïc ñöôïc hình thaønh töø caùc nguyeân töû cuûa moät nguyeân toá hoaëc cuûa nhieàu
nguyeân toá khaùc nhau.
2. Caùc nguyeân töû trong chaát lieân keát vôùi nhau baèng lieân keát hoùa hoïc mang baûn chaát ñieän.
3. Caùc nguyeân töû trong caùc chaát hoùa hoïc coù theå toàn taïi döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau:
a. Caùc nguyeân töû toàn taïi döôùi daïng nguyeân töû ñoäc laäp vaø töông taùc vôùi nhau baèng lieân
keát Van der Waals coù cöôøng ñoä lieân keát yeáu nhö caùc khí trô heli, neon, argon,…
b. Caùc nguyeân töû lieân keát vôùi nhau taïo thaønh moät taäp hôïp höõu haïn ñöôïc goïi laø phaân töû
vôùi thaønh phaàn vaø caáu truùc xaùc ñònh. Lieân keát giöõa caùc nguyeân töû trong phaân töû coù
cöôøng ñoä maïnh. Ví duï: Caùc phaân töû O2, N2, H2O, CH4, CH3CH2OH,…
c. Caùc nguyeân töû lieân keát maïnh vôùi nhau taïo thaønh moät taäp hôïp voâ haïn.
Xeùt veà caáu truùc cuûa chaát:
• Caùc nguyeân töû trong taäp hôïp voâ haïn naøy coù theå ñöôïc saép xeáp theo moät traät töï
chaët cheõ taïo thaønh tinh theå nhö saét, kim cöông, graphit, ñöôøng, NaCl,…
• Caùc nguyeân töû trong taäp hôïp voâ haïn naøy coù theå ñöôïc saép xeáp khoâng theo moät
traät töï chaët cheõ taïo thaønh chaát voâ ñònh hình nhö thuûy tinh, PVC, PE,…
Xeùt veà thaønh phaàn cuûa chaát:
• Tæ leä giöõa nguyeân töû trong taäp hôïp voâ haïn naøy coù theå hoaøn toaøn coá ñònh taïo
thaønh caùc hôïp chaát Dantonit nhö NaCl, CaO, Cu6Sn,…
• Tæ leä giöõa nguyeân töû trong taäp hôïp voâ haïn naøy coù theå thay ñoåi trong moät phaïm vi
roäng taïo thaønh caùc hôïp chaát Bectholit nhö TiO2–x, hôïp kim Cu–Sn,…
2.4.1 Ñôn chaát – Hôïp chaát

1. Chaát hoùa hoïc ñöôïc goïi laø ñôn chaát khi noù ñöôïc hình thaønh töø caùc nguyeân töû cuûa cuøng
moät nguyeân toá. Ví duï: O2, N2, kim cöông, graphit, saét, ñoàng,…
2. Chaát hoùa hoïc ñöôïc goïi laø hôïp chaát khi noù ñöôïc hình thaønh töø caùc nguyeân töû cuûa nhieàu
hôn moät nguyeân toá coù lieân keát hoùa hoïc vôùi nhau. Ví duï: CO2, H2O, NaCl,…
3. Hoãn hôïp cô hoïc laø moät taäp hôïp goàm nhieàu chaát hoùa hoïc troän laãn vôùi nhau maø khoâng coù
lieân keát hoùa hoïc giöõa caùc chaát naøy. Ví duï: Hoãn hôïp muoái vôùi ñöôøng,…
2.4.2 Hôïp chaát phaân töû

1. Phaân töû laø moät taäp hôïp höõu haïn caùc nguyeân töû lieân keát vôùi nhau vôùi thaønh phaàn vaø caáu
truùc xaùc ñònh.
2. Nhö vaäy, phaân töû coù theå laø ñôn chaát hay hôïp chaát.
3. Coâng thöùc phaân töû bieåu thò chính xaùc soá löôïng nguyeân töû cuûa moãi nguyeân toá tham gia
hình thaønh phaân töû. Ví duï: O2, N2, H2O, CH4, CH3CH2OH,…
4. Khoái löôïng phaân töû laø toång khoái löôïng tính baèng ñôn vò nguyeân töû cuûa taát caû caùc nguyeân
töû trong moät phaân töû.
5. Ví duï: H2O coù khoái löôïng phaân töû laø:
(2×1.008) + (1×16,00) = 18,02 amu
6. Baøi taäp: Haõy tính khoái löôïng phaân töû cuûa (a) löu huyønh dioxid (SO2) vaø (b) acid ascorbic
hay vitamin C (C6H8O6).
a. Khoái löôïng phaân töû cuûa löu huyønh dioxid (SO2):
(1×32,07) + (2×16,00) = 64,07 amu
b. Khoái löôïng phaân töû cuûa acid ascorbic hay vitamin C (C6H8O6):
(6×12,01) + (8×1,008) + (6×16,00) = 176,12amu
7. Phaân töû gam cuûa moät chaát laø moät khoái löôïng tính baèng gam cuûa chaát ñoù coù soá ño baèng
vôùi khoái löôïng phaân töû cuûa noù.
8. Nhö vaäy, 1 phaân töû gam chöùa 1 mol hay 6,022×1023 phaân töû cuûa chaát ñoù.
9. Ví duï: 1 phaân töû gam cuûa nöôùc laø 18,02g chöùa 1 mol phaân töû nöôùc.
2.4.3 Hôïp chaát ion

1. Khi moät nguyeân töû hay phaân töû trung hoøa:
a. Maát bôùt electron, nhö nguyeân töû Na maát bôùt 1 electron,…
b. Maát bôùt nhoùm mang ñieän tích aâm, nhö H2O maát bôùt 1 nhoùm OH–,…
c. Nhaän theâm nhoùm mang ñieän tích döông, nhö NH3 nhaän theâm 1 nhoùm H+,…
thì seõ taïo thaønh haït töû tích ñieän döông ñöôïc goïi laø ion döông hay cation. Nhö trong caùc
ví duï treân seõ taïo thaønh caùc cation Na+, H+, NH4+,…
2. Khi moät nguyeân töû hay phaân töû trung hoøa:
a. Nhaän theâm electron, nhö nguyeân töû Cl nhaän theâm 1 electron,…
b. Nhaän theâm nhoùm mang ñieän tích aâm, nhö BCl3 nhaän theâm 1 nhoùm Cl–,…
c. Maát bôùt nhoùm mang ñieän tích döông, nhö H2SO4 maát bôùt 1 nhoùm H+,…
thì seõ taïo thaønh haït töû tích ñieän aâm ñöôïc goïi laø ion aâm hay anion. Nhö trong caùc ví duï
treân seõ taïo thaønh caùc anion Cl–, BCl4–, HSO4–,…
3. Caùc ion chæ chöùa 1 nguyeân töû nhö Na+, H+, Cl–, Br–, S2–,… ñöôïc goïi laø ion ñôn giaûn. Caùc
ion chöùa nhieàu nguyeân töû nhö NH4+, BCl4–, HSO4–,… ñöôïc goïi laø ion phöùc taïp.
4. Hôïp chaát trung hoøa ñöôïc taïo thaønh töø caùc cation vaø caùc anion ñöôïc goïi laø hôïp chaát ion.
5. Caùc hôïp chaát ion thöôøng toàn taïi ôû traïng thaùi taäp hôïp voâ haïn caùc cation vaø caùc anion
trong moät tinh theå. Moät tinh theå coù theå chöùa ñeán haøng tæ tæ ion.
6. Vì vaäy, coâng thöùc phaân töû cuûa hôïp chaát ion chæ laø coâng thöùc phaân töû hình thöùc bieåu thò tæ
soá cuûa caùc ion tham gia hình thaønh hôïp chaát ion.
7. Ví duï: Caùc coâng thöùc NaCl, K2SO4, FeCl3,… cho bieát cöù 1 cation Na+ keát hôïp vôùi 1 anion
Cl–, 2 cation K+ keát hôïp vôùi 1 anion SO42–,1 cation Fe3+ keát hôïp vôùi 3 anion Cl–,…
8. Khoái löôïng phaân töû cuûa hôïp chaát ion laø toång khoái löôïng tính baèng ñôn vò nguyeân töû cuûa
taát caû caùc cation vaø anion trong moät phaân töû hình thöùc.
9. Ví duï: NaCl coù khoái löôïng phaân töû laø:
(1×22,99) + (1×35,45) = 58,44 amu
10. Do khoái löôïng cuûa electron raát nhoû neân ngöôøi ta boû qua khi tính khoái löôïng cuûa caùc ion.
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 3 Caáu truùc ñieän töû cuûa nguyeân töû
Chöông 3
Caáu truùc ñieän töû cuûa nguyeân töû
3.1 Böùc xaï ñieän töø

Moät trong nhöõng caùch naêng löôïng truyeàn ñi trong khoâng gian laø bôûi böùc xaï ñieän töø.
3.1.1 Baûn chaát soùng cuûa böùc xaï ñieän töø

1. Baûn chaát soùng cuûa böùc xaï ñieän töø ñöôïc theå hieän trong caùc hieän töôïng giao thoa vaø nhieãu
xaï.
2. Theo lyù thuyeát soùng, böùc xaï ñieän töø laø moät soùng ñieàu hoøa goàm hai thaønh phaàn laø ñieän
tröôøng vaø töø tröôøng cuøng pha vaø vuoâng goùc vôùi nhau.
Hình 3.1 Dao ñoäng ñieän vaø dao ñoäng töø cuûa soùng ñieän töø
3. Böùc xaï ñieän töø bao goàm caùc böùc xaï voâ tuyeán, vi soùng (MW), hoàng ngoaïi (IR), khaø kieán
(VIS), töû ngoaïi (UV), tia X vaø tia γ.
Naêng löôïng taêng
Böôùc soùng taêng
Tia Soùng radio

Tia Gamma Tia X Tia hồng ngoại
cực
tím
Aùnh saùng thaùy ñöôïc
Hinh 3.2 Phaân loaïi böùc xaï ñieän töø
4. Caùc böùc xaï ñieän töø khaùc nhau coù töông taùc khaùc nhau ñoái vôùi vaät chaát nhöng ñeàu coù toác
ñoä di chuyeån trong chaân khoâng laø c ≈ 3×1010 cm/s (vaän toác aùnh saùng).
3.1.2 Caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cho baûn chaát soùng cuûa böùc xaï ñieän töø
1. Böôùc soùng (λ) laø chieàu daøi cuûa moät dao ñoäng hoaøn chænh cuûa moät böùc xaï. Ñôn vò cuûa
böôùc soùng thöôøng ñöôïc tính thay ñoåi theo loaïi böùc xaï:
m, cm cho böùc xaï vi soùng
μm cho böùc xaï hoàng ngoaïi
nm cho böùc xaï khaû kieán, töû ngoaïi
Å cho böùc xaï tia X
1m = 102cm = 106μm = 109μm = 1010Å
2. Taàn soá (ν) laø soá dao ñoäng trong moät ñôn vò thôøi gian.
3.108 (m / s ) -1
c
ν= = , s ≡ Hz
λ λ (m)
Soá soùng ν laø soá dao ñoäng trong moät ñôn vò chieàu daøi.
1 ν
ν= = , m-1
λ c
Hình 3.3 Hình minh hoïa baûn chaát soùng cuûa soùng ñieän töø
3. Baøi taäp: Haõy tính taàn soá vaø soá soùng cuûa caùc böùc xaï coù böôùc soùng laø 1m vaø 1μm.
Giaûi:
Böôùc soùng Taàn soá Soá soùng
λ = 1m 3.108 s–1 1 m–1
λ = 1μm = 10–6m 3.1014 s–1 106 m–1
3.1.3 Baûn chaát haït cuûa böùc xaï ñieän töø

• Baûn chaát haït cuûa böùc xaï ñieän töø ñöôïc theå hieän trong caùc hieäu öùng quang ñieän (phaùt xaï
ñieän töû xaûy ra khi baén böùc xaï ñieän töø leân beà maët kim loaïi) vaø hieäu öùng Compton.
• Theo lyù thuyeát haït, böùc xaï bao goàm caùc “haït naêng löôïng” ñöôïc goïi laø photon.
• Moät böùc xaï ñieän töø coù taàn soá ν töông ñöông vôùi böôùc soùng λ seõ coù naêng löôïng ε ñöôïc
tính baèng coâng thöùc Planck:
c
ε = hν = h = hcν (3.4)
λ
ν taàn soá cuûa böùc xaï, cm–1 = 102m–1
c vaän toác aùnh saùng, c = 300.000.000m/s
1ec = 10-7 J = 2,3884.10-8 cal = 0,6241 eV
• Ví duï 1: Moät photon böùc xaï hoàng ngoaïi coù soá soùng ν = 1 cm-1 coù naêng löôïng:
ε1cm-1 = hc ν = 6,626.10-27 ec.s × 3.1010 cm.s-1 × 1 cm-1
ε1cm-1 = 1,988.10-16 ec = 1,988.10-23 J

• Ví duï 2: Moät mol chaát haáp thu 1 mol photon böùc xaï hoàng ngoaïi coù soá soùng ν = 1 cm-
1
seõ taêng theâm moät soá löôïng naêng löôïng laø:
ΔE1cm-1 = ε × NA = 1,988.10-16 ec × 6,023.1023 mol-1 = 1,197.108 ec.mol-1
ΔE1cm-1 = 1,197.108 ec.mol-1 = 11,97 J.mol-1 = 2,859 cal.mol-1

• Ví duï 3: Moät photon böùc xaï töû ngoaïi coù böôùc soùng λ = 1 nm coù naêng löôïng laø:
ε1nm = hc/λ = [6,626.10-27 ec.s × 3.1010 cm.s-1] / 10-7 cm
ε1nm = 1,988.10-10 ec = 1,988.10-17 J

• Ví duï 4: Moät mol chaát haáp thu 1 mol photon böùc xaï töû ngoaïi coù böôùc soùng λ = 1 nm
seõ taêng theâm moät soá löôïng naêng löôïng laø:
ΔE1nm = ε × NA = 1,988.10-10 ec × 6,023.1023 mol-1 = 1,197.1014 ec.mol-1
ΔE1nm = 1,197.1014 ec.mol-1 = 1,197.105 kJ.mol-1 = 2,859.104 kcal.mol-1
• Nhö vaäy, naêng löôïng cuûa böùc xaï ñaõ ñöôïc löôïng töû hoùa thaønh töøng löôïng töû naêng löôïng
voâ cuøng nhoû.
• Söï toå hôïp caùc photon khoâng daãn ñeán söï trieät tieâu hay coäng höôûng naêng löôïng cuûa caùc
photon maø chæ laø söï coäng toång naêng löôïng cuûa caùc photon.
3.1.4 Baûn chaát nhò nguyeân soùng – haït cuûa böùc xaï ñieän töø
1. Chæ coù theå giaûi thích ñaày ñuû caùc hieän töôïng xaûy ra khi thöøa nhaän baûn chaát nhò nguyeân
soùng-haït cuûa böùc xaï ñieän töø.
2. Naêng löôïng cuûa moät photon ñöôïc tính baèng coâng thöùc Einstein:
ε = mc2 (3.5)
3. Söï thoáng nhaát baûn chaát soùng vaø baûn chaát haït theå hieän qua moái quan heä giöõa khoái löôïng
cuûa photon vôùi taàn soá ν vaø böôùc soùng λ cuûa böùc xaï laø:
c
ε = hν = h = mc 2 (3.6)
λ
3.1.5 Nguyeân lyù baát ñònh

1. Louis de Broglie môû roäng quan ñieåm veà baûn chaát nhò nguyeân soùng haït cho toaøn boä caùc
haït vaät chaát vôùi giaû thuyeát:
Chuyeån ñoäng cuûa moät haït vaät chaát baát kyø ñeàu coù theå xem nhö moät quaù trình soùng ñöôïc ñaëc
tröng baèng böôùc soùng λ vaø taàn soá ν ñöôïc tính theo heä thöùc Broglie:
h
λ= (3.7)
mv
2. Ngöôøi ta quan saùt ñöôïc hieän töôïng nhieãu xaï ñaëc tröng cho baûn chaát soùng cuûa chuøm ñieän
töû, phaân töû hydro, phaân töû heli,… chöùng toû giaû thuyeát Broglie ñuùng.
3. Töø tính chaát soùng trong chuyeån ñoäng cuûa haït vi moâ, Heisenberg chöùng minh nguyeân lyù
baát ñònh:
Khoâng theå xaùc ñònh hoaøn toaøn chính xaùc toïa ñoä vaø vaän toác cuûa haït vi moâ moät caùch ñoàng
thôøi.
4. Neáu goïi Δx laø sai soá cuûa pheùp ño toïa ñoä theo truïc x vaø Δvx laø sai soá cuûa pheùp ño vaän toác
theo truïc x thì theo nguyeân lyù baät ñònh, ta coù:
h
Δx.Δv x ≥ (3.8)
m
5. Nhö vaäy, neáu pheùp ño toïa ñoä caøng chính xaùc thì pheùp ño vaän toác caøng keùm chính xaùc.
Ngöôïc laïi, neáu pheùp ño vaän toác caøng chính xaùc thì pheùp ño toïa ñoä caøng keùm chính xaùc.
3.2 Moâ hình nguyeân töû Bohr

3.2.1 Löôïng töû naêng löôïng vaø quang phoå vaïch
1. Quan ñieåm coå ñieån cho raèng naêng löôïng coù tính chaát lieân tuïc, nghóa laø quaù trình haáp thu
vaø böùc xaï naêng löôïng coù tính chaát lieân tuïc.
2. Song quaù trình haáp thu vaø böùc xaï cuûa chaát bò ñoát noùng cho thaáy phoå thu ñöôïc coù daïng
vaïch, nghóa laø naêng löôïng coù tính chaát giaùn ñoaïn chöù khoâng lieân tuïc.
3. M. Plank ñöa ra giaû thuyeát: Naêng löôïng ñöôïc haáp thu hoaëc böùc xaï töøng löôïng nε vôùi n laø soá
nguyeân vaø ε laø moät löôïng naêng löôïng cô baûn ñöôïc goïi laø löôïng töû naêng löôïng.
ε = hν
Hình 3.3 Quang phoå vaïch cuûa heli vaø thuûy ngaân
3.2.2 Thuyeát caáu taïo nguyeân töû cuûa Bohr

1. Quan ñieåm cô hoïc coå ñieån khoâng theå giaûi thích moâ hình haønh tinh cuûa nguyeân töû theo
Rutherford vì ñieän töû mang ñieän tích aâm quay quanh haït nhaân mang ñieän tích döông
theo nhöõng quyõ ñaïo troøn thì seõ:
a. Phaùt xaï naêng löôïng lieân tuïc, vaø

b. Cuoái cuøng phaûi rôi vaøo haït nhaân
2. Niels Bohr söû duïng phoái hôïp moâ hình haønh tinh vaø quan nieäm löôïng töû naêng löôïng ñeå
giaûi thích caùc vaïch quang phoå cuûa nguyeân töû hydro baèng moâ hình nguyeân töû vôùi caùc
quan ñieåm sau:
a. Ñieän töû quay quanh haït nhaân treân caùc quyõ ñaïo troøn, ñoàng taâm vaø coù baùn kính xaùc
ñònh vaø ñöôïc goïi laø quyõ ñaïo beàn.
b. Khi quay treân caùc quyõ ñaïo beàn naøy, naêng löôïng cuûa ñieän töû ñöôïc baûo toaøn, nghóa laø
caùc ñieän töû khoâng haáp thu hoaëc böùc xaï ñieän töø.
c. Moãi quyõ ñaïo coù moät möùc naêng löôïng xaùc ñònh. Möùc naêng löôïng caøng cao khi baùn
kính cuûa quyõ ñaïo caøng lôùn.
Hình 3.4 Quyõ ñaïo Bohr
d. Ñieän töû chæ coù theå haáp thu moät löôïng töû naêng löôïng baèng ñuùng hieäu naêng löôïng giöõa
quyõ ñaïo lôùn vaø quõy ñaïo nhoû ñeå di chuyeån töø quyõ ñaïo nhoû sang quõy ñaïo lôùn vaø böùc
xaï trôû laïi ñuùng löôïng töû naêng löôïng ñoù khi di chuyeån ngöôïc laïi.
3. Döïa vaøo caùc tieân ñeà treân, Bohr tính ñöôïc bieåu thöùc cuûa caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng.
4. Moment ñoäng löôïng mvr cuûa ñieän töû:
h
mvr = n × (3.9)
2π
5. Vaän toác v cuûa ñieän töû: Do khi quay treân quyõ ñaïo thì löïc huùt cuûa haït nhaân leân ñieän töû vaø
löïc ly taâm cuûa ñieän töû phaûi baèng nhau, ta coù:
mv 2 e 2
= 2 (3.10)
r r
1 2πe 2
neân ta coù: v= × (3.11)
n h
6. Baùn kính r cuûa quyõ ñaïo:
h2
r = n2 × (3.12)
4π 2me e2
7. Naêng löôïng E cuûa ñieän töû: Baèng toång ñoäng naêng vaø theá naêng:
mv 2 − e 2
E= +
r r
1 2π 2me e 4
thay theá caùc giaù trò, ta coù: E= − × (3.13)
n2 h2
8. Ñoái vôùi nguyeân töû hydrogen:
⎛ 1⎞
En = −RH ⎜ 2 ⎟ (3.14)
⎝n ⎠
vôùi Rh laø haèng soá Rydberg, Rh = 2,18×10–18J

9. Nhö vaäy, khi chuyeàn töø quyõ ñaïo nb lôùn hôn veà quyõ ñaïo na nhoû hôn, nguyeân töû hydrogen
seõ phaùt xaï moät naêng löôïng coù soá soùng laø:
⎛ 1 1⎞
ν = RH ⎜ 2 − 2 ⎟ (3.15)
⎜n ⎟
⎝ a nb ⎠
10. Caùc coâng thöùc treân cho thaáy (1) moment ñoäng löôïng mvr, (2) vaän toác v, (3) baùn kính r vaø
(4) naêng löôïng E cuûa ñieän töû chæ phuï thuoäc vaøo soá nguyeân döông n. n ñöôïc goïi laø soá
löôïng töû chính.
11. Moâ hình nguyeân töû cuûa Bohr cho pheùp giaûi thích ñöôïc baûn chaát cuûa quang phoå vaïch vaø
tính toaùn vò trí cuûa caùc vaïch cuûa nguyeân töû hydro vaø caùc haït coù moät ñieän töû beân ngoaøi.
12. Nhöng noù khoâng giaûi thích ñöôïc:
a. Quang phoå cuûa caùc nguyeân töû phöùc taïp coù nhieàu hôn 1 ñieän töû
b. Söï taùch caùc vaïch quang phoå döôùi taùc duïng cuûa ñieän – töø tröôøng
c. Veà nguyeân taéc thì moâ hình naøy phuû nhaän caùc ñònh luaät cuûa cô hoïc vaø ñieän töø hoïc
nhöng laïi söû duïng chính caùc ñònh luaät naøy ñeå tính toaùn
13. Baøi taäp: Haõy tính naêng löôïng cuûa caùc quyõ ñaïo coù n laø 1 vaø 2 cuûa nguyeân töû hydrogen
theo coâng thöùc (3.16). Töø ñoù, suy ra taàn soá ν vaø böôùc soùng λ cuûa böùc xaï caàn thieát ñeå
kích thích ñieän töû töø quyõ ñaïo coù n = 1 leân quyõ ñaïo coù n = 2.
⎛ 1 1⎞ ⎛ 1 1 ⎞
Giaûi: ΔE = hν = RH ⎜ 2 − 2 ⎟ = 2,18.10 −18 J⎜ 2 − 2 ⎟ = 1,64.10 −18 J
⎜n ⎟
⎝ b na ⎠ ⎝1 2 ⎠
ε 1,64.10 −18 J
ν= = = 2,48.1015 s −1
h 6,626.10 -34 J.s
c 3.1010 (m / s)
λ= = = 1,21.10 −5 m = 12,1μm
ν 2,48.1015 s −1
3.2.3 Cô hoïc coå ñieån vaø Cô hoïc löôïng töû

1. Cô hoïc coå ñieån thích hôïp cho heä vó moâ, coøn cô hoïc löôïng töû thích hôïp cho heä vi moâ.
2. Tieâu chí ñeå söû duïng cô hoïc coå ñieån hay cô hoïc löôïng töû döïa treân haèng soá Planck h.
3. h = 6,626.10-34 J.s chính laø moät “taùc duïng” töông ñöông tích “naêng löôïng × thôøi gian”.
4. Neáu moät heä coù “taùc duïng” cuøng côû vôùi h thì baét buoäc phaûi söû duïng cô hoïc löôïng töû.
5. Neáu moät heä coù “taùc duïng” raát lôùn so vôùi h thì söû duïng cô hoïc coå ñieån.
3.3 Haøm soùng vaø phöông trình Schrödinger

3.3.1 Haøm soùng
1. Theo cô hoïc coå ñieån, traïng thaùi chuyeån ñoäng cuûa moät vaät taïi thôøi ñieåm t ñöôïc xaùc ñònh
khi bieát toïa ñoä khoâng gian vaø vaän toác cuûa vaät.
2. Moãi vi haït chuyeån ñoäng gaén lieàn vôùi moät soùng ψ coù bieân ñoä phuï thuoäc vaøo toïa ñoä khoâng
gian vaø thôøi gian q(x,y,z,t) cuûa haït, nghóa laø ta coù haøm ψ(q).
3. Haøm ψ coù theå laø haøm thöïc hay haøm phöùc vaø ñöôïc goïi laø haøm soùng cuûa vi haït.
4. Haøm ψ khoâng coù yù nghóa vaät lyù nhöng chöùa taát caû caùc thoâng tin lieân quan ñeán vi haït.
5. Tieân ñeà: Bình phöông trò soá tuyeät ñoái cuûa haøm soùng ⎢ψ(q)⎢2 taïi moät ñieåm coù toïa ñoä q laø maät
ñoä tìm thaáy haït ôû ñieåm q.
6. ⎢ψ(q)⎢2dq bieåu thò xaùc suaát tìm thaáy haït trong vi theå tích dq bao quanh ñieåm q.
3.3.2 Phöông trình Schrödinger

1. Phöông trình Schrödinger laø phöông trình cô baûn cuûa cô hoïc löôïng töû ñöôïc vieát döôiùi
daïng töôïng tröng laø:
Ĥψ = Eψ (3.16)
trong ñoù: ψ haøm soùng cuûa vi haït

E naêng löôïng toaøn phaàn cuûa heä bao goàm ñoäng naêng vaø theá naêng
Ĥ toaùn töû Hamilton
2. Phöông trình Schrödinger ñoái vôùi vi haït ôû traïng thaùi döøng, nghóa laø traïng thaùi coù naêng
löôïng xaùc ñònh, coù daïng nhö sau:
∂π 2m ⎛⎜ ∂ 2 ψ ∂ 2 ψ ∂ 2 ψ ⎞⎟
− + + + Vψ = Eψ (3.17)
h ⎜⎝ ∂x 2 ∂y 2 ∂z 2 ⎟⎠
3.3.3 Vaân ñaïo

1. Phöông trình Schrödinger cho pheùp xaùc ñònh haøm ψ töø giaù trò naêng löôïng E cuûa vi haït
thu ñöôïc baèng thöïc nghieäm.
2. Töø haøm ψ treân, xaùc ñònh ñöôïc xaùc suaát tìm thaáy haït trong vi theå tích dq bao quanh ñieåm
q cuûa heä laø ⎢ψ(q)⎢2dq.
3. Caùc xaùc suaát tìm thaáy naøy cho bieát khu vöïc maø haït thöôøng xuyeân coù maët.
4. Maët giôùi haïn bao phuû khoâng gian maø ñieän töû coù maët trong ñoù ñaït 90% thôøi gian ñöôïc goïi
laø vaân ñaïo cuûa ñieän töû ñang xeùt.
Hình 3.5 Caùc vaân ñaïo 1s, 2s vaø 3s cuûa nguyeân töû hydrogen
(a) Ñöôøng bieåu dieãn ⎢ψ(q)⎢2dq (b) Maät ñoä ñieän töû (c) Vaân ñaïo
Hình 3.6 Maät ñoä ñieän töû xuyeân taâm cuûa caùc vaân ñaïo 1s, 2s, 3s, 2p, 3p vaø 3d cuûa nguyeân töû hydrogen
3.4 Caùc soá löôïng töû − Boä ñaày ñuû caùc ñaïi löôïng vaät lyù
1. Vieäc giaûi phöông trình Schrodinger coù söû duïng caùc giaù trò thöïc nghieäm ñeå tìm caùc
nghieäm thoûa maõn caùc ñieàu kieän lieân tuïc, ñôn trò vaø höõu haïn daãn ñeán söï xuaát hieän ba
thoâng soá nguyeân ñöôïc goïi laø caùc soá löôïng töû:
a. Soá löôïng töû chính n: n = 1 2 3 …
b. Soá löôïng töû phuï l: l = 0 1 2 … (n-1)
c. Soá löôïng töû töø m: m = 0 ±1 ±2 … ± l

2. Soá löôïng töû chính n xaùc ñònh naêng löôïng En cuûa ñieän töû trong nguyeân töû.
3. Veà maët tröïc quan, n ñöôïc goïi laø lôùp ñieän töû, n caøng lôùn thì soá lôùp ñieän töû caøng nhieàu vaø
kích thöôùc nguyeân töû caøng lôùn. Ta coù:
n 1 2 3 4 5 6
Lôùp ñieän töû K L M N O P
4. Soá löôïng töû phuï l xaùc ñònh daïng thöùc cuûa haøm soá soùng ψ.
5. Veà maët tröïc quan, l ñöôïc goïi laø phaân lôùp ñieän töû, noù cho bieát hình daïng cuûa vaân ñaïo.
6. Ta nhaän thaáy lôùp thöù n coù n phaân lôùp. Ta coù:
l 0 1 2 3
Phaân lôùp ñieän töû s p d f
Hình 3.7 Hình daïng vaø ñònh höôùng cuûa caùc vaân ñaïo
7. Soá löôïng töû töø m xaùc ñònh hình chieáu cuûa moment ñoäng löôïng treân moät phöông.
8. Veà maët tröïc quan, m cho bieát höôùng cuûa vaân ñaïo. Ta coù:
m (l = 1) −1 0 +1
Höôùng vaân ñaïo x z y
9. Soá löôïng töû spin ms ñöôïc ñöa theâm vaøo ñeå giaûi thích söï phaân taùch cuûa phoå phaùt xaï
nguyeân töû döôùi taùc duïng cuûa töø tröôøng.
10. Moät caùch ñôn giaûn, ngöôøi ta cho raèng ñieän töû töï quay chung quanh noù theo thuaän chieàu
hoaëc nghòch chieàu kim ñoàng hoà neân soá löôïng töû naøy chæ coù 2 giaù trò laø −½ vaø ½.
3.4.1 Boä ñaày ñuû caùc ñaïi löôïng vaät lyù

1. Nhö vaäy, moät vaân ñaïo ñöôïc bieåu thò baèng moät boä goàm 3 soá löôïng töû laø n, l vaø m.
2. Coøn moät ñieän töû ñöôïc bieåu thò baèng moät boä goàm 4 soá löôïng töû laø n, l, m vaø ms.
3.4.2 Soá vaân ñaïo trong moät lôùp

1. Lôùp thöù n coù n phaân lôùp.
2. Phaân lôùp thöù l coù (2 l + 1) vaân ñaïo.
3. Vì vaäy, lôùp thöù n coù n2 vaân ñaïo:

l =n−1
∑ (2l + 1) = n 2 vaân ñaïo (3.18)
l =0
3.5 Nguyeân töû nhieàu ñieän töû

1. Khoâng theå giaûi ñuùng phöông trình Schrodinger cho nguyeân töû nhieàu ñieän töû do söï töông
taùc laãn nhau giöõa caùc ñieän töû laø quaù phöùc taïp.
2. Ngöôøi ta phaûi duøng phöông phaùp gaàn ñuùng ñeå xaùc ñònh caùc quy luaät saép xeáp ñoái vôùi caùc
ñieän töû trong nguyeân töû thoâng qua caùc nguyeân lyù vaø quy taéc.
3.5.1 Nguyeân lyù beàn vöõng

1. Ñieän töû seõ chieám laàn löôït caùc vaân ñaïo nguyeân töû coù naêng löôïng töø thaáp ñeán cao.
2. Nguyeân lyù naøy cho pheùp saép xeáp caùc ñieän töû vaøo caùc vaân ñaïo thích hôïp.
3.5.2 Nguyeân lyù loaïi tröø Pauli

1. Trong moät nguyeân töû ña ñieän töû, khoâng coù caëp ñieän töû naøo coù laàn löôït caû 4 soá löôïng töû
gioáng nhau.
2. Döïa vaøo nguyeân lyù naøy, ta thaáy:
a. Moãi vaân ñaïo chöùa toái ña 2 ñieän töû coù spin ñoái nhau
b. Moãi phaân lôùp chöùa toái ña 2(2l + 1) ñieän töû
c. Moãi lôùp chöùa toái ña 2n2 ñieän töû
3.5.3 Quy taéc Klechkowski

1. Trong moät nguyeân töû ña ñieän töû, caùc ñieän töû ñöôïc saép xeáp vaøo caùc vaân ñaïo sao cho:
a. Toång (n + l) taêng daàn
b. Ñoái vôùi caùc vaân ñaïo coù toång (n + l) baèng nhau thì theo höôùng coù n taêng daàn.
2. Quy taéc naøy ñöôïc cuï theå hoùa baèng giaûn ñoà Klechkowski.
3.5.4 Quy taéc Hund

1. Trong cuøng moät phaân lôùp, caùc ñieän töû seõ ñöôïc saép xeáp sao cho toång spin cuûa chuùng laø
cöïc ñaïi, coù nghóa laø soá ñieän töû ñoäc thaân laø cöïc ñaïi.
2. Nhö vaäy, moãi vaân ñaïo trong moät phaân lôùp tröôùc heát phaûi chöùa moät ñieän töû ñoäc thaân roiài
môùi coù söï caëp ñoâi ñieän töû.
3. Quy taéc Hund vaø Klechkowski cho pheùp saép xeáp ñieän töû cho caùc nguyeân toá khaùc nhau,
hoaëc töø caùch saép xeáp ñieän töû hay soá löôïng töû cuûa ñieän töû cuoái cuøng suy ra nguyeân toá.
Ví duï: 20Ca seõ coù caáu hình ñieän töû laø 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 hay [Ar] 4s2, vaø ngöôïc laïi.
4. Trong quaù trình saép xeáp, ñieän töû coù xu höôùng chuyeån sang traïng thaùi baõo hoøa hay baùn
baõo hoøa coù naêng löôïng thaáp hôn.
Ví duï: 24Cr coù caáu hình ñieän töû [Ar] 4s1 3d5 thay vì [Ar] 4s2 3d4.
3.6 Hieäu öùng maøn vaø ñieän tích hieäu duïng

3.6.1 Hieäu öùng maøn
1. Caùc ñieän töû ôû lôùp voû beân trong seõ ngaên caûn löïc huùt giöõa haït nhaân vôùi ñieän töû beân ngoaøi
gioáng nhö ñaõ taïo thaønh moät maøn chaén giöõa haït nhaân vaø ñieän töû.
2. Do xaùc suaát hieän dieän cuûa caùc ñieän töû ôû caùc vaân ñaïo s, p, d vaø f ôû vuøng quanh haït nhaân
laø khaùc nhau, caùc vaân ñaïo coù hình daïng vaø ñònh höôùng khaùc nhau neân söï ngaên caûn löïc
huùt cuûa caùc ñieän töû beân trong ôû caùc vaân ñaïo khaùc nhau seõ khaùc nhau.
3.6.2 Ñieän tích hieäu duïng

1. Do taùc duïng cuûa hieäu öùng maøn, haït nhaân coù ñieän tích Z seõ chæ huùt ñieän töû vôùi moät ñieän
tích hieäu duïng Zhd < Z.
3.7 Quy taéc Slater

3.7.1 Ñaïi cöông
1. Ñeå giaûi phöông trình soùng Schroedinger moät caùch deã daøng, ngöôøi ta chuyeån töø heä truïc
toïa ñoä vuoâng goùc Descartes vôùi caùc thoâng soá x, y vaø z sang heä toïa ñoä caàu vôùi caùc thoâng
soá r, θ vaø ϕ.
2. Ta ñaõ bieát laø haøm khoâng gian baèng tích cuûa haøm baùn kính vaø haøm caàu töông öùng:
ψnlm(r,θ,ϕ) = Rnl(r).Ylm(θ,ϕ)
3. Keát quaû giaûi phöông trình Schroedinger ñaõ xaùc ñònh ñöôïc haøm caàu neân muoán xaùc ñònh
haøm soùng thì chæ caàn xaùc ñònh haøm baùn kính Rnl.
4. Sau khi nghieân cöùu nhieàu taøi lieäu thöïc nghieäm vaø tính toaùn theo lyù thuyeát, naêm 1930,
Slater ñaõ ñöa ra heä thöùc gaàn ñuùng xaùc ñònh haøm baùn kính R vaø haøm naêng löôïng E cuûa
moät ñieän töû ñöôïc ñôn giaûn hoùa theo bieåu thöùc sau:
∗−1 ∗ r / n∗
R(r) = c.r n .e(− Z )
,Å
(Z ∗ ) 2
E = −13,6 , eV (3.19)
(n∗ ) 2
trong ñoù: Z* Ñieän tích hieäu duïng

n* Soá löôïng töû chính hieäu duïng
5. Caùc giaù trò soá löôïng töû chính hieäu duïng n* vaø ñieän tích haït nhaân hieäu duïng Z* ñöôïc xaùc
ñònh theo caùc quy taéc Slater.
3.7.2 Quy taéc Slater veà soá löôïng töû chính hieäu duïng n*
1. Soá löôïng töû chính hieäu duïng n* ñöôïc xaùc ñònh töø soá löôïng töû chính n theo caùc giaù trò ñôn
giaûn sau:
n 1 2 3 4 5 6
n* 1 2 3 3,7 4,0 4,2
3.7.3 Quy taéc Slater veà ñieän tích haït nhaân hieäu duïng Z*
1. Caùc vaân ñaïo ñöôïc saép thaønh caùc haïng sau:
Haïng 1 2 3 4 5 6 7 8
Vaân ñaïo 1s 2s ,2p 3s, 3p 3d 4s, 4p 4d 4f 5s, 5p
2. Ñieän tích döông hieäu duïng cuûa haït nhaân taùc ñoäng leân moät ñieän töû x ñang xeùt ñöôïc xaùc
ñònh töø ñieän tích haït nhaân Z vaø toång haèng soá chaén Σb cuûa caùc ñieän töû coøn laïi:
Zhd = Z − Σb (3.20)
3. Toång haèng soá chaén Σb ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
a. Caùc ñieän töû coù haïng lôùn hôn haïng cuûa ñieän töû x coù haèng soá chaén b = 0 vì naèm beân
ngoaøi ñieän töû x neân khoâng coù taùc duïng chaén.
b. Moãi ñieän töû treân caùc vaân ñaïo cuøng haïng vôùi ñieän töû x coù haèng soá chaén b = 0,35.
Rieâng tröôøng hôïp ñieän töû x thuoäc haïng 1 (1s) thì b = 0,30.
c. Moãi ñieän töû treân caùc vaân ñaïo coù haïng nhoû hôn haïng cuûa ñieän töû x coù haèng soá chaén b
= 1.
d. Rieâng ñoái vôùi ñieän töû x thuoäc caùc vaân ñaïo ns vaø np thì caùc ñieän töû treân taàng naêng
löôïng chính n’ = n − 1 coù haèng soá chaén b = 0,85.
4. Ví duï: Tính haèng soá chaén cuûa caùc ñieän töû 1s, 2s, 3p, 3d vaø 5s.
Haïng 1 2 3 4 5 6 7 8
Vaân ñaïo 1s 2s ,2p 3s, 3p 3d 4s, 4p 4d 4f 5s, 5p
Thí duï 1 0,30 0
Thí duï 2 0,85 0,35 0
Thí duï 3 1 0,85 0,35 0
Thí duï 4 1 1 1 0,35 0
Thí duï 5 1 1 1 1 0,85 0,85 0,85 0,35
3.7.4 Thí duï

Haõy tính (1) toång haèng soá chaén Σb, (2) ñieän tích hieäu duïng Z* cho caùc ñieän töû 1s vaø
2s−2p cuûa nguyeân töû fluor ôû traïng thaùi cô baûn.
Giaûi:
Tính toång haèng soá chaén Σb vaø ñieän tích hieäu duïng Z*
Ñoái vôùi ñieän töû 1s: Σb = 0,3 Z* = 9 − 0,3 = 8,7
Ñoái vôùi ñieän töû 2s−2p: Σb = (6 × 0,35) + (2 × 0,85) = 3,8 Z* = 9 − 3,8 = 5,2
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 4 Ñònh luaät Tuaàn hoaøn cuûa caùc nguyeân toá
Chöông 4
Ñònh luaät Tuaàn hoaøn cuûa caùc nguyeân toá
1. Soá löôïng caùc nguyeân toá vaø hôïp chaát ñöôïc khaùm phaù vaø toång hôïp ra ngaøy caøng taêng vôùi
toác ñoä raát nhanh.
2. Ñeå coù theå hieåu roõ caùc tính chaát cuûa caùc nguyeân toá cuõng nhö döï ñoaùn vaø so saùnh tính
chaát cuûa caùc nguyeân toá vaø caùc hôïp chaát cuûa chuùng, caàn phaûi phaân loaïi caùc nguyeân toá
theo caùc tính chaát gioáng nhau cuûa chuùng.
3. Coù nhieàu noå löïc phaân loaïi caùc nguyeân toá theo caùc tieâu chuaån khaùc nhau, trong ñoù, coâng
trình thaønh coâng nhaát laø cuûa Mendeleev.
4.1 Baûng phaân loaïi tuaàn hoaøn

4.1.1. Ñònh luaät tuaàn hoaøn
1. Naêm 1869, Mendeleev coâng boá ñònh luaät tuaàn hoaøn: Tính chaát cuûa caùc nguyeân toá cuõng
nhö thaønh phaàn vaø tính chaát cuûa caùc ñôn chaát vaø hôïp chaát taïo neân töø caùc nguyeân toá ñoù
bieán thieân moät caùch tuaàn hoaøn theo thöù töï taêng daàn cuûa khoái löôïng nguyeân töû.
2. Vôùi nhöõng thaønh quaû trong vieäc xaùc ñònh caáu truùc cuûa nguyeân töû, töø naêm 1913, ngöôøi ta
saép xeáp nguyeân töû theo thöù töï taêng daàn cuûa ñieän tích haït nhaân.
4.1.2. Nguyeân taéc saép xeáp caùc nguyeân toá trong baûng phaân loaïi tuaàn hoaøn
1. Döïa treân ñònh luaät tuaàn hoaøn, Medeleev thieát laäp baûng phaân loaïi tuaàn hoaøn daïng ngaén
gioáng nhö daïng baûng ngaén hieän nay goàm 8 coät theå hieän 8 nhoùm vaø 7 haøng keùp theå hieän
7 chu kyø.
2. Moãi coät ñöôïc phaân thaønh hai loaïi theå hieän phaân nhoùm chính vaø phuï baèng caùch saép xeáp
veà phía beân phaûi (A) vaø beân traùi (B).
3. Caùc nguyeân toá ñöôïc saép xeáp theo thöù töï taêng daàn cuûa ñieän tích haït nhaân. Soá thöù töï cuûa
caùc nguyeân toá cho bieát tröïc tieáp ngay soá ñieän töû coù trong nguyeân töû.
4. Caùc nguyeân toá coù caáu hình ñieän töû hoùa trò gioáng nhau seõ ñöôïc saép trong cuøng moät coät do
coù tính chaát hoùa hoïc gioáng nhau.
5. Hieän nay thöôøng söû duïng daïng baûng daøi, trong ñoù moãi haøng ñöôïc goïi laø moät chu kyø.
6. Soá löôïng töû chính n (soá lôùp voû ñieän töû) cuûa nguyeân toá truøng vôùi soá thöù töï cuûa chu kyø.
7. Moät chu kyø ñöôïc baét ñaàu baèng moät kim loaïi kieàm (ngoaïi tröø hydro) coù caáu hình ñieän töû
ns1 vaø ñöôïc keát thuùc baèng moät khí trô coù caáu hình ns2 np6 (trừ He).
4.2 Caáu truùc cuûa baûng phaân loaïi tuaàn hoaøn daïng daøi
1. Muïc tieâu cuûa baûng phaân loaïi tuaàn hoaøn laø saép xeáp caùc nguyeân toá theo thöù töï taêng daàn
cuûa ñieän tích haït nhaân (cuõng laø taêng daàn cuûa soá ñieän töû) sao cho caùc nguyeân toá coù tính
chaát hoùa hoïc gioáng nhau naèm treân cuøng moät coät hay haøng.
2. Caùc ñieän töû hoùa trò laø caùc ñieän töû coù naêng löôïng cao thuoäc caùc vaân ñaïo ns, (n−2)f,
(n−1)d vaø np.
3. Tính chaát hoùa hoïc cuûa nguyeân toá phuï thuoäc chuû yeáu vaøo soá löôïng ñieän töû hoùa trò vaø soá
lôùp voû ñieän töû nhö sau:
Toång soá ñieän töû hoùa trò

Lôùp voû ñieän töû Vaân ñaïo hoùa trò
s, p d f
1 K 1s 2
2 L 2s, 2p 8
3 M 3s, 3p 8
4 N 4s, 3d, 4p 8 10
5 O 5s, 4d, 5p 8 10
6 P 6s, 4f, 5d, 6s 8 10 14
7 Q 7s, 5f, 6d, 7p 8 10 14
Löu yù: Caùc ñieän töû ñöôïc saép xeáp theo quy taéc Klechkowski.
Chu kyø 1A BAÛNG PHAÂN LOAÏI TUAÀN HOAØN 8A
1 K H 2A 3A 4A 5A 6A 7A He
2 L Li Be B C N O F Ne
3 M Na Mg 3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B Al Si P S Cl Ar
4 N K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
5 O Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
6 P Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
7 Q Fr Ra Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt Uun Uuu Uub Uut Uuq
Lantanid Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Actinid Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
4. Döïa vaøo söï phaân boá ñieän töû nhö treân, ngöôøi ta xaây döïng loaïi baûng phaân loaïi tuaàn hoaøn
daïng daøi bao goàm:
a. 7 haøng theå hieän 7 lôùp voû ñieän töû (chu kyø) ñöôïc ñaùnh soá töø 1 ñeán 7 (hay K ñeán Q)
• Ba chu kyø ñaàu laø caùc chu kyø ngaén.
• Boán chu kyø tieáp theo laø caùc chu kyø daøi.
b. 18 coät theå hieän caùc ñieän töû hoùa trò ns, (n−1)d vaø np, phaân thaønh hai phaân nhoùm:
• Phaân nhoùm chính A goàm caùc nguyeân toá khoâng coù ñieän töû hoùa trò (n−1)d.
• Phaân nhoùm phuï B goàm caùc nguyeân toá coù ñieän töû hoùa trò (n−1)d.
• Caùc phaân nhoùm ñöôïc ñaùnh soá töø 1 ñeán 8 keøm theo phaân nhoùm A hay B.
• Rieâng phaân nhoùm 8B goàm 3 coät cuûa caùc nguyeân toá coù caáu hình ñieän töû hoùa trò d6,
d7 vaø d8 do chuùng coù tính chaát hoùa hoïc raát gioáng nhau.
c. Caùc nguyeân toá f ñöôïc saép rieâng trong hai haøng coù 14 coät khoâng ñöôïc ñaùnh soá vaø
ñöôïc goïi laø nhoùm lantanid vaø actinid.
5. Caáu hình ñieän töû cuûa caùc phaân nhoùm chính A:
Phaân nhoùm 1A 2A 3A 4A 5A 6A 7A 8A
1 2 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5
Ñieän töû hoùa trò ns ns ns np ns np ns np ns np ns np ns2 np6
6. Caáu hình ñieän töû cuûa caùc phaân nhoùm phuï B:
Phaân nhoùm 3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B
ns2 ns2 ns2 ns1 ns2 ns2 ns2 ns2 ns1 ns2
Ñieän töû hoùa trò
(n-1)d1 (n-1)d2 (n-1)d3 (n-1)d5 (n-1)d5 (n-1)d6 (n-1)d7 (n-1)d8 (n-1)d10 (n-1)d10
7. Caáu hình ñieän töû cuûa caùc lantanid vaø actinid:
ns2 ns2
ns2 ns2 ns2 ns2 1 ns2 1 ns2 ns2 ns2 ns2 ns2 ns2 1
(n-1)d (n-1)d (n-1)d
(n-2)f2 (n-2)f3 (n-2)f4 (n-2)f5 (n-2)f7 (n-2)f9 (n-2)f10 (n-2)f11 (n-2)f12 (n-2)f13 (n-2)f14
(n-2)f7 (n-2)f14
8. Nhaän xeùt:
a. Caùc nguyeân toá trong cuøng moät coät coù cuøng caáu hình ñieän töû hoùa trò vôùi soá lôùp voû taêng
daàn töø treân xuoáng döôùi.
b. Caùc nguyeân toá trong cuøng moät chu kyø coù cuøng soá lôùp voû ñieän töû vôùi soá ñieän töû hoùa trò
taêng daàn töø traùi sang phaûi trong moät phaân nhoùm.
c. Caáu hình ñieän töû baõo hoøa vaø baùn baõo hoøa coù ñoä beàn lôùn hôn neân laøm thay ñoåi söï
saép xeáp ñieän töû cuûa moät soá nguyeân toá nhö:
• 24Cr 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 3d5 ≡ [Ar] 4s1 3d5 thay vì [Ar] 4s2 3d4
• 29Cu 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 3d10 ≡ [Ar] 4s1 3d10 thay vì [Ar] 4s2 3d9
d. Coù tröôøng hôïp ñaëc bieät ôû caùc nguyeân toá lantanid vaø actinid, ñieän töû cuoái cuøng ñöôïc
saép xeáp vaøo vaân ñaïo (n-1)d thay vì vaøo vaân ñaïo (n-2)f.
4.3 Bieán thieân tuaàn hoaøn moät soá tính chaát cuûa caùc nguyeân toá
4.3.1 Bieán thieân cuûa baùn kính nguyeân töû
1. Ngöôøi ta quy öôùc baùn kính coäng hoùa trò cuûa nguyeân töû A
baèng moät nöûa khoaûng caùch giöõa 2 nguyeân töû A khi lieân
keát A−A laø lieân keát ñôn coäng hoùa trò.
d A−A dA−A
rA = (4.1)
2
2. Khi ñi töø traùi sang phaûi trong cuøng moät chu kyø, baùn kính nguyeân töû giaûm daàn do caùc
nguyeân töû coù soá lôùp voû ñieän töû baèng nhau trong luùc ñieän tích haït nhaân taêng leân laøm löïc
huùt giöõa haït nhaân vôùi ñieän töû taêng leân khieán cho khoaûng caùch giöõa haït nhaân vaø ñieän töû
ngaén laïi laøm baùn kính giaûm ñi.
Ví duï: Söï gia taêng baùn kính cuûa nguyeân toá thuoäc chu kyø 3:
Nguyeân töû Na Mg Al Si P S Cl Ar
Baùn kính nguyeân töû, Å 1,54 1,30 1,18 1,11 1,06 1,01 0,99 0,98
3. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong cuøng moät phaân nhoùm, baùn kính nguyeân töû taêng daàn do soá
lôùp voû ñieän töû cuûa caùc nguyeân töû taêng leân.
Ví duï: Söï gia taêng baùn kính cuûa nguyeân toá thuoäc phaân nhoùm 4A aø 4B:
Phaân nhoùm 4A 4B
Nguyeân töû C Si Ge Sn Pb Ti Zr Hf
Baùn kính nguyeân töû, Å 0,91 1,43 1,39 1,58 1,75 1,46 1,60 1,59
4. ÔÛ chu kyø 4 laàn ñaàu tieân xuaát hieän caùc nguyeân toá d ñaõ gaây ra hieäu öùng co d.
a. Hieäu öùng co d ñoái vôùi caùc nguyeân toá d trong cuøng chu kyø laøm cho baùn kính cuûa caùc
nguyeân toá d giaûm ít khi ñi töø traùi sang phaûi.
Ví duï: Söï gia taêng baùn kính cuûa nguyeân toá 3d thuoäc chu kyø 4:
3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B
Sc 1,64 Ti 1,45 V 1,35 Cr 1,27 Mn 1,32 Fe 1,27 Co 1,26 Ni 1,24 Cu 1,28 Zn 1,39
• Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy laø do ñieän töû theâm vaøo vaân ñaïo (n-1)d naèm ôû
lôùp voû beân trong coù haèng soá chaén b = 0,85 neân löïc huùt giöõa haït nhaân leân ñieän töû
ns taêng ít maëc duø ñieän tích haït nhaân vaãn taêng.
b. Hieäu öùng co d ñoái vôùi caùc nguyeân toá p trong cuøng chu kyø laøm cho baùn kính cuûa caùc
nguyeân toá p naøy taêng raát ít khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong cuøng moät phaân nhoùm.
Ví duï: Söï gia taêng baùn kính cuûa nguyeân toá kim loaïi thuoäc caùc phaân nhoùm p:
Chu kyø Hieäu öùng 3B 2B 3A 4A 5A 6A 7A
2 B C N O F
3 Al 1,43 Si P S Cl
4 Co d Zn 1,39 Ga 1,40 Ge 1,40 As 1,50 Se Br
5 Co d Cd 1,57 In 1,66 Sn 1,58 Sb 1,60 Te I
6 Co f La 1,87 Hg 1,62 Tl 1,73 Pb 1,75 Bi 1,70 Po 1,70
• Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy laø do vieäc taêng theâm ñeán 10 ñieän töû vaøo vaân
ñaïo (n-1)d naèm ôû lôùp voû beân trong duø coù haèng soá chaén b = 0,85 vaãn laøm cho löïc
huùt giöõa haït nhaân leân ñieän töû np taêng leân roõ reät khi taêng chu kyø.
c. Hieäu öùng co d laëp laïi ôû chu kyø 5 coù taùc duïng khoâng maïnh baèng ôû chu kyø 4.
5. ÔÛ chu kyø 6 laàn ñaàu tieân xuaát hieän caùc nguyeân toá f ñaõ gaây ra hieäu öùng co f.
a. Hieäu öùng co f ñoái vôùi caùc nguyeân toá f trong cuøng chu kyø laøm cho baùn kính cuûa caùc
nguyeân toá f giaûm ít khi ñi töø traùi sang phaûi.
Ví duï: Söï gia taêng baùn kính cuûa nguyeân toá kim loaïi cuûa caùc lantanid vaø actinid:
La 1,87 Ce 1,82 Pr 1,83 Nd 1,82 Pm Sm1,80 Eu 2,04 Gd 1,80 Tb 1,78 Dy 1,77 Ho 1,77 Er 1,76 Tu 1,75 Yb 1,94 Lu 1,73
Ac 1,88 Th 1,80 Pa 1,61 U 1,55 Np 1,58 Pu 1,73 Am1,73 Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
• Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy laø do ñieän töû theâm vaøo vaân ñaïo (n-2)f naèm ôû
lôùp voû saâu beân trong coù haèng soá chaén b = 0,85 neân löïc huùt giöõa haït nhaân leân
ñieän töû ns taêng ít maëc duø ñieän tích haït nhaân vaãn taêng.
b. Hieäu öùng co f ñoái vôùi caùc nguyeân toá (n-1)d trong cuøng chu kyø laøm cho baùn kính cuûa
caùc nguyeân toá d naøy giaûm raát ít, thaäm chí hôi taêng khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong
cuøng moät phaân nhoùm.
Ví duï: Söï gia taêng baùn kính cuûa nguyeân toá d thuoäc chu kyø 4, 5 vaø 6:
3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B
Sc 1,64 Ti 1,45 V 1,35 Cr 1,27 Mn 1,32 Fe 1,27 Co 1,26 Ni 1,24 Cu 1,28 Zn 1,39
Y 1,80 Zr 1,60 Nb 1,48 Mo 1,40 Tc 1,35 Ru 1,32 Rh 1,34 Pd 1,37 Ag 1,44 Cd 1,57
La 1,87 Hf 1,59 Ta 1,48 W 1,41 Re 1,37 Os 1,34 Ir 1,36 Pt 1,39 Au 1,44 Hg 1,62
• Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy laø do vieäc theâm 14 ñieän töû vaøo vaân ñaïo (n-2)f
naèm ôû lôùp voû beân trong duø coù haèng soá chaén b = 0,85 vaãn laøm cho löïc huùt giöõa
haït nhaân leân ñieän töû np taêng leân roõ reät khi taêng chu kyø.
c. Hieäu öùng co f ñoái vôùi caùc nguyeân toá p trong cuøng chu kyø laøm cho baùn kính cuûa caùc
nguyeân toá p naøy taêng raát ít khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong cuøng moät phaân nhoùm.
Ví duï: Söï gia taêng baùn kính cuûa nguyeân toá kim loaïi thuoäc caùc phaân nhoùm p:
Chu kyø Hieäu öùng 3B 2B 3A 4A 5A 6A 7A
2 B C N O F
3 Al 1,43 Si P S Cl
4 Co d Zn 1,39 Ga 1,40 Ge 1,40 As 1,50 Se Br
5 Co d Cd 1,57 In 1,66 Sn 1,58 Sb 1,60 Te I
6 Co f La 1,87 Hg 1,62 Tl 1,73 Pb 1,75 Bi 1,70 Po 1,70
• Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy laø do vieäc taêng theâm ñeán 24 ñieän töû vaøo vaân
ñaïo (n-1)d vaø (n-2)f naèm ôû lôùp voû beân trong duø coù haèng soá chaén b = 0,85 vaãn
laøm cho löïc huùt giöõa haït nhaân leân ñieän töû np taêng leân roõ reät khi taêng chu kyø.
d. Hieäu öùng co f laëp laïi ôû chu kyø 7 neáu coù, seõ khoâng maïnh baèng ôû chu kyø 6.
4.3.2 Bieán thieân cuûa naêng löôïng ion hoùa I

1. Naêng löôïng ion hoùa I laø naêng löôïng caàn thieát ñeå taùch moät ñieän töû ra khoûi nguyeân töû (hay
ion) ôû pha khí vaø traïng thaùi cô baûn.
2. Khi ñi töø traùi sang phaûi trong cuøng moät chu kyø, naêng löôïng ion hoùa taêng daàn do löïc huùt
giöõa haït nhaân vaø ñieän töû taêng daàn khi baùn kính giaûm daàn.
3. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong cuøng moät phaân nhoùm, naêng löôïng ion hoùa giaûm daàn do
löïc huùt giöõa haït nhaân vaø ñieän töû giaûm daàn khi baùn kính taêng daàn.
4. Caùc tieåu phaân coù caáu hình ñieän töû baõo hoøa hay baùn baõo hoøa seõ coù naêng löôïng ion hoùa
cao hôn bình thöôøng do ñoä beàn ñaëc bieät cuûa caùc caáu hình naøy.
4.3.3 Bieán thieân cuûa naêng löôïng anion hoùa A (aùi löïc ñieän töû)
1. Naêng löôïng anion hoùa A laø naêng löôïng caàn thieát ñeå nhaän moät ñieän töû vaøo nguyeân töû (hay
ion) ôû pha khí vaø traïng thaùi cô baûn.
2. Khi ñi töø traùi sang phaûi trong cuøng moät chu kyø, naêng löôïng anion hoùa taêng daàn vaø coù cöïc
ñaïi taïi caùc halogen do baùn kính giaûm daàn.
3. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong cuøng moät phaân nhoùm, naêng löôïng anion hoùa giaûm daàn do
baùn kính taêng daàn.
4. Caùc tieåu phaân coù caáu hình ñieän töû baõo hoøa hay baùn baõo hoøa seõ coù naêng löôïng anion hoùa
cao hôn bình thöôøng do ñoä beàn ñaëc bieät cuûa caùc caáu hình naøy.
Baûng 4.1 Bieán thieân cuûa caùc tính chaát trong Baûng Phaân loaïi tuaàn hoaøn
Bieán thieân trong Baûng Phaân loaïi Tuaàn hoaøn I A χ
→ ↑ ↑ ↑
↓ ↓ ↓ ↓
4.3.4 Bieán thieân cuûa ñoä aâm ñieän χ

1. Ñoä aâm ñieän χ bieåu thò khaû naêng cuûa moät nguyeân toá keùo ñieän töû veà phía noù khi hình thaønh
lieân keát hoùa hoïc.
2. Khi ñi töø traùi sang phaûi trong cuøng moät chu kyø, ñoä aâm ñieän taêng daàn.
3. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong cuøng moät phaân nhoùm, ñoä aâm ñieän giaûm daàn.
4. Pauling ñeà nghò coâng thöùc xaùc ñònh ñoä aâm ñieän nhö sau:
a. Xeùt 3 phaân töû A2, B2 vaø AB coù lieân keát mang tính coäng hoùa trò vôùi naêng löôïng lieân keát
laàn löôït laø EA−A, EB−B vaø EA−B.
b. Neáu lieân keát laø coäng hoùa trò 100%, ta coù:
EA−B = EA−A .EB−B , kcal/mol (4.2)
hay ΔE = EA−B − EA−A .EB−B = 0 kcal / mol (4.3)
c. Neáu lieân keát A−B bò phaân cöïc thì moái lieân heä giöõa ñoä aâm ñieän χ vaø ΔE ñöôïc tính theo
coâng thöùc:
χ B − χ A = 0,18 ΔE (4.4)
trong ñoù: χF ñöôïc gaùn baèng 4

5. Mulliken ñeà nghò coâng thöùc xaùc ñònh ñoä aâm ñieän nhö sau:
χA = ½ (IA + AA) (4.5)
6. Löu yù laø ngöôøi ta thöôøng söû duïng 2 khaùi nieäm khaùc nhau laø (1) ñoä phaân cöïc cuûa lieân keát
vaø (2) taùc duïng phaân cöïc vaø bò phaân cöïc cuûa caùc ion.
4.3.5 Bieán thieân cuûa tính kim loaïi-khoâng kim loaïi

1. Bieán thieân cuûa tính kim loaïi-khoâng kim loaïi phuø hôïp vôùi bieán thieân cuûa ñoä aâm ñieän.
2. Khi ñi töø traùi sang phaûi trong cuøng moät chu kyø, tính kim loaïi giaûm daàn neân tính khöû giaûm.
Vaø tính khoâng kim loaïi taêng daàn neân tính oxi hoùa taêng.
Baûng 4.2 Bieán thieân cuûa tính kim loaïi trong Baûng Phaân loaïi tuaàn hoaøn
Bieán thieân trong Baûng Phaân loaïi Tuaàn hoaøn Tính kim loaïi – Tính khöû
→ ↓
↓ ↑
3. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong cuøng moät phaân nhoùm, tính kim loaïi taêng daàn neân tính khöû
taêng. Vaø tính khoâng kim loaïi giaûm daàn neân tính oxi hoùa giaûm.
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 5 Lieân keát hoùa hoïc phi cô hoïc löôïng töû
Chöông 5
Lieân keát hoùa hoïc phi cô hoïc löôïng töû
5.1 Phaân töû

1. Phaân töû bao goàm moät soá xaùc ñònh caùc nguyeân töû lieân keát vôùi nhau vaø ñöôïc phaân boá moät
caùch xaùc ñònh trong khoâng gian taïo thaønh caáu truùc beàn vöõng. Ví duï: CH4, SF6,…
Hình 5.1 Moâ hình phaân töû CH4, SF6 vaø tinh theå NaCl
2. Ñoái vôùi moät soá hôïp chaát coù caáu truùc tinh theå nhö kim cöông, NaCl,… thì phaûi môû roäng
khaùi nieäm phaân töû laø toaøn boä tinh theå do khoâng theå taùch rieâng töøng phaân töû C hay NaCl
3. Moät caùch chính xaùc, khi taïo lieân keát ñeå hình thaønh phaân töû, caùc nguyeân töû khoâng coøn toàn
taïi nhö caáu truùc ban ñaàu cuûa noù.
4. Moät caùch gaàn ñuùng, ngöôøi ta xem nhö chæ coù lôùp voû ñieän töû hoùa trò cuûa nguyeân töû tham
gia vaøo quaù trình taïo lieân keát.
5. Nguyeân taéc cô baûn laø caùc nguyeân töû lieân keát vôùi nhau hình thaønh phaân töû coù naêng löôïng
thaáp hôn toång naêng löôïng cuûa caùc nguyeân töû ban ñaàu neân heä beàn vöõng hôn.
5.2 Lieân keát hoùa hoïc

1. Lieân keát hoùa hoïc coù baûn chaát ñieän taïo löïc huùt giöõ caùc nguyeân töû laïi vôùi nhau.
2. Caùc thoâng soá ñaëc tröng cho lieân keát:
a. Ñoä daøi lieân keát d (Å = 10−10m) cuûa 1 lieân keát laø khoaûng caùch caân baèng giöõa 2 haït
nhaân cuûa 2 nguyeân töû lieân keát vôùi nhau.
b. Goùc lieân keát (0) laø goùc taïo bôûi 2 ñoaïn thaúng töôûng töôïng ñi qua caùc haït nhaân cuûa
nguyeân töû trung taâm vaø 2 nguyeân töû lieân keát vôùi noù.
c. Baäc lieân keát N laø soá löôïng lieân keát coäng hoùa trò ñöôïc hình thaønh giöõa 2 nguyeân töû
ñang xeùt. Ví duï: Baäc lieân keát cuûa N trong N≡N laø 3.
d. Naêng löôïng lieân keát E (kcal/mol, kJ/mol) laø naêng löôïng caàn cung caáp ñeå caét ñöùt 1
lieân keát (hay naêng löôïng toûa ra khi hình thaønh 1 lieân keát). Ngöôøi ta thöôøng söû duïng
giaù trò tuyeät ñoái cuûa naêng löôïng ñeå so saùnh, nghóa laø giaù trò tuyeät ñoái cuûa naêng löôïng
lieân keát caøng lôùn thi lieân keát caøng beàn.
Ngöôïc laïi, theo quy öôùc cuûa nhieät ñoäng löïc hoïc thì quaù trình toûa nhieät mang daáu tröø,
nghóa laø naêng löôïng lieân keát caøng aâm (hay caøng thaáp) thì lieân keát caøng beàn.
5.3 Quy taéc baùt boä

1. Thöïc nghieäm cho thaáy laø ngoaïi tröø Heli coù 2 ñieän töû, caùc khí trô coøn laïi coù 8 ñieän töû ôû lôùp
voû ngoaøi cuøng vaø raát beàn vöõng.
2. Quy taéc baùt boä cho raèng nhieàu nguyeân töû coù xu höôùng lieân keát vôùi nhau baèng moät caùch
naøo ñoù ñeå coù theå hình thaønh ñöôïc lôùp voû ngoaøi cuøng chöùa 8 ñieän töû.
3. Quy taéc baùt boä chæ ñuùng ñoái vôùi caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø 2 coù 4 vaân ñaïo hoùa trò chöùa
toái ña 8 ñieän töû maø khoâng coøn ñuùng ñoái vôùi caùc nguyeân toá thuoäc caùc chu kyø khaùc.
5.4 Lieân keát ion

5.4.1 Ñieàu kieän hình thaønh lieân keát ion
1. Khi caùc nguyeân töû lieân keát vôùi nhau coù ñoä aâm ñieän khaùc bieät lôùn thì chuùng coù khaû naêng
cho vaø nhaän caùc ñieän töû hoùa trò ñeå trôû thaønh caùc cation vaø anion.
2. Nguyeân töû cho ñieän töû laø 1 kim loaïi, nguyeân töû nhaän ñieän töû laø 1 khoâng kim loaïi.
3. Khi cheânh leäch ñoä aâm ñieän ≥ 2,2 thì tính ion cuûa lieân keát ≥ 70% vaø ta coù theå xem nhö lieân
keát laø lieân keát ion. Khoâng coù lieân keát ion 100%.
Baûng 5.1 Moái lieân heä giöõa ñoä cheânh leäch ñoä aâm ñieän vaø tính ion
Δχ % ion Δχ % ion Δχ % ion Δχ % ion

0,2 1 1,2 30 2,2 70 3,2 92
0,4 4 1,4 39 2,4 76
0,6 9 1,6 47 2,6 82
0,8 15 1,8 55 2,8 86
1,0 22 2,0 63 3,0 89
5.4.2 Ñieän hoùa trò (hoùa trò ion)

1. Hoùa trò cuûa moät nguyeân toá laø soá löôïng nguyeân töû hydro maø nguyeân töû cuûa nguyeân toá ñoù
coù khaû naêng keát hôïp hay thay theá. Hoùa trò luoân luoân laø moät soá nguyeân döông.
2. Ngöôøi ta ñònh nghóa ñieän hoùa trò (hoùa trò ion) cuûa moät nguyeân toá laø ñieän tích hình thöùc cuûa
nguyeân toá ñoù ôû traïng thaùi ion vaø thöôøng ñöôïc goïi taét laø hoùa trò.
3. Vì vaäy, ñieän hoùa trò coù theå döông hoaëc aâm. Ví duï:
Hôïp chaát ion NaF Al2(SO4)3

Ion Na+ F− Al3+ SO42–
Ñieän hoùa trò +1 −1 +3 −2
5.4.3 Ñoä beàn vaø tính chaát cuûa lieân keát ion
1. Löïc lieân keát ion coù baûn chaát tónh ñieän neân coù theå döï ñoaùn ñoä beàn cuûa lieân keát baèng naêng
löôïng töông taùc tónh ñieän A:
(q + q − )e 2
A=k (5.1)
(r + + r − )
trong ñoù: q+, q– giaù trò ñieän tích tuyeät ñoái cuûa cation vaø anion
r+, r– baùn kính cuûa cation vaø anion
k heä soá tæ leä
e ñieän tích cuûa ñieän töû
2. Phöông trình (5.1) cho thaáy ñoä beàn lieân keát ion caøng lôùn khi:
a. Ñieän tích cuûa caùc cation vaø anion caøng lôùn
b. Baùn kính cuûa chuùng caøng nhoû.
3. Trong ñoù, yeáu toá ñieän tích quan troïng hôn do:
a. Yeáu toá ñieän tích laø tích cuûa 2 ñieän tích
b. Yeáu toá baùn kính laø toång cuûa 2 baùn kính cation vaø anion
Ví duï: Xeùt söï bieán ñoåi cuûa naêng löôïng töông taùc tónh ñieän cuûa hôïp chaát AIXI coù baùn
kính cuûa cation vaø anion ñeàu laø 1 khi taêng ñieän tích cuûa anion leân gaáp ñoâi vaø khi
giaûm baùn kính cuûa anion coøn moät nöûa.
Ñieän tích vaø baùn kính q– = –1, r– = 1 q– = –2, r– = 1 q– = –1, r– = 0,5

Naêng löôïng tónh ñieän (1× 1)e 2 (1× 2)e 2 (1× 1)e 2
A=k A=k A=k
(1 + 1) (1 + 1) (1 + 0,5)
Giaù trò töông ñoái A 2A 0,67A
4. Lieân keát ion coù 2 tính chaát ñaëc tröng:

a. Baát ñònh höôùng: Moät ion huùt caùc ion ngöôïc daáu theo moïi phöông laø nhö nhau.
b. Baát baõo hoøa: Moät ion huùt caùc ion ngöôïc daáu vôùi soá löôïng caøng nhieàu caøng toát, ngoaøi
tröø yeáu toá khoâng gian haïn cheá soá löôïng ion traùi daáu coù theå bao quanh ion ñoù.
5.4.4 Tinh theå ion – Naêng löôïng maïng tinh theå

1. Tinh theå ñöôïc ñaëc tröng baèng söï saép xeáp cuûa caùc tieåu phaân nhö phaân töû, ion, nguyeân
töû,… moät caùch traät töï vaø tuaàn hoaøn trong khoâng gian.
2. Do tính baát ñònh höôùng vaø baát baõo hoøa cuûa lieân keát ion neân caùc hôïp chaát ion taïo thaønh
caùc tinh theå ion chöù khoâng taïo thaønh phaân töû rieâng leû. Caùc phaân töû chæ coù theå toàn taïi ôû
traïng thaùi hôi taïi nhieät ñoä cao. Ví duï ôû 14400C môùi coù phaân töû NaCl.
Hình 5.1 Tinh theå NaCl vaø tinh theå CsCl
3. Trong tinh theå ion, khoâng coù lieân keát ñôn thuaàn giöõa moät cation vaø moät anion rieâng leû maø
moãi ion huùt taát caø caùc ion ngöôïc daáu vaø ñaåy taát caû caùc ion cuøng daáu trong tinh theå.
4. Naêng löôïng maïng tinh theå laø naêng löôïng toûa ra khi hình thaønh moät mol tinh theå töø traïng
thaùi khí.
5. Noùi chung, naêng löôïng maïng tinh theå ion caøng lôùn khi caùc ion coù ñieän tích caøng lôùn vaø
baùn kính caøng nhoû.
5.5 Lieân keát coäng hoùa trò theo thuyeát Lewis

5.5.1 Ñieàu kieän hình thaønh lieân keát coäng hoùa trò
1. Theo Lewis, khi caùc nguyeân töû lieân keát vôùi nhau coù ñoä aâm ñieän gaàn nhau thì chuùng coù
khaû naêng duøng chung ñieän töû taïo thaønh lieân keát coäng hoùa trò ñeå ñaït ñöôïc caáu hình ñieän
töû cuûa khí trô gaàn nhaát.
Ví duï: H• + •Cl⎪ → H−Cl⎪ (Coâng thöùc Lewis)
2. Ñieän töû taïo thaønh lieân keát coäng hoùa trò chuû yeáu khu truù trong khoâng gian giöõa 2 haït nhaân
neân gaén keát 2 nguyeân töû laïi vôùi nhau.
3. Trong tröôøng hôïp ñaëc bieät, ñoâi ñieän töû duøng chung chæ do moät beân cung caáp thì ta goïi laø
lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän hay lieân keát phoái trí.
Ví duï: H3N⎪ + H+ → H3N→H+ → NH4+
5.5.2 Hoùa trò (coäng hoùa trò)

Hoùa trò cuûa nguyeân toá luùc ñoù ñöôïc goïi laø coäng hoùa trò hay chæ ñôn giaûn laø hoùa trò vaø baèng
toång soá lieân keát maø nguyeân toá ñoù hình thaønh ñöôïc. Vì vaäy, hoùa trò luoân luoân döông.
5.5.3 Tính chaát cuûa lieân keát coäng hoùa trò

1. Lieân keát coäng hoùa trò coù 2 tính chaát ñaëc tröng:
a. Ñònh höôùng: Moãi lieân keát coäng hoùa trò ñònh höôùng theo moät phöông xaùc ñònh.
b. Baõo hoøa: Moãi nguyeân töû coù moät soá löôïng lieân keát coäng hoùa trò xaùc ñònh vaø thoâng
thöôøng khoâng lôùn hôn 6.
5.5.4 Caùch vieát coâng thöùc Lewis (coâng thöùc caáu taïo)
1. Coâng thöùc Lewis laø hình thöùc bieåu thò tieåu phaân (phaân töû: CH4, ion phöùc taïp: SO42–,…) vôùi
caùc ñoâi ñieän töû lieân keát hay töï do ñöôïc bieåu dieãn baèng caùc kyù hieäu − hay :.
2. Nguyeân töû trung taâm cuûa tieåu phaân laø nguyeân töû coù ñoä aâm ñieän thaáp. Nguyeân töû hydro
luoân luoân naèm ngoaøi. Ví duï: HCN coù nguyeân töû trung taâm laø C.
3. Lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän hay lieân keát phoái trí thöôøng ñöôïc bieåu dieãn baèng muõi teân
→ höôùng veà nguyeân töû nhaän ñoâi ñieän töû.
4. Hieän nay, ngöôøi ta thay kyù hieäu → baèng kyù hieäu − do khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc lieân keát
naøo laø phoái trí sau khi noù ñaõ hình thaønh.
5. Ví duï nhö khoâng theå phaân bieät ñöôïc lieân keát naøo laø lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän trong 4
lieân keát N−H trong NH4+ sau khi ion naøy ñaõ hình thaønh.
5.5.5 Ñieän tích hình thöùc

1. Ñieän tích hình thöùc treân moãi nguyeân töû ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
Soá ñieän töû hoùa trò ôû taàng ngoaøi cuøng cuûa nguyeân töû
− Soá ñieän töû töï do − 1/2 Soá lieân keát
2. Phaân töû trung hoøa coù toång soá ñieän tích hình thöùc treân caùc nguyeân töû baèng 0.
3. Caùc ion coù toång ñieän tích hình thöùc treân caùc nguyeân töû baèng ñieän tích cuûa ion ñoù.
5.5.6 Caùch vieát coâng thöùc Lewis (coâng thöùc caáu taïo)
5.5.6.1 Caùch vieát thöù nhaát
1. Caùch naøy thöôøng ñöôïc söû duïng cho caùc chaát höõu cô tuaân theo quy taéc baùt boä.
2. Goïi:
V Soá ñoâi ñieän töû hoùa trò = ½(Toång soá ñieän töû hoùa trò cuûa tieåu phaân)
= ½(Toång soá ñieän töû hoùa trò cuûa caùc nguyeân töû
− Ñieän tích cuûa tieåu phaân)
h Soá nguyeân töû hydro coù trong tieåu phaân
q Soá nguyeân töû khaùc hydro coù trong tieåu phaân
3. Chaáp nhaän quy taéc baùt boä, ta coù coâng thöùc tính soá lieân keát σ vaø π trong tieåu phaân:
Soá lieân keát Maïch hôû Maïch voøng

nσ = h+q−1 h+q
nπ = 3q − V + 1 3q − V
Ví duï:
HCN (maïch hôû): V = 5; h = 1; q = 2 nσ = 2 nπ = 2 H−C≡N
NO3− (maïch hôû): V = 12; h = 0; q = 4 nσ = 3 nπ = 1
C6H6 (maïch voøng): V = 15; h = 6; q = 6 nσ = 12 nπ = 3
5.5.6.2 Caùch vieát thöù hai

1. Caùch naøy thöôøng ñöôïc söû duïng cho caùc chaát voâ cô khoâng tuaân theo quy taéc baùt boä vì
chuû yeáu chöùa caùc nguyeân toá khoâng thuoäc chu kyø 2.
2. Moãi nguyeân töû lieân keát ñoùng goùp 1 ñieän töû vaøo nguyeân töû trung taâm. Rieâng oxi vaø löu
huyønh khoâng ñoùng goùp ñieän töû.
3. Soá ñoâi ñieän töû töï do vaø lieân keát σ chung quanh nguyeân töû trung taâm ñöôïc xaùc ñònh theo
coâng thöùc:
1/2 [Soá ñieän töû hoùa trò cuûa nguyeân töû trung taâm
+ Soá ñieän töû ñoùng goùp − Ñieän tích cuûa ion]
4. Veõ coâng thöùc caáu taïo, theâm caùc ñoâi ñieän töû töï do cuûa caùc nguyeân töû coøn laïi.
5. Neáu caùc nguyeân töû chöa ñaït baùt boä thì chuyeån caùc ñoâi ñieän töû töï do thaønh caùc lieân keát
phoái trí duøng chung.
6. Höôùng öu theá laø chuyeån ñoâi ñieän töû cuûa nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän thaáp hôn veà nguyeân toá
coù ñoä aâm ñieän cao hôn. Ví duï:
7. Neáu coù ñieän töû ñoäc thaân thì ñieän töû naøy chieám rieâng 1 vaân ñaïo hoùa trò neân keùm beàn vaø
deã daøng taïo lieân keát môùi. Ví duï:
5.5.7 Öu khuyeát ñieåm cuûa phöông phaùp Lewis

• Roõ raøng, deã hieåu, aùp duïng deã daøng cho caùc phaân töû ñôn giaûn.
• Coù theå döï ñoaùn ñònh tính ñöôïc chieàu daøi lieân keát theo ñoä boäi cuûa lieân keát. Ví duï: dC−C >
dC=C > dC≡C.
• Coù theå döï ñoaùn ñònh tính ñöôïc söï phaân cöïc cuûa lieân keát khi 2 nguyeân töû lieân keát coù ñoä
aâm ñieän khaùc nhau. Ví duï: HCl, CO32−,…
• Khoâng giaûi thích ñöôïc baûn chaát cuûa löïc lieân keát.
• Khoâng giaûi thích ñöôïc söï toàn taïi cuûa caùc hôïp chaát coù soá ñieän töû leû nhö NO2.
• Do vieäc thöøa nhaän quy taéc baùt boä neân chæ ñuùng cho caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø 2.
Khoâng coøn ñuùng cho caùc nguyeân toá töø chu kyø ba trôû leân. Ví duï: PF5, SF6, …
• Khoâng phaân bieät ñöôïc söï khaùc bieät giöõa caùc loaïi lieân keát σ, π vaø δ trong lieân keát boäi. Ví
duï: Lieân keát trong N2 goàm 1 lieân keát σ vaø 2 lieân keát π.
• Khoâng giaûi thích ñöôïc:

a. Caáu hình khoâng gian bao goàm ñoä daøi lieân keát vaø goùc lieân keát. Ví duï: Caùc lieân keát
trong NO3−, C6H6 coù ñoä daøi vaø goùc lieân keát nhö nhau.
b. Ñoä phaân cöïc vaø naêng löôïng cuûa phaân töû. Ví duï: Phaân töû CO2 thaúng haøng coù ñoä phaân
cöïc baèng 0, trong luùc SO2 gaõy goùc vaø coù ñoä phaân cöïc khaùc 0.
5.6 Lieân keát kim loaïi

1. Lieân keát giöõa caùc nguyeân töû kim loaïi ôû traïng thaùi tinh theå hay loûng ñöôïc goïi laø lieân keát
kim loaïi.
2. Trong tinh theå kim loaïi, caùc ñieän töû hoùa trò taùch ra khoûi caùc nguyeân töû vaø di chuyeån töï do
trong toaøn khoái kim loaïi. Caùc cation kim loaïi naèm ôû caùc nuùt maïng cuûa tinh theå.
3. Lieân keát kim loaïi theo quan ñieåm phi cô hoïc löôïng töû ñöôïc hình thaønh do löïc huùt giöõa
ñaùm maây caùc ñieän töû töï do vaø caùc cation kim loaïi naèm trong maïng tinh theå.
5.7 Lieân keát lieân phaân töû

1. Töông taùc giöõa caùc phaân töû laø do söï phaân cöïc cuûa caùc phaân töû bò phaân cöïc.
5.8 Caùc haïn cheá cuûa Thuyeát phi cô hoïc löôïng töû
Thuyeát phi cô hoïc löôïng töû khoâng giaûi thích ñöôïc:
1. Baûn chaát cuõng nhö tính ñònh höôùng cuûa lieân keát coäng hoùa trò.
2. Hoùa trò lôùn hôn 4 cuûa moät soá nguyeân toá nhö P, S,…
3. Söï toàn taïi cuûa caùc hôïp chaát coù ñieän töû ñoäc thaân nhö •NO2,…
4. Caùc kim loaïi chuyeån tieáp thöôøng khoâng coù caáu hình baùt boä nhö Fe2+, Fe3+, Cu+, Cu2+,…
5. Caùc hôïp chaát thieáu ñieän töû nhö benzen C6H6 hay caùc hôïp chaát thöøa ñieän töû nhö XeF2.
6. Boán loaïi lieân keát ion, coäng hoùa trò, kim loaïi vaø lieân phaân töû chæ laø caùc loaïi giôùi haïn cuûa lieân
keát hoùa hoïc. Lieân keát thöïc teá trong caùc hôïp chaát laø toå hôïp cuûa caùc loaïi lieân keát keå treân.
7. Lyù do toàn taïi moät khoaûng caùch caân baèng giöõa caùc cation vaø anion trong lieân keát ion do
löïc ñaåy cuûa chính caùc ion ngöôïc daáu naøy.
8. Nhieàu tính chaát cuûa kim loaïi, nhaát laø nhieät dung cuûa kim loaïi.
9. Lieân keát lieân phaân töû giöõa caùc phaân töû khoâng phaân cöïc, nhaát laø ñoái vôùi caùc nguyeân töû khí
trô.
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 6 Lieân keát hoùa trò VB cô hoïc löôïng töû & Caáu taïo phaân töû
Chöông 6
Lieân keát hoùa trò VB cô hoïc löôïng töû
& Caáu taïo phaân töû
6.1 Phöông phaùp gaàn ñuùng

1. Ñeå khaéc phuïc caùc khuyeát ñieåm cuûa thuyeát ñieän töû veà hoùa trò kinh ñieån, ngöôøi ta söû duïng
quan ñieåm cô hoïc löôïng töû vì phaân töû laø moät heä thoáng caùc vi haït.
2. Do khoâng theå giaûi ñöôïc chính xaùc phöông trình Schordinger cuûa heä phaân töû vì quaù phöùc
taïp neân ngöôøi ta phaûi söû duïng caùc phöông phaùp gaàn ñuùng.
6.2 Phöông phaùp Heitler-London vaø phaân töû H2

6.2.1 Môû ñaàu
1. Heitler vaø London ñaõ söû duïng cô hoïc löôïng töû ñeå giaûi baøi toaùn cuûa phaân töû H2.
2. Ñoái vôùi phaân töû H2, phöông trình Schroedinger coù daïng ĤΨ = EΨ,
h2 h2 ⎛1 1 1 1 1 1 ⎞
vôùi Ĥ= Δ1 − Δ 2 + e 2 ⎜⎜ + − − − − ⎟
⎟
2
8π m 2
8π m ⎝ R r12 r1a r1b r2a r2b ⎠
6.2.2 Haøm soùng

1. Theo phöông phaùp gaàn ñuùng, Heitler-London thöøa nhaän laø trong phaân töû H2 vaãn toàn taïi
caùc vaân ñaïo nguyeân töû Ha vaø Hb chöùa 1 ñieän töû vôùi caáu hình sa1 vaø sb1.
2. Vôùi söï thöøa nhaän laø caùc ñieän töû ñöôïc xem nhö chuyeån ñoäng ñoäc laäp vôùi nhau, aùp duïng
ñònh luaät nhaân xaùc suaát vaø tính khoâng phaân bieät cuûa ñieän töû, ta coù 2 haøm soùng töông
ñöông nhau cuûa heä coù daïng:
ψ1 = sa(1).sb(2)
ψ2 = sa(2).sb(1)
3. Toå hôïp cuûa 2 haøm treân laø nghieäm gaàn ñuùng moâ taû caùc traïng thaùi cuûa caùc ñieän töû trong
phaân töû vôùi cj laø caùc heä soá chuaån hoùa:
ψ+ = c1ψ1 + c2ψ2
ψ− = c3ψ1 − c4ψ2
Haøm ψ+ coù spin ñoái song (↑↓), haøm ψ− coù spin song song (↑↑).
4. Do bình phöông caùc haøm ψ+ vaø ψ− cho bieát phaân boá maät ñoä xaùc suaát coù maët cuûa ñieän töû,
ta coù:
ψ+2 = c12ψ12 + c22ψ22 + 2c1c2ψ1ψ2 lieân keát
ψ−2 = c12ψ12 + c22ψ22 − 2c1c2ψ1ψ2 phaûn lieân keát
5. Vaäy khi hai ñieän töû treân 2 vaân ñaïo nguyeân töû cuûa H2 coù spin ñoái song thì maät ñoä ñieän töû
ôû vuøng giöõa hai haït nhaân taêng leân. Ngöôïc laïi, khi hai ñieän töû coù spin song song thì maät
ñoä ñieän töû ôû vuøng giöõa hai haït nhaân giaûm xuoáng.
6.2.3 Keát quaû

1. Khi hai ñieän töû treân 2 vaân ñaïo nguyeân töû ñoái song thì lieân keát ñöôïc hình thaønh do maät ñoä
ñieän töû ôû vuøng giöõa hai haït nhaân taêng leân gioáng nhö hai ñaùm maây sa1 vaø sb1 xen phuû leân
nhau vaø keùo hai haït nhaân laïi gaàn nhau.
2. Naêng löôïng cuûa phaân töû luùc ñoù seõ thaáp hôn naêng löôïng cuûa 2 nguyeân töû ban ñaàu.
3. Khoaûng caùch giöõa 2 haït nhaân laø moät giaù trò xaùc ñònh (0,74Å). Khi tieán gaàn hôn thì 2 haït
nhaân seõ ñaåy nhau ra, vaø khi caùch nhau ra thì ñaùm maây ñieän töû seõ keùo trôû laïi.
4. Tính toaùn cho thaáy naêng löôïng cuûa phaân töû caøng thaáp khi 2 vaân ñaïo lieân keát coù naêng
löôïng caøng gaàn nhau.
5. Neáu hai ñieän töû treân 2 vaân ñaïo nguyeân töû cuûa H2 song song thì khoâng hình thaønh ñöôïc
lieân keát do maät ñoä ñieän töû ôû vuøng giöõa hai haït nhaân giaûm xuoáng.
• Naêng löôïng cuûa phaân töû luùc ñoù cao hôn naêng löôïng cuûa 2 nguyeân töû ban ñaàu.
• Khoaûng caùch giöõa 2 haït nhaân caøng gaàn thì haït nhaân caøng ñaåy nhau maïnh hôn.
6. Khaùi quaùt hoùa phöông phaùp cuûa Heitler-London, Pauling vaø Slater ñaõ phaùt trieån thaønh
thuyeát VB vaø vaän duïng vaøo caùc phaân töû khaùc vaø thu ñöôïc caùc keát quaû trong vieäc ñònh
tính caùc lieân keát vaø caáu taïo phaân töû ñöôïc toång keát trong muïc 6.3.
6.3 Tính chaát cuûa lieân keát coäng hoùa trò theo VB
1. Lieân keát coäng hoùa trò ñöôïc hình thaønh do söï gheùp ñoâi 2 ñieän töû coù spin ñoái song khi coù
söï xen phuû cuûa 2 vaân ñaïo nguyeân töû. Vì vaäy ñieän töû lieân keát coù tính chaát ñònh xöù trong
vuøng giöõa hai haït nhaân.
2. Söï xen phuû coù hieäu quaû taïo lieân keát khi ñoä xen phuû S > 0.
Söï xen phuû coù hieäu quaû aâm khi ñoä xen phuû S < 0.
Söï xen phuû khoâng coù hieäu quaû khi ñoä xen phuû S = 0.
3. Löïc lieân keát coäng hoùa trò mang baûn chaát ñieän do ñieän tích aâm cuûa ñieän töû lieân keát keùo 2
haït nhaân mang ñieän tích döông laïi gaàn nhau.
4. Lieân keát coäng hoùa trò coù 2 tính chaát ñaëc tröng laø:
a. Ñònh höôùng: Caùc nguyeân töû lieân keát vôùi nhau theo caùc phöông xaùc ñònh sao cho söï
xen phuû laø lôùn nhaát.
b. Baõo hoøa: Moät nguyeân töû lieân keát vôùi moät löôïng xaùc ñònh caùc nguyeân töû khaùc cho ñeán
luùc khoâng coøn ñieän töû hoùa trò ñoäc thaân.
5. Taát caû caùc lieân keát tröôùc heát phaûi laø lieân keát σ. Neáu baäc lieân keát lôùn hôn 1 thì seõ coù theâm
caùc lieân keát π, δ,…
6. Hoùa trò cuûa moät nguyeân toá seõ baèng soá ñieän töû ñoäc thaân coù theå coù cuûa nguyeân toá ñoù khi ôû
traïng thaùi cô baûn hay kích thích. Traïng thaùi kích thích laøm taêng soá ñieän töû ñoäc thaân cuûa
nguyeân töû.
Ví duï: Be, B, C, P, S, Cl
Be Be* (hoùa trò 2)
↑↓ → ↑ ↑
B B* (hoùa trò 3)
↑↓ ↑ → ↑ ↑ ↑
C C* (hoùa trò 4)
↑↓ ↑ ↑ → ↑ ↑ ↑ ↑
2s 2p 2s 2p
P* (hoùa trò 5)
↑ ↑ ↑ ↑ ↑
S* (hoùa trò 6)
↑ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑
Cl* (hoùa trò 7)
↑ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑
3s 3p 3d
6.4 Ñoä beàn cuûa lieân keát coäng hoùa trò theo VB
1. Ñoä beàn cuûa lieân keát coäng hoùa trò caøng lôùn khi thoûa maõn caùc Yeáu toá
a. Hai vaân ñaïo lieân keát coù naêng löôïng gaàn nhau: Ñoàng naêng
b. Ñoä xen phuû giöõa hai vaân ñaïo caøng lôùn: Xen phuû
c. Maät ñoä ñieän töû trong vuøng xen phuû caøng lôùn: Maät ñoä
2. Trong ñoù, yeáu toá maät ñoä quan troïng nhaát do löôïng ñieän tích aâm cuûa ñieän töû nhö laø keo
keát dính hai haït nhaân mang ñieän tích döông.
3. Heä quaû laø caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø nhoû 2 vaø 3 taïo hôïp chaát vôùi lieân keát coäng hoùa trò
beàn vöõng hôn caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø lôùn 4, 5,…
6.5 Lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän theo VB

1. Trong tröôøng hôïp moät nguyeân töû coù ñoâi ñieän töû töï do vaø nguyeân töû coøn laïi coù vaân ñaïo
troáng (nhö NH3 vaø H+) thì lieân keát coäng hoùa trò ñöôïc thöïc hieän baèng caùch xen phuû hai
vaân ñaïo lieân keát nhöng ñoâi ñieän töû chæ do moät nguyeân töû cung caáp.
H3N⎮ + H+ → H3N⎮→H+ → NH4+
2. Lieân keát nhö vaäy ñöôïc goïi laø lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän hay lieân keát phoái trí.
3. Keát quaû laø hoùa trò toái ña cuûa moät nguyeân töû baèng soá vaân ñaïo hoùa trò coù khaû naêng tham
gia taïo lieân keát cuûa nguyeân töû ñoù.
6.6 Caùc loaïi lieân keát

1. Lieân keát σ laø lieân keát hình thaønh do söï xen phuû doïc theo truïc ñoái xöùng cuûa vaân ñaïo
nguyeân töû. Haøm soùng chung coù daïng vaø daáu ñoái xöùng qua truïc lieân nhaân.
2. Lieân keát π laø lieân keát hình thaønh do söï xen phuû phía beân cuûa truïc ñoái xöùng cuûa vaân ñaïo
nguyeân töû. Haøm soùng chung coù daïng ñoái xöùng qua truïc lieân nhaân nhöng baát ñoái xöùng veà
daáu.
6.7 Tính ñònh höôùng cuûa lieân keát coäng hoùa trò vaø hình daïng cuûa phaân töû
1. Lieân keát coäng hoùa trò ñöôïc phaân boá theo caùc phöông sao cho söï xen phuû laø cöïc ñaïi.
2. Vì vaäy hình daïng cuûa caùc vaân ñaïo tham gia lieân keát coù aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán hình
daïng cuûa phaân töû.
6.7.1 Phaân töû 2 nguyeân töû

1. Tröôøng hôïp lieân keát s−s: Caùc vaân ñaïo coù ñoái xöùng caàu neân ñoä xen phuû chæ phuï thuoäc
vaøo khoaûng caùch giöõa 2 haït nhaân maø khoâng phuï thuoäc vaøo höôùng lieân keát.
2. Tröôøng hôïp lieân keát s−p: Ñoä xen phuû laø cöïc ñaïi khi truïc lieân nhaân truøng vôùi truïc cuûa vaân
ñaïo p tham gia lieân keát.
3. Tröôøng hôïp lieân keát p−p: Ñoä xen phuû laø cöïc ñaïi khi truïc lieân nhaân truøng vôùi truïc cuûa caû 2
vaân ñaïo p tham gia lieân keát.

1. Ví duï: Phaân töû H2S coù cô caáu goùc ñöôïc hình thaønh baèng 2 lieân keát s−p cuûa (a) 2 vaân ñaïo
s cuûa 2 H vaø (b) 2 vaân ñaïo p vuoâng goùc cuûa S.
2. Goùc lieân keát thöïc teá laø 920 do lieân keát S−H phaân cöïc laøm 2 H tích ñieän döông vaø ñaåy
nhau.
3. Ví duï: Phaân töû BeH2 coù cô caáu thaúng haøng ñöôïc hình thaønh baèng 1 lieân keát s−s vaø 1 lieân
keát s−p cuûa (a) 2 vaân ñaïo s cuûa 2 H vaø (b) 1 vaân ñaïo s vaø 1 vaân ñaïo p cuûa Be. Chöa
giaûi thích ñöôïc moät caùch thoûa ñaùng cô caáu naøy.

1. Ví duï: Phaân töû NH3 coù cô caáu thaùp ñöôïc hình thaønh baèng 3 lieân keát s−p cuûa (a) 3 vaân
ñaïo s cuûa H vaø (b) 3 vaân ñaïo p vuoâng goùc cuûa N. Goùc lieân keát thöïc teá laø 104,50 ñöôïc
giaûi thích laø do lieân keát N−H phaân cöïc khieán cho 3 H tích ñieän döông vaø ñaåy nhau.
2. Ví duï: Phaân töû BF3 coù cô caáu tam giaùc phaúng ñöôïc hình thaønh baèng 1 lieân keát s−p vaø 2
lieân keát p−p cuûa (a) 1 vaân ñaïo s vaø 2 vaân ñaïo p cuûa B vaø (b) 3 vaân ñaïo p cuûa 3 F. Chöa
giaûi thích ñöôïc moät caùch thoûa ñaùng cô caáu naøy.
6.7.4 Phaân töû nhieàu hôn 4 nguyeân töû

1. Caùc phaân töû nhö CH4, PF5, SF6,… laàn löôït coù cô caáu töù dieän, thaùp ñoâi tam giaùc, baùt
dieän,… Chöa theå giaûi thích ñöôïc moät caùch thoûa ñaùng caùc cô caáu naøy.
6.8 Thuyeát lai hoùa

6.8.1 Nguyeân taéc lai hoùa
1. Ñeå giaûi thích ñöôïc moät caùch thoûa ñaùng caùc cô caáu cuûa BeH2, BF3, CH4, PF5, SF6,…
Pauling vaø Slater boå sung theâm khaùi nieäm lai hoùa vaøo thuyeát VB.
2. Theo thuyeát lai hoùa, caùc nguyeân töû khi lieân keát coù theå toå hôïp tuyeán tính n vaân ñaïo hoùa trò
laïi thaønh n vaân ñaïo lai hoùa ñeå lieân keát thuaän lôïi vaø phaân töû coù naêng löôïng thaáp nhaát.
6.8.2 Caùc kieåu lai hoùa thoâng thöôøng
Caùc vaân ñaïo Hình daïng cuûa caùc

Kieåu lai hoùa Thí duï
tham gia lai hoùa vaân ñaïo lai hoùa
sp s+p thaúng haøng BeH2
sp2 s + 2p tam giaùc BF3
sp3 s + 3p töù dieän CH4
dsp2, sp2d d + s + 2p vuoâng phaúng PtCl42−

dsp3, sp3d s + 3p + d löôõng thaùp tam giaùc PF5
d2sp3, sp3d2 2d + s + 3p baùt dieän SF6
Truïc
Maët
xích ñaïo
dsp2, sp2d dsp3, sp3d d2sp3, sp3d2
6.8.3 Ñieàu kieän lai hoùa beàn

1. Traïng thaùi lai hoùa seõ caøng beàn khi thoûa maõn caùc Yeáu toá
a. Caùc vaân ñaïo lai hoùa coù naêng löôïng gaàn nhau: Ñoàng naêng
b. Ñoä xen phuû khi söû duïng vaân ñaïo lai hoùa caøng lôùn: Xen phuû
c. Maät ñoä ñieän töû trong vuøng xen phuû caøng lôùn: Maät ñoä
6.8.4 Phöông phaùp xaùc ñònh traïng thaùi lai hoùa cuûa nguyeân töû trung taâm
1. Ngöôøi ta xaùc ñònh traïng thaùi lai hoùa theo soá ñoâi ñieän töû töï do vaø lieân keát σ chung quanh
nguyeân töû trung taâm.
2. Moãi nguyeân töû lieân keát ñoùng goùp 1 ñieän töû vaøo nguyeân töû trung taâm. Rieâng oxi vaø löu
huyønh khoâng ñoùng goùp ñieän töû.
3. Soá ñoâi ñieän töû töï do vaø lieân keát σ chung quanh nguyeân töû trung taâm tính theo coâng thöùc:
1/2 (Soá ñieän töû hoùa trò cuûa nguyeân töû trung taâm
+ Soá ñieän töû ñoùng goùp − Ñieän tích cuûa ion)
4. Soá ñoâi ñieän töû töï do vaø lieân keát σ xaùc ñònh traïng thaùi lai hoùa cuûa nguyeân töû trung taâm:
Soá ñoâi ñieän töû töï Traïng thaùi Hình daïng cuûa caùc
Thí duï
do vaø lieân keát σ lai hoùa vaân ñaïo lai hoùa
2 sp Thaúng haøng BeH2
3 sp2 Tam giaùc BF3
4 sp3 Töù dieän CH4
4 dsp2, sp2d Vuoâng phaúng PtCl42−
5 dsp3, sp3d Löôõng thaùp tam giaùc PF5
6 d2sp3, sp3d2 Baùt dieän SF6
6.9 Caùc daïng coâng thöùc coäng höôûng

1. Thuyeát VB xem ñieän töû lieân keát laø ñònh xöù giöõa 2 haït nhaân nguyeân töû lieân keát.
2. Ñieàu naøy daãn ñeán keát quaû khoâng chính xaùc ñoái vôùi moät soá hôïp chaát.
Ví duï: Ion NO3− coù theå coù ñeán 3 coâng thöùc töông ñöông nhau nhö sau:
• Theo caùc coâng thöùc naøy thì trong ion NO3− coù 2 lieân keát ñôn daøi vaø 1 lieân keát ñoâi
ngaén. Thöïc nghieäm cho thaáy 3 lieân keát naøy coù ñoä daøi baèng nhau.
• Ngöôøi ta ñeà nghò coâng thöùc thöïc cuûa NO3− laø coâng thöùc trung gian giöõa 3 coâng thöùc
treân vaø goïi laø coâng thöùc coäng höôûng.
3. Coâng thöùc coäng höôûng laø toå hôïp tuyeán tính caùc coâng thöùc coù theå coù cuûa hôïp chaát vôùi söï
ñoùng goùp rieâng phaàn cuûa töøng coâng thöùc caáu taïo theo moät heä soá naøo ñoù sao cho naêng
löôïng cuûa hôïp chaát laø thaáp nhaát.
Ví duï: Benzen coù coâng thöùc coäng höôûng laø toå hôïp tuyeán tính cuûa 5 coâng thöùc sau:
I II III IV V
Ta coù haøm soùng cuûa benzen laø:

ψ = c1ψI + c2ψII + c3ψIII + c4ψIV + c5ψV
Trong ñoù: c1 = c2 » c3 = c4 = c5
6.10 Caùch vieát coâng thöùc laäp theå cuûa phaân töû
6.10.1 Caùc quy taéc
1. Caùc ñoâi ñieän töû ñaåy nhau theo thöù töï sau:
a. LL > LB > BB
b. B ba > B ñoâi > B ñôn
Trong ñoù: L ñoâi ñieän töû töï do (liberty)
B ñoâi ñieän töû lieân keát (bond)
2. Löïc ñaåy seõ raát lôùn khi goùc lieân keát ≤ 900. Löïc ñaåy baèng 0 khi goùc lieân keát > 900.
3. Löïc ñaåy caøng giaûm khi ñoä aâm ñieän cuûa nguyeân töû lieân keát vôùi nguyeân töû trung taâm caøng
lôùn laøm ñoâi ñieän töû lieân keát leäch ra xa khoûi nguyeân töû trung taâm khieán cho löïc ñaåy cuûa
chuùng giaûm ñi, vaø ngöôïc laïi.
4. Löïc ñaåy caøng taêng khi ñoä aâm ñieän cuûa nguyeân töû trung taâm caøng lôùn laøm ñoâi ñieän töû lieân
keát bò keùo veà phía nguyeân töû trung taâm khieán cho löïc ñaåy cuûa ñoâi ñieän töû naøy taêng leân,
vaø ngöôïc laïi.
5. Khi vieát caùc phaân töû coù coâng thöùc taïp chuûng vuoâng phaúng, löôõng thaùp tam giaùc, baùt
dieän,… phaûi saép xeáp caùc ñoâi ñieän töû töï do vaø lieân keát sao cho löïc ñaåy laø thaáp nhaát.
6. Vì vaäy, tröôùc heát phaûi saép xeáp sao cho:
I
a. Caùc ñoâi ñieän töû töï do seõ naèm ñoái song, hay
b. Caùc ñoâi ñieän töû töï do seõ taïo goùc tuø, vaø
I
c. Caùc lieân keát seõ öu tieân naèm treân truïc.
Ví duï: Vieát coâng thöùc laäp theå cuûa I3−. I I
Soá ñieän töû chung quanh Inttt: 7 + 2 + 1 = 10
Soá ñoâi ñieän töû: 5 Soá ñoâi ñieän töû lieân keát: 2
Taïp chuûng: sp3d Soá ñoâi ñieän töû töï do: 3
Löïc ñaåy cuûa ñoâi ñieän töû 6LB < 2LL + 3LB + 1BB
6.10.2 Coâng thöùc laäp theå cuûa caùc hôïp chaát thoâng thöôøng
1. Goïi L laø ñoâi ñieän töû töï do, ta coù caùc coâng thöùc cuûa caùc hôïp chaát thoâng thöôøng nhö sau:
Coâng thöùc Soá ñoâi ñieän Traïng thaùi Cô caáu Ví duï vaø
hôïp chaát töû töï do taïp chuûng laäp theå Coâng thöùc laäp theå
BeCl2, CO2
AB2 0 sp Thaúng haøng
BF3, SO3
AB3 0 sp2 Tam giaùc phaúng
SnX2, SO2
AB2L 1 sp2 Chöõ V
CH4, SiX4
AB4 0 sp3 Töù dieän ñeàu
NH3, PH3
AB3L 1 sp3 Thaùp tam giaùc
H2O, H2S
AB2L2 2 sp3 Chöõ V
PCl5
dsp3 Löôõng thaùp

AB5 0
sp3d tam giaùc
Coâng thöùc Soá ñoâi ñieän Traïng thaùi Cô caáu Ví duï vaø
hôïp chaát töû töï do taïp chuûng laäp theå Coâng thöùc laäp theå
SF4, SeF4
dsp3
AB4L 1 Töù dieän leäch
sp3d
ClF3, IF3
dsp3
AB3L2 2 Chöõ T
sp3d
I3−, ICl2
dsp3
AB2L3 3 Thaúng haøng
sp3d
SF6, SeF6
d2sp3
AB6 0 Baùt dieän ñeàu
sp3d2
IF5, BrF5
d2sp3
AB5L 1 Thaùp vuoâng
sp3d2
ICl4−, XeF4
d2sp3
AB4L2 2 Vuoâng phaúng
sp3d2
6.11 Goùc lieân keát

1. Goùc lieân keát ñöôïc xem nhö xuaát phaùt töø caùc traïng thaùi taïp chuûng cuûa nguyeân töû trung
taâm coù xeùt ñeán aûnh höôûng cuûa caùc yeáu toá khaùc.
Ví duï:
Traïng thaùi taïp chuûng sp sp2 sp3 dsp3, sp3d d2sp3, sp3d2
Goùc lieân keát (0) 180 120 109,5 90 vaø 120 90
2. Ñoâi ñieän töû töï do coù taùc duïng ñaåy raát lôùn khieán cho goùc lieân keát giaûm.
Ví duï:
Hôïp chaát CH4 H3N H2O
Goùc lieân keát (0) 109,5 107 104,5
Hôïp chaát NO2+ •NO2 NO2−
Goùc lieân keát (0) 180 134 115
3. Khi ñoä aâm ñieän cuûa nguyeân töû trung taâm caøng lôùn thì ñoâi ñieän töû lieân keát caøng leäch veà
phía nguyeân töû trung taâm khieán cho löïc ñaåy cuûa chuùng taêng leân neân goùc lieân keát caøng
taêng, vaø ngöôïc laïi.
Ví duï:
Hôïp chaát H2O H2S H2Se
Goùc lieân keát (0) 104,5 92 91
4. Khi ñoä aâm ñieän cuûa nguyeân töû lieân keát vôùi nguyeân töû trung taâm caøng lôùn thì ñoâi ñieän töû
lieân keát caøng leäch ra xa khoûi nguyeân töû trung taâm khieán cho löïc ñaåy cuûa chuùng giaûm ñi
neân goùc lieân keát caøng giaûm, vaø ngöôïc laïi.
Ví duï:
Hôïp chaát PF3 PCl3 PBr3
Goùc lieân keát (0) 97 100 101
6.12 Moment löôõng cöïc cuûa lieân keát vaø phaân töû
6.12.1 Moment löôõng cöïc cuûa lieân keát
1. Moment löôõng cöïc trong lieân keát A−B phaân cöïc coù ñoä daøi lieân keát laø d vaø ñieän tích treân A
vaø B laø q ñöôïc xaùc ñònh baèng coâng thöùc:
μ = q× I
+q l −q
2. Moment löôõng cöïc μ thöôøng ñöôïc ño baèng ñôn vò Debye, vieát taét laø D.
1D = 1/3×10−29 C.m
6.12.2 Moment löôõng cöïc cuûa phaân töû

1. Moment löôõng cöïc cuûa phaân töû baèng toång vectô cuûa caùc moment löôõng cöïc cuûa caùc lieân
keát vaø caùc ñoâi ñieän töû töï do.
2. Vì vaäy, caùc phaân töû coù cô caáu ñoái xöùng cao seõ coù moment löôõng cöïc baèng khoâng, maëc
duø moment löôõng cöïc cuûa caùc lieân keát khaùc khoâng.
Ví duï: Caùc phaân töû coù moment löôõng cöïc baèng khoâng
Hôïp chaát Cô caáu Hôïp chaát Cô caáu
CO2 Thaúng haøng PCl5 Löôõng thaùp tam giaùc
BF3 Tam giaùc ñeàu I3− Thaúng haøng
CH4 Töù dieän ICl4− Vuoâng phaúng
SF6 Baùt dieän
3. Caùc phaân töû coù cô caáu ñoái xöùng khoâng cao seõ coù moment löôõng cöïc khaùc khoâng.
Ví duï: Caùc phaân töû coù moment löôõng cöïc khaùc khoâng
Hôïp chaát Cô caáu Hôïp chaát Cô caáu
SO2 Chöõ V SF4 Töù dieän leäch
NH3 Thaùp tam giaùc ClF3 Chöõ T
H2O Chöõ V IF5 Thaùp vuoâng
6.12.3 Ñoä ion cuûa lieân keát coäng hoùa trò

1. Ñoä ion cuûa lieân keát coäng hoùa trò coù theå tính baèng coâng thöùc Pauling:
μ ño
% tính ion cuûa lieân keát = × 100%
μ ion
trong ñoù: μ ion laø moment löôõng cöïc tính ñöôïc khi giaû ñònh lieân keát laø ion 100%
6.13 Toùm taét veà thuyeát VB

1. Lieân keát coäng hoùa trò ñöôïc hình thaønh do söï xen phuû cuûa caùc vaân ñaïo lieân keát khi hai
ñieän töû treân 2 vaân ñaïo nguyeân töû ñoái song.
2. Ñieän töû lieân keát ñònh xöù trong vuøng giöõa hai haït nhaân tham gia lieân keát.
3. Löïc lieân keát coäng hoùa trò mang baûn chaát ñieän do ñieän tích aâm cuûa ñieän töû lieân keát keùo 2
haït nhaân mang ñieän tích döông laïi gaàn nhau.
4. Lieân keát caøng beàn khi ñaït caùc yeáu toá ñoàng naêng, ñoä xen phuû vaø maät ñoä ñieän töû lôùn.
5. Lieân keát coäng hoùa trò coù 2 tính chaát ñaëc tröng laø ñònh höôùng vaø baõo hoøa.
6. Hoùa trò toái ña cuûa moät nguyeân töû baèng soá vaân ñaïo hoùa trò coù khaû naêng tham gia taïo lieân
keát cuûa nguyeân töû ñoù.
7. Phaûi boå sung thuyeát lai hoùa vaø coäng höôûng ñeå giaûi thích cô caáu cuûa moät soá phaân töû.
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 7 Caùc loaïi lieân keát khaùc
Chöông 7
Caùc loaïi lieân keát khaùc
7.1 Lieân keát Van der Waals

7.1.1 Ñònh nghiaõ
1. Giöõa caùc phaân töû, cho duø ñaõ baõo hoøa hoùa trò, luoân luoân toàn taïi moät töông taùc tónh ñieän
yeáu ñöôïc goïi laø lieân keát Van der Waals.
7.1.2 Baûn chaát cuûa lieân keát Van der Waals

1. Lieân keát Van der Waals bao goàm 3 töông taùc chính.
2. Töông taùc ñònh höôùng (thöôøng tröïc) xuaát hieän giöõa caùc phaân töû phaân cöïc. Caùc phaân töû
phaân cöïc seõ huùt laãn nhau baèng caùc cöïc traùi daáu cuûa caùc phaân töû naøy. Töông taùc naøy
laøm cho caùc phaân töû saép xeáp theo moät höôùng xaùc ñònh ñoái vôùi nhau.
Töông taùc ñònh höôùng Töông taùc caûm öùng Töông taùc khueách taùn
3. Töông taùc caûm öùng (taïm thôøi) xuaát hieän giöõa caùc phaân töû coù cöïc vaø phaân töû khoâng coù
cöïc. Phaân töû coù cöïc seõ laøm phaân cöïc taïm thôøi phaân töû khoâng coù cöïc vaø taïo löïc huùt laãn
nhau giöõa caùc cöïc traùi daáu cuûa 2 phaân töû naøy.
4. Töông taùc khueách taùn (lieân tuïc) xuaát hieän nhôø löôõng cöïc taïm thôøi cuûa caùc phaân töû duø coù
cöïc hay khoâng. Caùc löôõng cöïc taïm thôøi luoân luoân xuaát hieän, chuyeån ñoåi, bieán maát vaø taïo
ra töông taùc caûm öùng khieán cho caùc phaân töû huùt laãn nhau.
7.1.3 Ñoä maïnh cuûa lieân keát Van der Waals

1. Töông taùc khueách taùn giöõ vai troø quan troïng ñoái vôùi moïi phaân töû vaø caøng maïnh khi theå
tích V cuûa phaân töû caøng lôùn, hay noùi caùch khaùc, khi khoái löôïng phaân töû M caøng cao.
2. Töông taùc ñònh höôùng giöõ vai troø quyeát ñònh khi phaân töû phaân cöïc vaø caøng maïnh khi
phaân töû phaân cöïc caøng maïnh.
3. Töông taùc caûm öùng thöôøng coù cöôøng ñoä raát yeáu.
4. Khi caùc phaân töû laïi gaàn nhau thì caùc ñaùm maây ñieän töû cuûa caùc phaân töû seõ ñaåy nhau ra
cho ñeán vò trí caân baèng so vôùi caùc töông taùc Van der Waals.
5. Moät nöûa khoaûng caùch caân baèng ngaén nhaát giöõa 2 phaân töû naøy ñöôïc goïi laø baùn kính Van
der Waals cuûa phaân töû.
7.1.4 Tính chaát cuûa lieân keát Van der Waals

1. Lieân keát Van der Waals coù tính baát baõo hoøa.
2. Töông taùc ñònh höôùng coù tính ñònh höôùng.
3. Töông taùc khueách taùn vaø caûm öùng coù tính baát ñònh höôùng.
4. Lieân keát Van der Waals laø moät töông taùc yeáu coù naêng löôïng lieân keát < 40kJ/mol.
5. Löïc lieân keát giaûm raát nhanh khi khoaûng caùch giöõa caùc phaân töû taêng leân.
6. Lieân keát Van der Waals ñöôïc söû duïng ñeå giaûi thích:
• Hieän töôïng hoùa loûng, ñoâng ñaëc cuûa caùc khí trô vaø caùc hôïp chaát baõo hoøa hoùa trò
• Hieän töôïng haáp phuï vaø haáp thuï cuûa caùc chaát loûng vaø chaát khí,…
7.2 Lieân keát hydro

7.2.1 Moâ hình cuûa lieân keát hydro
1. Xeùt moâ hình cuûa lieân keát hydro: Aδ−←Hδ+ L Bδ−
trong ñoù: A laø caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän lôùn nhö F, O, N vaø Cl
hay nguyeân töû gaén vôùi nguyeân töû coù ñoä aâm ñieän lôùn: F3C−, NC−,…
B laø caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän lôùn nhö F, O, N vaø Cl
hay caùc phaân töû coù lieân keát π nhö noái ñoâi, nhaân thôm,…
2. Do A coù ñoä aâm ñieän lôùn neân keùo ñieän töû cuûa hydro veà phía mình laøm hydro thieáu ñieän töû
neân phaân cöïc döông vaø töông taùc tónh ñieän vôùi nguyeân töû B phaân cöïc aâm.
3. Töông taùc mang baûn chaát tónh ñieän naøy ñöôïc goïi laø lieân keát hydro vaø thöôøng ñöôïc kyù
hieäu laø L. Ñoä daøi cuûa lieân keát hydro lôùn hôn moät lieân keát hoùa hoïc bình thöôøng.
Ví duï:
Lieân keát hydro H2N−Hδ+…Nδ−H3 HO−Hδ+…Oδ−H2 F−Hδ+…Fδ−−H
Naêng löôïng lieân keát kJ/mol 313 – 18,4 428 – 20,9 566 – 28
Ñoä daøi lieân keát Å 1,04 – 3,10 0,97 – 2,75 0,92 – 2,44
7.2.2 Ñoä beàn cuûa lieân keát hydro

1. Lieân keát hydro laø moät lieân keát yeáu coù naêng löôïng khoaûng 8−40kJ/mol trong luùc lieân keát
hoùa hoïc coù naêng löôïng khoaûng vaøi traêm kJ/mol.
2. Lieân keát hydro caøng maïnh khi A vaø B coù ñoä aâm ñieän caøng lôùn vaø kích thöôùc caøng nhoû.
7.2.3 Caùc loaïi lieân keát hydro vaø aûnh höôûng ñeán tính chaát cuûa phaân töû
7.2.3.1 Lieân keát hydro lieân phaân töû
1. Lieân keát hydro lieân phaân töû laø lieân keát hydro ñöôïc thöïc hieän giöõa caùc phaân töû khieán cho
caùc phaân töû naøy ñöôïc lieân keát yeáu laïi vôùi nhau.
2. Lieân keát hydro lieân phaân töû laøm thay ñoåi tính chaát cuûa phaân töû:
a. Laøm khoái löôïng bieåu kieán cuûa phaân töû taêng leân neân nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä
soâi taêng.
Ví duï: Caùc phaân töû H2O coù M = 18 taïo lieân keát hydro vôùi nhau neân coù Ts =1000C;
trong luùc H2S coù Ts = −620C maëc duø H2S coù phaân töû löôïng lôùn hôn, M = 34,1.
Chaát Lieân keát hydro M Ts, 0C

H2O Coù 18,0 100
H2S Khoâng 34,1 −62
Chaát HF…HF HCl HBr HI

0
Ts C +19,52 –85,08 –66,77 –35,4
0
Tnc C –83,36 –112,0 –86,91 –50,9
b. Lieân keát hydro lieân phaân töû giöõa chaát tan vaø dung moâi seõ laøm taêng ñoä tan cuûa chaát
tan trong dung moâi.
Ví duï: Etanol CH3CH2OH tan voâ haïn trong nöôùc do taïo lieân keát hydro vôùi nöôùc; trong
luùc dimetyleter CH3OCH3 khoâng taïo lieân keát hydro neân ít tan trong nöôùc.
Chaát Lieân keát hydrovôùi nöôùc Ñoä tan trong nöôùc

Etanol CH3CH2OH Coù Tan voâ haïn
Dimetyleter CH3OCH3 Khoâng Ít tan
c. Laøm giaûm ñoä acid cuûa caùc acid ñaõ ñöôïc nhò hôïp baèng lieân keát hydro.
d. Laøm taêng ñoä xoáp cuûa nöôùc ñaù khieán cho nöôùc ñaù laïi nheï hôn nöôùc loûng.
7.2.3.2 Lieân keát hydro noäi phaân töû

1. Lieân keát hydro noäi phaân töû laø lieân keát hydro ñöôïc thöïc hieän trong noäi boä moät phaân töû.
2. Lieân keát hydro noäi phaân töû laøm thay ñoåi tính chaát cuûa phaân töû:
a. Laøm phaân töû bò co laïi khieán nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi giaûm.
Ví duï: o-nitrophenol coù lieân keát hydro noäi phaân töû laøm phaân töû bò co laïi khieán cho
nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi thaáp duø khoái löôïng phaân töû M khoâng ñoåi. Trong
luùc ñoù, p-nitrophenol coù lieân keát hydro lieân phaân töû laøm khoái löôïng bieåu kieán cuûa
phaân töû taêng leân neân nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi cao.
Hôïp chaát
Nhieät ñoä noùng chaûy, 0C 45 215
b. Laøm thay ñoåi tính acid cuûa hôïp chaát.

• Tính acid seõ giaûm neáu lieân keát hydro laøm cho hydro mang tính acid bò giöõ laïi chaët
hôn.
• Tính acid seõ taêng neáu lieân keát hydro laøm cho hydro mang tính acid trôû neân linh
ñoäng hôn.
7.3 Lieân keát kim loaïi

7.3.1 Nhaéc laïi lieân keát kim loaïi theo quan ñieåm kinh ñieån
1. Theo quan ñieåm kinh ñieån, lieân keát kim loaïi ñöôïc
thöïc hieän baèng töông taùc tónh ñieän trong maïng
tinh theå giöõa caùc cation kim loaïi naèm taïi nuùt maïng
tinh theå vôùi caùc ñieän töû hoùa trò di chuyeån töï do
trong toaøn tinh theå.
2. Quan ñieåm naøy roõ raøng, deå hieåu. Song noù khoâng
giaûi thích ñöôïc moät soá tính chaát nhö tính baùn daãn,
daãn nhieät, aùnh kim,… cuûa kim loaïi.
7.3.2 Lieân keát kim loaïi theo thuyeát MO: Thuyeát daõy naêng löôïng
1. Cöù n AO seõ toå hôïp thaønh n MO goàm n/2 MOlk vaø n/2 MOplk.
2. Coù theå xem tinh theå kim loaïi nhö laø moät phaân töû voâ cuøng lôùn chöùa n nguyeân töû neân söï toå
hôïp cuûa n AO töông ñöông nhau (nhö s, p hay d, f) cuûa phaân töû naøy seõ hình thaønh n MO
taïo thaønh moät daõy MO coù naêng löôïng gaàn saùt nhau.
3. Phaàn daõy naêng löôïng chöùa ñieän töû ñöôïc goïi laø daõy hoùa trò
4. Phaàn daõy naêng löôïng khoâng chöùa ñieän töû ñöôïc goïi laø daõy daãn
5. Khoaûng caùch giöõa 2 daõy naêng löôïng ñöôïc goïi laø daõy caám
6. Kim loaïi laø caùc chaát khoâng coù daõy caám giöõa daõy hoùa trò vaø daõy daãn khieán cho caùc ñieän töû
coù theå dòch chuyeån deã daøng töø daõy hoùa trò leân daõy caám.
7. Coù 2 tröôøng hôïp ñoái vôùi kim loaïi:
a. Daõy naêng löôïng chöa ñieàn ñaày ñieän töû nhö daõy 3s cuûa Na môùi chöùa ½(2N) ñieän töû
khieán cho daõy hoùa trò vaø daõy daãn tieáp giaùp nhau.
b. Daõy naêng löôïng ñaõ ñieàn ñaày 2N ñieän töû nhö daõy 3s cuûa Mg. Song daõy daãn 3p xen
phuû leân daõy 3s neân daõy hoùa trò vaø daõy daãn vaãn tieáp giaùp nhau.
8. Söï dòch chuyeån deã daøng cuûa ñieän töû töø daõy hoùa trò leân daõy daãn khieán cho:
a. Kim loaïi daãn ñieän vaø daãn nhieät.
b. Kim loaïi coù aùnh kim do caùc ñieän töû deã daøng haáp thu vaø phaùt xaï aùnh saùng.
c. Vaø kim loaïi deã daùt moûng hay keùo sôïi do lieân keát baát ñònh xöù neân raát linh ñoäng.
9. Chaát baùn daãn nhö Si, Ge,… laø caùc chaát coù daõy caám giöõa daõy hoùa trò vaø daõy daãn vôùi naêng
löôïng ΔE ∼ 0,1−3 eV khieán cho caùc ñieän töû coù theå di chuyeån töø daõy hoùa trò leân daõy caám
khi bò kích thích baèng caùch ñun noùng, chieáu böùc xaï,…
10. Chaát caùch ñieän nhö Ckim cöông laø caùc chaát coù daõy caám giöõa daõy hoùa trò vaø daõy daãn vôùi
naêng löôïng ΔE > 3 eV khieán cho caùc ñieän töû khoâng theå di chuyeån töø daõy hoùa trò leân daõy
caám ngay caû khi bò kích thích.
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 8 Thuyeát vaân ñaïo phaân töû MO & Caáu taïo phaân töû
Chöông 8
Thuyeát vaân ñaïo phaân töû MO
& Caáu taïo phaân töû
1. Thuyeát VB ñaõ giaûi thích ñöôïc lieân keát vaø caáu taïo cuûa nhieàu phaân töû.
2. Nhöng noù khoâng giaûi thích ñöôïc moät soá tröôøng hôïp nhö;
• Söï toàn taïi phaân töû ion H2+ chæ coù 1 ñieän töû
• Tính thuaän töø cuûa O2 chöùng toû oxi trong O2 coù ñieän töû ñoäc thaân,…
3. Vì vaäy, hieän nay ngöôøi ta söû duïng phöông phaùp vaân ñaïo phaân töû MO (molecular orbital)
coù ñoä khaùi quaùt cao hôn ñeå moâ taû phaân töû.
8.1 Caùc nguyeân lyù cô baûn cuûa thuyeát MO

1. Thuyeát MO cho raèng caùc nguyeân töû trong phaân töû khoâng coøn giöõ laïi caùc tính chaát rieâng
cuûa mình, nghóa laø khoâng theå moâ taû phaân töû baèng vaân ñaïo nguyeân töû AO nöõa.
2. Moãi ñieän töû trong phaân töû seõ chuyeån ñoäng trong moät ñieän tröôøng do caùc haït nhaân
nguyeân töû vaø caùc ñieän töû coøn laïi gaây ra.
3. Traïng thaùi cuûa moãi ñieän töû ñöôïc moâ taû baèng moät haøm soùng goïi laø vaân ñaïo phaân töû MO.
4. Traïng thaùi cuûa toaøn boä phaân töû ñöôïc xaùc ñònh baèng haøm soùng toaøn phaàn cuûa phaân töû.
5. Caùc MO ñöôïc hình thaønh baèng caùch toå hôïp tuyeán tính caùc AO vaø ñöôïc goïi laø caùc MO-
LCAO (Linear Combination of Atomic Orbitals).
6. Töø nAO ta seõ thu ñöôïc nMO-LCAO baèng caùch toå hôïp tuyeán tính.
7. Khi caùc MO ñöôïc hình thaønh töø caùc AO chæ cuûa 2 nguyeân töû gaàn nhau trong phaân töû thì
ta coù caùc MO töông töï lieân keát ñònh xöù 2 taâm.
8. Khi caùc MO ñöôïc hình thaønh töø caùc AO cuûa nhieàu hôn 2 nguyeân töû trong phaân töû thì ta
coù caùc MO töông töï lieân keát baát ñònh xöù ña taâm.
9. Söï phaân boá caùc ñieän töû treân caùc MO cuõng tuaân theo caùc quy taéc beàn vöõng, quy taéc Pauli
vaø quy taéc Hund nhö trong caùc AO.
10. Baøi toaùn veà phaân boá ñieän töû cuûa phaân töû bao goàm caùc vieäc:
a. Xaùc ñònh naêng löôïng cuûa caùc MO
b. Thieát laäp giaûn ñoà cuûa caùc MO theo möùc naêng löôïng
c. Saép xeáp caùc ñieän töû vaøo caùc MO ñeå thu ñöôïc caáu hình ñieän töû cuûa phaân töû töông töï
nhö ñoái vôùi nguyeân töû.
8.2 Thuyeát MO vaø ion phaân töû ñoàng nguyeân töû H2+
1. Ion phaân töû ñoàng nguyeân töû H2+ laø ñoái töôïng nghieân cöùu cô baûn vaø ñôn giaûn nhaát cuûa
phöông phaùp MO.
2. Lyù thuyeát kinh ñieån vaø thuyeát lieân keát hoùa trò VB khoâng giaûi thích ñöôïc söï toàn taïi cuûa ion
chæ coù moät ñieän töû naøy.
3. Ñoái vôùi phaân töû ion H2+, phöông trình Schroedinger coù daïng ĤΨ = EΨ,
h2 ⎛ 1 1 1⎞
vôùi Ĥ= Δ + e 2 ⎜⎜ − − ⎟⎟
⎝ R ra rb ⎠
2
8π m
8.2.1 Caùc MO cuûa H2+

Caùc MO cuûa H2+ ñöôïc hình thaønh baèng caùch toå hôïp tuyeán tính caùc AO 1s (kyù hieäu laø
s) cuûa 2 nguyeân töû hydro theo caùc quan nieäm sau:
1. Khi ñieän töû chuyeån ñoäng gaàn haït nhaân a thì noù chòu taùc duïng chuû yeáu cuûa haït nhaân a.
Traïng thaùi cuûa ñieän töû luùc ñoù ñöôïc moâ taû baèng haøm soùng sa coù boå sung söï nhieãu loaïn do
haït nhaân b gaây ra baèng moät ñoùng goùp nhoû cuûa sb.
2. Lyù luaän töông töï, ñoái vôùi tröôøng hôïp ñieän töû chuyeån ñoäng gaàn haït nhaân b thì traïng thaùi
cuûa ñieän töû luùc ñoù ñöôïc moâ taû baèng haøm soùng sb coù boå sung söï nhieãu loaïn do haït nhaân
a gaây ra baèng moät ñoùng goùp nhoû cuûa sa.
3. Töø ñoù ta coù theå xem nhö MO ψ laø toå hôïp tuyeán tính cuûa caùc AO sa vaø sb.
ψ = c1sa + c2sb
4. Caùc giaù trò cuûa cj ñöôïc xaùc ñònh theo ñieàu kieän chuaån hoùa haøm soùng.
5. Vì trong tröôøng hôïp naøy 2 AO laø töông ñöông neân söï ñoùng goùp cuûa chuùng vaøo MO laø
nhö nhau. Ta coù bình phöông cuûa caùc heä soá cj bieåu dieãn xaùc suaát hieän dieän cuûa ñieän töû
ôû gaàn haït nhaân a vaø b phaûi baèng nhau:
c12 = c22 hay c = c1 = ± c2
6. Nhö vaäy ñoái vôùi ion phaân töû H2+, ta coù hai MO laø:
ψ+ = c1sa + c2sb= c(sa + sb)
ψ– = c1sa − c2sb= c(sa – sb)
8.2.2 YÙ nghóa cuûa caùc MO

1. Do bình phöông caùc haøm ψ+ vaø ψ– cho bieát phaân boá maät ñoä xaùc suaát coù maët cuûa ñieän töû,
ta coù:
ψ+2 = c2(sa2 + sb2 + 2sasb) lieân keát
ψ–2 = c2(sa2 + sb2 – 2sasb) phaûn lieân keát
2. Ñoái vôùi MO ψ+ coù söï taêng vaø ñoái vôùi ψ– coù söï giaûm maät ñoä xaùc suaát coù maët cuûa ñieän töû ôû
khoaûng giöõa 2 haït nhaân. Coù theå bieåu dieãn caùc MO ψ+ vaø ψ– nhö sau:
8.2.3 Naêng löôïng cuûa phaân töû

1. Keát quaû tính toaùn cho thaáy:
a. Naêng löôïng cuûa MO ψ+ luoân luoân thaáp hôn naêng löôïng cuûa caùc vaân ñaïo AO sa vaø sb.
ψ+ ñöôïc goïi laø MO lieân keát hay σlk.
b. Naêng löôïng cuûa MO ψ– luoân luoân cao hôn naêng löôïng cuûa caùc vaân ñaïo AO sa vaø sb.
ψ– ñöôïc goïi laø MO phaûn lieân keát hay σplk.
c. Toång quaùt, giaûn ñoà naêng löôïng cuûa caùc MO coù theå coù caùc daïng nhö sau:
Giaûn ñoà naêng löôïng cuûa H2+ Giaûn ñoà naêng löôïng cuûa H2 Giaûn ñoà naêng löôïng cuûa LiH
2. Khi ñieän töû töø caùc AO coù naêng löôïng cao chuyeån xuoáng caùc MO coù naêng löôïng thaáp hôn
seõ laøm cho phaân töû beàn vöõng hôn caùc nguyeân töû ñoäc laäp ban ñaàu.
3. Ñieàu naøy giaûi thích söï toàn taïi cuûa ion phaân töû H2+ maø thuyeát VB döïa treân söï caëp ñoâi ñieän
töû ñaõ khoâng lyù giaûi ñöôïc.
4. Noù cuõng giaûi thích ñöôïc vieäc khoâng xaûy ra söï hình thaønh phaân töû He2 do vieäc ñieàn 4 ñieän
töû vaøo 2 MO σlk vaø σplk khoâng laøm giaûm naêng löôïng cuûa heä.
8.3 Ñieàu kieän ñeå hình thaønh MO lieân keát töø caùc AO
• Naêng löôïng cuûa caùc AO phaûi gaàn nhau. Khi möùc naêng löôïng cuûa caùc AO quaù khaùc bieät
thì tính toaùn cho thaáy söï giaûm naêng löôïng cuûa MO ñöôïc hình thaønh laø khoâng ñaùng keå
neân lieân keát seõ khoâng thöïc hieän ñöôïc.
• Caùc AO coù (a) vuøng xen phuû lôùn, (b) höôùng xen phuû höõu hieäu vaø (c) coù tính ñoái xöùng
gioáng nhau veà daáu ñoái vôùi truïc lieân nhaân.
• Söï xen phuû coù hieäu quaû khi ñoä xen phuû S > 0.
Söï xen phuû coù hieäu quaû aâm khi ñoä xen phuû S < 0.
Söï xen phuû khoâng coù hieäu quaû khi ñoä xen phuû S = 0.
8.4 Caùc loaïi MO

8.4.1 MO lieân keát, phaûn lieân keát vaø khoâng lieân keát
1. MO ñoái xöùng veà daáu qua taâm ñoái xöùng ñöôïc goïi laø MOg (gerade: chaün), MO phaûn ñoái
xöùng veà daáu qua taâm ñoái xöùng ñöôïc goïi laø MOu (ungerade: leû).
2. MO lieân keát laø MO coù möùc naêng löôïng thaáp hôn caùc AO hôïp thaønh.
Noù thöôøng ñöôïc kyù hieäu laø σ, σlk hay σg; π, πlk hay πg,…
3. MO phaûn lieân keát laø MO coù möùc naêng löôïng cao hôn caùc AO hôïp thaønh.
Noù thöôøng ñöôïc kyù hieäu laø σ*, σplk hay σu; π*, πplk hay πu,…
4. MO khoâng lieân keát laø MO coù möùc naêng löôïng baèng caùc AO hôïp thaønh.
Noù thöôøng ñöôïc kyù hieäu laø σ, σklk hay σu; π, πklk hay πu,…
Kieåu MO Möùc naêng löôïng Kyù hieäu

MO lieân keát MO < AO σ, σlk hay σg; π, πlk hay πg,…
MO phaûn lieân keát MO > AO σ*, σplk hay σu; π*, πplk hay πu,…
MO khoâng lieân keát MO ≡ AO σ, σklk hay σu; π, πklk hay πu,…
8.4.2 MO σ
1. MO σ laø MO hình thaønh do söï xen phuû doïc theo truïc ñoái xöùng cuûa caùc AO. Haøm soùng
chung coù daïng vaø daáu ñoái xöùng qua truïc lieân nhaân.
2. Ñieän töû trong MO σlk hieän dieän treân truïc lieân nhaân giöõa 2 haït nhaân vôùi xaùc xuaát cao khieán
cho 2 haït nhaân ñöôïc giöõ laïi vôùi nhau moät caùch chaët cheõ. MO σlk naøy töông öùng vôùi lieân
keát σ theo thuyeát VB.
8.4.3 MO π
1. MO π laø MO hình thaønh do söï xen phuû phía beân cuûa truïc ñoái xöùng cuûa caùc AO. Haøm
soùng chung coù daïng ñoái xöùng qua truïc lieân nhaân nhöng baát ñoái xöùng veà daáu.
2. Ñieän töû trong MO πlk hieän dieän trong vuøng giöõa 2 haït nhaân vôùi xaùc xuaát cao nhöng khoâng
phaûi ôû treân truïc lieân nhaân khieán cho 2 haït nhaân ñöôïc giöõ laïi keùm chaët cheõ so vôùi MO σlk.
MO πlk naøy töông öùng vôùi lieân keát π theo VB.
3. Vì vaäy, ñieän töû π coù tính linh ñoäng cao hôn neân coù hoaït tính hoùa hoïc cao hôn ñieän töû σ.
8.5 Caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cuûa lieân keát coäng hoùa trò theo MO
1. Moät caùch ñôn giaûn, baäc lieân keát N giöõa 2 nguyeân töû ñöôïc xaùc ñònh baèng coâng thöùc:
Baäc lieân keát N = 1/2 [Soá ñieän töû treân MO lieân keát – Soá ñieän töû treân MO phaûn lieân keát]
2. Baäc lieân keát caøng lôùn thì ñoä daøi cuûa lieân keát caøng ngaén vaø lieân keát caøng beàn (ñoái vôùi
cuøng moät loaïi lieân keát```````````````````````).
3. Naêng löôïng lieân keát ñöôïc tính baèng bieán thieân naêng löôïng do vieäc chuyeån ñieän töû töø AO
coù naêng löôïng cao hôn xuoáng MO coù naêng löôïng thaáp hôn.
8.6 Toång quaùt veà phaân töû nhò nguyeân töû ñoàng nhaân A2
8.6.1 Söï hình thaønh caùc MO
1. Caùc phaân töû nhò nguyeân töû ñoàng nhaân coù taâm ñoái xöùng naèm ôû trung ñieåm cuûa truïc lieân
nhaân.
2. Toång quaùt, caùc AO laø s, p ñoái vôùi chu kyø 2 vaø caû d, f ñoái vôùi caùc chu kyø lôùn hôn.
3. Caùc AO coù ñuû caùc ñieàu kieän sau môùi tham gia toå hôïp vôùi nhau ñeå hình thaønh MO:
a. Naêng löôïng gaàn nhau
b. Xen phuû höõu hieäu vôùi nhau bao goàm 3 yeáu toá:
• Vuøng xen phuû lôùn
• Höôùng xen phuû höõu hieäu
• Coù tính ñoái xöùng gioáng nhau veà daáu ñoái vôùi truïc lieân nhaân
8.6.2 Giaûn ñoà naêng löôïng cuûa caùc MO

1. Toång quaùt, khi khoâng coù söï toå hôïp giöõa caùc AO ns vaø np do naêng löôïng cuûa chuùng caùch
xa nhau, ta coù caùc MO saép theo thöù töï naêng löôïng taêng daàn nhö sau:
σ1s < σ*1s < σ2s < σ*2s < σ2pz < π2px = π2py < π*2px = π*2py < σ*2pz
< σ3s < σ*3s < σ3pz < π3px = π3py < π*3px = π*3py < σ*3pz
2. Thoâng thöôøng, ngöôøi ta chæ quan taâm ñeán caùc AO hoùa trò do söï ñoùng goùp vaøo bieán thieân
naêng löôïng do hình thaønh caùc MO cuûa caùc AO phi hoùa trò laø khoâng ñaùng keå.
3. Trong tröôøng hôïp coù söï toå hôïp naøo ñoù giöõa caùc AO ns vaø np do naêng löôïng cuûa chuùng
gaàn nhau, maø chuû yeáu laø ns vaø npz, ta coù caùc MO saép theo thöù töï naêng löôïng taêng daàn
nhö sau:
σ1s < σ*1s < σ2s < σ*2s < π2px = π2py < σ2pz < π*2px = π*2py < σ*2pz
< σ3s < σ*3s < π3px = π3py < σ3pz < π*3px = π*3py < σ*3pz
4. Trong chu kyø 2, söï toå hôïp naøo ñoù giöõa caùc AO 2s vaø 2p xaûy ra ñoái vôùi caùc nguyeân töû Li,
Be, B, C vaø N do cheânh leäch naêng löôïng cuûa 2 AO naøy nhoû.
Cheânh leäch naêng löôïng cuûa 2 AO 2s vaø 2p cuûa caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø 2
Nguyeân töû Li Be B C N O F
Δε (eV) 1,85 2,73 3,75 4,18 10,9 15,6 20,8
Khi khoâng coù söï toå hôïp 2s vaø 2p cuûa O2 vaø F2 Khi coù söï toå hôïp 2s vaø 2p cuûa Li2, Be2, B2, C2 vaø N2
Hình 8.1 Giaûn ñoà naêng löôïng cuûa caùc MO ñoái vôùi caùc phaân töû A2 thuoäc chu kyø 2
5. Khi ñieän töû ñieàn vaøo caùc MO lieân keát caøng nhieàu thì ñoä boäi vaø naêng löôïng lieân keát caøng
lôùn, lieân keát caøng beàn, ñoä daøi lieân keát caøng nhoû. Vaø ngöôïc laïi, khi ñieän töû ñieàn vaøo caùc
MO phaûn lieân keát caøng nhieàu thì ñoä boäi vaø naêng löôïng lieân keát caøng giaûm, lieân keát caøng
keùm beàn, ñoä daøi lieân keát caøng lôùn.
Ví duï: Caáu hình ñieän töû cuûa caùc phaân töû nhò nguyeân töû ñoàng nhaân.
Phaân Baäc Ñoä daøi Naêng löôïng
Caáu hình ñieän töû cuûa phaân töû
töû lieân keát N lieân keát (Å) lieân keát (kJ/mol)
H2 σ21s < σ*1s 1 0,74 432
He2 σ21s 2
< σ *1s 0 – –
Li2 σ22s 1 2,67 105
Be2 σ22s < σ*22s 0 – –
B2 σ22s < σ*22s < π12px = π12py 1 1,59 287
C2 σ22s < σ*22s < π22px = π22py 2 1,31 628
N2 σ22s < σ*22s < π22px = π22py < σ22pz 3 1,10 942
O2 σ22s < σ*22s < σ22pz < π22px = π22py 2 1,21 494
< π*12px = π*12py

F2 σ22s < σ*22s < σ22pz < π22px = π22py 1 1,42 155
< π*22px = π*22py
Cl2 σ23s < σ*23s < σ23pz < π23px = π23py 1 1,99 57
< π*23px = π*23py
Br2 σ24s < σ*24s < σ24pz < π24px = π24py 1 2,28 45
< π*24px = π*24py
I2 σ25s < σ*25s < σ25pz < π25px = π25py 1 1,67 36
< π*25px = π*25py
Ne2 σ22s < σ*22s < σ22pz < π22px = π22py 0 – –
< π*22px = π*22py < σ*22pz
Ví duï: Caáu hình ñieän töû cuûa caùc ion phaân töû nhò nguyeân töû ñoàng nhaân.
N2+ σ22s < σ*22s < π22px = π22py < σ12pz 2,5 1,12 828
O2+ σ22s < σ*22s < σ22pz < π22px = π22py 2,5 1,20 672
< π*12px = π*2py
6. Deã daøng nhaän thaáy theo thuyeát MO thì phaân töû O2 coù 2 ñieän töû ñoäc thaân treân 2 MO π*12px
vaø π*12py neân phuø hôïp vôùi thöïc nghieäm laø thuaän töø. Ñaây laø ñieàu maø thuyeát VB khoâng giaûi
thích ñöôïc.
7. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm, baùn kính nguyeân töû taêng trong luùc ñieän tích
hieäu duïng cuûa haït nhaân haàu nhö khoâng taêng neân ñoä xen phuû höõu hieäu giaûm, naêng löôïng
lieân keát caøng nhoû, lieân keát caøng keùm beàn, ñoä daøi lieân keát caøng lôùn.
8.7 Toång quaùt veà phaân töû nhò nguyeân töû dò nhaân AB
1. Trong caùc phaân töû nhò nguyeân töû ñoàng nhaân A2, ta coù moät taâm ñoái xöùng naèm ôû trung
ñieåm cuûa truïc lieân nhaân vaø söï ñoùng goùp cuûa caùc AO cuøng loaïi cuûa 2 nguyeân töû vaøo MO
laø baèng nhau theå hieän ôû caùc heä soá cj laø gioáng nhau.
2. Ñoái vôùi caùc phaân töû nhò nguyeân töû dò nhaân AB thì ta khoâng coù taâm ñoái xöùng vaø söï ñoùng
goùp cuûa caùc AO cuûa 2 nguyeân töû vaøo MO laø khaùc nhau theå hieän ôû caùc heä soá cj laø khaùc
nhau.
8.7.1 Söï hình thaønh caùc MO

1. Xeùt phaân töû AB vôùi nguyeân toá B coù ñoä aâm ñieän lôùn hôn A neân caùc AO cuûa B coù möùc
naêng löôïng thaáp hôn cuûa A.
2. Möùc naêng löôïng cuûa MO lieân keát seõ naèm gaàn AO cuûa B hôn. Ngöôïc laïi, möùc naêng löôïng
cuûa MO phaûn lieân keát seõ naèm gaàn AO cuûa A hôn.
3. Noùi caùch khaùc, phaàn ñoùng goùp cuûa ϕB vaøo MO lieân keát lôùn hôn phaàn ñoùng goùp cuûa ϕA
theå hieän qua heä soá cjB lôùn hôn heä soá cjA. Ngöôïc laïi, phaàn ñoùng goùp cuûa ϕA vaøo MO phaûn
lieân keát lôùn hôn phaàn ñoùng goùp cuûa ϕB theå hieän qua heä soá cjA lôùn hôn heä soá cjB.
4. Keát quaû laø ñieän töû treân MO lieân keát naèm gaàn B hôn, coøn ñieän töû treân MO phaûn lieân keát
naèm gaàn A hôn.
5. Neáu ñoä aâm ñieän cuûa A vaø B raát khaùc bieät thì ñieän töû treân MO lieân keát haàu nhö naèm treân B
vaø ta seõ coù lieân keát laø ion.
8.7.2 Giaûn ñoà naêng löôïng cuûa caùc MO

1. Toång quaùt, ta coù caùc MO saép theo thöù töï naêng löôïng taêng daàn nhö sau:
σ1s < σ*1s
Ví duï 1: Caáu hình ñieän töû: σ22s σ*22s π22px π22py σ12pz
Phaân töû Baäc lieân keát N Ñoä daøi lieân keát (Å) Naêng löôïng lieân keát (kJ/mol)
BO 2,5 1,20 773
NO 2,5 1,17 186
CO 2,5 1,115
Ví duï 2: Caùc phaân töû vaø ion N2, CO, NO+, vaø CN– coù caáu hình ñieän töû laø σ22s σ*22s π22px
π22py σ22pz öùng vôùi baäc lieân keát laø 3. Vì coù caáu hình ñieän töû gioáng nhau neân N2 vaø CO coù
nhieàu tính chaát gioáng nhau.
Ví duï 3: Phaân töû NO coù caáu hình ñieän töû σ22s σ*22s π22px π22py σ22pz π*12px öùng vôùi baäc lieân
keát laø 2,5 ; d = 1,15Å ; E = 677kJ/mol.
Ví duï 4: Phaân töû HF coù caùc möùc naêng löôïng cuûa caùc AO nhö sau:
Vaân ñaïo 1sH 2sF 2pF
Möùc naêng löôïng (eV) –13,6 –40,2 –18,6
Moät caùch gaàn ñuùng, coù theå xem nhö AO 1s cuûa hydro chæ xen phuû vôùi AO 2pz cuûa fluor
taïo thaønh 2 MO σ vaø σ*.
8.8 Lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän theo thuyeát MO

1. Neáu trong quaù trình toå hôïp 2 AO thaønh 2 MO, 2 ñieän töû ban ñaàu thuoäc veà caû 2 AO thì 2
ñieän töû naøy seõ ñieàn vaøo MO vaø ta coù lieân keát coäng hoùa trò.
2. Neáu 2 ñieän töû ban ñaàu chæ thuoäc veà caû 1 AO thì 2 ñieän töû naøy cuõng seõ ñieàn vaøo MO vaø ta
coù lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän.
3. Lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän theo thuyeát MO khaùc bieät cô baûn so vôùi thuyeát VB laø coù
söï toå hôïp 2 AO thaønh 2 MO σlk vaø σplk roài môùi ñieàn ñieän töû vaøo MO.
8.9 Vaân ñaïo bieân vaø hoaït tính cuûa hôïp chaát
1. HOMO (high occupied molecular orbital) laø MO coù möùc naêng löôïng cao nhaát coù chöùa
ñieän töû.
2. LUMO (low unoccupied molecular orbital) laø MO coù möùc naêng löôïng thaáp nhaát khoâng
chöùa ñieän töû.
3. HOMO vaø LUMO ñöôïc goïi laø caùc MO bieân.
4. Neáu HOMO cuûa moät hôïp chaát naøy coù khaû naêng toå hôïp vôùi LUMO cuûa moät hôïp chaát khaùc
taïo thaønh hôïp chaát môùi coù naêng löôïng thaáp hôn toång naêng löôïng cuûa 2 hôïp chaát ban
ñaàu.
Hình 8.2 Giaûn ñoà naêng löôïng cuûa toå hôïp caùc vaân ñaïo bieân
5. Coù theå giaûi thích moät soá phaûn öùng hoùa hoïc baèng caùch söû duïng MO bieân naøy.
Ví duï: Phaûn öùng coäng thaân haïnh vaøo hôïp chaát C=O.
a. C=O coù LUMO laø MO π*C=O khoâng chöùa ñieän töû.
b. Caùc hôïp chaát thaân haïch nhö CN–, amin,… seõ söû duïng HOMO laø MO coù chöùa ñieän töû
taïo thaønh lieân keát coäng hoùa trò-cho nhaän giöõa hôïp chaát thaân haïch vaø CO.
c. Do MO π*C=O coù truïc höôùng thaúng goùc vôùi truïc lieân nhaân C=O neân höôùng lieân keát
phaûi thaúng goùc töông öùng.
d. Vò trí lieân keát laø C vì π*C=O coù phaàn ñoùng goùp cuûa 2p cuûa C nhieàu hôn.
8.10 Lieân keát ion theo thuyeát MO

1. Theo thuyeát MO, lieân keát ion xuaát hieän khi MO cuûa phaân töû ñöôïc hình thaønh chuû yeáu
baèng söï ñoùng goùp cuûa AO cuûa 1 nguyeân töû vaø ñieän töû cuûa phaân töû naèm treân MO naøy.
Hình 8.3 Lieân keát ion theo thuyeát MO
2. Thuyeát phi cô hoïc löôïng töû giaûi thích lieân keát ion baèng töông taùc tónh ñieän cho thaáy löïc
huùt giöõa caùc ion traùi daáu nhöng laïi khoâng theå giaûi thích ñöôïc taïi sao caùc ion naøy luoân
luoân caùch nhau moät khoaûng caùch xaùc ñònh do moät löïc ñaåy naøo ñoù.
3. Thuyeát cô hoïc löôïng töû giaûi thích ñöôïc baûn chaát cuûa löïc ñaåy naøy chính laø löïc töông taùc
giöõa caùc lôùp ñieän töû cuûa caùc ion traùi daáu.
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 9 Traïng thaùi taäp hôïp cuûa vaät chaát
Chöông 9
Traïng thaùi taäp hôïp cuûa vaät chaát
9.1 Traïng thaùi cuûa vaät chaát

1. Caùc haït nhö phaân töû, ion, nguyeân töû,… luoân luoân coù moät ñoäng naêng laøm cho caùc haït naøy
chuyeån ñoäng nhieät hoãn loaïn.
2. Ñoàng thôøi, giöõa caùc haït luoân luoân coù moät theá naêng laø löïc huùt laøm cho caùc haït naøy tuï hôïp
laïi vôùi nhau.
3. Tuøy thuoäc vaøo moái töông quan giöõa ñoäng naêng vaø theá naêng maø caùc haït coù theå ôû moät
trong ba traïng thaùi ngöng tuï thoâng thöôøng laø raén, loûng vaø khí.
Baûng 9.1 Moái lieân heä giöõa traïng thaùi vaø töông quan giöõa ñoäng naêng vaø theá naêng
Traïng thaùi Moái töông quan giöõa ñoäng naêng vaø theá naêng
Khí Ñoäng naêng » Theá naêng
Loûng Ñoäng naêng < Theá naêng
Raén Ñoäng naêng « Theá naêng
Raén Loûng Khí
Hình 9.1 Ba traïng thaùi ngöng tuï cuûa vaät chaát
Hình 9.2 Caùc traïng thaùi ngöng tuï cuûa vaät chaát saép xeáp theo ñoä traät töï
9.2 Traïng thaùi khí

• Ñoái vôùi traïng thaùi khí, caùc haït coù ñoäng naêng lôùn hôn haún theá naêng neân coù theå xem nhö
caùc haït chuyeån ñoäng hoãn loaïn vaø chieám toaøn boä theå tích cuûa heä.
• Caáu truùc cuûa chaát khí laø hoaøn toaøn voâ traät töï.
• Trong chaát khí, khoaûng caùch giöõa caùc haït raát lôùn so vôùi kích thöôùc cuûa haït neân coù theå
neùn chaát khí moät caùch deã daøng.
• Caùc haït va chaïm vaøo thaønh bình taïo neân aùp suaát cuûa chaát khí. Caùc ñôn vò ño aùp suaát
thoâng thöôøng laø atm, N/m2, mH2O,…
1atm = 9,81×104 N/m2 = 10 mH2O
9.2.1 Phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng

1. Khí lyù töôûng laø khí coù 2 ñaëc tröng sau:
• Haït khoâng coù theå tích • Caùc haït khoâng töông taùc vôùi nhau
2. Traïng thaùi cuûa khí ñöôïc ñaëc tröng baèng moät boä caùc thoâng soá traïng thaùi nhö sau:
• Nhieät ñoä T • AÙp suaát P
• Theå tích V • Soá mol n
3. Phöông trình khí lyù töôûng bieåu dieãn moái lieân heä giöõa caùc thoâng soá traïng thaùi:
PV = nRT (9.1)
m
hay: PV = RT (9.2)
M
trong ñoù: m khoái löôïng cuûa chaát khí
M phaân töû löôïng cuûa chaát khí
R heä soá tæ leä vaø ñöôïc goïi laø haèng soá khí lyù töôûng,
R = 8,31 J/mol.ñoä = 2,0 cal/mol.ñoä = 0,082 l.atm/mol.ñoä
4. Ngöôøi ta quy öôùc ñieàu kieän tieâu chuaån laø T = 250C , P = 1atm
9.2.2 Hoãn hôïp khí lyù töôûng

9.2.2.1 AÙp suaát rieâng phaàn
1. Xeùt hoãn hôïp khí lyù töôûng goàm caùc chaát khí A, B vaø C. Moãi khí naøy taïo ra moät aùp suaát leân
thaønh bình ñoäc laäp vôùi caùc khí khaùc.
2. AÙp suaát rieâng cuûa moãi khí naøy ñöôïc goïi laø aùp suaát rieâng phaàn Pi cuûa khí ñoù.
3. AÙp suaát rieâng phaàn Pi cuûa moät chaát khí trong hoãn hôïp khí laø aùp suaát coù ñöôïc khi moät
mình löôïng khí ñoù chieám toaøn boä theå tích cuûa hoãn hôïp ôû nhieät ñoä ñaõ cho.
4. AÙp suaát chung cuûa hoãn hôïp khí baèng toång cuûa caùc aùp suaát rieâng phaàn cuûa taát caû caùc khí
coù trong hoãn hôïp. Ta coù:
P = PA + PB + PC (9.3)
Toång quaùt: P= ∑ Pi (9.4)
i
trong ñoù: Pi aùp suaát rieâng phaàn cuûa khí i
9.2.2.2 Noàng ñoä mol rieâng phaàn

1. Trong hoãn hôïp khí lyù töôûng goàm nA mol khí A, nB mol khí B vaø nC mol khí C, Noàng ñoä mol
rieâng phaàn xA cuûa khí A ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
nA
xA = (9.5)
nA + nB + nC
nj
Toång quaùt: xj = (9.6)
∑ ni
i
2. Heä quaû laø:

a. Toång caùc noàng ñoä mol rieâng phaàn cuûa taát caû caùc chaát khí trong hoãn hôïp seõ baèng 1.
b. AÙp suaát rieâng phaàn Pi cuûa khí i coù theå tính baèng coâng thöùc:
Pi = x i .P (9.7)
9.2.3 Khí thaät

1. Khí thaät khaùc khí lyù töôûng laø:
• Haït coù theå tích • Caùc haït coù töông taùc vôùi nhau
2. Söï khaùc bieät naøy coù theå bieåu dieãn moät caùch ñôn giaûn baèng caùch theâm heä soá neùn Z vaøo
phöông trình khí lyù töôûng.
PV = nRTZ (9.8)
3. Moät caùch chính xaùc hôn, ta coù:
⎛ a ⎞
Ñoái vôùi moät mol khí thaät: ⎜ P + 2 ⎟(V − b) = RT (9.9)
⎝ V ⎠
⎛ 2 ⎞
Ñoái vôùi n mol khí thaät: ⎜ P + n a ⎟(V − nb) = nRT (9.10)
⎜ V 2 ⎟⎠
⎝
trong ñoù: a heä soá bieåu dieãn aûnh höôûng cuûa töông taùc giöõa caùc haït
b heä soá bieåu dieãn aûnh höôûng cuûa theå tích cuûa haït
9.3 Traïng thaùi raén

1. Ñoái vôùi traïng thaùi raén, caùc haït coù ñoäng naêng nhoû hôn haún theá naêng neân coù theå xem nhö
caùc haït chæ dao ñoäng chung quanh vò trí caân baèng cuûa chuùng. Vì vaäy chaát raén coù theå tích
vaø hình daïng coá ñònh.
2. Khoaûng caùch giöõa caùc haït raát nhoû so vôùi kích thöôùc cuûa haït neân chaát raén bò neùn moät
caùch voâ cuøng khoù khaên.
9.3.1 Traïng thaùi tinh theå

Tinh theå laø chaát raén coù caùc ñaëc tröng sau:
1. Caùc tieåu phaân trong tinh theå ñöôïc saép xeáp theo moät traät töï xaùc ñònh naøo ñoù.
2. Traät töï naøy ñöôïc laëp ñi laëp laïi trong toaøn boä tinh theå neân ñöôïc goïi laø traät töï xa.
3. Traät töï naøy (1) khieán cho tinh theå coù hình thaùi beân ngoaøi xaùc ñònh vaø (2) quyeát ñònh tính
ñoái xöùng beân trong cuûa tinh theå.
Tinh theå NaCl Tinh theå CsCl
4. Heä quaû laø tinh theå coù tính baát ñaúng höôùng do söï saép xeáp theo caùc phöông khaùc nhau laø
khaùc nhau.
5. Tinh theå coù nhieät ñoä noùng chaûy xaùc ñònh.
6. Tuøy thuoäc vaøo baûn chaát cuûa lieân keát giöõa caùc tieåu phaân trong tinh theå, ngöôøi ta phaân chia
tinh theå thaønh caùc loaïi sau:
Baûng 9.2 Phaân loaïi tinh theå theo baûn chaát lieân keát giöõa caùc tieåu phaân trong tinh theå
Loaïi tinh theå Thí duï Loaïi tinh theå Thí duï
Tinh theå ion NaCl, CsCl,… Tinh theå kim loaïi Fe, Cu
Tinh theå coäng hoùa trò Ckim cöông, SiC,… Tinh theå Van der Waals He, I2,…
9.3.2 Traïng thaùi voâ ñònh hình

Chaát voâ ñònh hình laø chaát raén coù caùc ñaëc tröng sau:
1. Caùc tieåu phaân trong chaát voâ ñònh hình ñöôïc saép xeáp moät caùch hoãn ñoän khoâng theo moät
traät töï xaùc ñònh naøo caû. Thí duï nhö thuûy tinh, nhöïa PVC,…
2. Heä quaû laø chaát raén voâ ñònh hình coù tính ñaúng höôùng do söï saép xeáp theo caùc phöông
khaùc nhau laø hoãn ñoän gioáng nhau.
3. Chaát raén voâ ñònh hình khoâng coù hình daïng beân ngoaøi xaùc ñònh khi hoùa raén.
4. Chaát voâ ñònh hình khoâng coù nhieät ñoä noùng chaûy xaùc ñònh maø coù moät khoaûng hoùa meàm
roài môùi hoùa loûng.
5. Thöïc teá thì vaãn coù moät traät töï naøo ñoù trong chaát voâ ñònh hình nhöng chæ naèm trong moät
khoâng gian raát nhoû neân ñöôïc goïi laø traät töï gaàn.
9.4 Traïng thaùi loûng

1. Khi cung caáp naêng löôïng cho chaát raén thì caùc haït seõ coù naêng löôïng cao hôn neân khoâng
chæ dao ñoäng chung quanh vò trí caân baèng maø coøn quay, tònh tieán vaø tröôït leân nhau
nhöng chöa ñuû naêng löôïng ñeå chuyeån ñoäng hoãn loaïn nhö ôû traïng thaùi khí.
2. Traïng thaùi nhö vaäy ñöôïc goïi laø traïng thaùi loûng.
3. Heä quaû laø chaát loûng coù caùc ñaëc tröng sau:
a. Chaát loûng coù theå tích xaùc ñònh nhö chaát raén.
b. Chaát loûng khoâng coù hình daïng xaùc ñònh nhö chaát raén maø noù seõ laáy hình daïng cuûa
bình chöùa.
c. Chaát loûng coù tính ñaúng höôùng do söï saép xeáp theo caùc phöông khaùc nhau laø hoãn ñoän
gioáng nhau.
d. Khoaûng caùch giöõa caùc haït vaãn nhoû so vôùi kích thöôùc cuûa haït neân chaát loûng bò neùn
moät caùch cöïc kyø khoù khaên.
e. Caùc haït naèm treân beà maët cuûa chaát loûng bò caùc haït beân trong huùt vaøo taïo thaønh söùc
caêng beà maët khieán cho beà maët chaát loûng coù xu höôùng co laïi ñeå coù dieän tích nhoû nhaát.
4. Thöïc teá thì vaãn coù moät traät töï naøo ñoù trong chaát loûng nhöng traät töï naøy chæ naèm trong moät
khoâng gian raát nhoû neân ñöôïc goïi laø traät töï gaàn.
9.5 Toùm taét

1. Caùc tính chaát ñaëc tröng cuûa caùc traïng thaùi toàn taïi cuûa caùc chaát ñöôïc trình baøy toùm taét
trong Baûng 9.3.
Baûng 9.3 Caùc tính chaát ñaëc tröng cuûa traïng thaùi toàn taïi cuûa chaát
Raén
Traïng thaùi Loûng Khí
Tinh theå Voâ ñònh hình
Töông quan
Ñoäng naêng Ñoäng naêng Ñoäng naêng Ñoäng naêng
cuûa caùc naêng
« Theá naêng « Theá naêng < Theá naêng » Theá naêng
löôïng
Chuyeån ñoäng Dao ñoäng,
Dao ñoäng Dao ñoäng Hoãn loaïn
cuûa caùc haït quay, tònh tieán
Traät töï Traät töï xa Traät töï gaàn Traät töï gaàn Voâ traät töï
Khoaûng caùch
Raát gaàn Raát gaàn Gaàn Raát xa
giöõa caùc haït
Hình thaùi Xaùc ñònh Khoâng xaùc ñònh Khoâng xaùc ñònh Khoâng xaùc ñònh
Theå tích Xaùc ñònh Xaùc ñònh Xaùc ñònh Khoâng xaùc ñònh
Baát ñaúng höôùng Ñaúng höôùng Ñaúng höôùng Ñaúng höôùng
Tính chaát
Khoâng chòu neùn Khoâng chòu neùn Khoâng chòu neùn Chòu neùn
Tnc Xaùc ñònh Khoâng xaùc ñònh
Caùc tính chaát Coù tính Coù vuøng nhieät Coù söùc caêng
ñaëc tröng khaùc ñoái xöùng ñoä hoùa meàm beà maët
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 10 Nhieät ñoäng löïc hoïc hoùa hoïc
Chöông 10
Nhieät ñoäng löïc hoïc hoùa hoïc
10.1 Muïc tieâu nghieân cöùu cuûa Nhieät ñoäng löïc hoïc hoùa hoïc
1. Nhieät ñoäng löïc hoïc nghieân cöùu caùc quy luaät cuûa söï bieán ñoåi naêng löôïng töø daïng naøy
sang daïng khaùc hay töø phaàn naøy sang phaàn khaùc cuûa heä, ñaëc bieät laø quaù trình bieán ñoåi
nhieät naêng thaønh cô naêng cuûa nhieân lieäu trong ñoäng cô ñoát trong.
2. Nhieät ñoäng löïc hoïc ñöôïc aùp duïng vaøo hoùa hoïc hình thaønh Nhieät ñoäng löïc hoïc hoùa hoïc
cho pheùp tính ñöôïc:
a. Naêng löôïng cuûa quaù trình phaûn öùng
b. Chieàu cuûa phaûn öùng
c. Möùc ñoä phaûn öùng
10.2 Caùc ñònh nghóa caàn thieát

10.2.1 Heä (hay heä thoáng)
1. Heä laø moät taäp hôïp soá löôïng lôùn caùc tieåu phaân cuûa caùc chaát caàn
ñöôïc nghieân cöùu. Phaàn coøn laïi cuûa vuõ truï laø moâi tröôøng ngoaøi.
2. Ví duï 1cm3 khoâng khí ôû ñieàu kieän thöôøng 1atm vaø 250C chöùa
khoaûng 2,7.1019 phaân töû khí naèm trong moät xylanh coù gaén moät
piston di ñoäng laø moät heä. Phaàn coøn laïi cuûa vuõ truï, keå caû xylanh
vaø piston laø moâi tröôøng ngoaøi.
3. Heä hôû laø heä trao ñoåi chaát laãn naêng löôïng vôùi moâi tröôøng ngoaøi. Ví
duï nhö moät bình chöùa nöôùc noùng ñeå hôû.
4. Heä kín laø heä khoâng trao ñoåi chaát maø chæ trao ñoåi naêng löôïng vôùi moâi tröôøng ngoaøi.
Ví duï nhö moät bình kín chöùa nöôùc noùng khoâng boïc caùch nhieät.
5. Heä coâ laäp laø heä khoâng trao ñoåi caû chaát laãn naêng löôïng vôùi moâi tröôøng ngoaøi.
Ví duï nhö moät bình kín chöùa nöôùc noùng ñöôïc boïc caùch nhieät toát.
6. Heä ñoaïn nhieät laø heä khoâng trao ñoåi chaát vaø nhieät nhöng coù theå trao ñoåi coâng vôùi moâi
tröôøng ngoaøi. Luùc ñoù theå tích cuûa heä thay ñoåi. Ví duï nhö heä khoâng khí chöùa trong xi lanh
vaø piston ñaõ trình baøy trong Muïc 1. khi ñöôïc boïc caùch nhieät toát.
7. Ngöôøi ta quy öôùc:
a. Khoái löôïng vaø naêng löôïng (nhieät, coâng,…) maø heä nhaän vaøo mang daáu +.
b. Khoái löôïng vaø naêng löôïng (nhieät, coâng,…) maø heä toûa ra moâi tröôøng mang daáu −.
10.2.2 Traïng thaùi nhieät ñoäng

1. Traïng thaùi nhieät ñoäng cuûa moät heä ñöôïc xaùc ñònh baèng moät taäp hôïp caùc giaù trò cuûa caùc
thoâng soá traïng thaùi theå hieän caùc tính chaát vó moâ veà lyù hoïc vaø hoùa hoïc cuûa heä. Chuùng ta
chæ quan taâm ñeán caùc thoâng soá traïng thaùi ñaëc tröng cho tính chaát cuûa heä.
Ví duï: Chaát khí coù caùc thoâng soá traïng thaùi laø aùp suaát P, theå tích V, soá mol n, nhieät ñoä T,
khoái löôïng m, ñoä nhôùt μ, chieát suaát n,… theå hieän caùc tính chaát cuûa heä.
2. Thoâng soá traïng thaùi coù tính chaát khueách ñoä khi giaù trò cuûa thoâng soá ñoù tæ leä tuyeán tính vôùi
khoái löôïng. Ví duï nhö theå tích V, soá mol n, khoái löôïng m,…
Thoâng soá khueách ñoä coù tính coäng tính. Ví duï nhö khoái löôïng m cuûa heä baèng toång caùc
khoái löôïng m1, m2, m3,… cuûa caùc hôïp phaàn.
3. Thoâng soá traïng thaùi coù tính chaát cöôøng ñoä khi giaù trò cuûa thoâng soá ñoù khoâng tæ leä tuyeán
tính vôùi khoái löôïng. Ví duï nhö nhieät ñoä T, aùp suaát P, noàng ñoä C, ñoä nhôùt μ,…
Thoâng soá cöôøng ñoä khoâng coù tính coäng tính. Ví duï nhö nhieät ñoä cuûa hoãn hôïp 1kg H2O ôû
300C vaø 1kg H2O ôû 500C troän ñeàu vôùi nhau laø 400C chöù khoâng phaûi laø 800C.
4. Phöông trình traïng thaùi theå hieän moái lieân heä giöõa caùc thoâng soá traïng thaùi.
Ví duï: Khí lyù töôûng coù phöông trình traïng thaùi laø PV = nRT bieåu thò moái lieân heä giöõa caùc
thoâng soá traïng thaùi P, V, n vaø T cuûa khí lyù töôûng.
5. Moät heä seõ ôû traïng thaùi caân baèng nhieät ñoäng khi giaù trò cuûa taát caû caùc thoâng soá traïng thaùi
ôû moïi ñieåm trong heä laø nhö nhau vaø khoâng thay ñoåi theo thôøi gian.
10.2.3 Quaù trình bieán ñoåi

1. Khi moät heä chuyeån töø traïng thaùi 1 sang traïng thaùi 2 thì ngöôøi ta noùi heä thöïc hieän moät
bieán ñoåi hay moät quaù trình.
2. Ngöôøi ta thöôøng goïi traïng thaùi 1 laø traïng thaùi ñaàu vaø traïng thaùi 2 laø traïng thaùi cuoái.
3. Bieán ñoåi ñöôïc xaùc ñònh veà maët nhieät ñoäng löïc hoïc neáu bieát roõ traïng thaùi ñaàu vaø cuoái.
4. Con ñöôøng bieán ñoåi chæ ñöôïc xaùc ñònh khi bieát traïng thaùi ñaàu, traïng thaùi cuoái vaø taát caû
caùc traïng thaùi trung gian maø heä traûi qua trong quaù trình bieán ñoåi.
5. Bieán ñoåi hôû xaûy ra khi traïng thaùi ñaàu vaø traïng thaùi cuoái cuûa heä khaùc nhau.
6. Bieán ñoåi kín xaûy ra khi traïng thaùi ñaàu vaø traïng thaùi cuoái cuûa heä truøng nhau.
7. Bieán ñoåi ñaúng nhieät xaûy ra khi nhieät ñoä cuûa heä khoâng ñoåi.
8. Bieán ñoåi ñaúng aùp xaûy ra khi aùp suaát cuûa heä khoâng ñoåi.
9. Bieán ñoåi ñaúng tích xaûy ra khi theå tích cuûa heä khoâng ñoåi.
10. Bieán ñoåi ñoaïn nhieät xaûy ra khi heä khoâng trao ñoåi chaát vaø nhieät nhöng coù theå trao ñoåi
coâng vôùi moâi tröôøng ngoaøi.
Bieán ñoåi thuaän nghòch Bieán ñoåi baát thuaän nghòch

Hình 1.1 Quaù trình bieán ñoåi thuaän nghòch vaø baát thuaän nghòch
11. Bieán ñoåi thuaän nghòch laø bieán ñoåi xaûy ra voâ cuøng chaäm qua lieân tieáp nhieàu traïng thaùi
caân baèng trung gian khaùc nhau voâ cuøng ít.
Nhö vaäy, bieán ñoåi thuaän nghòch laø bieán ñoåi ôû traïng thaùi caân baèng, hay coù theå xem laø moät
bieán ñoåi gaàn nhö khoâng bieán ñoåi.
12. Bieán ñoåi baát thuaän nghòch laø bieán ñoåi xaûy ra khoâng thuaän nghòch.
Nhö vaäy, bieán ñoåi baát thuaän nghòch laø bieán ñoåi khoâng caân baèng.
13. Taát caû caùc quaù trình trong töï nhieân (nhö quaù trình truyeàn nhieät töø vaät noùng sang vaät
laïnh,…) khoâng xaûy ra voâ cuøng chaäm neân ñeàu laø caùc bieán ñoåi baát thuaän nghòch vaø coøn
ñöôïc goïi laø bieán ñoåi töï nhieân.
10.2.4 Haøm traïng thaùi

1. Moät haøm F ñöôïc goïi laø haøm traïng thaùi neáu giaù trò cuûa noù chæ phuï thuoäc vaøo caùc giaù trò
cuûa caùc thoâng soá traïng thaùi maø khoâng phuï thuoäc vaøo caùch bieán ñoåi cuûa heä.
2. Noùi caùch khaùc, bieán thieân giaù trò ΔF cuûa haøm traïng thaùi khi xaûy ra bieán ñoåi töø traïng thaùi 1
ñeán traïng thaùi 2 laø:
ΔF = F2 − F1 (1.1)
khoâng phuï thuoäc vaøo con ñöôøng bieán ñoåi maø chæ phuï thuoäc vaøo traïng thaùi ñaàu vaø traïng
thaùi cuoái.
Ví duï: Ñoái vôùi moät heä khí lyù töôûng:
a. Haøm PV laø moät haøm traïng thaùi vì giaù trò cuûa noù chæ phuï thuoäc vaøo giaù trò cuûa caùc
thoâng soá traïng thaùi P, V, n, T.
b. Haøm coâng giaõn khí cô hoïc W khoâng phaûi laø haøm traïng thaùi vì noù phuï thuoäc vaøo caû
caùch bieán ñoåi.
V2
• Khi bieán ñoåi thuaän nghòch: Wtn = − nRT ln (1.2)
V1
• Khi bieán ñoåi baát thuaän nghòch: Wbtn = –Pkhí quyeån(V2–V1) (1.3)
• Ta coù coâng cöïc ñaïi Wmax: Wmax = Wtn > Wbtn (1.4)
10.2.5 Khaùi nieäm veà naêng löôïng

10.2.5.1 Noäi naêng
1. Naêng löôïng cuûa heä goàm ba phaàn:
a. Ñoäng naêng chuyeån ñoäng cuûa toaøn heä: Eñ = ½mv2
Ngoaïi naêng
b. Theá naêng cuûa toaøn heä do heä naèm trong troïng tröôøng: Et = mgh cuûa heä
c. Noäi naêng cuûa caùc tieåu phaân trong heä
2. Naêng löôïng ñöôïc truyeàn ñi döôùi 2 daïng chính laø nhieät vaø coâng.
3. Nhieät ñoäng löïc hoïc hoùa hoïc thöôøng khaûo saùt moät heä khoâng chuyeån ñoäng vaø luoân luoân
chòu taùc duïng cuûa troïng tröôøng ngoaøi khoâng ñoåi neân ñoäng naêng vaø theá naêng cuûa toaøn heä
baèng 0.
4. Vì vaäy, ta chæ quan taâm ñeán noäi naêng cuûa heä.
5. Noäi naêng U cuûa heä goàm:
a. Ñoäng naêng cuûa chuyeån ñoäng hoãn loaïn cuûa caùc tieåu phaân nhö phaân töû, nguyeân töû,
haït nhaân vaø ñieän töû (nhö chuyeån ñoäng tònh tieán, dao ñoäng, quay,…).
b. Theá naêng töông taùc huùt vaø ñaåy cuûa caùc tieåu phaân nhö phaân töû, nguyeân töû, haït nhaân
vaø ñieän töû.
6. Nhö vaäy, noäi naêng U laø moät haøm traïng thaùi vì giaù trò cuûa noäi naêng chæ phuï thuoäc vaøo
traïng thaùi cuûa heä maø khoâng phuï thuoäc vaøo con ñöôøng bieán ñoåi heä ñeán traïng thaùi ñoù.
7. Ngay caû ôû 00K, ta cuõng khoâng theå chuyeån heä veà traïng thaùi khoâng chuyeån ñoäng neân
khoâng theå ño ñöôïc giaù trò tuyeät ñoái cuûa noäi naêng maø chæ coù theå ño ñöôïc ñoä bieán thieân cuûa
noäi naêng khi chuyeån töø traïng thaùi ñaàu ñeán traïng thaùi cuoái.
ΔU = Uc − Uñ (1.5)
8. Noäi naêng cuûa moät heä baát kyø phuï thuoäc vaøo baûn chaát, thaønh phaàn, löôïng chaát, aùp suaát,
nhieät ñoä vaø theå tích cuûa heä.
9. Noäi naêng cuûa moät heä khí lyù töôûng chæ phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä vì nhieät ñoä laøm thay ñoåi
ñoäng naêng cuûa caùc tieåu phaân.
10. Söï thay ñoåi aùp suaát vaø theå tích khoâng laøm thay ñoåi ñoäng naêng cuõng nhö theá naêng töông
taùc cuûa caùc tieåu phaân neân khoâng aûnh höôûng ñeán noäi naêng cuûa heä khí lyù töôûng.
10.2.5.2 Nhieät vaø Coâng

1. Nhieät q laø moät daïng cuûa naêng löôïng töông öùng vôùi söï chuyeån ñoäng hoãn loaïn cuûa caùc
tieåu phaân nhö phaân töû, nguyeân töû, haït nhaân vaø ñieän töû.
2. Coâng W laø moät daïng cuûa naêng löôïng töông öùng vôùi söï chuyeån ñoäng coù ñònh höôùng cuûa
toaøn boä moät heä bao goàm moät soá löôïng voâ cuøng lôùn caùc tieåu phaân.
Ví duï: Chuyeån ñoäng cuûa khoái khí veà höôùng ñaåy piston ñi ra khi khí giaõn nôû.
3. Ñôn vò ño thoâng thöôøng cuûa nhieät vaø coâng laø Joule (J) hay calori (cal). 1cal = 4,184J.
4. Nhieät vaø coâng khoâng phaûi laø haøm traïng thaùi vì giaù trò cuûa chuùng phuï thuoäc caû vaøo con
ñöôøng bieán ñoåi. Ta coù:
qmax = qtn > qbtn (1.6)
Wmax = Wtn > Wbtn (1.7)
10.2.5.3 Nhieät dung

1. Nhieät dung cuûa moät heä cuï theå xaùc ñònh laø löôïng nhieät caàn thieát ñeå naâng nhieät ñoä cuûa heä
ñoù leân 10C. Ñôn vò ño thoâng thöôøng laø J/ñoä hay cal/ñoä.
2. Nhieät dung rieâng cuûa moät chaát laø löôïng nhieät caàn thieát ñeå naâng nhieät ñoä cuûa 1g nguyeân
chaát cuûa chaát ñoù leân 10C. Ñôn vò ño laø J/g.ñoä hay cal/g.ñoä.
3. Nhieät dung mol C cuûa moät chaát laø löôïng nhieät caàn thieát ñeå naâng nhieät ñoä cuûa 1 mol
nguyeân chaát cuûa chaát ñoù leân 10C. Ñôn vò ño laø J/mol.ñoä hay cal/mol.ñoä.
4. Nhieät dung mol ñaúng tích CV laø nhieät dung mol ôû ñieàu kieän theå tích khoâng ñoåi.
5. Nhieät dung mol ñaúng aùp CP laø nhieät dung mol ôû ñieàu kieän aùp suaát khoâng ñoåi.
10.3 Nguyeân lyù 1

10.3.1 Nguyeân lyù 1
1. Phaùt bieåu: Toång naêng löôïng cuûa moät heä coâ laäp luoân luoân baûo toaøn.
2. ÖÙng duïng: Khi moät heä kín bieán ñoåi töø traïng thaùi ñaàu 1 ñeán traïng thaùi cuoái 2 theo caùc con
ñöôøng bieán ñoåi a, b, c,… vaø chæ trao ñoåi nhieät qi vaø coâng Wi vôùi moâi tröôøng ngoaøi thì
nguyeân lyù 1 khaúng ñònh:
Toång naêng löôïng trao ñoåi döôùi daïng nhieät vaø coâng q + W laø moät haèng soá vaø khoâng phuï
thuoäc vaøo con ñöôøng bieán ñoåi.
ΔU = Uc − Uñ = const (1.8)
ΔU = q + W (1.9)
ΔU = qa + Wa = qb + Wb = qc + Wc = qi + Wi (1.10)
Khi söï bieán ñoåi laø voâ cuøng nhoû, ta laáy vi phaân:
dU = δq + δW (1.11)
trong ñoù: dU vi phaân toaøn phaàn
δq + δW vi phaân rieâng phaàn
3. Heä quaû:
a. Ñoái vôùi moät heä coâ laäp khoâng trao ñoåi chaát vaø naêng löôïng vôùi moâi tröôøng ngoaøi:
q = 0 ; W = 0 → ΔU = 0 (1.12)
b. Trong moät chu trình (hay quaù trình kín), traïng thaùi ñaàu truøng vôùi traïng thaùi cuoái:
ΔU = 0 → q + W = 0 (1.13)
10.3.2 Nhieät ñaúng tích vaø nhieät ñaúng aùp

1. Xeùt moät heä kín bieán ñoåi maø chæ trao ñoåi nhieät q vaø coâng W vôùi moâi tröôøng ngoaøi:
dU = δq + δW (1.14)
2. Ñoái vôùi caùc phaûn öùng hoùa hoïc thoâng thöôøng, ta chæ xeùt ñeán coâng W laø coâng giaûn nôû
cuûa caùc chaát khí choáng laïi aùp suaát cuûa moâi tröôøng ngoaøi. Luùc ñoù ta coù:
δW = −PdV (1.15)
Thay theá vaøo (1.4), ta coù: dU = δq − PdV (1.16)
Chuù yù: Phaûi theâm daáu − vì khi heä sinh coâng thì noäi naêng cuûa heä giaûm laøm ΔU < 0.
3. Trong quaù trình giaõn nôû ñaúng nhieät cuûa khí lyù töôûng, ta coù ΔU = 0, nghóa laø toaøn boä löôïng
nhieät cung caáp cho heä seõ chuyeån heát thaønh coâng giaõn nôû.
ΔU = 0 → δq = PdV (1.17)
10.3.2.1 Nhieät ñaúng tích
1. Neáu heä kín bieán ñoåi maø khoâng thay ñoåi theå tích (ñaúng tích):
V = const
heä khoâng sinh coâng giaõn nôû vì: dV = 0
Thay theá vaøo (1.8), ta coù: dU = δqV − PdV = δqV
Luùc ñoù: ΔU = ∫ δq V = q V
q V = ΔU (1.18)
qV laø nhieät ñaúng tích. Chöõ V cho bieát theå tích cuûa heä khoâng ñoåi.
2. Trong moät bieán ñoåi ñaúng tích, löôïng nhieät trao ñoåi baèng bieán thieân noäi naêng cuûa heä neân
löôïng nhieät naøy chæ phuï thuoäc vaøo traïng thaùi ñaàu vaø traïng thaùi cuoái cuûa heä.
10.3.2.2 Nhieät ñaúng aùp

1. Neáu heä kín bieán ñoåi maø khoâng thay ñoåi aùp suaát (ñaúng aùp):
P = const
ΔU = Uc − Uñ = qP + W
c
neân: W = − ∫ PdV = −P(Vc − Vñ )
ñ
Ta coù: ΔU = Uc − Uñ = qP − P(Vc − Vñ)

Luùc ñoù: qP = (Uc − Uñ) + P(Vc − Vñ)
qP = ΔU + PΔV (1.19)
qP laø nhieät ñaúng aùp. Chöõ P cho bieát aùp suaát cuûa heä khoâng ñoåi.
10.3.2.3 Haøm entalpi

1. Ñaët: H ≡ U + PV (1.20)
H ñöôïc goïi laø entalpi. Haøm H laø moät haøm traïng thaùi vì U vaø PV laø haøm traïng thaùi.
Ta coù: qP = Hc − Hñ
qP = ΔH (1.21)
2. Trong moät bieán ñoåi ñaúng aùp, löôïng nhieät trao ñoåi baèng bieán thieân entalpi cuûa heä neân
löôïng nhieät naøy chæ phuï thuoäc vaøo traïng thaùi ñaàu vaø traïng thaùi cuoái cuûa heä.
10.3.2.4 Moái lieân heä giöõa ΔH vaø ΔU

1. Phaûn öùng hoùa hoïc laø bieán ñoåi coù keøm theo söï thay ñoåi thaønh phaàn cuûa heä. Chuùng
thöôøng ñöôïc tieán haønh ôû nhieät ñoä vaø aùp suaát coá ñònh (ñaúng nhieät−ñaúng aùp).
2. Neáu coù söï thay ñoåi theå tích thì söï thay ñoåi theå tích naøy ñöôïc quyeát ñònh bôûi söï thay ñoåi
soá mol cuûa caùc chaát khí tham gia phaûn öùng:
PΔV = ΔnRT (1.22)
Thay (1.18) vaø (1.22) vaøo (1.19): qP = qV + ΔnRT (1.23)
ΔH = ΔU + ΔnRT (1.24)
10.4 AÙp duïng nguyeân lyù 1 vaøo hoùa hoïc

10.4.1 Nhieät phaûn öùng
1. Moät phaûn öùng hoùa hoïc ñöôïc bieåu dieãn baèng sô ñoà toång quaùt sau:
aA + bB → cC + dD
Caùc taùc chaát → Caùc saûn phaåm
2. Traïng thaùi ñaàu: a mol A vaø b mol B coù toång noäi naêng Utc = aΔUA + bΔUB
Traïng thaùi cuoái: c mol C vaø d mol D coù toång noäi naêng Usp = cΔUC + dΔUD
3. Caùc phaûn öùng hoùa hoïc thöôøng keøm theo hieäu öùng thu hay toûa nhieät laøm taêng hoaëc giaûm
naêng löôïng cuûa heä.
4. Löôïng nhieät thu vaøo hay toûa ra khi moät phaûn öùng xaûy ra hoaøn toaøn ñöôïc goïi laø nhieät
phaûn öùng, kyù hieäu laø Q (J, cal).
5. Theo quy öôùc, phaûn öùng thu nhieät coù Q > 0, phaûn öùng toûa nhieät coù Q < 0.
6. Vôùi phaûn öùng ñaúng tích, ta coù nhieät phaûn öùng ñaúng tích QV:
QV = ΔU = Usp − Utc (1.25)
7. Vôùi phaûn öùng ñaúng aùp, ta coù nhieät phaûn öùng ñaúng aùp QP:
QP = ΔH = Hsp − Htc (1.26)
8. Ngöôøi ta ño nhieät phaûn öùng baèng nhieät löôïng keá.
9. Döïa treân nhieät dung ñaõ bieát saün cuûa nhieät löôïng keá vaø söï bieán thieân nhieät ñoä ño ñöôïc
baèng nhieät keá gaén treân nhieät löôïng keá khi tieán haønh moät phaûn öùng hoùa hoïc trong nhieät
löôïng keá, ngöôøi ta seõ xaùc ñònh ñöôïc nhieät phaûn öùng.
10.4.2 Traïng thaùi vaø ñieàu kieän chuaån

1. Traïng thaùi chuaån cuûa moät chaát laø traïng thaùi beàn nhaát cuûa chaát ñoù ôû aùp suaát P = 1atm,
nhieät ñoä T = 2980K (250C).
Ví duï: Traïng thaùi chuaån cuûa carbon laø graphit raén, cuûa nöôùc laø nöôùc loûng, cuûa hydro laø
khí hydro,…
2. Ñieàu kieän chuaån khi tieán haønh moät phaûn öùng laø aùp suaát P = 1atm, nhieät ñoä T = 2980K
(250C) vaø vôùi 1 mol chaát. Ñoái vôùi dung dòch thì noàng ñoä cuûa chaát laø 1 mol/lít ≡ 1M.
10.4.3 Phöông trình phaûn öùng nhieät hoùa hoïc

1. Moät phöông trình phaûn öùng nhieät hoùa hoïc bao goàm caùc phaàn baét buoäc sau:
a. Phöông trình phaûn öùng hoùa hoïc
b. Traïng thaùi cuûa hoùa chaát khi phaûn öùng
c. Ñieàu kieän tieán haønh phaûn öùng (aùp suaát, nhieät ñoä)
d. Nhieät phaûn öùng QP (ΔH) hay QV
Ví duï: H2(k) + ½O2(k) → H2O(l) ΔH0298 = –57,8kcal
2. Phöông trình naøy cho bieát khi 1 mol khí H2 phaûn öùng vôùi ½ mol khí O2 ñeå taïo thaønh 1 mol
H2O loûng ôû 1atm vaø 2980K (250C) seõ toûa ra moät löôïng nhieät laø 58,7kcal.
3. ΔH cuûa phaûn öùng ôû ñieàu kieän chuaån khi taïo thaønh 1 mol chaát ôû P = 1atm, T = 2980K
(250C) ñöôïc goïi laø entalpi chuaån, vaø kyù hieäu laø ΔH0298 (J/mol, cal/mol).
4. Entalpi chuaån ΔH0298 cuûa nhieàu phaûn öùng khaùc nhau ñaõ ñöôïc ño vaø ghi saün trong caùc
saùch giaùo khoa vaø tra cöùu.
10.4.4 Sinh nhieät mol chuaån

1. Do khoâng bieát ñöôïc giaù trò tuyeät ñoái cuûa entalpi, ngöôøi ta quy öôùc:
Entalpi chuaån cuûa ñôn chaát baèng 0
2. Sinh nhieät mol cuûa moät hôïp chaát laø nhieät phaûn öùng khi taïo thaønh moät mol hôïp chaát ñoù töø
caùc ñôn chaát.
3. Sinh nhieät mol chuaån ΔH(s) cuûa moät hôïp chaát laø nhieät phaûn öùng ôû ñieàu kieän chuaån khi
taïo thaønh moät mol hôïp chaát ñoù töø caùc ñôn chaát ôû traïng thaùi chuaån.
Ví duï: H2(k) + ½O2(k) → H2O(l) ΔH0298 = –57,8kcal
Nhö vaäy, sinh nhieät mol chuaån cuûa H2O loûng laø ΔH(s)H2O = = −58,7 kcal/mol.
4. Nhö vaäy, sinh nhieät mol chuaån chính laø entalpi chuaån khi caùc taùc chaát laø caùc ñôn chaát ôû
traïng thaùi chuaån.
5. Moät chaát coù sinh nhieät mol chuaån caøng thaáp thì caøng beàn.
6. Sinh nhieät mol chuaån cuûa nhieàu chaát ñaõ ñöôïc ño vaø ghi saün trong caùc soå tay tra cöùu.
10.4.5 Thieâu nhieät mol chuaån

1. Thieâu nhieät mol cuûa moät chaát laø nhieät phaûn öùng khi ñoát chaùy moät mol chaát ñoù baèng
oxigen ñeå taïo thaønh caùc oxid beàn nhieät ñoäng hoïc nhaát ôû ñieàu kieän ñoù.
2. Thieâu nhieät mol chuaån ΔH(t) cuûa moät chaát laø nhieät phaûn öùng ôû ñieàu kieän chuaån khi ñoát
chaùy moät mol chaát ñoù baèng oxigen ôû traïng thaùi chuaån ñeå taïo thaønh caùc oxid beàn nhieät
ñoäng hoïc nhaát ôû ñieàu kieän chuaån.
Ví duï: CH4(k) + 2O2(k) → CO2(k) + 2H2O(l) ΔH0298 = –212,7kcal
Nhö vaäy, thieâu nhieät mol chuaån cuûa CH4 khí laø ΔH(t)CH4 = −212,7 kcal/mol.
3. Caùc oxid beàn nhaát ôû ñieàu kieän chuaån cuûa H laø H2O, C laø CO2, N laø NO2, S laø SO3,…
4. Thieâu nhieät mol chuaån cuûa nhieàu chaát ñaõ ñöôïc ño vaø ghi saün trong caùc soå tay tra cöùu.
10.4.6 Xaùc ñònh nhieät phaûn öùng

10.4.6.1 Ñònh luaät Hess − AÙp duïng ñeå tính nhieät phaûn öùng
1. Phaùt bieåu:
Nhieät phaûn öùng cuûa moät phaûn öùng laø moät ñaïi löôïng khueách ñoä vaø chæ phuï thuoäc
vaøo traïng thaùi ñaàu vaø traïng thaùi cuoái cuûa caùc taùc chaát vaø saûn phaåm maø khoâng phuï
thuoäc vaøo caùch thöïc hieän phaûn öùng.
Ví duï: Ñeå taïo thaønh caùc saûn phaåm töø caùc taùc chaát, neáu coù caùc con ñöôøng 1, 2, 3, 4,… ñeå
thöïc hieän phaûn öùng, ta coù:
ΔH1 = ΔH2 = ΔH3 = ΔH4 = ΔH (1.27)

2. Heä quaû 1: Nhieät phaûn öùng cuûa phaûn öùng thuaän baèng nhieät phaûn öùng cuûa phaûn öùng
nghòch nhöng ngöôïc daáu.
ΔHth = −ΔHng (1.28)
3. Heä quaû 2: Nhieät phaûn öùng baèng toång sinh nhieät cuûa caùc saûn phaåm tröø toång sinh nhieät
cuûa caùc taùc chaát.
ΔH = ΔH(s)sp − ΔH(s)tc (1.29)
4. Heä quaû 3: Nhieät phaûn öùng baèng toång thieâu nhieät cuûa caùc taùc chaát tröø toång thieâu nhieät
cuûa caùc saûn phaåm.
ΔH = ΔH(t )tc − ΔH(t )sp (1.30)
5. Ví duï 1: Tính nhieät phaûn öùng cuûa phaûn öùng sau:

2C(graphit) + O2(k) → 2CO(k) ΔH = ?
Cho bieát: C(graphit) + O2(k) → CO2(k) ΔH1 = –94,05kcal
2CO(k) + O2(k) → 2CO2(k) ΔH2 = –135,28kcal
Theo ñònh luaät Hess vaø heä quaû 1:
+ 2O2 − O2
ΔH3 = 2(–94,05)kcal ΔH4 = –135,28kcal
2CO2(k)
Ta coù: + 2C(graphit) + 2O2(k) → 2CO2(k) ΔH3 = 2(–94,05)kcal
2CO2(k) → 2CO(k) + O2(k) ΔH4 = –135,28kcal
ΔH = ΔH3 + ΔH4 = 2(−94,05) + 135,28 = −52,82kcal
CaCO3(r) → CaO(r) + CO2(k) ΔH = ?
Cho: ΔH(s) −288,5 −151,9 −94,1 kcal/mol
Theo heä quaû 2, ta coù: ΔH = ΔH(s)sp = ΔH(s)tc
ΔH = (−151,9 − 94,1) − (−288,5) = +42,5 kcal
7. Ví duï 3: Tính nhieät phaûn öùng cuûa phaûn öùng ester hoùa sau:
CH3COOH(l) + C2H5OH(l) → CH3COOC2H5(l) + H2O(l) ΔH = ?
Cho: ΔH(t) −208,2 −326,7 −545,9 kcal/mol
Theo heä quaû 3, ta coù: ΔH = ΔH(t)sp = ΔH(t)tc
ΔH = (−208,2 − 326,7) − (−545,9) = +11 kcal
10.4.6.2 Xaùc ñònh nhieät phaûn öùng theo naêng löôïng lieân keát
1. Nhieät phaân ly ΔH(pl) cuûa moät chaát laø naêng löôïng caàn thieát ñeå phaân ly 1 mol chaát ñoù ôû
traïng thaùi khí thaønh caùc nguyeân töû ôû traïng thaùi khí ôû ñieàu kieän chuaån.
Ví duï: H2(k) → 2H(k) ΔH0298 = 104,2 kcal/mol
Nhö vaäy, nhieät phaân ly cuûa hydro laø ΔH(pl)H2 = 104,2 kcal/mol.
2. Nhieät thaêng hoa ΔH(th) cuûa moät chaát laø naêng löôïng caàn thieát ñeå chuyeån 1 mol chaát ñoù ôû
traïng thaùi raén thaønh caùc nguyeân töû ôû traïng thaùi khí ôû ñieàu kieän chuaån.
Ví duï: C(r) → C(k) ΔH0298 = 172 kcal/mol
Nhö vaäy, nhieät thaêng hoa cuûa carbon graphit laø ΔH(th)C = 172 kcal/mol.
3. Nhieät chuyeån pha ΔH(cp) cuûa moät chaát laø löôïng nhieät thu vaøo hay toûa ra khi bieán ñoåi 1
mol chaát ñoù töø traïng thaùi raén traïng thaùi loûng hay traïng thaùi loûng traïng thaùi khí ôû
nhieät ñoä xaûy ra quaù trình chuyeån pha. Nhieät ñoä chuyeån pha cuûa moät chaát ôû moät aùp suaát
xaùc ñònh seõ khoâng thay ñoåi trong suoát quaù trình chuyeån pha.
Ví duï: ÔÛ aùp suaát 1atm, nöôùc coù nhieät ñoä chuyeån pha raén loûng vaø loûng khí laàn
löôït laø 00C vaø 1000C.
Nhö vaäy, quaù trình chuyeån pha laø moät quaù trình thuaän nghòch.
Ví duï: H2O(l) → H2O(k) ΔH0373 = 10,52 kcal/mol
Nhö vaäy, nhieät chuyeån pha cuûa nöôùc loûng thaønh hôi nöôùc laø 10,52 kcal/mol. Nhieät
chuyeån pha cuûa hôi nöôùc thaønh nöôùc loûng seõ laø −10,52 kcal/mol.
4. Naêng löôïng lieân keát Elk laø naêng löôïng toûa ra khi taïo thaønh lieân keát cuûa 1 mol chaát töø caùc
nguyeân töû ôû traïng thaùi khí ôû ñieàu kieän chuaån. Löu yù laø Elk < 0 khi toûa nhieät.
Ví duï: H(k) + Cl(k) → HCl(k) ΔH0298 = –102,5 kcal/mol
C(k) + 4H(k) → CH4(k) ΔH0298 = –398,0 kcal/mol

Nhö vaäy, naêng löôïng lieân keát cuûa lieân keát H−Cl laø EH−Cl = −102,5 kcal/mol; naêng löôïng
lieân keát cuûa lieân keát C−H laø EC−H = −398/4 = −99,5 kcal/mol.
5. Töø caùc giaù trò cuûa Elk, ΔH(pl), ΔH(th), ΔH(cp),… chuùng ta coù theå tính ñöôïc nhieät phaûn öùng, vaø
ngöôïc laïi.
6. Nhieät phaûn öùng baèng toång naêng löôïng cuûa caùc lieân keát môùi ñöôïc hình thaønh trong saûn
phaåm tröø ñi toång naêng löôïng cuûa caùc lieân keát cuõ trong taùc chaát caàn phaù vôõ:
ΔH0298 = Elk(sp) − Elk(tc) (1.31)

H2(k) + Cl2(k) → 2HCl(k) ΔH0298 = ?
Cho: EH−H = −866,31 ; ECl−Cl = −482,21 ; EH−Cl = −858,00 (kJ/mol)
Ta coù: ΔH0298 = Elk(sp) − Elk(tc)
ΔH0298 = 2(858,00) − (−866,31 − 482,21) = −367,48kJ

C(r) + 2H2(k) → CH4(k) ΔH0298 = ?
Cho: ΔH(th)C = 172 ; ΔH(pl)H2 = 104,2 ; EC–H = –99,5 kcal/mol
Ta coù: C(r) → C(k) ΔH(th)C = 172 kcal/mol
+ 2H2(k) → 4H(k) 2ΔH(pl)H2 = 2(104,2) kcal/mol
C(k) + 4H(k) → CH4(k) 4EC–H = 4(–99,5) kcal/mol
C(r) + 2H2(k) → CH4(k) ΔH0298
ΔH0298 = ΔH(th)C + 2ΔH(pl)H2 + 4EC−H
ΔH0298 = 172,0 + 208,2 + (−398,0) = −17,8kcal
10.4.6.3 Xaùc ñònh nhieät phaûn öùng trong tröôøng hôïp toång quaùt
1. Trong tröôøng hôïp toång quaùt, phaûn öùng coù theå ñöôïc thöïc hieän khoâng phaûi ôû ñieàu kieän
chuaån, hoaëc caùc saûn phaåm khoâng ôû cuøng nhieät ñoä vôùi caùc taùc chaát, hoaëc ñi keøm vôùi bieán
ñoåi hoùa hoïc coøn coù caùc quaù trình chuyeån pha raén loûng khí,…
2. Do ΔH thay ñoåi khoâng nhieàu theo nhieät ñoä neân moät caùch gaàn ñuùng, ta xem nhö ΔH
khoâng bieán ñoåi theo nhieät ñoä vaø söû duïng ΔH0298 ñeå tính toaùn nhieät phaûn öùng.
3. Ngoaøi ra, caàn tính theâm löôïng nhieät ñun noùng−laøm nguoäi theo nhieät dung vaø/hay löôïng
nhieät chuyeån pha theo nhieät chuyeån pha neáu coù xaûy ra quaù trình chuyeån pha.
10.5 Nguyeân lyù II

1. Nguyeân lyù I cho pheùp xaùc ñònh nhieät phaûn öùng cuûa caùc phaûn öùng hoùa hoïc.
2. Nguyeân lyù II seõ cho pheùp döï ñoaùn chieàu vaø möùc ñoä cuûa caùc phaûn öùng hoùa hoïc.
10.5.1 Khaùi nieäm veà entropi S

1. Ñoái vôùi moät heä goàm hai buoàng khí chöùa hai khí A vaø B caùch nhau baèng moät maøng ngaên
ôû traïng thaùi 1, khi keùo maøng ngaên leân thì coù xaûy ra söï troän laãn töï nhieân giöõa hai khí laøm
cho heä ôû traïng thaùi 2 coù ñoä hoãn loaïn cao hôn vì caùc khí ñaõ troän laãn vaøo nhau vaø moãi
phaân töû khí coù theå chuyeån ñoäng töï do trong moät khoâng gian lôùn hôn bao goàm caû hai
buoàng khí.
2. Khi ñun noùng heä treân caøng maïnh baèng caùch cung caáp löôïng nhieät q caøng lôùn vaøo heä thì
caùc phaân töû khí seõ chuyeån ñoäng caøng hoãn loaïn vaø ñoä töï do cuûa heä caøng taêng.
Khí A Khí B Khí A+B Khí B+A
Traïng thaùi 1 Traïng thaùi 2
3. Vôùi cuøng moät löôïng nhieät q thì khi cung caáp vaøo heä ñang ôû nhieät ñoä thaáp T1 seõ gaây ra söï
hoãn loaïn lôùn hôn laø khi cung caáp vaøo chính heä ñoù nhöng ôû nhieät ñoä T2 > T1.
4. Nhö vaäy, heä coù ñoä hoãn loaïn (hay ñoä töï do) caøng taêng khi löôïng nhieät cung caáp cho heä
caøng lôùn vaø nhieät ñoä cuûa heä caøng thaáp.
10.5.2 Nguyeân lyù II: Haøm traïng thaùi entropi S

1. Ngöôøi ta coù theå phaùt bieåu nguyeân lyù II thoâng qua haøm traïng thaùi entropi S.
2. Ngöôøi ta ñaët ra haøm traïng thaùi entropi S ñeå moâ taû ñoä töï do cuûa moät heä ñaúng nhieät ôû
nhieät ñoä T trao ñoåi thuaän nghòch vôùi moâi tröôøng ngoaøi moät löôïng nhieät qtn:
qtn
S= (1.32)
T
3. Khi söï bieán ñoåi ñoä töï do laø voâ cuøng nhoû, ta laáy vi phaân:
δqtn
dS = (1.33)
T
trong ñoù: dS vi phaân toaøn phaàn
δq vi phaân rieâng phaàn
4. Ngay caû ôû 00K, ta cuõng khoâng theå chuyeån heä veà traïng thaùi khoâng chuyeån ñoäng neân
khoâng theå ño ñöôïc giaù trò tuyeät ñoái cuûa ñoä töï do maø chæ coù theå ño ñöôïc ñoä bieán thieân cuûa
ñoä töï do khi heä bieán ñoåi töø traïng thaùi ñaàu ñeán traïng thaùi cuoái.
c δq tn
ΔS = Sc − Sñ = ∫ñ (1.34)
T
5. Ñoái vôùi trao ñoåi baát thuaän nghòch, vì qtn > qbtn neân ta coù:
δqbtn
dS > (1.35)
T
c δqbtn
vaø ΔS = Sc − Sñ > ∫ñ (1.36)
T
6. Vì haøm entropi S laø moät haøm traïng thaùi neân ñoä bieán thieân ΔS chæ phuï thuoäc vaøo traïng
thaùi ñaàu vaø traïng thaùi cuoái, ta coù:
δqtn δqbtn
dS = dS tn = dSbtn = > (1.37)
T T
c δq tn c δqbtn
vaø ΔS = ΔStn = ΔSbtn = Sc − Sñ = ∫ñ > ∫ñ (1.38)
T T
7. Ñoái vôùi heä coâ laäp khoâng trao ñoåi chaát vaø naêng löôïng vôùi moâi tröôøng ngoaøi, ta coù:
a. Khi bieán ñoåi thuaän nghòch:

qtn = 0 → ΔS = 0
Vaäy trong quaù trình thuaän nghòch (caân baèng) thì entropi cuûa heä khoâng ñoåi, heä ôû traïng
thaùi caân baèng. Deã daøng thaáy raèng ñaây laø moät quaù trình khoâng coù thaät.
b. Khi bieán ñoåi baát thuaän nghòch:
qbtn = 0 → ΔS > 0
Vaäy, ñieàu kieän ñeå quaù trình baát thuaän nghòch xaûy ra töï nhieân ñoái vôùi heä coâ laäp laø entropi
cuûa heä phaûi taêng cho ñeán khi heä ñaït ñöôïc traïng thaùi caân baèng öùng vôùi giaù trò entropi cöïc
ñaïi Smax.
Ví duï nhö khi troän hai khí A vaø B thì quaù trình ñaït ñeán caân baèng khi hai khí ñaõ troän ñeàu
vaø entropi cuûa heä luùc ñoù laø cöïc ñaïi.
8. Ñoái vôùi heä khoâng coâ laäp thì ta xem nhö heä vaø moâi tröôøng ngoaøi taïo thaønh moät heä coâ laäp,
ta coù:
a. Khi bieán ñoåi thuaän nghòch:
ΔSheä + ΔSmoâi tröôøng = 0
ΔSheä = −ΔSmoâi tröôøng
Vaäy trong quaù trình thuaän nghòch (caân baèng) thì toång entropi cuûa toaøn vuõ truï khoâng ñoåi.
Entropi cuûa heä taêng leân bao nhieâu thì entropi cuûa moâi tröôøng phaûi giaûm ñi baáy nhieâu, vaø
ngöôïc laïi.
b. Khi bieán ñoåi baát thuaän nghòch:
ΔSheä + ΔSmoâi tröôøng > 0
ΔSheä > −ΔSmoâi tröôøng
Vaäy, ñieàu kieän ñeå quaù trình baát thuaän nghòch xaûy ra töï nhieân ñoái vôùi heä khoâng coâ laäp laø
toång entropi cuûa toaøn vuõ truï phaûi taêng.
9. Töø hai phaàn treân, chuùng ta ñi ñeán keát luaän laø ñieàu kieän ñeå moät bieán ñoåi xaûy ra töï nhieân laø
toång entropi cuûa vuõ truï phaûi taêng.
10.5.3 Moái lieân heä giöõa entropi S vaø xaùc suaát nhieät ñoäng cuûa heä
1. Xeùt tröôøng hôïp N phaân töû khí naèm trong moät bình coù theå tích V (traïng thaùi 1). Giaû söû moät
tröôøng hôïp laø N phaân töû khí naøy taäp trung trong ¼ theå tích cuûa bình (traïng thaùi 2).
2. Quaù trình chuyeån töø traïng thaùi 1 ñeán traïng thaùi 2 thöïc teá laø khoâng theå töï xaûy ra.
3. Neáu goïi p laø xaùc suaát cuûa 1 phaân töû khí coù maët trong trong toaøn boä theå tích V cuûa bình.
Xaùc suaát coù maët cuûa phaân töû khí treân trong V/4 seõ laø p/4.
Traïng thaùi 1 Traïng thaùi 2

4. Xaùc suaát cuûa N phaân töû khí coù maët trong trong toaøn boä theå tích V cuûa bình laø:
W1 = p.p.p.p…p (N laàn) = pN
5. Xaùc suaát cuûa N phaân töû khí coù maët trong trong ¼ theå tích V cuûa bình laø:
W2 = p/4.p/4.p/4.p/4…p/4 (N laàn) = (p/4)N
6. W1 vaø W2 chính laø xaùc suaát nhieät ñoäng hoïc cuûa heä ôû traïng thaùi 1 vaø traïng thaùi 2.
7. Traïng thaùi 1 coù caùc phaân töû chuyeån ñoäng töï do hôn trong moät theå tích lôùn hôn neân ñoä
hoãn loaïn (hay ñoä töï do) cuûa heä lôùn hôn vaø xaùc suaát nhieät ñoäng hoïc W1 lôùn hôn.
8. Khi N taêng thì soá löôïng xaùc suaát nhieät ñoäng taêng maïnh vaø W1 caøng raát lôùn so vôùi W2.
9. Boltzman ñöa ra bieåu thöùc theå hieän moái lieân quan giöõa entropi S vaø xaùc suaát nhieät ñoäng
hoïc cuûa heä nhö sau:
S = k lnW (1.39)
trong ñoù: k haèng soá Boltzman; k = R/N = 1,380.10−23 J/0K
R haèng soá khí lyù töôûng; R = 8,314 J/mol.0K
N soá Avogadro; N = 6,022.1023 mol−1
10. Nhö vaäy, ñôn vò cuûa entropi laø J/0K hay cal/0K.
10.5.4 Nguyeân lyù III

1. Ngöôøi ta thöøa nhaän moät tinh theå hoaøn haûo cuûa moät nguyeân chaát ôû 00K chæ coù moät caùch
saép xeáp duy nhaát, nghóa laø moät tinh theå hoaøn haûo coù xaùc suaát nhieät ñoäng hoïc W = 1.
Ta coù: S0 = klnW = kln1 = 0 (1.40)
2. Töø ñoù, ta coù nguyeân lyù III:
Entropi cuûa moät tinh theå hoaøn haûo cuûa moät nguyeân chaát ôû 00K baèng khoâng.
10.5.5 Entropi tuyeät ñoái

1. Nguyeân lyù III thöøa nhaän S0 = 0 cho pheùp tính ñöôïc entropi truyeät ñoái cuûa caùc chaát coù
nhieät dung ñaúng aùp CP ôû moät nhieät ñoä baát kyø theo nhieät ñaúng aùp QP ñeå ñöa 1 mol chaát
ñoù ñeán nhieät ñoä ñaõ cho.
2. Entropi chuaån cuûa moät chaát laø entropi cuûa chaát ñoù ôû ñieàu kieän chuaån P = 1atm, T =
2980K (250C) vaø vôùi 1 mol chaát (ñoái vôùi dung dòch thì noàng ñoä phaûi laø 1 mol/lít), vaø ñöôïc
kyù hieäu laø S0298 .
3. Ñôn vò cuûa entropi chuaån laø J/mol.0K hay cal/mol.0K.
4. Entropi chuaån S0298 cuûa nhieàu chaát khaùc nhau ñaõ ñöôïc ño vaø ghi saün trong caùc saùch
giaùo khoa vaø tra cöùu.
5. Caên cöù vaøo baûn chaát cuûa entropi, ta thaáy khi nhieät ñoä caøng cao thì ñoä hoãn loaïn cuûa heä
caøng lôùn laøm cho entropi cuûa moät chaát caøng lôùn.
6. Ta deã daøng thaáy raèng ñoái vôùi cuøng moät chaát, entropi ôû traïng thaùi raén < loûng < khí.
Ví duï: Chaát Nöôùc ñaù Nöôùc loûng Hôi nöôùc
S0298 cal/mol.0K 9,4 16,72 45,11
Ñoái vôùi caùc chaát khaùc nhau thì chaát naøo coù phaân töû caøng phöùc taïp seõ coù S caøng lôùn.
Ví duï: Chaát Nguyeân töû O Phaân töû O2 Phaân töû O3
S0298 cal/mol.0K 38,47 49,00 57,08
10.5.6 Tính bieán thieân entropi ΔS cuûa phaûn öùng

aA + bB → cC + dD
2. Traïng thaùi ñaàu: a mol A vaø b mol B coù toång entropi Stc = aSA + bSB
Traïng thaùi cuoái: c mol C vaø d mol D coù toång entropi Ssp = cSC + dSD
3. Do entropi laø moät haøm traïng thaùi vaø laø moät ñaïi löôïng dung ñoä, löôïng bieán thieân entropi
ΔST cuûa heä ôû nhieät ñoä T baèng toång entropi cuûa caùc saûn phaåm tröø toång entropi cuûa caùc
taùc chaát:
ΔST = ST(sp) − ST(tc) (1.41)
4. Khi phaûn öùng ñöôïc tieán haønh trong ñieàu kieän chuaån, ta coù:
ΔS0298 = S0298(sp) − S0298(tc) (1.42)
5. Do ΔS thay ñoåi khoâng nhieàu theo nhieät ñoä neân moät caùch gaàn ñuùng, ta xem nhö ΔS
khoâng bieán ñoåi theo nhieät ñoä vaø söû duïng ΔS0298 ñeå tính toaùn entropi cuûa phaûn öùng.
6. Ví duï 1: Tính bieán thieân entropi ΔS0298 cuûa phaûn öùng sau:
SO2(k) + ½O2(k) → SO3(k) ΔS0298 = ?
Cho bieát: Chaát SO2 O2 SO3
S0298 J/mol.0K 248,53 205,03 256,23
Ta coù: ΔS0298 = S0298(sp) − S0298(tc)
ΔS0298 = S0298(SO3 (k)) − S0298(SO 2 (k)) − 1 2 S0298(O 2 (k))
ΔS0298 = 256,23 − [248,53 + 1 2 (205,03)]
ΔS 0298 = −94,81 J/mol.0K
7. Ví duï 2: Tính bieán thieân entropi ΔS0298 cuûa phaûn öùng sau:
0
CaCO3(r) → CaO(r) + CO2(k) ΔS298 =?
Cho bieát: Chaát CaCO3(r) CaO(r) CO2(k)
S0298 (J/mol.0K) +92 +40 +214
Ta coù: ΔS0298 = S0298(CaO(r)) + S0298(CO 2 (k)) − S0298(CaCO 3 (r ))
ΔS0298 = 40 + 214 − 92
ΔS0298 = 162 J/mol.0K
10.5.7 Tính bieán thieân entropi ΔS cuûa quaù trình chuyeån pha vaø hoøa tan
1. ΔS cuûa quaù trình chuyeån pha ôû nhieät ñoä chuyeån pha T ñöôïc tính theo coâng thöùc:
ΔH(cp)
ΔS(cp) = (1.43)
T
Ví duï: Tính ΔS cuûa quaù trình chuyeån pha nöôùc loûng thaønh hôi nöôùc, cho bieát:
H2O(l) → H2O(k) ΔH0373 = 10,52kcal / mol
Nhö vaäy, ΔS cuûa quaù trình chuyeån pha nöôùc loûng thaønh hôi nöôùc laø:
ΔH(cp) 10520
ΔS(cp) = = = 28,20 cal/mol.0K
T 373
2. ΔS cuûa quaù trình hoøa tan ôû nhieät ñoä T ñöôïc tính theo coâng thöùc:
ΔH(ht )
ΔS(ht) = (1.44)
T
Ví duï: Tính ΔS cuûa quaù trình hoøa tan muoái NaCl trong nöôùc, cho bieát:
NaCl(r) → NaCl(dd) ΔH0298(ht ) = 1,11kcal / mol
Nhö vaäy, ΔS cuûa quaù trình hoøa tan muoái NaCl raén thaønh dung dòch NaCl chöùa caùc cation
Na+ vaø Cl− ôû 2980K (250C) laø:
ΔH(ht) 1110
ΔS(ht) = = = 3,72 cal/mol.0K
T 298
10.6 Naêng löôïng töï do G (theá ñaúng nhieät−ñaúng aùp)

10.6.1 Theá nhieät ñoäng
1. Trong troïng tröôøng coù gia toác g, moät vaät coù khoái löôïng m ôû ñoä cao h1 seõ rôi xuoáng ñoä cao
h2 < h1 moät caùch töï nhieân maø khoâng caàn phaûi taùc ñoäng moät coâng naøo caû.
2. Khoâng nhöõng theá, khi vaät rôi coøn taïo ra ñöôïc moät coâng W khoâng phuï thuoäc vaøo con
ñöôøng rôi maø chæ phuï thuoäc vaøo ñoä cao ñaàu vaø ñoä cao cuoái:
W = mg(h2 − h1)
3. Toång quaùt, ta noùi vaät coù moät theá naêng trong troïng tröôøng laø:
E = mgh
4. Nhö vaäy, theá naêng laø moät haøm traïng thaùi cho bieát khaû naêng cuûa moät heä khi ôû trong
nhöõng ñieàu kieän xaùc ñònh coù theå thöïc hieän moät bieán ñoåi töï nhieân vaø sinh ra moät coâng
baèng vôùi ñoä giaûm theá naêng neáu bieán ñoåi laø thuaän nghòch.
5. Töông töï nhö vaäy, theá nhieät ñoäng laø caùc haøm traïng thaùi cho bieát khaû naêng cuûa moät heä
khi ôû trong nhöõng ñieàu kieän xaùc ñònh coù theå thöïc hieän moät bieán ñoåi töï nhieân vaø sinh ra
moät coâng baèng vôùi ñoä giaûm theá nhieät ñoäng neáu bieán ñoåi laø thuaän nghòch.
10.6.2 Yeáu toá entalpi vaø yeáu toá entropi cuûa quaù trình ñaúng nhieät−ñaúng aùp
1. Tuyeät ñaïi ña soá caùc phaûn öùng hoùa hoïc ñöôïc thöïc hieän ôû nhieät ñoä khoâng ñoåi vaø aùp suaát
khoâng ñoåi ñöôïc goïi laø ñieàu kieän ñaúng nhieät−ñaúng aùp.
2. Vì vaäy, chuùng ta seõ xem xeùt kyõ löôõng tröôøng hôïp bieán ñoåi ñaúng nhieät−ñaúng aùp ñeå xaùc
ñònh ñieàu kieän caàn thieát cho moät quaù trình coù theå xaûy ra töï nhieân.
3. Theo nguyeân lyù I vaø II, ta coù:
dU = δp + δW vaø dS = δq/T
4. Neáu xem coâng δW goàm coâng giaûn nôû P.dV vaø coâng höõu ích δA, ta coù:
dU = δp − P.dV + δA = T.dS − P.dV + δA
chuyeån veá, ta coù: δA = dU + P.dV − T.dS
Laáy tích phaân: A = ΔU + P.ΔV − T.ΔS
A = (U2 − U1) − T.(S2 − S1) + P.(V2 − V1)
A = (U + PV − TS)2 − (U + PV − TS)1
A = (H − TS)2 − (H − TS)1
5. Ta thaáy coâng höõu ích A nhaän ñöôïc baèng hieäu cuûa H − TS cuûa traïng thaùi ñaàu vaø traïng
thaùi cuoái. Khi A = 0 thì heä seõ khoâng sinh coâng höõu ích ñöôïc nöõa. Luùc ñoù heä ôû traïng thaùi
caân baèng vaø khoâng bieán ñoåi nöõa.
6. Moät caùch khaùc, töø caùc khaûo saùt yeáu toá entalpi vaø yeáu toá entropi ôû treân, chuùng ta nhaän
thaáy trong moät heä bieán ñoåi ñaúng nhieät−ñaúng aùp coù hai xu höôùng ngöôïc nhau.
7. Ví duï xeùt moät bình chöùa khí phaân cöïc Hδ+−Fδ−. Caùc phaân töû H−F coù xu höôùng töï nhieân
saép xeáp traät töï vaø ñònh höôùng ñeå caùc ñaàu phaân cöïc döông höôùng veà caùc ñaàu phaân cöïc
aâm vaø ngöôïc laïi. Caùc phaân töû coøn coù xu höôùng töï nhieân chuyeån ñoäng nhieät hoãn loaïn
khieán cho chuùng saép xeáp moät caùch voâ traät töï vaø baát ñònh höôùng.
8. Xu höôùng töï nhieân thöù nhaát laø trong heä seõ hình thaønh caùc lieân keát môùi chaëc cheõ hôn caùc
lieân keát cuõ neân heä toûa ra naêng löôïng (bao goàm nhieät q vaø coâng W) laøm cho heä coù ñoä traät
töï cao hôn vaø naêng löôïng thaáp hôn.
9. Trong tröôøng hôïp naøy, entalpi cuûa heä giaûm xuoáng vaø bieán thieân cuûa entalpi laø aâm.
ΔH = q + W < 0
10. Xu höôùng töï nhieân thöù hai laø do chuyeån ñoäng nhieät hoãn loaïn cuûa caùc tieåu phaân trong heä
seõ laøm cho heä töø bieán ñoåi traïng thaùi ñaàu sang traïng thaùi cuoái coù ñoä hoãn loaïn cao hôn,
hay noùi moät caùch khaùc, coù ñoä töï do cao hôn.
11. Trong tröôøng hôïp naøy, entropi cuûa heä taêng leân vaø bieán thieân cuûa entropi laø döông.
ΔS = S2 − S1 = qtn/T > 0
hay T.ΔS = qtn > 0
12. Nhö vaäy, naêng löôïng toûa ra (ΔH < 0) do entalpi giaûm xuoáng khieán heä coù ñoä traät töï cao
hôn vaø naêng löôïng thaáp hôn laïi coù taùc duïng ngöôïc laø laøm cho heä coù ñoä töï do giaûm xuoáng
(ΔS < 0).
13. Heä seõ ñaït traïng thaùi caân baèng, nghóa laø khoâng bieán ñoåi, khi ñoäng löïc cuûa hai xu höôùng
ñoái nghòch treân baèng nhau vaø trieät tieâu nhau, nghóa laø khi:
q + W = ΔH = T.ΔS = qtn
hay ΔH − T.ΔS = 0 (1.45)
Löu yù: ΔH < 0 neân ΔS cuõng < 0 vì T tính theo nhieät ñoä Kelvin luoân luoân döông.
14. Heä seõ bieán ñoåi moät caùch töï nhieân theo chieàu thuaän khi ñoäng löïc cuûa xu höôùng thöù nhaát
maïnh hôn ñoäng löïc cuûa xu höôùng thöù hai, nghóa laø khi naêng löôïng toûa ra nhieàu hôn
khieán cho ΔH aâm hôn T.ΔS:
ΔH < T.ΔS
hay ΔH − T.ΔS < 0 (1.46)
15. Heä seõ bieán ñoåi moät caùch töï nhieân theo chieàu nghòch khi ñoäng löïc cuûa xu höôùng thöù nhaát
yeáu hôn ñoäng löïc cuûa xu höôùng thöù hai, nghóa laø khi naêng löôïng toûa ra ít hôn khieán cho
ΔH döông hôn T.ΔS:
ΔH > T.ΔS
hay ΔH − T.ΔS > 0 (1.47)
10.6.3 Naêng löôïng töï do G (theá ñaúng nhieät−ñaúng aùp)

1. Ñaët: G = H − TS (1.48)
G ñöôïc goïi laø naêng löôïng töï do hay theá ñaúng nhieät−ñaúng aùp. Haøm G ñöôïc goïi laø haøm
naêng löôïng töï do vaø laø moät haøm traïng thaùi vì H vaø S ñeàu laø haøm traïng thaùi.
Ta coù: ΔG = ΔH − T.ΔS (1.49)
2. Töø caùc khaûo saùt trong muïc 1.6.2., ta coù theå ñi ñeán keát luaän laø: Trong moät bieán ñoåi ñaúng
nhieät−ñaúng aùp, giaù trò cuûa bieán thieân naêng löôïng töï do ΔG cuûa heä cho bieát chieàu bieán ñoåi
töï nhieân cuûa heä:
a. Khi ΔG = ΔH − T. ΔS < 0: Heä bieán ñoåi moät caùch töï nhieân theo chieàu thuaän
b. Khi ΔG = ΔH − T. ΔS = 0: Heä ñaït traïng thaùi caân baèng (töùc laø khoâng bieán ñoåi)
c. Khi ΔG = ΔH − T. ΔS > 0: Heä bieán ñoåi moät caùch töï nhieân theo chieàu nghòch
3. Do daáu cuûa ΔG do daáu vaø ñoä lôùn cuûa ΔH vaø ΔS quyeát ñònh neân ta coù theå toùm taét caùc khaû
naêng töï bieán ñoåi cuûa heä theo daáu cuûa caùc giaù trò treân nhö sau:
Tröôøng Daáu
Keát luaän veà chieàu bieán ñoåi
hôïp ΔH ΔS ΔG
1 − + − Töï xaûy ra theo chieàu thuaän
2 + − + Töï xaûy ra theo chieàu nghòch
3 − − ? Töï xaûy ra theo chieàu thuaän ôû T thaáp
4 + + ? Töï xaûy ra theo chieàu thuaän ôû T cao
5 ±0 ÔÛ traïng thaùi caân baèng
4. Naêng löôïng töï do G ôû ñieàu kieän chuaån cho 1 mol chaát ñöôïc goïi laø naêng löôïng töï do
chuaån, vaø kyù hieäu laø G0298 .
5. Nhö vaäy, ñôn vò cuûa naêng löôïng töï do chuaån G laø J/mol hay cal/mol.
6. Bieán thieân naêng löôïng töï do ΔG cuûa moät bieán ñoåi ôû ñieàu kieän chuaån cuûa 1 mol chaát ñöôïc
goïi laø bieán thieân naêng löôïng töï do chuaån, coøn ñöôïc goïi taét laø naêng löôïng töï do chuaån
vaø kyù hieäu laø ΔG0298 .
7. Bieán thieân naêng löôïng töï do ΔG khi taïo thaønh 1 mol cuûa moät hôïp chaát ôû ñieàu kieän chuaån
töø caùc ñôn chaát ôû traïng thaùi chuaån ñöôïc goïi laø bieán thieân naêng löôïng töï do taïo thaønh
chuaån, coøn ñöôïc goïi taét laø naêng löôïng töï do taïo thaønh chuaån vaø cuõng ñöôïc kyù hieäu laø
ΔG0298 .
8. Naêng löôïng töï do taïo thaønh chuaån ΔG0298 cuûa nhieàu chaát khaùc nhau ñaõ ñöôïc ño vaø ghi
saün trong caùc soå tay tra cöùu.
10.6.4 AÙp duïng naêng löôïng töï do G vaøo hoùa hoïc

aA + bB → cC + dD
2. Traïng thaùi ñaàu: a mol A vaø b mol B coù toång naêng löôïng töï do:
ΔGtc = aΔGA + bΔGB = a(ΔHA − T.ΔSA) + b(ΔHB − T.ΔSB)
Traïng thaùi cuoái: c mol C vaø d mol D coù toång naêng löôïng töï do:
ΔGsp = cΔGC + dΔGD = c(ΔHC − T.ΔSC) + d(ΔHD − T.ΔSD)
3. Ta coù bieán thieân naêng löôïng töï do ΔG cuûa moät phaûn öùng laø:
ΔG = ΔGsp − ΔGtc (1.50)
vaø: ΔG = (ΔHsp − T.ΔSsp) + (ΔHtc − T.ΔStc)

ΔG = (ΔHsp − ΔHtc) – T(ΔSsp − ΔStc) (1.51)
4. Do ΔH vaø ΔS thay ñoåi khoâng nhieàu theo nhieät ñoä neân moät caùch gaàn ñuùng, ta tính ΔG taïi
nhieät ñoä phaûn öùng T töø caùc giaù trò ΔH0298 , ΔS 0298 vaø nhieät ñoä T.
5. Phaûn öùng seõ ñoåi chieàu thuaän nghòch taïi nhieät ñoä T* coù ΔG = 0:
ΔH
ΔG = ΔH − T*.ΔS = 0 ⇒ T* = (1.52)
ΔS
6. Ví duï 1: Tính bieán thieân naêng löôïng töï do ΔG0298 cuûa phaûn öùng sau:
CaCO3(r) → CaO(r) + CO2(k) ΔG0298 = ?
ΔG0298 kJ/mol −1128 −604 −394
Ta coù: ΔG0298 = ΔG0298(CaO(r)) + ΔG0298(CO 2 (k)) − ΔG0298(CaCO 3 (r))
ΔG0298 = −604 − 394 + 1128 = 130 kJ
Phaûn öùng naøy coù ΔG0298 döông neân chæ xaûy ra theo chieàu nghòch ôû nhieät ñoä 2980K.
0
7. Ví duï 2: Tính bieán thieân naêng löôïng töï do ΔG1273 cuûa phaûn öùng treân:
ΔH0298 kJ/mol −1207 −635 −393
S0298 J/mol.0K +92 +40 +214
Ta coù: ΔH0298 = −635 − 393 + 1207 = 179 kJ/mol

ΔS 0298 = +40 + 214 − 92 = 162 J/mol.0K = 0,162 kJ/mol.0K
0
ΔG1273 = ΔH0298 − T.ΔS0298 = 179 − (1273×0,162) = −27,23 kJ/mol.0K
0
Phaûn öùng naøy coù ΔG1273 aâm neân xaûy ra theo chieàu thuaän ôû nhieät ñoä 12730K.
8. Ví duï 3: Tính nhieät ñoä ñoåi chieàu cuûa phaûn öùng treân.
ΔH 179
Ta coù: T* = = = 11050K = 8320C
ΔS 0,162
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 11 Caân baèng hoùa hoïc
Chöông 11
Caân baèng hoùa hoïc
11.1 Phaûn öùng thuaän nghòch vaø phaûn öùng baát thuaän nghòch
1. Coù theå phaân caùc phaûn öùng hoùa hoïc thaønh hai loaïi chính.
2. Khi moät phaûn öùng hoùa hoïc, trong ñieàu kieän xaùc ñònh, chæ xaûy ra theo chieàu thuaän maø
khoâng theå xaûy ra theo chieàu nghòch thì ta noùi phaûn öùng ñoù laø moät phaûn öùng moät chieàu,
phaûn öùng hoaøn toaøn hay phaûn öùng baát thuaän nghòch.
Ví duï: Khi ñun noùng kali clorat ôû 4000C vaø 1 atm thì xaûy ra phaûn öùng phaân huûy:
0
400 C
KClO3 ⎯⎯ ⎯⎯→ KCl + 3/2O2
Chöa ai thöïc hieän ñöôïc phaûn öùng naøy theo chieàu nghòch ôû 4000C vaø 1 atm.
3. Khi moät phaûn öùng hoùa hoïc, trong ñieàu kieän xaùc ñònh, xaûy ra theo caû chieàu thuaän laãn
chieàu nghòch thì ta noùi phaûn öùng ñoù laø moät phaûn öùng khoâng hoaøn toaøn hay phaûn öùng
thuaän nghòch.
Ví duï: Khi ñun noùng hoãn hôïp 1 mol hydro vaø 1 mol iod ôû 4450C vaø 1 atm thì xaûy ra phaûn
öùng keát hôïp taïo thaønh hydro iodur:
0
445 C
H2 + I2 ⎯⎯ ⎯⎯→ 2HI
Cuøng luùc ñoù, luoân luoân xaûy ra phaûn öùng phaân huûy hydro iodur thaønh hydro vaø iod:
0
445 C
H2 + I2 ←⎯ ⎯⎯⎯ 2HI
Keát quaû laø cuoái cuøng luoân luoân thu ñöôïc 0,2 mol H2 ; 0,2 mol I2 vaø 1,6 mol HI. Khoâng theå
tieán haønh phaûn öùng naøy ôû 4450C vaø 1 atm chæ theo chieàu thuaän hoaëc chieàu nghòch.
4. Moät caùch chính xaùc thì trong phaûn öùng baát thuaän nghòch, ta vaãn thu ñöôïc moät hoãn hôïp
saûn phaåm vaø taùc chaát. Nhöng löôïng saûn phaåm voâ cuøng lôùn so vôùi löôïng taùc chaát neân ta
xem nhö taùc chaát ñaõ phaûn öùng cho ñeán heát.
11.2 Veà khaùi nieäm thuaän nghòch vaø baát thuaän nghòch
1. Caàn phaân bieät roõ raøng hai khaùi nieäm thuaän nghòch vaø baát thuaän nghòch trong nhieät ñoäng
hoïc hoùa hoïc vaø trong caân baèng hoùa hoïc vì chuùng coù hai yù nghóa hoaøn toaøn khaùc nhau.
2. Trong nhieät ñoäng hoïc hoùa hoïc:
a. Bieán ñoåi thuaän nghòch töông öùng vôùi bieán ñoåi xaûy ra voâ cuøng chaäm ñeå heä luoân luoân ôû
traïng thaùi caân baèng.
b. Bieán ñoåi baát thuaän nghòch töông öùng vôùi bieán ñoåi xaûy ra maø heä ôû traïng thaùi khoâng
caân baèng.
3. Trong caân baèng hoùa hoïc:
a. Thuaän nghòch töông öùng vôùi phaûn öùng xaûy ra hoaøn toaøn hay moät chieàu.
b. Baát thuaän nghòch öùng vôùi moät phaûn öùng xaûy ra khoâng hoaøn toaøn hay theo caû chieàu
thuaän laãn chieàu nghòch. Moät phaûn öùng baát thuaän nghòch coù 3 ñaëc ñieåm:
• ÔÛ cuøng moät ñieàu kieän phaûn öùng (nhieät ñoä, aùp suaát) thì phaûn öùng xaûy ra theo caû chieàu
thuaän laãn chieàu nghòch.
• Duø baét ñaàu töø caùc taùc chaát hay saûn phaåm vôùi tæ leä theá naøo chaêng nöõa thì ñeán luùc cuoái
cuøng, khi heä ñaït tôùi traïng thaùi caân baèng, ta ñeàu thu ñöôïc moät tæ leä löôïng saûn
phaåm/taùc chaát xaùc ñònh gioáng nhau.
• Tæ leä löôïng saûn phaåm/taùc chaát naøy seõ khoâng thay ñoåi theo thôøi gian neáu ñieàu kieän
phaûn öùng vaãn giöõ nguyeân khoâng ñoåi.
11.3 Caân baèng ñoàng theå − Haèng soá caân baèng

1. Heä ñoàng theå laø heä coù caùc tính chaát lyù hoïc vaø hoùa hoïc hoaëc laø khoâng thay ñoåi trong toaøn
boä heä hoaëc laø thay ñoåi moät caùch lieân tuïc. Nhö vaäy, trong heä khoâng coù beà maët phaân chia
giöõa caùc phaàn khaùc nhau.
Ví duï: Khoâng khí trong moät bình kín coù thaønh phaàn, nhieät ñoä, aùp suaát, chieát suaát,… hoaøn
toaøn gioáng nhau laø moät heä ñoàng theå. Baàu khí quyeàn cuûa traùi ñaát coù thaønh phaàn, nhieät ñoä,
aùp suaát, chieát suaát,… khoâng gioáng nhau khi ñi töø maët ñaát leân cao daàn cuõng nhö khi ñi töø
nôi naøy ñeán nôi khaùc nhöng vaãn laø moät heä ñoàng theå vì caùc tính chaát naøy thay ñoåi moät
caùch lieân tuïc chöù khoâng ñoät bieán.
aA + bB → cC + dD
Trong ñieàu kieän phaûn öùng xaùc ñònh, theo thôøi gian heä phaûn öùng pha khí seõ ñaït ñöôïc
traïng thaùi caân baèng. Luùc ñoù, thaønh phaàn cuûa heä coù tæ leä:
⎛ pc .pD
d ⎞
KP = ⎜ C ⎟ = const (2.7)
⎜ pa .pb ⎟
⎝ A B ⎠ cb
trong ñoù: Kp haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng
pi aùp suaát rieâng phaàn cuûa chaát i ôû traïng thaùi caân baèng
cb cho bieát heä ôû traïng thaùi caân baèng
⎛ P c .P d ⎞
vaø: ΔG 0 = − RT ln⎜⎜ Ca Db ⎟⎟ = − RT ln K P (2.8)
⎝ PA .PB ⎠ cb
ΔG0
−
vaø: KP = e RT (2.9)
3. Ngöôøi ta môû roäng yù töôûng naøy qua heä phaûn öùng pha loûng vôùi haèng soá caân baèng KC
ñöôïc bieåu dieãn theo noàng ñoä cuûa caùc chaát trong heä nhö sau:
⎛ C c .CD
d ⎞
KC = ⎜ C ⎟ = const (2.10)
⎜ C a .Cb ⎟
⎝ A B ⎠ cb
trong ñoù: Ci noàng ñoä cuûa chaát i ôû traïng thaùi caân baèng
cb cho bieát heä ôû traïng thaùi caân baèng
⎛ C c .C d ⎞
vaø: ΔG 0 = − RT ln⎜⎜ Ca Db ⎟⎟ = − RT ln K C (2.11)
⎝ C A .C B ⎠ cb
ΔG0
−
vaø: KC = e RT (2.12)
4. Nhö vaäy, haèng soá caân baèng KP vaø KC chæ phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä cuûa heä.
5. Giöõa hai haèng soá caân baèng KP vaø KC coù moái lieân heä sau:
KP = K C .(RT)Δn (2.13)
trong ñoù: Δn hieäu soá giöõa soá mol khí cuûa saûn phaåm vaø soá mol khí cuûa taùc chaát
Δn = d + c − b − a
6. Ta nhaän thaáy ñoä dòch chuyeån caân baèng phuï thuoäc vaøo giaù trò cuûa ΔG0:
a. ΔG0 << 0 thì K >> 1, caân baèng caøng dòch chuyeån theo chieàu thuaän taïo thaønh löôïng
saûn phaåm caøng lôùn.
b. ΔG0 >> 0 thì K << 1, caân baèng caøng dòch chuyeån theo chieàu nghòch taïo thaønh löôïng
saûn phaåm caøng nhoû.
c. ΔG0 = 0 thì K = 1, heä ñaõ ôû traïng thaùi caân baèng vaø khoâng thay ñoåi nöõa.
7. Möùc ñoä phaûn öùng ñöôïc xaùc ñònh baèng ñoä chuyeån hoùa X:
Soá mol chaát ñaõ chuyeån hoùa
X= (2.14)
Soá mol chaát ban ñaàu
8. Töø caùc phöông trình (2.1−15), ta tính ñöôïc haèng soá caân baèng K töø ΔG0, aùp suaát hay
noàng ñoä cuûa caùc taùc chaát vaø saûn phaåm cuûa heä ôû traïng thaùi caân baèng, vaø ngöôïc laïi.
9. Ví duï: Haõy xaùc ñònh ñoä chuyeån hoùa khi caân baèng, haèng soá caân baèng KP vaø ΔG0 cuûa
phaûn öùng sau:
0
445 C, 1atm
H2 + I2 ←⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯→ 2HI
Cho bieát neáu cho 1 mol H2 vaø 1 mol I2 phaûn öùng vôùi nhau ôû 4450C vaø P = 1 atm thì khi
caân baèng ta thu ñöôïc 0,2 mol H2 ; 0,2 mol I2 vaø 1,6 mol HI. R = 8,31 J/mol.0K.
1− 0,2
Giaûi: Ta coù: X= = 0,8
1
Toång soá mol cuûa heä khi caân baèng:
0,2 + 0,2 + 1,6 = 2 mol
Pi n
AÙp suaát rieâng phaàn cuûa caùc chaát trong heä: pi = = i PT
PT nT
Chaát H2 I2 HI
pi =
ni
PT
0,2 0,2 1,6
× 1 = 0,1 × 1 = 0,1 × 1 = 0,8
nT 2 2 2
2
pHI 0,8 2
Ta coù: KP = = = 64
p1H2 .p1I2 0,1× 0,1
ΔG0 = −RT lnKP = −8,31× 718 × ln 64 = −24814 J/mol = −24,81 kJ/mol
11.4 Caân baèng dò theå

1. Heä dò theå laø heä coù caùc beà maët phaân chia giöõa caùc phaàn khaùc nhau cuûa heä vaø caùc tính
chaát lyù hoïc vaø hoùa hoïc thay ñoåi ñoät ngoät khi ñi qua caùc beà maët phaân chia naøy.
2. Ñoái vôùi caùc phaûn öùng dò theå cuûa chaát khí phaûn öùng vôùi caùc chaát loûng vaø chaát raén thì ta
chæ tính ñeán aùp suaát hay noàng ñoä cuûa chaát khí vaø chaát loûng.
Ví duï: Ñoái vôùi phaûn öùng:
CaCO3(r) CaO(r) + CO2(k)
ta coù: ( )cb
K P = p CO 2
hay: K C = (CCO )cb 2
3. Ñoái vôùi caùc phaûn öùng dò theå cuûa chaát loûng phaûn öùng vôùi caùc chaát raén thì ta chæ tính ñeán
noàng ñoä cuûa chaát loûng. Neáu coù moät chaát raát thöøa thì ta cuõng khoâng tính ñeán chaát naøy.
Ví duï: Ñoái vôùi phaûn öùng:
RCOOR’(l) + H2O(l, thöøa) RCOOH(l) + R’OH(l)
⎛ [ RCOOH ].[ R' OH ] ⎞

ta coù: K C = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ [ RCOOR ' ] ⎠ cb
11.5 AÛnh höôûng cuûa nhieät ñoä ñeán haèng soá caân baèng
1. Ta coù: ΔG0 = ΔH0 − T.ΔS0 = −RTlnK
ΔH0 ΔS0
2. Ruùt ra: lnK = − +
RT R
3. Giaû söû ôû nhieät ñoä T1 thì haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng laø K1, coøn ôû nhieät ñoä T2 thì
haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng laø K2. Thoâng thöôøng, ΔH0 vaø ΔS0 khoâng thay ñoåi nhieàu
khi taêng nhieät ñoä töø T1 ñeán T2. Ta coù:
ΔH0 ΔS0
lnK1 = − + (2.15)
RT1 R
ΔH0 ΔS0
lnK 2 = − + (2.16)
RT2 R
4. Laáy (2.18) tröø (2.17), ta coù:
ΔH0 ⎛⎜ ΔH0 ⎞⎟
lnK 2 − lnK1 = − − −
RT2 ⎜⎝ RT1 ⎟⎠
K2 ΔH0 ⎛ 1 1⎞
ln =− ⎜ − ⎟ (2.17)
K1 R ⎜⎝ T2 T1 ⎟⎠
5. Phöông trình treân ñöôïc goïi laø phöông trình Van’t Hoff. Noù cho pheùp xaùc ñònh ñöôïc haèng
soá caân baèng K ôû nhieät ñoä T2 khi bieát haèng soá caân baèng ôû nhieät ñoä T1.
6. Phöông trình Van’t Hoff cuõng cho pheùp xaùc ñònh ΔH0 cuûa phaûn öùng neáu bieát hai haèng soá
caân baèng K1 vaø K2 cuûa phaûn öùng ñoù ôû 2 nhieät ñoä T1 vaø T2 khaùc nhau.
11.6 Söï chuyeån dòch caân baèng

1. Nhö ñaõ thaáy ôû treân, moät heä caân baèng thì caùc thoâng soá nhö nhieät ñoä, aùp suaát, noàng ñoä
cuûa caùc caáu töû,… seõ coù caùc giaù trò hoaøn toaøn xaùc ñònh.
2. Neáu thay ñoåi moät trong caùc yeáu toá naøy thì heä seõ chuyeån sang moät traïng thaùi môùi vôùi caân
baèng môùi. Quaù trình ñoù ñöôïc goïi laø söï chuyeån dòch caân baèng.
3. Moïi dòch chuyeån caân baèng hoùa hoïc ñeáu tuaân theo moät nguyeân lyù chung ñöôïc goïi laø
Nguyeân lyù Le Chatelier:
Trong moät phaûn öùng caân baèng, moïi söï thay ñoåi caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán möùc caân
baèng seõ laøm caân baèng chuyeån theo chieàu choáng laïi söï thay ñoåi ñoù.
4. Cuï theå laø:
a. Khi thay ñoåi noàng ñoä cuûa moät chaát thì caân baèng seõ chuyeån dòch theo höôùng choáng
laïi söï thay ñoåi naøy.
Chieàu thay ñoåi noàng ñoä Chieàu chuyeån dòch caân baèng
Taêng noàng ñoä taùc chaát Chuyeån theo chieàu thuaän ñeå giaûm noàng ñoä taùc chaát
Giaûm noàng ñoä taùc chaát Chuyeån theo chieàu nghòch ñeå taêng noàng ñoä taùc chaát
Taêng noàng ñoä saûn phaåm Chuyeån theo chieàu nghòch ñeå giaûm noàng ñoä saûn phaåm
Giaûm noàng ñoä saûn phaåm Chuyeån theo chieàu thuaän ñeå taêng noàng ñoä saûn phaåm
b. Khi thay ñoåi nhieät ñoä cuûa heä thì caân baèng seõ chuyeån dòch theo höôùng choáng laïi söï
thay ñoåi naøy.
Chieàu thay ñoåi nhieät ñoä Chieàu chuyeån dòch caân baèng
Chuyeån theo chieàu nghòch

ΔH0 < 0 Taêng nhieät ñoä
ñeå giaûm nhieät ñoä
Phaûn öùng theo chieàu thuaän seõ
toûa nhieät laøm taêng nhieät ñoä Chuyeån theo chieàu thuaän
Giaûm nhieät ñoä
ñeå taêng nhieät ñoä
Chuyeån theo chieàu thuaän

ΔH0 > 0 Taêng nhieät ñoä
ñeå giaûm nhieät ñoä
Phaûn öùng theo chieàu thuaän seõ
thu nhieät laøm giaûm nhieät ñoä Chuyeån theo chieàu nghòch
Giaûm nhieät ñoä
ñeå taêng nhieät ñoä
c. Khi thay ñoåi aùp suaát cuûa heä thì caân baèng seõ chuyeån dòch theo höôùng choáng laïi söï
thay ñoåi naøy.
Chieàu thay ñoåi aùp suaát Chieàu chuyeån dòch caân baèng
Chuyeån theo chieàu nghòch

Taêng aùp suaát
Phaûn öùng laøm taêng soá mol khí ñeå giaûm aùp suaát
≡ taêng aùp suaát Chuyeån theo chieàu thuaän
Giaûm aùp suaát
ñeå taêng aùp suaát
Chuyeån theo chieàu thuaän

Taêng aùp suaát
Phaûn öùng laøm giaûm soá mol khí ñeå giaûm aùp suaát
≡ giaûm aùp suaát Chuyeån theo chieàu nghòch
Giaûm aùp suaát
ñeå taêng aùp suaát
5. Ví duï: Xeùt phaûn öùng:

ΔH 298
0
= 130 kJ
CaCO3(r) CaO(r) + CO2(k)
nhieät ñoä giaûm, aùp suaát taêng

Ñaây laø moät phaûn öùng coù ΔH > 0 neân laø phaûn öùng thu nhieät vaø laøm taêng soá mol khí do
hình thaønh theâm khí CO2.
a. Khi taêng noàng ñoä cuûa CO2 thì caân baèng seõ chuyeån theo chieàu nghòch ñeå laøm giaûm
noàng ñoä cuûa CO2 xuoáng.
b. Phaûn öùng thu nhieät laøm heä giaûm nhieät ñoä neân khi taêng nhieät ñoä cuûa heä thì caân baèng
seõ chuyeån theo chieàu thuaän ñeå laøm giaûm nhieät ñoä xuoáng.
c. Phaûn öùng laøm taêng soá mol khí laøm taêng aùp suaát neân khi taêng aùp suaát thì caân baèng seõ
chuyeån theo chieàu nghòch ñeå laøm giaûm aùp suaát xuoáng.
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 12 Ñoäng Hoùa hoïc
Chöông 12
Ñoäng hoùa hoïc
12.1 Muïc tieâu nghieân cöùu cuûa Ñoäng hoùa hoïc
1. Moät phaûn öùng hoùa hoïc coù theå xaûy ra veà maët nhieät ñoäng hoïc khi ΔG < 0. Caân baèng phaûn
öùng ñöôïc xaùc ñònh qua haèng soá caân baèng K:
− ΔG0
ln K =
RT
2. Tuy nhieân, coù nhieàu phaûn öùng tuy coù ΔG < 0 nhöng thöïc teá haàu nhö khoâng xaûy ra. Ví duï
phaûn öùng:
H2(k) + ½O2(k) → H2O(k) ΔG0298 = –228,58 kJ/mol
tuy coù ΔG0298 raát aâm nhöng sau haøng naêm vaãn khoâng xaûy ra. Trong tröôøng hôïp ñoù, ngöôøi
ta noùi coù nhöõng trôû ngaïi ñoäng hoïc kìm haõm vaän toác phaûn öùng laøm cho phaûn öùng coù vaän
toác cöïc kyø nhoû khoâng theå quan saùt ñöôïc. Giöõa toác ñoä phaûn öùng vaø aùi löïc hoùa hoïc cuûa
caùc chaát tham gia phaûn öùng khoâng coù moät moái lieân quan naøo.
3. Lónh vöïc hoùa hoïc nghieân cöùu veà vaän toác vaø cô cheá cuûa caùc phaûn öùng hoùa hoïc ñöôïc goïi
laø ñoäng hoùa hoïc. Ngöôøi ta thöôøng nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa ba yeáu toá cô baûn sau ñeán
vaän toác cuûa caùc phaûn öùng hoùa hoïc:
a. Noàng ñoä cuûa caùc chaát tham gia phaûn öùng (ñoái vôùi caùc chaát khí, aûnh höôûng cuûa aùp
suaát cuõng töông töï nhö aûnh höôûng cuûa noàng ñoä vì P = CRT)
b. Nhieät ñoä
c. Baûn chaát cuûa chaát xuùc taùc
12.2 Ñònh nghóa vaän toác phaûn öùng

1. Ngöôøi ta thöôøng xaùc ñònh vaän toác phaûn öùng baèng bieán thieân noàng ñoä cuûa moät trong caùc
taùc chaát hay saûn phaåm trong moät ñôn vò thôøi gian.
ΔC
v=± (3.1)
Δt
trong ñoù: v: vaän toác phaûn öùng, mol/lít.thôøi gian
ΔC: bieán thieân cuûa noàng ñoä trong khoaûng thôøi gian Δt
2. Vì vaän toác phaûn öùng phaûi döông neân ta quy öôùc söû duïng daáu − khi xaùc ñònh vaän toác
phaûn öùng theo taùc chaát, vaø daáu + khi xaùc ñònh vaän toác phaûn öùng theo saûn phaåm.
3. Vaän toác phaûn öùng phuï thuoäc vaøo noàng ñoä cuûa caùc chaát tham gia phaûn öùng neân v ñöôïc
xaùc ñònh baèng bieåu thöùc (3.1) chæ laø vaän toác trung bình trong khoaûng thôøi gian Δt. Vaän toác
trung bình naøy seõ tieán tôùi vaän toác töùc thôøi taïi thôøi ñieåm t khi Δt → 0:
ΔC dC
v t = ± limΔt→0 =± (3.2)
Δt dt
4. Trong tröôøng hôïp toång quaùt thì caùc chaát tham gia phaûn öùng coù heä soá tæ löôïng khaùc nhau:
aA + bB → cC + dD (3.3)
dC A b dCB c dCC d dC C
khi ñoù: v=− =− = = (3.4)
dt a dt a dt a dt
12.3 AÛnh höôûng cuûa noàng ñoä ñeán vaän toác phaûn öùng
12.3.1 Ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng
1. Naêm 1867, Guldberg vaø Waage ñaõ thieát laäp ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng ñeå xaùc ñònh
aûnh höôûng cuûa noàng ñoä ñeán vaän toác cuûa phaûn öùng (3.3):
aA + bB → cC + dD (3.3)
2. Vaän toác cuûa phaûn öùng tæ leä vôùi tích soá cuûa noàng ñoä caùc chaát tham gia phaûn öùng vôùi caùc
soá muõ töông öùng laø caùc heä soá tæ löôïng trong phöông trình phaûn öùng.”
v = kC aA CBb (3.5)
trong ñoù: k: haèng soá vaän toác phaûn öùng
a: baäc theo A
b: baäc theo B
3. Toång a + b + … ñöôïc goïi laø baäc phaûn öùng (baäc chung), vaø cuõng ñöôïc goïi laø phaân töû soá
laø soá phaân töû tham gia vaøo phaûn öùng.
Toång a + b + … Baäc phaûn öùng Phaân töû soá

1 Phaûn öùng baäc 1 Phaûn öùng ñôn phaân töû
2 Phaûn öùng baäc 2 Phaûn öùng nhò phaân töû
3 Phaûn öùng baäc 3 Phaûn öùng tam phaân töû
Ví duï: Phaûn öùng 2KMnO 4 + 5H2O 2 + 3H2SO 4 → 2MnSO 4 + K 2SO 4 + 8H2O + 5O 2

ñöôïc goïi laø phaûn öùng thaäp phaân töû hay phaûn öùng baäc 10 vaø coù baäc 2 theo KMnO4, baäc 5
theo H2O2 vaø baäc 3 theo H2SO4.
12.3.2 Ñònh luaät cô baûn hieän ñaïi cuûa ñoäng hoùa hoïc
1. Nhöõng nghieân cöùu thöïc nghieäm cho thaáy tuyeät ñaïi ña soá caùc phaûn öùng khoâng tuaân theo
ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng. Ñoù laø do tuyeät ñaïi ña soá caùc phaûn öùng hoùa hoïc laø caùc
phaûn öùng phöùc taïp bao goàm nhieàu phaûn öùng ñôn giaûn.
2. Thöïc nghieäm cuõng cho thaáy caùc phaûn öùng ñôn giaûn chuû yeáu coù phaân töû soá laø 1 vaø 2, raát
ít khi coù phaân töû soá baèng 3. Phaûn öùng ñôn giaûn coù phaân töû soá cao hôn 3 khoâng toàn taïi.
3. Coù theå phaùt bieåu ñònh luaät cô baûn hieän ñaïi cuûa ñoäng hoùa hoïc nhö sau:
“Vaän toác v cuûa phaûn öùng taïi moãi thôøi ñieåm tæ leä vôùi tích noàng ñoä luùc ñoù cuûa caùc chaát tham
gia phaûn öùng vôùi moät soá muõ xaùc ñònh.”
4. Vaäy, moät caùch toång quaùt theo quan ñieåm hieän ñaïi, ñoái vôùi phöông trình (3.3) ta coù baäc
ñoäng hoïc (goïi taét laø baäc) khi vaø chæ khi vaän toác v cuûa phaûn öùng ñöôïc xaùc ñònh baèng thöïc
nghieäm coù daïng:
v = kCαA CβB (3.6)
trong ñoù: α+β baäc ñoäng hoïc

k, α vaø β chæ coù theå xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm
5. Phaûn öùng noùi chung seõ dieãn ra qua nhieàu giai ñoaïn cô sôû khaùc nhau. Moãi giai ñoaïn cô
sôû naøy coù moät haèng soá vaän toác xaùc ñònh vaø khaùc bieät vôùi caùc haèng soá vaän toác cuûa giai
ñoaïn cô sôû khaùc.
6. Vaän toác chung cuûa phaûn öùng seõ laø moät toå hôïp phöùc taïp cuûa caùc vaän toác phaûn öùng ñôn
giaûn thaønh phaàn neân khoâng tuaân theo ñònh luaät taùc duïng khoái löôïng nöõa.
7. Moät caùch ñôn giaûn, neáu chæ coù moät giai ñoaïn cô sôû coù vaän toác chaäm thì vaän toác chung
cuûa phaûn öùng ñöôïc quyeát ñònh bôûi vaän toác cuûa giai ñoaïn chaäm nhaát goïi laø giai ñoaïn toác
ñònh.
8. Taäp hôïp taát caû caùc giai ñoaïn cô sôû cuûa moät phaûn öùng seõ cho bieát caùch thöùc maø phaûn
öùng xaûy ra, vaø do ñoù ñöôïc goïi laø cô cheá phaûn öùng.
12.4 AÛnh höôûng cuûa nhieät ñoä ñeán vaän toác phaûn öùng
1. Trong cuoäc soáng haøng ngaøy, ñeå baûo quaûn thöïc phaåm ngöôøi ta duøng tuû laïnh; ñeå naáu aên
nhanh ngöôøi ta duøng noài aùp suaát; … Ñaây laø vieäc söû duïng coù yù thöùc aûnh höôûng cuûa nhieät
ñoä ñeán vaän toác phaûn öùng hoùa hoïc.
12.4.1 Keát quaû thöïc nghieäm

1. Caùc nghieân cöùu thöïc nghieäm roäng raõi cho thaáy raát nhieàu phaûn öùng hoùa hoïc coù vaän toác
phaûn öùng taêng töø 2 ñeán 4 laàn khi taêng nhieät ñoä leân 100C. Thöïc chaát nhieät ñoä aûnh höôûng
ñeán vaän toác phaûn öùng thoâng qua haèng soá vaän toác.
2. Con soá cho bieát vaän toác phaûn öùng taêng leân bao nhieâu laàn khi nhieät ñoä taêng leân 100C
ñöôïc goïi laø heä soá nhieät ñoä, kyù hieäu laø γ. Ta coù:
T2 − T1
k T +10
γ= vaø v2 = γ 10 v
1 (3.7)
kT
trong ñoù: T nhieät ñoä cuûa heä
12.4.2 Ñònh luaät Arrhenius

1. Phöông trình thöïc nghieäm cuûa Arrhenius bieåu thò aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä ñeán vaän toác
phaûn öùng nhö sau:
E∗
−
k = Ae RT
(3.8)
trong ñoù: A: yeáu toá taàn soá ñaëc tröng cho moãi phaûn öùng nghieân cöùu
E*: naêng löôïng hoaït hoùa cuûa phaûn öùng
R: haèng soá khí lyù töôûng
2. Deã daøng xaùc ñònh k2 taïi nhieät ñoä T2 khi bieát k1 taïi nhieät ñoä T1:
k 2 E∗ ⎡ 1 1⎤
ln = ⎢ − ⎥ (3.9)
k1 R ⎣ T1 T2 ⎦
12.5 AÛnh höôûng cuûa chaát xuùc taùc ñeán vaän toác phaûn öùng
12.5.1 Ñònh nghóa
1. Chaát xuùc taùc laø moät chaát maø söï coù maët cuûa noù trong moâi tröôøng phaûn öùng laøm thay ñoåi
vaän toác cuûa phaûn öùng vaø chaát naøy vaãn coøn nguyeân veïn khi keát thuùc phaûn öùng.
2. Chaát xuùc taùc laøm taêng vaän toác phaûn öùng ñöôïc goïi laø chaát xuùc taùc döông. Td: MnO2 laøm
taêng phaûn öùng phaân huûy H2O2.
3. Chaát xuùc taùc laøm giaûm vaän toác phaûn öùng laø chaát xuùc taùc aâm, song ngöôøi ta thöôøng goïi
laø chaát öùc cheá.
4. Ngöôøi ta thöôøng chia xuùc taùc thaønh hai loaïi laø xuùc taùc ñoàng theå vaø xuùc taùc dò theå. Ngoaøi
ra, coøn coù theå keå theâm xuùc taùc men.
5. Trong xuùc taùc ñoàng theå, chaát xuùc taùc vaø taùc chaát ôû trong cuøng moät pha (loûng hay khí),
phaûn öùng xaûy ra trong toaøn boä theå tích cuûa heä (töùc laø trong khoâng gian ba chieàu).
6. Coøn trong xuùc taùc dò theå thì chaát xuùc taùc vaø taùc chaát ôû trong hai pha khaùc nhau. Thoâng
thöôøng, chaát xuùc taùc ôû pha raén coøn caùc chaát phaûn öùng ôû pha loûng hay khí. Phaûn öùng chæ
xaûy ra treân beà maët cuûa chaát xuùc taùc, nghóa laø trong khoâng gian hai chieàu.
7. Moät soá phaûn öùng coù saûn phaåm laïi laø xuùc taùc cho chính phaûn öùng ñoù. Moät phaûn öùng nhö
vaäy ñöôïc goïi laø phaûn öùng töï xuùc taùc.
12.5.2 Caùc ñaëc tröng cuûa söï xuùc taùc

1. Chaát xuùc taùc khoâng laøm thay ñoåi tính chaát nhieät ñoäng cuûa heä:
a. Chaát xuùc taùc khoâng theå laøm cho moät phaûn öùng coù ΔG0 > 0 xaûy ra.
b. Chaát xuùc taùc khoâng laøm thay ñoåi ΔG0 cuûa phaûn öùng neân cuõng khoâng laøm thay ñoåi
caân baèng cuûa phaûn öùng.
c. Chaát xuùc taùc chæ laøm cho phaûn öùng ñaït tôùi caân baèng nhanh hôn, nghóa laø phaûn öùng
dieãn ra nhanh hôn.
E
A··B CA
A··K· B
A··K
CA0
A+B Saûn phaåm
Toïa ñoä phaûn öùng Toïa ñoä phaûn öùng
Hình 3.1 Ñoà thò cuûa phaûn öùng Hình 3.2. Ñoà thò cuûa phaûn öùng
trong hai tröôøng hôïp coù vaø khoâng coù xuùc taùc baäc khoâng
2. Chaát xuùc taùc coù tính choïn loïc:

a. Moãi chaát xuùc taùc chæ laøm xuùc taùc cho moät phaûn öùng hay moät loaïi phaûn öùng nhaát ñònh.
b. Ñoái vôùi cuøng vôùi moät taùc chaát, khi söû duïng caùc xuùc taùc khaùc nhau coù theå thu ñöôïc
caùc saûn phaåm khaùc nhau. Ví duï:
CH3CHO
Cu
C2H5OH
C2H4
Al2O3
3. Chaát xuùc taùc laøm thay ñoåi con ñöôøng phaûn öùng:
a. Chaát xuùc taùc laøm thay ñoåi töø con ñöôøng phaûn öùng coù naêng löôïng hoaït hoùa cao sang
con ñöôøng coù naêng löôïng hoaït hoùa thaáp.
b. Heä quaû laø phaûn öùng dieãn ra nhanh hôn.
12.6 Caùc phöông trình ñoäng hoïc cuûa caùc phaûn öùng hoùa hoïc ñôn giaûn
12.6.1 Phaûn öùng baäc khoâng
1. Phaûn öùng baäc khoâng laø phaûn öùng coù vaän toác phaûn öùng khoâng phuï thuoäc vaøo noàng ñoä
cuûa caùc chaát tham gia phaûn öùng.
2. Nhö vaäy, vaän toác phaûn öùng laø moät haèng soá, khoâng phuï thuoäc vaøo thôøi gian.
3. Xeùt phaûn öùng coù daïng toång quaùt:
aA + bB → cC + dD
4. Phaûn öùng coù baäc khoâng khi phöông trình ñoäng hoïc vi phaân coù daïng:
dC A
v=− =k
dt
hay dC A = −kdt (3.10)
trong ñoù: k coù ñôn vò laø mol/lít.thôøi gian
5. Laáy tích phaân phöông trình treân töø thôøi ñieåm t1 = 0 vôùi noàng ñoä ban ñaàu cuûa A laø CA0 ñeán
thôøi ñieåm t vôùi noàng ñoä cuûa A laø CA, ta coù:
CA − CA0 = −kt
hay CA = CA0 − kt (3.11)
6. Thôøi gian caàn thieát ñeå löôïng taùc chaát phaûn öùng ñöôïc moät nöûa (CA = 0,5CA0) ñöôïc goïi laø
thôøi gian baùn huûy τ.
0,5C A0
τ= (3.12)
k
12.6.2 Phaûn öùng baäc moät

aA + bB → cC + dD
2. Phaûn öùng coù baäc moät khi phöông trình ñoäng hoïc vi phaân coù daïng:
dC A
v=− = kC A
dt
dC A
hay − = kdt (3.13)
CA
trong ñoù: k coù ñôn vò laø thôøi gian−1
3. Laáy tích phaân phöông trình treân, ta coù:
CA
− ln = kt (3.14)
C A0
trong ñoù: CA0: noàng ñoä ban ñaàu cuûa A
CA: noàng ñoä cuûa A taïi thôøi ñieåm t
4. Phöông trình treân thöôøng ñöôïc vieát laïi döôùi daïng:
− lnC A + ln C A0 = kt
hay ln C A = ln C A0 − kt (3.15)
5. Khi nghieân cöùu phaûn öùng baäc moät ngöôøi ta thöôøng chuù yù ñeán moät ñaïi luôïng laø thôøi gian
baùn huûy τ. Töø phöông trình (3.14), ta coù:
C A0
ln = kτ = ln 2 = 0,693
1/ 2C A0
0,693
τ= (3.16)
k
6. Vaäy thôøi gian baùn phaûn öùng laø moät haèng soá ñaëc tröng cho phaûn öùng (taïi moät nhieät ñoä
xaùc ñònh).
7. Moät öùng duïng thöïc teá quan troïng cuûa chu kyø baùn huûy laø xaùc ñònh tuoåi cuûa caùc khoaùng
vaät vaø nieân ñaïi cuûa caùc vaät coå baèng caùch so saùnh haøm löôïng 14C trong maãu vaät caàn xaùc
ñònh vôùi haøm löôïng cuûa noù trong vaät theå soáng. Ñoä chính xaùc cuûa phöông phaùp naøy laø ±
200 naêm.
12.6.3 Phaûn öùng baäc hai

aA + bB → cC + dD
2. Phaûn öùng coù baäc hai khi phöông trình ñoäng hoïc vi phaân coù daïng:
dC A dCB
v=− =− = kC A CB (3.17)
dt dt
3. Trong tröôøng hôïp ñôn giaûn nhaát khi noàng ñoä ban ñaàu cuûa A vaø B baèng nhau. Khi moät
phaân töû A tham gia phaûn öùng thì moät phaân töû B cuõng bò tieâu thuï. Do ñoù, taïi moïi thôøi ñieåm
noàng ñoä cuûa A vaø B ñeàu baèng nhau. Vì vaäy coù theå vieát:
dC A
− = kC 2A
dt
dC A
hay − = kdt (3.18)
C 2A
a. Laáy tích phaân phöông trình treân, ta coù:
1 1
− = kt (3.19)
C A C A0
b. Thôøi gian baùn huûy τ:
1 1
kτ = −
C A0 / 2 C A0
1
τ= (3.20)
kC A0
c. Nhö vaäy, khaùc vôùi phaûn öùng baäc moät, thôøi gian baùn phaûn öùng cuûa phaûn öùng baäc hai
phuï thuoäc vaøo noàng ñoä ban ñaàu cuûa chaát phaûn öùng.
4. Trong tröôøng hôïp noàng ñoä ban ñaàu cuûa A vaø B khaùc nhau, CA0 ≠ CB0. Ñaët CA0 = a vaø CB0
= b. Löôïng A vaø B ñaõ phaûn öùng cho ñeán thôøi ñieåm t laø x. x cuõng laø noàng ñoä cuûa saûn
phaåm ñöôïc taïo thaønh.
a. Phöông trình ñoäng hoïc vi phaân coù daïng:
dx
− = k(a − x)(b − x)
dt
dx
hay = kdt (3.21)
(a − x)(b − x)
b. Laáy tích phaân phöông trình treân, ta coù:
1 a(b − x)
kt = ln (3.22)
b − a b(a − x)
c. Bieåu thöùc treân seõ khoâng coù giaù trò neáu a = b. Khi b > a vaø t = τ thì ta coù x = a/2:
1 a(b − a / 2)
kτ = ln
b − a b(a − a / 2)
1 2b − a
kτ = ln (3.23)
b−a b
Hoùa ñaïi cöông Chöông 13 Dung dòch
Chöông 13
Dung dòch
13.1 Söï hình thaønh dung dòch
13.1.1 Caùc heä phaân taùn
1. Chuùng ta hay ñeà caäp ñeán caùc chaát nguyeân chaát. Nhöng thöïc teá, caùc chaát thöôøng toàn taïi
vaø ñöôïc söû duïng ôû daïng hoãn hôïp nhieàu chaát.
2. Ngöôøi ta goïi caùc heä goàm hai hay nhieàu chaát troän laãn vôùi nhau laø heä phaân taùn. Chaát
quyeát ñònh traïng thaùi raén, loûng hay khí cuûa heä ñöôïc goïi laø moâi tröôøng phaân taùn, caùc
chaát coøn laïi laø chaát phaân taùn. Trong tröôøng hôïp caùc chaát ôû cuøng moät pha thì chaát naøo coù
khoái löôïng lôùn hôn seõ laø moâi tröôøng phaân taùn.
3. Moâi tröôøng phaân taùn vaø chaát phaân taùn ñeàu coù theå thuoäc moät trong ba traïng thaùi raén, loûng
vaø khí.
4. Döïa vaøo kích thöôùc cuûa caùc haït phaân taùn maø ngöôøi ta chia laøm ba loaïi heä phaân taùn laø heä
phaân taùn thoâ, dung dòch keo vaø dung dòch thaät.
13.1.2 Heä phaân taùn thoâ

1. Heä phaân taùn thoâ coù kích thöôùc cuûa caùc haït phaân taùn ôû trong khoaûng töø 10−7 ñeán 10−4m.
Heä naøy khoâng beàn, raát deã laéng vaø coù theå nhìn thaáy baèng kính hieån vi hay maét thöôøng.
2. Tuøy thuoäc vaøo traïng thaùi cuûa pha phaân taùn vaø moâi tröôøng phaân taùn, ngöôøi ta goïi teân caùc
heä phaân taùn nhö sau:
Pha phaân taùn Moâi tröôøng phaân taùn Teân heä phaân taùn Ví duï
Raén Raén Dung dòch raén Hôïp kim vaøng−baïc
Raén Loûng Huyeàn phuø Nöôùc soâng
Loûng Loûng Nhuõ töông Söõa boø
Raén Khí Khoùi Khoùi beáp
Loûng Khí Söông Söông muø
13.1.3 Heä dung dòch keo

1. Heä dung dòch keo coù kích thöôùc cuûa caùc haït phaân taùn ôû trong khoaûng töø 10−9 ñeán 10−7m.
Heä naøy töông ñoái beàn, ít laéng vaø coù theå nhìn thaáy baèng kính sieâu hieån vi.
13.1.4 Heä dung dòch thaät

1. Heä dung dòch thaät thöôøng ñöôïc goïi laø dung dòch coù kích thöôùc cuûa caùc haït phaân taùn
baèng kích thöôùc cuûa caùc phaân töû hay ion (10−10m). Heä naøy raát beàn, khoâng laéng.
2. Trong dung dòch thaät, caùc haït cuûa pha phaân taùn vaø caùc phaân töû cuûa moâi tröôøng phaân taùn
coù kích thöôùc gaàn baèng nhau neân khoâng coøn beà maët phaân chia nöõa. Toaøn boä dung dòch
laø moät heä ñoàng theå.
3. Luùc naøy, chaát phaân taùn ñöôïc goïi laø chaát tan, moâi tröôøng phaân taùn ñöôïc goïi laø dung moâi
vaø quaù trình phaân taùn ñöôïc goïi laø quaù trình hoøa tan.
4. Dung dòch loûng ñöôïc hình thaønh khi moâi tröôøng phaân taùn laø pha loûng, pha phaân taùn laø
raén, loûng hay khí. Ñaây laø heä hay gaëp nhaát trong thöïc teá.
5. Dung dòch raén coù moâi tröôøng phaân taùn laø pha raén.
13.1.5 Nhieät ñoäng hoïc cuûa quaù trình hoøa tan

1. Quaù trình hoøa tan bao goàm hai quaù trình vaät lyù vaø quaù trình hoùa hoïc:
a. Quaù trình vaät lyù: goàm caùc quaù trình phaù vôõ caùc lieân keát trong chaát tan, ñaëc bieät laø
phaù vôõ maïng tinh theå chaát raén, ñeå hình thaønh vaø chuyeån caùc tieåu phaân nhö nguyeân
töû, phaân töû hay ion vaøo dung moâi. Quaù trình naøy thu nhieät, ΔHvl > 0.
b. Quaù trình hoùa hoïc: goàm caùc quaù trình hình thaønh caùc lieân keát giöõa caùc tieåu phaân noùi
treân vôùi caùc phaân töû dung moâi vaø ñöôïc goïi laø quaù trình solvat hoùa, khi dung moâi laø
nöôùc thì ñöôïc goïi laø quaù trình hydrat hoùa. Quaù trình naøy toûa nhieät, ΔHhh < 0.
2. Hieäu öùng nhieät cuûa quaù trình hoøa tan seõ laø:
ΔHht = ΔHvl + ΔHhh
3. Naêng löôïng töï do cuûa quaù trình hoøa tan seõ laø:
ΔGht = ΔHht − T.ΔSht
4. Vì ΔHvl > 0 vaø ΔHhh < 0 neân hieäu öùng nhieät ΔHht coù theå döông hay aâm.
5. Nhieät löôïng toûa ra hay thu vaøo khi hoøa tan moät mol cuûa moät chaát vaøo moät löôïng ñuû
lôùn dung moâi ñöôïc goïi laø nhieät hoøa tan.
6. Quaù trình hoøa tan chaát raén hay chaát loûng vaøo dung moâi thöôøng laø quaù trình laøm taêng ñoä
töï do cuûa heä, ΔSht > 0. Do ñoù, duø quaù trình hoøa tan cuûa ña soá caùc tinh theå laø quaù trình
thu nhieät ΔHht > 0 nhöng vaãn töï dieãn ra do naêng löôïng töï do ΔGht < 0. Neáu tinh theå raát
beàn thì noù seõ khoâng tan trong dung moâi do nhieät solvat hoùa vaø söï taêng ñoä töï do cuûa heä
khoâng buø noåi löôïng nhieät caàn duøng ñeå phaù vôõ maïng tinh theå.
7. Quaù trình hoøa tan chaát khí vaøo dung moâi nöôùc thöôøng laø quaù trình toûa nhieät do chæ coù
quaù trình solvat hoùa vaø phaàn ñoäng naêng cuûa caùc phaân töû khí giaûm ñi khi hoøa tan seõ
chuyeån thaønh nhieät neân ΔGht < 0.
8. Dung moâi höõu cô thöôøng laïi cho hieäu öùng thu nhieät khi hoøa tan chaát khí. Quaù trình hoøa
tan chaát khí vaøo dung moâi thöôøng laøm giaûm ñoä töï do cuûa heä, ΔSht < 0.
13.1.6 Noàng ñoä cuûa dung dòch

1. Noàng ñoä cuûa dung dòch laø löôïng chaát tan coù trong moät ñôn vò khoái löôïng hay moät
ñôn vò theå tích cuûa dung dòch hay dung moâi.
2. Caùc loaïi noàng ñoä chuû yeáu thöôøng söû duïng ñöôïc trong caùc Muïc tieáp sau.
13.1.6.1 Noàng ñoä phaàn traêm %

1. Noàng ñoä phaàn traêm % ñöôïc bieåu dieãn baèng soá gam chaát tan coù trong 100g dung dòch,
ñöôïc kyù hieäu laø %. Ví duï nhö dung dòch H2SO4 10% coù chöùa 10g H2SO4 vaø 90g H2O
trong 100g dung dòch.
A
C= 100 , % (4.1)
A+B
trong ñoù: C noàng ñoä phaàn traêm, %
A, B löôïng chaát tan vaø dung moâi tính baèng gam
13.1.6.2 Noàng ñoä mol M

1. Noàng ñoä mol M ñöôïc bieåu dieãn baèng soá mol chaát tan coù trong 1 lít dung dòch, ñöôïc kyù
hieäu laø M. Ví duï nhö dung dòch H2SO4 2M coù chöùa 2mol H2SO4 (2×98 = 196g H2SO4)
trong 1 lít dung dòch.
m
C= ,M (4.2)
M.V
trong ñoù: C noàng ñoä mol, M
m khoái löôïng chaát tan
M phaân töû löôïng cuûa chaát tan
V theå tích cuûa dung dòch
13.1.6.3 Noàng ñoä ñöông löôïng gam N
1. Noàng ñoä ñöông löôïng gam N ñöôïc bieåu dieãn baèng soá ñöông löôïng gam chaát tan coù
trong 1 lít dung dòch, ñöôïc kyù hieäu laø N.
2. Ví duï: Dung dòch H2SO4 1N coù chöùa 1 ñöông löôïng gam H2SO4 (98/2 = 49g H2SO4)
trong 1 lít dung dòch.
13.1.6.4 Noàng ñoä molan

1. Noàng ñoä molan ñöôïc bieåu dieãn baèng soá mol chaát tan coù trong 1000g dung moâi. Ví duï
nhö dung dòch H2SO4 coù noàng ñoä molan laø 3 coù chöùa 3 mol H2SO4 trong 1000g nöôùc.
13.1.6.5 Noàng ñoä phaàn mol xi

1. Noàng ñoä phaàn mol xi ñöôïc bieåu dieãn baèng tæ soá giöõa soá mol cuûa chaát tan ñoù vôùi toång soá
mol cuûa caùc chaát tan vaø dung moâi.
ni
xi = (4.3)
∑ ni
trong ñoù: xi: noàng ñoä phaàn mol cuûa chaát i
ni : soá mol cuûa chaát i
Σni: toång soá mol cuûa taát caû caùc chaát tan vaø dung moâi
13.1.6.6 Ñoä chuaån T

1. Ñoä chuaån T ñöôïc bieåu dieãn baèng soá g cuûa chaát tan coù trong 1ml dung dòch vaø kyù hieäu laø
T. Ví duï nhö dung dòch NaOH 0,02T coù chöùa 0,02g NaOH trong 1ml dung dòch.
13.1.7 Ñoä tan
1. Khi quaù trình hoøa tan ñaït ñeán traïng thaùi caân baèng thì noàng ñoä cuûa chaát tan ñaït ñeán giaù trò
cöïc ñaïi, chaát tan khoâng theå tan theâm ñöôïc nöõa. Dung dòch nhö vaäy ñöôïc goïi laø dung
dòch baõo hoøa.
2. Ñoä tan cuûa moät chaát laø noàng ñoä cuûa dung dòch baõo hoøa cuûa chaát ñoù.
3. Trong thöïc teá, ngöôøi ta thöôøng bieåu dieãn ñoä tan baèng soá gam chaát tan coù trong 100g
dung moâi vaø kyù hieäu laø S.
4. Ngöôøi ta quy öôùc nhö sau:
S < 0,01 0,01 − 1 1 − 10 > 10

Tính tan Khoâng tan Khoù tan Tan Deã tan
5. Ngöôøi ta nhaän thaáy coù quy luaät thöïc nghieäm veà ñoä tan nhö sau: Caùc chaát coù baûn chaát
gioáng nhau thì deã tan vaøo nhau.
6. Ñieàu naøy coù nghóa laø:
a. Caùc chaát khoâng phaân cöïc deã tan trong caùc dung moâi khoâng phaân cöïc, ví duï nhö
phaân töû I2 khoâng phaân cöïc deã tan trong C6H6 dung moâi khoâng phaân cöïc.
b. Caùc chaát phaân cöïc hay ion deã tan trong dung moâi phaân cöïc, ví duï nhö muoái NaCl deã
tan trong H2O laø dung moâi phaân cöïc. Ngöôïc laïi, I2 khoù tan trong H2O, hoaëc NaCl khoù
tan trong C6H6.
7. Khaû naêng hoøa tan cuûa chaát tan vaøo dung moâi phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa chaát tan, baûn
chaát cuûa dung moâi, nhieät ñoä vaø aùp suaát.
8. Neáu quaù trình hoøa tan thu nhieät, ΔHht > 0 thì khi taêng nhieät ñoä seõ laøm taêng ñoä tan. Neáu
quaù trình hoøa tan toûa nhieät, ΔHht < 0 thì khi taêng nhieät ñoä seõ laøm giaûm ñoä tan.
9. Trong thöïc teá ngöôøi ta thöôøng taêng nhieät ñoä ñeå taêng vaän toác hoøa tan (ñoäng hoïc hoøa tan)
duø quaù trình hoøa tan laø thu nhieät hay toûa nhieät nhaèm giaûm thôøi gian hoøa tan.
10. AÙp suaát chæ aûnh höôûng chuû yeáu ñeán ñoä tan cuûa caùc chaát khí.
13.2 Tính chaát cuûa dung dòch khoâng ñieän ly

13.2.1 Nhieät ñoä soâi cuûa chaát loûng
1. ÔÛ traïng thaùi loûng, löïc huùt giöõa caùc tieåu phaân maïnh ñuû ñeå giöõ chuùng laïi vôùi nhau. Chæ coù
moät soá tieåu phaân coù ñoäng naêng lôùn môùi coù khaû naêng taùch khoûi beà maët thoaùng cuûa chaát
loûng ñeå chuyeån thaønh pha hôi.
2. Song song vôùi quaù trình bay hôi laø quaù trình ngöng tuï hôi thaønh chaát loûng.
3. AÙp suaát hôi luùc hai quaù trình treân caân baèng vôùi nhau goïi laø aùp suaát hôi baõo hoøa.
4. AÙp suaát hôi baõo hoøa cuûa chaát loûng nhoû hôn aùp suaát cuûa khí quyeån thì hieän töôïng bay hôi
khoâng theå xaûy ra trong loøng chaát loûng maø chæ xaûy ra taïi moät soá ñieåm treân beà maët thoaùng
cuûa chaát loûng.
5. Khi taêng nhieät ñoä thì soá tieåu phaân coù ñoäng naêng lôùn taêng leân neân quaù trình bay hôi vaø aùp
suaát hôi baõo hoøa cuõng taêng leân.
6. Khi aùp suaát hôi baõo hoøa cuûa chaát loûng baèng aùp suaát cuûa khí quyeån beân ngoaøi thì hieän
töôïng bay hôi luùc naøy xaûy ra trong loøng chaát loûng vaø ñöôïc goïi laø hieän töôïng soâi, nhieät ñoä
töông öùng ñöôïc goïi laø nhieät ñoä soâi.
13.2.2 Söï giaûm aùp suaát hôi cuûa dung dòch − Ñònh luaät Raoult I
1. Khi hoøa tan moät chaát khoâng ñieän ly vaø khoâng bay hôi vaøo moät dung moâi thí caùc tieåu phaân
cuûa chaát tan seõ phaân taùn ñeàu trong toaøn boä theå tích cuûa dung moâi.
2. Moät phaàn caùc tieåu phaân dung moâi treân beà maët thoaùng seõ ñöôïc thay theá baèng caùc tieåu
phaân chaát tan khoâng bay hôi.
3. Soá tieåu phaân dung moâi bay hôi beà maët thoaùng giaûm ñi neân aùp suaát hôi cuûa dung moâi
treân dung dòch cuõng giaûm ñi so vôùi dung moâi nguyeân chaát.
4. Söï giaûm aùp suaát hôi cuûa dung dòch tuaân theo ñònh luaät Raoult I:
AÙp suaát hôi cuûa dung moâi naèm caân baèng vôùi dung dòch loaõng tæ leä vôùi phaàn mol cuûa
dung moâi trong dung dòch.
P = P0 x dm (4.4)
trong ñoù: P0 aùp suaát hôi cuûa dung moâi nguyeân chaát taïi nhieät ñoä ñaõ cho
P aùp suaát hôi cuûa dung dòch taïi nhieät ñoä ñaõ cho
xdm phaàn mol cuûa dung moâi trong dung dòch
13.2.3 Söï taêng nhieät ñoä soâi vaø söï giaûm nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa dung dòch −
Ñònh luaät Raoult II
1. Vì aùp suaát hôi cuûa dung dòch luoân luoân thaáp hôn aùp suaát hôi cuûa dung moâi nguyeân chaát
taïi cuøng nhieät ñoä neân:
Dung dòch coù nhieät ñoä soâi cao hôn vaø nhieät ñoä ñoâng ñaëc thaáp hôn dung moâi nguyeân
chaát.
2. Söï taêng nhieät ñoä soâi vaø söï giaûm nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa dung dòch tuaân theo ñònh luaät
Raoult II:
Ñoä taêng nhieät ñoä soâi cuõng nhö ñoä giaûm nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa dung dòch tæ leä vôùi
noàng ñoä molan cuûa chaát tan trong dung dòch vaø phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa dung
moâi maø khoâng phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa chaát tan.
ΔTs = K s C (4.5)
ΔTr = Kr C (4.6)
trong ñoù: ΔTs ñoä taêng nhieät ñoä soâi cuûa dung dòch
ΔTr ñoä giaûm nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa dung dòch
C noàng ñoä molan cuûa dung dòch
Ks, Kr haèng soá soâi vaø haèng soá ñoâng ñaëc cuûa dung moâi
3. Haèng soá soâi vaø haèng soá ñoâng ñaëc chæ coù theå xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm. Baûng 4.1 trình
baøy giaù trò Ks vaø Kr cuûa moät soá dung moâi.
4. Khi dung dòch bay hôi thì noàng ñoä chaát tan taêng daàn neân nhieät ñoä soâi cuûa dung dòch
cuõng taêng daàn.
Baûng 4.1 Ks vaø Kr cuûa moät soá dung moâi
Dung moâi Ts, 0C Tr, 0C Ks Kr
Nöôùc 100 0 0,52 1,86
Benzen 79,6 5,6 2,65 4,90
Etanol 78,5 − 1,19 −
Ete etylic 34,5 −40 2,11 −
Phenol − − 7,27
Long naõo − 180 − 40,0
13.2.4 ÖÙng duïng cuûa ñònh luaät Raoult

1. Ngöôøi ta döïa vaøo söï giaûm aùp suaát hôi, ñoä taêng nhieät ñoä soâi vaø ñoä giaûm nhieät ñoä ñoâng
ñaëc cuûa dung dòch ñeå xaùc ñònh phaân töû löôïng cuûa chaát tan trong dung dòch.
2. Töø ñoù coù theå thu ñöôïc caùc thoâng tin veà möùc ñoä polyme hoùa cuûa chaát tan, soá tieåu phaân
trong caùc ñaïi phaân töû protit,…
3. Ví duï: Nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa dung dòch chöùa 0,224g acid benzoic trong 20g benzen tinh
khieát laø 5,2320C.
Cho bieát Kr cuûa benzen laø 4,90 vaø nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa benzen tinh khieát laø 5,4780C.
Haõy xaùc ñònh daïng toàn taïi cuûa acid benzoic trong dung dòch.
Giaûi: Ñoä haï nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa dung dòch laø:
ΔT = 5,478 − 5,232 = 0,2460C
Goïi M laø phaân töû löôïng bieåu kieán cuûa acid benzoic trong dung dòch, theo döõ kieän cuûa baøi
toaùn, ta coù:
0,244 1000
0,246 = 4,90
M 20
0,244 1000
hay M = 4,90 = 243
0,246 20
Theo coâng thöùc C6H5COOH thì phaân töû löôïng cuûa acid benzoic laø 122,05. Nhö vaäy laø
haàu heát caùc phaân töû acid benzoic trong dung dòch bò dime hoùa do söï taïo thaønh caùc lieân
keát hydro.
13.2.5 Hieän töôïng thaåm thaáu

1. Maøng baùn thaám laø loaïi maøng chæ cho phaân töû dung moâi ñi qua maøng maø khoâng cho phaân
töû chaát tan ñi qua.
2. Khi söû duïng maøng baùn thaám ñeå ngaên giöõa moät beân laø dung moâi vaø moät beân laø dung
dòch, ta thaáy coù söï di chuyeån moät caùch töï nhieân cuûa moät löôïng dung moâi töø beân dung
moâi nguyeân chaát ñi qua maøng baùn thaám ñeå vaøo beân dung dòch.
3. Hieän töôïng nhö vaäy goïi laø hieän töôïng thaåm thaáu.
4. Hieän töôïng thaåm thaáu cuõng xaûy ra ñoái vôùi hai dung dòch coù noàng ñoä khaùc nhau, dung
moâi seõ di chuyeån töø beân coù noàng ñoä chaát tan thaáp sang beân coù noàng ñoä chaát tan cao.
13.2.6 AÙp suaát thaåm thaáu cuûa dung dòch
1. Thí nghieäm ñöôïc tieán haønh trong heä thoáng duïng cuï nhö
trong Hình 4.1. Trong bình B chöùa dung moâi nguyeân chaát
S coøn trong bình A chöùa dung dòch vôùi dung moâi S. Bình
A coù laép maøng baùn thaám ôû thaønh bình.
2. Luùc baét ñaàu phaûn öùng thì möïc chaát loûng trong bình A vaø
bình B ñöôïc ñaët ngang nhau. Hieän töôïng thaåm thaáu seõ
laøm cho dung moâi trong bình B chuyeån vaøo bình A khieán
coät chaát loûng cuûa A daâng cao ñeán giaù trò khoâng ñoåi h.
3. AÙp suaát do coät chaát loûng naøy gaây ra ñöôïc goïi laø aùp suaát
thaåm thaáu. Hình 4.1 Ño
aùp suaát thaåm thaáu
13.2.7 Ñònh luaät Van’t Hoff
1. AÙp suaát thaåm thaáu cuûa dung dòch loaõng thoûa maõn phöông trình khí lyù töôûng:
πV = nRT (4.7)
trong ñoù: π aùp suaát thaåm thaáu cuûa dung dòch, atm
V theå tích cuûa dung dòch, lít
n soá mol chaát tan, mol
R haèng soá khí lyù töôûng, R = 0,082 lít.atm/mol.0K
T nhieät ñoä tuyeät ñoái, 0K
13.2.8 ÖÙng duïng cuûa ñònh luaät Van’t Hoff

1. Ngöôøi ta döïa vaøo aùp suaát thaåm thaáu ñeå xaùc ñònh phaân töû löôïng cuûa chaát tan trong dung
dòch vaø bieát ñöôïc traïng thaùi toàn taïi cuûa chuùng trong dung dòch.
2. Ví duï: Dung dòch chöùa m = 160g hemoglobin trong 2 lít coù aùp suaát thaåm thaáu baèng
0,026atm ôû 40C. Haõy xaùc ñònh phaân töû löôïng cuûa hemoglobin.
Giaûi: Phaân töû löôïng M cuûa hemoglobin ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc:
m mRT 160 × 0,082 × 277
M= = = = 70000
n πV 0,026 × 2
13.2.9 Ñieàu kieän ñeà söû duïng caùc ñònh luaät Raoult vaø Van’t Hoff
1. Caùc ñònh luaät Raoult chæ ñuùng khi aùp duïng cho caùc dung dòch loaõng khoâng bay hôi vaø
khoâng ñieän ly.
2. Khi ñoù, caùc giaù trò ño ñöôïc khoâng phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa chaát tan, nghóa laø boû qua
töông taùc giöõa chaát tan vaø dung moâi.
3. Ñoái vôùi dung dòch khoâng loaõng thì töông taùc giöõa caùc tieåu phaân chaát tan vôùi nhau vaø giöõa
caùc tieåu phaân chaát tan vôùi dung moâi khoâng theå boû qua ñöôïc.
4. Ñoái vôùi dung dòch ñieän ly thì coù söï phaân ly cuûa chaát tan neân caàn coù söï hieäu chænh maø ta
seõ xeùt ñeán trong phaàn tieáp theo.
5. Khoâng theå söû duïng caùc ñònh luaät naøy cho caùc chaát bay hôi vì noàng ñoä cuûa chuùng bò bieán
ñoåi do quaù trình bay hôi.
13.3 Tính chaát cuûa dung dòch ñieän ly
1. Caùc chaát nhö acid, baz vaø muoái khoâng tuaân theo ñònh luaät Raoult vaø Van’t Hoff.
2. Caùc giaù trò ñoä giaûm aùp suaát hôi, ñoä taêng nhieät ñoä soâi, ñoä giaûm nhieät ñoä ñoâng ñaëc, aùp suaát
thaåm thaáu ño ñöôïc cuûa caùc chaát naøy treân thöïc teá luoân luoân lôùn hôn giaù trò tính theo lyù
thuyeát. Maët khaùc, dung dòch cuûa caùc chaát naøy daãn ñieän.
3. Caùc hieän töôïng naøy ñaõ daãn ñeán giaû thuyeát veà ñieän ly: Caùc chaát nhö acid, baz vaø muoái
khi hoøa tan vaøo dung moâi coù söï phaân ly thaønh caùc cation vaø anion.
4. Caùc chaát nhö vaäy goïi laø chaát ñieän ly.
5. Hieän töôïng phaân ly chaát thaønh caùc ion ñöôïc goïi laø hieän töôïng ñieän ly.
13.3.1 Quaù trình ñieän ly

1. Quaù trình ñieän ly laø moät quaù trình töông taùc phöùc taïp giöõa dung moâi vaø chaát tan ñeå taïo
thaønh caùc ion bò solvat hoùa (neáu dung moâi laø nöôùc thì ta goïi laø bò hydrat hoùa).
13.3.1.1 Quaù trình ñieän ly cuûa hôïp chaát ion

1. Quaù trình ñieän ly cuûa hôïp chaát ion bao goàm:
a. Quaù trình töông taùc giöõa caùc phaân töû dung moâi vôùi caùc ion treân beà maët tinh theå laøm
suy yeáu lieân keát giöõa caùc ion naøy vôùi caùc ion khaùc trong tinh theå.
b. Quaù trình chuyeån caùc ion bò solvat hoùa moät phaàn naøy vaøo trong loøng dung dòch.
c. Quaù trình solvat hoùa hoaøn toaøn ion trong loøng dung dòch.
Hình 4.2 Sô ñoà ñieän ly cuûa NaCl
13.3.1.2 Quaù trình ñieän ly cuûa hôïp chaát phaân cöïc

1. Döôùi taùc duïng cuûa ñieän tröôøng do caùc cöïc cuûa dung moâi taïo ra, lieân keát coäng hoùa trò
phaân cöïc caøng bò phaân cöïc maïnh vaø chuyeån thaønh lieân keát ion neân phaân töû phaân ly
thaønh ion.
Hình 4.3 Sô ñoà ñieän ly cuûa phaân töû phaân cöïc HCl
13.3.2 Ñoä ñieän ly
1. Goïi i laø ñoä sai leäch khoûi caùc ñònh luaät Raoult-Van’t Hoff cuûa dung dòch caùc chaát ñieän ly, i
ñöôïc goïi laø heä soá Van’t Hoff:
soá phaàn töû coù trong dung dòch
i= (4.8)
soá phaân töû hoøa tan
ΔPtn ΔTs,tn ΔTr,tn π tn
i= = = = (4.9)
ΔPlt ΔTs,lt ΔTr,lt π lt
2. Ñoä ñieän ly α ñöôïc ñònh nghóa nhö sau:

noàng ñoä (mol) chaát tan ñaõ ñieän ly
α= (4.10)
noàng ñoä (mol) chaát tan hoøa tan ban ñaàu
i−1
α= <1 (4.11)
n−1
trong ñoù: n: baäc cuûa chaát ñieän ly, töùc laø soá ion maø moät phaân töû chaát ñieän ly
taïo thaønh khi phaân ly.
Ví duï NaCl coù n = 2, CaCl2: n = 3, AlCl3: n = 4,…
3. Ví duï: Dung dòch chöùa 8g NaOH trong 1000g nöôùc coù nhieät ñoä ñoâng ñaëc laø –0,6770C.
Tính ñoä phaân ly cuûa NaOH trong dung dòch.
m 8
Giaûi: Ta coù: ΔTr,lt = Kr C = Kr = 1,86 = 0,372
M 40
ΔTr,tn 0,677
Do ñoù: i= = = 1,82
ΔTr,lt 0,372
i − 1 1,82 − 1
Vaäy: α= = = 0,82
n−1 2−1
13.3.3 Chaát ñieän ly

1.
1. Thöïc teá cho thaáy ôû noàng ñoä vöøa phaûi khoaûng 0,1N thì ña soá caùc chaát ñieän ly ñöôïc phaân
thaønh hai nhoùm roõ reät laø chaát ñieän ly yeáu vaø chaát ñieän ly maïnh.
a. Chaát ñieän ly yeáu coù α khoaûng vaøi phaàn traêm bao goàm caùc acid yeáu, baz yeáu vaø moät
soá ít muoái (nhö ZnCl2, CdCl2, HgCl2, Fe(SCN)3,…).
Quaù trình ñieän ly cuûa caùc chaát ñieän ly yeáu laø moät quaù trình khoâng hoaøn toaøn.
b. Chaát ñieän ly maïnh coù α ≈ 100% bao goàm caùc acid maïnh, caùc baz maïnh vaø haàu heát
caùc muoái.
Quaù trình ñieän ly cuûa caùc chaát ñieän ly maïnh laø moät quaù trình hoaøn toaøn.
2. Do ñoù, ngöôøi ta thöôøng quy öôùc caùc chaát khi ôû noàng ñoä 0,1N coù:
S < 3% 3 − 30% > 30%

Chaát ñieän ly Yeáu Trung bình Maïnh
13.3.4 Chaát ñieän ly maïnh

1. Trong dung dòch nöôùc, chaát ñieän ly maïnh thöôøng phaân ly hoaøn toaøn. Do ñoù soá löôïng ion
trong dung dòch naøy lôùn hôn soá löôïng ion coù trong dung dòch chaát ñieän ly yeáu coù cuøng
noàng ñoä.
2. Do söï phaân ly hoaøn toaøn naøy neân noàng ñoä cuûa caùc ion trong dung dòch khoâng loaõng laém
seõ lôùn. Khoaûng caùch trung bình giöõa caùc caùc ion seõ töông ñoái nhoû.
3. Ví duï: Trong dung dòch NaCl baõo hoøa, khoaûng caùch trung bình giöõa caùc ion chæ lôùn gaáp
ñoâi khoaûng caùch giöõa caùc ion trong tinh theå. Vì vaäy, löïc huùt vaø löïc ñaåy giöõa caùc ion laø
khaù lôùn khieán cho caùc ion khoâng chuyeån ñoäng töï do nöõa.
13.3.5 Chaát ñieän ly yeáu

1. Coù theå duøng caùc ñònh luaät caân baèng hoùa hoïc vaø vieát bieåu thöùc haèng soá caân baèng cho
caân baèng ñöôïc thieát laäp giöõa caùc phaân töû vaø caùc ion trong dung dòch ñieän ly yeáu. Xeùt
chaát ñieän ly AX:
AX A+ + X−
[A + ][X − ]
haèng soá caân baèng coù daïng: K= (4.12)
[AX]
trong ñoù: töû soá noàng ñoä cuûa caùc ion – saûn phaåm cuûa söï phaân ly
maãu soá noàng ñoä cuûa phaân töû khoâng phaân ly
2. Haèng soá caân baèng öùng vôùi quaù trình phaân ly cuûa chaát ñieän ly yeáu ñöôïc goïi laø haèng soá
phaân ly. Giaù trò cuûa K phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä, vaøo baûn chaát cuûa chaát ñieän ly vaø dung
moâi; noù khoâng phuï thuoäc vaøo noàng ñoä cuûa dung dòch. K caøng lôùn thì chaát ñieän ly caøng deã
phaân ly.
13.3.6 Ñònh luaät Ostwald

1. Goïi noàng ñoä cuûa chaát ñieän ly AX ban ñaàu phaân ly ra hai ion laø C, ñoä phaân ly cuûa chaát
ñieän ly trong dung dòch khaûo saùt laø α thì noàng ñoä cuûa moãi ion A+ vaø X− seõ laø αC vaø noàng
ñoä cuûa caùc phaân töû khoâng ñieän ly laø C(1 − α).
2. Phöông trình haèng soá phaân ly seõ coù daïng:
[A + ][X − ] (Cα)2
K= =
[AX] C(1 − α)
α2
K=C (4.13)
1− α
3. Phöông trình naøy cho pheùp tính haèng soá phaân ly cuûa chaát ñieän ly khi bieát ñoä phaân ly cuûa
noù taïi moät noàng ñoä naøo ñoù. Ngöoïc laïi, cuõng tính ñöôïc ñoä phaân ly cuûa chaát ñieän ly ôû caùc
noàng ñoä khaùc nhau khi bieát haèng soá phaân ly cuûa noù.
4. Ñoái vôùi dung dòch trong ñoù söï phaân ly cuûa chaát ñieän ly raát nhoû thì phöông trình cuûa ñònh
luaät Oswald trôû neân ñôn giaûn. Vì trong tröôøng hôïp nhö vaäy, α « 1, neân giaù trò cuûa α ôû
maãu soá coù theå boû qua. Khi ñoù phöông trình coù daïng:
K
K ≅ α 2C hay α ≅ (4.14)
C
5. Phöông trình naøy cho thaáy roõ chaát ñieän ly yeáu coù ñoä phaân ly taêng khi noàng ñoä giaûm (töùc
laø khi pha loaõng dung dòch).
6. Keát quaû thu ñöôïc laø do gioáng nhö trong moïi caân baèng hoùa hoïc khaùc, caân baèng cuûa dung
dòch ñieän ly yeáu laø caân baèng ñoäng, nghóa laø khi caân baèng thì vaän toác phaân ly baèng vaän
toác keát hôïp.
7. Quaù trình pha loaõng khoâng aûnh höôûng ñeán quaù trình phaân ly maø chæ laøm giaûm xaùc suaát
va chaïm neân laøm giaûm quaù trình keát hôïp khieán cho caân baèng chuyeån theo chieàu nghòch.
Hoùa ñaïi cöông Chöông 14 Caân baèng trong dung dòch ñieän ly
Chöông 14
Caân baèng trong dung dòch ñieän ly
14.1 Söï töï ion hoùa cuûa nöôùc
1. Nöôùc tinh khieát vaãn daãn ñieän duø raát yeáu. Ñieàu ñoù chöùng toû laø nöôùc tinh khieát cuõng chöùa
moät soá ion hình thaønh do söï töï ion hoùa cuûa nöôùc theo phöông trình:
H2O H+ + OH− (5.1)
2. Haèng soá caân baèng ñieän ly cuûa nuôùc laø:
[H+ ][OH− ]
K= (5.2)
[H2O]
3. Do nöôùc ñieän ly raát yeáu neân coù theå xem nhö noàng ñoä cuûa nöôùc khoâng ñoåi. Ta goäp chung
noàng ñoä cuûa nöôùc vôùi K:
K.[H2O] = KH2O = [H+ ][OH− ] (5.3)
4. KH2O ñöôïc goïi laø tích soá ion cuûa nöôùc. Giaù trò cuûa noù chæ phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä.
5. ÔÛ moät nhieät ñoä xaùc ñònh, tích soá noàng ñoä cuûa caùc ion H+ vaø OH− trong nöôùc vaø dung
dòch nöôùc loaõng laø moät haèng soá vaø ñöôïc goïi laø tích soá ion cuûa nöôùc KH2O.
6. ÔÛ nhieät ñoä trong khoaûng gaàn 250C, ngöôøi ta thöôøng xem KH2O laø moät haèng soá vaø baèng
1.10-14.
14.2 Khaùi nieäm veà pH

14.2.1 Moâi tröôøng trung tính
1. Trong nöôùc tinh khieát ôû 2980K, ta coù:
[H+ ] = [OH− ] = KH2O = 1.10 −14 = 10 −7 mol / l (5.4)
2. Moâi tröôøng trung tính laø moâi tröôøng coù noàng ñoä [H+ ] vaø [OH− ] baèng nhau vaø baèng 10-
7
mol/l ôû 2980K (250C).
14.2.2 Moâi tröôøng acid

1. Neáu hoøa tan moät löôïng acid nhö HCl vaøo nöôùc thì noù seõ phaân ly cho ion H+:
HCl → H+ + Cl−
laøm cho noàng ñoä H+ taêng leân vaø noàng ñoä OH− giaûm xuoáng moät caùch töông öùng sao cho
tích soá noàng ñoä cuûa hai ion luoân luoân baèng KH2O. Keát quaû laø:
[H+ ] > [OH− ]
2. Moâi tröôøng acid laø moâi tröôøng coù noàng ñoä ion H+ lôùn hôn noàng ñoä ion OH− vaø lôùn
hôn 10-7mol/l ôû 2980K (250C).
14.2.3 Moâi tröôøng baz
1. Neáu hoøa tan moät löôïng baz nhö NaOH vaøo nöôùc thì noù seõ phaân ly cho ion OH−:
NaOH → Na+ + OH−
laøm cho noàng ñoä OH− taêng leân vaø noàng ñoä H+ giaûm xuoáng moät caùch töông öùng sao cho
tích soá noàng ñoä cuûa hai ion luoân luoân baèng KH2O. Keát quaû laø:
[OH− ] > [H+ ]
2. Moâi tröôøng baz laø moâi tröôøng coù noàng ñoä ion OH− lôùn hôn noàng ñoä ion H+ vaø lôùn hôn
10-7mol/l ôû 2980K (250C).
3. Ví duï: Tính noàng ñoä caùc ion [H+] vaø [OH−] trong dung dòch HNO3 0,01M.
Giaûi: HNO3 laø moät acid maïnh phaân ly hoaøn toaøn:
HNO 3 → H+ + NO 3−
neân suy ra: [H+] = [HNO3]0 = 0,01 = 10−2mol/l
Ta coù theå boû qua noàng ñoä ion H+ do nöôùc phaân ly ra vì noù raát nhoû so vôùi 0,01.
Döïa vaøo phöông trình tích soá ion cuûa nöôùc, ta coù:
KH2O 10 −14
[OH− ] = = = 10 −12 mol / l
[H+ ] 10 − 2
14.2.4 Chæ soá pH

1. Vieäc duøng noàng ñoä ion H+ hay ion OH− ñeå bieåu dieãn ñoä acid-baz cuûa dung dòch raát baát
tieän vì phaûi duøng nhöõng soá luõy thöøa aâm. Do ñoù, ngöôøi ta thöôøng bieåu dieãn ñoä acid-baz
cuûa dung dòch baèng chæ soá pH hay chæ soá pOH.
2. Chæ soá pH ñöôïc ñònh nghóa baèng coâng thöùc:
pH = − lg[H+ ] (5.5)
3. Töông töï, ngöôøi ta ñònh nghóa chæ soá pOH baèng coâng thöùc:
pOH = − lg[OH− ] (5.6)
4. Vaäy, ôû nhieät ñoä thöôøng (2980K = 250C), pH cuûa caùc moâi tröôøng ñöôïc trình baøy trong hai
baûng 5.1 vaø 5.2:
Baûng 5.1. Moái quan heä giöõa [H+], pH vaø pOH vôùi ñoä acid-baz cuûa moâi tröôøng
Moâi tröôøng Acid Trung tính Baz
[H+] > 10-7mol/l 10-7mol/l < 10-7mol/l
pH <7 7 >7
pOH >7 7 <7
5. Ví duï: Tính pH cuûa dung dòch NaOH 0,002M.

Giaûi: NaOH laø moät baz maïnh phaân ly hoaøn toaøn:
NaOH → Na+ + OH−
neân suy ra: [OH−] = [NaOH]0 = 0,002mol/l = 2.10−3mol/l = 10−2,7mol/l
Noàng ñoä ion H+ trong dung dòch seõ laø:
KH2O 10 −14
[H+ ] = −
= − 2,7
= 5.10 −11,3 mol / l
[OH ] 10
-11,3
pH = −lg10 = 11,3
Baûng 5.2. Moái quan heä giöõa [H+], [OH−], pH vaø pOH
Trung
Moâi tröôøng Acid Baz
tính
[H+] 1 10−1 10−2 10−3 10−4 10−5 10−6 10−7 10−8 10−9 10−10 10−11 10−12 10−13 10−14
[OH−] 10−14 10−13 10−12 10−11 10−10 10−9 10−8 10−7 10−6 10−5 10−4 10−3 10−2 10−1 1
pH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
pOH 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
14.3 Thuyeát acid-baz

14.3.1 Thuyeát Arrhenius
1. Arrhenius ñònh nghóa acid-baz nhö sau:
2. Acid laø nhöõng chaát khi hoøa tan vaøo nöôùc seõ phaân ly cho ion H+ .
Ví duï: HCl → H+ + Cl−
3. Baz laø nhöõng chaát khi hoøa tan vaøo nöôùc seõ phaân ly cho ion OH− .
Ví duï: NaOH → Na+ + OH−
4. Thuyeát acid-baz cuûa Arrhenius ñaõ giaûi thích ñöôïc tính acid-baz cuûa caùc dung dòch nöôùc
coù chöùa caùc ion [H+] hay [OH−].
5. Tuy nhieân, noù khoâng aùp duïng ñöôïc cho taát caû caùc dung moâi khaùc. Ví duï nhö dung moâi
NH3 loûng.
6. Ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy coù nhöõng phaûn öùng acid-baz khoâng theo kieåu töông taùc acid-
baz cuûa Arrhenius. Ví duï:
HCl(k) + NH3(k) → NH4Cl(r) (5.7)
7. Ngoaøi ra, thuyeát Arrhenius cuõng khoâng giaûi thích ñöôïc quaù trình töông taùc giöõa caùc acid.
Ví duï:
HNO 3 + CH3 COOH CH3 COOH+2 + NO 3− (5.8)
14.3.2 Thuyeát Bronsted

1. Bronsted ñònh nghóa acid vaø baz nhö sau:
2. Acid laø tieåu phaân coù khaû naêng cho ion H+ .
Ví duï: NH+4 H+ + NH3
3. Baz laø tieåu phaân coù khaû naêng nhaän ion H+ .
Ví duï: NH3 + H+ NH+4
4. Acid Arrhenius laø acid Bronsted vì coù khaû naêng cho ion H+.
5. Baz Arrhenius laø baz Bronsted vì coù chöùa nhoùm OH− coù khaû naêng nhaän ion H+.
6. Hôn nöõa, caùc phaûn öùng kieåu (5.7) vaø (5.8) cuõng ñöôïc xem laø phaûn öùng acid-baz.
7. Caùc acid vaø baz Bronsted coù theå laø phaân töû trung hoøa, cation hay anion. Ví duï:
a. Acid: HCl, NH4+, HSO4−,…
b. Baz: NH3, OH−, H2N−NH3+,…
14.3.2.1 Acid-baz lieân hôïp

1. Xeùt ví duï cuï theå cuûa söï ñieän ly HCl trong dung moâi nöôùc:
HCl + H2O → H3O+ + Cl−
acid HA baz B acid HB baz A
2. Ta nhaän thaáy:
Trong phaûn öùng thuaän Trong phaûn öùng nghòch

HCl laø acid vì nhöôøng ion H+ cho H2O Cl− laø baz vì nhaän ion H+ cuûa H3O+.
H2O laø baz vì nhaän ion H+ cuûa HCl. H3O+ laø acid vì nhöôøng ion H+ cho Cl−
3. HCl ñöôïc goïi laø acid lieân hôïp cuûa baz Cl− vaø H2O laø baz lieân hôïp cuûa acid H3O+.
4. Nhö vaäy, khi acid HA cho ion H+ thì noù trôû thaønh baz lieân hôïp A− (cuûa acid HA).
5. Ngöôïc laïi, khi baz B nhaän ion H+ thì noù trôû thaønh acid lieân hôïp HB+ (cuûa baz B).
14.3.2.2 Ñoä maïnh cuûa acid-baz

1. Ñònh nghóa acid-baz theo quan ñieåm Bronsted cho pheùp ñònh löôïng ñoä maïnh cuûa acid-
baz trong dung dòch neân ñöôïc söû duïng moät caùch roäng raõi.
2. Moät acid caøng maïnh khi noù caøng deã cho ion H+ thì baz lieân hôïp cuûa noù seõ caøng yeáu vì
caøng khoù nhaän ion H+ vaø ngöôïc laïi.
3. Tuy nhieân, ñoä maïnh cuûa moät acid coøn phuï thuoäc vaøo khaû naêng nhaän ion H+ cuûa baz
phaûn öùng vôùi noù. Nhö vaäy ñoä maïnh cuûa acid-baz coù tính töông ñoái.
4. Ví duï: Trong dung dòch HCl thì H2O ñoùng vai troø moät baz nhaän ion H+ nhöng trong dung
dòch NH3 thì H2O ñoùng vai troø moät acid:
HCl + H2O(baz) → H3O+ + Cl−
NH3 + H2O(acid) NH+4 + OH−
4. Xeùt moät caëp acid-baz lieân hôïp trong dung moâi nöôùc:
HA + H2O H3O+ + A− A− + H2O HA + OH−

Haèng soá phaân ly cuûa acid HA: Haèng soá phaân ly cuûa baz A-:
[H3O + ][A − ] [HA][OH− ]
KHA = K A− =
[HA][H2O] [A − ][H2O]
Haèng soá acid cuûa acid HA: Haèng soá baz cuûa baz A-:
[H3O + ][A − ] [HA][OH− ]
K a = KHA .[H2O] = K b = K A− .[H2O] =
[HA] [A − ]
[H3O + ][A − ][HA][OH− ]

Ta coù: K a .K b = −
= [H3O + ][OH− ] (5.9)
[HA][A ]
hay: K a .K b = KH2O (5.10)
5. Ta coù: Tích Ka vaø Kb cuûa moät caëp acid-baz lieân hôïp baèng tích soá ion cuûa nöôùc.
Ñaët: pK a = −lgK a
pK b = −lgK b
6. Nhö vaäy, ñoái vôùi moät caëp acid-baz lieân hôïp:

pK a + pK b = pK H2O = 14 (5.11)
7. Heä quaû laø ñoái vôùi:

a. Moät acid: Ka caøng lôùn hay pKa caøng nhoû thì acid caøng maïnh vaø baz lieân hôïp cuûa noù
caøng yeáu, vaø ngöôïc laïi.
b. Moät baz: Kb caøng lôùn hay pKb caøng nhoû thì baz caøng maïnh vaø acid lieân hôïp cuûa noù
caøng yeáu, vaø ngöôïc laïi.
c. Haèng soá acid Ka vaø haèng soá baz Kb chæ phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä.
8. Ngöôøi ta quy öôùc ñoä maïnh cuûa acid-baz nhö sau:
Tính acid Maïnh Trung bình Yeáu

Ka ≥ 10−1 10−5 − 10−1 ≤ 10−5
pKa 1 1−5 ≥5
Tính baz Maïnh Trung bình Yeáu

Kb ≥ 10−1 10−5 − 10−1 ≤ 10−5
pKb 1 1−5 ≥5
14.3.3 Thuyeát Lewis

1. Lewis ñònh nghóa acid vaø baz nhö sau:
2. Acid laø tieåu phaân coù khaû naêng nhaän ñoâi ñieän töû töï do.
3. Baz laø tieåu phaân coù khaû naêng cho ñoâi ñieän töû töï do.
4. Heä quaû:
a. Taát caû caùc acid Arrhenius vaø acid Bronsted ñeàu laø acid Lewis.
b. Taát caû caùc baz Arrhenius vaø baz Bronsted ñeàu laø baz Lewis.
5. Ví duï: • OH− laø baz Arrhenius vì coù nhoùm OH−,−
laø baz Bronsted vì coù theå nhaän H+,
laø baz Lewis vì coù theå cho ñoâi ñieän töû töï do.
• NH3 khoâng phaûi laø baz Arrhenius vì khoâng coù nhoùm OH−.
laø baz Bronsted vì coù theå nhaän H+,
laø baz Lewis vì coù theå cho ñoâi ñieän töû töï do.
6. Thuyeát Lewis coù tính khaùi quaùt cao nhöng laïi khoâng ñònh löôïng ñöôïc tính acid-baz.
14.4 pH cuûa caùc dung dòch acid, baz vaø muoái

14.4.1 pH cuûa dung dòch acid maïnh
1. Caùc acid maïnh phaân ly hoaøn toaøn trong dung dòch. Xeùt dung dòch acid maïnh HA coù
noàng ñoä ñaàu Ca.
Ta coù: [H+ ] = [A − ] = Ca (5.12)
pH = − lg Ca (5.13)
2. Ví duï: Tính pH cuûa dung dòch acid HCl coù noàng ñoä 5.10 M. −4
Giaûi: Ca = 5.10−4 = 10−3,3

pH = −lgCa = −lg10−3,3 = 3,3
14.4.2 pH cuûa dung dòch baz maïnh

1. Caùc baz maïnh phaân ly hoaøn toaøn trong dung dòch. Xeùt dung dòch baz maïnh B coù noàng
ñoä ñaàu Cb.
Ta coù: [OH− ] = [B+ ] = Cb (5.14)
vaø: pH = 14 + lg Cb (5.15)
2. Ví duï: Tính pH cuûa dung dòch baz NaOH coù noàng ñoä 2.10−5M.
Giaûi: Cb = 2.10−5 = 10−4,7
pH = 14 + lgCb = 14 + lg10−4,7 = 14 –4,7 = 9,3
14.4.3 pH cuûa dung dòch ñôn acid yeáu

1. Caùc acid yeáu chæ phaân ly moät phaàn trong dung dòch. Xeùt dung dòch ñôn acid yeáu HA coù
noàng ñoä ñaàu Ca.
1 1 1 1
Ta coù: pH = − lgK a − lg C a = pK a − lg C a (5.16)
2 2 2 2
2. Ví duï: Tính pH cuûa dung dòch acid CH3COOH coù noàng ñoä 10−1M, pKa =4,75.
1 1 1 1
Giaûi: pH = − lgK a − lg C a = 4,75 − lg10 −1 = 2,875
2 2 2 2
14.4.4 pH cuûa dung dòch ñôn baz yeáu
1. Caùc baz yeáu chæ phaân ly moät phaàn trong dung dòch. Xeùt dung dòch ñôn baz yeáu BOH coù
noàng ñoä ñaàu Cb.
1 1
Ta coù: pH = 14 − pK b + lg Cb (5.17)
2 2
2. Ví duï: Tính pH cuûa dung dòch baz NH4OH coù noàng ñoä 10−2M, pKb =4,75.
1 1 1 1
Giaûi: pH = 14 − pK b + lg Cb = 14 − 4,75 + lg10 −2 = 10,625
2 2 2 2
14.4.5 pH cuûa dung dòch muoái

1. Muoái laø saûn phaåm cuûa quaù trình trung hoøa moät acid baèng moät baz. Khi hoøa tan vaøo nöôùc,
muoái seõ phaân ly thaønh caùc ion.
2. Moät phaàn caùc ion naøy coù theå töông taùc vôùi nöôùc daãn ñeán söï phaân huûy nöôùc goïi laø söï
thuûy phaân.
Ví duï: NH4Cl + H2O NH4OH + H+ + Cl− (5.18)
NaCH3COO + H2O CH4COOH + Na + OH −
(5.19)
3. Nhö vaäy, trong (5.18) thì dung dòch seõ coù moâi tröôøng acid do quaù trình thuûy phaân taïo
thaønh baz NH4OH ít phaân ly vaø ion H+.
4. Coøn trong (5.19) thì dung dòch seõ coù moâi tröôøng baz do quaù trình thuûy phaân taïo thaønh
acid CH4COOH ít phaân ly ion OH−.
14.4.5.1 Muoái ñöôïc taïo thaønh töø acid maïnh vaø baz maïnh
1. Caùc muoái loaïi naøy nhö NaCl, K2SO4, Ba(NO3),… coù caùc cation laø caùc acid raát yeáu vaø caùc
anion laø caùc baz cuõng raát yeáu neân ñeàu khoâng bò thuûy phaân. Moâi tröôøng cuûa dung dòch seõ
laø trung tính.
14.4.5.2 Muoái ñöôïc taïo thaønh töø acid maïnh vaø baz yeáu
1. Caùc muoái loaïi loaïi naøy nhö NH4Cl chæ coù cation bò thuûy phaân taïo moâi tröôøng acid. pH
ñöôïc tính theo phöông trình (5.16) nhö trong tröôøng hôïp ñoái vôùi tröôøng hôïp acid yeáu
trong muïc 5.4.3:
1 1 1 1
pH = − lgK a − lg Cm = pK a − lg Cm (5.20)
2 2 2 2
trong ñoù: pKa = 14 – pKb
pKb haèng soá baz cuûa baz yeáu taïo muoái
Cm : noàng ñoä cuûa muoái
2. Ví duï: Tính pH cuûa dung dòch muoái NH4Cl 10−2M, cho bieát NH4OH coù pKb =4,75.
Giaûi: pKa = 14 – pKb = 14 – 4,75 = 9,25
1 1 1 1
pH = pK a − lg Cm = 9,25 − lg10 − 2 = 5,625
2 2 2 2
14.4.5.3 Muoái ñöôïc taïo thaønh töø acid yeáu vaø baz maïnh
1. Caùc muoái loaïi naøy nhö NaCH3COO chæ coù anion bò thuûy phaân taïo moâi tröôøng baz. pH
ñöôïc tính theo phöông trình (5.17) nhö trong tröôøng hôïp ñoái vôùi tröôøng hôïp baz yeáu
trong muïc 5.4.4:
1 1
pH = 14 − pK b + lg Cm (5.21)
2 2
trong ñoù: pKb = 14 − pKa
pKa haèng soá acid cuûa acid yeáu taïo muoái
Cm noàng ñoä cuûa muoái
2. Ví duï: Tính pH cuûa dung dòch muoái NaCH3COO 10−1M, cho bieát CH3COOH coù pKa =
4,75.
Giaûi: pKb = 14 - pKa = 14 – 4,75 = 9,25
1 1 1 1
pH = 14 − pK b + lg Cm = 14 − 9,25 + lg10 −1 = 14 − 4,625 − 0,5 = 8,875
2 2 2 2
14.4.5.4 Muoái ñöôïc taïo thaønh töø acid yeáu vaø baz yeáu
1. Caùc loaïi muoái naøy nhö NH4CH3COO coù cation laãn anion ñeàu thuûy phaân. pH cuûa dung
dòch seõ phuï thuoäc vaøo ñoä maïnh cuûa caùc goác acid vaø goác baz. Coâng thöùc tính pH cuûa
dung dòch naøy nhö sau:
1
pH = (pK1 + pK 2 ) (5.22)
2
trong ñoù: pK1 pK acid cuûa caëp acid-baz lieân hôïp cuûa acid yeáu
pK2 pK acid cuûa caëp acid-baz lieân hôïp cuûa baz yeáu
14.5 Chaát chæ thò pH

1. Chaát chæ thò pH laø chaát coù khaû naêng thay ñoåi maøu khi thay ñoåi pH.
2. Caùc chaát chæ thò maøu thöôøng laø caùc acid (hoaëc baz) höõu cô yeáu, ñöôïc kyù hieäu laø HInd.
Söï phaân ly cuûa chuùng nhö sau:
HInd H+ + Ind−
Maøu daïng acid Maøu daïng baz
3. Trong ñoù maøu cuûa daïng acid HInd vaø maøu cuûa daïng baz Ind− khaùc nhau.
4. Töø phöông trình phaân ly cuûa HInd, ta coù haèng soá phaân ly:
[H+ ][Ind − ]
KHInd =
[HInd]
[HInd]
Coù theå vieát: [H+ ] = KHInd
[Ind − ]
[HInd]
hay: pH = pKHInd − lg (5.23)
[Ind − ]
5. Phöông trình treân cho thaáy tæ soá noàng ñoä cuûa daïng acid vaø daïng baz cuûa chaát chæ thò coù
lieân quan ñeán pH cuûa dung dòch. Ngöôøi ta thöôøng chaáp nhaän laø seõ phaân bieät roõ ñöôïc hai
maøu khi noàng ñoä cuûa daïng maøu naøy lôùn hôn cuûa daïng maøu kia 10 laàn.
a. Khi pH = pKHind thì [HInd] = [Ind−], noàng ñoä cuûa hai daïng maøu baèng nhau, dung dòch
coù maøu hoãn hôïp cuûa hai daïng maøu naøy.
b. Khi pH = pKHind + 1 thì [Ind−] = 10[HInd], dung dòch coù maøu cuûa daïng baz do noàng ñoä
cuûa daïng maøu baz gaáp 10 laàn cuûa daïng maøu acid.
c. Khi pH = pKHind − 1 thì [HInd] = 10[Ind−], dung dòch coù maøu cuûa daïng acid do noàng
ñoä cuûa daïng maøu acid gaáp 10 laàn cuûa daïng maøu baz.
6. Nhö vaäy, maøu cuûa chaát chæ thò chæ bieán ñoåi trong khoaûng pH = pKHind ± 1 vaø ñöôïc goïi laø
khoaûng ñoåi maøu.
Maøu daïng acid Khoaûng ñoåi maøu Maøu daïng baz

pH ≤ pKHind − 1 pH = pKHind ± 1 pH ≥ pKHind + 1 pH
7. Moãi chaát chæ thò coù moät khoaûng ñoåi maøu xaùc ñònh. Döïa vaøo söï ñoåi maøu naøy maø ta xaùc
ñònh ñöôïc pH cuûa dung dòch.
8. Trong thöïc teá ngöôøi ta thöôøng duøng giaáy pH ñöôïc taåm moät soá chaát chæ thò maøu cho pheùp
xaùc ñònh ñöôïc pH cuûa dung dòch (vôùi ñoä chính xaùc töø ± 1pH ñeán ± 0,1pH). Muoán ño pH
chính xaùc hôn, ngöôøi ta söû duïng maùy ño pH.
14.6 Dung dòch ñeäm

1. Dung dòch ñeäm laø dung dòch coù chöùa ñoàng thôøi caû hai daïng acid vaø daïng baz lieân hôïp
vôùi noù. Ví duï: Dung dòch NaCH3COO−CH3COOH, NH4OH−NH4Cl,…
2. Xeùt dung dòch ñeäm coù chöùa ñoàng thôøi moät acid yeáu HA vôùi noàng ñoä ñaàu Ca vaø baz lieân
hôïp cuûa acid ñoù döôùi daïng muoái NaA vôùi noàng ñoä ñaàu Cm = Cb.
3. Thoâng thöôøng, noàng ñoä cuûa HA vaø A− raát lôùn so vôùi H+ vaø OH− neân coù theå boû qua hai
noàng ñoä [H+] vaø [OH−] naøy:
Ca
Ta coù: [H+ ] = K a (5.24)
Cm
Ca
hay: pH = pK a − lg (5.25)
Cm
4. Hoaøn toaøn töông töï ñoái vôùi dung dòch coù chöùa ñoàng thôøi moät baz yeáu vôùi noàng ñoä ñaàu Cb
vaø acid lieân hôïp cuûa baz ñoù döôùi daïng muoái vôùi noàng ñoä ñaàu Cm = Ca. Ta coù phöông
trình tính pH cuûa dung dòch nhö sau:
Cb
pH = 14 − pK b + lg (5.26)
Cm
5. Khi theâm moät löôïng acid vaøo dung dòch ñeäm thì löôïng acid naøy seõ keát hôïp vôùi baz A−.
Ngöôïc laïi, khi theâm moät löôïng baz vaøo dung dòch ñeäm thì noù laïi keát hôïp vôùi acid HA. Do
ñoù, dung dòch ñeäm coù pH thay ñoåi raát ít khi theâm moät löôïng acid hay baz. Söï thay ñoåi pH
khi theâm acid hay baz vaøo dung dòch ñeäm ñöôïc tính baèng phöông trình (5.24).
6. Ví duï: Tính pH cuûa dung dòch ñeäm coù chöùa acid CH3COOH 10−1M vaø muoái NaCH3COO
10−1M, pKa =4,75.
Ca 0,1
Giaûi: pH = pK a − lg = 4,75 − lg = 4,75
Cm 0,1
14.7 Tích soá tan

14.7.1 Tích soá tan
1. Khi hoøa tan moät chaát raén ñieän ly vaøo moät dung moâi thì luoân luoân coù hai quaù trình xaûy ra
ngöôïc chieàu nhau laø quaù trình hoøa tan vaø quaù trình keát tuûa.
2. Khi hai quaù trình hoøa tan vaø keát tuûa caân baèng vôùi nhau thì noàng ñoä cuûa chaát tan trong
dung moâi khoâng taêng leân nöõa vaø laø moät haèng soá.
3. Trong tröôøng hôïp chaát tan coù ñoä tan raát nhoû thì ñöôïc goïi laø chaát ít tan. Ví duï:
AgCl(r) Ag+(dd) + Cl−(dd)
Ta coù haèng soá caân baèng: K = T = [Ag+ ][Cl− ] (5.27)
4. Trong dung dòch baõo hoøa chaát ñieän ly ít tan, tích soá noàng ñoä cuûa caùc ion cuûa chaát
tan laø moät haèng soá vaø ñöôïc goïi laø tích soá tan, kyù hieäu laø T.
5. Trong tröôøng hôïp toång quaùt, ñoái vôùi chaát ñieän ly ít tan AmBn, ta coù:
TAmBn = [An + ]m [Bm − ]n (5.28)
6. Moät chaát ñieän ly ít tan chæ coù theå keát tuûa khi tích soá noàng ñoä caùc ion cuûa noù trong
dung dòch phaûi lôùn hôn tích soá tan.
7. Moái lieân heä giöõa tích soá tan vaø ñoä baõo hoøa cuûa dung dòch ñieän ly ít tan nhö sau:
Dung dòch chöa baõo hoøa Dung dòch baõo hoøa Dung dòch quaù baõo hoøa
[A n+ ]m [Bm− ]n < TAmBn [An + ]m [Bm − ]n = TAmBn [A n+ ]m [Bm− ]n > TAmBn
14.7.2 Ñoä tan

1. Do ñoä tan cuûa chaát ñieän ly ít tan raát nhoû neân theo ñònh luaät pha loaõng Ostwald, xem nhö
chaát tan phaân ly hoaøn toaøn. Ta coù ñoä tan S:
[A n+ ] [Bm− ]
SAmBn = = , mol/lít (M)
m n
TAmBn
SAmBn = (m + n) (5.29)
mm .nn
Vaø: [An + ] = m.SAmBn
[Bm− ] = n.SAmBn
TAmBn = mm .nn .Sm +n

AmBn (5.30)
2. Ví duï: Tính ñoä tan cuûa AgCl trong nöôùc, cho bieát TAgCl = 1,78.10−10.
Giaûi: SAgCl = TAgCl = 1,78.10 −10 = 1,33.10 −5 M
14.7.3 AÛnh höôûng cuûa nhieät ñoä ñeán ñoä tan

1. Quaù trình hoøa tan laøm taêng caùc tieåu phaân töï do neân coù ΔS > 0.
2. Khi taêng nhieät ñoä thì giaù trò −T. ΔS caøng aâm, nghóa laø ΔG caøng aâm laøm cho caân baèng
chuyeån theo chieàu thuaän khieán cho ñoä tan taêng leân.
14.7.4 Ñieàu kieän keát tuûa chaát ñieän ly ít tan – Hieäu öùng ion chung
1. Moät chaát ñieän ly ít tan chæ coù theå keát tuûa khi tích soá noàng ñoä caùc ion cuûa noù trong dung
dòch phaûi lôùn hôn tích soá tan.
2. Ngöôøi ta söû duïng ñieàu kieän naøy ñeå keát tuûa chaát ñieän ly ít tan baèng caùch theâm moät löôïng
ion cuøng loaïi vôùi ion cuûa chaát tan vaøo dung dòch cuûa chaát ñieän ly ít tan. Loaïi ion naøy
ñöôïc goïi laø ion chung.
3. Luùc ñoù, noàng ñoä cuûa ion chung naøy taêng leân laøm cho tích soá noàng ñoä cuûa caùc ion cuûa
chaát tan lôùn hôn tích soá tan khieán cho chaát tan keát tuûa. Quaù trình keát tuûa xaûy ra cho ñeán
khi tích soá noàng ñoä cuûa caùc ion cuûa chaát tan baèng tích soá tan thì döøng laïi.
4. Hieäu öùng keát tuûa do theâm ion chung vaøo dung dòch ñieän ly ít tan nhö vaäy ñöôïc goïi laø
hieäu öùng ion chung.
5. Ví duï: Khi theâm dung dòch Na2SO4 vaøo dung dòch baõo hoøa CaSO4 thì do hieäu öùng ion
chung, CaSO4 seõ keát tuûa vì tích soá cuûa noàng ñoä caùc ion Ca2+ vaø SO 24− lôùn hôn TCaSO 4 .
14.7.5 Ñieàu kieän hoøa tan chaát ñieän ly ít tan

1. Xeùt quaù trình hoøa tan FeS raén trong dung dòch baèng caùch theâm acid HCl. Trong dung
dòch baõo hoøa FeS coù caân baèng ñoäng:
FeS(r) Fe2+ + S2- (5.31)
2+ 2-
Luùc naøy: [Fe ][S ] = TFeS
Khi theâm HCl vaøo: HCl → H+ + Cl-
2. H+ seõ keát hôïp vôùi S2- ñeå taïo thaønh HS- vaø H2S ít ñieän ly.
S2- + H+ HS- (5.32)
- +
HS + H H2S (5.33)
2- -
3. S trong dung dòch ñöôïc chuyeån thaønh HS vaø H2S ít ñieän ly; ngoaøi ra, H2S laïi bay ñi.
Hai loaïi quaù trình naøy laøm cho caùc caân baèng (5.31), (5.32) vaø (5.33) chuyeån dòch töø traùi
qua phaûi, nghóa laø FeS bò hoøa tan.
4. Vaäy, muoán hoøa tan chaát ñieän ly ít tan thì phaûi theâm vaøo dung dòch moät chaát naøo ñoù coù
khaû naêng keát hôïp vôùi moät trong caùc ion cuûa chaát ñieän ly ít tan ñeå taïo thaønh chaát ít ñieän
ly hay chaát bay hôi sao cho tích soá noàng ñoä cuûa caùc ion cuûa chaát ñieän ly ít tan nhoû hôn
tích soá tan.
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 15 Ñieän hoùa hoïc
Chöông 15
Ñieän hoùa hoïc
15.1 Phaûn öùng oxi hoùa-khöû
1. Soá oxi hoùa cuûa moät nguyeân töû trong chaát laø ñieän tích hình thöùc cuûa nguyeân töû ñoù vôùi giaû
ñònh laø khi lieân keát ñieän töû seõ thuoäc veà nguyeân töû coù ñoä aâm ñieän hôn.
2. Phaûn öùng oxi hoùa-khöû laø phaûn öùng coù söï thay ñoåi soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân töû trong
caùc taùc chaát vaø saûn phaåm.
3. Chaát khöû laø chaát cho ñieän töû. Ví duï: Zn.
Chaát oxi hoùa laø chaát nhaän ñieän töû. Ví duï: Cu2+.
4. Quaù trình oxi hoùa laø quaù trình cho ñieän töû. Ví duï: Quaù trình oxi hoùa Zn leân Zn2+.
Quaù trình khöû laø quaù trình nhaän ñieän töû. Ví duï: Quaù trình khöû Cu2+ veà Cu0.
5. Trong quaù trình oxi hoùa-khöû thoâng thöôøng, ñieän töû di chuyeån tröïc tieáp töø chaát khöû sang
chaát oxi hoùa. Naêng löôïng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû chuyeån thaønh nhieät.
6. Ví duï: Khi nhuùng thanh keõm kim loaïi vaøo dung dòch CuSO4, ion Cu2+ trong dung dòch di
chuyeån ñeán thanh keõm ñeå nhaän ñieän töû vaø phaûn öùng toûa nhieät:
Cu2+ + Zn → Cu + Zn2+ ΔH0298 = –230,12 kcal/mol
15.2 Pin Galvani

1. Neáu ta tieán haønh oxi hoùa Zn ôû moät nôi vaø khöû Cu2+ ôû moät nôi khaùc vaø cho ñieän töû di
chuyeån töø Zn sang ion Cu2+ thoâng qua moät daây daãn taïo thaønh doøng ñieän thì naêng löôïng
cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû seõ chuyeån thaønh ñieän naêng.
2. Moät heä nhö vaäy ñöôïc goïi laø moät pin Galvani.
Hình 4.1 Sô ñoà pin Galvani
3. Pin Galvani laø moät bình chöùa thanh ñoàng nhuùng trong dung dòch muoái ñoàng CuSO4 vaø
thanh keõm nhuùng trong dung dòch muoái keõm ZnSO4.
4. Hai dung dòch naøy ñöôïc ngaên caùch nhau baèng moät maøng xoáp nhö söù xoáp.
5. Maøng xoáp naøy cho pheùp caùc anion di chuyeån qua laïi ñeå caân baèng ñieän tích cuûa dung
dòch ôû hai bình. Nhöng noù khoâng cho caùc cation di chuyeån qua maøng xoáp.
6. Khi noái hai thanh kim loaïi naøy baèng moät daây daãn ôû maïch ngoaøi thì seõ coù moät doøng ñieän
töû di chuyeån töø cöïc Zn ñeán cöïc Cu theo daây daãn.
7. Ñieän cöïc keõm ñöôïc goïi laø cöïc aâm vaø ñieän cöïc ñoàng ñöôïc goïi laø cöïc döông.
8. Taïi cöïc aâm (anod) coù quaù trình nhöôøng ñieän töû (quaù trình oxi hoùa) cuûa Zn ñeå taïo thaønh
Zn2+. Ñieän cöïc Zn seõ tan ra.
9. Taïi cöïc döông (catod) coù quaù trình nhaän ñieän töû (quaù trình khöû) cuûa Cu2+ ñeå taïo thaønh
Cu.
10. Ñieän theá giöõa hai ñieän cöïc Zn vaø Cu laø ñieän theá cheânh leäch giöõa hai lôùp ñieän tích keùp
cuûa Zn vaø Cu.
11. Nhö vaäy, veà toaøn boä, trong pin xaûy ra caùc phaûn öùng:
Zn − 2e− → Zn2+
vaø: Cu2+ + 2e− → Cu
12. Nghóa laø phaûn öùng xaûy ra töông töï nhö khi cho Zn phaûn öùng vôùi dung dòch CuSO4:
Zn + Cu2+ → Zn2+ + Cu
13. Vaäy pin laø moät duïng cuï cho pheùp söû duïng söï trao ñoåi ñieän töû trong caùc phaûn öùng oxi hoùa
ñeå taïo ra doøng ñieän.
14. Sô ñoà cuûa pin Galvani ñöôïc vieát theo quy öôùc nhö sau:
(−) Zn ⏐ Zn2+ ║ Cu2+ ⏐ Cu (+) (6.1)
15.3 Theá ñieän cöïc
15.3.1 Lôùp ñieän tích keùp
1. Khi nhuùng moät thanh keõm kim loaïi vaøo nöôùc, seõ coù moät soá nguyeân töû Zn kim loaïi nhöôøng
ñieän töû cho thanh keõm vaø chuyeån vaøo dung dòch döôùi daïng cation Zn2+, luùc ñoù thanh
keõm seõ mang ñieän tích aâm.
2. Khi quaù trình naøy ñaït tôùi traïng thaùi caân baèng thì giöõa beà maët thanh keõm vaø lôùp dung dòch
xuaát hieän moät lôùp ñieän tích keùp vôùi moät hieäu ñieän theá xaùc ñònh.
3. Ñoä lôùn cuûa ñieän theá naøy tuøy thuoäc vaøo baûn chaát cuûa kim loaïi. Kim loaïi caøng hoaït ñoäng thì
ñieän theá naøy caøng lôùn.
4. Neáu nhuùng thanh keõm naøy vaøo dung dòch muoái keõm thì cuõng xuaát hieän moät caân baèng
töông töï nhö treân.
5. Moät heä nhö vöøa keå treân ñöôïc goïi laø moät baùn pin. Thanh kim loaïi naèm trong dung dòch
chöùa moät caëp oxi hoùa-khöû lieân hôïp nhö vaäy ñöôïc goïi laø ñieän cöïc.
6. Coù boán loaïi ñieän cöïc chính laø:
a. Ñieän cöïc tan: laø loaïi ñieän cöïc nhö vöøa moâ taû, trong ñoù kim loaïi bò tan ra.
b. Ñieän cöïc khí: goàm moät ñieän cöïc kim loaïi trô khoâng tan nhö Pt, vaøng,… hay graphit
haáp phuï khí baõo hoøa trong moät dung dòch coù chöùa ion cuûa khí ñoù. Ví duï ñieån hình vaø
quan troïng nhaát laø ñieän cöïc hydro.
Phaûn öùng ôû ñieän cöïc hydro laø:
H+(dd) + e− → ½H2(k)
Khi noàng ñoä cuûa H+ laø 1M vaø aùp suaát cuûa H2 laø 1atm ta coù ñieàu kieän tieâu chuaån vaø ñieän
theá cuûa lôùp ñieän tích keùp naøy ñöôïc gaùn baèng 0,000V.
Hình 4.2 Sô ñoà caáu taïo cuûa ñieän cöïc hydro tieâu chuaån
c. Ñieän cöïc trô: goàm moät ñieän cöïc kim loaïi trô khoâng tan nhö Pt, vaøng,… hay graphit
nhuùng trong moät dung dòch coù chöùa moät caëp oxi hoùa-khöû lieân hôïp (ví duï nhö Fe3+/
Fe2+). Ñieän theá cuûa lôùp ñieän tích keùp chính laø ñieän theá giöõa hai daïng oxi hoùa vaø khöû
cuûa caëp oxi hoùa-khöû lieân hôïp.
d. Ñieän cöïc tieáp xuùc: goàm moät ñieän cöïc kim loaïi tieáp xuùc vôùi moät muoái ít tan cuûa noù vaø
naèm trong dung dòch chöùa muoái tan coù cuøng anion vôùi muoái ít tan. Ví duï nhö ñieän
cöïc baïc phuû moät lôùp AgCl naèm trong dung dòch KCl.
15.3.2 Söùc ñieän ñoäng − Theá ñieän cöïc

1. Söùc ñieän ñoäng cuûa pin baèng hieäu soá ñieän theá giöõa ñieän cöïc döông vaø ñieän cöïc aâm.
E = E+ − E− (6.2)
2. Nhö vaäy ñeå tính söùc ñieän ñoäng cuûa pin thì caàn phaûi bieát theá cuûa caùc ñieän cöïc töông öùng.
Song khoâng theå xaùc ñònh theá tuyeät ñoái cuûa caùc ñieän cöïc ñöôïc.
3. Do ñoù, ngöôøi ta phaûi xaùc ñònh theá ñieän cöïc töông ñoái baèng caùch so saùnh vôùi theá cuûa moät
ñieän cöïc tieâu chuaån.
4. Ñieän cöïc chuaån ñöôïc choïn laø ñieän cöïc hydro ôû T = 250C, CH+ = 1M vaø PH2 = 1atm Theá
cuûa ñieän cöïc naøy ñöôïc gaùn baèng 0,000V.
5. Muoán ño theá cuûa moät ñieän cöïc naøo ñoù thì ngöôøi ta gheùp ñieän cöïc ñoù vôùi ñieän cöïc hydro
chuaån ñeå taïo thaønh moät pin roài ño söùc ñieän ñoäng cuûa pin thu ñöôïc.
6. Daáu cuûa theá ñieän cöïc tuøy thuoäc vaøo vieäc tích ñieän döông hay aâm treân ñieän cöïc caàn ño.
Ñieän cöïc tích ñieän aâm thì theá ñieän cöïc mang daáu aâm vaø ngöôïc laïi.
7. Theá ñieän cöïc ño ñöôïc taïi T = 2980K, P = 1atm vaø noàng ñoä cuûa ion kim loaïi laø 1M (neáu
coù) ñöôïc goïi laø theá chuaån cuûa ñieän cöïc ñoù.
8. Ví duï nhö söùc ñieän ñoäng cuûa pin Cu-Zn neâu treân ôû ñieàu kieän tieâu chuaån laø:
E = E+ − E− = 0,34 − (−0,76) = 1,10V
15.4 Chieàu cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû

1. Trong phaàn nhieät ñoäng hoïc, chuùng ta ñaõ bieát:
ΔG = A
2. Trong ñoù, coâng coù ích A’ laø coâng chuyeån n mol ñieän töû trong ñieän tröôøng coù hieäu soá ñieän
theá ΔE:
A = −nFΔE
trong ñoù: theo quy uôùc cuûa nhieät ñoäng hoïc, A aâm khi heä sinh coâng
F: haèng soá Faraday, laø ñieän tích cuûa moät mol ñieän töû = 96500C
ΔE: theá ñieän cöïc cuûa caëp oxi hoùa-khöû, thöôøng ñöôïc kyù hieäu laø E,
laø hieäusoá ñieän theá giöõa daïng khöû vaø daïng oxh
Nhö vaäy: ΔG = −nFΔE (6.3)
3. Xeùt phaûn öùng oxi hoùa-khöû:
Ox1 + Kh2 Kh1 + Ox2 ΔG
4. Phaûn öùng naøy bao goàm hai baùn phaûn öùng oxi hoùa khöû sau:
Ox1 + ne− → Kh1 ΔG1 (6.4)
Ox2 + ne → Kh2
−
ΔG2 (6.5)
ΔG = ΔG1 − ΔG2
ΔG = −nF(E1 − E2)
5. Phaûn öùng seõ xaûy ra theo chieàu thuaän khi ΔG aâm, töùc laø khi E1 > E2. Trong ñoù chaát Ox1
ñoùng vai troø chaát oxi hoùa vaø chaát Kh2 laø chaát khöû.
6. Caàn löu yù laø caùc giaù trò E1 vaø E2. ñaõ ñöôïc tính cho söï trao ñoåi 1 ñieän töû neân trong tröôøng
hôïp toång quaùt coù söï trao ñoåi n1 ñieän töû ñoái vôùi Ox1 vaø n2 ñieän töû ñoái vôùi Kh2 thì keát quaû
treân vaãn khoâng thay ñoåi.
7. Ñeå ñôn giaûn hoùa, phaûn öùng seõ xaûy ra theo chieàu thuaän khi xeùt theo ΔE:
ΔE = E Ox − E Kh > 0 (6.6)
trong ñoù: EOx: E cuûa caëp oxi hoùa-khöû Ox1/Kh1

EKh: E cuûa caëp oxi hoùa-khöû Ox2/Kh2
8. Trong ñieàu kieän tieâu chuaån, ta seõ coù:
ΔE 0 = E Ox
0 0
− E Kh >0 (6.7)
1. Ví duï: Haõy xaùc ñònh phaûn öùng oxi hoùa-khöû sau ñaây coù dieãn ra hay khoâng trong ñieàu kieän tieâu
chuaån?
Fe3+ + Cu0 → Fe2+ + Cu2+
0 0
Cho bieát: EFe3+
/ Fe2+
= +0,77V vaø ECu2+
/ Cu0
= +0,34V
Giaûi: ΔE0 = EFe

0
3+
/ Fe2+
0
− ECu2+
/ Cu0
= +0,77 − 0,34 = +0,43V
ΔE0 > 0 neân phaûn öùng xaûy ra theo chieàu thuaän.
15.5 Giaûn ñoà E0

1. Ñeå so saùnh khaû naêng phaûn öùng cuûa nhieàu caëp oxi hoùa-khöû, ngöôøi ta söû duïng giaûn ñoà E0.
Moät ví duï cuï theå veà giaûn ñoà E0 nhö sau:
Zn2+ Fe2+ H+ Cu2+ Fe3+

Zn0 Fe0 H2 Cu0 Fe2+ E0 (V)
−0,76 −0,44 +0,00 +0,34 +0,77
2. Caùc caëp oxi hoùa-khöû seõ ñöôïc saép xeáp theo thöù töï E0 taêng daàn. Chaát oxi hoùa ôû phía treân
beân phaûi seõ oxi hoùa ñöôïc chaát khöû ôû phía döôùi beân traùi cuûa noù vaø taïo ñöôïc caùc saûn
phaåm laø caùc chaát ôû phía ngöôïc laïi cuûa truïc giaûn ñoà.
15.6 AÛnh höôûng cuûa noàng ñoä ñeán theá ñieän cöïc
1. Töø phöông trình (6.3): ΔG = −nFΔE
vaø heä thöùc: ΔG = ΔG0 + RTlnK
Chuùng ta coù: −nFE = −nFE0 + RTlnK
RT
hay E = E0 − lnK (6.8)
nF
2. AÙp duïng cho phaûn öùng (6.4−5) khi T = 2980K, thay caùc giaù trò baèng soá cuûa R vaø F, vaø
chuyeån ln thaønh lg, chuùng ta ñöôïc:
0,059 [Kh]
E = E0 − lg (6.9)
n [Ox]
3. Phöông trình (6.8) laø daïng toång quaùt vaø (6.9) laø daïng cuï theå cuûa phöông trình Nerst.
4. Hai phöông trình naøy bieåu dieãn söï phuï thuoäc cuûa theá oxi hoùa-khöû vaøo noàng ñoä cuûa daïng
oxi hoùa vaø daïng khöû cuûa moät caëp oxi hoùa-khöû.
5. E0 laø theá oxi hoùa-khöû chuaån cuûa caëp oxi hoùa-khöû khi T = 2980K, P = 1 atm vaø noàng ñoä
cuûa caùc chaát tham gia vaøo quaù trình oxi hoùa-khöû (chaát oxi hoùa, chaát khöû,…).
6. Caùc giaù trò E0 ñaõ ñöôïc ño ñaïc chính xaùc vaø ghi laïi trong caùc soå tay hoùa hoïc.
7. Tröôøng hôïp daïng khöû laø kim loaïi thì [Kh] = 1, ta coù:
0,059 1
E = E0 − lg (6.10)
n [Ox]
8. Tröôøng hôïp coù caùc ion H+ hay OH− laø taùc chaát hay saûn phaåm cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû
thì phaûi theâm thöøa soá noàng ñoä cuûa chuùng vaøo phöông trình oxi hoùa-khöû vôùi luõy thöøa theo
ñuùng heä soá hôïp thöùc.
9. Ví duï: MnO −4 + 8H+ + 5e − → Mn2+ + 4H2O
0,059 [Mn2 + ]
E = E0 − lg
5 [MnO −4 ][H+ ] 8
BrO 3− + 3H2O + 6e − → Br − + 6OH−
0,059 [Br − ][OH− ] 6

E = E0 − lg
6 [BrO 3− ]
15.7 Haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû
1. Xeùt moät phaûn öùng oxi hoùa-khöû coù daïng toång quaùt bao goàm hai baùn phaûn öùng cuûa hai
caëp oxi hoùa-khöû sau:
RT [Kh1]
Ox1 + n1e = Kh1 E1 = E10 − ln
n1F [Ox1]
RT [Kh2 ]
Ox2 + n2e = Kh2 E2 = E02 − ln
n2F [Ox 2 ]
15.7.1 Tröôøng hôïp 1: Phaûn öùng toång quaùt coù n1 ≠ n2

n2Ox1 + n1Kh2 n1Ox2 + n2Kh1
Vôùi: ΔG = n2ΔG1 − n1ΔG2

= − n2n1FE1 − (− n1n2FE2)
= − n2n1F(E1 − E2)
1. Khi phaûn öùng ñaït ñeán caân baèng, ta coù ΔG = 0, nghóa laø (E1 − E2) = 0 hay E1 = E2. Nhö
vaäy, luùc caân baèng ta coù:
RT [Kh1] RT [Kh2 ]
E10 − ln = E02 − ln
n1F [Ox1] n2F [Ox 2 ]
2. Thöïc hieän söï chuyeån veá cuûa caùc soá haïng, ta coù:
RT [Kh1] RT [Kh2 ]
E10 − E02 = ln − ln
n1F [Ox1] n2F [Ox 2 ]
3. Nhaân caû hai veá vôùi n1n2 roài thöïc hieän caùc bieán ñoåi toaùn hoïc, ta coù:
RT [Kh1]n2 [Ox 2 ]n1
n1n2 (E10 − E02 ) = ln
F [Ox1]n2 [Kh2 ]n1
4. Bieåu thöùc sau ln chính laø haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng. Do ñoù:
[Kh1]n2 [Ox 2 ]n1
K= (6.11)
[Ox1]n2 [Kh2 ]n1
n1n2F(E10 − E02 )
lnK = (6.12)
RT
n1n2 (E10 − E02 )
hay: lgK = (6.13)
0,059
15.7.2 Tröôøng hôïp 2: Phaûn öùng coù n1 = n2

1. Chuù yù: Khi n1 = n2, phaûn öùng coù daïng:
Ox1 + Kh2 Ox2 + Kh1
[Kh1][Ox 2 ]
K= (6.14)
[Ox1][Kh2 ]
n(E10 − E02 )
vaø: lgK = (6.15)
0,059
2. Ví duï: Tính haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng:
2Fe3+ + Cu0 Cu2+ + 2Fe2+
0 0
Cho bieát: EFe3+
/ Fe2+
= +0,77V vaø ECu2+
/ Cu0
= +0,34V
Giaûi:
n1n2 (E10 − E02 ) 1× 2(0,77 − 0,34)
Ta coù: lgK = = = 14,58
0,059 0,059
[Fe 2+ ] 2 [Cu2+ ] [Fe 2+ ] 2 [Cu2+ ]
K = 1014,58 = =
[Fe 3+ ] 2 [Cu0 ] [Fe3+ ] 2
K » 0 neân phaûn öùng xaûy ra theo chieàu thuaän.
15.8 Vaøi nguoàn ñieän hoùa thoâng duïng

1. Coù hai nguoàn ñieän hoùa thoâng duïng laø pin vaø ac quy. Nhöõng yeâu caàu chung ñoái vôùi caùc
nguoàn ñieän hoùa laø:
a. Söùc ñieän ñoäng cao, cöôøng ñoä doøng lôùn vaø oån ñònh
b. Coâng suaát treân moät ñôn vò khoái löôïng vaø moät ñôn vò theå tích cao
c. Thôøi gian söû duïng laâu daøi
d. An toaøn, khoâng gaây oâ nhieãm
e. Giaù thaønh haï
15.8.1 Pin
1. Thoâng duïng vaø coå ñieån nhaát laø loaïi pin khoâ, coøn goïi laø pin Leclancheù. Noù coù anod baèng
keõm daïng oáng hình truï ñöôïc duøng luoân laøm thaân pin. Catod laøm baèng than chì naèm trong
moät lôùp boät MnO2. Chaát ñieän ly laø hoãn hôïp NH4Cl vaø ZnCl2 hoaø trong hoà tinh boät.
2. Phaûn öùng xaûy ra trong pin ñöôïc bieåu dieãn baèng caùc phöông trình:
Anod: Zn − 2e− → Zn2+
Catod: 2MnO2 + H2O + 2e− → Mn2O3 + 2OH−
Zn + 2MnO2 + H2O → Zn2+ + Mn2O3 + 2OH−
3. Ngöôøi ta coøn laøm caùc loaïi pin khaùc nhö: pin kieàm, pin nuùt aùo, pin liti, pin nhieân lieäu,…
15.8.2 Ac quy
1. Ac quy cuõng laø moät loaïi nguoàn ñieän hoùa hoïc nhö pin, töùc laø döïa treân cô sôû hai ñieän cöïc
coù ñieän theá khaùc nhau. Ñieåm khaùc bieät cô baûn laø ac quy coù theå naïp ñieän ñeå duøng laïi
nhieàu laàn trong luùc pin chæ coù theå söû duïng moät laàn.
2. Coù hai loaïi ac quy phoå bieán laø ac quy chì vaø ac quy kieàm.
3. Ac quy chì goàm hai ñieän cöïc döôùi daïng löôùi nhuùng trong dung dòch H2SO4: moät ñieän cöïc
laø boät chì vaø moät ñieän cöïc laø boät PbO2.
4. Söï phoùng ñieän xaûy ra khi noái hai ñieän cöïc treân. Phaûn öùng treân hai ñieän cöïc nhö sau:
Anod: Pb + H2SO4 − 2e− → PbSO4 + 2H+
Catod: PbO2 + H2SO4 + 2H+ + 2e− → PbSO4 + 2H2O
PbO2 + Pb + 2H2SO4 → 2PbSO4 + 2H2O
5. Quaù trình phoùng ñieän laøm hai ñieän cöïc chuyeån thaønh PbSO4. Ñieän theá giaûm daàn.
6. Khi muoán duøng laïi thì ngöôøi ta naïp ñieän theo chieàu ngöôïc laïi vaø ôû hai ñieän cöïc seõ xaûy ra
caùc quaù trình ngöôïc vôùi quaù trình phoùng ñieän ôû treân.
15.9 Ñieän phaân

15.9.1 Ñònh nghóa
1. Ñieän phaân laø quaù trình phaûn öùng hoùa hoïc cuûa caùc chaát ôû traïng thaùi noùng chaûy hay trong
dung dòch khi coù doøng ñieän chaïy qua. Ví duï:
doøng ñieän moät chieàu
NaClnoùng chaûy ⎯⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯→ Na + ½Cl 2
doøng ñieän moät chieàu
NaCl + H2 O ⎯⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯→ ½H2 + ½Cl 2 + NaOH
2. Ngöôøi ta phaân ñieän phaân ra thaønh ba loaïi laø ñieän phaân noùng chaûy, ñieän phaân dung dòch
vaø ñieän phaân döông cöïc tan.
15.9.2 Ñieän phaân noùng chaûy

1. Caùc chaát nhö muoái hay oxid khi noùng chaûy phaân ly thaønh caùc cation vaø anion.
2. Döôùi taùc duïng cuûa ñieän truôøng ngoaøi, caùc cation chaïy veà catod ñeå nhaän ñieän töû; coøn caùc
anion chaïy veà anod ñeå nhöôøng ñieän töû ñeå taïo thaønh caùc saûn phaåm ôû hai ñieän cöïc.
3. Ví duï 2: Quaù trình ñieän phaân NaCl noùng chaûy:
a. Treân catod: Na+ + e− → Na(r)
b. Treân anod: Cl− − e− → ½Cl2(k)
Caùc saûn phaåm cuûa quaù trình ñieän phaân laø natri kim loaïi vaø khí clor.
15.9.3 Ñieän phaân dung dòch
1. Xeùt ví duï cuï theå khi ñieän phaân dung dòch NiCl2 vôùi ñieän cöïc trô Pt. Trong dung dòch coù
söï dòch chuyeån sau:
a. Caùc cation Ni2+ vaø H+ chaïy veà catod
b. Caùc anion Cl− vaø OH− chaïy veà anod
2. Neáu theá aùp vaøo ñieän cöïc ñuû lôùn thì xaûy ra caùc phaûn öùng:
a. Treân catod: Ni2+ + 2e− → Ni(r)
b. Treân anod: Cl− − e− → ½Cl2(k)
3. Caùc saûn phaåm seõ bao phuû caùc ñieän cöïc vaø keát quaû laø catod trôû thaønh moät taám Ni nhuùng
trong dung dòch chöùa Ni2+, nghóa laø taïo thaønh ñieän cöïc Ni/Ni2+. Anod trôû thaønh taám Pt
baõo hoøa Cl2 vaø nhuùng trong dung dòch chöùa Cl−, nghóa laø taïo thaønh ñieän cöïc Pt/Cl2,Cl−.
15.9.4 Ñieän phaân ñieän cöïc tan

1. Khi ñieän phaân vôùi anod khoâng trô thì anod seõ bò tan. Ngöôøi ta söû duïng hieän töôïng naøy ñeå
tinh cheá caùc kim loaïi keùm hoaït ñoäng nhö ñoàng, baïc, vaøng,…
2. Xeùt tröôøng hôïp ñieän phaân trong dung dòch CuSO4 vôùi anod baèng ñoàng coù laãn taïp chaát vaø
catod baèng ñoàng tinh khieát. Caùc phaûn öùng xaûy ra nhö sau:
• Treân catod: Cu2+ + 2e− → Cu(r)
• Treân anod: Cu(r) − 2e− → Cu2+
3. Ñoàng khoâng tinh khieát ôû anod seõ tan ra, coøn saûn phaåm ñoàng tinh khieát seõ baùm leân catod.
Caùc taïp chaát coù haøm löôïng thaáp naèm laïi trong dung dòch.
15.9.5 Caùc ñinh luaät ñieän phaân

1. Faraday nghieân cöùu caùc quan heä ñònh löôïng trong quaù trình ñieän phaân vaø ñaõ tìm ra caùc
ñònh luaät sau:
2. Khoái löôïng cuûa moät saûn phaåm ñöôïc taïo thaønh ôû catod vaø anod trong quaù trình ñieän phaân
tæ leä vôùi ñieän löôïng ñi qua bình ñieän phaân vaø vôùi caùc ñöông löôïng cuûa chuùng:
AIt
m= (6.16)
nF
trong ñoù: m: khoái löôïng cuûa saûn phaåm thoaùt ra ôû ñieän cöïc, g
A: khoái löôïng mol cuûa saûn phaåm, g/mol
I: cöôøng ñoä doøng ñieän, A
t: thôøi gian, s
n: soá ñieän töû trao ñoåi trong phaûn öùng ôû ñieän cöïc
F: soá Faraday, F = 96.490 ∼ 96.500
Hoùa Ñaïi cöông Chöông 16 Dung dòch keo
Chöông 16
Hoùa Keo
16.1 Dung dòch keo
1. Caùc heä dung dòch ñaõ khaûo saùt laø caùc heä phaân taùn ñoàng theå khoâng coù beà maët phaân caùch
giöõa pha phaân taùn vaø moâi tröôøng phaân taùn, vaø ñöôïc goïi laø dung dòch thaät.
2. Dung dòch coù pha phaân taùn coù kích thöôùc töø 10−7-10−9m ñöôïc goïi laø dung dòch keo.
3. Caùc haït cuûa pha phaân taùn ñöôïc goïi laø haït keo.
4. Do kích thöôùc cuûa pha phaân taùn raát nhoû neân hieän töôïng beà maët trong dung dòch keo ñoùng
vai troø quan troïng.
5. Moät tính toaùn ñôn giaûn cho thaáy moät khoái laäp phöông coù caïnh laø 1mm thì dieän tích beà maët
cuûa noù laø 6mm2. Khi chia khoái naøy thaønh nhöõng khoái nhoû coù caïnh laø 10−3mm thì ta thu
ñöôïc 1 tæ khoái nhoû coù toång dieän tích beà maët laø 6.000cm2, nghóa laø dieän tích beà maët taêng leân
moät ngaøn laàn.
6. Trong chöông trình, chuùng ta chæ khaûo saùt heä keo coù moâi tröôøng phaân taùn laø pha loûng.
7. Ngöôøi ta chia caùc heä keo loûng ra laøm hai loaïi:
a. Keo öa loûng laø keo haáp thuï caùc phaân töû cuûa moâi tröôøng phaân taùn. Caùc haït keo öa
loûng ñöôïc bao boïc baèng moät lôùp voû solvat. Khi moâi tröôøng phaân taùn laø nöôùc thì goïi laø
keo öa nöôùc.
b. Keo kî loûng laø keo haàu nhö khoâng haáp thuï caùc phaân töû cuûa moâi tröôøng phaân taùn. Khi
moâi tröôøng phaân taùn laø nöôùc thì goïi laø keo kî nöôùc.
16.2 Caáu taïo cuûa haït keo

1. Moät caùch ñôn giaûn vaø deã hieåu, chuùng ta xeùt moät haït keo saét (III) hydroxid. Khi thuûy phaân
FeCl3 trong nöôùc noùng taïo thaønh keát tuûa Fe(OH)3 theo phöông trình phaûn öùng:
FeCl3 + 3H2O Fe(OH)3↓ + 3HCl
2. Saét (III) hydroxid naèm döôùi daïng nhöõng haït raát mòn taïo thaønh nhaân keo:
mFe(OH)3 [Fe(OH)3]m
Hình 7.6 Sô ñoà caáu taïo cuûa mixen cuûa keo saét (III) hydroxid
3. Beà maët nhaân keo haáp phuï caùc ion Fe3+ coù trong dung dòch taïo thaønh lôùp ion bò haáp phuï:
[Fe(OH)3]m + nFe3+ [Fe(OH)3]m.nFe3+
4. Caùc ion Fe3+ naèm treân beà maët nhaân keo seõ huùt caùc ion Cl− tích ñieän aâm laïi gaàn taïo thaønh
lôùp ñoái ion bò haáp phuï:
[Fe(OH)3]m.nFe3+ + xCl− {[Fe(OH)3]m.nFe3+.xCl−}(3n-x)+
5. Toaøn boä haït keo luùc naøy tích ñieän döông (3n-x). Moät phaàn caùc ñoái ion Cl− khaùc ôû caùch xa
nhaân hôn taïo thaønh lôùp ñoái ion khuyeách taùn, Taát caû caùc hôïp phaàn naøy taïo thaønh mixen:
{[Fe(OH)3]m.nFe3+.xCl−}(3n-x)+ (3n-x) Cl−
nhaân lôùp ion lôùp ñoái lôùp ñoái ion
keo bò haáp ion bò khuyeách taùn
phuï haáp phuï
haït keo
mixen
6. Nhö vaäy, tính beàn vöõng cuûa keo kî nöôùc chuû yeáu laø do söï tích ñieän cuøng daáu cuûa caùc haït
keo.
7. Ñoái vôùi keo öa nöôùc, tính beàn vöõng chuû yeáu laø do lôùp voû hydrat quyeát ñònh. Lôùp voû naøy
khoâng cho caùc haït keo keát tuï laïi vôùi nhau.
8. Ngoaøi ra, tính beàn vöõng cuûa caùc haït keo coøn do chuyeån ñoäng nhieät hoãn loaïn cuûa caùc haït
keo, song yeáu toá naøy laø thöù yeáu.
16.3 Tính chaát cuûa dung dòch keo

1. Hieäu öùng Tyndall: Khi chieáu moät chuøm tia saùng maïnh qua moät bình ñöïng dung dòch keo
thì ta seõ thaáy moät hình noùn saùng raát roõ.
a. Hieän töôïng naøy xaûy ra laø do haït keo coù kích thöôùc nhoû, khi tia saùng chaïm vaøo haït keo
thì haït keo seõ taùn xaï tia saùng theo moïi phöông.
b. Luùc naøy moãi haït keo trôû thaønh moät ñieåm saùng. Do ñoù ta coù theå quan saùt ñöôøng ñi cuûa
tia saùng.
2. Caùc tính chaát nhö ñoä giaûm aùp suaát hôi baõo hoøa, ñoä taêng nhieät ñoä soâi, ñoä giaûm nhieät ñoä
hoùa raén, aùp suaát thaåm thaáu,… cuûa dung dòch keo theå hieän yeáu hôn so vôùi dung dòch thaät.
Ñieàu naøy laø do vôùi noàng ñoä mol baèng nhau thì soá tieåu phaân coù trong moät ñôn vò theå tích
cuûa dung dòch thaät bao giôø cuõng lôùn hôn nhieàu so vôùi dung dòch keo.
3. Tính hoaït ñoäng beà maët cuûa haït keo xuaát hieän laø do caùc tieåu phaân treân beà maët chæ bò huùt
bôûi caùc tieåu phaân ôû beân trong haït keo.
a. Hieän töôïng naøy taïo neân söùc caêng beà maët (hay naêng löôïng beà maët).
b. Heä keo coù dieän tích beà maët lôùn neân coù söùc caêng beà maët lôùn.
c. Tính hoaït ñoäng beà maët cuûa haït keo quyeát ñònh tính baùm dính cuûa caùc loaïi keo daùn,
tính taåy röûa cuûa xaø phoøng vaø chaát taåy röûa, ñieän tích cuûa haït keo vaø nhieàu tính chaát
khaùc.
16.4 Söï ñoâng tuï keo

1. Neáu baèng moät caùch naøo ñoù maø ta (1) laøm giaûm hay trung hoøa ñöôïc ñieän tích cuûa caùc haït
keo kî nöôùc hoaëc (2) phaù vôû lôùp voû hydrat cuûa caùc haït keo öa nöôùc thì caùc haït keo seõ keát
tuï laïi vôùi nhau taïo thaønh keát tuûa. Quaù trình nhö vaäy ñöôïc goïi laø quaù trình ñoâng tuï keo.
2. Loaïi keo kî nöôùc khi ñoâng tuï seõ khoâng keùo nöôùc theo neân keát tuûa döôùi daïng boät raát mòn
hoaëc daïng boâng.
3. Ngöôïc laïi, loaïi keo öa nöôùc khi ñoâng tuï seõ keùo theo moät löôïng nöôùc töông ñoái lôùn taïo
thaønh keát tuûa daïng nhaày. Moät soá keo öa nöôùc khi ñoâng tuï seõ bieán toaøn boä heä thaønh moät
khoái nhaày goïi laø hydrogel, ví duï nhö thòt ñoâng.
16.4.1 Ñoâng tuï keo baèng chaát ñieän ly

1. Khi cho moät chaát ñieän ly vaøo dung dòch keo thì haït keo seõ haáp phuï theâm caùc ion ngöôïc
daáu neân ñieän tích cuûa haït keo giaûm nhanh laøm cho keo ñoâng tuï. Söï hình thaønh caùc chaâu
thoå ôû cöûa soâng ñoå ra bieån laø do söï ñoâng tuï cuûa keo phuø sa baèng dung dòch muoái cuûa
nöôùc bieån keùo daøi trong nhieàu naêm.
2. Caùc keo öa nöôùc coù lôùp voû hydrat beàn vöõng neân muoán ñoâng tuï phaûi söû duïng moät löôïng
chaát ñieän ly lôùn hôn nhieàu so vôùi tröôøng hôïp keo kî nöôùc.
16.4.2 Ñoâng tuï keo baèng keo tích ñieän traùi daáu
1. Khi troän laãn hai dung dòch keo tích ñieän traùi daáu thì caùc keo tích ñieän traùi daáu seõ trung hoøa
laãn nhau vaø keát tuï xuoáng.
2. Ví duï nhö ñeå keát tuûa caùc haït keo ñaát trong nöôùc soâng tích ñieän aâm, khi theâm pheøn nhoâm
KAl(SO4)2.12H2O thì Al3+ trong pheøn thuûy phaân taïo thaønh keo mang ñieän tích duông trung
hoøa vôùi keo aâm cuûa ñaát neân chuùng ñoâng tuï xuoáng.
16.4.3 Ñoâng tuï keo baèng caùch ñun noùng

1. Moät soá chaát keo khi ñun noùng seõ bò ñoâng tuï do khi nhieät ñoä taêng thì söï haáp phuï ion giaûm,
do ñoù laøm giaûm ñieän tích cuûa haït keo.
16.5 ÖÙng duïng cuûa caùc dung dòch keo

1. Caùc öùng duïng cuûa dung dòch keo raát roäng raõi cuõng nhö söï phong phuù vaø ña daïng cuûa
chính caùc dung dòch keo.
2. Haàu heát caùc thöïc phaåm vaø caùc tieåu phaân cuûa cô theå chuùng ta (chaát beùo, protit,
hydratcarbon,…) laø caùc chaát keo.
3. Khoùi, söông muø, khoâng khí bò oâ nhieãm, nuôùc töï nhieân, nöôùc thaûi cuõng laø nhöõng heä keo.
Do ñoù, vieäc xöû lyù moâi tröôøng cuõng lieân quan ñeán vaät lyù vaø hoùa hoïc cuûa heä keo.
4. Nhö vaäy, vieäc nghieân cöùu caùc heä keo coù yù nghóa caû veà phöông dieän khoa hoïc laãn thöïc
tieãn.

11 Hoa Dai Cuong B PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

11 Hoa Dai Cuong B PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chöông 1 Giôùi thieäu chung 1

1.1 Giôùi thieäu

Hoùa Ñaïi cöông http://hoahocsp.tk

1.1.2 Lòch söû hoùa hoïc

1.1.3 Xu höôùng hieän ñaïi

1.1.4 Hoùa hoïc vaø ñôøi soáng

1.1.5 Caùc khaùi nieäm khoa hoïc toång quaùt

Hoùa Ñaïi cöông http://hoahocsp.tk

1.1.6 Phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc

1.2 Vaät chaát

1.2.1.1 Traïng thaùi toàn taïi cuûa chaát

Hoùa Ñaïi cöông http://hoahocsp.tk

1.2.1.3 Phaân loaïi chaát

1.2.1.4 Ñònh luaät baûo toaøn khoái löôïng

1.2.2 Naêng löôïng

• Noäi naêng U cuûa heä

1.2.2.2 Ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng

Hoùa Ñaïi cöông http://hoahocsp.tk

Chuùng ta nhaän thaáy khoái hoäp treân coù:

Baûng 1.4 7 ñaïi löôïng vaät lyù cô baûn

7 Ñôn vò chaát mol mol (Mol)

Hoùa Ñaïi cöông http://hoahocsp.tk

2.1 Caùc ñònh luaät cô baûn cuûa hoùa hoïc

2.1.1 Ñònh luaät baûo toaøn khoái löôïng

2.1.2 Ñònh luaät thaønh phaàn khoâng ñoåi

2.1.3 Ñònh luaät tæ leä boäi

Hôïp chaát N2O NO N2O3 NO2 N2O5

2.1.4 Lyù thuyeát nguyeân töû cuûa Dalton

2.2 Caáu truùc cuûa nguyeân töû

Nguoàn cao theá Nguoàn cao theá

Doøng electron Ñieän tröôøng (+)

(–) (+) (–) (+)

2.2.2 Phoùng xaï

2.2.5 Moâ hình nguyeân töû

2.3 Nguyeân töû

2.3.1 Kyù hieäu nguyeân töû

A 11 199 200 197

Soá löôïng proton = Z 5 80 80 79

Nguyeân toá Hydrogen Oxigen Saét

Khoái löôïng nguyeân töû amu 62,9300 64,9278

2.3.3 Mol vaø soá Avogadro

2.3.4 Nguyeân töû gam

2.4 Chaát hoùa hoïc

2.4.1 Ñôn chaát – Hôïp chaát

2.4.2 Hôïp chaát phaân töû

2.4.3 Hôïp chaát ion

3.1 Böùc xaï ñieän töø

3.1.1 Baûn chaát soùng cuûa böùc xaï ñieän töø

Böôùc soùng taêng

Tia Soùng radio

Aùnh saùng thaùy ñöôïc

Hinh 3.2 Phaân loaïi böùc xaï ñieän töø

3.1.3 Baûn chaát haït cuûa böùc xaï ñieän töø

ε1cm-1 = hc ν = 6,626.10-27 ec.s × 3.1010 cm.s-1 × 1 cm-1

ε1cm-1 = 1,988.10-16 ec = 1,988.10-23 J

ΔE1cm-1 = ε × NA = 1,988.10-16 ec × 6,023.1023 mol-1 = 1,197.108 ec.mol-1

ΔE1cm-1 = 1,197.108 ec.mol-1 = 11,97 J.mol-1 = 2,859 cal.mol-1

ε1nm = 1,988.10-10 ec = 1,988.10-17 J

3.1.5 Nguyeân lyù baát ñònh

3.2 Moâ hình nguyeân töû Bohr

3.2.2 Thuyeát caáu taïo nguyeân töû cuûa Bohr

a. Phaùt xaï naêng löôïng lieân tuïc, vaø

Hình 3.4 Quyõ ñaïo Bohr