Professional Documents
Culture Documents
UNIVERSITY OF IOANNINA
Proceedings
Aktet
Tiranë 2014
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΠΥΡΟΥ
Πανεπιστήμιο Τιράνων
Σχολή Ξένων Γλωσσών
Τμήμα Σλαβικών και Βαλκανικών Γλωσσών
PËRMBLEDHJE
Ndjenja gjuhësore është gjykimi i folësve për gjuhën (Chomsky 1965, Crystal 2000,
Devitt 2006). Është përdorimi empirik i gjuhës, por edhe analiza që i bëhet sistemit
të saj në bazë të kësaj përvoje. Si rregull, ndjenja gjuhësore përkon me realitetin
gjuhësor. Por disa herë nuk përkon. Raste mospërkimi mund të sillen nga të gjitha
nivelet e studimit të gjuhës shqipe, greke etj. (fonetikë, drejtshkrim, gramatikë,
leksik, fjalëformim). Disa herë ndjenja gjuhësore mund të funksionojë negativisht
edhe tek analiza gjuhësore e gjuhëtarit. Një rast tipik paraqet nyja e përparme e
shqipes, e cila interpretohet më së shumti si pjesë përbërëse e emrave, mbiemrave,
përemrave, numërorëve. Përdorimi i saj i vazhdueshëm si fjalë proklitike ka
përforcuar gramatikalizimin e frazës me të cilën përdoret, por nuk ka çuar në
shkrirjen me të, meqenëse nyja e ka ruajtur autonominë e vet, për shkak të
ndryshueshmërisë (Lehmann 1985). Nyja e përparme është një element i jashtëm,
që i paravendoset emrit ose përcaktorëve të tjerë (mbiemrit, përemrit, numërorit),
dhe jo pjesë e strukturës së tyre. Për këtë arsye mohojmë kategorikisht ekzistencën e
një rase dhanore në shqip. Mohojmë gjithashtu edhe të ashtuquajturin “lakim në
ballë të fjalës” (Demiraj 1986) meqenëse nyja e përparme nuk është pjesë e
strukturës morfologjike të përcaktorëve.
[41]
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΠΥΡΟΥ
[42]
ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
/s/, ενώ ένας Βούλγαρος ως /t/, θα πουν δηλαδή αντίστοιχα Fenk you! Senk you!
Tenk you! «Thank you!», [felo], [selo], [telo] «θέλω». Το γλωσσιδικό [h] στα
ρώσικα ερμηνεύεται ως υπερωϊκό /g/, π.χ. Homer, ρωσ. Гомер [go΄mer].
Η παρέμβαση της παρετυμολογίας (Devitt 2006: 497), η οποία καθίσταται το
σημείο συνάντησης του τυχαίου, του αναιτιολόγητου, ενός αδικαιολόγητου παρα-
δειγματικού στοιχείου με ένα αιτιολογημένο, διαπιστώνεται και στη διαφορετική
κατάτμηση των συστατικών στοιχείων του συντάγματος (πβ. μερικές λέξεις από τα
ελληνικά ιδιώματα της Αλβανίας: Νάρτα αντί Άρτα, Ναβαρίτσα αντί Αβαρίτσα,
νισάδα αντί ισάδα κ.ά.).
Μερικές άλλες φορές οι σχέσεις που αναπτύσσει ένα ξένο στοιχείο στη
γλώσσα υποδοχής ερμηνεύεται με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι στη γλώσσα
αφετηρίας. Π.χ. τα παραγωγικά στοιχεία της ελληνικής σε άλλες γλώσσες, όπως
λ.χ. στην αγγλική, δεν αναπτύσσουν την ίδια παραδειγματική σχέση όπως στην
ελληνική. Κάποια στοιχεία που στην ελληνική ερμηνεύονται ως παραγωγικά
θέματα στην αγγλική συμπεριφέρονται ως προθήματα. Αυτή η συγκυρία μπορεί να
επηρεάσει ακόμα και την γλωσσική ερμηνεία γλωσσολόγων. Μπορούμε να
αναφέρουμε εδώ για παράδειγμα έγκυρες γραμματικές (βλ. Holton, Mackridge,
Philippaki-Warburton 1999: 184, 185, στην οποία τα αυτο-, παν-, παρα-
ερμηνεύονται ως α΄ συνθετικό θέμα, ενώ στο Clairis, Babiniotis et al. 2005: 80, 81,
τα αυτο-, παν-, παρα-, υδατο- ερμηνεύονται ως προθήματα).
Ειδική περίπτωση αποτελεί η ασυμφωνία γλωσσικού αισθήματος και γλωσ-
σικής πραγματικότητας εντός της ίδιας γλώσσας και για το ίδιο στοιχείο. Ως χαρα-
κτηριστικότερο παράδειγμα αναφέρουμε τα προτασσόμενα άρθρα της αλβανικής
γλώσσας, τα οποία πραγματευόμαστε εκτενέστερα στη συνέχεια.
Όπως είναι γνωστό, η αλβανική διαθέτει δύο ειδών άρθρα: τα επιθηματικά
(nyjat e prapme) και τα προτασσόμενα (nyjat e përparme). Όσον αφορά τη
λειτουργία τους, τα επιθηματικά άρθρα αντιστοιχούν στα οριστικά της ελληνικής
και άλλων γνωστών γλωσσών. Όσον αφορά δε τη δομή τους, συμπεριφέρονται ως
καταλήξεις. Είναι ενσωματωμένα στης λέξη και δηλώνουν, εκτός της
οριστικότητας, γένος, αριθμό και πτώση. Τα προτασσόμενα άρθρα, εξαιρούμενων
μερικών περιπτώσεων κτητικών αντωνυμιών α΄ και β΄ προσώπου (im, tim, ime,
sime, time «μου», tanë «μας», yt, tënd «σου», juaj, tuaj, suaj «σας», jote, sate, tënde
«σου», jonë, sonë, tonë, tona «μας»), δεν είναι ενσωματωμένα στον κορμό της
λέξης.
Τα προβλήματα που σχετίζονται με το λεγόμενο «προτασσόμενο άρθρο»
αποτελούν το «γόρδιο δεσμό» της αλβανικής γλώσσας.
Αντικείμενο της ανακοίνωσής μας θα είναι μόνο το «προτασσόμενο» άρθρο
και ειδικότερα ο ρόλος του στο πλαίσιο της ονοματικής φράσης. Όπως θα ήταν φυ-
σικό, με τόσα συσσωρευμένα προβλήματα, δεν μπορεί να υπάρχει «Δαμόκλειος
σπάθη» για τη λύση τους. Γι’ αυτό, λοιπόν, θα αρκεστούμε να κάνουμε μερικές
επισημάνσεις και να διατυπώσουμε ορισμένα ερωτήματα, τα οποία κατά τη γνώμη
μας, θέτουν υπό αμφισβήτηση τις επικρατούσες αντιλήψεις που υπάρχουν σχετικά
με το προτασσόμενο άρθρο της αλβανικής.
[43]
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΠΥΡΟΥ
Λαμβάνοντας υπόψη αυτή τη σχέση μεταξύ του άρθρου και του προσδιορίζο-
ντα όρου, εύλογα προκύπτει ένα πολύ σοβαρό ερώτημα: Πώς μπορεί να είναι μέρος
της δομής ενός πτωτικού τύπου ένα μεταβαλλόμενο στοιχείο; Πώς δηλαδή μπορεί
να είναι μέρος της δομής του μορφολογικού τύπου της γενικής πτώσης ένα στοιχείο
που αποδεδειγμένα μπορεί να ανήκει στην ονομαστική, στην γενική ή στην
αιτιατική πτώση; Στην αμφισβήτηση αυτή που εξέφρασε προ πολλού ο U. Jarnik
(Çabej 1973:58), δεν δόθηκε δυστυχώς η δέουσα σημασία.
Στις αλβανικές γραμματικές περιγράφεται η ύπαρξη δύο δομικών τύπων
επιθέτων: έναρθρων και άναρθρων. Ένα άλλο ερώτημα που προκύπτει απ’ αυτή την
περιγραφή είναι: Πώς δικαιολογείται η ύπαρξη δυο διαφορετικών τύπων επιθέτων;
Μέχρι σήμερα καμία απάντηση δεν έχει δοθεί.
Η αποδοχή έναρθρων και άναρθρων επιθέτων έδωσε αφορμή στην παρόμοια
θεώρηση των κτητικών αντωνυμιών α΄ και β΄ προσώπου, όπου υπάρχει αμάλγαμα
του άρθρου με την αντωνυμία, εξ αιτίας της μεγάλης συχνότητας χρήσης τους.
Φωνητικά προκύπτει μια λέξη, αλλά και γραπτά εξαφανίζονται τα όρια μεταξύ
άρθρου και αντωνυμίας. Δημιουργείται η εντύπωση ότι η κλίση των αντωνυμιών
τελείται σε αρκτική θέση. Εάν αλήθευε κάτι τέτοιο, θα αποτελούσε φαινόμενο sui
generis. Με αυτόν τον τρόπο βλέπει τα πράγματα ο Sh. Demiraj (1986:157), ο
οποίος έχει διατυπώσει τη θέση ότι στην Αλβανική αναπτύχθηκε ένα είδος κλίσης
1
Στη συνέχεια όταν θα αναφερόμαστε μόνο στο επίθετο και θα υπονοούμε επίσης τις
αντωνυμίες και τα αριθμητικά που εκδηλώνουν τα ίδια γραμματικά χαρακτηριστικά.
[44]
ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
στην αρχή της λέξης. Μέχρι σήμερα ούτε αυτό το συμπέρασμα αμφισβητήθηκε. Το
ερώτημα που τίθεται στην προκειμένη περίπτωση είναι: Γιατί και υπό ποιες
συνθήκες αναπτύχθηκε μόνο στην Αλβανική μια sui generis κλίση σε αρκτική
θέση; Προσωπικά θα έθετα και ένα άλλο ερώτημα: Υπάρχει πράγματι κλίση σε
αρκτική θέση;
qeni i shtëpisë qeni i bukur qeni i tij / saj /tyre qeni i katërt
ΟΝΟΝ.ΟΡ.ΕΝ.ΑΡΣ +ΑΡΘ.ΟΝ.ΕΝ.ΑΡΣ+ΟΝΓΕΝ.ΟΡ. ΟΝΟΝ.ΟΡ.ΕΝ.ΑΡΣ ΟΝΟΝ.ΟΡ.ΕΝ.ΑΡΣ ΟΝΟΝ.ΟΡ.ΕΝ.ΑΡΣ
ΕΝ.ΘΗΛ.. +ΑΡΘ.ΟΝ.ΕΝ.ΑΡΣ+ΕΠ.ΕΝ.(…). +ΑΡΘ.ΟΝ.ΕΝ.ΑΡΣ+ΑΝΤΩΝ.(….). +ΑΡΘ.ΟΝ.ΕΝ.ΑΡΣ+ΑΡΙΘΜ.(….).
ο σκύλος του σπιτιού ο ωραίος σκύλος ο σκύλος του/της/τους ο τέταρτος σκύλος
macja e shtëpisë macja e bukur macja e tij / saj /tyre macja e tretë
ΟΝΟΝ.ΟΡ.ΕΝ.ΘΗΛ.+ΑΡΘ.ΟΝ.ΕΝ.ΘΗΛ. +ΟΝΓΕΝ. ΟΝΟΝ.ΟΡ.ΕΝ.ΘΗΛ.+ΑΡΘ.ΟΝ.ΕΝ.ΘΗΛ. ΟΝΟΝ.ΟΡ.ΕΝ.ΘΗΛ.+ΑΡΘ.ΟΝ.ΕΝ.ΘΗΛ.+ ΟΝΟΝ.ΟΡ.ΕΝ.ΘΗΛ.+ΑΡΘ.ΟΝ.ΕΝ.ΘΗΛ.+
ΟΡ. ΕΝ.ΘΗΛ. + ΕΠ.ΕΝ.(…). ΑΝΤΩΝ.(…). ΑΡΙΘΜ.(…).
η γάτα του σπιτιού η ωραία γάτα η γάτα του/της/τους η τρίτη γάτα
qenin e shtëpisë qenin e bukur qenin e tij / saj /tyre qenin e katërt
ΟΝΑΙΤ.ΟΡ.ΕΝ.ΑΡΣ ΟΝΑΙΤ.ΟΡ.ΕΝ.ΑΡΣ +ΑΡΘ. ΑΙΤ.ΕΝ.ΑΡΣ+ ΟΝΑΙΤ.ΟΡ.ΕΝ.ΑΡΣ +ΑΡΘ. ΑΙΤ.ΕΝ.ΑΡΣ+ ΟΝΑΙΤ.ΟΡ.ΕΝ.ΑΡΣ +ΑΡΘ. ΑΙΤ.ΕΝ.ΑΡΣ+
+ΑΡΘ.ΑΙΤ.ΕΝ.ΑΡΣ+ΟΝΓΕΝ.ΟΡ. ΕΝ.ΘΗΛ.. ΕΠ.ΕΝ.(…). ΑΝΤΩΝ.ΕΝ.(…). ΑΡΙΘΜ.ΕΝ.(…).
τον σκύλο του σπιτιού ο ωραίος σκύλος τον σκύλο του/της/τους τον τέταρτο σκύλος
macen e shtëpisë macen e bukur macen e tij / saj /tyre macen e tretë
ΟΝΑΙΤ.ΟΡ.ΕΝ.ΘΗΛ +ΑΡΘ.ΑΙΤ.ΕΝ..ΘΗΛ ΟΝΑΙΤ.ΟΡ.ΕΝ.ΘΗΛ +ΑΡΘ.ΑΙΤ.ΕΝ..ΘΗΛ ΟΝΑΙΤ.ΟΡ.ΕΝ.ΘΗΛ +ΑΡΘ.ΑΙΤ.ΕΝ..ΘΗΛ + ΟΝΑΙΤ.ΟΡ.ΕΝ.ΘΗΛ +ΑΡΘ.ΑΙΤ.ΕΝ..ΘΗΛ +
+ΟΝΓΕΝ.ΟΡ. ΕΝ.ΘΗΛ.. + ΕΠ.ΕΝ.(…). ΑΝΤΩΝ.ΕΝ.(…). ΑΡΙΘΜ.ΕΝ.(…).
τη γάτα του σπιτιού την ωραία γάτα τη γάτα του/της/τους την τρίτη γάτα
Αυτό που προκύπτει από μια γενικότερη παρατήρηση των δομών είναι ότι,
από όλα τα συμμετέχοντα στοιχεία, μόνο το ουσιαστικό μπορεί να αλλάζει θέση
εμφανιζόμενο και ως όρος άξονας. Το επίθετο δεν μπορεί να εμφανίζεται στη θέση
του προσδιοριζόμενου όρου. Όμως, μαζί με το επίθετο, δεν αλλάζει θέση ούτε το
άρθρο. Επόμενο είναι αυτή η σταθερή και επαναλαμβανόμενη χρήση να επηρεάσει
τους ομιλητές, τείνοντας να γραμματικοποιηθεί (Lehmann 1985). Όσο συχνότερη
είναι η χρήση, τόσο δυνατότερη είναι τάση γραμματικοποίησης. Κάτι τέτοιο
παρατηρείται στις κτητικές αντωνυμίες, που αποτελούν κλειστό κατάλογο και όπου
συνέπειες της συχνής χρήσης έχουν οδηγήσει στην αμαλγαμοποίηση.
[45]
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΠΥΡΟΥ
[46]
ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
[47]
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΠΥΡΟΥ
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ:
Μετά την εξέταση του άρθρου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι:
Το άρθρο δεν είναι μέρος της μορφολογικής δομής των ουσιαστικών,
επιθέτων, αντωνυμιών και αριθμητικών της Αλβανικής.
Ο χαρακτηρισμός προτασσόμενο άρθρο είναι ανακριβής γιατί δεν
ανταποκρίνεται στις διμερείς σχέσεις του άρθρου με τον προσδιορίζοντα και
προσδιοριζόμενο όρο. Πιο δικαιολογημένος θα ήταν ο όρος «συνδετικό» ή
«ελεύθερο» άρθρο.
Ο χαρακτηρισμός έναρθρο και άναρθρο επίθετο δεν είναι μορφολογικός, αλλά
συντακτικός. Από μορφολογικής άποψης, υπάρχουν μόνο άναρθρα επίθετα.
Το συνδετικό άρθρο υπόκειται στη σπουδή τόσο της μορφολογίας όσο και
της σύνταξης. Εξάλλου, τα επίθετα της Αλβανικής είναι άκλιτα. Αυτά διαθέτουν
μόνο την κατηγορία του γένους και του αριθμού.
Η περίπτωση του συνδετικού άρθρου στην Αλβανική είναι μια ακόμη
απόδειξη ότι δεν μπορεί πάντα να υπάρχει ταύτιση μεταξύ του γλωσσικού
αισθήματος και της γλωσσικής πραγματικότητας. Αυτό οφείλεται στα
χαρακτηριστικά της δομής της αλβανικής φράσης και των σχέσεων που
αναπτύσσονται ανάμεσα στους όρους της.
Στη σύγκρουση μεταξύ του γλωσσικού αισθήματος και της γλωσσικής
πραγματικότητας ο γλωσσολόγος επιλέγει την τελευταία (Devitt 2006: 508).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
[48]
ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
[49]