∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:48 ™ÂÏ›‰·23

∏ ∞ϯËÌ›· ÛÙÔ μ˘˙¿ÓÙÈÔ

·fi ÙÔ 1204 ¤ˆ˜ ÙÔ 1453
O ¶ÔÚʇÚÈÔ˜ (232-304), ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎfi˜ ÊÈÏfiÛÔÊÔ˜, ¤ÁÚ·„ ÔÏϤ˜ ÌÂϤÙ˜ ηٿ ÙÔ˘ ÃÚÈÛÙÈ·ÓÈÛÌÔ‡, ηıÒ˜ ηÈ
ÂÚÌËÓ›· Ù˘ ÔÌËÚÈ΋˜ £ÂÔÁÔÓ›·˜. ∞ÚÁfiÙÂÚ·, Ô ¶ÚfiÎÏÔ˜ (410-485), ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎfi˜ Î·È ·˘Ùfi˜ ÊÈÏfiÛÔÊÔ˜, Ê·›ÓÂÙ·È
ˆ˜ ÌÂϤÙËÛ Ôχ ÙËÓ ÔÌËÚÈ΋ Ô›ËÛË Î·È ÙËÓ ÈÛÙÔÚ›· ÙˆÓ ÔÌËÚÈÎÒÓ ÂÒÓ. ™˘Ó¤ÁÚ·„ ÙËÓ ÈÛÙÔÚ›· Ù˘ ·Ú¯·ÈÔÙ¿-
Ù˘ ÂÈ΋˜ ÏÔÁÔÙ¯ӛ·˜. ™ÙË ÌÂϤÙË ÙÔ˘ ·˘Ù‹ fï˜, ‰ÂÓ ·Û¯ÔÏ‹ıËΠÌfiÓÔ Ì ٷ ηı·ÚÒ˜ ÔÌËÚÈο ¤Ë, ·ÏÏ¿ ¤‰ˆÛÂ
ÌÈ· ÂÚ›ÏË„Ë Î·È ÙˆÓ ¿ÏÏˆÓ ÂÒÓ, ·Ó·Ê¤ÚÔÓÙ·˜ ÙÔ˘˜ Ù›ÙÏÔ˘˜ ÙÔ˘˜ Î·È ÙÔ˘˜ ÔÈËÙ¤˜ ÙÔ˘˜. ÿÚË Û’ ·˘ÙfiÓ ‰È·ı¤-
ÙÔ˘Ì ۋÌÂÚ· ÏËÚÔÊÔڛ˜ ÁÈ· ÙÔÓ ÌË Ûˆ˙fiÌÂÓÔ ÂÈÎfi ·ÎÏÔ ÙÔ˘ ΔÚˆÈÎÔ‡ ÔϤÌÔ˘.

Δ· ÁÚ¿ÌÌ·Ù· Î·È ÔÈ Ù¤¯Ó˜ ·fi ÙÔÓ 13Ô ¤ˆ˜ ÙÔÓ 15Ô ·ÈÒÓ· Ì Ú·ÁÌ·ÙÈο ʈÙÈṲ̂ÓË ·ÓÙ›ÏË„Ë. O ∂˘ÛÙ¿ıÈÔ˜ ‰ÂÓ Â›Ó·È Ô ‰¿-
ªÂ ÙËÓ Ï‹ÚË ÂÈÎÚ¿ÙËÛË ÙÔ˘ ÃÚÈÛÙÈ·ÓÈÛÌÔ‡ ¤·˘Û οı ¤Ú¢ӷ ÛηÏÔ˜ Ô˘ ¯¿ÓÂÙ·È Ì¤Û· ÛÙÔ˘˜ ÁÚ·ÌÌ·ÙÈÎÔ‡˜ Ù‡Ô˘˜, ·ÏÏ¿ ›ӷÈ
Î·È ÌÂϤÙË Ù˘ ·Ú¯·›·˜ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ÁÚ·ÌÌ·Ù›·˜. ŒÚÂ ӷ ÂÚ¿- ΢ڛˆ˜ Ô ÌÂÏÂÙË̤ÓÔ˜ ÂÚÌËÓÂ˘Ù‹˜, Ô ÔÔ›Ô˜ ·ÔÛÎÔ› Ó· ·Ó·‚ÈÒ-
ÛÔ˘Ó ·ÈÒÓ˜ ÔÏfiÎÏËÚÔÈ Ì¤¯ÚÈ Ó· ‰ËÌÈÔ˘ÚÁËı› Û ÔÚÈṲ̂ӷ ΤÓÙÚ· ÛÂÈ ÙÔ Î›ÌÂÓÔ ÙˆÓ ÔÌËÚÈÎÒÓ ÂÒÓ, Î·È ·˘Ùfi ÂÂȉ‹ fi¯È ÌfiÓÔ ÁÚ¿ÊÂÈ
·ÍÈfiÏÔÁË ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋ ΛÓËÛË Î·È Ó· ·Ú¯›ÛÂÈ Ó· Á›ÓÂÙ·È Î·È ¿ÏÈ ÏfiÁÔ˜ ÂÚÌËÓ¢ÙÈο Î·È ÁÚ·ÌÌ·ÙÈο Û¯fiÏÈ·, ·ÏÏ¿ ‰È·Ù˘ÒÓÂÈ Î·È ÙËÓ ÚÔ-
ÁÈ· ÙÔ˘˜ ·Ú¯·›Ô˘˜ ŒÏÏËÓ˜ ÔÈËÙ¤˜ Î·È ÊÈÏÔÛfiÊÔ˘˜: ¯ÚÂÈ¿ÛÙËΠӷ ÛˆÈ΋ ÙÔ˘ ÁÓÒÌË Û ÔÏÏ¿ Â›Ì·¯· ˙ËÙ‹Ì·Ù·. ™Ù· ÚÔÔ›ÌÈ· Ì¿ÏÈ-
ÊÙ¿ÛÔ˘Ì ÛÙÔÓ 12Ô ·ÈÒÓ·, ÁÈ· Ó· ·Ú¯›ÛÂÈ Ë ·Ú¯·›· ÂÏÏËÓÈ΋ ÁÚ·Ì- ÛÙ· ÙˆÓ Û¯ÔÏ›ˆÓ ÙÔ˘, ÂÓÒ ÂÎı¤ÙÂÈ ÙȘ ÚÔÛˆÈΤ˜ ÙÔ˘ ·fi„ÂȘ ηÈ
Ì·Ù›· Ó· ıˆÚÂ›Ù·È ·ÓÙÈΛÌÂÓÔ ÛÔ‚·Ú‹˜ ÌÂϤÙ˘ Î·È fi¯È ¤ÚÁÔ ·ÓÙÈ- ·ÓÙÈÏ‹„ÂȘ, οÓÂÈ ÏfiÁÔ Î·È ÁÈ· ÙÔ˘˜ ·Ï·ÈfiÙÂÚÔ˘˜ Û¯ÔÏÈ·ÛÙ¤˜, ηÈ
¯Ú›ÛÙˆÓ. ΔËÓ ÂÚ›Ô‰Ô ·˘Ù‹, ÔÈ μ˘˙·ÓÙÈÓÔ› ÏfiÁÈÔÈ, ·ÏÏ¿ Î·È ÎÏËÚÈÎÔ› ¤ÙÛÈ ¤¯Ô˘Ì ·ÔıËÛ·˘ÚÈṲ̂Ó˜ ÁÓÒ̘ ∞ÏÂÍ·Ó‰ÚÈÓÒÓ Î·È ¿ÏψÓ
·ÎfiÌ·, ÌÂÏÂÙÔ‡Û·Ó ϤÔÓ ÙËÓ ·Ú¯·›· ÂÏÏËÓÈ΋ ÁÚ·ÌÌ·Ù›·. O ÔÈ- ÁÚ·ÌÌ·ÙÈÎÒÓ ÙˆÓ ÔÔ›ˆÓ Ù· ¤ÚÁ· ‰ÂÓ ¤¯Ô˘Ó Ûˆı›. °È· fiÏÔ˘˜ ·˘-
ËÙ‹˜ Î·È ÁÚ·ÌÌ·ÙÈÎfi˜ πˆ¿ÓÓ˘ Δ˙¤Ù˙˘ (1110-1170) ·Û¯ÔÏÂ›Ù·È Û˘- ÙÔ‡˜ ÙÔ˘˜ ÏfiÁÔ˘˜, Ù· Û¯fiÏÈ· ÙÔ˘ ∂˘ÛÙ·ı›Ô˘, Ù· ÔÔ›· ÔÓÔÌ¿˙ÔÓÙ·È
ÛÙËÌ·ÙÈο Ì ÙËÓ ÂÏÏËÓÈ΋ ·Ú¯·ÈÔÏÔÁ›· Î·È ÈÛÙÔÚ›·. ∞Ó Î·È Ì¤ÙÚÈÔ˜ «·ÚÂ΂ÔÏ·›», Â›Ó·È ÔÏ˘ÙÈÌfiٷٷ ÁÈ· ÙÔ˘˜ ÛËÌÂÚÈÓÔ‡˜ ÌÂÏÂÙËÙ¤˜.
ÔÈËÙ‹˜ Î·È ¿ÎÚÈÙÔ˜ ÈÛÙÔÚÈÎfi˜, ÌÂϤÙËÛ ˆÛÙfiÛÔ Ù· ·Ú¯·›· ΛÌÂÓ· ∏ ÕψÛË Ù˘ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ˘fiψ˜ Î·È Ù˘ ˘ÔÏÔ›Ô˘ ∂ÏÏ¿‰Ô˜
Î·È ¿ÓÙÏËÛ ·fi ·˘Ù¿ ÔÏÏ¿ ÛÙÔÈ-
¯Â›· ·fi ÙËÓ ·Ú¯·›· ÂÏÏËÓÈ΋ ÈÛÙÔ-
Ú›· Î·È Ì˘ıÔÏÔÁ›·. ∫·Úfi˜ ÙˆÓ ÌÂ-
ÏÂÙÒÓ ÙÔ˘ ›ӷÈ: ·) ÙÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ ∞ÏÏË-
ÁÔÚ›·È ÛÙËÓ πÏÈ¿‰· Î·È ÙËÓ O‰‡ÛÛÂÈ·,
‚) ˘fiÌÓËÌ· ÌÂÙ¿ Û¯ÔÏ›ˆÓ ÛÙËÓ
πÏÈ¿‰·, Á) Ù· πÏȷο, ‹ÙÔÈ Ù· ÚÔ ÙÔ˘
OÌ‹ÚÔ˘ Î·È Ù· ÌÂÙ¿ ÙÔÓ ŸÌËÚÔ. ∞Ó
Î·È ÔÈ ÎÚ›ÛÂȘ ÙÔ˘ Â›Ó·È ·ÌÊÈ‚fiÏÔ˘
·Í›·˜, fï˜ ÔÈ ÏËÚÔÊÔڛ˜ ÙÔ˘ ÁÈ·
˙ËÙ‹Ì·Ù· ÁÈ· Ù· ÔÔ›· ‰ÂÓ ˘Ê›ÛÙ·-
ÓÙ·È ¿ÏϘ ËÁ¤˜ Â›Ó·È ÌÔÓ·‰ÈÎÔ‡
ÂӉȷʤÚÔÓÙÔ˜. ¶·Ú¿ÏÏËÏ·, Ô ∂›-
ÛÎÔÔ˜ £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢ ∂˘ÛÙ¿ıÈÔ˜,
Â›Û˘ ÙÔÓ 12Ô ·ÈÒÓ·, ˆ˜ Ê·›ÓÂÙ·È
‚·ı‡˜ ÁÓÒÛÙ˘ Ù˘ ·Ú¯·›·˜ ÂÏÏËÓÈ-
΋˜ ÁÏÒÛÛ·˜ Î·È ÈÛÙÔÚ›·˜ Î·È Î¿ÙÔ-
¯Ô˜ ÚÔÊ·ÓÒ˜ ÏÔ‡ÛÈ·˜ Û˘ÏÏÔÁ‹˜
¤ÚÁˆÓ Ô˘ ÁÚ¿ÊÙËÎ·Ó ÁÈ· ÙÔÓ ŸÌË-
ÚÔ Î·È ÙËÓ ÔÌËÚÈ΋ Ô›ËÛË ‹‰Ë ·fi
ÙËÓ ÚÔ ÙÔ˘ ∏ÚÔ‰fiÙÔ˘ ÂÔ¯‹, Û¯Ô-
1. ∏ ηٿÏË„Ë Ù˘ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ˘fiψ˜ ·fi ÙÔ˘˜ §·Ù›ÓÔ˘˜ ÙÔ 1204. ªÈÎÚÔÁÚ·Ê›· ÙÔ˘ 15Ô˘ ·ÈÒÓ·, ¶·Ú›ÛÈ,
Ï›·Û ÙËÓ πÏÈ¿‰· Î·È ÙËÓ O‰‡ÛÛÂÈ· Bibliothèque de l’Arsenal.

APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108 23

∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:48 ™ÂÏ›‰·24
2. ΔÔ ÕÁÈÔÓ ŸÚÔ˜. ÷ÏÎÔÁÚ·Ê›· ÙÔ˘ 1553.
·fi ÙÔ˘˜ §·Ù›ÓÔ˘˜ (1204-1261) (ÂÈÎ. 1) ÛÙ·Ì¿ÙËÛ ÚÔÛˆÚÈÓ¿ ÙËÓ
ÂÚ·ÈÙ¤Úˆ ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋ Î·È Î·ÏÏÈÙ¯ÓÈ΋ ·Ó¿Ù˘ÍË, ÂÓÒ ÔÈ §·Ù›ÓÔÈ
¿ÊËÛ·Ó Ù· ›¯ÓË ÙÔ˘˜ ÛÙËÓ ÏÔÁÔÙ¯ÓÈ΋ ΢ڛˆ˜ ˙ˆ‹ ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘.
ŸÙ·Ó Ï¿‚Ô˘Ì ˘fi„Ë ˆ˜ ÔÈ ¢˘ÙÈÎÔ› ηٷÎÙËÙ¤˜ ·Ú¤ÌÂÈÓ·Ó ÛÙȘ
ÂÚÈÛÛfiÙÂÚ˜ ÂÚÈÔ¯¤˜ Ù˘ ∂ÏÏ¿‰Ô˜ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ·fi ÂÓ‹ÓÙ·
¯ÚfiÓÈ· Î·È ÛÙ· ÓËÛÈ¿ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ·fi ‰È·ÎfiÛÈ· ¯ÚfiÓÈ·, ÙfiÙ ı·
ηٷÓÔ‹ÛÔ˘Ì ÁÈ·Ù› ÛÙËÓ ÊÈÏÔÏÔÁ›· Ù˘ ÂÚÈfi‰Ô˘ ·˘Ù‹˜ ˘¿Ú¯Ô˘Ó
¤Î‰ËϘ ÂȉڿÛÂȘ Ù˘ ¢‡Ûˆ˜. ¶ÔÏÏÔ› μ˘˙·ÓÙÈÓÔ› ÊÂÔ˘‰¿Ú¯Â˜
›¯·Ó ÂÁÎÔÏˆı› Ù· ‹ıË Î·È Ù· ¤ıÈÌ· ÙˆÓ §·Ù›ÓˆÓ ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈ΋
ÙÔ˘˜ ˙ˆ‹ Ì ·ÔÙ¤ÏÂÛÌ· Ó· ‰Â¯ıÔ‡Ó ÌÈ· ‚·ı‡ÙÂÚË ‰˘ÙÈ΋ Â›‰Ú·-
ÛË ÛÙËÓ „˘¯ÔÏÔÁ›· ÙÔ˘˜, ÙfiÛË ÒÛÙ ٷ ‚˘˙·ÓÙÈÓ¿ ÚÔÌ¿ÓÙ˙· ·fi ÙËÓ
ÂÔ¯‹ Ù˘ Ï·ÙÈÓÔÎÚ·Ù›·˜ Î·È ¤Ú· Ó· Â›Ó·È ·ÔÌÈÌ‹ÛÂȘ ÙˆÓ ¤ÌÌÂ-
ÙÚˆÓ ÈÔÙÈÎÒÓ ÚÔÌ¿ÓÙ˙ˆÓ Ù˘ ¢‡Ûˆ˜. ◊‰Ë ·fi ÙȘ ·Ú¯¤˜ ÙÔ˘
13Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÙÔ ÊÂÔ˘‰·Ú¯ÈÎfi Û‡ÛÙËÌ· ¿Ú¯ÈÛ ӷ ÎÏÔÓ›˙ÂÙ·È ÏfiÁˆ
Ó¤ˆÓ ·Ú·ÁˆÁÈÎÒÓ ·Ú·Ì¤ÙÚˆÓ Î·È Û¯¤ÛÂˆÓ Ì ÙÔ ˘ÊÈÛÙ¿ÌÂÓÔ
ÔÏÈÙÈÎÔÎÔÈÓˆÓÈÎfi Û‡ÛÙËÌ· Î·È ÙËÓ Û˘Ó¯‹ ·‡ÍËÛË ÙˆÓ ·Ú·ÁˆÁÈ-
ÎÒÓ ‰˘Ó¿ÌÂˆÓ ÙˆÓ fiÏÂˆÓ Ì ÙËÓ ¿ÓıËÛË ÙÔ˘ ÂÌÔÚ›Ô˘. ∞˘Ùfi Ê˘ÛÈ-
ο ›¯Â ·ÓÙ›ÎÙ˘Ô Î·È ÛÙËÓ ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋ ˙ˆ‹ ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘: ÛÙ·
ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓ· ¯ÚfiÓÈ·, ÛÙËÓ ÂÔ¯‹ Ù˘ ·ÎÌ‹˜ Ù˘ ÊÂÔ˘‰·Ú¯›·˜, Ë
Ô›ËÛË ÛÙËÓ ¢‡ÛË ÙÚ·ÁÔ˘‰Ô‡Û ÙÔÓ ¤ÚˆÙ· Î·È ·ÓÙÏÔ‡Û ¤ÌÓ¢ÛË
·fi ÙÔ˘˜ ̇ıÔ˘˜. ∞fi ÙÔÓ 13Ô ·ÈÒÓ·, fï˜, ΢Úȷگ› ÙÔ ¤ÌÌÂÙÚÔ
ÚÔÌ¿ÓÙ˙Ô, ÙÔ ÔÔ›Ô ·ÓÙÈηÙÔÙÚ›˙ÂÈ ÙȘ Ӥ˜ Û˘Óı‹Î˜ Î·È Ù· Ó¤·
‹ıË ÙˆÓ fiψÓ, Ì ·ÚÈ· ÚfiÛˆ· ÈfiÙ˜ Î·È Î˘Ú›Â˜. ŸÌˆ˜,
·˘Ù‹ Ë ·Ó¿Ù˘ÍË ÙˆÓ fiÏÂˆÓ Â›¯Â ·ÓÙ›ÎÙ˘Ô Î·È ÛÙËÓ ÂÈÛÙ‹ÌË,
ηıÒ˜ Î·È ÛÙËÓ ∞ϯËÌ›·, fiˆ˜ ı· ‰Ô‡Ì ÛÙËÓ Û˘Ó¤¯ÂÈ·.
¶·Ú¿ÏÏËÏ·, Î·È ÛÙȘ ÌÔÓ¤˜ ÙÔ˘ ∞Á›Ô˘ ŸÚÔ˘˜ ‚Ú›ÛÎÂÈ Â˘ÓÔ˚Îfi
¤‰·ÊÔ˜ ÁÈ· Ó· ·Ó·Ù˘¯ı› Î·È ÓÂ˘Ì·ÙÈÎfiÙËÙ· ¿ÏÏË ·fi ·˘Ù‹ ÙˆÓ
ıÂÔÏÔÁÈÎÒÓ Û˘˙ËÙ‹ÛˆÓ. ΔÔ ÕÁÈÔÓ ŸÚÔ˜, Ì·ÎÚÈ¿ ·fi ÙȘ ÔÏÂÌÈΤ˜
Û˘ÁÎÚÔ‡ÛÂȘ Î·È ÙȘ ÙÔ˘ÚÎÈΤ˜ ÂȉÚÔ̤˜, Û˘ÁΤÓÙÚˆÓ ÌÂÁ¿ÏÔ
ÏÔ‡ÙÔ Î·È ÔÏÏÔ‡˜ ÓÂ˘Ì·ÙÈÎÔ‡˜ ·ÓıÚÒÔ˘˜, fiˆ˜ Î·È Î·ÏÏÈÙ¤-
24
¯Ó˜ Ô˘ ·ÂÛ‡ÚÔÓÙÔ ÂΛ ÁÈ· ËÛ˘¯·ÛÌfi Î·È ÌÂϤÙË. ¶Ú¤ÂÈ Ó·
Ï¿‚Ô˘Ì ˘fi„Ë ˆ˜ ÂÎÙfi˜ ·fi ÙÔ˘˜ Ê·Ó·ÙÈṲ̂ÓÔ˘˜ ÃÚÈÛÙÈ·ÓÔ‡˜,
ÔÏÏÔ‡˜ ÎËÊ‹Ó˜ Î·È Î¿ÔÈÔ˘˜ ÓÂ˘ÚˆÙÈÎÔ‡˜ ÔÈ ÔÔ›ÔÈ Î·Ù¤Ê¢Á·Ó
ÛÙÔÓ ÌÔÓ·¯ÈÛÌfi, ˘‹Ú¯·Ó Î·È ÔÚÈṲ̂ÓÔÈ ÔÈ ÔÔ›ÔÈ Â›¯·Ó ÂÛˆÙÂÚÈΤ˜
·ÓËÛ˘¯›Â˜ Î·È ÓÂ˘Ì·ÙÈο ÂӉȷʤÚÔÓÙ·. ŸÌˆ˜ ÂÂȉ‹ ‰ÂÓ ‰È¤ıÂÙ·Ó
Ù· ÔÈÎÔÓÔÌÈο ̤۷ ÒÛÙ ӷ ÂȉÔıÔ‡Ó ·ÂÚ›Û·ÛÙÔÈ ÛÙËÓ ÌÂϤÙË
fiÛˆÓ ÙÔ˘˜ ÂӉȤÊÂÚ·Ó, ÂΛÚÔÓÙÔ ÌÔÓ·¯Ô› Î·È ¤ÙÛÈ ¤Ï˘Ó·Ó ÙÔ Úfi-
‚ÏËÌ· Ù˘ Û˘ÓÙËÚ‹ÛÂÒ˜ ÙÔ˘˜. ∞ÔÌÔӈ̤ÓÔÈ, ÏÔÈfiÓ, ÛÙȘ ÌÔÓ¤˜,
ÚÔÌËı‡ÔÓÙ·Ó ¿ÓÂÙ·, ̤ۈ ·˘ÙÒÓ Î·È ÙˆÓ ‚È‚ÏÈÔıËÎÒÓ ÙÔ˘˜, ¯ÂÈ-
ÚfiÁÚ·Ê· Î·È ‚È‚Ï›· fi¯È ÌfiÓÔÓ ÙˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ Ù˘ ∂ÎÎÏËÛ›·˜, ·ÏÏ¿
Î·È ÙˆÓ ∂ÏÏ‹ÓˆÓ ÊÈÏÔÛfiʈÓ. Δ· ÌÂÏÂÙÔ‡Û·Ó Â›Ù ÁÈ· Ó· ·Û΋ÛÔ˘Ó
ÎÚÈÙÈ΋ Î·È Ó· ıÂÌÂÏÈÒÛÔ˘Ó ÙȘ ‰ÔÁÌ·ÙÈΤ˜ ·fi„ÂȘ Ù˘ ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÈ΋˜
ıÚËÛΛ·˜, ›Ù ‰ÈfiÙÈ ‰È·Î·Ù¤¯ÔÓÙ·Ó ·fi ·Ôڛ˜ ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋˜
ʇÛˆ˜ Î·È ¤‚ÚÈÛÎ·Ó Û ·˘Ù¿ ··ÓÙ‹ÛÂȘ ÛÙ· ÂÚˆÙ‹Ì·Ù¿ ÙÔ˘˜.
∞˘Ùfi˜ Â›Ó·È Î·È Ô Î˘ÚÈfiÙÂÚÔ˜ ÏfiÁÔ˜ ÁÈ· ÙÔÓ ÔÔ›Ô ÛÙÔ ÕÁÈÔÓ ŸÚÔ˜
Î·È ÛÙȘ ¿ÏϘ ÌÂÁ¿Ï˜ ÌÔÓ¤˜ Û˘ÁÎÂÓÙÚÒıËÎ·Ó ÔÏÏ¿ ·Ú¯·›· ÂÏÏË-
ÓÈο ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê· Î·È ·ÚÔ˘ÛÈ¿ÛÙËÎÂ, ηٿ ηÈÚÔ‡˜, ¤ÓÙÔÓË Ó¢-
Ì·ÙÈ΋ ΛÓËÛË. ◊Ù·Ó Ê˘ÛÈÎfi ·Ó¿ÌÂÛ· ÛÙ· ¿ÏÏ· Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù· Ó·
Û˘ÏϤÁÔÓÙ·Ó Î·È ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê· Ô˘ ·ÊÔÚÔ‡Û·Ó Ê˘ÛÈΤ˜ ÂÈÛً̘
fiˆ˜ Ù· ª·ıËÌ·ÙÈο, Ë π·ÙÚÈ΋ Î·È Ë ÏÂÁÔ̤ÓË ∞ϯËÌ›·.
O ÚÒÙÔ˜ ·˘ÙÔÎÚ¿ÙˆÚ, Ô ÔÔ›Ô˜ ÂӉȷʤÚıËΠÁÈ· ÙÔ˘˜ ËÛ˘-
¯·ÛÙ¤˜ ÙÔ˘ Õıˆ, ‹Ù·Ó Ô μ·Û›ÏÂÈÔ˜ ∞ã (867-886). ∞˘Ùfi˜ ÙÔ˘˜ ·Ú·-
¯ÒÚËÛ fiÏË ÙËÓ ÂÚÈÔ¯‹, ÏËÓ Ù˘ πÂÚÈÛÛÔ‡, Î·È ··ÁfiÚ¢Û ÛÂ
Ï·˚ÎÔ‡˜, ȉȷ›ÙÂÚ· Û ÎÙËÓÔÙÚfiÊÔ˘˜, Ó· ·Ú·Ì¤ÓÔ˘Ó ÛÙÔÓ Õıˆ. ΔÔ
fiÚÔ˜ ¯·Ú·ÎÙËÚ›ÛÙËΠ¤ÎÙÔÙ ÂÈۋ̈˜ ˆ˜ ÙfiÔ˜ «ÚÔÛ¢¯‹˜ ηÈ
ÌÂϤÙ˘ ÙˆÓ ı›ˆÓ ÏfiÁˆÓ Î·È ·Á›·˜ ˙ˆ‹˜ ÔÈÎËÙ‹ÚÈÔÓ». ∂ÓÒ fï˜,
ÛÈÁ¿-ÛÈÁ¿, ÂÂÎÚ¿ÙËÛÂ Ë ÂÚÈÔ¯‹ ÛÙËÓ ÔÔ›· ÔÈÎÔ‰ÔÌÔ‡ÓÙÔ ÔÈ Ó¤Â˜
ÌÔÓ¤˜ Ó· ϤÁÂÙ·È «ŸÚÔ˜», Ô ∫ˆÓÛÙ·ÓÙ›ÓÔ˜ ªÔÓÔÌ¿¯Ô˜ ‰È¤Ù·Í ӷ
ϤÁÂÙ·È «ÕÁÈÔÓ ŸÚÔ˜» (ÂÈÎ. 2). ΔÔ ›‰ÈÔ Â·Ó¤Ï·‚Â Î·È Ô ∞ϤÍÈÔ˜ ∞ã
∫ÔÌÓËÓfi˜ ÙÔ 1114.
Ù¯. 108 APXAIO§O°IA & TEXNE™
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:48 ™ÂÏ›‰·25

ŸÌˆ˜, ¤Ú·Ó ÙˆÓ ‰È·ÊfiÚˆÓ ÌÔÓÒÓ ˆ˜ ÓÂ˘Ì·ÙÈÎÒÓ Î¤ÓÙÚˆÓ,

ÛÙÔÓ ÎfiÛÌÔ ÙÔ˘ 14Ô˘ Î·È 15Ô˘ ·ÈÒÓÔ˜, Ë ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ‡ÔÏË ·Ú¤-
ÌÂÓ ¿ÓÙÔÙ ̛· ·fi ÙȘ ˆÚ·ÈfiÙÂÚ˜ Î·È ÂÓ‰ÔÍfiÙÂÚ˜ fiÏÂȘ ÙÔ˘
ÎfiÛÌÔ˘, ÌËÙÚfiÔÏË Ù˘ ÔÚıÔ‰ÔÍ›·˜ Î·È ÚˆÙÂ‡Ô˘Û· ÙÔ˘ ÂÌÔÚ›Ô˘,
·ÏÏ¿ Î·È ÁfiÓÈÌÔ Î¤ÓÙÚÔ ·ÍÈÔÛËÌ›ˆÙ˘ ‰È·ÓÔËÙÈ΋˜ Î·È Î·ÏÏÈÙ¯ÓÈ-
΋˜ ÌÔÚÊÒÛˆ˜. ¶ÔÙ¤ ¿ÏÏÔÙ ÔÈ Û¯ÔϤ˜ Ù˘ ‚˘˙·ÓÙÈÓ‹˜ ÚˆÙ‡Ԣ-
Û·˜ ‰ÂÓ ‹Û·Ó ÙfiÛÔ ·ÎÌ·›Â˜ Î·È ÂÚÈ˙‹ÙËÙ˜. OÈ ÌÂÁ¿ÏÔÈ ‰¿ÛηÏÔÈ
Ù˘ ™¯ÔÏ‹˜, ÔÈ ¶Ï·ÓÔ‡‰Â˜, ÔÈ ªÔÛ¯fiÔ˘ÏÔÈ, ÔÈ ΔÚÈÎÏ›ÓÔÈ, ÛÙȘ ·Ú¯¤˜
ÙÔ˘ 14Ô˘ ·ÈÒÓ·, Î·È ·ÚÁfiÙÂÚ· ÔÈ ÃÚ˘ÛÔψڿ‰Â˜ Î·È ÔÈ ∞ÚÁ˘ÚfiÔ˘-
ÏÔÈ, ·Ó·ÓÂÒÓÔÓÙ·˜ ÙËÓ ÌÂϤÙË ÙˆÓ ·Ú¯·›ˆÓ ∂ÏÏ‹ÓˆÓ ÎÏ·ÛÈÎÒÓ Û˘Á-
ÁڷʤˆÓ ¤ÁÈÓ·Ó ÔÈ Úfi‰ÚÔÌÔÈ Ù˘ ·ÓıÚˆÈÛÙÈ΋˜ ∞Ó·ÁÂÓÓ‹Ûˆ˜. ΔÔ
μ˘˙¿ÓÙÈÔ, ÏÔÈfiÓ, ·ÎfiÌ· Î·È ÛÙ· ¯ÚfiÓÈ· Ù˘ ¤Û¯·Ù˘ ·Ú·ÎÌ‹˜ ÙÔ˘,
‰È·ÙËÚÔ‡Û ·›ÁÏË Î·È fiÓÔÌ· ¯¿ÚË ÛÙȘ ÔÏÈÙÈÛÙÈΤ˜ ÙÔ˘ ·Ú·‰fiÛÂȘ,
ÔÈ Ôԛ˜, ·ÎfiÌ· Î·È ÛÙȘ ϤÔÓ ÎÚ›ÛÈ̘ ÂÚÈÛÙ¿ÛÂȘ Î·È ·Ú¿ ÙËÓ
·ÓÙ›‰Ú·ÛË ÙÔ˘ ·ÓÒÙÂÚÔ˘ ÎÏ‹ÚÔ˘, ÚÔηÏÔ‡Û·Ó ÙÔ ÂӉȷʤÚÔÓ ÁÈ·
ÂÏÏËÓÈΤ˜ ÛÔ˘‰¤˜ Û ÌÈ· ÌÂÁ¿ÏË ÌÂÚ›‰· Ù˘ ¿Ú¯Ô˘Û·˜ Ù¿Í˘. ∞fi
Ù· Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù· Ô˘ ¤¯Ô˘Ó ‰È·Ûˆı› ÌÔÚԇ̠ӷ Û˘Ó·Á¿ÁÔ˘Ì ÌÂ
‚‚·ÈfiÙËÙ· ˆ˜ Ë ·Ï·È¿ ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋ ΛÓËÛË Û˘Ó¯›ÛÙËÎÂ Î·È ÛÙÔÓ
14Ô Î·È ÛÙÔÓ 15Ô ·ÈÒÓ·. ∫·È ·˘Ùfi ÂÍËÁÂ›Ù·È Â‡ÎÔÏ·, ‰ÈfiÙÈ ˘‹Ú¯Â
·ÎfiÌ· ÏÔ‡ÙÔ˜ Î·È Â˘Ì¿ÚÂÈ· ÛÙ· ·ÓÒÙÂÚ· ÛÙÚÒÌ·Ù·. ∂˘ÁÂÓ›˜ ηÈ
·˘ÏÈÎÔ›, ÊÂÔ˘‰¿Ú¯Â˜ Î·È ·ÓÒÙÂÚ· ÛÙÂϤ¯Ë Ù˘ ÎÚ·ÙÈ΋˜ ÁÚ·ÊÂÈÔ-
ÎÚ·Ù›·˜, Â‰›ˆÎ·Ó Ó· ͯˆÚ›˙Ô˘Ó ·fi ÙÔÓ fi¯ÏÔ ÛÙ· Ì¿ÙÈ· ÙˆÓ ¢˘ÙÈ-
4. O μËÛÛ·Ú›ˆÓ.
ÎÒÓ, fi¯È ÌfiÓÔÓ Ì ÙÔÓ ÏÔ‡ÙÔ ÙÔ˘˜, ·ÏÏ¿ Î·È Ì ÙȘ ÁÓÒÛÂȘ ÙÔ˘˜, ‰Â›-
¯ÓÔÓÙ·˜ ·Ì¤ÚÈÛÙÔ ÂӉȷʤÚÔÓ ÁÈ· ÙËÓ Û˘ÏÏÔÁ‹ Î·È ÙËÓ ÌÂϤÙË ÙˆÓ
·Ú¯·›ˆÓ ÂÏÏËÓÈÎÒÓ Û˘ÁÁÚ·ÌÌ¿ÙˆÓ. ∫·Ù’ ·˘ÙfiÓ ÙÔÓ ÙÚfiÔ, ÂÓÈÛ¯‡ıË- (1340-1341) ÙÔÓ ¶¿· ÛÙËÓ ƒÒÌË Î·È ÙÔ˘ ÂÚfiÙÂÈÓ ӷ Û˘ÁÎÏËı›
Î·Ó Ù· ÂÏÏËÓÈο ÁÚ¿ÌÌ·Ù· Î·È ¿Ó‰Ú˜ fiˆ˜ Ô ¡ÈÎËÊfiÚÔ˜ ÃÔ‡ÌÓÔ˜, OÈÎÔ˘ÌÂÓÈ΋ ™‡ÓÔ‰Ô˜ ÁÈ· Ó· χÛÂÈ, Ì ·ÌÔÈ‚·›Â˜ ˘Ô¯ˆÚ‹ÛÂȘ, Ù·
Ô ¡Â›ÏÔ˜ Î·È Ô ¡ÈÎfiÏ·Ô˜ ∫·‚¿ÛÈÏ·˜, Ô ¶Úfi¯ÔÚÔ˜ Î·È Ô ¢ËÌ‹ÙÚÈÔ˜ ‰ÔÁÌ·ÙÈο ˙ËÙ‹Ì·Ù· Î·È Ó· Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈ‹ÛÂÈ ÙËÓ ¤ÓˆÛË ÙˆÓ ÂÎÎÏË-
∫˘‰ÒÓ˘, Ô ª·ÓÔ˘‹Ï ¶·Ï·ÈÔÏfiÁÔ˜, Ô £Âfi‰ˆÚÔ˜ ªÂÙÔ¯›Ù˘, Ô ¶Ï‹- ÛÈÒÓ. OÈ ÓˆÙÂÚÈÛÙÈΤ˜ Î·È ÊÈÏÂχıÂÚ˜ ȉ¤Â˜ ÙÔ˘ ÙÔÓ ¤Î·Ó·Ó Ôχ
ıˆÓ Ô °ÂÌÈÛÙfi˜, Ô μËÛÛ·Ú›ˆÓ, ÔÈ ÃÚ˘ÛÔψڿ‰Â˜, ÔÈ ∞ÚÁ˘ÚfiÔ˘ÏÔÈ, ÁÓˆÛÙfi ÛÙËÓ πÙ·Ï›· Î·È ÌÈÛËÙfi ÛÙÔ˘˜ ÌÔÓ·ÛÙÈÎÔ‡˜ ·ÎÏÔ˘˜ ÙÔ˘
Ô £Âfi‰ˆÚÔ˜ °·˙‹˜, Ô μ·ÚÏ·¿Ì Î·È ¿ÏÏÔÈ, ·fi ÙËÓ £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË, ÙËÓ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘, ·ÏÏ¿ ÔÏÏÔ› ‰È·ÓÔÔ‡ÌÂÓÔÈ Ù˘ £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢ Î·È Ù˘
μ·ÛÈÏÂ‡Ô˘Û· Î·È ÙÔÓ ª˘ÛÙÚ¿, ·ÚÔ˘Û›·Û·Ó ÛËÌ·ÓÙÈ΋ ‰Ú¿ÛË ˆ˜ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ˘fiψ˜, fiˆ˜ Ô ¶Úfi¯ÔÚÔ˜ ∫˘‰ÒÓ˘, Ô ∞ΛӉ˘ÓÔ˜ ηÈ
ÓÂ˘Ì·ÙÈÎÔ› ¿ÓıÚˆÔÈ. ∂ӉȷʤÚıËÎ·Ó ÁÈ· Ù· ÂÏÏËÓÈο ÁÚ¿ÌÌ·Ù· ¿ÏÏÔÈ, ¤ÁÈÓ·Ó Ô·‰Ô› ÙÔ˘. ΔÂÏÈο ÂӉȷʤÚıËÎÂ Î·È ÁÈ· ÙËÓ ÔÏÈÙÈÎÔ-
Î·È Î¿ÔÈÔÈ ·fi ·˘ÙÔ‡˜, fiˆ˜ ı· ‰Ô‡ÌÂ, Î·È ÁÈ· ÙËÓ πÂÚ¿Ó Δ¤¯ÓË. π‰È- ÎÔÈÓˆÓÈ΋ ηٿÛÙ·ÛË ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘, ÚÔÙ›ÓÔÓÙ·˜ Ó· Á›ÓÔ˘Ó ÔÚÈ-
·ÈÙ¤Úˆ˜ Ô ÌÂÁ¿ÏÔ˜ ·ÓÙ›·ÏÔ˜ ÙˆÓ ∏Û˘¯·ÛÙÒÓ, Ô μ·ÚÏ·¿Ì, ‹Ù·Ó Ṳ̂Ó˜ ÌÂÙ·ÚÚ˘ıÌ›ÛÂȘ, ··Ú·›ÙËÙ˜ ηٿ ÙËÓ ÁÓÒÌË ÙÔ˘, ÁÈ· Ó·
ÔÏ˘Ì·ı¤ÛÙ·ÙÔ˜ Î·È Ô·‰fi˜ Ù˘ ·ÚÈÛÙÔÙÂÏÈ΋˜ ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜, ηÏfi˜ ÚÔÏ¿‚Ô˘Ó ÙËÓ ÙÒÛË Ù˘ ·˘ÙÔÎÚ·ÙÔÚ›·˜. ∂fiÌÂÓÔ ‹Ù·Ó Ô μ·ÚÏ·-
Ú‹ÙˆÚ Î·È ‰È·ÏÂÎÙÈÎfi˜. O μ·ÚÏ·¿Ì ÙÔÔıÂÙÔ‡Û ÙÔ Î‡ÚÔ˜ Ù˘ ıÚË- ¿Ì Ó· ‰Èˆ¯ı›, ÔfiÙÂ Î·Ù¤Ê˘Á ÛÙËÓ πÙ·Ï›· fiÔ˘ ÁÓˆÚ›ÛÙËΠ̠ÙÔÓ
Û΢ÙÈ΋˜ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ˘fi ÙÔÓ ¤ÏÂÁ¯Ô Ù˘ ÏÔÁÈ΋˜. ∫·È ·˘Ùfi ‰ÈfiÙÈ, ¶ÂÙÚ¿Ú¯Ë, ÙÔ˘ ÔÔ›Ô˘ ¤ÁÈÓ ‰¿ÛηÏÔ˜ ÛÙ· ·Ú¯·›· ÂÏÏËÓÈο, Î·È ÌÂ
ˆ˜ Ï¿ÙÚ˘ Ù˘ ·Ú¯·›·˜ ÂÏÏËÓÈ΋˜ οÔÈÔ˘˜ ¿ÏÏÔ˘˜ ÙÔ˘˜ ÔÔ›Ô˘˜ Â̇ËÛ ÛÙËÓ πÂÚ¿ Δ¤¯ÓË.
ÛÔÊ›·˜, ÁÓÒÚÈ˙ fiÙÈ «‰ÂÓ ˘¿Ú- ªÂ ÙËÓ Á¤ÓÂÛË ÙˆÓ ·ÛÙÈÎÒÓ ÛÙÔȯ›ˆÓ ÛÙÔ μ˘˙¿ÓÙÈÔ Î·Ù¿ ÙÔÓ 14Ô
¯ÂÈ Ù›ÔÙ ·ÓÒÙÂÚÔ Î·È ÌÂÁ·- Î·È 15Ô ·ÈÒÓ·, ·ÚÔ˘ÛÈ¿ÛÙËΠÌÈ· Ó¤· Ù¿ÛË ÛÙËÓ ÂÈÛÙ‹ÌË, ÙËÓ
χÙÂÚÔ ·fi ÙËÓ ÂÏÏËÓÈ΋ ÊÈÏÔÛÔÊ›· Î·È ÙËÓ ÏÔÁÔÙ¯ӛ·, Ë ÔÔ›· ¤¯ÂÈ ÔÏÏ¿ ÎÔÈÓ¿ Ì ÙÔÓ Ô˘Ì·-
ÛÔÊ›·», ‰ÈfiÙÈ «Ù›ÔÙ ¿ÏÏÔ ÓÈÛÌfi. ΔÔ Ú‡̷ ·˘Ùfi ÛÙÔ μ˘˙¿ÓÙÈÔ ·ÓÙÈÚÔÛˆ‡ÂÙ·È ·fi ÙÔÓ
‰ÂÓ Â›Ó·È ‰˘Ó·ÙfiÓ Ó· Ô‰Ë- ª·ÓÔ˘‹Ï ÃÚ˘ÛÔψڿ, ‰È¿ÛËÌÔ Î·ıËÁËÙ‹, Ú‹ÙÔÚ· Î·È ÊÈÏfiÛÔÊÔ ÙÔ˘
Á‹ÛÂÈ ÛÙËÓ ÁÓÒÛË ÙˆÓ 14Ô˘ ·ÈÒÓ·. ⁄ÛÙÂÚ· ·fi ·˘ÙfiÓ, Ô ·ÓÙÈÚÔÛˆ¢ÙÈÎfiÙÂÚÔ˜ ÂÎÚfi-
·ÈÙ›ˆÓ ·ÓÙfi˜ fiÓÙÔ˜». ÛˆÔ˜ ÙÔ˘ Ô˘Ì·ÓÈÛÌÔ‡ ÛÙÔ μ˘˙¿ÓÙÈÔ Â›Ó·È Ô °ÂÒÚÁÈÔ˜ °ÂÌÈÛÙfi˜ ‹
∞ÎfiÌ·, ÂÂÛ‹Ì·Ó ÙËÓ ¶Ï‹ıˆÓ (ÂÈÎ. 3). °È· ÌÈ·Ó ÔÚÈṲ̂ÓË ÂÚ›Ô‰Ô ÌÂÚÈÎÔ› ·fi ÙÔ˘˜ Ì·ıË-
·ÂÈÏ‹ ÁÈ· ÙËÓ ∂ÏÏ¿‰· Ù¤˜ Î·È ı·˘Ì·ÛÙ¤˜ ÙÔ˘ °ÂÌÈÛÙÔ‡ ÙÔÓ Ï¿ÙÚ¢·Ó Î·È ÙÔÓ ÙÈÌÔ‡Û·Ó ˆ˜
·fi ÙËÓ ∞Û›· Î·È ÂÙfiÓÈ- ¿ÁÈÔ, ȉȷ›ÙÂÚ· ÛÙËÓ πÙ·Ï›· fiÔ˘ ›¯Â ÔÏÏÔ‡˜ Ô·‰Ô‡˜. ŒÓ·˜ Ì¿ÏÈ-
˙ Û ‰È·Ï¤ÍÂȘ ÙÔ˘ ˆ˜ Ô ÛÙ· ·fi ·˘ÙÔ‡˜, Ô ¿Ú¯ˆÓ ÙÔ˘ ƒ›ÌÈÓÈ, ™ÈÁÈÛÌÔ‡Ó‰Ô˜ ª·Ï·Ù¤ÛÙ·˜,
ÙÔ˘ÚÎÈÎfi˜ ΛӉ˘ÓÔ˜ Â›Ó·È Ù·Í›‰Â„ ÛÙËÓ ¶ÂÏÔfiÓÓËÛÔ, ÙÔ 1475, ‹Ú ٷ ÎfiηϷ ÙÔ˘ ÊÈÏÔÛfi-
¿ÌÂÛÔ˜, fi¯È ÌfiÓÔ ÁÈ· ÙÔ μ˘˙¿- ÊÔ˘ Î·È Ù· ÌÂÙ¤ÊÂÚ ÛÙËÓ πÙ·Ï›· fiÔ˘ Ù· ¤ı·„ Ì ÙÈ̤˜. ∂›Ó·È ·Ï‹-
ÓÙÈÔ, ·ÏÏ¿ Î·È ÁÈ· ÙËÓ ¢‡ÛË. 3. O °ÂÒÚÁÈÔ˜ °ÂÌÈÛÙfi˜ ‹ ¶Ï‹ıˆÓ. ıÂÈ· fiÙÈ Ô °ÂÌÈÛÙfi˜, ÂÓÒ fiÙ·Ó ˙Ô‡Û ÛÙËÓ ∂ÏÏ¿‰· ‰ÈÒ¯ıËΠ·fi ÙÔ˘˜
∂ÈÛΤÊıËΠ‰‡Ô ÊÔÚ¤˜ ™‡Á¯ÚÔÓÔ ÌÂÙ¿ÏÏÈÔ. ·ÓÙÈ¿ÏÔ˘˜ ÙÔ˘, fiÙ·Ó ¤ı·Ó ÙÈÌ‹ıËΠÔχ Î·È ÁÈ· ÔÏÏ¿ ¯ÚfiÓÈ·

APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108 25

∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:48 ™ÂÏ›‰·26
5. O ªˆ¿ÌÂı Ô ¶ÔÚıËÙ‹˜ ·Ú·‰›‰ÂÈ ÛÙÔÓ °ÂÓÓ¿‰ÈÔ ™¯ÔÏ¿ÚÈÔ ÙÔÓ ‰ÈÔÚÈ-
ÛÌfi ÙÔ˘ ˆ˜ ¶·ÙÚÈ¿Ú¯Ë.
ÛÙËÓ ˘fi‰Ô˘ÏË ϤÔÓ ∂ÏÏ¿‰·, ·ÏÏ¿ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ÛÙËÓ πÙ·Ï›·, fiÔ˘
·ÓÂʤÚÂÙÔ ÙÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ ÌÂٷ͇ ÙˆÓ ‰È·ÓÔÔ˘Ì¤ÓˆÓ.
ª·ıËÙ‹˜ ÙÔ˘ °ÂÌÈÛÙÔ‡, Ô ϤÔÓ ÁÓˆÛÙfi˜, ‹Ù·Ó Ô μËÛÛ·Ú›ˆÓ
(ÂÈÎ. 4), Î·È ·˘Ùfi˜ ÔÏ˘Ì·ı‹˜ Î·È ÛÔ˘‰·›Ô˜ ÂÏÏËÓÈÛÙ‹˜, Ô ÔÔ›Ô˜,
fiÙ·Ó Â‰ÈÒ¯ıË ·fi ÙÔ˘˜ Ê·Ó·ÙÈÎÔ‡˜ Ô·‰Ô‡˜ ÙÔ˘ °ÂÓÓ·‰›Ô˘ ™¯ÔÏ·-
Ú›Ô˘, Î·Ù¤Ê˘Á ÛÙËÓ ƒÒÌË, fiÔ˘ ·Ó·ÁÓˆÚ›ÛıËÎÂ Ë ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋ ÙÔ˘
·Í›· Î·È ·Ó·ÁÔÚ‡ıËΠ∫·Ú‰ÈÓ¿ÏÈÔ˜ Ù˘ ¶·È΋˜ Œ‰Ú·˜, ÙÔ 1443.
ŸÌˆ˜, ˆ˜ ÊÈÏfiÛÔÊÔ˜, Ô˘‰¤ÔÙ ÂÏËÛÌfiÓËÛ ÙȘ ÊÈÏÂχıÂÚ˜
ȉ¤Â˜ ÙÔ˘. ¢È¤ÎÚÈÓ ÙÔ˘˜ ·Ú¯·›Ô˘˜ ƒˆÌ·›Ô˘˜ ·fi ÙÔ˘˜ ŒÏÏËÓ˜,
‰›ÓÔÓÙ·˜ ÚˆÙ‡ÔÓÙ· ÚfiÏÔ ÛÙËÓ ÂÏÏËÓÈ΋ Ê˘Ï‹. ΔfiÓÈ˙ ˆ˜ ÔÈ
¿Ú¯ÔÓÙ˜ ‰ÂÓ Ú¤ÂÈ Ó· ÂÎϤÁÔÓÙ·È ·fi ÙËÓ Ù¿ÍË ÙˆÓ ÏÔ˘Û›ˆÓ,
·ÏÏ¿ Ù· ·ÍÈÒÌ·Ù· Ú¤ÂÈ Ó· Ù· ·›ÚÓÔ˘Ó ÔÈ ¿ÚÈÛÙÔÈ, ·ÓÂÍ·Úًو˜
ÎÔÈÓˆÓÈ΋˜ ı¤Ûˆ˜. ∂¤ÌÂÓ ˆ˜ ¤ÚÂ ӷ Â·Ó·Û˘ÛÙ·ı› Ë
«Â˘ÓÔ̈ٿÙË ÔÏÈÙ›· §·Î‰·ÈÌÔÓ›ˆÓ» Î·È ÌÈÏÔ‡Û ¿ÓÙÔÙ ÁÈ· ÙÔÓ
·Ú¯·›Ô ÂÏÏËÓÈÎfi ÔÏÈÙÈÛÌfi Ì ·ÚÔÎ¿Ï˘ÙÔ ı·˘Ì·ÛÌfi. °ÓÒÛÙ˘
ÙˆÓ Ê˘ÛÈÎÒÓ ÂÈÛÙËÌÒÓ, ÂÚfiÙÂÈÓ ӷ ÂÓÈÛ¯˘ı› Ô ‚ÈÔÙ¯ÓÈÎfi˜ ÎÏ¿-
‰Ô˜ ·fi ÙÔ ÎÚ¿ÙÔ˜, ÒÛÙ ӷ ·Ó·Ù˘¯ıÔ‡Ó Ë Ó·˘ËÁÈ΋, Ë ÂÚÈÔ˘Ú-
Á›·, Ë Ì˯·ÓÔ˘ÚÁ›·, Ë ÌÂÙ·ÍÔ˘ÚÁ›·, Ë ÓËÌ·ÙÔ˘ÚÁ›·, Ë ¯·ÏÎÔ˘ÚÁ›·,
Ë ÛȉËÚÔ˘ÚÁ›·, Ë ÔÏÔ˘ÚÁ›·, Ë ˘·ÏÔ˘ÚÁ›· Î.Ï., Ù¤¯Ó˜ ÙȘ Ôԛ˜
Ê·›ÓÂÙ·È fiÙÈ ÂÁÓÒÚÈ˙ ηÏÒ˜, ÙÔ˘Ï¿¯ÈÛÙÔÓ ÙËÓ ¯·ÏÎÔ˘ÚÁ›·, ÙËÓ
ÛȉËÚÔ˘ÚÁ›· Î·È ÙËÓ ˘·ÏÔ˘ÚÁ›·, ·Ó ÎÚ›ÓÔ˘Ì ·fi Ù· ¿Óˆ ·fi
ÂηÙfi ·Ú¯·›· ÂÏÏËÓÈο ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê· ÌÂÙ·ÏÏÔ˘ÚÁ›·˜, ‚·Ê‹˜ ÌÂÙ¿Ï-
ÏˆÓ fiˆ˜ Î·È ÌÂÙ·ÙÚÔ‹˜ ·˘ÙÒÓ Û ¯Ú˘Ûfi, Ù· ÔÔ›· ÂÎÏËÚÔ‰fiÙË-
Û ÛÙËÓ μÈ‚ÏÈÔı‹ÎË ÙÔ˘ ∞Á›Ô˘ ª¿ÚÎÔ˘ Ù˘ μÂÓÂÙ›·˜, fiÔ˘ ηÈ
Ê˘Ï¿ÛÛÔÓÙ·È Ì¤¯ÚÈ Û‹ÌÂÚ·.
¢È¿ÛËÌÔ˜ ÂÏÏËÓÈÛÙ‹˜ ÁÈ· ÙËÓ ÂÔ¯‹ ÙÔ˘, ÙÔÓ 13Ô ·ÈÒÓ·, ˘‹ÚÍÂ
Î·È Ô ªËÙÚÔÔÏ›Ù˘ ¡·˘¿ÎÙÔ˘ πˆ¿ÓÓ˘ ∞fiη˘ÎÔ˜, Ô ÔÔ›Ô˜
26
¤Ú·Ó Ù˘ ıÂÔÏÔÁÈ΋˜ ÙÔ˘ ηٷÚÙ›Ûˆ˜ ‹Ù·Ó ‚·ı‡˜ ÁÓÒÛÙ˘ Ù˘
·Ú¯·›·˜ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ÁÚ·ÌÌ·Ù›·˜.
°ÂÓÈο, Ô μ˘˙·ÓÙÈÓfi˜ ÔÏÈÙÈÛÌfi˜, ·fi ÙÔ Ù¤ÏÔ˜ ÙÔ˘ 13Ô˘ ·ÈÒÓ·
Î·È ¤ˆ˜ Ù· ̤۷ ÙÔ˘ 15Ô˘, ‰ÈÂÙ‹ÚËÛ ÙËÓ ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈ΋ ȉÈÔÌÔÚ-
Ê›· ÙÔ˘. ™ÙËÓ ÂÚ›Ô‰Ô ·˘Ù‹ ‰ËÏ·‰‹, ˆ˜ ·ÓÙ›‰Ú·ÛË ÂÓ·ÓÙ›ÔÓ Ù˘
Ï·ÙÈÓÈ΋˜ ÂÈÚÚÔ‹˜, ÂÓ‰˘Ó·ÌÔ‡Ù·È, ÛÙ· ·ÓÒÙÂÚ· ÎÔÈÓˆÓÈο ÛÙÚÒ-
Ì·Ù· ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘ ÙÔ ÂӉȷʤÚÔÓ ÁÈ· ÙËÓ ÂÏÏËÓÈ΋ ·Ú¯·ÈfiÙËÙ·,
ÂÓÒ ÛÙÔÓ ÙÔ̤· Ù˘ ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜ ÂÌÊ·Ó›˙ÔÓÙ·È ‰‡Ô ·ÓÙÈÙÈı¤ÌÂÓ˜
Ù¿ÛÂȘ. ∞ÊÂÓfi˜ ÚÔԉ¢ÙÈÎÔ› ÏfiÁÈÔÈ ‰›‰·ÛÎ·Ó ˆ˜ ÌfiÓÔÓ Ë ÏÔÁÈ΋
Ú¤ÂÈ Ó· Â›Ó·È ÎÚÈÙ‹ÚÈÔ ÛÙȘ ÌÔÚʈÙÈΤ˜ ÂȉÈÒÍÂȘ Î·È fi¯È ÔÈ ·Ú·-
‰Â‰ÂÁ̤Ó˜ ÂÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈΤ˜-«ıÂfiÓ¢ÛÙ˜» ‰È‰·Ûηϛ˜. ∏ ‰È‰·-
Ûηϛ· ·˘Ù‹, ÁÈ· ÙËÓ ÂÔ¯‹ Ù˘ Â·Ó·ÛÙ·ÙÈ΋, fiˆ˜ ‹Ù·Ó ÂfiÌÂÓÔ
·ÓÙÈÌÂÙÒÈÛ ÙËÓ ÛıÂÓ·Ú‹ ·ÓÙ›‰Ú·ÛË ÙÔ˘ ÎÏ‹ÚÔ˘ Î·È Ù˘ ÊÂÔ˘-
‰·Ú¯È΋˜ ·ÚÈÛÙÔÎÚ·Ù›·˜. ∞˘ÙÔ› ÔÈ ÛÙÔ¯·ÛÙ¤˜, ÔÈ ÔÔ›ÔÈ ·ÓÙÈÙ¿¯ıË-
Î·Ó ÛÙËÓ Û¯ÔÏ·ÛÙÈ΋ ÊÈÏÔÛÔÊ›· Ù˘ ÂÎÎÏËÛ›·˜, ÛÙËÚ›¯ıËηÓ
΢ڛˆ˜ ÛÙÔÓ ¶Ï¿ÙˆÓ· Î·È ‹Û·Ó ÚˆÙÂÚÁ¿Ù˜ ÙÔ˘ Ô˘Ì·ÓÈÛÌÔ‡ Ô˘,
fiÙ·Ó ‹Ú ÌÂÁ¿Ï˜ ‰È·ÛÙ¿ÛÂȘ ÛÙ· ÁÚ¿ÌÌ·Ù·, ÙȘ Ù¤¯Ó˜ Î·È ÙËÓ
ÂÈÛÙ‹ÌË, ÔÓÔÌ¿ÛıËΠϤÔÓ ∞Ó·Á¤ÓÓËÛË.
∞ÊÂÙ¤ÚÔ˘, ˘‹Ú¯Â Ô ÎÏ‹ÚÔ˜ Ì ÌÈ· ÊÈÏÔÛÔÊ›· ΢ÚÈÔÏÂÎÙÈο
«˘ËÚ¤ÙÚÈ· Ù˘ ıÂÔÏÔÁ›·˜». ™Ù· ¯ÚfiÓÈ· ÙˆÓ ¶·Ï·ÈÔÏfiÁˆÓ ÔÈ ÂÚÈÛ-
ÛfiÙÂÚÔÈ ıÂÔÏfiÁÔÈ Î·È ÊÈÏÔÛÔÊÔ‡ÓÙ˜ ‰È·ÓÔÔ‡ÌÂÓÔÈ ‹Û·Ó Ô·‰Ô›
Ù˘ Û¯ÔÏ·ÛÙÈ΋˜ ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜, Ë ÔÔ›· ÂÛÙËÚ›˙ÂÙÔ Û ¤Ó·Ó ·ÔÛÙÂ-
ˆÌ¤ÓÔ ·ÚÈÛÙÔÙÂÏÈÛÌfi. OÈ Ô·‰Ô› Ù˘ Û¯ÔÏ·ÛÙÈ΋˜ ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜ ˘Ë-
ÚÂÙÔ‡Û·Ó ¤Ó· ÁÓ‹ÛÈÔ ÌÂ۷ȈÓÈÎfi ıÚËÛ΢ÙÈÎfi Ó‡̷, ·˘Ùfi ÙÔ
ÔÔ›Ô Î˘ÚÈ·Ú¯Ô‡Û ÚÔ ÔÏÏÒÓ ÂÙÒÓ ÛÙËÓ ¢‡ÛË. ªÂ ÌÂÁ¿ÏÔ˘˜
‰·ÛοÏÔ˘˜ ÙÔÓ °ÂÒÚÁÈÔ ΔÚ·Â˙Ô‡ÓÙÈÔ (1396-1483), ÔÓÔÌ·ÛÙfi ÂÏÏË-
ÓÈÛÙ‹ Î·È Ï·ÙÈÓÈÛÙ‹, Î·È ÙÔÓ °ÂÓÓ¿‰ÈÔ ™¯ÔÏ¿ÚÈÔ, Ô ÔÔ›Ô˜ ÁÂÓÓ‹ıËÎÂ
ÙÔ 1405 ·fi ÃÈÒÙ˜ ÁÔÓ›˜ ÛÙËÓ ¶fiÏË. ¢ÈÔÚ›ÛÙËΠ·fi ÙÔÓ ·˘-
ÙÔÎÚ¿ÙÔÚ· πˆ¿ÓÓË ∏ã ¶·Ï·ÈÔÏfiÁÔ «Î·ıÔÏÈÎfi˜ ÛÂÎÚÂÙ¿ÚÈÔ˜ ÙÔ˘
‚·ÛÈϤˆ˜», ·ÚÁfiÙÂÚ· «Î·ıÔÏÈÎfi˜ ÎÚÈÙ‹˜ ÙˆÓ ƒˆÌ·›ˆÓ» Î·È ˆ˜ ÙÔ
1450 ‹Ù·Ó Ï·˚Îfi˜ ıÂÔÏfiÁÔ˜. ΔfiÙ fï˜ ÂοÚË ÌÔÓ·¯fi˜, ÂÓ fi„ÂÈ ÙÔ˘
fiÙÈ Ô ªˆ¿ÌÂı Ô ¶ÔÚıËÙ‹˜ ı· ÙÔÓ ‰ÈfiÚÈ˙ ¶·ÙÚÈ¿Ú¯Ë ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈ-
ÓÔ˘fiψ˜ ÌÂÙ¿ ÙËÓ Õψۋ Ù˘ (ÂÈÎ. 5). O °ÂÓÓ¿‰ÈÔ˜ ™¯ÔÏ¿ÚÈÔ˜
›¯Â ÌÂÏÂÙ‹ÛÂÈ ÙÔ˘˜ ·Ú¯·›Ô˘˜ ŒÏÏËÓ˜ Û˘ÁÁÚ·Ê›˜, fi¯È ÁÈ· Ó· ‰È‰·-
¯ı›, ·ÏÏ¿ ÁÈ· Ó· ‚ÚÂÈ ÂȯÂÈÚ‹Ì·Ù· Ì ٷ ÔÔ›· ı· ÂÛÙ‹ÚÈ˙ ÙÔ
‰fiÁÌ· Ù˘ ÔÚıÔ‰ÔÍ›·˜. ◊Ù·Ó Ê·Ó·ÙÈÎfi˜ ÔϤÌÈÔ˜ Ù˘ ¶Ï·ÙˆÓÈ΋˜
ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜ Î·È Ô ϤÔÓ ·ÓÙÈÚÔÛˆ¢ÙÈÎfi˜ Ù‡Ô˜ ÙÔ˘ ÎÂÓÔ‡ Û¯Ô-
Ï·ÛÙÈÎÈÛÌÔ‡ Î·È ÙÔ˘ ηÏÔÁÂÚÈÎÔ‡ Ê·Ó·ÙÈÛÌÔ‡. ∞fi ·˘ÙÔ‡˜ ÙÔ˘˜
‰‡Ô ‰È·ÓÔÔ˘Ì¤ÓÔ˘˜ Î·È ÙÔ˘˜ Ô·‰Ô‡˜ ÙÔ˘˜, ÂÁ¤ÓÂÙÔ fi¯È ¯Ú‹ÛË
·ÏÏ¿ ηٿ¯ÚËÛË ÙˆÓ ÏÔÁÈÎÒÓ Û˘ÌÂÚ·ÛÌ¿ÙˆÓ ÙÔ˘ ∞ÚÈÛÙÔÙ¤ÏÔ˘˜,
Î·È ÁÈ’ ·˘Ùfi ‰ÂÓ ÙÔÓ ıˆÚÔ‡Û·Ó Í¤ÓÔ ÚÔ˜ ÙÔÓ ÃÚÈÛÙÈ·ÓÈÛÌfi. ∂›¯·Ó
˘„ÒÛÂÈ ÙËÓ ‰È·ÏÂÎÙÈ΋ Û ·ÏËıÈÓ‹ Î·È ‰‡ÛÎÔÏË «ÂÈÛÙ‹ÌË», ÂÓÒ
¿Êı·ÛÙÔÈ Û ÛÔÊ›ÛÌ·Ù·, ›¯·Ó ηٷÓÙ‹ÛÂÈ ÙËÓ «∞ÚÈÛÙÔÙÂÏÈ΋» ÙÔ˘˜
ÊÈÏÔÛÔÊ›· ÍËÚfi Ù‡Ô. ∏ ÂÌÂÈÚ›·, Ë Ú·ÁÌ·ÙÈ΋ Ê˘ÛÈ΋ ÂÈÛÙ‹ÌË,
‹Ù·Ó ÁÈ’ ·˘ÙÔ‡˜ Î·È ÙÔ˘˜ ÔÌÔ›Ô˘˜ ÙÔ˘˜ ¿¯ÚËÛÙË. ŒÙÛÈ ÌÂÏÂÙÔ‡Û·Ó
fi¯È ÙÔÓ ÁÓ‹ÛÈÔ ∞ÚÈÛÙÔÙ¤ÏË, ·ÏÏ¿ ÌfiÓÔÓ ÂΛӷ ·fi Ù· Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù¿
ÙÔ˘ Ô˘ ÂÛ¯ÂÙ›˙ÔÓÙÔ Ì ÙËÓ ÏÔÁÈ΋ (ηÙËÁÔÚ›·È, ÂÚ› ÂÚÌËÓ›·˜,
·Ó·Ï˘ÙÈο ÚfiÙÂÚ·, ·Ó·Ï˘ÙÈο ‡ÛÙÂÚ·, ÙÔÈο). ΔÂÏÈο, fiˆ˜ Ê·›-
ÓÂÙ·È, ·˘ÙÔ‡ ÙÔ˘ Ù‡Ô˘ ÔÈ ‰È·ÓÔËÙ¤˜ ΢ÚÈ·Ú¯Ô‡Û·Ó ÛÙ· ¶·ÓÂÈÛÙ‹-
ÌÈ·, ÛÙËÓ ∂ÎÎÏËÛ›· Î·È ÛÙËÓ ·˘ÙÔÎÚ·ÙÔÚÈ΋ ∞˘Ï‹ ÙÔ˘˜ ·ÈÒÓ˜ ÂΛ-
ÓÔ˘˜, ÚÔÂÙÔÈÌ¿˙ÔÓÙ·˜ ÂÈÌÂÏÒ˜ fi¯È ¤Ó·Ó ηÈÓÔ‡ÚÁÈÔ ÔÏÈÙÈÛÌfi,
·ÏÏ¿ ÙÔ Û¿‚·ÓÔ Î·È ÙÔ Ê¤ÚÂÙÚÔ ·˘ÙÔ‡ Ô˘ ÔÓÔÌ¿˙Ô˘Ì ÛÙËÓ ÈÛÙÔ-
Ú›· μ˘˙·ÓÙÈÓ‹ ∞˘ÙÔÎÚ·ÙÔÚ›·.
Ù¯. 108 APXAIO§O°IA & TEXNE™
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:48 ™ÂÏ›‰·27

◊‰Ë fï˜ Ë μ˘˙·ÓÙÈ- μ˘˙·ÓÙÈÓÔ‡˜ ÔÏ˘ÁÚ¿ÊÔ˘˜, fiˆ˜ ÙÔ˘˜ Û˘ÁÁÚ·Ê›˜ ÙÔ˘ ÏÂÍÈÎÔ‡
Ó‹ ∞˘ÙÔÎÚ·ÙÔÚ›· ¤Ó ™Ô˘›‰· ÙÔ˘ 10Ô˘ Î·È 11Ô˘ ·ÈÒÓ·.
Ù· ÏÔ›ÛıÈ· Î·È Ë ÓÂ˘Ì·ÙÈ- ∞ÏÏ¿ Î·È ÙÔ ∫itab-al-Fihrist, ·Ú·‚ÈÎfi ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ 850 ÂÚ›Ô˘, ·Ó·-
΋ ΛÓËÛË ÙˆÓ ÙÂÏÂ˘Ù·›ˆÓ ʤÚÂÈ ÙÔ˘˜ Û˘ÁÁÚ·Ê›˜ ·˘ÙÔ‡˜, Ú¿ÁÌ· Ô˘ ÛËÌ·›ÓÂÈ fiÙÈ ÙÔ ÏÂÍÈÎfi
¯ÚfiÓˆÓ ‹Ù·Ó ÌÈ· ʈÙÂÈÓ‹ ‹Ù·Ó ÚÔÁÂÓ¤ÛÙÂÚÔ ÙÔ˘ °ÎÂÌ¤Ú, ÙÔ˘ ÌÂÁ¿ÏÔ˘ ‰·ÛοÏÔ˘ ÙˆÓ ∞Ú¿-
Î·È ÔÏÈÁfi˙ˆË ·Ó·Ï·Ì‹. ‚ˆÓ, ÙÔ˘ 9Ô˘ ·ÈÒÓ·. ŒÙÛÈ Ë ÌÂıÔ‰ÈÎfiÙËÙ· Î·È Ë Ì¿ÏÏÔÓ ÚÔˆıË̤-
Δ· ÈÛÙÔÚÈο ÁÂÁÔÓfiÙ· Ô˘ ÓË ÂÈÛÙ‹ÌË, Ë ÔÔ›· Û˘Ó·ÓÙ¿Ù·È ÛÙ· ÁÓ‹ÛÈ· ¤ÚÁ· ÙÔ˘ °ÎÂÌ¤Ú,
ÌÂÛÔÏ¿‚ËÛ·Ó Î·È Ë Î·Ù¿- Â›Ó·È ÌÂÙ·ÁÂÓ¤ÛÙÂÚË Î·È Ê˘ÛÈο ·Ô·ËÌ· ÂΛӢ ÙˆÓ ∂ÏÏ‹ÓˆÓ
ÎÙËÛË Ù˘ ¡ÔÙÈÔ·Ó·ÙÔÏÈ- ·Ï¯ËÌÈÛÙÒÓ.
΋˜ ∂˘ÚÒ˘ ·fi ÙÔ˘˜ ⁄ÛÙÂÚ· ·fi ·˘ÙÔ‡˜ ÙÔ˘˜ Û˘ÁÁÚ·Ê›˜, ÔÈ ÔÔ›ÔÈ ·ÔηÏÔ‡ÓÙ·È
ΔÔ‡ÚÎÔ˘˜ ÌÂÙ¤ıÂÛ·Ó ÙÔ OÈÎÔ˘ÌÂÓÈÎÔ› ºÈÏfiÛÔÊÔÈ, Ë ∞ϯËÌ›· ·ÚÔ˘ÛÈ¿ÛÙËÎÂ, Û ÓÂfiÙÂÚ· ¯Úfi-
ΤÓÙÚÔ ÙÔ˘ ÔÏÈÙÈÛÌÔ‡ ÓÈ·, ·fi ÙÔ˘˜ μ˘˙·ÓÙÈÓÔ‡˜ ÌÔÓ·¯Ô‡˜, ‰ËÏ·‰‹ ÙÔÓ ∫ÔÛÌ¿, ÙÔÓ æÂÏÏfi,
ÛÙËÓ ¢‡ÛË. Î·È ÙÔÓ ¡ÈÎËÊfiÚÔ μÏÂÌ̇‰Ë. ™˘ÌÂÚ·ÛÌ·ÙÈο, ÛÙËÓ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ‡-
∂ÓÒ ÛÙȘ ·Ï·È¤˜ Â·Ú- ÔÏË Ú¤ÂÈ Ó· Û˘ÁÎÚÔÙ‹ıËΠÌÈ· Ôχ ÌÂÁ¿ÏË ·Ï¯ËÌÈÛÙÈ΋ Û˘ÏÏÔ-
¯›Â˜ ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘, ÌÂÙ¿ Á‹, Ì ÙËÓ Û˘Ó¤ÓˆÛË ÙˆÓ ¤ÚÁˆÓ ‰È·ÊfiÚˆÓ ÂÔ¯ÒÓ ·fi ‰È·ÊÔÚÂÙÈ-
ÙÔ 1453, ‚·ÛÈχÂÈ Ë ·Ì¿- ÎÔ‡˜ Û˘ÁÁÚ·Ê›˜, ∂ıÓÈÎÔ‡˜ Î·È ÃÚÈÛÙÈ·ÓÔ‡˜. ™˘ÓÂÙ¤ıË, ·ÓÙÂÁÚ¿ÊË
ıÂÈ·, ·ÓÙÈı¤Ùˆ˜, ÛÙËÓ πÙ·- Î·È Û¯ÔÏÈ¿ÛıËΠ·fi ÙÔ˘˜ μ˘˙·ÓÙÈÓÔ‡˜ ÌÔÓ·¯Ô‡˜ ηÈ, ·fi ÙËÓ μ·ÛÈ-
Ï›· ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ‹ıËΠÌÂÁ¿- ÏÂ‡Ô˘Û·, ·ÓÙ›ÁÚ·Ê¿ ÙÔ˘˜ ¤ÊÙ·Û·Ó ÛÙËÓ πÙ·Ï›· Î·È ·fi ÂΛ ÛÙËÓ
ÏË ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋ ΛÓËÛË Ë ˘fiÏÔÈË ¢‡ÛË. ∫¿ÔÈ· ÂÈÛÙÔÏ‹ ÙÔ˘ ªÈ¯·‹Ï æÂÏÏÔ‡, ÂÚ› ÙÔ 1050,
ÔÔ›· Î·È ‹Ú ÙÔ fiÓÔÌ· ÚÔÛÙ›ıÂÙ·È ˆ˜ ÚfiÏÔÁÔ˜ ÛÙÔ ¯ÂÈÚfiÁÚ·ÊÔ 2327 Ù˘ §˘fiÓ. O μ˘˙·-
Humanismus. ∞fi ÙfiÙÂ, ÓÙÈÓfi˜ ·˘Ùfi˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ Î·È ÏfiÁÈÔ˜, ÙÔ˘ ÔÔ›Ô˘ Ë ÂÈÛÙ‹ÌË Â›Ó·È
fiÏÔ Î·È ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔÈ Ïfi- ηıÔÏÈ΋, Èı·ÓfiÓ Ó· Â›Ó·È Ô Û˘Óı¤Ù˘ ·˘Ù‹˜ Ù˘ Û˘ÏÏÔÁ‹˜. OˆÛ-
ÁÈÔÈ ·Ú¯›˙Ô˘Ó Ó· ÌÂÏÂÙÔ‡Ó ‰‹ÔÙÂ, Ë Û˘ÏÏÔÁ‹ ˘‹Ú¯Â ·fi ÙÔÓ 11Ô ·ÈÒÓ· Î·È Èı·ÓfiÓ Î·È ·fi
Ù· Ï·ÙÈÓÈο Î·È Ù· ·Ú¯·›· ÙÔÓ 10Ô ·ÈÒÓ·. ∫·È ·˘Ùfi ÁÈ·Ù› ÙÔ ¯ÂÈÚfiÁÚ·ÊÔ Û ÂÚÁ·ÌËÓ‹ ÙÔ˘
6. O ∫ÚfiÓÔ˜-ªfiÏ˘‚‰Ô˜ Û ÌÂ۷ȈÓÈ΋
ÂÏÏËÓÈο Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù·, ∞Á›Ô˘ ª¿ÚÎÔ˘ Ù˘ μÂÓÂÙ›·˜, ÚÔÂÚ¯fiÌÂÓÔ ·fi ÙËÓ μÈ‚ÏÈÔı‹ÎË ÙÔ˘
ÂÚÛÈ΋ ÌÈÎÚÔÁÚ·Ê›·.
ÂÓÒ ÌfiÏȘ ‰‡Ô ¯ÚfiÓÈ· ÌÂÙ¿ ∫·Ú‰ÈÓ·Ï›Ô˘ Î·È ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹ μËÛÛ·Ú›ˆÓÔ˜, ·Ó¿ÁÂÙ·È Û ·˘Ù¿ Ù· ¯Úfi-
ÙËÓ ÕψÛË Ù˘ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ˘fiψ˜, ÙÔ 1455, Ë ÂʇÚÂÛË Ù˘ ÓÈ· Î·È ÂÚȤ¯ÂÈ fiÏ· Ù· ÚˆÙfiÙ˘· ΛÌÂÓ· (ÂÎÙfi˜ ·fi ÙËÓ Ú·ÁÌ·-
Ù˘ÔÁÚ·Ê›·˜ ·ÓÔ›ÁÂÈ Ó¤Ô˘˜ ‰ÚfiÌÔ˘˜ ÛÙËÓ ‰È·Î›ÓËÛË ÂÓÙ‡ˆÓ Î·È Ù›· ÙÔ˘ ™·ÏÌ·Ó¿). ™Â ·˘Ù¿ Ù· ÁÚ·Ù¿, fiˆ˜ Û fiÏ· Ù· ·Ï·È¿ ¯ÂÈ-
ÙËÓ ‰È¿‰ÔÛË Ù˘ ·Ú¯·ÈÔÁÓˆÛ›·˜. ∏ ºÏˆÚÂÓÙ›· ηı›ÛٷٷÈ, ÛÙ· ̤۷ ÚfiÁÚ·Ê·, ¤ÁÈÓ·Ó ·ÚÁfiÙÂÚ· ‰È¿ÊÔÚ˜ ÚÔÛı‹Î˜ Î·È ·ÚÂÌ‚ÔϤ˜
ÙÔ˘ 15Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÛÔ˘‰·›Ô ÓÂ˘Ì·ÙÈÎfi ΤÓÙÚÔ, ηıÒ˜ ÂΛ Û˘ÁÎÂ- ·fi ÙÔ˘˜ μ˘˙·ÓÙÈÓÔ‡˜ ÌÔÓ·¯Ô‡˜. ∞˘ÙÔ› Ù· ·ÓÙ¤ÁÚ·„·Ó, fi¯È ˆ˜ ÈÛÙÔ-
ÓÙÚÒÓÔÓÙ·È ÔÏÏÔ› ŒÏÏËÓ˜ ÚfiÛÊ˘Á˜, ÏfiÁÈÔÈ ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘, ÂÓÒ ÚÈο ÌÓËÌ›·, ·ÏÏ¿ ‰˘Ó¿ÌÂÈ Ù˘ ‰ÈÙÙ‹˜ ÙÔ˘˜ ÛËÌ·Û›·˜, ˆ˜ ÎÂÈ̤ӈÓ
Ù· Ù˘ÔÁÚ·Ê›· Ù˘ ÂΉ›‰Ô˘Ó Ù· ·Ú¯·›· ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê·, ‰È·‰›‰ÔÓÙ·˜ Ì˘ÛÙÈÎÈÛÙÈÎÒÓ Î·È Ú·ÎÙÈÎÒÓ Ì·˙›, Î·È Ù· Û¯ÔÏ›·˙·Ó, Ì ÙËÓ ›‰È· ̤-
ÙÔ Êˆ˜, ÛÙËÓ Ó¤· ÂÔ¯‹ Ô˘ ·Ó·Ù¤ÏÏÂÈ ÁÈ· ÙËÓ ∂˘ÚÒË, ·˘Ù‹Ó Ù˘ ıÔ‰Ô Ô˘ ηÙ›¯·Ó ÁÈ· Ù· ıÂÔÏÔÁÈο ΛÌÂÓ·. ∫·È ηıÒ˜ ‹Û·Ó ‚·ÛÈ-
∞Ó·ÁÂÓÓ‹Ûˆ˜. ο Ù¯ÓÈο, Ô Î¿ı ·ÓÙÈÁڷʤ·˜ ¤Î·Ó οı·ÚÛË Î·È Û˘ÌÏ‹ÚˆÛË
ÙÔ˘ ÎÂÈ̤ÓÔ˘ ÁÈ· Ó· ÙÔ Î·Ù·ÛÙ‹ÛÂÈ Î·Ù·ÓÔËÙfi ‚¿ÛÂÈ ÙˆÓ ‰ÈÎÒÓ ÙÔ˘
OÈ Úfi‰ÚÔÌÔÈ ·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜ ÁÓÒÛÂˆÓ Î·È ÂÎÂ›ÓˆÓ Ù˘ ÂÔ¯‹˜ ÙÔ˘, Ú¿ÁÌ· Ô˘ Û˘Ó¤‚·ÈÓ ̤¯ÚÈ
ÙˆÓ ‡ÛÙÂÚˆÓ μ˘˙·ÓÙÈÓÒÓ ÃÚfiÓˆÓ ÚfiÛÊ·Ù· Ì ٷ Ù¯ÓÈο ¤ÚÁ·. ¶·Ú¿ÏÏËÏ·, ÛÙ· ÛÊ¿ÏÌ·Ù· ÙˆÓ ·ÓÙÈ-
OÈ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔÈ ·fi ÙÔ˘˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜ Û˘ÁÁÚ·Ê›˜, ÙˆÓ ÔÔ›ˆÓ ÁڷʤˆÓ ÚÔÛÂÙ¤ıËÛ·Ó Î·È ÂΛӷ ÙˆÓ Û¯ÔÏÈ·ÛÙÒÓ ÙÔ˘ 18Ô˘ ηÈ
¤¯Ô˘Ó ‰È·Ûˆı› Ù· ¤ÚÁ·, Â›Ó·È ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÔ›. O ∑ÒÛÈÌÔ˜ Â› ·Ú·‰Â›Á- 19Ô˘ ·ÈÒÓ·. ∂› ·Ú·‰Â›ÁÌ·ÙÈ, Ù· ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê· ÂÚȤ¯Ô˘Ó οÔÈ·
Ì·ÙÈ, ¤ÁÚ·Ê ÛÙËÓ ∞ÏÂÍ¿Ó‰ÚÂÈ· ÙÔÓ 5Ô ·ÈÒÓ·, ‰‡Ô ·ÈÒÓ˜ ÌÂÙ¿ ÙÔÓ Ì¤ıÔ‰Ô ‚·Ê‹˜ Ì ¯·ÏÎfi, Ë ÔÔ›· ‚Ú¤ıËΠ·fi ÙÔ˘˜ ¶¤ÚÛ˜ (ÂÈÎ. 6)
∫Ï‹ÌË Ù˘ ∞ÏÂÍ·Ó‰Ú›·˜ Î·È ÙÔÓ ΔÂÚÙ˘ÏÈ·Ófi, ηٿ Û˘Ó¤ÂÈ· Î·È ÙÔ˘˜ Î·È ·Ô‰fiıËΠÂÍ·Ú¯‹˜ ÛÙÔÓ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹ º›ÏÈÔ ÙÔÓ ª·Î‰fiÓ·.
°ÓˆÛÙÈÎÔ‡˜, ÙˆÓ ÔÔ›ˆÓ ·Û¿˙ÂÙ·È ÙȘ ÂÔÈı‹ÛÂȘ Î·È ÙÔ˘˜ ·Ú·- ¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈ· ÙËÓ Ù¯ÓÈ΋ Ô˘ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈ‹ıËΠÁÈ· ÙËÓ ‚·Ê‹ ÙˆÓ
ÏÔÁÈÛÌÔ‡˜. O ™˘Ó¤ÛÈÔ˜ Î·È Ô OÏ˘ÌÈfi‰ˆÚÔ˜ ·Ó‹ÎÔ˘Ó ÛÙÔ Ù¤ÏÔ˜ ÙÔ˘ ˘ÏÒÓ Ù˘ ∞Á›·˜ ™ÔÊ›·˜ ÛÙËÓ ¶fiÏË. ∏ ÙÂÏÂ˘Ù·›· ·˘Ù‹ ÏËÚÔÊÔÚ›·,
4Ô˘ ·ÈÒÓ· Î·È ÙȘ ·Ú¯¤˜ ÙÔ˘ 5Ô˘. O ™Ù¤Ê·ÓÔ˜, ÈÛÙÔÚÈÎfi ÚfiÛˆÔ, Ô˘ Ê·›ÓÂÙ·È Ó· ÁÚ¿ÊÙËΠ̠ÂÈÏÈÎÚ›ÓÂÈ·, ‚Ú›ÛÎÂÙ·È ÛÙ· ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê·
Ì·˜ ¿ÊËÛ ¤ÚÁ· π·ÙÚÈ΋˜, ∞ÛÙÚÔÏÔÁ›·˜ Î·È ∞ϯËÌ›·˜. ∞ÓÙÈÁÚ¿ÊÂÈ 2327 (Ê. 155v) Î·È 2325, ·ÏÏ¿ Ï›ÂÈ ·fi ÙÔ ·Ú¯·ÈfiÙÂÚÔ Î›ÌÂÓÔ Ù˘
ηٿ ϤÍË ÙÔÓ OÏ˘ÌÈfi‰ˆÚÔ Î·È ÙÔÓ ™˘Ó¤ÛÈÔ Î·È Î¿ÓÂÈ Û¯fiÏÈ· ÛÙÔÓ μÈ‚ÏÈÔı‹Î˘ ÙÔ˘ ∞Á›Ô˘ ª¿ÚÎÔ˘, ÁÂÁÔÓfi˜ Ô˘ ÛËÌ·›ÓÂÈ fiÙÈ ÚÔÛÂÙ¤-
梉Ô-¢ËÌfiÎÚÈÙÔ, ηٿ Û˘Ó¤ÂÈ· Â›Ó·È ÌÂÙ·ÁÂÓ¤ÛÙÂÚfi˜ ÙÔ˘˜. ∞ÏÏ¿ ıË ·ÚÁfiÙÂÚ· ·fi οÔÈÔÓ μ˘˙·ÓÙÈÓfi ·ÓÙÈÁڷʤ·. ∞fi οÔÈ· ·Ú¿-
Î·È Ô ›‰ÈÔ˜ Ô OÏ˘ÌÈfi‰ˆÚÔ˜ ·ÓÙÈÁÚ¿ÊÂÈ ÙÔÓ ™˘Ó¤ÛÈÔ, Î·È Ô ™˘Ó¤ÛÈÔ˜ ‰ÔÍË Û‡Á¯˘ÛË, Ë Ì¤ıÔ‰Ô˜ ·˘Ù‹ ·Ô‰fiıËΠ۠¤Ó·Ó ÌÔÓ·¯fi Ù˘
Û¯ÔÏÈ¿˙ÂÈ ÙÔÓ æ¢‰Ô-¢ËÌfiÎÚÈÙÔ. À¿Ú¯ÂÈ ‰ËÏ·‰‹ ·ÚÚ·Á‹˜ Û‡Ó‰Â- ∞Á›·˜ ™ÔÊ›·˜ Ô˘ ÏÂÁfiÙ·Ó º›ÏÈÔ˜ ª·Î‰ÒÓ. ÕÏÏÔÈ ¿ÏÈ ˘¤‰ÂÈÍ·Ó
ÛÌÔ˜ ÌÂٷ͇ ÙˆÓ ‰È·ÊfiÚˆÓ ¯ÂÈÚÔÁÚ¿ÊˆÓ ÙÔ˘ 5Ô˘ ·ÈÒÓ·. ŸÏÔÈ ·˘ÙÔ› ·ÓÙ› ·˘ÙÔ‡ ÙÔÓ º›ÏÈÔ ™È‰‹ÙË, ÈÂÚ¤· ÛÙ· ¯ÚfiÓÈ· ÙÔ˘ ÃÚ˘ÛÔÛÙfiÌÔ˘,
ÔÈ Û˘ÁÁÚ·Ê›˜ Â›Ó·È ÚÔÁÂÓ¤ÛÙÂÚÔÈ ÙˆÓ ∞Ú¿‚ˆÓ. OÈ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔÈ Î·È Î¿ÔÈÔÈ ¿ÏÏÔÈ ·¤‰ˆÛ·Ó ÙÔ Î›ÌÂÓÔ ÛÙÔÓ ∑ÒÛÈÌÔ. ŸÏ· ·˘Ù¿, ¯ˆ-
ÙÔ˘Ï¿¯ÈÛÙÔÓ, Û˘Ó‹ıˆ˜ ¯ˆÚ›˜ ·Ú·ÏÏ·Á¤˜, ·Ó·Ê¤ÚÔÓÙ·È ·fi ÙÔÓ Ú›˜ Ó· ˘¿Ú¯ÂÈ Î¿ÙÈ ÂÓ‰ÂÈÎÙÈÎfi ÛÙ· ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê·, ÂÎÙfi˜ ·fi ›¯ÓË, Ù·
°ÂÒÚÁÈÔ ™‡ÁÎÂÏÏÔ ÙÔ˘ 8Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÙÔÓ ºÒÙÈÔ ÙÔ˘ 9Ô˘ ·ÈÒÓ·, Î·È ÙÔ˘˜ ÔÔ›· Ê·ÓÂÚÒÓÔ˘Ó fiÙÈ ˘‹ÚÍ·Ó, οÔȘ ÊÔÚ¤˜, ·ÓÙÈΛÌÂÓÔ ÂÌ·-

APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108 27

∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·28
ıÔ‡˜ ÌÂϤÙ˘. º¤ÚÔ˘Ó ‰ËÏ·‰‹ ÛËÌÂÈÒÛÂȘ ˘Ô-
ÌÓ‹Ûˆ˜, Û‚‹ÛÈÌÔ ÛÂÏ›‰ˆÓ, Ӥ˜ Áڷʤ˜ ¿Óˆ
·fi ÙȘ ϤÍÂȘ, ÚÔÛı‹Î˜ ÛÙ· ÂÍÒÊ˘ÏÏ· ηÈ
ÛÙ· ÎÂÓ¿, ÎËÏ›‰Â˜ ·fi ¯ËÌÈΤ˜ Ô˘Û›Â˜ fiˆ˜
¿Ï·Ù· ¯·ÏÎÔ‡ Î.Ï.
ªÂ ‚¿ÛË fiÏ· ·˘Ù¿, ı· ÌÔÚÔ‡Û ӷ ·ÌÊÈ-
Û‚ËÙËı› Ë ÁÓËÛÈfiÙËÙ· Ù˘ ·Ï·ÈfiÙËÙ·˜ ÙˆÓ Û¯Ë-
Ì¿ÙˆÓ ÙˆÓ ÔÚÁ¿ÓˆÓ Ô˘ ˘¿Ú¯Ô˘Ó ÛÙ· ¯ÂÈÚfi-
ÁÚ·Ê· Ù· ÔÔ›· ¤¯Ô˘Ó ·ÓÙÈÁÚ·Ê› ÔÏϤ˜ ÊÔ-
Ú¤˜ (ÂÈÎ. 7), ·Ó Ù· Û¯‹Ì·Ù· ·˘Ù¿ ‰ÂÓ ‹Û·Ó Ù· ›‰È·
Û ‰È¿ÊÔÚ· ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê· Î·È Î·ı·ÚfiÙÂÚ· ηÈ
ˆÚ·ÈfiÙÂÚ· ÛÙÔ ·Ú¯·ÈfiÙÂÚÔ ¯ÂÈÚfiÁÚ·ÊÔ, ·˘Ùfi
ÙÔ˘ ∞Á›Ô˘ ª¿ÚÎÔ˘, Î·È ·Ó, ηٿ ηÓfiÓ·, ‰ÂÓ
·ÓÙ·ÔÎÚ›ÓÔÓÙ·Ó Ì ·ÎÚ›‚ÂÈ· ÛÙȘ ÂÚÈÁڷʤ˜
ÙÔ˘ ÎÂÈ̤ÓÔ˘. ∫·Ù¿ Û˘Ó¤ÂÈ·, ÔÈ Û˘Û΢¤˜ ÔÈ
Ôԛ˜ ·ÚÈÛÙÒÓÙ·È Â›Ó·È ·Ú¯·›ˆÓ ¯ÚfiÓˆÓ, fiˆ˜
Î·È ÔÈ Ú·ÁÌ·Ù›˜ ÂÓ Á¤ÓÂÈ ÙˆÓ ¯ÂÈÚÔÁڿʈÓ. 7. ∂ÍÔÏÈÛÌfi˜ ·Ï¯ËÌÈÎÔ‡ ÂÚÁ·ÛÙËÚ›Ô˘.
ÃÂÈÚfiÁÚ·ÊÔ ÙÔ˘ Cristobal de Paris,
ΔÔ ÁψÛÛ¿ÚÈfi ÙÔ˘˜, ÔÈ Ù¯ÓÈΤ˜ ÁÓÒÛÂȘ, ÔÈ
Lucidarum, 1498-9.
ÊÈÏÔÛÔÊÈΤ˜ ÙÔ˘˜ ȉ¤Â˜ Î·È Ù· ÈÛÙÔÚÈο Î·È ¿ÏÏ·
ÁÂÁÔÓfiÙ·, Û¯ÂÙÈο Ì ·˘Ù¿, ηıÒ˜ Î·È ÙÔ ·˘ıÂÓÙÈÎfi fiÓÔÌ· ÌÂÚÈÎÒÓ
·fi ÙÔ˘˜ Û˘ÁÁÚ·Ê›˜ ÙÔ˘˜, Ù· ÙÔÔıÂÙÔ‡Ó ÛÙÔÓ 4Ô ·ÈÒÓ·, ÂÓÒ ÌÂÚÈ-
ο ·fi ·˘Ù¿ Î·È ÛÙȘ ·Ú¯¤˜ Ù˘ ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÈ΋˜ ÂÔ¯‹˜.
ΔÔ ¯ÂÈÚfiÁÚ·ÊÔ 2327 Ù˘ μÈ‚ÏÈÔı‹Î˘ Ù˘ §˘fiÓ Â›Ó·È, ηٿ
οÔÈÔÓ ÙÚfiÔ, Û˘ÓÙÂÙ·Á̤ÓÔ, ÛÙËÓ ·Ú¯‹ ÙÔ˘Ï¿¯ÈÛÙÔÓ, ˆ˜ ÓÂfiÙÂÚÔ
Û‡ÁÁÚ·ÌÌ·, ›‰Ô˜ ·Ï¯ËÌÈ΋˜ ÂÁ΢ÎÏÔ·È‰Â›·˜, ÛÙËÓ ÔÔ›· Ô ·ÓÙÈ-
Áڷʇ˜ Û˘ÁΤÓÙÚˆÛ fiϘ ÙȘ Ú·ÁÌ·Ù›˜ Î·È fiÏ· Ù· ÁÓˆÛÙ¿ ÙÔ˘
·ÔÛ¿ÛÌ·Ù·. ΔÔ ¯ÂÈÚfiÁÚ·ÊÔ ·Ú¯›˙ÂÈ Ì ̛· ¤ÎıÂÛË ‹ ÂÈÛÙÔÏ‹
ÙÔ˘ ªÈ¯·‹Ï æÂÏÏÔ‡ ÚÔ˜ ÙÔÓ •ÈÊÈÏ›ÓÔ, ¶·ÙÚÈ¿Ú¯Ë ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ˘-
fiψ˜ ÙˆÓ Ì¤ÛˆÓ ÙÔ˘ 11Ô˘ ·ÈÒÓ·, Ë ÔÔ›· Â¤¯ÂÈ ı¤ÛË ÚÔÏfiÁÔ˘
(§˘fiÓ, ¯Ê. 2327, Ê. 266, 268), «¶ÂÚ› Ù˘ ÙÈÌÈÔÙ¿Ù˘ ÃÚ˘ÛÔ¯Ô˚΋˜»,
ÙÔ ÔÔ›Ô ·ÎÔÏÔ˘ıÔ‡Ó ÔÈ Ì¤ıÔ‰ÔÈ ÙÔ˘ π·Ì‚Ï›¯Ô˘, ÚÔ˜ ‰›ψÛÈÓ
(‰ÈÏ·ÛÈ·ÛÌfi) ÙÔ˘ ¯Ú˘ÛÔ‡. ªÂÙ¿ ÙÔ˘˜ OÈÎÔ˘ÌÂÓÈÎÔ‡˜ ºÈÏÔÛfiÊÔ˘˜
∞ϯËÌÈÛÙ¤˜, ·ÎÔÏÔ˘ıÔ‡Ó ÔÈ ÀÔÌÓËÌ·ÙÈÛÙ¤˜ ÃÚÈÛÙÈ·ÓÔ› Ô˘ ¤ÁÚ·-
„·Ó ÚÔ ÙˆÓ ∞Ú¿‚ˆÓ. ™Â ·˘Ù‹ ÙËÓ Î·ÙËÁÔÚ›· ˘¿ÁÔÓÙ·È Ù· ‚È‚Ï›·
ÂÚ› Ù˘ ¢ÛÙ·ı›·˜ ÙÔ˘ ¯Ú˘ÛÔ‡, ÙÔ ÂÚ› ı›Ԣ ‡‰·ÙÔ˜ (¯Ê. 2327,
Ê. 92v) Î·È ÂΛÓÔ ÙÔ˘ ∞ÓÂ›ÁÚ·ÊÔ˘ ÊÈÏÔÛfiÊÔ˘ ÂÚ› ÙÔ˘ ı›Ԣ ‡‰·-
ÙÔ˜ Ù˘ Ï¢ÎÒÛˆ˜. ™ÙËÓ ›‰È· ÔÌ¿‰· ·Ó‹ÎÂÈ Î·È Ë «∂ÚÌËÓ›· Ù˘
∂ÈÛÙ‹Ì˘ Ù˘ ÃÚ˘ÛÔÔÈ›·˜ ÙÔ˘ ÈÂÚÔÌÔÓ¿¯Ô˘ ∫ÔÛÌ¿», Èı·Ófiٷٷ
Ô Û˘ÁÁڷʇ˜ ÙÔ˘ ¤ÚÁÔ˘ ·˘ÙÔ‡ Ó· Â›Ó·È Ô ÁÓˆÛÙfi˜ ∫ÔÛÌ¿˜ Ô πÓ‰È-
ÎÔχÛÙ˘. ∞˘Ù¤˜ ÂÚ›Ô˘ Â›Ó·È ÔÈ ÊÈÏÔÛÔÊÈΤ˜, ıˆÚËÙÈΤ˜ ηÈ
Ì˘ÛÙÈÎÈÛÙÈΤ˜ Ú·ÁÌ·Ù›˜ ÔÈ Ôԛ˜ ·ÔÙÂÏÔ‡Ó ÙËÓ ∂Á΢ÎÏÔ·È-
‰Â›· ÙˆÓ ∂ÏÏ‹ÓˆÓ ∞ϯËÌÈÛÙÒÓ.
ªÈ· ¿ÏÏË ÔÌ¿‰·, Ôχ ÁÂÓÈ΋, ÂÚÈÏ·Ì‚¿ÓÂÈ ÙÔ˘˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜
ÔÈËÙ¤˜, ‰ËÏ·‰‹ ÙȘ ÏÂÁfiÌÂÓ˜ Ú·ÁÌ·Ù›˜, Ô˘ ·ÔÚÚ¤Ô˘Ó ·fi
ÙËÓ Ì˘ÛÙÈÎÈÛÙÈ΋ ÃËÌ›· (¯Ê. 2327, Ê. 178-195). ™Â ·˘Ù¤˜ ÂÚÈÏ·Ì-
‚¿ÓÔÓÙ·È Ù· ÔÈ‹Ì·Ù· ÙÔ˘ ∏ÏÈÔ‰ÒÚÔ˘, ÙÔ˘ £ÂÔÊÚ¿ÛÙÔ˘, ÙÔ˘ ∞Ú¯Â-
Ï¿Ô˘ Î·È ÙÔ˘ πÂÚÔı¤Ô˘. Δ· ÚÒÙ· ·fi ·˘Ù¿ Ê·›ÓÂÙ·È Ó· ÁÚ¿ÊËηÓ
·fi Û˘ÁÁÚ·Ê›˜ ÙÔ˘ 4Ô˘ ·ÈÒÓ·, Û˘Á¯ÚfiÓÔ˘˜ ÙÔ˘ £ÂÔ‰ÔÛ›Ô˘. O
πˆ¿ÓÓ˘ ¢·Ì·ÛÎËÓfi˜ Î·È ¿ÏÏÔÈ ¤ÁÚ·„·Ó ·ÚÁfiÙÂÚ· ·ÚfiÌÔÈ· ÔÈ‹-
Ì·Ù·, Ù· ÔÔ›· ‚Ú›ÛÎÔÓÙ·È Û ÔÚÈṲ̂ӷ ÌfiÓÔ ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê·. OÈ Û˘Á-
ÁÚ·Ê›˜ ·˘ÙÒÓ ÙˆÓ Ú·ÁÌ·ÙÂÈÒÓ ·ÎÔÏÔ˘ıÔ‡Ó ÚÔÊ·ÓÒ˜ ÙËÓ
·Ú¯·›· ÂÏÏËÓÈ΋ ·Ú¿‰ÔÛË ÙÔ˘ OÌ‹ÚÔ˘, ÙÔ˘ ∏ÛÈfi‰Ô˘, ·ÏÏ¿ Î·È ÙˆÓ
¶ÚÔÛˆÎÚ·ÙÈÎÒÓ ÊÈÏÔÛfiÊˆÓ fiˆ˜ ÙÔ˘ ∞Ó·ÍÈÌ¿Ó‰ÚÔ˘, ÙÔ˘ ∏Ú·ÎÏ›-
28
ÙÔ˘ Î·È ¿ÏψÓ, Û‡Ìʈӷ Ì ÙËÓ ÔÔ›· Ô ÂÈ-
ÛÙËÌÔÓÈÎfi˜ ÏfiÁÔ˜ ‹Ù·Ó Î·È ·˘Ùfi˜ ÔÈËÙÈÎfi˜.
Δ· ηٿ ·Ú¿‰ÔÛË ÈÂÚ¿ ÔÓfiÌ·Ù· ÙˆÓ
Ê˘ÙÒÓ ¤¯Ô˘Ó ÌÈ· οÔÈ· Û¯¤ÛË Ì ٷ ·Ï¯ËÌÈο
Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù· Î·È Ì ÙÔ fiÏÔ ÂÈÛÙËÌÔÓÈÎfi ¤ÚÁÔ
ÙÔ˘ ¢ÈÔÛÎÔ˘Ú›‰Ë, Ô ÔÔ›Ô˜ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈ› ÙËÓ
›‰È· ·Ú¿‰ÔÍË ÔÓÔÌ·ÙÔÏÔÁ›·, Â› ·Ú·‰Â›ÁÌ·ÙÈ
·›Ì· fiʈ˜, ·›Ì· ∏Ê·›ÛÙÔ˘, ÁfiÓÔ˜ ϤÔÓÙÔ˜,
ÁfiÓÔ˜ ∂ÚÌÔ‡, ÔÛÙfi ›‚˘, ÔÛÙfi È·ÙÚÔ‡ Î.Ï. O
¢ÈÔÛÎÔ˘Ú›‰Ë˜, ÛÙËÓ È·ÙÚÈ΋ ÙÔ˘ ‡ÏË ÂÚÈÁÚ¿ÊÂÈ
Ê˘Ù¿ Î·È ÙȘ ¯Ú‹ÛÂȘ ÙÔ˘˜ Î·È ·Ó·ÁÚ¿ÊÂÈ Î·È Ù·
Û˘ÓÒÓ˘Ì· ÙˆÓ ÂÏÏËÓÈÎÒÓ ÔÓÔÌ·ÛÈÒÓ ÛÙËÓ
ڈ̷˚΋, ·ÈÁ˘Ùȷ΋, ‰·ÎÈ΋, Á·Ï·ÙÈ΋ Î.Ï.
ÁÏÒÛÛ·, ‰›ÓÔÓÙ¿˜ Ì·˜ ÔχÙÈ̘ ÏËÚÔÊÔڛ˜.
™ÙÔÓ ¢ÈÔÛÎÔ˘Ú›‰Ë ÂÚȤ¯ÔÓÙ·È Î·È Ù· ÔÓfiÌ·Ù·
Ô˘ ˘¿Ú¯Ô˘Ó ÛÙ· ¤ÚÁ·, Ù· ÔÔ›· ·Ô‰›‰ÔÓÙ·È
ÛÙÔ˘˜ OÛÙ¿ÓË, ∑ˆÚÔ¿ÛÙÚË, ¶˘ı·ÁfiÚ·, ¶ÂÙ¤-
ÛË, Û˘ÁÁÚ·Ê›˜ Ô˘ ·Ó·Ê¤ÚÔÓÙ·È ÛÙÔ˘˜ ·Ï¯Ë-
ÌÈÎÔ‡˜ Î·È ÙÔ˘˜ ÁˆÔÓÈÎÔ‡˜ ȉȷ›ÙÂÚ·. ∂›Ó·È
ÂӉȷʤÚÔÓ fiÙÈ Î·È Û‹ÌÂÚ· ·ÎfiÌ·, ÛÙË Ï·˚΋ Ê˘ÙÔÏÔÁÈ΋ ÔÓÔÌ·ÙÔÏÔ-
Á›·, ˘¿Ú¯Ô˘Ó ÔÏÏ¿ ·ÚfiÌÔÈ· ÔÓfiÌ·Ù·, fiˆ˜ Ì¿ÙÈ ‚Ô‰ÈÔ‡, ‰fiÓÙÈ
ÏÈÔÓÙ·ÚÈÔ‡, ÁÏÒÛÛ· Û·ÏÔ˘, Ï·Áfi¯ÔÚÙÔ, Êȉfi¯ÔÚÙÔ, ÎÔ˘ÚÔ‡Ó·˜
„ˆÌ›, ÂÚ‰ÈÎÔ¿ÙËÌ· Î.Ï., ÙˆÓ ÔÔ›ˆÓ Ë Î·Ù·ÁˆÁ‹ ÚÔ¤Ú¯ÂÙ·È ·fi
Ù· ·Ú¯·›· Û˘Ì‚ÔÏÈο ÔÓfiÌ·Ù·. ªÂÚÈο ·fi ·˘Ù¿ Ù· ‹Ú·Ó ÔÈ ·Ï¯ËÌÈ-
ÛÙ¤˜, ‰›ÓÔÓÙ¿˜ ÙÔ˘˜ ¿ÏÏË ÛËÌ·Û›· ·fi ÂΛÓË ÙˆÓ ·ÈÁ˘ÙÈ·ÎÒÓ ·‡-
ÚˆÓ Î·È ÙÔ˘ ¢ÈÔÛÎÔ˘Ú›‰Ë. ŒÙÛÈ, ÙÔ «ÁfiÓÔ˜ ∞ÊÚÔ‰›Ù˘» ÛÙ· ·Ï¯ËÌÈο
ÏÂÍÈο ÛËÌ·›ÓÂÈ ÙÔ ¿ÓıÔ˜ ÙÔ˘ ¯·ÏÎÔ‡, ‰ËÏ·‰‹ ÔÍ›‰ÈÔ ÙÔ˘ ¯·ÏÎÔ‡ ηÈ
·ÓıÚ·ÎÈÎfi ¿Ï·˜, ÂÓÒ ÙÔ «¯ÔÏ‹ ÙÔ˘ ÊȉÈÔ‡» ÛËÌ·›ÓÂÈ ÙÔÓ ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ
Î·È ÙÔ «·›Ì· Ù˘ ÛÎÓ›·˜» ÛËÌ·›ÓÂÈ ÙÔ ‡‰ˆÚ ÙÔ˘ ·Ï·‚¿ÛÙÚÔ˘.
OÈ ·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜ ÛÙÔ μ˘˙¿ÓÙÈÔ ·fi ÙÔÓ 13Ô ·ÈÒÓ·
¤ˆ˜ ÙÔ 1453
O 13Ô˜ ·ÈÒÓ·˜ ¤ÊÂÚ ÔÏϤ˜ ·Ó·Î·Ù·Ù¿ÍÂȘ ÛÙ· ÔÏÈÙÈÛÌÈο
ΤÓÙÚ· ÙÔ˘ ÙfiÙ ÁÓˆÛÙÔ‡ ÎfiÛÌÔ˘, ·ÏÏ¿ Î·È ÛÙËÓ ÌÂϤÙË Î·È ÂÊ·Ú-
ÌÔÁ‹ Ù˘ £Â›·˜ Î·È πÂÚ¿˜ Δ¤¯Ó˘, Ù˘ ∞ϯËÌ›·˜, Û ·˘Ù¿. ∏ ‚˘˙·-
ÓÙÈÓ‹ ¯˘Ì¢ÙÈ΋ ‹ ∞ϯËÌ›· Êı›ÓÂÈ ÔÏÔ¤Ó· Î·È ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ÛÙËÓ
∂ÏÏ¿‰· Î·È Ì ‰È·ÊÔÚ¿ ‰‡Ô ÂÚ›Ô˘ ÁÂÓÂÒÓ ·ÎÔÏÔ˘ı› ÙËÓ ›‰È·
ÊıÔÚ¿ Î·È Ë ·Ú·‚È΋ ∞ϯËÌ›·, ηıÒ˜ Ù· ∞Ú·‚Èο ÎÚ¿ÙË Ȥ˙ÔÓÙ·È
Î·È Î·Ù·ÎÙÒÓÙ·È ‚È·›ˆ˜ ·fi ÙȘ ‚fiÚÂȘ ΔÔ˘Ú·ÓÈΤ˜ Ê˘Ï¤˜ ΔÔ‡ÚΈÓ
Î·È ªÔÁÁfiψÓ. OÈ Î·Ù·ÎÙËÙ¤˜ ·˘ÙÔ› ÙˆÓ ·Ú·‚ÈÎÒÓ Ê˘ÏÒÓ, ·Ú¯Èο
¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡ÓÙÔ ˆ˜ ÊÚÔ˘ÚÔ› Î·È ÌÈÛıÔÊfiÚÔÈ ÙˆÓ ¯·ÏÈÊÒÓ, ȉ›ˆ˜
Ù˘ μ·Á‰¿Ù˘, Î·È ‰ÂÓ Â›¯·Ó η̛· Ù¿ÛË ‹ ¤ÊÂÛË ÁÈ· ÊÈÏÔÛÔÊÈΤ˜
ÌÂϤÙ˜. ªÂ ÙËÓ ÂÈÎÚ¿ÙËÛË, ÎÚ¿ÙËÛ·Ó ÙÔ˘˜ ÕÚ·‚˜ Û ¯·ÌËÏfi,
΢ڛˆ˜ ÌÔÚʈÙÈÎfi, Â›‰Ô. ∫¿ÙÈ ·Ó¿ÏÔÁÔ ¤Ú·Í·Ó ÔÈ OıˆÌ·ÓÔ›
OÛÌ·ÓÏ‹‰Â˜ Î·È ™ÂÏÙ˙Ô‡ÎÔÈ ™Ô˘ÏÙ¿ÓÔÈ, ‰‡Ô ·ÈÒÓ˜ ·ÚÁfiÙÂÚ·, ÁÈ·
ÙÔ ÂÏÏËÓÈÎfi μ˘˙¿ÓÙÈÔ.
™Â ·ÓÙÈÛÙ¿ıÌÈÛÌ·, ·fi ÙÔÓ 13Ô ·ÈÒÓ·, Ë ¢˘ÙÈÎÔÂ˘Úˆ·˚΋
∞ϯËÌ›· ·Ú¯›˙ÂÈ Ó· ·ÔÎÙ¿ ÙÔÓ ‰ÈÎfi Ù˘ ȉÈfiÙ˘Ô ¯·Ú·ÎÙ‹Ú·, ηıÒ˜
fiÏÔ Î·È ÂÚÈÛÛfiÙÂÚ· ÂÏÏËÓÈο Î·È ·Ú·‚Èο ·Ï¯ËÌÈο ΛÌÂÓ· ÌÂÙ·-
ÊÚ¿˙ÔÓÙ·È ÛÙ· Ï·ÙÈÓÈο. ∏ ·Ú¯‹ ›¯Â Á›ÓÂÈ ·fi ÙÔÓ ÕÁÁÏÔ ÌÔÓ·¯fi
ƒÔ‚¤ÚÙÔ ÙÔ˘ ΔÛ¤ÛÙÂÚ (Robert of Chester), Ô ÔÔ›Ô˜ ›¯Â ÌÂÙ·ÊÚ¿-
ÛÂÈ ÙÔ ∫ÔÚ¿ÓÈÔ ÁÈ· ÙÔÓ ÂÍ·ÈÚÂÙÈο ÔÏ˘Ì·ı‹ ·‚‚¿ ÙÔ˘ ∫ÏÈÓ‡, ¶¤ÙÚÔ
ÙÔÓ ™Â‚¿ÛÌÈÔ, ÂÓÒ ÙÔ 1144 ÌÂÙ·ÊÚ¿˙ÂÈ ÛÙ· Ï·ÙÈÓÈο ÙÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘
Ù¯. 108 APXAIO§O°IA & TEXNE™
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·29
ŒÏÏËÓ· ÌÔÓ·¯Ô‡ ªÔÚÈ·ÓÔ‡ μÈ‚Ï›Ô ÙˆÓ ™˘Óı¤ÛÂˆÓ Ù˘ ∞ϯËÌ›·˜. (O
ªÔÚÈ·Ófi˜, ¯ÚÈÛÙÈ·Ófi˜ ÌÔÓ·¯fi˜ ·fi Ù· ÂÚ›¯ˆÚ· Ù˘ πÂÚÔ˘Û·Ï‹Ì,
ηٿ ÙÔÓ 7Ô ·ÈÒÓ·, ÚÔÌ‹ı¢ Ì ÌÂÁ¿Ï˜ ÔÛfiÙËÙ˜ ¯Ú˘ÛÔ‡ ÙËÓ
ÂÎÎÏËÛ›· ηÈ, ÈÂ˙fiÌÂÓÔ˜ ·fi ÙÔÓ ¯·Ï›ÊË ÙˆÓ ∞Ú¿‚ˆÓ Khalid ben
Yazid ibn Mauia (665-704), ÙÔ˘ ·ÂÎ¿Ï˘„ ٷ Ì˘ÛÙÈο ÙˆÓ ·Ï¯ËÌÈ-
ÛÙÒÓ, ‰Â¯fiÌÂÓÔ˜ ·˘ÙfiÓ ˆ˜ Ì·ıËÙ‹ ÙÔ˘.)
ΔÔÓ ÂfiÌÂÓÔ ·ÈÒÓ·, Ô °ÂÚ¿Ú‰Ô˜ Ù˘ ∫ÚÂÌfiÓ·˜ (1114-1187),
ÛÔ˘‰·›Ô˜ ÌÂÙ·ÊÚ·ÛÙ‹˜ Ù˘ Û¯ÔÏ‹˜ ÙÔ˘ ΔÔϤ‰Ô˘, ÌÂÙ¤ÊÚ·Û Ô-
Ï˘¿ÚÈıÌ· ÊÈÏÔÛÔÊÈο Î·È È·ÙÚÈο ΛÌÂÓ·, ÂÏÏËÓÈο Î·È ·Ú·‚Èο,
fiˆ˜ Î·È ÙÔ˘Ï¿¯ÈÛÙÔÓ ÙÚ›· ·Ï¯ËÌÈο ¤ÚÁ·: ÙÔ Liber divinationis, ÙÔ
ÔÔ›Ô Â›Ó·È ¤Ó· ·fi Ù· ‚‰ÔÌ‹ÓÙ· ‰‡Ô ¤ÚÁ· ÙÔ˘ °ÎÂÌ¤Ú (‹ ∞Ï
°ÎÈ·Ô‡Ú), ÙÔ De aluminibus et salibus, ¤Ó· ¤ÚÁÔ Ú·ÎÙÈ΋˜ ∞ϯËÌ›·˜,
ηıÒ˜ Î·È ÙÔ Liber luminis luminum.
∞fi ÙȘ ·Ú¯¤˜ ÙÔ˘ 13Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÛÙËÓ ™ÈÎÂÏ›·, ÌÈ· ÔÌ¿‰· ÏÔÁ›ˆÓ, ÌÂ
ÙËÓ ·ÚfiÙÚ˘ÓÛË ÙÔ˘ ª¿ÈÎÏ ™ÎÔÙ (†1236) Î·È ÙËÓ ÂÓÂÚÁfi ˘ÔÛÙ‹ÚÈÍË
8. OÈ ıÂÌÂÏȈ٤˜ Ù˘ ∞ϯËÌ›·˜ ÛÙË ¢˘ÙÈ΋ ∂˘ÚÒË: ∂ÚÌ‹˜ ΔÚÈṲ̂ÁÈÛÙÔ˜, ªÔÚÈ·Ófi˜, §Ô‡ÏÏÔ˜, °ÎÂÌ¤Ú,
ª¤ÈÎÔÓ Î·È ¶·Ú¿ÎÂÏÛÔ˜. Oswald Croll, Basilica Chymica, 1609.
APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108
ÙÔ˘ ·˘ÙÔÎÚ¿ÙÔÚ· ºÚÂȉÂÚ›ÎÔ˘ μã Ãfi¯ÂÓÛÙ¿Ô˘ÊÂÓ (1194-1250), ÌÂÙ¤-
ÙÚ„ ÙÔ ¶·Ï¤ÚÌÔ Û ΤÓÙÚÔ ÌÂÙ¿ÊÚ·Û˘ ÂÏÏËÓÈÎÒÓ Î·È ·Ú·‚ÈÎÒÓ
ÎÂÈ̤ӈÓ, ηıÒ˜ Î·È Û‡ÓÙ·Í˘ Ó¤ˆÓ ¤ÚÁˆÓ, ÁÚ·ÌÌ¤ÓˆÓ ·¢ı›·˜ ÛÙ·
Ï·ÙÈÓÈο. ΔfiÙ ÏÔÈfiÓ Ô˘ Ë ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎfiÙËÙ· Ù˘ ‚˘˙·ÓÙÈÓ‹˜ ¯˘Ì¢ÙÈ-
΋˜ Î·È Ù˘ ·Ú·‚È΋˜ ∞ϯËÌ›·˜ ·Ú¯›˙Ô˘Ó Ó· ÛÙÂÚ‡ԢÓ, Ë ‰˘ÙÈÎÔ¢-
Úˆ·˚΋ ∞ϯËÌ›· οÓÂÈ ÛËÌ·ÓÙÈΤ˜ ÚÔfi‰Ô˘˜. O ÕÁÈÔ˜ ∞Ï‚¤ÚÙÔ˜ Ô
ª¤Á·˜ (1193-1280), Ô Ì·ıËÙ‹˜ ÙÔ˘ ÕÁÈÔ˜ £ˆÌ¿˜ Ô ∞ÎÈÓ¿Ù˘ (1227-
1274), Ô ÌÔÓ·¯fi˜ ƒfiÙ˙ÂÚ ª¤ÈÎÔÓ (1214-1294), Ô ∞ÚӿωԘ Ù˘ μÈÏ·-
Ófi‚· (1240-1313), Ú‡Ù·Ó˘ ÙÔ˘ ·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘ ÙÔ˘ ªÔÓÂÏȤ, Ô ·Û›-
ÁÓˆÛÙÔ˜ «ÂʈÙÈṲ̂ÓÔ˜ È·ÙÚfi˜» ƒ·˚ÌfiÓ‰Ô˜ §Ô‡ÏÏÔ˜ (1235-1315) ηÈ
Ô ¿·˜ πˆ¿ÓÓ˘ ∫μã (1245-1334) Â›Ó·È ·˘ÙÔ› ÔÈ ÔÔ›ÔÈ, Ì ÙȘ ÌÂϤÙ˜
ÙÔ˘˜, Ù· ÂÈÚ¿Ì·Ù¿ ÙÔ˘˜ Î·È Ù· Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù¿ ÙÔ˘˜ ÂÚ› ÙËÓ £Â›· ηÈ
πÂÚ¿ Δ¤¯ÓË, ıÂÌÂÏ›ˆÛ·Ó ÙËÓ ∞ϯËÌ›· ÛÙËÓ ¢˘ÙÈ΋ ∂˘ÚÒË (ÂÈÎ. 8).
ŸÌˆ˜ Î·È Ë ÂÏÏËÓÈ΋ ∞ϯËÌ›· ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘, ·Ú¿ ÙËÓ ·Ú·Î-
Ì‹ Ô˘ ÛËÌÂÈÒÓÂÈ, ‰ÂÓ Ì¤ÓÂÈ ¯ˆÚ›˜ ·ÓÙÈÚÔÛÒÔ˘˜, Ô‡Ù ηÈ
·˘ÙÔ‡˜ ÙÔ˘˜ ÙÂÏÂ˘Ù·›Ô˘˜ ·ÈÒÓ˜ ˘¿ÚÍÂ-
ˆ˜ Ù˘ ∞Ó·ÙÔÏÈ΋˜ ƒˆÌ·˚΋˜ ∞˘ÙÔÎÚ·ÙÔ-
Ú›·˜. O ª¿ÚÎÔ˜ °Ú·ÈÎfi˜, ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ Ù˘
·Ú·‰fiÛˆ˜ Ô˘ η٤ÏÈÂ Ô ÂÊ¢ڤÙ˘
ÙÔ˘ ÂÏÏËÓÈÎÔ‡ ˘ÁÚÔ‡ ˘Úfi˜, ∫·ÏÏ›ÓÈÎÔ˜,
Ì·˜ ·Ú·‰›‰ÂÈ ÔÏϤ˜ Ú·ÎÙÈΤ˜ ÂÊ·ÚÌÔ-
Á¤˜ Ù˘ ÂÈÛÙ‹Ì˘ ÙÔ˘, ÛÙÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ ¶ÂÚ›
ÙÔ˘ ÂÏÏËÓÈÎÔ‡ ˘Úfi˜. ΔÔ ‚È‚Ï›Ô ·˘Ùfi ÁÚ¿-
ÊÙËΠÚÒÙ· ÂÏÏËÓÈο, ÛÙȘ ·Ú¯¤˜ ÙÔ˘
13Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÙÔ 1225 ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛÙËÎÂ ÛÙ·
Ï·ÙÈÓÈο Î·È ¤Ó·Ó ·ÈÒÓ· ·ÚÁfiÙÂÚ· ÛÙ· ÈÙ·-
ÏÈο. ∞Ó¿ÌÂÛ· ÛÙȘ Û˘ÓÙ·Á¤˜ ÁÈ· ÙËÓ ·Ú·-
Û΢‹ ÂÌÚËÛÙÈÎÒÓ ˘ÏÒÓ, ÙȘ Ôԛ˜ ·-
Ú·ı¤ÙÂÈ ÛÙÔ ‚È‚Ï›Ô ÙÔ˘, Â›Ó·È Î·È ˘ԉ›ÍÂȘ
ÁÈ· ÙËÓ ·Ú·Û΢‹ «ÈÙ¿ÌÂÓÔ˘ ˘Úfi˜»,
‰ËÏ·‰‹ ˘Ú›ÙȉԘ: «¶¿Ú ̛· Ï›‚Ú· ıÂÈ¿-
ÊÈ, ‰‡Ô Ï›‚Ú˜ Î¿Ú‚Ô˘ÓÔ ÊÏ·ÌÔ˘Ú›·˜ ‹
ÎÂÚ·ÛÈ¿˜, ¤ÍË Ï›‚Ú˜ ÂÙÚÒ‰Ô˘˜ ¿Ï·ÙÔ˜
(ÓÈÙÚÈÎÔ‡ Î·Ï›Ô˘), ÙÚ›„ ٷ ˘ÏÈο ·˘Ù¿
ÚÔÛÂÎÙÈο ¿Óˆ Û ÌÈ· Ͽη ·fi Ì¿Ú-
Ì·ÚÔ Î·È ÙÔÔı¤ÙËÛ ÙÔ ÚÔ˚fiÓ Ù˘ ·Ó¿ÌÈ-
Í‹˜ ÙÔ˘˜ ÛÙÔÓ ÛˆÏ‹Ó· Ô˘ ÂÎÙÔ͇ÂÙ·È
(‚·ÏÏ›ÛÙÚ·) ‹ ÛÙÔ ÛˆÏ‹Ó· Ô˘ ‚ÚÔÓÙ¿
(ۛʈÓ)».
£· Ú¤ÂÈ Ó· ÛËÌÂȈı› fiÙÈ Ë ·Ú·‚È΋
ϤÍË «baroud», ·fi fiÔ˘ Î·È ÙÔ ÂÏÏËÓÈÎfi
«Ì·ÚÔ‡ÙÈ», Ë ÔÔ›· ÛËÌ·›ÓÂÈ Ó›ÙÚÔ, Â›Ó·È Ë
ÂÏÏËÓÈ΋ ϤÍË «˘Ú›ÙȘ». ∏ ˘Ú›ÙȘ, ÁÓˆ-
ÛÙ‹ ‹‰Ë ÛÙÔ˘˜ ∫ÈÓ¤˙Ô˘˜, Ì ÙÔ˘˜ ÔÔ›Ô˘˜
ÔÈ ŒÏÏËÓ˜ ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘ ›¯·Ó ÔÏÈÙÈÛÌÈ-
Τ˜ Î·È ÂÌÔÚÈΤ˜ Â·Ê¤˜ ‹‰Ë ·fi ÙËÓ
ÂÔ¯‹ ÙÔ˘ πÔ˘ÛÙÈÓÈ·ÓÔ‡, ‹Ù·Ó ÔÈΛ· ÛÙȘ
ÔÏÂÌÈΤ˜ ÂȯÂÈÚ‹ÛÂȘ ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘
–fiˆ˜ Î·È ÙÔ ˘ÁÚfiÓ ˘Ú– ·ÈÒÓ˜ ÚÈÓ ·fi
ÙËÓ Â·Ó·Ó·Î¿Ï˘„‹ Ù˘ ·fi ÙÔÓ ÕÁÁÏÔ
ÌÔÓ·¯fi Î·È ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹ ƒfiÙ˙ÂÚ ª¤ÈÎÔÓ
(1214-1294), Ô˘ ıˆÚÂ›Ù·È fiÙÈ ÚÒÙÔ˜ ÙËÓ
·ÚÂÛ··Û ÛÙËÓ ¢˘ÙÈ΋ ∂˘ÚÒË.
29
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·30
9. ¶ÂÚÛÈÎfi˜ ·ÛÙÚÔÓÔÌÈÎfi˜ ›Ó·Í ÙÔ˘ Ibn Arabi, 1165-1240.
™Ù· ̤۷ ÙÔ˘ 13Ô˘ ·ÈÒÓ· ¤˙ËÛÂ Î·È ¤Ó·˜ Â˘Ê˘¤ÛÙ·ÙÔ˜, fiˆ˜
Ê·›ÓÂÙ·È ·fi Ù· Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù¿ ÙÔ˘, μ˘˙·ÓÙÈÓfi˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜, Ô ∞ÓÂ-
›ÁÚ·ÊÔ˜. ΔÔ ÁÂÓÈÎfiÙÂÚÔ ·Ï¯ËÌÈÛÙÈÎfi «ÂÈÛÙËÌÔÓÈÎfi» Ó‡̷ Ù˘
ÂÔ¯‹˜ ÙÔ˘ ıˆÚ› ¤Ó· ›‰Ô˜ ÌÂÙ·ÏÏÈÎÔ‡ ϤÁÌ·ÙÔ˜ Î·È ÌÂÙ·ÏÏÈÎÔ‡
‰ÂÛÌÔ‡ ÌÂٷ͇ ÙˆÓ ÌÂÙ¿ÏψÓ. ¢ËÏ·‰‹, ‰¤¯ÂÙ·È fiÙÈ fiÏ· Ù· ̤ٷÏÏ·
Â›Ó·È ÛÙËÓ Ú·ÁÌ·ÙÈÎfiÙËÙ· ›‰È·, ‰È·Ê¤ÚÔ˘Ó fï˜ ÙÔ ¤Ó· ·fi ÙÔ
¿ÏÏÔ ÂÂȉ‹ ÙÔ Î·ı¤Ó· ¤¯ÂÈ Î¿ÔÈ· ȉȷ›ÙÂÚ·, ÌË Ô˘ÛÈÒ‰Ë, ¯·Ú·ÎÙË-
ÚÈÛÙÈο, Ù· ÔÔ›· ÌÔÚÔ‡Ó Ó· ÂÍ·ÏÂÈÊıÔ‡Ó Ì ÙËÓ Î·Ù¿ÏÏËÏË ‰ÈÂÚ-
Á·Û›·. ŸÙ·Ó Ù· ̤ٷÏÏ· ··ÏÏ·ÁÔ‡Ó ·fi fiϘ ÙȘ Ù˘¯·›Â˜, ·ÏÏ¿ fi¯È
Ô˘ÛÈÒ‰ÂȘ, ȉÈfiÙËÙ¤˜ ÙÔ˘˜, ÌÂÙ·ÙÚ¤ÔÓÙ·È ÛÙÔ Ù¤ÏÂÈÔ Ì¤Ù·ÏÏÔ, ÙÔÓ
¯Ú˘Ûfi. ŸÌˆ˜, Ô ∞ÓÂ›ÁÚ·ÊÔ˜ ıˆÚ› Ù· ·Ú·¿Óˆ Â͈Ú·ÁÌ·ÙÈ-
ο, ‰ÈfiÙÈ fiÏ· Ù· ̤ٷÏÏ· ‰ÂÓ Â›Ó·È ‰È·ÊÔÚÂÙÈο ›‰Ë ÂÓfi˜ Á¤ÓÔ˘˜,
·ÏÏ¿ ‰È·ÊÔÚÂÙÈΤ˜ ÔÈÎÈϛ˜ ÂÓfi˜ ›‰Ô˘˜! ªÈ· ˘fiıÂÛË Ë ÔÔ›· ‰È·-
ÎÚ›ÓÂÈ ÌÂٷ͇ ÙÔ˘˜ ÙÔ˘˜ ˘Ú‹Ó˜ ÙˆÓ ·ÙfiÌˆÓ ÙˆÓ ÌÂÙ¿ÏψÓ, fiˆ˜
Î·È Ù· ÌÂÙ·ÏÏÈο ϤÁÌ·Ù· ‰È·ÊfiÚˆÓ ÎÚ˘ÛÙ·ÏÏÒÛÂˆÓ ·˘ÙÒÓ. ¶·-
ÚfiÌÔȘ ÛΤ„ÂȘ Ì ÙÔÓ ∞ÓÂ›ÁÚ·ÊÔ Â›¯Â οÓÂÈ ÙÔÓ 11Ô ·ÈÒÓ· ÌfiÓÔ
Ô ÛÔÊfi˜ ÕÚ·‚·˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ Î·È È·ÙÚfi˜ ∞‚ÈΤÓÓ·˜ (980-1037).
∂Ó Û˘Ó¯›· ·fi ÙÔÓ 13Ô ÚÔ˜ ÙÔÓ 14Ô ·ÈÒÓ·, ÂÌÊ·Ó›˙ÔÓÙ·È
οÔÈÔÈ È·ÙÚÔÊÈÏfiÛÔÊÔÈ ·ÎÙÔ˘¿ÚÈÔÈ, ÛÙ· Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù· ÙˆÓ ÔÔ›ˆÓ
ÂÚȤ¯ÔÓÙ·È Î·È ·Ï¯ËÌÈΤ˜ Ú·ÁÌ·Ù›˜, ·ÏÏ¿ Û ηı·Ú¿ ıˆÚËÙÈ-
Îfi Â›‰Ô. ∞ÎÙÔ˘¿ÚÈÔÈ, ÛÙÔ˘˜ μ˘˙·ÓÙÈÓÔ‡˜, ·ÂηÏÔ‡ÓÙÔ ÔÈ ·˘ÙÔ-
ÎÚ·ÙÔÚÈÎÔ› È·ÙÚÔ› ‹ ÔÈ ·Ó·ÎÙÔÚÈÎÔ› ·Ú¯›·ÙÚÔÈ, ÔÈ ÔÔ›ÔÈ fï˜ ‰ÂÓ
‰ÈÂÎÚ›ÓÔÓÙÔ ÌfiÓÔÓ ÁÈ· ÙËÓ ıÂÚ·¢ÙÈ΋ ÙÔ˘˜ Ù¤¯ÓË, ·ÏÏ¿ Î·È ÁÈ· ÙËÓ
ÔÏ˘Ì¿ıÂÈ· Î·È ÙËÓ ÛÔÊ›· ÙÔ˘˜. ∞˘ÙÔ› ÔÈ ÔÔ›ÔÈ ·Û¯ÔÏ‹ıËÎ·Ó Î·È ÌÂ
ÙËÓ ∞ϯËÌ›· Â›Ó·È Î·Ù¿ ¯ÚÔÓÔÏÔÁÈ΋ ÛÂÈÚ¿ ÔÈ ÂÍ‹˜: ¡ÈÎfiÏ·Ô˜ ª˘ÚÂ-
„fi˜, °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ÃÈÔÓÈ¿‰Ë˜, °ÂÒÚÁÈÔ˜ ÃÚ˘ÛÔÎfiÎ΢ Î·È Ô ÂÈÊ·Ó¤-
ÛÙÂÚÔ˜ fiψÓ, πˆ¿ÓÓ˘ Ô ∞ÎÙÔ˘¿ÚÈÔ˜.
O ¡ÈÎfiÏ·Ô˜ ª˘Ú„fi˜ ¤˙ËÛ ÂÚ› Ù· ̤۷ ÙÔ˘ 13Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÛÙË
¡›Î·È·, Â› ·˘ÙÔÎÚ¿ÙÔÚÔ˜ πˆ¿ÓÓÔ˘ °ã ¢Ô‡Î· μ·Ù¿Ù˙Ë. ∂›¯Â ÛÔ˘‰¿-
ÛÂÈ π·ÙÚÈ΋ ÛÙÔ ™·Ï¤ÚÓÔ Ù˘ πÙ·Ï›·˜ Î·È º˘ÛÈ΋ ºÈÏÔÛÔÊ›· ÛÙȘ ·Ú·-
‚ÈΤ˜ Û¯ÔϤ˜ ÙÔ˘ ª·ÁÎÚ¤Ì. ΔÔ Î˘ÚÈfiÙÂÚÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ Â›Ó·È ÙÔ ¢˘Ó·-
30
ÌÂÚfiÓ, Ê·ÚÌ·ÎÔÏÔÁ›·, Ë ÔÔ›· ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛıËÎÂ ÙÔÓ 14Ô ·ÈÒÓ· ÛÙ·
Ï·ÙÈÓÈο ηÈ, ̤¯ÚÈ ÙÔÓ 17Ô ·ÈÒÓ· ‹Ù·Ó ·Ó·ÁÓˆÚÈṲ̂ÓË ·fi ÙËÓ π·ÙÚÈ-
΋ ™¯ÔÏ‹ ¶·ÚÈÛ›ˆÓ ˆ˜ Codex Pharmaceuticus. (§fiÁˆ η΋˜ ÌÂÙ·-
ÊÚ¿Ûˆ˜ Ù˘ ÂΛ ·Ú·‚È΋˜ Ϥ͈˜ ÓÙ·ÚÛ›ÓÈ (ÎÈÓӿ̈ÌÔ) ˆ˜ ·ÚÛÂ-
ÓÈÎfi, ˘Ê›ÛÙ·ÙÔ ÛÙËÓ Ê·Ú̷΢ÙÈ΋ ÌÈ· ÂÛÊ·Ï̤ÓË ‰ÔÍ·Û›· Â› Ù¤Û-
ÛÂÚȘ ·ÈÒÓ˜, fiÙÈ ÌÈÎÚ¤˜ ‰fiÛÂȘ ·ÚÛÂÓÈÎÔ‡ ›¯·Ó ¢ÂÚÁÂÙÈο, ıÂÚ·-
¢ÙÈο ·ÔÙÂϤÛÌ·Ù·, Ë ÔÔ›· ·ÂÈÏÔ‡Û fiÏÔ ·˘ÙfiÓ ÙÔÓ Î·ÈÚfi ÙÔ˘˜
·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜ Î·È ÙÔ˘˜ «·ÛıÂÓ›˜ ÙÔ˘˜».) O °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ÃÈÔÓÈ¿‰Ë˜ ¤˙ËÛÂ
ÛÙËÓ ΔÚ·Â˙Ô‡ÓÙ· Â› ·˘ÙÔÎÚ¿ÙÔÚÔ˜ ∞ÏÂ͛Ԣ μã (1297-1330). ™Ô‡-
‰·ÛÂ, ‹‰Ë ˆÓ È·ÙÚfi˜ Î·È Û ̤ÛË ËÏÈΛ·, Ê˘ÛÈΤ˜ ÂÈÛً̘ ÛÙËÓ
¶ÂÚÛ›·, ·fi fiÔ˘, fiÙ·Ó Â¤ÛÙÚ„Â, ÌÂÙ¤ÊÚ·Û ÛÙ· ÂÏÏËÓÈο ÂÚÛÈ-
ο ‚È‚Ï›· ∞ÛÙÚÔÓÔÌ›·˜, ª·ıËÌ·ÙÈÎÒÓ Î.¿. O °ÂÒÚÁÈÔ˜ ÃÚ˘ÛÔÎfiÎ-
΢, Ì·ıËÙ‹˜ ÙÔ˘ ÃÈÔÓÈ¿‰Ô˘, ›¯Â ·ÎÔÏÔ˘ı‹ÛÂÈ ÙÔÓ ‰¿ÛηÏfi ÙÔ˘
ÛÙËÓ ¶ÂÚÛ›· Î·È ·ÚÁfiÙÂÚ·, Û˘Ó¤ÁÚ·„ ∞ÛÙÚÔÏÔÁ›·, Ì ٛÙÏÔÓ ∂Í‹-
ÁËÛȘ ÂȘ ÙËÓ Û‡ÓÙ·ÍÈÓ ÙˆÓ ¶ÂÚÛÒÓ (ÂÈÎ. 9) Î·È ¿ÏÏ· ÂÚ› ∞ÛÙÚÔÏÔÁ›·˜
‚È‚Ï›·, ˆ˜ Î·È ÙÔ ·ÔÎÚ˘ÊÈÛÙÈÎfi ¶ÂÚ› fiÏÂˆÓ Î·È ÙfiˆÓ.
O πˆ¿ÓÓ˘, ˘Èfi˜ ÙÔ˘ ∑·¯·Ú›Ô˘, Â›Ó·È ÁÓˆÛÙfi˜ fi¯È Ì ÙÔ ÂÒÓ˘-
Ìfi ÙÔ˘ ·ÏÏ¿ Ì ÙÔÓ Ù›ÙÏÔ ÙÔ˘ ∞ÎÙÔ˘·Ú›Ô˘. ΔËÓ ÂÚ›Ô‰Ô Î·Ù¿ ÙËÓ
ÔÔ›· ¤‰Ú·ÛÂ, ÙÔÔıÂÙÔ‡Ó, Ô ÌÂÓ Fabricius ÛÙÔÓ 11Ô ‹ 12Ô ·ÈÒÓ·
(George Alfred Leon Sarton, History of Science, Û. 889), ÔÈ ‰Â
Sprengel Î·È Edward Berdoe ÛÙÔÓ 13Ô ·ÈÒÓ· (Sprengel, K., Histoire
de la Medecine, ÙfiÌ. II, Û. 241, ÌÙÊÚ. A. Jourdan, Deterville et
Desoer, Paris 1815 Î·È Berdoe, E., The Origin and Growth of the
Healing Art). ∂ÊfiÛÔÓ, fï˜, ¤Ó· ·fi Ù· ‚È‚Ï›· ÙÔ˘ Â›Ó·È ·ÊÈÂڈ̤-
ÓÔ ÛÙÔÓ ‰¿ÛηÏfi ÙÔ˘ πˆÛ‹Ê ÙÔÓ ƒ·ÎÂÓ‰‡ÙËÓ, Ô ÔÔ›Ô˜ ¤˙ËÛ ηٿ
ÙÔ ‰Â‡ÙÂÚÔ ‹ÌÈÛ˘ ÙÔ˘ 13Ô˘ ·ÈÒÓ·, Î·È ¤Ó· ¿ÏÏÔ ÛÙÔÓ ∞ϤÍÈÔÓ ∞fi-
η˘ÎÔÓ, ·Ú·ÎÔÈÌÒÌÂÓÔÓ ÙÔ˘ ‚·ÛÈϤˆ˜ ∞Ó‰ÚÔÓ›ÎÔ˘ °ã ÙÔ˘ ¶·Ï·ÈÔ-
ÏfiÁÔ˘ (1328-1341), ı· Ú¤ÂÈ Ó· ‰Â¯ıԇ̠fiÙÈ Ô πˆ¿ÓÓ˘ ∞ÎÙÔ˘¿-
ÚÈÔ˜ ¤˙ËÛ ηٿ ÙÔ ÚÒÙÔ ‹ÌÈÛ˘ ÙÔ˘ 14Ô˘ ·ÈÒÓ·. Actuarius ÛÙ·
Ï·ÙÈÓÈο ·ÂηÏ›ÙÔ Ô ˘ÔÌÓËÌ·ÙÔÁÚ¿ÊÔ˜, Ô ·Ú¯ÂÈÔʇϷÍ, Ô ÁÚ·-
ʇ˜ Ú·ÎÙÈÎÒÓ Û˘Ó‰ÚÈ¿ÛÂˆÓ Î·È ‰ÈηÛÙÈÎÒÓ ·ÔÊ¿ÛˆÓ. ø˜ Û˘Á-
Áڷʇ˜, ·Ó·Ê¤ÚÂÙ·È ÛÙËÓ ÈÛÙÔÚ›· ÙˆÓ ÁÚ·ÌÌ¿ÙˆÓ, ÙˆÓ Ê˘ÛÈÎÒÓ
ÂÈÛÙËÌÒÓ Î·È Ù˘ I·ÙÚÈ΋˜. ø˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜, ·ÎÔÏÔ˘ı› ÙȘ ‰È‰·¯¤˜
ÙÔ˘ °·ÏËÓÔ‡, ·ÏÏ¿ Ï·Ì‚¿ÓÂÈ ˘fi„Ë Î·È Ù· ‰È‰¿ÁÌ·Ù· ÙˆÓ ¿ÏψÓ
∂ÏÏ‹ÓˆÓ, fiˆ˜ Î·È ∞Ú¿‚ˆÓ ·Ï¯ËÌÈÛÙÒÓ, ·Ú¤¯ˆÓ Î·È ÚÔÛˆÈΤ˜
·Ú·ÙËÚ‹ÛÂȘ. ø˜ È·ÙÚfi˜, ·Ó·ÁÓˆÚ›˙ÂÙ·È ˆ˜ Ô ÙÂÏÂ˘Ù·›Ô˜ ÙˆÓ
ÌÂÁ¿ÏˆÓ μ˘˙·ÓÙÈÓÒÓ È·ÙÚÔÊÈÏÔÛfiʈÓ, ÙÔ˘ ÔÔ›Ô˘ Ë ÂÚÁ·Û›· ›ӷÈ
·ÍÈÔÛËÌ›ˆÙË, ÙfiÛÔ ÁÈ· ÙËÓ ÊÈÏÔÏÔÁÈ΋ Ù˘ ÔÈfiÙËÙ·, fiÛÔ Î·È ÁÈ·
ÙËÓ ÂÈÛÙËÌÔÓÈ΋ ·Í›·, ¯ˆÚ›˜ Ó· ˘ÛÙÂÚ› Î·È ·fi ÊÈÏÔÛÔÊÈ΋
¿Ô„Ë. Δ· ¤ÚÁ· ÙÔ˘ πˆ¿ÓÓÔ˘ ∞ÎÙÔ˘·Ú›Ô˘ ÂÚȤ¯Ô˘Ó ÂÚÈÏËÙÈÎÒ˜
ÙȘ ıˆڛ˜ ÙÔ˘ °·ÏËÓÔ‡ Î·È ÙˆÓ ‰È·‰fi¯ˆÓ ÙÔ˘, ·ÏÏ¿ Î·È ¿ÏψÓ
∂ÏÏ‹ÓˆÓ Î·È ∞Ú¿‚ˆÓ, Î·È ˘‹ÚÍ·Ó Ë ÙÂÏÂ˘Ù·›· ·Ó·Ï·Ì‹ ÌÂÚÈΤ˜
‰ÂηÂٛ˜ ÚÔ Ù˘ ηٷÛÙÚÔÊ‹˜ ÙÔ˘ ÂÓ‰fiÍÔ˘ ¤ÚÁÔ˘ ÙˆÓ ∂ÏÏ‹ÓˆÓ
·fi ÙÔ˘˜ ΔÔ‡ÚÎÔ˘˜ (Berdoe, fi..).
™Ù· Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù¿ ÙÔ˘, fiˆ˜ ÛÙÔ £ÂÚ·¢ÙÈ΋ ̤ıÔ‰Ô˜ ·ÔÙÂ-
ÏÔ‡ÌÂÓÔ ·fi ¤ÍÈ ‚È‚Ï›·, ÂÎ ÙˆÓ ÔÔ›ˆÓ Ù· ‰‡Ô ÚÒÙ· Â΢ÎÏÔÊfiÚË-
Û·Ó È‰È·ÈÙ¤Úˆ˜ ˘fi ÙÔÓ Ù›ÙÏÔÓ ¶ÂÚ› ‰È·ÁÓÒÛˆ˜ ·ıÒÓ (ÚÒÙË Ï‹-
Ú˘ ¤Î‰ÔÛË, ÂÓ μÂÓÂÙ›· 1554, ÙÔ˘ Corneille Henri Mathis de Bruges
[Mathisius Cornelis Henricus] Ì ÌÂÙ¿ÊÚ·ÛË ÛÙ· ÂÏÏËÓÈο) ·Ó·ÁÓˆ-
Ú›˙ÂÈ ÙÔÓ ÂÁΤʷÏÔ ˆ˜ ·Ú¯‹ Î·È ËÁ‹ ·ÈÛı‹Ûˆ˜ Î·È ÎÈÓ‹Ûˆ˜, ·ÏÏ¿
Î·È ÙÔ ¿ıÔ˜ Ù˘ Ï˘Î·ÓıÚˆ›·˜: «Ë ·Ó·›ıÔ˘Û· ÙÔ˘˜ ·ÏfiÓÙ·˜
̤ÛÔÓ Ó˘ÎÙÒÓ Ò‰Â Î·Î›Û ÂÚÈȤӷÈ, ÂÓ Ù ÌÓ‹Ì·ÛÈ Î·È ÂÚËÌ›·È˜
ηٿ ÙÔ˘˜ χÎÔ˘˜, ηı’ ËÌ¤Ú·Ó ‰Â ÂÈÛÙÚ¤ÊÂÈÓ ÙÂ Î·È ÚÔ˜ ·˘ÙÔ‡˜
Ù¯. 108 APXAIO§O°IA & TEXNE™
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·31
Á›ÁÓÂÛı·È, Î·È Ô›ÎÔÈ ‰È·ÙÚ›‚ÂÈÓ», ÂÓÒ ÛÙ· ΛÌÂÓ¿ ÙÔ˘ ‰È·Ê·›ÓÂÙ·È Î·È
Ë ÚÔÛˆÈ΋ ÙÔ˘ ›ڷ, fiÙ·Ó, Â› ·Ú·‰Â›ÁÌ·ÙÈ, ·Ó·Ê¤ÚÂÙ·È ÛÂ
‰Ë¯ı¤ÓÙ· ·fi Ï˘ÛÛ·Ṳ̂ÓÔ Û·ÏÔ, Ô ÔÔ›Ô˜ ·ÚÔ˘Û›·ÛÂ Û˘ÌÙÒ-
Ì·Ù· ˘‰ÚÔÊÔ‚›·˜ ‡ÛÙÂÚ· ·fi ‰Ò‰Âη ÔÏfiÎÏËÚÔ˘˜ Ì‹Ó˜. ÕÏÏ·
Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù¿ ÙÔ˘ Â›Ó·È ÙÔ ¶ÂÚ› ÂÓÂÚÁÂÈÒÓ Î·È ·ıÒÓ ÙÔ˘ „˘¯ÈÎÔ‡
Ó‡̷ÙÔ˜ Î·È Ù˘ ηْ ·˘Ùfi ‰È·›Ù˘, ÌÈ· ıÂÚ·¢ÙÈ΋ ̤ıÔ‰Ô˜ „˘¯È-
ÎÒÓ ÓÔÛËÌ¿ÙˆÓ, Ë ÔÔ›· ÌfiÏȘ Â·Ó¢ڤıË ÂÚ› Ù· ̤۷ ÙÔ˘ 20Ô‡
·ÈÒÓ· Î·È ÙÔ ¶ÂÚ› Ô‡ÚˆÓ, ÂÍ ÂÙ¿ ‚È‚Ï›ˆÓ. ™ÙÔÓ πˆ¿ÓÓË ∞ÎÙÔ˘¿ÚÈÔ
·Ô‰›‰ÔÓÙ·È ÌÂϤÙ˜ ÂÚ› ÊÏ‚ÔÙÔÌ›·˜ (ÂÈÎ. 10), ÛÙȘ Ôԛ˜ ›ӷÈ
Ê·ÓÂÚfi fiÙÈ ¤¯ÂÈ ÚÔËÁËı› ηٿ Ôχ ÙÔ˘ ÕÁÁÏÔ˘ ÿڂ¸, ˆ˜ ıˆ-
ÚÔ˘Ì¤ÓÔ˘ ÚÒÙÔ˘ ‰È‰¿Í·ÓÙÔ˜ Ù· ÂÚ› ΢ÎÏÔÊÔÚ›·˜ ÙÔ˘ ·›Ì·ÙÔ˜,
·ÏÏ¿ Î·È ™¯fiÏÈ· Û ·ÔÏÂÛı¤ÓÙ· ‚È‚Ï›· ÙÔ˘ ∞ÚÈÛÙÔÙ¤ÏÔ˘˜, Ú·Á-
Ì·Ù¢fiÌÂÓ· ÂÚ› ʇÛˆ˜, ηٿ ÙËÓ Û˘Ó‹ıÂÈ· ÙˆÓ ÚÔÛˆÎÚ·ÙÈÎÒÓ
Ê˘ÛÈÎÒÓ ÊÈÏÔÛfiʈÓ. ™ÙÔÓ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹ πˆ¿ÓÓË ÔÊ›ÏÔÓÙ·È Â›Û˘ Ù·
ÚˆÙ›·, ÛÙËÓ ÂÏÏËÓÈ΋ ‚È‚ÏÈÔÁÚ·Ê›·, ÂÚÈÁÚ·Ê‹˜ ÙˆÓ ·ÔÛÙ·ÁÌ¿-
ÙˆÓ, η›ÙÔÈ Ë ÕÓÓ· ∫ÔÌÓËÓ‹ (ÎfiÚË ÙÔ˘ ∞ÏÂ͛Ԣ ∞ã, 1081-1118) ÁÚ¿-
ÊÂÈ ÂÚ› «ÙÔ˘ ÙˆÓ Úfi‰ˆÓ ÛÙ·Ï¿ÁÌ·ÙÔ˜» ˆ˜ ·Ó·ÏËÙÈÎÔ‡.
ΔËÓ ¶ÂÚ› Ô‡ÚˆÓ ÂÙ¿‚È‚ÏÔÓ Ú·ÁÌ·Ù›·Ó Û˘Ó¤ÁÚ·„ÂÓ Ô πˆ¿ÓÓ˘
ˆ˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜, ·ÏÏ¿ Î·È È·ÙÚfi˜, ·ÊÂÓfi˜ ÌÂÓ ‰ÈfiÙÈ Ù· ·ÓıÚÒÈÓ·
Ô‡Ú· ›¯·Ó ÌÂÁ¿ÏË ÛËÌ·Û›· ÛÙȘ ·Ï¯ËÌÈΤ˜ ‰ÈÂÚÁ·Û›Â˜ («¤ÛÙÈ ‰Â ÙȘ
Î·È ˘fi ÙˆÓ ¯Ú˘ÛÔ¯fiˆÓ ÁÈÓfiÌÂÓÔ˜ Èfi˜ ‰È·ı˘›·˜ Î·È ‰Ô›‰˘ÎÔ˜ ∫˘Ú›-
10. ∞fi‰ÔÛË ÙÔ˘ 13Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÙˆÓ ·ÚÙËÚÈÒÓ ÙÔ˘ ·ÓıÚˆ›ÓÔ˘ ÛÒÌ·ÙÔ˜.
APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108
11. ∂›Ó·È ÂÌÊ·Ó‹˜ Ë ÛËÌ·Û›· ÙˆÓ ·È‰ÈÎÒÓ Ô‡ÚˆÓ ÁÈ· ÙËÓ Ù¤ÏÂÛË ÙÔ˘
ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘. Speculum veritatis, 17Ô˜ ·ÈÒÓ·˜.
Ô˘ ¯·ÏÎÔ‡, ¤ÙÈ ‰Â Ô‡ÚÔ˘ ·È‰›Ô˘, ˆ ÙÔ ¯Ú˘Û›ÔÓ ÎÔÏÏÒÛÈÓ», ¢ÈÔ-
ÛÎÔ˘Ú›‰Ë˜, ¶ÂÚ› ⁄Ï˘ È·ÙÚÈ΋˜, V, 79.7.6) (ÂÈÎ. 11), ·ÊÂÙ¤ÚÔ˘ ‰Â
ÂÂȉ‹, fiˆ˜ Ô ›‰ÈÔ˜ ÁÚ¿ÊÂÈ, «Ô ÌÂÓ Á·Ú ÛÔÊÒÙ·ÙÔ˜ πÔÎÚ¿Ù˘
ÔÏ›Á· ÙÈÓ¿ ÂÚ› ÙÔ‡ÙˆÓ ÂÈÚËÎÒ˜ ÛÔÚ¿‰ËÓ, ·ÙÂÏ‹ ÙËÓ ıˆڛ· ·Ú‹-
ÎÂØ °·ÏËÓÒ Ùˆ ‰ÂÈÓÒ ÂÚ› Ù· ÙÔÈ·‡Ù· ‚Ú·¯‡ÙÈ Î·È ·˘ÙÒ ÌÂÏ‹Û·Ó».
◊‰Ë ÛÙËÓ ·Ï¯ËÌÈ΋ ‚È‚ÏÈÔÁÚ·Ê›· ˘‹Ú¯Â ÌÈ· Ú·ÁÌ·Ù›· ÂÚ›
Ô‡ÚˆÓ, ÙÔ˘ £ÂÔÊ›ÏÔ˘, ÚˆÙÔÛ·ı¿ÚÈÔ˘ ÙÔ˘ ·˘ÙÔÎÚ¿ÙÔÚ· ∏Ú·-
ÎÏ›Ԣ (610-641), ÙÔ˘ ÔÔ›Ô˘ ÙÔ ÂӉȷʤÚÔÓ ÁÈ· ÙËÓ ∞ϯËÌ›· ‹Ù·Ó
ÁÓˆÛÙfi (Ideler J.L., £ÂÔÊ›ÏÔ˘ ¶ÂÚ› Ô‡ÚˆÓ ‚È‚Ï›ÔÓ, ÙfiÌ. I, Û. 261-
283). ∞ÏÏ¿ Ë ÌÂϤÙË ÙÔ˘ ÚˆÙÔÛ·ı¿ÚÈÔ˘ £ÂÔÊ›ÏÔ˘, ÚÔÊ·ÓÒ˜
·Ú·ÁÁÂÏı›۷ ·fi ÙÔÓ ·˘ÙÔÎÚ¿ÙÔÚ· fiˆ˜ Î·È Ë ·Ï¯ËÌÈ΋ Ú·Á-
Ì·Ù›· ÙÔ˘ ™ÙÂÊ¿ÓÔ˘ ÙÔ˘ π·ÙÚÔ‡, ‹Ù·Ó ¤Ó· ÂÚÈÏËÙÈÎfi Ù‡¯Ô˜.
ŒÙÛÈ, Ô πˆ¿ÓÓ˘ ∞ÎÙÔ˘¿ÚÈÔ˜, «ıÂÔ‡ ‰È‰fiÓÙÔ˜» Î·È «ıÂÒ ı·ÚÚ‹Û·˜»
fiˆ˜ ·Ó·Ê¤ÚÂÈ, Û˘Ó¤ÁÚ·„ÂÓ ¤Ó· Ï‹Ú˜ ¤ÚÁÔ (Ideler J.L., ΔÔ ÂÚ›
Ô‡ÚˆÓ ÙÔ˘ ÛÔʈٿÙÔ˘ ∞ÎÙÔ˘·Ú›Ô˘, ÏfiÁÔ˜ ∞ã, ¶ÂÚ› Ô‡ÚˆÓ ÂÙ¿‚È-
‚ÏÔ˜ Ú·ÁÌ·Ù›·, ÙfiÌ. II, Û. 4-5).
¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈ· ÙÔ ÏÂÙÔÌÂÚ¤ÛÙÂÚÔ ÂÚ› Ô‡ÚˆÓ fiÓËÌ· ÁÈ· ÙËÓ
ÂÔ¯‹ ÙÔ˘, ÚÔ˚fiÓ ·fiÎÓÔ˘ ÌÂϤÙ˘, ÏÂÙÔÏfiÁÔ˘ ·Ú·ÙËÚ‹Ûˆ˜ ηÈ
ÎÚÈÙÈ΋˜ ÛΤ„ˆ˜, fiˆ˜ Ê·›ÓÂÙ·È Î·È ·fi ÙÔ Î·ÙˆÙ¤Úˆ ·Ú·ÙÈı¤-
ÌÂÓÔ ‰È¿ÁÚ·ÌÌ·, ÙÔ ÔÔ›Ô, ÛÙÔ Î›ÌÂÓfi ÙÔ˘, ¤¯ÂÈ ÙÔÓ ˘fiÙÈÙÏÔ «ÂÚ›
ÏÂÈfiÙËÙÔ˜ Î·È ÙˆÓ ·ÓÙÈÎÂÈÌ¤ÓˆÓ ·Ú˘ÊÈÛٷ̤ӈӻ (ÂÈÎ. 12).
O πˆ¿ÓÓ˘ ∞ÎÙÔ˘¿ÚÈÔ˜ Â›Ó·È Ô ÙÂÏÂ˘Ù·›Ô˜ ÂÈÛÙ‹ÌˆÓ Ù˘ μ˘˙·-
ÓÙÈÓ‹˜ ™¯ÔÏ‹˜. ∞fi ÙÔ ‰Â‡ÙÂÚÔ ‹ÌÈÛ˘ ÙÔ˘ 4Ô˘ ̤¯ÚÈ ÙÔ ÚÒÙÔ ‹ÌÈÛ˘
ÙÔ˘ 15Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÔÈ μ˘˙·ÓÙÈÓÔ› Ê˘ÛÈÎÔ› ÊÈÏfiÛÔÊÔÈ, ·ÔηÏÔ‡ÌÂÓÔÈ
Û˘Ó‹ıˆ˜ È·ÙÚÔÛÔÊÈÛÙ·› ‹ È·ÙÚÔÊÈÏfiÛÔÊÔÈ, Û˘ÁΤÓÙÚˆÛ·Ó fi,ÙÈ ÔÏ˘-
ÙÈÌfiÙÂÚÔ Â›¯·Ó Û˘ÁÁÚ¿„ÂÈ ÔÈ ÚÔÁÂÓ¤ÛÙÂÚÔ› ÙÔ˘˜ ‰È¿ÛËÌÔÈ ŒÏÏËÓ˜
Î·È ÔÈ ÂοÛÙÔÙ ۇÁ¯ÚÔÓÔ› ÙÔ˘˜ ÕÚ·‚˜ Î·È §·Ù›ÓÔÈ. ΔÔ˘˜ ÌÂϤÙËÛ·Ó,
ÙÔ˘˜ Û¯ÔÏ›·Û·Ó Î·È Û˘Ó¤ÁÚ·„·Ó Î·È ·˘ÙÔ› Ù· ‰Èο ÙÔ˘˜ ¤ÚÁ·, ‰È·ÙË-
ÚÔ‡ÓÙ˜ ¤ÙÛÈ ÙËÓ ÂÏÏËÓÈ΋ ÁÏÒÛÛ· Î·È ÂÈÛÙ‹ÌË Ì¤¯ÚÈ ÙˆÓ ËÌÂÚÒÓ
Ì·˜. O πˆ¿ÓÓ˘, ÂÓ ÚÔÎÂÈ̤ӈ, ηْ ÂÍÔ¯‹Ó ÂÎÏÂÎÙÈÎfi˜, Û˘Ó‰˘¿˙ÂÈ ÌÂ
ÂÈÙ˘¯›· ÙȘ ·fi„ÂȘ Ù˘ ‰ÔÁÌ·ÙÈ΋˜, ÂÌÂÈÚÈ΋˜, ÌÂıÔ‰È΋˜ Î·È Ó¢-
31
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·32

Ì·ÙÈ΋˜ ·ÈÚ¤Ûˆ˜ (Û¯Ô- Ú· πˆ¿ÓÓË ∏ã ¶·Ï·ÈÔÏfiÁÔ˘, Î·È Ì ÙËÓ ÚÔÔÙÈ΋ Û˘ÌÌÂÙÔ¯‹˜ ÙÔ˘
Ï‹˜), ÁÓˆÚ›˙ÂÈ Î·ÏÒ˜ ÙfiÛÔ ÛÙȘ ÂÈΛÌÂÓ˜ ‰È·Ú·ÁÌ·Ù‡ÛÂȘ Ì ÙÔÓ ¶¿·, ¯ÂÈÚÔÙÔÓ‹ıËÎÂ
ÙËÓ ÂÏÏËÓÈ΋, ·Ú·‚È΋ Î·È ·Ú¯ÈÂ›ÛÎÔÔ˜ ¡Èη›·˜.
Ï·ÙÈÓÈ΋ ÁÚ·ÌÌ·Ù›·, fiÛÔ ΔÔ 1437 Ô μËÛÛ·Ú›ˆÓ Û˘ÌÌÂÙ›¯Â ÛÙËÓ ™‡ÓÔ‰Ô Ù˘ ºÂÚ¿Ú·˜,
Î·È ÙËÓ ÊÈÏÔÛÔÊ›·, ÂÓÒ ˆ˜ ̤ÏÔ˜ Ù˘ ÔÏ˘ÚfiÛˆ˘ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ·ÓÙÈÚÔÛˆ›·˜, Ù˘ ÔÔ›-
η٤¯ÂÈ ÂȘ ‚¿ıÔ˜ ÙËÓ ÂÏÏË- ·˜ ËÁ›ÙÔ Ô ·˘ÙÔÎÚ¿ÙˆÚ. ªÂ ÙÔÓ Î·ıÔÏÈÎfi ∞Ì‚ÚfiÛÈÔ ΔÚ·‚ÂÚÛ¿ÚÈ,
ÓÈ΋ ÁÏÒÛÛ· ÙËÓ ÔÔ›· ¯ÂÈ- Û˘Ó¤Ù·Í ÙÔ Û¯ÂÙÈÎfi ÂÏÏËÓÈÎfi ΛÌÂÓÔ Ù˘ ÂÓÒÛˆ˜ ÌÂٷ͇ ÙˆÓ
Ú›˙ÂÙ·È Ì ¢¯¤ÚÂÈ· Î·È ÂÎÎÏËÛÈÒÓ ∞Ó·ÙÔÏ‹˜ Î·È ¢‡Ûˆ˜, ÙÔ ÔÔ›ÔÓ Â›ÛËÌ· ÂÎÊÒÓËÛ Ô
¯¿ÚË. £· ÌÔÚÔ‡Û·Ì ӷ ›‰ÈÔ˜ (6 πÔ˘Ï›Ô˘ 1439) ÛÙÔÓ Î·ı‰ÚÈÎfi Ó·fi Ù˘ ºÏˆÚÂÓÙ›·˜. ªÂÙ¿
ÙÔÓ ¯·Ú·ÎÙËÚ›ÛÔ˘Ì ¢¯Â- ÙËÓ ™‡ÓÔ‰Ô, Ô μËÛÛ·Ú›ˆÓ Â¤ÛÙÚ„ ÛÙËÓ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ‡ÔÏË,
ÚÒ˜ ÚÒÈÌÔ ÂÎÚfiÛˆÔ fiÔ˘ Ë ·ÓıÂÓˆÙÈ΋ ÌÂÚ›‰·, Ì ÙÔÓ ª¿ÚÎÔ ∂˘ÁÂÓÈÎfi ÂÈÎÂÊ·Ï‹˜, ÙÔÓ
ÙÔ˘ Ô˘Ì·ÓÈÛÌÔ‡ ÛÙÔ μ˘˙¿- ηÙËÁfiÚËÛ ˆ˜ ÚÔ‰fiÙË Ù˘ OÚıÔ‰ÔÍ›·˜.
ÓÙÈÔ Î·È Úfi‰ÚÔÌÔ ÙˆÓ O μËÛÛ·Ú›ˆÓ ·ÓÙÂÏ‹ÊıË fiÙÈ ‹Ù·Ó ϤÔÓ ÚÔ‚ÏËÌ·ÙÈ΋ Ë ·Ú·-
12. ∂›Ó·È ¤ÓÙÔÓÔ ÙÔ ÂӉȷʤÚÔÓ Ù˘ ¿ÏÏˆÓ ÌÂÁ¿ÏˆÓ ·ÓÙÈÚÔÛÒ- ÌÔÓ‹ ÙÔ˘ ÛÙËÓ μ·ÛÈÏÂ‡Ô˘Û·, ÂÍ Ô˘ Î·È Â‰¤¯ıË ÙËÓ ÂÎÏÔÁ‹ ÙÔ˘ (18
ÂÔ¯‹˜ ÁÈ· Ù· ·ÓıÚÒÈÓ· Ô‡Ú· ˆ˜ ˆÓ ÙÔ˘ ‚˘˙·ÓÙÈÓÔ‡ Ô˘Ì·ÓÈ- ¢ÂÎÂÌ‚Ú›Ô˘ 1439) ˆ˜ ∫·Ú‰ÈÓ¿ÏÈÔ˘ Ù˘ ∫·ıÔÏÈ΋˜ ÂÎÎÏËÛ›·˜ ηÈ
‰È·ÁÓˆÛÙÈ΋, ıÂÚ·¢ÙÈ΋ Î·È ·Ï¯ËÌÈ- ÛÌÔ‡ ÙÔ˘ 15Ô˘ ·ÈÒÓ·, ÙÔ˘ ÂÁηÙÂÛÙ¿ıË ÛÙËÓ πÙ·Ï›·, fiÔ˘ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈ‹ıËΠ·fi ÙÔÓ ÂοÛÙÔÙÂ
΋ Ô˘Û›·. Ideler, I., Physici et Medici °ÂˆÚÁ›Ô˘ °ÂÌÈÛÙÔ‡ ‹ ¶Ï‹- ¿· ÁÈ· ÙËÓ ‰ÈÂÎÂÚ·›ˆÛË ÔÏÈÙÈÎÒÓ Î·È ‰Èψ̷ÙÈÎÒÓ ˘Ôı¤ÛÂ-
Graeci Minores, Amsterdam 1963.
ıˆÓÔ˜, Î·È ÙÔ˘ Ì·ıËÙÔ‡ ˆÓ. ΔÔ 1449 ÔÓÔÌ¿ÛÙËΠ∫·Ú‰ÈÓ¿ÏÈÔ˜ ΔÔ‡ÛÎÏˆÓ Î·È ‰‡Ô ÊÔÚ¤˜, ÙÔ
·˘ÙÔ‡ μËÛÛ·Ú›ˆÓÔ˜. 1445 Î·È ÙÔ 1471, ¤Ó· ¯ÚfiÓÔ ÚÔ ÙÔ˘ ı·Ó¿ÙÔ˘ ÙÔ˘ ÛÙËÓ ƒ·‚¤ÓÓ·,
∂ȉÈÎfiÙÂÚ·, Ô μËÛÛ·Ú›ˆÓ ı· Ú¤ÂÈ Ó· Ì·˜ ··Û¯ÔÏ‹ÛÂÈ ÂÚ·È- ÚÔÙ¿ıËΠÁÈ· ÙËÓ ·È΋ ¤‰Ú·, ÂÓÒ ‰È·‰¤¯ÙËΠÙÔÓ πÛ›‰ˆÚÔ ∫Ȥ-
Ù¤Úˆ ‰ÈfiÙÈ Â›Ó·È Î·È Ô ÙÂÏÂ˘Ù·›Ô˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ ÙÔ˘ μ˘˙·ÓÙ›Ô˘. °ÂÓÓ‹- ‚Ô˘, ·ÔÛÙ¿ÙË Î·È ·˘ÙfiÓ Ù˘ OÚıÔ‰ÔÍ›·˜, ÛÙÔ ·Í›ˆÌ· ÙÔ˘ ∫·ıÔÏÈ-
ıËΠÙÔ 1403 ÛÙËÓ ΔÚ·Â˙Ô‡ÓÙ· Î·È ¤ÁÈÓ ·Ú¯ÈÂ›ÛÎÔÔ˜ Ù˘ ¡›Î·È- ÎÔ‡ ¶·ÙÚÈ¿Ú¯Ë ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ˘fiψ˜ ÙÔ 1463.
·˜ ÙÔ 1437. ÕÓıÚˆÔ˜ ÌÂ Â˘Ú‡Ù·ÙË ÌfiÚʈÛË Î·È ÌÂÙ·ÊÚ·ÛÙ‹˜ O μËÛÛ·Ú›ˆÓ ÌÔÚ› Ó· Â›Ó·È ·ÌÊÈÏÂÁfiÌÂÓË ÌÔÚÊ‹ ÁÈ· ÙËÓ
ÂÓfi˜ ÌÂÁ¿ÏÔ˘ ÙÌ‹Ì·ÙÔ˜ Ù˘ ·Ú¯·›·˜ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ÁÚ·ÌÌ·Ù›·˜, ·Ó‹Î OÚıÔ‰ÔÍ›·, fï˜ ·Ó·ÌÊÈÛ‚‹ÙËÙ· ˘‹ÚÍ ÌÈ· ·fi ÙȘ ÛËÌ·ÓÙÈÎfiÙÂ-
ÛÙËÓ ÏÂÁfiÌÂÓË Ï·ÙÈÓfiÊÈÏË ÔÌ¿‰· Ù˘ ‚˘˙·ÓÙÈÓ‹˜ ·ÚÈÛÙÔÎÚ·Ù›·˜ Î·È Ú˜ ÓÂ˘Ì·ÙÈΤ˜ Ê˘ÛÈÔÁӈ̛˜ Ù˘ ÂÔ¯‹˜ ÙÔ˘ Î·È ÚÔÛÙ¿Ù˘ ÙˆÓ
ıˆÚÔ‡Û ··Ú·›ÙËÙÔ Ó· ÂÓˆı› ÙÔ μ˘˙¿ÓÙÈÔ Ì ÙËÓ ¢˘ÙÈ΋ ∂˘ÚÒË ÂÏÏËÓÈÎÒÓ ÁÚ·ÌÌ¿ÙˆÓ. ªÂÙ¿ ÙËÓ ÂÁηٿÛÙ·Û‹ ÙÔ˘ ÛÙËÓ πÙ·Ï›·, Û¯Ë-
ÛÙÔÓ ·ÁÒÓ· ÂÓ·ÓÙ›ÔÓ ÙˆÓ ΔÔ‡ÚΈÓ. ™Ù· ÂÊË‚Èο ÙÔ˘ ¯ÚfiÓÈ·, ˘‹ÚÍ ̷ٛÛıËΠÁ‡Úˆ ÙÔ˘ ·ÎÏÔ˜ ÏÔÁ›ˆÓ ÔÈ ÔÔ›ÔÈ ·ÔÙÂÏÔ‡Û·Ó ÙËÓ
Ì·ıËÙ‹˜ ÙÔ˘ °ÂˆÚÁ›Ô˘ ÃÚ˘ÛÔÎfiÎÎË, fiÙ·Ó ·˘Ùfi˜ ‰›‰·ÛΠÛÙËÓ ∫ˆÓ- ÏÂÁÔ̤ÓË «∞η‰ËÌ›· ÙÔ˘ μËÛÛ·Ú›ˆÓÔ˜». ™ÙÔÓ Î‡ÎÏÔ ·˘Ùfi, Ô˘ ·Ó·-
ÛÙ·ÓÙÈÓÔ‡ÔÏË, ·fi ÙÔ 1415 ¤ˆ˜ ÙÔ 1423,
fiÔ˘ ¤Ú·Ó Ù˘ Û˘Ó‹ıÔ˘˜ ÌÔÚÊÒÛˆ˜
Ù˘ ÂÔ¯‹˜, Ì˘‹ıËΠÛÙËÓ º˘ÛÈ΋ ºÈÏÔ-
ÛÔÊ›· Î·È ÙËÓ Ã˘Ì¢ÙÈ΋ ‹ ∞ϯËÌ›·. ™ÙËÓ
‰È¿ÚÎÂÈ· ÙˆÓ ÛÔ˘‰ÒÓ ÙÔ˘, ›¯Â ÙËÓ
¢ηÈÚ›· Ó· ÁÓˆÚÈÛÙ› Ì ÚfiÛˆ· Ù·
ÔÔ›· ·Ó‹Î·Ó ÛÙÔ ·˘ÙÔÎÚ·ÙÔÚÈÎfi ÂÚÈ-
‚¿ÏÏÔÓ ·ÏÏ¿ Î·È ÚÔÛˆÈÎfiÙËÙ˜ fiˆ˜ Ô
πÛ›‰ˆÚÔ˜ Ù˘ ƒˆÛ›·˜ Î·È ·ÚÁfiÙÂÚ· ∫·Ú-
‰ÈÓ¿ÏÈÔ˜, Î·È Ô πÙ·Ïfi˜ ·ÓıÚˆÈÛÙ‹˜-Ô˘Ì·-
ÓÈÛÙ‹˜ Francesco Filelfo. ŸÙ·Ó Ô ÚÔÛÙ¿-
Ù˘ ÙÔ˘, ªËÙÚÔÔÏ›Ù˘ ¢ÔÛ›ıÂÔ˜, ·Ó¤Ï·-
‚ ÙËÓ ªËÙÚfiÔÏË Ù˘ ªÔÓÂÌ‚·Û›·˜, ÙÔ
1431, Ô μËÛÛ·Ú›ˆÓ ÙÔÓ ·ÎÔÏÔ‡ıËÛ ηÈ
‹Á ÛÙÔÓ ª˘ÛÙÚ¿ Ó· Û˘ÌÏËÚÒÛÂÈ ÙȘ
ÛÔ˘‰¤˜ ÙÔ˘ ÎÔÓÙ¿ ÛÙÔÓ ÂÚ›ÊËÌÔ ÊÈÏfi-
ÛÔÊÔ, ·ÓıÚˆÈÛÙ‹-Ô˘Ì·ÓÈÛÙ‹ °ÂÒÚÁÈÔ
°ÂÌÈÛÙfi ‹ ¶Ï‹ıˆÓ·. ∂Λ, Ë ÔÏ˘Ì¿ıÂÈ¿
ÙÔ˘ Î·È Ë ÚËÙÔÚÈ΋ ÙÔ˘ ÈηÓfiÙËÙ· ÙÔÓ ¤Î·-
Ó·Ó ÁÓˆÛÙfi ˆ˜ ÙÔÓ ÛËÌ·ÓÙÈÎfiÙÂÚÔ Ì·ıË-
Ù‹ ÙÔ˘ ¶Ï‹ıˆÓÔ˜. OÈ ¶·Ï·ÈÔÏfiÁÔÈ Ù˘
¶ÂÏÔÔÓÓ‹ÛÔ˘ ÙÔÓ ÂÎÙÈÌÔ‡Û·Ó È‰È·ÈÙ¤Úˆ˜
Ô‡Ùˆ˜ ÒÛÙ fiÙ·Ó Â¤ÛÙÚ„ ÛÙËÓ ∫ˆÓ-
ÛÙ·ÓÙÈÓÔ‡ÔÏË ÙÔ 1436, ηıÈÂÚÒıËΠˆ˜
Ô Î˘ÚÈfiÙÂÚÔ˜ Û‡Ì‚Ô˘ÏÔ˜ ÙÔ˘ ·˘ÙÔÎÚ¿ÙÔ- 13. O ºÈÏÔÛÔÊÈÎfi˜ °¿ÌÔ˜, ÃËÌÈÎfi˜ ∫‹Ô˜, 1624.

32 Ù¯. 108 APXAIO§O°IA & TEXNE™

∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·33
14. O ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ Lambsprinck ÌÚÔÛÙ¿ ÛÙÔÓ ·ı¿ÓÔÚ· ‹ ÂÛÙ›·. De
Lapide Philosophico, Frankfurt, 1625.
ÓˆÓfiÙ·Ó Ì ÙËÓ ¿ÊÈÍË Ó¤ˆÓ ÚÔÛʇÁˆÓ ∂ÏÏ‹ÓˆÓ ÏÔÁ›ˆÓ, ÁÔÓÈÌÔ-
ÔÈÔ‡ÓÙ·Ó Î·È ˆÚ›Ì·˙·Ó ÔÈ ÊÈÏÔÛÔÊÈΤ˜ ÂÚÁ·Û›Â˜ ÙÔ˘ ȉ›Ô˘ Î·È ÙˆÓ
Ê›ÏˆÓ ÙÔ˘, fiˆ˜ ÙÔ˘ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙ›ÓÔ˘ §·ÛοÚˆ˜, πˆ¿ÓÓË ∞ÚÁ˘ÚÔ-
Ô‡ÏÔ˘, ∞Ó‰Ú¤Ô˘ ∫·ÏÏ›ÛÙÔ˘, £ÂÔ‰ÒÚÔ˘ °·˙‹, Lorenz Valla, Flavio
Biondo Î.¿. OÈ ÊÈÏÔÛÔÊÈΤ˜ ·˘Ù¤˜ Û˘˙ËÙ‹ÛÂȘ ·ÔÙ¤ÏÂÛ·Ó ÙȘ ÚÒ-
Ù˜ ÂΉËÏÒÛÂȘ Ù˘ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ∞Ó·ÁÂÓÓ‹Ûˆ˜ ÛÙËÓ ƒÒÌË.
O μËÛÛ·Ú›ˆÓ ‹Ù·Ó ·ÚÈÔ˜ ˘ÂÚ·ÛÈÛÙ‹˜ ÙˆÓ ¶Ï·ÙˆÓÈÎÒÓ ı¤ÛÂ-
ˆÓ, Ë ·Á¿Ë fï˜ ÛÙÔÓ ¶Ï¿ÙˆÓ·, ÙËÓ ÔÔ›· ÙÔ˘ ›¯Â ÂÌÓ‡ÛÂÈ Ô
‰¿ÛηÏfi˜ ÙÔ˘ ¶Ï‹ıˆÓ, ‰ÂÓ ÙÔÓ ·ÂÌ¿ÎÚ˘Ó ·fi ÙËÓ ıÂÌÂÏ›ˆÛË Ù˘
¯ÚÈÛÙÈ·Ó‹˜ ‰È‰·Ûηϛ·˜ Â¿Óˆ ÛÙËÓ ÊÈÏÔÛÔÊ›· ÙÔ˘ ∞ÚÈÛÙÔÙ¤ÏÔ˘˜,
·ÏÏ¿ ¤Î·ÓÂ Û˘ÁÎÂÚ·ÛÌfi Ù˘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ Î·È ÙˆÓ ‰‡Ô, fiˆ˜ ÙÔ˘
∞Ó·ÙÔÏÈÎÔ‡ Î·È ¢˘ÙÈÎÔ‡ ÎfiÛÌÔ˘. ÿ‰Ú˘Û ¤‰Ú· ÁÈ· ÙËÓ ‰È‰·Ûηϛ·
Ù˘ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ÁÏÒÛÛ·˜ ÛÙËÓ ÌÔÓ‹ San Salvatore, fiÔ˘ ‰›‰·ÛÎ·Ó ÔÈ
ªÈ¯·‹Ï °Ï˘Î¿˜, ∞Ó‰ÚfiÓÈÎÔ˜ °·ÏÈÓfiÙÔ˜, Î·È Ô ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙ›-
ÓÔ˜ §¿ÛηÚȘ. O ›‰ÈÔ˜ Ô μËÛÛ·Ú›ˆÓ ÌÂÙ¤ÊÚ·Û ÛÙ· Ï·ÙÈÓÈο ¤ÚÁ·
ÙÔ˘ •ÂÓÔÊÒÓÙÔ˜, ÙÔ˘ ∞ÚÈÛÙÔÙ¤ÏÔ˘˜, ÙÔ˘ £ÂÔÊÚ¿ÛÙÔ˘ Î.¿. Œ¯ÔÓÙ·˜
Â›ÁÓˆÛË Ù˘ ·Í›·˜ Î·È Ù˘ ÂıÓÈ΋˜ ÛËÌ·Û›·˜ ÙˆÓ Û·Ú·ÁÌ¿ÙˆÓ Ù˘
·Ú¯·›·˜ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ÎÏËÚÔÓÔÌÈ¿˜, ÂӉȷÊÂÚfiÙ·Ó ÁÈ· ÙËÓ ·ÁÔÚ¿,
Û˘ÁΤÓÙÚˆÛË Î·È ‰È·Ê‡Ï·ÍË ÙˆÓ ÁÚ·ÙÒÓ ÌÓËÌ›ˆÓ Ù˘. ªÂ ‰·¿-
Ó˜ ÙÔ˘ ·ÓÙÈÁÚ¿ÊËÎ·Ó ÎÒ‰ÈΘ Û ÌÔÓ·ÛÙ‹ÚÈ· Ù˘ ΔÚ·Â˙Ô‡ÓÙÔ˜,
Ù˘ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ˘fiψ˜, Ù˘ ¶ÂÏÔÔÓÓ‹ÛÔ˘, Ù˘ ∫Ú‹Ù˘, Ù˘
¡ÔÙ›Ô˘ πÙ·Ï›·˜ Î.¿. ΔÂÏÈο Û˘ÁÎÚfiÙËÛ ÙËÓ ÏÔ˘ÛÈÔÙ¤Ú· Û˘ÏÏÔÁ‹
ÂÏÏËÓÈÎÒÓ Îˆ‰›ÎˆÓ, Ë ÔÔ›· ÂÚÈÂÏ¿Ì‚·Ó 746 ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê· ‚È‚Ï›·,
·fi Ù· ÔÔ›· 482 ÂÏÏËÓÈο. ∞˘Ù¿ ¯ÚËÛÈÌÔÔ›ËÛ ·ÚÁfiÙÂÚ· Ô ÂÏÏË-
ÓÈÛÙ‹˜ Î·È ÂΉfiÙ˘ ·Ú¯·›ˆÓ ÎÂÈÌ¤ÓˆÓ ÕωԘ ª·ÓÔ‡ÙÈÔ˜. O μËÛÛ·-
Ú›ˆÓ, ÁÓÒÛÙ˘ ÙˆÓ Ê˘ÛÈÎÒÓ ÂÈÛÙËÌÒÓ Î·È ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜, ÂÈÚ·Ì·ÙÈ˙fi-
ÌÂÓÔ˜ Ô ›‰ÈÔ˜ ÛÙËÓ ¯·ÏÎÔ˘ÚÁ›·, ÙËÓ ÛȉËÚÔ˘ÚÁ›· Î·È ÙËÓ ˘·ÏÔ˘ÚÁ›·,
ÌÂٷ͇ ÙˆÓ ¿ÏÏˆÓ ·ÔÎÙËÌ¿ÙˆÓ Ù˘ ‚È‚ÏÈÔı‹Î˘ ÙÔ˘, ηÙ›¯Â ¿Óˆ
·fi ÂηÙfi ·Ú¯·›· ÂÏÏËÓÈο ¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê· ÌÂÙ·ÏÏÔ˘ÚÁ›·˜, ‚·Ê‹˜
ÌÂÙ¿ÏÏˆÓ Î·È ÌÂÙ·ÙÚÔ‹˜ ·˘ÙÒÓ Û ¿ÚÁ˘ÚÔ Î·È ¯Ú˘Ûfi. ÕÍÈÔ˜ Ì·ıË-
APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108
Ù‹˜ ÙÔ˘ ‰·ÛοÏÔ˘ ÙÔ˘ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹, °ÂˆÚÁ›Ô˘ ÃÚ˘ÛÔÎfiÎÎË, η٤ÏÈÂ
ˆ˜ Û˘Ó¯ÈÛÙ‹ ÙÔ˘ ·Ï¯ËÌÈÎÔ‡ ÙÔ˘ ¤ÚÁÔ˘ ÙÔÓ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙ›ÓÔ §¿ÛηÚÈ,
ÛÙÔÓ ÔÔ›Ô ı· ·Ó·ÊÂÚıԇ̠ÛÙËÓ Û˘Ó¤¯ÂÈ·.
O μËÛÛ·Ú›ˆÓ ¤ÁÚ·„Â Ô ›‰ÈÔ˜ ‰Âο‰Â˜ ÌÂϤÙ˜, ÔÏϤ˜ ·fi ÙȘ
Ôԛ˜ Û˘ÁΤÓÙÚˆÛ Û ȉÈfiÁÚ·ÊÔ ÎÒ‰Èη, ÛÙÔÓ ÚfiÏÔÁÔ ÙÔ˘ ÔÔ›-
Ô˘ ÂÚÈÏ·Ì‚¿ÓÔÓÙ·È ÏËÚÔÊÔڛ˜ Û¯ÂÙÈΤ˜ Ì ÙÔÓ ¯ÚfiÓÔ Ô˘ ÁÚ¿-
ÊÙËÎÂ Ë Î¿ı ̛·. O ÎÒ‰Èη˜ ·˘Ùfi˜ (Ì ٷ ÛÙÔȯ›· Cod. Gr. 533),
‚Ú›ÛÎÂÙ·È ÛÙËÓ μÈ‚ÏÈÔı‹ÎË ÙÔ˘ ∞Á›Ô˘ ª¿ÚÎÔ˘ Ù˘ μÂÓÂÙ›·˜, ÛÙËÓ
ÔÔ›· ÙÔÓ Â‰ÒÚÈÛÂ Ô μËÛÛ·Ú›ˆÓ, fiˆ˜ Î·È ÔÏfiÎÏËÚË ÙËÓ ‚È‚ÏÈÔı‹-
ÎË ÙÔ˘ Î·È Û˘ÏÏÔÁ‹ Έ‰›ÎˆÓ ÙÔ˘, Ì ÙÔ ÛÎÂÙÈÎfi, fiˆ˜ ¤ÁÚ·Ê ÛÙÔÓ
¢fiÁË ÙÔ 1468, fiÙÈ ı· ‹Ù·Ó ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ÚÔÛÈÙ‹ ÛÙÔ˘˜ ŒÏÏËÓ˜
Ô˘ η٤Ê¢Á·Ó ÂΛ.
ΔÔ ª¤Á· ŒÚÁÔ
°È· Ó· Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈËı› οÔÈ· ÌÂÙ·ÛÙÔȯ›ˆÛË Ú¤ÂÈ Ó· ¤¯ÂÈ
ÚÔËÁËı› Ë ‰È·‰Èηۛ· Ë ÔÔ›·, ÛÙ· ·Ï¯ËÌÈο ΛÌÂÓ·, ·Ó·Ê¤ÚÂÙ·È
ˆ˜ ÙÔ «ª¤Á· ŒÚÁÔÓ» ‹ «ª·ÁÈÛÙ¤ÚÈÔÓ» (·fi ÙÔÓ ‚˘˙·ÓÙÈÓfi Ù›ÙÏÔ
«Ì¿ÁÈÛÙÚÔ˜»). À¿Ú¯Ô˘Ó ‰‡Ô ·ÚÂÌÊÂÚ›˜ ‰ÈÂÚÁ·Û›Â˜: ÙÔ ªÈÎÚfi
ŒÚÁÔ ‹ ªÈÎÚfi ª·ÁÈÛÙ¤ÚÈÔ, Ô˘ ηٷϋÁÂÈ ÛÙËÓ Î·Ù·Û΢‹ Ù˘ §Â˘-
΋˜ ºÈÏÔÛÔÊÈ΋˜ §›ıÔ˘, Ë ÔÔ›· ÌÂÙ·ÙÚ¤ÂÈ Ù· ·ÙÂÏ‹ ̤ٷÏÏ· ÛÂ
·ÚÁ˘ÚÔ, Î·È ÙÔ ª¤Á· ŒÚÁÔ ‹ ªÂÁ¿ÏÔ ª·ÁÈÛÙ¤ÚÈÔ, Ô˘ Ô‰ËÁ› ÛÙËÓ
‰ËÌÈÔ˘ÚÁ›· Ù˘ ∂Ú˘ıÚ¿˜ ºÈÏÔÛÔÊÈ΋˜ §›ıÔ˘, Ë ÔÔ›· ¤¯ÂÈ ÙËÓ ‰˘Ó·-
ÙfiÙËÙ· Ó· ÌÂÙ·ÏÏ¿ÍÂÈ ¤Ó· ÎÔÈÓfi ̤ٷÏÏÔ Û ¯Ú˘Ûfi, ·ÁÁ›˙ÔÓÙ¿˜ ÙÔ
Î·È ÌfiÓÔ. ∞˘Ù‹ ηÏÂ›Ù·È Î·È ÂÏÈÍ‹ÚÈÔ Ù˘ Ì·ÎÚÔ‚ÈfiÙËÙ·˜, ‰ÈfiÙÈ ·Ô-
ÙÂÏ› ÌÈ· ·Ó¿ÎÂÈ· ıÂÚ·›·˜ ÙˆÓ ·ÛıÂÓÂÈÒÓ, ÙfiÛÔ ÙÔ˘ ·ÓıÚÒÔ˘
fiÛÔ Î·È ÙˆÓ ÌÂÙ¿ÏψÓ.
∫·Ù¿ ÙËÓ ‰È·‰Èηۛ· ›Ù ÙÔ˘ ªÈÎÚÔ‡ ›Ù ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘,
ÔÈ ‰ÈÂÚÁ·Û›Â˜ Â›Ó·È ·Ú·Ï‹ÛȘ, ·ÊÔÚÔ‡Ó ·ÌÊfiÙÂÚ˜ ÙÔÓ ÏÂÁfiÌÂ-
ÓÔ «ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi Á¿ÌÔ» (ÂÈÎ. 13) ÌÂٷ͇ ÙÔ˘ ı›Ԣ Î·È ÙÔ˘ ˘‰Ú·ÚÁ‡-
ÚÔ˘, Ù· ÔÔ›· ÂÓˆÓfiÌÂÓ· ÙÂÏÈο, ÙË ÌÂÛÔÏ·‚‹ÛÂÈ ÙÔ˘ ¿Ï·ÙÔ˜, ÁÂÓ-
ÓÔ‡Ó ÙËÓ ºÈÏÔÛÔÊÈ΋ §›ıÔ. ¢È·Ê¤ÚÔ˘Ó ˆ˜ ÚÔ˜ ÙËÓ ÂÈÏÔÁ‹ Ù˘
ÚÒÙ˘ ‡Ï˘ Î·È ÙÔÓ ¯ÚfiÓÔ ÙÂϤÛˆ˜ ÙÔ˘ fiÏÔ˘ ¤ÚÁÔ˘, Ô˘ ÌÔÚ›
Ó· ÔÈΛÏÏÂÈ ·fi ÌÂÚÈÎÔ‡˜ Ì‹Ó˜ ¤ˆ˜ ·ÚÎÂÙ¿ ¯ÚfiÓÈ·.
∏ ÛÔ˘‰·ÈfiÙËÙ· ›Ù ÙÔ˘ ªÈÎÚÔ‡ ›Ù ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘ Ô‰‹-
ÁËÛ ÂÍ·Ú¯‹˜ ÙÔ˘˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜ Ó· ÂʇÚÔ˘Ó ÛÂÈÚ¿ ·fi Û·Ë, Ù·
ÔÔ›· ÙÔ˘˜ ‰È¢ÎfiÏ˘Ó·Ó ÛÙËÓ £Â›· Î·È πÂÚ¿ Δ¤¯ÓË ÙÔ˘˜. ∫·È ÂÂȉ‹
Ë ı¤ÚÌ·ÓÛË Â›Ó·È ··Ú·›ÙËÙË ÁÈ· ÙËÓ ÏÂÈÔÓfiÙËÙ· ÙˆÓ ·Ï¯ËÌÈÎÒÓ
‰ÈÂÚÁ·ÛÈÒÓ, ÔÈ Ì‡ÛÙ˜ ·Ó¤-
ηıÂÓ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡Û·Ó
ÊÔ‡ÚÓÔ˘˜.
∂ȉÈο ηٷÛ΢·Ṳ̂-
ÓË ÁÈ· ÙÔÓ ÛÎÔfi ·˘Ùfi ηÈ
Ë ϤÔÓ ÁÓˆÛÙ‹ Â›Ó·È Ë
·Ï¯ËÌÈ΋ ÂÛÙ›· ‹ ·ı¿ÓˆÚ
(ÂÈÎ. 14). O fiÚÔ˜ ·˘Ùfi˜,
·Ú·‚È΋˜ ÚÔÂχۈ˜,
ÂÚÈÁÚ¿ÊÂÈ ÌÈ· ÂÛÙ›· Ë
ÔÔ›· ÛÙÔ Â¿Óˆ ̤ÚÔ˜
¤¯ÂÈ ıÔψÙfi Û¯‹Ì·, ÙÔ
ÔÔ›Ô Â˘ÓÔ› ÙËÓ ·Ó¿ÎÏ·-
ÛË Ù˘ ıÂÚÌfiÙËÙ·˜, fiˆ˜
Û ¤Ó·Ó ηÓÔÓÈÎfi ÊÔ‡ÚÓÔ 15. ∫·Ù·ÎfiÚ˘ÊÔ˜ ÙÔÌ‹ ·Ï¯ËÌÈÎÔ‡ ÎÏÈ-
ÔÈÎȷ΋˜ ·ÚÙÔÔÈ›·˜. ™˘- ‚¿ÓÔ˘. Ricettario Fiorentino, 1567.
33
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·34

Ù¯ÓÈÎÒÓ, fiˆ˜ Â›Ó·È Ë ·fiÛÙ·ÍË ‹ Ë ÂÍ¿-

¯ÓˆÛË, ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡ÓÙ·È ÂÛٛ˜ ÌÂÁ·-
χÙÂÚ˜, ÔÈ Ôԛ˜ ÙÚÔÊÔ‰ÔÙÔ‡ÓÙ·È ÌÂ
͢ÏÔÎ¿Ú‚Ô˘ÓÔ (ÂÈÎ. 16).
ªÂÙ¿ ÙÔÓ ·ı¿ÓÔÚ·, ÙÔ ÈÔ ¯·Ú·ÎÙËÚÈ-
ÛÙÈÎfi fiÚÁ·ÓÔ ÂÍÔÏÈÛÌÔ‡ ÙÔ˘ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹
ÁÈ· ÙËÓ Ù¤ÏÂÛË ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘ ›ӷÈ
·Ó·ÌÊÈÛ‚‹ÙËÙ· Ô ·ÔÛÙ·ÎÙ‹Ú, ÙÔ˘ ÔÔ›Ô˘
Ë ‚·ÛÈ΋ Û‡ÏÏË„Ë ‰È·ÊÔÚÔÔÈ‹ıËΠÂÏ¿¯È-
ÛÙ· ·Ó¿ ÙÔ˘˜ ·ÈÒÓ˜, fiˆ˜ Ì·ÚÙ˘ÚÔ‡Ó Ù·
ÛηÚÈÊ‹Ì·Ù· ·ÔÛÙ·ÎÙ‹ÚˆÓ Ô˘ ÎÔÛÌÔ‡Ó
¯ÂÈÚfiÁÚ·Ê· ∞ϯËÌ›·˜ ÙÔ˘ 3Ô˘ ·ÈÒÓ·, Ù·
ÔÔ›· ‰È·Ê¤ÚÔ˘Ó ÂÏ¿¯ÈÛÙ· ·fi ·˘Ù¿ Ô˘
ÂÌÊ·Ó›˙ÔÓÙ·È ÛÂ ‚È‚Ï›· ÙÔ˘ 17Ô˘ ·ÈÒÓ·. ∏
ϤÍË «·ÔÛÙ·ÎÙ‹Ú», ¿Ì‚˘Í ÛÙ· ·Ú¯·›·
∂ÏÏËÓÈο Î·È ·Ï-·Ì›Î ÛÙ· ∞Ú·‚Èο ‹ ÛÙ·
·Ï¯ËÌÈο ΛÌÂÓ·, ηıÈÂÚÒıËÎÂ, fiˆ˜ ηÈ
ÔÏϤ˜ ¿ÏϘ ϤÍÂȘ, ˆ˜ alambic ̤¯ÚÈ
Û‹ÌÂÚ· ÛÙËÓ Á·ÏÏÈ΋ ÂÚÁ·ÛÙËÚȷ΋ ÔÚÔÏÔ-
Á›· Î·È ÛËÌ·›ÓÂÈ ¿ÓÙÔÙ ·ÔÛÙ·ÎÙ‹Ú,
16. O ªfiÏ˘‚‰Ô˜-∫ÚfiÓÔ˜ ÂÍ·¯ÓÔ‡Ù·È Û ÌÂÁ¿ÏË ÂÛÙ›·. Michael Maier,
ÚÔÛ‰ÈÔÚ›˙ÔÓÙ·˜ ¤Ó· Û‡ÓÔÏÔ ÔÏÏÒÓ ·Ï¯Ë-
17. O ¿Ì‚˘Í ÙˆÓ ·Ï-
Atalanta fugiens, Oppenheim, 1618. ÌÈÎÒÓ ÔÚÁ¿ÓˆÓ (ÂÈÎ. 17).
¯ËÌÈÛÙÒÓ ÁÈ· ÙËÓ ‰È‡-
ΔÔ ˘Ú›Ì·¯Ô ‰Ô¯Â›Ô ·fi ·¯Â›· ‡ÂÏÔ ‹ ÏÈÛË ˘ÁÚÒÓ.
Ó‹ıˆ˜ ÙÔ ˘ÏÈÎfi ηٷÛ΢‹˜ ÙÔ˘ ·ı¿ÓÔÚÔ˜ Â›Ó·È ˘Ú›Ì·¯Ô˜ ËÏfi˜. ÂÊ˘·ÏˆÌ¤ÓÔ ÎÂÚ·ÌÈÎfi, Û ۯ‹Ì· ÎÔÏÔ·-
™ÙÔ Ï¢ÚÈÎfi ÙÔ›¯ˆÌ· Ù˘ ÂÛÙ›·˜ ˘¿Ú¯ÂÈ ¤Ó· ¿ÓÔÈÁÌ· ÁÈ· ÙËÓ ·Ú·- ı·˜, ÛÙÔ ÔÔ›Ô ÙÔÔıÂÙÂ›Ù·È Ë ÚÒÙË ‡ÏË ‹
Ù‹ÚËÛË Ù˘ ÔÚ›·˜ Ù˘ ·Ï¯ËÌÈ΋˜ ‰ÈÂÚÁ·Û›·˜ ÛÙÔ ÂÛˆÙÂÚÈÎfi ÙÔ˘ οÔÈ· ¿ÏÏË Ô˘Û›· ÁÈ· Ó· ıÂÚÌ·Óı› Î·È Ó· ‰È˘ÏÈÛı›, ÔÓÔÌ¿˙ÂÙ·È
·ı¿ÓÔÚÔ˜, fiÔ˘ Ë ÚÒÙË ‡ÏË, ̤۷ Û ¤Ó· ˘Ú›Ì·¯Ô ıÂÚÌ·ÓÙÈÎfi «Ï¤‚˘». ΔÔ Û·Ԙ ·˘Ùfi ÛÊÚ·Á›˙ÂÙ·È ÛÙÔ Â¿Óˆ ÙÔ˘ ÙÌ‹Ì·, fiÔ˘
Û·Ԙ, ÙÔÔıÂÙÂ›Ù·È ÛÙÔ Ì¤ÛÔÓ Ù˘ ÂÛÙ›·˜, ¿Óˆ Û ‹ÏÈÓÔ ¤ÚÂÈÛÌ· ÚÔÛ·ÚÌfi˙ÂÙ·È ¤Ó·˜ ÎÔ›ÏÔ˜ ÂÛˆÙÂÚÈο ·ÁˆÁfi˜ ÚÔ‹˜ Ô˘ ‰¤¯ÂÙ·È ÙÔ
(ÂÈÎ. 15). °È· Ó· Ú˘ıÌ›˙ÂÙ·È Ë ¤ÓÙ·ÛË Ù˘ ˘Ú¿˜, ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÂ›Ù·È Èη- Û˘Ì˘Îӈ̤ÓÔ ˘ÁÚfi Ù˘ ÂÍ·¯ÓÒÛˆ˜ Ù˘ Ô˘Û›·˜ (ÂÈÎ. 18). O ·Áˆ-
Ófi˜ ·ÚÈıÌfi˜ ıÂÚÌ·ÓÙÈÎÒÓ ËÁÒÓ, ΢ڛˆ˜ χ¯ÓÔÈ ÂÏ·›Ô˘, ÌÈ· Û¯ÂÙÈο Áfi˜ ·˘Ùfi˜ ÂÈÌË·ÓÂÙ·È ·fi ¤Ó· ·ÎÚÔʇÛÈÔ ·ÔÚÚÔ‹˜ ÙÔ˘ ·Ô-
‹È· ̤ıÔ‰Ô˜, ‰ÈfiÙÈ Ô ·ı¿ÓˆÚ ¤¯ÂÈ ˆ˜ ÛÙfi¯Ô ÙËÓ Ú·ÁÌ·ÙÔÔ›ËÛË ÛÙ¿ÁÌ·ÙÔ˜, ÙÔ ÔÔ›Ô Î·Ù·Ï‹ÁÂÈ Û ¤Ó·Ó Û˘ÏϤÎÙË ÙˆÓ ˘ÁÚÔÔÈË̤-
‰ÈÂÚÁ·ÛÈÒÓ Ô˘ ‰ÂÓ ··ÈÙÔ‡Ó ·Ú¿ ̤ÙÚÈ· ıÂÚÌfiÙËÙ·, ÒÛÙ ӷ ÓˆÓ ϤÔÓ ·ÙÌÒÓ Ù˘ Ô˘Û›·˜. OˆÛ‰‹ÔÙÂ Ë ·fiÛÙ·ÍË ÌÔÚ› Ó·
‰È·ÚΤÛÔ˘Ó ·ÚÎÂÙ¿ ÌÂÁ¿ÏÔ ¯ÚÔÓÈÎfi ‰È¿ÛÙËÌ·. °È· ÙËÓ Ù¤ÏÂÛË ¿ÏÏˆÓ Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈËı› ÙÔ ›‰ÈÔ Î·Ï¿ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÒÓÙ·˜ ¤Ó·Ó ·ÔÛÙ·ÎÙ‹Ú·
Ì ·ÎÚÔʇÛÈÔ ‹ ¯ˆÚ›˜ ·˘Ùfi ÙÔ
ÂÍ¿ÚÙËÌ·, ÁÈ· ÙËÓ ÂÎÙ¤ÏÂÛË
ÔÏÏÒÓ Û˘Ó¯ÒÓ ‰È·‰Ô¯ÈÎÒÓ
·ÔÛÙ¿ÍÂˆÓ Û ÎÏÂÈÛÙfi ·-
Îψ̷. ∏ ̤ıÔ‰Ô˜ ·˘Ù‹ ‹Ù·Ó
ȉȷ›ÙÂÚ· ÚÔÛÊÈÏ‹˜ ÛÙÔ˘˜
·Ï·ÈÔÙ¤ÚÔ˘˜ ·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜. °È·
ÙËÓ Û˘Ó¯‹ ·fiÛÙ·ÍË Â›Û˘
¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡Û·Ó ÙÔ˘˜ ÏÂÁÔ̤-
ÓÔ˘˜ «ÂÏÂοÓÔ˘˜», ¤Ó· ›‰Ô˜
‰ËÏ·‰‹ ·ÔÛÙ·ÎÙ‹ÚˆÓ, ÙˆÓ
ÔÔ›ˆÓ ÙÔ Î˘ÚÙfi ·ÎÚÔʇÛÈÔ
ÛÙ¤ÏÓÂÈ Í·Ó¿ ÙÔ ·fiÛÙ·ÁÌ·
ÛÙËÓ ıÂÚÌ·ÈÓfiÌÂÓË Ô˘Û›·, ÁÂ-
ÁÔÓfi˜ Ô˘ ÂÈÙÚ¤ÂÈ ÛÙÔ Û·-
Ô˜ Ó· Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈ› ‰È·‰Ô¯È-
Τ˜ ·ÔÛÙ¿ÍÂȘ, ÁÈ· ÌÂÁ¿ÏÔ ¯ÚÔ-
ÓÈÎfi ‰È¿ÛÙËÌ·. ΔÔ ·Ú¿ÍÂÓÔ 19. ¶ÂÏÂοÓÔÈ Î·È ‰›‰˘ÌÔÈ, ‰‡Ô
ȉÈfiÙ˘ÔÈ Û˘Ó‰˘·ÛÌÔ› ·ÔÛÙ·ÎÙ‹-
·˘Ùfi ·ÎÚÔʇÛÈÔ ı˘Ì›˙ÂÈ ÙÔ
ÚˆÓ ÔÈ ÔÔ›ÔÈ ÂÈÙÚ¤Ô˘Ó ‰È·‰Ô¯È-
18. O Ï‹Ú˘ ·Ï¯ËÌÈÎfi˜ Ϥ‚˘. Ú¿ÌÊÔ˜ ÙÔ˘ ÔÌÒÓ˘ÌÔ˘ ÙËÓÔ‡ Τ˜ ·ÔÛÙ¿ÍÂȘ, ÂÓ›ÔÙ ·‰È¿ÎÔ˜.

34 Ù¯. 108 APXAIO§O°IA & TEXNE™

∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·35

20. O Ê˘ÛËÙ‹˜ §·‚Ô˘·˙Ȥ Ì ÙÔÓ ÊÔÚËÙfi ÙÔ˘ ·ı¿ÓÔÚ·. 21. ¢‡Ô ·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜ ÂÚÁ¿˙ÔÓÙ·È Û ·ÔÛÙ·ÎÙ‹Ú· Ô˘ ¤¯ÂÈ ÙÔ Û¯‹Ì· ÙÔ˘ ∫ËÚ‡ÎÈÔ˘ ÙÔ˘
∂ÚÌÔ‡, ÁÓˆÛÙfi Î·È ˆ˜ ·ÏÔ˘‰¤ÏÈÔ. Hieronymus Brunschwig, Das Buch der rechten Kunst
zu distillieren, Strassburg 1500.

Î·È ˆı› ÛÙÔÓ ·Ú·ÏÏËÏÈÛÌfi Ì ·˘Ùfi, ÙÔ ÔÔ›Ô ˘ÔÙ›ıÂÙ·È fiÙÈ, ·˘ÙÔ- Ô›ËÛË, ¢È¿Ï˘ÛË, ÃÒÓ¢ÛË, ∞fiÛÙ·ÍË, ∂Í¿¯ÓˆÛË, ∞Ô¯ˆÚÈÛÌfi˜,
ÙÚ·˘Ì·ÙÈ˙fiÌÂÓÔ ÛÙÔ ÛÙ‹ıÔ˜, ıÚ¤ÊÂÈ Ì ÙÔ ·›Ì· ÙÔ˘ Ù· ·È‰È¿ ÙÔ˘. ∫ËÚÔÔ›ËÛË, ∑‡ÌˆÛË, ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌfi˜ Î·È ¶ÚÔ‚ÔÏ‹. ∞˘Ù¿ ·ÓÙÈ-
À‹Ú¯·Ó ·ÎfiÌË ‰Ô¯Â›· Ù· ÔÔ›· ÔÓÔÌ¿˙ÔÓÙ·Ó «‰›‰˘ÌÔÈ», ÂÂȉ‹ ÛÙÔÈ¯Ô‡Û·Ó Ï‹Úˆ˜ ÛÙ· ‰Ò‰Âη ÛËÌ›· ÙÔ˘ ∑ˆ‰È·ÎÔ‡ ∫‡ÎÏÔ˘ fiˆ˜
·ÂÙÂÏÔ‡ÓÙÔ ·fi ‰‡Ô ·ÔÛÙ·ÎÙ‹Ú˜ Û˘Ó‰Â‰Â̤ÓÔ˘˜ ÌÂٷ͇ ÙÔ˘˜ Ê·›ÓÂÙ·È ÛÙoÓ ›Ó·Î· (ÂÈÎ. 22). ∂›Ó·È Ê·ÓÂÚfi fiÙÈ Ô ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ ¤ÚÂÂ
Ì ÙÔ ·ÎÚÔʇÛÈÔ ÙÔ˘ ÂÓfi˜ ‚˘ıÈṲ̂ÓÔ ÛÙÔ Î˘Ú›ˆ˜ ÛÒÌ· ÙÔ˘ ¿ÏÏÔ˘ Ó· ÁÓˆÚ›˙ÂÈ ∞ÛÙÚÔÏÔÁ›·, ·ÚÎÂÙ¿ ÒÛÙ ӷ ÍÂÎÈÓ‹ÛÂÈ ÙËÓ ‰ÈÂÚÁ·Û›·
Î·È ·ÓÙÈÛÙÚfiʈ˜. ∞˘Ù‹ Ë È‰ÈÔÊ˘‹˜ ‰È¿Ù·ÍË Â¤ÙÚÂ ·‰È¿ÎÔ˜ ‰È·- fiÙ·Ó Ô ◊ÏÈÔ˜ ÂÈÛÂÚ¯fiÙ·Ó ÛÙÔÓ ∫ÚÈfi Î·È Ó· ÙÂÏÂÈÒÛÂÈ fiÙ·Ó ¤Êı·ÓÂ
‰Ô¯ÈΤ˜ ·ÔÛÙ¿ÍÂȘ Û ÎÏÂÈÛÙfi ·Îψ̷ (ÂÈÎ. 19). Δ¤ÏÔ˜, Ú¤ÂÈ Ó· ÛÙÔ˘˜ π¯ı‡˜, Û ÌÈ·
·Ó·Ê¤ÚÔ˘ÌÂ Î·È ÙÔ Û·Ԙ Ì ÙÔ fiÓÔÌ· «ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi ˆfiÓ», ¤Ó· ›‰Ô˜ ÂÚ·ÈÙ¤Úˆ ·ÓÙÈÛÙÔÈ-
˘Ú›Ì·¯Ë˜ ÎÚ˘ÛÙ¿ÏÏÈÓ˘ ÊÈ¿Ï˘ Ì Ôχ Ì·ÎÚ‡ Ï·ÈÌfi, Ë ÔÔ›· ¯›· ÙˆÓ ÂÙ¿ ÌÂÙ¿Ï-
ÙÔÔıÂÙÂ›Ù·È Ì¤Û· ÛÙÔÓ ·ı¿ÓÔÚ·, ÂÓÒ ÛÙÔ ÂÛˆÙÂÚÈÎfi Ù˘ ÙÂÏÂ›Ù·È Ô ÏˆÓ Ì ÙÔ˘˜ ÂÙ¿ ·-
ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi˜ Á¿ÌÔ˜ ÌÂٷ͇ ÙÔ˘ ı›Ԣ Î·È ÙÔ˘ ˘‰Ú·ÚÁ‡ÚÔ˘, Ì ηٷ- Ú·‰ÔÛÈ·ÎÔ‡˜ Ï·Ó‹-
χÙË ÙÔ ¿Ï·˜, ÛÙÔ Ï·›ÛÈÔ ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘. ΔÔ ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi ˆfiÓ Ù˜ ÙÔ˘ ·ÛÙÚÔÏÔÁÈ-
Ù‹ÎÂÙ·È ÛÙÔ ¿ÎÚÔ ÙÔ˘ Ï·ÈÌÔ‡ ÙÔ˘ Î·È Û˘ÌȤ˙ÂÙ·È ÒÛÙ ӷ ÎÏ›ÛÂÈ ÎÔ‡ ¯¿ÚÙË (ÂÈÎ. 23).
ÂÚÌËÙÈο Î·È Ó· ηٷÛÙ› ·fiÏ˘Ù· ÛÙÂÁ·Ófi (ÂÈÎ. 20). ∏ ¢È·‡ÚˆÛË ‹
∂›Û˘ ˘¿Ú¯ÂÈ Î·È Ô fiÚÔ˜ «·ÏÔ˘‰¤ÏÈÔ», Ô˘ ·Ó·Ê¤ÚÂÙ·È Û ¤Ó· ∞Û‚ÂÛÙÔÔ›ËÛË ¤¯ÂÈ
Û‡ÓÔÏÔ ·fi ‹ÏÈÓ· ‰Ô¯Â›·, Ù· ÔÔ›· Û˘Ó‰¤ÔÓÙ·È ÌÂٷ͇ ÙÔ˘˜ fiˆ˜ ÔÈ ÙȘ Ú›˙˜ Ù˘ ÛÙËÓ
ÛÊfiÓ‰˘ÏÔÈ ÙˆÓ ·Ú¯·›ˆÓ Ì·ÚÌ¿ÚÈÓˆÓ ÎÈfiÓˆÓ, fiÔ˘ ÙÔ ÎÈÔÓfiÎÚ·ÓÔ ÌÂÙ·ÏÏÔ˘ÚÁ›· Î·È Û˘-
Â›Ó·È ¤Ó· ÒÌ· ·fi ¤Ó· Â›Û˘ ‹ÏÈÓÔ ‰Ô¯Â›Ô ΈÓÈÎÔ‡ Û¯‹Ì·ÙÔ˜ Ì ӛÛÙ·Ù·È ÛÙËÓ ÙÔÔ-
·ÎÚÔʇÛÈÔ. ΔÔ ·ÏÔ˘‰¤ÏÈÔ Â¯ÚËÛÈÌÔÔÈ›ÙÔ ÛÙËÓ ‰È·‰Èηۛ· Ù˘ ÂÍ¿- ı¤ÙËÛË ÌÈ·˜ Ô˘Û›·˜
¯ÓˆÛ˘ (ÂÈÎ. 21). Û ·ÓÔȯÙfi ‹ ÎÏÂÈÛÙfi
Δ· ˘fiÏÔÈ· ÛÎÂ‡Ë ÙÔ˘ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹ Â›Ó·È Ï›ıÈÓ· ‹ ÌÂÙ·ÏÏÈο ÁÔ˘- ‰Ô¯Â›Ô. ™ÙË Û˘Ó¤¯ÂÈ·
‰È¿ Ì ͇ÏÈÓ· ‹ ÌÚÔ‡ÓÙ˙ÈÓ· ÁÔ˘‰Ô¯¤ÚÈ·, ηıÒ˜ Î·È Â›‰· ÙÂÌ¿- Ë Ô˘Û›· ·˘Ù‹ ıÂÚÌ·›-
22. ™‡Ó‰ÂÛË ‰ÈÂÚÁ·ÛÈÒÓ Ì ÛËÌ›· ÙÔ˘ ∑ˆ-
¯È· ÛÎÏËÚÔ‡ ÔÚÊ˘Ú›ÙË, ¿Óˆ ÛÙ· ÔÔ›· Â›Ó·È ‰˘Ó·ÙfiÓ Ó· ıÚ˘ÌÌ·- ÓÂÙ·È Û ˘„ËÏ‹ ıÂÚ-
‰È·ÎÔ‡. Dom Jacques Pernety, 18Ô˜ ·ÈÒÓ·˜.
ÙÈÛÙ› ¤Ó· ˘ÏÈÎfi Ì ÙËÓ ¯Ú‹ÛË ÂÓfi˜ Ô‰ÔÓÙˆÙÔ‡ Î˘Ï›Ó‰ÚÔ˘, ÒÛÙ ӷ ÌÔÎÚ·Û›·, Ì ·ÔÙ¤-
ÎÔÓÈÔÔÈËı› ηÙfiÈÓ Û ÁÔ˘‰›. ÏÂÛÌ· ÙËÓ ‰ËÌÈÔ˘Ú-
ªÂ ·˘ÙfiÓ ÙÔÓ ·Ïfi ÂÚÁ·ÛÙËÚÈ·Îfi ÂÍÔÏÈÛÌfi, Ô ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ ÌÔ- Á›· ·Û‚¤ÛÙÔ˘ ÌÂÙ¿ÏÏˆÓ (ÌÂÙ·ÏÏÈÎÒÓ ÔÍÂȉ›ˆÓ), ÏfiÁˆ ÔÍÂȉÒÛˆ˜
ÚÔ‡Û ϤÔÓ Ó· ÚÔ¯ˆÚ‹ÛÂÈ ÛÙ· ‰È¿ÊÔÚ· ÛÙ¿‰È· ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ Ù˘ Ô˘Û›·˜.
ŒÚÁÔ˘, Ù· ÔÔ›· ÔÓÔÌ¿˙ÔÓÙ·Ó: ¢È·‡ÚˆÛË, ™˘Ì‡ÎÓˆÛË, ™ÙÂÚÂÔ- ∏ ™˘Ì‡ÎÓˆÛË Î·È Ë ™ÙÂÚÂÔÔ›ËÛË Â›¯·Ó ÛÎÔfi Ó· οÓÔ˘Ó ÙËÓ

APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108 35

∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·36
Ô˘Û›· ÛÙÂÚ¿ Î·È ÌË ÙËÙÈ΋. ¢ÂÓ ÂÚfiÎÂÈ-
ÙÔ ÁÈ· ·Ï‹ ‰È·‰Èηۛ·, ‰ÈfiÙÈ Ô ÊÈÏÔÛÔÊÈ-
Îfi˜ ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ˜, ÙÔÓ ÔÔ›Ô ÔÈ ÂÚÈÛÛfiÙÂ-
ÚÔÈ Ì˘Ë̤ÓÔÈ ıˆÚÔ‡Û·Ó ˆ˜ ‚·ÛÈÎfi
Û˘ÛÙ·ÙÈÎfi Ù˘ «§›ıÔ˘» ‹Ù·Ó ÂÍ·ÈÚÂÙÈο
ÙËÙÈÎfi˜. OÈ ·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜ ÚÔÛ·ıÔ‡Û·Ó
Ó· ÛÙÂÚÂÔÔÈ‹ÛÔ˘Ó ·˘ÙfiÓ ÙÔÓ ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ
̤۷ ÛÙËÓ «§›ıÔ» Î·È ·ÂÈÎfiÓÈ˙·Ó ·ÏÏËÁÔ-
ÚÈο ·˘Ù‹ ÙËÓ ‰È·‰Èηۛ· Ì ÊÔ‚ÂÚ¤˜
ÂÈÎfiÓ˜ ÙÔ˘ ıÂÔ‡ ∂ÚÌ‹, ˆ˜ ˘‰Ú·ÚÁ‡ÚÔ˘,
Ì ÎÔÌ̤ӷ Ù· ¯¤ÚÈ· Î·È Ù· fi‰È· (ÂÈÎ. 24).
∏ ¢È¿Ï˘ÛË Î·È Ë ÃÒÓ¢ÛË Û˘Ó‰¤ÔÓÙ·Ó
Ì ÙÔ ÏÂÁfiÌÂÓÔ Ï¢Îfi ÛÙ¿‰ÈÔ ÙÔ˘ ªÂÁ¿-
ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘, fiÔ˘ Ë Ô˘Û›· ÂÓÙfi˜ ÙÔ˘ ¿Ì‚˘-
ÎÔ˜ ÍÂÏÂÓfiÙ·Ó Î·È Ï¢ηÈÓfiÙ·Ó Ì ÙÚÈÛ- 23. Δ· ·Ï¯ËÌÈÛÙÈο ۇ̂ÔÏ· ÁÈ· Ù· ̤ٷÏÏ· Î·È Ù· ۇ̂Ô-
‰È˘ÏÈṲ̂ÓÔ ‡‰ˆÚ. ∏ ‰È¿Ï˘ÛË ‹Ù·Ó ¤Ó· Ô˘- Ï· ÁÈ· ÙÔ˘˜ Ï·Ó‹Ù˜ ÛÙÔ˘˜ ÔÔ›Ô˘˜ ·ÓÙÈÛÙÔÈ¯Ô‡Ó Â›Ó·È
ÛÈ·ÛÙÈÎfi ‚‹Ì· Ù˘ fiÏ˘ ‰ÈÂÚÁ·Û›·˜ Î·È Ù· ·˘Ù¿.
‹Ù·Ó ÙÔ ·ÓÙÈΛÌÂÓÔ ÌÂÚÈÎÒÓ ·fi ÙȘ ÁÔË-
Ù¢ÙÈÎfiÙÂÚ˜ ·Ï¯ËÌÈΤ˜ ÂÈÎfiÓ˜, fiÔ˘ ÂÌÊ·Ó›˙ÔÓÙ·È ‚·ÛÈÏ›˜, ‚·Û›ÏÈÛ-
Û˜, Ú›ÁÎÈ˜, Ó‡Ìʘ Î·È ÂÚÌ·ÊÚfi‰ÈÙÔÈ Ó· οıÔÓÙ·È Û ÏÔ˘Ù‹Ú˜ ‹
Ó· ÎÔÏ˘ÌÔ‡Ó Û Âȉ˘ÏÏȷΤ˜ Ï›ÌÓ˜. ∏ ÛÎÔÙÂÈÓ‹ fi„Ë ·˘ÙÒÓ ÙˆÓ ˆÚ·›-
ˆÓ ÛÎËÓÒÓ Â›Ó·È ÙÔ ÛÙ¿‰ÈÔ ÓÈÁÌÔ‡ ÙˆÓ ·ÂÈÎÔÓÈ˙Ô̤ӈÓ, ·ÏÏ¿, fi,ÙÈ Î·È
·Ó ¤ı·ÈÓ ÛÙÔ ·Ï¯ËÌÈÎfi ‰È¿Ï˘Ì·, ‹Ù·Ó ‚¤‚·ÈÔ ˆ˜ ı· Â·Ó‹Ú¯ÂÙÔ
ÛÙËÓ ÂÈÊ¿ÓÂÈ· ˙ˆÓÙ·Ófi, ˆÚ·ÈfiÙÂÚÔ Î·È ÓÂÒÙÂÚÔ, fiˆ˜ ·ÎÚÈ‚Ò˜ Ô
∞ÈÁ‡˜, Ô π¿ÛˆÓ Î·È Ô ∞È‹Ù˘ ·fi ÙÔÓ Ï¤‚ËÙ· Ù˘ ÈÛfiı¢ ª‹‰ÂÈ·˜.
24. ∏ ÛÙÂÚÂÔÔ›ËÛË ÙÔ˘ À‰Ú·ÚÁ‡ÚÔ˘ Ë ÔÔ›· ·ÓÙÈÛÙÔȯ› ÛÙÔÓ ·ÎÚˆÙË-
ÚÈ·ÛÌfi (·ÎÈÓËÙÔÔ›ËÛË) ÙÔ˘ ∂ÚÌÔ‡ ˆ˜ ˘‰Ú·ÚÁ‡ÚÔ˘. Transmutatio
metallorum, 1572.
36
∏ ∞fiÛÙ·ÍË Î·È Ë ∂Í¿¯ÓˆÛË, ÛÙËÓ
·Ï¯ËÌÈ΋ ÂÈÎÔÓÔÁÚ·Ê›·, Û˘Ì‚ÔÏ›˙ÔÓÙ·È
Ì ÙÔÓ Ô˘ÚÔ‚fiÚÔ fiÊÈ, Ô ÔÔ›Ô˜ ·ÂÈÎÔ-
Ó›˙ÂÈ ÙËÓ Î˘ÎÏÈ΋ ʇÛË ÙˆÓ ‰ÈÂÚÁ·ÛÈÒÓ.
∏ ∂Í¿¯ÓˆÛË ·ÓÙÈÌÂÙˆ›˙ÂÙ·È ·fi ÙÔ˘˜
·Ï¯ËÌÈÛÙ¤˜ Î·È ˆ˜ ÍËÚ‹ ·fiÛÙ·ÍË, ÌÈ·
Ù¯ÓÈ΋ ÂÍ·ÁÓÈÛÌÔ‡ Ù˘ ÛÙÂÚ¿˜ ‡Ï˘
̤ۈ Ù˘ ı¤ÚÌ·ÓÛ‹˜ Ù˘ Û ÎÏÂÈÛÙfi
ÂÚ›‚ÏËÌ·, Ì ÛÙfi¯Ô ÙËÓ Û˘ÏÏÔÁ‹ ÙÔ˘
Û˘Ì˘Îӈ̤ÓÔ˘ Î·È ÂÍ·ÁÓÈṲ̂ÓÔ˘
·ÙÌÔ‡ ÙÔ˘ ÌÂÙ¿ÏÏÔ˘ ÛÙÔ ·ÓÒÙÂÚÔ ÙÌ‹-
Ì· ÙÔ˘ ‰Ô¯Â›Ô˘ Î·È ·ÎÔÏÔ‡ıˆ˜ ÛÙÔ ·ÎÚÔ-
ʇÛÈÔÓ ÙÔ˘ Û·Ԣ˜ (ÂÈÎ. 25).
O ∞Ô¯ˆÚÈÛÌfi˜ ‹Ù·Ó ¤Ó·˜ ¢ڇ˜
fiÚÔ˜, Ô ÔÔ›Ô˜ ÂÚÈÂÏ¿Ì‚·ÓÂ ÙËÓ ÂÚÈ-
ÁÚ·Ê‹ ‰ÈÂÚÁ·ÛÈÒÓ fiˆ˜ ÙËÓ ‰È‹ıËÛË
Î·È ÙÔ ÛÙÚ¿ÁÁÈÛÌ· ‹ ÙËÓ ·fiÛÙ·ÍË ÂÓfi˜
Ú¢ÛÙÔ‡ ·fi ÙÔ ›˙ËÌ¿ ÙÔ˘. ∏ ∫ËÚÔÔ›-
ËÛË ‹ ‹ÍË (coagulatio) ›¯Â ¯ÚËÛÈÌÔÔÈËı› ·fi ÙÔÓ ¶Ï›ÓÈÔ ÁÈ· Ó·
ÂÚÈÁÚ¿„ÂÈ ÙÔ ‹ÍÈÌÔ Ù˘ Ì¿˙·˜ ÙÔ˘ Ù˘ÚÔ‡. ∏ ‹ÍË ÁÈ· ÙÔ˘˜ ·Ï¯Ë-
ÌÈÛÙ¤˜ ¤¯ÂÈ ÙÔ ÓfiËÌ· Ù˘ ÛÙÂÚÂÔÔ›ËÛ˘ Ù˘ Ô˘Û›·˜, ›Ù Ì ÙËÓ
ÌÔÚÊ‹ Ù˘ ÎÚ˘ÛÙ·ÏÏÔÔ›ËÛ˘ ›Ù Ì ÙËÓ ÌÔÚÊ‹ ÙÔ˘ È˙‹Ì·ÙÔ˜, ˘fi
ÌÔÚÊ‹Ó ÂÓfi˜ ˘ÏÈÎÔ‡ Ì·Ï·ÎÔ‡ Î·È Â‡Ï·ÛÙÔ˘ fiˆ˜ Ô Ú¢ÛÙfi˜
ÎËÚfi˜. ∏ ∑‡ÌˆÛË Â›Ó·È Ë ÈÔ ‰‡ÛÎÔÏË Ó· ÂÚÈÁÚ·Ê› ÌÂ Û˘Ó‹ıË ÂÈ-
ÛÙËÌÔÓÈ΋ ‹ ÌË ÔÚÔÏÔÁ›·, ηıÒ˜ Â›Ó·È ¿ÚÚËÎÙ· Û˘Ó‰Â‰Â̤ÓË Ì ÙËÓ
·Ï¯ËÌÈ΋ ‰È‰·Ûηϛ· ÂÚ› Û˘ÛÙ¿Ûˆ˜ Ù˘ ⁄Ï˘. ªÂ ÙËÓ ∑‡ÌˆÛË ‹
ÛÙ·ıÂÚÔÔ›ËÛË, ÙÔ ı›ÔÓ Î·È Ô ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ˜ Ù˘ ÚÒÙ˘ ‡Ï˘ ηı›-
ÛÙ·ÓÙ·È ÈÔ ·ÓıÂÎÙÈο ÛÙÔ ˘Ú, Ì ·ÔÙ¤ÏÂÛÌ· ÙËÓ ‚ÂÏÙ›ˆÛË Ù˘ ÔÈ-
fiÙËÙ¿˜ ÙÔ˘˜, ÒÛÙ ӷ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈËıÔ‡Ó ÛÙËÓ ‰ÈÂÚÁ·Û›· ÌÂÙ·ÛÙÔÈ-
¯ÂÈÒÛˆ˜ ÙˆÓ ·ÁÂÓÒÓ ÌÂÙ¿ÏÏˆÓ Û ¯Ú˘Ûfi, ·ÏÏ¿ Î·È Ù˘ ‰ÈÂÚÁ·Û›·˜
·Ú·ÁˆÁ‹˜ Ù˘ ºÈÏÔÛÔÊÈ΋˜ §›ıÔ˘, Ë ÔÔ›· Û˘¯Ó¿ ÛÙ· ·Ï¯ËÌÈο
ΛÌÂÓ· ·Ó·Ê¤ÚÂÙ·È ˆ˜ «¤Ó˙˘ÌÔÓ», ·ÎÚÈ‚Ò˜ ÂÂȉ‹ ›¯Â ÙËÓ ‰˘Ó·Ùfi-
ÙËÙ· Ó· ÌÂÙ·ÛÙÔȯÂÈÒÓÂÈ Ô˘Û›Â˜ ÛÙËÓ ‰È΋ Ù˘ ʇÛË, fiˆ˜ Ë ÎÔÈÓ‹
˙‡ÌË.
O ¶ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌfi˜ ‹ ∞Ó··Ú·ÁˆÁ‹, fiÚÔÈ Ô˘ ÛËÌ·›ÓÔ˘Ó Á¤Ó-
ÓËÛË ÂÓfi˜ Ó¤Ô˘ ·ÓıÚÒÔ˘ ·ÏÏ¿ Î·È ·Ú·ÁˆÁ‹ ÂÓfi˜ ÔÌÔ›Ô˘ Ì ÙÔ
ÚˆÙfiÙ˘Ô, Â›Ó·È ÙÔ ÛÙ¿‰ÈÔ ÂΛÓÔ ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘, ηٿ ÙÔ
ÔÔ›Ô Ë ‰‡Ó·ÌË Ù˘ ºÈÏÔÛÔÊÈ΋˜ §›ıÔ˘ ¤¯ÂÈ ·˘ÍËı› Û ٤ÙÔÈÔ
‚·ıÌfi, ÒÛÙ ӷ ÌÔÚ› Ó· ÌÂÙ·ÛÙÔȯÂÈÒÓÂÈ ·ÁÂÓ‹ ̤ٷÏÏ· ÛÂ
¯Ú˘Ûfi, ÂηÙÔÓÙ¿‰Â˜ Î·È ¯ÈÏÈ¿‰Â˜ ÊÔÚ¤˜ ¿Óˆ ·fi ÙÔ ‚¿ÚÔ˜ Ù˘,
¯ˆÚ›˜ Ó· ¯¿ÓÂÈ Î·ıfiÏÔ˘ ÙËÓ ‰‡Ó·Ì‹ Ù˘. ™ÙËÓ ÙÂÏÈ΋ ‰ÈÂÚÁ·Û›· Ù˘
¶ÚÔ‚ÔÏ‹˜, Ë ºÈÏÔÛÔÊÈ΋ §›ıÔ˜ ÎÔÓÈÔÔÈ›ٷÈ, Ù˘Ï›ÁÂÙ·È Û ¯·ÚÙ› ‹
ÎËÚfi Î·È ÙÔÔıÂÙÂ›Ù·È ÛÙÔ Î¤ÓÙÚÔ ÙÔ˘ ÙËÎÔ̤ÓÔ˘ ÌÂÙ¿ÏÏÔ˘, ÙÔ
ÔÔ›Ô ÂÚfiÎÂÈÙÔ Ó· ÌÂÙ·ÛÙÔȯÂȈı›. ∏ ÛÎfiÓË Ù˘ ºÈÏÔÛÔÊÈ΋˜
§›ıÔ˘ ¤¯ÂÈ Î›ÙÚÈÓÔ ¯ÚÒÌ· Î·È Â›Ó·È ‚·ÚÈ¿ Î·È ·ÛÙÚ·ÊÙÂÚ‹ fiˆ˜ Ë
ÙÚÈÌ̤ÓË ‡ÂÏÔ˜.
O «ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi˜ Á¿ÌÔ˜» ÙÔ˘ ı›Ԣ Ì ÙÔÓ ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ Ï·Ì‚¿ÓÂÈ
¯ÒÚ· ·ÂÓ¿ˆ˜, ·ÓÙÔ‡, ÛÙ· ¤Áηٷ Ù˘ Á˘, fï˜ Ù· ÚÔ˚fiÓÙ· ÙˆÓ
ÂÓÒÛÂˆÓ ·˘ÙÒÓ ÚÔ·ÙÔ˘Ó ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ‹ ÏÈÁfiÙÂÚÔ Ù¤ÏÂÈ·, ·Ó·-
ÏfiÁˆ˜ ÙˆÓ ÂοÛÙÔÙÂ Û˘ÓıËÎÒÓ ıÂÚÌÔÎÚ·Û›·˜ Î·È ȤÛˆ˜, fiˆ˜
Î·È ÙˆÓ Û¯ÂÙÈÎÒÓ ·Ó·ÏÔÁÈÒÓ ÙˆÓ ‰‡Ô ·˘ÙÒÓ «∞Ú¯ÒÓ», ηıÒ˜ Î·È ÙÔ˘
‚·ıÌÔ‡ ηı·ÚfiÙËÙ¿˜ ÙÔ˘˜, Ô ÔÔ›Ô˜ ÌÔÚ› Ó· ÔÈΛÏÏÂÈ ·Ú¿ÁÔ-
ÓÙ·˜ ·Î¿ı·ÚÙ· ‹ ·ÁÂÓ‹ ̤ٷÏÏ·. ΔÔ ª¤Á· ŒÚÁÔ ÛÎÔfi ¤¯ÂÈ, fi¯È
Ù¯. 108 APXAIO§O°IA & TEXNE™
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·37
ÌfiÓÔÓ ÙËÓ Î·Ù¿ Ôχ ÂÈÙ¿¯˘ÓÛË
Ù˘ fiÏ˘ Ê˘ÛÈ΋˜ ‰È·‰Èηۛ·˜,
·ÏÏ¿ Î·È Ó· ÂÈϤÍÂÈ Ù· ̤ٷÏÏ·
Ù· ÔÔ›· ÌÔÚÔ‡Ó Â˘ÎÔÏfiÙÂÚ· Ó·
ÌÂÙ·ÙÚ·Ô‡Ó Û ¢ÁÂÓ‹. °È’ ·˘ÙfiÓ
ÙÔÓ ÏfiÁÔ, Ô ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜, ·fi ÙËÓ
·Ú¯‹ Ù˘ ‰ÈÂÚÁ·Û›·˜ ÙÔ˘, ÂÈϤ-
ÁÂÈ ÙËÓ Ô˘Û›· ÙËÓ ÔÔ›· ı· ÂÂ-
ÍÂÚÁ·ÛÙ› ÛÙÔÓ ·ı¿ÓÔÚ·, ‚¿ÛÂÈ
Ù˘ ηٷٿ͈˜ ÙˆÓ Ô˘ÛÈÒÓ, fiˆ˜
ÙȘ ¤¯Ô˘Ó ·ÍÈÔÏÔÁ‹ÛÂÈ Ù· ·Ú¯·›·
ΛÌÂÓ·, ‰ËÏ·‰‹ Û Á·ÈÒ‰ÂȘ ‹
ÔÚ˘ÎÙ¤˜ Ô˘Û›Â˜, Û ˙ˆÈΤ˜ Î·È Ù¤-
ÏÔ˜ ÛÂ Ê˘ÙÈΤ˜. O ̇ÛÙ˘, ·Ó¤Î·- 25. ∞ÔÛÙ·ÎÙ‹Ú.
ıÂÓ ÂÚÁ¿˙ÂÙ·È Ì Á·ÈÒ‰ÂȘ Ô˘Û›Â˜
Î·È ·Ê‹ÓÂÈ ÙȘ ˘fiÏÔÈ˜ ÁÈ· Ù· ÂÈÚ¿Ì·Ù· ÙˆÓ ÂοÛÙÔÙ «Ê˘ÛË-
ÙÒÓ». OÈ Á·ÈÒ‰ÂȘ Ô˘Û›Â˜ ηٷٿÛÛÔÓÙ·È ˆ˜ ÂÍ‹˜:
∞. ¶Ó‡̷ٷ (ÙËÙÈΤ˜ Ô˘Û›Â˜, fiˆ˜ Â› ·Ú·‰Â›ÁÌ·ÙÈ ÙÔ ı›ÔÓ,
Ô ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ˜, Ë ·Ì̈ӛ· Î.¿.).
μ. ™ÒÌ·Ù· (̤ٷÏÏ· fiˆ˜ Ô ¯Ú˘Ûfi˜, Ô ¿ÚÁ˘ÚÔ˜, Ô ¯·ÏÎfi˜, Ô
Û›‰ËÚÔ˜ Î.¿.).
°. §›ıÔÈ (΢ڛˆ˜ ÔÚ˘ÎÙ¿ ÛÒÌ·Ù·, fiˆ˜ Ô ˘Ú›Ù˘ Î·È Ù· ÔÍ›‰È·
ÙˆÓ ÌÂÙ¿ÏψÓ).
¢. μÈÙÚÈfiÏÈ· (¤ÙÛÈ ÔÓfiÌ·˙·Ó ÔÏÏ¿ ‰ÈÏ¿ ¿Ï·Ù· ηıÒ˜ Î·È ÙËÓ
ÛÙ˘ÙËÚ›·).
∂. μfiڷΘ (Â› ·Ú·‰Â›ÁÌ·ÙÈ ‚fiÚ·Í Î·È ¿ÏÏ· Û‡ÓıÂÙ· ˘ÏÈο).
™Ù. ÕÏ·Ù·.
ŸÛÔÓ ·ÊÔÚ¿ ÙËÓ ÂÈÏÔÁ‹ ÙÔ˘ ÛÒÌ·ÙÔ˜ Ù˘ ‰ÈÂÚÁ·Û›·˜ ÙÔ˘, Ô
·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜ Ï·Ì‚¿ÓÂÈ Î·Ù¿ ·ÚÈÔ ÏfiÁÔ ˘fi„Ë ÙÔ˘ ÙËÓ ÈÂÚ·Ú¯›· ÙˆÓ
ÌÂÙ¿ÏψÓ, Ë ÔÔ›· ‚·Û›˙ÂÙ·È ÛÙȘ ·Ó·ÏÔÁ›Â˜ ÙˆÓ ÔÛÔÙ‹ÙˆÓ ı›Ԣ
Î·È ˘‰Ú·ÚÁ‡ÚÔ˘, Ô˘ ˘ÂÈÛ¤Ú¯ÔÓÙ·È ÛÙËÓ Û‡ÓıÂÛ‹ ÙÔ˘˜, ηıÒ˜ ηÈ
ÛÙÔÓ ‚·ıÌfi ηı·ÚfiÙËÙ·˜ ·˘ÙÒÓ ÙˆÓ Ô˘ÛÈÒÓ (ÂÈÎ. 26). ŒÙÛÈ Ô Û›‰Ë-
ÚÔ˜, ʤڒ ÂÈ›Ó, ÂÚȤ¯ÂÈ Ôχ ıÂ›Ô ¤Ó·ÓÙÈ ÔÏ›ÁÔ˘ ˘‰Ú·ÚÁ‡ÚÔ˘ ηÈ
ÂÈϤÔÓ, ÛÙÔ ·ÁÂÓ¤˜ ·˘Ùfi ̤ٷÏÏÔ Î·È ÔÈ ‰‡Ô ·˘Ù¤˜ «·Ú¯¤˜» ›ӷÈ
·Î¿ı·ÚÙ˜ Î·È ‰ÂÓ ‚Ú›ÛÎÔÓÙ·È Û ηٿÛÙ·ÛË ÈηÓÔÔÈËÙÈ΋˜ ÛÙ·ıÂ-
ÚfiÙËÙ·˜, ÂÓÒ Ô ¯Ú˘Ûfi˜, ÙÔ Â˘ÁÂÓ¤ÛÙÂÚÔ ÙˆÓ ÌÂÙ¿ÏψÓ, ÂÚȤ¯ÂÈ ÂÏ¿-
¯ÈÛÙÔ ı›ÔÓ ¤Ó·ÓÙÈ ÌÂÁ¿ÏÔ˘ ÔÛÔÛÙÔ‡ ÂÚÈÂÎÙÈÎfiÙËÙ·˜ Û ˘‰Ú¿ÚÁ˘-
ÚÔ, ‰È·ÙËÚÔ˘Ì¤ÓˆÓ Î·È ÙˆÓ ‰‡Ô «·Ú¯ÒÓ» Û Ôχ ηχÙÂÚÔ Â›‰Ô
ÛÙ·ıÂÚfiÙËÙ·˜ Î·È Î·ı·ÚfiÙËÙ·˜ ¤Ó·ÓÙÈ fiÏˆÓ ÙˆÓ ¿ÏÏˆÓ ÌÂÙ¿ÏψÓ.
∂›Ó·È ÚÔÊ·Ó¤˜, Î·È ·fi ÙÔÓ ›Ó·Î·, fiÙÈ ‰˘Ó¿ÌÂÈ Ù˘ ÈÂÚ·Ú¯›·˜ ÙˆÓ
ÌÂÙ¿ÏψÓ, οı ¤Ó· ·fi ·˘Ù¿ ÌÂÙ·ÛÙÔȯÂÈÒÓÂÙ·È Â˘ÎÔÏfiÙÂÚ· ÛÂ
¯Ú˘Ûfi ·fi ÙÔ ·Ì¤Ûˆ˜ ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓfi ÙÔ˘, Ì ÚÒÙÔ Û ¢ÎÔÏ›· ÙÔÓ
¿ÚÁ˘ÚÔ Î·È ·ÓÙÈı¤Ùˆ˜ ÚÒÙÔ Û ‰˘ÛÎÔÏ›· ÙÔÓ Û›‰ËÚÔ.
O ÁÓˆÛÙfi˜ °ÎÂÌ¤Ú ηٷÁÚ¿ÊÂÈ Ì ۷ʋÓÂÈ· ÙËÓ ‰È·ÊÔÚ¿ ·˘Ù‹
ÛÙÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ ∂ÈÙÔÌ‹ Ù˘ ΔÂÏÂÈfiÙËÙÔ˜: «À¿Ú¯ÂÈ ˆÛÙfiÛÔ ÂÚÈÛÛfi-
ÙÂÚÔ˜ À‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ˜ ·Ú¿ £Â›ÔÓ ÛÙËÓ Û‡ÛÙ·ÛË ÙÔ˘ ÃÚ˘ÛÔ‡. ∂¿Ó
ηı·Úfi, ÛÙ·ıÂÚfi, Ï¢Îfi £Â›ÔÓ, ÙÔ ÔÔ›Ô ¤¯ÂÈ ÌÈ· Ï¢ÎfiÙËÙ· ·Ó·Ï-
ÏÔ›ˆÙË Î·È ÊˆÙÂÈÓ‹, ·Ó·ÌÂȯı› Ì ηı·Úfi À‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ, ÛÙ·ıÂÚfi ηÈ
·ÛÙÚ·ÊÙÂÚfi, Î·È ‰ÂÓ ÂÈÎÚ·Ù‹ÛÂÈ ÙÔ £Â›ÔÓ, ·ÏÏ¿ ˘¿Ú¯ÂÈ ÂÏ¿¯ÈÛÙ·
ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ˜ À‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ˜, ı· Û¯ËÌ·ÙÈÛı› ÕÚÁ˘ÚÔ˜. ∂¿Ó £Â›ÔÓ,
Â›ÁÂÈÔ Î·È ÛÙ·ıÂÚfi, ‚ÚÂı› ·Ó·ÌÂÌÂÈÁ̤ÓÔ Ì ÔÌÔ›ˆ˜ Â›ÁÂÈÔ Î·È
ÛÙ·ıÂÚfi À‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ, Î·È Â¿Ó ·ÌÊfiÙÂÚ· ¤¯Ô˘Ó ·ÙÂÏ‹ Ï¢ÎfiÙËÙ· ηÈ
ÎÈÙÚÈÓÈṲ̂ÓË ‹ ÛÎÔ˘Úfi¯ÚˆÌË Î·È Â¿Ó ÛÙËÓ Û‡ÛÙ·ÛË ˘¿Ú¯ÂÈ Ôχ
APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108
ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ÛÙ·ıÂÚfi £Â›ÔÓ ·fi
fi,ÙÈ À‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ˜, ·fi ÙÔ Ì›ÁÌ·
·˘Ùfi ı· ÚÔ·„ÂÈ ™›‰ËÚÔ˜».
∂Ô̤ӈ˜, Ë Û‡ÛÙ·ÛË ÙˆÓ
ÌÂÙ¿ÏψÓ, fiˆ˜ ÙËÓ ‰È‰¿ÛÎÂÈ Ë
∞ϯËÌ›·, ÌÔÚ› Ó· Ô‰ËÁ‹ÛÂÈ ÛÂ
ÌÂÙ·ÛÙÔȯ›ˆÛ‹ ÙÔ˘˜, ÂÊfiÛÔÓ
·˘Ù¿ Ù· ÛÒÌ·Ù· ‰ÂÓ ‰È·Ê¤ÚÔ˘Ó
ÌÂٷ͇ ÙÔ˘˜ ·Ú¿ Û ÔÛÔÛÙfi
ÂÚÈÂÎÙÈÎfiÙËÙ·˜, ‚·ıÌÔ‡ ηı·-
ÚfiÙËÙ·˜ Î·È ÛÙ·ıÂÚfiÙËÙ·˜ ÛÂ
ı›ÔÓ Î·È ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ. ∂›Ó·È ÏÔÁÈ-
Îfi, ÏÔÈfiÓ, Ó· ÂȉȈ¯ı› Ë ÌÂÙ·-
ÙÚÔ‹ ÙˆÓ ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎÒÓ ÂÓfi˜
·ÁÂÓÔ‡˜ ÌÂÙ¿ÏÏÔ˘ Û ¢ÁÂÓ¤˜,
·ÊÔ‡ ·˘Ùfi ıˆÚËÙÈο Â›Ó·È ÂÊÈÎÙfi. ∫·È ÂÂȉ‹ ÙÔ ı›ÔÓ ·ÓÙÈÚÔÛˆ-
‡ÂÈ ÙÔ Â‡ÊÏÂÎÙÔ Ì¤ÚÔ˜ ÙˆÓ ÌÂÙ¿ÏψÓ, ·ÏÒ˜, Ô Ì˘Ë̤ÓÔ˜ ÌÂÈÒ-
ÓÂÈ ÙËÓ ÂÚÈÂÎÙÈÎfiÙËÙ· ÂÓfi˜ ÌÂÙ¿ÏÏÔ˘ Û ı›ÔÓ, ÒÛÙ ·˘Ùfi Ó·
·Ó¤ÏıÂÈ ÛÙËÓ ÈÂÚ·Ú¯›· ÙˆÓ ÛˆÌ¿ÙˆÓ, ˘Ô‚¿ÏÏÔÓÙ¿˜ ÙÔ Û ˘„ËÏ‹
ıÂÚÌÔÎÚ·Û›· ÛÙËÓ ·Ï¯ËÌÈ΋ ÙÔ˘ ÂÛÙ›·, „‹ÓÔÓÙ¿˜ ÙÔ Î˘ÚÈÔÏÂÎÙÈο,
‰ÈfiÙÈ ¤ÙÛÈ ÂÈÙÂÏ› Î·È ÙËÓ Î¿ı·ÚÛË ÙˆÓ «·Ú¯ÒÓ». O ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹˜,
‰ËÏ·‰‹, ı· ÂÈÙ·¯‡ÓÂÈ Ì¤Û· ÛÙÔÓ ·ı¿ÓÔÚ· ÙÔ˘ ÂÚÁ·ÛÙËÚ›Ô˘ ÙÔ˘
·˘Ù¤˜ ÙȘ ›‰È˜ ‰È·‰Èηۛ˜, ÔÈ Ôԛ˜ Ï·Ì‚¿ÓÔ˘Ó ¯ÒÚ· ÛÙ· ¤Áη-
Ù· Ù˘ Á˘, fiÔ˘ ΢ÔÊÔÚÔ‡ÓÙ·È Î·È ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÔ‡ÓÙ·È Ù· ̤ٷÏÏ·,
fiˆ˜ ÁÚ¿ÊÂÈ Î·È Ô °ÎÂÌ¤Ú ‹ ∞Ï °ÎÈ·Ô‡Ú: «∫·ıÒ˜ fiÏ· Ù· ̤ٷÏ-
Ï· Û¯ËÌ·Ù›˙ÔÓÙ·È ·fi ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ Î·È ıÂ›Ô Û ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ‹ ÏÈÁfi-
ÙÂÚÔ Î·ı·Ú‹ ÌÔÚÊ‹, ÌÔÚԇ̠ӷ ÚÔÛı¤ÛÔ˘Ì Û ·˘Ù¿ fi,ÙÈ ‚Ú›-
ÛÎÂÙ·È Û ¤ÏÏÂÈÌÌ· ‹ Ó· ÙÔ˘˜ ·Ê·ÈÚ¤ÛÔ˘Ì fi,ÙÈ ‚Ú›ÛÎÂÙ·È ÛÂ
ÂÚ›ÛÛÂ˘Ì·».
26. πÂÚ·Ú¯›· Î·È Û‡ÛÙ·ÛË ÙˆÓ ÌÂÙ¿ÏψÓ.
O˘ÛÈ·ÛÙÈο Ë Ì¤ıÔ‰Ô˜ ÂÂÍÂÚÁ·Û›·˜ Ù˘ ºÈÏÔÛÔÊÈ΋˜ §›ıÔ˘
Â›Ó·È ÙÔ ÏÂÁfiÌÂÓÔ «ª¤Á· ŒÚÁÔ» Î·È ÙÔ «ªÈÎÚfi ŒÚÁÔ» Â›Ó·È ·ÏÒ˜
¤Ó· ·fi Ù· ÚÒÙ· Û¯ÂÙÈο ÛÙ¿‰È· ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘, ÙÔ ÔÔ›Ô
Î·È ·ÔÙÂÏ› ÙÔÓ ‚·ÛÈÎfi ÛÎÔfi Î·È ÊÈÏÔ‰ÔÍ›· οıÂ Ì˘Ë̤ÓÔ˘, Ô˘
ÁÈ· Ó· ÙÔ ÂÈÙ‡¯ÂÈ ¤¯ÂÈ ÙËÓ ‰˘Ó·ÙfiÙËÙ· ‰‡Ô ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎÒÓ ‰ÈÂÚÁ·-
ÛÈÒÓ. ΔËÓ «˘ÁÚ¿Ó Ô‰fiÓ», fiˆ˜ ϤÁÂÙ·È, ÈÔ Û›ÁÔ˘ÚË Î·È Ôχ ÈÔ
¯ÚÔÓÔ‚fiÚ· ‹ ÙËÓ ÂÔÓÔÌ·˙fiÌÂÓË «ÍËÚ¿Ó Ô‰fiÓ», Ôχ ÚÈ„ÔΛӉ˘ÓË
·ÏÏ¿ Î·È Ì ÌÈÎÚ¤˜ ¯ÚÔÓÈΤ˜ ··ÈÙ‹ÛÂȘ. ∏ ˘ÁÚ¿ Ô‰fi˜ Â›Ó·È Ë ϤÔÓ
‰È·‰Â‰Ô̤ÓË ÂÎ ·Ú·‰fiÛˆ˜, fi¯È ÌfiÓÔ ÏfiÁˆ Ù˘ ·ÛÊ¿ÏÂÈ·˜, ÙËÓ
ÔÔ›· ·Ú¤¯ÂÈ ÛÙÔÓ Ì˘Ë̤ÓÔ, Î·È Ù˘ ·ÔÙÂÏÂÛÌ·ÙÈÎfiÙËÙ¿˜ Ù˘,
·ÏÏ¿ ÂÂȉ‹ ·ÚÌfi˙ÂÈ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ÛÙËÓ ÓÔÔÙÚÔ›· ÙÔ˘ ̇ÛÙË Û¯Â-
ÙÈο Ì ÙËÓ ‰È¿ÚÎÂÈ· ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘, Ô˘ ÛÙËÓ Î·Ï‡ÙÂÚË ÂÚ›-
37
∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·38

ÙËÓ ÚÒÙË ‡ÏË Î·È Ó· ı¤ÛÂÈ Û ¯Ú‹ÛË ÙÔÓ ·ı¿ÓÔÚ·, ÙÔÓ ¿Ì‚˘Î· ηÈ
Ù· ¿ÏÏ· ÛÎÂ‡Ë ÙÔ˘ ÂÚÁ·ÛÙËÚ›Ô˘ ÙÔ˘. ¢ÈfiÙÈ Ë ∞ϯËÌ›· Â›Ó·È Û·Ó ÙËÓ
ÁˆÚÁ›·, fiÔ˘ ¯ˆÚ›˜ ÙËÓ ‚Ô‹ıÂÈ· ÙÔ˘ Ô˘Ú·ÓÔ‡, Ë ÂÚÁ·Û›· ÙÔ˘
·ÓıÚÒÔ˘ Â›Ó·È ¿¯ÚËÛÙË. ¢ÈfiÙÈ ‰ÂÓ ÎÏ·‰Â‡Ô˘Ó Ù· ‰¤Ó‰Ú·, Ô‡ÙÂ
Û¤ÚÓÔ˘Ó Û fiϘ ÙȘ ÂÔ¯¤˜, ·ÊÔ‡ οı ÁˆÚÁÈ΋ ÂÚÁ·Û›· ¤¯ÂÈ ÙÔÓ
ηÈÚfi Ù˘. ∫·Ù¿ ÙÔÓ ›‰ÈÔ ÙÚfiÔ, Î·È ÙÔ º˘ÛÈÎfi ºÈÏÔÛÔÊÈÎfi ŒÚÁÔ
ÔÓÔÌ¿˙ÂÙ·È «O˘Ú¿ÓÈ· °ÂˆÚÁ›·» Î·È Ù· ÛÙ¿‰È¿ ÙÔ˘ Ú˘ıÌ›˙ÔÓÙ·È ÌÂ
·ÎÚ›‚ÂÈ· ·fi Ù· ÛËÌ›· ÙÔ˘ ∑ˆ‰È·ÎÔ‡ ∫‡ÎÏÔ˘ Î·È fi¯È ·fi ÙËÓ
·˘ı·›ÚÂÙË ‰È¿ıÂÛË ÙˆÓ ·ÓıÚÒˆÓ (ÂÈÎ. 28).

Alchemy in Byzantium from 1204 to 1453

The complete prevalence of Christian religion ceased the

27. ∏ ‚Ú·¯Â›· Ô‰fi˜ ÙÔ˘ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘, Aurora consurgens, 16Ô˜ ·ÈÒÓ·˜.
ÙˆÛË Â›Ó·È ÙÚ›· ¤ÙË. ∏ Ì·ÎÚfi¯ÚÔÓË ‰ËÏ·‰‹ ‰È·‰Èηۛ· Û˘Ì‚¿ÏÏÂÈ
·Ú¿ÏÏËÏ· ÛÙËÓ ·ÚÁ‹ οı·ÚÛË Ù˘ „˘¯‹˜, Ë ÔÔ›· Â¤ÎÂÈÓ· ¢ÓÔ-
› ÙfiÛÔ ÙËÓ ÓÂ˘Ì·ÙÈ΋ fiÛÔ Î·È ÙËÓ „˘¯È΋ ÙÂÏÂÈÔÔ›ËÛË ÙÔ˘ ·Ï¯Ë-
ÌÈÛÙ‹. ∏ «ÍËÚ¿ Ô‰fi˜» ‰È·ÚΛ ÌfiÓÔ ÌÂÚÈΤ˜ ‚‰ÔÌ¿‰Â˜ Î·È Û˘ÓÙÂ-
ÏÂ›Ù·È Ì ·ÓÔȯÙfi ‰Ô¯Â›Ô, fiÔ˘ Î·È ÙÔ «Ì˘ÛÙÈÎfiÓ ˘Ú» ·›˙ÂÈ ¤Ó·Ó
Ôχ ÛËÌ·ÓÙÈÎfiÙÂÚÔ ÚfiÏÔ ·fi ÙËÓ ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓË Ô‰fi. °È· ÙÔÓ Ê˘-
ÛÈÎfi ÊÈÏfiÛÔÊÔ Ô˘ η٤¯ÂÈ Û ‚¿ıÔ˜ ÙËÓ Ú·ÎÙÈ΋ ÂÊ·ÚÌÔÁ‹ Ù˘
∂ÚÌËÙÈ΋˜ Δ¤¯Ó˘, Ë Ô‰fi˜ ·˘Ù‹ Â›Ó·È Â˘ÎÔÏfiÙÂÚË ·fi ÙËÓ ÚÔË-
ÁÔ‡ÌÂÓË, fï˜ ÁÈ· ÙÔÓ ·Ú¯¿ÚÈÔ Ì˘Ë̤ÓÔ Â›Ó·È Â›ÔÓË Î·È ›Ûˆ˜,
Ú·ÎÙÈο, ·‰‡Ó·ÙË ÛÙËÓ Ú·ÁÌ·ÙÔÔ›ËÛ‹ Ù˘.
£· Ú¤ÂÈ Ó· ·Ó·ÊÂÚı› Î·È Ë ‡·ÚÍË ÌÈ·˜ ÙÚ›Ù˘ Ô‰Ô‡, Ù˘
«‚Ú·¯Â›·˜», Ë ÔÔ›· ‰È·ÚΛ ÙÚÂȘ ¤ˆ˜ Ù¤ÛÛÂÚȘ ̤Ú˜ Î·È Ë ‰ÈÂÚ-
Á·Û›· ÂÈÙÂÏÂ›Ù·È Û ·ÓÔȯÙfi ‰Ô¯Â›Ô Î·È Û Ôχ ˘„ËÏ‹ ıÂÚÌÔÎÚ·-
Û›· (ÂÈÎ. 27). ∞˘Ù‹ Ë ÙÂÏÂ˘Ù·›· ̤ıÔ‰Ô˜ Ú¤ÂÈ Ó· ·ÔʇÁÂÙ·È,
ÂÂȉ‹ ˘¿Ú¯ÂÈ Ô Î›Ó‰˘ÓÔ˜ ÂÎڋ͈˜, ηÈ, Û ÂÚ›ÙˆÛË Ô˘ ÂÊ·Ú-
ÌÔÛÙ›, ·˘Ùfi Ú¤ÂÈ Ó· Á›ÓÂÈ ÌfiÓÔ ·fi ·ÓÒÙÂÚÔ˘˜ ̇ÛÙ˜. º˘ÛÈο
Ù· ÛÒÌ·Ù· Î·È ÔÈ Ô˘Û›Â˜ Ô˘ ·ÓÙÈÛÙÔÈ¯Ô‡Ó ÛÙÔ ı›ÔÓ, ÛÙÔ Ì˘ÛÙÈÎfi
˘Ú, ÛÙÔÓ ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi ˘‰Ú¿ÚÁ˘ÚÔ Î·È ÛÙÔ ¿Ï·˜ ‰ÂÓ Â›Ó·È ·ÎÚÈ‚Ò˜
Ù· ›‰È· ÛÙȘ ÙÚÂȘ Ô‰Ô‡˜.
OˆÛ‰‹ÔÙÂ, ÙÚ›· ¯ÚfiÓÈ· Â›Ó·È Ë ÌÈÎÚfiÙÂÚË ‰È¿ÚÎÂÈ·, Ë ÔÔ›·
Ú¤ÂÈ Ó· ·ÊÈÂÚˆı› ÛÙËÓ ‰ÈÂÚÁ·Û›· ÙÔ˘ «ªÂÁ¿ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘» ·fi
ÙÔÓ Ì˘Ë̤ÓÔ ·Ï¯ËÌÈÛÙ‹. ŸÌˆ˜ ı· Ú¤ÂÈ Ó· ˘ÔÏÔÁ›ÛÂÈ Î·Ó›˜ ηÈ
¿ÏÏ· ›ÎÔÛÈ ¤ÙË ÁÈ· ÙÔÓ ·Ú¯¿ÚÈÔ Ô˘ ı¤ÏÂÈ Ó· Ì˘Ëı›, ¤ÙÛÈ ÒÛÙ ӷ
ηٷÛÙ› ÈηÓfi˜ ÁÈ· ÙÔ ª¤Á· ŒÚÁÔ. ¢ËÏ·‰‹ ÂÚ›Ô˘ ¤ÓÙ ¤ÙË
ÌÂϤÙ˘ Î·È ·ÎÔÏÔ‡ıˆ˜ ‰Âη¤ÓÙ ¯ÚfiÓÈ· ÂÚÁ·ÛÙËÚȷ΋˜ Ú·ÎÙÈ-
΋˜. ∞˘Ùfi ‹Ù·Ó ·Ó¤Î·ıÂÓ ÙÔ ÂÏ¿¯ÈÛÙÔ ¯ÚÔÓÈÎfi ‰È¿ÛÙËÌ·, ÏËÓ ÂÍ·È-
ÚÂÙÈÎÒÓ ÂÚÈÙÒÛˆÓ, ÙÔ ÔÔ›Ô ¯ÚÂÈ¿˙ÂÙ·È Ó· ·Ó·ÏÒÛÂÈ Ô ·Ï¯ËÌÈ-
ÛÙ‹˜ ̤¯ÚÈ Ó· ηٷÛÙ› ÈηÓfi˜ ÁÈ· ÙËÓ Ú·ÁÌ·ÙÔÔ›ËÛË ÙÔ˘ ªÂÁ¿-
ÏÔ˘ ŒÚÁÔ˘, ‹ÙÔÈ Ù˘ ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ›·˜ Ù˘ ºÈÏÔÛÔÊÈ΋˜ §›ıÔ˘. ∞ÏÏ¿ ηÈ
ÙfiÙ ı· Ú¤ÂÈ Ó· ÂÚÈ̤ÓÂÈ ÙËÓ Î·Ù¿ÏÏËÏË ÂÔ¯‹ ÁÈ· Ó· ÂÈϤÍÂÈ
research and study of the ancient Greek literature that was again
revived in the twelfth century, when it became field of serious
scholarship: the poet and historian Ioannis Tzetzis,
systematically engaged with Greek history and archaeology, has
supplied most interesting information on matters unknown from
other sources, while the lettered Bishop of Thessaloniki
Eustathios became a brilliant, inspired commentator of the
Homeric epos.
The conquest of Constantinople and of the rest of Greece by
the Latins (1204-1261) put a temporary halt to the further
intellectual and artistic development, although the newcomers
influenced Byzantine literature. However, the creation of
important urban centers in the following fourteenth and fifteenth
centuries brought along a new, more or less humanitarian
current in science, philosophy and literature, which was
represented by the renowned Georgios Gemistos or Pletho and
his pupil Manuel Chrysoloras, one of the pioneers in introducing
Greek literature to Western Europe.
While the Byzantine Empire was dying out the intellectual
production of the years before the Fall of Constantinople was like
a bright, alas short-lived, flash. The historic events that followed
and the conquest of Southeastern Europe by the Ottoman Turks
shifted the center of civilization from the East to the West.
Meanwhile, in Constantinople a group of learned Byzantine
monks managed to collect, edit and comment topics on Alchemy
written by various earlier writers, both pagans and Christians.
Thus, they compiled an especially rich and extensive corpus on
Alchemy, copies of which reached through Italy the entire
Western world. The thirteenth century was marked by the
restructuring of the cultural centers of the then known world in
which Alchemy, among other sciences, was studied and applied.
As a result, the decline of Byzantium and the Arabic world
brought Western Europe to the forefront of thought and
intellectual achievement; an increasingly large number of
alchemic treatises were translated there from Greek and Arabic
into Latin. The English monk Robert of Chester, an Arabist
himself, made the first-ever translation of the Arabic Qur’an into
Latin for Peter the Venerable, the polymath abbot of the Cluny

38 Ù¯. 108 APXAIO§O°IA & TEXNE™

∞RXAIOLOGIA 108 10/09/2008 9:49 ™ÂÏ›‰·39
Abbey, as well as the translation of the Greek monk Morianos’
work, entitled Liber de compositione alchimiae. In the last
centuries of Byzantium Alchemy, in spite of its decay, was still
represented by a number of eponymous alchemists such as
Markos Graekos, the author of Liber ignium (= Book of Fires), in
which he has delivered many practical applications of his
science. Dominant figures in the passing from the thirteenth to
the fourteenth century was a number of philosophers-physicians
active in the imperial court, such as Ioannis Aktouarios, whose
writings comprise treatises on theoretic Alchemy, and Bessarion,
the last and most celebrated alchemist of Byzantium. Bishop of
Nicaea, who had studied philosophy under Gemistos, he was a
scholarly man of vast knowledge and exceptional intellect,
28. ™˘Ó‰˘·ÛÌfi˜ Ù˘ ∞ϯËÌ›·˜ Ì ÙËÓ Ô˘Ú¿ÓÈ· ÁˆÚÁ›· ÙÔ˘ ∑ˆ‰È·ÎÔ‡
·ÎÏÔ˘. Athanase Kircher, Obeliscus Pamphilius, Roma 1650.
APXAIO§O°IA & TEXNE™ Ù¯. 108
translator of a great number of works of ancient Greek literature
and leading figure of the so-called Latinophile group of Byzantine
aristocrats. His major aspirations were the union of the Eastern
with the Latin Church, the rescue of the Greek land from the
Muslim yoke, and the triumph of classic literature and
philosophy, especially the Greek. Therefore, it is not surprising
that he accompanied the emperor John VIII Palaeologus to the
Council of Ferrara, so that the union of the Papal with the East
Orthodox Church could be pursued, where he was admired for
his dignity and eloquence and his vast theological erudition.
Nevertheless, been later accused as a traitor of Orthodoxy, he
chose to flee and settle permanently in Italy. Fully aware of the
value and national importance of the ancient Greek inheritance,
Bessarion became a zealous collector and preserver of its great
literture. At a tremendous outlay he gathered together a library
of 800 codices of Greek manuscripts and at his own expense
had many others copied in monasteries of Trapezous and
Constantinople, part of which was later published by the editor of
ancient texts Aldus Manutius. Bessarion, well versed in natural
sciences and Alchemy and experimenting himself in chalcourgy,
smithery and glass-making, had in his possession over a
hundred ancient Greek manuscripts on metallurgy and ore
dyeing and on the transmutation of metals into silver and gold.
Author of dozens of treatises, he compiled many of them in a
codex, the Cod. Gr. 533, presently sheltered in the Biblioteca
Marciana of Venice, the library he started by endowing it with his
valuable collection of ancient texts and manuscripts.
According to the alchemical texts, the process called “Great
Work” or “Magisterion” (a term originating from the Byzantine
title of the magister) is the prerequisite of any transmutation. Two
similar processes exist: the “Small Work” or “Small Magisterion”,
leading to the production of the White Philosophical Stone that
converts base metals into silver; and the “Great Work” or “Great
Magisterion”, yielding the Red Philosophical Stone that can
change base metals into gold simply by touching them. It is also
known as the elixir of longevity, because it functions as a
panacea for all diseases both of man and metals.
The procedures for the Small and the Great Work are similar
and refer to the so-called “Philosophical marriage” of Sulphur
and Mercury, the union of which, with Salt as a mediator,
produces the Philosophical Stone. They are different only as
regards the choice of the raw material and the duration of the
entire process that can last from some months to several years.
The importance of the Small or the Great Work led
alchemists to invent a series of vessels that could facilitate them
in achieving their Divine and Sacred Art (alchemic furnace or
athanor, distillation flask, cauldron, Philosophical egg, stone or
metal mortars with wooden or bronze pestles, etc). By using
these instruments the alchemist could proceed to the various
stages of the Great Work (Calcination, Digestion, Fermentation,
Congelation, Fixation, Ceration, Distillation, Sublimation,
Filtration, Solution, Multiplication and Projection), which
correspond to the twelve signs of the Zodiac Cycle.
39