01

Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

ΔΙΑΛΕΞΗ
4ο Εξάμηνο _ Αρχιτεκτονική Σύνθεση

Οι διδάσκοντες του Τομέα Ι, Ν. Μάρδα, Μ. Παπαβασιλείου, Σ. Τσιράκη,

στο πλαίσιο των μαθημάτων των Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων του 4ου εξαμήνου,
οργανώνουν σειρά διαλέξεων με τίτλο:

“Θέματα κατοίκησης.
Κατοικία, αστική πολυκατοικία, συλλογική κατοικία”

διάλεξη

21/03-2013
Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε
την Πέμπτη 11/04/2013
στο Αμφιθέατρο Α008 του κτιρίου Αβέρωφ, “Η αντισεισμική ανοικοδόμηση της Σαντορίνης
στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ 1956-1960”

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας
Αρχιτέκτων, Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ

ώρα 18:00 , Αμφιθέατρο Α008, Κτήριο Αβέρωφ 17

 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΕΚΑΒΑΛΛΑΣ
Αρχιτέκτων, Πολεοδόμος
Ομότιμος Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
Ο Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας γεννήθηκε στην Αθήνα το
1925. Αποφοίτησε από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ το 1948.
Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στις ΗΠΑ (Columbia Universi-
ty, Νέα Υόρκη 1953), ενώ το 1956 σπούδασε πολεοδομία
στο Λονδίνο. Το 1949 διετέλεσε επιμελητής στην έδρα των
Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ,
ενώ το 1980 εκλέγεται καθηγητής στην ίδια έδρα, από την
οποία αποχώρησε το 1992.
Υπήρξε ενεργό μέλος πολλών δημόσιων φορέων, όπως μέλος
της Ειδικής Επιτροπής Προγραμματισμού Μελέτης Σχολικών
Κτιρίων στον ΟΣΚ (1962-‘63), αντιπρόεδρος στον ΣΑΔΑΣ
(1964-‘66, 1968-‘70), μέλος του διοικητικού συμβουλίου
της «Ελληνικής Εταιρείας για την Προστασία του Περιβάλλο-
ντος» (1972), μέλος του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς
Ενώσεως Πολεοδόμων και Χωροτακτών (1975), πρόεδρος
της Επιστημονικής Επιτροπής Ρυθμιστικών Σχεδίων και Πο-
λεοδομικών Μελετών του ΤΕΕ (1977) κ.ά.
Το 1956-’60 διετέλεσε προϊστάμενος του Τμήματος Πολεο-
δομικών και Αρχιτεκτονικών Μελετών Ανοικοδομήσεως της
Νήσου Θήρας, της υπηρεσίας οικισμού του Υπουργείου Συ-
γκοινωνιών και Δημοσίων Έργων.
Έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία σε πανελλήνιους και διεθνείς
αρχιτεκτονικούς και πολεοδομικούς διαγωνισμούς [όπως: Α’
βραβείο στον πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ΜΤΠΥ
για την ανέγερση ξενοδοχείου στην πλατεία Συντάγματος, σε
συνεργασία με τον Ν. Βαλσαμάκη και τον Β. Μπογάκο (1960)
ισότιμο βραβείο στον πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό
ΕΟΤ για τη διαμόρφωση του Φαληρικού Δέλτα σε συνεργασία
με τον Ν. Βαλσαμάκη και τον Β. Μπογάκο (1966), Α’ βραβείο
στον πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την ανέγερ-
ση Νέου Μεγάρου της Αγροτικής Τράπεζας, σε συνεργασία
με τον Ν. Βαλσαμάκη (1967), Β’ βραβείο στον πανελλήνιο
αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για το Πνευματικό Κέντρο Καβά-
λας (1967) κ.ά.].
Έχει εκπονήσει πολλές χωροταξικές, ρυθμιστικές και πολεο-
δομικές μελέτες (όπως πολεοδομική μελέτη Καμαρίου Θήρας
(1956-’60), ρυθμιστική μελέτη Παλαιόχωρας Χανίων Κρήτης
(1966-’68), κ.α.), τουριστικές διαμορφώσεις και ξενοδοχεί-
α,σχολεία, οικοτροφεία, κτίρια γραφείων και τραπεζών, οικι-
στικά συγκροτήματα και πολλές πολυκατοικίες [όπως στην
οδό Κανάρη (1951), Λουκιανού και Δεινοκράτους (1960-
’63), Ηροδότου (1962-’64), Ύδρας και Κυψέλης (1965) κ.ά.]
καθώς και σημαντικό αριθμό μονοκατοικίων (π.χ. στην Εκά-
λη, στις Σπέτσες, στην Αίγινα, 1962-’78).
Έχει σημαντικό θεωρητικό και ερευνητικό έργο και δημοσι-
εύσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει συγγράψει πολλά
βιβλία (μεταξύ των οποίων και το «Από όσα είπα και έγρα-
ψα», εκδόσεις Libro, 1999).
Το 2008 πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη αναδρομι-
κή έκθεση του αρχιτεκτονικού του έργου.
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟΥΣ ΣΕΙΣΜΟΥΣ 1956-1960

Αγαπητοί συνάδελφοι και μέλλοντες συνάδελφοι, κατ’ αρχάς

ευχαριστώ το Πολυτεχνείο που μου έδωσε την ευκαιρία να
πω ορισμένα πράγματα τα οποία τα έχω πολύ στην καρδιά
μου γιατί είμαι Κυκλαδίτης, απ’ τη Σίκινο, γι’ αυτό και η
Σαντορίνη έχει ιδιαίτερη σημασία για μένα, είναι το μεγάλο
νησί πλάι στη μικρή Σίκινο.

Θα ξεκινήσω οπό το εξής:

Το φθινόπωρο του 1956, βρισκόμουν στο Λονδίνο όταν
έλαβα ένα τηλεγράφημα του Προκόπη Βασιλειάδη, που ήταν
τμηματάρχης στη «Διεύθυνση Ε2» με διευθυντή τον Αχιλ-
λέα Σπανό -κι οι δυο αξιόλογοι πολεοδόμοι-αρχιτέκτονες-
όπου μου ζητούσε να γυρίσω πίσω και ν’ αναλάβω υπεύθυνα
τις μελέτες τις πολεοδομικές και τις αρχιτεκτονικές για τη
μετασεισμική στέγαση στη Σαντορίνη [1].
Ο λόγος που απευθύνθηκε σ’ εμένα ο Προκόπης Βασιλειάδης
είναι ότι ήξερε μια δημοσίευση που είχα κάνει στο περιοδικό
Interior το 1953 στην Αμερική για την ανοικοδόμηση ενός
ελληνικού νησιού μετά τον πόλεμο, της Τήλου [2] και είχε
την εντύπωση ότι εφόσον μ΄ενδιέφερε αυτό το θέμα θα είχα
την διάθεση να πάω και να ασχοληθώ με την αντισεισμική
ανοικοδόμηση.
Την ίδια εποχή μού ζητούσαν κι απ’ το γραφείο «Δοξιάδη»
να ενταχθώ στην πολύ αξιόλογη ομάδα την οποία είχε
συγκροτήσει και ασχολείτο με οικισμούς εκτός Ελλάδος. Εγώ εικ. 1
θεώρησα μεταξύ των δύο, τη Σαντορίνη, που ήταν ο τόπος
μου κατά κάποιον τρόπο, πιο σημαντική κι έτσι επανήλθα
στην Ελλάδα, πήγα στη Σαντορίνη, κάθισα τέσσερα χρόνια
και ασχολήθηκα μ’ αυτό το έργο το οποίο σήμερα ουσιαστικά
δεν υπάρχει [3].
19
εικ. 2

εικ. 2-3β_ Ανοικοδόμηση, Τήλος, 1952

εικ. 3α_ Τήλος

εικ. 3β_ Τήλος

21
Η Σαντορίνη [4-5] είναι ένα νησί στις νοτιότερες Κυκλάδες,
με έκταση 75 τ.χλμ. Κάποτε λεγόταν Στρογγύλη, ήταν
ολοστρόγγυλη. Ένα ηφαιστειογενές νησί το οποίο υπέστη
καθίζηση και σήμερα αποτελείται από τρία κυρίως νησιά,
τη Σαντορίνη, τη Θηρασιά και το Ασπρονήσι. Αργότερα ξε-
φύτρωσαν στη μέση του θαλάσσιου χώρου που προέκυψε
η Μικρή Καμένη, η Παλιά και η Νέα Καμένη. Ο θαλάσσιος
αυτός χώρος ονομάστηκε Καλντέρα, έχει βάθος 390 μ. και
ο γκρεμός ο οποίος σχηματίστηκε σε ορισμένα σημεία είναι
200 με 300 μ. ύψος.
Όλη η επιφάνεια της Σαντορίνης είναι ηφαιστειογενής,
αποτελείται από ένα στρώμα βάθους 50 μ. από ελαφρόπετρα
και από πάνω υπάρχει ένα στρώμα που κυμαίνεται από 10 έως
20 μ. θηραϊκής γης. Δηλαδή μίας στάχτης άσπρης, η οποία
κόβεται σαν το τυρί και στέκει, αλλά όταν αυτή η σκόνη είναι
ανακατεμένη με ασβέστη αποτελεί ένα θαυμάσιο υδραυλικό
κονίαμα. Μόνη εξαίρεση είναι το τμήμα το ασβεστολιθικό,
περίπου 375 μ. ύψους, στον Προφήτη Ηλία. Σ’ αυτή τη θέση
βρίσκεται η αρχαία Θήρα, η Θήρα των κλασικών χρόνων,
που ήταν δημιούργημα αποίκων από τη Σπάρτη. Τότε η Θήρα
ήταν κατά κάποιον τρόπο η Αυστραλία της εποχής εκείνης
για τους Σπαρτιάτες όπου έστελναν τους κατάδικους. Αυ-
τοί ανέπτυξαν την κλασική Σαντορίνη και είναι οι πρόγονοι
των σημερινών Σαντορινιών, διότι οι προηγούμενοι,
όπως μαρτυρούν οι ανασκαφές στο Ακρωτήρι, είχαν ήδη
εξαφανιστεί λόγω σεισμών και του ηφαιστείου, που τους είχε
καλύψει, λίγο σαν την Πομπηία, με στάχτη.
Η Σαντορίνη είχε το 1950 γύρω στους 15.000 κατοίκους
και μια πολύ ανθηρή οικονομία. Εκτός του γεγονότος ότι
ολόκληρη η επιφάνεια ήταν καλλιεργημένη με αμπέλια και
αργότερα και με ντομάτες, εξήγε ελαφρόπετρα και είχε
βιομηχανίες ανεπτυγμένες. Πέραν αυτού, πολλοί Σαντορινιοί
ήταν καπεταναίοι και πλοιοκτήτες. Με την αλλαγή των
συνθηκών, όλα αυτά άλλαξαν και την εποχή των σεισμών ο
πληθυσμός είχε μειωθεί σε 8.000 κατοίκους, αποτελούμενος
κυρίως οπό υπερήλικες και παιδιά. Οι ηλικίες οι δραστήριες
βρίσκονταν αλλού, εις άγραν εργασίας και εισοδήματος.
Κατόπιν αυτού ένα μεγάλο τμήμα του οικοδομικού πλούτου
ήταν εγκαταλειμμένο ή άδειο.
Η δομή των οικισμών που είναι κατά μήκος της Καλντέρας, το
επονομαζόμενο Φρύδι, ήταν κλιμακωτή με υπόσκαφα σπίτια,
θολωτά, ενώ από πάνω, ήταν τα σπίτια τα οποία κτίστηκαν
τον 19ο αιώνα, την εποχή της ακμής της Σαντορίνης, τα
νεοκλασικά με δώματα. Τέτοιοι οικισμοί είναι τα Φηρά (η
πρωτεύουσα), η Φηροστεφάνη, το Ημεροβίγλι και η Οία.
Η Οία, που είναι στο βορειότερο άκρο του νησιού, ήταν
οικισμός καπεταναίων, που έκαναν εμπόριο στη Μαύρη
Θάλασσα και γι΄αυτό ο οικισμός ήκμαζε τον 19ο αιώνα αλλά
τον 20ό είχε πλέον μεγάλη οικονομική υποβάθμιση. Και
εδώ δύο λογιών σπίτια αναπτύχθηκαν: τα θολοσκεπή, που
είναι και υπόσκαφα σε τμήμα τους, και απάνω ψηλά, πάλι
θολοσκεπή, με τα οποία όμως επιχείρησαν ν΄αντιγράψουν
τα νεοκλασικά σπίτια, τα αρχοντικά που βλέπανε να χτίζονται
στα Φηρά και σ’ άλλα μέρη της Σαντορίνης την εποχή της
ακμής της.
Όπως διατάσσονται τα υπόσκαφα σπίτια το ένα πάνω
απ΄το άλλο, θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι οριζόντιες
ιδιοκτησίες. Ορισμένα, πολύ λίγα, είχαν κι εξαερισμό, μέσω
αεραγωγού που κατέληγε από πάνω στο χωράφι [6].
Ο λόγος που επικράτησαν τα υπόσκαφα σπίτια ήταν βεβαίως
η ευκολία εκσκαφής, αλλά και η ασφάλεια. Ιδίως οι οικισμοί
στα Φαράγγια δεν φαίνονταν απ΄ τη χαμηλή ακτή ώστε
οι πειρατές να μην μπορούν να τους δουν και να τους
καταστρέψουν.
εικ. 6
 εικ. 4-5_ Σαντορίνη, 1956

Τρίτος λόγος και σημαντικότερος, για μένα, ήταν η

εξοικονόμηση της γεωργικής γης. Υπήρχε μία πάρα πολύ
μεγάλη ευαισθησία ως προς τη διαφύλαξη της γεωργικής
γης, που ήταν πολύ σημαντική για την οικονομία του νησιού.
Η απόδοσή της επέτρεπε στη Σαντορίνη να έχει ένα υψηλό
επίπεδο ζωής μέχρι τις αρχές του 2Οού αιώνα, ποιοτικό και
πολιτιστικό. Σε βιβλία τα οποία βρήκαμε σε κατεδαφισμένα
κτίρια, με θεατρικά έργα, όπως του Ίψεν, υπήρχε η κατα-
νομή των προσώπων με ερασιτέχνες ηθοποιούς καλλιερ-
γημένους Σαντορινιούς. Δεν είναι μόνο το περιβάλλον το
εικαστικό, να το πω έτσι, που χάνεται, αλλά υπάρχει ένα
πολιτιστικό περιβάλλον το οποίο εξαφανίζεται. Παρ΄όλα
αυτά η Σαντορίνη είχε 13 οικισμούς, ο καθένας είχε έναν
δικό του Άγιο. Την ημέρα του Αγίου, που λειτουργούσε η
εκκλησία, γινόταν και το πανηγύρι.
23
Το πανηγύρι δημιουργούσε μια σχέση μεταξύ των οικισμών,
όχι μόνο για ανταλλαγή προϊόντων αλλά και για μία
πολιτιστική συνάντηση.
Ο άλλος τύπος της αρχιτεκτονικής της Σαντορίνης ήταν τα
νεοκλασικά. Ελλείψει ξυλείας, τα νεοκλασικά ήταν κι αυτά
με θόλους, αλλά οι θόλοι έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν
πιο επίπεδοι. Η νεοκλασική αρχιτεκτονική έχει επίπεδες
οροφές. Για λόγους αισθητικούς ή μάλλον κοινωνικούς δεν
ήθελαν να έχουν θολωτές οροφές, οπότε επιχειρούσαν, με
τον ονομαζόμενο σκαφοειδή θόλο, να δώσουν κάπως την
εντύπωση του επιπέδου της οροφής. Για να το πετύχουν
αυτό έπρεπε να συμπληρώνονται από πάνω με υλικό
ώστε να ξανασχηματιστεί στατικά η καμπύλη του θόλου
που χρειάζεται ώστε να μεταφέρονται οι δυνάμεις στη γη.
Το μεγάλο όμως φορτίο ήταν η αιτία που τα περισσότερα
νεοκλασικά σπίτια κατέρρευσαν. Πολύ λίγα διασώθηκαν. Όσα
ανακατασκευάστηκαν είναι πλέον με πλάκα από οπλισμένο
σκυρόδεμα.
Η Σαντορίνη άλλοτε ήταν υπόδειγμα οικολογικής ισορροπίας.
Είναι άνυδρη. Το νερό έπρεπε να συλλέγεται απ’ τη βροχή σε
στέρνες. Υπήρχαν ιδιωτικές στέρνες και δημοτικές στέρνες
από τις οποίες μπορούσε και υδροδοτείτο πληθυσμός κάπου
15.000 κατοίκων. Αυτό όμως το επιτύγχαναν διότι δεν
σπαταλούσαν νερό. Στις τουαλέτες τους, χρησιμοποιούσαν
αντί για νερό άμμο. Αντί για water closet (WC) είχαν sand
closets (SC), σήμερα τα λένε και compost toilets! Αυτά ήταν
υπερυψωμένα και είχαν από κάτω έναν δεύτερο χώρο. Έπρε-
πε ν’ ανεβείς μ’ ένα σκαλάκι. Ο τοίχος στο πλάι του χώρου
αυτού αφαιρείτο δυο φορές τον χρόνο και τα προϊόντα συν
άμμος, πήγαιναν για λίπασμα. Υπήρχε μια πλήρης ανακύκλω-
ση. Κατά την ανοικοδόμηση αποφασίσαμε ν’ αντιγράψουμε
αυτές τις τουαλέτες.
Για το άδειασμα του χώρου των απορριμμάτων θελήσαμε να
κάνουμε πορτάκια εκεί που ήταν τα knock out panels, αλλά
εάν το κάναμε αυτό, θα ήταν πηγή μολυσματική. Τη στιγ-
μή που ξανακτιζόταν με λάσπη και με ασβέστη, το φράξιμο
ήταν υγειονομικά σωστό. Έτσι αντιγράψαμε ακριβώς αυτές
τις τουαλέτες στα σπίτια της ανοικοδόμησης.
Από 4.000 σπίτια τα οποία είχε η Σαντορίνη το 1956 τα
2.500 ανήκαν σε μόνιμους κατοίκους, ενώ τα 1.500 σε μη
μονίμους, εκ των οποίων ορισμένοι έρχονταν το καλοκαίρι
στη Σαντορίνη και βοηθούσαν κατά κάποιον τρόπο στην
οικονομική επιβίωση, γιατί δεν μπορούμε να μιλήσουμε γι’
ανάπτυξη. Σήμερα είναι πολύ δύσκολο ν’ αντιληφθεί κανείς
το μέγεθος της φτώχειας της Σαντορίνης το 1956, όχι μόνο
λόγω των σεισμών.
Υπήρχε γενικά υποβάθμιση της οικονομίας όλων των
Κυκλάδων. Να σας δώσω ένα παράδειγμα, υπήρχαν γύρω
στις 100 οικογένειες, οι οποίες ζούσαν μέσα σε λαγούμια,
δεν είχαν σπίτια. Γι’ αυτούς φροντίσαμε αργότερα και
συμπεριλήφθηκαν στο πρόγραμμα της στέγασης των
σεισμοπλήκτων. Δυόμιση χιλιάδες περίπου ήσαν τα σπίτια
τα οποία υπέστησαν ζημιές [7]. Από αυτά περίπου 1.900
ανήκαν σε μονίμους κατοίκους, πέραν όμως αυτών, υπήρχε
και το θέμα των κατολισθήσεων. Την εποχή που κάναμε την
ανοικοδόμηση, τη νύχτα ξυπνούσαμε από τον θόρυβο των
κατολισθήσεων.
Κατόπιν αυτού κάπου 750 νοικοκυριά μονίμων κατοίκων
έπρεπε να μεταστεγαστούν. Είχαμε λοιπόν το πρόβλημα όχι
απλώς να ξαναστεγάσουμε μέσα στους παλιούς οικισμούς
τους αστέγους, αλλά να στεγάσουμε κι εκείνους που τα σπίτια
τους έπρεπε να εγκαταλειφθούν. Τελικά κατασκευάστηκαν
γύρω στα 750 σπίτια σε νέους οργανωμένους οικισμούς και
γύρω στα 300 μέσα στους παλαιούς. Ένας αριθμός γύρω
στα 300 σπίτια χτίστηκαν στην αρχή, προτού ξεκινήσουμε
την οργανωμένη μας δόμηση σε χωράφια, και περίπου
600 επισκευάστηκαν. Επισκευαστέα ήσαν όσα έπρεπε να
κατεδαφισθούν μέχρι τις ποδιές του ισογείου, έτσι ώστε
να ανακατασκευαστούν βάσει πλήρους αποτύπωσης. Έγι-
ναν κόπου 1.600 αποτυπώσεις. Δυστυχώς, τα 400 από τα
σπίτια αυτά δεν ξανάγιναν, διότι δεν βρέθηκε ο τρόπος
χρηματοδότησης κατοικιών μη μόνιμων κατοίκων.
Όλη η Σαντορίνη απ’ την Καλντέρα προς την ανατολική ακτή
έχει μια συνεχή ομαλή κλίση με φαράγγια, μες στα οποία είναι
χτισμένοι οικισμοί με το σύστημα των υπόσκαφων σπιτιών.
Σε όλο το νησί λιμάνι δεν υπήρχε, τα καράβια δένανε σε
σημαδούρες σε απόσταση από την ακτή. Οι ταξιδιώτες
έβγαιναν έξω με βάρκες.
εικ. 7_ Σαντορίνη: οι καταστροφές, 1956

Άρα, υλικά δεν μπορούσαν να έρθουν από εδώ. Ό,τι υλικά εικ. 8
χρειάστηκαν για την ανοικοδόμηση έπρεπε να φτάσουν
με αποβατικά του στόλου από την ανατολική ακτή. Αυτό
σήμαινε να είναι διαθέσιμα τα αποβατικά του στόλου και να
είναι ο καιρός κατάλληλος για να μπορούν να γίνουν αυτές
οι αποβιβάσεις των υλικών. Το λιμάνι του Αθηνιού, με αμα-
ξητό δρόμο ως την κορυφή του γκρεμού, είναι έργο της
ανοικοδόμησης, αλλά αποπερατώθηκε στο τέλος της μόνον.
Έτσι, συγχρόνως με το πρόγραμμα ανοικοδόμησης άρχισα
μία έρευνα για τις δυνατότητες να περιοριστούν τα δομικά
υλικά που θα έπρεπε να εισαχθούν. Το μόνο που βρήκα ήταν
για τους ξυλότυπους να αντικατασταθούν από φουσκωτά
καλούπια από νάιλον, που ήδη είχαν δοκιμαστεί όχι μόνον
στην Αμερική αλλά και στον τόπο μας.
Ήδη από το 1955 υπήρχε στο Καβούρι ένας οικίσκος
κατασκευασμένος με αυτόν τον τρόπο. Ένα «bubble-house»
[8]. Με δύο λόγια, το καλούπι ήταν ένας αεροθάλαμος από
νάιλον, που τον φούσκωνε κανείς με αεραντλία. Αυτός,
καθώς φούσκωνε, έπαιρνε την τελική μορφή του κτιρίου,
που έμοιαζε λίγο με φυσαλίδα. Αμέσως σχεδίασα έναν οικι-
σμό αποτελούμενο από τέτοιες οικοδομές, και έστειλα σκίτσα
στον Προκόπη Βασιλειάδη.
25
εικ. 09
Η απάντηση ήταν άκρως αρνητική. «Θα μας δείρουν,
άλλωστε δεν υπάρχει τόση πρεμούρα, εφόσον δεν έχουμε
ακόμα γη για μεταστέγαση αυτών που κινδύνευαν από τις
κατολισθήσεις».
Με την έναρξη των μελετών για την αντισεισμική
ανοικοδόμηση της Σαντορίνης, ορίστηκε από το Υπουργείο
Δημοσίων Έργων μια ανώτερη αρχιτεκτονική επιτροπή για
την έγκριση των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών μελετών
της ανοικοδόμησης. Η επιτροπή απαρτίστηκε από πρόσωπα
κύρους, για την εξασφάλιση της ορθής επιλογής της μορφής
και της αρχιτεκτονικής έκφρασης των νέων οικοδομών. Τα
μέλη της επιτροπής ήταν οι καθηγητές του ΕΜΠ, Π. Μιχελής
και Δ. Πικιώνης, ο επιθεωρητής Δ. Ε. Κωνσταντινίδης και ο
αρχιτέκτων Ε. Βουρέκας. Οι άμεσα προϊστάμενοί μου στην
Αθήνα ήταν ο Προκόπης Βασιλειάδης, τμηματάρχης και ο
Αχιλλέας Σπανός, διευθυντής [9].
Στην Σαντορίνη υπήρξαν πολλοί και διάφοροι προϊστάμενοι
από την έναρξη μέχρι το πέρας της ανοικοδόμησης. Όλοι
πολιτικοί μηχανικοί εκτός από τον Ντίνο Φωτόπουλο, που
ήταν αρχιτέκτων.
Όταν ξεκίνησε η ανοικοδόμηση χρησιμοποιήσαμε την
ξυλεία που μας είχε έρθει, και κάναμε σπίτια πλακοσκεπή,
-αυτά κτίστηκαν στα χωράφια- προτού οργανωθούμε για
να κτίσουμε μέσα σε οικισμούς. Φτιάχνοντας αυτούς τους
μικρούς πυρήνες και τις επισκευές, βάσει των αποτυπώσεων,
εξαντλήσαμε όλο το ξύλο που είχαμε για ξυλότυπους.
Με την εξάντληση της ξυλείας για καλούπια, αναζητήσαμε
ένα σύστημα που να μας επιτρέπει να κτίζουμε τα κτίρια
χωρίς να χρειαζόμαστε ξυλοτύπους. Οπότε καταλήξαμε στις
θολωτές κατασκευές με θολίτες. Έτσι, οι παραδοσιακοί κυ-
λινδρικοί θόλοι της Σαντορίνης έδωσαν τη λύση.
Πέραν αυτού, βάσει των συμπερασμάτων που είχαν
προκύψει από τη μελέτη του 1953 -η οποία αφορούσε
στην οικολογική αρχιτεκτονική- οι θολωτές κατασκευές
ήσαν λείαν αποτελεσματικές και από άποψη φυσικού
κλιματισμού. Η ιδέα ήταν ότι μπορούσες με κατάλληλες
μορφές αρχιτεκτονικής να έχεις τη σωστή προσαρμογή προς
τις κλιματικές συνθήκες, με άμεσο ηλιασμό για τη θέρμανση
τον χειμώνα και φυσικό δροσισμό με κατάλληλα ρεύματα
το θέρος. Αυτοί οι κανόνες τηρήθηκαν. Όλα τα κτίρια είχαν
προσανατολισμό ή ανατολικό ή μεσημβρινό, ενώ στη δύση
και στον βοριά ήταν κλεισμένα, με μικρά ανοίγματα, ώστε
να επιτυγχάνεται διαμπερής αερισμός το καλοκαίρι για να
δροσίζονται. Και πράγματι αυτό το σύστημα πέτυχε.
Για την κατασκευή των θόλων χρησιμοποιήθηκαν
τριαρθρωτά τόξα, φτιαγμένα από τα ρετάλια της ξυλείας που
είχε καταστραφεί στο πρώτο στάδιο τας ανοικοδόμησης, με
πλάτος 40 εκατοστών χωρίς πέτσωμα [10-12]. Οι θολότυποι
αυτοί χρησιμοποιούντο γύρω στις 30-40 φορές. Έμεναν μόνο
24 ώρες επί τόπου. Επειδή οι θόλοι ήταν κατασκευασμένοι με
θολίτες και με οπλισμό στους αρμούς, ο χρόνος αυτός
 επαρκούσε πλήρως.
Ως οικοδομικό υλικό τελικά χρησιμοποιήθηκε η ελαφρόπετρα
με τσιμέντο. Προσπαθήσαμε να κάνουμε όσο το δυνατόν
περισσότερη οικονομία στα λίγα υλικά που μπορούσαν
να φθάσουν στο νησί, συνδυάζοντάς τα με την τοπική
ελαφρόπετρα. Έτσι, στήσαμε εργοστάσιο παραγωγής
κισηρόλιθων, τυποποιημένων διαστάσεων 20x20x40 εκα-
τοστών, διαφόρων μορφών. Η ιδέα για τη χρήση του
κισηρόλιθου ως κύριου δομικού στοιχείου ήταν του πρώτου
Διευθυντή του Γραφείου Οικισμού Θήρας, του Ε. Σταθάκη.
εικ. 10-12 Όταν πλέον καταλήξαμε ότι έπρεπε ν’ αντιγράψουμε τη
θολωτή κατασκευή της Σαντορίνης, ως μόνη λύση για
ταχεία και ασφαλή οικοδόμηση για τη στέγαση, αρχίσαμε
την παραγωγή τυποποιημένων κισηρόλιθων θολιτών
[13]. Παράλληλα άρχισε και η κατασκευή τυποποιημένων
κουφωμάτων.
Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, όλες οι επισκευές που σε μεγάλο
βαθμό ήταν ανακατασκευές, έγιναν βάσει αποτυπώσεων.
Τηρήθηκε ακριβώς η αρχιτεκτονική μορφή της κάθε
οικοδομής, με απόλυτη σχολαστικότητα και ακρίβεια, απλώς
αντί για θόλους έχουν πλέον πλάκες (κύριος υπεύθυνος για
τις επισκευές ήταν ο αρχιτέκτονας Γ. Ζέρβας).

εικ. 13_ Kισηρόλιθοι

27
Αντίθετα, τα νέα κτίρια της ανοικοδόμησης ανήκουν στη
μοντέρνα αρχιτεκτονική [14-16]. Δύο βασικοί τύποι
αντισεισμικών πυρήνων κατοικιών με παραλλαγές και
δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χρησιμοποιήθηκαν
στους νέους οικισμούς: ο μονόθολος και ο δίθολος [17,18].
Ένας μεγάλος αριθμός από νέους αρχιτέκτονες εργάστηκε
στην ανοικοδόμηση. Κυριότεροι από αυτούς ήσαν οι Βασίλης
Γρηγοριάδης, Σάββας Κονταράτος, Βασίλης Μπογάκος
και Νίκος Σοπουντζής. Η άποψη τότε ήταν ότι εφόσον
κτίζουμε με σύγχρονα υλικά, ό,τι δεν είναι ανακατασκευή
ή ό,τι δεν είναι επισκευή μπορεί πλέον να ενταχθεί ως
σύγχρονη αρχιτεκτονική, την ώρα μάλιστα που οι πατέρες
του μοντέρνου κινήματος για να αιτιολογήσουν τις μορφές
της αρχιτεκτονικής τους καταφεύγανε στην παρουσίαση
φωτογραφιών από τις Κυκλάδες [19-23].
Οι Κυκλάδες ήταν το πρότυπό τους, άρα μπορούσε η
μοντέρνα αρχιτεκτονική να επανέλθει στις Κυκλάδες
όπως ήρθε πρωτύτερα η νεοκλασική και να φτιάξουμε μια
σύγχρονη κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική.
εικ. 14,15_ Πρόπλασμα (αριστερά) και φωτογραφία πρότυπης πραγματοποιημένης κατοικίας
Οι νέοι οικισμοί, κυρίως με πεζοδρομήσεις και με σημειακές
προσβάσεις μόνο γιο τα αυτοκίνητα, χωροθετήθηκαν σε
ζώνες που απαλλοτριώθηκαν πλάι στις επισφαλείς περιοχές
που εγκαταλείφθηκαν. Μόνη εξαίρεση αποτελεί ο νέος
οικισμός στο Καμάρι [24-26].
Ορισμένοι νέοι οικισμοί είναι υπερβολικά πυκνοδομημένοι,
όπως το Κοντοχώρι στα Φηρά. Όταν ξεκίνησαν οι
απαλλοτριώσεις αφορούσαν 250 σπίτια, λόγω όμως νέων
περιοχών που ανακηρύσσονταν ως επισφαλείς (σήμερα
κτισμένες), στην Καλντέρα, αυξανόταν συνεχώς ο αριθμός
των νέων σπιτιών που έπρεπε να χτιστούν. Δυστυχώς δεν
είχαμε χρόνο ν’ απαλλοτριώσουμε κι άλλες περιοχές. Και ίσως
επειδή η γη εδίδετο δωρεάν υπήρξαν και πολλές πιέσεις, ώστε
πολλά κτίρια χαρακτηρίζονταν ως ευρισκόμενα σε επισφαλή
εδάφη, μόνο και μόνο για να αποκτηθούν καινούργια σπίτια
σε καινούργια γη.
Στο τέλος της ανοικοδόμησης η Σαντορίνη είχε την καλύτερη
σχέση ατόμων προς δομημένο χώρο, στην Ελλάδα. Είχε
φτάσει στο σημείο να έχει δύο δωμάτια ανά κάτοικο. Αυτά
κάνει η πολιτική όταν επεμβαίνει.
εικ. 16_ Μετασεισμικός οικισμός
εικ. 17,18_ Τύποι κατοικίας Ι

29
εικ. 19,20_ Σκίτσο για την ανοικοδόμηση της Τήλου και εικόνα
από την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης
εικ. 21_ Τύπος κατοικίας Ι με παραλλαγές

εικ. 22_ Τύπος κατοικίας Ι με παραλλαγές εικ. 23_ Τύπος κατοικίας ΙΙ με παραλλαγές
31
εικ. 24-26_ Νέος οικισμός Επισκοπής στο Καμάρι
εικ. 27
33
εικ. 28
 Πέραν των κατοικιών, η ανοικοδόμηση προχώρησε στην
κατασκευή:

- κοινοτικών κέντρων (με κοινοτικό κατάστημα, εμπορικά

καταστήματα κτλ.) [27-34, 35-38]
εικ. 29-31_ Κέντρο οικισμού στο Καμάρι - κτιρίου στέγασης δημόσιων υπηρεσιών στα Φηρά [39-41]
35
εικ. 32- 34_ Κέντρο οικισμού στο Καμάρι
εικ. 35, 36_ Νέο δημοτικό κατάστημα στα Φηρά

εικ. 37, 38_ Κέντρο του νέου οικισμού Καρτεράδου

37
- σχολικών κτιρίων [42-46] και
- δημόσιων κτιρίων (όπως το νέο μουσείο Φηρών, τότε νέο,
σήμερα έχουν γίνει άλλα πιο καινούρια) [47-52]
- ξενοδοχείων [53-56] κτλ.

εικ. 39- 41_ Κτίριο στέγασης δημόσιων υπηρεσιών στα Φηρά.

39
εικ. 42- 45_ Νέα σχολικά κτίρια
41
εικ. 46_ Νέα σχολικά κτίρια: νέο γυμνάσιο
εικ. 47_ Νέο Μουσείο Φηρών
43
εικ. 48- 52_ Νέο Μουσείο Φηρών
εικ. 53- 56_ Νέο ξενοδοχείο Φηρών

45
εικ. 57- 60_ Πρόταση επέκτασης αρχοντικού στα Φηρά
 εικ.61_Άγιος Ευστάθιος, πρόταση

Παράλληλα, ορισμένοι Σαντορινιοί μη μόνιμοι κάτοικοι

έσπευσαν να ξαναφτιάξουν τα αρχοντικά τους [57-60].

Τέλος, επισκευάστηκαν τα μοναστήρια, όπως το μοναστήρι

του Αγίου Νικολάου, και οι εκκλησίες [61- 63].
Τα σχέδια μας όμως για τις εκκλησίες, που απαιτούσαν πλήρη
ανακατασκευή, δεν εφαρμόστηκαν, απερρίφθησαν μετά
βδελυγμίας.
Για πολλές εκκλησίες είχαν βγει πρωτόκολλα επικινδύνως
ετοιμόρροπων, που σήμαινε ότι έπρεπε να κατεδαφιστούν!
Έσκισα δέκα πρωτόκολλα επικινδύνως ετοιμόρροπων
εκκλησιών μπροστά στον επιθεωρητή Δημοσίων Έργων,
τον κ. Τσάμη, λέγοντάς του ότι «έχω τα χρήματα να τις
επισκευάσω και θα τις επισκευάσω». «Αυτό είναι θέμα
εισαγγελέα» μου λέει. Αλλά δεν με πήγε. Και οι εκκλησίες
υπάρχουν σήμερα.
47
Χωρίς αυτές τις εκκλησίες οι οικισμοί της Σαντορίνης θα
έχαναν τη συνοχή τους και τη σχέση τους ο ένας με τον
άλλον. Τα πανηγύρια εξακολουθούν, πιστεύω, να γίνονται.
Ο μητροπολίτης της Σαντορίνης δεν ήθελε να επισκευασθούν
αυτές οι εκκλησίες, ώστε τα χρήματα που είχαμε μαζέψει
να πάνε για τον ενοριακό ναό. Αρνείτο να στείλει ιερέα για
να τις λειτουργήσει τις ημέρες των εορτών. Οι κάτοικοι των
οικισμών -φαίνεται ότι υπάρχει κάποιος κανόνας ιερός που
το επιτρέπει- τις λειτουργούσαν πλέον μόνοι τους. Αυτό
το θεωρώ πολύ σημαντικό στην προσπάθεια των απλών
ανθρώπων για τη διατήρηση αυτού που είναι πραγματικά
παράδοση και κληρονομιά.

Λίγα χρόνια αργότερα μου δόθηκε η ευκαιρία να σχεδιάσω

το υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας στα Φηρά [64- 72]. εικ. 62- 63_ Πρόταση για νέο Μητροπολιτικό ναό στα Φηρά
εικ. 64- 66_ Νέο υποκατάστημα Εθνικής Τράπεζας στα Φηρά, κατόψεις και μακέτα

49
εικ. 67- 72_ Νέο υποκατάστημα Εθνικής Τράπεζας στα Φηρά
51
Η Σαντορίνη σήμερα απεικονίζει, φοβάμαι, τη νεοελληνική
αντίληψη για ανάπτυξη. Οι αλλαγές λόγω τουρισμού είναι
συνεχείς. Ολόκληρη είναι καλυμμένη από διαφημίσεις, όλος
ο κάμπος είναι διάσπαρτος από οικοδομές, δωμάτια προς
ενοικίαση, μικρά και μεγάλα ξενοδοχεία, παραθεριστικές
κατοικίες.
Συγχρόνως είναι ο θρίαμβος της ΔΕΗ και του ΟΤΕ. Το
1958 γνωστοποιήσαμε στη ΔΕΗ ότι έχουμε τα χρήματα
για υπόγειες καλωδιώσεις για όλους τους οικισμούς τας
Σαντορίνης. Η ΔΕΗ μάς απάντησε ότι δεν προβλέπεται στο
καταστατικό της να υπάρχουν υπόγειες καλωδιώσεις. Μετά
από 50 χρόνια εξακολουθούν οι αλλοιώσεις από κολόνες του
ηλεκτρικού κτλ. Παράδειγμα η Οία, η οποία είναι, υποτίθεται,
οικισμός προστατευόμενος. Επιπλέον, υπάρχουν και οι
επεμβάσεις του ΥΠΕΧΩΔΕ. Για να ομορφύνει το κέντρο των
Φηρών χρηματοδοτεί ψεύτικες όψεις, όπως στο Χόλιγουντ
τα ψεύτικα χωριά του Φαρ Ουέστ.

Η νέα αρχιτεκτονική της Σαντορίνης σήμερα δεν διαφέρει

σε τίποτα από την αρχιτεκτονική που βλέπουμε εδώ γύρω
διακοσμεί με στοιχεία άσχετα με τη Σαντορίνη αλλά τα
οποία υποτίθεται ότι μετατρέπουν σε νεοκλασικό οτιδήποτε
κτίζεται. Μόνο λίγα κτίρια έχουν απομείνει από την
ανοικοδόμηση. Στα κτίρια αυτά προβλέπονταν επεκτάσεις
εφόσον η ανοικοδόμηση αφορούσε πυρήνες. Η ιδέα ήταν
ότι μπορούσε να επεκταθεί στο πλάι. Το θέμα όμως είναι το
πώς γίνεται αυτό.

Στη Σαντορίνη βλέπουμε το αποτέλεσμα του τουρισμού

χωρίς σχέδιο, χωρίς κάποιο έλεγχο [73- 75].
Δεν ξέρω πώς λειτουργεί το ΥΠΕΧΩΔΕ, αλλά εγώ βλέπω το
αποτέλεσμα, όπως οι αεροφωτογραφίες από το Καμάρι. εικ. 73- 75
53
Χρηματοδότηση

Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί

στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του
διδάσκοντα.
Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα»
του ΕΜΠ έχει χρηματοδοτήσει μόνο την
αναδιαμόρφωση του υλικού.
Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του
Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση
και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται
από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό
Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.