Samenvatting van het hoofdstuk 'de klassieke periode' uit het boek Een Kennismaking met de

Oude Wereld.

-- Klassieke periode 560 - 320 --

Perzische oorlogen (547 - 449)

Midden zesde eeuw bezet Perzie (k Cyrus) de westkust van Klein-Azie, doordat ze de Lydiers in
547 overwinnen en de Lydiers net de Griekse steden aan de Westkust hadden overwonnen.
Gezinde lokalen werden als Tyran aangesteld.
Opstand in 499 mislukte. 495/494 geheel bedwongen door Perzen (k Darius). Atheners, die
opstandelingen hielpen, een lesje leren in 490 niet gelukt. Atheense Hoplieten worden
wereldberoemd omdat zij Perzen verslaan.
In 480 pakt Perzische koning Xerves draad weer op. Hij valt met succes moederland Grieken aan
om Klein-Aziatische westkust definitief veilig te houden. De op strateeg Themistocles aandringen
gebouwde vloot voor Athene en de bond met Spartaans leiderschap ten spijt.
Athene wordt verwoest, maar de Atheners zijn met alles en iedereen naar eiland Salamis gevlucht.
Daar wordt Perzische vloot door Atheners en bondgenoten vernietigd. In 479 pakken zij met hun
bondgenoten ook de Perzische landmacht aan, om vervolgens de Griekse steden aan de KA-
Westkust te bevrijden, welk pas in 449 geaccepteerd werd door de Perzen. Veel trots + verhalen:
Griekse beschaving gered van Perzische despotie.

Sparta en Athene na 479 v. Chr

Leiding oorlog tegen Perzen aan Athene. Sparta was bang voor helotenopstand, die in 464
inderdaad uitbrak en in 460 met moeite onderdrukt werd. Atheense strateeg Cimon kwam met
leger om te helpen, maar werd teruggestuurd. Ruzie: oorlog van 461 tot 446. Athene voerde
tegelijkertijd oorlog met Sparta en Perzie van 461 tot 449. Sparta verkeerde in vorm van stagnatie.

De Delisch-Attische Zeebond (477 - 404)

Om Perzen te bestrijden bond (meeste G-eilanden, de G's op de KA-Wk en enkele andere staten)
vervormd zich na oorlog tot een soort Atheens rijk. Uittreden werd met geweld onmogelijk
gemaakt. Athene bemoeide zich met lokale rechtspraak en financiele aangelegenheden en bracht
bevriende democratien aan de macht. Ook stichtten zij kolonies op strategisch gelegen eilanden.
Hierdoor meer hoplieten, want meeste kolonisten waren theten (bezitloos) en kregen land
toegewezen en dus werden ze zeugiten. Goed, want zeugiten leveren zware infanterie en
mariniers. Roeiers (o.a. theten-werk) waren er genoeg. Democratische staten werden pro-Athene.
Oligarchische pro-Sparta.

Atheense leiders in de vijfde eeuw

Bekwame staatslieden, goede sprekers, generaals en vlootvoogden. Themistocles (490-470),
Cimon (470-461) en Pericles (460-429) waren allen upperclass, maar loyaal tegenover democratie.
T en P wilden Atheense hegemonie en dus Sparta aanpakken, Cimon wilde Sparta ontzien en
kwam ten val bij start oorlog met Sparta. Athene: democratie naar binnen, expansionisme naar
buiten.
Ze namen teveel hooi op hun vork, want steunden ook Egyptische strijd tegen Perzen, waar in 454
een ernstige nederlaag werd geleden. In 449 vrede met Perzen en in 446 een compromisvrede
met Sparta en afzien machtsuitbreiding Midden-Griekenland.
Vrees voor Perzische expansie naar Delos na nederlaag in Egypte (454) werd als excuus gebruikt
om de Delisch-Attische bondskas naar Athene te halen. Financien bond eigenmachtig.
446-431: hoogtepunt Atheense bloei. Sparta werd gezien als enige grote zelfstandige staat
tegenover de almachtige Atheense hegemonie. Buiten Delisch-Attische bond veelal aristocratien
en oligarchieën en die wilden democratie niet uit laten breiden.

De Atheense staatsinkomsten
Inkomsten uit: misbruik Delisch-Attische bondskas, zilvermijnen Laureion (zeevloot), tollen en
havengelden, hoofdelijke belasting vreemdelingen leverde veel op: want tophandelsplek
overgenomen van Ionische steden, vijfde eeuw: goudmijnen en hout uit Thracie.
Geen standaard belasting voor Atheners, enkel in financiele nood. Van rijken werden wel
'vrijwillige' donaties (liturgieen) verwacht.
Door grote zeemacht monopoliepositie, waardoor lage graanprijzen uit Z-Rusland afgedwongen
konden worden. Toen zeemacht teloorging, voelden de arme Atheners dat.

De Peloponnesische oorlog (431-404)

Oorlog door problemen tussen maritieme bondgenoten, Corinthe en Megara. Heftigste oorlog ooit
volgens geschiedschrijver Thucydides. Pericles goed voorbereid, Athene had langste adem, niet
over land maar over zee, want Sparta had goede hoplieten, Sparta had kleine staatskas. In 421
vrede onder goede voorwaarden voor Athene, want zij behield machtspositie.
Tweede deel oorlog (413-404) verliest Athene, want in overmoedige en volledig mislukte poging
Sicilie te veroveren (415-413), verliezen zij beste deel leger. Syracuse werd ondersteund door
Sparta. Dankzij overloper Alcibiades' raad (Perzie erbij halen, Syracuse ondersteunen, vast punt in
Attica bezetten, zilvermijnen Laureion afpakken) pakt Sparta het handig aan.
Aanvankelijk had Athene onder leiding van de wederom na persoonlijke conflicten overgelopen
Alcibiades enkele overwinningen op zee, maar verloor de definitieve slag in 405. In 404 moest
Athene definitief opgeven: voedseltekort.
Grote verliezen Athene: van 35000 naar 21000 mannen, Delisch-Attische bond opgeheven, lange
muren afgebroken, pro-Spartaans oligarchisch bewind. Laatste werd binnen een jaar omver
geworpen, Sparta berustte hierin.

De periode 404-336
Na 404 geen Griekse staat meer hoofd van heel Griekenland. Veel onderlinge oorlogen tussen
Sparta (hoofd Peloponnesische bond), Thebe (sterk opgekomen, hoofd bond van stadstaten
Boeotie) en Athene (verrassend snel opgeklommen: belangrijkste marktplaats, volkrijkste stad en
voornaamste cultuurcentrum).
Sparta kampte met groot Spartiaten te kort, 371 nog maar 2000, tegenover zeker 20000 heloten.
De eerste helft van de vijfde eeuw beoorloogde de Perzen de Grieken, in deze periode speelden
de Perzen de G-deelstaten dmv subsidies en intriges tegen elkaar uit. Bijv: in de Corinthische
oorlog (395-386) steunden de Perzen eerst Athene en anderen, omdat Sparta Perzie na 404 de
Kleinaziatische Westkust niet terug liet nemen. Toen Athene dreigde te groot te groeien, steunden
Perzie Sparta weer.

De tweede Attische Zeebond (377-355)

Sparta kwam in de moeilijkheden omdat Thebe steeds sterker werd en Athene in 377 de tweede
Attische zeebond gericht tegen Sparta oprichtte. Athene overheerst minder, zodra Athene poogde
burgerkolonies (clerurchieen) op te stichten, kwamen de andere bondgenoten in opstand (357-
355) en viel de bond uiteen.

Sociale en militaire veranderingen

De oorlogen werden steeds meer uitgevochten door professionele huursoldaten. Vele kleine
boeren werden de dupe van grootgrondbezitters en daar viel in oligarchische deelstaten niet veel
aan te doen. Armen hadden geen macht. In Sparta bovendien mogelijk overbevolking.
De oorlogen tussen deelstaten hielden op nadat Thebe onder leiding van Epaminondas Sparta
versloeg en tot tweederangs mogendheid degradeerde. Peloponnesische bond hield op te
bestaan, vele kleine onderlinge slagen volgden. Duizenden huursoldaten traden in Perzische
dienst, omdat ze weinig anders konden.
Athene en Thebe konden leegte van Sparta niet opvullen en Thebe ging achteruit toen
Epaminondas stierf, bij een slag bij Mantinea tegen de Spartanen, die gesteund werden door
Athene uit vrees voor grootte Thebe.
De opkomst van Macedonië
Na 360 maakte het op sociaal, economisch en politiek gebied achtergebleven Macedonie gebruik
van de verdeeldheid tussen de Griekse staten.

Philippus II (359-336) Het einde van de klassieke periode in de Griekse geschiedenis

Phillippus moderniseerde zijn leger naar Thebetaans model, veroverde de goudmijnen in Thracie
en vervolgens -in een reeks knappen veldtochten, gebruikmakend van de verdeeldheid in
Griekenland, en diplomatiek manouvres- heel Griekenland. Tussen 342 en 338 lukte het Thebe en
Athene het niet om hem tegen te houden (grote slag bij Chaeronea).
Hij was liefhebber Griekse cultuur en stichtte een -ook voor de Grieken- relaxte zogenaamde
Corinthische bond (337) op tussen Macedonie en alle Griekse staten behalve Sparta. Zijn plan om
zo Perzie te bezette lukte niet, omdat hij in 336 vermoord werd.
Zelfs binnen Philippus' grote vijand Athene waren de meningen verdeeld. Demosthenes was
grootste tegenstander en wilde onafhankelijkheid. Isocrates zag deze Corinthische bond als
oplossing voor alle onderlinge oorlogen en als manier om Klein-Azie te bezetten.

De Atheense bevolking in de vijfde en vierde eeuw v. Chr.

5e-eeuws Athene: economische en cultureel centrum, plus volkrijkste stad. Laatste omdat veel
mensen uit Ionie voor Perzie vluchtten, mensen uit Attica zich blijvend vestigden en door een grote
slavenstroom uit vijandige streken.

De metoiken
Metoiken waren persoonlijk vrij, maar hadden geen burgerrecht. Pas in vierde eeuw mogen ze zelf
in rechtbank optreden. Slechts een zeer verdienstelijke metoik mocht grond bezitten in Attica.
Meesten waren handwerkers, dagloners en matrozen, maar ook groepen hoger opgeleiden.

De slaven
Slaven werkten daar waar ook vrijen werkten. In 432 wel 10000 in mijnen van Laureion.
Vrijgekocht? Dan soort van metoik, al werden ze wel eens verplicht hetzelfde werk te doen. Vrij
werd je als je een vrije huwde, of door een woekeraar (terugbetalen!). Goedgeschoolde slaven
konden met goedkeuring eigenaar extra (maar dan betaald) werk doen en zichzelf vrijkopen. De
slaven in Attica waren minder opstandig dan de heloten in Sparta. De slaven spraken verschillende
talen en sommige slaven hadden het beter dan vrijen. Alleen steengroef- en mijnwerkers hadden
het ellendig.
Heloten in Laconie en Messenie vormden groepen (dorpen) en werden onderdrukt. In Laconie
stamden ze waarschijnlijk af van de pre-Dorische bevolking van dat gebied.
Metoiken en slaven in Athene maakte constant groot, gemobiliseerd leger mogelijkheid. Roeiers op
oorlogsschepen waren theten en vrijwilligers van elders. Athene niet scheutig met toekennen van
burgerrechten en dergelijke.

Positie van de vrouwen in Athene en Sparta

Athene had een mannenmaatschappij. Getrouwde vrouwen leefden binnenshuis en hadden een
dagtaak aan het huishouden en kinderen, binnenshuis werden vaak ook producten vervaardigd.
Hetairen (callgirls/gezelschapsdames) waren vrijer, geletterde en ontwikkelde vrouwen waren dat
niet, zij vertoefden in het gezelschap van de leiders van de Atheense staat.
Alleen in Sparta hadden vrouwen een vrijere rol. De mannen waren allemaal bezig met militaire
oefeningen en dus moesten de vrouwen de heloten regelen. Ook kregen zij militaire training: dan
baarden zij betere krijgers, werd gedacht.

Verdere ontwikkeling van de Atheense democratie

In vijfde eeuw bouwde deze verder uit. Archonten werden twee hoogste vermogensklassen, maar
deze archonten waren onbetekenend en werden buiten leiding gehouden. De leiding werd
gekozen en was telkens een strateeg. Deze strateeg werd vervangen als ze stierven (Pericles) of
als ze in ongenade vielen en verbannen (Themistocles en Cimon) via de procedure van het
ostracisme.

De raad van de Areopagus in 462/1

De macht van dit meest conservatieve bolwerk in Athene werd toen drastisch beperkt en later
geheel ontnomen (toen Cimon weg was om Sparta te helpen en Ephialtes en Pericles in actie
kwamen). Supervisie en controle op de wetgeving en de magistraten vielen toe aan de raad van
500, de volksvergadering en de volksrechtbanken. Daarvoor moesten uitgediende magistraten hun
verantwoording afleggen.
Vervolgens verloor Cimon en de conservatieven (die Sparta wilden ontzien en de democratie al te
radicaal vonden) de macht.

Pericles
Onder Pericles werd Athene sociaal-democratischer: een stelsel van uitkeringen en
presentiegelden werd ontwerpen, zodat armen daadwerkelijk aan besluitvorming konden doen. Er
werd een vergoeding (half dagloon) gegeven als je in de raad van 500 of in jury van rechtbank
moest zitten. Ook kwamen er uitkeringen op religieuze en nationale hoogtijdagen, met als gevolg
dat het burgerrecht minder snel toegekend werd.
De volksvergadering kwam ook de eeuw erna nog veertig keer per jaar bijeen op de heuvel Pnyx,
waar 6000 man plaats kon nemen. Voornamelijk Atheners die een werkdag konden laten schieten
kwamen hiernaar toe, de presentiegelden (399) veranderden daar weinig aan.

De democratie en de vloot
Door presentiegelden en politieke verschuivingen kreeg het volk meer invloed, en terecht, want zij
leverden de meeste matrozen en roeiers aan de oorlogsvloed. Toen in 411 de tegenslagen
geweten werden aan de democratie en een oligarchisch bewind werd ingevoerd, dreigde de
oorlogsvloot Athene zelf aan te vallen en werd de democratie weer teruggezet.

Oude en nieuwe politici

Tot 429 (Pericles sterft) waren leiders vooral aristocraten, die ook in dit democratisch stelsel
aantrekkingskracht hadden op kiezers, die zij bovendien aan zich bonden dmv diensten, vormen
van patronage en liefdadigheid. Armenzorg was liefdadigheid. Aristocraten steunden elkaar ook en
pronkten dmv liturgieën.
Na 429 waren er eigenlijk geen leiders meer die alles konden, maar allemaal mensen die iets
konden (militair of redenaar, of financier) en kwamen daardoor in conflict. Mensen uit het
bedrijfsleven die hun non-aristocratie moesten compenseren met welsprekendheid en
overtuigingskracht, werden door schrijvers denigrerend demagogen (volksmenners) genoemd.

Stabiliteit van de Atheense democratie

Verbazingwekkend stabiel. Controle was goed geregeld, oligarchisch-gezinden konden daardoor
weinig aan stelsel veranderen.
Atheners hadden door vele slagen en gezamenlijke vijanden en belangen tegenover bondgenoten,
metoiken en slaven een groot saamhorigheidsgevoel. Trots voor literaire en artistieke prestaties
was volgens hen ook te danken aan de Atheense demos.
Iedere Atheense burger (ware het rijk of arm) kon een aardig leven opbouwen. Samenhang tussen
Atheense democratie en Atheens imperialisme. Aanzienlijken gebruikten bezette gebieden, theten
verdienden geld door te dienen in de oorlog, en goed opgeleiden vonden baan in bestuur en
dergelijke, sterke handelspositie zorgde voor betaalbaar graan voor armen. Deze materiele zaken
zouden de oorzaken kunnen zijn dat verschillen tussen rijk en arm intact bleven. Gelijkheid voor
wet, niet in zaken.
Daardoor, en omdat ze hun hoge positie bleven bekleden, konden de rijken met de democratie
leven en zich ervoor inzetten.
Kritiek op de Atheense democratie
Oligarchisch gezinde schrijvers hadden desalniettemin kritiek op democratie. Armen tiranniseerde
rijken, onwetende massa had het voor het zeggen, democratie was verantwoordelijk voor
tegenslagen, geen consistent beleid, na 413 moesten vooral de rijken geld lappen.

Athene als centrum van de Griekse cultuur in de klassieke tijd

480-338 was de hardcore Griekse cultuur periode, met Athene als onbetwist centrum. De
toestroom van kunstenaars uit Ionie, het feit dat alles mocht en kon (geen Goden loochenen of
staatsgod beledigen) in Athene, de aanwezigheid van veel geld, de uitwisseling van kritiek van
kunstenaars uit verschillende windstreken, de opvallend grote hoeveelheid lezende Atheners
(meer kritiek, meer geinteresseerden) en de misbruik van de Delisch-Attische bondskas, zorgden
voor de bloei.

Het Attische drama

Tragedies en comedies ontstonden waarschijnlijk uit de vereringen van de god Dionysus (wijn,
roes, extase en wilde krachten in natuur). In de zesde eeuw werd door de Atheense tirannen
bevorderd, omdat deze god geen band had met de tirannen van daarvoor. Geldt hetzelfde voor
feest van stadsgodin Athena, de Panathenaeen. De democratie was deze cultussen ook goed
gezind.
In tragedies stond relatie mens-god centraal, onderwerpen werden gehaald uit oude mythen en
sagen. Comedie was politiek cabaret, ingekleed in toneelspel. Zowel c als t hadden koorzang (incl.
muziek en dans) en vonden plaats in openluchttheaters en werden betaald door rijke burgers en
metoiken (liturgie). Competitie-element. In vijfde eeuw breidde Attisch drama zich uit over geheel
Griekenland.

De filosofie
Filosofie over de natuur, de mens en zijn vermogens tot kennen, in zijn gedrag, en in zijn staat en
maatschappij.

De sofisten
2e helft 5e eeuw. Dit waren betaalde leraren die rondtrokken en les gaven in welsprekendheid.
Athene had koopkrachtig publiek dat welsprekendheid goed kon gebruiken, dus veel sofisten. Rijke
jeugd profiteert. Sofisten filosofeerden ook een beetje, radicalen stelden dat wetten en regels enkel
menselijke conventies waren (niets god).

Rhetorisch onderwijs
In 4e eeuw ontwikkelt zich schoolsysteem in heel Griekenland. Elite jongeren (geen armen, door
deze ontwikkeling onderscheid tussen welsprekende culturelen, armen en slecht opgevoede rijken
(parvenu's)) van 8-12: lezen, schrijven, rekenen. 12-15: Griekse literatuur. Daarna bij rhetor
welsprekendheid. Belangrijke rhetor: Isocrates.
Rhetorica kreeg meer invloed op proza en drama. Verburgelijking: men ging schrijven over
alledaagse dingen (gedragsnormen, moraal, opvoeding). De opkomst van deze militaire, financiele
en oratorische experts verzwakte de positie van de aristocratie.

Socrates en Plato
Bestrijders sofisten. Socrates (469-399) en zijn leerling Plato (429-347). Socrates ging op zoek
naar de precieze inhoud van begrippen als wijsheid, vroomheid, dapperheid, hij dacht dat wetten
verankerd waren in absolute zedelijke normen. Zijn gevraag vond men vervelend, hij bedierf de
jeugd, aldus de Atheners en moest de gifbeker drinken. Hij schreef niets, maar Plato en Xenophon
(geschiedschrijver, militair) schreven over hem.
Plato trachtte Socrates' problemen op te lossen. Hij zag alles op aarde als afspiegeling van
grondvormen (idea) van boven. De menselijke ziel kende deze voor zijn geboorte, en verliest dan
de meeste kennis. Te boven te halen door studie (wiskunde-prop). Hoogste grondvorm was goed,
soms uitgedrukt als god. Drie standen: filosofen/regenten, wachters (verdedigen en moreel
oefenen) en werkers (samenleving in stand houden). Niet erfelijk.
Plato maakte 2 reizen naar Sicilie (367 en 361), maar Syrucaans tiran Dionysis kon niets met zijn
wijsgeer en stuurde hem weer weg.
Plato sticht Academie, zijn volgelingen werden academici genoemd. Tot 529 NA christus in stand
gehouden.

Aristoteles (384-322)
Leerling Plato, geloofde niet in grondvormen. Dacht dat alles in categorieën in te delen was.
Schreef over vele zaken. Staatkundig ideaal: deugd en bekwaamheid normen voor bestuur,
aristo(=beste)cratie in hogere zin.
In zijn tijd vond hij een mengvorm van monarchie, aristocratie en democratie het beste. Midden
van ongezonde tirannie en willekeur van massa. Sterke middengroep belangrijk. Liever nog
democratie dan oligarchie, want je kan beter steunen op alle deskundigheden dan op die van een.

De geschiedschrijving, Herodotus (485-425)

Bekend als 'vader van geschiedenis'. Afkomstig uit Halicarnassus, Zuidwestpunt van Klein-Azie. Hij
schreef over Perzische oorlogen en de voorgeschiedenis daarvan en behandelde de zeden,
gewoonten en geschiedenissen van allerlei volken en staten in Azie en Griekenland. Geen sagen,
maar op zoek naar de waarheid. Bronnenkritiek. Zijn werk kwam voort uit Ionische interesse naar
andere volken.

Thucydides (ca. 460-400)

Tegenwoordig meest gewaardeerde geschiedschrijver. Versmalde de geschiedenis in vergelijking
met Herodotus tot politieke en militaire. Hij maakte als eerste principieel onderscheid tussen
aanleidingen en oorzaken, ging op zoek naar achtergronden, motieven. Concentreerde zich op
eigen tijd en werd daarin door latere Griekse geschiedschrijvers gevolgd.

Rhetorische geschiedschrijving
Na Thucydides raakte geschiedschrijving onder invloed rhetorisch onderwijs. In Griekse en
Romeinse cultuurkring geschreven in de schrijftaal die elite op school leerden. Op de goede
geschiedschrijvers werd de waarheid nogal eens beïnvloed door stilistische elementen
- versimpeld tot proza.

De Grieken in het Westen van het Mediterrane gebied

In de periode van de Griekse kolonisatie (750-550) werden in Zuid-Italie, Sicilie en Zuid-Gallie
Griekse stadstaten opgericht. Succesvolle steden, omdat Griekse kolonisten zich in 7e en vroege
6e eeuw nestelden op vruchtbare kustvlakten, met goede transportmogelijkheden, zodat
landbouw-overschotten geexporteerd konden worden. In de loop van de 6e eeuw namen de lokale
volken (handelsstad Carthago hield Grieken uit N-Afrika, Z-Spanje, Sardinie en Westpunt Sicilie -
Etrusken uit Italie - in 540 hielden zij samen Griekse kolonisatie Corsica tegen) deze steden in.
In begin 5e eeuw vormden Etrusken en Carthagers steeds minder een eenheid. In 480 probeerden
Carthagers heel Sicilie in handen te krijgen, maar Syracusaanse tiran Gelo bracht hen nederlaag
toe bij Himera. Gelo maakt Syracuse tot sterkste en volkrijkste Griekse stad na Athene. Zijn broer
en opvolger Hiero I vernietigde Etruskische zeemacht in 474 in grote zeeslag bij Cumae (Griekse
stad in buurt van Napels).
Etruskische macht nam af, maar lokale stammen werden sterker en feller en vochten harder en
met succes tegen Grieken.
In midden 5e eeuw woedde strijd tussen Syracusanen en Siciliers op Sicilie. 415-413: Athene
probeert zonder succes hegemonie Sicilie te veroveren. In 409 begint eindeloze reeks slagen
tussen Syracusanen en Carthagers, dit eindigde pas bij Roomse bezetting (241).
Voortdurende oorlogen hadden verstrekkende invloed op interne verhoudingen in Griekse steden.
Syracuse kenden bijvoorbeeld alleen tussen 466 en 405 een democratie, telkens weer wisten
generaals de macht te grijpen.
Door sterke vijandelijke druk moesten Griekse steden zich verenigen. Twee mogelijkheden:
statenbond van autonome poleis of tirannie met 1 stad als versterkt centrum. Tweede door Gelo en
Hiero I geprobeerd, maar die familie kwam in 466 ten val. Syracusaanse tiran Dionysus I (405-367)
probeerde dit opnieuw, maar hij en zijn opvolgers hadden gematigd succes: veelal stuitten zij op
hardnekkig verzet van stadstaten die hun autonomie wilden handhaven. In de 3e eeuw was kans
verkeken: Rome veroverde de Griekse stadstaten in Zuid-Italie en op Sicilie.
Deze Grieken in het West-mediteranne gebied hebben originele en belangrijke bijdragen geleverd
aan de Griekse literatuur, filosofie, kunst en bouwkunst en hebben als eersten de volken van Italie,
Gallie en Spanje in aanraking gebracht met Griekse beschaving. Zij bereidden de vergaande
overname van Grieks cultuurgoed door de Romeinen, Galliers en andere West-Europeanen voor.