Antropoloji Kuramlar Kuramcılar

Sibel Ozbudun
Balkı Şafak
N. Serpil Altuntek
ANTROPOLOJİ
KURAMLAR, KURAMCILAR
¥
Sibel Ö z b u d u n - B alkı Ş afa k - N .S erp il A ltu n te k
H a c e tte p e Ü n ive rsitesi A n tro p o lo ji B ö lü m ü Ö ğ retim E lem anlarıdır.
A ntropoloji: K uram lar /K u ra m cıla r
CD D ipnot Yayınları
© Sibel Ö zbudun - Balkı Şafak - N Serpil Altuntek
Kapak Resmi: D iego R ivier

Kapak T asan nu : Siııaıı Solınaz
Sayfa Düzeni: A yhan Çınar
Baskı: m 3 1 matöaaciLiK
Basım Yayın Tanıtım Tie San.Ltd.Şti.
GMK Bulvarı Akyol İşhanı 23/32 Maltepe/Ankara
Tel: 0312 229 15 02pbx • Fax : 0312 229 98 88
Dipnot Yayınları 3
Kuranı Dizisi 2
l . Baskı 2005
G enişletilm iş 2. Baskı O cak 2007
ISBN: 975.9051.02
DİPNO T YAY INLARI

Selanik Cad. No: No: 82/32 K ızılay/A N K A R A
Tel: 4192932 Fax: 4192932
e-posta: dipaot@ dipnotkitabevi.com
İÇ İN D E K İL E R
İK İN C İ B A SK IY A Ö N S Ö Z ............................................................7
G İ R İ Ş ...................................................................................................... 9
1. Antik G rek ve Konu Dünyası........................................................11
2. Ortaçsığ................................................................................................14
3. Fetih Yazını........................................................................................ 16
4. Antropolojik P aradigm alar............................................................ 18
I. B Ö L Ü M ............................................................................................21
E V R İM C İL İK ................................................................................... 21
1. 1. Ahlak Felsefesi.............................................................................. 22
I. 2. Doğa Tarilıi: Biyolojik Evrimde Ö n c ü le r............................... 28
I. 3. Biyolojik Evrim den Toplumsal Evrime:
H erbert Spencer (1820-1903)............................................................. 31
I, 4. Sosyal/Kültürel Antropolojide Evrim ciler.............................. 35
/. 4. I. H enry J. S. M aine 11X22-1X88)......................................................35
/ 4.2. Johanıı Jacob Bachofen ( I XI 5- I 8X7) ............................................. IX
I. 4.5. John Ferguson M cLennan ( I 827- 1X8I ) ........................................45
I. 4. 4. Lewis H enry M organ ( 1X18- 1X8/ ) ............................................. 44
/ 4. 5. E dw ard B unieii T ylor 1 1X52-1917)...............................................54
/ 4. 6. Totem izm T anışm aları: M cLennan. Robertson Smith.
Frazer. F reud.....................................................................................................59
II. B Ö L Ü M ......................................................................................... t»5

T A R İH S E L T İK E L C İL İK V E B O A S C I G E L E N E K 65
II. 1. Filoloji A ra ştırm a la rı................................................................ 66
II. 2. A ntropocoğrafya.........................................................................69
II. 3. Britanya Difüzyonizm i.............................................................. 72
II. 4. Franz Boas ve Tarihsel Tikelcilik............................................74
II. 5 A lfred Lew is K rocher (1X 76-1960).................................................. 84
11.4.2 Robert H. Loseic 1188 3 -1 8 5 7 )......................................................... 89
II. 5. Kültür ve Kişilik k u rıım lü rı..................................................91
//. .5. I. Ruth Fulton B enedict i f 887-1918)...............................................94
III. IÎO L U M ........................................................................................ 99
İŞL E V S E L C İL İK ve Y A PISA L İŞ L E V S E L L İL İK :
M A LIN O W SK I, R A D C LIFFE-B R O W N ve D İĞ E R L E R İ...99
III. !. İşlevseldiik ve M alinow ski....................................................105
III. 2. Yapısal İşlevselcilik: D urkheim ’ın İzinden........................112
IH. 3. Alfred R. RadditTe Brown (1881-1955).............................. 116
III. 3. I. Yapı ve Yapısal Biçim ........................................................... 120
III. 3. 2. Totemizm................................................................................. 122
111. 3. 3. Akrabalık r e Evlilik Sistemleri..............................................123
III. 4. Ve D iğerleri...............................................................................126
III. 5. Edw ard E. Evans-Pritchard (1902-1973)........................... 128
IV . B Ö L Ü M .......................................................................................139
M A D D E C İ D E Ğ İŞ İM K U R A M L A R I: Y E N İ E V R İM C İL İK ,
K Ü L T Ü R E L E K O L O J İ, K Ü L T Ü R E L M A D D E C İL İK 139
IV. 1. Leslie White ve Yeni Ev rim cilik........................................... 140
IV. 2. Çok-Hatlı Evrimcilik:
Kültürel Ekolojiden Ekolojik Antropolojiye................................ 148
V. B Ö L Ü M ......................................................................................... 159
T R A N S A K S İ Y O N A L İ Z M , Y E N İ-İŞ L E V S E L C İ L İK ,
S Ü R E Ç S E L C İL İK ..........................................................................159
V. 1. Sosyolojideki Kökler: (ieorg Simmel ve Max W eber 160
V. 2. Antropolojideki K ö k ler......................... 164
V. 3. Transaksivonalizm ya da Toplumsal Eylem........................ 166
V. 4. M anchester Okulu ve Ç atışm a K u ram ı................................169
V. 5. Edmund Ronald Leach ve Yapısal-Süreçselcilik................175
VI. B Ö L Ü M .......................................................................................181
Y A P IS A L C IL IK V E L E V I-S T R A U S S .................... 181
VI. 1. Yapısalcı Dilbilim: P rag Ekolü.............................................. 184
VI. 2. Claude Levi-Strauss (1908)....................................................191
VI. 2. i. Akrabalığın Temel Yapılan...................................................196
VI. 2. 2. Sınıflandırma Sistemleri........................................................ 200
V7, 2. 2. 1. Mutfak Üçgeni.................................................................... 201
VI. 2. 3. M ito sla r............................................................................................ 205
VIL B Ö L Ü M ................................................................................... 211
MARKSİST A N TR O PO LO Jİ.........................................................211
VII. 1. Sosyal 1!ilimlerde K riz..........................................................211
VII. 2. Fransız Yapısal M arksizm i................................................. 218
VII.2 . 1 A krabalık Ü zerine Yapısal-M arksist T artışm alar. ..............229
VII. 3. Yapısal M arksizıne M arksist İtirazlar..............................231
VIL 4. M arksist Antropoloji ve K öylülük.................................... 233
VII. 5. Siyasal İktisat ve Küreselleşme K u ra m ı...........................234
V III. B Ö L Ü M .................................................................................. 239
B İL İŞ S E L A N T R O P O L O J İ...................................................... 239
VIII.1. Etnobilim ve Etnografik A nlam bilim ............................... 243
VIII. 2. Klasik Kormel Analiz T ek n ik leri..................................... 247
VIII. 2. 1. Bileşen A n a lizi............................ 249
VIII. 2. 2. Taksonom ik A naliz......................................................................251
VIII. 3. Prototip Kuram ı ve Şema K uram ı................................... 253
VIII. 4. Uzlaşma A n a liz i................................................................. 259
VIII. 5. Folk M odelleri / Kültürel M odeller..................................262
VIII. 6. K arar M odelleri...................................................................264
VIII. 7. Söylem A nalizi......................................................................269
VIII 7. I. A nlan A n a lizi.........................................................•.....................273
VIII. 8. D eğerlendirm e......................................................................275
IX. B Ö L Ü M ......................................................................................277
S İM G E S E L V E Y O R U M S A M A C1 A N T R O P O I.O JÎ.... 277
IX. 1. Terminoloji ve K avram lar..................................................282
IX. 2. Victor T u rn er (1920-1983)................................................. 284
IX. 3. M ary Douglas (1921- ).........................................................289
IX. 4. David Schneider (1918-1995)............................................. 295
IX. 5. M arshall Sahlins (1930- ) ....................................................299
IX. 6. Yorumsamacı Antropoloji ve Clifford C eertz.................. 307
X. B Ö I.Ü M ........................................................................................ 321
F E M İN İS T A N T R O P O L O J İ ................................................... 321
X. 1. Antropolojinin Ö ncü Fem inistleri...................................... 323
X. 2. M argaret M ead (1901-1978).................................................. 325
X. 3. E rilm erkezcilik.......................................................................... 331
X. 4. Toplumsal Cinsiyet: Kültürel/Simgesel İnşa vc
Toplum sal İlişkiler Sistemi...............................................................336
X. 5. Yapısalcı Yaklaşım: Slıcrry O rtn e r................................... 337
X. 6. Psikolojik Yaklaşım: Nancy C hodorow ............................339
X. 7. Kamusal Alan - Kv-içi/Özel Alan (Sosyolojik Yaklaşım):
Michelle Zimbalist Rosaldo ve R avna Rapp Reiter....................342
X. 8. M arksist Yaklaşım: Friedrich Engels,
Eleanor Leacock ve K aren S acks................................................... 346
X. 9. Toplumsal Cinsiyet: Farklılık, Aynılık, Ö tckilcştirm e 351
X. 10. Düşünümscl Y aklaşım ........................................................354
X. 11. Söylem A nalizi........................................................................ 356
X I. B Ö L Ü M ......................................................................................359
P O S T M O D E R N A N T R O P O L O J İ.......................................... 359
XI. 1. Post-yapısalcılar.......................................................................360
XI. 2. Postm odernizm ........................................................................366
XI. 3. Antropolojide Postm odernizm .......................................... 369
XI. 4. Küreselleşme ve A ntropoloji............................................. 379
K A Y N A K Ç A ....................................................................................383
Türkçe Antropolojik K aynaklara İlave.........................................393
Türkçe Antropolojik K aynaklar .................................................. 394
İK İ N C İ BASKIYA Ö N S Ö Z
A n tro p o lo /i: K a ra m la r/K a ra m a la r' m ilk b ask ısı,

/ 1 n e y a la n sö y le m e li, y a z a rla rım d ahi şa şırta n b ir
J i J L “ h ız ’Ma, b ir y ıld an kısa b ir sü re iç e risin d e tü k en d i.
Ü n iv e rs ite le rin ve b ilim in artan ö lç ü le rd e p iy a s a y a e n d e k s-
leııd iğ i b ir o rta m d a k u ra m , h ele ki so sy a l/k iiltü re l a n tro p o
loji gib i g ö lg e d e k alm ış b ir d is ip lin e d e ğ g in k u ra m la r gibi
ç c trc h l b ir k o n u n u n g ö rd ü ğ ü bu ilg i, g e re k b izler, g e re k se
T ü rk iy e 'd e b u a la n d a ça b a g ö ste re n , sın ırlı lite ratü re k a tk ı
da b u lu n m a y a u ğ ra şa n h e rk e s a ç ısın d a n s e v in d iric i. K itabı
alan , o k u y a n , o k u ta n , g ö rü ş ve e le ş tirile rin i b iz lc re ileten
tü m a n tro p o lo ji d o s tla rın a te şe k k ü rü b o rç b iliy o ru z.
K itab ın ikinci b a s k ıs ın ı b u d en li k ısa b ir s ü ıe içerisin d e
y a p m a z o ru n lu lu ğ u n u n , b izlcre, a n tro p o lo ji a lan ın d a lu /la
b irik e n , g e n iş le y e n lite ratü rü o k u ra d e rin le m e sin e ak ia ıa -
cak ö lç e k te b ir z a m a n b ıra k m a d ığ ın ı k ab u l e tm ek ;.•■seki
yor. “ A n tro p o lo ji K u ra m la rı” , bu a la n d a u ğ ra ş v erm e .e g ö
n ü llü g e n ç a n tro p o lo g la r için halen u ç su z -b u c a k sız , zorlu,
am a bir o k a d a r d a h e y e c a n v erici b ir u ğ ra ş alanı 'd m im
sü rd ü rm e k te .
7
A N T R O P O L O Jİ
Y in e de, kitabın bu b a s k ıs ı, o k u ru n d a d ik k a tin d e n k a ç

m a y a c a ğ ı ü zere, ö n e m li b ir k a tk ıy ı içeriy o r. Dr. N .S e rp il A l-
tu ııte k , “ B ilişse l A n tro p o lo ji” b ö lü m ü n ü (V III. B ö lü m ) tü
m ü y le y e n id e n k a le m e a la ra k b irin c i b a sk ıd a k i b ir e k sik liğ i
g id e rd i. B ö y le lik le , A n tro p o lo ji; K u r a m la r /K u r a m c ıla r '\n
e lin iz d e k i b a sk ısı, a n tro p o lo jin in y aşa m b o y u ö ğ re n c is i o l
m a y a istek li ü ç m e s le k ta ş ın im zasıy la y ay ın lan ıy o r.
A n tr o p o lo ji: K u r a m la r / K u r a m c ıla r a n ikinci b ask ısın ın
ü lk e m iz d e s a y ıla rın ın g ittik ç e a rttığ ın a se v in ç le tan ık o ld u
ğ u m u z a n tro p o lo ji ö ğ re n c ile rin in b irik im le rin e k a tk ıd a b u
lu n aca ğ ı u m u d u , b iz im en b ü y ü k m o tiv a sy o n k a y n a ğ ım ız .
O n la rın v arlığını b ilm e k , b iz le re şe v k veriyor.
D r. S ib e l Ö z b u d u n
D r. B a lk ı Ş a f a k
D r. IS. S e r p il A ltıın te k
A n ka ra , E y lü l 2 0 0 6
8
GİRİŞ
ntropoloji” sözcüğü, G rekçe ‘İn s a n ’- anlam ına

gelen "anthropos" ile “logos/logia” sözciikle-
“ A .rinden türetilm iştir. K avram ın bilimsel bir di
sipline gönderm e yapacak tarzda ilk kullanım ının, 16. yüzyılda
olduğu kaydedilm ektedir. Orta Avrupalı yazarlar. Latince anth-
ropologhını terim ini, anatomi ve fizyolojiyi de içerecek bir tarz
da kullanm aktaydı. Terim , 17. ve 18. yüzyıl A vrupası'nda ise
ilahiyat çevrelerinde. T anrı’nın İnsanî özelliklerine işaret etmek
tizere kullanım daydı.
18. yüzyıl sonlarında Rusya ve A vusturya’da az sayıda yazar
terimi farklı etnik grupların kültürel özelliklerine işaret etmek
üzere kullanm asına karşın, bu kullanım ın yaygınlaşm ası, çok
sonralara. 20. yüzyıl başlarına denk düşecektir (Barnard 2001:
1-2). 18. ve 19. yüzyıllarda ise. kültürel farklılıklar ve ortak in
sanlığı vurgulam ak üzere etnoloji terimi gündem deydi.
Böylelikle, insanın fiziksel-biyolojik özellikleri de dahil o l
mak üzere sosyal-kiillürel yönlerini kapsayan “ genel” bir bilim
sel yaklaşım olarak antropoloji kültürle ilintili etnoloji terimleri
arasındaki farklılık. IX. yüzyıl A vrupası’nda biçim lenm iş gözük
mektedir.
9
an tr o p o lo ji
G erçekten de, günüm üzde "antropoloji” terim i. Kuzey

A m erik a’da (ABD ve Kanada) arkeoloji, kültürel antropoloji,
lingüislik ve fiziksel/biyolojik antropoloji alanlarını kapsayan
'‘genel” bir bilim dalına karşılık düşerken, İngiltere’de "to p
lum” ve "toplum sal yapı”ları incelem e konusu olarak gören, d o
layısıyla da sosyolojiye yakın olan "Sosyal A ntropoloji” terimi
yeğlennıcktc, Alman geleneği ise ağırlıklı olarak “ E ln o lo jf’yi
k u llanm aktadır.1
G erek antropoloji, gerekse ilişkin dalları (lingüistik antro
poloji, fiziksel/biyolojik antropoloji, sosyal/kültiirel antropolo
ji, etnoloji, etn o g rafy a...), “ö te k fn in incelenm esi, anlaşılm ası,
yorum lanm ası, temsil edilmesi vb. üzerine yerleşen bilim alan
larıdır. B ir başka deyişle, antropolojinin "geleneksel”2 konusu,
“B atılı-olm ayan" halklar, ve bunlar arasında Özellikle de, Balı
dünyasının söm ürgecilik sırasında süreğen, kalıcı bir ilişki geliş
tireceği ‘‘ilkel” , “ yazısız”, “devletsiz” , “ kabile" vb. toplum larıdır
(W allerstein 1997: 31-33; 2003: 78-79)7
Şu halde, vurgulam ak gerekir: antropoloji ve ilişkin dallar.
“B alı” ( A vrupa ve Kuzey A m erika) nııt çocuğudur; bir akadem ik
disiplin olarak tesisleri, üç “ Batılı” gelenekten beslenm ektedir.
1 “ E tn o lo g rali" le r iın i. tek il h a lk la r v c /v c v a k ü ltü rler le ilg ili b e li in le m e le r e ,

" e lııo lo ji" İst k iilliir ltr a n ısın d a k i k a rşıla ştırm a lı k u r a n isa i ça tışm a la ra g ö n d e r m e yapar.
2 H iç k u ş k u y o k k i. s ö m ü r g e le r in s iy a s a l b a ğ ım s ız l ığ ın ı k a z a n ın a s ıln -ı iıı-
ıle ıı b a ş la m a k t i/ e r e p e k ç o k e lk e n , b u a ra d a b ir e y v e t c ıııu a U c r i/t o p lıım la ıı lu ı / a
m a ıık iııd e ıı fa z la d e v in g e n k ıla n k ü r e s e lle ş m e k o ş u l la n , a n t r o p o lo j iy i “ g e l e n e k s e l"
ilg i o d a ğ ın d a n u z a k la ş t ır m ış !ır . G iin iim iiz d e p e k ç o k a m r o p o lo g . k e m li ü lk e s in d e /
lo p h ım u u d a ç a lış m a la r s ü r d ü r m e k le d ir . B u d u r u m is e . d is ip lin i y e n id e n la ııııııl.ın ıa
g ir iş im le r in i g e t ir m iş t ir b e r a b e r in d e . E r ik s e n 'iıı ( 2 0 0 4 . 9 ) b ir t a m ın ı. u n lıııp u ln j ın in
y e n i" d u r u m u iç in d a h a u y g u n g ö z ü k m e k te d ir : " (A n ir o p c ılo ji) . k tillilı İ le ln p lım ııın .
y e r e l y a ş a m o d a k lı k a r ş ıla ş tır m a lı in c e le m e s id ir . B ir b a şk a d e y iş le . u n lri)p o l< ı|ı, keti
d iııi d iğ c ı a r .ışlır n ıa h a lla r ııu la ıı. t o p lu m s a l g e r ç e k l i ğ i n ö n c e l ik le v e e n la / l .ı k is t in
v e a il o ld u k la r ı g r u p la r a r a s ın d a k i iliş k ile r a r a c ılı ğ ıy la y a r a tıld ığ ın ı \ ın p ııl.u ııa k la
a y ı n ed er ."
3 W a lle r s le in ( 1 9 9 7 . 2tK)3>‘ ıı ı b e lir ııiğ i iiz.ere , b iiy ü k im p ıu a iıu lu k liiı o lu ş
lıır a b ilıııiş . a n c .ık n ıo d e r n ile " y i l e s i s e d e m e m i ş ‘ g e l e n e k s e l" t o p lu m s a l I m llin w m i
la r la (İ sla m d ü n y a s ı. Ç in . J a p o n y a . H iııd is la ıı. B iz a n s v b .) ilg ili " s n s v a l b ilim d a lı
ise O r y a ııla l iz ııı/Ş a r k i y a l çı lık 'lir .
10
K uram lar. K uram cılar
Bu gelenekler, şöylece özetlenebilir:

1) B B ritanya'nın söm ürgeciliğinin, söm ürge halkları y ö
nelme sorunlarıyla ilişkin olarak biçim lenen bir “ İdarî bilim "
gereksinim i;
2) K uzey A m erika, özellikle A B D 'nde. yitip gitm ekte olan

yerli halkların “k ü ltürleri” ne ilişkin araştırm alar:
3} A lm anya’nın geç uluslaşm a sürecini destekleyecek tarzda

gelişen “halk kültürü" ( volkskundc) araştırm aları.
Bu üç farklı gelenek ve farklı rasyonellerinin, bu kitapla irde
lenen antropoloji ekollerinin yöneliş farklılıklarını beslediği ile
ride görülecektir. N e ki, söz konusu yöneliş farklılıkları kısmen,
hatta büyük ölçüde “Batılı toplum sal/felsefî düşünce" geleneği
içerisine yerleşen ayrılıklardan kaynaklandığı için, şim dilik kı
saca da olsa, bir “ Batı bilim i" olarak antropolojinin köklerini,
kendi “tarih ön ccsf’rıdc arayalım . Böylesi bir girişim , bizi tüm
(Batılı) toplum bilim lerin haklı ya da haksız, veraset iddiası güt
tükleri Klasik Y unan dünyasına yöneltecektir ilkin.
1. A n tik G re k ve R om a D ünyası
Antik Grek dünyasının ilk filozofları, T h ales (yak). İÖ 640-
546): A n a x in ia n d ro s (vaki. )Ö 622-547); E m pedocles (yakI.
İÖ 490-430) ve D em o crito s (vaki. İÖ 460-370) kozm osun ve
insanın oluşum una ilişkin sorular sorup yanıtlar getirirken, m ito
lojik düşünceden kopuşu sergilem ekteydiler. Bu Socrales-öncesi
filozoflar, insanın sonradan bozunum a uğradığı mitik bir “Altın
Çağ" varsayım ına karşı, doğal güçlerin, anlaşılm ası olanaklı ve
iyiye doğru ilerleyen devinim i üzerinde durm aklaydılar. B öyle
likle. Batı düşünsel geleneğinin m addeci-evrim sel dalının da to
hum lanın atm aktaydılar.
Antropoloji tarihinin en çok ilintilendirildiği tarihsel figür
lerden biri olan H alikaroassoslu H ero d o to s (yakl. İÖ 484-
425) ile başlatılan gezi yazıcılığı, disiplinin tarihiyle ilgili pek
çok kaynakta işaret edilen bir "başlangıç" noktasıdır. Grek
11
A N l K O l 'O l n J l
" iilk i ui n '(«-'Mi to 1çevresel pek çok diyarı gezen Hcrodotos, görüp
ıluyduklıtı ıııa İlişkin, geniş bir yazıtı bırakm ıştır çağdaşlarına ve
ıılıltllıınıııı. (Isiellk HerodolosTııı “ctnogratY’si. pek çok izleyici
sine göre, beliıgiıı bir "nesnellik" kaygısını duyum satm aktadır.
I IltihIo İos öncellerine (örneğin H o m e ro s'a ve H esio dos’a) karşı
keslıı bir eleştirellik içerisindedir; onları "uydurm acahk' hı su ç
lamaktan sakınm am aktadır (Hcrodotos II; 3: TV: 8. 36). İnsanlar
(ve kültürleri) arasındaki farklılıkları, iklim, coğrafi koşullar vc
başka doğal nedenlerle açıklam a eğilimindedir.
Y inede Hcrodotos. kendisini, antropolojik literatürün günüm üz
de dahi sıkça eleştirildiği, etnik-merkezcilikten kurtaramaz. Grek
aikomene'sim n saçaklarına doğru ilerledikçe betimlediği halklar ve
kültürler daha groteskleşmekte. daha yabansılaşnıaktadır.
G erçekte tüm bir Antikite ve crkcıı-gcç ortaçağlar, giderek
R önesans vc A ydınlanm a literatürü, "ö le k f'n c "bcn/bız" için
olum lu ya da olum suz bir "paradigm a” (örnek) olarak başvur
makla m alûldür. “ Y abancı”lar, kendileri için tanınm ayı, anlaşıl
mayı hak eden "kişi” ler değil, "bi/.” iın kendim izi tanım am ız ve
ya adetlerim izin, uygulam alarım ızın, inançlarım ızın, kuruluları
mızın vb. ne denli iyi, doğru, haklı, ileri, "İnsanî” vb. ya da ben
cil. bireyci, yıkıcı vb. olduğunu ölçm em iz için yüzüm üze tutul
m uş aynalardır. “Ö lckilcr"e ilişkin anlatılar, bu nedenle, "b ilim
sel” olm aktansa "ahlaksal": analitik olm aktansa "şey]eştirici"dir
(Özbudun 2003a: 57-94). Hcrodotos da. tüm nesnellik iddialarına
karşın, kendini bu eğilim e kaptırm azlık ed em em ektedir'
Ancak etnik-m erkezcilik. Hcrodotos sonrası anlatılarda,
çok daha belirginleşir: K nidosdu C tesias, S traborrun eleştirdi
ği M eg asth en es ve Romalı tarihçi yaşlı P lin iu s'u ıı "grolesk"i.
llcro d o to s’a rahm et okutturacak niteliktedir.
4 "OikoıncıuT’ terimi "ikumel edilen d ü n y a ' anlam ıyla ilk k e z H erodolos

tarafından kullanılm ıştır. A ncak H erodolos ve çağdaşlarınca g en ellik le "Cirek m er
k ezli” biı kavram olarak, ynııi Örekleri ve temas içinde oldukları halkları kapsa
yacak tarzda kullanılm akla, oikom end'ııııı çeperlerine yaklaşıldıkça, insanlar daha
gaıâp. ınlesk nitelikler üstlenmektedir (Komin 1992: IX-I9. 37).
5 Örneğin bkz. İlk 99: İlk. 1 0 11 IV: 46: IV: I S3...
Kttram lar, K uram cılar
Ö te yandan, antik Grek felsefesi de, B a tfn ın antropolojisinin

tevarüs edeceği pek yok temanın tohum unu atm ıştır.
İÖ 5. yüzyıl Yunanistan yarımadasında köklü toplumsal deği
şimlere sahne olacaktır. Soy temelli toplumsal örgütlenmeler, hare
ketli bir denizaşırı ticaretle desteklenen site devletlerde yerini yetiş
kin, erkek yurttaşların “dem okrasisf'ne bırakırken, kentli zenginler,
yetenekli düşünür ve sanatçıların faaliyetlerini desteklemekteydi.
Tacir Atina demokrasisi, felsefe alanında ifadesini, pratik becerile
rin ve toplumsal etkinliğin, nesnel bilgi ve mutlak hakikat arayışın
dan daha önemli olduğunu vurgulayan Sofizm 'dc buluyordu. Sofist
P ro tag o ra s (yakl. İÖ 481-411), insan davranışının tanrıların değil,
yaşam koşullarının etkisi altında, dolayısıyla da davranışın kültü
rel bir konvansiyon olduğunu ileri sürerken kültürel gdrec/liğitı to
humlarını atmakta olduğunun bilincinde değildi kuşkusuz. Ancak
bu tutumu, başka bazı Sofistlerin "ahlaksal güreciliğe" yönelmesine
zemin oluşturacaktı: erdem mutlak değildi ve bilgi, iktidarın doğıu
olduğunu söylediği şeylerden ibaretti (Erickson 1999: 18).
S ofizm ’in bu ılımlı ya da radikal göreciliği karşısında S o c ra
tes (yakl. 469-399) antropolojik "psişik birlik" savına yaklaşan
birevrenselcilikle çıkm akladır: Ona göre, kavram ası ve ifade edil
mesi gıiç de olsa, evrensel değerler m evcuttur; ve eğitim , insanın
kültürel konvansiyonlarından ötesini görebilm esini mümkün kıl
dığı için önem lidir. Öğrencisi P lato n (yakl. 427-347) hocasının
“evrensel değcrlerf’ni. insan aklına içkin "ideler" olarak yeniden
tanım layacaktı. Platon, ilende Kantçı düşüncede karşım ıza yeni
den çıkacağı üzere, insanların nesneleri, haklarında önsel bir fikre
sahip oldukları için algılayabildiklerini öne sürmekteydi.
İnsanların doğaları itibariyle toplum sal olduğunu söyleyen
A risto teles (384-327) ise, toplum un zam an içerisinde değiştiğini
kabul etm ekle birlikte, evrensel, aşkın bir alem i varsaynuımak-
la, çok daha am pirisist bir yaklaşım ın tem silcisidir. D oğa ile
toplum arasında, bilinebilir bir ilişkinin m evcudiyetini savunan
A ristoteles’in mirası, Öğrencisi B üyük İskender (356-323) aracı
lığıyla, Helenistik dünyaya yayılacaktı.
13
A \ !l l « )!'<)!.0.1!
Helenistik dönem de birliği dağılan antik Doğu Akdeniz dün

yası felsefesinde. E p ik ııro sc u la r, Em pedoclcs’itı atomcu düşün
cesini sürdürüp toplum un insanın m ekanik bir uzantısı olduğunu
öne sürerken. S to a c ıla r da. doğa ve toplum un yüksek bir düzen
içerdiğini savunm aklaydılar. A ncak bu düzen. Stoacı Z e n o ’ya
(yakl. 336-264) göre, tanrılar ya da insanların eseri olm ayıp.
Logos denilen, doğal, kozm ik bir düzendi. Zcnoıı'uıı bu görüşü,
kimi erken H ıristiyanlarca da benim senecektir.
2. O rta ç a ğ
Erken ortaçağ A vrupası düşüncesine dam gasını vuran en
önem li figür, hie kuşku yok ki. Kuzey A frika'da Hippo pis
koposu A ziz A u g u stin u s ’dur (354-430). Aziz A ugustinus,
Tanrı'ııııı yetkin, insanın ise doğası itibariyle günahkâr olduğunu
v a ’/etm ekleydi. K ozm os ve insan uyum içinde değildi. İnsan
ların kozm osu ya da onun yaratıcısı kadir-î m utlak, bilinem ez
T a n rf yı incelem esi nafile bir çabaydı. İnsanın bilmesi ve yapm a
sı gereken her şey. Kutsal K itap ’ta yazılıydı. Aziz A ugustinus,
aynı zam anda, devrî değil doğrusal, ulusal değil evrensel bir tarih
fikrinin yaygınlaştırılm asında birincil bir rol oynam ıştır.
Öte yandan. Avrupa popüler kültürü. Klasik ve Geç
A ntikite'nin terörü o 'sim ortaçağa taşıyan ve grotesk ülkelere
ilişkin grotesk anlatılarla dolu W onders o f the East (D oğu’nun
H arikaları)’deki im gelem in kuşatm ası altındadır. “Yabandom u-
7.U dişli, öküz kuyruklu, d ev e ayaklı kadınlar” , “ başı olm ayan,
göz ve ağız.ları göğüslerinde, yarı belden aşağısı eşek biçimli in
sanlar”, “yabancıları kendi adlarıyla çağırıp cezbeden, ardından
da oturup afiyetle yiyen, sonra oturup başında ağlayan yarı-kahin
yarı-insaıı yaratıklar” ... A ugusünus'un deyişiyle “b iz e T a n rı’ııııı
K ıyam et G ünüm de ölülerin bedenleriyle kendisini engelleyen
hiçbir doğa yasası, hiçbir güçlük olm aksızın bildirdiği lıcr şeyi
yapacağını gösteren6” (C am pbell 1988: 77) paradigm alardır.
6 A ugustinus'a göre ınoııstcr (canavar) sözeiigü. mcmsırare (gösterm ek)

fiilinden gelm ektedir B öylelikle "caııavarsı" görü mimlerdeki im gesel ''Ötekiler,'
14
K uram !ur, Kıtranu tlıir
B öylelikle. A vrupa düşüncesi A ugustinus’a bağlı K ilise'nin

etinde soluksuzlaşırkcn. Anıp-İslam dünyası. 8. 9. yüzyıldan iti
baren, D oğu kiliseleri aracılığıyla kul ittiği G rek-H elenistik d ü
şüncesi tem elinde canlı bir m ayalanm a sergilem ekteydi.
İslam düşünsel dünyasının antropoloji için cn dikkat çe
kici figürü, hiç kuşku yok ki, İb n H a ld u n 'd u r (1334-1406).
M ukaddim e'sin d e kültürel farklılıkları iklim koşulları ve çok il
ginçtir ki. “geçim /üretim ta rz la rıy la açıklam aktadır:
"K avim ve nesillerin hallerinin başkalığı ve çeşitliliği, o n
ların geçinm e şekil vc usullerinin birbirinden başka ve türlüce
olm asından ileri gelm ektedir. ( ...) Hayat için gerekli olan şey
leri tedarik etmekle, işe haşlam ak, yaşayışı tam am lam ak için ge
reken şeylerden öııee gelir. İnsanların bir kısmı yere ağaçlar d i
kerek ve ekinler ekerek, bir kısm ı da koyun, inek. keçi, bal arısı
ve böcekler beslem ek, buııiarı türetm ek, doğurtm ak, bunlardan
istifade etm ek sureliyle geçim lerini tem in ederler. Bu vasıtalarla
geçim lerini tenıiıı edenler, göçebe hayatı yaşam aya m ecburdur
lar. ( ...) Bunlar bu ihtiyaçlarını ancak hayatlarını koruyacak ve
ancak yaşam larına yetecek m iktarda teinin ed eb ilirler” (İbn Hal
dun 1989: 302-30.3).
Hıristiyan Avrupa, Augusıinuscu kısır döngüyü, ilginçtir ki.
M üslüman ' Ö teki’ nin "hıfz ederek aktardığı” antik G ıck fel
sefesiyle yeniden buluşarak aşabilecekti. Böylelikle, özellikle
Ispanya'daki Rıııevî varlığı Katolik teolojisi üzerinde rasyonal-
leşliricı bir etkide bulunacaktır (krickson 1999: 22). Böylelik
le örneğin, T h o m a s A q u in a s ’m (1225-1274), Roma Katolik
K ilisesi’niıı gelm iş geçmiş en Önemli risalelerinden biri sayı
lan Sununa Theologica' sı A ugustinus düşüncesinden bir kopu
şu temsil etm ektedir. Suuınııı’yu göre insanlar D oğa'yı bilerek
T anrı'yi bilebilecektir. İnsanın özü salt günahtan ibaret değildir;
onda bir ilahiyat çekirdeği de bulunm aktadır. Akıl, insana İlahî
bir bağıştır ve insan bu bağışı Tamı nın yaratısı olan doğal dün
yayı öğrenm ede kullanm akla yüküm lüdür.
H ırisıiyanlara Tanrı buyruğunu bağlı kalmanın doğruluğunu gösteren ‘'göstergeler''

anlamını yüklenm ektedir (Campbell 1988; 77).
15
3. F etih Y azını
Antropolojinin doğrudan öncelleri arasında en önemlisi, kuşku

suz ki, 16. yüzyıldan itibaren Batı AvrupalIların Avrupa dışına
yönelm esine yol açan söm ürgecilik girişimi ve bununla bağlantılı
keşif/fetih yazımdır. R önesans'ın yükselen kentlerinin tacirleri ve
moııarkların desteğindeki keşif ve ardından fetih seferleri, A ydın
lanm a yazarlarının da bolca yararlanacağı ve "exotica"yı Avrupa
için sıradanlaştıran geniş bir literatür bırakm ıştır geride. Tabii bir
de, önce İspanya vc Portekiz, ardından da İngiltere, Fransa H ol
landa ve B elçika’nın paylaştığı geniş bir sömürge d ü n y ası...
Böylelikle, 15. yüzyıl başlarında D enizci H enry’nin
A frika’nın Batı kıyılarım katetm esi, C h risto p h C o lo m b e’un
(yakl. 1446-1506) Am erika kıtasına yaptığı beş yolculuk (1492-
1506), V asco d e G a m a ’nın (yakl. 1469-1524) A frika’nın güney
ucunu dolaşarak H int altkıtasına ulaşm ası (1499), V asco N ünez
d e B a lb o a ’nııı (yakl. 1475-1517) G üney A m erika’nın güneyin
den Pasifik O kyanusu’ııa çıkışı (1513), F e rd in a n d M a g e lla n ’in
m ürettebatının (yakl. 1480-1521) dünyanın çevresini dolaşm ası
(1519-1522) ve izleyen yolculuklar, AvrupalIları günüm üzde an
tropologların incelediği halklarla tem asa geçirirken, bu halk!arı
da B atı’nın söm ürgecilik, kölecilik ve em peryalizm ine m aruz
bırakacaktı.
Fetih yazını, m addî hatalar ve önyargılarla doludur; ve çoğun
lukla "ycrlF’yi anlatm akla birlikte, A vrupalı’nm kendi üzerine
düşüncelerini temsil eder. Yerli, fetih yazınında daha çok A vrupa
lIların “çarpıtılm ış ya da tersyüz edilm iş imgesi” niteliğini yüklen
mektedir: “tanrısız, çıplak, cinsellikte kural tanımaz, yetke-yasa
bilmez, halta yam yam ” (Eriksen ve Nıclseıı 2001: 5). Batı im ge
lem i, bir kez daha, kendi düzenini (m utlakçı monarşi ve Papalık)
doğrulam ak üzere “grotesk”i çağırm aktadır yardıma.
Ne ki, m atbaanın icadı (1448) sayesinde yaygın b ir dolaşım a
giren bu yapıtlar, Kilise hakim iyetine köklü bir m eydan okum a
nın zeminini hazırlayacaktır, tn cil’de sözü edilmeyen yeni bir kıta
16
K uram lar, K uram cılar
bulunm uş, Tanrı, insan ve doğa üzerine ortaçağ sentezleri üzerine

kuşkular yoğunlaşm ıştı. Böylelikle, Avrupa entelektüel yaşam ı
nın sekülerleşm esi, bilim in Kili.se’den bağım sızlaşm ası ve ahlak
kavram ının görelileşm esine giden yolun taşları döşenm ekteydi.
Öte yandan, gerek fiziksel, gerekse kültürel olarak A vrupa
m'Â'oute/te’sinden onea farklı olan bu insanlar, insanın doğası,
insanlar arasındaki farklılıkların kökenleri,' hatta yerlilerin ger
çekten “ insan” sayılıp sayılmayacağına*' ya da insan gelişim inin
daha erken bir evresini temsil edip etm ediklerine ilişkin bir dizi
tartışm ayı tetiklem işti.
Böylelikle (sonradan Jean Jacques Rousseau’yu esinleyecek)
“soylu vahşi” tanım ının yaratıcısı Fransız filozof M ichel de M on
taigne (1533-1592), Essais (D enem eler)’inde (1580) uzak halklara
ilişkin “kültürel göreci” sayılabilecek bir tulum benimsiyor, örne
ğin bir “yamyam kabile de doğmuş olsaydı, olasılıkla kendisinin de
bir yamyam olacağım" söylüyordu (Eriksen ve Nielsen 2001: 6).
Ancak biz. bu “kuşbakışı” antropoloji tarihinin geri kalanı
nı kitabın izleyen bölüm lerine bırakarak. 19. yüzyıl sonu ve 20.
yüzyıl antropolojisinin başlıca kuram larının bu fikirsel arkaplan
tem elinde nasıl bir dizilim e yerleştiğine göz atalım.
7 Bıı tema. 18. yüzyılda her ikisi de yargıç olan James Bum etı (Lord M oıı-
boddo) ile Henry Home (Lord Kam os) arasındaki ' m onojcncz-polijcncz'' tartışma
sında klasik biçim ini alacaktır. K aıııes. kültürel farklılıkların yeryuzüııdckj popülus-
yonlatııı ayn tiirlcr olarak görülm esini gerektirecek kadar büyük olduğunu ve yerli
Amerikalıların b iyolojik açıdan AvrupalIlardan aşağı olııp. Avrupa kültürünü ed in
m eye yetili olm adıklarım savunarak "polijenez" kuramım formüle ederken, kimi
yeıji dilleri ile Bask dili ve İskoç G aelic'i arasında benzerlikler olduğunu ileri süren
Moıı boddo ise. yerlilerin insan soyunun tam ve yetili üyeleri olduğunu savunmakta,
böylelikle ‘'monojenistler” in öncülüğünü Üstlenm ekleydi. M oııboddo'nıın “insan"
kategorisi Afrika vc A sya orangutanlarını kapsayacak ölçüde gen işli (Barnard 2001:
1 9 -2 0 ).
8 Bu son soru, özellik le K ilise açısından önem taşım aktaydı. Yerliler (özel
likle Amerika yerlileri) eğer öne sürüldüğü iizere ancak AvrupalIların doğal k öle
leri olm aya layık, veıkin olm ayan insanlar ise, özgür iradeden yoksun sayılmaları
gerekecekti ki, bu durumda onları H ıristiyanlaştıım ak, aralarında m isyonerlik ça
lışmaları yapmak, anlamsız! aşacaktı. Bu koııııda İspanyol ilahiyatçıları arasındaki
lartışıntılar için bkz. Akal (1997).
17
4. A n tro p o lo jik P a ra d ig m a la r
İlerideki sayfalar, bize antropolojik kuram ların, ipuçları top-
lum sal-fclscfi tarih içinde yatan bir dizi tezat içerisinde yerleşti
ğini gösterecektir. Bu tezatları şöyle sıralayabiliriz:
1. İ'oplıon-Kitlııir: ABD antropolojisi. Boas’a bağlanan gele
neği ve pratik olarak kıtadaki, yitip gitm ek üzere olan yerli kül
türlerin "kayıt altına'’ üzerine yerleşm esiyle, daha çok paylaşılan
inanç sistemleri, değerler, fikirler, mitoslar, gelenekler, toplumsal
ürüntülerin gerisinde yatan içsel mantık gibi ‘‘zihinsel" görün
güleri kapsayacak tarzda tanımlanan "kültür" üzerine odaklanır
ken, söm ürgecilikten kaynaklanan pratik gereksinim lere dayanan
Britanya antropolojisi, "toplum ” (vc "toplum sal yapı", “toplum
sal sistem ", "toplum sal örgütleniş” vb.) üzerinde durmakladır.
ABD antropolojisinin kültüralist yönelişi, sosyal bilimci Talcotl
P aısons'un 1950’ii yıllarda toplum bilimleri arasında toplumsal
alanı sosyoloji, tinsel alanı psikoloji ve kültürü de antropolojinin
konusu olarak tesis eden işbölümü ile daha yerleşikleşm iş gözük
mektedir.
2. OoğchKiiltiir: Kuzey A m erika'da genel antropoloji başlığı

altında birleşen doğa-kültür karşıtlığı, insan davranış ve kişilik
özelliklerinin doğal mı, yoksa kültürel temelli mı olduğu tartış
m alarında izlenm ektedir. Toplumsal ve kültürel yaşam ın biyolojik
çerçeveye indirgenebileceğim savunan sosyobiyoloji ılc kültürün
her şeyi açıklayabileceğini ileri süren kültüıoloji arasındaki bu tar
tışm alar, feminist antropolojinin de hareket noktasını oluşturur.
3. E vren sekilik-d ö rcciU k: Bu tezat, lüın insanların (ve kül

türlerin) biı birleriyle karşılaştırılabilir evrensel standartlara tabi
olduğunu varsayan ve nihaî olarak toplum sal/kültürel “yasalar"
arayışında olan erik yaklaşım ile. kültürlerin b iıb irleriy le kar
şılaştırılam ayacak kendilikler olduğunu, giderek, antropolojik
"hakikatlerin" gerçekle kendi "d e ğ er sistem lerini” yansılan kül
türel inşalardan ibaret olduğunu öne süren em ik yaklaşım arasın
daki yaklaşım farklılığı üzerine yerleşm ektedir.
4. Diyakroni-.senkroni: T oplundan/kültü rleri değişim sü

reçleri içerisinde incelem eyi, bir b aşka deyişle şeylerin zaman
18
K im tınlar. Kıt r a m a la r
içerisindeki ilişkilerini ele alan, dolayısıyla tarihi analiz çe r

çevesine dahil eden diyakronik yaklaşım , loplum ları/kültürieri
eşzam anlılık ilişkisi içerisinde çözüm leyen ve tarihi dışlayan
senkronik yaklaşım ile lezat sergilem ektedir. Ne ki. 19. ylizyıl
soııu antropolojisini tanım layan diyakronik persp ek tif ve 20.
yüzyılın ilk yarısında başat olan senkronik pespektif, 20. y ü z
yılın ikinci yarısından itibaren yerini, her ikisinden de u n su rlar
içeren vc şeylerin etkileşim i üzerinde duran in tera ktif p ersp ek tif
tarafından ikam e edilm iş gözükm ekledir. Bu açıdan, senkronik
analizin “yapılar” , interaktif analizin ise “sü reçler” üzerinde
durduğu söylenebilir.
5. O rganik m odeldingiiistik model: A ntropoloji kuram ları.

20. yüzyılın ortalarına dek. denilebilir ki. organik bir m odel ü ze
rine ienıellem nckıeydi. G erek diyakronik perspektiften kalkınan
evrim ci düşünürler, gerekse senkronik perspektifli işlevselci-
ler ve yapısal işlevselciler. toplundan “organizm alar” olarak
tasarlam akta vc ilk grup bu organizm anın basitten karm aşığa.
“ilkel”den gelişm işe doğru yönelişi, İkinciler ise kısım larının/
unsurlarının birbirlcriyle ilişkileri üzerinde durm aktaydı. Ö n
celleri. dilin kökeni vc gelişim i üzerinde duran antropocoğraf-
yacılarda bulunsa da, esas olarak L evi-Slrauss yapısalcılığıyla
birlikle, organik analojinin, yerini lingüislik analojiye bıraktığı
ve kültürlerin dil m odelinde kurgulandığı varsayım ıyla, kültür
incelem elerinde, gram er incelem eleri modeli benim sendiği söy
lenebilir. G ünüm üzdeyse, yapısal dilbilim e göre esnekliğe ço k
daha açık göstergebilim . kültür incelem eleri için daha uygun bir
model kabul edilm ektedir.
6. Biliın-Sanat/Edebiyat: A ntropolojinin nihai olarak ko

nusuna ilişkin yasaları keşfetm eye yönelik bir bilim mi, yoksa,
incelem e konusunun yanı sıra, araştırıcını» da kültürel ve/veya
öznel “bagajı” nedeniyle yasaların yer alam ayacağı, görüngü
lerin ancak “yorum lanabileceği.” beşeri bilim ler (hum anities)
kapsam ında, dolayısıyla edebiyata yakın bir alan ıuı olduğu tar
tışm ası. örneğin parlak bir retorikçi olan B nchofen'dcn beri ör
tük, ancak E vans P ritch ard 'd an bu v an a d a açıkça gündem dedir.
G ünüm üzde ibre “ sanat/edebiyat”a doğru kaym aktadır.
19
K uşkusuz bu “tezat” dizilerine başkaları d a eklenebilir. Ne ki

bunlar, en vurgulu olanlar. Dahası, bu “ ikili z ıtlık la rın pratikte
birbirini dışlayıcı olm adığı ve farklı kuramsal yaklaşım ların, bu
ayırım ların farklı unsurlarını sentezleştircbildiği belirtilmelidir.
6 6
Bu kitabı, ülkede giderek yaygınlaştığına sevinçle tanık oldu

ğum uz antropoloji ilgisine katkıda bulunm ak üzere hazırladık.
Ve güncel tartışm alara dek tüm kuram sal yönelişleri, arkaplanla-
rıyla birlikte kapsam aya çabaladık.
Son yıllarda T ürkiye’de antropolojiyle ilgili, doktora öğrenci
m iz Ç ağdaş D cm ren tarafından hazırlanan b ir listesini ekle sun
duğum uz, pek çok kitap yayınlandı. Ancak kuram ların tarihine
ilişkin dcrli-toplu bir çalışm a, henüz ne yazık ki yok. D olayısıyla
elinizdeki çalışm a, kendi ilgi alanında bir ilk olm anın tüm eksik
lerini -ama aynı zam anda kıvancını da- taşıyor. Sayıları giderek
artan antropoloji öğrencilerinin yanı sıra, konuya ilgi duyan her
kese bu alanda yayınlanan literatüre ilişkin genel bir “akıl harita
sı” sunabilirse, um acım ıza ulaşm anın m utluluğunu yaşayacağız.
Derslerdeki tartışm alarıyla bu kitabın biçim lenişine katkıda
bulunan yüksek lisans öğrencilerim izin yanı sıra, yayım ını üstle
nen Dipnot Y aytnları’na teşekkürü borç biliyoruz.
20
I. B Ö L Ü M
E V R İM C İL İK
“J u le s Cesar; A te istle r bize ilk insanların tıpkı hayva n la r gibi

dört ayak iistiinde y ü rü d ü ğ ü n ü ve bu tarzın ancak
çabayla d eğiştirildiğini (...) h aykırıyorlar
İskender: B öyle b ir d eneyim i görm ek isterim , orm anda
y etiştirilm iş b ir bebek, dört ayak üstünde ini, iki uyak üstünde nü
yü rü yecektir? A m a a teistlerin saçm alıklarını b ir yana bırakıp,
im anın k urallarına sarılalım . İnsan neden yara tıld ı?
.1ules Cesur: B ir giin hu sorun üzerinde ha lka lıilap ederken, en m ütevaziden
en yükseğe ka d a r ilerleyen b ir çeşit kadem elenıneden
sö z ed erek çözdüm bu sorunu. "9
ntropoloji, denilebilir ki evrim ci bir bilim dalı ola
A rak doğm uştur. 19. yüzyıl antropolojisinin büyük

bölüm ü, toplum vc/vcya insan zihniyetinin ilkelden
gelişmişe, basitten karm aşığa doğru tedricî bir ilerlem e olduğu
konusunda hem fikirdir.
Evrim sel antropoloji, bir bakım a A ydınlanm a’nın Ortaçağ an
siklopedicilerinden kalıttığı bir sınıflandırm a şem asının uzantısı
olarak değerlendirilebilir. O rtaçağ ansiklopedikleri, T ann-M e-
Icklcr-însan-M aym un-H ayvanlar-Sürüngcnler-B itkiler-M ineral-
9 l.ııcılio Varıini (1585-1619). Oettvres Phitosaphiqucs. [Akl.: Gaudanl &

Candanı. (1971:9)1
21
ler tarzında, yukarıdan aşağıya hiyerarşik bir dizilim kurgusunu

("B üyük Varlık Z inciri” ) dile getirm ekteydiler. Terim, 18. yüzyıl
A vıupasT nda da kullanım daydı.
“E vrim ” kavrayışı, paradigm atik olarak “Büyük Varlık Zinci
ri” anlayışı üzerine tem ellenm ekle birlikte, türlerin sabitliği kav
rayışı üzerine kurulu ulan “Varlık Z in e iıf’nin tersine, zam an ve
m ekan içinde bir yönelişi ve türlerin değişim ini ima etmekteydi.
19. yüzyıl evrim ciliğinin 18. yüzyıldaki kökenlerinin izini iki
hat üzerinden sürm ek m üm kündür: A hlak Felsefesi (Sosyal B i
lim ler) ve doğa tarihi (Biyoloji). Her iki hattın biçim lenişinde,
15. yüzyıl sonlarından başlam ak üzere AvrupalIların söm ürge
cilik dolayım ıyla dünya yüzüne yayılm ası, yeni insan toplum la-
rı ve kültürlerinin yanı sıra, yeni bitki ve hayvan türleriyle karşı
laşm ası rol oynam ıştır.
I. 1. A h lak Felsefesi
Antropolojinin kökeni, en azından “ethos’’ düzlem inde Batı
A vrupa’da sosyal bilim lerin bir ön evresini oluşturan “Ahlak F el
sefesi” ile bağlantılandırılabilecektir.
17.-18. yüzyılın Avrupalı hukukçu ve filozofları, gezginlerin
anlatılarının ötesine geçebilen ilk anlatıları sunarlar. İlgileri genel
likle birey-toplum, yönetilenler-yöneticiler, halklar-uluslar arasın
daki sözleşm eler üzerinedir.
Örneğin, HollandalI hukukçu H ugo G ro tiu s Paris’de sürgünde
kaleme aldığı De ju re belli ac p a cis ()6 2 5 )’inde ulusların, Doğa
Y asası’na tabi daha geniş bir ulus-aşırı toplumun m ensupları ol
duğunu belirmektedir. Öncellerinin insan toplumu için teolojik bir
temel aram alarına karşın, Grotius, toplum un temelini, insan türü
nün toplumsallığında arar; bireylerin ve toplundann davranışını
yöneten aynı doğa yasalarının, savaş ve barış zam anlarında top
lum lar arasındaki ilişkileri de yönettiğini savunur. Yazıları ulusla
rarası ilişkiler konusunda bir köşctaşı oluşturmanın yanı sıra, in
san toplumunun doğası konusundaki antropolojik spekülasyonun
d a şafağına işaret etm ektedir (Barnard 200: 16).
22
K uram lar, K uram ı ttar
Almanya vc İsviçre’de çalışan hukukçu Sam uel von

P u ff'en d o rf un yazılarında ise (De jure naturae et gentium - 1672),
günümüz antropolojisinin insanın toplumsallığı tartışmalarının ön*
cülleri mevcuttur. Puffendorf, social itas (toplumsallık) ve sociabilis
(topluma yetili/eğilimli olma hali) kavramlarını ayırt ederek insanın
doğası itibariyle sociabilis bir varlık olduğunu belirmekte, toplum ile
insan doğasının bolünmc 2 bütünlüğüne işaret etmektedir.
V on Puffendorf. zam an zaman toplum olm aksızın insan do
ğasının ne olabileceğine ilişkin spekülasyonlarda bulunm akta,
insanın dağınık haneler halinde yaşadığı ‘orası’ ile. D evlet altın
da toplandıkları ‘burası" arasında kurduğu tezatta, 19. yüzyıl son
larına dek uzanacak evrimci düşünce hattının tohum larını sergi
lem ektedir: 'O ra d a ’ tutkuların hüküm ranlığı vardır; savaş, kor
ku, yoksulluk, yalnızlık, barbarlık, cehalet vc vahşet hakim dir;
‘burada’ ise aklın egemenliği altında barış, güvenlik, zenginlik,
görkem , zevk, bilgi, toplum ve iyiciİlik hüküm sürm ektedir (Bar
nard 2001: 16-17).
Ö te yandan, T h o m as H o b b es (1588-1679) Leviathan
(1651)’ıııda, insanlarda toplum oluşturm a yönünde doğal bir
eğilim bulunm adığını, daha çok bencil çıkarcılığın egem en ol
duğunu, bu eğilim in denetim altına alınabilm esi için rasyonel
insanların barış ve güvenlik uğruna yetkeye boyun eğm eyi ka
bullendiğini, böylelikle de ortak uzlaşt ve rıza sonucu toplum sal
sözleşm e ya da toplum un m üm kün olabildiğini tartışm aktadır.
Toplum , insanlığın “doğal d u m m ”unun antitezidir; “ insanlığın
doğal durum dan kurtulm ası vc bir toplum sal sistem in billurlaş
m asına doğru ilerlem esi, H obbes'un düşüncesinde, insanın kendi
varlığım korum ak ve kendisini hukuk vc düzen içinde güvence
altına alm ak, böylelikle d e kendi m ülkiyetinin ve em eğinin ürün
lerinden yararlanabilm ek arzusunun bir sonucu olarak görülm ek
tedir’’ (Jacob B en-A m ittay 1988: 164).
Şu halde, çağdaşlarının çoğu için olduğu gibi, Hobbes için de,
gezgin, kaşif, sömürgeci vc m isyonerlerin izlenim leri aracılığıyla
tanıdığı “yerliler dünyası” , negatif bir “doğal durum ” örneğidir:
23
“İnsanlar, kendilerini korku içinde tutacak ortak bir erkten

yoksun yaşadıkları zam anlarda, savaş denilen durum içindedir
l e r , B ö y l c s i bir durum da, sanayiye yer yoktur: çünkü m eyvası
belirsizdir: vc bunun sonucunda da yeryüzünde kültür yoktur:
denizcilik yoktur; deniz y oluyla ithal edilebilecek m alların kulla
nımı yoktur; geniş, kullanışlı binalar yoktur; fazla kuvvet gerek
tiren şeyler için hareket ettirm e aygıtları yoktur; yeryüzüne dair
bilgi yoktur; zam an hesaplam ası yoktur; sanat yoktur; edebiyat
yoktur; toplum yoktur: ve cn kötüsü, sürekli korku ve şiddetli
ölüm tehlikesi {hüküm sürm ektedir - y.n.), ve insanın yaşam ı,
yalnız, açm ası, hayvanca ve kısadır'’ takt. H odgen 1% 4: 201).
İngiltere’de m eşrutî m onarşinin kuruluş dönem ine denk d ü
şen Jo h n L o ck e (1632-1704) ise, daha iyim ser bir tonla konu
şur, “doğal durum “a ilişkin daha olum layım b ir tablo çizer. İn
san, “doğal durum ” da da aklının buyruklarına bağlı bir varlıktır;
dcvlet-öneesi dönem le devlet dönem i arasındaki fark, İkincide
bireyin bircylcr-arası anlaşm azlıkları çözm e yetisine sahip bir
egem ene tabi olm ası, buna karşılık devlet-öncesi dönem de bi
reylerin bağım sız ve özgür oluşlarıdır. Doğal hukuk vc sağduyu
kuralları, bu özgürlük ve bağım sızlığı, başkalarının yaşam , sağ
lık, m ülkiyet ve özgürlüğüne zarar vermeyi yasaklayacak şekil
de sınırlandırm aktadır. Y ine de, insanın günaha eğilim li oluşu,
doğal durum da hırsızlığa, hırsızlık ise aşırı cezalandırm aya yol
açabilm ektedir. O ysa hem m ülkiyetin, hem de insanların doğal
durum da sahip olduğu özgürlüklerin korunabilm esi, hüküm etin
varlığına bağlıdır. “L o ck e’un düşünceleri açısından doğal hukuk,
devletten önce gelir, fakat ikisi de aynı rolü, özgürlüğü, eşitliği,
ve toplum un güvenliğini güvence altına alm a görevini yerine ge
tirirler” (B en-A m ittay, s. 176).
M onarşinin yetkilerinin kısıtlanm asından yana yapıtlarıyla
göze çarpan M o n te s q u ie u (1689-1753) ise, De T esprit des lois
(Yasaların R uhu Ü zerine - 1748)’ında insan doğasını, deneyim
lerin ve duyuların bir karışım ı olarak tanım lar ve deneyim lerin
kaynağı olan çevrenin insanın "siyasal özü”nü (B en-A m ittay, s.
183) belirlediğini vurgular. M ontesquieu’nün “çev re” kavram ı,
24
K uram lar, K ura m cıla r
iklim , coğrafi koşullar, toprağın niteliği ve türii vb. fiziksel özel

liklerin yanı sıra, toplum sal çevreyi de (devlet biçimi, din. gele
nekler, örfler, ticari ilişkiler, bilim , hukuk, vb.) kapsam aktadır.
Tartışm asının merkezine, verili bir kültürün “ özünü” oluşturan
“genel ruh” oturm aktadır. Yasaların Ruhu Ü zerine'de, “Doğa
ve iklim neredeyse tek başına, vahşiler üzerinde egem endir;
Çinlileri nezaket kuralları yönetir; yasalar Japonların tiranıdır;
Lakcdaym onya’da eskiden görenekler egem endi; R om a’da h ü
küm et buyrukları ve eski görenekler hüküm sürerdi,” dem ektedir
(akt. Barnard 2001: 22-23). V urgusu, çevreyi oluşturan unsur
ların karşılıklı bağlantılılığı üzerinedir; ancak belirleyici olan,
doğal koşullardır.10
Fransız İhtilali kuram cısı. J e a n -J a c q u e s R o u sseau (1712-
1778), L ocke’un liberal fikirlerinden etkilenm iştir. Le conırat
sociale (Toplum sal Sözleşm e- 1726)’sine. G rolius’un, insan er
kinin yönetenler lehine kurum sallaştığını reddedişini eleştirerek
başlar. Rousseau, hüküm et ile “toplum sal sözleşm e” yi ayırt e t
m ektedir: Hüküm et, zenginlerin m ülkiyetini koruyan bir d ü ze
nek iken, toplum sal sözleşm e, dem okratik rıza üzerine tem ellenir
ve insanların lıerkese yararlı bir birlikte yaşam a yolu üzerinde
uzlaştığı, ideal bir toplum sal düzeni betim ler.
R ousseau’ya göre geçim lerini doğadan sağladığı başlangıç
taki “doğal durum ”da, insanlar yalıtılm ış bir yaşam sürm ekte,
başka insanlara gereksinim duym am aklaydı. Bu evrede hayvan
lardan, özgür iracleleriy\c ayrılıyorlardı. Ü zerlerinde etkiyen iki
tem el içgüdü vardı: kendini korum a/m uhafaza (am our de soi) ve
ürem e (commiseration).
Bu doğal durum , nüfus artışı, doğal afetler, vb. nedenler
le bozulacak ve insanlık, “toplum sallık” evresine geçecektir.
R ousseau’nun kuram ına göre, toplum lar, insanların yerleşik ya
10 Hriksctı ve NicKcn (2 0 0 1: 11). M on tesq u ieu 'nün “çokeşlilik, yam yam lık,
paganizm, k ölelik ve diğer barbarca adetlerin, bir bütün olarak toplum içinde yerine
getirdikleri işlevlerle açıklanabileceği" yolundaki görüşünü, “ön -işlevsclci" olarak
nitelemektedir.
25
şam a geçip kulübeler yapm asıyla başlar. Bu gelişme, ailelerin

ve kom şular arasında dem eklerin oluşm asına, eşzam anlı olarak
dilin gelişmesine yol açacaktır; bu “doğan toplum ’' (socieîe na-
issaııte) bir “Altın Ç ağ”dır; ne var ki, kısa sürm üştür. A m ou r de
soi, toplumsallık koşullarında, bencil özseverliğe {am ourpropre)
dönüşecektir. Bunun yol açtığı rekabet, iktidar hırsı ve çatışm a
lar, ancak bireyin kendini gönüllü olarak gene! iradeye (volonte
general) bıraktığı bir Toplum sal Sözleşme ile çözüm e kavuşturu
labilecektir (D em irer ve Özbııdun 1998). H üküm etlerin öncelikli
am acı, doğal eşitliğin yeniden tesisini sağlayacak yasaları çıkart
m ak olm alıdır.
Yaban toplu mİ arın başlangıçtaki "Altın Çağ”tn kimi özellikleri
ni taşıdığını belirten ve buna Afrika ve Am erika’daki kimi “yaba
nıl" toplumları örnek gösteren Rousseau’nım “Doğal Yasa” üzerine
söyledikleri ve eşitlikçi, basit toplum biçimlerine yönelttiği övgü
ler, ABD ve Fransa Cum huriyetleri’nin biçimlenişinde etkili olmuş,
ayrıca Britanya ve İskoçya'daki filozoflar da etkilemiştir. Örneğin
A. Smith’in dilin kökeni ve Özel mülkiyetin önemine ilişkin söy
lediklerinde A. Ferguson'ıın Amerika yerlileri ve diğer kıtalardaki
*'vahşiler’’!n bozulmamışlığına yağdırdığı övgülerde Jean Jacques
Rousseaıfm m etkileri yankılanm aktadır (Barnard, 200!; 22).11
Ancak, A. Sm ith ve A. F erguson’u daha dolaysız olarak et
kileyen bir başka düşünür, Fransız liberal reform cusu, A nne-
R o b e rt J a c q u e s T u rg o t (1727-1781 )*dur. D ünya T arihi (1750)
başlıklı yapıtında Loplumların sanayileşm eye dek üç evreli bir
evrim geçirdiğini saptam aktadır: 1. A vcılık; 2. Ç obanlık ve gö
çerlik; 3. Çiftçilik.
T urgol’ya göıe orm anda yaşayan toplayıcılar, besin yetersiz
liği nedeniyle avcılığa başlam ış, ancak hayvanların tükenm esi,
onların mekan içinde yayılm asına, yani göçerliğe yol açmıştır.
II Barnard (2001: 23) Levi-Slrauss'un toplum bilim lerin kuruculuğunu

R ousseau'ya yakıştırırken, Rudcliffe-Brovvn'ın ise M om esq u icu 'ye işarei elliğin e
dikkati çeker ve yapısalcı gelen eğin Rousseaıı'ıntıı rasyonalizm ine, yapı sal-işle vsel-
ciliğin ise, M ontesquieu'nün ampirisizm itıe çok şey borçlu olduğunu beliriir.
26
G öçerlik koşullan, dillerin birbirlerinden ayrılm asına ve aynı dili

konuşanların bir araya toplanm asına neden olacaktır. Evcilleştiri
lebilir türlerin bulunduğu bölgeler tedricen çobanlığa yönelecek,
hayvancılık nüfus artışını hızlandırınca, tarıma geçiş olanaklı
hale gelecekti. Topraktan sağlanan arlık - ürün, tarımcı toplum-
larda çiftçilik dışındaki işleri olanaklı hale getirm ekte, yani uz
m anlaşm anın yolunu açm aktaydı. B öylelikle kentler doğacak ve
ticaret gelişecekti (G üvenç 1979; ayrıca T ürk 1996: 112).
Turgot, Britanyalı iktisatçılar aracılığıyla Lewis Henry
M organ’a aktarılan bu teknik-tem elli evrim şem asının yanı sıra,
A uguste Com te ve E. B. T ylor’un devralacağı bir “zihinsel ev
rim '’ kurgusunun da sahibidir. İnsan Zihninin G elişm eleri (1753-
54) başlıklı yapıtında, insanlık tarihinde iiç düşünüş tarzının bir
birini izlediğini öne sürer: Teolojik, m etafizik vc pozitif evreler.
Teolojik evrede, insanlar doğal olayları İlahî kuvvetler aracılı
ğıyla açıklam aktadır. M etafizik evrede, insanlar dünyayı “özler”
ya da “fikirler” aracılığıyla açıklam aya çalışır. P o zitif e \ re, insan
zihninin doğaüstünün baskısından kurtulduğu, olay vc görüngü
lerin pozitif bilim ler ve nedensellik ilkeleri aracılığıyla açıklan
dığı son evredir.
T urgot’nun “ ilerleme” düşüncesi, organik vc evrenseldir: din,
ahlak, sanatlar, bilim vc siyasal kavram ların tüm ü, birlikte ve
karşılıklı bağlantılıhk içinde değişm ektedir. Topluınların içinde
bulunduğu her evre, insanlığın evrensel ilerlem e sürecindeki bir
aşam aya denk düşm ektedir. D olayısıyla da, kültürler arasında
ki farklılıklar, niteliksel değil, derece farklılıklarıdır. İnsan zih
ni her yerde, aynı ilerlem enin tohum larım taşım aktadır (Türk,
1996: 161-62).”
Öte yandan, 18. yüzyıldan itibaren pek çok filozof, ilkel bir
geçm işten A vrupa uluslarının kuruluşlarına dek evrensel bir ta
rih kurgulam ak için uğraş agel m iştir. Ö rneğin Edward G ibbon'un
The H istory o f the D ecline and F all o f the Roman Empire (Rom a
İm paratorluğunun G erileyiş ve Çöküşü - 1776-1788)'ı; İtalyan
filozof G iam battista V ico’nun evrensel bir tarihi kaleme alm aça-
27
A N TR O P O LO Jİ
balarını yansıtan ve insanın tarih tarafından biçim lendirildiğini

ö ne süren La Scienza N aava (Y eni Bilim - 1744)\sı;12T urgot' nun,
insanlığın Tufan sonrasında yabanıllık ve barbarlık evrelerini y a
şadığını ve buradan tarım vc kent temelli uygarlığa geçtiğini öne
süren Plan p o u r deux discourses sur VHistoire Ü niverselle (E v
rensel Tarih Üzerine İki Söylev için Plan -1750)’ı; M arquis de
C o ndorccl’nin, erken aşiret evresinden Fransız C um huriyeti’nin
kuruluşuna dek 10 evreli bir evrim şem ası kurgulayan Esquisse
d ’ıın Tableau historique des Progres d e I’Esprit hum ain (İnsan
T ininin İlerleyişinin Tarihse! bir Tasviri için D enem e - 1794) bu
çabalar arasında anılabilir.
G örüldüğü üzere, 17.-18. yüzyıl düşünürlerinin evrim sel d ü
şünceleri. daha çok "‘Doğal D urum ”dan “T oplum sal Sözleşm e”ye
(ve/veya D evlet’e) geçiş üzerine odaklanm ıştır. G czgin-m isyo-
ner anlatılarından tanıdıkları “V ahşi/İlkel” , som ut verilerle an a
liz edilecek, açıklanacak bir görüngü değil, tikel bağlam ından so
yutlanm ış, kendi toplum larını üzerinden eleştirecekleri ve/veya
olum layacakları bir “paradigm a” , bir kurgudan ibarettir. Olduğu
kadarıyla evrim tasarım ları, sanayi kapitalizm inin vc şiddetli top
lum sal/siyasal dönüşüm lerin eşiğindeki kendi toplum larını anla
m anın/açıklam anın aracı olarak biçim lenm iş gözükm ektedir.
I. 2. D oğa T a rih i: B iyolojik E v rim d e Ö n c ü le r

Evrim ci düşüncenin birinci ayağım “Ahlak Felsefesi” oluş
turuyor ise. ikinci ayağım da, doğa tarihi oluşturm aktadır. 17.
yüzyılda, İngiliz doğabilim ci J o h n R a y ’iıı (1627-1705) bitki vc
hayvanların sınıflandırılm asında aynı ilkeleri kullanm ayı dene
yen yazıları, biyolojik evrim spekülasyonlarının başına yerleşti
rilebilecektir. Nitekim , C a ro lu s L in n a e u s ’un (1707-1778), Sys~
12 V ico, itim coplumlantı tiç evreden geçtiği evrensel bir toplum sal gelişm e
modeli kıırgulamışlı: I) ‘T aunlar Çağı" doğaya tapınma ve ilkel toplum sal yapılarla
belirlenm ekteydi 2) 'Kahramanlar Çağı', büyük toplum sal eşitsizlik ler nedeniyle
yaygın toplum sal huzursuzluklar dönem iydi. .3) "İnsan Ç ağı’ ise. aklın yönetim inde
ki bir g eleceğ e iyaret etm ekteydi (Eriksen ve N ielscn 2001: 10).
28
tema N aturae (1 735)’sinde Rııy'in Table o f Plants (1669)'ı, M et-

hodus PlantarunT u ve H istoric Planlarım ı G ene ra!is (1682)’in-
dcn esinlendiği belirtilm ekledir. G ünüm üzde dahi kullanılan
"T aksonom i” nin mimarı Liıınacus, türlerin sabit olarak "yaratıl
dığı” kanısından harekede, tür içi çeşitliliği, m elezleşm eyle açık
lam aktaydı (G audant, 1971: 18).
L innaeus’un türlerin sabitliği görüşüne karşın, B enoît de
M aillet (1656-1738), dünyanın yaşının o güne dek düşünülen
den fazla olduğu, fosillerin geçm iş yaşam biçim lerinin kalıntısını
oluşturduğu, bazı türlerin tükenm iş olabileceğini ileri sürerken,
ilk organik yaşam ın suda başladığını ve organizm aların çevre
sel değişikliklere uyum sağlam a sürecinde değişim e uğradığını,
uyarlanm a sürecinde edindikleri alışkanlık ve organları sonra
ki kuşaklara aktardıklarını öngören bir biyolojik evrim şeması
önerm ekteydi (Gaudant & G audant 1971: 12).
M a u p e rtiu s (1698-1759) da, tür-içi ve türsel çeşitliliği açık
lam a çabasında, iklim , besinler gibi etkenlerin canlılar üzerinde
ki "seçilim ” etkilerini, uygun olm ayan bireylerin doğal süreçler
içinde tasfiyesini ve rastlantısal değişinim ler sonucu yeni türlerin
biçim lenişini öne sürerek. “lransform izm ” in tem ellerini atacaktı
(G audant & G audant 1971: 25-29).
18. yüzyıl evrimci düşüncesinin öncülerinden sayılabilecek
C o n ıte d e B u ffo n 'u n (Georges M arie Leclcrc, 1707-1788), Tiıeo-
rie de la Terre (Yeryüzü Kuramı), Histoire generale des Anim a-
ux (Hayvanların Genel Tarihi), H istoire particuliere de l ’Homıne
(İnsanın Tikel Tarihi - 1749), H istoire des Quadrupedes (Dört
Ayaklılar Tarihi, 12 cilt - 1753-1767). H istoire naturelle des Oise-
aux (Kuşların Tarihi - 1770-1783), Histoire des M ineraux (M ine
raller Tarihi 1783-1788) vb. yapıtları kapsayan Doğal TarilTinde,
bir yüzyıl sonra M althus ve Charles D arw in’in kullanacağı pek
çok fikir y er alm aktaydı: Bir türün içinde çeşitli varyasyonların
olabileceği, laikli hayvan türleri arasında ortak yapısal özellikle
rin bulunduğu, çevrenin organizma üzerindeki etkileri, yaşamın
besin kaynaklarından daha hızlı çoğaldığı ve bunun hayatta kal
29
m a m ücadelesine yol açtığı, kimi yaşam biçimlerinin tükenm iş

olduğu, günüm üzdeki hayvan çeşitliliğinin, geçmişin az sayıdaki,
daha saf atasal hayvan biçim lerinden türediği, v b ...
J e a n B ap tiste d e L a m a rc k ’m (1744-1829) yapıtlarında ise,
coğrafi ve iklim değişikliklerinin bitki ve hayvan yaşamı üzerin
de baskı yaptığı ve bu baskıların uzun erim de yaşam biçim lerinin
dönüşm esine yol açtığı fikri işlenm ekteydi. Erken am iplerin d e
niz analarına, deniz analarının balıklara, balıkların sürüngenlere,
bunların da m em elilere doğru evrildiği süreğen bir evrim k urgu
su geliştiren L am aıck. evrim sel değişm elerin, yaşam biçim leri
nin değişen çevre koşullarında cn yararlı olan uzuvlarım kullan
mada gösterdikleri çabadan kaynaklandığım öne sürm ekteydi.
Böylelikle fizyolojik gereksinim yeni uzuvların oluşm asına ve
eskilerin yeni biçim ler alm asına yol açıyor, gelişen uzuvlar son
raki kuşaklara aktarılıyordu (B arnard 2001: 28-29). L am arck’ın,
C harles D arw in’in dedesi E ra s m u s D a rw in (1731-1802) ile bir
likte, organizm alarla çevreleri arasındaki ilişkiye yaptığı vurgu,
evrim ci düşünce açısından önem taşım akladır.
Ne ki, biyolojik evrim e ilişkin açıklayıcı bir kuram ı form ü
le etm e görevi. 17.-18. yüzyıl A vrupa düşününün bu ön-evrinıci
m irasının kalıtçısı C h a rle s D a rw in (1 8 0 9 -l8 8 2 )‘c düşecektir.
Darwin. On the O rigin o f tlıe Species (Türlerin Kökeni Ü zeri
ne - 1859)’de bir tür içindeki değişim in doğal yasaları izlem ekte
olduğunu söylem ektedir. Bu yapıtında kalkış noktası, iktisatçı
T h o m a s-R o b e rt M a lth u s (1766-1834)’un. nüfusun geom etrik,
besin kaynaklarının ise aritm etik olarak arttığı, dolayısıyla da.
besin kaynaklarının sınırlılığının nüfus üzerinde sınırlayıcı bir
baskı oluşturduğu yolundaki kuram ıdır.
M altlıus’un kuram ı. D arw in’in “ doğal seçilim ” e ilişkin görüş
lerinin ana kaynaklarından birini oluşturm aktadır. D arw in, a n ı
lan yapıtına doğan organizm aların tüm ünün hayatta kalam adığı
saptam asıyla başlar ve hangi etkenlerin organizm aların hayatta
kalm asını belirlediği sorusuyla devam eder. A rdından, b ir türe
m ensup bireyler arasında varyasyonların bulunduğunu ve bunla-
_30
Kuranılıır. K uram cılar
rm belirli bir çevreyle baş etm ede etkili olduğunu belirtir. Ç ev
reye uygun özellikler taşıyan bireyler daha fazla hayatta kalm a,
dolayısıyla bu özellikleri yavrularına aktarm a şansına sahiptirler
(ıcinsel seçilim). Dolayısıyla D a w in 'e göre, fizyoloji, davranış
ve çevre arasındaki ilişki kim lerin hayatta kalıp uyumsal özel
liklerim gelecek kuşaklara aktarabileceğini belirlem ektedir. Göç
ya da çevresel değişim , yeni bir seçilim sürecini tetikleyerek tür-
leşmeyi sağlayacaktır; böylelikle m evcut türsel çeşitlilik, farklı
ekolojik çevrelerin seçici baskısının ürünüdür.
I. 3. B iyolojik E v rim d e n T o p lu m sa l E v rim e: H e rb e rt S p en

c e r (1820-1903)
D arw in’in düşüncesi, dinsel çevrelerde tepkiyle karşılanm ış,
popüler basında da alaya alınmıştı. Fransa ve A lm anya'daki yay
gın tepkilere karşın, Britanya ve A B D ’de kabul görmeleri, görece
sorunsuz olacaktır. Gerçekte, D arw in’in yapıtının yayınlanm asın
dan öııcc, Britanya’da Herbert Spcncer insanın toplumsal evrimi
üzerine bir çalışm ayı yürütm ektedir (M cGee & W arm s 1995: 7).
Biyolojik evrim düşüncesi ile, 19. yüzyıl sosyal/kültürel an
tropologlarının evrimci paradigm ası arasındaki köprüyü, denile
bilir ki İngiliz sosyolog H e rb e rt S p e n c e r (1820-1903) oluştur
maktadır. Spencer yapıtlarında, evrim le genel bir görüngü olarak
ilgilenir ve evrimci yaklaşım ı biyoloji dışındaki alanlara aktarır.
Evrimi basitten karm aşığa doğru ilerleyen tedricî bir süreç olarak
gören ve değişim in tem el güdüsünün hayatta kalm a m ücadele
si olduğunu söyleyen Spencer, insan toplum larının evrim ini de
“organik analoji” doğrultusunda kurgular. Bu analojide, insan
toplam ları, tıpkı organizm alar gibi basitten karm aşığa doğru ted
ricî bir ilerlem e sergilem ekte, toplum lar karm aşıklaştıkça onları
oluşturan kesim ler arasındaki işbölüm ü de artm aktadır:
“Biçim belirsizliği, kısımların süreksizliği, kısımların de
vingenliği ve evrensel duyarlılık, yalnızca (...) toplumsal orga
nizmanın özellikleri değildir; daha aşağı hayvan sınıflarının da
yaklaşık olduğu özelliklerdir. Böylelikle, bu önemli analojilerde
31
pek az çelişkiye rastlarız. T oplum lanıı kitlesi tedricen büyüm ek

te. yapıları giderek karm aşıklaşm akta, aynı zam anda kısım ları
artan ölçüde karşılıklı bağımlı hale gelm ektedir; dahası, bu özel
likleri sergileyiş ölçüleri, yaşam sal faaliyetleriyle orantılıdır,
tüm bunlar, loplum larm . organik cisim lerle paylaştıkları ö z e l
liklerdir” (Spencer, M cG ee & W illiam s içinde 1995:16).
Bu görüşü kısa sürede öylesine bir popülarite kazanm ıştır ki,
yalın bir teknoloji kullanan, farklılaşm am ış bir toplumsal yapı
sergileyen ve ekonom ik uzm anlaşm adan yoksun “ilkel toplum
lar” betim lem esi, kısa sürede dönem inin sosyal bilim cilerince
benim senm iştir. Spcnccr’a göre toplum a doğa yasaları egem en
dir. “ En uygunun hayatta kalm ası” form ülü, yaygın b ir biçim
de sanıldığı üzere D arw in’e değil, S pcncer'a aittir (M cG ee &
W arm s 1995: 8).
Spencer’in hem biyolojik, hem dc toplum sal alanı kapsayan
evrim kurgusu. L am arck'dan devraldığı, “edinilm iş özelliklerin
sonraki kuşaklara aktarılm ası” ilkesine dayanır:
“Bu yapı analojilerini leırıaşa ettikten sonra, organik büyüm e
neden ve süreçleri arasında da böyle analojiler var m ıdır diye
soracak olursak, yanıt, evettir. Siyasal gövdenin herhangi bir ke
sim inde cüsse irileşm esine yol açan nedenler, tekil bir bedenin
herhangi bir kesim indeki ciisse irileşm esine yol açan lara kesin
benzerlik sergilerler. H er iki durum du da. sonraki, daha fazla
talebin sonucu olan, daha fazla işlevsel faaliyettir. H er bir uzuv,
dam ar, bez ya da hayvanın herhangi başka bir organı, tem rin
yoluyla - bedenin ondan talep ettiği görevleri etk in biçim de y e
rine getirerek gelişir; benzer biçim de, herhangi b ir em ekçi ya da
zanaatkar sınıfı, herhangi b ir im alat m erkezi, ya d a herhangi bir
resm î ajans, cem aat o n a fazladan iş yüklediğinde genişlem eye
başlar” (Spencer, akt. M cGee & W illiam s, s. 19).
S pencer'e göre, toplum sal evrim in itici gücü, toplum lar
arasındaki, “hayatta kalm a m ücadelesi”dir. |B u kavramı da
Darvvin’den önce kullandığı belirtilm elidir (Türk 1996: 187). | İl
kel türdeşlikten uygar beterojenliğe doğru gelişm e süreci, aşiret
ler ve uluslar arasındaki çatışına aracılığıyla m üm kün olabilmek-
32
ıcdir. Çünkü çatışm a durum u, grup-içi işbirliği ve dayanışm ayı

sağlam akta, işbirliğiyse uygarlığın gelişim ini hızlandırm aktadır.
D ahası, çatışm ak süreçte “en uygunun hayatta kalm ası” yoluyla
evrim, toplum ların yetkinleşm esini sağlam aktadır.
Böylelikle, Spencer, esas olarak iki toplum tipinden söz eder:
1- Zorunlu işbirliği tem elinde örgütlenm iş, bireyler üzerinde
m utlak otoritesini kullanan zorba bir m erkezî gücün etkin olduğu,
en yüksek onur kaynağını savaştaki başannın oluşturduğu yalın
savaşçı toplum lar ile 2- G önüllü işbirliğine dayalı, dem okratik
ve tem silî bir hüküm etin sınırlı siyasal yanlız gücüyle yönetilen,
barışçı, üretim -m erkezli, toplum sal sözleşm eye dayalı karm aşık
sanayi toplum ları (Türk 1996: 191). Ne ki, bu tipler birbirini dış
lam am aktadır; her ikisinin özellikleri kuram da ve pratikte birbi
rine karışm ış durum dadır. Y ine de Spencer’in evrim kurgusunda
genel yöneliş, askerîden sınaîye doğrudur. (Lauer 1991:64)
19. yüzyıl A v ru p asfm n , siyasal çalkantılara karşın, kendi
ni teknolojik, askerî ve siyasal açıdan en üst evre olarak gören
bir Sosyal D arw inizm ’in dam gasını taşıdığını söylem ek, abartı
olm ayacaktır. 19. yüzyıl Batı A vrupası’nın egem en toplum ve
bilim düşüncesi ve özellikle de kaynağı S pencer’a dayandırılan
Sosyal Darw inizm , genel hatlarıyla, toplum sal gelişm enin en üst
basam ağında yer alm anın, geri kalm ış halkları yönetm e fikrine
m eşruiyet sağlam aktadır. Böylelikle H erbert S pencer’in fikirle
rine em peryalist, söm ürgeci ve ırkçı girişim leri ve A B D ’deyse
kapitalist rekabeti m eşrulaştırm ada sıkça başvurulm aktadır.
ü » tüt
Öte yandan, Ingiltere’nin H indistan’da yerli elitlerin yöneti

me katıldığı “ ikili yönetirrî’i tartışm aya açtığı, Berlin Konferansı
(1884-1885) ile A frika’nın Batılı devletler arasındaki paylaşım ı
nın tam am landığı, A B D ’nin, 18. yüzyıl sonunda siyasal bağım
sızlığını kazanışının ardından İç Savaş’a (1 8 6 1 -IS64) sürüklen
33
diği, A lm anya ve İtalya’nın ulusal birliği sağlam a çabalarını sü r

dürdüğü, O rta ve Doğu A vrupa’da ulusal yükselişin hız kazandı
ğı, oy hakkının genelleştirilm esi m ücadelesinin sürdürüldüğü 19.
yüzyıl, gerek ABD, gerekse Batı A vrupa’da, m uhafazakârlarla
liberaller arasındaki siyasal bölünm enin de belirginlik kazandığı
bir dönem olm uştur. Bu bölünm e, tarafların toplum tasarım larına
da yansıyacak, liberalizm toplum sal düşüncenin hakim paradig
m ası haline gelirken, gerek biyolojik, gerekse toplum sal evrim
düşüncesinin birikim lerinden bolca yararlanm asını bilecektir.
19. yüzyıl Batı Avrupa toplum sal düşüncesi, “geçişler" üzeri
ne odaklanır. Farklı toplum sal düşünürlerin farklı odaklara yer
leştirdiği "geçiş” süreçlerini [M arx’da bir üretim tarzından d iğ e
rine, ağırlıklı olarak da, feodalizm den kapitalizm e; T önnies’de
statüden sözleşm eye; D urkhcım ’da m ekanik dayanışm adan o r
ganik dayanışm aya; W cber’de gelenekten rasyonelleşm e/bürok-
ratikleşm eyel genel olarak “ilkel/geleneksek den moderni te ’ye"
olarak okum ak m üm kündür. 19. yüzyılın İlkel/geleneksel-m o-
dern dikotom isi şöyle kurulabilecektir:
ilk el/g elen ek sel...................................... m o d e rn
göçebe, dev letsiz................................... teritoryal devlet

akrabalık b a ğ la rı................................... toplum sal sözleşm e
kuralsız/karm aşık cinsel iliş k ile r tekeşlilik
ortaklaşm acılık....................................... özel m ülkiyet
b ü y ü ..........................................................bilim
Y ine de, farklı toplum bilim cilerin evrim konusundaki vur

guları farklıdır: M addî kültür, geçim araçları, akrabalık örgüt
lenm eleri, dinsel inanışlar vb.’dcn hangisinin toplum sal evrimin
devindirici gücü olduğuna ilişkin görüşler, çelişkilidir. Buna
karşın, 19. yüzyıl evrim cilerinin tüm ü bu görüngülerin karşılıklı
ilişki içerisinde olduğunu ve birindeki değişim in diğerlerinde de
değişim e yol açtığım kabul etm ektedir.
34
1 .4. S o sy a l/K ü ltü re l A n tro p o lo jid e E v rim c ile r

Bu durıım da, antropologları diğer evrim ci toplum bilim ciler
den ayıran yönün, yukarıdaki dikotom inin “ ilkel” ucu üzerindeki
odaklaşm aları olduğunu öne sürebiliriz (W allerstein 1997:31-33;
2003; 78-79). K uşkusuz, çok farklı kaynaklardan esinlenm ekte
dirler: B achofen, M aine, M cLennan M organ hukukçudurlar ve
ilgi odaklarını, evliliğin, ailenin, özel m ülkiyetin ve devletin
gelişim i gibi hukuksal konular oluşturm aktadır. R om a Hukuku,
büyük ölçüde ilk kaynaklarıdır; bu ilgileri onları L ubbock ve Ty-
lor gibi, m addi kültür ve dinin gelişimi b enzen sorunlar üzerin
de yoğunlaşan çağdaşlarından ayırt edecektir (K uper, 1988: 3).
Şim di, 19. yüzyıl antropologlarını tek tek ele alarak görüşlerini
daha yakından tanım aya çalışahm .
/. 4. 1. H enry J. S. M aine (3822-1888)

R om a Hukuku konusunda uzm anlaşm ış B ritanyah bir hukuk
çu olan M aine, C am bridge Ü n iv ersitesin d e bir süre Sivil Hukuk
profesörü olarak görev aldıktan sonra, kürsüsünden istifa ede
rek, 1 8 5 0 lerin başlarında L ondra’da siyasal gazeteciliğe atıldı.
A ristokratik hüküm et biçim lerinin ateşli bir savunucusu, o sıra
lar tartışılm akta olan ve kurulu otoriteyi aşındıracağım düşün
düğü genel oy hakkının şiddetli b ir m uarızıydı. Dahası M aine,
Britanya’nın H indistan İm paratorluğu’ndaki statükonun m uhafa
zasından yana tutum atm aktaydı. G erçekte, antropoloji tarihinde
kendisinin evrim ciler arasına yerleştirilm esine yol açan Ancient
Law (K adîm H ukuk - 1861)’u, Rousseau ile, H indistan’daki re
formun savunucularından, Britanyah yararcı düşünür Je re m y
B e n th a m ’a karşı bir polem ik olarak kalem e alınm ıştır.
J. Bentham , H indistan’ın kendi yararcı esaslara dayalı hukuk
sistemi için bir laboratuvar olabileceğini düşünüyor ve yerel elit
lerin etkinliklerinin sürdürüldüğü, yerel örf ve yasaların geçerli
liğini koruyan “ ikili yönetim ”e karşı, toprakta bireysel m ülkiyet
haklarını öngören reform girişimini şiddetle destekliyordu. Hu
kuk sistem i, bireylerin kendi çıkarlarını hesaplayarak kendi mut-
35
lulu k lan peşinde koştuğu, yasanın am acının ise. bireylerin baş

kalarının özgürlüklerini ihlal etm em esini sağlam ak olduğu ilke
leri tem elinde biçim lenm işti. B u öğreti, Hu me ve R ousseau’nun
“toplum sal sözleşm e” fikirlerine dayanm aktaydı.
M ain e’in A ncient L aw 'ü, B entham ’m tem sil ettiği a priori
toplum felsefesine köklü bir karşı çıkıştır. “Toplum sal sözleşm e”
savunucularının “doğal durum ” kurgularının tarih-dışı, deneyim -
dışı olduğunu vurgulayan M aine, bunun yerine, insanlığın ilk d u
rum una ilişkin bilgilerin, gözlem cilerin çağdaş “ilkeller”e ilişkin
anlatılarından, halkların kendi tarihlerine ilişkin kayıtlarından ve
k adîm hukuktan toplanan verilerle, daha bilim sel bir tarzda ye
niden kurgulanabileceğini önerm ekteydi. Kitabında, ilktoplum -
ların, birbirlerine sözleşm eyle bağlanan özgür bireyler üzerine
değil, statüyle bağlı, m ülkiyeti ortaklaşa kullanan aileler üzerine
tem ellendiğini gösterm eyi hedeflem ektedir. İnsanların özgür ve
yazgılarına egem en olduğu doğal durum tasavvurunun karşısına,
M aine, ‘patriyarkal despot’un kaprislerinin egem en olduğu ce
m aatleri yerleştirir.ıs
Ancient Law, ilksel insan toplumlarım patriyarkın mutlak yet
ke (manus) ve yönetim indeki, ortak bir erkek atanın soyundan gel
me akraba toplulukları olarak betim lem ektedir. Kız evlatlar evlilik
yoluyla kocalarının grubuna dahil olup, kayınpederlerinin yetkesi
altına girerken, erkek evlatlar grubun içinde kalmaktadır.
B u ilksel grup, yasal kurguların ilki ve en büyüğü olan evlat
edinme yoluyla aşınm aya başlayacaktır. Patria p o te s tas ilkesi,
dışarıdan gelenlerin kabullenil m eşine uygun kılınm ak üzere es
netilir; ne ki, çekirdek {akraba erkekler) grubu, yeni gelenlere
karşı ayırım cılık uygulam aktadır. G ruba kabul edinilenlerin sa
yısı zam anla artar ve bu ikinci sınıf üyeler, hak talebinde bulun
m aya başlarlar. Bu, (gerçek ya da kurgusal) k an bağlılığı ilkesin
den, yerellik ilkesine geçişi sağlayacaktır.
13 “Karşılaştırmalı hukuktan eld e ed ilen kanıtların sonucu, insan soyunun

ilksel durumunun Patriyarkal Kuram olarak b ilinen görüş olduğunu göstermektir”
(M aine, Ancient Law, s. 116. Akt. Kuper 1988: 25).
36
K orporasyon tutunum u zayıfladıkça, bireysel bağım sızlık ar

tar; toplum sal sözleşm e, uzun gelişm elerin sonucu ulaşılan bir
durum dur. B ireycilik ve sözleşm e, ancak en yüksek uygarlıkla
rın ürünüdür. M aine, özellikle aileden kaynaklanan verili hak ve
yüküm lülükleri tanım lam ak için ‘statü’ terim ini kullanm aktadır.
B u bakım dan, ‘statü’ ‘sözleşm e’nin zıddıdır. E rken toplum ları
belirleyen ilke statü ilişkileriyken, m odem toplum lar sözleşm e
ilişkileriyle karakterize olm aktadır: “T oplam ların devinim inin
Statüden Sözleşm eye doğru olduğunu söyleyebiliriz.” 14
M aine, “ aile -» gen s -* aşiret devlet” tarzındaki kadîm top
lum sal evrim kurgusunu benim serken, toplum sal birim lerin
birbirini izleyişinin, devrim sel sıçram alarla m üm kün olduğunu
belirtm ektedir. Özellikle kan bağından teritoryal bağlar ve dev
lete geçişin, niteliksel bir dönüşüm olduğunu vurgulam aktadır.
Bu toplum sal gelişim şem asına, patriyarkın iradesi -* İlahî esinli
hüküm darlık aristokrasinin İlahî esine değil, ö rf ve geleneğe
dayalı yönetim i yazının bulunm asıyla birlikte aristokrasinin
örf ve gelenek üzerindeki tekelini yitirm esi, yasaların kodifikas-
yonu biçim inde bir yönetsel/hukuksal gelişim eşlik etm ektedir.
N ihayet, reform ların halkın isteği sonucunda değil, seçkin h u
kukçuların girişim iyle gerçekleşebildiği, h er durum da, ilerlem e
nin ender bir görüngü olduğu görüşündedir.
M aine, B entham ’ın izleyicilerinin girişim lerin başarısızlığa
uğram asının ardından, H indistan’da Kral Naibi Konseyi üyeli
ğine getirilerek, söm ürgenin hukuk işlerinin sorum luluğunu üst
lendi (1862-1869). Rom a H ukuku'nun C erm en kavim lere daya
tılarak Cerm en toplum ların reform e edilm esi fikrinden hareketle
B ritanya adına, H indistan hukuk sistem inde bir dizi reform a im
zasını attı: sözleşm e özgürlüğünün yaygınlaştırılm ası; bireysel
toprak hakları; A vrupa eğitim sistem inin kabulü, v b .15
14 M aine, Ancient Law, s. 165. Akt. Kuper 1988: 27.

15 Sir Henry M aine’in, bu uygulamalarla, gazete yazıları vc Ancient
Lfltr'ımUa kıyasıya eleştirdiği Bcnthaıncılarla nerede ayrıldığını kestirmek ?.or.
K.uper (1988: 3 4 ). kendisini H indistan'daki görev iyin öneren W hig parlamenterin.
37
Hindistan’a ilgisi, Britanya’ya döndükten sonra da sürecek, Ox

ford ve C am bridge’deki kürsülerinin yanı sıra, yaşam boyu Hindis
tan Konseyi üyeliğiyle ödüllendirilecektir (Kuper 1988: 19-35).
« 0 6
M aine’in Patriyarkalizm kuram ında dile getirilen, toplum sal

sözleşm eyi kurm aca bir doğal hukuktansa aile hukukunun ö n
cel ediği fikri, toplum sal düşüncede bir dizi akrabalık kuram ına
zem in hazırlam ıştır. 19. yüzyıl evrim cilerinin büyük bölüm ü,
anayanlı a ilenin atayanh aileyi öncelediği konusunda hem fikir
olm akla birlikte, bunun nedenleri ve kanıtları konusunda farklı
görüşler öne sürerler.
Ö rneğin S ir J o h n L u b b o c k (Lord Avebury, 1834-1913), ev
liliğin henüz gelişm ediği dönem de anayanlılığın başat olduğunu,
ancak evliliğin kurum sallaşm asıyla birlikte m ülkiyetin babanın
kız kardeşine değil, kendi çocuklarına geçm esini sağlayan bir
düzenlem eye gidildiğini savunm aktadır. Lubbock, anayanlılık
ile anaerkini ayırt etm ekte ve evliliğin bilinm ediği ‘vahşi’ top-
lum larda, kadınların yönetici konum da olm ak bir yana, aşağılan
dığına dikkati çekm ektedir.
I. 4.2. Johann Jacob Bachofen (18İ5 -1 8 8 7 )

İsviçreli b ir hukukçu olan B achofen de, çağdaşı M aine gibi
bir Rom a Hukuku T arihi uzm anıdır. Ancak, hukuk öğrenim ine
sonradan pişm anlığını, bir mektubunda "iktidar sahibi olm a ve benim sediği siya
salara gerekçeler bu lm a'n m M ain e’in karakteri olduğu ifad esiyle d ile getirdiğim
aktarmaktadır. Marx ise, Vera Z assoulitch’e yazdığı 8 Marl 1881 tarihli mektupta,
şu ifadeyi kullanmakta: “İlkel toplulukların, burjuvalar tarafından kalem e alınm ış
tarihlerini okurken dikkatli olm ak gerek. Yanlışlar dnünde dahi gerilem iyorlar.
Örneğin. Hindistan kom ünlerinin yıkımı görevinde İngiliz hüküm etinin ateşli bir
işbirlikçisi olan Sir Henry M aine, ikiyüzlüce b ize hükümetin kom ünleri desteklem e
yolundaki bütün çabalarının İktisadî yasaların kendiliğinden kuvveti karşısında boşa
çıktığım anlatır" (E n gels 1975: 330).
38
dilbilim inden geçm esi (B achofen 1997: 30), görüşlerine dam ga
sını vurmuş gözükm ektedir. A nalık hukukunun babalık hukuku
nu, anaerkinin ise ataerkini (Patriarchat) öncelediği tezini işledi
ği Das M utterrecht’i (A nalık H ukuku - 1866) hukuk tarihinden
çok, dilbilim ve m itolojinin verilerine dayanm aktadır. Politik
kaygıları öne çıkan, pragm atik yönelim li M ain e’in tersine, B ac
hofen, herşeyden önce bir klasikçi ve bir yazın insanı kim liğiyle
karşım ıza çıkm aktadır:
Eski dönem lerin sanatı duygularım ızı, hukuk bilim iyse
aklım ızı klasik dönem uygarlıklarına çeker. Bu ikisi ancak birlik
içinde olursa uyum lu bir zevk verir ve insan ruhunun iki yarısını
d a doyurur. Sanat yapıtlarına ilgi gösterm eyen dilbilim cansız
bir iskelet olarak kalır” (B achofen 1997: 36).
Yapıtı, ağırlıklı olarak sim ge çözüm lem eleri ve psikanalize
dayanan yazar, otobiyografik notlarında, içgörü, sezgicilik, hatta
ilahî esinin kendisi için yol gösterici olduğunu kabullenir. A n
cak, m etafizik ve gizem cilikle arasına m esafe koym ayı da ihm al
etm ez. Bunun yolu, eski çağ insanlarının düşüncelerindeki tem el
güdücünün din olduğunun kabulü ve onların zihniyetiyle em pati
kurm aktır:
Artık hangi tehlikelerle kuşatıldığım ı çok iyi biliyor
dum . D oğaötesi yollara sapabilir ve doğru yolu sonsuza kadar
gözden kaçırabilirdim . Bu uzun döııüp dolaşm alar beni H usch-
k e 16 türünden düşlem lere sürükleyebilirdi. Böyle şeylere karşı
son derece sağlıklı bir ruh yapısına sahip olduğum için tanrı
m a şükrediyorum . Ben farklı bir çözüm buldum . O günden bu
yana bütün eskiçağ düşünüş ve yaşam biçim inin dinsel tem eli,
bana yolgösteren düşünce oldu. Hiç kuşkum yok ki, birçok k i
lidi açan anahtar, işte buradadır. H atta bazen bu yolun sonunda
insanlarla ilgili düşünlerin tanrısal ve ölüm süz anlam ındaki bir-
şeylerin tanrısal bir esinle bana açıklanacağı kanısına kapılırım .
A ristoteles’in, benzer olanların yalnız benzerler tarafından kav
ranabileceği sözü doğruysa, o zam an tanrısal olan da, kendini
16 Philip Edward Huschke (1 8 0 1 -1 8 8 6 ) Breslau'da Roma hukuku profesö

rü; Hukuk çalışm alarını S c h e llin g in gizem cilik düşüncesiyle karıştırmıştı.
39
tarihin üstünde tutan usçuluk felsefesine özgü bir kendini b eğ en

m işlikle değil, yalnız tanrısal bir anlayışla sezilebilir. Bilgi ç o k
luğu herşey dem ek değildir, giderek asal bile sayılm az. B ütün
varlığım ız tepeden tırnağa bir dönüşüm geçirm edikçe, eski ç a ğ
ların yalınlığıyla ruh sağlığına geri dönülm edikçe, eski günlerin
ve düşünüş biçim lerinin; insan soyunun henüz yaratılanlarla aş
kın yaratıcı arasındaki uyum dan kopm adığı çağlardaki y ü celi
ğinin ayırım ına bile varam ayacağım ız, en içten inançlarım dan
biridir. A yrıca eskiçağ insanının siyasal hukukunun tem eli olan
düşün, tüm etkinlik ve düşünüş biçim lerinin öbür yönlerine de
egem endir. H erşeyi tek bir yasanın yönettiği ve insanın yeryü-
zündeki yaşam ını, sanki hayvanlara özgü bir içgüdü d ü zen lili
ğiyle tasarlayıp yürüttüğünü gittikçe daha iyi an lıy o ru m ” (Bac-
hofen 1997:42-43).
Bachofen, m ito s’u tarihsel çözüm lem elerinin tem eline yerleş
tirm ektedir.17 Ö zellikle G rek dünyası çevresi m itosları üzerine
çözüm lem eleri, onu, karm aşık/kuralsız cinsel ilişkilerle (hetai-
rism) belirlenen ilksel evrenin ağırlıklı olarak, erkeklerin sürekli
avı olm aktan rahatsız olan kadınların m üdahalesiyle, anaerki ne
dönüştüğünü ve bu yönelişin evrensel olduğunu vurgular:
“A naerkillığiıı her yerde kadının bilincinden çıktığına, saray
yosm alığının* alçaltıca durum una bir direniş olarak sürdüğüne
kuşku yoktur. E rkekler tarafından kötüye kullanılm aya karşı sa
vunm asız kalan, S irab o n ’un sürdürdüğü A rap geleneği uyarınca
erkeklerin kösnüllüğünden (şehvetinden) yorgun düşen kadınlar,
düzenli koşullara ve daha tem iz bir ahlâk an layışına gereksinim
17 “Tarihsel olarak saptanmış doğrularla değerlendirildiğinde, söylenccscl

(m itolojik) gelenek ilkçağların güvenilir ve bağım sız bir b elgesi, uydurmaların yc-
ralmadığı bir kayıt olarak görülür. ( ...) söylen ce sel geleneklere tarihsel uygarlık
ların kök saldığı zamanlardaki yaşam ın güvenilir bir yansım ası olarak bakılabilir"
(Bachofen 1997: 100-101) Barnard (2001: 33) ise onun görü şlerin i,G ü n ey Amerika
yerlilerinin coııvach (gebe kadınların kocalarının, kötücül ruhların doğıim sırasında
bebeğe zarar verm esini en gellem ek üzere doğum edim ini ve loh u salığı yansılam ala
rı) pratikleriyle de desteklediğini belirtiyor.
* Karmaşık/kuralsız cin sel ilişkileri tanımlayan heutirism e kavramı.
B achofen’in yapıtının Türkçe çevirisinde bu terimle karşılanmaktadır Anakronik
çağrışımlara yol açan bu çeviri, ihtiyat payıyla karşılanmalıdır (y .n .).
40
duym uşlar, üstün bedensel güçlerinin bilincinde olan erkeklerse

bu yeni sınırlam ayı islem eye istem eye kabul etm işlerdir" (Bac-
hofen 1997: 122).
B achofen’e göre A phrodite ile tem sil edilen hetairism e, aynı
zam anda yabanıl doğaya, tarım öncesi yabanıl bitkilerin insan
yaşam ı üzerindeki etkilerine de işaret etm ektedir: onu izleyen ve
D em ctcr'le tem sil edilen, soyun ana hattından izlendiği kural
lı evliliklerin belirlediği anaerki ise, düzenli tarım la karakterize
olur (B achofcn 1997: 125).
Bachofen, anaerkinin kurallı, düzenli D em ctcrci tipiye anarşi-
zan. erkek düşm anı, savaşçı A m azon tipini ayırt etm ekte, bunları
birbirine dönüşebilen evreler olarak değerlendirm ekteydi. K anı
tı, tarihten sunmaktadır:
“Bu fetihlerden ortaya çıkan devletlerin yazgısı bizim yoru
m um uzu doğrulam akta ve anaerkil dünyanın tarihine tutarlılık
kazandırm aktadır. S öylencesel ve tarihsel gelenekler, birbir-
leriyle ilişkili aşam alar dizisini ayırl etm em ize olanak vererek
birbirini tanım layıp desteklem ektedir. Savaştan ve savaş g iri
şim lerinden sonra, savaşçılar yatışıp kentler kurarlar ve tarım la
uğraşırlardı. ( ...) G öçebelikten yerleşik düzene geçiş, kuşkusuz,
insanlık gelişim inin kaçınılm az bir parçasıdır, buysa özellikle
kadın doğasına uygundur ve en çabuk kadınların elkisinin çok
yüksek olduğu yerlerde ortaya çıkar. H âlâ varlığını sürdüren
kavim ler üzerinde yapılan gözlem ler, erkekler değişikliğe d ire
nirken. insan topluluklarının tarım a en çok kadınların çabasıyla
itildiğini gösterm ektedir. Bu tarihsel olguyu sayısız eski gelenek
desteklem ektedir: kadınlar gem ileri yakarak göçebe yaşam ını
sona erdirm işler: çoğu kentlere kendi adlarını verm işler. Rom a
ya d a E lis'd e olduğu gibi, toprağın ilk paylaşım ını onlar başlat
m ışlardır. K adınlar doğal görevlerini yerleşik düzeni getirerek
gerçekleştirm işlerdir" (B achofcn 1997: 135).
B achofen’in anlatısında anaerki, yerini süreç içinde babalık
hukuku ve ataerkine bırakm aktadır. Soy hattının erkekten iz
lenm eye başlandığı bu dönüşüm le, kadın cinsi, tüm olum lu ni
telem elerini ve yaratıcılık özelliklerini yitirecektir. “A pollon ve
41
anasız doğan Athena, yeni çağın sim geleridir. Atayanlılığın ve

babalık hukukunun zaferi, “ ruhun, doğanın belirlenim lerinden
kurtuluşunu, insan yaşam ının özdeksel (m addî) yaşam yasalan
üzerindeki yücelişini getirm iştir” (B achofen 1997: 138). Dişil
egem enliğin sim geler dizini (toprak, sol yan, karanlık, yersellik,
vb. ) yerini eril hukukun yanı sıra, eril sim gelerin (gökyüzü, sağ
yan, aydınlık, göksellik vb.) egem enliğine bırakır:
“A pollo ve A thena yeni yasanın, yani yüce babayanlılık ve
göksel ışık yasasının utkusunda öncülük ederler. Bu eytişim sel
(diyalektik) bir karşıtlık değil tarihsel bir çatışm adır ve sonuçla
rına tanrılar karar verm iştir. E skiçağ yokolm uş, bir başkası, yani
A pollon çağı bunun yıkıntıları üzerinde yükselm iştir. E skisiyle
taban tabana zıt yeni bir toplum sal gelenek hazırlık içindedir.
A nanın tanrısal nitelikleri yerini babanınkine bırakm ış, g ece ön
deliğini gündüze, sol yan sağ yana verm iştir ve bu iki evrenin
nitelikleri ancak karşıtlıklarında bu denli belirgin görünür ol
muştur. Pelasg uygarlığı anaerkili iğe verdiği önem le dam gasını
vurm uştur, Y unan uygarlığıysa ataerkil görüşten ayrı düşü n ü l
m ez” (Bachofen 1997: 139).
Eril egemenlikle birlikte krallıklar, imparatorluklar çağı başla
mıştır; ataerki, Roma siyasal düşüncesi tarafından muhafaza edilerek
kendisini izleyen uygarlıklara aktarılacaktır (Bachofen i 997: 146).
O 6 0
Bachofen, eski insanların düşünüşünde belirleyici olanın din

ve ilahı esinler olduğu kanısıyla, yapıtında anaerkinden ataerkine
dönüşüm ü, “insanların gerçek yaşam koşullarındaki gelişmenin
değil, bu yaşam koşullarının aynı insanların beyinlerindeki dinsel
yansımasının bir ürünü” (Engels 1979: 19) olarak görmektedir.
Alman Romantiklerden esinlenen görüşleri, daha sonraki psika-
nalitık yönelişler üzerinde etkili olsa dahi, Britanya ve A B D ’deki
evrimci düşünceyi fazla etkililediği öne sürülem ez (Kuper 1988:
35). Ancak, ‘anaerki’ tezi, kısa bir süre sonra B ritanya’da ünlü po-
lemikçi J. F. M cLennan tarafından benim senerek savunulacaktır.
42
,
K u ra m la r K ura m cıla r
/. 4.3. Jo h n F erguson M cLennan (J S 2 7 -İ8 8 Î)

İskoç hukukçu M cLennan, C am bridge Ü niversitesi’ne bağlı
Trinity K oleji’ni bitirdikten sonra, bir süre gazetecilikle uğraş
m ış, ardından da 1857’de Edinburgh barosuna intisap etm iş, bu
dönem de E ncyclopaedia Britannıca' da, ataerkil aileden kabile
ve ardından da devlete yönelen konvansiyönel siyasal gelişim
hattını izlediği “H ukuk” m addesini kalem e alm ıştır. A ncak bu
görüşü, kısa bir süre sonra köklü bir değişim e uğrayacaktır.
H ukukkariyeri fazlaparlak sayılm asa da, P rim itive M a rria g e'\
(İlkel Evlilik -1865), T y lo r’un deyişiyle “ insanın bilim sel incele-
nişine dam gasını vurm uştur” (akt. K uper 1988: 35). F. E ngels’in
(1979: 22) sözleriyle:
J. F. McLennan öncelinin (Bachofen - y.n.) tam karşıtıy
dı. Dahi mistik yerine, burada kuru, duygusuz bir hukukçu kar
şısında bulunuyoruz: taşkın ozansı imgeleme y etisinin yerini, bu
kez davasını savunan avukatın usa-yakın kombinezonları alır.”
B achofen’i okum uş olduğunu kabul etse de M cL ennan’ın
esas esin kaynağını, M althus’un nüfus kuram ı oluşturm uşa ben
zemektedir.
“Essay on the Principle o f Population (Nüfus İlkesi üze
rine bir Deneme)’unda Malıhus ilkel cemaatlerin nüfuslarını
kaynaklarının destekleyebileceği sayıda sınırlama yollan üze
rinde spekülasyonlarda bulunmaktaydı. Kıtlığın, salgın hasta
lıkların ve savaşın yanı sııa. çocuk düşürme ve bebek öldürme
'kötülükleri’ne de işaret ediyor, ‘yer ve besin uğruna bu sürekli
mücadelenin yol açtığı şaşılası insan yaşamı israfına’ değiniyor
du" (Kuper 1988: 36).
M cL ennan’ın kurgusunda, eski dönem lerde avcı erkeğe du
yulan gereksinim ve verilen değer, kadınları ikincilleştirm ektey-
di. “Y er ve besin m ücadelesi” , kız çocukların öldürülm esine18
yol açacak, bu ise, topluluğun nüfusu içinde kadınların aleyhine
18 K ız çocukların öldürülm esi B n tın yalı söm ürge yetkilileri tarafından ilk
kez K uzey Hindistan'daki yüksek kast gruplan arasında gözlem len m iş v e olgu M c
Lennan itirafından genelleştirilm iştir.
43
bir dengesizlik doğuracaktı. Kadın kıtlığının iki sonucu olm uş

tur: çokkocalılık (poliandri) ve dışevlilik (exogam i).19 B ir kadı
nın birden fazla erkekle evlenm esinin doğal sonucu -bu durum da
baba belli olam ayacağı için-, soyun ana hattından izlenm esi, yani
anayanlılıktır. M cLennan, dışevliliğin ilk biçim inin kadınların
kaçırılm ası olduğunu düşünüyordu; bu ise, bir kadının birkaç e r
k ek tarafından paylaşılm asını getirm ekteydi. Bu kaba çokkocalı-
lık , zam anla yerini bir dizi erkek kardeşin aynı kadınla evlendiği
Tibet çokkocahhğına bırakacak, bu evreyi ise, bir erkeğin, ölen
erkek kardeşinin karısını devraldığı levirat izleyecektir. M addi
refahtaki artış ve mal birikim i ile birlikte bu düzenlem e, atayanlı
soy hattına zemin hazırlayacaktır (K uper 1988: 37-38).
M cLennan, görüşlerini, H inl-A vrupa m itolojisinin yanı sıra,
düğünlerde kız kaçırm a gibi A vrupa folk ritüelleri üzerine tem el-
lendinnektcdir.
M cL ennan’ın görüşleri, M aine’in “ataerkil kuram ı”na iki açı
dan bir meydan okum a oluşturm aktadır. ' ‘A nayanlılık” ilkesinin
atayanlılığı önceledıği görüşünün yanı sıra, M cLennan. M aine’in
de benim sediği klasik toplum sal evrim şem asını tersine döndür
m ektedir. H. M aine’in kurgusundaki “aile —* gens kabile -»
devlet’’ yolundaki evrim , M cL ennan’da tersine döner: “Şu halde
toplum sal gelişm enin sıralam ası ( ...) kabilenin ilk önce geldi
ği, onu gensin ya da hanenin izlediği ve nihayetinde ailenin o r
taya çıktığı bir düzendedir” (M cLennan, akt. K uper 1988: 38).
M cL ennan’a göre kritik nokta, klan m ülkiyetinin, tekeşlı ailenin
ortaya çıkm asına yol açacak tarzda bireysel/aile m ülkiyetine dö
nüşm esidir.
I. 4. 4. Lew is H enry M organ (1 8 1 8 -1 8 8 !)

New Y o rk ’lu liberal, presbiteryen bir ailenin çocuğu olan L.
H. M organ da hukukçudur. 1844 yılında avukatlık beratını alan
19 İçevlilık (endogam i) vc dışevlilik (exogam i) terimlerini ilk kez kullanan

kişi, M cLennan'dır.
44
M organ’ın üzerinde, kendisi dinle fazla ilgili olm asa da,20 kölelik
karşıtı, dem okratik, yararcı-liberal yönelim li A B D ’deki Kuzey
Presbiteryen (Kalvinist) K ilisesi çevresinin yoğun etkisi gözlem
lenm ektedir.
Kuzey Presbiteryenler. T an rf nın insanları farklı türler halinde
yaratıp her birini farklı bir yazgıyla donattığını ileri süren polije-
nist Güney Presbiteryenlere karşı, insan türünün kökenscl birliği
ni öngören, ve gerek Kutsal Kitap, gerekse Amerikan Bağım sızlık
B ildirgesi’yle daha uyumlu buldukları D arw in’ci görüşleri savun
maktaydı. Bir kayıtla: D arw in’in türlerin birbirine dönüşebilirli-
ğine ilişkin görüşleri, Kutsal K itap’ın Tekvin b a’bıyla açık bir
çelişki içindeydi ve hiçbir Hıristiyan tarafından kabul edilemezdi.
Bu bakım dan, 1860’lı yılların biyologlarının büyük bölüm ü, tür
lerin sabit olduğu, hatta ayrı ayrı yaratıldığını savunan C uvier’ci
görüşten21 yanaydılar. Bir biyoloji amatörü olan M organ da bu
akım ın dışına çıkabilmiş değildir; biyoloji üzerine denem elerin
de, C uvier’ci görüşleri ve insan türünün ay n yaratıldığına ilişkin
inancını dile getirdiği görülm ektedir (K uper 1988: 45).
Ne ki, türlerin ayrı yaratıldığına ilişkin inanç, tür-içi gelişme
fikrini dışlamaz. Presbiteryen görüşlerden kalkman bilimciler, her
bir türün belirli bir ekolojik ortama uygun olarak yaratıldığı ve İlahî
irade doğrultusunda zaman içinde açımlanan bir iç gelişim potan
siyeli sergilediği düşüncesindeydiler; üstelik bu, Kuzey Presbiter
yenler için, Bağımsızlık Bildirgesi’nde ifadesini bulan yetkinleş
meye doğru bir ilerleme anlamını içeriyordu (Kuper 1988: 43-46).
20 'M organ'm tarih görüşü m ateryalistse de, kendisi ( ...) sözcüğün tam an
lam ıyla m üm in biriydi. Dünyayı ve dünya işlerini kurgulamış bir Tanrt olduğuna
inancı tamdı. Bilim adamına düşen iş ise. bu Tanrısal kurgulamanın yasalarını an
lamak. bulmak, ortaya kuymaklı. Ama karısının çok üzülm esine karşın, sonradan,
hayatının ileri yaşlarında arasını düzeltm ek için başarısız bir girişim de bulunduğu
k ilisey e hiç ısınam amıştır. D in sel tören ve ibadete karşı kuşku duym uş, ilkel dine
karşı tutumu ethnocentric (ctnik-m erkezci) ise de ( ...) , kendi kültüründeki dinsel
fanatiklik saydığt şeylere karşı da aynı olu m su z yargılarda bulunmaktan çek in m e
miştir" |E. Burke-Leaeock. '‘Birinci K ısım İçin Giriş", M organ (1986: 46) içinde.].
21 C uvier ile Lamarck'ın görüşlerinin özlü ve çarpıcı bir karşılaştırm asıiçm
bkz. O. Badou. Hotanto VeııüsiL Epsilon Yayınları, İstanbul 2003: 115-139.
45
Ancak, presbiteryanizm, M organ’m düşünsel evreninin biçim

lenişine katkıda bulunan etkilerden yalnızca biridir. Daha ağırlıklı
bir etkiyi ise, Amerikan etnolojisine duyduğu ilgi oluşturm aktadır.
H ukukçu kim liği ve liberal-reform ist siyasal konum u,
M organ’ı New Y ork yakınlarındaki rezervasyonda yaşayan
Iroqois yerlileriyle ve onların toprak hakları konusundaki davala
rıyla ilgilenm eye yöneltecektir. Bu vesileyle Iroquois toplum sal
örgütlenişi üzerine veri toplayan M organ, bu verileri The League
o f the H o-de-no-sau-nee or Iroquois (Iroquois Ligası - 1851) adlı
kitabında yayınlar.22 Bu kitabında, sonradan reddedeceği, aile —*
gen s -*• kabile devlet gelişim hattını izlem ekte, Iroquois yer
lilerini bu gelişim hattının başlarına yerleştirm ektedir.
The League o f the Iro q u o is'nin yayınlanm asını izleyen yıllarda
M organ, siyasete atılır; 1861 -1869 yılları arasında A BD Kongresi
Y erli İşleri K om itesi’nin başkanlığını üstlenir. Bu, A B D yerlile
riyle daha uzun süre ve derinlem esine ilgilenm esini gerektirecek
bir görevdir. Iroquois’lerden çok farklı bir dil konuşan O jibwa
yerlilerinin akrabalık term inolojisinin Iroquois’lerinkiyle aynı
olduğunu farkctm esi. dikkatini Am erikan yerlileri arasındaki ak
rabalık ilişkilerine olduğu kadar, onların, A B D ’deki etnoloji çev
releri tarafından dile getirilm ekte olan23 A syatik kökeni fikrine
yöneltir. M organ, bundan böyle dil çalışm alarına yönelecektir.
Hint-Avrupa filologları, o güne dek birbirinden tümüyle ayrı
gözüken diller arasındaki ilişkileri saptamışlardı. Avrupa dillerinin
Sanskritçe’yle akraba olduğu ve kökenlerinin H indistan’da yat
tığına ilişkin kanı, geniş ölçüde paylaşılıyordu. Semitik diller de
benzer biçim de, ilintiliydiler ve onların da kökeni A sya’ya dayan
maktaydı. 1860’larda Hint-Avrupa (Aryen) ve Sem itik dillerin de
birbiriyle ilişkili olabileceğine dair görüşler dillendirilm ekteydi.
22 B kz. E. Burke-Leacock, “B irinci K ısım İçin Giriş", M organ (1986: 44)

içinde.
23 Kuper (1988: 5 0 -5 1 ). Sam uel H aven'in 1 856 'da Sm ithsonian Enstitüsü
İtirafından yayınlanan A rchaeology o f the United S/eırej'indc A m erika yerlilerinin
“Asyatik kavimlerin erken durumuyla benzerlik gösterdiğine'’ d ikkat çektiğini ak
tarmakladır.
46
O xford’da Sanskritçe uzm anı M ax M ü lle r (1823-1900) bu

iki dil grubuna, bir başka akraba grubu T uran dillerini eklem iş,
bu grubun da Türkçe, Fince, M oğolca, B ask dili v b .’ni kapsayan
b ir kuzey ve A m erikan yerli dillerin de dahil olduğu tropikal d il
leri kapsayan bir güney dalı olduğunu öne sürm ekteydi. Bu dil
grubunun esas taşıyıcıları, M üller’e göre göçerlerdi; gruba dahil
dillerin büyük farklılıklar gösterm esinin nedeni de buydu. N e ki,
sözcükler büyük farklılıklar gösterse de, gerilerinde yatan kav
ram lar, örneğin akrabalık term inolojisi aynı kalm aktaydı.
M üler, bu tem el üzerinden dilleri, “tecril-edici, biliştirici ve
kaynaştırıcı” olm ak üzere gelişim sel şem a üzerine yerleştirilebi
leceğini ileri sürüyordu. En ilkel diller, “tecrit edici” ydi; h er bir
sözcük tekil, istikrarlı bir köke dayanıyordu. D aha ileri bir evreyi
tem sil eden “bitiştirici” dillerde kökler, ay n sözcükler oluştur
m ak üzere bitiştirilm ekteydi; “kaynaştırıcı” dillerde ise özgün
kökler yeni sözcükler oluşturm ak üzere kaynaşm aktaydı. B öyle
likle, “bitiştirici” güney Turan dilleriyle “kaynaştırıcı” Hint-A v-
rupa ve Sem itik dillen bir gelişim şeması üzerine yerleştirm ek,
m üm kün olm aktaydı.
Müller, bu dilsel gelişim şem asını İskoç Aydınlanm am larm ın
teknik-toplum sal gelişim (avcı-çoban-tarım cı-tacir toplum lar)
fikriyle bağdaştırırken, insanlığın tek kökenden geldiğini savunan
m onojenist tezlere de destek verm ekteydi (K uper 1988: 51-53).24
M organ, akrabalık adlandırm a sistem leri üzerine çalışm asını
M ax M üller’in bu tezine dayandırm ıştır. Iroquois ve O jibw alar
üzerine yürüttüğü çalışm aların ardından, A B D 'nin dört bir ya
nındaki yerli büroları ve m isyonerlere anketler gönderm iş, K an
sas ve N ebraska’da bizzat çalışm alar yürütm üştür. Am erikan
yerlilerinin akrabalık adlandırm a sistem lerinin bir tutarlılık gös
terdiğine ikna olduktan sonraysa, M üller’in tezi doğrultusunda,
elindeki verileri M üller’in A sya Turanîlerinin prototipi kabul e t
tiği Tam il ve Telegu topluluklarıyla karşılaştıracak ve A m erika
24 Bkz. M . Olender. Cennetin Dil/eri, Tanrısal bir Çift: A riler ve Saıniler,

D ost Kitabevi. Ankara, 1998
47
A N TR O P O LO Jİ
yerlilerinin Asyatık kökenine ilişkin nihaî kararını verecektir.

M organ, A m erikan yerlileri üzerine çalışm alarında, bunların
“ sınıflandırıcı” olarak nitelediği bir akrabalık adlandırm a sistemi
kullandığını görm üştür. Bu sistemde, farklı biyolojik akrabalık
ko n um lan, aynı terim le adlandırılm akta, öm eğin “baba” terim i,
gerçek ya d a biyolojik babanın yanı sıra babanın erkek kardeşleri
ve babanın babasının erkek kardeşinin oğulları için kullanılm ak
tadır. B una tezat olarak, H int-A vrupah, Sem itik ve Kuzey T uranî
dillerde akrabalık adlandırm a sistem leri “betim leyici” ydi, yani
her bir biyolojik akrabalık ilişkisi, belirli ve farklı b ir terim le ta
nım lanm aktaydı.
M organ, bu fikirleri basılm ak üzere Sm ithsonian E nstitüsü’ne
gönderdiği, System s o f C onsanguinity and A ffinity o f the Hum an
F am ily (İnsan A ilesinin K andaşlık ve H ısım lık S istem lerij’sinde
geliştirir. Tüm dünyadan 139 akrabalık sistem ini incelediği ve
her biri için 260 akraba tipini sıraladığı bu devasa çalışm ayı
E n stitü’ye teslim ettikten sonradır ki, M cL ennan’ın Primitive
M a rria g e'\ eline geçer. M organ’ın System s'in e) yazm asında ek
sik bıraktığını, yani sınıflandırıcı ve betim leyici akrabalık sis
tem lerinin “nedeni”ni, M cL ennan’ın kitabı tam am lam aktadır:
İnsanlık tarihinde kuralsız cinsel ilişkilerin hüküm sürdüğü ilk
evreyi, bir kadının birden fazla erkekle evlendiği çokkocalılık,
dolayısıyla da anayanlı soy hattı ilkesi izlem ektedir. Çokkocalı-
lık, zam anla bir kadının bir erkek kardeşler grubuyla evlendiği,
dolayısıyla soyun erkek tarafından da izlenm esini olanaklı kılan
erkek kardeş çokkocalılığına {fraternal polyandry') yol açar. A k
raba erkek gruplarının oluşturduğu gem lerin birleşm esi, devletin
biçim lenm esinin zeminini hazırlayacaktır.
M organ, M cLennan’ı okuduktan sonra, System s'ine, akrabalık
adlandırm a sistem lerinin geçm işteki gerçek ilişkilere denk düştü
ğünü savunduğu bir sonuç bölüm ü ekler. M cLennan’la birlikte
cinsel kuralsızlığa dayalı bir ilksel evrenin m evcudiyetini var
sayan yaklaşım ına göre, bu evreyi, b ir toplulukta aynı kuşaktaki
tüm kadın ve erkeklerin birbirleriyle evlendiği b ir evre izler. B ir
48
önceki kuşağın bütün erkeklerinin “baba” , kadınlarının “anne” ,

aynı kuşaktan bireylerin ise “erkek ve kız kardeşler” , am a aynı
zam anda “koca ve karılar” olarak adlandırıldığı, “ M alay” (Hawai)
sın ıflay ın akrabalık term inolojisinin temeli bu durumdur.
İkinci adım , erkek ve kız kardeşler arasındaki evliliğin ya
saklanm ası, yani M cLennan’ın “d ışe v iiliğ fd ir. Bu evrede, aynı
topluluktaki erkek kardeşler grubu, dışarıdan b ir grup kız kar
deşle evlenecek (kom ünal aile), böylelikle bir erkek, tüm erkek
kardeşlerinin çocuklarının “babası” olarak adlandırılırken, kız
kardeşlerinin çocuklarının “dayısı” olacaktır. M organ, bu m an
tıkla, sonraki kısıtlam alarla ailelerin daralarak günüm üzdeki m o
dem tekeşli evliliğe doğru evrildiği 15 aşam alı b ir evrim şeması
kurgular. B ir aşam adan diğerine geçişi farklı etkenlere bağlasa
da (kabile düzenlem esine geçişte savunm a gereksinim leri; dı-
şevliliğe yönelten genetik etkenler, vb.) ayrıntılı olarak, “uygar”
tekeşli aileye geçişin güdücü etkeni, “özel m ülkiyeün gelişim i”
üzerinde durur: B abayanlılık, özel m ülkiyet ve ona denk düşen
veraset hukuku ile birlikte yükselm iştir (B arnard 2001: 32).
M organ’a göre akrabalık term inolojileri tutucudur ve geçm iş
teki aile biçim lerinin kalıntıları ve kanıtları olarak yaşam ını sür
dürm ektedir.
M organ, Syjtem s’in basılm asının (1871) ardından, L ondra’ya
bir yolculuk yapar ve burada M aine, M cLennan, Origin o f
Civilization u (Uygarlığın Kökeni) bir önceki yıl yayınlanan
Lubbock ve The D escent o f M an (İnsanın T üreyişı)’i25 aynı
yıl yayınlanm ış olan D arw in’le tanışır. Lubbock, Origin o f
C ivilization’da. İskoç A ydınlanm a geleneğinin insanlığın ilerle
m e evrelerine (yabanıllık, barbarlık, uygarlık) ilişkin görüşleri
ile, D anim arka arkeolojisinin “Ü ç Ç ağ” (Taş, Tunç, Demir) kav
rayışını bağdaştırm aya çalışm akta, insanlık evrim inin avcı-topla-
yıcılığm başat olduğu yabanıllık, göçer çobanlık ve tarım ın başat
olduğu barbarlık ve sınaî uygarlık evreleri halinde gerçekieşti-
25 D arw in'in bıı yapıtı. İnsanın Türeyişi b aşlığıyla Türkçe'ye çevrilm iştir
(B kz. Darwin 1975).
49
ğini savunm aktadır. M eslekdaşı Tylor ise, bu evreler tem elinde,

dinsel düşüncenin gelişim iyle ilgilidir.
M organ AB D ’ye L ubbock ve T ylor’un fikirleriyle döner ve
A n cient Society, or R esearches in the Lines o f H um an Progress
fro m Savagery, through Barbarism, to Civilisation (K adîm T o p
lum, ya da İnsanlığm B arbarlık Dönem inden G eçerek Y abanıl
lıktan U ygarlığa Y ükselm esi Ü zerine A raştırm alar - 1877)’y r h
kalem e alır. Bu kitapta, teknik ve toplum sal ilerlem e koşut ve
bağlantılı süreçler olarak ele alınm akta, teknik evrim in buluş ve
ödünç alm alarla ilerleyen sıçram alı, toplum sal evrim in ise istik
rarlı ilerleyen tedricî bir süreç olduğu savunulm aktadır.
M organ A ncient Society’’de insanlık tarihini üç ana evre halin
de ele alır: 1. Y abanıllık; 2. Barbarlık; 3. Uygarlık. H er bir evre,
belirli teknik buluşlarla bir sonrakine yol açan alt evrelere bölün
m ektedir. M organ’m “etnik dönem leri” , şöyle sıralanır:
I. Yabanıllık
a) Alt Yabanıllık: İnsanlığın başlangıcıyla başlayıp, balıkçı
lık ve ateşin kullanılmasına dek sürmüştür. Bu dönemde insan
lar sınırlı bir habitalla varlıklarını sürdürmekte, meyve ve yağlı
tohumlarla beslenmektedir. Gelişkin konuşma dilinin başlangıcı
bu döneme uzanır. İnsanlığın bu evresinden günümüze hiçbir
topluluk kalmamıştır.
b) Orta Yabanıllık: Balıkçılık ve ateşin kullanıma girme
siyle başlayıp, ok ve yayın icadına dek sürer. İnsanlar bu dö
nemde yeryüzünün daha geniş alanlarına yayılmışlardır. Be
yazlar tarafından ilk keşfedildiklerinde Avusturalya yerlileri ve
Polinezyalılar’ın büyük bölümü bu evrede yaşamaktaydı.
c) Üsl Yabanıllık: Ok ve yayın icadıyla başlayıp çömlekçili
ğin geliştirilmesine dek sürer. Hudson Körfezi’ndeki Athabascan
yerlileri, Columbia vadisi yerlileri. Güney Amerika'daki kimi
kıyı kabileleri Beyazlarca keşfedildiklerinde, bu evredeydiler.
26 Bu kitabın tam m etni, Eleanor Buı ke L eacock 'un açık layıcı not ve y o
rumlan ve Unsal O skay'm çevirisiyle Paycl Yayınları tarafından iki eill halinde
Türkçe'de yayınlanmıştır. Bkz. M organ (1 9 8 6 ve 1987)
50
II. Barbarlık
a) Alt Barbarlık: Çömlekçilik sanatıyla başlayıp. Doğu yarı
kürede hayvanların evcilleştirilmesine, Batı yarıkürede ise mısır
ve diğer bitkilerin ekilmeye başlanmasına, sulamalı tarıma ve
kerpiç evlerin yapımına dek sürer. Missouri nehrinin doğusun
daki kabileler ile, Avrupa ve Asya’nın, çömlekçiliği bilen, ancak
hayvan yetiştirmeyen kabileleri bu evrede yer almaktadır.
b) Orta Barbarlık: Doğu yarıkürede hayvancılık, Batı yarıkü
redeyse sulamalı tarım, mısır yetiştirilmesi ve kerpiç mimarîy
le başlayıp, demirin ergitilmesine dek sürer. New Mexico’daki
yerleşik köylerde yaşayan yerliler, Meksika, Orta Amerika ve
Peru’nun yerleşik yerlileri, Doğu yarıkürenin hayvancılık yap
makla birlikte demir kullanmasını bilmeyen toplulukları bu ev
reyi temsil etmektedir.
c) Yukarı Barbarlık: Demir imaliyle başlayıp fonetik alfa
benin bulunuşu ve yazının kullanılmaya başlamasına dek sürer.
Homeros çağının Grek kabileleri, Roma’mn kuruluşundan ön
ceki İtalyan kabileleri ve Sezar dönemi Cermen kabileleri ile
temsil edilir.
III. Uygarlık
Fonetik alfabe ve yazının kullanıma girmesiyle başlayan uy
garlık evresini Morgan Eski ve Modem olmak üzere iki döneme
ayırmaktadır (Morgan 1986: 77-79).
M organ, “E tnik dönem leri” ve bunlara denk düşen geçim tarz
larını anlattığı I. Kısım m ardından, II. Kısım da, yönetim fikrinin
gelişim ini, A vustralya, Iroquois, Aztek, G rek ve R om a örnekleri
üzerinden izler. M organ’m yönetim evrimi şem ası, gens -* fratri
-* kabile -» kabileler federasyonu -* devlet sıralam asını izle
m ektedir.
Ancient S o ciety'nin III. Kısm ı, aile fikrinin gelişim ine ayrıl
m ıştır ve M organ burada System s o f Consanguinity! and Affinity
o f the H um an F a m ily'A t geliştirdiği fikirleri özetlem ektedir.
“Morgan’m incelediği aile kuruntunun aşamalarının ilki, ör
gütlü ilk aile olan “kany akın lan” (kandaş y.n.) ailesidir. Bunda
51
öz ya da soysal {collateral) erkek kardeş olanlar, gene ö z ya

da soysal kız kardeş olanlarla bir grup olarak evlenm ektedirler.
İkincisi “p u na luan" ailedir. Bu aşam ada aile kurum una, kız ve
erkek öz kardeşlere birbirleri}'le evlenm e yasağı getirilm iştir.
Ü çüncüsti “ syndasm ian" ailedir. Soy düzenindeki bu aile biçi
m inde bir çiftin evlenm esi sözkonusudur. K art ve koca, ortak
evde herkesle birlikte otururlar. Bundan sonraki aile, kırsal to p
lum yaşam ının ataerkil aile düzenidir. Erkek ailenin gtiçlüsü,
başkam dir bu ailede. Son olarak da, çocuğun babasını belirlen-
m işliğe kavuşturan ve özel m ülkiyette çocuklardan başka y akın
lan özel m ülkiyet konusu m alvarlığının verasetinde dışarıda tu
tan tekeşli aile” (B urke-L eacock, M organ II, (1987: 143-144).
N ihayet, A ncient Society’nin en kısa bölüm ü olan IV. Kısım,
m ülkiyet fikrinin gelişim ine ayrılm ıştır. B urada M organ (1987:
371-407), “m ülkiyet konusu olabilecek fazla bir şeyin bulunm a
dığı” (s. 374) ve insanların “ancak kaba ve basit silahlar, araç
ve gereçler, bunların birleştirilm esinden oluşan basit m akinalar.
çakm aktaşından, taş ve kem ikten aletler, kişisel nitelikteki süs ve
ziynet eşyalarına” (a.y.) sahip olduğu, toprağın ortaklaşa kulla
nıldığı, barınaklarınsa içlerinde yaşayanlarca sahiplenildiği ya
banıllıktan, soy topluluğu m ülkiyetine ve nihayet özel m ülkiyete
yönelen bir gelişim i özetler.
E. B urke-Leacock (M organ I 1986: 45-47), M organ’in A n
cient S o ciety 'll üzerine yorum larında, onu liberal, hüm anist
ve rasyonalist olarak tanım lar ve haklı olarak insanın kökensel
ve deneyim birliğine yaptığı vurguya27 dikkat çekerken, ırkçı
lık ve etnik-m erkezcilik karşıtı konum unun altını çizer. Dahası,
M organ’m sınıf ayırım ları ve ezen-ezilen ilişkileri konusundaki
duyarlılığına işaret eder:
“M organ ayrıcalıklı sınıflarla ayrıcalıksız sın ıflar arasındaki
giderilm ez karşıtlığı görm üş; kendi yapıtının d aim a 'toplum a,
27 M organ Ancient Society nin ön sözü n d e şunları dem ekle: “Köken bakı
mından insanlık bir ve tek olduğu için, insanlığın yaptıkları vc geçirdiği deneyim ler,
tem elde bir v e tektir; İtim kıtalarda ayn ayrı, am a birbiçim yollardan geçm iş, ilerle
m enin benzer aşamalarına varm ış çeşitli kabilelerde ve knvim lerde ise bu benzerlik
daha da yüksek bir yoğunlukta gözlem len ir olm uştur” (M organ I, 1986: 26).
52
K uram lar. K u ra m cıla r
kutlanabileceğinden daha ağır bir yük ve boyunduruk olan ay rı

calıklı sınıflara karşı bir eleştiri' niteliğini taşıdığını söylem iştir.
A vrupa ü lkelerine yaptığı gezisinde gördüğü sın ıf farklılıklarının
çarpıcılığı M o rg an 'ı çok e tk ile m iştir.)” (B urke-L eacock 45-46)
Ne ki, M org an’ın yapıtı, m addeci-reform ist yönelişinin yanı
sıra, leist fikirleri de dile getirm ektedir:
“ Kabul etm em iz gerekiyor ki, uygarlığa geçiş olgusu, kendin
den önceki dönem lerde de bu geçiş için yaşanm ası gerekli uygun
koşulların yan yana gelm iş ve birbirlerini tam am lam ış olm aları
nın bir ürünüdür. B unun böyle oluşu, bugün güvence ve esenlik
sağlayıcı bir çok olanaklarla dolu yaşam ım ızı barbar atalarım ızın,
hatta daha da uzak geçm işteki yabanıl atalarım ızın gösterdikleri
sayısız çabalara, çektikleri nice acılara, yiğitçe göğüs gerdikleri
binbir güçlüğe borçlu olduğum uzu unutm am am ızı gerektiriyor.
Onların bu em eklerinin, çabalarının, ve başarılarının bir yabanıl
dan, bir barbarın, bir barbardan ise uygarlaşm ış bir insanın g eliş
mesini ve oluşm asını am açlam ış bir Y üce A klın tasarısının bir
parçası sayılm ası gerekiyor” (M organ II 1987: 407).
D enilebilir ki M organ’m yapıtı, A B D ’nin kuzeyli sınaî kapi
talizm inin ve onun öncüsü olan burjuvazinin, anti-aristokratik,
girişken, iyim ser ve reform cu ruhunun bir dışavurum udur.
A ncient Society, yaşam ının son yıllarında antropolojiye ilgi
duyan K a rl M a r x ’ı (1818-1883)2S? bir hayli etkilem iştir. M arx’ın
etnoloji ve antropoloji üzerine tuttuğu notlar, dostu, fikir yoldaşı
F rie d ric h E n g e ls’in onun ölüm ünden sonra yayınladığı Ailenin,
Devletin, Özel M ülkiyetin K ökeni (1884) başlıklı kitabının ha
reket noktasını oluşturacaktır. Engels (1979: 13), A Ö M D K ’nin
birinci basım ı için hazırladığı önsöze şu sözlerle girm ektedir:
“Bu kitap, deyim yerindeyse, bir vasiyetin yerine getirilm e
sidir. H içkim se, K arl M arx kadar, kendi -bir dereceye kadar bi
zim diyebilirim - m ateryalist tarih irdelem esi sonuçlarıyla ilişki
kurarak, M o rg an ’m araştırm alarından çıkan vargıları açıklam ak
ve bunların büyük önem ini ortaya koym ak istem ezdi. G erçekten
M organ. M a rx ’m kırk yıl önce keşfetm iş bulunduğu m ateryalist
28 Bkz. Krader (1972).
53
tarih görüşünü, A m erika’da, kendi alanında yeniden keşfetm iş

ve bu durum , onu, barbarlık ile uygarlık arasındaki karşılaştırm a
konusunda, bellibaşlı noktalar üzerinde M arx’la aynı sonuçlara
varm aya götürm üştür.”
M o rg an ’tn izleyen A B D ’li antropolog kuşaklarınca aforoz
edilm esine yol açan nedenlerden biri de bu ilgi olacaktır. Ancak
bu konuyu ilerideki bölüm lere bırakarak, bakışım ızı, 19. yüzyıl
evrim cilerinin farklı bir tem silcisine, vurguyu “aklın evrim i”ne
yapan T y lo r’a çevirelim.
G örüldüğü üzere, 19. yüzyılın ilk yarısı toplum sal düşüncesin
de vurgu, dönem in siyasal kargaşasının (H indistan krizi, Reform
hareketleri, ABD İç Savaşı) d a etkisiyle, siyasal ve toplum sal ku
rum lar (aile, devlet, özel m ülkiyet) üzerinde odaklaşm ıştır. A n
cak, yüzyıl sonlarına doğru, evrim ci düşünürler daha çok inanç
ve rasyonalite sorunlarına yöneleceklerdir. B unda kuşkusuz,
D arw in ’in, dil, kültürel tekniklerin evrim i ile insanın zihinsel ge
lişim i üzerinde duran The D escent o f M a n ’inin yayınlanm asının
payı bulunm aktadır. Bu kitabın dinsel dogm alara meydan oku
yan cüretinin, sosyolojinin kurucusu kabul edilen Fransız top
lum bilim ci A u g u ste C o m te ’un (1798-1857) pozitivizm iyle bir
leşm esi, Batılı entelektüel çevrelerde, b ir dünyayı açıklayış tarzı
olarak bilim in dinin yerini alm akta olduğu konusundaki kanının
yaygınlaşm asında etken olacaktır.
/. 4. 5. E dw ard Burnett Tylor (1832-1917)

Sir Edw ard B. Tylor, bu yeni eğilim in önde gelen temsilcilerin-
dendir. Britanyalı Q uaker bir sanayici ailenin oğlu olan Tylor’un
evrim ci düşünceyle ilişkisi, A B D ’ye yaptığı bir gezi ve burada
tanıştığı, kendisi gibi bir İngiliz Q uaker’ı olan, Darwin evrim ci
liğinin ateşli savunucusu Henry C hristie ile tanışıklığına dayan
m aktadır. İki arkadaş, birlikte M ek sik a’da yapılan bir arkeolojik
araştırm aya katılırlar. Gezi, T y lo r’u derinden etkileyecektir:29
29 T ylor’un M eksika dönüşü yayın lad ığı gezi n otlan Anahuut. Mexico and
the M exicans: A ncient aııd M odern (Anahuat. Kadim ve M odem M eksika ve Meksi-
54
“C hristie ve Tylor. M eksika'da fetih-öncesi M eksika’nın ge

lişkin uygarlığından büyülendiler. Nasıl ortaya çıkm ıştı? Eski
D ünya’dan yayılm a sonucu mu biçim lenm işti, yoksa bağım sız bir
gelişm enin mi ürünüydü? İnsan gelişm esinin mi kanıtlarını sağlı
yordu, yoksa bozulm aya mı işaret ediyordu? (K uper 1988: 78).
Bu soruların yanıtı, Sir John L ubbock’un anahatlarını P rehis
toric Tim es (1865)’da verdiği evrim sel arkeolojisinde yatm aktay
dı. Bu kitapta eski kültürlerin teknolojik kalıntılarının tıpkı fosil
dizileri gibi evrim e işaret ettiğini, toplum sal gelişm enin arkeolo
jik katm anlarla ilintilendirilebileceği gösterilm ekteydi. İ8 6 0 ’la-
rın sonlarında Tylor, Lubbock ve iki önem li evrim ci figür, H ux
ley ve W allace, sıkı bir ittifak sergilem ekteydiler ve teknolojik
evrim , T ylo r’un ana ilgi alanlarından birini oluşturuyordu.
T y lo r’un ikinci ilgi alanını ise, dilin evrim i oluşturm aktadır ve
bu alanda M ax M üller’in derin etkisi altında olduğu gözlem lenir
(K uper 1988: 79). Dildeki ilerlem elerin insanlığın zihinsel geliş
m esine işaret ettiğini öne sürm ekte ve bunun kanıtlarını m itoloji
den çıkarsam aya çalışm aktadır. Researches in the Early H istory
o f M ankind (İnsanlığın Erken Tarihi A raştırm aları -1865)’ında
dilsel, m itolojik ve teknik gelişm eler arasında kurduğu koşutluk
ları, insanlığın zihinsel gelişim ine ilişkin görüşleri desteklem ek
üzere bir araya getirm ektedir.
Ancak T ylor’un antropoloji tarihine esas katkısı, Primitive
Culture (İlkel K ültür - 1871)’ında dile getirdiği, genel olarak
kültür, özel olarak da dinsel düşüncenin evrim ine ilişkin görüş
leridir.
P rim itive C ulture' da Tylor, ilkin, antropolojinin, günüm üzde
dahi -yetersizliği vurgulanm akla birlikte- kabul gören tanımını
verm ektedir:
“ K ültür ya da uygarlık, insanın bir toplum üyesi olarak edin
diği. bilgi, inançlar, sanatlar, ahlâk, yasalar, adetler ve diğer
yeti ve alışkanlıkları içeren karm aşık bir bütündür. Ç eşitli insan
toplundan arasında kültürün durum u, genel ilkeler çerçevesin-
kalılar - 1861) insan kültürü üzerine karşılaştırmalı bir in celem e girişim idir (Morris
2004: 160).
55
de incelenmeye yetili olduğu ölçüde, insan düşünce ve ediminin

yasalarının incelenmesine uygun bir konudur. Bir yanda, kültüre
egemen olan tekbiçimlilik, büyük ölçüde tekbiçimli nedenlerin
tekbiçimli etkisine atfedilebilirken, öte yanda, çeşitli dereceleri,
gelişim ya da evrimin her biri önceki tarihin sonucu olan ve ge
leceğin tarihini biçimlendirmede kendi rolünü oynayacak olan
evreleri olarak görülebilir.”30
T y lo r’a göre bu evreler, üç tanedir: 1. Yabanıl ya da avcı-
toplayıcı evre; 2. H ayvan ve bitkilerin evcilleştirilm esiyle karak-
terize olan B arbarlık evresi; ve 3. Yazının bulunuşuyla başlayan
U ygarlık evresi.
M orris (2004: 162), “pek çok alim in insanlığı ‘ırksal’ hat
larda (hatta farklı alt-türlcr olarak) bölm eye başladığı bir çağ
da, T y lo r’un (antropolojik düşünceye m iras kalacak olan)
“İnsan(lığ)ın psişik birliği” , yani insan doğasının tem elde tek-
biçim li olduğu vurgusunun altını çizm ektedir.31 Kuzey Presbi-
teryen aidiyetinin M organ’ın m onojenizm ini tahkim ettiği gibi,
Q uaker kim liği de T y lo r’un m onojenizm ini destekler.
O rtodoks H ıristiyanlığa bir m eydan okum a niteliği taşıyan
yapıtında Tylor, dinin kökenini de irdelem ekte, ve dini, insan de
neyim i alanında araştırm aktadır. “Bu nedenle, dinsel doktrin ve
pratiklerin açık bir şekilde doğal olgular, insan aklının ürünleri
olduklarım , doğaüstü m üdahaleler olm adıklarını düşünm üştür”
(M orris 2004: 163) (Ö m . B achofen’le krş.). Tylor, ilk insanların
yalın ve ilkel olm akla birlikte Tektanrıcı b ir inanışa sahip oldu
ğu, ancak bunun daha sonra putperestlik, çoktanrıcılık vb. halin
de yozlaştığını savunan32 (M orris 2004: 153) M ax M üller’e kar
şı, ilk insanların anim izm olarak tanım ladığı bir çeşit dine sahip
30 E. B. Tylor, T h e S cien ce o f Culture,” M cG ee & W arm s 1996: 26.

31 “Şim dilik, insanların kalıtımsal çeşitlilik lerin e ve ırklarına ilişkin düşün
celeri bir yana bırakıp, insanlığı, uygarlığın farklı evrelerinde yer almakla birlikle,
doğası itibariyle lurdcş olarak e le almak, uygun görünüyor” (E . B . Tylor, M cG ee &
Warms 1996: 30).
32 Bu görüş, 20. y ü zy ıl başlarında kuRurkrei.t ekolüne bağlı kaıolik antropo
lo g la r a geliştirilcceklir.
56
olduğunu, dinsel düşüncenin ç o k ta n rıa lık lm tektanrıcılığa yö

nelen bir evrim leşm e geçirdiğini ve dinsel düşüncenin zam anla
yerini bilim sel kuram a bırakacağını savunuyordu.
T y lo r’a göre anim izm , her insanın, biri cism anî, diğeri ruh
sal iki varlığa sahip olduğu inanışından kaynaklanm aktaydı ve
ölüm, düşler, trans gibi durum ların yarattığı ikircim e dayanıyor
du. Ruh, insan öldükten sonra da yaşamını sürdürm ekteydi. Ty-
lor, insan ruhu (soul) ya d a tin (spirit) fikrinin33 insan kültürlerin
de evrensel olduğunu belirtm ekte ve bu düşüncesini, okur-yazar
olmayan toplum lardaki gölge, yaşam, rüzgar, soluk gibi sözcük
lerle ruh ve tin kavram ları arasındaki etim olojik bağıntılara işaret
etm ekteydi (M orris 2004: 164). Zam anla ata ruhlarına sunularda
bulunm a, ardından da kurban adeti gelişecekti. T ylor insanların
ilahlarını m addî nesnelerle d enetlediği/eüj/zm ile. hayvan ve bit
ki türlerini ruhlarla donattığı totem izm in kökenlerini anim izm de
aram aktadır. D insel düşünüşün evrim inde, bu evreleri ilahların
insan biçim inde (antropom orfık) olarak tasavvur edildiği çoktan-
rıcıhk ve nihayet çok sayıda tanrının kudretinin tek bir tanrının
elinde toplandığı tektanrıcıhk izlem ektedir.
Tylor, ilkel insanın akılcı ve bilim sel bir filozof olduğunu sav
lam aktaydı. D insel inançları, hiç de sanıldığı gibi gülünç değildi;
aksine m antıksaldı; rasyonel düşünce vc am pirik bilgi üzerine
tem ellenm ekteydi. Bu kanısını, özellikle büyü ve sihir üzerine
görüşlerinde izlem ek m üm kündür.
Çoğu çağdaşı gibi T ylor d a dünyada üç tem el bakış tarzının
varolduğunu söylem ekteydi: dinsel, büyüsel, bilim sel. T y lo r’a
göre büyücüler, şeyleri anoloji, çağrışım (benzerlik) ya da biti
şiklik (tem as) yoluyla sınıflandırm aktadır; bu nedenle büyü iş
lem leri, rasyonel ve am piriktir; bilim e benzem ektedir. G erçek
gözlem üzerine tem ellenm ekte, kişilikdışı kuvvetlere inancı içer
mekte ve sm ıflayıcı bilgiye dayanm aktadır. Büyü, denilebilir ki,
33 Ruh (soul) ile tin (spirit ) nosyonları arasında. Türkçe'de vurgulanmayan

bir nüans mevcutıur. B una göre ruh, teki! insanlarla ilintilendirilirken, tin tüm el ruha
ya da Tanrı fikrine gönderm e yapmaktadır (bkz. Morris 2004: 165).
57
A N TR O P O LO Jİ
işlem eyen bilim dir: “Büyü ile bilim arasındaki fark, aralarında
kurulan bağın öznel ve sim gesel olduğu olgular arası ilişkiler ile
bu bağın nesnel ve nedenselliğinin de deneylerle kanıtlanabilir
olduğu olgular arası ilişkilerin farkıdır” (M orris 2004: 166).
N ihayet, T ylor’un ayırt edici bir başka yönü de, geçmiş inanç
ve pratiklerin, özgün bağlam larını yitirdikten sonra da, varlıkla
rını kalıntılar olarak sürdürdükleri, yeni biçim lerle kaynaştıkları
nı öne süren “kalıntılar k u ra m f’dır:
“ D ünya uygarlığının izlediği yolların izini sürm em ize yar
dım cı olan ipuçları arasında, ‘k alın tılar’ terim ini kullanm ayı
uygun bulduğum , büyük olgular sınıfı yer alm aktadır. Bunlar,
alışkanlık zoruyla, toplum un, özgün yuvalarınkinden farklı olan
yeni durum una taşınm ış süreçler, adetler, görüşler v b .’dir ve
böylelikle, kültürün, içinden yeninin geliştiği d ah a eski durum u
nun kanıt ve örneklerini oluştururlar” (T ylor, M cG ee & W arm s
içinde, 1996: 35).
T ylor bu savı, dönem in K atolikler ile Protestanlar ve Protes
tanlığın “ ritüalist” ve (Q uaker’larin dahil olduğu) “anti-ritüalist”
kanatlan arasındaki kurban tartışm alan bağlam ına yerleşm ekte
dir (K uper 1988: 80). Kurban adetini anim istik inançların, izleyen
bağlam lara uyarlanm ış bir “kalıntı” sı olarak değerlendiren Tylor,
böylelikle “ritüalist” kanadın tezlerinde bir gedik açmaktadır.
G erçekte, T y lo r’un Prim itive C ulture’da ifade ettiği görüşler,
özgün b ir bütünlük oluşturm aktansa, L ubbock’un teknolojik ev
rim, M ü ller’in dillerin evrim i, C om te’un da dinlerin evrimi ko
nusundaki görüşlerinin bir sentezini oluşturduğunu ileri sürmek,
abartı olm ayacaktır. T y lo r’un belki d e en özgün yanı, A B D ’li
antropoloji çevrelerinde halen geçerli kabul edilen “Kültür” ta
nım ıdır: T eknoloji, m itoslar, dil ve inancın birliği öte yandan
T y lo r’un antropolojinin m etodolojisine katkısı, kayda değerdir.
Farklı kültürel görüngüler arasındaki korelasyonları araştırarak
bunlar arasındaki ilişkileri sergilem esi ona, antropolojide istatik-
sel korelasyon yöntem ini ilk kullanan araştırm acı payesini kazan
dırm ıştır. Tylor, böylelikle örneğin, anayerli lanayonlu toplum sal
58
örgütlenm elerde dam adın, atayerli/atayanlı örgütlenm elerde ise,

gelinin kayınlarından kaçınm a adetinin yaygın olduğunu göster
miştir. (Benett 1996:37)
I. 4. 6. Totemizm Tartışm aları: M cLennan, R obertson Smith,

Frazer, F reud
Evrim cilik konusuna son verm eden, T ylor’un düşünsel m ira
sının etkileri üzerinde kısm en de olsa durm ak gerekir. Bu miras,
en belirgin batlarıyla, 19. yüzyıl sonu antropolojisine dam gasını
vuran totemizm tartışm alarında ortaya çıkm aktadır.
G ünüm üzde totemizmin tek ve özgül bir görüngüyü tem sil et
tiği fikrine ihtiyat payıyla yaklaşılsa da, 19. yüzyıl yazarları onu
dünya ölçeğinde yaygın ve sistem li bir görüngü olarak değerlen
dirm e eğilim indeydi. Totem izm in ana unsuru, bu eğilim e göre,
toplum salın doğa ile tem siliydi. Dahası, çağdaş A vrupa toplum-
larına antropolojik bir bakış, totem izm in çağdaş görüngülerde
saptanm asına olanak sağlam aktaydı: örneğin flam aları, armaları,
bitki ve hayvan sim gecilikleri ve kendine özgü ritüelleriyle m o
dem ordularda.
Totem sözcüğü, O jibw a dilinden kaynaklanm aktadır.34
İngilizce’ye aktarımı 1791 ’de gerçekleşm iş olsa da, ilk kapsam lı
tanım ı 1856’da bir O jibwa reisi ve M etodist bir m isyoner olan
Peter Jones tarafından yapılm ıştır. H er ikisi de b ir bitki ya da
hayvanla tem sil edilm ekle birlikte, O jibw a dilinde totem ve ma-
nitu, zıt kavram lardır. Totem , tek hatlı klanı sim geler; klan üye
lerinin, dışında özel ayinler dışında totem hayvan ya da bitkisini
yem eleri ve aynı totem e sahip kişilerle evlenm eleri yasaktır. M a-
nitu ise, gruptan çok, bireyin düşlerinde görünerek ona yardım cı
olan koruyucu ruhudur. Kişi mam'm’sunu öldürüp yiyem ez (Bar
nard 2001: 34).
T otem izm kavram ını, T y lo r’un anim izm fikri tem elinde
geliştiren, M cLennan olm uştur. 1869-70’de The Fortnightly
34 O jibw a d ilinde utotemun sözcüğü, "karındaş akraba" anlamına gelm ek te

dir (K nıghl 1 9 9 8 :5 5 1 ).
59
R eview ' da yayınlanan ‘The worship of anim als and p lants’ (B it
ki ve hayvan tapım ı) başlıklı makalesinde M cLennan, T y lo r’un
form üle ettiği anim istik inançların, ‘totem izm ’ adını verdiği dine
yol açtığını söylem ektedir. İnsan, kendinde varolduğunu kabul
ettikleri ruhsal gücü, doğal nesnelere de atfetm ektedir (fetişizm ).
M cLennan, totem izm i, fetişizm in her bir kabilenin özel b ir fetiş
le ayırt edildiği, anasoyundan kalıtım sal olarak aktarıldığı Öz.el
bir tipi saym aktadır. O na göre, bazı ilkel halklar, kendilerini to
tem leriyle aynı türe m ensup kabul ederler ve totem hayvan ya da
bitkisini (anasoyundan) ilk ataları sayarlar.
M cLennan böylelikle, özellikle A vustralya yerlileri arasında
üyeleri ortak b ir totem i paylaşan, dışevlilikçi, anayanlı genslerin
varlığını kanıtlam aya girişir. Bundan sonraki adım , totem izm in
izlerini O kyanusya, A m erika, giderek Sibirya, hatta H indistan’da
sürm ek olacaktır (K uper 1988: 83).
Ne ki, totem izm üzerine çalışm alarım tam am layam adan ölür.
Son yazıları, ölüm ünden sonra, The Patriarchal Theory (A taerkil
Kuram - 1885) başlığı altında kardeşi Donald M cL ennan tarafın
dan yayınlanacaktır. Donald M cLennan, bu kitap için kalem e al
dığı giriş yazısında, kardeşinin totem izm i dışevlilık ile ilintilen-
dirm eyi um duğunu ve totem izm in dışevliliği öncelediği kanısına
vardığını yazacaktır.
T otem izm in Eski A hit Y ahudileri arasındaki varlığını göster
me görevini ise, W . R obertson-Sm ith (1846-1904) üstlenir.
M cLennan ve F razer’in yakın dostu olan İskoçyalı ilahiyatçı
Robertson-Sm ith, 1870’de atandığı A berdeen’deki Ö zgür Kilise
Koleji İbranice ve Eski A hit kürsüsünde, K utsal K itap ’a eleştirel
yaklaşım lar sergilem esiyle dikkati çekm ektedir. Encyclopaedia
B ritannica' nm 1876baskısı için kalem e aldığı ve K utsal K itap’ın
m itolojik ve tarihsel unsurlardan çeşitli tarihlerde derlenm iş bir
anlatı olarak tanım layan m addeler, K ilise çevrelerince uyarılm a
sına yol açacaktır.
1879’da gerçekleştirdiği K uzey Afrika gezisi, görüşlerini
daha da netleştirm esine yol açar: Sina’da yaşayan B edevi Arap-
60
lar arasında totem izm in açık izlerini gördüğüne inanm aktadır

(Morris 2004: 183) Kinship and. M arriage in Early Arabia (Eski
A rabistan’da Akrabalık ve Evlilik - 1885)’da Eski A rabistan’daki
Semitik toplum lann, her biri belirli bir hayvanla ilişkili, totem istik
anayanh klanlar halinde örgütlendiğini, ve klan üyelerinin kendi
lerini totem hayvanlarıyla akraba olarak gördüklerini yazar.
Ü nlü Lectures on the Religion o f the Sem ites (Sam ilerin Dini
Üzerine Söylevler - I8 8 9 )’inde ise, esas olarak iki tem ayı vurgu
lamaktadır: B unlardan ilki, ayinlerin, önceki dinsel fikirlere işa
ret ettiği ve herhangi bir ayinle ilişkilendirilen mitos ya da d o g
manın sonradan imal edilm iş olabileceği yolundadır. R obertson
-Sm ith, bunun yanısıra, kadîm dinin temel kavrayışının, tek bir
organik toplum un unsurları olarak tanrılarla tapım cıları arasın
daki dayanışm a olduğunu vurgular. G örüldüğü üzere ilk vurgu
m etodolojik, İkincisi ise sosyolojiktir ve D urkheim ’ın ileride ele
alınacak görüşlerine tem el oluşturm aktadır.
Y ukarıda da belirtildiği üzere Robertson-Sm ith, Religion o f
the S em ites'de Eski A hit’te totem izm in izlerini sürm ekte, özel
likle kurban pratiğinin, başlangıçta, kutsal bir haraç değil, “kut
sal bir kurbanın eti ve kanına ortak olarak katılan tanrı ile tapım -
cıları arasında bir kom ünyon” (akt.: K uper 1988: 88) olduğunu
söylem ektedir.
S ir Jam es Frazer (1854-1941), totem leri klan totem leri, b i
reysel totem ler ve cinsel totem ler halinde sınıflandırır, aynı anda
hem toplumsal hem de dinsel bir sistem olduğunu düşündüğü
klan totem lerinin aslî önem ini vurgular. Klan totem izm inin top
lumsal biçim i, soy hattının anneden izlendiği dışevlilikçi klan
dır. Dinsel yön ise, “insanla totem arasındaki karşılıklı saygı ve
korum ada”35 tezahür etm ektedir. N orm al durum larda, totem in
öldürülm esi ve yenm esi, tabu konusudur. İnancın en ilkel hali,
totem in klanın atası olduğudur; ancak totem izm in toplum sal ve
dinsel yönleri zam anla birbirlerinden uzaklaşacaktır.
Frazer, geniş b ir alandan derlediği etnografik verilerle, to te
35 Frazer, Totemisin, s. 3ı akt Kuper 1988: 89.
61
m izm in pek çok kültür alanında varolduğunu sergilem ektedir;

ancak, “totem in kökenine ilişkin doyurucu bir açıklam a(st) bu-
lunm am aktadır.”3'’
F razer’in totem izm le ilişkili görüşlerini açım ladığı Totemism
(1887)’i, gerçekte, Robertson Sm ith’in isteği üzerine, E ncyclo
pa ed ia Britannica için hazırladığı ilişkin m adde üzerine tem el
lenm ekteydi. N e ki, bir klasik çağ araştırm acısı olan F razer’ın
yapıtları bununla sınırlı değildir. Antropoloji dünyasında en ta
nınan -ve sonraki antropolog kuşaklarınca en fazla eleştirilen-
yapıtı, dönem indeki m evcut (çağdaş ve kadim ) devasa bir etnog-
rafik literatürü ansiklopedik bir tarzda derlediği 12 ciltlik The
G olden Bough (A ltın Dal - 1890)’dır.37
The G olden B ough , Roma tanrıçası D iana’nın R om a kenti
yakınlarındaki N em i’de bulunan tapınağında başrahibin ritüel
öldürülm esi sorunsalıyla açılır. Efsaneye göre, N em i’deki kutsal
koruda bir altın dal bulunm aktadır; rahiplik görevi, onu kopartıp
önceki rahibi öldürene düşer (bkz. G arster, 1964: 31-34.) Frazer,
kitabı boyunca bu olayın paralellerinin izini farklı kültürlerde
sürm ekte, doğanın bereketini sim geleyen/tem sil eden rahip-kral-
ların, etkinliklerini yitirdiğinde, bereketin sürdürülebilm esi adı
na kurban edildikleri fikrini işlem ektedir.
K arşılaştırm alı dinler öğrencileri üzerinde devasa bir etki bı
rakan The G olden B ough, aynı zam anda sihir, büyü ve din konu
larında da F razer’ın görüşlerini ihtiva eder. Frazer, büyü, din ve
bilim kavram larını evrim sel bir hat üzerine yerleştirirken, arala
rına açık ayırım lar yerleştirm ektedir. B üyüsel düşünce, “doğada
bir olayın diğerini zorunlu ve değişm ez olarak ve herhangi bir
tinsel ya da kişisel aracının m üdahalesi olm aksızın izlediğini var
sayar,” 38 tem elindeki kavrayış, bilim inkiyle aynıdır. Büyü, yal
nızca fikirlerin birbiriyle ilişkilendirilnıesinin hatalı bir tarzıdır:
36 Frazer, Totemism. s. 95; akı. Kuper 1 9 8 8 :9 0 .

37 Bu kitabın bir özeti. Türkçe yayınlanm ıştır. B kz. Altın D al. İstanbul: Pa-
ycl Yayınları, 1992.
38 Frazer, akı. Morris, 2004; 170.
62
“A ncak bilim ile büyünün pek çok ortak noktayı paylaşm a

sına, h er ikisinin de herşeyin gerisinde yatan ilke olarak düzene
inanca dayanm asına karşın, bu yapıtın okum , büyünün önvar-
saydığı düzenin, bilim in tem elini oluşturan düzenden geniş ö l
çüde farklı olduğunun halırlatılınasına gerek duym ayacaklardır.
Ç ünkü büyünün dayandığı düzen, yanlış analoji yoluyla fikirle
rin kendilerini aklım ıza sunuş düzeninden çıkarsam rken, bilim in
kurduğu düzen, bizatihî görüngülerin sabırlı ve kesin gözlem in
den direm ektedir. B ilim in şim diye dek elde ettiği sonuçların
bolluğu, sağlam lığı ve göz kam aştırıcı lığı, yöntem inin geçerlili
ği konusunda bize esenlik verici bir güven verm ektedir” (Frazer,
G arster’da, 1964: 739-740).
F razer’a göre büyü, iki tem el ilkeye dayanm aktadır:
“birincisi, benzer benzeri yaratır, sonuç nedene benzer ilk e
sidir; İkincisi, bir zamanlar temas halinde olan şeyler, (ayrıldık
tan sonra da -v.n.) birbirini etkilemeyi sürdürür. B irinci ilkeye
B enzerlik Y asası, İkinciye T em as Y asası denilebilir” (Frazer,
G arster’da 1964: 35).
B una karşılık din, F razer’a göre, insana üstün olduğuna ina
nılan kudretleri yatıştırm a ve onlarla uzlaşm a çabasıdır, ve bu
haliyle, büyü ve bilim le zıtlık içindedir. Frazer’ın bu fikirleri,
görülebileceği üzere T y lo r’a dayanır. Ancak, büyü, din ve bili
m in eşzam anlı olarak varolabileceğim söyleyen T ylor’un tersine,
o, büyü, din ve bilim i evrim sel bir şem a üzerine yerleştirm ekte,
büyünün dini, dinin ise bilim i öncelediğini ima etm ektedir. Ne
ki her ikisi de, kendi çağlarında bilim in, en azından A vrupa’da
büyüsel ve dinsel düşüncenin yerini alm akta olduğu konusunda
hem fikirdirler (M orris 2004: 171).
Kendisini izleyen antropolog kuşaklarınca, özellikle de işlev-
selci ve yapısal işlevsele) antropologlarca şiddetle eleştirilm e
sine ve -az-çok istihzayla- bir “koltuk antropologu” olarak ni
telenm esine karşın Frazer, Liverpool Ü niversitesi’nde kendisine
verilen onursal “sosyal antropoloji profesorlüğü” yle, ilginç bir
biçim de, resm en kabul ve tescil edilm iş ilk “sosyal antropolog”
olm uştur (Barnard & Spencer 1998: 574).
63
Evrimcilik konusunu geride bırakmadan, kısaca Sigm und

F re u d 'un (1856-1939) totemizm kuramına da değinmek gerekiyor.
F reu d 'u n T otem und Tabu (Totem ve Tabu -1913)’sunda for
müle ettiği totem izm kuramı, kısmen The D escent o f M a k in d e
ilkel insanların, kuyruksuz büyük m aym unlar m odelinde ya tek
eşli gruplar veya içlerinden güçlü erkeklerin birden fazla eşe sahip
olarak yaşam ış olabileceğini, ancak her durum da cinsel kıskanç
lığın insanlığın tem el dürtülerinden biri olduğunu, yetişen genç
erkeklerin yaşlı erkeğin dişiler üzerindeki hakim iyetine m eydan
okuyacağını ileri süren D arw in'e dayanm aktadır. F reu d ’un se
naryosu, daha dram atiktir: buna göre, bir evrede, genç erkekler,
dişiler üzerindeki ataerkil tekele başkaldırarak atalarını öldür
m üş ve sürüdeki dişilerle (bu arada anneleriyle de) cinsel ilişkiye
girm işlerdir. Ö ldürülen ata aynı zam anda tanrı da olduğu için,
bu edim , son derece ağırdır. A tanın ruhunu yatıştırm ak için onu
temsil eden totem e yönelik tabu, kurban ve ensest tabusu uygu
lam alarına gidilm iştir (Freud 1971).
Edinilm iş özelliklerin kalıtımı ve her bir bireyin büyüm e sü
recinde türünün tarihini yeniden yaşadığı inancı çerçevesinde
Freud, her bir erkek çocuğun, babasını öldürerek annesiyle e v
lenm e yolunda b ir arzu beslediği ve bu nedenle de suçluluk duy
gusu hissetiğini öne sürer. “Oedipus kom pleksi" dediği, budur.
600
64
II. B Ö L Ü M
T A R İ H S E L T İK E L C İL İK ve
BO A SC I G E LE N E K
yüzyılın başlarında, Evrim cilik antropolojinin

/ I I başat paradigm ası durum una gelirken, tüm in-
\ J • sanlığın paylaştığı, ortak ve tck-hatlı bir evrim
kabulüne ilişkin itirazlar da dile getirilm eye başlam ıştı.
Bu itirazların tarihsel izleri, birkaç alanda sürülebilir. B unlar,
özellikle geç A lm an ulusallaşm a süreçleriyle bağlantılandırılan
filoloji araştırm aları, m üzecilik, antropo-coğrafya kuram
ları, ile antropolojik çalışm alarda artan ölçülerde başvurulm aya
başlanan alan araştırmalarından devşirilen bilgilerin topyckûn
b ir evrim perspektifiyle bağdaşm adığının görülm esidir.
A ncak evrim ci görüşlere yöneltilen bu itirazlann arkaplanın
da, ilerlem eci, uygarlıkçı (Fransız) A ydınlanm acılığ(ın)a karşı,
gecikm eli A lm an ulusalcılığının, kozm opolit uygarlığa karşı ulu
sal geleneklerin, m addeciliğe karşı manevi değerlerin, “teknoloji
ye karşı zanaatlerin, kem ikleşm iş bürokrasiye karşı bireysel deha
ve kendini ifadenin, kuru akla karşı en karanlıkları dahil duy
guların, kısacası uygarlığa karşı kültürün''’ (K uper 1999: 6) sa
vunusunu dile getiren Rom antik geleneğin yattığını vurgulam ak
65
gerekir. Fransız geleneğine dayalı kozm opolit, rasyonel, obskü-

rantizm -karşıtı, m addeci, uygarlıkçı, ilerlem eci A ydınlanm a ile
A lm an geleneğinin tikelci, duyum cu, reaksiyoner, m aneviyatçı,
kültüralist R om antisizm ı; 18. yüzyıl sonlarından itibaren Avrupa
toplum sal düşüncesinin gidişatını biçim lendiren alm aşığı oluş
turm aktadır. Aydınlanm a düşünürlerinin m erkezî tem ası insan
ilerlem esi, m uanzlarınınkiyse ulusların tikel yazgısıyla ilgiliydi.
A ydınlanm am görüş uygarlığı geleneksel kültürlere ve onların
boşinanları, irrasyonel önyargıları ve yöneticilere korku dolu
sadakatlerine karşı, büyük bir m eydan okum a halinde kurgula
m aktadır. Rom antik gelenek için ise rasyonel, bilim sel, evrensel
uygarlık fikri otantik kültürleri tehdit edip zanaatlcri unutulm aya
terk etm ekte, kozm opolitanizm dili bozm akta, rasyonalizm im a
nı tehdit etm ekte ve hepsi birlikte cem aatin dayandığı manevi
değerleri tehdit etm ektedir.3V
Şu halde. 19. yüzyıl sonlarından itibaren antropolojik düşünce
içinde Evrim ciliğe bir m eydan okum a biçim inde gelişen tikelci-
göreci eğilim leri, Alm an R om antik geleneğiyle ilişki içinde de
ğerlendirm ek gerekir. Y ukarıda sözü edilen filolojik araştırm alar
ile (ulusal/etnik geleneklerin yeniden kurgulanm asıyla ilintili)
m üzecilik ve onunla bağlantılı antropo-coğrafî görüşler, bu tikel
ulus-kuruculuk m isyonuyla koşutluk sergiler.
Şim di evrim ci görüşlerin önde gelen eleştirm enlerinden ve
ABD antropolojisinin en önem li ve etkili figürlerinden Franz
B o as’m düşünsel biçim lenişini sağlayan bu alanları tek tek ele
ale alalım .4'1
II. 1. Filoloji A raştırm aları

Filoloji geleneği, 18. yüzyıla dayanır ve H int-A vrupa dil aile
sinin bütün dilleri arasında tarihsel bağıntılar bulunduğunu k an ıt
lam aya yönelik çalışm alarla biçim lenm iştir.
39 Bkz.Kupcr 1999:7.
40 ‘"Alan araştırmaları" Boas'dan ço k Britanya işlevsele ileri ve yapısal iş-
levseleileriııi etkilediğinden, hu alanın in celen m esi gelecek bölüm e bırakılacaktır.
66
H in d istan ’d a görev yapan İngiliz oryantalisti avukat Sir W il

liam Jones, 1787’de Sanskritçc, G rekçe ve Latince arasında
kim i benzerlikler keşfetm işti. 19. yüzyılın başlarında PrusyalI
diplom at (kaşif A lexander H um boldt’un kardeşi) W ilhelm von
H um boldt (1767-1835), B ask dili ve onun H int-A vrupa dilleri
içindeki yeri üzerine araştırm alar yürütm ekte ve A lm an ulusalcı
rom antik H erder’in fikirlerine benzer şekilde, dil ile kültür ara
sındaki yakın bağlara dikkati çekm ekteydi (B arnard 2001: 48).
Aynı yıllarda. Avrupa masalları derleyicilerinden Jacob
G rim m A lm anca’yı diğer H int-A vrupa dillerinden ayırt eden
ses kaynaklarım çıkartm akta. Franz Bopp ise H int-A vrupa gra
meri konusunda karşılaşm ak çalışm alar yürütm ekteydi. Tüm bu
yazarların fikirleri, antropolojide difiizyonizm geleneğine dahil
olacaktır.
L. H. M organ üzerindeki etkilerini daha önce izlediğim iz
A lm an-B ritanyah oryantalist M ax M üller (1823-1900) de L e
ipzig ve B erlin’de Sanskritçe üzerine çalışm alar sürdürm ektey
di. 1846’da O xford Ü niversitesi’nde, sonradan m odem diller ve
karşılaştırm alı filoloji kürsüsüne dönüştürülecek bir kürsü sahibi
olan M üller, L ubbock gibi bir liberaldi; K raliyet ailesiyle yakın
ilişkileri sayesinde İngiltere’de şansölyeliğe yükselecektir.
M ü ller’i üne kavuşturan, V edik m etinleri İngilizce’ye çevir
mesi (1849-62) ve 50 cilt halinde yayınladığı kutsal Doğu m e
tinleridir. Bunun yanı sıra, din ve m itoloji üzerine b ir kaç genel
incelem esi de yayınlanm ıştır. Introduction to the Science o f R e
ligion (Din Bilim ine G iriş - 1873)’unda, bir ilah inancının evren
sel olduğunu ve dil ile birlikte, etnik kim liğin tem elini oluşturdu
ğunu savunm aktadır (M orris 2004: 152).
M üller, insanın psişik birliğine ilişkin evrim ci görüşün yanı
sıra, eski G rekçe ile L atince’nin Hint dilleriyle akrabalığı üzerine
difüzyonist görüşleri de savunm aktaydı ve bu görüşünü iki kültü
rel çevrenin cenaze adetleri ile G rek ve Hindu ilahlarının adlarını
karşılaştırarak destekliyordu.
67
a n tr o p o lo ji
A lm anya'da müze etnografyasının41 ve kuramsal etnolojinin

kurucusu kabul edilen Adolph Bastian (1826-1905) da. difiizyo-
nist düşüncelerin öncüsü kabul edilmekle birlikte, ikircimli bir fi
gürdür. Lam arck’ın fikirlerinin daha ağır bastığı A lm anya’da, ola
sılıkla bu iklim in de etkisiyle. D arw in’i şiddetle eleştirm ektedir.
Bastian, yaşam ının büyük bölüm ünü gemi cerrahı olarak ge
çirm iş, gem iyle dünyayı dolaşırken karşılaştığı egzotik kültürlere
ilişkin canlı, ancak çok mecazlı ve çevrilm esi zor betim lem eler
kalem e alm ıştır.
Bastian, kendinden önceki kuşak etnologlarından, insanın
zihinsel kapasitesinin tüm topluluklarda tekbiçim li olduğunu,
ikincil varyasyonların ise tarihsel rastlantıların sonucu olduğu
nu öne süren W a itz ’in de etkisiyle, “İnsanın psişik birliği” nden
söz etm ekteydi. Bu, insan aklının her yerde aynı olup, tarihsel
ve kültürel değişkenlere tabi olm adığını öne süren A ydınlanm a-
cı ilkenin dillendirilm esiydi (Ulin 2001: 30). Ancak, B astian’ın
elem entargedanken (tem el düşünceler) ile völkergedanken (folk
düşünceleri) arasına getirdiği ayırım , önem lidir. İlki, sonradan
kültürel evrenseller olarak adlandırılacak olan, “psişik birlik”
unsurlarıdır. Bastian, kültürler arasında pek çok benzerlik bu
lunduğunu ve bu benzerliklerin, “tem el d ü ş ü n c e le rin belirlediği
hatların evrim sel kesişm esiyle açıklanabileceğini söylem ektey
di. B ir başka deyişle, tüm kültürler, aynı tem el zihinsel ilkelere
indirgenilebilm ekteydi. Völkergedenken ya d a günüm üzdeki ad
landırm asıyla “kültürel tikeller” ise, yerel olarak farklılık gös
teren kültürel öğelerdi ve fiziksel çevre farklılıkları ve tarihsel
rastlantılarla açıklanabilm ekteydiler (Barnard 2001: 48). K ültü
rel değişim in ana m ekanizm ası, ödünç alm alardır; kültürel deği
şim rastlantısal yerel süreçlerin -çevre baskıları, göçler, ticaret-
sonucu olduğuna göre, tarihin sabit b ir gelişim örünlüsünden söz
edilem ez (K uper 1999: 13).
41 A. Bastian, 1886’da Berlin Etnografya M üzesi'nin ilk müdürü olacaktır

(Kuper 1999: 13)
68
II. 2. A ntropocoğrafya
“D ifüzyonist” nitelem esini hak eden ilk ekol, antropocoğraf
ya, A lm an-A vustuıyalı coğrafyacıların çalışm alarıyla gelişm iş
tir. Bu bakım dan Alman antropo-coğrafyacısı F rie d ric h R atzel
(1844-1904) ilk difüzyonist sayılabilecektir. Zooloji öğrenim i
görm esine karşın coğrafyaya yönelen Ratzel, antropo-coğrafya
adım verdiği disiplinin kurucusudur.
D ünya bölgelerinin haritalandınlm ası ile göç ve difüzyon yol
larının araştırılm ası konusunda çalışan Ratzel, B astian’ın psişik
birlik yaklaşım ına karşı çıkm akta ve kültürel benzerlikleri kültür
tem aslarıyla (göç dahil) açıklam aktaydı. K ültürün tekil nesnele
rinin yayılm asını tem asla, birbirleriyle ilişkili özellik ve kurum -
lardan oluşan kültür kom plekslerini ise göçle açıklıyordu. Ünlü
örneği, A frika ve Yeni G ine’deki ok ve yayların benzerliğiydi,
tki bölge halkı arasındaki psikolojik benzerlikleri aralarındaki
tarihsel bağlara atfederken, kültürün kitlesel göçlerin yanı sıra,
zayıf halkların güçlüleree fethedilm esiyle geliştiğini söylem ekte,
böylelikle bir bakım a evrim ci düşünüşe yakın düşm ekteydi.
Ratzel, L eipzig’deki üssünden çok sayıda alim yetiştirm iş,
özellikle İngilizce’ye The History o f M ankind (İnsanlığın Tarihi)
başlığıyla çevrilen V ölkerkunde'si (3 cilt, 1885-88), T ylor üze
rinde çok etkili olm uştur. Djfüzyonizm ile Evrim cilik, bu bakım
dan birbirine zıt. ancak tam am layıcı perspektifler olarak anlaşı
labilecektir (B arnard 2001: 50).
Günüm üzde kültürel alan olarak adlandırılan yaklaşım ı ilk
dile getiren, olasılıkla Ratzel olm akla birlikte, kuram Leo Fro-
benius (1873-1938) tarafından geliştirildi. A frika kaşifi ve müze
etnologu olan Frobenius, birbiri peşisıra yerküreye yayılan ve
kendilerini önceleyen alanlarla örtüşen kültür alanlarını (örneğin
ok-yay kültürünün m ızrak kültürüyle Örtüşmesi) tanım ladığı ku
ramına kulturkreis (kültür çem beri) adını vermekteydi.
Ne ki, Frobenius, sonraları Alman ulusalcı rom antik ekolünün
volksgeist’ına yakın biT anlam yüklediği Paideum a (Gr. ‘eğitim ’)
kavramı üzerinde odaklaştıracaktır ilgisini. Paideuma ilkesine
69
göre, herhangi verili bir kültür özellikleri dizilimini belirleyen

tem el psişik ilke, o kültürün “ruhu”nu oluşturur. Frobenius. A f
rika kültürel dizilim lerini incelerken Weltanschauung (dünya
görüşü) kavram ını kullanır. W eltanschauung, güreciliğin başat
paradigm ayı oluşturduğu sürece, ABD antropolojisinin en gözde
kavram ı olm ayı sürdürecektir. Frobenius, A frika için iki temel
dünya görüşü betim ler: Sığırcılık, ekip-biçm e, atayanlılık, ata
kültü, toprak kültleri vb.ne dayanan “Etiyopyalı” ile, sığırcılık
ve avcılık, anayanlılık, ölülerden kaçınm a, sihirbazlık vb.ne da
yanan “H am itik” dünya görüşleri. Bunlardan ilki, M ısır, D oğu,
B atı ve O rta A frika’nın büyük bölüm ünde görülürken, İkincisi,
K uzey ve Güney A frika’da izlenebilm ektedir.
Bu iki tem el dünya görüşü üzerine çok sayıda daha özgül kül
türel dizilim ler yerleşir. B unların bir kısmı Afrika, diğerleriyse
A sya, Avrupa vb. kökenlidir. B unlar daha eski kültürel unsurlar
üzerine çöreklenip onları ya eritip özüm sem ekte, ya da m uhafaza
etm ektedir. Frobenius böylelikle A frika kültürünü, tarihsel ilişki
leri karşılaştırm alı incelem elerle çıkarsanabilecek bir katm anlar
dizilim i olarak görm ektedir (B arnard 2001: 51).
K ulturkreis incelem elerini, R atzel ve F robenius’un ardın
dan F ritz G raebner (1877-1934) ile Peder W ilhelm Schm idt
(1868-1954) devralacaktır. B ir m üzebilim ci olan ve 1. Dünya
Savaşı boyunca A vustralya ve O kyanusya’da ikam etinin ardın
dan 1925’de Köln M üzesi m üdürlüğüne getirilen (Barnard &
S pencer 1996: 576) G raebner, önce O kyanusya, ardından da tüm
dünyada m addi kültürlerin benzerlikleri üzerinde odaklaşm ıştı.
İki kültürün tarihsel ilişkilerini saptam ada hem R atzel’in vurgu
ladığı nitel, hem de F robenius’un vurguladığı nicel boyutların
geçerli kriterler olduğunu söylem ekteydi. Bu yöntem le, Tasm an-
ya (en erken ve ilkel), A vusturalya bum erang, M elanezya yay,
Polinezya atayanh kültür çem berlerinin artan ölçüde ileri kültür
dalgalan olduğunu savunur. Die M ethode d er Eîhnolugie (E tno
loji Yöntem i - 1911) başlıklı yapıtı, difüzyonist ekolün klasikle
rinden kabul edilm ektedir.
70
G raebner ve ardından da Schm idt, kültürel nesne ve unsurlar

arasındaki difüzyon ilişkilerini saptam ak üzere iki ilkeyi form üle
etm işlerdir. G raebner'in “biçim kriteri’’, S chm idt’in ise “nicelik
kriteri” dediği ilkeye göre, iki kültür unsuru arasındaki, özellik
ya da nesnenin doğası, malzemesi ya da am acından kaynaklanan
her türlü benzerlik, difüzyona bağlanır. İkinci ilke, ya da “nitelik
kriteri” ise, benzerlik gösteren ek nesnelerin sayısı arttıkça, iki
nesne arasındaki tarihsel ilişki olasılığının da arttığı yönündedir
(Harris 2001: 84).
Bir K atolik rahip olan Peder W ilhelm Schm idt ise, Afrika
dinleri üzerine çalışm alarıyla tanınm aktadır. Dört tem el ‘kültür
çem beri’ni birbirinden ayırt eder: 1) A vcı-toplayıcıların İlkel Kül
tür Ç em beri; 2) Bahçe tarım cıların Birincil Ç em beri; 3) Yoğun
Tarım cıların İkinci Çem beri; 4) İkinci Ç em ber’in farklı kültürle
rinin karm aşık bir karışımı olarak Asya, A vrupa ve A m erika’nın
kadîm uygarlıkları. Schm idt, her bir evreye birden fazla “kültür
çem beri” ni yerleştirir. Böylelikle örneğin, ilkel avcı-toplayıcı ev
rede: 1) A frika ve A sya'nın pygm y halklarının dışevlilikçi çem
beri yer alır. Bu “çem ber” , diğerlerinden dışevlilikçi sürüler (hor
des) ve tekeşli ailelerle ayırt edilm ektedir. 2) A rktik Ç em ber’de
yer alan Sam oyed, Eskimo, Algonkin vb.ler, dışevlilikçilik ve
cinsiyetler arası eşitlikle ayırt edilir. 3) Ataerkil Ç em ber’de yer
alanlar (Güneydoğu Avusturalya, Başm anlar, T asm anyahlar vb.)
dışevlilikçidir ve cinsiyet totem lerine sahiptir.
B irincil evrede de üç çem ber yer alm aktadır: 1) Ataerkil sığır
yetiştiricisi göçerler; 2) Dışevlilikçi ataerkil yüksek avcılar; 3)
D ışevlilikçi, anayanlı, köy yerleşim li bahçe tarım cıları.
İkincil evrede serbest anayanlı (Polinezya, Sudan, Hindistan,
Batı Asya, G üney Avrupa vb.) ve serbest atayanlı (Güney Çin,
Ç inhindi. M elanezya, Güney A m erika’nın kuzeydoğusu vb.) sis
tem ler yer alm aktadır (Harris 2001: 385).
Aynı zam anda b ir dinler tarihi kuram cısı olan Schm idt’e göre,
anayanlı ve atayanlı klanlar ilk kez, B irincil Ç em ber’de ortaya
çıkm aktadır. İnsanın teknolojik becerilerine olan güveni arttık
71
ça, tapınm aya bağım lılıktan, büyüye bağım lılığa geçer. Y oğun
tarım cıların İkinci Ç em beri’nde kutsal krallık, ardından da çok-
tanrıcılık ortaya çıkacaktır.
G örüldüğü üzere, Peder S chm idt’in dinler tarihi kurgusu, hem
evrim ci, hem de difüzyonist görüşlerden unsurlar barındıran bir
kurgudur ve dinin ilkel bir tektanrıcılıktan başlayıp, teknolojinin
gelişm esi ve toplum sal örgütlenişin karm aşıklaşm asıyla bundan
uzaklaştığını öne süren, dejeneraayonist kuram ların tipik bir ö r
neğini oluşturm aktadır.42
II. 3. B ritanya Difüzyonizm i

D ifüzyonizm , A lm anya ve A vusturya’da “ulusalcılık” ve
R om antisizm ’den beslenen bir ortam içinde hayat bulurken, b aş
ka ülkelerde, özellikle de İngiltere’de tek-hatlı evrim düşüncesi
nin aşırı yalınkatlığına bir tepki olarak gelişm iştir.
İsveçli arkeolog O scar M ontelius, A vrupa için neolitik ve
T unç Çağı tipolojisini geliştirirken, özgül, küçük değişikliklerin
difüzyonla açıklanabileceğini düşünüyordu (B arnard 2001: 52)
İngiltere’deki difüzyonist kuram lar, uygarlığın zirvesi sayılan
V ictoria dönem inin son bulm ası ve I. D ünya S avaşı’nı önceleyen
kötüm ser havayla ilışkilendirilebilccektir. B ritanya difüzyonist-
lerince geliştirilen kuram lar arasında en şöhretlisi, kuşkusuz ki,
paleoantropolog Sir G rafton E lliot-Sm ith (1871-1937) ile ö ğ
rencisi W. Jam es Perry ile bağlantılandırılan H eliosantrizm dir.
P erry’nin kalem e aldığı The C hildren o f the Sun (Güneşin Ç o
cukları - 1923)’da, Eski M ısır’ın tarım , hayvan evcilleştirm e,
takvim , çöm lekçilik, sepetçilik, kalıcı konut inşası ve kentlerin,
kısacası insan uygarlığını biçim lendiren tüm sanatların kaynağı
olduğu ve uygarlığın yeryüzüne K adîm M ısır’dan yayıldığı sa
vunulm aktaydı.
A ralarına bir süreliğine W . H . R . R iv e rs (1864-1922)’in da
katıldığı üçlü, M endel’in genetik buluşlarından da cesaret alarak,
insanların doğal olarak tutucu olduğu ve yeni toplum sal yaşam
42 Bkz Morris (2004: 167-68) vc Bernard (2001: 52)
72
biçim lerinin genetik m ütasyonla ortaya çıkan yeni türlere bcn-

zetilebileceği önerm esiyle (Kuklick, 1996: 161) katı bir difüzyo-
nizm savunuculuğunu üstlenm iş ve gerek Evrim cilere, gerekse
yeni biçim lenm ekte olan İşlevselciliğe karşı sert polem ikler y ü
rütm üşlerdir.
Ne ki, işlevselei okulun geliştirdiği alan araştırması teknikleri
ve arkeolojik bulguların uygarlığın M ısır’dan kaynaklanmadığını
göstermesi, Britanya difüzyonizmine ağır bir darbe indirecektir.
İngiliz difüzyonizminin günümüzdeki sürdürücüsü, M ısır ile Ame
rika uygarlıkları arasında ilişkiler kurmaya çalışan Norveçli popü
ler arkeolog T h o r Heyerdahl (1 9 1 4 -)’dır (Barnard 2001: 53),
D ifüzyonizm den günüm üz antropolojisine kalan m iras, özel
likle Franz Boas ve izleyicisi A B D 'li antropologlarca benim se
nen ve geliştirilen “kültür alanları’’ anlayışı ile dünya sistemi ya
da küreselleşm e kuram larında varlığını sürdüren fikirlerdir.
K üreselleşm e kuram larını daha sonra ele alm ak üzere bir
yana bırakacak olursak, “kültür alanları’’ kavram ının birbirinden
ayırt edilm esi gereken iki farklı fikre gönderm e yaptığı vurgu
lanm alıdır. B unlardan ilki, muğlak, herhangi bir antropoloji ku
ram ıyla bağdaştınlam ayacak ve daha çok m etodolojik bir özellik
yaşıyan “bölgesel karşılaştırm alar”dır. Her antropolog, bir kültür
alanının incelenm esinde uzm anlaşm aya çalışır ve kendi “kültür
alanı” yla coğrafi, tarihsel, iktisadi, etnik, vb. benzerlikler göste
ren başkaları arasında karşılaştırm alar yapm aya yönelir. [Neden
ve düzenlilik arayışıyla karakterize oian bu eğilim özellikle Kül
türel Ekolojik yaklaşım larda izleneceklir.l
A lm an-A vusturya ekolünün ABD antropolojisine devrettiği
“ kültürel alan” nosyonu ise, Franz B oas ve Lowie, Sapir, Kroe-
ber ve H erskovitz gibi öğrencilerince geliştirilm iştir ve kültürel
özelliklerin raslgele bir dağılım gösterm eyip, birbirivle ilişkili
olarak varolm a eğilim i gösterdiğini vurgulam aktadır.
Şu halde, Evrim ci antropolojiye en şiddetli eleştirileri yönel
ten ve sonradan T arihsel Tikelcilik olarak adlandırılacak ekolün
kurucusu, A B D ’de kültürel antropolojinin gelişm esine dam gası
73
nı vuran Franz Boas ve ardıllarını biraz daha yakından incelem e

nin yeri geldi.
II. 4. Franz Boas ve Tarihsel T ikelcilik

Franz Boas (1858-1942), orta sınıf m ensubu, asim de olm uş,
liberal eğilim li bir Y ahudi-A lm an ailenin oğlu olarak Almanya,
W estphalia’da dünyaya geldi. Yetişm esi, pozitivistlerle insan
duyum ve deneyim lerinin önceliğini vurgulayan sübjektivistler
(öznelciler); doğal bilim lerle beşerî bilim ler arasındaki çalışm a
ların belirlediği bir entelektüel ortam da gerçekleşm iştir.
G ençlik yıllarının tem el sorunsalı, 'nesnel ile öznel dünyalar’
arasındaki ilişkileri çözüm leyebilm ekti; bu yolda, coğrafya, m a
tem atik ve fizik öğrenim i görecektir (K uper 1988: 126) B erlin’e
geldiği 1882-1883 yıllarında, A. B astian ile anatom ist R u d o lf
V irc h o w ’un etkisi altına giren B oas’ın doktora tezi ‘deniz, suyu
nun rengi’ üzerinedir ve bunun insanın renk algısıyla bağlantısı
nı vurgulam aktadır. B oas’ın tezi, insanın renkleri algılam asında
kültürel arkaplam n indirgenem ez bir rolü olduğu vurgusuyla, dö
nem inin ‘(H um e’a dayanan - y.n.) naif am pirisizm ine yönelik bir
eleştiri’ (Ulin 2001: 28) olarak nitelenm ektedir.
B oas’ın bu fikirleri, izi Von H um boldt’a dek sürülebilecek
olan çevresel determ inizm görüşleri43 ile, B astian’m bunlara kar
şı öne sürdüğü itirazlar çerçevesine yerleştirilebilir. Bu tartışm a
larda tem el soru, insanın kültür ve zihninin m addî çevresi tara
fından mı biçim lendiği, yoksa insan çevresinin belirleyici olup,
göçün kültürel değişim in anahtarı mı olduğu yolundaydı.
A lm anya’d a benzer bir soru, insan biyolojisi alanında da
ortaya çıkacaktı; salt fiziksel, m ekanistik bir açıklam a tarzı ile,
tarihsel, tikelci bir yaklaşım arasında hem en hem en aynı g eri
lim ler yaşanıyordu. İnsan bedeninin çevresel etk iler sonucu
köklü değişikliklere yatkın o ld u ğ u varsayılm aktaydı. Bunlar
43 Bu tartışmaların içinde, çevresel determ inizm in radikal savunucularının

vanı sıra, Ratzel gibi, temasların tarihinin ve d ilü zyön u n önem ini vurgulayanlarda
bulunmaktadır.
74
K uram lar, K u ra m cıla r
salt fiziksel m iydi, yoksa aynı zam anda kültürel m iydiler? W a-

itz kültürel varyasyonların rastlantısal ve ikincil olduğunu öne
sürm üştü, ancak bu varyasyonların bir kez yerleştikten sonra,
tem el akli yetileri geri besleyip etkileyebileceğine ve zam anla
kafa biçim inde değişikliklere yol açabileceğine inanıyordu (kafa
biçim inin zihinsel yetilerle ilintili olduğunu varsaym aktaydı).
V irchow da kafatası orantılarının plastik olduğunu ve doğrudan
çevreden ya da dolaylı olarak aklî gelişm eden etkilenebileceğini
öne sürüyordu”44 (K uper 1988: 128).
Her durum da, Boas, m addî çevre/insan (kültürel) çevre iki
leminin çözüm ünü aram ak üzere, ilk antropolojik serüvenine
girişecek, doğal çevrenin kültürün biçim lenişini etkileyiş tarzım
göreli tekdüze bir ortam da gözlem leyebilm ek am acıyla45 Baffin
Adası Tnuitleri arasında bir yıllık bir alan araştırm ası gerçekleş
tirecektir (1883-84).
“ ... A macı nesnel olarak haritasını çıkardığı ve ölçüm lediği
fiziksel çevreyle, orada yaşayanların kendi çevrelerine ilişkin
bilgilerini karşılaştırm aktı. Boas bir şeyin -kültür- devreye g ir
diğini ve Inuit faaliyetleri ve bilgisinin salt çevresel koşulların
ürünü olm aktan uzak olduğunu keşfetti” (Sanjek 1996 : 72).
Baffin Inuitleri’nin göreli tekdüze bir ortam da sergilediklerini
gözlem lediği çeşitlilik, B oas’ı kültürü doğal koşulların m ekanik
b ir yansım ası olarak değil de, kendi bağım sız yasalarının deneti
mindeki özgül, tekil süreçlerin ürünü olduğu yolundaki tarihsel,
tikelci46 görüşü ifadelendirm esine yol açacaktır. Bu vargısında
44 Boas'ın A B D 'y e gelen göçm enler arasında gerçekleştirdiği ve kafatası
biçimlerinin A B D 'y e vardıkları sonra değiştiğini gösteren ünlü araştırmasının ar-
kaplanmı bu tartışmalar oluşturmuştur.
45 B oas’ın kendisi, am casına yazdığı bir mektupta bu gezinin amacını şö y
le açıklamaktadır: “( . . . ) Eskim olar ve yaşadıkları topraklara ve bölgenin tiimiine
ilişkin bilgilerini bir kabiledeki insanların sayısı, besin dağılım ı ve ... (okunamadı)
arasında belirli bir ilişkiyi gösterebilm ek am acıyla inceliyorum ” (akı. Harris 2 00):
266). Harris ( 2 0 0 1: 2 6 6 ) bu tüm ceyi, B oas'ın başlangıçta coğrafi ve kültürel etken
ler arasındaki karşılıklı ilişkilere yaptığı vurguyu, bir başka d eyişle coğrafi determ i
nist yaklaşım ım sergilem esi açısından anlamlı bulmaktadır.
46 Tarihsel ilkelcilik terimi B oas tarafından kullanılmamıştır. Kavramı for
m üle eden. M a n in Harris d ir (1 9 6 0 ’da).
75
B astian’ın yanı sıra, neo-K antcı47 etkilenim ler de belirgindir:

Kant, Salt A kim Eleştirisi'nde bilm enin deneyim i öncelediği-
ni ve onu biçim lendirdiğini savunur ve B oas’m, Baffin A dala
rı yolculuğu boyunca K ant’ın bu yapıtını elinden düşürmediği
aktardm aktadır (Bloch 2001: 158). Ne ki Boas, K ant’m tersine,
bilm enin kültürelliği üzerinde durm aktadır.
N itekim , 1889’da yayınladığı “On A lternating Sounds” baş
lıklı m akalesinde de, benzer tarzda, kültürün algıları şekillendir
m edeki rolü vurgular. M akalede, kişinin yeni bir ses duyduğun
da, bunu doğrudan algılam ayıp, kendi dilinin bilinen sesleriyle
ilişkili olarak sınıflandırdığı savunulm aktadır.
Bu saptam alar dilsel alandan kültürel alana aktarıldığında,
kültürel görüngülerin de doğrudan deneyim lenm eyip, önceden
m evcut bir kültürel değerlendirilm eye tabi tutulduğu öne sürül
m ektedir. B oas’a göre tüm duyum algıları tarihsel olarak ko
şullanm ıştır ve öğrenm e süreçleri yoluyla aktarılırlar; dünyaya
ilişkin algılarım ızı belirleyen, bu tarihsel ve kültürel olarak ko
şullanm ış süreçtir (U)in 2001: 29).
Boas, Baffin seferinin ardından, ABD üzerinden Almanya’ya
döner; Bastian’la birlikte Berlin Etnografi M üzesi’nde çalışmaya
koyulur. Burada, öğretmenlik sertifikası alabilmek için, çevresel de
terminizmi kıyasıya eleştirdiği, Baffin seferi raporunu kaleme alır.
1886’da K uzey A m erika’ya dönecek, V ancouver’deki {Bri
tanya K olom biyası) Kw akiutl yerlileri arasında üç ay süreli bir
etnografik araştırm a yürüttükten sonra,4s New Y ork’a geçerek
47 Harris (2001: 268-271), B o a s’ın düşünsel b içim lenişinde, özellik le emik

yaklaşım a yaptığı vurguda, bu çalışm anın 'S im gesel vc Y orum sam acı Antropoloji"
bölümünde e le alınacak olan W ilhelm DiHhey'in Naııır» issensehaften (d o ğ a b ilim
leri) ile Geisteswissenschafien (insan bilim leri) arasında yaptığı ayırım ın yanı sıra.
Alm an neo-K antçı filozoflar W ilhelm W indelband ile Heinrich R ickert'in insan bi
lim lerinin ‘ idiyografik’' (b etim leyici), doğa bilim lerinin ise "nom otcük" (yasa-ko-
yucıı) olm akla, farklı m etodolojilere başvurmaları gerektiği saptam asının etkilerine
dikkati çekm ekledir. N e ki Harris’e göre D illhey, insan bilim lerinde hem idiyogra-
lik . heıu de nom otetik yaklaşım lara cevaz verm ekle, W indelband ve Rickert'c göre
daha esnektir ve B oas, Dillhey e daha yakındır.
48 Daha sonraki etnografik araştırmalarının örüntüsü. B oas’ıtı bu araştırrna-
76
evlenecek ve A B D 'deki yaşam ına başlayacaktır.

B oas’ın A B D ’ye yerleştiği dönemde, ABD antropolojisinin
hakim eğilimi, evrim cidir. A B D ’de etnografik çalışm aları yürüten
iki kuruluş, Smithsonian Enstitüsü ile Amerikan Etnolojisi Bürosu
M organ’ın görüşlerinin damgasını taşımaktadır. Boas, kapsayıcı,
tekil, tek-hatlı bir evrim şeması yerine bölgesel, kültürel bir odak
laşmayı savunarak evrim ci düşünceye karşı bayrak açacaktır. Bu
konum lanışa göre, evrim cilerin görüşlerine içkin olan,
“insanlığın farklı gruplarının çok eski zam anlarda genel bir
kültür yoksunluğu koşulundan kalkınıp, insan aklının birliği ve
bunun sonucu dış ve iç uyaranlara benzer tepkiler vererek her
yerde yaklaşık aynı hatlar doğrultusunda geliştiği, benzer icat
larda bulunup benzer adet ve inançlar geliştirdiği ( ...) . sınai ve
toplum sal gelişm e arasında bir denklik ve d olayısıyla da belirgin
b ir icatlar ve örgütleniş biçim leri ve inanç dizilim inin m evcut
olduğu" (Boas 1963: 164-165).
İması, som ut araştırm a bulgularıyla çürütülebilecek bir genel
lemedir. Örneğin,
“h ayvanlann evcilleştirilm esine yönelen faaliyetlerin, bitki
ekim ine yol açanlarla hiçbir ortak yanı yoklur. Bu iki uğraşın
kronolojik gelişim i arasında bir bağlantı kurm ayı haklı göste
recek hiçbir bağ bulunm am aktadır. B ulunm am aktadır, çünkü
bunlarla uğraşan kişiler aym değildir ve bu uğraşlar birbirinden
oldukça ayrıdır. ( ...) T arım ile hayvancılık için bir zam an dizi
ni kurabilm em izi sağlayacak hiçbir şey yoktur. ( ...) K ültürün
birbirine gevşek biçim de bağlanan ya da tüm üyle kopuk yönleri
arasında sabit bir ilişki, bu faaliyetler arasındaki farklılıklar b ü
yük oldu ğunda ve sözkonusu faaliyetlere farklı birey grupları
katıldığında, olası değildir (B oas 1963: 167).
B oas (1963: 160-173) benzer itirazları, evrim cilerin ailenin
gelişimi ile iktisadi yaşam arasındaki bağlar, dinsel düşüncenin,
sında biçim lenm işe benzem ektedir. Bu seferinde Boas yerleşim leri dolaşarak Yerli
dillerinden derlediği m etinlerin transkripsiyonlarını çıkartacak, sanat ve zanaat ya
pıtları toplayacak, antropoıtıelrik ölçüm ler yapacak ve iskelet kal m tılan toplayacak
tır (Sanjek. 1996: 72).
77
sanatın, değer sistem lerinin evrim i vb. konusundaki görüşlerine

karşı da dile getirm ektedir. Farklı toplum larda güzlem lenebilen
benzer olgular ya da koşut gelişm eler, farklı kaynaklardan geliş
m iş olabilir. Dahası,
“çeşitli adet ve inançların benzer biçim lere yönelm e ve adet
lerin farklı yönlere doğru gelişm e eğilim ini aynı anda gözlem
leriz. Bu biçim benzerliklerini doğru biçim de yorum layabilm ek
için onların tarihsel gelişim ini incelem ek gerekecektir: ancak
farklı bölgelerdeki tarihsel gelişim aynı olduğunda, sözkonusu
görüngüleri denk kabul etm ek m üm kün olabilecektir. Bu bakış
açısıyla kültürel tem as olguları yeni bir önem kazanm aktadır
(B oas 1963: 173).
ABD antropolojisinin iki güçlü kuruntunu karşısına alması akade
mik yaşamını olumsuz yönde etkileyecektir; uzun süreli işsizliğe kat
lanmak zorunda kalır. 1889’da yeni kurulan Clark Üniversitesi’nde
bulduğu görev de kısa sürecektir; üniversitenin kurucusuyla giriştiği
tartışma, 1892’de yeniden işsiz kalmasına yol açar.
Ne ki, tek - hatlı, evrensel bir evrim kurgusuna karşı görüş
leriyle H arvard’dan anti-D arw in’ci, Lam arck sem patizanı F. W.
P utnam ’m ilgisini çekecektir. Putnam B oas’ı, antropoloji seksi
yonunun başına getirildiği Chicago D ünya F uarı’nda asistan ola
rak yanına alır. 1895’de ise, A m erikan Doğal Tarih M üzesi’nde
kuratör yardım cılığına getirilm esini sağlar. Bu sıralarda Boas,
New Y ork’daki C olum bia Ü niversitesi’nde ders verm eye de b aş
lam ıştır; 1899’da profesör kadrosuna atanır. Ü niversitedeki gö
revi 1936’ya dek sürecektir (K uper 1988: 130-132).
Bu arada, KwakiutI ve kom şu topluluklar üzerine araştırm ala
rı sürm ektedir. 1888-1894 arasında bölgeye h er biri birkaç ay sü
ren beş ziyarette bulunur. Bu araştırm alarının bulgularını yirm iyi
aşkın kitap ve m onografi halinde yayınlayacaktır.49
49 Bun lar arasında The Social Orgemizaıian and Secret Societies ofK w uk iııll
Indians (Kwakmtl Yerlilerinin Toplum sal Örgütlenişi ve Gizli D em ekleri - 1897)
kabilenin genel bir betim lem esini, pek ço k m etin transkripsiyonunu. Kış Türeni
üzerine ayrıntılı bilgileri kapsamaktadır. Bu kitaba 19Ü 5-1935 arasında eklediği, ç o
ğunlukla KwakiutI m etinlerinden oluşan sek iz cilt, Levi-Sırauss’u n m itos analizleri
78
K w akiutllar ve kom şu halklar üzerine yayınladığı m onografi

lerde, başlangıçta evrim ci düşünceye uygun olarak, toplulukları
anaerki/anayanlılıktan ataerki/atayanlılığa geçiş süreci üzerinde
çeşitli duraklara yerleştirm iştir. V ancouver yerlilerinin kuzey
küm esinde yer alan gruplar (Tlingit, T sim shian ve Heiltsuk) to-
tem ik, anayanlı gensler halinde örgütlenm işlerdir; güney küm e-
dekiler ise (Salish ve Nootka) atayanlıdır ve totem leri yoktur.
Boas, ilk raporlarında, ortada yer alan ve erkeğin karısının ba
basının adını ve sorgucunu aldığı K w akiutl’lan anaerkinden ata
erkine geçiş sürecinde olarak değerlendirm ekteydi. Ancak, son
raki raporlarında bu görüşün tam tersini benim seyerek onların,
kuzeydeki anaerkil kabilelerin etkisiyle (difüzyon) ataerkinden
anaerkine geçm ekte olduğunu öne sürecektir.50 Bu, M organ’ın
görüşlerine b ir m eydan okum adır.51
Colum bia Ü niversitesi’nde B oas’ın çevresinde kısa sürede
Alman kökenli bir öğrenci grubu toplandı (Alfred L. Kroeber,
R obert Lovvie, Edw ard Sapir, M argaret M ead, Ruth F. B enedict,
Clark W issler, vb.).
Bu grup, C olum bia’daki üslerinde iki görev üstlendi. B unlar
dan ilki. Kuzey A m erika yerli topluluklarım , kültürleri arasındaki
yerel tarihsel ilişkileri tespit etm ek am acıyla, lingüistik, folklor,
maddi kültür ve toplum sal örgütlenişlerini kapsayacak ayrıntılı
araştırm alar gerçekleştirm ek,52 İkincisiyse başat M organcı yöne
için önem li bir kaynak oluşturacaktır. B oas’ın Kwakiull incelem elerinin sonuncusu,
K wakiull'un kendi kültürlerine ilişkin kavrayışlarını betim lediği K w akiutl Culture
as Reflected in M ythology (M itolojideki Y ansım asıyla Kwakiutl K üilürii- 1935)'dir
(Sanjek 1996. 73).
50 Kuper (1988: 139), B oas’ın yeni bir ctııografik bulguya dayanmayan bu
“dönüşlünün. K w akiutl’lar arasındaki ilk çalışm alarım . T ylor’un başkanlığındaki
Britanya antropoloji kom itesi sponsorluğunda yürüttüğü için, ilk raporlarında klasik
evrim ci düşünceye verdiği bir “taviz" olarak değerlendirilebileceğini önermektedir.
Kuper’a göre Boas. C olum bia Ü niversitesi ndeki konumunu sağlam a aldıktan son
ra. A B D antropolojisindeki Morgan yandaşlarına cepheden salılırabihniştir.
51 N itekim , B oas'ın sonraki raporlarındaki tezleri. Colum bia'daki öğrencisi
J R. S wanton tarafından kalem e alınan Morgan eleştirilerinde argüman olarak kul
lanılacaktır (Kuper 1988: 144-45).
52 T ikel bir kültürü blitün yönleriyle ele alan ve m itos analizleriyle daha çok
79
lişe karşı kuram sal düzlem de bir savaş yürütm ekti. B oas’ın ö ğ
rencileri, her iki görevi de hakkıyla yerine getirecek, bir yandan
Kuzey A m erika yerli topluluktan üzerine ayrıntılı m onografiler
hazırlayıp kıtanın kültürel haritasını ayrıntılarıyla tesis ederken,
b ir yandan da M organ’m, birer kurgu olduğunu öne sürdükleri
belli başlı görüşlerine (anayanlılıktan atayanlılığa geçiş, sınıfla
yım ve betim leyici akrabalık term inolojisi, klan, vb.) karşı kararlı
bir m ücadele yürüteceklerdir. Bu m ücadelelerini yeni etnografik
araştırm alarının verileriyle desteklem ektedirler.
O O *>
B o as’ın antropolojisi, genelde kuram sal yönelişten yoksun,

am pirisist, tikelci olm akla eleştirilm ektedir. Kendisi de bir ku
ram sal perspektifin gerekliliğini reddetm em ekle birlikte, bunun
ancak tikel vakalara ilişkin yeterince veri toplanm asının ardın
dan gerçekleştirilebileceğini vurgular (M cG ee & W arm s 1996:
129). D olayısıyla B o as’ın “k u ram f’ndan söz etm ek, doğru olm a
yacaktır. Y ine de, ana vurgularını birkaç m adde halinde özetle
m ek m üm kündür:
• Evrim cilerin karşılaştırm alı yöntem i, bütünüyle hatalıdır.
K arşılaştırm a, ancak benzer çevre koşullarına sahip coğrafi böl
gelerle sınırlandırılm alı, tarihsel tem as etkeninin kontrol altında
tutulduğu “denetim li karşılaştırm a” yöntem i izlenm elidir. A m e
rika Bilim i İlerletm e D em eği’ne sunduğu “The Lim itations of
the C om parative M ethod in A nthropology” (A ntropolojide K ar
şılaştırm alı Y öntem in Sınırlılıkları - 1896) başlıklı tebliğde, kül
türlerin yayılm a ve ticaret dahil pek çok nedenle benzer özellikler
gösterebileceğini, dahası, çevre koşulları ya d a rastlantıların da
benzerliklere yol açabileceğini, bu nedenle benzerlikleri evren
ycrli zihniyetini kavramaya yönelen bu tarz. A B D kültürel antropolojisini, toplum

sal yapı odaklı Britanya sosyal antropolojisinden ayırt etmektedir.
80
sel bir evrim le açıklam anın abes olacağına işaret etm ektedir.53
Boas, buna karşılık, saf bir tiim evarım cılığı (Harris 2001: 260-
261) savunm akta, tikel vak’alara ilişkin bulguların tek tek topla
nıp, Leslie W hite*ın deyişiyle, “yorum suz, okur için anlaşılabilir
kılınm alarına yarayacak en ufak bir m alum attan yoksun olarak”
(akt. Harris 2001: 261) derlenm esini öngörm ektedir.
• Kültürel adetler üç tem el perspektifle incelenm elidir: çevre
sel koşullar, psikolojik etkenler ve tarihsel bağıntılar. B unlar ara
sında en önem lisi, tarihtir. H er toplum , kendi tarihsel koşulları
nın özgül bir ürünüdür ve kültürel görüngüler ancak ait oldukları
toplum un tarihsel gelişim inin incelenm esiyle açıklanabilecektir
{Tarihsel tikelcilik)
• A ntropolojik çalışm alar, tarihöncesi, lingüistik ve fiziksel
antropolojik incelem eleri de kapsayan bütüncü bir yaklaşım la
yürütülm elidir.
• Alan araştırm asına vurgu: Boas, bir kültürün ancak dilinin
de öğrenilm esini kapsayan ve incelenen halkın içinde uzun süre
yaşam ayı gerektiren bir alan araştırm asıyla bilinebileceğini sa
vunm aktadır.
• Boas, her türlü sınıflandırm anın keyfî ve rastlantısal, dolayı
sıyla da göreli olduğu kavrayışıyla, gözlem cileri kendi kategori
lerini yerlilere dayatm aya karşı uyarm aktaydı. Bu hata, ancak bi
çim çeşitliliklerini ve çeşitliliğin nedenlerini açıklam aya yetecek
kadar aynntılı verilerin toplanm asıyla giderilebilirdi. Biçim lerin
karşılaştırılıp genelleştirilebilm esi için tarihsel olarak özdeş o l
dukları kanıtlanm ak, rastlantılar, nedensel bağıntılarla karıştırıl
mam alıydı.
53 Ne ki, B oas’dan çok farklı bir araştırma hattı izleyen Harris (2001: 250-
319). «.ma yönelttiği tüm eleştirilere karşın. B oas'ın “evrim karşıtı’’ olarak değerlen
dirilmesini hatalı, hatta sakıncalı bulmakladır. Harris'c (2001: 295) göre B oas'ın
karşı ç ık tığ ı," !) biyolojik indirgem ecilik; 2) kültürel paralellilik ve 3 ) evrensel iler
leme standard art" fikridir. " (...) B o a s’çılar m addeci, idealist ya da teisi doktrinler
den esinlenm elerine karşı belirgin bir kayıtsızlıkla, herhangi bir deterministik ilkeye
herhangi bir gönderme yapan, toplum sal-kültürel farklılıklara ilişkin bütün tutarlı
(yani eklektik-olm ayan) açıklamaları reddetmekteydiler" (Harris 2001: 296).
81
Ö te yandan, sınıflandırm aların göreliliğine ilişkin saptam ası,

B oas’ı antropolojide em ik yaklaşım ın54 da öncüsü kılm aktadır:
“(•••) Aile, devlet, hükümet vb. terimlerle neyi anlatmak is
tediğimizi biliriz. Bir kültürün sınırlarının ötesine geçtiğimiz
deyse, bunların ne ölçüde denk kavramlara tekabül edebilece
ğini bilemeyiz. Kendi sınıflandırmamızı yabancı kültürlere uy
gulamaya kalkışırsak, birbirine ait olmayan biçimleri bir araya
getirebiliriz. Tanımın katılığı söz konusu asli sorunların yanlış
anlaşılmasına yol açabilir... Eğer bir halkın düşüncelerini anla
ma konusundaki niyetimiz ciddiyse, deneyimin analizinin bü
tünü bizim değil, onların kavramları üzerine lemellenmelidir”
(Boas’dan akt. Harris 2001: 317).
• Evrim ciler karşısında, her kültürün bir başkasıyla karşılaştı
rılm ayacak tekil bir kendilik olduğu fikri, B oas’ı kültürel güreci
liğin de kurucusu kılm aktadır. B ir toplum un kültürel özellikleri,
onun tarihsel evrimi ile çevresel koşullarının eşsiz b ir ürünüdür
ve ancak bu bağlam içerisinde anlaşılabilecektir:
“Şu halde, kısaca, geliştirmeye çalıştığımız yöntem toplum
daki şimdiki zamanda gözlemlenebilecek dinamik değişimlerin
incelenmesi üzerine temellenir. Gözlerimizin önünde olagelen
süreçleri çözümleyene dek. uygarlığın genel gelişimi temel so
rununu çözme girişiminden uzak duruyoruz.
Bu çalışmadan daha şimdiden kimi genel çıkarsamalar ya
pılabilir. İlkin, insan uygarlığı tarihi bize tüm dünyada, tümüyle
tekbiçimli bir evrime yol açan psikolojik bir zorunlulukla belir
lenmiş gibi gözükmemektedir. Daha çok, her bir kültürel grubun,
kısmen toplumsal grubun tikel içsel gelişimine, kısmense maruz
kaldığı yabancı etkilere bağımlı kendi eşsiz tarihinin olduğunu
görüyoruz. Komşu kültürel merkezler arasında, hem tedricî fark
lılaşma, hem de farklılıkları tesviye süreçleri gerçekleşmiştir:
ancak, herhangi tikel bir halka neler olduğunu tekil bir evrensel
şema temelinde anlamak pek mümkün olamayacaktır” (F. Boas
“The Methods of Ethnology," Boas 1940: 285-286’da).
54 Antropolojide yerlilerin davranışının kendi kategorileri çerçevesin d e an

laşılm ası gereğini vurgulayan yaklaşım.
82
• Nihayet, A lm an-A vusturya dıfüzyonizm inin b ir kıtayı b ö

len genel kültürel benzerlik bölgeleri, yani kültür alanları fikrini
A BD antropolojisine sunan da Boas olm uştur. Kendisi 1910’da
Kuzey A m erik a’yı yedi “kültür alanı”na ayırm ıştı: Eskim o, K u
zey Pasifik kıyısı; Kuzey Plato-M cK enzie havzası; California,
B üyük O valar; Doğu Orm anları, G üneydoğu (Sanjek 1996; 73).
B oas’m evrim cilik-karşıtı görüşlerinin yanı sıra azınlık/göç
men ve Yahudi konum u, “A vrupa ve A B D ’de m illiyetçilik, ırkçı
lık ve B eyaz yerliliğinin yükseldiği 19. yüzyıl sonu ve 20.yüzyıl
başlarında” (Sanjek s. 73) onu ırkçılık ve anti-Sem itizm karşıtı
bir konum a itecektir. Evrim ciliğe içkin olduğunu düşündüğü Ba
tılı etnik/kültürel üstünlük savlarına karşı çıkan The M ind o f P ri
m itive M an (İlkel İnsanın Aklı - 191 l ) ’de ‘B eyaz ırk ’ın zihinsel
açıdan üstün değil, sadece daha avantajlı olduğunu, dünya uygar
lığının pek çok ulusun katkısıyla biçim lendiğini söylem ekte, kül
türün biyolojik kökenini tüm üyle reddetm ektedir. B oas’a (1940:
3-17; 1963: 17-31) göre farklı halklar, farklı alanlarda ilkel ya da
ileri olabilir; örneğin m addî kültür açısından yoksun olan Avus-
turalya aborijinleri, karm aşık bir toplum sal yapı sergilem ektedir.
B aşka bir toplum la hiç tem as etm em iş hiçbir toplum bulunm adı
ğından, bir kültürü tüm üyle ‘ilkel’ ya da ‘uygar’ olarak dam gala
mak, yersizdir. Dil ve kültür, hem birbirlerinden, hem de ‘ırk’tan
bağım sızdır, onunla örtüşm ezler (Boas 1963: 138). D ahası, ırk
çı zihniyetten kaynaklanan ayırım cılık ve söm ürgeci tem asların
“ ilkel” halklar arasında yol açtığı salgın hastalıklar ve beyaz sa
nayiyle rekabetin olanaksızlığı (Boas 1963: 27), beyaz-olm ayan
“ırkların” gelişm esi önünde engeldir (Boas 1963: 25-26).
Bu görüşlerini yazılarında dile getirm ekle kalm am ış, örne
ğin siyahî öğrencilere A B D ’deki A frika kökenlilerin konum u
nun biyolojik değil, toplum sal nedenlere dayandığını açıklayan
konferanslar vermiş; göçm enlerin girişini öjenik ilkelere daya
narak sınırlandırm a yolundaki ABD politikalarına şiddetle karşı
çıkm ış; I. D ünya Savaşt’nda savaş-karşıtı tutum almış; 1919 ’da
antropologların M eksika’da ABD için gizlice istihbarat topla
83
m asını sert b ir dille m ahkûm etm iş55 ve 1930’larda ABD bilim

çevrelerini ırkçı Nazi “bilim ” ine karşı harekete geçirm ek için
çabalam ıştır (Sanjek 1996: 74). N ihayet, 85 yaşında, Colum bia
F akülte K ulübü’nde, m eslektaşlarına ırkçılık üzerine bir konuş
ma yaparken geçirdiği kalp krizi sonucunda yan koltukta oturan
m eslektaşının kollarına yığılarak can verecekti. M eslektaşı, ise
C laude L evi-S trauss’dan başkası değildi (K uper 1988: 151).
II. 5. A lfred Lewis Kroeber (1876-1960)

A kadem ik yaşam ı İngiliz dili ve edebiyatı okutm anlığıy
la başlayan ve antropolojiye B oas’ın etkisiyle yönelen K roe
ber, kuşku yok ki, 20. yüzyılın ilk yarısı ABD antropolojisinde
B oas’tan sonra en fazla etkili olan kişilerden biridir. C olum bia
Ü niversitesi’nden hocası B oas’ın tarihselci perspektifine bağlı
olm akla birlikte, ondan iki noktada ayrılm aktadır: K rocbcr, hoca
sının, antropolojinin nihaî olarak insanın kökenlerini araştırm aya
yönelik bir bilim olduğu yolundaki evrim cilik csinli görüşleri
ile bireylerin kültürün gelişim indeki rolleri üzerine vurgusunu
paylaşm am aktadır. Kroeber, daha çok, Fransız sosyolog E m ile
D u rk lıe im ’ın izinden, kültürün, bireylerden kaynaklanm akla ve
bireylerce sürdürülm ekle birlikte, bireysel psikolojiye indirgene-
m eyeceğini, bireyleri aşan ve onları kontrol eden bir örünlü ol
duğunu savunm aktadır (“The S uperoıganic”56 başlıklı makalesi
- 1917). Kültür, “rn / generis"d ir (kendine Özgü); yalnızca kendi
terim leri çerçevesinde açıklanabilir ve ırksal, psikolojik ya da
55 B oas'ın. evrim ci görüşleri savunan Sm ıllısonian Enstitüsü çevresinden

H o lm e s’m him ayesindeki S vlvanus G. M orley'in M eksika'da arkeolojik çalışm a
kisvesi altında A B D Donanm a İstihbaratı için çalıştığını öğren m esi, öyle anlaşılı
yor ki. Boas ile H olm es arasındaki öteden beri süregelen çatışm anın son perdesini
oluşturmuştur. B oas'in The Nation 'daki bilim i casusluğa k isv e olarak kullananları
seri bir dille eleştiren yazısı, H olm es'un -B oas ın kurucusu olduğu- Amerikan A n
tropoloji D em eği ne ( A A A ) bir mektup yazarak 'bu ülkede antropoloji üzerindeki
Prusya denetim ini' lanetlem esi ve Hun rejimi nin sona erm esini talep etm esine yol
açacaktır. A A A 'n ın bir sonraki toplantısında B oas'ın söz alm asına izin verilm eye
cek ve dem ekten atılmasına ramak kalacaktır (Kııper 1988: 148-149)
5b Terimi H. Spcııccr'dcn Ödünç almıştır.
84
başka kültürel-olm ayan etkenlere indirgenem ez. Aynı zam anda,

bireysel organizm anın üzerindeki bir anlam a düzeyine referansla
açıklanabileceği anlam ında. “organik-üstü” dür. Kültür, bireysel
davranışlarda belirleyici bir rol oynar; bireysel edim ler, bireyin
kendinden çok, toplum içindeki tarihsel eğilim lerden kaynaklan
m aktadır (M cG ee & W arm s 1996: 129):
"... Çeşitli entelektüel nitelik derecelerinin varlığı, şu ya da
bu şekilde, toplumsal olayların akışmı belirleyen birey-üsıii ilke
lerin işlerlikte olduğu bulgusunu etkilemez. Bir bütün ve kısım
larının toplamı olarak tarihin içeriği, bunların uygarlığa ilişkin
bir anlama sahip olduğu ölçüde, bu türden ilkelerin ürünüdür.
Bitey X ya da birey Y’nin kültürünün tikel bir ürününün mey
dana getirilmesinde daha fazla payı olması, doğuştan gelen yeti
lerine, bunun üzerinde gördükleri eğitimin az ya da çok etkisine
ve koşullar dizilimine bağlıdır. X ’in kariyeri için, kalıtımı ve fır
satlarının diğer bireylerinkinden daha uygun olması, kuşkusuz
ki çok önemlidir. Oysa, bu avantajı, loplumunun çoktanrıcılık-
tan lektanrıcıhğa, monarşiden demokrasiye ya da demokrasiden
tiranlığa, tunçtan demire, ya da bol eteklerden dar giysilere ya da
tersine yönelmesi üzerinde pek az etkili olacaktır” (A. L. Kroe-
ber, “On the Principle of Order in Civilization as Exemplified by
Changes in Fashion,” McGee & Warms 1996: 146’da.).
K roeber kültürü tem el ve ikincil özellikler olarak ikiye ayır
m akta, ilkini gerçeklik kültürü, İkincisini ise değer kültürü ola
rak tanım lam aktadır. Tem el (ya da “gerçeklik,” kültür(ü), geçim ,
besin üretim i gibi pratik konularla ilintilidir; bunlarsa teknolojik
ve çevresel etkenlerce koşullanm aktadır. İkincil (ya da değer)
kültür(üy)se, insanın yaratıcı yönleriyle ilgilidir; bunlar çevre
koşulları ve teknolojiden göreli bağım sız olan sanatsal çabalar
dır. M odanın değişim çevrim lerini izlediği m akalesi, bu yaklaşı
mının en önem li örneğini oluşturur.
Kroeber, kültürün bilimse) olarak incelenm esine karşı çıkm a
m akla birlikte, buna yaklaşımı kuşkuludur ve bu yönüyle de Dur-
kbeimcı hattan ayrılm aktadır.. A ntropolojik araştırm ada tarihsel
yöntem i daha değerli bulur ve antropolojiyi beşerî bilim ler (hu-
85
inanities) içine yerleştirm e eğilim indedir.57 Ona göre tarih, -neo-

K antçılarhn da ifade ettiği üzere- fizik ya da kimya yasalarına
benzer yasalardan yoksundur; tarihsel nedensellik, determ inistik
olm aktansa teleolojiktir. Bu konum lam şı, ya da H arris’in (2001:
325) deyişiyle, “K roeber’in tarihsel tikelcilik yorum u” en iyi,
1915’de yayınladığı “The E ighteen Professions” (O nsekiz İnanç)
başlıklı m akaleden izlenebilecektir:
1) Tarihin hedefi toplumsal olguların uygarlığın bütünüyle
ilişkisini bilmektir. (...) İlişki neden değil, mevcut bağlantıdır.
2) Tarihin incelediği malzeme insan değil, onun yapıp ettik
leri, yani işlerinin sonuçlarıdır.
3) Uygarlık insanlar tarafından taşınıp onlar aracılığıyla va
rol sa da, kendi içinde bir kendiliktir ve hayattan farklı bir dü
zendir. (...) Tarih uygarlığı üreten aracılıklarla değil, bu haliyle
uygarlıkla ilgilidir. Nedenler, psikologun işidir.
4) Tarihçi belirli bir zihinsel yapılanışı varsaymalıdır, ama
bunu toplumsal görüngülerin çözümlenmesinde kullanamaz.
5) Toplumsal görüngülerin dibinde ve kökeninde hakiki iç
güdüler yatar, ama tarih bunları dikkate ya da ele almaz.
6) Kişisel ya da bireysel olanın, örnek olma dışında hiçbir
tarihsel değeri yoktur.
7) Coğrafya ya da fiziksel çevre, uygarlığın kullandığı bir
malzemedir; uygarlığı şekillendiren ya da açıklayan bir etken
değil.
8) Tarihçi tüm insan ırklarının mutlak eşitliği ve özdeşliğini
varsaymalıdır.
9) Kalıtım tarihte anlamlı bir etken sayılmaz.
10) Edinim yoluyla kalıtım, bir garabettir.
11) Seçilim ya da organik evrimin diğer etkenlerinin uygar
lığı etkilediği kabul edilemez.
57 “(Kroeber) Antropolojinin beşeri bilim lerden başka bir şe y olabileceğine
hiçbir zaman ciddi olarak inanmadı" (Harris 2001: 319).
86
12) Y abanıl denen, hayvan ile bilim sel olarak eğitilm iş insan
arasında bir geçiş değildir. ( ...) Tiim insanlar bütünsel olarak
uygardırlar. ( ...) Tarihçi için yüksek ya da aşağı uygarlıklar o la
m az.
13) T oplum sal türler ya da standart kültürel tipler ya da ev

reler yoktur. ( ...) U ygarlık evreleri, tahayyülüne yalnızca keyfi
olarak seçilm iş olguların olanak verdiği, önsel bir kavrayıştır.
14) E tnik akıl yoktur, yalnızca uygarlık vardır.
15) T arihte fiziko-kim ya bilim inin yasalarına benzer yasalar

yoktur. D oğrulanan tüm uygarlık yasaları, en iyi olasılıkla eğ i
lim lerdir. ( ...) Tarih bunları yadsım az, hatta kabul etm ek zorun
da da kalabilir; am a ifadelendirilm eleri. onun sorunu değildir.
16) Tarih nedenlerle değil, sine qua non koşullarla uğraşır.

U ygarlık görüngüleri arasındaki ilişkiler neden-sonuç ilişkileri
değil, dizisel ilişkilerdir.
17) T arihin nedenselliği teleolojiktir ( ...) bu teolojiden arın

mış olanlar için teoloji anlam ına gelm ez.
18) K ısacası, biyolojik, psikolojik ya da d o ğ a bilim lerinin b e

lirlenim leri, tarih için m evcut d eğildir (akl. H arris 2001; 326).
Bu “am entü” hiç kuşku yok ki, idiyografik, genellem elerden
ve nedensel ilişkilerden kaçınan bir m etodolojiyi biçim lendire
cektir; “K ültürde düzenli tekrarlara ilişkin gönderm eler, kesin
olarak tanım lanabilir olm adıkları için ancak kuşkulu bir savunu-
labilirliğe sahip, bulanık, geniş benzerliklere gönderm e yapm ak
tadır” (K roeber’den akt. Harris 2001; 336).
K roeber’in daha çok “değer kültürü”yle özdeşleştirdiği “kül
tür” kavrayışı, bireysel psikolojilerden olduğu kadar, toplumsal
nedenselliklerden de bağım sız erekselliğiyle, yetkinliğe doğru
ilerleyen Hegelci geist kavram ına yakın düşm ektedir. Şunu bir
kez daha vurgulayalım ; Kroeber varlıklarını kabul etm ekle bir
likte, çevresel-teknolojik etkenlerin üzerinde fazla durm am akta,
Sine qua noıı. olm azsa olm az
87
kültürün yaratıcılıkla ilişkisini vurgulam ayı yeğlem ektedir. B u

eğilim , A rapaho sanatının dekoratif sim geciliği üzerine doktora
tezinden (1901), kadın giyim m odası üzerine çalışm alarına [“On
th e Principle o f O rder in C ivilization as Exem plified by C hanges
o f F ashion” (M oda D eğişim lerinde Ö rneklendiği H aliyle U ygar
lıkta D üzen İlkesi Üzerine - 1919)] ve 1944’ te yayınlanan C onfi
gurations o f C ultural G rowth (K ültürel B üyüm e Di zilimi eri)’una
dek, “sanat, din, felsefe olduğu kadar teknoloji ve bilim örüntü-
lerinin, tikel bireylerden bağım sız olarak nasıl gelişip gerilediği,
karakteristik içeriklerini nasıl koruduğu ve görkem li bir biçim de
nasıl yol aldığını gösterm e” (Harris 2001: 328) çabasında süre
ğen b ir biçim de oıtaya çıkm aktadır.
Bu bağlam da K uper (1999: 57-58) onu nesneler dünyasını
fiziksel, toplum sal ve kültürel olm ak üzere üç sınıfta katego-
rize eden ve her birinin karşılıklı etkileşim içindeki, farklı u z
m anların irdeleyeceği birer sistem oluşturduğunu öne süren,
“kültürel sistem ”in kapsam ına da “kültürel geleneğin sim gesel
unsurlarını, fikir ya da inançları, ifadelendirici sim geleri ve de
ğer örüntüleri”ni5y yerleştiren T alcott P arsons’un görüşleriyle
bağlantılandırm aktadır. G erçekten de K roeber, m eslektaşı C lyde
K luckhohn (1905-1960) ile birlikte hazırladığı Culture: A C riti
cal Review o f Concepts a n d D efinitions (Kültür: K avram ve T a
nım ların Eleştirel B ir G özden G eçirilm esi -1 9 5 2 )’da derledikleri
164 “kültür” tanım ını kategoriler halinde toparladıktan sonra,59
kendi tanım larını şöyle yapm aktadırlar: “K ültür, sim gelerle edi
nilip aktarılan içkin ve dışsal davranış örüntülerinden oluşur.
( ...) K ültürün aslî çekirdeği, geleneksel (...) fikirler ve özellikle
bunlara atfedilen değerlerdir.” Bu değerler önceden belirlenm iş
ve ebedî değil, değişken ve görelidirler. Ö tekilerin değerlerini
anlayabilm ek, kültürel göreci bir perspektifi gerektirir ve bu, an
tropolojinin ayırt edici özelliğidir.
58 T. Parsons’un The Social System (195 l)'in d cn aktaran: Kuper ( !999: 53).
59 B u tanımlar, altı kategori halinde toparlanm ıştır I . B ctim lcyici; 2. Tarih
sel; 3. Norm atif; 4. Psikolojik; 5. Yapısal; 6. G eneiik/ıürsel (Barnard 2(X>1: 102).
K roeber’e (ve K luckhohn'a) göre, kültür, bağlı kısım lardan

oluşan, bütünleşm iş ve yapılanm ış bir bütündür. Kültür, toplum
dan, toplum sal “yapılari’dan (R ad c liffe-B ro w n ’c u anlam da)
ayırt edilm eli, edim ya da kurum lar terim leriyle değil, fikirlere
değgin terim lerle açıklanm ahdır. Bir kültürü oluşturan fikir sis
tem leri, dolaylı olarak, ifadelerde, tecessüm lerde ya da sonuç
larda gözlem lenirler. Bu alandaki son buluşlardan biri, kültürel
fikirlerin sim gelerle ifadelendirilip aktarıldıklarıdır.
Kroeber, kültürleri tikel çevreleriyle ilişkileri içinde incelem e
de B o a s'ı izlem ektedir. Cultural and N atural A reas o f N ative A m e
rica (Yerli A m erika’nın Kültürel ve Doğal A lanları - 1939)’da,
coğrafî, iklimsel ve bitki örtüsü dağılım ının, A m erika’nın yerli
kültürleriyle bağlantılı bir haritasını çıkarm ıştır. Bu yapıt, kültü
rel ekoloji yaklaşım ını geliştiren öğrencisi J u lia n S te w ard üze
rinde etkili olacaktır (M cGee & W arm s 1996: 130).
11.4.2. R obert H. Lowie (1883-1857)

B o as’ın C olum bia çevresinin bir başka m ensubu, Robert H.
L ow ie’dir ve hocasının tarihsel tikclci görüşlerinin ateşli bir sa
vunucusudur. K ültürün kendi terim leriyle açıklanm ası gereken
“sui generis” bir kavram olduğu ve çevresel etkenler ya da bi
yoloji tarafından belirlenm ediği konusunda K roeber’le hem fikir
olan Low ie, uygarlıkların gelişm esi konusunda evrim sel perspek
tifi tüm üyle dışlam am akla birlikte, (insanın kültürel gelişim inin
seküler bir ilerlem e içinde olduğunu ve bu ilerlem enin, belirli bir
eşik aşıldıktan sonra m üthiş bir hıza eriştiğini belirtir60) tek-hat-
lı, evrensel evrim kavrayışını şiddetle eleştirm iştir %-e K roeber’in
tersine, toplum sal yasa ve neden-sonuç ilişkilerini antropolojinin
ilgi alanına dahil etm ektedir.
H arris (2001: 344-345), L ow ie’nin düşünce hattım n biçim le
nişinde, başlangıçta Dilthey, W indelband ve R ickert gibi yorum-
sam aeı filozofların etkisine dikkati çekerken, ağırlığın zamanla
E m st M ach’ın köktenci am pirisızm inin etkisine kaydığını belirt
60 Bkz. Kuper (1999: 63).
89
m ektedir. M ach’a göre bilim in işi görüngüleri açıklam ak değil,

aralarındaki işlevsel ilişkileri keşfetm ektir:
“Başlangıçta zorunlu bir bağlantı sayılan, salı b ir unsurlar
kesişm esine indirgenir. D üşünce artık arka plandaki g izem li b i
rim lerin ve gözlem lenen unsurlarla ilişkilerin tem aşasına takılıp
kalm az; bizatihi bu unsurların doğasının ve karşılıklı ilişk ileri
nin belirlenm esi, araştırm anın en yüce, hayır, tek olası hedefi
haline gelir” (L ow ie. akt. H arris 2001: 346).
Bu nedenledir ki Low ie, kültürlerin bütünleşm iş sistem ler
den çok, rastlantısal tem aslar ve ödünç alm alarla biçim lenm iş
bir “parça bohçası” olduğu görüşündedir. Kültürler, B o as’ın öne
sürdüğü gibi, kendi tarihlerinin bir sonucu, ürünüdür; kültürler
arasındaki ilişkiler, verilerle açıklanm alı, verilerin bulunm adığı
yerlerde spekülasyonlardan kaçınılm alıdır:
“U ygarlık adı verilen o plansız abra kadabraya, parça boh
çasına tarihçisi arlık bâtıl bir saygı gösterem ez. B içim yoksunu
ürüne bir dizayn dayatm anın önündeki engelleri, diğerlerinden
daha iyi kavrayacaktır; am a en azından düşünsel düzlem de, onun
önünde yazgıcı bir boyun eğişle yaltaklan m ay ıp. kaotik karg a
şanın yerini alacak rasyonel bir şem ayı düşleyecektir” (K roeber,
akt.; H arris 2001: 353).
Lowie, M organ'ın A n cien t S o ciety 'sinin eleştirisi için kalem e
aldığı Prim itive Society (İlkel Toplum - 1920)’de, M organ’ın
Özgül kurum ların gerek evrensel bir evrim şem ası içerisinde,
gerekse yerel düzlem deki tarihsel sıralanışına ilişkin görüşlerini
ayrıntılarıyla irdeleyerek eleştirir. Eleştirileri çoğunlukla bu g ö
rüşlerin spekülatif niteliğine yönelm ektedir; örneğin M organ’ın
Hawai akrabalık term inolojisini bir zam anlar erkek ve kız k ar
deşlerin birbiriyle evlendiği kom ünal bir aile tipinin kanıtı ol
duğu yolundaki görüşünün, Polinezya üzerine çağdaş etnografik
veriler tarafından çürütüldüğünü söylem ektedir. B enzer tarzda,
tüm çağdaş ilkellerin bir şekilde çekirdek aile sergilediğinden ha
reketle, bu aile tipinin ilksel insanlık gruplaşm asını oluşturduğu
ve onu öncelediği kanısındadır (H arris 2001: 348-349). Bir başka
90
deyişle L ow ie’nin M organ’a itirazları, onun evrim ci hattına de

ğildir; daha çok, am pirik bir düzlem e yerleşm ektedir.
Buna karşılık, M organ’ın “sınıflandırın akrabalık” ilişkileri
tahlilindeki, bunların tek-hatlı soy grup kırının örgütleniş ilke
lerini yansıttığı görüşünü kabul etm ektedir. Ve yine K roeber’in
tersine, akrabalık terim lerinin kültürel verilerle ve toplum sal
yapıyla doğrudan ilişkisi olduğunu ileri sürm ekte, bu yönüyle,
B oas’ın tüm kültürel verilerin tekil ve eşsiz kendilikler olarak ele
alınm ası gereği yolundaki önerm esinin uzağına düşm ektedir.
Lowie, akrabalık nom enklaturasını, kabile ilişkilerinin bir
göstergesi sayar ve kom şu kabileler, giderek de tüm dünyadaki
benzer toplum sal örgütlenişlerden karşılaştırm alarla tahlil edil
mesi gereğini öne sürer. Bu anlam da kendisini 19. yüzyıl ev
rim cilerinden ayırt eden yönü onların kültürel gelişm ede temas,
ödünç alm a ve rastlantıların rolünü reddettiği yolundaki eleştirisi
ve am pirisizm e yaptığı vurgudur.
II. 5. K ültür ve K işilik K uram ları

Tarihsel-tikelci ekolün kültüre bütüncü yaklaşım savlarına
karşın, genel bir kültür kuram ından yoksun olm ası nedeniyle,
m ensuplarının çoğu, kültürü farklı özelliklerin rastlantısal birlik
teliği olarak ele alm a eğilim indeydi.
B oas’ın ikinci kuşak öğrencilerinden bir bölüm ü, bu zaafı,
ABD psikolojisinde D avranışçılığa alternatif olarak geliştirilen
Gestalt yaklaşım a başvurarak giderm e arayışına girm iştir.61 Ges-
taltçı psikologlar, kişiliği birbiriyle karşılıklı ilişki içindeki un
surların örüntülü bütünlüğü olarak ele alm aktaydı. Bu yaklaşım
insanların kültürü nasıl edindiği (kültürlem e süreçleri) ve kül
türün bireysel kişilikle ilişkileri üzerinde yoğunlaşan Edward
Sapir, A, K ardiner, R uth Benedict, M argaret M ead gibi an
tropologları etkilem ektedir. Bu grup, ABD kültürel antropoloji
sinde K ültür ve K işilik ekolü içinde anılır.
61 A B D antropolojisinde 20 yüzyılın ilk yanlısında psikoloji disiplininden

ctkilcnım ler konusunda bkz. K cesing (1973: 25-38)
91
K ültür ve kişilik kuramcılarını etkileyen ikinci bir eğilim ise,

özellikle A bram Kardiner ve Ralph L inton’un yapıtlarında göz
lem lendiği üzere, S. F re u d ’un psikanaliz kuramıdır. Bu yazarlar,
F reud’un antropoloji konusundaki açıklamalarını (totemizm, en-
sest tabusu vb.) kabul etmemekle birlikte, antropolojide değerli bir
yöntem olarak psikanalize başvurulabileceği konusunda hem fikir
dirler: benlik oluşum u üzerinde erken deneyim lerin önemine iliş
kin vurgulan, toplumsal norm ların içgüdülerin bastırılmasındaki
rolü, bilinç-dışı itkilerin simgesel davranışlarda boşaltılması vb.
tem alar, çoğunun Freud psikanalizinden ödünç aldığı temalardır.
A B D ’nin II. Dünya Savaşım daki politikaları, kültür ve kişilik
kuram cılarının araştırm alarının siyasal bağlam ını oluşturm akta
dır. Savaş ve onu izleyen Soğuk Savaş y ılla rın d a ,41ulusal karak
ter” çalışm alarında bir yoğunlaşm a gözlem lenecektir. A B D ’nin
em pcryal projelerinin hayat bulm asına koşut olarak antropoloji
nin odağı da küçük ölçekli toplum lardan uluslara doğru kaydı
ğından, A B D ’deki göçm enler arasında yapılan alan çalışm ala
rına, edebiyat ürünleri ve film tahlillerinin yanı sıra, istihbarat
kayıtları da eklenm ekledir.
Erken çocukluktaki uygulam alarla ulusal karakter arasında
ki bağlanttyı kurm ayı hedefleyen bu çalışm aların en tipik iki
örneği, G eoffrey G orer ve John R ickm an’ın, “m anik-depresif”
olarak tanım ladıkları Rus halkının ‘"ulusal karakteri”ni, bebek
likteki kundaklam a adeti ile açıkladıkları The People o f Great
Russia: A P sychological Study (B üyük R usya’nın Halkı: Psiko
lojik bir İncelem e) başlıklı çalışm aları ile, Ruth F. B enedict’in,
Japon halkının “çekirdek değerler”! kabul ettiği düzen ve itaati,
erken tuvalet terbiyesiyle açıkladığı The C hrysanthem um and the
Sw ord (K rizantem ve K ılıç02 - 1946)’dur.
“U lusal karakter” çalışm aları Soğuk Savaş bitim inde gözden
düşse de, “psikolojik antropoloji,” Bilişsel K u ra m a içerisinde
62 Bıı kitap bu adla Türkçe'ye çevrilnıişlir. Bkz. K rizantem ve Kılıç: Jüpon

Kiiltiir Örnekleri (T. İş Bankası Yay . Ankara. 1994).
6.1 “B i l i ş s e l k u r a m ” iç in b k z . V III. B ö lü m
92
K u ra m la r, K ura m cıla r
sürdürülecektir (M cG ee & W arm s, 1996: 202-204).

K ültür ve K işilik kuram cılarının çalışm alarının beş tem el var
sayım üzerine tem ellendiği ileri sürülm üştür (Tören 1996: 144):
1. Çocukluk deneyim leri yetişkinliği belirlem ektedir; 2. H er bir
toplum, tekil bir kişilik tipiyle karakterize edilebilir;64 3. Tikel bir
ortak tem el ya da m odal kişilik, tikel bir kurum a yol açar; 4. B a
tıda geliştirilen projektif testler başka yerlerde de kullanılabilir;
5. A ntropologlar ‘nesneldir’, yani etnik-m erkezci önyargılardan
bağışıktırlar. Bu varsayım lar, gerek kuram ın içinden, gerekse dı-
ştndan pek çok eleştiri yöneltilm esine yol açacaktır.
Kültür ve K işilik Ekolünün ve genelde psikolojik antropo
lojinin A B D ’deki öncüsü, psikanalist Abram K ardiner (1891-
1981), Ralph Linton, C lyde Kluckhohn ve Ruth B enedict gibi
çok sayıda antropologun da hocasıdır. Kardiner, insanların psi
kolojik boyutlarının kültür ve insan davranışının aslî bileşenle
rinden biri olduğunu ve kültürlerinin bütünleşm esinin o kültür
içerisinde yaşayan insanların kişilik özelliklerinin, toplum un
değer ve özellikleriyle uyum içinde olm asına bağlı olduğunu ile
ri sürmektedir. B. M alin ow sk i’yİ e koşut olarak, toplum sal ku
rum lan bireyin biyolojik gereksinim lerinin karşılayıcısı olarak
görmektedir. K ardiner, R alph Linton ile birlikte kalem e aldığı
The Individual and His Society (Birey ve Toplum u - 1939)’sinde.
anahtar kavram larından biri olan “temel kişilik yapısı”mn (bir
toplum un normal üyelerinin paylaştığı temel kişilik özellikleri
toplam ı; M cGee & W arm s 1996: 203) belli bir toplum da kişilik
ve karakter özelliklerini etkilediğini savunm aktadır.
Kardiner ve Linton, kültür ve kişiliğin benzer biçim de bütün
leşmiş olm anın yanı sıra, aralarında özgül bir nedensellik ilişkisi
sergilediklerini söylerler ve tem el kişilik yapısını biçim lendi
ren ‘birincil kurum lar’ ile, onun sonucu olan ‘ikincil kurum lar’ı
ayırt ederler. Birincil kurum lar, verili kabul edilm ektedir; tikel
64 Bıı. daha sonra, Cora D u B ois (1903- 1 99!) (aralından, belirli bir kişilik
yapısının toplumun bütün üyelerini karakterize etm ese de. en sık rastlanan kişilik
tipi olan ‘'modal kişilik" kavram ıyla ratine edilecektir.
93
an tro p o lo ji
bir çevreye uyarlanm anın ürünleridir ve toplum sal örgütlenm e,

teknoloji ve çocuk yetiştirm e pratiklerini içerirler. Terbiye, süt
ten kesm e ve tuvalet terbiyesi gibi çocuk yetiştirm e pratikleri bir
toplum içerisinde genellikle standartlaşm ıştır ve toplum un b ü
tün üyeleri, kişilik gelişim i sürecinde aynı tem el etkilere m aruz
kalm aktadır. D olayısıyla çocuk, büyüm e sürecinde bu kurum lara
uyarlanır; yani tem el kişilik yapısının biçim lenişinde birincil ku
rum lar etkindir. A ncak bu uyarlanm a sürecinin kendisi, projektif
sistem lerde biçim kazanan ortak, bilinçdışı çatışkı ve kaygıları,
yani din ve ayin gibi ikincil kurum lan m eydana getirir. Bir b aş
ka deyişle, din, ayin vb. ikincil (kültürel) kurum lar, psikolojik
projeksiyon m ekanizm ası aracılığıyla kişiliğin gereksinim lerini
karşılam ak üzere biçim lenirler.
K ardiner’in “tem el kişilik yapısı” kavram ı, sonradan R uth
B enedict ve M argaret M ead65 tarafından geliştirilecektir (Tören,
1996: 143-144).
11. 5. 1. Ruth Fulton Benedict (1887-1948)

A ntropolojiye edebiyat alanından gelen Ruth F. B enedict,6*’
bu yönüyle, K roeber’in antropolojiyi bilim (ler)den çok, sanata
yaklaştıran görüşünü paylaşır. Ü zerinde, hocası F. B oas’ın yanı
sıra, yakın dostu E. S apir’in de derin etkisi vardır.
Benedict, kültürü rastgele bir toplam olarak gören Boascı
geleneğin tersine, bütünleşm iş ve tutunum lu bir kendilik olarak
görm ektedir. K uşkusuz, bu di füzyonu, kültürler arası ödünç al
maları reddettiği anlam ına gelm ez; B enedict, bir kültüre dahil
olan unsurların zam anla tutarlı bir bütün m eydana getirdiği g ö
rüşündedir. K ültürün bütünleştirici yönü ise onun kişilik ile olan
ilişkisidir; Benedict, her bir kültürün ayrı bir kişilik tipi oluştur
duğu ve kültür tipleriyle duygulanım örüntüleri arasında yüksek
ölçüde tutarlılık bulunduğunu va’zeder. M. M ead, B enedict’in
65 Margaret Mead için bkz. X. Bölüm , “Feminist A ntropoloji’’.

66 B enedict'in Anne Singleton im zasıyla yayınladığı şiirleri bulunmakladır.
94
P atterns o f C ulture (K ültür Öriintüleri67 - 1934)’ı için kalem e

aldığı önsözde, şunları söylem ektedir:
“Bu tem elde Ruth B enedict, ‘her kültürün apaçık b ir k işiliğ i’
olduğunu öne süren kendi özgün katkısını geliştirdi. O nun bakış
açısına göre, ne kadar küçük ve ilkel ya da ne kadar büyük ve
karm aşık olursa olsun, her kültür, insanlığın büytik gizilgüçler
yelpazesinden süzülm üş bazı nitelikleri taşıyan bir bütün olarak
ele alınabilir. H erhangi bir bireyin tüm yaşam ı boyunca yap tık
larından daha fazla yoğunluk ve güçle, toplum , bu nitelikleri iş
leyebilir” (B enedict 1998: 11).
Bu görüşlerini açım ladığı P atterns o f Culture başlıklı kitabın
da, üç kültürü (N ew M exico Zunileri, V ancouver K w akiutllan
ve M elanezya D obualan) tem el kişilik özellikleri açısından ele
alarak karşılaştırm aktadır.
Benedict, kendi ve Elsie Clew Parsons’un araştırm alarına
dayanarak Zunileri törensel bir halk olarak betim ler. A yıklık ve
başkalarını rahatsız etm em eye değer verm ektedirler. Sağaltım ,
güneş, kutsal fetişler, savaş, ölüler vb. ilişkin pek çok kültü b u
lunan Zunilerde, h er bir kültün m evsim takvim ine göre çeşitli
törenler uygulayan rahipleri vardır. B u törenlerde ayrıntılara son
derece önem verilm ekte, b ir rahibin yağm ur duasında yanlışlık
yapması durum unda m evsim in kurak geçeceğine inanılm aktadır
(Benedict 1998: 79-92).
B oas’a dayanarak betim lediği K w akiutllar ise, bunun tam ter
sidir. Dinsel törenlerinde baş dansçı transa geçm ekte, ağzından
köpükler saçarak şiddetli titrem e nöbetleri geçirm ekte ve iplerle
zaptedilebilm ektedir. G eçm işte en kutsal kült gruplan, yam yam
derneğidir. B oas ve diğerlerinin aktardığına göre, yam yam lar
kutsal şarkılarını söyleyip dans ederken, bu am açla öldürdüklen
kölelerin ellerini yem ekteydiler. Kölelerin bulunm am ası duru
m unda ise, izleyicilerin kolianndan parçalar kopartıp yiyorlar,
sonra da kusuyorlardı (B enedict 1998: 184-191).
67 R. B en ed ict'in hu kitabı, a y n ı adla Türkçe'ye çevrilm iştir. Bkz. Ktiltüı

O rüntüleri, Ö leki Y ayın evi, Ankara: 1998.
95
B enedict, N ıctzche’den ödünç aldığı terim lerle Zımileri Apol-

(oncu. K w akiudlan ise D yonissoscu olarak tanım lam aktadır.
■Apullnneu Zunilerde ölçülülük, sınırlam a \ e uyum vurgulanır;
ıış'iı yom İma, trans, haliisinasycn gibi donamlardan uzak durur,
dakik, ayrıntıcı vc düzenli bir yaşam sürdürürler. D oğaüstü güç
ler bireysel deneyim den çok, kült üyeliğinden kaynaklanır. Flört
te dahi ilişkileri son derece sınırlıdır; Zuniler, kaıı-koca arasında
derin duygulanım lar olm asını hoş karşılam azlar. Her zam an uy
gun davranış kurallarına bağlı kalm aya özen gösterirler.
Buna karşılık, D yonissoscu Kwakiutl kültüründe duygu, tut
ku, aşırılık hakim dir. Benedict, po tla ch 'ı Dionyssoscu bir kurum
olarak değerlendirm ekte, K w akiutllarm p o tta ch ’da sergiledikleri
yıkıcılığı, prestij arttırm anın bir yolu olarak gördüklerini b elirt-
inektedir.
R co F ortune’nin araştırm alarına dayanarak betim lediği Dobu-
alar ise, B cnedict’e göre, düşm anca vc ihanete yatkın b ir toplu
luktur. D obualarda evlilik, dam adın m üstakbel kaynanasına iha
netle başlar. Erkekler, evlilik öncesi karşılarına çıkan her kadınla
yatm aya çalışırlar. B ir sabah, yattığı kızlardan birinin annesi kar-
şrsıı.a dikilerek, kendisi için çalışm ası için eline bir çapa tutuş-
tuıuverir. Bu, evlilik dem ektir. A ncak Dolm aların hem en tüm ü,
evlilikleri sırasında zina işlerler. Bu durum ortaya çıktığında ise,
şiddetli kavgalar, intihar girişim leri vb. patlak verir. Dahası, sihir
de D obua yaşam ında önem li bir yer tutm aktadır. Ürünü iyi olan
lar her zam an için sihirbazlıkla suçlanm a riski altındadır. Dobua
kültüründe esas olan, herkesin herkesten sürekli korkm ası ve bu
durum un norm al kabul edilm esidir (B enedict 1998: 145-167).
B enedict, B atıh terim lerle Zunilerin nevrotik, Kwakiutllarm
m egalom an. D obuaların ise paranoid kabul edilm esi gerektiği
ni, ancak her bir davranış üıiiııtösünün kendi kültürü içerisinde
"norm al” kabul edildiğinin altını çizer. Bir başka deyişle "nor
m al," kültüre! olarak belirlenm ektedir.
Benedict, görüldüğü üzere, her bir kültürün, kültürel konfi-
gürasyotı adını verdiği, eşsiz bir örüııtüye sahip olduğunu ve bu
96
örüntünün, kültürün tüm üyelerinin tem el kişilik özelliklerini be

lirlediğini savunm aktadır. İnsanlar, “ kültürlem e” yoluyla m ensu
bu bulundukları kültürün başat kişilik tipi kalıbına dökülürler.
« ö *
D enilebilir ki, tarihsel tikelcilik ve türevi gelenekler, evrim

ciliğin nom otetik (yasa koyucu) yaklaşım ıyla bağdaşm azlığı,
psikoloji/insanların duygusal yönü vurgusu, kültürü eşsiz ve
rastlantısal bir parça bohçası olarak ele alan yaklaşım ıyla, ağır
eleştirilere konu olacaktır. A ncak, tam da bu vurguları, B oas’ın
özgün m etinleri derlem e pratiği ve büyük kuram sal şem alardan
kaçınm a eğilim iyle birleştiğinde, bu okulun antropolojide sonra
ki yorum sam acı ve postm odern biçim lenişinde etkili olacaktır.
««O
97
m . BÖLÜM
İŞ L E V S E L C İ L İK v e Y A P I S A L İŞ L E V S E L C İL İK :
M A L I N O W S K I, R A D C L IF F E -B R O W N
ve D İĞ E R L E R İ
enilebilir ki, antropolojinin konusu 20. yüzyıl başla
D rında yerleşikleşm işti. A ncak disiplin farklı adlarla

anılm aktaydı: sosyal antropoloji, kültürel antropo
loji, etnoloji, etnografya, sosyoloji... Odağını “ ilkel,” “ yabanıl”
ya d a “ erken” insanların incelenm esi oluşturm aktaydı; ya da 19.
yüzyıl sonlarında T y lo r’un yüklediği anlam la (insanın biyolojik
incelenişinden farklı olarak) “ kültür” ün incelenm esi. Bu alan ise
çeşitli başlıklar altında sınıflandırılm aktaydı: m addî kültür, folk
lor, din, büyü, ‘sosyoloji,’ ayrıca dil, hukuk, hatta çevre.
20. yüzyıl başlarında kültür incelem elerinde göç, kültürel
yayılm a (difüzynn) insan ve nesnelerin sınıflandırılm asıyla ilgi
li coğrafyacı yaklaşım la, toplum sal kurum ların gelişimi üzerine
vurgu yapan yaklaşım arasında kesin bir ayrışm a söz konusuydu.
99
Bu ayrışm a, etnoloji ile sosyolojinin ayrışm ası olarak nitelene

bilir. C oğrafyacı yaklaşım ı benim seyenler daha betim leyici ve
tikelci bir yol izlerken; tek-hatlı evrim anlayışını reddetm ekle
birlikte evrim ciliğin kalıtçısı olan sosyolojik yaklaşım, kültürleri
rastgele ödünç alm alar olarak değil, içsel tutarlılığa sahip, d in a
m ik sistem ler olarak görm ekte, karşılaştırm alı yöntem i savun
makta ve toplum sal değişim e ilişkin genel kuram lar oluşturm aya
çalışm aktaydılar.
1906’da O xford’da yeni kürsüleşen antropoloji disiplini “kül
türel” ve “fiziksel” olm ak üzere iki alt-disipline ayrılm ış, “k ültü
rel antropoloji” içinde ise dört dal belirlenm işti: arkeoloji, tekno
loji, etnoloji ve sosyoloji.
1909’da O xford, C am bridge ve Londra üniversitelerinden
öğretim elem anları, alanlarının ortak term inolojisini saptam ak
üzere bir araya geldiler ve okur-yazar olm ayan halkların betim
leyici anlatılarının etnografya, bunların ‘tarih’lerini kurgulam a
çabalarının etnoloji ve tarihöncesi arkeoloji, ‘ilkel’ toplum lann
kurum larının karşılaştırm alı incelem elerinin ise sosyal antropo
lojinin alanını oluşturduğu konusunda uzlaştılar.
20. yüzyılın ilk onyıllarında A vrupa antropolojisinin başat
eğilimi haline gelecek olan işlevselcilik ve yapısal işlevselcilik,
sosyolojik yaklaşım ın bir ürünü olm akla birlikte, tarihe gönder
m elerin bir kenara bırakılm asını savunm uştur. Bu bakım dan, ev
rim cilikten bir kopuş girişim idir. N e ki, difüzyonizm in yanı sıra,
tüm etnolojik girişim i de reddetm ektedirler.
Yapısal-işlevselci R adcliffe-B row n, antropolojiyi iki
kökene dayandırm aktadır: 1870’li yılların E vrim ciliği ile,
M ontesquieu’nun kalem e aldığı, Yasaların R uhu (1748). B u sos
yolojik gelenek, toplum lann sistemli biçim de yapılanm ış oldu
ğunu ve toplum bilim lerin konusunun da, bu yapıların incelen
mesi olduğunu söylem ektedir. En azından A uguste C o m te ’dan
bu yana, bu konunun işlevsel sistem lerden oluşan biyolojik orga
nizm aya benzetilebileceği düşünülm ektedir. H atırlanacağı üze
re, Evrim ciler, özellikle H . Spencer, araştırm a odağının, toplum
100
K uram lar. K ura m cıla r
tiplerinin dönüşüm ü olduğunu vurgulam aktaydı ve Spencer, to p

lum bilim in temelinin biyoloji üzerine yerleştirilm esi gereğini
vurguluyordu. Spencer (ve sonraları E. D urkheim ), toplum un,
h er biri farklı b ir işleve sahip kurum lardan oluştuğu görüşündey
di. Bu organik analoji, Froebenius’da da m evcuttu.
Bu bakış, D urkheim ’m sonraki yapıtlarında, ancak özellikle
de R adcliffe-B row n tarafından dönüştürülecektir. İşlevselcilik ve
Yapısal İşlevselcilik olarak adlandırılan akım lar, evrim in önem i
ni inkar etm em ekle birlikte, çağdaş toplum lar üzerinde odakla
nacaktır. İşlevselciğin, bu bölüm de ayrıntılarıyla ele alacağım ız
her iki tipi de toplumların, parçaları geniş sistem lerde bir araya
gelm iş organizm alara benzediği ve toplum sal kurum ların bede
nin kısım ları gibi daha geniş sistem ler halinde işlev gördüğü ko
nusunda hem fikirdir. Bu analoji içerisinde, biyolojik sistem lerle
toplum sal kurum lar arasında koşutluklar kurulm akta, öm eğin
üreme sistem leri akrabalık sistem lerine, dolaşım sistem leri din
sel sistem lere, sindirim sistem leri iktisat sistem lerine, sinir sis
tem leri ise siyaset sistem lerine benzetilm ektedir.
Toplum sal sistem leri. R adcliffe-B row n’un ' ‘toplum sal ku
rum ” dediği kısım lardan oluşm aktadır. Örneğin aile, akrabalık
sistem i içerisinde yer alan bir kurum dur. A ncak, bir kurum un
farklı sistem lerle bağlantılı olabilm esi, örneğin, ailenin siyasal,
hatta dinsel işlevler üstlenebilm esi, yapısal işlevselciliğin ve iş-
levselciliğin bu analizine yöneltilen eleştirilerin bir bölüm üne
kaynaklık eder.
Toplum ları kendi içlerinde az-çok yetkin, işlerlikli kendilik
ler olarak tasarlayan ve dikkat odağına toplum u oluşturan sistem
ve kurum lar arasındaki ilişkileri yerleştiren işlevselci v e yapısal
işlevselciler için, larih. ilişkinsızdir. Odak, herhangi bir toplu
mun şim diki zamanı üzerinde olm alıdır; toplum lann tarihlerini
ve/ve ya evrim lerini yeniden kurgulam ak, antropologun görevi
değildir. M a lin o w s k i’nin deyişiyle antropolojinin hedefi, tarih
sel evrelerin vc bir önceki evrenin b ir sonraki üzerine etkisinin
(evrim cilik), ya da temas, sızm a ve aktarım ların (difüzyonizm ),
101
veya çevrenin kültürel kurum lar ve ırk üzerindeki etkisinin

(antropo-coğrafya) araştırılm ası değil, bir kurum un çeşitli yön
lerinin birbiri üzerindeki etkilerinin ve bir kurum un üzerinde
tem ellendiği toplum sal ve psikolojik m ekanizm aların çözüm len
m esidir, R adcliffe-B row n ise, “evrim ciler” ile “difüzyonistler”
arasında değil, tarih-kurucular ile toplundan işlevsel açıdan in
celeyenler arasında bir karşıtlıktan söz edilm esi gerektiğini söy
lem ektedir (K uper 1983: 4).
* « e
Britanya antropolojisine 20. yüzyılın ilk yarısında damgasını

vuran İşlevselcilik ve Yapısal İşlevselcilik ekollerinin bir başka
kaynağını da, -difüzyonist kuram lara daha yakın dursalar da- 20.
yüzyıl başlarında yoğunlaşan alan araştırm aları oluşturmaktadır.
20. yüzyıl başlarında B ritanya antropolojisinde am pirisiz-
me, veri toplam aya, dolayısıyla da kuram sal çalışm alardan alan
araştırm alarına bir kaym a gözlem lenm ektedir. A ntropolojik ça
lışm alarda haberci ya da alandaki uzm an olm ayan kişilerden der
lenen bilgilerin güvenilm ezliği vurgusuyla, alana bizzat uzm anın
çıkm ası gereğinin altı çizilm ektedir. B öylelikle B ritanya antro
polojisinin antropologlar tarafından yürütülen alan araştırm aları
geleneği başlar: 1898-99’da A lfred C ort H addon (1855-1940),
W . H. R. R ivers (1864-1922), C. G . Seligm an (1873-1940)
ve C. S. M yers T orres B oğazı keşif gezisini gerçekleştirecek
ler; 1901-2’de R ivers H indistan’da T odaT ar üzerine bir çalışm a
yürütecek; 1904’de Seligm an M elanezya çalışm asını gerçek
leştirecek; H addon ve R ivers tarafından A ndam an adalarına
gönderilen R adcliffe-B row n alan araştırm asını 1906-8 arasında
tam am layacak; Rivers 1907’de M elanezya topluluklarını ince
leyecek; 1907-1908’de Seligm an V eddalar üzerine çalışacaktır.
Bunu Sudan çalışm ası izlerken R ivers da Pasifik T o d a’larını in
celem eye koyulur.
102
A. C. H addon ile W . H . R. Rivers, Cam bridge etnoloji oku

lunun kurucularıdır. H er ikisi de doğa bilim leri kökenli olup,6!l
C am bridge’de yöneldikleri antropolojiyi, doğa bilim lerin b ir dalı
olarak görm ekte ve bu yeni disiplinin yöntem eksikliğine vurgu
yapm aktadırlar.
Haddon başkanlığında girişilen Torres B oğazı (A vusturalya
ile Yeni G ine arasında) keşif gezisine psikologlar (W . H. R. Ri
vers, C. S. M yers, W. M cD ougall), b ir linguist (S. H.R. Ray),
bir patolog (C. G. Seligm ann) ve bir maddi kültür uzm anı/fo
toğrafçı (A nthony W ilkin) katılacaktır. Araştırm anın büyük bö
lümü, Eylül-Ekim 1898’de M abuiag adasında gerçekleştirildi;
psikologların ağırlıkta olm asına karşın, “sosyolojik” yönler de
vurgulanm aktadır. RiversYn antropolojiye kalıcı ilgisi, bu gezide
biçim lenm işe benzem ektedir.
Rivers ve H addon’un alan çalışm asında izledikleri m odel,
M organ’ın akrabalık örgütleniş ve term inolojisi kuram ına bağ
lı kalm akla birlikte, Fison ve H ow itt’in A vusturalya aborijinleri
üzerinde gerçekleştirdiği araştırm anın ve T ylor ile F razer’in bu
yapıta ilişkin değerlendirm elerinin doğrudan izlerini taşım akta
dır (Kuper 1988: 155).
Rivers’m Torres Boğazı raporuna en önemli katkısı, soya-
ğaçlanm, akrabalığı, kişisel adları ve (Haddon’la birlikte) tote
mizmi kapsamaktadır. Keşif gezisinin doğa bilim kavrayışına
uygun olarak, özellikle bu alanlardaki metodolojik katkısını,
özellikle de ‘soyağacı yöntemi ni keşfedişini vurgulamaktadır.
Soyağaçlan ya da şecereler çeşitli biçimlerde kullanılabilecek
güçlü bir araç oluşturmaktadır; ancak hepsinin ötesinde, bilim
ciye asli verileri -akrabalık terimleri- yeni bir kesinlikle kaydet-
68 Rivers, Londra'da St. Bartholom ew Has ta ha nesinde tıp öğrenim i gürmüş

ve özellikle nöroloji sorunları üzerinde çalışm ıştı. C am b ridgee geçişi de duyum or
ganlarının fizyolojisi üzeritıc ders verm ek içindi. Ü niversitedeki pozisyonu, 1897'de
Fizyolojik ve D en eysel P sikoloji kürsüsüne atanm asıyla sağlam laşacak tı. A . C.
Haddon ise. Dublin Kraliyet B ilim Kloteji'ndc zooloji profesörü olup, hiç görm edi
ği tropikal fauna ve mercan riflcri konusunda ders verm ekleydi. Torres B oğazı'na
k eşif gezisine çıkm asının nedeninin bu açığı kapatmak olduğu kaydedilmektedir
(Kuper 1988: 153-154).
103
me olanağını sunmaklaydılar; bu da toplumsal yapının yeniden

inşama olanak sağlıyordu (Kuper 1988; 157).
Ö te yandan, akrabalık terim leri salt geçm işteki aile tiplerine
işaret eden fosiller değil, aynı zam anda -evlilik dahil- davranış
norm larını düzenleyen terim lerdi.
Rivers alanda karşılaştığı, M organ’ın tipolojisine uygun düş
m eyen durum ları, “geçiş vakaları” olarak nitelerken, M organ’ın
evrim sel şem asına bağlılığını sürdürm ekteydi.69 En azından,
191 l ’e kadar. Bu tarihte, Britanya Bilim i İlerletm e D em eği’nin
bir toplantısında yaptığı konuşm ada, “tüm insan topluml arında
adet ve kurum ların belirli bir evrim sel evreler dizisi halinde iler
lediği yolundaki geleneksel İngiliz varsayım larını terkedip, deği
şim lerin norm al olarak halkların ve kültürlerin karışm asının bir
sonucu olduğu yolundaki yeni Alm an görüşünü benim sediğini”
(K uper 1988; 162-163) açıklayacaktı. M elanezya’daki çalışm a
ları onu -olasılıkla aynı konuda yazan G raebner’in de etkisiyle-,
kültürün göç hareketlerinden etkilendiğine açık bir biçim de ikna
etm işti.70 Bu “ihtida”nın ardından yayınladığı iki ciltlik History
o f M elanesian Society (M elanezya Toplum u Tarihi - 1914) e v
rim cilikle difüzyonizm in bir karışım ını sergiler.
R ivers’m önem li yönlerinden biri, survey ile yoğun çalışm a
yı ayırt etm esidir: survey’in geniş bir alana yayılm ış kültürlerin
dağılım ının haritasını çıkartm ayı, alan çalışm asının ise tikel bir
kültürü derinlem esine incelem eyi hedeflediğini belirtm ektedir.
B öylesi b ir çalışm a incelenen topluluğun arasında asgarî bir
yıllık bir ikam eti, yerel dili öğrenm eyi, yüzyüze tem ası, yaşam,
adet ve kurunılarını derinlem esine incelem eyi gerektirm ekte-
69 Kuper (1988: 16ü) Rivcrs'tn A B D ’d e M organ'm evrim ciliğine karşı

yükselen Boascı itirazlardan olasılıkla pek haberdar olm adığını, ancak Kroeber'ın
‘‘psikolojik'’ olarak nitelediği yaklaşım ına karşı şiddetli bir p o lem iğ e giriştiğini ak
tarmaktadır. R ivers'a göre psikolojik lanımlar, önceller değil, toplum sal olguların
sonuçlarıydı
70 Kuper (1988: 164) bu radikal dönüşüm de, 20. y ü z y ıl başlarında
A lm anya’da başlayıp Cam bridge’! dahi etkisi altına alan, Darwiniznt’ in gözden
düşm esi sürecinin etkisine dikkat çekm ekledir.
104
dir. B öylelikle kültürün farklı yönlerinin birbiriyle nasıl ilişkili

olduğunu anlam ak m üm kün olabilecektir. Bu yaklaşım , “alan
araştırm alan” nın sonraki çalışm alarda alacağı klasik biçim e iliş-
kin ilk ipuçlarıdır.
R ivers’ın d a b ir dönem aralarına dahil olduğu B ritanyalı di-
füzyonistlerin etkisi fazla uzun sürm eyecek, M alinow ski ve Rad-
cliffe-B row n’un öncülüğünde yükselen işlevsele i yöneliş, on yıl
içerisinde Britanya antropolojisine hakim olarak etkisini onlarca
yıl sürdürecektir.
III. 1. İşlevselcilik ve M alinow ski

Bronislaw K. M alinow ski (1884-1942), Slav filolojisi profe
sörü bir babanın oğlu olarak P olonya’nın K rakow kentinde doğ
du. 1908 yılında, K rakow ’daki Jagiellonian Ü n iv ersitesin d en ,
m atem atik, fizik ve felsefe eğitimi alm ış olarak, onur derecesiyle
m ezun oldu, ardından da fizik ve m atem atik alanında doktora
yaptı. Ancak Sir Jam es F r a z e r ’in The Golden B o u g h’uyla ta
nışması, yaşam ında bir dönüm noktası oluşturacaktır. 1910’da
antropoloji öğrenim i için London School o f Econom ics (L S E )’e
kaydını yaptırdı. B urada W esterm arck ve S eligm an ’ın öğrenci
si olacaktır. I. D ünya Savaşı patlak verdiğinde, B ritanya deneti
mindeki Güney P asifik’te seyretm ekteydi. Etnografik amaçlı ge
zisini kısa süreli olarak planlam ıştı, ne ki, P olonya G aliçyası’nın
1849’dan beri A vusturya’nın denetim inde olan Krakow kökenli
oluşu nedeniyle A vrupa’ya dönm esi B ritanya hüküm eti tarafın
dan yasaklanacaktı. 1915-1918 arasında Trobriand adalarında
kalm asına izin verildi; ve iki yıla yakın bir süre burada etnogra
fik b ir çalışm a yürüttü. H abercileriyle gündelik, yoğun tem asları
ve yerel dili öğrenm esi, m odern etnografik alan çalışm asının da
standartlarını biçim lendirecekti. İngiltere’ye döndüğ ündeL S E ’de
ders verm eye başladı ve dönem in pek çok ünlü antropologunun
hocası oldu (1922-1938). II. Dünya Savaşı başladığındaysa,
A B D ’de, Y ale Ü n iv ersitesin d e kalıcı görevle ders verm ekteydi.
Savaşın bitim ini görm eden ölecektir.
105
“Malinowski Antropolojisi” tanımı, antropoloji serüveninin

iki dönemine denk düşen iki farklı imgeye gönderme yapmak
tadır:
1. Özellikle Trobriand monografilerinde gözlemlenen, alan
araştırması yöntemi, bu yönteme içkin kuramsal varsayımlar ve
etnografik üslûp;
2. Geç yapıtlarında, özellikle de ölümünden sonra yayınla
nan Towards a Scietific Theory o f Culture (Bilimsel Bir Kültür
Kuramına Doğru71 - 1944) dile getirilen kültür ve kültürel ev
renseller kuramı (Bamard 2001; 66).
M alinow ski, 1922-1935 yılları arasında, Trobriand adalarına
ilişkin yedi m onografi yayınladı. B u m onografilerden her biri,
öncelikle tek bir kurum sal odak üzerinde yoğunlaşm aktadır: ti
caret, aile yaşam ı, ürem e, m itos, norm ların day atılm ası, bahçe
cilik, vb. Bir ‘bü tün’ olarak T robriand “küllür” ünü ele alan bir
yaklaşım yoktur.
A lan araştırm ası yöntem ve tekniklerine ilişkin görüşleri, bu
m onografilerden A rgonauts o f the W estern P acific (Batı Pasifik
A rgonaut’lan -1 9 2 2 ) başlıklı kitabından izlenebilir. M alinow ski
kitabına konu, yöntem ve erim üzerine bir girişle başlayıp, T rob
riand coğrafyası ve adalara gelişini betim ler. A dakların ayinsel
ticaret biçim i K ula m übadelesinin kuralları, kanolar, yelkencilik,
kano büyüsü ve törenlere ilişkin bilgilerin de yer aldığı kitabının
son bölüm ünde ku la 'n m önem i ve işlevleri üzerine yorum lara
girişir. M alinow ski, A rgonawts’unda, pek çok yapıtında yaptığı
üzere, kuram sal spekülasyonlardan kaçınarak hoşgörüyü teşvik
etm ekte, yerlilerin en az “bizler” kadar m akûl ve yeterli örüntüler
sergilediğini gösterm eye çalışm akta ve okuru etnik-m erkezciliğe
karşı uyarm aktadır.
Bunun bir örneği, Batılı değerleri kültürel evrenseller olarak
sunm a eğilim ine karşı yaptığı uyandır. T robriandlılarda ebeveyn-
çocuk ilişkileri üzerinde dururken, F reud’un, bir kültürel evrensel
71 Bu kitap Türkçe'ye çevrilm iştir. Bk^. B. M alinow ski, B ilim sel B ir Kültür
Teorisi. K abaleı Y ayınları. İstanbul 1992.
106
olarak sunulan “babanın otorite figürü oluşu” olgusunu da göz

den geçirir. Anayanlı Trobriandlılarda, çocuk üzerindeki “otorite
figürü”, baba değil, kızkardeşinin geçim i ve çocukların sorum lu
luğunu üstlenen, annenin erkek kardeşidir. “Ç ocukların gözünde
ailenin yasal şefi baba değil, odur” (M alinow ski, 1998: 30).
M alinow ski’nin yapıtlarında gözlem lenen b ir başka vurgu
ise, “ilkel kom ünizm ”! varsayan evrim ci görüşlerle yürüttüğü
tartışm adır. “İlkel” toplum lara yakıştırılan m al ortaklaşm am lığı
ilkesine, Trobriandlıların karm aşık m ülkiyet ilişkilerine yaptığı
gönderm eyle itiraz eder:
“Bu tür genelleştinneden daha yanlış birşey olamaz. Bu in
sanlar arasında her bireyin haklarını net ve açıkça birbirinden
ayıran bir ayırım ve tanım vardır: bunun mülkiyete verdiği ni
teliğin komünizmle hiçbir ilgisi yoktur. Melanezya'da karmaşık
ve karışık bir mülkiyet sistemi var; ama bunun ‘sosyalizm’ ya
da ‘komünizm’ ile bir bağlantısı bulunmuyor. Melanezya’daki
mülkiyet düzeni, modern anonim bir toplumunkinden72 hiç de
daha çok komünist değil. Günümüz ekonomik koşullarından ya
da modem politik tartışmalardan alınan ‘komünizm’, ‘sosya
lizm’, ‘anonim topluluk’ (şirket - y.n.) gibi terimlerde dile gelen
tüm toplum tanım ları genelde yanlış anlaşılmalardan başka bir
işe yaram az” (Malinowski 1998: 20).
Barnard (2001: 67) K aberry’nin M alinow ski’nin işlev kura
m ında açıkça dile getirm ediği üç soyutlam a düzeyi saptadığını
aktarır: B ir kurum un diğerleri üzerindeki etkisi - yani toplum sal
kurum lar arasındaki ilişki (ki b u yönü, R adcliffe-B row n’un ya
pısal işlevseleiliğiyle ortaktır); bir kurum un topluluk üyelerinin
tanım ladığı terim lerle anlaşılm ası (em ik yaklaşım ); bir kurum un
genelde nasıl toplum sal tutunum a yol açtığının araştırılm ası.
M alinow ski, erken yapıtlarındaki ender kuram sal yorum ların
dan birinde, adetlerin kültürün geri kalan kısım larıyla ‘organik
açıdan bağlı’ olduğunu ve toplum sal örgütlenişin farklı veçhe
lerinin karşılıklı bağlantısını yöneten ‘göze görünm ez’ olguların
72 “Şirket" olarak anlaşılm alı.
107
‘tüm dengelim ci bir hesaplam a'yla keşfedilm esi gerektiğini söy

lem ektedir (Barnard 2001: 67-68). Bu bakım dan, kültürel ‘k a
lın tılar’ kavram ını reddetm ekte, her adetin, her uygulam anın bir
am acı, toplum üyeleri için canlı, geçerh bir işlevi olduğunu öne
sürm ektedir.
M alinow ski Trobriand çalışm alarında R ivers’m soyağacı ka
yıt tekniğinin yanı sıra, kendi geliştirdiği araştırm a tekniklerini
de kullanm ıştır. Üç veri tipini ayırt etm ektedir:
1. Kurum ve adetlerin özetlenm esi: Belirli bir faaliyet türüyle
bağlantılı adetler dizinini girdiği özet çizelgelerdir. Bir çizelgede
faaliyetin çeşitli unsurları sıralanarak çeşitli yönleri arasındaki
bağlantılara işaret edilm ekteydi.
2. Toplum sal eylem in aktüalitelerinin kaydedilm esi: B öyle
likle özel b ir etnografik günlük oluşturm aktaydı.
3. Etnografik önerm eler, karakteristik anlatılar, tipik deyişler,
folklor konuları ve büyü form üllerini de yerli zihniyetine ayna
tutan kayıtlar olarak ayrıca kaydetm ekteydi.
M onografilerinde üç noktaya önem verdiği gözlem lenir:
1. İnsanların yaptıklarına ilişkin söyledikleri, gerçekte yap
tıkları ve yapm aları gerekenlere ilişkin düşündükleri arasında
genellikle farklılık vardır. A raştırıcı hiçbir zam an kurallara ya da
anlatıcının aktardıklarına bel bağlam am alıdır: insanlar genellikle
söylediklerinden farklı davranırlar.
2. M alinowski’nin bakışı, yararcı ve birey-merkezlidir; insan
faaliyetlerinin adetler çevresinde tutunum gösterm ekle birlikte,
bireylerin, yapabildikleri ölçüde kuralları kendi çıkarları doğrul
tusunda manipüle ettiğini söyler. Araştırıcı gerçekte “ne” yapıl
dığını kavrayıp bunu gerçek/uygun bağlam içine yerleştirebilirse,
“v a h şfn in en az bizim kadar makul olduğunu kavrayacaktır. Makul
bir insan olarak olasılıkları kendi yararına manipüle etmektedir.
3. Nihayet, kural ve eylem in anlaşılm asının kültüre özgü dü
şünce tarzı bağlanım a yerleştirilm esine bağlı olduğunu vurgula
m aktadır. Bir antropologun hiçbir zam an gözden kaçırm am ası
gereken nokta, “yerlinin bakış açısını, yaşam la ilişkisini, kendi
108
dünyasına ilişkin kavrayışını kavram ak” olm alıdır.

M alinow ski’nin kendisini yapısal işlevcilerden (başta Radc-
liffe-B row n’dan) ayırt eden kuram sal yönelişi ise daha sonraki,
kuram sal ağırlıklt yapıtlarında net bir biçim de açığa çıkar. M a
linowski, kültürün esas işlevinin, insanın tem el ve türetilm iş g e
reksinim lerini karşılam ak olduğunu vurgulam aktadır. B una göre
her bir biyolojik gereksinim , bir kültürel sistem e yol açm akta,
gereksinim leri karşılayan kültürel uygulam alar ise, yeni kültürel
gereksinim leri türetm ekledir. M alinow ski, tem el (biyolojik) ge
reksinim leri ve kültürel karşılıklarını şöyle sıralam aktadır (M ali
nowski 1992: 105):
Biyolojik G ereksinim K ültürel Karşılık

1. Metabolizma 1. Beslenme sistemi
2. Üreme 2. Akrabalık
3. Bedensel rahatlık 3. Konut
4. Güvenlik 4. Korunma ve savunma
5. Hareket 5. Faaliyetler ve iletişim şişlemeleri
6. Büyüme 6. Eğitim
7. Sağlık 7. Hijyen
Ancak M alinow ski’nin “ D oğa-K ültür” ilişkisi, m ekanik bir
“etki-tepki” ilişkisi olarak kurgulanm ış değildir. İnsan(lar), do
ğal, biyolojik ya d a tem el gereksinim lerine kültürel y anıtlar ver
m eye başladıkları andan itibaren, bizatihî bu yanıtlar yeni kültü
rel ihtiyaçlar türetm eye başlar:
“(...) Burada iki aksiyomdan yola çıkacak olduğumuzu be
lirtmek istiyorum. Birincisi ve en önemlisi, her kültürün biyolo
jik ihtiyaçlar sistemini doyurmak zorunda olduğunu söylüyor:
bunlar metabolizma tarafından belirlenen ihtiyaçlardır, yani
üreme, fizyolojik ısı koşullan, yağıştan, rüzgardan, zararlı iklim
ve hava faktörlerinden korunma, tehlikeli hayvan ve insanlardan
korunma, gerektiğinde dinlenme, kas ve sinir sistemini hareketle
109
ve gelişmenin denetlenmesiyle forma getirme ihtiyaçları. Kül

tür biliminin ikinci aksiyomu ise şunu söylüyor: Her kültürel
ilerleme -ki bu yarn sıra, üretilmiş nesne ya da sembollerden
yararlanmayı getirir- insan anatomisinin aletlerle tamamlanışını
ifade eder ve dolaylı ya da dolaysız olarak bedensel bir ihtiyacın
doyurulmasına hizmet eder. İnsanın kendi anatomik gerçeğini
bir iple, bir taşla, ateşle ya da koruyucu bir bir örtüyle tamam
lamaya başladığı andan itibaren, böyle el ürünlerinin, alet ve
araçların kullanılması yalnız bedensel bir ihtiyaca uygun olmak
la kalmaz, aynı zamanda kendisi tarafından türetilen ihtiyaçlar
da doğurur. (...) Bir kültürel etkinlik başlar başlamaz yeni bir
tür ihtiyaç ortaya çıkar, bu yeni ihtiyaç biyolojik ihtiyaçlara sıkı
sıkıya bağlıdır ve onlara dayanır, ama kendisiyle birlikte yeni
türden amaçlar da getirir (Malinowski 1992: 36).
Dolayısıyla da;
“İnsan kültürü, birincil olarak insanın biyolojik gereksinim
leri üzerine temellenir. (...) Birincil biyolojik gereksinimler kül
türün araçsallıkları aracılığıyla karşılanırken, insan davrayışına
yeni belirleyicileri dayatır, yani yeni gereksinimleri geliştirir. İn
san ilkin gereçlerini, mamûllerini ve besin üreticisi faaliyetlerini
bilginin rehberliğinde örgüllemelidir. İlkel bilim gereksinimi,
bundan kaynaklanmaktadır. (...) İnsan eylemi, başarı inancıyla
yönlendirilmelidir. (...) Büyü bundan kaynaklanır. Nihayet, in
san bir kez bilgi ve öngörü sistemleri geliştirdiğinde, insanlığın
kökeni, yazgısı, yaşam, ölüm ve evrenin sorunlarını araştırmak
durumundadır. Böylelikle, insanın sistemler inşa etme ve bilgiyi
örgütleme gereksiniminin doğrudan bir sonucu olarak din ortaya
çıkar" (Malinowski 1964: 60-64 ).
Şu halde, her bir türetilm iş (kültüre!) insan gereksinim i, ih
tiyaç karşılayıcı bir kurum a yol açm aktadır. M alinow ski (1992;
131), bu kültüre] buyrukları ve onlara karşılık düşen tepkileri
(kültürel kurum lar) şöyle tablolaştınr:
110
T e p k ile r
B u y r u k la r
(K u r u m la r )
1. Üretim ve tüketim mallarıyla
ilgili kültür aygıtı kurulmalı,
1. Ekonomi
kullanılmalı, beslenmeli ve
yenilenmelidir.
2. Tekniğin, törelerin, yasaların

ve ahlakın hükümleri derginlen-
2. Toplumsal denetim
meli, işlemeleri ve uygulanmaları
sağlanmalıdır.
3. Tek tek kurumlan besleyen

insan malzemesi yenilenmeli,
biçimlendirilmeli, yetiştirilmeli ve 3. Eğitim
kabile geleneğinin tüm bilgisiyle
donatılmalıdır.
4. Her kurumda otorite be
lirlenmeli, güç araçlarıyla
donatılmalıdır; düzenlemelerini
4. Siyasal örgütlenme
yürütebilmesi için bu otoritenin
eline bütün yardımcı araçlar ver
ilmelidir.
K urum lar ise, çeşitli katm anlardan oluşm aktadır: ihtiyaç kar
şılayıcı faaliyet, toplum sal örgütlenm e ve m istik karakter.
“ K urum ” 73 kavram ı, M alinow ski’nin toplum kavrayışının te
melini oluşturur. G ereksinim ler, toplum sal faaliyetler, am aç, iş
lev ve toplum sal kurum lar M alinow ski’nin bütünleşm iş toplum
kavrayışında içiçe geçm iştir ve kurum lar, genel kültür kuram ının
anahtar birim ini oluşturur. K urum sallaşm ış insanlar, toplumsal
73 M alinow ski ‘‘toplumsa! kurum”u, “kültürün teerili” , en küçük kültürel
birim olarak lanı m lanı aktadır. Kendi sözcükleriyle kurum, “yalın ya da karmaşık bir
faaliyet hedefiyle birleşm iş; her zaman maddi donanım ve teknik gereçlere sahip;
dilsel olarak m itos, efsan e, kural v e atasözünde ifade ed ilen belirgin bir yasal ya
da örfi berata sahip; görevini ifa etm ek üzere eğitilm iş ya da hazırlanmış bir insan
grubu1- (M alinow ski 1961: 50) olarak tanımlamakladır.
111
ve yasal yaptırım larla desteklenen özgül norm lar uyarınca dav

ranırlar. Kurumsal bağlam , bireysel faaliyetlere işlevsel anlam ını
verm ektedir. M alinowski am açlı faaliyetler sistemleri olarak ku-
rum lann evrensel olarak aynı yapıyı izlediği görüşündedir.
III. 2. Yapısal İşlevselcilik: D tırkheim ’ın İzinden

B ireyler arasındaki eylem ler, toplum sal kuram ların bireylere
getirdiği sınırlam alar, bireylerin gereksinim leriyle bunların to p
lum sal ve kültürel çerçeveler aracılığıyla karşılanm ası arasındaki
ilişki üzerinde odaklanan işlevselcilikten farklı olarak yapısal iş
levselcilik, eylem ve gereksinim lerden çok, bireylerin toplum sal
düzen içerisindeki yeri ve toplum sal düzenin inşaıyla ilgilidir.
Yapısal işlevselcilik, bu yönelişiyle D urkheim sosyolojisiyle
yakından ilgilidir.
Em ile Durkheim (1858-1917), bir yahudi haham ın oğludur.
Lisede katolik öğretm eninin etkisi altında kısa süreli bir gizem
cilik kriziyle yüzleşm iş olsa da, yaşamı boyunca ateist, hat
ta Evans-Prıtchard’a bakılacak olursa, militan bir ateist olarak
kalm ıştır (M orris 2004: 174). Y aşam ının ana uğraşı, sosyolojiyi
am pirik yöntem ler üzerine tem ellenen bağım sız bir bilim olarak
kurum sallaştırabilm ekti.
1887’de B ordeaux’da sosyoloji alanında kürsü sahibi olan
Durkheim , 1902’de Paris Sorbonne Ü niversitesi’ne geçerek y a
şam ının sonuna dek orada kalacaktır. 1898’de çevresine toplanan
genç sosyal bilim cilerle birlikte, disiplinlerarası nitelikteki Annee
sociologique dergisinin yayınına başladı. Derginin yazarlarından
bir bölüm ü, antropoloji, özellikle de din antropolojisi alanında
katkıda bulunm aktaydı: M arcel M auss, Lucien Levy-B ruhl, R o
bert Hertz, M arcel G ranet, H enri H ubert.
D urkheim ’in sosyoloji kuram ının odağı, toplum sal tutum unun
doğası üzerinedir. La D ivision du Travail dans la Societe (T o p
lum da İşbölüm ü - 1896)’de işbölüm ü düzeyi düşük geleneksel
toplum larda toplum sal yapının bir türdeş kesim ler sistem inden
oluştuğunu söylem ekteydi. B unlarda tutunum , o rtak bir norm
112
ve değer sistem i, ya da k o llektif bilinçle sağlanıyordu: toplum un

tüm bireyleri özdeş inanç ve duygulara sahipti. Bu tür toplum -
larda kollektif norm lar baskıcı yaptırım ların korum ası altındaydı
ve toplum u oluşturan türdeş kesim ler, biçim ve işlev değişim ine
uğram aksızın parçalanabiliyordu. İşbölüm ü düzeyinin yüksek
olduğu toplum lardaysa, toplumsal gruplar ve kurum lar hetero
jend i ve dayanışm a, ortak inançlardan çok karşılıklı bağım lılığın
eseriydi. T oplum sal gruplaşm a biçim leri, tüm toplum larda üye
lerin toplum sal bilinçlerini belirlem ekte; bilinç biçim leri sim ge
sel ayinlerde yeniden sahnelenerek sürdürülüp güçlendirilir.
G örüldüğü üzere, D urkheim , zım nî ve “toplum sal dayanış
m anın ‘m ekanik’ ve ‘o rganik’ biçim leri arasındaki bir ideal-tip
ikiliğini içeren oldukça soyut bir düzeyde ifade edilm iş” (M orris
2004: 175) bir evrim ciliği im a etm ektedir. A ncak, analiz çerçe
vesi, tarihi dışlar.
D urkheim ’m sosyolojisinin ikinci vurgusu, toplumsal olgu
ların bireysel, psikolojik, biyolojik vb. düzlem lerde değil, ancak
başka toplum sal olgularla açıklanabileceği yolundaydı. T oplum
sal olgular, bireyin üzerindedir ve onu baskılarlar. V e toplumsal
olgular, “işlevsel olduğu kadar nedensel ve m ateryalist de olan
bir toplum sal-yapısalcı yöntem ” (M orris 2004: 178) ile analiz
edilebilecektir. Bunlar, birbirine bağlı bir sistem olarak ele alın
malı ve her bir olgu, ilişkin toplum sal bağlam ı içinde, am pirik
bir yöntem le irdelenm elidir. D olayısıyla da, evrim ci yaklaşım ın
“köken” arayışları terk edilm eli, bir kurum un işlevi, içinde yer
aldığı yapılar sistem inin bütününün işleyişine yaptığı katkı açı
sından ele alınm alıdır.
Günümüzde ampirik sosyoloji geleneği, D urkheim ’ın erken ya
pıtlarından [özellikle Suicide (İntihar -1897)] kaynaklanır. Farklı
toplumsal gruplarda intihar vakalarının istatistiksel karşılaştırılma
sına dayanan bu yapıtta Durkheim, bireysel bir eylemin dahi top
lumsal temelli olduğunu, intiharın toplumsal normların yaptırımı
nın zaafiyete uğramasıyla ilişkisini göstermeyi hedeflemektedir.
A ncak D urkheim ’ ın antropolojik düşünceyi etkileyen yapıtla
113
rı, yeğeni ve öğrencisi M a rc e l M a u ss’iabirlikte kaleme aldığı La

Classification P rim itive (İlkel Sınıflandırm a - 1903) ve ‘erken’
toplum larda dinsel yaşam ı irdelediği Les Form es elem antaires
de la vie religiuse (D insel Y aşam ın İlksel Biçim leri - 1912)’dür.
D urkheim (1961:13), “dinsel düşünce ve pratiklerin en aslî
biçim lerinin dayandığı her zam an m evcut nedenleri” araştırdı
ğını belirttiği ve bu nedenle de dinin “en ilkel ve yalın biçim ini”
irdelediği Les Form es elem antaires’de önce dini kutsal ile p ra
fa n (dindışı/dünyevî) ayırım ı üzerinden tanım layıp74 toplum sal
tem elini kurgulam akta ve “kutsal” düşüncesi üzerinde odaklaş
m aktadır. T y lo r’un anim izm , M ax M üller’in doğacılık ve M c
L ennan’ın totem izm kuram larını irdeleyerek dinin kökeni üze
rine düşüncelerin izini sürer. B u yanıyla kitap, aynı zam anda
A vusturalya A borijinleri ve K uzey A m erika yerlileri üzerine d ö
nem in bilgi birikim ini de sergilem ektedir. D urkheim , M cLennan
ve R obertson S m ith’le birlikte, totem izm kuram ına yakın durur.
T y lo r’un psikolojik. M üller’in doğacı yaklaşım ları ve her iki
sinin de dinin açıklayıcı değeri üzerine vurgusunu eleştiren D ur
kheim , dinin rasyonelini başka bir yerde aram ak gerektiği kanı
sındadır. O na göre kutsalın kaynağı sim gesel yükünde aranm alı
dır. Bu am açla A vusturalya totem izm inin, toplum sal örgütlenm e
tem elinde ayrıntılı bir analizine girişir:
“Böylece Durkheim için totemizm, doğaya karşı ayinsel bir
tutum içeren karmaşık inançlar ve ayinler bütününü ve insanlar
ve doğanın bir manevî bütünlüğün bir parçası oluşturduğu fikri
ni ifade eden bir kozmolojidir. (...) totemizmin altında, insanlar
da ve doğal fenomenlerde can bulan kişileştiriimemiş bir güç ya
da kuvvet düşüncesi -totemik ilke- yatmaktadır. O. dünyada var
olan bir 'yarı-kutsal ilke'ydi ve Durkheim bu kavramiaştırmayı
hem kişileştiriimemiş bir tanrıyla, hem de çeşitli etnograflar ta
74 Durkheim'ın (1961: 62) din tanımı şüyledir: “'D in, kutsal şeylere, yani
a yn tutulan v e yasak addedilen şeylere ilişkin birleşik bir inanç ve pratikler dizisidir.
Bu inanç vc pratikler, kendilerine inananları lekil bir ahlaksal cem aat halinde bir
leştirmektedir." Yani, din -bireysel bir girişim olarak tanımladığı- büyünün tersine,
k o lek tif bir olsudur.
114
rafından başka yerlerde tanımlanmış çeşitli kavramlaştırmalarla

özdeşleştirdi: Sioux ve Omaha yerlilerindeki ‘büyük ruh’ Wakan
ve Melanezyaldardaki mana andığı ana örneklerdir. Durkheim,
(her ikisini de evrensel olarak değerlendirdiği) ruh ve tinsel var
lıklar düşüncesinin yalnızca tanrının ya da totemik ilkenin bi
reyselleşmiş dışavurumları olduğu görüşündeydi. (...) Böylece
Durkheim için (...) ruh. atalar, yüce tanrı aslında totemik ilkenin
farklı boyutlarıydı” (Morris 2004: 192-193).
V e bu ruh, atalar, yüce tanrı, vb. ya da totem ,
“ ... herşeyden önce bir simge, başka bir şeyin maddi ifade
sidir. (...) İlk elde, tanrının totemik ilkesinin. ( ...) A m a aynı za
m anda belirli bir toplum ya da klanın da sim gesidir. ( ...) Şu halde
totem ik ilke, totem işlevi gören hayvan ya da bitkinin görülebilir
biçimi altında imgelemde kişileştirilen yada tem sil edilen klanın
kendisinden başka birşey olamaz" (Durkheim 196 i : 236).
B ir başka deyişle, D urkheim ’a göre, toplumsal bir düzen üze
rine kozm olojik bir düzenin inşa edildiği ayinde, insanlar gerçekte
kendi toplum larm a saygı gösterm ektedirler. Ayin, katılımcıların
aklındaki düzeni geçerli kılmanın bir aracıdır (B am aıd 2001: 64).
Durkheim’ın M arcel M auss’la birlikte kaleme aldığı La Clas
sification Primitive ise, insan aklının nasıl sınıflandırdığı üzerine
odaklanır. Avusturalya Aborijinleri, Kuzey Amerika Zuni ve Sioux-
ları, Çin Taoizmi’nden örneklerle donatılmış bu denemede, doğanın
sınıflandırılması ile toplumsal örgütleniş arasındaki koşutluklar sap
tanır ve adeta L evi-S trauss’u haber verircesine, çok farklı kültür
lerin sınıflandırma sistemleri arasındaki benzerliklere işaret edilir.
Zaman, mekan, hayvan ve eşyanın sınıflandırılmasındaki kültürler
arası benzerlikler, insanlığın psişik birliğine işaret etmektedir.
Durkheim’m antropolojik mirasının ikili olduğu söylenebilir. La
Division du Travail dans la Societe’deki sosyal morfoloji, yani top
lumsal kuramların işlevleri ve aralarındaki ilişkiler üzerine vurgu, Ra-
dcliffe-Brown tarafından devralmırken, Marcel Mauss ve ardından
da Levi-Strauss, La classification ile Les form es elemantaires’deki,
toplumların ahlaksal biçimler olarak ele alınışı, kozmolojik nosyon
lara ilgi ve sınıflandırma tarzları vurgusunu izlemiştir.
115
III. 3. Alfred R. R adcliffe Brown (1881-1955)

R adcliffe-B row n, B ritanya sosyal antropolojisinin en önem li
kişilerindendir. İngiltere’de B irm ingham kentinde doğm uş, üni
versite öğrenim ini C am bridge’de tam am ladıktan sonra, yüksek
lisansını aynı üniversitede antropoloji alanında sürdürm üştür.
1906-1908’de H addon ve R ivers tarafından gönderildiği A nda
m an adalarında (Avusturalya), 1910-1911’deB atı A vusturalya’da
alan araştırm aları yürüten R adcliffe-B row n, I. D ünya Savaşı sı
rasında Tonga K rallığı’nda eğitim m üdürlüğü yaptı. C ape Tow n,
Sydney, Chicago ve O xford’daki antropoloji kürsülerini kurdu.
B arnard (2001: 70)’in ilginç tespitine göre, R adcliffe-B row n’ın
toplum kavrayışı, onu, devletin yokluğunda karşılıklı yardım te
m elinde işleyen, kendini-düzenleyen bir sistem olarak gören Pe
ter K ropotkin’den esinlenm ektedir.75
Üzerindeki bir başka etkilenim , özellikle ilk alan araştırm a
ları sırasında etkisi altında kaldığı R ivers ve S eligm an’m difüz-
yonizm i,76 uzun süreli olm ayacak ve R adcliffe-B row n, Fransız
sosyolojisinin entelektüel disiplinini, özellikle de D urkheim ’ın
görüşlerini antropolojiye taşıyan kişi olarak anılacaktır.
R adcliffe-B row n’da, Annee ekolünün sosyolojisine denk tu
tuğu sosyal antropolojiyi,77 “kurm aca tarihçiler” olarak tanım
75 R adcliffe-B row n. öğrencilik yıllarında Kropotkin’in anarşizmine yakın

ilgi duymuştu (bkz. Kuper 1983: 39). Srinivias (R adcliffe-Brow n 1968: x v iii’de)
onun “do sil arına ve m eslektaşlarına Prens Peter K ropotkin'in Birm ingham 'da kom
şusu olduğunu ve ( ‘Anarşi B row n’ olarak tanındığı. Cam bridge’deki tatilleri sırasın
da biiyiik anarşist filozofu 2iyaret ettiğini’’ aktarmaktadır.
76 Radcliffe-Brow n (1964: vi) The A ndam an Islanders için 1936’da kale
m e aldığı önsözde, “adalardaki çalışm asının başlangıçta A ndam anlılann ve gen el
de N egrito'iarın tarihini hipotetik olarak kurgulamaya yönelik bir girişim olarak
başladığını, ancak çalışm a ilerledikçe spekülatif tarihin insan yaşam ve kültürünü
anlamada gerçek önem taşıyan sonuçlar verm eyeceğin i’' kavradıktan sonradır ki,
Fransız sosyologların yaklaşım ına yöneldiğini vurgular,
77 Radcliffe-Brow n antropolojisini “karşılaştırmalı sosyoloji" olarak adlan
dırmakta ve bunu şö yle tanımlamaktadır: “Bu terimle doğa bilim lerinin gen elleşti
rici yöntem ini insanın toplum sal yaşam ının görüngülerine vc kühür y a da uygarlık
terimi altına dahil ettiğim iz her şeye uygulayan biı bilim e işarel ediyorum . Bu, likel
bir görüngü ya da olayın genel bir yasanın örneği olduğunu gösteren bir yöntem
116
ladığı etnolojiden ayırm a çabası vurguludur. O na göre, etnoloji,

“kültür tarihini yeniden inşa etm e girişim inin adı”dır (“The M et
hods of E thnology and Social A nthropology,” R adcliffe-B row n
1968: 25) ve tarihsel bir bakış açısını benim sem ek zorundadır.
Buna karşılık, sosyal antropoloji ise, “kültür görüngülerinin, ge
nel yasaların keşfini hedefleyen ve özel konusuna doğa bilim le
rinin olağan m antıksal yöntem lerini uygulayan salt tü m ev arım a
incelem esi”dir (a.y.). Öte yandan, grup davranışı ya da birey ko
lektifleriyle grup ilişkileri üzerinde odaklanan sosyal antropoloji,
bireysel davranışla birey arasındaki ilişkileri inceleyen psikolo
jiden de farklıdır (a.y. R adcliffe-B row n 1968: 17) ve ona indir
genm em elidir.
Gerçekte R adcliffe-B row n (özellikle etnoloji ve kültü
rel değişini incelem elerinde) tarihe karşı olm am akla birlikte,
D urkheim ’ın izinde, sosyal antropolojinin toplum lann tarihleri
ne bakm aksızın, yani senkronik olarak da incelenebileceğini sa
vunm aktadır. Bu bakım dan toplum kavrayışı, tarih-dışı78 ya da
senkronik ve işlevselcidir.
R adcliffe-B row n’un işlevselciliği, kültürü her bir unsuru öz
gül bir işleve sahip, birbirleriyle etkileşim içinde, bütünleşm iş bir
tüm olarak kavram asından ibarettir. M alinow ski’nin işlevselci-
liğinden ise, kültürel unsurların işlevlerini toplum un bütününün
olarak tanımlanabilir. Herhangi bir göriingii grubunun in celenm esinde o grup içeri
sinde evrensel olan yasaların k eşfedilm esini hedefleriz. Bu yasalar keşfedildiğinde,
göndermede bulundukları görüngüleri ‘açıklarlar” (‘T h e Present Position o f Anth
ropological Studies” R adcliffe-B row n 1968: 55).
78 Ancak Radcliffe-Brown’in '‘tarih’'ten, “kronolojik ilişkileri” araştıran likelci
bir bilimi anladığını da burada vurgulamak gerekecektir: “Tarihçi genellemeleri aramaz
ve aramamalıdır da. Tikellerle ve onlann tikel ve genel kronolojik ilişkileriyle ilgilidir”
(“The Present Position o f Anthropological Studies, Radcliffe-Brown 1968: 85) Buna
karşılık, ileride “tarihsel ve sosyolojik çalışmalım birleştirecek bütünleşmiş ve örgütlü
bir incelem eyle” (“The Comparative Method in Social Anthropology”. Radcliffe-Brown
1968: 129) toplumsal gelişm enin yasalarına ulaşılması olasılığından hiçbir zaman vaz
geçm ez Yalnızca, toplumsal sistemlerin varoluş koşullarının (toplumsal statik yasaları)
keşfi, toplumsal değişim i (toplumsal dinamik yasaları) öncelemektedir. Toplumsal dina
mik yasalarının keşfi ise. ancak çok sayıda topluma ilişkin gözlem ve bilgilerin birikimi
ve bunların karşılaştırılmasıyla nıiimkün olabilecek, geleceğe ait bir projedir.
1 17
tutunum unu sağlam ak olarak değerlendirişiyle ayrılm aktadır:

“( ...) İşlevsel yorum yöntem i, bir kültürün bütünleşm iş b ir
sistem olduğu varsayım ına dayanır. V erili bir cem aatin y aşa
m ında, kültürün her bir unsuru özgül bir rol oynar, özgül bir
işleve sahiptir. Bu işlevlerin keşfi ‘sosyal fizyoloji’ olarak ad
landırılabilecek olan bir bilim in görevidir. Y öntem in bağım lı o l
duğu belit, tüm insan toplum laıı, tüm kültürler için geçerli genel
‘fizyolojik’ yasaların varlığıdır. İşlevsel yöntem bu genel y asa
ları keşfederek herhangi bir kültürün herhangi bir tikel unsurunu
keşfedilm iş yasalara gönderm eyle açıklam ayı hedefler. B öyle
likle bir ayin ya da törenin başlıca işlevinin toplum sal tutunum
için gerekli duygulan ifade edip sürdürm ek olduğu geçerli bir
genellem cyse. herhangi verili bir ayin ya d a töreni, içinde ifa
de edilen duyguların ne olduğunu ve bu duyguların toplum un
tutunum uyla nasıl ilintili olduğunu göstererek ‘açıklayabiliriz’”
(R adcliffe-B row n 1968:41).
R adcliffe-B row n, A vustralya etnografisinde karşılaştırm alı
perspektifi savunm akta, örneğin A borijin akrabalık sistem leri
nin karm aşıklığım , aborijin toplum sal yapısı kom pleksi içerisin
de açıklam aktadır. Yeğlediği yöntem , yukarıda da vurgulandığı
üzere, tü m ev arım adır:
“Sosyal antropoloji ilerleyecekse, tüm evarım kurallarını iz
lem elidir. O lgular gözlem lenm eli, ve onları açıklayacak bir h i
potez bulunm alıdır. A ncak bunlar tüm evarım ın yaln ızca ilk iki
adım ıdır ve en zorlu kısm ı da değildir. Bundan sonraki adım,
hipotezi doğrulam ak ya da sınam ak üzere yeniden gözlem işine
dönm ektir. H ipotezin değiştirilm esi ya da reddedilerek yeni bir
hipotez oluşturulm ası gerektiğini görebiliriz. B öylece süreç, h i
potezim izi belirli bir olasılık derecesine sahip bir kuram olarak
kurum sa 11aştı ran a dek sürer g ider” (R adcliffe-B row n 1968: 34).
A ntropolojinin nihaî hedefi, R adcliffe-B row n’a göre, “toplu
mun doğal yasalarını” (B arnard 2001: 70) bulm aktır. M alinow s
ki gibi, ve D urkheim ’ın izinden, o da olgu ve kurum ların köken
lerini araştırm aktansa, m evcut durum unun incelenm esi gereğine
vurgu yapm aktadır. M evcut olgulara erişm enin cn basit yolu ise,
118
toplum u canlı, etkileşim halinde kısım lardan oluşan bir birim

olarak ele alm aktır.
Radcliffe-Brown, ilk çalışmalarında “kültür” terimini kullan
makla birlikte, sonraları, bir toplumun değer ve normlarını göz
lemek mümkün olmadığına göre, bir “kültür bilim f’nin olanaksız
olduğunu söyleyerek bu kavramı reddedecektir. 1937’de Chicago
Üniversitesinde verdiği derslerin notlarından topladığı A Natura!
Science ö f Society'de (Doğal bir Toplum Bilimi - 1957). tekil ve bir
leşik bir toplumbilim fikrini işlemekte ve kültürün bilimsel olarak
tahsil edilemeyeceğini va’zetmektedir. Bu vurgusu, aynı zamanda
B oas’ın görüşlerine karşı bir polemik olma özelliğini de taşır.
R adcliffe-B row n’m “kültür” kavram ına biçtiği rol, kültürle-
m e/sosyalizasyon bağlam ıyla sınırlıdır. Bu anlayışını The A n d a
man Islanders’m önsözünde “B ir kültür ya d a insan toplum u b ili
m inin tem el sorunlarından biri, şu halde, toplum sal bütünleşm e
nin doğasıdır” (R adcliffe-B row n 1968: vii). sözleriye açıklam ak
tadır. T üm toplum ların tem el gereksinim i, üyelerinin çıkarlarının
karşılıklı olarak uyarlanm asıdır (kooptasyon). Bu da, bir davranış
standardizasyonunu gerektirm ektedir. İşte, öğrenilm iş duyuş ve
düşünüş standartlan olarak kültür, tam da burada devreye girer.
K ooptasyon, nihaî olarak ayin ve sim gelerle canlı tutulan inanç
ve duygularının standardizasyonunu gerektirir. D urkheim ’ın ‘ko
le k tif b ilin ç’ dediği bu alan, yalıtılm ış olarak ele alınam az; ancak
toplum sal sistem in bir karakteristiği olarak anlaşılm alıdır;
“B ir kültür bilim i olam az. K ültür yalnızca toplum sal siste
m in b ir karakteristiği olarak incelenebilir... K ültürü inceliyor
sanız, her zam an toplum sal bir yapı içinde birbirine bağlanan
özgül bir k işiler dizisinin davranışlarını inceliyorsun uzdur” (R.
B row n’dan akt. K uper 1983: 55).
R adcliffe-B row n, te k b ir toplum bilim inin olanaklı olduğunu,
ne ki, bunun henüz m evcut olm adığını vc ancak yeterince çeşit
lilikte yeterli sayıda toplum karşılaştırıldığında böyle bir bilim in
olanaklı olacağım savunm aktadır. Evrim cilerin karşılaştırm a ça
b alan nı. bu bağlam da değerli bulur; A B D T i çağdaşlarının aşırı
119
göreci yaklaşım larını ise şiddetle eleştirm ektedir.
IH. 3. 1. Yapı ve Yapısal Biçim

R adcliffe-B row n’a göre, antropolojinin incelem e nesnesi,
toplum sal sistem ya da süreçlerlerdir. A raştırm alarını “toplum
sal yapı” kavram ı üzerinde yoğunlaştırm ayı yeğlem iştir. Bunlar,
‘b ireyler arasında gerçek bağlantılılık ilişkileri’ sistem leridir, bir
başka deyişle, toplum sal ilişkilerin verili bir andaki durum udur.
'T oplum sal roller işgal eden bireyler, yani kişiler’ arasındaki
ilişkiler, b ir soyutlam a olm ayan toplum sal yapı’yı verecektir.
“Y a p ı'\ tüm bireylerin verili bir andaki tüm toplum sal ilişkileri
nin toplam ıdır. Gözlem lenebilir, am pirik bir gerçekliktir.
“Y apısal biçim ” ise, bu gözlem lerden yapılan çıkarsam alar,
genellem elerdir. R adcliffe-B row n’m ifadesiyle “yapısal biçim ” ,
kendini “toplum sal alışkanlıklar” yani norm larda dışa vurm ak
tadır. Kişi, çok sayıda toplum un yapısal biçim ini soyutladıktan
sonra, karşılaştırm a ve sınıflandırm a yoluna gidebilir. Bu da bi
lim sel çalışm anın tem elini oluşturm aktadır. B öylelikle toplumsal
m orfolojinin tem el sorulan sorulabilir: “ Kaç çeşit toplum vardır;
bunlar birbirlerinden hangi bakım lardan farklıdırlar? Ç eşitlili
ğin sınırları nedir, ve en önem lisi, tüm insan toplum larm da or
tak özellikler hangileridir?” N ihaî hedef, tüm insan toplum lanna
özgü ortak özelliklere ilişkin genellem elere ulaşabilm ektir. Bun
lar, toplum sal yasalardır.
R adcliffe-B row n, toplumsal yapıların akışkan/değişken, an
cak yapısal biçim in göreli istikrarlı olduğunu söylem ektedir.
K işiler (yani toplum sal rolleri işgal eden bireyler), doğar, ölür,
insanlar boşanır, yeniden evlenir. A ncak tüm bunlar, aynı alış
kanlıklar çerçevesinde gerçekleşm ektedir. T oplum un “iskeleti” ni
oluşturan yapısal biçim in istikran, ku ru m lan n m bütünleşm esin
de ve kısım ların, biçim in sürdürülm esi için gerekli rolleri yerleri
ne getirm elerine bağlıdır. B unlar, sistem in kısım larının işlevleri
dir. Bir başka deyişle R adcliffe-B row n’a göre işlev, bir kurum un
toplum un bütününü sürdiirüm üne yaptığı katkıdır. B öylelikle
120
“ işlevi”ni yitiren kurum ların zam anla çözülüp yok olacağını var
saym aktadır (Eriksen 2004: 62). Toplum sal statik yasaları da,
toplum sal biçim lerin kalıcılığı için karşılanm ası gereken gerek
sinim lere ilişkin önerm elerdir.
G örüldüğü üzere, R adcliffe-Brown başkalarının “toplum -
sal yapı” dediği görüngü için “yapısal b içim ”i kullanm akta,
“y ap rk av ra m ıy la ise, olgu, veri vb.’yi karşılam aktadır.
Taksonom ileri oluşturup toplum sal statik yasalarını (yapısal
biçim lerin kalıcılık yasaları) ifadelendirdikten sonra üçüncü bir
sorun dizisiyle karşı karşıya kalır: Toplum tipleri nasıl değişm ek
tedir? (Radcliffe-B row n bu olguyu, S p encer’ın izinden “toplum
sal dinam ik” olarak nitelem ektedir). R adcliffe-B row n, bu sorun
ların toplum sal süreğenliğe göre ikincil olduğunu, toplum sal
değişim yasalarının süreğenlik yasalarından çıkarsanabileceğini
düşünm ekte ve üzerinde ciddiyetle durm am aktadır. O na göre de
ğişim ya da anom alinin nedeni, toplum sal sistem in oluşturucu
kesim leri arasında işlevsel tutarlılık bulunm ayışıdır.
T oplum sal sistem in oluşturucu kesim leri arasında işlevsel tu
tarlılık gereğinin yanı sıra, bunun özel bir getirisi olarak, ikinci
bir yasa daha eklem ektedir Radcliffe-Brow n: H erhangi bir top
lum sal yaşam, bireylerle birey gruplan arasm da bir ağdan oluşan
bir toplum sal yapının kurulm asını gerekli kılar. Bu ilişkiler hak
çatışm alarının yapıyı bozm adan çözüm lenecek şekilde tanım lan
ması gereken hak ve görevleri içerir. A dalet ve yasa kurum lanyla
karşılanan, bu tür gereksinim lerdir. Böylelikle, örneğin bir ritüel,
toplum sal dayanışm a duygusunu desteklem ektedir. Bu tü r duy
gular, insanların üzerlerine yüklenm iş rollerini yerine getirm eleri
için gereklidir,
R adcliffe-B row n’m kendinden sonraki yapısalcılarca devra
lınan görüşleri ise, totem izm (kozm oloji) ve akrabalık (toplum sal
örgütlenm e) üzerine görüşleridir.
III. 3. 2. Totem izm

R adcliffe-B rovvn’un to te m iz m ü zerine iki ku ram ı b u lu n m ak tad ır.
121
İlkini, Avusturalya aborijinlerinin dünyayı ve grup üyeleri olarak in

sanları nasıl sınıflandırdıkları üzerine olan “The Sociological The
ory of Totemisin” (Sosyolojik Totemizm Kuramı) ve “The Present
Position of Anthropological Studies” [Antropolojik İncelemelerin
Mevcut Konumu (Radcliffe-Brown 1968)1 başlıklı tebliğinde ifade
lendirmektedir. Burada, DurkheimTn, totemlerin klan dayanışması
nı simgeledikleri görüşünü paylaşır; totemizmi insanın doğal ve top
lumsal dünya arasındaki ilişkileri kavrayış tarzının bir yönü olarak
tanımlar. Ancak verili türler toplumsal gruplan temsil ettiğinden, bu
türlerin ayinsel faaliyetin nesnesi kılındığım söyleyen Durkheim’ın
bir adım ötesine geçerek totem için neden genellikle doğal türlerin
seçildiği sorusunu sorar. Bu soruya yanıtı, sorunun ancak tüm top-
lumlarda insanlarla doğal türler arasındaki ilişkiler sorunu çerçeve
sinde yanıtlanabileceği yönündedir. Ve bir grubun geçimi için önem
taşıyan türlere “ayinsel değer” atfedildiği sonucuna varır. Böylelikle
totemizm, “insanlarla doğa arasında toplumsal dayanışmalar siste
minin kurulduğu bir mekanizma,” doğal dünyayı toplumsal ya da
ahlakî bir düzene dahil ediş tarzı olarak tanımlanmaktadır. Dolayı
sıyla totemler yalnızca toplumsal grupları simgelemekle kalmaz,
aynı zamanda doğayı evcilleştirmenin de bir yoludur. Bu nedenle
totemizm, evrenin toplumsal, ahlakî bir düzen olarak kavranılması
demek olan dinin de bir prototipini oluşturmaktadır.
Görüldüğü üzere, burada genel yaklaşım ının ya da v a ’zetıiğinin
tersine, tüm dengelim ci bir yöntem izlem ektedir: Ö nce genelle
meleri ya da yasayı koyar, ardından da görüngüleri bu genelle
m elerle ilişkilendirir.
Totem izm üzerine ikinci m akalesi “T he C om parative M ethod
in Social A nthropology” (Sosyal A ntropolojide Karşılaştırm alı
Y öntem j’de (R adcliffe-B row n 1968: 108-132) ise. aborijinlerin
insanları toplum sal gruplar halinde nasıl sınıflandırdıklarının
yanı sıra, hayvanları da türler olarak nasıl sınıflandırdıkları üze
rine odaklanır (öz. ss. 113-118). M akalede, bu sınıflandırm a sis
temleri arasındaki ilişkiler üzerinde durur. Bu gelişm ede, totem
lerin önem inin besin değerlerinden kaynaklanm adığını kavram a
122
sının payı vardır. Pek çok kabile, birbiriyle kadın alışverişinde

bulunan ve zıt hayvan çiftleriyle kavram sallaştırılan dişevlilikçi
yarım lar (moiety) halinde örgütlenm iştir; içe vlilikçi kabilelerde
ise kadın alışverişi kuşaklar arasında gerçekleşm ektedir. Dışev-
lilikçi yarım ların, m itik olarak akraba (hayvan) totem lerin adını
alışı, farktı bölgelerde (örneğin Kuzey Am erika ve A vusturalya)
gözlem lenm ektedir. “H ayvan türlerinin benzerlikleri ve farklı
lıkları, dostluk ve çatışkı, dayanışm a ve karşıtlaşm a terim lerine
tercüm e edilm ektedir. Bir başka deyişle, hayvan yaşamı alem i,
insan toplum unkilere benzer toplum sal ilişkiler terim lerinde
tem sil edilm ektedir” (R adcliffe-B row n 1968: 116). Radcliffe-
Brown, bu durum un iki halk arasında tarihsel ilişkilere mi, yoksa
insan aklında m evcut genel bir örüntüye mi işaret ettiğini sora
rak (s. 118) dikkatini bundan böyle, dilsel zıtlıkları da içerm ek
üzere gruplar arasındaki toplum sal karşıtlıklara yöneltir. G ruplar
arasındaki, dilsel zıtlıkları da içeren toplum sal zıtlıklar, yapısalcı
işlevselciliğin yapısalcılığa devredeceği bir sorunsaldır. Levi-
S tr a u s s ’un devralacağı m odel de işte budur.
111. 3. 3. A krabalık ve E vlilik Sistem leri

Radcliffe-Brow n akrabalık ve evlilik sistem im ise, biyolojik
ilişkilerin toplum sal am açlarının kabulü tem elindeki toplum sal
alışkanlıklar dizisi olarak görm ektedir. Bu sistem ler akrabalık
term inolojisini, akrabalar arasındaki ilişki ağlarını, tikel akraba
lık rolleriyle ilintili hak, görev ve alışkanlık dizilerini, örneğin
üreme ya da atalara saygı da dahil akrabalıkla ilişkili inanç ve
ritüel pratiklerini içerm ektedir.
Akrabalık sistem ini incelerken iki yönü üzerinde yoğunlaş
mıştır: 1) A krabalar arasındaki ilişkileri yöneten alışkanlıklar; 2)
Akrabalara seslenirken kullanılan terim ler, yani akrabalık term i
nolojisi. İkinci yön, çalışm alarında ağırlık taşım aktadır.
Andam an adalılar ya da A vusturalya aborijinleri gibi toplum
lar akrabalık ve ikam et ilkeleri çerçevesinde örgütlenm işlerdir ve
ikamet örüntüleri de genelde akrabalık sistem ince belirlenrrıekte-
123
dır. D olayısıyla bu tip toplum ların toplum sal yapısını incelem ek,
gerçekte onların akrabalık sistem lerini incelemektir.
R adcliffe-B row n, “ sınıflandırıcı” akrabalık term inolojisini
onu geçm işteki evlilik biçim lerinin b ir kalıntısı olarak gören,
örneğin M organ gibi evrim ci antropologlardan, ya da akraba
lık term inolojisinin psikolojik evrenselleri yansıttığını söyleyen
K roeber’den çok farklı b ir açıdan irdelemektedir. Her sınıflan
dırm a sistem inin, üç temel ilkenin belirli bir karışım ı çerçevesin
de işlem ekte olduğunu saptar:
1. K ardeşler grubunun birliği [annenin kız kardeşlerine de
“anne” diye seslenilm esinde olduğu gibi].
2. Soy grubunun birliği: sınıflandırıcı akrabalık sistem ini
kullanan toplum larm soy -tek bir ata hattından gelen dayanışm a
grupları- ilkesi üzerinden örgütlendikleri saptam ası. Soy üyeleri
tıpkı kardeşler gibi birlik gösterm ektedir.
3. Birbirini izleyen kuşakların üyelerinin birbirinden uzaklaş
ması. Bunun nedeni disiplin ve kontrol gerektiren kültür aktarım ı
ve toplum sallaştırm a işlevidir: ebeveynlerin yavru kuşaklan de
netim altında tutabilm esi, onlarla aralarına belirli bir m esafe koy
m asını gerektirm ektedir. B una karşılık ardışık kuşakların üyeleri
(büyük ebeveynler ve torunlar) kaynaşm a eğilim indedir. Arala-
nndaki ilişkiler rahat ve eşitlikçidir ve pek çok toplum da torunun
büyük ebeveynin yerini alacağı inancı gözlem lenm ektedir. Bu
durum akrabalık term inolojisine de yansır (K uper 1983: 59-61).
Çeşitli akrabalık term inolojisi sistem lerinin kaynağını bu
üç ilke oluşturm aktadır. Bu saptam a ise, görüldüğü üzere, e v
rim cilerin m evcut akrabalık term inolojisini geçm iş toplumsal
örgütlenm e biçim lerinin kalıntısı sayan yaklaşım ının reddidir.
R adcliffe-B row n’da A nnee ekolünün sosyolojisine denk tuttuğu
sosyal antropolojiyi, “kurm aca tarihçiler” olarak tanım ladığı et
nolojiden ayırm a çabası vurguludur.
G Ö Ö
124
Sonunda kendisini davranışçı ilan eden M alinow ski’nin tersi

ne, bu yeni sosyolojinin psikolojiden uzak durm ası gerektiğini,
bu ikisinin tıpkı fizik ve kim ya gibi, ayrı yöntem ve kuram lara
sahip iki ay n bilim olduğunu savunm uştur. Bu am açla, yaşam ı
nın son dönem lerinde, A B D ’ye yerleşmiş bulunan ve bir “kültür
bilim i” geliştirm eye çalışan M alinowski ve A B D ’li antropolog
lar ile sert polem iklere girer. Bu yazarları toplum sal ilişkileri
topyekûn davranış konfigürasyonunun (aslî olm ayan) bir parçası
olarak değerlendirm ekle, toplum sal ilişkileri diğer ilişkilere in-
dirgenem eyecek ay n bir sistem oluşturduğunu kavrayam am akla
eleştirm ektedir.
R adcliffe-B row n, özellikle M alinow ski ile birlikte “işlevsel-
ci” olarak sınıflandırılm asına karşı çıkarak ay n ltk lan n ın altını
özenle çizer. Bu ayrılıkların tem elinde, M alinow ski’nin biy o lo
jik bireyler, kendisinin ise, tikel toplum lara ait, belirli “ toplum
sal roller”i gerçekleştiren “kişiler”le ilgili olm ası yatm aktadır.
Ve kendisi, doğa bilim leri yöntem lerine başvuran bir sosyolojiyi
temel alm aktadır:
“B ir çok vesileyle ‘Sosyal antropolojinin işlevselci o k u lu ’
denilen bir şeye ait, hatta onun önderi ya da önderlerinden biri
olarak tarif edildim . İşlevselci okul, m evcut değildir; o , P ro fe
sör M alinow ski’nin icat ettiği bir m itostur. ( ...) D oğa bilim inde
bu bakım dan ‘okullar’a yer yoktur ve ben sosyal antropolojiyi
doğa bilim in bir dalı olarak görüyorum . ( ...) Sosyal antropo
lojiyi insan toplum unun kuram sal doğal bilim i, yani toplum sal
görüngülerin fiziksel ve biyolojik bilim lerde kullanılanlara ben
zer yöntem lerle araştırılm ası olarak görüyorum . İstenirse, bu
konuyu 'karşılaştırm alı sosyoloji’ olarak adlandırm aya hazırım ”
(R adcliffe-B row n’dan akt. K uper 1983; 36).
Tüm itirazlarına karşın Radcliffe-Brow n, M alinow ski -ve hem
yöntem sel hem de kuram sal yaklaşım larında bu ikisini izleyerek
1950 Ti yıllara dek B ritanya sosyal antropolojisine dam gasını vu
ran toplum sal yapı ve işlev vurgulu çok sayıda antropolog- ile
birlikte günüm üzde de işlevselci/yapısal-işlevselci olarak anıl
mayı sürdürecektir. Ağırlıklı olarak R adcliffe-B row n’in Oxford
125
ANTRO PO LO Jİ
Ü niversitesi’»de oluşturduğu üste m erkezlenen bir grup antropo

log, antropolojik odağm A vusturalya'dan A frika’ya kaym asıyla
birlikte, bir yandan B ritanya’nın geç söm ürge politikalarına, bir
yandan da siyasal antropolojinin gelişim ine om uz verecektir.
Tarihselciliğe yönelttikleri reddiye, toplum ları kendi içlerin
de tutarlı, birbirlerine yönelik işlevler gerçekleştiren karşılıklı
ilişkili kesim lerden oluşan bir bütün olarak kavrayışları ve alan
araştırm asının önem ine yaptıkları ortak vurgunun yanı sıra işlev-
selciler ve yapısal işlcvselciler, araştırdıkları toplum un içinde yer
aldığı söm ürgeci bağlam a karşı kayıtsızlıklarında, hatta B ritanya
söm ürgeciliğine karşı hayırhah tutum larında da ortaklaşm aktay
dılar. İki Önemli yazar, M alinow ski ve R adcliffe-B row n, A vru
palIların söm ürge m ülklerini yönetm e hakkına sahip oldukları
kam sındaydılar ve söm ürgeciliğin bu toplum ları ilerleteceğine
inanıyorlardı. R adcliffe-B row n A frika akrabalık sistem i üzerine
yazdıklarını antropologların yanı sıra söm ürge yöneticilerinin
de okum asını salık veriyordu;79 M alinow ski ise antropolojinin
söm ürge yönetim lerine yararları üzerine yazılar yazm aktaydı.80
Bu bağlam da, her iki yazarın da kültürel kurum ların toplum un
pürüzsüz işleyişindeki işlevlerine yaptıkları vurgu, b ir rastlantı
değildir.
III. 4. Ve D iğ erleri
Britanya antropolojisinde M alinow ski’nin ağırlığı kabaca
1924-1938 arasına tarihlendirilebilir. Bunu izleyen yıllarda R a
dcliffe-B row n’m sosyolojik okulu etkisini duyum satır.
1930’lu yılların sonlarına doğru belirginleşen ikinci eksen
kaym ası, araştırm a odağının A vusturalya ve P asifik’ten A frika’ya
yönelm esidir. A ntropologlar artık coğrafî sınırlarının çizilm esi
79 Özellikle bkz. “Historical and Functional Interpretations o f Culture in Rela
tion to Practical Application o f Anthropology to the Control o f Native Peoples" (Antro
polojinin Yerli Halkların Denetimindeki Pratik Uygulamasıyla İlişkili Olarak Kültürün
Tarihsel vc İşlevsel Yorumlan" (Radcliffe-Bıovvn 1968: 89-41) başlıklı makalesi.
80 Bkz M alinowski (1961 )'dc derlenen makaleleri: özellik le “The D ynam i
cs o f Cultural Change (Kültürel D eğişim in Dinam ikleri).
126
zor ve karm aşık kuram lara sahip geniş ölçekli toplum larda çalış
m aya başlam ışlardır. Bu ilgi, özellikle African Political System s
(A frika Siyasal Sistemleri - 194Ü)’in yayınlanm asını izleyen yıl
larda daha belirgin hale gelecektir.
Y en i d ö n e m in k e n d is in i ö n c e le y e n o n y ılla r la o r ta k y ö n ü , a la n
ç a lış m a s ın ın g e re k liliğ in e o la n v u rg u d u r: a n tro p o lo g la r 1-2 y ıllık
s ü re le rle a la n d a k a lm a n ın , y e re l d ili ö ğ r e n m e n in , A v ru p a lIla rd a n
k o p a ra k b e lirli ö lç ü d e in c e le d iğ i to p lu m u n b ir ü y e s i h a lin e g e l
m e n in g e re k liliğ in e h â la in a n m a k ta d ır.
1930'lann işlevselci m onografileri, aile yaşamı, İktisadî faa
liyetler ve büyü üzerinde dururken, birer kurum olarak akrabalık
sistem leri, siyaset ya da dinle fazla ilgili gözükm em ektedir. Bu
m onografilerin çoğu, kuram sal çerçeveden yoksundur ve bu d u
rum, 1930’lann sonuna doğru antropologlarca ‘"sorun” sayılm a
ya başlanacaktır.
Kuram sal yetersizliğin üstesinden gelm e yolundaki ilk giri
şim lerden biri, o zam anlar M argaret M ead’le evli olan A B D ’li
antropolog, Gregory Bateson (1904-1980)’un N aven (1936)
başlıklı yapıtıdır. Yeni G ine’de dayı-yeğen odaklı ve dayının ka
dın kılığına girip anneyi yansıladığı naven törenlerini açım layan,
ve sonraki simgecilik araştırm aları için önem li ipuçları içeren bu
kitapta başlıca üç analiz düzlem i gözlem lenm ektedir: 1, Y apı
sal etkenler (toplum sal yapı); 2. Y aşam ın duygusal tonu (ethos:
kültürel yapı); 3. B ireylerin duygusal gereksinim leriyle kültürün
duygusal vurguları arasındaki ilişkiler düzlem i.
Afaven’daki önemli saptam alardan biri de, çeşitli analitik kav
ram ların (M alinowski ve R adcliffe-B row n’un öne sürdüğü üzere)
gözlem lenen verilere içkin olm adığı, yerlinin ya da antropologun
benim sediği bakış açısının yaftasını oluşturduğu yolundaydı. Y a
pıt, am pirik tem ellerinin zaafından ötürü eleştirilm iştir.
İkinci Dünya Savaşı antropolojik çalışm alara zorunlu bir ara
verecekti. 1940’lı yıllarda yayınlanan üç önem li kitap, African
Political System s (yay.: M. Fortes ve E. E. Evans-Pritchard);
The N u er (E. E. E vans-Pritchard) ve The Political System s o f
127
a n tr o p o l o ji
the A tm ak (E. E. Evans-Pritchard) hem yapısal işlevselciliğin ön

plana çıkışına, hem de siyasal antropolojinin doğuşuna işaret et
m ekteydi. E vans-Pritchard’m N u e rle r ve Anuaklar üzerine yapıt
ları, h er ikisi de m erkezî hüküm etten yoksun toplum lar üzerine
incelem elerdir.
Bu çalışm alan M eyer F ortes’in (1906-1983) T allensiler
üzerine iki m onografisi (1945 ve 1949), E vans-Pritchard’m
C yrenaica Sanusileri (1949) ve N uer akrabalık sistem i (1951)
incelem eleri izlemiştir. Bu m onografiler, Britanya antropolo
jisinin 1950’lerde yöneldiği yeni paradigm anın habercileridir.
A frik a’da katılım cı gözlem tekniğiyle gerçekleştirilen ilk araştır
m alar Evans-Pritchard ve Isaac Schapera tarafından yapılm ıştır.
Evans-Pritchard Sudan ve K enya’daki araştırm alarını 1926-1938
arasında sürdürürken, Schapera da 1929-1943 arasında T sw ana
kabileleri arasında 45 ay süren bir araştırm a gerçekleştirm iştir.
B unlan Audrey R ich ard s’m B em balar araştırm ası ve U luslara
rası A frika Enstitüsü desteğiyle gerçekleştirilen bir dizi çalışm a
izler.
Bu araştırm alar, yalıtılm ış bir yaşam sürdüren O kyanusya
toplum larında değil, geniş, yaygın, dağınık kabile ve uluslarda
yapılm ış çalışm alardır. O kyanusya yazarlarının teşhis edebildi
ği denetim m ekanizm alarının (karşılıklı yüküm lülükler, m üba
deleler, büyüye dayalı denetim ler vb.) bu toplum larda hüküm et
m ekanizm alarının yalnızca sınırlı bir parçasını oluşturduğu gö
rülm üştür.
Öte yandan bu araştırm alar, B ritanya söm ürgeci yönetim i
nin kimi gereksinim leri bağlam ına yerleşm ektedir: Ö zellikle
L ugard’ın “dolaylı yönetim ” ilkesi, geleneksel hüküm et biçim
lerine kim i tavizleri gerekli kılm aktadır.
III. 5. Edw ard E. E vans-Pritchard (1902-1973)

Britanyalı antropolog Evans-Pritchard, L S E ’de antropoloji
öğrenim i gördü. H ocası, C. G. S eligm an’dı. S udan’d a Seligm an
için bir dizi etnolojik survey gerçekleştirdikten sonra, 1926’dan
128
K uram lar. K a ra m a la r
II. Dünya S avaşı’nın başlangıcına dek K enya ve Sudan’da araş

tırm alar yaptı. A zande (1926-1930) ve N uer (1930-1936) alan
araştırm aları, antropoloji tarihi açısından da önem taşım aktadır.
N uer araştırm asının, Britanya hüküm etinin giriştiği kanlı isyan
bastırm a harekatları sırasında gerçekleşm iş olm asına karşın ya
yınlarında siyasal bağlam a hiç değinm em esi, kayda değerdir*1
(M orris 2004: 301).
Evans-Pritchard, II. D ünya Savaşı sırasında iki yıl boyunca
(1942-1944) C yrenaıca’da siyasal görevli olarak çalıştı. 1944’de
Katolik oldu*2 (M orris 2004: 301). 1946’dan 1970’deki em ek
liliğine dek, O xford'd a antropoloji profesörü olarak çalışacak,
burada N e e d h a m ’ın gizil yapısalcılığı ve başgösteren postm o-
dernizm üzerinde etkili bir figür olacaktır.
Tekil, yalıtılm ış bir toplum dan hareketle genellem eler yap
m akla eleştirdiği M alinowski geleneğinden işlevselcilere karşı,
tüm toplum tiplerinin karşılaştırılıp, ortak genel eğilim ve iş
levsel ilişkilerinin çıkarsanabileceğini savunm asıyla Radclif-
fe-B row n’m yapısal işlevseldi iğine daha çok yaklaşm aktadır.
D ahası, “ yapı” ve ' ‘işlev” kavrayışı da, R adcliffe-B row n’inkine
yakındır. Örneğin Evans-Pritchard, herhangi bir toplumda yaşa
yan insanlar bilincinde olm asa da, her toplum un bir yapıya sahip
olduğunu ve bu yapıyı ortaya çıkarm anın sosyal antropologun
görevi olduğunu söylem ektedir. O na göre bir toplumun bütün
yapısı:
“Ç ok sayıda ikincil yapı ya da sistem den oluşm uştur ve onun
akrabalık sistem inden, iktisadi sistem inden, dinsel sistem inden
ve siyasal sistem inden söz edebiliriz.
Bu sistem ya da yapılar dahilindeki toplum sal faaliyetler

evlilik, aile, pazarlar, şeflik vb. kurum lar çevresinde örgiitlen-
81 Bu kayıtsızlığın bir ihmalden çok . Brilanya söm ürgeciliğine yönelik "ha

yırhah'' bir tulumdan ve söm ürge yönetim lerinin antropolojik çalışmaları finanse
etm esine ilişkin beklentilerinden kaynaklandığı, kendi sözlerinden anlaşılmaktadır
B kz. Kvans-Prilchard (1964: 109-114).
82 Evaııs-Pritchard'ın kakılisizm i. a n t r o p o lo g la r ın “ d in k a r ş ıt lığ ı ”na y ö n e lt
t iğ i e le ş t ir ile r d e e t k il i o lm u ş a b e n z e m e k t e d ir ( E v a n s -P r itc h a r d 1 9 6 4 : 15.6 1 7 1 ) .
129
m iştir; ve bu kurum lanıl işlevinden söz ettiğim izde, yapm ııı

sürdürüm ünde oynadıkları rolden söz ederiz” (E vans-Pritchard
1964: 20).
B una karşılık Evans-Pritchard, tarihi, bir “doğa bilim i” m o
deli üzerinde kurgulam aktansa, bir “beşeri bilim ” (hum anities)
olarak gördüğü antropolojinin analiz çerçevesine dahil etm e gi
rişim i, Radclil'fe-Brown ve izleyicilerinin “organik analojısi”ne
ve toplum sal yasaları keşfetm e çabalarına yönelttiği eleştirilerle
yapısal-işlcvsclcilikten uzaklaşm aktadır:
“Şimdi işlevsel antropolojinin toplum sal sistem lerin sosyo
lojik y asalara indirgenebilecek doğal sistem ler olduğu ve tarih
lerinin bilim sel bir ilişkinliğinin bulunm adığı yolundaki ikinci
bel itine geliyorum . B unun bana en kötüsünden d oktriner bir po
zitivizm gibi geldiğini itiraf etm eliyim . K anım ca kişinin sosyal
antropolojinin hedefinin doğa bilim cilerce ifade edilen yasalara
benzer sosyolojik yasaları form üle etm ek olduğunu söyleyenler
den, bu bilim lerdekinc benzer form ülasyonlar üretm elerini iste
m e hak lan vardır. G ünüm üze dek doğa bilim lerinde y asa olarak
adlandırılanlara uzaktan dahi benzeyen herhangi b ir şey ortaya
konulm am ıştır - oldukça naif, determ in istik, erekselci ve prag-
m alik iddiaların dışında. ( ...)
B en kişisel olarak, bir toplum sal sistem i o rganik ya da inor

ganik b ir sistem le aynı tarz bir şey olarak gö rm ek için bir neden
görm üyorum . Bu bence tüm üyle farklı bir sistem : toplum un do
ğal yasalarını keşfetm e çabalarının nafile olduğunu ve yalnızca
yöntem konusunda havada kalan tartışm alara yol açacağ ın a ina
nıyorum ” (E vans-Pritchard 1964: 57-58).
E vans-Pritchard’m R adcliffe-B row n'dan ayrıldığı bir başka
nokta da, soya dayalı gruplaşm aları bir toplum sal örgütlenm e
form u olarak değil, siyasal ilişkiler sistem inin bir unsuru olarak
görm esidir. Bu ayırım , önem lidir; çünkü R adcliffe-B row n’in
“toplum sal yapı” , daha doğrusu “yapısal biçim ” kavram ına statik
b ir anlam yüklem esine karşın, E vans-Pritchard’uı üzerinde dur
duğu “ siyasal ilişkiler sistem i” kavrayışı, dinam iktir:
“ (Siyasal ilişkiler - g.n.) her zam an bir y a da b aşk a bir yöne
130
doğru değişir. En belirgin devinim , bölünm eye doğrudur. K a

bilelerin ve kabile kesim lerinin böliinıne yönündeki eğilim i ve
kısım ları arasındaki içsel zıtlık, kaynaşm a, g ruplan n birleşm esi
ya da karışım ı yönündeki bir eğilim le dengelenir. ( ...) B ö y le
likle, bölünm e ve kaynaşm a aynı dallanan (segm entary) ilkenin
iki veçhesidir ve Nııer kabilesi ve kesim leri bu iki zıt, am a ta
m am layıcı eğilim arasındaki ilişki olarak anlaşılm alıdır (Evans-
P ritchard 1969: 284).
Ö te yandan. R adcliffe-B row n’un gündem e getirdiği “toplum
sal yapı” kavram ı, günüm üzdeki kullanım ına daha yaklaşarak
kişiler değil, gruplar, M. F ortes’un çalışm asında da görevler (o f
fic e s ) arasındaki ilişkiler tem elinde yorum lanır olm uştur.
A frican P olitical System s"de yazarlar iki toplum tipini birbi
rinden ayırt etm ektedir: m erkezî, piram idal yapı (Zulu, T sw ana
vb.) ile devletsiz toplum lar. Bu İkinciler ise, siyasal sistem le
akrabalık sistem inin örtüştüğü düşünülen takım tipi toplum lar
(B uşm anlar gibi) ile, dallanan soy üzerine tem ellenen toplum lar
olarak ikiye ayrılm aktadır. Dallanan soy (segm ented lineage),
ortak bir atadan gelip, birbirine yakınlığı bu ortak ataya olan m e
safeleriyle doğrudan orantılı olan soy gruplarına denilm ektedir.
Ne ki bu sınıflandırm a, akraba-tem elli olm ayan pek çok devlet
siz Afrika toplum unun üzerini örtmüştür.
D urkheim , dallanan soy üzerinde çokça durm uş ve mekanik
dayanışm a ilkelerini bu toplum lardan çıkarsam ıştır.
D ahası, klasik evrim ciler (Özellikle M organ ve M aine) akra
balık üzerine tem ellenen ‘ilkel’ devletsiz evre ile toprak üzerine
tem ellenen devlet evresi arasında, hem soy, hem de toprak üzeri
ne tem ellenen (“kan ve toprak”) bir geçiş aşam ası üzerinde dur
m aktaydılar. Fortes ve Evans-Pritchard’ın yaptığı, bu ara evreyi
siyasal sistem lerin zaman içinde değil, m ekan içinde bir sınıflan
dırması olarak sunm ak olm uştur.
Burada b ir parantez açarak, “soy”un uzun süre, özellikle Bri
tanya sosyal antropolojisinde toplum sal örgütlenişin temel birimi
olarak ele alındığını ve adeta antropolojinin konusuyla özdeşleş
tirildiğini belirtm ek gerekir. Tek-hatlı, korporat, yerelleşm iş,
131
dışevlilikçi soy grubu, A frika incelem elerinin yaygınlaşm asıyla

birlikte etnografik çalışm aların başat öznesi haline gelm iştir (soy
sistem leri kuramı). B u kuram , akraba-tem elli korporat grupların
zorunlu olarak tek-hatlı olduğunu ve bu yolla sabit ve ikircim siz
bir grup aidiyeti temeli sunduklarını savunan R adcliffe-B row n'a
dayandınlabilir: akraba tem elli toplum larda bu aidiyet istikrar ve
süreklilik sorunlarının çözüm ünü sunm aktadır.
Evans-Pritchard The N uer-A D escription o f the M odes o f L ive
lihood and Political Institutions o f a N ilotic People (Nuerler. Bir
N ilotik Halkın Geçim Tarzlarının ve Siyasal K uıunılarının B e
tim lenm esi -1940)’da teritoryal ve soy ilkelerinin etkileşim i üze
rine tem ellenen bir toplum sal yapı modeli önerm iştir. Sürülerinin
bom balandığı, peygam berlerinin asıldığı bir dönem de (1930’lar)
incelediği Nuerler, aslî geçim faaliyetleri olan çobanlığın yanı
sıra, tarım ve balıkçılık da yapm aktaydı. Kitap Nuer çobanlığının
ve ekolojik sistem inin incelenm esiyle başlam aktadır.
N uerlerin yılı M ayıs-Ekim arası yağışlı, K asım -N isan arasın
da ise kurak olm ak üzere iki m evsim e bölünm ektedir. Yağışlı
m evsim i iç kesim lerdeki köylerde geçiren N uerler bu süre içinde
esas olarak tarım la uğraşm akta, kurak m evsim de ise nehir kıyı
sındaki kam plara inerek avcılık ve toplayıcılıkla destekledikleri
çobanlık ve balıkçılık yapm aktadırlar. H er iki yerleşim türünde
de insanlar arasında sıkı bir karşılıklı bağım lılık egemendir.
Ç evreleri N uer toplum sal örgütleniş tarzlarını çeşitli açılardan
kısıtlam aktadır. İnsanların köylerle kam plar arasında serbestçe
hareket edebilm esini sağlam ak için toplum sal ilişkiler köy s u lu
larım aşm ak durum undadır. Ç evre baskısı nüfus üzerinde sınır
landırıcı bir etkendir; yalın teknolojileri ise toplum sal ilişkilerin
sim geciliğini az sayıda, ancak sim gesel olarak çok yüklü nesneler
-özellikle sığır- üzerinde yoğunlaştırm alanna neden olm aktadır.
Ancak Evans-Pritchard çevre koşulları ve teknolojinin yalın
lığından kaynaklanan baskıların N uer grupları arasındaki yapısal
ilişkileri açıklam aya yetm ediği, bunların yapısal ilkeler çerçeve
sinde açıklanması gerektiğine vurgu yapm aktadır. B öylece tartış
132
ma alanını R addiffe-B rovvn’ın da vurgulavageldiği "toplum sal

değerler’' üzerine kaydırır. Pritchard, izleyen bölüm de, Nuerlerin
zam an ve m ekan kavrayışı üzerinde duracaktır. Bu bölüm , eko
loji ve ekonom i bölüm lerini, kitabın esas konusunu oluşturan,
bölgesel ve soy ilişkilerinin incelenm esine bağlam aktadır.
N uerlerin zaman kavrayışı soyut, akıp giden, harcanabilen,
ölçülebilen vb. bir şey değildir. Z am anı fiziksel değişim ler ya
da toplum sal ilişkiler tem elinde kavram aktadırlar. Ö rneğin yağış
ya da köy yaşamı m evsimi tor'un gelişini, “rof geldi, şu halde
köye dönm eliyiz,” şeklinde değil, “köydeyiz, o halde /of’tayız,”
şeklinde kavram sallaştınyorlardı. E vans-Pritchard m evsim lere
ya da günün evrelerine bağlı zam an kavrayışına oekolojik* za
man dem ektedir. Buna karşılık yapısal zam an, insanın çevreyle
ilişkilerinden yapılan soyutlam alar değil, toplumsal ilişkilerin ve
bireyin toplumsal gelişim inin dönem sclleştirilm csidir. D oğum
lar, evlenm eler, ölüm ler, daha az tem asta olan insanlar içinse
yaş dizilerinin birbirini izlem esi, “yapısal zam an” ın çerçevesini
çizm ektedir. Örneğin kişiyi baba tarafından akrabasına bağlayan
toplum sal m esafe, ortak atalarına olan m esafeyle ölçülm ektedir.
Bu m esafe uzunsa, uzak akrabalar söz konusudur; kısaldıkça ak
rabalar arasındaki ilişkiler de yakınlaşm aktadır.
N uer mekan ölçüm ü de nesnel ölçülerden çok pratik m esa
feye -iki yer arasındaki alanın niteliği, yolda düşm an grupların
bulunup bulunm ayışı- ve toplum sal m esafeye dayanm aktadır.
Ö rneğin aynı uzaklıktaki iki köyden biri kabile m ensuplanna, d i
ğeri ise başka bir kabilenin üyelerine aitse, birinci köy, İkincisine
göre daha yakın sayılm aktadır.
Evans-Pritchard N uer zam an ve m ekan nosyonlarının, top
lum sal ve İktisadî değerlerinin bir işlevi olduğunu savunm aktay
dı. Dahası, bu nosyonların toplum sal gönderenleri sabit değil
di, içinde ifadelendirildikleri toplum sal bağlam a uygun olarak
değişkenlik gösterm ekteydiler. Böylelikle bu değerlerin ince-
Evans-Pritchard "oekolojik" kavram ıyla, "geçim araçları, dağılımları ve

bunların çevreyle ilişkileri’‘ni kası çim ekledir (Evans-Pritchard: 1969: 272).
13.7
ANTRO PO LO Jİ
lenm esi, daha önceki ekolojik ve iktisadi değerler ile, izleyen

siyasal tahlil arasında köprü oluşturm aktaydı. İlk elde, iktisadi
ve fiziksel koşulların, olası siyasal ve örgütsel tepkileri sınırlan
dırdığı bir çerçeve çıkm aktaydı ortaya. İkinci olarak ise, N uer
değerleri, ekolojik zam an-m ekan ilişkileriyle gruplar arasındaki
yapısal ilişkiler arasındaki bağı oluşturuyordu. Kitabın bunu iz
leyen bölüm leri, grup ilişkilerinin bölgesel-m ekansal ve zam an
içinde geriye giden soyağacı üzerine tem ellenen soy ilişkileri te
rim leriyle kavram sallaştm lm aktaydı.
B una göre toprak ile dallanan soylar arasında koşut bir b ö
lünm e vardı. İnsan öldürm e suçunun kan davası yerine m addî
tazm inat yoluyla çözüm lenebileceği en geniş toplum sal örgüt
lenm e birim i, kabileydi. A lt dallar birbirinden toplum sal m esafe
açısından uzaklaştıkça, kan davalarının daha şiddetli çatışm alara
yol açması olasılığı artm aktaydı. A ncak kabile düzeyine kadar,
leopar-postlu adam ın (saygı gören, ancak yaptırım dan yoksun,
kalıtsal bir arabuluculuk konum u) girişim leriyle tazm inatlı çö
züm olanağı m evcuttu. K abileler arası anlaşm azlıklar ise genel
likle savaşlarla sonuçlanm aktaydı.
A tayanlı bir m odel oluşturan N uer toplum sal örgütlenişinde
kabileler bir tanesi başat olm ak üzere klanlara, klanlar azam î bi
rim lere, azam î birim ler ikincil, onlar da asgarî soy dallarına bö
lünm üş durum daydı.
K öy yerleşim lerinde farklı soy gruplan ikam et edebilm ektey
di. A ncak bir köy halkı, başka köyler karşısında kendini, azınlık
ta da olsa, başat klanın üyeleriyle özdeşleştirm ekteydi.
Evans-Pritchard’ın vurguladığı bir başka önem li nokta, soy
ağaçlarının sık sık siyasal gerçekliklere uyarlanacak şekilde ma-
nipüle edilmesi ve böylece de “soy yapısının siyasal yapı biçim in
de bükülm esine” dikkat çekişiydi (Evans-Pritchard 1969: 288).
E vans-Pritchard’m N uer incelem elerinde ö ne çıkan bir başka
unsur da, çelişki ve çatışm aların, özellikle de dallanan soy ö r
gütlenişinde kesim ler arasındaki dengeli zıtlıkların, sistem in sür-
düriim ündeki işlevine yaptığı vurgudur. Bu vurgu onu, özellikle
134
M ax G luckm an’ı incelerken göreceğim iz “yeni işlevsele!lik”e dc

yaklaştırır niteliktedir.
“Siyasal kesimler arasındaki dengeli zıtlık, kanımızca büyük
ölçüde yerel cemaatler arasında gizil bir düşmanlık durumuna
izin veren, ancak onların daha geniş bir grup içinde kaynaşma
larına da olanak sağlayan kan davası kurumunca sürdürülmekte
dir” (Evans-Pritchard 1%9: 293).
A ncak dikkatini toplum sal örgütleniş ve bunun siyasal ilişkile
re yansıyışından, büyü ve inançlar dünyasına kaydırdığı yapıdan
[ Witchcraft, O racles a n d M agic A m ong the A zande (A zandeler-
de Sihir, Kehanet ve B üyü - 1937) ile N uer Religion (N uer Dini
- 1956)1 onu, yapısal işlevsele! yaklaşım dan, “yorum sam acılığın
öncüleri” arasına yerleştirm eyi gerektirecek bir uzaklaşm aya işa
ret etm ektedir (B arnard 2001: 159). Bu nedenle bu iki yapıt, daha
özel bir dikkati gerektirir.
W itchcraft, Zande büyüsünü anlam a girişim idir. A m acı
nı, kitabının girişinde kendisi de açık biçim de belirtir: gizem li
inançların ve ritlerin nasıl bir “fikrî sistem ” oluşturduğunu ve bu
sistem in toplum sal eylem de nasıl dışavurulduğunu gösterm ek
(M orris 2004: 304).
“Evans-Pritchard, ilkin kitap boyunca Azandelerin temel
düşünmeleri bakımından akılcı olduklarım, onların düşünce ve
eylemlerinin yetkin ampirik bilgiye dayandığına işaret etmiştir.
Gerçekle onun “ampirik” düşünce ve “mistik” düşünce olarak
adlandırdıkları arasındaki fark, kitap boyunca sürekli kendini
gösteren kilit bir temadır; o AzandeIer arasında bu iki düşünce
kalıbının birlikte varolduğunu ifade eder. Her ne kadar, bizde
olduğunun aksine Azandeler bir 'doğal düzen’ kavramlaştınna-
sına sahip değilseler de, yine de bir yandan doğanın, öte yandan
büyü, sihir ve hayaletlerin yaptığı arasında bir fark olduğunun
bilincindedirler diye yazmaktadır” (Morris 2004: 305).
Zandelcrin, kom şuları N uer ve D inkalaım tersine, sihir ve
büyüye olan takıntısını, bunu neden-sonuç ilişkilerini anlam ada
nasıl kullandıklarım anlam ak, onların toplum unu anlam ak ola
caktır. Zande zihniyetinde, b ir tahıl kutusunun ağaçtan düşüp al
135
ANTRO PO LO Jİ
tındaki kişinin ölüm üne yol açtığında, bunun nedeni term itlerin
dalı kem irm esi olabilir; ancak o kişinin o an orada bulunm ası,
yalnızca sihirle açıklanabilecektir. D olayısıyla A zandelerin sihir
inancı, h içbir şekilde am pirik bilgiyle çelişm em ektedir.
Sağduyu (am pirik) bilgi ile gizem li düşünce arasındaki ilişki,
W itchcraft' in süreğen bir tem asıdır. Evans-Pritchard, Z andele-
rin sihir ve büyünün nafile olduğunu nasıl olup da görem edikleri
sorusuna, bir dizi yanıt getirm eye çalışır. İlk elde, büyü ve sihir,
tutarlı bir sistem oluşturm aktadır. B üyünün esas amacı, nesnel
dünyayı değiştirm ek değil, başka gizem li güçlerle m ücadele et
mektir. Etkisi deneyim i aştığı için, deneyim tarafından çürütül-
m esi zordur.
Öte yandan, büyü ve sihirin etkinliğine ilişkin kuşku, sistem in
kendisine değil, tekil büyücülere yönelm ektedir. Büyü tutm uyor
sa, sorum lusu büyücüdür; büyünün kendisi değil. Üçüncü olarak,
büyünün etkisizliği, başka bir dizi gizem li etkenle açıklanabile
cektir: karşı-büyü, tabuların çiğnenm esi vb. Ve nihayet, büyü ger
çekleşm e olasılığı yüksek olaylara yöneliktir ve genellikle am pi
rik edim lerin eşliğinde uygulanır. Kişi birayı ampirik yöntem lerle
im al eder, büyüyü mayalanmayı hızlandırm ak am acıyla uygular.
N uer Religion ise, kwoth kavram ının tanım ıyla ilgilidir. L a
tince spiritus, G rekçe pneuına, İbranice roah ile anlam daş, yani
“ soluk” ve/veya “ruh”a özdeş bir kavram olan N uer kw oth’u,
m ecazi anlam ında, P ritchard’m “T anrı” olarak teşhis ettiği da
hil birkaç ruhla ilişkilidir.83 G . L ie n h a r d t’ın kom şu D inka dini
üzerine çalışm asıyla birlikte bu m onografi, din antropolojisinin
tem eli sayılm aktadır.
Y eni yönelişinde E vans-Pritchard, R adcliffe-B row nTn ku
ram sal çerçevesine bağlı olm akla birlikte, disiplini b ir bilim den
çok bir sanat olarak nitelem ektedir. Ö zellikle son yıllarında, ant
ropolojiyi bir “kültür çevirisi” olarak görecektir. A ntropolojinin
yapm ası gereken, incelediği halkm kolektif aklına olabildiğince
83 G erçekle. Evans-Pritchard kw oth'ıı fazlasıyla Hırisliyan Tanrı'sına ben

zer tarzda betim lem ekle eleşürilm işiir. (Eriksen 2004: 33).
136
yaklaşm ak ve yabancı fikirleri, kendi kültüründeki denk fikirlerle

tercüm e etm ektir - ki bu. dilsel tercüm eyle aynı şey değildir. Bu,
aynı zam anda incelenen halkın sem antiğinin de dikkate alınm ası
gereğini vurgulayan bir uyarıdır:
İlk konuşm am sırasında da işaret ettiğim gibi, bizim bilim d a
lında çeviri birincil b ir sorundur. B ununla ilgili olarak bir örnek
vereceğim : Yerlilerin inançlarını nitelendirmek için biz 'doğaüs
tü’ terimini kullanıyoruz, çünkü bizim için inançlara yanıt veren
bu sözcüktür; am a gerçekte bu sözcük bir yanlış anlaşılm aya yol
açıyor. D oğa yasası kavram ına sahip olan b izler için 'd o ğ aü s
tü ’ terim i, neden-sonuç ilkesinin dışında b ir şeyler çağrıştırıyor
am a ilkel insan için bu apayrı bir şey olabilir. Ö rneğin, ölüme
kara büyünün yol açtığına inanan çok sayıd a toplum vardır; oysa
onlar karabüyüde doğaüstü olan hiçbir şey görm üyorlar, onlara
göre bundan daha doğal olan hiçbir şey yoktur. O nlar kendi duyu
organlarıyla bundaki etkiyi görüyorlar ve büyücülerle komşuluk
ediyorlar. E ğer bir kim se, büyüden başka bir şeyin kurbanı olarak
ölürse, bu ölüm onlara doğal gelm iyor. Burada kutsal ile kutsal
olm ayan, mtmtz'nın anlam ı, büyü ile din arasındaki ayırım soru
nuna yeniden gelebiliriz, çünkü bunlar ban a çok belirsiz geliyor
ve bir anlam bilim sorunuyla karşı karşıya bulunduğum uzu pek
anlam ıyoruz - isterseniz buna çeviri sorunuyla karşı karşıyayız
diyebiliriz" (Evans-Pritchard 1998: i 2 9 - 13ü).
E vans-Pritchard (1964; 149-151) antropolojik analizin üç aslî
evreden ya da soyutlam a düzeyinden oluştuğunu kaydetm ektedir:
Anropolog, ilkin,tıpkı bir tarihçi gibi, b ir kültürün anlam lı özel
liklerini ve onları kendi kültürünün terim lerine çevirm eye çalt-
şacaktır.Ç eviri güçlüklerinin etnografide kesin analojileri bulun
m aktadır: N uer ve Zande fikirlerinin tam çevirisi onları Nuerland
ve Zandeland dışında anlaşılm az kılacakken, fazla idiyom atik bir
çeviri, onların düşüncesinin özünü yakalam ayı olanaksızlaştırır.
A ntropoloji, böylelikle sonsuza dek tercüm enin ikilem in dedir.
İkinci adım da antropolog, tarihçinin de yaptığı gibi, toplum ya
da kültürün altta yatan biçim leri ya da yapısını açığa çıkarm aya
çalışacaktır. Bu yapı, göze görünm ez. G erçekte, antropologun,
137
ANTRO PO LO Jİ
gözlem lerine dayanarak inşa ettiği b ir kurgudur. “B u soyutlam a

ları bir diğeriyle ilişkilendirip onların bir örüntü oluşturm asını
sağlayarak, toplum u tem elleriyle ve bir bütün olarak görebilir”
(Evans-Pritchard’dan akt.: M orris 2004: 303). Nihayet, antropo
log farkh toplum iarm toplum sal yapılarını karşılaştırır. B öyle
likle, E vans-Pritchard’da (1964: 151) sosyal antropoloji ile tarih
yazım ı arasındaki farklılık, “yöntem ve hed ef farkı değil, teknik,
vurgu ve perspektif farklılığıdır.”
BBC radyoda yaptığı altı konuşm asının derlendiği Social A n
thropology (1951)’de, sosyal antropolojinin erim i, tarihi, yön
tem leri, kuramı ve uygulam a olanaklarını vurgulam aktadır. Bazı
noktalarda ‘doğa bilim i’ analojisine karşı çıkar ve bunun yeri
ne, antropolojinin hedefini, doğal sistem lere hiç benzem eyen ve
doğa yasalarının denetim inde olm ayan ahlaksal ve sim gesel sis
tem lerin bütünlüğünü kavram ak olarak tanım lanm asını önerir.
Evans Pritchard, antropolojinin A ydınlanm a’dan beri sürdür
düğü yanılgının, disiplinin doğa bilim leri m odelinde kurgulanm a
sı olduğu kanısındadır ve yerine tarih, daha doğrusu beşerî bilim
ler m odelinin alınm asını önerm ektedir. Y aklaşım ı, kendi deyişiy
le “tarihsel sosyoloji”oVdrt\k tanım lanabilir (M orris 2004: 303).
Tarihin konusunun diyakronik, antropolojininkinin ise senkronik
olması, kanısınca bu tür bir kurgulam aya engel oluşturm az. H er
ikisinin de olayların sentezi ve bütünleştirici betim lem eye yöne
lik oluşu ve yapısal biçim i betim lem e çabasının ne tarih ne de an
tropolojiye antitetik olm ayışı, bu durum u sorun olm aktan çıkar
maktadır. Sonuç olarak, “tarih, olayların birbirini izlem esi değil,
aralarındaki bağlardır” (Evans-Pritchard 1964: 174).
e « o
138
IV . B Ö L Ü M
M A D D E C İ D E Ğ İŞ İM K U R A M L A R I:
Y E N İ E V R İM C İL İK ,
K Ü L T Ü R E L E K O L O Jİ,
K Ü L T Ü R E L M A D D E C İL İK
D ünya Savaşı vc onu izleyen dönem in dünya öl

çeğinde devreye soktuğu sarsıcı İktisadî ve siyasal
• değişim ler (söm ürgeciliğin tasfiyesi ve bu na koşut
olarak yeni ulus-devletlerin kuruluşu, Batılı toplum larda İktisadî
krizler, enflasyon, enerji buhranı, kirlenm e vb.) değer, kurum ve
kuram ları yeniden gözden geçirm e gereksinim ini ortaya çıkar
tacaktı. D eğişim in sürati ve yoğunluğu, antropolojide durağan,
senkronik, yapı ve işlev merkezli eğilim lerin gözden düşm esine
ve değişim ve çatışkıların bir kez daha m erkezî bir değer üst
lenm esine yol açacaktı. Batı A vrupa antropolojisinde süıeçsel,
eylem -m erkezli ve yeni işlevselci akım lar ön plana çıkarken,
ABD’de ise maddeci değişim kuram ları yeni bir vurgu kazana
caktı. İlk eğilim , çelişkileri ve bireylerle grupların etkinliklerini
139
vurgularken, A B D ’de başat hale gelen kuramlar, değişim i açık

lam aya yönelikti. M addeci değişim kuram ları, 20. yüzyılın ilk
yarısında başat olan Boascı geleneğin, ya da kültür-kişilik eko
lünün Y enı-Freudcu eğilim lerinin tersine, toplum sal görüngülere
ilişkin genellem eler, nedensel düzenlilikler ve yasalar form üle
etm e peşindedir.
A B D ’de olan, gerçekte B oas’a bağlanan geleneğin gözden
düşm esinde etken olduğu evrim ci kuram lara geri dönüştür. An
cak bu kez, yeni etnografik ve arkeolojik bulguların ışığında,
kültürler arasında sabit, evrensel geçerliliği olan fek-hatlı bir
evrim in savunulm ası olanaksız hale geldiğinden, evrim in geniş,
‘evrensel’ evreleri (örneğin M organ’ın ‘vahşet, barbarlık, uygar
lık ’ evreleri) varsayılacak, ancak anayanlılığm atayanlılığı ön-
celediği vb. tartışm alar, aşırı spekülatif olduğu gerekçesiyle terk
edilecekti. B enzer biçim de. F razer’ın totem izm tahlillerinden
çoğu bir kenara bırakılırken, genellem eleri (büyü’ d in ’ bilim )
korunacaktı.
A B D ’de 1930’larda yeniden ortaya çıkan evrim cilik,
F razer’dan çok M organ’ın m addeciliğine borçludur ve işlevsel-
ciliğe, özellikle de güreciliğe karşı bir tepki yüklüdür.
A B D 'n ın m addeci değişim kuram ları, L eslie W hite, Julien
Steward ve G eorge Peter M u rd ock ’un adları çevresinde odak
lanır. W hite ve S tew ard’m her ikisi de kültürel değişim e teknik-
çevresel bir çerçeveden yaklaşm aktadır. Leslie W hite genel bir
evrim çerçevesini biçim lendirirken, Julien Stew ard, tekil kültür
lerin özgül çevresel koşullara uyarlanış tarzları üzerinde odaklaş
m aktadır. G eorge Peter M urdock ise, antropolojide karşılaştırm a
lı yöntem i yeniden canlandırm a çabasıyla ortaya çıkm aktadır.
Şimdi bu adları ve çevrelerinde biçim lenen ekolleri daha y a
kından tanım aya çalışalım .
IV. 1. L eslie W hite ve Y eni E vrim cilik

Her ikisi de sol eğilim li olarak tanınan A vusturalyalı arkeo
log V ere G ordon C hiide ile A B D ’li kültürel antropolog Leslie
140
VVhite’ın başlıca tem silciler olduğu Yeni Evrimcilik," bir b akı

ma, A B D ’de M arksizm ’le ilintilendirildiği için akadem ik dünya
dan dışlanan L. H. M organ’ın itibarını iade girişim idir.
Y. G o rd o n C h ild e (1897-1952), AvustralyalI b ir arkeolog
dur. Siyasal görüşleri nedeniyle (kendisi A vusturalya İşçi Partisi
üyesiydi) ülkesindeki üniversitelerde iş bulam adığından, 1921’de
İngiltere’ye göç etti. İlk kitabı How Labour G overns (İşçiler N a
sıl Y önetir? - 1923), arkeolojiyle değil, em ek hareketiyle ilgiliydi
(Peace 1988: 417). A vrupa’da uzun bir süre dolaştıktan sonra,
1927’de Edinburgh Ü niversitesi’nde Arkeoloji kürsüsünde işe
başladı. Yaşamı boyunca M arksizm e bağlı kalan C hilde’nin ya
pıtları, Soğuk Savaş yıllarında A B D ’de büyük ölçüde görm ezden
gelinm iştir. Oysa insanlık tarihinin teknolojilerinde yansıyan de
virlerinin arkeolojik kayıtlarda belirgin olduğu yolundaki görü
şü, halen arkeoloji çevrelerinde geniş kabul görm ektedir. Childe,
tarihöncesinin evrim sel değişim lerini insanın tekil ve süreğen
bir çevreye uyarlanış süreci olarak görm ekteydi. Teknik-iktisadî
buluşlar (m etalürji, tekerlek, besin üretimi, vb.) devrim sel tek
nolojik ve toplum sal dönüşüm lere yol açıyordu; insanlığın eski
tarihindeki iki dönüm noktasını Neolitik ve Kentsel Devrim ler
olarak teşhis etm ektedir. Tarihöncesi ile tarihi farklı yöntem lerle
incelenmesi gereken aynı konu olarak görmesi de, halen çekici
liğini korum aktadır.
C hilde’nin ilerlem enin gerçekliğini sergilem e girişim leri,
1940’lı yıllarda M arksizm , ya da en azından m addeciliği antro
polojiye geri getirm eye çalışan A B D ’li bir genç arkeolog ve ant
ropologlar grubunun çevresine toplanm asına yol açtı. 11. Dünya
Savaşı sonrasında C olum bia Ü niversitesi’nin antropoloji bölü
mü. M arksizm ’in antropolojiyle ilişkisini yeniden kurm aya çalı
şan genç antropologların sığınağı görüntüsündeydi. S tan ley Di-
“ Y cni-evıim cilik" terimi. L ow ie. G oldem veiser, Bcımet ve (Japonya'da)

Ninnm uro taralından önerihnişlir. W hite ise, kemli görüşünün Tylor'ıııı 18 8 1 de
formüle elliğinin doğrudan bir sürdilıtimü olduğunu söyleyerek bu lamına karşı çık
makladır (bkz. Harris 2001:
141
am ond, M orton Fried, R obert M anners, R ufus M atthewson,

D aniel M cC all, John M urra, Sidney M intz, E lm an Service ve
Eric W olf gibi öğrenciler, kurdukları M undial U pheaval Soci
ety (M .U .L.- D ünya A yaklanm a D em eği)’de kendi alanlarında
m addeci ve m arksist konum lan tartışırken V. G ordon C hilde’nin
üzerlerindeki etkisini gizlem iyorlardı (Peace 1988: 422).
C h ild e’nin ayırt edici bir başka yönü de, etnografyayla arkeo
lojiyi, ve bundan hareketle, işlevselcilik, difüzyonizm ve evrim
ciliği bağdaştırm a çabasıydı. Etnografya ve arkeolojinin kültürün
genelleşm iş bir tarihini oluşturm ak üzere birleştirilebileceğini ve
böylelikle kültürel evrelerin evrensel ve nesnel bir dizinini sağla
yacağını ileri sürm ekteydi. Leslie W h ite 'a yazdığı 1 O cak 1946
tarihli m ektupta şunları diyordu:
Belirli sınırlar dahilinde, kurum ve tekniklerin, özgül kurum
ve icatların som ut tarihlerinin karşılaştırm ası ve soyutlam asına
dayalı genelleşm iş bir tarihi olabileceğine inanıyorum . Ancak
evrim cilerle di füzyon isti er kurum ya da m am ulleri toplum sal
bağlam larından kopartıp işlevlerinden bağım sız olarak aynıym ış
gibi sım tlandırdılarsa, işlevselciler karşı çık m ak ta haklıydılar.
K orkarım B rıtanyalı antropologlar bu gibi b ir şeye fazlasıyla
düşkündü; T rager ve E lliott S m ith kötü şöhretli m ezar h ırsızla
rıdır. M alinow ski ve R. B. fR adcliffe-B row nl bu eğ ilim e karşı
tepkide aşırı uca sa v ru lm u şla rd ı... (Peace 1988: 424-425).
M arksizm ’e açık bir bağlılığı yaşam ı boyunca dile getirm esi
ne karşın, C hilde’nin M arksizm yorum u, oldukça teknolojiktir.
H istory (Tarih - 1947) başlıklı yapıtında, M arx’m Ekonom i Poli
tiğin E leştirisi üzerine şunları söyler:
Tarihsel düzenin en basit y ö n ü ...in san ın dış doğa üzerindeki
denetim inin, daha etkin alet vc süreçlerin icat ve keşfi yoluyla
tedricen genişlem esidir. M arx ve Eııgcls bu teknolojik gelişim in,
tüm tarihin bütün diğer insan faaliyetlerini koşullayan ve sınır
landıran tem eli olduğunu ilk fark edenler o lm u ş tu r... Böylelikle
M arksizm tüm anayasaların, yasaların, dinlerin ve insanın tarih
sel faaliyetinin bütün diğer m anevî sonuçlarının, u zu n vadede,
doğal kaynaklar ve üzerlerinde işleyecek yetilerle birlikte, maddî
142
üretim güllerin ce -aletler ve m akineler- belirlendiğini öne sü r

m ektedir. Böylelikle m addeci kavrayış tarihin verilerinin analizi
için bir ipucu sunar ve görüngülerinin kolay anlaşılabilir bir d ü
zene indirgenm esinin yolunu a ç a r... (akt. Peace 1988: 425).
V. G ordon Childe, en önem lileri M an M akes H im self (K endi
ni Y aratan İnsan84 - 1936) ile What H appened in H istory (Tarihte
N eler O ldu?85 - 1942) olan çok sayıda kitap yazmıştır.
A B D ’li kültürel antropolog L eslie A. W hite (1900-1975) ise,
Boascı tarihsel tikelci, kültürel göreci ekolden yetişm iş olm ası
na karşın,8* A B D ’de başat olan görecilik denizinde bir ‘evrim ci
adacığı' oluşturm aktadır. M ichigan Ü nivcrsitesi’ndeki hocalığı
sırasında, Boas geleneğinin nedensel açıklam alardaki yetersizli
ğine işaret ederek tarihsel tikelci anlayışa eleştiriler yöneltm eye
başlam ıştı. Bu eleştiriler, dikkatini yeniden M organ ve T y lo r’un
unutulm uş görüşlerine yöneltm esine yol açacak, ve verilerinin
yetersiz olm akla birlikte, evrim ci görüşlerinin yanlış olm adığı
sonucuna varacaktı. W hite, toplum ların artan bir uzm anlaşm a ve
farklılaşm a ölçeğinde basitten karm aşığa doğru geliştiği yolun
daki Spencer ve M organ’ın evrim kuram ım devralacaktır; ancak
bitki ve hayvanların evcilleştirilm esine, bir başka deyişle üretim
faaliyetlerine M organ’dan çok daha fazla önem verm ektedir.
Yine M organ’ın aksine, insanlığın erken evrelerinde aile ve te
keşliliğin bulunm adığı fikrine karşı çıkm aktadır.
Leslie W hite. O rta A m erika’daki Pueblo yerlileri konusunda
beş etnografik çalışm a yayınlam ıştır; ne ki, kuram sal çalışm a
ları daha iyi bilinm ektedir. The Science o f Culture (Kültür B i
84 Bkz. Kendini Yaratan İnsan, İnsanın Çağlar Boyunca G elişim i, İstanbul,

Varlık Y ayınlan, 1978.
85 Bkz. Tarihle N eler Oldu? (Alan Yayıncılık 1983). Bunların dışında, V.
Gordon Childe'm Toplum sal E vrım 'i ve D oğıı'nun Prehisloryası (çcv.: Ş. A ziz
Kaıısıı. TTK Yayınları, Ankara, 1971) Türkçe'ye çevrilm iştir.
86 White, C h icago Ü niversitesi'ndc B oas'ın öğrencisi Edward Sapir’in ö ğ
rencisi olmuştur (M cG ee & Warrns 1996: 222). B oas'çı düşünceden kopuşu ise.
ilkin Buffalo Ünivcrsiccsi'nde hocalık yaptığı iki yıllık dönemde haşlar. Ü niversite,
Iroquis bölgesinde yer aldığından, W hite ilk k ez M organ’m yazılarını ük elden oku
ma olanağını bulmuştur (Harris 2001: 640).
143
limi - 1949) başlığıyla yayınlanan denem eler dizisinde kültürü,

en önem li bileşeni teknoloji olan bütüncül, dinam ik ve sim gesel
bir sistem olarak tanımlar. Bu görüngüyü inceleyen bilim e ise,
kültiiroloji adını verm ektedir (Applcbaum 1987: 200). Kuramı
psikolojiden esinlenm ekle birlikte, bütünsel olarak tarihseldir;
teknolojinin güdüm ündeki kültürel kuvvetlerden oluştuğu gö
rüşüyle, kültürü konvansiyonel psikolojik kuram larla açıklayan
yaklaşım lara karşı çıkm aktadır (Barnard 2001: 39).
Ö te yandan, göstergeler ile sim geler arasındaki ayın ma dikkat
çekişi, W h ite’m sim gesel antropolojiye önem li bir katkısıdır:
G östergelerin anlam ı, şcylcıc içkindir: şeylerdeki sim gele
rin anlam ı ise keyfîdir. W hile gösterge davranışının tüm yüksek
hayvanlarda karakteristik iken, yalnızca insanların hem gösterge
hem de sim ge davranışı gösterebildiğini ileri sürer. Sim gelerin
karakteri bir sözcükteki ses ile gösterileni ya da anlamı arasında
ki ilişkinin keyfî olduğu dilde yansım aktadır (B arret 1996: 87).
The Evolution o f Culture (Kültürün Evrimi - 1959)'da, ‘Pri
m at Devrim i’nden Roma İm paratorluğunun çöküşüne, insanlığın
evrimini izlemektedir. White, bu çalışmasında, nihaî olarak nicel
olarak saptanabilecek, kültüre bağlı olmayan, evrensel bir birim
arayışmdadır. Ve evrimin gerisindeki düzeneğin, insanlığın kullan
dığı enerji kaynaklarının etkinliği olduğu sonucuna varır. İnsanın
ilk enerji kaynağı, kendi bedeni, ya da insan gücüdür. Bunu, diğer
kaynakların denetim altına alınması izler: ateş, su, rüzgar, fosil ya
kıtlar... Her bir yeni enerji kaynağının kullanıma girmesi, birey
başına düşen enerji miktarını artırmaktadır. Daha yüksek miktar
da enerjiyi denetleyebilen toplumlar, ya evrim ya da fetih yoluyla
daha düşük miktarda enerji kullanan toplumların yerini alırlar. Alet
imali, hayvan ve bitkilerin evcilleştirilm esi, tanm ın yoğunlaşması
vb. görüngüler dc kültürel evrimi hızlandıran olaylardır. Bu görüş
lerini, “Energy and the Evolution of Culture” (Enerji ve Kültürün
Evrimi - 1943) başlıklı makalesinden izleyelim:
“ İnsanlığın uygarlıkları ya da kültürleri, enerjinin örgütleniş
biçim i olarak da görülebilir. K ültür görüngülerin -m addi nesne-
144
ler. bedensel edim ler, fikirler, duygular-, sim ge kullanım ından

oluşan ya da buna bağım lı örgütlenişidir. S im gesel davranışa
yelili lek hayvan olan insan, kültüre sahip tek yaratıktır. K ül
tür bir davranış çeşididir. Ve davranış ( ...) bir enerji tezahürü
olarak irdelenebilir. B öylelikle, gerçekliğin tüm düzlem lerinde,
görüngülerin enerji terim leriyle betim lenip y orum lanabileceği
ni görürüz. K ültürel antropoloji, doğa bilim inin kültürel biçim li
m adde-ve-haıeket. yani enerji görüngüleriyle ilgilenen dalıdır;
tıpkı biyolojinin hücresel, fiziğin atom ik biçim le ilgilendiği üze
re” (W hite M cGee & W arm s içinde. 1996:239-240).
“ Yukarıdaki genellem eler bize kültürel evrim yasasını ver

m ektedir: kültür insanın denetim altında tuttuğu kişi başına
yıllık enerji m iktarı arttığı ölçüde; ya da b u enerjiyi işlerliğe
sokm ada kullandığı teknolojik araçların etkinliği arttığı ölçüde
ya da her iki etken de eşzam anlı olarak arttığı ölçüde gelişir"
(W hite M cG ee & W arm s içinde. 1996: 242).
“ K ültür tarihinin başlangıcında, insanın denetim i altında,

kiiltiirü yaşam ak ve inşa edebilm ek için yalnızca kendi bede
ninin enerjisi bulunm aklaydı. Ve çok uzun bir süre, erişebildiği
tek enerji kaynağı buydu. ( ...) Bu kaynaktan elde edilebilecek
enerji m iktarı çok az d ı.(...) [Bu nedenle de - y.n.j bu evrede k ül
türün gelişebileceği ölçek sınırlıydı. ( ...) İnsan kültür inşaı için
gerekli olan denetim i altındaki enerji m iktarını hayvanları evcil
leştirip bitkileri ekm eye başladığında büyük ölçüde arttırdı. ( ...)
K ültürel ilerlem e tarım ın başlam asıyla birlikte büyük ölçüde hız
kazandı” (W hite M cGee & W arm s içinde. 1996: 243-245).
“O laylar, aşağı yukarı şu biçim de birbirini izlem iştir: tarım,

göçer bir topluluğu yerleşik bir toplum a dönüştürdü. Besin teda
rikini büyük ölçüde arttırdı, bu da niifus artışına yol açtı. İnsan
em eği tarım da üretken leşti kçe. toplum un genişleyen bir kesim i
besin edimi faa liy d i erinden ayrılarak başka m esleklere yönele
bildi. Toplum böylelikle m eslek gruplan halinde örgütlendi: taş
ustaları, m etal işçileri, yeşim taşı işleyicileri, dokum acılar, k a
tipler. rahipler. Bu, arlık ( ...) uzm anların eline geçen sanatlarda,
zanaatlarda ve bilim lerdeki (astronom i, m atem atik, vb.) ilerle
meyi hızlandırdı. T oplum un meslek grupları halinde bölünüşüne
145
ek olarak im alattaki artışla birlikte, (kabile loplutnlartndaki b i

rincil kullanım yerine) m übadele ve satış için üretim , m übadele
dolayım la», para, tacirler, bankalar, ipotekler, borçlular, köleler
devreye girdi. S ervet birikim i ve avantajlı bölgeler için rekabet
savaş ve fetihlere yol açacak ve profesyonel askerî ve yönetici
sınıfları, köleliği ve seı fliği biçim lendirecektir ( .. .) ” (W hite M c
G ee & W arm s içinde, 1996: 246).
“H ıristiyanlık çağının başlam asından altı, sekiz ya da on bin

yıl kadar önce tarım sal sanatların göreli olgunlaşm asından sonra,
İ.S. ondokuzuncu yüzyıla dek pek az kültürel ilerlem e gerçek
leşti. ( ...) Sınırlı ölçüde rüzgar ve su gücüyle desteklenen özgür,
serf, köle olarak insan ve yük ve koşum hayvanları, tek enerji
kaynağıydı. ( .. .) T oplum sal -siyasal ve iktisadı- k u ru m la rd a a slî
bir farklılık gözükm em ektedir. B ankalar, tacirler, siyasal devlet,
büyük toprak sahipleri, işçi loncaları vb. kadîm M ezopotam ya,
Y unanistan ve R om a’da m evcuttu. ( ...) B uharlı m akinanın ve
onu izleyen, yakıtla işleyen tüm m akinaların icadı k ültür tarihin
de yeni bir çağı başlattı. İnsan yakıt biçim inde enerjiyi d en etle
meyi öğrendiğinde, devasa bir enerji kaynağının kapısını arala
yacaktı. Y akıtlar ve m akinalar kültür inşaı için insanın denetim i
altındaki ve hizm etindeki enerji m iktarını m uazzam ölçüde a rt
tırdı (W hite M cG ee & W arm s içinde, 1996: 2 4 7 'd e).
Görüldüğü üzere W h ite 'm kuramı, enerji form larının birbiri
ne dönüşebilirliği üzerine tem ellenen termodinamik m odele da
yanm aktadır. G erçekte W hite term odinam iğin, evrenin yapısal
ve dinam ik olarak entropiye yöneldiğini belirten ikinci yasasın
dan etkilenm iştir. B iyolojik evrim in ve hom o sapiens düzlem in
de onun yerini alan kültürel evrim in ise, ters yönde işlediğini,
yani giderek karm aşıklaşan organik ve toplum sal biçim leri üre
tirken düzen-kurucu bir İşlev üstlendiğini belirtm ektedir (E rick
son 1999: 117).
L eslie W hite, M arx’in izinde, toplum sal ve kültürel görüngü
lerin üç düzlem de ele alınm ası gereğini savunm aktadır. Tem el
düzlem , teknolojiktir; toplum daki değişim süreci, bu düzlem de
başgösterm ektedir. îkinci düzlem , aile, hukuk, devlet gibi grup
146
ve kurum lann dahil olduğu sosyolojik düzlem dir ve toplum un

teknolojik tem eli ile ideolojisi arasındaki dolayım ı oluşturm ak
tadır. M evcut enerji düzlem indeki değişiklikler, yeni b ir buluş
ya da keşifle başlayıp yeni bir teknoloji tipini biçim lendirir. Bu
yeni teknoloji, giderek toplum un kurum larını ve ideolojiler ve
değerler sistem ini etkiler. B öylelikle bütünleşm iş b ir sistem ola
rak toplum un tüm ü, evrim de yeni bir evreye ulaşır.
W hite’a göre insanın toplum sal organizm asında üç süreç iş
lerliktedir: tarihsel, evrim sel ve form el-işlevsel. Bir kültür bilim i
olarak antropoloji, verilerim bu üç tem el sürecin ışığında değer
lendirm elidir. Tarihsel süreç, olayların zam an ve m ekan içerisin
de tekil olan kronolojik dizim iyle ilgilidir. Form el-işlevsel süreç,
toplumsal sistemi sürdürm e yolundaki işlevsel gerekliliklerden
kaynaklanan biçim sel ya da yapısal gerekliliklerle ilgilidir. İş
levsel ilişkilere bakan bilim ci, tarihin tikellikleriyle ilgilenm ez.
Evrim ciyse toplum ların biçim ve yapılarının diziliş ve görünüşü
nü izler. Bu süreçlerden her biri, farklı bir sorun ve veri dizisiyle
ilişkilidir ve farklı bir açıklam a düzlem ine tekabül etm ektedir.
Ancak W hite’a göre, olayları, zam an-m ekan özellik ve ilişkileri
ne başvurarak bütünlüğü içinde kavrayıp sunan evrim cinin yoru
mu, tek bir boyutu (zam ansal ya da biçim sel) vurgulayan tarihçi
ya da işlevselcininkinc göre daha tem el bir değer taşım aktadır
(A pplebaum 1987: 202).
Y ukarıda bel irti lenlerden de anlaşılacağı üzere Leslie W hite' in
kurgusu, geniş ölçüde M arksist m addeciliğin teknolojik-deter-
m inist bir okum asından oluşm aktadır. Yapıtları -olasılıkla b ü
yük ölçüde A B D ’deki Soğuk Savaş ve M cC arthy’ciliğin başat
olduğu koşullarda yazılm ış oldukları için- Marx ve E ngels’in
yapıtlarına doğrudan b ir gönderm e içerm ezler; ancak 1920’ler-
deki SSCB ziyaretinden sonra sosyalist olduğunu açıkça beyan
etmekten çekinm em iş ve bu nedenle de 1918-1950 yılları arasın
da A B D 'deki antikom üııist histerinin kurbanı olarak tecrit ed il
m iştir. A B D ’deki akadem ik çevrelerde W hite’in itibarı, ancak
147
1950’lerden sonra iade edilecektir*7 (B loch2002: 161).

Leslie W hite’in evrim ciliği, A B D 'nde farklı versiyonlar ha
linde öğrencileri tarafından sürdürülm üştür: M arshall Sahlins
(1 9 3 0 -) (özellikle ilk çalışm alarında), Elman Service (19T5- ),
M arvin H arris (1929-2001) vb. A ncak izleyicileri, çok-hatlı e v
rim düşüncesine daha yatkındırlar.
IV. 2. Ç ok-H atlı Evrim cilik: K ültürel E kolojiden Ekolojik

A ntropolojiye
W h ite'ın yeni-evrim ciliğinin savları, istikrarsız ve etnografik
verilerle çürütülebilir olduklarından, sorunlu sayılmaktaydı. T e
melde şeylerin tüm dünyada (eşzamanlı olmasa da) aynı biçimde
değiştiğini varsaymaktaydı; bu da, onun, 19. yüzyıl evrimcilerine
yöneltilen ağır eleştirilerden kaçınm asına olanak tanımamaktaydı.
B una alternatif olarak geliştirilen ve kültürel ekoloji olarak
bilinen ekolün zem inini oluşturan çok-hatlı evrim düşüncesi ise,
evrim in yerel koşullara uyarlanm ış birden fazla biçim inin m üm
kün olduğunu önvarsayar ve tikel çevrelerin, içlerinde yaşayan
kültürler üzerindeki etkileri üzerinde odaklanır.
K ültürel ekoloji, ya da günüm üzdeki adlandırılışıyla Ekolojik
A n tropoloji. insanların ve/veya kültürlerin fiziksel çevreleriyle
ilişkileri üzerinde yoğunlaşm aktadır. B urada “çevre”, yalnızca
insan geçimi için gerekli bitkisel ve hayvansal yaşam ı değil, aynı
zam anda su, iklim gibi doğal koşulları ve teknoloji ile m addî
gereçleri de kapsayacak şekilde tanım lanm aktadır. “Tekno-eko-
nom ik faktörler, toplum sal örgütleniş ve ideolojinin karakteri
ni etkileyecek tarzda birleşirler” (B arrct 1996: 84). Buna göre,
insan varoluşunu özgül yaşam ortam larının m addî koşullarıyla
ılişkilendiren avadanlık, m akine, teknik ve pratikler, her kültürün
tem elini oluşturm aktadır. H er kültür, besin, yakıt ve diğer ener
87 N e ki, 1957 yılında SSC B 'nin Sputnik uydusunu uzaya gönderm esinin
ardından yaptığı, “ Uydıı (irlutabilen bir kiilUir, t anrısız da yapabilir," açıklaması
başına yemdim iş açacak, görev yaptığı M ichigan Ü niversitesinin bulunduğu kentte
ki din adamlarının yoğun tepkileriyle karşılaşacak, görevden alınması için hararetli
kampanyalar düzenlenecektir (M cO ce & W arms 1996: 223).
148
ji türlerini elde edebilm ek üzere, teknolojisi aracılığıyla fiziksel

çevresiyle etkileşim e girm ektedir. Teknoloji ve kültür topluluk
lara, ekolojik antropologlarca “çevre” kapsam ı içinde değer
lendirilen yırtıcı hayvanlara, hastalıklara, iklim aşırılıklarına ve
kom şu topluluklara karşı korunm a olanağını da sağlam aktadır.
Ekolojik antropoloji ayrıca popülasyonlann coğrafi m ekana iliş
kin düzenlenişi, doğal kaynakların kullanım ı ve insan ve sanayi
atıklarıyla baş etm e tarzlarıyla da ilgilidir. Ekolojik antropolog
lar. dem ografik etkenleri (yaş ve cinsiyet yapısı gibi), bir kültürel
sistem le çevresi arasındaki ilişkileri, nüfus artış oranları üzerinde
etkide bulundukları için dikkate alm aktadır.
E kolojik antropolojinin tarihi, üç evrede ele alınabilm ekte
dir (A pplebaum 1987: 204): İlk evresi, L eslie W hite ile Julian
S tew ard ’in dam gasını taşır. Her iki yazar da kültürler arasın
daki benzerliklerin benzer çevre koşullarıyla açıklanabileceğini
düşünm ekte v e “çevre”yi toplum sal ve teknolojik unsurları içerir
tarzda tanım lam aktadırlar; bu yolla her ikisi de çevresel deter
m inizm den uzak durabilecektir. Her ikisi de, toplum ların, içinde
yaşadıkları çevreye avadanlıklar, teknoloji ve bilgileri, tek söz
cükle kültürleri aracılığıyla uyarlandıklarını söylem ekledir. Bu
kültürel uyarlanm a, evrim sel bir gelişm e, büyüm e ve gerilem e
sürecidir.
J u lia n S te w a rd (1902-1972), Franz B oas'ın öğrencisi olan
K roeber’in öğrencisidir. Illinois Ü niversitesi’nde görev yapan
Stew ard, 1960 sonrasında, Leslie W hite’in evrim ciliğinin so
runlu iddialarıyla baş edebilm ek üzere kültürel ekoloji ve/veya
ekolojik antropolojiye kaynaklık eden çok-hatlı evrim kuram ını
geliştirecek, ve bu sayede W hite’in akadem ik çevrelerde yeni
den değer kazanm asına da aracılık etm iş olacaktır. İlk çalışm a
ları arkeoloji alanında olm asına karşın, daha sonraları etnogra-
fik araştırm alara kayan Steward, Shoshone, Pueblo ve Britanya
K olom biyası'ndaki C arrierlcr arasında çalışm alar yürütm üştür.
Steward, Eski ve Yeni D ünya uygarlıklarının evrim indeki koşut
luklara vurgu yapm akla birlikte, h er bir tikel toplum un çevreye
149
ANTRO PO LO Jİ
uyarlanm a süreçleri içindeki tikelliklere vurgu yapan çok-hatîı

bir evrim kavrayışını savunm aktadır. Doğal çevrenin toplum sal
sistem ler üzerindeki etkisine yönelik vurgusu ise, onu Boas gele
neğinden ayırt etm ektedir.
Aynı ya da benzer çevre koşullarının benzer teknolojik bu
luşlara yol açtığı, bunun da benzer siyasal, toplum sal ve dinsel
kurum ların boy gösterm esinde etken olduğunu savunan Stew ard,
geçim pratiklerine en yakın kültürel özellikleri, kültürel çekirdek
olarak tanım lar. Bir kültürün kalıcı ve nedensel öğeleri, çekir
dekte yeralm aktadır: toplum sal örgütleniş, siyasa, hatla olası
lıkla din. Buna karşılık, sanatsal örüntüler, bireysel davranışlar,
m odalar vb. ise çevreseldir. Ç ekirdek tekno-çevresel koşulların
doğrudan etkisi altındayken, çevre teknik-çevresel tem elden ge
niş ölçüde bağım sız, ve daha geniş bir değişim erim ine sahiptir.
Ö rneğin difüzyon ve bireysel icatlardan daha fazla etkilenm ekte
dir88 (B arrct 1996: 86).
B enzer kültürel çekirdekleri paylaşan kültürleriyse, aynı
kültür tipi içerisine yerleştirm ektedir. B u kültür tiplerini teşhis
ettikten sonra onları karşılaştırır ve karm aşıklıklarına göre bir
hiyerarşi içerisine yerleştirir. S tew ardun “aile, çoklu-aıle, dev
let” olarak ifadelendirdiği özgün evrim sel sıralam a, daha sonra
E lm an Service tarafından devralınarak, antropolojik tipolojide
halen kullanılm akta olan “takım , kabile, şeflik ve devlet” sırala
ması halinde tashih edilecektir (M cG ee & W arm s 1996: 221).
Steward, Theory o f C ultural Change (K ültürel D eğişim K u
ram ı - 1955)’dc, bir toplum da teknoloji düzeyi ne denli az geliş
m işse, çevrenin etkisine o denli fazla açık olacağını öne sürm ek
tedir. G erek nüfusun boyutu, gerekse toplum sal örgütlenm e, çev
re tarafından belirlenm ektedir. Ö rneğin elverişsiz coğrafi koşul
lar ve düşük düzeyde bir teknolojinin koşulladığı avcı-toplayıcı
topluluklar, tabakalaşm alarına elverecek bir artı-üriinden yoksun
88 Stew ard'in “ kültürel çekirdek” ve “çevre" kavramlarını Krocbcr'in tem el

ve ikincil özellikler ayırım ıyla karşılaştırın Ancak hocasından kırklı olarak Steward
“çekirdek’ e Önem verm ekte v c çevreyle ilişkiler içinde ele almakladır.
150
K u ra m la r, K uram cılar
oldukları için, eşitlikçi takım lar halinde yaşam akta ve sıkça yer
değiştirm ek durum unda kalm aktadırlar.
T oplum larda teknoloji düzeyi ilerledikçe, çevre üzerinde
ki denetim de yoğunlaşm akta, ekonom ik artı miktarı ve nüfus
yoğunluğu artm akta ve toplum lar eşitlikçiiikten tabakalaşm aya
doğru kaym aktadır. Steward, ileri teknolojik toplum ların çe v
renin belirleyiciliğinden kurtulduğunu, ancak bu kez ideoloji
olarak tanım ladığı kültürün belirleyiciliğine tabi olduğunu ileri
sürer (B arret 1996: 85).
G eorge Peter M urdock (1897-1985). önce Yale, ardından da
P itsburgh’dc, çok-hatlı evrim ve ekolojik yaklaşım ı savunm uş
tur. “ K ültürler arası Survey” (sonradan H um an Relations Area
Files -HRAF-: İnsan İlişkileri Alan D osyaları) olarak bilinen
karşılaştırm alı kayıl sistem inin kurucusudur.89 H R A F, tüm dünya
kültürlerinden veri toplam anın standartlaştırılm ış bir tekniğidir;
böylelikle küîıürler-arası karşılaştırm alar, nicel olarak mümkün
kılınm aya çalışılm ıştır. H R A F tekniği, kültürel özelliklerin dağı
lımı arasında korelasyon kurulm asını ve hem genel hem de tikel
kültür alanları ya da benzer kültür tipleri için tarihsel izleklerin
oluşturulm asını olanaklı hale getirm iştir.
M urdock’uıı en iyi bilinen kitabı, 250 tem silî toplumu içeren
Social Structure (Toplum sal Y apı - 1949)’dır. Bu kitabında aile
yapısı, akrabalık ve evlilik pratikleri arasındaki ilişkileri yöneten
evrensel bir ilkenin varlığını, kültürler arasındaki karşılaştırm a
larla gösterm eye çalışm aktadır.
Ekolojik antropolojinin ikinci evresi, kültürel ekolojist ola
rak da nitelenen yeni- ij/e vselciler00 ile L. W h ite'm izinden giden
89 Bu yönlcnı. Tylor'un “On a Method o f Investigating the D evelopm ent
o f Institutions. A pplied lo Law s o f Marriage and D escen t” (Kurum lann G elişim ini
Araştırmanın bir Yöntemi Üzerine, Evlilik ve Soy Yasalarına Uygulanışı - 1889)
başlıklı m akalesine dayandırılabilir (Harris 2001: 012).
90 M alinow ski işlevsel ci Iiğ inden esinlenen yen i-işlevsclcilcritı. kendi arala
rında odak ve vurgu farklılıklarıyla ayrıştığını gözden u/.ak tutmamak gerek. Örne
ğin. bir sonraki bölüm de e le alınacak. Max G luckm an'ın ekolojik öncülleri dikkate
almayan y cn i-işlcvsclciliği ile. kültürel ekolojistlerin y en i-işlev se lc i yaklaşımları
ayırt edilmelidir.
151
yeni evrim cilerin dam gasını taşır. Yeni evrim ciler (örneğin M o r
ton Fried, D avid Carneiro, E lm an Service vb.), köken sorun
larına dönüş yapm akta ve arkeolojik bulguların ışığında tarım ın,
devletin, sınıflı toplum un vb. kökenlerinin izini sürm ektedirler.91
Y eni-işlevselci ekolojistler (kültürel ekoloji) ise, toplum sal ö r
gütleniş ve kültürün, popülasyonların, ekolojik kaynaklarının ta
şıma kapasitesini aşm adan çevrelerinden başarıyla yararlanm a
larını sağlayan işlevsel uyarlanm alar olduğunu savunm aktadır.
Steward ile W hite7m görüşlerini bağdaştırm aya çabalayan yeni-
işlevselciler. evrim düşüncesini dışlam az, çok sayıda evrim sel
hattın m evcudiyetini vurgular, ancak evrim in güdücü gücünün,
m evcut teknolojiler aracılığıyla belirli bir çevreye uyarlanm ak
olduğunu söylerler. K uram larının m erkezini ise, M alinow ski ge
leneği doğrultusunda, (çevresel) gereksinim lerle kurum lar ara
sındaki nedensellik ilişkisi oluşturm aktadır.
İşlevsel açıklam aların nedensel olam ayacağından hareketle,
popülasyonlarla kaynakları arasındaki dengeyi sürdüren değiş
kenleri yabtlam aya çabalam ışlardır. Bunun bir örneğini, K uzey
batı Am erika Kıyısı yerlilerinin p a tla d ı ayinleri üzerine çözüm le
meleri oluşturur. Ruth B enedict’in toplumsal statü adına aşırı israf
ve gösteriş gibi karakter özelliklerini gördüğü yerde, kültürel eko
lojistler, ekosistem e uyarlanm a stratejisi saptam aktadırlar (Erick
son 1999: 118). Buna göre şeflere prestij sağlayan bu mal dağıtm a
yarışı, gerçekte geçim ve servet unsurlarının topluluk içerisinde
ve topluluklar arasındaki, aynı zamanda kıtlık dönem lerine karşı
da sigorta işlevi gören bir yeniden-dağıtım m ekanizmasıdır.
Kültürel ekolojik çalışm aların bir başka örneğini, R oy Rap-
paport (1926-1997)’un Pigs fo r the A ncestors (A talar İçin D o
m uzlar - 1967) oluşturm aktadır, R appaport bu yapıtında, Yeni
G ineT sem bagalarının dom uz boğazlam a ayinleri o la n k a ik n ’hırın
Tsem baga nüfusu, dom uz sayısı, savaşlar, evlilik ve m übadele
örüntüleri, toprak dağıtım ı/çapa tarım ı çevrim i ve ayin sistemi
arasındaki ilişkileri düzenleyen ve T sem baga geçim indeki opti-
91 Bu konuda bk?. Clacsf.cn vc Skalnik (der.) (1 9 9 1) vc Harlc (der.) (2001).

mal dengenin sürdiirüm ünü sağlayan bir sistem oluşturduğunu

çarpıcı bir tarzda sergilem ektedir (R appaport 1984).
İşlevselci ekolojistler için sibernetik, düzenleyici süreçler
üzerindeki vurgusuyla insanları, hayvanları, bitkileri ve fiziksel
çevreyi birleştiren bir model olarak görülür. Bu bakım dan insan
ların çevre içerisindeki faaliyeti, enerji girdi ve harcam alarının
etkinlik açısından ölçüldüğü kalorim etrik bir sistem unsuru ola
rak görülür. Örneğin Richard Lee. ! Kung B uşnıanlannın b e
densel kalori gereksinim iyle kişi başına düşen besin üretim inin
karşılaştırm asını yapm akta; Rappaport (1984) T sem bagalann
dom uz, besin girdileri, em ek ve ürünlerine ilişkin nicel verile
ri toplayarak çevrenin optimal taşım a kapasitesinin ölçüm ünde
kullanm akla, M arvin H arris de (1995: 14-34) H indistan’ın sığır
kom pleksini süt üretim i, koşum, gübre, yakıt, et ve deri ürünle
ri açısından ekolojik ve iktisadi bir girdi olarak hesaplam akta
dır. B unlardan her birinde ritüellcr. sistem i dengede tutm ada bir
term ostat işlevi görm ektedir. R appaport (1997: 417-418), tek-
no-çevresel nedensellikten uzaklaşarak bilişsel, herm enötık ve
uyarlayıcı süreçleri kaynaştırm aya çabaladığı son yapıtında dahi,
ayin ve dinin uyarlayıcı, düzenleyici, sınırlayıcı işlevini vurgula
m aktan geri durm am aktadır:
" ( ...) Bütün toplum sal düzenler, dilsel olarak özgürleşmiş
imgelemin düzen bozucu kudretine karşı kendilerini korurlar ve
bir ölçüde korumalıdırlar, ve bu nedenle alternatiflere hoşgörü en
liberal toplum larda dahi sm ılandınlm ışiır. D olayısıyla, eğer her
hangi bir sözcük olacaksa Kelam 't kurm ak önem lidir ve K elam .
kanonun değişm ezliğiyle kutsal, yani sorgulam adan azade kılınır.
Bu argüm anı uyarlanm a terim lerine tercüm e edecek olursak,

düzensizlik, türe dünyanın sunduğu tüm niş ve habilatlara ge
nişleme yetisini sağlayan akışkanlığın kendisine -ki bu, davranış
örüntülerinin genetik süreçler ve sınırlı bir sim gesel-olm ayan
öğrenm edense. dil aracılığıyla belirlenm esi üzerine tem ellenen
bir akışkanlıktır- içkilidir. K onvansiyonları değiştirm e ya da ika
me etm e yetisi insan uyarlanm asında m erkezîdir: ancak uyarınca
yaşadıkları konvansiyonların alternatifleri tüm toplu m lan ti üye
153
lerince tahayyül edilebilecekse (ki kaçınılm az olarak tahayyül

edilebilirler); hele bu alternatiflerden bazıları daha çekici g ö
ründüğünde, başat konvansiyonlara boyun eğm eleri nasıl sağ la
nabilecektir? K utsallığın (sanctity) davranış örüntülerinin, dilin
ortaya çıkışıyla birlikte özgüllüğünü giderek yitiren genetik b e
lirlenm esine işlevsel bir ikam e olduğunu söylem iştim . Dilin türe
kazandırdığı varyasyon ya da alternatif yetisi, kendisi de dilin
ürünii olan kutsallık tarafından düzenlenm ektedir. ( ...) S özcük
ler ve bileşim lerinde içkin olan sayısız olasılık, ayinin görünüşte
değişm ez olan kanonunda teleffuz edilen sorgulanam az K elam
tarafından sınırlandırılır, indirgenir ve düzenlenir. K utsallık, baş
ka türlü kaosu besleyecek olan bir akışkanlığı düzene sokar.”
Bu yazarlar arasında, kimi yapıtları T ürkçe’ye de çevrilen*

M arvin H arris (1927- ) üzerinde biraz daha durulm aya değer.
Kültürel ekoloji ekolü içinde değerlendirilen Harris, kendi yak
laşım ını kültürel m addeci olarak tanım lam aktadır.
M addeciler, insanı, avadanlıklar, m allar gibi fiziksel nes
neleri ve teknoloji, bilim , bilgi, değerler, yasalar, din ve kültür
gibi insan aklının ürünlerini, insan davranışını, m addî, som ut bir
gerçeklik olarak algılam aktadır. Kadîm kökleri D em ocritus ve
Lucretius gibi A ntikçağ filozoflarına ve D escaıtes’a dek uzanan
m addecilik, antropolojinin kültürel özellikler ve m am uller vur
gusunda önem li bir yere sahip olagelm iştir.
M arvin H arris’in kültürel m addeciliği, toplum un m addî ko
şullarının insanların bilincini belirlediği kavrayışı üzerine tem el
lenm ektedir. H arris M arksist “tem el/altyapı” ve “ üstyapı” kav
ram larına başvurur; tem el ya da altyapıya, üretim tarzının yanı
sıra, insan ürem esini de dahil etm ektedir. Dahası, “ tem el/altyapı”
ile “ üstyapı” nın arasına b ir de, dom esük ve siyasal ekonom ileri
dahil ettiği “yapı” kavram ını yerleştirm ektedir. D oğa ile kültür
arasındaki etkileşim de, tem el ya da altyapının aslî düzenlilikleri
verdiğini düşünm ektedir.
Harris, bu iki kategorinin “etik’’ görüngüler olduğunu, yani
* Harris (1994): Harris (1997).
154
toplum bilim ciler tarafından k eşfe d e b ile c e k le rin i söylem ektedir.

İdeolojik ve zihinsel görüngüleri kapsayan üstyapı ise hem etik,
hem de em ik çözüm lem eye tabi olabilecektir. Em ik görüngüler,
bir kültür ya da toplum da yaşayıp, kendilerini ve dünyayı kültü
rün beslediği değer, bilgi ve tutum lar üzerine tem ellenen kendi
perspektiflerinden değerlendiren kişilerin akıllarındaki zihinsel
bileşenlerdir. M arvin Harris, dili ise, tem el, yapısal ve üslyapısal
faaliyetleri koordine eden ayrı ve araçsal bir kategori olarak ele
alm aktadır (Applebaum 1987: 294).
Etik yaklaşım ı toplum sal görüngüleri açıklam ada öncelikli
bir araştırm a stratejisi olarak değerlendiren M. H arris için em ik
açıklam alar göreli bir özerkliğe sahip olsalar da. öncelik, etik
analizindir. Bu analiz çerçevesinin üstünlüğü, niceliksel tespit
ve ölçüm e yatkınlığından kaynaklanm aktadır. Sözel davranışı
temel alan bilişselci yaklaşım ların yetersizliğine vurguyla, beden
devinim lerinin çevre üzerindeki etkilerinin ölçüm lenip sım flan-
dırılabileceği bir sistem önerir. Bu sistem in asgarî birim ini, ac-
tone adım verdiği, 'gözlem cinin görsel ve işitsel duyum eşiğinin
üzerine çıkabilen beden devinim i ve çevresel etkisinden oluşan
davranış parçası” (Pelto 1970) oluşturm aktadır. Bu, etik araştır
maların nicelleştirm e sorunlarına getirdiği bir yanıt girişimidir.
Harris -kendininki dahil- herhangi bir kuram ın, bir kavram lar
bütünü olduğunu ve kuramsal yönelişin kendisinin ampirik olarak
sınanam ayacağını söyler. Genel kuramlar, yalnızca akla yakın vc
sınanabilir hipotezlerin inşat için rehber görevi görmektedir.
Marvin Harris, kuram ını, “ siyasal iması olm ayan, saf, bilim
sel ve diyalektik-olm ayan bir M arksizm ” (Bloch 2001: 163-164)
olarak sunm aktadır. Tem el ve üstyapıyı karşılıklı etkileşim içeri
sinde clc almayı savunan ve toplum sal koşulların dönüştürülm e
sinde insan (sınıf) bilincine önem li bir rol yükleyen M arksistlerin
tersine, kültürel m addecilik, önce tem elin incelenm esi, yapı vc
üstyapının sonra vc tem elin belirleyiciliğinde ele alınm ası gere
ğini savunm aktadır. M arksizm nesnel ve öznel görüngülerin kar
şılıklı bağlantılılığını vurgularken, H arris’in kültürel maddeciliği.
155
kimi zaman insan davranışım protein g e re k sin im le ri/ enerji düz

lemleri, ya da diğer doğal etkenlerce denetlendiğini öne sürecek
kertede nesnel görüngüler üzerinde yoğunlaşm ayı yeğlem ektedir
ve diyalektik maddeciliğe, özellikle de geleceğe ilişkin kehanet
lerde bulunm ak üzere kullanıldığını söylediği diyalektiğe karşı
eleştireldir. H arris'e göre diyalektik, M arksizm için H egei’den
alınm a gereksiz bir yiiktür ve suistim ali, toplumsal görüngülere
bakışta bir kaçınılm azlık duygusu ve idealistçe bir kesinlik yarat
maktadır. Bu durum, am pirik verileri görm ezden gelip, olguları
M arksizm ’e uydurm ak üzere çarpıtm alarına ya da veri toplam aya
yönelik am pirik program lan reddetm elerine yol açmaktadır.
H arris'in bu görüşleri m ekanist/determ inist olm akla eleştiril
m ektedir.93 Ö zellikle M arksist yazarlar onu bilinç ve/veya ide
oloji etkenini gözardı etm ekle ve indirgcm ecilikle eleştirirler.
O bu eleştirileri, toplum sal sistem lerin değişim inde ideoloji ve
siyasal eylem in önem ini reddetm ediği; ancak altyapıdaki nesnel
koşullar oluşm adıkça, ne denli etkin olursa olsun, hiçbir siya
sal eyle mm değişim e yol açm ayacağı savıyla karşılam aktadır ,l
Buna örnek olarak, 1960’larda A B D ’deki so! m uhalif hareketle
rin kalıcı bir sonuca yol açm ayışını gösterir. A B D ’deki kapitalist
92 Örneğin "yamyamlık" konusunda getirdiği açıklam a böyledir. Bkz.: Har
ris 1995; 1 4 9 - 1 6 7 ) /
93 Bkz. B loch (2002; 167-170).
94 yamyamlar ve Krallar kitabının " S onsöz'u n d c şunları söylem ekledir:
"Burumla birlikle, benim bu kitapta yazdığım hiçbir şey şu görüşe destek vermez:
tarihin am ansız yürüyüşü karşısında birey çaresizdir ya da endüstriyel yönetim gü
cünün yoğunlaşm asına uygun düşen yanıtlar teslim iyet ve umutsuzluktur. Kültiiıel
evrim i yönetm ekte olan belirlenim cilik (determinism) hiçbir zam an kapalı bir fi
ziksel belirlenim cilikle eşdeğerde olm am ıştır. Tersine, o, bitki vc hayvan türlerinin
evrim ini açıklayan nedensel ardışıklıkları (sequences) andırır. ( . . . ) Kvriınsel d eğ iş
m eler tam olarak bilinm ediklerinden, dünyada özgür isienç dediğim iz şe y için bir
yer bulunduğu açıklır. Yürürlükteki düzeni benim sem ek, ona direnm ek ya da oıuı
değiştirm ek için alınan her bireysel kaı ar. özel bir evrim sel sonucun ortaya çıkm ası
olasılığı üzerinde değişiklik yapar. Kültüre! evrimin akışı sistem sel etkiden asla ba
ğ ım sız d eğilse de. bazı anların elk iye ötekilerden daha ‘açık' bulunmaları olasıdır.
Bana kalırsa, bir üretim biçiminin büyüm e sınırlarına dayandığı ve yeni bir tirelim
biçim ini kabul eım eniıı gerekli olduğu anlar, etkiye en açık olan anlardır" (Harris
1995: 284-285).
156
altyapı, istikrarlı vc elkin bir tarzda işlediği içindir ki. nüfusun

büyük bölüm ü, toplum sal-kültürel koşullarda esaslı bir değişim
talebine kayıtsız kalm ışlardır (A pplcbaum 1987: 296)
Kültürel m addeciliğin am pirik gerçekliğin insan bilincinden
bağım sız olarak varolduğunun kabulüne dayalı m etodolojisi,
veri toplam a, hipotezleri sınam a ve m antıksal tahliller geliştir
me kurallarına sıkı sıkıya bağlıdır. Yeterli sayıda vakadan insan
toplum ıına ilişkin genellem elere ulaşılabileceği ve kültürel m ad
deciliğin, toplum ların maddi altyapıları üzerinde yoğunlaşarak
toplum lar arasındaki benzerlik ve farklılıkların nedenlerini açık
layabileceğini öne sürm ektedir. M arksistlcr ve yapısalcılar gibi,
örtülü ilişkileri ortaya çıkartabilm ek için görüngülerin yüzeyleri
nin gerisine gitme gereğini vurgulam aktadır.
Ancak Harris, diyalektik m addecileri olduğu kadar, hem “kül
türel idealistler’’ olarak nitelediği bilişsel vc yorum sam acı antro
pologları, hem de L e v i-S tra u ss gibi yapısalcıları eleştirm ekte,
yapısalcı çerçevenin yerliler hakkındaki. ya da davranış kod ve
kurallara ilişkin bilginin, yoksulluk, işsizlik, etnik vc sınıfsal
çatışm alar, sömürü, kirlenm e, siyasal baskılar, suç, savaşlar vb.
pek çok m odem toplum sal görüngüyü açıklam ada, hatta dikkate
alm ada yetersiz kalm akla eleştirm ektedir.
M arvin H arris' in başlıca yapıtları. The Nature, o f Cultural
Things (Kültürel Şeylerin Doğası - 1964), The Rise o f Anthro
pological Theory (A ntropolojik Kuram ın Yükselişi - 1968) ile,
The Struggle fo r a Science o f Culture (Bir Kültür Bilimi İçin
M ücadele - 1979)’dır.
& © «t
157
Ekolojik antropolojinin üçüncü evresini ise, yeni-işlevsel eko

lojiye tepki olarak ortaya çıkan süreçselci eğilim ler oluşturm ak
tadır. Süreçselci ekolojistler, tarihsel çerçeveyi kullanarak ve ça
tışkı ve işbirliği süreçlerini analiz çerçevelerine dahil ederek, de
ğişim m ekanizm aları üzerinde odaklaşırlar. V urgulan, insanların
bilinçli seçim leri üzerinedir ve yeni-işlcvselcileri bunu dikkate
alm am akla eleştirm ektedirler. Seçim e dayalı değişim i açıklam ak
üzere, karar-alm a m odellerinden yararlanırlar. Süreçselci anali
ze göre uyarlanm a stratejileri. W hite, Steward ya da H arris’in
vurgularında görüldüğü üzere bilinçdtşı sistem ler değil, hedefleri
peşindeki aktörlerin bilinçli seçim lerinin sonuçlarıdır. K ültür ve
ideoloji, insan eylem ini şekillendiren yakın nedenler olarak gö
rülür. Süreçselci ekolojistler em ik yaklaşım üzerinde yoğunlaşır,
bilişsel antropologların araştırm alarından yararlanırlar. Bunda
başlıca argüm anları, insanların ancak kavrayabildiklcnni kulla
nabileceğidir (A pplebau m 1987: 206).
Ekolojik antropoloji, günüm üzde giderek uygulam a yöne
lim li bir hale gelm iştir. Riskleri (yalnızca deprem , sel, kuraklık
vb. doğal riskler değil, aynı zam anda kirlenm e, petrol yayılm ası,
kim yasal atıklar, açlık, terörizm , savaş, cezaevleri, işkence gibi
insan yapıntı riskler} ve popülasyonların bunlara nasıl tepki ver
diğini incelem ektedir.
ooo
158
V. B Ö L Ü M
T R A N S A K S İY O N A L İZ M ,
Y E N İ-İŞ L E V S E L C İL İK , S Ü R E Ç S E L C İL İK
950’li yıllardan itibaren antropolojik paradigm alardaki
1 değişim eğilim leri, A B D ’de çevresel, maddeci evrim

kuram larına yönelik ilginin yeniden canlanm ası b içi
mini alırken, Batı A vrupa’da, özellikle yapısal-işlevselciliğin
toplum -m erkezii, formel kuram larından, bireylerin etkinlik ve
seçim lerine daha fazla öndelik tanıyan, eylem -m erkezli düşünce
lerin ağırlık kazandığı gözlem lenecektir. Bu yönelişler arasında
Frederick B arth'ın transaksiyonaliznıi, M anchester O kulu’na
bağlı antropologların, M alinow ski işlevselciliğini yeniden yo
rum layan yaklaşım ları ve E dm und L each’in yapısalcılığa getirdi
ği süreçsel yorum sayılabilecektir. Bu yaklaşım ların her birinde,
vurgunun statik “ yapılar”dan, dinam ik ve çelişkilerin varlığını
dışlam ayan “süreçler”e kaydığı gözlem lenm ektedir.
159
Toplum sal ve kültürel süreçlere ilişkin ilk fikirler, G eorg

Sim m el ve M ax W e b e r’in kuram larım , Alfred I.. K roeber’in
kültür örüntü ve süreçlerine ilişkin yorum larını ve Arnold Van
G en nep ’in "geçiş ritle ri' incelem elerini içerm ekledir. Gennep,
özellikle V ictor T urner ve E dm und R. Leach gibi yapısalcı-
süreçselciler üzerinde etkili olm uştur.
1980'li yıllarda, M arshall Sahlins ile G anarath O beyseke-
re arasındaki Kaptan C ook’un ölüm ü ve R ichard Lee ile Edw in
W ilm sen arasındaki, K alahari’nin iktisat ve siyaseti üzerine tar
tışm alar, yapılar, süreçler ve tarihsel olaylar arasındaki ilişkiler
sorununun yeniden canlanışı olarak ele alınabilir (Barnard 2001:
80). Bu tartışm alarda 196()’lı yılların ikinci yarısından itibaren
özellikle Batı A vrupa akadem ik yaşam ında yükselişe geçen
M arksizm ’in etkileri de belirgindir.
V. 1. Sosyolojideki K ökler: G eorg Sim m el ve M ax W eber

“M odem itenin ilk sosyologu”1^ olarak anılan Alman düşünür
G eorg Sim m el (1858-1918), toplum sal farklılaşm alardan tarih
felsefesine, paradan m odaya, edebiyat, güzel sanatlar ve esteti
ğe dek uzanan geniş bir ilgi alanına sahiptir. “Form alist ve ku
ram sal” (Barnard 2001: 81) olarak nitelenebilecek yaklaşım ında,
birey, öncelikli bir yere sahiptir. “T oplum ” , “toplum sal yapı”,
“toplum sal sistem ” , hatta “ toplum sal kurum ” gibi kavram lar ise,
ikincil bir konum dadır. “İlk yapıtlarından itibaren Sim m el, ‘top
lum u’ şeyleştirm ekten ya da tözselleştirm ekten ısrarla kaçınm ış,
‘toplum un, tıpkı insanlar gibi, kendi içine kapalı, m utlak bir k en
dilik [olm adığım ]’ vurgulam ıştır. Fragm anlarının gerçek etkile
şim iyle kıyaslandığında toplum yalnızca ikincildir, bir sonuçtur”
(Frisby 2003: 18-19).
Sabit, kapalı, bütüncül bir kendilik olarak toplum kavrayı
şının karşısına Sim m el, “herşeyin birbiriyle etkileşim içinde
olduğu düzenleyici bir dünya ilkesi” (Frisby, 2003: 19) olarak
wechselwirkitng (karşılıklı etki/etkileşim ) kavram ını yerleştır-
95 Bkz. Frisby (2003: 9-53).
160
mektedir. Daha üst düzeye aitTkapsayıcı yapıların varlığını inkâr

etm em ekle birlikte, vurgusu toplum sal etkileşim lerin rastlantısal
fragm anları üzerinedir:
“Hergiin, her saat, böylesi ilmekler atılır, kimi sökülür, ye
niden atılır, yerini başkalarına bırakır, başka ilmeklerle iç içe
geçer. Toplumun atomları arasındaki etkileşim burada yatar -
ancak ruha bakan bir mikroskopla görülebilecek etkileşimlerdir
bunlar. Gözümüzün önünde cereyan eden, ama bir o kadar anla
şılmaz olan toplum hayatının, aynı anda hem olağanüstü bir da
yanıklılığa hem de esnekliğe, hem muazzam bir renkliliğe hem
de uyuma sahip [unsurlarıdır] onlar" (akt. Frisby 2003: 19-20).
Sim m el’e göre hayatın kesintisiz akışı ile hayatın aldığı
“form lar” (kültür, belki daha doğru bir deyişle ‘kültürel kurum
lar’) arasında süreğen bir çelişki vardır: Bu form lar, “onlara can
verm iş olan tinsel dinam ikten bir ölçüde ayrı ve bağım sız olduk
larından, kendilerine özgii bir m antığa ve kanuna, bir anlam a ve
dirence sahiptirler” (Sim m el 2003: 57-58). B aşlangıçta kendile
rini biçim lendiren ve görünürlük kazandırdıkları hayatla uyum lu
olabilseler de,
“(...) hayat kendi evrimini sürdürdükçe, bu formlar katılaşıp
sabitleşmeye başlar, hayata yabancı, hatta düşman hale gelirler.
(...) Ama hayatın kendisi ara vermeksizin akmaya devam eder.
Yarattığı her yeni varoluş formunda, dur durak bilmez hareketi,
o formun kalıcılığıyla ya da zamandan bağımsız geçerliliğiyle
çatışır. Hayatın kuvvetleri, ürettikleri her kültürel oluşumu er ya
da geç aşındıracak tır. Bir form gelişimini tamamladığında, bir
sonraki form çoktan onun altında biçimlenmeye başlamıştır ve
kısa ya da uzun bir mücadelenin ardından mutlaka onun yerini
alacaktır” (Simmel 2003: 58).
“İki insanın birbiriyle etkileşim e girdiğinde, birinin davranışı
diğerininkini etkilediğinde toplum dan söz edilm eye başlanaca
ğını” (akt. B arnard 2001: 81) belirten Sim m el’in etkisi, özellikle
M a rc e l M au ss üzerinde belirgindir.
Adı, Em ile D urkheim ve Karl M arx’la birlikte üç büyük sos
yoloji kuram ından birinin kurucusu olarak anılan A lm an siyaset-
161
bilim ci, iktisatçı, hukukçu M ax W e b er (1864-1920) de çağdaşı

Sim m el gibi geniş b ir ilgi alanına sahiptir ve iktisat, iktisat tarihi,
toplum bilim m etodolojisi, karizm a, bürokrasi, toplum sal taba
kalaşm a, D oğu ve Batı toplundan arasındaki farklılıklar, kadîm
Yahudilik, Ç in ve H indistan dinleri vb. kapsayan geniş b ir ilgi
alanında yazm ıştır. En ünlü yapıtı Protestan A hlakı ve K apitaliz
min Ruhu96 (1922) olan M ax W eber’in kitaplarının büyük bölü
mü, ölüm ünden sonra yayınlanm ıştır.
W eber, etkin, düşünen bireyleri toplum sal ve kültürel biçim
lerin yaratılm ası, sürdürüm ü ve yenilenm esinin m erkezine yer
leştirm esiyle D urkheim ve M arx’dan ayırt edilm ektedir. Bunu
kendi kalem inden, “ sosyoloji” tanım ında izleyelim :
“[Sosyoloji] toplumsal eylemi, onun neden ve sonuçlarının
nedensel bir açıklamasına varmak amacıyla, yorumsal olarak
anlama girişiminde bulunan bir bilimdir. Eyleyen insan, davra
nışına öznel anlam yüklediği her zaman ve oranda, tüm insan
davranışı ‘eylem’ kavramlaştırması içinde değerlendirilir. (...)
Eylem, eyleyen birey(ler) tarafından ona öznel anlam yükle
mesine bağlı olarak, diğerlerinin davranışını hesaba kattığı ve
bu suretle sözkonusu davranışın akışını yönlendirdiği kadarıyla
toplumsaldır” (akt. Morris 2004: 100).
G örüldüğü üzere, Georg Sim m el gibi. W eb er’de de vurgu
toplum sal yapı değil, eylem üzerinedir. W eber için tem el analiz
birimi, bireydir. W eber, sürekli olarak “kollektiviteleri -devlet
ler, gruplar, birlikler, şirketler- ‘bireylerin özel eylem leri’ olarak
değerlendirm e önerisinde bulunur ve işlevsel analizden uzak du
rur. ( ...) Bu yaklaşım , sıklıkla ‘m eto d o lo jik b irey selcilik ’ olarak
tanım lanm ıştır. W eber kolektivitelerin organizm alar y a da kültü
rel bütünlükler şeklinde şeyleştirilm esini gayrim eşru bulm uştu”
(M orris 2004: 100-101). Bu açıdan çalışm ası S im m el ile koşut
luklar gösterse de W eber’in yaklaşım ı daha “ form alist” kabul
edilm ektedir (B arnard 2001: 82).
Max W eber’in anlam vurgusu, onu Verstehen (yorum )’i ö z
96 Bkz. Max W eber. 0 9 8 5 )
162
gül bir araştırm a yöntem i ilan etm esine ve böylelikle de, yo-
rumsamacı antropolojinin öncüleri arasına yerleştirilm esine yol
açacaktır, “başka bir kişinin değerlerinin ve kültürünün em patik
anlam ası yoluyla toplum sal eylem i kavram ak” (M orris 2004:
101) olarak tanım lanabilecek olan Verstehen, W eber’de yalnız
ca “ ötekilerim anlatılarına dayanm az, ancak geride hiçbir tanı
ğın kalm adığı tarihsel olayların anlaşılm asında da elverişli bir
yöntem dir. Ne ki, tek başına yeterli değildir; W eber toplum sal
yaşam ın öznel anlayışının yeterli olm adığını, nesnel olarak da
anlaşılm ası gerektiğini vurgulam akta, dolayısıyla V erstehen'e
sınırlı bir işlev atfetm ektedir.
W eber’in bir başka yöntem sel önerm esi de, toplum sal gerçek
liğin olgu ya da görüngülerinin sınanacağı, dolayısıyla anlam a ve
analiz için uygun bir çerçeve oluşturan “ideal-tipler” in inşaıdır
(B arnard 2001: 81).
G erek Protestan A h la kı, gerekse The Sociology o f Religion
(D inin Sosyolojisi - 1922)’unda, toplum ların zam an içerisinde
nasıl geliştiğine ilişkin fikirlerini açım lam aktadır. Ancak, tek-
hatlı, hatta çok-hatlı evrim cilerden farklı olarak W eber, bu ya
pıtlarında, “ m evcut inanç ve yapıları tikel tarihsel bağlam ları
içerisine yerleştirmeyi hedefleyen bir kuram arayışı içindedir”
(Erickson 1999: 109).
W eber’in şem asında em eğin tedricî farklılaşm ası ve yoğun
laşm ası, karm aşık toplum ların gelişm esine ve toplum sal ve İkti
sadî sınıflar arasında hiyerarşik bir tabakalaşm aya yol açm akta
dır. Ö zellikle yönetici seküler ve askerî elit ile göreli ayrıcalıksız
kentli zanaatkarlar ve tacirler arasında derinleşen eşitsizlikler, bu
İkincilerde İktisadî ve toplum sal m arjinalleşm e ile siyasal yaban
cılaşm a duygusunu biçim lendirir. Bu katm anların deneyim leri
ile beklentileri arasındaki uyum suzluk, özellikle dinsel çerçeve
de dışa vurm aktadır.
W eber’e göre din, toplum sal dönüşüm de m otor işlevi üstlenir.
Kentli ayrıcalıksız sınıfların um utsuzluk ve yabancılaşm aduygula-
n , dünyanın anlamsızlığı üzerine kaygılarını beslemektedir; elitle
163
ANTRO PO LO Jİ
rin tanrıları ve dinleri, yaşam larının sıkıntılarına çözüm getirmek

ten uzaktır. İktidardan dışlanan, iktisadi ve top-lıımsal açılardan
marjinalleşmiş toplum sal kesim lerin bu açmazdan kurtuluşunun
tek yolu, W eber’e göre, dünyaya ilişkin inançlarının radikal bir
yeniden yapılandırılm asıdır. Bu yeniden yapılanm a ise, insanları
bu yeni görüyle uyumlu kılacak yeni etik davranışları gündeme
getirecektir. Bu dinsel reformlar, genellikle toplum içerisindeki
yaratıcı bireylerin, karizm a tik peygamberlerin eseridir.97
Birey, eylem , anlam ve yorum vurgularıyla W eber’in, tran-
saksiyonalistler ve M anchester O kulu yeni-işlevselcilerinin yanı
sıra, yorum sam acı antropoloji üzerinde de derin etkilenim leri
olduğunu ileri sürebiliriz. D ahası, bir dizi din antropologu {Re
ligion: An A nthropological View (Din; A ntropolojik bir B akış
- 1966) ile The D eath a n d the Rebirth o f the Seneca (Seneca-
larm Ö lüm ü ve Y eniden Doğuşu 1972)'sıyla Alfred W allace,
The Trum pet Shall Sound (Sur Üfiirülecek - 1968)’uyla Peter
W orsley, O f Revelation a n d Revolution (V ahiy ve D evrim Ü ze
rine - 1991)’u ile Jean ve John C om aroff] söm ürgecilik bağlam ı,
toplum sai-kültürel değişim ve din ilişkilerinde W eber’in yakla
şım ve kavram larından çokça yararlanm ışlardır (E rickson 1999:
111 - 112 ).
V. 2. A n tro p o lo jid e k i K ö k le r
Toplum sal ve kültürel değişim le -kimi zam an işlevsel anali
ze başvurularak - B oas geleneği içinde de ilgilenildiği olm uştur.
Ö rneğin, A. L . K ro e b e r ’in “Tarihsel Tikelcilik V e B oascı G ele
nek” bölüm ünde örneklenen, A vrupa’da kadın giyim m odasının
istikrar ve istikrarsızlık dönem lerini toplum sal-siyasal istikrar ve
istikrarsızlık arkaplanm da irdeleyen çalışm ası, bu türden bir “de
ğişim ” vurgusu ihtiva etm ektedir.
97 W cbcr'in The Sociology o f Religion'll bu örünîüyü dünya dinlerinin tari

hinde saptarken, Protestan A hlakı ise, Batı kapitalizm inin b içim len işin d e Pmtcstan
ahlakınsa üstlendiği rolü, bir başka d eyişle. Kalvinci reform hareketinin kapitaliz
min önünü nasıl açtığı üzerinde durulmakladır. Bkz. W eber (1985).
164
Kuram lar, K uram cılar
B ireylerle, bireylerin toplum sal davranışlarda verdiği karar

lar arasındaki ilişkileri vurgulayan transaksiyonalizm m kökleri,
B. M alin o w sk i’nin işlevselciliğinde, özellikle de L ondon Scho
ol of Econom ics (L S E )’deki ardılı R ay m o n d F ir th (1902- ) ’de
yatar. F irth ’ün vurgusu, toplum sal yapı (insanların işgal ettiği
statüler)’dan ayırt ettiği toplum sal örgütleniş üzerindedir. T o p
lum sal y ap ı’nm soyut/ideal örüntülere, 'toplum sal örgütleniş’in
ise som ut, operasyonel işlem lere gönderm e yaptığını söylem ek
tedir. Elem ents o f Social Organization (Toplum sal Örgütlenişin
Unsurları - I9 5 6 )’unda M alinow ski’nin ‘hesap eden insan’9ii te
ması üzerinde odaklaşm aktadır. Yaklaşım ında, toplum sal yapı
nın zorlayıcıhğını kabul etm ekle birlikte, insan edim lerinin y a
ratıcılığı ve norm ları nasıl m anipüle ettiğini vurgular. R aym ond
Firth, ekonom ik antropolujideki form alist-substantivist tartışm a
sında, prekapitalist toplum larda geçim faaliyetlerinin toplum sal
yaşam ın diğer faaliyetleri içinde gömülü olduğunu, dolayısıyla
da klasik iktisadın terim leriyle an laşılm ay acağ ım öne süren,
K a ri P o lan y i öncülüğündeki substantivistlere karşı, neo-klasik
iktisat m odellerinin bazı uyarlanm alarla kapitalizm -öncesi top-
lum lara da uyarlanabileceğini savunan form alistler arasında saf
tutmuştur.
S. F. N adel (1903-1954) de, benzer biçim de, M alinow skici il
kelere başvurm aktadır. The Foundations o f Social Anthropology
(Sosyal A ntropolojinin T em elleri)’de, M alinow ski’nin izinden,
kurum larla bireyler arasındaki karşılıklı ilişkiler üzerinde durur
ve kurum larm bireylerin temel gereksinim lerini karşılam ak üzere
uyarlandığını öne sürer. Bu, psikoloji kuramlarını da bünyesine
alan işlevselci bir perspektiftir.
B ir başka öncü çalışm a ise, A B D ’li antropolog R o b e rt R ed-
field (1897-1958)’in Orta A m erika’daki Tepoztian köyü araştır
masını (Tepoztlan: A M exican Village / Tepoztian: B ir M eksika
98 Hatırlanacağı iizere M alinow ski, “ insan faaliyetlerin in adetler çevresinde

tutunum gösterm ekle birlikte, bireylerin, yapabildikleri ölçüde kuralları kendi çıkar
ları doğrultusunda m anipüle ettiğini" söylem ekledir (Bkz. bu kitabın III. Bölüm ü).
165
K öyü - 1930) yeniden inceleyen O scar Lew is (1914-1970)’in

Life in a M exican Village, Tepoztlan R estudied (B irM eksika K ö
yünde Yaşam , Tepoztlan’m Yeniden İncelenm esi - 1951)’idir.*
R edfield, Tezpotlan köylülerini uyum lu, göreli türdeş, bütünleş
m iş, huzurlu b ir toplum olarak betim lem ekteydi; oysa L ew is’in
tasvirinde fraksıyonculuk, kişisel karşıtlıklar, sarhoşluk, şiddet,
köyler arası gerilim , kişiler arası ilişkilerde korku, güvensizlik
vb. başattır (B arret 1996: 78-79). Bu durum , köyde olagelen
toplum sal değişim den çok, paradigm a değişikliğinin çarpıcı bir
sonucu olarak ortaya çıkm ıştır: vurgu, toplum sal bütünleşm e,
uyum ve tutunum u vurgulayan işlevselcilik ve yapısal ışlevselci-
likten, toplum sal değişim i norm kabul eden yeni bir yaklaşım ve
toplum sal dinam iği kendi başına incelem e konusu sayan yeni bir
paradigm aya b ir yöneliş başgösterm ektedir (Barnard 2001: 83).
V. 3. T ransaksiyonalizm ya da T oplum sal Eylem

B ireyler ile bireylerin toplum sal davranışlarda verdiği k a
rarlar arasındaki ilişkilere vurgu yapan transaksiyonaliznnn en
önem li tem silcisi, Norveçli antropolog Frederik B a rth (1928-
) ’dır. Leipzig doğum lu olan Barth, C hicago Ü niversitesi’nde
yüksek lisans (1947) ve C am bridge Ü niversitesi’nde doktora
(1957) derecelerini aldıktan sonra, N orveç ve A B D ’de çeşitli an
tropoloji kürsülerinde öğretim görevlerinde bulunm uştur. İşlev-
selci gelenek, özellikle de hocası M eyer Fortes (1906-1983)’in
etkisi altında olan Barth, bu etkilenim e karşın, 1950’ler B ritanya
antropolojisinin aşın dengeci m odellerine karşı başından itibaren
tepkilidir. Pakistan, Norveç, Sudan, Bali, Papua Yeni G in e’de et-
nografik çalışm alar yürüten Frederik Barth, ö ztan ım a," toplum sal
eylem e, kim lik m üzakeresine, toplum sal değerlerin karşılıklılık
* Bu kitap, Tepozılaıı-M eksika’da Bit Köy başlığıyla T ü rk çe'ye çevrilm iş

tir. (E pilsiyon Yayınları, 2002)
99 ‘ Ö ncelikli olarak bizler. etnik grupları sosyal aktörlerin içinde yaşadık

ları gruplara ilişkin tanımlamalar sonucunda oluşan toplum sal kategoriler olarak
değerlendiriyoruz" (Barth 2 0 0 1: 13).
166
ve karar alm a yoluyla yeniden üretim ine yaslanan b ir yaklaşım

geliştirm iştir. Barth, insanlar arasındaki etkileşim in paylaşılan
norm lar uyarınca nasıl tedricen düzenlenip konvansiyonelleşti-
ğini açıklam ada “transcıksiyon" kavram ına başvurur. “Transaksi-
yonlar” , “doğrudan norm ve beklentilerden türetilem eyen, ancak
bir şey elde etm e arzusuyla güdülenen (değer azam ileştirm esi)
( ...) stratejik, hesap edilm iş eylem ler”dir (Eriksen 2004: 68).
Paylaşılan değer ve norm lar, tekrar edilen transaksiyon ve değer
m üzakereleri aracılığıyla tedricen biçim lenm ektedir.
B arth’ın Sw at P ath an lan 10" arasında yürüttüğü siyasal antro
poloji çalışm aları, liderlerin konum larının transaksiyon yoluyla
izleyicilerin bağlılığını sürdürm eye bağlı olduğunu ortaya çı
kartm aktadır; çatışm a ve koalisyon arasında sürekli salm an bir
güç oyunudur bu. Bu fikirleri M odels o f Social O rganization
(Toplum sal Ö rgütleniş M odelleri - 1966) ile E thnic Groups and
B oundaries (Etnik G ruplar ve S ınırları101 - 1969)’de geliştirm ek
tedir. B arth ’m çalışm aları, o güne dek etnik gruplan kendi içinde
kapalı kendilikler olarak ele alan etnisite ve ulus araştırm aları
açısından ufuk açıcı olmuştur.
B arth’ın etnisite araştırm alarında vurgu, etniler arasındaki
ilişkilere ve farklı etnik grupların kaynakların denetim indeki ko
num una kayar. Etnik kim likler, B arth’da daha önceki çalışm ala
rın varsaydığı üzere sabit ve verili değil, değişken ve m üzakereye
tabidir:
“ Etnik gruba aidiyeti belirleyen unsurlar 'o b je k tif olarak
nitelenen farklılıklar değil, toplum sal süreçte oluşan farklılıklar
dır. İnsanlar sergiledikleri davranışlar açısından ne denli farklı
olurlarsa olsunlar, eğer kendilerini akraba bir topluluk B grubu
na değil de A grubuna ait hissediyorlarsa, bu tanım lam ayı kim se
engelleyem ez. Burada objek tif farklılıklardan ziyade, toplum sal
etkileşim in belirlediği farklılıklar önem lidir. İşte bizim üzerinde
100 Palhanlar, Batı Pakistan ile A fganistan'ın kesişim bölgesinde, m erkezî

örgütlenmeden yoksun olarak yaşayan Peştun, Paktun ve AfganlIları kapsayan grup
tur. Bkz. Barth (2001: 135-154).
101 Barth. (2001).
167
durmamız gereken konu, gruplar arasındaki objektif farklılıklar

değil, bireylerin kendi kimliklerini tanımlarken kullandıkları un
surların neler olduğudur” (Barth 2001: 18).
Ve:
“Etnik kimliğin devamının her koşulda şart olmadığını ve
değişen koşullarla yeni kimliklerin edinilebileceğini düşünüyo
rum, Sahip olunan etnik kimliğin devamının sağlanması ya da
bu kimliğin bir başkasıyla değiştirilmesi, diğer etnik kimliklere
sahip kimselerin performansına ve sözkonusu kimseye sunulan
imkanlara bağlıdır” (Barth 2001: 28).
“Toplumsal gruplar, çok derin düşüncelerle ve çalışmalarla
örgütlenen yapılar olmayıp, karşılıklı etkileşim içerisinde şekil
lenen yapılar olmaktadırlar. Etnik kimlikler ile kültürel çeşitlili
ğin korunması arasındaki bağlantıyı anlamaya çalışırken, önce
likli kaygım neden bir kısım değerlerin bazı sosyal ortamlarda
kök saldığı ve diğer bazı değerlerin ise zaman içinde aşınıp yok
olduğunu göstermektir. Söz konusu toplumsal değerlerin korun
duğu durumlarda etnik sınırların ortaya çıkması mümkünken,
değerlerin aşındığı durumlarda ise bu sınırların çözüldüğüne ta
nık olmaktayız” (Barth 2001: 33).
Transaksiyonalizm , Ç ek-B ritanya Afrikanisti L adislaw Holy,
Brilanya-Am erikalı M elanezya uzmanı A ndrew Strathern,
Hollandalı A kdeniz araştırm acısı Jerem y Boissevain, A B D ’li
G üney Asyacı F. G . Bailey ve Avusturalyalı G üney A sya uz
m anı Bruce K ep ferer’in çalışm alarının da başat yönelişidir. Bu
yazarlardan herbiri, transaksiyonalizm i kendi kuram sal eğilim i
çerçevesine yerleştirm ektedir. Ö m eğin Holy, folk m odelleri,
norm atif kurallar ve tem sillerin yaratılm ası arasındaki ilişkiler
üzerinde dururken (B arnard 2001: 84), Boissevain (1974) hedef
leri peşindeki bireylerin, içerisinde yer aldıkları toplum sal ağları
m anipüle ediş tarzları üzerine ağ analiz m odelleri geliştirm ekte
dir. Yine de, transaksiyonalizm i benim seyen yazarların başlıca
ortak yönleri, şöyle sıralanabileceklir (Barret 1996: 99):
1. Toplum sürekli bir değişim içindedir ve toplumsal yapı (eğer
böyle bir şeyden söz edilecekse) katı değil, akışkan ve geçirimlidir.
168
2. N orm lar ikircim li, hatta çelişkilidir.
3. N o rm atif düzen ile, aktüel davranış arasında her zaman

b ir m esafe söz konusudur; bir başka deyişle, kural ve norm lar
davranışı açıklam ada yetersizdir.
4. İnsanlar, ender mal ve ödüller konusunda her zam an reka

bet halindedir.
5. İnsanlar sürekli olarak alternatifler arasında seçim yapm ak

durum undadır.
6. Kendi çıkarı peşindeki m anipülatör ve yenilikçi olarak bi

reye vurgu, başattır. Bireyin eylem leri, toplum un norm atif ve
kurum sal çerçevesini sürekli olarak değişim e uğratm aktadır.
7. K arşılıklılık, m übadele ve etkileşim vurgulanır.
8. Forınel olandansa inform el yapı, bir b aşk a deyişle, sahne-

d ense sahne gerisi odağa yerleştirilir.
Transaksiyonalizm, hiçbir zaman bir ‘düşünce okulu’ olarak
kurum sallaşm asa da, diğer araçlarla birlikte kullanılabilecek güçlü
bir tahlil aracı sunmaktadır ve kullanımı günüm üzde de yaygındır.
V. 4. M anchester O kulu ve Çatışm a K uram ı

M anchester Okulu, çoğu O xford eğitim li, buradan da M anc
hester ve Kuzey R odezya’daki (günüm üzde; Zam biya) Rhodes-
L ivingstone E nstitüsü’ne geçmiş sosyal bilim cilerden oluşm ak
tadır. 1950’li yıllarla 1970’lerLn başları arasında etkin olan bu
ekol, özellikle M ax G lucknıan’ın E nstitü’ye geçişiyle (1939)
canlılık kazanm ıştır.
J. A . B arnes, A. L. Epstein, Scarlett Epstein, Elizabeth Col
son, Clyde M itchell, G odfrey ve M onica W ilson ve daha yakm
zam anlarda da Richard W erbner, John ve Jean ComarofF gibi
isim leri çevresinde toplayan M anchester Okulu m ensuplarının
yaklaşım larında, kuşkusuz ki kimi nüanslar gözlem lenm ektedir;
örneğin C. M itchell ve A. L. Epstein, bireylerin toplum sal ve İk
tisadî olarak nasıl etkileşim e girdiğini ve bu etkileşim de kurulan
169
bağlantı hatlarının izlenm esi ve gösterilm esini hedefleyen “ ağ

analizi” yöntem ini benim sem ekle, böylelikle transaksiyonalizm e
yakın düşm ektedir. M itchell ve E pstein’m G üney A frika’daki
C opperbelt kenti ve m aden ocaklarında yürüttükleri kentsel araş
tırm ada, beyazların dayattığı kabile örgütlenm elerinin kent orta
m ında hızla çözüldüğü, siyah ayaklanm alarının, beyazları olduğu
kadar beyaz yakalı siyahlan da hedef aldıklan sergilenm ektedir.
Bu çalışm alar kabile, sınıf ve A frikalı kim liklerinin durum sal ve
esnek m üzakeresini gözler önüne serer.
A ncak M anchester O kulu’nda özellikle iki isim ön plana çık
m aktadır: M ax G luckm an ve (IX. Bölüm de ele alınacak olan)
V ictor Turner.
Rus-Y ahudi kökenli b ir ailenin oğlu olarak G üney A frika’da
dünyaya gelen antropolog M ax G luckm an (1911-1975),
O xford’da antropoloji öğrenim i gördükten sonra, G üney
A frika’da B arotse, Tonga, Lam ba ve Zulu gibi Orta ve Güney
Afrika grupları arasında etnografik çalışm alar yürüttü. Ç alışm a
larında özellikle toplum sal değişm e, kabile ve kent yaşam ı ara
sındaki ilişkiler üzerinde durm aktadır. L S E ’de M alinow ski’nin
sem inerlerinden bazılarını izlem iş olsa da, R adcliffe-B row n ve
dolayısıyla da D urkheim ’ın üzerindeki etkileri daha belirgindir.
Ne ki, bir yandan D urkheim ’ın izinden M alinow ski’nin psi
kolojik indirgem eciliğine karşı çıkarken, bir yandan da, toplum -
iardaki istikrar ve tutunum a vurgu yapan yapısal-işlevselci gö
rüşleri de şiddetle eleştirm ektedir.
A frika toplum ları üzerindeki çalışm alarında G luckm an,
M alinow ski’nin toplum sal değişim i kültürel tem aslarla açıklayan
yaklaşım ına itirazla, dikkatini bu toplum un karm aşık toplum sal
dinam iklerine yöneltir. B aşlıca vurgusu, toplum sal eylem , kural
larla davranışlar arasındaki farklılıklar, norm lardaki çelişkiler,
çatışkının anatom isi ve gerilem i yatıştırm a araçları üzerinedir.
Custom a nd Conflict in A frica (A frika’da A det ve Ç atışkı - 1956)
ve Politics, Law and R itual in Tribal Society (K abile Toplum un-
da Siyaset, H ukuk ve Ayin -1 9 6 5 ) başlıklı kitapları ile diğer ıtıo-
170
nografılerinde, istikrar ile değişim arasındaki ilişkilere, devlet

siz toplum larda düzeni sürdürm e m ekanizm alarına ve çatışkının
düzeni sürdürm edeki rolüne dikkat çekm ektedir. M. Fortes ve
E .E vans-Pritchard’m yayına hazırladığı A frican Political S y s
tems (A frika Siyasal Sistem leri - 1940)’de yer alan “Analysis o f
a Social Situation in M odem Zululand’’ (M odem Z ululand’daki
bir T oplum sal D urum un Tahlili) başlıklı m akalesinde. Zulular
arasındaki, söm ürge-öncesi dönem de gerçekleşen dallanan ç a
tışm aların bütünleştirici, beyazların yönetim i dönem indeki çatış
m aların yıkıcı olduğuna dikkati çekm ektedir. Bu m akale, kitap
taki, söm ürge bağlam ını dikkate alan tek yazı olm ası açısından
da dikkat çekicidir (G luckm an 1969: 25-55).
G luckm an'ın tutum unun özü, toplum sal dengenin, grup ya da
norm ların bütünleşm esinden değil, zıtların diyalektik bir süreç
içinde dengelenişinden kaynaklandığı görüşüdür:
“B u barış, çeşitli ilişki tarzlarının varlığından ve adeün hep
sine verdiği değerlerden kaynaklanm akladır. Bu bağlar belirli
bir noktada insanları böler; ancak daha geniş bir grup ve daha
uzun bir zam an süresi içerisinde toplum sal düzenin kurulm asına
yol açar. B irbirinden uzak bölgelerde insanlar kavga edebilir.
Sözkonusu alan ne denli küçükse, toplum sal bağlar da o denli
fazladır. A ncak alan daraldıkça insanlar arasında kavganın vesi
leleri de çoğalır; ve böylelikle çatışkılı bağlar onları hem b irb i
rinden uzaklaştırır, hem de uzlaşm ayı sağlayan başka insanlarla
ilişkiye geçirir. B öylelikle işbirliği ve çatışkı birbirini dengeler
ken, adet, böldüğü yerde birleştirir de.
En geniş erim de tutunum , değerlerin sorgulanmadığı ve belitsel

olduğu ayinsel terim lerde ifadesini bulur. (...) Böylelikle kavganın
yatıştırılmasını ayinsel uzlaşm a ve kıırban izler, ve düzenlemeye
ulaşmada ayinsel yöntemlere başvurulur” (Gluckman 1966: 23).
“Şu halde, bence şurası açıktır ki, toplum sal yaşam çelişki
leri besler ve toplum lar, (benim verili saydığım ) adetlere dayalı
düzenlem eleriyle çatışkıları vurgularlar. Daha geniş d üzlem
lerdeki çatışkılar birbirlerini telafi ederek toplum sal tutıınum u
oluştururlar” (G luckm an 1966: 47-48).
171
T oplum , statü, kaynak denetim i, cinsiyet rolü vb.den kaynak

lanan iç çatışkılarını ayinlerinde dışa vurarak geçici bir süre için
gerilim leritıden arınm aktadır.
B u görüşünü, klasik denem esi “Rituals o f Rebellion in South
East A frica” (Güneydoğu A frika’da Başkaldırı Ayinleri - G luck-
m an l9 6 3 : 1 10-137)’da açım lar.
Sözkonusu makale, F razer’ın G olden Bough (Altın D al)’ındaki
ritüel anlatılarının, yeniden değerlendirilm esinden kalkınm ak
tadır. G luckm an, F razer’ın naklettiği ‘bereket ayinleri’nde top
lum sal gerilim lerin dışavurum unu tespit eder ve bunu iki örnekle
açım lar.
İlk örneği, ekim m evsim inin başlangıcında Zulu kadınlarının
uyguladığı geleneksel tarım sal ritlerdir. Y ağışlar ve bereketlerle
ilintilendirilen dişil ruh N om kubulw ana adına gerçekleştirilen
bu ayinlerde, ataerkil Zulu toplum unda normal koşullarda ikincil
ve tabi konum da bulunan kadınlar, bir rol tersyüzlüğüylc başat
konum a geçmekte, genç kızlar erkek giysileri giyerek kendileri
ne tabu olan çobanlık ve süt sağım ı işlerini yapm akta, genç kız
ve kadınlar törenlerin belirli evrelerinde çırılçıplak dans ederek
m üstehcen şarkılar söylem ekteydi. K adınlar üzerindeki baskı ve
kısıtlam aların ayin dönem indeki bu geçici ilgası, Z ululara göre,
refahın güvencesiydi.
G luckm an (1966: 113-115) bu ayini, Zulu toplum una. Özel
likle de evlilik sistem ine içkin gcrilim lcre dayanarak açıklam ak
tadır. Zulularda soy, tüm üyle erkek hattından izlenm ektedir. G ö
revler ve mülkiyet, babadan oğla devredilir. Genç kızlar evlen
diklerinde babalarının soyundan ayrılarak kocanın soy grubuna
dahil olurlar. Evlilik, kadının soy grubunun kocasının grubuna
üzerinde anlaşılan m iktarda sığır verm esini de içeren bir dizi
ayinle gerçekleşir. Kadınların bu sığırlara dokunm ası, norm al
koşullarda tabudur.
A ncak (erkeğin) soyun(un) sürm esi, (dışarıdan gelen) kadın
lara bağlıdır. Yani kız evlat, babasının soyunun sonunu, ancak
kocasının soyunun sürm esini sağlam aktadır. Kadınlar, bu neden
172
le, evlilik yoluyla dahil oldukları soy için olum lu (soyun sürm e
si) olduğu kadar, olum suz bir rol de oynam akta, soy grubu içinde
m ülk ve güç için yeni rakipleri doğurm aktadırlar. Bu “tehlikeli”
konum lan, yaşam larının bir dizi tabuyla çevrilm esinin nedeni
dir; Zulu kadını evlendiğinde, kocasının soyundaki sığırlara do-
kunam am anın yanı sıra, kocasının köyünün bazı bölgelerine gi
rem ez, onun adının kökünü taşıyan bazı sözcükleri ve yaşlı erkek
kayınlarının adlarım telaffuz edem ez, vb. K endisinden beklenen,
çalışkan, sadık, suskun bir eş olm ası (tercihan erkek) çok sayıda
çocuk doğurm asıdır.
G luckm an yılda bir kez, ekim zamanı gerçekleştirilen “ters-
yüzlük” ayinleriyle, toplum da geçerli kuralların onaylandığını
belirtm ektedir.
“T oplum sal olarak, normal tabu ve kısıtlam aların kaldırılm a
sı. belirgin bir tarzda onları vurgulam aya yarar. ( ...) Zulu adeti
kadınlarla erkekler arasındaki, biyolojik farklılıkların ötesindeki
farkı vurgulam aktadır (G luckm an 1966: 115).
G luckm an’ın ikinci örneği, Sw azilerin, ilk m eyvelarin alın
m asıyla gerçekleştirilen krali ayini Incw ala törenidir. Gluckm an,
bu törenler boyunca terennüm edilen kutsal şarkıların, uyrukları
nın kraldan nefret etmesi ve onu reddetm esi tem asım işlemesine
dikkat çekm ektedir. Dolayısıyla bu törenin (D urkhcim cı anlam
da) salt ulusal birliğin bir ifadesi ve doğrulanm ası değil, aynı
zam anda çelişki ve çatışkıların, krala karşı rekabetin bir ifadesi
olduğunu vurgular. Çelişkilerin giderilm esi, ancak bu çelişki ve
çatışkıların dışavurum uyla, yani bir catharsis (arınm a) ile m üm
kün olm aktadır.
G luckm an’ın “ayinsel başkaldırı” olarak tanım ladığı bu tip
ayinlerin içerdiği rol tersyüzlükleri, gerilim in hafifletilm esini
sağlayıp, nihai olarak toplum sal düzeni pekiştiren bir catharsis*
işlevi görm ektedir. A ncak ona göre “ayinsel başkaldırı,” yalnız-
Ancak Gluckman psikolojik bir işlev olarak nitelediği cathursis'le değil,

Durkheimcı doğrultuda, başkaldırının kabul ed ilm iş bir düzen içerisine yerleştiril
m esiyle ilgilidir (1966: 125).
173
a n tr o p o lo ji
ca toplum sal ilişkilerin güçlü olduğu yerlerde m üm kündür. Bu

ilişkilerin güçsüz olması durum unda ayin, bu denli “hoşgörülü”
olam az:
“Çelişkiler ancak toplumsal düzenin sorgulanamaz ya da
kuşku duyulamaz olduğu yerlerde -devrimcilerin değil, isyan
cıların olduğu yerlerde- açık bir tarzda ifade edilebilir. Böylesi
bir sistemde, çelişkinin dışavurumuna izin verilmesi, toplumsal
düzeni onaylayabilir. (...) Toplumsal düzen sorgulanıyorsa,
protesto ayini uygunsuzdur; çünkü ayinin amacı, toplumsal rol
lerini sorgulamayan, sorgulayamayan insanları birleştirmektir
(Gluckman 1966: 134).
G luckm an (1963:136), sözkonusu m akalede Swazi devletinin
“tekrarlayıcı” bir toplum sal sistem olduğunu, yani iktidar m üca
delesinin toplum sal düzenin yıkılm asını değil de, restorasyonunu
getirecek tarzda rakip fraksiyonlar arasında geçtiğine, bu haliyle
de “ devrinT’in değil, sonunda krallığın güçlenm esine yol açan
“ ay a k la n m aların sözkonusu olduğuna dikkati çeker. B ir başka
yerde (1966: 28-29) aynı görüşü şöyle açım lam aktadır:
“(...) Bu bir devrim değil, bir başkaldırıdır. Devrim, mevcut
siyasal görevlerin memurlarını değil, bu görevlerin ve içinde iş
ledikleri toplumsal yapının doğasını değiştirmeyi hedefler. (...)
Bu konferansla bu ayaklanmaların, kurulu toplumsal düzeni yık
mak bir yana, onu destekleyecek tarzda işlediğini öne sürece
ğim. Aynı zamanda siyasal sistemin başka kesimlerinde ortaya
çıkan kimi başka çelişkileri de çözerler. Çünkü yetkeye karşı
isyancı eğilimler, bizatihi siyasal sistem tarafından sınırlandırıl
maktadır. İnsanların çeşitli önderlere bağlılığını sağlayan adetler
tarafından denetlenirler; dolayısıyla bir öndere saldırdıklarında,
bunu önderlik ideaileri adına, aynı cinsten başka bir önderi des
tekleyerek yaparlar. Yani tıpkı kan davasında olduğu gibi, iktidar
peşindeki önderler ile önder arayışındaki izleyiciler arasındaki,
toplumsal ilişkilerin bir dizesinde mevcut olan çıkarlar ve örfi
bağlılıklar çerçevesinde gerçekleşen bölünmeler, çelişki, hatta
açık çatışmaya yol açar; ama daha geniş bir zaman ve mekan
diliminde bu bölünmeler toplumsal tutunumu sağlayacaktır.”
174
G örüldüğü üzere, G luckm an’ın bir başka vurgusu ise, to p

lum daki kesişen sadakat bağlan üzerinedir. B ir toplum da birey
ya da grupların farklı sadakatlere tabi olabileceğine vurguyla, bir
düzlem de karşı karşıya gelen sadakatlerin (öm eğin siyasal reka
bet) başka bir düzlem de (öm eğin dinsel cem aat y a da m eslek ör
gütü) çakışabileceğin!, dolayısıyla bir alt-sistem deki çatışm anın,
bir başkasında telafi edilebildiğini; bu durum un bütünsel toplum
sal sistem i güçlendirdiğini ileri sürer.
B enzer bir yaklaşım ı, M ax G luckm an’ın öğrencisi V icto r
T u r n e r ’da izlem ek m üm kündür. Turner, Schism and C ontinu
ity in an African Society (Bir A frika Toplum unda Bölünm e ve
Süreklilik - 1957)’sinde anayanlı, ancak babayerli N dem bu kö
yünde, babaların kendi çocuklarının yanı sıra kız kardeşlerinin
çocuklarını da yanlarında tutma, kayınların kadın ve çocuklar
üzerinde iktidar kurm a yolundaki çatışm alarım betim lem ekte,
farklı İktisadî rol ve işlevleriyle erkekler ve kadınlar, köy için
deki yetke ve m ülkiyet konusunda anayanlı topluluğu erkekleri
arasındaki çatışkıların, büyü, sihir ve anim istik inançlar çerçeve
sinde nasıl tezahür ettiğini anlatm aktadır. T u m e r’a göre, “çatışkı
toplum sal yapıya içkindir; ancak bizatihi çatışkıyı grup birliğinin
doğrulanm asının hizm etine verecek bir dizi m ekanizm a da m ev
cuttur” (akt.: Barret 1996: 103).
V, 5. E dm und Ronald L each ve Y apısal-Süreçselcilik

Britanyalı antropolog E dm und R . L ea ch (1910-1989), za
man zaman Levi-Strauss yapısalcılığına başvurm akla birlikte,
kendini esas itibariyle M alinow ski geleneği içerisinde tanım
lam aktadır. M ühendislik öğrenim ini gördükten sonra L S E ’de
M alinow ski’den ve ardından da S ir R aym ond F irth’den antro
poloji öğrenip Sri Lanka ve B urm a’da alan araştırm aları yü
rüttü. İşlevselcilikle Levi-Strauss yapısalcılığını bağdaştırm a,
özellikle de L evi-Strauss’un oldukça karm aşık ve yazınsal dil ve
mantığını İngiliz okurlar için anlaşılabilir kılm a çabaları belir
175
g in d ir.102 Kendi çalışm alarında, “yapı” ve “süreç” kavram larını

birlikte kullanm aktadır. “L each'in başarısı, yapısal işlevselcili-
ğın aslî b ir Özelliğini, denge nosyonunu korurken, aynı zam anda
M alinow ski’nin yapıtının içerdiği ve sonradan Bailey ve Barth
gibi kişilerce geliştirilen toplum sal eylem m odelini desteklem e
sidir” (B aıret 1996: 147-148).
Uzun süreli olm asını tasarladığı, ancak siyasal koşullar nede
niyle beş haftada tam am ladığı, Rewanduz Kürtleri arasındaki alan
araştırması Social and Economic Organization Among the Rawen-
duz Kurds'*'1 (Rewanduz Kürtleri A rasında Toplum sal ve İktisadî
Örgütlenm e -1 9 4 0 )’de, Kürtlerin dış m üdahaleler sonucunda hızlı
bir toplum sal değişim sürecine yöneldiğini saptamaktadır.
Toplum ları bütünleşm iş tüm ler olarak gören işlevselci ve ya-
pısalcı-işlevselci görüşlere şiddetli eleştiriler yöneltm ekte, hatta
toplum larda, az-çok konvansiyonel yöntem lerle incelenebilecek
göreli dinginlik ve denge dönem lerinin bulunduğunu söyleyen
M ax G luckm an’a da karşı çıkm aktadır.
L each 'e göre, her toplum ancak çok hassas bir dengeyi sürdü
rür ve gerçekte, sürekli bir oluş ve potansiyel değişim halindedir.
M evcut norm lar, istikrarlı ya da esneklikten uzak değildir:
“(...) Toplumun yapısal örüntüsünün birey davranışları üze
rinde standartlaştırıcı bir takım etkileri olduğu doğrudur; ancak
bu yapısal örüntü, farklı bireylerin çıkarlarını birbirinden ol
dukça farklı biçimlerde etkiler, sonuçta ortaya çıkan tepkiler de
bir o kadar çeşitlilik gösterir. Kültürel norma, yerleşik davranış
kurallarına mutlak uyum hiçbir zaman mümkün değildir; zaten
bu normun kendisi de. sadece farklılaşan tavırların ve çatışan çı
karların öneminin vurgulanması için vardır. Tüm kültürel grup
lar. tarihin ışığında ne kadar durağan görünürlerse görünsünler,
verili herhangi bir zamanda kendi içlerinde sürekli bir devinim
ve potansiyel değişim halindedirler; denge hep kararsız, hep sal
lantıdadır” (Leach 2001: 103).
102 Bu konuda özellikle bkz E Leach. (1985).

103 Bkz Leach, ("2001). Bu kitapta ayrıntılı bir Leach kaynakçası yer almak
tadır (ss. 13-16).
176
L ea ch ’in kültürel norm a hiçbir zam an tam b ir uyum un söz

konusu olm adığı, hatta bizatihi norm ların çatışan çıkarların ve
farklı tutum ların bir gerilim i olarak varolduğu yolundaki sapta
m asının izini M alinow ski’ye dek sürm ek, m üm kündür; ancak o,
hocasının tersine, istikrar ve tutunum u değil, dinam izm ve deği
şim i vurgulam akta ve bunları gerilim ve çatışm aların yarattığını
söylem ektedir. “Kültürel değişim m ekanizm ası, bireylerin fark
lılaşm ış İktisadî ve siyasal çıkarlara tepkisinde aranm alıdır” (akt.
K uper 1983: 156).
Leach işe, dengeli ve bütünleşm iş bir toplum “ ideal m odel”!
kurgulayarak başlar. İnsanların da gündelik yaşam larında böy
le yaptığını, kaotik b ir evrene düzenlilik görüntüsü verebilm ek
için ritüellerinde tezahür eden denge m odelleri kurguladıklarını
söylem ektedir (B arret 1996: 147). L each’e göre ritüeller, tıpkı
antropologların yapısal tahlilleri gibi, idealleştirilm iş soyutlam a
lardır. Bu soyutlam aların gerisinde, iktidar peşindeki bireylerin
gerçekliği yatm aktadır. Bu sürekli rekabette bireyler, toplum la-
rın yapısını kolektif olarak değişikliğe uğratacak seçim ler yap
m aktadırlar. Leach bu saptam aların ardından, kurguladığı model
arkaplanm da. çıkarların, yalnızca geçici dengeler oluşturabilen
etkileşim ini inceler.
Political System s o f H ighland Burm a (B urm a Yaylasında Si
yasal Sistem ler - 1954)’da ve K achinler üzenne diğer çalışm ala
rında, Kachin ve Shanların çelişkili karşılıklı etkileşim ini ince
lem ektedir. B unlarda iki yakın ilişkili, klan grubunun (eşitlikçi
gum lao'la r ile hiyerarşik gnm.vzı’lar) akrabalık ve siyasal siste
m ine ilişkin farklı yapısal düzenlem eleri üzerinde odaklaşır. Bir
üçüncü ve hiyerarşik sistem ise, Ç ince konuşan Shanlarınkidir.
Y arı-devlet özelliği sergileyen ve bir ara evreyi oluşturan
gum sa Kachinleri, hipogam iktir; yani kadınlarını aşağı hiyerarşi
lere doğru evlendirirler. B öylelikle erkekler, daha üst konum daki
“k ay tn larr’na karşı, kimi zam an yaşam boyu süren bir borçluluk
içerisindedir. Shanlarda ise, hipergam i, yani yukan doğru evlen
m e başattır. Eşitlikçi ve anarşizan gum lao'da ise, sistem, daire
177
seldir: her bir erkek kayınlarına karşı saygılıdır; ancak hiçbir kla
nın diğerleri üzerinde önceliği yoktur. Erkeklerin kız kardeşlerini
kendilerinkinden aşağı klanlara verdiği gum sa sistem inde, bu bir
tahakküm ilişkisine dönüşm ektedir; başlık dam adın ailesinden
gelininkine geçtiğinden, yüksel statülü grupların servetleri artar
ken, evlenebilecekleri kadın sayısı azalm aktadır. Bu durum, bazı
gum sa erkeklerinin Shan kadınlarıyla evlenm esine, bazılannınsa
keşiş olm asına yol açar. H atta bazı K achinler bu yolla Shan o l
m aktadır.104
Leach için akrabalık, sınıf, tarih ve ideoloji, karm aşık bir çer
çeve içinde birlikte işlem ektedir; ancak bu, Radcliffe-Brow n,
hatta M alinow ski izleyicilerince kolay anlaşılabilecek bir çer
çeve değildir. Leach Kachin davranışıyla değil, Kachin ideal ve
aktüel davranışı arasındaki ilişkiyle ilgili olduğunu ve Kachin
kültürel varyasyonlarını iki çelişik etik sistem i arasındaki fark
lı uzlaşm a biçim leri olarak açıklam aya çalıştığım söylem ektedir
(B arnard 2 0 0 1 :9 4 ).
L each ’in Lövi-Strauss yapısalcılığından derin izler taşıyan Pul
E liya'sı (1961) ise, sosyal antropolojiyi, ‘ad et’in bireysel davra
nışları kısıtlayış tarzının incelenm esi olarak ele alm aktadır. Bu
konuda, nihaî olarak D urkheiııı'dan türettiği üç m odeli tanımlar:
104 M arksist yönelim li bir antropolog olan J o n a h ta n F ried m a n in Lcach'in

bu çözü m lem esin i yeniden ele alışı burada anılm aya değer. Friedman M aurice
B loch'un yayınladığı M arxist Analysis and Social A nthrupology'de yer alan "Tri
bes, States and Transformations” başlıklı bu gözden geçirm esinde Kachin toplumla-
nnm salınım v e dönüşüm lerinde ekolojik etkenlere özel bir dikkat göstermektedir.
FriedmanTn geliştirdiği karmaşık m odelde, ekosisrem iirerim güçlerini , üretim güç
leri ise. hem ek osistem i hem de üstyapıya başat olan üretim ilişkilerini sınırlan
dırmaktadır. Friedman, iktisat, akrabalık ve din arasındaki ilişkileri vurgulayarak
artık ürünün hem ziyafetlere hem de karıların birikm esine yol açtığını, b öylelik le
bir yandan prestijin, bir yandan da çocukların, yani kullanılabilir işgücünün artma
sının mümkün olduğunu söylem ektedir. B ö y lelik le daha yüksek bir rütbe, daha çok
armağan ve daha fazla artı elde edilm ekte, zengin bir so y başı, tüm köye şölenler
düzenleyip ruhlar alem inde daha fazla etkili olabilm ektedir. Bu durumda, soyu, ata
ruhlarına dalıa ‘yakm" olarak algılanacaktır. B ö y lelik le eşitlik çi gumlao sistem i,
çevresel, iktisadi, akrabalık ve dinsel etkenler aracılığıyla hiyerarşik gum sa ya d oğ
ru gelişir (bkz. Barnard 2001: 94-95).
178
1. Toplum u bir roller toplam ı olarak tanım layan Oxford m o

deli (Radcliffe-Brow n, Evans-Pritchard ve M eyer F ortes’u “O x
ford yapısalcıları” olarak tanım lam aktadır). B u m odele göre bi
reyler, rollerini yerine getirm e konusunda hukuksal ve ahlaksal
baskı altındadır.
2. D urkheim ’ın İntihar'ından türetilen ve norm u veri kabul
eden M alinow skici m odel. “N orm ,” burada “norm al, ortalam a
insanın yaptıkları” olarak tanım lanm aktadır.
L each’e göre bu yaklaşım lardan ilki bireysel varyasyonları
açıklayam azken, İkincisi norm un nasıl kurum sallaştığı sorusuna
yanıt getirem em ektedir.
3. “ K olektif tem siller” modeli: B urada ‘kutsal,’ ‘profan’a
m odel oluşturm aktadır. Ritüel, insanlara gündelik davranışları
nı yönlendirm enin anahtarlarını sunar. Bireysel davranış farklı
lıkları ahlaksal sapm a ya da çıkarcılıktan değil, bireylerin ideal
şem alann ayrıntılarını farklı tarzlarda doldurm alarından kaynak
lanm aktadır.
P ul E liya'da insanların yaşam larını yönlendiren bir sim geler
dizisi olarak akrabalık üzerinde odaklaşır; ancak bununla y e
tinm eyerek akrabalığın nesnel tem ellerine inm eye çalışır ve bu
nesnel tem eli, Pul Eliya köyündeki sulam a sistemi olarak saptar.
A krabalık bu nesnel tem el üzerinde biçim lenen m ülkiyet ilişkile
rinin bir görüngüsüdür ve sabit değil, esnek ve ikircimli bir bağ
lam oluşturm aktadır (K uper 1983: 162).
Süreçselci ve eylem -m erkezci tutum una karşın Leach, bi
reylerin aktüel davranışları, norm lar (tüm bireylerin davranış
örüntülerinin ortalam ası) ve idealleri (yerlilerin kendilerini ve
toplundan betim leyiş tarzları) ayırt ederek, Ldvi-Strauss yapısal
cılığının ideal sistem leri çözüm lem ede etkin bir araç olduğunu
belirtm ektedir.
179
V I. B Ö L Ü M
Y A P IS A L C IL IK V E
L E V I-S T R A U S S
K endi anneni,
K endi k ız kardeşini,
K endi dom uzlarını,
K endi yığdığın taılı p ata teslerin i
Yiyem ezsin.
B aşkalarının annelerini,
B a şka la rın ın kız kardeşlerini,
B aşkalarının dom uzlarını,
B a şka la rın ın yığ d ığ ı tatlı p a ta te sle rin i
Yiyebilirsin.
(H abercisi M argaret M e a d 'e ensesi tabusunu anlatıyor).
alinow ski’nin tanım ladığı toplum sal gerçekliğin üç düz

M lem i, farklı araştırm a stratejilerini gerektirm ekteydi:
1. İnsanlar çıkarlarını hem rekabet, hem de bağlaşıklıklar
içinde gözetm ektedirler;
2. B irbirlerine ne yapm aları gerektiğini, antropologlara da ne
yaptıklarını anlatm aktadırlar;
3. K ültürlerin sunduğu kategori ve im geler çerçevesinde
(Ldvi-Strauss’un deyişiyle sosyo-lojik olarak) düşünm ektedirler.
İşlevselcilik ve türevi ekoller (transaksiyonaîizm , yeni-iş-
levselcilik, süreçselcilik vb.) insanlar arası etkileşim (1. şık),
yapısal işlevselci ekol ise toplum sal davranış kodlan (2. şık)
üzerinde odaklaşm ıştır. B una karşılık, insanların “nasıl” düşün
181
düğü, inanç ve m itosun “m antığı” ihmal edilm ektedir. O ysa bu,

T y lo r’un “kültür” kavram ının da ihm ali anlam ına gelm ektedir.
Kıta A vrupası’nda düşünce dünyasını antropolojinin ilgi alanına
dahil etm e girişim i, C laude L evi-Strauss ve yapısalcılardan ge
lecektir (K uper 1983: 167).
Y apısalcılık, tözden çok, örüntüye öncelik veren yaklaşım la
rı kapsam aktadır. Y apısalcılar için anlam , şeylerin tecrit halinde
anlaşılm asından değil, nasıl b ir araya geldiklerinin bilgisinden
kaynaklanm aktadır. N eredeyse tek başına yapısalcılığın kuru
cusu kabul edilen Levi-Strauss (M cG ee & W arm s 1996: 310),
antropologların incelem e alanının insanların dünyalarını nasıl
kategorileştirdiklerini değil, insan aklının bu kategorileri üreten
örüntülerini keşfetm ek olduğunu öne sürm ekteydi. İnsan bilişi
m inin tem el yapısını anlayabilm ek am acıyla neredeyse elli yıl
boyunca m itos ve dinin kültürler arası karşılaştırm aları üzerine
çalışm ıştır.
Y apısalcılık, toplum sal görüngülerde toplum sal yapı adı ve
rilen ve yalnızca bir model kullanım ıyla anlaşılabilecek gizli bir
boyutun varlığını kabullenm ektedir. Bu yapı Kantçı anlam ında,
yani insan aklının düzenleyici m ekanizm alarının bulunduğunun
kabulü anlam ında, bilinçdı$töırm (A pplebaum 1987: 401). D o
layısıyla yapısal-işlevselcilik ile benzerliği, her ikisinin de şeyler
105 Bu noktada “vapı” kavramını biran ele almakla yarar var. Kavramın mi
marlık ve biyolojiden türeyen yaygın kul)anım (lar)ı, bir bütün ya da sistem i oluştu
ran unsurların karşılıklı b ağlılığını vc birindeki değişim in diğer unsurlarda ve bütün
deki değişim leri telikleyeceğini ima etmektedir. Andrd Lalande, Vocabulaire'inüe
bu durumu şöyle ifadelendirin “ Yapı, her bir görüngünün diğerlerine bağımlı ola
cağı ve ancak ötekilerle ilişkinliğı içerisinde kendisi olacağı tarzda birbirine bağlı
görüngülerden oluşan bir bütündür” (akt.: H önaff, 1998: 11). H önaff aynı yerde,
L cvi-Strauss’un “yapı” kavramının Britanya yapısal işlevselcilcrinin başvurduğu
“toplum sal yapı” kavramı ile, terimin lingiiistikteki kullanımının özgün bir senıezı
olduğuna dikkati çekmektedir. Britanyalı yapısal işlevselcilerd e (özellik le de Radc-
liffe-B row n'da) “verili bir toplumda ayırt edileb ilen toplum sal ilişkilerin bütünü”
olarak tammlanan’ yapı,” Ldvj-Strauss için, “yalnızca toplumsal yapıyı oluşturan
m odellerin inşa edildiği” ampirik veriler ya da hamm addelerdir. Lc'vi-Straııss'un ya
pısı. görüngülerin olduğu kadar, gözlem cin in aklının da arkaplanmda yatan, ampirik
görüngülerin anlaşılm asını olanaklı kılacak soyut bir m odeldir.
182
arasındaki ilişkilerle ilgili oluşuyla sınırlıdır. B ir başka deyişle,

Radcliffe-Brovvn, “yapı” kavram ıyla bir toplum un istikrar ve tu-
tunum unu koruyan kurum sal ve örgütsel ilişkilere gönderm e y a
parken, yapısalcılar için “yapı” tüm insanlar için ortak bir karak
teristikler dizisi, psikobiyolojik karakterli, doğuştan bir nitelik
olarak tanım lanm aktadır. Bu bakım dan, yapısal işlevselciliğin
tü m eva rım a , yapısalcılığın ise tüm dengelim ci bir yöntem izle
diği söylenebilir. Bir başka deyişle, yapısal-işlevselciler veriler
den başlayıp bunlardan ne tür genellem eler çıkartılabileceğine
bakarken, yapısalcılar da m antıksal olasılıkları göz önünde b u
lundurm akta, ardından da ‘gerçekliğin’ bunlara nasıl uyduğuna
bakm aktadır (B arnard 2001: 120).
İnsanlar için doğal dünyanın, insan kavrayışının ötesinde bir
gerçekliği olm adığının kabulü, yapısalcılığın doğal dünyanın
nesnel olarak varolm adığını öne sürdüğü anlam ına gelm em ekte
dir. L evi-S trauss’un söylediği, insanlarla doğal çevreleri arasında
diyalektik bir ilişki bulunduğudur; insan aklı, gündelik yaşam la
insanların kurum olarak inşa ettikleri üstyapılar arasındaki dola
yım ın aracıdır. Olayları im lere dönüştürm ekte, insanlar sim geler
aracılığıyla iletişim e geçm ekte, ve böylelikle kendi dışlarındaki,
am a kendileriyle ilişkili nesnel dünyaya zihinsel bir inşa dayat
m aktadır. Yani insan(lar)ın dışında nesnel bir dünya vardır, ancak
antropologun bakm ası gereken, bu nesnel dünya, hatta insanın
onu nasıl kavram sallaştırdığı değil, ona ilişkin olarak oluşturdu
ğu zihinsel kategorileri birbirleriyle ilişkilendiriş tarzıdır.
Lövi-Strauss yapısalcılar arasında en iyi bilineni olm asına
karşın, yapısalcı düşünce, dilbilim den edebiyat ve sanat tahlille
rine, geniş b ir uygulam a alanına sahiptir. A ntropolojiye aktarım ı,
D urkheim ’ın geç dönemi ve M arcel M auss’un analitik gelene
ği ve Am erikan kültürel antropolojisi (özellikle B oas geleneği)
aracılığıyla olm uştur. Bunlardan her birinin, Levi-Strauss’un
düşünsel biçim lenişi üzerinde etkisi vardır. Ancak Levi-Strauss,
D urkheim ’ın toplum sal tutunum duygularının norm lar aracılı
ğıyla nasıl aktarıldığı konusundaki vurgusunu devralan Radclif-
183
fe-B row n’ın tersine, geç dönem inde (özellikle La Classefication

P rim itive'inde) irdelediği ‘ilksel sınıflandırm a,'1 ‘ilksel m antık’
üzerine düşüncelerinin kalıtçısıdır.
N e ki L evi-Strauss üzerindeki asıl etki, Ronald Jacobson
(1896-1982) ve N ikolai Troubetzkoy (1890-1938) tarafından
1926’da kurulan Prag Yapısalcı Lingüistik E ko lü ’nden, özellikle
de bu ekol etrafında toplanan düşüncelerin Ferdinand de Saus-
sure (1857-1913) tarafından geliştirilm iş halinden gelm iştir.
VI. 1. Y apısalcı D ilbilim : Prag E kolü

İsviçreli dilbilim ci Ferdinand de Saussure, doğduğu kent
olan C enevre’de fizik ve kim ya, L eipzig’de ise karşılaştırm alı
filoloji eğitim i görm üştür. P aris’de bir süre filoloji konusunda
ders verdikten sonra 1891 ’de C enevre’ye dönerek yaşam ı bo
yunca H ınt-A vrupa ünlü sistem leri üzerine karşılaştırm alı ve
tarihsel çalışm alarıyla ün kazanacaktır. Sonraki yorum cuları, ta
rihsel yeniden inşalarında dahi dilin unsurları arasındaki ilişkiyi
lingüistik tahlilin anahtarı olarak gördüğünü kaydetm ektedirler.
Böylelikle, çağdaşı DurkJıeim gibi, hem diyakronik (artsürem li),
hem de senkronik (eşsürem li) kam plara dahil edilm ektedir (B ar
nard 2001: 121).
S aussure’ün 1906-191İ tarihleri arasında C enevre’de verdi
ği konferansları, Course in General Language (Genel D il Dersi)
ya da kısaca Course olarak bilinir. Bu konferanslar, (E d w a rd
S a p ir ’in bazı çalışm alarıyla birlikte) o güne dek dilin evrim i ve/
veya dillerin tarihsel yeniden inşaı üzerinde odaklanan dil incele
m elerinde, senkronik ve yapısal analize ilk vurguyu oluşturm ak
tadır. C ourse, aynı zam anda sem iyolojinin de (Bkz. “ IX. Bölüm)
kuruluşu ve yapısalcılığın şafağına işaret eder. Saussure, yapı
tının daha geniş sem iyotik im alarına d a işaret etm ekle birlikte,
esas ilgisi dil üzerinedir.
Günümüzde gerek lingüistik. gerekse toplum bilim lerinde yay
gınca kabul edilen kimi ayırımları ilk kez Saussure yapmıştır: Lan-
gue (dil) ile parole (söz); syntagmatique (dizimsel) ile associative/
184
paradigmatik (dizisel); gösteren (signifıer) ile gösterilen (signified).

Dilin diyakronik (artsüremli) ve senkronik (eşsürem li) incele
meleri arasında getirdiği ayırım, çağdaşlarından bir kopuşu temsil
etmektedir. Çağdaşı dilbilimciler, dilin zaman içindeki değişimi
(diyakronik yaklaşım) üzerinde odaklaşırken, kendisi senkronik
yaklaşım a Course’da en azından eşit ölçüde önem vermektedir. Sa-
ussurecüler için diyakronik/senkronik ayırımı mutlaktır; ara form
ların mümkün olmadığını söylemektedirler (Barnard 2001; 122).
Langue ve parole: “Langue,” lingüistik yapı ya da gram er an
lam ında dild\x\ herhangi bir dilin bütün bir sözcük kural ve ku l
lanım sistem ini anlatır. “ Herhangi bir konuşm acı kişi açısından
bu bir ‘veri’dir, kendisinin yarattığı birşey değildir; dili oluşturan
parçalar kullanım a açıktır, ancak bunları kullanm a zorunluluğu
yoktur’’ (Leach 1985:49) Analoji yoluyla bu, kültürün grameri
olabilir. Parole ise, m evcut deyişler anlam ında “konuşm a” , ve
yine analoji yoluyla, gerçek bireylerin toplum sal davranışlarıdır.
“Ben bir birey olarak konuştuğum da ise ‘söz’ kullanırım ; bütün
bir ‘d il’ sistem i içinden belli sözcükleri, dilbilgisi kurallarını,
ton ve vurgulan seçerim , bunları belirli bir d ü ze n e sokarak da
konuşm am la bilgi iletebilirim ” (Leach 1985: 49). A lan araştır
macısı (dilbilim ci ya da antropolog) söz’den d il’e, yani bireyle
rin konuşm a ya da eylem lerinden, uygun dilsel ya da toplum sal
davranışın genel betim lenişine uzanm aktadır.
D izim sel (syntagm atique) ve dizisel (associative) I0A ilişkiler:
Dilde dizim sel ilişkiler, sözdizim (syntax) kurallarının uygulan
m asıyla oluşturulan zincirler, bir başka deyişle b ir tüm ce içinde
ki ilişkilerdir. Ö m eğin, “A hm et, A yşe’yi seviyor” tüm cesi, üç
sözcük içerm ektedir: özne (Ahm et), nesne (A hm et’in sevgisinin
nesnesi, yani Ayşe) ve yüklem (seviyor). A yşe yerine Zeynep ya
da F atm a’yı koyduğum uzda, Ayşe, Zeynep ve Fatm a arasında
dizisel bir ilişkiden söz edilecektir.
Roland B arthes bu ilişkiyi dil dışı (kültürel) alana tercüm e
106 Çoğu yapısalcılar, H jelm slev'iıı izinden paradigm atique terimini y e ğ le

mekledirler.
185
ettiğinde farklı bir term inolojiye başvurm aktadır. B arthes, sözlü

olm ayan göstergelerin eğreltilem e (m etaphor) yoluyla dizisel ve
düzdeğiştirm ece107 (nıetonym) yoluyla dizim sel kullanım ı arasın
daki ilişkiyi b ir tabloyla açıklam aktadır. Leach (1985: 50-51).
Bu tabloyu aktarırken kim i açıklayıcı eklem elere başvurm uştur.
B arthes’m sistem sözcüğünü iki farklı anlam da kullandığına dik
kati çeker ve “dil” e [yukarıdaki langue anlam ında; ya da izge
{code) karşılığında] denk düşen “sistem ” ile, dildeki söz bölük
leri (sıfatlar, fiiller, isim ler vb.; Levi-S trauss’da dizisel seri)'ne
denk düşen sistem arasındaki farkı vurgular. B artbes’ın tablosu,
[Leach (1985:51 ) ’in köşeli parantez içindeki eklem eleriyle] şöy-
ledir:
107 Eğreltilem e (meıaphor), benzerlik ilkesine, yani bir ad ya da deyim in

doğrudan ait olm adığı bir şeyin yerine kullanılm asına, düzdeğiştirm ece (ınetonym)
ise. parça-bütün ilişkisine, yani bir şeyin adı yerine ona ait bir özet ligin kullanılm a
sına gönderme yapmaktadır.
186
A B
S is te m /( d iz i) [sd z b ö l ü k l e r i] D iz im [ T ü m c e ]
A y n ı anda vücudun aynı

A y n ı tip g iy sid e
b ölü m ü n d e g iy ile m e y e n ve
d eğ işik öğelerin
G iy si “siste m i” d eğ iştik çe g iy sin in anlam ım
y any ana yer
[dil / izg e] da d eğ iştiren g iy si, parça ya da
alm ası: ctck -b lu z-
ayrıntılar grubu: şap k a-b on e-
cek et
kukuleta vb.
Y a k ın lık la n y a da farklılık lan

b ulunan, b elli bir anlam g ö z
ön ü n d e tutularak aralarından
se ç im yap ılan g ıd a m addeleri B ir y e m e k le 1
Y iy e c e k grubu: m eze, et y e m e ğ i, tatlı se çilen ayrı ayrı
“ sistem i” türleri. yem ek lerin gerçek
[d il/izg e) B ir lok an ta “ y em ek liste s i” iki sıralam ası: y em ek
d ü zey i d e gerçekleştirir: örneğin listesi.
m ezelerin yatay okunuşu sistem
d ü zeyin d ed ir, listen in d ik ey
ok u n uşu iz g e d ü zeyin d ed ir.
A yıtı m ekan için d e

d eğ işik m o b ily a
I M o b ily a Bir tek m o b ily a parçası (örn.
parçalarının yan
“ sis le m i” yatak) ü zerin d e b içem sel
yan a y e r atması:
[d il/izg e] ç e ş itle m e le r grubu.
yatak-gardrop-
tuvalct m asası vb.
T üm yapı
M im arlık B ir yap ıd ak i tek bir öğ ed e
d ü zeyin d e
“ siste m i” b iç e m se l çeşitlilik : d eğ işik tipte
ayrıntı lann
[d il/izg e] çatı, balk on ya d a salonlar vb.
sıralanışı
G örüldüğü üzere, tablonun A sütununda yer alan öğeler ara

sında dizisel, B sütununda yer alan öğeler arasındaysa dizim sel
bir ilişki söz konusudur. Bir başka deyişle, A sütunundaki öğeler
187
eğrehılem e (m etaphor) yoluyla birbirleri yerine kullanabilirken,

B sütunundakiler, birbirlerine bir tüm cenin unsurları gibi b ağ
lanırlar ve parça-bütün ilişkisi içerisinde bir dizim oluştururlar.
Daha basit b ir deyişle, “eğreltilem e (sistem , dizi) benzerliğe, düz-
değiştirm ece (dizim ) ise yakınlığa dayalıdır” 1"8 (Jacobson’dan
akt.: L each 1985: 52).
G österen (signifier) ve gösterilen (signified) ayırımı: G öste
ren, bir şeyin yerine kullanılan sözcük ya d a sim ge, gösterilen ise
sim ge ya da sözcüğün yerine kullanıldığı şey ya da görüngüdür.
Bu iki unsur, birlikte, en öneroli-özelliği keyfî ya da anzı olm ak
olan göstergeyi (sign) oluşturm aktadır. Bir sözcüğün fonolojik
özellikleriyle anlamı arasında doğal bir ilişki yoktur; benzer tarz
da, bir kültürün sim gesel unsurları, anlam larını hem verili kültür
den, hem de o kültür içindeki bağlam dan alırlar. L each’in (1985:
52) dediği gibi, bir taç (düzdeğiştirm ece yoluyla: parça bütünü
tem sil eder) kraliyeti, ya da (eğreltilem e yoluyla) bir bira m arka
sını sim geleyebilir.
Y apısalcı lingüistiğe göre tüm diller, fonem adı verilen key
fi ses gruplanndan oluşm aktadır. Fonem lerin kendileri herhangi
bir anlam içerm ezler; ancak belirli örüntülere (sentaks ve gram er
kuralları) uygun olarak, daha geniş birim ler (m orfem ler, söz
cükleri tü m celer...) halinde birleştirildiklerinde, bir anlam taşır
hale gelirler. B ir dili konuşanların çoğu, fonem lerin kullanım ını
yapılandıran ve böylelikle de anlam lı bir iletişim sağlayan kural
ları bilm ez; ancak herkes, bir dili, anlam lı b ir iletişim i sürdüre
bilecek tarzda kullanabilm ektedir. Bu nedenle, di! kullanım ım ızı
yapılandıran kuralları hepim iz, bilinçaltım ız düzlem inde biliyor
olm alıyıZj/Oilbilim cinin görevi, dilin dışsal kullanım ının ötesine
geçerek bu bilinçdışı ilkeleri keşfetm ek olm alıdır. Levi-Strauss
da benzer tarzda, insan kültürünü yapılandıran bilinçdışı ilkeleri
incelem ede başvurulabilecek bir teknik geliştirm eye çalışm ıştır.
108 B enzeşim ilkesine işaret eden eğreltilem e ile. parça-bütün ilişk isin e işaret
eden düzdeğiştirmece arasındaki ilişki, S ir J a m es F r a z e r 'ın büyünün yaslandığım
sö y led iğ i iki ilkeyle karşılaştırılabilir: benzeşim büyüsii ile temas büyüsü.
188
L ingüistler, Saussure sonrasında da fikirlerini geliştirm eyi

sürdürdüler. Prag ekolü m ensubu “ işlevselciler” [kimi zam an
böyle anılm aktaydılar {Barnard 2001: 123)] fonolojik yapılar
arasındaki karm aşık ilişkiler üzerine kuram lar form üle etm eyi
sürdürdüler. A ncak konum uz açısından önem li olanı, ‘ayırt-edi-
ci özellikler’ nosyonudur: bu antropologların yapısal ya da ‘ikili
zıtlıklar’(binary dichotom ies) dediği şeye benzetilebilir.
Bu kuram ların tem elini basitleştirm ek için, tikel bir dilde iki
ses arasındaki fark, kimi özelliklerin varlığı ya da yokluğuyla ta
nım lanabilir. Ö rneğin, bir Ön-seslendirmeyle telaffuz edilen b,d
ve g sesleriyle, ön-seslendirm esız olarak telaffuz edilen p, t ve
k seslerinde olduğu gibi.109 Ancak her bir ses çifti {b/p, d/t, g/k)
ağızın farklı bir yerinde telaffuz edilm ektedir.
Ön-sesli ve ön sessiz ayırım ının ikili doğasının kabulü ile
böylesi bir ayırım ın daha geniş bir sistem içerisindeki yerinin
kabulü, yapısalcılığın özünü oluşturur. B ir başka ifadeyle, Prag
ekolünün anahtar kavrayışlarından biri, sözcüklerin salt ses grup
larından oluşm ayıp, fonem ler arasındaki zıtlıklar (ikili zıtlıklar)
üzerine inşa edildiği yolundaydı. Arka plandaki bu düzenlilikle
rin dili örgütlediği düşüncesiyle, tüm insan iletişim inin tüm elle
rini oluşturduğunu savunm aktaydılar.
Levi-Strauss, yapısalcı dilbilim den bu “ ikili zıtlıklar” m odeli
ni devralarak, insanlar arasındaki iletişim tarzı olarak tanım ladığı
kültürün de örgütleyici ilkesi olarak kabul etm iştir. Dilbilim ci
Jacobson’un aşağıda aktarılan “üçgenler”i, L evi-S trauss’un ileri
de göreceğim iz çözüm lem elerine kaynaklık etm ektedir:
“Jakobson, küçük çocukların standart bir sıra içinde anlamlı
ses örüntüleri yaratacak biçimde temel ünlü ve ünsüzleri denet
leyebilir duruma geldiklerini öne sürer. Çocuk önce sesin şidde
tinde ayırım yaparak temel ünlii/iinsüz karşıtlığım geliştirir:
109 Turçke'de bunlara e (on-seslendirm eli) ve ç (Ö n-seslcndim ıesiz) çiftini

ekleyebiliriz.
189
ünlü ünsüz
(yüksel enerjili ses) (düşük enerjili ses)
(şiddetli-kapalı) (hafif-açık)
Bu aşamada henüz farklılaştırılmamış olan ünsüz, daha sonra
tizliğine göre ayrıştırılır - düşük frekansh (pes) öğe (‘p’) ve yük
sek frekanslı (tiz) öğe ('t’). Daha sonra yüksek enerjili (kapalı)
damaksıl ( ‘k’) ünsüzü, ayrıştırılmamış yüksek enerjili (kapalı)
( ‘a’) ünlüsü ile birleştirilirklen, düşük enerjili (açık) (‘p’, ‘t’)
ünsüzleri kendilerine denk düşen düşük enerjili (açık) ünlülerle
( ‘u’ - pes, ‘i’ - tiz) birleştirilir.
Jacobson’un bu savı, ünlü/ünsüz çift üçgeniyle temsil edi
lebilirler. Ünlü ve ünsüzler, kapalı/açık ve pes/tiz olarak ayrış
tırılmışım
TİZLİK
PES x----------------- ? TİZ

(düşük frekanslı) (yüksek frekanslı)
KAPALI a (k)
ŞİD D ET
(sesin enerjisi)
A Ç IK
Şekil: 1 Jakobson'un ünlii-ünsüz üçgenleri fK a yn a k: Leach

(1985: 31)]
Levi-Strauss, insan düşüncesinin tem el örüntüsünün de siyah-

beyaz, gündüz-gece, sıcak-soğuk gibi ikili zıtlıkları kullandığı
nı düşünüyordu. Ona göre, insan beyni, doğadaki süreğenlik ve
tedricî değişim i (sıcaktan soğuğa, beyazdan siyaha, gündüzden
190
geceye vb.) ancak ikili kutuplar halinde ayrıştırarak kategorize

etm ekteydi. Z ıtlar arasındaki ilişki ise, bir üçüncü unsur tarafın
dan dolayım lanm aktaydı: örneğin kadınların m übadelesi ben-
öteki zıtlığını, avcılık, tarım ile savaşı; din, yaşam ile ölüm ü vb.
dolayım layan/ilişkilendiren unsurlardı. O nun bu yaklaşım ı, aynı
zam anda kutsal-dindışı, sağ-sol gibi ayırım ları kolektif bilincin
aslî unsurları kabul eden D urkheim ’a da denk düşm ektedir.
VI. 2. Claude Levi-Strauss (1908)

C laude Levi-Strauss (1 9 0 8 -), B elçika’da doğm uş, ancak ço
cukluk ve gençlik yıllarını P aris’de geçirm iştir. 1927-32 yılları
arasında P aris’de hukuk ve felsefe öğrenim i gören Strauss, 1934
- 37 arasında B rezilya’da Sao Paolo Ü niversitesi’nde sosyoloji
profesörü olarak çalıştı ve B rezilya’da bulunduğu süre içinde ve
üniversitedeki görevinden istifa ettikten sonra da kısa dönem
li alan çalışm aları gerçekleştirdi. A ntropolojiye ilgisi, R obert
L o w ie’nin Primitive Sociology (İlkel Sosyolojisi) okuduktan
sonra başlam ıştır.
1939-40 yıllarında askerliğini yapm ak üzere F ransa’ya dönen
Levi-Strauss, burada Nazi karşıtı D irenişe katıldı; ancak Y ahu
di kökenli bir aileden gelm esinin II. D ünya Savaşı sırasında bu
durum un yol açtığı riskler nedeniyle, bir kez daha yurtdışına,
bu kez A B D ’ye giderek (1941), R obert Low ie, E. M etraux ve
Max A scoli’nin aracılığıyla New Y o rk ’d a New School for S o
cial R esearch’de göreve başladı. 1946-47 yıllarında A B D ’de
Fransa Kültür Ataşeliği de yapan Levi-Strauss, savaş sonrasın
da yeniden Fransa’ya döndü ve çeşitli akadem ik görevlerde bu
lundu (Leach 1985: 11-14). A krabalığın tem el yapıları üzerine
doktora tezi (Les structures elem antaires de la p a ren te), 1949’da
P aris’de yayınlanacak, bunu diğer yapıtları izleyecektir: Race et
H istoire (Irk ve T arih110 - 1952); otobiyografik gezi notlan Les
tristes tropiques (Hüzünlü D önenceler111 - 1955); Anthropologie
110 B k z. Levi-Strauss. (1985).
111 B kz. Levi-Strauss. (1992).
191
A N TR O P O LO Jİ
structurale (Yapısal A ntropoloji - 1958): sınıflandırm a üzerine

iki incelem esi Le Tolem'ısme aujourdhui (G ünüm üzde Totem izm
- 1962) ile La Petısee sauvage (Y aban D üşünce112 - 1962); ve
dört ciltlik M ythologiques'i [Le cn i et le cuit (Ç iğ ve Pişm iş -
1964); Du m iel au cendres (Baldan Küle - 1967); L ’Origine des
m anieres de table (Sofra Adabının Kökeni - 1967); ve l ’Homm e
nu (Ç ıplak İnsan - 1971)]... Levi-Strauss, felsefe ve hukuk for
m asyonuna karşın erken dönem lerinde jeoloji, Freud psikanalizi
ve M arksist kuram a ilgi duyduğunu açıklam aktadır.
L ev i-S trau ss'un yapısalcılığa ilgisi, New Y ork’da sürgünde
bulunan O rta Avrupalı dilbilim cilerle tanışm asıyla başlayacak,
bulgularını antropolojiye uygulam aya koyulacaktır. N e ki yaz
dıklarından çoğu, Durkheim ve M auss’dan kaynaklanır. Ö zellik
le M arcel M au ss'un Essai sur le d a n ’u (Arm ağan Ü zerine D ene
me - 1 9 2 5 )"2 akrabalık ve evlilik m übadelelerine ilişkin fikirle
rini etk ilem iştir."4 Yanı sıra, A B D 'nin “kültürel a n tro p o lo jfsi,
özellikle B oas, Low ie ve K roeber’in yazılarının, antropolojik d ü
şünüşünün biçim lenişinde önem li bir katkısı olduğu söylenebilir
(B arnard 2001: 125).115
L evi-S trauss’a göre bir kültürün özü, onun yapısıdır. Bu, hem
tikel kültürler ve onların özgül dizilim leri, hem de genelde kültür
kavram ı için geçerlidir. Tıpkı S öz’ün D il’in içerdiği olasılıklar
dan bazılarının gerçeklenm esi olduğu gibi, tikel kültürler, tüm
olası kültürel sistem lerin bir parçası olarak vardırlar.
I 12 Bkz. Ldvi-Strauss, ( 1984).

113 Marce) M auss'un bu yapıtı Tiirkçeye çevrilerek yayınlanmıştır: [“'Bağış
(H ed iye) Ü zerine bir D enem e. Arkaik Toplumlarda M übadele biçim i vc N edenleri”.
Sosyoloji ve Antropoloji. D oğu Batı Yayınları, Ankara 2005].
114 "(M aııss için) armağan verm ek, “verm ek, almak, geri ödem ek" temel il
kesi uy anne a işleyen mübadele ya da karşılıklılıktır. K arşılıklılık yerleşik bir aklî
yapı, herkesin paylaştığı bir mantıktır. K arşılıklılığın pazar-dışı İktisadî işlem lerle
sınırlı olduğunu düşünen ekonom ik antropologların tersine, M auss onu iktisadın
yanı sıra, toplum sal örgütleniş ve akrabalığı da yöneten evrensel bir mübadele ilkesi
olarak görm ekteydi. Levi-Strauss bu fikri geliştirmiştir" (Kriekson 1999: 94-95).
115 F e ls e fî açıd an ise, le v i- S t r a ıı s s ’un d ü ş ü n c e s in in iz le r in i J. J. R o u ssca u y a d ek
s ü r m ek m ü m k ü n d ü r. Bu konu d a b k z. A b e l ( L e v i-S tr a u s s 1985: 7-30: öz. ss 12-16).
192
Yapısalcılık, en genel anlam ıyla örüntü üzerinedir: îlk bakışta

bağlantısız gözüken şeylerin karşılıklı ilişki içerisindeki kısım
lardan oluşan bir sistem oluşturm ası. Y apısalcı kuram da ‘bütün,’
parçalarının toplam ından daha büyüktür ve bütünlerin çoğu, ayırt
edici özellikler ya da ‘ikili zıtlıklar’ fikriyle parçalanabilir.
E n ‘saf’ yapısalcılık, ‘ikili zıtlıklar’ nosyonunu yapısalcı 1in-
güistik ve bilişsel antropoloji ile paylaşm aktadır. L evi-Strauss’un
ayırt edici yönü, “tüm yapıların yapısı” nı (B arnard 2001: 127)
araştırm asıdır. Ve bunu yaparken insanın ‘psişik birliği’ni (kendi
deyişiyle “esprit h u m a i n e gevşek bir çeviriyle ko lektif bilinç)
önsel olarak kabul etm ektedir. Bu ön-kabul, içkin olarak antro
polojik düşünce tarihinde m evcut, ancak en net ifadesini Fransız
antropolog L u cien L ev i-B ru h l (1857-1939)’ün doğayı som ut
gereksinim lerini karşılayan kullanılabilir b ir dünya olarak algıla
yan “prelojik (ilkel) insan” ile, doğayı form alize edilm iş kuram
sal sorunsallar bağlam ında algılayan “lojik (m odem ) insan” mda
bulan (Y avuz 1986:7) ayırım ın topyekûn reddidir. Levi-Strauss,
Yaban D üşünce'$\m “yaban” insanların da en az “m odem ” ler ka
dar m akul düşünebildikleri öncülü üzerine kurar.
O na göre, insanların birliğinin tem elinde bir zihinsel düzen
talebi, sınıflandırm aya yönelik evrensel bir itim yatm aktadır, ve
bu düzen, insanın içerisinde yer aldığı evrenin ilkesidir:
“(...) Kurallardan sözetmekle anlamdan sözetmek aynı şey
den sözetmektir; ve insanoğlunun tüm entellektüel girişimlerin
deki ortak payda (elbette ki saptanabildikleri ölçüde) her zaman
bir düzen koymak olmuştur. Eğer bu, insan zihninin temel düzen
gereksinimini temsil ediyorsa, unutmamalı ki insan zihni de ev
renin yalnızca bir parçasıdır, gereksinim herhalde vardır, çünkü
evrende bir düzen vardır ve evren bir kaos değildir” (Levi-Stra-
uss 1986: 25).
D eneyim ve algıları sınıflandırm anın ve aktarm anın bir yolu,
onları adlandırmaktır. Bilgi, böylesi b ir sistem leştirm e aracılı
ğıyla depolanıp aktarılır. Bir sınıflandırm a sistem ini paylaşan
insanlar, aynı kültürün katılım cılarıdır. Ancak aynı kültürü pay
193
laşm ayanlar dahi, evrensel altyapılar aracılığıyla bu ortak, insanı

tem ele katılm aktadırlar; kültürel sınırları aşan iletişim i m üm kün
kılan da budur.
Şu halde L evi-Strauss’un yapısalcılığı Radcliffe-Brownci an
lam da toplum sal yapı ya da ‘yapısal b içim i’ içerm ekle kalm az,
onları aşarak fikirlerin yapısını da kapsar. L evi-Strauss’un “ya
pıları” am pirik değil, rasyonel bir tem el üzerine yerleşm ektedir;
yani b ir Levi-Strausscu önce bir şeyin m antıksal olasılığım düşü
nür, sonra etnografideki örneklerini araştırır."6 Ldvi-Strauss, bir
toplum un ideal yapısıyla ilgilidir. İki bakım dan: 1) K endi kafa
sında olan anlam ında; 2) Etnografın çalıştığı halkın aklında olan
anlam ında. A ntropologlar, çoğunlukla İkinciye ağırlık tanım ak
tadır; oysa daha ilginç olanı, ilk anlam dır (Barnard 2001: 127).
Lövi-Strauss, “bilinçdışı” kavram ını F reu d ’dan ödünç alm ış
olm akla birlikte, ona F reud’dakinden (psişik içerik) farklı (daha
çok kolektıviteyle bağlantılı) b ir anlam yüklem ektedir. O na göre
bilinçdışı, psişik içerik üzerine yapısal biçim i dayatm aktadır.
Psişik içerik, bilinçdışı tarafından yapılandırılan dile dönüştü
ğünde anlam lı hale gelecektir. B öylesi b ir ‘bilinçdışı’ kavrayışı
L evi-S trauss’u şu görüşlere yöneltir:
1. Toplum un diyakronik değil, senkronik kavrayışı;
2. K olektif/evrensel yapıların bireysel/tikel yapılara önceliği;
3. Psikolojik içerikten çok akıl kuram ına ilgi (Applebaum
1987: 402-403).
A çım layacak olursak; M arksizm ’e ilgisini zam an zaman vur
gulam akla (Leach 1985: 16) birlikte, Levi-Strauss, tarihi, kültü
rel incelem elerin dışına sürer:
116 Nitekim Leach (1985'. 21-22), L ev i-Strauss'un alan deneyim lerinin her
zaman çok ktsa sürdüğüne, ve yerli dilleri b ilm eksizin habercisinin bildirdikleriyle
yetindiğine dikkat çeker: % ..)L evi-S trau ss her zaman lam aradığını bulabilm ekte
dir. N e kadar tartışmalı olursa olsun, m antıksal hesaplara dayalı beklentilere uyan
her ipucu kabul edilebilir. A m a eğer veriler kurama ters düşerse. Ldvi-Strauss ya bu
bilgiyi gözardı edecek, ya da güçlü yerm e dağarcığının ilim kaynaklarını seferber
ederek sapkınlığı salondan atacaktır! Levi-Strauss'un asıl eğitim inin felsefe ve hu
kuk olduğunu unutm amalıyız; sonul doğruyu bulm aya çalışan bir bilim adamından
çok bir davayı savunan bir avukat gibi davranmaktadır sürekli."
194
“Budunbilimci (etnolog g.n.) tarihe saygı gösterir, ancak ona

ayrıcalıklı bir değer vermez. Kendi araştırmasını bütünleyen bir
araştırma olarak düşünür onu; insan toplumlarmın yelpazesini
biri zaman içinde açar, öbürü uzam içinde. Aralarındaki farksa sa
nıldığından da küçüktür, çünkü tarihçi silinip gitmiş toplumlarm
görüntüsünü kendileri için şimdiki zaman olmuş dakikalardaki
biçimiyle yeniden belirlemeye çabalar, budunbilimciyse zaman
içinde bugünkü biçimlerden önce gelmiş tarihsel evreleri yeniden
kurmak için elinden geleni yapar” (Levi-Strauss 1984: 271-72).
Ancak bu, salt bir yöntem sorunu değildir; biraz daha yakından
bakıldığında. Levi-Strauss’un toplum lan -jeoloji modelinde kur
gulanmış- bir senkroni olarak gördüğü göze çarpacaktır. Jeoloji
nin, aralarında milyonlarca yıl fark olan oluşum ları bir arada göz
lem lem eye olanak sağladığı gibi, psişik evrenin temel özellikleri
eşzam anlı bir varoluş sergilem ektedir117 (Leach 1985; 19-20).
Y apısalcılığa göre ‘yapı’ gözlem lenebilir bir olgu değildir,
am pirik verilerin, som ut görüngülerin birikim inden çıkarsana-
maz. Y a da, gözlem cinin kurguladığı kuram sal inşalar değiller
dir. Som ut görüngüler, altta yatan yapılan kanıtlarlar. Y apılar
nesnel, doğal dünyanın tezatlar halinde ayrıştırılm asından kay
117 Öle yandan, Levi-Strauss “değişim ” sorunuyla, tarihi ilga edip olayları
devri bir örünlü haline dökme eğilim inde, bu nedenle de yapısal analize daha yatkın
olan “soğuk” ( “ilkel") toplumlar ile, sürekli akış ve değişim halindeki “sıcak" toplum
lar arasında ayırım yaparak başa çıkmaya çalışmaktadır (Kuper 1999: 173). G eorges
Charbonııier'nin Conversations With Levi-Strauss (Levi-Strauss’la Söyleş iler)’unda
“ ilkel toplum! ar”ı. iç düzenlem eleri herşeyden ön ce az.ami bir denge ve birliği sağla
m aya yönelik olan toplumlar olarak tanımlar. Bu toplumlar herhangi bir birey ya da
grubun dışlanm asını, iç bölünm eleri, dolayısıyla da herhangi bir siyasal ya da iktisadi
iktidar odağının oluşm asını en gelleyecek tarzda, asgari bir entropiyie işlem ektedir.
Buna karşılık Batılı toplumlar büyük miktarlarda enerji tüketerek büyük miktarlarda
işi açığa çıkartırlar. Bunlarda yönetenlerle yönetilenler, karar alıcılarla üreticiler ara
sındaki gerilim , m otor gücü oluşturmaktadır. Levi-Strauss, bu tip toplumlarm yazının
oıta y a çıkm ası, yerleşik tanmm gelişm esi, kentsel örgütlenm e, nüfus yoğunlaşm ası,
ayrı bir iktidar alanının biçim lenm esi ve nihayet insan çalışm asının birikim ve mü
zakereye tabi bir artı üretmesi koşullarında ortaya çıktığını belirtmektedir. B öylesi
toplumlar sınırları öngörülem ez değişim lere mahkumdur ve dengeyi ancak devinim ,
yaııi sürekli arlan teknolojik gelişm e içerisinde sağlarlar. M evcut küresel hegem on
yaları bu mantığa dayanmaktadır (H enaff 1998: 34-35).
195
an tr o p o lo ji
naklanm aktadır. Öte yandan, yapılar, toplumsal sistem lerin tü

revleri de değildirler; aksine, onları öncelerler. G özlem lenen iliş
kilerin ‘kay n ağı’ olarak gözlem cinin aklında da (bilinçdıştnda)
m evcutturlar; insan beyni anlam örüntüleri oluşturm a yetisine
sahip olduğu için de keşfedilebilirler:
“Ancak akrabalığa toplumsal-kültürel karakterini veren, do
ğadan alıkoydukları değil, doğadan aslî ayrılış tarzıdır. Bir ak
rabalık sistemi bireyler arasındaki nesnel soydanlık ya da kan
daşlık bağlarından oluşmaz. Yalnızca insan bilincinde vardır:
keyfî bir temsiller sistemidir, gerçek bir durumun kendiliğinden
gelişimi değil” (Levi-Slrauss 1996: 324’de).
Y apısalcılık, insan görüngüsünü belirli bir zaman ve m ekanda
ortaya çıkışlarıyla som utlanm ış, bedenleşm iş zihinsel faaliyetler
olarak görm ektedir. İnsanın dünyayla ilişkisi, bu ilişkiyi kavram -
sallaştırm ada kullandığı zihinsel araçlarla dolayım lanm aktadır.
Beyin, genetik olarak kalıttığı program ı, ikili kodlar (gece-gün-
düz, soğuk-sıcak, siyah-beyaz, y a şa m -ö lü m ,e ril-d işil...)a ra c ılı
ğıyla izler. Toplum bir iletişim m übadelesi m ekanizm asıdır; top
lumsal görüngüler iletiler, dil ise bu iletileri dönüştüren izgedir
{code) (Applebaum 1987: 405).
Prag ekolünün lingüistik m odelinden hareketle, Levi-Strauss
için kültür, tıpkı dil gibi özde keyfî/arızî bir sim geler derlem e
sidir. O, bu sim gelerin özgül anlam ları üzerinde değil, daha çok
bunların örgütlendiriliş tarzı, bütünsel bir sistem oluşturacak
tarzda birbirleriyle ilişkilendirilişleriyle ilgilidir. “İkili zıtlıklar,”
bu çabasında başvurduğu anahtardır.
VI. 2. I. A krabalığın Temel Y apılan

Levi-Strauss, ilk yapıtlarında evlilik kurallarının toplum sal
yapıyı nasıl etkilediği, hatta yarattığıyla ilgiliydi. O dönem ler
Britanya antropolojisine hakim olan ‘soy kuram ı’ karşısına, ak
rabalık yapılarının “ toplum sal grup içerisindeki iletişim i güvence
altına alan bir dil” (Abel 1985: 19) olduğu tanım ıyla çıkar. D il
sel iletilerin yerini, akrabalık ilişkilerinde kadınların mübadelesi
196
alm aktadır. [Burada, M arcel M auss’un Le D on'daki karşılıklılık

ilkesi üzerine çözüm lem eleri esas alınm aktadır. Levi-Strauss,
M au ss’un yapıtından, “ilkel” toplum larda m übadelenin salt, hat
ta asli olarak “iktisadi” bir işlem olm ayıp, Batılı toplum larda-
kinden çok daha önem li “kültürel” (toplum sal, dinsel büyüsel,
iktisadi, yararcı, duygusal, hukuksal, ah lak sa l...) işlevlere sahip
olduğu sonucunu çıkartır (H enaff 1998: 38-39)]. M übadele/kar
şılıklılık ilişkileri üzerine odaklanan Levi-Strauss, böylelikle
“ soy kuram ı”mn karşısına, “bağlaşıklık kuram ı’’yla çıkm aktadır.
Ona göre soy grupları toplum un tem eli değil, gruplar arasında
varolan evlilik m übadelesi ilişkilerinin unsurlarıdır.
Bu bağlam da, insanın yaptığı ilk ve en önem li ayırım lardan
birinin, ‘benlik-öteki’ ayırım ı olduğunu söyleyerek işe başlam ak
tadır. Bu doğal ayırım , ya da ikili zıtlık, bireyi, eş(ler)ini kendi
grubu dışından seçm eye zorlayan ' ensest tabusu'm ın da tem elini
oluşturm aktadır. 'E nsest tabusu,’ L evi-S trauss’a göre kültürün
özü, başlangıcıdır. Bu sayededir ki, akraba ve akraba-olm ayanlar
arasındaki ayırım , ilkel toplum larda kadınların karşılıklı m üba
delesi ve akrabalık ağlarının oluşm ası ile sonuçlanm aktadır. Bir
başka deyişle, m übadele edilen kadınlar, gruplar arasında bağla
şıklıklar kurulm asını olanaklı kılarak “benlik” ile “öteki” arasın
daki dolayım ı oluşturm aktadır.
Levi-Strauss, bunun ardından, basit/temel ve karmaşık evlilik
sistemlerini birbirinden ayırt eder. Basit/temel sistemler, pozitif
kurallara dayalı olan, yani kimin kiminle evleneceğini belirleyen
sistemler, karmaşık sistemler ise, negatif kurallara dayanan, yani ki
şinin kiminle evlenemeyeceğini belirlemekle birlikte, kimlerle evle
nebileceğini açık bırakan sistemlerdir. Levi-Strauss, basit sistemleri,
karmaşık sistemlerin anlaşılmasında anahtar kabul etmektedir.
Levi-Strauss, akrabalık sistem lerinin sm ıflandıncı ya da be-
timleyici olması üzerinde durm az, hatta kim in kim inle evlendiği
bile önem li değildir. O, m antıksal olasılıkların tümünü berabe
rinde getiren ‘sistem ler sistem i’yle ve bir sistem in diğeriyle olan
formel, neredeyse m atem atiksel ilişkisiyle ilgilidir. Kendisi bu
197
ilgisini şöyle açıklam aktadır:

“(...) Üniversitelerde antropolojinin özerk bir disiplin olarak
öğretilınediği o zamanki Fransız öğretimi yapan birinin antropo
lojiye kaçması mümkündü. Ben de oraya kaçtım ve hemen bir
sorunla karşılaştım: dünyanın her yanında, bütünüyle anlamsız
görünen bir çok evlilik kuralları vardı ve bu, büsbütün tedirgin
ediciydi; çünkü eğer anlamsız iseler, kuralların sayısı aşağı yu
karı sınırlı olsa bile, herkes için değişik kurallar olmalıydı. Do
layısıyla aynı saçmalık yeniden tekrar tekrar ortaya çıkıyor, ve
başka türden bir saçmalık da yeniden ortaya çıkıyorsa, o zaman
bunun kesinlikle saçma olmayan birşey olduğuna karar vermek
gerekiyordu, yoksa yeniden ortaya çıkmazdı.
Böyle belirgin bir düzensizliğin ardında bir düzen aramaya
çalışmak benim ilk yönelimimdi. Akrabalık dizgeleri ve evlilik
kuralları üzerine çalıştıktan sonra, bir şans eseri (herhangi bir
amaçla değil) mitolojiye yöneldim. Sorun orada da bütünüyle
aynıydı. (...)” (Levi-Strauss 1986: 23-24).
198
K uram lar, Kuramcılar
L evi-S trauss’un “akrabalık sistem leri” şöyle bir tabloda ö zet

lenebilir:
Akrabalık Sistemleri
Basit yapılar Karmaşık yapılar
Doğrudan mübadele Genelleşm iş mübadele Crow-Omaha K arm aşık sis-

| (AnEkKe) Karmaşık sistem ler tem ler
| | (soy-temelli kısıtlamalar) (kısıtlam alar)
Dolayımsu Gecikmeli
d. m. d.m.
(AnEkKe/ (BaKkKe)
BaKkKe)
B asit yapılar, iki grubun kadınları karşılıklılık tem elinde ta

kasa soktuğu sistem lerdir. En basit tipi, bir erkeğin A nE kK e ya
da B aK kK e (çapraz kuzenler) ile evlendiği sistem lerdir (G üney
A m erik a’nın bazı k esim leri ile A vusturalya). Bu sistem ‘kızk a r-
deş takası' o larak d a b ilin ir (dolaym ışız doğrudan m übadele).
Sürekli Ba K kK e evliliği olm ası durum unda m übadele, g e c ik m e
li doğrudan m übadele m odeline girecek, yani bir kuşakta verilen
kadın yerine ertesi kuşakta kadın alınacaktır. [A ncak R odney N e
edham gibi eleştirm enler bu tip durum ların etnografik açıdan en
d er olduğuna dikkat çekerler (B arnard 2001: 129).l B una karşılık
A nEkKe evliliği, ö zellikle A sy a’da çok yaygındır ve genelleşm iş
m übadeleyi verir. G enelleşm iş m übadelede birbiriyle kız alıp
verm e ilişkisinde ikiden fazla grup bulunm aktadır ve kadın akı
şı, tek-yönlüdür; yani bir grup, kadın aldığı gruba kadın verm e
m ektedir. L evi-S trauss’a göre, daha çok sayıda grubu m übadele
ilişkisi içerisine soktukları için, bağlaşıklık ağlarını genişletm ede
199
gecikm eli doğrudan m übadele dolayım sız doğrudan m übadeleye

göre, genelleşm iş m übadele ise doğrudan m übadeleye göre daha
avantajlıdır (Erickson 1999: 97).
Karm aşık sistem ler ise, Avrupa, Japonya ve A frika’nin büyük
bölüm ünde geçerli olan ve en yakın akrabalar arasındaki evliliği
yasaklayan kurallardır.
L ^vi-Strauss’un akrabalık çalışm ası 1950-60’h yıllarda B ri
tanya antropolojisini derinlem esine etkilem iş, Leach, N eedham
gibi antropologlar onun yöntem ini, bağlaşıklık üzerine tem elle
nen tikel akrabalık sistem lerinin incelenm esinde uygulam ışlar
dır. Ne ki Britanyalı yapısalcılar bir yandan yapısal-işlevselcile-
rin soy vurgusuna (bağlaşıklık kuram ıyla) karşı çıkarken, Lövi-
Strauss’un evrensel örüntü arayışına (evrensel akrabalık yapıları
fikrinin am pirik tem elden yoksun olduğunu ileri sürerek"*) karşı
çıkm aktadırlar.
VI. 2. 2. Sınıflandırm a Sistem leri

Levi-Strauss, görüldüğü üzere, gerek m evcut seçenekler
örüntüsü, gerekse bunların çerçevesini çizen kuralların, arkap-
landa yatan tek ve bilinçdışı zıtlık gram erinin kırılm aları olduğu
kanısındadır. Bilinçdışı m odellerin gerisinde, insan aklı yatm ak
tadır ve antropolojik araştırm anın nihaî hedefi, insan zihniyetinin
evrensel ilkelerine ulaşm ak olm alıdır.
Levi-Strauss 1960’lardan sonra düşünce sistem lerine daha
doğrudan bir ilgi gösterm eye başlayacak ve bu am açla da m i
toloji üzerine çalışm aya başlayacaktır. A ncak bu iki dönem ara
sında, sınıflandırm a sistem leri üzerine iki kitap yayınladı: Le
totemisme aujourdhui (G ünüm üzde Totem izm ) ile La pensee
sauvage (Yaban D üşünce). İnsanın toplum sal ve doğal dünyayı
nasıl sözel kategoriler halinde sınıflandırdığı üzerine bu iki m o
nografi, D urkheim ’a en yakın yapıtlarıdır. B unlarda insan düşün
cesinin (yalnız “ ilkel” düşüncenin değil, aynı zam anda her türlü
“bilim sel-olm ayan düşüncenin) en genel tarzda lojik (m antıksal)
118 Örneğin bkz. Leach (1985: 106).
200
değil, analojik olduğunu savunm aktadır. İnsan, doğal vc toplum

sal çevresindeki nesneleri sınıflandırarak dünyasına bir örüntü,
bir düzen dayatır. Bu kategorilerin sınırları keyfîdir ve yüzeysel
benzerlik ya da farklılıklar üzerine tem ellenebilm ektedirler. A n
cak aralarındaki ilişkiler daha tem el bir karakter sergilem ektedir.
Sistem lerin terim leri zıt çiftler halinde toplanm ıştır ve bu çiftler
birbirlerine bir zıtlıklar sistem i oluşturacak şekilde ilişkilenirler
(Ö rneğin eril - yukarı - sağ - aydınlık / dişil - aşağı - sol - karan
lık vb.) Bu, başka ilişki çeşitleri, özellikle de toplum sal gruplar
arasındaki ilişkiler üzerinde düşünm eye olanak sağlayan bir m o
del oluşturm aktadır (K uper 1983: 178). Buradaki tem el nosyon,
insanın her biri som ut bir referansa sahip bir dizi tem el zıtlık
kurarak ve sonra da bu zıtlıkları birbirleriyle ilişkilendirerek dü
şündüğüdür. L dvi-Strauss’un tüm sistem in üzerine yaslandığını
düşündüğü tem el zıtlık, “D oğa-K ültür” zıtlığıdır.1I<J
VI. 2. 2. 1. M utfak Üçgeni

Bu fikri, insan aklının evrenselliğine ilişkin en ilginç çalışm a
larından bir olan “M utfak Üçgeni”nde geliştirm ektedir. İlk kez
1965’de yayınlanan m akaleyi, izleyen tartışm aların ardından,
M ythologiques' in üçüncü cildine almıştır.
“Levi-Strauss. konuşm a dilinden yoksun bir insan toplum u
olm adığı gibi, yiyeceğinin bir bölüm ünü şu ya da bu biçim de
pişirm e işlem inden geçirm eyen bir insan toplum u olm adığını b e
lirtmektedir. Ancak, pişm iş yiyecek, kültür aracılığıyla işlenerek
dönüştürülm üş taze çiğ yiyecek olarak düşünülebilir. Ç ürüm üş
yiyecek ise, doğa aracılığıyla dönüştürülm üş taze çiğ yiyecektir”
(Leach 1985: 32).
B öylelikle,“M utfakÜ çgeni” ,yapısalcı dilbilimci Jacobson’un
“ünlü-ünsüz ü ç g e n fn e dayanm aktadır, “p, t, k" ünsüzleri ile
I 19 "Küllür/Doğa zıtlığı, etnologlar için vazgeçilm ezdir: Kimilerinin one

sürdüğü gibi, bunu keşfetliklcrinden dolayı değil, ama bunu inceledikleri halklarda
insan zihninin gerçek bir kategorisi olarak gözlem lediklerinden d o la y ı..." (Ldvi-
Strauss 1986: 81)
201
i, a ” arasındaki ilişkilerin tizlik ve şiddet eksenlerinde kurgulan

dığı gibi. Levi-Strauss besin m addelerinin durum u ve pişirilm e
tarzları arasındaki ilişkilerin de dönüşüm ve kültürel m üdaha
le ekseninde tanım lanabileceğini öne sürm ektedir. “ Birincil
B içim ” de iki eksen (normal-*-^dönüştürülmüş ve Doğa<->Kültür)
çiğ besim pişm işten ve her ikisini çürüm üşten ayırt etm ektedir:
B İRİNCİL B İÇ İM
KÜLTÜR < r DOĞA
NORMAL
(işle n m e m iş) Ç İĞ
MADDENİN DURUMU
(işleme derecesi)
DÖNÜŞTÜRÜLMÜŞ P İŞ M İŞ ÇÜRÜM ÜŞ
(işle n m iş)
“G elişkin B içim ”de ise, aynı eksen, kızartılm ış-tütsülenm iş-

kaynatılm ış yiyecekleri ayırt eder. A raçlar açısından kızartm a ve
tütsülem e, herhangi bir kültürel aracılığı gerektirm eksizin, elin
doğrudan ateş (kızartm a) veya havayla (tütsülem e) tem ası yeterli
olduğundan doğal, kap ve su gibi kültürel m üdahaleyi gerektiren
kaynatm a ise kültürel süreçlerdir. A ncak am aç ya d a nihaî ürün
açısından kızartm a ve kaynatm a doğal (L evi-Strauss kaynatm ayı
çürüm eye benzetm ektedir), tütsülem eyse kültürel sonuçlan orta
ya çıkartır:
202
Hava Su
(+) (+)
Tütsülenm iş K aynatılm ış
PİŞM İŞ ÇÜRÜM ÜŞ
Leach (1985: 34) “bilm ece çözerken boş yerlere Önceden be
lirlenm iş sözcükleri yerleştirm eyi” anım sattığını söylediği bu
denklem i, bir “akadem ik şaka” olarak algılanm aktan çıkartıp
daha anlaşılabilir kılm ak üzere şu açıklam ayı yapm aktadır:
“Levi-Strauss’un anlatmaya çalıştığı şudur: H ayvanlar yi
yeceklerini öylece yer ve onlar için yiyecek, içgüdülerinin ‘ye
nilebilir’ olarak belirlediği ulaşabildikleri herhangi bir şeydir.
Ama bir kez ana memesinden ayrıldıktan sonra, insanların hiç
bu tür güdüleri yoktur. Neyin yenilebilir, neyin yenilemez ol
duğunu. hangi durumlarda hangi tür yiyeceklerin yenileceğini
kararlaştıran, toplumun alışkanlıklarıdır. Yemeğin yendiği du
rumlar toplumsal olaylar olduğuna göre de, yemek türleri ara
sındaki ilişkiyle toplumsal olaylar arasındaki ilişkiyi birbirine
benzer kılan bir doku olmalıdır.
Dahası, olgulara baktığımızda:-önemli yiyecek türleri ola
rak alınan kategorilerin de kendi başlanna ilginç olduğunu
görürüz. Belli bir insan topluluğunun beslenmesi varolan kay
naklara bağlıdır. Varolan yiyecek kalemleri (ekmek, koyun eti,
peynir vb.) düzeyinde ise bir İngiliz kadınının alışveriş listesi
ile bir Amazon yerlisinin edinebileceği gıda maddelerinin dökü
mü arasmda çok az örtüşme vardır. Ama İngiliz ev kadını gibi
Amazon yerlisi de ‘yiyecek’ adıyla tek bif başlık altında topla
nan maddeleri birçok alt kategoriye (‘A yiyeceği’, ‘B yiyeceği’,
'C yiyeceği.vb.) ayırır. İşte tam bu aşamada A, B, C katego
rileri her yerde şaşılacak derecede benzer çıkmaktadır (...) ve
önemleri, her birine çok değişik saygınlık düzeyinin yüklenmiş
olmasından gelmektedir. Söylemek istediğim, yalnızca ziyafet
203
a n tr o p o lo ji
sofrasındaki yiyeceklerden her birinin kolay h k la tablom uzdaki

önceden hazırlanm ış boşluklara yerleştirilebileceği değildir: İs
tiridye (çiğ), füm e balık (tütsülenm iş), İstakoz çorbası (kayna
tılm ış). kuzu budu (kızartılm ış), sufle (pişm iş), rokfor peyniri
(çürüm üş) gibi. A sıl söylem ek istediğim , bu farklı genel sınıf
lara giren yiyecekleri birbirlerıyle standart bir ilişki içinde o l
duklarıdır. Ö rneğin, bizim alışkanlıklarım ıza göre, eğ er listede
kızartılm ış et varsa, yem eğin ortasında en onurlu yer kesinlikle
ona ayrılacaktır: b uharda pişirilm iş ya d a kaynatılm ış y iy ecek
ler ise özellikle hastalar ve çocuklar için uygun g ö rü lü r” (Leach
1985: 34-35).
Bir başka deyişle, kızartılımış< »kaynatılmış zıtlığını oluşturan
unsurlar, farklı kültürlerde farklı bir değer hiyerarşisine tabi tutu
labilm ektedir. A ncak ikili zıtlığın kendisi (kızartılm ış4 -kaynatıl
mış, ya da daha genel bir düzlem de Doğa<--Kültür), kalıcıdır.
Dahası, çok farklı kültürlerde de yiyecekler benzer biçim de
ayrılm akta, bazıları yalnızca erkeklere ya da kadınlara uygun
görülürken, bazıları ancak törensel vesilelerle tüketilebilm ckte,
bazılarıysa örneğin erginlenm em işler için tabu sayılm akta vb.dir.
“O rtaya çıkan, her zam an aynı doku değildir, am a rastgele ol
maktan çok uzaktır.” Örneğin, Levi-Strauss, kaynatm a ile kızart
m a arasında, kaynatm anın bütün suları m uhafaza etm eye olanak
sağlam ası açısından evrensel olarak plebyen, kızartm anın ise etin
bir bölüm ünü yakarak israfa yol açtığı için hiyerarşik toplum lar-
da yüksek statülerle ilişkili olduğunu söylem ektedir.
Leach, kostüm ve renk sim geciliğini aynı tarzda incelem e
ye çalışm ıştır; ancak, L evi-Strauss’un evrensellik tezine karşın,
karşılaştırm alı ve kültüre özgü b ir yaklaşım benim sem ektedir.
Örneğin, H indistan’da gelin geleneksel olarak çok-renkli, dul
kadınlar ise beyaz sari giyerken, B atı’da gelin beyaz, dul ise si
yah giyinir. R enkler farklı olm akla birlikte, her biri bir faaliyeti
sim gelem ektedir. Dahası bu renk sim geciliği, aynı kültür içeri
sinde farklı bağlam larda farklılık gösterm ektedir (Ö rneğin kır
mızı renk, trafik işaretlerinde “dur” anlam ına gelirken, Britanya
politikasında sarıyla temsil edilen Liberal D em okratlar ve m a
204
K uram lar, K a r a m a la r
viyle temsil edilen M uhafazakarlar karşısında İşçi P artisi’ni, ya

da kara renkle temsil edilen A narşistler karşısında Kom ünistleri
sim geler). B ritanya yapısalcılığı, toplum sal ve sim gesel yapıların
(kültürler-arası ortaklıkların yanı sıra) kültürel çeşitliliğini vur
gulam akla, insanlığın psişik birliğine göm ülü kültürel evrensel
leri araştıran L evi-Strauss yapısalcılığından ayrılm aktadır (B ar
nard 2001:132).
VI. 2. 3. M itoslar
L evi-Strauss’un m itolojiye olan ilgisi, ilkel halkların m itos
larını incelem enin insan düşüncesinin bitinçdışı evrensel Örgüt
lenişini en saf biçim iyle incelem e olanağı sağladığı yolundaki
düşüncesidir. Ona göre m itoslar, yalnızca verili bir toplum daki
düşünce tarzları hakkında bilgi sağlam akla kalm am akta, bizatihi
zihnin işleyişi konusunda bizi bilgilendirm ektedir. İlkel halkların
m itoslan. bu evrensel ilkelere, eğitim in mantıksal yapıyı toplum
sal çevrenin yarattığı ’kültürel girişim ’ katm anlarının ardına giz
lediği Batılı inançlardan daha yatkındır.
Daha 1955’te yayınladığı m akalesi “The Structural Study o f
a M yth” (B ir M itosun Yapısal Incelem esi)’de bu yaklaşım ını,
kendisini önceleyen diğer yaklaşım lardan özenle ayırmakladır.
Levi-Strauss, o güne değin m itos tahlillerinin üç çerçeve içerisi
ne yerleştiğini vurgular:
1) M itosları temel insan duygularının ifadesi ve çelişkilerin
dram atizasyonu olarak ele alan felsefı-psikolojik eğilim ler;
2) M itosları doğal görüngülerin eğreltilem eli tercüm eleri ola
rak gören sim geci eğilim ler;
3) M itosların toplum un yapılarını yansıttığını ve gerçeklikte
çözülem eyen sorunlara im gesel çözüm ler sunduğunu öne süren
sosyolojik eğilim ler.
Ldvi-Strauss, bu eğilim lerden her birinin m itoslan, kendi
sinden farklı bir söylem düzlem ine tercüm e ederek tahlil ettiği
ni, oysa onların “kendilerini sundukları gibi, ( ...) söylediklerini
gayet iyi ve gayet tam olarak söylediklerini gösterecek şekilde”
2(15
(H enaff 1998: 160) ele alınm ası gerektiğini vurgular. Y ani m itos
lar, kendi terim leri, verili kültürlerinin özgül bağlam ının ötesine
geçen kendi kuralları çerçevesinde tahlil edilm elidirler. Bu ku
rallar, insan zihninin sıra değiştirme, ikame, ters çevirm e, sim etri
vb. kurallarıdır. Ve tekil mitoslar, yalıtılm ış bir tarzda değil, bir
kültürel alan içerisinde bir sistem oluşturdukları anlatı varyantları
ile karşılıklı ilişkileri/bağlantıları içerisinde ele alınm alıdırlar.
Levi-Strauss, m itoslar, halk m asalları ve din üzerine çalışm a
larında da, insan bilişim inin ikili zıtlıklar şeklinde yapılandığı
na ilişkin görüşlerini geliştirm ektedir. İnsan düşüncesinin tem el
özelliğinin, bu türden zıtlıklar arasındaki orta noktayı bulm ak
olduğunu ileri sürm ekteydi (Leach 1985: 60).
Levi-Strauss, m itosların yaratıcılarının anlam yaratm ak üzere
genellikle bilinçsizce sürekli paarçalayıp yeniden dizilim e tabi
tuttukları “m item ley'd en oluştuğunu söylem ektedir.12(1 M itoslar,
bir öykü anlatm akla kalm azlar, bazen kültüre özgü, bazen de ev
rensel olan sim gesel hakikatleri de ifade ederler. H erhangi verili
bir anlatıda bunlar diyakronik ya d a senkronik olarak okunabile
cektir. Bunu gösterebilm ek am acıyla, üç G rek m itosunu parçala
rına (“m item lere” ) ayırarak yeniden dizilim e tabi tutm aktadır.
M itoslardan ilki, tanrı Z eus'un kaçırdığı kızkardeşi E urope’yi
arayan K adm os’un ejderhayı öldürüp dişlerini ektiği, bu dişlerden
doğan Spartoilerin birbirlerini öldürdüğü Kadm os mitosudur.
İkinci m itos, O edipus’un babası kral L aios’u öldürüp, The-
bai kentinin başına bela olan S fenks’in de intiharına yol açtıktan
sonra, ödül olarak annesi kraliçe Iokaste ile evlenerek T hebai’ye
kral olduğu, ancak gerçeği öğrendikten sonra lo k a ste ’nin intihar
ettiği, kendisinin ise gözlerini kör ederek bilici olduğu Oedipus
m itosudur.
Ve üçüncüsü, O edipus’un annesinden olan iki oğlu Eteokles
120 “M item" fikri, tiiç kuşku yok ki, y a p ışıl dilbilim de tem el bir birimi olu ş
turan “fonem" kavramından e s inlenm iş lir: ne kı Lcvi-Strauss’un kasu, m item lcrin
(fonem lerde olduğu gibi) tek başına anlamdan yoksun old u klan d eğil, diğer mitem-
lerle ilişkinlikleri (ya da bir sistem ) içerisinde anlaşılabilecekleridir (bkz. Henaff
1998: 163).
206
ve P o lyneikes'in O edipus tahttan feragat ettikten sonra birikirle

riyle kavgaya tutuşarak birbirlerini öldürdüğü, A ntigone’un da
K reon’un yasaklam asına karşın kardeşi Polyneikes’i göm düğü
A ntigone mitosudur.
L evi-Strauss, bu olayları bir dizim sel zincirin parçaları
olarak sıralar:
i. “ Kadm os, Z eu s’un kaçırdığı kızkardeşi E urope’yi arar”

ii. “K adm os E jderha’yı öldürür”
iii. “Spartoi birbirini öldürür”
ıv. “Oedipus babası L aios’u öldürür”
v. “Oedipus S fenks’i öldürür”
vi. “Oedipus annesi Iokaste ile evlenir”
vii. “Eteokles kardeşi P olyneikes’i öldürür”
viii. “Antigone yasağa karşın kardeşi Polyneikes’i göm er”
Levi-Strauss ayrıca adlardan üçünün ilginçliğine de işaret

etm ektedir:
ix. L ab d ak o s..........L aio s’un babası................... = “T opal”

x. L aios...................O edipus’un b a b a sı - “Solak”
xi. O e d ip u s..............................................................= “Şiş ayak”
207
A rdından da bu “ m item !er” i hem diyakronik, hem de sen k

ronik olarak okunabilecek bir tablo üzerine yerleştirir:
1 II III
,v 1
i. Kadmos- Europe J
ii. Kadnros-Ejderha J
iii. Spartoi
iv, Oedipus-Laios
ix. Topal Labdakos
v. 0edipns-Sfenk5
x. Solak Laios
vi. Oedipus- lokaste
vii. Eteokles-Polyneikes
xi. Şiş ayaklı Oedipus J
viii. Antigone-Polynei kes ı

G örüldüğü üzere sıralar diyakronik, sütunlar ise senkronik bir
okum ayı verm ektedir. I. sütundaki olayların her birinde, töre ya
da ayine aykırı bir davranış, ensest türünden bir ihlal sözkonusu-
dur: “akrabalığın gereğinden değerli sayılm ası.” İkinci sütundaki
olaylar ise, birincidekilerin zıddı, yani kardeş, baba katli vb. tü-
ründendir: “akrabalığın gereğinden değersiz sayılm ası.” Ü çüncü
sütunun ortak yönü garip/topraktan gelm e yaratıkların (Ejderha,
Sfenks) insanlar tarafından yok edilm esi, Levi-S trauss’un yoru
m uyla “insanın kökeninin toprakta olduğunun yadsınm ası” iken,
dördüncü sütundaki vasıflar insanın kökeninin toprakta olduğu
nu pekiştirm ektedir. Ç ünkü,
“M itolojide. T opraktan doğan insanların evren sel b ir ö zelli
ği, bunların derinliklerden çıktıkları anda yürüyem em eleri ya d a
beceriksizce yürüm eleridir. Bu durum P ueblo . . . (ve) K w akiutl
m itolojilerindeki toprağa ait yaratıklar için de d o ğ ru d u r” (L evi-
S trauss’dan akt.: Leach 1985: 69).
208
Böylelikle I. ve II. sütunlar ile, III. ve IV. sütunlar birbirleriy-

le karşıtlık oluşturm aktadır.
L evi-Strauss, böylelikle m itosların hem diyakronik hem de
senkronik olarak birbirlerine dönüştürülebilen unsurlarıyla (mi-
lem ler) insan aklının evrensel yapısını yansıttığını düşünm ek
tedir. Bunu sergileyebilm ek için de, dünya m itoslarını, oldukça
keyfî biçim de kullandığı topyekûn bir dağarcık olarak değerlen
dirm ektedir.121
G örüldüğü üzere yapısalcı, mitos unsurlan arasındaki ilişkiyi
düzenleyen kuralları incelemelidir. Y apısal analizin görevi, m i
tosu oluşturucu unsurlarına ayrıştırarak aralarındaki ikili ilişki
lerde gizlenen bilinçdışı anlamı açığa çıkartm ak olm alıdır. Bu
gizli çekirdeğin ortaya çıkartılm ası, insan düşüncesinin aslî un
surlarını da gözler önüne serecektir.
« «
Son olarak, akrabalıktan m itoslara, geniş bir konular spektru-

m unu ele alm asına karşın, Levi-S trauss’un fikir ve yöntem inin
ortak yö nlen şöyle sıralanabilecektir:
1. Yüzeysel, am pirik olarak gözlem lenebilen yapılara de
ğil, (Kantçı anlam da) bilinçdışında yatan derin yapılar üzerinde
odaklanm a;
2. E tik analize vurgu;
3. D iyakronidense senkroni üzerine vurgu;
4. Dilsel analoji;
5. İnsan varoluşunun çeşitli kurum lannı birbirlerinin dönüşü
mü, aynı temel ilkelerin farklı tezahürleri saym ak;
6. Görüngü ve düşüncelerin ikili/tezatlı niteliği;
7. Toplum sal ilişkilerde m übadele ilkesinin aslîliği;
8. Tüm eller arayışı.
O O O
121 2000 sayfalık M ylholagiques' inde çoğu A m erika kıtasından 813 m itos,
farklı yorum larıyla aktan Imaktadır.
209
V I I. B Ö L Ü M
M A R K S İS T A N T R O P O L O J İ
VII. 1. Sosyal Bilim lerde Kriz
9 6 0 ’ların sonu, 1970’lerin başlarında Batılı toplum ve
1 insan bilim leri, 1950’lerin ortalarından bu yana gerçek

yaşam da olagelen değişim ler ile toplum bilim lerin bun
ları açıklam ada içerisine düştüğü yetersizliğe ilişkin bir altüstlü-
ğe, siyasal, kuram sal ve pratik bir krize sahne olacaktır. 1960’la-
rın ikinci yarısından itibaren Batı A vrupa’da işçi sınıfı m uhalefe
ti ile A vrupa ve Kuzey A m erika’daki öğrenci gençlik hareketinin
yükselişi, bu krizin arkaplanını oluşturm aktadır.
K riz, bir yönüyle liberal akadem ik geleneğin kuram ve yön
tem lerine ilişkin düşkırıklığını yansıtm akta, eleştiriler ise ağır
lıklı olarak radikal sol, özellikle de M arksist çevrelerden gelm ek
tedir. İktisat, sosyoloji ve antropoloji, krizin köken ve doğasının
en ayrıntılı olarak incelendiği alanlar olm uştur; m evcut parçalı,
ideolojik ve yetersiz toplum bilim lerin, disiplinler (özellikle sos
yoloji, siyaset bilim i, antropoloji ve iktisat) arası parçalanm a ye
211
rine, m arksist kuram a dayalı olarak inşa edilm iş, yeni, tarihsel ve
bütünsel bir toplum bilim talebi yükseltilm ektedir.122
Bu radikal epistem olojik eleştiriye, akadem isyenler ve ün i
versite bileşenlerinin, üniversite ve bilim in, dünyanın insanilik
ten çıkartılışında aktif ajan işlevi üstlenişlerine yönelik tepki ve
eleştirileri de eklenm ektedir.123
A ntropoloji, bu m ayalanm adan bağışık değildir. Radikal sol
genç antropologlar kuşağı, antropolojinin krizini birbirine ba
ğımlı iki alanda tespit etm ektedirler: kuram sal ve siyasal. B ritan-
yalı antropolog Banaji, “savaş-öncesi antropolojinin durağanlığı,
özünde bir sahle-kuram , kuram kisvesindeki bir pratik el kita
bından öte birşey olm adığı için, hiçbir zam an gelişm eyen işlev-
selciliğin kısırlaştırıcı etkisinin doğal sonucuydu” 124 dem ektedir.
B anaji’ye göre işlevselciliğin kuram sal durağanlığının yanı sıra,
yapısalcı antropolojinin geleneksel nesnesini oluşturan “ilkel
bütünlük” ün Batı kapitalizm inin etkisiyle uğradığı dönüşüm ler,
antropolojiyi, bir pratik olarak da tehlikeye düşürm ekteydi. B a
naji, savaş-sonrası dönem de antropolojinin arkaplanm ı, iki ola
yın dönüştürdüğünü söylüyordu: em peryalizm e karşı m ücadele
ve söm ürgelerin bağım sızlıklarını kazanm ası ile yapısalcı antro
polojinin yükselişi. G erçekten de, yapısalcılık, daha doğrusu ya
pısal M arksizm , 20. yüzyılın ikinci yarısı M arksist antropolojisi
nin (tek değilse de) hakim paradigm asını oluşturm aktadır.
Karl M arx ve Friedrich E ngels’in kavram ve yöntem lerini
antropolojiye uygulam a girişimi olarak m arksist antropoloji, ba
şından itibaren, M arx ile E ngels’in tahlillerinin ağırlıklı olarak
sanayileşm iş toplum lar üzerine olm asına karşın, antropolojinin
esas ilgi alanını kapitalizm -öncesi toplum lann oluşturm ası so
runsalıyla malûldür. Bu açıdan antropologların başvurabileceği
başlıca m arksist “k lasikler,” M arx ’m K apital için bir ön çalışm a
niteliğini taşıyan G rundrisse (1858)’si, ya da bu yapıttan yapılan
122 Bu konuda bkz. Gıılbeııkiaıı K om isyonu (1996)
123 Bkz. Schiffrin (der.) (1997).
124 Akı.: Copans ve Scddon (1980: 4).
212
ayrı yayım , Pre-C apitalist Econom ic F orm ations (Kapitalizm -

öncesi İktisadi Form asyonlar - Eric H obsbaw m ’in önsözüyle) ya
da Forem en, M arx ’in prekapitalist toplum lar üzerine yazılarının
b ir derlem esi, The Ethnological N otebooks o f K arl M arx (Karl
M arx’in Etnolojik D efterleri - 1972) ile, Friedrich E ngels’in A i
lenin, Devletin, Özel M ülkiyetin Kökeni (1884)’dir.
M arksizm in antropoloji alanına uyarlanm ası, ağırlıklı olarak
üretim tarzı ve üretim ilişkilerinin, toplum ya da kültürlerin yapı
ve gelişim lerini belirleyen birincil toplum sal etken olarak görül
mesi yaklaşım ından oluşm aktadır. M arksist antropologlar, top
lumun tem elini ya da altyapısını oluşturan geçim ya da üretim
tarzı ve ilişkilerinin, nihaî tahlilde, üstya p ın , yani ideolojisi ve
değerleriyle birlikte b ir toplum un gidişat ve gelişim ini belirledi
ği kavrayışından hareket etm ektedirler. N e ki bu (kültürel m ad
decilik ya da yeni evrim cilikte örneğini gördüğüm üz) mekanik
bir belirlenim değildir: tersine, m arksist antropologlar siyaset ile
iktisat, ya da ideolojiyle iktisat arasında, doğrudan ve tek yönlü
bir belirlenim ilişkisini öne sürm enin kaba m addecilik olduğunu
vurgulayarak insan iradesi ve bilincinin (s ın ıf bilinci) toplum sal
analizin zorunlu bir unsuru olduğu, toplum sal değişim in ancak
insan eylem iyle gerçekleştiği konusunda ısrarlıdırlar. M arksist
görüş, insanların değişen toplumsal koşullarla başetm e ve onları
toplum un m addi tem eliyle uyum lu kılm ak üzere yeni kurum sal
ilişkiler yaratm a yolundaki iradesini değişim in dinam iği olarak
gören, dinam ik b ir perspektiftir.
Y ine de, m arksist geleneğin bu vurgudaki m irasının ikili ol
duğuna dikkat çekilm elidir. M arksizm i bir “ bilim ” den çok bir
“eleştiri" olarak gören m arksistler (“eleştirel” ya da “H eg elci”
m arksistler; örn. G. Lucaks, A. G ram sci, J. P. Sartre. H. M ar
cuse, E. From m , L. G oldm ann) daha tarihselci ve hüm anist bir
perspektifi izleyerek, insan (dolayısıyla da bilinç, özellikle “sm ıf
bilinci” ) aktörüne daha fazla öncelik tanım akta, tahlil çerçevele
rinde tarihe öndelik vermektedirler.
İkinci eğilim, M arksizm in daha m ekanistik ve p ositivistçebir
213
yorum undan kalkm an ve M arx ile H egel’in düşünceleri arasın

da kesin bir “kopuş” 125 gören “bilim sel” M arksistlerdir (örn.: G.
Plekhanov, K. Kautsky, L. Althusser, N. Pouiantzas, M. G ode-
lier) (M orris 2004: 73). 1950’ler sonrası m arksist antropolojisi
nin başat eğilim i “ yapısal m arksizm ,” bu çerçeveye yerleşm ek
tedir. Y apısal m arksistler, tarih ve insan iradesini (sınıf bilinci)
analiz çerçevelerinden dışlayan ve toplum tahlillerini toplum sal
“yapı”lar arasındaki belirlenim ilişkileri üzerine yerleştiren bir
yaklaşım sergilem ektedirler.
Karl M arx, yukarıda d a belirtildiği üzere, kapitalist toplu
mun tahlili üzerinde yoğunlaşm akla birlikte, sınıfsız toplum ların
sınıflı-devletli toplum lara evrilm esiyle de ilgiliydi. Sınıf-önce-
si toplum lara ilişkin bilgileri, büyük ölçüde 19. yüzyıl evrimci
yazınından, özellikle de Lew is H . M organ, John Budd Phear,
H enry M aine, Johan J. B achofen, J. Lubbock, J. F. M cL en
nan gibi yazarlardan kaynaklanm aktaydı. Etnolojik notlarında,
O rta Doğu ve A sya toplum lannm , sınıfsız toplum dan kapitaliz
me doğru ilerleyen klasik evrim sel hattın dışında, A syatik olarak
nitelediği farklı bir toplum tipine dikkat çekm ektedir. Asyatik
toplum lar, ya da A sya Tipi Üretim Tarzı (A T Ü T ) kavram ı, geniş
ölçekli b ir toplum içerisinde özerk biçim de işleyen ve bağımlı
olduğu devlete vergi ve haraç ödeyen özerk, küçük ölçekli köy
toplum lanna gönderm e yapm aktadır ve sonradan m arksist antro
pologların geniş çaplı araştırm alarına konu olacaktır:
“ ‘A syagil üretim tarzı’ terim ini M arx, yapıtının b ir (b ir tek)
parçasında kullanm ıştır. B aşka yerlerde. Kapital'de, ve daha sis
tem li biçim de Grundrisse başlığı altında ancak 1939’da yayınla
nan hazırlık elyazm alarında. M arx, özellikle H indistan örneğine
dayanarak, Asyagil toplumsal kuruluşları (formasyonları-y.n.)
oldukça ayrıntılı biçim de çözüm ler. Ü retim bu kuruluşlarda az
çok kendi kendilerine yeten ve toprağın öze! mülkiyetini bilme
yen tarım (köy) toplulukları çerçevesinde örgütlenir. Kolektif
mülkiyette kalan toprak, gereksinm elerine göre, devirli olarak
125 Allhusser. H egcl etkilenim i altındaki “genç M arx” ile. “bilim sclci" “ o l
gun/geç Marx” arasında bir “e pist etnolojik kopuş" saptar (Bkz.: Althusser. 2002).
214
aileler (geniş, ataerkil aileler) arasında dağıtılır. B ununla birlik

te, bu toplum artık ‘ilkel kom ünizm ’ aşam asında değildir; sı
nıflı bir toplum dur. A lt topluluklar üzerinde, bütün bu bağım lı
toplulukları kapsayan üst topluluğu sim gelerken, aynı zam anda
hem bir söm ürücü topluluk ve hem de ilk devlet biçim i olarak
görünen, geleneksel biçim lere göm ülm üş bir aygıt (bir ‘saray ’,
az çok büyüm üş bir ataerkil topluluk) kurulm uştur” (Suret-C a-
nale 1985: 33-44; s. 38).
Öte yandan A B D 'n d e izlenen yeni-evriınci ve m addeci kül
tür kuram lan ile Batı A vrupa’da görülen çatışkı-tem elli, süreç -
selci, eylem -m erkezli kuram lar, m arksist fikirleri antropolojiye
taşıyan öteki kanalları oluşturm aktadır. Örneğin, M anchester
Okulu m ensuplan, M arksizm ile tanıştırlar; ne ki gerek M ax
G luckm an, gerekse (bu kitabın IX. B ölüm ü’nde işlenen) V ic
tor Turner, çelişkiyi toplum sal dönüşüm ün m otoru olarak ele
alan m arksist görüşün aksine, onu bir başka düzlem de toplumsal
bütünleşm eyi sağlayan bir unsur olarak görm ektedir. M arksiz-
me ilgi duyan A vrupalı antropologlar yeni-işlevselcilerden ibaret
de değildir; R adcliffe-B row n sonrası yapısal işlevselcileri, kla
sik çerçevelerinin değişim i kavram adaki yetersizliğinin farkın-
dalığıyla, M arx ile E ngels’in yapıtlarına doğrudan gönderm ede
bulunm aktan çekinm em işlerdir (Örneğin Edm und Leach, Peter
Lloyd, R aym ond Firth, Jack G oody). Raym ond Firth m ark
sist kuramın antropolojik analize dahil edilm esi gereğinden söz
ederken, Jack G oody ise, tikel kapıtalizm -öncesi form asyonları
tartışm alarında m arksist kuram lardan yararlanm aktadır (Copans
ve Seddon 1980: 10-11).
M arksizm ile antropoloji arasındaki yakınlaşm anın bir başka
yönü ise, antropolojinin söm ürgecilik içindeki rolüne, disiplin
içerisinden yönelen eleştiriler oluşturm aktadır. Ö rneğin Talal
Asad editörlüğünü yaptığı Anthropology a n d the C olonial E n
counter (A ntropoloji ve Söm ürgeci K arşılaşm a - 1973) için kale
me aldığı önsözde şunları söylem ektedir:
“( ...) A ncak antropolojinin kökleri, aynı zam anda Batı ile
Ü çüncü D ünya arasındaki, burjuva A vrupası’mn ortaya çıkışm a
215
A N TR O P O LO Jİ
tarihlenen eşitsiz h ır güç karşılaşm asında, söm ürgeciliğin yal

nızca tarihsel m om entlerinden birini oluşturduğu karşılaşm ada
yatm aktadır. Batıya, tedricen hükm ü altına aldığı toplum lara
ilişkin kültürel ve tarihsel m alûm ata erişim olanağı veren ve
böylelikle de, salt b ir çeşit evrensel anlam a sağlam akla kalm a
yıp, A vrupalı ile A vrupai ı-ol m ay an dünyalar (ve türevsel o la
rak Ü çüncü D ün y a’dakı A vrupalılaşm ış elitlerle ‘geleneksel’
kitleler) arasındaki kapasite eşitsizliklerini yeniden dayatan, bu
karşılaşm adır. A ntropoloji gibi burjuva disiplinlerin sağladığı
m alûm at ve anlayışın en fazla söm ürü kapasitesine sahip olan-
larca edinilip kullanıldığını bugün giderek daha iyi kavrıyoruz.
B u, kısm en araştırm anın yapısından, am a daha çok da. özellikle
bu disiplinlerin bilgilerini nesneleşlirm e tarzından kaynaklanı
yor. A raştırm aları destekleyen güçlüler nilıaî olarak dünyaların
d a kendi konum larını güçlendirecek bilgiyi beklediklerinden,
antropoloji köklü biçim de yıkıcı olabilecek anlam a biçim lerinin
üretim ine kolaylıkla dönem em ektedir. A ntropolojik kavrayış
aşın ölçüde A vrupa dillerinde nesneleştiği içindir ki. B a tı’nm
tem sil ettiği dünya iktidarının yaşam tarzına, ve dolayısıyla da
akılcılığına büyük kolaylıkla uyarlanabilm ektedir. ( ...) A ntro
pologlar ( ...) söm ürge sistem inin tem sil ettiği iktidar yapısının
sürdürülm esine, kim i zam an dolaylı yollardan katkıda bulun
m uşlardır. ( ...) İktidar yapısı kuşkusuz ki sosyal antropolojinin
nesne leşli rdikl erin in kuram sal seçim i ve irdelenişini -bazı konu
larda diğerlerinden daha fazla olm ak üzere- etk ilem iştir” (Asad
1985: 16-17).
A ntropolojinin söm ürgecilikle suçortaklığı üzerine eleştirile
rinden başka, incelem elerinde m arksist sın ıf analizlerini köylü
lüğe ve köylü toplum lara uygulam a çabasındaki Talal A sad’ın
yanı sıra, M ax G luckm an’ın öğrencisi P eter W orsley de söm ür
geciliğe karşı eleştirileri ve sınıf kavram ını antropolojiye dahil
etm e girişim lerinde bulunm aktadır. W orsley G luckm an’ın sö
mürge bağlam ına yaptığı vurguyu, O kyanusya’d a yükselen din
sel hareketlerin söm ürgeciliğe karşı doğrudan bir tepki olarak
değerlendirilm esi gerektiğine dikkat çektiği The Trumpet Shall
Sound (Sur Ü fiirülecek - 1957)’da daha da geliştirir.
216
K uru m lar, K uram cılar
A B D ’de ise, radikal antropolog K athleen G oughe, antropo

lojinin em peryalizm ile ilişkilerini irdelerken disiplinin iki temel
zaafına işaret etm ektedir: antropologların Batı em peryalizm ini
uluslararası bir sistem ve karşılıklı birbirine bağlı bir siyasal ik
tisat olarak tahlil etm edeki ve Batılı olm ayan dünya üzerindeki
etkilerini değerlendirm edeki yetersizlikleri ile, toplum sal deği
şim tahlillerinde olgulara saplanıp kuramsal yaklaşım lardan uzak
durm aları. G ouge ve radikal m eslektaşlarının eleştirileri, antro
polojinin geleneksel incelem e konusunu oluşturan ilkel toplum-
ların başından beri uluslararası sistem in b ir parçası olduğunu
görem eyen aşırı am pirisist duruşu hedef alm aktadır (C opans ve
Scddon 1980: 15) ve Im m anuel W allerstein ’in “D ünya S iste
mi” tezleriyle uyum ludur.
Ne ki, S S C B ’de resm i kabul gören beş evreli evrim şem a
sı120 (ilkel, köleci, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum evreleri)
geçerli kabul edildiği sürece. M arksizm , esas olarak Batı antro
polojisinden dışlanm ış durum daydı. S S C B ’de 19 5 0 ’li yılların
ortalarından itibaren Stalin’in etkilerinin silinm esi çabalan, Batı
Avrupalı bilim ve akademi çevrelerinde M arksizm ’e ilginin ye
nilenm esine yol açacaktı.
Şu halde, 1955-1956’dan bu yana, diinya tarihindeki önem li
gelişm elerin m arksist analizin yönelişlerini güçlü biçim de etki
lediği ve o güne değin m arksistlercc ihm al edilm iş çeşitli alan
lara ilgi duyulm asına yol açtığı belirtilm elidir. M arksist analiz,
farklı yorum lardan hareketle özellikle üç yeni alanda başvurulan
çerçeveyi oluşturm aktadır: 1) K apitalizm -öncesi form asyonlar
ve toplum sal evrim şem aları; 2) K öylülüğün doğası ve rolü; 3)
Söm ürgecilik vc em peryalizm bağlam ında ‘gelişm iş’ ve ‘azge
lişm iş’ ülkeler arasındaki ilişkiler.
K apitalizm -öncesi form asyonlara ilişkin tahlillerde, M arx’in
bu konudaki katkılarını yetersiz bularak yapısalcı analiz çerçe
vesini yeğleyen yazarlar (Fransız yapısal M arksizm i) ön plana
çıkm aktadır. K öylülüğün doğası ve rolü konulu tartışm alar ise
126 B kz. Zubritski, M itropoiski, Kerov (1971).
217
köylülüğün 20. yüzyıldaki yükselişi ve devrim ci çıkışları (M ao,

Kim II Sung, Franz Fanon, C he G uevara, Fidel Castro, Amil car
C a b ra l...) üzerine yerleşm ekte ve köylülüğü kapitalizm önce
sinden b ir kalıntı olarak ele alm ayı yeğleyen antropolojik yak
laşım lar (örn. W o lf 2000) ile, Ü çüncü D ünya çeper kapitalizm i
altındaki dönüşüm leri (A frika, A sya, Latin A m erika) üzerine
odaklaşan sosyolojik ve/veya iktisat ağırlıklı yaklaşım lar [öm.
A ndre G unther-Frank, Sam ir Amin, Paul Baran, W alter E m m a
nuel, Paul Kemp, Henry M agdoff, Paul S w eezy ...l arasında bir
işbölüm ü gözlem lenm ektedir.
V II. 2. Fransız Yapısal M arksizm i

F ransız yapısal m arksizm i, Sovyetik “beşli evrim şem asC nın
köklü b ir eleştirisi üzerine yaslanm aktadır. J . Suret-C anale’ın
Afrika devletleri üzerine incelem esi,127 A TÜ T tartışm alarının
m arksist antropolojiye dahil edilm esinin ilk örneğini oluşturm ak
tadır. Bu toplum larda, köle ya da serflerin rant aracılığıyla söm ü
rülmesi değil, bölünm em iş kırsal cem aatlerin haraç ödedikleri
devlet tarafından söm ürülm esi başat söm ürü tarzını oluşturm ak
taydı. Devleti denetleyen egem en grupla dışsal ilişkilerine karşın
cem aat, iç-kom ünal örgütlenişini olduğu gibi korum aktaydı:
“ K anım ızca, A sya tipi üretim tarzının belirleyici sosyo-eko-
nom ik yapısı bir yandan içinde hiçb ir şekilde özel m ülkiyet bu
lunm ayan, toprağın kollektif sahibi olan kırsal to p luluk [komü-
notel üzerine kurulm uş bir üretim aygıtının: öte yandan, insanın
insan tarafından, son derece farklı şekillerde, am a her zam an
kom ünoteler aracılığıyla, söm ürülm esinin b ir arad a bulunm ası
şeklinde tanım lanabilir.
(...)
127 Bkz. Suret-Canale (1970: 145-190). Suret-Canale, şuu la n diyor: “Hcr-
şeyden önce, bu çalışm ayla 'ilkel komünal toplum , kölelik, feodalile' şeklindeki
evrim şem asının A frika’ya uygulanam ayacağı görüşüm üz doğrulandı. B iz de mark-
sizm in ö z ereğine, yöntem ine uygun bir şekilde davranarak bu şem ayı kesinlikle
bıraktık" (ss. 147-148).
218
Bu şekilde tanımlanan bir ‘Asya tipi üretim tarzı’ son derece

genel bir değer kazanır, insan toplamlarının büyük bir kısmının
geçirdikleri bir aşama olarak kabul edilebilir. Sömürgeleşme ön
cesi Afrikasının büyük bir kısmında da bu üretim tarzının örnek
leri görülür” (Suret-Canale 1970: 183-184).
Suret-C anale, “A TÜ T” terim inin coğrafî bir gönderm e oldu
ğundan hareketle, A frika’da gözlem lediği durum a sonraları “A f
rika tipi üretim tarzı” adını verecektir.
H er durum da, Suret-C anale ve üretim tarzları tartışm asını
onun izinden sürdürenlerin eleştirisinin m erkezine eski şem a
nın A vrupa-m erkezciliği yerleşm ektedir. S uret-C anale’ye göre
m arksist araştırm acıların görevi F. E n g els’in A Ö M D K ’deki e v
rimci taslağı geliştirm ek değil, yeni veri ve bilgiler ışığında yeni
değerlendirm eler sunm aktır.
Y eni ekolün ikinci evresini, L evi-Stnıus s ile M arx’m düşünce
lerini bağdaştırm a çabaları oluşturm aktadır. Ağırlıklı olarak F ran
sız m arksist antropologların geliştirdiği “Y apısal M arksizm ’i n
başlangıcı, 1960’lı yıllarda P aris’te düzenlenen “Asya Tipi Ü re
tim T arzı” K onferansı’na dayandırılm aktadır (B loch 2002: 186).
L evi-Strauss ile M arx’sn düşünceleri arasında bağlantı kurm a
arayışları, büyük ölçüde F ransız düşünür L o u is A lth u s s e r’in
(1918-1990) yapısal M arksizm yorum uyla ilişkilidir.
A lthusser’e göre, M arx’m düşüncesinde 1845-46 dolaylarında
bir “epistem olojik kopuş” gerçekleşm iştir. “O lgun/geç” M arx ’m
yazılan, hüm anist ve Hegelci genç M arx’m tersine, “insanın özü”
üzerine değil, tarihi öznesiz b ir süreç olarak kavrayan yeni b ir ta
rih anlayışı üzerine tem ellenm ektedir. A lthusser için M arx’m er
ken yazılarındaki H egelci ve ideolojik im alar, KapitaVde yerini
yeni ve özde bilim sel bir tahlile, “yapısal nedensellik” arayışları
na bırakm aktadır. A lthusser, [Lire le C apital (Kapitali O kum ak
- 1968)’d e128] M arx’m toplum sal yaşam ı ‘yapılar’la açıklam a
y a giriştiğine, altyapı-üstyapı ilişkilerinden söz ettiğine ve top
lum tiplerinin evrim inin bu yapılar arasındaki çelişkilerin ortaya
128 B kz..Althusser ( 1995).
219
çıkm ası ve gelişm esiyle açıklanabileceğini söylediğine işaret

etm ektedir. M arx için kapitalist sistem in bilim sel olarak anlaşıl
m ası, görünüşteki işleyişinin gehsindeki içsel yapıların keşfiyle
m üm kündür. M arx ya da Levi-Strauss için ‘yapılar’ gözlem lene-
bilen toplum sal ilişkilerle karıştırılm am alıdır; bunlar, toplum sal
ilişkilerin gerisinde m evcut, ancak göze görünm ez b ir gerçeklik
düzlem ini oluştururlar. Toplum sal ilişkilerin ve genelde toplum
sal pratiğin m antığı, bu gizli yapıların işleyişiyle açıklanır ve
bunların keşfi, ‘gözlem lenebilen olgular’ı açıklar. O ysa, örneğin
B ritanya am pirik geleneği, yapıyı am pirik gerçekliğin bir parçası
olarak görm ektedir (örn. Radcliffe-Brown).
A lthusser, ‘üretim tarzı’ kavram ının tarihsel özgüllüklerinden
arındırılm ış analitik b ir araç olarak inşasının m üm kün olduğunu
gösterm e çabası içindedir. Bunun ise, M arx’ın K apital’de kullan
dığı yöntem in kapitalizm in tahliline özgü olm aktan çıkartılm ası
gereği anlam ına geldiğini söyler. O na göre, M arx ’m ‘geç dönem ’
yapıtlarının en önem lisi olan K apital’de, ‘nedensellik,’ ‘yapısal
nedensellik’ olarak tanım lanm aktadır.
A lthusser’e göre Kapital, insanların para, değer, em ek gibi
fikirlerinin, kapitalizm in işçilerin kapitalizm tarafından söm ürül
mesi nden ibaret olan doğasını gizlediğini gösterm ektedir. B u ne
denle, kapitalizm i onun başat fikirleri aracılığıyla anlam aya çalı
şan kişi, yanılacaktır. A ncak bu, bu fikirlerin bir kenara atılıp bir
başka düzlem le (tekno-ekonom i, çevre, vb.) ikam e edilm esi ge
rektiği anlam ına gelm ez; böylesi bir girişim , in d irg em ed iik ola
caktır. A lthusser’e göre M arx ’ın bulduğu, kapitalizm in kuram sal
olarak yeniden inşa ettiği iç m ekanizm aları ve b u m ekanizm aların
kavram ları, (klasik iktisatçıların anladığı şekliyle) ‘ekonom iler’i
ve diğer yüzeysel görüngüleri nasıl oluşturduğudur.
M arx, yapısal nedensellik ve bu iç m ekanizm aya üretim tarzı
dem ektedir. D olayısıyla M arx’in inşa ettiği, varolan kapitalizm de
ğildir. Kapitalist üretim tarzı, M arx’in diğer şeylerin yanı sıra, ka
pitalizm in sınıf ilişkileri, doğanın kullanılış tarzı, siyasal sistem ler
ve kavram sal sistem ler arasında varolduğunu gösterdiği ilişkidir.
220
Tarihin akışını biçim lendiren, bu karşılıklı ilişkiler sistemidir.

A lthusser için üretim tarzı, birbirine bağlı birkaç yapıdan olu
şan, dolayısıyla da eklem li bir yapıdır. A ncak bu yapılar, üretim
ilişkileri yapısına tabidir; kapitalizm için bu kapitalistlerle işçiler
arasındaki ilişkidir. Şu halde A lthusser için üretim tarzı, h er biri
farklı güçteki, birbirini etkiyen, içsel olarak ‘eklem lenm iş’ 129 bir
yapılar sistem inin inşaıdır. Bu, oluşturucu unsurlarının farklı d o
ğaları nedeniyle bütünleşm em iş, çelişkili bir sistem dir ve unsur
ların bir aradalığı, içerdiği çelişkiler nedeniyle devrim ci değişim
potansiyelini bünyesinde barındırm aktadır.
Bunun Örneği, üretim ilişkileriyle üretici güçler arasındaki
bağdır. Her ikisi de birer sistem ya da yapı olarak kavranabi-
lecektir. Birbirlerine bağlıdırlar; ancak belli ölçülerde birbirle
rinden bağım sız olarak gelişirler. Ö m eğin, üretim ilişkilerinin
tarihsel gelişimi, artan ölçüde söm ürü odaklı hale gelm ektedir; ta
ki. üretim güçlerini içeren m addî üretim sistemi üzerinde işlerliği
sona erene dek (B loch 2002: 189-192).
Öte yandan, A lthusser’in P our M arx (M arx İçin - 1965)’ı UÜ
da, söylem ve iktidarın üretim tarzlarının kuşaklar boyu nasıl
yeniden üretilm esine olanak sağladığına eğilm esiyle, akrabalık,
toplum sal cinsiyet ve üretim tarzı arasındaki karm aşık ilişkileri
çözüm lem e olanağı sağladığından m arksist antropologları çokça
etkilem iştir (Barnard 2001: 141).
A lthusser’in sistem ini kullanan antropologlar, inceledikleri
toplum sal durum ların tarihsel gelişimini açıklam ak için benzer
yapısal eklem lenm eler inşa etm eye çalışm ışlardır. B öylelikle
bir toplumsal fo rm a syo n , tek bir üretim tarzı olarak değil, bir
kaç üretim tarzının birbirine eklem lenm esi olarak algılanm aya
başlayacaktır.131 Bu yaklaşım ın en belirgin yönü, toplum sal ve
129 Eklemlenme ile. bir araya gelen unsurların bir büıtin oluşturmadığı, par
çalanmaya yatkın bir birleşm e kast edilm ektedir (y.n.).
130 Bkz. Althusser (2002).
131 Althusser. ‘ Bir toplumsal formasyon, biri başat, diğeri de tabi olm ak üze
re en az iki üretim tarzının birleşm esiyle oluşan bir yapıya sahiptir’’ dem ektedir (akt.
Terray 1979: 76).
221
A N TR O P O LO Jİ
tarihsel görüngüleri kendi terim leri çerçevesinde anlam a girişi

m inin reddi (A lthusser bunıı ‘am pirisizm ’ olarak nitelem ektedir)
ve toplum u altta yatan, ve içsel gerilim ve çelişki m ekanizm aları
nı içerdiğinden, tarihsel dönüşüm lere kaynaklık eden bir yapısal
ilişkiler sistem i olarak algılam a çabasıdır.
A lthusser’in üretim tarzı fikrine yakın bir tanım ı, Barry H in-
d ess ve Paul H irs t’de de bulm ak m üm kündür. Hindess ve Hirst,
A lthusser’in izinde, olgulann dünyada verili olduğu ve/veya öz-
nelerarasındaki doğrulanabilir hipotezler aracılığıylakavranılabi-
leceği yolundaki am pirisist önvarsayım ları reddetm ekte ve verili
olanın daim a yeniden inşa edilm esi gereğine işaret etm ektedirler.
P re-capitalist M odes o f Production (K apitalizm -öncesi Üretim
T arzları - 1975) ve M odes o f Production and Social Form ation
(Ü retim Tarzları ve Toplum sal Form asyon - 1977) başlıklı yapıt
larında H indess ve Hearst üretim tarzını, “üretim ilişki ve güçle
rinin üretim ilişkilerinin başatlığı tarafından yapılandırılm ış ek
lemli bileşim i” (akt. Ulin 2001: 146) olarak tanım lam aktadırlar.
B urada dikkat edilm esi gereken nokta, ‘eklem lenm e’mn farklı
üretim tarzları arasındaki değil, ‘üretim ilişkileri’ ile ‘üretici g ü ç
ler’ arasındaki ilişkiye gönderm e yapar tarzda tanım lanm asıdır.
H indess ve H irst’e göre ‘üretim ilişkileri’ “artı-em eğin özgül bir
tem ellük tarzı ile üretim araçlarının toplum sal dağıtım ının bu tar
za denk düşen özgül bir biçim i”dir. ‘A rtı-em ek’132 her toplum da
vardır, ancak farklı tarzlarda tem ellük edilir. Üretim güçleri kav
ram ı, ham m addenin belirgin b ir ürüne dönüştürüldüğü, doğanın
tem ellük ediliş tarzını, üretim araçları ise, bireylerin uyguladığı
besin toplayıcılığı, bahçe tarım cılığı, çobanlık gibi İktisadî faa
liyetleri tanım lar. H indess ve H earst, üretim ilişkileri ve üretim
güçlerinin, içinde birleştikleri üretim tarzı kavram ından ayrı ele
alınam ayacağını öne sürm ektedir.
B öylelikle m arksist antropologlar, örneğin ayrı biravcı-topla-
yıcı üretim tarzının mı, yoksa avcı-toplayıcılığın bir üretim aracı
132 Toplum ya da toplumsal birimin asgarî geçim i için gerek li olandan fad a
sın! (arlı-ürün) üreten emek.
222
olarak, benzer sonuçlan olan başka üretim araçlarını da içeren

daha geniş bir üretim tarzının mı sözkonusu olduğunu tartışm ış
lardır. İkinci görüşü savunanlar, avcı-toplayıcılığın yanı sıra,
bahçe tan m cılan n ın da dahil olduğu, hanenin m al üretim ve d a
ğıtım birim ini oluşturduğu dom estik üretim tarzından söz etm ek
tedir. Bunu, artan karm aşıklıktaki ‘soy’, ‘feodal’ ve ‘kapitalist’
üretim tarzları izlem ektedir.
Fransız m arksist antropolog, m arksist ekonom ik antropoloji
nin kurucusu kabul edilen (C opans ve Seddon 1980: 34) C lau
de M eillassoux (1925-), Fem mes, greniers et capitaux (K adın
lar, tahıl am barlan, sığırlar - 1975) başlıklı kitabında133 Levi-
S trauss’un yapısalcılığını, söm ürü ve akrabalık sistem lerinin
dönüşüm ünün m addî nedenlerini göz önünde bulundurm am akla
eleştirm ektedir.
Meillassoux (1975), M buti pygm y’leri. Güney Am erika yer
lileri ve A frika kabile toplum lar]ndan ampirik örneklere dayan
dırdığı F em m es.,.'An em ek nesnesi olarak toprak ile, em ek aracı
olarak toprak arasında bir ayırım yapm akta, ilkinin doğal ürün
lerin doğrudan tem ellüküne dayanan toplayıcı-avcı toplum ların
karakteristik bir özelliği olduğunu, ve tutunum /süreklilik gerek
tirm eyen toplum sal ilişkileri biçim lendirdiğini söylem ekteydi.
G erçekten de toplayıcı-avcı toplum larda kadınlar ve erkekler
belirli ‘akrabalık’ form larına ve/veya kurallarına tabi olm aya
zorlanm aksızın farklı takım lar arasında serbestçe yer değiştire
bilm ekteydiler; çocuklar, ana-babalarından ziyade takım a aitti,
bakım ları ebeveynlerinin, hatta büyük ebeveynlerinin ilişkili o l
duğu takım ların m ensuplarınca üstlenilebiliyordu.
M eillassoux ’nun ‘em ek aracı olarak toprak’ kavram sallaştı r-
ması ise, insan enerjisinin em ek sürecinde başat olduğu, hem en
tüketil(e)m ediği için denetlenm esi gereken toplum sal bir ürü
nün, yani ‘hasadın’ söz konusu olduğu, bu nedenle daha istikrarlı
grup yapılan gerektiren ‘çapa/bahçe-tarım cısı (horticulturalist) ’
toplum lara işaret etm ektedir. M eillassoux, bu tip toplum larda
133 Editions M aspero, Paris: 1975.
223
em ek-gücü kritik b ir unsur haline geldiğinden, kadınların üreme

potansiyelinin denetim altına alınması gereğini vurgulam akta, bu
denetim in akraba grubu ya da kabilenin yaşlı erkeklerince üstle
nildiğine işaret etm ektedir. Böylelikle grubun yaşlı erkek üyeleri
bir yandan toplum sal ürünün üretim ve dağıtım ının kooperatif
örgütlenm esi, bir yandan da kadınların farklı gruplar arasında
ki m übadelesi yoluyla toplum sal yeniden-üretim /ürem enin d e
netim i işlevini üstlenm ektedirler. M eillassoux bu üretim tarzını
‘hane (dom estic) üretim tarzı’ olarak adlandırır.
M eillassoux’nun yapıtı, aynı zam anda akadem ik antropoloji
ye egem en olan “eril bakış”a karşı itirazlarını dile getiren fem i
nist antropologlar için de önemli bir dayanak oluşturdu. Ancak
fem inist antropologlardan, kadınların tartışm asının m erkezini
oluşturm asına karşın yapıtında ‘görünm ez' oldukları, göründük
leri yerdeyse akrabalık bağlam ında, türdeş bir kategori olarak
ele alındıkları, dahası biyolojik üreme ve toplum sal üretim nos
yonlarını birbirine karıştırarak, kadınlan üretim ci kim likleriyle
değil, salt ürem e işlevlerine vurguyla ele aldığı yolununda eleşti
riler alm ıştır (Barnard 2001: 91).
M eillassoux’nun bir diğer yapıtı, L 'A nthropologie Ecuno-
m iques de Gouro (G ouro’lann İktisadi A ntropolojisi - 1964),
Fildişi Kıyısı G ourolarm ın İktisadî yaşam ını incelem ektedir. Bu
çalışm anın ayırt edici yönü, ‘üretim tarzı’ kavram ını antropolo
jik bir çalışm ada kullanm a yönündeki ilk girişim i oluşturm asıdır.
M eillassoux, ‘dallanan’ ya da ‘soy’ üretim tarzından söz etm ekte
ve bu tarzın ticarî, ardından da söm ürge sistem i tarafından ‘ek
lem lendiğini’ gösterm ektedir.
Fransız yapısal m arksist antropologlardan E m m an u el
T e r r a y ’in M arxism e devant la socieîe ‘p rim itiv e’ ( ‘İlkel toplum
önünde M arksizm - 1969)’i iki bölüm den oluşm aktadır. Kita
bın M o rg an ’ın bir yeniden-değerlendirilm esi sayılabilecek ilk
bölüm ünde Terray, kapitalizm -öncesi toplum larda bir ‘üretim
tarzı’m n nasıl inşa edilebileceği tartışm asını yürütür. M organ’m
buluşlarından bazılarının belli bir değere sahip olm akla birlikte,
224
nıarksistlerin onun şem alarına takılıp kalm am ası gereğini vurgu

lam aktadır:
“( ..•) G ünüm üzde m arksist araştırm acılar tarihsel m addeci
liğin kategori ve yöntem lerini, bugüne dek çeşitli antropolojik
ideolojilere terk edilm iş ‘ilkel' denilen toplam ların uçsuz bu
caksız alanm a uygulam a ve kapitalist üretim tarzının hakim o l
m adığı toplum sal form asyonların bilim ini kurm a ağır göreviyle
karşı karşıyadırlar. M organ’ın kitabı, başarısızlıklarıyla olduğu
kadar başarılarıyla da, keşifleriyle olduğu kadar hata ve k arışık
lıklarıyla da bu bilim e en iyi girişlerden birini oluşturm aktadır”
(Terray 1979: 91).
Terray, ikinci bölüm de ise, soya dayalı toplum ların çözüm
lenm esinde kullanılabilecek bir üretim tarzı inşası çabasına gi
rişir. Bunun için de M eillassoux’nun G ouro incelem esinin Alt-
husserci çerçeveden eleştirisini tem el alır. Ona göre Gouroları
tek bir üretim tarzı çerçevesinde açıklam a girişim i hatalıdır; tüm
bir toplum dizisini ‘soy üretim tarzı’ ile açıklam ak, varyasyonu
anlaşılm az kılm aktadır.134 Verili bir vakada ancak birkaç üretim
tarzının bileşim i görülebilir, üretim tarzı kavram ının genelleşti
rici yönü akılda tutulabilir ve her birinin özgüllüğü açıklanabilir.
Terray böylece Gouroların söm ürge-öncesi durum unu “ aşiret-
köy" ve “soy” üretim tarzlarının eklem lenm esi olarak açıklar ve
G ouro toplum sal form asyonunu tekil bir bileşim in tekil bir ürünü
olarak tanım lar.
T erray’e (1979: 97) göre bir üretim tarzı, üç unsurdan oluş
maktadır: İktisadî temel; siyasal-hukuksal üstyapı ve ideolojik
üstyapı. Terray, üretici güçler [“üretim in maddi koşullarının
134 “G erçekte. M eiltassou x’nun saydığı özellik ler, soy vc dallanan soy top-
lum lannın bütününü gayet iyi betimlem ektedir. A ncak bu özelliklerin bir araya g e l
m esinin bu toplumların üretim tarzım tanımlamaya yettiğini ön e sürmek, öncelikle
onların aynı üretim tarzına sahip olduğunu öne sürmektir; ve bunun sonucu olarak
da bünyelerinde gözlem len en toplum sal ve ideolojik ilişkilerin devasa çeşitliliğ i
ni üretim tarzları düzlem indeki farklılıklarla açıklamaktan vazgeçm ektir; bir başka
deyişle, tarihsel m addeciliği soy ve dallanan soy toplumlarma uygulamaktan vaz
geçm ek, y a d a en azından kavramı yalnızca bu toplundan ‘sınaî’ toplumlardan ayırt
eden m esafeyi düşünm ede kullanmaktır” (Terray 1979: 97).
225
tümü: ham m addler, avadanlıklar, m akineler vb.” - s. 97] ve üre

tim ilişkileri [“çalışm a süreci içerisinde üreticiler arasında k u
rulan ilişkiler” - a.y.j sistem inden oluşan İktisadî tem elin son
tahlilde diğer iki yapıyı belirlediğini söylem ektedir. K öy-aşiret
üretim tarzında başlıca “üretici güçler” 135 ya da teknolojik faa
liyet, ağ balıkçılığıdır; bu, tüm köyün işbirliğini gerektirm ekte
ve işleyişte eşitlikçi üretim ilişkilerine bir öm ek oluşturm aktadır:
ağların m ülkiyeti ve su ürünlerinin dağıtımı, ortaktır.
P ierre P hilippe Rey ise. “T he Lineage M ode o f P roducti
on” (Soy Ü retim Tarzı - 1975) ve “C ontradiction de classe dans
les societes lineages” (Soy toplum lannda sınıf çelişkisi” - 1977)
başlıklı m akalelerindeT erray’in form ülasyonundaki, birden fazla
üretim tarzının üstüste getirilişinin statik karakterini eleştirm ek
tedir. M arx’in bu tür bir eklem lenm eyi dinam ik bir süreci açık
lam ak için kullandığına dikkat çekerek çelişkiyi bu dinam iği an
lam anın anahtarı olarak gündem e getirir: farklı üretim tarzlarının
farklı m antıkları arasındaki çelişki; üretici güçlerin gelişim iyle
üretim ilişkileri arasındaki çelişki, vd. Bu çelişki vurgusu, R ey’i
‘sın ıf’ kavram ının tüm toplum lara uygulanabilir olduğu kanısı
na yöneltm ektedir; böylelikle örneğin A frika’daki soy-tem elli
toplum larda toplum sal denetim i ellerinde tutan yaşlıların ya da
erkeklerin gençler ve/veya kadınlar karşısında b irer sınıf oluş
turabileceğini öne sürerek, M arx’in söm ürü tanım ının, M arxTn
onu teşhis etm ediği yerlerde, örneğin soy-tem elli toplum lar
d a varolabileceğini söylem ektedir - ki bu yaklaşım ı, T erray’in
(1979: 178-191) özeleştirel bir nitelik taşıyan “De I’exploitation”
başlıklı yazısında kabul edilecektir.
M aurice G odelier (1934- ) ise, A lthusser'in izinden, Marx
ile L evi-S trauss’un ortak bir epistem olojiyi paylaştıklarını, her
iki yazar için de yapının “ doğrudan görülebilir, v e böylece doğ
rudan gözlem lenebilir bir şey değil, insanlar arasındaki görüle
bilir ilişkilerin ötesinde varolan ve işleviyle sistem in tem el m an
tığını oluşturan bir gerçeklik düzlem i olduğu”n u (akt.: M orris
135 Görüldüğü üzere Terray'ın ‘üretici güçler” kavramı teknolojiktir.
226
2004: 510) ileri sürm ektedir. Şu halde, bilim , bireyin dolayım sız
dünya ve çevre deneyim lerinden kalkınam az, kalkınm am ak, hat
ta bu “görünüşler” i -cem aatin kolektif tem silleri- gözardı etm eli
dir. G odelier’nin M arx yorum una göre bilim in görevi, toplum sal
sistem in işleyişinin gerisindeki görünm ez yapıların keşfedilm e
sidir. A ncak, M arx, toplum ların işleyişi ve tarihinin gerisindeki
m antığı oluşturanın, son tahlilde m addî tem ellerinin üretim i ve
yeniden üretimi koşulları, bir başka deyişle üretim tarzı olduğu
nu söylem ekle, L evi-Strauss’dan ayrılm aktadır.
G odelier, tarihi açıklayıcı değil, açıklanm ası gereken bir kate
gori olarak ele alışıyla da yapısal-m arksist bir çerçeveye yerleşir.
O na göre tarih, bir kısm ı kurum sal ve üretim tarzlarıyla ilintili
olan, bir kısmı da bilişsel, çeşitli yapıların bileşim inden ibarettir.
Bu konuda şunları dem ektedir:
Tarihsel materyalizm, bir diğer tarih “model”i değildir. Asli
olarak o, bir toplum kuramı, toplumun iç düzeylerinin eklemle-
nişiyle ve bu düzleylerin her birinin hiyerarşik nedenselliği hak
kında bir hipotezdir. Ve bu nedensellik ve eklemlenme tiplerim
ve mekanizmalarını keşfedecek güçte olduğu zaman, Marksizm,
tarihsel bilimin doğru aracı olma hususundaki yeteneğini göster
miş olacaktır (Godelier’den akt,: Morris 2004: 513).
Buna karşılık, G odelier diğer yapısal m arksistlerden, ideolojik
üstyapıya, düşünce ve temsil sistem lerinin entelektüel m antığına
yaptığı vurguyla ayrılm aktadır. Bu ilgisinin Levi-Strauss’dan
kaynaklandığı söylenebilir. L evi-S trauss’a olan borcunu, bir ya
pıtında şöyle ifade etm ektedir:
“ [Lev i-Strauss] evrimcilikle suçlanamaz, ancak onda ‘Marx’m
pek az değindiği' ve kendisinin de katkıda bulunmak islediği
‘üstyapılar kuramının altyapıların reddedilmez önceliği düzen
yasasıyla çelişmediği’ önermesini buluruz. Aşağıdaki düşünce,
iktisat ve toplum arasındaki ilişkileri keşfetme ve toplumsal iliş
kilerin üretiminde, toplumların deviniminde ve genelde tarihte
zihinsel ve maddî olanın ağırlıklarını tahlil etme girişimlerinde
benim de hareket ettiğim nokta budur (Godelier 1-988: 3).
1970’li yıllarda M elanezya’d a etnografik araştırm alar yürü
227
ten G odelier’in ilk dönem araştırm alarında başat kaygısı, üretim

tarzlarının açıklanm ası ile tahlilidir ve çevre-teknoloji-toplum
ilişkileri üzerinde yoğunlaştığı ölçüde, kültürel ekolojinin araç
larına da sıkça başvurur.
G odelier, üretim tarzlarındaki dönüşüm lerin toplum sal/kül
türel değişim in kaynağını oluşturm akla birlikte, bu dönüşüm ün
entelektüel görüngülerin yapısının değişim i dolayım ıyla da kav-
ranılabileceğini Öne sürm ektedir. Ne ki ideolojik yapılar, kendi
göreli özerk m antıklarına sahiptir ve değişim ve dönüşüm leri bu
m antık tem elinde gerçekleşir.
G odelier, akrabalık, siyaset ya da din gibi tikel kurum sal
sistem lerin üretim tarzı içindeki rolünün salt görünür doğasıyla
bilinem eyeceğini öne sürm ektedir. Bu bağlam da m arksistlerin
genelde ideolojik bir görüngü olarak kavradığı ve üretim ilişkile
rinin örgütlenm esinde belirli bir rol oynayabileceğini reddettik
leri dinin (İnkalar örneğinden hareketle) yönetici sınıflara artı ak
tarım ının tapınaklar tarafından örgütlendiği ve yöneticilerin ilahı
doğasına olan inançla bir bölüşüm tarzını m eşrulaştırdığı ölçüde,
bazı bakım lardan bir üretim ilişkisi olarak görülm esi gerektiğini
savunm aktadır.
Bu yaklaşım ı, kapitalizm -öncesi toplum larda İktisadî faali
yetleri özünde kapitalist çağın bir disiplini olan iktisat biliminin
terim leriyle açıklam aya çalışan fo rm a listler ile, b u tip toplum
larda iktisadın diğer toplum sal ilişki (örneğin din, akrabalık vb.)
sistem leri içinde göm ülü olduğunu ve iktisat bilim inin terim le
riyle açıklanam ayacağını savunan substantivistler arasındaki tar
tışm aya gönderm e yapm aktadır - ve substantivist vurgular taşır.
Bunu, akrabalık ilişkileri için söyledikleriyle örnekleyelim:
“İlkel bir toplumda aile ilişkileri hem üretim ilişkilerini, hem
yetki (otorite) iiişkilerıni. hem de görülen doğa-toplum ilişki
lerini kısmen düzenleyen ideolojik şemayı meydana getirirler.
Böylece hem altyapıyı hem de üstyapıyı teşkil ederler ve çeşitli
işlevleri (...) kendilerinde hiraraya getirdikleri için toplumsal
hayatın egemen yapısı rolünü oynarlar.
228
Bu, marksist düşünceye ikili bir sorun getirir. Ekonominin

toplumsal hayattaki belirleyiciliği ilkesiyle aile ilişklilerinin il
kel loplumlardaki belirleyiciliğini nasıl bağdaştırabiliriz? Hangi
koşullar altında aile ilişkileri bu loplumlardaki egemenliklerini
yitirip ikincil (tali) bir duruma geçerken onlardan boşalan yeri,
devlet gibi yeni sosyal yapılar gelişip alırlar? (Godelier 1970:
135).
Ya da:
“And toplumlarındaki eski, dcvlet-öncesi üretim tarzlarına
dek düşen bu toplumsal üretim ilişkileri tipinin tahlilini sürdü
rebilmek için, pek çok ilkel toplumun akrabalık ve/veya kom
şuluk ilişkilerinde, soyut ya da dogmatik bir tarzda yalnızca
bu toplumların, İktisadî altyapılarına az-çok dışsal bir denklik
(mütekabiliyet) ilişkisi içinde olan üstyapı unsurlarını gören
öğretilerden yakamızı kurtarmamız gerekmektedir. Basitçe ve
yalnızca İktisadî bir faaliyet olarak emek, (Marx'in da gayet
iyi gördüğü gibi) bu kadîm üretim tarzlarında mevcut değildir.
Akrabalık ilişkileri eğitsel olduğu kadar siyasal ve ideolojik bir
işlev üstlenirler (ve böylelikle de din ve ala tapanıyla bağlantılı
gelenek ve değerlerin aktarımını sağlarlar); ama aynı zamanda
üretim ilişkilerinin, dolayısıyla da altyapının unsurları olarak da
işlev görürler. Bu nedenle akrabalık ilişkileri çok-işlevlidir vc
toplumsal yaşamdaki başat rollerini veren de bu çoğulluktur.
Aynı zamanda, bu işlev çoğulluğunun içinde, herhangi bir ka
rışıklığa yer vermeksizin kaynaşma sağlayan bir içsel birlik de
bulunmaktadır” (Godelier 1977: 67).
VI1.2.1 A krabalık Üzerine Yapısal-M arksist Tartışm alar

G örüldüğü üzere, G odelier, ‘arkaik/ilkel’ toplum larda akraba
lığı m arksist kuram da alışılageldiği üzere, bir "üstyapı’ kurumu
olarak ele alm aktan farklı birşey yapm aktadır. Akrabalık, ilişki
leri. toprak ve ürünlerin kullanım haklarını, başkaları için çalış
m a yüküm lülüklerini, hatta armağan alışverişlerini düzenledikle
ri ölçüde, altyapıyla, y a d a toplum un İktisadî tem eliyle ilişkilidir;
am a bu ilişkiler aynı zam anda, grup içerisindeki bazı bireylerin
229
(m arksist gelenekte ‘üstyapısal’ olarak değerlendirilen) siyasal

ve dinsel işlevlerine de kaynaklık etm ektedirler. Bu ise, İktisa
d î faaliyetlerin (bir başka deyişle üretici güçler, üretim ilişkileri
ve/ile üretim tarzının) ‘nihaî tahlildeki belirleyiciliği’nin nasıl
anlaşılm ası gerektiği sorusunu gündem e getirm ektedir.136 A k
rabalık ilişkileri karşılıklı hak ve yüküm lülükleri belirlem ekle,
dinsel, siyasal vb. işlevlerinin yanı sıra, üretim ilişkileri görevi
de görm ekte, dolayısıyla hem üstyapı hem de altyapı içerisinde
konum lanm aktadır. B öylelikle de üretici güçlerle üretim ilişkile
ri arasındaki denklik, aynı zam anda iktisat ile akrabalık arasında
ki denkliğe de tekabül etm ektedir.
T erray için işler daha da karışıktır. Terray, G odelier’nin söy
lediklerini yeterli bulm ayarak som ut akrabalık ilişkilerinin verili
bir altyapı üzerinde işleyen üçlü belirlenim in bir ürünü olarak
görülm esi gerektiğini öne sürer. Bir başka deyişle Terray için
akrabalık, üretim tarzının İktisadî, hukuksal-siyasal ve ideolojik
kertelerinin birleşik etkisinin karm aşık bir sonucudur. D olayısıy
la da akrabalık, A lthusser’in tanım lam ış olduğu bir “ üst-belir-
lenim ” halidir: farkh belirlenim lerin tek bir nesnede kesişm esi
ve bu kesişm ede belirlenim lerin başatlığı arasındaki farklılaşm a
(Copans ve Seddon 1980: 37).
M eillassoux’ya (1980: 164) göre ise, akrabalık ilişkileri, “her-
şeyden önce köylü toplum unun üretim ve yeniden üretim ilişki
lerinin bir ifadesidir.” Tarım ürünlerini gecikm eli verdiği için,
bir tarım toplum unda üreticiler, çalışm a süreleri boyunca tohum
ve besin kaynaklan bakım ından bir önceki çevrim in em eğine,
yani kendilerinden önceki kuşağa borçludurlar. Bu durum , tanın
136 Nitekim J. Baudrillard. M irror o f Production (Üretim Aynası -

1 975)’unda, G odelier'in yerli toplum larında üretim ilişkilerinin toplum sal, siyasal,
dinsel vc akrabalık ilişkilerinden soyutlanam ayacağını öne sürerken, aynı solukta
üretim ilişkilerinin de tekil ve b elirleyici kendilikler olduğunu öne sürmesinin bir
çelişki olduğuna işaret etm ekte, bunun toplum sal ve siyasal ilişkilerin de sonuçta
üretim ilişkisinden başka birşey olm adığını ileri sürmekten başka bir anlama gelm e
diğini belirtm ekle, bu önerm enin ise, kendi için d e çelişk ili olduğuna işaret etm ekte
dir (akt.: IJlin 2001: 137-158).
230
topluluklarında bir üretim ve tutunum birim i olarak ailenin, bir

ideoloji olarak da akrabalığın ortaya çıkm asına yol açm aktadır.
Bu tip toplıım larda toplum sal denetim , geçim üzerindeki dene
tim le karşılanm aktadır; bu ise fiziksel üretim araçlarından çok,
fizyolojik ürem e araçları, yani kadınlar üzerindeki denetim dir
(M eillassoux 1980: 159-170).
R ey’de ise, yukarıda da görüldüğü üzere bu tip toplumlarda
m erkezî ilişki, yaşlıların gençler üzerindeki sömürüsüdür; akraba
lık, bu söm ürüyü perdeleyen ideolojik bir kılıf işlevi görmektedir.
V II. 3. Y apısal M arksizm e M arksist İtirazlar

G örüldüğü üzere, A lthusser kaynaklı yapısal m arksizm ve ona
dayanan yapısal-m arksist antropoloji, süreç karşısında sistem,
özneler-arasdık karşısında yapı, toplum sal form asyon inşamda
İktisadî tem ele yapılan vurgu açısından tutarlı ve ıç-bütünlüklü
bir düşünce okuludur. Ne ki, 1950 sonrası m arksizm i, yapısal
m arksizm den ibaret değildir; bu nedenle antropolojide de izdü
şümleri bulunan farklı M arksizm yorum larına burada değinm ek
gerekm ektedir.
M arksizm içerisinde, daha süreçselci ve özne/aktör merkezci
bir yaklaşım ı, The Poverty o f Theory and O ther Essays (Teorinin
Sefaleti ve D iğer D enem eler - 1978)’d e 137 A lthusser yapısalcı
lığına sert polem ikler yönelten Britanyalı tarihçi E. P. T hom p
son tem sil eder. Thom pson “üretim tarzı” ya da herhangi bir
“ yapı” nın, insan-aktörlerden bağım sız olarak kurgulanam ayaca-
ğını savunm aktadır:
“(...) Zira gerçekte üreten ve ilişkiye giren aktörlerin aracı
lığından ve rasyonelliğinden bağımsız, düzenli ve ras-yonel bir
ardışık gelişme biçimine, karmaşık (ve birbiçimli) bir içsel ras
yonel yapılanmaya yol açan bir üretim tarzı önerilirse, o zaman
hemen sorular sorulur: Bu otomatik işleyen yapıyı programla
yan İlahî irade kimdir, görünmeyen biliııçdışı güç nerededir?"
(Thompson 1994: 166).
137 Bkz. Thom pson (1994).
231
a n tro po lo ji
T hom pson’a göre, “yapılar,’' “kerteler" ya da “d ü zlem ler”

m addi yaşam içerisinde birbirleriyle sınıfsal ilişkilere giren ve
bu deneyim lerinin bilincinde olan insan faaliyetlerinden ibaret
tir. Bir başka deyişle Thom pson, A lthusser yapısalcılığının tahlil
çerçevesinin dışına sürdüğü “özne/aktör ve deneyim lerini” yeni
den incelem e odağına yerleştirir:
“Farklı hızlarda ve farklı tariflere göre tarihle dolaşıp duran
Alıhusser’in ‘düzeyler’ nosyonu akademik bir uydurmadır. Zira
bütün bu ‘kerteler’ ve ‘düzeyler’ gerçekte insan faaliyetleridir,
kurumlardır. düşüncelerdir. Maddi yaşamları ve belirli ilişkiler
içinde bunları yaşayan ve bu deneyimin bilincinde olan kadınlar
dan ve erkeklerden söz ediyoruz. ‘Belirli ilişkiler’ demekle, özel
toplumsal oluşumlarda sınıf tarzında kurulan ilişkilere işaret
ediyor ve sınıf deneyiminin bütün bu ‘kertelerde, ‘düzeyler’de,
kurumlarda ve faaliyetlerde eşzamanlı ifade bulacağını belirti
yoruz. (...)
(...) çünkü (deneyim vc pratik) toplumsal varhk ile toplum
sal bilinç13* arasındaki zorunlu ona terimdir. Kültüre, değerlere
ve düşünceye rengim veren, deneyimdir (çoğunlukla da sınıf de
neyimi): Deneyim aracılığıyladır ki üretim tarzı diğer faaliyetler
üzerinde tayin edici bir basınç uygular: ve üıelim pratikle devam
ettirilir” (Thompson 1994: 176-177).
T hom pson’unki, “yapı” yı “oluş” içinde kavram aya yönelen,
dinam ik bir bakış, tarihi belirli zorunluluklar doğrultusunda işle
yen, öznelerden bağım sız bir determ inizm olarak gören m ekanist
m addeciliğin reddidir. O na göre, (tarihsel) determ inizm , ancak,
sınırları çizm ekte, yönü tayin etm ekte ve basınç uygulam aktadır;
bu bakım dan bir “yasallıktan” çok “olası olanlann sınırlarının
belirlenm esi”nden söz edilebilecektir:
“(...) Sartre’m argümanı (‘kuram’a karşı ‘nosyon’ - y.n.) ta
rihsel kavramların yaklaşık ve koşullu olma doğası, ‘esneklik'i
ve genelliği (‘sınıflar,1 ‘sınıf mücadelesi') bunların kural olıtıak-
138 Ulin (2001: 164). “ toplum sal varlık 'ı “tarihsel varoluşun m addî etk ile
şimleri," "toplumsal bilinç"i ise. “ insan edim lerinin kimlik, ve anlamlarını edindiği
kavram, karşılıklı beklenti ve kültürel değerler” olarak tanımlamaktadır.
232
tan çok tahm in olm a karakterleri ile ilgili b en im daha önceki ar
güm anım ı güçlendirir. A çık ve form at if k avram lar lehine kapalı
vc statik kavram ve benzeşlirm elerin reddedilm esini de doğru
lar: ‘hareket yasası’mn yerine ‘süreç m a n tığ ı’nı koyarak, deter
m inizm i önceden belirlenen program lam a ya da zorunluluğun
aşılm ası olarak değil, ‘sınırları belirlem e' ve ‘basınç uygulam a'
anlam ında anlayarak. Bu. yapı nosyonunu alakoym ak dem ektir:
fakat biçim leri itibariyle çok-yönlü olm aya dev am eden toplum
sal bir oluşum içinde yapısal gerçekleşm e (sınırlar ve basınçlar)
olarak” (T hom pson 1994: 188).
V II. 4. M a rk s is t A n tro p o lo ji ve K öylülük

A ntropolojide yapısal-olm ayan m aksist yaklaşım ların yoğun
laştığı alanlardan biri de köylülüktür ve bu alanda, E ric R. W olf
(1923- )Tın ismi öne çıkm aktadır.
Eric W o lf Peasants (K öylüler - I % 6 ) l39'd a köylülüğü kapita-
lizm-öncesi bir kategori olarak ele alm a eğilim indedir;140 ancak
daha sözün başında, onları “ilkel” toplum lardan ayırt eden özel
liğin, eşitsiz ve hiyerarşik olarak örgütlenm iş bir toplumda, üret
tikleri artıyı hakim gruplara aktaran kırsal rençperler olduklarını
vurgular (W olf 2000: 18). Bu nedenledir ki W olf’a göre köylülük,
içerisine yerleştiği daha geniş bağlam içerisinde ele alınmalıdır.
“{ ...) M edeniyetin en belirleyici ölçütü kent değil devlettir
ve genelde yiyecek üretimi için topıak işleyenler ile köylü a ra
sındaki geçiş noktasını belirleyen şey, devletin ortaya çıkm ası
139 Kitabın T ürkçe baskısı için bkz. W olf (2000).

140 W o lf un bu yaklaşım ı ile, 1920’lcrdc SSC B kırsal araştırmacılarının
önde gelenlerinden C h ayan ov’un, (tarihsiz, özellik le de aynı kitap içerisinde Shaııin
v c Thorncr'in m akaleleri) ücretsiz aile emeği ü zen n e tem ellenen köylülüğün, üc
retli em eğe dayalı, kâr yön elim li kapitalist teşebbüslerden köklü bir biçim de larklı
olduğunu vc farklı bir operasyonel mantıkla işlediğini, bu nedenle farklı bir iktisa
di kuram çerçevesin d e tahlil ed ilm esi gerektiğini söyleyen vc bundan hareketle de
‘‘Köylü (ya da aile) ek on om isi kuramım geliştiren görüşleri arasında kimi koşut
lukları saptamak mümkündür. Chayanov'un görüşleri köylülüğün, kapitalist piyasa
ekonom isinin yaygınlaşm ası karşısında olduğu kadar. SSC B 'dcki vc diğer sosyalist
ülkelerdeki d evlet m üdahaleleri karşısında da ayakta kalma yetisinin gerisindeki d i
namikleri konusunda W o lf üzerinde etkili olm uşa benzemekledir.
dır. Bundan dolayı bir rençper, devleti olan bir toplum a entegre
edildiğinde, yani kendi toplum sal katm anı dışında olan güç sa
hiplerinin talep ve yaptırım larına tabı hale geldiğinde, gerçek
anlam da köylülükten söz edebiliriz (W olf 2000: 29-30).
Öte yandan, yine W o lf a (2000: 32-36) göre köylülük, tabi o l
duğu daha geniş bağlam la, ya da kendisini denetim altında tutan
kesim lerle, kendi birim inin (kırsal hane halkı ya da kırsal cem a
at) tüketim talepleri ile dış talepler arasında kırılgan bir dengeyi
sürdürm e yolunda süreğen bir gerilim i yaşamaktadır. Bu denge,
farklı koşullarda, üretim i arttırm ak ya da tüketimi kısm ak gibi iki
farklı stratejiye yol açabilm ektedir. V e kitabı, bu gerilimi iktisa
di, toplum sal ve ideolojik veçheleri içerisinde tahlil konusunda
önem li bir katkı oluşturm aktadır.
W o lf un köylülüğü kendi başına, daha doğrusu devletle iliş-
kinliği içerisinde tahlile elverişli bir kendilik olarak ele alan çer
çevesinin yanı sıra, antropolojide “ Siyasal İktisat” olarak anılan
ve günüm üz küreselleşm e kuram larına öncülük eden bir yakla
şım. köylülük ve genelde kırsalı, “gelişm işlık-azgelişm işlik” te
rim leriyle açıklanan bir “m erkez-çeper” ilişkisi bağlam ına, yani
“dünya sistem i” içerisine yerleştirm ektedir.
VII. 5. Siyasal İktisat ve K üreselleşm e Kuramı

20. yüzyılın ikinci yarısındaki marksist mayalanma, akademide
“gelişmişlik” ve “azgelişmişlik” sorunları ve bu ikisi arasındaki bağ
ları da sorunsallaştıracaktır. Bu vurguyu yapan iktisatçı, sosyolog
ve antropologlar, “Siyasal İktisat” eğilimini oluşturmakta ve ağır
lıklı olarak Latin Amerika ve ABD’de çalışan toplumbilimcilerden
oluşmaktadırlar. Bu alandaki ilk çalışmalar, 1960’larda modern
leşmenin gündemini eleştiren Andre Gunther Frank’ten (1929
- 2005) kaynaklanmakladır. Frank (1967) Batılı dünyanın temasa
geçtiği ‘gelişmekte olan’ yeni ulus-devletleri sürekli bir işgücü ve
artı-değer sömürüsüne tabi tutarak uydulaştırdığı saptamasını yap
maktadır. Frank’e göre azgelişmişlik ‘yerel koşullar’ın ya da “feodal
kalıntılaf’ın vb.) değil, bizatihi kapitalist sömürünün bir sonucudur:
234
“Bu çalışm a üç bölüm lü b ir tezi. Latin A m erika tarihinin

belli başlı her aşam asının belirli unsurlarını inceleyerek öne sü
recektir. T ezin üç bölüm ü şunlardır:
1) Fetih, bütün L atin A m erika’yı, genişleyen ticari kapita

lizm in tek dünya sistem inde, giderek artan bir tâbiyet ve gerek
söm ürgeci, gerekse yeni-söm ürgeci ekonomik bağımlılık duru
mu içine yerleştirdi.
2) K apitalist m etropol ile olan söm ürgeci ve yeni söm ürge

ci bağım lılık ilişkisi. Latin A m erika toplum uııun kültürü dahil,
ekonom ik ve sınıfsal yapısını da oluşturdu ve dönüştürdü. U lu
sal yapılardaki bu değişiklikler, söm ürgeci bağım lılık biçim le
rinde gündem e gelen dönem sel değişikliklerin bir sonucu olarak
ortaya çıktı.
3) Bu söm ürgeci ve sınıfsal yapı, burjuvazinin hakim kesi

m inin çok iyi tanım lanm ış sınıfsal çıkarlarını oluşturur. H ü k ü
m etleri ve devletin diğer araçlarını kullanarak burjuvazi. Latin
A m erika halklarının “ulus"ıınun ekonom ik, toplum sal ve siy a
sal yaşantısında bir az g elişm işlik p o litik a sı üretir. Bağım lılık
biçim lerindeki bir değişim ekonom ik ve sınıfsal yapıyı değiş
tirdiğinde. politikayı üreten aynı ekonom ik bağım lılık bağlarını
daha da güçlendirerek hakim sınıf politikasındaki değişim leri de
başlatır ve dolayısıyla Latin A m erik a’da da az gelişm işliğin ge
lişm esini şiddetlendirir" {Frank 1995: 19).
B e n z e r b iç im d e , ta rih ç i Im m anuel W allerstein d a A v ru p a ve
A B D ’d e k i ‘m e rk e z ’ u lu s la rın k a p ita lis t b u rju v a z ile rin in ‘ç e p e r
le r ’ (p e r ip h e r y ) ’d e k i p r o le te r le r in y a ra ttığ ı k â rla rı te m e llü k e ttiğ i
A v ru p a -A m e r ik a n b ir ‘d ü n y a s is te m i’n in b iç im le n m e k le o ld u ğ u
te ş h is in i y a p m a k ta d ır. F ra n k g ib i W a lle rs te in d a, p ro le ta ry a n ın
A v ru p a -A m e r ik a n to p lu m u n u n ç e v r e to p lu m la r] v e ü rü n le rin e
n ü fu z e ttiğ i, siy a sa l b o y u n d u r u k a ltın a a ld ığ ı v e ik tis a d e n s ö m ü r
d ü ğ ü b ir ‘D ü n y a S is te m i’ 141 iç in d e k ıs k ıv ra k y a k a la d ığ ın ı s ö y le
m e k te d ir.
141 “D ü n ya sistem i" konusunda. A . Gundcr Prank, Barry K. G ills, Samir

A m in v e Immanuel W allerstein'ın da katıldığı lartışmalar iç in hkz Frank vc G i lls
(der.) (1996).
235
Fransız m arksist antropolojisinde başat olan yapısal eğilim lere

karşı, Am erika kıtasında yaygınlık kazanan siyasal iktisat görüşü,
“k ü ltü r” kavram ını da yeniden ele alm aktadır: kültür, m adde-dışı
ya d a m etafizik değil, nesnel ve som ut güçler - ideolojiler sistemi
olarak yeniden tanım lanm aktadır. Bu, kültürü önceleri yapıldığı
üzere birleşik ve farklılaşm am ış b ir incelem e nesnesi olarak gör
m ek yerine, kültürün kendisini tartışm alı kılan bir yaklaşım dır.
Tikel çıkar ve faaliyetler hangi toplum sal ve tarihsel koşullarda
ortaya çıkm aktadır? Yeni anlam ve pratikler oluşturm ak üzere
nasıl içiçe geçerler ve bunlar nasıl alım lanır, kabul edilir, değiş
tirilir ya da dirençle karşılaşır? Böylelikle, 1970’lerden itibaren,
yerel toplum ları geniş ölçekli bölgesel, ulusal ve uluslararası si-
yasal-iktisadi güçlerle (özellikle küresel kapitalizm le) ilişkileri
içinde incelem e eğilimi başat hale gelecektir. Bu alanda E ric
W o lf (1923 - ) , S idney M in tz (1922 - ) vc W illiam R o seb erry
(1950- ) ’nin adları ön plana çıkm aktadır.
Eric W o lf un E li rope and the People W ithout History's} (Av
rupa ve Tarihi O lm ayan H alklar - 1997) 1400 yılında dünyanın
bir survey’iyle başlar ve A vrupa’nın zam anla başat olacağı ta
rihsel ve toplum sal dinam ikleri açıklam aya çalışır. Cenova ve
V enedik gibi ticarî m erkezlerin A vrupalı kralları finanse ederek
A v ru p a’nın söm ürgeci yayılm asında oynadığı role dikkati çek
tikten sonra, A vrupa’nın bu dönüşüm ünün m etaların dolaşım ıyla
değil, toplum sal ilişkilerdeki tedricî dönüşüm le m üm kün oldu
ğunu vurgular (W olf 1997).
Sidney M intz ise Sw eetness and Power, The Place o f Sugar
in M odern H istory (Şeker ve G üç, Şekerin M odem Tarihteki yeri
- 1985)’de m etropol ile söm ürge arasındaki ilişkiyi dahil etm e
yen her incelem enin eksik olacağını savlam aktadır. K itabın ana
tem ası, 17. yüzyılda A vrupa-A frika ve Am erika kıtaları arasın
daki .şeker ticaretidir. Bu üçgen, şekerin lüks bir m adde olm ak
tan çıkıp kitlesel tüketim nesnesine dönüşm esine sahne olduğu
ölçüde, plantasyon kölelerinin yazgısı A vrupalı işçi sınıfm ınkine
bağlanm aktadır. Şeker, proletaryanın yeniden-üretim maliyetini
236
düşürm ekle, kapitalizm in yükselişinin bir dinam iğini oluşturur

(Mintz 1996).
H er iki yazar da, antropolojinin kültürün özerkliğine aşın vur
gusunu eleştirm ekte ve anlam yaratım ıyla toplum sal-sınıfsal iliş
kiler arasındaki bağa işaret etm ektedirler. G erek W olf, gerekse
M intz, insanın benlik oluşum unun ve dönüşüm ünün bağlam ım
kuranın em ek olduğunu ve eleştiri ve insanın özgürleşm esi görü
sü için em eğin tarihsel koşullarına dönülm esi gereğini vurgula
m aktadırlar (Ulin 2001: 193).
6410
237
V III. B Ö L Ü M
B İL İŞ S E L A N T R O P O L O Jİ
G enç insanlar, sîzlere sesleniyorum ; yalnızca sîzle r için ya ziyanını,

ilk kez bir arkadaşınız, h epinize çak saçm a g e le re k h erh a n g i b ir fik r e inatla
bağlandığında, onu d ikkatle izleyin. Onun, size a p a çık g ö rü n en nedenleri
unlam asının im kansız olduğu bir ruh ha li içinde old u ğ u n u göreceksiniz. A ynı
fik irler, oıııııı zihninde daha önceden sizinkinden b a m b a şka b ir düzenle sı
ralanm ıştır ve d oğrulanm adan ö nce tartılm ası g ereken p e k ç o k ba şka fik irle
bağlantılıdır.
S izi b in le rin d e n korum ak için bu y a zıd a sizi eğ itm eyi değil; diişiindiiğiiıuiz,
ko n u ştu ğ u n u z re a k ıl yürüttüğünüz, zam an zihninizde nelerin o lup bittiğini
g ö sterm ek istiyorum ...
D estutt de Tracy (F ransız diişiinür, 18. y ü zy ılın sonu)*
ilişsel antropoloji, kültür ve düşünce arasındaki ilişkiye
B odaklanan araştırm alarıyla antropolojinin gelişm ekte

olan b ir alt disiplinidir. Ö nceleri yeni bir etnografik
yaklaşım olarak ortaya çıkan bilişsel antropoloji, daha sonraları
ilgilendiği bazı konuları psikolojik antropoloji ile paylaştığından
o disiplin içinde kendine bir yer buldu. Y akın zam anlarda ise
A B D ’nin çeşitli üniversitelerinde antropolojinin bir alt disiplini
olarak varlık gösterm eye başladığı görülm ektedir. Örneğin, M i
chigan Ü niversitesi’nde bilişsel antropoloji, psikoloji bölüm üy
le işbirliği içinde disiplinler arası b ir program yürütm ektedir.
* Kaynak: Van D ijk .T . A. (2003:14-15).
239
A nlam bilim ve söylem analizi (dilbilim ); bilgi sistem leri, metni

kavram a (text com prehension) sistemleri ve paralel-dağılım lı iş
lem ler (bilgisayar bilim leri); metin analizi ve anlatısal yapı (bi
lişsel psikoloji); sim gesel m antık (felsefe); çok yönlü ölçeklem e
ve küm elem e teknikleri (istatistik) başlığı altında verilen dersler,
bu disiplinler arası program ın kapsam ının ne kadar geniş olduğu
nu gösterm ektedir (C olby 1996: 214).
B ilişsel antropologlar, farklı kültürlerden insanların kendi
dünyalarım oluşturan nesneleri ve olayları (bitkiler gibi fiziksel
nesnelerden sosyal adalet gibi soyut olaylara kadar her şey) nasıl
kavradığı ve örgütlediği sorunu üzerinde çalışırlar (D ’Andrade
1995:1). B aşka bir deyişle, bilişsel antropolojinin başlıca am acı,
çeşitli kültürlerden insanların dünyasını onların kendi terimleri
ile betim lem ek ve anlam aktır (Casson 1994: 61). Çünkü bilişsel
antropoloji, her kültürün m addi yaşamı, olayları ve düşünceleri
kendine özgü belirli ölçütlere göre düzenlediğini varsayar. D ola
yısıyla kültür, bu yaklaşım a göre, toplum un üyelerinin zihinle
rindeki idealleşm iş bilişsel sistem d ir-y an i, bilgi, inanç ve değer
ler sistem idir (Casson 1994:63)
İtici gücünü dilbilim ve psikolojideki gelişm elerden alan b i
lişsel antropoloji, 1950’lerde Yalc Ü n iv ersitesin d en bir grup
araştırm acının çalışm aları ile başladı. Ancak, bu alanın tarihsel
geçm işini Boas un dönem ine kadar geriye götürm ek m üm kündür.
D aha önce de gördüğüm üz gibi, B oas evrim ci ve belirlenim ci gö
rüşlere karşı “durum sa! faktörlerdin önem ine vurgu yaparak, kül
türel görelilik görüşünü ortaya koym uştu (Shore 1996: 19). Her
kültürün tikel olduğu savından hareketle, 1920’lerden itibaren
özellikle kaybolm akta olan kültürler üzerinde birçok etnografik
araştırm a yapıldı. N e var ki, aynı kültürel alanda yapılan araş
tırm aların sonuçlarının birbiriyle tutarlı olm am ası (bunlardan en
ünlüsü, her ikisi de M eksika’daki Tepoztlan köyünde farklı za
m anlarda araştırm a yapan Redfield ve L ew is’ in birbiriyle çelişen
çalışm alarıdır)142 bilim sel nesnellik ve geçerlilik ( validity) soru
142 Bu çelişkiler için bkz. Bu kilapta V . Bölüm .
240
nunu antropolojinin gündem ine getirdi (Colby 1996:210).

İşte, 1950’lerde başta Goodenough ve Lounsbury olmak üze
re bir grup araştırmacının yaptığı, dilbilim indeki gelişmelerden de
yararlanarak, bu soruna yeni araştırma yöntemleri ile bir çözüm ge
tirmekti. Böylece, etnobilim denilen yeni bir yaklaşım ortaya çıktı
ve bu, bilişsel antropolojinin gelişmesine yol açan ilk adım oldu.
Böyle bir proje psikolojideki gelişm elerden de bağım sız ka
lamadı. Çünkü sosyal grupların bilgiyi nasıl kategorize ettiği ve
usa vurduğuna ilişkin sorular kaçınılm az olarak bilişsel süreçle
rin doğasına ilişkin soruları da beraberinde getirdi (D ’A ndrade
1995:1). B ir bilişsel gelişim m odeli geliştirerek bilişsel gelişi
min evrelerinin evrensel olduğunu savlayan P iaget’nin zaman,
mekan, sayı ve m antık kavram ları ile birlikte ahlaki yargının
çocukluktan itibaren aşamalı olarak kazanıldığım 143 gösterm esi
(Bock 2001: 321), B o as'dan devralınan görelilik yaklaşım ını bi
lişsel antropologlar için sorunlu bale getirdi. Başka bir deyişle,
görelilik ve evrensellik bilişsel antropolojinin başlıca sorunları
arasında yer aldı (Casson 1994: 63).
Öte yandan, değişkenlik {variability) ve paylaşılan kültürel
bilgi konusu da bilişsel antropolojinin çözüm lenem em iş sorunla
rı arasındadır. B una ilişkin problem atik soru şudur: K ültür biliş
seldir ve bu yüzden bireylerin zihinlerindedir, yine de hiçbir iki
birey aynı kültürel bilgi sistem ini tam am en paylaşmaz. O halde,
kültür, hangi anlam da bireylerin bilişsel bir özelliğidir ve han
gi anlam da toplum üyelerince paylaşılan b ir Özelliktir (Casson
1994:63)?
143 İsv içre li p sik o lo g Jean P ia g e ı'y e g ö re , b iliş s e l g e liş im h er ra m a n a y n ı sırayı

i / le y e n d ört ev r ed en o lu şu r Bu sü reç ç o c u ğ u n k en d i ç e v r e sin i a lg ısa l v e m ıılo r (h a rek et
v e k a s s is te m i) açıd an k e ş fe tm e s i y le h aşlar. B u n u , sıralam a, k o ru n u m (am sen’ation),
s a y ıltısa l d ü şü n m e g ib i d iğ e r /.ih in sel iş le m le r takip eder. Bu a şa m a lı b ilişs e l sü r eçler,
ç o c u ğ u n ç e v r e s in i m a n ip ü le e tm ed en k en di d e n e y im le r in i d ö n ü ştü reb ilm esin i sa ğ la r B u
n u n la b irlik te, b a /t araştırm alar, a şa m a lı b iliş s e l işle m le r in k a za n ıld ığ ı g e liş im s e l e v r e y e
ilişk in bazı kültürel fa rk lılık lar o ld u ğ u n u o n a y a k o y m a k ta d ır Ö rn eğ in , birçok A m erik a lı
ç o c u ğ u n yed i yaşla rın d a ö ğ r e n d iğ i k oru nu m k a v ra m ın ı (b ir ça m u r to p a ğ ın ın ş e k li d e ğ iş -
tirilse de m ik tarının " aynı" k a ld ığ ın ın b ilin m e si g ib i), örg ü n e ğ itim in y a y g ın o lm a d ığ ı
b atı-d ışı top lu m lard ak ı ço c u k la r d ah a g e ç ö ğ r e n m e k te d ir le r (B o c k 2 0 0 1 :3 2 3 )
241
B u sorunlara rağm en, dilbilim ve bilişsel psikolojinin yanı

sıra daha yakın tarihlerde bilgisayar, yapay zeka, nörofizyoloji,
felsefe gibi disiplinlerle biliş (cognition) konusunda bir ortak
lık 144 içine girilm esi, bilişsel antropolojiye devinim kazandırdı.
Örneğin, eylem şeması (scripts) gibi kavram lar yapay zeka prog
ram larından ödünç alınarak, bilişsel antropolojiye uyarlandı.
1990’lar gibi daha yakın tarihlerde ise söylem analizleri sosyal
antropolojinin peşi sıra bilişsel antropolojinin araştırm alarının da
konusunu teşkil etti.
Kısaca, Colby (1996: 209-210) bilişsel antropolojideki yakla
şım ları dört ana gruba ayınr: (i) anlam bilim (sem antics), (ii) bilgi
yapılan (knowledge structures), (iii) m odeller ve sistem ler ile (iv)
söylem analizi. Anlam bilim çalışm aları, akrabalık sınıflam ası ve
bitki taksonom ileri gibi öncelikle term inoloji sistem leriyle ilgi
lenir. Bu alandaki araştırm alar son zam anlarda anlam bilim kura
mının gelişm esine katkıda bulunm uştur. Bilgi yapılarına ilişkin
araştırm alar, bir zihinsel şem a olarak bilginin nasıl örgütlendi
ği ve kullanıldığının çözüm lenm esi, bir toplum da bireyler arası
uzlaşm anın incelenm esi gibi, kültürel bilgiye ilişkin taksonom ik
çözüm lem elerin ötesine geçer. M odeller ve sistem ler alanında
ki incelem eler, kapsam lı bir şekilde bilişsel süreçlerin işlevsel
rolleriyle ilgilenir. Söylem analizi ise, halk hikayeleri, m itler ve
diğer söylem biçim lerini çözüm ler (C olby 1996:210).
144 Bu ortaklık, ayıtı zamanda "bilişsel bilimler" (ctıi’iUtive s ı ieııce) olarak adlan
Bilişsel A ntropolojinin Y aklaşım ları
Bilişsel
A ntropoloji
Bilgi M odeller ve Söylem

A nlam bilim Y apıları S istem ler A nalizi
1 1 1 1
E tnografik E tnobilim Folk A nlatı
A nlam bilim M odelleri G ram erleri
U zlaşm a K arar Söylem

A nalizi M odelleri A nlam bilim i
A nlam bilim Şem a H edef Y apı İçerik

K uram ı Kuramı ları ve G üdüle A nalizi
m e Sistem leri
Kaynak: Colby (1996:210)
Bu noktadan sonra, C olby’nin yaptığı sınıflam anın izinden

giderek, bu yaklaşım lardan bazılarına daha yakından bakalım .
V IIL 1. E tnobilim ve E tnografik Anlam bilim

Daha önce de söz edildiği gibi, bilişsel antropolojinin bir
alt disiplin olarak gelişm esinde 1950’lerde çeşitli dergilerde
yayınlanan bir dizi m akale rol oynadı. B unlar arasından Yale
Ü niversitesi’nden W ard G oodenough (“Com ponential A nalysis
and the Study o f M eaning” , 1956) ve Floyd L ounsbury’un (“A
Semantic Analysis of the Paw nee Kinship U sage” , 1956) m aka-
243
leleri en önem lileriydi (Colby 1996:211). Her iki m akalede de

dilbilim inden ödünç alm an bileşen analizi yöntem i kullanılarak
akraba terim lerinin bir çözüm lem esi yapıldı. Bunları, bitki, renk,
b öcek ve hastalık sınıflam alarına odaklanılan diğer araştırm alar
izledi ve bu çalışm alar önceleri etnobilim (1950’ler), daha son
ra etnografık anlanıbiiim (1960’lar) olarak adlandırıldı (Colby
1996: 211). 1950-1970 yılları arasında antropolojide güçlü bir
şekilde varlık gösteren etnobilim ve etnografik anlam bilime, et-
nografik araştırm alara getirdikleri yeni yöntem sel yaklaşım dan
dolayı Yeni Etnografî de denildi. Bu araştırm alarda, yöntem ,
form elleştirm e (form alization) ve niceleştirm e sorunları öncelik
liydi (D ’Andrade 1995: 245). Öte yandan, etnobilim alanından
G oodenough, Frake ve C on k lin ’in; etnografik anlam bilim ala
nından ise Atran, Berlin ve K a y 'in isimleri öne çıktı. Bununla
birlikle, bu dönem in başlıca figürünün W ard G oodenough oldu
ğu konusunda birçok bilişsel antropolog hem fikirdir.
O tarihlerde antropolojide sim gesel sistem lerin incelenm esine
yönelik genel bir eğilim in -y a n i, sosyal kurum ların incelenm e
sinden sim gesel sistem lerin incelenm esine doğru paradigm atik
bir değişim in olm ası ve dilbilim deki gelişm eler, G oodenough
ve diğerlerinin kültürü b ir bilgi sistem i olarak form üle etm esine
yol açtı (D ’A ndrade 1995:248, 244). G oodenough’a göre kültür,
sosyal davranışın altında yatan kavram sal bir koddur (Keesing
1972: 300). Başka bir deyişle, kültür, bir toplum un üyeleri ta
rafından sosyal davranışı tanım larken, sınıflarken, yorum larken,
tartışırken kullandığı zihinsel teçhizattır (Casson 1994: 63). Bu
görüş, onun şu tanım ında çok iyi ifadesini bulur.
B ir toplum un kültürü, onun üyelerinin kabul edebileceği bir
tarzda işlem esi için kişinin bilm esi veya inanm ası gerekenlerden
ib a re ttir. . . kültür özdeksel bir fenom en değildir; nesneler, in
sanlar, davranışlar veya duygulardan ibareı değildir. D aha ziya
de bunların örgütlenişidir. İnsanların zihninde bulunan şeylerin
biçim idir -algılam a, ilişkilendirm e ve yorum lam a m odelleridir
(G oodenough 1964: 36).
244
G örüldüğü gibi, etnobilim in kuram sal varsayım ı, kültürün bir

zihinsel m odeller küm esi olduğu önerm esine dayanır. Bu neden
le, bir etnografın gözlenenlerin basit bir betim lem esini yapm ak
tan çok, insan zihnindeki bilişsel m odelleri ve kodlan ortaya ç ı
karması gerektiği düşünüldü. Bu ancak kaynak kişilerin anlattık
larına dayanarak yapılabileceğinden, ağırlıklı olarak dilbilim sel
analiz teknikleri Yeni Etnografide kullanılm aya başlandı (M cGee
ve W arm s 1999:345).
Etnobilim in dilbilim sel ilkeler açısından beslendiği birkaç
kaynak vardır. Bunlardan biri, dil antropolojisinden S a p ir-
W h o rf hipotezidir. Sapır, B oas’ın öğrenci olm uştu, W horf da
Sapir’in. D olayısıyla, B oas’m takipçileri olan Sapir ve W horf,
görelilik yaklaşım ı perspektifinden dil ve düşünce arasındaki iliş
kiye odaklanm ışlardı. Kendi adlarıyla anılan S apir-W horf hipo
tezinde, dilin sadece bir iletişim aracı olm adığını, aynı zam anda
insanların dünyayı algılam a tarzlarını şekillendirdiğini varsaydı
lar (M cG ee ve W arm s 1999:345). Onlara göre, diller sözdizim i,
gram er ve sözcük dağarcığı açısından birbirinden farklıdır ve bu
farklılıklar o dili konuşanların dünyayı yaşam a ve algılam a tar
zındaki farklılıklara yol açar (Eriksen ve N ielsen 2001: 66).
Bu hipotezde kategorileştirm e kavramı m erkezi bir yer tutar.
W h o rf a (1956 213) göre, “doğayı, yerel dillerim izin kurallarına
uygun bir şekilde parçalara a y ırırız .... Doğayı kategorilere ayırır,
onu kavram lar içinde örgütler ve ona anlam lar atfederiz” . Buna
göre, her dil nesneleri, olayları, zamanı, m ekanı öteki dillerden
farklı kategori leştirir. Örneğin, Hopi dilini (bir yerli A m erikan
toplumu) konuşan biri, İngilizce konuşan birine göre dünyayı
farklı algılar.145
145 Sapır-Whorf hipotezi, birkaç bakımdan eleştirilmekledir: (i) dil ve kültür arasında
kurdukları ilişki aşırı basittir. Benzer kültürlere mensup kişiler bazen çok farklı dillen konuşur
yada benzer dilleri konuşan halklar çok farklı kültürlere mensup olabilirler, (ii) Dilsel fark
lılıklar vurgusu aşırı abartılıdır. 1960'lardan bu yana dilbilimciler, Chormky'nin dönüşümsel
kuramından (bkz. "Prototip Kuramı ve Şema Kuramı" alt başlığı) dolayı, dilin evrensel özel
liklerini vurgulamaktadırlar, (iii) Dilin düşünceyi belirlediğini kanıtlamak mümkün değildir,
(i v) Şayet farklı dilleri konuşanların düşünce yapısı birbirinden farklı ise, ozaman farklı dilleri
konuşanların birbirlerini anlamaları imkansız hale gelir (Barnard 2001:110-111)
245
Düşünce ile dil arasında kurulan bu ilişkisellik, G oodenough’ın

da kuram sal yönelim ini şekillendirir. Sapir ve W h o rfu n izinden
giden G oodenough (1994: 264), dil ve kültürün aynı fenomen
sistemi olduğunu kabul eder ve dilin dünyayı kategorize etm e
özelliğinin kültüre göreli olm ası, ona göre, insanların zihinsel
m odellerindeki farklılığı da gösterir.
Etnobilim cilcrin etkilendikleri diğer bir kaynak, kendi dö
nem lerindeki dilbilim sel çalışm alardır. Am erikan yapısalcılığı
nın betim sel yaklaşım ı.146 etnobilim in birçok öncülünün tem elini
teşkil etti. Etnobilim ciler. yapısal dilbilim cilere benzer bir şekil
de, iki epistem olojik alanı birbirinden ayırdılar (K eesing 1972).
Kültürü kavram laştırırken, G oodenough7uıı tanım ında da görül
düğü gibi, gözlem lenebilen davranışlar, şeyler ve olaylar alanı ile
gözlem lenem eyen kavram sal kod alanını birbirinden ayırarak,
bunlardan İkincisini kültür alanı olarak kabul ettiler. E tnobilim
ciler, kültürü zihinsel bir inşa veya şablon olarak gördüklerinden
zihinsel süreçlere girebilm enin en kolay yolunun dil dolayım ıyla
olabileceğini düşündüler (Tyler 1999: 354). D olayısıyla, her dil/
kültür sistemini anlam biltm sel kategorileştirm e (sem antic cate
gorization) açısından yapısal b ir evren olarak kabul ettiler. Bu
öncülün doğal sonucu şuydu: her yapısal evren (kültür) bir di
ğeri ile karşılaştırılam ayacak şekilde tektir. Bu durum , zihinsel
kodları anlayabilm ek ve betim leyebilm ek için ' ‘içerden bakışı'”47
gerekli kıldı. Bunun için, yine dilbilim e, sesbilgisi incelem eleri
için geliştirilen fonem ık/ fonetik ayrım ına başvurdular.
146 Amerikan yapısalcılığı, Prag Dilbilim Ekolüne yakın olmakla birlikle. Kuzey
Amerika'da kaybolmakla olan yerli Amerikalıların dillerine ilişkin uy gutumu lı çalışmala
rı ile Prag Ekolünden larkh bir özellik gösterir. Bu konuya ilişkin çalışmalarından dolayı
Sapir. dilbilimciler tarafından Amerikan yapısalcılığının ilk temsilcisi olarak kabul edi
lir. Ne var ki, gerçek anlamda bir sözdizim modelini ortaya koyan Amerikalı dilbilimci
Leonard Bloomfield olmuştur. Daha sonraki yıllarda. Bloom field'in modeli öğrencileri
tarafından dağıtımcılık adı altında sistemleştirilmiştır (Kıran 1986: 108-111).
147 Malinowski etnografyanın nihai hedefinin “yerlinin yaşamla ilişkisinde onun
hakış açısını yakalamak, onun dünyasını onun bakışı ile kavramak" olduğunu çok daha
önceleri dile getirmişti (Bock 2001 3 1 1). Ancak, eıtıobilim, “içerden bakışı" emik kavra
mı alımda formüle elli
246
1950’lerde dilbilim deki sesbilgisi incelem elerinde belirli bir

dil grubunun tanıdığı ve kullandığı sesleri nitelendirm ek için
fonem ik (phonem ics) ve tüm dünya dillerinde kullanılan sesleri
nitelendirm ek için fonetik (phonetics) terim leri kullanılm akta,
sesbilgisel açıdan bu iki düzey ayn ayrı analiz edilm ekteydi. B u
nunla birlikte, A B D ’li dilbilimci K enneth L. P ike, Language
in Relation to a U nified Theory o f Structure o f H um an B ehavi
o r (İnsan Davranışı Y apısının B ir B irleşik Kuram ı Bağlam ında
Dil. 1967)’da oyunlar, halk hikayeleri gibi bazı kültürel m ater
yallerin analizinde aynı kavram ların ve yöntem lerin kullanılabi
leceğini ortaya koyarak, dilbilim sel yöntem in alanını genişletti
(D ’A ndrade 1995:18). Buna göre, yerlinin kategorilerinin ve
algılarının keşfedilm esine em ik yaklaşım denildi. Etik yakla
şım ise, kültürler arası karşılaştırm a yapm ak üzere araştırm acı
tarafından yaratılan (yani, kültürden bağım sız) kategorileri ifade
etm ek için kullanıldı (Spradley 1972:85).
D olayısıyla, Yeni Etnografya çerçevesinde yapılan araştırm a
larda emik yaklaşım benim sendi. Aynı zam anda, kültürün bir tür
gram er analizi gibi sistem atik b ir şekilde analiz edilebileceği d ü
şünüldüğünden, form el analiz (form al analysis) teknikleri yaygın
bir şekilde kullanıldı. Ne var ki. Yeni E tnografya araştırm aları
nın bu yöntem sel tercihi onun çok katı bir şekilde tüm evarım sal
olm asına yol açtı (K eesing 1972: 304). Şim di form el analiz tek
niklerine kısaca göz atalım.
VIII. 2. K lasik Form el A naliz T eknikleri

Etnobilim, daha önce de gördüğümüz gibi, etnografik araştır
manın geçerlilik sorununa geliştirdiği araştırma teknikleri ile bir
çözüm getirmek amacını taşıyordu. Ne var ki, etnobilim (ethnosci-
ence) sözcüğü içerdiği “bilim ” (science) kavramından dolayı, hem
diğer etnografi türlerinin bilim olmadığı hem de halk sınıflamala
rının bilim olduğu imasını taşır. Gerçi, ilk başlarda bu isim taşıdığı
amacı ima ettiğinden seçilmişti, ancak “bilim” kavramından kaste
dilen esasen ‘'sınıflam a”ydı (classification) (Sturtevant 1972: 130).
247
K avram sal kategori, etnobilim in başlıca araştırm a birim idir.

D olayısıyla, etnobilim ciler halk sınıflam ası sistem lerindeki kav
ram sal kategorilerin yapısı ve örgütlenm esi üzerinde yoğunlaşa
rak, veriyi çözüm lem ek için form el analiz tekniklerini kullandı
lar. Form el analiz,
... içsel tutarlılığı, bütünlüğü ve biçim i vurgulam ası ile diğer
yöntem lerden ayrılır. B irtakım anlam bilim sel alanlarla (sem an
tic dom ain) ilgili belirli bir veri küm esi, bu alanın ihtiva ettiği
birim ler arasındaki ilişkilerle a ç ık la n m a lıd ır-o n u n dışsal b elir
leyenleri ile d eğ il... B ir form el analiz, bir anlam bilim sel alanın
ihtiva ettiği tüm b irim ler arasındaki ilişkileri tanım landığında
tam am lanır (Tyler 1999: 361-62).
Etnobilim ciler her kültürün çeşitli anlam ların etrafında ö r

gütlenen birçok anlam bilim sel alandan ibaret olduğunu (Tyler
1999: 360) varsaydıklarından, alan (dom ain) kavram ı formel
analiz tekniklerinde önem lidir. W eller ve Rom ney (1988:9) an
lam bilim sel alanı (yani, analiz evrenini) şöyle tanım larlar: “hepsi
b ir arada tek bir kavram sal küreye işaret eden örgütlü bir sözcük
ler, kavram lar veya cüm leler kümesidir."’ Buna göre, akrabalık,
bitkiler, yiyecekler, hayvanlar, hastalıklar, renkler ve diğerleri
nin her biri ayrı ayrı anlam bilim sel alan olarak kabul edilir. Hatta
etnografik anlam bilim araştırm aları, kültürel alan kavram ından
dolayı, etnobotanik, etnozooloji gibi adlarla özelleşm iştir.I4S
Öte yandan, bir alan, paradigm a, taksonom i gibi bazı m antık
sal ilkeler yoluyla araştırm acı tarafından düzenli hale getirilir.149
Dolayısıyla, kültürel alanları çözüm lem ek için etnobilim ciler ta
rafından kullanılan birkaç analiz tekniğine burada yer verm ekte
yarar vardır.
148 Bu türden araştırmalar, yaygın bir şekilde kullanılan taksonomi analizi tek
niğinden dolayı, "Folk Taksonomileri’' (Folk Taxonomies) adı altında da anılırlar Buna
ilişkin daha detaylı araştırma örnekleri için bkz. D 'Andrade 1995.
149 Tyler (1999: 356), antropologun başlıca probleminin kendisine kaos gibi gö
züken başka kültürlerin nasıl bir düzen yarattıklarını keşfetmek olduğunu söyler.
248
VIII. 2. 1. Bileşen A nalizi150

Bileşen analizi (com ponential analysis), ayırıcı özellikler
ilkesine dayanır ve bir alandaki terim leri ayrıştıran anlam b o
yutlarının ortaya çıkarılm asını ve terim ler arasındaki karşıtlığın
gösterilm esini sağlar (Ryan ve B ernard 2003: 263; B ock 2001:
314). B aşka bir deyişle, kültürel olarak aynı alanda olan ve fakat
karşılıklı olarak birbirini dışlayan bir terim ler küm esinin çözüm
lenm esine bileşen analiz denir.
D ilbilim ci W illiam F o le y ’in (1999:109-111) Tagalog dilin
deki (bir G üneydoğu Asya toplum u) özne zam irlerine dair yap
tığı bileşen analizi, burada örnek olarak verilebilir. (Bu örnek,
İngilizce özne zam irleriyle değil, T ürkçe’deki özne zam irleriy
le karşılaştırılarak alıntılandı). Tagalog dilindeki özne zam irleri
şöyledir:
ako “ben”
ka “sen”
siya “o” (dişil/eril)
k ata “ben ve sen”
tay o “ben, sen ve o/onlar’
kam i “ben ve o/onlar”
kayo “ sen ve o/onlar”
sila “onlar”
Özne zam irlerindeki potansiyel ayırıcı özellikler genellikle
adet (tekil, çoğul), şahıs (birinci, ikinci, üçüncü), cinsiyet (dişil,
eril) gibi boyutlarda yer alır. Bu nedenle, bu dildeki zam ir siste
mini örgütleyen anlam bilim sel karşıtlığın boyutlarına kısaca ba
kalım . Öncelikle Tagalog dilindeki adet boyutunun T ürkçe’den
farklı olduğuna dikkat edelim : bu dilde sadece tekil ve çoğul de
ğil, iki şahısa işaret eden ( k a t a ) b ir sözcük daha vardır, yani
adet boyutu tekil-i kil i-çoğuldur. Ayrıca, şahıs boyutunun da
T ü rk çe’den farklı olduğunu gösteren ve T ürkçe’ye “b iz ” olarak
çevirebileceğim iz üç ay n ( k a t a , t a y o ve k a m i ) sözcük vardır.
15 0 Yakın zamanlarda bileşen analizi (componential analysis) yerine “özellik ana
lizi” (feature analysis) denmesi daha yaygın hale gelmiştir (D 'Andrade 1995: 21).
249
C insiyet boyutuna dair “o” zam irinde ( s i y a ) ise, T ürkçe’deki

gibi dişil ve eril ayrım ı yoktur (oysa İngilizce gibi batı dillerinde
eril ve dişil ayrım ı vardır).
Öte yandan, birçok dilde olduğu gibi Tagalog dili, konuşan
“ben” in dahil olup olm adığına dair tem el bir karşıtlığa sahip
tir. Şimdi sadece bu karşıtlık üzerine odaklanarak, bir bileşen
analizinin adım larını ele alalım . Zam irin anlam ındaki konuşan
“ben” in (K.) dahil olduğu sözcükleri (+) ile; olm adığı sözcükleri
( - ) ile gösterelim .
K+ : ak o , k ata , tay o , k am i
K -; k a , s iy a , k a y o , sila
Tagalog dilindeki zam irlere dair anlam biiim sel alanın ikinci
özelliği, sözcükte “sen” (S) hitabının olup (+) olm adığıdır (-).
S+ : k a , k a ta , ta y o , k a y o
S - ; a k o , s iy a , k a m i, sila
Bu iki özellik bize kısm i bir analiz sağlar;
K+ k ato , ta y o K- ka, kayo

s+ S+
K+ ako, kam i K- s iy a , sila

s- S-
Bu iki özelliğin kesişen ve ayrışan boyutları, b ir m atriks yapı

sında olan paradigm a (Tyler 1999:358’de paradigm ayı karşıtlığı
gösteren diyagram anlam ında kullanır) biçim inde gösterilebilir:
250
K
+ -
k ata ka
+ tayo kayo
- ako siya
kam i sila
Sonuç olarak, bileşen analizi özellikler arasındaki m antıksal

ilişkiler üzerine tem ellenen m odeller üretir (Ryan ve Bernard
2003: 264). A raştırm acı bir bileşen analizi yaparken kültürel
alandan birbirine karşıt bir terim ler küm esi seçer, tüm bilinen
karşıtlıkları envanter defterine kayıt eder, kümedeki karşıt terim
lerin kesişen ve ayrışan boyutlarını bir paradigm a biçim inde gös
terir (Jacob 1987: 26).
V///. 2. 2. Taksonom ik A naliz

Sınıflam a sistem lerine dair sıkça kullanılm ış bir diğer ana
liz türü, taksonom idir. B ir anlam bilim sel alandaki birçok terim
birbirine sadece karşıt değil, aynı zam anda aşama sıralı ilişkiler
içindedir. Başka bir deyişle, bir taksonom ide bir dizi aşam a sıralı
ilişki vardır ve aynı düzey üzerindeki her terim hem birbirine
karşıttır hem de daha yüksek düzeydeki bir başka terim e dahildir
(Sturtevant 1972:143; T yler 1999: 357). Örneğin, Harold C onk
lin 1954 yılında H anunöolar (Filipinler’de, bahçe tarım ı yapan
bir topluluk) arasında bir etnobotanik araştırm ası yapm ış ve onla
rın bitki term inolojisi sistem lerini incelem iştir. Conklin bu araş
tırm asında, 1800’den fazla bitki terim i derlem iştir (D ’Andrade
1995:92). Burada sadece onun kırm ızı-biber bitkisine d air yaptı
ğı taksonom iyi ele alalım.
Hanunöo dilinde her türden biber bitkisine lâdag denir. A n
cak, biber bitkisi ot cinsinden yeşillik (qilam nun) sınıfına d ah il
dir ve bunlar da daha genel bir sınıflam a olan bitki (kâyuh) te
rimi içinde yer alırlar. B iber bitkileri kültürlenm iş bahçe bitkisi
251
(Iâda balaynun) ve yabani biber bitkisi (lâda tirindukun tigba-

vugi olm ak üzere ikiye ayrılırlar. B ahçede yetişm iş biber bitkisi
de kırm ızı b iber (lâd a balaynun m ahârat) ve yeşil biber (lâd a
balaynun tagnânam ) olarak ikiye ayrılır. Nihayet, kırm ızı bahçe
biberi altı tipe ayrılır (akt. Foley 1999: 113). Bu aşam a sıralı iliş
ki içindeki bitki taksonom isi ağaç denilen bir diyagram halinde
gösterilebilir.
kâyuh “bitki”
I
qilam nun “ot cinsinden bitki”
I
lâd aq “biber”
lâda balaynutT \ lâda tirindukun tigbayug

“bahçe biberi” “yabani-biber bitkisi”
lâd a balaynun m 2 M r a i ^ ^ lad a balaynun tagnanam

“kırm ızı bahçe biberi “yeşil bahçe biberi1
kutiq m anuk
(Kaynak: Foley 1999: 113)
Görüldüğü gibi, taksonom ik yapılar, aynı düzeyde karşıt

özelliğe sahip olan terim lerin (lâda balaynun ile lâ d a tirindukun
tigbayug birbirine tezat iki ayrı biber bitkisi tipidir) aşam a sı
rası ilişkisi açısından bir üst düzeye dahil olm asıyla (her ikisi
de lâd aq tipidir) oluşur (Foley 1999: 113). Böylece, belirli bitki
terim lerinin daha geniş bir grup içinde nasıl örgütlendiği göste
rilm iş olunur.
Kısaca, bileşen analizinin karşılıklı olarak birbirine tezat b ir
terim ler küm esine uygulanm ası daha uygundur, oysa taksonom i-
252
ter karşıtlık ve dahil olm a ilişkisine dayanan bir çözüm lem edir.
Ayrıca, bileşen analizinde tezat terim lerin özellikleri ön planda
dır, taksonom ilerde ise, terim ler arasındaki ilişkiler ön plandadır
(K ronenfeld 1996:226).
VIII. 3. Prototip K uram ı ve Şem a Kuram ı

1970’lere gelindiğinde etnobilim ve etnografik anlam bilim
artık eski gücünü yitirmişti. Bu durum a yine dilbilim deki bir ge
lişm e yol açtı. Amerikalı dilbilim ci N oam Chom sky, “olgular”ın
düzenlenm esiyle ilgilenen yapısal dilbilim in sınıflandıran yak
laşımını aşarak, üretim sel-dönüşüm sel (generative-transfor
m ational) bir d ilbilgisi1' 1 anlayışı geliştirdi (Rifat 2005: 70).
C hom sky’nin söz edim inin (perform ance) altında evrensel dil
ilkelerinin (com petence) yattığını ortaya koyan kuramı, etnobi-
lim cilere bilişsel açıdan kültürler arası farklılıktan çok benzerlik
olduğunu gösterdi. D olayısıyla em ik örüntünüıı altındaki süreç
ve kuralların anlaşılm ası gereği ortaya çıktı. Bu gelişm elerin so
nucu olarak, etnobilim geleneği dilbilim inden uzaklaştı (Keesing
1972: 308- 313) ve anlam bilim analizinin yerini muhakem e, h a
fıza gibi zihinsel süreçlerle ilgili araştırm alar aldı (D ’Andrade
1995: 247). Şimdi, bilişsel antropolojinin bu yeni evresine biraz
daha yakından bakalım.
1970’lerin ortalarında, California Ü niversitesi’nden psikolog
E leanor Rosch'ıın kategorilere ilişkin psikolojik kuramı, bilişsel
antropolojinin ajandasına dahil edildi. Prototip kuram ı denilen
bu yaklaşım a göre, bir kategorinin (diyelim ki, mobilya) tüm
üyeleri (sandalye, m asa, sıra, yatak, lamba, vb) eşit statüye sahip
15 1 Choınsky'nin 1957'de yayımladığı Syntactic Structures {Sözdizimi Yapılan)
başlıklı eseri, hem dilbiliminde paradigmulik bir değişikliğe yol aymış hem de bilişsel
psikoloji gibi birçok alanı etkilemişti. Onun ürelimset-döniişümsel kuramına güre, her
konuşan kişinin söyleyişinde -sözcüklerin ardışıklığında- lörmel bir gramer ile karakte-
rize olan bir sözdizimi vardır. Bu sözdi2 imi kuralları düşünmeden, kendiliğinden kulla
nılır. çiinkii tüm dillerde çocuklar temel dilbilgisel yapının bilgisine içsel olarak (yani,
doğuştan) sahiptir. Chomsky, bu içsel bilgiyi evrensel gramer olarak adlandırır. Ona göre,
insanlar sınırlı gramer kuralları ve sonlu lerimler kiiınesi ile daha önce kimse tarafından
söylenm em iş sayısız elimle oluşturabilir/üretebilirler (Slobin 1979).
253
değildir. Örneğin, sandalye, lambaya göre m obilya kavram ının

prototipik örneğidir (D ’A ndrade 1995: 117). Başka bir deyişle,
klasik kategorileştirm e m odelinden farklı olarak, prototip kuram ı
kategorilerin bir “çekirdek anlam ”dan m üteşekkil “içsel bir ya
pısı” olduğunu ileri sürer. K ategorinin içsel yapısını (yani, nite
liklerini) en iyi tem sil eden örneklerine, prototip denir (Andrade
1995: 118). Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi, bir kategorinin
iki üyesi birbirine benzem eyebilir am a prototiple benzerlikle
rinden (ortak nitelikler, ortak m otor hareketler, şekildeki nesnel
benzerlik, vb) dolayı her ikisi de aynı kategorinin üyeleri olarak
kabul edilirler.
Prototipler, bu m odele göre, hafıza ve m uhakem eyi etkiler ve
nesnelerdeki benzerlik ve farklılıklar hakkında yargıda bulunur
ken bir referans olarak kullanılırlar (D ’Andrade 1995:118-119).
Ö rneğin, bir ev kavram ı onun aslı özelliklerinin (çatı, kapı, du
var, vs) bir listesinden ibaret değildir. O şeyin b ir ev olup olm a
dığı hakkında bir fikrim iz olm asa bile, çatısı olm ayan bir ev yine
de bir evdir. Onıın hakkında karar verirken, onu daha ziyade “ev
benzeri” özelliklerle gevşek bir şekilde bağlantılı grupla karşı
laştırırız. Başka bir deyişle, bir evin en önem li özelliklerine göre
değil, tipik bir eve dair genel bir fikirle bağlantılı olarak onun
“bir ev” olduğunu düşünürüz (Bloch 1994: 277).
Prototip kuram ının gelişim i, bilişsel antropoloji araştırm ala
rının odağını basit özellikli kategorilerden daha karm aşık yapıya
sahip kategorilere çevirdi. N e var ki, bu kuram görece kısıtlı bir
alan için sınırlı bir analiz yapm a imkanı sağladığından, 1980’lerin
ilk yıllarında yerini şem a k u ra m ın a bıraktı. Bu dönem de gerçek
leştirilen bilişsel antropoloji araştırm alarında, karm aşık yapılar
için “çerçeve” {frame), “ senaryo” {scenario), “ sahne” (scene)
gibi bazı terim ler kullanılsa da, şem a (schem a) terimi üzerinde
bir uzlaşm anın olduğundan söz etm ek m üm kündür (D ’Andrade
1995: 122).
Şem a kavramı, 1932 yılı gibi erken bir tarihte İngiliz psikolog
Sir Frederic Charles B a rtle tt’in Cam bridge Ü niversitesi’nde
254
yaptığı çalışm alara dayanır. Bartlett, şem ayı, dikkati kontrol eden,
belleği yeniden inşa eden ve daha önce karşılaşılan şeyleri tanım a
ve hatırlam ayı sağlayan hipotetik zihinsel yapılar (soyut bilgi ya
pılan) olarak tanımladı. Daha sonraları, bir bireyin bir olaya iliş
kin ilk deneyim inin, onun bilişsel gelişim inin sınırlılıkları içinde
belleğinde varolan şemalardaki rasyonelleştirm e, ilişkilendirm e,
değiştirm e süreçlerine m aruz kaldığını varsaydı. Böylece, uya
ranların yorum lanm ası sayesinde belleğin yeniden inşa edildiğini
ve daha önem lisi, şemaların sürekli dönüştüğünü ortaya koydu.
Ne yazık ki, o tarihlerde davranışçılık ekolünün deneysel yöntem
lerinin psikolojide baskın olması nedeniyle, onun çalışmaları göz
ardı edildi (Erasmus, B oshoff ve R ousseau 2002).
Çağdaş bilişsel psikoloji 1950’lerde gelişm eye başladığında,
insan zihnine ilişkin dikkat, bellek, problem çözm e gibi tem a
lar B artlett’in şema kavram ını gündem e getirdi. 1970’lerde, çok
karm aşık olaylar silsilelerine ilişkin bilginin bellekte nasıl temsil
edildiğini açıklam ak üzere yapılan çalışm alar şema kavramının
alanını genişletti (Erasm us, B oshoff ve Rousseau 2002). D olayı
sıyla, bilişsel antropoloji gibi başka disiplinler tarafından da bu
kavram dikkate alındı. Daha yakın tarihlerde, 1986’da, yine psi
koloji alanından David Rum elhart, Jam es M cClelland ve PDF
(Parallel Distributed Processing) Araştırm a G rubu, bir düşünce
(yani, bilgi-işlem ) kuramı olan “paralel dağılım lı işlem 152 modeli
ni geliştirdiler ve buna ilişkin yazdıkları iki ciltlik Parallel Distri
buted Processing: Explorations in the Microstructure o f Cogniti
on (Paralel Dağılım lı İşlem: Bilişin M ikroyapısının İncelenm esi),
bilişsel bilim lerde temel başvuru eseri oldu. Bu model, zihni pa
ralel dağılım lı işlem ağlarından oluşm uş karmaşık bir yapı olarak
152 "Bağlantıcılık” (connecfionism) da denilen paralel dağılımlı işlem modeli, bi
lişsel bilim alanında çok-disiplinli (nürobilim, psikoloji, felsefe, yapay zeka, bilgisayar
bilimleri) bir kuramdır. Daha önceleri, düşünce, lek bir işlemci tarafından tek bir hat
boyunca gerçekleştirilen bir d i/i analiz akli vitesi olarak görülmekteydi. Oysa bağlanu-
cılık modeli, birbirine paralel çalışan birçok işlem birimi sayesinde bilginin aynı anda
bellek sisteminin tüm kısımlarına dağıldığını ileri sürer. Bu kuramın en önemli varsayım
larından biri, bilginin belli birimlerde değil, birimler arasındaki bağlantılarda saklandığı
önermesidir (Bloch 1994: 280-81).
255
ele alır (D ’A ndrade 1990:65). İşte, günüm üzde çok popüler olan
şem a kuram ı, zihnin işleyişini bu m odele dayandırır.
Şem alar, duyu organları tarafından algılanan uyaranlar ile
davranışsal tepkiler arasında aracılık eden ve beyinde depolanan
kavram sal soyutlam alardır. Bu soyutlam alar; algılam a, kavrama,
kategorileştirm e ve planlam a, tanım a ve hatırlam a, problem çö z
m e ve karar verm e gibi insanın her türden bilgiyi işlem esinde te
mel teşkil ederler (Casson 1994: 64). D olayısıyla, şem aların bel
leğim izde kalıplaşm ış -am a sabit olm ayan- kavram larla temsil
edilen bilişsel yapılar olduğunu söyleyebiliriz (D 'A ndrade 1995:
142). Aynı zam anda, nesnelere, durum lara, eylem lere ilişkin bil
gim izi yapılandıran işlem yapıcıdırlar.
Şema, birbirinin kopyası olmayan belirli lürden olaylarla il
gili deneyimlerin sonucu olarak gelişir; şemalar çevresel düzen
liliklerin soyut temsilleridir. Olayları: aktif lıalc gelen şemalara
dayalı olarak kavrarız.
Şemalar aynı zamanda işlem mekanizmalarıdır; işaretin seçi
minde, çevremiz tarafından sağlanan verinin gramer açısından in
celenmesinde ve genel veya özgül hipotezlerin sağlanmasında aktif
hale gelirler. Aktif hale gelen işlemlerin, hepsi değilse de, çoğu
otomatik1' 1 olarak ve algılayıcı-kavrayıcı tarafından farkına varıl
madan vuku bulur(Mandler’den aktaran D’Aııdrade 1995: 122).
Bu tanım dan da anlaşılabileceği gibi, şem alar dört tem el iş
lem yaparlar: (i) seçme, (ü) soyutlam a, (iii) yorum lam a ve (iv)
bütünleştirm e. İlk işlem, seçm edir ve bu. var olan bir şem aya
göre seçici bir şekilde kodlanan (yani, hafızada depolanm ak ü ze
re uygun bir form a dönüştürülen) bilgiye vurgu yapar. Seçilen
bilgi bir sonraki soyutlam a işlem inden geçer. Şöyle ki, ana fikir
veya anlam kodlanır ve gerekli olm ayan birtakım detaylar bel
lekten atılır. İnsanlar kodlam a sırasında ve hatta bilgi depolan
dıktan sonra, bilgiyi yorum lar ve bazı çıkarım larda bulunur. Son
153 Bilişsel psikolog Mandler. belleği iki ayrı lüre ayırır: otomatik olan ve otoma
tik oltımvaıı. Otomatik bellek, hızlıdır ve tasarlanmamışım, bilinçli bir hatırlamayı gerek -
lirtnez; oysa otomatik olmayan bellek, görece daha yavaştır ve biliııçli-maksaılı işlemi
gerektirir (D'Andradc 1995:144).
256
K uram lar, K u n ım c ıla r
olarak, seçici bir şekilde kodlanm ış bilgi, daha önce kazanılm ış

bilgiyle b ir şekilde bütünleşir (Eliis ve Hunt 1993: 245-46). D o
layısıyla, şem alar sadece zihindeki bir “resim ” değildir, en kiiçük
girdiden karm aşık yorum lar ya p a n /ya ra ta n bir tür zihinsel tanı
m a “ aygıtı”dırlar (D ’Andrade 1995:136).
Şem a kuram ına göre, bir deneyim sırasında hem şem anın
yaptığı işlem ler hem de şem anın çerçevesi a k tif hale gelir. Ö rne
ğin. bir ticari o la y d a birçok sözcük aktif hale gelebilir. Satın
almak, satmak, ödemek, fiyat, değer, harcamak,
fiyat talep etmek, kiralamak, pazarlık etmek, tek
lif vermek, bahşiş, geri ödemede bulunmak, tak
sit, vb şem ada aktif hale gelen sözcüklerden bazılarıdır. Para
ve m alın aktarım ında (yani, alışverişte), satıcının perspektifinden
satmak, alıcının perspektifinden ise satın almak odakta yer
alır. B aşka bir deyişle, para-m al ilişkisi bakım ından satan, mal
kısm ıyla ilgili olan fiyat talep etmeye; oysa satın alan, para
kısm ıyla ilgili olan ödemeye ve harcamaya odaklanır (Cas-
son 1994:65, D 'A ndrade 1990:91),
Bazı şem alar aynı zamanda kültüre özgüdürler. Başka bir de
yişle, bazı şem alar evrenseldir (yani, insan türünde aynı biçim
dedir). bazıları kişiye özgüdür, bazıları ise kültüreldir. Belirli bir
toplum un üyeleri tarafından paylaşılan bilişsel şemalara, kültürel
şem alar denir (Casson 1994:66). Bu türden şem alar kültürel m o
deller olarak da adlandırılırlar (Strauss ve Quinn 1999:49).154 Ö r
neğin, A m erikalı dilbilimci Charles F illm ore’un (akt. D ’Andrade
1995:123) İngilizce’deki write terimi ile Japonca’daki k a k u
terim i arasında yaptığı bir karşılaştırm a, şem aların kültüre gö
reliliği hakkında b ir fikir verebilir. Her iki terim de Türkçe'ye
yazm ak olarak çevirebileceğim iz bir fiildir. Buna ilişkin şema,
bir yüzey üzerine iz bırakan bir araçla birtakım imlerin yapıldığı
bir sahneyi kapsar. Böyle bir sahne, bir yazar (veya bir yazan
kişi), bir araç, arkada izin bırakıldığı bir yüzey ve bir iiriine işaret
154 Bu konu, dahil sonra, ‘‘folk modelleri/ kiikiirel modeller" başlığı altında tekrar
ele alınacaktır
257
eder. Nc var ki, Japonca’da “ne yazıyorsun?” (yazm ak fiili yerine

k a k ü terim inin olduğunu düşünün) sorusu karşısında, bir Japon
bir sözcüğü, bir cümleyi veya bir karakteri ve hatta kabataslak bir
resmi veya karalam ayı kasteden bir yanıt verebilir (Japonca'nın
K anci yazısı denilen “ ideogram ”larla -sim gelerle- yazıldığını
gözönünde bulunduralım ). K ak u d an farklı olarak, İngilizce’de
write fiili kısıtlayıcı bir şekilde sadece dil (language) nosyonuna
işaret eder. (Türkçe’de “yazar”, “yazı” gibi terim lerin “yazm ak”
fiilinden türediğini düşündüğüm üzde, bu konuya ilişkin şemanın
İngilizce’deki gibi dil nosyonuna işaret ettiğini söyleyebiliriz ).
Öte yandan, şem aların örgütlenm esinin eıı önem li yönü, basit
şem aların çok daha karmaşık şem aların içinde “ göm ülü” olm a
sıdır. Başka bir deyişle, şem alar aşam a sıralı olarak yapılanabil-
nıekiedirler. Yukarıdaki örnekle olduğu gibi, “yazm a” şeması
birçok alt-şem ayı içerir: bİT yazm a aracı, bir yazm a yüzeyi, bil
di I ve iletişim kurm a çabasında olan bir varlık gibi. Alt-şernala-
n n her biri de daha alt şem alardan oluşur (D ‘A ndrade 1995:124):
tükenmez kalem, kurşun kalem, daktilo, v b ... kâğıt,
karatahta, gazete, v b ... İngilizce, Türkçe, Fransızca,
v b ... yazar, öğrenci, gazeteci, vb ...
Şem a kavram ının birçok bakım dan avantajı vardır. Ö ncelik
le, farklı alanlardaki terim lerin birbiriyle olan ilişkisini kurm ak
m üm kündür. İkincisi, şemanın başarısız olduğunu veya sadece
kısm en tatm in edici olduğunu gösteren terim lere de şem a kavram ı
içinde yer verilebilir. Örneğin, kargacık-burgacık yazmak
terim i, tam am en okunaklı yazam ayan bir kişinin başarısızlığına
işaret eder; okur-yazar olmayan terimi ise, bir kişinin yazm a
şem asından yararlanam adığını gösterir (D ’A ndrade 1995:124).
Şem a kuramı burada daha fazla ayrıntısına girem eyeceğim iz
derinlikte bir kuramdır. Ancak, şem aların özel bir formu olması
nedeniyle “eylem şem alarT na (scripts) da kısaca değinm ekte ya
rar vardır. Yale Ü niversitesi’nde Yapay Z eka P rojesini yürüten
lerden R oger G. Schank ve R obert P. A helson un geliştirdik
leri eylem şem ası kuram ı, aşam a sıralı bir şekilde düzenlenm iş
258
eylem dizisini içeren şemaları inceler. B aşka bir deyişle, eylem

şem aları belirli bir sosyal durum daki eylem e ilişkin kalıplaşm ış
şem alardır. Önceki deneyim lerdeki eylem lerin akılda tutulm ası
ve daha sonra hatırlanm ası yoluyla, eylem şem aları olayların/
durum ların anlaşılm asını kolaylaştırırlar ve aynı zam anda ben
zer durum lar için yeni eylem lerin öğrenilm esini gerektirm eden
davranışa yön verirler. Örneğin, bir ‘‘restoran’7 şeması, restorana
girilm esi, oturulm ası, siparişin verilm esi, garsonun siparişi alıp
getirm esi gibi bazı öğeleri/ sahneleri içerir (Erasm us, B oshoff ve
R ousseau 2002). Görüldüğü gibi, eylem şem aları, belirli bir bağ
lam daki ardışık eylem lere ilişkin şem alardır ve çok yönlü aşam a
sıralı yapıya sahip bellekteki bilginin tem silleridir.
VIII. 4. U zlaşm a Analizi

Bilgi yapılarına ilişkin bir başka yaklaşım , kökeni m atem a
tiksel antropolojiye155 dayanan uzlaşm a analizidir (consensus
analysis). Bu yaklaşım , yine 1980'lerdc, şem a kuramı ile eşza
m anlı bir gelişim gösterm iştir. C alifornia Ü niversitesi’nden A.
K im ball Romııey ve W illiam H. B atchelder ile birlikte Pennsy
lvania Ü niversitesi'nden Susan C. W eller ( 1986)’in geliştirdiği
uzlaşm a analizi, bireysel değişkenlik sorununu merkeze alır.
Y ukarıda ele aldığımız kavram sal sistem lere ilişkin bilişsel
antropolojik incelem eler, genellikle bireysel değişkenliği atlayan
ve paylaşılan kültür nosyonunu tem el alan modellerdir. D olayı
sıyla, kavramsal sistemleri hom ojen fenom enler olarak analiz
ederler (Casson 1994: 86). Örneğin, önde gelen bilişsel antropo
loglardan Roy D ’A ndrade, kültürü paylaşılan ve öğrenilen bir
“bilgi havuzu” olarak tanım lar.
Sadece fiziksel şeyler kültürün ürünleri değildir... Karmaşık
mesaj ve işaretlerden ibaret olan davranışlar, haklar ve görevler,
155 Antropolojinin bir alt disiplini olan matematiksel antropoloji, kavramsal alan
lardaki kültürel farklılık, sınıflama, mantık sistemleri olarak akrabalık terminolojileri, bilgi
ve inanç sistemleri olarak kültürel sistemler, sistemli kütliir iiriimüleri, kültürel süreklilik,
kültürel değişme gibi konulan matematik temelli tekniklerle inceler (Read 1996).
259
roller ve kurumlar kültürel olarak oluşan bir gerçekliktir ve bu,

bizim sosyal olarak aktarılan bilgi havuzumuzun bir ürünüdür...
Bir şey -okul sırası gibi bir fiziksel şey, ya da bir kuram gibi
çok daha soyut bir şey- kültürün bir ürünüdür derken, kültürel
havuzun bir şeyin ne olduğunu tarif eden, nasıl inşa edileceğini
anlatan, nasıl kullanılacağını gösteren bilgiyi içerdiğini kastedi
yorum. Kültür olmadan, bunlara sahip olamazdık veya kullana
mazdık (D'Andrade'den aktaran Romncy. Weller ve Batchclder
1986:314).
Kültürel bilginin paylaşıldığını varsayan bu türden yaklaşım
lar. bilişsel yapıları vc süreçleri anlam ak için büyük yararlar sağ
lam ış olm akla birlikte, kültürel bilgideki değişkenlik sorunu ile
ilgilenm em işlerdir (Casson 1994: 86). Oysa uzlaşm a analizi, b il
giyi kaynak kişiler (inform ants) arasındaki anlaşm a (agreem ent)
olarak tanım lar ve oıtak bilgiyi saplam ak üzere, yapılanm ış soru
lara verilen yanıtları analiz eden bir yöntem sunar (R eyes-G arcia
ve ark. 2003). B aşka bir deyişle, bu yaklaşım , bilişsel çeşitliliğin
örgütlenm esine ilişkin çıkarım larda bulunm ak için belirli kül
türel bilgi alanları (hastalık, ekoloji gibi) hakkında grup üyeleri
arasındaki anlaşm a örüntüsünü inceler (Casson 1994: 86). For-
mel bir m atem atiksel m od el156 kullanılarak, grup-içi kültürel
bilgideki bireysel değişkenliğin miktarı ve dağılım ı tanım lanır vc
ölçülür (R om ncy. W eller ve B atchelder 1986: 313). D olayısıyla
uzlaşm a analizi, hem bir kuram hem de bir yöntem dir.
M anyok bitkisi yetiştiren A guarunalar (kuzey P eru’da y aşa
yan bir orm an kabilesi) arasında etnografik bir araştırm a yapan
J a m e s B o s te r’ın çalışm ası, iyi bir uzlaşm a analizi örneğidir.
Boster araştırm asını yaparken, m anyok bitkilerini isim lendirm e
de epeyce fazla bireysel farklılık olduğunu, buna rağm en Aguaru-
156 Matematiksel modeller, bir sistemi tanımlamak için matematikse! dilin kulla
nıldığı soyut modellerdir. Yapısal antropoloji ve bilişsel antropoloji, antropolojide mate
matiksel modelleri kullanan başlıca iki yaklaşımdır. Örneğin. Levi-Suauss. yerli düşünce
sistemleri ile matematiksel yapılar (özellikle cebir) arasındaki bağı kuran çalışmaları ile
bıı alıının ilk örneklerini vermiştir (Read 1996: 75?) Bilişsel antropolojide ise. 1980 1er-
dt'iı sonra klasik formel analiz tekniklerinin yerini ağırlıklı olarak matematiksel model
lerle birlikte istatistiksel analizler, bilgisayar destekli söylem analizleri, vd alınıştır
260
n aların b ir uzlaşm a m odeline sahip olduklarını fark etti. Anlaşma

örüntüsüne ilişkin analiz, bireylerin başarı derecesi değişm esine
rağmen on lan n tek bir m anyok kategori küm esini öğrendiklerini
ortaya çıkardı (B oster 1985'den akt. C asson 1994: 87).
B oster, m anyok türlerine ilişkin bilgideki bilişsel çeşitliliğin
sosyal etkenlere bağlı olduğunu ortaya koydu. Kültürel uyuşm a
dan sapm aların cinsiyetler arası işbölüm ü, bireysel uzm anlık, ak
raba ve yerleşim gruplarına üyelik ile ilişkili olduğunu gösterdi.
M anyok teşhisindeki en büyük farklılık kadınlar ile erkekler ara
sındaydı: kadınlar m anyok hakkında bilgili iken erkekler değildi.
Anlaşm adaki bu büyük farklılık, kadınlar m anyok yetiştiriciliği
yaparlarken, erkeklerin orm anda avcılık ve toplayıcılık yapm ala
rından kaynaklanm aktaydı. Sonuç olarak, kadınlar manyok isim
lerine ilişkin birbiri ile daha fazla anlaşm a gösterm ekte, erkekler
ise kuşların teşhisinde birbirleri ile daha fazla anlaşm aktaydılar.
Öte yandan, manyok yetiştiriciliğinde uzm an olan kadınlar ara
sındaki anlaşm anın diğer kadınlara göre çok daha fazla birbiri
ne yakın olduğu görüldü. Bilişsel değişkenlik örüntüsüne ilişkin
diğer bir sosyal etken, akrabalık bağlarıyla yakından ilişkiliydi.
Yakın akraba olan kadınlar m anyok bitkilerinin isimleri hakkın
da daha fazla birbiri ile anlaşm aktaydılar, çünkü kendi aralarında
anne-kız ilişkisi öncelikliydi. Erken yaşlardan itibaren kız çocuk
ları anneleriyle birlikte m anyok bahçesinde çalışm aktaydılar ve
anayerli yerleşim örüntüsü. kız evlat evlendikten sonra da ilişki
lerinin sürekliliğini sağlam aktaydı. Ayrıca, kız kardeşler birlikte
büyüdükleri ve anneleri ile hep beraber çalıştıkları için manyok
bilgisini paylaşm aktaydılar (Casson 1994: 87-88).
Bu örneğin gösterdiği gibi, kültürel uzlaşm a kültürel bilgi
deki bireysel çeşitlilik örüntulerinde m evcut olur ve bilişsel de
ğişkenlik örüntülcri sosyal etkenlerle yapılanırlar. Kültürel u z
laşm adan sapanlar ise. bilişsel sistem deki değişm enin kaynağım
teşkil ederler (Casson 1994: 88). Dolayısıyla, kültürü bir uzlaşm a
modeli olarak ele alan bu yaklaşım sadece kültürel uzlaşmadaki
eşzam anlı değişkenlik öıiintülcrini izah etm ekle kalm az, yeni bir
261
A N TR O P O LO Jİ
k ültürel uzlaşm aya yol açan arızam anlı değişm e örünlülerini de

açıklayabilir (Casson 1994:92).
VIII. 5. Folk M odelleri / K ültürel M odeller

Folk m od elleri157 ilk olarak 1962 yılm da John M . Roberts
ve arkadaşları tarafından b ir incelem e konusu olarak ele alındı.
R oberts, ‘'C hild Training and G am e Involvem ent’' (“Ç ocuk T er
biyesi v c O yuna Dahil O lm a”) başlıklı m akalesinde, te k b ir alan
daki oyun, miizik gibi kültürel fenom enlerin başka bir alandaki
davranış ve kavram laştırm alar için birer model olarak ele alına
bileceğini gösterdi (Colby 1996: 212). B ununla birlikte, folk m o
dellere ilişkin araştırm aların gelişimi 1980'lerdc -şem a kuram ına
paralel olarak- ivme kazandı. Bu tarihten sonra folk m odeller,
kültürel m od eller158 olarak adlandırıldı.
Bir külıürel model, bir grup tarafından özneler aıası paylaşı
lan bir kültürel .şemadır. Böylcsi modeller, tipik bir şekilde kav
ramsal şeylerden ve bunların birbirivle ilişkilerinden ibarettir
(D 'Andrade 1987: 112).
Bu yaklaşım a göre, her toplum da tem el bir kültürel model,
o kültürden insanların zihinlerini veya psişelerini temsil eder
(D ’A ndradc 1995: 158). Başka bir deyişle, bu yaklaşım , kültürel
m odellerin bir toplum un üyeleri tarafından paylaşılan varsayım
sal dünya modelleri olduğunu vc bu m odellerin, onların dünya
hakkm daki anlayışlarında büyük bir rol oynadığını ileri sürer
(Quinn ve Holland 1987: 4 ) 15<, ve bir kültürel m odelin altında y a
tan psikolojik m ekanizm anın şem a kuram ı olduğunu kabul eder.
157 Folk modelleri, daha tince gördüğümüz İdik taksonomilerindeır farklıdır. Bi
lişsel sistemlerin külıiire özgü olduğu önermesini her iki yaklaşım da paylaşmakla birlik
te. hatırlanacağı gihi, folk laksonomilcri dilbilimsel analiz teknikleri ile belirli bir alanda
ki kategori sistemleri üzerine odaklanmışlardı.
158 Bu adlandırma sorunu, bilişsel antropologlar arasında tartışmalı bir konudur.
Bıııııın için bkz. Keesing 1987.
159 Ktilıiire! düşünce sistemleri kotlusunun anıropolojıde ııztın bir araştırma gele
neği vardır. Bilişsel antropolojinin "kültürel modeller" yaklaşımı ile bu konuya katkısı,
daha çok araştırına yöntemlerine ilişkindir (O'Andrade 1990:108).
262
Kültürel modeller, dilbilim sel (sayıltısal modeller, sözsel m o

deller, m ecaz m odelleri, vb) vc dilbilim sel olmayan (im ge şem a
ları, eylem kümeleri, duygusal m odeller, vb) m odeller olarak iki
ye ayrılır (Shore 1996: 56-60). Bunlardan, örneğin, sayıltısal m o
deller soyul dil-lem elli tem sillerdir, oysa imge şemaları yüksek
oranda soyut görsel tem sillerdir. Kültürel m odeller ya dilbilim sel
ya da dilbilim sel olmayan bir temsil üzerine tem ellenm esine rağ
men, çoğu kültüre] m odelde her iki türden temsil bir arada yer alır
(D 'Andrade 1990: 100). Öte yandan, bu m odelleri, sabit kendilik
ler olarak değil, gevşek, değişebilen yapılar olarak düşünm eliyiz.
Kültürel modelleri içeren her türden şem anın inşasındaki
önemli bir süreç, analoji ve m ctaforların kullanılm asıdır. Bunun
çeşitli örneklerini Duke Ü niversitesi'nden bilişsel antropolog
N aom i Q u in n ’ııiıı bir kültürel model olarak incelediği çağdaş
Kuzey Am erikan evlilik m odelinde görebiliriz. Q uinn’in verisi
11 evli çiftle ayrı ayrı yapılm ış görüşm e materyalinden ibarettir.
Teybe kayıt edilen bu görüşm eler, 350 saati aşkın bir süreyi kap
sar. Quinn, bu görüşm elerden elde ettiği yiizlcıce dilbilim sel kul
lanımı analiz eder. Bunlar, evliliğe dair çeşitli metaforlar) (evlilik
imal edilm iş bir üründür, evlilik süıegiden bir yolculuktur, evlilik
iki kişi arasındaki sağlam bir bağdır, evlilik bir yatırım dır gibi),
usa vurm a ardışıklığını ve vaat, ifa etme, aşk gibi anahtar
sözcükleri içerir. A nalizin sonucunda Quinn, birbirine bağlanm ış
dört sayıltısal şem a olduğunu buldu: evlilik ebedidir, evlilik
karşılıklı olarak yararlıdır, evlilik zordur ve evlilik ça
ba lamadır (akt. D ’Andrade 1990: 101-102). işte, bu m ctaforla-
rın hepsi birlikle bir kültürel model oluşturur. Bu örnekle olduğu
gibi, bilişsel yapılarda göm ülü olan kültürel modeller, belirli bir
kültürel sistemin sürekliliğini ve tutarlılığım sağlarlar.
ö t e yandan. Quinn gereksinim tatmininin evlilik m odeli için
de göm ülü olduğunu buldu. Bu kültürel m odel, basit bir şekilde,
her insanın gereksinim leri olduğu vc esasen ikili olarak görülen
bu insan ilişkisinin, h e r b ir e ş in diğerinin gereksinim lerini gider
diği için devam ettiği nosyonuna dayanır. Eivlilik ilişkisinde, in
263
an tr o p o lo ji
sanın sosyal gereksinim lerinin (refakat, cinsellik, sevgi, iletişim,

yakınlık, ilgi, bakım , vs) büyük bir kısm ının sağlanm ası beklenir.
Bu kültürel m odele göre, karşılıklı gereksinim in ifa edilm esi so
runu zorluk yaratır ve bu yüzden evlilik çabayı gerektirir. S o
nuç olarak bu model, A m erikan kültüründe genel bir özellik taşır
(akt. D ’A ndrade 1990: 102). Örneğin, evlilik modelini ikili bir
ilişki olarak tanım lam ayan, sınırları belirsiz bir “aile” kavram ına
bağlayan kültürel m odellerin (örneğin, çeşitli Orta-doğu toplum-
ları) varlığı, A m erikan evlilik m odelinin ayırıcı özelliğini daha
iyi ortaya koyar.
VIII. 6. K arar M odelleri

M odeller konusundaki diğer bir yaklaşım, etnografik karar
modelleridir (ethnographic decision models). Etnografik karar
m odelleri, belirli şartlar altındaki davranışsal seçimleri tahm in
eden nedensel analizlerdir (Ryan ve Bernard 2003: 287). Bu
yöntem , karar kuramının (decision theory) önerm elerine dayalı
olarak geliştirildi. Yapısal değişm e konusunda çalışan sosyal bi
lim ciler insanların toplumsal değişm elerde pasif alıcılar olm ak
tan ziyade aktif stratejistler ve karar vericiler olduklarında hem
fikirdirler. B aşka bir deyişle, bu kuram , her seçimin veya kararın
sonuçları olduğu vc her aktörün karar verirken farklı sonuçlara
ilişkin tercihleri olduğu varsayım ına dayanır. K arar verm e süreç
lerine ilişkin araştırm aların toplum sal değişm enin yönü hakkın
da bir içgörü sağlayabileceği düşünülm ektedir. Dolayısıyla bu
türden araştırm alar, politika yapıcıları (kalkınm a planlam acıla
rı, sağlık politikası planlam acıları gibi), politika analistleri için
önem li bir kaynaktır (Gladw in ve Garis 1996: 316).
Karar kuram ı, 1950’lerde istatistik bilim i tarafından geliştiril
di. Antropolojide ise, 1970Terde, etnografik araştırm alarda kulla
nılan istatistiksel analizlerin yetersizliğine k arşı160 karar modelleri
160 Erken dönem etnografik araştırmalarda, istatistiksel analiz, gözlenen olgunun

.sadece yüzdeliklerle ifadesine dayanıyordu: örneğin soy sistemine ilişkin bir araştırmada
‘‘yetişkin erkeklerin yüzde 8'3'ü babasının klanına ailtır. yiizde 12'si annesinin ve yüzde
264
kullanılm aya başlandı. Bundan am aç, (i) kültürel olarak anlamlı

bir şekilde durum u veya bağlamı tanım lam ak, (ii) belirli bir du
rumdaki davranışın kültürel olarak kabul edilebilir seçenekleri
nin dağılım ını tanım lam ak; (i i i) kültürel olarak olası koşulların
bileşim leri altında uygun kararların verilm esine dair bir kurallar
küm esini (yani, belirli sonuçlara sahip bir model) ya da (iv) seçe
nekler arasındaki kararlara dair bir stratejiler kümesini (yani, bir
azam i-değer modeli) hazırlam aktı (K eesing 1967: 1-2).
1980'lerden sonra, şem a kuramı karar m odellerini de etkile
m iştir. K arar verme biliş ve eylem arasındaki ara yüzde vuku
bulduğundan, karar verme süreçlerini anlam ak önem lidir. Bu ne
denle, karar süreçlerinin arkasında yatan hedefleri doğuran bilgi
sistem leri (eylem şem aları, vb) gibi bilişsel modellerden de yarar
lanılm aktadır (Colby 1996: 213: Gladw in ve G aris 1996:318).
Bu türden etnografık araştırm alar, örneğin, balıkçıların nere
de balık tutacağına nasıl karar verdiklerini, insanların bir hastalık
için hangi tedaviyi seçtiklerini veya bir kabilenin ekonom ik ge
lişmeyle ilgili kararlarını incelerler. Dolayısıyla, etnografik karar
modelleri ekonom iden tıbba kadar çok geniş bir alandaki çeşitli
şartlar altında davranışsal kararların nasıl güdülendiğini analiz
etm ek ve insan davranışının öngörüsel m odellerini belirlem ek
amacını taşır (Colby 1996: 213).
Bu yöntem in etnografik karar modeli olarak adlandırılm ası
nın nedeni, araştırm a verilerinin etnografik alan araştırm ası tek
niklerine (katılarak gözlem , görüşm e gibi) dayanm asından kay
naklanır. Öte yandan, bu yöntem , karar sürecinin formel. test edi
lebilir, bilgisayar-tem elli bir m odelini içerir (Gladwin 1989:8).
A raştırm a birkaç düzeyde gerçekleştirilir. Seçilen bir araştırm a
konusu ile ilgili etnografik sorular hazırlanıp, alan araştırm ası
yapılır. V eriler analiz edildikten sonra “ yerel dil” kategorileri
(yani, em ik kategoriler) kullanılarak yeniden sorular hazırlanır
ve aynı süreç tekrarlanır. Daha sonra, ilgilenilen davranışla bağ
lantılı bir dizi şayet-o halde şeklindeki ifadeleri (davranışın evet-
5'i djyiMnın" gibi bir iride yeterli görülüyordu (Keesing 1967).
265
hayır Cipleri) kapsayan bir etnografik karar m odeli hazırlanır ve

bu m odel, alandaki başka bir örneklenı grubuna uygulanarak
test edilir (Gladwin 1989:11-12; Ryan vc M artinez 1996: 49).
E thnographic Decision Tree M odeling (Etnografik K arar Ağacı
M odellem esi) başlıklı tem el bir başvuru kitabı yazmış olan C h
ristina H . G ladw in ’in (1989: 11) dediği gibi, etnografik karar
modeli, m elez bir yöntem dir: bir yandan, etnografik araştırm anın
dairescl-keşfediei süreçlerini, öte yandan, diğer sosyal bilim lerin
(ekonom i, politik bilim ler, sosyoloji, vb) diiz-hath araştırm a pla
nını bünyesinde barındırır.
Ryan ve M artinez'in (1996) M eksika'nın kırsal bir bölgesinde
ishal hastalığı olan çocukların tedavisinde annelerin karar süreci
ile ilgili geliştirdikleri karar modelini burada ele alalını. A raştır
m acılar (1996: 47), bilişsel açıdan tedavi davranışım etkileyen iki
faktör olduğundan bahsederler: (i) ishalin tipolojileri (kanlı, sarı,
yeşil, su gibi, vb) ve (ii) ishalin algılanan nedenleri (kirli yiyecek,
em pacho |y erel/ emik bir kategori; midedeki veya bağırsaktaki
yiyeceğin yapışıp kalm ası anlam ında!, çocukların sevm edikleri
yiyecekler, ateş, vb). Etnografik verilere dayanarak, M eksikalI
annelerin ishal olan bebekleri için kullandıkları en yaygın yedi
tedavi şeklini (bitki çayları, karbonatlı m eşrubatlar, pirinç suyu,
şeker-tuz solüsyonu, haplar, fiziksel harekel yaptırm ak ve eği
tim li tıbbi personel) saptarlar. Ryan ve M artinez’in am acı, anne
lerin çocukluk ishalinde hangi tedavi şeklini kullanacaklarına na
sıl karar verdiklerini anlam aktır. A yrıca, tedavinin başlangıcında
şeker-tuz solüsyonunu niçin verdiklerini veya verm ediklerini an
lam ak, araştırm acılar için önem lidir (1996: 48- 49). Çünkü ishal
hastalığı, çocuk ölüm lerine yol açan başlıca faktörler arasında
yer alır ve çocuk ölüm ünü engellem ek için şeker-tuz solüsyonun
ishal tedavisinin başlangıcında verilm esi gerekir.
Ryan ve M artinez’in geliştirdiği karar m odelinden bir bölüme
b ir göz atalım .
266
Kuram lar. K ura m cıla r
Tedaviye İlişkin K ısıtlılıklar
ŞA Y ET İshali gideren bir tıbbi ilaç tedavisi biliyorsan VE

bu ilaç evde varsa
O H A LD E tıbbi hapı veya sıvıyı verirsin
ŞAYET İshali gideren bir tıbbi ilaç tedavisi biliyorsan VE

ilaç ucuzsa VE
ekle etm ek kolaysa
O HALDE tıbbi hapı veya sıvıyı verirsin
(Kaynak: Ryan ve Martinez 1996: 51)
Etnografik karar m odelleri, daha cince gördüğüm üz takso-

nom iler gibi, aşam a sıralı bir ağaç diyagram ı şeklinde de gös
terilebilir. Böylece davranışın evet-hayır tiplerini görm ek daha
m üm kün hale gelir.
267
B ir E tnografik K arar Ağacı M odellem esi
(Kaynak: Ryan ve Be m ani 2003: 288)
R yan ve M artinez’in (1996: 53-54) bulgularına göre, tedavi

şekillerinden her birinin etkinliğinin ve işlevinin nasıl algılandı
ğına bağlı olarak annelerin davranışı değişkenlik gösterm ekledir.
Birçok kadın çocukluk ishalini tıbbi tedaviyi gerektirecek kadar
ciddi bir hastalık olarak algılam am aktadır. A ncak, ishalle birlikte
örneğin, çocuk kustuğunda anneler tıbbi bir yardım aram akta
dırlar. Bununla birlikte, hastalığın enıpachoânn kaynaklandığını
düşündüklerinde çocuklarının bedenlerine tehlikeli fiziksel h a
reketler yapabilm ektedirler. Çocuk içm zararlı olabilecek veya
ishali engellcm eyip çocuk ölüm üne yol açabilecek karaı davra
nışlarıyla ilgili olarak. Ryan ve M artinez politika yapıcılara bazı
önerilerde de (örneğin, enıpacho inanışı çocuk açısından olıım-
268
suz sonuçlara yol açtığı için, eğitim program larında bu konuya

yer verilm esi gibi) bulunm aktadırlar.
Ryan ve M artinez’in araştırm asında gördüğüm üz gibi, biliş
sel m odellerden de yararlanan etnografik karar m odelleri, gele-
cek-yönelim ini dikkate alarak yeni politikaların geliştirilm esine
katkıda bulunan bir araştırm a yöntem idir.
VIII. 7. Söylem A nalizi

Etnobilim , başlangıçta, antropolojinin geçerlilik sorununa bir
yanıt aram a girişim iydi. O nun bu amacını devralıp sürdüren bi
lişsel antropoloji en formel teknikleri (m atem atiksel m odelleri,
istatistiksel analizleri, vd) kullandığından, etnobilim değil ama
bilişsel antropoloji “bilim sel’' {scientific) bir yaklaşım olarak ad
landırıldı. Nc var ki, 1970'lerden itibaren sosyal bilim lerde etki
sini hissettiren ve antropolojiyi daha fazla beşeri bilim lere (hu
m anities) yaklaştıran postm odenizm akım ının yarattığı paradig-
matik değişiklikten de uzak kalam adı. Daha sonraki bir bölüm de
ayrıntılı bir şekilde göreceğim iz postmodern kuram ların çağdaş
dilbilim sel kuram larla girdiği ortaklık, bilişsel antropolojinin bir
kısmını yeniden dilbilim e yaklaştırdı. Çünkü bilişsel yapıların
tanım lanm asında ve analizinde dilbilim her zaman önemli bir rol
oynamıştı ve yeni dilbilim sel yaklaşım ların da bilişsel antropo
lojinin gelişm esine katkıda bulunacağı düşünülüyordu (Casson
1994:92). Böylece, “ söylem ” , “ anlatı” , “m etin” gibi kavram lar
ve bunlara ilişkin çeşitli analiz teknikleri bilişsel antropolojiye
uyarlandı. B ununla birlikte, bilişsel antropoloji hayat hikayeleri,
tem atik algı testleri gibi çeşitli materyalleri incelem e konusuna
dahil ederek söylem analizini aşan başka analiz tekniklerini de
kullandı (Colby 1996: 213). Şimdi, söylem analizine yol açan
dilbilim indeki gelişm elere kısaca bakalım.
Hatırlanacağı gibi, önceleri Prag Dilbilim Ç cvresi’nden
Saussure’un yapısal dilbilim kuram ının, daha sonra C h o m sk y 'nin
üretim sel-dönüşüm sel kuranım ın etkisinde kalan dilbilim , dilin
iç-yapısma ilişkin yaptığı incelem elerle sınırlı kalm ıştı. O ysa
269
m elınsel bağlam ve dil-dışı çevreyi dikkate alacak üçüncü bir

dilbilim in gereği ortaya çıkm ıştı. Bu nedenle, Saussure’un öğ
rencisi Fransız dilbilim ci Emile B enveniste “söz’' olgularını sis
tem atik bir biçim de ele alarak sözcelem e kuram ının (enunciation
theory) gelişm esine önayak olm uştur (Kıran 1986: 147-49). B aş
ka bir deyişle. Benveniste dilbilim ini salt sözceleri (dilsel ürün)
inceleyen b ir bilim dalı olm aktan çıkararak onun sözce üretme
edim im (sözcelem e) çözüm leyen bir bilim dalı olm asını sağla
mıştır (Rifat 2005: 93).
Dilbilim, mesajı önce kendi içinde incelemiş, sonra, bu me
sajın bağlamının belirleyici olduğunun farkına varmış ve bağ
lam bilimi olmuştur; oysa, ' metin'' bir mesajlar girişimine in
dirgenemez, çünkü bu girişim sadece sözcelerden oluşmaz, aynı
zamanda yavaş yavaş metnin yapısını değiştiren algılamalardan,
yani (her sözcelem olgusunun zorunlu olarak içerdiği karşılıklı
bildirişim durumundan kaynaklanan) gerilimlcrden oluşur. Bun
dan da, artık inceleme alanı mesaj ya da bağlam değil de, lam
anlamıyla sözcelem olan bir üçüncü dilbilimin gerekliliği ortaya
çıkar (Barıhes'clan akıaran Kıran 1986: 153).
Ö zellikle dil felsefesinin1*1 etkisiyle gelişen sözcelem e kura
mı, belli bir zam anda, belli bir yerde vc belli şartlarda gerçekleşen
bireyin söylem ini inceler. Sözcelem , konuşucunun (yani, özne
nin) “dili kendi hesabına kullanım ” edim idir, B enveniste’ııin di
ğer bir ifadesi ile, “kendine mal ediş işlem idir” (Kıran 1986:150-
51). Böylecc, A risto’nun sözbilim (rhetoric) kuram ından günü
m üze kadar bir çıkıp bir kaybolan özne, dilsel etkinlikte yerini
alm ıştır (K ııan 1986:154).
İnsanın kendi bilincine varması ancak onun karşıtıyla his
sedildiğinde olanaklıdır. Ren'i ancak, konuşmamda sen olacak
olan birine seslendiğim zaman kullanırım. Kişi’yi oluşturan şey
de işte bu diyalog koşuludur, çünkii bu koşul, kendisini ben ola-
161 Dil felsefesinde “söz edimleri kuranu"na ilişkin ilk çalışmalar 1960'larda İn
»iliz felsefeci J 1.. Austin ile birlikte başlar (Uaglelon 2004: 149). Bunun yanı sıra bran
şız felsefeci Paul Ricoeur (2000) ve Amerikalı felsefeci John R. Searlc (1982). bu alanda
başla gelen diğer isimler arasındadır.
270
vak belirten kişinin konuşmasında karşılıklı-ohış içinde benim

de sen olmamı içerir. ... Dil her konuşunun, söyleminde, kendi
kendisine ben olarak gönderip, kendini özne olarak ortaya koy
duğu için olanaklıdır ancak (Beııveniste 2005: 176).
B envenistc’nin bu görüşleri doğrultusunda, dilbilim sel çö
züm lem e, öznesiz b ir göstergeler zinciri olarak ele alınan “dil’’den
(tem el birimi gösterge) “ söylem ’ e (tem el birim i tüm ce) kaym ış
tır (Eagleton 2004:146; R icoeur 1990: 28). Bu gelişm e, söylem
analizine (discourse analysis) giden yolun önünü açmıştır. Öyle
ki. basit yapılı anlatıların çözüm lem esi ile başlayan söylem ana
lizi çalışm aları 1980’li yıllardan itibaren bir disiplinler arası alan
haline gelm iştir.16’
B irçok tanım ı olm akla birlikte, bir söylem , en genel anlamda,
‘"söz edim i'’ne (speech act) ilişkindir. Başka bir deyişle, söylem,
sosyal bir ortam da yapılan herhangi bir konuşm a veya yazma
pratiğidir (Phillips vc Ilardy 2002: 3). Fransız felsefeci Paul Ri
coeur (1990: 28) söylem in her zaman bir şey hakkında olduğunu
belirtir: ’’B etim lem ek, anlatm ak ya da tem sil etm ek zorunda ol
duğu bir dünyaya gönderm e yapar. D ilin sem bolik işlevi söylem
içinde gerçekleşir.”
Söylem ler sadece anlam a “sahip” değildirler, aynı zam anda
sosyal gruplar tarafından paylaşılırlar; çünkü sosyal gruplar ara
sındaki etkileşim in ürünüdürler. Bu bakım dan, karm aşık sosyal
yapılar söylem ler içinde göm ülüdürler. Söylem ler daim a eşza
manlı ve/veya ardışık bir şekilde diğer söylem lerle bağlantılı o l
duğundun, söylem ler ve onun etkileri ancak onların ortaya çık
tığı bağlam dikkate alındığında anlaşılabilir (Phillips ve Hardy
2002:3-4). Söylem in bu özelliklerine paralel olarak, söylem
162 Günümüzde söylem anali/i çalışmaları genellikle birbirini dikey yaıay ek
sende kesen iki kuramsal boyuttan oluşur. Birinci boyutla meıin {text) - bağlam (rmı-
rexr) karşıtlığı vardır. İkinci boyutta, güç/ iktidar dinamiklerine odaklanan araştırmalar
ile sosyal inşa süreçlerini dikkate alan araştırmaların karşıtlığı yer alır. Bu iki boyudın
kesişme alanlarına baktığımızda, söylem analizi çalışmalarını dörl ana grupla toplamak
mümkündür: ''yorıımsamacı yapısalcılık’’ Ibağlam-sosyal inşa), "eleşlircl söylem analizi”
(bağlam-eleşlirel), “'sosyal dilbilimsel analiz” (rnelin-sosyal inşa), "eleştirel dilbilimsel
analiz." (melin-eleştirel) (Phillips ve Hardy 2002: 19-20)
271
analizi, “‘konuşm anın, m etnin birçok boyutunu ve onların biliş

sel, sosyal ve kültürel bağlam larını ileri düzeyde çözümleme!i
ve kuram sal yaklaşım larla” (Van Dijk 1985: xiii) inceleyerek,
‘insan iletişim inin ve sözel etkileşim in biçim ve m ekanizmaları
hakkında içgörü sağlar” (Van Dijk 1985: 4).
Söylem lerin bilişsel özelliğine163 dikkat çekenlerin başında
HollandalI m etindilbilim ci Teun A. van D ijk 164 gelir. Van Dijk.
ideoloji, toplum , biliş (özellikle çok yönlü bellek sistem i)163 ve
söylem arasındaki ilişkiye bakar. İdeoloji, ona göre, bilişsel dü
zeyde “sosyal olarak paylaşılan inançlar”ın ... ‘“tutarlı bir orga
nizasyonu, tem el bir sosyal tem siller çatısızdır. Bu bilişsel çatı,
grup üyelerinin başvuracağı belli tarifleri ve yanıtları içeren bir
referans noktasıdır. Sosyal temsil terimi ise, “sosyal bellekte yer
edinm iş, sosyal olarak paylaşılan inançların (bilgi, tutumlar, ide
olojiler vb) organize küm eleri” anlam ına gelen genel bir kavram
olarak kullanılır (Van D ijk’ten aktaran Paker 2004: 231-32).
İdeolojiler bir grubun toplumsal temsillerinin temelini oluş
turan en önemli inançlardır ve bir grubun kimliğini tanımlayan
bir çeşit “gı up-şeması olarak” toplumsal bellekte temsil edilirler.
Bu şemayı dolduran temel önermeler grup bilgi ve tutumlarının,
dolayısıyla da dolaylı olarak gı up üyelerinin toplumsal olaylarla
163 İdeolojiler dışında dini inançlar ve pratiklerle yakından ilgilenerek, anlam

kavramını merkeze alan simgesel antropoloji (örneğin Geertz’in çalışmaları) dc bilişsel
yönelimli bir yaklaşımdır (Colby 1996:214). Bunun için bkz. IX Bölüm.
164 Van Dijk, disiplinler arası bir yaklaşım olan lileştirel Dilbilim ekolündcııdir.
Bıı ekol, “'dili bir sosyal pratik biçimi" olarak ele alır ve metin ve konuşma yoluyla üreti
len sosyal ve politik baskınlık tarzlarına (yani, eşit olmayan ilişkilere) odaklanır (Phillips
ve 1 lardy 2002: 25). Van Dijk (2003) özellikle ırkçı söylemleri eleştirel olarak inceler.
165 Bellek sistemi, van Dijk'in analitik yönteminde önemlidir. Ona göre, iki ayrı
düzeyde işleyen bellek sistemi söylemi anlama ve inşa etme süreçlerinin temelinde yat
maktadır: kod çözümü ve yorumlama kısa-süreli bellekle vukıı bulurken, uzun-surelı
bellek sosval/ktiltiirel bilginin (dil. söylem, iletişim, eylem şemaları biçiminde varolan
olaylar, kişiler ve gruplar) bir tür deposu olarak hiz.mel etmektedir (Van Dijk 1978). A y
rıca. bilişsel psikolojik temelleri olan bellek sistemini kendi modeli açısından "olaysa!
bellek" ve "sosyal bellek" olarak adlandırdığı iki ayn bellek tipine daha ayırır. Olaysa)
bellek, kişisel.otobiyografik ve özneldir: kişisel deneyimlerimizi kaydeder. Sosyal bellek
ise, yukarıda gördüğümüz gibi, sosyal olarak paylaşılan sosyokültürel bilginin zihinsel
temsilleri için bir ana sistemdir (Van Dijk 2003: 21-22).
272
ilgili oluşturduğu kişisel m odellerin edinim ini denetler. Bu zi

hinsel m odeller söylem in üretilm esi ve anlaşılm ası d a dahil top
lumsal pratikleri denetleyen tem sillerdir (Van D tjk 2003:109).
Van D ijk ’in modeli burada ayrıntısına girem eyeceğim iz ka
dar genişlikte çok alanlı bir yaklaşım dır. Kısaca, söylemi to p
lum sal pratiklerin en önem lisi olarak gören van Dijk (2003:112),
bir söylem kuramının gerekliliğini vurgular.
Sonuç olarak, söylem analizi çalışm alarında ideoloji kavram ı
dolayım ıyla güç/iktidar konusu, özellikle eşit olm ayan güç ilişki
leri (ırkçılık, cinsiyetçilik gibi) m erkeze alınır. Daha önce gördü
ğüm üz kültürel m odeller de bu çatışm ak güç ilişkilerinin anali
zinde yararlı bir yaklaşım olduğu söylenebilir (D ’A ndrade 1995:
242). Ö te yandan, söylem analizi tek bir çözüm lem e tekniğinden
ibaret değildir. Anlatı analizi, içerik analizi, edebi analiz (retorik,
metafor), kurum sal analiz, konuşm a analizi, fotoğraf analizi gibi
konuşm a ve yazm a pratiğine ilişkin birçok analiz tekniği, kuram
sal yönelim e ve konuya bağlı olarak kullanılır. Bunlardan sadece
anlatı analizini bir örnek olm ası bakım ından ele alalım.
VIII. 7. I. A n la tı A n a lizi
Anlatı yapılarına (narrative structures) ilişkin çalışm alar, Rus
halkbilim cisi Vladim ir Yakovleielı P ropp’un ünlü kitabı M orp
hology o f the Folk Tale’den (M asalın Biçim bilim i) köken alır.
Propp, Rus m asallarının yapısıyla ilgilenm iş vc m asalların görü
nürdeki çeşitliliğinin altında tekbiçim illiğin olduğunu gösterm ek
işlem iştir. Başka bir deyişle, Propp yüzeydeki çeşitliliğin altında
yatan yapısal düzeni ve bu düzenin işleyişini sağlayan tem el iş
levleri bulup ortaya koym ayı am açlam ıştır (Rıfat 2005:177).’6h
166 1928’de Rusça ilk baskısı yapılan bu kitap, 1958'de İngilizce'ye ve daha
sonraki yıllarda diğer batı dillerine çevrilmiştir (Türkçe çevirisi 1985’de yayımlanmış-
ıır) (Rifal 2005:177) Propp un anlatı yapılarına ilişkin çözümlemesinin yeniliği ancak
1960 lardan sonra, çeşitli dillere çevirisi yapıldıktan sonra, fark edilebilmiştir. Propp'a
göre, masalların teme! bölümlerini kişilerin eylemleri oluşturmaktadır. Propp. masalın
işleyişini sağlayan temel işlevleri masal kişisinin eylemlerine göre tanımlamıştır. Bu ey
lemleri kişilerin her masalda farklı niteliklere bürünen özelliklerinden soyutlayan Propp
273
A N TR O P O LO Jİ
O nun m asallara uyguladığı çözüm lem e teknikleri anlatı analizi

nin gelişm esine yol açm ıştır (Rifat 2005: 175).
G ünüm üzde, anlatı analizleri sadece yazılı m etinlere değil,
sözel m ateryallere de uygulanm aktadır. H alk hikâyeleri, tarihsel
olaylar, kent mitleri veya geleneksel mitler, haberler ve medya
hikayeleri, kişisel deneyim ler, hayat öyküleri, biyografiler birer
anlatı örneğidirler (C ortazzi 2001: 1184).
P sikolog Jerom e B runer anlatıyı ‘'örgütlü ilk e le r’ olarak ta
nım lar, çünkü ona göre, insanların sosyal dünyadaki deneyim
lerini düzenlem esinde, onun hakkındaki bilgisinde ve onunla
etkileşm esinde örgütlü ilkeler vardır ve bunlar anlatıların yapı
sın d a göm ülüdürler. B runer aynı zam anda paradigm atik [jıara-
digm atic) biliş ile ım lıuı bilişi arasında bir ayrım yapar. B un
lardan birincisi, dünyayı bölüm lem eyi ve sınıflam ayı. İkincisi
ise deneyim leri yorum lam ayı, anlamını gösterm eyi vc yaratıcı
açıklam aları kapsar (C ortazzi 2001:386). Dilbilim ci ve antropo
log W allace Chafe de anlatıların bilişsel özelliğine vurgu yapar:
anlatılar “eylem deki zihnin açık görünüm leridir: hem zilinin içe
riğinin hem onun süregiden işlem lerinin pencereleridirler" (akt.
Cortazzi 2001: 386). Bu bakım dan, elnografik araştırm alarda an
latı analizi önem li ve yararlıdır. Çünkü anlatılar, ister yorum lam a
sürecine ister yorum lanan olaylara odaklanılsın, sosyal ve biliş
sel yorum ların örgütlenm esine ilişkin incelem e yapm ayı m üm
kün kılar (C oıtazzi 2001: 386).
Sözel anlatıların analizi için en iyi bilinen m odellerden biri.
W illiam L a b o v ’un sosyodilbilim sel yönelim li m odelidir. La-
bov, anlatı yapısını altı kısm a aynır: anlatının öınek olarak gö s
tereceği genel hır sayıltıyı özetleyen bir soyutlama', zaman, yer,
kişiler ve durum un ayrıntılarını veren bil yönelim: ana olayın ar
dışıklığını veren ve bir krizi, sorunu gösteren b ir karışıklık] geri
kalandan seçilip ayrılan, ilgi çekici noktanın bir değerlendirm esi;
karışıklığın çözüm ünü veya sonucunu gösteren bir çoz.ıinı; hika
uzakla^ma. yasaklama, yasağı çiğnem e, bilgi loplarını, aldatma gibi lopları niıız bir işlev
belirleiiny.il (Kıtal 2005: n tt).
274
yeyi sonlandıran bir bitiş. B ir anlatıcının kurguladığı bir hikaye

de (kişisel deneyim , hayat hikayesi, tarihsel olay, vd) bu öğeler
çeşitli sırada ve bileşim lerde olabilir (Cortazzi 2001: 390).
H ikayeleri içeren anlatılarla ilgili bir başka analiz yöntemi
Am erikalı eleştirm en K enneth B urke'ye aittir. D ilbilgisel da
yanaklar, bireylerin ikna edici m asallarını anlatm ak için kullan
dıkları beşli bir küm e içindeki terimleri kapsar: fiil (act), sahne
(scene), fail (agent), vasıta (agency), am aç (purpose). B urke’ye
göre, “güdüler hakkında herhangi bir ifade şu beş sorunun bir tür
yanıtlarını sunar: ne oldu (fiil), ne zaman veya nerede oldu (sah
ne), kim yaptı (fail), nasıl yaptı (vasıta) ve niçin (am aç)" (akta
ran Riessm an 1993: 19). Örneğin, karıların ve kocaların evlilik
teki bir şiddet vakasıyla ilgili anlatılarındaki tezatlığı gösterm ek
için B urke’nin dilbilgisini kullanan Hyden, erkek faillerin amacı
(niçin öyle davrandığı) vurgulayan sözcükleri tercih ettiklerini,
oysa kadınların vasıtayı (onun nasıl kendisini dövdüğü) ve fiilin
sonuçlarını (fiziksel ve duygusal) vurguladıklarını ortaya koy
muştur. Hyden, bu dil farklılıklarını toplumsal cinsiyetin sosyal
inşasıyla ilgili daha geniş konularla ilişkilendiem ektedir (R iess
man 1993:19).
Görüldüğü gibi, bir anlatı bir olayı veya olaylar silsilesini (ne
oldu veya geçm işte ne olduğu varsayıldı), deneyim leri (nakledi
len olaylara yüklenen imgeler, tepkiler, duygular ve anlam lar) ve
anlatıyı (olayların anlatıldığı dilbilim sel biçim ) kapsar. Bununla
birlikte, bir anlatının analizi sadece içeriğindeki öğelerden ibaret
değildir, anlatının bağlam la bütüncül ilişkisini de kurmak gerekir
(Cortazzi 2001: 388).
VIII, 8. D eğerlendirm e
Son söz olarak denebilir ki, 1950’lcrde etnobilim olarak baş
layan bilişsel antropoloji arlık çok disiplinli bir yaklaşım dır. Y a
rını yüzyıllık bu siireç içinde, bilişsel antropoloji bazı başarılar
elde etm iştir: taksonom ileıin nasıl çözüm leneceği; bir alandaki
terim lerin nasıl sınıflandırılıp, dereceleııdirilcccği; prototipik
215
şeylerin nasıl bulunacağı; bir kültürel modelin nasıl çözüm lene

ceği; usa vurm a, bellek veya diğer psikolojik süreçlerin kültürel
tem sillerden nasıl etkilendiği artık biliniyor (D ’Andrade 1995:
252). Ayrıca, taksonom ik kategoriler olduğu düşünülen birçok
kategorinin gerçekte taksonom ik olm ayan üst kategoriler (örne
ğin. taşıt taksonom ik bir kategori değildir, daha ziyade işlevsel
bir kavram dır) olduğu da bilinm ektedir (Casson 1996: 72). Ne
var ki. bilişsel antropolojinin temel sorunu, yani kültürel bilgi
nin zihinde nasıl Örgütlendiği sorunu hala çözüm lenm eyi bekle
m ektedir (D ’Andrade 1995: 248). Bununla birlikte, 1990'lardan
itibaren ortaya çıkan yeni kuram ve yöntem lerin desteği (dilbi
limsel olm ayan bilişsel duygu kuram ları, bilgisayar destekli söy
lem analizi gibi) ve incelediği yeni araştırm a konulan (sağlık ve
iyilik-haline ilişkin araştırm alar gibi) ile bilişsel antropolojinin
gelişimi devam etm ektedir.
«i «t
276
IX . B Ö L Ü M
S İM G E S E L ve Y O R U M S A M A C I
ritan y a'da simgesel antropoloji, A B D ’de ise yorunı-
B samacı antropoloji adını alan yaklaşım ! 1ar), Wilhelm

Diithey vc diğerlerinin, doğa bilim leriyle (naturw is-
sensehaften) toplum bilim leri (geistesw issenschaften) arasında
bir ayırım yapan nem K antçı11,7 felsefesine dayandırılabilir.
Alman filozof Diithey, tarih ile doğa bilim lerinin çok farklı
inceleme nesnelerine sahip olduğunu öne sürm ekteydi. 19. yüzyıl
sonlan ve 20. yüzyıl başlarında ifadelendirdiği geiste.nvissensc-
haften kavramı, Kutsal Kitap tefsirlerinden kaynaklanan yorum sa-
167 Kant, düşüncenin içeriğinden bağım sız temel düşünce yapılarının varlı
ğını tine sünm iş ve sim gesel biçim ler ve düşünceyle ilişkileri üzerine, psikoloji ve
toplum bilimlerinde elk ili olan bir kuramı biçim lendirm işi). Kant, insanların gerçek
dünyaya ilişkin doğrudan bir içgörü sahibi olabileceklerini reddetmekte, olasılık,
varoluş, zorunluluk, itiz, neden z a m a n , m ek a n vb. saltık zihinsel kategorilerin, in
sanların dış dünyaya ilişkin bilgi edinmelerini sağlayan b elim leyici araçlar o ld u ğ u n u
söylem ekteydi. Ona göre bilm ede akıl şeylere değil, şeyler akla ııy ıım sağlıyordu.
277
m acılık (herm enötik) tem eline dayanm aktaydı.Ih!i Dillhey yorum-

sam acılığın, salt metin tahlillerine değil, aym zamanda sanatsal
ve toplum sal yapıtlardaki tarihsel yaşamı anlam ada uygulanabi
leceğini savunm aktaydı. Bir metin ya da yapıtı anlayabilm ek için,
araştırm acının oııu üretildiği tarihsel dönem in terim leri çerçeve
sinde yeniden inşa etmesi gerektiğini ileri sürüyordu. Toplum sal
yaşam ya da m etinler, ancak ait oldukları dönem ve bağlam içe
risinde anlam lıydılar. Böylelikle, yeni geistesw issenschafien' ın
m etodolojisi, doğa bilim lerindeki olguların sınıflandırılmasının
tersine, “yorum ” olm alıydı (Ulin 2001: 40).
D ilthey'in doğa ve toplum (gerçekte, “geist": tin) bilimleri
arasındaki bu ayırım ıyla, Franz B oas’ın nco-Kantçı yaklaşım ı
nın denk düştüğünü burada bir kez daha anım satalım . E d m u n d
H u sse rl (1854-1938) ise. D ilthey’in ayırım ına, insan deneyi
m inin anlam lı bir biçim de inşa edildiği, kültürel yaşam ın, cn
iyi “yaşanan deneyim ” halinde öznel olarak anlaşılabilecek bir
anlam ı olduğu için doğa bilim leri tarafından incclenem cyeceği
gözlem iyle katkıda bulunm uştu. Böylelikle, anlam ın öznelerara-
sılığım , insanların ortak bir inşa edilm iş anlam ya da deneyim
dünyasını kolektif olarak yaratıp bunun içinde yaşadıkları fikrini
im a eden “yaşam-dUnya" kavram ının biçim lenişini, 20. yüzyıl
başlarına tarihlendirebiliriz.
H a n s G e o rg e G a d a n ıe r( 1900-2002) ise, bilincin D escartes’in
düşündüğü ölçüde nötr olm adığı, dil ve kültürel norm ve tarz
larda göm ülü olan gelenkler ve bu geleneklerin biçim lendirdiği
önyargılarca oluşturulduğu savıyla, D ilthey’in doğa ve toplum
168 H ern ıen eu lik , hennent’uien sanatı, yani bildirme, haber verm e, çeviri
yapma, açıklam a ve açım lam a sanatıdır. Tanrıların habereisi/nıesajcısı/elçisi Her
m es tanrıların mesajlarını Ölümlülere iletir. N e var ki onun bildirdikleri hiç de tanrı
ların mesajlarının dümdüz bir aktarımı değildir: tanrısal buyrukların birer açıklam a
sıdır. O ylc ki Henries bunları ölüm lülerin diline, onların anlayabilecekleri şekilde
çevirir. Hernıeneulik etkinliği daima bir başka düııya ya ait bir anlam bağlamını o
an içinde yaşanılan dünyaya aktarma/çevirm e etkinliği olmuştur. Kııi 'düşüncenin
ifade edilm esi/bildiril inesi' olarak hermeneııia' ııın esas anlamı için de geeerlidir.
Zaten ifade' kavramının kendisi, dışavurum, açıklam a ve çevirm eyi içerecek şek il
de çokaıllanılı bir kavramdır” (Gadum er 2003: 13).
278
bilim leri arasına koyduğu ayırımı reddetm ektedir. G adam er’e

göre, her ikisinin araştırm a nesneleri farklı olm akla birlikte, fark
lı araştırm a yöntem lerini gerektirm ezler. B una karşılık, G ada-
mer, bir yöntem önerm ekten çok, anlam anın felsefî önkoşuluyla
ilgili, yöntem e önkoşul oluşturan felsefi bir herm öntik geliştirm e
çabasındadır. Bunu ise, “ ufukların kaynaşm ası” olarak tanım la
dığı ilkeyle som ullam aktadır. Bu, “her anlam a edim ini karakte
ri ze eden, ve anlam ve hakikatin açığa çıktığı farklı gelenekle
rin k a y n a ş m a s ıd ır (Ulin 2001: 114). B ir başka deyişle, kültürel
anlam a girişim i, iki farklı kültür arasındaki bir diyalogdur; ve
anlam tarihsel açıdan sonlu geleneklerce ele alındığı ölçüde, de
ğişikliğe uğrayabilm ektedir.
H erm enötiğinin ayrıcalıklı nesnesi olan sim genin derin vc
geçirim siz olduğunu belirli iği için yorum kuram ı kuşku felsefe
leri bağlam ına yerleştirilen (Ulin 2001: 120) Paul Ricoeur ise.
eğreltilem eyi sim ge sem antiğinin anahtarı olarak görm ekte, onu
gözardı eden pozitivisl kökenli yaklaşım ları olduğu kadar, ras
yonel ve m antıklı olduğunu kanıtlam aya çalışan, ve dolayısıyla
da salt renkli bir konuşm a uslubuna indirgeyen yapısalcı yakla
şımları da eleştirm ektedir. R icoeur’a göre cğreltilem enin kayna
ğı, tümcenin sözlük vc figüratif anlamları ya da denotata' sı ile
connat(ita'sxm arasındaki gerilim ya da çelişkidir. Kendi anlam
larını içkin çelişkilerini sürdürüp çözüm leyerek yarattıkları için
eğreltilem elerin tercüm e edilebilirliğini reddeder.
R icoeur için eğreltilem c, sim genin yüzeysel sem antiği ya da
dile gelm iş halidir. Sim geler ise, insan uzlaşm ası ya da kültürden
değil, dil-öncesi kökenlerden, bios adını verdiği yaşam enerjisin
den (libido) kaynaklanm aktadır. Bu bakım dan, psikanalizi sim
gesel faaliyeti “enerjetik ile sem antiğin,’’ ya da “arzu ile kültü
rün” sınırında açım layan araştırm a yöntem lerinin birincil örneği
olarak önem sem ektedir (Ulin 2001: 124).
1C)'} 'Hileden analizi” Ibkn/.VlIt. Bölüm) yöntemimle başvurulun ık-uotaut kavra
mı. verili bir sim li oluşturan liım unsurları, ctmımtam ise bir suııfla gevşek bir bağlamı
içerisinde olan ilkeleri tanımlamaktadır.
279
Bios’dan kaynaklanan simgeler söylem aracılığıyla tecessüm etli

ğinden, ya da tüm insan faaliyeti gösterenlerde d ışsall aştığından, Ri~
coeur. yapısal lingüistiğin (özellikle Saussuıeeü langue-parote ikile
minin) toplum bilimlerin nesnel standartlarını verdiği kanısındadır.
P ek çok herm enötikçinin paylaştığı m etin-eylem analojisi,
R icoeur’de de m evcuttur. Toplum bilim araştırıcısını, bir metnin
okuru/yorum cusu olarak görm ektedir. M etin yazarı ya da eyle
min aktörünün niyetlerini anlayacak bir kuram geliştirm eye ça
lışm ıştır. Tıpkı sim geler gibi, m etinler de çoksesli olduğundan,
yonım çelişkili olacaktır. Ne ki, “doğru” yorum a ulaşmak, pozi-
tivist ya da neo-pozitivist bilgi kuram larının ima ettiği gibi kanıt
lamayı içerm ez. Ancak bir yorum un, bilinenlerin ışığında daha
olası olduğunu belirtm ek m üm kündür ki bu, bir vargının doğru
olduğunu söylem ekle aynı şey değildir.
4$ & $
I9 6 0 ’lı yıllardan başlam ak üzere, ancak özellikle 1970’ler-

dc sim geci ve yorunısam acı antropologlar, bir bilim sel girişim
olarak antropolojinin değerlendirilm esinde önem li görevler üst
lendiler. Kültürel m addeciler, kültür tahlilinin fizik bilim leri
m odelinde am pirik ve m addi görüngüler üzerine odaklaşm ası ve
insanın “ üreten bir tür” olarak ele alınm ası gereğini vurgularken,
onlar, insanın “ sim geleştiren bir tür” olduğunda ısrarlıydılar.
Ancak yapısalcılığa daha yakın düşen etnobilım cilcr vc bilişsel
antropologlardan farklı olarak, kültürün m atem atik ya da mantık
gibi m odellcştirilem eyeeeğini öne sürerek, kültür içinde sim ge
sel edim in incelenm esinin psikoloji, tarih ve edebiyattan alınan
b ir dizi araçla gerçekleştirilebileceğini savunuyorlardı. Simgeci
vc maddeci kültür m odelleri, insan varoluşunun hem m addi, hem
dc zihinsel yönlerini kabul etm ekle birlikte, her biri kendi pers
pektifine sahiptir.
Sim gesel antropolojinin kalkış noktası, kültürün sim gesel
özelliğidir. Sim gesel antropoloji, insanları bilgi ve mesaj ileten
280
iletişim aracı işlevi gören bir gösterge ve sim ge sistem inin taşı
yıcısı, ürünü, öznesi ve nesnesi olarak görm ekte, insanların diğer
insanlarla ve doğal dünyayla etkileşim i içerisinde edindiği kod
lar ve iletiler sistem ini incelem ektedirler.
Sim gesel analız, bir yandan Sigmund Freud'un psikanali
zinden, bir yandan da VVhorf ve S ap ir’in, 1950’lerde ünlenen
lingüistik vc etnobilim sel incelem elerinden esinlenm ektedir.
Freud, özellikle The Interpretation o f D ream s (Rüyaların Y oru
m a - 1900)’de, sim gesel analizin kimi temel yöntem ve yönelim
lerini birey düzlem inde ortaya koyar. Özellikle bilgiye kişi için
anlam ve düzen katan inançların bilinçdışı yönlerinin önemini
vurgular, sim gelerin çoğul anlam lar yüklenm e, yoğunlaşm a ve
ver değiştirm e süreçlerini inceler. Freud böylelikle, bilincin (bas
tırılm ış) bilinçdışı için bir izge (code) haline gelişini izler (Dol-
gın. K em nitzer ve Schneider, 1977: 5).
A ntropolojide sim gesel analizin bir başka kaynağı ise, 1in-
güistiktir. İnsan bilgi vc iletişimi, tikel bir tarihscl-toplum sal
bağlam da anlamı olan, paylaşılan bir sim geler sistemi olan dil
üzerine tem ellendiğinden, lingüistik, bu yaklaşım da önem taşı
m aktadır. Sim gesel antropologlar kültürün bireylerden yalıtıl
mış olarak varolm adığına, bireyin çevresindeki olay ve şeyleri
yorumhıyış tarzlarında yattığına inanm aktadırlar. Bu nedenle de
göslergebilim sel yaklaşım ı izler, yani anlam analizi üzerinde yo
ğunlaşırlar.
“ ... dilin incelenm esi. F reu d 'u n bireysel zihin için söyledik
lerinin, grupların inançları için de geçerli olduğuna dair güçlü
ipuçları sağlam ıştır: gruplar üyelerinin sahip olduğu inançlara
düzen veren simgesel izbelere ya da gösterge sistemlerine sa
hiptirler; bunlar grup içinde yeni bilginin gelişm esini şekillendi
rirken, aynı zam anda eski gözlem lerin tekrarlanm asını sağlarlar;
bu izgcleı, tıpkı bireylerin bilinçli kodları gibi, karm aşık m otif,
deneyim , bilgi ve arzu dizisinin yoğunlaşm asını temsil etm ekte;
bir yandan bunları şekillendirip ifade ederken, bir yandan da pek
çoğunun yüzeyinin altında, söylenm em iş olarak kalm asını sağ
la m ak tad ır' (D olgin vd. 1977: 6).
281
A ncak dil, simge sistem lerinin en Önemlisi olm akla birlikte,

sim gesel dışavurum un alabileceği tek biçim değildir. Sim geler
kam usal olaylar, geçitler, cenaze törenleri, turnuvalar, bayram lar
vb. biçim ler alabilir. Bir zihinsel faaliyet olarak sim geleştirm e,
her türlü nesne ya da jestten beslencbilnıektedir.
Kültürel maddeci akımların “dış dünya” ve ampirisizm vurgu
ları karşısında, insan zihniyetleri ve tasarım larının önemini vur
gu lasalar da, “klasik” yorum sam acı ve sim gesel antropologların,
antropolojik gelenekte geçerli am pirik araştırm alar yapmaktan
uzak durduğunu söylem ek, zordur. Onları maddeci ya da ekolojik
geleneklere bağlı m eslektaşlarından ayıran, toplumsal ve kültü
rel dünyaların, her biri kültürel anlam taşıyıcısı olan içiçe geçmiş
sim ge ağlarıyla bir arada tutulduğu konusundaki vurgulandır.
Ö ncelikle, simgeci ve yorum sam acı antropolojilerin paylaştı
ğı term inolojiye bir göz atalım.
IX. 1. T erm inoloji ve K avram lar

Sim geler, insanların anlam yakıştırdığı nesne, olay, ses ya da
yazılı biçim lerdir. İnsanlar, birincil sim geleştirm e biçim inin dil
olm asına karşın, ayııı zamanda sanat, dans, müzik, mimarî, yüz
ifadeleri, beden duruşları, takılar, giysiler, akrabalık, mülkiyet,
mekan düzenlemeleri, mallar vb. pek çok gösterge ve simge aracı
lığıyla iletişime girerler. Düşünce ya da duygıı uyandıran her olay,
eylem ya da nesneye anlam yakıştırabilirler. Anlamlı bir insan
özelliği olan simge kullanımı, antropoloji ve diğer disiplinlerde
önem li bir inceleme konusu olagelm iştir (Applebaum 1987: 477).
Antropologlar kültürü bir simgeler, anlamlar ve değerler sistemi
olarak gören bir perspektif geliştirdikçe, göstergebilimsel, 170 ya da
simgesel antropoloji denilebilecek bir alt-disiplin biçimlenmiştir.
170 G östergebilitıı l.\cıniu>tik, seıııiyoloji): gösterge (sign) ve gösterge kullan
ma davranışı bilim i. Gerek dilsel, gerekse dilsel-olm ayan iletişim vc insanın kültürel
davranışının örgüt İçilişinin: dilsel davranışa analoji yoluyla, ortak ilkeler doğrultu
sunda yorum lanabilecek anlamlandırma biçim leri oluşturma tarzının incelenm esini
içerir. G östergebilim , F Saussııre ile ilişkileııdlritm ckıeUir (Bkz. VI. B ölüm ).
282
K uyum lar. K uram cılar
G östergeler vc sim geler genellikle birlikte ele alınm akla bir

likte, V ic to r T u r n e r bu ikisi arasında bir ayırım yapm aktadır:
buna göre, g ö ste rg e le r (signs) dış dünyayla in d ek sse!171 ilişki
ye, sim g eler (sym bols) ise, içsel deneyim le ik o n ik l7: ilişkiye
gönderm e yapar. Böylelikle T urner’in ayırım ında göstergeler
yapısalcı lingüistiğin dizimsel (.yyntagm atic), sim geler ise dizi
sel (associative/paradigm atic) ilişkilere denk düşecektir. Ne ki
bu kavram ların (ve ilişkin olan diğerlerinin: örn. diizdeğipinne-
ce ile eğreltilem e'13) kullanımı yazardan yazara değişm ektedir.
S aussure'ün dizim sel (syniagm athpte) vc dizisel (associative/pa
radigm atic) ayırım ını anım sayacak olursak:
dizimsel dizisel
(sytııagnıatic) {associative/paradigmatic)
düzdeğiştirmecc (metonymy) eğreltileme (melophor)
yakınlık/ptırça-büttin ilişkisi benzerlik
İlişkisini daha önce görm üşlük. Sim ge ve/veya göstergeler,

genellikle benzer nitelik (eğreltilem e) ya da düşünce veya ey
lem de bağıntı (düzdeğiştirm ecc) yoluyla başka bir şeyi temsil
eden kavram lar olarak ele alınm aktadır. Kim i sim ge ve gösterge
incelem eleri içsel m antık üzerinde odaklaşırken, lingtiistik-dışı
alanlarda yürütülen çalışm alar, gösterge ve sim gelerin bir kültür
ya da toplum un davranışsal değer sistem iyle ilintili olduğu ölçü
de. toplum sal eylem ve bağlantı üzerinde durıır.
Ne ki, yukarıda da belirtildiği gibi, “sim ge” ve “sim gecilik”
171 iıulrks: G östcrgebilim dc gösteren ile gösterilen arasındaki vaıolıışsal/fi-
ziksel ilişki. Örneğin, duman, ateşin mtlt:ks\dir.
1 72 ikon: Gösıergeb ilim de gösteren ile gösterilenin birbirlerine anılarındaki
benzerlikle bağlandığı ilişki. Örneğin linç, Hıristiyanlığın tâanndur.
173 Bkz. VI. Bolüm .
283
terim leri antropolojide çok çeşitli yorum lara konu olm uştur; gös-
lergebilim , sim gecilik ya da sim gebilim c olan ilgileri nedeniy
le birbirleriyle ilişkilendirilen antropologlar, ortak bir kuram sal
yöneliş bir yana, ortak bir sözlüğü dahi paylaşm am aktadırlar.
Sim geciliğin antropolojik incelcnişinde birkaç farklı akım
dan söz edilebilecektir: L e v i-S tra u ss’un yapısalcılığı, V icto r
T u r n e r ’ın sim geyi bir toplumsal süreç olarak ele alışı,174 D avid
S c h n e id e r’in bilişsel antropolojiden türeyen sim gesel antropo
lojini, C liffo rd G e e rtz ’in yorum sam acı antropolojini, vb.
Yine de, farklı çerçevelerden hareket etseler de. Turner, S ch
neider vc G eertz, kültürü görece özerk bir kendilik, bir anlam sis
temi olarak ele alm akta, sim geler ve toplum sal törenlerin şifrele
rinin çözüm lenm esi ya da yorum lanm ası yoluyla anlam ın oılaya
çıkartılm asıyla ilgilenm ekteydiler. Ancak T u rn e r'da yapısalcılık,
hatta yapısal-işlcvselcilik vurgusu daha belirginken. Clifford G e
ertz, özellikle 1970 sonrasında kalem e aldığı yapıtlarda kültürel
tikclciliğe vurgusuyla, yapısalcılıktan uzaklaşacaktır.
IX. 2. V icto r T u rn e r (1920-1983)

İskoç asıllı Britanvalı antropolog V ictor Tıım er, Orta Afrika
vc 1964’den itibaren de A B D ’de çalışm ıştır. Geç dönem lerinde
M eksika, Brezilya ve İrlanda’da hac yolculukları üzerinde çalı
şan TurnerTıı en ünlü incelemesi, Zam biya N dem bularının ayin
leri üzerine yürüttüğü çalışmadır.
T u m c r’ın ayinsel simgelere ilişkin çözüm lem eleri,
D urkheim ’ın yapısal işlevsclci ve yapısalcı m irasının derin izleri
ni taşım aktadır. M anchester yapısal işlcvselci ekolden yetiştiğin
den, sim geleri bir toplum da insanların dünya görüşlerini anlama
aracı olarak gören C lifford G eertz’den farklı ve D urkheim ’a ko
174 Ö rneğin. V ictor Turner sim gesel antropologları: 1} B içim sel analiz üze
rinde yoğunlaşıp yöntem vc mantıkla ilgilenen soyul sistem ler grubu (lingüsiller,
yapısalcılar, bilişsel antropologlar): 2.1 B içim sel analizle içeriği, olgu vc anlamla
toplumsal eylem i bağdaştırmaya çalışan toplumsal dinam ikler grubu (sem iyotik ve
sim gesel antropologlar, sosyolingüistler. folklorcular, edebiyat eleştirm enleri) ol
mak iizere iki gruba ayırmakladır (Applcbaunı 1987: 480).
284
şut olarak, onları toplum un sürdürüm m ekanizm aları olarak d e

ğerlendirm ektedir. Ne ki (Durkheim cı) “organik d a y a n ışm a c ın
özünü som ut kurum ve l'ormel leşm iş ilişkilerde arayan önceki
yapısal-işlevselci kuşaktan farklı olarak Turner, D urkheim ’m,
toplum sal dayanışm anın insanları birbirine bağlayan sim gesel
m antık sistem lerinin bir işlevi olduğu yolundaki, yapısalcılığa
yakın fikirleri üzerinde odaklaşm aktadır. Böylelikle, M anches
ter yapısal işlevselcilerinden örneğin G luckm an’ın işlevselcili
ge, Peter W orsley’in M arksizm ’e yakın duruşuna karşın Turner,
Levi-Strauss yapısalcılığına yatkın gözükm ekledir. Kültürün
sim gesel yönleri arasındaki yapısalcı ilişkileri tahlile tabi tutar.
Öte yandan Turner, simgesel tezat ve denkliklerin tüm kültü
rün üzerine inşa edildiği evrensel zihinsel bir şablon olarak gören
D urkhcim 'ın aksine, (vc bu kez. Max Gluckm aıı gibi) toplum sal
birliği tem elde sorunsal olarak görm ektedir. D urkhcim ’ın “ ilkel"
insanlığın ilksel bir psikolojik birliktelik gereksinim i nedeniyle
bir araya geldiği düşüncesine karşı, insanların, doğal dünyadaki
güçler karşısında toplumsal yaşamı sürekli olarak yeniden inşa
etm ek zorunda olduğunu ileri sürer ve bu düşüncesi antropolo
jiy e getirdiği en önem li yeniliklerden biridir. Dahası, toplumsal
yaşam ın kendisi dc çalışm alıdır, ve çatışm aların çözüm lenişi ve
yeniden başgösterm esi üzerine kuruludur. Sim geler çatışm aların
aşılm ası ve toplum sal dayanışm anın örgütlenişinin birincil araç
ları olduğundan, insanların toplum sal düzeni yeniden üretm ede
başvurdukları aygıtlardır. T urner’a göre, “en geniş toplum sal bi
rimi sürdürm e işlevini N dem bu insanları ana olarak ritüel siste
me havale ederler” (akt. M orris 2004: 377).
Ndembu ayinlerinin tahlili, kriz öncesi vc kriz sonrası olan
“toplumsal dram ” fikri üzerine kuruludur [özellikle Schism and
Continuity in an African Society (Bir Afrika Toplumunda Bölün
me ve Süreklilik - 1957)1, V an G e n n e p 'e 175 (1873-1957) dayanan
175 Fransız d ilbilim ci vc etnograf A rn old van G e n n ıp , ayinlerini ‘ber
bir yer, dıırum, toplumsal konum ve yaş değişik liğin e eşlik eden ayinler’ olarak
tanım lıyor v c itç evreli olarak incelenebileceklerini vurguluyordu: 1. Ayrılm a <gc-
285
Ndernbu ayinleri incelemelerinde, ayin katılım cılarının coımnu-

nitas olarak tanım ladığı bir eşiksel emreden {Hminality) geçliğini
söylem ektedir. E.şiksellik. toplumsal yapının “yapışız,” hatta “anti-
yapı” alanıdır. “A nti-yapı”nın ayinscllcşm iş “kaos”u, “norm al”
kimlik ve rollerin tersyüz edilmesini getirir; böylelikle örneğin er
kekler ayinsel olarak kadına, krallar köleye dönüşecek, bir başka
deyişle hiyerarşiler ters dönecek, iktidar konum ları yerini boyun
eğiciliğe, konuşma suskunluğa, gösteriş alçakgönüllülük ve sade
liğe vb. bırakacaktır. Latince conıitatus (yoldaşlık) terim inden tü
rettiği com munitas ise, e.şiksellik evresindeki grubun “yapılanm a
mış ya da ya da ilkel biçim de yapılanmış ve göreli farklılaşm am ış”
cemaat halini, “ hatta ayinsel yaşlıların yetkesine birlikte boyun
eğen eşit bireyler cem aatini" (Turner 1990: 97) betimlemektedir.
Kuramının m erkezî bir yönü, tüm bu tersyüzlüklerin sonucunda,
toplumun bireylerinin nihaî olarak, ayin dışındaki rutin varoluşla
rında bildikleri temel yapısal lulunumu yeniden onaylamalarıdır.
Turner, bu onayı, toplumsal konumlar arasında eşikselIik sayesin
de biçimlenen bir çeşit eınpariye dayandırmaktadır:
“ Yapı ile coınıuuııitas arasındaki ayırım salt 'sek liler' ile
'k u tsa l- arasındaki bildik aynım ya da örneğin siyaset ile din
arasındaki ayırım değildir. Kabile toplam larında k u rum sallaş
m ış işlevlerden bazılarının çok sayıda kutsal özelliği vardır; öle
yaııdaıı. her bir toplum sal konum un kimi kutsal karakteristikleri
vardır. A ncak bu kutsal unsur, bu konum ları ellerinde tutanlar-
ca. konum larının değiştiği geçiş ayinleri sırasın d a edinilir. Bu
geçici alçakgönüllülük ve vasıflarından soyunm a halinin kutsal
karakterine değgin bir şeyler kalır ve daha yüksek bir konum ya
da işleve geleıı kişinin kibirini dengeler. Sorun, salt Forlvs'iıı
gösterdiği gibi bir toplum un yapısal konum larını m eşruiyet asa
sıyla donatm ak değildir. Sorun daha çok. herhangi bir toplum u
çiş ayinindeki kişi ya da grubun eski durum ya da konumundan kopm ası): 2. Eşik
(.Lal. Liman. K işi ya da grubun ötıeeki durum ya da konumundan ayrılıp yenisiyle
heııiiz bütünleşm ediği ara e v ıe . bir çeşit uixif), 3. Bütünleşm e (birey ya da grubun
yeni durum ya da konumuna erişm esi ve bunun toplumsal olarak onaylanm ası). Van
Gcnncp'in bu yaklaşımından kalkınan Turner, özellik le ikinci, aşiksellik evresi üze
rinde durmakladır.
286
Kurallılar. K uram cılar
vaıeden asli ve tiiısel bir İnsanî bağın tanınmasıdır. Eşiksellik

büyük olanın küçükler olm asa büyük olam ayacağını vc biiyük
olanın küçük olm anın ne anlam a geldiğini deneyim lem esi g e
rektiğini düşündürm ektedir” (T urner 1990: 97-98).
T urner kendi yapıtını Levi-Strauss yapısalcılığı ya da kültü
rel sim gelerin psikanalitik yorum larına karşıt değerlendirm ekte,
sim gelerin ifadelendirildıği tike! bağlam lara vurgu yapm aktadır.
Sim gesel sistem ler toplumsal bir bağlam ın içerisinde etkir ve an
lamlarını bu bağlam içinde edinirler. Toplum , eşzam anlı olarak
farklı sınır ve toplumsal bağlam ları işgal eden kişilerin kesişen
eylem lerinin bir sonucudur. Bağlam m ekan, örgüt, aşiret, akraba
grubu, kurum, yaş, cinsiyet, m eslek gıubu ya da rolleri vc davra
nışı tanım layan, düzenleyen vc sınırlandıran herhangi başka bir
toplumsal boyut olabilir. G österge ve sim geler, insanları harekete
geçiren dev indiricilerdir. Gösterge, sim ge ve bağlantın bileşimi,
insan eylem ve davranışına anlam vc yorum katar (Applehaum
1989: 480-481).
Ayinsel davranışın “temel birim i" kabul ettiği simgelerin
çözüm lenm esinde Turner, antropologun özel bir görevi okluğu
nu kabullenm ektedir. Jung'un ‘'bilinen bir varlığın andırım sal
tem sili olan işarel (gösterge) ile, görece bilinm eyen bir gerçe
ğin ifadesi olan sim ge arasında yaptığı ayırım a" (M orris 2004:
383) bağlı kalarak, antropologun görevinin bu gizli anlam ları
Oltaya çıkarm ak olduğunu belirtir. G erçekte o, G ecrtz’in “yoğun
betim lenıe"sindcn farklı olarak, em ik ve etik betim lem eleri bir
leştiren daha loım el bir program izlem ekteydi. Ritüel sim gelerin
üç veri sınıfından lüretilebileceğini söylüyordu: 1) Dışsal biçim
vc gözlem lenebilir özellikler; 2) Toplum içinde uzm anların ve
sıradan kişilerin yorum lan; 3) A ntropologların özgül bağlam lar
dan yaptığı çıkarsam alar (M cG ee & W arm s 1996: 431).
T u rn er'a göre simgeler, ilkin “ yoğunlaşm a” özelliğine sahip
tirler. “G östergelef'den farklı olarak, içsel dünyayla bağlantılı,
duygusal açıdan yüklü,17'’ dolayısıyla da çokseslidirler. Dolayısıy-
17fı Sapir. bilinen gerçeklere gönderm e yapan referans simgeleri ile. “dog-
287
la bir ayinsel simge, pek çok gösterilenle il i şki lencl iri lebil ecektir.
Simgelerin ikinci özellikleri ise, “anlam kuluplaşm asf’na sahip ol
malarıdır: toplum sal davranışı kodlayan “norm atif kutup” ile, du
yum organlarıyla algılanabilenlerin toplandığı “duyusal kutup” :
“Ayinsel simge, ayinsel davranışın özgül özelliklerini elde tutan
en küçük ayin bilimi, (...) ayinsel bir bağlamdaki özgül yapısının
nihai birimidir. Bu, semantik bir yapıdır (yani gösterge ve sim ge
lerle gösterdikleri arasındaki ilişkiler üzerinedir) ve şu özelliklere
sahiptir: i) çoğul anlamlar (sit’nijh:ata) - ayinsel bağlamlarda duyu
ların algıladığı anlam ve nesneler (yani simge araçları) çok sayıda
anlama sahiptir: ii) görünüşte ayrı olan signijlcttla n m birleşmesi
- ö z d e ayrı olan gösterge olgu ya da düşüncede analoji ya da iliş-
kilendirme/çağrışıtn yoluyla birbirine bağlanır; iii) yoğunlaşma
- çok sayıda fikir, şeyler arasında ilişkiler ve etkileşimler simge
aracı [ararından eşzamanlı olarak lenısil edilir iv) gösterge ku-
luplaşması - başlıca ayinsel simgelere yakıştırılan atıllar genellikle
zıt kutuplarda gruplaşma eğilimi gösterirler. Bir anlam kutbunda
ampirik araştırına göstergelerin ahlaki ve toplumsal düzenlerin bile
şenlerine atıfta bulunduğunu göstermektedir - buna simgesel anla
mın ideolojik (y ad a normatif) kutbu denebilir; öteki, duyusal (ya da
o reaic) kutupla, arzu ve duyguları uyaracağı düşünülen görüngü ve
süreçlere atıllar yoğunlaşmıştır. Böylelikle kuzeybatı Zam biya'da
yaşayan Ndemlnı halkının, kızların ergenlik ayininin odak simgesi
olan mudyi ya da süt ağacının (D ip lo n lm tcu s mossamblciensis).
normatif kutbunda kadınlığı, anneliği, ana-çocuk bağını, olgun ka
dınlığa erginlenen yeniyelme bir adayı, özgül bir anasoyunu. ana-
soyluluk ilkesini, ‘kadınların bilgeliği’ni öğrenme sürecini, Ndem-
bıı toplumunun birliğini ve kalıcılığını ve anayaııh soyun deneti
mindeki çeşitli ilişkilere -dom estik, hukuksal ve siyasal- içkin tüm
değer ve erdemleri temsil etliğini gösterdim. N orm atif anlamının bu
veçhelerinden her biri, ergenlik ayininin özgül bir bölümünde başal
hale gelir; birlikle Ndembu kültüründe dişiliğin yapısal vc komünal
önem ine ilişkin yoğunlaştırılm ış bir Öııemıc oluştururlar. Duyusal
nidan Madenin yerini dolduran davranışların ve duygusal geril im lerin bilinçli ya da
b ilinçsiz şekilde boşalm asına izin veren yüksek ölçü d e yoğunlaşm ış davranış biçim
leri" olarak tanım ladığı yoğunlaşm a simgeleri arasında bir uyırıııı yapm akladır takı
Morris 2Ü04; 384). Turner m kastettiği, bıı İkincilerdir.
288
kutbunda aynı simge, anne sülüne (ağaç sütümsü bir sıvı salgıla
m ak tad ır- gerçekte, duyusal kutupla ilişkilendirilen göstergeler ge
nellikle simgenin duyusal olarak algılanabilen özellikleriyle az çok
doğrudan bağlantılıdır) atıfta bulunur. Adayın köyünün yakınında
bulunan ağaç, önemli kültürel temaları ifade eden, simge açısından
zengin (sözcükler, nesneler ve eylemler) ayinsel bölümler dizisinin
merkezi haline gelir” (Turner 1977: 184-185).
V e nihayet, T u m cr’a göre sim gesel tem alar genellikle “ikili-
zıthklar” halinde dizilm ekledir: kan-süt, eril-dişil vb.
N e ki simgesel analizin en önem li özelliklerinden biri, esasta
betim leyici oluşu ve kuramsal ve m etodolojik formül as yon! a-
ra kapalılığıdır. Boasçılar gibi sim gesel antropologlar da, tikel
verileri yerel düzlem de derleyerek insan anlayışının tüm ellerine
ulaşm aya çabalarlar. Veriler genellikle tikel kültürlerden edınil-
diğinden, evrensel bir görüngü olarak kültürü kavram aya olanak
sağlayacak kuramsal bir tem el sunm ada yetersiz kalmaktadır.
V ictor T urner’m da, esas olarak N dem bu ayinlerine dayalı ana
lizleri. bu eksiklikten bağışık değildir.
IX. 3. M a ry D ouglas (1 9 2 1 -)
D inam ik kuramsal çerçevesi ve yapısalcı yaklaşım ıyla Mary
D ouglas, bu genellem elerin dışında sayılır. Esas olarak bireysel
eylem ile bu eylem in yorum landığı kültürel çerçeveler arasında
ki ilişkilerle ilgilidir.
Britanyalı antropolog M ary D ouglas, Katolik m anastırındaki
orta Öğreniminin ardından, O xford’da felsefe, siyaset ve iktisat
öğrenim i gördükten sonra, bir süre Söm ürge B ürosu’nda çalış
mıştı. A ntropolojiye ilgisi, bu deneyim inden kaynaklanm aktadır.
İzleyen dönem de, O xford’a dönerek Evans-Pritchard’m öğren
cisi oldu. Z aire’nin Kasai bölgesinde Lelefer arasında alan araş
tırm ası yapan Douglas, U nıvesity C ollege o f L ondon’da antro
poloji dersleri vermiş, New Y ork’da bir süre Russel Sage Vakfı
m üdürlüğünde bulunm uş, ardından Princeton ve W iscounsin
Ü niversitelerinde antropoloji dersleri vermiştir.
289
an tro po lo ji
D o u g las'in ilk yapıdan iktisat ve din odaklıdır. A rdından,

L ele, kadîm İbranîler ve B ritanya’daki saflık vc kirlilik nosyon
larını irdelediği Purity and D anger (Saflık ve Tehlike - 1966) ve
N atural Sym bols (Doğal Sim geler - 1969)’u yayınladı.
P urity an d D anger’da, Douglas, “kirlilik kurallarını ve yiye
cek tabularını bir toplum un tüm düşünce yapısına referansla y o
rum lam aya çalışm aktadır” (M orris 2004: 326) ve bu girişimiyle
D urkheim ’a yakın düşer. Sim geleri toplum sal yapı arkaplanın-
da incelem esi, onu Lcvi-Strauss yapısalcılığından ayırm akta ve
D urkheim ’m sosyolojik çerçevesine yaklaştırm aktadır.
Bu kitabında Douglas, Batılı topium larm hijyen kurallarının
ilkel kültürdeki tabularla benzerliğini göstererek evrensel biı kir-
lilik-saflık sim geciliğinin bulunduğunu ve bunun insan bedeni
üzerine tem ellendiğini savunur. Her durum da, “ saflık-kirlilik”
nosyonları, “ doğal durum unda düzensizlik içinde olan bir dene
yim e bir sistem dayatm a” (M orris 2004: 328) girişim i, bir başka
deyişle b ir “sınıflandırm a biçiıni ’dir.
Bu görüşünü. Eski A hit’tcki yiyecek kurallarıyla örnekle
mektedir. Eski Ahit kozm olojisinin üç dünyevi alanı (toprak-dc-
nizler/sular-hava) varsaydığı ve bu alanlarda yaşayan “norm al”
hayvanlan yenilebilir, alanların herbirindeki. kendi alanının ge
rektirdiği m orfolojik özellikleri sergilem eyen, (yani “anorm al” )
türleri ise “tabu” ilan ettiği fikri, Purity a n d D anger m özünü
oluşturm aktadır:
“( ...) Çatal tırnaklı, geviş getiren toynaklılar, çoban için
uygun yiyecek çeşidine m odel oluşturur. E ğer yabanıl hayvan
yem ek zorundaysa, bu ayırt edici özellikleri paylaşan ve bu ne
denle de aynı genel türden sayılan yabanıl hayvanları yiyebilir
ler. Bu, antilop, yaban keçisi ve yabanıl koyutı avlam aya olanak
sağlayan bir yorum dur. ( ...) T avşan ve porsuk gibi bazı hay
vanların sürekli diş gıcırdatm aları geviş getirm eye eş tutulsa da.
çatal tırnaklı olm adıklarından, adları verilerek dışlanırlar. Çatal
tırnaklı olm akla birlikte geviş getirm eyen hayvanlar için de ben
zer bir durum söz konusudur; örneğin, deve ve dom uz. ( ...)
290
Bu gibi sınırda yer alan vakalar elendikten sonra. Şeriat y a

ratıkları, iiç unsur içinde -su , hava ve toprak- nasıl yaşadıklarına
göre ele alır. Burada uygulanan ilkeler, deve, dom uz, tavşan ve
porsuğa uygulananlardan farklıdır. ( ...) A ncak hayvanlardaki
tem izliğin altında yatan genel ilke, sınıflarına tüm üyle uym aları
dır. S ınıflarının kusurlu üyeleri, ya da bizatihi sınıfları dünyanın
genel planını bozan türler, kirli sayılm aktadır.
Bıı planı kavrayabilm ek için, T ek v in 'e dönm eliyiz. B urada

kara, sular ve gökyüzü arasında bölünm üş üçlü bir sınıflandırm a
karşım ıza çıkar. L cvililer bu planı alıp her bir unsura k endisi
ne özgü hayvan yaşam ım tahsis eder. G ökyüzünde iki bacaklı
kuşlar, kanatlarıyla uçm aktadır. S ularda pullu balıklar y ü zgeçle
riyle yüzerler. K arada dört ayaklı hayvanlar sıçrar ya da yürür.
K endi unsurundaki doğru devinim için donanım lı olm ayan her
yaratık sınıfı kutsallığa karşıdır. O nunla tem as, kişinin T apınağa
yaklaşm aktan alık o y an ' (D ouglas 1966: 56-57).
DouglasTn konu üzerinde daha sonraki yazılarındaysa, yiyecek
tabularını, hayvan kategorileriyle toplumsal kategoriler arasındaki
benzeşimle açıklam aya yönelir. Buna göre. İsrailoğulları, soylarını
Rırahim Peygam ber’e dayandırın akta ve Yehova ile bir Ahit için
de olduklarını düşünm ektedirler. Bu, onların “ seçilmiş halk” ol
duklarına ilişkin inanışlarının temelidir. Öte yandan, İsrailoğulları
arasında “kutsal”a e n yakım, İsrail’de “ilkdoğmuşları temsil eden"
(M orris 2004: 337) ve arasından rahiplerin çıktığı Levililer'dır.
Levililer arasında da yalnızca vücudunda herhangi bir kusur bu
lunm ayanlar ve bakirelerle evlenmek, ölü etine dokunm am ak gibi
bir takım tabuları gözetenler rahip olabilmektedir.
Bu kategorilerin koşutları, hayvanlar arasında da gözlem len
m ektedir: “H ayvanlar arasında yalnızca besi hayvanlan tanrı ile
insan arasındaki sözleşm e çerçevesine girerler ve yalnızca ‘özür
süz’ olanlar kurban için uygundur; ayrıca ‘ilkdoğm uş’ olan tan
rıya kurban edilir’’ (M orris 2004: 338). Şu halde, insan ve hay
vanlar artan bir tem izlik/saflık ölçeği üzerine yerleştirildiğinde,
şöyle b ir tablo çıkacaktır ortaya (M orris 2004: 338):
291
Ahit altındakiler Ö zürsüz ya da ilkdoğm uş
İnsan İsrailoğulları Levililcr (rahipler)
Hayvan Besi hayvanlan Kurban hayvanları
Böylelikle, sim gesel sistem ler, toplumsal ilişkilerin gösterenleri

olarak ele alınm aktadır. Dahası, “kirlilik-saflık” vasıfları, eko
lojik/coğrafî kategorileri de betim lem ekte, böylelikle farklı düz
lemler, saflık ölçeğinde kapsadıkları yere göre birbiriyle ilişki-
leııdirilcbilm ektedir. M orris (2004: 339)Mn aktardığı ikinci tablo
şeyledir:
Kirli Dindışı Kutsal
Murdarlar Kurban hayvanları

Hayvan kategorileri Yenilir kategoriler
Yabancılar Levililer (rahipler)
İnsan kategorileri İsrailliler
Diğer Tapınak ya da kutsal
Ekolojik kaıegorilcr İsrail toprakları
topraklar sığınak
Mary D ouglas’ın N atural Sym bols' u da, sim geciliğe yapısal-

işlevsclci yaklaşım ın bir başka örneğini oluşturur ve “ yapısal ko
relasyonları, ya da sim gesel örüntülerle toplum sal deneyim lerin
uyum unu” (M om s 2004: 361) gösterm eyi hedefler.
Toplum sal yaşam çeşitlilik gösterdiği için, evrensel doğal
sim ge ürüntüler arayışının nafile olduğu saptam asıyla açılan y a
pıt, ayinlerin karm aşıklık derecesi ya da kozm oloji tipinin to p
lumsal deneyim in özgün biçim lerini yansıttığım ve m odernite-
292
geleneksellik ya da ilkellik-gelişkinlik dikotom isi çerçevesi için

de açıklanam ayacağını savlam aktadır. Bu fikirlerini, nihaî olarak
“dilbilim sel kodlar ile aile otoritesi tipleri arasında bir bağlantı
olduğunu öne süren sosyolog Basil B ernstein” (M orris 2004:
362)’dan türettiği, “grid/grup analizi” dediği bir çerçeveyle
açıklar. Bu analiz, kültür ve (oplumları ya da bunların yönlerini,
bireysel vc toplum sal durum ları, bireysel edim leri, hatta tercih
leri betim leyip sınıflandırm a yöntem idir. K işinin alternatifleriyle
ilişkili olarak sınıflandırm ak isteyeceği hem en herşeyin, grid ve
grup adını verdiği iki eksen üzerinde ölçüm lenebileceği ilkesi
üzerinde tem ellenm ektedir. Ancak bu nicel bir ölçüm olm aktan
çok, yapısal zıtlık ilkesi üzerine tem ellenir.
Dikey grid boyutu, grup tutunum unun değil de, bireysel tcc-
ritin dayattığı ‘yalıtım ’ y a d a ‘zorlam a'm n ölçüsüdür. G rid ölçe
ğinin düşük olm ası, başkalarıyla eşit olarak etkileşim e girm e öz
gürlüğünü: yüksek olm ası karar alm ada toplum sal sistem tarafın
dan yalıtılm ış ya da zorlanm akta olm a anlam ına gelm ektedir.177
Yatay grup boyutu ise, grup tutunum unun ölçeğidir; yani bir
grup içindeki insanların herşeyi grup halinde mi (yüksek grup)
yoksa bireysel olarak mı (düşük grup) yaptıklarıdır. Douglas
eksenler üzerindeki kesin koordinatları belirlem ektense, yüksek
grid ve yüksek grup özelliklerinin varlık ya da yokluğunu belir
leyip açıklar. Şu halde her biri farklı bir ‘kutu’ ile tem sil edilen
dört m antıksal olasılık bulunm aktadır:
177 “(Grid), serbcsl Liearî m uameleleri önleyen vc bireyler arasında yer alan-
yalıtmılardan oluşur Etkileşim düzeyi, tam fiziksel yalıtım la ya da kendi kendini
yaralan kurallarla düşürülebilir. ( ...) Bireyleri serbest ticarî muamelelere girmekten
alakoyarken içinde bulundukları durumu lek başına açıklayan sınıflandırmalar biçi
m ine biirüııebileıı bu tür yalıtımlara 'güçlii şebeke (grid)' adını vereceğiz. Bu ölçekte
aşağıya indikçe valilim zayıfladığından, bireyler birbirleriyle isledikleri gibi ilgilen
mek için daha çok faaliyet alanına sahip olurlar” (D ouglas & Ishcrwood, 1999: 56).
293
C
D
Yüksek grid'yüksek grup
Yüksek griJ/ıiüşük grup
Geniş ölçüde bütünleşmiş, hiyerarşi
Gönüllü ya da zorunlu tecrit
var
B
A
Düşük gri d/yüksek grup
Düşük grid/düşük grııp
Güçlü ölçüde bütünleşmiş, rekabet
Etkin bireycilik, genellikle rekabet
yok
G
R
I
D
GRUP
D ouglas bu analiz ölçeğinin büyüden besin tercihlerine, her-

şeyi açıklam ada kullanılabileceğini söylem ektedir. Vc örneğin,
M ax W eber'in Protestan Ahlakı ve Kapitalizm in R uhu nda, 16.-
17. yüzyılların İktisadî hesap devrine geçiş sürecinde önerdiği
dört iktisadî-öğrctisel tipi [1. Geleneksel iktisat (zanaatkar lon
caları); 2. Kıt kanaat geçinen köylülük; 3. M aceracı kapitalist
(siyasal fırsatları istism ar eden irrasyonel spekülasyona dayalı
zenginleşm e); 4. Bireysel kapitalist ekonom i (küçük işletm eci
ler)] geliştirerek, grid-grup şeması üzerine yerleştirir. Böylelikle,
örneğin bireyci kapitalizm ve m aceracılar, özel birikim için en
elverişli ortam a denk düşen A; M anastırlar ve piskoposluklar sı
nırlayıcı pratikler ve eşitleyiei kurallarla sınırlanan, dolayısıyla
bireysel tasarruf ölçeğinin düşük, buna karşılık grubun servet b i
riktirm esi olasılığının yüksek olduğu B; geleneksel toplum (lon-
294
çalar) yüksek ölçüde bireysel tecrit ve yüksek grup tutunum unun

bireysel servet edinim ini engellediği C; G üçlü tec-rit ve düşük
grup lutununıu nedeniyle ne birbirleriylc rekabet edebilen, ne de
kendilerini ezenlere karşı birleşebılen köylüler ise D kutusunda
yer alacaktır (Douglas & ishcrw ood, 1999: 59).
IX. 4. David Schneider (1918-1995)

Schneider, sim ge çözüm lem elerinde T urner ve D ouglas’da
gözlem lenen yapısal-işlevselci yönelişten bir kopuşu tem sil e t
m ektedir.
Talcotl Parsons’u n 178 bilim leri kategorileştirm e ve disiplinle
rin alanlarını saptam a yolundaki girişim inde kültürel alan için
seçtiği iki antropologdan biri olan David Schneider (diğeri C lif
ford Geertz), Kııper (1999: 122)"ın deyişiyle yaşamı boyunca bir
“kurulu-düzen karşıtı, aykırı, sorun çıkartıcı, şoke edici” bir figür
olarak kalm ıştır.
Ateist, komünist, anti-siyonist bir göçm en yahudi ailenin ço
cuğu olarak dünyaya gelen Schneider, N ew York Eyaleti Tarım
K oleji’nde (Cornell) kırsal sosyoloji derslerindeki antropoloji
hocasının etkisiyle, Y ale'de antropoloji yüksek lisansına yöne
lecektir. Ancak kürsü başkanı George Peter M urdock’u n |7<J po-
zitivist ve davranışçı yaklaşım ıyla bağdaşm adığından, Y ale’den
ayrılıp Harvard Ü niversitesi’nde C lyde K lııckhohn’un başkanlı
ğını yaptığı antropoloji bölüm üne girdi (1946).
Bu arada, M urdock. ABD donanm asıyla iyi ilişkileri sayesin
de. II. D ünya S avaşı’nda A B D ’nın Japonya’dan aldığı Mikro-
nezya adalarında bir dizi alan araştırm ası yürütülm esini öngören
bir projenin başına geçirilm işti. Projeyi parçalara bölerek çeşitli
gruplar arasında dağıttı. A ralarında Schncider’ın da bulunduğu
Harvard ekibinin payına, nüfusu söm ürgecilik dönem inde büyük
bir hızla azalan Yap adası düşm üştü. Alandan dönüşünde yayın
ladığı raporlar, M uıdock’un, akrabalık yasalarının positivist bir
178 tik*. II. Bölüm
179 Bk?. IV. Bulum.
295
anlatısını sunan, dünyadaki akrabalık sistem lerini akraba sınıf

landırm a sistem lerine göre kategorileştiren ve akrabalık term ino
lojisi, ikam et kuralları, evlilik uygulam aları vb. arasında kültür-
lerarası bağlantılar kuran Social Structure (1 949)’ıyla çelişm ek
teydi; Schneider, Yap term inolojisinin M urdock’un şem asına
uygulanam ayacağını, Y ap’ların akrabalarla akraba-olm ayanları
aynı kategoride toplayabildiğini belirtiyordu.
Schneider, bunun ardından, Parsons ve K luckhohn’un des
teğiyle London School o f Econom ics (L S E )’de hocalık yapm a
ya başladı (1949-51). Britanya sosyal antropolojisi bu dönem
akrabalık sistem leri üzerine odaklaşm ıştı. Schneider, L S E ’de
M alinow ski’nin yakın çalışm a arkadaşları A udrey R ichards ve
R aym ond Firth ile çalıştı; hatta R ichards’m anayanlı akrabalık
sistem lerine ilişkin genel bir model geliştirm e girişim ine yayın
larıyla katıldı; ne ki, bu arada diğer Britanyalı antropologlarla
sert tartışm alara girecekti. Bu, akrabalık incelem elerinden k op u
şuna zem in hazırladı.
Schneider, A B D ’ye döndükten sonra, yine K luckhohn’un
desteğiyle H arvard Üniversitesi (1951-55) ile, Stanford Üniver
sitesi D avranış Bilim leri İleri İncelem eler M erk ezi’nde (1955-
56) ve nihayet Berkeley Üniversitesi A ntropoloji B ölüm ü'nde
(C lifford G eertz ile birlikte) görev aldı. A rdından, yine G eertz
ile birlikte B erkeley’den ayrılıp C hicago Ü niversitesi’ne geçti.
C hicago Ü niversitesi, 1931-1937 yılları arasında fakülte üyeli
ğinde bulunan R adcliffe-B row n’in etkisiyle B oascı etkilenim ler-
den koparak daha sosyolojik bir yaklaşım a yönelm işti. Schneider
ve G eertz ise, burada Talcott Parsons’un projesini hayata geçir
m eye çalışacak, bu am açla da, “ sosyal” ile “kültürel” ayırımını
yerleştirm eye çalışacaktır.
A ncak A B D ’nin CIA m arifetiyle K ongo’da iç kargaşa çıkart
tığı ve V ietnam savaşına m üdahil olduğu, üniversitelerde de kısa
sürede yansım asını bulan siyasallaşm a ortam ında, siyasal görüş
ayrılıkları (G eertz orta sağ bir konum u benim serken, Schneider
kendisini solcu olarak nitelem ektedir) iki arkadaşın yolunu ayır
296
masına neden olacak. G eertz 1970’de Stanford’daki İleri İnce

lem eler E nstitüsü’ne dönerken, Schneider C hicago’da kalm ayı
yeğleyecek ve burada A B D ’deki akrabalık sistem ini kültürel
terim lerle inceleyen bir çalışm a başlatacaktır.180 A m eric an K ins
hip: A C ultural A ccount (A m erikan Akrabalığı: Kültürel B ir A n
latı - 1968) bu çalışm asının ürünüdür.
Schncider’ın bundan sonra geliştireceği fikirlerin özü, o güne
değin tüm antropolojik düşüncenin temelini oluşturan, akraba
lığın “ ilkel” toplum sal sistem lerin temelini oluşturduğu savının
karşısına yerleştirdiği, antropolojik “akrabalık kuram ı”nın temel
kavram larının (soy ağaçlan, soy, hatta aile) Avrupalı ve Kuzey
Am erikalıların “kültürel icatları” olduğu iddiasıdır. H atta kültü
rel görecıliği daha da ileri vardırarak, kültürel antropologların
“biyolojik bağlar” dediğinin, gerçekte insanların biyolojinin ne
olduğuna ilişkin inançları olduğunu öne sürm ektedir. Gerçekte,
akrabalık kuramı, bütünüyle Batılı folk m odelinin bir versiyo
nudur. Çok sayıda, hatta çoğu toplum lar, bir akrabalık sistemine
dahi sahip olm ayabilir:
“B iyolojik ilişkililik olguları ve cinsel ilişkiler. A m erikan
akrabalığında lem el bir rol oynarlar, çünkü bunlar, sim geleri
toplum sal ilişkiler sistem ini tanım layıp farklılaştıran, kültürel
olarak ifade edilm iş sim gelerdir. Biyolojik ilişkililik olguları
ve cinsel ilişkilere dair inançlar, akrabalığın doğası ya da bir
toplum sal ilişkiler alanı hakkm daki koşul dizilerinin ifadelen-
dirildiği bir m odel oluştururlar. A na-çocuk arasındaki et ve kan
özdeşliğine dair önerm e, aktüel biyolojik ilişkilerin anlam ı ne
olursa olsun, aynı zam anda aralarındaki toplum sal ilişkinin çeşi
dine dair sim gesel bir önerm edir” (Schneider 1977: 66-67).
Bu düşünceleri, sim geler ve simgecilik, üzerindeki genel ka
bulün Ötesine geçtiği daha genel bir bağlam üzerine yerleştiri
lebilir. Schneider, sim gelerin uzlaşım sal, keyfî atıflar olduğu,
ISO Kuper (1999: 150). Geeriz ile Schneider'in aralarının açılmasının nedenle -
rin-deıı birinin G certt’in büyük, önem li loplumlara yönelirken kendisinin "küçük ada
etnografı” olarak tanımlanmasından duyduğu rahatsızlık olduğunu, karmaşık bir top
lumda akrabalığı inceleme işine bu nedenle girişmiş olabileceğine işarer etmekledir.
297
"gösterenle gösterilen artısında zorunlu ve/vcya içsel bir ilişki

olm adığı” yolundaki kabulün bir atlım ötesine geçerek, gerçekte,
sim gelerin işaret ettiği şey, fikir ya da nesnelerin, yani gösteri
lenlerin de kültürel inşalar olabileceğini düşünm ektedir. Şu hal
de, akrabalık sim gelerinin yanısıra akrabalığın kendisi de keyfî
ya da kültürel bir kurgu kabul edilm elidir.
S chneider, A Critique o f the Study o f K inship (A krabalık İn
celem esinin Eleştirisi - 1984)’de, L evi-S trauss’un, akrabalık sis
tem lerinin doğa ile kültür arasındaki evrensel bir zıtlık üzerine
tem ellendikleri fikrine, doğa-küllür ayırım ının kendisinin kültü
rel (B atılı) bir mamûl olduğu savıyla karşı çıkar. O na göre, Levi-
S trau ss’un tezi, etnik-m erkezcidir; “K ültür” ve “doğa” nesnel
gerçeklikler değil, başka halkların ideolojilerinde paralelleri b u
lunması zorunlu olm ayan, kültürel inşalardır. Bir başka deyişle,
20. yüzyıl sosyal antropolojisinin dogm aları, Schneider’ın anla
tısında A m erikan ideolojisinin anlatılarına dönüşm ektedir. Tüm
bilim ler, kültürel inşalar, dolayısıyla birer “ctııobilim ”dirlcı\
Schneider, bu görüşlerini, daha önce Yap adası (M ikronezya)
yerlileri arasında gerçekleştiridiği alan araştırm asının yapıbozu-
mu üzerinde teıncllcndirm ektedir. A krabalık sistem lerinin göre
liliği ve akrabalık term inolojilerinin B alı-m erkczciliğini. ürem e
de cinsel birleşm enin rolünü reddeden Y ap'lerin babalığa ilişkin
bir fikre sahip olm adıklarını, dahası, akrabalık terim lerini akraba
olm ayanlar için de kullandıklarını göstererek sergilem eye çalışır.
Yap Ter, “anne,” “baba,” “oğul” ya da “kız” olarak çevrilebilecek
terim lerden yoksundurlar. Bu bakım dan, b ir Yap “aile” sinden
söz ed ilem ez,sl (K uper 1999: 133-153).
181 N e ki öğrencisi David Labby. Schncidcr'in Yap araştırmasını. Yap'lerin
Alman vc Japon söm ürgeciliği ve bölgesel ticaret nedeniyle Schneider’m araştırma
sından kısa bir süre önce hızlı bir nüfus düşüşü yaşadıklarını, söm ürgeleşm e süreci
nin Yap toplumunu içine sürüklediği hızlı değişim sürecine yeni doğurganlık kültleri
biçimlendirerek. Kainlik misyonerlere başvurarak çözüm aradıklanm. doğurganlık
düşüşüne Yap kadınlarının dalın zcııgiıı bir cinsel yaşam için sık sık çocuk düşürdük
lerini savlayan Schneider’ın iddialarının tersine, endemik lıclsoğukluğunım ncdeıı ol
duğuııu gösterdiği yeni bir alan araştırmasıyla kıyasıya cieşUreccklır t.abby’yc göre
Schneider vc benzerlerinin benim sediği “kültürel analiz bir halkın (tilşilnilj tarzını la-
298
S chneidcr’ın bu radikal göreci tutum u, aynı zam anda yapısal

cılık ile kiiltürel-tikclci yorum sam acılık arasındaki kopuş nokta
sını vermektedir.
IX. 5. M arshall Sahlins (1 9 3 0 -)

B aşlangıçta L eslie W hite çevresinde toplanan yeni evrim
ciler arasında yer alan M arshall Sahlins, 1954’de Colum bia
Ü ni vers itesi’ndc doktorasını tam am ladıktan sonra, 1957-73 ara
sında M ichigan Ü niversitesi'tide antropoloji dersleri verecektir.
1974'den bu yana ise çalışm alarını Chicago Ü niversitesi'nde
sürdürm ektedir.
İlk kuramsal denem eleri ve m onografilerinde (örneğin 1954-
55 yılları arasında alan çalışm ası yürüttüğü Fiji topluluğu M oala-
lar üzerine yazdıklarında) Leslie W hite"m genel, evrensel evrim
düşüncesiyle Julian S tew ard ’ll) çok-lıatlı evrim m odeli arasında
bir sentez oluşturm aya çalışm akta, bu ikisinin birbiriyle rekabet
içinde olm adığını, “özgül" yerci evrim sel uyarlanm aların daha
geniş “genel" evrim anlatılan içinde sentezleştirilebileceğini sa
vunm aktadır.
I960"lı yıllarda dikkatini “Taş Devri İktisadı" dediği konuya
yöneltir. Bu konudaki denem elerinde, her biri karakteristik İkti
sadî örgütlenm e biçim ine sahip iki toplum tipini karşılaştırm ak
tadır. Üretim in aynı zam anda tüketim birimi de olan dom estik
grup tarafından gerçekleştirildiği takım ve kabile toplum larında
sömürü düzeyi düşük, sınıflar yoktur. Ekonom ileri artan ölçüde
farklılaşmış ve üretken olan ileri toplum larda ise, varlıklı bir k ü
çük grup, loplum un büyük bölüm ünün payına el koym aktadır.
Sahlins (1974) bu denem elerinde insanların gereksinim leri
nin az, araçlarının bol olduğu “taş devri iklisadı”nın ncoklasik
iktisat terim leriyle açıklanam ayacağını, takım ve kabilelerin ik
tisadını anlam ak için özel bir kuram ın gerekil olduğunu savun
m aktadır.ıs2 Böylelikle Polanyi ile birlikte substantivist kam pla
luınlamava çalışırken, nasıl yaşadıklarım ihmal etm ekledir’ (akl. Kupcr 1999: 15(i).
I&2 B öylesi bir kuramı. 1950'lerde Colum bia Üniversitesi tideki. Sahlins'in
299
yer alan Sahlins, “orijinal refah toplum u”nu gereksinim ve zor

lu çalışm adan bağışık IK ung’lar arasında saptam aktadır. Ancak
bu tip toplum lar da çelişkiden bağışık değildirler; Büyük Adam
kendini şefe dönüştürdükçe, topluluktan haraç alm aya koyula
cak, haneleri gereksinim lerinden fazlasını üretm eye zorlayacak
tır. B öylelikle topluluğun eşitlikçi değer sistem i aşınm aya uğ
rayacak, akrabalık tem elli örgütlenm e yerini sınıflara bırakırken
dom estik üretim tarzı kom uta ekonom isine doğru evrilcccktir.
Ne ki M arshall Sahlins, 1960’lan n sonlarına doğru evrim ci
konum unu apansız terk ederek bir çeşit kültürel determ inizm e
doğru kayar ve buna koşut olarak, M ichigan'dan ayrılıp kültü
rel göreciliğin egem en olduğu Chicago Ü niversitesi A ntropo
loji B ö lü m ü 'n e geçer. Bu dönüşüm de 1967-69 yılları arasında
Paris’teki ikam etinin payının büyük olduğu kaydedilm ektedir"43
(K uper 1999: 164). Bu dönem de yayınladığı C ulture and P racti
cal Reason (K ültür ve Pratik Akıl - 1976) yeni konum unun m a
nifestosu niteliğini taşım aktadır.
de izlediği bir sem inerde Macar nco-m arksisı iktisatçı K ari P o la n y i formüle ed e
cektir. P olaııyi'ye göre kapitalizm -ötıcesi toplum lunla geçim m ücadelesi, pazar
ilkeleri uyarınca işlem em ektedir. Aktörler iş adamı değildirler, kurumlar sınırlı
sorumlu şirketlere benzem ezler, değerlerin ölçülüp karşılaştırılabileceği bir piyasa
mevcut değildir ve kitnse topyekûn büyüme gibi bir nosyondan kalkınm az. İktisadî
faaliyetler hane v e aile yaşam ı içine gömülüdür vc akrabalık dayanışm ası etiğinin
yönetim indedir. M alların coğıı hanelerde üretilip tüketilin akraba ve kom şular
la mübadele, zor zamanlara karşı bir güvence oluşturur. Salı mübadele am acıyla
üretilen nesnelerin sayı vc nıikıarı sınırlıdır ve bunların kim ler arasında mübadele
ed ileceği de bellidir: bunlar, gen ellik le törensel nesnelerdir {Kuper 1999: 162-63).
Polaııyi'nin sub.ilantivi.ir olarak nitelenen bu görüşlerine, kapitalizm öncesi ekono
milerin -çeşitli uyarlamalarla- ncoklasik iktisat terim leriyle irdelenebileccğiııi ileıi
süren form alistler karşı çıkmaktadır.
183 Sahlins"in ziyaretinden kısa bir şiire önce Fransa da rievi-Strauss un
insanların kültürel, ya da kendi d eyişiyle “m itolojik’' düşündüğüne dair kitapları
[Totcmisme, La Pensçe semvage (1962). Le c m el !e enir (1964)] yayınlanmıştı.
Y apısalcılığın radikal sol çevrelerde değişim i açıklamada yetişiz kaldığı savıyla,
istikrar özlem indeki burjuvazinin ideolojisi olm akla eleştirilm esine karşın. L. Alt
husser M arksizm ile yapısalcılığı bağdaştırma çabaları içindeydi ve bu konuda
Marksizm ’ in hümanist yorum cusu J. P. Sarıre ile şiddetli polem ikler yürütüyordu.
Fransız marksist antropologlar ise. onun görüşlerine elnoyrafik çalışm alarında baş
vurmaya başlam ışlardı.(bkz. VII B öliiın)
300
Kuram lar. K u r u m a la r
Sahlins bu yapıtında F ran sa'd a kaldığı sürece tanığı olduğu

M arksizm ile yapısalcılık arasındaki tartışm ayı, m addecilik ile
idealizm , evrenscleilikle kültürel görecilik arasındaki hesap
laşm anın son evresi olarak görm ekte ve A B D ’deki, kendisinin
dc bir zam anlar saflarında yer aldığı evrim cilerle kültüralistlcr
arasındaki tartışm ayı yansıladığını düşünm ektedir. M addecileri
kültürü bir dizi araç, doğanın akılcı kullanım ı için bir teknoloji
olarak görm ekle eleştirip, hocası L. W h ite 'm sim gesel bir k ü l
tür anlayışıyla teknolojik determ inizm i bağdaştırm a girişim lerini
başarısız bulur.
Sahlins’e göre, ABD antropolojisindeki çağdaş idealistler
kültürü şekillendiren ve olayları esinleyen bir dizi temsil olarak
ele alm akladır ve Fransız yapısalcılığı bu girişim in daha gelişkin
bir versiyonudur.ISi|
C ulture and Practical R eason’m girişinde Sahlins, kitabı yaz
ma nedeninin M arx 'm kuram sal oiarak ifadelendirdiği m addeci
tarih ve kültür kavrayışının kabile toplurrılarımn anlaşılm asında
yararlı olup olm adığım araştırm ak olduğunu belirtir. B una ya
nıtı, "hayır dır. S ahlins’e göre M arx, erken dönem lerinde kül
türü insanın fiziksel doğaya m üdahalesi olarak ele alırken, geç
dönem lerinde anlam ya da ideoloji üzerinde odaklaşm ış, ve “ta
rihsel yapısalcılığa işaret eden kültürel M arksizm ’in eşiğındey-
ken ölm üştür" (akt. Kupcr 1999: 168). Kendisi, antropolojideki
ilerlem elerle baş edem eyen M arksıstlcrin başaram adığı bir işe,
tarihsel yapısalcılığı inşa etm eye taliptir.
Sahlins, substantivısilerin izinden, kabile toplum larında m ad
dî altyapı ile bağıntılı kurum lar ve ideolojiden oluşan üstyapı
arasında bir zıtlığa yer olm adığını, kabile kültürlerinde iktisat,
siyaset, ayin ve ideolojinin tüm ünün akrabalık bağlam ında ger-
çeklcndiğini savunm aktadır.
184 O ysa, l.ev j-Strauss yapısalcılığı N oam C h o m sk y ’den esinlenen A B D 'li
yapısalcılarla pek çok ortak yöııc salıip olsa da, örneğin, “tiım kültürel anlamın tekil
bir düzenleyici matristen türediği, sim gecilik mantığının evrensel insan aklının biı iş
levi okluğu’’ iddiasını reddeden (Kuper 1999: 166) C lifford G e e r lz ’in uzağındadır.
301
a n tro po lo ji
M ark sizm ’de saptadığı ikinci bir aslî zaaf da, tem el ya da
altyapının da tıpkı üstyapı gibi “bir anlam lar sistem inin tezahü
rü" olduğunu görem eyişidir. O ysa “insanlar ne düşünüyorlarsa
odurlar" (akt. Kuper 1999: 170). Sahlins “ ilkel” toplum lar için
yapısalcı, kapitalist toplum lar içinse m arksist analizi öngören
yapısalcı uzlaşm ayı da kabul etm em ekte, sim gesel düzen ya da
kültürün tüm toplum lardakı başatlığı ve belirleyiciliğini vurgu
layan tek bir kuramın gerekliliğini savunm akladır. Kabile top-
lum larıyla m odem toplum lar arasındaki fark teknolojilerinde ya
da toplum sal örgütlenm elerinde değil, sim gecilik kaynaklarının
farklılığında yatm aktadır. A krabalık eğreltilem esi kabile top-
lum larında başatken şeflikler devlet dinine, kapitalist toplum lar
ise İktisadî sim geciliğe yaslanm aktadır.'*5 V e bunlardan herbiri
(akrabalık, devlet dini ve para) doğal olgular ya da nesnel zorla
m alara karşı geliştirilm iş rasyonel stratejiler değil, sim gesel söy
lem lerdir; şu halde neoklasik iktisat, faydacılık, hatta M arksizm
gerçekte Batılı (kapitalist) toplum lartn analitik anlatıları değil,
“yerli" ideolojilerdir. Tıpkı sosyobiyolojinin bir “piyasa ideolo
jisi” olduğu g ib i... (K uper 1999: 171).
Ancak Sahlins, bu noktada kültürel evrim i (m addî güçler o l
m adığına göre) neyin m üm kün kıldığı sorusuyla yüzleşm ek d u
rum unda kahr. Eşitlikçi toplum lar nasıl olur da şeflik ve devlet
lere dönüşm ektedir?
Sahlins bu soru karşısında Boas geleneğinin “kültürel te
m aslar ve fetihler” yanıtını yeterli bulm am akta, ve şeflikler ve
devletlere doğru evrensel kabul ettiği değişim in temelini fikir
ler alanında araştırılm ası gereğini vurgulam aktadır. Bunun için
L evi-S trauss’un değişken “sıcak" ve değişim e kapalı “soğuk"
toplum lar cğreltilem esine başvurur. H edefi, şeflikten devlete de
vinimin kültürel bir anlatısını sunan bir “ yapısal tarih” kurm aktır.
185 Sahlins bunıı kanıtlamak için Amerikalıların temel ‘gereksinim leri’ için
neyi iirelliğine eğilir ve 'gereksinim ler'in kültürel olarak inşa edilm iş okluğunu,
rnetaların sim geler olarak işlediğini, gerçekte rolleri toplum sal konum lan lem sil
etm ekle sınırlı olm ayıp, kimlik im gelerini de imal eden birer Amerikan lo le ıili’
olduklarını vurgular.
302
Bu projesini, “ m itolojilerinde diyakronin senkroniye başat oldu

ğunu, böylelikle de insan düzenini kendisini m eydana getiren d o
ğal düzenin sabit bir projeksiyonu olarak yorum lam ayı olanaksız
kıldığı kritik bir noktada olan” (Kuper 1999: 174) Polinezya şef
lik ve devletlerinde gerçekleştirm eye koyulur.
K uper (1999: 174) S ahlins’in yapısal tarih kurgusunda m itos
lara başvurm asının bir nedenini de, 1960’lı yıllarda yazılı b elg e
lere sahip olm ayan, bağım sızlığına kavuşm uş söm ürge halkları
nın geçm işine yeni bir ilginin doğm ası, yerel rivayetleri arkeo
lojik ve etnografik kanıtlarla ilişkilendirm e ve tüm ünü Avrupalı
gezginlerin anlatılarıyla desteklem e yönündeki çabaların artm ası
olarak gösterm ektedir.
Her durum da m itoslar, S ahlins'e göre insanların yeni olayları
yorum layıp anlam landırabildikleri bir kalıp sunm aktadır. Hatta
daha da ileri giderek, m itosların birer davranış rehberi sundu
ğunu, kişilerin eylem lerinde model aldıkları prototipleri oluştur
duğunu söyler. Böylelikle, bir yandan değişim i açıklarken, bir
yandan da gerçekleşm elerinin zeminini hazırlam aktadırlar.
Sahlins, m itosun çağdaş koşullardaki yeniden canlandırılm a
sını “m itopraksis" olarak adlandırır; bu, m itolojik karakterlerin
yaşayanlara soyağacı bağlarıyla bağlı olduğu, örneğin şeflerin
hem tanrıların torunları sayıldığı, hem de halklarıyla akraba ol
duğu Polinezya gibi toplum larda daha kolay gerçekleşm ektedir.
Böylesi durum larda, “siyaset, kozm ogonik savaşın başka araç
larla devam ı halini alm aktadır” (K uper 1999: 176).
Sahlins, “yapı” ile “olay” arasındaki sahte ikilem in, böylelik
le aşıldığı kanısındadır: yerlinin bakış açısından “olay,” ideolojik
“y ap r'n ın som ut bir örneğinden başka bir şey değildir. Ö le yan
dan, m itopraksis m itik yapıyı hiçbir zaman tam olarak tekrarla
maz. Yapı, bireysel taktik hamlelere, doğal güçlerin etkim esine,
dış m üdahalelere vb. y er bırakacak keıtede esnek olmalıdır:
“Tarih, toplumlara göre değişen ve anlamlı çerçevelere göre
varolan bir kültürel düzen tarafından yönetilir. Tersi de doğru
dur: Kültürel çerçeveler de anlamları kılgısal açıdan etkin krlın-
dıkça, şu ya da bu ölçüde yeniden değerlendirildiğinden, tarihsel

bir düzen tarafından yönetilir. Bu karşıtların birleşim i, tarihsel
öznelerin, yani ilgili kişilerin yaratıcı eylem inde açığa çıkar.
Ç ünkü bir yandan insanlar kiiltüı düzeninin varolan kavraııışın-
dan yola çıkarak tasarılarını düz.cne koyup nesnelerine anlam b i
çerler. B uraya kadar kültür, eylem de tarihsel olarak yeniden üre
tilir. ( ...) Ö te yanda, olum sal eylem durum ları belli b ir öbeğin
kendilerine yükleyebileceği anlam alanına uyum lanm ak zorun
da olm adıklarından, insanlann uzlaşım sal çerçevelerini yaratıcı
biçim de yeniden gözden geçirdikleri bellidir. B uraya kadar da
kültür eylem de tarihsel olarak değiştirilir” (Sahlins 1998: 11).
Sahliııs (1998: 18), bu “kültür/eylem ,’" daha doğrusu “yapı/
olay” karm asına “konjonktür yapısı” dem ekledir. Bazı olaylar,
insanlann kendilerine dayatm aya çalıştığı anlam çerçevesine sığ
m adığından, en aşırı durum larda, sim gesel düzende (kültürde)
b ir değişiklik gerekecektir.
Bu fikirlerini. A vrupalIlarla tem asın ilk dönem lerinde Poli-
ııezya nıitopraksısi üzerine kalem e aldığı birkaç m akaleyle ör
neklem ektedir. “The D ying God or the History o f Sandw ich Is
lands as Culture” (Ö len Tanrı ya da K ültür Olarak Sandviç A da
ları Tarihi) Kaptan C ook'un 1778-79'da Hawaii adasını ziyareti,
yerliler tarafından öldürülm esi vc bunu izleyen radikal değişim
ler üzerinedir.
Hawaii yerlileri, 1778’de tam da yeni yıl festivali M akahiki
kutlam aları sırasında adalarına ayak basan Kaptan C ook’u tanrı
Lono (M akahiki tanrısı) olarak karşılam ışlar ve kendisine tan
rıya yakışır bir itibar gösterm işlerdi. Kaptan Cook bir süre son
ra adadan ayrılm ış, ancak gem isinin yelken direği kırıldığı için
geri dönm ek zorunda kalm ıştı. Y ine iyi karşılansa da, Hawaiili-
lcr yabancıların bu beklenm edik dönüşüne şaşırm ışlardı. İkinci
ikametleri sırasında zam an zam an başgösteren hırsızlıklar, gemi
ekibi ile yerliler arasında gerilim lere yol açmaktaydı. Bir filika
nın kaybolm asının ardından Kaptan Cook, kral K alaniopu’nun
rehin alınm asını em retti. Bu durum yerlilerin daha da kuşkulan
m asına yol açacaktı. Etraflarına toplanan kalabalık, denizcilerin
304
de paniğe kapılm asına neden oldu. Kaptan Cook, kargaşaya h a

kim olm ak am acıyla silahını ateşledi. A ncak bu arbedenin daha
da büyüm esinden başka bir işe yaram ayacak, bu arada Kaptan
Cook yerlilerden biri tarafından bıçaklanarak öldürülecekti. C e
sedini H aw aiililer alıp yüksek bir şefe gösterilen saygıyı gös
terdiler. Ç atışm alar bir hafta sürdü, sonunda taraflar uzlaşm aya
vardı. İngilizlcr C ook’un kem iklerini alıp yola çıktılar, Kaptan
Cook denize göm üldü.
Bu öykü. S ahlins’in araştırm ası sırasında tarihçilerin üzerinde
uzlaşm aya vardığı versiyondur. Sahlins, Kaptan C ook’un devi
nim leriyle Lono m itosu arasındaki koşutlukları saptayarak başlar
işe. Barış ve bereket tanrısı L 0110 K ahiki’den adaya geldiğinde,
yılın geri kalan kısm ına egem en olan, yönetici şefler, savaşlar
ve insan kurbanıyla ilişkili tanrı K u’nun kültü ve ritüelleri askı
ya alınm akta, savaş dahil bir dizi tabu uygulam aya girm ektedir.
Rahipler L ono’nun im gesine 23 gün boyunca saat yönünde adayı
dolaştırırlar; M akahiki’nin sonunda kralla karşılaşır, tem sili bir
savaş yaparlar; L ono ayinsel bir ölüm yaşar, ardından yiyecek
yüklü bir kanoya bindirilerek bir yıl dönm em ek üzere uğurlanır.
Kaptan Cook, tıpkı L ono gibi, adaya çıkm adan önce saat yö
nünde adayı turlam ış ve ilginç bir rastlantıyla, Lono tapınağının
yakınlarında bir yere dem ir atm ıştı.Ü stelik, adadan ayrılışı da
M akahiki’nin sonlarına denk düşm üş, ayrılırken ertesi yıl geri
döneceğine söz vermişti.
Sahlins’e göre C o o k ’un zam ansız dönüşü de m itolojik çerçe
veye yerleştirilebilecek bir olaydı. L ono'nun dönüşü, bir bakım a
adayı fetih yoluyla ele geçirip yöneten hanedanın varisi krala bir
meydan okum aydı. Kral yandaşları buna bir dizi hırsızlıkla tepki
verecekti. K aptan C o o k ’un öldürülm esi ve parçalarının gem iye
teslim edilişi de, m itopraksisin çerçevesiyle uyarlıdır. Y erliler,
ekibe L o n o ’nun bir daha ne zaman döneceğini sorm aktadırlar
(Sahlins 1998: 125).
Ancak hiçbir m itos, ikircim siz olam az. Lono ya da diğer
Hawaii m itosları, bizzat H aw aiililerin farklı okum alarına açık
305
tır. Böylelikle Kııptan Cook, (yerli) Loııo rahipleri için Lono'nıın

kendisiyken örneğin (yabancı/gaspçı) kral için potansiyel bir teh
dit; denizcileri Hawaiili kadınlar için tabuların kaldırıldığı cö
m ert aşıklar, sıradan erkekler için ise dem ir gereçler ve ticaret
fırsatı anlam ına gelm ektedir ki bu da, demiri tekelinde tutmaya
çabalayan kral için ek bir tehdit oluşturm aktadır.
Ancak milopraksis, ardından pek çok değişimi sürükleyecektir.
Cook’un yenilgisi, kral ve şeflere onun mana sim temellük olana
ğım sağlayacaktır. Bu noktada Hawaii eliti Ingiltere kraliyetiyle öz
deşleşecek, Avrııpah isimler ve giysileriyle donatacaktır kendini.
C o o k 'u n tayfalarıyla giriştikleri ticaret, Hawaii halkını da
değişim e uğratır. Sahlins H aw aidilerin ilk tem asta tanrı olarak
gördükleri tayfaların kendi “karşılıklılık” anlayışları çerçevesin
de davrandıkları ve yerlilere yiyecek ve cinsellik karşılığı silah,
alet vb. verdikleri ölçüde “dünyevîleşüklcri’ ni (Tanrılar karşılık
verm ezler) gözlem lem ektedir. Tayfalarla girişlikleri m übadeleler
kadınlarla erkekler ve/ile m übadeleyi kendi çıkarına yöneltm eye
çalışan şeflerle sıradan halk arasındaki rekabeti körüklem ektedir.
Böylelikle kadınlarla erkekler arasındaki ilişkilerde eşitliğe, buna
karşılık yöneticilerle halk arasındaki ilişkiler daha lazla hiyerar
şiye yönelm ektedir (D enizcilerin yerlileri sarıp sarm alayan tabu
ları çiğnem esi ve onları da -ticaret uğruna- çiğnem eye çağırm ası,
Hawai toplum sal ilişkilerini daha da fazla altüst etm ekledir).
Görüldüğü üzere, Sahlins’in anlatısında halk, geçmişin yorum-
laııışını sahnelemektedir. Performans senaryoyu değişikliğe uğra
tır; ancak yeni senaryolar, eskinin dönüştürülm üş halinden ibaret
tir, bir başka deyişle değişim, yapının dönüşüm e uğramasıdır.
S ahlins’in Kaptan C ook’a ilişkin anlatısı, Priııeeton
Ü niversiıesi’nden Sri L anka’lı antropolog G annarath O beyse-
kere tarafından şiddetle eleştirilm iş vc bu eleştiriler, tarihçiler,
antropologlar ve entelektüel basında ateşli tartışm aları tetikle-
rniş, bir başka deyişle antropolojik polem ikler tarihine bir y enisi
nin eklenm esine neden olm uştur.
Obey.sekere, H aw aiililcrin Kaptan Cook ve denizcilerinin şid-
306
deli ve hoyratça davranışları karşısında öfkeye kapılarak kutsal

topraklan kirletilen her rasyonel halk gibi tepki verdiklerini sa
vunm aktadır. Onun yaptığı, tarafların davranışlarının farklı bir
okum asıdır. S ahlins’in anlatısında A ydınlanm a adamı Cook,
m itosların güdüm ündeki H aw aiililerle karşı karşıya gelirken,
O beysekere Britanya!ı denizcilerin de keııdı m itoslarına, örneğin
ırksal üstünlük, hatla kendilerinin yerlilercc tanrı kabul edildiği
m itosuna uygun davranm aktadırlar. Ona göre Salılins de, rasyo
nel AvrupalIlar olarak Britanyalı denizcilerin boşinanh yerliler
üzerindeki zaferi ve Beyaz A dam ’m tanrısallaşlırılm ası m itosuna
teslim olm aktadır. Kaptan C ook öyküsünün kendisi, "bir fetih,
em peryalizm ve uygarlık m itosu” dur (Kuper 1999: 193). O bey
sekere bu doğrultuda. Cook Öyküsünün derlendiği kaynakları
sorgulam akta, örneğin Kaptan Cook ve denizcilerinin karşılan
ma törenlerinin tanrı adlarıyla adlandırılan şefin göreve getiriliş
ı itüelleı i olduğuna, dahası, ekibinin yetersiz dil bilgisiyle H awaii
kutsal term inolojisinin nüanslarım ayırt edem eyeceğine vb. dik
kati çekerek, Kaptan C ook'un tanrı sanılması savının çürütülebi
lirliğini gösterm ektedir. Dahası, olayın tarihi, Kaptan C o o k ’un
öldürülm esinden onyıllar sonraya dayanan belgelerle kurgulan
m ıştır ve bu belgeler, çok farklı bir toplum sal bağlam a aittirler.
O beysekere ile Sahlins aynı olayın farklı taraflarının m itik
çerçevelerine dayalı açıklam alara yaslanm akla kuram sal açıdan
pek farklı durm asa da. S ahlins’in kültüralist ya da kültürel-delcr-
ımnıst yaklaşım ı, toplum sal ve iktisadi ilişkileri kültürel koda in
dirgem ek eleştirisileri karşısında kendini aklayabilm iş değildir.
IX. 6. Yorunısanıacı Antropoloji ve Clifford Geertz (1926-2006)
" N a za r ile niyet, eşyayı tağ yir e d e r"

( Türk a ta sö zü )
R addiffe-B m vvn’ın ölüm ünün (1955) ardından. Britanya an

tropolojisinin dört farklı yöneliş içine girdiği söylenebilir: Bir
307
sonraki kuşaktan bazıları R adcliffe B row n'in araştırm a hattını

sürdürürken (M eyer Fortes ve bir ölçüde Jack G oody), Ray
m ond Firth gibi başkaları, M alinovvski’ye dayanarak, bireysel
eylem in toplum sal yapı üzerindeki öndeliğini vurgulam aktaydı.
Bu hat, süreçselcilik ve transaksiyonalizm e yol açacaktır. E d
m und Leach ve J. Needham gibi diğerleri. L evi-Strauss’ın
yapısalcı fikirlerinden bazılarını devralarak onları süreçselci
yaklaşım larla bağdaştırm aya çalışacaktı. Büyük bir böliim ise,
antropolojinin bilim olduğu ısrarından vaz geçerek onu beşerî b i
lim ler arasına yerleştiren E vans-P ritchard’m ön yorum sam acı
yaklaşım ına katılacaktı.
B u dönem de F ransa'da yapısalcılığın ‘ m odernizm in son kale
si” olarak saldırı altında olduğunu kaydetm ek gerekir. Filozoflar
ve edebiyat eleştirm enleri, dünyaya yeni, postm odern bir bakış
geliştirm ektedirler. D ünyanın sessiz bir devrim geçirm ekte ol
duğu fikri, hızla yayılm aktadır: bilgiyi hiyerarşikleştiren moder-
nizm den, herhangi bir büyük kuram ya da anlatıya yer tanım ayan
postm odern evreye geçiştir bu.
Bu fikirler antropolojiye 1970’lerin ikinci yarısıyla 1980’ierın
başlarında sızdı. Öte yandan, bizatihi antropoloji içinde de post-
m odernizm e yol açan fikirler bulunm aktadır: yorum sam acılık.
antropolojinin söm ürgeci temeli ve zihniyetine yönelen eleştiri
ler, eril-m erkezli m odellere köklü itirazları dillendiren fem inist
antropoloji v b ... Postm odernizm in antropoloji içinde yaygınlık
kazanm asıyla birlikte düşünüm sellik etnografik yöntem in temeli
haline gelecek ve yeni, edebiyata duyarlı bir antropoloji kuram
sal bir önem kazanacaktır. Bu. postm odern antropolojinin m ani
festosu sayılabilecek Writing Culture (K ültür Yazm ak - 1986)’a
yönelen süreçtir.
Adı postm odern antropolojinin önceli, ABD sim geciliği, ya
da. bir başka deyişle yorum sam acı antropolojiyle özdeşleşen
Clifford G eertz (1926-2006)'in antropolojiye ilgisi, denilebilir
ki rastlantı sonucudur. II. D ünya S avaşı'nın ardından, savaş d ö
nüşü lisans öğrenim i için İngiliz Edebiyatı ve felsefeye yönelir.
308
A rdından, M argaret M ead ’in teşvikiyle eşi H ildred ile birlik

te H arvard'daki Toplum sal İlişkiler B ölüm ü’nc kaydını yaptı
rıp (1949) antropoloji üzerine çalışm aya başlar. Hocası Clyde
KluckhohıTun önerisiyle, eşiyle birlikte, uzun vadeli, disiplinle-
rarası bir çalışm aya katılm ak üzere E ndonezya’ya gider. Ancak
Endonezya 1945’de H ollanda’dan bağım sızlığını kazanm ıştır;
bürokrasi ağır, üniversiteler yabancı araştırıcılarla işbirliği yap
m aya gönülsüzdür. Projenin kesintiye uğram asıyla, G eeıtz çifti,
kendi başlarına çalışm a kararı alarak Jav a’nm Pare kentinde iki
buçuk yıl geçirirler.
A B D ’ye dönüşünde Java üzerine yaptığı yayınlarla antropo
loji topluluğunda adını duyurm aya başlayan G eertz, B ali’den
başlam ak üzere, Endonezya’da Hindu. H ıristiyan ve M üslü
man bölgelerde kısa incelem elerde bulunm ak am acıyla bir kez
daha E ndonezya’ya gider (1957-58). Ne ki, iç savaş nedeniyle
B ali’den ayrılam ayacaktır (Kupcr 1999: 77-78).
Bir kez daha A B D ’ye döndüğünde, bir yıl boyunca Stanford’da
Davranış Bilim leri îleri İncelem eler M erkezi; sonra David Schne
ider ve Alfred Kroeber ile tanışacağı Berkeley, ardından da, C hi
cago Ün iversitesi’ nde P arsons'un vekili Edward S hils’in yöneti
mindeki Yeni Uluslar Karşılaştırm alı A raştırm alar Kom itesi’nde
görev aldı. Sonra da Chicago Üniversitesi Antropoloji Bölüm ü’ne
geçerek. Schneider ile birlikte, Parsons’un projesi doğrultusunda
bir kurs hazırladı: toplumsal yapı, kültür ve kişilik sistemlerinin!
ayrı ayrı irdeledikleri ’’sistem ler” kursuydu bu.
Bu arada, 1965 yılında E ndonezya’nın dem okrasi deneyim i
em peryalist girişim lerin desteğiyle sona erm iş, ve Suharto re
jim i Sukham o yandaşlarını kitlesel katliam lara uğratmaktadır.
Bu, G eertz için Endonezya projesinin de sonu dem ektir. Genç
bir İngiliz m eslektaşının önerisiyle dikkatini F a s 'a çevirir (1965-
1971). Java ile F a s’ı karşılaştırdığı İslam ’ı etnografik olarak an
lam a girişim i Islam O bserved (İslam ’ın G özlem lenm esi - 1968)
bu dönem in eseridir.
1970’lerin başlarında Schneider ile yollarını ayırarak Prince-
309
A N TR O F O I.O .Iİ
ton İleri A raştırm alar E nstitüsü'ntle bir Sosyal B ilim ler O kulu
kurar. Bu okula, sosyal bilim lerde pozitivisl m etodolojiyi redde
den yorum sam acı yaklaşım ı egem en kılacaktır. The Interpretati
on o f Cultures (K ültürlerin Y orum lanışı - 1973) ve L ocal K now
ledge (Yerel Bilgi - 1983)'i bu görevi sırasında kalem e alm ıştır.
Bunların yanında, klasik Bali devleti incelemesi N egara (1980),
ve antropoloji üzerine iki çalışm a, Evans-Pritchard, M alinow ski,
L evi-Strauss ve Ruth B encdict’in yazılarım inceleyip antropo
lojinin bir "‘yazı tü rırn d e n başka bir şey olmadığını savunduğu
Works and Lives (işler ve Y aşam lar - 1988) ile A fter tlıe Fact
(Gerçeğin Ardından - 1995) de yeni yönelişinin dam gasını taşı
yan yapıtlardır.
K upcr (1999: 80), ClilToıd G eertz’in, antropolojiye A B D 'nin,
A vrupa’nın savaş sonrası yeniden inşamı finanse ettiği ve
A vrupa’nın Asya ile A frika’daki söm ürgelerinin bağım sızlığını
desteklediği it. Dünya Savaşı sonrasında giriş yaptığına dikkati
çeker. A B D sosyal bilim lerinde bu dönem de “kalkınm a” para
digm a hüküm sürm ekte ve daha iyi bir dünyanın kurulm asında
ve yoksul ülkelerin “ kom ünizm in kucağına düşm esinin” engel
lenm esinde bir m isyon üstlenebileceklerine dair iyimser bir hava
egem endir. Geertz bu dönem de W eber ve P arsons'un düşünce
lerine bağlıdır; ve kendini P arsons'un, W cber’e biçtiği m isyonu
tam am lam aya aday görm ektedir: fikirlerle toplumsal süreçler
arasındaki bağlantıların, özellikle de dinsel inanç ile siyasal ve
İktisadî gelişm e arasındaki geri-beslenm enin keşfi.186
A ncak 1960’ların ikinci yarısında bu iyim serlik havası hızla
dağılacaktır. Endonezya deneyim i, A B D ’nin de dahlivle kanlı bir
186 Nitekim . The Interpretation o f Cultures' a dahil ettiği cn eski m akalesi

"Ritual and Social Change: A Javanese Kxample" (A yin ve Toplum sal D eğilim : tiır
Java Örneği - 1959)‘da kültiir ile toplumsal sistem i birbirinden ayırt etme gereğini
vurgularken, ilkini "toplumsal etkileşim in terimleri çerçevesinde yer aldığı d üzen
lenm iş bir anlamlar ve sim geler sistem i." "insanların deneyim lerini yorum ladığı,
deneyim lerine rehberlik edcıı anlam dokusu:" İkinciyi ise. "bizatihi toplumsal et
kileşim in oriınliisü." “(toplum sal) eylem in aldığı biçim , mevcut toplumsal ilişkiler
ağı" (Ciccrtz 1973: 1 4 4 -145) olarak tanımlamaktadır.
310
biçim de sonuçlanırken, A B D ’nin kalkınm a ve dem okratikleşm e

projeleri bağım sızlığına kavuşan söm ürgelerden pek azında he
vesle karşılanm aktadır. Dahası, A B D ’nin G üney A sya’ya bir
kurtarıcıdan çok, bir yeni-söm ıirgcci olarak m üdahale etm ekle
olduğu öğrenciler ve genç akadem isyenlerce fark edilm eye baş
lanacaktır.
G eertz'in ilgisini E ndonezya’dan F as’a çevirdiği nokta da
tam burasıdır. O kam pusları kasıp kavuran V ietnam savaşı karşıtı
gösterilere, hızlı siyasallaşm a ve kutuplaşm aya kayıtsız, kendini
“sivil, ılımlı, kahram anca olm ayan bir politikadan yana” (akl. Ku-
per 1999: 81) olarak tanım lam aktadır. 1970’lcrdc Princeton’daki
okulunun fildişi kulelerinden izlem ektedir hayatı.
Ö te yandan, aynı yıllarda, T alcoll Parsons’ıın da bilim ler ara
sında kurm aya çabaladığı işbölümü, radikal toplum bilim cilerin
eleştiri oklarının hedefindedir: burjuvazinin sahte bilincini yay
mak. çatışkıları göz ardı etm ek, toplum sal dengeyi vurgulayarak
yanıltıcı bir toplumsal uzlaşı izlenim i yaratm aya çabalam akla
eleştirilm ektedir. Btı sıralarda G eertz de, A B D ’de sosyal bilim
lerin davranışçılık ve pozitivizm etkisinden sıyrılarak yorum a
yönelm esine, doğa bilimi m odellerinin terk edilm esine çağrı çı
kartm aktadır. Yeni referansları, edebiyat eleştirm eni Kenneth
Burke. Fransız filozof Paul R icoeur ve Vlichcl Foucault ile
idealist düşiiıuir Susan ne L anger’dir. Langer ve Burke insanla
rın tanım layıcı özelliğinin sim gesel davranışa yatkınlıkları oldu
ğunu söylem ektedir. G eertz R icoeur’den ise, insan edim leri an
lam ileticisi olduğuna göre, yazılı m etinler gibi okunabilecekleri
ve öyle okunm aları gerektiği fikrini alm ıştır. Eylem lerin önem li
yönü, sonuçları değil, sim gesel içerikleridir. Daha sonra, W itt
genstein, Schütz vc H eid egger’e yönelecektir:
“ ... Egrcitilem e. analoji, istihza, ikircim , sözcük oyunu, pa
radoks, m übalağa, riiın ve yavanca ‘uslııp’ dediğim iz tüm diğer
şeylerin nasıl işlediğine ilişkin bir nosyonu olm adan -h atla çoğu
durum da, bu aygıtların kişisel tulum u kam usal biçim e dökm ede
laşıdığı önem in farkında olm aksızın, sosyologlar daha keskin
311
ifadeleri inşa edebilecekleri sim gesel kaynaklardan yoksundur

lar” (G eertz 1973: 209).
Y ine de, kültürü toplum sal sistem den yalıtlam a eğilimi,
G eertz’in erken ve geç evreleri arasm da süreğenlik gösterm ek
tedir. K ültür ile toplum sal yapının aynı görüngünün farklı so
yutlam aları olduğu, toplum sal yapının sosyologlara terk edilerek
antropologların yalnızca kültürle ilgilenm esi gereğine yaptığı
P arsonscu vurguyu sonraki yapıtlarında da sürdürecektir.
G eertz’in 1960’h yıllarda yayınladığı Endonezya m onog
rafileri, onu tecrit kabile toplum laıını inceleyen etnograflardan
ayırarak, hızlı bir değişim (söm ürgeden bağım sızlığa yöneliş)
sürecindeki geniş ölçekli toplum ları tahlil eden etnograflar k u
şağına yerleştirm ektedir. Bu, rasyonelleşm e ve m odernleşm enin
“ yerli” yollarının olup olm adığının tartışıldığı bir dönem dir (Ku-
per 1999: 83). C hicago’da görev aldığı Yeni U luslar Komitesi de
değişim ve değişim e direnç konularında saptam alar beklem ekte
dir kendisinden.
İlk önem li yayını, doktora tezi üzerine tem ellenen The R eli
gion o f Java (Java Dini - I960) oldukça konvansiyonel ve klasik
bir çalışm a sayılabilir (Barnard 2001: 162) ve W ebcr’in İktisadî
gelişm e ve toplumsal değişm ede dinin rolü üzerine görüşlerine
bağlanır. Geertz bu yapıtında, Java toplum unun üç kesiminin
(senkretik bir halk dînini -abangan- izleyen köylüler, mufizm
esinli m üslüm an tacirler -santri-, ve Hindulaşm ış bürokrasi -pri-
zazi-) izini, Durkheim cı sayılabilecek tarzda, dinsel inanışları ve
ayinleri üzerinden sürdükten sonra, bu üç kesim arasındaki çatış
m aların giderildiği ve “ulusal” birliğin sağlanm asına işaret eden
“m illiyetçi” pan-Java ayinlerine yöneltir dikkatini. Böylelikle,
geleneksel örgüt biçim lerinin m odernleşm eye temel oluşturacak
tarzda kullanılabileceğini öne sürm ektedir (Benett 1996: 141).
Kültürel ekoloji ctkilenim lcrinin ağır bastığı A gricultural In
volution (Tarım sal Sarm al - I9 6 3 )’d a da, E ndonezya’nın iç ve
dış bölgelerinde iki ideal tarım tipi arasındaki tezada dayanm ak
tadır. O rm anlık ve seyrek bir nüfusun geleneksel olarak kes-yak
312
tarım ıyla geçindiği dış bölgede Hollanda plantasyon sistem ini

başarıyla uygulayabilm iş ve adalardaki küçük m ülk sahiplerin
den bazıları böylelikle zenginleşebilm işti. İç kesim ler ise sula
maya dayalı, yoğun tarım gerektirm ekteydi. Yoğun nüfus, sulu
pirinç ekim ine bağım lıydı; ancak HollandalIlar köylülerin pazara
yönelik üretim ini ya da ticarî faaliyetlerini engellem işlerdi. A r
tan nüfusu besleyebilm ek için tarım daha da yoğunlaştırılm ış, bu
ise verim düşüklüklerine neden olm uştu.
Geertz bu yapıtta, “sarm allaşm a/döngüselleşm e (involution)”
olarak nitelediği ve içsel olarak giderek karm aşıklaşm akla bir
likte herhangi bir dönüşüm geçirem eyen, dolayısıyla da biçim sel
olarak zengin, ancak tözsel açıdan yoksullaşan bu tarım örün-
tüsünü Java kültürü için bir eğreltilem e olarak kullanm aktadır.
Java sistem inin, insanlar eski tanrılara bağlı kaldığı ya da in
sanlar rasyonel düşünem edikleri için değil, H ollanda tarafından
m odernleşm ekten alakonulduğu için durakladığı fikrini işlem ek
tedir. G eçm işten kalm a tarım teknikleri ve örgütlenm e form la
rından alabildiğine yararlanm aktadırlar, ancak ayakta kalabil
mek için giderek daha fazla çabalam aları gerekir. Ne ki Geertz,
Endonezya’nın 1920’den bu yana, toplum sal değer ve kurum la-
rındaki değişm elerle genellikle gelişm iş ekonom ilerle bağlantı-
landırılan örüntülere yönelm ekte olduğunu saptar.
Biri Java (m odern), diğeri de Bali (geleneksel)’deki iki ken
ti karşılaştırdığı Peddlars and Princes (Çerçiler ve Prensler
1963)’de ise, W eberyan bir tarzda, m odernleşm e öncülerini püri-
ten etikleri ticaretin gelişimi için uygun ortam ı oluşturan m üslü-
man tacirlerde saptar.
Ancak “ m odernleşm e/uluslaşm a” sürecine ilişkin iyimserliği,
1957-58'de yeniden ziyaret ettiği Endonezya’da tanık olduğu ça
tışmaların sonucunda dağılır. Social History o f an Indian Town
(Bir Hint K asabasının Toplum sal Tarihi - 1965)T daha karam
sar bir hava taşım aktadır. Geertz, bu yapıtında, Java kentlerin
deki ritüel kaynakların, kentlilerin toplumsal deneyim iyle artık
bağdaşmadığı sonucuna varmaktadır. Kırsal kom şular arasındaki
313
dayanışm a dinsel ve siyasal kutuplaşm alar nedeniyle aşınır, kent

ler siyasal fraksiyonlar halinde parçalanırken, ayinler artık birli
ği değil, bölünm eleri kışkırtmaktadır. Javalı toplum sal grupların
kültürel kavrayış ve ritiielleri, hızla değişen toplumsal deneyimi
anlam landıram az hale gelm iştir ve G eertz’e göre tek çıkar yol,
kültürel sim gelerin uyarlanm asıdır. Bu yönelişe örnek olarak m o
dern M odjokuto’daki (Java’da Pare kenti. K am pong) sekiiler-mil-
liyetçi yönelim li ve bu motiflerle Java’nın aııimistik inançlarını
vurgulayan abangan'la n n anti-İslam siyasal-dinsel kültii Permaı
ile, İslâmî m odernist .m/rtri’lerin İslam cı siyasal partisi M asjumi
arasındaki gerilim i, bir çocuğun cenaze törenini irdelediği ma
kalesi (Geertz 1973: 142-169). törendeki “işleyiş bozuklıığu”nu.
“toplum sal-yapısal ( ‘nedensel-işlcvsel’) boyut ile kültürel ( ‘man-
tıksal-aıılam lı’) boyut arasındaki kopuklukla” açıklamaktadır.
“( ...) K am pong halkı toplumsal olarak kentli olm akla birlikte,
kültürel olarak hâlâ köylüdür” (G eertz 1973: 164).
Geerlz, dinsel fraksiyonların ortak, m odernleştirici bir ulusal
ideoloji, şekiller bir din etrafında birleşm esine ilişkin umudunu
halen korum aktadır. Ancak, 1965 yılında. Endonezya K om ünist
Partisi sem patizanı subayların altı generali öldürm esini bahane
eden general Sukharto’nun ABD destekli darbesi, ülkeyi, sonuç
ta yarım m ilyon “kom ünist” in katledilerek 1.5 m ilyon kişinin de
cezaevine gönderileceği bir devlet terörü ortam ına sürükler.
G eertz'in Endonezya m onografilerinin analiz çerçevesi, odak-
laştığı yerel ortamların ulusal ve uluslararası siyasetle etkileşimini
kavram aya yeterli değildir. Başkentteki darbeyi ve arkaplanındaki
bölgesel ve uluslararası koşullan (kriz, aşırı enflasyon, uluslara
rası diplom atik kriz, M alezya'daki silahlı çatışm alar vb. “yerel
b ilg fn in enm i dışında olan konular) M odjokuto'nun yerel kültürel
ve siyasal eğilim leriyle açıklamak olanaklı gözükm em ektedir. Ne
ki, Geertz, çerçevesinde ısrarlıdır;1*7 1972'de Endonezya siyaseti
187 Nitekim "Thick D escription’- (Y oğun B elim ierııe)'da elııogralik betim
lem enin lerııel karakteristiklerinden birinin, “mikroskopik" oluşu olduğunu söyle
mekledir: “(-.•> antropolog, daha geniş yorumlara ve. daha soyut analizlere, son d e
314
üzerine bir dizi denemenin derlendiği bir kitaba yazdığı önsöz

de [“The Politics o f M eaning’' (Anlam Politikası) Geertz (1973:
311-325)]. yazarların, “insanların deneyim lerine şekil veren an
lam yapısı”nı ortaya çıkardıklarını belirterek, “siyasetin darbeler
ve anayasalar değil, bu tip yapıların kamusal olarak serimlendıği
arenalardan biri” olduğunu söylüyordu. Böylelikle önsözde En
donezya trajedisini, dünyadaki güçler dengesi, ABD müdahaleleri
vb. geniş siyasal bağlam lardan yalıtılmış, ‘yerleşik kültürel çerçe
velerin yerinden edilm esi' bağlanım a yerleştirmektedir. Ve Geertz
(1973: 319) bu “kavram sal yerinden edilm e” yi yeni devletlerin si
yasalarına ilişkin kültürel incelemelerin konusu ilan eder.
Her durum da. E ndonezya m onografileri, ktiltür-toplum sal
yapı, geleneksel dev let-m odern ite ve din-m odern ideoloji ku
tuplaşm aları çerçevesine yerleştirilebilir. G eertz sonraki yazıla
rındaysa. farklı kavram vc kuramsal yaklaşım lara yönelecektir:
yeni dönem inde kültür vc sim gesel ifadenin doğası üzerinde du
racaktır. Bu denem elerinde hedef kitlesi de belirgin bir biçim de
değişir; artık planlam acılar, reform culara değil, hüm anist entel
ek tü ellere seslenm ekledir (K upcr 1999: 97).
"Sim gesel.” “yorum sam acı” ya da "hüm am st”antropoloji
olarak adlandırılan yaklaşım ını G ccrlz ilk kez, Interpretation o f
Cultures (197 3 )'du ortaya koym aktadır. B urada kültürü insan
davranışının gözlem ııesiyle bellilenebilecek olası soyutlam a
lardan biri olarak ele alm akta vc “anlam lı sistem lerin örgütlü
sistem leri,” “bu örüntüleriıı birikim i,” “ insanların kendi dene
yim lerini yorum ladıkları ve eylem lerine rehberlik etm esi için
kullandıkları anlam lardan oluşan bir doku,” “insanın deneyim
lerine anlam yüklediği bir sim geler sistem i” vb. olarak tanım la
maktadır. Y aklaşım ını, G ilbert R yie’dan ödünç aldığı terim lerle
“yoğun betim lem e" olarak tanım lar. G eerlz’c göre antropolojinin
görevi, tikel bir kültürde göm ülü olan tabakaları eşeleyip betim
leme tabakaları olarak ortaya çıkartm alıdır. Kültür, sim gesel bir
rece küt,:tik konularla »$ın ülvikle kapsam lı tanışıklıklar yönünden yaklaşır" (Geertz
1973: 21).
315
sistem olduğu için, kültürel süreçler okunm alı, tercüm e edilm eli
ve yorum lanm alıdır:
“Max Weber ile birlikle insanın kendi ördüğü anlam ağların
da asılı bir hayvan olduğuna inanmakla, kültürün bu ağlar oldu
ğunu söylüyor, bu nedenle de analizin yasa peşindeki deneysel
bilim değil, anlam peşindeki yorumsal bilim olması gerekliğini
öne sürüyorum. B enim peşinde olduğum, açıklama, yüzeysel
muammalarının üzerine toplumsal ifadelerin inşasıdır” (Geertz
1973: 5).
G eeriz'e göre kültür, birim i sim geler olan karm aşık bir sınıf
landırm a sistem idir; kültürün sim gesel dili, kam usaldır. Sim ge
sel işlev ise evrensel olm akla ve genetik kodun yanı sıra insanın
ayakta durm asını sağlayacak bir ikinci kodu oluşturm akla birlik
te, yapısalcıların yaptığı gibi tüm bilişin altında yatan evrensel
ilkeler arayışı, kültürler birbirinden farklı olduğu için, anlam sız
dır. Kültür, toplum içinde paylaşılan ve toplum sal ilişkiler yoluy
la kavranılan sim gesel anlam ların genelleştirilm esidir. Bu görcci
yaklaşım ı, G eertz’i, L evi-Strauss yapısalcılığından ayırm aktadır.
Kültürün kurulduğu som ut sistem , insan zihninin analojilerle ça
lışm a yetisine bağlı olarak işler. “Anlam ağı” herhangi bir parça
daki değişm eyi engeller, bu ise kültürel istikrara katkıda bulunur.
Yine dc, yeni analojiler kurm a yeti ve dürtüsü insanın biyolojik
m irasına içkin olduğundan, değişim , kaçınılm azdır.
Öte yandan, yukarıda da belirttiği üzere, kültürü oluşturan
sim geler G eertz için insanların kavrayış araçlarıdır. A ncak, dün
yanın neye benzediğini anlatm aktan, yani bir dünya m odeli oluş
turm aktan fazlasını yaparlar, insan eylem ine rehberlik ederler:
“İnsan olmak, birey olmaktır ve kültürel örüntülcrin. yaşam
larımıza biçim, düzen, anlam ve yön vermemizi sağlayan tarih
sel olarak yaratılmış anlam sistemlerinin rehberliği altında birey
oluruz" (Geertz 1973: 90).
Şu halde, insan yaşam ının toplum sal ve kültürel yönlerini
ayırt ederken, onları karşılıklı bağım lılıkları içinde ele alm ak,
önem lidir. B ir başka deyişle, kültürel perspektif, disiplinlerarası
316
olm ası gereken daha geniş bir analizin zorunlu bir bileşenidir.
G certz’in yapıtında başından itibaren süregiden bir başka
yönelim de, dini kültürün “hülasası” olarak ele alm asıdır. Din,
bir kültürel sistem dir, am a aynı zam anda kültürün ayrıcalıklı bir
veçhesi, özünde, “düzenli bir bütün olarak dokunm uş kutsal sim
geler küm esi”dir (akt. Kuper 1999: 101). Vc tıpkı kültürler gibi
dinler de, bir yandan dünyanın ne olduğunu bildirir, bir yandan
da davranış modelleri sunarlar:
“Din insanlarda (1) güçlü, kapsam lı ve uz.un süreli ruh halle
ri ve m otivasyonlar oluşturacak doğrultuda etkiyerek. (2) genel
bir varoluş düzlem ine ilişkin kavrayışları biçim lendiren, (3) ve
bu kavrayışları, ruh hallerini ve m otivasyonlarını eşsiz biçim de
gerçekçi gösterecek şekilde (4) b ir olgusallık halesiyle donatan
(5) bir sim geler sislcm idir (G eerlz 1973: 90).
Ve:
“Bir antropolog için dinin önem i, birey ya da grup için bir
yandan dünya, benlik ve bunlar arasındaki ilişkilere değgin g e
nel, am a a v ın edici kavrayışların k a y n a ğ ı-k i bu, \ . . nııı m odeli'
veçhesidir-: bir yandan da köklü ve daha az ayırt edici olm ayan
‘zihinsel’ eğilim ler - ki bu da ‘... için m odel’ veçhesidir- görevi
görm esidir” (G ecrtz 1973: 123).
Ne ki. bunu ancak kabul edildikleri, özüm sendikleıi ölçüde
yapabilirler. G eertz’in Endonezya m onografilerinin, ağırlıklı ola
rak geleneksel dinsel çerçevelerin yeni deneyim leri açıklam ada
ve eylem e rehberlik etm ede yetersiz kaldığında neler olabileceği
üzerine olduğunu görm üştük. G eertz bu noktada, (W eberci) ka-
rizm atik öndeler elinde biçim lendirilen seküler ideolojilerin Öne
mine vurgu yapm aktadır. İdeolojiler, dinin modern ikam eleridir
(K uper 1999: 103). Bu fikirlerini özellikle Endonezya ile F a s’ta
yerel-geleneksel (dinsel) çerçevelerin anlam iletme ve davranış
rehberleri oluşturm ada yetersiz kalışı karşısında “düşüncenin
sekülerleşm esi/dinin ideolojikleşm esi” süreçlerini karşılaştırdığı
Islam O bserved' de geliştirm ektedir. Devrimci bir m illiyetçilik
Endonezya’da kapsayıcı ve seküler bir dindarlığı teşvik ederken,
317
F a s’ta dinsel yaşam kişisellcş(tiril)ip kam usal yaşam dan yalıtlan-

m aktadır. H er iki vakada da, sekülerleşm c. pozitivizm in yükseli
şi. dinin yetkesini aşındırır. Sekülerleşnıe imanı zaafa uğratırken,
ideoloji onu ikam e etm ektedir.
Kültürün simgesel ligi, toplumsal eylem in model ve rehber
oluşturan bir veçhesi olarak ayrı ele alınm ası gereği ile dinin kül
türün hülasası olduğu vurgusu G eertz’in düşüncesinde süreğen
lik arz ettiğine göre, neyin değiştiği sorulabilir.
Değişen, daha doğrusu son 1970'lerden itibaren G eerlz’in ya
zılarında daha belirgin hale gclcıı, m etodolojik yönelişidir, inter
pretation o f C ultures’dan itibaren Geertz, kültürlerin birer metin
olduğunu, tıpkı m etinler gibi, farklı aktörler ve farklı okurlar için
farklı ve çok-katm anlı anlam lar içerebileceğini, bu nedenle de,
gözlem lenip analiz edilm cdense “okunması ve yorum lanm ası
gerektiğini” vurgulam akladır. G eertz’e göre, hiçbir etnograf, bir
kültürün ilk elden anlatısını sağlayamaz; bunu yapan yerlilerdir.
E tnograf ise, ancak ikinci el yorum larla analiz eüiği anlam ağları
nı açım layabilir. (Beııett 1996: 138) Etnografın alanda gözlem le
diği eylem ler, gerçekte birer mamul, anlam aktarm ayı hedefleyen
göstergelerdir. Bu nedenle etnograf, aktörlerin ne yaptıklarından
çok. yaptıklarının anlam ını nasıl yorum ladıklarıyla ilgilenmelidir.
Bu nedenle, insanların (aktörlerin) yaptıkları, yaptıklarına ilişkin
söyledikleri ve (yerli ya da yabancı) gözlem cilerin söylenen vc
yapılanları nasıl yorum ladığı, etnogıafik araştırm a sürecinde bir
birinden ayırt edilm elidir. Ve etnograf, bir katılım cı-gözlem cidcn
çok, bir yorum cu, bir metinsel alim olarak davranm alıdır. Tıpkı
bir m etin yorum cusu gibi, aktörlerin pek çok katm andan oluşan,
yani pek çok anlam ileten edimlerini ayrıştırıp anlam ı yerlinin
(aktörün) perspektifinden türetme!i. yani toplum sal eylemlerin
aktörler için ne anlama geldiğini çıkarsam a!ıdır. Bundan sonra
ki adım ise, “böylelikle elde edilen bilginin içerisinde yer aldığı
toplum hakkında ve bunun ötesinde, bu haliyle toplumsal yaşam
hakkında neyi gösterdiğini, olabildiği kadar açıkça belirtm ektir”
(Geertz 1973: 27). ' ‘Yoğun betim lem e” dediği, bııdur.
318
Bu bölüm ün girişinde de belirtildiği gibi, kültürel edim leri

birer "m etin1’ olarak okum a fikri, W ittgenstein, G adcm er, H e
idegger. Dillhey. Husserl, M erlau-Ponty, Haberm as ve Rico-
euı gibi çok sayıda filozof taralından geliştirilen h e rm ö n ö tik't
dayanm aktadır. G eertz, özellikle toplum sal eylem in, konuşm a
edim lerinin kimi atıllarına sahip olduğunu ve toplum sal eylem in
önem ıesel bir içeriği bulunduğunu söyleyen R icocur’ün “ m etin”
analojisine başvurm aktadır.
G eertz’in bu yaklaşım ının en iyi bilinen örneği, B ali’dc horoz
dövüşünü “sahnelenen bir m etin” olarak temsil eden çalışm ası
dır. “ Deep Play: Notes on a Balinese C ockfight” (Derin Oyun:
Bali H oroz Dövüşü Ü zerine Notlar - 1973)’d a l!<ii anlam katm an
larını yorum layarak ilerler. İlk çözüm lem esi. Bali horoz dövüşü
etrafında dönen bahislerin paraya değil, statüye ilişkin olduğu
yolundadır. Bali toplum sal hiyerarşisi, horoz dövüşü üzerine o y
nanan bahislerde teccssüm etm ektedir. Kimin kim inle kim üzeri
ne bahse tutuşacağı, statüleriyle belirlenm ektedir. F.n dış halka
da kadınlar, yoksullar, yeniyetm eler. yabancılar vb. yer alırken,
gerçek dövüş ve bahislerin gerçekleştiği iç halka “e ş r a f ın ay
rıcalığıdır. Öte yandan bahisler, soy grubu üyelerinin birbirini
desteklediği tutum un örüntüleri sergiler.
Ancak Geertz, bu katm anla yetinm eyerek daha derinlere, Bali
kültürünün derinlerindeki korku ve arzulara doğru ilerler. “Derin
Oyun.” Bali deneyim inin Balililercc okunm ası, kendilerine iliş
kin anlattıkları bir öyküdür: hayvan vahşeti, eril naısizm . statü
rekabeti, kitlesel coşku, kanlı kurban, öfke ve öfke korkusu üze
rine tedirgin edici bir öykü. “Y oğun betim lem e,” bir bakış açı
sından diğerine, bir düzlem den diğerine gidip gelirken kişi hem
kendi, hem de ötekilerin kültürünü anlayabilm ektedir.
Kuşkusuz ki böylesi bir çözümleme, bir hi Iimcinin “yöntcm ”inden
çok çok bir psikanalistin, bir edebiyat eleştirmeninin, giderek bir
188 Buradaki "derin oyun" kavramı. J. Bcntham'm yüksek riskli kumarın ir
rasyonel olduğu v e z a y ıf iradelilerin korunması gereğini vurgulamak üzere kullan
dığı bir nosyondur (Kuper 1909: 106).
319
yazarın “esintini gerektirmektedir.1X9 Nitekim, Geertz (1973: 15)

yöntembilimsel denemesi “Thick Description”da, “antropolojik ya
zıların kendilerinin de yorıırn, ikinci, üçüncü el yorumlar” olduğu
nu söylemektedir. Yani “kurgu”durlar; “yanlış oldukları anlamında
değil, (...) 'yapılm ış bir şey,’ 'biçimlendirilmiş bir şey’ oldukları
-fictio'nun özgün anlamı- anlamında kurgu.” Bir başka deyişle et
nograf bir metnin yorumcusu olmakla kalmaz, aynı zamanda metin
yazarıdır da. Nitekim sonraki yazılarında attığı adımları mantıksal
sonuçlarına vardıracak ve metinlerin simge ve eğreltilemelcr yoluy
la işlediğini ve etnografın görevinin yeni bir metni şekillendirmek
için uygun eğrcltilemeleri bulmak olduğunu söyleyecektir.
Böylelikle etnografi ile kültürel olay arasındaki ilişki, bir “me-
tinlerarasılığa” dönüşmekte, eğrcltilem eler ancak başka eğrelti-
lemelerle aydınlatılmaktadır. Bu, etnografinin gerçekte bir yazın
türü, pek çok yazın türünden biri olduğunu söyleyen postmoder-
nizmin de başlıca savlarından biridir. Nitekim, bu kabulleri, onun
zaman zaman postmodernist antropologlar arasına yerleştirilme
sine yol açmıştır. Geertz ise. kendi yorumsamacı antropolojisinin
nihilizim, eklektisizm ya da ‘herşey uyar’ tarzlı bir anlayışa kapalı
olduğunu söyleyerek postmodernizmle arasına mesafe koyar. Bir
kez daha vurgulamak gerekirse, o (postmodem istlcrin ‘büyük an
latı’ diye reddettiği) kuranım gerekliliğini yadsımaz - “genel bir
Kültür Kuramı”nııı yazılamayacağını vurgulasa da (Geertz 1973:
26). Yalnızca kurama kimi toplum ve (kültür) bilimcilerin yükledi
ği “öngörüde bulunm a” misyonunu biçmemekte, onun esnek kulla
nımını öngörm ekte ve aktör-merkezli olm asında ısrar etmektedir.
# O »
189 Örneğin şu satırları, konvansiyonel anlamda bilim sel bir makaleden çok.
psikanalilik bir romanı çağrıştırmaktadır: “H oroz dövüşünde insan ve hayvan, iyi vc
kötü, benlik ve alıben, uyarılmış erilliğin yaratıcı gücüyle dizginlerinden boşanmış
hayvansılığın y ık ıcılığı, kanlı bir ııcfrct. acım asızlık, şiddet ve ölüm dramında kay
naşır. Kazanan horozun sahibi, kaybedenin -g en ellik le öfkeden gözü dönm üş sahibi
tarafından bacaklarından tutulup parçalanan leşini yem ek üzere ev e götürdüğünde,
bunu bir toplum sal m ahçubiyet, ahlaksal tatmin, estetik liksintne vc yam yamca bir
sevinç karışım ıyla yapar" (Geertz 1973: 420 -4 2 1 ).
320
X. B Ö L Ü M
F E M İN İS T A N T R O P O L O J İ
atı’nın kendi ‘Ö tekileri' ile arasında süregelen söm ür
B geci ve eşitsiz güç ilişkilerinin arkasındaki zihniyete

duyulan tepkiler, antropolojik verilerin Batı kültü
rüne ve varsayım larına eleştirel yaklaşım la kullanılm asına yol
açmıştır. İlk tepkiler, antropolojinin 19. yüzyılda kendine özgü
bir disiplin olarak ortaya çıktığı dönem in egem en yaklaşımı olan
evrim ciliğe gösterilm iştir. Evrim ci anlayışın farklı kültürlere et-
nik-m erkezci yaklaşım ı, eleştirilerin odağını oluşturuyordu.
Bu eleştirilere göre, disiplinin tem el kavram larından ‘kültürel
farklılık’ın, ‘Öteki kültürler’in tuhaflıkları ile değil, bir toplumun
evrensel ve doğal kabul edilen yanlarının gerçekte nasıl o toplu
m a özgü olduğu; yanı sıra, insan toplundan arasındaki benzerlik
leri ile ilintili olm ası gerekiyordu (M oore 1988: 9; M ascia-Lees
1999: 8). Çünkü farklılık, ilişkiye girdikçe anlam kazanm aktadır;
321
bir anlam da aram ızdaki farklılıkları üreten, paylaştıklarım ızda.

D olayısıyla antropologun, farklılıkları karşılaştırırken, bunu,
doğrudan kendi form asyonuna dayalı analitik kategorilerle de
ğil, kendi kültürünün analitik kategorilerine eleştirel bakabile
cek şekilde yapm ası gerekm ektedir (K uper 1999:243). Ayrıca,
antropolojiyi antropoloji yapan, kendine özgü çalışm a nesnesi
değil, bir disiplin ve pratik olarak antropolojinin tarihidir; bu
anlam da antropoloji, sadece ‘kültürel farklılıklar,’ 'öteki kültür
le r’ ve ‘toplum sal sistem ler’ gibi konular değil, aynı zam anda bu
farklılıkların ve toplum sal sistem lerin hiyerarşik güç ilişkilerinin
içinde nasıl göm ülü olduğu m eselesi üzerinde de çalıştığı için
antropolojidir (M oorc 1999:2).
T oplum sal cinsiyet rollerine vc eşitsizliğine ilişkin benzer iç-
görüler, diğer bazı disiplinlerde olduğu gibi, antropolojide de fe
m inist düşüncelerin doğm asına yol açmış (M ascia-Lees 1999:8).
bu kez etnik-ıııcrkezciliğin yanı sıra eıilm crkczcilik sorgulanm a
ya başlam ış, böylelikle fem inizm 11,0 akadem ik alana taşınm ıştır.
Kuşkusuz, özellikle kadın hareketleriyle bağlantılı olarak süren
faaliyetler ve değişim lerle beslenm iş olan akadem ik feminizm ,
antropolojinin yanı sıra sosyoloji, felsefe, edebiyat gibi çeşitli
disiplinlerle de kesişir; ancak, antropoloji, fem inizm in önemli
m eselelerini ortaya çıkartm aktaki olanakları açısından oldukça
güçlü bir konum a sahiptir. Bu m eselelerin başında, toplumsal
cinsiyet rollerinin ve kadına yönelik baskının evrensel ya da ti
kel olup olm adığı gelir (B aıret 1996:163) kı bu da antropoloji
nin toplum lar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları karşılaştır
ma projesine oldukça uygun düşm ektedir. N itekim fem inistler,
toplum sal cinsiyet vc toplum sal cinsiyet rollerindeki çeşitliliği
190 F cm iııı/m . kadına vc erkeğe ve ikisi arasındaki ayrımları sürdüren so s

yal. siyasal v c ekonom ik yapılara ilişkin anlayışı sorgulayan bir düşünce sistemidir:
aınacı, sö z konusu ayrımlardan kaynaklanan kadının ik in cillisi sorununu ortadan
kaldırabilm ek için toplum sal ilişkileri dönüştürmektir. H ooks'un (2002: II) O/.lii
tanım ıyla, ••feminizm ciıısiyctçiliği. cin siyetçi söm im i ve baskıyı sona erdirm eye
çalışan bir harekettir''. Daha geniş açıklama için bkz. Antropoloji Sözlüğü içinde
fem in istan trop oloji/fem in izm ' 2003: 304.
322
kültürlcr-am sj araştıran antropologların topladıkları verilerden

oldukça yarar sağlam ışlardır. Son dönem lerde ise feminist an
tropoloji, toplumsal cinsiyet açısından hiyerarşik ilişkiler ve bu
ilişkilerin nasıl diğer hiyerarşik ilişkilerle kesiştiği tem elindeki
konular üzerinde odaklanm ış ve disiplin içinde fem inist ve post
m odernist yaklaşım ların birbirlerine göre nasıl konum landığı
konusu yoğun tartışm alara zemin oluşturm uştur. Kısaca, itici
gücünü kadın hareketlerinden alan fem inist antropolojinin ge
lişim i, antropolojik kuram ve buna bağlı olarak antropolojinin
‘ne’olduğu ile doğrudan ilişkilidir. B ritanyalı sosyal antropolog
Strathern, feminist çalışm alar ile diğer disiplinler arasındaki iliş
kiyi “tu h a f' olarak tanım lam ıştın çünkü, feminist çalışm aların
diğer disiplinlerle kesişiyor olm ası, onlarla parelcl olmadığı
anlam ına gelm ektedir: bu da. fem inist içgörülerin herhangi bir
disiplinin çalışm alarım değiştireceği düşüncesine ters düşm ek
tedir. Bu tuhaflık antropoloji açısından daha farklı bir boyut ka
zanm aktadır; şöyle ki, antropoloji ile fem inizm arasında, diğer
disiplinlerden çok daha fazla parelellikler vardır; ancak bu ya
kınlık antropologların daha keskin direniş gösterm elerine de yol
açabilm ektedir (1987: 276-7).
X. 1. Antropolojinin Öncü Feministleri

1960 vc 1970’lerde ‘kadın antropolojisi' adı altında sürdü
rülen çalışm alar genellikle fem inist antropolojinin önceli olarak
nitelendirilsc de. antropolojide fem inist düiüncelerin tohum lan
çok daha Önce atılmıştı. Bu tohum ları alanlar. 20. yüzyılın ilk
yarısında kadınların seslerinin öne çıktığı etnografyalar yazmış
olan ve birinci dalga fem inizm içinde yer alan, Elsie Clews P ar
sons, Alice Fletcher ve Phyllis K aberry gibi kadın antropolog
lardı (M ascia-Lecs 1999: 8). B unlar arasında “Am erikan antro
polojisinin annesi” olarak anılan Elsie C lews Parsons için Behar
(1995: 17) şunları söyler: “ A ntropolojinin ilk dönem lerinde bir
kadının seyahat edebilm esi için, kendine ait bir oda değil, fazlaca
cesaret ve para sahibi olm ası gerekiyordu.”
323
New Y oıklu zengin bir ailede büyüyen Parsons, sosyoloji eği

timi alm ak üzere üniversiteye gidebilm ek için babasını güçlükle
ikna etti. A nnesini utandırm a pahasına, rahatlıkla norm ların dışı
na çıkabiliyordu. Evlendi ve altı çocuk sahibi oldu. Ancak evlilik
ve çocuklar, ev işlerini ve çocuk bakım ını üstlenecek çok sayıda
kişiyi işe alabilecek varlığa sahip olm ası nedeniyle, seyahatleri
ve çalışm aları açısından engel teşkil etm edi. Bu sırada yazdığı
kitaplarda, evliliğin, ailenin, dinin ve toplum sal etiketin kadını
nasıl sınırlandırdığına odaklanm ıştı; ayrıca yazılarında bireysel
özgürlük ve bireysel seçimi de vurguluyordu. Tam o dönem de,
etnoloji için sosyolojik fem inizm etiketini teıketti; daha sonra
Boas ve öğrencilerinin (A. Kroeber, Robert Lovvie, vd.) etkisi
altına girdi. Fem inist antropolojinin gelişimi açısından Parsons'ı
önem li kılan bir başka husus, 1910 ve 1920’lerdeki yazılarında
vurguladığı ‘kültürel evrenseller’ ile 1970’lerin fem inist antro
pologlarının. ‘kadının evrensel ikincilliğini’ vurgulayan yazıları
arasındaki paralelliktir (Lam phere 1995: 87-8).
Parsons, aralarında B oas’ın öğrencisi Ruth B enedict’in de
olduğu pek çok antropologun araştırm alarına mali destek verdi.
1923 yılında A m erikan Etnoloji Topluluğu'nun başkam oldu.
Ancak, 1920'lerdcki hem en tüm diğer kadın antropologlar gibi
akadem ik alanda bir pozisyon sahibi olam adı. Ö rneğin Ruth Be
nedict, C olum bia Üniversitesi A ntropoloji B ölüm ü başkanlığına
kabul edilm em iş ve öldüğü seneye kadar profesör olam am ıştı
(L am phere 1995), Antropolojideki kariyerine başlam adan önce
edebiyat eğitimi alm ış olan Benedict iyi bir yazardı; hatta, ant
ropolojiyi çok şiirsel yazdığı için eleştirilirdi. Parsons gibi, o da
iki savaş arasındaki ‘Yeni K adın’ nosyunundan çok etkilenm işse
de, antropoloji olm a yolunda fem inist düşüncelerini gizledi ve
bir daha fem inist kaygılara geri dönm edi. Fem inizm ile antropo
loji arasındaki köprüyü yeniden kurm a işini öğrencisi M argaret
M ead’e bıraktı (B ehar 1995: 17).
324
X. 2. M argaret M ead (1901-1978)

F. Boas ve R. B enedict'in öğrencisi olan M argaret M ead, ilk
yazılarında kültür ile kişilik ilişkileri üzerinde durm akta ve kişili
ğin biçim lenişinde kültürlem c süreçlerinin önem ini vurgulam ak
tadır. D iğer K ültür ve K işilik m ensuplan gibi o da farklı kültürle
rin farklı kişilik özelliklerini yaratacağı düşüncesindedir.
B o a s 'ın etkisiyle, kültürün kişilik üzerindeki etkilerini sergi
lem ek am acıyla, Sam oa kültürü, özellikle de Sam oalı yeni-yetm e
kızlar üzerinde araştırm alar yürütm üş, bu am açla 1925-1939 yıl
ları arasında Pasifik adalarında çok sayıda alan araştırm ası ger
çekleştirm iştir. Bu araştırm alardan çıkardığı sonuç, S am o a'da
yeni yetm eliğin A B D ’dekinin tersine, gerilim den yoksun oldu
ğudur.
Coming o f A ge in Sam oa (Sam oa’da Ergenleşm e - 1928).
C row ing Up in N ew G uinea (Yeni G ine’de B üyüm ek - 1930)
ve Sex an d Tem parem ent in Three Prim itive Societies (Üç ilkel
T op lum da C insellik ve M izaç - 1935) üçlem esi, insanın dav
ranışsal ve kişisel gelişm esinde, biyolojik ve kültürel etkenleri
ayırt etm e çabası olarak karakterize edilebilir (M cG ee & W arm s
1996: 203). Daha sonra eşi Gregory B ateson ile birlikte kale
me aldığı, çocuk yetiştirm e tekniklerinin kişiliğin gelişimi üze
rindeki etkilerini araştıran Balinese C haracter: A Photographic
A nalysis (Bali K arakteri: Foto grafik bir A naliz - 1942)'de ise.
Freud etkilenim leri daha belirgindir.
M argaret M ead, kişilik gelişim iyle toplum yapısı arasındaki
etkileşim i tartışırken, süreç ve sistem kavram larına vurgu yapar.
K ültürü toplum sal, İktisadî, siyasal, ideolojik vc kişilik yapısı
gibi karşılıklı bağlantılı unsurlardan oluşan karm aşık sistem ler
olarak algılam akla, b öylelikle de Kluckhohn ve K ıoeber tarafın
dan geliştirilen Parsonscu şem adan ayrılm aktadır. Bu yaklaşı
m ında B o as’ın yanı sıra, belki ondan da fazla. M alinow ski’nin
etkisi belirgindir: M ead, kültürü bireyin gereksinim lerinin karşı
lanışı olarak kavram sallaştırır.
M argaret M ead, kimi vurgulanyla, çağdaşı ana akım A B D ’li
antropologlardan ayırt edilm ekte, 1970-80’li yıllarda başgöste-

ren eğilim leri haber verm ektedir adeta. B unlardan ilki, Batı ile
tem as ve söm ürgeciliğin, küçük ölçekli toplum lar üzerindeki y ı
kıcı etkilerine yaptığı vurgudur. H er ne kadar, küçük ölçekli top-
lum ların yok oluşuna hayıflanışı, bir insan hakları ya da kültürel
haklar savunucusuııunkindeıı çok, deney nesnelerini yitirm ekte
olan bir Batılı antropologunki olsa da:
“( ...) Batı uygarlığının yeryüzüne hızlı yayılm asıyla, top
lum lar. arlan ölçülerde aynı kültürel tipe uygunluk gösterm eye,
ya da. başat tipten fazlasıyla uzaklarsa, ölm eye başlıyorlar. H ı
ristiyan ideolojisi ve sınaî sistem iyle Batı uygarlığı Japonya ve
Ç in 'e , ve A fganistan’ın, bugüne dek dem iryolundan yoksun olan
iç kes iinler ine nüfuz ettikçe, ya da öle yandan, son kalan M oıiori
veya Lord Howe A daları sakini, bir zam an lar yaşayan k ü ltü rle
rin beyazlarla tem asın şokuna dayanam ayan son kalıntıları ö l
dükçe iyi dcııcy vakaları haftadan haftaya yok oluyorlar. Bütün
insan soyunun göreneklerinin yeıel gruplar arasındaki farklılık
ları ortadan kaldıracak kertede slandarllaşaeağını ileri sürm ek,
kuşkusuz aşırılık olacaktır; ancak ulaşım ve iletişim y öntem le
rinin gelişm esiyle, göreli tecrit insan loplum ları biı d ah a geri
gelm em ek iizere ortadan kalkabilir" (M ead 1977: 215).
İkincisiyse, özellikle Sex and T em parem erıf deki, kadın ile
erkeğin cinsiyet rollerinin biyolojik değil, kültürel tem elde açık
lanabileceğine ilişkin savunusudur. Cinsel dimorf'izmin tipoloj ık
tem ellerinin abartıldığı, erkek ile kadın arasındaki ayırım ların
kültürel ve yapay olduğu, kültürün, toplum daki fırsatların birey
sel yeti ve mizaçları da göz önünde bulunduran bir tarzda adilce
dağıtılm asıyla değiştirilebileceğini öne sürmesi onu, A B D ’deki
kadın hareketi içerisinde önem li bir konum a yerleştirir:
“ İki cinsiyet arasındaki farklılıklar, insan kültürünün, insan
lara saygınlık ve koıuım veren pek çok çeşidini üzerine inşa e n i
ğim iz önem li koşullardan birisidir. Bilinen her toplum da, insan
lık biyolojik işbölüm ünü genellikle özgün ipuçlarını sağlayan
özgün biyolojik farklılıklarla çok uzaklan ilişkili biçim ler halin
de geliştirm iştir. İnsanlar beden biçim i ve işlev le/.aiı üzerine g ü
326
neş ile ay. gece ile gündüz, iyilik ve kötülük, güç ve sevecenlik,
tutarlılık ve değişkenlik, dayanıklılık ve dayanıksızlık arasında
analojiler inşa etm iştir. Bu niteliklerden biri kimi zam an bir
cinsiyete, kimi zam an da diğerine yakıştırılm ışım . Kimi zam an
erkek çocukların sonsuz ölçüde dayanıksız olduğu ve özel bakı
m a gereksinim duyduğu düşünülm üştür, kim i zam ansa kızların.
Bazı toplam larda ebeveynler kızlar için çeyiz dii/.meli ya da koca
b ulm a büyüsü yaptırm alıdır, başkalarında ebev ey n ler erkek ev
latların evlendirilm esindeki zorluklar konusunda kaygı çekerler.
Bazı halklar kadııılaıııı ev dışında çalışam ayacak kadar güçsüz
olduğunu düşünür, diğerleri ‘kafaları erke kİ eri ilkinden kuvvetli
olduğu içiıı’ ağır işleri kadınların yapm asını uygun bulur. Dişil
ürem e işlevlerinin döncm selliği bazı halkların kadınları büyüsel
ya da dinsel kudretin doğal kaynakları haline getirm esine yol
açm ış, başkalarında ise tam da bu kudretlerin tersine konum lan
dırıl m ışlardır; bizim Avrııpalı geleneksel dinlerim iz dahil bazı
dinler kadınlara dinsel hiyerarşide aşağı roller yüklerken, diğer
lerinde doğaüstü dünyayla sim gesel ilişkilerini, kadınların doğal
işlevlerinin erkekler taralından taklit edilm esi üzerine kurarlar.
Bazı kültürlerde kadınlar en iyi saklanan sırların dahi gözenek
leri arasından süzüleceği elekler olarak görülürken, başkalarında
dedikoducu olan, erkeklerdir. İster küçük konularla uğraşalım ,
isterse insanın evren içindeki yerinin kutsallığıyla, iki cinsiyetin
rollerinin örüntiileııdiriliş tarzlarında, çoğu birbiriylc taban taba
na zıt büyük bir çeşitlilik görürüz” (M ead 1955: 38-39).
Bir başka ilginç yönü, B oas'ın tersine, karşılaştırm alı yönte
mi kültürel varyasyonu gösterm enin ve insan davranışına ilişkin
genellem elere ulaşm anın bir yolu kabul edişidir.
Ve nihayet M. M ead, Coming o f Age in Sam oa nm sonraki
baskıları için kalem e aldığı önsözünde, antropolojik çalışm anın
tıp hekim inden çok. psikiyatrın çalışına tarzına yakın olması ge
rektiğini, kanıt ve olgulardan çok. içgörü ve sezgilerle ilişkili o l
duğunu belirtirken, adeta C liffo rd G e e r tz i haber vermektedir.
Franz B oas'ın öğrencilerinin G estalt psikolojisine, ve bu do
layım la d a psikolojiye/ psikologlara ve psikiyatriye yak iril aşm a
327
sının etkisiyle191 M ead, kültürün, genel olarak insanın toplumsal

gelişim indeki, özel olarak da kadın ve erkek rollerinin ve kişilik
lerinin koşullanm asındaki etkisi üzerine odaklanm ıştı. B atıkların
kadınlığı ve erkekliği 'd o ğ al’ donanım lar olarak kabul etm eleri
ne karşın, bunun hiç de doğal ya da evrensel olm ası gerekm edi
ğini ileri sürdü. Bunu, Yeni G ine’nin Arapesh. M undugum ur ve
Tcham buli toplum larındaki alan araştırm alarından sonra yazdığı
Sex an d Tem peram ent in Three Primitive Societies başlıklı kita
bında şu şekilde dile getirm ektedir:
“E ğ er geleneksel olarak kadınsı addettiğim iz, m izaca dayalı
tavırlar -ö rn e ğ in , pasiflik, duyaılılık vc çocuğa düşkünlük- bir
kabilede kolayca erkeklik örürıtüsüne dönüşebiliyor ve bir başka
kabilede erkeklerin vc kadınların büyük kısmı için yasaklanıyor
sa. bu liir davranışları cinsiyetle bağlantılı kabul edebilecek bir
tem elim iz yok dem ektir” (1950 [19351: 190).
M ead ’in cinsiyet rollerinin ve m izaçlarının sosyo-ktiltürel ya
pılanm ası ile ilgili olarak sorduğu temel sorular şunlardır:
1. Erkek ve kız çocuklar farklı toplum larda toplum sal rolleri
ni nasıl öğrenirler?
2. Ne tür davranışlar erkek davranışı ya da kadın davranışı
olarak sınıflandırılır?
3. Ne tür davranışlar cinsiyete göre sınırlandırılam az?
Kısaca, ‘toplum lar cinsiyet farkını, rol farkım tanım lam ada
nasıl kullanırlar?’ sorusunu soran M cad’e göre, eğer her toplu
mun biyolojik cinsiyet farkını nasıl oynadıklarını karşılaştırırsak,
hangi toplum sal yapıların köken itibariyle cinsiyet/toplum sal
cinsiyet olgularından bağım sız olduklarını daha iyi anlayabiliriz;
buna bağlı olarak, toplum lar arasında kadınlık ve erkeklik rolleri
ve konum ları çok farklı olabilm ektedir:
“Tcham buli. babasoylu örgütlenm e yapısına sahip, çok k a
dınla evlilik yapan ve erkeğin evlenirken karısı için ödeıne y ap
tığı bir toplum olm asına karşın, -k ı bu iki kurum , yaygın olarak,
kadınlan ikincilleştiren kurum lar olarak kabul edilm iştir- top
191 Bkz. “ 11. Bölüm : Tarihsel Tikelcılik vc Boasct G elen ek ”
328
lum da gerçek güce sahip konum dakiler kadınlardır. Babasoylu

sistem e, evler, ikamet edilen arazi ve bahçecilik yapılan toprak
dahildir; ancak, özellikle çok enerjik olanlar dışında, erkekler
bahçecilik yapm az. Toplum un besin ihtiyacı, tüm üyle kadınların
balıkçılığıyla karşılanır; nadiren, büyük bir balık akını olduğunda
erkekler yardım cı olurlar ... A lışveriş süreçlerini kadınlar kontrol
ederler; clbctlcki erkeklerin de alışveriş etm elerine izin verirler
... erkekler alışverişte, tıpkı cüzdanı dolu m odem bir kadın gibi,
kendilerinden geçerek alışveriş ederler" (1950 [1935]: 175, 6).
T cham buli192 topluım ında M ead’den elli yıl sonra araştırm a

yapan Errington ve G ew crtz (1987: 130-1, 140) ise, M ead’in
bu toplum daki cinsiyet rollerinin Batı toplunılanndakinin tersi
olduğu, yanı kadının erkeğe hükm ettiği yolundaki saptam asına
karşı çıkarlar. Ancak tam olarak karşı çıktıkları şey, Chambri
(Tcham buli) kadınının B atı’daki erkek gibi davrandıkları tespiti
dir; yoksa, C ham bri kadınının B atı’daki kadından çok daha ken
dinden emin bir şekilde yaşam larını yönettiklerine ilişkin görüşe
bir itirazları yoktur. Bu yazarlara göre C ham bri toplum unda kişi
tanım ı konum sal (positional). Batı toplum larında ise öznel (sub
je c tiv e ) bir tanım dır; dolayısıyla Clıaınbri toplum u Batı toplumu
için doğrudan bir m odel oluşturam az.193
Kendilik algılarındaki bıı farklılık, farklı kültürlerin aynı sı
nıflandırm a içinde değerlendirilem eyeceğini gösterm ektedir.
B urada M ead’e yöneltilen eleştiri, Batı-dışı bir kültürü, B atı'nın
ve antropolojinin kendi analilik kategorileriyle değerlendirm esi
o lm uştur.194
192 Errington vc Gewcrtz, M cad'in Tcham buli olarak adlandırdığı loplutmı
Chambri olarak anıyorlar (1987: 1).
193 Fakat Brriııgıon ve G ew erlz'c göre. Chambri yaşam ı Balı toplumu iyin
doğrudan m odel oluşturamaza bile. Balı ile Clıaınbıi"yi karşılaştırarak. Balı yaşam ı
nı şekillendiren sosyokültürel varsayım lar ve sınırlam alar sistem ini anlama olanağı
bulunabilir ve Balı kadınının fem inist hedefleri daha netleştirilehilir (Errington vc
Gcvvcrtz 1987:131. 140).
194 Daha sonra fem inistler. M e a d i ve diğer beyaz, orla sınıl kadın yazarlar ya
da sosyal blim cileri. çalışmalarında, kendi öznelliklerinin önem li bir yanı olan ırksal
ve sınıfsal kimliklerini dikkate alm amakla da eleştirdiler (I.ıukchaus 1995: 192).
329
Ancak M ead ’in, 1970’lerde 'kadın antropolojisi’ adı altında

yeniden canlanacak fem inist düşüncelere katkısı oldukça fazla
dır. B irincisi, antropolojide hep doğal (biyolojik) kabul edilegel-
miş kadınlık ve erkeklik rollerinin kültürel/toplum sal olduğunu
ortaya koym akla toplum sal cinsiyetin kültürel inşası nosyonu
nu geliştirm iştir. İkincisi, feminist projeye bir kültürel alternatif
gösterm iştir;
M ead, Sex and Tem peram ent in Three Societies' den ondort
yıl sonra yayım ladığı M ale and Fem ale (Kadın ve Erkek) başlıklı
kitabında ise. yine kültürel çeşitlilikten söz etm ekle birlikte, bu
kez. bu çeşitliliği cinsler arasındaki üreme fonksiyonları ve ana
tom ik farklılıklarla koşullanm ış olan ‘birincil cinsiyet farkları’
olarak tanım ladığı şeyle tem ellendirm iş, bu birincil, ‘kültür-ön-
ccsi’ cinsiyet farklılıklarının hem toplum sal roller hem de mizaç
üzerinde etkisi olduğunu iddia etmiştir. Kadın, ‘kadın olarak tam
üyeliğini' biyolojik çocuk doğurm a yeteneği ile gerçekleştirir
ken, erkek, ‘erkek olarak tam üyeleğini' kültür alanındaki ba
şarılarıyla gerçekleştirm ektedir. Bu m antıktan hareketle Mead,
erkek faaaliyetlerinin evrensel olarak kadın faaliyetlerinden
(bu faaliyetlerin neredeyse aynı olduğu toplum larda bile) daha
önem li addedildiği sonucuna vararak, bir anlam da 1970’ler an
tropolojisinin tem el fem inist kaygısı olan ‘evrensel eşitsiz cinsel
ideolojim in zem inini oluşturm uştur:
“Bilinen tiim toplum larda. erkeğin ‘başarılı o lm a ' ( achie
vement) ihtiyacını görm ek m üm kündür. E rkekler yem ek p işi
rebilir, dokum a yapabilir, oyuncak bebekleri giydirebilir ya da
sinekkuşu avlayabilir, ancak, eğer bu faaliyetler erkeğe uygun
görülm üş faaliyetler ise. o zam an lüın toplum , kadını ve erke
ği ile, bu işlerin önem li olduğu konusunda uzlaşır. Aynı işler
kadınlar tarafından yapıldığında ise. daha az önem li addedilir.
Ç oğu toplum da, erkeğin cinsiyetinin kanıtı, kadınlara izin ve
rilm eyen faaliyetleri yerine getirm e hakkı ve yeteneğidir. H alta
erkekliğin, kadınların bazı alanlara girm elerinin ya da cesaret
ve başarı isleyen işleri yapm alarının engellenm esiyle garan
tilenm esi gerekir. B urada erkeklik ile gu ru r arasındaki ilişkiyi
330
görm ek m üm kündür; yani, bir kadına uygun görülen prestijden

daha üstün bir prestije duyulan ihtiyaç. Brkeği, kadını herhangi
bir alanda geride bırakm aya zorlayan bir şey v o ktunasıl m esele,
erkeğin başarılı olduğunu tekrar tekrar kanıtlam a ihtiyacını d u y
masıdır. İşte, erkeklik ile gurur arasındaki bu ilişki nedeniyle,
kültürler genellikle başarılı olm ayı, doğrudan erkeklerin iyi y ap
tığı bir şey değil de, kadınların yapm adığı ya da yapam adığı bir
şey olarak ifade ederler” (1955 11949]: 125).
Evrensel cinsel asim etri varsayımı ve toplum sal cinsiyetin
kültürel inşası nosyonu, ünlü, ‘kadın doğulm az, kadın o lu n u r de
yişinin sahibi Fransız yazar ve felsefeci Sim one de B ea u v o ir m
öncü çalışm ası The Second Sex (İkinci Cinsiyet - 1952, ilk basım
1949, F ransa)'de de g ö rü lü r.195 Burada B eauvoir üç tem el öner
mede bulunur:
1. Erkekliği ve kadınlığı tanım layan sim gesel yapılar, tüm
toplam lardaki, özde statik, diyalektik bir ikili karşıtlıklar öıün-
tüsüyle uyumludur.
2. Bunu diyalektik evrensel bir örüntü izler; şöyle ki: Erkeklik
kültür ile kadınlık ise doğa ile bağdaştırılır.
3. D iyalektiğin doğası, kültürün doğayı söm ürm esi gibi, erke
ği de kadına hükm etm e ve onu söm ürm e konum una yerleştirir.
İşte kitabının adının ‘"İkinci C insiyet” olm asının nedeni dc budur
(akt. Sanday 1990: 2).
X . 3 . E r i lm e r k e z c ilik
M argaret M cad’in ve Sinıone dc B eauvoir’m toplum sal cin
siyete ve evrense] cinsel asim etriye ilişkin açılım ları dönem le
rinin m eslektaşlarınca dikkate alınm ış olsa da, 1970'lere kadar
toplum sal cinsiyetin antropolojik m eseleler açısından ne denli
önemli olduğu vurgulanm ış değildir. Bu dönem de, antropoloji
de kadın ve toplum sal cinsiyete ilişkin incelem eler, kültür-kişilik
195 Meııü ile Beauvoir arasındaki önem li hır fark. M cad'in iktidar ve luik-
ıneııııe m eselelerinden uzak duran apolitik ve kultıirel giire e i konumuna karşın.
Beauvoir* ın siyasi duruşudur.
331
ve işlevsel yapısal-işlevsel yaklaşım lar doğrultusunda, daha çok

‘cinsiyet rolleri ve kişilik’ ve ‘akrabalık ve aile’ konularıyla sı
nırlı kaldı. M ead 'in Sex and Tem peram ent in Three Prim itive S o
cieties adlı kitabının ‘giriş’ bölüm ünde yer alan şu sözleri buna
örnek olarak g ö ste rile b ilir:
“Bu çalışına, cinsiyetler arasında ne niceliksel ne de nitelik
sel olarak, gerçekle ve evrensel farklılıklar olup olm adığı kay g ı
sını güdüyor, hvrim cilik öncesinde yüceltilen, sonrasında daha
az olduğu iddia edilen, kadının erkekten daha değişken olduğu
iddiasıyla da ilgilenm iyor. Bu çalışm a, ne kadın h ak lan üzerine
bir tez. ne de fem inizm in tem eline yönelik b ir araştırm adır. Bu
sadece, iiç ilkel toplum un, belirgin cinsiyet farklılıkları ile ilgi
li m izaca ilişkin toplum sal tavırlarını nasıl gruplandırdıklarının
bir anlatısıdır. Bunu basil toplum lar üzerinde araştırdım ; çünkü
burada, tür olarak benzer fakat büyüklük açısından bizim ki gibi
yazılı geleneği olan ve çok sayıda çelişkili tarihsel geleneklerin
bütünleşm esine sahip, karm aşık toplum sal yapılardan farklı bir
küçük uygarlığın, bir toplum sal m ikrokoz.ınosun oyunu oyn an ı
yor” (1930: “ Introduction” |1935J).
M cad’den yaklaşık onytl önce Radcliffe Brown, “Güney
A frik a'd a D ayı” başlıklı m akalesinde (1924, akt. M cG ee ve
W arm s 1996; 172) erkek çocuğun dayısının m ülkiyeti üzerinde
hak sahibi olm asını, eski dönem lerde anaerkillin varlığıyla iliş-
kilendircn iddiaları sorgulam ış ve kadına evlilik ve akrabalık
bağlam ında yer veren çeşitli antropolojik çalışm alardan örnekler
sunm uştur.
M alinow ski ve izleyenleri, aile kuruntunun evrensel olduğunu
ve evliliğin tüm toplum larda kutsal kabul edildiğini ileri sürm üş
lerdir. Ö nceleri bu iddia, aile kuruntunun evrensel olm adığını,
ilk insan toplum larım n serbest cinsel ilişkiye girdiklerini, bunu
anaerkil toplum sal düzenin izlediğini ve nihayetinde ataerkillikle
birlikte toplum larm belli bir gelişm işlik düzeyine eriştiklerinil%
1% Rosuldo ve Lamphcre (1974: 4), antropolojik kadın çalışmalarında somlan
belki dc ilk sorunun. 'Balı topluınlarından farklı olarak, kadınların erkeklerle eşil ya
da erkeklerden daha fazla güç sahibi olduğu toplumlar var m ıdır?’ sorusu okluğunu
332
Kuram lar, K ura m cıla r
savunan 19. yüzyıl kültürel evrim cilerine (Bachofen 1861; M or

gan 1851, 1877) radikal b ir karşı çıkış gibi görünm üştür. Ancak
eleştiriler, tüm toplum sal biçim leri biyolojik ihtiyaçlar d o ğ ru l
tu sunda197 anlam aya çalışm alarıyla, kadını sabit biyolojik rolle
bağdaştırıp, erkeği ise tüm toplum sal sürecin aktif ajanları olarak
im geleyen V iktoryen varsayım ları daha da pekiştirerek sürdür
müş oldukları yönündedir (C ollier, Rosaldo, Y anagisako 1997).
Kadın ve toplum sal cinsiyet m eselelerinin -yukarıdaki ö r
neklerde görüldüğü üzere- belli konularla sınırlı kalm asının1*
bir nedeni disiplinin entelektüel tarihi ise, diğeri, toplumsal cin
siyete ilişkin B atfm n ataerkil nosyonudur (M orgen 1993: 9).
Kültürlcrarası çalışm alarda kadının konum u ya da statüsüne
ilişkin anlatıların yeniden değerlendirilm esiyle geleneksel antro
polojide erilm erkezci ya da erkek önyargılı toplum sal cinsiyet
ideolojisinin hüküm sürdüğü ortaya çıktı. Uzun yıllar toplum
sal cinsiyet araştırm aları erkek antropologlar (ya da yine ataerkil
ideoloji içinde yetişm iş kadın antropologlar) tarafından yapılm ış
olduğu için yanlıydı. Ö rneğin, Y urok’larda kadınların meııstrü-
asyon dönem lerinde (bir hafta boyunca köyün uzağında bir ku
lübede kalarak) kendilerini ayırm aları, erkek antropologlar tara
fından ısrarla, erkekleri m enstrüasyoıı kanından korum ak üzere
uygulanan bir pratik olarak yorum landı. Oysa daha sonra, Yurok
kadınlarının bunu çok farklı algıladıkları ve yorum ladıkları o r
vc bu soruya Bachufen ve M organ gibi 19. yüzyıl yazarlarının evrimci içerilerinde
gönderme yapıldığını söylerler. Bu evrim ciler eski mitosları kanıl göstererek (ki bu
noktaya, ampirik veri eksikliği vc m itolojinin tarihle ikame edilm esi gibi, yöntem e
yönelik eleştiriler getirilmiştir) aşamalandırdıklaıt uygarlığın en üst basamağına ata-
erkilliği yerleştirmeleriyle, bir zamanlar varolduğunu iddia ettikleri kadın iktidarını
paradoksal bir biçinıdc ataerkil ideolojiyi desteklem ek için kullanmışlardır.
197 M alinow ski’nin burada, aile kurumunun evrenselliğini temellendirdiği
ihtiyaç, çocuğun yok uzun süre eb eveyn i tarafından korunmaya olan ihtiyaçtır,
198 M oore’un kadının daha çok akrabalık vc evlilik bağlamında ele alınma
sına ilişkin yorumu ise şöyledir: “geleneksel antropolojinin başlıca çalışm a alanının
akrabalık vc evlilik olm ası nedeniyle, kadın aslında etnografık anlatılarda her zaman
mevcuttu: dolayısıyla asıl sorun ampirik çalışm aya değil tem sile ilişkin bir sorundu"
(1988: 1).
333
taya çıkacaktı; şöyle ki. kadınlar Yurok erkekleri uğruna sınır

landıklarım düşünm ek yerine, günlük işlerin yükünden kurtulm a
fırsatının ayrıcalığını yaşadıklarına ve ruhsal güç topladıklarına
inanıyorlardı (H arris 1991:243). İşte, diğer sosyal bilim lerde ol
duğu gibi, antropolojide de ilk fem inist eleştiri bu erkek egem en
bakış açısına g etirildi.100
A ntropolojik kuram ın eril m erkezciliğin in en çok tepki alm ış
örneklerinden birisi de. insanın evrim ini ‘avcı erkek' m odeliy
le açıklayan W ashburn vc l.a ııe a ste rd ır (1968). Sally Slocum,
“Toplayıcı Kadın: A ntropolojide Erkek Ö nyargısı” başlıklı m a
kalesinde eleştirisini şu şekilde dile getirm ektedir:
“W ash b u rn ve L a n caste r a v lan m a nın kesinlikle e ık e k old u
ğunu net bir ş ekilde beliıliı, çüııkü, bu öyle b ir av lanm ad ır ki. bir
kere basit bir e k o n o m i k faaliyetin çok ötesinde bir şeydir; ayrıca
in san a ö zg ü old uğ unu d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z pek çok özellik av lan m ay la
ilişkilidir. Bi/.e a v lan m an ın b ir y a şa m biçimi ve tü m bir faaliyet
öriinlüsü o ld u ğ u n u söylüyorlar; "B izi m ay m u n lard an ayıran ttiın
biyolojik, psikolojik ö zelliklerim izi ve alışkanlıklarım ızı, eski
zam anın avcılarına b o r ç l u y u /.” Hğer bu akıl yü rütm eyi m a n tık
sal bir son uca ulaştıracak olursak. Jane K e p h n r f m şu sözlerine
k atılm am ız gerekir: S a d e c e e rk e k le r avlan d ığın a v e türün p sik o
lojisinin temelini a v la n m a o lu ştu rd u ğ u n a göıe, kadınların pek dc
iıısaıı türünden s a y ıla m a y a cağ ı, çünkii türün doğ uştan gelen te
mel psikolojisine sahip o lm ad ığ ım ız sonucuna v arm a k zorunda
kalıyoruz: bu psikoloji, ö ld ü r m e ve av lan m a ve nihayetinde kendi
türünü ö ld ü r m e psiko lojisidir ..." (Sally S locum 1975: 38).
199 fldwin Ardcncr (1975. akı. Moore: 3), önerdiği 'suskunlaştırılm ış grup
lar' teorisiyle, disiplin içinde erkek egem en bakış açısının önem ine dikkat çeken ilk
kişi oldu. Bu leoriyc göre, toplumdaki egem en gruplar, egem en ifade [arzını üretir
vc kontrol ederler. .Suskunlaşın ilm iş grupların sesleri, egem enlik yapılarıyla k esil
miştir: bu gruplar kendilerini ifade elm ek islediklerinde, bunu egem en ifade tarzları
ya da egem en ideolojiler ılotnyıım yla yapm aya zorlanırlar. Bu şekilde sessizleştiril
m iş ya da kendilerini ifade ed em ez hale getirilm iş her grup (çingeneler, çocuklar,
suçlular) bir 'suskunlaştırılm ış grııp' addedilebilir. Ardcncr'm suskunluktan kası et
tiği şey. kelim enin gerçek anlam ıyla sessiz olm ak değildir. Kadınların suskun grup
olmalarının nedeni, kendi gerçeklik m odellerini ve kendi dünya görüşlerini egem en
erkek m odelinin (erimlerini kullanarak ifade edem em eleridir.
334
Kurum lar, K ura m cıla r
N ira Yuval-Davis (1997: 26), tüm kültürlerde kadına daha az

değer verilm esinin bir açıklam ası olarak Sim one de B eauvoir’m
şu sözlerini aktarır:
İn san ın h a y v a n d a n d a h a ü st b ir k o n u m a y ü k s e l ti lm e s in i n
n ed en i h a y a l v e rm e si d e ğ il, h a y a tı risk e e tm e s i d ir ; bu y ü z d e n
in s a n lık ta d o ğ u r a n d e ğ il d e ö l d ü r e n c in s iy e te ü stü n lü k v e ril
miştir.
A ntropolojide kadının ikincilleştir!Idiği ya da sahneden silin

diği alanlardan birisi insanın evrim i ise. diğeri de tabakalaşm a,
iktidar ve siyasal iktisat alanıdır. Pek çok ders kitabında tabaka
laşma ve siyasal iktisat konuları, toplum sal cinsiyete yer veril
meksizin tartışılm aktadır (M orgen 1993: İI).
1970’lcrin başlarında fem inist antropologlar, antropolojideki
erkek önyargılı bakışın tek katlı olm adığını tespit ettiler. R cilcr
(1975a: 13), başka kültürlerin antropolojik anlatılarında çifte e r
kek önyargısı potansiyeline karşı dikkatli olunması gerektiğini
belirtir. Bunlardan biri antropologun alana taşıdığı kendi önyar
gısı; diğeri ise. araştırılan toplum un kendisinde varolan önyargı
dır. Antropologun önyargısı, gittiği yabancı kültürde erkeklere
yaklaşm anın daha kolay olduğunu ve önem li bilgiyi erkeklerin
kontrol ettiğini düşünm esidir. Araştılan toplumun kendi önyargısı
ise, o toplum da kadınların erkeklere bağımlı olduğunun düşünül
m esidir ve bu bakış, m uhtem elen antropologa iletilecek olandır.
M oore (1988:2), bu ikisinden başka, üçüncü bir önyargıdan daha
söz eder; bu. Batı kültürünün kendisinde varolan önyargıdır: B a
tılı antropolog, başka kültürde kadın ile erkek arasında gördüğü
her asim etrik ilişkiyi kendi kültürel deneyim leriyle karşılaştıra
rak, eşitsiz olarak yorum lam a yanılgısına düşer. Bugün pek çok
fem inist antropolog, kadın ile erkek arasında eşitlikçi ilişkilerin
olduğu ycıde bile araştırm acıların bu potansiyel eşitliği anlam ak
ta güçlük çektiklerini, çünkü farkı ve asitm etriyi eşitsizlik ve hi
yerarşi olarak yorum lam a konusunda ısrarlı olduklarına dikkat
çekm ektedir.
335
X. 4. T oplum sal Cinsiyet: K ültürel/Sim gesel İnşa ve T op

lum sal İlişkiler Sistem i
T oplum sal cinsiyete ilişkin düşünceler fem inist antropolojinin
kuram l asm asında önem li bir rol oynam ıştır. B aşka bir deyişle,
fem inist antropolojideki gelişm eleri, toplum sal cinsiyete ilişkin
düşüncelerdeki değişim ler doğrultusunda izlem ek m üm kündür.
Bebek doğduğunda, eğer ultrasonla önceden öğrenilm em iş
ise, ilk sorulan ya da merak edilen onun cinsiyetidir. Bebeğin
cinsel organına bakılarak etik cinsiyet kim lik tespiti yapılır. Bu
tespit, krom ozom ların vc beden yapısı, m em e büyüklüğü ve yağ
dokusunun miktarı gibi ikincil cinsel özelliklerin incelenm esiyle
de yapılabilir. Hemen tüm toplum lar bu özelliklerden bazılarına
dayanarak kadın ve erkek arasında bir ayrım yaparken, kadın ve
erkek ya da başka bir cinsiyetten olm anın emik tanımı toplum dan
toplum a önemli farklılıklar gösterebilm ektedir. Bu nedenle antro
pologlar, kültürel olarak tanım lanm ış cinsel kim liklerle bağdaşan
değişken anlamları verebilmek için toplumsal cinsiyet’ (gender)
terimini tercih etm ektedirler; toplumsal cinsiyet kim likleriyle
bağlantılı olarak beklenen düşünce ve davranış örüntülerine gön
derm e yapacakları zaman da, cinsiyet rolleri yerine ‘toplumsal
cinsiyet rolleri’ terim ini kullanm aktadırlar (Harris 1991: 24! ).
T oplum sal cinsiyeti, kadınlığın vc erkekliğin toplum sal/kül
türel inşâsı olarak tanım layan bu yaklaşım . 1970'lerın ‘kadın
antropolojisi’ olarak adlandırılan çalışm alarındaki fem inist bakış
açısının tem elini oluşturuyordu. D olayısıyla, antropolojide erkek
önyargılı bakış açısını düzeltm e çabalarının yanı sıra, artık, top
lum sal cinsiyeti biyolojik determ inist açıklam alardan kurtarm ak
gerekiyordu. Toplum sal cinsiyetin henüz b ir kavram olarak yer
aldığı bu çalışm alar, (biyolojik) cinsiyet ve toplum sal cinsiyet
ayrım ına odaklanm ıştı. B u dönem in tem el kaygısı, kadınların ya
şam larını etnografik olarak belgelem ek ve kadınların toplum da
ki konum larına ve ikincilliklerine ilişkin açıklam a getirebilm ekti
(M oore 1999: 151-2). Sorulan tem el sorular şunlardı; 1. Cinsel
eşitsizlikler hangi alanlarda görülüyor? 2. Kadının sosyal statü
336
sünü belirleyen etkenler nelerdir? Bu sorulara getirilen açıklam a

lar, kuram sal arkaplanm ı başlıca yapısalcı, psikolojik, sosyolojik
ve M arksist (m ateryalist) yaklaşım ların oluşturduğu tartışm alara
dayanm aktadır. D önem e dam gasını vuran iki kitap, Woman, C ul
ture an d Society (Kadın, Kültür ve Toplum -1974) vc Toward an
Anthropology o f Women (Kadın A ntropolojisine D oğru -1975),
bu yaklaşım larla kadının ikincil olduğu cinsel asim etriyi irdele
yen yazıların derlem eleridir.
A şağıda değerlendirilen Sherry O rtner, N ancy Chodorow ,
M ichelle Zim balist Rosaldo ve Rayna Rapp R eiter’in yakla
şım ları cinsel asim etrinin evrenselliği varsayım ına dayanm akta
dır. Bu evrenselliğin nedenlerini farklı biçim lerde açıklam akla
birlikle, oluşturdukları çerçevenin ortak noktası, kadının kültürel
olarak tanım lanm ış annelik ve yeniden üretim deki rolüdür.
X. 5. Y apısalcı Yaklaşım : Sherry O rtııer

Claude L cvi-S trauss‘un:mı neredeyse lek başına tem sil ettiği
yapısalcılık, 1960’larda gelişen yeni b ir paradigm aydı. D ilbi
lim vc iletişim teorilerinden yararlanan ve hem M arx ’lan hem
de F reud’dan etkilendiğini düşünen Levi-Strauss. m uazzam çe
şitlilikteki toplum sal ve kültürel olayların, bu olaylardaki ortak
ilişkileri birkaç basit tem el ilkeyle göstererek pekala anlaşılır kı
lınabileceğini ileri sürm üştür. Bunun için, kültürün evrensel g ra
merini kurm aya çalışm ıştır, yani, kültürel söylem in ikili karşıtlık
ilkesine göre yaratılan birim lerinin aldığı biçim ler (O rtner 1984:
135). Bu yaklaşım a göre zihin, kültürel olarak örüntülenm iş d ü
zeni, yani ilişkilerin ve dönüşüm lerin ikili zıtlık m antığını, d u r
m adan değişen, rastgele bir dünyaya em poze eder. İnsanın keyfi
düzenini em poze ettiği kültürel alan ile doğal alan arasındaki
uçurum, simgesel kutuplaşm anın tem el eksenleridir. Başka bir
deyişle, ‘doğaya karşı kültür,’ neredeyse tüm zam an ve m ekânlar
için geçerli bir kavram sal karşıtlıktır. A vrupa’nın felsefî söyle
m inden türem iş olan bu anlayış, tüm üyle düalist olan insan dü-
200 Claude Levi-Strauss için bkz. "Yapısalcılık vc I .cvi-Slraııss" başlıklı bölüm.
şüncesindc siyah/beyaz, kadm /erkek, kirli/tcm iz v.b. kavram sal

karşıtlıkların da bulunduğunu öngörür.
L evi-Strauss’m etkilerini. 1970'lerin feminist antropologla
rın yazılarında görm ek m üm kündür. Bunlar arasında öne çıkan,
Sherry O rtııer’ın (1974) “İs Fem ale to M ale as Nature to C ultu
re” (Erkeğe göre Kadın Kültüre göre Doğa gibi m idir?) başlıklı
m akalesidir. Bu m akalede Ortner, kadının evrensel ikincilliğini
açıklayabilm ek için L evi-Strauss’un çalışm alarından yararlanm ış
ve yapısalcı varsayımları Sim one dc B eauvoir'ın fikirleriyle bii-
tünleşlirm iştir. B eauvoir'ın O rtner üzerinde olduğu kadar, diğer
feminist yazarlar üzerindeki etkisinin tem elinde, kadın/erkek ve
Kendi/Öteki gibi Batı kategorilerinin kadının ikincilleştirilm csin-
deki rolüne odaklanm ası yatm aktadır (Masc ia- Lee s 1999: 69).
Sim gesel ve kültürel faktörlere vurgu yapan O rtner (1974),
kadının i ki ne iİliğini n, tıpkı antropolojideki kültür gibi, hem ev
rensel hem dc tikel bir olgu olduğunu söyler. Kadının ikincil-
liğiniıı evrenselliğine karşın, kadına ilişkin kültürel düşünceler
vc sinıgeleştiııncler çok fazla çeşitlilik gösterm ektedir. Bu ba
kım dan kadının ikinci İliği sorunu, antropolojik çalışm aya uygun
düşm ektedir. Evrensel olan, her kültürde kültürel değerlendir
m eler dolayınııyla kadının erkeğe ikincil kılınm asıdır; yani, her
kültürde kadın, kültürün değersiz kıldığı bir şeyle özdeşleştirilir.
H er kültür bunu kendine üzgii biçim lerde yapıyor olsa da. bu
tanım a en çok uyan şey ‘doğa'dıı ve (yapısalcılığın tem el tezi
doğrultusunda) tüm zam an ve m ekânlarda geçerli olan karşıtlık
'do ğa-kü llü r’ karşıtlığıdır. Bunu biraz açacak olursak, kadının
evrensel ikinci iliği ile doğa kültür karşıtlığı arasındaki ilişki şu
şekilde özetlenebilir: Hem en her kültür, doğayı kendi am açları
na uygun hale dönüştürülecek, yani aşılacak bir şey olarak al
gılar: kadının ikincilleştirilm esinin nedeni ise, kadının doğayla
özdeşleştirilm esi, onun doğanın bir parçası olarak görülm esi ya
da en azından erkeğe göre daha çok aşılm ası gereken b ir varlık
olarak kabul cdim esidir. Kadının sim gesel olarak doğayla özdeş-
338
leşlirilm esm in nedenleri arasında, kadının fizyolojisi,201 kadının

toplum sal rolü202 ve kadının ruhsal yapısı203 sayılabilir. Ancak,
O rtner’a göre kadın yine de tüm üyle doğayla özdeşleştirilem ez,
çünkü, belli seviyelerde o da kültürel bir varlıktır.20,1 D olayısıyla
kadın, doğayla kültür arasında kalm ış b ir tür aracıdır.
O rtner’ın çalışm ası, kültürel sınıflam aların ve düşüncelerin
kadınları nasıl etkilediğini gösterm esi bakım ından önem arzetse
de, açıklam alarının dayanaklarında sorunlar olduğu ortaya çık
mıştır. O n n c r’a iki temel eleştiri getirilm iştir: B irincisi, kadın ile
erkek arasındaki farkın, m utlaka doğa ile kültür arasındaki farkla
bağdaşm ak zorunda olm adığı, çünkü, doğa ile kültür kavram la
rının her kültürde (eğer varsa bile) aynı şekilde algılanm adığı,
dolayısıyla, sorunun yine, Batı düşüncesinin ikili analitik kav
ram larının em poze edilm esi sorunu olduğu yönündedir (M oorc
1994: 821). İkincisi ise, kadının lıcr toplum da değersizleştiril-
diğini kabul etm eyen anropologhırdan gelm iştir. Bu eleştiriler,
O rln er'ın bu sonuca. Batılı ve erkek önyargılı bakış açısına sahip
antropologların topladıkları verilerle ulaştığı yönündedir” (Mas-
cia-Lee.s 1999: 77).
X. 6. Psikolojik Yaklaşım : Nancy C hodorow

N ancy Chodorow . Family Structure and Fem inine Pcrso-
201 O u te r (1974: 74). Kadının meııslrUasyoıı dönem i, sancılı doğııınhırı ve

tiim bu süreklerde toplumsal varlığından ziyade fizyolojisinin ihtiyaçları doğrultu
sunda hareke! etm ek zorunda kalınası nedeniyle, hayvansı tarafının erkeği ilkinden
daha açık görülüyor olm asından söz. etmekledir
2 02 Kadının toplum sal rolü, ham ileliği ve bebeği em zirm esi gibi y in e fizy o
lojik işlevleri nedeniyle, anne ve çocuk arasındaki ilişki d oğal bir ilişki addediliyor
ve bu da kadını cv-içi alanla sınırlıyor (a.g.y.: 77).
203 ürkeğin daha nesnel ve kendisini görece dalıu soyu l kategorilerle iliş-
kilcndinnesi v e kadının daha öznel ve kendisini görece dalıa soınuı kategorilerle
ilişkilendirm esi şeklinde görülen ruhsal yap ı farkı, çocuğun bakımından annenin
sorumlu olduğu aile yapısından kaynaklanmakladır (a.g.y.: 81).
204 Orıncr burada örnek utarak kadının bilincini gösterir: Bu bilincin varlı
ğının eıı önem li kanılı, kadının da kendisinin değersizliğin i kabul ederek kültürel
bakış açısını benim sediğini gösterm esidir (a.g.y.: 76)
339
n ality ’ (A ile Yapısı ve Dişil Kişilik) başlıklı m akalesinde (1974:

43). eril ve dişil kişilikleri karakterime eden genel ve neredeyse
evrensel farkların her kuşakta yeniden üretilm esini açıklayan bir
m odel önerm ektedir. Sorunu psikoanalitik perspektifle ele alan
C hodorow da O rtner gibi kadını ikincilleştiren cinsel asim etrinin
evrenselliği varsayım ından hareket eder.
K adın ile erkek arasındaki kişilik farklarının doğasını tan ım
lam aya yönelik ilginin kökleri Freudcu psikolojiye uzanm akta
dır. Freud, oedipus ve elektra kom pleksi olarak adlandırdığı iki
psikolojik gelişim süreci önerm ektedir. Buna göre, erkek çocuk
ların doğru (norm lara uygun) erkek davranışları geliştirebilm esi
için anneye olan bağlılığım reddedip babayla özdeşleşm esi, yani
oedipus kom pleksini aşm ası gerekir. Kız çocukların ise, penis
noksanlığı nedeniyle yetersiz olan anneyi bağışlam a ve onunla
yeniden ilişki kurm a süreçlerini geçirerek elektra kom pleksini
aşm ası gerekm ektedir. Freud da diğer 19. yüzyıl düşünürleri gibi
kadının ikiııcılliğinin doğal olduğu kabulünden hareket ettiği için
bazı fem inistler tarafından ağır bir şekilde eleştirilm iştir. A ncak
F reud’un fikirlerinin, crilm crkezci önyargısı bir yana bırakıldı
ğında, annenin (çocuğun bakım ını üstlenen kişinin) çocukla iliş
kisinin, çocuğun psikolojik gelişim i üzerindeki büyük etkisine
dikkat çekmesi bakım ından fem inist çalışm alara katkısı gözardı
edilem ez (M ascia-l.ces 1999). C hodorow ’un önerdiği m odelin
F rcud’un savıyla örtüşen yanı d a budur:
"B u yazı, erk eğ in ve k a d ın ın g e lişim in d ek i kritik farklı d e
ney im in , ç o c u ğ u n e r k e n d ö n e m d e k i b ak ım ın d a n ve (eıı azın da n)
d a h a so n ra kadının so s y a lle ş m e s in d e n evrensel o larak kadın ın
y ü k ü m lü o ld u ğ u g e rç e ğ in d e n k a y n a k la n d ığ ın ı ileri sü rm ek led ir.
Bu. a n n e -k ız ilişkisind e a n n e n in ö n e m i n e vc kız ve e r k e k ç o
c u ğ u n erken d ö n e m d e b ir k a d ın la ilişkisinin bilinç ve biliııçdışı
d üze y d ek i so n u ç la rın d a to p la n a n dik k ale işaret etm ektedir. Ki
şiliğin cinsiyete g ö re g ö sterd iği tem el farklılığın g e lişim in d en ,
yetişkin o lm a y o lu n d a e rk e k le rin ve k adınların bu so s y a l çevreyi
farklı y aşan tılıy o r o lm a ları s o r u m lu d u r ” (19 74 : 43-4 ).
340
C hodorow ’un F reu d ’dan ayrıldığı nokta ise, Freud kadın ile
erkek arasındaki kişilik farklarını biyolojiye dayandırarak205
açıklarken, onun, bireylerin psikolojik form asyonlarında biyolo
jik değil, kültürel etkenlerin rol oynadığını ileri sürm esidir:
“P sik o an a litik teoriy e güre kişilik, e rk ek ve k ız ç ocuğun,
e rk e n ç o c u k lu k d ö n em le rin d e n itibaren y aşad ık ları sosyal-iliş-
kisel d e n e y im le r in b ir so nu cud ur. K işilik g elişim i, bilinçli e b e
veyn h e d e fiy le gerçek leşm ez. Ç o c u ğ u n d e n e y im le d iğ i sosyal
ilişkilerin d o ğ a s ı ve kalitesi, kız y a da e rk e k ç o c u k tarafın dan
b e n im se n ir, içselleştirilir vc ö rg ü tle n ir ve b ö y le lik le ço c u ğ u n
kişiliği oluşu r. S ü re g id e n ilişkiden içselleştirilen şey. ilk ilişki
d e n b a ğ ım sız olarak d ev am e d e r ve g e n e lle ş e r e k kalıcı kişilik
ö zelliğ in i o luştu rur. Bilinç d ü z e y in d e k i b e n lik (selj), ç o ğ u n lu k
la k işiliğinin pek çok ö zelliğinin farkında değ ild ir. B u n la r aynı
z a m a n d a kişinin da vranışını b e lirley en lerd ir: ki bu d a v ra n ışla r
h e m kültürel o la ra k b eklen en h e m d e b irey e ö zg ü olanlardır.
K işin in g e n e l k en d ilik algısı gibi k işiliğ in in bilin ç dü zeyin de ki
y a n l a n ve en ö n e m lis i to plu m sa l cin siy et k im liğ i, kişiliğin b i
li nçdışı o rg a n iz a s y o n u n u n tutarlılığını ve istikrarını g erektirir"
( 1974: 45 - 6 ).
D olayısıyla, C hodorow ’a göre, büyüdükçe genel bir yapıya
kavuşan kişiliğin gelişim i, çocuklukta yaşanılan ilişkisel dene
yim lerin b ir sonucudur. Anne kız çocuğuyla daha fazla özdeş
leşm e eğilim i gösterir. Oğluyla olan ilişkisi ise, onun erkekliğini,
kendisinden farklı olduğunu vurgulayarak kazandırm ak şeklin
dedir; b ir anlam da oğlunu kendisinden uzaklaştırm aya çalışm ak
tadır. B u nedenle, erkeğe kıyasla kadın kişiliği, onun kendisini
daha çok d iğer insanlarla olan ilişkisine ve bağlantısına göre ta
nım lam asıyla oluşur; bu da ego sınırlarının daha esnek olm asına
yol açar. Esnek ego sınırının psikoanalitik literatürdeki anlamı
ise, bireyleşm enin daha zayıf olduğudur (C hodorow 1974).
2 05 Prcııd'a göre erkek çocuk, ilk aşk nesnesi olan annesinde penis noksanlı
ğını gördüğü zaman korkuya kapılır ve. sahneye rakip olarak baba girer: baba, çocu
ğun fantezisinde öldürme ve hadım etme gücüne sahip kişidir, bu nedenle çocuğun
anneye olan sevgi bağını reddeim esi ve bu bağı babayla kurunası gerekir (C hodo
row 1974: 50).
341
C hodorow , bireylerin psikolojik form asyonlarında kültürel

etkenlerin rol oynadığını göstererek, kadının annelik rolü ne
deniyle ortaya çıkan evrensel kadın kişilik özelliklerinin, onun
ikincilliğinin kaçınılm az (biyolojik) olm asına yol açmadığını da
anlatm ak istem iştir.
C hodorow ’a getirilen bir eleştiri, kadın ve erkek kişilik tip
lerinin evrenselliğini gösteren kanıtlar sunam ıyor olm asıdır
(M ascia-Lees 1999: 43). B ir başka eleşlri post-yapı sale dardan
gelm iştir. Post-yapısalcılura göre C hodorow , toplum sal cinsiyet
kavram ını aile ve ev-içi yaşantısıyla sınırlam ıştır; dolayısıyla
kavram ın ekonom i, siyaset y a da güç gibi diğer sosyal sistem
lerle ilişkilendirilm esine yer bırakm am ıştır. Kuşkusuz, babanın
dışarıda çalışm asını ve annenin çocuk bakım ıyla ilgilenmesini
zorunlu kılan toplum sal düzenlem eler ailenin örgütlenm e biçim i
ni belirler; ancak, bu düzenlem elerin nereden kaynaklandığı ve
cinsiyete dayalı işbölümü ile nasıl iç içe geçtiği açık değildir. Bu
nedenle, dilin, yani anlam sistem lerinin iletişim deki, yorum daki
ve toplum sal cinsiyeti tem sil etm edeki rolünün önemi üzerinde
dtııan post-yapısalcılara göre, anlam lara bakm adan, erkeklikle
gücün her zaman ve her yeıde nasıl olup da çakıştığını anlamak
pek m üm kün değildir (Seott 1986: 1063).
X. 7. K am usal Alan - E v-içi/Ö zel Alan (Sosyolojik Y akla

şım ): M ichelle Zim balist R osald o ve R ayna Rapp Reiter
Ortner ve Chodorow gibi. R o sald o da ‘W om an, C ulture, and
Society: A Theoretical O verview ' (Kadın, K ültür ve Toplum:
Teorik b ir B akış 1974) başlıklı yazısında, kadını ikincil kılan
cinsel asim etrinin evrenselliğini ve bu evrenselliğin altında kadı
nın yeniden üretim deki rolünün yattığını varsayar ve yine onlar
gibi, bu ilişkinin hiçbir şekilde biyolojik determ inizm e dayaııdı-
ralam ayacağını ileri sürer.
Bu evrensel cinsel asim etride, sosyolojik değerlendirm elerle
sunduğu m odel açısından R o sald o ’nun önem li ve çarpıcı buldu
ğu şey şudur: ‘‘kadın faaliyetlerinin tersine erkek faaliyetleri, her
342
zam an baskın bir şekilde önem li kabul edilm ekte ve kültürel sis
tem ler erkek rollerine ve faaliyetlerine değer ve yetke verm ekte
d ir ' (1974: 19). Pek çok kültürden örneklerle cinsel asim etrinin
kültürel ifadesi ekonom ik faaliyetlerle ilişkılcndirilebilse de, asi
m etriyi, ritüller, dilin kullanım ı ve erkek çocuğa atfedilen değer
gibi başka alanlarda da görm ek m üm kündür. N e ki, R osaldo’ya
göre asim etrinin yansıdığı tüm bu alanları ayakta tutan temel bir
direk vardır:
"Kıı eşitlikçi d iy e b ilecek lerim izd en cin s el ta b a k a la şm a n ın
en b e lirg in o ld u ğ u to plu m lar» k a d a r lıer y e r d e e rk e k le r k ü ltü
rel d e ğ e rin m e rk e z in d e yer alm ak tad ırlar. Bazı faaliyet alanları
istisnasız e rk e k alanı ad d ed ilir ve bu n ed en le ezici ve lörel bir
ö n e m e sahiptir. B u g ö zlem karşılığını, her y e rd e e rk e ğ in kadın
ü z e rin d e belli bir o to ritey e ve kültürel o la ra k m eşrulaştırılm ış,
k ad ın a b o y u n e ğ d irm e h ak k ın a sah ip o l d u ğ u g e rç e ğ in d e b ulu r”
(1 9 7 4 :2 1 ).
Bununla birlikte, R osaldo’ya göre kadın tüm üyle çaresiz d e
ğildir. D edikodu yaparak, bağırarak, erkek kardeşleri birbirine
düşürerek ya da yemek pişirm eyi reddederek erkeğin otoritesini
zayıflatm a gücüne sahiptir (a.g.y. : 21). A ncak bu güç, kadının
ev-içi (dom estic) alanla sınırlı, kamusal alanın ise erkeğe ait ol
ması nedeniyle, kültürel m eşruiyeti olan ya da otorite anlam ın
da bir güç olam am aktadır. Kadının, çocuk doğurm a ve em zirme
(yani yeniden üretim deki) rolü nedeniyle ait olduğu ev-içi alanı,
“bir ya da daha fazla anne ve onların çocukları etrafında organize
olm uş en küçük kurum vc faaliyet tarzı” (a.g.y. :23) olarak tanım
layan Rosaldo, bu alanın, kadını meşru otoriteden yoksun bırak
ma nedenleri üzerinde durur. N edenler arasında, 1. C hodorow ’un
m odelindeki zayıf egoya sahip kadın kişilik yapısının gelişm esi;
2. ‘Doğa/kiiltüı" hiyerarşik ikiliğinin ‘kadın/erkck’ ikiliğini sim
gelediğini ileri süren O rtner'ın modeli ışığında, kam usal alanın
güçlü olan kültürü, ev-içi alanın ise zay ıf olan kadını temsil et
mesi ve 3. kadının (çocuk bakım ı, yakın çevresindekilerin kişisel
taleplerine cevap verme gibi) ev-içi ihtiyaçlarını karşılarken oto-
343
rite için gereken mesafeli olma im kânım kaybetm esi sayılabilir.

K ısaca Rosaldo, kadının çocuk doğurm ası ve em zirm esinin,
yani biyolojik donanım ının, hiçbir şekilde onun ev-içi alanla
özdeşleştirm esini gerektirm ediğini düşünm ekle birlikte, bu d u
rum un ortaya çıkardığı cinsiyete dayalı işbölüm ünden kaynak
lanan kam usal alan - ev-içi alan ayrım ının,206 kadının evrensel
ikincilliğini anlayabilm ede iyi bir çerçeve oluşturduğunu ileri
sürm ektedir (1974: 24).
Rosaldo, tam da vardığı bu sonuç nedeniyle baz.ı yazarlarca
şiddetle eleştirilm iştir. Şöyle ki: “Bu yazarlara göre toplum sal
cinsiyet eşitsizliğinin evrnscl nedenlerine yönelik araştırm aların,
her ne kadar m odelleri sosyal ya da kültürel açıklam alar öneriyor
gibi görünse de, bir tür biyolojik determ inizm içeren bir sonuca
varmaları kaçınılm azdır (ör. Lcacock 1978, Sacks 1979 )” (M o
ore 1994: 821).
Daha sonra modelini yeniden değerlendiren Rosaldo, Lamphere
jlc birlikte, ev-içi - kamusal alan kavramlarının kendi (Batı) tarihle
riyle sınırlı kavramlar olduğunun ve kendi kategorilerinin özellikle
Viklorycn mirasa dayandığının farkına varır (Lamphere 1993: 71).
Böylece, kaımısal/ev-içi ayrımının kadının ikincilliğine cverensel
bir açıklama getiremeyeceği yönünde düşüncesini değiştirir.
Reiter, R osaldo’nun ‘T eorik bir B akış’ yazısı ile hem en he
men aynı zam anlarda, 'M en and W om en in the South of France:
Public and Private D om ains' (F ransa’nın G üneyi'inde Erkekler
ve Kadınlar: Kam usal ve Özel Alan 1975) başlıklı yazısını yaz
mıştır. Bu yazıda kam usal-özel alan ayrım ına R osaldo’dan farklı
bir açıdan yaklaşır.
Reitcr, gittiği köyde akrabalık alanının kadınların yaşantısın
daki önem inden çok etkilenir. Burası, hüküm et, kilise gibi ku
rulularıyla, devlet örgütlü, karm aşık yapıya sahip bir toplum olan
206 Rosaldo. ev-içi grupların loplunılar arasında çok çeşitlilik gösterdiğini ka
bul etm ekle birlikle, belli örneklerdeki karmaşık durumların genel bir çerçeve olarak
kamusal alan-eviçi alanı ayrımını geçersiz kılaınayacağını. çiinkü, bu çerçevenin, ka
dının v c erkeğin somut değil, göreli yönelim lerine işaret ettiğini söyler (1974: 35).
344
F ran sa’nın b ir köyüdür. Y ani, resm i düzeyde aile ve akrabalık

etrafında yapılanm ış bir toptum değildir. Ancak köylü kadınların
yaşamları, bu daha kamusal kurum lardan çok, akrabalıkla biçim
lenm iştir (1975: 253-4). Bu gözlem i onu, devletin ortaya çıkışına
eşlik eden kam usal/özel alan ayrım ının kadınlar açısından ne tür
anlam lar taşıdığını araştırm aya yöneltir. Reiter, köyde kam usal
ve özel olm ak üzere iki ayrı alan olduğunu ve kadınların daha
çok özel alanda bulunduğunu, fakat, kilise ve üç dükkânın, e r
keklerin bulunm adığı zam anlarda kadınlara ait olduğunu saptar
(1975b: 253, 257). Yani, erkekler ve kadınlar kam usal alanı fark
lı biçim lerde ve farklı zam anlarda kullanm aktadırlar. Reiter bu
noktada, R osaldo’nun yaklaşım ına farklı bir öm ek sunm aktadır.
Onun yaklaşım ının R osaldo'm inkiyle Örtüşcn yanı, kam usal ala
na atfedilen güç ve prestijin, özel alana atfedilenden çok daha
fazla olduğudur.
Rciter, kam usal alanın özel alandan üstün tutulm asının arka
sında devletin olduğunu ileri sürer. Ç ünkü, devletin ortaya çı
kışıyla. akrabalık gruplarının toplum sal kaynaklara erişm edeki
belirleyici rolleri yiter. Bu koşullar altında, devlet kontrolünü
destekleyen bir seçkin sınıf ( ki devlet bu sınıfın çıkarlarına hiz
met eder), güç üzerinde tekel oluşturur. Bu gücü, zora dayalı ola
rak değil, ideolojik m ekanizm alarla işletir. Bu m ekanizm alardan
biri, kam usal ve özel alan ayrım ı oluşturm aktır. Eğitim ve din
gibi üstyapı kurum lan aracılığıyla, kam usal alanda yapılan işin,
devlet ve dolayısıyla herkesin yararına olduğu fikri aşılanır. Bu
nedenle, devletli toplum larda özel alanla bağdaştırılan güç ve
prestij oldukça sınırlı kalır (M ascia-Lces 1999:61-2).
Kamusal/özel ayrımına yapılan vurgunun, kadının ev-içi alanda
yaptığı işin önemine ışık tutması ve bu iş ücretlcndirilmese bile kapi
talist toplumlarm genel işleyişinde oynadığı rolii aydınlığa kavuştur
ması bakımından feminist çalışmalara katkısı yadsınamaz. Ancak,
bu ve diğer ikili karşıtlıklara dayanarak kadının ikincilliğini evrensel
varsaymanın, ikincilliğin ve karşıt kavramların aynı toplum içinde
bile farklılık gösterebilmesi nedeniyle sorunlu olduğu açıktır.
345
X. 8. M arksist Yaklaşım : Friedrich E ngels, E leanor Leacock

ve K aren Sacks
Kathleen G ough 1960'larda, ‘antropoloji vc em peryalizm ’
tartışm alarıyla geleneksel antropolojiye bazı önemli eleştiriler
getirm ekleydi; bu eleştiriler, antropolojinin, özellikle iki açıdan
zayıf kaldığı yolundadır (Copans vc Seddon 1978: 15): Birinci
si, antropologların. Batı em peryalizm ini uluslararası bir sistem
ve birbirleriyle bağlantılı bir siyasal iktisat olarak incelemeyi ya
da bunun Batı-dışı toplum lar üzerindeki genel ve özgiil yanlarını
keşfetm eyi başaram am ış olm aları; İkincisi, antropologların, top
lumsal değişm eyi incelerken esas olarak maddi değerlendirm eleri
ortaya koym a eğilimleri nedeniyle kuramsal değerlendirm elerde
yetersiz kalm ış olmalarıdır. Em peryalizm in incelenm esinde teo
rik çerçeveyi geliştirem em iş olmalarına, özellikle M aıx ve M ark
sist yaklaşım lardan etkilenen literatürde dikkat çekildi; fakat, bu
kitaplar ya göz ardı edildi ya da dışlandı. Ancak, gerçekte durum
böyle değildi. W right M ills’in belirttiği gibi. M arksizm in entel-
Icktüel etkileri genellikle saklı tutuldu; M arx’in düşünce katego
rilerini kullananların çoğu yöntem lerine ve kavram larına kaynak
lık edenin farkında değildi (Copans ve Seddon 1978: 16).
M arksizm e yönelik düşm anca tavırların egem en olduğu bu
iklim 1970’lerde değişm eye başladı. 1970’lerin başları, A m eri
ka B irleşik D evletleri’nde bilim dünyası ile siyasi oluşum ların
birleştiği yıllardı. 1960’ların sonlarında, A.B.D. ve Fransa’da
ortaya çıkan (savaş karşıtı ve hem en ardından kadın hareketleri
gibi) radikal toplum sal hareketler akadem ik dünyayı etkilem ekle
kalm ayıp, aynı zam anda ondan büyük ölçüde beslenm işti. Sür
m ekte olan düzenin parçası olan herşey sorgulanıyor ve eleştiri
liyordu. Bu ilk eleştirilerin antropolojiye yansım ası, antropoloji
ile söm ürgecilik ve em peryalizm arasındaki tarihsel bağların ifşa
edilm esi şeklinde oldu. Artık, yeni eleştirinin ve eski m odelle
re alternatif olarak sunulan teorilerin buluştukları ortak nokta
M arksist yaklaşım idi207 (O rlner 1984: 138).
207 Bkz. "Marksist Antropoloji' bcilümü
346
Karl M arx ve Friedrich Engels de, diğer 19. yüzyıl top

lumsal evrim cileri gibi (ör. Lew is H enry M organ ve H erbert
Spencer), kadın ve erkek rolleri arasındaki farkı açıklam ak üzere
evrim ci çerçeveyi kullandılar.208
M arx, en çok sınıf baskısı çözüm lem eleriyle öne çıkm ışken,
Engels daha çok. The Origin o f the Family, Private Property and
the State (Ailenin, Özel M ülkiyetin vc Devletin Kökeni 1884)
adil kitabındaki toplum sal cinsiyet baskısına ilişkin çözüm le
m eleriyle tanınır. Engel s'in bu kitapta kullandığı evrim ci model
vc altında yatan bazı varsayım lar reddedilm iş olsa da, yaşam ın
maddi koşullan ve ekonom ik etkenlerin toplumsal cinsiyet ta
bakalaşm asını nasıl etkilediğine ilişkin tem el yaklaşım ı, günü
m üzde hâlâ maddeci araştırm acıların hareket noktasını oluşturur
(M ascia-Lees ! 9 9 9 :4 7 ). Çünkü Engels, kadının erkeğe göre top
lumsal statüsünü değerlendirirken, kadının statüsünün toplum un
lıükünt sürm ekte olan İktisadî ve siyasal ilişkilerine göre top
lumdan toplum a ve dönem den dönem e farklılık gösterdiğini ileri
siiren maddeci teoriyi geliştirm iş nerdeyse tek kişidir. E ngels’in
görüşlerini, şu sözleriyle özetlem ek m üm kündür:
‘ B ütü n faaliyet ko llarınd aki -h a y v a n c ı lı k , tarım , ev san a v ii-
üretim artışı, in sa n ç a lışın a giiciine, k en disin e g e re k e n d e n d ah a
ç o ğ u n u ü re tm e k y eten e ğ ini kazan dırdı. Bu. ay nı z am a n d a , he r
gens, ev ortaklığı yu du k a rı-k o c a ailesi üyesin e d ü şe n gü n lü k iş
tutarım artırdı. Y eni ç a lış m a gü çlerine b a şv u rm a k gerekli hale
geldi. S a v a ş bunları sağladı: sav aş tutsakları köle haline g e tiril
diler. B irinci b ü y ü k to plum sal işb ö lü m ü |c in siy e te d ayalı iş b ö
lüm ü], ç a lış m a üretken liğin i, d o lay ısıy la servetleri artırıp tirelim
alanını g e n iş leterek , o g ü n k ü tarihsel şartlar içinde, z o ru n lu o l a
rak köleliği getirdi. B irin ci biiytik top lu m sal iş b ö lü m ü n d e n , to p
lu m u n iki sınıf, e le n d i le r ve köleler, sö m ü rü le n le r ve sö m ü re n le r
ha lin d e ilk biiytik böltintişti doğdu. Sürüler, tribü ya d a g ens in
208 Morgan vc Spencer ile Marx ve Engels evrim ci çerçeveyi kullanmakla
birlikte aralarımla önem li bir (ark vardı: M organ ve Spencer kadın ile erkek rolleri
arasındaki farkı biyolojik deıcrm inizm lc açıklarken. Marx vc ringe ts. kadın ile erkek
rolleri arasında kadının ik in cilliğin e y o la açan etkenin tarihsel özgüllüğü olan bir
olgu olduğunu ileri sürerler.
347
o rta k la ş a m ülk iy elin d en , bireysel aile b a ş k a n la rın m m ü lk iy e lin e

ne z a m a n v e nasıl geçti? Ş im d iy e k a d a r b u k o n u d a hiç b ir şey
b ilm iy o ru z . A m a , esas b a k ım ın d a n , bu işin b u a ş a m a d a o lm u ş
o lm a sı gerekir. O z am a n , sü rü le r ve ö b ü r yeııi servetlerle, aile,
k ö k lü b ir d e ğ iş ik liğ e uğradı.
G e ç in m e gereçlerini k a z a n m a k d a im a erk eğ in işi o lm u ştu ;

bu iş için zo ru n lu araçları üreten ve bu araçla rın m ü lk iy etin e
sah ip o lan erkekti. Yeni g e ç in m e araçların ı, sürüler m e y d a n a g e
tiriy ord u; onları ö n ce ev cille ştirm ek , so n ra d a k o r u m a k erkeğ in
eseri o lm u ştu . B undan d olay ı d a v a r e rk e ğ e ailli. T ıp k ı d a v a ra
k a rş ılık tr a m p a edilen m eta ve k ölelerin de o n a ait o lm ası gibi.
Ş im d i ü re tim in sağ ladığ ı b ü tü n k a z a n ç (b en efice) erk eğ e g id i
y o rd u ; b u n d a n kadın da y ara lan ıy o rd u , a m a m ü lk iye tte hiç bir
p a y ı y o k lu . " V a h ş i " savaşçı ve avcı, e v d e ikinci p lan d a k a lm a k
la y etin m işti; “d ah a y u m u ş a k huylu çob aıı," se r v e tiy l e ö ğ ü n e r e k ,
birinci p lan a çıktı ve k adım ikinci p lan a itti. V e kad ın b u n d a n
y a k m a m a z d ı. A ile içindeki işb ö lü m ü , m ü lk iy e tin k ad ın la erkek
aras ın d ak i paylaşım ını d ü zen liy o rd u ; bıı ayıtı k alm ıştı; a m a g en e
de. sa d e c e aile dışın dak i işb ö lü m ü n ü n d e ğ iş m iş o lm ası y ü z ü n
den . evcil ilişkiler altüst o lu y o rd u . K skidcn kad ın ın ev dek i ü s
tü n lü ğ ü n ü sağlayan sebep: k a d ın ın k endini ta m a m e n ev işlerine
v erm esi olg u su , şim di, evde erk eğ in ü s tü n lü ğ ü n ü sağlıyordu:
kad ın ın ev işleri, artık, erkeğ in ü retk en ça lışm ası y an ın d a h e
sa b a k a tılm ıy o rd u ; ö nem li o la n erk eğ in ç a lışn ıasıy d ı" (E n gels
1979: 223-4).
M arx ve E ngels’e göre, kom ünal m ülkiyetten özel m ülkiyete
geçiş, sınıflı kapitalist toplum larda doruk noktasına vardı; ki bu
da. kadının yüksek statüden düşük statüye geçm esine yol açtı.
E ngels’in tezi, kadının ikincili iğinin nedenleri ve kökenine
ilişkin M arksist ve fem inist analizler üzerinde çok etkili olm uş
tur. E ngels’i yeniden değerlendiren ilk antropologlar, çalışm a
larında bazı eleştirileri ortaya çıkarm ış olsalar da, tem elde teze
sadık kalm ışlardır (M oorc 1988:47). Getirilen eleştirilerden biri,
E ngels’in, üretim birimi hane olan anasoylu toplum larda kadının
üstünlüğe sahip olduğu görüşüne yöneltilm iştir (gerçi Eııgels,
hiçbir zam an bir grup olarak kadınların siyasi iktidara sahip ol-
348
duklarm ı ifade etm em iştir, çünkü, ona göre iktidar, ilk kom ünal
toplum larda siyasi bir değişken değildi) (W ebster 1975: 144).
Engels, kadının hane içinde üstün olduğu görüşünü, m uhtem e
len. çalışm asının çoğu M organ’m anasoylu Iroquois çalışm asına
dayandığı için ileri sürm üştü. Ancak, kadınların konum u anasoy-
lıı toplum larda daha iyi olabilse de. kadının iktidarını Tya da üs-
tünlüğünül destekleyen bir kanıt yoktur (W ebster 1975: 144).
E ngels’e yöneltilen daha önemli bir eleştiri ise, tezinin özcü
varsayım lar içerm esi üzerinedir: E ngels’e göre, işbölüm ü ve ser
best cinsel ilişkiyi kadının nefretle karşılayıp, erkeğin buna yat
kın olm ası ’doğal’ olgulardır (M oore 1988: 47).
M arx 'in çizgisinden giden ve E ngels'in teorilerinden ya
rarlanan E leanor Leacock ve Karen Sacks, öncelikle kadının
ikincilliğinin evrensel olduğu varsayım ına karşı çıkarlar. H er iki
yazar da kadının ikincilliğinin. üretim ilişkileri, özel m ülkiyet ve
söm ürgecilik/kapitalist iktisadi ilişkilerle bağlantılı, tarihsel ö z
güllüğe sahip b ir olgu olduğunu ileri sürerek, tem elde Engels’in
teziyle uzlaşm aktadırlar. Ancak Leacock, E ngels’in modeline
tam am en sadık kalırken. Sacks bu modeli sınıfsız toplum lar açı
sından biraz değiştirm eyi önerir.
E leanor Leacock, kadının ikincilliğinin evrenselliğim varsa
yanların, etnik-m erkezci vc crkek-m erkezli önyargıdan m ustarip
olduklarını ileri sürerek, iki ana sava itiraz eder: 1. Kadının sta
tüsünün doğrudan çocuk doğurm a ve çocuk yetiştirm e işlevle
riyle ilişkilendirilm esi; 2. Ev-jçi (ya da özel alan)/kam usal alan
ikiliğinin, toplum sal cinsiyet ilişkilerini incelem ede tüm top
lum lar için geçerli b ir çerçeve olarak ele alınm ası. L eacock’ın
çalışm asındaki önem li husus, sınıflı toplum öncesinde kadının
ve erkeğin eşit değer ve prestije sahip konum larda bulunan özerk
bireyler olduğu saptam asıdır; [özellikle söm ürgecilik ve kapita
lizm. kadın ile erkek arasındaki ilişkileri bozm uştur]. Bu saptam a
doğrultusunda Leacock, şu savları ileri sürer: I. Tüm toplum lar
da kadınların ekonom iye katkısı büyüktür; 2. Kadının statüsü,
annelik rolleri ya da ev-içi alanla sınırlanm ış olm alarına değil.
349
kaynaklara erişim e, çalışm a koşullarına ve em eklerinin ürünleri

üzerindeki kontrol güçlerine bağlıdır (M oore 1988: 31-2).
K aren Sacks (1974: 213), E ngels’in, kadınların k o n u m lan
ılın sınıflı toplum laıda (sınfsız toplum lara göre) daha kötü oldu
ğu konusunda genel olarak haklı olduğunu, fakat, bu kötülüğe
neyin yol açtığı hususunda hâlâ daha fazla bilginin gerektiğini
düşünm ektedir. D olayısıyla, etnografik yeniden inşadan yarar
lanılarak, kapitalist olm ayan toplumlardaki kadının statüsünün
çeşitliliğine bakılm ası gerekm ektedir; çünkü, özel m ülkiyelin o l
madığı pek çok sınıfsız toplum da, kadının erkekle tam bir eşitlik
içinde olm adığını gösteren fazlaca veri vardır. Sacks (1974), dört
Afrika toplunum dan elde edilen verileri inceleyerek, erkeklerin,
kendi kullanım larından ziyade değiş-tokuş için yapılan üretim de
daha fazla rol alm alarıyla kadının yaptığı işin daha ev-içi işi ha
line geldiğini ve buna bağlı olarak kadının statüsünün düştüğünü
söylüyor.
Bu tespit, özel m ülkiyetin ve değişim için üretim in, kadının
ev-içi alanla sınırlanm asına ve ikincilleşm esine yol açtığını söy
leyen E ngels’in görüşüyle öıtüşm ekiedir. Ancak Sacks, sınıfsız
toplu mİ arda kadının genel olarak erkeklerle sınıflı top hım larda
olduğundan daha eşit ilişkilere sahip olduğu konusunda kuşkulu
olduğunu belirtir:
E rkeğin özel m ülkiyet sahipliğinin, onun üstünlüğünün te
meli olduğunu düşünm üyorum . B irincisi, itim erkekler özel
m ülkiyete sahip değildir. İkincisi, pek çok K i m i l i toplum da,
hatta, güçlü erkek egem en örüııliiye sahip o lan lard a k adınlar da
erkeklerin yanı sıra özel m ülkiyete sahip olabilm ekte ve kadının
özel m ülkiyet sahipliği, kocasına göıe, kendisine önem li ölçüde
ev-içi iktidarı sağlam aktadır (Sacks 1974: 219).
Sonuçta Sacks, E ngels’in tezine büyük ölçüde katılm akla b ir
likte, sınıflı toplum öncesinde kadının her zaman eşit ve özerk
statüye sahip olm adığını ileri sürerek Leacock vc F.ngels’den a y
rılm aktadır.^19D aha sonra Sacks, Sisters and W ives (K ızkaıdeşler
209 Marvin H a r r is d c ( 1 9 9 1 : 2 4 9 ) . L e a c o c k ' in ' s ı n ı f v c d e v le t in o lm a d ığ ı d ö -
350
K urum lar. K ura m cıla r
ve Eşler 1979, akt, M oore 1988:34) başlıklı çalışm asında, sınıf

sız toplum lar için biri kom ünal. diğeri akraba dayanışm ası olmak
üzere iki tip üretim tarzı belirlediği bir m odel önerir: Kom ünal
üretim tarzında, hem kadının hem de erkeğin üretim araçlarıyla
ilişkisi aynı olduğu için birbirlerine göre konum ları da eşittir. D i
ğer üretim tarzında ise cinsel eşitlik, kadının kızkardeş ya da eş
olarak tanım lanıp tanım lanm am asına bağlı olarak değişm ektedir
- ki bu da, sırasıyla, kadının üretim araçlarına erkekle eşit derece
de erişim olanağına sahip olup olm adığı anlam ına gelm ekledir.
Y ukarıdaki değerlendirm eler ışığında E ngels’e yöneltilen
eleştirileri şu şekilde özetlem ek m üm kündür: M arksist yakla
şım , kadının ikincilliğini evrensel varsayan yaklaşım lara getir
diği tarihsizlik eleştirisinde haklıydı. Ancak, kadının ikincilliğini
varsayan yaklaşım ların bir başka zayıf yanı daha vardı ki, bunu
E n g els'ın m odelinde de görm ek m üm kündür. Bu, kadının ikin
cilliğine, Batı düşüncesinden kaynaklanan ikili karşıt kavram
larla açıklam a getirm ekti. Yani. R osaldo ve R eiter’ın kullandığı
cv-içi (özel) - kam usal alan ikili karşıtlığı. Engels’in m odelinde
üretim - yeniden üretim karşıtlığı olarak görülm ektedir. Bu kar
şıtlık. kadının yeniden üretim deki rolünün ev-içi alanda, üretim in
ise ‘kam usal' alanda konuıniandınldığı kapitalist üretim koşulla
rı için geçerli olabilse bile, kadının hem yeniden üretim de hem
de üretim deki rolünü ev-iç inde sürdürdüğü üretim sistem lerini
açıklam akta yetersiz kalm aktadır (M oore 1994: 822).
X. 9. Toplum sal C insiyet: F arklılık, A ynılık, Ö tekileştirm e

Y ukarıda, toplum sal cinsiyet ve eşitsizliğine ilişkin, antropo
lojinin 1970’lerdeki yapısalcı, psikolojik, sosyolojik ve M arksist
yaklaşım larının ikili karşıtlıklarını gördük. Bu çalışm alardaki en
nem lerde toplum sal cinsıycl rolleri farklı am a eşitsiz değildi' iddiasına karşı, yine dc
pek çok avcı-loplayıcı toplunılarda eşit toplum sal cin siyel rollerinin olm adığını: ör
neğin, Avustralya yerlilerinde, erkeklerin dört kadınla evlenebildiğin i; eıi kendisine
ayırdığını, katimın ise sebze yediğini: zina durumunda erkeğin kadını d övebildiğim ,
fakat kadının böyle bir yaptırım gücünün olm adığını; bütün bunlara karşın, kadının
cn az cık ek kadar çalıştığını ileri sürer.
351
önem li gelişm e, cinsel asim etrinin yalnızca kadına odaklanarak

değil, kadının erkekle olan ilişkisi içinde anlaşılabileceği tespiti
idi. Fakat, kullandıkları karşıtlıklar tüm kültürleri açıklam ak için
uygun araçlar değildi, çünkü bunlar, cinsel farklılıkların biyolojik
tem eline ilişkin Batı felsefesinin ve düşüncelerinin ürünüydü. Bu
karşıtlıkların bir başka özelliği ise, her zam an hiyerarşik olm ala
rıydı; yani kültür doğaya üstündür; erkeklerin kam usal dünyası
kadınların özel dünyasını kuşatır, dolayısıyla erkek kadından üs
tündür. Bu hiyerarşi sorunu, hem en tüm tartışm alarda toplum sal
cinsiyet antropolojisinin en önemli başarısızlıklarından biıi ola
rak kabul edilir: Toplum sal cinsiyet antropolojisi farklılığı hiye-
rarşisız düşünem em ektedir (M oore 1993: 194).
1970'lerin kadın antropolojisine getirilen bu eleştiriler, kadı
nın, erkekle olan tek yönlü ilişkisi içinde değil, karşılıklı ilişki
leri içinde düşünülm esi gerektiğini ortaya çıkardı. Di Leonardo
(1991: 30) bunu, “toplum sal cinsiyetin içkin doğası'7olarak açık
lar. Artık fem inist antropoloji kuram sal sorununu, “toplumsal
cinsiyetin nasıl kültür dolayım ıyla tecrübe edildiği vc yapılandığı
değil, ekonom inin, akrabalığın vc ritüellcriıı nasıl toplum sal cin
siyet dolayım ıyla tecrübe edildiği ve yapılandığı şeklinde form ü
le eder" (M oore 1988: 9). Toplum sal cinsiyete ilişkin düşüncede
ki bu gelişm e, toplum sal cinsiyet eşitsizliğinin, nasıl, ırk/elnisite,
sınıf, din. yaş, cinsel tercih gibi diğer eşitsizliklerle kesiştiğine
açılım sağlar. Bu da 'farklılık' kavram ının yeniden değerlendiril
mesini gerektirir. Di L eonardo'ya göre, “ tüm fem inist analizlerde
toplum sal cinsiyetin içkinliğinin kabulü ile, 'fark lılık ', inorganik
bir eklenti olarak benim senm ek yerine, analizin m antığı içinde
inşâ edilm iş olur” (1991: 30).
M oore (1993: 194-5), farklılık ve aynılık tartışm asının, ant
ropolojik çalışm alarda olduğu kadar toplum sal cinsiyet ilişkileri
çalışm alarında da önemli bir yeri olduğunu söyler. 1970'lerin fe
m inist antropologları, kadınlık ve erkeklik kategorileri ile kadın
ve erkeğin faaliyet ve davranışlarındaki kül tür ler-arası farklılık
lara vurgu yapm ışlardı. Yani söz konusu farklılık, hem kültürler
352
hem de kadın ile erkek arasındaki farklılık idi. Benzerliklerden

ise nadiren söz ediliyordu. Bunun nedenini belki de şu endişe
lerde aram ak gerekiyordu; Yoksa benzerlik aynılığa, aynılık da
eşitliğe mi işaret ediyordu?
M ascia-Lees, kadın ile erkek arasındaki farklılık ve benzerlik
konusunda kendi (A m erikan) toplum undaki yaygın görüşü şu şe
kilde dile getirm ektedir:
“Çoğu Batılı araştırırlarının, kadın ile erkek arasındaki b en
zerliklerden çok farklılıklara odaklanm aları. Balı toplam larının
tarihinin ve toplum sal ve siyasi gündem lerinin b ir ürünüdür.
F arklılığa duyulan bıı ilgi A m erikan toplum unda o denli içkili
dir ki, toplum sal eiıısiyct benzerliklerinin de toplum sal cinsiyet
farklılıkları kadar önem li ve ilginç bir araştırına alanı olabilece
ğini söylem ek çoğu insanı şaşkınlığa düşülür. E ğer kadın ve er
kek özelliklerini noktalarla gösterebileceğim iz iki şem a hazırlar
ve bunları iistüste koyarsak, öı itişm eyen [yani farklılığı göste
ren] noktaların çok az olacağını söyleyebiliriz. A ncak m edyada,
bu ‘çok az n oktadan’ oldukça fazla anlam lar üretilm ekledir ve
insanlar kolayca, ‘erkeklerin M ars'tan kadınların V en ü s’len g el
diğine' iııanabihnekledirler. D ahası, her yıl, farklılığı gösteren
noktalara denk gelen insan davranış ve yeteneklerini açıklaya
bilm ek için araştırm alara m ilyonlarca dolar harcanm aktadır. Bu
davranış ve yeteneklerin, fırsatlara ve kaynaklara erişim karar
ları açısından önem li sonuçlara sahip özellikler olm ası hiç de
şaşırtıcı değildir” (M ascia-L ees 1999: 18, 9).
B enzerlik ve farklılık tartışm ası, sadece toplum sal cinsiyet
için değil, ırk/emi site, sınıf, din ve cinsellik gibi diğer toplum
sal bölünm eler için de geçerlidir. Tüm bölünm elerin kesiştikleri
nokta, eşitsiz ilişkileri oluşturan ve sürdüren ‘ötekileştirm e'dir.
Bu anlam da sorunlu bir kavram olarak olarak karşım ıza çıkan
farklılık, ‘ö tek i' ile ‘ötekileştiren' arasındaki farklılıktır;210 ‘öte
ki' konum undaki [erin kendi aralarındaki farklılığın ise, özellikle
gözden kaçırılm am ası gerekir.
21 0 Burada ’farklılığın' vurgulanması gerekir ki. eşitsiz, ilişkiler sürdiiriilebil-
siıı, lıatla 'doğallaştırılarak' m eşrulaşlınİsın.
353
X. 10. D ü şü n üm se! Y ak laşım

Daha önce de belirttiğim iz gibi, I9 6 0 ’lar ve 70' 1er, tiim dün-
yada büyük toplum sal ve kültüre! başkaldırılara tanıklık eden yıl
lardı. Söm ürge ülkeleri bağım sızlıkları için savaştılar. B atı’nın
baskılanan grupları özgürlük için mücadele eltiler. V ietnam Sa
vaşı karşıtları, söm ürge ülkelerinin m ücadelelerine destek verdi
ler. Eşitsizliğe yönelik bütün bu protestolar kadın hareketlerini de
tctıkieyecekti. İşte, antropolojide düşünüm sel yaklaşım ın kökle
ri, bu kültürel ortam da gelişm eye başladı. B ağım sızlık hareketle
ri geleneksel güç ilişkilerini bozm uştu. Örneğin, A m erikan yerli
grupları, antropolojide kendileri için oluşturulan im geleri protes
to ediyor; bir kısmı kapılarını antropologlara tam am en kapatı
yordu (M ascia-Lees 1999: 93). Bu dönem de, fem inizm in kadını
tek bir kategori altında ele alan politikasına ve antropolojinin,
kadının evrensel ikincilliğı varsayım ına, siyasi eylem cilerden,
beyaz olmayan kadınlardan ve Üçüncü Dünya akadem isyenlerin
den tepkiler geldi. T ü m kadınların bir şekilde erkek egem enliği
tarafından kurban edildiği bilinci üzerine tem ellendirilen iitopik
kızkardeşlik görüşleri, sınıf ve ırk tartışm alarıyla kırılm aya uğra
dı" (H ooks 2002: 3). Bu tepkiler, geleneksel antropolojinin Ba
tılı olm ayan loplumları tem sil ediş biçim ine yönelik tepkilerle
pareleldi.
Tüm bunlar, yeni bir. düşünüm sel antropolojinin gelişmesine
yol açtı. Düşünümsel yaklaşımı benimseyen antropologlar, özel
likle eşitsiz güç ilişkilerinin antropolojik alan araştırmalarında ve
etnografik temsillerde nasıl yeniden üretildiğine odaklandılar. Ay
rıcalıklı Batıklar olarak antropologların nesnesi, çoğunlukla kendi
ötekileridir (M ascia-Lees 1999: 94). Bunlar arasında kadın femi
nist antropologların konum u ise biraz daha karmaşıklaşmaktadır.
Kadın feminist antropolog, hem ayrıcalıklı 'B atılı’ olarak ‘öteki -
leştiren’ hem de ‘kadın’ olarak ‘ötekileştirilen’ konumundadır. Bu
durum, feminizm ve antropoloji ilişkisi ve/veya düşünümsel yakla
şım açısından onu avantajlı mı yoksa dezavantajlı mı kılmaktadır?
Mascia-Lees, Shaıpe ve Cohen bu konuda şunları söylemektedir:
354
“K adının ‘ö tek i’ olarak tartışm ası, günüm üz fem inist kura

mın başlangıç noktasıdır. S ım onc de B eauvoir’m 1949 kadar
eski bir tarihte yayım ladığı The S econd Sex. kadım ‘öteki' o la
rak inşa etm ek suretiyle B atı kültürünün kendisini özneler olarak
oluşturduğunu ileri sürm üştür. Bu ikinci dalga fem inizm in ilk
hedefi, kadınların deneyim lerini ortaya çıkarm ak ve böylelikle
kadın olarak kendim izi özneleştirebilm cnin yollarım bulm aktı.
B u ilk fem inist kuram ın geleneksel antropolojiyle benzerlikleri
vardır. Her ikisi de baskın olan ile ‘ö te k i’ arasındaki ilişki ve in
san tanım ını genişletm ek ve sorgulam ak ihtiyacı ile ilgilenm iştir
A ncak, bu erken aşam ada bile, antropolojik ve fem inist araş
tırm alar arasında önem li bir fark vardır. A ntropoloji, katılıııı-
cı-gözlem ciniıı statüsünü sorgularken, bunu ‘ö tek i’ açısından ve
egem en konum dan yapıyordu, fem in istle r ise ‘ö tek i’ konum un
dan konuşm aktadırlar’- (1989: 1 1).
Yani, postm ödem ist antropologların yeni vc çok heyecan ve
rici buldukları bu içgörüler, kırk yıl önce feminist teoriye çok
yol kattelirm işti (M ascia-Lees, Sharpc ve Cohen 1989: 11). Bu
bölüm ün başında kısaca değindiğim iz M arilyn Strathern ise,
konuyu biraz daha farklı bir açıdan ele alm aktadır:
“Bıı fem inist vazifenin görüşünde esas olaıı. fem inen de
neyim i belirlem ek için öteki kişilerin otoritesini teşhir etm e
vc yıkm a ihtiyacıdır. K adınların, erkeklerin anlatılarında Ö te
ki olduklarının sürekli olarak yeniden keşfedilm esi, kadınlara,
erkeklerle olan ilişkilerinde onları Ö teki olarak görm eleri ge
rektiğini hatırlatır. K adınlar için bir alan yaratm ak, kendi (self)
için bir alan yaratm ak haline gelir ve deneyim , kendini bilm enin
bir aracı olur. F em inist kendinin inşası için zaruri olan, fem inist
olm ayan bir Ötekidir. Bu Ö teki, genellikle ‘ataerk i’, yani, erkek
egem enliğini tem sil cdcıı kurum lar ve kişiler, kısaca ‘erkekler’
olarak algılanır” (1987: 288).
Ana akım antropolojide, özellikle postm odernizm de, araştır
m acı ile ‘Öteki’ arasında her zaman bir dikotom i vardır; fakat an
tropoloji, aktörün bakış açısını geliştirerek ve belki de çok sesli
hale getirerek, aradaki aralığı kapatacağına dair kendisine çok
güvenm ektedir. Fem inist antropolojide dc araştırm acı vc ‘öteki’
355
arasında bir aralık vardır. B u öteki palriarki ya da erkek oldu

ğu ve S tıath em ’e göre fem inist kendinin varolabilm esi için bu
ötekinin varlığına gerek duyulduğu için, fem inist antropologlar
aralığın kapanm am asına çalışırlar (B arret 1996: 170).
X. 11. Söylem A nalizi

P ostyapısalcılar da yapısalcılar gibi dil ile toplum sal cin si
yet arasındaki ilişkiyle ilgilenm işlerse de aralarında çok önem
li farklılıklar vardır. Her ikisi de düşüncelerin nasıl toplumsal
cinsiyet ve beden nosyonlarını inşâ ettiğine bakm akla birlikte,
yapısalcılar, insan zihninin ikili düşünm eye kodlandığını söyler
ken, postyapısalcılar, ikiliklerin Batı düşüncesini vurguladığını
ve sürm ekte olan güç ilişkilerini rasvonalizc etm ek için kullanıl
dığını ileri sürerler. Postyapısalcılığın fem inist antropoloji üze
rindeki etkisi dalıa çok Foucault dolayanıyla olm uştur. Foucault,
dile bir söylem ve insanların kendilerini algılam a biçim ini ya
ratan bir üretim sistemi olarak yaklaşır: Söylem ler, güç ilişki
lerinin ve egem enlik örüntülerinin sürdürülebilm esi için kimlik
kategorileri yaratır. Fem inistler, bir yandan söylem, bilgi ve güç
üzerine F oucault’nun düşüncelerini çok heyecan verici bulurken,
bir yandan da kadınlığı ve erkekliği inşa eden söylem ler üzerinde
durm am ış olduğu için eleştirirler (M ascia-Lces 1999: 80-1, 84).
Foucault'nun. (biyolojik) cinsiyet ile toplum sal cinsiyet arasın
daki ilişkiye yönelik önem li bir tespiti vardır:
“ ‘Cinsiyet' kavramı yapay bir birlik çerçevesinde anatomik
öğeleri, biyolojik işlevleri, davranışları, duyumları ve hazları
bir araya toplamayı sağladı ve bu hayali birliğin nedensel ilke,
lıeryerdc hazır ve nazır anlam, her fırsatla keşfedilmesi gereken
giz biçiminde işlemesini mümkün kıldı: Cinsellik böylccc, lek
gösteren ve evrensel gösterilen olarak işleyebildi" (1986: 158).
F oucault’nun tem el tezi, bir söylem içinde belirlenm eden
öııee ‘cinsiyet’ nosyonunun olm adığına dayanm aktadır; bu ne
denle cins iyedendin İmiş olarak gösterildiği bir söylem in dışında
bedenlerin ‘cinsiyct’i yoktur (M oore 1993: 197). F oucault’nun
356
görüşleri, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet ilişkilerinin yeniden dü

şünülm esine yol açmıştır. J u d ith B u tler, bu ilişkinin, önce cinsi
yet sonra toplum sal cinsiyet vardır şeklinde düşünülem eyeceğini
söyler; tam tersine, cinsiyetin de en az toplum sal cinsiyet kadar
kültürel olarak inşa edildiğini, belki de h er zam an sadece toplum
sal cinsiyetin olduğunu; o lıaldc cinsiyet ile toplum sal cinsiyet
arasında bir ayrım kalm adığını söyler (1990: 7).
Söylem analizi yaklaşımını benimseyen feministlerden bir diğe
ri, Ortadoğu toplundannda kadının durumunu araştırmış olan Lila
A bu-L ughod dıır. Abu-Lughod (1988), Bedevi kadınları arasında
yapliği çalışmasında, toplumsal cinsiyet ilişkilerinin ve söylemleri
nin değişebilirliğini. ‘direnç' kavramı üzerinden açıklar.
Pek çok yazarın, söm ürgeciliğin ve m isyoner faaliyetlerinin
erkek em eğini yoğun biı şekilde kullanıp, ev-içi alana tezat bir
kam usal alan yaratarak yerel toplum sal cinsiyet sistemleri üze
rinde kötü etkiler oluşturduğunu ileri sürm esine karşın. M oore
(1994:825). bunun resmi biraz basitleştirm ek anlam ına gelece
ğini, çünkü, değişim güçlerinin her zaman heryerde aynı etkiyi
gösterm eyebileceğini. yani yerel sistem lerin tam am en pasif ve
direnm e gösterem eyen sistem ler olm adığını belirtir.
« * «
Buraya kadar anlattıklarım ızı, toplum sal cinsiyet kuramının

geldiği aşam a ile ilgili olarak özetleyecek olursak, toplum sal cin
siyet kuramları, bu süreç içinde ağırlıklı olarak:
1. T oplum sal cinsiyctlcndirihniş toplum sal sistem lerin oyun
cuları olarak, hem kadın hem de erkek üzerine odaklanm aya yö
nelm işlerdir.
2. Kadınları ve erkekleri ne türdeş n e d e karşıt kategoriler ola
rak ele alm aktadır.
3. K adınlar ve erkeklerin, yaşam larını farklı ekonom i poli
tikalarına sahip toplum larda sürdürdüklerini öne sürm ektedir;
357
bu toplum lar içinde de, farklı ırksal/etnik gruplar ve toplum sal

sınıflar bulunm aktadırlar. Bu nedenle, kadınları tek bir kategori
olarak ele almak, yanlış olacaktır.
««e
358
X I. B Ö L Ü M
P O S T M O D E R N A N T R O P O L O Jİ
“H akikati sö yleyebileceğim den em in değilini...

Yalnızca bild iklerim i söyleyebilirim . ’ 11
ntropolojide post moderniz m, G eertz’in yoıum sam a-
A cılığının yanı sıra, işlevselciliğin ve yapısalcılığın

form alizm inden, kültür vc toplum sal eylenı arasın
daki ilişkilerin daha gevşek, ama daha karm aşık bir kavrayışına
yönelen F ost-yapısalcılık tan da beslenm ektedir.'B u nedenle,
Post-yapısalcılık ve post-yapısalcılara kısaca b ir göz atm akta ya
rar olacaktır.
2iI Ü zerine Jam es Bııy hidroelektrik kompleksinin inşa ed ileceği av alanları
nın geleceğin i belirleyecek mahkeme oturumuna çağrılan Cree yerlisinin, mahkeme
huzurunda hakikati söyleyeceğin e yenlin çim esi islenm esi üzerine sözleri (akı. C lif
ford 1986: 8).
359
antro po loji
XI. I. Post-yapısalcılar
Post-yapısalcıhk, yapısalcılığın, özde yapısalcı terim lerle
eleştirisini getirm esi itibariyle antropolojide ikircikli bir konum a
sahiptir. G enellikle antropoloji dışı alanlarda (felsefe, edebiyat
tarihi, tarih, sosyoloji) alanlarında çalışan post-yapısalcılar, bu
yandan Levi-Strauss ve diğer yapısalcı yazarlara eleştiriler yö
neltirken, bir yandan da eylem in açıklanm ası, iktidarın incelen
mesi ve bir söylem yaratıcısı olarak yazarın yapıbozıtınır'2 yolu
na işaret etm işlerdir. Bu nedenledir ki, post-yapı.salcılık, postm o-
dcrnistlerin yanı sıra, transaksiyonalizm in, yapısal M arksizm ’in,
fem inistlerin de beslendiği bir alanı oluşturm aktadır (Barnard
2001:139). Düşünce hareketleri içinde yapısalcılık geç moder-
niteylc ilintilendirilirken. post-yapısalcılık da poslm odem itenin
önceli ve/veya bir biçimi sayılm aktadır.
Postyapısalcı düşünce ağırlıklı olarak bir Fransız im alatı
dır ve genel yönelim i itibariyle disiplinlerarası bir karakteristik
gösterir. Post-yapısalcılar, yapısalcı terim ve çerçevelere sıkça
başvurdukları için iki yaklaşım arasındaki sınırı belirleyebilm ek
genellikle zordur,211 belki en genel ayırım , post-yapısalcıların
yapısalcılıkta içkin özııe-ncsııc ayırım ını kabullenm edeki gönül
süzlüğüdür.
Postyapısalcı düşüncenin habercisi, genellikle kültürdeki
herşeyin şifresinin çözülebileceğini öne süren seıniyotiğin ilk
tem silcilerinden biri kabul edilen Roland Barthes’dir. Bartlıes,
S aussure’ütı iddiasını tersine çevirerek dilbilim in gösterenlerin
genel bilim inin (sem iyoloji=göstcrgcbihm ) bir parçası değil, se-
m iyolojinin dilbilim in bir parçası olduğunu öne sürmüştür. Ona
212 Y aplbozum u, “bir metnin için d ek i, o m elnin gerçekle olduğu şekli ala
b ilm esi için bastırılmış ya da kabul edilm iş anlam allkalmanlarını ortaya çıkarmaya
yarayan bir stratejidir - özellik le de 'm evcudiyet' varsayımlarını (garantili kesinli
ğin gizli tem sillerini) ortaya çıkarmaya” (A ppignaııcsi vc Garratt. tarihsiz).
2 13 Ö rneğin Al ıhusser kim i y azarlarca torn. Bkz. Blııclı 2002) “yapısal mark-
sistlcr" arasına, kim ilerince de (örıı. bkz. Barnard 2001) “posl-yapısalcılar" arasına
yerleştirilm ekledir. Ya da Roland Barlhes'ın yazılan , yap ısalcılık ile posı-yapısaleı-
lığııı bir karışımını sunmakladır.
360
göre sem iyolojik çözüm lem e dile geri dönm ekted ir; ve gosterge-
bilim in kendisini Jakobson’uıı eğ retilem eleri sınıfına dahil et
mem ek için bir neden yoktur. G östergebilim cinin çözüm lem ele
rini yaparken kullandığı üstdilin kendisi, bireğreltiiem edir. B art
hes 1967’de ‘yazarın ölüm ü’nü ilan ettiğinde, ‘‘yazarın niyeti ne
olursa olsun, okuyucuların kendi anlam larını yarattıklarını söyle
mek istiyordu. D olayısıyla m etinler her zam an kayan, kararsız ve
sorgulam aya açık şeylerdi. Bu durum, böyle bir yorum un dışında
kalam ayan bilim sel ve yapısalcı yazarlar için dc gcçerlidir” (Ap-
pignanesi ve G arratt, tarihsiz).
Post-yapısalcılık, en fazla, bazı yazılarında Saussure ile Levi-
Strauss’un yapıbozıım una girişen Fransız filozof ve edebiyat
eleştirm eni Jacques Derrida ile bağlantılandırılır. Diğer isim
ler ise, psikanalist Jacques Lacan, sosyolog-antropolog Pierre
Bourdieu ile, son onyıUarın antropolojisini derinden etkileyen
filozof M ichel F oucault’dur.
Jacques Derrida (1930-). Batılı düşünce geleneğini, özellik
le de onun m erkezini oluşturan “akıl” nosyonunu, dünyayı lam ve
kesin olarak tem sil edebileceğini varsayan logos-m erkezciliğini
hedef alm aktadır. Bu kesinlik ve tam lık savı, kesinsizliği ve fark
lılığı bastıran ya da dışlalayan bir totalicaryanizm , bir Oranlıktır.
“Akıl, ötekine karşı kayıtsızdır.” Derrida, bir metnin bütünsel
liğini analiz birim i olarak ele alm akla eleştirdiği yapısalcılıktan
koparken, her metnin çelişkiler içerebileceğini vc de içerdiğini
söylem ekteydi. O na göre, anlam , gösteren ya da gösterilene içkin
olm ayıp, göstergeler arasındaki bir ilişkinin sonucuydu. D aha
sı, anlam yapıları, gözlem cilerini de dahil ediyordu. Bir başka
deyişle, gözlem ci, gözlem lediğiyle bir etkileşim içindeydi. Bu
nedenledir ki, “bütün anlam ve kinılikler(/özdeşlikler) (kendim i
zinki de dahil) geçici ve göreliydi, çünkü bunlar tam kapsayıcı
değildi” (Appignaııesi vc Garratt, tarihsiz). Saussııre’cü diffe
rence (sonraki yapısal dilbilim cilerin “ayırt-edici ö ze llik ler’i ya
da “ ikili zıtlıklar” ) kavram ını, anlam ının bem “farklı.” hem de
361
“ertelenm iş”214 anlam ına gelen karm aşık bir kavram a dönüştür
m üştür. Bu fiilin Fransızca’daki çifte anlam ı, D errida için hem
senkronik anlam analizindeki, hem de S aussure’ün konuşm a
karşısında dile tanıdığı öncelikteki çelişkileri yakalam aktadır.
D errida’nın yapısalcılıktan kopuşu, aynı zam anda modern Batı
düşüncesi ve onun evrenseller arayışından kopuştur. Ona güre
m etnin215 dışında birşey yoktur. M etinler, salt başka m etinlere
gönderm e yapm aktadır; başka birşey değil. “M elinler-arası” iliş
kiler kavrayışının antropoloji açısından taşıdığı önem , özellikle
Clifford ve M arcus’un Writing Culture'’undan sonra büyük ölçü
de artacaktır.
P ierre Bourdieu (1930-2002) de, felsefe öğrenim inin
ardından, 1955’te lise öğretm eni olarak hayata atılm ış, 1958’de
C ezayir’de öğretim elemanı olarak görev alm ıştır. Fransa-C czayir
savaşı koşullarında C ezayir’deki B erber kabyM eri arasında
etnografik çalışm a yürütm üş, Fransa’ya dönüşünden (1960) sonra
Paris Ü niversitesi’nde ders vermiştir. 1964’tc Ecole des hautes
etudes en sciences sociales’de öğretim üyeliği yapan ve burada
K ültür Sosyolojisi M erkczi’ni kuran B ourdieu, 1981 ’de College
de F rance’ın sosyoloji bölümüne atanm ıştır B ourdieu felsefe,
antropoloji ve sosyoloji alanında pek çok yapıtın yazarıdır.
B ourdieu'nün iki koşut ilgi alanı, Fransız toplum unda sınıf ve
eğilim ile, K abyle toplum Itırının akrabalık ve aile örgütlenm e
sidir. A ncak antropoloji çevrelerindeki esas etkisi, pratiğe olan
kuram sal ilgisidir.
B ourdieu’nün pratik kuram ının anahtar m etinleri. Esq ııisse
d ’utıe theorie de la pratique ( Bir Pratik K uram ının Anahatları
- 1972) ile, Le seııs pratique (Pratik A nlam - 19 8 0 )'dir. Her iki
yapıtın da argüm anı aynıdır: nesnel anlam a, pratiğin özünü k a
çırm aktadır; bu nedenle aktörün anlayışı vurgulanm alıdır. Ne ki,
214 l'ransızeu differer fiili, hem "farklılaşmak," hem dc "ertelemek" anla

m ına gelm ekledir. Derrida, fiili.‘anlam*ın hem özd eşlik , hem de farklılık içerm esi
nede niyle sürekli ‘ertelendiği'ni gösicrınek üzere kullanmakladır.
215 Derı ida, "mcıin” kavramını '‘gen işletilm iş söylem ", yaııi dil dahil tiinı
yorum lama edim leri karşılığında kullanır
362
bilişsel biçim lerin konstrüktivist göstergebiiim i de. açıklayıcı bir

çerçeve değildir. Onun vurgusu, toplum sal eylem in iletışim sel
anlaşılm ası üzerinedir. M arksizm için aslî olan praksis geleneği
ni ele alırken, içselleştirilm iş toplum sallık ve ondan kaynaklanan
eğilim ler olarak tariflcncbilecek habitus2'6 nosyonuna içkin olan
kültüre özgül bir vurgu yapar.
S aussure’den L evi-S trauss'a yapısalcılar “ m odel” düzlem in
de kalırken, Bourdieu perform ans alanına ilgi duym aktadır. Sis
tem /olay, kural/doğaçlam a, nesnel/öznel, senkroni/diyakroni,
langue/parole gibi ayırım lardan [M aıcel M auss’tan Ödünç aldığı
(Eriksen 2004: 69)] habitııs iizeıine tem ellenen yem bir düzen
adına feragat eder. H abitus' taıı kastı, “toplum sal eylem alanla
rına katılan insan öznelerini tem sil eden, öznel ve nesnel olarak
tanım lanm ış, yapılanm ış pratik ve eğilim ler”dir (Ulin 2001: 19).
Kendisi lıabitus'u “düzenlenm iş doğaçlam aların, kalıcı olarak
yeıleş(tiril)m iş jeııeıaiif ilkesi,” “yapılanm ış, yapılandırıcı eği
limlerin her zaman pratik işlevlere yönelik olarak düzenlenm iş
sistem i” (akt. Barnard 2001: 142-143) ya da “ som utlaşm ış, b e
dene dönüşm üş olan toplum sallık” (Bourdieu 2003: I 19) olarak
tanım lam aktadır. Aktörlerin içinde işleyen yapıla n d ırın bir m e
kanizm a olarak lıabitus, aktörlerin çeşitli durum larla baş etm esi
ni sağlayan bir strateji üretme ilkesidir:
"D ış yapılanır içselleştirilm esinin ürünü olan lıabitus, alanın
taleplerine aşağı yukarı tutarlı vc sistem atik biçim de tepki verir.
( ...) b ir antropolojik sahil olm aktan çok uzak olan bu derin yapı,
tarihsel olarak inşa edilm iş, kurum sal olarak kök salm ış, dolayı
sıyla toplum sal olarak değişken, üretici bir m atristir. Habitııs bir
akılsallık işlem cisidir: am a toplum sal ilişkilerin tarihsel b ir sis
tem ine içkin vc dolayısıyla bireye aşkın, pratik bir akılsallıktıı
bu. ( ...) H abitus yaratıcıdır, bıılıışçııdur - am a yapıların sınırlan
içinde” (W acquanl, “G iriş." B ourdieu ve W aequant 2003: 27).
Bourdieu. statik ‘yaP' kavram ının karşısına nesnel ile öznel,
kolektif ile bireysel anısında yatan ve yeterli perform ansçılann
216 Habitus', serbest bir çeviriyle, özellik le bedenin 'habılnl'ı ya da ’nlışıla-
gcldik h al'i anlamına gelen Lal ince bir sözcük (Barnard 2001: 142)..
363
toplum sal eylem inin yapısını veren habitus ile çıkm aktadır. K ül
türel olarak tanım lanm asına karşın habitus' un locus' u bireyin
zihnidir. Toplum sal kurum lardan değil, bir kültürün m ensupları
nın sezgisel olarak başetm eyi bildikleri ‘eğilim ler’den {dispositi
ons) oluşur. B ireyler habitus ve olaylar sistemi içindeki yerlerine
ilişkin kavrayışları uyarınca, ne zam an hangi eğilim leri izleye
ceklerine dair seçim ler yapm aktadır.
B ourdieu’nıin hedefi toplum bilim i kurallara vurgudan, bir
pratik kuram ına yöneltm ektir. Yapının varlığını kabul etm ekle
birlikte; zorlayıcı değil, (kullanm asını bilenler için) m üm kün kı
lıcı, seçim e bağlı olarak varolduğunu vurgulam akladır.
N e ki, bireylerin karar alm a süreçlerine erişim i, eşit değildir.
İktidar (ya da B ourdicu'nün terim iyle “serm aye") burada devre
ye girm ektedir. B ourdieu’niin pratik kuram ına içkin olan iktidar
kuram ı, dünyaya ilişkin pratik taksonom ileri başkalarına dayata-
bilenlerin, iktidarı tanım ı gereği ellerinde tuttukları yolundadır.
Bu. gençLere öğretm ekle, kültürel egem enlikle ya da “sim gesel
şiddel” le gerçekleşebil inektedir.
B ourdieu’nün “iktidar" kavrayışı, “ alan" nosyonuyla bağlan
tılı olarak biçim lenm ektedir. Toplum , daha doğrusu farklılaşm ış
toplum , yekpare bir “biitün" değildir, “tek bir toplum m antığına
indirgcncm eyecek. nispeten özerk" (W acquant 2003: 26), herbı-
rı kendi düzenleyici ilkelerine sahip alanlardan oluşur: İktisadî,
siyasal, dinsel, estetik, entelektüel vb. Aktörler, bu alanlar içinde
işgal ettikleri konum lara göre, bir yandan alanın m antığının da
yatm ası altındadırlar, bir yandan da alanın özgül serm aye türüne
(sanatsal alanda kültürel serm aye ya da yetke, bilimsel alanda
bilim sel serm aye, İktisadî alanda servet vb.) erişim konusunda
birbirlcriylc rekabet ve çatışm a içindedir ve bu çatışm a sürecinde
alanın yapısını ve sınırlarını değişikliğe uğratırlar.
“ Çözüm leyici açıdan alan, konumlar arasındaki nesnel b a
ğıntıların konfigürasyonu ya da ağı olarak tanım lanabilir. Bu
konum lar, varoluşları ve kendilerini işgal edenlere, eyleyicilere
(aktörlere) ya da kuram lara dayattıkları belirlenim ler açısından,
364
i'arkiı ikıidar (ya da sermaye) türlerinin dağılım yapısındaki ve

mevcut ve potansiyel durumlarıyla [.u/tu], ayrıca diğer konum
lara nesnel bağıntılarıyla (tahakküm, itaat, benzeşme vb.) nesnel
olarak tanımlanır. Söz konusu iktidar (ya da sermaye) türlerine
sahip olmak, alanda elde edilebilecek özgül faydalara erişimi
belirler. Yüksek derecede farklılaşmış toplumlarda. toplumsal
kozmos, diğer alanları düzenleyen mantık ve zorunluluklara in-
dirgcııcmcyccek mantık ve zorunluluğun yeri olan görece ba
ğımsız mikrokosnıosların bütünüdür. Örneğin sanat alanı, din
alanı ya da iktisadı alan, farklı mantıklara tabidir” (Bourdieu ve
^ Wacquant 2003: 8 1).
M ichel Foucault (1926-1984) ise. College de F rance’da
düşünce sistemleri profesörüydü. Tıp (psikiyatri), eezabilim vc
cinsellik konularında yazm ıştır. Kuramsal odağı yaşam ı boyunca
değişikliklere uğramış olm akla birlikte, yapısalcı yaklaşım a kar
şıtlıkla belirlenir.
I9 6 0 '!arda tarihte düzenin yokluğunu ve S aussure’cü
p a ro le 'un iangue. üzerindeki öndeliğini vurgulam aktadır: yani
yapılar önsel olarak m evcut değildir ve söylem kültürel gram er
üzerinde başat olm alıdır. Dahası düzen, verili bir zaman ve yer
deki aktör tarafından değil, tarihçi ya da toplum bilim ci tarafın
dan yaratılır. Şu hakle, hangi bilginin gerçek, hangisinin sahte
olduğunu (ayin eden epistem e'\c.r?r' binlerini ya da birşeyleri
dıştahıyarak, dlskallfyc ederek kurulan birer "iktidar” aracıdır.
1970'lerde ise ilgisi, bilgi ile iktidarın birbirlerine bağlanm a
biçim lerine doğru kaym ıştır. İktidar, sahip olunan bir şey değil,
yaşanan bir durum , bir sistemi kontrol ya da munipüle edebilm e
yetisidir, dolayısıyla da bilgi ile dolayım stz biçim de bağlantılı
dır. Yaşam larım ızın dokusuna işleyen iktidar, uygulanışına katı
lan herkesi (kurbanları dahil) biçim lendirm ektedir. Ve rasyona
lizmin aklı, varolabilm ek için kendisine karşıt olarak tanım layıp
dıştaladıklarını/baskı altına aldıklarını (deli, suçlu, sapkın vb.
217 V.pis t eme. Grekçe “ anlamak, kesin olarak bilmek, inanmak" anlamlarına
gelen episroıııoi sözcüğünden [üretilir Epistemoloji, gerçek ve sahte bilgileri birbi
rinden avırl elıııeyc yönelik bilgi kuramıdır.
365
toplum sal kategoriler) gerektirm ekte, hatta yaratm aktadır.

Bu nedenle ne sim gesel, ne de toplum sal yapılar olduğu gibi
kabul edilm eli, ve toplum un her üyesinin aynı tarzda anladığı,
kültürel olarak uzlaşılm ış şem alar olarak görülm em elidir. G er
çekte, “kuram "ın kendisi b ir pratiktir, yerel b ir pratik. Bununla
ilişkili olarak başvurduğu bir kavram , sö ylem 'dir. Foucaultcu
kullanım ında bu kavram , insanların bir konu üzerinde konuşm a
ya da yazm a tarzı, içkin olan bilgi külliyatı ya da iktidar yapı
larında olduğu gibi, bu bilginin kullanım ını kast edecek şekilde
genişletilm ektedir.
Ö zellikle iktidar söylem iyle Foucault fem inist antropolojiyi
etkilem iştir. Ancak Jam es Clifford ve G eorge M arcus gibi,
postm odern antropolojinin m anifestosu sayılan Writing Culture
yazarları üzerinde de derin bir etkisi vardır (Barnard 2001: 144).
XI. 2. Postm ode rnizm

İlk kez 1870’li yıllarda İngiliz ressam C hapm an tarafından
dile getirilen “postm odern’' kavram ı (C hapm an “postm odern
re sin f’den söz etm ekteydi; edebiyat eleştirm eni Fcdcrico Oniz,
1934'ıe İspanyol ve İspanyol-A m erikan şiirini dönem selleş
tirirken, m odernism o, postm odernism o ve ultra-m odenıism o
kavram larına başvurm uştu) 1950’lerde sanat incelemeleri ve
m im aride fornıel biçem ilkelerinin reddi ve olasız karışım la
rı, özellikle de yerel varyasyonları içeren karm a üslûplar için
kullanılm aya başlam ıştı. Sosyal bilim lere dahil edilm esi, Paris
V lll Ü niversitesi’nden Profesör Jean-François L yotard’in Kana-
da/Q uebec hüküm etine sunduğu Postm odern durum ’ raporuyla
olm uştur. L yotard bu raporda. “ Aşırı ölçüde basitleştirecek olur
sak, ‘postm odern’i, ‘m eta-anlatılara inançsızlık’ olarak tanım lı
yorum ,” dem ekleydi.
“Postm odern D urum ”da Lyotard, büyük ya da m eta (üst) ku
ram ların spekülatif ya da özgürleştirici bir anlatı olarak m eşru
luğunu yitirdiğini savunm aktadır. Gerçekte bir “a n la tf’dan öte
birşey olm ayan bu tip kuram ların özgürleştirici potansiyellerine
366
Kuram lar, K ura m cıla r
inanm ak, A ydınianm a’nın /«yew-m erkezli iddialarına kapılm ak

olacaktır. Lyotard, her türlü m cta-kuram ın önem yitim ini, nor
m atif temellerini göreli kılıp geçersizi eşti ren yeni teknoloji ve
uzman söylem lere bağlam aktadır. Ona göre m eta-kuram ların
çöküşü, M ax W e b er'in deyişiyle tüzel rasynıuditeden. araçların
am açlara hükm ettiği teknik rasyonaliteye geçişle belirlenm ekte
dir. Dahası, kapitalizm in yeniden düzenlenişi, “kom ünist alter
natifin çöküşüne ve mal ve hizm etlerden bireysel zevk alm anın
değer kazanm ası”na (akt. Ulin 2001: 1S3-184) yol açmıştır. Lyo
tard, tüm kurucu kuram lar ve onların getirdiği evrensellik savın
daki standartlara karşı, bilgi iddialarının m eşruluğunun kendim
“dilsel pratikleri ve iletişimse! etkileşim inden" kaynaklandığını
nee sürer (Ulin 2001: 183-184).
Böylelikle, 1950'li yılların altiisllüklerinin ardından “klasik”
antropolojiye ve onun siyasal duruşuna yöneltilen eleştiriler,
19704i yıllardan itibaren “bilim ” ve “m odernite" kavram larının
sorgulanm asına doğru evrilecekti.
Geniş anlam ıyla “bir zihniyet, dünyaya bir bakış ve bıı bakı
şın yöntem leri, yaklaşım ı ve bilgikuranısal araçları bakım ından
belli bir tarzda belirlenişi” olarak çerçevelendirilen “m odernlik.”
“ 17. yüzyılda A vrupa'da başlayan ve sonraları neredeyse bütün
dünyayı etkisi altına alan toplum sal yaşam ve örgütlenm e biçim
leri” ya da “pozitivist. teknoloji m erkezli ve rasyonalist eğilim li,
doğrusal gelişm e ve m utlak doğrulara inançla, toplum sal düzenin
rasyonalist biçim de planlanm asıyla ve bilgi ve üretimin standart
larıyla özdeşleştirilen" bir kavram olarak tanım lanm akta ve doğ
rudan Batı toplum lun ve A ydınlanm a'yla ilişkilendirilm ekledir
(Pala-Ercan 2000: 26).
Aydınlanm a, eleştirel aklın kullanılm asıyla m itoslardan, ba
tıl inançtan kurtulm ayı, gizem li güçler ve doğaya tabi olm aktan
özgürleşm eyi am açlam aktadır. A ydınlanm acılar sanat ve bilim
lerin. dünyanın ve benliğin anlaşılm asını ve törel ilerlem eyi, ku
m ulların geçerliliğini ve insan m utluluğunu sağlayacağı beklen-
ti s indedirler ve aklı, özgül bir işlevine, hesaplam aya (nıathesis)
367
indirgem ekle eleştirilm ektedirler (Pala-Ercan 2000: 26).

Postm odern İzm, m odernitenin bilim ve teknik sayesinde top
lumsa] ilerlem enin sağlanabileceği evrensel bir toplum modeli
olm a savına bir tepki olarak tanım lanabilecektir vc gürecilik ve
tikelcilikten beslenm ektedir. Bu haliyle, A ydınlanm acılığm kar
şısına dikilen 18. yüzyıl Alman geleneğinin tikelci, duyum cu,
ıeaksiyoner, m aneviyatçı, kültüralist R om antisizm iyle pek çok
unsuru paylaşm aktadır.
Batı-m erkczli bir akılcılığın değeri ve doğruya ulaşabilm e
olasılığının sorgulandığı yaklaşım lar için “doğru" görelidir. Bu
yaklaşım lar yalnızca “araçsal” aklı değil, onun taşıyıcısı kabul
edilen insanın bilgiyi oluşturm a sürecinde özne konum unu yiti
rerek onun nesnesi haline geldiğini savunm aktadırlar.
18. yüzyıl Batı A vrupası’ııda biçim lenen bilim ve ablak alan
larının birbirinden ayrılm ası ve bununla ilgili sorunların adalet ve
beğeni sorunlarından ayrı düşünülm esi (bilim, etik vc estetiğin
ayrışm ası) m odernlik projesinin özünü oluşturm aktadır. Bu proje,
dcvlct-toplum , akılcı doğal hukuk-siyasal iktisat, bilm e-inanm a-
ııın ayrıştırılıp akıl yoluyla yeniden birleştirilm esini öngörm ek
ledir. Postnıodernistler ise. (yapıbozum cuların açtığı yoldan) ha
kikat ile iktidar ilişkisini ön plana çıkartarak ayırım ları vurgular,
A ydınlanm a ile başladığım savladıkları 'ötekini bilme" konusun
daki etnik-m erkezci görüşü eleştirirler (‘Ölekileştirici" O ryantalist
yazının eleştirel incelemeleri postm odernizm in, özellikle postm o
dernist antropolojinin bir başka kaynağını oluşturm aktadır).
İklidar-kurucu olduğu savıyla rasyotıal itenin, “m eta-
an latılu r’ın. bilim in “tem sil'’ (gerçekliğin tem sili olm a) sav
larının, kesinlik arayışının, dolayısıyla da bilim in reddi (ya da
bilim in diğer anlatılar içinde bir anlatı olduğu savıyla sıradan
laştırılm ası); ve belirsizlik, parçalanm a, ekle küs izm ve güreci
likle ikam esi, postm odernist yaklaşım ın tem el yönlendir. Vc bu
cpistem olojjk nihilizm , 19 7 0 ’leıden itibaren, küreselleşm e süre
cindeki Batı kapitalizm inin; işgücünün esnekleştirilm esi, Örgüt-
süzleştirilm esi / istihdam ın deregulasyonu (postfordizm ), sınaî
368
Kııronılar. K uram cılar
üretim in Güney ülkelerine kaydırılarak m ikroelektronik teknolo

jin in başat olduğu yeni üretim alanlarının ön plana çıkışı, üretici
sektörler gerilerken hizm et sektöründeki genleşm e, çokuluslu
şirketlerin (Ç U Ş ’lar) etkinliklerindeki artış, refah/sosyal devletin
im hası ve özelleştirm eler, '‘tüketim toplum u” biçim lenişi, Sos
yalist B lok’un dağılm ası, azgelişm iş/gelişm e yolundaki ülkeler
de ulus-devletlerin gücünün aşındtrılm ası, etnik diriliş ve çalış
malar, kim liğe dayalı siyasetlerin öne çıkm ası, ve bunlara bağlı
olarak ‘Tarihin sonu, felsefenin sonu, ideolojilerin sonu, elveda
proletarya’ vb. eskalolojik (ereksclci) söylem lerin öne çıkm ası
arkaplanm da ele alınm alıdır.
X I. 3. A n tro p o lo jid e P o stm o d e rn izm

Antropoloji son dönemde her kültürün kendi değer sistemi ya da
semantik yapısı olduğunu ifade eden ılımlı bir gürecilikten. B ene
dict ve W horf’un görüşlerini anımsatan radikal bir güreciliğe yöne
lişe sahne olmaktadır. Bu ise, bir bütün olarak “kültür kuramı”ndan
söz etmeyi olanaksızlaştırm aktadır (Barnard 2001: 169).
Antropolojide ilk postm odernist m etnin. Ja m e s C liffo rd 'un
yayınladığı Writing Culture, The Politics and Poetics o f E th
nography (Kültür Yazm ak, Elnografinin Poetikası ve Politikası
- 1986) olduğu genel kabul görür. Kitap, 1984'te M eksika/Santa
F e'd e düzenlenen ve sekiz antropolog, bir antropoloji tarihçisi
(J. Clifford) ve bir edebiyat eleştirm eni (M ary Louis P ratt)'nin
tebliğ sunduğu, 'Llııografik M etnin İmali" konulu bir konferansa
dayanm akladır.21* Tebliğlerin ortak tem ası, antropolojik söylem
içinde yazınsal yöntem lerin iıdelenm esidir ve ılım lıdan radikale,
bir eğilim ler yelpazesi sergilenm ektedir. Tebliğlerin bazıları, et-
nografik araştırm a sürecinde etnografın odağını oluşturduğu ik
tidar ilişkileri İncelenm ektedir; her biri etnografik anlatıların her
şeyden önce birer ‘yazı" olduğu savından hareket eder ve ılım lı
dan radikale, bir eğilim ler yelpazesi sergiler.
2 IS Seminer katılımcılarından Robert Thonıton'un tebliğine, ‘teknik
nedenler'den dolayı kitapla yer verilmemiştir.
369
Jam es C lifford. Writing C ulture’a yazdığı önsözde, kültürün

bütünlüğü ve etnografinin temsil iddialarına şiddetli eleştiriler
yöneltir ve onun bir “yazın” olarak ele alınm ası gerektiğini vur
gular;
“İşe katılım cı gözlem ya da (yorum a elverişli) kültürel m etin
lerle değil, yazm ayla, metinlerin imaliyle başlıyoruz. Yazma artık
m arjinal, okült bir boyut olm aktan çıkm ış, antropologların hem
alanda, hem de sonrasında yaptıklarının m erkezine yerleşmiştir.
Yakın zam an öncesine dek betiınlenm eyişi ya da ciddi biçimde
.tartı şıl may ışı olgusu, temsilin saydam lığı ve deneyim in dolavım-
sızlığını savlayan bir ideolojinin ısrarlı lığını vurgular. ( ...)
B urada derlenen denem eler, bu ideolojinin parçalanıp dağıl

dığını öne sürm ektedir. K ültürün, ciddi biçim de tartışılan izge
ve tem sillerden oluştuğu görüşündedirler, şiirsel ile siyasalın
birbirinden ayırt edilem eyeceğini, bilim in tarihsel ve dil.sct s ü
reçlerin üzerinde d eğ il. içerisinde olduğunu varsayarlar. A ka
dem ik ve yazınsal türlerin iç içe geçtiğini ve kiilliirel betim le
m eleri yazm anın özde deneysel ve elik olduğunu kabul ederler.
M etin imali ve retorik üzerine odaklanışlan . kültürel anlatıların
inşa edilm iş, yapay doğasını vurgulam aya yarar. Y etkenin aşırı
saydam tarzlarını berhava edip, etnografinin tarihsel yüklem ine,
her zam an kültürlerin tem siline değil, ica dına m ahkum olduğu
na dikkat çekerler” (C lifford 1986a: 2).
ClılTord'a göıe antropolojinin yazınsalltğı, salt b ir “uslup”
sorunu değildir. Yazınsal süreç -eğrelıilcm e, figiirasyon. aıılatı-
kültüıel görüngülerin kayded ilişini ve okunuşunu etkilem ektedir.
Ve yine, etnograliyi bir tür “şiir” olarak kabul etm ek, C lifford’a
göre onun nesnelliğini dıştalam ayaeuktır.
G eorge M arcus, Writing C ulture'doki katkısında yazarın
yetkesini sorgularken, M ary L. Pratt, çeşitli etnografları tartı
şıp, nesnel ve öznel anlam aları kaynaştıracak bir yaklaşım ı savu
nur. Pratt’a göre etnografların işleri, yazınsal üslûpların ışığında
yeniden değerlendirilebilir vc değerlendirilm elidir.
V incent Crapanzano'nun yazısı, üç farklı m etinde (bir 18.,
bir 19. yüzyıl metni vc Gcertz) çeviri sorunlarını irdeler. Renato
370
K urum lar, K uram cılar
Rosaido ctnograf'ik m etinde otoritenin oluşturm a süreçlerini iki

örnek, Fransız tarihçi Le Roy Ladurie’nin engizisyon kayıtlarına
dayanarak yeniden inşa ettiği Fransız köyii M antaillou tarihi ile,
E vans-P ritchard’in The N u er’i üzerinden incelem ekte ve araş
tırıcının araştırm alarını gerçekleştirdikleri siyasal bağlam ı dik
kate alm ayışlarının, ctnogıafik yetkenin oluşturulm asında etken
olduğu sonucuna varm aktadır. Jam es C lifford’un bütün etnog-
rafik m etinlerin ‘alegorik’ olduğu, yazar-etnograf, haberci(ler)
ve okurlar tarafından çerçevelendirilm iş farklı okum alara tabi
olduğu ve yazm a/okum a süreçlerinin iktidar ilişkileri bağlam ına
yerleştirilm esi gerektiğini öne sürdüğü yazısının ardından, Talal
Asad da, Ernest G cllner’in Britanya antropoloji geleneğindeki
‘çeviri’ üzerine denem esini ele alm aktadır.
G eorge M arcu s’un Writing C ulture' a katkısı, etnografik
(mikro) yazının daha gem ş (dünya sistem i) bağlam la ilişkileri
nin nasıl kurulacağı üzerinedir. M ichael F isch er’in, A B D ’de
yayınlanm ış etnik otobiyografik yapıtları (Erm eııi-A m erikalı,
Ç inli-A m erikah, A lro-A m erikalı, M cksikalı-A m erikalı vc Ycrli-
A m erikalı) irdelerken etnisite dinam iğinin her kuşakta yeniden
icat edilm esi gereğini vurgulayan yazısının yanında Paul Rabi-
now. C. G e eıtz’iıı yorum sum acılığındaki m etinsel inşayı ve J.
C liffo rd 'u n ‘metinsel m eta-antropoloji’sinden hareketle tem sil
lerin toplum sal olgular olduğunu savunur. Stephen Tyler ise,
bilimsel düşüncenin ölüm ünden söz edip, postm odcrn(ist) ant
ropolojinin parçalı doğasını överek, onun, etnografik 'm etnin'
m onologu karşısında, söylem e yani diyaloga yöneldiğini belirtir
[Clifford ve M arcus (der.) (1986) ve Barnard 2001: 169-170].
Writing C ulture’dan bu yana pek çok antropolog, benzer bir
söylemi sürdü regel m iştir. M arcus, Fischer, C lifford, M ichael
Taussing, Paul R abinow vb. A B D ’li sosyolog N orm an Den-
zin, postm odern etnografiyi ‘ahlaksal bir söylem ’ olarak tanım
lam akta, etnografın geleneksel nesnel uslûbunu (dolayısıyla da
‘yetke’ konum unu) terk ederek, (otobiyografi ve perform ans te
melli m edya dahil) daha deneysel tarzlara, daha fazla duygusal
371
ifadeye, kurguya, praksisc, çoğul bakış açılarına yönelm esi g e

rektiğini söylem ektedir.
Şu halde, doğası gereği ‘"bütüncü” bir kuram olm ayan post
m odernist antropolojinin yönelişindeki kimi ortak özellikleri,
şöylece sıralam ak m üm kündür (Pala-Ercan 2000: 30-42):
- B elirsizlik ve p a rç a la n m a : Postm odern, bütün evrensel ya
daa 'b ü tüncül’ söylem lere yönelik, derin bir güvensizlikle tarifle-
ııir. Belirsizlik, beraberinde çok-parçalılığı da getirm ektedir. Bu
kesinsizlik eğilim i bir ölçüde, hiitün görüngülerin temel m adde
parçacıklarına indirgenebileceğim , bu parçacıkların her an kesin
bir yer ve hıza sahip olduklarım ve bunları kullanarak gelecek
teki durum larının kesin olarak saptanabileceğini ileri süren New-
ton fiziğinin, belli bir anda nerede ve hangi hızda oldukları sapta
nam ayan atom -altı parçacıkların (elektronlar) bulunm ası sonucu
yerini görcci Kuuımmı fiziğ in e bırakm asıyla koşuttur.
Postm odernizm in bu belirsizlik yönelişi, "zam an ve uzayın
birlikte, sonlu büyüklükte, fakat bir sınırı ya da kenarı olm ayan
bir yüzey oluşlurdıığu”nu söyleyen kuramsal fizikçi Stephen
H aw king’den de beslenm ektedir.
H aw k in g 'in göıeci yaklaşım ına bilim ve tarih felsefesinde
T. K uhn’un paradigm a kavram ı ve dadaist bilim felsefecisi Paul
Feyerbend'in bilim sel anarşizm i eşlik etmektedir. Kuhn, Bilim sel
D evrim/erin Yapısı’yla bilim cilerin kavramsal çerçevelerini oluş
turan paradigm a hırın dışında geçerli ölçütleri olm adığı vc farklı
bilgi türlerinin eşdeğer, aynı geçerlikte sonuçlar getirebileceğini
savunm uştur. Feycıbend ısc. Yöııreme H a y ır'ıııda, "kaos” un b il
gi için taşıdığı öııemi vurgularken, bilim in çoğunlukla hatalar,
sapm alar, esinler vb., kısacası aklın bir yuna bırakılm ası sayesin
de ilerlediğine dikkat çeker.
H er lüılü m odern antropolojik hakikat ve kuramı reddetm e
eğilim inde olan postm odernist antropologlara göre bir kurgudan
ibaret olan antropolojik hakikat, sürekli yeniden uydurulm akta
dır. M odern antropolojinin incelediği olayları kendisinin yarattı
ğını ve bu nedenle hakikati keşfetm ekle ilgisi olam ayacağını öne
372
sürerler. Hakikat arayışı ve kuram dan vazgeçm ek, aynı zam an
da otorite vc sorum luluktan vazgeçm ektir. A ntropolojik metnin
hakikati yazarının irade ya da niyetine değil, ‘okurun yaratıcı
faaliyeti "ne (J. Clifford) bağlıdır.
A ncak hakikatin reddi, postm odernist antropiologlarınm
söylem lerinin içerikten yoksun olduğu anlam ına gelm ez. Post
modern antropoloji, yorum a, deneyim e, diyaloga, çoksesliliğe
dayanacaktır. ‘Ö teki’rıc karşı duyarlılık, ötekiyle kurulan bir di
yalogdur; onu dinlem ek ve onunla konuşm aktır.
- E klektisizm : M odern bilim in pozJtivist, am pirisist, rasyonel-
m antıksal modelini indirgem ccilikle eleştiren post modern istlcr,
bundan kaçınm ak j^in M arx. W eber, Haberm as gibi düşünürle
rin perspektifleriyle Foucault, B audrillard gibi kuramcıları itkileri
birleştiren bir eklcklısizm e başvururlar. H er tiirlü bütünlüğe kar-
şı_çıkan. parçaladığı bütünlüklerin parçalarını birbirine iliştiren
montaj ve kolaja dayalı bir ‘m etodoloji’ yeğlenir.
Postm odernist antropoloji, okuru kuram lar inşa etm e yoluyla
değil, gösterm e, anım satm a, ipuçları sunm a, çağrışım vb. yollar
la iknaya çalışır. Bu ise antropolojiyi insan bilimleri, yazınsallık
ve şiirselliğe yaklaştırm aktadır. Her türlü hakikat iddiasından
vazgeçm e eğilimi, bütün görülerin ve içgörülerin eşit değerde
tutulduğu bir göreciliği beraberinde getirm ektedir.
- H erşey u ya r: Anlamın, değerin, aklın ve yetkenin sorgu
landığı. halta reddedildiği postm odern düzlem de her türlü ne
densellik yerine hiçim çeşitliliği sergileyen bağıntıların, tarih
teki süreksizlik ve farklıların vurgulanm ası genel bir eğilimdir.
Bu göreeı eğilim e. F eyerbend'in, her kuram ın, her usulün kendi
içinde ve kendi standartlarına göre değerlendirilm esi gerektiğini,
yeterliliğin değişm ez ölçüsü olan kalıcı ve evrensel bir yöntemin
olam ayacağını öne süren kuram sal ve m etodolojik çoğulculuğu
eklenince, ‘ne olsa uyar’ tarzında bir bilim sel anlayış biçim len
m ektedir.
Böylelikle, (bilim dahil) her tiirlü söylem in geçerli olabilm e
si, başka bir söylem e hükm etm em esi önkoşuluna bağlanır. Fe-
373
yerbcnd, “özgür bir toplum un, bütün geleneklerin eşil haklara ve

iktidar odaklarına erişim eşitliğine sahip bir toplum ’' olduğunu
söylem ektedir.
Böylesi bir ortam da sorun kuram ların olm ayışı değil, aksi
ne, çok sayıda kuram ın bulunm asıdır. K uram lar ya da m etinler
arasında hakem lik yapabilm ek ve hakikat iddiaları konusunda
bir karara varabilm ek için özgül ölçütler bulunm adığından, sa
yılarını azaltm a ya da bazılarına öndelik tanım anın da olanağı
yoktur. Zaten postm odernist düşünceye göre “aslında kuram da
yok”tur; kuram lar en iyi olasılıkla m eta-anlatıhırdır, en kötü
süyle de propagandadan ibarettirler. Zaten kuram ların anlam aya
ve/veya açıklam aya çalıştığı olgular dilden, sezgisel yorum dan
ve bağlam dan bağım sız olm ayan inşalardır ve bünyelerinde inşa
edildikleri topluluk taralından tanım lanır, hatta uydurulurlar; bıı
kolektivite dışında bir anlamları yoktur. B öylelikle toplum bili
min kendisi de bir öykü statüsüne indirilm ektedir.
Hakikat ya da doğruluğun reddinin nihilizm e yol açtığı id
diaları karşısında postm odem isller, Devrida’ya dayanarak bunun
nihilizm e yol açm aktan çok totalitaryaniznıi önlediğini söyle
mektedirler. Kendini tek bir hakikate dayandıran totalilaryaniz-
miıı aksine, postm odernist görccilik daha sevecen pratikler olan
‘dinlem e, sorgulam a ve diyalogu’ m ümkün kılmaktadır. B öyle
likle (postm odernistlerin ileri sürdükleri dahil) tüm önerm eler,
eşitlenm ektedir. “H akikat yoksa, yanlış da olm ayacaktır.”
- K urallıhk ve uzlaşanın reddi: ‘T anrı'nın ölüm ü nün ardın
dan ’yazarın soıııı' ve 'felsefenin sonu’nun ilam (Foucault) ile dü
şünsel zemini hazırlanan, m erkezî toplumsal vc kültürel normların
yıkılm ası talebi sıkça dile getirilm ektedir. Bilginin gizem selleşti
rilm esinin önlenmesi, iktidar biçim lerine vurgu, dilin kurgusunun
bozulm ası, toplum sal-siyasal iktidara karşı azınlık hareketleri,
erkek egem enliğine karşı feminist hareket vb. aynı kurallıhğın
bozumu çerçevesinde değerlendirilip desteklenmektedir.
- Ö znenin ö lüm ü: Artan rasyonelliğin özgürlüğü arttıracağı
ve akıl ile özgürlük arasında içsel bir bağ olduğu inancını redde
374
den postm odcm isiler, nedensel ilişkilere dayanarak akıl yürüten

öznenin varlığının “kurm aca” olduğunu söylem ektedirler. T utar
lı, bütüncül, kcndi-bilincinde modern özne, post moderni zm de
m erkezsiz. parçalı, heterojen özneyle ikame edilir.
- Tem silin reddi ve su n u la m a ya m n s u n u lm a sı: 20. yüzyıl
baslarında fotoğraf m akinesinin resim sanatının gerçekliği üret
me konusundaki iddiasını zaafa uğratm ası, bir bakım a el sanat
larının kitlesel üretim karşısında uğradığı bozgundur. B öylelikle
ressam lar gerçekliği yansıtm anın farklı tarzlarına (kübizm , de-
form asyon vb.) yönelecek ve resim, kısa sürede gerçekliğin tem
sili konusundaki tüm iddialarından vazgeçecektir.
B enzer tarzda. K ant'tan beri süregelen zihnin gerçekliği o l
duğu gibi yansıtm adığı tez(ler)i, insanların şeyleri algılayışında
bir kesinlik olm adığı/olam ayacağı görüsüne doğru gelişm ekte
dir. Postm odern istlcr, sanatla gerçeklik arasındaki sınırların b ü
tünüyle ortadan kalktığını düşünm ektedirler; çünkü ikisi de e v
rensel benzeti (sim ulacrum ) içine düşm üştür. Sim ulacrum temsil
(gösteren) ile gerçeklik (gösterilen) arasındaki ayırım ın oltadan
kalktığı yerde başlar: bu durum da gerçekliğin kendisi bir fazla
lık haline gelecek ve gösterenlerin bir gerçeklik ya da anlam a
gönderm e yapm aksızın birbirlerıyle eşleştiği bir üst-gerçekliğe
ulaşılacaktır.
Postm odern is tleıin m odernizm için büyük önem taşıdığını
düşündükleri tem sile yönelik eleştirilerinin odağı, onun bir şey,
kişi, yer ya da zam anı, olduğundan farklı olarak ycniden-sım m ası
(re-preseni) ve bunu içerik kaybı ya da niyet ihlali olm aksızın
gerçekleştirdiği varsayım ına dayanmasıdır.
Örneğin. M arcııs ve C ushm an’a göre etnografi yazım ının en
belirgin karakteristiklerinden biri, “ yerlilerin yaptığına ilişkin
kendi yorum um u yazıyorum ," dem ek yerine yazarların yerlinin
bakış açısını tem sil elliğini savlam asıdır. Hiç kuşku yok ki bir et
nograf toplum daki herkesin bakış açısını yansıtam az; seçtiği (ya
da kendisini seçen) habercilerle çalışır. Şu halde toplum adına
“ kim (ler)in” konuştuğu, gerçekte bir seçim konusudur:
375
ANTRO PO LO Jİ
“Antropolojik alan araştırması heıtı bilimsel bir ‘laboratu-

var.' hem de kişisel bir ‘geçiş ayini' olarak temsil edilmiştir.
İki eğreltileme, disiplinin nesnel ve öznel pratikleri kaynaştırma
yolundaki olanaksız girişimini gayet iyi yakalamakladır. Yakın
zaman öncesine dek bu olanaksızlık, alan araştırmasının öznele-
rarası temellerinin maıjinalize edilmesi, onların ciddi etnografik
metinlerden dışlanması, önsözlere, anılara, anekdotlara, itiraf
lara vb. hasredilmesi ile örtülürdü. Son zamanlarda bu disipli-
ner kurallar çatırdıyor. Habercilerin adlarının verilmesi ve söz
lerinin daha kapsamlı biçimde aktarılması ve metinlere kişisel
unsurların dahil edilmesi, etnografinin söylemsel stratejisini ve
yetke tarzlarını değişikliğe uğratmaktadır. Öteki kültürlere iliş
kin bilgimizin çoğu, aıtık arızi, öznelerarası diyalog, çeviri ve
yansıtmanın sorunsal bir sonucu olarak görülmelidir. Ağırlıklı
olarak tikelden genele ilerleyen ve kişisel hakikatlerden, ancak
tipik görüngülerin örnekleri ya da kolektif örüntülerin istisnaları
olarak yararlanabilen her türlü bilim için bu durum, asli sorunla
rı gündeme getirir (Clifford 1986 b: 109).
Post-m odernistlerc göre tem sil, siyasal, kültürel, dilsel ve bil-
gikuram sal anlam da keyfî ve hakim iyet ilişkileri içeren bir şey
dir. Tem sil ilişkilerini yönlendiren bilinç dışı kuralların m evcu
diyetini varsayar, som utlaştırır, tıihaîleştirir ve karm aşıklığı d ış
lar. Gerçekliğin haritasını çıkarm aya, onu tem sil etm eye çalışan
kuram da nihayetinde bir tem sildir.
- M etinsellik: Post moderniz m, metin-merkezlidir, Herşey, önce
ve sonra dilden, metinden ibarettir: konuşmalar, hatta edimler.
Postmodern metin, çoğul, sonsuz sayıda yorum a açık bir metindir.
C rapanzano’nun W rihng C ullure'da yeralan “H erm es’ D i
lem m a” başlıklı yazısında, etnografik araştırm anın yazınsal m e
tinler olarak inşası irdelenm ekte ve üç farklı etnografik anlatının
yapıbozum u yapılm aktadır. Yazısının ardındaki yorum saınacı
öncül, verilerin kendilerinin dilsiz olm alarına karşın, antropo
logun etnografi yazarak anlam inşa ettiği yolundadır. Kişi kimi
yazınsal konvansiyonlar uyarınca yazm ak zorunda olduğundan,
yazm a edim i, yazarın bir inşaıdır. B una karşılık okurlar da ya
zarın m etnine kendi yorum larını dayatırlar. B ir başka deyişle et-
nografik m etinlerin yazımı ve okunm ası, yorum katm anlarının

üstüste yığılm asından oluşm aktadır. C rapanzano, tahlilinde ya
zılarını etkileyen önyargıları daha iyi anlayabilm ek için yazar
ların kullandığı yazınsal aygıtların yapıbozum una girişir, yani
katm anların bazılarını soyar.
Her bilimsel etkinliğin metne dönüştürülm esiyle postm oder
nist antropologlar, nesnelerini metin olarak görme eğiliminin yanı
sıra, alanda tuttukları notları da bilim sel etkinliğin m erkezine ta
şımışlar, sonuçta antropologun alandaki etkinliği ve duygulanım
ları da bir araştırm a nesnesi haline gelm iştir {özdıi,yünün ıs ellik).
- / Ö zjd ü şiin ü ın sellik: Her antropolog, bir çeşit karşılaştırm a
yapar: teknolojik ya da ekolojik açılardan benzerlik gösteren
toplum lunu karşılaştırılm ası, küçük ve geniş ölçekli toplum ların
karşılaştırılm ası, antropologun kendi toplum nyla yaptığı karşı
laştırm alar vb. Uç noktada ise, kişinin kendi benliğini örnek ala
rak yaptığı karşılaştırm alar bulunm aktadır. Bu durum da incele
nen/betim lenen kültür, antropologun kendi kültürel vc toplum sal
kim liğinin keşfinde bir arkaplana indirgeneccktir.
A ntropolojik girişim lerde 1970’li yıllardan bu yana re
vaçta olan özdüşünüm se!!iğe ilk gönderm e, olasılıkla Judith
O k e ly 'n in "The Sell' and Scientism ” (Benlik ve Bilim sicilik)
başlıklı m akalesidir. Ne ki eıı iyi bilinen örnek, M alinow ski'nin
ölüm ünden 25 vıl sonra yayınlanan ve etnografik anlatılarıy
la çarpıcı bir tezat oluşturan alan güncesidir. M alinow ski'nin
günlükleri, alandaki etnografın cinsel fantezilerim , uyuşturucu
deneyim lerini. Trobriand kültürünün kimi yönlerine duyduğu
tiksintiyi, çektiği can sıkıntısını ve yerlileri aşağılayışını çarpıcı
b ir tarzda yansıtır. Kuşkusuz ki. M alinow ski bu günlükleri ya
yınlam a niyetiyle kalem e uinnş değildir; ancak "herşeyi bilen”
yetke mercii olarak etnografın alan deneyim inden etkilcniş tarz
larım gözler önüne sererek sosyal araştırm anın "öznelerarası vc
etkileşim sel d o ğ asr'n ı kavram am ıza olanak sağlar. Levi-Strauss
(1994) H üzünlü D önenceler’inde, G eertz "N otes on a Balinese
C ockfight” ında. Napoleoıı Chagnoıı (2004) Yanom am ö araştır
377
m asında alandaki deneyim ve duygulanım larını okurla paylaş

m aktan çekinm ezler. Ne ki poslm odcm istlcrio ayırt edici yönü,
antropologun kendisini antropolojik söylem in m erkezine yerleş
tirerek (öz)düşünüm selliğin kendisinin etnografı olduğu ve etç
nograftnin bizatilıî antropolojinin kuramı olduğu (ya da büyük
bölüm ünü oluşturduğu) görüşüdür. Bu ise, “b en lik le vurgu yapı
lırken “öteki” ni gözden yitirme riskini ortaya çıkartm aktadır.
Kendi deneyim lerinden kalkm an analistin daha geniş bir
ezilenler topluluğu adına konuşm ası ya da onlara kendi aracı
lığıyla “ses verine” girişim i, post-yapısalcı fem inist edebiyat
kuram cısı Gayatri C hakaravorly Spı vak 'a dayanm aktadır. Lila
A bu-L ughod’un kimi yazıları (özellikle Bedevi kadınlar üzerine
araştırm aları) da bu yöndedir (bkz. X.Bölüm ). Cinsiyeti, etnik ai
diyeti. tarihi ya da söm ürgecilik nedeniyle ezilen gruplar arasın
da em pati olanağını doğuran ortaklıklar olduğu, çoğunluğu eski
söm ürge toplum larına m ensup, büyük bölüm ü kadın bir genç an
tropologlar kuşağının geniş ölçüde paylaştığı bir görüştür.
- E vrenselliğe karşı yerellik: Kültürel söylem in yeniden ta
nım lanm asıyla postm odernizm, heterojenlik ve farklılığı özgür
leştirici güçler olarak görm e eğilim indedir. Son 20-30 yılın hızlı
toplum sal ve siyasal değişim leri eski, tartışılm az sayılan bütün
lükleri parçalanm aya yöneltirken, evrensellik ve yerellik, zıt ola
rak kurgulanm ış bir kavram çifti kabul edilm ektedir. Akılcı-ilcr-
lem eci m odernizmin kuram sal yönelişleri farklılığı görm ezden
gelerek ya da bastırarak özeli genele kurban etm ekte, vc araçsal
aklın ya da ilerleme tasarım larının geçersiz sayıldığı toplum lun
anlam akta güçlük çekmektedirler. R asyonalist söylem de “öteki”
bir kurgu, m odern öznenin kendini doğrulam asının, m eşrulaştır
m asının bir “a ra c fd ır ve bu söylem in kendisi ırkçı ve söm ür
gecidir. Bilim ve teknoloji de, tıpkı yaslandıkları öncüller gibi,
m odernist jargonun öne sürdüğü üzere insanlığın ilerlem esine
hizm et etm ektense, dünyanın, güçsüzlerin denetim altına alın
m asının birer aracıdır. M odem bilim in kendisi de nihayetinde bir
“etno-bilim ”dir; “evretıselcilik” savı bir yetke söylentinden baş
378
Küremi kır. K ura m cıla r
ka birşey değildir. Bu durum da “öteki”nin bilgi dağarcığı, yani

“yerel bilgi" de en az “ Batı bilim i” kadar m eşru ve gcçerlidir.
Postm odernist antropolojinin “yerellik” söylem i, Filistin k ö
kenli edebiyat eleştirm eni E dw ard S aid 'in B atı’nın, söm ürüyü
sürdürm ek üzere bir Doğu imgesi (Oryantalizm ) yarattığını ve
kendini tanım lam ak üzere “Şark”a gereksinim i olduğunu (“ Doğu
olm ayan, B atı’dır”) savunduğu Oryantalizm. (1982) kitabına da-
yandırılabilir. En azından söm ürgecilik dönem indeki antropo
lojik çalışm aların Batı ile Üçüncü Dünya arasındaki eşitsiz güç
ilişkilerine gömülü olduğu, Talal Asad. Jack G oody vb. tarafın
dan da dile getirilm iştir.
XI. 4. K üreselleşm e ve Antropoloji

H ayalî ya da gerçek, Doğu ile Batı, küreselleşm e süreci için
de. artan ölçüde birbirine bağlanm aktadır ve bu da antropolojinin
ilgi alanına giren yeni bir durum dur. Bu alanda m arksisl ve post
m odernist eğilim li antropologlar arasında, kapitalist küreselleş
me süreçlerinin yerel kültürler üzerinde tahakküm kurduğunu,
onları m arjinalizc ettiğini ya da bir “tüketim kültürü” m odelinde
dönüşüm e uğrattığım vurgulayan “kültür em peryalizm i” tezle
riyle, küreselleşm enin “ y e r e rin yaratıcı form larım serbest bırak
tığım. yeni direniş biçim lerinin ortaya çıkm asına olanak sağladı
ğını ve yerele görünürlük kazandırdığım savlayan tezler arasında
bir tartışm a süre gitm ektedir (Tom linson 2000, ö z b u d u n 2003b).
D iğer bir deyişle, antropolojide postm odernist girişim in bir
başka yönelişi, ilk kez M arcA ugc tarafından dile getirilen “çağdaş
dünyanın anlropolojisi” ni yapm a girişim iyle ilgilidir. G ünüm üz
de (antropologun da m ensubu olduğu) “tüketim to p lu m larf’nın
anlaşılm asında etııografik tekniklere başvurulm ası |ö m . Douglas
ve Tshcrwood (1999); F eatheıstone (1996)] çağdaş “m ekanlar”m
[örn. Auge (1994); G upta vc Ferguson (der. 1997)] ve modern
“zam an” kavrayışının [örn. Fabian (1999)1 antropolojik yapıbo-
zumu; yerli-öteki’nin küreselleşm e süreçlerine dahil oluş tarz
larındaki yaratıcı/kültürel potansiyeller [örn. Tom linson (1999,
379
2000)], “ö te k fn in anlaşılm ası/anlatılm ası girişim i olan etnog-

rafi/antropolojiyi “kültürel incelem eler” in “burada ve şim d f’si
içinde eritm ektedir. A ntropologlar artık uzak, egzotik m ekanlar
da yaşayan “tecrit” halkların yaşam larına katılarak onlar hakkın
da bilgi toplayıp bunları kendi “m odem ” toplum larına aktaran
araştırm acılar olm aktan çıkm ıştır. A ntropolojide yeni eğilim ler,
bir yandan ‘klasik’ antropologların “tecrit” toplum lartm n aslında
etnografik “icatlar” olduğunu vurgularken, bir yandan da küre
selleşm e süreçlerinin (ulaşım ve iletişim teknolojilerindeki geliş
meler, göç hareketleri vb.) her zam ankinden yoğun bir biçim de
“yerinden edip” devinim ve tem as içine soktuğu B alılı-ohnayan
toplulukların yeni durum unu incelem eye yönelm ektedir:
“( . . . ) A n tro p o lo ji en ço k . k ü resel ile y e re lin b irb irin e e k
le m le n m e siy le . y an i k ü resel leşi irici sü re ç le rin b irik tirilm iş, yani
ta rih se l-k ü ltü re l y aşa m ta rz larıy la tikel to p la m la rın g e rç e k lik le
rin in b a ğ la m ın d a v aro ld u ğ u v e b u n la rla n asıl y ü z le şm e si g e re k
liğ iy le ilg ilid ir. B ir b a ş k a d e y iş le . K ü re se lle şm e a n tro p o lo jisi,
k ü re se lle şm e n in k o n u m lu ve k o n jo n k tü re! d o ğ a sıy la ilgilidir.
( . . . ) G ü n d elik y aşa m ları k ü resel ö lçe k le y a y g ın la şm ış to p lu m
sal sü re ç le rle b a ğ laıtiılan a n . ö zg ü l m a h a lle rd e y aşay an in sa n
ların d e n e y im le rin i so ru n sa lla ştırır. A n tro p o lo jin in su n d u ğ u ve
d iğ e r d is ip lin le rd e g e n e llik le b u lu n m a y a n şey . in san e d in ıliliğ i-
ne (agency) g ü n d elik y a şam ın p ra tik le rin e , k ısacası ö z n e le rin
k ü re se lle şm e sü re çle rin i nasıl d o la y ım lu d ığ m u y ö n e le n soım ıt
b ir d ik k a ttir. B ö y lece. k ü re se lle şm e y e a n tro p o lo jik b ir g iriş y a p
m ak. b ir y an d an d ü n y ay ı a n a n ö lç ü d e k arşılık lı b a ğ la n tılı k ılan
g en iş ö lçek li sü re ç le r (y a d a ö z n e v e ve n e sn e a k ışla rı), b ir y a n
d an d a ö z n e le rin bu sü re ç le re nasıl kiilıiirc ö z g ü te p k ile r verd iğ i
ü zerin e o d a k la n m ış tır” (Iııda ve R o sald o . 2 0 0 2 : 4 -5 ).
Ya da Gııpta ve F erg u so n 'un (1997: 37) deyişiyle küreselleş

me çağında:
“U lu sa ş ırı k a m u sa l m e k a n ben zeri b ir şey h e r tü rlü sın ırları
kesin o lan c e m a a t ve m ah al a n la m ın ı g e ç e rsiz le ştirm iştir. A yıtı
z a m a n d a b itişik lik ve y ü zy tizeliğ in g e ç e r a k ç e o ld u ğ u b ir m e k a
n ın te m e llü k ü n e d a y a n m a y a n d a y a n ışm a ve k im lik b iç im le rin in
380
y aratılm asın ı o la n a k lı k ılm ıştır.”
Böylelikle, yerkürenin ulaşım ve iletişim teknolojilerindeki

hızlı değişim lerin zem inini oluşturduğu, insanların, m ctaların,
serm ayelerin, im ge, sim ge ve fikirlerin yoğunlaşm ış devinim ve
tem aslarıyla biçim lenen küreselleşm e süreçlerinde, antropoloji
de eski “sabitc”lerini (zam an, mekan, toplum sal yapı, giderek iç
tutunıımlu bir kendilik olarak küttür) hızla yitirm ekte, daha es
nek, devingen, m uğlak kendiliklerle baş etm ek zorunluluğuyla
karşı karşıya kalm aktadır. D evinim halindeki insanların (ve fikir,
imge, simge vb.leıin) birbirlcriyle eşitsiz güç ilişkileri içerisin
de olm ası, ve antropolojinin alışıldık konu/öznelerinin ağırlıklı
olarak bu asim etrik ilişkilerin “ezilcnler-m ağdurlar-dışlanm ış-
laı” tarafında bulunm ayı sürdürm esi (etnik gruplar, göçm enler,
azınlıklar, eski söm ürge toplundan, farklı cinsel tercih sahipleri,
sokak çeteleri, vb.) antropolojinin görevini daha da zorlaştıran
bir veridir. “ Eleştirel A ntropoloji,” “K ültür İncelem eleri” gibi
yeni adlar üstlenen yeni antropolojik “durum ,” bir yandan antro
pologun kendi konum u ve rolünü, etnografik m etnin kendisini
etik bir sorunsal olarak gündem e yerleştirirken, bir yandan da
devinim , değişim, yoğunlaşm ış etkileşim , yerelsizleşm e, zam an-
mekaıı sıkışması, eşitsiz güç ilişkileri, toplumsal cinsiyet, insan
edimliliği vb. bir dizi sorunsalı kapsam ına dahil etm ek durum un
da kalm aktadır.
& * «
Ö zelleyecek olursak. Geertzci yorum sam acılar dahil “ ılım lı”

post moderni stlerc göre dünya etnograf tarafından okunacak bir
metne benzem ektedir. Başkaları, onu, heıbiri diğeri üzerinde et
kiyen parça ve yam alar olarak görür. Bazıları içinse, (Örneğin
David Schneider) kültür, dolayısıyla dactno grafi, hatta antropo
loji kuramı tro p e'lar, ya da sözcük oyunlarından ibarettir. Ç oğu
na göre, kültürün örtük ya da açık bir biçim de “m etne” beıızetil-
381
meşinin dışında büyük ya da tisi (meta) kuram ya da analojilere

yer kalm am ıştır. Buna göre antropoloji yazınsal eleştiri ya da
onun “ kültür incelem eleri” varyantına dönüşm ektedir.
Ancak yorum sam acılar ile postm odernistler arasında alttan
alta bir çekişm e söz konusudur: yorum sam acılar etnografiyi hiç
bir zaman iddiasına ulaşam ayacak bir ‘anlam a çabası’ olarak gö
rürken, radikal düşünüm selciler için etnografi, “öteki” nin arkap-
lnnında bir “kendini keşfetm e” sürecine dönüşm üştür (Barnard
2001: 173-174).
Postm odernism , antropolojideki en tartışm alı gelişm elerden
biridir ve pek çok antropolog ya da sosyal bilim cinin köklü eleş
tirilerine h edef olm uştur. Örneğin Ernest G eliner (1992). post-
m odernizm in ben-m erkezci vc öznelci olduğunu belirtm ekte ve
antropolojiyi pozitivizm den yorum sam acılığu yönelten girişimin,
iki yüzyıl öncesinde rom antiklerin Aydınlanm a A vrupası’mn
rasyonalist düzenini yıkm a edim lerinin bir tekrarı olduğunu söy
lem ektedir.
Başka eleştirm enleri ise, postm odernist konum un mantıksal
sonucuna dek vardınIdığında, nihilizm e ileteceğini savlam akta
dırlar. Tüm sesler duyulacaksa, ırkçıların, faşistlerin ya da neo-
naziicrin sesleri hangi gerekçelerle daha az saygın sayılsın? (M c
G ee & W arm s, 1996: 482)
Öte yandan, antropolojiyi edebiyata yaklaştırm a girişiminde
de bir yenilik olmadığı vurgulanm aktadır. Krocber ve Benedict
gibi edebiyatçı-aııtropologlar bize bunun. Boasçılara dayanan yo
rumcu eğilim in mantıksal bir sonucu olduğunu anım satm aktadır.
Sonuç olarak, postm odernizm , antropolojide bilim sel ve hü
manist eğilim ler arasında süregiden diyalektiğin bir parçası ola
rak görülebilir. K uşkusuz ki antropolojinin sonu değil, tarihinin
bir durağıdır; ve iktidar, otorite, tem sil, çokseslilik, düşünüm scl-
lik gibi akadem ik antropolojinin bugüne değin gözardı ettiği pek
çok sorunu “sorunsallaştırm ak” gibi bir işlevi olm uştur.
KAYNAKÇA
A B E L , Ö . (1985). " L e v i-S tra u ss'un A ntropolojik Y apısalcılığına bir Y akla

şım .'’ C. L E V I-S T R A U S S , İrk ve Tarih içinde. İstanbul: M etis Y ayıncılık.
A K A L , C . B. (1997). M odem Düşüncenin Doğuşu. İspanyol Allın Çağı.
A nkara: Dost K itabevi.
A L T H U S S E R , L. ( ). Pour Marx.
- (1995). Kapitali Okumak. İstanbul: B elge Y ayınlan.
A P P IG N A N E S I, R. ve C . G A R R E T (ta rih s iz ). Herkes İçin Postmoder-
niznı
A P P L E B A U M , H . (d er.) (1987). Perspectives in Cultural Anthropology-.
A lbany: S tate U niversity o f N ew York.
A RA TA N , H (2004)
A SA D , T. (1985). Anthropology a n d the Colonial Encounter. L ondra: Itha
ca I’ress. N ew Jersey: H um anities Press.
A L G E , M, (1994). Pour line anthropologic des ntondes contempt» aincs.
Paris: Flam m arion.
BACHOTEN, .1, J. ( 1997). Söylence, Din ve Anaerki. İstanbul: Payel Yayınları.
B A D O U , G . (2003). Hotanto Veniisii. İstanbul: Epsilon Yayınları.
B A R N A R D , A. (2001). History and Theory in Anthropology C am bridge:
C am bridge U niversity Press.
B A R N A R D , A. ve .1. S P E N C E R (d er.) (1996). Encyclopedia o f Social
aiuiCultural Anthropology. L o n d ra ve New York: R outlcdge.
B A R R E T , S. R. (1996). Anthropology: A Student’s Guide to Theory and
Method. Toronto. B uffalo, L ondra: U niversity o f Toronto Press.
B A R T H , F. (d er). (2001). Etnik Gruplar ve Sınırları. İstanbul: B ağlam
Yayınları.
BEN -A M 1TTA Y , .1. (1988). Siyasal Düşünceler Tarihi. Çağlar Boyunca
Siyasal Düşüncenin Değişimi. A nkara: Savaş Yayınları.
B E N E D IC T , R. (1998). Kültür Örüntiileri. A nkara: Ö teki Yayınları.
B E N E T T , C. (1996). İn Search o f the Sacred- Anlropo/agy and the Study oj
Religions. Londra, N cv York: C asscll.
B E N V E N İS T E , E. (2005). "D ilde Ö znellik Ü stüne”. XX. Yüzyılda D il
bilim ve Göslergebilinı Kuramları 2. M. Rıfat (der), İstanbul: Yapı Kredi
Yayınlan, 174-177.
B L O C H , M. (2001). Marksizm ve Antropoloji A nkara: Ü topya Yayınları.
- (1994). "Language, Anthropology, and Cognitive Science” , Assessing Cultu
ral Anthropology: R. Borofsky (ed), New York: M cGraw-Hill, Inc., 276-283.
B O A S, K (1940). Race. Language and Culture. N ew York: Free Press;
383
L ondra: M cM illan Ltd.
- (1963). The M ind o f Primitive Man York: Free Press; Londra: C o llier
- M cM illan Ltd.
B O C K , P. K . (2001). İnsan Davranışının Kühiirel Temelleri. Psikolojik
Antropoloji A nkara: İm ge Yayıncılık.
B O L KDIEL), P. ve J . W A C Q U A N T (2003). Düşünümset bir Antropoloji
İçin Cevaplar. İstanbul: İletişim Yayınları.
B O IS S E V A 1N , J . (1974). t Tiends o f Friends. Networks. Manipulators and
Coalitions. O xford: Basil Blackw ell.
C A M P B E L L , M. B. (1988). The Witness and the Other World. Exotic Euro
pean Travel Writing, 400-1600. Ithaca ve Londra: Cornell U niversity Press
C A S S O N , R. (1994). ’'C ognitive A nthropology’’. P. K. BOCK (dcr.) Psyc
hological Anthropology. Londra: Praeger.
C 1IA G N O N , N. A. (2004). YanomamS, Savaşa Doğanlar. İstanbul: Epsilon.
C HAYA NOV, (ta rih s iz ) Peasant Farm Organization.
C I.A E S S E N , H. J . M . vc P. S K A L N IK (d c r.) (1993). Erken Devlet. A n
kara: İm ge Yayınları.
C L IF F O R D , J . ve G . K. M A R C U S (d e r.) (1986). Writing Culture. The
Poetics and Politics o f Ethnography. Berkeley. Los A ngeles ve Londra:
U niversity o f C alifornia Press.
C L IF F O R D , J. (1 9 8 6 a ).‘’Introduction: Partial T ruths", C LIFFO R D . J. ve
G. L. M A R C U S (dcr.) (1986). Writing Culture. The Poetics and Polities
o f Ethnography içinde. Berkeley. Los A ngeles ve Londra: U niversity o f
C alifornia Press.
C L IF F O R D , J . (1 986b). “On E thnographic A llegory” . C L IF F O R D , J. vc
G. E. M A R C U S (dcr.) (1986). Writing Culture. The Poetics and Politics
o f Ethnography içinde Berkeley, Los A ngeles ve Londra: U niversity o f
C alifornia Press
C O L B Y . B. N. (1996). “ C ognitive A nth ro p o lo g y ” . The Encyclopedia o f
Cultural Anthropology. I>. L evinson vc M. E m ber (eds), New York: H enry
H olt and C om pany., 209-215.
C O P A N S .1. vc D. S E D D O N (1980). “ M arxism and A nthropology: a pre
lim inary survey” . D. SEDDON (dcx.)Kelations o f Production Marxist A pp
roaches to Economic Anthropology. L ondra ve fo lo w a (NJ): Frank Cass &
Co. Ltd.
C O R T A Z Z 1 , M . (2001). “ N arrative A nalysis in E thnography” Ethnograp
hy P. A tkinson, A. Coffey. S. D elaınont, J. Lofland ve L. Lofiand (eds).
London: S age Publications. 384-394.
D ’A N D R A D E , R. (1987). “ A folk m odel o f th e m ind”. Cultural Models in
Language and Thought. D. 1lolland ve N. Q uinn (eds). C am bridge: C a m b
384
ridge U niversity Press, 112-148.
- (1990). “S om e prop o sitio n s about the relations b etw een culture and h u
m an cognition” Cultural Psychology. Essays on Comparative Human D e
velopment. J. W. S tigler ve R. A . S hw eder (eds). C am bridge: C am bridge
U niversity P ress., 65-129.
- (1995). The Developm ent o f Cognitive Anthropology. C am bridge: C am b
ridge U niversity Press.
D A R W IN , C . (1975), İnsanın Türeyişi. A nkara: O n u r Yayınları.
D E M İR E R , T. ve S. Ö Z B U D U N . (1998). Yabancılaşma. A nkara: Ö teki
Y ayınlan.
D O L G IN , L. D . S. K E M N IT Z E R ve D. M . S C H N E ID E R (1977). “In
troduction: As People E xpress T h e ir Lives, So They A rc”, DOLGIN vd.
(der.) Symbolic Anthropology: A Reader in the Study o f Symbols and M ea
nings. N ew York: C olum bia U n iv ersity Press.
D O U G L A S , M . (1966). P urity a n d Danger. An Analysis o f the Concepts o f
Pollution and Taboo. L o n d ra ve N ew York: R outledge.
D O U G L A S M . ve B. IS H E R W O O D (1999). Tüketimin Antropolojisi.
A nkara: D ost K itabevi.
D U R K H E IM , E . (1 961). The Elementary Forms o f Religious Life. N ew
York: C ollier B ooks.
E A G L E T O N , T. (2004). E debiyat Kuramı, (çev. T uncay B irkan), İstanbul;
Ayrıntı Y ayınlan.
E A R L E , T. (der.) (2001). Devlete Doğru. Şeflikler: İktidar, İktisat, İdeolo
ji. A nkara: Ü topya Y ayınlan.
E L L IS , H . C . ve R . R. H U N T (1993). Fundamentals o f Cognitive Psycho
logy. B oston: M cG raw Hill.
E N G E L S , F. (1975). L 'Origine de la fam ille, de la propriete privee et de
lEtal. Paris: E ditions Sociales.
- (1979). Ailenin, Özel Mülkiyetin, Devletin Kökeni. A nkara; Sol Y ayınlan.
E R A S M U S , A. C ., E. B O S H O F F ve G .G . R O U S S E A U (2002). “T he
potential o f u sing script theory in co n su m er behav io u r research” Journal o f
Family Ecology and C onsumer Sciences. Vol. 30.
E R IC K S O N , P. A . (1999). A H istory o f Anthropological Theory. O ntario:
B roadview Press.
E R İK S E N , T. H . (2004). What is Anthropology? L ondra, A nn Arbor: P luto
Press.
E R İK S E N , T. H . ve F. S IV E R T (2 001). A H istory o f Anthropology. Pads-
tow: Pluto Press.
E V A N S -P R IT C H A R D , E. E. (1964). Social Anthropology and Other E s
says. G lencoe: Free Press.
385
- ( 1 9 6 9 ) . “T he N u er o f the Southern S udan” . M. FO RTES ve E. E . EVANS-
P R IT C H A R D (der.) African Political Systems. L ondra, N ew York, T oron
to: O xford U niversity Press.
- ( 1 9 9 8 ) . İlkellerde Din. A nkara: Ö teki Y ayınlan.
F A B I A N ( 1 9 9 9 ) . Zaman ve Öteki. Antropoloji Nesnesini Nasıl Oluşturur?.
A nkara: B ilim ve Sanat Y aym lan.
F E A T H E R S T O N E , M . (1 9 9 6 ). Poslmodernizm v e Tüketim Kültürü. İ s
tanbul: A ynntı Yay.
F O L E Y , W . (1 9 9 9 ). Anthropological Linguistics. U S A : B lackwell Publishers.
African Poli
F O R T E S , M . v e E . E . E V A N S - P R 1 T C H A R D ( d e r .) ( 1 9 6 9 ) .
tical Systems. Londra, N ew York, Toronto: O x fo rd U niversity Press.
F R A N K , A . G . ( 1 9 6 7 ) . Capitalism and Underdevelopment in Latin Am eri
ca. M onthly R eview Press.
- ( 1 9 9 5 ) . Lüm pen Burjuvazi, Lümpen Gelişim. İstanbul: G ökkuşağı Y ayın
lan .
F R A N K , A . G . v e B . K . G I L L S ( d e r .) ( 2 0 0 3 ) . D ünya Sistemi. A nkara:
İm ge Y aym lan.
F R E U D , S. (1971 ) .Totem ve Tabu. İstanbul: R em zi K itabevi.
F R I S B Y , D . ( 2 0 0 3 ) . “G eorge S im m el - M od em iten ın İlk S osyologu” . G.
S IM M E L Modern Kültürde Çatışma içinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
G A D A M E R , H . G . ( 2 0 0 3 ) . “ H em ıen eu tik ” , D . Ö Z L E M (der.). Hermeneu-
tik Üzerine Yazılar. İstanbul: İnkılap Y ayınlan.
G A R S T E R , T . H . ( d e r .) ( 1 9 6 4 ) . The New Golden Bough. A New Abridg
ment o f the Classic Work by Sir James George Frazer. C hicago: M entor
B ooks.
G A U D A N T , M . v e J . G A U D A N T ( 1 9 7 1 ) . Theories classiques de
revolution. Paris: E ditions D unod.
G E E R T Z , C . (1973). The Interpretation o f Cultures. Selected Essays. N ew
York: B asic Books.
G E L L N E R , E . (1 9 9 2 ). Postmodernism, Reason a n d Religion. Londra:
R outledge.
G L A D W I N , C . H . (1 9 8 9 ). Ethnographic Decision Tree Modeling. L o n
d o n : S age P ublications.
The Encyclopedia o f Cultural
- v e J . G A R I S ( 1 9 9 6 ) . “D ecision T h eo ry ” .
Anthropology. D. L evinson ve M. E m ber (eds), N ew York: H enry H olt and
C om pany., 316-318.
G L U C K M A N , M . ( 1 9 6 3 ) . “R ituals o f R ebellion in South E ast A frica”,
Order a n d Rebellion in Tribal Africa. Londra: C o h en & West.
Custom a n d Conflict in Africa. O xford: B asil B lackw ell.
- (1 9 6 6 ).
- ( 1 9 6 9 ) “T h e K ingdom o f the Z ulu o f South A frica. M . FO RTES ve E. E.
386
E V A N S-PR IT C H A R D (d er .) African Political Systems- L ondra, N ew York,
Toronto: O xford U niversity Press.
G O D E L IE R , ML (1970). “A sya Tipi Ü retim Tarzı ve M arksist Şem alara
G öre T oplum lann E vrim ine Ö nsöz”, Asya Tipi Üretim Tarzı. İstanbul: A nt
Y ayınlan.
- (1977). “ T he C o n cep t o f ‘Social and E conom ic F o nnatiotT : T he Inca
E xam ple” , M. G o d elier (der.) Perspectives in M arxist Anthropology.
C am bridge U niversity Press.
- (1988). The M ental and the Material. Thought. Economy and Society.
L ondra ve N ew York: Verso.
G O O D E N O U G H , W. H . (1964). “ Cultural A nthropology and L inguistic” ,
Language in Culture and Society. N ew York: H arper and Row, Publishers,
36-39.
- (1994). “T ow ard a W orking T heory o f C u ltu re ”, Assesing Cultural Anth
ropology. N ew York: M cG raw -H ill, Inc., 262-275.
G U L B E N K IA N K O M İS Y O N U (1996). Sosyal Bilimleri Açın, İstanbul:
M etis Y ayınlan.
G U P T A , A. ve J . F E R G U S O N (1997). “ B eyond ‘C u ltu re ’: S pace, Identity
and th e P olitics o f D ifference”. A. G UPTA ve J. Ferguson (der.), Culture,
Power, Place, Explorations in Critical Anthropology içinde. D urham ve
Londra: D uke U niversity Press.
G Ü V E N Ç , B. (1979). İnsan ve Kültür. İstanbul: R em zi K itabevi.
H A R R IS , M . (1995). Yamyamlar ve Krallar. Kültürlerin Kökenleri. A nka
ra: İm ge Y ayınlan.
- (1997). İnekler, Domuzlar, Savaşlar ve Cadılar. Kültür Bilmeceleri. A n
kara: İm ge Y ayınları.
-(2 0 0 1 ). The R ise o f Anthropological Theory. A History o f Theories o f Cul
ture. W alnut C reek, L anham , N ew York, O xford: A ltam ira Pres.
H E N A F F , M . (1998). Claude Levi-Strauss a n d the M eaning o f Social A n
thropology. M inneapolis ve Londra: U niversity o f M inneapolis Press.
H E R O D O T O S (1973). Herodol Tarihi. A. ERH A T (der.) İstanbul: Rem zi
K itabevi.
H O D G E N , M . (1964). Early Anthropology in the Sixteenth and Seventeen
th Centuries. U niversity o f P ennsylvania Press.
H O L L A N D , D. ve N . Q U IN N (d er.) (1987). Cultural M odels in Language
a n d Thought. C am bridge: C am bridge U niversity Press.
IN DA, J . X . ve R . R O S A L D O (2002). “ Introduction: A W orld in M o tio n ”,
The Anthropology o f Globalization. A Reader. IN D A , J. X. ve R. R O S A L
D O (eds.), M alden, M ass. ve O xford: B lackw ell Publishers.
İB N H A L D U N (1989). M ukaddime I. A nkara: M E B Y ayınları.
387
J A C O B , E . (1987). “Q ualitativ e R esearch T raditions”. Review o f Educati
onal Research. 57(1): 1-50.
K E E S IN G , F. M . (1 9 7 3 ). Culture Change An Analiysis and Bibliography
o f Antropological Resources. N e w York: O ctagon Books.
K E E S IN G , R. M . (1967). “ Statistical M odels and D ecision M odels o f So
cial Structure: A K w aio C a se ” , Ethnology. 6(1): 1-16.
- (1972). “P aradigm s Lost: the N ew E thnography o f A nth ro p o lo g y” Sout
hwestern Journal o f Anthropology. 28 (4): 299-332.
- (1987). “ M odels, ‘fo lk ’ and “c u ltu ra l’: paradigm s regained?” . Cultural
Models in Language a nd Thought. D. H olland ve N. Q uinn (ed s).C am b rid
ge: C am bridge U niversity Press.
K İR A N , Z. (1986). Dilbilim Akımları. A nkara: O nur Yabancı D iller K itap
ve Yayın M erkezi.
K N IG H T , C. (1966). “T o tem isin ” , A. B A R N A R D , ve J. S P E N C E R (der.)
Encyclopedia o f Social and Cultural Anthropology. L o n d ra ve N ew York:
R outledge.
K R A D E R , L. (1972). The Ethnological Notebooks o f K arl Marx. A ssen.
K R O N E N F E L D , D. B. “C o m p o n en tial A nalysis” The Encyclopedia o f
Cultural Anthropology. D . L evinson ve M. E m b er (eds), N ew York: H enry
H olt and C om pany., 224-227.
K U K L IC K , H . (1996). “ D ifTusionism ” A . B A R N A R D , ve J. S P E N C E R
(der.) Encyclopedia o f Social and Cultural Anthropology. L ondra ve N ew
York: R outledge.
K U P E R , A . (1983). A nthropology and Anthropologists. The Modern Bri
tish School. L ondra ve N ew York: R outledge.
- (1988). The Invention o f Primitive Society. Transformations o fa n Illusion.
L ondra ve N ew York: R outledge.
- (1999). Culture. The Anthropologists' Account. H arvard U niversity
Press.
L A U E R , R . H . (1991). Perspectives on Social Change. B o sto n , L ondra,
Toronto: A llynand B acon
L E A C H , E. R . (1985). Levi-Strauss. Istanbul: A fa Y ayınlan.
- (2001). Rewanduz Kürtleri-Toplumsal ve İktisadi Örgütlenme. İstanbul:
A ram Yayıncılık.
LEVI-STRAUSS, C. (1984). Yaban Düşünce. Istanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
- (1985). Irk ve Tarih. İstanbul: M etis Y ayınlan.
- (1986). Mit ve Anlam. İstanbul: A lan Y ayıncılık.
- (1994). Hüzünlü Dönenceler. İstanbul: Yapı K redi Y ayınlan.
(1996). “ Structural A nalysis in L inguistics and in A nthropology” . M cG E E ,
R. J. ve R. L. W A RM S (der.). Anthropological Theory. An Introductory
388
History. L ondra, Toronto, C alifornia: M ayfield P u blish in g Co.
M A L IN O W S K I, B. (1961). The Dynamics o f Culture Change. An Inquiry
into Race Relations in Africa. P. M. K A B E R R Y (der.) N ew H aven: Yale
U niversity Press.
- (1964). Büyü, Bilim ye Din. İstanbul: Varlık Y ayınları.
-(1 9 9 2 ). Bilimsel Bir Kültür Teorisi. İstanbul: K abala Y ayınları.
- (1998). İlkel Toplum. A nkara: Ö teki Y ayınları.
M c G E E , R. J . ve R . L. W A R M S (d er.) (1996). Anthropological Theory. An
Introductory History. Londra, Toronto, C alifornia: M ayfield Publishing Co.
M E A D , M . (1972). Male and Female. A Study o f the Sexes in a Changing
World. N ew York: Laurel Edition.
-(1 9 7 7 ). Growing Up in New Guinea. L ondra: Pelican Books.
M E IL L A S S O U X , C . (197S). Femmes, Greniers el capitaux. Paris: E diti
ons M aspero.
- (1980). “T he Social O rganization o f th e Peasantry: T he E conom ic Basis
o f K in sh ip ”. D. SE D D O N (der.)Relations o f Production. Marxist Appro
aches to Economic Anthropology. L o n d ra ve T otow a (N J): Frank C ass &
Co. Ltd.
M IN T Z , S. (1996). Şeker ve Giiç. İstanbul: K abalcı Yayınları.
M O R G A N , L. H . (1 986). Eski Toplum /. İstanbul: Paycl Y ayınlan.
- (1987). Eski Toplum II. İstanbul: Payel Y ayınlan.
M O R R IS , B. (2004). D in Üzerine Antropolojik İncelemeler. Bir Giriş Met
ni. A nkara: İm ge Yayınları.
O L E N D E R , M . (1998). Cennetin Dilleri. Tanrısal B ir Çift: Ariler ve Sa
mi ler. A nkara: D ost K itabevi.
Ö Z B U D U N , S. (2 0 0 3 a). “ ’Ö tek i’nin T arihçesi". Kültür Hallen. A nkara:
Ü topya Y ayınlan.
- (2003b). “ K üreselleşm e ve Kültür: M elezleşm e m i K ültürel H egem onya
m ı? ” Kültür Halleri. A nkara: Ü topya Y ayınlan.
P A L A -E R C A N , Ş. (2000). Yorumsal/Simgesel Antropoloji Bilgi Kuramı
ve Yöntembilimi Geertz Örneği. Y ayım lanm am ış d o k to ra tezi. H. Ü. A n
tropoloji A nabilim Dalı.
P A K E R , O . (2004). “ B atı Dışı T oplum larda Sosyal Psikolojiyi Yeniden D ü
şünm ek: İnşacı Y aklaşımın İm kanları Ü zerine B ir D enem e” . Doğunun ve
Balının Yerelliği, S. A. Arkonaç (der.). İstanbul: A lfa Y ayınları., 203-248.
P E A C E , W. J . (1988). “ Vere G o rd o n C hilde an d A m erican A nthropology”,
Journal o f Anthropological Research , 44: 4, 417-433.
P E L T O , P. J . ((1970). Anthropological Method. The Structure o f Inquiry.
H arper & R ow Publishers.
R A D C L 1 F F E -B R O W N , A . R. (1 9 6 4 ). The Andaman Islanders. N ew
389
York: F ree Press.
- (1968). M ethod in Social Anthropology. M. N. SR1NIV1AS (der.). C h ica
go ve L ondra: U niversity o f C hicago Press.
R A P P A P O R T , R . (1 9 6 7 ). Pigs f o r the Ancestors.
- (1997). Ritual and Religion in the Making o f Humanity. Cambridge University Pres.
R E A D , D . W . ( 1 9 9 6 ) . “M athem atical M odels”, The Encyclopedia o f Cultu
ral Anthropology. D. L evinson ve M. E m b er (cds), N ew York: H en ry H olt
and C om pany., 752-757.
R E Y E S - G A R C I A , V. ve d i ğ e r l e r i ( 2 0 0 3 ) . “ M easuring C ulture as S h a
red K now ledge: D o D ata C ollectio n Form ats M atter? C ultural K now ledge
o f Plant U ses am ong T sim ane’ A m erindians B olivia” . Field Methods. 15
(2): 1-2 2 .
R IC O E U R , P. (1990). “ A nlam lı E ylem i B ir M etin G ibi G ö rm ek ” Top
lumbilimlerinde Yorumcu Yaklaşım P. R abinow ve W. Sullivan (der), (çev.
Taha P arla), İstanbul: H ü rriy et Vakfı Yayınları, 27- 44.
- ( 2 0 0 0 ) . Söz Edimleri Kuramı ve Etik. B ursa: A sa Yayınevi.
R IE S M A N N , C . K . (1993). Narrative Analysis. N ew bury Park: Sage Pub
lications.
R İF A T , M . (2 0 0 5 ). XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları 1.
İstanbul: Yapı K redi Y ayınları.
R O M M , J . S . ( 1 9 9 2 ) . The Edges o f the Earth in Ancient Thought - Geog
raphy, Exploration and Fiction. N ew Jersey: Princeton U niversity Press.
R O M N E Y , A . K ., S . C . W E L L E R v e W . H . B A T C H E L D E R ( 1 9 8 6 ) .
“ C ulture as C onsensus: A T h eo ry o f C ulture and Inform ant A ccuracy” ,
American Anthropologist. 88 (2): 313-338.
R Y A N , W . G . ve H . M A R T I N E Z (1 996). “C an We Predict W hat M others
Do? M odeling C hild h o o d D iarrh ea in Rural M exico”, Human Organizati
on. 55 (1): 47-57.
R Y A N , W . G . v e R . B E R N A R D ( 2 0 0 3 ) . “D ata M anagem ent and A nalysis
M ethods” Collecting and Interpreting Qualitative Materials. N. K. D enzin
ve Y. S. L incoln (eds), London: Sage Publications,, 259-309.
S A H L 1 N S , M . (1 9 7 4 ). Stone Age Economics. Londra: Tavistock Publications.
- ( 1 9 9 8 ) . Tarih Adaları. A nkara: D ost K itabevi.
S A I D , E . W . ( 1 9 8 2 ) . Oryantalizm, Sömürgeciliğin K eşif Kolu. İstanbul:
P ınar Yayıncılık.
S A N JE C , R . (1996). “ B oas, F ran z”, A. B A R N A R D , ve J, S P E N C E R
(der.) Encyclopedia o f Social and Cultural Anthropology. L ondra ve N ew
York: R outledge.
S C H N E I D E R , D . M . ( 1 9 7 7 ) . “K inship, N ationality and R eligion in A m eri
can Culture: Tow ard a D efinition o f K inship”. L. D. D O L G IN , S. K EM N IT-
390
Z ER ve D. M. SC H N E ID E R (der.) Symbolic Anthropology: A Reader in the
Study o f Symbols and Meanings. N ew York: C olum bia U niversity Press.
S C H R 1F F 1N , A . (d er.) (1 9 9 7 ) The Cold War & The University. N ew York:
T he N ew Press.
S E A R L E , J . R . (1982). “S öz E ylem N ed ir?” Dilbilim Seçkisi. D. A ksan
(der), A nkara: T D K Y ayınları, 187-204.
S H O R E , B. (1996). Culture in Mind. N ew York: O xford U niversity Press.
S IM M E L , G. (2003). Modern Kültürde Çatışma. İstanbul: İletişim Yayınları.
SH A N 1N , T. (T a rih siz ). “C h ay an o v ’s M essage: Illum inations, M iscom
prehensions and the C o ntem porary ‘D evelopm ent T h eo ry ’” C H A YA NO V
içinde.
S L O B 1N , D . I. (1979). Psycholinguistics. G lenview , Illinois: Scott, Fores-
m an and Com pany.
S P R A D L E Y , J. P. (1972). Culture and Cognition: Rules, Maps, and Plans.
San Francisco: C han d ler P ublishing Com pany.
S T R A U S S , C . ve N . Q U IN N (1997). A Cognitive Theory o f Cultural Me
aning. C am bridge: C am brid g e U niversity Press.
S T U R T E V A N T , W . C . (1 972). “S tudies in E thnoscience” Culture and
Cognition: Rules, Maps, and Plans. J. P. Spradley (ed), San Francisco:
C handler Publishing C om pany, 129-167.
S U R E T -C A N A L E ,(1 9 7 0 ).“ T ro p ik alA frik a’d ak iG e le n e k se lT o p lu m la rv e
A sya Tipi Ü retim T arzı”, Asya Tipi Üretim Tarzı. İstanbul: A nt Y ayınlan.
- (1985). “ İlk Sınıflı T o p lu n ılan n İrdelenm esinin Teorik Sorunları” . K. SO-
M E R (der.). İlk Sınıflı Toplumlar, Asyagil Üretim Tarzı ve D oğu Despotiz
m i , A nkara: B irey ve T oplum Y ayınlan.
T E R R A Y , E. (1979). Marxisme devant les societes prim itives, M aspero,
Paris: 1979.
T H O M P S O N , E . P. (1994). Teorinin Sefaleti.Teorinin Sefaleti. İstanbul:
A lan Y ayınlan.
T H O R N E R , D . (ta rih s iz ). “ C h ay an o v ’s C oncept o f Peasant E conom y” .
CHA YA NO V içinde.
T O M L IN S O N , J . (1-999). Kültürel Emperyalizm, Eleştirel bir Giriş. İstan
bul: A ynntı Yayınları.
- (2000). Globalization and Culture. C hicago U niversity Press.
T Ö R E N , C . (1996). “C u ltu re and P ersonality” . A . B A R N A R D , ve J. S P E N
C E R (der.) Encyclopedia o f Social and Cultural Anthropology. Londra ve
N ew York: R outledge.
T U R N E R , V. (1977). “ Sym bols in A frican R itual” . L. D. D O L G IN , S.
K E M N IT Z E R ve D . M . S C H N E ID E R (der.) Symbolic Anthropology: A
Reader in the Study o f Sym bols a n d Meanings. N ew York: C olu m b ia U n i
391
versity Press.
- (1 9 9 0 ). Lephenom ene rituel: Structure et contre-structure. Paris: PUF.
T Ü R K , H . (1 9 9 6 ).Kuramsal Yaklaşımlar Işığında İnsanın Biyokültürel
Evrimi. A nkara: B ilim Yayınları.
T Y L E R , S . A . ( 1 9 9 6 ) . “Intro d u ctio n to C ognitive A nth ro p o lo g y ”, R . J.
M cG E E , ve R. L. W A RM S (der.) Anthropological Theory. A n Introductory
History içinde. L ondra, Toronto, C alifornia: M ayfield Publishing Co.
- ( 1 9 9 9 ) . “ EthnoscLence and C ognitive A nthropology”, Anthropological
Theory. R. J. M cG ee ve R. L. W arm s (der.). London: M ayfield P ublishing
C om pany, 351 -366.
U L I N , R . C . ( 2 0 0 1 ) . Understanding Cultures. Perspectives in Anthropo
logy and Social Theory. O x fo rd ve M assachusetts: Blackw ell.
V A N D I J K , T . A . ( 1 9 7 8 ) . “C ogn itiv e Processing o f L iterary D iscourse”
w w w .tau.ac.il/ hum an ities/ p ublications/poetics/art/cog9.htm l.
- (der.) (1 9 8 5 ). H andbook o f D iscourse A nalysis. L ondon: A cad em ic Press. V ol. 4.
- (2003). “S öylem ve İdeoloji: Ç ok A lanlı B ir Y aklaşım ” . Söylem ve İdeolo
ji. B. Ç oban vc Z. Ö zarslan (haz.). İstanbul: Su Y ayınları., 13-112.
W A L L E R S T E I N , I. (1 9 9 7 ). Sosyal Bilimleri Düşünmemek - 19. Yüzyıl
Paradigmasının Sınırları. İstanbul: A vesta Y ayınlan.
- (2003). Yeni Bir Sosyal Bilim İçirt. İstanbul: A ram Yayıncılık.
Y V E B E R , M . ( 1 9 8 5 ) . Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. İstanbul: Hil
Yayıncılık.
W E L L E R , S . C . v e A . K . R O M N E Y (1 9 8 8 ). Systematic D ata Collection.
N ew bury Park: Sage Publications.
W O L F , E . (2000). Köylüleri A nkara: İm ge Yayınları.
- Avrupa ve Tarihi Olmayan Halklar.
YAVUZ, H . (1986). “L evi-S trauss, ‘norm al an tro p o lo ji’ ve b ir felsefi an
tropoloji üzerine” , L E V I-S T R A U S S , Mil ve Anlam içinde. İstanbul: A lan
Yayıncılık.
Z U B R I T S K I , Y .; M 1 T R O P O L S K 1 v e V. K E R O V ( 1 9 7 1 ).İlkel Toplum.
Köleci Toplum, Feodal Toplum. A nkara: Sol Y ayınları.
392
Türkçe Antropolojik K aynaklar
Hazırlayan: Araş, Gör. Ç ağdaş Demren
(A şağıdaki listede Türkçe antropolojik kaynaklar verilirken, ister iste

m ez birtakım sınırlam alar yapılmıştır. Örneğin, antropolojiyle ya k ın
dan ilişkili olm akla birlikte, "Kültürel Ç alışm alar", tekil etnik gruplara
ilişkin monografiler, m itolojiye ilişkin çalışmalar, kültüre ilişkin gene!
kuram sa l yapıtlar, vb., tüm ünün birden kapsanm a.ii burada olanaksız
olacağı için, yaln ızca. "Sosyal - K ültüre! A n tro p o lo ji" başlığı altına
yerleştirileb ilecek kitaplarla, doğrudan antropologların alan araştır
m alarına davalı kitaplara yer verilmiştir).
• A b elcs, Marc. 1998. D evletin A n trop olojisi, Çev; N .Ö kten, İstanbul: Kesit Yay.
• A b u -U ıg h od , Lıla. 2004. K ad ın ların D ü n yası - B ed evi Ö y k ü leri, Çev: S. Enü-

zün. İstanbul: Epsılon Yay.
• Alım ed, E kberS. 1995. İslam ve A ntropoloji, Çev:B.Genccr, İstanbul: İnsan Yay.
• A kal, Ceınat B a li. 1998. İk tid arın Ü ç Y ü zü , Ankara:Dust Yay.
• Altııntck, N . Serpil. 1993. Van Y öresin d e A k rab a E v liliğ i, Ankara: Kültür Ba
kanlığı Yay.
• Atay, Tayftın. 1996. B atıd a b ir N ak şi C em aati, İstanbul: iletişim Yay.
• Atay, Tayfun. 2004. D in H ayattan Ç ık a r-A n tro p o lo jik D en em eler. İstanbul:

İletişim Yay.
• Atay, Tayfun 2004. Y aşasın M eşh u riv et Ç ağı, İstanbul: Epsilon Yay.
■ Atay, Tayfun 2006. T ü rk ler, K ürtler, K ıb rıslıla r - İn g ilte r e ’de T ü rk çe Y aşa

m a k , Ankara: Dipnot Yay.
■ A uge, Marc. 1995. Ç ağd aş D ü n yaların A n tro p o lo jisi, Çev: H. Tufan, İstanbul:
Kesit Yay.
• A uge, Marc. 1997 Y er-O lm ayan lar, Çev: T. İlgaz, İstanbul: K esit Yay.
• A uge. Marc. 1999 U n u tm a B içim leri, Çev: M . Sert, İstanbul: O m Yay.
393
• Auge, Marc, Jean-Paul Collcyn 2005. Antropoloji, Çcv; İ. Yergus, Ankara: Dost Yay.
• B achofen, J Ja co b . 1997. S ö y len ce D in ve A n aerk i, Çev: N . Şarman, Istanbul:

Payel Yay.
• Badou, Gerard. 2 0 0 3 . H otan to V en ü sü , Ç'ev: P.Dirim, Istanbul: Epsilon Yay.
• B ales, K evin. 2 0 0 2 . K u lla n ılıp A tıla n la r - K ü resel E k o n o m id e Yeni K ölelik ,

Çev: P.Öğünç, İstanbul: Çitlem bik Yay.
• Barth, Fredrik. 2001. E tn ik G ru p lar ve S ın ırları, Ç cv:A .K aya-S.G ürkan, A nka

ra: Bağlam Yay.
• Barth, Fredrik. 2 0 0 1 . K ü r d ista n ’da T op lu m sal Ö rg ü tle n m en in İlk eleri, Çev: S,

R. Şengül, İstanbul: Avcsta Yay.
• Bataılle, G eorges. 1999. L an etli Pay, Çcv: M .M .Yakupoğlu, Ankara: Mor Yay.
• Baum ann, Gcrd. 2 0 0 6 . Ç o k k ü ltü rlü liik B ilm ecesi - U lu sal, E tn ik ve D insel
K im lik leri Y en id en D ü şü n m ek , Çev: I. Denıirakın, Ankara: Dost Yay.
• Baum an, Zygm unt. 2000. Ö lü m lü lü k , Ö lü m sü zlü k ve D iğer H ay a t S tratejileri.

Çcv: N . D em irdüven, İstanbul Ayrıntı Yay.
• Bayart, Jcan-François. 1999. K im lik Y an ılsam ası, Çev: M . Morali, İstanbul. M e

tis Yay.
• B eals, Alan R. 2 0 0 4 O ra d a B ir Köy - G op alp u r H in d ista n , Çev: Z S anhacıoğlu,

İstanbul: Epsilon Yay.
• Bell, Hannah R. 2003. Erkek İşi- Kadın İşi, Çev: M.Erkmen, İstanbul: Epsilon Yay
• Bellcr-H ann. Ildiko, Chris Hann. 2003 İki B u çu k Yaprak Ç ay - D oğu

K a r a d en iz’de D ev let, P iy a sa , K im lik, Çev: P.Öztanıur, İstanbul: İletişim Yay
• B cm aseon i. Robert. 2000. İrk K avram ın ı K im İca t E tti?, Çev:Z.Direk, İstan

bul M etis Yay.
• B enedict. Ruth. 1994. K rizan tem ve K ılıç: J a p o n K ü ltü r Ö rn ek leri, Çev:T.

Turgut, Ankara: Türkiye İş Bankası Yay.
• B enedict, Ruth. 2 0 0 0. K ü ltü r Ö rü n tü leri, Çev: M .T opal, Ankara: Ö teki Y ay.
• B loch , Maurice. 2 002. M a rk sizm ve A n trop oloji, Çev: M . B ozok, Ankara:

Ü topya Y ay.
• B oek, Philip K. 2001. İn san D a v ra n ışın ın K ü ltü rel T e m elleri - P sik o lo jik A n
tro p o lo ji, Çev: N .S.A ltuntek, Ankara: İm ge Yay.
• Boı a, Aksu. 2005. K ad ın ların S ın ıfı - Ü cretli E v E m eğ i ve K a d ın ın Ö z n elliğ i

nin İn şa sı, İstanbul: İletişim Yay
394
• Borgeaud. Philippe. 1999. K a r tla ş m a K arşıla ştırm a , Çev: M .E .Ö zcan. Ankara:
D ost Yity.
• B ouıdicu, PieiTe. L oic J.D.W acquant. 2003. D ü şü n sel B ir A n tro p o lo ji İçin C e

vap lar, Çcv: N .Ö kten, İstanbul: İletişim Yay.
• Braucr, Erich, Raphael Patai. 2 005. K ü rd istan lı Y a h u d ile r, Ç ev: F, A d say, İs
tanbul: A vesta Yay.
■ B roaow ski, Jacob. 1987. İn sa n ın Y ü k selişi, Çcv: A.G öker. Ankara: Verso Y ay.
• Brown, D ee. 1990. K alb im i V a ta n ım a G öm ü n . Çcv: C. Üster, İstanbul. E Yay.
• Brown. Tom JR. 2002. B ü y ü k b a b a , Çev: Y.Erdem li, İstanbul: Epsilon Yay.
• Cemal, Mustafa. 1996 E şitlik çi T op lu m lar, İstanbul; B elge Yay.
• Chagnon. N apoleon A. 2 004. Y anom am ü - S avaşa D oğan lar, Çcv: B .B ülükbaşı,

İstanbul; Epsilon Yay.
• Clııldc, Gordon. 1992. Kendini Yaratan İnsan, Çcv: F.Ofltıoğlu, İstanbul: Varlık Yay
• ( ’hi İde. Gordon. 1993. T arih te N eler O ld u , Çev: M .Tunçay v e A .Ş en el, İstanbul;
Alan Yay.
• Clastres. Pierre. 1991. D e v le te K arşı T oplum . Çcv: M .Serl ve N .D cm irtaş, İs

tanbul: Ayrıntı Yay
• Clastres, Pierre. 1992. V ahşi S avaşçın ın M u tsu zlu ğu , Çev: A T firk cr ve M .Sert.
İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Cohen, Anthony P. 1999. T op lu lu ğu n S im gesel K u ru lu şu , Çev: M .K üçük, A n

kara: D osl Yay.
• Conncrton, Paul. 1999. T op lu m lar N asıl A n ım sar? , Çev: A .Ş en el, İstanbul: Ay
rıntı Yay.
• Crelıan, Kate. 2006 G ram sci, K ültür, A n trop oloji, Çev: 0 . Aydoğm uş, İstanbul:
Kal kedim Yay,
• Delaney, Carol. 2001. T ohum ve T op rak , Ç'ev: S.Sonıuncuoğlu ve A .B ota, İstan

bul: İletişim Yay.
• Diamond, Jared. 2002, T ü fek . M ikrop ve Çelik, Çev: Ü-înce. Ankara: Tiibitak Yay.
• Donnan, H astings v e T M . W ilson. 2002 S ın ırlar - K im lik , U lu s ve D evletin

U çla rı, Çev: 7„Yaş, Ankara Ü topya Yay.
• Douglas, Mary ve B. Ishervvood. 1999. T ü k etim in A n trop olojisi, Çev: E.A. Ay-
tekin. Ankara: D ost Yay.
• Duben, A lan.2002. K e n t, A ile, Tarih, İstanbul: İletişim Yay.
395
• Duerr, Hans P. 1999. U y g a rla şm a S ü recin in - Ç ıp la k lık ve U ta n ç, Çev:
T.Onur, Ankara: D ost Yay.
• D ucjt, Hans P. 2004. U y g a rla şm a S ü recin in - M ah rem iyet, Çcv: M.

Tüzel, Ankara: D ost Yay.
• Durkheim , Em ile 2005. D in i h ayatın İlkel B içim leri, Çev: F. Aydın, İstanbul:
Ataç Yay.
• Earle, Timothy. 2001. D ev lete D oğru - Şeflik ler: İktidar, İk tisat, İd eoloji. Çev:
C. Sarı, Ankara: Ütopya Yay
• Em iroğlu, Kudret v e Suavi Aydın. 2003. A n tro p o lo ji S ö zlü ğ ü , Ankara: Bilim ve

Sanat Yay.
4 Enriquez, Eugene. 2004. S ü rü d en D e v le t e - T o p lu m s a l B ağ Ü zerin e P sik an ali-

tik D en em e, Ç cv: N . Tutal, İstanbul: Ayrıntı Yay
• Erdentuğ. Nernıin. 1971. S un K öyü 'n ü n E tn o lo jik Tetkiki, Ankara: A .Ü . Eğitim

Fak. Yay.
• Erdentuğ. N erıııin. 1972. T ü rk iy e T ü rk T op lu n ılarm d a K ültürel A n trop olojik

(E tn o lo jik ) İn celem eler, Ankara: A .Ü Eğitim Fak. Yay. N o .29
• Erdentuğ, N en n in . 1977. S o sy a l A d a let ve G elen ek ler, Ankara: Kültür Bakanlığı

Yay.
• Erdentuğ, N ennin. 1983. H al K ö y ü ’n ün E tn o lo jik T etkiki, Ankara: A Ü.D.T.C F

Yay. N o 109
• Erginer, Gürbüz. 1997. K u rb a n - K u rb an ın K ök leri ve A n a d o lu ’d a K anlı

K u rb a n R itüelleri, İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Eriksen, Thom as H. 2 0 04. E tn isite ve M illiy etçilik , Çev: E Uşaklı, İstanbul:

Avesta Yay.
• Eriksen, Thom as H. 2001. K ü ltü r T erörizm i - K ültürel A rın m a D ü şü n cesi Ü s

tü n e B ir D en em e, Çev: A .Ö .O tçu, İstanbul: Avesta Yay.
4 Evans-Pıichard. Edward. 1998 İlk ellerd e Din, Çev:H Ponakal. Ankara: Öteki Yay.
• Evans-Prichard, Edward. 1998. S o sy a l A n tro p o lo ji, Çev: F. Aydın ve Diğerleri,

İstanbul: Birey Yay.
4 Fabian, Johannes. 1999. Z am an ve Ö tek i - A n tro p o lo ji N esn esin i N asıl O lu ş

tu ru r, Çcv: S.Budak, Ankara: B ilim ve Sanat Yay.
4 Femea, Elizabeth W. 2004. Şeyhin K onukları, Çev: G.Fındıkh, İstanbul; Epsilon Yay.
4 F onseca, Isabel. 2 0 0 2 . B e n i A yak ta G ö m ü n - Ç in g en eler ve Y olcu lu k ları, Çcv:

Ö. İlyas, İstanbul Ayrıntı Yay.
396
• Frazer, Janies G, İ992. A ltın Dal (2 cilt), Çev: M.H. Doğan, İstanbul; Raycl Yay,
• Freud. Sigm und. 2002. T otem ve Tabu, Çev: K .S.Sel, Istanbul: Sosyal Yay,
• Friedl, Erika. 2003. İran K öyü n d e K adın O lm ak , Çev: B.Şannan, Istanbul: Ep
silon Yay.
• Gcertz, Clifford. 2 0 01. G erçeğ in A r d ı n d a n - B ir A n trop ologu n G ö zü n d en İki

İslam Ü lk esin in Son K ırk Y ılı, Çev: U Türkmen, İstanbul:Tlctişim Yay.
• G higlicri, M ichael P. 2 002. E rk eğin K aran lık Y ü zü , Çev: Ü . Y ıld ız, Ankara:
Phoenix Yay
• Cıirard, Rene. 2003. Ş id d et v e K u tsal. Çev. N ecm iye Alpay, İstanbul: Kanat Yay.
• G odboııt, Jacques T. 2003. A rm ağan D ü n yası, Çev: D.H altatoğhı, İstanbul: İle
tişim Yay.
• Goody, Jack. 2 0 01. Y aban A k lın E vcilleştirilm esi, Çev: K .D eğirm enci, Ankara:
D ost Yay.
• Güngören, Ahm et. 1988. C ad ıların G ü n b atım ı, İstanbul: Yol Yay.
• Güngören, Ahm et. 2004. S iııean trop os. K arjinal A n trop oloji Y azıları, İstanbul:
Yol Yay
• G üvenç, Bozkuıt. 1980. Jap on K ültürü. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• G üvenç, Bozkurt. 1991. İn san ve Kültür, İstanbul: Rem zi Kitabcvi
• Hants. Marvin. 1994. Y am yam lar ve Krallar, Çev: M.F.Gümüş. Ankara:İmge Yay.
• Harris, M arvin.. 1995. İnekler, D om u zlar, S a v a şla r v e C ad ılar, Çev: M.F.Gümüş,

Ankara:İmge Yay.
• Haviland, W illiam A. 2 002. K ü ltü rel A n tro p o lo ji, Çev: H İnaç ve S. Ç iftçi.
İstanbul: K aknüsYay.
• Hirschon, Rcnee. 2000. M ü b a d ele Ç o cu k la rı. Çev: S. Çağlayan, İstanbul: Tarih

Vâkfı Yurt Yay.
• İlkkaracan, Pınar (D er.), 2003 M ü slü m an T op lu m lard a K ad ın ve C in sellik ,

Çev: E.Salm an, İstanbul: İletişim Yay.
• Johnston, Basil 2002. M an itu lar, Çev: Ü .Ö zünlii, Ankara: İm ge Yay.
• K andiyoli, D eniz. 1997. C ariyeler, B acılar, Y urttaşlar, Çev: A.Bora, İstanbul:

M etis Yay.
• K lein, Richard G ., B lak e Edgar. 2003. U ygarlığın D oğu şu , Çev: Y. Saltuk. İstan
bul: E psilon Yay.
• Kottak, Conrad P. 2001. Antropoloji, Çev: H 0 Öğretim Üyeleri, Ankara: Ütopya Yay.
397
• K ulick, D on v c Margaret W ilson. 2000. T a b u - A n tr o p o lo j ik A lan Ç a lışm a sın
da S ek s, K im lik ve E ro tik Ö zn ellik , Çev: H. Oruç, Ankara: Ö teki Yay.
• Kudat, Ayşe. 2004. K irv elik - S an al A k rab alığın D ü n ü ve B u g ü n ü , Ankara:

Ütopya Yay.
• Kııpcr, Adam. 1995. İlk el T oplum un İcadı, Çev: İ. Türkmen, İstanbul: İnsan Yay.
• K üm betoğlu, B elkıs. 2 005. S o sy o lo jid e ve A n trop olojid e N itelik sel Y ö n tem ve

A ra ştırm a , İstanbul: Bağlam Yay.
■ K ünıbctoğlıı, B elk ıs, Hande Birkalan-Gcdik (Der.) 2005. G elen ek ten G ele c e ğ e
A n tro p o lo ji, İstanbul: Epsilon Yay
• Laplaııtine, François. 2001. E tn op sik iyatri, Çev: N.Aldcmir. Ankara: Ütopya Yay.
• Lc Breton, David. 2005. A eın ın A n tro p o lo jisi, Çev: İ. Yerguz. İstanbul: S el Yay.
• Leach. Edmund. 19X5. L evi S tr a u ss, Çev: A Ortaç, İstanbul A fa Yay.
• i cadı. Edmuııd R. 2001. Revvanduz K ürtleri, Çev: S. Birvvan. İstanbul: Aranı Yay.
• Leakey, Richard, R oger Levvin. 1997. G öl İn san ları, Çev: K Baytok, Ankara Tü-
bitak Yay.
• Levi-Straııss, Claude. 1993. D in ve B ü yü . Çev: A.Güngören, İstanbul: Yol Yay.
• Levi-Strauss, Claude. 1994. Yaban Düşünce, Çev: T.Yücel. İstanbul:Yapı Kredi Yay.
• l.evi-Strauss. Claude. 1995 İrk, Tarih ve K ültür, Çev: H.Bayrı, İstanbul: M etis Yay.
• l.evi-Strauss, C laude. 2000. H ü zü n lü D ön en celer, Çev: Ö.Bozkurt, İstanbul:

Yapı Kredi Yay.
• Levy-Brııhl, Lııeien. 2006. İlk el İn san d a Ruh A n la y ışı, Çev: O. Adanır, Ankara:
D oğu Batı Yay.
• L ew is, Oscar 1965. İşte H a y a t, Çev. V. Çelik, İstanbul: E yay.
• L ew is. Oscar. 2002. T e p o z tla n -M e k sik a ’da B ir K ov, Çev: Ç.G .Çalap, İstanbul:
Epsilon Yay.
• Lindholm, Charles. 2 004. İsla m i O rta d o ğ u - T arih sel A n tro p o lo ji, Çev:
B.Şafak, Ankara: İmge Yay.
• Liııdisfam c, N ancy. 2 002. E lh am d ü lillah I.a ik iz - C in siy et İslam ve T ü rk

C u m h u riy etçiliğ i. Çev: S.Som uncuoğlu, İstanbul: İletişim Yay.
• l.in g is, Alphonso. 1997. O rta k B ir Ş eyleri O lm ayan ların O r ta k lığ ı, Ç ev. T.
Birkan, İstanbul: Ayrıntı Yay
• Lingıs, A lphonso. 2002. S u stu ru lm u şla r , Çev: F.Dereli, Ankara: D ost Yay.
■ l.epez, Alfredo. 2003. D ona L ich a ’nın A dası, Çev: S.Ertüzün, İstanbul: Epsilon Yay
398
• L ughod, Lila A . 2004 P eçeli D uygular, Çev: S. Ertüzün. İstanbul: E psilon Yay.
• M aisels, Charles Keith. 1999. Uygarlığın D oğu şu . Çev: A. Şenel. Ankara: İmge Yay.
■ M aksudyan, Kazan. 2005. T ü rk lü ğ ü Ö lçm ek - B ilim k u r g u sa l A n tro p o lo ji ve

T ü rk M illiy etç iliğ in in Irkçı Ç eh resi 1925*1939, İstanbul: M etis Yay.
■ M alinow ski. Bronislaw. 1992. B ilim sel B ir K ü ltü r T eorisi, Ç ev. S.Ö zkal, İstan
bul Kabalcı Yay.
• M alinow ski, Bronislaw. 1992. K u zey B atı M elan e/.ya'd a V ah şilerin C in sel Ya
şa m ı, Çev. S.Ö zkal. İstanbul: Kabalcı Yay.
• M alinow ski. Bronislaw, 1999. İlkel T oplum , Çev: I(. Portakal, Ankara: Öleki Yay.
• M alin ow sk i, Bronislaw. 2000. B ü yii, B ilim ve D in, Çev; S.Ö zkal, İstanbul: Ka-
baleı Yay.
• M alinow ski, Bronislaw. 2003. Y abanıl T op lu m d a Suç ve G elen ek , Çev: Ş. Ye

ğin, İstanbul: Epsilon Yay.
• M arcos, S ylvia. 2006. B edenler. D in ler v e T op lu m sal C in siy et, Çev: S. Özbıı-
dun. B. Şafak, İ. Ç ayla. Ankara: Ü topya Yay.
• Martin, Calvin L. 2002. İnsanın Yolu, Çev: A.Şirin ve O. Ycncr, Ankara: Phonix Yay.
• M auss. Marcel. 2005. S o sy o lo ji ve A n tro p o lo ji, Çev: Ö .D oğan. Ankara: D oğu

- Batı Yay.
• M cluhan, T.C. 2001 Y eryü zü n e D o k o n -K ızıld crili G özü yle K ızıld erili B en liği,
Çev: E .Soydan. Ankara: İmge Yay.
• Meeker. M ichael E. 2005. İm p aratorlu k tan G elen B ir U lu s - T ü rk M odcrnİ-

tesi v e D oğu K a r a d en iz’d e O sın an lı M irası, Çev: T. Vardağlı. İstanbul: İstanbul
B ilgi Ü niversitesi Yay.
• M ithcn, Stcvcn. 1999. A k lın Tarih Öncesi, Çev: İ.Kutluk, Ankara: D ost Yay.
• Morris, Brian. 2(104. D in Ü zerin e A n tro p o lo jik İn celem eler, Çev: T.Atay, A n
kara: im ge Yay.
• Morgan, Lew is H. 1987 Eski Toplum (2 cilt), Çev: Ü Oskav. İstanbul: Payel Yay.
• Nazpary. Joma. 2002. S ovyet S o n ra sı K a rm a şa - K a za k ista n 'd a Ş id d et ve

M iilk siizleşm c, Çev: S.Som uneuoğlu, İstanbul: İletişim Yay.
• N etle, D a n ie l. Suzanne Rom aine. 2001. K ayb olan Sesler, Çev: H.Ö.Turgan, İs
tanbul: Oğlak Yay.
• Okan, Mıırat. 2004. T ü r k iy e 'd e A levilik - A n tro p o lo jik B ir Y aklaşım , Ankara:

İm ge Yay.
399
■ Olcnder, Maurice. 1998. C en n etin D illeri, Çev: N . Y ılm az, Ankara:Dost Yay.
■ Ö nıek, Sedat V eyis. 1971. E tn o lo ji S özlü ğü , Ankara: D.T.C.F. Yay.
■ Örnek, Sedat Veyis. 1988. İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, İstanbul: Gerçek Yay.
• Ö zbek, M etin. 2000. D ü n d e n B ugüne İn sa n , Ankara.İmge Yay.
• Özbudun, Sib el. 1997. A y in d e n T ö ren e , İstanbul: Anahtar Kitaplar
• Özbudun, Sibel. 2 0 0 3 . K ü ltü r H alleri - G eçm işte Ö te le rd e G ü n ü m ü z d e, A n

kara: Ü top ya Yay.
• Ö zbudun, Sibel. 2004. H e rm e s’ten İd ris 'e - B ir Dinsel G eleneğin D önüşüm

D inam ikleri, Ankara: Ü topya Y ay.
• Özbudun, Sibel. B alkı Şafak. 2005. A n tro p o lo ji - K u ra m la r, K u ra m c ıla r, A n
kara: Dipnot Yay.
• Ö zbudun, Sibel ve D iğerleri. 2005. L atin A m erika B a şk a ld ın y o r, Ankara:

Ü topya Y ay.
• Özbudun, Sibel ve D iğerleri. 2006. L atin A m erik a Y erlileri, İstanbul: Anahtar

Kitaplar Yay.
• Özbudun, Sibel, 2006. T ü rk iy e K ırsalı Y o k su lla şırk en ... N için D ik k u lak O l

d u m ? (D atça Ö rn eğ i), Ankara: Ütopya Yay.
• P a p a la g i, G öğü D elen A d a m , Çev: L. Tayla, İstanbul: Ayrıntı Y ay.
• Parades, A m crico. 2004. T a b a n c a sı G üm ü şten -G reg o rio C o rte z ’in Ş a rk ısı,

Ç ev: Y. Saltuk, İstanbul: Epsilon Yay.
• Pierce. Joe. E. 2003. B ir T ü r k K öyünde Y aşam , Çev: Z .S aııh acıoğlu , İstanbul:

Epsilon Yay.
• Price, S.R.F. 2004. R itiiel ve İ k tid a r - K ü çü k A sy a’d a R om a İm p a ra to rlu k

K ültü, Çev: Taylan Esin. Ankara: İm ge Yay.
• R audveıe. Catharina. 2003 Ç a ğ d a ş İ s ta n b u l’da S utî K a d ın la r, Çev: D . Acar,
İstanbukKitap Yay.
• Read, Evelyn, 1995, K adının E vrim i (2 cilt), Çev: Ş. Y eğin, İstanbul: Raycl Yay.
• R iches, David. 1989. A n tro p o lo jik A çıd an Ş id d et, Çev: D. H attatoğlu, İstanbul:
Ayrıntı Yay.
• Rivers, W.H.R. 2004. T ıp, B üyü ve Din, Çev. İ.E.Köksaldı, İstanbul: Epsilon Yay.
• R osenberg, D ona, 2 0 0 3 . D ü n y a M itolojisi - B üyük D estan ve Söylenceler A n

tolojisi, Çev: K. Atken vc D iğerleri, Ankara: İmge Yay.
• Sahlins, Marshall, 1998. T a rih A d a ları, Çev: C.H .Arslaıı, Ankara: D ost Y ay.
400
• Saran, Ncphan. 1993. A n tro p o lo ji, İstanbul: İnkılap Yay.
• S avigliano, Marta E. 2004. T ango - T u tk u n u n E konom i Politiği, Çcv: S. A y-

gün, İstanbul: Ayrıntı Yay.
■ Sayar, Kemal. 2003. K ü ltü r ve R u h Sağlığı, Çcv: S.Yüecsoy, İstanbul: Metis Yay.
• Scott. Jam es C. 1995. T a h a k k ü m ve D ire n i; S a n a tla rı, Çcv: A. Türker. İstanbul:
Ayrıntı Yay.
• Schick. İrvin C. 2001. B atının Cinsel Kıyısı - B aşkalıkçı Söylem de C insellik ve

M ekansallık, Çev: S.K ılıç. İstanbul: Tarih V akti Yurt Yay.
• Selek, Pınar. 2 001. M a s k e le r , S ü variler, G acıtar, İstanbul: Aykırı Yay.
• Slıostak, Marjorie. 2 003. Nisa - B ir K ung K a d ın ın ın Y aşam ı ve Sözleri, Çev: S.

Ertüzün. İstanbul: Epsilon Yay.
• Surct-Canale, Jcan. 1970 A sya T ipi Ü retim T arzı, Ç ev: 1. K eskiııoğlu. İstanbul:
Ant Yay.
• Siivnri, Ç. Ceyhan vc Diğerleri. 2006. A r ta k a la n la r - A n a d o lu ’da n E tn ik M a n

z a ra la r, İstanbul: E Yay.
• Şenel, Alâeddin 1995. İlkel T o p lu lu k tan U y g ar T oplum a. Ankara: B ilim ve
Sanat Yay.
• Tambiah, Stanley J. 200 2 Büyü, Bilim , Din ve A kılcılığın K apsam ı. Çcv:

U .C .A kın, Ankara: D ost Yay.
• Tapper, Richard. 2004. İ r a n ’ın Sınır B oylarında G öçebeler, Çev: F.D.Özdeıııir,

Ankara: İm ge Yay.
• Tczcaıı, Mahmut. 2000. T tirk Aile A ntropolojisi, Ankara: İm ge Yay.
• T illion, G erm aine. 2006. H arem ve K uzenler, Çev: Ş. Tekeli. N. Sim ian. İstan
bul: M etis Yay.
• T om linson. John. 1999. K ü ltü rel E m peryalizm - E leştirel B ir G iriş, Çcv: E.

Z eybekoğlu, İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Tomlinson, John. 2004. Küreselleşme ve Kültür, Çcv: A.Eker, İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Türk, H üseyin. 1996. K u ra m sa l Y aklaşım lar Işığında İnsanın B iyokültürel

E vrim i, Ankara: B ilim Yay.
• Underhill, Rutlı M 2003. P apago K adını, Çev: Ç.G.Çalap. İstanbul: Epsilon Yay.
• U y sa l, G ülfeın, S. Ö zbudun, A . Kuper, A. Rouzaud, N.W .Duran. 1998. İnsan:

Doğası, T arihöncesi, K ü ltü rü , Ankara: Öteki Yay.
• Van Bruinesscn, Martin. 2000. K ü rtlü k , T ü rk lü k , A levilik, Çev: H.Yurdakul,
401
İstanbul: İletişim yay.
• Van B n ıın essen . Martin. 2 0 03. Ağa. Şeyh, D ev let. Çev: B.Yalkut, İstanbuLİlcti-
şim Yay.
• W ashabaugh, W illiam. 2006. F lanıeııko - T u tk u P olitika ve P o p ü le r K ü ltü r,

Çev: H. Orhon, İstanbul: Ayrıntı Yay.
• W hite, Jenny B. 1999. P a ra ile A k ra b a. Çev: A . Bora, İstanbul: İletişim Yay.
• W olf, Eric R. 2 0 0 0 . K ö ylü ler, Çev: A .S ön m ez, Ankara: İm ge Yay.
• Y alçın-H eekm an, Lale. 2002. K iirtle rd e A şiret ve A k ra b a lık İlişkileri, Çev:
G.F.rkava, İstanbul: İletişim Yay.
• Yalkut. Sabıha Baıuı 2002. M elek T avas'tın H alkı: Vekilliler, İstanbul: M etis Yay.
• Y eğenoğlu, M eyda. 2 0 03. S öm ürgeci f a n te z ile r-O ry a n ta lis t Söylem de K ü ltü

rel v e Ciıısel F ark , İstanbul: M etis Yay.
• Yiikîckcr. H. D eniz. 2003. I.aleli-M oskova M ekiği - K ayıtdışı T ic are t ve C in
siyet İlişkileri. İstanbul: İletişim Yay.
• Zerzan. John. 2000. G elecekteki İlkel, Çev: (.'.Atıla, İstanbul: Kaos Yay.
• Zııbaida, Sami ve R.Tappcr. 2000. O rta d o ğ u M u tfa k K ü ltü rle ri, İstanbul: Tarih
Vakfı Yurt Yay.
402
A BSTRA CT
This is a book about anthropology, socio-cultural anthropology

mainly. It aims at providing readers o f Turkish, both students o f
anthropology and general public, with a concise history o f anth
ropological thought from 19th century to our days. Each scho
ol o f thought is treated in view o f the theoretical sources which
have contributed to its developm ent along with its socio-political
background. Its authors, thus, hope to provide the interested re
aders with a m uch-needed system atic acquientencc with the dis
cipline. since a newly developing interest in it is obvious but the
publications about anthropology in T urkish are quite random and
preferential.
“ Anthropology: Its Theories and Theorists” is com prised o f tw el

ve chapters, namely:
Introduction
1. Evolutionism
2. Historical Particularism and Boasian Tradition
3. Functionalism and Structural Functionalism : M alinowski, Ra-
dclifi'e-Brown and Olhcrs
4. M aterialist Theories o f Change: N eo-evolutionism , Cultural
E cology and Cultural M aterialism
5. Transactional ism, N eo-functionalism and Processional ism
6. Structuralism and Levi-Strauss
7. M arxist A nthropology
8. Cognitive Anthropology
9. Sym bolic and interpretative A nthropology
10. Fem inist Anthropology
11. Postm odern A nthropology
403

Antropoloji Kuramlar Kuramcılar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Antropoloji Kuramlar Kuramcılar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sibel Ozbudun

A ntropoloji: K uram lar /K u ra m cıla r

Kapak Resmi: D iego R ivier

DİPNO T YAY INLARI

II. B Ö L Ü M ......................................................................................... t»5

VIL B Ö L Ü M ................................................................................... 211

A n tro p o lo /i: K a ra m la r/K a ra m a la r' m ilk b ask ısı,

Y in e de, kitabın bu b a s k ıs ı, o k u ru n d a d ik k a tin d e n k a ç ­

ntropoloji” sözcüğü, G rekçe ‘İn s a n ’- anlam ına

G erçekten de, günüm üzde "antropoloji” terim i. Kuzey

1 “ E tn o lo g rali" le r iın i. tek il h a lk la r v c /v c v a k ü ltü rler le ilg ili b e li in le m e le r e ,

Bu gelenekler, şöylece özetlenebilir:

2) K uzey A m erika, özellikle A B D 'nde. yitip gitm ekte olan

3} A lm anya’nın geç uluslaşm a sürecini destekleyecek tarzda

4 "OikoıncıuT’ terimi "ikumel edilen d ü n y a ' anlam ıyla ilk k e z H erodolos

Ö te yandan, antik Grek felsefesi de, B a tfn ın antropolojisinin

Helenistik dönem de birliği dağılan antik Doğu Akdeniz dün­

6 A ugustinus'a göre ınoııstcr (canavar) sözeiigü. mcmsırare (gösterm ek)

B öylelikle. A vrupa düşüncesi A ugustinus’a bağlı K ilise'nin

H ırisıiyanlara Tanrı buyruğunu bağlı kalmanın doğruluğunu gösteren ‘'göstergeler''

Antropolojinin doğrudan öncelleri arasında en önemlisi, kuşku­

bulunm uş, Tanrı, insan ve doğa üzerine ortaçağ sentezleri üzerine

2. OoğchKiiltiir: Kuzey A m erika'da genel antropoloji başlığı

3. E vren sekilik-d ö rcciU k: Bu tezat, lüın insanların (ve kül­

4. Diyakroni-.senkroni: T oplundan/kültü rleri değişim sü­

içerisindeki ilişkilerini ele alan, dolayısıyla tarihi analiz çe r­

5. O rganik m odeldingiiistik model: A ntropoloji kuram ları.

6. Biliın-Sanat/Edebiyat: A ntropolojinin nihai olarak ko­

K uşkusuz bu “tezat” dizilerine başkaları d a eklenebilir. Ne ki

Bu kitabı, ülkede giderek yaygınlaştığına sevinçle tanık oldu­

“J u le s Cesar; A te istle r bize ilk insanların tıpkı hayva n la r gibi

ntropoloji, denilebilir ki evrim ci bir bilim dalı ola­

A rak doğm uştur. 19. yüzyıl antropolojisinin büyük

9 l.ııcılio Varıini (1585-1619). Oettvres Phitosaphiqucs. [Akl.: Gaudanl &

ler tarzında, yukarıdan aşağıya hiyerarşik bir dizilim kurgusunu

Almanya vc İsviçre’de çalışan hukukçu Sam uel von

“İnsanlar, kendilerini korku içinde tutacak ortak bir erkten

iklim , coğrafi koşullar, toprağın niteliği ve türii vb. fiziksel özel­

şam a geçip kulübeler yapm asıyla başlar. Bu gelişme, ailelerin

II Barnard (2001: 23) Levi-Slrauss'un toplum bilim lerin kuruculuğunu

G öçerlik koşullan, dillerin birbirlerinden ayrılm asına ve aynı dili

balarını yansıtan ve insanın tarih tarafından biçim lendirildiğini

I. 2. D oğa T a rih i: B iyolojik E v rim d e Ö n c ü le r

tema N aturae (1 735)’sinde Rııy'in Table o f Plants (1669)'ı, M et-

m a m ücadelesine yol açtığı, kimi yaşam biçimlerinin tükenm iş

I. 3. B iyolojik E v rim d e n T o p lu m sa l E v rim e: H e rb e rt S p en ­

pek az çelişkiye rastlarız. T oplum lanıı kitlesi tedricen büyüm ek­

ıcdir. Çünkü çatışm a durum u, grup-içi işbirliği ve dayanışm ayı

Öte yandan, Ingiltere’nin H indistan’da yerli elitlerin yöneti­

diği, A lm anya ve İtalya’nın ulusal birliği sağlam a çabalarını sü r­

ilk el/g elen ek sel...................................... m o d e rn

göçebe, dev letsiz................................... teritoryal devlet

Y ine de, farklı toplum bilim cilerin evrim konusundaki vur­

1 .4. S o sy a l/K ü ltü re l A n tro p o lo jid e E v rim c ile r

/. 4. 1. H enry J. S. M aine (3822-1888)

lulu k lan peşinde koştuğu, yasanın am acının ise. bireylerin baş­

13 “Karşılaştırmalı hukuktan eld e ed ilen kanıtların sonucu, insan soyunun

K orporasyon tutunum u zayıfladıkça, bireysel bağım sızlık ar­

14 M aine, Ancient Law, s. 165. Akt. Kuper 1988: 27.

Hindistan’a ilgisi, Britanya’ya döndükten sonra da sürecek, Ox­

M aine’in Patriyarkalizm kuram ında dile getirilen, toplum sal

I. 4.2. Johann Jacob Bachofen (18İ5 -1 8 8 7 )

16 Philip Edward Huschke (1 8 0 1 -1 8 8 6 ) Breslau'da Roma hukuku profesö­

tarihin üstünde tutan usçuluk felsefesine özgü bir kendini b eğ en ­

Y in e de, kitabın bu b a s k ıs ı, o k u ru n d a d ik k a tin d e n k a ç

Helenistik dönem de birliği dağılan antik Doğu Akdeniz dün

Antropolojinin doğrudan öncelleri arasında en önemlisi, kuşku

3. E vren sekilik-d ö rcciU k: Bu tezat, lüın insanların (ve kül

4. Diyakroni-.senkroni: T oplundan/kültü rleri değişim sü

içerisindeki ilişkilerini ele alan, dolayısıyla tarihi analiz çe r

6. Biliın-Sanat/Edebiyat: A ntropolojinin nihai olarak ko

Bu kitabı, ülkede giderek yaygınlaştığına sevinçle tanık oldu

ntropoloji, denilebilir ki evrim ci bir bilim dalı ola

iklim , coğrafi koşullar, toprağın niteliği ve türii vb. fiziksel özel

I. 3. B iyolojik E v rim d e n T o p lu m sa l E v rim e: H e rb e rt S p en

pek az çelişkiye rastlarız. T oplum lanıı kitlesi tedricen büyüm ek

Öte yandan, Ingiltere’nin H indistan’da yerli elitlerin yöneti

diği, A lm anya ve İtalya’nın ulusal birliği sağlam a çabalarını sü r

Y ine de, farklı toplum bilim cilerin evrim konusundaki vur

lulu k lan peşinde koştuğu, yasanın am acının ise. bireylerin baş

K orporasyon tutunum u zayıfladıkça, bireysel bağım sızlık ar

Hindistan’a ilgisi, Britanya’ya döndükten sonra da sürecek, Ox

16 Philip Edward Huschke (1 8 0 1 -1 8 8 6 ) Breslau'da Roma hukuku profesö

tarihin üstünde tutan usçuluk felsefesine özgü bir kendini b eğ en

bir dengesizlik doğuracaktı. Kadın kıtlığının iki sonucu olm uş

Ancak, presbiteryanizm, M organ’m düşünsel evreninin biçim

kutlanabileceğinden daha ağır bir yük ve boyunduruk olan ay rı

“C hristie ve Tylor. M eksika'da fetih-öncesi M eksika’nın ge

olduğunu, dinsel düşüncenin ç o k ta n rıa lık lm tektanrıcılığa yö

34 O jibw a d ilinde utotemun sözcüğü, "karındaş akraba" anlamına gelm ek te

“A ncak bilim ile büyünün pek çok ortak noktayı paylaşm a

H in d istan ’d a görev yapan İngiliz oryantalisti avukat Sir W il

nı vuran Franz Boas ve ardıllarını biraz daha yakından incelem e

K w akiutllar ve kom şu halklar üzerine yayınladığı m onografi

ycrli zihniyetini kavramaya yönelen bu tarz. A B D kültürel antropolojisini, toplum

54 Antropolojide yerlilerin davranışının kendi kategorileri çerçevesin d e an

• Nihayet, A lm an-A vusturya dıfüzyonizm inin b ir kıtayı b ö

13) T oplum sal türler ya da standart kültürel tipler ya da ev

17) T arihin nedenselliği teleolojiktir ( ...) bu teolojiden arın

18) K ısacası, biyolojik, psikolojik ya da d o ğ a bilim lerinin b e