Professional Documents
Culture Documents
ecclesiasticorum lat
VOL.XCI
AUGUSTINUS
DEGENESI
CONTRA MANICHAEOS
EDIDIT
DOROTHEA WEBER
X0041 69052
REICHISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN
CORPUS SCRIPTORUM ECCLESIASTICORUM
LATINORUM
VOL. XCI
CORPUS
SCRIPTORUM ECCLESIASTICORUM
LATINORUM
VOL. XCI
VERLAG DER
ÖSTERREICHISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN
WIEN 1998
SANCTI AUGUSTINI OPERA
DE GENESI
CONTRA MANICHAEOS
EDIDIT
DOROTHEA WEBER
VERLAG DER
ÖSTERREICHISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN
WIEN 1998
Vorgelegt von w. M. Adolf Primmer in der Sitzung
am 21. Jänner 1998
6c
Vorwort 7
Einleitung 9
Zur Charakteristik des Werks 11
Thema und Adressaten 11
Strukturelle und exegetische Prinzipien 14
Quellen 18
Rezeption 30
Die Überlieferung 33
Handschriftenfamilien 40
Stemma 58
Die neuzeitlichen Editionen 59
Zur Gestaltung der vorliegenden Edition 61
Abkürzungen 64
Conspectus codicum 66
Text: Buch 1 67
Buch 2 115
Dorothea Weber
Einleitung
Ziticrt wird dieses Werk nach Buch-, Kapitel- und gegebenenfalls Zei
lenzahl der vorliegenden Edition.
2 Cf. retract. 1, 10, 1: iam vero in Africa constitutus scripsi duos libros de
Genesi contra Manichaeos.
3 De Genesi contra Manichaeos, libri duo. Ein Versuch Augustins, die
ersten drei Kapitel von Genesis zu erklären und zu verteidigen. Disserta
tion, Pontificia Universita Gregoriana, Rom 1961. Das offenbar einzige
Exemplar dieser ungedruckten Dissertation wird an der Gregoriana aufbe
wahrt. Mein Dank gilt der Bibliotheksleitung, die mir eine kurze Einsicht
nahme ermöglichte.
4 Die Vorgeschichte der augustinischen Weltalterlehre. Antiquitas I 12,
Bonn 1966.
10 Einleitung
5 Vgl. neben den unten zitierten Arbeiten von R. J. Teske etwa „De
Genesi ad litteram liber imperfectus" di Agostino d'Ippona, commento di
G. Pelland et al., Lectio Augustini 8, Palermo 1992, und R. J. O'Connell,
The De Genesi contra Manichaeos and the Origin of the Soul, REAug 39
(1993), 129-141.
B. Martin, Obras de San Agustin en Edicion Bilingüe, Biblioteca de
Autores Cristianos 15, 1969, 361-491; L. Carrozzi, Nuova Biblioteca Ago-
stiniana, Opere di Sant'Agostino I, IX/1, Rom 1988; R. J. Teske, The
Fathers of the Church 84, Washington D.C. 1991.
S. Aurelii Augustini De Genesi contra Manicheos libri duo, De octo
quaestionibus ex veteri testamento, Wien 1972.
8 A Note on Augustine, de Genesi contra Manichaeos 2,9, LCM 15, 3
(1990), 36-37.
9 PL 34, 173-220.
Einleitung 11
Thema, Adressaten
10 Hauptsächlich in mor. eccl. cath., mor. Manich., lib. arb. 1, vera re-
lig., duab. anim.; daß mit den in GenMan 1, 1 genannten Werken (... alias
libros nostros, quos adversus Manichaeos edidimus ...) auch mor. eccl. cath.
und mor. Manich. gemeint sind, ist trotz des Verweises von mor. eccl.
cath. 1, 1 auf die vorangegangene Genesis-Exegese von GenMan anzuneh
men: Vermutlich hatte Augustinus jene zwei Bücher in den Jahren 387/
388 während seines Aufenthaltes in Rom verfaßt (ff. retract. 1, 6, 1; J.
Pepin, Saint Augustin e la fonction protreptique de l'allegorie, RecAug 1
[1958], 243-286 [249, Anm. 19], setzt den Beginn der Arbeit mit 387 an)
und nach seiner Rückkehr nach Afrika überarbeitet; auf diese Redaktion
wäre die Praefatio zu mor. eccl. cath. zurückzuführen. Für eine Datierung
von mor. eccl. cath. und mor. Manich. nach GenMan argumentierte hinge
gen C. P. Mayer, Die antimanichäischen Schriften Augustins, Augustinia-
num 14 (1974), 277-313 (280-285).
1 1 Es handelt sich in der Folge um De Genesi ad litteram liber imperfec
ta (393-394), die letzten Bücher der Confessiones (397-401), De Genesi ad
litteram (vollendet 416), Buch 11 der Civitas dei und den Anfang von
Contra adversarium legis et propbetarum (419-420): s. R. J. Teske, Problems
with „The Beginning" in Augustine's Sixth Commentary on Genesis, The
University of Dayton Review 22 (1994), 55-67.
12 Einleitung
30 Auch wenn Augustinus in 1, 13 die Worte Fiat lux. Et facta est lux
mit der Begründung hoc non solent reprehendere Manichaei übergeht, hatte
er über das Verhältnis zwischen Licht und Finsternis doch bereits in 1, 7
gehandelt. Anders Teske (wie Anm. 6), 18, Anm. 41.
Einleitung 17
Quellen
Marriage during the Patristic and Early Medieval Periods, Leiden - New
York - Köln 1994.
52 Eine Zusammenstellung der Datierungsversuche bei Ch. Mark-
schies, Ambrosius von Mailand und die Trinitatstheologie, Beitrage zur hi
storischen Theologie 90, Tübingen 1995, 97, Anm. 73; am weitesten ver
breitet ist die Datierung in die Jahre 377/78; s. z. B. Palanque (wie Anm.
21) und zuletzt H. Savon, Ambroise de Milan, Paris 1997, 78sq.
53 Zu der Identifikation der Flüsse Phison und Geon mit Ganges bzw.
Nil (2, 13, 7) vgl. parad. 3, 14: ... hoc est Phison - secundum Hebraeos Phison
dicitur, Ganges autem secundum Graecos - , qui fluit contra Indiam. Geon
autem Nilus, qui circuit terram Aegypti vel Aethiopiam.
Diese Vorstellung basiert letztlich auf Philon, legg. alleg. 1, 63.
Einleitung 23
der Allegorese von Adam und Eva als ratio und inferior
animae pars (bzw. cupiditas; 2, 21) bzw. als mens und sensus
(parad. 15, 73)55, die der Verführung durch die Satanschlange
ausgesetzt sind56. Darüber hinaus weisen am Ende des zweiten
Buchs zwei manichäische Einwände gegen die Authentizität
des Alten Testaments (2, 42, 4; 2, 42, 16) eine gewisse Ähnlich
keit zu parad. 8, 40 bzw. 10, 46 auf, Passagen, in denen Am-
brosius offenkundig gegen manichäische57 Thesen polemi
siert. - Für die Lehre von der Simultanschöpfung, in GenMan
keineswegs von zentraler Bedeutung (2, 4)58, dürften nicht in
erster Linie Basilius oder Hilarius als Quellen in Betracht
kommen59, sondern vielmehr wiederum Ambrosius (expos. in
Luc. 7, 222): Wenn auch dessen Erklärung des Lukas-Evangeli
ums aller Wahrscheinlichkeit nach erst in den Jahren 389 oder
390 publiziert wurde, basiert sie doch auf Predigten, über die
Augustinus während seines Aufenthalts in Mailand Kenntnis
erlangt haben konnte. Dies ist umso wahrscheinlicher, als an
der genannten Stelle des Lukaskommentars eine Weltzeitalter
lehre folgt (7, 222sq.), zu welcher die von Augustinus dar
gelegte (1, 35-4 1)60 eine gewisse Ähnlichkeit aufweist61; hinzu
... (31) ... Si autem non consentiunt (affectiones et motus animi), dum
neglegenter reguntur, conscindunt et dissipant animum etfaciunt vitam
miserrimam, et vocantur perturbationes et libidines et concupiscentiae
malae.
Folgt man der Hypothese, daß Augustinus bereits 388/389
einige Origenes-Schriften kannte, stellt sich die Frage, welche
Übersetzung er benutzte; selbst die Frühdatierung, die Alta
ner für die Übertragung der ersten Genesis-Homilie durch
Rufin vorschlägt67, schließt eine Abhängigkeit Augustins von
diesem aus. Somit dürfte eine heute verlorene Origenes-Über-
setzung als Quelle für Augustinus anzusetzen sein68, die derje
nigen Rufins zumindest für die zitierte Passage auffallend ähn
lich gewesen sein muß.
Ein vergleichbares Problem wirft die Analyse von
GenMan 1, 27, der Interpretation der Gottähnlichkeit des
Menschen69, auf: Teske70 hatte für die hier kritisierte anthro-
pomorphe Gottesvorstellung auf Origenes, hom. in Gen. 1,
1371, und für die generelle Anweisung, in der Bibel erwähnte
Körperteile Gottes als dessen Wirkkräfte zu deuten, auf de
princ. 2, 8, 5 verwiesen. Noch größere Ähnlichkeit weist diese
Passage jedoch zu Gregor von Elvira, tr. 1 de libris sacrae scrip-
turae, auf:
GenMan 1, 27: Istam maxime quaestionem solent Manichaei loqua-
citer agitare et insultare nobis, quodhominem credamusfactum ad ima-
ginem et similitudinem dei. Attendunt enimfiguram corporis nostri et
infeliciter quaerunt, utrum habeat deus nares et dentes et barbam et
67 Altaner (wie Anm. 58) 26 zieht das Jahr 392 in Betracht; für die Jah
re 400/404 sprechen sich H. de Lubac und L. Doutreleau (SC 7 bis, 13) aus.
68 Vgl. Altaner (wie Anm. 58) und Studer (wie Anm. 62), 277f.
Vgl. H. Somers, Image de Dieu. Les sources de l'exegese augustinien-
ne, REAug 7 (1961), 105-125 (112-117).
70 Origen and St. Augustine's First Commentaries (wie Anm. 65), 180.
71 Vgl. auch sei. in Gen. 3, 31 (PG 12, 93).
Einleitung 27
rung der tractatus nach 403/40473. Will man weder eine extre
me Frühdatierung der Übersetzung Rufins noch die Annahme
wagen, Gregor habe im Alter von weit über 80 Jahren seine
tractatus verfaßt74, müssen beide Autoren für jene Stelle eine
gemeinsame Quelle benützt haben75, die möglicher-, aber
nicht notwendigerweise Origenes war. - Während aus chro
nologischen Gründen eine Abhängigkeit Augustins von Ru
fins Übersetzung der Genesis-Homilien problematisch bleibt,
dürften Gregors tractatus vor 393 enstanden und Augustinus
bereits zur Abfassungszeit von GenMan bekannt gewesen
sein76.
Schließlich gilt für viele Konzepte, Gedanken und Formu
lierungen, daß zwar durchaus Parallelen zu anderen Autoren
nachgewiesen werden können, daß aber kein gemeinsamer
Vorbildtext ausgemacht werden kann. Ein Beispiel soll dies il
lustrieren: In 1, 26 geht Augustinus in Zusammenhang mit
Gen. 1, 24sq. auf die Frage der Manichäer ein, warum Gott
auch unnütze und für den Menschen gefährliche Tiere erschaf
fen habe. Das Eingeständnis, dafür selbst keine Erklärung zu
wissen, mildert er durch die Feststellung, daß jedes Lebewesen
Teil der gottgewollten Ordnung sei und durch seine bloße Ex
istenz den Menschen auf seinen Schöpfer verweise. Die Pas
77 Gen. ad. litt. 3,14: ... maiore attentione stupeamus agilitatem muscae
quam magnitudinem iumenti gradientis magisque miremur opera formkula-
rum quam onera camelorum.
8 Z. B. Diogenian. 2, 89 (Paroemiographi Graeci II [ed. Von Leutsch,
Göttingen 1851] 33).
'Quam magnificata sunt opera tua domine' (Ps. 91, 6). In hoc loco
Marcion et Manichaeus erumpunt. Quid enim dkunt? 'Si omnia deus fecit et
in utilitatem hominum fecit, quid necessefuit cimkem facere etpulkem?
80 Vgl. z. B. Enn. 3, 2 (47), 13, 20-22; daß Augustinus diese Passage
kannte, geht aus ihrer wörtlichen Zitierung in civ. 10, 14 hervor.
30 Einleitung
Rezeption
Dm Überlieferung
9. Jahrhundert:
Angers, Bibliotheque Municipale, 179(181)
Baltimore (MD), Walters Art Gallery, W 293
Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, Aug. perg. 187
Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek, 74
London, British Museum, Harleianus 3039
Lyon, Bibliotheque de la Ville, 609 (525)
München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 3824
Paris, Bibliotheque Nationale, Latin 1924
Paris, Bibliotheque Nationale, Latin 2077
St. Gallen, Stiftsbibliothek, 14394
Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. Lat. 21695
Für Informationen über französische Handschriften danke ich
Johannes Divjak.
93 Der Text dieser Handschrift aus dem Kloster Saint-Andre in Ville-
neuve-les-Avignon (für eine genaue Analyse s. E. Jeauneau, Un „dossier"
carolingien sur la creation de l'homme, REAug 28 [1982], 112-132) ist in
mehrfacher Hinsicht problematisch: Da er sehr lückenhaft ist - viele Bibel
zitate sind gekürzt, manche Sätze und auch längere Passagen wurden ohne
erkennbares Prinzip ausgelassen, für andere Lücken können Verluste ein
zelner Folien der Vorlage verantwortlich sein - , wurde er für die Text
konstitution nicht herangezogen. Obwohl der Codex in den meisten Passa
gen Charakteristika der Familie <J> aufweist, folgt er an zwei signifikanten
Stellen (1, 37, 13-19; 2, 42, 8-10) der Familie ¥. Es kann nicht ausgeschlos
sen werden, daß er von einem Exemplar kopiert wurde, welches grund
legende Ähnlichkeiten mit der Vorlage des Codex M (siehe S. 54) besaß.
94 Siehe S. 52.
Diese Handschrift, in der ersten Hälfte des 9. Jhdts. im westlichen
Deutschland geschrieben (s. B. Bischoff, Lorsch im Spiegel seiner Hand
schriften, Münchener Beiträge zur Mediävistik und Renaissance-For
34 Einleitung
9.-10. Jahrhundert:
Paris, Bibliotheque Nationale, Latin 1923
10. Jahrhundert:
Leiden, Universiteitsbibliotheek, Voss. lat. F. 114
10.— 11. Jahrhundert:
Angers, Bibliotheque Municipale, 180 (172)96
Mantova, Biblioteca comunale, E.V. 14
Paris, Bibliotheque Nationale, Nouv. acq. 1447
11. Jahrhundert:
Bruxelles, Bibliotheque Royale, 9349-54
Cassino, Biblioteca dell'abbazia, 168
Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Xu, XXVI
Lincoln, Cathedral Chapter Library, 13 (A. I. 26)
Paris, Bibliotheque Nationale, Latin 1942
Paris, Bibliotheque Nationale, Latin 12219
Paris, Bibliotheque Nationale, Latin 14301
Vaticano, Biblioteca Apostohca, Reg. Lat. 107
11.-12. Jahrhundert:
Bamberg, Bayerische Staatsbibliothek, Patr. 1 1 (B. m. 8)
Padova, Biblioteca Universitaria, 1584
Reims, Bibliotheque Municipale, 395
12. Jahrhundert:
Arras, Bibliotheque Municipale, 80
Boston (GB), Boston Church, Cod. sine numero („Augu
stinus")
Dijon, Bibliotheque Municipale, 140 (107)
Douai, Bibliotheque Municipale, 249
Douai, Bibliotheque Municipale, 267
schung, Beiheft, München 1974, 49), ist sehr eng mit jener aus Baltimore
(siehe Anm. 93) verwandt, bricht aber in 2, 1 ab.
96 Siehe S. 54.
Einleitung 35
13. Jahrhundert:
Arras, Bibliotheque Municipale, 814 (463)
Assisi, Biblioteca comunale, 87
36 Einleitung
Exzerpte:
1, 1, 1-3: Angers, Bibliotheque Municipale, 286 (277), 11.-12.
Jhdt.
1, 5-12: Bratislava, Statny ustredny archiv, Kap. Kniz. 69 (I
73), 14.-15. Jhdt.
2, 42-43: Oxford, Bodleian Library, Laud. misc. 192, 11. Jhdt.
Paris, Bibliotheque Nationale, Lat. 2725, 12. Jhdt.
Paris, Bibliotheque Nationale, Lat. 13372, 12. Jhdt.
Paris, Bibliotheque Nationale, Lat. 13373, 9. Jhdt.
Paris, Bibliotheque Nationale, nouv. acq. 760, 12. Jhdt.
38 Einleitung
Fragmente:
1, 16, 1-11: Albi, Bibliotheque Municipale, 29, 12. Jhdt.
2, 26, 6 - 43, 40: Paris, Bibliotheque Nationale, Lat. 12139, 12.
Jhdt.
Kriegsverluste:
Metz, Bibliotheque Municipale, 139, 11. Jhdt.
Metz, Bibliotheque Municipale, 142, 11. Jhdt.
Handschriftenfamilien
108 Die Lesart der anderen Gruppen, se ipse, kann eine Folge der karo-
lingischen Textbereinigung gemäß den Normen der Klassik sein.
109 Siehe Bischoff (wie Anm. 95), 39.
Zu den kodikologischen Angaben bezüglich dieser wie der anderen
Codices vgl. die Reihe 'Die handschriftliche Überlieferung der Werke des
Heiligen Augustinus': Band 1/1 und 1/2: „Italien" von M. Oberleitner,
Wien 1969 und 1970 (SAWW 263 und 267); Band H/1 und u/2: „Großbri
tannien und Irland" von F. Römer, Wien 1972 (ibid. 281 und 276); Band
III: „Polen (Anhang: Die Skandinavischen Staaten Dänemark - Finnland -
Schweden)" von F. Römer, Wien 1973 (ibid. 289); Band IV: „Spanien und
Einleitung 45
Portugal" von J. Divjak, Wien 1974 (ibid. 292); Band V/1 und V/2: „Bun
desrepublik Deutschland und Westberlin" von R. Kurz, Wien 1976 und
1979 (ibid. 306 und 350); Band VI/1 und VI/2: „Österreich" von D. We
ber, Wien 1993 (ibid. 601); Band VH/1 und VII/2: „Tschechische Republik
und Slowakische Republik" von C. Weidmann, Wien 1997 (ibid. 645).
46 Einleitung
ist (1, 26, 2; 1, 31, 18; 2, 1, 4; 2, 12, 34), lassen keinen Rück
schluß auf eine Verbindung zwischen diesen beiden Familien
zu. In 2, 30, 2 (dicemus) hingegen hat ß (mit Ausnahme des
Codex V) allein die richtige Lesart bewahrt.
Der Text des Subarchetypus dieser Familie scheint in 2, 38,
5 (ligno paradiso) abgebrochen zu sein: Mit einer Ausnahme
enden alle Mitglieder von ß mit dieser Stelle113. Lediglich V
(Paris, Bibl. Nationale, Lat. 1924, s. u.) bietet den vollständi
gen Text; es ist anzunehmen, daß der Schreiber das Ende von
Buch 2 aus einer anderen Handschrift kopierte.
115 Der Codex wurde zwischen 785 und 819 geschrieben, als Hildebald
Erzbischof von Köln war (cf. fol. 2r [radiert]: Codex sancti Petri sub pio
patre Hildebaldo scriptus). Die genannte Zeitspanne läßt sich nach dem Ur
teil B. Bischoffs (briefliche Mitteilung) auf die Jahre 805-819 einengen.
Vgl. ferner W. M. Lindsay, Notae Latinae. An Account of Abbreviation in
Latin Manuscripts of the Early Minuscule Period (c. 700-850), Cambridge
1915, 453; L. W. Jones, The Script of Cologne from Hildebald to Her
mann, Cambridge (Mass.) 1932, 49-51.
Vgl. lr: Liber oblatus ad altare sancti Stephani dono Remigii episcopi.
Remigius war in den Jahren 852 bis 875 Erzbischof von Lyon.
S. B. Bischoff, Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliothe
ken in der Karolingerzeit; Bd. 1: Die Bayerischen Diözesen, Leipzig 1940,
12-13; id., Die Hofbibliothek unter Ludwig dem Frommen, in: Medieval
Learning and Literature (Festschrift R. W. Hunt), Oxford 1976, 18-19; M.
Gorman, Augustine Manuscripts from the Library of Louis the Pious: Berlin
Phillipps 1651 & Munich CLM 3824, Scriptorium 50 (1996), 98-105 (103).
50 Einleitung
119 Die Lücke zwischen 1, 24, 32 und 1, 26, 31 (fol. 12r) wurde durch
das in Lorsch angefertigte Blatt 11 geschlossen (die subscriptio auf llv, vale
fraterfidelissime datto, bezieht sich auf den Reichenauer Mönch und späte
ren Abt von St. Gallen, Tatto); die Lücke zwischen 2, 21, 9 und 2, 37, 21
(zwischen 30r und 30v) sowie jene zwischen 2, 38, 5 und 2, 43, 28 (zwi
schen 30v und 31r) wurde durch den kompletten Text von 2, 21, 9 bis 2,
43, 40 (Ende des Werks) aufgefüllt (32v-42r). Auf das ursprüngliche Ende
des Texts folgt (31r-32r) ein Teil von in psalm. 31.
Einleitung 53
120 Enthalten sind ferner Aug., epist. 265, Predigten von Odo von
Cluny und Leo d. Gr., Exzerpte aus Hieronymus, Ambr., virginit., sowie
Heiligenviten und Offizien.
54 Einleitung
a>
xI M
nt S> H
> n x x
«o ui i«
Einleitung 59
132 1, 2, 21; 2, 1, 21; 2, 2, 22; 2, 3, 17; 2, 5, 14; 21; 2, 16, 28; 2, 22, 23; 2,
29, 3; 2, 36, 1; 2, 38, 34; 2, 41, 2.
62 Einleitung
133 Cf. gramm. 4, 64-69 (ed. I. Mariotti, Florenz 1967, 81f.; GLK VI,
18f.).
Einleitung 63
Sic enim mihi quidam vestrum exposuit, cur appellatus sit Manichaeus,
ut scilicet in Graeca lingua tamquam manna fundere videretur, quia graece
fundit /efdicitur ... nequeenim addidistis in parte priore nominis unam litte-
ram, ut agnosceretur manna, sed addidistis in posteriore duas syllabas, non ap-
pellantes Mannicheum, sed Manichaeum, ut nihil aliud vobis ... nisi insaniam
fundere sonaret (Orthographie nach CSEL 25).
135 P. Knöll, Zu den Confessiones des Augustinus, Serta Harteliana,
Wien 1896, 137-141 (139f.).
136 Außerdem erscheint es problematisch, eine Etymologie, die offen
sichtlich in polemischer Absicht vorgetragen wurde, als Beweis zuzulassen.
64 Einleitung
Abkürzungen
Codices contaminati
M - Parisinus lat. 2077 olim Moysiacensis, saec. IX
T - Trecensis 40/1, saec. Xu
S - Sancruciensis 196, saec. Xu
Excerpta
c - Parisinus lat. 13373 olim Corbeiensis, saec. IX (inc. 2, 43, 8)
s - Salisburgensis S. Petri a XH 25/23, saec. IX (inc. 2, 42, 15)
/ - Oxoniensis Laudianus misc. 192, saec. XI (inc. 2, 42, 4)
Conspectus editionum
am - ed. Amerbacensis (1505/6) er - ed. Erasmiana (1528/9)
lo - ed. Lovaniensis (1576/7) maur - ed. Maurina (1679-1700)
mi - ed. a Migne parata (Patrologia Latina; 1841-1842)
ma - consensus edd. Maurinae et Mignianae
LIBER PRIMUS
5 eos qui illam non intellegunt facile possit reprehendi. Sed ideo
divina Providentia multos diversi erroris haereticos esse per-
mittit, ut, cum insultant nobis et interrogant nos ea quae ne-
scimus, vel sic excutiamus pigritiam et divinas scripturas nosse
cupiamus. Propterea et apostolus dicit: oportet multas haereses
10 esse, ut probati manifesti fiant inter vos. Hi enim deo probati
sunt qui bene possunt docere, sed manifesti hominibus esse
non possunt nisi cum docent; docere autem nolunt nisi eos
qui quaerunt. Sed multi ad quaerendum pigri sunt, nisi per
molestias et insultationes haereticorum quasi de somno exci-
15 tentur et de imperitia sua erubescant sibi et de illa imperitia
periclitari se sentiant. Qui homines si bonae sunt fidei, non ce-
dunt haereticis, sed quid eis respondeant, diligenter inquirunt;
nec eos deserit deus, ut petentes accipiant et quaerentes inveni-
ant et pulsantibus aperiatur. Qui autem desperant se posse in
20 catholica disciplina invenire quod quaerunt, atteruntur errori-
bus, sed si perseveranter inquirunt, ad ipsos fontes a quibus
aberraverant post magnos labores fatigati atque sitientes et
paene mortui revertuntur.
II. 3. Primum ergo librum veteris testamenti, qui inscribitur
Genesis, sic solent Manichaei reprehendere: Quod scriptum
est: in principio fecit deus caelum et terram, quaerunt in quo
principio et dicunt: si in principio aliquo temporis fecit deus
5 caelum et terram, quid agebat, antequam faceret caelum et ter
4, 32sq. I Tim. 1, 5
5, lsq. Gen. 1, 2
ista quae iam videri et tractari potest; sed illud quod dictum
est: in principiofecit deus caelum et terram, caeli et terrae nomi-
10 ne universa creatura significata est quam fecit et condidit deus.
Ideo autem nominibus visibilium rerum haec appellata sunt
propter parvulorum infirmitatem, qui minus idonei sunt invi-
sibilia comprehendere. Primo ergo materia facta est confusa et
informis, unde omnia fierent quae distincta atque formata
15 sunt, quod credo a Graecis chaos appellari. Sic enim et alio lo-
co legimus dictum in laudibus dei: quifecisti mundum de mate
ria informi, quod aliqui codices habent 'de materia invisa'.
VI. 10. Et ideo deus rectissime creditur omnia de nihilo fecisse,
quia, etiamsi omnia formata de ista materia facta sunt, haec
ipsa tamen materia de omnino nihilo facta est. Non enim de-
bemus esse similes istis, qui omnipotentem deum non credunt
5 aliquid de nihilo facere potuisse, cum considerant fabros et
quoslibet opifices non posse aliquid fabricare nisi habuerint
unde fabricent: et ligna enim adiuvant fabrum, et argentum
adiuvat argentarium et aurum aurificem, et terra figulum adiu-
vat, ut possint perficere opera sua. Si enim non adiuventur ea
10 materia unde aliquid faciunt, nihil possunt facere, cum mate-
riam ipsam non ipsi faciant. Non enim faber facit lignum, sed
9, 8 ista] erat Cac, est ista Apc. | iam om. N | quod] iam add. M 10
deus et condidit tr. F 13 prima E G Nac, am er lo | enim G N R | in-
confusa Gac, incomposita N 15 alio] in alio G N Bac. 16 dictum legi
mus tr.RB
10, 2 etiam Vac. G 3 tarnen ipsa materia tr. R | materia tarnen fr. lo
ma | omnino de nihilo tr. Hmg. 0"'Cpc. M \ nihilo omnino tr. F WT 4
similes esse tr. R S 5 considerent G N 8 argentarium adiuvat tr. am er
lo | adiuvat2 om. S, am er lo 9 possit 0*LFGN VMT, edd. \ si enim
non] nisi enim G N 10 faciant Apc, om. Sac, aut facere volunt add. G,
aut fieri volunt add. N T 11 ipsi non tr. edd. \ faciunt yBM S, am \ lig
num facit tr. S, edd.
v,9-vn, 11 77
11, 2sq. Gen. 1, 1 7sq. Gen. 1, 1 12-14 loh. 15, 15 15sq. loh. 16, 12
17 loh. 15, 15
10, 12 facit aliquid tr. edd. | omnes] homines CM, om. B 14 non om.KED
11,1 ergo om. KE 2sq. et2 - terram om. G NM 4 scribitur postea tr. S,
edd. 8 in confuso adhuc] adhuc in confuso tr. ß, inconfusa adhuc G NM
T, inconfusi adhuc C, inconfuse adhuc Aac, confusa adhuc Apc. Sac. 11
locutusest VT 12 dicam yA BMS, edd. 13 dico R | omnia om. O* \
quaecumque VN VTS, am er lo 14 nota vobis feci] nota feci vobis tr. O*
L FR BT S, edd., nuntiavi vobis A | iam om. yM 16 dicere vobis tr. L ß
yRBMTS | potestis] ea add. R B 17 quaecumque W T feci vobis tr. F
NR B TS, er lo ma I nisi om. A
78 Liber primus
quia se sciebat hoc esse facturum? Sic etiam caelum et terra po-
tuit dici materia unde nondum erat factum caelum et terra, sed
20 tamen non aliunde faciendum erat. Innumerabiles tales locu-
tiones in scripturis divinis inveniuntur sicut in consuetudine
sermonis nostri, cum id (. . .), quod certissime futurum spera-
mus, dicimus: iam factum puta.
12. Hanc autem adhuc informem materiam etiam terram
invisibilem atque incompositam voluit appellare, quia inter
omnia elementa mundi terra videtur minus speciosa quam ce
tera; invisibilem autem dixit propter obscuritatem et incom-
5 positam propter informitatem. Eandem ipsam materiam etiam
aquam appellavit, super quam ferebatur spiritus dei, sicut su-
perfertur rebus fabricandis voluntas artificis. Quod etsi pauco-
rum intellegentia potest attingere, humanis tamen verbis ne-
scio utrum vel a paucis hominibus possit exponi. Propterea
10 vero non absurde etiam aqua dicta est ista materia, quia omnia
quae in terra nascuntur, sive animalia sive arbores vel herbae
et si qua similia, ab humore incipiunt formari atque nutriri.
Haec ergo nomina omnia, sive caelum et terra sive terra invisi-
bilis et incomposita et abyssus cum tenebris sive aqua, super
15 quam spiritus ferebatur, nomina sunt informis materiae, ut res
ignota notis vocabulis insinuaretur imperitioribus, et non uno
vocabulo, sed multis, ne, si unum esset, hoc esse putaretur
15 placet. Vidit ergo deus lucem quia bona est: quibus verbis non
ostenditur eluxisse deo insolitum bonum, sed placuisse per-
fectum.
14. Quid si dictum esset: miratus est deus lucem quia bona
est? Quantum clamarent! quantum litigarent! Admiratio enim
revera de rebus insperatis nasci solet, et tamen legunt isti et
laudant in evangelio dominum Iesum Christum admiratum
5 esse fidem credentium. Quis autem in illis fecerat ipsam fidem
nisi ipse qui eam mirabatur? Quodsi et alius eam fecisset, ut-
quid miraretur qui praescius erat? Si solvunt Manichaei quae-
stionem istam, videant quia et illa solvi possunt. Si autem non
solvunt, quid ista reprehendunt quae ad se nolunt pertinere,
10 cum illa quae ad se pertinere dicunt non noverint? Quod enim
miratur dominus noster, nobis mirandum esse significat, qui
bus adhuc est opus sic moveri. Omnes ergo tales motus eius
non perturbati animi signa sunt, sed docentis magistri. Sic
sunt et verba veteris testamenti, quae non deum infirmum do-
15 cent, sed nostrae infirmitati blandiuntur. Nihil enim de deo
digne dici potest. Nobis tamen, ut nutriamur et ad ea perveni-
amus quae nullo humano sermone dici possunt, ea dicuntur
quae capere possumus.
13, 15 Gen. 1, 4
14, 4sq. cf. Matth. 8, 10
15, lsq. Gen. 1, 4-5 3 superius] cf. cap. 7 10 cf. e. g. Ps. 103, 20; Is. 45, 7
19 postea] cf. cap. 34
16, 1 Gen. 1, 5
17, 1-5 Gen. 1, 6-8
mamentum caelum; et vidit deus quia bonum est. Hoc non me- 5
mini Manichaeos solere reprehendere. Tamen quod divisae
sunt aquae, ut aliae essent supra firmamentum et aliae sub fir-
mamento, quoniam materiam illam dicebamus nomine aquae
appellatam, credo firmamento caeli materiam corporalem re-
rum visibilium ab illa incorporali rerum invisibilium fuisse 10
discretam. Cum enim sit caelum corpus pulcherrimum, omnis
invisibilis creatura excedit etiam pulchritudinem caeli, et ideo
fortasse super caelum esse dicuntur aquae invisibiles, quae a
paucis intelleguntur non locorum sedibus, sed dignitate natu-
rae superare caelum; quamquam nihil temere de hac re affir- 15
mandum est: obscura est enim et remota a sensibus hominum;
sed quoquo modo se habeat, antequam intellegatur, credenda
est. Et facta est vespera et factum est mane, dies secundus. Iam
haec omnia quae repetuntur sicut superius intellegenda atque
tractanda sunt. 20
XH. 18. Et dixit deus: congregetur aqua, quae est sub caelo, in con-
gregationem unam et appareat arida; et sic est factum. Et congre-
gata est aqua, quae erat sub caelo, in congregationem unam et
apparuit arida. Et vocavit deus aridam terram et congregationem
5 aquae vocavit mare. Et vidit deus quia bonum est. In isto loco
Manichaei dicunt: si totum aquis plenum erat, quomodo pot-
erant aquae congregari in unum? Sed iam superius dictum est
nomine aquarum materiam illam appellatam super quam fere-
batur spiritus dei, unde erat deus omnia formaturus. Nunc
10 vero cum dicitur: congregetur aqua, quae est sub caelo, in con-
gregationem unam, hoc dicitur, ut illa materia corporalis for-
metur in eam speciem quam habent istae aquae visibiles. Ipsa
enim congregatio in unum ipsa est aquarum formatio istarum
quas videmus et tangimus. Omnis enim forma ad unitatis re
15 gulam cogitur. Et quod dicitur: appareat arida, quid aliud dici
intellegendum est nisi ut illa materia accipiat visibilem for-
mam, quam nunc habet terra ista quam videmus et tangimus?
Superius ergo quod nominabatur terra invisibilis et incompo-
sita, materiae confusio et obscuritas nominabatur, et quod no-
20 minabatur aqua super quam ferebatur spiritus dei, eadem rur-
sus materia nominabatur. Nunc vero aqua ista et terra for-
mantur ex illa materia, quae ipsis nominibus appellabatur, an-
tequam formas istas quas nunc videmus acciperet. Sane dicitur
in Hebraea locutione omnem aquarum congregationem sive
25 salsarum sive dulcium mare appellari.
noctem. Et vidit deus quia bonum est. Et facta est vespera et fac
tum est mane, dies quartus. Hic primo quaerunt: quomodo 10
quarto die facta sunt sidera, id est sol et luna et stellae? Tres
enim dies superiores quomodo esse sine sole potuerunt, cum
videamus nunc solis ortu et occasu diem transigi, noctem vero
fieri nobis solis absentia, cum ab alia parte mundi ad orientem
redit? Quibus responderemus potuisse fieri, ut tres superiores 15
dies singuli per tantam moram temporis computarentur, per
quantam moram circuit sol, ex quo procedit ab oriente quous-
que rursus ad orientem revertitur. Hanc enim moram et lon-
gitudinem temporis possent sentire homines, etiamsi in spe-
luncis habitarent, ubi orientem et occidentem solem videre 20
non possent; atque ita sentitur potuisse istam moram fieri et-
iam sine sole antequam sol factus esset, atque ipsam moram in
illo triduo per dies singulos computatam. Hoc ergo responde
remus, nisi nos revocaret quod ibi dicitur: etfacta est vespera et
factum est mane, quod nunc sine solis cursu videmus fieri non 25
posse. Restat ergo, ut intellegamus in ipsa quidem mora
temporis ipsas distinctiones operum sic appellatas: vesperam
propter transactionem consummati operis et mane propter in-
desunt G N
desunt G N
deestC
deestC
27, 17 cf. Matth. 22, 44; Marc. 16, 19 18sq. Matth. 5, 34-35 20 cf. Luc.
11, 20 20-22 spiritaliter - didicerunt] cf. Greg. Hib., tract. in Gen. 1, 28
23 alas et scutum] cf. Ps. 90, 4-5 scutum et gladium] cf. Sap. 5, 20-21;
Eph. 6, 16-17
28, 4-7 Gen. 1, 26 7sq. Gen. 1, 26 8sq. Gen. 1, 26
31, 20sq. libidines - malae] cf. Rufin., Orig. in Gen. 1, 15 22sq. absorbea-
tur-victoriam]r/ICor.l5,54 23-25 Gal. 5, 24 26-28 cf. Gen. 1, 29-30
herbae - cibum] retract. 1, 10, 4
32,2 Gen. 1,31 3sq. Gen. 1, Wetal. 7 mensuras- ordines] cf.Sap. 11,21
32, 26 Gen. 1, 31
33, 2-5 cf. Gen. 2, 1-3 8 loh. 5, 17 11 loh. 5, 17
nus deus vester, ut sciat si diligitis eum; non enim ut sciat ipse
quem nihil latet, sed ut scire nos faciat quantum in eius dilecti-
one profecerimus, temptari nos permittit. Secundum ipsam 15
locutionem dicit et dominus noster nescire se diem et horam
de fine saeculi. Quid enim potest esse quod ille nesciat? Sed
quia hoc utiliter discipuhs occultabat, nescientem se esse dixit,
quia ülos nesciemes occultando faciebat. Secundum hanc figu-
ram etiam patrem solum scire dixit ipsum diem, quia eundem 20
filium scire faceret. Ex hac figura multae quaestiones in divinis
scripturis eis, qui iam genus locutionis huius noverunt, sine
ulla difficultate solvuntur. Talibus locutionibus abundat etiam
nostra consuetudo, cum dicimus laetum diem, quia nos laetos
fach, et pigrum frigus, quia nos pigros facit, et fossam caecam, 25
quia nos eam non videmus, et linguam politam, quia polita
verba facit; postremo etiam quietum ab omnibus molestiis
tempus dicimus, in quo nos ab omnibus molestiis quieti
sumus. Sic et deus requievisse dictus est ab omnibus operibus
suis quae fecit bona valde, quia in illo requiescemus ab omni- 30
bus operibus nostris, si opera bona fecerimus, quia et ipsa bo
na opera nostra illi tribuenda sunt qui vocat, qui praecipit, qui
34, 16sq., 20sq. cf. Matth. 24, 36; Marc. 13, 32 34, 29sq. cf. Gen. 2, 2
36, 4sq. et1 - qua om. Cac. 6 superiores] in add. VM 7 pueritia] infan-
tia C 8 tergetur ß WM, tegitur Gac, tegimur N | fuisse pueros tr. Roto-
magensis 476, edd. 10 turrim O LFR BMpc. S,amer lo | faciebant] aedi-
ficabant R, am er lo \ ab] ad O N S, om. VE Cac. M, abusque Gpc.
37, 1 ab om. VD y 4 stabilis O Gac, stabiles Mac. \ vanus Dpc. y \
ventis] et add. O 5 mobilibus O, mobilis quod L F \ bene om. R M |
hac om. F G, harum N 8 quo conieci (cf. WS 111, p. 221), qui codd., edd. 9
terra] ut add. L F, lo ma 10 possit D G N M T S, am er \ sanctas scriptu-
ras L F, lo ma \ prophetarum] prophetias accepit L F, lo ma, prophetiarum
H K D Cpc, propitiarum Cac. 11 potuit iam tr. edd. \ dei Dac. GMT
S | et om. y 12 iam om. am er | ad om. Cac. R M
106 Libcr primus
37, 13-19 et - deus] ante deum cui credidit (credidisti Apc. R BS, am er 16)
qui vivificat mortuos et vocat ea quae non sunt tamquam ea (om. A B) quae
sunt (sint A) qui contra spem in spem (spe A ac. R) credidit ut fieret pater
multarum gentium secundum quod dictum est sic (sicut 5) erit semen (om.
S) tuum (om. S) (Rom. 4, 17sq.) WS, am er lo (et hunc textum et genuinum
praebent S, am er lo) 13 augeant Kac. Eac, augebo T 14 valde nimis tr.
GN 15 meum om. G N Mpc, meum et S | et te om. aE yM T S, am er
lo | inter2 om. lo 17 et2 - te om. G NM 20 generationibus quattuorde
cim tr.RB 21 ia om.N, et M \ quiNCS
38, 2 iuventutis a V G M T, ma 3 firmum ornamentum] iuventus orna
mentum C, firmamentum et ornamentum S, am er lo \ omnium aetatum
tr. C S, edd. 4 caeli om. edd. 4sq. in firmamento caeli om. G N 6 reg
no] regi L F Gpc, om. T 6sq. splendor lunae tr. edd. 7 stellas HO ß yA
RMT
XXm.37-39 107
39, 4-7 quinta - dicitur] Isid., orig. 11, 2, 6 9sq. cf. Gen. 1, 21 17sq.
Gen. 1, 22
40, 17 Act. 10, 13 18sq. Act. 10, 15 21sq. Hier. 17, 9 (sec. LXX)
40, 38 fidei - caritatis] cf. I Cor. 13, 13 41sq. carnalis - Christo] cf I Cor.
3,1
41, 3sq. Luc. 18, 8 4sq. dominus - est] cf. Matth. 16, 27 5sq. requies-
cant - suis] cf. Hebr. 4, 10 6sq. Matth. 5, 48
42, 2 duas - generationibus] cf. Luc. 3, 34-38 3-5 tres - definita est] cf.
Matth. 1, 17 17-20 senectutis - deputatur] Isid., orig. 11, 2, 7
43, 34-37 in istis - quietem] Isid., expos. in Gen. 1, 16sq. 37sq. Gen. 2, 2
43, 39 qui] et add. Eac. | ut] et Cac. | et om. E WM \ ipse recte tr. edd.
41 praestavit Vac. Kac. D 42 opere suo non tr. R B 43 si Oac. Gac.
Mac. | operibus] omnibus G N, omnibus operibus M 44 illius G NR
explicit liber primus de principio genesis contra manicheos V K E, incipit
liber secundus super genesim contra Manicheos S
LIBER SECUNDUS
dixit deus mulieri: quid hoc fecisti? Et dixit mulier: serpens sedu-
xit me, et manducavi. uEt dixit dominus deus serpenti: quia hoc 25
fecisti, maledictus tu ab omni pecore et ab omni genere bestia-
rum. Pectore et ventre repes et terram manducabis omnibus die-
bus vitae tuae. l5Et inimicitiam ponam inter te et inter mulierem
et inter semen tuum et inter semen mulieris. Ipsa tuum obser-
vabit caput et tu eius calcaneum. lbEt mulieri dixit: multiplicans 30
multiplicabo dolores tuos et suspiria tua, et in doloribus paries
filios; et ad virum tuum conversio tua, et ille tui dominabitur.
vEt tunc dixit deus ad Adam: quia audisti vocem mulieris tuae et
manducasti de ligno, de quo praeceperam tibi ex Mo solo ne ede-
res, maledicta terra erit tibi in omnibus operibus tuis, et in tristi- 35
tia et gemitu tuo manducabis ex ea omnibus diebus vitae tuae.
nSpinas et tribulos germinabit tibi, et edes pabulum agri tui; i9in
sudore vultus tui edes panem tuum, donec revertaris in terram,
de qua sumptus es; quia terra es et in terram ibis. 20Et tunc Adam
imposuit nomen uxori suae 'Vita', quia haec est mater omnium 40
vivorum. 2lEt tunc fecit dominus deus Adae et mulieri eius tuni-
cos pellicias et induit Mos. 12Et dixit deus: ecce Adam factus est
tamquam unus ex nobis ad scientiam cognoscendi bonum et ma-
lum. Et tunc ne porrigeret manum suam Adam ad arborem vitae
45 et sumeret sibi inde et ederet et viveret in aeternum, 23dimisit
eum dominus deus de paradiso suavitatis, ut operaretur terram,
de qua et sumptus fuerat. 2>,Et eiectus foras de paradiso moratus
est contra paradisum voluptatis. Et Cherubim et illam flamme-
amframeam quae versatur posuit deus ad custodiendam viam ar-
50 boris vitae.
II. 3. Haec secreta verborum si non reprehendentes et accu-
santes, sed quaerentes et reverentes Manichaei mallem discu-
tere, non essent utique Manichaei, sed daretur petentibus et
quaerentes invenirent et pulsantibus aperiretur. Plures enim
5 quaestiones in hoc sermone proponunt qui diligentia pia quae-
runt, quam isti miseri atque impii; sed hoc interest, quod illi
quaerunt ut inveniant, isti nihil laborant nisi non invenire
quod quaerunt. Hic ergo totus sermo primo secundum histo-
riam discutiendus est, deinde secundum prophetiam. Secun-
10 dum historiam facta narrantur, secundum prophetiam futura
praenuntiantur. Sane quisquis voluerit omnia quae dicta sunt
secundum litteram accipere, id est non aliter intellegere quam
3,21 cf.lAixxh.7,7
4, 1-3 Gen. 2, 4-5 3-5 supenus - significari] Isid., expos. in Gen. 2, 14sq.
4sq. Gen. 2, 4-5 6sq. fecit - creaturis] cf. Sir. 18, 1
3,13 potuerat Dac, poterit GNM | vitare Cac, am, curare Bac \ blas-
phemiam G NA/ 15 praecipuum A ac. M 16 de deo y, lo 17 aenigmatis
H O V D M, maur, aenigmate L F y, lo 18 habent A R M 19 a om. K E
D | solvuntur] in add. VM 20 aenigmata] ut add. ARM 21 hortatur y
M 25 dignetur G N
4, 1 die om. VM \ dominus R B \ caelum - et2 om. R 2 omne viride S,
edd. 3 numerantur ma 4 omnia viridia L F G N 5 omne om. L F T |
significare CMac. 7 temporibus Cac, temporibus et A | creaturis tem
poralibus fr. edd.
122 Liber secundus
4, 9 qui] quo G Mpc. TS, am er lo, om. Cac. | factum Gpc. N Cac. Mpc.
TS,amerlo | et1 om. yM TS, am er lo, cum R B \ terra VT, am er 11
deus om. O Vac. 12 terram] deus add. O | esse] est R B S 13 enim om.
O L F T, autem G N 17sq. nuncupabat - nomine om. F G 21 libro
primo tr. AB 23 addit /if£.D CA | et pabulum om. G N 25 est om. G
N 27 hic inquit tr. edd.
m, 4 - IV, 5 123
6,41 Gen. 2, 6
7, 13sq. Gen. 2, 4 15 Gen. 2, 5 17-19 Gen. 2, 4-5
6, 40 inveniantur] ut add. G N
7, lsq. nobis - est] significata est nobis S, nobis significata est am er lo 2
enim om. Oac. G 3 significata] insinuata S, am er lo 5 accedentis Hac.
Rac.,om.Cac. 7 significare G Mac. 8 dixerimus // O 8sq. sed - invisi
bilem om. L FT, sed - creaturam om. Hac. lOsq. nobis - misera om. T \
et] in add. G N 11 est] quam add. T S | reparationem V, separatione A
B | qua] quem Aac, quam Apc. 12 beatitudinem NR MS \ reddit V,
recedit Gac. 13 non om. A 15 additum] dictum O 18 omnem viridem
Vac. Kac. 18sq. et3 - agri] agri pabulum KE
V, 6 - Vn, 8 127
9, 3-8 qui - dei] cf. e. g. Hil., in psalm. 118 iod 6-8 (p. 442-444); in psalm.
129, 5 (p. 651); Greg. Ilib., tract. Origenis 1, 14-16 4 Gen. 2,7 5 cf.
Gen. 1, 27 7sq. Gen. 1, 27
10, lsq. Gen. 2, 7 12sq. I Cor. 15, 45 15sq. I Cor. 15, 45 21 anima
lem - omnes] cf. retract. 1, 10, 8
10, 22sq. spiritalem Adam] cf. I Cor. 15, 45 23sq. I Pctr. 2, 22 25 ubi
esse] cf. Luc. 23, 43 26-28 I Cor. 15, 44-46
ll,2sq. Gen. 2, 7
10, 24 paradiso G NM 25 ipso die] ipsa die <t> T, cum ipso eo die A M S,
edd., cum ipso hodie R B | vitam istam tr. S, edd. 27 animale] postea spi
ritale add. ß y, est add. S | sicut] sic et K E, sic et enim G N, sic enim C W
M, sic er | factus est om. Hac. LFT \ primus] homo add. ßG 28 spiritu
HOac.GN
11,1 si Oac. Mac. 5 mutabilem esse tr. O 6 sicuü R B 8 hic NCac.
T | urguentur O V Kac. N A M S, arguuntur C | ergo] si add. WM \
erat CR BM 9 et1] quare WM | peccata Kac. Dac, peccato Dpc. \ aut]
ut VKac. Dac. A M, et Dpc. 9sq. ut etiam tr. R B 10 ut om. Cac. A M
11 nam] et add. G NM 12 omnipotenti Gac. M
vm, 10 - ix, 12 131
his verbis etiam spiritales deliciae quas habet beata vita figu-
rate explicantur, et ad orientem paradisus plantatur, ad orien-
tem lucem sapientiae, in Eden, id est in deliciis immortalibus
et intellegibilibus. Nam deliciae vel voluptas vel epulum hoc
10 verbo significari dicitur, si ex Hebraeo in Latinum interpre-
tetur. Positum est autem sic sine interpretatione, ut aliquem
locum significare videatur magisque figuratam faciat locutio-
nem. Intellegamus autem nostra gaudia spiritalia significare
omne lignumformosum ad aspectum intellegentiae et bonum ad
15 escam quae non corrumpitur, qua beatae animae pascuntur;
nam et dominus dicit: operamini escam quae non corrumpitur,
ut est omnis ratio, quae cibus est animae. Productum autem ex
terra omne illud lignum accipimus omne illud gaudium spiri-
tale, id est supereminere terrae et non involvi atque obrui
20 terrenarum cupiditatum implicamentis. Lignum autem vitae
plantatum in medio paradisi sapientiam illam significat, qua
oportet intellegat anima in medio quodam rerum se esse ordi-
natam, ut, quamvis subiectam sibi habeat omnem naturam
corpoream, supra se tamen esse intellegat naturam dei et ne-
25 que in dexteram declinet sibi arrogando, quod non est, neque
13, 3sq. Ps. 35, 9 4sq. Gen. 2, 10 7 Phison - Nilus] cf. Ambr., parad. 3,
14 8c/i Hier. 2, 18 (sec. LXX) 18-20 cf. Luc. 10, 30
15, 4sq. Gen. 2, 15 7 superius] cf. supra cap. 12 9sq. Gen. 2, 17 14sq.
caput1 - vir] cf I Cor. 11, 3 15 Gen. 2, 18
15, 3 qui Gac. N, quia Gpc, homo C, a quo Aac. M, ad quod Apc, qua R
B T, lo 4 et] ut Ksl. E C 5 erat] est G C | nam NM 6 vitae] opera
add.AM | omnis] hominis R B | operatio Opc. FD Apc. R, am er lo 7
tenet R B \ accepit K E yM S 9 enim om. WM 11 facta sit tr. G M S
12 spiritali] spiritale Hac, viri C | bonam operam VKac. D Gac. N 13
aom.KEM 15 hominem solum tr. R T \ ad hoc WM, lo 16 quod] ut
WM, quo am er lo 18 quod om. Vac, quod in G N, quam ad TS 19 im-
peraret WM S, edd. 21 in om. WM 22 considerare Vac. Gac. A Mac. 23
quam C | de membris] voluptates WM, in membris Bpc. 23sq. interior
tamquam] in conscientia quam G N
XI, 15 - Xu, 16 137
16, 3sq. Gen. 2, 19 9-17 aliud - videt] cf. Greg., moral. 30, 16 12sq.
Gen. 2, 21
16, 22 caro - spiritum] cf. Gal. 5, 17 28 caput1 - Christus] cf. I Cor. 11, 3
28sq. qui - est] cf. I Cor. 1, 24
17, 2sq. quo - contemnat] cf. Eph. 5, 29 6sq. cf. Ezech. 11, 19
17,7 etiam dicit tr. ß 10 etsi] et Vac. N,om. A llsq. a-est om. A 12 ut
om.aT | aliquid CS | non] num B, lo ma 14 detrahere] auferre O L F,
trahere Vac. Mac, retrahere N, om. T | non om. CS, am er 15 possit O
G NM | sive] si A | dicta ista sint figurate tr. K E | sunt C ¥M, lo
15sq. sive2 - sint om. A 15 etiam figurate tr. B, edd. 16 sint] sunt C R B
M.erlo | vel1 om. edd. 17 plena Gpc. M \ quod G A Mac. 18 aliquo
om. y | meliori L F 19 fidem] sunt add. a, edd. \ et intellegenda om. R B
18, 1 vocabit Kac. D \ vir] vitam ß \ tamquam] quam V Kac. D, qua
Kpc, quamsi E \ potior] superior G NM 2 de1] ex R M S 3 ossibus]
meis add. Cac. 4 interiorem R Bac. M 7 est] in add. O LFVT \ isto O
L F, ita D C 8 lingua latina tr. ma \ habet G NMac.
140 Liber secundus
18, 10sq. haec - est] cf. Hier., quaest. hebr. in Gen. 2, 23 (Lag. 6)
19, lsq. Gen. 2, 24 5-8 Eph. 5, 31-32 llsq. Gen. 2, 25 13-16 II Cor.
11,2-3
18, 9 ad] a Gpc, om. C | viro G, vir C 11 suo om. Apc R | vel om.
Oac, et N | virgo] vira O, vir Gac.
19, 1 relinquit G Npc. 3 invenio] video S, am er lo 4 ista om. F, ista
fieri A M \ contingant Oac, cogunt A ac. Mac, coguntur Apc. \ totum
Apc. T 5 relinquit Kac Gac. N 7 sacramentum] autem add. T S \
Christo] Iesu add. er lo 10 sunt NC M lOsq. nec - accusare om. KE 15
in om. O C WM S, edd. \ sua om. C, ita add. O G N Apc. M, edd., sic add. R
16 et castitate om. Cac T \ Christo] Iesu add. ß WM
xm, 18 - XIV, 20 141
XTV. 20. Serpens autem significat diabolum, qui sane non erat
simplex. Quod enim dicitur sapientior omnibus bestiis, figu-
rate insinuatur eius versutia. Non autem dictum est quod in
paradiso erat serpens, sed erat serpens inter bestias quas fecit
deus. Paradisus namque beatam vitam, ut superius dixi, signi- 5
ficat, in qua iam non erat serpens, quia iam diabolus erat et de
sua beatitudine ceciderat, quia in veritate non stetit. Nec mi-
randum est quomodo loqui mulieri potuerit, cum üla esset in
paradiso et ille non esset: non enim aut illa secundum locum
erat in paradiso, sed potius secundum beatitudinis affectum, 10
aut etiamsi locus est talis qui paradisus vocetur, in quo corpo-
raliter Adam et mulier eius habitabant, etiam diaboli accessum
corporaliter intellegere debemus [non utique], sed spiritaliter,
sicut apostolus dicit: secundum principem potestaäs aeris spiri
tus eius qui nunc operatur infiliis difßdentiae. Numquid ergo 15
visibiliter eis apparet aut quasi corporeis locis accedit ad eos in
quibus operatur? Non utique, sed miris modis per cogitatio-
nes suggerit quicquid potest. Quibus suggestionibus resistunt,
qui vere dicunt quod item dicit apostolus: non enim ignora-
mus astutias eius. Quomodo enim accessit ad Iudam, quando ei 20
persuasit ut dominum traderet? Numquid in locis per hos
oculos ei visus est? Sed utique, ut dictum est, in cor eius intra-
20, 24 Gen. 2, 15 25sq. Cant. 4, 12 27-30 non enim - viro] cf. Isid.,
expos. in Gen. 4, 3
21, 11-15 si autem - conscientia] cf. Lid., expos. in Gen. 4, 5
20,23 repellet E Cac. | illum autem fr. HL, eum autem ß | custodit O
24 hominem deus fr. ßA B \ paradisumKac.,amer lo 25 et] et de Vpc,
om. yAMS, de Claustroneoburgensis 220, ma \ ecclesiae Hpc. Opc. NR B
T, amerlo \ clusus Oac, clausus et ß, clausus N 27 decepit Kac. DG A
Mac, recipit C | enim om. C T 28 deduci om. K E, seduci yM \ cum]
ut G N, quando C 29 dilectio G, delectatione C 30 rectori] peccatori G
N, rector in A Mac.
21, 1 nunc om. E, et A, nunc nihil T | nihil om. T 2 labitur C, dilabitur
RBS 3 et1 om. Parisinus lat. 12219, edd. 5 faciendo Kac. EAR 6 si om.
L F | nostra] si add. L F \ moveatur G WM, er lo, movetur T 7 excludi-
tur y 8 quasi - erit om. KE \ mulier G A, mulieris N | mulieri iam fr. S,
edd. | ratio viriliter] rationabiliter yM 11 et]utZ.f | quo K ED Gac. C
XIV, 20 - XV, 22 143
23, 15sq. de foliis fici sibi tr. Divionensis 140, edd. 17 erubescebant Cac.
Tac. 19 corporeis Oac. M T, incorporalibus am er lo | quae Hpc. 20
iilsiHsl.OLFKpc.EGNRBT,amlo,salM 22 tenet principatum tr.
TS
24, 1 dominus G N | paradisum F V 2 iudicandus Kac. G C Mac. 4
dei om. Cac, quasi add. F \ praecepta Vac. G 5 iam om. K E D \ iam
ab eis tr. S, edd. \ occiderit VKac. Dac. C, occiderat NA R M 6 id est] et
V, om. M | auferetur Fac. VKac. Dac. yM \ audierant Cac. 7 qui Vac.
KEMac., quid est C 8 iam om. L F ß yfrM 10 sub arbore F 11 paradi
so Dac. Cac.
146 Liber secundus
24, 19sq. loh. 8, 44 21sq. Ps. 41, 7 25sq. respondit - esset] cf. Gen. 3,
10 30-32 Gen. 3, 11
25, 5 Gen. 3, 12
26, 5sq. Matth. 25, 41 11 veritate - stetit] cf. loh. 8, 44 15sq. Gen. 3, 14
18-21 nomine - decipere] cf. Isid., expos. in Gen. 5, 4 22 Gen. 3, 14
27, lsq. Gen. 3, 14 1-6 et terram - deceperis] cf. Isid., expos. in Gen. 5, 5
4 Gen. 3, 14
28, 7 Gen. 3, 15
nerit, quasi natus est filius, id est ad bonum opus paratus affec-
tus per consuetudinem bonam. Quae consuetudo ut nascere- 15
tur, cum dolore reluctatum est consuetudini malae. Nam et il-
lud quod post partum dictum est: erit tibi conversio ad virum
tuum, et ipse tui dominabitur, nonne multae ac prope omnes
mulieres absentibus viris suis pariunt et post partum se ad
illos non convertunt? Quae autem superbae mulieres sunt et 20
dominantur viris, numquid post partum carent hoc vitio, ut
viri earum dominentur? Immo quasi dignitatem sibi additam
credunt, quod matres fiunt, et plerumque superbiores exis-
tunt. Quid sibi ergo vult, quod posteaquam dictum est: in do-
loribus paries füios, additum est: et erit tibi conversio ad virum 25
tuum, et ipse tui dominabitur, nisi quia illa pars animae quae
carnalibus gaudiis tenetur, cum aliquam malam consuetudi
nem volens vincere passa fuerit difficultatem ac dolorem atque
ita pepererit consuetudinem bonam, cautius iam et diligentius
rationi obtemperat tamquam viro et ipsis quasi erudita dolori- 30
bus convertitur ad rationem et libenter servit iubenti, ne he
rum in aliquam perniciosam consuetudinem defluat? Ista ergo,
quae maledicta videntur, praecepta sunt, si non carnaliter spi-
ritalia legamus. Lex enim spiritalis est.
29, 17sq. Gen. 3, 16 22sq. Gen. 3, 16 26-31 nisi quia - iubenti] cf.
Isid., expos. in Gen. 5, 9 34 lex - est] cf. Rom. 7, 14
XX. 30. Item de sententia ista quae prolata est in ipsum virum
quid dicemus? Numquid forte divites, quibus provenit facilli-
mus victus neque in terra operantur, evasisse istam poenam
existimandi sunt, qua dicitur: maledicta terra erit tibi in omni-
5 bus operibus tuis; in tristitia et gemitu tuo manducabis ex ea om
nibus diebus vitae tuae. Spinas et tribulos pariet tibi, et edespabu-
lum agri tut; in sudore vultus tui edes panem tuum, donec rever-
taris in terram, ex qua sumptus es; quia terra es et in terram ibis?
Sed certe illud manifestum est, quod nemo evadat istam sen-
10 tentiam. Hoc ipsum enim, quod in hac vita quisque natus dif-
ficultatem inveniendae veritatis habet ex corruptibili corpo
re - sicut enim Salomon dicit: corpus quod corrumpitur aggra-
vat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa co-
gitantem - , ipsi sunt labores et tristitiae quas habet homo ex
15 terra, et spinae ac tribuli sunt punctiones tortuosarum quaesti-
onum aut cogitationes de provisione huius vitae; quae plerum-
que, nisi exstirpentur et de agro dei proiciantur, suffocant ver-
bum, ne fructificet in homine, sicut dominus in evangelio di
cit. Et quoniam necessitate iam per hos oculos et per has aures
20 de ipsa veritate admonemur, et difficile est resistere phantas-
matis quae per istos sensus intrant in animam, quamvis per il-
30, 4-8 Gen. 3, 17-19 12-14 Sap. 9, 15 16-18 quae - homine] cf. Marc.
4, 18-19
^
XXI, 31 -32 155
32, 4sq. ipsi - fici; et - pellicias] cf. Gen. 3, 7; 21 19sq. Matth. 10, 26
22-24 quo - solent] cf. Orig., hom. in Lev. 6, 2; select. in Gen. 3, 42
desunt G N
35, 15sq. Hebr. 12, 6 17sq. Rom. 5, 3-4 20sq. nemo - plenitudinem]
Isid., expos. in Gen. 5, 14
36, 7 Rom. 13, 10 8-10 Matth. 22, 37 lOsq. Matth. 22, 39-40
36, 14 sed etiam] vel A Mpc, sed vel Mac. | per om. 0"ac. C Bac. | id
est] sed etiam A M 15 venire CM
37, 2 rerum factarum tr. edd. 3 prophetae C, propheticae Mac. \ expli-
candamFAR \ posito] potest O*, possit Aac. M, posset Apc. 5 diu nos]
divinos V, dum nos K E 6 sacramentum] hoc add. R 7 homo om. C \
matrem] suam add. C 8 uxorem suam Mac. \ una om. K 10 ergo] si
add. A 11 relinquit HO* V C Aac. Tac. \ dixit ma \ ego om. R B
llsq. exivi a patre tr. R B T 12 exiii7 | non loco] sed non A, sed non lo
co R B S, am er lo \ relinquit H Vac. C A ac. 14 dominum O* L F 15
habitabit KEDac. 16 susceptionem] naturae significat sed susceptionem
add. S, naturae add. Divionensis 140, edd.
xxm, 36 - xxrv, 37 161
desunt G N
37, 18 Phil. 2, 7 20sq. cor - deum] cf. Matth. 5, 8; loh. 1, 1 23-26 reli
quit - una] Isid., expos. in Gen. 3, 11 24sq. Rom. 1, 3 26 Gen. 2, 24
26sq. cf. Col. 1, 18 29sq. Ps. 3, 6 29-33 quam - profudit] cf. Isid., expos.
in Gen. 3, 8 32sq. percussum - profudit] cf. loh. 19, 34 33sq. Rom. 1, 3
37, 35 de limo terrae] cf. Gen. 2, 7 35sq. homo - terra] cf. Gen. 2, 5
36sq. quia - Christus] Lid., expos. in Gen. 2, 18 37sq. Gen. 2, 6 38-40
facies terrae - significatur] cf. Isid., expos. in Gen. 2, 18 40 cf. loh. 7, 38-
39 42 Gen. 2, 15
38, 1-11 nam - experiremur] Isid., expos. in Gen. 4, lsq. 3sq. Matth. 25,
40 4sq. sicut - est] cf. Gen. 2, 16 6sq. Gal. 5, 22-23
desuntKED
38, 8sq. lignum - mali] cf. Gen. 2, 17 10 iam diximus] cf. e. g. cap. 12
13sq. I Cor. 11, 19 19-21 nulli - demonstraturos] cf Isid., expos. in Gen.
4, 6 19sq. scientiam - mali] cf Gen. 3, 5 22 Gen. 3, 5 26 apertio -
oculorum] cf. Gen. 3, 5
desuntKED
desuntKED
desuntKED
desuntKED
41, 4 sua - tribuere] cf. e. g. Cic, fin. 5, 65; Ulp., dig. 1, 1, 10 pr. 5sq. ca
pite - Christus] cf. I Cor. 11, 3 10-12 Prov. 9, 16-17 (sec. LXX) 14-19
accipiat - contegunt] cf. Isid., expos. in Gen. 5, 12sq. 15 tunicam pelli
ciam] cf. Gen. 3, 21 17 iam - est] cf. cap. 32 19-21 de - paradisum] cf.
Gen. 3, 23-24 21-29 qui - aeternum] cf. Isid., expos. in Gen. 5, 13
41,4 iustitia y | unicuique CR 4sq. ipse det] tribuat ergo ipse et WM,
tribuat ergo ipse S, am er lo 5 accipit C T 6 illo C, ullo VM 8 adaper-
tionem O* L F G WM S, edd. \ quod 0*M 9 quippe] qui V, qui per M \
superbia Gpc. V TS, am, superbiam M | cupiditate R B 11 exhortatur O*
L F, edd. (cf. WS 111, p. 217) 12 edite libenter tr. S, edd. 14 qua] quae O*
yTS, er, quia VM \ et om.O* LF C TS, edd. \ accipit A ac. M 15 quod
Aac.M 16 prophetaGN,prophetiae.<4tfc.,prophetice./J 18 attractam 0*ac,
adtrahit et G, detrahit ad N, abstractum AM 21 qui si] et quasi 0*ac. L,
et quasi si 0*pc. F, et qui V, qui G, quis N, quasi CR M, et quia si T
168 Liber secundus
desuntKED
42, 4 quare] inc. I
desxntKED
42, 15 ut si] ine. s
desuntKED
43, 8 ab ipso deo] inc. c
desuntKED
43, 31 quae] des. s
43, 20 nulli - sua] retract. 1, 10, 9 25sq. nullum - naturale] retract. 1, 10,
10 28 fecit - valde] cf. Gen. 1, 31
desuntKEDs
Gem.
1.1 1, 3, 3; 1, 9, 9; 1, 11, 2sq^ 1, 11, 7sq^ 2, 4, 11sq^ 2, 4.
14sq^ 2, 4, 19
1, 1sq- 1, 5, 7sq.
1. 2 1, 5, 1sq^ 1, 6, 1; 1, 6, 2Qsq^ 1, 8, 1sq.
1.3 1,5,12;1,7,1;1,13,1;c/:i,35,8sq.
1, 4 1. 13, 2sq^ 1, 13, 15
1, +-5 1, 15, 1sq.
1, 5 1, 16, 1
1. 6 1, 5, 12
1, 6-8 1, 17, 1-5
1. 7 cf 1, 36, 3sq.
1, 8 1, 17, 18
1, 9 1, 5, 12; 1, 5, 13; 1, 18, 10sq.; cf. 1, 37, 2sq.
1, 9-10 1, 18, 1-5
1, 10 1, 18, 15; 1, 32, 3sq.
1, 11-13 1, 19, 1-8
1, 14 1, 21, 1sq.; 1, 21, 4
1, 14-19 1, 20, 1-10
1, 16 1, 22, 1-3
1, 16-17 cf. 1, 38, 4sq.
1, 18 1, 23, 1; 1, 23, 4
1, 19 1, 20, 24sq.
1, 20 1, 40, lOsq.
1, 20-23 1, 24, 1-9
1, 21 cf. 1, 39, 9sq.
1, 22 1, 39, 17sq.
1, 24 1, 40, 9
1, 24-25 1, 25, 1-5
1, 26 1, 27, 1-4; 1, 28, 4-7; 1, 28, 7sq.; 1, 28, 8sq.; 1, 29,
2sq.
1, 27 cf. 2, 9, 5; 2, 9, 7sq.
1, 27-28 1, 30, 1-3
1, 28 1, 30, 5sq.; 1, 31, 1-3
176 Index locorum similium
Gen.
1,29 cf. 1, 31, 14sq.
1, 29-30 cf. 1, 31, 26-28
1,31 cf. 1, 4, 9sq.; 1, 32, 2; 1, 32, 26; cf. 2, 43, 28
2,1-3 cf. 1, 33, 2-5
2,2 cf. 1, 34, 3sq.; 1, 34, 29sq.; 1, 43, 37sq.
2,4 2, 1, 2sq.; 2, 7, 13sq.
2,4-5 2, 4, 1-3; 2, 4, 4sq.; 2, 7, 17-19
2, 4-25 2, 1, 10-51
2,5 2, 4, 10; 2, 4, 13sq.; 2, 4, 23; 2, 5, 1; 2, 5, 4sq.; 2, 5,
14sq.; 2, 5, 18sq.; 2, 6, 21-23; 2, 6, 23sq.; 2, 6, 24sq.;
2, 7, 15; cf. 2, 37, 35sq.; cf. 2, 39, 15sq.
2,6 2, 6, lsq.; 2, 6, 19sq.; 2, 6, 37sq.; 2, 6, 41; 2, 37, 37sq.
2,7 2, 9, 4; 2, 10, lsq.; 2, 11, 2sq.; c£ 2, 37, 35
2,8 2, 12, 7; 2, 12, 8
2,9 2, 12, 14sq.; 2, 12, 17sq.; 2, 12, 20sq.; 2, 12, 27sq.; 2,
12,29
2,10 2, 13, 1; 2, 13, 4sq.
2,13 2, 14, 11
2,14 2, 14, 13sq.
2,15 2, 15, lsq.; 2, 15, 4sq.; 2, 20, 24; 2, 37, 42
2,16 2, 12, 39; # 2, 38, 4sq.
2,17 2, 15, 9sq.; cf. 2, 32, 2sq.; cf. 2, 38, 8sq.
2,18 2, 15, 15
2,19 2, 16, 3sq.
2,21 2, 16, 12sq.
2,23 2, 18, 2; 2, 18, 6sq.
2,24 2, 19, lsq.; 2, 37, 7sq.; 2, 37, 26
2,25 2, 19, llsq.
3,1 cf. 2, 20, 2
3, 1-24 2, 2, 1-50
3,4-5 2, 22, 5-7
3,5 2, 22, 9; 2, 22, 9-11; cf. 2, 38, 19sq.; 2, 38, 22; </ 2,
38, 26; 2, 39, 2sq.
3,6 2,23, lsq.; #2,23,11
3,7 2, 23, 12; 2, 23, 12sq.; 2, 23, 15sq.; # 2, 32, 4sq.; cf 2,
39, 18sq.
Index locorum similium 177
Gen.
3,8 2, 24, 1; 2, 24, 3; 2, 24, 5; 2, 24, 6sq.; 2, 24, 11; cf. 2,
39,21
3,10 cf. 2, 24, 25sq.
3,11 2, 24, 30-32
3,12 2, 25, 5
3,14 2, 26, 15sq.; 2, 26, 22; 2, 27, lsq.; 2, 27, 4; cf. 2, 40, 4sq.
3,15 2, 28, 7; cf. 2, 28, 13; cf. 2, 40, llsq.
3,16 cf. 2, 29, 2sq.; 2, 29, 17sq.; 2, 29, 22sq.; cf. 2, 31, 5sq.;
cf. 2, 40, 12sq.
3, 17-19 1, 19, 30-34; 2, 30, 4-8
3,18 cf 2, 41, lsq.
3,19 2, 30, 26sq.
3,20 #2,31,2sq.
3,21 cf. 2, 32, 5; cf. 2, 41, 15
3,22 2, 33, 2-4; 2, 33, 5; 2, 33, 6; 2, 33, 9sq.; 2, 33, llsq.;
2, 34, 9sq.; cf. 2, 34, 20sq.
3, 22-23 2, 34, lsq.
3,23 2, 6, 27-29; 2, 34, 3; 2, 34, 24sq.
3, 23-24 # 2, 41, 19-21
3,24 2, 34, 27; 2, 35, 1-3; c£ 2, 41, 22
17, 5-8 1, 37, 13-19 •
Deut.
13,3 1, 34, 12sq.
Ps.
3,6 2, 37, 29sq.
35,9 2, 13, 3sq.
41,7 2, 24, 21sq.
90, 4-5 cf. 1, 27, 23
103, 20 cf 1, 15, 10
141,6 2, 6, 2sq.
Prov.
9, 16-17 (sec. LXX) 2, 41, 10-12
24, 12 (sec. LXX) 2, 11, 14
178 Index locorum similium
Cant.
4,12 2, 20, 25sq.
Sap.
2,21 cf. 1, 8, 4sq.
5, 20-21 cf. 1, 27, 23
9,15 2, 30, 12-14
11,18 1, 9, 16sq.
11,21 cf. 1, 26, 5; cf. 1, 26, 7; cf. 1, 26, 30sq.; cf. 1, 32, 7
Sir.
2,5 2, 35, 12-14
10, 9-10 2, 6, 7sq.
10,10 2,6,4
10,14 2,6,5
10,15 2, 12, 35
18,1 cf. 2, 4, 6sq.
27,6 2, 35, 14sq.
34, 30-31 2, 31, 11-13
Is.
45,7 c/ 1, 15, 10
Hier.
2, 18 (sec. LXX) cf. 2, 13, 8
17, 9 (sec. LXX) 1, 40, 21sq.
Ezech.
11,19 cf. 2, 17, 6sq.
Zach.
12,1 2, 11, 15
Matth.
1,17 cf. 1, 42, 3-5
5,8 cf. 2, 37, 20sq.
5, 34-35 1, 27, 18sq.
Index locorum similium 179
Matth.
5.48 1. 41, 6sq.
7,7 cf. 1, 2, 18sq.; cf. 2, 3, 3sq^ cf. 2, 3, 21
8,10 cf. 1, 14, 4sq.
10,26 2,32,19«}.
13,38 2,4,27
16,27 cf. 1, 41, 4sq.
22,37 2, 36, 8-10; 2, 41, 26-28
22,39 2, 41, 28sq.
22,39-40 2, 36, 1Osq.
22,44 cf. 1, 27, 17
24,36 cf. 1, 34, 16sq.; cf. 1, 34, 20sq.; cf. 1, 42, 21sq.
25,34 cf. 1, 29, 14sq.
25,40 2, 38, 3sq.
25,41 2, 26, 5sq.
Marc.
4, 18-19 cf. 2, 30, 16-18
13,32 cf. 1, 34, 16sq.; cf. 1, 34, 20sq.; c/C 1, 42, 21sq.
16,19 cf. 1, 27, 17
Luc.
3,34-38 cf. 1,42, 2
10,30 ^ 2, 13, 18-20
11,20 gf 1, 27, 20
15,24 cf. 2, 34, 23sq.
18,8 1, 41, 3sq.
20, 34-35 cf. 1, 30, 16-19
23,43 cf. 2, 10, 25
loh.
1,1 cf. 2, 37, 20sq.
1, 2sq. cf. 1, 3, 9sq.
1,9 1, 6, llsq.;l, 6, 19sq.
1,14 2, 37, 15
4,13 cf. 2, 6, 17sq.
4,14 2, 6, 18sq.
180 Index locorum similium
loh.
5,17 1, 33, 8; 1, 33, 11
6,27 2, 12, 16
7, 38-39 cf. 2, 37, 40
8,25 1,3, llsq.
8,44 2, 20, 7; 2, 24, 10; 2, 24, 19sq.; cf. 2, 26, 11
13,27 cf. 2, 20, 22
15,15 1, 11, 12-14; 1, 11, 17
16,12 1, 11, 15sq.
18,26 2, 37, llsq.
19,34 cf. 2, 37, 32sq.
Act.
10,13 1, 40, 17
10,15 1, 40, 18sq.
Rom.
1,3 2, 37, 24sq.; 2, 37, 33sq.
5,3-4 2, 35, 17sq.
7,14 cf. 2, 29, 34
7,25 1, 43, lOsq.
8,26 1, 34, 7sq.
8,27 1, 34, 10
13,10 2, 36, 7
ICor.
1,24 cf. 2, 16, 28sq.
2,11 2, 11, 19sq.
3,1 cf 1, 40, 41sq.
11,3 cf. 2, 15, 14sq.; cf. 2, 16, 28; cf. 2, 41, 5sq.
11,7 cf 2, 42, 18
11,7-12 2, 40, 18-24
11,12 cf. 2, 42, 18
11,19 1, 2, 9sq.; 2, 38, 13sq.
13,2 2, 36, 15
13,8 2, 6, 33
T-^fTT lornrym pmili^m \%\
ICor.
13,12 2,6,33-35
13,13 tf 1,40,38
15,44-46 2, 10, 26-28
15,45 2, 1G, 12*}.; 2, 10, 15sq^ cf. 2, 10, 22sq
15,54 cf.l,51,22sq.
IlCor.
2,11 2, 20, 19sq.
3,3 2, 17, 7sq.
3,16 1, 33, 16sq.
11, 2-3 2, 19, 13-16
11,3 2,39,9sq^2,40,3sq.
11,29 2,35,9sq.
12,4 2, 14, 4sq.
12,7 2, 42, 25-27
GaL
5,17 cf. 2, 16, 22
5, 22-23 2, 38, 6sq.
5,24 1, 31, 23-25
Eph.
2,2 2, 20, 14sq.
5,29 #2,17,2sq.
5, 31-32 2, 19, 5-8
5,32 t£2,37,6sq.;2,37,9
6, 16-17 cf. 1,27, 23
Phil.
2,7 2, 37, 18
2,13 c£ 1, 34, 33sq.
3,13 cf. 2, 12, 31sq.
Col.
1,18 cf. 2, 37, 26sq.
182 Index locorum similium
ITim.
1,5 1, 4, 32sq.
1,20 2, 42, 24sq.
5,6 cf. 2,31,9
II Tim.
2,25 2, 34, 15sq.
4,4 2, 39, 22-24
Tit.
1, lsq. 1, 3, 28-30
Hebr.
4,10 cf 1, 41, 5sq,
12,6 2, 35, 15sq.
I Petr.
2,22 2, 10, 23sq.
Index locorum similium 183
Ambrosius
hex. (cf. praef. p.22)
1, 6, 20 cf. l,9;ii
1, 7, 26sq. cf- 1, 12, lsq.
1,9,34 cf. 1, 13, 3sq.; 1, 13, 15sq.
2, 5, 19 cf. 1, 13, 3sq.; 1, 13, 15sq.
3,1,2 c/ 1, 37, 5sq.
4, 8, 32 cf. 1, 38, 6sq.; cf. 1, 43, 12sq
parad.
1,4 cf. 2, 12, 9; cf. 2, 13, 1-4
3,14 c/ 2, 13, 7
3,18 c/ 2, 14, 19sq.
3,23 cf. 2, 12, 7sq.
13,63 c/2,23,13sq.
14,68 c/!2,24,3sq.
expos. in Luc. (cf. praef. p. 23)
7,222 c£ 2, 4, 6sq.
7, 222sq. c/ 1, 35-41
Andreas de S. Victore
expos. Hept., in Gen. (cf. praef. p. 31)
11. 180sq. cf. 1, 15, 15-18
11.1131-1133 2, 33, 6sq.
11.1142-1147 cf. 2, 33, 8-15
Augustinus
gen. ad litt. 8, 2 2,3,11-25
retract.
1, 10, 2 1, 6, 15-19
1,10,3 cf. 1, 30, 8sq.
1,10,4 1, 31, 26-28
1, 10, 5 1,40,11-13
1, 10, 6 cf. 2, 4, 30sq.
1, 10, 7 cf. 2, 6, 7
1, 10, 8 cf. 2, 10, 21
1, 10, 9 2, 43, 20
1, 10, 10 1, 1, 1; 2, 43, 25sq.
184 Index locorum similium
Bcda
in Gen. (cf. praef. p. 31)
1, 25-29 cf. 1, 3, 7-12
1,107-110 # 1,9, 13-17
1, 131sq. cf. 1, 8, 12sq.
1, 209-218 1, 15, 11-24
1, 362-363 cf. 1, 18, 23-25
1, 590-591 cf. 1, 24, 16-18
1, 780-784 cf. 1, 28, 14-18
1, 794f. cf. 1, 28, 18-20
1, 1769-1775 2, 16, 1-7
1, 1789-1791 cf. 2, 17, 13-15
1,1933-1938 2,22,11-16
1, 2087-2088 cf. 2, 26, 21-22
1,2109-2111 2,28,14-16
1, 2180-2195 1, 19, 14-29
1, 2218-2220 2, 32, 24-27
Ps.-Beda
creat. sex dier. (cf. praef. p. 32)
PL 93, 220B 1, 43, 34-37
PL 93, 220B-D 1, 40, 22 - 1, 41, 9
PL 93, 222A 2, 4, 3-5
PL 93, 222A-B 2, 4, 22-26
PL 93, 222B 2, 5, 1-4
PL 93, 222B-C 2, 6, 14-16
PL 93, 228C 2, 37, 8-12
PL 93, 228C-D 2, 37, 23-26
PL 93, 228C 2, 37, 8-12
PL 93, 228C-D 2, 37, 23-26
PL 93, 228D 2, 38, 1-4
PL 93, 228D-229A 2, 38, 5-1 1
PL 93, 230C 2, 21, 12-15
PL 93, 230C-D 2, 38, 19-21
PL 93, 230D 2,39,11-13
PL 93, 23 1A 2,38,28-32
PL 93, 232D 2, 26, 18-21; 2, 27, 2sq.; 2, 27, 5sq.
Index locorum similium 185
Ps.-Beda
creat. sex dier.
PL 93, 232D-233A 2, 28, 14-18
PL93.233B cf. 2, 29, 26-31
PL 93, 233C 2, 31, 22sq.; 2, 34, 25sq.
PL 93, 234A 2, 34, 18sq.; cf. 2, 41, 14-29
PL 93, 234C 2, 35, 20sq.
quaest. Gen. (cf. praef. p. 32)
PL 93, 239A-242C 1, 3, 4-12, 25
PL 93, 263B 2, 37, 38-40
PL 93, 263C-264A 2, 8, 7 - 2, 9, 17
PL93.269A-D 2,13,1-2,14,21
PL93.278D cf. 2, 20, 27-30
PL 93, 279A ^ 2, 38, 19-21; 2, 39, 11-13
PL 93, 279B 2, 38, 28-32
PL 93, 282B 2, 26, 18-21; 2, 27, 2sq.; 2, 27, 5sq.; 2, 28, 14-18
PL 93, 282D cf. 2, 29, 26-31; 2, 31, 22sq.
PL 93, 283D 2, 34, 18sq.; 2, 34, 25sq.
PL 93, 284C cf. 2, 41, 14-29
PL 93, 284D 2, 35, 4-6; 2, 41, 22-29
PL 93, 285A 2, 35, 20sq.
Cicero
fin. 5, 65 cf. 2, 41, 4
Gregorius Iliberitanus
tract. in Gen.
1, 3 cf.l, 27, 9sq.; cf. 1, 27, 16sq.
1, 14-16 cf. 2, 9, 3-8
1, 28 cf. 1, 27, 20-22
Gregorius Magnus
moral. 30, 16 cf 2, 16, 9-17
Hieronymus
quaest. hebr. in Gen.
1, 10 (Lag. 4) cf. 1, 18, 24sq.
2, 23 (Lag. 6) cf. 2, 18, lOsq.
tract. inpsalm. 91, 6 c/i 1, 26, 31-33
Hilarius
in psalm.
118 iod 6-8 (p. 442-444) cf. 2, 9, 3-8
129, 5 (p. 651) cf 2,9,3-S
Hrabanus Maurus
comm. in Gen. (c£ praef. p. 31)
, 1 (PL 107, 447A) cf. 1, 8, 12sq.
, 2 (PL 107, 448C-D) 1,15,11-24
, 6 (PL 107, 456B) 1, 24, 15-17
, 10 (PL 107, 469B-470C) cf. 1, 35, 7-1, 41, 9
,11(PL107,475B-C) 2,4,22-2,6,16
, 1 1 (PL 107, 475D) 2, 37, 36sq.; 38-40
, 13 (PL 107, 481A-B) 2, 38, 1-11
, 14 (PL 107, 484B) </ 2, 16, 1-7
, 14 (PL 107, 486C) # 2, 37, 21-26
, 15 (PL 107, 488B-C) 2, 22, 11-16
, 15 (PL 107, 489D-490A) cf. 2, 20, 27 - 2, 21, 15
, 15 (PL 107, 490A) 2, 38, 19-21
, 15 (PL 107, 490B) 2,39,11-13
, 15 (PL 107, 490C) 2, 38, 28-31
, 18 (PL 107, 495C) 2, 28, 14sq.
, 19 (PL 107, 497A-B) cf. 2, 29, 26-31
, 19 (PL 107, 497C-D) 1, 19, 14-29
, 19 (PL 107, 499B-C) 2, 32, 24-27
sidorus Hispalensis
expos. in Gen.
,4 1, 43, 4sq.
, 16sq. 1, 43, 34-37
Index locorum similium 187
Isidorus Hispalensis
expos. in Gen.
2, 14sq. 2, 4, 3-5
2,15 2, 4, 22-26
2,16 2, 5, 1-4
2,17 cf. 2, 6, 14-16
2,18 2, 37, 36sq.; cf. 2, 37, 38-40
3,8 cf. 2, 37, 29-33
3,11 2, 37, 10-12; 2, 37, 23-26
4, lsq. 2,38,1-11
4,3 cf. 2, 20, 27-30
4,5 c/: 2, 21, 11-15
4,6 cf. 2, 38, 19-21
4,7 2, 39, 11-13
4,8 cf. 2, 38, 28-32
5,2 cf. 2, 24, 4-6
5,4 cf. 2, 26, 18-21
5,5 c/: 2, 27, 1-6; 2, 28, 14sq.
5,6 2, 28, 18
5,9 c/: 2, 29, 26-31
5,11 2, 31, 22sq.
5,12 2, 34, 17-19; 2, 34, 24-26
5, 12sq. cf. 2, 41, 14-19
5,13 cf. 2, 41, 21-29
5,14 2, 35, 4-6; 2, 35, 20sq.
orig.
11,2,6 1, 39, 4-7
11,2,7 1, 42, 17-20
Plotinus
Enn.
3, 2, 5 cf. 2, 42, 30
3, 2, 8 cf. 2, 12, 22-24
Rufinus
Orig. in Gen. 1, 15 cf. 1, 30, 11-14; cf. 1, 31, 20sq.
Solutus
collect. 8, 5-6 cf. 1, 24, 19-28
Ulpianus
dig. 1, 1, 10 pr. r/:2,41,4
189
Index nominum
(Bibelzitate sind durch einen Asterisk [*] gekennzeichnet)
Hebraeus (adiect.) 1, 15, 14; 1, 18, 24; 2, 12, 10; 2, 13, 13; 2,
18, 9; 2, 35, 3.
Hieremia 2, 13, 8.
Hiericho 2, 13, 18.
Hierusalem 2, 13, 14; 2, 13, 18.
Iesus Christus 1, 3, 10; 1, 14, 4; *1, 31, 24; 1, 39, 22; 1,
40, 2; 2, 10, 23; 2, 24, 24.
Iudaei 1, 3, 11; 1, 39, 8; 1, 39, 19; 1, 39, 21; 1, 40,
27.
Iudas (apostolus) 2, 20, 20.
Latinus (adiect.) 1, 15, 14; 2, 12, 10; 2, 13, 4; 2, 18, 8; 2, 23,
20; 2, 35, 4.
Macedonia 1, 24, 19.
Manichaei 1, 1, 1; 1, 1, 8; 1, 2, 1; 1, 3, 2; 1, 3, 25; 1,
5, 2; 1, 6, 2; 1, 8, 2; 1, 13, 2; 1, 14, 7; 1,
16, 2; 1, 17, 6; 1, 18, 6; 1, 25, 6; 1, 27, 6;
1, 32, 21; 2, 3, 2; 2, 3, 3; 2, 11, 6; 2, 19, 8;
2, 38, 16; 2, 43, 1.
Maria (mater domini) 2, 37, 39.
Nilus 2, 13, 7.
Noc 1, 35, 13; 1, 36, 1; 1, 36, 5.
Olympus (mons Macedoniae) 1, 24, 20.
Paulus (apostolus) 1, 3, 25; 1, 3, 27; 2, 42, 24.
Petrus (apostolus) 1, 40, 16.
Phison *2, 1, 23; 2, 13, 7.
Proverbia 2, 41, 10.
Psalmus 2, 13, 3.
Salomon 2, 30, 12.
Saul (rex) 1, 37, 22.
Serpentini (gnostici) 2, 39, 7.
Sion 2, 13, 15.
Syrus (adiect.) 2, 13, 13.
Tiberis 2, 13, 9.
Tigris *2, 1, 26; 2, 13, 10; 2, 14, 13.
Vita (nomen Evae) *2, 2, 40; 2, 31, 2.
191
Adam: - Christus (cf. 2, 19, 5; 2, 37); ~ Christ (2, 38, 1; 2, 39, 13); s.
Mann.
Adler: kann in die Sonne schauen (1, 6, 14).
Anthropomorphismus: s. Manichäismus.
Bibel: nimmt Rücksicht auf ungebildete Leser (1, 5, 14; 1, 9, 12; 1, 12, 16;
1, 27, 14; cf. 1, 40, 42); Verstehen/Kritisieren (1, 2, 2; 1, 2, 4; 1, 3,
31; 1, 5, 4; cf. 1, 8, 4; 2, 3, 1; 2, 19, 11); interpretatio carnalis/
spiritalis (1, 30, 6; 2, 29, 33); bistoria/prophetia (1, 41, 12; 2, 3, 8; 2,
3, 22; 2, 17, 10; 2, 19, 3; 2, 37, 2; 2, 37, 10; 2, 41, 16); Literal-Exegese
(1, 31, 25; 2, 3, 11); B.-Allegorese (1, 33, 18; 1, 41, 11; 2, 1, 7; 2, 3,
16; cf 2, 5, 9; 2, 17, 15; 2, 29, 33); Metaphern aus dem menschlichen
Bereich (1, 20, 29; 1, 27, 21); Amphibolie (2, 33, 4; 2, 34, 10); Bedeu
tung biblischer Eigennamen: Cherubim (2, 35, 4; cf. 2, 35, 19; cf 2,
35, 21; cf. 2, 36, 2; 2, 26, 4; 2, 36, 14; cf. 2, 41, 25); £<fen (2, 12, 9; 2,
13, 4); Geon (2, 13, 7); Hierusalem (2, 13, 14); /%wo« (2, 13, 7); Siorc
(2, 13, 15); s. sanctae scripturae, Sprachgebrauch, Wolken.
Christus: Geburt (1, 40, 20; 2, 6, 5; 2, 37, 14); Wiederkunft (1, 41, 4);
wesensgleich dem Vater (1, 4, 13; 2, 37, 16); s. Schlaf.
constructio adsensum: 1, 37, 21; 2, 3, 19.
damnatio hominis: i. q. homo damnatus (1, 29, 9; 1, 29, 13).
Definitionen: privative D. (1, 7, 3; 1, 7, 18; 1, 15, 5).
Dunkelheit: Fehlen von Licht (1, 7, 1; 1, 7, 12; 1, 7, 15; 1, 7, 18; 1, 15, 3).
Erde: ~ ungeformte Urmaterie (1, 5, 10; 1, 9, 7; 1, 12, 1; 1, 12, 5; 1, 18,
18); ~ Leib des Menschen (1, 30, 12; 1, 43, 32; 2, 9, 14; 2, 30, 11; cf.
2, 37, 36); ~ Sünde (2, 5, 2; 2, 6, 30; 2, 12, 19; 2, 27, 6; cf. 2, 27, 8);
~ Maria (2, 37, 36; 2, 37, 38); ~ Geist (1, 43, 9; 1, 43, 26).
Eva: s. Frau.
exsecrare: „die Heiligkeit absprechen" (1, 33, 16).
Feigenblätter: ~ (Lust an der) Lüge (2, 23, 18; 2, 23, 20; 2, 24, 9; cf 2, 32,
6; 2, 39, 18).
1 Das Zeichen „~" steht für: „wird gedeutet auf"; angegeben wird je
weils nur die erste Zeile der entsprechenden Passage. Sprachlich-grammati
kalische Lemmata sind durch Kursivdruck gekennzeichnet.
192 Index rerum et locutionum notabilium
Fellkleider: ~ Sterblichkeit (2, 32, 3; 2, 32, 7; 2, 32, 21; cf. 2, 41, 16); ~
Trugbilder (2, 41, 17).
Flammenschwert: ~ tribulationes (cf 2, 35, 5; 2, 35, 22; 2, 36, 5; 2, 36, 13;
2, 41, 22).
Fleisch: ~ Liebe (2, 17, 2).
Fortpflanzung: geschlechtliche F. erst nach Sündenfall (1, 30, 7); Allegorie
der F. (1, 30, 10; 2, 15, 11).
Frau: Bedeutung des hebräischen Worts isha (2, 18, 9); ~ Handlungen (1,
43, 31); ~ unvernünftiger Seelenteil (2, 15, 18; 2, 15, 22; cf. 2, 16,
19; 2, 20, 29; 2, 21; 2, 28, 10; 2, 29, 26; 2, 31, 17); ~ Kirche (1, 40,
23; 2, 37, 25; 2, 37, 31; cf. 2, 40, 2).
Geist (des Menschen): Abbild Gottes (1, 28, 3; cf. 2, 9, 3); vernunftbegabter
Seelenteil (2, 11, 16); geschaffen, nicht göttlich (2, 11, 15; 2, 11, 21);
veränderlich (2, 11, 26).
Gerechtigkeit : höchste Tugend (2, 14, 18); Definition der G. Gottes (2,
41, 4).
Glauben: geht Wissen voran (1, 17, 17; 1, 40, 43).
Gott: qualitativer Unterschied zwischen G. und Schöpfung (1, 4, 9; 1, 4,
13; cf. 2, 43, 4; 2, 43, 16; 2, 43, 20); außerhalb der Zeit (1, 3, 24; 1, 4,
4; 1, 4, 8); unveränderlich (2, 11, 5; 2, 11, 8; 2, 11, 26; 2, 43, 16);
Wille G.es letzter Urgrund für die Schöpfung (1, 4, 23); mit einem
artifex verglichen (1, 8, 13; 1, 10, 5; 1, 13, 5; 1, 25, 12; 1, 26, 11; 2, 8,
20); G.es Sprechen (1, 15, 12; 2, 5, 20); s. Gerechtigkeit, Manichäis-
mus.
habere: „müssen" (2, 30, 29).
Häresien: Nutzen der H. (1, 2, 5; cf. 1, 2, 13; cf. 2, 38, 10); allgemeine Cha
rakteristika (2, 11, 6; 2, 38, 28; 2, 41, 9; 2, 42, 9).
Himmel und Erde: ~ Urmaterie (1, 9, 10; 1, 9, 13; 1, 11, 1; 1, 11, 18; 2, 4,
16; 2, 7, 2; 2, 7, 14).
Himmel: schönste materielle Kreatur (1, 17, 11; 2, 12, 5).
binc ... quoniam: „dadurch ... daß" (1, 31, 25).
Hochmut: Definition (2, 6, 9); Anspruch der Gottgleichheit (2, 11, 28).
üludquod: „was das betrifft, daß", „wenn" (1, 9, 8; 2, 29, 16).
inquit: Inkongruenz des Numerus (2, 42, 11; 2, 42, 13; 2, 42, 15; 2, 42, 28).
Juden: Sabbatruhe (1, 33, 11); Beschneidung (1, 40, 12); Babylonische Ge
fangenschaft (1, 39, 1); Diaspora (1, 39, 19); Zerstörung des Tempels
(1, 40, 5).
Index rerum et locutionum notabilium 193
Laster: superbia, cupiditas, curiositas (1, 28, 28; cf 2, 27, 7; 2, 40, 5; cf 2, 41,
9)-
Lebensalter: infantia (1, 35, 9; 1, 42, 6; cf. 1, 43, 3);pueritia (1, 36, 2; 1, 42,
6; cf. 1, 43, 5); adolescentia (1, 37, 2; 1, 42, 11; 1, 42, 17; cf. 1, 43, 7);
iuventus (1, 38, 2; 1, 42, 17; cf 1, 43, 11); senioris aetas (1, 39, 5; 1,
42, 17; cf 1, 43, 18); senectus (1, 40, 3; 1, 42, 17; cf. 1, 43, 25); s.
Schöpfungstag(e); Weltalter.
Lehm: Mischung von Wasser und Erde (2, 8, 14); s. Leib.
Leib: aus Lehm erschaffen (2, 9, 2; 2, 10, 2; 2, 10, 11; cf. 2, 37, 34); von
Gott erschaffen (2, 38, 34); schön (1, 32, 11).
Licht: intelligibles L. (1, 6, 9; 1, 6, 15); ~ Glaube (1, 43, 3).
Luft: Feuchtigkeit der L. (1, 24, 13).
Manichäer: Name assoziiert mit navia (?) (2, 3, 3).
Manichäismus : Lehre (2, 43); Verehrung der Sonne (1, 6, 6; 2, 38, 27); gens
tenebrarum (1, 7, 13; 1, 7, 19; 2, 39, 5; 2, 40, 9; 2, 40, 15; 2, 41, 3);
Christus als Paradiesesschlange (2, 39, 4; 2, 39, 19); Anthropomor-
phismus (1, 27, 8); s. Leib, Seele.
Mann: - Christus (1, 40, 22); ~ Intellekt (1, 43, 31; 2, 15, 17; 2, 15, 24; 2,
20, 30; 2, 21; 2, 29, 30; 2, 31, 17); s. Adam.
Materie: ungeformte M. (1, 9, 13; 1, 11, 1; 1, 12, 1; 1, 12, 13; 1, 12, 24; 1,
18; 2, 4, 16; cf. 2, 7, 2; cf. 2, 8, 19); unkörperliche M. (1, 17, 10); For
mung der M. (1, 18, 11); s. Erde, Himmel und Erde, Schöpfungs
akt, Wasser.
Meer: Bedeutung des hebräischen Worts (1, 18, 24); ~ Diesseits (1, 43, 19);
~ Versuchungen (1, 43, 7); ~ Heiden (1, 37, 5; 1, 39, 11).
Mensch: aufrechter Gang (1, 28, 18); den Tieren überlegen (1, 28, 11; 1, 29,
9; 1, 31, 4; 2, 11, 18; 2, 16, 1); animalis/spiritalis (2, 10, 16; 2, 16, 9;
2, 16, 17); Mikrokosmos (1, 35, 10); s. Geist (des Menschen), Le
bensalter, Schöpfungstage, Seele, Tiere, Verstand.
Mond: ~ Seele (1, 43, 14); ~ Synagoge (1, 38, 6).
Nacktheit: ~ Aufrichtigkeit (2, 19, 12; 2, 23, 6; 2, 23, 14; 2, 23, 17; 2, 24,
32; cf. 2, 32, 12; cf. 2, 39, 17); ~ Leib (2, 39, 17).
neforte: „möglicherweise" (2, 11, 20; 2, 34, 13; cf. 2, 34, 15).
non aut ... mit ...: i. q. neque ... neque ... (2, 17, 12; 2, 20, 9).
nullum: i. q. non (2, 32, 18).
Olymp (Berg): Höhe (1, 24, 20); Opferriten (1, 24, 24); trockene Luft (1,
24, 28).
194 Index rerum et locutionum notabilium