Een herinnering aan de Moderne Devotie te Urach

Joannes Richter

Bij een bezoek aan Bad Urach maken wij op zaterdag 25.8.2018 bij een rondleiding door het
slaperige stadje kennis met de reikwijdte van “De moderne devotie” uit Nederland.
Oorspronkelijk stamt de„devotio moderna“ uit Nederland. De grondlegger van de Moderne Devotie
is Geert Grote. Hij werd in 1340 in Deventer geboren als telg uit een rijke handelsfamilie.

Bad Urach
Bad Urach is de heimelijke hoofdstad van Württemberg. Omdat Stuttgart in de tweede wereldoorlog
in een puinhoop werd veranderd is er relatief veel meer bewaard gebleven in het kleinood Urbach.
Ook de verkeerswegen zijn op tijd door een omleiding uit het centrum verdwenen.
De oude waterbron is nog steeds in het centrum bewaard gebleven en bevat ook een kleine lage
toegang voor huisdieren. Van Joegoslavië herinner ik mij dat dergelijke watervoorzieningen ook
werden gebruikt om de honden op hondsdolheid te testen {“AMOR D. CANI” (hondenliefde)}1.
Als een hond niet wilde drinken kon hij wel eens ziek zijn...
Het oude klooster Urach 1477–1517 is gesticht door Graaf2 “Eberhard V. van Württemberg”, die
men “Eberhard im Bart” (*1445, †1496) noemde.

Kruistochten en levensmotto's
Zoals ook bij Habsburger Keizer Friedrich III. (1415–1493), die (volgens zijn dagboek op 22-jarige
leeftijd in 14373) tijdens een kruistocht naar het heilige land tot zijn devies AEIOU geïnspireerd
werd, heeft ook Eberhard op 23-jarige leeftijd (1468) met een groot gevolg aan een kruistocht
deelgenomen. In de grafkerk te Jeruzalem wordt hij 12. Juli 1468 tot ridder geslagen.
Ook Eberhard heeft van de kruistocht een spreuk Attempto (“Ik waag het”) overgehouden, die
boven de achterdeur van Barbara's stadswoning ingegraveerd is en ook aan het plafond boven de
ingang tot het oude slot geschilderd is. Daarnaast bevat zijn wapen een palm met rood, wit en
blauw, dat als herinnering aan die verre reis geldt4.

1 13.5.2017 Reis door Montenegro, Bosnië, Herzegovina, Kroatië (Kr

2 De graaftitel stamt van 1495
3 Notizbuch Friedrich III. - AEIOU.jpeg –Deutsch: Erste Seite des Notizbuch Friedrichs III., Pergament, 1437.
Enthält als erstes die Zeichenfolge A.E.I.O.U.. Die Haupteintragungen stammen von ihm. Zusätze, insbesondere die
Erklärung der Buchstabenfolge stammen von anderer Hand.
4 Eberhard I. von Württemberg (im Barte) (MRFH 0400) -Marburger Repertorium zur Übersetzungsliteratur im
deutschen Frühhumanismus
Barbara Gonzaga
In 1474 trouwt Eberhard na drie vergeefse huwelijkspogingen met Barbara Gonzaga uit Mantua.
Haar moeder Barbara von Brandenburg moet een Duitse geweest zijn5, zodat zij met haar
echtgenoot enkele woorden heeft kunnen wisselen.
Het echtpaar kreeg 1475 een dochtertje, dat nog als zuigeling overleed. Omdat er geen stamhouder
ter wereld kwam moest Barbara haar levensdagen in het Schloss Urach en een eigen stadswoning
met de opvoeding van de drie buitenechtelijke zonen vullen 6. Enkele zonen werden door de keizer
Friedrich III, waarmee Eberhard een goede relatie onderhield, tot de status van echtelijke zonen
verheven.7

Humanistische vertalingen
In tegenspraak tot het vaderlijke verbod om een Latijnse opleiding te mogen volgen interesseerde
Eberhard zich ook als mecenas na zijn kruistocht voor humanistische vertalingen en legde de
grondslag voor een omvangrijke vertalingsbibliotheek. Eberhard heeft meer laten vertalen dan zijn
vorstelijke tijdgenoten8.
Ook de boekdrukkunst werd door Eberhard al vroeg ingezet. In 1478 heeft hij kennelijk Konrad
Fyner tot boekdrukmeester aan het Uracher hof benoemd.

De inschriften van de St. Amanduste Urach9

Rond 1474 tot 1500 heeft Eberhard de Stiftskirche St. Amandus (benoemd naar Amandus von
Maastricht) laten bouwen.
In de kerk bevindt zich twee sculpturen met de opschrift:
• “..HIE...FVIRGA...”respectievelijk
• “...IUST9FIDE SVA VIVET ABAC Z...10”, samenhangend met: “Et credidit Abraham Deo,
ac reputatum est ei adjustitiam, similiter justus ex fide sua vivet”.11. → “Der Gerechte lebet
seines Glaubens” (von Paulus, Rom. [1:17]) → Stamt aus: ABAC → Habakuk.12
“17 For therein is the righteousness of God revealed from faith to faith: as it is written, The
just shall live by faith”.

De doopvont
De doopvont bevat een inschrift „Aufgestellt im Jahr der jungfräulichen Geburt 1518 am 30. April
durch mich, Christoph (1480-1550), Bildhauer, Bürger von Urach“ 13

De preekstoel
Er is ook een preekstoel, die meerdere inschriften bevat14.

5 Leben Barbara Gonzaga (*1455-†1503)

6 Mondelinge informatie van de stadsgids
7 Leben (Eberhard im Bart)
8 Totenrede Konrad Franz Josef Worstbrock (Einbürgerung antiker Autoren, S. 53) – Eberhard I. von Württemberg
(im Barte) (MRFH 0400) – Marburger Repertorium zur Übersetzungsliteratur im deutschen
Frühhumanismus
9 Stiftskirche St. Amandus Bad Urach
10 Bad Urach, Stiftskirche St. Amandus, Skulpturenkonsole
11 Harmonia oder Concordantz, Das ist Eine Zusammenstimmung
12 Speculum Christianae Professionis: Darin gelehret wirdt, Wie ein
13 Der Taufstein -Amanduskirche Bad Urach - Infofenster Taufstein
14 Pulpit of St. Amandus (Bad Urach) – Die Kanzel
De leuningen van koorstoelen
De leuningen van de koorbanken worden versierd door de hoofden der broeders, die allemaal een
mutsje dragen, dat bij het verlaten van her klooster opgezet moest worden. Bij de mutsen behoorde
een blauwe mantel, die alleen in het openbaar gedragen mocht worden, waaraan de broeders de
naam “blauwe broeders” ontleenden. De broeders behoorden tot de „devotio moderna“.

Truber, reformator der Slowenen als vluchteling in Urbach

Primož Trubar (Duits: Primus Truber, *1508-†1586) was een vluchteling, die in Urbach toevlucht
vond en daar een deel van de bijbel in het Windisch (→ Sloveens) vertaalde, zodat hij als Truber,
reformator der Slowenen mag gelden. Zijn standbeeld bevindt zich in de toegangsbereik van het
oude klooster, dat inmiddels in een conferentiegebouw veranderd is.
Er werden 30.000 bijbels gedrukt en in wijnvaten als smokkelwaar uitgevoerd 15. Een gedetailleerde
biografie bevindt zich in Truber, reformator der Slowenen. Er werd niet alleen in het Sloweens
vertaald. De Kroaten hadden hun eigen taal en schrift, het Glagolitisch en het Cyrillisch. Beide
schrijfwijzen werden in die tijd gebruikt en omdat Truber deze taal niet beheerste, namen anderen
deze taak op zich.
De gehele Bijbel, waarvan het Oude Testament vertaald was door Georg Dalmatin, verscheen in
1584. Truber stierf in juni van het jaar 1586. Hij werd begraven naast de kerk in Derendingen.
Het vertaalwerk leidde dus tot tot de Slovene Bible of Jurij Dalmatin (1583) in het Bohorič alphabet
en de definitie van de Sloveense spelling. Omdat ik wist dat de Sloveense taal de dualis toepaste
leek het mij interessant te ervaren of een van de Protestantse vertalers bewust of onderbewust
bijvoorbeeld in de Genesis de dualis toegepast had16. Uiteindelijk moest men immers de taal zo
correct mogelijk restaureren: inclusief de archaïsche dualis. Alleen als de protestantse vertalers van
de Bijbel onafhankelijk van de Kerk mochten werken was een correcte vertaling mogelijk.
Vóór de Bijbelvertaling was de Sloveense taal alleen mondeling doorgegeven. Als er een dualis
bestonden heeft moet deze eigenlijk ook in de schriftelijke vertaling aantoonbaar zijn.
De door mij onderzochte Sloveense Bijbelvertaling (→ Jurij Dalmatin - Biblija.pdf) bevat echter
geen boek Genesis...
In het internetpagina Biblia.net vind ik de onder codenummer DAL (Dalmatinova Biblija – 1584)
de volgende versie met Genesis 2:

Dalmatinova Biblija (1584)

• 24 SATV bo Mosh ſvojga Ozheta inu ſvojo Mater sapuſtil, inu ſe bo k'ſvoji Sheni pèrdrushil,
inu bota enu meſſu.
• 25 Inu ona17 ſta18 bila obadva19 nagá20, Adam inu21 njegova22 Shena, inu nyu nej23 bilu24
ſram25.

15 Die Heimat der blauen Brüder

16 Adam and Eve are not referred to using dual pronouns in Ælfric’s translation of Genesis.
17 Zij (sie)
18 ſta = zij beide (Sie beide)
19 beide
20 Nág = Naakt (nakt)
21 En (und)
22 Zijn (sein)
23 Zij (sie)
24 Zij beiden (Sie beide)
25 schande
GNB (Good News Bible, 1992)
• 24 That's why a man will leave his own father and mother. He marries a woman, and the two
of them become like one person.
• 25 Although the man and his wife were both naked, they were not ashamed.

L45 (Lutherbijbel, 1545)

• 24 Darumb / wird ein Man seinen Vater vnd seine Mutter verlassen / vnd an seinem Weibe
hangen vnd sie (beide) werden sein ein Fleisch.
• 25 Vnd sie waren beide nacket / der Mensch vnd sein Weib / vnd schemeten sich nicht.
Godennamen en persoonlijke voornaamwoorden van de eerste persoon
In een blog Dual Pronouns26 vraagt zich iemand af of de toepassing van de persoonlijke
voornaamwoorden dualis wellicht een speciale intimiteit tussen gesprekspartners oproepen.
Een speciaal voorbeeld is het gebruik van de dualis in een omgeving waar slechts twee mensen
bestaan en er één derde persoon (God) in gesprekken wordt verwikkeld. Het gaat daarbij om de
situatie kort na de Schepping in Genesis. Is het denkbaar dat het “wij” (van Adam en Eva) in zulke
gesprekken een dualis vereist. Ook God, die in de pluralisvorm Elohim27 eventueel ook als een
dualiteit of meervoud kan worden beschouwd, kan met anderen samen in een dergelijke dualis
optreden.
Er zijn echter nog andere situaties waarin persoonlijke voornaamwoorden een speciale intimiteit
tussen gesprekspartners oproepen. Feitelijk kan men zich meerdere woorden als gereserveerde
formuleringen voor huwelijkspartners voorstellen, bijvoorbeeld het “jij” en “je”, die alleen voor de
communicatie tussen de twee ouders en eventueel ook tussen en met de kinderen toegestaan is. Het
afstandelijke “u” is dan alleen voor “derden” of “vreemden” gereserveerd. De huidige
vertrouwdheid door het gebruik van “je” en “jij” is pas sinds enkele tientallen jaren gebruikelijk.
In Oostenrijk en Duitsland gebruikt men 'du' uitsluitend voor een drietal categorieën: voor nabije
familie, voor zeer intieme vrienden en bij intieme erotische relaties. Er zijn aanwijzingen dat 'du' in
het Indo-Europese taalbereik alleen toegepast werd voor de communicatie tussen “echt”-genoten in
het echtpaar. Dit concept wordt beschreven in de roman De Vliegeraar (2003) van Khaled Hosseini.
Het vertrouwelijke persoonlijke voornaamwoord tussen man en vrouw is in het Afghaans Tu (= jij)
(145). De context, waarin dit woord in een dialoog tussen Amir en Soraya gebruikt wordt luidt in
het Nederlands: “Dank je wel!”:
“Ik had nauwelijks de tijd om te registreren dat ze me voor het eerst met tu had
aangesproken en niet met het vormelijke shoma, want plotseling verdween haar
glimlach. De kleur verdween uit haar gezicht en haar ogen vestigden zich op iets achter
mij”.28

Dit gebruik van “tu”, dat pas na het huwelijk tussen geliefden toegepast wordt, heeft een enorme
invloed op de sfeer van de communicatie. De verwatering van deze restrictie van het “tu” tot de
communicatie tussen de huwelijkspartners heeft tot gevolg, dat het “jij” en “je” in het Nederlands
bij de jongeren geen enkele speciale sfeer meer oproept. Het “je” en “jij” zijn modern en joviaal,
terwijl het “u” alleen nog maar voor officiële instanties en vreemden de gepaste afstand uitmeet.
Niet alleen het “wij” (van Adam en Eva), maar ook het “je” en “jij” kunnen door de dualis tot een
bijzondere categorie worden verheven. De dualis vormt echter taalkundig gezien een uitzondering,
omdat deze in vele talen in de meeste dialecten (of moderne taalvarianten) grotendeels verdwenen
is.
De meeste moderne talen, die de dualis verloren hebben, vertonen nu een correlatie tussen de
persoonlijke voornaamwoorden voor de eerste persoon enkelvoud. Als typisch voorbeeld geldt het
Provençaals de correlatie tussen de hemelgod “Diéu” en het persoonlijke voornaamwoorden “iéu”
voor de eerste persoon enkelvoud. In het Nederlands is er geen correlatie tussen “ic” en een
godennaam, maar wel tussen het persoonlijke voornaamwoord “wut” of “wit” voor de eerste
persoon dualis en de godheid “Tuw”, “Tiw” of “Tij”.

26 Mark of Alliterative has an entry about an interesting question asked by a student in his Old English class: does the
use of the dual pronoun imply greater intimacy?
27 Elohim (gods), "Sons of El" in Canaanite mythology
28 Citaat uit De Vliegeraar – Khaled Hosseini (2003) – Uitverkoren Voetnoten - Het Concentrated Reading Project –
geciteerd in 30.5.2018 De god met de twee gezichten
De indeling van de godennamen en bijbehorende voornaamwoorden
De godennamen en bijbehorende voornaamwoorden kunnen in groepen ingedeeld worden:
1. De “Di* o-o i*”-groep, die aantoonbaar op een singularis pronomen i* en op Di* baseert.
2. De “Tiw o-o wit”-groep, die aantoonbaar op een dual pronomen wit en op Tiw baseert.
3. De “Vit o-o vèdu”-groep, die aantoonbaar op een dual pronomen mi-dvě en op Vit baseert.
4. Andere groepen, die niet aan de bovenstaande regels voldoen.
De “Tiw o-o wit”-groep
De “Tiw o-o wit”-groep, die aantoonbaar op een dual pronomen wit en op Tiw baseert. De dualis
wordt door de T als slotletter aan de meervoudsvorm (“we”) toegevoegd, zodat het singularis “we”
in “wet” (dualis) verandert.
Uit de naam voor de hemelgod Ziu (met de rune ᛠ) kan men voor de dialecten Oud-Zwitsers
(Zwaben, Sueben) en Alemannisch uit de afleidingsformule “Tiw o-o wit” een Dualpronomen
“wiz” ofwel “uuiz” afleiden.
De naam Zwitsers kan ook als de taal der Sueben ofwel Zwabisch geïnterpreteerd worden. De
oorspronkelijke kern van het Zwabische (Schwäbisch) gedeelte heeft zich wellicht in Urach
bevonden. Het heeft net als het Beiers een woordenschat die totaal van het Standaard Hoogduits
verschilt.
De Gotische naam Guᚦ (guth) voor de hemelgod voldoet niet exact aan de Tuw- of Tiw-structuur en
is kennelijk omgekeerd afgebeeld.
Wellicht is de letter G is equivalent met de W. Guᚦ (guth) is dan equivalent met Wodan
(respectievelijk “Wuot”).
De Gotische naam Guᚦ is kennelijk ook de basis voor het huidige woord God.

Taal Godennaam Persoonlijk voornaamwoord van de 1e persoon

Enkelvoud Dualpronomen meervoud
Althochdeutsch Ziu, Tiu, Tiuz ih --- wir
Oud-Zwitsers Zyu ih --- wir
Zwabisch
Sueben
Alemannisch Ziu (Rune ᛠ ziu) ih --- wir
Gotisch Guᚦ (guth) ik wit weis
IJslands Týr ég, eg við vér
Altnordisch Ty, Tí-var ek vit vēr
Fries Tij ik wat wij
Noordfries Tiw ik wat, wët we
Germaans Tuw ich wut, wit wir
Oudnederlands Tuw, Tij ic, ik wut, wit wij
Old English Tiw, Tig, Tue ic, īc, Y ƿit (wit) Ƿē (wē)
Tabel 1 Godennamen en persoonlijke voornaamwoorden van de eerste persoon
De “Vit o-o vèdu”-groep
De “Vit o-o vèdu”-groep, die aantoonbaar op een dual pronomen mi-dvě en op de hemelgod Vit
baseert. Deze naam kan ook tot Svantovit uitgebreid zijn.
Het meervoud mi, me wijkt aanzienlijk af van het “wit in de “Tiw o-o wit”-groep. Voor de dualis
wordt mi, respectievelijk me met het woord dva of dve („twee“) uitgebreid.

Sloveens
• Slovene is one of the few languages with a dual form in addition to the singular and plural
forms. Midva is one of the personal pronouns for the dual form. It means us two.
• Similarly, vidva means you two and onadva means those two. All of these forms are for the
masculine gender. The feminine forms are midve, vidve and onidve.

Taal Godennaam Persoonlijk voornaamwoord van de 1e persoon

Enkelvoud Dualpronomen meervoud
Sloveens Bug jaz mi-dva (m) mi, me
me-dve,
mi-dve (f)
Litouws aš mù-du m, mẽs
mù-dvi f
vè-du

Oerslavisch Svantovit (vě) *(j)azъ, *ja vě my

North Saami29 Jumala, mun moai mii

North-Sami IAOU (?)
Upper Sorbian ja mój my
Tabel 2: Godennamen en persoonlijke voornaamwoorden van de eerste persoon

29 The Uralic Languages von Daniel Abondolo

De “Di* o-o i*”-groep
De “Di* o-o i*”-groep, die aantoonbaar op een singularis pronomen i* en op Di* baseert. Nergens
is in deze lijst een dualis aantoonbaar. De lijst is overgenomen uit The etymology of the Greek dual
form νώ (νῶϊ).
Deze groep is relatief omvangrijk en bevat o.a. de volgende elementen:

Taal Hemelgod Persoonlijk voornaamwoord van de 1e persoon

Enkelvoud Dualpronomen meervoud
Frans Dieu je --- nous
Provençaals Diéu iéu --- nous, nautre

Italiaans Dio io --- noi

Spaans Dios yo --- nosotros
Portugees Deus eu --- nós
Siciliaans Diu iu --- nuàutri
Roemeens Zeu eu --- noi
Nîmes (F.) Dïou yiou ---
Savoye (Montagny) Dzeu dzou ---
Savoye (central) Dyu de ---
Savoye Dyu, ze ---
(Bessans, Giettaz) Dzyeû, Dezyeu
Sardinisch Deu dèu --- nosus
(Campidanese)
Waals Diu, Dju, Diè dji; mi --- nos; nozôtes
Villar-St-Pancrace Dïou (?) iòu --- nû*
Eischemtöitschu Ziisch iich ---
Logudorese Sardinian déu(s) dèo --- nos

Rumantsch (sutsilvan) Dieu(s) jou ---

Rumantsch (Surmiran) Dia ia ---
Rumantsch (Grischun) Dieu jau --- nus
Rumantsch (Vallader) Diẹu eu, eau ---
Tabel 3: Godennamen en persoonlijke voornaamwoorden van de eerste persoon

Villar-St-Pancrace
Het toeval wil, dat ik het ego-pronomen voor het dialect (“Patois”) van Villar-St-Pancrace in een
archief teruggevonden heb. (Zie: Patois van Villar-St-Pancrace in het web-archief):
The series of personal pronouns is: (Cas sujet Cas régime atone tonique direct indirect)
Sg. 1°p a (l’) iòu më, m’ iòu 2°p tü, t’ të, t’ tü 3°p M u(l), al ei(l) së lu ei F eilo la eilo N o,
ul, la - lu - Pl. 1°p nû* nû* 2°p òû* vû* vû* 3°p M î(z) së lû* iè F eilâ (eilaz) lâ* eilâ
Andere groepen, die niet aan de bovenstaande regels voldoen
De navolgende voorbeelden heb ik in het internet gevonden, maar kan meestal nicht controleren of
deze echte vormen van dualis zijn.

Gaelic
Gaelic beschikt over persoonlijke pronomina enkelvoud en meervoud, maar de dualis ontbreekt30.

Grieks
Merkwaardig is het persoonlijke voornaamwoord ἰώ (iṓ), ἱών (hiṓn) der eerste persoon enkelvoud
en de duale vorm νώ, νῶϊ voor het Boeotische dialect. In een blog vind ik nog het volgende
voorbeeld van een spreekwoord in modern Grieks, waarin een dualis verwerkt wordt:
“δυοίν κακοίν προκειμένοιν το μη χείρον βέλτιστον” (“van de twee euvels is de minst
slechte de beste”).31

Of δυοίν κακοίν een echte dualis representeert is mij nog niet duidelijk.

Maori
Ook de Maori pasten een dualis toe. Die omschrijving wordt als volgt geformuleerd:
”The singular pronouns are au “I” (also ahau), koe “you”, and ia “he, she”.
The dual pronouns are täua “you and I”, mäua “he/she and I”, körua “you two”, räua
“they too”.
The plural pronouns are tätou “several of us, including you”, mätou “several of us, but
not you”, koutou “you: all of you”, rätou “they: all of them” 32

Hebreeuws
In het Hebreeuwse persoonlijke voornaamwoord der eerste persoon enkelvoud An-óki, dat in de
verkortte vorm tot anî gereduceerd wordt, komt óki overeen met ἐγώ ofwel ego en “ik”. Een
bijbehorende dualis ontbreekt.

Arabisch
Sommige Arabische talen33 beschikken over duale pronomina voor de tweede en derde persoon,
naar niet voor de eerste persoon “wij beide”. Om de dualis voor een gewoon substantief te vormen
sluit men het woord met “aan” of “ayn” af. Om een meervoudsvorm uit te drukken geeft men een
getal aan, dat door het substantief gevolgd wordt. Om het wat complexer te maken gebruikt men
daarbij het meervoud voor alle getallen tot de tien en voor grotere aantallen de enkelvoudige vorm.
Maar als men een meervoud zonder aantal specificeert neemt men altijd de meervoudsvorm,
behalve voor de tweetallen, waarvoor men de dualis ter beschikking heeft.34

30 Personal pronouns (in Gaelic Grammar)

31 Jimmy Ho says: March 29, 2004 at 3:21 am –
32 aldiboronti: (March 29, 2004 at 8:02 am) http://www2.auckland.ac.nz/maori/jhmrc/dictionary/Word_Classes.htm
33 In de Egyptische variante van het Arabisch – Variable Input and the Acquisition of Plural Morphology
34 (Omar 1973 Omar, Margaret. 1973. The acquisition of Egyptian Arabic as a native language, The Hague: Mouton.
[Crossref], [Google Scholar]). – Cryptic Ned says: March 30, 2004 at 12:37 am
Austronesian languages 35
De omschrijving van de dualis voor de persoonlijke voornaamwoorden wordt als volgt voor drie
talen gedefinieerd: Yapese (in Micronesia), Numbami (in Papua New Guinea), en Tok Pisin
(Melanesian Pidgin). De auteur beschrijft de betekenis als “Beide vechten tegen elkaar”.
Among the more striking nonliteral uses I recall are the following.
At the largest public gathering I ever attended in Yap, on UN Day in October, the PA-system
announcer expressed sympathy to the crowd several times in the second-person dual, lit.
‘you-two have become tired’ (from Japanese otsukaresama/gokurousama, which equal
‘thank you’ in some contexts, but which English speakers tend to extend to any and all
contexts when they might say ‘thanks’ in English.) I’m still not sure whether the announcer
meant to stress his intimacy or familiarity with the crowd, or to used the dual as the
“collective” plural, or to remark indirectly on how big the crowd was, as if a stadium PA
announcer would say to a crowd of 30,000, “I’m glad to see a few of you managed to turn
up for the game today.”
In Numbami, the “trial” pronouns have the collective function and rarely refer exactly to ‘3’,
while the dual is often used in the sense of ‘both together’: alua ti-wesa bebesua-ma
‘they.two they-went both-ly’ = ‘they both went’, but you can also say: alua ti-lapa ata
‘they.two they-fought reciprocal/reflexive’ = ‘the two of the them fought (each other)’.
English ‘both fought’ doesn’t seem to imply the reciprocal as much as ‘they fought’ does.
In Melanesia, dual and higher pronouns with appositional nouns are often used where
European languages would use conjoined forms, as in Tok Pisin: mitupela Sam i stap ‘we-
two Sam [=Sam+I] stay [here]’. In other words, the pronoun signals the total number, and a
nouns list out the less obvious members of the set.

Tagalog (Philippijnen)
In Tagalog worden de vormen van de dualis als volgt gedocumenteerd:

Personal Pronoun Direct (ang) Indirect (ng) Oblique (sa)

1st person singular ako ko akin
1st person dual 36 kitá / kata nita / nata kanitá / kanata (ata)
1st person plural inclusive tayo natin atin
1st person plural exclusive kamí namin amin
2nd person singular ikáw (ka) mo iyó
2nd person plural kayó ninyó inyó
3rd person singular siyá niyá kaniyá
3rd person plural silá nilá kanilá
Tabel 4: Persoonlijke voornaamwoorden in Tagalog (uit: Wikipedia - Pronouns Tagalog grammar)

35 Joel says: March 29, 2004 at 2:59 pm

36 Kata, nita and kanita are not widely used. Kitá was the alternative pronoun for first person dual.
In de volgende tabel zijn maar weinig talen met een persoonlijk voornaamwoord dualis vermeld:

Taal Godennaam Persoonlijk voornaamwoord van de 1e persoon

Enkelvoud Dualpronomen meervoud
Eolisch, Αἰών ἰώ (iṓ), νώ, νῶϊ ᾱᾱμές (hāmés)
Boeotisch Ἰάονες, iāones ἱών (hiṓn)
Grieks Zeus ἐγώ νώ, νῶϊ ἡμεῖς
Latijn Janus, ego --- nos
Iou (-piter), Deus

Tagalog ako kitá tayo / kamí

Maori au / ahau täua / mäua tätou / mätou

Noord Saami37 Jumala, mun moai mii

Nordsamisch IAOU (?)

Gaelic mi --- sinn

Oudiers Dagda mi, mé --- sní,
*Dhagho-deiwos sinni , nini
(emphatic)

Hettitisch Sius uk (ammuk) --- wēs (anzās)

Hebreeuws Jahwe An-óki, anî. --- An-achnu, anû

Hocharabisch Allah anā --- naḥnu
Maltees Alla iena --- ahhna
Tabel 5 Godennamen en persoonlijke voornaamwoorden van de eerste persoon

37 The Uralic Languages von Daniel Abondolo

Alfabetten

De exotische letters in het Bohorič alphabet

a b d e f g h i j k l m n o p r ſ ſh s sh t u v z zh
In het oude Bohorič alphabet vallen vier speciale letters op, die gemeenschappelijke hoofdletters
toepassen:
• I is de hoofdletter voor i en j
• V is de hoofdletter voor u en v
• S is de hoofdletter voor s en ſ
• SH is de hoofdletter voor sh en ſh38
Het valt mij op, dat er meerdere talen zijn, die de letters J, I, U (of V) en Th, Z en S van exotische
symbolen voorzien.
Mogelijkerwijze vormen deze letters speciale codewoorden zoals ook de runentekens ᚠᚢᚦ (Futh).
In ᚠᚢᚦ komt echter alleen de ᚢ (U) en de ᚦ (Th) overeen met de u of v resp. de sh of ſh in het
Bohorič alphabet:
alfabet a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z

Bohori A B Z ZH D E F G H I J K L M N O P R S SH T U V
č
modern C Č Z Ž
Sloveen

Tabel 6 Bohorič alphabet

In zekere zin zijn Z (sh of ſh) en D respectievelijk ᚦ (Th) equivalent, wat uit de overeenkomst van
Sius, Zeus en Deus, Theus afgeleid kan worden.

De anomalie Tij o-o jit in het Oudnederlands

In het Oudnederlands is de lange IJ een digraaf, die door de tekstverwerkers nogal verwaarloosd
wordt. Ijslands wordt systematisch verkeerd geschreven en moet met de hand in IJsland veranderd
worden. In de Nederlandse taal wordt de ij soms als één letter beschouwd en vormt zij dan samen
met de y de 25e letter van het Nederlandse alfabet. De IJ verschilt van de letter Y.
Mij valt het op, dat de hemelgod Tuw ook als Tij geformuleerd wordt. In de uitleg wordt de lange ij
als dubbele i, respectievelijk in het Middelnederlands als lange [iː]? beschouwd. Om de
leesbaarheid te vergroten kreeg de tweede i een staart, wat ook bij Romeinse cijfers als iij werd
gebruikt. De lange ij werd in 1804 officieel geïntroduceerd.
In de Taaldacht / Vergeten woorden (T) worden Tuw en Tij als Hemelgod gespeld.39 Dinsdag is dan
in het Fries tiisdei, wat men in het Zwitsers als Zyschtig spelt. Volgens Bartjes is de Friese
hemelgod “Tij” dus equivalent aan het Zwitserse “Zy”. Het bijbehorende pronomen “wut” van de
1e persoon dualis is officieel wut/wit, maar bijpassend is voor Tij het pronomen voor de 2e persoon
dualis °jut/°jit ‘jullie twee (onderwerp)’40. Die is een anomalie in de theorie.

38 het Bohorič alphabet

39 Tuw 2 m., Tij 2 1 God, Hemelvader, de Heer van Licht en Recht, de oorspronkelijke Hoge God in het Germaanse
volksgeloof, ew. °Dings/°Dijs • Fries Tij (in tiisdei), Engels Tue (in Tuesday), Noors Ty, IJslands Týr • bijzonder
gebruik van °tuw1/°tij1, in °tuwsdag, vgl. °Met4 ‘Beschikker, Ordenaar, Schepper, God’
40 wut vnw., wit 1 wij twee, wij beide • verouderd Noordfries wat, wët, IJslands við • vgl. °onk1 ‘ons twee’, °jut/°jit
Oud-Engels41
• Aan het 26 letters omvangrijke Latijnse alfabet werden sinds de 7e eeuw op basis van de
Angelsaksische Futhorc de letters thorn (Þ þ) en wynn (Ƿ ƿ) toegevoegd.
• De letter eth (Ð ð) werd toegevoegd als een variant van de dee (D d).
• De letter yogh (Ȝ ȝ) werd toegevoegd door de Noormannen.
• De ae-ligatuur ash (Æ æ) vormde een eigen letter op basis van de futhorc rune æsc. De o-e
ligature ethel (Œ œ) werd gesymboliseerd door een eigen rune œðel.
& ⁊42 Ƿ Þ Ð Æ
ABCDEFGHIKLMNOPQRSTVXYZ &⁊ ǷÞÐÆ
• De thorn (Þ þ) is equivalent aan de dee (D d) en eth (Ð ð).
• De wynn (Ƿ ƿ) is equivalent aan de Digamma ( ᚠ, /w/, /u/, /v/, /f/).

Het Ogham alfabet

Men kan ook onderzoeken welke vijf letters aan het oude 20 letters omvattende Ogham alfabet
toegevoegd zijn.
Deze toevoegingen (á, æ, ý, ia, ea) behoren tot de forfeda {é(o), ó(i), ú(i), p en ch} van het ogham
alfabet.

‘jullie twee (onderwerp)’, °ink1 ‘jullie twee (voorwerp)’

41 Old English
42 Tironian note ond (⁊)
Futhark
Door het enorme verbreidingsgebied moest het Futhark alfabet een groot aantal klanken kunnen
afbeelden, wat door de talloze volksverhuizingen met name in de drie letters ᚠ, ᚢ, ᚦ van het
sleutelwoord ᚠᚢᚦ tot een zeer flexibele interpretatie van ᚠ, ᚢ, ᚦ heeft geleid. Deze letters
symboliseren de hoofdklanken voor de hemelgod.
• De beginletter ᚠ in het woord ᚠᚢᚦ symboliseert een Digamma die een “universeel” karakter
vertoont (→ ᚠ, /w/, /u/, /v/, /f/).
• De tweede letter ᚢ van ᚠᚢᚦ representeert een klinker u (in in wut of Tuw) of y (in Tyr). Door
de universaliteit van zowel de ᚠ als ᚢ kunnen de eerste twee letters beide een u of y
vertegenwoordigen.
• De derde letter kan een Þ (→ Þor), T (→ Tyr), D (→ “Dyaus”, “Ƿid”), Z (→ Ziu), S (→
Sius) symboliseren. Ook de letter “Z” van Chilperic I past als equivalent van Þ in dit
schema.
Sleutel-
Alfabet woord A linkervleugel I rechtervleugel Ω
ᚠᚢᚦ
Aantal symbolen 3 1 9 1 9 1 1
Elder Futhark ᚠ ᚢᚦᚨ ᚱᚲ ᚷ ᚹᚺᚾᛁ ᛃ ᛇ ᛈᛉ ᛊ ᛏᛒᛖᛗᛚ ᛜ ᛟ ᛞ
ᚩ ᚳ ᚷ ᛇ ᛉ ᛟ
Old English Futhorc ᚠ ᚢᚦ ᚱ ᚹᚻᚾᛁ ᛄ ᛈ ᛋᛏᛒᛖᛗᛚ ᛝ ᛞ
cȝ o eo x œ
Younger Futhark ᚠ ᚢᚦᚬą ᚱᚴ ᚼ ᚾᛁ ᛅa ᛋᛏᛒ ᛘ ᛚ
Transliteratie f u Þa r k g wh n i j ï p z s t b e ml ŋ o d
Φ G S Ω
Gotisch alfabet Ϝ ᚢ Α R Κ Γ Υ Η ΝΙ Ι ΠΖ Τ Β Ε ΜΛ Δ
Ψ ᛃ Σ ᛟ
De 4 letters van
Ζ Δ Ψ Θ
Chilperic I
Tabel 7 Over de afleiding van het Gotisch alfabet uit de Futhark alfabetten
(bronvermelding: baserend op Wikipedia's Runes)43

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2
1 2 3 4 5 6 7 8 9
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4
Elder Futhark ᚠᚢᚦ ᚨ ᚱ ᚲ ᚷ ᚹ ᚺᚾ ᛁ ᛃᛇᛈᛉᛊ ᛏᛒᛖ ᛗ ᛚ ᛜ ᛟ ᛞ
Transliteratie f u þ a r k g w h n i j ï p z s t b e m l ŋ o d

Tabel 8 Het oude Futhark-systeem met het sleutelwoord ᚠᚢᚦ (f,u,þ) en de klinkers ᚨᛇᛟ (a, ï, o)

43 1.3.2018 Over het ontstaan en de ondergang van het Futhark-alfabet

Inhoud
Bad Urach...................................................................................................................................1
Kruistochten en levensmotto's................................................................................................1
Barbara Gonzaga....................................................................................................................2
Humanistische vertalingen.....................................................................................................2
De inschriften van de St. Amanduste Urach...............................................................................2
De doopvont...........................................................................................................................2
De preekstoel..........................................................................................................................2
De leuningen van koorstoelen................................................................................................3
Truber, reformator der Slowenen als vluchteling in Urbach.......................................................3
Dalmatinova Biblija (1584)....................................................................................................3
GNB (Good News Bible, 1992).............................................................................................4
L45 (Lutherbijbel, 1545)........................................................................................................4
Godennamen en persoonlijke voornaamwoorden van de eerste persoon...................................5
De indeling van de godennamen en bijbehorende voornaamwoorden.......................................6
De “Tiw o-o wit”-groep..........................................................................................................7
De “Vit o-o vèdu”-groep........................................................................................................8
Sloveens.............................................................................................................................8
De “Di* o-o i*”-groep............................................................................................................9
Villar-St-Pancrace..............................................................................................................9
Andere groepen, die niet aan de bovenstaande regels voldoen............................................10
Gaelic ..............................................................................................................................10
Grieks...............................................................................................................................10
Maori...............................................................................................................................10
Hebreeuws.......................................................................................................................10
Arabisch...........................................................................................................................10
Austronesian languages ..................................................................................................11
Tagalog (Philippijnen).....................................................................................................11
Alfabetten..................................................................................................................................13
De exotische letters in het Bohorič alphabet........................................................................13
De anomalie Tij o-o jit in het Oudnederlands......................................................................13
Oud-Engels...........................................................................................................................14
Het Ogham alfabet................................................................................................................14
Futhark..................................................................................................................................15