ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΤΗΚΕ ΣΤΟΝ ΦΥΣΙΚΟ ΤΟΥ ΧΩΡΟ ΤΟ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΕΡΓΟ

«Η Προκυμαία της Σμύρνης»

Κείμενο – φωτογραφίες: Αριστείδης Βικέτος

Στο θρυλικό «Και» (Quais) του 19ου αιώνα, μήκους 3,5 χλμ διασώζονται σήμερα
14 κτήρια
Για πρώτη φορά ένα βιβλίο παρουσιάστηκε κατά την διάρκεια μιας περιδιάβασης. Ο
λόγος για το μοναδικό στο είδος του δίτομο έργο: «Η προκυμαία της Σμύρνης»
(εκδόσεις ΚΑΠΟΝ), το οποίο κυκλοφόρησε στην Αθήνα την προπερασμένη
βδομάδα. Συγγραφείς, οι οποίοι έκαναν επίπονη έρευνα έξι χρόνων, είναι ο Γιώργος
Πουλημένος, αναλυτής-προγραμματιστής, και ο Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου,
ειδικός στα γεωγραφικά πληροφοριακά συστήματα, μελετητής της σμυρναίικης
ιστορίας και τοπογραφίας, και οι δύο με καταγωγή από την Σμύρνη.
Στην περιδιάβαση το βιβλίο παρουσίασε στον φυσικό του χώρο, το θρυλικό «Και»
(Quais) κατά τον 19ο αιώνα, λεωφόρος Κεμάλ Ατατούρκ σήμερα, ο Αχιλλέας
Χατζηκωνσταντίνου, σε περίπου 50 μέλη της Πολιτιστικής Εταιρείας ΠΑΝΟΡΑΜΑ,
που ταξίδεψαν ειδικά στην Σμύρνη από την Αθήνα με επικεφαλής την ιστορικό
Μαριάνα Κορομηλά.
Το δίτομο βιβλίο αναφέρεται διεξοδικά στην προκυμαία της Σμύρνης, εκεί όπου
γράφτηκε, πριν 96 χρόνια, ο επίλογος της καταστροφής της πόλης και των Ελλήνων
κατοίκων της το 1922. Η προκυμαία ήταν ένα τεράστιο για την εποχή του (1869-75)
κατασκευαστικό έργο και παράλληλα ο καθρέφτης της πόλης. Φιλοξένησε, σύμφωνα
με τον Αχιλλέα Χατζηκωνσταντίνου, στα 3.350 μέτρα του μήκους του όλων των
ειδών και χρήσεων κτίσματα, όπως: κατοικίες, προξενεία, λέσχες, κινηματοθέατρα,
καφεζυθοπωλεία, ξενοδοχεία, γραφεία, αποθήκες, τράπεζες και κρατικές υπηρεσίες.
Σήμερα ο επισκέπτης βλέπει ελάχιστα από αυτά ως αποτέλεσμα τόσο της
καταστροφικής πυρκαγιάς του Σεπτεμβρίου του 1922 όσο, και κυρίως, της ξέφρενης
ανοικοδόμησης της περιόδου 1950-70 που άλλαξε πλήρως την εικόνα του
παραλιακού μετώπου της πόλης. Επιπλέον, σήμερα έχει μεταβληθεί ακόμα και η ίδια
η τοπογραφία της προκυμαίας, μετά τα έργα της επιχωμάτωσης της δεκαετίας του
1990, με αποτέλεσμα να χαθεί η ζωτικής σημασίας επαφή της με τη θάλασσα.
Το δίτομο έργο των Πουλημένου και Χατζηκωνσταντίνου παρουσιάζει με
πρωτότυπο και εποπτικό τρόπο το "Και» ως , όπως σημειώνουν οι συγγραφείς, «ένα
ενιαίο αρχιτεκτονικό, τοπογραφικό και ιστορικό σύνολο».
Οι συγγραφείς του βιβλίου αξιοποίησαν το σύνολο των διαθέσιμων πηγών
(βιβλιογραφία, τύπο, φωτογραφίες, χάρτες, εμπορικούς οδηγούς κ.ο.κ.) στην Ελλάδα
και διεθνώς. Μελετήθηκαν εκατοντάδες καρτ-ποστάλ και πανοράματα, όπου
αποτυπώνονται τα μεγαλοπρεπή ιδιωτικά μέγαρα, θέατρα, καφέ, προξενεία, λέσχες
και ξενοδοχεία του "Και", καθώς και η ζωηρή κίνηση του λιμανιού.
Πρόκειται για τις διαφορετικές πτυχές του δημόσιου και ιδιωτικού βίου της Σμύρνης,
μιας σημαντικής πόλης-κόμβου που, αν και βρισκόταν στην Ανατολή, ανέπνεε για
αιώνες τον αέρα της Δύσης.
Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ιστορία των ενοίκων του "Και", που αποτελούσαν
μέλη μίας δυναμικής, πολυεθνικής κοινωνίας.
Με βάση αυτά το καθένα από τα 200 και πλέον κτίσματα που καταγράφηκαν,
μελετήθηκε και σχεδιάστηκε ξεχωριστά, ενώ με την χρήση ψηφιακής τεχνολογίας
επιχειρήθηκε για πρώτη φορά μία συνολική ανασύσταση του παραλιακού μετώπου
της Σμύρνης, που συμπληρώνεται με πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
Στην περιδιάβαση στο «Και» για την παρουσίαση του βιβλίου αναβίωσε η «χρυσή
εποχή» της πρωτεύουσας της Ιωνίας.
Ο Αχιλλέας Χατζηγεωργίου αναφέρθηκε διεξοδικά στην ιστορία της περιοχής και
έκανε στάσεις στα 14 κτήρια του «Και» της προ του 1922 εποχής, που σώζονται
σήμερα πλήρως ή μερικώς. Αυτά είναι:
1. Οικία (Atatürk Cαddesi Cd 364) .
2. Οικία Αθανασούλα / Κωνσταντινίδη (Atatürk Cd 362)
Η οικοδομημένη τη δεκαετία του 1890 κατοικία έχει, σύμφωνα με τον Αχιλλέα
Χατζηκωνσταντίονου, παραδόξως ταυτιστεί, σύμφωνα με μαρτυρίες, με την κατοικία
δύο διαφορετικών ελληνικών οικογενειών. Η μία είναι η οικογένεια Αθανασούλα,
γνωστή για την χαρτοποιία («Κεατχανέ» στα σμυρνέικα) –κυρίως σιγαρόχαρτου- και
τις άλλες επιχειρήσεις που διατηρούσαν τα αδέλφια Αθανασούλα, με γνωστότερο τον
Χριστάκη-μπέη, στη Σμύρνη. Η άλλη οικογένεια ήταν των Κωνσταντινίδηδων,
μεγαλεμπόρων σταφίδας στα Βουρλά, με δικούς τους εξαγωγικούς οίκους. Απόγονος
της οικογένειας ήταν ο γιατρός και συγγραφέας Θάνος Κωνσταντινίδης.
3. Οικία Lafont (Atatürk Cd 360)
4. Οικία Παπαδημητρίου (Atatürk Cd 264)
Η οικογένεια Παπαδημητρίου καταγόταν από τον Μυστρά της Πελοποννήσου, από
όπου τον 19ο αιώνα ήρθαν μέσω Σάμου στη Σμύρνη. Εδώ διατηρούσαν σημαντικό
εμπορικό οίκο υφασμάτων, ενώ άλλα μέλη της οικογένειας ήταν εγκατεστημένα στο
Manchester της Αγγλίας. Το 1922 η κατοικία κατάφερε να σωθεί λόγω της γαλλικής
υπηκοότητας του ιδιοκτήτη της, ενώ στη συνέχεια στέγασε για ένα διάστημα το
Ελληνικό προξενείο (1934-55). Σήμερα τελεί υπό αναστήλωση και είναι γνωστή
στους ντόπιους με την ονομασία «το σπίτι του Χρυσόστομου», υπονοώντας λογικά
τον εθνομάρτυρα μητροπολίτη Σμύρνης, χαρακτηρισμός που, όπως σημειώνουν οι
συγγραφείς του βιβλίου, στερείται οποιασδήποτε ιστορικής βάσης.
5. Οικία Καπετανάκη – Ελληνικό Γενικό Προξενείο (Atatürk Cd 262)
Πρόκειται για την κατοικία του Εμμανουήλ Καπετανάκη ή Απέργη, πλούσιου
εμπόρου και κατασκευαστή κυτίων συσκευασίας αποξηραμένων σύκων και
σταφίδων. Ο Καπετανάκης, Ιταλός υπήκοος, το 1921 νοίκιασε το οίκημα στο Ιταλικό
προξενείο. Κατόπιν ήρθε πρόσφυγας στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε πρώτα στην
Πάτρα και μετά στην Πεύκη όπου και πέθανε, αφήνοντας με διαθήκη την κατοικία
του στο Ελληνικό Δημόσιο, προκειμένου να στεγάσει το Γενικό Προξενείο της
Ελλάδος στη Σμύρνη. Τα εγκαίνια αυτού του προξενικού κτίσματος έγιναν στις 24
Οκτωβρίου του 1955, μόλις ενάμιση μήνα μετά τα «Σεπτεμβριανά» (6-7
Σεπτεμβρίου), στη διάρκεια των οποίων κάηκε η προηγούμενη έδρα του. Από τον
περασμένο Σεπτέμβριο το Γενικό Προξενείο της Ελλάδος στεγάζεται και πάλι στην
οικία Καπετανάκη, η οποία ανακαινίστηκε εκ βάθρων.
6. Οικία Dussaud – Guiffray (Atatürk Cd 260)
7. Οικία Spartali (Σπαρτάλι) – Μουσείο Κεμάλ Ατατούρκ (Gündüğdu Cd 242)
Πρόκειται για σπάνιο δείγμα μεγαλοαστικής κατοικίας της Σμύρνης κτισμένη την
περίοδο 1876-80, συνολικής επιφάνειας 852 τ.μ., με 35 δωμάτια, που διατηρείται σε
πολύ καλή κατάσταση. Ιδιοκτήτης ήταν ο Takvor Spartali (-an), από αρμένική
οικογένεια μεγαλεμπόρων ταπητουργών με καταγωγή την Σπάρτη της Πισιδίας. Ο
πατέρας του Takvor (Ταβκόρ), Agop (Αγκόπ), μαζί με τον θείο του, Hohvannes
(Χοβάνες), ήταν σημαντικοί ευεργέτες πολλών αρμενικών κοινοτικών ιδρυμάτων της
πόλης.
Την ιστορία του κτηρίου μετά το 1922, σφράγισε, ανέφερε ο Αχιλλέας
Χατζηκωνσταντίνου, η απόφαση του Κεμάλ Ατατούρκ να διαμείνει σε αυτή κατά τη
διάρκεια του Οικονομικού Συνεδρίου , που διοργανώθηκε στη Σμύρνη μεταξύ 17.2 -
4.3.1923 με σκοπό την ανασυγκρότηση της κατεστραμμένης τοπικής οικονομίας.
Κατόπιν, το κτήριο εκμισθώθηκε για διάστημα τριών ετών στον Naim Bey (Ναίμ
Μπέϊ), που το μετέτρεψε σε ξενοδοχείο με την επωνυμία «Naim Palas». Tον
Οκτώβριο του 1926, το μέγαρο αγοράστηκε από τον Δήμο Ιζμίρ (Σμύρνης) και αφού
ανακαινίσθηκε, δόθηκε ως δώρο στον Κεμάλ Ατατούρκ για να διαμένει κατά τις
επισκέψεις του στη Πόλη. Ως μουσείο Κεμάλ Ατατούρκ λειτουργεί από το 1941,
φιλοξενώντας ανάμεσα σε άλλα εκθέματα και πολλά προσωπικά αντικείμενα του
ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας.
8. Γαλλικό Προξενείο (Cumhuriyet Blv 153)
Διώροφο κτίσμα αποικιακού ρυθμού, με πολυτελείς εσωτερικούς χώρους, χωρίς
είσοδο επί της προκυμαίας. Η κατασκευή του νέου Γαλλικού Προξενείου επί της
προκυμαίας (το παλαιό βρισκόταν σε μικρή απόσταση, αλλά πιο εσωτερικά)
ανατέθηκε στον Γάλλο αρχαιολόγο και αρχιτέκτονα Emmanuel Pontremoli
(Εμανουέλ Ποντρεμόλι) και ξεκίνησε το 1905. Μαζί με τον Ποντρεμόλι εργάστηκαν
και Τηνιακοί μαρμαροτεχνίτες όπως ο Λάμπρος Ν. Ρήγος από το χωριό Υστέρνια.
Στη φωτιά του 1922 το κτήριο υπέστη σοβαρές ζημιές και τμήμα της στέγης του
κατέρρευσε. Μετά την επισκευή του, επαναλειτούργησε. Το 2011 ανακαινίστηκε με
χορηγία του Λεβαντίνου επιχειρηματία και συλλέκτη Lucien Arcas (Λουσιέν Αρκάς)
. Έκτοτε, στεγάζει στο μπροστινό του τμήμα το ομώνυμο κέντρο τέχνης (Arkas Sanat
Merkezi) και πλήθος περιοδικών εκθέσεων.
9. Ξενοδοχείον «Λονδίνον» (Atatürk Cd 40)
10. Ξενοδοχείον «Αίγυπτος» (Atatürk Cd 158)
11. Μέγαρο Rees (Atatürk Cd 152)
12. Καφενείο «Χρυσούν Απίδιον» (Atatürk Cd 146 & 150)
13. «Μέγα Ξενοδοχείον Ο Παράδεισος» (Atatürk Cd 114)
14. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος (Sk 1344 No:2)
Επιβλητικό, γωνιακό, διώροφο μέγαρο, έδρα του υποκαταστήματος της Εθνικής
Τραπέζης της Ελλάδος στη Σμύρνη (1919-1922), με πλούσια εξωτερική διακόσμηση.
Προηγουμένως, είπε ο Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου, στην αρχική πιο απλή μορφή
του, στέγαζε το Εμπορικό και Βιομηχανικό Χρηματιστήριο. Σώζεται ακέραιο, με
εξαίρεση τον γωνιακό «γαλλικού τύπου» πυργίσκο του που αφαιρέθηκε τη δεκαετία
του 1980.
Κατά την διάρκεια της περιδιάβασης στην ιστορική προκυμαία της Σμύρνης τα μέλη
της Πολιτιστικής Εταιρείας ΠΑΝΟΡΑΜΑ επισκέφθηκαν το Γενικό Προξενείο της
Ελλάδος, όπου έτυχαν εγκάρδιας υποδοχής από την Γενική Πρόξενο, Αργυρώ
Παπούλια. Η Γενική Πρόξενος τους μίλησε για την ιστορία του Προξενείου, τις
περιοχές της δικαιοδοσίας του και το ρόλο , που επιτελεί. Τόνισε ότι στόχος, ο οποίος
υπηρετείται μέσα από πολιτιστικές, εμπορικές και άλλες δραστηριότητες , είναι η
προώθηση των θέσεων της Ελλάδος και η καλλιέργεια σχέσεων φιλίας και
συνεργασίας μεταξύ των λαών των δύο χωρών. Ο Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου και
η Μαριάνα Κορομηλά πρόσφεραν στην κ. Παπούλια το δίτομο έργο για την
βιβλιοθήκη του Γενικού Προξενείου.
Τα μέλη της πολιτιστικής εταιρείας ΠΑΝΟΡΑΜΑ ξεναγήθηκαν στο αρχαιολογικό
μουσείο και στην αρχαία αγορά από την Μαριάνα Κορομηλά και πριν αναχωρήσουν
για την Αθήνα επισκέφθηκαν σωζόμενες από την πριν το 1922 περίοδο οικίες στον
Μπορνόβα και στον Βουτσά.