_i Ο ΝΙΚΟΣ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗΣ ΩΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΑ ΓΙΑΣΣΙΑ
 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2014-2015

2
Ερευνητική Εργασία
O ΝΙΚΟΣ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗΣ ΩΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ

επιβλέπων καθηγητής: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΠΑΝΕΤΣΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΑ ΓΙΑΣΣΙΑ

Πάτρα, Νοέμβριος 2015

 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

10 ΠΕΡΙΛΗΨΗ
11 ABSTRACT
12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

4 5

18 42 66 78 186
Ο ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙ- ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ 5 ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΣΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ Η ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙ- ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΝΙΚΟ
ΕΛΛΑΔΑ ΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ
i. Διαχωρισμός Περιόδων στην αρχιτεκτονική του Νίκου
Βαλσαμάκη.
i. Το τοπικό κλίμα της Ελλάδας i. Η δεκαετία του ‘40. Οικοδομική Απρα- i. Γενικά - Η συμβολή του στην ελλη- i. Πολυκατοικία στη λεωφόρο Κηφισίας
1η Περίοδος - Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος | Οικία Λαναρά
ii. Η περίπτωση της πόλης της Αθή- ξία και Συντηριτισμός νική αρχιτεκτονική. 272.
2η Περίοδος - Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις | Οικία Πρωτονοτάριου ii. Μέγαρο Ασφαλιστικών Εταιρειών ΑΤΕ
νας ii. Η δεκαετία του ‘50. Επανασύνδεση ii. Αξίες στο έργο του. 3η Περίοδος Ρουστίκ Ύφος | Οικία Καρακώστα στη λεωφόρο Συγγρού.
iii. Αρχές Βιοκλιματικού Σχεδιασμού με το Μοντέρνο. iii. Επιρροές. 4η Περίοδος - Επιστροφή στο Μοντέρνο | Κατοικία στη Κοιλάδα 1
για τα κελύφη των κτηρίων στην Ελ- iii. Το αίτημα της ελληνικότητας. 5η Περίοδος - Σχεδιασμός Βιώσιμων Λύσεων | Κατοικία στην Εκάλη
λάδα iv. Εδραίωση του μοντερνισμού.
iv. Ελληνικά μορφολογικά χαρακτη- v. Μετα-μοντέρνο / Αρχιτεκτονικές Ανα-
ριστικά κτηρίων που συμβάλλουν ζητήσεις.
στην αντιμετώπιση του ηλιασμού. vi. Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική.
v. Είδη σκιασμού ανώνυμης Αθηναϊ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 190
κής αρχιτεκτονικής. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 192
ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ 194
ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ 196
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 197
ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 198
Ευχαριστώ πρώτα απ’ όλα τον καθηγητή μου Γεώργιο Πανέτσο, για την
καθοδήγησή του αλλά και την μετάδοση των γνώσεών του για την ελληνική
αρχιτεκτονική και ειδικότερα για τον ίδιο το Νίκο Βαλσαμάκη.
Επίσης, ευχαριστώ όλους μου τους φίλους και συμφοιτητές μου για τη συ-
νεχή ψυχολογική υποστήριξη, και ακόμα πιο πολύ τον Μιχάλη Ξηρόκωστα
για τη πολύτιμη βοήθεια και γνώμη του.
Και ακόμα πιο πολύ τη μητέρα μου, η οποία με στηρίζει και είναι η αιτία
που έχω τη δυνατότητα να εκπληρώσω όλες μου τις φιλοδοξίες και τους
στόχους.
 ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ο κύριος στόχος της έρευνας είναι να εξερευνήσει τη σχέση του βιοκλιματικού σχεδιασμού με την εκλεπτυσμένη μορφολογικά αρχιτεκτονική. Αυτό θα το πετύχει, μέσα
από την μελέτη και αξιολόγηση υλοποιημένων έργων, ορόσημων στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής, από τη σκοπιά του ηλιασμού και της ηλιοπροστασίας.
Τίθενται τα εξής ερωτήματα προς ανάλυση: πρώτον, ποια είναι τα αποδοτικότερα μορφολογικά χαρακτηριστικά των μέχρι τώρα χτισμένων παραδειγμάτων της ελλη-
νικής ανώνυμης και επώνυμης αρχιτεκτονικής, και δεύτερον, οι έλληνες αρχιτέκτονες λαμβάνουν υπόψη τη κλιματολογική παράμετρο και την ένταξη στο τοπίο, κατά
τη διάρκεια του σχεδιασμού, και αν ναι, σε τι βαθμό;
Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί αρχικά, η ανάλυση του τοπικού κλίματος της Ελλάδας, και ιδιαίτερα της Αττικής, έτσι ώστε να κατανοηθούν οι ανάγκες των κτηρίων
που χτίζονται στο τόπο μας. Επιπλέον, χρήσιμη είναι η αναφορά και καταγραφή των πιο διαδεδομένων συστημάτων που χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό στην
ελληνική πραγματικότητα, όπως και τα αντίστοιχα μέτρα που έχουν εφαρμόσει αναγνωρισμένοι Έλληνες αρχιτέκτονες που αντιπροσωπεύουν το χώρο της εκλεπτυ-
σμένης αρχιτεκτονικής.
Σημαντικός παράγοντας για την εξέλιξη της εργασίας, ήταν η προσπάθεια για μελέτη ενός αντιπροσωπευτικού αριθμού μορφολογικών χαρακτηριστικών στην ελλη-
νική αρχιτεκτονική, με σκοπό να κριθεί εάν ο σχεδιασμός τους εναρμονίζεται με το περιβάλλον όπου χτίστηκαν.
Για αυτό το λόγο, κρίθηκε κατάλληλη η εστίαση στο έργου του Νίκου Βαλσαμάκη, καθώς στην αρχιτεκτονική του πορεία διαθέτει μεγάλο αριθμό υλοποιημένων έργων
μέχρι και σήμερα, με τους περισσότερους μορφολογικούς πειραματισμούς, από τους οποίους επηρεάστηκαν οι επόμενες γενιές Ελλήνων αρχιτεκτόνων.
Στα παραδείγματα, που επιλέχθηκαν για να εκπροσωπήσουν καλύτερα αυτές τις πέντε περιόδους, που έχουμε ξεχωρίσει στην αρχιτεκτονική του, παρατηρούνται
8 ομοιότητες και διαφορές, συνέχειες και ασυνέχειες στο τρόπο σχεδιασμού και στη χρήση υλικών, που στοχεύουν κυρίως στον κατασκευαστικό πειραματισμό. Όμως σε
αυτή την έρευνα, δίνεται έμφαση στην ταυτοποίηση και ανάλυση της συμπεριφοράς ενός χαρακτηριστικού του κελύφους κάθε κατοικίας, που τη καθιστά ξεχωριστή
και καινοτόμα σε σχέση με τις υπόλοιπες. Έτσι, αρχικά η κατοικία μελετάται σα σύνολο, στο προσανατολισμό που έχει τοποθετηθεί με τα ανοίγματα και τη μορφολογία
της. Ενώ τελικά, αποδομείται και κρίνεται η συμπεριφορά του κάθε στοιχείου, που συμβάλλει στη διαφοροποίηση του περιβλήματος, αλλά και στη σύνθεση των όψεων.
ABSTRACT
The primary goal of this research is to investigate the relationship between bioclimatic design and the morphologically refined architecture. This will only be achieved,
through the study and the valuation of completed works, which have been historically appraised in the Greek architecture, from the perspective of sun shading and sun
trapping.
Thus, these questions arise to search for their answer. First of all, which are the most efficient characteristics in morphology that can be found, both in the built examples
from the Greek anonymous and published architecture? Secondly, do Greek architects take into consideration the factor of sustainability and the demand to blend into
landscape, during the process of design, and if so, to what extend?
To begin with, it is necessary to analyze the local climate of Greece, emphasizing in the Attica region, in order to understand the requirements of the buildings in our
country. Furthermore, it is needed to report the most common shading systems or solar collectors, and study their advantages and disadvantages, that are found in greek
buildings in general, in contrast to the ones designed from the Greek architects.
Another important issue, for the achievement of the project’s goal was the attempt to examine a representative number of implemented examples, about their
morphological characteristics in the field of greek architecture, in order to be able to judge if their design, does integrate with the landscape. For that specific reason, it
was considered that the work of Nicos Valsamakis meets all the above described conditions. Specifically, his ongoing career in architecture features a large number of
built projects till today, with the most morphological experiments, which affected the design of the next generations.
Consequently, in the case studies chosen, so as to represent best, the five distinctive periods of architecture in Nicos Valsamakis’ s work, similarities and differences are 9
observed in the way of design, but also in the use of materials, which purpose is the experimentation in the structural form. However, in this research, attention is given
firstly, to the identification of a specific characteristic that makes distinctive and also innovative each case study, and then the analysis of its thermal behavior. So, the
five residences are studied as a mass, in the orientation that are built and with their openings and the morphology, as they are. Afterwards, they are deconstructed, in
order to judge the solar behavior of every element, which eventually composite the facades and form the outer test
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η λογική του σχεδιασμού και της οικοδομής σε αρμονική σχέση με τα φυσικά δεδομένα είναι τόσο παλιά, όσο και αυτή της τέχνης του κτίζειν. Η ιστορία κάθε τόπου
αναδεικνύει ορισμένα σταθερά στοιχεία του τοπικού περίγυρου, που επηρεάζουν άμεσα την αρχιτεκτονική. Τα πιο σημαντικά από αυτά, είναι πρώτα απ’ όλα το φως,
η θερμοκρασία, η υγρασία, οι άνεμοι, οι βροχές αλλά και τα χιόνια. Από τα παραπάνω, είναι γνωστό πως το ελληνικό φως, που σχεδόν πάντοτε έχει διαβρωτικό χα-
ρακτήρα, είναι κυρίαρχο στοιχείο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης.
Όλες οι τυπολογίες κτηρίων, από τον αρχαίο ναό, τη χριστιανική εκκλησία, το δημόσιο κτήριο, αλλά κυρίως η κατοικία, αρθρώνονται εσωτερικά και δομούνται πάντοτε
σε σχέση με την επιθυμητή επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον και το φως. Οι όψεις υπόκεινται σε επεξεργασία, όχι μόνο με βάση τα διακοσμητικά στοιχεία αλλά με τη
σύνθεση επάλληλων επιπέδων που δημιουργούν ενδιάμεσους χώρους, των οποίων οι τυπολογίες έχουν ριζώσει στο ελληνικό τοπίο.
Πολλές φορές, η αίσθηση από το εσωτερικό είναι το καδράρισμα τη θέας μέσα από τα ανοίγματα και τα εξωτερικά πλαίσια τα οποία δημιουργούνται, όμως εξωτερικά
το αρχιτεκτόνημα εμπλουτίζεται με το πλήθος των φωτοσκιάσεων. Οι αρχιτέκτονες έχουν τη δυνατότητα να δώσουν χαρακτήρα στα έργα τους, εκμεταλλευόμενοι το
παιχνίδι της σκιάς, διατάσσοντας στις όψεις τους τα κενά και τα πλήρη, αλλά και πλάθοντας τους όγκους με εσοχές και προεξοχές. Έτσι, η κίνηση του ήλιου συμβάλ-
λει στην αποτύπωση τονισμών και σκιών πάνω στα κτήρια, κάνοντας κάθε μέρος ή γωνιά τους να ζωντανεύει ή να κρύβεται, εξαναγκάζοντας το χώρο να πάλλεται
ρυθμικά.
Το εσωτερικό των κτηρίων στην Ελλάδα είναι πάντοτε ευχάριστο και ζεστό, έχοντας μια ιδιαίτερη σχέση με τη ζωή στην ύπαιθρο. Με την εξέλιξη των πόλεων όμως, η
κοινωνία έθεσε καινούργιους κανόνες στο σχεδιασμό και στην οικοδομή. Οι αξίες άλλαξαν και η ποιότητα αντικαταστάθηκε από τη ποσότητα και την εκμετάλλευση.
Έτσι, το ελληνικό φως δεν είναι πια το ίδιο, γιατί το τοπίο στο οποίο προσπίπτει έχει αλλάξει.
Οι συνέπειες αυτού του φαινομένου είναι ήδη γνωστές, καθώς πολλές έρευνες έχουν γίνει για το αντίκτυπο της αστικοποίησης και της μαζικής ανοικοδόμησης στο
περιβάλλον, με κυρίαρχο αποτέλεσμα αυτό της μόλυνσης του περιβάλλοντος και τη μείωση στα αποθέματα πηγών ενέργειας. Το γεγονός που επηρεάζει άμεσα την
10 αρχιτεκτονική είναι πως σε αυτά τα πορίσματα μελετών, ο οικιακός τομέας συμμετέχει στη κατανάλωση ενέργειας 40-60%.
Επομένως, εγείρεται το ερώτημα πως μπορεί να συμβάλει ένας αρχιτέκτονας στη μείωση αυτού του ποσοστού, και κατ’ επέκταση τη βελτίωση των συνθηκών θερμικής
άνεσης στο εσωτερικό.
Σε αυτό απαντάει αυτό που ονομάζουμε σήμερα βιοκλιματική αρχιτεκτονική, η οποία όπως αναφέρθηκε έπαιζε σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό κτηρίων και κατά συ-
νέπεια ολόκληρων πόλεων, από αρχαιοτάτων χρόνων.

Στην Ελλάδα, από το 1940 υπήρχε ενδιαφέρον για τις αρχές αυτού του όρου, ενώ στο εξωτερικό είχαν ήδη αρχίσει οι πρώτες έρευνες σε επιστημονική βάση. Φτάνοντας
στη σημερινή εποχή, παγκοσμίως έχουν χτιστεί αμέτρητα παραδείγματα που ακολουθούν τις αρχές μιας αρχιτεκτονικής φιλικής προς το περιβάλλον. Με τη πάροδο
των χρόνων, ιστορικοί και οικονομικοί λόγοι οδήγησαν στην υπονόμευση αυτών των γνώσεων στον τομέα της αρχιτεκτονικής. Με αποτέλεσμα, μεγάλος κτιριακός
πλούτος της χώρας και ειδικά της πρωτεύουσας να έχει χτιστεί με πλήρη αδιαφορία για το αντίκτυπο στο περιβάλλον και στις πηγές ενέργειας.
Στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής, παρά τις συνθήκες που συντέλεσαν στη διαμόρφωση του σημερινού αττικού τοπίου, η εξοικονόμηση ενέργειας ήταν ή
όχι μία παράμετρος που συμπεριλήφθηκε στο σχεδιασμό; Και αν εν τέλει, διαφορετικοί λόγοι επηρέασαν περισσότερο στην αρχική λήψη των αποφάσεων όπως, η
ασφάλεια, η θέα, η ιδεολογική – θρησκευτική αντίληψη, η αισθητική πρόθεση και η μόδα της εκάστοτε εποχής, σήμερα τι ισχύει στην ελληνική αρχιτεκτονική; Τελευταίο
και σημαντικότερο, ποια είναι τα διδάγματα και πόσο σημαντικό ρόλο είχε ο ηλιασμός στα παραχθέντα «περιβλήματα ζωής» των καταξιωμένων έως τώρα Ελλήνων
αρχιτεκτόνων.
01
Ο ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
 ΤΟ ΤΟΠΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Η Ελλάδα έχει ζεστό Μεσογειακό κλίμα, που χαρακτηρίζεται από εκτενείς
ώρες ηλιοφάνειας μέσα στην ημέρα. Οι χειμώνες της είναι ήπιοι και βρο-
χεροί, ενώ τα καλοκαίρια θερμά και ξηρά1. Ιδιαίτερα τη θερινή περίοδο,
στις ελληνικές πόλεις επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες της αέριας μάζας,
όπου σε συνδυασμό με την συνεχή ηλιακή ακτινοβολία που προσπίπτει
στις επιφάνειες, οριζόντιες ή κάθετες, είναι εύκολα αντιληπτή η πρόκλη-
ση κρισιμότερων προβλημάτων τη συγκεκριμένη περίοδο του χρόνου.
Επομένως, την εποχή του καλοκαιριού παρατηρούνται ιδιαίτερα υψηλές
επιφανειακές θερμοκρασίες των υλικών, που χρησιμοποιούνται στο δέρ-
μα της πόλης. Στη συνέχεια, αυτές οι αυξημένες θερμοκρασίες επηρεάζουν
σε μεγάλο βαθμό τις συνθήκες θερμικής άνεσης στους ανοιχτούς αστικούς
χώρους και βοηθούν στην ανάπτυξη του φαινομένου της αστικής νησίδας2.
Έτσι, η επιλογή των υλικών και η μελέτη των φαινομένων που σχετίζονται
με αυτά, έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο για το δημόσιο χώρο αλλά και για
τη προστασία του εσωτερικού χώρου, όπου ο άνθρωπος ζει.
16
1 Nikos Papamanolis, Despina Dimelli, Lemonia Ragia, The Urban Heat Island Inten-
sities in Greek cities as a function of the characteristics of the built environment, 9th Interna-
tional Conference on Urban Climate and 12th Symposium on the Urban Environment, Toulouse
France, 2015.
2 Με τον όρο θερμική αστική νησίδα ορίζεται η τάση των κέντρων των πόλεων να
παρουσιάζουν υψηλότερες θερμοκρασίες αέρα σε σχέση με την ύπαιθρο που τις περιβάλλει.
Διαφορές θερμοκρασιών παρατηρούνται ακόμη και μεταξύ του ιστορικού κέντρου της
Αθήνας και των προαστίων. Συνήθως η διαφορά αυτή είναι πιο έντονη κατά τις νυχτερινές
ώρες σε σχέση με την υπόλοιπη ημέρα. Επίσης εντονότερο εμφανίζεται το φαινόμενο κατά
τη διάρκεια του χειμώνα σε σχέση με το καλοκαίρι. Οι συνθήκες περιορισμένου ανέμου ή
άπνοιας ευνοούν τη δημιουργία της θερμικής αστικής νησίδας. Έχει συσχετιστεί τόσο με τον
πληθυσμό της πόλης, όσο και με τη γεωμετρία της και ειδικά αυτή των δρόμων (σχέση ύψους
κτιρίων και πλάτους δρόμου).
Το φαινόμενο της αστικής νησίδας έχει αποδειχθεί οτι υπάρχει στις περισσότερες
μεγαλουπόλεις σε όλο το κόσμο, και πολ λές μελέτες που έχουν γίνει από το 1980 μέχρι
τώρα, έχουν αποδείξει όχι μόνο την ύπαρξη του στις ελληνικές πόλεις, αλλά και την αύξηση
του κάθε χρόνο.
Bountas, N., Investigation of urban heat island in Greek cities, 2014.
Flora Bougiatioti και Aineias Oikonomou, The use of different instrumentation for the mea-
surement of surface temperatures of samples of materials used in the “skin” of Greek cities,
Built Environments and enviromental buildings, Proceedings Volume 1, Technische Universiteit
Eindhoven, The Netherlands, 2004.
Σε κλίμακα πόλης, μία επιπλέον παράμετρος που μπορεί να ανακουφίσει ή να
επιβαρύνει το τοπικό κλίμα είναι η γεωμετρία των δομημένων και αδόμητων
χώρων. Μπορεί να θεωρηθεί, ότι τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά ξεχωριστών
ανοιχτών χώρων έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν μικροκλιματικές δι-
ακυμάνσεις, οι οποίες μπορούν να επηρεάσουν τις κλιματικές συνθήκες της
ευρύτερης περιοχής στην οποία βρίσκονται. Αυτό συμβαίνει καθώς, το κλίμα
01_ Παγκόσμιος Χάρτης σε μια πόλη είναι ο συνδυασμός διαφορετικών μικροκλιμάτων3, που συνυπάρ-
χουν στο αστικό τοπίο και είναι αυστηρά συνδεδεμένα με την γεωμετρία του
αστικού ιστού4.
Η Αθήνα χαρακτηρίζεται από πολύ ζεστές ημέρες, με θερμοκρασίες, που μπο-
ρεί να φτάνουν μέχρι και τους 38 Cο. Η θερμή περίοδος δε περιορίζεται συνή-
θως μόνο στους καλοκαιρινούς μήνες, αλλά επεκτείνεται και στους μήνες Μάιο
και Σεπτέμβριο. Παρατηρούνται λοιπόν, ότι οι μέσες θερμοκρασίες τη χρονική
περίοδο από τον Ιούνιο μέχρι και το Σεπτέμβρη, ξεπερνούν τους 27 Cο και τους
31 Cο τους μήνες Ιούλιο με Αύγουστο. Επίσης, η μηνιαία ηλιακή ακτινοβολία σε
μια οριζόντια επιφάνεια είναι πολύ υψηλή. Συγκεκριμένα, μπορεί να μετρηθεί
ότι οι ελάχιστες ημερήσιες ενδείξεις είναι πάνω από 600 kWh/m2, κατά τη δι-
άρκεια του καλοκαιριού, ενώ η ηλιακή ακτινοβολία μπορεί να φτάσει περίπου
950 W/m2 , κατά τις μεσημβρινές ώρες σε μια ημέρα με καθαρό ουρανό. Μία
επιπλέον σύγκριση των τιμών ηλιοφάνειας της Αθήνας σε σχέση με τις πόλεις
της Βορείου Ευρώπης, είναι οι 2818 ώρες/ ετησίως (με θεωρητικό μέγιστο ωρών
τις 4400 ετησίως), ενώ σε πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης όπως ή Βιέννη ή το
Βερολίνο είναι στις 1800ώρες/ετησίως5.
Όλα τα παραπάνω, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι κατά τη διάρκεια των
3 Το μικροκλίμα μιας περιοχής είναι η διαφοροποίηση του μακροκλίματος και του
μεσοκλίματος, η οποία οφείλεται κυρίως σε ανθρώπινες παρεμβάσεις, όπως π.χ. το δομημένο
υγρό κλίμα περιβάλλον ή οι γεωργικές καλλιέργειες.
John R. Goulding, Ενεργειακός Σχεδιασμός. Εισαγωγή για Αρχιτέκτονες, Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας
κλίμα ημίυγρο προς (επιμέλεια),Θεσσαλονίκη: Μαλλιαρής Α. - Παιδεία Α.Ε., 1994, σ. 17-45.
υγρό
4 Angeliki Chatzidimitriou and Simos Yannas, Microclimatic Studies of Urban Open Spaces
in Nothern Greece, Built Environments and enviromental buildings, Proceedings Volume 1, Tech-
κλίμα υγρό προς
nische Universiteit Eindhoven, The Netherlands, 2004.
ημίξηρο
Evangelos Evangelinos, Improving Air Movement in Mediterranean Cities, ECOPOLIS, Sustainable
Planning and Design Principals, Dimitra Babalis (edit.), ALINEA EDITRICE, Firenze, 2005, σελ. 107-
ημίξηρο κλίμα 114.
5 Βάσω Καλογιαννίδου, ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ
02_ Χάρτης αποτύπωσης του ελληνικού κλίματος ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ (Διάλεξη ΕΜΠ)
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ
μεσημβρινών ωρών (13:00-17:00) τις καλοκαιρινές ημέρες, οι συνθή-
κες θερμικής άνεσης του ανθρώπου στους δημόσιους ανοιχτούς χώ-
ρους της Αθήνας, ξεπερνούν κατά πολύ τα επίπεδα θερμικής άνεσης.
Το κέντρο της Αθήνας έχει ένα μεσοκλίμα6, το οποίο διαμορφώνεται από
την ίση απόσταση από τη θάλασσα και τα βουνά, αλλά κυρίως από την
ιδιαίτερη πυκνότητα του αστικού ιστού. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού,
το μικροκλίμα των κεντρικών περιοχών της πόλης επηρεάζεται δραματικά
από το φαινόμενο της θερμικής αστικής νησίδας, που περιγράφηκε παρα-
πάνω. Σαν συνέπεια έχει παρατηρηθεί από το 1998, πως η ολοένα παρα-
τηρούμενη υπερθέρμανση του κέντρου αυξάνει κατά πολύ την απαραίτητη
ενέργεια για τον κλιματισμό των κτηρίων. Ειδικότερα, το φορτίο δροσισμού
στο κέντρο της Αθήνας είναι σχεδόν διπλάσιο από το αντίστοιχο στην πε-
ριοχή των προαστίων7.
Έτσι, στα δεδομένα του αστικού ιστού της σύγχρονης Αθήνας, η οποία είναι
πυκνοδομημένη κατά κύριο λόγο με άναρχο τρόπο και με μικρής κλίμακας
κτίρια, υπάρχουν λιγοστές περιπτώσεις ανοιχτών χώρων στη πόλη, σε σύ- 17
γκριση με τη συνολική έκτασή της. Το γεγονός αυτό, στερεί τη συνολική θετι-
Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα
κή επίδραση αυτών των χώρων στο κλίμα της πόλης και πιο συγκεκριμένα
στη μείωση των επιφανειακών θερμοκρασιών των κελυφών των κτηρίων,
ώστε να ανακουφιστεί το εσωτερικό από τη θερμή ακτινοβολία του ήλιου.
Φαινόμενα όπως, οι αλλαγές του κλίματος παγκοσμίως, η επικράτηση σκου-
ρόχρωμων και λείων επιφανειών στις σύγχρονες κατασκευές, η έκλυση θερμό-
τητας από υπερβολική κατανάλωση ενέργειας και η έλλειψη πρασίνου όπως
ήδη αναφέρθηκε, καθιστούν μεγαλουπόλεις όπως η Αθήνα, πυρήνες απορ-
ρόφησης της προσπίπτουσας ηλιακής θερμότητας και ενέργειας έως και 85%8.
6 Το μακροκλίμα μιας περιοχής αφορά τα γενικότερα κλιματικά χαρακτηριστικά
της. Ορίζεται από κλιματικά δεδομένα, όπως είναι η θερμοκρασία, η ηλιακή ακτινοβολία, η
ηλιοφάνεια, ο άνεμος, η υγρασία, τα νέφη και οι βροχοπτώσεις.
Το μεσοκλίμα μιας περιοχής είναι ο μετασχηματισμός του μακροκλίματος, λόγω τοπικών
ιδιαιτεροτήτων, όπως είναι το ανάγλυφο του εδάφους, η ύπαρξη μεγάλων επιφανειών νερού
και η βλάστηση.
John R. Goulding, Ενεργειακός Σχεδιασμός. Εισαγωγή για Αρχιτέκτονες, Ερωτόκριτος Π.
Τσίγκας (επιμέλεια), Θεσσαλονίκη: Μαλλιαρής Α. - Παιδεία Α.Ε., 1994, σ. 17-45.
7 Φλώρα-Μαρία Μπουγιατιωτη, ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ
ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΟΥ (Διάλεξη), ΕΜΠ, 2009.
8 Βάσω Καλογιαννίδου, ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ
ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ (Διάλεξη ΕΜΠ).
 Εστιάζοντας στο κέλυφος των κτηρίων μεμονωμένα, αλλά και ολόκληρων
των οικοδομικών τετραγώνων, πολλά είναι τα προβλήματα που δυσκολεύ-
ουν τη λειτουργία τους. Μερικά από αυτά είναι, το φαινόμενο του αλληλο-
σκιασμού, της θάμβωσης και φυσικά η έλλειψη συγκεκριμένης πολεοδομι-
κής στρατηγικής από τη πολιτεία. τα μορφολογικά χαρακτηριστικά σε κάθε
προσανατολισμό είναι τελικά αυτά που παίζουν σημαντικό ρόλο για την
πρόβλεψη και το σωστό χειρισμό μερικών από τις κλιματολογικές παραμέ-
τρους (άμεση και διάχυτη ηλιακή ακτινοβολία, ταχύτητα του ανέμου), που
συμβάλλουν στη θερμική άνεση των χρηστών τους.

18 19

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

03_ Το μεσοκλίμα της Αθήνας_Αεροφωτογραφία
 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ & ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΤΗΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Πρέπει να επισημανθεί ότι το 70% των ελληνικών κτηρίων δεν εί-
ναι θερμομονωμένα, ενώ ταυτόγχρονα το μεγαλύτερο ποσοστό από
αυτά έχουν κακή αεροστεγανότητα και παλιάς τεχνολογίας ηλεκτρο-
μηχανολογικές εγκαταστάσεις (θέρμανσης, ψύξης, φωτισμού κ.ά.).
Αυτό συμβαίνει στην ελληνική οικοδομή, καθώς ο κανονισμός θερμομόνω-
σης θεσπίστηκε στη χώρα μας το 1979. Ύστερα, έγινε απαραίτητη προϋ-
πόθεση για την έκδοση οικοδομικής άδειας το 1980. Οπότε, μέχρι εκείνες
τις χρονολογίες η τοποθέτηση θερμομόνωσης ήταν προαιρετική, παρ’ όλα
αυτά, ακόμα και όταν θερμομονώνονταν τελικά οι κατασκευές, η τεχνολο-
γία και η γνώση των μονωτικών υλικών και των τεχνικών εφαρμογής δεν
ήταν ανεπτυγμένες. Κοντά στο τέλος της δεκαετίας του ‘80 άρχισαν να
εμφανίζονται πιο προηγμένα υλικά με αντίστοιχες τεχνικές, γεγονός που
συνέβαλε σε μικρό ποσοστό στη βελτίωση του προβλήματος, όχι όμως σε
πολύ μεγάλο βαθμό. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι το ελληνικό
σπίτι ακόμα και σήμερα εξακολουθεί να είναι δαπανηρό όσον αφορά στη
συντήρησή του εξαιτίας των παραπάνω, όπως και στην ενεργειακή κατα-
νάλωση9.
20
9 ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ.
ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΗΡΙΩΝ, Αθήνα, 2011.
ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΛΥΦΗ ΤΩΝ ΚΤΗΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Η διαμόρφωση του κτηρίου και η διευθέτηση των εσωτερικών χώρων ανά-
λογα με τη χρήση τους μπορεί να βοηθήσει στην επίδραση της έκθεσης
στην ηλιακή ακτινοβολία που πέφτει σε αυτό, τη διαθεσιμότητα φυσικού
φωτισμού και τα ρεύματα αέρα μέσα και γύρω από το κτήριο.
Συγκεκριμένα, το κτήριο για να λειτουργήσει βιοκλιματικά, θα πρέπει να συ-
μπεριφέρεται ως “φυσικός, ηλιακός συλλέκτης και αποθήκη θερμότητας”,
αλλά και ως “παγίδα φυσικού δροσισμού και αποθήκη ψύξης” ταυτόχρο-
να10.
Διάγραμμα εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας, αποθήκευσης και απόδοσης της ενέργειας _05
ως θερμότητα Για τη χειμερινή περίοδο, η κατάλληλη χωροθέτηση του κτηρίου έχει κυ-
ρίαρχο ρόλο στη διασφάλιση ηλιακών κερδών. Ο επαρκής ηλιασμός του
κτήσματος προσφέρει την αναγκαία ηλιακή και θερμική ενέργεια, η οποία
παρέχεται από τις ώρες εννιά το πρωί με τρεις το μεσημέρι (9:00-15:00).
Συνήθως, επιλέγεται η βορεινή πλευρά του οικοπέδου, ως η ιδανικότερη
τοποθέτηση, έτσι ώστε με τη μορφοποίηση του εξωτερικού χώρου, ο άν-
θρωπος να επεκτείνει τις δραστηριότητες του προς την ύπαιθρο.
Στη συνέχεια, το σχήμα του κτιρίου έχει άμεση σχέση με τις ανάγκες του για 21
θέρμανση και βέβαια, με το γεωγραφικό πλάτος όπου βρίσκεται το οικό-
Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα
πεδο. Η καταλληλότερη πρόταση για ένα εύκρατο κλίμα είναι αυτή, ενός
επιμήκους κτηρίου κατά τον άξονα ανατολής-δύσης, αλλά με διαφορετικές
αναλογίες στις διαστάσεις του.
Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για να λειτουργήσει το κτήριο
σωστά ως ηλιακός συλλέκτης είναι ο προσανατολισμός του. Το πρόβλημα
αυτό είναι σύνθετο, επειδή επηρεάζεται από πολλές παραμέτρους. Αυτές
είναι, η τοπογραφία της περιοχής, το φυσικό τοπίο, οι απαιτήσεις ιδιωτικό-
Διάγραμμα βέλτιστου σχήματος της κατοικίας, ανάλογα με τη κλιματική ζωνή _06 τητας, η μείωση του θορύβου και βέβαια οι κλιματικές παράμετροι, δηλαδή
ο άνεμος και η ηλιακή ακτινοβολία. Συγκεκριμένα, για τα δεδομένα της Ελ-
λάδας που ανήκει στην εύκρατη ζώνη, ο ιδανικότερος προσανατολισμός εί-
ναι ο νότιος, εξαιτίας της προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας, που είναι
σχεδόν τριπλάσια, σε σύγκριση με την ανατολή και δύση κατά τη χειμερινή
περίοδο. Ενώ παράλληλα το καλοκαίρι, μειώνεται σχεδόν στο μισό, στη νό-
τια προσανατολισμένη επιφάνεια, απ’ ότι στην ανατολική και δυτική. Επι-
10 Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας (Επιμέλεια), ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Το
04_ Άποψη του αττικού τοπίου Ευρωπαϊκό Εγχειρίδιο για τα Παθητικά Ηλιακά Κτίρια, ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ παιδεία για την
Διάγραμμα βέλτιστου προσανατολισμού _07 Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Θεσσαλονίκη, 1996, σελ. 67-116.
 πλέον, για την εξασφάλιση ηλιασμού σε όλο το εσωτερικό του κτηρίου, από
τα ανοίγματα στο νότο, θα πρέπει το βάθος του να μην είναι μεγαλύτερο
από 2.5 φορές το ύψος του παραθύρου (με αφετηρία το δάπεδο)11. Αυτός
ο κανόνας διασφαλίζει και τον επαρκή φυσικό φωτισμό, γεγονός που στα
κτήρια της Αθήνας μοιάζει να αγνοείται.
Για να είναι αποτελεσματικός ο σωστός προσανατολισμός, βασικό παρά-
γοντα αποτελεί και το μέγεθος των ανοιγμάτων σε αντιστοιχία με τις όψεις.
Το γυαλί είναι υλικό πολύ λίγο θερμομονωτικό, ωστόσο το άνοιγμα δεν
αποτελεί μόνο πηγή θερμικών απωλειών, αλλά και πηγή θερμικών κερδών.
Αυτό συμβαίνει μόνο όταν υπάρχει ο κατάλληλος προσανατολισμός των
ανοιγμάτων, έτσι ώστε να εισέρχεται η ηλιακή ακτινοβολία και να συλλέγει
το κτήριο την ηλιακή ενέργεια12. Ειδικότερα, οι παράγοντες που επηρεάζουν
τη διείσδυση της ηλιακής ακτινοβολίας από ένα άνοιγμα είναι: το εμβαδόν
του υαλοστασίου, ο εξωτερικός σκιασμός του υαλοστασίου από στοιχεία
του ανοίγματος ή του κτηρίου, όπως πλαίσια και γείσα διαφόρων διατο-
μών, διατάξεις σκιασμού, ή ακόμα και προεξέχοντα τμήματα του κτηρίου
22 όπως πρόβολοι ή άλλοι όγκοι και τέλος σημασία έχει το είδος και η πολ-
λαπλότητα των υαλοπινάκων13. Συνεπώς, προτείνονται μεγάλα ανοίγματα
στο νότο, μέτριων διαστάσεων ανατολικά και δυτικά και μικρά ανοίγματα
στη βορεινή πλευρά του κτιρίου, με διπλό τζάμι.
Ένα ακόμη θεμελιώδες χαρακτηριστικό, το οποίο πρέπει να σχεδιάζεται σε
αντιστοιχία με το κέλυφος και το προσανατολισμό του, είναι η διάρθρωση
των εσωτερικών χώρων. Για την Ελλάδα, η καλύτερη οργάνωση των χώ-
ρων είναι αυτή που φαίνονται στο διάγραμμα (09), όπου στη δυσμενέστερη
πλευρά του κτηρίου τοποθετούνται χώροι με πρόσκαιρες δραστηριότητες,
δημιουργώντας μία ζώνη ανάσχεσης, προστατεύοντας έτσι τους κύριους
χώρους της κατοικίας. Αυτοί οι χώροι, έχουν ρόλο παθητικό και βελτιώνουν
τις συνθήκες του εσωκλίματος. Επιπροσθέτως, χώροι ανάσχεσης μπορούν
να αποτελέσουν και χώροι όπως τα θερμοκήπια, οι λότζιες, οι βεράντες, οι
οποίοι έχοντας ρόλο ενεργητικό, συμβάλλουν στην αποθήκευση ηλιακής
11 Yannas Simos, Solar energy and Housing Design, Volume 1, Architectural Associa-
tion Publications, London, 1994, σελ. 39-62.
12 DAVID LLOYD JONES, Architecture and the Environment, BIOCLIMATIC BUILDING
DESIGN, Laurence King Publishing, London, 1998, σελ. 32-45.
13 Ε. ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΟΣ & Η. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, ΕΜΠ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΝΘΕΣΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ
ΑΙΧΜΗΣ, ΑΘΗΝΑ, 2009, σελ. 13-24.
08_ Διάγραμμα προσπίπτουσας δέσμης ηλιακής ακτινοβολίας
09_ Διάγραμμα ιδανικής διάταξης εσωτερικών χώρων, με βάση τη κλιματική ζώνη της Ελλάδας
ενέργειας14.
Όλα τα παραπάνω συμβάλλουν στην ανεμπόδιστη συλλογή της ηλιακής
ακτινοβολίας από το κτήριο, το ίδιο σημαντική είναι και η αποθήκευση της
θερμότητας σε αυτό. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να γίνει αυτό, είναι
η ίδια η κατασκευή με τα οικοδομικά υλικά της, τα οποία απορροφούν τη
θερμότητα μέχρι η ικανότητα τους να την αποθηκεύσουν κορεστεί. Αυτή η
ικανότητα, ονομάζεται θερμοχωρητικότητα και εξαρτάται από τη πυκνό-
τητα των υλικών και το είδος τους. Για παράδειγμα, υλικά που διαθέτουν
μεγάλη θερμοχωρητικότητα είναι: το μπετόν, η πέτρα και το χώμα.
Εφ’ όσον το κτήριο αποθηκεύσει τη θερμότητα, χρειάζεται να διασφαλιστεί
ότι δε θα τη χάσει εύκολα όταν τα οικοδομικά υλικά αρχίζουν να την απο-
δίδουν όταν την χρειαστεί. Έτσι, οι θερμικές απώλειες συμβαίνουν είτε με
αγωγιμότητα, είτε με μεταφορά από τη κίνηση του αέρα, ή με ακτινοβολία
από το κέλυφος του κτηρίου, όταν το εξωτερικό περιβάλλον έχει χαμηλότε-
ρες θερμοκρασίες. Άρα, θα πρέπει να εξασφαλίζεται η σωστή μόνωση και
προστασία των εκτεθειμένων πλευρών ενός κτηρίου από τους επικρατού-
ντες ανέμους αλλά και η κινητή θερμική μόνωση των ανοιγμάτων για τη νύ-
χτα. Ιδιαίτερα, για τα εύκρατα κλίματα, στη δυτική πλευρά είναι αναγκαία η
βαριά μάζα κατασκευής, έτσι ώστε η θερμική επιβάρυνση που δέχεται κατά
τη διάρκεια της ημέρας να μετατίθεται χρονικά αργά15.
Τα προηγούμενα χαρακτηριστικά του κελύφους βοηθούν στην εξοικονόμη-
ση ενέργειας κατά τη χειμερινή περίοδο. Όμως ο θερινός ήλιος στην Ελλά-
δα, ευθύνεται για την πιθανή υπερθέρμανση των χώρων, κυρίως στο δώμα,
στη δυτική και στην ανατολική πλευρά. Έτσι, δημιουργείται η επιτακτικό-
τητα για την ανάληψη μέτρων, με σκοπό το κτήριο να λειτουργεί και ως
φυσικός συλλέκτης δροσισμού και ψύξης. Αναγκαίες προϋποθέσεις για να
συμβεί αυτό, είναι: η θερμική αδράνεια της κατασκευής, προκειμένου να
επιβραδυνθεί η μεταφορά της θερμότητας στο εσωτερικό και να διατηρηθεί
η νυχτερινή δροσιά και η εξασφάλιση επαρκούς φυσικού αερισμού, ιδιαί-
τερα τη νύχτα για να απομακρύνεται το επιπλέον θερμικό φορτίο.
14 ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ-ΧΡΟΝΑΚΗ, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΘΗΤΙΚΑ-
ΗΛΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, UNIVERSITY STUDIO PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1985, σελ. 19-65.
15 ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Περιβάλλον και
Βιωσιμότητα, UNIVERSITY PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2006, σελ. 86-105.
Επίσης, μεγάλα οφέλη μπορεί να αποφέρει η χρήση ανοιχτόχρωμων υλι-
κών, καθώς μειώνει την απορρόφηση ηλιακής ακτινοβολίας από τα υλικά
του περιβλήματος. Στην Ελλάδα, η χρήση του ανοιχτού χρώματος για τη
μείωση των επιφανειακών θερμοκρασιών υλικών, που είναι εκτεθειμένα
αποτελεί μία από τις πιο κοινά χρησιμοποιούμενες πρακτικές. Στις περι-
πτώσεις του κέντρου της Αθήνας, ένα σημαντικό πλεονέκτημα είναι η βελτί-
ωση των συνθηκών φωτισμού σε στενούς δρόμους, γεγονός που μπορεί να
έχει και ψυχολογικά οφέλη για τους πολίτες. Παράλληλα, προσοχή πρέπει
να δοθεί στο πρόβλημα της θάμβωσης, το οποίο μπορεί να επιλυθεί με τη
χρήση σκίαστρων ή υλικών με αδρή επιφάνεια. Η φύτευση αποτελεί μια
σημαντική επίσης λύση, μέσω του σκιασμού, όχι μόνο στο ζήτημα της θάμ-
βωσης, αλλά και στη μείωση της απορρόφησης της ηλιακής ακτινοβολίας
από τα υλικά. Επιπλέον, συμβάλλει στη ρύθμιση της θερμοκρασίας και της
υγρασίας, αλλά και στη βελτίωση της ποιότητας του αέρα16.
Ο πιο σωστός τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος των αυξημέ-
νων θερμοκρασιών της θερινής περιόδου, σε συνδυασμό με τις παρα-
πάνω παραμέτρους, είναι ο σκιασμός του κτηρίου από την ανεπιθύμητη 23
άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Η ηλιοπροστασία των ανοιγμάτων του κτη-
Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα
ρίου είναι η βασικότερη τεχνική για τη μείωση των θερμικών φορτίων
του τη θερινή περίοδο, καθώς η ηλιακή ακτινοβολία η οποία εισέρχε-
ται μέσα από τα ανοίγματα αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή θερμότητας17.
Το φύλλωμα των δέντρων ή των αναρριχητικών φυτών, αποτελεί έναν
από τους ιδανικότερους τρόπους σκίασης όπως αναφέρθηκε ήδη, καθώς
διευκολύνει τη κίνηση του αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις, χωρίς να τον
εγκλωβίζει. Σημαντικός παράγοντας στην επιλογή του είδους βλάστησης
είναι το πλεονέκτημα των φυλλοβόλων φυτών, τα οποία αφήνουν το χειμε-
ρινό ήλιο να διεισδύσει και να θερμάνει το κέλυφος. Στην ελληνική αρχιτε-
κτονική, εφαρμογές αυτής της ιδέας συναντάμε στη κάλυψη του δώματος
με κληματαριά ή με καλαμωτή.
16 Μ., Σανταμούρης κ.ά., Οικολογική Δόμηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα,
Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών, Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Δ/νση Οικιστικής
Πολιτικής και Κατοικίας, Ιούνιος 2000, σελ. 22.
17 Ιστοσελίδα Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) www.cres.gr σε λήμμα
για τη Θερμική Προστασία του Κελύφους.
 Ως προς τη νότια όψη, ο σκιασμός των ανοιγμάτων επιτυγχάνεται ευκολό- παραδείγματα σχεδιασμού για το ελληνικό κλίμα19.
τερα με τη δημιουργία των οριζόντιων στοιχείων, τα οποία προστατεύουν
από τις σχεδόν κατακόρυφες ακτίνες του ήλιου το καλοκαίρι, όπως ακρι-
βώς φαίνεται στο διάγραμμα (10). Ενώ ταυτόχρονα, επιτρέπουν στις χαμη- Σε ένα επόμενο βήμα, τα περιβλήματα των κτηρίων μπορούν να αξιοποιη-
λές χειμερινές ακτίνες να εισέλθουν στο εσωτερικό. θούν όχι μόνο για την εξοικονόμηση ενέργειας μέσα από το σωστό προσα-
νατολισμό, επιλογή υλικών και σχεδιασμό, όπως ήδη αναφέρθηκε, αλλά και
Για τις ανατολικές και τις δυτικές όψεις, η κίνηση του ήλιου, σύμφωνα με στη παραγωγή ενέργειας μέσα από Φωτοβολταϊκά Συστήματα. Με αυτό το
την οποία βρίσκεται χαμηλά στον ορίζοντα, δημιουργεί την ανάγκη για κα- τρόπο, το μεγάλο μειονέκτημα της Αθήνας, του πλεονάζοντος οικοδομικού
τακόρυφα στοιχεία, όπως δείχνει το διάγραμμα (12). Ωστόσο, αν αυτά τα όγκου, μπορεί να μετατραπεί σε πλεονέκτημα. Με την ανάπτυξη της τεχνο-
στοιχεία είναι σταθερά, αποτελούν πρόβλημα κατά τη χειμερινή περίοδο λογίας, η επιστήμη των Φ/Β συστημάτων εξελίσσεται, με αποτέλεσμα την
καθώς εμποδίζουν τον ηλιασμό του χώρου όπως και τη θέα. εφαρμογή τους με χαμηλό κόστος και υψηλή αισθητική σε ποικίλα μέρη της
πόλης αλλά και του κελύφους των κτηρίων. Για παράδειγμα, σκιάζοντας
Στις περιπτώσεις των ανοιγμάτων, των οποίων ο προσανατολισμός είναι τα δώματα με στέγαστρα, επενδεδυμένα με Φ/Β, τα οποία εκμεταλλεύο-
νοτιοανατολικός ή νοτιοδυτικός απαιτείται μία σύνθεση από οριζόντια και νται το 90% της προσπίπτουσας ακτινοβολίας στην οριζόντια επιφάνεια
10_ Διάγραμμα μορφής σκιάστρων στο νότο Διάγραμμα μορφής σκιάστρων σε Ανατολή & Δύση _12
κατακόρυφα σκίαστρα, υπό μορφή σχάρας18. τους20. Έτσι, η Αθήνα, σε μια μελλοντική εικόνα της, μπορεί να μετατρέψει
την ενεργειακή αυτάρκεια σε αληθινό σενάριο εκτός από στόχο, δεδομένου
Στόχος όλων των παραπάνω, είναι το φιλτράρισμα της ηλιακής ακτινοβο- τα ποσά ηλιακής ακτινοβολίας που το τοπικό κλίμα της προσφέρει21.
24 λίας και η αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας. Οι συνδυασμοί ποικίλουν, 25
ανάλογα με τα υλικά και τη διαστασιολόγηση, γεγονός όμως είναι ότι τα

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

σταθερά στοιχεία σκίασης στο κέλυφος του κτιρίου λειτουργούν για μία
εποχή κατά περίπτωση, ενώ τα κινητά προστατεύουν καθ΄ όλη τη διάρκεια
του χρόνου, όπως φαίνεται στο διάγραμμα (13). Πολλές φορές όμως, ειδικά
στην Ελλάδα δε χρησιμοποιούνται σωστά, επειδή ο χρήστης δεν ασχολεί-
ται καθημερινά, ή δε γίνεται σωστή συντήρηση ακόμα και όταν είναι ηλε-
κτρονικά ρυθμισμένα.

Εκτός από τα επιφανειακά στοιχεία που αναφέρθηκαν ήδη, για ηλιοπρο-

στασία μπορούν να χρησιμεύσουν όλες οι παραλλαγές ενός ημιυπαίθριου
χώρου. Συγκεκριμένα, ο ημιυπαίθριος χώρος συνιστά ένα πλαστικό αρχιτε-
κτονικό στοιχείο, το οποίο προσδίδει τρισδιάστατη μορφή στο κέλυφος, δη-
μιουργώντας έτσι ένα επιπλέον στρώμα φίλτρου ηλιοπροστασίας, το οποίο
είναι ικανό να προσδώσει χαρακτήρα στη μορφολογία του κτηρίου. Πολλοί
Έλληνες αρχιτέκτονες έχουν χειριστεί αυτό το αρχιτεκτονικό εργαλείο δια-
19 Λένα Μάντζιου, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΕΡΓΟΝ IV
φορετικά, δημιουργώντας έργα εξαιρετικής ποιότητας και χαρακτηριστικά
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη, σελ. 14-54.
20 Σύνδεσμος Εταιριών Φωτοβολταϊκών, Ένας πρακτικός οδηγός για τα
φωτοβολταϊκά, 2007, σελ. 14.
18 Colombo R., Landabaso A., Sevilla A., Passive Solar Architecture for Mediterranean 21 Βασίλης Κωστοβασίλης, Θεμιστοκλής Ουδενιώτης, Χριστιάνα Πηγουνάκη, Αθήνα:
Area, Joint Research Centre, Commission of the European Communities, 1994, σελ. 108-121. 11_ Διάγραμμα είδους σκιάστρων στο νότο Διάγραμμα συνδυασμού σκιάστρων _13 Μια εν δυνάμει ενεργειακή τράπεζα, Αρχιτέκτονες (Περιοδικό), Τεύχος 70, Αύγουστος 2008.
 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΟΥ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΗΛΙΑΣΜΟΥ
Aρχαία Ελληνική Κατοικία – Κεντρική Αυλή/ Αίθριο Δημόσια Κτήρια - Στοά

Από το παρελθόν μέχρι και σήμερα, τα αρχιτεκτονικά παραδείγματα του Στο δημόσιο χώρο μία άλλη τυπολογία, η οποία είναι αρκετά διαδεδομένη
τόπου μας έχουν αναδείξει τις αυλές, τις στοές, τα χαγιάτια, τα λιακωτά και έχει τις ρίζες της στην αρχαία Αθήνα, είναι η στοά. Ένα χαρακτηριστικό
και τα στέγαστρα, δηλαδή τους ενδιάμεσους χώρους συνολικά, ως στοι- παράδειγμα αυτής είναι η αρχαία αγορά, η οποία πλαισιωνόταν από στο-
χεία που έχουν προκύψει από τις ανάγκες του μεσογειακού κλίματος. ές22. Η Στοά στην Ελληνική αρχιτεκτονική, εξελίχθηκε και αναπτύχθηκε σε
Η τάση για τη διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου έτσι ώστε να αποτελέσει ανεξάρτητο κτίριο και πολύ αργότερα σε ημιυπαίθριο χώρο, είχε και έχει
επίκεντρο του καθημερινού βίου, τη συναντάμε στον ελλαδικό χώρο από μια ιδιαίτερη λειτουργικότητα στα θερμά κλίματα. Προστατεύει όχι μόνο
πολύ παλιά. Ένα από τα πρώτα παραδείγματα από την αρχιτεκτονική της τους χρήστες από τον ήλιο, αλλά να σκιάζει τον τοίχο στον οποίο έχει προ-
Όψη της στοάς του Αττάλου _15
ιστορίας μας, είναι τα ανάκτορα της Κνωσσού, που ξετυλίγονταν γύρω από σαρτηθεί. Έτσι λοιπόν, η στοά, το πρόπυλο, το περίπτερο, η περίσταση, το
μια μεγάλη ορθογώνια κεντρική αυλή, όπου στο εσωτερικό των δωματίων περιστύλιο, το προστώο, το χαγιάτι, το σκεπαστό, ο σκεπαστός εξώστης, η
έφτανες μέσα από ημιυπαίθριους χώρους, δηλαδή τους διαδρόμους και τα κληματαριά, η καλαμωτή είναι όροι που περιγράφουν τον υπόστεγο χώρο,
πρόπυλα. τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ του εσωτερικού και υπαίθριου, που προσφέρει
τη δροσερή σκιά και προστατεύει από τη βροχή και τον καυτερό ήλιο.
Από τότε μέχρι και σήμερα, παρατηρώντας την ιστορία μας συμπεραίνουμε
ότι το στοιχείο της εσωτερικής αυλής είναι εναρμονισμένο με τη παραδοσι- Φεγγίτες
ακή μας αρχιτεκτονική και εμπνευσμένο από το ελληνικό κλίμα, αφού το
26 συναντάμε στους τύπους των ορεινών σπιτιών, των αθηναϊκών μέχρι και Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που αφορά άμεσα στον αερισμό των χώ- 27
των νησιώτικων. ρων αλλά και στο φυσικό φωτισμό του εσωτερικού είναι οι φεγγίτες. Δη-
λαδή, τα ανοίγματα πάνω από τα κυρίως παράθυρα ή τα ανεξάρτητα

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό, το οποίο συναντάμε στη σύγχρονη αρχιτεκτο- μικρά ανοίγματα στην φέρουσα κατασκευή όπου αυτό ήταν απαραίτητο.
νική από το παρελθόν, είναι το γεγονός ότι η κατοικία παραμένει ερμητικά Επειδή ένας από τους πρωταρχικούς στόχος στα παραδοσιακά σπίτια
κλειστή και απομονωμένη από το μέτωπο του δρόμου, σύμφωνα και με τις ήταν η διατήρηση συνθηκών άνεσης κατά τους θερινούς μήνες, δημιουρ-
κοινωνικές αντιλήψεις των παλιότερων εποχών. Επίσης, στις κατοικίες των γούσαν στην κατασκευή διαμπερείς και ελεγχόμενους τρόπους δροσισμού
αρχαίων ελλήνων, τα κατοικήσιμα δωμάτια ήταν μεσημβρινά και έβλεπαν και φωτισμού συγχρόνως. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι φεγγίτες στην
μόνο στην εσωτερική αυλή, με αποτέλεσμα να διατηρούνται το χειμώνα ταράτσα, ή γνωστή παράθυρα, στα κελύφη των κατοικιών στην Σαντορίνη
θερμά και το καλοκαίρι δροσερά. οι οποίοι λειτουργούν και ως συλλέκτης της θαλάσσιας αύρας23.
Εσωτερική κιονοστοιχία του α΄ορόφου της στοάς του Αττάλου _16
Αυτή η τυπολογία, στις κατασκευές μαζικής κατοίκησης μπορεί να θεωρη-
θεί ότι έχει εξελιχθεί στο γνωστό φωταγωγό, ο οποίος σήμερα για λόγους
κερδοσκοπίας κυρίως κατασκευάζεται στις ελάχιστες διαστάσεις, που προ-
βλέπονται από τους οικοδομικούς κανονισμούς, απλά για να παρέχει τις
απαραίτητες προϋποθέσεις αερισμού και φωτισμού.

22 Λένα Μάντζιου, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΕΡΓΟΝ IV

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη, σελ. 14-54.
23 Βάσω Καλογιαννίδου, ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ
14_ Αρχαιολογικός χώρος Δήλου Κατοικία, Α. και Σ. Αντωνακάκη _18 Ωδείο Αθηνών _17 ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ (Διάλεξη ΕΜΠ).
 Αθηναϊκά Σπίτια – Χρήση Συστήματος Θερμοκηπίου

Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, των οποίων η κατασκευή και η μορφή είχε προ-
κύψει σταδιακά από τις ανάγκες των χρηστών που εναρμονίζονταν με το
τοπικό κλίμα, αποτυπώνονται ομοιότητες με τη λειτουργία του συστήματος
του θερμοκηπίου. Αυτό προκύπτει, παρατηρώντας την ευελιξία μετατρο-
πής του καλοκαιρινού χαγιατιού24 σε χειμερινό λιακωτό25. Το καλοκαίρι, τα
υαλοστάσια παραμένουν όλη την ημέρα ανοιχτά, προσφέροντας σκιασμό
στο κυρίως κτίριο. Ενώ το χειμώνα κλείνουν και το χαγιάτι λειτουργεί ως
ένας ευχάριστος χώρος διημέρευσης τις ηλιόλουστες μέρες, ενώ παράλλη-
λα συμπεριφέρεται ως ημιανεξάρτητο σύστημα θέρμανσης για το κυρίως
κτίριο. Βασικοί βέβαια παράγοντες για να λειτουργήσει, είναι ο μεσημβρι-
νός προσανατολισμός. η άμεση σύνδεση με τον τοίχο του σπιτιού, που στην
ουσία είναι και ο τοίχος θερμικής αποθήκευσης της ακτινοβολίας που ει-
σέρχεται στο λιακωτό και τέλος τα ανοίγματα αυτού του τοίχου την ημέ-
ρα να είναι ανοιχτά ενώ τη νύχτα να κλείνουν για την αποφυγή απώλειας
θερμότητας26.
28 29
19_ Λιακωτό σε Αθηναϊκό Σπίτι στην οδό Μεσολογγίου 17

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

24 Το χαγιάτι θεωρείται ο στεγασμένος χώρος στην όψη του κτίσματος, του οποίου η
στέγη στηρίζεται από τη μία στην οικοδομή και από την άλλη σε κολώνες ή πεσσούς.
Λένα Μάντζιου, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη, σελ. 14-54.
25 Το λιακωτό συλλέγει την ηλιακή θερμότητα προσφέροντας συγχρόνως ηλιόλουστο
χώρο διαμονής.
ό. π. Λένα Μάντζιου.
26 ό. π. Λένα Μάντζιου. 20_ Λιακωτό εσωτερικά 21_ Αθηναϊκό σπίτι, Αριστομένους 29
 Αστικές Πολυκατοικίες - Μπαλκόνι
Στο κέντρο των περισσότερων ελληνικών πόλεων αναγνωρίζουμε ως
το πιο διαδεδομένο οικιστικό πρότυπο, την αστική πολυκατοικία. Με την
έντονη αστικοποίηση και τη πυκνή δόμηση, η οικοδομή έγινε αντικείμενο
στείρας εμπορευματοποίησης. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τον μι-
μητισμό ξένων προτύπων κυρίως του μοντέρνου κινήματος, οδήγησε στη
συρρίκνωση του βιώσιμου ημιυπαίθριου χώρου, τόσο στα κτήρια, όσο και
σε ολόκληρη τη πόλη. Έτσι, οι πολυκατοικίες που χτιστήκανε, παρουσιά-
ζουν μορφολογικά στοιχεία, τα οποία τυποποιηθήκανε και επαναλαμβά-
νονται άκριτα αγνοώντας τον προσανατολισμό και τη κίνηση του ήλιου.
Επομένως, το πιο αναγνωρίσιμο μορφολογικό στοιχείο στα κελύ-
φη αυτών των κτηρίων είναι το μπαλκόνι, το οποίο στις περισσότε-
ρες περιπτώσεις καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των όψεων. Ανα-
λόγως με τη χρονολογία, που έχει χτιστεί το κτήριο, προκύπτουν
διαφοροποιήσεις στο πλάτος του. Συνήθως, στα κτήρια τα οποία ανε-
γέρθησαν μέχρι τη δεκαετία του ‘90, το πλάτος ποικίλει από 0.90 –
30 1.50 m . Ενώ, στις πιο σύγχρονες κατασκευές φτάνει μέχρι και τα 3 m .
Αυτό το μορφολογικό χαρακτηριστικό μπορεί να αποτελέσει ένα φίλτρο
προστασίας στα ανοίγματα, μόνο εάν ο προσανατολισμός τους είναι νότι-
ος, αλλιώς σε περιπτώσεις όπως νοτιοανατολικού ή νοτιοδυτικού προστα-
τεύει μερικώς. Βέβαια, παρατηρούμε πως, το πλάτος του έχει επηρεαστεί
ανάλογα με τους οικοδομικούς κανονισμούς της κάθε εποχής που χτιζόταν
η πολυκατοικία, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά και τις επιθυμίες για άνεση
ή πολυτέλεια από τους εργολάβους. Ενώ, σήμερα το κατάλληλο πλάτος θα
πρέπει να προκύπτει τη κλίση της ηλιακής ακτινοβολίας τους θερινούς μή-
νες στη συγκεκριμένη θέση του οικοπέδου και προσανατολισμό του ανοίγ-
ματος.
22_ Διάγραμμα προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας σε ένα τυπικό αθηναϊκό μπαλκόνι
23_ Η προεξοχή του μπαλκονιού ως μέσο σκίασης
Διαγραμματική Τομή βιοκλιματικής συμπεριφοράς του έρκερ
Έρκερ σε τυπική όψη πολυκατικίας
Έρκερ
Το έρκερ αποτελεί μια προεξοχή στις όψεις των κτηρίων, δημιουργώ-
ντας έναν πρόβολο- εξώστη. Ο εξώστης αυτός χτίζεται και ενσωματώ-
νεται στο εσωτερικό του κτηρίου, δηλαδή είναι ένας κλειστός εξώστης.
Η τυπολογία αυτή εφαρμόστηκε κυρίως στα βορειοευρωπαϊκά κλίματα,
γιατί εξασφάλιζε φυσικό φωτισμό και επομένως ηλιακά κέρδη σε χώρες
όπως η Γερμανία και η Αγγλία, όπου αυτό ήταν αναγκαίο.
_24
Στην Ελλάδα, αρχικά ενσωματώθηκαν σε νεώτερα μνημεία και δημό-
σια κτήρια, τα οποία έχτισαν ξένοι αρχιτέκτονες. Ενώ στη συνέχεια, εμ-
φανίστηκαν σε διάφορες κατοικίες και πολυκατοικίες από τη περίοδο
του μεσοπολέμου, μέχρι και το 1985, όπου υπήρχε έντονη ανοικοδόμηση.
Με βάση τις κατασκευαστικές συνήθειες και τους οικοδομικούς κανονι-
σμούς, η προεξοχή αυτή κυμαίνεται από 0.40-0.80 m27. Πρακτικά το μορφο-
λογικό αυτό χαρακτηριστικό ως προς την ηλιοπροστασία των ανοιγμάτων
μπορεί να λειτουργήσει όπως ακριβώς το μπαλκόνι που ήδη περιγράφηκε, 31
για τα ανοίγματα κάτω από τη προεξοχή που δημιουργεί.
Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα
Για τα ανοίγματα που βρίσκονται πάνω στην όψη αυτής της κλειστής
προεξοχής, ευεργετικά μπορεί να λειτουργήσει μόνο τη χειμερινή περίοδο,
εφ’ όσον η ηλιακή ακτινοβολία εισέρχεται ανεμπόδιστα από άλλες προ-
εξοχές και μορφολογικές τεχνικές του κελύφους. Αυτό ισχύει βέβαια, στη
περίπτωση που ο προσανατολισμός είναι σχετικός με το νότο. Σε αντίθε-
τη περίπτωση, μπορεί να αποτελέσει ένα δροσερό κομμάτι της κατοικί-
ας το καλοκαίρι, ενώ το χειμώνα θα έχει αυξημένες θερμικές απώλειες.
_25
Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως το συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό χαρακτηριστι-
κό ταιριάζει σε πιο ψυχρά κλίματα που έχουν ανάγκη για ηλιακά κέρδη.
Ενώ, στον ελλαδικό χώρο χρησιμεύει μόνο για επιπλέον τετραγωνικά, κα-
θώς για τα ανοίγματα πάνω σε αυτό απαιτείται εξωτερική ηλιοπροστασία,
για την αποφυγή υπερθέρμανσης των χώρων αυτών.
27 Ιστοσελίδα www.buidnet.gr σε λήμμα για τα έρκερ.
 ΕΙΔΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ ΑΝΩΝΥΜΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ
Αστικές Πολυκατοικίες – Τέντα
Ένα ακόμη συνηθισμένο φίλτρο προστασίας που το συναντάμε σε διάφορες
τυπολογίες κτηρίων είναι η γνωστή “αθηναϊκή τέντα”. Είναι αλήθεια, πως με τη
πάροδο του χρόνου η κατασκευή και τοποθέτηση της τέντας έχει υποστεί με-
ρικές παραλλαγές ως προς τη τεχνολογία κίνησης της (χειροκίνητη-ηλεκτρι-
κή), τη κλίση της (κάθετη- ή με κλίση), αλλά και το υλικό της (ύφασμα-πλαστικό)
Ο αρχικός στόχος αυτού του μηχανισμού, είναι η προστασία του μπαλκο-
νιού από τον ήλιο και τη βροχή. Αυτό συμβαίνει, με επιτυχία στη περίπτωση
του σχήματος Χ, καθώς η τέντα διαμορφώνει ένα επιπλέον “δέρμα”, με τη
βοήθεια του οποίου το κτήριο αναπνέει. Δηλαδή, απελευθερώνει το θερμό
αέρα,, ενώ παράλληλα εισέρχονται τα πιο ψυχρά στρώματα αέρα, δημι-
ουργώντας σωστό αερισμό, και ανακυκλώνοντας τον αέρα. Σε αντίθεση με
τις άλλες περιπτώσεις και τις παραλλαγές τους, οι οποίες εγκλωβίζουν τις
θερμές αέριες μάζες, και έτσι το εσωτερικό από τη μία προστατεύεται από
την άμεση ηλιακή ακτινοβολία, αλλά από την άλλη διοχετεύεται σε αυτό η
θερμότητα του αέρα.
32
Παντζούρια σε ανάκλιση
Αυτός ο τύπος σκιασμού, συναντάται σε παράθυρα κατοικιών παλαιότε-
ρων χρονολογιών, περίπου όσες χτίστηκαν μέχρι τη δεκαετία του 1980. Θα
μπορούσε να θεωρηθεί, πως η τυπολογία της τέντας είναι μία εξέλιξή του.
Η απόδοση αυτού του μέτρου είναι σχετικά καλή, καθώς είναι ένα εξωτε-
ρικό μέσο, οπότε εμποδίζει την ανεπιθύμητη ακτινοβολία να εισέλθει στο
εσωτερικό. Επίσης, στις περιπτώσεις που είναι ξύλινο, ενδείκνυται καθώς
έχει μεγάλους συντελεστές απορρόφησης και ανάκλασης της ηλιακής ακτι-
νοβολίας, σε σύγκριση με άλλα υλικά όπως το πλαστικό που έχει μειωμένη
ανακλαστικότητα.
26_ Η αθηναϊκή τέντα ως μέσο σκίασης μπαλκονιού
27_ Η βιοκλιματική συμπεριφορά της αθηναϊκής τέντας
28_ Η βιοκλιματική συμπεριφορά των παντζουριών σε ανάκλιση, τη θερινή περίοδο
Παντζούρια σε ανάκλιση με ρολά
Το γεγονός ότι αυτό το μέσο σκιασμού έχει μια ποικιλία θέσεων, το καθιστά
ιδανικό σε λειτουργία για όλες τις εποχές. Δηλαδή, όταν είναι σε ανοιχτή
θέση με το ξύλινο ρολό κατεβασμένο, λειτουργεί όπως ακριβώς η προη-
γούμενη περίπτωση, ευνοεί τον αερισμό, ενώ προσφέρει πλήρη ηλιοπρο-
στασία του ανοίγματος το καλοκαίρι. Παράλληλα όμως έχει τη δυνατότητα,
όταν είναι το ρολό ανεβασμένο, τότε επιτρέπει το χειμώνα την απόκτηση
Η βιοκλιματική συμπεριφορά των ρολών σε ανάκλιση _29 ηλιακών κερδών, ενώ τη νυχτερινή περίοδο μπορεί να κλείσει το παντζούρι
με κατεβασμένο ρολό και να παρέχει τη μέγιστη προστασία αυτού του μέ-
σου από τις θερμικές απώλειες.
Παντζούρια Συρόμενα
Τα συγκεκριμένα παντζούρια συναντώνται και σε ανοίγματα για μπαλκο-
νόπορτες, σε σύγκριση με τα δύο προηγούμενα, που περιορίζεται η χρήση
τους σε απλά παράθυρα. Ως προς το υλικό που χρησιμοποιείται ισχύει ότι
και παραπάνω. Παρομοίως, η καταλληλότερη τοποθέτηση τους είναι εξω- 33
Ρολά σε ανάκλιση _30 τερικά του τοίχου, έτσι ώστε να μειώνεται το κενό που αφήνεται εσωτερικά
στα οικοδομικά υλικά για την αποφυγή δημιουργίας θερμογεφυρών. Επί-
Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα
σης, η συγκεκριμένη διάταξη, μπορεί να προσφέρει μία ποικιλία στην όψη
όταν τα παντζούρια αυτά είναι κλειστά ή ανοιχτά. Η μέγιστη απόδοση τους
επιτυγχάνεται όταν συνδυάζονται με μορφολογικά χαρακτηριστικά στο κέ-
λυφος, όπως μπαλκόνια, για να επιτρέπεται ο αερισμός ενώ σκιάζονται.
Παντζούρια Ρολά
Συρόμενα εξωτερικά φύλλα παντζουριών _31 Τα ρολά είναι ιδανικότερα παντζούρια από τα συρόμενα, μόνο στη περί-
πτωση όπου ο μηχανισμός τους προστίθεται στο πάχος του τοίχου και δε
κρύβεται μέσα σε αυτόν, δημιουργώντας έτσι κενό που ευνοεί την ύπαρξη
θερμογεφυρών. Σημαντικό επίσης πλεονέκτημά τους σε σχέση με τα ακρι-
βώς προηγούμενα, είναι ότι με τη κάθετη κίνησή τους μπορούν να προστα-
τέψουν το άνοιγμα αποδοτικότερα σε νότιους προσανατολισμούς, χωρίς
να απαιτείται η ύπαρξη άλλων μορφολογικών χαρακτηριστικών.
Ρολλά παντζουριών _32 Ανοιγόμενα φύλλα παντζουριών _33
 Περσίδες

Η συγκεκριμένη τυπολογία σκιασμού χρησιμοποιείται σε πολύ σύγ-

χρονες κατασκευές στην Ελλάδα, χωρίς βέβαια να είναι καινοτό-
μα μέθοδος. Δυστυχώς όμως, δεν τοποθετείται και σωστά ανάλογα
με το προσανατολισμό, όπως αναλύθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο.
Όλοι οι τύποι περσίδων σκιασμού στις περισσότερες περιπτώσεις βελτι-
στοποιούν τις συνθήκες εσωτερικού φωτισμού, ενώ είναι το πιο αποδοτικό
μέσο για τα δεδομένα της Ελλάδας. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα τους όμως,
είναι η μερική ή πλήρης απόκρυψη της θέας, γεγονός που δεν είναι επιθυ-
μητό τις περισσότερες φορές. Τα καταλληλότερα υλικά είναι το ξύλο και το
αλουμίνιο, καθώς επιζητείται η χαμηλή θερμοχωρητικότητα, με σκοπό να
αποβάλλεται τη θερμότητα στο περιβάλλον γρηγορότερα και αποφεύγεται
η μετάδοση της με αγωγή στο κέλυφος, φαινόμενο που συμβαίνει με τις
περσίδες από σκυρόδεμα.

34 Όλες οι παραπάνω τυπολογίες, είτε είναι εμπνευσμένες από τη παράδοση,

είτε από τα πρότυπα κινημάτων του εξωτερικού, είναι αυτές που συναντώ- 34_ Οριζόντιες Περσίδες ως μέσο σκίασης σε κτήριο στην οδό Μιχαλακοπούλου
νται σε απλή μορφή κατά κύριο λόγο στα κτήρια της Αθήνας, ιστορικά μέ-
χρι σήμερα. Παρατηρείται ότι από τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα
του κάθε μέσου, σε κάθε περίπτωση μπορεί το ιδανικότερο προς χρήση να
διαφέρει. Στα πιο σύγχρονα κτήρια οι κατασκευαστές ή αρχιτέκτονες χρη-
σιμοποιούν πολλούς συνδυασμούς αυτών που δεν είναι δυνατόν να ανα-
λυθούν όλοι. Ο σχεδιασμός στοιχείων, όπως ημιυπαίθριοι, πρόβολοι και βε-
ράντες έχει αποδειχθεί να έχει απήχηση στην ελληνική αρχιτεκτονική, που
όπως είδαμε έχει ρίζες από την παράδοση, τα έθιμα και τον τρόπο ζωής.

Στη συνέχεια, θα μελετηθεί πως η ογκοπλαστική διαμόρφωση της ίδιας της

κατασκευής προσφέρει δυνατότητες ηλιοπροστασίας για τα κλιματικά δε-
δομένα της Ελλάδας. Με αυτό το τρόπο, θα διακρίνουμε ποια είναι αυτά
τα στοιχεία του υψηλού design που εφαρμόζουν οι Έλληνες αρχιτέκτονες,
με τα οποία χειρίζονται το ελληνικό φως και είναι αποδοτικά στο τοπικό
μεσογειακό κλίμ
02
ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
 Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ‘40: Οικοδομική Απραξία και Συντηρητισμός
Μετά τη λήξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, ξεκίνησαν οι προσπάθειες ανοι-
κοδόμησης στις ευρωπαϊκές πόλεις που είχαν εμπλακεί στο πόλεμο. Δυ-
στυχώς όμως, στην Ελλάδα τα οράματα ακυρώθηκαν από την ανώμαλη
πολιτική κατάσταση και τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε (1946-49), ο
οποίος άφησε βαθιά και δυσεπούλωτα τραύματα στην εθνική ζωή
Το 1940 η ελληνική αρχιτεκτονική επέστρεψε εκεί που είχε βρεθεί είκο-
σι χρόνια πριν. Χαρακτηριστική μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας είναι η
οικοδομική απραξία. Ένα από τα κυριότερα αίτια της εικόνας της σημε-
ρινής Αθήνας είναι το στεγαστικό πρόβλημα που οξύνθηκε εκείνη τη πε-
ρίοδο, εξαιτίας της απότομης διόγκωσης των μεγάλων αστικών κέντρων
και ιδιαίτερα της πρωτεύουσας. Στο φαινόμενο αυτό, ανέλαβε να δώ-
σει λύση η ιδιωτική πρωτοβουλία. Έτσι, οι νέες κατοικίες δημιουργήθη-
καν είτε με αυθαίρετη δόμηση στις «εκτός σχεδίου» παρυφές των πόλε-
ων είτε στις «εντός σχεδίου» περιοχές με το σύστημα της αντιπαροχής28.
Πράγματι, η κατασκευή πολυκατοικιών γνώρισε μια πρωτοφανή έξαρση,
που σε συνδυασμό με ορισμένα έργα συγκοινωνιακής υποδομής και του-
40 ρισμού, οδήγησε την ελληνική οικονομία σε άνθηση. Με αυτό το φαινόμενο,
οι πολυκατοικίες στην Ελλάδα συνθέτουν κατά κάποιο τρόπο το δημόσιο
αστικό πρόσωπο των ελληνικών πόλεων.
Όταν , στη δεκαετία του ’30 πρωτοεμφανίστηκε ο θεσμός της αντιπαρο-
χής, οι ιδιοκτήτες γης, κατά κανόνα εκπρόσωποι του αστικού μορφώμα-
τος άρχισαν να επενδύουν στον νέο τομέα της πολυώροφης κατοικίας,
αναθέτοντας τη μελέτη σε όσο το δυνατόν πιο αξιόλογους αρχιτέκτονες.
Η διαδικασία αυτή οφείλεται για την πραγματοποίηση κτιρίων με ενδια-
φέροντα τυπολογικά και κυρίως μορφολογικά χαρακτηριστικά, που στον
ιδιωτικό τομέα οδηγούν σε μια μαζική διάδοση του μοντέρνου λεξιλογί-
ου. Τα πράγματα όμως, μεταπολεμικά αλλάζουν ριζικά, και η σχέση με
τον μεσοπολεμικό μοντερνισμό έχει διαρραγεί πλήρως, γιατί έχουν με-
ταβληθεί ολοκληρωτικά οι κοινωνικοί όροι και τα πολιτισμικά κίνητρα29.
28 Σύμφωνα με το σύστημα της αντιπαροχής, ο ιδιοκτήτης κάποιας παλαιάς, μικρής
συνήθως, οικοδομής προσέφερε το οικόπεδό του σ’ έναν κατασκευαστή για την ανέγερση
πολυώροφης πολυκατοικίας, εξασφαλίζοντας ως αντάλλαγμα ορισμένα από τα νέα
διαμερίσματα.
29 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα,
Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 90-125.
Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ‘50: Επανασύνδεση με το Μοντέρνο
Η παντελής δηλαδή, έλλειψη προγραμματισμού και ελέγχου της οι- Φτάνοντας λοιπόν, γύρω στο 1950 κυριαρχούν καταξιωμένοι συντηρητικοί
κοδομικής δραστηριότητας, είχε αφεθεί ουσιαστικά στα χέρια κερ- αρχιτέκτονες , οι οποίοι χρησιμοποιούσαν για τις πολυκατοικίες και άλλα
δοσκόπων και αυτό το φαινόμενο είχε δυσμενέστατες επιπτώσεις αστικά κτίρια διάφορες παραλλαγές ενός απλοποιημένου κλασικισμού, ενώ
στο δομημένο περιβάλλον, αλλάζοντας τελικά την εικόνα της πόλης. για τις προαστιακές επαύλεις προτιμούσαν ένα εκμοντερνισμένο φολκλορι-
κό ιδίωμα. Αυτό αρκούσε για την αρχιτεκτονική της εποχής, που με αυτό το
Παράλληλα, η ήττα της Αριστεράς στον Εμφύλιο Πόλεμο ενίσχυσε τις συ- τρόπο πληρούσε τις απαιτήσεις λειτουργικότητας και άνεσης, διατηρώντας
ντηρητικές δυνάμεις, οι οποίες συμμαχούσαν με τους νεόπλουτους της πο- όμως ένα συμβατικό και έτσι εύκολα αναγνωρίσιμο «εθνικό» χαρακτήρα.
λεμικής δεκαετίας και έτσι το κλίμα δεν ήταν καθόλου ευνοϊκό για νέες ιδέες,
που ακόμα και αν κατάφερναν να προβληθούν, δεν αναγνωρίζονταν30. Οι μόνοι επαγγελματικά δραστήριοι του μεσοπολεμικού μοντερνι-
σμού, που ξεχώριζαν από τους συντηρητικούς συναδέλφους τους,
ήταν ο Καραντινός31 και ο Βαλεντής32 οι οποίοι συνέβαλλαν ου-
σιαστικά στην επανασύνδεση με τον μοντερνισμό στην Ελλάδα33.
Τα κτήρια από τα οποία έγιναν γνωστοί, είναι κυρίως δημόσια, και εί-
ναι εύκολα αντιληπτό πως η οποιαδήποτε μέριμνα για τον ηλιασμο,
έχει παραγκωνιστεί από τις αρχές και τα μοντέρνα υλικά του μοντέρ-
νου. Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που υποστη-
ρίζει την αδιαφορία για τα προβλήματα που μπορεί να προξενήσει το 41
Κτήριο πρώην Υπουργείου Παιδείας στην οδό Μητροπόλεως _35 ελληνικό κλίμα, είναι το κτήριο του πρώην Υπουργείου Παιδείας του
Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα
Πάτροκλου Καραντινού. Εκτός από τον ατυχές χειρισμό της εκκλησίας
που ανήκει στη Μονή Πεντέλης (μετόχι), τη μικρή βασιλική της Αγίας Δύ-
ναμης και την υψομετρική διαφορά του οικοπέδου34, όλα τα ανοίγματα
στο κέλυφος είναι απροστάτευτα ενώ κυρίαρχη είναι η επαναληπτικό-
τητα και η ομοιότητα όλων των όψεων, ανεξαρτήτως προσανατολισμού.
31 Επανεδραίωσε τη φήμη του με έργα που χτίστηκαν αργότερα, όταν πια ο
μοντερνισμός είχε αρχίσει να κερδίζει έδαφος.
32 Από το πρώτο κιόλας μεταπολεμικά έργο του, το κτίριο του Μετοχικού Ταμείου
Αεροπορίας στην οδό Ακαδημίας (1947-49), παρά τη μάλλον κλασική άρθρωση της όψης
του, ξεχώρισε μέσα στο αθηναϊκό αστικό τοπίο ως τυπικά μοντέρνο, εξαιτίας του τονισμού
του φέροντος οργανισμού, τα οριζόντια παράθυρα και την απέριττη μορφολογία του.
Αλλά και τα επόμενα κτίρια γραφείων γύρω από την πλατεία Ομονοίας, λειτούργησαν ως
πρότυπα και επηρέασαν ακόμη και τους συντηρητικούς αρχιτέκτονες.
33 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης
(Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο
Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52.
30 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης
(Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο 34 Δημήτρης Ρηγόπουλος, Τα μοντέρνα φαντάσματα της Αθήνας, Καθημερινή,
Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52. Μάρτιος 2011.
_36
 ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑΣ
Είναι γεγονός πως μεταπολεμικά, σε συνδυασμό με τα πολεοδομικά μέτρα Στη μεταπολεμική πολιτισμική ζωή της χώρας εμφανίζεται το αίτημα της
εκμετάλλευσης που πάρθηκαν, η μοντέρνα αρχιτεκτονική εξαπλώθηκε «ελληνικότητας» που είχε αποκρυσταλλωθεί σε διάφορες εκδοχές κατά τις
τόσο πολύ σε επίπεδο πόλης αλλά και στην ύπαιθρο, που σχεδόν “έθαψε” δεκαετίες του ’20 και του ’30. Ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του ’30, οι πιο εν-
και απέκοψε κάθε νήμα που μας συνέδεε με την ιστορία και τον αρχιτε- διαφέρουσες αρχιτεκτονικές προτάσεις κινούνταν ανάμεσα στις δύο αυτές
κτονικό πλούτο του παρελθόντος. Ενώ στην Ευρώπη, το μοντέρνο κίνημα θεματικές: επαναθεώρηση της κτιριακής λαϊκής παράδοσης και τον δημι-
ήταν απόρροια ιδεολογικών αναζητήσεων και ενδογενών αντιφάσεων της ουργικό συντονισμό με το ευρωπαϊκό μοντέρνο38.
βιομηχανικής επανάστασης, στην Ελλάδα βρήκε σαν πλαίσιο, το μουσεια-
κό περιβάλλον των κλασικών μνημείων, το βυζαντινό εκκλησιαστικό ήθος, Στο εξωτερικό πολλοί αρχιτέκτονες εκείνη τη περίοδο, θέτουν σε
μια ανώνυμη αρχιτεκτονική και τα ανολοκλήρωτα όνειρα ενός αστικού νε- αμφισβήτηση το φονξιοναλιστικό ντετερμινισμό της διεθνιστικής παράδοσης
οκλασικισμού. Με αυτό το τρόπο, ως μια βιομηχανικά υπανάπτυκτη χώρα, του μοντέρνου και επιχειρείται μια εμπειρική προσέγγισηυιοθετεί
φανέρωσε την εμμονή της να μοιάσει στα αστικά κέντρα της Δύσης, επανα- ανθρωπολογικές και κοινωνικοψυχολογικές παραμέτρους39. Αυτή τη
λαμβάνοντας άρρητα πολλές φορές, τα πρότυπά της35 . Παιδική Χαρά στη Φιλοθέη, Δ . Πικιώνης _40 Σχολέιο στα Πευκάκια, Δ. Πικιώνης _39 φορά η ανάγκη για ελληνικότητα αφορούσε την «αλήθεια», δείχνοντας
ενδιαφέρον για το μοντερνισμό, αναζητώντας όμως τις αξίες της ντόπιας
Ένα από τα επόμενα αποφασιστικότερα βήματα έγινε από τον νεαρό τότε παράδοσης.
αρχιτέκτονα Νίκο Βαλσαμάκη, με τη πρώτη του πολυκατοικία το 1953, πριν
ακόμη αποφοιτήσει από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων. Πρόκειται για τη μικρή Κύριος εκφραστής της τάσης αυτής είχε αναδειχθεί κατά το μεσοπόλεμο ο
πολυκατοικία της οδού Σεμιτέλου36, η οποία δίνει τη συνολική εντύπωση Δημήτρης Πικιώνης. Ο ίδιος, καταλήγει πως «το οικουμενικό πνεύμα πρέ-
42 μιας καθαρά μοντέρνας αρχιτεκτονικής, απομακρυσμένης από τις τότε κυ- πει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητας»40. Όπως εύστοχα παρατη- 43
37_ Πολυκατοικία στην οδό Σεμιτέλου, Νίκος Βαλσαμάκης
ρίαρχες στιλιστικές συμβάσεις. Με τις αμέσως επόμενες πολυκατοικίες του, ρεί ο Δ. Φατούρος σε ένα άρθρο του, η στροφή του Δ. Πικιώνη προς τη μη

Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

ο Βαλσαμάκης αναδείχθηκε πλέον σε ταλαντούχο χειριστή του μοντέρνου κυκλαδίτικη παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι εσκεμμένη και συνειδητή.
λεξιλογίου, άξιο συνεχιστή και ανανεωτή των μεσοπολεμικών επιτευγμά- Ο αρχιτέκτων δεν ήθελε να συγχέεται η στάση του, με αυτή των μοντέρ-
των. νων αρχιτεκτόνων και γνώριζε ότι το πραγματικά κλασικό, το ανώνυμο
και το μοντέρνο συναντιόντουσαν μέσα στη γεωμετρική τους απλότητα
Βέβαια, τα κτήρια γραφείων του Βαλεντή και οι πρώτες πολυκατοικίες του και τον ποιητικό ορθολογισμό41. Η στάση του Πικιώνη προσπαθούσε για
Βαλσαμάκη δεν είναι τα μόνα έργα που σήμαναν την επανεμφάνιση του τη σύζευξη των πιο ετερόκλητων στοιχείων, τη παράδοση με την εκλεκτι-
μοντερνισμού μεταπολεμικά. Είναι εκείνα που λειτούργησαν παραδειγμα- κή σύνθεση των νόμων της φύσης και την ανθρώπινη ενόραση, σε μια
τικά, καταδεικνύοντας ότι το μοντέρνο ιδίωμα μπορούσε να αντιπαρατεθεί αρμονία. Με την έννοια αυτή ο αρχιτέκτων είναι οικουμενικός, αλλά η φι-
με επιτυχία στα συντηρητικά ιδιώματα. Αποτελούν πρόωρες νύξεις ενός λοσοφική αυτή προσέγγιση δύσκολα μπορεί να μεταποιηθεί σε απτή αρ-
προσανατολισμού που έχει ανάγκη ακόμα μια δεκαετία για να ανθίσει37.
38 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ, ΝΕΦΕΛΗ, Αθήνα,
2001, σελ. 269-281.
35 Δ. Πορφύριος, Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, 1950-1975, Αρχιτεκτονικά
Θέματα, σελ. 14-28. 39 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα,
36 Στη πολυκατοικία αυτή, η ισόρροπα τονισμένη εσχάρα που σχηματίζουν οι Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 90-125.
πλάκες και τα κολονάκια των εξωστών πάνω από το σε εσοχή ισόγειο, αποπνέει μια ήρεμη
κλασικότητα, ενώ η χρήση ορισμένων φυσικών υλικών (του ξύλου στα κιγκλιδώματα, της 40 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης
λιθοδομής στη βάση) συνιστά μια υπαινικτική, έστω, αναφορά στη λαϊκή οικοδομή. (Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο
37 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52.
(Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο
Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52. 41 Το Βήμα, 2.10.1988.
38_ Κτήριο του Μετοχικού Ταμείου Αεροπορίας στην οδό Ακαδημίας, Θουκιδίδης Βαλεντής Διαμόρφωση στου Φιλοπάππου, Δ. Πικιώνης _41
 χιτεκτονική με συνθετική επάρκεια και αυτοδυναμία. Για το λόγο αυτό, σαχνισιά και ξύλινη στέγη με εξωτικές ψάθες43.
το σημαντικότερο έργο του είναι η διαμόρφωση των χώρων της Ακρόπο-
λης και του Φιλοπάππου, όπου η χωροτακτική και πλαστική οργάνωση Το αίτημα της «ελληνικότητας» ως αίτημα «αλήθειας» στην αρχιτεκτονική,
αντικαθίστανται από την άυλη στοχαστική αναγωγή, σε ένα τόπο που μας έθεσε, με αρκετά διαφορετικό τρόπο από τον Πικιώνη, ο κατά 25 χρόνια
βρίσκεται σε επαφή με ένα παγκόσμιο μνημείο του οποίου το διαχρο- νεότερός του Άρης Κωσταντινίδης. Ο τελευταίος ενώ είχε δραστηριοποιηθεί
νικό περιεχόμενο υπερβαίνει κάθε αξιολόγηση της υλικής του φύσης42. επαγγελματικά και πριν τον πόλεμο, η παρουσία του όμως, με το έργο του
και τα γραπτά του κείμενα έγινε περισσότερο αισθητή μεταπολεμικά. Τα
Όσο αναφορά τη βιοκλιματική παράμετρο στο σχεδιασμό του Δημήτρη περισσότερα μοτίβα στη σκέψη τους είναι κοινά, όπως και οι επιρροές τους.
Πικιώνη υπάρχει μια ιδιαίτερη σχέση. Έχοντας αρχίσει να χτίζει πολλές μο- Ωστόσο, ο Πικιώνης όπως αναφέραμε αναζητά το γνήσιο στην πολλαπλό-
Κατοικία στη Συκιά, όψη από το δρόμο Άρης Κωνσταντινίδης _43
νοκατοικίες πριν το πόλεμο, ο προσανατολισμός τόσο του όγκου των κτηρί- τητα των ιστορικών εκδοχών και το ουσιώδες «σχήμα» σε συγκεκριμένες
ων, όσο και των ανοιγμάτων, δεν είναι μελετημένος με βάση τη κίνηση του μορφές. Σε αντίθεση με τον Κωνσταντινίδη, ο οποίος ενδιαφέρεται μόνο για
ήλιου. Ωστόσο, ο ίδιος ο αρχιτέκτονας σε πολλά έργα του, εξαιτίας ίσως της ό,τι μέσα στη παράδοση, μπορεί να αναχθεί σε απλό αφηρημένο τύπο ή
ενασχόλησης του με τη ζωγραφική και τη γλυπτική, έχτιζε προσεκτικά τους σε στοιχειώδη κατασκευαστική λογική. Συγκεκριμένα, για να γεφυρώσει το
χώρους, λαμβάνοντας υπόψιν τις σκιές που δημιουργούνται, προσδίδο- σύγχρονο με το πρωτόγονο, υπερπηδούσε την ιστορία και με αυτό ήταν
ντας έτσι μια ιδιαίτερη ποιητική στο χώρο. Από την άλλη, στη μορφολογία ένας γνήσιο ρασιοναλιστής, ένας αυθεντικός εκπρόσωπος του Μοντέρνου
του εξωτερικού, η οποία είχε επηρεαστεί από τις αρχές του μοντέρνου, ενώ Κινήματος και του ουτοπικού ήθους.
παράλληλα την διασπούν διάφοροι ημιυπαίθριοι ή στεγασμένοι διάδρο-
44 μοι, αναγνωρίζουμε τις ρίζες της παράδοσης των λαϊκών σπιτιών, που σε Ο Κωνσταντινίδης ακολούθησε πιστά τις βασικές αρχές καθ’ 45
Κατοικία στη Συκιά, όψη από τη θάλασσα Άρης Κωνσταντινίδης _44
συνδυασμό με τις λεπτομέρειες των όψεων, φανερώνεται μια περεταίρω όλη τη διάρκεια του έργου του, σε όλα τα επίπεδα κλίμακας44.

Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

επεξεργασία του περιβλήματος που μπορεί να παρέχει ηλιοπροστασία. Η αλήθεια για τη βιοκλιματική σκέψη του Άρη Κωνσταντινίδη βρίσκε-
ται στα υλικά που χρησιμοποιούσε. Με το τρόπο που τα συνέθετε, κάθε
Το πιο σημαντικό βιοκλιματικά στοιχείο στο σχεδιασμό του Πικιώνη, είναι η του σχεδιαστική κίνηση αποσκοπούσε στο τελικό αποτέλεσμα απόλυ-
χρήση των υλικών, η οποία είναι πάντα συνδεδεμένη με τη μακραίωνη αρ- της εναρμόνισης με το φυσικό τοπίο, αφού κατά κύριο λόγο έχτιζε στην
χιτεκτονική ιστορία του τόπου και ερχόταν σε αντίθεση την εποχή εκείνη, με ύπαιθρο, μακριά από τον πυκνοδομημένο ιστό της πόλης. Έτσι, τόσο
τα λεία υλικά της βιομηχανικής εποχής που προέβαλλε το μοντέρνο κίνημα. οι κατοικίες όσο και τα ξενοδοχεία Ξενία είχαν περιβλήματα από το-
Στο τομέα της κατοικίας, ένα από τα πιο γνωστά έργα του Πικιώνη είναι η πικά υλικά και γι’ αυτό έμοιαζαν σαν να έχουν “φυτρώσει” στο τοπίο.
οικία Ποταμιανού(1953-56). Σε αυτήν, καταφέρνει να συνδυάσει την «γρα- Συγκεκριμένα, οι κατοικίες που σχεδιάζει χαρακτηρίζονται ως «αδιακό-
φικότητα» της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με την αφαιρετική γεωμετρία σμητα στέγαστρα», και γίνονται εύκολα αντιληπτά τα όσα υποστηρίζει
της μοντέρνας, καθώς και διδάγματα από την ιαπωνική κηποτεχνία. Σε μια ως προς την ειλικρινή έκφραση της κατασκευής, με τον φέροντα σκελε-
καθαρά μοντέρνα κάτοψη με μεγάλα ανοίγματα χρησιμοποιεί τοπικά υλι- 43 Ιστοσελίδα greek architects , σε λήμμα για την νεοελληνική αρχιτεκτονική, στην
κά προστατεύοντας τους ανοιχτούς χώρους, με πλαίσια από μακεδονίτικα ερευνητική των Παπαδάκη Αλεξάνδρα και Τσαπάκη Έλενα , Ελληνική αρχιτεκτονική
και ταυτότητα: το ζήτημα της ελληνικότητας , Επιβλέποντες καθηγητές: Εξαρχόπουλος
Πάνος, Αγγελής Γιώργος, Παπαγιαννόπουλος Γιώργος, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Πολυτεχνική σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Ξάνθη 2010.

44 Από τα μεγαλύτερα έργα του –τα συγκροτήματα πολυκατοικιών χαμηλού

42 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα, εισοδήματος που σχεδίασε για τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας (1955-57), τα ξενοδοχεία
Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 90-125. και μοτέλ ως προϊστάμενος της Υπηρεσίας Μελετών του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού

(1958-67) έως και το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων (1965-66).
42_ Οικία Ποταμιανού, Δημήτρης ΠΙκιώνης Κάτοψη της κατοικίας στη Συκιά, Άρης Κωνσταντινίδης _45
 τό από οπλισμένο σκυρόδεμα να πλαισιώνει τους τοίχους πλήρωσης
και τα ανοίγματα στη γεωμετρική σαφήνεια της άρθρωσης των όγκων
και των χώρων, οργανωμένων κατά κανόνα βάσει αυστηρά ενός ορ-
θογωνικού κανάβου, με τη χρήση μεταβατικών προς την ύπαιθρο χώ-
ρων, με μόνα διακοσμητικά στοιχεία την υφή του υλικού και το χρώμα.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά του έργα στο τομέα αυτό, είναι η κα-
τοικία στη Συκιά Κορινθίας(1951). Η γενική εντύπωση είναι ένας ειλι-
κρινής μπρουταλισμός εκφρασμένος με τα πιο στοιχειώδη μέσα, με το
πιο ενδιαφέρον στοιχείο της σύνθεσης να είναι ένας ημιυπαίθριος που
παρεμβάλλεται στους βασικούς χώρους του σπιτιού. Παρ’ όλα αυτά
η μετέπειτα χρήση του, απέδειξε πως το τοπικό κλίμα δεν είχε μελετη-
θεί τόσο, όσο η ένταξή του στο τοπίο, και αργότερα ο χώρος αυτός κλεί-
στηκε, επειδή ήταν εκτεθειμένος στους ισχυρούς ανέμους της περιοχής45.
Ωστόσο η πρώτη συνειδητή προσπάθεια επανασύνδεσης με το ήθος του
ελληνικού μεσοπολεμικού μοντερνισμού και με την αντίληψη της «ελληνικό-
τητας», υπήρξε η ανοικοδόμηση της Σαντορίνης μετά το καταστρεπτικό σει-
46 σμό. Ο Δεκαβάλλας και οι συνεργάτες του, επηρεασμένοι σαφώς από την
πλαστική του Le Corbusier και έργα όπως οι Maisons Jaoul (1952-54), επέλε-
ξαν μια καθαρά ρασιοναλιστική προσέγγιση. Μέσα στην οποία συγκράτη-
σαν από το τοπικό ιδίωμα μόνο εκείνα τα γενικά χαρακτηριστικά που μπο-
ρούσαν να αφομοιωθούν αβίαστα σε μια μοντέρνα σχεδιαστική πρακτική.
Πέρα από τις προσεγγίσεις της παράδοσης του Πικιώνη, Κωνσταντινί-
δη και των αρχιτεκτόνων της Σαντορίνης, σε έργα μνημειακού χαρακτή-
ρα, το ζήτημα της «ελληνικότητας» αντιμετωπιζόταν με συμβατικότε-
ρες λύσεις. Αν γύρω στο 1950 επικρατούσε στο κέντρο της Αθήνας ένας
απλοποιημένος ή εκσυγχρονισμένος κλασικισμός, δέκα χρόνια αργότε-
ρα εμφανίστηκε ένας κλασικίζων μοντερνισμός με δύο ηγετικά παρα-
δείγματα: την Αμερικάνικη Πρεσβεία των W. Gropius/TAC (1959-61) και
το ξενοδοχείο Χίλτον των Βουρέκα, Βασιλειάδη και Στάικου (1958.63)46.
Συνεπώς, μαζί με τα προηγούμενα, παρατηρείται ότι τα δημόσια
κτίρια της εποχής διέπονται από το θετικιστικό πνεύμα και απο-
45 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, 1984, Αθήνα, σελ. 284.
46 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης (Σύμβουλος),
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα,
2000, σελ. 41-52.
46_ Σπίτι στην Ανάβυσσο, Άρης Κωνσταντινίδης
47_ Ανοικοδόμηση Οικισμού της Σαντορίνης, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας και συνεργάτες
48_ Σχολείο στη Σαντορίνη, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας και συνεργάτες
49_ Αμερικάνικη Πρεσβεία, W. Gropius/TAC
50_ Hilton, Βουρέκας, κ.ά.
Περίπτερο Εθνικής Τράπεζας, Νίκος Βαλσαμάκης
Αστέρας Βουλιαγμένης, Βουρέκας & Σακελλάριος & Βασιλειάδης
τελούν απόηχους του νεοκλασικισμού. Με το περίπτερο της Εθνι-
κής Τράπεζας της Ελλάδος στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης των
Βαλσαμάκη / Βασιλείου (1963), ολοκληρώνεται η διαδικασία αφαί-
ρεσης, καθώς ο νεοκλασικισμός υπάρχει μονάχα σαν συντακτική συνεί-
δηση, ακολουθώντας τα πρότυπα του μισβαντεροϊκού Crown Hall, πα-
ραλείποντας έτσι εικονογραφικές αναφορές και συναισθηματισμούς47.
_51
Εδραίωση του μοντερνισμού
Από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 ο μοντερνισμός στην Ελλάδα είχε όλο
και περισσότερη απήχηση. Αυτό συνέβαινε καθώς οι περισσότεροι αρχι-
τέκτονες που υπήρχαν στο προσκήνιο ταυτίζονταν με τις τάσεις του εξω-
τερικού και τα οράματα των μεγάλων αρχιτεκτόνων. Τα διδάγματα λοι-
πόν από τα έργα των Le Corbusier, Mies, Neutra, Saarinen και Rudolph, 47
καθώς και των Reidy, Neimeyer και Tange, οδήγησαν στην άνθηση του μο-
ντερνισμού στην οποία συνέλαβαν αρχιτέκτονες από διαφορετικές γενιές.
Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα
Αρχικά, από τη γενιά του μεσοπολέμου, ο Καραντινός μετά το 1960 ολο-
κληρώνει τα σημαντικότερα έργα του, όπως τα νέα κτίρια της Πανεπι-
στημιούπολης στη Θεσσαλονίκη48. Επίσης, ο Δεσποτόπουλος το 1961
απέσπασε το α’ βραβείο στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για το Πνευμα-
τικό Κέντρο της Αθήνας με μια ρασιοναλιστική σύνθεση, από την οποία
όμως πραγματοποιήθηκε αργότερα μόνο το κτίριο του Ωδείου Αθηνών
(1969-71), που στέκει σήμερα κάπως αδικαίωτο στην απομόνωσή του.
Από την παλαιότερη γενιά που είχε χαρακτηριστεί και ως συντηρητική, με-
ρικοί ήρθαν σε συνεργασία με νεότερους. Όπως στη περίπτωση των πα-
ράκτιων συγκροτημάτων αναψυχής «Αστήρ» στη Γλυφάδα (1957-59) και
στη Βουλιαγμένη (1958-60), οι αρχιτέκτονες Βουρέκας και Σακελλάριος και
Π. Βασιλειάδης δούλεψαν μαζί με τους Α. Γεωργιάδη και Κ. Δεκαβάλλα,
47 Δ. Πορφύριος, Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, 1950-1975, Αρχιτεκτονικά
Θέματα, σελ. 14-28.
48 Φυσικομαθηματική Σχολή, 1955-61, Πολυτεχνική Σχολή σε συνεργασία με Ι. Λιάπη
και Η. Σκρουμπέλο, 1957-62.
_52
 δημιουργώντας χαμηλές ελαφρές κατασκευές καθαρά μοντέρνας μορφο-
λογίας, ενταγμένες ελεύθερα στο τοπίο.
Ο Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας είναι ίσως ο μοναδικός αρχιτέκτονας στη
γενιά του, που τα έργα του απέπνεαν ένα χαρακτήρα καθαρά μοντέρνου
κινήματος, ενώ συγχρόνως πειραματιζόταν με σκοπό να εμπλουτίσει τα κε-
λύφη του με μέσα, τα οποία θα εξασφάλιζαν ιδανικές συνθήκες αερισμού
και φωτισμού στο εσωτερικό. Μετά τις σπουδές του στη Νέα Υόρκη, είχε
διαμορφώσει κάποιες απόψεις σχετικά με το περιβάλλον, αρκετά νωρίς, τις
οποίες διατύπωνε όχι μόνο μέσα από τα έργα του αλλά και από δημοσι-
εύσεις που ο ίδιος έγραφε. Είχε κατανοήσει πως η ικανοποίηση όλων των
απαιτήσεων σε ένα αρχιτεκτονικό έργο είναι αδύνατη, και γι’ αυτό το λόγο ο
αρχιτέκτων καλείται να κάνει θυσίες σε οδυνηρά διλλήματα, που όμως τον
οδηγούν σε επιτυχημένες λύσεις.
Η πρώτη εφαρμογή της αναζήτησής του ξεκινά με το παράδειγμα του σπι-
τιού στη Βάρκιζα (1962) και συνεχίζεται με τα μετέπειτα έργα του. Χαρα-
48 κτηριστικό παράδειγμα αυτών, είναι η κατοικία στο Καβούρι στης οποίας
το κέλυφος και συγκεκριμένα στο δώμα, μορφολογικά κατασκευάζει μία
σειρά ανοιγμάτων με ακρυλικούς θόλους για φυσικό αερισμό το καλοκαίρι
και ηλιακά κέρδη το χειμώνα. Εκτός αυτών, υπάρχει και ένα στρώμα νερού
πάνω από το ανοιχτόχρωμο χαλίκι που καλύπτει την οροφή προκειμένου
να ψύχει το θερμό αέρα, ενώ ταυτόχρονα ανακλάται ο ήλιος49.
Στην αμέσως επόμενη γενιά, από αυτούς που ξεχώρισαν είναι ο Κωνστα-
ντινίδης, που όπως αναφέρεται πιο πάνω ανέπτυξε μία πολυσήμαντη δρα-
στηριότητα, αλλά και ο συνομήλικός του Δοξιάδης. Ο τελευταίος κάποια
από τα ολιγάριθμα έργα που πραγματοποίησε με το Γραφείο Δοξιάδη
στην Ελλάδα και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το Κτίριο Γρα-
φείων στους πρόποδες του Λυκαβηττού (1955-61), αλλά και το συγκρότη-
μα του Αμερικανικού κολλεγίου Pierce στο προάστιο της Αγ. Παρασκευής
(1956-60) και τέλος ο οικισμός «Άσπρα σπίτια» κοντά στην Ιτέα (1961-65), ο
οποίος είναι το πιο αντιπροσωπευτικό του έργο, για να κατανοήσουμε πως
συνέδεε τα δημιουργήματά του με το ελληνικό τοπίο και αυτά προσαρμό-
ζονταν με το ελληνικό κλίμα.
49 Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 28, 1994, σελ. 62-73, 102-104.
53_ Κατοικία στο Καβούρι, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας
54_ 55_ Εσωτερικό του κήπου
56_ Νότια Όψη
57_ Λεπτομέρεια μηχανισμού στο δώμα
Κτήριο Γραφείων Δοξιάδη
_60 Όψη της κατοικίας Κραντονέλλη
58_ Κάτοψη Ισογείου Κάτοψη της κατοικίας Κραντονέλλη
Στην ίδια γενιά ανήκει και ο Κλέων Κραντονέλλης με δύο αρκετά σημαντι-
κά έργα στον οικιστικό και δημόσιο τομέα. Αυτά είναι το κτίριο γραφείων
και σταθμός διανομής της ΔΕΗ (1973-77) αλλά και η κατοικία του αρχιτέ-
κτονα στη Πλάκα (1962-63). Αυτό είναι και το πρώτο έργο που ο ίδιος δη-
μοσιεύει, το οποίο πραγματεύεται τη σχέση της οικίας με την ένταξη στη
γειτονιά, την ανοιχτή κάτοψη στο εσωτερικό και την ποικιλία των υλικών
στις τελικές επιφάνειες. Πρόκειται για ένα αρκετά εσωστρεφές κτίριο με
επιρροές από τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, που στρέφεται προς το κήπο
_59
και απομονώνεται από το δρόμο, ενώ παράλληλα είναι αρκετά μοντέρνο
και λιτό με πολυτελή φινιρίσματα. Χωρίς κάποια ιδιαίτερη μέριμνα για τον
ηλιασμό, ο ρυθμός και η προσεγμένη τοποθέτηση των ανοιγμάτων του, με
την ύπαρξη ανοιχτών χώρων για ζωή στην ύπαιθρο, καθώς επίσης και
το κλιμακοστάσιο που ενώνει όλους τους ορόφους, καθιστά το σπίτι δια-
μπερές και προστατεύεται από τα προβλήματα του ελληνικού κλίματος50.
Οι προσωπικότητες και τα γεγονότα σηματοδοτούν τη μετάβαση στη πο-
λιτισμική κατάσταση της χώρας. Η ελληνική αρχιτεκτονική περνά από 49
_61
το στάδιο της εσωστρεφούς ανίχνευσης σε μία περίοδο ενθαρρυντι-
Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα
κών πειραματισμών, ικανών να επεξεργαστούν τα εξωτερικά ερεθίσμα-
τα και να σκιαγραφήσουν για πρώτη φορά μια αναγνωρίσιμη εικόνα.
Πράγματι, τη περίοδο αυτή οργανώνονται συνέδρια και ξεκινούν συζητή-
σεις που αναζητούν τη θέση του αρχιτέκτονα στην Ελλάδα, σε σχέση με την
προδικτατορική περίοδο, το ρόλο του αλλά και τη γλώσσα και τις αρμοδι-
ότητες του, μετά από πάρα πολλές αντιφάσεις που συνδέονται με τους συ-
γκεχυμένους όρους ανασύνταξης της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας.
Στη δεκαετία του ’60 καθιερώνονται με το έργο τους οι Τάκης Ζενέτος και
Νίκος Βαλσαμάκης. Οι δύο τελευταίοι αντιπροσωπεύουν τις δύο διαφορετι-
κές όψεις μια δυνατής αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας σε επαφή με προωθη-
μένες όψεις της ευρωπαϊκής και αμερικάνικης σύγχρονης αρχιτεκτονικής.
50 Καρδαμίτση – Αδάμη, Μάρω, Ο αρχιτέκτων Κλέων Κραντονέλλης, Δέσποινα
Λάμπρου (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2009, σελ.96-109.
Δημήτρης Φιλιππίδης, Η φευγαλέα μορφή του Κλέωνα Κραντονέλλη, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
Τεύχος 31, 1997, σελ. 50-68.
_62
 Ο Ν. Βαλσαμάκης με το ξενοδοχείο «Αμαλία»( 1957-59) αποκαλύπτει ένα
δείγμα ήπιου μοντερνισμού στο δημόσιο πρόσωπο της Αθήνας, διατηρώ-
ντας μία ηγετική θέση σε μία σειρά έργων με επιρροές από μορφές του εξω-
τερικού. Παραδείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής έιναι το κτίριο γραφείων
στη Καπνικαρέα (1958-59)51, όπως και το περίπτερο της Εθνικής Τραπέζης
στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης (σε συνεργασία με Σ. Βασιλείου, 1960).
Την ίδια περίοδο δρα και ο πρωτοποριακός αρχιτέκτονας ο Τάκης Χ. Ζε-
νέτος. Ο ίδιος αποτελεί τον μοναδικό Έλληνα αρχιτέκτονα που ασχολήθη-
κε με ουτοπικούς οραματισμούς. Yιοθετεί μια νεοεξπρεσιονιστική γλώσσα,
ένα είδος action architecture που τείνει στην «αποδόμηση» του κτιριακού
οργανισμού με κίνητρο την κριτική του ανώνυμου καρτεσιανισμού του Mies
και την επιθετική αναθεώρηση της γλώσσας του μοντέρνου.
Στο δημόσιο τομέα καινοτομεί με το θέατρο του Λυκαβηττού, αλλά και με
το σχεδιασμό από μια σειρά εργοστασίων με κυρίαρχο αυτό του Φιξ, έτσι
αποδεικνύει τον ευφυή χειρισμό του της μεγάλης κλίμακας52.
50 Ανάμεσα στα έργα που ξεχωρίζουν είναι η πολυκατοικία της λεωφόρου
Αμαλίας με τα συρόμενα υαλοπετάσματα στην πρόσθια πλευρά των εξω-
στών για την προστασία από τον ήλιο, όπως και η έπαυλη στο Καβού-
ρι(1959-61) με τον τολμηρό πρόβολο του εξώστη της. Σημαντικό επίσης έργο
για την αποκάλυψη των ικανοτήτων του αρχιτέκτονα είναι και το γυμνάσιο
λύκειο στον Αγ. Δημήτριο με την περίκεντρη κάτοψη και τo στέγαστρο, το
οποίο περιβάλλει ολόκληρο το μεσημβρινό ημικύκλιο της κάτοψης, προσ-
δίδοντας έτσι διαπλανητική μορφή, και συγχρόνως φανερώνοντας την εν-
δελεχή μελέτη της ηλιακής κίνησης (1970-76)53.
51 Στο κτήριο αυτό, εισάγεται για πρώτη φορά η κουρτίνα από γυαλί, ή αλλιώς ‘cur-
tain wall’ στην όψη.
52 Κarin skousbøll, Greek Architecture Now, Studio Art Bookshop, Athens, Greece,
2006.
53 Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 5, 1971.
63_ Λεπτομέρεια Όψης του Κτηρίου Γραφείων στην Καπνικαρέα, Νίκος Βαλσαμάκης
64_ Όψη του σχολείου στον Αγ. Δημήτριο, Τάκης Ζενέτος
65_ Κατοικία στο Καβούρι, Τάκης Ζενέτος
66_ Λεπτομέρεια όψης της πολυκατοικίας στην οδό Αμαλίας, Τάκης Ζενέτος
Έπειτα, ακολουθεί η οκταετία 1958-1966, η οποία έχει χαρακτηριστεί και ως
αρχιτεκτονική άνοιξη, παρ’ όλο που η δραστηριότητα που σημειώνεται δεν
είναι μόνο θετική. Μέσα σε αυτή τη περίοδο, το ιστορικό κέντρο της Αθήνας
κατά κύριο λόγο εξαφανίζεται και παρατηρούνται τα πρώτα εκσυγχρονι-
στικά έργα βιτρίνας54. Ταυτόχρονα, τα έργα γοήτρου55 εμφανίζονται κυρίως
με αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Το γεγονός αυτό είναι εξαιρετικά ενθαρ-
ρυντικό, καθώς σημειώνονται σημαντικές νίκες της νέας γενιάς, η οποία σι-
γά-σιγά επιβάλλει τα δικά της γνωρίσματα56 στην εικόνα της πόλης. Παρ’
όλα αυτά χάνονται αρκετές ευκαιρίες για την προαγωγή της Δημόσιας Αρ-
χιτεκτονικής μας. Η κύρια αιτία αλλά όχι η μοναδική, είναι η κακή συνεργα-
σία των αρχιτεκτόνων με το Δημόσιο και τα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου
Δικαίου ως εργοδότες, και αυτό επιβεβαιώνεται από το μεγάλο χρονικό δι-
άστημα που περνάει για την αποπεράτωση αυτών των έργων.
Μια διαφορετική περίπτωση αποτελεί το δίκτυο ξενοδοχείων, μοτέλ και
άλλων μονάδων που κτίστηκαν επί διευθύνσεων Χαράλαμπου Σφαέλλου
(1950-58) και Άρη Κωνσταντινίδη (1958-67) σε όλη τη χώρα, εκτός της πρω-
τεύουσας, και αποτελούν συμβολή της ελληνικής αρχιτεκτονικής στο σχετι-
κά νέο κεφάλαιο του παγκοσμίου μαζικού τουρισμού.
Η ατομική κατοικία, αντίθετα, παρουσιάζει ένα αμείωτο και συνεχές εν-
διαφέρον. Οι νέες αστικές και εξοχικές κατοικίες αποτελούν μια κτιριακή
κατηγορία όπου συγκλίνουν δύο διαφορετικά ρεύματα, αντίστοιχα με
το πρώιμο (λευκό, κυβικό) και το ύστερο (μπρουταλιστικό) έργο του Le
54 Κάποια από αυτά είναι το υπέργειο τμήμα της πλατείας Ομονοίας αλλάζει
πρόσωπο, ο Λυκαβηττός και οι πρόποδες του Σουνίου «αξιοποιούνται» τουριστικά και η
Πάρνηθα στρέφεται με το πολυσυζητημένο ξενοδοχείο “Mont Parnes”, έργο του αρχιτέκτονα
Μ. Μυλωνά (γ.1915) και των καλλιτεχνών συνεργατών του (συμπεριλαμβάνονται οι ζωγράφοι
Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Γιάννης Τσαρούχης, Γιάννης Μόραλης και άλλοι).
55 Όπως είναι η Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου (1956-76,
αρχιτέκτονες Δημήτρης Φατούρος, Παύλος Μυλωνάς, συνεργάτης αρχιτέκτων Δημήτρης
Αντωνακάκης), το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας (1959-74, αρχιτέκτων Ιωάννης
Δεσποτόπουλος), το κτιριακό συγκρότημα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης στην
Αγία Παρασκευή (1963-74, αρχιτέκτονες Νίκος Βαλσαμάκης και Θύμιος Παπαγιάννης) και το
διοικητικό μέγαρο του Οργανισμού Ελληνικών Σιδηροδρόμων (1963-71, αρχιτέκτονες Σθένης
Μολφέσης και Θύμιος Παπαγιάννης).
56 Τα κυρίαρχα γνωρίσματα είναι το πνεύμα του θετικισμού, την τυπική και χωρίς
αισθητικές φιλοδοξίες λειτουργικότητα, την κλίση προς τα τότε αντισυμβατικά ιδιώματα του
λεγόμενου διεθνούς μπρουταλισμού (international brutalism), ο οποίος ευδοκίμησε ιδιαίτερα
στη Μεγάλη Βρετανία, Βραζιλία και την Ιαπωνία.
Corbusier. Οι καταβολές της ελληνικής αρχιτεκτονικής κατοικίας της δε-
καετίας του ’80 βρίσκονται όχι μόνο στην αρχιτεκτονική του Le Corbusier
και στην παραδοσιακή κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, αλλά και σε μεγάλο
βαθμό στις κατοικίες του Ν. Βαλσαμάκη μετά το 1970, όπως και στο έργο
των Δ. και Σ. Αντωνακάκη. Η σύνθεση συμπαγών όγκων, σοβατισμένων
και βαμμένων είναι χαρακτηριστική πολλών κατοικιών του 1980 και μετά.
Κοινό χαρακτηριστικό των περισσότερων παραδειγμάτων της σύγχρονης
επώνυμης αρχιτεκτονικής του 1980, είναι η πλαστικότητα που αναδεικνύε-
ται στο ελληνικό φως. Η σύγχρονη κατασκευή στις κατοικίες δένεται σωστά,
τις πιο πολλές φορές, με τοπικά στοιχεία και σύμφωνα με το δόγμα του Le
Corbusier ότι αρχιτεκτονική είναι το υπέροχο παιχνίδι των όγκων στο φως.57
Προς το τέλος της περιόδου γίνεται εμφανέστερη μια τάση απομάκρυνσης
από το μοντέρνο, που αντιστοιχεί στους διεθνείς προβληματισμούς. Για μια
ακόμα φορά ο Βαλσαμάκης γίνεται πρωτοπόρος στις εξελίξεις ανανεώνο-
ντας τα έργα του από άποψη μορφολογίας.
Από την άλλη πλευρά, οι Δ. και Σ. Αντωνακάκη αναζήτησαν το δρόμο 51
ενός κριτικού τοπικισμού58 . Στο σχεδιασμό τους εξερευνούν τις περίπλο-
Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα
κες αρθρώσεις του χώρου, την έμφαση στο διαχωρισμό θεμάτων μορφής
και υφής και τη χρήση συνηθισμένων υλικών στις κατασκευές τους. Πρό-
κειται για μια διπλή κατανόηση του τόπου, ως φύσης και ως δημιουργίας
του ανθρώπου: η κίνηση του ήλιου, το κλίμα και η θέα δίνουν τη σχέση του
εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου, μετρούν τα όρια και χαράζουν τις
βασικές πορείες του χρήστη. Με έργα όπως η κατοικία διακοπών στον Οξύ-
λιθο Ευβοίας (1973-74) και την πολυκατοικία της οδού Εμμ. Μπενάκη (1973-
75) δημιουργούν έναν ιδιότυπο ελληνικό μπρουταλισμό, αποτέλεσμα της
ερμηνείας τους των διδαγμάτων των Loos, Le Corbusier και Aldo van Eyck,
αλλά και του Πικιώνη και Κωνσταντινίδη.
57 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Η ελληνική αρχιτεκτονική στη δεκαετία 1980, σελ. 63-69,
Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 23, 1989, σελ. 63-71.
58 Η συγκεκριμένη έκφραση ανήκει στην ειδική ερμηνεία του έργου τους από τη Liane
Lefaivre και τον Αλέξανδρο Τζώνη: «Ο κάναβος και η πορεία», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος
15, 1981.
«The Grid and the Pathway», Κ. Frampton (επιμ.), Αtelier 66. The architecture of Dimitris and
Suzana Antonakakis, New York 1985.
 Στο έργο τους και ιδιαίτερα στα γραπτά τους κείμενα, παρατηρείται
η εμμονή τους να ξεχωρίσουν την αρχιτεκτονική από τη κατάσταση
εμπορευματοποίησης που επικρατεί στην Ελλάδα. Με αφορμή τη προ-
σπάθειά τους να ορίσουν το ρόλο του αρχιτέκτονα, οι ίδιοι, θέτουν τον
εαυτό τους ως παράδειγμα, σχεδιάζοντας διαρκώς έξω από τα συνη-
θισμένα πρότυπα κατασκευής ή κατανομής των χώρων στη κάτοψη.
Τα δημιουργήματά τους έτσι, αποκτούν ένα κέλυφος, το οποίο τελικά μπο-
ρεί να χαρακτηριστεί και ως “αρχιτεκτονικό γλυπτό”. Δηλαδή, δημιουργούν
στους ίδιους τους τοίχους εσοχές και προεξοχές, που άλλοτε χρησιμοποι-
ούνται ως ντουλάπι και άλλοτε ως κάθισμα. Ταυτόχρονα όμως, αυτή η τε-
χνική εφαρμόζεται και στα ανοίγματα. Με αυτό το τρόπο, οι αρχιτέκτονες
επεξεργάζονται τις διαστάσεις των ανοιγμάτων προσδίδοντας διαφορετι-
κά αποτελέσματα φωτισμού αλλά και θέασης με το ύπαιθρο59.
Χαρακτηριστικό είναι επίσης το παράδειγμα της κατοικίας στο λόφο της
Ακρόπολης (1978). Το εξωτερικό αποτελεί μαρτυρία μιας λογικής που από
τη μία κρατάει στη μνήμη τη μοντέρνα αρχιτεκτονική και από την άλλη έχει
52 συνείδηση του τόπου κατασκευής. Το φως χειρίζεται έξυπνα και με ποιητι-
κότητα στο κεντρικό χώρο του σπιτιού-το καθιστικό-, καθώς διαχέεται από
τα μεγάλα ανοίγματα όλης της όψης. Όμως, ο προσανατολισμός του οικο-
πέδου (ανατολή-δύση) είναι γνωστό πως δεν είναι κατάλληλος για τα ελλη-
νικά δεδομένα και έτσι απαιτείται κάποιος επιπλέον χειρισμός για ηλιοπρο-
στασία. Σε αντίθεση με τους χειμερινούς μήνες. όπου τα ηλιακά κέρδη θα
βοηθούν σημαντικά στην μείωση της κατανάλωσης ενέργειας της κατοικίας.
Συνεπώς, το κέλυφος στη περίπτωση των αρχιτεκτόνων Α. και Σ. Αντωνα-
κάκη αποκτά το βάθος των παλιών παραδοσιακών σπιτιών και γι’ αυτό
έχει τη δυνατότητα να “σκαλιστεί” ως εξωτερικό όριο και να προστατέψει
όπου είναι δυνατό από το δυσμενή ήλιο του καλοκαιριού.
Ταυτόχρονα δρα και ο Α. Τομπάζης δίνοντας στην αρχιτεκτονική του τη δι-
άσταση του τεχνήματος, εστιάζοντας στη γεωγραφική και κλιματική έννοια.
Πραγματοποιώντας στα πρώτα του βήματα δύο κατασκευές από μπετόν,
με εμφανείς επιρροές από τον ιαπωνικό μεταβολισμό. Πρόκειται για το κτί-
ριο γραφείων της τσιμεντοβιομηχανίας «Ηρακλής» στη Λυκόβρυση (1972-
75), και το συγκρότημα διαμερισμάτων «Δίρφος» στο Ν. Ψυχικό (1971-75),
59 Αρχιτέκτονες Δ. Αντωνακάκης και Σ. Αντωνακάκη, Δύο Κατοικίες
διακοπών στην Αττική, Περίβλημα-όριο και εσωτερική κυκλοφορία, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
σελ.. 72.
67_ Σκίτσα “σκαλιστού κελύφους”, Α. και Σ. Αντωνακάκη
68_ Σκίτσα λειτουργίας διαφορετικών ανοιγμάτων στο κέλυφος, Α. και Σ. Αντωνακάκη Συγκρότημα κατοικιών ‘Δίρφος’, Αλέξανδρος Τομπάζης
Μονοκατοικία Τ. και Δ. Μπίρης _72 Πολυκατοικία στο Πολύδροσο, Τ. και Δ. Μπίρης
69_ Λεπτομέρεια όψης, Α. και Σ. Αντωνακάκη 70_ Όψη Τριπλοκατοικίας στην Ακρόπολη Σκίτσα ανοιγμάτων και ανοιχτών χώρων των Τ. και Δ . Μπίρη
αλλά και το κομψό στην καθαρότητά του υαλοπέτασμα του κτιρίου γρα-
φείων της ΕΤΕΒΑ στη λεωφόρο Αμαλίας (1973-76). Η τεχνολογική ευρημα-
τικότητα συνδυασμένη με τη στυλιστική ευστροφία του γραφείου μελετών
Τομπάζη με κατευθυντήριο άξονα το ενδιαφέρον του για το βιοκλιματικό
σχεδιασμό, καθιστούν αναγνωρίσιμη την αρχιτεκτονική του σε διεθνές
επίπεδο και κατά κάποιο τρόπο συνεχιστή του Ζενέτου. Χαρακτηριστικό
προϊόν αυτής της ενασχόλησης του με την αξιοποίηση των ενεργειακών
συστημάτων, στην Αττική είναι η ηλιακή κατοικία Κ. Σοφιανού στην Εκάλη
(«Ήλιος 2», μελέτη 1979) και το «Ηλιακό Χωριό 3» στην Πεύκη-Λυκόβρυση
(συγκρότημα 435 ηλιακών σπιτιών του Οργανισμού Εργατικής Κατοικί-
ας, 1979-89)60. Στο έργο του Α. Τομπάζη το σπίτι διαλέγεται απευθείας με
τον Ήλιο, ως πραγματική πηγή ζωής. Το αυτόνομο εξοχικό αυτό «Ήλιος
1», στην Τράπεζα Αιγιαλείας (1977-78), ακουμπά στη γη ως διαπλανητική
κατασκευή από ξύλο, τούβλο και μόλυβδο, που εν μέρει αναφέρεται στον
ουρανό και εν μέρει αναπτύσσεται γύρω από μια αυλή, ακολουθώντας τη
βουνοπλαγιά, με θέα στη θάλασσα.
Επιπλέον, οι αδελφοί Τ. και Δ. Μπίρης δείχνουν από τα πρώτα έργα τους 53
_71
να κινούνται προς ένα περισσότερο επεξεργασμένο μπρουταλιστικό ιδίω-
Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα
μα, που συνδυάζει την πολυπλοκότητα των χωρικών αρθρώσεων μ’ ένα
κονστρουκτιβιστικό ήθος. Η δουλειά τους έχει όλα τα ίχνη μιας διαρκώς
μεταβαλλόμενης αναζήτησης, στο κριτικό ενδιάμεσο τοπικού και μοντέρ-
νου, στοχασμός που χαρακτήριζε ήδη την κατοικία στην Εκάλη (1972) και
εξελίχθηκε αργότερα με τις συμμετοχές στους διαγωνισμούς. Σχετικά με την
αντιμετώπιση του κελύφους τα σκίτσα τους για τη πολυκατοικία στο Πολύ-
δροσο για παράδειγμα, με τις παραλλαγές των ανοιγμάτων ανάλογα με τις
ανάγκες του χρήστη και με κύριο γνώμονα τη θέα, φανερώνουν μία αρχική
_73 ευαισθησία ως προς τον ηλιασμό των ανοιγμάτων. Με τη βοήθεια της δια-
δραστικότητας μπορούν να πετύχουν ευχάριστες συνθήκες διαβίωσης σε
σχέση με τον αερισμό και τη προστασία από τον ήλιο61.
60 ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΕΛΕΝΗ, ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Έκδοση
υπό την αιγίδα του ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ. Αθήνα, 2001.
61 Το έργο αυτό έχει δημοσιευθεί στα περιοδικά Θέματα Χώρου + Τεχνών, Τεύχος 15,
1984, και Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 27, 1993.
_74
 Αναφορά επίσης, πρέπει να γίνει και στους αρχιτέκτονες Γιώργο και Ελέ-
νη Μανέτα με το σπίτι και γραφείο των ίδιων. Ένα πραγματικό work in
progress, εκφράζει με ιδανικό τρόπο τις κοινωνικές και οικονομικές, τις κα-
τασκευαστικές και πολιτισμικές συνθήκες του τόπου, υποταγμένες σε μια
συνειδητά μοντέρνα λογική. Πρόκειται για ένα σπίτι που κατασκευάζεται
από το 1966 έως το 1990, χωρίς να είναι σίγουρο ότι βρήκε την τελευταία
του εκδοχή. Η αρχική κατασκευή είναι από συμπαγές τούβλο και οπλισμέ-
νο σκυρόδεμα και εξελίσσεται διαρκώς από τους ίδιους τους κατοίκους-αρ-
χιτέκτονες, ανάλογα με τις δικές τους ανάγκες. Μέριμνα για τον ηλιασμό
δεν υπάρχει στο συγκεκριμένο παράδειγμα, καθώς η έμφαση δίνεται στην
εξελιξιμότητα του έργου και στις σύγχρονες κατασκευές από μέταλλο. Τα
μόνα προστατευτικά ανάμεσα στο χρήστη και την άμεση ακτινοβολία είναι
κάποια ρολά που άλλοτε τοποθετούνται εσωτερικά και άλλοτε εξωτερικά
με βάση τα πλεονεκτήματα της κατασκευής.
Πολύ ιδιαίτερη ήταν η δουλειά του Κυριάκου Κρόκου που συνδύασε το
πάθος του για ζωγραφική με το ενδιαφέρον του για τον ελληνικό νεοκλα-
54 σικισμό του 19ου αιώνα. Ο ίδιος απομακρύνθηκε από την αρχιτεκτονική ως
75_ Μεταλλική προσθήκη στη μονοκατοικία του Γιώργου και της Ελένης Μανέτα
φύση και δημιούργησε τεχνήματα, έργα τέχνης στην ευρύτερη κατεύθυνση
του Πικιώνη. Παρ’ όλα αυτά η ποιητική του είχε σημάδια μοντέρνας λογι-
κής. Ο φέρων οργανισμός των κτιρίων του είναι ένας σκελετός από εντε-
λώς φανερό οπλισμένο σκυρόδεμα. Η αλήθεια των υλικών του είναι αδι-
αμφισβήτητη, τοο σημαντικότερο όμως είναι η επεξεργασία της επιφάνειας
τους και η επιλογή χρωμάτων στα επιχρίσματα. Τελικά, ο εμπλουτισμός του
συνόλου με τυπολογικές ή ρυθμολογικές αναφορές στη γλώσσα του ελ-
ληνικού νεοκλασικισμού και με αναμνήσεις από τη μεγάλη αρχιτεκτονική
παράδοση του τόπου, είναι αυτό που τον καθιστά διαχρονικό62.
77_ Μονοκατοικία Γρυλάκη
Στην αρχιτεκτονική του Κυριάκου Κρόκου, το φως έχει σημαντική θέση.
Αποτελεί το εργαλείο του σχεδιασμού του, το οποίο θα αναδείξει τις υφές
και τη κάθε λεπτομέρεια που έχει προβλεφθεί, καθώς λαξεύει τις ύλες. Τα
ανοίγματα στο κέλυφος επηρεασμένα από την αρχιτεκτονική κληρονομιά
είναι σχεδόν πάντοτε μετρημένα με ρυθμό, και στους κεντρικούς χώρους δι-
ημέρευσης υπάρχει διάχυτο φως είτε από τη παρεμβολή κάποιου αίθριου
62 Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 33, 1999, σελ. 26-27.
Κυριάκος Κρόκος, Αρβανίτη Κρόκου Λέτη (επιμ.), Κωνσταντόπουλος Ηλίας (επιμ.), Λεβίδης
Αλέκος (επιμ.), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2012.
76_ Όψη Μονοκατοικίας Βεττά
Λεπτομέρεια Σκιασμού, Μ. Σουβατζίδης
Κατοικία και γραφείο πλάι στο Αττικό Άλσος, Μιχάλης Σουβατζίδης
Καθιστικό Κατοικίας _81 Εσωτερική λεπτομέρεια Φυσικού
φωτισμού
78_ Νεοκλασικές επιροές στο κέλυφος του Κυριάκου Κρόκου
είτε κάποιας μεγάλης βεράντας.
Σε αντίθεση με τον τελευταίο της γενιάς αυτής Μιχάλη Σουβατζίδη, ο οποίος
χρησιμοποιεί τα συνηθισμένα υλικά αναδεικνύοντας την πρωτογενή αλλά
ιδιότυπη αλήθεια τους, αναγνωρίζοντας κυρίως όμως τη πρωταρχική ση-
μασία στον κλιματικό παράγοντα. Ο ίδιος με αρκετές αναφορές στη σκέψη
του Άρη Κωνσταντινίδη, οδηγείται σε μια άλλη εκδοχή του μεταπολεμικού
μοντέρνου λόγου που έχει τις βάσεις του στον μπρουταλισμό, αφαιρώντας
όμως το ανεπιτήδευτο, πρωτογενές ιδίωμα. Η κατοικία και γραφείο του αρ-
_79
χιτέκτονα πλάι στο Αττικό Άλσος στην Αθήνα (1985) φέρνει τα ίχνη σύνθε-
της επεξεργασίας του αλουμινίου και του γυαλιού, χρωματισμένου σκυρο-
δέματος και τούβλου, με κριτήριο την ενεργειακή συμπεριφορά του κτιρίου
και την εκμετάλλευση της ηλιακής ακτινοβολίας χωρίς όμως να στερείται ο
χρήστης της θέας στο Λυκαβηττό και την Ακρόπολη63. Έτσι συμπεραίνουμε
ότι είναι ένας από τους πρώτους Έλληνες αρχιτέκτνες μαζί με τον Α. Τομπά-
ζη, που ασχολείται με την ένταξη του κτιρίου στο περιβάλλον, σχεδιάζοντας
στρατηγικές που εκμεταλλεύονται τις πηγές ενέργειας, όπως την ηλιακή.
55
_80
Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα
Μετα-μοντέρνο / Αρχιτεκτονικές Αναζητήσεις
Οι τάσεις που επικρατούν την περίοδο 1965-75, είναι η απομάκρυνση από
το μοντέρνο ιδίωμα, η οποία συνοδεύεται με την εγκατάλειψη της δογματι-
κής παραδοσιοκρατίας. Πλέον, την αναζήτηση της «ελληνικότητας» έχουν
υποκαταστήσει αναζητήσεις με κριτήριο την ευαισθησία απέναντι στη συ-
_82 γκεκριμένη τοπογραφία, τις κλιματικές συνθήκες, τη χρήση ντόπιων υλικών
και την επιλεκτική αναφορά σε τύπους και μορφές της παράδοσης που
μπορούν να ενσωματωθούν αβίαστα σε μια σύγχρονη αρχιτεκτονική64.
Στη συνέχεια, η οικονομική άνοδος έως τη πετρελαϊκή κρίση του 1973 και η
δημιουργία του θεσμικού πλαισίου που ευνοούσε την έντονα κερδοσκοπι-
63 Αρχιτεκτονικά Θέματα Τεύχος 30, 1996, σελ. 47-55.
Θέματα Χώρου και Τεχνών, Τεύχος 34,2003, σελ. 22-23.
64 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης
(Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο
Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 53-63.
 κή ανοικοδόμηση, με τις ανάλογες κοινωνικές, πολιτισμικές και πολεοδομι-
κές συνέπειες, εκφράστηκαν κυρίως στην εμπορική αρχιτεκτονική, τις του-
ριστικές εγκαταστάσεις και τις πολυτελείς μονοκατοικίες. Ο αμφιλεγόμενος
αθηναϊκός ουρανοξύστης αποτελεί τη θεαματικότερη εξέλιξη αυτών των
χρόνων. Πρόκειται για τους πύργους γραφείων, διαμερισμάτων και ξενο-
δοχείων, που λειτουργούν ως σημεία αναφοράς στον πολεοδομικό ιστό.
Παρ’ όλα αυτά, κρίνοντας από τις μέχρι τώρα εξελίξεις, ο γυάλινος ουρα-
νοξύστης υπήρξε ένα βραχύβιο πείραμα της εμπορικής αρχιτεκτονικής.
Αντίθετα, η χρήση του γυαλιού στον σχεδιασμό κτιρίων γραφείων η οποία
έχει αρχίσει δέκα χρόνια πριν, συνεχίζεται μέχρι σήμερα, είτε με την αμιγή
μορφή του υαλοπετάσματος, είτε σε πιο στιβαρές κατασκευές οπλισμένου
σκυροδέματος –εμφανούς ή επενδεδυμένου.
Παρά την εξελιγμένη δομική τεχνολογία και ηλεκτρομηχανολογική υποστή-
ριξη, οι πύργοι κατοικιών που χτίζονται δεν ήταν συνήθως παρά απλές
μεγεθύνσεις της αθηναϊκής πολυκατοικίας του ’60.
Άλλες χαρακτηριστικές εκδηλώσεις του τεχνοκρατικού και λαϊκιστικού κλί-
56 ματος της περιόδου αυτής, ήταν ο γιγαντισμός των τουριστικών συγκροτη-
μάτων και ξενοδοχείων που κατακλύουν τον ελληνικό χώρο, αφανίζοντας
τοπία μοναδικής ομορφιάς, όπως επίσης και τα τεράστια εκπαιδευτικά
συγκροτήματα όλων των βαθμίδων στο λεκανοπέδιο της Αττικής, με την
απάνθρωπη μονοτονία και τη σκληρή μπετονένια μορφή τους.
Αρχιτεκτονική ποιότητας συνεχίζει να παράγεται στο περιθώριο των κυ-
ρίαρχων αυτών τάσεων τόσο από τους παλαιότερους όσο και από τους
νέους δημιουργούς. Ο Άρης Κωνσταντινίδης κατορθώνει να κτίσει τη μονα-
δική του πολυκατοικία στη Φιλοθέη (Καραολή-Δημητρίου 30, 1971-73) και
μια ακόμη μονοκατοικία στην Πεντέλη (1974).
Στις εγχώριες εξελίξεις, η πτώση της δικτατορίας το 1974 και το έτος «της
ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς» (1975) αναζωπυρώνει στην Ελ-
λάδα τη συζήτηση γύρω από το νόημα της παράδοσης. Η επιστροφή όμως
στο σχεδιαστικό ήθος του αιγινίτικου σπιτιού του Ροδακή ή στο μακεδονικό
σαχνισί δεν πείθει πλέον όπως στο παρελθόν, ενώ αρχίζει να κερδίζει έδα-
φος η προβληματική γύρω από την προστασία των παραδοσιακών οικι-
σμών και των ιστορικών κτιρίων, ιδίως των νεοκλασικών. Τότε μπαίνουν τα
θεμέλια της πολιτικής διάσωσης που εφαρμόζεται κατά τη μεταπολίτευση
με αξιοσημείωτα αποτελέσματα, πολιτική που εντούτοις δε συνοδεύεται
επαρκώς από τη συνείδηση της ανάγκης προστασίας και της αρχιτεκτονι-
κής του 20ου αιώνα, ιδιαιτέρως της αρχιτεκτονικής του μοντέρνου κινήμα-
τος.
Το 1978 η ελληνική αρχιτεκτονική μπαίνει στη φάση μιας νέας αρχής. Σε
αυτό συμβάλλει η διεξαγωγή αρχιτεκτονικών συνεδρίων στην Αθήνα. Μέσα
από αυτόν το θεσμό αναζητείται η ταυτότητα και ο ρόλος που τοποθετεί
τους Έλληνες αρχιτέκτονες στην πρώτη γραμμή ως μελετητές και πολίτες65.
Κατοικία ISV
Μετά το 1984, ο θεσμός φθίνει, γιατί φαίνεται πλέον αδιανόητη η συντεχνι-
ακή συνοχή της δεκαετίας του ’60, όπως επίσης λογικό είναι, το αίτημα της
«επιστημονικής ανταλλαγής» να μην παρουσιάζεται πλέον με την ένταση
της προδικτατορικής περιόδου. Η «μεταμοντέρνα» άλλωστε πολυφωνία
αντιλήψεων και κινήτρων, σε συνδυασμό με τις πολυάριθμες δυνατότητες
ενημέρωσης και επικοινωνίας, έχουν μεταθέσει τις ιδεολογικές αναζητή-
σεις, στις υποκειμενικές αναζητήσεις, δηλαδή από το «ποιοι είμαστε» στο
«τι κάνω».
Το κλίμα αυτό φέρνει κάποια αποτελέσματα στη δεκαετία του ’80, μόνο με
τη μορφή εκδηλώσεων γύρω από την αρχιτεκτονική, καθώς και της ανά-
πτυξης του ιστορικοκριτικού λόγου που μέχρι τότε βρισκόταν σε ουσιαστική
αφασία. Ωστόσο στη πράξη, στην ελληνική αρχιτεκτονική από τη δεκαετία
του ’80 απουσιάζει ένα συλλογικό σχέδιο και επομένως μια συλλογική συ-
νείδηση.
Επιπροσθέτως, ο διάλογος με το περιβάλλον είναι αδύνατος, αφού το πε-
ριβάλλον αποτελείται πλέον από το άθροισμα κατασκευών που απειλούν
να ανατρέψουν αμετάκλητα την ισορροπία μεταξύ φυσικού και τεχνητού
χώρου. Έτσι, τα κτίρια, ακόμα και τα πιο ενδιαφέροντα, προβάλλουν ως
μεμονωμένα «θραύσματα» μιας αδύνατης αστικής συνοχής με την οποία
συχνά δεν επιδιώκουν να συνδιαλλαγούν. Η «απώλεια του κέντρου» μετα-
65 Τότε χτίζεται και η κατοικία Καρακώστα από τον Νίκο Βαλσαμάκη, η οποία θα
αναλυθεί στο επόμενο κεφάλαιο. Σε αυτήν είναι ξεκάθαρο το κλίμα και οι αναζητήσεις της
εποχής. Παρ’ όλο που ο αρχιτέκτονας εμπνέεται από τις απαιτήσεις του πελάτη, βρίσκει την
ευκαιρία να σχεδιάσει μια σύγχρονη κατοικία με ένα πιο γραφικό ύφος επηρεασμένο από τη
παράδοση.
_84 Κατοικία , Η. Παπαγιανόπουλος
Μονοκατοικία στο Π. Ψυχικό , Σαμούρκα
Κατοικία στα Κιούρκα , Νικολακόπουλος
φράζεται για τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική σε «απώλεια της κοινό-
τητας»66.
Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική
Έτσι φτάνουμε στα τελευταία χρόνια, όπου στο πεδίο της αρχιτεκτονικής
_83
μετά τη προτίμηση στο μεταμοντέρνο κίνημα, το κλίμα αναζητήσεων της
πορείας της αρχιτεκτονικής διαχύθηκε σε –ισμούς και πειραματισμούς
κάθε είδους μορφής.Είναι χαρακτηριστικό, το φαινόμενο της ελληνικής αρ-
χιτεκτονικής που βρισκόταν ανέκαθεν στο ενδιάμεσο, ταυτόχρονα να προ-
σπαθεί να φυτρώσει αυτόνομα από τη δική της γη αλλά και να μιμηθεί τα
ρεύματα του εξωτερικού. Τη τελευταία περίοδο όμως αυτός ο διχασμός γί-
νεται ακόμα εντονότερος.
Η πιο εύπορη αρχιτεκτονική των ημερών μας ακολουθεί άλλους τρόπους 57
εντυπωσιασμού από αυτούς που υπαγόρευε η «μόδα» των δεκαετιών του
’50 και ’60. Επιλέγει ακριβά υλικά για να ντύσει έναν παρωχημένο μεταμο-
Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα
ντερνισμό ή καταφεύγει στην επιφανειακή αντιγραφή νεορασιοναλιστικών
κατά προτίμηση παραδειγμάτων που φιλοξενούνται στις σελίδες των διε-
θνών περιοδικών67.
Σε μεμονωμένες περιπτώσεις διαφωτισμένων ομάδων παρατηρείται ακό-
μα ένας μορφολογικός εμπλουτισμός. Μία αποσύνθεση-επανασύνθεση
της μοντέρνας φόρμας, ένας σχεδιασμός απαλλαγμένος από κανόνες και
_85 αρχές που μεταβάλλεται άλλοτε σε ελεύθερο βιογραφικό παιχνίδι και άλ-
λοτε επιλέγει συνειδητά να εμπλέξει τη ντόπια αστική κτιριακή παράδοση
του 19ου αιώνα, χωρίς όμως να βιάζει τους κώδικές της. Πρόκειται για τις
αναζητήσεις του ύστερου Ν. Βαλσαμάκη ή ακόμα και των Δ. και Σ. Αντωνα-
κάκη οι οποίοι παραμένουν ενεργοί δίνοντας το παράδειγμα με αξιόλογα
66 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα,
Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 90-125.
67 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ, ΝΕΦΕΛΗ, Αθήνα,
2001, σελ. 341-343.
_86
 έργα68. Σακελλαρίδου, το έργο των οποίων ακολουθεί επίσης αξιόλογη πορεία.
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην Α. Κουβελά με το σπίτι στη Σα-
Συγκεκριμένα κτίρια στο δημόσιο μέτωπο της χώρας, τα χρόνια που ακο- ντορίνη (1992-99). Με το πρωτοποριακό τρόπο σκέψης της, δημιούργησε
λουθούν μέχρι το 2000 δεν έχουν αποτελέσει σημεία αναφοράς, πράγ- ένα κέλυφος, το οποίο αντιστέκεται στους ισχυρούς ανέμους της περιοχής.
μα που οφείλεται εκτός των άλλων και στο μεγάλο χρόνο που απαιτεί- Αυτό επιτυγχάνεται, με τη βοήθεια των χοανών διαμορφωμένων μέσα στη
ται, όπως έχει ήδη αναφερθεί, από τη μελέτη στην αποπεράτωση ενός μάζα του περιβλήματος, χωρίς όμως αυτό να είναι ερμητικά κλειστό, και με
κτιρίου. Εξαίρεση στις παραπάνω εκτιμήσεις αποτελεί ο σχεδιασμός αυτό τον τρόπο να εξασφαλίζεται η αμεσότητα προς το θέαμα της Καλντέ-
του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, του Κυριά- ρας στα βόρεια. Ταυτόχρονα, στο σχεδιασμό έχει δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα
κου Κρόκου, κορυφαίο έργο της μετά την πρόσφατη δικτατορία εποχής. στην σύνδεση με το ιστορικό παρελθόν και την παράδοση μέσα από σύγ-
Στο διευρυμένο πεδίο ενός νέου μοντερνισμού κινούνται η Φ. Ποιμενίδου χρονους όρους και λεξιλόγιο69.
με την κατοικία στην Εκάλη (1983-85), οι Ν. Λυκούδης και Ι. Παπασπηλιο-
πούλου με τις τρεις μονοκατοικίες στο Κεφαλάρι (1988-91), οι Γ. και Ε. Μα- Τελικά, η «αποϊδεολογικοποίηση» αποτελεί τη σημαντικότερη κατάκτηση
νέτα με το συγκρότημα κατοικιών στην Κηφισιά (1989-91), οι Δ. Ησαΐας και των νεώτερων αρχιτεκτόνων. Φαινόμενα όπως η παγκοσμιοποίηση, η γρή-
Τ. Παπαϊωάννου με τη διπλοκατοικία στη Πεντέλη (1989-92), οι Μ. Ιωάννου, γορη μετάδοση της πληροφορίας μέσω του διαδικτύου και κυρίως η εκπαί-
Τ. Σωτηρόπουλος και Α. van Gilder με την κατοικία στη Βουλιαγμένη (1988- δευση με τέτοια μέσα στην εποχή μας έχουν οδηγήσει στην αποδέσμευση
92). Οι τελευταίοι, μέσα από τα έργα τους στον οικιστικό τομέα, δείχνουν πλέον από απαραβίαστα διλήμματα του είδους τοπικό ή διεθνές, μορφή ή
ότι το υδάτινο στοιχείο μετέχει σημαντικά στη σύλληψη της αρχιτεκτονικής λειτουργία, αυτονομία ή ένταξη.
58 ιδέας, γεγονός θετικό για τον φυσικό κλιματισμό το καλοκαίρι. Αν και σε 59
87_ Κατοικία στη Σαντορίνη, Αγνή Κουβελά
θέματα μορφής φαίνεται να αντλούν έμπνευση από τους προγενέστερους

Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

αναγνωρισμένους Έλληνες αρχιτέκτονες, όπως ο Νίκος Βαλσαμάκης.

Άλλα έργα που βρίσκονται στην ίδια τυπολογική κατηγορία, προσπαθώ-

ντας αρχικά να ασκήσουν μια κριτική στο μοντέρνο και τελικά καταφεύ-
γουν σε μια επανερμηνεία του, είναι: Η κατοικία στο Κουκάκι(1976-80) και
η διπλοκατοικία στην Πολιτεία (1984-85) του Νίκου Θεοδοσίου και το σπίτι
στη Λιβαδειά (1977-84) του Χρήστου Παπούλια.

Στο τέλος του αιώνα, τα έργα που πλέον δείχνουν να συμβάλλουν στην
ανανέωση της ελληνικής αρχιτεκτονικής, ιδιαιτέρως μέσω ενός νέου αι-
τήματος μορφής, ανήκουν στους Χ. Μπουγαδέλλη με τη φοιτητική εστία
στα Χανιά (1991-94), και το κτίριο γραφείου του αρχιτέκτονα στην Αθή-
να (1997), Μ. Μανιδάκη με το σπίτι στη Μύκονο (1998), Α. Σπανομαρίδη, Ι.
Ζαχαριάδη και Τ. Σταθόπουλου με το σπίτι στην Αίγινα (1998), Α. Κωτσιό-
πουλου με τα νέα κτίρια πανεπιστημιούπολης Θεσσαλονίκης και κεντρι-
κή βιβλιοθήκη (1991-99), σε συνεργασία με τις Μ. Παπανικολάου και Ρ.
69 Δημήτρης Φιλιππίδης, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, 2001.
68 Ό. π., Ανδρέας Γιακουμακάτος, σελ. 269-281. Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 30, 1996, σελ.56-60.
88_ Κατοικία στη Σαντορίνη, Αγνή Κουβελά 89_ Κατοικία στη Σαντορίνη, Αγνή Κουβελά Κατοικία στη Σαντορίνη , Αγνή Κουβελά _90
03
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ
 Η Συμβολή του Νίκου Βαλσαμάκη στην ελληνική αρχιτεκτονική
Σε κείμενό του για τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική, ο Ανδρέας Γιακου-
μακάτος αναφέρει, πως ο Νίκος Βαλσαμάκης διεκδικεί δικαιωματικά μια
θέση στον διεθνή αρχιτεκτονικό ορίζοντα. Η σχεδιαστική του έρευνα θα
μπορούσε να γεμίσει περισσότερες από μία μονογραφίες και να τροφοδο-
τήσει πολυάριθμες κριτικές αναλύσεις70. Από το 1953 μέχρι σήμερα ο Νίκος
Βαλσαμάκης συνεχίζει ακούραστα να σχεδιάζει και να κτίζει. Ένας άνθρω-
πος που ξέρει να πραγματοποιεί τις αρχές του71.
Συγκρίνοντας την κλασική διαχρονικότητα της αρχιτεκτονικής του Aldo
Rossi, η οποία μας αποκαλύπτει μια συνειδητή «ιδεολογική» επεξεργασία,
τότε η διαχρονικότητα του Βαλσαμάκη δείχνει να αναδύεται από μία ώρι-
μη και αβίαστη σχεδιαστική εμπειρία, όπου η αφομοίωση των αρχετύπων
μεταποιείται σε ασφαλείς αρχιτεκτονικές πράξεις χωρίς ίχνος εκζήτησης. Η
σιωπηλή ωστόσο συντακτική αφαίρεση του Βαλσαμάκη δεν είναι μια μετα-
φυσική, μηδενιστική πρόταση, αν μάλιστα κρίνουμε από τον βαθμό της τυ-
πολογικής επεξεργασίας, πρόκειται μάλλον, για τη διατύπωση αρχών που
επιχειρούν να επανασυνθέσουν το ήθος ενός κρίσιμου αλλά υπαρκτού νε-
64 οελληνικού κτιριακού πολιτισμού72.
Στο έργο του προβάλει έντονα, τη συνεχώς επαναπροσδιοριζόμενη σχέση
ανάμεσα σε διεθνείς και τοπικές τάσεις και ρεύματα. Επιπλέον, χρονολογι-
κά και στυλιστικά διανύει το πέρασμα από τον ηρωικό μοντερνισμό στον
εκλεκτικό μεταμοντερνισμό, μέχρι τις σημερινές τάσεις. Παρ’ όλα αυτά, κα-
ταφέρνει την εμφανή μεταβολή που συντελείται στην αρχιτεκτονική του πο-
ρεία, από το μοντέρνο στο κλασικό ύφος να αποτελέσει μια προοδευτική,
συνεχής μεταλλαγή από ένα σύστημα προτεραιοτήτων σε ένα άλλο, ενώ,
όμως, ταυτόχρονα διατηρείται ένα κοινό σχεδιαστικό πλαίσιο.
Οι πρώτες βίλες του Βαλσαμάκη στην Ανάβυσσο εντυπωσίασαν όσο και
οι πρώτες πολυκατοικίες του. Τίποτε ανάλογο δεν υπήρχε ως τότε στην ελ-
ληνική αρχιτεκτονική, και η αφαιρετική τους τόλμη δημιουργούσε αμέσως
70 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική και η κριτική, Νεφέλη, Αθήνα, 2001, σελ.
269-281.
71 Μάρω Καρδαμίτση – Αδάμη,(Υπεύθυνη των Α.Ν.Α), Εισαγωγή στο βιβλίο Νίκος
Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα,
2007, σελ. 8-10.
72 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική και η κριτική, Νεφέλη, Αθήνα, 2001, σελ.
269-281.
συνειρμούς με την προπολεμική μοντέρνα αρχιτεκτονική73. Τα αστικά του
κτίρια, παρά τη μοντέρνα τους μορφή δεν αντιδοικούν με το νεοκλασικό
παρελθόν της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής και τις μετεξελίξεις της. Τα σημα-
ντικότερα όμως, μοντέρνα έργα του χαρισματικού αρχιτέκτονα στην Αττική
είναι οι μονοκατοικίες74
Ο όγκος της παραγωγής του καλύπτει πάνω από 250 κτίρια, τα δύο τρίτα
των οποίων έχει εξ ολοκλήρου σχεδιάσει αρχιτέκτων μέχρι και τη τελευταία
λεπτομέρεια της επίπλωσής τους.
Καθ’ όλη τη διάρκεια παραγωγής έργου, ο αρχιτέκτονας επηρεάζεται συ-
νεχώς, άμεσα ή έμμεσα από τις κοινωνικές παραμέτρους. Προκύπτουν έτσι,
στυλιστικές και κατασκευαστικές μεταβολές. Ορισμένες αξίες όμως παρα-
μένουν ανεπηρέαστες και αποτελούν την αφετηρία του αρχιτεκτονικού έρ-
γου κάθε φορά για τον Ν. Βαλσαμάκη. Αυτές είναι, η λειτουργικότητα και το
πρόγραμμα. Ο ίδιος όμως προσθέτει πως για να μετατραπεί η οικοδομή σε
αρχιτεκτονική, χρειάζεται κάτι παραπάνω, κάτι που να κατορθώνει να μας
συγκινεί75. Παράλληλα όμως, όπως έχουμε αναφέρει, οι συνιστώσες που
διατρέχουν την μακροχρόνια αρχιτεκτονική του πορεία είναι ο τυπολογικός
σχεδιασμός, η αφαίρεση και η γεωμετρικότητα.
Συνολικά, στο έργο του Ν. Βαλσαμάκη,παρατηρείται η έλλειψη επιφανεια-
κής διακόσμησης και η γεωμετρικότητα των μορφών, που με αυτό τον τρό-
πο πετυχαίνει να ομογενοποιεί τις στιλιστικές παραλλαγές και τις ποικίλες
επιρροές –είτε από τον διεθνή χώρο είτε από τον εγχώριο και την ιστορία-
σε στοιχειώδεις γεωμετρικές συνθέσεις . Αυτή η αφαίρεση δίνει τη δυνατό-
τητα στη διατύπωση πολλών ερμηνειών και συγκρίσεων, με αποτέλεσμα το
έργο να καθίσταται ενδιαφέρον διαχρονικά76.
73 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, 1984, σελ.
356-362.
74 ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΕΛΕΝΗ, ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Έκδοση υπό την αιγίδα του ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ, Αθήνα,
2001, σελ. 273.
75 Όπως αναφέρει ο ίδιος ο αρχιτέκτονας σε προσωπικό του σχόλιο στην συνέντευξη
που έδωσε στον Ηλία Κωνσταντόπουλο την άνοιξη του 1991 στην Κω.
Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26,
1992, σελ. 68.
76 Ηλιας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-138.
Το πλαίσιο-κάνναβος, Πολυκατοικία στη Βασ. Σοφίας 86, Νίκος Βαλσαμάκης
Μηχανογραφικό Κέντρο Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, Λ. Μεσογείων, Νίκος Βαλσαμάκης
Αξίες στο έργο του
O κάναβος και το τετράγωνο
Σημαντικό σημείο στη σύνθεση των έργων του Ν. Βαλσαμάκη αποτελεί η
χρήση κανάβου, ο οποίος χωρίς να είναι συνήθως εμφανής77 αποτελεί βα-
σικό ρυθμιστικό πλαίσιο του σχεδιασμού. Εκτός από τμήματα όψεων, που
υπακούουν σε τέτοιες κανονιστικές γραμμές, οι κατόψεις των κτιρίων, από
τις «ελεύθερες» κατόψεις του ’60 ως και τα αυστηρά κλασικά οικοδομήμα-
τα του ’90, περιγράφονται μέσα στα όρια ενός τετραγώνου, μέσα στο οποίο
εγγράφονται οι κοινόχρηστοι χώροι σε σχήμα επίσης τετράγωνο. Έπειτα,
μέσα στους κοινόχρηστους χώρους, στις κατοικίες βρίσκεται πάντοτε ο τε-
τράγωνος πυρήνας του καθιστικού με προσανατολισμό προς τη θέα-πα-
ράθυρο και την εστία-τζάκι. Αν κοιτάξουμε πιο μακριά διαπιστώνουμε ότι,
με τα μεγάλα τετράγωνα μέσα στα οποία εγγράφονται τα κτίρια, μαζί με
τους μαντρότοιχους, τις στέγες και τους εξώστες, ο αρχιτέκτων συγκρατεί
γεωμετρικά τη μορφή που ακόμα και όταν δείχνει τελείως «ελεύθερη», δεν
είναι αυθαίρετη. Όσο για τα μικρότερα τετράγωνα, τα καθιστικά συγκεκρι-
μένα αποτελούν πάντοτε το πυρήνα του σχεδιασμού, γύρω από τον οποίο
συνθέτονται οι υπόλοιποι χώροι78. 65
_91
Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη
Το κενό
Χαρακτηριστική είναι επίσης και η διαχείριση του κενού ως αρχιτεκτονικό
εργαλείο, ο τρόπος δηλαδή που ο Ν. Βαλσαμάκης σχεδιάζοντας στρατη-
γικά τα ανοίγματα σε ένα κτίριο, αυτό βιώνεται τελείως διαφορετικά. Συ-
γκεκριμένα, στις πρώτες κατοικίες του ’60 το εσωτερικό μετασχηματίζεται
σε διαμπερή θέα που διώχνει το βλέμμα προς τα έξω στο αχανές του πε-
λάγους. Το κενό στη περίπτωση του Μηχανογραφικού Κέντρου της Εμπο-
ρικής Τράπεζας στο Χολαργό διευκρινίζει τις διάτρητες λευκές όψεις που
εφαρμόζονται από ένα σημείο κι ύστερα σε διάφορα δημόσια κτίρια και
ιδιωτικά έργα ως «νέος κλασικισμός» από τον Βαλσαμάκη79.
77 Όπως στο έργο του Aldo Rossi και του O.M. Ungers.
78 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-138.
79 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης
(μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 10-25.
_92
 Η σχέση ανοιχτού και κλειστού χώρου
κτόνημα κατακτείται από την εκεί-έξω τιθασευμένη φύση, τον κήπο. Έτσι
μετατίθεται το όριο ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο, από το περίγραμ-
Σε όλα τα έργα του αρχιτέκτονα υπάρχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να πα-
μα του κτίσματος στα όρια του οικοπέδου. Με αυτό τον τρόπο, η διαχεί-
ρακολουθήσουμε την έντεχνη διαχείριση της σχέσης κλειστού-ανοιχτού ,
ριση αυτού του ορίου αφήνεται στη κρίση του χρήστη, ο οποίος ανάλογα
την επεξεργασία του «γλιστήματος» από τον ένα χαρακτήρα στον άλλο.
με τις ανάγκες του και τις κλιματικές συνθήκες, μπορεί να τη μεταβάλλει.
Αυτή η σχέση αποκαλύπτεται να είναι θεμελιώδης, και η αναζήτησή της
έχει δώσει ποικίλα αποτελέσματα κάθε φορά, όχι μόνο σε μία κατηγο-
Συνεπώς, κοιτώντας συνολικά το έργο του αρχιτέκτονα, μπο-
ρία έργων όπως βλέπουμε, αλλά και σε διαφορετικής κλίμακας κτιρίων.
ρούμε να διακρίνουμε ότι αυτά τα διαφορετικά μορφολο-
γικά αποτελέσματα στα κελύφη των κτιρίων του, είτε είναι
Στα έργα του όπου υπάρχουν μεγάλα συμπαγή μέτωπα τοίχων, υποτάσ-
οικιστικά είτε δημόσια, μας οδηγούν στην ομαδοποίηση κάποιων παραδειγ-
σοντας τα ανοίγματα σε περιορισμένες «σχισμές θέας» ή σε καλά προστα-
μάτων με κοινά χαρακτηριστικά στον σχεδιασμό της σχέσης του μέσα-έξω.
τευμένους ημιυπαίθριους χώρους, η κλειστότητα έχει μια δικαιολογημένη
παρουσία. Από τα παραδείγματα των κατοικιών του ’60 (Ανάβυσσος) η
κλειστότητα μπορεί να ερμηνευθεί ως άμυνα ενάντια στον έντονα διαμπε-
ρή χαρακτήρα αυτών και να συνδυαστεί με την επιθυμία ανταπόκρισης Το λευκό χρώμα
στη «μεσογειακή» ένταξη της αρχιτεκτονικής, συνδυάζοντας κλιματικές
συνθήκες με συνήθειες διαβίωσης. Ο χαρακτήρας του «φιλικού» και του Το λευκό στην αρχιτεκτονική του Βαλσαμάκη χρησιμοποιείται ως αντι-
66 «οικείου» για τον οποίο έχει υμνηθεί η αρχιτεκτονική του Βαλσαμάκη δεν στάθμισμα σε ένα πληθωρισμό χρωματικό, τονικό, οπτικών διαβαθμίσε- 67
93_ Ενωποίηση του μέσα και του έξω μέσω ημιυπαίθριου, Κατοικία στη Κηφισιά, Νίκος Βαλσαμάκης Ξενοδοχείο Αμαλία στην Ολυμπία, Νίκος Βαλσαμάκης _95
οφείλεται μόνο στη κλειστότητα, καθώς αυτή αναιρείται σε νεότερες κατοι- ων. Οι τρεις κύριες ιδιότητες του λευκού, υγιεινή, κάθαρση, φως, του δίνουν
κίες που ανοίγονται τολμηρά πάνω σε υπέροχες μακρινές θέες της φύσης,

Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

τη δυνατότητα να αποστασιοποιεί τις μορφές. Παράλληλα συνδέεται με
απρόσιτες σε ξένα μάτια και αδιαφορώντας για τυχόν δυσμενείς προσα- τον κλασικισμό με την έννοια του «ακόσμητου» και κατ’ απομίμηση των
νατολισμούς80. αρχαίων, απογυμνωμένων ερειπίων. Αλλά και με την φωτογενή «λαϊκή»
αρχιτεκτονική του Αιγαίου, με τα αλλεπάλληλα στρώματα ασβέστη και
Η διαβάθμιση της διαπερατότητας στο Βαλσαμάκη γίνεται με διάφορους με την ίδια λογική με τους πάλλευκους όγκους του Μοντέρνου Κινήματος.
τρόπους. Για παράδειγμα, με τη σοφή παρεμβολή μεταβατικών στοιχείων Επίσης το λευκό δηλώνει την απουσία ή την άρνηση του χρώματος. Το λευ-
στην ενιαία ροή των χώρων ή με την εκμετάλλευση της διαφάνειας του κό λειτουργεί εναλλακτικά με το μαύρο, τη σκιά δηλαδή, που είναι δηλωτικό
γυαλιού που τόσες φορές εκτείνεται στο μήκος της πλευράς ενός τυπικού του όγκου. Τα δύο αυτά μη-χρώματα συνεργάζονται, ως συμπληρωματικά
καθιστικού. Στη τελευταία περίπτωση υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και η σχέση τους αποκαλύπτει την ογκοπλαστική διά-
σε «μέσα» και «έξω», όμως δεν είναι σταθερή. Κανείς δε μελέτησε τόσο ταξη81.
προσεκτικά τη δυνατότητα «εξαφάνισης» των μεγάλων κουφωμάτων που
βλέπουν σε πλακόστρωτες βεράντες, είτε αυτά βυθίζονται στο έδαφος
είτε χάνονται σε ειδικές πλευρικές θήκες. Αυτή η «απόκρυψη» επιτρέπει
στον εξωτερικό χώρο να διεισδύσει ανεμπόδιστα στο εσωτερικό του κτί-
σματος. Τότε το κτίσμα μετατρέπεται σε απλό «στέγαστρο» και ενοποιεί-
ται με τον υπαίθριο χώρο. Χωρίς προστατευτικό υαλοστάσιο το αρχιτε-

80 ό. π., Δημήτρης Φιλιππίδης. 94_ Μελετημένα κουφώματα καθιστούν τον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο ένα,
Κατοικία στο Πόρτο Χέλι, Νίκος Βαλσαμάκης Λευκή λιθοδομή στο εσωτερικό, Κατοικία στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης _96
81 ό. π., Δημήτρης Φιλιππίδης.
 ΕΠΙΡΡΟΕΣ
Για τον έλληνα αρχιτέκτονα, θα ήταν δυνατόν να επιχειρηθούν ερμηνείες Mies van der Rohe. Σημαντικός παράγοντας για την κατανόηση του έργου
που να επισημαίνουν «αναφορές» και «αναλογίες» με την ξένη εμπειρία. του Βαλσαμάκη είναι η εμβάθυνση στις αρχές και στους κανόνες του νεο-
Με την έννοια αυτή, φαίνεται ότι το έργο του ύστερου Βαλσαμάκη βρίσκε- κλασικισμού. Ο Mies αποτελεί τη γέφυρα με τον ευρωπαϊκό νεοκλασικισμό.
ται σε μια ιδεατή σχέση με το κλασικό ελληνικό αίσθημα και τη συγκρα-
τημένη αριστοκρατική ηρεμία της αρχιτεκτονικής του Gunnar Asplund82. Εξετάζοντας λοιπόν την αρχιτεκτονική του Mies, διακρίνουμε ορισμένα καί-
Το περιεχόμενο όμως των τελευταίων σχεδιαστικών προτάσεων του, θα ρια σημεία. Αυτά είναι: η άρνηση της αναίτιας αλλαγής ύφους ή λεξιλογίου,
πρέπει καταρχήν να αναζητηθεί μέσα στην ελληνική παράδοση, γιατί ακρι- o υπαινιγμός ότι η αρχιτεκτονική είναι η αφηρημένη σύνθεση γραμμών και
βώς αυτή το εμπνέει και το διαμορφώνει. Συνολικά, η ανώνυμη κτιριακή όγκων, το τέλειο φινίρισμα της σχολαστικά σχεδιασμένης κατασκευής, τα
παράδοση αλλά και ο νεοκλασικισμός και το μοντέρνο συνυπάρχουν και πολυτελή υλικά και το «κλασικό» design στην επίπλωση. Ο Έλληνας αρχι-
εξισορροπούνται με θαυμαστή επιδεξιότητα σε ένα έργο, που ταυτόχρονα τέκτονας υιοθετεί αυτές τις κεφαλαιώδεις αρχές χωρίς εκπτώσεις. Στο μόνο
παραμένει έξω από αξιολογικές κριτικές κατηγορίες. σημείο στο οποίο διαφέρουν οι δύο αρχιτέκτονες είναι η σχέση με το χρόνο,
καθώς ο Mies δηλώνει πως δε χρειάζεται να ανακαλύπτει μια νέα μορφή
Ο Βαλσαμάκης ανήκει σε μια γενιά που σπάει τα καλούπια. Η εκφραστική κάθε πρωί. Στη περίπτωση του Ν. Βαλσαμάκη η στάση είναι διαφορετική,
αυτή ελευθερία όμως, αποκτά χρησιμότητα μόνο όταν έρχεται να συνδεθεί εξαιτίας της ανάγκης να καλυφθεί το τεράστιο χάσμα ανάμεσα στην ελλη-
με την αυστηρή υποταγή στις αρχές του κλασικισμού ,πρόκειται δηλαδή νική υστέρηση και στην αρχιτεκτονική δημιουργία στα μεγάλα διεθνή κέ-
για ελευθερία σε συνδυασμό με οργανωτική τάξη, με την πειθαρχία σε ένα ντρα. Ο Mies παγιώνει ένα αιώνιο, πλατωνικό σύστημα, ενώ ο Βαλσαμάκης
ολιστικό σύστημα σχέσεων-αναλογιών και κωδικοποιήσεων που οδηγούν παραμένει ένας ακόρεστος, φιλοπερίεργος ερευνητής του αρχιτεκτονικού
68 σε μια παραγωγή βασισμένη στη συνδυαστική τέχνη, δηλαδή τον κανόνα. σύμπαντος, που το διαλύει για να το ανασυνθέσει. Έτσι, κινούνται και οι 69
97_ Περίπτερο στη Βαρκελώνη, Mies van der Rohe Crown Hall , Mies van de Rohe _99
Στο άμεσο περιβάλλον, επιρροή αποτελεί η έκθεση του αρχιτέκτονα στα ελ- δύο με ίδιες αρχές αλλά με διαφορετική μέθοδο.

Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

ληνικά παραδείγματα, από μοντέρνους έλληνες αρχιτέκτονες του ’30 που
δρούσαν σε Ελλάδα και εξωτερικό, πριν την μεταπολεμική ανάπτυξη. Σε Ο ελληνικός νεοκλασικισμός εισάγει στον Βαλσαμάκη ενώ ο Βαλσαμάκης
αυτή την εξερεύνηση για ανάλογα παραδείγματα από το εξωτερικό, βοή- εισάγει τον Mies και μετατρέπεται σε κύριο προάγγελό του στην Ελλάδα. Ο
θησαν και τα ταξίδια που έκανε μάλλον για την επιβεβαίωση θέσεων που Βαλσαμάκης όπως και όλοι οι «νέοι μοντέρνοι» αρχιτέκτονες του ’60, έχτι-
είχε ήδη διαμορφώσει ο ίδιος. ζαν κυριολεκτικά πάνω στο νεοκλασικό βάθρο, το μνημειακό και λαϊκό χτι-
σμένο σώμα που άφησε πίσω του ο 19ος αιώνας στην Ελλάδα.
Εκτενής αναφορά έχει γίνει σε πολλά παραδείγματα από το έργο του Βαλ-
σαμάκη, για το ρόλο που έπαιξαν οι εξελίξεις στο εξωτερικό, το Μοντέρνο Με αυτήν την έννοια, ο ρομαντισμός και ο κλασικισμός συναιρούνται στο
Περίπτερο Εθνικής Τράπεζας στην έκθεση Θεσσαλονίκης , Νίκος Βαλσαμάκης _100
κίνημα και ειδικότερα σημαντικοί χαρακτήρες της διεθνής σκηνής όπως ο έργο του Βαλσαμάκη. Ο ισχυρισμός αυτός προκύπτει αν κοιτάξουμε επιρ-
ροές όπως ο Σταμάτης Κλεάνθης, που εκπροσωπεί τον ρομαντισμό και έχει
82 O Έρικ Γκούναρ Ασπλούντ γεννήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου του 1885 και πέθανε
20 Οκτωβρίου του 1940, στη Στοκχόλμη. Ήταν ένας διεθνώς αναγνωρισμένος Σουηδός μαθητεύσει στον K.F. Schinkel, αλλά και ο Λύσσανδρος Καυταντζόγλου
αρχιτέκτονας και καθηγητής. Η παρουσία του παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη από τον οποίο έχουν περάσει πολλά στοιχεία του Palladio, και καθ’ όλη τη
της σκανδιναβικής αρχιτεκτονικής στο Μεσοπόλεμο και η δουλειά του έχει επηρεάσει
αρχιτέκτονες και σχεδιαστές όπως τους Alvar Aalto, Erik Bryggman, Arne Jacobsen, Jorn
διάρκεια παραγωγής αρχιτεκτονικού έργου αλλά και γραπτού λόγου, μένει
Utzon. Αυτό που είχε κοινό με άλλους αρχιτέκτονες της γενιάς του στη Σκανδιναβία, είναι ότι πιστός στις αξίες του κλασικισμού.
ξεκίνησαν με κλασσική εκπαίδευση και σχεδίαζαν αρχικά σ’ ένα Σκανδιναβικό νεοκλασικό
στυλ πριν μεταβούν στο Μοντέρνο. Μερικά από τα πιο γνωστά του έργα είναι  Δημόσια
Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης, η διεθνής έκθεση της Στοκχόλμης και το Νεκροταφείο του
δάσους στο Sandsborg .
Οι πληροφορίες προέρχονται από την ιστοσελίδα της Wikipedia.
98_ Κατοικία στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης Farnsworth House, Mies van de Rohe _101
 Επιπλέον, μια ακόμη σημαντική σύνδεση με την αρχιτεκτονική του Νί- όπως και το Farnsworth House, τα κτίρια IIT (1952), η Νέα Εθνική Πινακο-
κου Βαλσαμάκη, είναι το έργο του Terragni 83, που εμπίπτει στην ίδια συ- θήκη στο Βερολίνο και οι ουρανοξύστες του Mies, αποτελώντας δείγματα
ντακτική κατηγορία. Δηλαδή, την επεξεργασία του μοντέρνου ιδιώμα- ενός μοντέρνου μινιμαλισμού.
τος, που εμπεριέχει τη μεταστροφή του από το μοντέρνο στο κλασικό.
Επομένως, είναι η μινιμαλιστική δωρικότητα του Ν. Βαλσαμάκη, όπως και Οι παραλλαγές αυτές των παραδειγμάτων από το εξωτερικό όμως,
των Ιταλών ρασιοναλιστών και των κλασικιστών του ’30, η οποία φέρνει σε συνδυασμό με τη πάροδο του χρόνου αποτελούν εμπλου-
το κλασικό κοντά στο παραδοσιακό αλλά και στο μοντέρνο ιδίωμα. Όπως τισμούς και μεταθέσεις από το αρχικό μοτίβο και έτσι αναγνω-
οι μορφές του Mies συγγενεύουν με αυτές του Schinkel, και αυτές του Le ρίζεται η αξία του δημιουργού Νίκου Βαλσαμάκη ως συνθέτη.
Corbusier με τον Palladio, έτσι και για τον Δ. Πικιώνη για παράδειγμα, το Στα επόμενα χρόνια της δημιουργίας του Βαλσαμάκη δίνεται η εντύπωση
ανώνυμο γειτνιάζει με το μοντέρνο, λειτουργικά και αισθητικά. πως απομακρύνεται από τις αρχές του Mies και επομένως από το Μοντέρ-
νο, μέχρι αυτή να ανατραπεί με το σχεδιασμό της κατοικίας Ι. Παράσχη στο
Ο Βαλσαμάκης αφήνει ελεύθερα τον Mies να εκφραστεί στο έργο του και Πόρτο Χέλι (2000-02).
αυτό μας φανερώνεται από την μεταφορά του στον ελληνικό χώρο. Ανα-
λυτικότερα, η οικία Perls (1911) του Mies και η πέτρινη κατοικία στην Παληά- Ο Mies είναι το κοινό σημείο επαφής ανάμεσα στους νεότερους μοντέρ-
γιαννη του Ν. Βαλσαμάκη (1978) βρίσκονται μέσα στο πνεύμα της προαστι- νους αρχιτέκτονες στην Ελλάδα, τον Άρη Κωνσταντινίδη και τον Νίκο Βαλ-
ακής νεοκλασικής έπαυλης, ενώ η μελέτη για την κατοικία Kroller του Mies σαμάκη. Η τριπλή αυτή σχέση αχρηστεύει κάθε απόπειρα ανακάλυψης
στη Χάγη (1911) και οι διαγωνισμοί για κτιριακά συγκροτήματα στη Λευκάδα κοινού μεταξύ τους μορφολογικού λεξιλογίου. Στις ταυτότητες των εμπλε-
70 (1988) και την Ολυμπία (1989) του Ν. Βαλσαμάκη συγγενεύουν με τον κλα- κομένων δεν αναγνωρίζεται τίποτα επιδερμικά κοινό καθώς η γενετική 71
102_ Casa del Fascio, Giuseppe Terragni Case Study House 22, R. Neutra _106
σικισμό του Schinkel. συγγένεια εκφράζεται με άλλους τρόπους, ακόμα ίσως ανεξακρίβωτους,

Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

αλλά υπαρκτούς. Έτσι, το κοινό σημείο μεταξύ τους θα πρέπει να αναζητη-
Οι μελέτες του Mies για εξοχικά σπίτια από τούβλο (1922-23) και οι εξοχικές θεί στις αρχές του κλασικισμού, που είχαν πλήρως υιοθετηθεί από το Μο-
κατοικίες στην Ανάβυσσο και το Ρίο (1961-63) του Ν. Βαλσαμάκη είναι ελεύ- ντέρνο Κίνημα και κυρίως από τον Mies. Από τη μία μεριά ο Βαλσαμάκης
θερες συνθέσεις οριζόντιων και κατακόρυφων στοιχείων σε ύφος De Stijl, βασίζεται σε αρχές κλασικισμού, ενώ από την άλλη εμπνέει τους νεότερους
ενώ οι κυβιστικές συνθέσεις του Mies στο μνημείο για τους Liebknecht και έλληνες αρχιτέκτονες που κινούνται, έστω σε συντομογραφική διατύπω-
Luxemburg (1926) και τoυ Ν. Βαλσαμάκη στις κατοικίες στη Φιλοθέη (1971) ση, μεταξύ Ιαπωνίας της απόλυτης οικονομίας έκφρασης και ενός ακραία
και τον Σχοινιά (1975) είναι στο πνεύμα των τεκτονικών κατασκευών του αφαιρετικού Mies. Στη τέχνη του Βαλσαμάκη τελικά συρράπτονται αυτές οι
Malevich. δύο οντότητες, ο κλασικισμός και ο μινιμαλισμός, και η τομή τους μπορεί να
103_ Kazimir Malevich, Arkitekton, 1923 104_ Κατοικία Perls, Mies van de Rohe δείξει μόνο μπροστά προς το ανεξιχνίαστο μέλλον85.
Οι κατοικίες στην Ανάβυσσο, το περίπτερο της Ε.Τ.Ε στη Δ.Ε.Θ. (1960) 84 και
το υαλοπέτασμα του κτιρίου γραφείων στην Καπνικαρέα (1958) του Ν.
Βαλσαμάκη εφαρμόζουν την αρχή της απόλυτης διαφάνειας, της οριζοντι-
ότητας και του διαχωρισμού υποστυλωμάτων από τα στοιχεία πλήρωσης,
83 Σύμφωνα με τον Peter Eisenman το ενδιαφέρον στο έργο του Ιταλού Αρχιτέκτονα
βρίσκεται στην επεξεργασία του συντακτικού ενός δεδομένου θέματος (του μοντέρνου),
ενώ το έργο του Le Corbusier είναι ενδιαφέρον στο βαθμό που διακόπτει τη σχέση του με το
παρελθόν και δημιουργεί μια νέα εννοιολογική βάση.
84 Με αυτό το έργο ο Βαλσαμάκης εισάγει απευθείας μια αρχετυπική κατασκευή του
πρώιμου Mies: τον ορθογώνιο υπερυψωμένο επιμήκη όγκο με μεταλλικό εμφανή σκελετό, ως 85 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης
την τελευταία του λεπτομέρεια. 105_ Κατοικία Kroller, Mies van de Rohe The Edgar and Liliane Kaufmann Desert House, R. Neutral _107 (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 10-25.
04
5 ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΣΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ
ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ
 ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΟΔΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ
Η πορεία για τον Βαλσαμάκη, παρατηρώντας την αρχιτεκτονημένη σχηματοποιημένη-καθορισμένη οργάνωση χώρων, διατηρεί ακόμα τις
συμπεριφορά του διαχρονικά, δεν ανταποκρίνεται σε ένα στατικό μοντέλο ομοιότητες των χωρικών σχέσεων με την αρχική «ελεύθερη κάτοψη».
με καθαρούς «σταθμούς - ορόσημα». Οι αλλαγές αυτές στην αισθητική των κτιρίων μπορεί να θεωρηθεί ότι, επιβάλ-
Αντίστροφα, προσφέρεται ως πεδίο υψηλής κινητικότητας, με βήματα
λονται εν μέρει από την προσαρμογή στις δυνατότητες της κατασκευής στην
που μπορεί να επαναλαμβάνονται αλλά με διαφορετική σειρά και με
διαφορετικό τελικά αποτέλεσμα. Ελλάδα, στις κλιματικές συνθήκες και περισσότερο στις τοπικές κοινωνικές και
πολιτιστικές συνθήκες διαβίωσης, στις προτιμήσεις και τις συνήθειες των πελα-
Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη μπορεί να ταξινομηθεί σε διαφορετικές πε- τών δηλαδή86.
ριόδους. Η πρώτη είναι η περίοδος του «διεθνούς στυλ», από το 1950 έως
τις αρχές του 1960. Η δεύτερη, ενός λευκού κυβιστικού ύφους συνδυάζει Εκτός από τις μεταβολές που παρατηρούνται στο έργο του αρχιτέκτονα, υπάρ-
το μοντέρνο με την κυκλαδίτικη παράδοση στις δεκαετίες 1960 και 1970. Η χουν και ορισμένες σταθερές που χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική του και της
Τρίτη είναι η κλασική περίοδος από το 1980 μέχρι και τη δεκαετία του 1990. προσδίδουν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την ενότητα, αν όχι ως προς το ύφος
Ενώ, η Τέταρτη και η Πέμπτη διαρκούν από το 1990 μέχρι και σήμερα και αλλά κυρίως ως προς τη μέθοδο προσέγγισης87.
ανταποκρίνονται σε διαφορετικούς χειρισμούς του κελύφους και ειδικότε-
ρα του σχεδιασμού των κουφωμάτων. Παράλληλα όμως, επιβεβαιώνουν
την επιθυμία του αρχιτέκτονα για δημιουργία μορφών που συγγενεύουν με
το μοντέρνο και τις κατοικίες του ’60, βασισμένες στη σύγχρονη τεχνολογία
και τα υλικά της εποχής, αφού τώρα η κοινωνία τα αποδέχεται ευκολότερα
76 σε σχέση με τότε. 77

5 Περίοδοι στο αρχιτεκτονικό έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

Παρατηρούμε λοιπόν, ότι στη διάρκεια αυτής της διαδρομής η αρχιτεκτονι-
κή του υφίστανται πολλές αλλαγές, οι οποίες ευθύνονται και για τον διαχω-
ρισμό αυτών των περιόδων. Οι κυριότερες από αυτές είναι η αντικατάστα-
ση της σύνθεσης, με οριζόντιες πλάκες και λεπτά φέροντα στοιχεία, από
ένα «παιχνίδι» κυβικών όγκων, και κατόπιν από εμπλουτισμό αυτών των
όγκων με κλασικά στοιχεία και κιονοστοιχίες. Αυτό συνοδεύεται με τη μείω-
ση της επιφάνειας των ανοιγμάτων από τοίχους-υαλοστάσια σε ανοίγματα
σε χτιστούς τοίχους, άλλοτε με ρυθμό και άλλοτε με μελετημένες ασυμμετρί-
ες, που υπακούουν στο κάναβο της κάτοψης.Ένα ακόμη αντίκτυπο αυτής
της λογικής είναι η σταδιακή εγκατάλειψη μιας κατασκευής προηγμένης
τεχνολογίας και η βαθμιαία αποδοχή τοπικών κατασκευαστικών τεχνικών
, δηλαδή τον σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα, σοβά και χρώμα.

Έτσι, ο αρχιτέκτονας οδηγείται στην αναθεώρηση του ολικού σχε-

διασμού για πιο ευέλικτες λύσεις και εξασφάλιση δυνατοτήτων 86 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα 26,1992,
προσαρμογής των εσωτερικών χώρων στις μεταβαλλόμενες ανά- σελ. 60-138.
γκες του χρήστη. Παρ’ όλα αυτά, η εξέλιξη της κάτοψης προς μια 87 Βλέπε Κεφ. 3, Γενικά για το έργο του Ν. Βαλσαμάκη, λειτουργικότητα-πρόγραμμα,
αφαιρετικότητα & γεωμετρικότητα.
1η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ
 Η πρώτη περίοδος που σηματοδοτείται και με την αρχή της καριέρας του
Νίκου Βαλσαμάκη, χαρακτηρίζεται από την αισιοδοξία της προσέγγισης
του διεθνούς μοντέρνου, ενός αρχιτέκτονα που τολμά να αντιπαραθέσει το
έργο του στις σύγχρονες εξελίξεις στην Ευρώπη και την Αμερική.
Όσον αφορά τις κατοικίες, οι πιο χαρακτηριστικές αυτής της φιλοσοφίας εί-
ναι οι δύο κατοικίες στην Ανάβυσσο –Λαναρά και Παράσχη- και η κατοικία
του ίδιου του αρχιτέκτονα στη Φιλοθέη. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό που
μας οδηγεί στην ομαδοποίηση αυτών των έργων, είναι η εξελιγμένη τεχνο-
λογική κατασκευή για τα δεδομένα της εποχής, η οποία εμπνέεται ξεκάθα-
ρα από τις αρχές και αντίστοιχα παραδείγματα του μοντέρνου κινήματος
στο εξωτερικό. Συγκεκριμένα, το κατασκευαστικό σύστημα στα κτίρια αυτά
διαφοροποιεί με σαφήνεια τον φέροντα σκελετό από τα στοιχεία πλήρω-
σης, χρησιμοποιώντας μεθόδους διαφορετικές από άλλα κτίρια κατοικίας
που χτίζονται παράλληλα.
Στην αρχή της δεκαετίας του ’60 ο Βαλσαμάκης πειραματιζόταν με συγκε-
82 κριμένες αρχές στη παραγωγή μορφής. Σχεδίαζε με έμφαση σε προβόλους
ελάχιστου πάχους, μεγάλες επιφάνειες γυαλιού ανάμεσά τους, τονίζοντας
την οριζοντιότητα και δίχως ψηλά χωρίσματα στη κάτοψη. Βέβαια, για να
μπορέσει να σταθεί μια τέτοια αρχιτεκτονική, χρειαζόταν άψογη τεχνική τε-
λειότητα και χρήση πολυτελών υλικών, όπως ακριβώς τα εφάρμοζε ο Mies.
Παρ’ όλες όμως τις σαφέστατες αναφορές στη μνημειακότητα του Mies, τα
έργα του Βαλσαμάκη έχουν και μια ακόμη ειδοποιό διαφορά, την σύνδεση
με το τοπίο. Εκτός από τους ημιυπαίθριους χώρους που δημιουργούνται
από τους προβόλους οι οποίοι είναι άλλοτε συμπαγείς και άλλοτε διάτρη-
τοι, τα ελεύθερα γραμμικά στοιχεία του Mies μετατρέπονται σε ογκώδεις
λιθοδομές. Οι λιθοδομές αυτές, ασβεστώνονται για να δώσουν την αυθεντι-
κή εντύπωση ενός παραδοσιακού παλιού τοίχου που περνιέται τακτικά με
ασβέστη, αποτελούν μια προσπάθεια αναφοράς σε ελληνικά σύμβολα88.
Δηλαδή, ενώ φαινομενικά σε κάτοψη εκτελούν το ίδιο έργο, στην πραγμα-
τικότητα γίνονται ισχυρά στοιχεία που δημιουργούν κλειστά μέτωπα και
«δένουν» το κτίσμα με τις κλίσεις του οικοπέδου.
88 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, 1984, σελ.
356-362.
108_ Εξελιγμένη τεχνολογική κατασκευή, Κατοικία στη Φιλοθέη, Νίκος Βαλσαμάκης
109_ Λευκές λιθοδομές, Κατοικία Παράσχη στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης
110_ Χρήση πολυτελών υλικών, Κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης
Καδράρισμα θέας, Κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης
Το εσωτερικό οργανώνεται από την επίπλωση Κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος
Βαλσαμάκης
_113 Νυχτερινή λήψη από τη πισίνα, Κατοικία στη Φιλοθέη, Νίκος Βαλσαμάκης
Χαρακτηριστική είναι επίσης, η τάση για προστασία του εσωτερικού από το
δρόμο με χτιστούς τοίχους χωρίς ανοίγματα. Ενώ, ανοίγει προς τα μέσα, προς
τον κήπο και τη θέα, με μεγάλες γυάλινες ενιαίες επιφάνειες. Η θέα πλαισι-
ώνεται ανάμεσα σε δύο πλάκες από σκυρόδεμα – την οροφή και το δάπε-
δο- με μόνα διαμεσολαβητικά στοιχεία τα λεπτά μεταλλικά υποστυλώματα.
Ο εσωτερικός χώρος του χωλ /καθιστικού/τραπεζαρίας οργανώνεται από
την κινητή ή σταθερή επίπλωση. Το καθιστικό, συνήθως σε άξονα με την εί-
σοδο, «κοιτάει» προς την κύρια θέα και τον κήπο, ενώ τα υπνοδωμάτια, συ-
νήθως αποτελούν μια ξεχωριστή πτέρυγα που κοιτάει προς ένα περισσότε-
_111
ρο ιδιωτικό τμήμα του υπαίθριου χώρου και η κουζίνα βρίσκεται δίπλα στην
είσοδο. Οι τρεις αυτές ενότητες χώρων συνδέονται συνήθως μέσω ενός κε-
ντρικού πυρήνα-δακτυλίου κίνησης και τις συναντάμε και στις τρεις κατοικίες.
Παρατηρείται λοιπόν, ότι αφενός το σπίτι απομακρύνεται από τον δρό-
μο στο δικό του ειδυλλιακό περιβάλλον, με τοίχους που κρατούν μακριά
τον ξένο, και αφετέρου ανοίγει το εσωτερικό του στον ξένο, που μόνο ως
επισκέπτης μπορεί να συμμετάσχει στην καθημερινή ζωή του σπιτιού.
Εμφανείς πρόδρομοι των κατοικιών αυτών της Αναβύσσου και
της Φιλοθέης είναι το Barcelona Pavilion και το Farnsworth House 83
του Mies, καθώς και τα κτίρια του R. Neutra στο Λος Άντζελες89.
1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος
Το γεγονός που καθιστά αυτά τα σπίτια σταθμούς στην ιστορία της ελληνι-
κής αρχιτεκτονικής είναι η στιγμή στην οποία εισήγαγε αυτές τις μορφές στον
ελληνικό χώρο ο αρχιτέκτονας. Σχετικά με τα 3 μοντέρνα σπίτια στην αρχιτε-
κτονική του Νίκου Βαλσαμάκη, ο Δημήτρης Φιλιππίδης, σε δοκίμιό του που
δημοσιεύεται στα Αρχιτεκτονικά Θέματα του 2000, σχολιάζει τη σχέση τους
με άλλα της εποχής, και πως αυτά παρουσιάζονται σε δημοσιεύσεις. Η πα-
ρουσίαση του σπιτιού του Βαλσαμάκη στην οδό Νιόβης 22 στην Αρχιτεκτονι-
_112 κή («Σπίτι στην Φιλοθέη») συνέπεσε με τη δημοσίευση ενός εξοχικού σπιτιού
του Κλ. Κραντονέλλη πάνω στη θάλασσα, που «είναι και φαίνεται χυτό και
μονολιθικό». Όσο ο Κραντονέλλης πρόβαλε αυτή τη μυθική συνέχεια μέσα
από τη λαϊκή τέχνη, άλλο τόσο ο Βαλσαμάκης πρόβαλε τη ρήξη με αυτή.
Είχαν προηγηθεί επίσης, οι δημοσιεύσεις των δύο εξοχικών κατοικιών
στην Ανάβυσσο -των Ι. Παράσχη και Γ. Λαναρά- και στον επίσημο κατά-
λογο έργων που ο ίδιος ο Βαλσαμάκης συνέταξε για το αφιέρωμα του
στα Αρχιτεκτονικά Θέματα του 1992, αποδεικνύεται ότι τα τρία αυτά σπί-
89 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
_114 Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-138.
 τια είχαν την ίδια ημερομηνία έναρξης αλλά διαφορετική τερματισμού. Συνολικά, σε αυτή τη περίοδο παρατηρείται μια μεγάλη ποικιλία στη χρήση
Ήταν οπωσδήποτε σύγχρονα, δηλαδή μοντέρνα και ανεπανάληπτα. των υλικών με πιο διαδεδομένα τα φημισμένα υλικά του μοντερνισμού: το
Μια πρόσθετη παρατήρηση για τον τρόπο που παρουσιάζονται οι κατοικί- μέταλλο, το γυαλί, το οπλισμένο σκυρόδεμα και τις λευκές σοβαντισμένες
ες της Αναβύσσου, είναι οι φωτογραφίες που έχουν τραβηχτεί όπου εμφα- επιφάνειες. Τα υλικά χρησιμοποιούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να τονίζουν τη
νίζεται το σταθμευμένο αυτοκίνητο, του οποίου βλέπουμε τη μάσκα: είναι η συγκεκριμένη ιδιότητά τους μέσα στο κατασκευαστικό σύστημα. Έτσι, οι εικο-
γνωστή Jaguar του Βαλσαμάκη, αντικείμενο ύψιστης σημασίας για τον ίδιο, νογραφικές εντυπώσεις προκύπτουν από την ανάδειξη της υφής των υλικών.
σύμβολο των προδιαγραμμένων στόχων του στην αρχιτεκτονική. Αντικατο- Το δομικό σύστημα εκπληρώνει το όραμα ευελιξίας και λειτουργικότητας,
πτρίζει το τέλειο και το άψογο μηχάνημα, με την ιδανική μορφή, την έκφρα- επιτρέποντας τη δημιουργία μεγάλων ελεύθερων χώρων, στόχο που συ-
ση πολυτέλειας, άνεσης και ενός αέρα καθολικής αποδοχής. Στην αντίστοι- ναντάμε και στα μεταγενέστερα έργα του Βαλσαμάκη. Ο ελάχιστος στατι-
χη φωτογραφία στην κατοικία Λαναρά, η Jaguar είναι τοποθετημένη κάτω κά επιτρεπτός αριθμός υποστυλωμάτων εξασφαλίζει τη δημιουργία των
από το μεγάλο πρόβολο του καθιστικού. Όπως ο Le Corbusier τοποθετεί μεγαλύτερων δυνατών ενιαίων ορόφων. Αυτό εξασφάλιζε, την ελευθερία
το αυτοκίνητο μπροστά στην έπαυλη της Garches για να φωτογραφηθεί, η στα καθιστικά, που αποτελούν μαζί με τους εξώστες συνεχείς χώρους με
Jaguar εδώ εκπροσωπεί τον ίδιο τον Βαλσαμάκη. Είναι το πορτραίτο του. Η ενδιάμεσα υαλοστάσια, να δημιουργούν την ψευδαίσθηση συνέχειας εσω-
ίδια, περίπου 30 χρόνια μετά παροπλισμένη πια, εξακολουθεί να τον αντι- τερικού και εξωτερικού χώρου, «οικίας» και «φύσης», μία σχέση που ήταν
κρίζει, τριγυρισμένη από αγριόχορτα, στο εξοχικό του σπίτι στο Πικέρμι90. αντικείμενο εξέλιξης και αναζήτησης στην αρχιτεκτονική του Νίκου Βαλσα-
Αυτά τα λόγια είναι αντιπροσωπευτικά για την αρχιτεκτονική του Νίκου μάκη. Η αίσθηση αυτή μεγιστοποιείται από την εμπνευσμένη από τον Mies
Βαλσαμάκη και εκφράζουν πλήρως το έργο του. λιτή επίπλωση που οροθετεί περιοχές92.
84 85
115_ Villa Garches, Le Corbusier Πολυκατοικία στην οδό Σεμιτέλου, Νίκος Βαλσαμάκης _119
Παράλληλα, και οι πολυκατοικίες της περιόδου αυτής παρουσιά-

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

ζουν τα ίδια χαρακτηριστικά του μοντέρνου κινήματος, πειθαρχημέ-
να μέσα στα όρια του αστικού οικοδομικού τετραγώνου και της συ-
νεχούς δόμησης. Τα μέρη του κτιρίου -παράθυρα, μπαλκόνια, τοίχοι,
υποστυλώματα, δοκοί- υποτάσσονται στο σύνολο, σε ένα γεωμετρι-
κό κάναβο, αντίστοιχο με τα έργα των Ιταλών ρασιοναλιστών του
Gruppo Sette στη δεκαετία του ’30 και του Θ. Βαλεντή στην Αθήνα.
Οι οριζόντιες πλάκες, που στις προαστιακές επαύλεις βρίσκουν
την πιο «ελεύθερη» μορφολόγησή τους, στις πολυκατοικίες και τα
άλλα αστικά κτίρια πειθαρχούνται μέσα σε πλαίσια-κανάβους91. 116_ Κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης

90 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νίκος Βαλσαμάκης. Δοκίμιο για το χρόνο με αφορμή μια

βράβευση, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 44-50.

91 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 117_ Πολυκατοικία στη Βασ. Σοφίας 129, Νίκος 118_ Πολυκατοικία στα Εξάρχεια, Θ.
Τεύχος 26, 1992, σελ.60-138. Βαλσαμάκης Βαλεντής Πολυκατοικία στη Βασ. Σοφίας 86, Νίκος Βαλσαμάκης _120 92 ό. π. , Ηλίας Κωνσταντόπουλος.
 ΟΙΚΙΑ ΛΑΝΑΡΑ
Χρονολογία: 1961(Μελέτη), 1963(Κατασκευή).
Τοποθεσία: Σε λόφο πάνω από τον άξονα Αθηνών-Σουνίου.
Εμβαδόν: 600m2

Πρόκειται για θερινή κατοικία τετραμελούς οικογένειας. Κεντρική ιδέα ήταν

η δημιουργία ενός χώρου υποδοχής με απεριόριστη θέα στο Σαρωνικό.
Το κτήριο είναι ένα γυάλινο στερεό που περιέχεται ανάμεσα σε λεπτές πλά-
κες, οι οποίες στηρίζονται σε λεπτά βαμμένα μεταλλικά υποστυλώματα. Η
σχέση με το τοπίο δραματοποιείται με τη βοήθεια των λεπτών αυτών υπο-
στυλωμάτων , καθώς η κατοικία μοιάζει να πετά πάνω από τους βράχους
προς τη θάλασσα. Με διαμορφώσεις που ενσωματώνουν πράσινους χώ-
ρους, υπόστεγα και πέργκολες επιτυγχάνεται ποικιλία στους υπαίθριους
χώρους, ενσωματώνοντας τη κλίση του οικοπέδου93.

Υλικά: Ξύλινα μεγάλα συρόμενα κουφώματα, πέτρινοι αναλληματικοί

τοίχοι , πλάκες-πρόβολοι από οπλισμένο σκυρόδεμα, λεπτά βαμμένα
μεταλλικά υποστυλώματα.

86 87
121_ Σκίτσα Νίκου Βαλσαμάκη _124 _125

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

122_ Σκίτσο Νίκου Βαλσαμάκη της Νοτιοδυτικής όψης

93 Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ.62-63.

Elias Constantopoulos, Nicos Valsamakis, 1950-83, 9H PUBLICATIONS, σελ. 26-29.
Νίκος Βαλσαμάκης: Ο αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη,
Αθήνα, 2007, σελ. 46-55.
123_ Νυχτερινή άποψη της Κατοικίας Λαναρά στην Ανάβυσσο _126 _127
 88
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |
ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ
ΚΑΤΟΨΗ

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

89
 90
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

_128
_129
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

91

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

92 93

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Οι μετρήσεις έγιναν με την ίδια χρωματική κλίμακα από το πρόγραμμα ECOTECT, σύμφωνα με το υπόμνημα οι τιμές (Wh) για κάθε μήνα διαφέρουν.
 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300
ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ
Ποσοστό ανοιγμάτων 
(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 31,68 %
Το καλοκαίρι, τα ανοίγματα της κουζίνας δέχονται άμεση ηλιακή ακτινοβολία μόνο
τις πρωϊνές ώρες (9-11 π.μ.), λόγω της κλίσης του λόφου όπου βρίσκεται η κατοικία.
Το χειμώνα σε αυτήν την όψη, όπως και στη Βορειοδυτική ο ήλιος κατά κύριο
λόγο δεν εισέρχεται στο εσωτερικό. Μόνο ένα κομμάτι των ανοιγμάτων της κου-
ζίνας, όπως και του τοίχου των υπνοδωματίων αντίστοιχα, δέχεται άμεση ηλιακή
ακτινοβολία το πρωϊ.
94
Από το γεγονός αυτό, συμπεραίνουμε ότι για τη χρήση της κατοικίας και τη χειμε-
ρινή περίοδο, είναι αναγκαίο τα ανοίγματα να προστατεύονται, για την αποφυ-
γή θερμικών απωλειών, αλλά και από τους βορειάδες. Το τελευταίο, συμβαίνει
επιτυχώς, μόνο στο άνοιγμα της εισόδου, εξαιτίας του λόφου.
ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ
Ποσοστό ανοιγμάτων 
(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 47,91 %
Κατά τη θερινή περίοδο, η προεξοχή της πλάκας προστατεύει τη πτέρυγα των
υπνοδωματίων, εκτός από τις πρώτες πρωϊνές ώρες, που η θερμότητα είναι αμε-
λητέα. Αντίστοιχα, ο ήλιος προσπίπτει στο εσωτερικό εξαιτίας του ανοίγματος του
μπροστινού (εφαπτόμενο στη νοτιοδυτική όψη) υπνοδωματίου τις μεσημεριανές
ώρες.
Για τη χειμερινή περίοδο, αυτή η όψη ευνοείται περισσότερο από όλες. Σύμφω-
να, με τη κλίση του ήλιου η συγκεκριμένη πλευρά της κατοικίας δέχεται ηλιακή
ακτινοβολία καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Έτσι, τα ηλιακά κέρδη στο κεντρι-
κό χώρο του σπιτιού, το καθιστικό, προέρχονται κυρίως από το νοτιοανατολικό
άνοιγμα, αυτής της όψης.
ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ
Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων 
(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 54,21 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 36,69 %
Από τις μετρήσεις τόσο της άμεσης ηλιακής ακτινοβολίας, όσο και του σκιασμού, Τη θερινή περίοδο, ισχύει το ίδιο πρόβλημα με την νοτιοδυτική στο κομμά-
προκύπτει ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτής της όψης αποτελεί ο πέτρινος τοί- τι του καθιστικού. Δηλαδή, ο άμεσος ηλιασμός από τις 5μμ μέχρι τη Δύση.
χος, ο οποίος δέχεται άμεση ακτινοβολία κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια της ημέ- Επίσης, το χειμώνα παρουσιάζονται οι ίδιες ανάγκες με τη βορειοανατολική όψη,
ρας. καθώς δεν υπάρχουν καθόλου ηλιακά κέρδη, και έτσι τα μεγάλα υαλοστάσια
Έτσι, αναπτύσσονται μεγάλες θερμοκρασίες, ειδικά στην επαφή του με πρέπει να προστατεύονται.
τη πλάκα οροφής και προς το νοτιοανατολικότερο κομμάτι που δε σκιά-
95
ζεται. Συμπεραίνουμε ότι η διαμονή στο συγκεκριμένο υπνοδωμάτιο, που
έχει επαφή ο τοίχος, θα είναι αρκετά δυσάρεστη, καθώς ο νυχτερινός αερι-
1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος
σμός δε θα ισοσταθμίζει την εκπομπή θερμότητας από τον πέτρινο τοίχο.
Όσο αναφορά το κομμάτι του καθιστικού άμεση ακτινοβολία βλέπει το χώρο από
τις 5 μμ. μέχρι τη Δύση του ήλιου. Τη κρίσιμη περίοδο για μια καλοκαιρινή ημέρα,
που είναι οι μεσημβρινές ώρες, το εσωτερικό διατηρείται δροσερό, όμως για τις
απογευματινές ώρες, η μεγάλη προεξοχή της πλάκας δεν είναι αρκετή να προ-
στατέψει τον χώρο, ο οποίος θερμαίνεται, έστω και αμελητέα. Στην περίπτωση,
που ο προσανατολισμός της όψης ήταν νότιος, ο πρόβολος θα λειτουργούσε άρ-
τια καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας.
Ενθαρρυντικό για τον αερισμό είναι το γεγονός της ύπαρξης των μεγά-
λων συρόμενων υαλοστασίων, που όταν είναι ανοιχτά ενοποιούν πλή-
ρως τον εξωτερικό χώρο της βεράντας με τον εσωτερικό της κατοικίας.
Το χειμώνα, ο πέτρινος τοίχος που το καλοκαίρι αποτελούσε πρόβλημα, τώρα
λόγω της θερμοχωρητικότητάς του, αποτελεί το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της
όψης. Ενώ στη γυάλινη όψη του καθιστικού που κοιτάει στη θέα, τα ηλιακά κέρ-
δη είναι ελάχιστα για το χώρο, αλλά υπαρκτά. Αυτό συμβαίνει, επειδή ο άμεσος
ηλιασμός διαρκεί λίγες ώρες (από τις 3μμ μέχρι τη δύση), και η ένταση της ηλιακής
ακτινοβολίας είναι πολύ μικρότερη σε σχέση με το καλοκαίρι.
 ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ

Στο τοπογραφικό, πρέπει να σημειωθεί ότι η ύπαρξη νερού –σε μορ- ντες94, αλλά και οι στεγασμένες με πέργκολα διαδρομές, που στις επόμε-
φή πισίνας- είναι αρκετά σημαντική, καθώς έχει τοποθετηθεί στο νότιο νες κατοικίες του πλάθεται ακόμη πιο έντονα το στοιχείο αυτό.
άκρο του οικοπέδου.

Η φύτευση δεν έχει μελετηθεί με βάση τον ηλιασμό, αλλά όπως είναι
φυσικό για την εποχή, με βάση την ιδιωτικότητα. Έτσι, συναντάμε την
πιο πυκνή αλλά και ψηλή φύτευση στο νότιο κομμάτι του εξωτερικού
χώρου, γύρω από τη πισίνα.

Σε αυτή τη κατοικία, η οποία αποτελεί μία από τις πιο αξιόλογες εφαρμο-
γές του μοντέρνου κινήματος στο τομέα της κατοικίας, τα αποτελέσματα
από την ανάλυση και τις μετρήσεις δείχνουν, πως η συμπεριφορά του
κελύφους ως προς τον ηλιασμό δεν είναι ιδιαίτερα προβληματική.

Το κυρίαρχο πρόβλημα της όσο αναφορά την άμεση ακτινοβολία είναι

στο χώρο του καθιστικού, με τους πολυδημοσιευμένους προβόλους, οι
οποίοι στη πράξη σε προστατεύουν πλήρως την κατοικία. Αυτό συμ-
96 βαίνει, όπως αναφέρθηκε, λόγω προσανατολισμού, ο οποίος είναι νο- 97
τιοδυτικός και όχι νότιος. Εάν δηλαδή τα ανοίγματα αυτά κοίταζαν στο

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

νότο, η οριζόντια προεξοχή της πλάκας θα λειτουργούσε άρτια για ηλι-
οπροστασία. Ωστόσο, για τη συμπεριφορά της κατοικίας τους χειμερι-
νούς μήνες δε χρειάζεται να εστιάσουμε, εάν υποθέσουμε ότι η χρήση
της γίνεται κατά τους θερινούς μήνες ως κατοικία διακοπών.

Αποδεικνύεται λοιπόν, ότι η βιοκλιματική σκέψη πρακτικά υπάρχει

αλλά ο προσανατολισμός προς τη θέα υπερτερεί. Υπάρχει δηλαδή, μια
άλλου είδους αντίληψη που συνυπάρχει με τη θέληση για πρωτοπορία
στη μορφή, με βάση την εξέλιξη της τεχνολογίας και τις διεθνείς επιρ-
ροές. Αυτό επαληθεύεται με το σχεδιασμό διαφορετικών μήκων προ-
βόλων στις όψεις της κατοικίας, αναγνωρίζοντας έτσι τις ανάγκες του
κτηρίου σε αυτόν το τόπο. Σχεδιάζοντας ο Ν. Βαλσαμάκης το «γυάλινο
κουτί» της κατοικίας Λαναρά, εμπειρικά προβλέπει και την ανάγκη για
ηλιοπροστασία, σε συνδυασμό με την κατανομή των χώρων και κατ’
επέκταση της χρήσης τους. Επιπλέον, με στόχο την επεξεργασία των
χώρων για ζωή στην ύπαιθρο δικαιολογούνται άμεσα οι μεγάλες βερά-
94 Στη δεκαετία του ’60, αλλά και στην αρχιτεκτονική του Βαλσαμάκη κυριαρχεί το
ιδεώδες ότι οι άνθρωποι ζούσαν και απολάμβαναν τη φύση και το κήπο καθισμένοι στις
πλακόστρωτες βεράντες τους, χωρίς να υπάρχει ανάγκη να βρίσκονται μέσα σε αυτόν. ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
2η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΛΕΥΚΕΣ ΚΥΒΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ
 Στη δεύτερη αυτή μεταβατική περίοδο, το τοπικό στοιχείο υπερισχύει του κουζίνα- με διαφορετικό προσανατολισμό και θέα, πλέον δίνεται περισσό-
μοντέρνου. Ο Νίκος Βαλσαμάκης ανανεώνει τη σχεδιαστική πρακτική του, τερο έμφαση στο χώρο της εισόδου και της σκάλας που συνδέει τον όροφο.
ενώ παράλληλα καταφέρνει να διατηρεί τη δική του αίσθηση του μέτρου. Ενώ λοιπόν, παρατηρείται μια εσωστρέφεια στον τρόπο ζωής, ο προσα-
νατολισμός τόσο του καθιστικού όσο και των υπνοδωματίων συνεχίζει να
Επομένως, οι αρχές του διεθνούς στυλ και του Le Corbusier επαναπροσδι- είναι προς τον κήπο και τη θέα96.
ορίζονται και παίρνουν νέα μορφή που ανταποκρίνεται περισσότερο στην
εποχή, τη τεχνογνωσία και στις κλιματικές συνθήκες της Ελλάδας. Το εξω- Στα κελύφη των κτιρίων αυτής της περιόδου, με τις λαξευτές λιθοδομές ,
τερικό αντιμετωπίζεται με μια πλαστικότητα με μεσογειακό χαρακτήρα και αρμολογημένες ή ασβεστωμένες, τις στέγες επίπεδες ή με κλίση, το αποτέ-
ο λευκός σοβάς λειτουργεί ως συνδετικό στοιχείο των κύριων στοιχείων της λεσμα περισσότερο ή λιγότερο «αγροτικό», επιβεβαιώνει την απομάκρυν-
130_ Ξενοδοχείο Αμαλία στους Δελφούς 131_ Malevich’s Tektonik, Zaha Hadid
κατασκευής σε μια καθαρή στερεομετρία. Αντιπροσωπευτικά παραδείγμα- ση από το γυάλινο στερεό που περιέχεται ανάμεσα στους λεπτούς προβό-
τα αυτής της σχεδιαστικής αντιμετώπισης είναι η κατοικία Πρωτονοτάριου λους. Το ευαίσθητα επεξεργασμένο εσωτερικό, με σκοπό να προβλέψει τις
(1971-73), μια νέα έπαυλη στη Κηφισιά (1972-74) και μια εξοχική κατοικία στο ανάγκες των χρηστών με σαφήνεια στο βάθος χρόνου πλάθεται σε διαφο-
Σούνιο (1974-76). Βέβαια τα στοιχεία αυτά, με το ξενοδοχείο «Αμαλία» στην ρετικά επίπεδα, αλληλοδιεισδύσεις χώρων και υπολογισμένες εντυπώσεις
Ολυμπία (1976-79) βρίσκουν την πληρέστερη έκφρασή τους95. και φυγές, συνθέτοντας ένα αξιόλογο έργο που ο αρχιτέκτονας συνεχώς
εξελίσσει97.
Σε σχέση με το διεθνή χώρο, η αρχιτεκτονική του Ν. Βαλσαμάκη, συγγενεύει
περισσότερο με τις «τεκτονικές» κατασκευές του Malevich, παρά με το ύφος Σημαντική θέση κατέχει επίσης, ο ενδιάμεσος χώρος του «μέσα» και του
102 του Mies και του Neutra. Το γεγονός, ότι αυτή η μοντέρνα τεχνοτροπία των «έξω». Έτσι σε αυτά τα κτίρια ο Ν. Βαλσαμάκης ερευνά τη σχέση αυτή δημι- 103
132_ Κατοικία στο Σούνιο, Νίκος Βαλσαμάκης Λαξευτές λιθοδομές, Οικία Πρωτονοτάριου, Νίκος Βαλσαμάκης _134
κατοικιών του ΄60, κατασκευαστικά την εποχή εκείνη δε μπορούσε να υπο- ουργώντας στην αυλή στεγασμένους ημιυπαίθριους , που έχουν επιρροές

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

στηριχθεί για πολύ, συνέβαλλε στη δημιουργία νέων πιο οικονομικών και από τις αρχαίες ελληνικές κατοικίες, τις αυλές των σπιτιών της Πλάκας και
ορθολογικών παραδοχών σχεδιασμού. Συγκεκριμένα, ο αρχιτέκτων στρέ- τις νεοκλασικές επαύλεις του 19ου αιώνα98.
φεται στη χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος ως φέροντα σκελετό και
τους σοβατισμένους τοίχους από τούβλα για πλήρωση, αντί των λεπτών
μεταλλικών υποστυλωμάτων που περιτριγυρίζονται από συρόμενα ανοίγ-
ματα.

Οι συνθέσεις αυτής της δεκαπενταετίας ανταποκρίνονται σε ιδιωτικά έργα

κατοίκησης, είτε προαστιακές και παραθεριστικές κατοικίες, είτε ξενοδοχει-
ακές μονάδες. Το ύφος του Νίκου Βαλσαμάκη αντικατοπτρίζεται με γεω-
μετρικούς όγκους που αποτελούν λευκές κυβιστικές συνθέσεις, οι οποίες
αποκαλύπτουν την εσωτερική οργάνωση των χώρων. Σε αντίθεση με τις
κατοικίες της προηγούμενης περιόδου, όπου η επίπλωση και η κίνηση όρι- 96 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-69.
ζε τους χώρους, εδώ οι χρήσεις αποκτούν σαφή χωρίσματα και όρια. Αν και
η οργάνωση και η κατανομή των δραστηριοτήτων, συνεχίζει να ακολουθεί 97 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, 1984, Αθήνα, σελ.
το πρότυπο των ελεύθερων κατόψεων –χώροι διημέρευσης, υπνοδωμάτια, 356-361.

95 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα Ελλάδα, 98 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000. 133_ Κάτοψη ξενοδοχείου Αμαλία στην Ολυμπία, Νίκος Βαλσαμάκης Το εσωτερικό πλάθεται σε διαφορετικά επίπεδα, Κατοικία Καββαδά Νίκος Βαλσαμάκης _135 Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-69.
 ΟΙΚΙΑ ΠΡΩΤΟΝΟΤΑΡΙΟΥ
Χρονολογία: 1971(Μελέτη), 1973(Κατασκευή)
Τοποθεσία: Φιλοθέη
Πρόκειται για τη μόνιμη κατοικία μιας οικογένειας με δύο παιδιά, όπου το
στοιχείο της ιδιωτικότητας είναι αρκετά τονισμένο. Οι πέτρινοι τοίχοι απο-
κλείουν το εσωτερικό του σπιτιού από το δρόμο και οι κύριοι χώροι είναι
στραμμένοι προς τον κήπο ο οποίος διαμορφώθηκε στο πίσω μέρος του
οικοπέδου, ενώ προς τη πλευρά του δρόμου τοποθετήθηκαν οι βοηθητικοί
χώροι.
Η όψη προς το δρόμο αποτελεί μια λιτή σύνθεση συμπαγών γεωμε-
τρικών όγκων με μόνο άνοιγμα την κύρια είσοδο του σπιτιού99. Επι-
πλέον, σε αυτή την όψη βρίσκεται και μια μεγάλη τζαμαρία στο χώρο της
τραπεζαρίας, η οποία αποτελεί και το μοναδικό άνοιγμα που βοηθά στο
διαμπερή αερισμό, ενώ παράλληλα κρύβεται πίσω από τη φύτευση, καθώς
βρίσκεται στη πλευρά του δρόμου, δίνοντας με αυτό τον τρόπο διπλό προ-
σανατολισμό και θέα στους χώρους υποδοχής.
104
Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο Νίκος Βαλσαμάκης σε συνομιλία που είχα
Παρατηρείται λοιπόν, ένα παιχνίδι στα επίπεδα των χώρων και μια δια-
βάθμιση εκμεταλλευόμενη τη κλίση του οικοπέδου. Επίσης, η εξωτερική
μορφή της κατοικίας έχει προκύψει από την αντανάκλαση της εσωτερικής
οργάνωσης των χώρων, χαρακτηριστικό των κατοικιών αυτής της νοοτρο-
πίας όπως έχει ήδη αναφερθεί . Ο φέρων σκελετός και τα στοιχεία πλήρω-
σης δεν διαφοροποιούνται όπως σε έργα άλλων ελλήνων αρχιτεκτόνων
που δρουν εκείνη την εποχή, αλλά σοβαντίζονται και βάφονται λευκά ως
ενιαίες επιφάνειες101.
Υλικά: Άγριος λευκός σοβάς, Αρμολογημένη λιθοδομή, πλάκες Καρύστου,
κουφώματα από ξύλο «νιαγκόν».
105
_136 _137

προσωπικά μαζί του, η ιδέα εδώ ήταν μία πολύ κλειστή κατοικία, δεν υπήρ-

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

χε το ενδιαφέρον να αναδειχθεί η βίλλα από το δρόμο, παρέμενε κλειστή
προς τη φασαρία. Η μετάβαση από τη μία μορφολογικά λύση στην επό-
μενη, δημιουργώντας διαφορετικά στυλ, γινόταν λόγω της ύπαρξης πολ-
λών ιδεών, οι οποίες σε συνδυασμό με τους πελάτες και τις απαιτήσεις τους
αποκτούσαν μορφή. Έτσι και σε αυτή τη κατοικία, έχει σχεδιάσει τους χώ-
ρους από την είσοδο μέχρι και τα δωμάτια, σκεπτόμενος τις κινήσεις που
θα κάνει ένας επισκέπτης, από τη στιγμή δηλαδή που θα μπει μέσα στο
σπίτι και θα αφήσει το παλτό του, μέχρι τη στιγμή που θα καθίσει.

Τα υπνοδωμάτια είναι υπερυψωμένα για να αφήνουν όσο το δυνατόν ελεύ-

θερο το χώρο του κήπου και συγχρόνως προσδίδουν μεγαλύτερη σπου-
δαιότητα στο χώρο της εισόδου. Σε άμεση επαφή με το κήπο βρίσκεται το
καθιστικό, ενώ οι βοηθητικοί χώροι τοποθετούνται σε ενδιάμεση στάθμη100.

99 Elias Constantopoulos, Nicos Valsamakis, 1950-83, 9H PUBLICATIONS, σελ. 48-49.

100 Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο

Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 82-84. 101 Ό. π. , Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων. _138 _139
 106
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |
ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ
ΚΑΤΟΨΗ

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

107
 ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΘΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ
21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

108 109

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

_140 _141
 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

110 111

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Οι μετρήσεις έγιναν με την ίδια χρωματική κλίμακα από το πρόγραμμα ECOTECT, σύμφωνα με το υπόμνημα οι τιμές (Wh) για κάθε μήνα διαφέρουν.
 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

NOTIA ΟΨΗ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων 

(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 50,73 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 12,69 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 9,97 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 16,25 %

Η νότια όψη κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού λειτουργεί αρκετά καλά με τον
ηλιασμό. Τα οριζόντια στέγαστρα, που υπάρχουν ως προεξοχές στη πλάκα δεν
αφήνουν την ηλιακή ακτινοβολία να εισχωρήσει στους εσωτερικούς χώρους. Ειδι-
κά ο χώρος του γραφείου με τη μεγάλη προεξοχή της πλάκας των υπνοδωματί-
ων στον όροφο, θεωρείται να είναι ο πιο δροσερός του σπιτιού. Βέβαια, στη περί-
πτωση αυτή ενώ ο φυσικός φωτισμός δεν εξασφαλίζεται, δεν αποτελεί πρόβλημα
112
αφού ο χώρος αυτός δε χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο τη διάρκεια της ημέρας.
Κατά τους χειμερινούς μήνες, και με βάση τις μετρήσεις στο χειμερινό ηλιοστάσιο,
Γεγονός είναι ότι στην Ανατολική όπως και στη Δυτική όψη δεν υπάρχει κάποια
μέριμνα για ηλιοπροστασία, το καλοκαίρι. Επομένως, στην Ανατολική πλευρά,
αναπτύσσονται μεγαλύτερες θερμοκρασίες εφόσον εκτίθεται περισσότερες ώρες
στην ηλιακή ακτινοβολία. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι στους χώρους διημέ-
ρευσης στο ισόγειο, το μοναδικό άνοιγμα σε αυτή τη πλευρά είναι το παράθυρο
της κουζίνας, το οποίο βρίσκεται και σε εσοχή.
Τη χειμερινή περίοδο, τα ηλιακά κέρδη από την Ανατολική και Δυτική όψη δεν
είναι σημαντικά, όσο το γεγονός ότι η ύπαρξη ελάχιστων και μικρών ανοιγμάτων
Το καλοκαίρι, τα ανοίγματα που βλέπει ο δυτικός ήλιος εκτός των υπνοδωμα-
τίων στον όροφο, έχουν το μικρότερο εμβαδό σε σύγκριση με τα υπόλοιπα του
κτηρίου. Αν λάβουμε επίσης υπόψη τα όρια του οικοπέδου και τα κτίσματα που
έχουν αναπτυχθεί, δηλαδή την κοντινή απόσταση που έχουν αυτά σε σχέση με
τις όψεις, τότε συμπεραίνουμε ότι ο σκιασμός αυτός είναι επαρκής. Το πλεονέκτη-
μα αυτό βέβαια, δεν ίσχυε απαραίτητα την εποχή που σχεδιάστηκε η κατοικία.
Στη βόρεια όψη, τη θερινή περίοδο μεγάλη ποσότητα ακτινοβολίας δέχεται το
κομμάτι της όψης που είναι κοντά στη πλάκα της οροφής, όπου και αναπτύσ-
σονται μεγάλες θερμοκρασίες. Στο υπόλοιπο τμήμα, λόγω προσανατολισμού τα
επίπεδα ακτινοβολίας είναι χαμηλά. Το μοναδικό άνοιγμα της όψης, που βρίσκε-
ται στη τραπεζαρία με τη πλούσια φύτευση να το κρύβει από το δρόμο, λειτουργεί
αρκετά θετικά για τον αερισμό.
113
Όσο αναφορά τη συμπεριφορά της όψης αυτής το χειμώνα, το γεγονός ότι δεν
υπάρχουν ανοίγματα, συμβάλλει στην αποφυγή απώλειας ενέργειας, αλλά και

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

τα μεγαλύτερα ποσά ακτινοβολίας τα δέχεται το κομμάτι της όψης των υπνοδω- βοηθά στη μείωση της ύπαρξης θερμογεφυρών, άρα και απώλειας ενέργειας. στη προστασία από τους βορειάδες.
ματίων. Σημαντικό επίσης στοιχείο όπως επιβεβαιώνεται και από την ανάλυση
σκιασμού, είναι το μεγάλο υαλοστάσιο του καθιστικού, που επιτρέπει τη συλλογή
ηλιακών κερδών. Το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίζεται στο ισόγειο, στο κομμάτι
των γραφείων που δεν έχουν καθόλου άμεση ακτινοβολία. Όπως είναι φυσικό,
κάτω από αυτή τη μεγάλη προεξοχή πλάκας, το μεγαλύτερο πλεονέκτημα για
τους θερινούς μήνες μετατρέπεται σε μειονέκτημα κατά τη διάρκεια του χειμώνα.
Τέλος προσοχή πρέπει να δωθεί στη φύτευση μπροστά σε αυτή την όψη, η οποία
για να συνεισφέρει στη βιοκλιματική συμπεριφορά του κτιρίου θα έπρεπε να είναι
φυλλοβόλα.
 ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΕΛΥΦΟΥΣ
Συνεπώς, παρατηρώντας την συμπεριφορά του κελύφους συμπεραίνουμε Το μοναδικό στοιχείο που θυμίζει τις επιρροές του μοντέρνου «γυάλινου κου-
ότι η κατοικία Πρωτονοτάριου λειτουργεί καλύτερα από τη μελέτη του προ- τιού» του προηγούμενου παραδείγματος, εδώ τοποθετείται σωστά. Χωρίς ωστό-
ηγούμενου παραδείγματος. Βέβαια, σε αυτή τη περίπτωση που πρόκειται σο, αυτό να ισχύει στον ίδιο βαθμό για τα ογκοπλαστικά «παιχνίδια» τοποθέτη-
για κύρια κατοικία, είναι εξίσου σημαντική και η απόδοση στους χειμερι- σης του ορόφου.
νούς μήνες. Είναι επίσης γνωστό, πως για τα κτίρια κατοικιών πρέπει να
αποφεύγεται ο άξονας ανατολή-δύση, μιας και ο ήλιος μπαίνει απευθείας
στον εσωτερικό χώρο προκαλώντας θάμβωση, και επομένως δημιουργού-
νται δυσάρεστες συνθήκες οπτικής άνεσης.

Στη κατοικία αυτή, ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί σε ικανοποιητικό βαθ-

μό στο επίπεδο του ισογείου που δεν υπάρχουν μεγάλα ανοίγματα (Δύση)
ή και καθόλου (Ανατολή). Στον όροφο όμως, τα παράθυρα σε αυτή τη δι-
εύθυνση των υπνοδωματίων, χωρίς κάποια κάθετη προστασία για το κα-
λοκαίρι είναι προβληματικά, μιας και λόγω ύψους δεν έχουν κάποιο άλλο
ιδιαίτερα λειτουργικό φίλτρο, π.χ. από το περιβάλλοντα χώρο.

Εκτός από τα παραπάνω, το επόμενο προβληματικό σημείο ως προς τους

114 χειμερινούς μήνες αποτελεί η μεγάλη προεξοχή του ορόφου για τη πρόσο- 115
ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ
ψη των γραφείων. Λόγω του μεγάλου μήκους, δεν υπάρχουν ηλιακά κέρδη

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

και επαρκής φυσικός φωτισμός. Παρ’ όλα αυτά, όπως αναφέρθηκε και στις
αναλύσεις η χρήση του χώρου καθιστά τα θέματα αυτά αμελητέα.

Ως προς την κατανομή των χώρων οι βοηθητικοί χώροι έχουν τοποθετηθεί

στο βορρά, γεγονός εξαιρετικά θετικό, με κριτήριο την εποχή την οποία χτί-
στηκε η κατοικία.

Έτσι σε αυτη τη κατοικία, ο Ν. Βαλσαμάκης έχει χειριστεί εξαιρετικά καλά,

τον προσανατολισμό, που είναι το πρωταρχικό και πιο σημαντικό ζήτημα-
σε ένα κτήριο.

Η κατοικία, για λόγους ιδιωτικότητας αποκτά εσωστρέφεια και κλείνεται ερ-

μητικά από τη βορεινή πλευρά και όπου δεν το κάνει το κέλυφος αυτό, το
φροντίζει η φύτευση. Ενώ παράλληλα, ανοίγεται και αποκαλύπτεται προς
το νότο, αξιοποιώντας εξαιρετικά το μεγαλύτερο άνοιγμα της κατοικίας στο
καθιστικό, το οποίο όντας σε εσοχή έχει την απαραίτητη ηλιοπροστασία,
και το χειμώνα αφήνει τις ακτίνες του ήλιου να ζεσταίνουν το χώρο.
ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ
3η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΡΟΥΣΤΙΚ ΥΦΟΣ
 Αυτή η περίοδος αρχιτεκτονικής του Νίκου Βαλσαμάκη συμβαδίζει με τις Συνολικά στα κτίρια αυτά, είναι εμφανής η αντίθεση με τις πρώτες συνθέ-
εξελίξεις στην αρχιτεκτονική τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. σεις του αρχιτέκτονα. Τη θέση της ελεύθερης κάτοψης και της διαφάνειας
Όπως έχει αναλυθεί και στο δεύτερο κεφάλαιο, παρατηρείται μία στροφή έχει πάρει ο σαφής καθορισμός της οργάνωσης των χώρων, ο ρυθμός των
προς τις παραδοσιακές αξίες και την νεοκλασική κληρονομιά που προέρ- ανοιγμάτων, το παιχνίδι κενού και πλήρους με υλικά που εμπνέονται από
χεται από τη κριτική που ασκείται στο μοντέρνο κίνημα τη περίοδο εκείνη, το κλασικισμό, προσδίδοντας σε άλλες περιπτώσεις γραφικότητα και σε άλ-
από τους νέους ρασιοναλιστές που προωθούν το πνεύμα του τόπου102. λες κύρος και μνημειακότητα. Ο τονισμός της οριζοντιότητας στο κέλυφος
της πρώτης περιόδου, και οι ασύμμετρες μορφές της δεύτερης, μεταλλάσσο-
Ένα από τα πρώτα δείγματα είναι η οικία Καρακώστα, στην Κηφισιά. Σε νται σε μελετημένες κυβιστικές συμμετρίες με κλειστά και αυστηρά μέτωπα.
αυτό το ύφος εντάσσονται και το ξενοδοχείο «Αμαλία» στο Ναύπλιο και το Δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην οργάνωση του εσωτερικού χώρου και τον
Ρυθμός των ανοιγμάτων στην όψη, Κατοικία Καρακώστα, Νίκος Βαλσαμάκης _144
κτίριο της Τράπεζας Πίστεως στην Αθήνα. μεγαλύτερο έλεγχο που αποκτά πλέον ο ιδιοκτήτης, εμπνεόμενος πάντα
από τις ανάγκες του τελευταίου και τις κοινωνικές συνθήκες που επικρα-
Έτσι, με τα έργα της περιόδου αυτής, ολοκληρώνεται η απομάκρυν- τούν την εποχή εκείνη. Χαρακτηριστικό αυτής της αρχιτεκτονικής είναι ο
ση από το μοντέρνο και ο πειραματισμός του αρχιτέκτονα πάνω σε δια- σχεδιασμός ενός πυρήνα, που συνήθως αποτελείται από το αίθριο ή την
φορετικές μεθόδους κατασκευής. Είναι εξαιρετικά σημαντική η αλλαγή αυλή, γύρω από το οποίο οργανώνονται οι αίθουσες ή τα δωμάτια.
του ύφους της αρχιτεκτονικής του Νίκου Βαλσαμάκη σε αυτό το σημείο
στον ελληνικό χώρο, καθώς όπως έχει αναφερθεί αποτελεί ένα πρότυ-
πο αρχιτέκτονα που κατάφερε να καθιερωθεί από τα πρώτα του βήμα-
120 τα, εξαιτίας των πρωτοποριακών μορφών που εισήγαγε, αντίστοιχων του 121
142_ Κάτοψη ξενοδοχείου Αμαλία στην Ολυμπία, Νίκος Βαλσαμάκης
εξωτερικού. Ενώ τώρα διαμορφώνεται ένα παραδοσιακό στυλ, με έναν

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος
λιτό και δωρικό νεοκλασικισμό. Διατυπώνει αντίθετη πορεία από την
αναμενόμενη, ξεκινώντας από τις αναζητήσεις του μοντέρνου και κατα-
λήγοντας σε ένα ύφος, ανάλογο της αθηναϊκής και γερμανικής νεοκλα-
σικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα, εμπνευσμένης από τον Schinkel.

Η τόλμη του αρχιτέκτονα επιβεβαιώνεται και από τα σχόλια του Δημήτρη

Φιλιππίδη στο βιβλίο του Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, πως ο Ν. Βαλσαμάκης
στα πρώτα του βήματα δεν ακολούθησε τον δάσκαλό του Κ. Καψαμπέλη,
διαλέγοντας έναν ριζικά διαφορετικό δρόμο, αποκόπτοντας κάθε σχέση με Μέγαρο Μελά, Ernst Ziller _145

τα δημοφιλή ρουστίκ του τελευταίου, και ακολουθώντας τη μεταπολεμική

αρχιτεκτονική της Ευρώπης και της Αμερικής103. Έτσι, μετά από την πραγ-
ματοποίηση των φιλοδοξιών του, φανερώνεται πως δε φοβάται να υλο-
ποιήσει νέες ιδέες που αντιπαραβάλλονται με προηγούμενες δημιουργίες,
οι οποίες, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τον κατέστησαν αναγνωρίσιμο.
102 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-69.

103 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα,1984, Αθήνα, σελ. 289-

295. 143_ Κάτοψη ξενοδοχείου Αμαλία στην Ολυμπία, Νίκος Βαλσαμάκης Νέο Θέατρο στο Βερολίνο, K. F. Schinkel _146
 ΟΙΚΙΑ ΚΑΡΑΚΩΣΤΑ

Χρονολογία: 1977(Μελέτη), 1978(Κατασκευή)

Τοποθεσία: Παλιαγιάννη, Κηφισιά

Πρόκειται για μια κατοικία, της οποίας είναι σημαντικό να σημειωθεί πως
το ύφος και η διάταξη καθορίστηκε από την επιθυμία του ιδιοκτήτη να
γίνει το σπίτι μια σύγχρονη και αυτάρκης αγροικία, την οποία θα είχε τη
δυνατότητα να συμπληρώσει με εργαστήρια και κατοικίες προσωπικού.
Το σπίτι χτίστηκε σε οικόπεδο, το οποίο είναι κτήμα δεκαπέντε στρεμ-
μάτων, εκτός σχεδίου και συνορεύει με το κτήμα Συγγρού, Βορρέ, κ.λπ.
Κεντρική ιδέα ήταν η δημιουργία εσωτερικών και εξωτερικών χώρων αλ-
ληλένδετων μεταξύ τους, έτσι ώστε η ζωή του σπιτιού να ξετυλίγεται μέσα
και έξω. Η κατοικία οργανώνεται όπως φαίνεται και από τη κάτοψη, γύρω
από μία εσωτερική αυλή. Οι χώροι γύρω από αυτήν , είναι κυρίως χώροι
διημέρευσης, ενώ τα υπνοδωμάτια των παιδιών και ο ανεξάρτητος ξενώ-
νας είναι από την άλλη. Στη νότια πλευρά, λόγω της κλίσης του εδάφους,
δημιουργείται άλλο ένα χαμηλότερο, ισόγειο τμηματικά επίπεδο, όπου
βρίσκονται το υπνοδωμάτιο των γονέων με το λουτρό και ένα μεγάλο ερ-
122 γαστήριο υφαντουργίας και ξυλουργικής. Ποικιλία ημιυπαίθριων με δια- 123
φορετικό προσανατολισμό και θέα, σε συνδυασμό με την εσωτερική αυλή _147 _148

προσφέρουν δυνατότητες ύπαρξης υπαίθριας ζωής κατά τη διάρκεια όλου

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος
του χρόνου. Τέλος, το κτίριο αυτό έχει κατασκευαστεί με το παραδοσιακό
τρόπο των σπιτιών της Αττικής, χρησιμοποιώντας όμως την πιο σύγχρονη
τεχνολογία της εποχής104.

Υλικά: Πέτρινοι ανεπίχριστοι τοίχοι, ξύλινη στέγη με ζευκτά, βυζαντινά

κεραμίδια, ξύλινα κουφώματα.

104 Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο

Μπενάκη, Αθήνα, 2007. _149 _150
 124
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |
ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ
ΚΑΤΟΨΗ

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος
125
 126
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΘΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

_151

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος
127
 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

128 129

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος
21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Οι μετρήσεις έγιναν με την ίδια χρωματική κλίμακα από το πρόγραμμα ECOTECT, σύμφωνα με το υπόμνημα οι τιμές (Wh) για κάθε μήνα διαφέρουν.
 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΥΛΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300 ΚΑΤΟΨΗ ΑΝΟΙΧΤΩΝ ΧΩΡΩΝ
21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

130 131

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος
21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Οι μετρήσεις έγιναν με την ίδια χρωματική κλίμακα από το πρόγραμμα ECOTECT, σύμφωνα με το υπόμνημα οι τιμές (Wh) για κάθε μήνα διαφέρουν.
 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

NOTIΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων 

(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 16,76 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 25,18 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 3,50 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 11,74 %

Η εξωτερική όψη κατά τους θερινούς μήνες, εκτός από τη φύτευση που υπάρχει
περιμετρικά του οικοπέδου, δε παρουσιάζει άλλα μέτρα προστασίας από τις ακτί-
νες του ήλιου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να δέχεται άμεση ακτινοβολία τις πρωινές
ώρες (09:00-13:00) και έτσι να συγκεντρώνει υψηλά ποσά ηλιακής ακτινοβολίας
(Μ.Ο. : 430 Wh). Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το επιφανειακό υλικό της όψης,
το οποίο είναι η πέτρα, αποδίδει συνεχώς ανεπιθύμητη θερμότητα στο εσωτερικό
132
του σπιτιού.
Αντίστοιχα με το καλοκαίρι, η άμεση ακτινοβολία που δέχεται τόσο το εσωτερικό
Η μελέτη αυτής της όψης είναι αντιπροσωπευτική για τη κατοικίας, επειδή προ-
στατεύεται στο μεγαλύτερο κομμάτι της από κιονοστοιχίες, ενώ παράλληλα
υπάρχουν και εκτεθειμένα ανοίγματα στην άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Έτσι, δί-
νεται η δυνατότητα να συγκρίνουμε εύκολα την εφαρμογή του συγκεκριμένου
μορφολογικού στοιχείου, το οποίο αποτελεί και αφορμή επιλογής αυτής της κα-
τοικίας ως αντικείμενο μελέτης.
Παρατηρώντας τις μετρήσεις επομένως, διακρίνεται η μεγάλη διαφορά ποσοστών
συγκέντρωσης της ηλιακής ακτινοβολίας στις περιοχές κάτω από το στέγαστρο
Σε αυτήν την όψη, όπως και στη Βορειοδυτική, δε παρουσιάζονται ιδιαίτερα προ-
βλήματα, λόγω της κλίσης του ήλιου.
Σε αυτή την όψη για τη προστασία της το καλοκαίρι, παρατηρούμε ότι στο μοναδι-
κό κομμάτι του κελύφους όπου δεν εφαρμόζεται η τυπική λύση της συγκεκριμένης
μονοκατοικίας, ο αρχιτέκτονας δε τοποθετεί ανοίγματα, ενώ παράλληλα υπάρ-
χει έντονη φύτευση στο οικόπεδο, καθώς από εκεί πραγματοποιείται η είσοδος.
Επίσης, σημαντική είναι η θέση του ημιυπαίθριου χώρου στην ένωση της βορειο-
δυτικής και νοτιοδυτικής όψης, δίνοντας την ευκαιρία για εκτόνωση κυρίως κατά
133
τις πρωινές ώρες του καλοκαιριού.
Τη χειμερινή περίοδο, προσπίπτει ελάχιστη ηλιακή ακτινοβολία στην όψη, ιδιαίτε-

από τα ανοίγματα όσο και ολόκληρη η πέτρινη όψη, είναι πολύ σημαντική για τη
χειμερινή περίοδο, καθώς από αυτή τη πλευρά εισρέει η περισσότερη ακτινοβολία.
3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος
της κιονοστοιχίας και σε αυτές που βρίσκονται εκτός. Το ευνοϊκό στοιχείο, στο ρα κατά τις απογευματινές ώρες. Σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι την εποχή
κομμάτι του καθιστικού που βρίσκεται εκτεθειμένο είναι ότι ο εσωτερικός χώρος εκείνη, ο αρχιτέκτονας τοποθετεί ελάχιστα και μικρά ανοίγματα προς το Βορρά,
είναι διαμπερής, με την ύπαρξη ανοιγμάτων που κοιτούν στο patio της κατοικίας. τα οποία επικοινωνούν κατά κύριο λόγο, με βοηθητικούς χώρους και χώρους
Ενώ, το κομμάτι της όψης που αντιστοιχεί στα υπνοδωμάτια λόγω της αυξημέ- ανάσχεσης.
νης έκθεσης (11:00-16:00), παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ανάγκη για την εφαρμογή
προστατευτικών μέτρων που δε λαμβάνονται από τον αρχιτέκτονα.
Από τις εσωτερικές όψεις στο αίθριο, η νοτιοδυτική είναι αυτή που παρουσιάζει
τη μεγαλύτερη ανάγκη για μελέτη. Αυτό συμβαίνει, καθώς είναι η μόνη που δε βρί-
σκεται σε εσοχή, να προστατεύεται από τις σχεδιασμένες κιονοστοιχίες. Επομέ-
νως, παρατηρούμε και εδώ αυξημένα ποσοστά ηλιακής ακτινοβολίας (Μ.Ο. 310
Wh), που όμως προέρχονται μόνο από τις πρωινές ώρες (08:00-10:00). Όμως, η
τοποθέτηση βοηθητικών χώρων, που έχουν άμεση επαφή με την όψη αυτή, βοη-
θούν στην απαλοιφή του προβλήματος.
Ακόμα και το χειμώνα η απόδοση της όψης είναι αρκετά καλή, καθώς συγκε-
ντρώνονται μεγάλα ποσοστά ακτινοβολίας κυρίως στις περιοχές οι οποίες δε
προστατεύονται από κάποιο στέγαστρο. Ακόμη και στις υπόλοιπες, τα ανοίγματα
λαμβάνουν άμεση ακτινοβολία, λόγω του περιορισμένου μήκους του στεγάστρου.
 ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΕΛΥΦΟΥΣ

Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως η κατοικία Καρακώστα την εποχή που τη σχε-

δίασε ο Ν. Βαλσαμάκης, ακόμα και αν το ύφος της επηρεάστηκε από τις
προτιμήσεις του πελάτη, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της, σε συνδυα-
σμό με τα πλεονεκτήματα της τοποθεσίας και του ελεύθερου οικοπέδου με
φύτευση, δε παρουσιάζει ακραίες συμπεριφορές σε σχέση με τον ηλιασμό.

Δεν αγνοείται παρ’ όλα αυτά, η ύπαρξη δύο προβληματικών περιοχών

κατά τη θερινή περίοδο, στην νοτιοανατολική όψη και στη νοτιοδυτική του
αίθριου, όπου λαμβάνουν την περισσότερη άμεση ακτινοβολία μέσα στη
διάρκεια της ημέρας. Όμως αυτές ακριβώς οι περιοχές αποδίδουν και τη
περισσότερη θερμότητα από τον ήλιο κατά τους χειμερινούς μήνες, γεγονός
εξαιρετικά σημαντικό εφ’ όσον πρόκειται για μόνιμη κατοικία και όχι για
θερινή, όπως η μελέτη της οικίας Λαναρά (1961).

Ο σχεδιασμός της εσωτερικής αυλής ως πυρήνα της κατοικίας, τη καθιστά

ξεχωριστή, προσφέροντας διαμπερότητα και δίνοντας ευκαιρίες συνάθροι-
σης, οι οποίες κατά ομολογία του αρχιτέκτονα αξιοποιούνται στο έπακρο
134 από τους χρήστες. 135
ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος
Η σημαντικότερη αρετή του αρχιτέκτονα στη συγκεκριμένη κατοικία, είναι
η ποικιλία εναλλαγής ενός και μόνο μορφολογικού στοιχείου στο κέλυφος
προς όλες τις πλευρές. Συγχρόνως, η κατανομή των χώρων είναι σωστή σε
σχέση με το προσανατολισμό, και αυτό είναι το γεγονός που καθιστά τα
μορφολογικά στοιχεία να έχουν καλή απόδοση. Επιπροσθέτως, τα ανοίγ-
ματα, όντας σχηματοποιημένα με έναν ρυθμό και εναρμονισμένα σε ένα
συνολικό κάναβο, έρχονται σε αντίθεση με τις προηγούμενες συνθέσεις του
αρχιτέκτονα, όπου στους κεντρικούς χώρους τοποθετούνταν μεγάλες τζα-
μαρίες, και έτσι τώρα περιορίζονται οι θερμικές απώλειες το χειμώνα.

Για τους παραπάνω λόγους, αυτή η λύση είναι απόλυτα βιώσιμη γιατί
μέσα από απλές κινήσεις, δημιουργεί χώρους με την ίδια ποιότητα, οι οποί-
οι μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις διαφορετικές εποχές του χρόνου,
αναπτύσσοντας τη καθημερινή ζωή σε συνεχή επαφή με την ύπαιθρο και
τη φύση.

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
4η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ
 Μετά από τις μορφολογικές αναζητήσεις και πειραματισμούς σε υλικά και Ο τονισμός της οριζοντιότητας επανέρχεται, με διαφορετικούς όρους βέ-
κατασκευαστικές μεθόδους που πραγματοποιεί ο αρχιτέκτονας, σε αυτή βαια, πάνω στις λευκές επιφάνειες. Ενώ, τα υλικά που χρησιμοποιούνται,
την ενότητα κτηρίων, είναι προφανές πλέον ότι επιστρέφει εν μέρει στο μο- επιλέγονται όλα με συνθετική αρχή τη δημιουργία ενιαίων λευκών επιφα-
ντερνισμό των πρώτων του έργων. Μόνο που αυτή τη φορά, εμπεριέχει όλη νειών που αποκαλύπτουν τη λιτότητα και την επιβλητικότητα των τέλειων
τη γνώση των επόμενων χρόνων, και τα δημιουργήματα αποτελούν την στερεών σχημάτων.
απόλυτη έκφραση του μινιμαλισμού σε συνδυασμό με τον κλασικισμό.
Στο κέλυφος, το στοιχείο που διαφοροποιεί τα κτήρια αυτής της περιόδου
Άλλωστε, από το πρώτο του έργο ο αρχιτέκτονας είχε επιδείξει μια εκπλη- είναι ο σχεδιασμός των ανοιγμάτων. Ενώ συνεχίζουν να καλύπτουν ολό-
κτική «ακαριαία ωριμότητα», όπως αναφέρει και ο Μέμος Φιλιππίδης το κληρες όψεις και να διαμορφώνουν τα γυάλινα κουτιά που περικλείουν
2005, κάτι που κατά κανόνα αποκτιέται κανονικά στο δρόμο. Ωριμότητα τους χώρους διημέρευσης, πλέον τα κουφώματά σχεδιάζονται σε εσοχή
σε αυτή τη περίπτωση, σημαίνει πως ο αρχιτέκτονας μελετά σε βάθος και από το κτιριακό περίβλημα. Κύριος στόχος αυτής της συνθετικής αρχής εί-
ανασταίνει τις αξίες των προγόνων του, με στόχο να τους ξεπεράσει και να ναι να κρυφτούν και να εντείνουν την αίσθηση της συνέχειας του εσωτερι-
μεταλαμπαδεύσει τη γνώση στους επιγόνους του105. κού και του εξωτερικού χώρου, παράλληλα με αυτό το τρόπο δημιουργούν
και σκίαστρα για ηλιοπροστασία, τα οποία δεν είναι κάποιο πρόσθετο στοι-
Έτσι, ο Νίκος Βαλσαμάκης όπως έχει ήδη αναφερθεί, είναι ο κατ’ εξοχήν χείο στο κτήριο αλλά ενσωματωμένα στο κέλυφος του.
πρωτοπόρος όσο αφορά την ευαισθησία και τη προσωπική ερμηνεία της
διεθνής μοντέρνας αισθητικής, που εισήγαγε ο Mies van der Rohe το 1920. Η
140 ουσία της μινιμαλιστικής και εκφραστικής αρχιτεκτονικής του ήταν ήδη πα- 141
152_ Νυχτερινή άποψη της κατοικίας στη Βουλιαγμένη, Νίκος Βαλσαμάκης Κατοικία στην Κοιλάδα 2, Πόρτο Χέλι, Νίκος Βαλσαμάκης _154
ρούσα από τη περίπτωση της θερινής κατοικίας Λαναρά στην Ανάβυσσο.

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

Παρατηρείται λοιπόν, πως η κατοικία στο Πόρτο Χέλι, σχεδιασμένη 40 χρό-
νια αργότερα εμφανίζει την ίδια αβίαστη ευκολία και το απίστευτα δυνατό
πνεύμα. Άλλες χαρακτηριστικές κατοικίες είναι η κατοικία στη Βουλιαγμένη
(1999) , η κατοικία στη Κηφισιά (2006), αλλά και μια επόμενη κατοικία στο
Πόρτο Χέλι (2011).

Συνθετικά στοιχεία, τα οποία είχαν πρωτοεμφανιστεί στις πρώτες του κα-

τοικίες, τώρα επαναλαμβάνονται, εμφανώς εξελιγμένα μέχρι και τη τελευ-
ταία τους λεπτομέρεια. Ένα από αυτά είναι, το στοιχείο της πέργκολας, που
στεγάζει είτε τους ημιυπαίθριους χώρους-βεράντες, από τους οποίους θαυ-
μάζεται το φυσικό τοπίο και η θέα, είτε τη κίνηση, ιδιαίτερα στις εξοχικές
κατοικίες που είναι απαραίτητο χαρακτηριστικό για το ελληνικό κλίμα.

105 Δημήτρης Φιλιππίδης, Η μεταλαμπάδευση, Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων,

Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 23-25.
153_ Κατοικία στη Κηφισιά, Νίκος Βαλσαμάκης Κατοικία στην Κοιλάδα 1, Πόρτο Χέλι, Νίκος Βαλσαμάκης _155
 ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ 1
Χρονολογία: 2000(Μελέτη), 2002(Κατασκευή)
Τοποθεσία: Πόρτο Χέλι
Το Πόρτο Χέλι είναι προικισμένο από τον Αργολικό Κόλπο με ένα φυσικό
λιμάνι τοποθετημένο 54 km νότια της Επιδαύρου. Είναι επίσης, δημοφιλής
προορισμός για διακοπές με μια ατμόσφαιρα πιο διεθνή παρά Ελληνική.
Το συγκεκριμένο σπίτι διακοπών συνδυάζει με το καλύτερο τρόπο το διε-
θνή μοντερνισμό με μια ελληνικότητα στο σχεδιασμό του.
οποίες στο καθιστικό μπορούν να είναι τελείως ανοιχτές ενοποιώντας τον
εξωτερικό με τον εσωτερικό χώρο. Η άσπρη επίπλωση ενώνει τα συρόμενα
παράθυρα και πόρτες από το πάτωμα έως το ταβάνι , με τα αλουμινένια κου-
φώματα και τη ξύλινη πέργκολα, όλα αυτά τα στοιχεία χαρίζουν στη τοπο-
θεσία μία ποιητική καθαρότητα αφήνοντας έτσι το κυρίαρχο ρόλο στη φύση.
Υλικά: Λευκός σοβάς, τραβερτίνης αγυάλιστος, αλουμινένια κουφώματα,
ξύλινη πέργκολα.

Το σπίτι αυτό είναι χτισμένο σε μια εκτεθειμένη τοποθεσία, στην άκρη μιας
υπερυψωμένης χερσονήσου στο Πόρτο Χέλι, με θέα τη θάλασσα και από
τις τρεις πλευρές. Η κλίμακα του συγκροτήματος είναι προσαρμοσμένη στο
ακρωτήρι. Το συγκρότημα αποτελείται από δύο όγκους. Ο πρώτος είναι το
κυρίως κτήριο και τα δύο βοηθητικά μικρότερα κτήρια είναι ξενώνες για
τους καλεσμένους, οι δύο αυτοί όγκοι είναι ενωμένοι με μία ξύλινη λευκή
πέργκολα. Κάθε χωρικό στοιχείο τονίζεται ως αναπόσπαστο μέρος της
σύνθεσης από λευκές κυβικές μονάδες που είτε πιέζονται μέσα είτε αφαι-
142 ρούνται από τη κεντρική μάζα. Όλα τα μεγάλα και κυρίως οριζόντια ανοίγ- 143
ματα είναι αυστηρά χαραγμένα στους όγκους αφήνοντας την ελάχιστη _156 _157

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

μάζα, για παράδειγμα τις κολώνες ή τα πλαίσια τα οποία ακόμα συγκρα-
τούν τη γεωμετρία των όγκων106.

Οι χώροι διημέρευσης, όπως και ο χώρος εισόδου, η κουζίνα και

το κυρίως υπνοδωμάτιο μαζί με ιδιωτικό μπάνιο και γκαρνταρό-
μπα είναι τοποθετημένα στο χαμηλότερο επίπεδο, στο ισόγειο.
Η μαγευτική πανοραμική θέα οδήγησε στη κεντρική ιδέα ενός μεγάλου τε-
τράγωνου όγκου 20 x 20 m με τις κολώνες τοποθετημένες στη περιφέρεια
σε διαστήματα 4 m και 12 m από το κέντρο. Αυτή η διάταξη επιτρέπει ανε-
μπόδιστους εσωτερικούς χώρους και θέες με τη βοήθεια συνεχών και ανα-
πτυγμένων και στις τρεις πλευρές συρόμενων ανοιγμάτων107.

Τα πατώματα από άσπρη τραβερτίνη συνεχίζουν απευθείας από το εσω-

τερικό των δωματίων στις βεράντες πέρα από τις γυάλινες προσόψεις, οι

106 Κarin skousbøll, Greek Arxhitecture Now, Studio Art Bookshop, Athens, Greece,
2006.

107 Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο

Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 208-219. _158 _159
 144
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |
ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ
ΚΑΤΟΨΗ

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

145
 ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΑΠΟΨΗ ΚΑΘΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΤΡΑΠΕΖΑΡΙΑ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

146 147

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

_160 _161
 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

148 149

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Οι μετρήσεις έγιναν με την ίδια χρωματική κλίμακα από το πρόγραμμα ECOTECT, σύμφωνα με το υπόμνημα οι τιμές (Wh) για κάθε μήνα διαφέρουν.
 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ

ΚΑΤΟΨΗ ΑΝΟΙΧΤΩΝ ΧΩΡΩΝ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

150 151

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Οι μετρήσεις έγιναν με την ίδια χρωματική κλίμακα από το πρόγραμμα ECOTECT, σύμφωνα με το υπόμνημα οι τιμές (Wh) για κάθε μήνα διαφέρουν.
 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300
NOTΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ
Ποσοστό ανοιγμάτων 
(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 36,46 %
Για την ηλιοπροστασία αυτής της όψης το καλοκαίρι, το μεγάλο άνοιγμα του κα-
θιστικού, σκιάζεται επαρκώς. Συγκεκριμένα, από τις μετρήσεις της ηλιακής ακτι-
νοβολίας, παρατηρούμε τη μεγάλη διαφορά των αποτελεσμάτων, σε σχέση με
τον διπλανό τοίχο, των βοηθητικών χώρων του υπνοδωματίου, που είναι τελείως
εκτεθειμένος στον ήλιο. Παρ΄ όλα αυτά, δεν υπάρχει κάποιο άνοιγμα και λόγω του
λευκού χρώματος που προσφέρει υψηλή ανακλαστικότητα δεν αποτελεί κάποιο
152
πρόβλημα η έκθεσή του.
Από τη πορεία του ήλιου κατά τους χειμερινούς μήνες είναι εύκολα αντιληπτό
ότι ηλιακά κέρδη είναι εφικτό να προέλθουν μόνο από τη συγκεκριμένη όψη. Στη
πλευρά αυτή της κατοικίας, λόγω του μεγάλου ανοίγματος αφήνεται τις περισσό-
τερες ώρες η άμεση ακτινοβολία να μπει στο εσωτερικό της κατοικίας, κατά τους
χειμερινούς μήνες.
ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ
Ποσοστό ανοιγμάτων 
(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 72,79 %
Όπως αναφέρθηκε ήδη, η προεξοχή του φέροντα οργανισμού, προστατεύει το
μεγάλο άνοιγμα προς τη θέα κυρίως τις μεσημβρινές ώρες της θερινής περιόδου,
όπου ο ήλιος βρίσκεται ψηλά.
Από τις μετρήσεις ηλιακής ακτινοβολίας, παρατηρούμε ότι τα επίπεδα είναι χα-
μηλά παρά το γεγονός ότι υπάρχει άμεση ηλιακή ακτινοβολία, από τις 4μ.μ. μέχρι
τη δύση του ήλιου. Για να μειωθεί το χρονικό διάστημα έκθεσης στον ήλιο του
καθιστικού, και σε συσχέτιση με την ανάλυση των προηγούμενων παραδειγμά-
των, και ειδικότερα της κατοικίας Λαναρά, η προεξοχή θα μπορούσε να είναι με-
γαλύτερη, έτσι ώστε η άμεση έκθεση του εσωτερικού στον δυτικό ήλιο, να άρχιζε
αργότερα. Όπως έχει σημειωθεί και στην ανάλυση της πρώτης κατοικίας, λόγω
δυτικού ήλιου, η ηλιοπροστασία δεν επιτυγχάνεται μόνο με οριζόντια προστατευ-
τικά (προεξοχή πλάκας), αλλά συνδυαστικές λύσεις μπορούν να εφαρμοστούν
για τον προσανατολισμό προς τη θέα.
Τη χειμερινή περίοδο, η συγκεκριμένη όψη, όπως και η Βορειοανατολική, όχι μόνο
δε λαμβάνει ηλιακά κέρδη, αλλά οι μεγάλες επιφάνειες από γυαλί είναι εκτεθειμέ-
νες στους βοριάδες, μιας και δεν υπάρχει άλλο φυσικό εμπόδιο μπροστά, όπως
για παράδειγμα ο λόφος στη περίπτωση της κατοικίας Λαναρά.
Επομένως, στη περίπτωση που η κατοικία χρησιμοποιείται και το χειμώνα, τότε
είναι επιτακτική η ανάγκη προστασίας των ανοιγμάτων με κάποιο άλλο μέσο,
όπως τα παντζούρια.
ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ
Ποσοστό ανοιγμάτων 
(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 16,76 %
Όπως και στις δύο προηγούμενες όψεις, έτσι και εδώ το καλοκαίρι, το μεγάλο
άνοιγμα του κεντρικού χώρου δεν εμφανίζει μεγάλα επίπεδα ακτινοβολίας. Συ-
μπέρασμα εύκολα αντιληπτό και από τη κίνηση του ήλιου, που βλέπει περισσότε-
ρο τους πίσω χώρους, όπου έχει τοποθετηθεί η κουζίνα. Παράλληλα, το κομμάτι
της όψης, του όγκου του υπνοδωματίου με τους βοηθητικούς του χώρους (μπάνιο
και γκαρνταρόμπα) , προστατεύεται από την πέργκολα η οποία στεγάζει τη κίνη-
ση.
Τη χειμερινή περίοδο ισχύει ότι και στη Βορειοδυτική όψη.
ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ
Ποσοστό ανοιγμάτων 
(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 11,74 %
Σε αυτήν την όψη, παρατηρούμε την συνέχεια της εφαρμογής της λύσης της προ-
εξοχής. Μόνο που αυτή τη φορά δεν είναι ο φέροντας οργανισμός, αλλά ένας
τοίχος με άνοιγμα διάστασης παραθύρου για την επιθυμητή εισροή ακτινοβολίας
στον ενδιάμεσο φυτεμένο χώρο. Μία ακόμη εμμονή του αρχιτέκτονα που μέσα
από αυτήν αποκαλύπτεται η ποιότητα και η πολυτέλεια μέσα στη κάθε λεπτο-
μέρεια. Αντίστοιχοι χειρισμοί στο χώρο των λουτρών, υπάρχουν και στη κατοικία
153
του αρχιτέκτονα στη Φιλοθέη (1961). Στη συγκεκριμένη περίπτωση επομένως, η
αφορμή του σχεδιασμού δεν είναι η ηλιοπροστασία αλλά η ιδιωτικότητα αφού
4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο
πρόκειται για το χώρο του μπάνιου. Στο υπόλοιπο κομμάτι της όψης, όπου πραγ-
ματοποιείται και η είσοδος, επιτυγχάνεται η ηλιοπροστασία μαζί με ένα παιχνίδι
σκιών πάνω στη λευκή επιφάνεια του τοίχου.
Τη χειμερινή περίοδο, θα περιμένε κανείς η όψη αυτή να συλλέγει περισσότερα
ηλιακά κέρδη κατά τις πρωινές ώρες, αυτό όμως δε συμβαίνει καθώς τα ανοίγμα-
τα είναι περιορισμένα ή καλύπτονται από τη πέργολα της εισόδου.
 Σε αυτή τη κατοικία ο Ν. Βαλσαμάκης σχεδιάζει το κεντρικό όγκο προσα-
νατολισμένο προς τη θέα, η οποία λόγω της τοποθεσίας περιβάλλει το οι-
κόπεδο και από τις τρεις πλευρές. Με το καθαρό σχήμα του τετραγώνου,
σχεδιάζει κατά κύριο λόγο όμοιες όψεις πλήρως ανοιχτές ως προς τη θέα,
με μικροδιαφορές στα ανοίγματα ανάλογα με τη διάταξη των χώρων, ενώ
από τη πίσω πλευρά βρίσκεται η είσοδος και η σύνδεση με τη πτέρυγα των
ξενώνων.
Με αφορμή τη προστασία του κτηρίου από την έντονη ακτινοβολία του κα-
λοκαιριού, εφ’ όσον πρόκειται για θερινή κατοικία, παρεμβάλλει έναν ενδι-
άμεσο χώρο, που δημιουργείται από τη προεξοχή ολόκληρου του φέροντα
οργανισμού και περικλείει το εσωτερικό σε γυαλί για να αφήνει ελεύθερη
τη θέαση οποιαδήποτε στιγμή προς τη θάλασσα. Με αυτή την έξυπνη και
απλή μορφολογικά λύση, όπως συμπεραίνεται και από τις αναλύσεις, επι-
τυγχάνει την ηλιοπροστασία, παρά το ότι ο προσανατολισμός του κτηρίου
λαμβάνεται με κριτήριο τη θέα.
154 Όσο αναφορά τους ξενώνες που βρίσκονται στο οικόπεδο, είναι σχεδιασμέ-
νοι με διαφορετικό προσανατολισμό, ο οποίος με μια πρώτη ματιά φαίνε-
ται πλεονεκτικότερος, εφ’ όσον έχει καθαρές όψεις σε βορρά-νότο, όπου τα
μορφολογικά χαρακτηριστικά των κελυφών του Ν. Βαλσαμάκη, μπορούν
να αποδώσουν καλύτερα. Τελικά όμως, μόνο η μία μονάδα από τις δύο εκ-
μεταλλεύεται το νότιο προσανατολισμό, ενώ παράλληλα είναι εκτεθειμένες
προς τη Δύση, όπου και δέχονται τα μεγαλύτερα ποσοστά ηλιακής ακτινο-
βολίας. Σημαντικές είναι οι εσοχές στο κέλυφος που δημιουργούν ημιυπαί-
θριους χώρους, και προστατευμένα ανοίγματα.
Σε επίπεδο τοπογραφικού, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες περιπτώσεις κα-
τοικιών, εδώ αναπτύσσεται ιδιαίτερα το στοιχείο της πέργκολας, με την
οποία στόχο έχει ο αρχιτέκτονας να στεγάσει μερικώς, τις κεντρικές δια-
δρομές στον εξωτερικό χώρο. Χαρακτηριστικό, το οποίο δεν εισάγεται εδώ
για πρώτη φορά, αλλά από τις πρώτες κιόλας κατοικίες, όπως για παρά-
δειγμα η οικία Λαναρά, ο αρχιτέκτονας είχε αντιληφθεί την ανάγκη αυτή.
Με την ίδια μορφή, αλλά καλύπτοντας διαφορετικές δραστηριότητες ίσως,
εντοπίζουμε το σχεδιασμό μεγάλης πέργκολας στη κατοικία Λογοθέτη στο
Σουνίο (1974). Μετά από αυτά τα παραδείγματα, η καταλληλότητά του για
το ελληνικό κλίμα, αποκαλύπτεται και με τη συνεχή εφαρμογή του σε μετα-
γενέστερες κατοικίες όπως αυτή της Πάρου (2003), όπου οι κεντρικές βεράντες
καλύπτονται με ξύλινες πέργκολες. Ενώ στη κατοικία στο Λαγονήσι (2006), ο Ν.
Βαλσαμάκης πειραματίζεται και με διαφορετικά υλικά, φτιάχνοντας πέργκολες
από μεταλλικά στοιχεία.
Στη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου, αναγνωρίζουμε τη ποιότητα των λύ-
σεων που ο έλληνας αρχιτέκτονας έχει εξελίξει με τον σχεδιασμό πολυάριθμων
κατοικιών. Το υγρό στοιχείο στη μορφή πισίνας δε θα μπορούσε να λείπει ως
ένδειξη πολυτέλειας σε μια τόσο σύγχρονη κατοικία. Επιπλέον συνήθη τακτική
είναι η δημιουργία επιπέδων που εξομαλύνουν τη κλίση του οικοπέδου και δι-
αφοροποιούνται με λευκές λιθοδομές, οι οποίες στη συγκεκριμένη περίπτωση
μετατρέπονται σε λευκούς τοίχους χαμηλού ύψους, οριοθετώντας διαζώματα
που αφήνουν ελεύθερη την οπτική σε όλο το οικόπεδο, και εναρμονίζονται με
τη σχεδιαστική λογική του κεντρικού όγκου στη λιτοτητά τους. Ωστόσο, κοιτώ-
ντας από μακριά τη συγκεκριμένη σύνθεση, η οποία αποτελεί μια εξαιρετικά μο-
ντέρνα κατασκευή όπως έχει σχολιαστεί και παραπάνω, τα φυτεμένα με γρασίδι
επίπεδα που περιβάλλουν τη κατοικία σχεδιασμένα με την ίδια γεωμετρικότητα,
δεν βοηθούν στην ένταξη του συγκροτήματος στο υπόλοιπο βραχώδες φυσικό 155
τοπίο στην άκρη της χερσονήσου.
4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο
Με αυτό το παράδειγμα, βλέπουμε την εφαρμογή μιας λύσης με λιτό και μοντέρ-
νο σχεδιασμό, την οποία ο Ν. Βαλσαμάκης εμπνέεται από την επιμονή του για
δημιουργία χώρων με στόχο τη ζωή στην ύπαιθρο, και αντιμετωπίζει πλήρως
το πρωταρχικό στόχο της αρχιτεκτονικής για προσανατολισμό των χώρων διη-
μέρευσης προς τη θέα, αγνοώντας τη κίνηση του ήλιου και τα προβλήματα που
μπορεί αυτή να επιφέρει. Ωστόσο, αναλύουμε μια εξοχική κατοικία και αυτό από
μόνο του έχει ορισμένα πλεονεκτήματα108, που σε διαφορετικές συνθήκες δε θα
ισχύουν οπότε και θα απαιτούνται παραπάνω μέτρα για προστασία.
108 Ελεύθερο οικόπεδο και εστίαση στο σχεδιασμό λύσεων που εφαρμόζονται κυρίως τους
θερινούς μήνες. ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
5η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΒΙΩΣΙΜΩΝ ΛΥΣΕΩΝ
 Στη κατηγορία αυτή μπορούν να ενταχθούν οι πιο σύγχρονες δημιουργίες Ακόμη, στην ίδια κατηγορία μπορούν να ενταχθούν και η κατοικία στη Φά-
του Νίκου Βαλσαμάκη. Εδώ εφαρμόζονται στοιχεία, που έχουν χτιστεί σε ραγγα της Πάρου (κατασκευή 2005), και η κατοικία στο Λαγονήσι (κατα-
όλα τα προηγούμενα στυλ, είτε με την ίδια μορφή είτε με πιο εξελιγμένη, τα σκευή 2006). Η πρώτη ξεχωρίζει για τις μεγάλες πέργκολες που στεγάζουν
οποία συνδυάζονται μεταξύ τους. Το κοινό τους όμως χαρακτηριστικό, εί- τους ημιυπαίθριους χώρους που προστατεύουν έτσι τις εφαπτόμενες όψεις
ναι ότι υπάρχει πάντοτε μέριμνα για την επίδραση του κλίματος στο κτήριο. της κατοικίας από την άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Ενώ η δεύτερη, συνδυά-
Επομένως οι λύσεις που σχεδιάζονται στοχεύουν στην εξασφάλιση της ζει το παραπάνω χαρακτηριστικό, κατασκευασμένο βέβαια από μέταλλο
άνεσης στη καθημερινή ζωή που εξελίσσεται μέσα στα κελύφη τα οποία αντί για σκυρόδεμα με λευκό σοβά, και τοποθετούνται για πρώτη φορά πε-
σχεδιάζει ο αρχιτέκτονας, ή τα δοχεία ζωής όπως τα χαρακτήριζε ο Άρης ριστρεφόμενες περσίδες στην όψη.
Κωνσταντινίδης.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της περιόδου είναι η κατοικία στην

Εκάλη που σχεδιάζει ο Νίκος Βαλσαμάκης το 2008, και υλοποιείται το 2011.
Σε σύγκριση, με τα μεγάλα ανοίγματα των προηγούμενων αναλύσεων, τα
οποία κατά κύριο λόγο τοποθετούνταν στο χώρο του καθιστικού, και ειδι-
κότερα τα μοντέρνα γυάλινα κουτιά των κατοικιών Λαναρά στην Ανάβυσ-
σο και Ι. Παράσχη στο Πόρτο Χέλι, στη συγκεκριμένη κατοικία βλέπουμε
πως ο αρχιτέκτονας, έχει εξελίξει τη σκέψη του ως προς την σχέση αλληλε-
160 πίδρασης που έχει το περιβάλλον και το κτήριο. 162_ Το σύστημα των συρόμενων παντζουριών προσαρμόζετα στις ανάγκες της εποχής, Κατοικία Η όψη αποκτά ένα ενδιαφέρον παιχνίδι απόκρυψης και αποκάλυψης του εσωτερικού, Κατοικία _165 161
στην Εκάλη, Νίκος Βαλσαμάκης στην Εκάλη, Νίκος Βαλσαμάκης

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

Αναλυτικότερα, επαναλαμβάνεται η όψη από γυαλί, με την οποία επιτυγ-
χάνει την ανεμπόδιστη θέα, τη διαφάνεια και την ενοποίηση με τον εξωτερι-
κό χώρο. Παράλληλα όμως, προσθέτει αυτή τη φορά ένα επιπλέον φίλτρο,
τα συρόμενα παντζούρια με τις περιστρεφόμενες περσίδες. Η συγκεκριμένη
λύση, σε σχέση με τις προηγούμενες -οι οποίες είναι, ο μεγάλος πρόβολος
στη κατοικία Λαναρά, η εσοχή των κουφωμάτων στη κατοικία Πρωτονο-
τάριου, η προφύλαξη των κουφωμάτων από τη περιμετρική σχεδόν κιο-
νοστοιχία στη κατοικία Καρακώστα, και η πιο μοντέρνα εκδοχή αυτής στη
κατοικία Ι. Παράσχη στο Πόρτο Χέλι- προσθέτει ευελιξία και έτσι καθίστα- 163_ Κατοικία στη Πάρο, Νίκος Βαλσαμάκης Λεπτομέρεια μεταλλικής πέργκολας, Κατοικία στο Λαγονήσι, Νίκος Βαλσαμάκης _166

ται ικανή να προφυλάξει τη κατοικία καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Εξα-
σφαλίζονται έτσι, οι συνθήκες άνεσης και εξοικονόμησης ενέργειας, χωρίς
να χάνονται τα πλεονεκτήματα της γυάλινης όψης, όπου στη συγκεκριμένη
κατοικία είναι η θέα του κήπου και του βουνού που προβάλλει στο βάθος.

Επιπλέον, ενδιαφέρον στοιχείο για την αρχιτεκτονική σύνθεση είναι οι πα-

ραλλαγές που προσφέρονται στο χρήστη και δημιουργούν ένα παιχνίδι
φωτός και σκιάς, απόκρυψης και αποκάλυψης του περιβάλλοντος και του
εσωτερικού. 164_ Ο ημιυπαίθριος χώρος με τη ξύλινη πέργκολα, Κατοικία στη Πάρο, Νίκος Βαλσαμάκης
 ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΑΛΗ
Χρονολογία: 2008(Μελέτη), 2011(Κατασκευή)
Τοποθεσία: Εκάλη, Αττική
Εμβαδόν Κατοικίας: 445m2

Πρόκειται για κατοικία οικογένειας τριών ατόμων. Η όψη προς το δρόμο

προστατεύεται, και η κατοικία ανοίγεται προς τη θέα στη πίσω πλευρά.
Ως προς τη κατανομή των χώρων, στο ισόγειο βρίσκονται οι χώροι υποδο-
χής και διημέρευσης μαζί με το γραφείο. Ενώ στον όροφο, έχει σχεδιαστεί
ένας χώρος διαμονής όπου παρέχει πρόσβαση σε ένα δεύτερο μικρό γρα-
φείο και στις κρεβατοκάμαρες, οι οποίες έχουν ανοίγματα στη μεγάλη φυ-
τεμένη βεράντα. Στο υπόγειο έχουν τοποθετηθεί όλοι οι βοηθητικοί χώροι
μαζί με τον χώρο στάθμευσης109.

Το στοιχείο που την καθιστά ξεχωριστή στην εξέλιξη της καθημερινής

ζωής στους χώρους, είναι η ευρύχωρη σκεπαστή βεράντα στο πλάι, που
δημιουργείται ανάμεσα στα συνεχή υαλοστάσια και μια σειρά ξύλινων
παντζουριών. Με αυτή του τη κίνηση ο αρχιτέκτων καταφέρνει την πλή-
162
ρη ενοποίηση των εσωτερικών χώρων διημέρευσης με τον ημιυπαίθρια 163
ζωή. Τα συρόμενα παντζούρια φτιαγμένα από ξύλο, τα οποία είναι ανε- _169 _170
ξάρτητα το ένα από το άλλο και έχουν περιστρεφόμενες περσίδες, απο-

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

τελούν μια βιοκλιματικά σχεδιασμένη λύση με αρχιτεκτονική ποιότητα.

Υλικά: Λευκός σοβάς, δρύινα δάπεδα, κουφώματα λευκού αλουμινίου,

λευκά ξύλινα παντζούρια.

167_ Σκίτσο Νίκου Βαλσαμάκη της Νοτιοδυτικής όψης

109 Περιοδικό Δομές 05/13, Κατοικία, Εκάλη, Αθήνα – Ελλάδα, σελ. 118- 129. 168_ Νυχτερινή άποψη της Κατοικίας Λαναρά στην Ανάβυσσο _171
 164
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |
ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ
ΚΑΤΟΨΗ

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

165
 ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ
ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 1 | Ανοιχτά παντζούρια ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 2 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες σε οριζόντια ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 3 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες με κλίση 45ο ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΗΜΙΥΠΑΙΘΡΙΟΥ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ
θέση
21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

166 167

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

_172
 ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ
ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 1 | Ανοιχτά παντζούρια ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 2 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες σε οριζόντια ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 3 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες με κλίση 45ο ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΚΑΘΙΣΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ
θέση
21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

168 169

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

_173
 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ | ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 1 ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

170 171

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Οι μετρήσεις έγιναν με την ίδια χρωματική κλίμακα από το πρόγραμμα ECOTECT, σύμφωνα με το υπόμνημα οι τιμές (Wh) για κάθε μήνα διαφέρουν.
 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 2 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες σε οριζόντια θέση ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 3 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες με κλίση 45ο ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΑΝΙΚΟΤΕΡΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΟΨΗΣ
Η καλύτερη τοποθέτηση του συστήματος των παντζουριών είναι ανοιχτά την ημερα,
για τη μέγιστη απόδοση των ηλιακών κερδων. Ενώ τη νύχτα, πρέπει να κλείνουν με
21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

τις περσίδες σε κάθετη θέση έτσι ώστε να προστατεύουν το μεγάλο γυάλινο άνοιγμα
της όψης.
Στη περίπτωση, που η ιδιωτικότητα έχει σημαντικότερο ρόλο, τότε ιδανικότερη είναι η
περίπτωση 3, στην οποία τα παντζούρια είναι κλειστά, αλλά οι περσίδες βρίσκονται
σε κλίση.

Από τις μετρήσεις και ειδικότερα το εύρος των τιμών που παρατηρούνται, οι κλιματο-
λογικές συνθήκες είναι ήπιες και έτσι ο κάτοικος μπορεί κατά κύριο λόγο να διαμορ-
φώνει την όψη ανάλογα με τη χρήση του. Επίσης, υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για
21 ΜΑΡΤΙΟΥ

ηλιακά κέρδη, παρά για ηλιοπροστασία. Έτσι, η ιδανικότερη τοποθέτηση συγγενεύει

με αυτή της χειμερινής περιόδου.

172 173

Τη καλοκαιρινή περίοδο υπάρχει μεγάλη ανάγκη για ηλιοπροστασία, επομένως η

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

ιδανικότερη τοποθέτηση είναι η ανοιχτή, καθώς με αυτό το τρόπο διευκολύνεται ο
σωστότερος αερισμός, εφ’ όσον από τις μετρήσεις των περιπτώσεων, οι οποίες δε
21 ΙΟΥΝΙΟΥ

παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές, η προεξοχή της πλάκας του ορόφου παρέχει τη

προστασία που χρειάζεται το εσωτερικό.
Σε συνδυασμό με την ανάγκη ιδιωτικότητας και θέας, η περίπτωση με τη μέγιστη
απόδοση, είναι τα κλειστά παντζούρια με τις περσίδες σε οριζόντια θέση.

Η περίοδος μετά τη θερινή, στη κλιματική μας ζώνη θεωρείται ήπια. Οι συνθήκες συγ-
γενεύουν περισσότερο με τη κατάσταση του Ιουνίου, χωρίς όμως η ανάγκη να είναι
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

επιτακτική.
 ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΟΝ ΗΜΙΥΠΑΙΘΡΙΟ ΧΩΡΟ
21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
21 ΜΑΡΤΙΟΥ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 1 | Ανοιχτά παντζούρια ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 2 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες σε οριζόντια θέση ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 3 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες με κλίση 45ο

174 175

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

21 ΙΟΥΝΙΟΥ
21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ
 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ | ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

NOTΙΑ ΟΨΗ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων  Ποσοστό ανοιγμάτων 

(σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 38,22 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 20,41 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 22,22 % (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 21,40 %

Σε αυτή την όψη το επίπεδο του ισογείου, είναι καλά προστατευμένο τη θερινή
περίοδο, όχι μόνο από τις συρόμενες περσίδες, αλλά κυρίως από το πρόβολο της
πλάκας του ορόφου. Από τις μετρήσεις, είναι φανερό πως δεν εισέρχεται καθόλου
άμεσα προσπίπτουσα ηλιακή ακτινοβολία στο εσωτερικό, το καλοκαίρι.
Εξαιτίας του προσανατολισμού, ο οποίος είναι νότιος με μια απόκλιση 12Ο, προς
την Ανατολή, ο πρόβολος ως μέτρο ηλιοπροστασίας λειτουργεί άρτια, με αποτέλε-
176
σμα σε οποιαδήποτε θέση να τοποθετηθούν τα συρόμενα παντζούρια δεν προκύ-
πτει κάποια διαφορά στα ποσοστά άμεσης ηλιακής ακτινοβολίας στην όψη. Παρ’
Τα ανοίγματα στη πτέρυγα των υπνοδωματίων, το καλοκαίρι λαμβάνουν άμεση
ηλιακή ακτινοβολία, ιδιαίτερα κατά τις πρωινές ώρες (μέχρι τις 12 μ.μ.), καθώς εί-
ναι πλήρως εκτεθειμένα.
Ενώ στο επίπεδο ορόφου, ισχύει ότι και στη νότια όψη. Το μήκος της προεξοχής
του προβόλου είναι αρκετό για να προστατέψει τη γυάλινη όψη του καθιστικού
που κοιτά στην ανατολή, σε συνδυασμό με τη φύτευση που υπάρχει σε αυτή τη
πλευρά του οικοπέδου.
Η ανατολική σε αντίθεση με τη δυτική όψη, λόγω της χαμηλής κλίσης των ακτινών
Αντίστοιχα, με την ανατολική όψη το καλοκαίρι, στη δυτική από τις μεσημβρινές Στην βορινή πλευρά με κύρια μέριμνα τη προστασία από τους βορειάδες και τι-
ώρες και έπειτα, προσπίπτει άμεση ακτινοβολία στα ανοίγματα. Έτσι το σημείο θερμικές απώλειες, εύστοχα έχουν τοποθετηθεί οι βοηθητικοί χώροι, ως χώροι
που χρήζει προσοχή είναι στο ισόγειο, το γωνιακό άνοιγμα στη κουζίνα, όπου ανάσχεσης και στα δύο επίπεδα.
εξαιτίας της πρόσβασης στο υπόγειο από εκείνο το σημείο, στη διαμόρφωση του
περιβάλλοντα χώρου, δεν υπάρχει φύτευση για προστασία, όπως στο υπόλοιπο
οικόπεδο. Ωστόσο, η θερμότητα που αποδίδεται στο εσωτερικό είναι αμελητέα,
177
λόγω της δύσης του ήλιου.
Το χειμώνα ενώ η ηλιακή ακτινοβολία εισέρχεται στο εσωτερικό, η απόδοσή της

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

όλα αυτά, η ιδανικότερη θέση για τη θερινή περίοδο μπορεί να θεωρηθεί αυτή του ήλιου δε λαμβάνει για μεγάλη χρονική διάρκεια άμεση ηλιακή ακτινοβολία, με είναι ελάχιστη, λόγω της χαμηλής έντασης των ακτινών.
στην οποία είναι ανοιχτά και δεν υπάρχει κάποιο εμπόδιο για τον αερισμό της αποτέλεσμα την απόκτηση ελάχιστων ηλιακών κερδών.
κατοικίας.
Στο επίπεδο του ορόφου λόγω της κάθετης κλίσης του ήλιου, τα υπνοδωμάτια ενώ
είναι εκτεθειμένα, δεν αποτελούν προβληματική περιοχή.
Ιδιαίτερα πλεονεκτικά αποδεικνύονται τα ανοίγματα της κατοικίας στο Νότο το
χειμώνα, καθώς εκμεταλλεύονται καθ΄ όλη τη διάρκεια της ημέρας την προσφερό-
μενη ηλιακή ακτινοβολία.
Όπως ήδη αναφέρθηκε, η καλύτερη θέση των παντζουριών είναι η Περίπτωση 1,
για να εκμεταλλεύονται στο έπακρο τα ηλιακά κέρδη, ενώ είναι αναγκαία η προ-
στασία των ανοιγμάτων τη νύχτα, κλείνοντας τα παντζούρια και τοποθετώντας σε
κάθετη θέση τις περσίδες.
Παρ’ όλη τη θετική επίδραση της σκεπαστής βεράντας κατά τους θερινούς μήνες,
το χειμώνα αυτή η μεγάλη υποχώρηση του χώρου του γραφείου, είναι η αιτία που
δεν υπάρχουν καθόλου ηλιακά κέρδη σε αυτόν.
Σε αντίθεση με τον όροφο, όπως είναι εύκολα αντιληπτό από τις μετρήσεις, τα
μεγάλα ανοίγματα των υπνοδωματίων ευεργετούν το εσωτερικό.
 ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΕΛΥΦΟΥΣ
Η κατοικία αυτή, σε σύγκριση με τα προηγούμενα παραδείγματα είναι η
πιο άρτια βιοκλιματικά σχεδιασμένη. Σε αυτό το γεγονός, δε συμβάλλουν
μόνο το σύστημα των συρόμενων παντζουριών, αλλά κυρίως ο σωστός
προσανατολισμός, σύμφωνα με τον οποίο όλα τα μεγάλα ανοίγματα κοι-
τούν προς το νότο.

Συμπερασματικά, τη χειμερινή περίοδο λαμβάνονται ανεμπόδιστα τα ηλι-

ακά κέρδη στους κυρίαρχους χώρους διημέρευσης. Ενώ τη θερινή περίοδο
προστατεύονται κατά κύριο λόγο από τη μεγάλη προεξοχή του προβόλου
της πλάκας του ορόφου. Το μοναδικό μειονέκτημα αυτής της προεξοχής,
με αντίκτυπο μόνο τη χειμερινή περίοδο, είναι το γεγονός ότι σκεπάζει το
χώρο του γραφείου για μεγάλο μήκος, και επομένως τα ηλιακά κέρδη είναι
μηδενικά.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι η ύπαρξη της σκεπαστής βεράντας που διαμορφώ-

νεται είναι ένα από τα στοιχεία που την καθιστούν ιδιαίτερη αρχιτεκτονικά
και μορφολογικά. Παρατηρούμε μια διαφορετική λύση του αρχιτέκτονα, ο
178 οποίος προσδίδει μια επιπλέον διάσταση στην μακροχρόνια αναζήτηση 179
ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ
του για την ενοποίηση του εξωτερικού χώρου με τον εσωτερικό και τη σχέ-

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

ση αυτών των δύο.

Τελικά, μέσα από την μελέτη και ανάλυση των όψεων αυτών, αποδεικνύε-
ται ότι τα συρόμενα παντζούρια που τοποθετούνται στο νότο και στην ανα-
τολή, έχουν μεγαλύτερη αρχιτεκτονική σημασία στο κέλυφος της κατοικίας
με τις παραλλαγές σκιάς-φωτός, και θέας, παρά βιοκλιματικά. Και αυτό
γιατί, όπως ήδη αναφέρθηκε λόγω σωστού προσανατολισμού και προ-
βόλων καλύπτονται οι άμεσες ανάγκες του κτηρίου. Ωστόσο, απαραίτητη
είναι η χρήση τους για την αποφυγή απώλειας θερμικής ενέργειας το χει-
μώνα από τη γυάλινη όψη κατά τη διάρκεια της νύχτας. Όπως επίσης και
για τη χρήση της σκεπαστής βεράντας κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού,
κρίνεται απαραίτητη η σωστή τοποθέτηση τους για την ηλιοπροστασία του
ημιυπαίθριου χώρου.

Αυτό είναι το χαρακτηριστικό που τελικά καθιστά τα γυάλινα κουτιά ή τις

ενιαίες γυάλινες όψεις του Βαλσαμάκη, βιώσιμες όλη τη διάρκεια του χρό-
νου, στο ελληνικό κλίμα.
ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ
05
Η Βιοκλιματική Σκέψη στο Νίκου Βαλσαμάκη
 ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΚΗΦΙΣΙΑΣ 272, ΑΘΗΝΑ (1957)
Η πολυκατοικία αυτή ως προς τα γενικά της χαρακτηριστικά, αποτελεί το παρά-
δειγμα μιας ευέλικτης κάτοψης. Ουσιαστικά, πρόκειται για τη πρώτη μοντέρνα
διάταξη χώρων με συρόμενα χωρίσματα στην Ελλάδα.
Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον βρίσκεται στις όψεις. Συγκεκριμένα, στη βορειοδυτι-
κή και νοτιοδυτική, γίνεται μία κατασκευή από σκυρόδεμα, διάτρητων τοίχων,
των λεγόμενων κλωστρών, τα οποία είχαν εφαρμοστεί στην Ελλάδα από καιρό
σε νησιώτικα παραδοσιακά σπίτια. Στη περίπτωση του κτηρίου αυτού, τα κλω-
στρά εκτός από διακοσμητικό και λειτουργικό στοιχείο, μετατρέπονται, ειδικά
στη βορειοδυτική όψη που βλέπει στη λεωφόρο Κηφισίας, σε ένα μετέωρο τοίχο,
ο οποίος βρίσκεται σε προεξοχή από την υπόλοιπη οικοδομή περίπου 1 m110. Με
αυτή του τη κίνηση, ο Νίκος Βαλσαμάκης σχεδιάζει έχοντας υπόψιν την ιδιωτι-
κότητα και ότι χτίζει δίπλα σε μία μεγάλη λεωφόρο, ενώ παράλληλα στοχεύει να
καλυτερεύσει τις συνθήκες εξέλιξης ζωής στον ημιυπαίθριο χώρο.
Το αίτημά του αυτό συνδυάζεται και με τη πρόθεση για προστασία και σκίαση.
Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται αρχικά από τη χωροθέτηση του κτηρίου στο
184 οικόπεδο, καθώς αφήνεται η νότια πλευρά ανοιχτή για αερισμό και βλάστηση,
έτσι ώστε ακόμα και η δημιουργία των μετέπειτα κτηρίων να συμμετάσχουν στη
προστασία από τους κρύους ανέμους.
Σε σκίτσο που έχει κάνει ο ίδιος για να αποδώσει την αίσθηση του εσωτερικού,
που ενωποιείται με τον ημιυπαίθριο, ο οποίος προστατεύεται από τα κλωστρά,
φαίνεται ότι παρόλη τη γραμμική διάταξη του όγκου, έχει προβλέψει ακόμα και
το βάθος των χώρων και συνολικά της κατασκευής, ότι θα συμμετάσχει στο να
μη διεισδύει το καλοκαίρι ο ήλιος στο εσωτερικό, σε αντίθεση με το χειμώνα. Για
το λόγο αυτό, τα κλωστρά τοποθετούνται στις πλευρές που έχουν επαφή με τη
Δύση, επειδή ο ήλιος είναι πιο δυσάρεστος το καλοκαίρι σε αυτές τις όψεις. Σε
αντίθεση, με τον ανατολικό ήλιο τις πρωινές ώρες που είναι ευχάριστος, όπως ο
ίδιος αναφέρει, και στις συγκεκριμένες όψεις δεν υπάρχουν κλωστρά, όμως τα
ανοίγματα είναι μετριασμένα, και στη βορεινή όψη πολύ μικρά. Σημαντικό στοι-
χείο επίσης είναι ότι στη τελευταία όψη, δημιουργεί μία ζώνη ανάσχεσης τοπο-
θετώντας χώρους περιορισμένης χρήσης, όπως διάδρομοι, κουζίνες και μπάνια,
προστατεύοντας έτσι τους χώρους κύριας χρήσης.
110 Δήμητρης Φιλιππίδης, ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα, 1984, σελ.
289-295.
174_ Νότια όψη της πολυκατοικίας στη Κηφισίας 175_ Εσωτερική άποψη, Προοπτικό Σκίτσο
176_ Τα κλωστρά στη δυτική όψη της πολυκατοικίας, Νίκος Βαλσαμάκης
Μέγαρο Ασφαλιστικών Εταιρειών ΑΤΕ
Όψη από τη λεωφόρο Συγγρου, Μέγαρο Ασφαλιστικών Εταιρειών ΑΤΕ, Νίκος Βαλσαμάκης_180
ΜΕΓΑΡΟ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΑΤΕ ΣΤΗ ΛΕΩΦΟΡΟ ΣΥΓΓΡΟΥ, ΑΘΗΝΑ
Το κτήριο γραφείων στη Λεωφόρο Συγγρού αξίζει να αναφερθεί καθώς
αποτελεί μια διαφορετική πρόταση, στην οποία η μορφολογία έχει προέλ-
θει από την ανάγκη χειρισμού του ηλιασμού. Η ιδέα είναι ότι υπάρχει ένα
επίπεδο μπροστά από το εξωτερικό περίβλημα, το οποίο σκιάζει κατά τους
θερινούς μήνες, ενώ παράλληλα αφήνει την εισροή της επιθυμητής ακτινο-
βολίας το χειμώνα.
Στις τυπολογίες κτηρίων γραφείων, οι κολώνες βρίσκονται είτε στην άκρη
της κάτοψης είτε προς τα πίσω και καλύπτονται εξωτερικά από γυάλινες
_177 Φέροντας Σκελετός _178 Σκίτσο Τομής _179
όψεις. Ο αρχιτέκτονας, προκειμένου να σκιάσει το κτήριο έκανε το ακριβώς
αντίθετο, καθώς τα γυάλινα κουτιά δεν ταιριάζουν στο ελληνικό κλίμα. Έτσι,
έβγαλε έξω το φέροντα σκελετό με τις κολώνες, τονίζοντάς τον, αφήνοντας
τη γυάλινη επιφάνεια από μέσα, την οποία διαπερνούν τα δοκάρια. Πρα-
κτικά, τα δοκάρια σκιάζουν το εσωτερικό, και με αυτό το τρόπο προκύπτει
ένα άλλο σύστημα, μορφολογίας που έχει ως αφορμή ένα πρακτικό λόγο.
Αυτό υποστηρίζεται και από τη διαφορετικότητα των όψεων μεταξύ τους
ανάλογα με το προσανατολισμό που έχουν. Επίσης στη κεντρική όψη από
τη λεωφόρο Συγγρού, στη βάση του κτηρίου η γυάλινη όψη έχει μία υποχώ- 185
ρηση, και αυτό γιατί ο Ν. Βαλσαμάκης λόγω χρήσης, επειδή εκεί βρίσκεται
Η Βιοκλιμστική σκέψη στο Νίκο Βαλσαμάκη
ένα μαγαζί, δεν ήθελε να συνεχίσει την ίδια λογική με τα πυκνά δοκάρια και
έτσι προέκυψε αυτός ο τρόπος να σκιάζεται αυτός ο χώρος.
Αυτό λοιπόν, το σύστημα που εφάρμοσε είναι αποδοτικότερο, σε σύγκριση
με την τοποθέτηση περσίδων για ένα δημόσιο κτήριο στην Ελλάδα. Επει-
δή, εκτός των επιχειρημάτων ότι αφήνεται ανεμπόδιστη η θέα και η επαφή
με το εξωτερικό, ένα σύστημα περσιδών καθ΄ ‘ολη την επιφάνεια της όψης
θα χρειαζόταν μεγάλη συντήρηση, στα 100-150 χρόνια που έχει διάρκεια
ζωής. Ενώ με μια τέτοια λύση προσδίδεται μνημειακός χαρακτήρας, έχο-
ντας προβλέψει την απλότητα στη συντήρησή του.
Η ιδέα αυτή του Νίκου Βαλσαμάκη για τη δημιουργία μίας επιφάνειας
μπροστά από την όψη, η οποία συγκεκριμένα δημιουργείται από το φέ-
ροντα σκελετό, μπορούμε να τη συσχετίσουμε με ένα από τα πρώτα του
έργα, τη πολυκατοικία στη Σεμιτέλου 5(1951). Ακόμα και σε αυτό το έργο,
υπάρχει η πρόβλεψη για μέσα σκιασμού των ανοιγμάτων. Αυτό το επίπεδο
που δημιουργείται, το οποίο ξεχωρίζει και με τη βοήθεια του χρώματος, έχει
σχεδιαστεί εύστοχα σε αυτό και ο σωστός μηχανισμός τέντας.
 Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι ακόμα και σήμερα ο αρχιτέκτονας με τις καθα-
ρές μορφές του πρωτοτυπεί στην αρχιτεκτονική, ενώ δεν αγνοεί καθόλου
τη συμπεριφορά των κτηρίων στο ελληνικό φως από την αρχή της καριέ-
ρας του. Αντιθέτως, ειδικά στα τελευταία του έργα, αποτελεί αφορμή για το
σχεδιασμό νέων μορφολογιών που προστατεύουν ημιυπαίθριους χώρους
και κατ’ επέκταση και το εσωτερικό των κτηρίων. Έτσι, το κέλυφος στα έργα
του, έχοντας κοινά στοιχεία ποτέ δεν είναι ίδιο και αποκτά κάθε φορά δια-
φορετικό χαρακτήρα, δίνοντας στην ελληνική αρχιτεκτονική πληθώρα πα-
ραδειγμάτων υψηλής αρχιτεκτονικής. 181_ Προοπτική Άποψη του κτηρίου γραφείων στη 182_ Προοπτική Άποψη του κτηρίου
Καπνικαρέα γραφείων της ATE

186 187

Η Βιοκλιμστική σκέψη στο Νίκο Βαλσαμάκη

183_ O φέροντας οργανισμός στα κτήρια γραφείων και η γυάλινη όψη ‘curtain wall’, Καπνικαρέα, Ο φέροντας οργανισμός επεκτείνεται και δημιουργεί μια δεύτερη επιφάνεια στο κτήριο, _184
Νίκος Βαλσαμάκης Πολυκατοικία στη Σεμιτέλου, Νίκοσ Βαλσαμάκης
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ο Νίκος Βαλσαμάκης, μέσα από τη μελέτη του έργου του, έχει αποδείξει ότι δεν είναι ένας βιοκλιματικός αρχιτέκτονας, με την συμβατική έννοια του όρου. Δηλαδή, δεν
έχει πρωταρχικό στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας και τη δημιουργία κτηρίων με μηδενικό αποτύπωμα κατανάλωσης, όπως συνηθίζεται να εννοείται στις μέρες μας.
Όμως, το εξαιρετικά ενδιαφέρον γεγονός είναι ότι με την έντονη δημιουργικότητα και τη τολμηρότητα του, καταφέρνει κάθε φορά να προβλέπει εμπειρικά την άρτια
συμπεριφορά του κελύφους, σε σχέση με τον ηλιασμό, δίνοντας έμφαση σε ακραία πειράματα μορφών, που προκύπτουν μέσα από τη κατασκευαστική λογική των
κτηρίων.
Το ερώτημα που μελετάται σε αυτή την έρευνα είναι, εάν είναι εφικτό τα χαρακτηριστικά ενός κτηριακού κελύφους με εξαίρετη αρχιτεκτονική μορφή, να προστατεύουν
συγχρόνως το εσωτερικό από την έντονη ηλιακή ακτινοβολία, η οποία αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό του ελληνικού κλίματος. Έτσι, τα παραδείγματα που σχεδίασε ο
Νίκος Βαλσαμάκης και αναλύθηκαν, απαντούν ακριβέστατα, σε αυτόν τον προβληματισμό.
Ο αρχιτέκτονας ήδη από το πρώτο έργο του, επιβεβαιώνει το χειρισμό του κελύφους, με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με το προσανατολισμό της κάθε πλευράς. Το γε-
γονός αυτό, αποτελεί θεμελιώδη έννοια του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Μπορεί να συμμετέχουν και άλλες παράμετροι το ίδιο ή και πιο πολύ στη σύλληψη της αρχικής
ιδέας, όπως η προσφερόμενη θέα, τα όρια του οικοπέδου και ο προσανατολισμός του σε σχέση με τον προϋπάρχοντα ιστό της πόλης, όμως ποτέ δεν αγνοείται η κίνηση
του ήλιου. Ο ηλιασμός όπως ο ίδιος ο αρχιτέκτονας μαρτυρά, συνιστά μία λειτουργική παράμετρο, ένα νόμο, τον οποίο πρέπει να συμπεριλάβεις στις αποφάσεις σου.
Δεν αρκεί όμως μόνο αυτό για να παραχθεί μια μορφή και γι’ αυτό ακριβώς είναι καθολικά αναγνωρισμένος. Eίναι βέβαιο, πως εκείνος υπήρξε από τους πρώτους
Έλληνες αρχιτέκτονες, που κάνοντας μεμονωμένες προσπάθειες από τις αρχικές κατοικίες του, εισήγαγε το συντακτικό της αρχιτεκτονικής του Mies. Ως κορυφαίος,
188 μέχρι και τώρα που συνεχίζει να δημιουργεί, είναι ένας ανήσυχος αρχιτέκτων με πολλές ιδέες. Η ποικιλία των μορφολογικών χαρακτηριστικών, την οποία μας έχει
κληροδοτήσει, προέρχεται από τις ευκαιρίες που του δόθηκαν να υλοποιήσει τις ιδέες αυτές, σύμφωνα με τις απαιτήσεις που είχε κάθε φορά ο πελάτης. Αυτοί οι προ-
βληματισμοί και η επιθυμία για πειραματισμό, δεν αφορούσε μόνο τη μορφολογία, αλλά κυρίως τις κατασκευαστικές τεχνικές. Δεν δέχτηκε απόλυτα και αναντίρρητα
αυτό που διδασκόταν στο Πολυτεχνείο. Δικαιολογημένα επομένως μπορεί να χαρακτηριστεί ένας γνήσιος επαναστάτης στην εποχή του, που όχι μόνο ανανέωσε αλλά
επαναπροσδιόρισε διαχρονικά τη σχέση της κατασκευής με τη μορφή.
Η συγκεκριμένη μορφολογία στο εξωτερικό, σε κάθε παράδειγμα έχει διαφορετικές επιρροές, όμως αυτό που κάθε φορά τη καθιστά λειτουργική και άρτια είναι οι κοι-
νές αρχές που διέπουν τους εκλεπτυσμένους εσωτερικά χώρους. Πρώτον, οι απαιτήσεις και οι επιθυμίες του χρήστη, εφ’ όσον εκείνος στοχεύεται να ζήσει στο κέλυφος
που σχεδιάζεται και ύστερα η σχέση του κτηρίου με το εξωτερικό περιβάλλον. Αυτές οι αξίες είναι και οι μόνες σταθερές που διέπουν ολόκληρο το έργο του. Παρατη-
ρώντας ο ίδιος τις τάσεις στο εξωτερικό, όπως άλλωστε και όλοι οι αρχιτέκτονες στην ιστορία μας, αποσκοπούσε στην επανασημασιοδότηση ιδιαίτερα της εξοχικής
κατοικίας σαν ένα συνεχή χωρικό διάλογο μεταξύ φύσης και κτίσματος.
κατοικίας. Η εμμονή του λοιπόν, προέρχεται ξεκάθαρα από το αίτημα των Ελλήνων για ζωή στην ύπαιθρο που το προτάσσουν τα ζεστά, ξηρά καλοκαίρια. Με αυτό
το τρόπο, μας θυμίζει, αυτό που οι νεότερες γενιές έχουν ξεχάσει, τη σύνδεση με το τοπίο και το σχεδιασμό για το ελληνικό κλίμα.
Συνεπώς, στις κατοικίες που αναλύθηκαν, αρχικά συναντάμε έναν εμπειρικό σχεδιασμό προβόλων, των οποίων τα μήκη τους αντιστοιχούν
στη κίνηση του ήλιου, στη κατοικία Λαναρά. Στη συνέχεια, ο αρχιτέκτονας αναπτύσσει διάφορες τεχνικές, αισθητά βελτιωμένες κατασκευαστι-
κά και μελετημένες σε λεπτομέρεια, οι οποίες αποσκοπούν στην ενοποίηση του μέσα και του έξω με την παρεμβολή ενδιάμεσων χώρων. Τελι-
κά, φτάνουμε στην εκλεπτυσμένη λύση της κατοικίας στην Εκάλη, με τα συρόμενα ρολά και τις περιστρεφόμενες περσίδες. Από αυτή τη πορεία λοιπόν,
καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο αρχιτέκτονας έχει τελειοποιήσει το σχεδιασμό του, τουλάχιστον στη κλίμακα της κατοικίας για την αντιμετώπιση του ηλια-
σμού σε προσανατολισμό Βορρά-Νότο, που ενδύκνειται και ο πιο σωστός για το μεσογειακό κλίμα, όπως αναλύθηκε στα πρώτα κεφάλαια της εργασίας.
Αντιθέτως, στις υπόλοιπες περιπτώσεις προσανατολισμών, ο σχεδιασμός δεν έχει εξελιχθεί εξίσου. Συγκεκριμένα, στις όψεις που κοιτούν Ανατολή-Δύση παρατηρεί-
ται είτε η εφαρμογή των ίδιων μέτρων που χρησιμοποιούνται στο νότο, με αποτέλεσμα τη μερική προστασία του κτιρίου, είτε την αγνόηση των προβληματικών περι-
οχών στις όψεις αυτές. Το μοναδικό μέτρο που εφαρμόζεται σωστά ως προς το κέλυφος είναι η μείωση του μεγέθους των ανοιγμάτων σε σχέση με αυτά του νότου.
Παρόμοια λογική ακολουθείται και στα κτήρια γραφείων, με το πιο λαμπρό παράδειγμα ένα από τα τελευταία του έργα, το Μέγαρο Ασφαλιστικών Εταιρειών ΑΤΕ
στη λεωφόρο Συγγρού. Σε σύγκριση με τα πρώτα του δημιουργήματα στο τομέα αυτό, όπως είναι το κτήριο γραφείων στην πλατεία Καπνικαρέας, εφαρμόζει μορ-
φολογικά ένα σύστημα τελείως αντίθετο. Αυτό το σύστημα, φανερώνει τη κατανόηση για τις ανάγκες του ελληνικού κλίματος, και μέσα από τις άριστες εμπειρικά
κατασκευαστικές γνώσεις του αρχιτέκτονα, εμπνέεται να δημιουργήσει τη καλύτερη δυνατή μορφή, αυτού του επιπέδου που παρεμβάλλεται μπροστά από το κτήριο.
Η συγκεκριμένη ιδέα του προϋπήρχε σε πολλά έργα από την αρχή, με κυρίαρχο στόχο να προστατέψει το εσωτερικό από την έντονη ηλιακή ακτινοβολία. 189
Συμπερασματικά, καταφέρνει, χωρίς να προβλέπει με απόλυτη ακρίβεια τον ηλιασμό, να σχεδιάζει μορφές οι οποίες καλύπτουν σε μεγάλο ποσοστό την ηλιοπρο-
στασία των χώρων διημέρευσης και παράλληλα να εξασφαλίζουν ηλιακά κέρδη το χειμώνα. Οι λιτές προεξοχές του στις καθαρές, ανοιχτόχρωμες γεωμετρίες με τις
διαφορετικές κατασκευαστικές τεχνικές έχουν γεννηθεί από το διάλογο του μοντέρνου κινήματος, που επηρεάζει ακόμα και σήμερα την αρχιτεκτονική, και τον τόπο,
στον οποίο χτίζονται. Άλλωστε, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ποτέ τα έργα του δεν ήταν εξεζητημένα, αλλά πάντοτε έγειραν σχόλια για την κατασκευαστική πρωτο-
πορία τους και πλέον είναι καθολικά αποδεκτά με αναντίρρητες ποιοτικές αρχές.

Έτσι, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι μέσα σε αυτή τη διαχρονικότητα που διέπει το έργο του, υπάρχει η βιοκλιματική σκέψη και ευαισθησία, εξαιτίας ίσως των βιωμά-
των του. Στις μέρες μας, όπου οι συνήθειες της κοινωνίας έχουν αλλάξει και η τεχνολογία μας έχει απομακρύνει τόσο από τη φύση, όχι μόνο με τη σημασία του φυσι-
κού περιβάλλοντος αλλά του κλίματος και των απαιτήσεών του, έχουμε αποκόψει και τη σύνδεσή μας με τη παράδοση, ζώντας σε μια πλάνη της κατανάλωσης, της
παγκοσμιοποίησης και του ψηφιακού κόσμου. Αυτό το χάσμα από τα ήθη, τις αξίες και το τρόπο ζωής του τόπου μας γεφυρώνει ο Νίκος Βαλσαμάκης με το έργο του.
Το γεγονός αυτό, επιτυγχάνεται αυθόρμητα, καθώς η επαφή και οι επιρροές του ίδιου από το παρελθόν μας, παρ’ όλα τα διδάγματα του μοντέρνου, παίρνουν μορφή
όταν χτίζει σε αυτόν τον τόπο. Η αλήθεια που κρύβεται στους αρχαίους οικισμούς και στη τοπική αρχιτεκτονική, η οποία έχει παράγει τυπολογίες που προέκυψαν
μέσα από ανάγκες συσχετιζόμενες με το ελληνικό κλίμα, δεν είναι καθόλου τυχαία. Ο αρχιτέκτονας όχι μόνο δεν αγνοεί το συγκεκριμένο φαινόμενο, αλλά είναι αυτό η
κινητήρια δύναμη, που τον οδηγεί στη συνεχή εξέλιξη της διαπραγμάτευσης με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά, της ένωσης του υπαίθριου χώρου με το εσωτερικό της
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
i_ Built Environments and enviromental buildings, Proceedings Volume 1, Technische Universiteit Eindhoven, The Netherlands, 2004. xv_ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ, Ανδρέας Γιακουµακάτος, ΝΕΦΕΛΗ, Αθήνα, 2001.

Flora Bougiatioti και Aineias Oikonomou, The use of different instrumentation for the measurement of surface temperatures of samples of materials used in the xvi_ Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, 1984, Αθήνα.
“skin” of Greek cities.
xviii_ Ο αρχιτέκτων Κλέων Κραντονέλλης, Καρδαµίτση – Αδάµη, Μάρω, Δέσποινα Λάµπρου (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2009.
Angeliki Chatzidimitriou and Simos Yannas, Microclimatic Studies of Urban Open Spaces in Nothern Greece, Built Environments and enviromental buildings.
xvii_ Greek Architecture Now, Κarin skousbøll, Studio Art Bookshop, Athens, Greece, 2006.
ii_ Ενεργειακός Σχεδιασµός. Εισαγωγή για Αρχιτέκτονες, John R. Goulding, Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας (επιµέλεια),Θεσσαλονίκη: Μαλλιαρής Α. - Παιδεία Α.Ε., 1994.
xix_ Αtelier 66. The architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis, Κ. Frampton (επιμ.), New York 1985.
iii_ Improving Air Movement in Mediterranean Cities, ECOPOLIS, Sustainable Planning and Design Principals, Evangelos Evangelinos, Dimitra Babalis (edit.), ALINEA
EDITRICE, Firenze, 2005. xxv_ ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΕΛΕΝΗ, Έκδοση υπό την αιγίδα του ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ ΙΝΣΤΙ-
ΤΟΥΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ. Αθήνα, 2001.
iv_ ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΗΡΙΩΝ, Αθήνα, 2011.
xx_ Κυριάκος Κρόκος, Αρβανίτη Κρόκου Λέτη (επιµ.), Κωνσταντόπουλος Ηλίας (επιµ.), Λεβίδης Αλέκος (επιµ.), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2012.
v_ Solar energy and Housing Design, Volume 1, Yannas Simos, Architectural Association Publications, London, 1994.
xxi_ Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα, 2001.
vi_ Architecture and the Environment, BIOCLIMATIC BUILDING DESIGN, DAVID LLOYD JONES, Laurence King Publishing, London, 1998.
190 xxii_ Νίκος Βαλσαµάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδηµητρίου Γιάννης (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007. 191
vii_ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, Ε. ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΟΣ & Η. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΕΜΠ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΝΘΕΣΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ
ΑΙΧΜΗΣ, ΑΘΗΝΑ, 2009. xxiii_ NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS.

viii_ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΘΗΤΙΚΑ-ΗΛΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ-ΧΡΟΝΑΚΗ UNIVERSITY STUDIO PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1985. xxiv_ Αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ (επιμέλεια), Αθήνα, Ποταμός, 2009.

ix_ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Περιβάλλον και Βιωσιµότητα, ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ, UNIVERSITY PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2006.

x_ Οικολογική Δόµηση, Μ., Σανταµούρης κ.ά., Ελληνικά Γράµµατα, Διεπιστηµονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών, Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Δ/νση Οικιστικής Πολιτικής
και Κατοικίας, Αθήνα, 2000.

xi_ Passive Solar Architecture for Mediterranean Area, Colombo R., Landabaso A., Sevilla A., Joint Research Centre, Commission of the European Communities, 1994.

xii_ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Λένα Μάντζιου, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη.

xiii_ Σύνδεσµος Εταιριών Φωτοβολταϊκών, Ένας πρακτικός οδηγός για τα φωτοβολταϊκά, 2007.

xiv_ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιµέλεια), Ορέστης Δουµάνης (Σύµβουλος), Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχι-
τεκτονικής, Αθήνα, 2000.
 ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ
ii_ Αθήνα: Μια εν δυνάµει ενεργειακή τράπεζα, Βασίλης Κωστοβασίλης, Θεµιστοκλής Ουδενιώτης, Χριστιάνα Πηγουνάκη, Αρχιτέκτονες (Περιοδικό), Τεύχος 70, Δομές 05/13. _xx
Αύγουστος 2008.
Δομές 09/11. _xxi
iii_ Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα, Ανδρέας Γιακουµακάτος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 34, 2000.
Δομές 03/12. _xxii
iv_ Τα µοντέρνα φαντάσµατα της Αθήνας, Δηµήτρης Ρηγόπουλος, Καθηµερινή, Μάρτιος 2011.

v_ Η µοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, 1950-1975, Δ. Πορφύριος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα.

vi_ Το Βήµα, 2.10.1988.

vii_ Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 28, 1994, Κατοικία στο Καβούρι, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας.

viii_ Η φευγαλέα µορφή του Κλέωνα Κραντονέλλη, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 31, 1997.

ix_ Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 5, 1971.

192 x_ Η ελληνική αρχιτεκτονική στη δεκαετία 1980, Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 23, 1989. 193

xi_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 15, 1981

xii_ Δύο Κατοικίες διακοπών στην Αττική, Αρχιτέκτονες Δ. Αντωνακάκης και Σ. Αντωνακάκη, Αρχιτεκτονικά Θέµατα.

xiii_ Θέµατα Χώρου και Τεχνών, Τεύχος 15, 1984.

xiv_ Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 27, 1993.

xv_ Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 33, 1999.

xvi_ Αρχιτεκτονικά Θέµατα Τεύχος 30, 1996.

xvii_ Θέµατα Χώρου και Τεχνών, Τεύχος 34, 2003.

xviii_ Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 30, 1996.

xix_ Το έργο του Νίκου Βαλσαµάκη, Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 26, 1992.
 ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
i_ Nikos Papamanolis, Despina Dimelli, Lemonia Ragia, The Urban Heat Island Intensities in Greek cities as a function of the characteristics of the built environment, Itia.ntua.gr _i
9th International Conference on Urban Climate and 12th Symposium on the Urban Environment, Toulouse France, 2015. Bountas, N., Investigation of urban heat island in Greek cities, 2014.

ii_ ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ, Βάσω Καλογιαννίδου. cres.gr _ii
Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ).
iii_ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΟΥ, Φλώρα-Μαρία Μπουγιατιωτη.
buidnet.gr _iii

greekarchitects.gr _iv

Wikipedia.com _v

Domesindex.com _vi

194 195
 ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

01_ culture2000.tee.gr _49

02_ kpe.gr
3.bp.blogspot.com _50
03_ aftovi.gr
Δομές _51
04_ bg.blogspot.gr
Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη _52
05_ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Λένα Μάντζιου, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη. _53
έως
06_ Φωτογραφία υλικού, από το αρχείο Μπενάκη _58
έως
13_ ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ-ΧΡΟΝΑΚΗ, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΘΗΤΙΚΑ-ΗΛΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, UNIVERSITY STUDIO PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1985.
14_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34. _59
έως
16_ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Λένα Μάντζιου, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη. _60
έως
Ο αρχιτέκτων Κλέων Κραντονέλλης, Καρδαµίτση – Αδάµη, Μάρω, Δέσποινα Λάµπρου (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2009. _62
17_ Φεσσά, k 09, Συλλογή τοποθεσιών σημαντικών κτηρίων ελληνικής αρχιτεκτονικής στο Google Earth.
Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, 1984, Αθήνα. _63
18_ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Λένα Μάντζιου, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη.
19_ Δομές. _64
έως
196 21_ ΤΑ ΘΕΟΧΤΙΣΤΑ, Τοπία και Σπίτια στη σύγχρονη Ελλάδα, Άρης Κωνσταντινίδης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2008. 197
22_ buildnet.gr _65
έως
34_ Προσωπικό Αρχείο.
3.bp.blogspot.com _66
35_ Καθημερινή, Μάρτιος 2011.
_67
Αρχιτεκτονικά Θέματα. _68
36_ weloveathens.gr
_69
Θέματα Χώρου και Τεχνών, Τεύχος 25, 1994. _70
37_ Δομές.
Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34. _71
38_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.
_72
39_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 27. _73
έως
42_ mixanitouxronou.gr
43_
έως Θέματα Χώρου και Τεχνών, 1984. _74
45_ Φωτογραφία υλικού, από το αρχείο Μπενάκη.
Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα, 2001. _75
46_ Αρχιτέκτονες, Τεύχος 22. _76
έως
47_ Κυριάκος Κρόκος, Αρβανίτη Κρόκου Λέτη (επιµ.), Κωνσταντόπουλος Ηλίας (επιµ.), Λεβίδης Αλέκος (επιµ.), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2012. _78
48_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.
 79_ lebbeuswoods.wordpress.com _103
έως
82_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 30.
Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26. _104
83_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34
wikiarquitectura.com _105
84_ Θέματα Χώρου και Τεχνών 1986.
tumblr.com του χρήστη JetSetModernist _106
85_ Φεσσά, k 33, Συλλογή τοποθεσιών σημαντικών κτηρίων ελληνικής αρχιτεκτονικής στο Google Earth.
nytimes.com _107
86_ Φεσσά, k 42, Συλλογή τοποθεσιών σημαντικών κτηρίων ελληνικής αρχιτεκτονικής στο Google Earth
_108
87_ Νίκος Βαλσαµάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδηµητρίου Γιάννης (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007. _109
έως
90_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 30.
NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS. _110
91_ Δομές
_111
Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _112
92_ culture2000.tee.gr
_113
NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS. _114
198 93_ Θέματα Χώρου και Τεχνών, 1978. 199
colinbisset.com _115
94_ Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.
Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _116
95_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.
Δομές. _117
96_ Θέματα Χώρου και Τεχνών, 1970.
Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34. _118
97_ eilishscreativespace.wordpress.com
_119
Δομές. _120
98_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.
_121
Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _122
99_ Dailytonic.com
NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS. _123
100_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26. _124
έως
Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _129
101_ eilishscreativespace.wordpress.com
. Δομές. _130
102_ zakhor-online.com
 131_ Wikipedia.com Piniterest.com _154
_155
έως
132_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34. Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _161

133_ Δομές. Δομές 05/13 _162

134_ _163
135_ NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS. Δομές 03/12 _164

136_
137_ Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. Δομές 05/13 _165

138_ Flickr.com Νίκος Βαλσαµάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδηµητρίου Γιάννης (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007. _166
139_
έως
141_ Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _167

142_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34. Προσωπικό Αρχείο. _168

_169
έως
143_ Δομές. Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _173
200 201
144_ Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, 1984, Αθήνα. _174

145_
146_ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34. Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _175

147_ Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. Δομές. _176

_178
έως
148_ NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS. Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _180

149_ Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, 1984, Αθήνα. _181

150_ NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS. Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _182

151_ Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης. _183

Δομές. _184

152_ Νίκος Βαλσαµάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδηµητρίου Γιάννης (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007.

153_ Δομές