Professional Documents
Culture Documents
f-t/JJ&/ tk*ÀS (\
~vjTcr~*
~'JJ6^^
FRANCISCANUM HISTORICUM
. = TO:M:TJS -vi.
1913.
PROPRIETAS LETTERARIA
DISCUSSIONES
TEXTUS ANTIQUISS1MUS
EPISTOLA E S. FRAXCISCI DE REVBRENTIA CORPORIS «OMINI
IICT nvLISS-A-L
(COD. B. 24 VALLICELLANUS)
(1) De variis sententiis cf. \V. Goetz, Die QuéUen zur Gexchichte
dex hi. Frane vcm Assai, Gotha l'JOt, 53, n. 1 ; L. Alessandri, Inventa
rio delT antica biblioteca del S. Convento di S. Francesco in Amàsi, As
sisi 19O6, 78; 166-69.
(2) B. P. Francisci Ansùtiatù Opuscula, Antverpiae 1623, 43.
(3) Opttftcula S. P. Francaci Assisiensis, Ad Claras Aqnas 1904,22-23.
(4) L. e. 159. Sententiam Editortim Ad Claras Aquas secuti sunt
hac in re Paschal Robinson, O. F. M., The wrifings of Saint Francis of
Afs.vi.fi, Philadelphia 1SKXJ, 22, et Maternus Rederstorff, O. F. M., Die
Schriften de* heil. FransixkHx non A.VXÌJIÌ, Regensburg 1910, 116.
(5) Aiuttekten zur GfeschicMe de* Francincux ron Assisi, Ttìbingen-
Leipzig 1904, 62.
4 TEXTUS ANTIQUIS. EPIST. S. FRANO. DE REV. CORP. DNI.
f.
Nobis de solo primo agendum est Códice, qui continet
Missale Sublacense scriptum a. 1075 quodam scriptorc
a
Guittone, iussu abbatis lohannis, crebrisque ornatur picturis.
Textura porro Missalis, Ir-ÍM.tv, sequitur eadem manu haec
f.
f.
Anno ab incarnat ione domini nostri ihn Xpi millésime
LXXV, Indict ione XIIIPrésidente quint us (1) papa in
G
G
i,
e
t
libri affiut dclla Provincia fíomaiia, cuius vol. ]>rodiit Ronnie 1908.
I
6 TEXTDS ANTIQCIS. EPIST. S. FRANO. DE REV. CORP. DNI.
(?)
a presbitero Nicolao, presbitero Girardo uat falle, pwsb itero
lohanne romano tanquam propriis uassalis monasteri-i.
a
(2) Post curie adust punctum, -melius forsan legendum eaaet curie
Romane. (3) Obliteratimi. ^4) Àngulua folli abscissus est.
TEXTOS ANTIQOIS. EPIST. 8. FRANO. DE REV. CORP. DNI. 7
(2)
giuramento da parte d' un chierico, non però redatto colle forme ordi
narie dell' epoca, ma nel tempo stesso deve considerarsi come un Monito
insieme una Lettera ortatoria tutti chierici sacerdoti della vasta
a
e
e
(4)
/
Monasteri etc., II, n" O.: Carta Tiburtina del 1219 >; Pa-
il,
e
/
(5)
ginae aliquae praedicti Codicis reproducuntur a E. Monaci, Archivio
paleografico italiano, II, fase. V, Roma 1896.
8 TEXT0S ANTIQÜIS. EPIST. S. FRANC. DE REV. CORP. DNI.
Conrenio di Assisi, ap. Civiltà Cattolica, serie XVI, voi. V, Roma 18lHi,
7Ì3-28. In sequentibns opusculis praeter descriptionem aocuratam in-
venies etiam reproductionem eiusdem Benedictionis: Faloci Pulignani,
Gli autografi di S. Francesco, ap. Mise. Frane. VI, 181)5, ;i!5-31); idem
opuscnlum iterum prodiit: Tre autografi di San Francesco, 8. M. degli
Angeli (Assisi] 18!)5: Edouard d'Alencon, O. M. Gap., La Bénfdiction de
Suini Fniiì^oix, hixtoire et aiithfiit/c.ite' de la relique d'Assixe (Krtrait dex
Aiiììnlrx francixcaine.s) Paris 1891); Montgomery CaniiicLacl. La Benedi
zione di San Francesco, spiegazione del geroglifico, Livorno 1SKX); Ile-
SÌnald Balfour, The seraphic. Keepsake, a tidMman againxt temptation
icritten far Brother Leo by Saint Francis of Annui, London 1!K)5.
(1) Sic cum Grisar 1. e. intelligenda sunt verba quae Fr. Leo Bene-
dictionis schedulae adiecit: Simili modo fecit [Franciscusj ixtud signum
Ihau cum capite mami sua. Quae Carmichael 1. e. hac de re propugnai,
parum captant assensum excludunturque partirà nostro signo Tau.
(2) Vide reproductionem nostrum. Delineationem non accuratam
signi exhibet etiam Allodi in cit. notis ap. Mirzio. Cronaca Suolar., p. 811.
(3) Unum solam exemplam milii innotescit transcriptionis tam ac-
curatae et integrae scripti alicuiiis S. Francisci, scil. Benedictionis Fra-
tris Leonis in Codice S. Antonii de Urbe saec. XIV, f. G4rl>, ubi praeter
verba ipsius Benedictionis delineatur Tau, absque tamen (ob spatii an
gustiami monticalo et cranio; iuxta figurali) baec leguntur verba ama-
nnensis: fffc figura etiam trat in ceduto quam dedit be,atus Franriscwn
frafri Leoni Alverne.
10 TEXTOS ANTIQOIS. EPIST. S. FRANC. DE REV. CORP. DNI.
(1) Cf. supra, p. 3-4. (2) Ex. gr. a Goetz, Die Quetten etc. p. 2B.
(3) Cf. supra, p. 4, n. 4. (1) Cf. supra, p. 4, n. 1.
(5) De quo cf. Faloci Puligiiani, Saggio degli scritti di Kan Fran-
/•esco, ap. Mine. Frane.., VI, 1S05, !)8-% ; C. Mariotti, O. F. M., L'Kitca-
riitia ed i Franctxcani, Fano 1!K)8, 155-30; R. van der Valk, O. F. M.,
De H Fratici-xf'tix vaii Axxisie en hi't II. Sarrament dea Altaarx, ap. De
Katholitk, voi. 1B4, liKB, 883-67.
12 TEXTUS ANTIQUIS. EPIST. S. FRANO. DE BEV. CORP. DNI.
(Si^nuin Tau).
t ÍW?
fticutr
e^
Inn 01Ц - •
cc/fjv -
\ayj«itux"í»^<ílai-t e|ñ tytmitint mroutt- ОД^
ç>
fe (дшюрш Ljnittnu atÇi
«yrfLmt£? •'"ЭпЬ Su¿Lxvvnjí . о»кот> («k 1мт/и • '
К —f. _i ~- — — — -
f omf cfia majpiti jxYijYt гчрютаивд" ^чл vjiiftS tn^C frfcoRniu осгр rfnt
'
•.gmnc-'inu im tCn_S.riwran(Cna noTa^twrlo ci foijxa .<Juf lohcJC cnipuf.^ctm <jni* ffpj*-
«'— «- 1— ий-«— -.А л»
••«—
eë-cei.nifîpiuf \nftuntr .\iicrK).|[uiiiI cm laitm fuaxm
i^.
raljoTudib
fnutnf iTll^Çlf Ww* ivU\V.rt fc4*ltnnr.tr.;,i tvtat.
:mltr tVtîtl
iVUtlflt »tt4.!*!.î*WlT
>
ivU»v.it
л
'
«"
t>¡
Qii**^t »ut
ft*
^^ Т^ ^ л " ^
i'
ЙГг;. - -
.•--<,
^Й**Ч
iotr
в
-
V
~ tiriutu .
'crtr >жн1»>аП1
•
"
-
H
*
"
ш^ t
Г"
V
'A'' •^»¿i.-r.vi! -
A¿<?far4A¿
DE RELATIONE
INTER
(1} Nonienclaior IM. tom. IV, Oeniponte 1899, 165 n. 1 ; ed. Ili, ibid.
im, 217 n. 1.
(1) Die Philoxophif (Ita Alanux di'. I/iftiilix, Miinstcr 1890, p. 11.
(2) Cfr. Migne PL. voi. 211, col. 7!»-1280.
(8) Cf. Denitìe, Chnrtitlar. Universitat. Pari», tom. 1, p. 71.
(4) Recherches critiques sur Vàge et l'origine dea traductions latines
ffAristote, Paria 1S43, pp. 30 et '287. (5*1 Ed. Paria ap. Frane.
Begnault e. an. 1500. (6) L. o. pp. 30, 81, 211. (7) Excerpta
'• libro
Alfredi Anylici dr motu coni in, Innsbruck 1878, pag. 16.
Archivum. Francùconum Hittoricum. — AH. VI. '2
18 DE PROOEMIO SUMMAE ALEXANDHI HAL. ET GUIDONIS ABB.
I
causa corporum, ct facta est causata ex intelligentia, quae
est ante earn». In editionibus ¡intiquis, inter opera Aristo-
telis(3), legimus etiam variantem «quae fuit ante ipsam (4)».
:
In eadem qu. 87, memb. art. pag. 319
b,
parte
2.
1,
1
lin. inter varias definitiones vitae,'nomine auctoris tácito,
16
apud Alexandrum de Hales occurrit etiam haec:«F/7rt
est processio, procedens ab ente quieto et sempiterna et
primus motus*. In solutione articula, lin. 57, haec definitio
repetitur et attribuitur Commentatori Libri Intellincn-
tiarum. Item (5) etiam fusius: * Item, Commentator J/ibr.
de Intelligen: Vita est id quod prima ¡luit ab ente quieto
(1) Cfr. opp. ed. Borgnet, Paris 1890, vol. 10, pp. 530 seqq. capp.
35-41, ubi invenies Comm. ad istam prop. 13.
(2) Cfr. ed. Parmensem ISM, torn. 21, p. 741, lect. 14.
E. c. in ed. Veneta 1608, torn. 607, in propos. 14.
p.
3
(3)
(4) Etiam Albertus Magnus loquitur de Commenta xupcr Li-
brtim de cauain et ut auctorem nominat Avicennam: Item, Avicenna
in Commenta super Librum de сагшя. (Sum. dt creaturis, tr.
3.
qu.
2,
art. vol. 34, pag. 33!) a.) Sed non serio cogitandum est, Avicennam
l,
a
§
DE PROOEH1O SCMMAK ALEXANDRI HAL. ET GUIDONIS ABB. 21
Ad Claras Aquas.
P. PAKTHENIUS MINOES.
FRANÇOIS DE MEYROMES 0. F. M.
ET LA QUESTION DE LA ROTATION DE LA TERRE W
PRESSO LIVORNO
I.
sue Adiacenze, o. 23 v.
•
e
terre positum in Montenigro in loco dicto La ualle et super quo sunt casa-
lini, terra campia et bosohia; et tenet vnum caput in terra March ionum etc.
»
Fra vari possessi che aveano in Montenero questi Marchesi uno era quello
i
28 IL SANTUARIO DELLA MADONNA DI MONTENERO
che confinava con la terza parte intera per indiviso di un pezzo di térra oam-
pia e boscata, posto nei oonfini del Comuno di Salviano: . quod totumpetium
terre tenet viium caput in via jmf/lica insta (\) Eccleainiií montisneri (S. Salva-
tore?), aliud caput iu térra hospitalis noui suprascripti et Marchionum Masse
et Cornee, et latus vnum in terra suprascripti hospitalis: est star. trocentis(!)>
(Arch. Sped., Poseeeeioni di Donna Francesco, cit., о. 8r). А с. 48 di questo
medesimo registro di béni si legge * Petium vnuin terre positum in monto
nero in loco dicto a qiiarrata et tenet vnum caput in Botro dicto Botro di
(liiarrata et aliud caput in Botro di Couina; et latus vnum in terra Marrhio-
num île Corsica et aliud latus... et est st. L et plus».
-
(1) Montenero cit., p. 400s. (u) Op. cit.. pag. 30.
(3) Istoria délia Miracolosa Immnglne di N. 8. di Montenero. Lucca, Seba
stiano e Angiiilo Cappuri, 1745, in 4", pag. 52.
(t) Amiall di Licorno, vol. II, pag. 259. Annotazione all'opooa II.
(5) Diplomat., 1Í«. Acquiiito CappelK, 6 maggio 12in, Indizione VII. Questa
denominazione riguarda propriamentñ una località del Comune di Colognole,
nei monti Livoruesi.
(0) Fra Masino del fu Bonagiunta Corazza. irate Ecónomo, Governatoro
e Vicario genérale dello Spedale Nuovo della Misericordia del Santo Spirito
di l'isa (oggi ti. C'hiara), per il medeaimo Spedale « Locauit et Lo<;ationis ti
tulo dédit et firmauit Sosso condam Gerardi de Gabbro plerii (sic) Camaiani
plani portus pisani recipient! pro seipso et pro Nucoio germano suo ftlio con-
BETTO DAI FRATI DEL, T. O. DI S. FRANCESCO. 29
dam supraseripti Gerard! vnum integrimi et totum petium terre, quod est
pascum supraseripti hospitalis, positura in confinibus Quarrate et montis
Xeri, quod tenet vnuni caput a le serre ile sopto Veneri: alimi caput desii per
ivi ianrtum rie Brucharia : latus vnum ad lienaioluni, sicut vadit Botrum de
gorgo giudicio et vadit super Vallinum de Arbore de collina: aliud latus
da Vechia ad vallinum de torricella, quod capitat ad Moryanattim et vadit gin
per Facqua de quarrala, et capitat ad gorgo giouanale et t-« gio />er io botro de
Larchiani, et torna su per lo montiffiano rìt-to ad ttawto tìi Brtici-ltaria desuper, voi
si qui alii aut si aliter sunt eius confines qnantumcumque est per mensui-am
cum omnibus suis pertinentiis eie. >. Rog. • MCCCXXI. Imi. tertia, X kal.
octobris». (K. Aron, di St. Pia. — Arch. Sped., N. 2549. Contralti di ter Bario-
torneo da Carraia Gonnella 1321-132H, e. 4). In marcine al documento antere
dente, o. 4r, si legge in caratteri dell'epoca • Pastura ili Quarrata et Mantenere • .
(1) R. Archivio di St. Pis.
— Diplomai., R. Actiuùto Cappelli.
(2) li. Acquisto cit. Quivi si ricorda un Aliamo ila San t'ele.
(3) R. Archiv. di 8t. Pis. — Arch. Sped., N. '2206. B. Campione di Beni
Pìedimonte an. 1316, o. 170r.
(4) Archiv. Arcivescov. Pis. N. 84 (ff. fi i» cartellino) intitolato al di
fuori: Possessione* Archiepi»ro)>alus ile liasignano, dall'anno 182-S all'anno IHHli,
e. 71v. — A e. 75v poi l'atto termina cosi : « Actuin Ilasiguani in domo ser
Coli notarii condam lohannis, presentibus ipao Colo et ser Dino Guillelmi no
tano predici», die tertio aprilis, MCCCXXVIII. Indictione decima».
30 IL SANTUARIO DELLA MADONNA Di MONTENERO
rum etc. (1). Ed è, senza dubbio, quella stessa ehe poi si disse anche
Ecdesia sancti Felicis de Tregulo, e che rimasta vacant« per rinunzia
spontanea del Sacerdote Lorenzo Novellini, ultimo ed immediato ret-
tore, veniva con decreto del 1° Aprile 1493 unita con tutti i suoi
béni, in perpetuo, alla chiesa délia Madonna di Montonero con Г onere
ai frati Gresuati, che Г avevano chiesta, di restaurarla e di presentare
a' 15 d' agosto di ogni anno all' arcivescovato pisano un cero di due
libbre. E infatti che questa chiesa non debba confondersi con 1' altra
omonima, soggetta al Piviere dell' Ardenza e nominata Ecclcsia sancti
Felicis plebatiis plebis lárdense (2), è una prova ben chiara e lam
pante il citato decreto di unione, dove si legge che in dicto mante-
nïgro prope dictam Ecclesiam siue Oratorium sánete Marie quedam Ec-
clesia sub vocabulo sancti Felicis del Tregulo subsistit, que est discoho-
perta, sine tecto et cum parieübus, que minantur ruinam etc. (3).
Non molto lungi sorgeva la Chiesa di S. Salvatore, di cui il
primo ricordo s' incontra in un atto del 29 ottobre 1272, ehe potrebbe
anche darci ragione di affermare che questa Chiesa ebbe maggiore
importanza délia prima, come lo indica chiaramente la qualifies che
il documento attribuisce al sacerdote, preposto al governo di quella
chiesa: Presbiter Bartholomeus quondam Bonacursi Prior ecclesie
sancti Salvaioris de Monte Nigro (4). Contiguo alla chiesa era un
eremitorio, ció rilevandosi da un atto del 18 dicembre 1303, dove un
prête Ugolino è Ecclesie seu Heremitorii sancti Salva-
detto Rector
toris de Montenigro pisane diócesis: dal quäle atto pure si apprende
ch' egli lo rinunzia va, reputandovisi inabile per difetto físico (5). Il
(1) Aroh. C. Aroh. N. 5. Acta, Beneficialia ah an. 1377 ad an. 143R, с. 70г.
(2) Arch. Arehiep. Pis. N. 12. Contraía dal 1X27 (dicasi 1281) al 1H7C, o. 31Gv.
(3)
Arch, cit., N. 7. Ada Benefic. ab an. 13ИЯ ad an. 14!)!>, c. 3;i6r e Ш>3г.
(4) B.
Arohiv, di St. Pis. — Aroh. Sped. N. 2515. Contratti di ser Ugo
Г>,
lino ilalPau. 127 3 all'an. 127 с. 84v. Do in compendio l'atto stesso: 'Presbiter
Eartholomeus quondam Bonacursi Prior ecelesie sancti Saluatoris de Monte
Nigro pro ipsa ecolesia et pro vtilitate dicte ecclesie, videlicet pro reooligendo
quedam paramenta et Calicem de argento ipsius ecclesie, que sunt in pignore
ad vsuram apud quendam feneratorem de Burgo pisane ciuitatis, vendidit Do
nato dicto Malaganba quondam Benuenuti de cappella sancti Pétri in vinculis
septem curtos lignorum, que aunt in fasoiis apud caricatorium de aqua bona,
videlicet fascios duodecim pro quolibet curto, pro pretio Librarum septem bo-
norum denariorum pisanorum minutorum... Que ligna dictus Prior... promisit
supraseripto Donato dare et soluere ei etc. apud dictum Montem Nigrum ad
dictum caricatorium de aqua bona, ab hodie ad quindeoim dies proximo ven
turos... Ad hec Lupardus quondam Magistri Mercati de cappella sancti Blasii
de Ponte fideiu№ndo pro suprascripto presbítero Bartholomeo priore supra-
scripte ecclesie etc. Actum Pisis in suprascripto porticu (in porttctt turris Si
monis Scornii/iani et ronsartum, que est ante canpanile Sancti Xpofori de Ohintica)
presen tibus Pucoio quondam Taddei de Monte Nigro et fratre Francisco Mo
naco Sanóte Marie de Morteto testibus ad hec rogatis eodem suprasoripto die
(MCCLXXIH. Imlictione prima III Kalemias Nouembrù) • .
I
(5) Archiv. Capitulare Pis. N. H. Acta Pisani CapUuli ab an. 1301 ail on.
1304, o. 7r: Presbiter Vgolinus Rector Eoclesie seu Heremitorii sancti salua-
•
Liburno in loco dicto Se/leri • etc., per nove aimi a ragione di lire sette aniiue
di fitto. L'atto fu rogato Panno 1338, «Indictione VI, tertio Idus Februarü • .
(Archiv. ¡Sped., N. 2570. Contrat ti di ser Donato q. Mar/itio dclla cappella ilei
fIS. Comino e Damimio dall'an. 1337, all' an. lil-HJ, o. VIII).
(1) Archiv. Sped., N. 2(08-1-1917. Scliedt di IcMamenti dal. 1350 al 1354,
c. 96v. Solatione» ludiciornm tesfametifi C'eccharelli de, Schíappa. Ceccarollo da
Schiappa morí nel 1350, o poco prima: poichè a c. 8-1v di quest« medesime
schcdc, ù un atto del di 9 décembre 1351, stile pisano. relativo ad un Frede-
ricus condam C'eccarelli cíe Scliiappa ote., e a c. 87r è parimente un atto riguar-
dante Donna Anna relicta Ceccharelli de Schiappa etc. e porta la data del 1H51.
Косо il documento che si trova a c. 9tiv : « Frater Vannes con dam Angeli Ri-
mitus sánete inarie plene gratie et Frater Bartholomeus condam luncto Ri-
mitus sancti Saluatoris coram me etc. habuerunt et receperunt a suprascripto
fidei commissario (frate Francesco Sampanti Maestro с líetlore dello Spedale
Nuovo della Misericordia del Sanio Spirito) Soldos quadraginta donariorum pi-
sanorum etc. Actum in suprascripto Loco. Prescntibus Thouiaso condam Mai-
netti de cappella sanóte marie maioris Ecclesie et Frederico filio condam su-
Iirascripti Ceccharelli de Piscia testibus etc. die sexta Madii.
(2) Arch. С. Archiep. Pis. Afta Extraordinaria, 1354, 1375, c. 190v. -Pre-
sentibus d. lohanne burdonense (tic) de Vpessingis luris perito et presbítero
Piero de gaitanis Priore de monte nigro. MCCCXLV. Ind. XIIII, die quinta-
decima Decembris » .
(3) Archivio Arcivcscovile di Pisa. Introilus et Exitus Fran<;isci Gerioli, Re
gistro di fogli numerati con lapis. (Archivio dclla Mensa Arcivescovi/c, c. Car).
101
(4) Questo registro iutitolato in costóla da mano recente Livorno e sue
adiacenze, nell' inventario dell' Archivio dei RR. Spedali Riuniti di S. ChiUra
di Pisa porta la seguente indicazione: Лт" 22Н1. Possessioni di Donna Francesca
(vedova di messer Bartolomeo) da C'aprona — 1358. Vi si trovano perú altre
donazioni, due délie quali forniscono le date estreme del registro medesimo,
che procede senz' ordine cronológico, e sonó : quella di messor lacopo di donna
Adalagia nel 1285, e quella del Conté Giambernardo nel 1401.
(5) Arch. oit. N" cit. c. 23r a lapis (v. 26;. « In confinilnts Montât Nigri.
Petium vnuni terre, super quo est Castellum de quaratula cum turri dissi-
RETTO DAI FRATI DEL T. O. DI S. FRANCESCO. 33
n.
Un oratorio interdetto.
Prima però di procedere innanzi credo opportuno riferire un av
venimento, che intorno a quell'epoca svolgevasi in Livorno, povero e
miserabile castello dell' archidiocesi pisana, ed ora città floridissima
con sede vescovile.
Alcuni Livornesi, nel 1341, presi da indiscreto fervore, avevano
eretto in quel castello, e precisamente vicino al fosso del Borgo, un ora
torio senza aver prima consultato, a norma delle costituzioni sinodali,
l'arcivescovo di Pisa; e i principali autori ne erano stati Don Lapo
Falconi (2) pievano di S. Giulia di Livorno, Riccio Pissinelli, Pisano
pala, ecc.* Sancii Martini et eius iurisdictione. curia, paschnis, eie. : quod totum
p<?tium cnm omni predicta iurisdictione tenet vnum caput in seluis ucl serra
'[iiaratule et confinibus Cinti Caffadii, et partim in Pado nieoli, alimi caput
in Botro quarratule suprascripte; latus vnum in Botro dicto Gorgo iudicio,
alind latus iu Botro rigagnuli, et girat per sex miliaria et ultra. Nerius Bo-
cticella conducit pascuum. Nemus tenetur ad manus hospitalis. Multe terre
sunt ibi prope, sate ad bladum >. (1) Vigo, Montenero cit., p. 88.
(2j Lapo Falconi» era rettore della Chiesa di S. Martino di Salviano nel
1330. come si rileva da una citazione del di 15 settembre intimatagli dalla Curia
Arcivescovile di Pisa. Eccoue il documento. « Lapus condam Falconis, qui se
dicit Rectorem ecclesie sancti Martini de Saluiano, domi sue habitationis posite
in cappella sancte marie Virginis, publice cum proclamatione ex parte supra-
scripti dni Vicarii per Cecchum Nuccii nuutium suprascripte curie monitus
est eique prò primo, secundo et tertio termino perhentorie, ut sub exoomuni-
eationis pena compareat ad dictam Curiam coram suprascripto domino Vi
cario et proiluoat umilia iura si que dicit se habere in Ecclesia sancti Martini
predicta >. (An. 1330). Arch. Cur. Archipp. Pis. — Acta Extraonl inaria ali nn.
1325 ad an. 13'JO. Si dica invece : dal 1323 al 1335. N. 1, o. 218r.
mostrare che essi non erano tenuti a fare quanto veniva loro richiesto,
le proponessero pure dentro il termine stabilito (3).
A si fatta ingiunzione e minaccia il capitano di Livorno emanò
tosto l'ordine relativo alla demolizione dell'oratorio; e quest'ordine fu
successivamente approvato dal consiglio; ma, a quanto sembra, non
venne eseguito. Infatti il Vicario Generale con altra lettera del li
agosto si rivolgeva ai pievani di Lardeuza e di Limona, al Priore e
frati di S. lacopo in Acquaviva, ai rettori delle chiese del Porto Pi
sano e a chi ne faceva le veci, come pure ai cappellani e chierici della
Pieve di S. Giulia di Livorno, ai quali imponeva sotto pena di scomu
nica che si portassero immediatamente col suo messo all'oratorio, e se
lo trovassero ancora in piedi, andassero alla casa del capitano e quivi
per mezzo di pubblico editto intimassero a tutti quelli da lui nomi
nati e ritenuti per principali caporioni, compiici e fautori, di presen
tarsi al suo tribunale ecclesiastico per rispondergli del loro operato.
(1) Pau/am e non Pauìitm parmi doversi leggere nel documento originale.
In Livorno esisteva una Cella, dove conduoevano vita eremitica alcune pu-
donne, come vedremo più avanti. Forse e senza forse Paola apparteneva &
questa Cella o Reclusorio, designandosi chi lo abitava col nome di Recl**
o Rinchiuse. (2) Vedi nota seguente.
(8) Arch. Cur. Archifip. Pia., Acta Extraordinaria an. 1.138, e. 4r. Questo regi
stro va invece dal 1337 al 13<>S,ma senz'ordine cronologico; poiché gli atti del U-»>S
si trovano a metà, di registro: e l'ultimo atto dicesi fatto D. l.A.MCCCCXLIIlf
Iruiictione lìuoili-Hma, die quartcuìecima februarii, A stabilire poi l'anno dei no
stri documenti può servire l'indicazione dataci dall'atto che trovasi a C. 5r
inserito fra quei documenti stessi e che dicesi Dal. Pixis in nrrìiiejiiur^tjmli pn-
Intio ilie KÌgfsima tlecembrù none iadictionw ; la quale indizione ricorreva nel
13-11 st. pis.
RETTO DAI FRATI DEL T. O. DI S. FRANCESCO. 35
Ordinava pure ai sacerdoti, cui era diretta quella lettera, che se gli
abitanti di Livorno differissero per tre giorni la demolizione di quel
l'oratorio e la rimozione dei ferri, che vi erano stati infissi per met
tervi le candele, ovvero continuassero a recarvisi a scopo di farvi
pubbliche preghiere, offerte
e luminare, da quel momento fino a nuovo
ordine in contrario, ogni giorno, la mattina, in tempo di Messa e la
sera all'Avemaria, denunziassero scomunicate tutte e singole quelle
persone che potendo non demolirono né fecero demolire 1' oratorio in
terdetto; e coerentemente a quest'ordine, i cappellani e chierici della
Pieve di S. Giulia, dovevano astenersi dal celebrare i divini uffizi
nelle chiese esistenti nel territorio di detta pieve (1).
Frattanto nel tribunale della curia arcivescovile di Pisa veniva
costruito il processo relativo ; ma non saprei dire quale fosse l' esito
della sentenza, non esistendo più gli atti processuali formati nella
curia suddetta contro Don Lapo Falconi e i suoi aderenti. Però è
certo che il Vicario Generale dopo avere ricevuto dagli accusati il
giuramento di verità e di calunnia ed averli attentamente ascoltati,
con lettera dell' 11 agosto avvisava Bacciochio notaro da Livorno del
fu Pessino, sindaco e procuratore di quel comune, e sotto pena di
scomunica gli comandava di cassare gli operai preposti al più volte
ricordato oratorio e non crearne dei nuovi, come anche di non tenervi
o farvi tenere la cassetta delle elemosine, di non mettervi di nuovo
la mortella, né di farvi cantar laudi, rilasciando quanto al pievano e
ai anoi cappellani tutti i precetti loro fatti; poiché il detto pievano
vedendo nell'erezione di quell'oratorio un' infrazione alle prescrizioni
sinodali e una menomazione dei diritti della sua pieve, vi si era mo
strato apertamente contrario (2).
III.
U Oratorio e l' Immagine della Piena di Grazia.
Per altro quasi contemporaneamente a tale avvenimento, triste
effetto di mal regolata pietà, sorgeva a quattro miglia a oriente da
Livorno, e propriamente su la pittoresca collina di Montenero, quel
l'oratorio che ho appena accennato come sacro a Santa Maria Piena
di Grazia, per esservisi esposta alla pubblica venerazione un' Imma
gine della Madonna sotto questo augusto titolo. E qui ricollegando i
fatti tra loro, sembrerebbe lecito il poter sospettare che quella fosse
un'immagine venerata già nell'oratorio del Borgo di Livorno. È vero
che quest'oratorio fu distrutto per ordine superiore per essere stato
edificato senza il debito permesso nella Pieve di S. Giulia di Livorno
e in suo pregiudizio ; ma è vero altresì che nell' ordine relativo alla
demolizione di esso, nulla si legge che accenni alla distruzione o di-
(1) Biccardi Proposto Antonio, Storia dei Santuarî più ceíebri di Maria SS.
4>arsi nel mondo cristiano, Milano, presso Griacomo Agnelli, 1840, vol. II, pag. 24<>.
(2) Discanto ('ronoloyir.o sali' Origine di Licorno, Napoli 1647.
— Cosi il Vigo,
op. cit., pag. 83s., riporta il racconto. L'immagine di Maria venerata a Monte-
noro « ritrovandosi prima in Negroponte in Levanto, miracolosamente si parti e
porvcnne in cristianità. in questi nostri lidi. o si pos6 qui viciuo al rivo dcllo
Ardeuzo, nell'anno di nostro Signore 1345, ove poi con maestá grandissima si
degn6 aprirsi ad un pastore, che pasceva le pecorelle, quale chiamandolo a se si
degn6comandargli prendessse l'Immagiue suddettae la portasse verso il monte,
e poi la posasse, ove gli facesse sogno cou reudorsi grave e pesante. Il venturato
pastore avendo udito il divino comalidamente, niente dubitando della impo-
tenza, essendo di già stroppiato, ne per la gravezza del poderoso sasso, dove la
suddetta Immagine si posava, con pura e candida fede obbedl, e con gran-
dissimo gandió prese quello e lo condusse al preseritto luogo, al quale perve-
nuto ove hora si honora, il snddetto pastore per divina volontà senti il gran-
dissimo peso, e qui pósatelo resé lo debite grazie alia Regina degli Angelí e con
gran fausto ando a Livorno, pubblioando il gran miracolo a quella Cotnunità,
e concorsero a verificara del fatto: dove giornalmente si vede far grazie e
miraooli e cosí colle elemosine s' incominci6 la presente fabbrica».
RETTO DAI FRATI DEL T. O. DI S. FRANCESCO. 37
da quello per esperia alla pubblica venerazione. Non posso però menar
buona al Riccardi la meraviglia, che egli dice suscitare il fatto che con
siderate le miserabili condizioni del castello di Livorno nel secolo XIV,
il pastore prima che ad ogni altra popolazione, abbia manifestato il
prodigio agli abitanti di quel povero castello. Ed in vero : la località
dove sorge il santuario, apparteneva allora alla Comunità di Livorno e
alla sua Pieve, come vi apparteneva certamente VHeremm Monti» Nigri,
che io trovo descritto come soggetto alla suddetta Pieve e nella im
posta al Clero esente e non esente della città e archidiocesi di Pisa
del 1371, ed in quella del 1422 : ciò che vedremo luminosamente con
fermato da un documento del 1439, per cui nominandosi il rettore del-
l' Oratorio di Montenero, veniva ordinato che una delle due chiavi delle
cassette destinate alle offerte dovesse tenerla il Pievano di Livorno.
Ma, continua il citato scrittore, anche la cronologia non soddisfa
interamente la critica. Dal 15 maggio, giorno della prodigiosa mani
festazione, alla prima domenica di settembre, giorno della traslazione,
la Santa Immagine sarebbe rimasta sulla spiaggia senza alcun culto,
proprio quando il pastore avrebbe richiamato ad essa l'attenzione e la
venerazione di tutte le popolazioni del vasto piviere del Porto Pisano (1).
A queste savie e giuste riflessioni, io con la debita riserva ne
aggiungo altre, che ritengo non disprezzabili.
Nel 1345, la cristianità accingevasi ad un' impresa che ben, può
dirsi il sospiro dei secoli. Umberto II, Delfino di Vienna, con la be
nedizione Clemente VI, insieme col domenicano
del Sommo Pontefice
Beato Venturino da Bergamo,anima di quell'impresa, il 2 settembre
di quell' anno, con buona armata di crociati muoveva da Marsiglia
alla conquista di Terra Santa; e non ostante il mare sempre tempe
stoso, il 14 giunse a Genova, qualche giorno più tardi a Porto Pi
sano (2), dove trent'anni prima, con lo scopo di recarsi a Roma per
IV.
Romitorio dei Frati del terz' ordine di S. Francesco.
Documenti per il nostro assunto. L' Albagie.
Fino dal primo decennio del secolo decimoquarto nei solitari e
negletti recessi delle colline livornesi e nel Porto Pisano menavano
vita austera e devota alcuni Fratres Penitentie (5). Ed in vero,
nel 1304, il Comune di Pisa faceva costruire in Porto Pisano presso
Livorno, lo Spedale di S. Benedetto e ne nominava Spedaliere un fra
Cenni da Firenze, al quale, nel 1305, faceva dare per la costruzione
del tetto di quello Spedale due migliaia di embrici e cinque pesi di
calcina (6). Di questo spedale trovo fatta menzione in un atto del
(1) Così,fra gli altri il Can. Dott. Felice Astolfi neWHittoria Univenalc
folte Imagini miracolose della Gran Madre di Dio venerata in tulle le parti del
"tondo, in Venetia appresso li Sessa, MDCXXXIII; opera senza alcuna critica,
scrive il Prof. Vigo nel suo Montenero, ediz. 1902 p. I'l6 noia 1. Xè mancarono
le persone di cosi ingenua pietà da credere il volto della Madonna di Montenero
dipinto per mano degli Angeli. (2) Vigo, op. cit. 107s. (3) Vigo, op. cit. 109s.
(i) Barsotti. Un nuovo fiore Serafico il Ji. Giovanni C'ini cit., p. 98-16(iss.
(5) Cf. Uh nuovo fiore serafico il Beato Giovanni ('ini cit. p. SOs., lOOs., ISffss.
(6) Archiv. del Comune di Pisa A. 83.
Prova, dell'ann. 1305. o. 12r. « Pa-
oectò de Pistorio tegulario libras octo denariorum pisanorum minutorum sino
40 IL SANTUARIO DELLA MADONNA DI MONTENERO
1327 (2) ; e benchè fra Cenni nei document! citati non sia espressa-
mente qualificato per frate della Peuitenza ossia del terz' Ordine di
S. Francesco, tuttavia io ri tengo ch' egli proveniendo da Firenze,
città eminentemente seráfica, fosse uno di quei tanti terziari france-
scani chiamati allora dalla fiducia di molti a governare e dirigere si
mili istituti, senza che venissero, il più délie volte, qualificati per
tali, come potrà ciascuno persuaderai, collazionando ira loro i vari
documenti, che li riguardano e che si trovano in appendice al pre
sente lavoro. Ma senza andaré in cerca di prove men chiare, fra Gio
vanni di Polo, che fu arcivescovo di Pisa dal 1299 al 1312 (3), do-
vendo provvedere d' idonei rettori la Chiesa o Romitorio di S. Maria
délie Grazie volgarmente detto della Sambuca, ne affidô la custodia
e il governo ai irati Ugolino Manfredi, Ciño da Firenze e Alberto
G ilii denominati espressamente Frati della Penitenza (4). Nel 1331,
l' arcivescovo fra Simone Saltarelli lo conferiva ai frati Vannuccio
Duccii da Samminiato, Ciño da Pistoia e Giacomo Albizi da Firenze,
tutti e tre compagni del Beato Giovanni Cini, fondatore dei Frati-
celli della Penitenza ed uno dei principal! fondatori in Pisa della Pia
Casa di Misericordia (5).
In quel Romitorio, di li a poco, prendeva F abito di frate della
Penitenza un Antonio di Tura da Parma, che nel 1339, col permesso
del vicario genérale dell' arcivescovo di Pisa, lo abbandonava per de-
siderio di maggior perfezione, ritirandosi in un Romitorio di più ri
gorosa disciplina, pur continuando a militare sotto la medesima re
gola (tí). Ora noi sappiamo che intorno a quell' época sorgeva nell'op-
posta collina di Montonero il Romitorio di S. Maria Piena di Grazia
detta anche delle Grazde, e che relativamente ad esso non esistono
documenti anterior! al 1347, trovandosi ricordato, per la prima volta,
in un atto testamentario del 1° giugno di quest'anno, per cui Bonaccorso
detto Coscio tavernaio del fu Puccio Villani da Livorno, fra gli altri
suoi legati,ne faceva uno di soldi dieci in denari pisani Ecclesie sánete
Marie Plene Gratia, (7), nominando iusieme ad altri suo esecutore
il Pievano di S. Giulia, Don Lapo Falconi, altrove ricordato.
Quindi dal permesso, che quei frati o romiti potevano ottenere,
ond'è erronea 1' asserzione di quanti hanno scritto finora che i primitivi
custodi del santuario montenerino era costituito da due soli eremiti (4).
Ma un'altra cosa degna di essere notata emerge dal lascito fatto
ai nostri eremiti dal predetto Niccolo vinaio. Per esso infatti è posto
in aperto come costoro vestissero tonaca e mantello di albagie ; e noi
sappiamo che tonaca e mantello indossavano pure i Frati della Peni-
tenza viventi anche nel secolo. Certa Masina della cappella di S. Mar
tino alla Pietra, vedova del fu Lapo da Firenze, con suo testamento
del 20 giugno 1311, lasciava a frate Accorso fiorentino, terziario di
S. Francesco, lire tre in denari prò uno mantello sive prò una tu
nica (1): e già trenta anni innanzi un tal frate Caro, guardiano dei
Minoriti di S. Croce di Firenze, rivestito del carattere di visitatore
nei conventi dei Terziari della Toscana, intimava a frate Mainettino
di Cambio dal Borgo, ministro dei Terziari di quella città, di cessare
dal portare il mantello nero e di prenderlo invece di color bigio (2).
La varietà adunque del colore dell' abito non può accamparsi come
una difficoltà ad ammettere che quei tre frati preposti al governo del-
1" Oratorio di S. Maria Piena di Grazia, non appartenessero al ter-
z' Ordine francescano. E non è S. Francesco il padre comune alle mol
teplici Congregazioni sorte in antico e recentemente nel giardino del
suo terz' Ordine, diverse pel colore dell' abito, ma uguali per la corda,
che cingono, e per lo spirito, che le informa?
A questo punto non sarà inutile una breve, ma documentata no
tizia sul colore e su le varie qualità dell' albagio. Questo dal Tom-
maseo vien definito una sorta di panno di lana di color bianco. Ma
tale definizione, con pace del sommo filologo, è inesatta, resultando,
invece, dal documento, che sono per riferire, come Valbagio ordinaria
mente non fosse di lana se non veniva qualificato espressamente per tale.
Un Riccio del fu Matteo Ricci deDa cappella di S. Silvestre alla
Spina (ipothecnrius pannorum de lana con testamento del 23 ottobre
1303, fra 1" altro disponeva che tutti i panni e tutte le armi di suo
uso si vendessero dai suoi esecutori al maggior prezzo possibile; e
questo s' impiegasse nel comprare panno de lino et panno de albacio
de lana per farne tante camicie e gonnelle da distribuirsi a persone
povere e miserabili (3). Varie poi erano le sorta di questo panno, che
prendeva il nome dalla regione, in cui veniva fabbricato, come rica
vasi dal seguente legato, che io traggo dal testamento di un tal Giun
tino del fu Mercatuccio da S. Vitale a Porta Lucchese della città di
Pistola, del 12 maggio 1302: Et indico etiam prò anima mea supra-
scripto hospiUili (tiancti lui tatù de Guati ini OÌUJQ) titnìcam meam de
albacio ronmngìiolo, quam nane habeo in dorso meo (4). Quanto al
colore è a ritenere, che quando non era espresso o indicato, fosse di
un colore allora ordinariamente in uso. Eravi infatti 1' albagio chiaro
e l' albagio bigio. Per una gonnella d'arbagio bigia: fu d'una che
mori in de lo Biddle, soldi IV: clionprola uno da Montcmayno (5).
In una carta del 12 gennaio 1301, fra i vari oggetti e indumenti, che
vi sono registrati, io noto al mio proposito Cioctam imam panni ai-
bacia — ed anche — Tunicam unam panni albacis albi (6).
(1) Ved. il mio lavoro Vita e Cullo del Beato Andronico eco., Levante, Tip.
L'Immacolata, 1910, p. 16, n. 24. 02) Op. cit. p. 16. (8) Aroh. Bped., N° 2045.
Contraiti di ter Bartolomeo da Carraia Gonnella 1283-1303, o. lU)v. (Scritto in
(4) Contratti eit., o. 25v. (L'atto fu rog. «A. D. I.
postola: 12X&-13V1).
, Indic-tione XIIII, quarto Idas Mail >)•
— 14-17-1 UH, e. lOr.
(5) Arch. Sped., cit., K« 1«CJ. Entrata e lineila
((i; B°. Aroh., di Stato di Pisa. Diplomat. Provenienza: lt°. Acquùlo Coletti.
RETTO DAI FRATI DEL T. O. DI S. FRANCESCO. 43
A modo è certo che 1' albagie era una sorta di panno per
ogni
lo più vile
adoperato comunemente dalle persone povere e misera
e
bili; e la prova di quanto affermo, la somministra una carta della Pia
Casa di Misericordia, del 7 aprile 1319, dove si legge che « si coutin-
geret ipsuin gubernatorem et ininistrum (domus Misericordie) aliquaiido
eniere pannum de albacio nel alium vìlein pannimi prò vestiendo pau-
peres amore Dei, quod tunc et eo casu de dictis pannis nichil prò
cabella solvere teneatur et de hoc credatur simplici verbo suo(l)».
Quindi non deve recar meraviglia se i Prati della Penitenza, la cui
regola seguivano pure i discepoli del B. Giovanni Cini, datisi a vita
eremitica, poverissima, costumassero vestirsi di quel panno grossolano
e vile che ben si addiceva ai poveri.
V.
Uno spunto di critica su. la fondazione dell' Oratorio e sui suoi
primitivi custodi. Devozione del popolo verso la Madonna di
Montenero.
Stando così le cose non è chi non veda quanto sia inesatta 1' as
serzione del Professor Vigo, il quale nel suo Montenero (2), male in
terpretando una Bolla di Pio li-dei 3 gennaio 14G3, afferma che la
Chiesa ossia Oratorio più volte ricordato negli anni che trascorsero
dalla manifestazione della Vergine sino a quello nel quale gli Ingesnati
ne presero il governo, fu retta prima da preti secolari e poi da mo
naci e per ultimo dai Frati del terz' ordine di S. Francesco, benché
poco dopo dica sembrargli che le parole della bolla pontificia accennino
non ad una custodia permanente, ma ad una custodia alternata fra le
persone ecclesiastiche in essa menzionate. Ma ciò che, a parer mio,
toglie ogni dubbio e ogni questione a questo riguardo, è un docu
mento pontificio d' assai anteriore a quello citato.
Per esso infatti si apprende che un frate Sahbatino terziario
francescano con le offerte dei fedeli aveva fatto fondare, costruire ed
edificare con tutte le formalità volute e richieste dalle leggi canoniche
una casa ossia oratorio sotto il titolo di S. Maria Piena di Grazia, e
con provvida deliberazione aveva creduto bene di concederla per abi
tazione al Ministro e ai frati del suo Istituto, perché vi si consacras
sero in perpetuo al divino servizio.
Il documento, da cui ho tratto queste notizie, è una Bolla di Papa
Martino V in data del 23 ottobre 1421 (3). In questa Bolla, come
può vedere il lettore, non si accenna ad un nuovo oratorio, uè ad una
ricostruzione dell' antico, ma vi si adoperano espressioni tali da fare
chiaramente comprendere, che quell' oratorio con 1' annessa abitazione
per i frati, che dovevano custodirlo, era stato originariamente edificato
(Continua).
(1) Vigo, op. oit. p. -K8. — Arch. Arohiep. Cur. Pia. Acta Benefifialia ab
an. 1-Ì35 ad an. 14H1, o. 121rs.
(2) Wadding, Anna!. Tom. XI, p. a55s. Dooum. XXXVIII. ad an. 1-138.
(3) Stalo Antico e Moderno di Livorno, In Firenze, Cambiasi, 1772, Voi. Ili,
p. 2-18. — Vigo, op. oit. p. 121.
(-1) Diplom. Arciv.le Pis. N» 1«)7. Testamento di Izabetta lasciata di Ta
lino elei fu ser Dacciamon da Calci, rogato D. I. A. 181(1. Indiz. I. V Kalomlas
Maii. • Itom j udirò sorori lohatine rencluae (!) in Cella de Liburna, lilirus
quinque denariorum pisaiiorum prò anima mea».
(5; Testamento cit.
LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES. 45
HISTORIA
DE LAS MISIONES DE LOS FRANCISCANOS
EN LAS ISLAS
Capítulo primero.
(1) Soledade, 1. c.
— Argensola, lib. II, p. 72, tratando du esta Isla, en
la L. A dice: «Son los Célebes sucios y torpes en sus costumbres... Hay en
estos ¡niobios mancebías nefandas >. (2) Argcusola, lib. II, p. 06 sgg.
(3)
//,'•/. don ilescobrimenlos, torn. Ill, lib. X.
LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES. 51
(1) Soledade, 1. e.
(2) Los historiadores de la Compania de Jesùs estan en la creencia de
que las Islas del Moro, mencionadas por S. Francisco Javier, son la lala de
Mindanao, Filipinas, y algunas otras próximas è està. E indudablemente, el
Santo da ciertos ]>ormenores de esa región del Moro, que cuadran muy bien a
la Isla de Mindanao; sin embargo, no deja de Ilamar la atención, el que des-
conociese S. Francisco el nombre preciso de la Isla principal, siendo asl, que
ya algunos afìos antes se conocia dicha Isla con el nombre de Bendanao.
Andrés Urdaneta, en su • Relcu-ión del viaje hecko a las ialas Malucas por
la armada <M Comendatlor Garcia Jofre ile Loaysa • firmada en Valladolid
a 26 de Febrero de 1537, haciende la descripción de estas Islas, dice : • Al
Xordeste de Maluco està Benilanao en seis grados, cient è venite leguas, oste,
dende seis grados basta diez de la banda de Norte >. — He aquì un fragmento
de la carta de S. Francisco Javier, fecliada en Cochin, a 26 de Enero de
1548, en que trata de las Islas Malucas y de dicha región del Moro: «Partì
de està ciudad de Moluco para unas Islas que estàn sesenta leguas de Mo-
luco, que se llaman las Islas del Moro; porque en estas habia muchos lugares
de cristianos, y bran pasados muchos dias que no eran visitados, asi por estar
muy apartados 'de la India, como por haber muerto los naturales de la tierra
a un Padre que alla fué. En aquellas Islas bauticd- muchas criaturas que
halle por bautizar y estuve ea ellas tres meses y visite en este tiempo todos
los lugares de cristianos, consoléme mucho con ellos y ellos conmigo. Estas
Islas son muy peligrosas por causa de las muchas guerras que hay entre ellos ;
es gente bàrbara, carecen de escrituras, no saben leer ni escribir; y gente
que dan ponzoùa a los que mal quieren, y de està manera matan a muchos;
es tierra muy fragosa; todo son siorras y mucho trabajosas de andar: ca-
receu ile manteuimientos corporales, trigo y vino de uvas; no saben que cosa es
carne ni ganados ningunos : no hay sino algunos puercos por grande maravilla ;
puercos monteses hay muchos; muchos lugares carecen de aguas buenas para
beber: hay arroz en abastanza y muehos àrboles que se llaman gagueros que
dan pan y vino; y otros àrboles que de su corteza hacen vestidos.... hay en
estas Islas mucha gente que llaman Tabaros son gentiles, los cuales ponen
toda su felicidad eu matar los que pueden, y dicen que muchas veces matan
sus hijos o mugores, cuando no hallan que matar: estos matan muchos cris
tianos. Una de està Islas casi siempre treme. y la causa es porque en està
niisma Isla hay una sierra que continuamente echa fuego de si y mucha ce-
niza. En el tiempo que yo estuve no hubo... huracanes... Y porque se pueda
formar algun concopto de cnan grandes sean los terremotos de està tierra;
el dia de S. Miguel estando yo diciendo misa, tembló tan horriblemente la
tierra que llegué a temer que me derribase el ara y el aitar... Habiendo vi-
sitado todos los lugares de Cristianos, me volvl al Moluco donde me detuve
otros tres meses... * Véase P. Colili, Hiitoria, t. I, 1. II, o. 1, p. 255, en la
nota del P. Pastells.
52 LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES.
Capítulo segundo.
fi) Jielndóiì liei piloto Juan Carvalìo. Arch. de Indias, 145-7-7-MS. co-
piado por Pastella, p. 589. (2) Pastells, p. 591.
(3) Véanse las Acttts quc de ente ret:onocituie.Hto de la solteranta de Espafla le-
vanW el contailor de la Armada, Martin Mrndoz, y que ol P. Pastells copia
en las pp. 594-594, tomadas de Arch. de Indias, 115-7-7. (4) L. e., p. 597.
54 LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES.
f
española por los muchos enfermos que en ella había y por la falta
de gente hábil para gobernarla, escribió á Antonio de Brito pidién
dole auxilio. El 20 de Octubre llegó, en efecto, el socorro pedido,
pero en vez de compadecerse Brito de aquel hospital, después de ha
berse apoderado de cuanto en la nao se hallaba, fueron tratados todos
los españoles como prisioneros de guerra, llevándolos á la fortaleza
de Témate. « De este despojo y prisión pidió testimonio el capitán
español, y por contestación le dijeron que: Si lo demandaban muchas
veces se lo darían en una entena (1) ». Los encargados de la Factoría
española de Tidore corrieron la misma ó peor suerte que los de la
nao Trinidad, pues, habiendo llegado Antonio de Brito á dicha Isla
el 23 de Mayo de 1522, se apoderó de cuanto había en la Factoría
y puso en prisión á sus guardianes (2).
Este proceder de los portugueses con los españoles y las relacio
nes y cartas presentadas por Sebastian del Cano al Emperador Car
los V, dieron motivo á grandes discusiones entre las dos naciones, de
las que resultó que, los portugueses, á pesar de haber sido los pri
meros europeos que arribaron á las Malucas, se vieran o! (ligados á
reconocer el derecho de España á ellas, no sólo por creer que caían
bajo la demarcación señalada á España por el Papa Alejandro VI,
sino también, por haberse probado en ellas, que los primeros que con
carácter de nacionalidad tomaron posesión de dichas Islas, fueron los
españoles, y que la entrada de los portugueses no fue sino como mer
caderes (3). estas desavenencias,
Terminadas se obligó al Rey de
Portugal a que pusiera libertad
en á todos los españoles que con
motivo de su descubrimiento tenía en prisiones, y para evitar en lo
sucesivo otros rozamientos entre ambas naciones, en las capitulacio
nes celebradas el 22 de Abril de 152У en Zaragoza, el Emperador
Carlos V hizo transación y venta de estas Islas con pacto de
retro, que al Emperador
caso conviniese, al Rey de Portugal por el
precio de 350.000 ducados de oro de 375 maravedises cada uno, pa
gaderos en determinados plazos (4).
Embarcados para la India, en 1535, los últimos restos de las ex
pediciones de Magallanes y de Yoi're de Loysa (esta expedi
ción llegó á las Malucas en 1528) quo habían quedado en estas Islas,
y en virtud del tratado celebrado entre España y Portugal, quedaron
los portugueses en pacífica posesión de ellas. Empero, habiendo apre
sado, á traición, el capitán Diego López de Mezquita al Rey de Ter-
nate, Aerio, y por su orden, habiéndole asesinado villanamente Mar
tín Antonio Pimentel (5), causados los indígenas de tantos atropellos,
y considerando humillante su situación Viajo el poder arbitrario de
los portugueses, eligieron por sucesor de Aerio al Cachil Babú, único
f 1) Argensola, pp. 94-95 ; la « Iiphic.ió» ríe/ viaje que /tizo á Tan Islas Matu
ra* Francisco de Dueuaa, escrita por él mismo y copiada por Pastelles on
la Iliiloría de Colin, III, Ш4.
(2) Argonsola, p. its. (3) Ibid., p. Ш9. (-i> Ibid.. p. 138 у 1-Ю.
(f>) Ibid., p. 146 y la Relación de Francisco de Dueñas ya citada.
56 LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES.
(1; Pablo do Lima estiba casado con una india de la familia del reye
zuelo de Tidoro, y por haber sido despojado de sus estados por el tirano Babú.
se hallaba refufíiailo en Manila.
(2) Argensola, p. 16!».
— Martiiioz de Zúfiiga, Hisloría <ie las Telas Fi
lipinas imp. en. 180Й, cap. 8, р. 145-11в.
(3) ReUtriún de esta expedición, escripia por el P. Cristóbal de Salva
tierra, copiada por Pastells, III, !!7. — Argensola, p. 172-175. — Martínez
de Zúñiga, lib. X, p. 157-158.
LOS FRANCISCANOS EN LAS MALOCAS Y CÉLEBES. 57
(1) Argensola, p. 187-192, donde copia una extensa carta del P. Antonio
Marta. — Carta de Dasmarinas al Rey, forhada en 24 de Juuio do 1503, co-
piaila por Pastells, I, 599-WKJ. — La Llave, Crànica <le la Provinista de S.
Gregario de fifijiinaii, MfS. originai inèdito del Aroh. de Pastrana, caj.
t'i
HI, Lej. 4: Trienio — Fuga, Crdnira, rie la misma Provincia, Jf.S'. originai
4.
inèdito del mismo Arch. oaj. 84, Leg. lib. II, cap. 8.
I;
p.
»
I.
-
(2) Argensola, p. 198. — La Llave Puga 11. co. (8> Argeusola,
y
I,
600.
58 LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES.
'
Este, que estaba durmiendo, despertó al ruido, y al salir de la cá-
mará, los alevosos chinos, que le estaban esperando, le partieron la
yo espero en Dios, que los pocos que hemos quedado, por su medio
y sanridad, nos hemos de librar » . Armóse el religioso con un santo
Cristo, y ayudado de los sangleyes subió sobre cubierta, y al ver la
galera banada en sangre y que los 250 chinos le rodeaban con sus
armas ensangrentadas, lleno de santa indignación y sin temor a la
muerte, les dirigió la palabra, afeàndoles la acción que acababan de
ejecutar. Uno de los chinoa le dijo: Padre, bien vemos que eres un
santo por lo que no queremos hacerte mal alguno, y sólo deseamos
saber, cuantos espaftoles estàn abajo en las càmaras? Entonces, el
siervo de Dios les dijo, que no quedaba sino uno, y se alegraron
tanto, que empezaron a tocar sus tambores y cainpanas, y dejando
las armas, se postraron en tierra, alzando al cielo sus manos, como
rindiendo gracias por la victoria. Prometieron a Fr. Francisco que,
en llegando al puerto de Bolinao, le dejarian en tierra y con él a
los pocos indios cristianos que habian quedado. Contestóles el reli
gioso, que ya que a él le querian hacer el favor de conservarle la
vida, suplicaba lo miamo para el Secretarlo del Gobernador. Dijéronle,
que le llamase, y habiendo subido a la cubierta. amarraron a los dos
con gruesas cadenas, y les pusieron guardas, por temor, sin duda,
de que solos los dos pudieran defenderse con tra los 250 chinos. Hecho
esto, echaron suertes entre ellos, y nombraron un capitan, que les
gobernase; el cual capitan mandò quitar de la galera las cruces è imà-
genes de los Santos y que en su lugar se pusiera un altarcillo y en
él su braserò, para quemar sus perfumes y ofrecer sus sacrificios.
Oonsultaron a sus dioses sobre lo que debian hacer del religioso, del
Secretarlo y de los indios que iban en la galera, y después de ha-
berles tenido sufriendo horribles martirios durante 15 dias, por ba-
llarse faltos de agua, concertaron con los indios de la costa, que de
jarian en libertad a los que en la galera tenian, a condición de que
les permitiesen hacer aguada, y habiéndose avenido a elio, pusieron
a todos en libertad, autorizando a Fr. Francisco, a que se llevase
(1)
(2; Argensola, pp. 288-263.
(3) Argonsola, pp. 278-ЯОО.
— Véase, asimismo, la carta que Gallinato escribió
D. Pedro de Acuña 21 de Mayo de 1<>08 que copia Pastells, p.
el
Ü
y
à
— Colin, p. 177-178.
(4) Argensola, p. 347.
— Colin, p. 21-22.
(".) Argonsola, p. 348-351).
DOCUMENTA
(1) AFH III, 475 sqq. (2) De ea egerat idem 1. e. II, 2-48-68.
Der soyenannte LibeUtvt de dictitt quatuor Anrillarum S. Elisaltcth ronfcrtus.
(3)
Kempten und Munehen, Kosel, 1911, in-S", LXXVI, 08 pp. Cf. AFH V, tì()8.
H) Scil. Cod. ratte, lai. 7592, f. H92v-4(ttv : saeculi XIV exeuntis.
(5) CatalogìiK codicum luujioyrapliKorum latinorum bi/iliotliecae Vntii-aiiae, Bru-
xellis 1910, p. 212 n. 58.
(6) Prof. G1. Bertoni, Xotice sur la hibliothèque trAuterivr apud Itevuc <les
RStliothèqites, XVIII, 1908, p. 221, minus reote asserit huno codicem scriptum
esse saec. XII exeunte vel ineunte XIII; Libollus enini IV ancillarum scri-
ptus est post annum 1286 et (ruillermus de Perauz (Peraldua) vixit. circa
medietatem saeculi XIII. Quétif-Echard, Script. Onì. Fr. Praed., I, Paris.
1719, 181-6; U, 334.
ß'2 DESCRIPTIO NOVI CODICIS DICTORÜM IV ANCILL. S. ELISABETH.
[f.
omnia alia sunt vitae vel passiones sanctorum quao sequent! ordino enu
meran tur:
Vita sancti theodori sedunensis episcopi lr-7r]; — II) Vita
[f.
I)
sancti martini episcopi cum dialogo severini 7r-5;ir|; — III) Vita
[f.
sancti nicholai 53r-G9r¡; — IV) Passio septem dorinientium 69r-
(f.
[f.
72vj; — V) Passio sancti mauricii cum sociis suis —
72v-7(!v]| VI)
[f.
Passio sánete eufemie virginis 76v-81r); — VII) Vita sancti johannis
[f.
cleemosinarii 81r-100v]; — VIII) Vita suucti pacomii [100v-119v]; —
[f.
IX) Vita sánete elisabeth 119v-131r]; — XI) Vita sánete marte ho-
[f.
spite christi 134r-140v]; — XII) Vita sancti roberti primi molismi
[f.
abbatis I40v-160r]; — Vita sancti petri tarentesiensis arcliie-
XIII)
[f. [f.
piscopi 151r-165v].
Vila sanctue Elisa!>eth, non est nisi LibeUus De Dictis IV An-
cillaruni, iuxta recensionem longiorem iam Men ck en io edi-
a
tam secundum cod. Lipsiensem n. 823(1), et itemm, anno elapso,
a
D. Huyskens secundum omnes codices tune notos.
Scrilia codieis, cuius nomen ignoratur, valde proba bili ter ad ordi-
iiem Cisterceiisiuin pertinebat, ut coniieitur ex sequentibus verbis in-
terpolatia in secunda parte, post narrationem mirabilis alistinentiae
sanctae Elisabeth. H[uyskeus] 20, linea 551 (2): Hic erttltesciint
p.
*
revereantiir rcligiosi, quoniam plures Galieni vel Поста tis, Ypocrti-
et
;
sed post rubricam generalem: Incipit vita bfatissime Elisabeth *, et
•
tione Huyskens) :,
Incipit vita beatisxime Elixabeth. Et primo de infantin гр.чгил
1.
(fol. 119v). — Inc. Guata virgo religiosa... Huyskens, 247 (4). — Des....
cajttitatis rotum habitua xuscKjitioiic sottempnizans 405. — De xtafu
2.
120v).
Inemlmdis vidua religiosa Hiiritigoice... 407. — Des.... earn ad animv fia-
(1)
(2) Huyskens lineas tutius libelli ex ordiuc numeravit.
(S) S. Bernardus, In cántica canlirorum, sermo XXX, Migne, P. L.
CLXXXIII, 938-9.
(4) Numeri iati lineas editionis Huysk. significant.
DESCRIPTIO NOVI CODICIS DICTORUM IV ANCILL. S. ELISABKTH. 63
(f.
l'23v).
cla Elisabeth... 940. — Dea.... ori suo xubtràr.t.tim, pauperibun erogabat
1000. — De. quadam vetida paupere ned superba — Inc. Que-
4.
(f.
124r).
dam etiam vetula infirma... 1000. — Des.... et rum {/audio lavit ivate»
sua» 1015. — Quomodo beata Elixabet aidit Christum ite r-oiutolantem
5.
— Inc. Quadam die in quadragesima... 1016. — Des.... quf. in-
(f.
124v).
terfuerunt hiÌJt omnibus et viderunt 1366. — De habitii religionìs beate
6.
Elktabet (126v). — Inc. Elisàbet quondam andila beate Elinabet... 1370.
— Des... gaudenti erat rum gaudentibus 1581. — De miniere utilità
7.
quf beate puerum praprium relinquenx, fugere non potuti —
(f.
127v).
Inc. Item cum esxet Werde.... 1582. — Des.... quem male dimiserat reces-
xit 1689. — De statu beate Elixabet a religione
8.
vestili astfumptione
uxque ad mortem — Inc. Irmingardix religiosa habitu grixeo in
(128r).
tinta... 1690. — Des.... nexrio si aliix xic etixet 1731. — 9. Quomodo quan-
dam leproxam xanavit — Inc. Item dix/f quod quondam
(f.
128r). fefi-
dissimam leprosam... 1731. — Des.... induxit eam ad confitendum 1771.
10. Quod de labore inanimi suarum vivebat — Inc. Mar
(f.
128v).
ino autem mai-ito ipsitm... 1772. — Des.... quare pixces rendi voluti 1812.
[Hic titulus non est scriptus, ex oblivione scribae; loous eius re-
— 11.
mansit vacuus] (fol. 128v). — Inc. Accidit autem ut rex Ungane... 1714.
— Des.... ad terram natimtntix sue rediret 1832. — 12. De vestitus ipxiux
rìlitate simili et par vitate (128v). — Inc. Ne i-ero aliquid a paujjertatit vir-
tute deettxet, paìlium ipxiux griseum... 1833. — Des.... domino redderet
rationent 1962. — 13. De humilitate eiux — Inc. Item iuxta
(f.
129v).
virginia matrix exempltnn nolebat se vocari... 1963. — Dea.... dominam
ancìllari et ancillam domi ilari 1992. — 14. Quomodo pauperex infirmos
fixitabat (129v). — Inc. Operibux cero misericordie intenta more labi so
lito... 2011. — Des.... et .tic dentimi rediens, orationi inxixtebat 2019. —
15. Item de liberalitate eius in pauperex ^129v). — Inc. Notabilitatix au
tem intimi' liberalitate cogente consueverat... 2023. — Des.... refrahamux
no* via quam ceperamus 2048. — 16. De dei-otione. eiux erga reliquiax
a
xanctorum (130r).
— Inc. Non ext pretereundum qualiter cum thure... —
Des.... inter ubera meo commoi-abitur (1). — 17. l>e mirabili grafia ipxiux
il80r).
— Inc. Cuiux
fascinili assidua commoratìo-ne... 2055. — Des....
Situi vere ymaginex Dei 2092. — 16. Quod in trUndntionibux gaudebat
quod non poterai audire inutUia verbo (130v). — Inc. In tribulationi-
ft
AEF. -
sam ab alus: V. g. p. 61. 1. 1706-1715 om. A. — P. 63, 1. 1757-1772, om.
P. 68, 1. 1847-1987, om. A. — P. 72, 1. 1993-2023, om. AEF....
Concludendum est scribam prae manibus liabuisse recensionem
exhibeiitem illa quae desiderantur apud AEF. Ex hoc sequitur codi-
cem Friburgensom anteriorem esso aliis eiusdem familiae et posse
í'orsitan identificari cuín una ex recensionibus ignotis quas Huyskens
signavit y vel potius Wa (2).
Ex Epilogo tantummodo priora verba inveniuntur apud M, et post
mentionem factam — ad pinrum scandaliim vitandum — sedecim
résurrection um quae tribuuntur s. Elisabeth, scriba ipse statim subdidit
orationem sequentem:
0sancta Elisabel, firmamenti celestis sydus penitile,, anulus
anreus in dígito sninmi régis, gemma gratissima in corona eterni im-
peratoris, matronarum déçus, forma vitiitarum, continent ¡uni spéculum,
lucerna virginum, norma penitentum, via pionim, virtutis escemplum,
mater omnium miserorum, per eum qui sic te decoravit года-mus, ut
servortim ad te clamantinm gemitus anre démentie, sólita digneris
atidire, qui cum pâtre et spiritu sancto vivit in eternum. Amen.
Explicit vita sánete Elisabet.
Pag. 9, lin. 247 Guda] Guota(a). — que] om. — 250 Elysabcth] ЕШаМ.
P. 10, '255 lantgravia] Isiutyraru. uxor ci. — 257 adolescentia] add. xim.
P. 12, 270-7 dévote intendebat orationi] devotix oratwnunis int. —
283 limina et parietes ecclesie] limina ecclesie et parietes. — 291 si
(1) Wenok, Karl, Quellmunterswhungen und Texte zur Gesrhwhte der hei-
lifien Elisabeth in Neuen Arr-hiv der везе/lschaft für ältere deutsche Geichichis-
kundf, XXXIV, Wit), .tHBsqq. CtV. Henniges ap. AFH III, 466 sqq.
(2) Huyskens, op. cit., p. XIV.
(3) Litteris Miquis exprimuntur vorba quao in M dilferunt ab editiono.
DESCRIPTIO NOVI CODICIS DIOTOKDM IV ANCILL. S. ELISABETH. 65
quando non poterat] si non poterat aluciando. — 296 ad] in. — 297-8
cornmensnravit] men&iirabat.
P. 13, 298 sicut] sic. — 302 dabat decimam] decimam dabat. — 303
pnellulis] ¡mellis. — 306 recipientem] accipientem. — 307 aliquot] ali-
quem. — 312 habere apostolum] apostolum habere. — 316 carta] cartis.
— scriptis] add. nnittix. — 317-8 singulariter simulque super altare] om.
— 319 singuloa] xingulf. — 320 eligentibus] eligerent. — 325 quidquid]
quisquí*. — 328 negabat] denegabat, — 338 dixit] om.
P. 14, 339 desistam] add. dicebat. — 341 circuitus in chorea] in
chorea circuitus. — 342 dixit] dicebat. — 348 pro deo] om. — 350 diebua
— 351 — 351-2 in die
lestivis] om. cirotecis] cyrothfcix. dominico] diebiix
dominicis. — 359-60 humiliter deum habene pre oculis] deum pre oculis
humiliter habuit. — 365 potente] potenti.
P. 15, 366 nutriebatur] mittebatur. — 367 et insultationibus] om. —
369 ac] et. — simul] scilicet. — 370-1 sibi ponebat et spem] et spem sibi
ponebat — 373 quern]
(1). ^г^' mm. — 375 régi] om. — om. — 376
earn]
et — 377 vicinioribus] cicinorum. — 379 confugeret] add.
(futuri)] om.
simplex ac. — 380 et se] add. tota. — volúntate] vohtntatem. — 387 hec|
ista. — 387-405 Bequisita... inagistri Conradi] Eadem vero Giiota secum
a puericia commansit et tandem etiam sccum griseam tunicam de manu
uiagistri Conradi de Marchpurch induit, castitatis votum habitus sus-
ceptione sollempnizans.
P. 16, 408 Hursilgowe] Hurx/f/ove. — 409 familia] fam.vta.tv. —
410-8 circiter... secretorum eius] ita i'amiliaris, quod fuit conscia omnium
secretorum eius, que et. habitavit cum ea anuía circiter quinqué, vívente
marito eius lantgravio, et post mortem lautgravii plus quaiu annum,
donee induit grieeum habitum. [Videtur scriba phraseos partem ex ho-
moioteleuto omissam, postea inseruisse]. — 419 sánete] béate. — 420
semper] om. — 425 frequenter pedissequas] pedisseque qua* freq. —
426 tarnen] om. — 427 grées n] ingresan. — 428 in] om.
P. 17, 434 horrendum] horridum. — 437 tondens] tiiMlmis. — 439
— — 451 sui] om. — 452 —
eius] .mo lavit] lavabat. mnnus] add. dicti.
456 quod contigit.... Katherine] om. = P. 18, 458 Item dixit quod] om.
— facta] add. autem. — 461 bonis] rebus. — 464 ipsa] om. — 469 et iustis]
ivxtisque. — 471 cum de questu] quia qiierimoniose. — 472 serviebatur] add.
ei. — sepe] sejnus. — 473 se comedere] om. — 478 pedisscque] add. que.
P. 19, 482 comederent] add. ipse. — 484 facerem] add. et ego. —
— 490 in — 492 providebat] add. ancillis.
cito] om. dotem] add. ttuam.
— at. — 494 erant. — 498
servaret] om. — 500-3 bonis.... con-
et] erat]
scientiam] de cibis aliorum licet vel rebus alita quibiislibet, vnde lesam
haberet conscientiam. uteretur. — 503s. accidit quod] contigit i¿t. — pa-
— 508 fuisset cum
tiebatur] pateretur. suis] cum suis exset contubei-na-
libus. — 508-10 si talem... potuisset] Non erat ei cibtts idlus quantum-
(•unique durissiimix et asper, dun eo sibi aecura co-nxcientia vesci liceret.
— 611 in — 512s. affligebatur] cruciabatur. — 514 premu-
mensa] om.
nivit] premuniebat. — 516 vice] die.
P. 20, 517 marito] add. suo et. — 523 eoj ipao. — 524 ancillarum]
ancüla (sic). — 531 dixit] dicebat. — 532 tantum] om. — comedetis] co-
medite cum gaudio secure. — 532-5 Quandoque.... bibetis] Quandoque si
aliqtia vinea, quam bona fide iustoque titido pro certo maritum sutim
pottxidere noverat, vimtm haberefur verum, tune aiebat ancittin: « Bibite
cum fiducia letanter». Add. Et sic multociens ipsa cum ancillis et an-
ciUe seenni cibum tnimebant sine pota, et potwn qwmdoque prò cibo, et
hoc tempore tempestive commestioni!!, ceteria epidaniibus copione. — 537
licitum] add. cibum videtìcet et potum, et tunc. — 5878. cum hilari-
tate dixit] pre hilaritate... dicebat. — 539s. comedemus et bibemus] ro-
medamus et bibamus. — 540s. etiam quondam] quod quadam die. — ut]
om. — 542 ubi] add. ipse. — 543 invenit] invenìret. — 543s. uti auderet
salva conscientia] salva conscientia, •magistri Coni-adi mandatimi me-
tuens, sibi vestì liceret. — 545 tantum grossum] om. — 546 et durum]
durumque. — 547s. simplici mollefactum] positum siiif, sale vel alio con
dimento. — comedebat] comederunt. — B49ss. illa die... ieiunabant] re
vera divite, tota illa die, sabbati scilicet, quia ieiunabant gaudiose con
tente (1). — 551 et sic] om. — equitabant] eqtiitavenint. — 552 eodem
die] predicte felices ipsa sabbati, qua tam gloriose fecere prandium simul
et cenam. — 553 Tbeutonica] Theothonica.
P. 21, 554 triginta Ytalica] Ytalica quadraginta (2). — 501 ab] add.
iUtcìtia vel. — 563 vim] om. — passis] add. scandalum. — 564 satisfieri
procurabat] satìsfaciebat. — Add. NicMlominus pauperlbus quorum bona
in curia comedebantur vel alio consumebantur, totatiter in solidum satin-
fieri, licci eix ipsa non uteretur, fideliter procurabat. — 569 eius] om. —
669s. in sua] om. — 571 eius] ipxiuj. — 572 Item] Tunc. — 574 petivit]
pcciit. — 577 solebat] solet.
P. 22, 592 tapete] capitale.. — 596 respondit] rexpondebat. — 601
fecit] facicbat.
— 603 rediit] redibat. — 610 fecit] faciebat. — 611 hila-
— 613 vigiliis] add. ieitiniis. — 614 verberibus] om. —
rem] hylarem.
615 multas noctes deducebat] tam dies qiiam noctes alacrìter expendebat.
— 616
mutato] demi/tato.
P. 23, 617 gessit] gerebat. — 618 tunc] orn. — cum] add. preaentia
mariti. — 619 prescivit] perspiciebat. — 620 prò] propter — carnis su
perbia] superbiam — prò deo] propter dominum. — tì'21 decenter tamen]
tam decenter. — dem] add. eidem. — 621s. marito meo] om. — quid]
qnit (3). — displiceret] dixplicere. continyat. — 624 meritum] add. nobin. —
625 expectemus] donct. — 627s. predicans] predicando. — 629 et] ad. —
630 instantia] instanriam. — 634 vitanda] om. — poterat] poxset. — 637
— 640 — 642
ant] om. vitandis] om. mittendo] dimittendo.
P. 24, 647 adolescentia] add. mia. — 648 missa] mensa. — 651 de
ponendo] deponere. — 654 consuevit] coiuniecerat. — 658 purificatione]
add. sua. — 663 pretiosis] pretensiti. —• 664 venire] ire. — 665 laueis]
add. vfxtibwi. — et nudis] mtdisque.
P. 26, 681 locabat] cottocabat. — 687 consuebat] add. vestes. — 688
baptizari) add. et. — 694 sepulturam] corpora funeranda. — 695 pro-
priis manibus] om. — fecit] preparabat. — 697 eorum] add. devote. —
(i!>8 interfuit] intererat. — Afagrium] om. — etiam] et. — 699 in] per -
parte»] add. celerrime. — 700 conscidit] conscindens. — 700s. tantum...
inipendens] in mortuorum sepulturix alacrìter expendebat. — Add. Itrm.
— 702 — pauperem] add. semel. — 703 et audiens] rum aii-
etiam] om.
diret. — 704.s. ipsius... poterat] quod debita propria soli-ere nvquiret. —
706 solvitj add. misericorditfr ipsa. — 707s. inveivi in] om. — 709 novis]
om. — vel] atit. — 710 novis] add. indui.
(1) Hio interpolontor verba seri bau: • Hic erubeteaut... », de quibos p. 62,
22sqq. (2; Ita etiam in breviori i-eounsione; et quidem verius.
(H) Hniusmodi variantea mere orthographicaa bino oinisiinus.
DESCKIPTIO NOVI CODICIS DICTORUM IV ANOILL. S. ELISABETH. 67
P. 26, 712 add. Item paupere. — 715 vel] add. etiam. — 717 inqui-
om. — hospicia] add. per semet/pxam. — 718 — 719 et
rens] se] om.
compassionem] om. — 720 excitaret] excitaretur. — 721 distarent eorum
hospitia] distarei domus eorum. — et] om. — 722 quantumlibet] qitan-
tumcumque. — esset] foret. — 722s. lutosa vel aspera] Intontiate, ardui-
tate xen lapidum asperitate difficili*. — visitavit] intrabat vixitans. —
724-7 intrans... consolans eos] nec exhorrebat fallimi vilin[i<]iinix sordidix-
que. camendis intra .vedere. Et timc non veniebat mami vacua, sed sicitt
sermone sic etiam miniere conxolabatitr eos. Sicrjìie beata. — 728 captans]
raptabat. — remunerationem] add. scMicet. — 781-6 Quadam... sustinebat]
Item quadam die, ni pensati persone fine nobilitateti», yuoddam opus ma
gni ficum indicabili eam fer.imte, dum ralenti appetitili cuiusdam nati« fa-
cere pauperis, lactis ab gratinili secreto vacam mulgere niteretur, ingo
lfivi l'Uà, pede superbo, cum lactix effuitione dedit ictum sancte matrone. —
737 Vivo] Item vivo — marito] viro. — 740 s. quodam tempore] dte.
quadam. — 743 Misenensem] Mixnensem.
P. 27. 753 eius] ipsiiut. — 753s. procidens et anelile] jrrocidit curii
anfinix. — 756 imposuit] add. et. — 757 spoliate] expoliate. — 706 tantum]
om. = P. 28, 771 Sub] Itrm sub. — Warthbercb] Marchptirch. — 772
altissimo] om. — 779 pluries
visitabat] visitabat, et hoc pluries in die. —
781 anime] om. — . 782 s. tam... cibariis] om. 784s. vendens] venti fbat. —
787 nnllam] add. omnino. — 795 detergens] add. eonimdem inflnnomm.
P. 29, 796 eorum] om. — 797 salivam... infirmorum] sudores, xeu sordes
aliax, oris salivam, vel horridas cibi reliquias labiix inherentex ac dentibiat,
abhominabilem narium filtrimi flexix genibux humilitcr ac devote puraa-
bat. — Add. Jteni. — 800 habuit] habebat. — 801 puerulos] parvulos. —
802 providit] providebat. — 803 et] add. taiu. — 800 intrantum domum]
om. — 806 currende] concurrentex. — 809 et (magia")] ac. — 809s. et defor-
—• — 813 puerulis] parrulix. —
matos] deformatoxque. dilexit] diligebat.
815 emit] add. frequentar. — 816 in] ea. — 819 altissima] add. et. — 821
aupra petram] nuper lapidem. — 824 distribuii] dintrìbiienda erant. —
solationem. — 829 elegit] eligebat. — locabat.
solatium] locavit]
P. 80, 837 vase] add. -vini. — 839 omnibusque] omnibus et. — 840
— 841 — 842
dedisset] add. tam totum. videbatur] ext. remansisse] add.
probatum. — 848 fuerit] add. vinum. — 847 calcios] calcfox (1). — 848
pedes] add. tnio.t. — 849 eis] etiam. — 855 distribuit] ditttribuebat. — 856
— 857 dedit aliqua] aUqttid dabat. — Et
licentiavit] Ucentiaba(n}tur. cura]
Cum vero. — 858 babuit] habebat. — 860 dedit] dfibat. — 861 ut] add.
hiis. — 862 sed] add. ut. — 864 laboretis] laborando ; add. xine culjxi vi
vati*. — 866 non (manducet)] nec.
P. 31, 867s. Inter... surcotium] Item quadam vice uni dedit camisiam,
surcuttu-m et calceox. — 869s. ad terram cadens] om. — 871 moritura]
mortila. — 874s. doluit se dedisse] om. — timens] tiniuit. — 882 palatio]
add. suo. — 884 operiens] cooperiens. — dixit] dicebat. — 8ÌK) fecit] fa-
debat. — 891 domini] om. — 895 humillime] om. — 896 pedibus] ad pede*.
— provoluta] add. Et ut publica
fama de ipsa ne habet, cum ip.wrum
unius horridissimi pedes lavarci, cepit contro suam voluntatem nominiti
iUiiiti miseriarn abhorrere. Sed statim supra humanum modum compimela,
ex tadem aqua minerabilex hommis pedes lavabo t, iam nimirum virulenta
intigninole ntaque non panini axxumpto barimi ne bibit. — 897 Et poste»]
Ex eo iam tempore. — 897 s. reperii] reperisset. — sedit] sedebat. —
— 900 — 903 —
899 exhortans] confortane. eos] om. multa] multaque.
largiens] add. recedebat.
P. 82, 904 Praeterea] Item. — 905 vitabat] viians. — 906 abstinens
cumino] omnino cessando; add. humilis habitus formam omnibus predi-
cabat. Item. — 908 et vultus] viMusque, -» 916 recolunt] rccolimus. —
918 matrimonio] add. insta. — 919 miro se affectu] Hit felice» coniuga*
felicitar ut pauci se. — 919s. et se] om. -- 9'21s. invitantes et confor-
— 925 intenderei
tantes] confortante[s] invitabant, necessario] intendere
cogeretur. — 927 habens semper pre oculis] quem pre oculis habebat pre
ponderami. — 928 ad] om. — 929 exercenda] exercendi. — 930 spectant]
pertinent. — 931 concessit] add. et plenum. — 934ss. In bis... tercia] om.
P. 33, 940 vero] om. — sui] om. — 941 fuit] est ; — add. sancta Eli-
sabet. — castro et] om. - 942 possessionibus] add. et. — 942 dotalitii
sui] dotaliciis mivi].
— 945 iuvene] vivo. — 947 castro] add. proprio. —
intravit] ingressa est. - 948 curia] curiam. — 951 et] etiam. — 952 ubi)
hic. — illa] ipxa. — nocte] om. — in] cum. — 954 vero] ante-m. — in] om.
P. 34, 959 sua] add. tanta ac tali. — 962 recipere] suscipere. — 965
— 970 — 973
allatis] add. sibi. huius] eiusdem. domum] add. cuiundam.
— 975 pignoribus] add. cunctù. — 979 sene. — 980 ibi] in eadem
se]
domo. — essent] add. spaciose. — 981 quia] add. tam. — 982 et] quam —
gravaverant] gravabant, — 983 et suos] cum suis.
P. 35, 989 sordidam] sordibus pienoni. — 990 initio] add. sue deiectio-
ni,f apud tàbernarium scilicet. — 992s. hominibus mariti
sui] vasaHin siti*.
— 994 patiens] om. — — 996
bonis] ratione simul etiam bonis omnibus.
add. nimium. — 998 ipxum. — 999 habere poterai. — 1000
et] id] habuit]
impendit] erogabat. — 1002-10 ab ea... Elysabeth] species et elemosina*
et alia que egritudini sue competerc-nt sepius acceperat. Hec cum xemel
beate in qnodam arto civitatis vico in qua pauci lapides ad transeundiim
olì luti profunditatem positi erant, eunti ad eo.clesiam obviaret, nolens
cedere iuxta Catoni? sentenciam, indignanti humero sanctam impéUf.nx
in luti profundum deiecit. — 1013 patienter] pacientissime. — sustinens]
sustinuit. — 1014 multum] multilingue. — 1016 vero] om.
P. 36, 1027 dictas] om. — 1037 contemplatione] add. iacentt in quam.
— 1038s. quandoque flens clausis oculis et — 1047 sepa-
breviter] om.
rari] add.: Domine, gratta» ago tibi, quia in ossibus mariti mei midium
desideratis consolati!» ex misericonliter humilitatem meam. 2fw SCM, Do
mine, quantumlibet eum dihxerim, tamen ipsum diteci ixximum tibi a ne
ipxo et a me in xubsidiiim terre nani-te oblatum non imideo. — 1050 eam]
add. ut. — 1031 quo] add. fune. — 1052 locuta] add. digiiaretur. — 1054
vieta] devicta.
— 1056
lesuni] add. Chrixtum.
— 1061 vidi] videre-m —
fui] add. nimis.
P. 37, 1069 sicut supra dictum est] Ita Domine. Tu vin esse mccum.
et ego volo esse tecum. — 1070 Dieta vero] Iterum dieta. — 1073 offer(r]e-
P. 39, 1127 vero] om. — 1129 Botenstein] om. — ibi] ibidem. — 1131
sicut ipsa intellexit] om. — 1138, suum] xpemque miam. — cum lacrimis]
om. — 1133 s. castitatem suam] propriam castitatem. — 1135 afflictorum]
proflictontm. 1138 eam] om. — Babenberch] Babinberch. — 1139 ossium]
ossibuji. — 1141 — 1143 receptis] .«<-
referebantur] trans ferebantur (1).
scepti.t. — quod] quia. — 1155 eum] ipsitm.
P. 40, 1159 me] add. cum ipso. — gratie] add. Jhesu bone. — 1165
Reinhersburnen] om. — 1171 caverent] cautionem facerent. — 1172 eius]
ipsius. = P. 41, 1175 omnibus] omni parte. — 1180 donationem] dotatio-
nem. — 1181 suorum] filiontm. = P. 42, 1182 competente!-] add. ex. — 1182s.
coacta est inde recedere] cogitur ex propria fugere civitate. — rurensem]
rupensem nomine. = P. 43, 1186 umbraculum] obumbraculum. — 1192
— 1196 prò] om. = P. 44, 1202 — 1207 copioso] copione.
fuit] est. ei] om.
— 1208 regaliter] om. — 120!) add. breviter. — 1212 pauperrima]
omnia]
add. Christi pauperibun et omnibus. — 1214 largiens] cum decotione ex-
pendens. — 1215 habuit, erogarat] habtbat, erogabat.
P. 45, 1216s. hominibus terre] suin toriusque terre maioribits. — contu-
— 1218 blasphemia et magnum] blasfemias maximumque.
melias] add. et.
(/audio. — curarent] diynarentur.
— contemptum] add. eum — 1221 s.
reputantes et insanam] et insanam omnino reputantes. — 1223 mundi]
et mundi gloriam. — 1224 add. etiam. — 1226 gaudens] gaudentin-
et]
sime. — 1229 improperabatur] improperaretur.
P. 46, 1237 sanctorum] add. plurimonim. — 1238 ipsius] eiu-x. — 1239
ipsius] suis, — spirituali] speciali. — 1240 eam] add. fidcliter. — 1241
eum sibi] ip.tum ei. — 1242 totani] add. etiam. — 1243 ipsius] add. ma-
giitrì. — expendebat] expendit. — 1245 quod] qui. — sic] om. — 1246
castigat dominus, diligit] deus diligit, castigat. — gloria et divitiis] di-
viciis et lutnorìbus velociter.
P. 47, 1262 et] ita ut. — 1265 reputo] repittem. — Itera] Etiam. —
1272 s. pure solum deum] dttigendum Dominimi solum. — 1274 Item]
Tane. — 1275 temptavit eius] ipsius cepit temptare. — 1276 s. in omni
— et — 1279 plus] m-ayix. — 1280s.
bus] per omnia. sibi] ei in omnibus.
sibi... repulit] sua sibi dilectiores de cetu aliorum extra domum repulit,
et hoc siffittatim.
P. 48, 1282 de quolibet per se doleret] prò singulis dolendo deflenn
affligeretur. — 1283 me] ipnam. — ei] nibi. — 1284 predilectam] cari-isi-
mani. — 1284 ss. ab ipsa... dimisit] poxt alias extra fecit et ab ipsa tota-
ìiter separavit, quam ipsam beata cum intinitis lacrimis et maxima cardia
dolore dimisit. — 1287 meam] eiuadem Ysendrudix. — 1288 ei] beate Klì-
aabft. — 1289 specialissime] add. xemper. — 1290 repulit] repellere cu-
ravit. — quam] et hanc ipnam. — 1292 lacrimis ac suspiriis] inenarrabili
dolore. — 1295 ac] et prudenti. — 12H6 nos] ancillan que scruni in honore
vijcerant ne. — aliquid] om. — 1297 secum] rum ea. — 1298 tractare]
tractarent. — eam] ipsam.
P. 49, 1299 dolere] add. posse fo[r]midabat. — 1299 ss. Preterea...
— 1302 ad-
volens] Fuit etiam alia subtrahendi sola causa quia volebat.
— —
servata] servando.
— 1312 s. a
herere] vacare. 1308 eam] om. 1309
magistro Conrado] ab eo. — 1314 nichil] iitt. — 1316 retinebat] retineret.
— 1316
effunderet] add. totum.
P. 50, 1332 s. verbera sustinuit] sustinuit tam nerba quam verbora.
— 1334 ss. quondam...
domini] ex ingenti quondam desiderio in meino-
rùi sufficientia; add. et celerà omnia que, tali nei/olio necessaria forent.
— 1596 eius] sutim. — 1597 iussit] fedi. — 1599 et ei benedicebatj be
nedicenti ei. — 1600 per quatuor ebdomadas] quatuorum meniteli. —
(!)
1601 providit] providebat. — Paupercula] add. vero. — 1602 benefici!]
add. tanti citine. — aero] om. — 1604 eiua] suum. — 1605 et calcios pro-
prios] cum proprii calcei — add. quon ut ei darei. — 1606 eius] suis; —
add. extraxit, insuper. — 1607 denarios] om. — 1608 pellicio] add. suo.
— 1609 anelile eius — 1611
diete] predicle ancille sue. etiam] quoque.
P. 59, 1614 recessit] add. mulier. — 1615 eciam] add. Elisabeth.
b.
—
duos] om.
— 1616 Mane] add. autem ipso. — 1618 matutinarum] tna-
tutinorum. — 1620 Habeo] Habea (!). — 1624 apporta] porta. — 1625 illi]
add. anfequam abcedat. — igitur] add. Olà. — 1627 invenire] add. se. —
1629 Ancillae] add. autem. — 1630 beatam Elisabeth] dominarti. — 1631s.
de recessu] dwcessum. — qnod] om. — puerum] add. xolum inventimi,
qitem aduni mater. — 1638 villa] add. ad. — subito] statim. — 1640
universas] add. tochis.
P. 60, 1651 prò] propter. -- 1653 aliud] aliquid. — 1662 Eequisitus]
add. vero. — 1663 demonstravit] demonstrabat. — 1665 et illa] que etiam.
— 1667 valebat] vaierei. — et] add. sic. — 1668 petivit] peciit. — add. et
optinuit. — 1668s. offensa et ingratitudine] ingratitudini» offensa. —
1672 ingratitudinem] ingratitudini* malum. — 1673-5 ne illae... ipsa] om.
— 1678 Et] Statimque.
P. 61, 1682jadd. perpetuo — 1696 eius] suo. — 1697 indnta] om.
fuit] add. in. — 1699. Extra... proprium] quibus et hospicitim providit et.
— 1703 serica] Serecria (!). — 1709 — deporta-
nature] add. frequentar.
bat] portarnt.
— 1710 portans] poitituni. — 1711 ipsum] om. — etiam] om.
— 1712 defedatos] fedatos. — 1713 eidem] idem. -- 1714 loquebatur]
colloqui batti r. — 1714s. etiam] Item. — 1716 Marpurch] Marcftpu[r}L'h.
P. 62, 1719 balneatis] add. strabat. — depositis] depositos. — 1720
ipsos] ipsa. — Quadam] Item qu. — 1722 consueverunt] coiutuerunt. —
1724 tegens] om. — 1725 locuta] attocuta. — 1727 nostrum] add. Ihesum.
— 1731 etiam] Item. — 1734 — 1736 quam] nane; — add.
sanie] xcabie.
itaque. — 1741 calciamentorum] calcia menti. — solvit] solmbat. — 1712
voluit] volebat. — 1743 sed] add. ipsa leprosa. — permisit] perni ittebat. —
— Ungues] add. quoque. — 1744 manuum] add. ipsius. — — pre
et] ac.
cidi precidebat. — 1746 tangebat] tergebat. — 1747 ad tempus] MI breri
t]
P. 65, 1808 frater] om. ; add. factutt. — 1810 sibi] add. de predictis.
— 1816s. multo] magno ; — add. Marchpurc. — 1817s. ad- terrarii suam]
om. — filiam ipsius] beatam Elisabet. — 1819ss. Audierat.... destituta]
om. — 1821-4 ei veniens... mere] Dum autem predictus Comes venisset
iUuc et eam vidùwet ad colum sedere lanamque filare. — Et] om. — 1826
— 18^7 prius] plus. — 1832
dicebat] dixit. nativitis] add. mie. — 1833
Nr, vero alùjiiid a paupertatis virtute deesset, pallium. — 1834
Palliimi]
breve fuit] etiam parvum erat seit curtum. = P. 66, 1835 prolongatum]
Maiiicas] Manica. = P. 67, 1837 ruptas] rupie. —
prolungaturam. — 1836
alteri us] diasimUis. — habuit emendatas] erant emendate.
P. «8, 1840 siifficienter] sufficientes. — habuit] habebat — 1842-4
super... dicebat] -necessitate compulsa proptcr frigux se. collocanti, leta
dicebat. — 1845 sarcofago] sarge fogo. — 1846 erat gaudens in tributa-
tione] muUum yaudebat prò tante, penurie vilitate. — 1847 Vocata] add.
quoque. — quaudoque] aliquando. — 1849 de Kizingeii] quadam. — eius]
ipxius. — 1850 et cogebat eam ut] Voluti autem, ut beata Elisabet prop-
ter labore-in inidtuin. — 1851' balnearetur] add. et coegit renitentem. —
1851s. Que... balneum] Sicque coacta beata Elisabet intramt, et misso. —
1853 fecit] add. tantum. — ipsnm] om. — 1854 et (illuc)] atque. — mo
— — 1855 subito] statini. — 1857 coni-
vendo] pedem ihuxndo. Hic] Satin.
modi] commodum;
— add. diligere. — impendere] om. — 1859 quaiidoque]
om. — 1860 opere] operi. — 1860-2 rnanuùm... insisterei] manuum iiud-
stcns beata Elisabet, ut dictum est, et hoc causa acquirewli. — vocata
— 1863 per mag. — 1864s
fuit] -vocaretur. Conradum] a nwyistro Conrado.
ut... veniret] de Marchpurch ut veniret Ysenach. — 1865 Et] Rara igitur.
— — 1867
de] prò. Allteriburcli] Altimbiirch.
P. 69, 1873 Irmengardis] om. — dixit] dicebat; — add. predicta an-
cilla beate Elisabet. — 1874 audivit a beata Elisabeth] audierit eam sic
dixisse — 1876 et] sed. — 1877 illam] iptsam. — 1882 Conrado] add. -ut i ioti:
— 1883 noa habet] nichil habfret; — add. aut habcre vettet. — sed est
omnino] ut tìt ego.
— 1884 mendicans] add. essem. — 1884a. —
ut] et.
Item dixit. — 1888s. beate om. — 1891 Deiix.
etiam] Elisabeth] dominila]
- 1893 dominus] Deutt. — 1894 Irmengardis] oin. — 1895ss. magister...
Elysabeth] beatam Elisabet magister Conradus semel vocave.rit. — 1900
et petebant] petebant etiam. — claustrale^] add. eitmdem monaxterii. —
1902 adventu] die admntux. — daret] add. ei. — 1903 intraret] add. nec
obtinuerunt. — 1904 et ipsam... intraret] om.
P. 70, 1908 Iiitrabat nichilominus] Veliteli* autem nichilominus intravit.
— 1909-11 confisa... — intelligens] ut coynovit
Conradi] a xuo magistro.
ipse. — I '.'I I - -, evocatam... arguens] xtatim er-ocavit cani cui. — 1915 exhi-
ecclesie., — 1917
incurrit] incurrerat. —
add. jirecipìens. — 1916
biiit] eius]
1918 intrando] add. sine licentia. — 1920 foris] foras. — foris] om. — 1921
— 1922 — 1924
ostium] hosthim. ei] add. mai/ixter. Gerhardo] jtì-abeardo.
P. 71, 1925 eas] iUas. — 1929 deus] add. cum lacrimi». — Et] ijuo
•peracto vertere, — 1930 Irmengardis] Hyrmingardis. — 1932 habuit]
add. in dorso. — et] sed. — 1934 acrius] amplnts. — fnerat] fuit. —
1935 dixit] dicebat; — add. qirod. — 1938 ipsa] add. sermonem omni accep-
tione dignum. — Nos] add. inquit beata Elisabet. — 1941 in fiumane]
secus aquc decursum, nam. — 1942 inundante] increscente. — 1943-5 et
(!)
citbat. — eius] suas; — add. tam ignobile* guani nobile* que secum re
ligiose vivebant. — 1969 eius] ftuum. — 1970 eius] sua. — Quadam] add.
iyitur. — vice] add. super hoc nimis erttbesccns ac stupens. — 1971 dixit
Innengardis ancilla] Hyrmingardis ancilla eiws dixit ad cani. — 1975
vobiscum.... sedemus] ad latus vestrum sedemus et vobiscum comedi-
mua. — 1978 ipsa] fila. — Elysabeth] om. — Ecce] add. inquit, nunc. —
1979 sinu] add. hoc est in gremio. — 1980 Irmengardis] om. — 1981 sinu]
yremio. — 1982-92 Dixit.... invenerunt] Et quia ad imitationem Salva-
torti ob ctiius amareni universa cantempnens, nemetipsam sibi negaverat,
non ministrari xed ministrare volebat. Ne quid deesxet sancte offltio ser-
vitutiti, scutellas et patellas sótticitudine devota lavabat. Quare et sepius
giib alterius occasioni^ pretextu emittebat ancillas, ne prohiberetur ab
illis talia exercere, et sic frequenter, cum redirent, reperiebant /psam
predictorum vasorum locionem ex?rctnt?m. Quandoque etiam uninerxa
Iota inrtniebant, xicque, tam beato pulcroque modo prepoxtfrato feliciter
ordine, contingebat in ilio .sanctitatin hoxpitio dominata, aìiciUari et ancil-
lam dominari. — 1993-2010 Accidit... obstruebat] om.
P. 73, 2011-3 Ibat.... pauperum] Ojteributt nero misericordie intent[a\
more nibi solito domos pauperum cum mtiii ancillis circ.iiibat. — fecit]
— 2014 et — 2015 ad dandum pauperibus
faciebat. (carnes)] om. et] que
ornata. — 2017 et] etiam. — 2018 lectos] lecta. — et] add. quicquid deerat
— 2019 — 2019-22 et con-
reficifbat. et .tic demum. instabat] iimùtebat.
suevit.... honorare] om. (1). — 2023 Item consuevit] Nobilitati auteni in
time liberalitate — —
cogente, conaueverat. multa] multati elemosinali.
2025 et cum.... Conrado] Videns autem magisttr Coiiraiìux, qiwd nihil sibi
rttineret, dedit et maiidatum. — 2027 simul uni quam unum] quam unum
simal. — 2028 daret] add. jmst quod. — 2030 intellexisset] iittettfxi't.
P. 74, 2032 denarios] deitarium. — 203i? Sed panes] Ut autcm hoc
factum est, pia denuo collidiate panes.
— multiplicavit]
mult>2ìlicabat.
— prius] add. denariox. — 2038 paratissima] paratissime; -- add. In
indio enitn vel modica m contradiccre aiulcbat uno muglisi ro, qwm prò
Chrìsti amore spante sibi elcgerat preceptorem. — 2040 Conradus] pre-
dictus. — 2041 fuit] esset. - visitandi] ad visitandum.
— 2043
nuntio]
add. Sic facio statimque c.epit redire, dicens. — 2044 testudini] teatigini.
;
(1)
lu sequentibus paragraphis, usquu ad tcxtum co-
1.
De transitu ipsius.
Epilogue.
Friburyi Helretiomm.
IZDsTIEiniTTJS
DE S. BERNARDINO SENENSI 0. F. M.
(1) De vitis S. Biîi-nardiiii Sen. of. Potthast, Biblioth. hist., II2, 1210. I)i-
bliotheca hagiographica lat. (BHL), I, n. 1188-1201; Supplem. par» аЦ. (1912),
1188Bq. Cf. AFH II, 833-4. De vita S. Bernardini auctore Fr. Sánete Bon-
cordis, of. AFH V, 99sri., 581; earn, valde rhetoricam et parum lustoricam,
edidit P. Seraph. Gaddoni, O. F. M. ap. La Verna, IX, 896-407, 5Ü3-12: X,
18-31, 11-1-29, 259-6(i. Inde separatim prodiit, Arezzo 1912, VIII, 56pp.
(2) Cl. Bibliothecae L'uiversitatis Wratislaviensis diructori hio gratias
agere liceat quam pluriraas pro Codioibus I. F. 280 [quem A nomino] et
I. Q. 437 [quem B appelle] mihi Bonnain ad lihenum humane transniissis et
olarissimo Professor! Dr. Juugnitz, qui me de Codico Í. Q. -137 amaiitis-
sime monuit.
(8) Betträf/e zur Geschichte der Sächsischen Franziskanerprovinz vom hl. Kreuze,
Dusseldorf 1908, S. 71. — De eo breviter ap. AFH IV, 376.
(4) Cod. I. F. 280, fol. 294v.
SERMO S. IOH. DE CAPISTRANO DE S. BERNARDINO SENENSI. 11
consurgere et ipsum Deum adorare, qui eum elegit, Ysaye XLII » (9).
Immediate post hanc sermonis dispositionem dicitur: « 7/ec flint
thema per Reuerendum fratrem lohannem de Kapistrano prò com-
mendacione beati Bernardini in Olomuncz (10) me presente satis magi-
straliter assumpta et per me, niinus dig»itm, vestris reuerenciis eji'i-
liter, ymo multum pueriliter in nostro themate i»trodiicta»(ll). Ex quo
eonstat « sermonem notabilem » non esse a lohanne a Capistrano
directe habitum, quamquam ei in sermonis initio sermo attribuitur,
sed ab alio praedicatore ignoto, de Ordine Fratrum Minorum, quod
ex ipso sermone eruitur (1). Auctor vero sermone S. lohannis usus est.
lohannem a Capistrano « sermonem notabilem » non habuisse, patet
etiam ex eo, quod Ше praedicator ignotus provocat ad lohannem a
Capistrano extollendo S. Bernardini virginitatem, dicens: « Sic eciam
beatus Bernard inus obturât aures suas, ne audi[r]ent huius mundi
fallacias, quia posset macular! sui cordis mundicia, quia pura virgo
fuit, ut idem frater loannes Kapistrano erectis manibus, teste sua con-
scicncià, pluribus presentilnis cum magna devocione afflrmavu (2) » .
Deinde in Johanne a Capistrano innititur, narrando S. Bernardinum
accusatum fuisse apud Papam Martinuni quintum ; dicit enim : « In-
surrexerunt autem quidam, quorum peccata beatus Bernardinus cor-
rexit, dicentes : Ecce iste monachus nova prédicat et nihil novit nisi
de die in diem novitates annunciare. Deinde ipsum accusantes multa
mala et falsa aput dominum Martinum papam quintum contra ipsum
proposuerunt atque ad curiam Romanam citaverunt. Citato autem
beato Bernardino, misit fratres cum literis lohanni de Capistrano,
ut cicius veniret et secum ad Apostolicum pergeret. Quibus auditits
frater lohannes de Capistrano, ut ipse per se retulit coram magno
populo in Olomnncz, ad beatum Bernardinum festinat ipsumque iu
magna tristitia invenit (3) » . Insuper ex pluribus aliis locis (4) con
stat lohannem a Capistrano sermonem notabilem * non habuisse.
«
(1) Cod. B. Ex textu infra allato patet, quod hic <serenitas* legi debet.
(2) Cod. B, fol. 309. (8) Cod. B, fol. 294v.
80 SERMO S. ЮН. DE CAPISTRANO DE S. BERNARDINO SENENSI.
(li Sancti Bemardini Seiienais Ordinis Séraphin Minorum opera omiiia, opera
ut labore К. P. bannis de La Have, O. K. M., Parisiis 1636, p. XXVII-XLII;
ed. Veuetiis 1745, p. XXXIV-XLIII. Cf. BHL n. 1190.
(2) AA SS mai. V; 259. (8) L. o. oct. X, 439. (4) BHL 1190.
(5) Earn primus edidit Van Ortroy, S. I. ap. Anal. Holland. (AB), XXI,
1902, 58 sqq. (6) AB XXI, 58-9.
SERMO S. IOH. DE CAPISTRANO DE S. BERNARDINO SENENSI. 81
logos, qui cum aliis vitis S. Bernardini ab eius aliis coaevis compositis
piane discrepante, scil. cum Barnabaeo Senensi (1), Maphaeo Veghio
Laudensi (2) et auctore anonymo, cuius vitam S. Bernardini edidit
primus R. P. Ferd. Delorme, O. F. M. (3), ut sic identitas auctorum
videi, vitae Capistrano ascriptae et nostri sermonis anonymi clarius
os tenda tur.
«... dixìt domine Dyne, amice sue: « ... qnandoque dicebat, Philwa-
O philocaptut sum. lili autem turbati plus sum, morerer ea die, qua meani
magno zelo cogitante, de benestate amasiam facie ad faciem aspicere non
sancti Bernhardini timentes, ne cum valerem... Tobia... non intelligens,
aliqua virgine extranea esset philo- affligebatur cordialiter, intimo per-
captu».... Interroga vitque eum domina cussa timore, cogitans Bemardinum
Thobia dicens: die mihi, que est lila de aliqua mortali puella moro ado-
virgo, de qua dicis, te philocap/um; lescentium philocaplum; ipse autem de
dixit sanctus Bernhardinus: Ego sum gloriosissima Virgine Maria loque-
philocaptus a Maria Virgine batur > (4).
« Erat autem protunc circa portam • Est enim tupra portam avi-
Senengem, ubi itur ad florenciam, ubi tatis Senarum, quae duci/ Florentiam,
erat ymago Marie in representacione as- imago depicta quaodam Virginia ylo-
sumpcionis Marie, et est figura devota, ritoae, r.um reproesentatione triumphalis
quam sanctus Bernhardinus visitami sal- As/atmplionis ejusdem,... i/uam fi/urani
tem bis in die, fltcteas (jenua ante illam Sanclus Bernardinus connueverat bis in
Sguram graie» et lauda recitarti... >. die, videlicet mano et soro, devotis
sime visitare, et B. Mariae Virgini
dignas prò posse laude* exolvere genu-
flexus » (5).
' ... dura beatus Bernhardinus « ... prout ipse idem in quadam
X annos in monasferio exemplariter sua gravissima infirmitate revelauit
eonversatus fuisset, infirmatus horri- aslrv'tus a sua quasi matre, Tobia no
biliter... visita tusqne ab amica sua mine, sorore consobrina.... Haec illa
Thobia... hec astrixit eum dicens: fuit, cui foelix Bernardinus post in-
Quero conscieutiam... ut... dicas mihi, gressum religionis, cum esse/ anno-
an servaveris castitatem an non, a rum 31, ex epidimia infirmatus, ...se-
iuventute usque huc. Et respondit ei cretum suae puritatis et incorruptio-
sanctus Bernhardinns dicens: Dico nis tamquam matri Deo gratias agens
tibi. quod nulli homini mundi dicere humiliter patefecit, asserena se ab
proposui, attrictus autem a te sum, ideo omni vitio carnis incorruptum, divina
dico, quod hodie ita virgo sum sicut sibi opitulante clementia, sicut de ven
exivi de utero matris mee » . tre matris exivit • (6).
«Finis huius 1471 ». Est autem Legenda ista illa quae recte edita
est (2) sub S. loh. de Capistrano nomine (3).
Deiix, deu.t meus, ad te ile luce vigilo Psalmo LXII (4). Haec verba se-
•
p.
(3) Quibus testimoniis adiici potest aliud ex Codice saec. XV liibliothccae
ecclesiae Petro-Pantinae Lignitii, n° 11, ubi habetur: « lolianne» de L'api»! rana
S. Bfrhnardini • . Cf. Gemoll. Wilh., Die Handsr-hriflen der Petro-Pau-
in
vitam
liniwhtn Kirrhenlribliothek zii Liegnitz, [i. 11. (4) Ps. W, 2.
(o) Ha<sc verba non iam continontur in officio inissae S. Bernardini.
(6) Est. Iti.
8,
84 SERMO S. IOH. DE CAPISTEANO DE S. BERNARDINO SENENSI
in diebus illis quidam dictus Aman in domo regis Astieri, quia Mar-
dochaeus eum honorare recusavit, ideo a rege impetravit, ut ludaei, qui
morabantur in CXIIII regionibus morti traderentur, sed regina Hester
ex informatione (1) Mardochaei hanc sententiain revoca vit. ludaei videntes
congratulabantur et de pallatio regis Asueri, videntes sententiam revo-
catam, dixerunt: ludaeis visa est nova lux oriri etc. Quod autem homo
luci comparari potest, patet Sapientiae quarto, ubidicitur: Semitae ZM.S--
torum ut lux etc. (2). Ideo dominus ad discipulos suos dixit: Vo.<t f.vt.ÌJt
lux mandi, Mt. quinto (3). Et apostolus: Fuijttis aliquando tenebrae mine
autem lux in d{mino(4). Quare 294v] sanctum Bernhardinum luci, de
[f.
qua vigilo, ut honoretur, comparare possum in verbis praemissis Deux, Deu.*
:
menu etc. In hoc sermone tria principali ter sunt consideranda.
Primo lucis diffinitio,
[Secundo lucis] aparitio (6) et
[Tertio] lucis significatio.
Primo dico, quod lucis diffinitio est consideranda. Unde Angus-
tinus Super Genesim ad literam ita diffinit lucem dicens(6): Lux est
substantia corporea summe simplex in genere corporum, summe simplex
in efficacia. Unde in eorpofibus nihil est utilius luci, nihil communius.
nihil pulcrius, nihil subtilius, nihil impassibilius. nihil velocius nihilque
virtuosius.
Secundo consideranda est lucis proprietas [aparitio]. Nam XII
sunt proprietates lucis habet enim lux primo antiquitatem creationis.
;
pientia (8). Qui non est expertus, qualia scit? Nam qui longiorem rerum
habent experientiam, plura sciunt. Dicunt iuristae: Omne arti fidimi per
continuum exerdtium snucepit incrementum (9). Sic sanctus Bernhar-
(1) Ante et inter vocales in ood. ubique scribitur prò Diphthongos item
1.
e
6,
8.
5,
(6) Textus iste o pluribus locis De Gen. ad Hit.: Migne, P. L. 3-1, conflatus
est; XII, o. 16 n. 82; VII, o. 15 n. 21; o. 19 n. 25; HI, o. n. 7.
1.
1.
1.
(9) Dig., 82, 65, Mai-ciani instit. Ornatricibus legatis Celsus scribit
7.
8,
eas, quae duos tantum menses apud magistrum fuerunt, legato non oedere,
SERMO S. IOH. DE CAPISTRANO DE S. BERNARDINO SENENSI. 85
[!],
cedere dignaretur prolem masculum ad divinum obsequium mitten-
dum; et ita factum est.
Natusque est ex eis sanctus Bernhardinus in die nativitatis
Mariae benedictae. Et cum diligentius perscrutare repori in
r,
civitate Senarum, ubi describuntur oinnes pueri, qua die nasi'imtur
et baptizantur, et sanctum Bernhardinum eodem die et natum et bapti-
zatum ibi reperi. Similiter et e ode m die nativitatis Mariae rucepit
habitum Minorum. Eodem die fecit professionem inter fratres
de observantia. Eodem die cantavit primam missam. Et ilio die fecit
suam primam praedicationem de nativitate Mariae solemnem. Natus
autem est in civitate Massana, quia mater douiinae Nerae introduxit
Tholdum in domum suam, vixeruntque ibi simul ad tres annos, tertio
anno vero mater sancti Bernhardini obiit, et puer orbatus mansit. Sed
Dyna, soror matris auae, sancta inulier, suscepit curam sancti Bern-
hardini. Haec Dyna coucepit et peperit filiam nomine Tliobiam. Post
obitum uxoria Nerae, completo anno sexto, obiit pater sancti Bernhardini.
[!],
alii et has cedere, ne necesse sit nullara cedoru, cum omnes ailhuc. discare pos-
sint et amite arti ficium incremenlum reriinl: quoti magis obtint-re debet, quia
liumanae naturae congruum est. (1) Vita S.
Borri, auctore 8. loh.
de Capistrano, fcitatur Vita), i-., ed. Veneta, XXXIVsq.
1.
(2) In codice legitur «Conarum >. (8) Supple: adeo bene. e. logicus.
I.
(4)
8»; SERMO S. IOH. DE CAPISTRANO DE S. BERNARDINO SENENSI.
[!]
bati, magno zelo (2) cogitantes de benestate sancii Bernhardini, timen-
tes, ne cum aliqua virgine extranea esset philocaptus. Domina autem
Thobia diligenter volens considerare artus eius iuvenis, quia erat iuve-
nis venustus, rubeus, hylaris et castissimus, exploravit, an iret ad ama-
siam suam. Sequitur eum a longe et vidit eum ire ad illam figuram
ymaginis pluries extra civitatem certo tempore. Interroga vitq uè eum
domina Thobia dicens: Die mihi, quae est illa virgo, de qua dicis te
philocaptum. Dixit sanctus Bernhardinus Ego sum philocaptus a Maria
:
Virgiae, et nunquam intendo aliam sponsam habere praeter Mariam. Et
illa: haec semper optavi. Repleta pieno gaudio exhortabatur eum, ut in
hac devotione perseveraret. Videte ergo, quomodo prudenterse ha-
buit in iuventute sua, uxta praeceptum domini Mt. decimo: Estate
i
prudentex xicut xerpentex etc. (3) Nam tempore Martini quinti,
Eugenii quarti et Nicolai papae quinti moderni, qui audi-
verunt sanctum Bernhardinum praedicantem, mirabantur de eius pru-
dentia et ita praeconizatum est, quod vix a centum annis natus esset
aliquis in Ytalia tanta prudeutia refulgens, quanta prudentia sanctus
Bernhardinus refulsit. Ex hiis ergo patet antiquitas prudentiae eius.
Secundo lux habet novitatem irradiationis, quam quotidie
videmus quod novos radios emittit, per quod significatur secunda virtus
sancti Bernhardini, videlicet novitas poenitentiae. Qui enim volunt
domino servire devote, quotidie inveniunt novos modos ad conservandas
virtutes. Videte de sancto lohanne Baptista sanctitìcato in utero ma-
tris per Christum, qui tantae sanctitatis fuit, quod ludaei eum susce-
pissent prò Messia, voluisset, lohannis primo: Co-nfesmis ext, quia ego
si
iwn xuni Chrixtux (4). Ex illa sanctificatione certificatus fuit, quod nun
quam esset peccaturus mortaliter. Et nichilominiis: antra deserti te-
«
neris sub annis, civium turmas fugiens petiit, ne levi saltem (5) etc.
>
»
OJ)
(5) Hyiuuiis Nativ. S. loh. Baptistae ad Matnt.
Lue. (8) Eph.
4,
15.
1.
(6) (7)
I
SERMO S. IOH. DE CAPISTRANO DE S. BERNARDINO SKNEN8I. 87
(1)
Ci) Migne, P. L. 182, 8WI (LH>er de Praecepto et Dùriplina): Audire et
hoc vultis a me, unde inter eat.-tera poenifcntiae instituta inonastcrialis di
sciplina meruerit hanc praerogativam, ut secundum baptisma nun<'U|>atur,
(Idem in Sermone 11 <ìe Diversi* et in Kpialu/n 411, n. 2). (8) Kom. 12,
1.
vt-sp.
I
XLIII. (7) e. 1400. (8) Vita, XXXVI sq. (9) Vita, XXXVII b.
I.
88 SERMO S. IOH. DE CAPISTRANO DE S. BERNARDINO SENENSI.
tate usque ibi vincens praemium etc. (1). De formositate autem ipsius
continentiae patet per testes veridicos, qui retulerunt et iuramento
affirmaverunt ad sanata sanctorum, quod ita se a peccatis continuit, quod
etiam testimonio viginti quatuor confessori! m affirmatur, quod
virgo permansit et nunquam mortaliter peccavit. Ecce magna probatio
testium. Sed videtur maior probatio: dum beatus Bernhardinus X an
no s in monasterio exemplariter conversatus fuisset, inflrniatus est
horribiliter, ita ut in gutture suo mansit signum apostematis et infla-
turae, visitatusque ab amica sua Thobia(2), quae deifica erat, haec
astri[n]xit eum dicens : Quaero conscientiam tuam in ilio, ut salute ani-
mae tuae prae oculis habita, dicas mihi, an servaveris castitatem an-
non, a iuventute usque huc. Et respondit ei sanctus Bernhardinus di
cens: Dico tibi, quod nulli homini mundi dicere proposui; astrictus au
tem a te sum, ideo dico, quod hodie ita virgo sum sicut exivi de utero
matris meae. Ecce quae maior probatio formositatis continentiae eius.
Quarto lux habet amoenitatevn consolationis^Dum oritur lux,
omnia consolantur, per quod significatur quarta virtus sancti Bernhar-
dini, videlicet amoenitas patientiae. Sancti [fol. 296 r] enirn Dei co-
gnoscuntur ex signis, ideo dicit apostolus ad jìomanos quinto: Glorianutr
in spe gloriar fiUorum dei. Non solimi autem in hys, ned et glorìamur in
tribidationibus xcientes, quod tribidatio patientiam operatur, patientia au
tem perfectum opus habet (3). Idem etiam patet lacobi primo (4). Sed
sanctus Bernhardinus fuit patientissimus, quod patet. Nam rnagnas
angustias passus fuit, dnm omnes amici sui, cum esset in XXII anno,
essent exilio proscripti. Ipse autem tradidit se in manus cui usila ni.
lohannes nomine, probi et religiosi viri, qui ad annos XXII pugnavi t
centra haereticos existentes in civitate Basma (5), in qua habetur ino-
nasterium fratrum suorum, scilicet Minorum, quibus fratribus data
est auctoritas, ut possint baptizare. Cum ergo posuissot se in manibus
illius fratris dixit: Bombardine, ni vis enne perfectus, utero consilio (6)
domini dicentis Matthaei undevigesimo : Vadv et vende omnia, quae ha-
ìjes etc. (7); quod et fecit. Nam totam haereditatem suam ad ecclesia-
rum aedincia et pauperibus expendit. Ideo bene verificatur de eo illud
Psalmistae: Dispendi, dedit patipeributt etc. (8). Et intravitordinem
Fratrnm Minorum. Postquam autem intravit religionem, cum tanta
austeritate vixit in loco sancti Francisci de Col u[m]baria, terri
torio Senensis [civitatis], et non comedit carnes, nec ova, nec caseum. Et
expost, dum incepit exaltare nomen lesum, turbae post eum cur-
rebant. Et extunc quidam aemuli insurrexerunt centra eum et rabies
malorum hominum, dicentes: Nos sumus magistri in sacra pagina pro-
bati, miramur ideo, quod tanta multitudo hunc sequitur. Sed sanctus
Bernhardinus patienter hoc sustinuit. In quadam civitate, dum se
mel praedicare t, quidam iuvenis praedicator sibi et suis fra
tribus in ambone publice dètraxit; quod cum relatum fuit suncto Bern-
liardino, dixit: Fratres mei, patienter sufferemus. Altera autem die, finito
sermone in congregatione magline multitudinis, dixit sanctus Buruhar-
dinus: Rogo et exhortor et in visceribus crucia Christi vos coniuro, ne
alkjui.s deferat ad aures meas et fratrum ineorum contuinelias mihi et
fratribus meis illatas, etiam dato, quod maletìcum pessimum me procla-
Iseq.
(1) Sap. 4, (2) Vita, XXXV. (8) Rom. 5, 2seqq. (4) Inc. 1, », 4.
(o) Vita, XXXVIII reotius habet: « per 30 ncmpe annos vel cirritrr ùi
Boatta cantra hereticot ilei-ertavi! •. Agitur de Fr. lohanne Ristorii.
(6) Cod. habet: consilium. (7; Mat. 19, 21. (8) Ps. Ili, 9.
SERMO S. ЮН. DE CAPISTRANO DE S. BERNARDINO SENENSI. 8!)
Monaxterìi f
G iteri aloni m. P. FERUINANIUIS DOELLE, O. F. M..
(1)Ecoli. 81, 27. (2) Cf. Eccli. Sa, 21. (3) Mt. 9, 2. Lue. 5, 18seqq.
de eodciu |iartilytico est wrmo, s»«d non ocourrunt verba: Confide fili etc.
(1) Ps. 55, 11: In Deo speravi, non tiinetx>, quid faciat mihi homo.
(5) Mt. 19, 27. ((i) I Tim. 8, !>. (7) Cod. habet . luci ..
CS) Of. S. Bonaventura, Seni. I. d. XI. ar. II. q. I, Opera Omnia I, Ad
Claras Aquas 1H82, 707, 5.
(9) Vita, XXXVIII b. Wadding, Scriptore* O. M., 57, 40», 45»; Sbaralea,
l; 181 sqq. ; I», 1»7 sqq. Ai'H III, 704.
CODICES DUO ORD. CLABISSARUM SPECTANTES ETC. 91
OO3DIOES IDTJO
FLORENTINI ARCHIVI NATIONALIS
ORDINEM CLARISSAKUM SPECTANTES (*>
IL - COD. 698.
che. le Sore habitano continuarne nte riurhiuxe nel ìitonaxterio, cfip. primo.
Tutte quelle quale hanno abbandonata la vanità del ntotulo. F. 25v:
le
aprexso Civitavechia (sic) a dexdoto di octobre, nel ter$o anno del noxtro
pontificato. = Sbaralea, Bull. Frane. II, 50!) Eubol, Epitome, 276 etc.
;
modo
e
.te debe tenere circa a la elee/ione de Altbadexxe del modo ilei xuo
le
che
e
rariam appulerint, certo adhuc constare non potest ; sed non multo ante
annum 1251 illuc e civitate Parmensi advenerunt. Bulla enim Innocen
ti! IV hoc anno 30 maii data « lanue III
kal. iunii p. n. an. octavo»,
directa est « Priorisse et conventui Monasteri! Monialium inelusarum
Parmensium Ordinis S. Damiani Ferrarie commorantibus(l)».Cau-
sam cur Parma profectae sint, Alexander IV innuit in Bulla data « Ana-
gnie II non. iulii p. n. anno primo » (= 6 iul. 125B): « Cum igitur di-
lecte in Christo filie Priorissa et Sorores Monasterii S. Francis e i
Ordinia S. Damiani Parmensis Diocesi», prò eo quod in eodein Monasterio,
faciente malitia temporum, morari non possunt, in quibusdam
possessionibus, quas emerunt in diocesi Ferrariensi, ecclesiam et domos
ad opus ipsarum construere desiderent » ; mandai «Ministro Provinciali,
Guardiano ac conventui Fratrum Minorum Ferrariensium », ut eis in
hoc auxilium impendant (2). Interdum Sorores sedem temporaneam fixe-
rant ad S. Gabrielem, ut ex alia Innocenti! IV bulla perspicitur: € Di-
lectis in Christo filiabus Abbatisse ac conventui Monasterii Monialium
inclusarum S. Gabrielis Ferrarie n.», data « Perusii Vili kal. febr.
p. n. an. decimo (= 25 ian. 1253) (3)»; donec « Camarinua notarius de
Castro Tedaldo » anno 1256 die 24 sept. ( « septimo exeunte m. sept. » )
a Fratribus Ordinis Eremitarum S. Augustini in eorum capitulo « S. An-
tonii de Politino versus civitatem Ferarie», «vice et nomine d. Bea-
trici[s] priorisse Sororum Minorum que fuerunt deParma
et nane mora[n]tur ad S. Gabrielem ctc. », emit pretio sexcen-
tarum librarum « ferrariorum veterum > « omnia iura etc. in toto
corpore et unione loci S. Guillielmi de foris civitatem
Ferarie, in quo Ordo Fratrum prenominatorum moraba<n>tur (4) », eius-
demque loci eodem die possessionem intravit (5). Ferrariensis, his Soro-
ribus privilegium exemptiouis concessit loannes (Quirmi?)(6), Episcopus
die 14 nov. 1256, quod inclusit et conflrmavit Alexander IV bulla con-
sistoriali « Religiosam vitam » sub die 25 febr. 1257 (7). Prima eiusdem
Alexandri IV bulla directa « Abbatisse et conventui Monasterii S. G u i 1-
1 i elmi Ferrarien. Ord S. Damiani» data est « Laterani Vili kal. febr.
p. n. an. tercio (= 25 ian. 1257) (8)».
Monasterium, quod Regulam Urbani IV postea accepit, paulatim in
magnani vitae dissolutionem abiit, ita ut Eugenius IV iteratis vicibus
n. 46j, quae hic Omelia vocatur, Humilìia inscribitur. (8) L. o., n. 62.
94 CODICES DUO ORD. CLARISSARDM SPECTANTES.
(
)
/
/
[
]
includuntur. Codex in notis mihi exprimitur; fasciculus vero C. —
B
(5).
Documentorum, quae sub nn. I-II
leguntur, momentum ad histo-
riam turn Monasterii S. Guillielmi, turn totius Ordinis S. Clarae medio
saec. XV, neminem fugiet. Praeterquam quod Protectoratum illustrant
Card. Beesarionis (1468-1472), de cuius opera in Ordines S. Francisci
baud multa habcmus(G), ea indicia sunt status Monasteriorum Clarae
S.
(1) Haec omnia habes apud VVadd. Annales, 14Э9, n. 55: vol. XI, p. ЯО,
et in eiusdem vol. Regento Pont. p. 380. 338, 364. Cf. P. Flaminio, Hlcmorie cit.
p. 503-6.
I,
mm. 180X132, ff. 10, ex cjuibus 7v-10 sunt vacua, duabus columnis nitide et
eleganter conscriptus, initialibus ooloratis et ornatis, membranaque coopertus.
Documenta diverso ac in códice online sunt disposita, ut ad singula notabitur.
Of. supra p. 92, n.
1.
batur eiusdem Ordinis vita, quaeque postea in legea vel generalem usum
transfer-uni. — Nn. IV
et VH B. Marci Fantutii et Fr. lacobi de
Primadiciis, inter Observantes tunc temporis praecipuorum, inedita
acta continent: cetera minoris siint momenti; aed simili edenda erant,
ncque cuius tunc haberentur pretii agnovisse, inutile erit.
Post integrimi codicis textum, Appendicis instar 4 alia addam do
cumenta ex eodem S. Guillieliui Archivo deprompta, quae tu m ex pro
prio in historiam momento, tum ex eo quod hic edenda confirmant et
quodammodo complent, ab hac editione non aliena sunt visa.
(a)
oh miiìtontm occupationem diffiutiorùs Butte minime aggravatale (2), quate-
nn.t dìgnetur ad clariorem prestiti beneficii veritatem et fidem perpetuili
temporibus duraturam in (b) infrascriptax gratiax, oraculo vive vocia
Ferrarle indultas, .tignare, calamo oc cttiuiivìx sigilli improntarne,
muniri.
Cum Regula dictarum Sororum dicat (3) quod- loctitoria et cratis
1.
I>etwìt quod (e) ex quo nunc talix munitio non habrtur et locutoria et e.ratix
'ì>redfcta nini de cmte ferrea cimi lamina ferrea perforata, non tcneantnr
<td totem clavorum munitionem.
DBCLARAMUS KT CONOEDIMUS, UT PETITKU. B[I.S,SAKION] CARDINALIS
NiOExrs (d), PKOTBCTOR, coFiRBCrron ET (ÌUHERNATOK OKDINIS s. FRANOISCI
ET s. CLARK.
om. Sancii. — (b) BC om. in. — (o) ora. quoti mox om. no»
B
(a)
C
on^
(1)
phis neque ex autographo, ((uod nota temporis caret, erui potest. Carilinalis
Bessarion Ferrariae fuerat anno 1159, Pium II comitans, qui, Mantuam pro-
fecturus, in hac oivitate moram fecit diebus \l-'£> maii: Diario Ferrarese apucl
Muratori, lìerum Itaì. Scrtplores, XXIV, Mediolani 17SÌ8, col. 203-5: ibique
(col. SU) quo hospitio sit receptns Cardinalis indicatur: «Cardinale Greco
alloggiò in casa di loanne Pellegrino de Sabolico ... del Prà et in casa di
Orpheo del Vescovo Notare dal Prà . Tunc Sorores S. Guillielmi, qua Ordinis
•
Il
etlitam: sed ibi et tunc has quoque sub n. contenta? signasse, excludere videtur
• I
В
B
(a)
ipsa. — (d) add. penolvelur vel. — fe) от. el; item postea horarum. —
В
(f) ВО от. nosier. — (g) от. ttecemritas. — (h) add. familiari/ms el. —
В
(8)
Eubel, XVIII, 281. (5) Cf. Append, п. Ш p. 110. ((i) Eubel, IVJ 277.
3,
(4)
t
DOCC. AD HISTORIAM MON. S. GDILLIELMI PROPE FERRARIAM. 97
(a) B add. in. — (b) B Tunica q. superior. — (o) B om. et. — (d) BC om.
prò. —
(e) B add. sue.
— (f ) C volta ; sic infra : prò simile, cotale ; prò d'essa, della ;
prò colo, voli. — (g) C pergit : presente e da venire possa comm . e despenssare in
tesi B. De r/uesti voti ve ne avea dimandato nel Moti., ma non pinamenle (sic) conio
adesso questa dimanda. Non però che cerchi possano dixpenssare in-t-rl volo delia
Reg. Non altro per la pres. Se reromandiamo tute instantissimamcntc tifile... della
B.* S.a F.*, offerendono a quella. Se noy potiamo cosso pia<;a a quella, siamo
sempre apparichiate et reputaremoqello di soma gratta. ...
(a) Sic in C legerem ; B illwl. Locus certe corruptus : ilio tempore 'i —
(h) B adii. et. — (e) C loco N. nomon tunc temporis Abbatissae Monasteri!
S. Gùillielmi praebet: Osatine; quo<l addit et infra n. VII.
(1) Eubel, IX. 279. (2) Est bulla supra n. 3 in ijiso codice contenta.
Locus apud Wadd. 1. e. p. 273, lin. 29-33. (3) Cf. supra, p. 98, n. 9.
100 CODICES DUO ORD. CLARISSARDM SPECTANTKS.
(I) Episcopus Ferrariensis, '2tì mart. 1460-1474: Eubel, Hierarch. li, 170.
(-2) Cf. Aji/,eni!. nn. I, II et III 1. p. 115. (8) Cf. infra sub n. 49, p. 110.
fi) Scil. 1472-5, 1478-81, 1181-7, l<l!XJ-3; f Mìffi. <-;i'- AKH IV, 82-2S., K-tó.
(5) Wadd. 1517, n. 19; P. Flaminio, Memorie cit. I, p. 151 ss. ; Picconi,
Alii, I, 119s. Buxeturn est oppiilum Diuec-esis Parmonsis in Prov. £egulari
B<jnoniae. (fi) Cf. supra, p. ftì.
(7)Nonnulla verba hic ex[>licu in bis Constitutionibus usitata, linguae itali-
cae parum gnaro prima frontf intellectu difticiliora: Imìota — pallntta, cnlcnlus
(electio per ballotationem): liarlièrì = flebotomi, rainuton»; bavere — colla-
ria: buratare, buratatori = cribrare, cribratores; cantoni = angui! domus; cara-
dori = carros ducentes ; che., sae|)e prò chi; dapoi = dopo, post, postea ; domente =
mentre, dum. interini; nenia = ecclesia; teièra = lectus; manclie = minus; pula
= puer : stare — storeae : tare = togliere, capere ; <;nm;are = cianciare,
confabulare. — Notandum, littoram { tum prò ci (fatano), tum proffi (c,orno),
tum prò z (nenr.a) adhiberi.
102 CODICES DUO OKD. CLARISSARÜM SPECTANTES.
o
nécessita, che día impedimento a la sua SorreUa; ehe perciö in gesia
debe ensere sempre silentio.
ítem, la nocte apresso al fogo sempre se dica septi psalmi
2.
o
altre devotione, vero tengouo silentio; chi fard lo contrario facía la
e.
o
a quflla mensa pifi de se/ Sore; per ogni modo in quflla se servi si
e
II. — DE LA MENSA.
Item, quelle che non convengan*} a la benedictione de la
6.
sença manifesta nécessita, dicano cinqw Pater noster сгпдш Ave Marie
e
(1) Eubel, VI, 278. (2) Seil. Nocturnum Officii Parai B. M. V. (feria II
1
el
III. — DEL CONVENIRE AL CAPITULO DE LA MADRE.
Item, quelle che legiptimamente non sono inpedite, convengano a
8.
U
capituli; quelle che forano el contrario, la matina sequente monetino in
e
terra senga vino. E non se parlino senga licentia fin a che-I sarà finito
esso capitulo cum nulla resjxmda in capitulo se non
le.
colpe; requi
e
è
sita, soto pena de la disciplina a quelle che sona defectuose in respondere.
Item, quelle che fra septimana non sono a colpe, avanti che vadaiìo
9.
le
a la mensa dicano la sua colpa in refectorio, se quel di la doveano dire;
altramente non mangano menestra, vero la dicano al gonio sequente.
o
IV. — DEL
SILENTIO (1).
10. Item, lo silentio se. obserrì inviolabelmente ne lochi tejnpi debiti,
li
e
concio.tiacosa che la Rraidfi (2) dica che dall' ora de Compieta infino a
Tertia Sore debano lenire silentio in gesia continuamente, in dormi
le
e
torio; in refectorio solamente quando se mango. Quelle adoncha che nvli
predirti tempi lochi non serverano silentio, parlando cosse, inutile non
o
e
e
ttfcessarie per più che per uno Magnificat, vero de cane necessarie
e
o
e
sarà molto defectuosa, sia in despoxitione, de la Madre de la Vicaria
o
e
in terra.
11. [39 Item, conci[o]siacossa che. in la lìfgula (3) se dica essere licito
r]
ferme, nientedimeno ordino che, passato una hora de noctv (4), niuna sciigti
necessità possa sfare
II,
se alcuna farà el contrario, dica cinque Pater noster cinque Ave Marie
e
12. se
o
non sia licito a deputate lattare sola quelle che parla cum una sola
E
le
ha finiti
li.
23. Item, niuna possa donare cosa alcuna a Frati, etiamdio cosa da
mancare, senza licentia del Confessore de la madre Abbatissa, soto pena
e
(I) Eubel, V, 278. (2) Eubel, XXII, 383. (3) Te. Or. Ili, 12; p. 56.
Quod Capitulum non inveni. — Praxis tameu Observantium saeo. XV
(4)
post medium haeo in recipiendis novitiis fuisse videtur. S. loannes Capistra-
nensis in suis Ordinationibm an. 1143, cap. II Determino quoil nullus re-
•
:
debent habere....
an. 1430 et Alexandrinae 1500: « Nullus recipiatur ad Ordinem, nisi an
num 14 compleverit- e, 92, 150). Cf. AFH V, 302.
(I.
106 CODICES DDO ORD. CLARISSARUM SPECTANTES.
de'la disciplina per ogni volta. Conciosiacossa che la beata anima del Padre
fra loanne da Capistrano comandi questo ne le mie Ordinatione(\\
che non se debia dare né recevere da Sore alcuna cosso.
XIII. —
[41r] DB DARE ALCUNA COS8A FORA DEL MoNASTERIO (2). .
24. Rem, ninna Sora sia licito dare alcuna canna fora del Mona-
sterio senfa licentia de la Madre o vero Vicaria, noto pena de proprie-
tade; e quello che se d dare, dlasse per le Botare e non per se. E chi
farà el contrario, facia la disciplina.
XIV. — DE SERARB EL DORMITORIO.
25. Itera, nel tempo de la dormitione de estade volemo che se chiare el
dormitorio, secondo la usanza antiqua ; e tute quelle che non sono ne
cessariamente occupate se reducano ne le celle. Quelle che non voiffiano
dormire (a), secondo la Regula (8) se ocupano in tali exercitii o spirituali
o temporali thè non diano impedimento a le altre. E soto grave peniten-
tia la Madre facia serare el dormitorio la .vera a hara competente, tanto
in la estate quanto a lo inverno, recercando prima se tute le Sore .sono
dentro quello; a ciò per lo intrare e uscire più tarde non se perturbano
le altre.
XV. — DE LE TUNICHE (4).
26. Item, non sia licito fare le tuniche cum le maniche strete, consi
'
derando che la Regula dice che le tuniche di sopra tanto in fe maniche
quanto nel busto siano de ìarye^a competente a la honestà, ne Ut qualf
reluce la intrinseca '. E le ovete (b) o paniceli o bavere siano sì posto che
copre.no la fronte secondo la Reyula, soto pena de la disciplina. Questa
medesmo se debia observare de le stameyne, e che siano facte in forma
honestà e religiosa in largeqa e longeva. E li munteli siano crespati non
cum vani/ade e modo de done vane, ma grossamente, simplicemente come
done despecte e religiose, le quale debeno fugire e schivare [41v] oyni
vanità e curiosità de fora, la quale, secondo s. Augustino, demonsfra la
vanità e lascivia dentro: non se convelle a done spirituale e religiose.
(1) OrtlinalioHfx ncu C'on»tit ultime* li. P. Fr. lonmiù rie C'ai>iitrano super Jìe-
gulam Fra/rum Min... an. 1443... ei/ilae, apud (Jliroti. Itisi. -Icy. I; cap. XI, p. Itti.
(2) Te. Or. VII, 8; p. 65. (8) Eubel, V, 278.
(4) Eubel, IV, 277. (5) EnbeJ, XVIH, 2S1.
DOCC. AD HISTOR1AM MON. S. GUILLIELMI PROPK FERRABIAM. 107
Item, quelle (b) cosse che sono mandate a le Sore da soi parenti o
34.
vero da altri, debiase presentare a la Ab-[42v]bati,tsa, la quale a quella
che sono mandate o in tute o in parte per necessità sua deba (e), a ciò che
(a) Forte supplendum: sedano dapoi, vel quid simile. — (b) Bis quelle,
manu posteriori expunotum. — (e) Snpple: dare, lasciare, concedere. Te. Or.
1. e. ri. 4: « faoiat UH dari >.
(1) Te. Or. FV, 10-, p. 5a (2) Te. Or. Vili, 4-5; p. 66.
108 CODICES DUO ORD. CLARISSARDM SPECTANTES.
lemo che siano quatre Sore per più loro comodità deputate a la rota. E
per niuno modo se manca a la rota; ma due vadano a mancare le
e
aUre du* xtiano a la rota, dapoi che quelle haverano mancato staraiio
e
П) Eubel, XXII, 282-3. (2) Te. Or. IV, 16-7; p. 59. (3) Eubel, XIII, 279-80.
DOCC. AD HISTORIAM MON. S. GUILLIELMI PBOPE FERRARIAM. 109
XXVni. — CHE
(a) DEBIA VISITARE LE INFIRME.
41. Item, che ciaschaduna Sora debia visitare le infirme che iaceno,
almeno ogni altro di, in segno de compassione e caritade ; cum poche
parole, a ciò che el tropo parlare non dia impedimento a quelle o a le
altre. Sfarcisse cadauna servire a l'altra, como comanda la Regula (1)
universalmente. E la Madre debia per si medexma una volta almeno la
septimana in/tifare le inferme, e investigare como sono ben servite, e auplir
in luti li loro bisogni secondo la possibilità del Monasterio, e consolai-le e
conforta[r]lf. a patientia. E quando lei fusxe inferma, facia questo me-
(ìesmo per la .vita Vicaria. Ma le inferme grave se visitano ogni dì, ai-
mene una volta el corno. E quelle che risitano, non referiscano le cosse
del mondo o vane, jné altre murmuratione né reportamenti.
i-ero balate, bianche XX. Incarnando la conscientia de tute, ,ie contirano (1)
a tiare la balata biancha ad alcuna ne non li para a la sua conscientia es
sere apta a la religione, o vero a recevernc in più numero che non par
tano intrade del Monaxterio, per/lò che lo Papa impone (2) che non se
lf,
ne. recevano (a), ma tante quante, possano vivere, senga penuria de
le
intrate dice, se farà lo contrario, che, vale che tale receuta non
le
[44v]
e
;
sia Monaca. E perhò quando ne volita ponerc in capitulo alcuna, voglio
che legiati questa constitutione noia, a ciò xapiate quello che site obliyato,
non date la balata biancha pur complaccntia de alcuna persona confra
e.
conurientia vostra, la quale più dovete amare che tute altre, perhò che
le
dice Christo (3) Che nera utile se l'homo dona) salvarti tuta el mondo,
(o
'
:
la mia conscientia nera vulnerata per peccato?' Quasi dica: niente.
e
45. Item, che patini de Novitie non ne vendano per fine in capo
le
li
de, l'anno.
46. Item, che se dica una volta la xeptimana lo Officio de De-
li
functi.
47. Item, che nulla, che sia posta una volta in capitido non habìa
e
Imbuto voce, pòssase ponere. la secunda volta licentia del padre
le
sen$a
Ministro Generale.
48. Queste Ordinatione se lei/ano una volta al mese, almancho de
o
dui mesi una volta, a ciò che nulla se possa excuxare. per ignorantia.
49. Queste Ordinatione raglio io frate Angelo da Clavasio Vicario
Generale obse.rvate (b) voi tute del Monasterio Duxeto (aie), a ciò cìu-
mcglio possiate obsercare la liei/lila vostra. Non raglio perhò che ve óbUgano a
peccato mortale ne veniale, si non in quello che. per Comandamenti de
li
Dio de. Ut (fesia, ct/am de la Regula, site obligate; ma solo voglio che
o
e
;
obligata per obedientia a fare la penitentia, quando la Madre
gi
le im-
jìoncrà, n<! Confessore la possa absolvere se non obedirà facendola.
'I
sotto pena de essere privata de la voce per uno anno; questo voglio
e.
(a) Sic oorrigo ex ... ne riceva non ma tante quante.... — (b) Cod. erronee
obtcrvan/e. — (e) Numeri sic vel omnibus littoria in Cod. sunt expressi.
(1) roa/i[nue]rano?
(2) Conslii u/ion™ Benedirti XII, cap. XXX: Chron. hùl.-leg., 60s.
I,
00
ann. Picconi, Serie, 385s. Ann. 1514 Vie. Glis Obsorvantium elertui
151)7-10:
est; 1517, inn. Min. Olis O. K. M.; 1517, iul. S. B. Ecc.L Canlinalis:
1
(«lira oxstant Pro Moniati/nu, detcrminata in Cap. Prov. nn. 1H7 <|iiae
li
tamen cum bis Ordinationibus nil commnne habeut: Picconi, Atti, l(8s.
I,
DOCC. AD HISTORIAM MON. S. GUILLIELMI PROPE FEBRARIAM. Ili
2." Comando a le Rodare, e Auditrice che siano tenute fidelmente de-
nunt iare a la madre Abb(adess}a, se alcuna farà (il contrario.
3.° Che niuna Monaca, excepto la Madre, le Rodare, Anditrice o
Vicaria, possa andare al loco de la rota scnqa speciale licentia de la
Madre.
4.° Che niuna possa parlare più che una hora a la rota o ala crate ;
e le Auditrice stiano tenute fare observare dieta modo di parlare, e ascol
tano quella che se dice, incarigando le lare canscientie.
5.° Che ninna Monaca, essendo domandata a parlare, possa ele^ere
Ir,
Auditrice a suo modo; ma la Madre assegna secondo che sera expe-
le
diente. E quella che sera assignata, sia obligata .venga excusatione an
darli mdla altra vada.
li
e
;
o
a la Madre, sotto pena de la prioatione del vetto [= velo] per uno mese.
7." Che quella Monaca parlarti de forestere dicendo parole per
le
quale se venga a rompere la charitd, per la prima volta facia la disciplina
per uno Misere[re], la 2-' sia privata del velia per uno mese, la 3'' sia
privata de voce per uno anno.
S." Che qualunqna sera comanda per doe So-[4!Jv}reUe in.subu[r]nare
voce per fare Officiale, maxima niente madre Abbatissa, madre Vit:aria,
le
Provintia.
9." Che ninna presuma tare putì picolini dentro per la rota, sotto
pena de u-na disciplina per uno Profundis (aie); se Rotare in questo
le
e
madre Abbatissa.
11.° Che chi volf dare alcuna cossa fora dil Monasterio, littere
o
o
altra cassa, non voglio (a) essa Sara porti, ma dia a la Abbatissa
le
et
It
le
le
es.ia
o
'•olendo dire tal cassa, non voglio sia solfa de' soi pi'ccati, ma lo Pud ri
impana che essa facia una disciplina per uno Miscrere in refectorio,
ti
che essa dica quella disciplina haver facta per hauere reportato de
e
alcuna Sorella.
13." Che se alcuna mentirà per la gola la sua Sorella, per la prima
rolla facia una disciplina in refectorio in capititi*) per spatio de uno
o
Misererà: se anchora farà una altra i-alta simile, vot/lio parti lo rello
el
bianco per una septimaiia; non colendo fare la jteiiUentìa, non sia
e
(1) Codex mutilus sic oxplicit. Cnm ultimus hin codÌRis (inintornus oarpat,
ut snpra in descriptione dixi, foliis H" et 10", et nomini, i]iiod ultiinnm mine
exstat. vacuum sit, inde facile eruitur eam harum Ordinationum jiartem
tantum excidisse, quae in sequenti folio contineri possct.
112 CODICES DUO OED. CLARISSAROM SPECTANTES.
(1) Cf.Emil Gíiller, Die päpstliche Ponitenliarie, Pars I, Romae 1907, p. 213ss.
(2) Cf.pro re nostra e. g. U. Berlière, Supplû/ues ¡l'Innocent VI (Analerln
Vnlû-nno-nelyii-a, V) Romae 1911, n. 225, p. 84; Bull. Franc. VII, n. 14« I b,
p. MO; Crlassbergor, Chronica ap. Anal. Franc. 11, 428; cf. infra p. 114, n. '2.
(8) Cf. Berlière, Suppliques île Clément VI (Anal. VaL-Belyica, I) Romae
1906, p. IX-XXXVIII (XVIII); Idem, Supplique» d'Innocent VI oit., p. VII-
XXX. Cf. ibi argument! litti-raturam.
(4) Cf. Ciaeeonius, llialortae Ponlifieum, II, Roraao 1G77, p. H67.
(5; Eiusdem petitionis aliud exemplum invunitur 1. o., ex original! ficlelis-
sime uniea manu яасс. XV exscriptum: cliart. mm. ЭООХ235, textu jwsterioris
sub Callixto III confirmationis carens.
(<>)Eubel, Hierarcltia, II, 107, 259. Nominis Interpretationen! mihi bénigne
indicavit D. A. Melampo, Archiv! secret! Vatican! official is, cui debitas lue
reddo gratias. Cf. Baumgarten, Von der Apostolischen Kintzlci, Köln 1908, p. 141.
fi
5 t ? IH ! ? lt;- $
'-i-J 1
i! o.
o.
VIE1
H"
r1*:
Mrì
\ _r i.i r
f"-S
ifflh
DOCC. AD HISTORIAM MON. S. GUILLIELMI PROPE FKRRARIAM. 113
(24 ian. 1438-1439 16 ian.)(l); ibique cum Curia Pontificia adfuisse- Ari-
minensem Episcopum, qui erga Fratrea Minores magna benevolentia
praestabat (2) ; et alteram denique eiusdem generis exstare petitionem
ad Engenium IV in Ordinis nostri favorem, quam idem Referendarius
Ferrariae tune signavit(3); bine temerarium non erit coniicere nostram
quoque huic anno verisimilius assignandam esse.
Pro documentis sub nn. Ill
et IV editis, cf. eorum notas.
est, ao eciam vota Sedi Apostolice non resérvate eommutare, secimdum quod
eoruin discreción! videbitur expediré.
« CONCESSUM ÜT PETITUR DE омните. IN PRESENCIA D. NOSTRI PAPE. C. ARI-
MINF.N. ET SOLA HUIUSMODI SIGNATURA 8UFFICIAT SINE CONFECCIONE L1TTERARUM.
C. ARIMINEN.
(Tertia manu) -Datum Ferrarie, quinto Idus mail, anno octavo (= limait
1438) . .
Verba capitalibus litteris impressa, sunt manu Rcferendarii scripta. Vi-
carium Corsicae eo annoWadd. 14ii8 n. 28, ponit Fr. lacobum Sazo Neapolit.
ex Provincia Terrae Laboris; sed ipse Vic. Conventualium fuisse vidftur.
(1) Notandum, hoc anno Moniales S. Guillielmi nondum ab Obscrvanti-
bus reformatas esse: cf. p. 93. — Hic et infra, títulos ego praeposui.
(2) Eiusdcm fere tcnoris est alia « Supplica per concessum » , quam pariter
ex originali nuper edidit P. Athanasius Eopez O. F. M. apud Los Estudios
Francùranot, VIII, 1912, p. 60. Eadem Summum Pontificem petierunt Moniales
Monasterii S. Clarae de Tauro Zamorensis dioecesis in Hispania, rautato
tantum ieiunio in recitationem septem psalmnmm poenitcntialium cum litauiis
et orationibus. Idem Eef'erendarius : C. Ariminensis «Concessum» apposuit.
Directa ergo fuit et ipsa Eugenio IV, non Martino V; ñeque petitio, ad
quam Martini V Bulla anteriori pagina édita respondeat, dici poterat, cum,
cetoris praetermissis, Supplica vim ex se habuisse pateat ex formula : « Et quod
presens signatura sufficiat absque litterarum apostolicarum confectione • . Ta
rnen pro re nostra notandum est, tenorem Bullae Martini V, a P. López edi-
DOCC. AD HISTORIAM MON. S. GUILLIELMI PROPE FERRARIAM. 116
IESUS (1).
Questa .fi è una memoria, in che modo ce fue. concessa la Indulgentia
in articulo mortis.
Nelli anni del Signore M.CCCC.L, nel quale tempo fue el lubileo e in
questo medesimo anno fue chanonieato el nostro glorioso Padre sancto
Bernardino; essendo in questo tempo Vichario Generale el nostro
reverendissimo Padre frate Ciohane da Capistrano, occurrendoly
venire qui a Ferarra, per sua benignità se dignò la sua Paternità ve-
gnirce a 'visitare. E tra l'altre cose che ce disse, fue questa: 9106
ch'el nostro signore papa Nichelò V" concedea a noy, che cranio a quello
tempo LXXXV, e a ttute quelle dovevano venire dopo nuy. plenaria re
missione e indulgenza in articulo morti», non ce inponendo alcuna pc-
nitentia, se non che ce sforcasemo observare la Regula nostra; e che noy
in tale caso possiamo ellegere che Confessore vogliamo. (E similemente
ce concesse Eugenio papa quarto; e questo disse frate Francescho
da B o 1 o g n a (2) de l' Ordino de li Frati Minory de l' Observaucia. E
disse in questa forma: che, parlando luy con la Sanctità sua, glie di
mandò questa gratia per noy; et essa Sanctità benignamente gliela
concesse in questo modo: cioè, che in articulo morti* ce concedea ple
naria remissione a pena e colpa, non ce inponendo altra penitencia se
non che ce sforciassemo observare la Regula nostra. E incionsc la pre-
dicta Sanctità che se etiam caso occuresse ch'el Confessore non ce po
tesse absolvere, voleva la sopradicta Sanctitade fossemo absolte). Le
tee • D. Florentie V idus (?) nov. p. n. an. secondo (= 9 nov. 1419) . mafjis
cum tenore nostrae petitionis concordare, quippe quae ieiunium eisdem fere
verbis et clausulis ad compeusationem imponat. Cf. AFH V, 8IW.
(1) AAF, S. Guglielmo, 2, Filza P, n. 48. Folium membr. min. 868X1HO,
cnm initiali caerulea, eiusque ornamentis atque rubrica minio exaratis, non
multo post medium saeo. XV. — S. loannes Capistranensis anno 11511, Zi scp-
tembris Ferrariae «rat, qua die Sor. Margarita m do Ma n tua Monasteri!
S. (Juillielini confirmavit Abbatissam. iam a Moiiialibus oloctam loco Sor.
Clarae de Mantna Abbatissae defanctae (AAF, S. Guglielmo, 2, Filza Q,
n. 4, cam sigillo Vicarii Olia Obs. et subscriptione antographa: quod alias
hic edam). — Hoc autem documentum nonnisi per Privilegi! participatio-
nem Monasterium S. Guillielmi spectaiv vidctur. Nulla cnim Sor. hconarda
neque hoc anno neque in subsequentibus inter eius Abbatissas invenitur. In
Ferrariensi vero eiusdem Ordinis Monasterio Corjiorù diritti hoc tempore
Sr. Leonarda de Ordelaffiis de Forolivii, ut notum est, tiororibus praeerat
(cf. A A. SS. mart. II, p. 59); ipsaque hauc de proprio Monasterio Memoriani
confecisse comprobatur, ex eo quod eamdem etiam oxscripsit S. Catharina
de Vigris, iam inde Bononiam translata, nomem « Leonarda » in proprium
mntans: Le quali cose io Suor Catturino imìei/na Aìibadesm, oeteria vero immu-
tatis (Arch. Archiepiscopale Bononiae, fonilo ridia Santa, lib. 8, n. 2, f. 170r
et 180r; quod P. Lucius Niiilez O. F. M. mecum iK'nigue communicavit).
(2) De Tinctoribus?, qui an. 1450 Vicarius Proviuciae erat : Picconi, Serie, 3H'2.
116 CODICES DUO ORO. CLARISSARUM SPECTANTES.
IESUS (3)
1. In Christi
nomine, amen. Sia noto ad ciaschuno che legerà la
presente scripta, che nel tempo che el reverendo Padre fra Marco de
Bologna fo la secunda volta Vicario Generale (4) de la Fameglia Citra-
montana de fra' Minori dicti de la Osservanza, essendo mi fra Piero de
Napole (5) per la dieta Fameglia suo Commissario o vero Procuratore
ne la Corte Romana, et siando mi a li piedi de la Sanctità de nostro
segnore papa Paulo secundo ne li anni del Segnore NUOCCIAVI a di
xini de luglio cerca le xvi hore (6), presente el dicto reverendo Padri-
fra Marco Vicario Generale e '1 Padre fra Piero de l'Anguillara (7),
guardiano allora del convento de Araceli in Roma, ad mia instancia
et supplicatone la sua Santità per oraculo de viva voce graciosamente
concesse che le Dompne de l'Ordene de sancta Cliara de la Observanzn de
Sancto Gulielmo da Ferrara presente et future per auctorità de la
Sede Apostolica se possano da loro Confessore absolvere ne l'articulo de la
morte plenariamente de tutti loro peccati de li quali seranno debitamente
contrite et legitimamente confesse, zoè se absolvano da colpa et pena (8).
(1) Nescio an idem sit. qui, apud Wadd. 1339 n. 52, eo anno erat Vica-
rius Ministri Provinoiae Bonouiae. Cf. Picconi, Serie, 103.
(2) Confessarius postea Monasteri! Carpari* Christi Bononiensis, tempore
S. Catharinae de Vigris, cui morienti adstitit: La. Santa etc. (AFH V,
7R5s.), p. 45, I61s. — Num idem sit, qui ann. 1483, 118!), 15(11, 1510 Vicarius
Prov. Bononiae electus est, ut vult P. Picconi, Serie, 380, 384, 386; AUi, I,
86, 108, 124, difficile est credere. Si in Actis Capitularibus Prov. error non ir-
repsit: p. 124 «Anno D. 1510... electus est 2a vice... fr. Baptista de Mulina»
(of. Serie, 886), tunc quaestio vii agi posset an Vicarius 1483, 1489 noster
fuorit, qui « de antiquioribus, maturioribua, approbatioribus » etc. Fratribiis
ess<! debebat iam anno 1450, iuxta C'onslitu/iones S. loannis a Capis/rano an. 144-'!
editae, cap. XI (ubi afritur do Confossariis Monialium) ap. Chron. hist.-lcg. I, 109.
(8) AAF, S. Guglielmo, 2, Filza Q, n. 32. Autographum, membr. mm. 284X200.
Ad calcetti parvum sigillum orbieularc impressum exstat, in cuius medio le-
gitur verbnm: AVE, cum crucy superposita et subtus .p.
(4) Scil. ann. 1464-14B7: of. supra p. 98, n. 9.
(5) Annis 1461-7 Commissarius Hom. Uuriae: postea bis Vie. Glis Obser-
vtintiae, scil. ann. 1175-8, 1)81-4: Wadd. ad annos cit.; AFH V, ȣls. 327.
Cf. Chron. hiit.-leg. I, 137. (6)
Sci], circa moridiem. (7) De eo Wadd.
1453 n. 18 (Vicarius Prov. Iloraanau); 1458 n. 10 (Guardianus Conv. Araooeli).
(8) Cf. supra, p. 112.
DOCC. AD HISTORIAM MON. S. GUILLIELMI PROPE FERRARIAM. 117
P. BENVENUTUS BUOHBTTI, O. F. M.
DOCUMENTA ÜUAEDAM
CIEGA VITAM
(Finis) (a).
vn.
Oratio ad Capitatimi Solodorense Anno MDII facta.
Caj>t(itio benivolentie.
Legimus, patres colendissimi, in Arabum vetustissimi» monumen
ti» (1), interrogatum Abdalam Saracenum, quid in bac quasi mundaiui
scena admirandum maxime spectaretur, nihil spurtnri homine admirabi-
lius respondisse. Tandem intellexisse niihi sum visus, cur felicissiimim, pro-
indeque dignum omni admiratione animai sit homo. Nullis enini angu-
stiis cohercitus, prò suo arbitrio, in cuius mami positus qui sibi illaui
prefinire posset, medium in mnndum positus, ut circumspiceret indo
commodius quicquid est in mundo, neque celestis, neque terrenus, ne-
que mortalis, neque inmortalis effectus, ut sui ipsius quasi arbitrarius
honorariusque plastes et lictor, in quam maluerit, tute forinam
fingat. Poterit in inferiora, que sunt bruta, degenerare; poterit in
supcriora, que sunt divina, ex sui animi sententia regenerari. Nam-
que, si recta philosopborum ratio est, hunc venerari celeste est animai,
non terrenum. Sed quorsum hec? Ut intelligaraus, postquam hac nati
samus conditione, «t id simus, quod esse volumus, curare hoc potissi-
mum debere nos, ut illud quideni in nos non dicaturf'2): < cum in bo-
nore essemus, non cognovisse, similes factos brutis et iumentis insi-
pientibus», sed illud potius Asaph propbete (^3): «dii estis et filii ex-
celsi oninea » , ne abutentes indulgentissima patria liberalitate, qua dedit
ille liberam optionem, e salutari noxiam faciamus animam nobis. In-
vadat sacrata quedam ambitio, ut mediocribus non contenti anhelemuw
ad summa, ad que illa (quantum possumus, si volumus) consequenda totis
viribus enitamur, dedignemur terrestria, colestia contemplemur et, quid-
quid mundi est denique post habentes, in ultramundanam curiam emi-
nentissime divinitati proximam ad veleni uà. Ibi, ut sacra truduut iiiv-
steria, Seraphin, Cherubin et Throni primas possident: borum iam nos,
cedere nescii et secundarum iinpatientes, et dignitatem et gloriam emu-
lemnr, erimus illis, si voluerimus, nichil inferiores. Sed qua ratione aut
quid tandem agentes? Videamns, quid illi agant, quam vivant vitam;
eam si nos vixerimus (possumus enim). illorum sortem iam equaveri-
mus. Ardet Serapb charitatis igne, fulget Cherub intelligentie
splendore, stat Thronus iudicii tirmitate. Si igitur charitate ipsum
opificem ardebimus, ceterosque conditoris amore, illius igne, qui edax
(1) Hoc e Pioo de Mirandula sumpsit, unde Murnori adv<>i-sarii eum dire
inorepnerunt. Cf. Liebenau, Th. Murner, p. 19 sqq.
02) Cf. Ps. 48, 21. (3) i's. 81, (i.
120 DOCUMENTA CIRCA FÉ. THOMAM MURNER0M, O. M. CONV.
iertur ('2) nichil amabili LIS copulatiusque hoc in orbe subsistere quam
:
loh. L.
I,
18, 34.
9.
(1) (2) o. o.
DOCUMENTA CIRCA FÉ. THOMAM MURNKBUM, O. M. CONV. 121
(1) Cf. Eegula I, o. 5, Opuscula S. Francisci, Ad CI. Aq. 1901, 30 sq.; Keg.
II,
(2)
I
I
fieg. II Tim.
2.
1.
e. o. 72.
4,
10,
I,
(4) (5)
122 DOCUMENTA CIRCA FÉ. THOMAM MURNERUM, O. M. CONV.
(I) Leg. mai. c. 3 n. 10. (2) Cf. AFH II, 311 sqq. (3) L. с. 802.
(4) AUusio ad dictum illud: -Si Lira non lirasset, totus orbis delirasset • .
(5) AFH II, 307. ((>) AFH II, 631.
Allusio ad ci^loberrimam illani Suoti disputationem.
(7)
(8) Item. Duo autem distioha dosumpta sunt ex quadam Scoti épigraphe,
of. Waddingus, Amiales, V, 1Ш: Fr. M. Taolini, O. F. M., Vita B. lohannù
Duna /ïcoli a Mariano florentino, conscripta circa an. 1480, Genuao 1901, p. 11.
Ibi pro utque legitur imle. (9) Cel. I, c. 18 n. 47; Leg. mai. о. 4 n. 4.
(10) Ex antijjh. ad Magnificat in I vesperis S. Francisci.
(II) Quaedam déesse videntur.
DOCUMENTA CIRCA FR. THOMAM MCRNERUM, O. M. CONV. 125
tulerit: que condigna hiis viris merita exhiberi possunt, qui corpore
celum, sapientia mundum, pietate fideles atque celestia cuncta gloriosa
reddiderunt! Quos decuit sancta vita, castissima pagina, decebit quoque
et vita sine fine beata. Sed taceo consultus; nam et bora defieiet.
Quid etenim de Guillermo Ockam(l), quem tota Parisina fa-
cultas patrem, novique dogmatis « venerabilem inceptorem » adamavit?
Quid inquam de Francisco Maronis (2) virorum illuminatissimo?
Si unquam vel utile vel sanctum fuit illustrium doctorum egregia gesta
pertractare, reverendis doctoribus non tam laudes edicere quam etiam
'
plaudere vehementer eisque perpetua premia adeo imprecar! precipimur,
cam certissimo constet, laudes parentum commendationes esse filiorum.
Quid etiam de Conrado Bondorff(S), ministro nostro re-
censeam ? Profecto nihil nisi eam admodum notissimam omnium fratrum
estimationem, ne aut assentatorem arbitremini aut panegiricas leges
excessisse. Quod autem omni humanitate totus resplendeat, id fratrum
dictia recolligo, ut non magis sui ipsius preceptis pareant servili timore
coacti, quam etiam filiorum amore benigni, habeantque timore prelatura,
dilectione parentem mansuetum. Non minus itaque doctorum commen-
danda percunctabor, fratres charissimi, quam vos ad similia facta alli-
cere. Si igitur veritate ministro nostro hoc consuetudinis tribuo,
ut non modo crescenti studio iuvenum faveat, docendaque precipiat,
verum etiam blando sermone parentes alliciat, roget, conìmendet, nu-
triat, suisque elemosinis educat, ob quid vos, patres optimi, eius exem-
plar subterfugitis, illiusque voluntate allecti, iuniores fratres ad opti-
marum litterarum studia animare negligiti», ut vobis morientibus, filios
non habeatis, qui sapienti pietate vestros oculos claudant? Quanto etiam
fervore sacrarum litterarum studia adamavit, illud testimonii omnes
iiovimus, quod longa paupertate, diuturno sudore, mora prolixa, stabili
quoque mente in finem usque sedulo voluminibus legendis intentus in
sudavi t. Quo se oulpatissimos nostri stu dentea existiment, qui, cuin
delicati martires educantur, externorum regnorum duritiam ferro non
possunt, meliores deo effecti annos abbreviant, statuta tempera scin-
dunt, mareque videntes pedeni retrahunt, transeuntes autem anseres
audaces (4) dentio redire videntur. Sed qua doctrina reverendus pa
té* noster tam clero quam etiam populo Cristi profecerit, Argen
tini latissima testimonia prebent; et viginti quatuor annis do-
cendo fine gratior esset principio predicaturus. Que ex ea ratione ta
cere non potui, ne a dicenda veritate continerem, ne etiam aliquorum
lectorum desidiam omnino indiscussam preterire videamur, qui «a
bimatu et infra (5) » gloriosa verba fundere possunt, quibus exactis, li-
belloque finito, nullus homo centra ergo et sortern non centra subaudite
ad repetenda, que primo anno predicaverant (6).
Sed huiusmodi quare contingunt? Non dabitur causa potior quam
quod sui ministri consuetudini adversantur, studiorum frequentiam
negligentes, nec scripto colligunt, que nudius secundus, tertiua aut
Tertius articulun.
Diximus tertio actuose addictos examine probo inferioris vite curam
suscipientes, haud dubie felicia Thronorum gaudia prestolare.
si iustitie modulamina equa libratione in omnes partirentur, cum mc-
ritum sit institia et ministra gaudiorum. Quare nimirum perpetuo le-
tnbuYitur munere, qui aft'ectato corde hac in vita iustitiam benigni ges-
serunt, quamque optimarum rerum opere luce clarius demonstrarnnt.
Qnod igitur brevibus plurima claudam, quia tempus inter digitos la-
l)itur. Multo congrua sunt, que proposito favent in 2° libro Ofpciomm
Tullii (4) conscripta. « lustitia, inquit, est fundamentum perpetue com-
mendationis et fame, sine qua nicb.il potest esse laudabile ». Qua igitur
digna commendatione Solodorenses efieram, ceterosque sue terre
fideles, quos vulgo Snitenses nuncupamus, id (deum testor) dumtaxat
recenseo, quod omnis longe lateque homines tcstimonium tribuunt, quippe
cum audiuut eorum improperia, incommoda, aliaque pericula, integerri
mos viros veluti aurum probatissimum mundantia. Sunt utique, inqui-
nnt, et Suitenses peotore bono, fideles homines; plurimi credimi Deum
offendere, qui buio populo admodum piissimo mala inferro nituntur. Sed
verbis parcam; nam et eoruni opera dieta complebunt. Itaque primum
iustitie munus est, Deum liniere supremum.
Vili.
Haec oratio est ad Murneri librum, qui Germania
referenda
Nova inscribitur,quem vulgavit ann$> 1502 centra lacchi Wimpfe-
lingi Germania (1601) (5), qui in eo quoque versabatur, ut probaret
Alsatiam semper pertinuisse ad Germaniam. Murnerus quidem hoc non
negat, sed plura argumenta Wimpfelingi more suo impeti! (6), et
dieta quaedam circa Gallos temperai et moderatur. In sequenti autem
Oratione sui ipsius apologiam texit (7).
Ad Mariam Virginem.
Recordare, virgo beata, dum steteris in conspectu meorum émulo-
гит, ut loquaris pro me bona, et ut ayertat indignationem suam, cum
certa me foveat indubitataque spei fortitudo, a tenella lanugino
barbe, te duce Parisinam, Friburgianam, Coloniensern, Ro-
stockzensem, imo et Pragensem hereticam, Wienensem quoque
et Cracovinam achademias baud inert! sudore vidisse, nullius li-
voris edendi gratia, sed virtutum increment! indagandeque veritatis ar
bitrio, tibique condonata fidelitate compromittens omne Studium, operas
nostras in tuos honores expendenda, prout spoponderam ipse pere-
grinus varias in fide Christi uni versitates explorando. Cumqne
me multis et anime et corporis fiuctibus agitatum ad paternas lares
incolumem sedecim(l) annorum curriculo reduxisti, hoc opuscu-
lum (admodum tuo nomine indignum) utique tuo decori commendavimus,
duorum dierum spatio (ut tu ipsa testaberis) calidissimo quodam spi-
ritu illud conficientes, fiduciam collocavi me in patrio solo deo gratum
venturum, veritate fulcitum, quantum externa quoque pia falsitate re-
ferti, iurando asserentes, Venturis seculi cursibus in eos nos velle se-
verius desevire, nisi tanta, quanta apud eos pietate movemur, nos cba-
ritate diligant. At vero, si adversan magis quam amare cupiverint.
maiora hiis (tua virtute) superesse putabunt. Vale virgo sacrata, agnos-
ceque omnes te diligentes et me tuo nato commenda.
B.
4.
lazione.
è,
sua sostanza, sconosciuta, poiché vari storici viaggiatori ne parlano
o
e
mai pubblicato. Che l'italiano sia testo originale, non vi può esser
O
il
e
Roma per dare una sincera relazione del nostro viaggio missione
«
a
e
:
rifer. nei Cong. Etiop. Arab. III. 2tì4 (1). Però di questo non
•
f.
il
questa
stanze (2). Il P. Marcellino da Civezza ne poteva più che altri
forante necoli XVI, XVII XVIII. Roma 1903, p. 05. Tanto vero ciò, ohe
e
è
i
che ha scritto, Г ha scritto in greco. Tanto m' insinuó 1' Espresso Servo
Regio, che è diácono e non Sacerdote, ed ebbe ordine segreto di insi-
nuarmi a voce, che gli fossero rnandati missionari dotti e savi, che fos-
soro capaci a risolvcre dubbi della religione e spiegarli tutti i motivi
della divisione delle nazioni oriental! dalla chiesa romana e particolar-
mente della Chiesa Gofta e Sede Alessandrina. E questo ci deve bastare
per adesso! Che poi domandi maestri ed artefici, segno che vuole
che la sua gente ignorante impari non solo la religione : ma anche in
« factüibun mundi». Che poi i Missionari sieno anche pratici di q u al
eñe bella arte e medicina, non ad altro fine si ricerca, se non
como mezzo per renders! grati al Re e ai prirnati del Regno, per ricon-
cigliarsi la loro grazia e aver libero il passo alla predicazione (1) ».
La S. Cong, rimase soddisfatta e approvô la Spedizione (2).
4. — Presentíame ora i \alorosi Missionari. Vice Prefetto della
missions fu crea to il P. Remedio Prutky. Era state già Prefetto
flella missions moscovita (3), ed era giunto in Cairo, Lnsieme al P.
Gervasio Cupers (4) di Colonia, il 13 Luglio 1750(5). Nella
Pentecoste del 1751 soffrl persecuzione in G ir ge, come abbiamo detto.
Sapeva suonare 1' arpa (6).
Б P. Martine Lang él' altro missionario. Ei pure apparteneva
alia Boemia. Giunse in Egitto nel 1749(7). Come il P. Remedio,
si trovó alia persecnzione di G i r g e, in conseguenza della quale si aní
malo tanto, che per un momento corsé rischio di essere sostituito da
un altro per il viaggio in Etiopia (8). Ritornô in provincia, fractal
viribus, dice il Greiderer, e mori Cappellano nel monte di S. Ippolito
a Znaim (Znoy) 1759(9).
Quello di cui 1' archivio del Cairo possiede più copióse notizie с
il P. Antonio d'Aleppo (10). Era aleppino e greco melchita, e
fu chiamato al battesimo Fatah Allah (felicita di Dio), suo cogiiome Sa
lem. Nel demandare la permissione di riceverlo all' Ordine, il P. G i a-
como Kzimar scrivea di luí alia Propaganda: «E di anni
30, maestro di scuola e commensale dei francescani in Farscint, pro-
vato come uomo di spirito, perfetto nella lingua greca, araba, turca
e un po' nell' italiano, vérsate nei dogini e controversia orientali, di
zelo, disputante con profitto nelle assemblée degli eretici, domanda di
essere ammesso all' ordine. Si chiede quindi la facolta di riceverlo e
di ordinario sacerdote (11). Fu vestito terziario col nome di Fr. An
tonio in Girge il 7 Febbraio 1739 (12). Entró in noviziato in Farsciut
il 18 Marzo 1742 (13). Fatta la professione fu mandato a Malta per
p. 133. 1752,
8
(1) (2)
(3) Greiderer. II, 757.
(•1) Questo compagno del P. Remedio morí in Achmin 18 Luglio 12 Ago
il
(7) Dal Catalogo dei missionari (Arch, lief Daher), quale erratissimo ri-
il
i-
p. 128.
(10) Vedi anche Greiderer,
I,
756.
(11) Lell. del 1738, MS. N. p. 24-25. (12) L. c. p. 57. (13) L. o. p. 70.
6,
LA SPEDIZIONE IN ETIOPIA DEL 1751-54. 135
(I) L. e. p. 77.
L. o. 6. Gli editori del II voi. dell' Orlili Srra-
fi)
e. p. 57; Greiderer,
1.
phicui in una nota a pag. 89*2 lo dicono, citando Pacelli, della Provincia .Ro
il
(4) Op. cit. p. 34. Di questa seconda Spedi/ione, cui avrebbe fatto parte
il
documenti elencati dal P. I3eecari. 8. I., Notizia Saggi ili opere documenti
e
inediti riguardanti la storia ili Etiopia durante sei-oli X VI, X VII X VII]
e
i
Roma 1903. Forse P. Pacelli ha fatto una trasposizione di data. Sarò gra-
il
pag. 107.
(8) MS. N. fi. Lett. del i» dicembre 1751, pag. 132. Lett. maggio 1752 al
5
p. 173. 264.
f.
(II) MS. N.
6,
p. 173.
136 LA SPEDIZIONE IN ETIOPIA DEL 1751-54.
Breve Relazione (2) del Viaggio, fatto in Etiopia, dai Padri Remedio
di Boemia, Martino di Boemia ed Antonio d'Aleppo, dell'Ordine
de' Minori Riformati di S. Francesco, e Missionari di Propaganda
Fide in Egitto.
b]
spossata languida, pel gran calore sete. siccome per l'ardore del-
E
e
sopra de' cammelli; quindi addiviene, che dal molesto tedioso lor
e
simil viaggio che nel Mese di Agosto, insieme della carovana Turca
di cento più mila uomini composta; altrimenti viandanti restereb
e
disagi, orano immensi. L' esperienza doi missionari dettò al Signor do Maillct
i
saggi consigli che non furono sempre seguiti. Cfr. De Maillut, Descriplìon <ìr
rEgypte... A. la Haye M.D.CCXL, II, p. 81-83. = De Oaix de Saint-Aymour,
t.
B,
e
dovemmo a caro prezzo; cioè otto Medini, ossiano Baiocchi, un picciol
sacchetto. Addì Ottobre arrivassimo nella Città di Gidda, dove, se
4
e
raccomandati ad un nobile Mercatante Turco, avressimo sofferte gra
vissime tribolazioni da' Greci scismatici, quali avendo, non so come(l),
i
penetrata la nostra gita in Etiopia, eccitarono contro di noi un gran mor-
morio fra' Turchi; impegnandosi a tutto costo, volerci impedire già
il
intrapreso lunghissimo viaggio. Ma ciò che de' falsi Cristiani l'ardita
malizia tentò impedire, altissima divina Provvidenza, per mezzo
d'
l'
breve persecUzione, chiesta da noi al Visir umil licenza di poter partire per
l'isola Eluhaja(2), con nostra grandissima ammirazione piacere, non
e
solamente consentì che partissimo, ma volle di più accompagnarci con
sua commendatizia al Principe di quell'isola, dove felicemente arri
vammo dì Novembre. Quivi fermassimo dieci giorni per aspet
si
il
tare l'imbarco per l'isola di Messa va, dove finalmente dopo molti so
spiri travagli, prendessimo porto nella Festa di S. Andrea Apostolo.
e
trare -in quel Regno, gli spedì una mia umilissima per due
b]
[f.
« e per le cose della Fede, costituito per negozi delle Creature, pel
i
« nell' imperio delle antichità de' tempi, avendo de' Padri, degli Avi,
e
(1)
e
cercarlo al Patriarcato Copto del Cairo. Greci scismatici sono stati sempre
I
in Egitto docili strumenti ora dei Turchi ora dei Copti, sempre del male.
i
(2) Loheya una città sorta nel secolo XVI, intorno alla tomba di un
è
Santone di nome Ichek Saelei. Il Kabbet edificato sulla sua tomba divenne
principio di una citta, Yei paese, rispettabile. Mnraìiea città vicina spo
si
il
3]
[f.
« rispetto de' quali tutti gli altri uomini a lui paragonati, comparireb-
« bero vili. E' di tanta eminente elevatezza, che tutti re bramarono
i
«bensì d'imitarlo; ma ciò conseguir mai non potranno, perché lo ritro-
varono di tutti Principi della Nazione Cristiana, più nobile ed
il
«
è
i
;
« veramente maggiore di tutti Re della Fede Nazarena, ed più
il
il
è
i
« eccellente fino dal tempo in cui fu battezzato. E' difensore della
il
« Legge Evangelica; Propagatore della Giustizia fra anime Cri-
le
il
« stiane Turche. E' stabilito nella Città di Gondar, la quale viene cu-
e
i
giorni, le sue Giustizie, si rinnovino sempre più le notti delle
«
e
prosperità di lui, per l'eccellenza di Jesù Cristo della sua Madre. Così
«
e
« sia. L' imperatore saluta tre presenti Medici, vi prega ogni saluto
e
i
;
dichiarandqvi, che suo desiderio che vi conserviate sani. Venite
il
«
è
« prestamente a Noi coi nostri servi, ed assicuratevi pure che altro non
si farà, se non ciò che più piacerà a voi rallegrerà vostri cuori
«
i
con felice incontro ed applauso, ed avrete di noi onore, giustizia e
•
salute >.
«
e
peratore la seguente Onore a Dio solo. Ai tre presenti amici
*
è
,
;
più alcun timore. Ringrazia *. Iddio pel vostro felice arrivo, che
i-
«
e
« sani salvi dai pericoli del mare, degli uomini, siate giunti a noi.
e
e
Tutto ciò che bramaste, arrivò ali' orecchio dell' imperatore, quale
il
«
o
1
r
e
e
i
ringraziando Signore di essere una volta liberi dalla tirannia de' Tur
il
non essendovi in tutto quel Regno strade battute, seguite sicure, ina
e
mità de' Monti colle mani co' piedi, che venivano poi gravemente of
e
4]
e
e
il
e
(1)
prese alla sua incoronazione fu Adam Seijued.
C2) E' Bakafa di cui abbiamo parlato sopra (p. 181 n. '!). ohe salito al trono
titolo di Malek Segued. (3) Grciderer,
I,
prese 759.
il
LA SPEDIZIONE IN ETIOPIA DEL 1751-54. 139
scoperto. 1 pericoli poi de' ladroni, de' lupi, tigri, leoni, ed altra sif
fatta sorta di bestie, sono quasi sempre continui; le quali cose tutte
lasciamo ora di narrare per la orridezza e spavento, che al sol pensarvi,
ancor ci prende. Solamente diciamo, che in siffatto pericolosissimo cam
mino, molte volte ripetevamo di piuttosto voler morire in questo Re
gno, che il dover poi ritornarsene dopo tante miserie, tribulazioni e
pericoli (1).
Finalmente addì 19 Marzo arrivassimo in G ondar, dove fummo ri
cevuti con gran festa, e nel Real Palazzo bene accomodati. Il dì se
guente l'imperatore, facendo sua residenza non già in Gondar,
ma in Kaha, ci chiamò benignamente' all'udienza, cui facendo un pro
fondissimo inchino, cosi a noi parlò (2) :
« Vi abbraccio con tutto il cuore ; vi accolgo e mi rallegro del vo-
« stro felice arrivo, mentre ancor fanciullo vi desiderai, e bramai di
« avervi nel mio Regno. Per la qual cosa ini rallegro grandemente della
« vostra presenza, e vi prometto, in tutto il tempo di mia vita, la mia
« grazia, protezione ed assistenza » .
Di poi incominciò ad interrogarci sopra i seguenti Punti. Primo:
dove siano le Tavole di Mosè. Secondo: della Regina Saba. Terzo: in
qual lingua Cristo Signor nostro sia per giudicare mondo.
il
[f.
4
b]
e
lingua sia stata la prima. Molte altre cose c'interrogò de' nostri Euro
pei; dei loro costumi vita; cui rispondemmo secondo la nostra capa
e
del nostro discorso, alzòsi dal Trono fatto a guisa di letto disse
ci
e
:
< Questa casa sia la vostra abitazione passando egli intanto ad
»
;
:
se detta Lettera fosse del Papa; cui io risposi di no; mentre per
essere partito solecitamente dall' Egitto, non poteva essergli ancor
giunta la novità del nostro arrivo in Etiopia; ma però non dubitava,
che subito informato santissimo Padre del nostro arrivo buona
il
partimmo con esso Lui per Gondar, abitando in tutto quel tempo, nel
Real Palazzo; cioè nella Casa del defunto suo Padre con ogni tranquil
lità pace, del vitto a sufficenza provveduti; altrimenti avres-
[f.
5]
e
e
simo molto patito, non solamente per la carestia grande, che da otto
anni era in quel Regno, a cagione delle cavallette che divoravano
i
Ma. la Provvidenza divina che non manca chi in Lei confida, volle
a
(1) Nella sua Descriptia comjjendiosa (p. 825-6; narra stesse cose, con
le
760.
140 LA SPEDIZIONE IN ETIOPIA DEL 1751-54.
6
b.)
[f.
credevamo sicuri, promettavamo copiosa la messe, avendomi di già
ci
e
l'Imperatore destinato per suo Legato alla Sede Apostolica, pel van
taggio della fede cattolica in quel Regno; quando ecco nemico del-
il
umau genere eccitò contro del Re di noi una gran ribellione nel
1'
e
Popolo imperocché temendo Arcivescovo Gosto di perdere la sua
1'
;
il
e
scacciavano dal Regno (1). però di nottetempo, non solamente la
ci
E
furiosa plebe, ma molti Monaci ancora della plebe assai peggiori, grida
rono, tutta voce con minaccia di morte, nostro scacciamento. Da
il
a
2
e
il
me voi, se prestamente non partite, cerca di uccidere. Già da qualchf
e
tempo fu del rumore contro di voi, che io cercai di sopire; ma ora più
non posso; però sollecitamente andatevene, salvate mio capo, e
il
e
e
vostro». A queste parole dell' Imperatore io risposi: non poter noi par
tire, senza prima aver assenso della sagra Congregazione però
l'
e
;
umilmente pregava voler pazientare fin tanto che fosse venuto
il
[f.
6]
il il
Vangelo, ripetendo loro le parole del Vangelo (2): Non vogliate temer
«
(3)
LA SPEDIZIONE IN ETIOPIA DEL 1751-54. 141
b],
il
[f.
6
nere nel Regno; ma tutto fu in vini», benché per un mese intiero ado-
prassimo tutti modi per guadagnare le Grazie dell'Imperatore, per
e
i
sedare la commozione del Popolo. pero non volendo noi esporre la
E
vita nostra imprudentemente, senza alcun profitto di quelle anime,
e
determinassimo di ritornarsene, tanto più che in detto tempo giunse a
noi dal Gran-Cairo una Lettera di quel Prefetto, in cui ci manifestava
intenzione dell'Illmo Revdmo Monsignore Segretario di Propaganda,
l'
la quale era, che se noi in quel Regno non potevamo aver libero l'eser
cizio della Religione, né speranza vi fosse di convertire Re, la sua
il
Famiglia Monaci, non dovevamo per vani motivi
ri
specialmente
e
e
volere della Sagra Congregazione, come figli ubbidienti allestissimo su
bito nel Nome del Signore la nostra partenza da quel Regno; quando
ecco l'Imperatore mandò ad arrestar per forza il Padre Fra An
tonio d'Aleppo, motivo di voler far scrivere Pentateuco in Arabo.
il
a
il
Imperatore, acciocché gli dicesse: non esser cosa doverosa fattibile
11 1*
e
dover restare un solo senza compagni; cui subitamente con
[f.
7]
i
e
i
passione scherzo a' Turchi stessi. Giuriti Messa va, quel Governatore
a
e
2]
7
(1) P. Antonio rimase a Gondar per altri nove mesi. Ardi, ili Prop. atti
17S4, 249.
t.
sione cosí poveri e mal conci, pagó pel nostro imbarco e vitto, fino al Porto
di Oriente (1) nella minor Bretagna, 200 scudi Romani. Da Bretagna
s'imbarcammo per Marsiglia; da Marsiglia a Civita-Vecchia, daddove,
finalmente siamo giunti a questa Santa Città di Roma, per dare una
sincera Relazione del nostro viaggio e Missione di Etiopia e per baciare
nello stesso tempo umilmente i piedi al Santissimo Pontefice Nostro
Benedetto XIV felicemente régnante, ed a tutti gli Eminentissimi Car-
dinali di Propaganda, la Sacra Porpora.
Dal Convento di S. Pietro in Montorio, addi 26 Luglio 1754.
Fra REMEDIO DI BOEMIA,
Vice-Prefetto di Etiopia ec.
1],
scriptio Campend, [cf. p. 129, n. 325-6.
p.
Die 17 Februarii Messaua discessimus, canaleni marie pertran-
t
6
montos, in quorum summitate delitiosam planitiem magnam cum adini-
ratione deprehendimus, féliciter transivimus. Tandem ingressi primum
oppidum, melius nominando pagum, Asmera dictum, conspeximus, ibi
»i iif existentem ecclesiam PP. Societ. les aedificatam, qui ante
h
u
l
;
imo iam unus crepuit et alii prae debilitate cadebant.
Bahr Nagasch bénigne nos acceptos habuit, qui nobis Mestra-
nam triticum et mel misit, at iniqui régis servi sibi haec reservave-
runt. Altera die Daba u am discessimus, quo et ipse nos secutus est,
r
tum, qui lieet in duobus locis pedibus pertranseatur, tamen tantus est,
ut cocodrillos et hippopotamos seu eqnos marinos contineat.
Transeuntibus itaque hoc flumine, rursus altissimos montes
ascendere oportebat, quos in nostra acceleratione 6 dierum spatio trans-
ivimus ; alias opus est consummare 8 vel 9 dies ad eos pertranseundos.
Horum principali 8 est ultimus, dictus M almo, ex quo omnes alii,
quasi in quodam valle conspiciuntur. Mons Malmo habet ad suum pe-
dem torréntem Z a r e m a, quem de una parte ad alteram, seu de ripa ad
ripara, circumiacentium montium causa, 44 vicibus transire necesse est;
et mons Malmo Sire ascendendus si ve descendendus spatium unius
diei indiget. Et cum ob praecipitatum ascensum nimium fatigantur
ammalia, opportet itaque una die medium et altera residuum ascendere
vel deseendere.^Advertatur tamen, quod non sit unicus, sed ex pluribus,
quasi mons continuus, coacervatus. In huius montis apice habetur
planities, quae in latitudine, forti gressu, vix pertransitur spatio 2 die
rum, et vocatur lingua abygsina Oghera. Superabundat tritico, hor-
deo et cet.
Peragrato Oghera, i te rum montes descendere oportebat spatio
mediae diei et pervenimus Gondar, Metropolim totius Regni Abys-
ainiae seu Superiori- Aethiopiae. Civitas Gondar est situata supra
duos montes, et quidem plus in uno, quam in altero, qui circumdati
sunt dijobus torrentibus, videlicet Agareb et Kaha. Domus regia
est quasi parva civitas, quae circumdata est a satis alto muro, a natione
Insitanica fabricato: intus vero sunt parvulae domunculae quaelibet
muro quadrato circumdata. Eeperiuntur quoque ibi nonnullae fabricae,
bene factae a dieta natione, quae iam iam maiori ex parte corruunt et
non extimantur, excepto uno atrio in quo Rex coronatur, et alio oblongo
cubili, ubi suum thesaurum habet.
Ad torréntem Kaha ex parte Gondar, habetur locus Caha dictus,
ubi, quasi in loco delitioso ordinarie Rex residet et ad Gondar, Me
tropolim Regni, tantum ad aliquas solemnitates festorum, vel ad
aliqua regni negotia publica se confort. Ex altera parte torrentis
Cohà, quasi in medio montis, est Kuskam, residentia Regis Matris.
Regina coronata, quae partim ibi, partim in Gondar residet. Habitatio
Episcopi quoque est extra civitatem in monte ante Kaha ex parte
dextra. In aliis montibua reperiuntur diversae habitationes aliorum
magnatimi. Ceterum Gondar proprie magnus pagus, ad summum oppi-
dum dici potest, si secundum domunculas spectatur, quarum una sem-
per est separata ab altera. At locus satis iucundus, montium hinc inde
circumiacentinm gratia.
Sargìano (Arezzo).
DOCUMENTA INÉDITA
(Finis) (a).
est visum, quia in Inventario olim hic edito (1) plurinm istorum do-
cumentorum momenta principalia statim sat expressa fuerunt, ut do
cumenta illa integra edenda non iam veniant.
XXVIII.
67. — Romae 12 septemb. 1608. — Cynthius, magnus Poenitentiarius,
Custodi sacri Conventus Assisii facultatem tribuit absolvendi in foro
utroque Fratrem Gesualdum de Assisio, O. M. Conv., ab omnibus
censuris quas incurrit, quia ante aetatem légitimait! se ordinäre
fecerat.
Ci n t h iu .ч (2) miseratione divina títuli sancti Pétri ad Vincula prex-
byter СапИпаШ, S. Georgii nuncupati, religioso viro, Cutttodi conventua
fr atril m Mino r u m Conventual i um ordinú S. Francixci civitatix
Assisii salutem in Domino. Ex parte fratría Gesualdi de. Assi
sio, religiosi proffssi ordinix Minorufn Conventual/uní patris, praesen-
t.ium nobis oblata petitio continebat, quod ipse aliax se. ad omnes sac.ros
et presbyteratus ordines ante aetatem légitimant promoveri fecit,
et sic, promotus in /Hin, non tarnen in contemptum claviitm, ministravu.
Cum autem, sicut eadem petitio subiungébat, dictus pater opportitnam
euper praemisitis absolvtionem ac dispenxationem in foro conscicntiae
tantum ab Officia Sacrae poenitent iariae iam impetra ve.rit, pro
maiori sua conscieiitiae quiète et consolatione cupü per scdem apostolicam
in utroque foro absolví secumque desuper dispenxari, quare et
pro parte tua impplicari fecit Iwmilitcr xibi super hit de opportune re
medio mine provider/. Nos igitur qui poenitcntiariae domin i papae
curam gerimus, huiujtmodi supplicatioiiibus inclinât/, auctoritate apo
stólica specialiter 7юЫч concessa, ditcretioni tuae соттгШтш, quatemis,
si est ita, dictum patrem a quibusrisi sententiïs, censurit, et poenis ccclf-
XXIX.
68. — Romae 3 ian. 1626. — lulius de Ubaldis, monasterio S. Clarao
Assis. olim 125 scutata golvenda reliquerat, quod attestatione pu-
blica profitetur Arsenius Musca, notariua. (Extractum).
compagnia, et fanno dire offici l'anno, cioè messe 10 ; per U carnevale (1)
10, le Stimmate di S. Francescho 10, aitanti V Ottona de' Morti 10; doppo
per ogni Monacha che si muore, la sudetta Compagnia fa celebrare 12
mense per la predetta defunta. La spesa delia cera, Foffitio de morti, can
tato da sacerdoti, et tutto se fa de frutti de centri, di predetta Compagnia.
e sopra vei-sando si remetono a censo. Cosi e stato fatto in sino al giorno
hogi, ansi che adesso si espone le Quarantore(2) la prima domenicha
di Quaresima, e la predetta Compagnia fa la spesa dal 16S1 in qua, con
messe che si trouano per conto cotte mmache del nostro monastero.
In Nomine Domini Amen.
Suor (3) Colorino Abbadessa a dotto lo schudo (4) ; Maria Antonia
Diodata, Verginia, Umana, Angelicha, Cesandra, Maria, Constanza, Inoceu-
tìa, Crescentia, Olimpia, Portia, Tranquilla, Cesena, Pirolina, Vittoria,
Andreana, Benedetta, Margarita.
Suor Claudio, Laurentia, Amata, Eugenia, Elena, Romana, Cecilia,
Chleria, Eufemia, Sossanna, Agata, Orsóla, Vincenzia, Arcangelo, Chiara,
Lucrezia, Loudovica, Domititta, Maria, Laura, Ottavia.
Suor Veronica, Diomira, Bernardino, Giacinto, Anna Maria Cannila,
Gabrietta, Marla Francesco, Giacomo, Maria Charlicie Barbara, Maria
Cleofe, Agnese, Morìa Christtina, Maria Vergina, Angela, Maria Dorottea,
Maria Deodata, Maria Genevra, Maria Cassiamo, M. Olimpia, M. Al
dina, M. Cecilia, M. Geltrude, M. Celeste, Anna Maria, M. Arcangelo.
Favola Margherita.
n Signor Giuseppe Bini pagò lo scudo per Suor Felici Bini, sua zia
ala sua morte. Suor Maria Giovanna, M.. Elisabetta, M. Caterina, M.
Pirolina, M. Eletta, M. Evangelista, M. Oliva, Angelicha Antonia, M.
Imperatrice, M. luditta, M. Serafino, M. Attonita, M. Aurora, M. Mad
dalena, Bianca Mai-io, Angelicha Antonia, M Clcofa, M. Candida, M.
Elconora, Orsóla Violente, Uosa Maria, M. Veronicha, M. Closinda,
Agata Matilda, M. Sigismonda, M. Franccscha, Anna Chostanza, M.
Charobbina, Francischa conversa, Isabetta, Diamante Maddalena, Pavola,
Ipolita, Teresa, Gratiosa, Colomba, Lucia Fiora, Lucrezia.
L'anno 1663.
XXXI.
85. — 1796-1830 (1888). — Memoriae monasterii S. Clarae de ipsius
soppressione, devastatone per Gallos, et restitutione, conscriptae a
Clarissa quadam coaeva.
17].
piazza aconito, cioè in mezzo al portone della nostra Chiesa (2). Le danzzf,
te archibugiate, murtaktti strilli iniqui non ci davano pace ne giorno ne.
e
notte, n cortile del nostro parlatorio (3) era ài re agio dell'iniquità non si
f
;
era altra intimazione che di ore di saccheggio. Le paure, timore, non
li
4
11 del mese di agosto, che di 12 era la festa, atti ore tre di notte aves
il
gelo,
il
il
e
i
il
li
spedito a Perugia per fiori. Ninno poi credere la fatiga di quella notte!
i
che una sola novizia conversa era forestiera (5) gli convenni partire.
;
cipio (quatuor), duo post folium 10™. Incipit cum mentione terraemotus
18 Novembris 1831 et cum descriptione effectuum funestorum terrae
motus 13 lanuarii 1832 (et seqq. dierum). Plnres paginae vacuae reli-
ctae sunt.
•
(1) (2)
e. area parva ad latus ecclnsiae, prope ecclesiae portam.
I. I. I.
(8)
(4) e. educandae, soil. puellao Monialibus instrnendae traditae.
(5) e. non Assisana.
148 DOCUMENTA INEDITA ARCHIVI S. CLARAE ASSE3ÌI.
[f.
o
e
16].
dire briganti; danni ricevuti al monastero di S. Chiara dal 1796 sino al
1799 atti 14 Agosto.
9. 8. 1. 6. 5. 4. 3. 2. 1.
e
Madonine mezzi grossi 40.00
e
Argenti data a Sua [Santità] Pio sesto 27: den. 489.00
6,
1.
2
I.
In denaro al sudetto Pontefice 30.00
Censi levati per prestito fornata 500.00
il
Argenti dati ai Francesi 62 1116.00
I.
Altre argenti a municipalisti 90.00
5
I.
Altro argento oro ai municipalisti den. 133.92
'/> Vi
'/»
1.
7
5
e
Prima paga, per per % 112.98
il
4
10. // vestiario francese (1)
*
30.00
11. Altra contribuzione del due per «/„ 85.50
12. Ripartimento del vestiario 30.00
13. Altra contribuzione del due per "/„ 180.353 V,
14. Altra contribuzione forsata 155.00
15. Per un bove dato ai Francesi 90.00
16. Per gli amalati Francesi biancherìa, coperte 45.40
17. Altri per pagare spezierie atti soldati 100.OO
le
V»
Epoca infelice. Memorie.
funesta del Governo di Napoleone, Imperatore dei
Nel 1810 epoca
Francesi, do-ppo aver portato via in esilio Sommo Gerarca Pio Set
timo vari Vescovi, tra questi vescovo di Assisi Monsigniore Fran il
il
e
e
cesco Maria dei Conti Giampè(4), doppo mesi venne l'iniqua sen
3
tenza di sopressione di tutti conventi di Monache Frate
e
i
rie, ni che primo giugulo (5) venne. Petroselli di Fulignio (G) per
il
demanio di Assisi. Nel istexso giorno a ore 20, curro a darci la sentenza
fatale, che di 10 dovevamo essere tutte fori del nostro recinto, senza
il
toccare niente del comune, solo portare via quella poca robba a uso pro
prio ---(7). Doppo tre giorni tornò a visitare monastero con lo scrivano
il
e
e
nare alle proprie patrie con loro paxsaportti scudi 20 (8) per viaggio
li
H
e
(1) Aoonratius hoc dioitur in MS. Conio A: Per vestiario delle truppe
il
*
(2)
»
Francesi anni scudi SO. Nel istessa epoca per richiesta del Papa, argenti, can-
2, 2,
(8) MS. Conto B. eandem ferme rationem exhibet. Pretia singulti, non
penitus cum hio indioatis conoordantia, ibi summam totalem efficiunt scuta-
torum 8993, 82: (-1) Cf. infra, p. 151
1.
8s.
8.
(5) Cf. infra, p. 151, itss., ubi hoc die 29 maii acoidisse narratur.
1.
xxxn.
86.' — 1793-1813. — « Memoriae breves » circa Monasterium S. Clarae,
tempore quo Sorores a Gallis inde expulsae fuerunt et Monaste
rium gaecularibus locatum est. — MS. foli. 8.
e,
6,
[p.
3].
«
1
pace per anni 9. Poi ecoti un altra mutazione di governo napoleo
nico, quale page (1) no» fenivano mai, si che fu venduto un pode-
n
retto, scudi 900, per page per mantenere la chiesa monache. 1810 alii
e
tnarso deportarono in esilio Vescovo della Cititi, Afona. Giampe (2)
[p.
il
9
4]
che da un anno che stava in esìlio Pontefice Pio Setimo. di 29 mag
A
U
gio 1810 venne Petro Selli di Fulignio, conii nome di demanio (3),
entrò netta clausura con Sig. Vincenzo Pucci Sig. Angelo Silvestri eie.,
il
il
e
quasi omnia ut in Chronicis num. 85(4), et deinde: II gran nientte,
«
tutto demaniato giorno sudetto(5), fa sortire tutte, ogni una con la
ti
robba a suo uso. La sera del sculetto giorno, a ore detta notte partirono
4
tutti sacerdoti non giurati; qui fenl la tragedia.
i
[p.
5]
tre altre religiose a rendere conto, se. si era portato niente, per minimo
il
che lo fece con coscenza. Non sapeva non aveva tocato niente. Pochi
e
giorni doppo misero a bando tutto ciò che potevano cavar fori, a prezzi
più vili che trovar si possa.
i
Del 1813. Misero a cori (6) refetorio, busiole, robba di sagrestia, mobilio,
fenestre, statue tutto ciò ce non podero cavare. Il Signiore Vincenzo
e
Sebastiani si fece per noi bona ricomprò tutta questa robba, spese
e
scudi 100, quale gli fu dato un pezzo di terra, che era rimasto non de
maniato, con dire che era suo, che con lui confinava.
il
7
i
4
9
e
i
;
;
il
e
scil. solutiones.
e. paghe, (2) Cf. supra, p. 14«, n. 4. Cristofani,
I.
(1)
Storia, 426. (3) Cf. p. 148, n. 5sq. die iunii. (4) Supra, p. 148 sq.
I
;
I.
(5) (6)
(7) Cf. supra p. 148, not. 8sq.
I.
(8) e. parochia.
(9) e. « maire gnu symlicus urbis.
I.
•
,
[p.
le
e
Monache detta Bastia in numero 10, Cile gran sevizie guai che pas
le
e
i
sarono, non si possono racontare, atorniate da soldati di notte fuggi
e
rono via.
Nel 1812 due religiose nostre presero in afitto l'infcrmeria
pagandone scudi 30 anni una conversa Benedettila tenendo scuola
e
di ragazze; pure che non passarono.' Guài sopra guai, calunnie, ini
e
quità ma tanto lanciavano stare, perché terminò Uniquo governo.
le
U
In questi anni
3,
morivano coriste numero converse numero .
3
4
»
XXXIII.
87. 1814-1819. — Memorine breves Monasteri! S. Clarae, postquam
«
»
Sorores ad illud redierunt, usque ad an. 1819. Narrantur Sororum
vicissitudines et inopia earum describitur.
Rientrata delle. Religiose in monastero del 1814, chi nel mese di Gi-
gnio, Lulio Agosto (1). Nel mese di Setembre tutte rientrate in monastero.
e
Del proprio monastero Coriste numero 11, converse numero delle nostre
2,
monache anderemo a /S. Facia di Fulignio (2), cioè una Corale due con
e
verse; una corista restò al seado, dove nel 1833 morì, corpo sta tu
il
e
mulato nel sepolcro del monastero per ordine del Vescovo. Le Religiose
dei monasteri sopressi no. due Benedettile uno del terzo Or
3,
e
i
Religiose del Terzo Ordine, due coriste et una conversa; del Ordine
Benedetino coriste no. converse no. si che eravamo in tutti cori
7,
3,
ste no. 21, converse, no. 6. Tornassimo con pagare scudi per individuo,
5
ma chef Non trovassimo altro che semplice mura (3) nepure un chiodo,
le
il
i
capofochi, nepure una frasca, ne un pezzo di legnia. Niente a posto che
[p. della cantina, del granaro nudo afatto, altro che pieno di sporchi-
e 2]
il
e
,
(ì mpè pel Natale scudi a testa (6), del suo, per atto di carità ci mandò.
a
4
i
8.
149, (2)
(3) Supra, 1-19, 30 sqq. e. jilanetae. (5) Supra, 119,
1.
I.
(1)
(<3) Supra, 149, 40 sqq. Supra, 33sq.
1.
1.
32 sqq.
1.
(7) 151,
DOCUMENTA INEDITA ARCHIVI S. CLABAE ASSISII. 153
e
5]
il
5
5
;
scovo vita durante scudi 36 al anno. La religiosa che non volle ritor
nare scudi 12,50 al anno, vita durante. In questa epoca Mons. Vescovo
riparti beni dei beni sopressi; a noi tocò un picolo podere, pochi
e
i
altri monasteri dovetero tornare atti loro ordini, fori che tre la corista del
;
6 e
fessaruno (6). Nel [mese] di maggio facessimo santi Esercizi che diede
li
i
al 1819 del solo vitto facessimo comune vestiario ed altro ognuno pen
il
;
di scudi 95, ci furano fatte tre finestre del Coro della Chiesa este
le
e
molino a olio, che non vi [era] più niente: scudi 95. Fu fenita la
tragedia tornassimo in quiete nostra».
e
(1)
(2.) Sequuntur quaedam rationes harum expensarum.
(8> Cf. saprà, 152 num. 87, sq. 153,
1.
1.
12.
4
(4)
(5; Sapra, 150, lOsqq.
1. 1.
XXXIV.
9O. Assisi! 1806-1810 (circa). — Elenchus Monialium S. Clarae tempore
suppressionis Monasteri!, necnon et tempore, quo denuo Moniales
in illud redierunt. In fine quaedam circa Sorores defunctas adno-
tantur.
XXXV.
De VIA CRDCIS in S. Clarae monasterio.
Die 6 nov. 1811 presb. Frane. Lanti «con diverse persone» a pa-
rocho S. Rufini, in cuius parochiae tìnibus iacet ecclesia S. Clarae, pe-
tiit, ut Via Crucia in hoc ecclesia institueretur.
Facta supplica Abbatissae S. Clarae ad Papam, prò erigenda Via
Crucis in dormitorio Sororum Choristarum, et in conclavi quodam unito
cum crate, Gregorius Papa XVI rem concessit 28 nov. 1840. Cui con
cessioni subscripsit 20 dee. 1840 P. loseph M. de Alexandria, Minister
Glis O. F. M.
Die 11 iul. 1848 vi alterius supplicae eiusdem Abbatissae Gregorius
P. XVI Viam Crucis concessit erigendam in dormitorio Nooiiiarum prò
istis solis.
Die '28 oct. 1874 P. Bernardinus de Portugruaro e S. Maria Por-
tiunculae concessit Viam Crucis instituendam in choro subterraneo, ad
latus sepulchri praesentis S. Clarae.
Die 15 ian. 1886 episoopus Assisiensis licentiam dedit Viam Crucis
erigendi in dormitorio Conversarum.
Die 9 martii 1896 Vicarius Capitularis Assisiensis concessit aliam
Viam Crucis instruere in « Captila parva S. Francisci (1) » , itemque in
Capetta Immaculatae Conceptionis in dormitorio, praesertim prò recon-
valescentibns.
P. MICHAEL BIHL, O. F. M.
(Continuatio) (1).
e. 3G3-4).
Cod. n. 1413 chart. mili. 225x160 ff. 396, saec. XV-XVI exa
ratus cum iuitialibus et titulis rubricatis. Ex duobus codicibus, ligatus
in pelle. Continet inter alia:
Cf. APH 116-25; 433-42 II, 123-30; 319-24; 490-4; III, 333-40; 551-58;
I,
(1)
;
:
.
lv-2v.
[S. Franciscus de spirituali laetitia].
1.
f.
gnioli chon frate Leone . Des. se non nella crocie del nostro Si-
»
huomo fue nella città d'Asciesi lo qu[a]le ebbe nome», 77r. «per
f.
«
.
santo F. quagli Iddio per gli suoi meriti a mostrati dopo la suo
i
Cod. n. 1428 chart, mill. 210x140 ff. 108 nitide exaratus saec.
XV. cum initialibus et titulis rubricatis In principio duo adsunt folia
membr. insitit. pro custodia et quatuor ad calcem. Continet inter alia :
f. 97r-108v. [Epistolam S. Bonaventurae de XXV
Meraorialibus].
«Rubr. Epístola di frate Santo Bonaventura dell'ordine de frati
Minori » . Inc. « Allô suo fratello E. dilecto in Cristo el suo in-
sieme fratello nell Signore Buenaventura. Et a ciaschnno huomo el
quale ». Des. * niolto dilectarti in q ueste cose più semplice. Per la
quale cosa carissimo...... Codex mutilus est. = Crr. S. Bonav. Opéra,
VIII, 491-8; omnes codices latini habent: Fratri N., non E.
Cod. n. 1429 chart, mill. 215x140 ff. 136, saec. XV, cum ti
tulis et initialibus minio depictis. Corio ligatus. Inter alia habet :
f..llí)v-r24v. TU. «Credo di Dante». Ruhr. « Dicesi che Danto
fu una volta ach usa to per ereticho alio inquisitore, et per mostrare
di nonn essere, fece il Credo et altre chose irrima et dimostró,
chôme fedele xpiano era, credeva in Dio sechondo il Credo » . Inc.
I scrissi gia d'amore più volte i rime » . Des. « ch'al paradiso alia
fine si ci doni . . = Cf. Cod. n. 1312, AFH V, 749.
XIV
n.'
e
litteratura franciscana haud dubia apparet, haec notanda censemus:
[De
f.
Ine,
L' abate Arsenio quando Elli era secolare standosi nel
«
palagio pregò Die Dea. che Dio suscita povero dalla terra
il
«
»
e
.
levalo dalla puzza, acciò eh' elli seggia co'suoi principi nel giudicio .
»
2. 10r-16r. [De paupertate Epistola exhortatoria
f.
e
sposati di Xpo dolce amore. Sia Caminiera no caminieri. Pregate
e
lo nostro amoroso diletto Xpo jihu per me, che vi rimando questa
lettera; sappiate ch'io fui alla Verna a questi di. Siavi rac-
e
chomandato lo guardiano».
Sequuntur Laudes duo spirituales, apud Tenneroni. Inizii,
desideratae: 16r-17r «Lasso perché m'affino di dolore», 17r-
f.
f.
1'
li
»
è
molti anni le parevano un' ora, imperciò che di[ce] Davit profeta
che a coloro che sono... . quaterne folia interna 4-5 avulsa simt.
E
»
« in fino a tanto che io ritruovi, che se' suo riposo ini riposi
si
ti
;
CODIOBS BICCAEDIANI. 161
nardo sopra le VII ore ». Inc. «Sette volte lo die », iam S. Bonaven-
turae tributum; cf. Op. omnia, ed. Ad Clar. Aq. X, 27; 71r-79r
f.
turae tributa].
Rubr. Inchominciano exercitii di saucto Bonaventura ». Inc.
li
«
li
e
celis est, desidero che anima separi dal chorpo et esaere con
si
1'
e
Xpo, chosl farcendo etc. Finis ». = Inter apuria. Cfr. Opera attinia,
e
Vili, CXIV.
p.
tura del dispregio del mondo . Inc. In prima nota che sette cose
»
Stimtdus Amoris minor cit., cap. XIV, p. 67-7G. Cfr. Cod. n. 1472, n, 3.
Cod. n. 1486 chart. mili. 145x105, ff. 129, saec. exara- XVII
tus. In principio tria sunt folia insit. prò custodia et unum ad cal-
cern, triaque alia vacua non num. Ligatura chartacea, in dorso inscri-
ptio : Regole \ per i \ Novizzi \ Cappucci \ ni. Continet :
[Instructionem Novit. Ord. Min. Capuccinorura].
TU. * Instructione alla perfettione per li novitii Capuccini che
vogliono far profitto. Proemio » . Inc. « E certo appresso tutti li dot
tori el l'insegna S. Tomaso che quelli che vogliono menare vita re
ligiosa». Fol. 2v. «Prima parte». Dea. fol. 86v. «l'esame di con-
scientia. Parte seconda di quelle cose che s'hanno da essercitare di
tempo in tempo li Religiosi che vogliono fare profitto spirituale.
Essercitio primo. Della santa confessione sacramentale et delle sue
parti. La Confessione » . Des. fol. 129v « di toglierlo e quando final
mente...». Mutilus relinquitur.
Cod. n. 1488 chart. mili. 145x105 ff. 112 saec. XV, cum titulis
et initialibus minio scriptis; membrana ligatus. Continet preces et
traetatus spirituales, inter quae:
1. f. 9r-v. [Rhythmus de Gaudiis Virginia Mariae].
Rubr. * Salutationi alla Vergine Maria >. Inc. « Gaude virgo
Mater Xpi • . Des. « in perhenni gaudio » . = S. Bonaventura, Op.
omnia, VECI, 677 s. Sunt octo strophae ; sex enim ibi editis adduntur :
post 2m gaudium «Gaude q. magi dona», et post 4m «Gaude V.
quam commisit » .
2. Inter extracta ex dictis SS. Patrum etc. f. 14-28 collecta,
nostros scriptores spectant: f. 17v-20r. Rubr. «Bonaventura cardi
nale della obbedientia » . Inc. « Perciò che alla via della salute niente
è più sicuro che la via della humile obedientia » . Des. • Lo vero
obediente... tutto dentro si raccoglie acciò che di fuori faccia la vo
lontà de chi gli comanda » . = Regula Novitiorum, cap. XIV ; Op.
omnia, Vili, p. 488. — f. 24r-25r. Rubr. « Della humilità, frate
Egidio ». Inc. < Per conaideratione de'benifici di Dio ». Dea. « dia ver-
gognare di seguire Dio huomo fatto humile » . = Cfr. Dieta cit. p. 12.
Cod. n. 1489 membr. mili. 150x105 ff. 162 saec. XIV cum ini
tialibus et titulis rubeis exaratus. In principio et ad calcem duo folla
chart. insititia prò custodia. F. 4r-155v. liber Isaac Abbati» syriaci.
Reliqua addidit altera manus. Ligatura membr. Notanda:
1. f. 2r. [Ex Legenda Malori S. Fram-isci].
Rubr. « Ne la Legenda di Santo Francesco VII cap. » . Inc.
* Una
volta adivenne al servo di Dio santo Francesco una grande mara-
viglia. Ciò fu che andando verso la città di Siena per giusta ne
cessità si gli vennero innanzi tre feniine » . Des. « in q uesto non fosse
vinto da aichuno». = S. Bonaventura, Legenda Maior, e. 7. n. 6.
2. In Imago Crucifixi depicta cernitur, ante quam b.
f. 8v.
Franciscus genu nexo crucem amplexus, ipsi hominem recom-
mendat ex altera parte item genu tìexum. In f. 9r. alia imago S.
Francisci, cui Serapb Stigmata infigit, perspicitur.
3. f. 156r-161r. « Incipiunt Letame se-cundum ordinem romane
Curie » in quibus nullius Sancti nostri Ordinis mentio fit, sed inter
sequentes orationes hae inseruntur : « Beatissimi patris nostri
Francisci, quesumus Domine, assit nobis pia et devota supplica-
tio, in cui[us] carne mirabili prerogativa passionis tue stigmata reno-
vasti » . « Assit nobis, Cruciflxe Salvator, per dilecti tui merita, preces
et stigmata sacra vivifice crucia tue virtus splender et santitas (sii;),
ut sicut nos per eam tuo sacro sanguine purgas, ita et lumine di-
rigas et Santi Spiritus igne succendas ».
4. f. 161v. (Rhythmus de Gaudiis Mariae V.].
Inc. «Gaude Virgo mater xpi». = Cf. Cod. n. 1488, 1, cuius
strophis nona additur post tertiam : « Gaude V. quem portasti » .
Cod. n. 1491 membr. mili. 140x95 ff. 67 saec. XV cura initia
libus et titulis rubeis atque a pluribus manibus exaratus. In prin
cipio et ad calcem tria folia chart. prò custodia. In fol. G7v. chart.
legitur: « Ad usum frate Antonio a Florentia». In dorso ligaturae
haec profertur superscriptio : Regola \ del Fra' Minori \ Sec. XV.
Regola et Testamentum S. P. Francisci plurimum usui inservivit, ut
166 CODIOOGRAPHIA FRANCISCANA.
[a]
venerabili religioso fratre Francesco de Platea Ordinis Minorum
professor[e] . Inc. * Primo confirmavit casus episcopales qui sunt
»
a
IV concessae Pont, sui anno primo].
Sunt num. quindecim, et epistola qua cuidam Fratri «Vene
rande Pater notificantur, Dea. absqu nomine scriptoris: Dat. ex
€
»
e
Monte Perusino die XIII
Decembris MCCCCLXXIIII ».
petratae].
Inc. < Ego frater Angelus de Clavaria Ordinis Minorum Vica-
rius Generahs anno Dni 1487 die sancte Agnetis secundo impetravi
ab Innocentio Vili, Pontiflce maximo pontificatus sui anno 3° tem
pore predicto infrascripta Primo quod guardianus loci nostri, civi-
:
ad confessarios spectant.
Des.
o
o
»
a
.
»
.
il
è
e
e.).
tione ipse editor exrutit, v. gr. Legeiulam sic dictam Veterem. Hano
Legendam in forma ista exstitisse negat editor (centra Sabatier), quia
BIBLIOORAPHIA. 169
p.
anno 1642 contra ipsum edidit Alcoranum Nudipedum, opus quod sectario
ímpetu, rabieque caeca et satyrica, librum Pisani in risum verteré co-
nabatur (p. XC-CI). Alcoranum vero auctores alii eisdem armis satyricis
vel etiam methodo theologica conf taverunt, praecipue Henricus Se-
u
(post pag. LX1V) itemque (in forma minori) Arborix secundae edi
tion is, p. LXVI1, circa quas picturas cf. quoque ea, quae dicuntur de
Arbore Vitae Mariae, p. CXIs.
b.
172 BIBLIOGRAPHIA.
»
*
II (1767) 128-34, scil. in bulla Innocentii III: iun. 1201. Hac occasione
7
cisci (ed. Sabatier, 1901) recte A. appellat. Haec, ait, Tertiarios S. Fran-
cisci etrictius Ecclesiae devincit (116), eodem quasi modo de iuramento
agit (117, Í21s.). Humiliatis Tertiariis exhortationes habere permitte-
bantur (117s.). Regula Nicolai IV et Tertiariorum Humil. eisdem quasi
verbis de refectionibus loquuntur (121). Regula Antiqua с. VI verbia
« in sua indulgentia » alludit ad bullam Delectando: Вий. Praed., I, 28;
Potthast, 8159; sed A. recte addit hanc bullam dependeré ab alia Ям-
muiaUs data 1227, 10 iul. ; Tiraboschi, II, 166. — P. 126 recenset bullas
conferentes immunitates Tertiariis Humil. et p. 126 bullas eiusdem te-
noris pro Fratribuit de Poentíentía, seil. BF I, n. 7, 20, 68, 69, 94, 149;
II, 50. — Circa idem tempus (seil. c. 1290) Tertiarii omnes vetantur fre-
quentare tabernas: in Capitulo Gli Bononiae: AFH II, 70 n. 14; Brixiae:
AFH I, 550; item Tertiarii O. S. Dom. et Humiliati (126 в.). — Imo A.
contendit, Tertiarios Mendicantium (si excipias bullam: BF I, 65) per
saeculum XIII vocari semper Fratres de Poemtentia, non vero Tertii
Ordinis, quo nomine (in Lombardia saltern) simpliciter convenia seu con-
ventus etc. Tertii Ordinis Humttiatorum nuncuparentur (127-9). Stabilit
tarnen contra Tiraboschium, II, 192-4, in documento 16 maii 1223,
quod factum est Varisii coram « Fratre Petro de Padua, ordinis Mi-
norurn » de domo « ad secundiim Ordinem in eo constituendum » agi de
Clarissis, et tres Fratres de Poenitentia, qui dominium domus retinent,
fuisse Tertiarios 0. S. Francisci. Domus haec postea tarnen ad Humi
liates transiit (128). Apud Tiraboschium, 1. с. not. 6 Guido de Subinago
videtnr fuisse Tertii Ord. S. Dominici. — Cap. V (181-41 ) de Humiliatis
agit circa 1300-1350. Relationes inter tres Ordines obscurae rémanent
(131). Uti apud Fratres Minores (134), Tertiarii Humiliatorum a duobus
eorum Ordinibus paulatim » repudiati ^ sunt, et circa an. 1350 penitus
evanuerunt.
Partes reliquae libri minus ad nos spectant. Pars II (145-99) de in
dustria lanae in qua Humiliati excellebant, et eorum oeconomia agit.
Pars III (203-43) exponit, quomodo civitates eos ob industrian! oneribus
gravaverint, et altera ex parte eos tanquam massarios, ac in alus ratio-
num pecuniarumque officiis adhibuerint, in gabellis ad portas urbis etc., etc.
In appendice I documenta, codices etc. Humiliatorum Mediolani ad-
servata in Bibliothecis Ambrosiana et Braidensi (Brera) recensentur
(247-58); in II testimonia quaedam de eis denuo eduntur, 1) seil, ex Ia-
cobi Vitriacensis, HM. Occid., Dnaci 1597, 335ss. (259s.), et (261)
in Epístola eiusdem anno 1216, oct. lanuae data: iuxta Zeitsch. f. Kirchg.,
1893, 97, Arch. stör. Lomo., а. II, XX, 1893, 550, et Sabatier, Boll. Soc.
Umbra di St. P., I, 1895, 106 (addimus integram epistolam legi quoque
ap. Bo e h m er, Analecten z. Gesch. d. Francisais v. As., Tübingen 1904,
94-102); 2° Sermones duo B. Umberti de Romanis, O. Praed., ad Hu-
miliatos, iuxta Serm. B. Umb. Venet., 1603, 38 es., 50ss. (261-3). — Se-
quitur demum collectio optima variorum documentorum de Humiliatis
(267-370) atque Index brevior (373-81). E doce, recensemus 1) Chronicam
loh. Braidensis О. Пит. (336-44) scriptam 1421, e cuius códice Ambras.
G. 301 inf. aliquas imagines industriara Humiliatorum illustrantes A.
per librum sparsit; 2°) Chronicon Marci Bossii, 0. Hum., praepositi
Omnium Sanctorum Florentiae, an. 1493 conditum (345-52) ; 3°) Regidam
I etII Ordinis Humiliatorum (352-70). Lugendum, quod A. Regulara
Tertii Ordinis iterum typis non mandaverit. Notandum (iuxta A. 126)
Bonvicinum da Rippa fuisse Tertiavium Ord. Hum. non S. Francisci,
ut probavit cl. A. Ratti, Bonvesin detta Riva appartenue al terz' Or
BIBLIOGRAPHIA. 175
Jacobus Vitriacwutix conscripsit anno 1215. Edita est haec vita ар. А А
SS inn. IV, 036-66. Maria illa Begina fuit, qnae Nivcllis in episcopatu
Leodiensi nata 1177 vel 1178, post matrimonium breve, consensu mutuo
rescissum, leprosis serviebat, deinde inter conversas sive pías niu-
lieres (seu beginas) apud prioratuní S. Nicolai Oigniaci O. S. Aug.
Can. vixit, eupernis illustrata donis. Manuum labore victitabat, quam-
vis maluisset ostiatim victum emendicare, a quo proposito vix retineri
potuit (100). Ibi e lacobo Vitriacensi aliisque sacerdotibus verbi Dei
praecones effecit férvidos, obiitque 1213 (89-109). A. similittidines inter
ipsam et S. Franciscum recte congerit ; necnon et quasdam inter Sanctum
istum atque militem nobilem Iwanum de Roavia, quem Maria con
vertit (94 ss.). Virgines et matronae, quae Mariam istara quodammodo
imitabantur, piae quoque mulieres maritatae, certe Beginne erant (64 ss.).
Has vero mulieres quidam (clerici) infamabaiit « et canina rabie... obla-
trantes... nova nomina contra cas fingebant » ait lacobus Vitriacen-
sis (71 ss.), seil. Bcginax eas nominabant, non soliim irrisionis causa,
(72), sed ut eas sic haereticas esse proclamarent (7Gss.). Quod A. valde
probabile reddit. Beggini in Chronicis interdum vocabantur, nomine vul-
gari, Albigenxex (78s.). Virgines illae castitatem colentes, quandoque etiam
matrimonia deserentes, sie dictis Contine.ntibua Albigensium facile com-
parari poterant (80). Innumeris etymologns nomen Beginarum explicare
plures auctores a saeculis tentaverunt, quae tarnen etymologiae nullo
fundamento solido innitebaiitur (23-5), nee praesertim originem ea-
rum ullo modo explicare poterant. Explicatio Auctoris omnino plausi-
bilis videtur. Ñeque immerito A. adnotat nomen illud opprobriosum,
iuxta Vitam B. Mariae Oigniacensis unicum fuisse signum cuiusdam
u n ion i s divcrsarum Beginarum, nullo certo et patenti ligamine inter
se imitar u m (83).
E documentis supra allegatis patet, quarn fabulose dictum olim fue-
rit Beginas nomen et originen! sumpsisse a <S'. Beggn, quae obierat an.
694 (7 ss.). Cum plurimi nomeu et originem earum repetierint a Lam
berto Le Begue e. Balbulo), A. erudito in huius pii sacerdotis vitam
(i.
P. Michael Bihl, O. F. M.
priore hoc opere A. perdocte tractat de, Mùtxa per medium aeimm, spe-
ciatim in Germania. — Post recensito» libros, saepius in operis decursu
adhibitos (XIII-XIX), et codicum plurimorum sigla (XXI-II) enumerata
A. duobus in libris thema suum, utens et libris editis et manu scriptis
qnainplurimis, perdocte vastum evolvit. Liber prior inscribitur: De fide
papillari et praxi ecclesiastica. Agit ibi, inter tot alias res, — de aesti-
matione Missae apud theologos et plebem (3-85), de fructibus Mis
sae, quos formulae quaedam admodum vulgatae exprimebant (36-72), de
abusibus et superstitionibus; de binatione, de Missa sicca e. absque
(i.
offertorio, consecratione et communione, 79-84) de Missa bifaciata, tri-
faciata, quadrifaciata e. Missae plures cum uno canone, consecratione
(i.
•
rationibus Missae agit, inde ab aevo patristico usque ad saeculum Sclio-
lasticae (333-457), quo tempore diffusior longe fit expositio, atque
a
codice cit. saec. XIV) additam lingua germanica A. edit p. 262. Eiidein
narratio adest in clm. 4391 et in cod. SangaUensi 932.
* Primus Scholasticis qui caeremonias Missae, praeter res dogma-
e
quae tunc nondum Missae inserta erat. Ad hoc narrat 158va exem-
f.
plum Circa quod nota, r/nod Paryxhtx fuit quidam frater Minorum
!)
(
t
:
jioxt пшяат did débet, xril. Placent tibí n. trinitas » . Ideoque Fr. de hac
ro admonuit socium suum, qui tulterius iatam orationem dix/t*. —
Forsan liac legenda innixus A. dicit (511) apud FF. Minores istam
orationem (quam iam Micrologies: Migue P. L. 161, 992 memora t)
praescriptam esse saeoulo XIV. = Expoxitío Mvtxae Fr. Martini, lecto-
ris Vindolionenxif! O. F. M., quae habetur in cod. Vindob. Palat. 350,
82v-103r (saec. XIV) plura hausit ex Alexandre Halenxi (762), uti et
t'.
alii auctores, v. gr. Egeling Becker (549) et Bernh. de Waging (574).
= Sacpius A. notât opusculorum de Missa maiorem partem monaste-
e
rÜH proveuisse. Commémorât (601-2) expositionem Missae a Fr. Guill. de
ouda, 0. M. Obs. conscriptam et saepisaime editam (Hain, 7818-34;
G
f.
(tpuxciila reverendi magistri Fr. Stephani Bndefer Ordinis Minonini,
Paris. 1500. Ibidem prodiit etiam ipsius Missae brevix et utui&siina De-
daratio, c. 217-52 (602-3).
f.
l,
6,
T
e
e
— Fratres Minores Bertholdo posteriores et eins imitatores
(AFH II,
330-15) exemplar hoc explicationis popularis imitati non sunt (668). —
Ipse Bertholdus pluries in operis decursu laudatur (12ss., 17ss., 25, 33,
38, etc.); itemque alii Fratres Minoren, sod nonnisi obiter (cf. Indiceni).
— Paucis agit de S. Bonaventurae op.: De praeparat.ione ad Misttam,
ap. Opera, VIII, 1898. 99-106, de quo tractatu dubitat, situe S. Bonaventu
rae, qnia MSS. recentiora sint. — Dubitari tarnen nequit (ait) non authen-
tica esse opuscula in editione Maguntina VII. 1609, 71-3 [ed. Rom. VII,
75-7; Lugd. VII, 71-3; Vonet. VI, 60-4, ed. Vives, XII, 286-91]: De
I,
(i)
sima et tempore paschali, scil. cineris, palmarum, ignis, cerei pascba-
lis, etc. ^461-603); de benedictionibus domorum, fontium, vasorum,
7)
retium, navium, etc., (604-32); de benedictionibus monasticis, scil. coii-
8)
clavium, locorum, officinarum, etc.
9) v
Quae series in altero volumine sic progreditur: de benedictio
nibus segetum agit, prò pluvia impetranda, contra tonìtrua et similia
(1-123); 10) de benedictionibus animalium (124-75); 11) matrimonii, puer-
perae, pueri nati, pueri tondendi, in schola, etc. (176-260); 12) in peri-
culis, scil. in itinere, peregrinatione, in pugna, in ordaliis etc., de quo
rum generibus singillatim perdocte agitur (261-398); 13) in morbis,
(contra eosdem), de incantationibus, de invocatione Sanctorum, in febri,
morbo caduco etc., etc. (339-513); 14) de exorcismis (514-615). Ultima
demum pars de oppositioue contra practicas illas agit a parte sectarum
medii aevi (616-23) et praesertim Pseudo-Reforinatorum saeculi XVI
(623-49).
Subnectit A. indiculuui paginarum in quibus singuli codices adlii-
biti sunt (653-7), initiorum orationum (758-75), denique indicem co-
piosum duplicem, personarum uiinirum, locorumque (676-700), necnon et
rerum (701-154), qui digne claudit librimi istuin maximae industria»,
eruditionisque, maxiuiaque laude dignum.
Nostri non est hic singula vel adumbrare, quia dicendi finis non
esset. lila autem proponimus, quae rem ranciscaUam tungunt. In
f
m. a.
2,
2.
1.
21, 25 s. 29). — Nuttae benedici io nex bic recensentur, quae projtriae fuis-
sent fratrum flfinorum, dum econtra Fratres Praedi catores propit-
gabant Aquam B. Petri Martyris, cdicentes quod illa aqua valeat ad
verini um ac plurimoruni languorum intirmitaU-s » sanuudas (I, 2lOsq.ì;
Cannelitae autem Aquam B. Alberti Siculi ^1, 212, 16; II, 106 sq.,
479); Augustiniani Eremitae Panem S. Nicola! Toleutini equi
valet ad omnes aegritudines », populo dabant (I, 274 sqq.); lesuitae
tandem Aquam S. Ignatii (I, 215). Celebre olim erat vinum et aqua
S. Antonii Eremitae 214s.; II, 180 ss., 416). Benedieebatur etiam
(I,
Vincenti! Fererii
(I,
(et
turientes ac steriles invocabant, iuter alios, dietimi B. Albertum, O.
Carm., et S. Coletam (III, 186). /S1. Elisabethae Thurinyiae reliquiae, scil.
eius poculum, cochlear et cingulum in longinquas quoque terras mitte-
(I,
tes fieri, in fe.xto ulo arma recipiant ». Franz autem censet hic non agi
nisi de consuetiidine locali (II, 292), et addit in Germania saltern novos
milites consecrates esse potius festo S. Georgii. Subdimus caeremoniam
illam Gregorii IX forsitan non carere nexu cuín proposito S. Franciaci
miles flendi; cf. 1 Cel. I, n. 4s. — Nonnisi curiositatis gratia commé
morât (II, 140) dictum illud, quod loh. Parentem adegit, ut Frater Mi
nor fieret: AF II, 4(i; III, 210. — Citatur Fr. Berthaldiut ttatisbonenftis,
II, 188, 260, 429, 499, sed obiter tantum, item et Er. Roger Bacon, II,
477s. — E MS. Breviario 0. F. M. saec. XIV-XV, apud cl. v. Rosen-
thai Monachii servato, sed originis italicae, II, 464s. evulgatur for
mula « Ad ponde.randum hominem ». Constat e Psalrnis 66, 64, 75, 115,
litaniis Omnium SS. et tribus orationibus, quarum sensus est, ut pon-
derato salue restituatur. Ponderatio haec diversimode fiebat salutis
recnperandae causa, et in genere cum oblationibus, quorum pondus
quandoque aequabat pondus aegroti (459ss.). Practicae variae ad San
ctorum sepulcha enumerantur, somnus prope eadem, aliaque quae in
nostris quoque Logendis saepe occurrunt (439ss.). Vigebat quoque usus
aquam et vinum consecrandi, SS. Crucis particulis in ea immersis.
Fusius narrât oontroversiam Vindobonae de vino sic bene
dicto habitaui anno 1436, cuius acta partim adsunt in Cod. Vindob. Pa
int. 525,3 f. 53-4, quamque commémora verat Kink, Gexch. d. Univ.
Wien, Wien 1854, I, 1, 168. Cum octonarius e. beneficiatus) apud
(i.
Stephantim Vindobonae in concione usum vini, modo praedicto con-
S.
»
,
in Cod. Vaticano РаШ. -1-12, 359-6(¡ et in elm. 11131, 1П49, 11151,
f.
28209. Fuse ibi de variis traetavit Geuss, et in fine tali vino omnem sa-
nandi vim deneguvit. Qua non obstante controversia, usns istitismodi
vini perduravit (II, 470-3).
Per médium aevum plurimae Benedictionum collectiones privatis
a
est
ex officio edere et circa eoriim tenorem invigilare (II. 642 s.). Evolution!
finem quemdam (sed non certuui) imposuit Rituale lioniamim, an. 1614
editum (II, 646).
Lutherus violento Ímpetu in Benedictiones irruit (II, 623 ss.). lam
an. 1520 Fr. Franzixkus Styler, O. M., gnardianus Annabergae contra
Carlostadium urserat: Quid de aqua benedicta censeret, tantum-
si
Von dem. geweychten Wasser und Salez, Andreas CarUtatt wider den
unuordienten Guardian FrancMCU-s Seyler, Wittenberg, loh. Grünenberg,
1520. Secutae sunt tres aliae editiones cf. Zentralbl. Bibliothekxicexen,
f.
:
XXI, 1904, 170 ss.; Barge, And. Bodenxtein o. K., Leipzig 1905, 209s.
Carlostadius aquam atque salem potius symbolice explicare nitebatur.
Cui tanquam Minoritarum inimico respondit, loh. Fritzhans, O. M.,
Von dem yeiceichten Waitxer widde.r Andrcatt Bordeiisteiner, s. et a.
1.
»
BIBLIOGKAPHIA. 185
(I,
inultos annos in ecclesia cathedrali Moguntiae, non obstante Archiepi-
scopi oscitantia, singulis dominicis verbum Domini enuntiavit et sic
fidem servavit, quin unquam Lutheri nomen in sermonibus proferret
(II 196; 681-83). Alius optime de re catholica meritus, Nie. Herborn
(vulgo Stagefyr), semel tantum (I, 537) commemoratur, procul dubio,
quia ipsi non erat lucta directa cum Luthero, de quo potissime in opere
agitur; nominandus tarnen fuisset III, 118, ubi agitur de Synodo Hom-
bergensi a. 1626 habita, cum Herborn noster partes catholicas princi
pales ibi habuerit.
Inter auctores Franciscanos contra Lutherum scribentes minus no-
tus est loh. Findling (Apobolymaeus), qui a. 15dl litteras exhorta
torias ad Lutherum iam excommunicatum anonyme direxit et magna
lenitate novatorem ad poenitendum invita vit (II, 139-40); deinde Fran-
ciscu Polygran cuius opus Assertiones quonmdam ecclesiae doy-
s,
u
s
I,
279).
Praeter validos Ecclesiae defensores Ordo Minorum, prob, dolor!
tempestato illa «reformatoria» etiam apostatas habuit, quorum quidam
sat noti sunt, uti iam dictus Eberlin de Günzburg, de quo
l,
42!»;
620-21; III, 179 et passim; Franciscus Lambert
4;
(cfr.
Observance... en Belgique • et dans les Pays-Bait, Anvers [1885], 37
F
;
P. Schlager, О. F. M., Gfxch. der kölnischen Franziskaner-Ordenspromm
tr/ihrend des Reformationszeitalterx, Kegensburg 1909, 250) Fridericus
;
1500-1590)
(325s.) SAINT BONAVENTURE, e. de n o ad Claras Aquas
С
о
g
i.
1
1
r
o
e
t
s
;
:
i
(t
41u).
SCOTISTS: Parth. Mi идеи, О. F. M. (610-3); SERAPHIN OF MONTEC:RA-
Perd. Heckmann, 0. F. M. (726); SEIIA-
S.
v
BIBLIOGRAPHIA. 191
à
Mauléon (17 juin 1523-1551); Conserans, les deux Lombards Jean-
à
(1347)
et Garsie Menendez (1380-1394), transféré à
Bayonne (1393-1405)
a
;
Bayonue enfin, Pierre d'Oraich (20 juin 1371-1382 Pierre de Su-
>,
inalaga (22 avril 1382-1384) et Guilla urne- Arnaud de la Bordo
juill. 1409-1444). A Auch un certain Pierre Faget, préconisé évo
(3
à
François-Guillaume de Castelnau de Clermont-Lodève (1507-1538). Entre
tous, le nom de Pierre de Foix l'Ancien demeure célèbre; d'abord
évêque (23 oct. 1409-1414) et par deux fois administrateur de Lesear,
fut encore évêque de Comminges août 1422-5 juill. 1451), de Lom
il
(7
bez (1425), de Dax juill. 1451-18 mai 1459) et de Tarbea (11 févr. 1463-
(5
(il
riprodotto a Super arlogio ex dicto d. Floriani ad vocem
p.
9)
«
è
"Timi imi ordinatimi est, quod ematur una campanella parva prò Baylis,
et ea campana que nunc est ad arlogium deputata reddatur Fratribus
Sancti Marci, et prò arlogio illa Baylorum deputetur; et usque ad xan-
ctam Mariam de Laureto isti Fratres debeant eorum campanam conce
dere, et ista de causa illi octo floreni, qui iam fuerunt soluti prò sol-
venda dieta campana, amore Dei Fratribus relasentur » . Ma dopo letto
cosi documento, ove fosse meglio precisato luogo dell' orologio,
il
il
che non doveva essere a S. Marco fuori città, intesa allora la festa
e
di £. Maria di Loreto una festa in lesi ben nota come data, ma non
sì
dall' A. ci pare che manchino alla sua conferma ss.). Del resto, anche
(9
i
Frati in quel tempo erano trasferiti a S. Floriano, non avevano forse
si
252)
e
i
;
e
;
nelle terre castelli dei dintorni (31-54; cf. 20-3); infine delle varie
e
(55-80); alle quali cose, che sono un buon contributo alla storia della
Casa ma non riguardano direttamente la nostra storia, basti aver
S.
l'
qui accennato. Soltanto nel cap. Vili, Relazione tra Loreto lesi rispetto
e
ad alcuni artisti (73-80), rileviamo che nel 1508 Luca Signorelli si obli-
gava a dipingere una Deposizione dalla Croce per la fraternità del
Buon Gesù, nel 1428 istituita a lesi presso Frati Minori da S. Gia
i
dopo, dal M" Lorenzo Lotti, quale mentre lavorava Loreto dipinse
il
1.
e
P. Benvenuto Rughetti, O. F. M.
CHRONICA
I. — CRONACA ITALIANA.
»*„ La cronaca delle Feste Centenarie in Assisi (cf. AFH V, 782 ss.)
è stata pubblicata ne La Voce di S. Antonio, XVII, 1912, p. 300-4.
il
nori di Bologna, in chiusura del solenne Triduo di feste ivi celebratesi nei
giorni 15-17 per 2° Centenario della Canonizzazione di Caterina
S.
il
785s.).
e
786),
musicata per a soli, coro orchestra dal P. M." MARCO UGOLINI, O. F. M.
e
IL — CHRONIQUE ÉTRANGÈRE.
3*$
conde de la Sœur MARIA PAULA Münster, O. F.; v. AFH IV, 400s.
K.
titre de ce travail remanié: Der selige, lohannes von Triora, ein Mär
tyrer Chinas zu Allfang des XIX. Jahrhundert*. Nach dem. Französischen
bearbeitet von Schireater MARIA PAULA, Franziskanerin, ibid. 1912, 127 pp.;
illustrations. (Лия all. Zonen, XI). Le Bx. Jean de Triora fut étranglé
à 6
»
*
597 Enfin le Vat. 4319 ainsi que l'Assis. 328 portent, comme l'édi
1.
18)
tion: « officio PRESSUS » et non pas: proni ixxus (478; AFH
1.
1.
e. 36).
Publicatioii procliaine. — Le R. P. DAVID DE KOK, O. F. M. va
publier prochainement une version hollamìaise du Commercium B. Fran-
ri#ci eum Domina Pattpertate Het hrilig Huwelìjk vaii dm zalù/en Fran-
:
H istoria Francescana.
Acemel, ISIDOBO y Rublo, GERMÀN, O. F. M. — Guia tlluslrada del Monanterio de
Ntra. Sra. de Guadalupe. Con illustracùmes de Fray ANOEL GOMEZ. Sevilla,
Impronta de San Antonio, 1912. In-16", 176 pp.
Acemel, ISIDORO y Rubio, GERMÀN, O. F. M. — La Escultura Espaftola del Sigio X V.
El maestroEgas en Guadalupe. Estudio basado en documentai y dibujo» né-
dilos. Con itimi Palaiiras de Introducción por D. Elia» Tonno. Madrid.
Hauser y Menet, 30 Belleta 30, 1912. In-8° gr., 38 pp. — 3 Pes.
Amann, FRIDOLIN, Dr. — Die Vulgata Sixtina von 1590, Etne quellenmaaàge
Darstellung ihrer Geschichte, mit neuem Quellermutterial au» dem Venteianischeii
Staatsarchiv. Freiburg ini Broisgau, Herder, 1912. ln-8°, XX, 160 pp. —
M. 8,20. — Freiburger Theologische Studien, 10 Heft. — Cf. p. 200.
Annibaldi, prof. D. CESARE. — Un affresco Lauretano giottesco e il culto della
Santa Casa in Jesi (sec. XIV-XIX). Città di Costello, Casa tip. Editr. S.
Lapi, 1912. In-8°, [4], 81 pp. (Illustrato). — L. 2. — Cf. p. 193.
Bettiolo, Sao. GIUSEPPE. — La « Frodata • de missier Santo Antonio de Padoa
alla * Ca Grande • (1439). Studio di documenti inediti. Venezia, Libr. Sco
lastica Veneziana Giusto Fuga, 1912. In-8°, 101 pp. (Illustrato).
Budry, [Aubry] PAUL. — Miroir de la perfection du Bienheureux Francois d'At-
sise par le Frère Leon. Version francaise. Paria, Librairie Plon, 1911. In-10",
XXII, 364 pp. — 3 Fr. 50. — AFH V, 810s.
Calamità, E. P. — La persona di S. Francesco d'Assisi. Note d'antropologia. Bitopto.
Casa Ed. Tip. N. Garofalo, 1912. In-8°, XII, 303 pp. — L. 4. — Cf. AFH V, 792.
Cristofani J. — L'iconographie dea vitraux du XIIIe siede de la Baiilique d'Ai-
sise. (Extrait de la Revue de l'Ari clirétien, 1912, n.os de mars-avril, juillet-
aoùt, sept.-octobre). Paris, Honoré Champion, 1912. In-4°, 28 pp. (Illustre).
Gaddoni. SERAFINO, O. F. M. — Vita inedita di S. Bernardino da Siena scritta
circa il 1450 da Fr. Sante Boncor O. F. M. (Estratto da La Verna, ann. IX-X).
Arezzo, Coop. Tipografica, 1912. In-8°, 56 pp.
Grisar, HARTMANN, S. I. — Luther. Voi. 'Ili: Ani Ende der Bahn. Freiburg im
Br., Herder, 1912, In-8° gr., XVIII, 1108 pp. — M. 18,60; lig. 20,40. Cf. p. 185.
Hefele, KARL, Dr. — Der hi. Bernhardin von Siena und die Franziikanisclie Wan-
BIOGRAPHISCHE STUDIEN
ÜBER
(a) SCMMARUTM. Cum desiut notitiae. quae sufliciant ail biographiam Fr.
GuilJelmi Occami, O. F. Л1., ooiitexondam, A. saltern notitias omnes illas,
quae de PO supevsunt, crisi aecuratae subiicit, ut ea stabiliat, quae de Oceamo
corto sciri possint. — Negat proindo eum fuisse Roctorem eoolesiae Lang-
toniae, antequam habitum FF. Miuorum inilueret. Nihil antera oerti scimus
qua aetate Ordinem, ingrcssus fuerit. A'idetur qua puer hoc fwisse; at-
tamen constat ñeque eum fuisse Collegii Mertonensis, ñeque loh. Duns
Scoti discipulum. Qui illud dixerunt. eum forte cum Willi. Hothum, (Ho-
i zum, Ochumius)O. Praod., confuderunt : ipsiusque iioirien manus posterior
Catalogo Collegii Mcrtoneusis anni 1422 inseruit. Ipso qiioque »Scotus erronée
scholaris dicti Collegii fuisse posterioribue sneculis assertus est. •— Constat
Occanmm Oxonii studiis incubuisse, coruin curriculum emensuin esse et
liaci'alareiLm fonnatum ibi factum esse. Magistri vero gradum Oxonii non
est adeptus. Fraticolli eum postmodum abusive isto titulo insignivorunt,
eodemque modo ei titulus vulgatus Inreptor venerabilis inditus est. Hic enim
non Capul Nominolium, sed, in se, Afagùtrum (professorem jmblieum), desi-
gnaret. — Pari s lis porro O. ñeque studuit ñeque magister fuit. Ratio
praecipua huius opiniouis fuit Nominalismus Parisiis indo ab an. 1840,
Occamo adhuc vivo, grassans ot florens. — Natus videtur Occamus paulo
ante an. 1300. Constat eum an. 1324 fiaccalnreum Orunienxern fuisse, quem
gradum assecutus videtur circa an. 1320. [Хотл DlBBCTIome].
Archivum Francücanum Ifulorifitm. — AN. VI. l l
210 STCDIEN UEBER WILH. V. OCKIIAM.
Hand hat
im Catalogus vetus des Kollegs vom J. 1422 O. a Name
beigefugt. Bekanntlich wurden auch Roger Baco und Duns Scotus
ala Mertonianer ausgegeben. Henderson hat auch diese Namen aus
der Liste der Mertonfellow8 gestrichen (S. 287 ff.) ; es wurden
Shnlich klingende Namen im Caf. vetus vielleicht im girteli Glauben zii
Baco und Duns umgeandert. Der Name O.s dagegen wurde seitwarts
an dem ihrn zukommenden Platze der alphabetisch geordneten Liste
beigefugt: O/Torci
Joh. Odyhm
Vielleicht hat aueh zu dieser Eintragung nicht blosse Eitelkeit,
sondern ebenfalls eine Verwechslung den Anlass gegeben, die ich
hier erwahnen mochte, da sie eines gewissen Interesses nicht entbehrt.
Wadding polemisiert in seinen Annalen (1) gegen die Behauptung
des Raphael Maffei von Volterra (f 1522), O. sei ein Irlander gewesen.
Die betreffende Stelle bei Raphael lautet : « Ibernia suis et ipsa laetatur
sanctis, praesertim praesulibus Malachia, Cataldo et Patricio, qui Chri-
stianos eos fecit, deinde Scot iae praesul : Gulitlmus Ocham, praedicato
ilio dialectico ordinis Mi. sub Io. XXII...» (2). Hier wird zwar nicht O.s
irische Abstammung betont — Patricius war auch kein geborner Ire —
aber O. wird von Raphael zu den beriihmtesten Kirchenftirsten Ir-
lands (praesul Scotiae) gezahlt. Dieselbe merkwilrdige Nachricht, nur
etwas genauer, findet sich bei dem englischen Franziskaner P. F.
Angelus a S. Francisco (3) : « Quidam scribunt, eum [se. Occamum]
aliquando designatum archi episcopum Dublinensem in Hibernia, sed
nec ab Hibernis receptum, nec a summo Pontifice confirmatum » . Die
genauere Angabe des P. Angelus lasst uns den Doppelgiinger O.s in
diesem Falle niit grosser Sicherheit erkennen. Es ist der Domini-
kaner Wilhelm Hotun (Hodon, Hozum, de Odone), Magister in Paria,
der sich gleich O. eines bedeutenden Rufes als Gelehrter erf'reute :
« ... doctor parisiensis et magister in toto orbe uominatus »
(4).
Die ah ni ich klingenden Namen werden die Verwechs
lung verschuldethaben. Wie der Name Ockham in allen mog-
lichen Uebergiìngen bis zur Lesart Ifotham variiert wird (Little,
158), so findet sich umgekehrt fur Hotun, Hozum auch Ocinimitis
(Bzovius, Annales Eccl., ann. 1297, n. 4.). Wilhelm Hotun wurde 1287
(1) In den Catalogue von 1422 wurde O. s Name von einer späteren
velus
Hand eingetragen; derCatalogua Wilxon von löK) nahm ihn bereits mit
herüber. (2) De script, ceci., Basil. Ш1£. 82v. ; Paris 1512, f. 124r.
(3; Ediert: Firmamentum trium Ordinum S. Francuci, Parisiis 1512, pars 1,
f. xliiva-b: Fraler el matjin/er GuillelmiiH Orkam a quo Ockamiste, qui inter fíele-
rot doctore» doctor singularis appellatur at<¡ue vulgariter Veneralnlie Inceptor ilii-i-
tur, omnium Ntmiinafiitm monarcha an loliannis Srati olim Pariiius auditor... Cla-
ruil aulfm Pari*itis circa Annum Domini MCCCXXX, nee surrexit post eum cui
in Phuotophia xerumlus linlicalur.
C4) a. a. O. An/hropologia, lib. XXI. f. 212: • lo. Scotus, An. M.C'CC. qui
»cholam eo tempore Parinienitem magnopere iff us/ ravit. Ktilis discipulorum ilv-ilur
confonsua [das ist natürlich Unsinn], пес satis (If ipsius fine veritas comperta.
Cuiue famamprope consequitur ditripula» fine Frnncix-us Maroni». Guilelmus quoque
Okam tem/>ori/jiis fere illis e/fulsit, euiux /o'/ira mayno eat in prc'-io • .
(5; AFH II, B81. «i) a. a. Ü. (>:«*.
(7) Wiederholt hebt Turmair hervor, dass O. ein scharfer Gegner des
Scotus war (z. B. Anna/es tluntni Boirtriar, od. Riezler, II, 2Ш; Bayerische
-1,
Cranik, ed. M. v. Lexer, -117; II, -IHI-l), ohne die sjiaterhin geradezu stereo
I,
1S23; Sbaralea, Sappi. (504. Wenn Sbaralea, 1. e. 445, sioh dafur segar auf den
Pisanus boruft, so steht nun tVst, dass diese Stelle eine der Einschiebungen
der 3. Auflage ist; cf. AF IV, 311; V, LXXI. Vielmehr schreibt Pisanus eben
dem Petr. Casuel diesoa Directorium zu AF IV, SU. (1) I, 169.
(2) Auf pine derartige Wendung di'irfto die nierkwlirdige Angabe zu-
ruckzufùhren sein, die in dem oben (211 n. 2) zitierteu O.-Artikel der Bioyra-
phie univemelle wiedprgegeben wird, dass namlich O. als FriedensstOrer aus
Oxford verwiesen wordeii und darauf nach Paris gezogen sei. — D'Argentré,
Collfi-tio iuiìiciorum, I, Parisiis 1728, p. H42b. ad ann. 1S13, bezieht die obigen
Angaben Woods irrtiiinlich auf das Oxforder t'ranziskanerkloster: <... in cadcm
domo Minorum unica ximul commorati fuerant O.ronii; et cum nlter alteri ailversa-
ff.
(1) Baluze-Mansi. Miscellanea, III, Lucae 1762, 208; auoh bei Wadding,
Aaiiales, an. 1322, n. 58, 54 (im 2. Brief hat Wadding die Namen weggelassen)
Cf. BF V, Anm. zu n. 486. (2) a. a. O.
(8) In dev Appellatici! von Avignon, 13. Aprii 1328. nennt sich Cesena
ani Anfang «in sacra pagina Doc/or » (Baluze-Mansi, II, H28); im Zusammen-
hange einmal «in sacra pagina magiiter • . (ib.) Der Schluss lautet: « Acta et
facta fuerunt praedicta coram religiosis et honestis viris Fratribns Francisco
de Esculo in sacra Theologia Doctore et lectore in convontu fi'atrum minorurn
de Avinione: GuUhermo de Hoccham de Anglia mngiitro in sari-a pagina; Bo-
nagratia de Pergamo iuris utriusque perito... • (S. 140). — In der Appollatio
maior (Pisa) nennt sich Cesena (S. 24(i), ebenso wie in der App. minor (S. 308),
am Aufang : « in sacra pagina Dootor •• O. wiixl gegen Ende der Appell. mai.
(3fSa) als «magister in sacra pagina» eingefuhrt. — In den Allfyariones re-
ligiosorum virorum werden Heinrich v. Talheim, Franz de Esculo und O.
unter einem als Maginlri in ». i>ayi>ia zusammengrlnsst (S. 315). — Als Vize-
kanzler Ludwigs d. B. signiert Heinrich v. Talheim: « Ego frater Heinricus
222 STUDIEN ÜEBER WILH. V. OCKHAM.
(1) a. a. O. 705.
(2) Er ist der 18. in der Oxforder Professoren] iste; eil. zuerst von I. S.
Brewiir, Monumenta Francucana, (I), London 1858, 552; von da in AF I, 270;
neuerdings von Littlo, T racial us Fr. Tliomac de Eccleilon, 68. Vgl. Wood, I.
74 und Little, Grey Friars, 158.
(8) So zählt der englische Minorit William Woodford (um 1890 Pro
fessor in Oxford, (Little, 240) in seinem Defensorium mendioitatis mehrere be
rühmte Gelehrte des Ordens auf: « Inceptor Ockam, Inceptor Uvarus, Inceptor
Cowton, Inceptor Chatton... > (Bei Wood, I, 80). — Eine Lambeth HS. des
l'l. Jahrb. rechnet zu den berühmtesten « modern Oxonians > auch « Occam
inceptor in tlieoloyi/ • . Little. 22-1. sieht hierin einen Beleg, dass Wilhelm O. in
Oxford studiert habe. Doch würde diese Stelle eher darauf hindeuten, dass er
in Oxford Inceptor war, was aber, wie wir wissen, nicht der Fall ist. L)ii wir
überdies von andrer Seite her an der Inceptio Wilhelms nicht mehr festhal
ten können, so zweifle ich nicht, dass hier in beiden Fallen von Nikolaus 0. die
Bede ist. Es war älter als Wilhelm und nachweisbar Inceptor in Oxford und
erfreute sich eines bedeutenden Hufes; er konnte daher von seinen Zeitgenos
sen Inceptor Occam schlechthin genannt werden. Nicolaus O. lehrte jedenfalls
vor 1800; cf. Little, l-r>8; Wadding, Script. 207 sq.; 182s; 179a. Sbaralea, 5S1.
(4) Hain, Repart, bibliogr., II, i, 119-49.
224 STUDIEN DEBER WILH. V. OCKHAM.
Inceptor noch als identisch mit Doctor oder Magister behandelt (1).
Die neue Deutung wird daher um diese Zeit aui'gekommen sein.
Heute ist sie in der Litteratur allgemein akzeptiert, und nur selten
erinnert sich jemand des ursprünglichen Sinnes von Inceptor. —
Sehr naiv wird O.s Beiname Inceptor in der Chronik des Marcus v.
Lissabon aufgefasst : « Zu diser zeit florierten vil gelehrte Männer
in dem Orden, under denen wäre Brudere Wilhelmus Ocham, ein
Engellender, ein sehr subtiler u. scharpffsinniger Philosophus, diser
hat den anfang Theologiae Scholasticae gemacht... » (2).
Die eben erörterte Frage ist von Bedeutung für unsere weiteren
Untersuchungen. Ist nämlich 0. über das Baccalareat nicht
hinausgekommen, so drängt sich von selbst die Frage auf, was
Vollendung der akademischen Laufbahn ver
ihn an der
hindert haben mag. Diese Frage ist umsomehr berechtigt, da uns
0. ausdrücklich als ein baccalareus formatus genannt wird, d.
h. als ein in der unmittelbaren Vorbereitung auf das Principium sich
befindlicher Baccalar, und da ferner seine Quotlibeta seine Teilnahme
an den für die Doktoratskandidaten vorgeschriebeneu Disputationen
beurkunden. Soweit das gleichzeitige Quellenmaterial für O.s Leben
bekannt ist, stünde nichts im Wege, die angeregte Frage dahin zu
beantworten, dass 0. eben bereits als Baccalareus mit der Inquisition
in Konflikt geriet, und dass er im .1. 1324 als Oxforder baccalareus
formatus an die Kurie zitiert wurde. Was dann weiter geschah, ist
ja bekannt.
Diese Behauptung steht nun sehr in Widerspruch mit jenen
Vorstellungen von O.s Lebenslaufe, die heute und seit lange.ni gang
und gäbe sind. Man schiebt nämlich hier noch ein sehr wichtiges
Kapitel in O.s Lebensbesehreibung ein: seine Lehrtätigkeit
als «ordentlicher öffentlicher Universitätsprofessor».
Dass 0. vor 1324 auch als selbständiger Magister gelehrt und in
dieser Zeit seines akademischen Wirkens die Hauptmasse seiner phi
losophischen und theologischen Werke veri'asst hat, wird ziemlich
allgemein angenommen. Nur darüber ist man ein wenig in Verlegenheit,
welcher Universität man den Professor 0. zuweisen soll. Als Stätten
seiner akademischen Wirksamkeit werden von der späteren Ueber-
lieferung nur Oxford und Paris genannt. Was Oxford betrifft,
weiss man jetzt bestimmt, dass er dort zwar als Baccalar lehrte,
nicht aber als Mainster regens. Denn O.s Name fehlt in der uns
leicht als erster, der schon zitierte (1) Verfasser des Tractatus de
illustrioribus viris etc. ( « lohannis Scoti olim Parisius auditor >).
Es ist aber zum mindesten sehr zweifelhaft, ob hier wirklich eine
ältere, positive Nachricht vorliegt, oder nur eine Weiterbildung der
Annahme, 0. sei überhaupt Schüler des Scotus gewesen, der in Paris
Magister wurde und hier auch seine Professur ausgeübt hatte.
Deutlicher liegt eine derartige, gewiss sehr naheliegende Konstruktion
beim Engländer Lelandus vor, der ebenfalls 0. in Paris unter
Scotus studieren lässt (2). Lelandus hängt in seinen Angaben über
0. völligo von dem SchriftstellerkatalogeO T r i t h e i m s ab. Selbst ein-
zelne Ausdrücke bei Lelandus erinnern an Trithemius ; so z. B. : < apud
Noricos » , wo Trithemius hat : « in Norica provincia » u. dgl. m. In
seiner wortreichen, phrasenhaften Art schmückt er aber die trockenen
Daten Tritheims nach Möglichkeit aus, wobei er augenscheinlich Ge
meinplätze umständlich verwertet. In diesem Bestreben begnügt er
sich nicht, 0. bloss als Schüler des Scotus zu bezeichnen wie Trit
hemius, sondern er lässt ihn « bonis avibus » nach Paris ziehen,
um den Scotus zu hören. Dass dieser in Paris gelehrt hatte, wusste
ja Lelandus.
Juhannes Bale (B al e u s), der das MS. des Lelandus für
seine « IX
Zenturien berühmter englischer Schriftsteller » verwertete,
erwähnt den Aufenthalt O.s in Paris in demselben Zusammenhange (3) :
er ist in Paris Hörer des Scotu.s, zusammen mit Gualterus Burley.
der auch von Lelandus alu Schüler des Scotus bezeichnet wird. Diese
Stelle des Baleus hat dann Pits in « seine berühmten englischen
Schriftsteller • aufgenommen (4).
Hatte man einmal 0„s Name mit der Pariser Universität in feste
Verbindung gebracht, so war auch der nächste Schritt bald getan :
0. als Pariser Professor zu bezeichenen (6). Anhaltspunkte
dazu waren vielfach vorhanden; ich nenne gleich den entschei
dendsten, der allein genügte: O.s Ideen sind gerade an der
Pariser Universität auf fruchtbaren Boden gefallen.
Noch zu seinen Lebzeiten, um 1340, geht die Pariser Artistenfakultät
gegen den Occamismus scharf ins Zeug. In den nächsten Jahren
fest, nur setzt er diese Zeit etwas später an, zwischen 1312 und 1325. — Vgl.
auch Little, 221. — Vorsichtiger drücken sich Müller, ADB XXIV, 123, und
Wurm. 1614, aus. — Feret. nennt diese Behauptung eine Annahme (croyance),
an der die Historiker heute festhielten. Als ältere Quellen vermag er nur Pits
für den Studienaufenthalt und Bulacus für die Professur O.s in Paris anzu
geben (a. a. O.). — ljoole. с. ЯГ.Й meint; O. habe zu Paris «incepted as
1.
im mindesten an seiner Pariser Professeur, und meint che con tutta proba
«
bilité, nostro (d. h. O.) ebbe l'agio di ascoltare lungamente Duns Scoto»,
il
liingst in Vergessenheit geraten war und O. seit laugem nur als Ma-
gister und Doktor gefeiert wurde. Derartige Schlussfolgerungen wur-
den gar leicht gemacht. Bekanntlich hat man damals (z. 1500) aneh
Iwhauptet : Johannes Buridan habe nach seiner (angeblichen I
Flucht aus Paris in Wien doziert ; ja man bezeichnete ihn geradezu
als den Griinder der Wiener Universitat. Dieser merkwiirdigen Nach-
richt liegt wohl nur die Tatsache zu Grunde, dass Buridans LeLren
und Schriften an der Wiener Universitat in besonderem Ansehen
standen (2). Bei unserem O. lag ein solcher Fehlschluss noch ungleich
naher, da man von ihm voraussetzte, dass er in Paris zum Magister
herangebildet worden sei.
0.8 Pariser Professur hat zuerst, soweit sich dies beute beur-
teileu lasst, ebenfalls der Verfasser des bereits gennanten De illus-
trioribus viris trium Ord. S. Francisci behauptet (3). Diese
Nachricht bleibt aber noch lange vereinzelt. Die Englànder Lelandus,
Baleus, Pits, sprechen nur vom Studium, nicht von der Leh rt Si
ti gkeit O.s in Paris. Auch Rodulphius meldet nichts da von. Der
gleich nach ihm schreibende Gonzaga (1687) dagegen zahlt O. unter
den Leuchten des grossen Klosters und der Universitat in Paris
auf (4). Wadding, der dami gleichfalls O. zu den heruhmten Pariser
Professoren zahlt, verweist hiefìir nur auf Gonzaga (5). So setzte sich
diese Ansicht allmahlich fest und wurde bald allgemeiner verbreitet.
Ara uieisten dtirfte dazu Balaeus beigetragen haben, der wohl
am hiiufigsten in unserer Frage als Gewahrsmann angerufen wird.
Bulaeus redet direkt vom « Doctor Parisiensis Okamus » (6).
Seine zum Teil aus Aktenmaterial gearbeitete Geschichte der Pa
riser Università^ musste dieser Behauptivng ein gewisses Ansehen
verleihen. Allerdings kann Bulaeus gerade diese Angnbe durch ein
(1) Vgl. oben S. 225 ff. (2) IV, 960. (3) a. a. O. 958.
(4) Vgl. oben 22Г), Anm. 2). (5) IV, ЖИ ff. (H) a. a. O. 90G.
(7) a. a. O. zitiert Bulaeus die Stelle ans Aventin: « Marrilius Batavus,
loannes Buridanus, Discipuli Willielmi Ocoomensis, recentioris sectae Peripa-
teticorum assertores Lutetia pulsi ad (rcrmanos migrarunt. Ille Haidelbergae
ubi sepultus est, hio Viennae in Norico ludum litterarinm publico salario
aperuit... >. (Vgl. Annale» Ducum Boivariae, ud. Riczler, II, 474). Zu «Mareilius
Batavus > macht liulaeus die Bemerkung; «Patavinus».
(8) Neben den von Aventiu (Anm. 7) genannten «Schülern» O.s wird in
neuerer Zeit allen Ernstes auch Marsilius v. Padua wieder als solcher be
zeichnet und zwar auf (¡rund der in einem Eichstadter Kodex überlieferten
Bede, die P. Klemens VI. um 11. Juli 1843 gehalten haben soll. Ich halte
aber diese Kollation, zum mindesten den hier in Frage kommenden Teil der
selben, entschieden für eine Fälschung und werde dies in einem Exkui'se zu
begründen suchen. — Für einen Schüler O.s im engeren Sinne können wir
höchstens den englischen Franziskaner Adam "Wodham (Little. 172 f) ansehen.
Baleus (S. 447) sagt von ihm: « ... Guilhelmum Ockamum... illic (Oxonie) dixpu-
tantem audicil » . und zitiert einen zwar älteren, aber dennoch zu neueren
Autor, loannes Maior (f 1547t De historia yenlie Smtorum, Paris. 1521,
1. IV, c. 21.: « Ñeque inferiora ernt ingénu (Adamusj aut doctrinae, quant
Oknni ¿¡¡se *. O. hat nun tatsächlich sein philosophisches Hauptwerk, die
'Summa Ionices-, Adain gewidmet. (• Ad Adamam*'. vgl. Little, 220). Dies
weist auf enge ]«rsr>uHrhe Beziehungen zwischen beiden hin. Wodham wird
also in Oxford den Disputationen des Baccalareus O. beigewohnt haben, dessen
Kichtung er später dort vertrat. Gestorben ist er nach Baleus (a. a. O.) liföb.
230 STUDIEN DEBER WILH. V. OCKHAM.
Erfolg gehabt »
(7). Ich weiss nicht, worauf K. Müller diese Behaup
tungen gründet. Vermutlich handelt es sich hier nur um eine Schluss
folgerung : wenn 0. wirklich als Mitglied der theologischen Fakultät
in Paris in jenen Prozess verwickelt wurde, dann könnte man an
eine ablehnende Haltung der Fakultät dem genannten Begehren des
Papstes gegenüber denken, weil uns eben von einer Stellungnahme
der Pariser Universität gegen O.s Lehrmeinung erst seit 1339 etwas
(1) Charliilarium, II, n. 1023. (2) a. a. O. n. 1042. (3) Vgl. den Exkurs.
(4) Charl.ularium, II, n. 1125. (5) a. a. 0. n. 1147. (G) a. a. O. 1158.
(7) ADB XXIV, 123.
STUDIEN OEBEE WILH. V. OCKHAM. 231
bekannt ist. Mit dieser Auffassung stimmt aber nicht gut überein,
dass in Paris noch um 1339 diese Doktrin als wenig bekannt und
deshalb als verdächtige Neuerung bezeichnet wird. Die Voraussetzung
aber, 0. habe in Paris gelehrt, lässt sich eben nicht beweisen;
die anderweitige Ueberlieferung spricht eher dagegen. Wenn wir
daher beobachten, dass sich die Pariser Universität erst seit z. 1340
so liegt die einfachste und natür
mit O.s Lehre eingehender befasst,
lichste Erklärung darin, dass er seine Doktrinen an dieser
Universität persönlich nie vorgetragen hat, sondern dieselben
erst etwa 1330-1340 in den Akademiker Kreisen zu Paris
bekannt wurden und allmählich so viele Anhänger fanden,
dass auch die Behörden auf die geheimen Konventikel (1) der An
hänger O.s aufmerksam wurden. Der rege Verkehr zwischen Oxford
und Paris mag neben der Verbreitung einzelner Schriften O.s genügt
haben, die « anglicanae subtilitates » auch nach Paris zu verpflanzen.
Die Geschichte des Occamismus an der Pariser Universität spricht
somit eher gegen, als für eine Lehrtätigkeit O.s dortselbst.
Wir können zusammenfassend sagen: Die bisher bekannte Ueber
lieferung — und sie wird allem Anscheine nach immer so lückenhaft
bleiben — ist völlig unzureichend, um 0. als Student oder
als Professor in Paris irgendwie zu erweisen. Die anderwärts
bekannten und gesicherten Tatsachen schliessen vielmehr beides aus.
(Fortxe/sung folgt).
RÉPONSE A L'ARTICLE
DE
(a) SiMMAïuusi: Ref'elluntur accurate ea omnia quae cl. Nap. cl«? Pauw
contra d issertationom publicatam ap. AFH IV, l'Jll, 644-54, obiecerat. (цласкцш
pracscrtim in seientia valdo imperfecta Ordinurn Beligiosorum nituiitur.
[DiBKCTio PERIODICI].
M. de Pauw, ayant publié ses objections dans le Bulletin de la Com
(1)
mission Royale d'Histoire, nous avions l'ait parvenir notre réponse au même
Bulletin. La Commission refusa l'insertion de celle-<'i et nous fit parvenir su
décision par la lettre suivante:
Académie lîoyalc de iicli/it/ue
Commission 1{оцч1е
d'Histoire.
Garni, le 10 janvier /9/.V.
Mon Révérend Père,
Comme, je cous en avais averti, j'ai présenté à mes collègues votre réponse it
l'arfii-fe de M. de Pauto.
A l'unanimité il a été décidé qu'il n'y avait pas lieu de l'insérer au fiultetin.
La Commission estime que la publication d'un périodique scientifique ilefiemlrait
impossible « la discussion d'une opinion ouvrait à l'auteur de celle-ci un droit île.
réponse. Elle n'entend pas d'ailleurs, se prononcer sur le fond du débat. Si vous
jugez une discussion utile, elle croit que votre réponse paraîtrait plus utilement don*
la Revue où a été insérée votre précédente élude.
IM Commission remarque enfin qu'elle n'est pas, à proprement parler, une
Reçue, maie une publication officielle du gouvernement belge.
Veuillez croire, Mon Jléeérend Père, à ma considération la plus dùtinyncc.
Le Secrétaire
H. PlRENNE.
(2) AFH IV, 1911, 644-54. (8) Année 1912, p. 301-873.
L'AUTEUR DES « ANNAL. GAND. » RÉPONSE A M. DE PAUW. 235
Frères Mineurs, pour nous servir pareilles inepties. Le mot est dur,
mais il est juste (1).
5. L'auteur de la « Note » semble croire, que chez les Frères
Mineurs comme dans « les corps constitués », il y a pour les dignités,
une échelle de grades, auxquels on monte lentement ou au pas de
course, d'après ses mérites réels ou selon les faveurs de la fortune,
parfois capricieuse. Ici quiconque descend se couvre d'opprobre. La
loi est de se maintenir au degré atteint, pour monter bientôt plus
haut, jusqu'à ce qu'on arrive au sommet des grandeurs. Selon cette
hypothèse il paraîtrait justement invraisemblable qu'un dignitaire de
1294 ne soit qu'un simple « Frère » en 1308. Mais les institutions
franciscaines sont autrement démocratiques et égalitaires. On y con
naît des emplois, des charges, mais ni dignités, ni grandeurs accor
dées à vie. Un supérieur d'aujourd'hui ne sera plus demain qu'un
simple frère et passera souvent du premier rang au tout dernier. Cela
dit, faisons ressortir quelques inexactitudes de langage dans la rédac
tion de la « Noie » .
(1) Nous regrettons Je devoir le dire: même parmi nos meilleurs histo
riens, on trouve des écrivains, qui, passés maîtres dans tontes les questions
de nos institutions politiques et communales, ne peuvent qu'accumuler les
erreurs les plus inexcusables, lorsqu'il leur faut parler des institutions ecclésias
tiques et, surtout monastiques. On reste stupéfait en lisant p. ex.: «Les Frè
res Mmeui's. Minorités ou Franciscains furent créé» par Saint François d'As
sise, à Porlii-ella (sic) près de Naples (sic) en 12U8 » . Et. cela se lit dans un
ouvrage, édité aux frais de la OKH, par M. A. d'Herbomez, Chartes tie
Vabbaye île Sriint-Martiu <Г Yprcs, Bruxelles 1901, t. II p. 644.
(2) Edité par M. F.riedlander dans le Bu/le'.in de la CRH, 4f Série, t. I.
pp. 51ss.
238 L'ADTEUB DES « ANNAL. GAND. » RÉPONSE A M. DE PADW.
trer que l'argument dea dignités n'a ancune valeur, lorsqu'il s'agit
des institutions franciscaines. De plus M. de Pauw semble croire que
le P. BorJuut n'est pas mort a Gand (p. 365). Nous ne partageons pas
son avis. L'obituaire de Gand, cornine en generai beaucoup de nécro-
loges franciscains, est. strieteinent locai, c'est-à-dire qu'on n'y inserii
que les religieux décédés au couvent, les bienfaiteurs de celui-ci, et
rarement un religieux mort dans une autre maison, mais ayant exercé
par exemple une fonction de Ministre Provincial ou de Custode. Par
conséquent de ce que le P. Borluut figure dans le nécrologe de Gand,
nous conclurions a bon droit qu'il est mort dans ce couvent et pas ailleurs.
8. M. de Pauw identifie le P. Foulques de Gand, figurant avec le
titre de Custode des Frères Mineurs de Fiandre dans l'acte de 1294,
avec Foulques Masch « mogister Fulco de G andavo, olirti TOT-
nacensis Canonicus » signaló dans un acte de 1296 (p. 365 s.). L'au-
teur trouve que les chartes inroquées « établissent que ce Custode
des Frères Mineurs était bien Foulques Masch, chanoine de Sainte-
Phara'ilde a Gand » (p. 366).
Au
contraire, si les chartes établissent quelque chose, c'est bien
évidemment qu'il s'agit de deux personnages differente mais homony-
tnes. D'après M. de Pauw, Foulques Masch en 1294 est. Custode des
Frères Mineurs de Fiandre ; en 1296 il est déjà « olim Tornaeensis
Canonicus » . L'auteur fera bien de rejeter sans plus cette assertion
manifestement contradictoire. Il
est en efifet absolument certain
que le P. Foulques de Gand, Frère Mineur en 1294, est reste fran-
ciscain jusqu'à sa mort. La preuve? C'est qu'il figure comine
tei dans troia de nos obituaires que nous citerons tantót. Quant a
Foulques Masch, si en 1296 il signe « olim Tomacensis canoni-
cus » , c'est qu'à cette date il est déjà chanoine de Sainte-Pharai'lde a
Gand.
9. Suivons enfin M. de Pauw, lorsqu'à son tour il va « chercher
si, dans ce document de premier ordre, l'obituaire de Gand, nous ne
pouvons trouver le Minorite, ou tout au moina écarter ceux qne l'on
voudrait lui identifier » . Mais déjà des le premier mot le courage
semble l'abandonner, car, dit-il, « il n'est pas du tout certain qn'il
s'y trouve» (p. 366). Pourquoi pas? Il y a des lacunes: c'est un argu-
ment. L'autre motif? « Le Minorite ayant probablement quitte le
couvent, n'y avait probablement pas d'anniversaire» (p. 3titì). Ce dernier
argument ne tient pas debout, nous l'avous démontré plus haut. Ensuite
M. de Pauw semble ignorer la vraie nature des obituaires franciscains,
lorsqu'il suppose que ceux qui y sont inscrits, ont droit a un « anni-
versaire ». Il ne s'agit nullement de cela dans nos obituaires, mais
seulement d'une recommandation aux prières des confrères. Aujourd'hui
encore le mème usage esiste dans nos couvents de Belgique. Tous les
vendredis on lit les noms des religieux et bienfaiteurs, décédés durant
la huitaine: d'anniversaire il n'y est que rarement queation.
Mais suivons M. de Pauw. Dans l'obituaire de Gand, au 29 jan-
vier, il trouve un Pére Jean de Heect « sacerdos, predicator et
(1) Publiii par le P. Antoine Béguet (de Mrent; dans l'AFH 1910 pp. 115
ut suiv. (2; L. o. p. 727. (8) L. e. p. 817.
(4) Mannscrit au dépót dos Arohives d'Ypres.
L'AUTEUR DES « ANNAL. GAND. » RÉPONSE A M. DE PAUW. 241
REGULA ANTiaUA
(1) P. Sabatier, L'anrienne règie du Tiers Ordre, Paria 1901; fase. I collw-
tionis Oputcules de critùjite historique, (I, Paris 1H03; p. 17-30.
(2) P. Mandonnet O. P., Le» rtyles e! le gouvemement de l'Orda de poni-
/enfia au XIII' riMe, Paris ltK>2, ap. fase. IV collect. cit. I, p. 175.
(8) Karl Muller, Xur Gesrliichte des Susslrtlderordens, ap. Zcittchrifi ftr
Kirchenaeichichte, XXIII, Gotha 1902, 4(«.
(4) L. e. pag. 177.
— C'odex ille, quem Berardelli in catalogo antiquse
bibliotheoae FKr. Praodicatorum conventus Veneti ad Sanctos loannem
pt Pnulum anno 17«2 descripsit, iara frustra requisitus fuit et periise videtur.
REGULA ANTIQUA ORD. DE POEXITENTIA. 243
(1) Quid sibi velit nomen istmi, minime apparet; forsan est scribae vel
possesso ris codicis.
244 REGOLA ANTIQUA ORO. DE POENITENTIA.
I. — De modo uestium,
II. — De ab.itiiiencia.
(a) Kon. fraternitati. (6) Gap. fiorai vel integras non tamen affiblatas ut;
Nic. srissas ajpbulatas tamen, non paliilas.
vel integrai, (e) Gap. chlamì/iles et
tunicas. (d) Kon. pelitonibus. (e) Gap. et lue. agnina».
<f> Gap. om. simplwes. (g) In Gap. cleest vana.
(h) Gap. om. ad. (i) Gap. rìonent. (f) Gap. excepta. (ni) In Kon.
sequitur et. (n) Gap. natmtatis Domini.
III. — De гегипш.
;
rici secundum ordimun clericorum, scientes psalterium, pro prima Dcus
in nomine (n) et Beati immacuhiti usque ad Legern (t) pone et alios
psalmos horarum cum Gloria (u) dicaut.
11. Sed cum ad ecclesiam non uadunt, dicant pro matutino psalmos,
quos dicit ecclesia, uel alios quoscunque XVIII psalmos uel saltern Pater
noster ut illitterati: pro matutino XII Pater noster, et pro unaquaque
alia hora septern Pater noxter cum Gloria Patri post unumquodque (»);
et qui sciunt Credo in Deiim et Mixerere тег (аг) in prima et completorio
(n) Cap. festi. (i) Сар. от. et cetera — condita. (с) Deest in Cap.
(d) Cap. eorum conventions. (e) Cap. lany. et inf., vial. (f) Cap.
semel Pater nosier. fy) Cap. semel. (h) Cap. 1er. (г) Cap. quarta et
sexta feria. (1) Cap. ab eci-lesia imlicantur. (m) Cap. om. Domini.
(и) Cap. fatigationibus. (o) Cap. add. hie liceat. (j>) Cap. hie om.
licebit. (q) Cap. om. eorum. (r) Cap. add. et. (s) Cap. add. tuo.
(1) In Kon. deest usque ail. (a) Cap. add. Patri.
(u) In Cap. et Kon. plures hie habcntur errores. Scriba codicis Kon.
plura saltando omittens dicit: Let/em pom ct alias ¡»almos horarum cum Gloria
dicant pro matutino r/iiosciinque X VIII psalmos eel sallan Pater nos/кг ?um Gloria
Patri post, unumquodque, et qui sciunt,. — In Cap. post vt illiterate legitur i»
omnibun horis aliis, quae desunt in Kon. et in regula Nicolai IV, quaeque
contradicunt verbis subsequentibus jiro matutino.
ix) Cap. add. Deus.
REGOLA ANTIQUA ORD. DE POENITENTIA. 247
dicant. Si non dixerint boria constitutis, dicant (a) tria Pater noxtcr.
Infirmi non dicant horas, nisi uelint (lì).
12. Omnes ad matutinum uadant in quadragesima sancti Martini et
maiori, nisi personarum uel rerum incommoditas (e) immineat.
(I)
uidelicet prò pace et (/») fide, calumpnia et testimonio.
Et in communi («) loquela, sicut poterunt, uitabunt iurainenta, et
qui incaute iurauerit lapsu linguae, ut in inultiloquio contigit, eadem
die in sero, cum recogitare debeat (o) quid fecerit, dicat prò talibus iu
ramentis tria (p] Pater nonter.
Snam familiam quisque confortet ad seruiendum Deo.
(a) Gap. indigel. (6) Cap. hic inserit titulum IX: De fratribus defunctù.
(e) Kon. recedermi. (d) Cap. hic inserit X: De testamenti» faciendit.
(e) Cap. tua. (f) Cap. edam si. (g) Cap. ejywcopi diecesani : om.
domini. (In Cap. viiìeUlur. (i) Cap. add. itcrum domini. (I) Cap.
ìiuir fraterni/ali. (m) Cap. rentituciontm. (n) In Kon. deest numerata — data.
(o) Cap. minuendo «ecundum rotuàlium fratrum loto tempore vite mie, nifi ali-
quando de licentia s/eterit miniitrorum. Et quod si quid cantra hunc modum fecr-
rit iiiterpelìalu» a minia/ria satinfarìat ; vfr. Barinoli, ed. P. Sabatier: apj>endix.
p. Ki2. (y) Cap. valeat. (q) Cap. in margine aliai».
(r) Cap. hic inserii titulum XI: De contempi ione et susjiicatione hrreticorum.
REGULA ANTIQUA ORD. DE POENITENTIA. 249
(l)
omnibus potestatem dispensandi habeat (и), cum uiderit (o) expediré.
3ti. Ministri post annum cum consilio suorum fratrum eligant duos
alios ministros et fidelem massarium, qui necessitatem (p) fratrum et
sororum et aliorum pauperum prouideat. et nuncios, qui dicta factaque
fraternitatis de mandato ipsorum nuncient (q).
37. In supradictis omnibus nemo obligetur ad culpam sed penam, ita
tarnen, quod penam a uisitatore inpositam vel inponendam bis amonitus
si
[ORDINATIONES PARTICULARES].
— poenis ¡mponendis].
[I.
De
perem reficiat.
Item quis non ieiunauerit sextam et quartam feriam, ieiunet
si
3.
si
eiciatur.
Item quis iurauerit nisi in casibus a uita concessis, soluat X
7.
si
(я) Cap. add. vero. (ó) Cap. De culpii dicendis. (c) Kon. add. esse.
(d) Kou. eitudem. (e) Kon. intiment... abiciendis. (f) Kou. potestate.
(g) Kon. om. (A) Cap. add. et. (i) Cap. teneantur. (I) Cap.
om. et lororibtu. (m) Cap. íí». (n) Deest in Kon. (o) Cap. lia-
beanl... viderint. (p) Cap. necessitate. (q) Cap. eorum nuntiet.
250 REGOLA ANTIQUA ORD. DE POENITENTIA.
— sepultura
[II. De fratrum].
[!]
pum sericum supra corpus defuncti, sed solum drapum fratrum ad hoc
deputatimi, et sub corpore defuncti non ponatur in feretro nisi sexto-
riurn uel culcitra; et si aliqua de causa ambo ministri essent absentes,
tunc fratres ibi congregati cum consensu duorum fratrum magis dis-
cretorum debeant predicta facere et obseruare.
;{. Item cum decedere! pater nel mater aut uxor siue filius uel
frater uel aliquis de familia alicuius fratris, ministri uel alii fratres
si
inuitati fuerint, debeant ire ad capellam dicti fratris; et cum ibi fuerint
ministri, debent ire uel mittere illos, quos uiderint ydoneos, ad asso-
ciandum dictum fratrem cum quantitate fratrum, que eis uidebitnr; et
illi fratres, qui remanserint, debeant ire post presbiteros, cum ibuiit prò
corpore defuncti. Et sepulto corpore, ministri uel fratres, qui associa-
uerint fratrem, debeant eum associare, sicut eis uidebitur concedere (8),
et alii fratres possint recedere.
4. Item cum aliqua soror de penitencia decesserit, denunciatimi
si
fuurit ministris, ministri et alii fratres, qui hoc sciuerint, teneantur ire
ad ecclesiam, ubi soror debuerit sepeliri, et circa sepultarum illius so-
rorin facere, quod uidebitur fratribus conuenire.
(1) Addendum forsan venire, vel legendum eù prò et. (2) Snpra 20.
§
ACTA ET CONSTITUTIONES
De quadam Constitutionum
generalium recensione sub Fr. Bo-
nagratia (1279-1283) facta locuturus, prius tractandura censui de
alia, quam ordinavit capituluin Assisii celebratum a. 1340.
lam Waddingua (1) narravit nonnullos tam cisrnontanarum quam
ultramontanarum partium PP. specialiter a. 1316 Assisium convenisse,
qui Constitutiones post solemnem Clementis V decretalem
Ordinis,
Exivi (6 maii
1312) acresque de statu Fratrum Minorum disputatio-
nes in Curia Romana habitas, in pluribtis antiquatas recognoscere, re
formare atque novae declarationi conformes facere deberent auctori-
tate praecedentis capituli generalis Neapolitani. Huius quippe tria
nondum edita decreta, quorum primum ad rem praesentem spectat,
sequentis erant tenoris (2):
Hec sunt acta capituli generalis Neapoli celebrati anno Domini M UGO XVI .
la) Cod. Asissii. (Ij) Gr. divinantm. (e) Gr. huius (sic).
in cMnctitt quoque ipsum xtudeax taliter pertractare, quod alidore Dea (a}
per tuam diligentiam vitam emendet et animam xalret*.
5. Item, decloratimi fuit per capitulum generale, quoti libri fratnim
decedentiiim, de quibus non constai legitime a qua communitate, xcilicet
provincie, custodie vel conventus, habiti fuerint, ad commtmitatem ipsiiis
provincie devolrantur (1).
6. Item, decloratimi fuit per capitulum generale quod provincia illa
focatur « magna » , que non (b) potest vixitarì hi fra (e) orto meiwex, sive
longitudo maris vel asperità* montium et viarum sive multitudo fratnim
rei locarli m impediat (2).
1. Ite/ii, dubium fuit generali propositum : an, antequam studente*
ile studio reversuri reprexentfnt stia ministro litteras testimonialex, pas
sini ad officium lectoris assumi.' Besponsio: Duplex est axxumptio: una
qiiidem imperfecta, xcilicet, inxtitutio in officio lectorie, et hac assuinptione
potext frater ad lectoriam assumi, antequam testimoniale* litteras repre-
xentetidj: alia ext perfecta, xcilicet ad cathedram ad legendum, et ad
ittan non jtotest assumi, nini prius testimonialex litteras iuxta (e') statata
papalia reprexentet (3).
8. Item, aliud dubinni (4): quomodo inteUigitur statutum papale • Afu-
nitio armari! de libri»*, si debent esse textun nini scn'ptisf Responsio,
quod sufficit textus rum aliquo scripto, alia rero poxxunt distribuì (f'}.
9. [ibi. 17v] Item statutum fuit, quod commemoratio sancte dare fiat
per totu-m ordinem sicitt de aliti xanrtix nostris.
10. Item ordinati/m fuit, quod officium, quod edidit reverendus pater
generalix de xtigmatibiix sacri*, habeatur et fiat iti foto ordine (5), et If-
gantur lectionex legende fratria Bonacentiire, capitulo De stigmatibus
sacris (6), et fiat officili m dujtlex die XVII septembrvt.
in) (ìr. Domino. (b) Cod. supra lin. non. (e) Gr. «n.
(d) Cod. vel presente/. (e) Cod. iimta. (f) Gr. dùtrttbrui (sic); Cod.
distribuì.
(1) Hoc et seq. art. patet praesons Actorum esemplar (ex Cod. 719 Bibl.
Aviuion.) provineiae S. Francisoi Umbriae fuisse destinatimi. Pro aliis pro-
vinciis articuli duo certo certius differebant. lam in compilatione Pariaien.
(1292) includebatur statutum : <Ordinetur autem in capitulo generali qnae
provincia quam provinciam debeat visitare». ALKG VI, 119.
(2) Est Roeskilde; cf. Eubel, Provinciale O. M., Ad CI. Aquas 1892, 89;
Pisanus, AF IV, 5-W.
(U; Xotetur numerum Fratrum defunctorum in capitulo Narbonae (1290
fuisse 2126. AFH HI, 5OJ.
(-1) revera habitum fuit an. 1348. Cf. Chron. 24 Gtn.,
Ibi AF II, 588:
Wadding, an. 1313, n. 4.
(5) Circa a. 1S42 denuo ordinatarum. Cf. AFH V, 532 sq.
AOTA ET CONSTITDTIONES CAP. GLIS ASSIS. (1340). 257
li-
centia yeneralis. = Ibid. 8-12.
1.
NuUi ministro, custodi seti gardiano liceat ree/pere.... irrita xit
4.
\
et cassa. — Ass. 1316, AFH IV, 277, 13-16; Far. 1354. BF VI.
2,
1.
I,
639
5. b.
|
lice.ntia obtcnta. = -Ass. 1316, AFH IV, 277, 17-19; Far.
I,
3,
1354,
1.
et
BF VI, 689 aliquibus mutatis.
b,
3,
»
.
b.
279;
BonifacitU VIII^: Volentibux conxortio.... eo
7.
i-estro aggregar!,
«
\
ipxo in pristina» sentetitias, a quibus eox absolvi taliter contigerìt, rela-
bantur.. = Per. 1331, III, AFH II, 279-280; Far. 1354, BF VI,
4,
639-640.
8. Capitulum generale: Completo vero probationis tempore.... ad
•
\
professione™ recipi possint = Ass. 1316, AFH IV, 278.1.49-51;
I,
».
7,
clerico quod merito transeat ceteris iti exemphim ». = Acta cap. gen.
|
Ass. 1340, n. supra p. 253; Far. 1354, BF VI, 640 a, multis mutatis (1).
1,
(1)
:
minùtro, custodi re/, gardiatto licfat reripere alìquem circtum v«l per se egrr»sum,
rive sii in noi/ro luti/Hit sii-e non ri quii cantra ffi-ci-il, huiusmwti rectftlìo irrita
;
lit et rai»a, et trUiun ilirliin tnnliim in pane et rufiin inane! • . Est fere idem art.
ac ilio sub n.
i.
ACTA ET CONSTITimONES CAP. GLIS ASSIS. 259
(1340).
______
2. Ex compUatione, « Fiat autem caputium
Asfsininate : tali modo
| curiositate qualibet abdicata Per. 1331, IV, 4, AFH
». = II, 283.
3. Exeadem : • Cinyulum ìutbeatur corda communis | curii cu[l]tel-
li.i etbttrsis ». = Per. 1381, IV, 7, AFH II, 288.
4.Ex eadem: « Frati-ex non dormiant sine habitu, corda | vel in-
firmitate cogantur*. = Per. 1331, IV, 8, AFH II, 284; Far. 1354, BF
VI, 640 b.
5. Ex eadem.: « Cum ab inxtitutione ordinili comedat in terra
corani fratribus in conventu ». = Per. 1331, IV, 6, AFH II, 283.
5. Cum ittius xumme grafie optiti, quo homo coniunctus est Dea in
imitate persone, leyUur in musa.... \ et alibi, sicut in Ordinario traditimi
inventiur. = Per. 1331, V, 7, AFH II, 286; Far. 1354, BF VI, G43 a.
1. Ntdlus frater radat nec, equex nec pedes [aut] ftine fratre socio
alicubi commoretur. — Ass. 1316, V, 3, AFH IV, 285, 1. 23-24; Far.
1354, BF VI, 643 b.
2. Ex eadem : « Fraires cum in itinere fuerint et ad loca.... \ aufe-
rantur >, vel saltem in terra, comedant corani fratribus in conctntu.
semel
= Ass. 1316, V, 7, AFH IV, 286, 1. 58-65. poena mutata; Per. 1331,
VII, 6, AFH II, 290, poena item mutata; Far. 1354, BF VI, 643 6.
3. Ex eade.m : • Inhibemus quoque districte, ne frater aliquix in
ina | in pane et aqua absqite dispcnsatione teneatur [ietvnore] » .
= Ass.
1316, V, 4, AFH IV, 2*5, 1. 25-36; Far. 1354, BF VI, 644 a.
4. Ex eadem: • Fratres transeunte» per viain | subiaceant corre-
elioni eorumdem*. = Ass. 1316, V, 9, AFH IV, 286-287, 1. 72-75; Per.
1331, VII, 9, AFH II, 291 ; Far. 1354. BF VI, 644 a.
5. Ex eadem: « Fratres nihil portent... . \ secundum quantitatem de-
lieti'. = Ass. 1316, V, 10, ibid.; Per. 1331, VII, 8, ibid.; Far. 1354, ibid.
6. Ordinai insuper generali^ minister ' de
pause veniendi vel ro-
cfindi fratres ad curiam mipradictam. = Lugd. 1325, V, 11, AFH IV.
632, 1. 25-42; cf. Per. 1331, VII, 7, ibid.
7. Ex capitulo Perpiniani: « Ad monasteria santtimonialium — | rei
provinciali.-! arbitri um teneatur*. = Per. 1331, XIX, 3, AFH II, 695:
Far. 1354, BF VI, 643 b, aliquibus mutatis.
'
8. Nullus insuper prò aliena receptus provincia.... nixi de generali*
ministri licentia speciali. = Ass. 1316, I, 3, AFH IV, 277, 1. 19-22;
Far. 1354, BF VI, 639 6.
9. Ex
eadem: « Si contingat aliquem fratrem oncroftum... \ quod fra-
tris infamie, caveatur*. = Ass. 1316, V, 14, AFH IV, 287, 1. 100-107;
Per. 1331, VII, 12, AFH II, 292; Far. 1354, BF VI, 644 a.
10. [Ex] eadem: • Ministri qui fratres licentiant | prorinciam
et/redi trneantur*. = Ass. 1316, V, 16, AFH IV, 288, 1. 110-114; Per.
1331, VII, 13, AFH II, 292; Far. 1354, BF VI, 644 a.
6. Ex eadein : « NuUiix f
rater ordines recipiat | nenim fuerít din-
¡if.nsatum ». =
Ass. 1310, VI, 10. ibid. 1. 52-55; Far. 1854, BF VI, 645 a,
aliquibus mutatis; Per. 1331, V, 8, AFH II, 285.
7. Ex eadein: » NuUits f
rater procitret j>er st.... \ a confemsionibiis
(iiidiendin». = Ass. 1316, VI, 8, ibid. 1. 40-47; Far. 1354, ibid.
8. Libri ecclesiaxtici cu»i oinni diligent ia corrigantur | qui visita-
tioni presidet, inquiratur. — Per. 1331, V, 9, AFH II, 286.
Ì'2,
ibid.; Far. 1354, ibid. 648
6.
I
occulte*. =Ass. 1816, VII, 18, ibid. 297; Per. 1331, XVIII, 15, ibid. 587;
Far. 1354, ibid.
26. Ex eadem: Ministri possimi visitare corani duobujt veltri-
«
bus testibus*. = Ass. 1316, Vili, 27, 28, ibid. 511sq.; Per. 1331, XVIII,
|
Far. 1854, 648
6.
11;
6,
|
inani*. = Ass. 1316, VII, 38, ibid. 301 Per. 1381, XVIII, 30. ibid. 590;
;
28. Ex
eadem: * Quia in plerisqite statutis et ex deliberatiotìt
|
contrariimi adente* ». = Ass. 1316, VII, 40, ibid. 302; Per. 1331, XVIII,
f
tem*. = Per. 1331, XVIII, 19, ibid. 588; Far. 1354, ibid. 649 a.
81. Volente» precludere apoftatatidi viam ab ordine nostro. =
Ass. 1316, VII, 31, ibid. 299; Per. 1331, III, 10, ibid. 281; Far. 1354, ibid.
|
649 a.
82. Poxtqitam etiam custodibux siifficienter innotuerit usquedum
|
na evagari*. = Ass. 1316, VII, 84, ibid. 300; Per. 1331, XVIII, 23, ibid.
688, deinptitt quibusdam; Far. 1354, ibid. 649 b.
ACTA ET CONSTITCTIONES GAP. GLIS ASSIS. (1340). 263
13. Prefati visitato rex non introni ittant .ve... . corani fralribux accu-
I
xentur. = Ass. 1316, Vili, ibid. 609; Per. 1381, XVIU, ibid. 585;
8,
8,
leant providere. = Ass. 1316, IX. 1-3; Per. 13:11, XIV, [1-3]; Far. 1354,
4
ibid. 651 a.
2. Ex eadem Ordinat insupe.r generali* minister provùdo atte-
•
:
:
rius pertimt ad cuxtodem*. = Ass. 1316, IX, 6-6, ibid. 518, 26-38;
1.
tari: *Te Deum laudamus». = Ass. 1316, IX, 4-6, ibid. 513; Per. 1331,
XIV, [4-5]; XV, fi]; Far. 1354, ibid. 651 a, 651
b.
3
4
de Mo ordine*. = Ass. 1316, IX, Por. 1331, XV, [2]; Far. 1354,
7;
ibid. 651
b.
264 ACTA ET CONSTITUTIONÉS CAP. GLIS ASSIS. (1340).
5. Ex
eadem: * Citatoti in cuiiis custodia | reddcre certiorem*. =
Ass. 1316, IX, 9-12; Per. 1331, XV, 3 [3-4]; Far. 1354, ibid. 051 b.
6. Ex eadem: « NuUus autem frater | necessitali id requirat*. —
Ass. 1316, IX, 15; Per. 1331, XV, 5; Far. 1354, ibid. 651 b.
I. Ex eadem: « Fratres assiqnati | vel expediat cxerceri ». =
Ibidem (1).
8. Difflnim.wt quod cuxtodcs et gordiani | se mutuo perturbent.
== Ass. 1316, IX, 19; Per. 1331, XV, 6; Far. 1354, ibid. 652 a.
tì. Miniater prouincialia quando vadit | ipsiux custodie [conxilio]
discretorum. •= Ass. 1316, IX, 20-27; Per. 1331, XV, 7-8; Far. 1854,
ibid. 652 a.
10. Ex eadem: « Fratres pacientes dcfectum \ certitudinaliter dt-
clarata*. = Ass. 1316, IX, 20; Per. 1331, X, 10, aliquibus omissis; Far.
1354, ibid. 652 a.
II. Ex eadem:* Nuttus frater preflciatur | cibis et lectis *. = Ibidem.
12. Ex eadem: ,« Precepit aidem generalis | habeat completo» in
etate*. = Ass. 1316, IX, 31; Per. 1331, V, 3, ibid. 285; Far. 1354, ibid.
652 a, aliquibus demptis.
13. Ex eadem: « InMbemus per obedientiain, quod nulliis frater
| actu legitimo sii suspenws*.
= Ass. 1316, IX, 32, 1. 183-188; Far.
1354, ibid. 652 a.
14. Quirumque frater sine domini pape | evitetur et etiam capiatur.
15. Ex eadem : « Sancta sedes apostolica | in capitulo declorare .
•
= .Per. 1331, XXI, 7.
[3,
6],
14,
= Ass. 1316, X, 13; Per. 1331, XV, 16; Far. 1354, ibid.
Ex [eadem]: In huiitsmodi capitidi principio si videbitwr,
fi.
admittatur .. = Ass. 1316, X, 14; Per. 1331, XV, 17; Far. 1354, ibid. 653o.
Ex eadem Difinitore» vero possint corrigere xequenti anno fligi
7.
«
:
tliffinitor*. = Ass. 1316, X, 16-18; Per. 1331, XV, 18-20; Far. 1354, ibid.
8. Ex eadem: Elecfis igitur diffinitoributt \prexentft fiiiiustmodi
«
in capitulo venerali*. = Ass. 1316, X, 19-21; Per. 1381, XV, 21;. XIV,
Far. 1354, ibid. 653 a, 653
6;
8,
b.
lur in ea*. = Ass. 1316, X, 22; Per. 1831, XIV, Far. 1354, ibid.
6;
653
b
(2).
fi) Post huno art. seqnitur immediate: « Quia vero tedei apoitotica*, 18
lineis relictis vaouis et ad marginem soripto non inreni » . Cf. pag. 263, mira. 12.
<
(2) Spquitur: Nullns fraler convirltis rrimine*... cum lineia relictis va-
9
•
[C,
ipxo 1816, 11-18; 1381, 7 7];
1354, ibid.
Ex eadem: Processila aiitem inclusomi abxentem vel prexeu-
7.
m
«
|
few». = Ass. 1316, XI, 14-16; Per. 1331, XIV, [8]j Far. 1354, ibid.
8. Si vero po.it rigiliam PentJiecoxtcn quibus generali.*: ministri 7
|
Kfcundnm regulam et apostolica privilegia electio data est, aliimi sibi di-
yant in minixtnim, nervata penitux forma prtm/xxa. = Acta cap. geu.
Ass. 1340, n. snpra pag. 254.
3,
7 |
vantur*. = Ass. 131G, XI, 17-18; Per. 1331, XIV, [9]; Far. 1354, ibid.
654
6.
Ass. 1316, XI, 20-23; Per. 1331, XIV, [11, 12]; Far. 1354, ibid.
7
quilìbet.
|
= Ass. XII,
[1,
Poter
V,
•
:
decedente ». = Ibid.
Ex ead'-m fratribnx layci Pater
C
3.
noatert. = Ibid.
Ex eadem: •Ordinamtw, quod in t/irol/bet conventu
4.
ttjM'cialia
|
10
Ex eadem Ordinai reverenda,? poter noster generalis minister,
5.
«
:
ad xequens capitulum generale ». = Acta cap. gen. Ass. 1340, n. 11, su-
pra pag. 256.
5,
I,
sionis.
1,
4,
3,
Burdigahie.
P. FERDINANDUS M. DELOUME, 0. F. M.
DOCUMENTA INEDITA
AD HISTORIAM FRAT1CELLORUM
SPECTANTIA
(Continuano) (a).
(a) Cf. AFH III, 253-279; 505-529; 680-699; '.V, 3-23; 688-712 ; V. 74-84.
(1) Alibi ab. Vogel plura dicere intendimi».
de
(2) Memorie di Matetica raccolte ed ordinati dall'arciprete Camillo Acquacotta, I,
Ancona 1838: II, Lapidi e documenti alle Memorie di Afatelifa, Ancona 1839, p. 237-39.
Archivo storico Comunale di Matelica, ap. Mazzatinti-Degli Azzi, Gli Archivi
(3)
della Stariti d'Italia, Serie II, voi. (VII della raccolta), Rocca S. Casciano 1911,
II
(1) Una epistola dei « Poverelli di Cristo » ni Comune di Ntirni (iJSJ-'JSS?)- aP-
Bollettino della regia Deputazione di Storia Patria per l' Umbria, Voi. VII. fase, li,
Perugia 1901, p. 353-369; textus: 355-59. Postea idem Auctor paucis verbi? iterum
instrumentum descripsit 1. e. Voi. XII, 1906, 291-98 : Una ispezione affli Archivi civili
di dubbio; de nostro instrumcnto: p. 297.
(2) Raynaldus ad a. 1354, n. i. (3) Cf. supra, AFH IV, 695.
(4) Cf. Giòv. Eroli, Miscellanea storica farnese. I, N'ami 1858, p. 10-45: II iacea
dei Rorboni; ibi p. 34 in textu contemporaneo legitur : «... Cum omnes Cancelleriae
libri in captione a Barbaris proximis mensibus Civitatis Narniae combusti, et cremati
fuerint: continentes diversos Magistratum ingressus et juramcnta, et omnes et singulos
continentcs contract. prò communitate, Registrationes Literarum Apostolicarum in forma
Brevium et quam plurimarum Literarum, aliarumque registrationes, responsione;, ecr-
nitas, concioncs et rcrum propositarum conclusiones, concilia plurima et reformatio-
nes ....*>. Cf. ctiam Gius. Tcrenzi, L'Antiio Archivio comunale di Xarni, Terni 1896;
Kehr, Italia Pontificia, IV, Umbria, Picenum, Mania, Bcrolini 1909, p. agss. — Quae
casu sunt conservati, descripta sunt a Mazzatinti, Gli Archivi della Storia filala, IV,
1904, p. 164-199. Nominum in inscriptionc littcrnrum Fraticellorum occurrentium ap.
Mazzatinti 1. e. solum illud Clerici inveni, quod bis occurrit et de duobus vìdctur esse
intclligcndum viris: 15 Mart. 1333 habetur Appellatio Petri domini Clerici de Cardato
sindici \arnitu ad pontificem de iurtàus cii-it<ifis super castrum et roccam PertieJràt,
1, c. p. 174-75; die 24 lui. 1363 habetur Testamcntum quod fccit Clericus jutmlim
Manimetti de Afarginata comitatus \arniae, 1. c. p. 175. Hic ultimus possct esse de-
minus ClerìcHS nostri textus. — Inter schcdulas Garampi in Archivo Vaticano, /ridice
di Ciistel .S". Angelo ad a. 1309, 21 Dee. commernoratur Inquisito seu examen
contra nobilem virum Ufreducium de Manorio Civem Nariettsem, Potestatem olim S.
tusii... qui forsan estc fnmilia domini Kiifreduf/iii nostri textus.
DOCUMENTA INEDITA AD HISTOBIAM FRATICELLORIIM. 271
(1) Ut hoc perspiciatur sufficit analysim fontium huius textus instituere atque im-
primis rationem habere ad crebras Michclistarum protestationcs, quas Kubel in notis
ad bullas in tom. V, BF adiectis partim cdidit. Ibi non solum eosdem S. Scripturac,
SS. Patrum. lurìs Canonici textus invenies, sed ipsa nomina opprobriosa quae hic quo
que interseruntur. Quamvis non negarem unum alterumve e Fraticcllis doccntibus
cognitiones non mediocres habuisse, cf. ex. gr. Trattatiti» Fratictllorum Pcrutinorum
supra. AFH IV, 693, valde exagerata sunt verba L. Fumi, 1. e, 354, quoad tractd-
tum nostrurn : « Vi si fa pompa di una cultura ecclesiastica che pure è prova del giu
dizio passionato degli avversar!, quando chiamavano i fraticelli tutti ignoranti, idioti,
di nessuna lettera e digiuni delle sacre scritture. Invece qui si svolge l' apparato cri
tico sulla questione principale e su tutte le dipendenti, confutando le dottrine con
trarie coli' uso dei testi biblici, evangelici e dei Padri della Chiesa ».
(2) Cf. suprn, AFH HI, 266; IV, 703-05; 708-09; V, 79-83.
(3) Cf. Khrle, ALKG IV. 103; cf. ib. 106 prò Fraticcllis Tusciae.
272 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
(?)
litteris gothicis densissimis fol. ir-i6ir, altera, saec. XV, litteris magis
in rotundum tendentibus atque ad gothicam notarilem accedentibus
scripsit fol. i6ir-i66v, quae folia praecise tractatum contra Fraticellos
exhibent. Codex, qui in locis aliquibus passus est ex humiditate atque
ideo ibidem lectu difficilis est, forsan originis est franciscanae continet,
;
praeter tractatus SS. PP. (6), Breviloquìum S. Bonaventurae 8r-39v,
f.
fragmentumque eiusdem Itinerarii mentis in Dei/m, 4or-42r (7).
f.
Quis auctor sit tractatuli contra Fraticellos, nulla apposita in co
dice inscriptione, ex ipso textu eruere oportet. Huic inhaerendo mihi
videtur opusculum attribuendum esse cuidam cobo. Sic enim au
a
I
:
lacobus exclamat querens divinimi aiixilium tt dicit... sequuntur textus
ex Psalmis desumpti. Parum post in eadem introductione iterum seri-
bit: Hic lacobus exclamat querens aiixilium ecclesie et dicit... sequitur
textus ex Psalmis. Deinde dicit quosdam voluisse maculare suam fidem.
sed mentitam esse iniquitatem sibi, quae verba etiam Psalmis de
e
li) Cf. supra, AKH IV, 21. (2) Cf. supra, AFH IV. 688 ss.
(3) Agitur de conventi! S. Francisci, olim Conventualium, mine vero una cum ec
clesia Seminario episcopali inserviente. Cf. Anal. Frane. IV, 243; 510; Rod. Tossi-
rtianensis, Historiaram seraph. Rei. libri tres, Giov. Kroll, Descrizione Jelìt
f.
25-(v
;
chuse di .Varai suoi dintorni più importuna rispetto alt antichità alle iel/t arti.
le
e
e
i
(4) Mazzatinti, Gli Archivi della Storia d1Italia, IV, 179. Codex Statutorum ine-
ditus in Municipio Narniae conservatur. (5) Cf. supra, AFH III, 254'.
(6) Codieem ampie dcscripsit D. L. Allodi, O. S. 1J., ap. Mazzatinti,
I
(7) Codex hic in ultima S. lìonav. Op. om. cditione, V, non indicatur.
t.
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLOR0M. 273
V.
(i) Gratias ago R. D. Abbati Sublacensi D. Laurentio Salvi, atque D. Abb. Leoni
Allodi, O. S. B., ob huraanitntem mihi in monasterio S. Scholastieae commoranti
exhibilam.
(a) Quid haec denominatio Kraticellorum, quam in documentis pontifìciis numquam
inveni, significai ignoro. Apud solum l'aulinum Puteolanum. O. F. M., qui e. 1320
scripsit, hoc nomen inveni: l'oftifrjnt se fratres sancii Francisrì, seeulara autem tw-
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM. 275
cxvtruni eoi òiioccos, vii fraticello;, vel bocasotos. ap. Golubovich, Bitl. Ko-bìbliografca
d. T. S., II, 96; cf. ib. p. 80. Idem textus sub falso auctoris nomine (lordani) ap.
Muratori, Antìtjttitates ftalifae, IV, Mediolani 1741, col. loao.
(i) Lineolae. uti hic et infra in textu occurrunt, in ipso originali habentur instru-
mento.
(3) In originali habetur: sex.
276 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
VI.
tanquam sue persone proprie reputai esse factum, siue bonum fuerit, siue
malum, sicut ipsemet dicit in Euangelio (i): Quod -uni ex minimi! meis^
fecistis, michi fecistis etc.
E[t] ideo cum, Reuerendi domini, per fide dignos intellexerimus, quod
duo pauperculi xpi, quorum vnus frater Stephanus, alter Petru-
chius nuncupatur, non tamen per vos, absit, set per inimicos dei et
paupertatis domini nostri ihu xpi et apostolorum eius et gloriosissimi
Francisci plagarum X' insigniti, crudeles persequutores et destructores,
ac etiam fidei orthodoxe, quod peius est, publici inpugnatores, illusores et
blasphematores, pessimorum criminum inuentores et inpositores, ut infe-
rius apparebit manifeste, in Ciuitate vestra acriter, atrociter et inhu-
mane contra deum et iusticiam terribiliter sunt afflici i, ligati et
incarcerati et malelraclati ; quorum vnus, ut audiuimus, scilicel Pe-
truchius, spiritum reddidit in carcere deo patri, fame maxima, proul
intelleximus, ipsum affligente, el propler mullas alias penas et tribula-
tiones inlatas dicto X* pauperculo ab inimicis ueritatis, filiis Belial et ho-
minibus sceleratis, qui reliquerunt reclam viam, scilicet sanclissime pau
pertatis, quam vouerunt, et sui patris pauperculi Francisci, et sequuti
viam Balaam ex Bozor, qui viam iniquitatis amauit. Et ideo predicti fra-
tres Minores, si Minores possent appellar!, quia non sunt Minores,
scilicet in humilitate et simplicitate, set Maiores(2) in superbia et pom-
positate, astucia, ambitione et abusione, ut est manifestum loti mundo.
Errauerunt a via sanctissime paupertatis Regule sue ac veritatis, et per
suam iniquitatem, inuidiam et maliciam et iniquitatem alios xpi pauper-
cuìos die ac nocte crudeliter persequuntur et persequuti fuerunt per tem
pera longiora ; et nolentes sequi vias eorum abhominabiles, fetidas et su-
perbas, erroneas et iniquas, ferociter persequuntur, incarcerant, vituperant
et faciunt mori mala morte, quod est valde dolendum, et plangendum.
Set conuertat eos ihs xps, velini nolint, ad viam veritatis et sanctissime
paupertatis, vt vere et non fiele fratres Minores mereantur appellar!
el non persequutores xpi, nec sue sanctissime paupertatis et veritatis, nec
pessimi homicide pauperum ihu xpi.
Alter, Reuerendi domini, ut subinlelleximus, adhuc in carcere
istorum, non fratrum Minorum, set Maiorum, quos adhuc in
breui dominus noster ihs xps vobis cognoscere plenarie faciat, vt intelliga-
tis veraciter quam inique deseuiunt contra pauperculos ihu xpi, et ne
pereatis cum eisdern, sequendo vias antiX^, quas ipsi ymilanlur el sequun-
tur, ut manifestum est omnibus non habentibus occulos lenebralos, scilicel
fraler Stephanus fortiter agonizat in Iribulatione maxima die ac nocte,
contra deum et iusticiam, ut est dictum, el inferius luce clarius apparebit,
domino ihu X° adiuuante, quem fralrem Stephanum pauperculum
et bene per X uel XII annos conlractum seu clinicum(3), Reuerendi do
(i) De Fraticellis Tuderti nihil innotescit, nisi Processus Inquisitorum contra as-
seclas Ludovici Bavari et Nicolai V Antipapae a. 1329-30, qui tamen potius Miche-
listae quam Fraticelli dicendi sunt. Cf. illos Processu^partim editos ab Ehrle, ALKG I,
158 ss. ;
II, 65355. ; et integra a L. Fumi, Eretici e ribelli tuli Umbria dal ijao al fjjo.
np. Bollettino della K. Deputazione di Storia Patria per l'Umbria, V, Perugia 1899, 269-
349. Processus postea, a. 1356, revocati fuisse vidcntur; cf. L. Leonj, Cronaca da
Vescovi di Todi, ib. 1889, 84. (a) Cf. supra AFH IV, 6915$.
(3) Cf. Papini, Notitie sicure, p. 274 : In monte Subasio dioec. Assisi! Fraticelli
iuxta Processum a. 1360 duos locos habebant, quorum unus procul dubio erat in loco
Carcerum, e quo eiecti dicuntur a Geraldo Odono, Ministr. Gen. 1329-42; Aiul.
Frane, III, 530. Etiam nunc traditio Fraticellorum in dicto loco Carcerum habetur, in
latere scil. occidentali silvae versus Assisium, intra murum clausurac, monstrantur
« il sentiero dei Fraticelli », « il giardino dei Fraticelli», ut P. Damasus Cannelli, O. F. M..
Guardianus mihi a. 1910 dixit visitanti. Revera ibi vestigia quaedam loci habitationis
conspiciuntur. Quare non est impossibile Fraticellos etiam posi eiectioncm ex habi-
tationc principali, in illis partibus eiusdem terreni refugium quacsivisse.
(4) Cf. Bull. Innoc. VI, 29 Oct. 1354, Eubel, BF VI, 287; 9 Nov. 1354, ib.
VI,
287*. Fraticellus F. Michael Berti, combustus Florentiae a. 1389, oriundus erat de
Colei, de comitatu Pisarum ; cf. D'Ancona, Fra Michele da Calci, apud Varietà sto
rie/te e letterarie, Prima serie, Milano 1883, 4; 346.
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORCM. 279
(i) V.
(IJ V. IO.
16.
(a) Solitas formulas et protestationes in omnibus eorum apologiis occurrentes hic
repetunt Fraticelli, factis autem asseriti plurima negabant, dura in scriptis — ut et in
sequentibus — ambiguitate utebantur, qua simplices fallere valerent.
(3) Matth. XV, 14. (4) Gap. 7.
280 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORDM.
qui Ecclesia dicitur, supra c.° (i) Quodcunque. Et VII'A, q. /a(z). San
debet. Set certum est, quoti papa errare potest, z>t legitur XIXa di., c.°(3).
Anastasius et XLa di., c.° (4) Si papa. Respondeo: ipsa eo ngregatio fidi •
liiim dicitur hic Ecclesia, vt, de Consecratione di. 9a, c.°(5) Ecclesia. Et
talis Ecclesia non potest non esse, vt infra c.° (6) Pudenda. Nam ipst
dominus orauit prò Ecclesia XXIa di., $ (7) 1°. Et va/untate labiorum
eius non fratidabitur. Hec glossa ordinaria. Vnde alia glossa ordinaria
posila XXIIIIa caxisa, q. i "(8) super ilio uerbo in heresim dicit sic: Hic
est casus, in qua papa papani ligare potest et in qua papa canonem late
sentencie incidit. Nec obuiat illa Regula : Qvia par parem soluere un
ligare non potest, quia si papa hereticus est, tninor est quolibet catholico,
XIIa, q. ia (9) Scintili . Quia lex factum notai, etiam strie sentencia,
ff.
de Ritu nuptiarum, lege Palam(io), ultimo. Hec Glossa ordinaria. Hoc
$
possemus probare per multas rationes et auctoritates, scilicet quod Eccle
sia errare non potest. Set papa errare potest et submergi in inferno pro-
fundiori, sicut quicunque alius peccator, et adhuc plus, quia quanto gradus
altior, tanto pena grauior.
Et quod papa errare possit, patet secunda causa, q. VIIa c.°(ii) Ec
clesie, vbi dicitur sic Paulus Petrum reprehendit, qui princeps aposto-
:
lorum crai, quia Petrus cogebat gentes judayzare et a ueritale euangelij
discedere, cum ludeis gregem faciens et a cibis gentilium latenter se suo-
trahens. Par autem est in se a fide exorbitare et alias exemplo nel ''erba
a Jide deicere, hoc exemplo probatur prelatos accusando! a subditis,
si
a
fide exorbitauerint nel alias exorbitare coegerint. Hec ibi. Et de hac
,
filemur, quod papa errare potest et esse herelicus, ita confitemur el dio
mus, quod papa non polesl facere contra ius diuinum, hoc est contra le-
gem dei, ymo subest legi diuine sicut alter X'anus. Et hoc dicit expresse
beatus Paulus 2" ad Cor. xe c.°(l5) dicens ita: Nam etsi aliquid amplius
gloriatus fuero de potestate nostra, quam dedìt nobis dominus in hedifi-
cationem et non in destructionetn vestram. Et XIII0 c.°(i6) ili sii sic: J\Vw
rebus fidei et morum pcrspiciet corrigetque. (4) 6. (5) Est dist. cap.
I,
(6) Cap. 34, caus. 24, q. i. (7) Idcst in praefatione. (8) Cap. i. Achatift.
(9) Cap. 9. (io) Leg. 43, lib. 23, tit. 12. Tale caput e. non ha
1.
i)
(i
betur. Verba vero quae sequuntur desumpta sunt ex Palca ad cap. 39 Tesles atsn
eiusdem caus. et quaest., cum tamcn lacunis. (12) V. 11-17.
(13) Papa Liberius ab omni labe immunis ccnsendus est, ut ci. P. Fedele Savio,
S. La Questione di Papa Literio, Roma 1907, atque in aliis successivis opusculisde-
I,
enim possumus aliquid adutrsus veritatem, set prò ueritate. Cum ista
sentencia concordai beatus Bernardus, libro 3" de considerationc ad Eu-
gtnium Papam(i), sic dicendo: Non siim tam rudis, ut ignorem voi
dispensatores positos, set in ìudificationem , non in destructionem. Cum
ista sentencia concordai beatus Augustinus super illud Mathei XXIII0 (2).
Super cathedram Moysi etc. dicens ita (3) : Cathedra Moysi, dicit ipse,
est scriptiira divina, sedere super cathedram Moysi est ipsam sacram
scripturam sine errore falsitatis recte exponere et decere, quod si sic fa
cilini, tunc audiendi sunt, quia sedent super cathedra Moysi. Set quando
a/iter facerent et docerent falso modo exponere, verbum dei adttlterantes ,
idtst falsiim et erroneum intellectnm attribuente!, tunc aiidiendi non
sunt, nec eis obediendum, quia non sedent super cathedra Moysi. Cum
isla sentencia, scilicet quod papa non polest centra ius diuinum in aliquo,
sunt beatus Gregorius, leronimus, Dionisius et alii sancii et etiam sacra
scriplura (Deuleronomii c°) (4), Prouerbiornm Iricesimo, Apocalypsis ultimo,
et in alìis locis, quorum dieta et auctoritates hic dimittimus scribere causa
breuitatis.
Pro ista sentencia et conclusione sunt multi summi pontifices sic di-
cenles. Vnde Vrbanus papa XXVa causa, q. I», c.°(5). Suut quidam,
dicil sic : Sunt quidam dicentes Romano pontefici semper licuisse noiias
condere leges, quod nos non solum non negamus, sed etiam uaìde affir-
mamus. Sciendnm tamen stimma opere est quod inde nouas leges condere
polest, vnde euangeliste aliquid nequaqiiam dixerunt, vói vero aperte
dominus uel eius apostoli, nel eos sequcntes saniti patres sentencialiter
aliquid diffinierunt, ibi non nouam legem Romanus pontifex dare p<>tesl,
set potiiis quod predicatimi est, usque ad animam et sanguinem confirmare
debet. Si enim, quod dixerunt apostoli et prophete destruere, quod absit,
niteretur, non sententiam dare, set magìs errare conii inceretur. Hec ille.
Item sanclus Leo papa, cuius dicium ponitur XXV di., q. i», c.° (6).
Qve ad perpetuam dicit sic : Que ad perpctuam generaliter ordinata sunt
'vtilitatem, nulla commutatione v arien tur ; set manentibus terminis, quod
constituerunt patres, nemo ininste usurpet alienimi. Hec ibi ; vbi Glossa
ordinaria dicil s[i]c(7): Ex hoc patet, quod papa non pò/est cantra gene
rale statutum Ecclesie dispensare, nec cantra articulos fidei. Nam si
omnes assentiant et, non ualet statutum, set omnes lieretici esscnt. Hec
Glossa ordinaria. Item sanctus Gregorius papa eadem causa, q. II" (8),
dicil sic : Si ea destruerem, que antecessore! mei statuernnt, non constrtic-
tor esse comprobarer, testante ueritatis noce, que ait(<)): Omne regnimi
in seipsum diuisum, desolabitur. Et omnis scientia et lex aduersus se
ditiisa destruetur. Ilem Innocentius papa 3US Extra, de statu monaclw-
rum c.° ( i o) Cum ad monasterium, dicit sic : Quod abdicatio proprietatis,
situi et custodia castilatis, adeo est annexa Regule monacìtali, vt cantra
eam nec summus pontifex possit licentiam indulgere. Qve autem sanxio-
nes seu decretales summi pontificis robur habeant, aperte notatur XIX"
di. (i i), $ Hoc autem ubi dicitur sic: Hoc atitem intelligenditm est de illis
sanctionibiis uel decretai/bus in quibus nec preccdentiìim patrum decretis,
nec preceptis evangelici* aliquid contrariimi inuenitur. Hec ibi. Et omnia
(i) Cap. IV, Migne, P. L. 182, 769. (2) V". 2. (3) Ubi dixerit non inveni.
(4) In membrana paene obliteratimi est quod uncis inclusimi» atque lectio incerta.
(5) Cap. 6. (6) Cap. 3. (7) Membrana corrosa est, ubi uncos adhibemus.
(8) Cap. 3. (9) Lue. XI, 17. (io) Cap. 6 (III, 35).
fu) Cap. 7, Ita Dominus noster.
282 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
f1) l'iator in margine scribitur. (2) Cap. 3. (V, 12) in VI. (3) Citata verba
non 5 Porro, sed initio bullae habentur. (4) Bulla Qua elongati, BF I. 68.
(5) Innoc. IV Ordinem vcstrum; BF I, 400; cf. supra, AFH III, 1910, 512".
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORDM. 283
habent uulpes (i). Set uulpes nullam habent proprietatem, ergo ncque
xps, uel non est uerum quod dicit Augustinus. Item leronimus (2). Volui
et rettolue totam vitam saluatoris a principio natiititatis usque ad pati-
biilurn cruciSj et non inuenies in eo nisi stigmata paupertatis. Item An-
selmus, libro de Sacratnentis (3) : Paiiper , inquit, ita fnit, ut ueniens in
mundum , non in sua, set a/iena domo nasceretur , et natus propter ino-
piani laci, in presepio brutorum animalìum poneretur , et viuens in mando
non haberet, ubi caput suum reclinaret, nec moriens ubi nudidatem suam
mortuus vnde inuolueretur nec sepulcrum ari fé locumj
(4)
tegeret, nec
ubi corpus mortuum collocaretur (5), et extra ciuitatem. Hec Anselmus.
Item leronimus ad Eustochium (6) Non potuit habere dominus quod
:
prohibuerat seruis etc. Item super illud Io. IX° c°. (7) Venti priticefa
:
mandi huius et in me non habet quicquam, dicit Glossa (8): Noluit Ita-
bere dominus quod perderei. Pauper uenit ne ìiaberet diabolus quod ax-
ferret, Item super illud Mathei XVII0 (9): Eum piscem, qui primvs
ascenderà, folle, dicit leronimus (io) Tante, inquit, dominus fuerat fan-
:
pertatis, ut linde tributa redderet, non habu[er]it. Quod quis obicere
si
voluerit, quoniam ludas in loculis portabat pecuniam, respondebimus [set
res paii-] perum in suos usus conuertere, nephas putauit. Ergo xps
in
i)
(i
;
formam ecclesiastice pecunie, sicut dicit Augustinus; ergo X4 in loculis
nullam habuit proprietatem set administrationem et dispensationem prò
pauperibus, sicut verus prelatus, et non sicut fur neque latro ncque [pro-
prietarius neque mercenarius, qui curam non habet de ouibus, nisi
2)
1
?]
(
(i
xpm et apostolos proprielar iti m liabuisse dominium in hiis, qite recepii et
habuit cum suis apostolis et vsus est, et nos sanclis et eorum capiti xpo
credamus et salili erimus. Item Bernardus libro 2° ad Eugenium pa-
pam(i4): Nec locus, inquit, odo, "ubi sedula vrget sollicitudo omnium
Ecclesiarum. Nani quid aliud dimisit libi sanctus apostolusf Quod ha-
beo, inquit, hoc libi do(\$). Quid illud imum scio non aurum, nequt
f
fra 6): Està quod alia quaciimque r aliane libi vendica, set non aposto
(i
lico iure nec etiim ille libi dare potuit quod non Itabuìt. Item idem
;
Bernardus eodem libro 7): Petrus hic est, qui nescilur processasse ali-
(i
quando uel gemmis ornatus uel sericis, nec vectus equo albo, nec sti
V. 26. (io) Glossa ord. Idem textus citatur S. Bonav. De ptrf, fi<j*g..
a
(9)
quaest. II, art. i, Op. om. V, 125; cf. ib. p. 131. (n) Plica delcta sunt ista verba.
(la) Plica dclevit unum vcrbum. (13) Ubi dixerit, non inveni.
(14) Dt considtratione. li, Migne, P. L. 182, 748. (15) Act. Ap. Ili, 6.
6,
(16) L. e. (17) Idcst eodem opere, lib. IV, 3, Migne, P. L. 182, 766 (cum lacunisl.
DOCUMENTA INEDITA AD HISTOKIAM FRATICELLORUM. 285
(i) loh. XXI, 15. (2) Revera e. 6, P. L. 182, 736. (3) Matth. IX, 6.
(4) L. e. (cum lacunis). (5) Sermo 113, e. i, Migne, P. L. 38, 648.
(6) Revera CoU. io, e. il,Migne, P. L. 49, 837. (7) I Tim. VI, 8.
(8) Videtur esse Glossa. Idem fere adducitur a S. Bonav. De pcrf. evang. quaest. II,
ari. i, n. 3, Op. om. V, 131. (9) IV, 16. (io) Est glossa interlinearis.
(11) Talem librum inter opera S. Augustini non inveni.
(12) Ep. 14, n. 6, Migne, P. L. 22, 351. (13) Ep. 145, Migne, P. L. 22, 1192.
(14) Migne, P. L. 41, 530. (15) Matth. XIX, a&.
(16) Enarratio in Ps. 93, n. 7, Migne, P. L. 37, 1196. Verba non in omnibus cor-
respondent verbis S. Aug. (17) Est cap. 8, n. 8, Migne, P. L. 40, 380.
(18) Cap. 38, Migne, P. L. 42, 1219. Lìber attribuitur Gennadio. Idem textus citatur
pluries a S. Bonav., ex. gr. De pcrf. tvting. quaest. II, art. i, n. 31, Op. om. V, 127;
quaest. II, art. 2, n. 5, Op. om. V, 143; Apol. Paup. VII, n. 15, Op. om. Vili, 277.
286 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
erogare, set inelius eil prò intentione sequendi dominimi semel totum
donare, et absolutum a sollicitudine cutn Jf° egere. Item leronimus ad
Aggerantiam (i): Apostoli tato arte peregrini non es in sona, non vir-
gam in mami, non caligas habuere in pedibus. Item leronimus ad Me-
triadem (2): Apostolici fastigii est perfecteqiie virtutis omnia vendere
tt panperibiis distribuire et sic leuem atque expeditum cum X° ad et-
lestia subuolare. Item Crisostomus, omelia 48* super Matheum (3): Apo
stolo! non signa mirabiles fecerunt set pecuniarum contemptiis, glorii
despectus, ab omnibus huius vite negociis ereptio ; quia si non hec ka-
buissent etsi X milia mortuos suscitassent, non saluta nichil profecisstnt,
set et seductores extimati fuissent. Item Innocentius papa Vus (4) dixit
et scripsit, quod alta paupertas est, que habet pauca propria propter
deum. Altior quc nulla habet propria, habet tamen in communi. Altissima
que nichil habet in habendo nec in proprio nec in communi. Itera Cri
sostomus super epistolam ad Hebreos (5) : Nenia causelur paupertattm
tanquain causa sii mullorum malonun, nec obloqnatur de xpo, qui per-
fectìonein Ulani dixit (6) : Si vis perfectus esse, vade et (7) uende omnia
que habes et da paitperibus ; hoc enitn ipse et uerbis dixit, et operibus
ostendit et per discipulos suos docuit. Et infra (8) : Si vis audire pauper-
tatis predicamenta, ipsam professus est xps et dixit (9) : Filius hominis
non habet ubi caput situiti ree linei, et iterimi discipulis suis dicebat(\o}:
Nolitf. possidere aurum ncque argentini!.
Ecce, Reuerendi domini, quid sancii sentiunt de pau-
pertate altissima domini nostri ihu xpi et eius apostolorum,
et quomodo concordant cum sacra scriptura et cum decre
tali superius allegata, et decretalis cum eisdem. Et nos
xpi pauperculi illud idem credimus et confitemur, videlicet quod xps in
quantum homo viator, viam perfectionis ostendens, et eius apostoli eandem
viam sequentes et docentes, nullam proprietatem in rebus temporalibus
habuerunt in speciali nec etiam in communi, sicut superius multipliciter
est ostensum, set solum vsum facti in rebus quibus vtebantur (i Ovia
i).
(i) Ep. 123, n. 15, Migne, P. L. 32, 1057; Idem citatur S. Bonav. Apol. Panp.
a
VII, n. 12, Op. om. Vili,
276. (2) Sic! Ep. 130, n. 14, Migne, P. L. 22. 1118.
(3) Hom. 46 (al. 47), n. 3, Migne, P. G. 38, 479. Textus est potius adaptatus. Idem
textus eadem forma citatur S. Bonav. Apol. Pauf. IX, n. 22, Op. om. Vili. 301.
a
(4) Innocentius V paucos menses rcgnavit a. 1276. Utrum ipse citatur vel alias
eiusdem nominis praedecessor non liquet.
(5; Hom. 18, n. 2-3 Migne, P. G. 63, 136-137. Textus hic parumper est adaptatus
et contractus. Citatur etiam S. Bonav. De férf. evang. quaest II, nrt. i, n. I, Of.
a
om. V, 131, atque praecise in forma qua supra Apol. Puup. IX, n. 15, Of. om. Vili, 299.
(6) Matth. XIX, 21. (7) In textu repetitur vade. (8) L. e.
(9) Matth. Vili, 20. (io) Matth. X, 9.
(il) Hic et in sequentibus exponitur sententia, quam Fratres Minores defcndebant
ante bullam Cum inter notinullos, 12 Nov. 1323, lohannis XXII, quae sententia par-
tim reponitur in doctrina S. Bonaventurae, in decretali Exiit Nicolai III, in sententiis
Ubertini a Casale (cf. supra AFH III, 274-75), Ff' Bonagratiae in tractatu nobis
a
edendo De
pauptrtate Cariili et Apostolorum, et aliorum Fratrum Minorum. Post de-
.cisionem authenticam quacstionis Michelistae et Fraticelli priorem scntentiam defen
dere continuabant inccssantcr atque usque ad nauseam repetebant eadem argumenta.
quamvis ex alia parte centies refutata; vocabantur etiam ab adversariis, ob conti
nuali) corum ad decretale Nicolai III appellationem, Ricalatine, cf. supra AFH III. 269.
— Principales oppositores erant Fratres Praedicatores cf. supra AFH HI, 685*; IV,
;
151; V, ai. Vix vero crcdibilia sunt quae narrai lohannes Vitoduranus O. Min., Ckrf-
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORCM. 287
nulli est dubium quod xps in quantum deus habebat omnia iure diuino,
quia dicit scriptum ( i ) : Domini est terra et plcnitudo eius, orbis terra-
rum et "universi qui habitant in eo. Et de hoc nunquam fuit questio
inter fideles xpianos. Xps etiam in quantum prelatus habuit et habere po-
tuit iure prelationis scilicet administrationem et dispensationem, et sic ha
buit in loculis, ut superius fuit declaratum. Et de hoc non est quaestio;
quia casus est iuris: habuit etiam xps et eius apostoli vsum facti uel iuris
naturalis, non ciuilis nec mundani, in rebus quibus vtebantur? Et de hoc
est questio inter fideles xpianos; set proprietatem ciuilem et mundanam,
collegialem seu specialem, nunquam xps et eius apostoli habuerunt, viam
perfectionis estendendo, docendo, sequendo. Et ita dicimus nos pauperculi
adherendo et credendo firmiter determinationi sancte matris Ecclesie Ro
mane superius allegate, et tot et tantis testimoniis supradiclis, quorum te
stimonia sunt valde credibilia omni fideli xpiano. Et possumus, ut diximus,
adducere quam plurimas alias rationes, quas prò nunc dimittimus, causa
breuitatis.
De papa lohanne XXII0 et de omnibus successoribus
eius et de cunctis fautoribus eius, Reuerendi domini, nichil aliud dicimus
nec sentimus, nec dicere volumus nec sentire, nisi illud solum quod docet
et informai nos sacra scriptura, sancta inater Ecclesia Romana atque
sancii. Et qui istis testimoniis non credit cecus est, uel dux cecorum (2)
et properat de die in diem ad penas infernales. Et ut, dilectissimi do
mini, melius uideatis et cognoscatis mala pessima, tam spiritualia quam
temporalia, que hodie superhabundant in hoc mundo, et vnde habent
principalem originem dieta mala, et ut melius possitis vos deffendere et
cauere a malis presentibus, preteritis et futuris. Nam dicit xps benedictus
in euangelio (3) : Sì cecus ceco ducutimi prebet, ambo in foueam cadunt.
Et Osce propheta dicit (4) quod popiilns ignorans uapulabit. Et Paulus
dicit ad Romanos(5) quod ignorans ignorabitur , quod intelligendum est
de ilio qui noluit intelligere, ut bene agerel (6). Et Decretum dicit (7) quod
ignorati tia cunctorutn errorutn est mater. Et ideo dicit profeta (8): De
celo respexit deus, si est intelligens, aut requirens deum. Et alibi (9) :
Da mie/ti intellectnm, ut sciatti testimonia tua. Et alibi dicit propheta (io) :
Intellectìim da michi et viuam, quasi dicat propheta quod homo sine
intellectu animali mortuo conparatur. Et Danielis XII0 (i i) scribitur: Qui
auteni dodi fuerint, fulgebunt quasi splender firmamenti et qui ad iusti-
ciatn erudiunt multos, quasi stelle in perpetuai eternitates. Et sequitur (12):
Et inpie agent inpii, neque intelligent omnts inpii. Porro dodi intelli
rtìcon, ed. G. von Wyss ap. Archi-' fùr Schwfizcrisché XI, Ziirich 1856,
Geschifhte, Voi.
p. 86: « Fratres Predicatores foventes in posicione memorata pape, quod .indire
partem
pie mpntes rcfugiunt, in contemplimi et contumeliam fratrum Minorum et per conse-
quens in scandalum tocius ecclesie depinxerunt vel depingi procuravernnt Christum
cum loculis et capsellis, ad extrahendum denarios ipsis manus suas inmittentem, et,
quod est horror devotis dicere videre vel audirc, in parietibus monasteriorum et ubi
erat frequens hominum transitus Christum pendentcm in cruce depingebant una manu
brachio crucis amxum. et altera denarios tractantem et bnrsis in cingulo suo penden-
tibus inferentem. Hoc totum factum est ut cernentibus per hoc patesceret: Christum
proprietates habuisse». Idem textus, a Sig. Riezler, Die literarischcn \Vidersacher der
PSpste zar Ztit Ludwig des Baiers, Leipzig 1874, p. 60' iam indicatus, habetur etiam
ap. Eccardum, Corpus historicum Medii Aevi, I, Lipsiae 1723, col. 1800.
(i) Ps. 23, i. (2) Ci. Matth. XV, 14. (3) L. e.
(4) IV, 14. Vulgata loco ignorati! habet : non intelligens. (5) Revera I Cor. XIV, 38.
(6) Ps. 35, 4. (7) Ubi, non inveni. (8) Ps. 13, a. Vulgata parum differt.
(9) Ps. 118, 125. (io) Ps. 118, 144. (li) V. 3. (12) Dnn. XII, io.
288 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
geni. Et sequitur (i): Populiis aiitem sciens deum suum obtinebit. Et ideo
per aspersionem sanguinis domini nostri ihu X', Reuerendi domini, illa
que dieta sunt, et inferi us sunt dicenda, intelligatis animo beniuolo et in
tento, quia sapientibus et discretis viris loquimur et scribimus veritatem.
Nam cum cordis amaritudine, medullarum ac viscerum frixione vobis,
Reuerendis dominis, ac cunctis aliis xpi fidelibus in hac lacrimabili scrip-
tura pandimus, notificamus et ueraciter demonstramus abhominationera
desolationis dictam et prophetatam a Daniele propheta et a xpo in sancto
euangelio Mathei XXIIII (2) iteruin repetitam et demonstratam ad me-
lius memorie comendandum fidelibus xpistianis, ne ab ipsa decipi uale-
rent in futurum, hodie et diu est, in suo magno culmine stare in loco
sancto, hoc est in Ecclesia sancta dei. Ex qua abhominatione desolationis
principaliter processerunt omnia mala temporalia et spiritualia, que, .diu
est, regnauerunt et permanserunt et viguerunt multipliciter in hoc mundo.
scilicet vita bestialis, voluptuosa, brutalis, uana, lasciua, pomposa, im-
munda, polluta, fetens et carnalis, bella innumera inter xpianos, terremotus,
mortalitas transacta, fames et pestilenti e, que fuerunt(3); et
adhuc formidamus, nisi deus ponat remedium, multa mala breuiter euenire,
omnia predicta et multa alia mala, a predicta abhominatione desolationis, que
hodie regnat in loco sancto, hoc est Ecclesia, habent ortum, fundamentum
et radicem. Qve autem est ista abìwminatio desolationis, que stai in loco
sancto, hoc est in Ecclesia? Respondemus cum animo doloroso, quod ista
abhominatio desolationis est condempnatio vite XJ et eius paupertatis et
apostolorum eius, facta per papam lohannem XXII1', triginta anni(^),
ut credimus, sunt elapsi, et per plurimos fautores dicti lohannis pape va-
riis modis confirmata. Ista est abìwminatio desolationis que stai et diu
stetit in loco sancto, scilicet in Ecclesia sancta dei, secundum quod dicit
beatus leronimus doctor sanctissimus et expositor sacre scripture excel-
lentissimus atque clarus; dicit enim supra Matheum (5) quod abhominatio
desolationis sumitur tripliciter: primo modo sumitur prò antiX0, secundo
modo prò ydolo, lercio modo sumitur prò falsa doctrina, ut patet per san-
ctum leronimum sic dicentem (6) : Abhominatio desolationis intelligi po-
test et est omne dogma peruersum, quod cum viderimus in loco sancto,
hoc est in Ecclesia, debemus fugere ad montes, hoc est, dimissa occidentali
littera et iudaica prauitate, appropinquare montibus eternìs, de quibus
inluminat mirabiliter deus, et esse in tecto idest in degniate, qua non
possint ignita diaboli iacitla peruenire, nec descendere et tal/ere aliquid
de domo conuersationis pristine, nec iispicere que retro sunt, set magu
serere in agro spirituali scriplurarum, vt fructus capiamns ex eo. Hec
leronimus Ecclesie sancte doctor. Heu, heu, heu, Reuerendi domini,
grauiter ista refferimus, set grauius tolleramus, quia talia non au-
diuimus facta in diebus patrum nostrorum.
Dicimus igitur cum merore quod abhominatio desolationis, que est et
stat in loco sancto, sunt errores et hereses pape lohannis XXII, cum
quibus condempnauit vitam et paupertatem domini nostri ihu xpi et apo
stolorum eius et totam Ecclesiam X' maculauit, et fiderà catholicara,
quantum in ipso fuit, penitus anullauit. Nam fecit dictus lohannes et in
(i) Imo praecedit, Dan. XI, 32. (2) Ex hoc cap. in se-
quentibus plures loci adducuntur, quos inutile est singulis vicibus citare.
(3) Allusio ad « mortem nigram » seu magnam illam mortalitatem a. 1348.
(4) Quibus e verbis datum compositionis litterarum istarum deduci potest.
(5) In e. XXIV, 15, Migne, P. L. 27, 177. (6) L. e. V. 16.
DOCUMENTA INEDITA AD HISTOHIAM FRATICELLOROM. 289
(i) Cf. supra. AFH III, 253; a68; IV, 700. (2) Matth. XXVII, 64.
(3) De fontibus e quibus Fraticelli sequentes, quos ipsi appellarli « errores » con-
struxerunt vel constructiones ipsas hauserunt cf. supra AFH IH, 680-699 'n notis,
quibus fontibus nunc addendae sunt litterae Michaelis e Caesena datae Monachii 23
Aug. 1338 integrae editae ab Armando Carlini, Fr,i ìfùlielino e la sua eresia, Hologna
1912. 289-308. — In citato textu (AFH III, 680-699) Fr. Andrene Richi habes sen-
tentiarum Fraticellorurn refutationem. Qimre in se<iuentibus eadem non rcpctemus.
Accusationes caeterura quas movent isti haeretici obstinati tales sunt, ut quisque sa-
piens lector, quantum sophisticae sint, ipse facile perspiciat. (4) Habetur hic
forarnen in plica, quod textum delevit. Textura igitur ex coniectura supplevimus.
Archiaum Franciscanum Hinloricum. — AN. VI. 10
290 DOCUMENTA INEDITA AD H1STORIAM FRATICELLOROM.
mater Ecclesia, que cantal in Epifania domini (i): Hostis Herodes inpii,
xpm venire quid times ? non eripit mortalia, qui regna dai celestia. In
oppositum est beatus lohannes Crisostomus supra illa verba (2): Regnum
meuin non est de hoc jnundo, ubi dicit sic : Non prinat xps 'muntfum
a sua prouidentia et prelatione, set ostendit regnttm non esse humanum,
neque corruptibile. In oppositum est Augustinus supra eadem nerba lo-
hannis XVIII0 c°(3): Regimiti meurn etc. Qvid est eius regnimi, nist
credente! in eum quibus ipse dixit, de hoc mundo non estisf Et super
illa verba Luce (4) : Dabit UH dominus deus sedem David etc. ait beatus
Basilius : Non in materiali sede Dauid sedit xps, indissolubile habens
regnimi, set dedit UH dominus sedem Dauid, idest plebem israheliticam,
ut in electis regnet hic xps per graliam et posi per gloriam. Et beatus
Bernardus super eadem nerba Luce in omelia 4* dicit sic (5) : Dabit erga
ei dominus sedem Dauid patrii sui, et non typicam set -veraiii, non
temporalem set eternavi, non terrcnam set celestem. Hec Bernardus. In
oppositum est Gregorius, Fulgentius, sanctus Leo, Beda in Glosa, quorum
dieta hic dimittuntur, causa breuitatis. Apparet ergo clarissime ex omnibus
supradictis quod xps in quantum homo viator non habuit vniuersale do-
minium in rebus temporalibus, sicut verus rex et dominus in temporalibus,
sicut fingit et dicit iste lohannes maledictus, quia hoc esset sequì sectam
ludeorum, qui expectant eum sicut Regem temporalem, sicut sonat cortex
litere veteris Testamenti. Set xps fuit Rex in spiritualibus, sicut dicunt
sancii supradicti et multi alii. Et in quanlum deus fuil iure diuino domi
nus el Rex locius vniuersi.
Secundus error islius lohannis a deo maledicti in dicla conslitutione
seu rescriplo esl, quod xps in quanlum homo viator per successionem
temporis habuit, videlicet acquisiuil sibi in speciali, dominium proprium
alimentorum, calciamentorum et loculorum, partirti collalione fidelium,
parti m per emptionem.
Iste autem error et precedens sub forma propria contradicunt decretali
Exiit qui seminai, ubi expresse dicitur quod xps viarn perfectionis
ostendens verbo dociiit, et exemplo firmauit, abdicationem proprittatis
omnimode otnnium rernm, tam in speciali guani etiam in communi. lile
enim. qui semper habel proprielalem multarum rerum lemporalium et
verum proprietatis dominium, nunquam exemplum dal perfectis nec in-
perfectis abdicationis proprietalis omnimode omnium rerum. Est etiam iste
error contra sanclos superius allegatos; est etiam centra sacram script uram (6):
A'isi quis renunciauerii omnibus etc. Et (7): Si vis esse perfectus etc.. quia
non est dubium quod xps fideliter et perfectissime ista consilia obseruauit.
ut superius iam est dictum, quia cepit ihs facere et decere, Actuum l° c° (8),
et tamen proprietas est de numero omnium, ergo xps nulla m habuit
proprietatem, ut affirmat et dicit lohannes a deo maledictus.
DOCUMENTA
IN URBE IMOLENSI(*)
IL
§ 2. — (1401-1450).
—
1401, 14 martii. (Deest instrumentum). Actum Imole, in ecclesia
fratrum Minorum Imola, pp. fr. Leonardo q. Nigri de Parma
de
guardiano, fr. lohanne de Anglia, tt. (ANot., A Monte A., v. I, e. 98).
1403, 11 novembri.?. — * D. lacobus de Gagio rector ecclesie de
Cluxuria et capellanus in ecclesia S. lohannis de Imola confessus fu.it se
recepisse a d. Pironcelli de Imola unum duplerium. Acta fuerunt
supradicta Imole sub balconcello ecclesie fratrum Minorimi a
latere S. lacchi etc. (ANot., b. D, n. 43).
1407, 2 martii. — Convocato capitulo fratrum Minorum de Imola
de mandato fr. Pasii de Bononia guardiani dicti conventus, in
claustro dictorum fratrum, in quo capitulo interfuerunt ipse d. guar-
dianus, fr. Demienus de Arimino, fr. lohannes de Trento
(!)
fr. loliannes Salamon de Imola et fr. Martinus de Yspauia,
cum plures non sint in dicto capitulo, fecerunt mag. Ferino q. Ugolini
de lanua habitanti Imole heredi Maxie q. **, heredis Bartolomei de
d.
Castro S. Petri, absolutionem de legato facto per olim d. Bartolomeum
lib. bon. post mortem d. Maxie. (ANot., A Monte A., v. II, e. 14v).
x
in
pariete anteriori, poaitam in civitate Imole in capella S. Egidii inxU
mag. Pelegrinum medicum, mag. Paxium barberium, iura dicti con
ventus et viam publicam, prò precio xim ducatorum auri. Actum
Imole in capella S. Egidii, in claustro dictorum fratrum etc. (L. cit., e. 35v\
1407, septembrin. — Santus q. Prancii de Pucolo diocesis Imo-
4
la
gamiue comitatus Florentie etc. (L. cit., e. 87v).
1407, novembrùt. — Convocato capitulo fratrum Minorum de man
4
(1) Cf. Archiviivi Vaticnmtm, armar. XXXVI, v. 83, p. 433. Ibi orig. membr.
asservatur, ad quod exempli textum passim correxi, sed non integre contuli.
In margine superiori praebet: « A. G. •; in verso: « Frater Consabrins*. Si-
gillum aderat, nuno deperditum.
SECUNDDS CONVENTUS I ORDINIS. 297
ff.
Nicholay q. Christinii Vayni de Imola unam petiam terre vineate il toro,
in fundo Laudum iuxta iura sooietatia eie. (ANot., A Monte A., v. IV, e. 164Ì.
1420, 15ianuarii. — Dominicus q. mag. Antoni! de Bagnarla civis
et habitans Imole donavit egregio artium et medicine doctori mag. Le>-
dovico q. mag. Pelegrini de linola imam petiam terre aratorie xil pert.
positam in villa Vidigloni. Actum in civitate Imole, in capell»
S. Egidii, sub porticu ecclesie (1) fratrum Minorum. (L. oit., e. 200\
fi) De eo cf. AFH II, 101 s.; infra, 1432, 2!l apr.; 1435. 17 sept.
SECUNDUS CONVENTUS I ORDINIS. 307
q.'
pulturam suam apud etc. Reliquit duo dupleria. Reliquit Francisco eius
marito uxum et habitationem unius domus in capella S. Donati post
;
mortem dicti Francisci voluit quod dieta domus vendatur et pretium
ipsius solvatur in reparatione et hedifioatione ecclesie dictorum rat ni in.
1
Comùtanot ellegit priorem xocietatix etc.
Actum Imole in capella S. Donati, pp. fr. Francisco de Arimi no
sacre theologie professore ord. fratrum Minorum, fr. Lodovico de
Veruclo ord. predicti etc. tt. (ANot., A Monte A., v. X, e. 181).
1435, 14 novembris. — Convocatis fratribus ordinis S. Francisci de
Imola de mandato fr. Pauli de Guastatoribus guardiani dicti
conventus, in qua congregatione interfuerunt ipse fr. Paulus, fr.
Guido de Imola, fr. Servadio de Ugo et fr. Barnabe lo
f.
hannis de Argenta, cum urea fratres non existant, fecerunt lacobo
pi
q. Gilii de Pilipariis de Imola heredi prò medietate Vighilie de De-
d.
licatis vice et nomine Baldasarria alias Tartagla q. ** heredis prò alia
medietate diete Vighilie absolutionem a quodam legato facto dictis fra
tribus unius cotte, panni qui erat ad uxum diete d. Vighilie prò faciendo
unum palium ad altare S. Lodovici, duarum tovalearum et unius du-
plerii, in eius ultimo testamento. (ANot., A Monte L., v. IV, e. 320v).
1435, 20 novembri,*. — Fr. Paulus q. Lamberti de Guastato
ribus de Imola suo proprio et principali nomine et tamquam procura-
tor Dominici de Guastatoribus predictis. ut constare dixit publico in
strumento manu publici notarii, vendidit Matheo q. Tonii olim Salamonis
de Aleys Caxula districtus Imole ibidem presenti prò se et vice et
de
nomine lacobi et Francisci suorum fratrum et Salamonis eius neptis
q. Nicolai olim dicti Tonii unam petiam terre aratorie quinque torn.
f.
positam in curte Caxule in fundo Viegrandis prò pretio lib. xxv bon.
Actum Imole in capella Egidii in conventu fratrum Minorum, in
S.
e. 44v).
d.
dicte societatis positain in terri. Imole in fundo seu loco vocato le For-
naxe pro tempore viginti annorurc ; quia dictus conductor promixit
dictam fornaceni ruynatam et penitns devastatam et inutilem bene
aptare et pro affictu solvere singulo anno Hb. x bon. Actum in
capella S. Donati in episcopali palatio etc. (L. cit., с. 99).
1431, 26 iulii. — lacobus q. Berti Bagnarini de Imola ellegit se-
puUuram suam etc. Beliquit unum duplerium. Actum Imole in ca
pella S. Egidii sub porticu stationis, habitationis dicti testatoris, pp. fr.
Barnabe f. lohannis de Argenta ord. Minorum etc. tt. (L. cit., с. 202v;
cf. ANot., A Monte A., v. XIV, c. 142v).
1437, 30 octobris. — Convócate capitulo fratrum Minorum de Imola
de mandato fr. lohannis de Placentia guardian! dicti conventus
in capitulo dictorum fratrum, in qua congregatione interfuerunt dictus
d. guardianus, fr. Andreas de Imeldulla lector dicti conventus,
fr. Paulus de G uastatoribus de Imola et fr. lacobus de Fe-
raria. cum plures fratres in dicto conventu non existant; pro sup-
plendo necessitatibus dicti conventus et fratrum et maxime pro haben-
dis cultris a lectis, et pro fatiendo refici campanam dicti conventus
que pulsari non potest nixi cum máximo labore et nixi cum maximis
sumptis cordarum necessariarum pro pulsando ipsam campanam, et pro
reparatione domorum dicti conventus, habito colloquio cum rev. pâtre
d. fr. leronimo de Faventia sacre théologie professore, ministro
provintie Bononie dicti ordinis et obtenta licentia procedendi ad huius-
modi venditionem, vendiderunt Nanni q. Cecoli de Piro de Imola vice
et nomine d. Marsemillie q. Batiste de Captaneis de Mazolano uxoris
lacobi q. Lodovici de Podestis de Bononia petiarn unam terre aratorie
duarum torn, positam in curte Mazolani comitatus Imole in fundo
Fontäne pro pretio lib. viginti duarum bon. ; pp. fr. Andrea q. Dominici
Ghelli etc. tt. (ANot., A Monte A., v. XI, c. 97).
1437 , 2 decembrix. — Convocato capitulo fratrum Minorum de Imola
•(ut supra, 1431, SO oct.), ordinaverunt fr. lacobum q. Petri de Imola
ord. fratrum Minorum, licet absentem, sindicum et procuratorem ad se
presentandum coram quibuscumque offitialibus in sisteriis S. Marci de
Venetiis ad solvendam quautitatem pecuniarum vigore testamenti facti
per nobillem virum Marchum de comittibus Cunii seu Fusignani ; pp.
fr. Petro q. Guidonis de Imola etc. tt. (L. cit., c. 128).
.Л/38, 3 febniarü. — lohannes q. Albini Curacie de Castro Guelfo
habitator et civis Imole reliquit conventui et ecclesie fratrum Minorum
de Imola unum duplerium ; xocietati unum duplerium ; Hb. decem bon.
pro fabrica dicte ecclesie sen domorum ipsius ecclesie et conventus ;
societati Hb. vigintiquinque bon. Comixsarios ellegit guardianum
conventus fratrum Minorum de Imola et priorem societatis.
Actum Imole in xacrixtia ecclesie fratrum Minorum, pp. fr. lo-
hanne q. Bartolomei de Placencia guardiano, fr. Filippo q.
Pauli de Fabrica de Bagnacavallo, fr. Andrea q. Bertoldi de Irnel-
dula, fr. Bartolomeo q. lacobi de Casalichio Comittum, fr. lacobo
Santini de Abello, fr. Mi cha e le q. lohannis Mazantis de Lugo,
et fr. Bernardo q. mag. lacobi de Lixucio ducatus Mediolani,
omnibus fratribus ord. Minorum tt. (ANot., A Monte L., v. VI, c. 23v).
1438, 26 aprilis. — lohannes q. lacobi Ravoui de Consilice habi-
tans Imole ellegit xepultin-am suam etc. Eeliquit sol. xx bon. Item pro
missis S. Gregorii dicendis sol. xxx bon. per lectorern conventus fra
310 DOCC. AD HISTORIAM TRIDM ORO. IMOLAE.
lem d. Mathee reliquit omnia sua bona pervenire ad xocìetatem. (L. cit.,
e. 241v; cf. supra, 1446, 10 oct.).
sed
1427, 23 iiinii. — Benatus q. Tomaxii de Bononia habitator civitatis
Imole. Reliquit unum duplerium. (L. cit., v. Vili, e. 128v).
1427, 26 iunii. — D. lohanna q. mag. Petri de Bambayolis de Imola
uxor Petri q. lohannis de Pixis. Reliquit unum duplerium. (L. cit., e. 124).
1427, 15 iulii. — Tonius q. Cassami^ de Imola. (L. cit., e. 131).
1428, 28 martii. — D. Antonia q. Maxii de Imola et uxor olim la-
cobi Berti de Imola alias Scanapini. Reliquit societati unum duplerium.
(ANot., A Monte L., v. II, e. 211v; cf. A Monte A., v. V, e. 218v).
1428, 26 neptembris. — D. Catalina q. Maxii olim fr. lacobi de Imola
uxor Simonia q. Tonii Bonfigloli de Imola. Reliquit unum duplerium ;
gocietati duos ciriolos tenendos ad laudes, precii sol. x bon. ; sorori
Malgarite conventus S. Stephani de Imola sol. xx bon.; in
subsidium reparationis ecclesie aut domorum fratrum Minorum de Imola
lib. il bon. (ANot., A Monte A., v. Vili, e. 261; cf. v. XII, e. 4).
1430, 2 maii. — D. lohanna q. ser Christofori de Lucha uxor An-
tonii q. Ramondini de Imola. Reliquit unum duplerium. (ANot., A Monte
L., v. Ili,
e. 7Sv).
1430, 15 novembri^. — D. Mathea q. Donati de Arecio et uxor olim
Dominici' de Lazavatella de Imola, pregnans. Reliquit societati unum
duplerium. (L. cit., e. 116).
1431, 7 iunii. — lacobus q. Tonii Bonflgloli de Imola. Reliquit
prò mille missis dicendis prò anima Tarsie olim sue uxoris lib. xn et
sol. x bon. ; unum duplerium. (ANot., A Monte A., v. IX, e. 237).
1432, 11 martii. — Fr. Petrus Galucius q. Guidonis de Imola. Reliquit
unnm duplerium; item societati. (ANot., A Monte L., v. IV, e. 30, cf. 290,
295; v. V, e. 90v [Actum in clanstro conventus fratrum Min. de linola]).
1432, 11 martii. — Laxia q. Benvenuti olim lacobi de Castro S. Pe
tri et uxor fr. Petri Galucii de Imola. Reliquit unum duplerium, item
societati; pp. fr. Doxio q. Santelli etc. tt. (L. cit., v. IV, e. 30; cf. e. 294v).
1433, 7 decembris. — Vianus q. lohannis olim Petri Dini de Ducia
comitatus Imole. Reliquit societati unum duplerium. (L. cit., e. 220).
1434, 16 novembrix. — Fr. Franciscus q. Severii de Forlivio civis
et habitans Imole ord. fratrum Humiliatorum S. Bernardi de Imola. Vo-
luit quod tempore eius sepulture cadaver eius non associetur nixi cum
uno duplerio tantum. (L. cit., e. 248; cf. v. VI, e. 210v).
1435, 23 februarii. — Bertus q. lacobi Bagnarini de linola. Reliquit
ecclesie, item societati unum duplerium; pp. fr. Dosio q. Santelli etc. tt.
(L. cit., v. IV, e. 272).
1435, 8 iwvembris. — Cangius q. Petri de Salustra. (ANot., A Monte
A-, v. X, e. 277).
1435, 10 deceiribriis. — Sanctus q. Bartolomei de la Scarparia civis
et habitator civitatis Imole. Reliquit duo dupleria. (L. cit., e. 304v).
1436, l'ianitarii. — D. Catarina q. lacobi olim Pagni de Aretio uxor
lohannis q. Petri Arvasini de Imola. Reliquit unum duplerium. (L. cit.,
v. XI, e. 5v).
1436, 11 decembris. — Tonius q. Maghinardi de Varignana habitans
Imole. Reliquit unum duplerium. (ANot., A Monte L., v. V, e. 108v).
1437, 27 martii. — D. Constancia uxor olim ser Doxii de Capuciis
de Imola. Reliquit unum duplerium. Coninnarios ellegit priorem so-
cietatis et massarium societatis S. Bernardi. In omnibus suis bonis di-
ctas soc'ietates equaliter heredes universales instituit. (L. cit., e. 167v).
.318 DOCC. AD HISTORIAM TRIONI ORD. IMOLAE.
quorum auctorum nomina louguni et prò re nostra inane est referre: ea, inter
annos 1400-50 acta, indicasse sufticiat; AXo>., A Vulpe B., v. I, e. 162, 163v;
— A Monte A., v. 1, o. 219, 22-2v; v. II, e. 18U; v. V, e. 77v, 319v; v. Vili,
e. 381v; v. IX, o. 93v; v. X, 143; v. XII, o. 201: v. XIII. e, 0!)v, 418v: v. XIV,
e. 126, 161v. 2S6v, 238, 240, 245v, 450: — A Monte L.. v. IV, e. 69v, 89v, 220;
T. V, e. 204v: v. VI, o. 25, 88, 166v, 167v, 22lv, 222, 285v, 801, 835v, v. VII,
e. 12; v. Vili,
o. 156v, 288v, 866v, 404v. — De Captaneis I. B., v. I, e. 87; —
De Bisis B., v. I. e. 18, 187.
320 DOCC. AD HISTORIAM TRIUM ORD. IMOLAE.
P. SBRAPHINUS GADDONI, O. F. M.
o.
v. Vm, e. 362.
ET LEGENDAM S. CLAKAE
IDIE
CONTINEN1IS
Postea hi versila :
tolde bonum ; servai enim pacein proximo, dat vim orationum et bone
conscientie fugai detrimentum, que plus custodienda est quam auriim et
argentimi. Ecce iam incipimits, ridete nomen vite, fac imitari, domine,
tenore-m huiux vite (1).
Hec (2) vita distinguitur in quattuor partes. Prima continet statum
infantie et pueritie ttsque ad annos nubiles, secunda statum matrimonii,
tertia (3) statum soluti matrimonii post mortem mariti ttsque ad religiosi
habitus assumptionem, quarta, statum usque ad mortem ipsius. Ultimo
annexa ìrunt miracula que post mortem dominus ad tumbam eius prò
ipsa (4) est operatux, ex infinità! quedam, circiter CL, per testes ydoneos
sollempniter et sufficienter probata, que in romana curia examinata .funi
et approbata.
Rubrica: Explicit prologwt, incipit vita beate Helysabeth langrauie
Thuringie.
Quoad alios codices cf. AFH VI, 63 sq., Ili, 475 sqq.; Huyskens,
p. XI sqq.
luxta huins signandi modum A = clm 14126 ; B = Cod. in
Dentsch-Nienhof ; C = Lipsiensis 823 ; D = Vratislav. Univ. I. Q. 126 ;
E = clm. 9506 ; F = clm. 22231 ; G = Bruxellensis Reg. 1770-77; H =
Aschaffenburg : cf. AFH III, 476. — Quibus accedunt M = iViburgensis;
S = Fiorentina».
S cura nulla codice hueusque noto cohaeret vi dependentiae utcum-
que directae, sed neque clare et exclusive familiae utriuslibet ab
Huyskenio propugnatae dici potest. Plerumque concordat cum BCDE,
quibua saepe accedunt A et F, quandoque etiam M, necnon et raris-
sime G.
Quae Huyskens saepius e G solo in textum assumpsit, in S
omittuntur; id quod hic semel tantumpraemonernus, eiusmodi
variantes in collatione nostra negligentes. Easdem habes ap. Huysk.
p. 12, nota 8; 14, 8; 16, 9; 16, 7, 9; 17, 7; 22, 9; 26, 16; 26, 2; 2S), 16;
30, 2: 33, 12; 34, 2; 38, 14; 46, 10; 47, 3, 6, 11; 51, 7, 12; 52, 13; 55,
11, 14; 56, 7; 57, 1; 58, 22; 59, 21; 61, 5, 17; 63, 15; 64, 7; 70, 8, 8;
71, 2, 18.
En modo variantes codicis Fiorentini cum editione Huysk. collati.
P. 9 lin. 247 Guda virgo] Quaedain virgo. — 250 Elysabeth] Hely-
^abeth; sic S in genere. = P. 10, 255 lantgravia] langravio; sic S sae
pius; quod dehinc non iam adnotamus. = P. 11, 267 genuflexiones] ye-
nuflfjcionibus etc.; uti ABCDE. = P. 12, 295 plures] om. = P. 13, 301
de quolibet alio lucro] qual. al. de 1. ; est simplex transpositio (trsp.) —
318 altare] om.; uti ABDiE). — mixtim] nrìxhim; uti ABCE. — 382
orans frequenter complevit] orans fax freq. complebat. = P. 14, 340s.
fierent circuitus] trsp. — 345 Et — egit] om.; uti ABCDE. — 358 sic]
et sic; uti A. — 859 habens] habtiit; uti ABCDM. — 360 Cimatura]
ip#um; uti ABCE. = P. 16, 377 pinguiore] pinguiori ; uti ADE. — 387s.
Requisita] add. tamen; sed postmodum expunxit. — 389 ea] ipsa. —
399 Marpurch] Marcburch ; sic in genere, ueque hoc amplius aduotatur.
P. 16, 406 Explicit — secunda] om. : uti ADEG-; tunc autem S in-
sernit titillimi rubricatimi partis secundae: De ìiiia que fecit postquam
ad annos nubile* pervenit et de statit matrimonii. — 407 Isentrudis... de
BCD; iuxta Rec. Minorem. = P. 59, 1619 suam] eius; uti ABCD. —
1631 intimavit] nuntiavit. —
ei] om. ; uti BCD. — 1634 ait] om. ; uti
BCD. — 1640 universas] universae.
P. 60, 1656 illius] eiiisdem; uti BCD. — 1663s. precise] prescwxe (sic).
:
\\
.
deprirnitur. Hic ergo cum caeteris MSS., praeter G, om. et; sed gra
S
tiam falso legit pro gramen.
ßeliqui vero fasciculi codicie deficiunt.
Нас occasione aliqua minuta, iuxta ipsius Auctoris adnotata,
corrigenda subnectimus in descriptio'ne Codicis Friburgensis, cf. AFH
VI, 61 sqq.
Pag. 63, pro 1714 », legas 1813 ». — L. «428 in] om. delendum. —
»
«
Post «1. 484 ...ego*, legas 487 cito] om. ». — Pro 569 eius] om. leg.
»
«
« 569
unam] om. ».
— Pro 707s leg. 708 ». — Pro 712 add. Item
«
«
earn]
.
« 1135
afflictorum] proftictorum leg. 1135 afflictorum] profl/gatorum ».
«
»
sticeptitt — 1148 quod] guia ». — Pro 1469 .... invenit leg. «1469 ....
«
invenís . — Pro « 1682 add. perpetuo leg. 1682 se] add. perpetuo .
•
»
«
*
— Pro 1774s. sui] ipxiu/f leg. 1775 sui] григп.ч ». — Pro 1706 .... 1837
«
«
»
*
leg. 1806 .... 1807 ». — Pro € 1840 .... sufficientes — habuit] habebat
«
leg. 1840 .... sufficientes — 1841 habuit] habebat ». — Pro 1978 ipsa]
«
itta — Elysabeth] om. leg. 1978 ipsa] illa — beata Elysabeth] om. ».
«
»
— Pag. 73 ultima lin. pro sanctiiate .... et .... leg. sanctitatis ....
«
«
horam . — Pro « 2120 sum hie] add. coram vobi.4 leg. 2120 Ego
«
»
sum hie] Ecce r.orant vobix». — Pro «2152 prius] add. non leg. «2152
»
dum est.
P. MICHAEL BIHL, 0. F. M.
328 CODICOGRAPHIA FRANCESCANA.
(Continuatio) (1).
Cod. n. 1501 (O. IV. 8) chart. mili. 170X120 ff. 128, inter quae
ff. 82-129 vacua remanent, saec. XV exaratus. Praecedunt ff. 10 non
num. cum rerum tabula poaterius inscripta. Ligatus tabulis ligneis et
in dorso pelle.
f. 42v-44r [Laus poetica ad S. Bernardinum Se-
nensem].
liubr. « Lauda di San Bernardino » Inc. Qualunque sente del-
l' amor divino | portando dentro al cor la fede viva | canti chon
gaudio e chon mente giuliva | al magnio fra minor San Bernar
dino » Dea. « grazia dimanda al figluol (sic) di Maria | chi ricorre
a 11ui chol pensier fino. Deo gratias ». — Tenneroni, Inizii, 221. —
Ceterum codex f. lr-81r huiusmodi Laudes continet numero 61,
quaruni initium habes apud Morpurgo, op. cit., 508-10, inter quas
nonnullae adsunt alibi Fr. lacobo Tudertino attributae. Tenneroni,
in op. cit., hunc codicem penitus praetermisit.
Cod. n. 1502 chart. mili. 150X1 10 ff. 138 variis compactus co-
dicibus et pluribus manibua conscriptus saec. XV. In principio in
serta sunt ff 7, in quibus tabula codicis. Membrana ligatus.
Continet et hic codex pias Laudes metricas sino auctoris no
mine, e quibus plnres Fr. lacobo Tudertino tribuuntur. Cfr. eo-
rum initla apud Morpurgo, op. cit., 510-3 et Tenneroni, Inizii, 33,
qui hunc cod. adhibuit. Seorsum suut notanda:
1. f. 25 r. [Rhythmus de Gaudiis V. Mariaej.
Inc. « Gaude Virgo mater xpi>. Dea. per Ite] detur nobis frui
in eterno gaudio » . = Cf. Cod. n. 1488 : AFH VI, 165. Sequitnr
Laus « Gaude fiore virginali >. (Chevalier, liepertorium hymn., n. 6810),
ab ista distinguenda.
2. f. 28r-29r. In Laude ine. « Laudiamo Ihu figliolo di Maria |
cum tucti li sancti in sua compagnia » (cf. Tenneroni, Inizii, 142)
haec stropha post sextam inserta est cum aliis non bene consonans:
« Sancto Franceseho primo frate minore, | Antonio e Loduvico de
Dio amatori, | Bernardino beato gran predicatore, | per noy pregate
a l'alto Redentore » .
Cod. n. 1509 chart. mili. 145><148 ff. 148 saec. XV exaratus.
In principio duo inveniuntur folia insit. prò custodia, quorum secun-
dum indicem profert, aliaque duo ad calcem. In f. Ir. legitur: «In
(1) Cf. AFH I, 116-25; 483-42: II. 123-30; 319-24; 480-4; III, 333-40: 551-5»:
739-43; IV, 360-65: 748-54; V, 852-9; VI, 156-67.
CODICES RICCARDIANI. '329
(51-71)
conscriptus. Membrana ligatus. Faciunt prò re nostra
:
mento dona eis requiem per tuo sancto avvenimento deh Yhu
il
;
fammi contento
paraphrasim non commemorat F. Ermini, 11 Dies Irae, Roma 1903.
|
nali per tua grazia, buon Yhu, dalli riposo etterno nella tua
o
gloria. Amen
»
.
Cod. n. 1626 (P. 28) chart. mili. 215X145 ff. 102 saec. XV.
I.
I3,
l'20.
Cod. n. 1639 (S. IV. chart. mili. 290X220 ff. 65 saec. XV
I)
exaratus partim lineis plenis (lr-35r), partim binis columnis (38r-65v).
Tabulis ligneis ligatus et in dorso pelle. Continet:
38r-62v [Breviloquium IV virtutum cardinalium
f.
e
libro. Eubrica prima». Inc. «La santa scritura.... ». Rubr. «Qui
tratta autore del libro ohe ssono quatro virtù cbardinali di-
l'
e
scierne una dall' altra per più cbapitoli nel detto libro. Eubrica
1'
1'
il
è
sechula saechuloru[ml. Amen». = Nomen auctoris non exprimitur.
Cfr. cod. n. 1375: AFH IV, 752.
Cod. n. 1655 chart. mili. 295X220 ff. 139 saec. XIV (1399)
exaratus. In principio follimi adest prò custodia, in quo index exhi-
betur, et aliud in fine. Ligatura membranacea. Continet:
;~>8r-l54r. [Breviloquium de IV virtutibus card. Fr.
f.
loannis Guallensis].
Inc. «La santa Scrittura la quale... ». «Perché la misericordia... ».
Des. mutilus: «per lo mangiare soperchio molti ne son periti». =
Cfr. Morpurgo, 608 s. Cod. n. 1639.
Cod. n. 1665 membr. mili. 300, 220 ff. 137 binis columnis cum
<
loannis Guallensis].
Rubr. Incomincia libro delle UFI virtù cardinali ciò pru-
«
e
e
\
\
Francesco.
S.
naventura italice].
Intr. In nomine Domini nostri Giesu Cristi questa la legienda
*
.
334 CODICOGRAPHIA FRANCESCANA.
Cod. n. 1682 (S. IV. 28) chart mili. 235X160 ff. 106 saec. XIV.
In principio et ad calcem follimi adest prò custodia. Ligatura mem
branacea. Plurimum deturpatus asservatur. Continet Sermones vulgari
lingua Fr. lordano a RivaltoO. Praed. magnata partein adiucatos,
aliosque latine conscriptos f. 842 ss., inter quos inserta iacet:
33G CODICOGRAPHIA FRANCESCANA.
Cod. n. 1695 (P. I. 7) chart. mili. 215X145 ff. 60, partim plenis
lineis (lr-20v), partim binis columnis (21r-60r) saec. XV ex. scriptus.
Initiales litterae rabeo vel caeruleo colore sunt exaratae. Ligatus
asseribus, corio in dorso unitis.
Codex continet preces varias. F. 16r, in prece « del b. Ciperiano »
centra « tucte le malie e facture e lleghami e mali occhi » ad Sanctos
etiam recurritur, inter quos « ... Paulino, Auronio, Francischo,
Brandano... ».
I2,
codicem citat. Galganus (Garganus) 1382 Florentiae Inquisitor erat.
In Litaniis Sanctorum quae Psalmos Poenitentiales se-
qnuntur (41r-45v), inter Pontifices inseritur « S. Ludovico » (43v);
inter Monachos e'tc. « S. Francisce, S. Antoni! (sic), S. Bernardine
»
;
interque sanctas mulieres S. Giara, S. Elisabeth
«
(44r).
*
.
suaUy good, preserving the truth and unction of the original icithout sa
crificing the demands of the best English. Nostra sententia versio facta
ab O'Conor Sloane commode expediteque legi potest; quod si pauca
quaedam minus anglice vel etiatn incorrecte dicta sunt, gratus lector ea
libenter ignoscet. Optamus, ut haec versio anglica novos acquirat arnicos
admiratoresque auctori, qui inter S. Francisci biographes catholicos lo
cum obtinet tarn eminentem.
2. Non parum R. P. Cuthbertum, O. M. Cap., apud Anglicos opti-
шае notae rerum franciscanarum scriptorem, huic operi competiendo
insudasse. singulae libri paginae clare testantur. Nullum, nisi historicae
disciplinae penitus ignarum, fugit quanto studio quantoque labore opus
sit ¡Hi, qui Vitain S. Francisci ex novo, ut ita dicam, intendit construere
atque S. Francisci genuinam figuram ex fontibus delineare. Auctor in
parva praefatione modeste confitetur se non praetendere scopum tam
altum attigisse, ast saltern tetendisse versus eundem.
Ut Jörgensen, totam Sancti vitam quattuor complectitur libris. Lib. I,
1-91, usque ad approbationein Kegulae priinitivae ab lunocentio III
da t am pervenit; LI, 92-197, inde usque ad Indulgentiae Portiuuculae
concessionem a. 12] 6; III, 198-325, maximi momenti periodum a. 1217-
'
1223 complectitur; IV demum, 326-391, últimos tres annos, quibus Graec-
cium, Stigmata, languores, mors incidunt. His succedunt quattuor ap
pendices, 393-446, quarum prima, 398-403, agit de Regula primitiva; al
tera, 404-411, de Indulgentia Portiunculae, quae authentica defenditur;
tertia, 412-416, de Régula Tertii Ordinis ; quarta et ultima, 417-44G,
de fontibus nostrae cognitionis S. Francisci. Index alphabeticus, 447-
453, opus digne terminât. In toto volumine sparguntur illustrationes,
quarum maior numerus non tam opera artis, quam naturae amoenas
exhibet scaenas, anglice landscapes, quae lectoribus anglicis certe de-
litiis erunt.
Difficile est ex multis bene dictis quaedam singulatim indicare.
Auctoris proprium est donum quoddam characteres Medio Aevo inhae-
rentes arte describendi, atque ideo S. Franciscum ex suo tempore con-
ceptum nobis depingendi; cf. ex. gr. pp. 12-14 et saepius. Idem antea
A. quoad S. Clarara alibi iam praestiterat ; cf. AFH V, 609. Grate
valde legitur Auctoris naturae uberrimae Umbrae descriptio, uti pp.
37-38, quae, aptissima imagine praefixa, oculo vivióle exbibetur. Diligens
quoque fontium in notis indicatio examen lectoris critici facile reddit.
Minus iucundi sii'nt crebri errores typographic!, qui in aliquibus pa-
ginis plus aequo abundant. In nota 2, pag. 6 plures lineae exciderunt.
Quoad fontes, quorum tractatio initio libri melius locum invenisset
quam in ultima appendice, A. resumit controversias recentes atque sen-
tentiis communius a doctis receptis assentit. Mediam quamdam viam
in valore Vitaruin Thomae Celanensis et S. Bonaventurae stabiliendo
tenet generatim. De Thomae Celanensis sincera et verídica mente non
dubitat, quam vis Ínsita quaedam honesta « curialitas » in eo sit admit-
tenda, qua homines potentes et bene méritos laudibus extollit, uti Gre-
gorium IX, Claram, Eliam, 424-25. S. Bonaventurae Lfff. maiorcm duobus
sub aspectibus distinguit: ut liber aediticationis Ley. mai. alias Sancti
biographies facile superat, historiée loquendo in multis déficit, 429.
Mérito A. decreto Capituli Generalis Parisini a. 1266 Legendarum de
structivo characterem generalera attribuit, 430.
Legenda traditionalis 3 Sortant m iuxta A. certo saec. XIII est. nullo
modo vero opus cuiusdam falsarii ex fine saec. XIII vel initio saec. XRT,
340 BIBLIOGRAPHIA.
gula ea de re silet, et prae oculis habita Bulla Litterae tvae, potius ex-
cludit possessiones, AFH V, 202. Quod vero post mortem S. Francisci
magna pars monasteriorum Clarissarum ad possessiones transierit, nihil
hac in re centra Reg. Hugolini probat. cum experientia 10 annorum
rnutationem provocare potuerit. — Nullo testimonio synchrono proba-
tur monasteria Hispelli et MonticcUi, Florentiae, fuisse Ord. S. Be
BIBLIOGRAPHIA. 343
P. Livarius Oliger, O. F. M.
344 BIBLIOGRAPHIA.
pus tantum duraverit, cum humanae passiones vinci quidem, sed non
eradicar! potuerint, nec unquam.possint. Praecipui praeconum illorum
fuerunt (76) S. Bernhardinus Senensis, S. lacobus de Marchia, S. Lohannes
de Capistrano, Antonina Bituntimis (t 1459)j JSobertii» Caracciolus <ìe
Lino (i 1483), Michael de Corcano (t 1485), Antonina Verceìlensis (t 1483),
Cherubimm Spoletanus (f 1484), Bernhardinus de Bmttis (t 1500), Bern
hardinus Tomitanus de Feltria (f 1494), Bernhardinus Fulginas (f 1515);
quibus adde v. gr. B. Bernliardinum Aquilanum Amicium (t 1503) etc.
In parte ista priore libri ad rea allegatas illustrandas saepius usus
est etiam sermonibus S. Bernhardini Senensis, cui secunda et tertia
pars libri integrae consecratae sunt. Praemisso brevi vitae curriculo
S. Bernhardini (86-90), de ipsius operibus agit et quidem 1°) de Ser
monibus latinis editi.? (90-5). — Ob stylum, dispositionem, absentiam ci-
tationum e SS. Patribus, dura Auctores classici quos dicunt abundant,
demumque quia nullibi ad hoc opus se referat Senensis, Quadragesimale
de Pugna Spirituali, A. huius Sancti esse negat. — Sic dictum Adven-
tualf de insjrirationibus ab ipso S. Bombardino recte vocatur Tractatus ;
nihil «.•nini formae homileticae prae se fert; magis est manuale asce-
seos, quod qua Superior Fratrum composuisse videtur (94). Conciones
de tempore, i. e. dominicales, ipse editor loh. de La Haye, O. M. Ree.,
collegit, qui S. Bernhardini Opera omnia, edidit Lugduni 1636; denuo
ibid. 1650 prodierunt 5 tomis in-fol., reimpressa Venetiis 1745, item 5
tomis in-fol. — Attamen (subnotamus) iam antea plura opera separatim
edita fuerant; cf. Ila in. 2827-38 Copinger, 955-7, etc.; primamque col-
lectionem instituerat Rodulphus Tossinianensis, O. Conv., Opera
S. Bernardini Senennis emendata, Venetiis 1591 ; 4 voli. — 2°) A. tractat
de S. Bernhardini aliquibus Sciinonibus lingua materna, scil. (tinca con-
servatis. Extant sermones quadragesimales. sed non omnes. Fioren
ti a e an. 1424 habiti, in cod. Riccar diano Fiorentino 1264 (_P. II. 23)
cf. AFH IV, 360J et in cod. SS. Annuntiatae inter MSS. (Conv. suppr.)
F. 6. 1329 Biblioth. Nat. Florentiae. — Adhibuit quoque Serniones
item Florentiae habitos in Quadragesima anni 1425, qui adsunt partim
in codice autographo matilo ipsius Sancti in Archivo Status
Senis; itemque partim in cod. D. 2. 1330 Bibliothecae Nat. FI
rentiae (Conv. soppr. SS. Annunz.). lidetn ac in hoc codice Sermones
adsunt quoque in cod. Riccardiano 1353 [cf. AFH IV, 751], atque
eorum aliqui continentur in Riccard. 3209 (97). — Duin hi codices
plerumque Sermones minime integros sed tantum compendiatos conti-
nent, textum ipsum 45 Sermonum, dum dicebantur, stylo in tabulis cereis
notavit, ipso Sancto conscio, Benedictus Bartholomaei, et statim postea
scripto exaravit. Hunc cyclum Sanctus Senis peroravit an. 1427 in pu-
blica platea; eumque edidit L. Banchi, Prediche volgari di S. Bernar
dino da Siena, 3 voli, in-12", Senis, 1880, 84, 88.
His codicibus accedit Itiiteraritim anni, in cod. IL IV. 7 Biblio
thecae Communalis Senensis, ex a u thè litico S. Bernardini
MS., modo deperdito exemplatum an. 1757, quod materins sermonum
diversimode dispositorum complectitur, indicatis eorum partitionibus,
textibus S. Scripturae, quandoque etiam SS. Patrum, exemplis etc. In-
terdum adnotantur etiam loca, in quibus sermones isti habiti fuerint.
Itinerarium, quod copiam thematum iam adumbratorum statim querenti
raeberet, compositum videtur primo tempore, quo cursus suos aposto-
licos incepit S. Bernhardinus (99-102). — Quibus expositis, A. diversas
species Sermonum Sancti considerai, v. gr. Sermones de Sanctis
346 BIBblOGRAPHIA.
quoque locum: Opp., Ill, 179: Nam Diabolus qui vocatur Deelzebub-
«
e.
1,
(i.
9
mos discooperiendi tectum, cum aliquis agonizat, de quo ritu ipse A. egit
in eodem periódico, XVIII, 1908, 442-6. — P. 239 notatur nomina: Zo-
«
10, 11, 13, 15, 16, 18, 19, 22, 24, 25. Attamen apud Hollenium desunt
2, 9,
4,
[i.
mortui] et vocavit id speculimi, in qua omnia conspirietis qve feceritix.
— P. sanctus orator exposuit castoris carnes aequiparari non posse
2
carnibus piscium: Nemo enim videi pisces venari in silva, ut fit de
cantore. Ad quae, erronee dieta, scriba non sine ironia adnotavit; HfC
poter religiosinsinntx, leyatus a domino papa, doctor utrìusque iuris. P.
197 Capistranus dixerat de S. lohanne Ev. quod nunc et in anima et
«
:
carpare glorificato regnai in celis. Aliu^ vero, sdì. S. lacobus in Compa
stello (!), quiescit carpare, sed anima regnai in celo. Item materìam se-
queniem non dixit pater ned alter de ordine Minorum. Alii vero doctores
diclini quod sii in paradino aduc vivens carne, ut Franciscus Maronis*.
Quo ergo in loco exemplator non videtur addere dieta alterius Fratria
Minoris (260), sed innuere tantuinmodo Capistranum eadem exposuisse,
quin sua faceret, uti iam ex textu praeallegato liquet. — Editor laudat
locum p. 97, in quo Capistranus miracula quotidie a divina providentia
facta, neque ab hominibus animadversa, extollit (254). Ast locus, tacito
nomine, sumptus est S. Augustino, Tract. in loh. XXIV P. L. 35,
;
1593. — P. 254 male dìcit Capistranum proliibere sacerdoti faci m ante
e
missam lavare; etenim 1") sententia deducta est S. Thoma AIJUÌII..
e
In IV II. Seni., IV, dist. art. qu. quam recto citat Capistranus
q. 3,
3,
1,
[non vero Sum. Theol., II, 147, art. ut vult editor] icf.
7,
82.
2,
3
e
e
Maximae certo, mendis illis non obstantibus, rependendae suut gra-
tiae viro erudito, diligenti, intrepidoque, qui tot Capistrani sermone» iam
publici iuris fecit, sumptibus non exiguis, laboribusque sat ingratis.
P. Michael Bihl, O. F. M.
e
lato. Cenni Biografici. 2" ed. — Palermo, Officine tipo-lit.
Anonima Affissioni, 1912. — In-8°, pp. 339, con illustrazioni.
Maria Boria, O. F. M. — Biografìa di Mons. Vincenzo
2.
un nostro grande dovere, uno dei più vivi desideri dei Moderatori stessi
delle varie Famiglie. Così si raccolgono alcune almeno delle grandi pa
gine di storia che l'Ordine va scrivendo nella vita propria e in quella
della Chiesa, e ai giovani, ai futuri Missionari si offre un esempio, un
incitamento, una cultura, che non resterà senza frutto.
1.Il P. Gioacchino La Lomia nacque da quell'antica e illustre
famiglia Baronale della Sicilia in Canicattì il 1881, ai 14 di marzo (14).
Professò nellrOrdine l'anno 1853 (55), e nel marzo del 1868 (111 ; cf. 239)
entrò nella Missione di Rio de Janeiro (Brasile). Un cenno storico
di quella Missione, tenuta dai Minori Cappuccini fin dal 1612, e de
scrittivo de' suoi abitanti, son dati nel cap. VI (81-91; 92-108). Il P.
Gioacchino non eccelleva per dottrina. Secondo l'indole del tempo e
del luogo, pochi studi aveva fatti nel secolo e rapidi nella Religione.
Molti contrasti ebbe a superare, per questo, prima d'entrare nella Mis
sione (70-7). Ma ciò forse concorse a conservargli un' innata semplicità
d'animo, una foga data tutta al lavoro; ed ebbe una fede viva e uno
zelo ardente, che a tutto meravigliosamente supplì. Il tono assunto e
10 sviluppo dato a questa biografia dallo scrittore, romantico anzi che
no, toglie la immediata visione di queste doti eminentemente france
scane del Missionario, per quanto nel libro spesse volte si insista a ri
levarle. E gli stessi fatti non riescono molto nitidi, anche forse perché,
per mancanza di dati, nitidi non si avevano (cf. il Cap. IX, / drammi
detta foresta, 145-65). Appena nel Brasile, poiché durava ancora la
guerra tra quella nazione e il Paraguay (1865-1870), fu assunto cap
pellano militare dell'esercito Brasiliano, nel quale ufficio si segnalò
in grandi atti di zelo e d'eroismo, onde ricevette dal Governo lodi ed
onorificenze (110-20). Più tardi (1872) ebbe dal Governo stesso l' in
carico di fondare più paesi (aldeamentos) con Indiani da lui convcrtiti,
e fu qui dove si svolse la parte più importante de' suoi meriti e fati
che e pericoli di Missionario (Cap. Vili, 121-1441 Rovinato nella sa
lute, tornò in Sicilia nel 1880; e continuò in patria l'opera ardente e
benefica dovuta interrompere nella Missione. Fondò il convento della
Madonna della Rocca in Canicattì (1881; p. ISlss.) e con la sua
predicazione popolare e fervorosa, col suo spirito semplice e adorato
dal popolo, con le virtù e perfino coi prodigi divenne e fu, per i 25 anni
di vita che ancora gli restavano, quello che l'A. chiama V Apostolo della
Sicilia (Cpp. XI, 189-206; cf. Cap. XIII, Le virtù de P. Gioacchino,
234-63). Di lui nel libro sono alcune lettere edificantissime o con qual
che dato storico, dal Brasile (120ss.) alla famiglia, e un saggio di poe
sie, che molte scrisse
(vedine l'elenco a p. 210-4) in italiano, brasiliano
e dialetto di Sicilia, popolari, devote, da vero Missionario; senza trop-
p' arte, ma con tutta 1' anima (Cap. XII, 11 poeta, 207-81 ; cf. 161-3).
Mori a Canicattì il 30 luglio 1905 (265). Il popolo lo venerava come un
Santo, e funerali da Santo gli fece (266-71). Poi, non essendosi potuto,
come il popolo voleva, seppellirlo subito nella chiesa, sette anni dopo,
11 21 aprile 1912, dalla tomba di famiglia, nel pubblico cimitero, fu so
lennemente trasportata la sua salma nella chiesa della Madonna della
Rocca accanto al convento da lui edificato, e racchiuso in un artistico
monumento espressamente costrutto (Cap. XIV, 273-836). Documenti in
torno alla sua vita, oltre le lettere e le poesie, sono qua e là riprodotti
(111-2, 114-9, 168-9, 196ss. eco.); quelli intorno alla traslazione della
salma nel cap. ultimo cit. ; fotografie del P. Gioacchino sono in princi
pio del libro e a p. 19; del convento da lui fondato a p. 173, 178; del
352 BIBLIOGRAPHIA.
subito con eroica costanza di animo, rende degno il P. Barnaba del nome
di Fratello di una Martire: due anime gemelle » anche in questo, non
potendosi assolutamente chiamar martire lui stesso. Scampò a mala
pena dal vero martirio, pur della persecuzione provando tutti gli or
rori e i dolori ; e quando quella persecuzione fu finita, un' altra ne co
minciò per lui, d'anima e di corpo, che non finì che con la sua vita.
L'A. che scrive dalla Cina stessa, fu compagno del P. Barnaba, e la sua
parola, che non tutto dice per molti riguardi, ha un' eco di confidenze
avute, di altra storia saputa, che ingrandirebbe il dramma e l'uomo,
pur già ora così interessanti e mirabili.
Il P. Barnaba Nanetti nacque a Cologna (Ravenna) l'8dic.
1867 (9), professò l'Ordine dei Prati Minori (Prov. di Bologna) il 25 dee.
1883 (11); fu Sacerdote nel 1891 (13) e parti per la Cina il £0 ottobre
1892 (17). Aveva fin d'allora, e mantenne sempre, l'uso, che poi a lui
fu tanto utile e a noi ora è caro e prezioso, di notare ogni giorno in
un suo quaderno i fatti più rilevanti accadutigli, che condiva spesso
d'un allegro umorismo, di tutta la spontanea e sincera espressione del'
l'animo suo. Da questo Diario, che certo s'accrebbe in volumi, l'A. trae
gran parte delle notizie di questa Biografia, e addirittura con lodevole
pensiero (che il P. Barnaba scriveva bene, rapido, preciso e gustoso)
intere pagine, lasciando parlare e narrare il protagonista stesso (p. 16-7,
18-9, 20-1, 25-34 primo viaggio nell' interno della Cina verso lo Shan-ai,
42-59 vita di missione, 65-151 diario durante la persecuzione eco.). Fu
addetto subito all'insegnamento della Filosofia ai seminaristi della Mis
sione (38); dal 1894 al 1895 fu lieto di dover riempire posti vuoti nelle
stazioni (42-59) ; tornò poi ali' insegnamento della filosofia e della Teo
logia nel convento primo in Cina, di Frati Minori. 1894), di Tun-ol-
(il
rimessosi ancora bene dal tifo, ebbe appena tempo di sapersi eletto dal
morituro vescovo a superiore del Vicariato, che fu costretto (65) a
fuggire o cercare uno scampo nella Mongolia. Qui comincia diario
il
della fuga (riprodotto solo nelle parti più importanti), che P. Bar
il
naba aveva già pubblicato (AFH ITI, 157 nota E' quanto mai interes
1).
voler dare gli onori dovuti ai Martiri, riavere beni della Missione
e
s'
Ritornò in Cina nel 1903 suo cuore era là, accanto alla sorella
(il
agli altri Martirii, ma nello She>ì-si; dolori d'ogni sorta gli accreb
si
i
bero, ritornò in Italia nel 1907 (194); donde però, superata una ma
e
Le célèbre Fr. Pierre Fardé fut gantois (238); v. AFH IV, IV, 6268.
BIBLIOGRAPHIA. 361
et con-
y
tulaires en 1460, 1476. 1495 ot 1554 (36). En 1566 les Calvinistes pénètrent
dans Dixmude: avant la fin du mois d'août la chapelle franciscaine
fut profanée et dévastée (48). Douze ans plus tard le couvent n'était
366 BIBLIOGRAPHIA.
plus qu'un amas de ruines. Le P. André Van de Dijck est traqué par
les Gueux et expire le 30 novembre 1578(49-50). L'histoire de l'an-
• cien couvent se termine par une liste assez complète des Gardiens
1453-1578 (52-6).
Dès 1584 les Fr. Min. rentrent à Dixmude. L'auteur passe sous si
lence la vente du terrain de l'ancien emplacement, et les difficultés qui
•en surgirent, Le seigneur Jean de Trazegniez établit nos religieux dans
l'immeuble des anciens Frères-Gris, devenus Tertiaires de S. François
depuis 1483 (60). L'exergue du nouveau sceau porte: S. Cône. Frm.
Mi. de Nazareth Dixmu. Les Fr. Min. embrassèrent la réforme des Rf-
collets le 4 octobre 1609 (69). Le Gardien, Jean de Gand, fit incessam
ment confectionner deux nouveaux sceaux (70 1. Le 21 Septembre 1629,
le couvent est incorporé à la nouvelle province du comté de
F land r e (71). En 1623 un autel est dédié à l'Immaculée Concep
tion (74). Le mausolée de J. Mercader est transféré depuis en l'église
paroissiale (78). Les confréries du Cordon de S. François et de
l'Immaculée Conception (78X Dévotion populaire à N.-D. de Foy (79-86).
La statue fut confiée en 1796 à l'église paroissiale; v. AFH II, 676 ss.
Tracasseries de la part du conquérant français (87-96). En 1751 on
bâtit une nouvelle église plus vaste. Le 16 Septembre 1753 jubilé so
lennel du 3e centenaire du premier établissement de l'Ordre à Dixmude
(103). Le mobilier de l'église inventorié (113-115). Fin 1780 l'édifice fut
enrichi de 7 tableaux, dont un de S. Antoine de Padoue, œuvre
du P. Venant Dietere O. M. (115). En 1797, l'église est désaffectée et profanée
par les républicains français (116). — Inscriptions funéraires (117).
APPENDICE concernant le Gymixixe communal. Dès 1753 les Prémon
trés trop chichement rémunérés par les magistrats refusent de continuer
les cours d'humanités. Eu 1758 les Ilécollets cèdent aux instances des in
téressés et se chargent de l'exécution du programme (130). Le règlement
du Collège (132). Les religieux belges refusèrent net d'enseigner à
leurs élèves le fameux «catéchisme des droits de l'homme». Dès lors
l'institution si florissante fut bientôt fermée au nom de la Liberté! (140).
Activité apostolique des Fr. Min. Kécollets à Dixmude, et dans 31
paroisses du district (144X Bécapitulation de toutes les faveurs obtenues
par les Frères Mineurs de la part des magistrats et des citoyens (149-156).
Légende détaillée concernant le plan foncier et l'immeuble (157). En
1792 le P. Gardien met le couvent à la disposition des soldats blessés
(167'i. De 1796-97 angoisses incessantes. Le 11 mai 1797 le P. Gardien
Qiiirin Hiij/f/tie proteste au nom de ses religieux, ne point vouloir quit
ter l'habit religieux. Le 12 août le même P. Gardien fait le sermon d'adieu
aux fidèles, en pardonnant solennellement aux persécuteurs (175). Le
18 août eut lieu l'expulsion de par la Loi: 21 religieux, 18 prêtres et 3
frères lais furent conduits de force jusqu'au seuil de leur paisible re
traite Ц76). — Enfin la liste, avec notices biographiques, des Gardiens
du second couvent (181-205). — [En oct. 1909 les Fr. Min. occupèrent
de nouveau l'ancien Couvent].
(A suivre).
(Bruxettes). P. Jérôme Goyens, O. F. M.
COMMENTARIA EX PERIODICI
1].
Congregationis de Religiosi^ Decretimi d. 10 Febr. 1910, quo laudatur
Institutum Sororum Tertii Ord. Franciscalis Puero leau, quarum
a
ptiones 12; Provinciae 80; Domus 1487; Membra 16.968; Alumni Colleg.
Seraph. 2497. II Ordo: Domus 503; Membra 10.571. IliOrdo Regularis
vfrorum: Congregationes 22; Domus 73; Membra 1631. Ili
Ordo Reg.
mulierum: Congregationes 285; Domus 3371; Membra 48.268. Ili
Ord.
Saecularis: Congregationes 7734; Membra 1.591.682]. — Litterae encyclicae
Rmi P. Ministri Glis de Missionibus, d. 10 Martii 1910, 154-9. = ACTA
SANCTOKUM ET BEATORUM O. F. M. Refertur de actis in causis: B. Bo-
nacenturae a Bardinone. 10-1, 126-8, 159-60; Ven. Marinili ab Arce Ca
nali, 11; Ven. Francisci Gonzaga, 11-2; Servi Dei lullani Cenni-elio a
Valle, 12, 129; Servae Dei Margaritae a Loiharingia O. S. Clarae 39-40;
B. loannis de Triora Mart., 128-9, 160-1 B. Barinoli Buonpedoni T. O.,
;
gae Martyrum, 258-9, 428; Mai-tyrum in Imperio Sinensi anno 1900 in-
790-1), 259; Servae Dei Terexiae Gardi T. O. (AFH
V,
teremptorum (AFH
IV, 407-8), 312. — Status seu puncta chronologica seu historia cau-
sarum: B. Humilis a Bisiniaiw, 48-9; Ven. Ioaiuii.1 Bapt. a Burgundia,
237-8; Ven. Antonii Pagani, 238-9; Ven. Fr. Frantisela Ghisone, 239-40;
B. Bernardini de Feltria, 259-tiO; Servae Dei Barbarae flliae Alberti Pii
Ducis Bavariensis, O. Clarae, 302: Servae Dei Agnet/'-f filine Impera
S.
razione o cornice gira intorno a tutti e sei, coi) lo stemma del Vescovo
Gonzaga. Si spera sarà provveduto per il loro mantenimento e decoro.
= Indico: Waldimir de Gruneisen, La piccola Icona bizantina dd. Museo
russo Alessandro IIIa Pietroburgo, e le prime tendenze del tragico netta
iconografia détta Crocifissione, 13841. L'icona è attribuita al sec. XII
(ripr. 138).
Anno V (1905). — NOTIZIE D' AKTE riguardanti conventi O. F. M.:
Padova. I lavori nella Basilica di S. Antonio, fase. 2, copert. p. n. Deli
berato dalla Giunta Superiore di Belle Arti di demolire i fabbricati an
nessi all'abside, adibiti a magazzino. Nell'interno procedono i lavori di
decorazione, e presto verranno scoperte altre due cappelle collocate die
tro l'aitar maggiore e fiancheggianti l'Arca del Santo. Nulla è deciso
per il trasporto dell' organo. — L. Mannelli. Il santuario del Piratetto,
53-5. Presso Imola, appartenuto ai Terziari Regolari di S. Francesco
dal suo inizio (1484) sino alla soppressione napoleonica; indi nel sec. XIX
abitato per alcuni anni (1821-45) dai Minori Riformati (cf. G. F. Cor-
tini, La Madonna del Piratetto, Imola 1889; Gaddoni, / Frati Minori
in Imola: AFH IV, 774-8, p. .163-5). Descrive la parte architettonica
primitiva: esterno, campanile (ripr. p. 53) e ancona interna (ripr. 54\
bramanteschi; e le pitture di Luigi Samoggia, Luigi Busi, e Alessandro
Guardassoni, celebri pittori bolognesi del sec. XIX, dentro il Santuario.
Del Busi sono, nella volta, i quadri (ripr. p. 65) che narrano la storia
della Madonna ivi venerata. — P. 63 Notizia. A Messina è stato se
questrato dal Demanio nel Monasterio di S. Chiara un vero tesoro
di argenterie e monete antiche, del valore reale di mezzo milione, sot
tratto ali' inventario del 1866. — Arturo Pettorelli, La Zappetta, 08-4.
Nelle vicinanze di Borgo S. Donnine (Emilia) v'è un oratorio, « La Zap-
pella ^ (= Cappella), dedicato al Poverello d' Assisi, eretto sul luogo ove
il Santo avrebbe operato il miracolo dei pani (cf. Bartholom. de Pisis,
Conformitates : An. Frane. IV, 523; V, 281). È una chiesetta in rovina;
1' ossatura e la facciata medievali sono quasi scomparse sotto il rifaci
mento del sec. XVII, che pure è quasi tutto caduto. Di forma rettan
golare, con due cappelle ai lati; la nave è coperta con capriate a
vista, dalle travi logore; le cappelle e 1' abside sono voltate. Della sa
grestia restano solo i muri sconnessi. La torretta e' è ancora, ma sco
perchiata. Su la porta d' ingresso, una lapide : * t OHATORIVM s. FRAN-
CISCI | OLIM DBCORATVM | INSIOSI MIRACVLO l'ANIS | COBLITV8 PRAEST1TI |
NVPBU AVTEM RESTITVTVM | PATRIAE ZAELO | ET DEVOTIOXIS | ERUO j
MDCXXXX». I pochi quadri, i pallii di gesso ecc. sono stati portati
nella chiesa di S. Antonio Abate presso lo Stirene. (Interessante sa
rebbe risalire ali' origine della tradizione sul luogo. Il Wadd. non ha
altra memoria del convento dei Frati Minori in Borgo S. Donnino
oltre quella del Pisano. Questi riporta - pare, alla lettera - il fatto
da una Legenda antiqua, che gli ultimi editori delle Conformità non
hanno potuto riscontrare in nessuna delle Leggende antiche cono-
scinte. Del resto, pare non si abbia memoria di una transazione dei
Frati Minori dal primo convento, dove il miracolo sarebbe avvenuto.
nell'interno della città: che anzi questa, allargandosi, avrebbe incluso
dentro le mura il primitivo convento ingranditosi via via ecc. La cosa
meriterebbe uno studio). — Ambrogio Annoni, II refettorio di S. Maria
della Pace, 122-6. E' il convento fondato a Milano da B. Amedeo Mendez
de Sylva dei Frati Minori nel 1466, abbellito e arricchito poi dalla mu
nificenza dei duchi di Milano. Il refettorio ha bellissime decorazioni del
COMMENTA RIA EX PERIODICIS. 375
88-92 etc. (Haec collectio documentorum per annos 1907, 1908, 09. IO
continuata, in plurirnas partictilas discerpta, ex anno 1911 tanquam ap-
pendicula Periodico subnectitur. — De ea cf. infra p. 414s.). — Anony m.
El primer historiador de S. Francisco, Fr. Tomds de Celano. 229-J33.
(Diss. versa ex epliemeride cotidiana: La Croix). — Mig. de Esplugas. Cp-,
COMMENTARIA EX PERIODICIS. 377
Cataluùa »
(450). Studia tamen circa Lullum non improbantur. Haec
scribuntur occasione libri ci. SALV. BOVE, Obra definitiva para conoscer
la Doctrinas L/ulianas. El Sistema cientifico luliano. Ara magna. Expo-
KÌción y critica, Barcelona 1908. Dicto libro PP. Querubin de Car-
cagente, Cp., (XXXIII I-XLVIII), et P. Frane, de Barbens, Cp.
(XLVIII-LXIII), Pro logos praemiserant. Hic prologum suum enco-
miasticum revocat, cum eum scripserit, quin alteram partem libri, in
quo plures ipsius Confratres impeterentur vidisset (457), et quia Bove
in Diario de Barcelona prologum illum immutatum (hic eum habes etiam
454-6) sub auctoris nomine publicasset. — Similia habes p. 484s.). —
Cuthbert, Cp., El Individualismo Franciscano 152-166. (Nullus fons etc.
citatur in dissert. nec dicitur unde ipsa versa sit). — Deligny, J.. El orìgen
Franciscano del * Dies Irae » , 157-9. (D. solummodo compendiai diss.
P. Bus. CLOP, OFM, de qua cf. AFH II, 616). — Faloci-Pulignani, El
Corazón de S, Francisco, 600-6, 672-82. (Subdimus diss. non esse nisi
versionem diss. ap. Mise. Frane,, IX (1903), 109-120).
Bibliographia. — Pasch. Robinson, OFM, A short Introd. to Franciscan
Litterature, v. AFH I, 193 (117s. manuductio bona). — Archiv. Frane. Hist.
fase. I, 118-9. (JosÉ M. DE EUZONDO: Tenorem fasciculi I expandit: 118:
« Con la* mejores auspicios ha visto la luz pitblica està importante revista...
El programa, serio, definido, concreto y ajustado a los modernos mètodo»
históricos, representa la orientacwn critica de los extiidios franciscanos
con preferendo ti la literaria y estètica » ). — Ambros. de Valencina, Cp., Mu
rino y los Capuchinos, Sevilla 1908, 132 pp. (174: Liber bonus, sed in-
completus). — Paciflque de Saint-Pal, Gap., Oetivres posthiimes, I, Paris
1907. (176s. Ascetica). — Paul Henry, In thè school of S. Francis; adaptfd
from thè French by Imelda Chambrrx, London 1907, 107 pp. (313s. Versio
op. : S. Francois d'Assise, et san école d'après te» documents originaux,
Paris 1908, 120, XIX, 208 pp.). — Ub. d'Alencon, Cp., Mém. et lettr. du
P. Timothée de la Flèche; cf. AFH II, 683. — Juan M. Marquina,
(672s.).
OFM., ^fes de Maria, 3. ed. Madrid 1908, 8", 520 pp. (372: A. usus est
maxime op. P. Juan
Grou, (S. J.) Interior de Maria}. — Amado de
Cristo Burguera y Serrano, OFM., Compendio de la Enciclopedia de la
Eucaristia, Valencia 1908, 8", 472 pp. (373s. Extractum et appendix ma
gni op. cf. REstFr I, 562. Supra, 377). — J. Ortiz del Barco, Crónicas
Motrilenas; cf. AFH II, 151s. (436s. Scriptum cum «vigore et entu
siasmo >, sed nimis cum disgressionibus). — A. G. Ferrerà Howell, The
lives of St. Francis of Ass. by Br. Thornas of Celano, London 1908,
XXIV, 360 pp. (474s. Non vertit Tract. de mirac., quem potius Fr. I u-
liano Spirensi tribuere vellet). — P. 495-7: Breves B e e e n s. voli.
XII, XV-XVII1 coli. : Nouv. Bibl. Franciscaine. Barn. Meistermann, OFM.
Nueva Gufa de Tterra S.; cf. AFH 1, 139; II, 171s. 1^567). — Eug. d'Oisy,
Cp., £Hrectorio spiritual del Ternario Franciscano ; trad. por el P. ANO.
DE Amós, Cp., Barcelona lf»08, 615 pp.; v. AFH II, 531 (568). — Fulgencio
de Barcelona, Cp., Vida de S. Fernando rey de Cantillo y Leon, Manresa
1908, 32 pp. (569; popularis). — Deod. M. a Baliaco, OFM., Opera capitai.
B. I. D. Scoti, I; cf. AFH IV, 798. (688s.)- — Otero Pacif, OFM., Fray
Cayetano; v. AFH II, 527 (690s.). — Iacinto M. de Quito, Cp., Relanón del
rìaje en los riox Putumajo, Canaparand y Caquetà y elitre las tribus
Gilitótas, Bogota 1908, 8° 93 pp. (750s. Iter hoc perfecit 9 aiig. 1905 —
16 mart. 1906).
1909. An. ìli. voi. III. 476 pp. (lanuar.-Iul.). — Lucio M. Nunez, OFM.,
de AUs. Fundador de la Escoldstica. Estudios sabre la < Suma
380 COMMENTARIA EX PERIODICIS.
Teològica», 22-8, 102-7, 177-80, 425-8; IV, 92-6, 254-7, 419-24; V 95-7,
(Pancia praemissis de Alexandro Halensi, tanquam Scholasticoruni prin
cipe et ipsius in maximos Scholasticos influxu, 23-8, A. respectu ad hos,
aliosque habito, philosophice ac theologice, plurimis cum citationibus ag-it,
de quaest. I (prolog.) Summae Alexandri Halens.). — Lopez, Atan., OFM.,
División de la Provincia Frane/scema en Espana en ti sigio XIII, 29-33.
Cf. infra 41 3s.). — Idem, Fray Gerónimo de Catalana, obispo de Cafa, 1318-
1324, 117-123. Cf. infra, 416). — Idem, Fray Telia, arzobispo de Braga
1278-1295, 256-60. Cf. infra. 416). — Idem, Codicografia catalana, 410-6;
IV, 21-4. (Agitar de codicibus: 1°) Bibl, Laur. Florent. Rediano 149 qui
opera hispanica continet Sancii Petri P a s e h a 1 i s O. Merced, (f 1300),
quorum aliqna (uti Redactio, V, 24 subdit) an. 1906 et 1907 Romae
d e n u o edita suiit. 2°) agitur de Codice Riccard. Florent. 2069 et 3986.
8°) agitur de cod. H. III. 24 Scorialensi, qui solus ad nos pertinet. Scrip-
tus 1473; continet f. 198r-206 Fr. Francisci Eximinis OFM (t 1409).
De triplici stata miindi, 21-23, scil. ante Legem, sub Lege, et sub Gratia.
Pauca inde extrahit IV, 22-3; ex qiribus f. 202r notamus: « De Ordine
• autem B. Francisci
fieni tres partes, nam UH qui mundani sunt et car-
nales et cupidi ad honorem, sequentur falsum populum, et multi de iis apo-
statabunt; alii autem qui sunt simplices et spirìtualeu fugient ad monte*
et ibi penitentiam agent. Alii vero valde. palici remanebunt in monasteriis:
i\i\dem adhuc apud populum erunt tam contempli pi-opter multa scandalo,
que alias perpetrarunt, quod edam erunt coacti dimittere monasteria et
ire inter suos parenteft et amico.?, et alii erunt cum principibus mundi.
Et nota quod in istùt temporibus plura monasteria et ciritates et religione*
dejftruentur ».
(22s.). A. 21 notat Franciscum Ex. parum bene historiam
tractasse).
— Ambr. de Saldes. Cp., Pequena Crònica en la que se rtlatan
• los principales ttucesos acaecidos en la coronación del rey D. Jahne II,
hermano de D. Alfonso II, d quien xucedió en el reino de Aragón y
Sicilia por muerte de aquel, 85-41, 108-13, 181-8, 434-40 (Ex Archivo
Coron. Aragon. Nobis notandus est solus codicillus Alphonsi li. 6 iun.
1288, in quo plura elargitur FF. Min. Barcinone, apud quos se iubet
« habitu S. Francisci * sepeliri — Pedro M. Bordoy-Torrente, Ettlit-
35s.).
dios Buenawnhtrianos, Comentarios al Pròlogo del Breviloquio. 42-i).
189-96, 359-66; IV 107-8. Idem, Coment, al Gap. I, parte I del Brevfloq.
IV 108-114, 261-66. Coro, al cap. II, del BreviL, V (1910) 28-35, 184-Stì,
827-37, 401-10, 555-60; VI (1911), 259-65, 428-36; VII (1911), 111-16.
(Dissertationes vagissimae sunt, appellantes etiam ad textus hebraicos Bi-
bliae etc., versus graecos orpliicos, etc., etc.). — Julio de Albi, Cp., Rtg-
pvfsta d algiiìiox reparox que se pueden hacer sobre 'La Mistica Citta/ad
de Dios-, 344-50; IV (1909), 25-30. (Editur parvulus tractatulus P. As-
TONII DE VILLAR, OFM. (e. 1661) apologiam doctrinalem celeberrimi libri
adumbrans. Olim erat Bibliothecae conventus OFM in Belorado. [Nunc
ubi adservatur?]). — G. Decurtins, El P. Teodosio Fiorentini, (Cp.\ 137-
143, 218-22, 291-8. (Versio ex Etiid. Franile., XX, 1908, 62842). —
[Hilaire de Barenton, Cp.], Juana de Arco, Terziaria Franciscana, 44i>-64;
IV (1909), 55-61, 182-8, 194-8. (Versio ex Action Franciscainr, [et ad-
dimus: 1909, t. VI, 126-156, 214-8]).
Bibliographia. — Bob. Lagos. OFM., Hist. de las Misiones del Coleyìo
de Chillan, 1, Barcelona 1908. (68. «De indiscutible mèrito»). — Otcro
Pacif., OFM., La Orden franche, en el Uruguay. Convento de
Buenos Aires 1908. (69). — Ant. Navarro, OFM., Poemas del P.
Murìllo, Valencia 1906 (150s. Dici. Murillo auctor classicus fuit, t 1«16:
COMMENTARII EX PERIODIC1S. 381
•'•
Evangelista de Montagut, Cp., El P. Anacleto Reiffenstuel y el Derecho Ca
nònico, 67-75. (Cf. 1. e.). — Vicente de Peralta, Cp., La oratoria francis-
I
tana en la nistoria, 76-84. — Zac. de Lloréns, Cp., La Orden Francixcana
m el movimiento dentifico de la Edad Media, 85-96. — Juan Maragall, ••H
Tributo, 97-8. — Ed. de Hinnojosa, San Francisco y la acción social,
99-100 (sic). — Angel M. de Barcia, Recuerdox de Asts, 12 y 13 jidio 1877,
101-6. — Manuei Pèrez Villamil, Espana en Asis, 107-119 (De «Chiesa
Nuova » 111-7). — Mig. Costa, El Cristo de la Edad Media, 120-1. —
Jos. Corner, Rey de lox jóvenes, 122-4. — Lor. Riber, El fdilio Franciscano,
125-8. — Pel. Pedrell, Jacopojie de Todi. Los • Stabat Mater » y la Mu
(Cf. AFH III, 792).
gica, 129-43. — F. Suàrez Bravo, Notati Musicales,
144-9. — Hum. de Gayoso, Cp., La Pobi-eza, 150-6. — Ambr. de Salde», Cp.,
La Orden Franciscana y la Casa Real de Aragón, 157-73. (Cf. AFH, 1. e.).
— De Sani Francisco hizo estas coplas Fray A.MBIÌOSIO MONTESINO, 174-6.
— Atan. Lopez, OFM., Codice
(Cf. 1. e. 793). francescano en dialecto del
LanguSdoc, 177-85. — Jaime M. de La-Cot, Cp., A proposito
(Cf. 1. e. 793).
de una obra de historia franciscana, 186-202. (De libro P. Hil. Felder,
supra 377, 1. 15s.; AFH II, 131ss., cuius Quaestiones praeliminares cum
plausu compendiat). — P. M. Bordoy-Torrents, La vision del carro de fuego,
203-7. — Hil. Felder, Cp., Joeryenxen y S. Francisco de Axis, 208-17.
(Cf. L e.). — [José M. de Elizondo, Cp.], Vida de S. Francisco de A. por
Juan Joergensen, 218-33. (Cf. 1. e.) — Archàngel de Alarcón. Cp., Soneto, 234.
ìEx libro an. 1594 edito). — José M. de Elizondo, Cp., La leyenda de S.
Francisco segùn la versión Catalana del « Flos Sanctorum » , 235-60.
iCf. 1. e. 793 sq.).
1911. An. V. voi. VI; 478 pp. (lan.-Inn.). — Ambr. de Saldes. Cp.,
Fundación de Hospitales para pobres y enfermox bajo la inmediata di-
fección y vigilancia de los Frailes Mvnores, 20-30. (Titulo generali non
ibstante, agitur solum, 1") de hospitali « Bonas Valls » fundato et dato
FF. Min. Barchinone a Guill. de Cervillione (Cervello; 1282-1321);
J') de hospitali fundato a Regina Coiistantia prope couventum "vU
FF. Min. Barchinone (1310-26)). — Lemos, Plàeido-Angel, OFM., El i C
•-Lexicon » Escotista, 179-82. (Agit de Lexico scbolastico, de quo AFH V,
;70s.; supra, 377, et 381. Sumuie cominendatur). — Lopez, Atan., OFM.,
Convento francescano espanol de la Ambroyiana, Italia, 161!)-ilS9, 251-8,
(26-33. (De hoc cf. infra, 420). — Callaey, Fréd., Cp., Las ideas mtstico-
Ktltticas de un Franciscano expiritual, 59-63. (Veraio ex Rev. d'hist.
ed., XI, 483ss.: cf. AFH IV, 59'J. — Roure, Lue., Una visita al monte de
as lÀagax, 355-9; to. VII (1911, II), 130-4, 197-200. t^Versio ex Etudes, 20
évr. 1911, p. 600-35. Cf. infra, p. 421). — A. V., Los Imliog Mejicanos
r S. Francisco, 230-2. t^Narrantur usus quidam horum Indianorum S.
^raucisco Ass. adbuc maxime devotorum;.
Bibliographia. — Vives, Card., J. C.. De ineffabili bonitate cordis lem,
toma 1911. (149). — Otero, Paeif., OFM., Mi ofrenda ; cf. AFH IV 193.
— Eijàn, Sani., OFM., Espaàa en Tierra Santa, Barcel. 1910(;219s;
L49).
-•::••
cf. AFH IV, 421. — Graduale SS. Som. Eccl. cui accedimi missae prò-
priae Ord. Min. S. Frane. Capucc., Tornaci 1910, 1174 pp. (224a.). —
Maria Eularia Anzizu, O. dar., Santa Euforia de Barcelona. Vindicació de
sa personalitat y breu tretzenari, Barcel. 1911, 48 pp. (226: Opusculum
pium). — Callaey, Fred., Cp., Etude sur Ubértin de Casale; cf. AFH IV,
599ss. (456s.).
to. VII; 456 pp. (lul.-Dec.). — Lopez, Atan., OFM.,
Il,
1911.
A
propò
sito de un centenario, Constituciones de Clarisas, 77-86, 243-9. (Cf.
in
fra, 417s). — Idem, Concento de S. Giara de Tóledo, 827-331. (Cf. infra, 418).
— José M. Pou, OFM., fray Ganzalo de Balboa. Primer General EspahA
de la Orden, 171-180, 332-42. (Cf. infra, 417). — Mig. de Esplugas, Cp.,
La Federación de iati Terceras Ordenes Franciscanas, 222-6. (Talem Foe-
derationem propugnai, licet rationibus generalibus). — Vicente de Peniti,
Cp., Semana social en Asia, 315-26. (Describitur hebdomada socialis As-
sisii habita, 24 sqq. Sept. 1911. Cf. AFH — Gast. Sortais, -Sa»
V,
155ss).
Francisco Arte italiana, 200-6. (Versio compendiosa ex Etudes, 1911,
el
y
O. Cist., Bogerìo Bacon, 361-4. (Subdimus hanc diss. versam esse ex Etud.
Francate., 1910, XXVI, 199-204).
Bibliographia. — Crònica del Congresso Nacional de Terciario.t Fran-
I
ciscanos celebrado en Santiago de Galicia 28jul. al ag. 1909, Santiago
1
1911, 4° 256 pp. (65; cL AFH III, 383). — Cerri, Giov., E Terz' Ordini
Frane, la Giurisprudenza Ecclesiastica, 1911 cf. AFH IV, 408 (370.
e
;
— Vives, Card. Cai., Cp., Annu-t Marianus, Eomae 1911, 12°, Vili.
I.
424 pp. (434), — Idem, Aiio Eucaristico, ibid.; 16°, 250 pp. (434). —Idea.
Misericordias del Nino Jesitx, Eoma. 1911, 268 pp. (434s.). — Idem, Con-
sideraciones Oraciones sobre los Dolores de Maria Santìsima, Roma,
y
1910, 16". (435). — M. de Jesiis de Agreda, Mistica Ciudad de Dio*, ed. SAN
TIAGO OZCOIDE UDAVB, Barcel. 1911. (440s. luxta autographa collaU).
I,
Y
P. Miohael Bihl, O. F. M.
MISCELLANEA
(1) Sbaralea,
Bull, fram-isc., I, p. 75-7, n. fi(í; Eubel, Epitome, p. 231 sq. a
reproduit cette bulle. Elle fut d'ailleurs pnvoyé à toute une série de Prélats ;
v. BF I, n. 75s. Potthast, n. 8747 ss.
Archivum Franciscanum Historicum. — AN. VI. 25
38G MISCELLANEA.
(1) De qua controversia cf. AFH III, <iC>4-79: IV, 74-94: V, 48-50.
(2) S. Bonaventurae, Opera Omnia, VHI, 461. Ehrle, ALKG VI, 129.
390 MISCELLANEA.
(1) AFH IV, 75, nota 8. (2) Ibid. 77-85. (8) Ibid. 88-90.
(4i Ibid. 8H, nota 1. (5) Ibid. 87-7.
(6; Ibid. Ili, 678-9, ubi Visitator instituitur in provincia Thusciae. De
quanam provincia in versione ageretur, miniine apparet. Neque scimus unde
Codex Zambrinii fuerit. (7) Ibid. IV, 85-15.
(8) In Firenze MDCCLV.
(9) Parte Seconda, (tom. II) Del Quartiere di Santa Croce, pag. 182.
(10) AFH III, 675-76. (11) Ibid. 669-70, 674.
MISCELLANEA. 393
tenu en France
a Paria, l'an de -grece 1329, du grand convent de S. Fran-
foys. il y fut
esleu ministre generai de tout l'Ordre (1) » .
Gerard Odon appartiendrait dono au couvent de Chàteauroux
et, par conséquent, a la Province de Touraine dont ce couvent dé-
pendait. C'est l'opinion adoptée par le Chanoine Ulysse Chevalier (2), le
P. Guy Daval (3), leP. Antoine de Sereni (4) et les èdite ura de
la Chronique dea 24 Genéraux (6) a la auite de Bodolphe de Tossi-
niano (6).
Malheureusement la courte notice de 1' Obituaire renferme plu-
sieurs erreurs importantes qui rendent aon autorité pour le moins sus-
pecte. Elle prétend, en effet, que le chapitre de 1329 fut le premier
tenu en France. Or, nous savons qu'avant cette date plusieurs chapitres
généraux y avaient déjà eu lieu: a Lyon, en 1247, 1274, 1299 et 132B;
a Narbonne, en 1260 ; a Paria méme, en 1266 et 1292 ; a Montpellier, en
1287; a Toulouae, en 1307; a Marseille, en 1319.
Nous savons en outre que Gerard Odon n'était pas Provincial
d'Aquitaine au moment du chapitre de Paria puiaque, d'aprèa la
Chronique des 24 Généraux (p. 489), frère Bérenger de Malbosc y
assistait en cette qualité; il avait été élu en 1328 eu chapitre de Mon-
tauban (7) a la piace de Hélye de Nabinal envoyé a Paria comme lec-
teur des Sentences (8).
Cela seni, il est vrai, ne nous obligerait paa a rejeter en bloc les
affirmationa de V Obituaire écrit en 1653 par le P. Péan, gardien du
couvent de Chàteauroux; mais nous avona un très grand nombre de
témoignages antérieurs au XVII" siècle, — certaina méme contempo-
rains de Gerard Odon, — qui nous le préaentent comine appartenant a
la Province d' Aquitaine. Il ne aera paa inutile de recueillir ici quel-
(jues-uns de cea témoignagea.
Dana une lettre a Gerard Odon, écrite de Munich en décembre
1332 (1331), aprèa la chapitre generai de Perpignan, Michel de Ce
sène parlant des cardinaux Vital du Four et Bertrand de la Tour
ajoute: de tua provincia exixtent.es (9). Or, nous savons que les deux car-
'
394 MISCELLANEA.
Lisbonne (1), Gonzague (2), de Gubernatis (3), ils soni tous unanimea '
-: T!<
a nous dire que Gerard Odon était originaire d'Aquitaine.
m
m
Dèa lors, en face de cet ensemble de témoignages dont la valeur
ne saurait ètre sérieusement mise en doute, il est difficile, pour ne pas
dire téméraire, de s'écarter de l'ancienne opinion.
Il est possible d'autre part, voire très probable que l'auteur de
YObituaire ait été induit en erreur par la similitude des noma et ait
confondu Gerard Odon avec le célèbre cardinal cistercien
Odon ou Eudes de Chàteauroux (4).
Cependant, si noua pouvons admettre cotte conclusion avec une
certitude suffisante, il est plus difficile,- vu l'état de la documentation,
de préciser davantage ; on s'exposerait ainsi presque inévitablement a
tomber dana l'erreur. Barthélemy de Piae, par exemple (loc. cit.), fait
naìtre Gerard Odon a Rodez; d'autres, peut-étre avec plua de vrai-
semblance, a Cahors (6) ; c'est ce que semble dire le P. Antoine H i-
q u a e u a dans son ouvrage intitulé : Nitela Franciscanae Religionis et :M
abstersio sordium quibus eam r.onspurcare frustra tentanti Abrahannts
Bzoirius (Lugduni, Landry, 1627), où il appello Gerard Odon compatriote
de Jean XXII (372, 384). Il s'appuie d'ailleurs sur le témoignage d'un
contemporain Giovanni Villani qui, dana sea littorie Fiorentine (lib. X,
e. 229, p. 373, édit. Trieste 1857) affirme la mème choae: «... Il Ministro
generale de' Frati Minori, il quale era del paexe del Papa e sua creatura >.
2. — Une seconde question se pose maintenant a nous: Gerard
Odon a-t-il rempli la charge de Provincial en Aquitaine? Noua
avons déjà vu qu'il n'aasiatait pas au chapitre generai de 1329 en cette
qualité. Faut-il admettre, comme le dit le P. Antoine de Sérent ((5), que
« ai fr. Gerard a été élu Ministre d'Aquitaine, ce doit ètre entro ]321
et 1328»?
La Chronique des 24 Généraux qui cependant noua a conserve la
liste a peu près complète des Provinciaux d'Aquitaine jusqu'en 1348 ne
mentionne pas Gerard Odon a' la date indiquée par le P. Antoine, et
nulle part ailleurs elle ne lui donne le titre de Provincial. En 1328
nous trouvons comme Miniatre d'Aquitaine Hélye de Nabinal; mais en
quelle année fut il élu? Nous l'ignorons. Son prédécesseur, Arnaldua
Aymerici, àvait été nommé au chapitre de Condom en 1321 (7); nous
ne savons pas non plus jusqu'à quelle époque il resta en charge. De
sorte que si l'on possédait quelques données certaines sur le provin-
cialat de Gerard Odon on pourrait le piacer entro Arnaldua Aymerici et
Hélve de Nabinal.
Malheureusement nous n'avons aucun renseignement a ce sujet, si
ce n'eat la participation de Gerard Odon au cbapitre generai de Lyon
en 1325. "Wadding raconte en effet (8), qu'à ce chapitre Gerard Odonia
CI) C/ironiche degli Ordini inttiiuili dal P. S. Francesco, trad. Horat. Diola,
ed. Leonard. da Napoli, II, Napoli 108), 447 ; Chroràqv» des Frères Mineurs
traduites eu francala par le P. Jean Biancone. Paris, Robert Fouet, 1623,
2« partie, 1. Vili, eh. XVII, p. 236.
(2) De origine Seraphicae Ileligionia. Bomae, 1587, 66, 1025; ed. II", Venise
1606, 60, 1194. (8) Orbi» Seraphicn», I, Romae 1687, I, 151.
(4) II mourut en 1278 ; Voir Chevalier, Rfp. IV, 33<«.
(5) P. Raym. Poltioohia, O. M., L'Oi-ienle Serafico, 81 maggio 1909 p. 263;
sans indiquer de source. (6) AFH I, <i39. Le R. P. Othon, 1. o. I, 248,
ne le cite pas parmi les Provinciaux d'Aquitaine.
(7> C'Aro». 24 Gen., p. 471 et 488. (8) Annales Minorimi, ad. an. 1325, n. VI.
396 MISCELLANEA.
(1) Cf. Aug. Cholat, Le Bréviaire de Sainte Claire, Paris 1904 (ap. Opu-
tculiis de critique historique, torn. II.) ubi bibliographiam fere completam babes,
cui addas AFH I, 62, et Eus. Clop, О. F. M., La jirose « Dies irae > et l'ordre
des Frères Mineurs ap. Revue du (¡liant Grégorien, a. XVI, Nov. -Dec., Grenoble
1907. 46ss. et italice ap. Ltti-e e A more, a. V, Marzo, Firenze 1908, 124 ss.
(2) Textus Begulae amplius non invenitur in dicto Breviario, oui veri
eimiliter in fine voluminis additus erat, deinde vero avulsus.
(3) Cf. ex gr. ad annos 1465, n. 8 (XIII, 869): 1467, n. l
(XIII, 397): n. 9
(XIII, 402); 1168, n. 3 (XIII, 419): n. 4 (Kill, 420); n. 7-9 (XIII, 428-25) ;' 1469,
n. 6 (XIII. 4Й7): ni грае (Marcus liononiensisj in siio narrât reijesto; 1471, n. 8
(XIII, 1(55); 1472, n. 6 (XIV, 3); 1475, n. 7 (XIV, 124); n. 28-24 (XIV, 130);
1480, n. 38 (XIV, 254); 1481, n. 4-5 (XIV, 265); 1483, n. 43 (XIV, 354); 1487,
n. 1 (XIV, 422;; n. 4 (XIV, 423); n. 14 (XIV, 429); n. 16 (XIV, 430): n. 81-36
(XIV, 435-86).
(4) Sic videtur legendum. Contextus potius exigit item.
398 MISCELLANEA.
ab anno 1443 vel initio a. 1444 Observantibus tradita erat (1). saec. XV
Fratres cantores exteros accersendi. Legitur enim ibidem f. 67v.
Obedientia Fratribux Mathie de Vienna, Sixto de Banana, Baptist
de. Mima, Sebastiano de Sthyria, tsacerdotibus, ad conventum Are Mi
I prò cantoribus, et Fratrem Erasmum laicum de Bavaria cum tixdem
mini, ita tamen qttod Vicarius Proinncie Romane eorum quempiam etiam
alibi valeat collocare prò cantoribux. Viennae Kl. septembria 1464.
P. Livarius Oliger, O. Fi M.
1,
p. 10; ed.
11, numerai eiusque indicat tractatum cui titulus: Dortri-
7;
ed.
2,
3,
V
arabice et latine excussum Romae, typis Fid. propagand. 1642, 4":
Sbaralea vero Suppl. ad Script., ed. 23; ed. 24, commemorat
2, edi-
1,
tionem alteram eiusdem operis, ib. 1648. Apud Orbem Seraphicum, d<
Mìsnionihus II, 16, Ad Clar. Aquas 1886, dicitur idem Alexius. fSera-
«
phicae perfectionis amabilis sectator », Florentiae in conventu Om-
nium Sanctorum linguam arabicam ab a. 1636 edocuisse, indeque Ho-
mam a. 1642 vocatus Congregationi prò edendis Bibliis arabicis ad-
«
serv. sancti Francisci; ast deest eius nomen in operibus de hac Pro
vincia ageutiljus. ac ne nominatur quidem inter Lectores Studii conven-
tus S. Petri de Monte Aureo, a P. Bened. Spila, O. F. M., Memorie
xtorichc della Provincia Kif. llomana, II, Milano 1896, 32 ss. Privilegia
vero de quibus in documento agitur generaliter concessa sunt a Cle
mente X per Breve datum Romae 31 Maii 1673, ap. Orb. Seraph., dt
jl//s.v. II, 82.
Quibus praemissis sequitur textus.
Cod. Barberinus 4605 364r.:
f.
I. — CRONACA ITALIANA.
.
Assisi. — S. CHIAKA. — A cura del Ministero dei L. P. è stata
rimessa al posto la cancellata di recinto ali' altare maggiore della Ba
silica di S. Chiara. La stampa si è largamente occupata e della rimo
zione e della ripristinazione ; ma non sarà fuor di luogo una nostra pa
rola in proposito. Il recinto in questione è formato da dodici colonne
in pietra pomato, di circa tre metri, con capitelli variamente scolpiti e
dorati, disposte a metà della gradinata, sopra un rettangolo di sei me
tri in media. Le unisce sopra un architrave a cornice, in pietra, e il
tutto è di un bello stile gotico trecentesco. Fra le colonne passa at
torno una cancellata in ferro battuto e in parte dorata, di un carattere
non ben definito, che si potrae pure ai fianchi per chiudere la navata
davanti. Ora, contro la cancellata, si è detto non esser questa contem
poranea al recinto in pietra; contro il recinto in pietra si è allegato
il mancato scopo, l'ingombro inestetico e l'essere un insignificante resto
di tempietto o ciborium. Noi non possiamo credere che quelle colonne
e quel!' architrave dovessero reggere già un baldacchino, da formare
un ciborium: sarebbe stato straordinario per grandezza e per numero
di colonne, che anche nei piii grandiosi, furono quattro, raramente otto
quando dalla base il ciborium aveva forma ettagona. Né lo scopo di
questo recinto è mancato, quando si sappia esser quello di protegger*
1' altare, fra l'altro per renderlo più venerando, come fu in uso presso
tutte le Chiese, in tutti gli stili e possiam dire in tutti i templi. E ciò
si fece col ciborium, chiuso od aperto; con la pere/lila davanti: con le
transenne in marmo traforato; con un recinto, come il nostro, l' icona
stasi dei Greci; con semplici cancelli; con elevare di molto o poco il
piano del presbiterio ; infine con le balaustre. Né mancano esempi per
il nostro caso pure nell' arte gotica, poiché sappiamo esservi già stata
tale iconastasi in S. Francesco di Assisi; e l'avremmo ancora in tante
altre chiese, se una malintesa opera di rinnovazione non le avesse
snaturate. Non possiamo dunque lamentarci della misura presa da chi
era in dovere di tutelare l'opera caratteristica nella monumentale chiesa
di S. Chiara; opera che non manca certo della sua ragione storica ed
estetica.
*%, KESTAUUI IN S. FRANCÈSTO DI ASSISI K IN S. DAMIANO. — È
felicemente compiuto e collaudato il restauro della giottesca cappella
di S. M. Maddalena, nella chiesa inferiore della Patriarcale Basilica di
8. Francesco. Il restauratore. Sig. Domenico Brizi, cui si fece in prin
cipio appunto di soverchia libertà nel trattare gl'importanti affreschi,
pare abbia fatto tesoro dei richiami del pubblico, da rendere buon ser
vigio ali' arte ed agli amatori di essa, che ora potranno meglio ammi
CHRONICA. 401
rare Г opera con la quäle, al dir del Venturi, si chiude il ciclo di Giotto,
il grande iniziatore délia pittura moderna.
Pure nella chiesa di S. Damiano in Assisi, in occasione délie scorse
feste centenario, ei sono compiuti lavori e restauri, quali il rifacimento
in pietra di due altarini laterali, con affreschi iiegli archivolti, di stile
consono e patinati, e con i relativi arredi in ferro battuto; lo scopri-
mento della volta dell' antico presbiterio, già piu volte imbiancata, che
ora mostra il suo cielo turchino vecchio, tempestato di _stelle e limitato
attorno da una larga fascia di ornamento románico. E stata puré cu-
rata una fedele copia del Crocefisso che parló a S. Francesco e che si
conserva ora nel Protomonastero di S. Chiara, e questa riproduzione
pende ora sull' altare maggiore, colmando una troppo evidente lacuna e
riflettendo una bella nota di ieratica vetusta nella storica chiesetta.
Assisi. P. Leone Bracaloni, O. F. M.
Eclii del settimo Centenario del second' Ordíne Fraucescano.
— Del monumento eretto l'anno scorso a S. Chiara in Assisi (cf. AFH
V, 782) è data minuta descrizione e relazione nell'opuscolo firmato Un
Artista Terziario, II monumento di Santa Chiara in San Damiano
di Assitíi, Roma, Desclée e C. Edit., 1913; in-8", pp. 15, con riprodu
zione genérale del monumento (2) e particolare della statua (8); più U
ritratto dello scultore (5), del quale è tracciata la biografía artística
(3-7). I lavori per l'ampliamento della piazzetta sono indicati a p. 10.
ь*ь E' stata pubblicata la conferenza su S. Chiara d' Assisi, di
cui è notizia in AFH VI, 196: FRANCESCO LANZONI, La Sorella di S.
Francesco d'Asxisi. Conferenza letta nel teatríno clei Salesiani di Faenza
allé donne cnttoliche faentine U 29 die. 1912, Quaracchi, tip. del Coll. di
S. Bonav., 1913; in-8". pp. 16. Come riflesso primo e più puro di S.
Francesco, S. Chiara è descritta nelle sue principali virtu : « umilta, ca
rita, spirito di penitenza, apostólico zelo e povertà», in parallelo con
le stesse del S. Patriarca. La sua morte chiude il periodo eroico del
francescanesimo. — La conferenza, come l'altra dello stesso A. su S.
Francesco d'Assisi (AFH V, 606). fu più precisamente tenuta per inizia-
tiva delle Terziarie Francescane di Faenza dipendenti dai Frati Minori.
£** Un' altra conferenza su S. Chiara tenne il 30 gennaio 1913, a
Napoli, nel Salone della Scuola Duchessa d'Aosta, il Cav. Aw. GENNARO
DE SIMONE (cf. AFH V, 782).
ф*.,, Il P. ZEFFIRINO LAZZERI, O. F. M., ha terminato la pubblicazione
della sua conferenza sul Monastero di Monticelli (cf. AFH V, 601,
786): La Venia, X, 1912-3, pp. 169-81 (6-17), 266-70 (18-21), 440-58
(28-46) ; e in estratto : II Monastero di Piccarda, osxia le Clarittne di Mon
ticelli neüa storia di Firenze, Arezzo, Coop. Tipográfica, 1912 (1913);
in-8°, pp. 46, illustrate. Poichè nelPestratto sono state introdotte alcune
aggiunte e ritocchi, citiamo questa sola paginazione, che abbiamo messa
fra parentesi accanto a quella rispettiva del Periódico. La conferenza è
un vero studio, serio e sodo, ricavato da documenti in gran parte ine-
diti e quasi tutti rintracciati con amore e pazienza grandi dall'A., e
citati e alcuni anche riportati nelle note abbondanti e rieche, aggiunte
all'edizione. Le date principal! della storia del Monastero fino al sec. XVI
si possono vedere anche in AFH V, 566ss. Ma l'A. tratta a lungo della
fondatrice del Monastero, una certa Avegnente, prima Abbadessa,
della quale cerca anche di precisar meglio la personality (6-10). L'ab-
badessato di S. Agnese sorella di S. Chiara, tra il 1221 e il 1253, non
Archivum Franciscanum Hístoricum. — An. VI. 26
402 CHROXICA.
il
el quale ricordato Fr. Giunta Benvegnate guardiano
è
«
:
a a
«
.
lice della stessa provenienza ora nello stesso fondo
e
um iret in
exercitu romanorum contra viterbienses», nel
ri lasciti, « dari iubsit, iure legati, x lib. [den. sen.] fratri-
.lias x lib. sororibus minorum de s. Petornella (111).
»
altra Provincia puô invidiare. Assai vecchio e aggravate dal male, nean-
che in questi ultimi mesi, dopo la pubblicazione del 2 volume del Cen
tone (AFH V, 396), che pur aveva detto il suo ultimo libro, si era dato
al riposo, e lavorava a un suo nuovo libro: Cronache, di Memorie con-
tfmporanee. Baccolse anche, nel suo convento délia SS. Nunziata di
Parma, un ricco Museo di oggetti riguardanti specialmente le Missioni,
delle quali, sia come Superiore che come Commissario di Terra Santa,
è stato zelantissimo e benemérito. Era nato a Cantalupo (Alessandria)
il 6 nov. 1834; Frate Minore nel 1852, Sacerdote nel 1868; tenne piu ca-
riche nella sua Provincia, di Cronólogo dal 1882, e quella di Ministro
nel 1897-9, e di Vicario Provinciale nel 1901-2. Modestissimo, afíabile
con tutti, pió e zelante, lascia di sé esempi di lavoro e di virtu, che
quanti lo conobbero non dimenticheranno. A nostra conoscenza lo com-
memorarono la Gazzetta di Parma, XIV, 5 marzo 1913; Rinascita Fran
ciscana, IV, 9 marzo 1913: Acta Ordinis Fratrum Minorum, XXXIII,
fase. IV, p. 107-9. -чшнь^ Benvenuto Bughetti, O. F. M.
1913, pet. in-8», VIII, 164 pp. (M. 3,60). L'édition fait partie des Veröf
fentlichungen aus dem Kirchenhistorischen Seminar München, IV Reihe,
Heft l, publiées sous la direction de M. le Prof. Dr. Al. Knöpfler.
ъ\ Seraphisches St. Josephs-Koüeg zu Watersleyde. Jahresbericht
für das Schuljahr 1911-12, [Fulda, Frauenberg 1912], in-8", 24 et 23 pp.
Tel est le titre de l'annuaire du Collège Séraphique de la Province
Franciscaine de Fulda pour l'année scolaire 1911-12. La seconde partie
contient le compte-rendu du Collège pour ladite année, tandis que toute
la première est un travail scientifique du H. P. GALLUS HASELBECK,
O. F. M., Ein Bericht des Irenikers P. Christoph de Rojas y Spinola,
Bischofs von Wiener-Neustadt, 23 pp. En se servant surtout de MSS.
de Vienne et de Hannovre, l'A. y donne d'abord un résumé con
densé, mais très exact, de la vie du P. Christophe de Boj as y
Spinola, O. F. M. Rec. (3-13). Né à Geldern (Gueldres), d'une famille
espagnole, en 1626, il prit l'habit franciscain dans la Province de Co
logne, mais en 1663 il passa dans celle de Thuringe (5). Б fut
chargé de plusieurs missions politiques par Philippe IV d'Espagne
et surtout par l'Empereur Leopold I (6s.). Mais Spinola se consacra
ensuite à la tâche, aussi délicate que difficile, de réunir de nouveau à
l'Eglise catholique les Protestants d'Allemagne et de Hongrie. L'Empereur
l'envoyait dans ce but, plusieurs fois, chez les Princes allemands pro
testants, en 1675-7, 1678, 1682, 1083-4, enfin en 1690-3. Rojas ne man
qua pas de tenir le pape au courant des péripéties de ces négociations.
Les agents de Louis XIV redoutant l'unité religieuse et partant politi
que de l'Allemagne, ne craignirent d'ailleurs pas d'accuser Spinola de fa
voriser l'hérésie (9s.). Et il n'est pas étonnant de voir aussi d'autres,
tant Catholiques que Protestants, se prononcer contre son plan (10).
Spinola avait enfin réussi à faire accepter un grand « colloquium » entre
Catholiques et Protestants. Il devait avoir lieu en 1693 à Vienne; mais
l'indécision de l'Empereur et la discorde parmi les Protestants l'empê
chèrent (11). Spinola avait été nommé, en 1685, évêque de Wiener-
Neustadt; il y mourut le 12 mars 1695; (voir son épitaphe, p. 12s.).
— L'A. publie ensuite (p. 13-23) les parties saillantes de la Sincera lie-
latio: Origo et status praesens commisxionis Episcopi Neostadiensix circa
Reunionem Protextantium cum Romana Ecclesia, écrite en 1690.
*** Durchs Land der Toren. Ernstes und Heiteres aus dein Leben
eines Franziskanerbruders von Fr. DOXATUS PKANN.MÜLLER, 0. F. M., Es
sen-Ruhr, Fredebeul et Koenen, 1912, in-12", 372 (toile, 5 M.). C'est en
passant, que nous notons ce livre, qui raconte agréablement eu forme
de récit (ou roman) historique la vie d'un frère lai franciscain,
(Fr. François), ses occupations au couvent, ses aventures à la quête, etc.,
durant la guerre de 1870, où il fut blessé à la bataille de Saint-Quen
tin, etc., etc. Chassé par le Kulturkampf, il alla en Terre-Sainte, d'où
il fut envoyé comme quêteur dans l'Amérique du Sud etc. L'Auteur du
livre est, lui-même, Frère lai (typographe au couvent de Fulda). Il
est déjà bien avantageusement connu par d'autres récits ou romans
du temps du Christ: Als der Heiland kam. Bilder аил l'alaestinas
glücklichster Zeit, ibidem 1911, in-120, 335 pp.; Die Erstlinge der Wüste.
Eine Erzählung aiwt der Zeit Christi, ibidem 1911, in-12", 307 pp.
ь** Le fase. 21e e 22" dee ReformationsgeschichtUche Studien und
Texte, publiés sous la direction de M. le Prof. Dr. Jo.s. GREVINT; (v.
AFH V, 763), a paru sous le titre Briefmappe (Porte-feuille). Le R. P.
FERDINAND DOELLE, O. F. M., y publie des lettres regardant le cou
vent de Brunswick (1-30) et d'autres pièces (31-44), tandis que le R.
412 CHRONICA
Revue du T.-O etc., 1913, in-12°, 492 pp. Cette Vie de S. François, des
tinée «aux âmes pieuses», «est un recueil de tout ce que» les écri
vains anciens ou modernes « ont dit de plus édifiant sur ce saint in
comparable » (VII). Elle avait paru d'abord en 1894: ib., in-12", XII, 238 pp.
„** Les Soliloques du Bx. Père Paid de Ste Madeleine, Martyr An-
ylaix de l'Ordre des Frères-Mineur» adapté du latin en français par un
religieux du même ordre, Montréal, Revue du T.-O., 1912, in-24°, XIV,
200 pp. (Voir AFH VI, 200). Cette version cherche « à reproduire la
plénitude^ concise du texte latin plus qu'à donner l'équivalent de chaque
mot » (X); elle s'est aussi pris des libertés vis à vis du texte en omet
tant parfois des idées déjà ailleurs développées, et en groupant différem
ment plusieurs chapitres (XI). Cette traduction néanmoins excellente
avait d'abord paru, sous forme d'articles, dans la Bévue du, Tient-Ordre
et de la Terre Sainte, XXVI et XXVII, Montréal 1910-11. — Le traduc
teur P. V[AI,ENTIN] М[АШЕ] B[RETOX], rappelle, en passant (XI), une
autre traduction française publiée à Paris i^Bloud et Barrai) « vers 1882 »
et dont «nous croyons savoir» (dit-il) qu'elle est due au F. R. Fer
dinand Cochet, O. F. M. — Elle parut, en effet, sans date, mais en
1894 (sic), sous le titre : Soliloques ou leçons de perfection chrétienne du
B. P. F. Paul de Sainte Madeleine... traduite du latin par un religieux
du même Ordre, Paris, [1894], 12', 295 pp.
„,%. Le R. P. PASCHAL ROBINSON, О. F. M., a entrepris, au Canada,
une tournée de Conférences sur Saint François. Les journaux en ont
parlé avec les plus grands éloges. Il traitait admirablement, en Fran
çois d'Assise, le Saint et l'homme. Le conférencier tenait sous le
charme de ses exposés, à la fois historiques et hautement littéraires,
des auditoires très nombreux, qu'il y a su ravir d'admiration pour le
grand Saint ombrien. — Le 14 janvier il donna sa conférence au Monu
ment National à Montréal. M. Ch. J. Doherty, Ministre de la Justice
au Canada, ayant été empêché, au dernier moment, de prendre la prési
dence, fut remplacé par M. J. J. Guérin, ancien maire de la ville de
Montréal. V. Franciscan Review and St. Anthony's Record, IX, 1913, 94-5.
ESPAGNE — Après avoir donné (p. 376-84) le relevé de tous les
articles franciscains, contenus dans les cinq premières années de la
Revista de Estudios Franciscanos (REstFr) des RR. PP. Capucins de
Sarria, nous parlerons ici plus in extenso de plusieurs de ces articles.
*%. Division de la Provincia Franciscana de España en el siglo XIII
par le R. P. ATAN. LOPEZ, O. F. M., dans la REstFr III, 1909, 29-34.
L'A. -y publie d'abord un passage d'un document du 28 févr. 1231, d'a
près lequel Bernard Stephani, chanoine de Gerona, transmet: « in manu
et potentate Fratris IOHANNIS MINISTRI YSPANIE in online et co-ni-entu
Minorum totum meum mansum sive domos integre et tot um тент /юг-
turn integre... » (30). (Ce doc. conservé en notre couvent de Vich, l'A.
promet (30) de le publier en entier dans l'AFH). Il s'agit sans doute
de Jean de Plan Carpin. De ce document ainsi que du fait des change
ments survenus sous Fr. Elie (v. AFH I, 7s.) l'A. déduit (contre AFH
I, 6 n. 23ss.) 1°) qu'en 1231 l'Espagne formait «sûrement» encore une
province; 2°) que la première division de l'Espagne en trois provinces
eut lieu « probablement » en 1232 ou 1233, peut-être au chapitre, soit
général, soit national, de Soria; 3°) que les nombreuses provin
ces, «très probablement» crées par Fr. Elie, furent 4") «presque
sûrement» réduites, d'une façon définitive, à trois en 1239 (31s.).
Mais puisque le terme de Ministre s'employait alors même dans les
414 CHRONICA.
bulles papales, d'une façon très générale et imprécise (v. AFH I, 8ss.),
il nous paraît que ces différents grades de certitude ou de probabilité
doivent encore — faute de documents plus décisifs — se réduire à des
«peut-être» ou des «probablement». On ne saurait, toutefois, admet
tre que le cha pitre de Soria ait été général; et, en outre, un
chapitre national n'était pas en droit de diviser des provinces. — L'A.
rappelle ensuite le nom de Fr. Jacques «ministre» de Santiago en
1233: BF I, 112 (32); le «ministre» de Navarre en 1238: BF I, 238:
• celui de Braga en 1238: BF I, 246
(33), et enfin le Fr. « Nicolao el mi
nistro de la Orden de lois frayres Menores». Il est nommé ainsi dans
un document du 8 déc. 1236, (publié, 33) d'après le MS. du P. H u r ta do
[v. infra, p. 410]. Ces termes ne laissent cependant pas d'être très va
gues et ne sauraient encore prouver l'existence d'autant de provinces
sous le généralat de Fr. Elie.
a** AMBROSIO DE SALDES, O. M. Cap., La Orden Franciscana en el antiguo
reino de Aragón. Colección Diplomática, dans la EEstFr. I, 88-92, 148-51.
219-22. 279-82, 354-8, 414-7. 478-82, 537-40, 608-12. 753-7; II, (1908)
20-30, 94-6, 148-51. 219-22, 290-4, 357-60. 402-7, 472-475, 542-5, 596-9,
668-72; III (1909), 114-6, 354-8; IV (1909) 258-00. = I, 88-92: deux bulles
d'Innocent IV (janv. 1247} à Jaime I, auquel il envoie Fr. Desiderium
poenitentiarium nostrum, O. M.; autre bulle d'Innocent IV envoyant à
Jaime Fr. Michaelem de Tudela, O. F. M., afin qu'il instruise le roi sur
les crimes de Frédéric II (15 nov. 1240).
— Jaime ayant fait couper la
langue à Fr. Bérenger, 0. Praed., évoque de Gerona, le Fr. Deaideriu«
(sus-nommé) le porte à résipiscence et est chargé par le pape de l'ab
soudre, 1246 (148-51). — Lettres de Jaime etc. en faveur du couvent
• des Fr. Mineurs à Barcelone, 1257 et suiv., (218ss., 850) etc. ; II, 403;
669 ss., etc. — Testaments en leur faveur etc., 1240 (354-B); au
596s.)
tres donations, etc. (415), 478, etc.; II, 290 ss., 008 ss., etc. — Jaime I dé
fend à ses sujets, sur le conseil des FF. Mineurs et Prêcheurs, d'ex
porter en pays sarrasin du fer etc.. 1274 (II, 357s.) — Testament
et largesses de Jaime I (1313-70) aux FF. Mineurs, 6 mai 1232 (279s.);
1241 (356s.) et«.
NOM« DE FUERES MIXEURS etc., 414, 416. — P. 416: 1 mai 1230. au
siège de Valencia se trouvaient « Fr. lUuminattix et Fratrex Mino
res ». II, 418: aux Cortés de 1236 assistait *de Ordine Fratrum Miiio-
rum Fr. llhuinnat(uft) >, que l'A. croit pouvoir identifier avec le Fr. II-
. luminatus mort à Mirepoix[?]; v. Lemmens, Catal. US. Fr., 30. — Do
nation faite en avril 1440 « era /27J», spécialement sur la demande de
Fr. Egidii ordinin Fratr. Min. (II. 220 s. X — D'après une note des lieg.
D. Jacob. I, 18, f. 34, parmi les 5 Cardinaux créés le 20 mai 1272 (sic),
le pape promut: Fr. Bonai:t>nturam de. Vainerio in ejiixcopum albanum,
II, 294; (voir cependant AFH II, 460). — Le 23 juillet 1276 Jaime or
donna, II, 728: « ut Karissimus filins noxfer In faux l'etrux provideat per
tres diex in necexsariis comestionis Fratribns Minoribux, qui congregati
fuerint in CAPITULO GEKERALI Fratrum Minorum qui [quod?] celebran
débet modo apud César Auyustam ». Puis le 4 février 1277, le roi com
manda au bailli de Saragosse, II, 729, « quod daret auardiano vel pro-
• curatori domus Fr. Minorum Cesarauguste CCCCL solidan laccenses, qaos
Primerio, 1273 (II, 359). — Fr. Petrus de Janua [de Porta], O. F. M.,
familier de l'Infant D. Pedro, 1276 (II, 402). — Une convention royale
au sujet de Mallorca fut faite à Perpignan le 23 août 1295, en présence
de plusieurs témoins: Fr. Raymundi guardiani FF. Min. Perpiniani,
Fr. Bernard! de Appiano de ordine dictant m FF. Min., etc. (III, 116). —
Ordre royal de Pedro II à Fr. Bernard de Gualba, gardien de Barce
lone, 1277 (III, 35ÖSS.).
— Frères Mineurs et Prêcheurs Inqui
siteurs dans l'affaire de Roger, comte de Foix, etc., 1237 ss.; 479 ss. ;
537 ss.; 608 ss.; 753 ss.; etc. — Un Fr. Stephanux (480ss.X — Sur le Bx.
Raymond de Pennafort, O. Pr. : II. 26-30. (La bulle p. 26 se trouve ce
pendant aussi dans le BF I, n. 396). Jaime défend aux Inquisiteurs de
s'occuper des J
u i f s qui viendraient s'établir à Marseille, 1274(11,360
473s.). Discussion entre un rabbin et un Fr. Prêcheur au palais du roi.
Plusieurs FF. Mineurs y assistent, 1263 (II, 542s.). — Sur la fondation
du collège des FF. Min. de Miramar pour l'étude de l'arabe, II, 598
(d'après BF III, 253) — Lettres de Jaime 1,1279, contre des violences
faites aux Juifs à l'occasion de sermons des FF. Mineurs et Prê
cheurs dans les synagogues. Le roi protège les Juifs (II, 598s. ).
COUVENTS DE FF. MINEURS à Lérida, 1268 (222); 1236(111, 356s.),
1249 (III, 259); Valencia 1238 (415, II, 293), 1258 (II, 668) Berga
1244 (417); Xátiva, 1248 (II, 96). — Somme assignée aux FF. Min.
de Montpellier, 1275 (281). Jaime I
leur donne (19 mai Г276) locum
et omnia iura FF.
Poenitentir Ordinis Jeun Christi, supprimés par
des
le Concile de Lyon (282X — Couvents des FFr. Min. à Ce r ver a 1247
I'll, 220 ss.); Huesca, 1275 (II, 402); Vieh, 1270 (И, 404 ss.), 1271 (II,
672); Teruel (Turolit) 1277 (II, 730); -Daroca, 1277 (III, 354); Mont-
blanch (Monti.4 А1Ы)'г2вЪ (II, 404): Perpignan, 1243(11, 473); Sa-
r ago s se, 1277 (II, 729s.); Villafranca, 1258(111,357), 1248 (IV, 258).
MONASTÈRES DE CLARISSE* : г S. Elisabeth Ilerdae [= Lérida] Ordi-
nis S. Damiani». Grégoire IX exhorte Jaime à continuer ses faveurs aux
dites Clarisses, 17 déc. 1240 (221), 1236 *МгпогеШя* (111,357), 1249(111,
259). Monast. de Mallorca. Jaime I leur confirme l'achat d'une mai
son (22 oct. 1257 (221). — Saragosse (280-1). Ce ne sont que les trois
.bulles du BF I, 127, 128, 130. — Valencia, 1272 (281): 1274 (II, 359),
1259 (II, 669); etc.
Ajoutons cependant que les bulles contre le Talmud (II, 472s.)
sont éditées aussi dans le BF I, 268s.; de memela bulle sur les Juifs
(II, 474s.): BF I, 376; et celles de 1267 sur le Talmud (II, 544s., 596): BF
III, 123 ss. La bulle publiée II, 727, se trouve aussi BF III,
219, etc. =
A partir de 1910 cette publication très méritoire, quoiqu'elle ne con
tienne jusqu'ici aucun document d'une portée générale pour l'histoire
de l'Ordre franciscain, fut continuée en guise d'appendice à la REstFr.
Mais cette suite n'a paru que très irrégulièrement, par intervalles. Nous
parlerons plus tard de cette suite. Nous conseillerions à l'A. d'ajouter
à chaque document la transcription exacte de la date, et partout l'in
dication des ouvrages, où tel document se trouve déjà publié. Ceci n'en
lèvera rien au mérite de cette publication, tirée des très riches Archives
de la Couronne d'Aragon; (v. AFH II, 137 ss.).
„.%. En poursuivant ses notices qui tendent à devenir un Ергсоро-
loffium franciftcano-hixpanimm du moyen-âge, le R. ATANASIO LÓPEZ,
О. F. M., (v. AFH VI, 378) consacre un article à Fr. Jerónimo [Mal-
sinte?} de Cataluña, Obixpo de Cafa 1318-1324, dans la REstFr. III,
1909. 117-123. Cet article n'est d'ailleurs qu'une mise en œuvre des do
cuments du BF V, 74, 143, 148, 212s., etc. L'A. renvoie aussi à Sbara
416 CHRONICA.
lea, Suppl. 354 [Is. 874]. Ajoutons qu'un résumé de la réponse de Fr.
Jérôme, au cours de la dispute en cour romaine sur le pauvreté évan-
gélique (13'21), se trouve chez Tocco, Un códice délia Marciana di Ve-
nezia sulla quintione délia l'overùt, Venezia 1887, 18; ouvrage réédité dans
Tocco, La quistione délia Porertà nel secólo XIV, Xapoli 1910 (v. AFH
IV, 147 ss.), p. 58. A propos des accusations élevées contre Fr. Jérôme
par Ange Clareno (ALKG I, 528 s.) le E. P. LÓPEZ remarque seulement
qu'il lui est impossible de croire à tant de crimes, vu le zèle de Fr.
Jérôme pour le salut des âmes.
*%. ATAN. LÓPEZ, O. F. M., Fray Tello, Arzobispo de Braga, 1278-
1295, dans la EEstFr III, 1909, 25G-60. L'A. y a mis à contribution les
documents du BF III, 107 etc.; IV, 55 etc.; Sbaralea, Suppl. 668. Se
lon la Crónica de D. Alfonso él Sabio, chez Ortiz y Sana, Compendio
de la huit, de España, IV, 202 as., ce roi aurait chargé, en 1271, le Fr.
Tello, alors Provincial de Cas tille, d'une mission, restée sans effet,
auprès des Grands Seigneurs révoltés (257). On ne sait exactement
combien d'années Fr. Tello remplit la charge de Provincial. Toutefois, il
la tenait encore lors de sa nomination à l'archevêché de Braga (6 avril
1278): BF III, 297s. Ce qu'en disent le P. Salv. Lain y Eoxas, 0. M.
Historia de la Provincia de Granada de Ion Frayles Menores (MS. de
1819, au couventO. M. de Couipostella) et le P. Hurtado, Crónica de
la Provincia de Castilla (MS. au couvent 0. M. de Pastrana) n'est pas
bien précis (256 s.).
*** Fr. Bernardo Peregrí, obispo de Barcelona, 1285-1300, par le
E. P. ATAN. LÓPEZ, O. F. M., dans la EEstFr IV, 1909, 345-9. Sbaralea
n'ayant pas cru franciscain le Fr. Peregri, a exclu du BF IV, les bulles
regardant cet évêque; BF V, 606. Les rares documents sur l'élection etc.
de Fr. Bernard se trouvent chez Villanueva, Viaje literario, XVII,
223 ss.; XVIII, 3, 164. 285. Ayant tenu quelques synodes, Fr. Peregri
publia plusieurs ordonnances éditées dans Martène-Durand, Thf.i.
nov. anecd., IV, 607-10. Le MS. ч9 (C 50) de la Bibl. Nat. de Madrid
semble en contenir d'autres encore (347). Le б juillet 1297, assisté
de S. Louis de Toulouse, Fr. Bernard consacra l'église des Frères
Mineurs de Barcelone, 348s.: d'après Villanueva, XVIII, 164, et le MS.
du P. Berardo Cornes, O. M.. Libro vero e original de. las aniigueda-
de... dfl convento... de Barcelona, (de 1625) (conservé au couvent 0. M.
San Gervasio en cette même ville). La suite de la Colección Diplomá
tica du E. P. Ambr. de Saldes (cf. supra, 414) contient plusieurs do
cuments nouveaux sur Fr. Bern. Peregri.
*** Le E. P. JOSÉ M. Pou, O. F. M., publia dans la EEstFr, vol. Vil
(an. V, 1911) 171-80, 332-42, deux articles erudita sur: Fr. Gonzalo de
Balboa, primer General Espaiiol de la Orden [1304-1313]. L'A. y a mis en
œuvre ce que contiennent sur Gonsalve les AF, Pelayo, De planctti eccl.
II, 33. etc., et surtout les travaux du P. Eh r le, dans Г ALKG. De fait, il
n'a ajouté rien de neuf à ces travaux, et au sujet de la controverse sur
la Pauvreté (1309-1312), il se contente (332-9) de signaler (d'après l'ALKG)
les écrits alors échangés de part et d'autre, sans traiter aucunement
les questions en cause. — A la p. 179 note 1, le P. Pou signale de la
lettre de Gonsalve (26 juill. 1304: Wadding, an. 1304, n. 15), un
exemplaire se trouvant aux archives Dalmases à Barcelone, et ayant
été expédié de Pampelune, à Fr. A[ntonio?] Provincial d'Aragon, en
janvier 1309. — Pour le pays d'origine de Gonsalve. l'A. suit (172) la
C/iron. des 24 Généraux (AF III, 454, qui le dit Gauaecus), sans pour
CHRONICA. 417
1.
X, — praeparat. ad Mis-
5') Ep. de defectib. relig.; cf. Opp. 23a. 6°) De
sam: ed. VIH, 99ss. — 7") Alphab, religiös. Inc. Ama non ser concido
;
cf. X. 22a. — 8") Regimiento de la conciencia; с.-à-d. De tripl. vía; ed.
VIII, 3ss. — 9") Exercitia quaedam spiritualia; cf. VIII, p. CXIV. — Ce
qui suit, l'A. l'indique peine savoir Doctrina de S. Francisco, pour
à
à
;
a
»
il
209v-12v)
(f.
«
Padre nuestro S. Francisco por toda la semana... El Lunes se presen
taba delante N. S. Dios, asi como reo culpado ante supremo Juez,
el
y
y haziendo examen des sus culpas etc.
%*% L'article du E. ATANASIO LÓPEZ, O. F. M., Convento Franciscano
Español de la Ambrogiana (Italia), 1619-1789, dans la BEstFr VI,
t.
(an. V, 1911), 261-8, 320-33, met profit la Notizia del Real Convento
à
di S. Fiero d' Alcantara au Ambrogiana, contenue dans le MS. Palat. 611
27) de la Bibl. Nat. de Florence. Le Grand Duc de Toscane,
6,
5,
(E.
Cosme III 1670-1723, ayant connu, durant un séjour Madrid, les
à
FFr. Min. Alcantarins (Déchaussés) de la Province de St. Joseph
de la Nouvelle-Castille en leur couvent de San Gil, auprès du pa
lais royal, résolut de leur fonder une maison en Toscane (251-3). La
première pierre en fut posée le 14 juillet 1679 (25Б). Les religieux, au
nombre de 12 au moins, devaient être espagnols de la Province sus
nommée. La communauté se composait d'ailleurs ordinnairemeut de
29 (827). L'érection canonique eut lieu le 27 juill. 1691 (826). Les Pères
prêchaient aussi aux alentours (328). Ils propagaient la dévotion du
Chemin de la Croix, et Léonard de Port-Maurice aurait appris
S.
Il
surtout la fondation. En 1788 les Espagnols durent le quitter, en vertu
des lois séparatistes de l'époque (329). L'A. ajoute la liste de 16 ouvrages
du P. Juan de la S. ma Trinitad, membre du couvent, d'après
S
1,
I,
r
i,
(330s.).
:
181-20!),
413-47, et des articles du E. P. EENÉ DE NANTES, 0. M, Cap. Sur
ces derniers voir AFH
V,
755s.
.Д. Le E. P. DIONISIO VICENTE, 0. M. Conv., pénitencier Lorette,
à
il
69).
*
le
l'
çaise. Vanves, Imprimerie Franciscaine Missionnaire, 16 Route de Cla-
rnart [1912] in-8", XL, 298 pp. Nombreuses illustrations. — Cyprien-
Marius Fabre, né Montclarat, dans le Rouergue, le 25 nov. 1880 (3),
a
il
(Suisse).
il y
(p. 21) quelques indications sur les écoles que tenaient Soleure les
à
*%..
L/ucerne, vient de publier la monographie promise sur le célèbre Fr. Mi
neur Conventuel Thomas Murner. Les deux articles publiés ici-même:
V, 727-6; VI, 118-28, ont un rapport direct avec son livre, auquel ils
servent de pièces justificatives. Nous aurons revenir sur cet ouvrage
à
très érudit. Der Franziskaner Dr. Thomas Murner VON DR. TIIKOD. VON
biEBENAU, Freiburg Br., Herder, 1913, in-8°, VIII, 266 pp. (M. 7,00).
i.
A).
— Acta Ordinis FF. M ino rum.
Novi Episcopi. — Decreto Apostolico d. 29 aprilis 1912 Cathedrali
Ecclesiae Monasteriensi praefectus est R. P. ALOISIUS Nisié, O. F. M.,
Provinciae Bosnae Argentinae Minister Provincialis ; qui d. 18 iunii in
ecclesia S. Antonii de Urbe episcopalem consecrationem accepit.
**„. Sacrae Congregationis Couaistorialis decreto diei 14 decembris
1912 ad Cathedralem ecclesiam Banialucensem evectus est R. P. IOSE-
PHUS GARIC", Provinciae Bosnae Argentinae filius; qui die 20 februarii
1913 in ecclesia S. Antonii de Urbe consecrationem episcopalem accepit.
In Caria Generalitia. — In congressi! Definitoria!! d. 4 nov. 1911
in Secretarium Generalem assurnitur P. MARCUS DELLA PIETRA in Col
legio S. Antonii de Urbe Sacrorum Canonum Lector; qui muiieris sui
onus definitive suscepit die 29 dee. eiusdem anni.
*** In Congressu Rmi Definitorii Glis' habito d. 23 iunii 1912 R. P.
FRANCISCUS M. PAGLINI, Prov. Corsicae, ad aliud sexennium confirmatus
est in munere Postulatoris Glis Causarum Beatificationis et Canoniza-
tionis Servorum Dei.
Acta scientifica. — In Condirmi Generali a d. 27 iunii ad 4 iulii
1912 in S. Antonii Collegio de Urbe peracto, 18 alumni Lectoratum Ge
neralem obtinuerunt; inter quos ad Historiae Ecclesiasticae cathedram
evecti sunt: P. ALBXANDBR AMARO, Prov. Boeticae; P. GHBKARDUS Po-
LIDORI, Prov. Romanae S. Mariae in Aracoeli; P. IOSKPH SENDAGOKTA,
Prov. Carthaginensis; P. MARCELLUS SCARTABELLI, Prov. S. Bonaventu-
rae Tusciae; et P. BRUNO KATTERHACH, Prov. Thuringiae.
#% Die 6 februarii 1913 Summus Pontifex Piux X Collegii S. An
tonii de Urbe alumnos cum ipsorum Praeside et Lectoribus in audientia
benignissime recipere dignatus est, paternoque sermone respondit allocn-
tioni, quam Rmus Pater Generalis ouinium nomine ad Sanctitatem Suam
direxerat. Cf. Acta Ord. FF. Minorum, XXXII, 1913, fase. Ili, p. 60-70.
**„ Pontificiae Commissioni, quae ad normam Apostolicae Constitu-
tionis Divino afflatu d. 1 nov. 1911 Psalterio reformando, ut iam
in officio ecclesiastico receptum est, incubuit, adnnnieratus erat P. PA-
SCHALIH BRUGNANI, O. F. M., Provinciae Assisiensis S. Francisci alumnus
et SS. Congregg. S. Officii et S. Rituum consultor.
t% P. BARTHOLOMAEUS FILU-PONE, O. F. M., Prov. Aprutiorum
alumnus et physicae scientiae studiosissimus cultor, machinam anno
1912 invenit, publico iure ipsi iam recognitam, cui titulum indidit : Pa-
rascontn di treni. Autoavvisatore elettrico che mona, parla, frena e ttit-
fona. Hoc instrumento vaporitrahae uno eodemque tramite alia in aliimi
currentes ex seipsis sistunt, ductores periculo admonentur, atque int«r
se dissiti loqui possunt. (La Voce di S. Antonio, XVIII, 1912, p. 21-2X
**„, Apud Pisauriense Musicale Lyceum, quod a loachinto Kosnini
nomen accepit, mense iulio ann. 1911 P. MARCUS UGOLINI, O. F. M., Prov.
Bononiensis SS. Redemptoris, titulum in Musica Sacra Magistri ho-'
norifice consecutus est.
t\ Eadeni laurea in Musice Magistri summis laudibns insignitus
est in Taurinensi musicali Lyceo Giusepl* Verdi, mense ionio 1912, P.
ROBEUTUS Rosso, O. F. M., Pedemontanae Prov. alumnus, qui iam anno
1910 in eodem Lvceo organorum Modulatoris licentiam obtinuerat-
.„*.,. In urbe L.jubljana ^Laibacli) Carniolae, diebus 13, 14, 17 et 22
martii 1912 publicae auditioni maxime omniuni plausi! datum est mu
CHRONICA. 429
d.
ianuarii 1913 P. SEKAPHINUS GADDONI, 0. F. M., eiusdem Provinciae
alumnus, itemque nostri Periodici Collaborator. Opera histórica ab eo
edita item ride recensita apud AFH II, 149-51; IV, 774-8; V, 165; 397
(cui adde vol. II iam typis proditum: Chartularium Iinolcnxe. Archiva
Minora (1033-1200). Ib. 1912; pp. XXII, 533). Edidit quoque: L' estimo
di Dubano del secólo XIV (Extr. ex Atti Menwrie delta 11. Deput. di
e
admissus fuit.
,.% Die 18 ianuarii 1913, R. P. DAGOBERTUS STOECKERL, O. F. M.,
Provinciae Bavariae alumnus, post rite emensum studiorum curriculum,
examinaque féliciter evicta, ad summos in Theologia honores académi
cos in universitate Monacensi, nota quidem prorsus insignis », assumptus
«
vide ab Augusta, myxtiro, Onliiil« FF. Minorum >. Inter LXX thèses
dicto die in disceptatione publica defendendas hae nobis notandae: IX:
Stiijmatizatio S. Francùr.i est facùtin historien >n > X: Indulgentiam
«
«
,
B).
— Acta Ord. Min. Cappuccinorum.
Novus Episcopus. — Litteris apostolicis d. 21 aug. 1912 ad Sedem
tit. Tanagraeae evectus est B. F. SALVATOREM WALLESER, Prov. Rhe-
nanae alumnus, necnon Vicarius Apostolicus novi Vicariatus Marianen-
sis et Carolinensis designatus.
Examinator Apostolicus Cleri Romani. — Bescripto Cardinally
Vioarii d. 4 februarii 1912 inter Cleri Examinatores ad normam Con-
stitutionis Apostolicae Etsi Nos d. 1 ian. 1902, confirmatus est Rmus
P. PAULISUS A PALMA, Prov. Romanae, Definitor Glis.
Nova domas et nova Ecclesia Collegii Internationalis de Urbe.
— Die 1 novembris 1911 ab Emo Cardinali Vives y Tuto benedictae
sunt aedes novi Collegii Seraphici Internationalis de Urbe, cuius alumni
et Rectores iam die 28 octobris ad peculiarem audientiam Summi Pon
tifiéis admissi erant. — Die vero 28 ianuarii 1912 Rmus D. D. Paulus
Marcus T e i, O. M. Cap., Episcopus Pisauriensis, novam Ecclesiain S.
Laurentii Brundusini, Collegio contiguam, sollemni pompa eonsecravit.
Ecclesiae construction! praefuit loannes Baptista Milani archi-
tectus; eamque picturis decoravit Georgius Soldatic. Anal. Capuce.
XXVII, 1911, 872s.; XXVIII, 447. Directio Periodic!.
Historia Franciscana.
[Anonyme]. — Lee Soliloques du Bx. Père Paul de Ste Madeleine... adapte du
latin en français. Montréal, 1912. In-24", XIV, 2CC pp. Cf. 412.
Célestm-МлШЕ SAUT, O. F. M. — (Du Presbytère au couvent). Le Iî. P. Jean-
Baptiste de Reaucai», Missionnaire Franciscain. Notice Biographique. Paris,
Leeoffre-Gabalda, [1ÍU2]. In -8°, X, 26-2 pp. (3 fr.) — Cf. 424.
Dreiling, BAYMOKIICS, 0. P. M., Dr. — Dar Konzeptua/ùmus in der Universa-
lienlekre des Fransitkañererzbischofi Petrus Ангео/г nebst biographisch -biblio-
grapitcher Einleitung (Teildruck). i[. Inaugural-Tíituertalion. Münster i. W.,
Aseheiidorfl; IKIB. In-H°, 70 pp. — Cf. 409 s.
Edouard ir AI.ENCON, О. M. Cap. — Les premiers couvents des Frères- Mineurs Ca-
purins. Domínenla et souvenirs de Voi/aye. Extrait des • Etudes Franciscaines ».
Paris et Couvin, 1912. In-8°, 27 pp. Illustré.
[1912]. In-40°,
XVI, 800 pp. -
Church, vol. XV : Turn. — Ziairner, Errata. New York, Bob. Appleton Co.
27,00 Fr.)
Holzapfel, HERIBERT, O. F. M., Dr. & Schmoll, POLYKARP, O. F. M., Dr. —
Können wir noch Christen sein? ßeligionsirissenachaftliche Vorträge. München.
J. J. Lentner, 1913. — In-8'1, IV, 82 pp. — (M. 0,90).
Hugolin, O. F. M. — L'Invincible Obstacle. Montréal, 19Г2. In-12», 48 pp. —
(5 Cents).
— [Roman anti-aloooliqne].
» » La Lutte anti-alcoolique dans la Province de Québec depuis 1.906. (L'Ecole So
ciale populaire. Publication mensuelle, n° 8). Montréal, Secrétariat de l'Ecole
sociale populaire, 1912. In-12°, 32 pp. — (4 Cents).
loannis (B.) Duns Scoti, Doctoris Subtilis et Mariaui O. F. M., — Commentaria
Oxoniensia ad. IV libros Magist ri Sentenliarum, ¿Voeu curis edidit P. MARIANUS
FERNANDEZ GARCIA O. F. M. Tora. I. In lib. Sententiarum. Ad Claras Aquas
ex Typ. Coll. S. Bonaventura, 1912. 1-8°, XXXVI, 1351 pp. — L. 12: di-
midia pelle Hg. L 15.
Maas, OTTO, P., О. F. M. — Der Buddhismus in alten und neuen Tagen. Ergebnisse
der wissenschaftliehen Forschung weiteren Kreisen dargeboten. Mit 4 Einschaltbil
dern. 1-2 Tausend. Hamm, fWestf.i, Broer& Thiemaiin. In-12», [II], 102 pp.
Rosati, ÎÎ(AZARIO), O. F. M. — Nuavo Pellegrin d' Amore. I canti d'Orienté. Ge-
rusalemme, Tip. dei PP. Francoscani, 1913. In-l(i°, 164 pp.
Settlmio DA FIRF.NZE, O. F. M. — II ¡lese dt Giugno comacrato a S. Antonio di
Padova. III Edizione. Quaracchi, Tip. del Coll. di S. Bonaventura, 1913,
In-24°, VIII, H03 pp. — L. 0,50; lig. 0,75.
Thalhofer, VAL., Dr. — Handbuch der Katholischen Litiirgik. II. völlig umgear
beitete vervollständigte Auflage von Dr. Lunw. EISENHOFER. Freiburg im Br. .
Herder. 1912, 2° voll. In-S°, XII, 716; X, 676 pp. — (M. 20,00; Hg. tela 2ü,00).
Zambarelli, LUIGI, C. R. S. — Fratt Francesco. (Poemetto Lírico), Roma, Tip.
Editrice Xazionale, 1912. In-8", 102 pp.
— — XXII setiembre MCMXII. I/ Monumento di Santa- Chiara in San Damiano
di Asteiei. Roma, Désolée, 1913. In-8°, 15 pp. (Illustr.). — Cf. p. 401.
ADDITAMENTUM AD ARTICULUM
DE RELATTONE
(1.
quod continet initium translations graeco-latinae. Ex quo
liquet, Alcxandrum hanc versionem eiusque principium non
ignorasse, etsi hiñe inde versione arábico-latina utitur. Nec-
non elucescit, ab codera « Metaphysicae » aliud principium
attributum esse atque a Philippo, qui scripsit post annum
1228. Idcirco sententia nostra, putans minus probabile esse,
Guidoncm de Pareto, qui ad minimum septcm annis antea
e
vivis discessit, Summam ci adscript-am composuisse, ad mi
nimum novo argumento eoque gravi conflrmatur. Eo ipso hic
Guido fons Alexandri certus non est, sed manet fons dubius.
Immo forsitan concludere liceat Guidonem dictum ne
dubium (/uidem font »i putari posse. Nam mortuus est ad
e
1280)
(1) Cfr. ed. Coloniens. an. Itf22, pars pag. 10a, lin. 33; pag. 16b,
I,
lin. 52; pag. 330b, lin. pars II. pag. 2a, lin. 56.
1;
DE PROOEMIO SUMMAE ALEXANDRI HAL. ET GÜIDONIS ABB. 437
Ad Claras Aquas.
P. PARTHENIUS MINGES, 0. F. M.
BIOGRAPHISCHE STUDIEN
ÙBEE
1 STELLUNG IM ARMUTSSTREITE
OCKHAMS
tfER PLUCHT AUS AVIGNON AM 26. MAI 1328.
UM: Fr. Gruillelmus Occara certe non fuit Fr. Cruillelmus lile,
Provinoialis Angliae Declarationi Capituli Geueralis O. F. M.
subscripsit ; ncque fuit « Lector ille Wilnliein • a Fr. loh.
unemoratus; neque Fr. ille Guillelmus Angiieus O. M., quera
inues XXII archiepiaoopo Bouonicnai 1 dee. 1828 imperavit.
ili. de Nottingham II; secundus probabili ter Fr. Bouagratia
irtius demum probabiliter Fr. Guill. de Aluwich. Ex epistola
ad Capitulura Grle Assisiense an. 18H1 dedit, apparet ipsum
nem citatum nonnisi tardius (1828 ineunte, uti videtur) speciali
>hannis XXII circa paupertatein Ordinis examinasse: forsan
r. Bonagratia et Michaele Caesenate. E bulla centra Occaniuin,
una oum dictis duobus Fratribus Avenione aufugerat, 28 mai
; Ocoamura ante hoc tempus « super crimine liaerosis • in Curia
*, («udente adhuc inquisitionis negotio. Bulla O iunii 1828 si-
lam autem 18 aprii. 1828 protnstationi Michaelis de Caesena,
actam publicaudam. asseuserat, i temerne post fugam caeteris
rotestationibus subscripsit. Occamus non ob doctrinam circa
iristi et Fratrum Minorum, qua ipsius panini circa an. 1324
ob dootrinas proprias (philosophicas uti coniecturari potest)
itus fuerat. et custodiebatur. Temporum adiuncta, controversia
221 in dies acrior evadens, timor poenarum e processi! ipsi
ntium, aliaque Oceamum ad partes Fr. Michaelis Caesenatis
serunt. [DIRECTIO PERIODICI]. (1) Cf. AFH VI. 209-33.
[ (1884) S. 108 f. — Allerdings sagt hier O. nicht schlechthin,
lire in Avignon war, sondern: • f'ere quatuor annis integris in
440 STUDIEN DEBER WII.H. V. OCKHAM.
ausser Zweifel. Seit der Flucht aus Avignon ist O.s Name untrennbar
mit dem Cesen äs und Bonagratias verbunden; und hätten wir
nicht die Akten des Armutsstreites, so würden Wilhelms Schriften
allein deutlich genug reden. Aber nicht 0.8 spätere, litterarisch
betätigte Opposition gegen die Päpste seiner Zeit, sondern der
Ausgangspunkt seines Zerwürfnisses mit P. Johann
XXII. soll hier den Gegenstand der Untersuchung bilden. Wir wollen
die Frage zu beantworten suchen: welche Stellung hat 0. in den
ersten Stadien des Armutsstreites eingenommen, wie haben jene Ereig
nisse auf ihn eingewirkt, in welchem Zusammenhange mit denselben
stand sein Gang nach Avignon und die Flucht in« Lager Ludwigs
des Bayern?
Auf diese Fragen glaubt man mit Bestimmtheit Folgendes ant
worten zu können : 0. stand seit dem Beginne des Armutsstreites auf
Seiten der schärfsten Opposition gegen den Papst und hat von allem
Anfange an eine führende Rolle im Streite gespielt. Seine Vorladung
nach Avignon wurde in erster Linie durch seine agitatorische Tätig
keit zu Gunsten der minoritischen Armutstheorie veranlasst. Mit ei
nem Worte: der Ausbruch des Armutsstreites ist die Ursache und
der Anfang der Opposition O.s gegen P. Johann XXII.
gewesen. Diese Auffassung stützt sich besonders auf zwei Aktenstücke
des Armutsstreites, in denen ein englischer Franziskaner Namens
Wilhelm eine Rolle spielt. Es sind dies die perusinische Erklä
rung (1), die an zweiter Stelle, gleich nach Cesena, von Wilhelm,
dem Provinzial von England, unterzeichnet ist, und das
Schreiben des P. Johann XXII. vom 1. Dez. 1323 an die Bi
schöfe von Ferrara und Bologna (2) folgenden Inhalts : er habe un
längst erfahren, dass ein e n g l i s с h e r M i n o r i t, namens WT i l h e l m,
Magister der hl. Schrift, zu Bologna vor Klerus und Volk in takt
loser und indiskreter Weise öffentlich gepredigt habe; in seinem
Hochmute habe er sich herausgenommen, die Behauptung, Christus
und die Apostel hätten « in proprio vel in communi » etwas als Eigen
besessen, als Häresie zu erklären, obwohl er wissen musste, dass
diese Frage an der Kurie noch nicht entschieden worden sei. Falls
sich die Sache wirklich so verhalte, sollten sie jenem Wilhelm befeh
len, sich binnen einem Monat in Avignon zu stellen. Raynald,
der beide Aktenstücke in seinen Annalen veröffentlichte, hat ohne
weitere Untersuchung sowohl den englischen Provinzial Wilhelm
auf der perusinischen Erklärung f3). sowie den im Bolognesischen
agitierenden Magister Wilhelm (-i) für unsern 0. gehalten und hierin
sind ihm viele unbedenklich gefolgt: denn Beides stimmte nur zu gut
mit dem späteren 0. überein. Die an sich schon naheliegende An-
(1) Zuerst ediert von Brewer, a. a. O. 537 ff: dann AK I, '2(33ff. : Little,
Eccleston, 146ss. Auf das Fehlen des Namens O.s in diesem Verzeichnise hat
zuerst, wie ich glaube, Kiezler, Widertarher, 71 n. !.. hingewiesen. Kiezler
hielt aber O.s Provinzialat für so gut überliefert, dass er eine absichtliche
Unterdrückung des Namens O. in dieser Liste annahm. Diese Vorstellung ist
— nebenbei bemerkt — ganz irrig. In der Franziskanerlitteratur zeigt sich
nirgends die Spur einer solchen Tendenz: eher das Gegenteil. Auch Sohrift-
steller, die O.s Abfall vom Papste verurteilten, führten seinen Namen mit
Vorliebe an. wenn es galt, den Ruhm des Ordens zu preisen. Um nur ein
Beispiel anzuführen: der hl. Jakob de Marchia, der die Fraticellen , O.s
Geistesverwandte, bekämpfte und dessen endliche Unbussi'ertigkeit hervorhebt
(im Dialogus. contra Fratir.ellos; vgl. AFH III. 523 n. 1.), nimmt keinen Anstand,
in seinem Sermo de exceHfiitia Onl. S. Fr. ihn zu den wissenschaftlichen
Zierden des Ordens zu rechnen, AFH IV, Hui. Aehnlich auch schon Bartholo-
maeus v. Pisa: siehe oben S. 219. Cesena wird in einem alten G«neralkatalog
förmlich gelobt wegen seines Widerstandes in der Armutsfrage (AFH II, 436).
(2) Vgl. Müller, ADB 24 (lttS7,i 123 und Cliartularium, II, p. 277. Trotzdem
will O.s Provinzialat nicht ans der Litteratur verschwinden.. Vgl. die Bio-
Bibliographir Chevaliers» (1907,1 B385 ; Hauck, KG Deutschland», V/l (1911)
499; allerneuestens lässt auch Carlini, Fra Michelino e In sua erena, (1912)
S. 85. 103, wieder unseren O. die perusin. Erklärung unterzeichnen.
(3) Es ist daher unkonseqnent, wenn Seeberg in einem Zuge schreibt:
• Ohne Zweifel unrichtig ist die.... Angabe, dass O. Provinzialminister seines
Ordens i'.,i gewesen sei und ihn als solcher zu Perugia 1322 vertreten hat>;
und dann: «...Unter den Opponenten zu Perugia standen neben dem Or
densgeneral Michael vou (,'esena, Ockam und Bonagratia in der ersten Reihe«.
(S. 2til). Ebensowenig lässt sich Koiiagratias persönliche Anwesenheit in Pe
rugia nach weisen. Als Laie hatte er übrigens weder aktives noch passives
Wahlrecht für ein Generalkapitel. Als Laie wird B. bezeichnet z. B. in der
gleichzeitigen Basler Franziskanerchronik: AFH IV, 685, und in dem
Schreiben des Ordensgenerals Geraldus Odonis. Perpignan 1331, bei Bzovius,
ad aim. 1881 n. 2.
(4) Vgl. die Bestimmungen des Generalkapitels von Assisi 1316: AFH
IV, 522 f.
STUDIEN OEBER WILH. V. OCKHAM. 443
Einigen Ersatz fiir diesen Ausfall hot das zuerst von Miiller
(1884) veriiffentlichte Schreiben O.s an das Generalkapitelvon
Assisi (1334). Wir erfahren hier von ihro selbst, dass er 1324 nach
Avignon kam (1). Das stimmi trefflich zum Briefe P. Johanns XXII.
vom 1. Dez. 1323. Hatte man daraus schon friiher mit grosser Zu-
versicht den Schluss gezogen, dass O. Ende 1323 oder zu Aniang des
folgenden Jahres an die Kurie vorgeladen worden set, so schien dieser
Schluss durch den neuen Quellenfund in glànzender Weise bestàtigt
worden zu sein.
(l) Bei der Arbeitsweise Winterthurs müssen wir übrigens mit der Mög
lichkeit reclinen, dass der Lektor • Wünkein • nur das Substrat verschiedener
Nachrichten ist, die der Chronist auf einen Namen vereinigt. So erinnert
die Geschichte mit den 70 fl. sehr an Franz von Esculo, Lektor in Avignon,
der auf der Flucht von Como nach München unter die Räuber fiel, die ihm
80 fl. abnahmen. So behauptete wenigstens später Geraldus Odonis (Perpignan
13H1: bei Bzovius ad arm. 1831 n. 1. Derselbe Brief auch bei Rodulphius
Hi>t. seraph., 185v-18Hr, wo aber merkwürdigerweise von 200 fl. die Rede
ist: 187v). Cesena stellte es zwar in Abrede (im Briefe an G. Odonis, Mün
chen, Dez. 1382. bei G lassberge r, AK II, 157.1: aber es muss jedenfalls das
Gerede davon verbreitet gewesen sein, dass einer der Anhänger Cesenas im
Besitze einer solchen Summe war, — für einen Miuoriten eine aufíUHige Sache — .
Die meisten Züge der Erzählung Winterthurs scheinen aber auf Bonagratia
hinzuweisen. Bonagratia war tatsächlich jener kühne Verteidiger der Armuts
theorie, dessen Schicksale damals viel besprochen wurden. Seine Kerkerhaft
wird wiederholt von Zeitgenossen hervorgehoben, und es war dies, wie es
scheint, der einzige derartige Fall im Armutsstreite. Winterthur hat ohne
Zweifel auch davon reden gehört; obwohl er aber Bonagratia mehrmals mit
Namen nennt, erwähnt er nichts von der Einkerkerung desselben, ja er lässt
ihn mit Cesena flüchten aus Furcht vor derartigen Massregeln des Papstes
(S. 87). Dies legt den Gedanken nahe, dass Winterthur diese Tatsache
irrtümlicherweise auf eine andere Persönlickeit bezogen hatte. Auf Bonagratia
stimmt auch die Angabe, dass Wilnhein wieder frei gelassen worden sei.
Wie aber der Chronist zu den 17 Wochen und zum Namen Wilnhein kam,
ist damit freilich nicht erklärt. Weshalb Winterthur gerade Wilnhein
schreibt, ist merkwürdig. Kurz vorher (S. 75. 78) redet er von dem Grafen
Wilnhelmus von Montfort; warum hier Wilnhein? Wer weiss. welchen Na
men Wintei-thur überhaupt gehört hat. (2) Siehe oben S. 22(i.
STUDIEN UEBKR WILH. V. OCKHAM. 445
músete. Aber auch daraus darf man nicht so sichere Schlüsse ziehen,
wie es gewöhnlich geschieht : aus dem Schreiben des Papstes können
•wir keineswegs die Tatsache der Vorladung jenes Wilhelm
entnehmen, sondern nur die einer darauf vorbereitenden A n-
f r a g e ; erst falls sich das Gerücht bestätigen sollte, sei er nach
Avignon zu schicken (1). Wie die Sache ausging, erfahren wir nicht;
vielleicht hatte es sich nur nm ein übertriebenes Gerücht, um ein
Missverständnis u. dgl. gehandelt, sodass keine weiteren Schritte
mehr unternommen wurden. Doch diese Einwände sind nicht ausschlag
gebend. Wichtiger erscheint mir eine andere, weiter ausgreifende Frage.
Wie ist man denn überhaupt auf den Gedanken gekommen, den
englischen Provinzial Wilhelm in Perugia, den agitierenden Theolo
gieprofessor Wilhelm in Bologna und den Lektor Wilnhein so instink
tiv gerade für unsern 0. zu halten? Man setzte es eben als sicher
und bekannt voraus, dass 0. bereits in diesen Jahren an dem Kon
flikte nicht bloss irgendwie Anteil nahm, sondern schon von Anfang
an zu den Hauptopponenten, zu den eifrigsten Agitatoren gehörte.
Diese Auffassung wurde nicht aus ganz bestimmten, eindeutigen Quel
lennachrichten geschöpft, sondern sie war umgekehrt die Ursache, dass
man an sich mehrdeutige, recht unbestimmte Zeugnisse speziell für
O. in Anspruch nahm. Jene Voraussetzung aber beruht lediglich
auf einem Rückschlüsse aus O.s späterer heftiger Opposi
tion gegen die Päpste, die sich wesentlich um den Armutsstreit
dreht. Bis zu einem gewissen Grade ist dieser Rückschluss berechtigt:
nur sehr wenige im Orden zogen aus dem Armutsstreite solche Kon
sequenzen wie 0., und von den nach Tausenden zählenden Minori-
ten (2) bekämpfte wohl keiner die Armutsdekrete so nachdrücklich
•wie er; und dies tat er in München, nachdem der Orden schon längst
seinen Frieden mit dem Papste gemacht hatte. Mit welchem Eifer mag
er erst seine Anschauungen vertreten haben, als der Kampf noch in
vollem Gange war? Einem jeden wird sich von vornherein dieser
Eindruck aufdrängen. Nur hätte man sich dabei hüten sollen, 0.
bestimmte Aktionen im Armutsstreite zuzuweisen, solange man
(1) Ein krasses Beispiel dafür, wie unbedachtsam dieser Brief oft inter
pretiert wurde, bietet Marcour, Anteil der Minorité», S. 94, der von O.
schreibt : « Letzterer war nacli der Versammlung des Ordens zu Perugia in
Italien geblieben und hatte namentlich in Bologna für die Lehre seines Or
dens von der Armut Christi Propaganda gemacht Papst Johann.... befahl....
den Bischöfen von Bologna und Ferrara.... den Occam (!) aufzufordern, sich
innerhalb eines Monates zur Verantwortung in Avignoii zu stellen — Occam
gehorchte dem päpstlichen Befehle sofort und traf am Schlüsse des Jahres
(13VÖ) in Avignon ein >. (Aelmlich jetzt auch Carlini, S. 108, 10G). Die letzte
Behauptung ist auf jeden Fall zu viel: Marcour brauchte aber unsern O.
bereits anfangs Jänner 1324 in Avignon, wo dieser neben Bonagratia mit den
Gesandten Ludwigs verhandelt haben soll. — Auch Wadding (ad ann. 1323
n. 15), Müller (ZHG VI, 105) u. a. reden von dem Briefe so, als ob in
demselben nicht bloss ein Wilhelm, sondern direkt Wilhelm Occam genannt
würde. — Einen leisen Zweifel an der Identität spricht Eubel, BF V, p. 259
Anm. aus, schliesst sich aber dann doch Kaynald an. (2) Cf. AFH VI, 256.
446 STUDIEN ÜEBER WILH. V. OCKHAM.
dass gerade der Mangel eines solchen Verdaehtes der Grund geweseu
sei, warum er sich nicht schon friiher ti ber die Tragweite der Dekrete
besser informiert habe. K. Miillers Auslegung beweist al>er, dass die
Erklarung, die O. selbst bietet, nicht befriedigt und einer Alodifika-
tion bedarf. Soliteli damals uur jene Minoriteli einen Grund zur Lek-
ture der ArmutserlUsse gehabt haben, die darin Irrlehren vermute-
ten? Beriihrten diese Konstitutionen nicht das Interesse eines jeden
Franziskaners, mochte er min dariiber denken wie immer 'i Und
(1) Vg\. Cesenas Schreiben an Geraldus Odonis, Mtlnchen. Dez. 1332, bei
Muller, ZKG VI, 96.
STUDIEN UEBER WILH. V. OCKHAM. 449
die dartun sollen, wie der Papst nicht nur selbst von der Armut
Christi irrtümlich denke, sondern auch die Verteidiger derselben hart
und parteiisch behandle. Die Schicksale Cesenas, Berengars von Talon,
des Cardinais Vitalis und der minoritischen Wortführer im Konsisto
rium des 6. März 1322. endlich die Massregelung Bonagratias werden
mit Nachdruck hervorgehoben. O.s Namen, einen Hinweis auf seine
Schicksale vermissen wir. Die Appellatio will ja gewiss nicht eine
erschöpfende Geschichte des Armutsstreites bieten. Aber es ist doch
auffallig, wenn gerade jener Name übergangen wird, der am Schlüsse
der Appellatio neben Cesena und Bonagratia auf einmal auftaucht.
Warum Cesena und Bonagratia protestieren, ist klar. Weshalb
aber auch 0. jetzt als Hauptappellant auftritt, wird weder in diesem
noch in einem anderen Aktenstücke des Nikolaus Minorita mo
tiviert. Wir erfahren aus diesen Dokumenten nicht einmal, dass 0.
in Haft war. Alle diese Beobachtungen lassen sich nur daraus er
klären, dass O.s widriges Schicksal in Avignon mit dem Armutsstreit
keinerlei Zusammenhang hatte und daher für Agitationszwecke un
brauchbar war. Im entgegengesetzten Talle wäre seine Haft ohne
.Zweifel in ähnlicher Weise ausgenützt worden, wie Cesenas und
Bonagratias Massregelung. — So steht das plötzliche Auftreten des
Namens 0. in dieser Gruppe von Dokumenten ganz im Einklang
mit dem, was wir seinem eigenen Geständnis entnahmen, dass
er sich nämlich erst kurz vor seiner Flucht die Anschauun
gen Cesenas und Bonagratias zu eigen machte, d. h. die
päpstlichen Armutsdekrete als Berechtigung zu einem Schisma zu
betrachten anfieng.
(1) BF V, n. 711.
452 STUDIEN UEBER WILH. V. OCKHAM.
tamquam s'ibi male conscius, inde nuper occulte absque licentia nostra
recesserit, se de dicto crimine reddendo convictum : universitatem ere.
ut supra. Dat. ut supra » (1). Diese separate Behandlung des fliich-
tigen O. muss sofort auffallen. Tatsachlich befand er sich schon vom
Anfang an in der Gesellschaft Cesenas und Bonagratias ; dement-
sprechend werden spater immer alle drei Manner in einem nnd
demselben Schreiben zusammengefasst. Wenn nun unmittelbar nach
der Flucht fiìr O. ein eigener Haftbefehl ausgestellt wird, ohne jeden
Hinweis auf Cesena und Bonagratia, so sieht das so aus, als oh man
damals O. noch gar nicht in Cesenas Begleitung vermutet bàtte.
Unter dieser Voraussetzung war es zweckmassiger, wenn die Ver-
folger fttr O. eine separate Legitimation mitbekamen. Vielleicht ist
dieso Erklarung weniger zutreffend, wenn sie auch am naehsten liegi.
£s ist moglich, dass die Kanzleiregeln ein eigenes Schreiben fìir 0.
forderten, da die Textierung der beiden Steckbriefe im ersten Teile
eine wesentlich verschiedene sein musste. Dies allein beweist aber
schon an sich, dass man damals an der Kurie zwischen O. und den
beiden anderen Fliichtlingen noch sehr unterschied. Dem General iind
dem Ordensprokurator werden schwere Vrergehen zur Last gelegt :
« super fautoria haereticorum et aliis gravibus et enormibus eri-
minibus et excessibus tam centra Romanam ecclesiam quam ordinem
praedictum » . Wir wissen, worauf sich diese Vorwtirfe beziehen :
die enormen Vergehen gegen die Kirche und den Orden begingen
sie durch ihreri hartnackigen Widerstand in der Annutsfrage ; der
fautoria haereticorum machie sich besonders Cesena schuldig, der
— wie man wenigstens in Avignon annahm — schon seit 1327
in Konspiration mit dem Bayern stand und die geheimen Verhand-
lungen mit den Feinden des Papstes noch von Avignon aus fort-
gesetzt batte ; das Gelingen der Flucht wurde der Hilfe Ludwigs
des Bayern zugeschrieben, und es hiess sofort: Cesena und Bona
gratia wùrden sich zum Bayern begeben (2). Ganz anderà lautet
die Anklage gegen O. Von Vergehen gegen die Kirche und den Orden,
von Beziehungen zu Haretikern u. dgl. ist keine Rede. Nicbt ein-
mal seine Ir
rt timer, uni derentwillen er zitiert worden war, werden
vorwiegend betont, sondern mehr sein unstatthaftes Entweichen
aus Avignon. Wiire von O. bekannt gewesen, dass er ahnlich wie
Cesena und Bonagratia intindlich oder schriftlich gegen die pSpst-
lichen Massnahmen Stellung genommen batte, ware seine Haft sogar
eine Folge dieses Verhaltens im Armutsstreite gewesen, wie es bei
Bonagratia der Fall war, so iniisste dies hier zweifellos zurn Ausdrucke
gekommen sein ; erst spiitere Schreiben, als O.s Anschluss an die
Saehe Cesenas bekannt geworden war, fiihren iiber O. eine ahnliche
Sprache wie der Haftbefehl gegen Cesena und Bonagratia vom
28. Mai. Aus O.s friiherein Leben war der Kurie an diesem Tage
Pläne.
d&ss er nicht einmal eine Prüfung der fraglichen Erlässe für nötig
hielt, so fiel es ihm wie Schuppen von den Augen, sobald ihm das
eingehendere Studium dieser Fragen zur Pflicht gemacht wurde. Er
findet jetzt in den päpstlichen Konstitutionen nicht bloss den einen
oder anderen Irrtum ; er entdeckt in ihnen wahre Musterstücke
häretischer Schriften, « so ganz unberührt von theologischer und
philosophischer Wahrheit», wie er sich sarkastisch ausdrückt, und
er beeilt sich, aus seiner verspäteten Erkenntnis die Konsequenzen
zu ziehen.
Wir müssen wenigstens den Versuch machen, auch diese Be
hauptungen O.s auf ihre Glaubwürdigkeit hinzu prüfen, soweit
sich überhaupt Mitteilungen eines anderen über rein innere Erlebnisse
beurteilen lassen.
Bei genauerer Lektüre unseres Briefes dürfte es niemandem ent
gehen, dass 0. jedenfalls übertreibt. Dies verrät sich schon in der
leidenschaftlichen Sprache. Es lassen sich aber auch, wie ich glaube,
TJebertreibungen sachlicher Natur nachweisen. So ist es zunächst
sehr unwahrscheinlich, dass ihm die Tragweite der päpstlichen Ar
mutsdekrete bis 1327 oder 1328 vollständig verborgen geblieben sein
soll. Der wesentliche Inhalt der Konstitutionen ist doch nicht so
umfangreich und . kompliziert, dass erst das eingehendere Studium
derselben ihn hätte erkennen lassen ; er lässt sich in wenige Worte
zusammenfassen: am 8. Dez. 1322 (« Ad conditorem сапонат > ) ver
zichtet Johann XXII. auf das kirchliche Eigentumsrecht der im Be
sitze des Ordens befindlichen Mobilien und Immobilien; am 12. Nov.
1323 (c Cum inter nonnitllos*) erklärt der Papst in einer dogmati
schen Konstitution es für häretisch, dem Erlöser und seinen Aposteln
auch in jenen Fällen juridisches Eigentums- und Gebrauchsrecht
abzusprechen, wo dasselbe nach dem biblischen Bericht direkt oder
indirekt vorausgesetzt wird. Es ist dies der einzige Satz, der
während des Armutsstreites als dogmatische Lehrentscheidung vom
Papste aufgestellt wurde. Die Konstitution « Quia qaorumdam »
(10. Okt. 132-4) bringt nichts wesentlich Neues; sie ist eine neuerliche
Begründung und Verteidigung der beiden genannten Erlässe. Darin
gipfeln also die päpstlichen Kundgebungen im Armutsstreite, sie ent
halten das Wesen, den Kern derselben. Wer die Einzelheiten und
besonders die Vorgeschichte jenes Konfliktes kennt, wird es begreif
lich finden, wie sich aus solchen Fragen ein schwerer Streit entwik-
keln konnte.
Aber weniger begreiflich ist es, dass 0. auch diesen wesentlichen
Inhalt der Armutserlässe erst bei ihrer späteren Lektüre entdeckt
haben soll. Ob man sich 0. zur Zeit, da die Dekrete erschienen, in
Oxford oder in Paris denkt: auf jeden Fall war er damals in einem.
Kloster seines Ordens, wo die Armutsfrage mehr als sonstwo im Mittel
punkte des allgemeinen Interesses gestanden sein muss. Die perusi-
nische Erklärung wurde bekanntlich vor allem an diese beiden Haupt
sitze minoritischer Gelehrsamkeit versendet. 0. stand also mitten in
460 STUD1EN UEBER WILH. V. OCKHAM.
der Bewegung drinnen, und diese Tatsache klingt deutlich aus seinem
« nolens leviter credere » heraus. Dass sich aber dieses Wort auch
auf den oben herausgehobenen wesentliehen Inhalt der Dekrete be-
zieht, wird kaum jeinand behaupten wollen. Wenn also O. beim spà-
teren Studium der Konstitutionen ungeahnte Haresien entdeckt haben
will, dann kann sich diese Entdeckung nicht so sehr auf den vie!
besprochenen, allgemein bekannten wesentlichen Gegenstand, das
eigentliche Endresultat der Dekrete beziehen, als auf das gesammte
philosophische und theologische Beweismaterial, das zur Begrtindung
der Massnahmen und Entscheidungen herangezogen wird.
Daraus entspringt aber ein neues Bedenken. Selbst wenn die be-
griindenden und erlauternden Partien der Konstitutionen nach O.s
Ueberzeugùng Irrtiimer enthielten, so konnte er deshalb doch nicht
von einer formellen D o g m a t i a i e r u n g derselben reden, was erst
— von seinem eigenen Standpunkte aus — den Verlust der papstli-
chen Vollgewalt nach sich zog. Das tut aber O. tatsachlich. Er redet
so, als ob allen Konstitutionen in gleicher Weise und jedem Tede
derselben der Charakter einer feierlichen, formellen Glaubensentschei-
dung zukame. * Ich erwog nun, schreibt er nach Aufzahlung der
irrtumlichen Satze, dass der Urheber derselben alle diese Behauptun-
gen auch als D o g m e n zu glauben vorstellte und zwar e n d g i 1-
tig (1) ». Und doch ist es aus dem Inhalte und der Textierung der
Konstitutionen, besonders aus den Ausfuhrungen in « Quia quorun-
dam » iiber den Charakter und die Tragweite der beiden vorausge-
henden Erlasse unschwer zu entnehmen, was als disziplinare Hassre-
gel, was als Erlauterung und Begriindung und endlich, was als feier-
liche, bindende Glaubensentscheidung anzusehen ist. Dass O. wirklich
so naiv war, jeden beliebigen Satz einer papstlichen Konstitution
filr eine Glaubensdefìnition ini strengsten Sinne zu halten, ist sehr
schwer zu glauben. Jedenfalls ist seine Darstellung in diesem Punkte
von Unwahrscheinlichkeiten nicht frei.
Bezuglich seines friiheren Verhaltens im Armutsstreite
diirfte die Wahrheit in der Mitte liegen: er war damala keineswegs
jener entschlossene, rtihrige Agitator, zu dem ihn die neuere Ueber-
lieferung auf Grund von Missverstandnissen gemacht hat; aber eben-
sowenig wird er der Bewegung in dem Masse fern gestanden sein,
dass er iiber die Tragweite und wahre Bedeutung derselben und vor
allena der Konstitutionen Johanns XXII. so vollstandig in Unkenntnis
l)lieb, wie er es darstellt. Was in der Armutsfrage die Ordensdoktrin
lehrte und was der Papst dagegen entschied, konnte dem in Oxford
wirkenden, intelligenten und geistig regsamen Akademikér unmòglich
ein Geheimnis geblieben sein, das er erst nach Jahren entdecken
musste. — Mit dieser Annahme ist es aber sehr gut vereinbar. dass
•-0. trotzdem da m als der ganzen Bewegung kein lebhafteres Inter-
.
(1) «.... attendensque actorem et omnia dogmatizata, impriinis diffinitive,
pronunciasse esse teneuda ». a. a. O. S. 109.
STUDIEN ÜEBER WILH. V. OCKHAM. 461
(1) Siehe oben S. 440, Anm. 2; .|51f. (2; Vgl. den Exkurs.
STUDIEN UEBER WILH. V. OCKHAM. 4G3
(1) Rodulphius, 810v, sieht sogar in O.s Taufnamen den tr^ffenden Aus-
druok seinos Charakters: iuxta nominis etymologiam bellicosus. cuni Oa-
leae nomenclaturam contineat». Das ist naturlioh nur eiue etyinologisohe
Spielei-ei.
STUDIEN ÜEHER WILH. V. ОСКНЛМ. 405
(1) a. a. O. S. 266.
(2) BBBICHTKIUNOKN, zu VI, 281-83. — S. 281 Anm. l = Anm. 2. (Anm. l
ist zu tilgen). Anm. 2 = 8. Anm. 8 = Anm. l auf S. 232. — 8. 282 Anm.
1=2. Anm. 2 = 8 auf S. 233. — S. 283 Anm. 8 = 4. Anm. 4 = 5. Anm.
5 ist zu tilgen.
S. 225 Anm. l lies Brewer. Mon. Franc. I, 552 ff. — S. 228 Zeile (i von
unter lieu ßulaeiu statt Balaewt. S. 280 Zeile 20 von unten: Die philosopuche
Fakultät statt theologische. — S. 2H3 Anm. 2 lies: Cliart., II, n. 1147 statt 1011.
Finis (*).
VI.
Nel 1380, sembra che non più tre, ma due fossero i frati cu
stodi di quell' oratorio ; poiché sappiamo con tutta certezza che a que-
st' ffpoca vi risiedevano i Frati Giovanni e Cello, i quali o perché la
chiesa, dove custodivasi la taumaturga Immagine, minacciasse ruina.
o perché non rispondesse più ai bisogni della pubblica devozione,
ognora crescente, presero a riedificarla, certo, in proporzioni più vaste
e più convenienti ali' uopo.
supplire adunque alle spese occorrenti gli zelanti Romiti, es
Pei1
sendo poverissimi, si rivolsero alla pubblica generosità e trovarono
dei pii oblatori. Fra questi va innanzi tutto ricordato il Comune di
Pisa, il quale appunto in quell' anno, con deliberazione del ife settem
bre, ordinava che fossero date ai suddetti Romiti per riedificazione
della loro chiesa lire cinque, franche da gabella e da ogni altra riten
zione (1). Ciò non ostante i lavori procedevano sì lentamente, che nel
VII.
Gare lodevoli?
laborerii et prò elemosina, sine cabella et onmi alia reteutione >. — R° Ardi.
St. Pis. — Arch. Comun., A. KìO-iìl. Prnn-ixioni dell'anno ISHt, e. 5. I/
atto
surriferito è del 15)81, st. pis.. «Imi. IH. tertiodeoimo kalendas octnbris-.
(1) Barsotti, Un nuovo fiore eit., -Jluss. (2) Diplomai. Primaziale Pùana.
(8) Arch. Primaziale Pisano, N" 84. Contratti o. 4H2r. «l'Yater Bernardus
condam Bolidi Adorni de Communi Liburne eie. » l'atto e del 18 deoembre
1887. Qui non è qualificato per terziario francescano; ma oltre che dai docu
menti, che produco in appendice, resulta esplicitamente dal Kegistro di Li
vellari doli' Arcivescovado ili Pisa segnato .V" i.ì Anno 1412, e. 153v: «In
Portu Pisano et Liburno •. « i'rater Bernard us tertii ordinis sancti Francisci
de Liburna prò affittii liuelli olim C'ioli Bandini carta per Kog. lifciT in libro E.
f. 9 - Barii. iiii.°r vini » .
(4) Questo frate del terz' Ordine nel 15388 era Settore dello Spedale di
S. Pietro Piccolino e come tale presentava alla Curia Arcivescovile di Pisa
i' Inuetttarium bonorum imatoliilium i/ospitali» sancii Petri Piccholini faci uni per
fra/rem Granducrium fiectorem i/icti Hospitalia, qui confensiis est inventine et hnltere
infratcrijita bona (cinque pezzi di terra descritti nei loro vocaboli e confini).
!>,
Arch. Cur. Archiep. Pis., Retieficialin, N" o. 520v dell'intera filza, ma o. 85v
dell' inserto particolare.
468 IL SANTUARIO DELLA MADONNA DI MONTENERO
vni.
Il Prete Angelo Arazzo. — Fra Giuliano da Genova.
cV
oepti de Saneto Prospero ad Y iain cavam » eie. rog. D. I. a. 1408, Ind. I. Cst.
pis.) l'i febbraio da Olivicro notaro di ser Francesco notare da Vico. (l)ii>loin.
Seminario S. Caterina di PiWt.
(1) K" Arch. St. Pis. — Areh. Coraun. A. 198. Provvisioni del 1-104, e. 41v:
ìlotiasteri. Conventi, Spedali «•<•.A o. 43r è la distribuzione fatta « fratribus
sane/e Marie, piene, grntia — quarram vnnm*. Questi frati appartenevano al ter-
z' Ordine francescano, come vi appartenevano i Romiti di S. Caterina, seb
bene non «lualineati per torziari. A e. 42 v si legge: Hercmitia residentibus in
fella nancte Katerìne — t/narram dimidiam*. Ved. Barsotti, Un nuovo fiore se
rafico, 105 n. 2, 107 n. 1. (2) Ved. nota 6, p. 4«8.
(3) B° Arch. St. Pis.
— Arch. Primaz. Pis. M» 1312, o. 154v.
(4; Arch. Cnr. Archiep. Pisar. , Beneficiano (N. 6) ab an. 13H2 ad an. 1402, e. 14!)r.
470 IL SANTUARIO DELLA MADONNA DI MONTENEKO
(1) Archiv. Aroiv.le Pis. (Mensa). Filza intitolata all'esterno: Acta Vice-
comilatus Monti* Vani etc., ab a». 1.-Ì44 ad an, Ì34H. Afta aìiqua ter lacobi dr
Oculi ab aii. /ó'.'/7 ad an. 1413, et ser Hcnriri de Cìiianni an. 140H. Fra gli atti
di ser lacopo di sor Pietro da Ceuli, che dal 1897 vanno fino al 1418, a o. lUOr
si trova 1" atto seguente presentato il di 12 aprile del 1408, st. Pis. Eccolo nella
suo principio: «Coram Vobis Duo Vicario Domini pisani Archiepiscopi Christo-
forus eondani Landi de Aritio lanarius liabitans in civitate pisana exponit et
dicit, quod ipse C'hristolbrus veiididit et tradidit presbitero Angelo olim lohan
nis de Aritio Rectore (sic) et gubernatore (sir) Ecclesie sancte Marie piene gra
tiis districtus Liburne certam quantitatem panni bigi! pisaneschi et bianchecte;
insù por quod ad ipsius presbiteri Angeli petitionem et eius precibus tenoìt
Antonium germanum ipsius Presbiteri Angeli per annuii! unum et vltra in
domo sua omnibus suis expensis; et quod dietus presbiter Angelus conuenit et
promisit ipsi Christoforo dare et solvere pretium supi-ascripti panni bigii ven
diti et traditi ipsi presbitero Angelo, et insuper expensas victus suprascripti
Antonii germani dicti presbiteri Angeli: quod pretium dicti panni venditi et
traditi, vi dicium est, et suprasci'iptarum expensarum victus asceiiduut ad sum-
mam florenorum duodecim anri eto. >.
(2) Oltre al debito contratto per compra di panno e spese di vitto per «uo
fratello Antonio, come abbiamo veduto nella nota antecedente, Prete Angelo
contrasse altri debiti; ed nno è quello rivelato dal documento che qui tra
scrivo: Filza cit., Atti (i i ser lacopo di ser Pietro da (,'euli, e. IòSr: • Corani Vobis
dno Vicario Dni Pisani Archiepiseopi magistor lacobns condam Ranuculi de
Pemsio de cappella sancti Michaolis de Burgo pisane civitatiset Christoforus
Landi de Aritio de cappella saneti Petri ad Ischiam. expununt et dicunt , quod
ipsi ex vna parte et presbiter Angelus olim lohannis de Aritio, Hwtor et gu-
bernator Ewlesie sancte Marie piene gratiis districtus Liburne ex parte alia,
feoerunt inter ipsos et centra xerunt quaiudam societatem in qua suprasoripti
magister lacobus et Christoforus posuerunt par vnum boum extimationis et
valentie florenorum vigintiseptem capitalis totias suprascriptoriun masristri
lacobi et Christofori ; et posuemnt vomeram, florenos duos et aratrum cnm
iuvo, ad hoc vt idem presbiter Angelus et vel alius ad ipsius petitkwSem de-
boat colere et laborare terras seminando gi-anum, ordeum, speltkm, et nxileum
et voi sagginami, et qnodeumque aliud bladorum genus ij>si presbitero Angelo
melius videretur; et qnod dietus presbiter Angelus et vel alius ad sui pres
biteri Angeli petitionem seminavit et laboravit dictas terras, pront promi-
serat, et l'ructus reeollegit ; insuper dietus presbiter Angelus conuenit et pro
misit dare, consigliare ipsis magistro lacobo et Christoforo dimidietatem fru-
ctuuin et biadi, qutxl inde percipcretur et habei-etur, bona fide, sino fraude,
in terra Liburne omnibus suis expensis » etc.
RETTO DAI FRATI DEL T. O. DI S. FRANCESCO. 471
IX.
1 Terziari Pisani rettori dell'oratorio della Madonna di Montenero.
Una Bolla di Papa Eugenio IV. — Frate Andrea d'Ancona.
Ma per dolorose vicende politiche e religiose e pel continuo cam
biamento dei frati o romiti, ordinariamente estranei a Pisa, avvenne
che quell' Oratorio non fosse tenuto nel debito onore. Per questo i fe-
(1) Append. Doc. III. (2) Append. Doc. IV. (3) Append. Doc. V.
472 IL SANTUARIO DELLA MADONNA DI MONTENERO
(1) Promemoria »ul Beato Giovanni della Pare (Cini), Pisa, Simoncini.
p. THss., 102ss. Un nuovo fiore serafico, cit. p. 96.
Bonaini, Stat. Ined. Pi», voi. II, p 2H1.
(2)
Viffo, op. cit., pag. 4(i2s. Questa Bolla, che il Vigo da come inedita, si
(H)
trova nel Wadding, Anna!. Min. Tom. XI, p. 855s. Docum. XXXVIII.
RETTO DAI FRATI DEL T. O. DI S. FRANCESCO. 473
X.
CI i E" Areh. 8t. Pis. — Mandate Notarili o Gabella d! Contraiti X" 7 Atti-
Fan. ItOl a!!' an. 1-144, e. 52: « lohannps Friderici Matrassarius de cappella
sancii Ylarii civis pisanus cmit bona a (Ina fiore more t'ralrit Perini Baf-
ciamri jnntoruli, prò prptio librarum vigintii[Uatuor, die decimo uouembris IH",
more l'isarum. — Libras 24, 1439, die XVIIII decembris prò Bernardo J<*
Salmulis eoe. Ego Alexander notarius >.
(2> Arch. dir. Areh. Pis., Registro inedito di tutte le chiese e benefizi
della città e diocesi di Pisa, ricoperto di pergamena e intitolato al di fuori:
Imponilo An. 1422-1424. Questo interessantissimo registro sarà pubblio»!"
dallo scrittore di questa storia con opportune note illustrative. (8) Ivi.
(4) R" Arch. St. Pis. X° 5. Mandate naturili dal 1427 al 14.'Ì2, e. 178. L'atto
fu rogato da ser Fino di ser Bartolomeo da Vico an. 1129 st. Pis. 12 aprile.
-
Lo riteneva ancora nel 1432: Archiv. Aroiv.le Pis. (ìfenia) X» 23. Cmlratli
ilalC an. 142X all'un. 14~>l, e. 81r. « Fratri Ferino Hospitalario Hospitalis ser
Dini etc. » an. 1482, st. Pis.
(a) Arch. Cur. Archiep. Pis. N" H Afta Beneficatila (a. 8.; ai a». Ì43J>
«•'
an. 1461, o. 4ir. L'atto è del di 7 gennaio 1497 D. I. A. Ind. XV.
((i) Ved. Append. «or. VII.
(7) Ved. Append. Doc. Vili.
RETTO DAI FRATI DEL T. O. DI S. FRANCESCO. 475
XI.
B. Domenico, Monaco Vallombrosano.
Ma il
17 luglio del 1439, il sopradetto Vicario dichiarava va
cante,senza dirne i motivi, la chiesa ossia oratorio di S. Maria Piena
di Grazia in Montenero, e procedeva alla nomina di un nuovo rettore
nella persona di un Domenico del fu Piero da Pisa, già Pievano di
S. Paolo dell' Ardenza (1). dandogliene la investitura mediante la con
segna del proprio anello e commettendo a Don Giovanni Pievano
della Pieve di S. Giulia di Livorno, di dargliene il corporale possesso ;
e affinchè cessasse ogni e qualsivoglia inconveniente e tutti i proventi
andassero a vantaggio dell' oratorio, ordinava in pari tempo che una
chiave della cassetta destinata alle offerte fosse tenuta dal Pievano
di Livorno e 1' altra dal suddetto Domenico, con 1' obbligo a quest' ul
timo di fare il conto di tutte le oblazioni e redigere l' inventario dei
beni mobili e immobili per presentarlo alla Curia Arcivescovile dentro
il termine di un mese. Il nuovo rettore poi, esortato ad attendere alla
cura dell' Oratorio e delle offerte a lui affidate, con tal premura e vi
gilanza da meritarsi la divina grazia e la lode dei superiori, giurava
di essere sempre fedele e obbediente ali' arcivescovo di Pisa, come di
mantenere, conservare e accrescere i diritti, i beni e le preminenze
dell'oratorio stesso e di niente vendere o alienare senza prima averne
avuto il debito permesso (2). Quindi il Pievano di Livorno con lettera
scritta il 19 dello stesso mese di luglio dichiarava di essersi recato
personalmente, in questo giorno, all'oratorio sopra ricordato e di averne
dato a quel monaco il corporale possesso, con tutti i suoi diritti e ap
partenenze, nella forma consueta della Chiesa, istallandolo, cioè, nel
luogo dove solevano istallarsi gli altri rettori, e investendolo dei beni
temporali per la consegna delle chiavi e dei beni spirituali per la con
segna dei libri (3). Ma essendo costui in età assai avanzata, vi di
morò breve tempo; perché nei primi di settembre del 1441 moriva,
lasciando cosi presto delusi nelle più belle speranze i suoi superiori.
Ed ora un' osservazione. Questo sacerdote apparteneva ali' ordine
di Vallombrosa. E' vero che di lui come di monaco Vallombrosano tac
ciono affatto i documenti da me riferiti; ma è vero altresì che tale
qualifica gli viene data espressamente dall' Arcivescovo di Pisa nella
Lettera del 17 novembre di quel medesimo anno relativa al conferimento
dell' oratorio di Montenero ai frati Ingesuati, vacante i>er mortem ho-
nesti Viri Dompni Dominici condam Petri Monaci Vallis 11min-ose (i).
XII.
I Gesnati rettori perpetui dell' Oratorio della Madonna di Mon
tenero. — Rinxinzia dei Frati del terz' Ordine ai diritti che
loro competevano siili' Oratorio.
Con tutto ciò nonè a credersi che il terz' Ordine venisse meno
del tutto in Pisa atto che ho altrove (1) prodotto, nella sua parte
; e 1'
sostanziale, dimostra evidentemente che se per la nequizia di quei
tempi travagliatissimi scomparve il convento dei frati del tersi' Ordine
più sopra ricordato, un altro ne sorse presso il Convento di S. Croce,
abitato dai Frati Minori, che prima dell' unione avvenuta il 4 ottobre
1897, si dicevano della Regolare Osservanza.
XIII.
Un po' di luce su due documenti arcivescovili
relativi al Santuario.
Prima di porre brevi notizie illustrative del
termine a queste
primo secolare periodo del santuario
montenerese, credo opportuno,
anzi necessario spendere alcune parole intorno a un documento del
17 novembre 1442, secondo lo stile pisano, e per ciò del 1441, se
condo quello comune. Questo documento è stato pubblicato dal Prof.
Yigo, che lo ha tratto dal Diplomatico dei Regi Spedali Riuniti di
Livorno, in appendice al suo Mantenerti (2) ; e ad eccezione di alcune
varianti, non tutte per certo attribuibili ad errore tipografico, e della
dichiarazione e autenticazione notarile, che esso presenta, io 1' ho ri
scontrato del tutto identico a quello che, nelle mie ricerche, ho po
tuto rintracciare negli atti beneficiali della Curia Arcivescovile Pi
sana (3). Ildocumento in parola è una Lettera arcivescovile relativa
alla custodia, che dell'Oratorio di S. Maria Piena di Grazia di Mon-
tenero, l'arcivescovo Giuliano Ricci concedeva ad una famiglia di re
ligiosi, che avrebbero dovuto uffiziarlo stabilmente, adoperando tutti
quei mezzi che la convenienza, la prudenza e la possibilità suggeri
rebbero per accrescerne la devozione, che già vigeva fervente, tra i
fedeli. Fra i vari Ordini che allora zelavano la gloria di Dio e la
salute delle anime nella città e diocesi di Pisa, e che forse avranno
anelato alla custodia di quell' Oratorio, fu scelto il più umile e, oserei
dire, il meno rispondente alle esigenze dell'Oratorio medesimo, essendo
i suoi membri non insigniti della dignità sacerdotale, quali erano ap
punto i frati Ingesuati. Ed era naturale che questi religiosi, essendo
da qualche tempo custodi dell'Eremitorio di S. Maria della Sambuca,
fi) Ved. Dontm. cit. (2) Veti. Docum. cit. (8) Ved. Doatm. cit.
RETTO DAI FRATI DEL T. O. DI S. FRANCESCO. 479
XIV.
Il Santuario Montenerese offerto ai Minori Osservanti di 8. Fran
cesco. —Un santo Cappuccino devotissimo della Madonna
di Montenero.
vilissimo vendevano la loro libertà e l'opera loro nel Bagno. Tutti costoro
formavano quella che si diceva la ciurma delle galere, e alla morte
di Giunipero, loro amatissimo cappellano, dimostrarono sì gran dolore.
Per la fama delle sue virtù e per la copia dei miracoli operati
in vita e dopo morte, il P. Giunipero fu venerato come santo e in
tale concetto è tenuto anche al presente, come lo dimostrano le vite
che di lui esistono, manoscritte e a stampa; e più che altro un Me
moriale che il P. Colombino Bassi, Abate generale dei Vallombrosani,
rendendosi interprete del comun voto ardehtissimo, dettava e dirigeva
al Sommo Pontefice, perché di Giunipero facesse pubblica la venera
zione, solenne e stabile il culto (2). E' a dolere per altro che fino ad
ora nulla siasi fatto in proposito; ma non è ancora perduta la spe
ranza di poterne iniziare il processo di Beatificazione presso la Curia
Livornese, esistendo tutti quei documenti debitamente autenticati,
che si richiedono per il buon esito di una tale procedura. Ai Livor
nesi la buona causa del loro grande apostolo, devoto tenerissimo della
Madonna di Montenero (3).
(1) Op. cit. Firenze 1909. Voi. II, p. 296. (2) Op. oit. Voi. cit., p. 298.
(3) Xella prima puntata di questo lavoro incorsero alcuni errori di stampa,
che prego il benigno lettore a volere correggere. AFH VI, p. Jl, 1. 21, si legga:
Nel 13Ò--Ì, a' 6 di maggio ; 1. 26 : ohe il numero dei primitivi ; nota 3 : Vedi
nota 1, p- 32.
Arehwum Francàcanum Historicum. — AH. VI. 81
482 IL SANTUARIO DELLA MADONNA DI MONTENERO
I.
1393, 21 gennaio. — Controversia tra i Frati del T. O. di S. Francesco
sul rettorato della chiesa di S. Maria piena di grazia.
Florensius de Saluis de Plaoentia, Can.cus pisanus, Licentiatus in
iure Canonico, Locumtenens et Vicarius Generalis Archiepiscopalis pi
sane Curie, discretis viris Fratri Bernardo de Liburna et Fratri
Granduccio de Pisis fratribus tertii Ordinis Beati Francisci
cornmorantibus nunc in Ecclesia Sancte Marie piena di gratia.
salutem in eo qui est omnium vera salus. Comparuerunt corain nobis
fratres lohannes de Parma et Benedictue de Mar fi, fratres
tertii Ordinis Beati Francisci prefati, asserentes se esse Rectores
et gubernatores prefate Ecclesie sancte Marie piena di gratia ex colla-
tione eis facta per R. p. Dorninum Archiepiscopum pisanum et quere-
lantes (?) exposuerunt, quod vos tacita veritate impetravistis a Curia
Archiepiscopali pisana benefitium Ecclesie sancte Marie prefate, et quod
vos dictum benefitium et possessionem ipsius accepistis in grave peri-
culum animarum vestrarum et dapnum non modicum prefatorum fra-
(!)
trum Johann is et Bene die ti; et petierunt a nobis eis super hii»
de oportuno remedio prouideri. Vnde nos volentes, sicut tenemur de
iure, vnicuique ministrare iustitie complementum, vos fratres Berna r-
dum et Granduccium prefatos tenore presentami requirimus et mo-
nemus vobisque nichiloininus sub pena excomunicationis precipinius et
mandamus ad petitionem prefatorum fratrum Benedicti et lohannis.
quatenus die louis proxime venturo in vesperis veniatis Pisas corani
uobis super predictis prefatis fratribus Io anni et Benedicto de
h
II.
1393, 16 aprile. — Fr. Bernardo del T. O. di S. Francesco, rettore detta
A
III.
1408, 27 novembre. — A Fr. Giuliano da Genova del T. O. di S. Fran
cescoè commessa la cura e Vammini.it razione dell'Eremitorio di
S. Maria piena di grazia.
Alamannus Dei et Apostolicae sedis gratia sancte pisane Ecclesie
Archiepiscopus, Sardinee et Corsice Prirnas et diete Sedis in eis Legatus,
dilecto nobis in Xpo Fratri luliano.... lohannis de lamia fratri
tertii Ordinis salutem et sinceram in Domino caritatem. Volentes
prouidere iudempnitati Heremi torii Sancte Marie piene gratia-
rum pisane diocesis, et de tua sufficientia et uirtute ut plurimum con-
fidentes, ex certia causis legitimis cor nostrum moueutibus, curam et
administrationem spirituali um et temporaliuni eiusdem Horatorii (sic)
tibi tenore presentium duximus comictendam ; dantes et concedentes
tibi plenam bailiam et liberam potestatem dictum Horatorium et Fra-
tres siue Heremitas degentes ibidem corrigendi, reformandi et, quoa
placuerit tibi, remouendi, licentiandi, intromictendi et acceptandi, fru-
ctusque redditus et prouentus ac obuentiones et iura quelibet ac ele-
mosinas eiusdem recipiendi, leuandi, et exigendi et de hiis disponeiidi,
prout discretioni tue uidebitur expedire. Super quibus omnibus tibi coin-
mictimus totaliter vices nostras doiiec eas ad nos duximus reuocandas,
inuocato ad hoc, si opua fuerit, auxilio bracbii secularis. contradictores
quoslibet et rebelles per ceusuram ecclesiasticam auctoritate nostra to
taliter compescendo. Presentibus dumtaxat ad nostri beiieplacitum huius-
modi daturaris (sic), cum hoc onere et conditione : uidelicet, quatenus
ad omnem nosti'am et curie nostre requisiti onem et uoluntatem tenearis
et debeas reddere et mostrare rationem et calculum de gerendis et
(!)
IV.
28 ottobre 1421. — Papa Martino V conferma l'erezione deJK Oratorio di
S. Maria piena di grazia di Montenero e la sua cessione ai Frati
della Penitenza del tertf Ordine di S. Francesco.
Martinus episcopus, seruus seruorum Dei, Dilectis filiis Ministro
et fr atri bus domus Oratorium nuncupate beate Marie piene gratie
site in territorio Liburne Planiportus, Tertii ordinis sancti Fran-
cisci de Penitentia nuncupatis, Pisane diocesis, Salutem et aposto-
licam benedictionem. lustis petentium desiderila dignum est nos facilem
prebere assensum et vota que a rationis tramite non discordant effectu
prosequente compiere. Cum itaque, sicut accepimus, quondam Sabbatinus
frater domus beate Marie prediate domum seu Oratorium predicta ca
nonice fundari, construi et editìcari pia largitione fidelium fecerit prò
Ministro et fratribus in eadem domo seu Oratorio perpetuo Domino
seruituris, eamque uobis prouida deliberatone duxerit concedendam ;
Nos uestris iustis postulationibus grato concurrentes assensu. fundatio-
nem, constructionem et concessionem predictas nec non quascumque
concessiones et donationes ei domui seu Oratorio canonice factas cnin
pertinentiis suis, sicut iuste et rationabiliter fticte sunt, uobis et per
uos ac successoribus uestris in dicto Oratorio sine domo, auctoritate
apostolica tenore presentium confirmamus et presentis scripti patrocinio
communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
confirmationis et communitionis infringere nel ei ausu temerario con
traire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omni-
potentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se nouerit
incursurum. Datum Rome apud Sanctam Mariam maiorem, x kalendas
Novembris, Pontiflcatus nosti-i anno quinto.
Archiv. del Rev.mo Capitolo della Primaziale di Pisa, Diplomatico. Per
gamena con sigillo plumbeo pendente e cordone serico del 23 ottobre 1421.
pubblicata dal prof. Pietro Vigo nel suo Montenero, Livorno 1902, pag. 461 s. e
da me qui riprodotta con quelle correzioni ohe ho dovuto farvi dopo averla
diligentemente collazionata col suo originale. Questa Bolla manca nel Bollano
francescano e nei regesti degli Annali del Wadding.
V.
1422, 30 marzo. — Ai Frati Crixtoforo da Ferrara e Stefano Fran-
cenchini da Bologna del T. O. di S. Francesco si concede che con loro
sodi pausano dimorare presso l'oratorio di S. Maria piena di grazia.
lulianus Dei et Apostolice sedis gratia sancte pisane Ecclesie Arehie-
piscopus etc. Dilectis nobis in Xpo Filiis ac Fratribus Filippo Xpofori
de Ferrara et Stefano Franceschini de Bononia pauperibus et
in vita herernitica degentibus, Salutem in Domino sempiternam. Cum
sicut accepimus, cupitis in Oraculo Ecc.c Sancte marie Piene
Gratiarum pisano vestre deuotionis intuitu vna cum sociis. quem
nel quos prò salute animarum uestrarum duxeritis de nostra licentia
aggregandos, morani trahere et Altissimo perpetuo familiari, ut exinde
possitis liberius diuinis vacare obsequiis, vobis tenore presentium in
Oraculo Sancte Marie piene gratiarum standi, morandi, licentiam tenore
presentiarum (sic) damus et plenariam concedimus potestatem, curam et
administrationen spiritualium et temporalium vobis plenarie commicten-
tes. Presentibus ad nostrum beneplacitum duraturis.
Dat. Pisis D. I. a. MCCCCXXIII, Indictione xv, die xxx Martii.
~>.
VI.
1438, — Fr. Andrea da Anconn del T. O. di S.
4 ottobre. Francesco
è in rettore dell' Oratorio di S. Maria piena di
confermato grazia.
lulianus Dei et Apostolice sedia gratia sancte pisane Ece." Ar-
chiepiscopus, Sardinee et Corsice Primas et diete sedis in eis Lega-
tus, dilecto nobis in Xpo'Fratri Andree de Ancona heremiticam
vitam ducenti salutem et sinceram in Domino caritatem. Cum tu sicut
tue deuotionis intuitu ac uoti per te emissi in Oraculo sancte Ma
rie piene gratiarum moram trahere, Altissimo perpetuum famula-
tum desideres. uitamque heremiticam ad servitium Dei omnipotentis
(!)
(!)
(!)
VII.
1439, 10 febbraio. — Fr. Pierino Bacc.iamei da S. Domano Ministro del
T. O. di S. Francesco eletto rettoredella eh iena di S. Maria piena
è
di grazia.
CoUatio Oraculi xanctf Marie piena di gratia.
Cinus de Lambardis canonicus pisanus, Reverendi in Xpo Patris et
Dni Dni luliani Dei et Apostolice sedis gratia sancte pisane Ecclesie
archiepiscopi, Sardinee et Corsice primatis et diete Sedis in eis Legati,
in spiritualibus Vicarius generalis Dilecto nobis in Xpo Fratri Ferino
Bacciamei de sancto Domnino Ordinis (sic) tertii Ordiriis Beati
Francisci, ministro dicti Ordinis, salutem in Domino. Morum honestas,
fidei puritas aliaque laudabilia uirtutum merita, quibus personam tuam
nouimus insignitam, merito nos inducunt, ut tibi reddamur ad gra-
tiam liberales. Cum itaque, sicut accepimus, Ecclesia siue oracu-
lum sancte Marie pisane diocesis vacet ad presens per mortem fra
tria Andree tertii ordinis Beati Francisci, ultimi Kectoris diete
Ecclesie siue oraculi, ad collationem Dni pisani Archiepiscopi spectans
pieno iure, nolentes quod dicto Ecclesia siue oraculum propter vacatio-
nem diutinam in spiritualibus aliquam substineat lesionem, cupientes
486 IL SANTUARIO DELLA MADONNA DI MONTENERO.
(!)
omnium temporalium diete Ecclesie siue oracnli plenarie comictendo.
De quibus omnibus te per nostri anuli traditionem presentialiter et
corporaliter inuestimus, comictentes cuicumque sacerdoti ciuitatis et
diocesis pisane, quem duxeris eligendum, quatenus personaliter accedens
ad dictam Ecclesiam seu oraculum te in corporalem possessionem diete
Ecclesie siue oraculi iuriumque et pertinentiarum ipsins auctoritat* no
stra mictat pariter et inducat in forma Ecclesie consueta. Tu uero delato
tibi iuramento a nobis, et per te corporaliter prestito in manibus nostris
tangendo corporaliter scripturas esse fidelis et obediens Domino
pi
sano Archiepiscopo, bona, iura et honores diete Ecclesie siue oratali
manutenere, conseruare et augere prò posse et de hiis nil vendere nel
;
alienare sine expressa licentia dni pisani archiepiscopi, et omnia Tacere,
ad que de iure teneris, mandantes tibi Karolo notario suprascripto etc.
Actum Pisis in suprascripta Curia, presentibus venerabili viro Dno
Talano lohannis Canonico Pisano et presbitero Augustino Guilliermi (sic)
Chiccoli de Lanfrancis cappellano Ecclesie pisane, testibus ad hec voeatis,
babitis et rogatis D. a. MCCCCXXXVIIII, Indictione secunda, die decima
I.
mensis Februarii.
Archiv. Cur. Archiep. Pisar. — Acta Beneficialia (N. 8.) ab an. 1435 mi
an. 1461, o. 70.
Vili.
1489, 13 febbraio. — II sopralletto Fr. Pierino Bacciamei
intimato quale rettore ai dipendenti della chifxa.
è
IX.
1489, 17 e 19 luglio. — Si concede il rettorato della Chiesa
a D. Domenico del fu Piero.
Collatio oraculi nancte marie piene gratiarum.
Cinus de Lambardia Canonieus Pisanus, Reverendissimi in Xpo Patria
et Dni Dni luliani Dei et Apostolice sedis gratia sancte Pisane Ecclesie
Archiepiscopi, Sardinee et Corsice Primatis et diete sedis in eis Legati, in
spiritualibus Vicarius generalis, Venerabili viro Dompno Dominico con-
dam Pieri salutem in Domino et sincere dilectionis affectum. Morum
grauitas, sincere fidei puritas ac tuarum virtù tum merita, quibus per-
sonam tuam cognoscimus redimitam, merito nos inducunt, ut personam
inani donis, fauoribus prosequentes reddamur ad gratiam liberales. Cum
itaque oraculum sancte Marie piene gratiarum, ad presenta-
tionem, collationem, prouisionem dicti pisani archiepiscopi pertinens
inmediate, vacauerit et uacet ad presens, nullus de ilio disponere potuerit
ac possit hac vice quomodocumque uacet aut vacare noscatur; et cuius
prouisio, collatio siue alia dispositio spectat et pertinet ad R. in Xpo
patrem et D. D. lulianum Archiepiscopum eiusque curiam pieno iure,
Nos volentes tibi gratiam facere specialem tibi dictum oraculum cum
omnibus iuribus et pertinentiis suis auctoritate ordinaria conferimus,
tibi etiam de ilio prouidentes, curam et administrationem spiritualium
et temporalium omnium nec non oblationum dicti oraculi plenarie co-
mictendo : de quibus omnibus te per nostri anuli traditionem et de-
sponsationem presentialicer et corporaliter inuestimus, coinmictentes
insuper Ven. uiro Dno lohanni plebano Plebis de Liburne presenti, qua-
tinus corporaliter adcedat ad dictum oraculum, dictumque dompiium
Dominicum in oorporalem possessiouem et tenutam iuriumque et perti-
nentiarum dicti oraculi immictat pariter et inducat, curam et administra
tionem bonorum spiritnalium et temporalium sibi plenarie commictendo;
ordinantes prò dicto oraculo sancte Marie piene gratiarum, ut incommoda
queque cessent, quod Plebanus Liburni teneat vuam clauem de capsa
oblationum fiendarum ad dictum oraculum, et aliam teneat prefatus
dompnus Dominicus rector et gubernator dicti oraculi; et quod faciat
rationem de oblationibus omnibus proueniendis ad dictum oraculum,
et faciat inuentarium de bonis mobilibus et immobilibus dicti oraculi,
et illud portet Curie dicti pisani Archiepiscopi in mensem. Tu igitur
curam dicti oraculi et oblationum tibi commissarum tam uigilanter
actendas, quod exinde diuinam gratiam valeas promereri et a nobis ve-
nias merito commendandus.
Qui quidem Dompnus Dominicus constitutus corani suprascripto
D. vicario iurauit ad sancta Dei Euaugelia, corporaliter tactis scripturis,
super animam suam esse fidelis et obediens prefato D. Archiepiscopo, iura,
bona et honores dicti oraculi manutenere, augere et conservare; et de
bis nil uendere uel alienare sine expressa lieentia Dni pisani Archiepi
scopi, mandantes mihi Tomaso notario, ut de predictis publicum conficeres
instrumentum sigilli eius Archiepiscopalis Curie appensione munitum.
Actum Pisis in Archiepiscopali pisana Curia presentibus ser Carolo
olim Henrigi de Ve^-hiano et D. 'Palano lohannis testibus ad predicta
vocatis et rogatis D. I. a. MCCCCXXXX, indictione secuuda, die xvn lulii.
Ven. uir D. lohannes Plebanus Liburni adcedens corporaliter ad
suprascriptuni oraculum dictumque Doinpnum Dominicum auctoritate
sibi commissa a suprascripto Dno vicario, in corporalem possessionem
488 IL SANTUARIO DELLA MADONNA DI MONTENERO
(!)
Die uero xviiij Iulii.
Archiv. Cur. Arohiep. Pisar. — Acta Beneficialia (№ B) ab an. 1435 ad
an. 1461, с. 92 v s.
X.
1441, 25 26 setiembre. — II Santuario paitsa ai Gesuati.
e
Concessio sánete Marie plene gratia Inyhetniatix.
lulianus Dei et apostolice sedis gratia sánete pisane Ecclesie Ar-
chiepiscopus, Sardinee et Corsiee primas et dicte sedis in eis Legatus.
Dilecto nobis in Xpo Fratri Paulo Tomasi de Dalmatia, priori oraculi
sánete Marie de La Sambuca recipient! pro Congregatione pauperum
yhesu xpi uulgariter liiyhesuati nuncupatorum ubilibet constitutorum
salutem in Domino. Indubitate fidei puritas, moruui honestas, aliaque
laudabilia uirtutum mérita, quibus largieute Domino personas antedictas
nouimus insignitas, mérito nos inducunt, ut dignis fauoribus reddamur
ad gratiam liberales. Cum itaque, sicut nobis constat, Ecclesia siue ora-
culum Sánete AJarie plene gratie nostre diócesis ad presens uacet, quo-
modocumque uacet aut uacare noscatur, aduertentes quod dicta Ecclesia
siue oraculum certo tempere citra per eos qui in dicto Loco positi
a
;
rantes dictam ecclesiain siue oraculum per dictofi paitperes tarn presentes
quam futuros in dicta sotietate ùiyhcmintonnn tainquai» per viros honestos
et laudabiliter uiuentes (1) per uos tamquam viros honestos et laudabili-
ter uiuentes bene régi et féliciter gubernari, ad laudem et reueren-
tiam omnipotentis dei et Beate Marie semper Virginie inatris eins,
sub cuius uocabulo dicta ecclesia sine oraculum est ordinatum, et to-
tius celestis curie, dictam Ecclesiam siue oraculum sánete Marie plene
gratie ad nostrarn collationem, prouisionem et dispos itionem spectantem
et pertinentem pleno iure, cum omnibus iuribus et pertinentiis suis pre-
fate uestre congregationi et sotietati pauperum iam dictorum seu uobis
ipsiit pauperibux tarn presentibus quam futuris omni modo, iure, via et
forma, quibus possumus, in perpetuum inreuocabiliter coiiferinms et de
eisdem illis etiam prouidimus (sie), curam et administrationem diele Ec-
cltxie nine oraculi in spiritualibus et temporalibus illius vobis plenarie com-
mittendo; et te Paulum Tomasii de Dalmatia vnurn ex dictis pauperibus
ac pro nunc gubernatorem pro dicta sotietate Ecclesie et Loci Sánete
Marie de Sambuca dicte Diócesis recipientem pro ipsa sotietate paupe
rum yhexn xpi iam dictorum, aliax inylivxuatoruin uulgariter nuncu-
patoruni, in perpetuum per nostri anuli traditiouem presentialiter et
corporal/ter inuestimus. committentes cuique sacerdoti ciuitatis et dió
cesis nostre pisane, quem duxeris eligeudum, quatenus personaliter ac-
cedens ad dictam ecclesiam siue oraculum, te recipientem. ut supra, ill
XI.
1441, 17 novembre. — Conferma del precedente documento.
tribus et personis factam tara per olim reuerendos in Xpo patres et Duo*
Dnoa Archiepiseopos pisane Ecclesie predecessores nostros, quam etiam
per nos, cognoscentes oraculum predictum Sancte Marie piene gratia-
rum largitionibus et fidelium elemosinis in deuotionem creuisse et a
decem annis citra, malitiis temporum obstantibus et patria malornm
hominum piena, per malos et inquietos homines sub habitu tertii ordinis
male et pessime fuerit tractatum et gubernatum, oblationes et obuen-
tionea in vsus malos conuertendo, in tantum quod paulatim deuotio
fere diminuta est et frigescit ; Nos uolentes diuinum cultum, quantum
cum Deo possumus, augere et obuiare scandalis et periculis dicti Loci
et oratorii, et de gubernatoribus ydoneis salubriter prouidere maxime
per personas honestas virtuose et sancte vite et fame laudabilis, ad
dictos Inyhesuatos et ipsorum congregationem direximus oculos nostre
mentis, sperantes dictum oraculum Sancte Marie piene gratiarum per
eosdem bene regi et honeste gubernari ad perpetuam commendationem
et famam dicti oraculi. Curn autem hodie nobis constet dictum oraculum
sancte Marie uacare seu uacavisse per mortem honesti viri dompni
Dominici condam Petri Monaci Vallisumbrose, rectoris ultimi et guber-
natoris diete Ecclesie, cuius reformatio, prouisio et deputatio ad nos
spectat, si quando vacare contingit, et pertinet pieno iure, Vobis fratri
Paulo predicto, gubernatori Ecclesie Sancte Marie de Sambuca, et loti
congregationi pauperum inyhesuatorum ubilibet constitutorum nec non
Fratribus omnibus inyhesuatis presentibus et futuris in perpetuimi, Ec-
clesiam Sancte Marie siue oraculum predictum piene gratiarnm pisane
diocesis vacantem conferimus cum omnibus iuribus et pertinentiis suis
libi recipienti vice et nomine omnium predictorum, de ilio prouidentes;
nec non fratres predictos inyhesuatos in dieta ecclesia et oratorio per
petuo» Vicarios facimus, constituimus et solempniter ordinamus et de-
putnmus ac prefigimus ad eandem curam et administrationem bouorum
tam spiritualium quam temporalium et quarumcumque oblationum et
obuentionum ad dictam ecclesiam siue oraculum provenientium plenarie
commictendo. Committentes insuper cuique sacerdoti, quem duxeritis
eligendum, quatenus corporaliter accedat ad dictam ecclesiam siue ora
culum, dictumque fratrem Paulum prò se et vice omnium predictorum
recipientem in corporalem possessionem et tenutam dicti oraculi siue
ecclesie iuriumque et pertinentiarum predictorum inducat pariter et
immictat in forma ecclesie consueta. Tu nero, frater Paule. prò te
tuisque successoribus ac fratribus presentibus et futuris inyhesuatis
promittis quod eris et erunt fideles et obedientes Domino Archiepiscopo
et suis successoribus canonice intrantibus, bona ecclesie manutenebitis
et conseruabitis et augebitis prò posse, et alia omnia et singula facietis
que facere tenemini et debetis. In quorum omnium testiinonium presentes
litteras Heri fecimus per ser Guillielmum ser lacobi notarium nostrum.
et sigilli nostri pontifìcalis iuximus appensionis munimine roborari.
(!)
PHILIPPE LE BEL
(1) Voyez : Le culle ile S. Gautier. Ardi. Frane. Hùt. 1912, t. V, p. 294 et p. 3t>8.
(2) Les Archioe» Historiques du Poitou, Poitiers, X, 1881, p. 62 donnent
eette bulle, mais eomme étant publiée par Nicolas IIIen 1278 (vieux style).
— En 1294 l'auditeur et le juge de la Cattedrale et de
(8) Voyez p. 498.
l'évéque de Poitiers menace d'excommunication ce mauvais clerc. Arch. Hi»t.
Poit., t. X, p. 75. Le Cardinal et futur Pape, Benoit Cajétan, accommode en
1290 les différends de Philippe le Bel avec Gautier; ce ne fut donc pas un
personnage inoonnu que Boniface rappela au devoir en 1297. Geoffroy, cet
instrument de la cour royale, s'était fait expulser de Tours et d'Anjou mais
devenait, en Poitou, le conseiller et l'intrument du Sénéchal. Ce personnage
mériterait une étude, elle jetterait certes quelque lumière sur la politique que
servait ce clerc.
(4) Langlois, fiégùtre» de Nicola» IV, Paris, 1893. 1. 1, n°. 709 p. 147. Voyez .
ausai une autre lettre du 13 avril. Baronii Annales ad An. 1285) n. 41.
492 FR. GAUTIER DE BRUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL.
A
Le document n. I, du 22 mai 1289, est conserve dans le manuscrii
latin 17041 de la collection Gaisnières a la Bibliothèque Nationale de Paria,
pag. 201-208. Selon tonte apparence cette copie est la reproduction de
celle que conservaient anciennement les Archives de l'Evéché de Poitiers.
au moine a en croire la mention du « Grand-Gautier » : t Ix ARCUA
SIGXATA PER N SU NT LITTBKE (JL'E SEQCUNTUH.... Rem llllO vidÙXf .VM/XT
gravaminibus ìfitis contra dominum Episcopiim Pictavensem (5)». Si no-
tre supposition est fondée, le second des vidisite serait les récriminations
présentées par Gautier en 1281.
I.
In nomine Domini, amen. Anno Eiusdem 1289, XXII die mensis, maii
indiftìone II, pontificatili* Domini Nicolai pape IV, anno 2.
Pateat universi^ per hoc presenti, publicum instrumentum, quod in mei
notarli et testiiim subscriptorum presfnda,personaliter constitutus magister
lohannes de Brugis, canonica^ sendaris ecclesie B. RadeyundLt Pictaven-
xis, vice et nomine Rdi P. Fratria Galteri, Episcopi Pictavensis, exhibuit
et presentava excettentixsimo Domino Domino Philippo. Dei grada Regi
Francorum semper illustri, quondam litteras vero sigillo ij^iuji Domini
Episcopi sigittatas, non abolita.*, non cancellata,*, non viciataa, non abra-
sas, nec in aliqua sui parte corruptas, xed omni suspicione et vicio ca-
rentes quorum tenor sequitur in hec verba :
1. Excellentissimo Domino, Domino Philippo, Dei grada Regi Fran
corum semper illustri, frater Galterus, eadem permissione Pictavensis
Episcopus, salutem in Eo per quent reges regnant et prindpes dominan-
tur. — Iniurie et gravamina michi et Ecclesie Pictavensi et hominibus
Ecclesie, derida et religiosis, de mandato centro, ut asserunt, allocati vestrì
qui <:a intulerunt, sunt hec, que ad prenens, que inferiun annotantur.
2. Imprimis gravatus sum et Ecclesia Pictavensis super eo, quod
eum Gaufridus de Valee, clericux, falso denundasset vobift et vestro
concilio: me denegasse facere albi iustitiain super eo quod idem Gattfridus
alias me requisiverat, ut dicebat, quod eum reciperem in fide et homagio
494 FR. GAUTIER DE BRUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL.
[p.
proventus et exitus dictorum castri el castellante cum 2O2] adiutorio
servientum vestrorum predictorum, predicto SenescaUo mandante, habuH
et recepii, occasione predicta, et adhuc habet ad ^!alol•em. 1000 librantm in
grave dampnum mei et Ecclesie Pictavensis.
4. Item gravatus sum super eo, quod cum idem Gaufridum, aucto-
ritate vestra et adiutorio servientum vestrorum predictorum, se in castro
et castellania de Englia predictis intrusisset, non dubitami invadere que
nec petere debuisnet: mobilia mea et Ecclesie mee Pict. ibidem a me xfii
servientibus meis, nostro nomine, reposita diu ante spoliationem et occv-
pationem predictas in biado xcilicet, siligine, balargiis (2), frumento, avena
:
En jiiin 1288, Pierre Bouclie apparali pour la lerò fois comine sénéchal dn
Poitou. Swiéié iles Statistique» dr.s Deux-Sri-res, 2« sèrie, t. XIII, p. 115. n° CVII.
(•i) Bailhargia Baillart, une espèce d'orge. Du Cange, Paris. 1&>X
le
:
FK. GAUTIER DE BRUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE DEL. 495
il) Gautier semble ici avoir pris & son sei-vice un parent. Est-ce pour
frapper plus sensiblement l'évfque qu'on fut si cruel a l'égard de Gautier
Chapero? et qu'on le tint emprisonné un année environ?
(2i Murtrerius: meurtrier. l)u
496 FR. GAUTIER DE BRDGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL.
vitatis et diocesis Pici, libere ius suum, qui voluerit. prosequatur etiam
super hiis super quibus alias, tam de ture quam de conjiuetudine acthemis
obsercata pacifice et obtenta, iudices ecclesiastici cognoscunt et cognoscere
conxuerunt in contemptum iurisdictionis mee et predictorum iudicum et
ecclesiastice libertatis.
14. Item cum Domino Philippo, patre vostro eunte in Arragoniam,
mutuo tradiderim mille ducentas libra» Turon. (1). michi vel mandato meo
Pictavis solvendas infra octabas Puriftcationis B. M. Virginis, que futi
anno Domini 1286 [nouv. st.], quod per litteras eius apertas, quas adhuc
habeo, patet, et cum non habuissem dicto termino, postmodum mandaverìtìs
Senesi-atto Pici., quod salverei infra festum B. Marie Magdalene, quod
fitit anno [206] domini 1287, et predictit-s SenescaUus mandatum vestrum
predictum non compienti, et iterato mandat-eritis thesaurarìo cestro Templi
per litteras vestras apertas, ut eas solKere michi vel mandato meo, infra
festitm Naticitatis Domini, quod fuit anno domini J28S, et adhuc nichil
eorum sit factum et plures expensax fecerim et dampna su-stinuerim ad
cos veniendo et mittendo prò premùtsis michi persolvendis.
15. Iterum ex habundanti supplico, ut de premixsis michi satisfa-
ciati.'s; indigeo omni predicta pecunia, nipote, per vos et vestros tempo-
ralibus spoliatus, et quia plures expensas feci ; ad vos et ad magistros
curie vestre mittendo pluries ac etiam veniendo.
16. Item cum castrimi et castellati iam de Sivraio (2} ab antiquo fuerit
et sit adhuc de feudo et homagio Episcopi et Ecclesie Pict. et nostro, per
quem modum ad manum vestram perveìiit, ita quod vos debetis michi
facere, si relletis, fldelitatem et homagium et doveria, ratione castri et
castellani^ predicte, et vos promisistis michi per litteras vestras apr.rtas,
datas die sabbato post Assumptionem B. M. V., quod fuit anno Domini
1280, ut traderem hominem, infra annum, qui loco ventri michi faceret
fidelitatevi et homagium et deverìa, ratione feudi supradicti, et, nichil de
premissis fecistis.... licet tempus sit elapsum. Iterum vos requiro, ut quod
debetùt et michi facere promisiatis, opere compleatis, et attendatis quod se-
cundum consuetudinem terre debuissem habiiisse fructus et proveiitus
dicti castri et castellante perceptos a tempore quod non fuit michi fac
tum homagium supradictum et etiam attendatis, quod expensas plures
l'I) Simon de Beaulieu précha « de cruce Aragonie > dans sa tournée pas
torale tle l'284 a Poitiers, a Saintes Hardouinus, Concilia, Vili, 971, C;
975, C ; 985, a.
(2) A propos de ce chàteau et de sa chatellenie le roi a toujours fait de
belles promesses. Gomme le remarque Langlois, elles lui' coùtaient fort peu. —
Voyez Archivet Hi»t. Poitou, t. X, 72 et 7i».
Archivum Franciscanum Historicum. — Au. VI. 32
498 FR. GAUTIER DE HRUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL.
fi) « Contraplegiare vero reum dicebant, cum dato sufficienti plejpo, rem
possessam pontra auctorem sibi in iudicio asscrore contentebat ». D* Oamff.
(2) Allusion au diplóme, donne en 1187, par Louis lo Jeune et vidimé, en
l'AH, (>ar PhilipjK! le Ilardi. Manuwriti <ìe D. Futitrnean, Poitiere,tome 3, p. 27ó
et ìftk"). Voyez aussi: An-liires Historinur* de la Giruinle, Bordeaux lf**t. t. 23. p. 3-H.
FR. GAUTIER DE BRUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL. 499
IL
GRAVAMINA. — Iste sunt rationes super omnibus Inconvenientibus
que committuntur et hactenus commissa sunt per .... Episcopum
Pictaviensem et Carnotensem et per Clerum Francie centra Re-
gem scilicet Philippum Pulchrum.
[et
responsi (3)] sufflcere non debere.... Precipue ut cantra al/ani partem, in-
auditam, debeamun nostro.? processus et se.ntentias subito revocare, MC
est de rescripto apostolico talis cantra iusticiam interpretacio facienda.
[Dfciiit ergo primo alitar nostram negligenciain apparere, qiiam non
in
casti temporali? iurisdictionis inimici nostri xubiri potestati et precipue
cum generai/ter architpiscopi, episcopi, abbates, priore.1 et barone* nostri
Regni signatan de iust/tia temporali largitateli sunt a nobift anlecexsoribii*
consecnti, et si j>er nostras gentes eis aliquid detrahatur, sua nobis ob-
stendant privitegia, non autem quernnt ea Eome vel in Ytalia demon-
strare. Que astemia eis integre observantiir, et hoc per tanta tempora est
servatimi, qnod de contrario memoriam non existit, nec per hoc solimi se-
cundum Innocencium quod ostendit privilegium per quod non debet subesse
se ttubicere 'videtur, cum extra ludi-cium videatur — Qua ergo ture
fieri
]
cogit nos Romana Ecclesia de talium episcopi Pictavensis et Carnotensium
prii-ilegiìx divinare.
3. Vel quo iui-f, prò eorum siinplici narracwne tanta cantra nos
fi
nostros est habita presumptio, id simun ipsius nostri adversarii arbitrio,
iiirisdict/oni submissi, et culjxibiles reputati, et nostri* privilegiis sic If-
viter spallati, prò co quod noliimus nostras quas iustfts credimus sen-
tencias subito revocare, ac si a pueris et ebriis Inte esscntt Apponit enim
Romana Ecclesia prò quibitscitmque rusticis clatisulam: si est ita; ned
prò corona Francie est obmissa, nec exciutatio expectata, nec oblacio <ìe
videndis [eciam extra iudicium] per nos privilegio et rationibus efrixcopi
Pictarf'iisis per ipsum epixcopum acceptata nec prodest quoti tacite
intelliijitur, si preces vt ritate nitantur, cum datus sit inimicus, noster
index, epixcopm PMai-enxis. Nani cum ditobus episcopio dilectis et fidf-
libi/s nostri» mandatimi esset, ut ipsi [pi-imo] nos monerent et reqiiirerent
super ixtis, quibits episcopio non suspectit, poteramus dicere nostram «P-
cusationem et volli ntatein summo l'ontifici referendarii. Dieta» Pictawnsù
episcopus hoc obmittens, ad interdictum ponendum prortipit (4); vanam
gloriam querens et veritatem spernen.i, ut diceret n//</w,v et clenis: Ecce
excellentem Ecclesie defensorem. De quo non solimi verecondia yrarit
Corone Francie est ittata, immo ultra septem milUa librarum tti-nmfnsàtm
(1)
de Poitiers, du 22 mai 1289, presente Bourges, ou des plaintes ant-érieui*-
a
a
..}.
4. Et adhuc, quod gravàtsimum reputami!,?, per ipsas litteras ex eo
nostri nominis et Corone vilitatem et ignmniniam audirimus augmenta-
tam, quod cum, ftubiectits nostri* et vassalli* parta non fecit, ita cidelicet,
quod sicut eis ita et nobis concessa privilegia et antecessoribus nostri»,
per graciam talium litterarum factam episcopo l'ictavensi perderent vires
sua* quoad sentendam interdicti <.licet cappella noxtra nobis et consorti
nostre fuerit enervata).
r
(1) Ici les légistes tentent de justifier les séquestrations des biens ecclé
siastiques. On sait s'ils usaient de ces moyens de persuasion.
('2) Grautier lui-mOme dit qu'il empêchait lea appels au siège de Bordeaux :
Boauchet-Filleau, Pouillé du Diocèse de Poitiers, Poitiers 1868, p. 138. — II
s'agit ici probablement du démêlé de Gautier avec Henri archev. de Bordeaux,
vers 1284, au sujet de l'église de Maulay. ibid.. p. 306.
FR. GAUTIER DE BRUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL. 503
talea littera* concedendo prelatis nullam centra exemptos, eis, tributi potes-
tatem, curri pocius recornmittere quam committere videatur. — Si igitur
stilli* ialiti non solum prò aliis regibux, imrno edam prò vassalli* nobili-
bus aliorum regimi et nostri* alias taliter observatur, et prò nobis totaliter
est fìtiblatux, restai quod vilius tractatur Corona Francie quam vassalli...
12. Item si ad midam nostri adversarii narradonem sumus nostro-
rum privilegiorum gracia spoliati... Item si status nostri regni et Co
rone Frantine per casum (temporali.? iurisdictionisy de quo conqueritur,
est commiasua arbitrio nostri adversarii, epiacojii Pictavensis, vix ali-
quia zelanti et diligerla honorem nostre Corone, jxtcienti animo, tantarn
vilificationem poterli svbstinere... — Nani dieta* episcopus, videnx quod
contro nos Romana Ecclesia sibi favet, ad tantam. vermi* nos igiiomi-
niam iam prorumpit, ut nobis suas scripserit litteras quas recepimus,
dicens: Quod non sumus digni vocari nomine Christiano; licei l'etrus
apoatohui non fuerit contentus dicere: omnes honorate, ned subiunxit spe-
cialem post clausulam generalem: regem honorificate (1), quamvis dictio:
omnes, ceteros comprehemlere videretur. Et notandum,quod dixit: hono
rificate, sed primo dixit de aliis simplidter: honorate... — Nos autem tam
per nastrarti Matrem liomanam Ecclesiam quam per ipsurn adversariiim
nostnim estimati sumux minori quam ceteri nobilex et vassalli debere ho-
noris prerogativa gaudere. Sed hec non est Apostoli sentendo, nec rolli ntaa...
13. Et ideo credendo . est illorum sapientum forsitan o]>pinio(nern)
esse vera(m), qui dicunt tales litteras non esse presume udii m de conscien-
cia sanctiasimi patria vostri mimmi Pontificia emanasse, et sic eas de
bere, utpote, cantra stilimi soliturn optentas, subreptirias indica ri. Sed
tale iudicium non pronunciabit ille, qui per eas se dicit, quod supra nos
et contro nos factus est iudex noster... Est ergo expectanduin , quod ab ipsa
nostra Matre, forte, per ipaum deccpta tantuin inconcenien* rorrigatur...
14. Sed dicet aliqitis: Videtur Kex Francie ignorare summum POH-
tificem habere plenitudinem potestatis, et quod non aliter cum regibus
quam cum aliis sit agendum, cum ajniil entri non debeat esse accepcio
personarum... — Qua enini ratione dicit et Hex Francie: Cur ita faci*,
cum ei sit prò ratione noluntas?... Ad hec omnia respondemu*: Quod
talis ignorando nos non ffiiet. Sed ex eo movemur et moti .tumuli, quod
digna vox est in molestate regnanti*, ut licef xtutiiti* honiinurn sit solit
iti.?- tarnen equalitatem inter christianos, iusticiam et equilatera secundum
condicionem hominum et temporum debeat observare, precipue secundum
antecessorum suorum vestigio et sue Curie stilum solitum, ex quibu* pro-
batur, que differendo personarum, quia modus, que forma in talibu* et
considerano sit habenda....
15. Nec mirum, nam et ipsa Mater nostra, non ex iactancia sed ex
iusticia mota, asseruit et stata it silos Legato» de latere missos maioris ho-
norìa debere prerogativa gaudere, et eo ipso malori per fruì jiotestate. Qrwd
enirn dietimi est: Qui maior est vestrum fiat sicut minister vester (2), in-
telligimun, quoti humilitafem menti* non debet escludere aliquis magistra-
tuji, sed circa iudicia tradi/um est iure communi, quod se contempni non
paciatiir, quia propter mnlic.iam plebis alia humilitaa non recte residet
in regentibus regna mundi, et tamen hoc totum cedit ad laudeni Dei et
iuxticie complementum. — Hec enirn rado novit ipsa m Matrem, ut inter
sua statuto non obrnitferet, quin titulus de maioritate. et obbedicnda seri-
beretur. Et hoc in iid)ro et in nigro subiungen*, sit fionoris ista distinctio...
16. Nec Ulani (stimmi Ponti ficis patria nostri) opposicionent dimii-
timus indiscussam, qua nobis opponitur: quod nos nostrorum antecesso-
rum mores non sequimur, qui se erga Ecdesiam gallicanam pacienter
sine tali discrìmine et humiliter habuentnt, quia quod iura nostri regni
unquam fuerint tam gravi percussione percussa, tam gravi vulnere vulne
rata, quod nostre sottende late in casibus iurisdictionem contingentibus
temporalem, per aliquem alium retractentur, quam per nos ipsos quociens
aliquùl opponitur, rei nobis porìgitur iusta supplicatfo (1), cantra eax
numquam extat memoria alicuius. Sed nec illam aliquorum oppositionem
relinquimus insolutam: Quod ipxa Mater nostra in muttis dispensacionibiiis
et graciis extitit nobis larga, et ideo non sic ardenti querimonia, sed tem
perata et compensativa convenit nobis ufi.
17. Fatemur enim: Nos, et antecessores nostros, et natos de domo
nostra donaoiones regnorum, largiciones decimarum et gracias dispen-
sacionuni multiplices habuisse, et de hi/3 sibi ad derocionem inclinamus
mentem et animum usque ad pedtim obsctda beatorum... Sed tamen circa
ista debet recognoscere ipsa Mater, quod inter causani impulsivam et fina-
lem est differendo prenotando, et quod causa finalis talium largitatum
fuit defensio l/bertatis ipsius Matris et catholice Fidei, quam tenemu.t et
predicai ipsa Mater...
18. Non enim sumus tanta paupertate gravati, quod prò regni» ac-
quirendi.t et decimiti optinendis, si dieta causa finalis cessaret, Telleraus
tantem in christianis effusionem sanguinis consentire, et nostronim ba-
ronum patrimonio exinanire, et gravissimi* obligacicmibus obligari, et
subici voragini usurarum, et tantis variis et diversi» pericul/s expontrt
nos et nostros. FA ideo in persona episcopi et Ecclesie Picfa?fnxis xii'f
Carnotensis talem compensacionem ex hoc causa nunqttam debemm nec
pò/munitili acceptare...
(1) Langlois répond a cette assertion. Lavisse Hi»t. rie Fr., t. Ili, p. 240BS.
FR. GAUTIER DE BEUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL. 505
(1) lei le copiate avait écrit: causa prompta, mais la '2C main l'effa?a et
remit le mot plus bas.
506 FR. GAUTIER DE BRUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL.
(1) Les lettres ont été grattées ; le C bieu qirenorassé se laisse enoore «n-
trevoir. (2) Math. XXII, 21. Mare.
XII, 17. Lue. XX, 25. (8) Math. HI, 18.
FR. GADTIER DB BHUGES O. F. M. ET PHILIPPE LE BEL. 513
* •
Celum et terra transibunt, sed hoc non poterti preterire. Et tamen iura
scripta, et Evangelistarum et Apostolorum tradidones nobis et Corone
nostre apud prelatoti nostros et clerico,? nihil prosunt...
5. Et per talium abusorum defensionem et huiusmodi pessime de-
fensionis exemplo, iam fere tercia pars hominum nostri regni ad tam
falsi presidii subsidium est conversa; ut fabri, pelliparii, tabernarii, sar-
tores, draparii et usurarii publici per dampnatam assumpdonem huius
modi corone gaudeant privilegio clericali ; quantuncumque clamet et de-
ploret sua incommoda, nostèr fiscus... — Sicque continua rapina et ava-
rìcia prioamur ex nostra mansuetudine et paciencia iuribus et personis....
— Et in tantum hec abusio, <w his et ali in casibus non
facile nume-
randisy crevit et cotidie crexcit. Quod nisi, brevi tempore, nostro regno ce-
leri remedio succurratur, erit ill« princeps rex scacorum, qui pre aliis
consuevit catholice fidei et defensionis sancte Matris Ecclesie brachium
solidum reputari...
6. Fatemur tamen, quod a quadam nota culpe nos non possumus
excusare l'Uà videlicet, quia non est alia rado, quare in nostro regno et
non in aliis talia pocius committuntur, nisi quia sub nostra et nostro-
rttm baronum securiori protectione consistimi. Et nostra iura per tales
perdere cum paciencia substinemus... Et sic ex tali protectione et pa
ciencia culpe participium contrahimus cum eisdem, qui vitam inhonestam
talUer ducunt cantra canonicas sanctiones se turpibus questibus involven-
tes.... et cum ittis, qui per falsitatem et abusionem huiusmodi Deum et
nos decipiunt, sacra, prout premittitur, misterici dcridentes....
7. A quibus dampnatis participiix in fiiturum precavere proponimus,
secundum Deum et iusticiam de concilio sapientum, qtwd aliter per nos
facere non possumus, nisi itta que a nobis procedit causa de medio au-
feratur... Id est ut in regno nostro sub sua fortuna vieant de nostra vel
nostrorum baronum, dum talia egeant defensione sive protectione nullate-
nus confidentes... Speramus enim quod per hanc neutroni Deo gratiam
profisionem Ecclesia et princeps accipient que sua sunt, si quisque eorum
tali irregidaritate vivendi dimissa, ad rectam rivendi secundum statum
suum regulam revertatur...
8. Illud autem nmi duximus obmittendum, quod in aliqua parte
nostri regni prelati aliquam certam partem sibi vendicant de bonis eorum
qui deces.ierint intestati. Quam extorsionem trahere nitiintur ad heredita-
tes pupUlorum, non sitie magna cupiditate, cum itti de tali improvisione
redarguì non possint, qui nuìlum facere potuerunt testamentum...
9. Nec hiis omnibus contenti, nobis circa omnia iuta subtrahunt quan-
tum possunt consilia sapientum, inferente^ contra omnes, qui audacter et
intepide prò nostrontm iurium defensione loquantur edam corani Papa,
nedum in nostro regno, quod suiìt peraecutores ecclesiastice libertatis.... —
Et per hoc prelati et clerici de nostro constilo txixtcntes, vix ausi sunt
prò nobis loqui, et si interdum loquantur, aut in illorum adversariorum
nostrorum absencia loquuntur, quasi in secreto, aut coram eis ita tepide
f
et remisse, quod suum bonum conceptum dìnudiant, de elisioni nostre par
tem incongruam tribuendo... — Timent enim ne, ad Romanam Ecclesiam
ac viros venerabiles Cardinales, in ipsis ecclesiis beneficia optiitentes, ru-
mores referantur quod sint, ut predidtur, persecutores ecclesiastice liber-
tatis. Sic undique vilificati, et consti iariox habere libere non possumus
contra eos, et tamen contra nos ipsi libere habtnt, et non solum ipsi, immo
directe contra nos in regno nostro iudei et vetule et burgenses... — Et ideo,
DOCUMENTA INEDITA
AD HiSTORIAM FRATICELLORUM
SPECTANTIA
(Continuatio) (a).
fa) Ci. AFH III, 253-279; 505-329; 680-699; IV. 3-23: 688-712; V, 74-84; VI,
267-290.
(i) Matth. XIX, vj. (2) XIV, 33. (3) V. 27. (4) Sic! (5) V. 18. Ho-
tniliae »» Evangelio, lib. I, hom. 5, n. 2, Migne, P. L. 76, 1093 (cum lacuna).
(6) Inter varios Sermones S. Antonii hunc non inveni. (7) Matth. XIX, 23.
516 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
ledictus lohannes loquitur hic suo ore blasphemo contra istos sanctos et
alios supradictos.
Qvartus error istius peruersi et a deó reprobati est, quod xps
nunquam consuluit suis apostolis nec suis discipulis abdicationem proprie-
tatis et domimi omnium rerum tam in speciali quam etiam in communi.
Iste error est contra determinationem Ecclesie supradictam, vbi dicitur
quod xps nerbo docnit et exemplo firmanti abdicationem omnium rerum
tam in speciali quam etiam in communi, tanquam meritoriam et sanc-
tatn, ut superius fuit allegatimi. Est etiam contra sacram scripturam(i):
Omnis ex vobis qui non renunciaiierit omnibus etc., et (2): Si vis tue
perfectus etc. Et est contra sanctos superius allegatos.
Qvintus error istius est, quod xps non reperitur aliam legem vi-
uendi dedisse apostolis quam discipulis, per discipulos intelligens quoscun-
que fideles x'anos, sicut specificai de loseph ab Arimathia, qui erat diuts
in speciali (3), et de Marina et Maria, que erant domine caslri el de La-
zaro (4) et de Dorcha (5).
Isti errori fetido contradicil Auguslinus, De bona coniugali c°. IX°
(6)
dicens ita Bonitm erat quod faciebant qui de substantia sua xpo et eius
:
:
ncque argenta m eie. Et (8) Nichil tuleritis in -via etc. et est contra mul-
:
t
i
i
dixit xps Ei qui vidi tecum in iudicio contendere et tunicam titam tfll-
:
lere, dimitte et et pallium. Et est contra sacrum texlum Luce VI0 c.°(i3):
Et ab eo qui aufert vestimentnm, etiam tunicam noli prohibere. Et qui
aufert que tua sunt, ne repetas.
Omnes islos errores el plures alios posuil et dixit lohannes papa su-
pradictus in illa quarta conslilulione abhominabili seu rescriplo Qvia vif
reprobus. Audiuistis blasphemias, Reuerendi domini, contra vestrum salita
li) Lue. XIV, 33. (3) Matth. XIX. 31. (3) Cf. Matth. XXVn. 57.
(4) Cf. loh. XI. (5) Cf. Act. IX, 36. (6) In ed. Migne. P. L. 40. 380, cap. VTH.
(7) Matth. X, 9. (8) Lue. IX. (9) Matth. XIX, 37. (io) Lue. IX. 6a.
3.
Iste error feditissimus est expresse centra sacrum textum Marci VI0
c.°(i), vbi expressime dicitur: Precepit eis, ne quid tollerent in via, et
Mathei VI0 (2), ubi dicitur: Nolite thezaurizare vobis thczauros in terra ctc.
Est etiam iste error contra sanctos Gregorium, Ambrosium, leronimum,
Eusebium, Augustinum (3) et Bernardum et Crisostomum. Et possemus hic
allegare XVIIem auctoritates sanctorum, quod fuit preceptum et non po-
testas solum accipiendi necessaria, vt dicit iste lohannes a deo reprobatus.
Quot et quantos alios errores posuit et dixit iste maledictus, spacium scri-
bendi non habemus prò presenti, quia nimis esset longum.
Qvo modo (4) etiam iste lohannes cecidit in plures errores antiquos
condempnatos per Ecclesiam et per sanctos ab antiquo, scilicet quorun-
dam philosophorum paganorum ponentium mundum ab eterno ; in errorem
etiam cecidit ludeorum, Sarracenorum, Seduceorum, Manicheorum, Gre-
corum, Sabelliorum, Arrianorum, Vigilantii, loviniani, Magistri Guillermi
de sancto Amore et Valdentium, alias vobis explicabimus, domino conce
dente. Quot errores Auinione publice predicauit, quis posset omnia per
cartam enarrare? dimittimus prò nunc propter nimiam prolixitatem eui-
tandam.
Isti errores supradicti cum aliis et hereses a papa lohanne XXII0
inuenti, constituti, predicati, et deffensi et a suis successoribus confirmati
et approbati sunt absque dubio illa abìiominatio desolationis stans in loco
sancto (5), hoc est in Ecclesia, a Daniele prophetata (6) et a xpo predicata
et diuulgata, vt fidéles Xpiani vigilanter et diligenter caueant ab eadem ;
et ideo dixit ibi xps, scilicet Mathei XXIIII0 (7) qui legit intelligat, hoc
est, taliter legatur quod etiam intelligatur, ne per eam ducamur in erro
rem et in dampnationem eternam. Nunq'uid dixit ibi xps (8), quod sur-
gent pseudo xpi, hoc est falsi pontifices et prelati, et pseudo prophete (9),
hoc est falsi magistri et doctores, ad literam videmus esse conpletum, licei
non plenarie, donec veniat maior antixps, quem breviter abs
que dubio expectamus, quia dictus lohannes cum omnibus suis
fautoribus infinitis sunt eius nuncii et discipuli principales, sicut fueruni
veri prophete scilicet Ysaias, leremias et alii, nuncii et precursores ( i o) do
mini nostri Ihu Xi pauperis crucifixi.
Et ideo ualde bene nos informauit magister magistrorum, dominus
noster Ihs in capitulo Mathei antedicto et in sancto Luca (i r) illud idem.
Et quid dixit (i 2)? Videte ne seducamini per falsam doctrinam et pessunos
errores, quos debent seminare pseudo xpi et pseudo prophete, discipuli et
precursores antix*.
Hodie, Reuerendi domini, completum est illud propheticum loelis se-
cundo c°(i3): Sol conuertetur in tenebrai, vbi Glosa dicit: Sol, idest
enangelium, conuertetur in tenebrai, idest in heresim, quia ad literam
iste maledictus papa lohannes XXIIUS multos errores et hereses contra rpi
euangelium seminauit, sic quod sol, idest xpi euangelium, quod est eia-
rum et lucidum de se, et in se, in tenebras, idest in diuersas obscuritates,
per hereticos homines, quantum in ipsis est, est redactum. De isto papa
lohanne XXII0 et de omnibus complicibus et fautoribus suis prophetizauit
sic Abbas loachim (i ), Super leremiam : Vinta Auinionis botrum er-
roris fidelibus ministrabit, que non minus patietur iudicium quain. So
doma et Gomorra. Omnia mala que venerimi et debent venire, nisi deus
ponat remedium, habent ortum et radicem principaliter a condempnatione
euangelii domini nostri Ihu X', quam condempnationem fecit lohannes sepe
dictus cum suis fautoribus infinitis. Et ita dicit Ysaias propheta c.° V° (2) :
Abiecerunt enim legati domini exercitnum et eloquinm sancii Israel
blasphemauerunt, ideo iratus est furar domini in multitudinem et exten-
dit manitm stiam super eiim et perciissit ettm, et conturbati sunt montes
et facta sunt morticino, eorum quasi stercus in medio platearum, in omni
bus his non est auersus furar eius, set manus eius ad/tue extenta. Et
vere abiecerunt, idest retro iecerunt, et conculcauerunt legem domini exer-
cituum, scilicet papa et cardinales et alii. Et eloquium sancii Israel blas
phemauerunt, idest sanctum euangelium, sancii Israel, idest xpi, condemp-
nauerunt et maculauerunt, scilicet papa lohannes et sui sequaces, et fa-
ctus est furor domini contra populum situili. Set ve eis, scilicet prelatis
istis hodiernis, quia cito videbit totus orbis terribilem vindi-
ctam contra eos, ut est prophetatum per multos prophe-
tas antiquos et modernos(3), quorum prophetias tacemus prò pre
senti, quia hodie conpleta est prophetia, quando scilicet talis sacerdos,
ymo communiter sacerdotes hodierni sunt peiores. De papa lohanne
multociens repetito e?" de suis successoribus, scilicet Benedici o, Cle
mente et Innocentio hodierno, et de omnibus suis fautoribus,
Reuerendi domini, nichil aliud dicimus nec credimus nec sentimus, nisi
illud quod dicit et determinai sacra scriptura, el sancta mater Ecclesia
Romana et sancii conlra ipsos, et qui hoc non credit (4)
vltimus errar esset absque dubio pfior priore (5), non dubitai de hoc vir
fidelis. Videamus primo, quid dicil sacra scriptura conlra illos, qui dicunt
et determinant conlra euangelium X*, uel eius doctrinam.
Bcatus Paulus doctor gentium deierminat sic contra tales ad Galalas
1° c.° (6) : Set licei nos, scilicel apostoli dicit glosa, aut angelus de celo
ettangelizet uobis preter quam quod euangelìzauimus vobis, anatliema sit
et excommunicatus et maledictus a deo. Et replicai (7) istam sentenciam
gloriosus Paulus ad melius in cordibus fidelium inprimendam el retinen-
dam, quia bene sciebal quod surgcrent pseudo pape et pseudo prophete
contra euangelium domini nostri ihu xpi. El nos pauperculi istam
sentenciam beati Pauli credimus firmiter esse veram. El ideo per istam
sentenciam credimus papam lohannem XXII'", postquam posuit et insti-
tuit errores supradictos et multos alios contra euangelium xpi, fuisse ana-
thematizatum et excommunicalum et a deo maledictum, et si hoc non
crederemus, sacre scriplure essemus conlrarii el rebelles, el essemus excom-
municali et heretici, sicut fuil lohannes XXII 's malediclus.
Item beatus lohannes euang elista informai nos, qualiter nos debemus
habere contra omnem hominem, qui esset centra doctrinam xpi et Ecclesie
in sua canonica (i) dicens ita: Si quis venit ad vos et kanc doctrinam
non offerì, nolitc eum recipere in domutn, nec aue ei dixeritis. Qui enim
dicit ei aue, communicat operibus illius malignis. Item idem lohannes in
suo Euangelio 3° c.° (2) nos docet et informai sic : Qui non credit, iam
iudicatus est. Et nos pauperculi istas sentencias credimus firmiler esse
ueras. El ideo per islas sentencias supradictas credimus papam lohannem
XXIIm, postquam dixil et attulit et instituit doctrinam contrariane euan-
gelio X* et sancte Ecclesie, ut palei mullipliciter superius, esse indicatimi
el excommunicalum, el hereticum fuisse, taliler quod nullus fidelis posi
suam doclrinam herelicam debuil ipsum salutare, nec cum eodem com-
municare, postquam sciuit ipsum esse talem, et si hoc non crederemus,
essemus contrarii et rebelles sacre scripture, et essemus excommunicaii et
herelici, sicut ipse. Sancta mater Ecclesia Romana nos docci el informai
sic conlra omnem hominem conlrarium sacre scripture et fidei catholice
in decretali extra, de uerborum significatione c.° (3) : Super quibusdam
ita dicens : Qvi sint censendi Iteretici manifesti f duximus respondendum :
Illos intelligendo hereticos manifestos, qui contra fidem catholicam publice
predicati! aut profitentur ani deffendunt errorem. Hec ibi. Set papa lohan
nes XXII"5 non solum vnum errorem, sei quamplurimos errores abhomi-
nabiles, ul superius esl dictum, predicami, instituit, et deffendit contra
fidem catholicam, contra sanctam scripturam et contra sanctos, ergo fuit
absque dubio herelicus manifestus, el si hoc non crederemus, essemus con
trarii el rebelles sancte mairi Ecclesie Romane el essemus herelici, sicut
lohannes papa maledictus. Ilem, extra, de stimma Trìnitate et Jide ca-
tholica informauit nos et docet sic sanerà mater Ecclesia Romana: Fir-
miter credimus eie. (4). El infra (5): Excommunicamus itaque et anathe-
matizamus omnem heresim extollentem se adttersus hanc sanctam ortho-
doxam fidem, quam saprà exposuimus, condempnantes hereticos vnìuer-
sos quibuscunque nominibus censeantur, facies quidem habentes diuersas,
set caudas adinuicem colligatas, quia de vanitale conueniunt in idipsum.
Hec ibi.
Ecce pulcherrima doclrina el clara locius consilii generalis et Eccle
sie Romane contra omnem falsam, erroneam doctrinam, que esset contra
fidem chatholicam et que esset contra sacram scripturam, quia omnis talis
doclrina per sacrosanclum consilium generale esl condempnata, excom-
municala el analhemalizata, el omnis herelicus per ipsum consilium gene
rale esl condempnalus, excommunicalus el analhematizalus, quocunque
nomine sii vocalus, siue sit papa, siue cardinalis, siue episcopus uel pres-
biler uel cuiuscunque conditionis existat. Et nos pauperculi isiam
sentenciam sacri consilii credimus firmiter esse veram et sanctam. Et per
isiam sentenciam dicti sacrosancti consilii credimus doctrinam supradictam
pape lohannis XXII esse excommunicatam et condempnalam el ipsum
papam lohannem per idem sacrosanclum consilium esse condempnatum.
Et si hoc non crederemus, essemus rebelles sancle mairi Ecclesie Romane,
el essemus herelici et excommunicaii, sicut lohannes maledictus sepe dictus.
Item Augustinus XXIIII, q. IIIa (6) dicil sic : Hereticus est qui ali-
cuius com[m]odi temporali!, maxime vane glorie, principatusque sui gra-
tia, falsas ac nouas opinione* gignit aut sequitur. Item Ysidorus sanctus
gloriosissimus dicit sic (i): Is qui preest, si preter voluntatem dei uel
preter quod sacris scripturis euidenter precipit uel dicit, tanquam falsus
dei testis, uel sacrilegus habeatur. Et has sententias sanctorum decreto-
rum credimus esse veras, et per has papam lohannem XXIIunl fuisse et
esse condempnatura et sacrilegum et falsum dei testem propter doctrinam
suam maledictam superius recitatam et multiplicem aliam prò nunc reci
tare non valemus, quia non habemus bene spacium ncque tem-
pus. Et si hoc non crederemus, essemus heretici et condempnati et male-
dicti et excommunicati, sicut iohannes hereticus maledictus.
Contra deffendentes, tenentes, credentes et non corrigentes -errores
aliorum determinant sacra decreta que sequuntur in hunc modum : Vnde
XXIIIIa causa, q. III. c.° (2) Qui aliorum dicit sic Vrbanus papa : Qui
aliorum errorem dejfendit, multo est dampnabilior illis, qui errant, quia
non solum ille errat, set etiam aliis offendicula erroris preparai et
confirmat, vnde quia magister erroris est, non tantum hereticus, set etiam
ìieresiarcha dicendus est. Hec ibi. Heu, heu, dulcissime ihu xpe, tu scis,
quot sunt hodie ista sentencia inuoluti et irretiti, qui errores dicti lohannis
deflfendunt et confirmant, qui sunt peiores quam Iohannes maledictus. Item
Leo papa extra, de hereticis (3) dicit sic : Qui alias, cum palesi, ab errore
non reuocat, se ipsum errare demonstrat. Item Innocentius papa 3"% ut
habetur extra, de sentencia excommunicationis, c.° (4). Quante dicit sic :
Non autem solos violentie huius actores aliquoruin presumptio estimet
puniendos, set facientes et consentientes pari pena plectendos catholica
condempnat auctoritas, eos delinquentibus fauere interpretans, qui cum
passini, manifesto facinori desinunt obuiare. Hec ibi. Item Gregorius
LXXXIII" di. (5): Consentire videtur erranti, qui ad resecatila, gite cor-
rigi debent, non occurrit. Item Iohannes VIIIUS di. LXXXIII" c.° Facien-
tis(6) dicit sic: Facientis procul dubio culpain habet, qui, quod potest cor-
rigere, negligit emendare. Item Pi us papa di. LXXXII1" c.° (7) Quid pro-
dest dicit sic : Quid prodest UH suo errore non pollili, qui conseiisum
prestai erranti ?
Istas sentencias et decreta sancte matris Ecclesie nos pauperculi
credimus esse veras, catholicas et sanctas. Et per easdem sentencias credi
mus et sentimus papam Benedictum XII, papam C lem en lem
VI™, papam Innocentium VIm esse condempnatos, iudicatos tan
quam hereticos manifestos et peiores lohanne supradicto. Et omnes
alios fautores lohannis supradicti uel errorum suorum, quos ignorantia pro-
babilis et inuincibilis uel alia iusta causa non excusat. Et si ista non cre
deremus, essemus rebelles sancte mairi Ecclesie Romane, et essemus he
retici et excommunicati, sicut omnes supradicti.
Et si aliquis arguat centra nos, quod nos non debe-
mus iudicare quemquam, specialiter summos ponti fi ces,
respondemus quod verum est, quod nos non debemus sic
iudicare. Ncque iudicamus, absit a nobis. Set demonstrauimus per ra-
tiones infrangibiles, veras et catholicas, omnes supradictos et similes per
sacram scripturam et per decreta sancte matris Ecclesie Romane et per
sanctos esse condempnatos tanquam hereticos manifestos et etiam per
seipsos sunt dampnati, sicut patet Ia causa, q. ia c.°(l) Si quis, ubi di-
citur sic : Si quis de ecclesia /ieratica presumptione exierit, a semetipso
dampnatus est; ergo ipsos non iudicamus, set ostendimus esse iudicatos,
ut est dictum. Et si quis dicat quod hoc est presumptio, respondemus
quod non est presumptio deffendere fidem et veritatem catholicam, ymo
ad hoc sumus firmiter obligati, ymo totus mundus deberet clamare centra
tales fidem calholicam destruentes et maculantes; quomodo est presumptio,
et iam dicit Decretum, quod primus gradus innocentie est odisse nephanda.
Item dicit Augustinus (2): Qvisquis metu citiuslìbes (Spotestati!, veritatem.
occultai^ iram dei super se prouocat, quia magis hotninem quam deitm
timet. Item lohannes Crisostomus, et ponitur IXa causa, q. IIIa, c.° No-
lite (4) : Non soìum Uh est proditor ueritatis, qui transgredietis ueritatem
prò ueritate palam mendacium loqititur, set ille, qui non libere ueritaUm
pronunciai, quam libere pronunciare oportet, aut non libere veritatem
deffendit, quam libere dejfendere conuenit, proditor est ueritatis. Natn
sicut sacerdos debitor est, ut veritatem, quam audiuit a dea, libere predi-
cet, sic laycus debitor est, vi ueritalem quam audiuit a sacerdotibiis prò-
batam in scripturis, dejfendat, quod si non fecerit, prodidit ueritatem.
Corde enim ereditar ad iusticiam, ore autem confessio fit ad salutini (5).
Et supra illud apostoli ad Romanos 1° c.°(6): Quoniam qui talia agttnt,
digni sunt morte, non solum autem qui facilini ea, set et iam qui con-
sentiunt facientibus, dicit glosa (7) : Consentire est tacere, cum possis ar-
guere, vel errorem adhulando fauere.
Heu, heu, domine ihu xpe, tu scis quot sunt hodie fautores hereti-
corum supradictorum propter suam taciturnitatem et adhulationem, contra
quos et vnumquemque ipsorum dicit proprietà (8) : Ve micìii, quia taf ni.
Et nunquid dicit Augustinus (9): Qui desinit, cum potest, obuiare pertiersis,
et non facit, consentire videtur. Et certe si nos taceremus, specialiter nos
euangelii, fautores hereticorum valde bene esse possemus, et descendere
cum eisdem in infernum, et possemus incu[r]rere omnes penas et culpas
supradictas ; quare nullo modo tacere debemus, videndo et audiendo tanta
scelera, tot errores et hereses contra nostrum saluatorem dominimi nostrum
ihum xpm et eitis sanctos et contra Ecclesiam sanctam suam, ymo de
necessitate cogimur clamare coram vobis, Reuerendis domìnis, et coram
omnibus veris fidelibus ad cognoscendum et destruendum omnia mala su-
pradicta, que totam xpianitatem infecerunt et maculauerunt et multe et
infinite anime descenderunt et dcscendunt ad inferna propter errores et
hereses supradictas. Omnipotens deus per suam infinitam potentiam cito
ponat remedium et finem tantis malis. Amen.
Si autem aliquis arguat contra nos(io), quod si papa esset here-
ticus, episcopi non essent episcopi, nec sacerdotes essent
sacerdotes, nec corpus xpi esset corpus xpi, nec sacramenta
essent sacramenta, respondemus veraciter absque duplicttate, quod
istud argumentum seu obiectio procedi! ex magna simplicitate et ex ma
fi) Gap. 70. (3) Cap. 80, caus. XI, q. 3. (3) Sic ! (4) Re»e«"
cap. 86, AW//V limcrc, cnus. XI, q. 3. (5) Rom. X, io. (6) V. 31.
(7) Ordinaria.
— Kst S. Augustini, Expos. proposiiionum quaruirubim ex tf. *•
Rom. n. VII-VIII, Migne, P. L. 35, 2064. (8) Is. VI, 5. (9) Attribuitnr
S. Gregorio et habetur Dist. LXXXIII. cap. 5 Consentire, ubi cf. notara.
(io) Hanc accusationem Fraticelli in omnibus scriptis refcllunt, cf. supra, AFH
III, 358-59; 263-64; IV, 22; V, 76; 78; 81; VI, 271, semper distingucntes potestatem
Ordinis et lurisdictionis.
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORCM. 523
gna ignorantia, quia sciai totus mundus quod dato quod papa esset mil-
lesies hereticus, nunquam ex hoc defficient nec defficiunt sacramenta ;
absit hoc solum cogitare menti xpiane. Que est causa quare non defficient
nec defficiunt sacramenta ? Causa est ista : quia nunquam propter heresim
destruitur potestas ordinis seu sacramentalis de facto, absit, quia sic de-
strueretur tota fides. Et ita fuit determinatum (i) in consilio generali posi
longam disputationem de hac materia inter papam Stephanum, qui tene-
bat et dicebat quod sacramenta facta per hereticos erant vera sacramenta.
Ciprianus tenebat et dicebat, quod non erant vera sacramenta. Postea con-
sihum generale determinauit prò parte pape Stephani, quod sacramenta
facta et data per hereticos, dum tamen fiant sub forma et intentione Ec
clesie, sunt vera sacramenta. Et hoc idem dicit beatus Augustinus et alii
sancii loquentes de hac materia, quia non fieret solum vituperium sacra
mento, set xpo, virtute verborum cuius efficiuntur sacramenta. Numquid
dixit Xus in Euangelio (2) quod ego vobiscnm suiti vsqtte ad consiimma-
tionem siculi, scilicet in sacramento altaris, ul exponunl sancii? Et num-
quid videtis de Grecis, quod dalo quod sint heretici el scismatici, hoc
non obstanle, conficiunt veraciter corpus xpi, sicul dicit et tenel Romana
Ecclesia tanquam verum, quia verum est quod propter heresim non deffi-
ciunt de facto sacramenta?
Etilanos pauperculi dicimus el confitemur, quod dato quod papa
sii hereticus, nunquam ex hoc defficiunt sacramenta, nec defficient, vt est
dictum. Tamen illi qui sunt herelici accipiunt sacramenta et dant ad
dampnationem ipsorum. Et fideles xpiani non debent ab eis sacramenta
accipere, quandocunque scirent ipsos esse lales, exceplo baplismo lempore
necessitalis extreme, el cum hoc quod non sii in preiudicium fidei xpiane.
El ita dicunl sancii el decrela, que (limitimi us, quia spacium non habe-
mus. Quare aulem nos pauperculi non accipimus sacramenta ab
omnibus sacerdotibus hodiernis? Non dimittimus ab eis accipere
sacra meni a, quod male senliamus de sacramenlis, absil a nobis. Set
in alia litera parua, Reuerendi Domini, audietis ralionem, ad
hoc, ut melius nos habeatis excusatos et quicunque fidelis xpianus, quia
hic defficit caria, ul videtis, et si quis est, qui contra hanc con-
fessionem et deffentìonem fidei calholice velici aliquid dicere uel arguere,
non verberel verbis aerem, sei oslendal veris rationibus et auclorilalibus
ralionem seu raliones, quia aliler sicul dicil bealus leronimus (3): Ecuicm
facilitate contempnitur qua probatur.
Et sciai indubilanler veslra nobilitas et probilas, Reuerendi domini,
quod isle veritates el conclusiones supradicle et multe
alie fuerunl scriple el presenlale anno isto coram ipso
papa et coram loto suo collegio, quibus nunquam potuerunl nec
sciuerunl respondere, ul alias vobis dicemus, domino concedente, viua voce.
Fax el gralia domini noslri ihu xpi (4) sii semper vobiscum, vt fide-
liler exoplamus lolo corde. Amen.
Benedictio (5) et claritas et sapientia et gratiariim actio, honor, vir-
tus et fortitudo (ileo nostro) (6) in seculorum secula. Amen.
Veslri pauperculi afflicli el Iribulali propter xpm et eius veritalem.
Dalum in Campania hac eslale.
(i) Cf. Caus. I, quaest. I, capp. 3055. (a) Matth. XXVIII, 20.
(3) Ubi dixerit non inveni. Videtur ex lure Canonico desumptum.
(4) Cf. Rom. I, 7 et saepius in litteris S. Pauli.
(5) Apoc. Ili, 12. (6) In margine.
524 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLOHUM.
VII.
Extracta ex tractatu cuiusdam lacobi contra Fratlcellos
(e.
1368-1378).
b
o
e
s
I
:
Multiplicati suni qui tribulant me. Multi insurgunt aduersus me, di-
centes non est salus illi in dea eius. Set tu domine susceptor incus es,
:
U
et cuius uis manus pugnet contra me (6).
In nomine patris et filii et spiritus sancii, amen.
Hic lacobus exclamat querens auxilium ecclesie et dicit: Insvr-
rexerunt in me testes iniqui (7) puritatem mee fidey maculare conten-
dentes. Quorum primus est quidam de genere fratricellorum,
qui dicitur Franciscus; set mentita est iniquità! sibi (8). Ne ergo
aliquis me erroneum esse credat aut ab ecclesia separatum et per igno-
rantiam in me peccet, necesse mihi est meam fiderà sub breuitate descri-
bere, quam semper tenui, teneo et tenebo, confiteor, confessus sum et
usque ad mortem confitebor, domino ihu X° auxiliante, et sancta matre
ecclesia instruente. Fides autem quam a cunabulis ab uberibus matris ec
clesie suxi, hec est: Credidi et credo, tenui et teneo, confiteor et confessus
sum, quicquid sancta romana ecclesia, papa cum cardinalibus credit, tenet
et confitetur, eius dìffinicionibus et consiliis semper adquiescens, firmiter
tenendo, et humiliter confitendo quicquid ipsa tenet, credit et confitetur.
Et necesse esset, paratus essem, deo auxiliante, usque ad mortem prò
si
hac fide agonizare. iÓ2r] ego, cum sim puluis et cinis, recte
si
Quod
[f.
(i) Ps. 3. 1-3. (3) L. e. V. 6. (3) Ps. 12, 5-6. (4) Ps. 37. ai-M.
(S) Respicitur Icr. IX, 4. (6) lob XVII, 3. (7) Ps. 36. la. (8) U C.
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM. 525
s
:
fratres, ut habundetis magis et operain detis, ut quieti sitis et ut uestrum
negocium agatis et oper emini manibus vestris, sicut prccepimus uobis.
Et honeste ambuletis ad eos qui foris sunt, et nullius aliquid desideretis.
Set quia talium plaga grauis est et putrida, idcirco medicamentis lenibus
appositis non est curata, set ad deteriora peruenit. Hoc cognoscens apo
stolus in secunda epistola ad Thesa. acrioribus agreditur eos remediis, di-
cens [Seguitar textns S, Palili Ili,
6-ij. Deinde prosequihtr Au-
1.
e.
:
ctor 163 r:] Quid clarius, quid lucidius dici potest, nisi quod de neces
f.
e.
tus i66v
:]
Multa
possent de hac materia dici, set nunc ad presens dieta suffi-
ciant. Hoc non determinando dico, set labore quiescendo. Hec, fratres
a
mei dilectissimi, ideo scripta sunt, ut, qui boni sunt, in bonitate persistendo
ad meliora se extendant. Qui nero se inordinatos et ociosos (6)
et girouagos esse cognouerint, cicius prauitatc, ne pereant, resipiscant.
a
(7),
ut diligenter attendatis que uobis scripta sunt, quia non mea, set spirìtus
(i) Sic! (2) De claiistro animje, II, 9, Migne, P. L. 176, 1056-57. Opus
Hugoni de Folieto attribuitur. Auctor noster citat quoad sensum tantum. — Dispositio
typographica nostra correspondet Codici. Haec procul dubio ci. P. L. Allodi, O. S. B.
,
ap. Mazzatinti, Inventóri dei Manoscritti delle Hiìliotaht d" Italia, 219, induxit tractatum
I,
hunc totum centra Fraticellos, quem supra, VI, 272, cuidam lacobo vindicavimus,
dubitative Hugoni S. Victore adscribendum, quod, quominus recte factum sit,
a
missis aliis argumentis, ipsa ratio temporis prohibet. (3) I\7, 10-11. (4) loh.
Cassianus, De coenobiorum institutiont:, X, Migne, P. L. 49, 35953. (5) L. C. 370.
(6) L'num vocabulum hic oblitteratum est. (7) Cf. Thes. IV, i.
I
526 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
domini Iu verba sunt, qui per apostolum et doctores ecclesie, sicut promi-
serat, locutus est. Si quis ergo ea spernit, non me, set eum, cuius sunt
uerba, spernit (i). Grafia domini nostri I" X1 (2) et caritas dei et con-
solacio sancii spiritus (3) sit cum omnibus recipientibus ueritatem. Amen.
Determinationem predictarum auctoritatum in discretione et consilio
sancte romane ecclesie pono. Et quicquid ipsa definierit, hoc credo et
teneo et ab eius sinu nunquam recedo. In sinu uero eius sedens non ti-
mebo milia populi circumdantis me (4), quia [ipsa pugna]t(5) prò me et
saluum me faciet et percuciet omnes aduersantes mihi sine causa, denta-
que peccatornm conterei (6).
VIII.
Eugenias IV commissaries duos institnit contra Fraticellos
In quibuscumqiie iruincü partlbus exslstentes, Romae, l Mal. 1432.
stens vier Convente der Secte angehörten. Dieses höchst merkwürdige Geständniss,
für welches ich vor allem weitere Belegstellen wünschte, darf wohl kaum mit dem
Aufenthalt Liberato's und Angelo's in jener Gegend in Verbindung gebracht wer
den». Plane igitur inutilia sunt verba cl. Auctoris sequentia : «Möglicherweise rekru-
tirte sich jene romanische Provinz theilweise aus der Mark und schlichen sich so bei
dem verwilderten Zustande der griechischen Herrschaften und der dadurch erschwerten
üeberwachung von Seiten der Ordensoberen die Kraticellen ein ».
(1) Bulla plane inédita — deest etiam ap. Ripoll, Bull. Ord.
Prjcd. — mihi in-
dicata est a R. P. Ulrico Hüntemann, O. F. M., Lectore gen. Collegii S. Antonii
de Urbe, cui gratias refero debitas.
(2) De Fr. Simone de Candia, O. P., Inquisitore, ар. Л/0«. Ord., Frai. Praed.
Hist., et ap. Mortier, Histoire des Maîtres Géiiínuix, nihil invenimus; eum vero re
censent Quetif-Echard, Scriptures Ord. Pratdicatorum, I, Paris. 1721, 762, s. v. Simon
Cretetisis. (3) In margine sinistro: Cincius, in margine dextro: de curia.
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FBATICELLORDM. 529
alteri vestrum uidebitur oportunum, ut, quos dei timor malo non re-
a
uocat, debitus rigor crimine plectendo (i) castiget, plenam et liberam te
a
IX.
Nlcolaus Slmooem de Caodia, O. P.,
V
13
Nicolaus (3) etc. Dilecto filio Simoni de Candia fratri ordinis predi-
catorum, in prouincia Grecie heretice prauitatis Inquisitori, Salutem etc.
Cum de fide, prudentia et integritate tuis speciale»! in domino fiducia»!
cedimus facultatem. Datum Rome apud Sanctum Petrum Anno etc. mil-
lesimo quadringentesimo quinquagesimo. Idus februarii, Pontificatus nostri
décimo (2) quarto.
Coll(ator) S. Cousin. lo. de Vulterris.
(tj Sic; ex quo apparct in folio praecedenti (cf. supra) scribendum rectc fuisse:
CCCXXXXIX.
(a) Ita in Regcsto. Sed apparct illtid tiednt» ex clislrnctionc adiectum fuisse. Cum
Nicolaus clectus sit Mart. 1447, annus (juartus, hi. Fcbrurim correspondct 13 Feb.
V
1451, ex quo patet supra, cum bulla dicitur data n. 1450, calculuni Florentinura adhi-
bitum fuisse. — In margine dextro: de Curia.
DÜAE RELATIONES CbARISSARUM HRIXIXENSICM. 531
DUAE RELATIONES
CIRCA
(1) Germania Franrisrana, II, Oeniponte 1781, 100-9. Cf. etiam Chronv-a nef.
Procinciae .S'. Leupolili Tyrolensl» ex opere « Germania Franciscana *, P. Vinj.
Greirlerer rlenuo edita, Ad (:laras Actúas 18!M, lfiö-80.
(2) Mitteilungen аня dem Archive des Clarisaenkloslers zu Brixen, Hall 189t,
(Programm des k. k. Obergymnasiumt zu Hall).
(H) Earn olim iam edidlmns a,\>.
Mitteil, cit. 85-41.
(4) Cf. Сhronica anonijma ар. AF I, 298sq., et siinilia in // Appendice ad
Glassbergeri C'lironiron, AF II, 572sq. \Vauer, Edm., Entstellung mid Ausbrei
tung da Klarissenorderii ete., Leipzig 1906, 11(>. Kothenhäusler, K., Stand-
liaßiijkeii der aUwürUembergieclien Klosterfrauen, Stuttgart 1881, 17-28. De hoc
monasterio fusius agemus in editione voluminis ÍII operis P. Greide-
rer supra laudati. (5) Cf. AK I, 298; AF II, 572, Wauer, 1. c. 118.
DUAE HELATIOXES CLARIS8AROM BRIXINENSIUM.
Prior narratio, quae lingua latina conscripta est, circa annum 1510,
uti videtur, a Fra tre Minore, confessar io Clarissarum Brixi-
nensium, invenitur in codice quodara (num. 1) bibliothecae residentiae
Fratrum Minorum prope Clarissarum coenobium Brixinae, qui alias
hic accurate describetur (1). Ex eodem subnectimus catalogum Con-
fessariorum usque ad annuin 1577. Codice et relatione usi sunt Grei-
derer (2) et Sin nache r (3).
Altera relatio, infra primum edenda, a Clarissa Pfullin-
gensi, anonyma, paulo post ani). 1525 acripta fuit, stylo admodum
ingenuo. Pauca (p. 538 et 543) de fundatione monasteri! Pfullin-
gensis narrat, pluribus illustrans iter dolorosum Sororum Brixi-
nensium exsulum Pfullingam pergentium. — Nomina quoque Pfnllin-
gae Defunctarum recenset (1461-1512). adnotans annis 1 461 -fi4 speciali
Dei gratia alternatim Sororem Pfullingensem et Brixinensem ad su-
peros evolasse. Clarissa Chronista notat nomina Sororum inde a
coenobii reformatione mortuarum diligente!' adnotata fuisse
' quae (alt) quotannis in feslo Conceptionis S. Marie publicf, legun-
tur, guastile tunc orationibus specialibits commemoramtts, persuase
etiam illas Defanctas apud Deum prò nobis intercedere » (p. 543). —
Paulo superius Chronista Sanctimonialis lamentatur se nomina Soro
rum salterà 214 ante reformationein mortuarum ignorare; quae ta-
men in libro [novo] anno 1400 [denuo] adnotata fuerant (p. 543, 1. 27ss.;.
lumiere velie videtur Sorores, quae 1484 Soefflingam tanquam
reformatrices abierunt, librum illuni seenni portasse.
Narratio a Clarissa verisimiliter Pfullingensi, sed non relatriee,
Abbatissae Clarissarum Brixinae dedicatur: « Der Ertvirdfgen Andech-
tigen in C/tristo Frauen Frauen Cecilia von Molti r Abtissin zii Pru-en,
meiner in Goti gelicbten Frauen und Mueter » . Quae Caecilia ibi ab-
batissa fuit 1559-61, obiitque 1589 (4). Codex chartaceus in-8°, pagg. 21,
in Archi vo Clarissarum Brixinae adhuc ad.servatur, quo ergo dono
mis.sus fuisse videtur. Caeterum Greiderer hanc quoque alterarn uarra-
tioneni iam adhibuit (5).
I.
Tempore pape Gregorii noni, qui intravit papatiim anno il. 1226 (6X
ineeptum fuit monasterium motiialium extra muro» Brixine in Kunkads
ad honorem gloriose virginis Marie et b. Francisci, ut testatur domiuus
Hainricus episcopus Brixinensis, qui ex consensu totius capituli funduiu
ecclesie et totiun locum exemit ac in suam et suorum siucessorum
(1) Commemoratus est codex iste AFH III, 754; V, 241. (2) L. e.
II,
lOUsqq. Rf.Uriiije zur Gtschichtt iìer bacìi. Kirrììe von f&tben und Brixr*,
(H;
Brixen 1821 sqq., IV, 2(>7sqq. (4) Cf. Documenta Archivi Clariss. Brix.
(oit. AB). (5) L. o. II, 165sqq. (ed. seo. 270sqq.).
(fi) Gregorius IX revera electus fuit 19 mart. 1227.
DUAE RELATIONES CLARISSARUM BBIXINEKSIUM. 533
fi) Quod documentum 1235, 10 maii, edidit Grciderer, II, 100; (165 sq.).
f-2) De qua of. Oliger ap. AFH V, 19;tsqc|.
(8) Canonizata fuit 27 maii 1235: cf. AFH T, 162 sq. AFH li, 246 n. 9.
(4) Cf. has bullas ap. Greiderer II, 102 sqq., 169sqq., et nostruni Proyrumm
6sqq. Cf. supra. 581 n. 2.
f5) Litteris suis clatis Anagniac 1252, (i iun. Prog. n. XXXVI et aliis
1254, '22 iunii. (iuao insertae fuerunt bullae Innocenti; IV, 1254, 6 iunii. Pro-
ijramm. n. XIV, indo eas (quia ap. BF I desunt) repetiit ci. P. C. Eubcl, Epi
tome Baii., n. XXVII, p. 257-9.
(6) Kpistola sua data Perusii 1ÌV2, tì iunii; Programm, \i. HI.
f7) Bulla 4 iulii 1254; Progr. 17 sq.; Eubel, n. 720.
(8) Epistolis datis 13(>2, aprii. 28, quarum Originale in Arohivo Clarissa-
rum adservatur : Cìreideror, II, 105(173) illud commemorat, et in dispussiono
de*monasterio Clariss. Brixin.
534 DUAE RELATIONES CLARISSARUM BRIXINENSIT7M.
[f.
septem devotas sorores ex cenobio ordinis S. Giare diete civitatis Nil-
renbergensis iam reforniato. cum quibus Brixinense monasterium apo
stolica auctorite reformavit cum magno labore ac periculo corporis et
vite anno domini 1455; et ex tunc Revinns dominus Nicolaus de Cusa,
episcopns Brixinensis, apostolica functus auctoritate, abstulit admini-
strationem et regimen dictarum sororum a patribus Australibus,
in
quorum provincia nec hodie invenitur monasterium ordinis dare
S.
reformatum, unde reformatrices assumi potuissent, et tradidit patribus
provincie Argentinensis. Et ad omnem tollendam ambiguitatem ant
conscientie scrupulum amovenduui, dictam regiminis translationem
papa Sixtus IV per quoddam breve, amplius autem per bullam ap-
probavit et confirmavit (3). Sic itaque sub ferula patrum Argentinensis
provincie vinea domini cepit germinare geruien boni odoris et saucti-
tatis circumquaque in homines bone voluntatis, creveruntque sorores
successu temporis numero et merito, imo et rerum temporalium multi
piici proventi!, nec sine diligenti opera fratrum sepedicte provincie
Argentinensis, quique sepe etiam proptur easdern sorores in periculo
fuerunt corporis et vite. Nani tempore interdicti (4), cui tota regio
Si
gi smundi ducis Austrie subiacebat propter eiusdem ducis in sepedi
ctuin dominimi Nicolaum de Cusa episcopum tirannidem, quod interdi-
ctum sole sorores cum fratribus observabant, ipsi fratres nusquam tati
erant, qui aliquandiu lateiites, tandem propter mortem eis coininataui
declinandam, ciani eff'ugerimt. Quoniam, cum quidam frater predici*
Argentinensis provincie, nomine Martinus WelaiS), apostolica coi
ctus auctoritate, dietimi interdictum publice intimasset, statini vincali?
constrictus, post equos fune more canis tractus fuit, et in oppido los-
pruck incarceratus. omni bora se aquis suffocandum exspertabat. qm
et alta voce turri clamabat: misericordia, misericordia ». Cuius mise
«
e
rata regina Scotie, praedicti ducis conthoralis (6), ipsurn libertati restituì
procuravit. Continuaverunt nihilominus sorores interdici um (cnm m»-
(1) Dat. -2() Aprii. Cf. Groidprer, II, 106: (175). Glassberger, AP H, 858. Brew
istud ap. Wadclingum cto. desideratur.
(2) De hoc fratre insigni of. AF II, 298, 818 sq., 841 sq., 885, 410, 449.
(8) 1478 Mari. 14; Greiderer II, 106; (176).
(4) Scil. an. 1401. Cf. 53Hsq. (5) De quo cf. AF II, 348sq., 577 (\VeImu
>
(ti; Elfouora, fil. lacobi I., reg. Scotorum obiit 20 Nov. 1181).
;
DUAE RELATIONKS CLARISSARUM BRIXINENSIUM. 535
(1) Giiterstein (Bonus lapis). De hac Carthusia of. Freib. DiOz.-Archiv, 26,
135sq. (2) Fr. Leonardus Mayr, de quo inferius, 544sq.
(3; Cf. AF IL 8!)7 : infra, M5. (4; 14H5-14(iK: de quo cf. AF II, 320,
417 sq., 428, 434, 440, 447sq. (a) Cf. infra, &15.
538 DUAE RELATION ES CLARISSAHUM BRIXINENSIUM.
II.
[Retalio Clarissae Pfullingensis].
[fol. 1] Anno (lui MCCl an Sant Mai-tins tag da ixt dix Cloxter I'fidlin-
gen an gefangen iranien (1) l'on der edlen tcolgebornen roteen Me- f
c/it/ldt vnd froice.n Irmel von Pfitllingen, dess Edlen Hempen
gexrhlechf, rnd xy sint in y t eygner регион selber zu R o in угпаЛ vnd </a*
i-iinb encorben vnd myt jrem gut nid dem heiligen alinüsen din Closter
— Kn yxt auch zu icyxsen, das da,4 erst almuxen, daz in icart
уеЬагпген.
yfibeii, was i'in lemlin oder xrhaeflin, dar von ward von der gütte gotlex
ein gantze schtceyg vnd sche.ffery. Got hab lob. — Ib] -Dar noc.h anno
[f.
Domini MCClii iar rf на n Otthmars taij ^2) haben die selben froiren
t
an sich genuinen den heiliyen orden Sánete Clare in der Vaetítr
CapeJlin (3), dar jn sind xy yirext XXVI jar byx dix Glasier Vfus 6e-
buicen irard.
Dar nach anno dni MCCLXXVIH jar an xant Katterina tag ttinti
die vorgenannten froiren in dix Closter, yxt icol ~м ¡/loben, niyt ¡/roxxen
freyden. Nun yxt zu iryxsen, daz xy gar geistlich hant gelebt vnd in
ijroxser andacht yr zyt rei-tryben nid ixt in irol vnd gkiglich цапдеп
ein zit laiuj. Aber eber ettlich jar ynt grower [fol. vnd vu yd fr
g
y
-]
r
irorden, da* man etican den armen alle ding genumen hat. Die Üchicextern
haben ein mal aüex, das sy haben künden tragen, handt xy ¿n de.n Re-
fental(i) vnder die benk verborgen end xind myt jren men/eln eine
an die ander dar für gestanden by/at i/ie krigxbuben hin css sint gelaufen.
Ex xind auch etican personen ym kryg in daz Cloxter geflohen, xu hand
junen die ändern nach gehtiiffen i'nd zun Crütz gangen (§) vnd xunst an
ändern arten vericiint rnd etican gar erdot, dar cinb xint Criitz rnd ander
Zeyi-Iten an den xte/nren xnlen f/ehaincen; yxt oft geschehen. Durch 2a|
[f.
das rnd der glichen sint dem Convent die Utter vcrderpt irorden, nul
y
daz Cloxter zu grosser armiit vnd die friimen Schwestern gross any.tl
vnd xchrecken jn ingenihnen, daz jn zuo kranckhe.il ixt kamen, und hott
man jn vor armiit jr noturft nit künden don, hand ir ein t'jyl begert,
daz man jnnen erlob an jren frnndt jr
notnrft zu bylten, dun ril
¡/idli'i-, edlen vnd snnxt rycher lut kinder xint hin ym Cloxter geire.it,
vnd jre. frnnd xint yiifirillig geicext ynen myt zu teylen man hat exx in
-
;
aber n/t trotten lassen, sy teylen exx dan myt der /ie/1/i/en gemein.
Daz hat ein klein iryl geteert, dan da dexs byt/enx alx eil irard,
H)
[f.
sint die frund vn irülyg irorden, vnd nyt me wollen geben man laxs es
;
dan jren runden vnd denen, den xy eux verordnen. Vnd also yxt ex in
f
gebrochen, daz einer suner dochler, daz der ander xiner hassen awh
eticas in giltt bednecht, rnd aUto ron grosser a m г! xind sye jn die
r
(1) Cf. Eubel, 228; AF II, 388. e. 16 Nov. (3) Cf. Eubel c.
1.
l.
(2)
fiefectorium. e. in ambitu.
I.
e.
I. I.
(-1) (ö)
(6) e. faotae sunt propriotariae.
DUAE RELATIOXES CLARISSARUM BRIXINEXSIUM. 539
[f.
;
der frum byxchoff in ein under xtat geflahen, die, hai er in am heiligen
Oxterabent vmb leyt (2) ron xynent iregen abfr gai vnd rii unii Inet
f
;
babeli ym de. ni byxc/iof dar ron geholfen, rnd alno yxt er kumen zii dem
bdbxt yen Rem vnd sin sach ereett rnd clagt. Da hai der babst den
OxferlendÌJtchen fiirxten rnd daz gantz landt ^8) m den barin .gedon, aber
ireder geiMicJi oder nach ireltlich hai den bann gehalten rxx fiircht dex
fQrsten vnd syner anheng auch dy schtcestern. Doch begerien xy
;
Rat con jren cornmissarn zii Boni, aber in irart kein animi rt, dan
inaii hub in die bi'yf rf, daz alxo rerzog xyrli die xach laitg, bi/xx
[f.
4]
dan ein anderx. Und da xye aber ein mal in rerkiinteii, tcolten xy xycìi
nit myt der gè mei n halten, xolten xye fiir irar trt/xxen, xy iroltten xy alle
erdrenchen, dan die sech weren dar gu gemacht data rntì rii anderxx.
;
Da xeind die Abtixxin (5) mit dem conuent myt ofner tur, vnd xi-hlng
myt einer hand yn die ander, vnd sjn-arh ych hof vnd getreir Got dem
•
:
.teck gexehen dar yn man xye icoU erdreiick haben. — Einxmals kamen
xy myt jren Creiitz rnd Creutz f'anne/i, da jcolten die Schtrtstern nyt
lenite n, da tryben xy yen-ali rnd iroltten selber luetien da hetien xye \(\\
;
sterben, myt vii zìi gelegten icorten. Da sprach die abtixxin: * lifbeii
herren gebeiit fur orni zerung, tcu sol yeti armes freidin hyn utit myiu-n
armali kynden » . Viid alxo nodi langer red, alnx ens got ivolt, da kamen
etlicli iraegen myt 6a] xaUz; die zicingen ny ab zii laden rnd
[{.
6](1)
[f.
die. wegen zu rycMen, daz xy die Nunnen tisx dem lundt filrtten. Alno
ylten die armen Sehwestern vnd versetzen daz Closter i-nib in zymlirh
e
myt allea dem, daz dar yn waz, vsx yeiiummen etlich biìcher, ttpeytu
vnd cleyder, waz lybx not erfordert. Die aprii irer seck xchuetten xy «-*» rnd
deckten sy .eber die waegen. Idi -iceiss nyt anders, dati daz hi der hertzog
fin stilicer zu zerung geo, vnd einen edelman zu einem geteydtz man.
Ali min die schicextem zu lirixen von gotte.? Kerhenknus rxx ge-
tryben w or den, da ergaben sy sich Got, vnd vermattxen xych in dfr
l/ebii Gotte* in daz ellend zii faren, dan tìy irextcn kein hcrbtry, twch
[f.
7]
xtatt da sy inimtiig moc.hten habcn, der suxx Ihe.ttix ica.t dei- fiìrman,
exa n-az der wyrt der l'atter vnd do- sychen. meittter. Ex iraren iiii
bettryxen on under sr.hicar.h vnd bliitt, xy irexgten auch nyt, ica sy dorh
die ersten nacht xolten hcrberg han. Yr aeleytzma» u-az iìbrr e** «'«
groxxer tyrann, aber cnxer lieber her macht vxs dem ivolf ein srhaflin,
f.r gewan .sy so liei) vnd iraz in ahs barmhertzig, dasn xy ym alle diny
clat/ten alii einem getriliren vatter. Da xy alno fiìrrn, fiftfen xy zie? die
7a] nyt yantze wyfz oder vermtnft hetten, der eine iraz faxt unrtucig
[f.
vf dem wayen vini gehub Kyrii faxt rbeì. Da rytt der edelman hersu,
rnd icolt ye iryyyen, iras der froiren gebrext. Sprach .vi/ li/ber her,
.•
«
ych han myn geschyrlin vergesse n, vnd mag myi/s lyjtx nottiirft nit yn
iraaen verrychten •>. Vnd da kanft er yr ein blechen bt-fkelin rad gab ex
jr jn den iragen vnd xagt xy milxtste ym vii dass lieber ttin. Vrul trii
:
sy zu einx icyrtes hiiss kamen, ryt er vor yn vnd xprarh er brrrhtf rii
:
francìser froicen; man salt essjn wol bytten mytt essen und drincken.
Da sy yen Ynssbrnck kamen, da verknndet er ess desx ìierlzoi/rn
frawen ('2} der sy uss het yetryben. Die ladet sy, das xy myt yr
[f.
8]
assai, -i-nd gab jnne gar ein koxflichs mal vnd ireinet, vnd tttix yr Ifyt
;
vnd schencket in auch ein zeryelt, aneli sflnxt vii frinner leilt irfintrrt,
vnd icas in leyd. — Vnd der gtift edelman icas by in alsx fer
hertzogen lant gai, vnd hat yn allen rii guetz gedon. Got sy sin lon
der schn-estern ireyen. Vnd da er iryder heìm xott, da waren xy ym al**
lieb worden, das er ireynet alss ein kìnt, nìd ican er yn gnadrt, rmi
bt-gert got fìr yn bytten, so kiint fr kein icori me reden, vnd tran t>r
et ican fere ron ynnen r/erytt, so kei-t er tryder vmb,
8a] vnd dei aber
[(.
tern dar yn. Da icaren xy vier irochen vnd tag, bysx der Vira-
(j
rius (3) zu yn kam. Dax iratt der Geistlich andfcìifig rattfr Johiiìines
ron Lar, der vor mal* auch Brixen. gereformirct hett. Der brarM
sy her yn di sa Ciò te i: Er hai in allen vii guts gedon
(f.
i<}.
x
Wye. liner lieber Iter ininder det myt den zireyn Contirnteii al#g
.•
v
ìnynxamkeit vnd erbarmten xyr,h rber xye vnd beheilten xye demilttiglich,
unti teylteìi in yr liep vnd guet vnd jr
getriure liertzen vnd allex das, dax
xy hetten unii vermochten, eine bracht yn xr/ileyer, die under beltz, roeck
rnd herndcr, nufz i-xx genumen, rnd dynct yn die Abtixxin zii Pfidlini/en
das erxt mal zu Tixrh myt groaner andarlit vnd demiUtigke.it l'nd hiett-
ten sich die ziren Conuent icol myt einander. Alxo myt der zyt kam die
horh geborn froir von Osterreich, myf rii erbern peraonen geintlich vnd
ircltlich 10]. Da icard din» Closter Pfullingen gerefor miert jn
[f.
tieni jar al.tx mati zalt von xpx gepilrt ì[iiij<ixj jar, myt rrlub babxt-
liche.n Geiralt; vnd anch der hochgeborne fiirxtin frow von Oxteri-ych,
do oben gemett, xy hat atir.h die zyt aì,in man myt dir refoi-myrung rmb
i/ing, den Schirextern etiran zu tyxrh yedint, vnd alle licb rnd friintxe.hafft
beiryxxen vnd alio blyben die ztcen Conuent by eia ander drit jar.
;
Vnd jn der dryen jaren erzeyijt vnxer liei- aber xin gnad, alxo wan
ein xfarb rxx dysem Conuent, so starb don eine. vs.l (lem ajidern Convent,
aiv.v lang xy hy iraren. — lOa] Anno dui Miiij^ixij jar, nach quasimodo
[f.
S. von Brixen vss gefilrt, da e** doch nyt anderà kitnndt yexynn,
— Dar narh
11] vii sorg vnd. xchrecken yn ge.iiiitne». rff octura epi-
[f.
ph<tnye (5) dni, in selbem jar xtarb .S'. Elsbeth Dottiniferin ein
pfullingerin. — Dar nach vff Jacobi apostoli (G) S. ^fal•gret En-
glerin, ein pfullingerin. — Dar narh ani drytten big 8. Dorotìiea
von Brunck, ein bryxerin i/ewest. — Aber ym xelben jar zu Sant
Claren tag S. Vrxula von Jialdeck, ein pfullingerin. — Dar nach
anno dni MiiijclJciiij jar am xuntag vortm iocuitd/tatis(l) xtarb S. darà
Nydertorerin, ein brixerin. — Dar narh un Sant Petter vnd Paulux
abent Sch/rexter Ila] Adelheit von Baldeck, ein pfullingerin.
[f.
(4)
2
(5)
I.
(7)
e
bili: de Niedprthor, Bulsani; Greiderer, II, 1(>7, erronee eam Niederer vocitat.
e. 21 ang.
I.
(H)
542 DUAE RELATIONES OLARISSAIÎUM I¡RIXIN~EXS1UM.
[f.
auf Heiligen tac/ noch jm Ixiiij starb S. Agnes phortzheimtrin,
r
ein fulliity er in. Vnd also verschyeden jn den drice jaren xrii
p
Schwestern, ye ein pfullingerin vnd dan ein brixnerin.
Dar nach im Ixiiij nach sant Martinstag ziigen die Schwestern
B rixen, jren icol xríü, wyder heim,imd belyben Schwestern
V
von
hie yn PfuUingen; und irye icol xye myt rossen enteilten waren ver-
t/
tryben, so hett man yn doch yr xaltz gült, ¡corn ¡/Hit flyssig behalf/en (2X
Aber die icyl ну hye /raren, iras cine ¡am rnd kranrb; sagten die doctorea:
sy /curt nit gesandt in dyxein landt 12a] die lyssen ron hynnen myt
[f.
jr
;
yn tragen-, nom icos Brigitta Itotunndin oder Fleyschmen-
nin (3). Aber hye sint beliben schicestern. Die sint auch vus dyser
V
zyt gescheyden, da esx ;/ot irolt hau. Dar nach anno dni Miiück/Kxxix
schicester Katterina Volletin, von Brixen, licfonniererin. — Dar
nach anno dni Miiijcxc am freitag vor Cathedra sancti l'etri (4) .S'. Käthe-
riña Widmennin, ein brixeryn, hye belibe,n Reformieren», — Dar
nach anno MV''i-/i rf freitag vor Sancti Mauricij (5) M[utter] Bar
l'
bara JReckin, abtixsin rnd priorin zu ftillingen, von Nurinberg
yen Brixen ge-[f. 18]ecAycfc (6), zu Brixen rnd Pfuuingen Reformie-
rerin. — Dar nach XV<'X jar S. Margharet Fieyxchmennin von
Brixen, hie ein Reformiererin.
Dar nach anno du/ XV^Xij jar Sell /renter Cristi na Reyxeltin,
ein brixnerin, vnd hye Reforinicreriii. Dixe S. Cristina yxt ein dynerin
vf dem hof zu Nurinberg ge.irrxst bey den Schwestern zu SanctClaren.
vnd da man etlich gen Brixen schyckt, da helfen reformieren, begertfii
sy, dan ну myt yn für. Da ifolt xy c.s.v nit ditn: sy irolten xye dan yn
nemen yn den hieligen Orden sánete Clare vnd also icard yr zti yxfigi
;
zu 13a] einer ley Schii'i-xter da für ay myt n rnd trass ynneii gar
[f.
y
;
у
rerliiint, dasx man xi/ irolt rss tri/lien, nain sy stret end xpruer seek, end
liyexx sye vber die iceggen sperren (7), mil alle ding was zu der fart mocht
dynm, vnd ¡Hinderlich allen hennen vnd Cappuenen heytre sye die köpf
ab myt einem huckincxxnr vntl styss xy in seek rnd kllssen zychi'ii desx
;
glyrheit lepkuchen l'nd гсах l£\jn werden tnoc/it. Viul ira sye zu erbent
[f.
utten kamen, еле weren der Schwestern frflnd oder sunst erber leut,dif
If
yn étiras zu- eren detten, so nett sy alle zyet eticas herfilr eu eeyhen zu
einer danckbarkeit ytzitnt ein lepkiichlin, dann ein anders der glyrhen
;
:
mid ican sye yn der icyrt hiiser kamen, so lieft xye auch ycirrnlich etwas
das gut teas zu kochen. Sie, ging in auch аШп vor in dem das sie fraget
out' ding, tcye rnd tea man alle ding rerrychfen. die zu der lyps nott
gehören solt, vnd teas jn allen ein grosser trost. Sye hat auch die klengl'-r
vss den ylockfn 14a] zu Brixen yenumen (1), mid ales trol behalten
[f.
day man sy nytt hat künden finden, man hat sye zu Pfitllingen darnach'
müssen frayai. Sic yxt auch hic zu P fit U ну en winden vnd dor-
i
m eist er n geicest, aber nit die iceyl ych im Clouter bin geicest (2).
i
Aber [het] fin streng hert leben und grosse lieb zu der geixtlichheif. Wan
(•in gross hochzit (ä\, {соя, so kiisxct xye den Schwestern vor and acht die
fusa, vnd Ifgt sych dan vor dif stubend'ur, so man yn Cor ging. Etimn
irolt jrs die ericird/g M. abbtisxin n/l erloben. Vnd wan sy ft/ran blöd
was, sagt die er ici rd Mutter Barbara 1t eck in, abt/ssin
ig
[f.
15]
:
S. Cristina, du bixt kranck, gang in das xichu* (4), so sprach sye
•
:
Nein, neyn, so Mutter, ess yxt besser irordcii . Vnd r/l ander gutter
«
*
vbtiny, das ych ron kurtze lass a» stan. Aber lenijer dan zirey jar vor
jrem end iras sy gantz ein kindt, das sye weder bychten noch betten
kund. Sye iras etican gar kranck jrer verunft halben. Aber alle vorge-
schrybne ding han ych von jr
gesehen(b) vnd gehört, vnd noch
nie, das ich nit han geschryben. Sye hat myr auch eil yutzs gedon,
da ych erst in das Clouter wax lannen, vnd noch ein jungs kindt;
ych han auch туп best gedon. Dca grattait.
ir
15a] Eus yst auch zu icyssen das die E. edlen roteen Mechtdilt
[f.
f
vnd fron- Irin dyxs (.'lauter anfingen, vnd den heiligen Orden an
e
l
man zalt von ûcpi vnsers lieben herrén Geburt Miji'liij jar. — Ess yst
auch zu tcyssen das von der zyt alxs die erbern froicen den h. orden
an sych hand genuinen, byss der Beformierung »int hingangen
ijcix jar. Wye Schirestern die selben zyt myt dot sint abgangen,
fil
finden ic nit me dan ijfxiiii. 1в| Aber etlich von den wir sun-
[f.
r
i
derlirh hand gehört, der selben Namen finden w.ir nit geschriben,
dar vmb vnnx die recht zal nyt finrar zu чгуяяеп yst; aber vnser lieben
herrén Got sy yn allen gnaedig vnd bttrinhertzig, ych hof sy syen hoch
ym hymel; Got helf гнян auch dar. Aber г? n zyt an der liefor-
o
alle jar an dem tag Concepcio Sancte Marie lesen wir sye
alle myt n eygen ñamen vnd gedenck jr myt sitndenn gebett,
j
r
icye icol icyr IGa] hoffen sye bytten für vns so ist doch das die liebe
[f.
fro tren von Osterrych gen Rom kamen, von der lieformiening
wegen, da liess sin Gnad die botten selber fir in kümen. Ess waren auch
da die vaetter, die man von den Schicestern zu Brixen hett vert ryben
(1) Supra, p. 53(1, n. (2) Scriptrix lioruni tarnen paulo ante annum
U.
1.
1Г>Щ 544
I.
(3)
priiicipalia. Siechenhaus • e. infirmaría. (5) Cf. supra, note 2.
i.
•
(-1)
544 DUAE KELATIONES CLARISSARUM BRIXINENSIUM.
bey den botte»,, vnd der babai ziryxchen den C ardi ne le i», vnd
gas*
da er din ding erhoret, zìi ireinen almi fin kind, rnd rxt
flng er an
grosser lieb yab er in dine bnll. Aber ivir hand ini die abgex-
chryft, die Schicestcrn die tcyder gen Brixen sint gefarn. haben die
die da gebullent yst myt der xyden schmtr, vnd facili alno an: Papa Pius...
« Intelleximus ea que... ». Sequitur versio germanica bullae 9 febr. 14H2
datae Sororibus S. Clarae Brixinensibus tunc Pfullingae morantibus.
Edita est ap. Greiderer, II, 166; (173), et AF II, 890 sq.
201 Bytten Got auch fir die Schriberin sy fiat ess Pitch ut»
[f.
;
liebe yeschrybeii gedencken yr myt ainem aue Marie. -20a]. Wir hant
[(.
;
vii i-mach got getretrlich dienen, dati gar iryderirertikeit fot vber m.trr
fi
Closter Pfullingen yanyen. Die icyl yeti dar yn bin gesyn, hab yrh
gar ein grosse hofining, der her -werd miss firbasif aneli nit rerlaostn. —
Yn deni jar, da mati zelt roti der geburt unsers lirben hern Ihcsu mrciiii,
da was ich noch nit lang ym Clonter gewess, kam eiiitm mah gar
ein grò itti metter an ei/ient abent, doch icari esft xf.yll. Aber rude:- der
mettili kam ein gross xchlag, das icir alle erutunten. Da het exx fin
grosse steine Crutz ab der kirchen yexchlayen. Vber ehi cleyne zyt ver-
brennet inaii yn dy.ter gegen ein froic, die sagt sy helt dati irettfr
vber tmn.t ge.macht, aber ess icer nit me geschehcn 21] dan got ivrheuyt:
[f.
xy hat vn.t alle tratteli erdotten. — Dar nacli da man zeli mvxim, da
icas xoliche vnritg, das mati vims alle tag verkiuitte, n-yr mochten nit
iiber nacht ym Cloxter blyben. Vitti yeironlich atte nacht ging man myt
pfyffen vnd beucken an vnserrn Closter hin. \Vir imsten nit, iran ext
frundt oder feindt vxren; das irerct jar vnd tag. Dar narh mvcxciii
jar zoy hertzog Vlrich fur lintlingen vnd lag acht tag da, vnd
xchonx XÌÌÌK boschen stein dar in, vnd zii lext fiter. Da gabrn xy lìif
stat vf, vnd da er in rit, besorgten sy xych vor den dottai da ira*
;
nymant kein leyt gene/ielle» aber vf vnserm hof ii-as so uil leiit, doni
;
eins irti Closter kinn sin icori 21a] kitnt horen, vnd sasseti syne ntter
[f.
vf vnserm korn hti-tts, nnd -mosseli vnsern habern jren rossen dar, iryf
man in der ftirsten marsteU ditett. Dar nach ini XXV jar kamen der
besse.n buren wol xic fur vnser closter i-nd detteti vnss grosxen xchaden,
vnd dar zii gross angui rnd not an. Da lagen wyr dry tag vnd nacht
by ein ander ini Cor, vnd da die nott ani grosten irax, rnd l'ir vtuut
der bnren nit me kitnten enreren, sy wolten in dass Closter, da starb
ein Schivester ini Cor. Was wir non den buren hand erlyten, angui rnd
nott, vnd dar zu grossen, das iceyxti vnser lieber her voi, der Ia,tx yi».<
ein lob sin, das vergangen, gegemoirtig vnd das kunftig. vnd geb vns
gnad, das tryr exs wol traye.n. Amen, ini xy ewiy lob. Amen. Hic raanus
saeculi s. XVI posterior subnotavit: Et adhuc nondum finis.
(1) Maior pars huius notitiac in eoilem codice 57v. ab eadera manu
f.
scripta est, quae fundationem oto. istius inonastorii dcscripsit supra ?Sfi-7.
:
denno cditam.
DUAE RELATIONES CLARISSARUM BRIXINENSIDM. 545
Mair. Basilee defunctus. Quartus fr. Nicolaus Pruss (1); V. (2) fr. Petrua
Balding; VI. fr. Sixtus Hildbrant; VII. fr. lohannes Sartoris; VIH fr.
Andreas Tranckilcher ; IX. fr. Heinricus Weich; X. fr. Heinricus Geb
hart (3); XL lacobus Sartoris; XII. fr. Udalricus Suss; XIII. fr. lohannes
Scriptoria de Spira, hie defunctus; XIV. fr. Cunradus Nater, hie defun
ctus; XV. fr. Bernhardus Slierbach basileensie; XVI (4) fr. Nicolaus
Scheuber, hie defunctus anno 1642 11 februarii, sepultus in choro ante
summum altare et 18 annos laudabiliter prefuit huic conventui. XVII.
Mauritius Rasch, confessor et predicator, qui non est hic mortuus. Item
XVIII fuit fr. Bernardus Zaendl, confessor et predicator, qui anno Do-
mini 1547 in die Sánete Anne hue advenit; hie defunctus anno 1570 in
Dominica Letare. Item (5) confeseor sequens [XIX] fuit fr. Carullus (?)
Stollenberger anno 1570 post Letare, hie defunctus 1575. 27 octobris
1577 (6). Confessarius [XX] P. Martinus.
Haitis (Tyrol).
P. MAXIMILIANOS STRAOANZ, 0. F. M.
1.
diurn Domini mei qui est trinus et unus benedictus in sécula seculorum.
Amen. liubr. Explicit ymago vite sive speculum contemplationis finita
14Я8 Beatus loanues Eustache, omnium primus Abbas huius Monasterii Ci-
sterciensium renuntiatus sit. Vid. Toussaint, Hint, civile et religieuse de fl'at-
court, Kamur 1SS7, 192-2(J4.
CODICES FRANCESCANI 'MUSAEI NAMURGENSIS. 547
Corporis Domini].
Rubr. Incipit epistola quam misit Beatus Franciscus ad capitulum
generale quando erat infirmug. Incip. prol. — In nomine summe Trini-
tatis et Sancte Unitatis, Patris et Filli et Spiritus Sancti. Amen. Reve-
rendis... des. nomen illi qui est benedictus in secula Amen. Incip. Au
dite Dominum filii et fratres mei et auribus... des. tamen in dissimilibus
et unus ubique fuit in secula seculorum. Amen. — Editus apud Lue.
Waddingum, B. P. Francisci Axsisiatis Opuscula, Antverpiae 1624, p. 34
n° XII. Cf. P. Livar. Oliger, AFH VI, 3-12.
H.
— Cod. n. 20. Papyr. mili 290X211 ff. 160
(unum ad cu-
stodiam initio), altera medietate saec. XV exaratus (prò maiori parte
ab 1470 ad 1492) binis columnis et sat nitida manu. Monachus coe-
nobii in Herlaymont conscripsit; tempore vero perturbationis gal-
lieae codex exstabat in bibliotheca Floref fienai. Inter voluminis
varios tractatus asceseos unus ad nos spectat:
HI.— Cod. n. 16O. Chart., mili. 211X145, ff. a-c, 219, d-f.;
Triplici saltem manu, nitide, binie columnis exaratus ante finem saec.
XV. Ligatura ex duobus lignis pergamene obductis, bene servata;
altera uncina iam desideratur. Variis rubricis et annotationibus con-
stat codicem pertinuisse Monasterio de Gardineto, in dioecesi Na
ni urcensi. Ad rem franciscanam faciunt:
Assis
].
1890,
I,
67.
548 CODICOGRAPHIA FRANCISCANA.
IV. Cod. n. 48. Chart. mili. 297X214, ff. 222. Variis manibus
circa medium XViexaratus; provenir; codex e Monasterio de G ardi
ne to. Post tractatus S. Augustini, Sermones S. Chrysostomi et Le-
gendam S. Mauri, refert:
[Libri II III
Fr. Davidis ab Augusta O. F. M.].
et
lr-5r) Tabulae capitum. Rubr. Incipiunt capitola primi libri
1.
(f.
90r-295v)
(f
giosi septem processibus distinguuntur. Gap. 1... des. que bona prete-
rea, quia in scripture pluribus locis inveniuntur. = Cf. Fr. David ab
Augusta, De exter. et inter. hom. composti., Ad CI. Aquas 1899, 63sqq. MS.
nostrum desinit mutilatum in paragr. 3" cap. LXX. In edit. dieta citan-
tur codices N a mure. n. 43 et 1O5, cf. et S. Bonav. Opera omnia, 1898,
Vili, p. CXV-VI.
VI.
— Cod. n. 1O5. Partim membr. partim chart., mili. 226 X
130, ff. 112. Sat nitido charactere, plenis lineis, et unica quidem
manu exaratus est codex. Tituli et Initiales minio ornata exstant. Ad
calcem haec notula legitur : « Fr. loannes de Monte, de Lande n,
hunc scripsit librum in Herlaimont; Anno a Nativi tate Domini
MO.CCCO».
[De hominis exterioris et interioris compositione Fr.
David ab Augusta, O. F. M.].
f. Ir Bubr. Incipit liber primus qui intitulatur formula noviciorum.
Incip. Primo semper debes considerare ad quid... de.», 15v) nec ullam
(f.
reverentiam ei exhiberi. Explicit liber primus. — 15v. Incipit liber
f.
secundus de Eeformatione mentis. Incip. hi priori formula noviciorum..
40r) dimittimus, bestia roboratur. Explicit liber de reformatione
(f.
des.
mentis. — 40r. Subì: Incipit tertius liber de profectu religionis, qui
f.
(f.
De Missarum senario].
Rubr. Quicumque sex missas infrascriptas cum devota intentione
prò anima in purgatorio existente legerit, etiam usque in dieni novis-
si
pro alia, quae primo moreretur, predictas missas ordinäre deberet. Quod
et factura est. Mortua autem una et missis pro ea lectis, reversa est
anima in tanta claritate, quod alia pre nimio gaudio tribus diebus sine
omni refectione cibi et potus remansit.
Iiicip. Prima missa. In prima igitur missa admonendus est Dominus
noster Ihesus Christus, ut per suam innocentera captivitatem, quam pro
nobis et pro omni genere humano sustinuit, dignetur liberare animam
ab omni captivitate et pena purgatorii, qua se propria volúntate et pec-
catis suis exigentibus tradidit captivam.
Secunda. In secunda missa admonendus est Dom. noster I. C. de
innocenti iudicio, quod iniuste et innocenter sustinuit pro nobis et pro
omni genere humano, ut ipse liberare dignetur animam de iudicio in
quo ipsam tradidit voluntarle iudicandam.
Tertia. In tertia missa admonendus est D. N. I. C. de innocenti et
indigna concia vacione in cruce, ut ipse liberare dignetur animam a multa
conclavacione qua se, peccatis suis exigentibus, voluntarle tradidit pu-
niendam.
Quarta. In quarta rnissa admonendus est D. N. I. C. de vulneribus
sni piissimi corporis et cordis, plagis flagellatiouis, coronationis, crucifi-
xionis seil, pedum et manuum et aperitionis laterum (sic) et exilii mor
tis sue, que passus in cruce pro nobis et pro omni genere humano sn-
stinuit, ut ipse dignetur liberare animam ab omnibus vulneribus et pec-
catis mortalibus, pro quibus iuste et voluntarie se tradidit puniendam.
Quinta. In quinta missa admonendus est D. N. I. C. de sepultura
qua sepultiis fuit in terra, cum esset Deus celi et terre, ut dignetur
animam liberare de sepultura et pena purgatorii, qua se, peccatis suis
exigentibus, iuste et voluntarie se tradidit purgandam.
Sexta. In sexta missa admonendus est D. N. 1. C. de sua resure-
ctione, ut animam sic faciat resurgere, ut ipsa nunquam separetur ab illo.
Amen. Et débet ista missa legi de resurectioue D. N. — Primo, salvo
intellectu meliori, est notandum, quod quinqué misse erunt pro defun-
ctis seu Eequiem etc. Prima collecta pro illa anima, demum que placue-
rit. Item in sexta missa, que erit de resurectione, dicetur penúltimo loco
pro illa anima. Item in cauone, ubi fit memoria defunctorum, primo de-
bent monitiones predict« fieri pro illa anima, demum recordatio aliarum
pro quibus voluerit animabus. ítem dicte misse debent continuari. Sed
poterunt dividí, intervenientibus festis vel aliis impedimentis.
ítem quedaui anima, existens in purgatorio, in quo purganda erat
usque ad diem novissimuní, ciiidam presbytero apparebat, predictas mis
sas sibi insinuans, ipsuui rogando, ut easdem pro ea legere vellet. Pres
byter vero precibus suis acquievit, et missis completis, anima a penis
liberata reversa presbytero dixit: anima pro qua iste misse léete fue-
rint sine dubio liberabitur. Quod exemple et veritate teste sit probatum.
Non est abstinendum a celebratione sine causa rationali.
De hoc missarum senario Gregoriano, cf. AFH VI, 181, iuxta Ad.
Franz, Die Meuse im deutschen Mittelalter, Freiburg i. Br. 1902, 259ss.,
ubi narratio illa saepius commemoratur in codicibus inde ap. AFH 1. c.
adnotatis.
3. 62v-74v) [Lignum Vitae S. Bonaventurae].
(f.
1. 161ra-rb)
nas Epistola*..
Rubr. Incipit postilla Nicolai de Lira super epistolas B. Paul! Apo
stoli. — Incip. Ecce descripsi eam tibi tripliciter... de», est prima re-
spectu aliarum. = Lectio haec sat dissonans a Cod. Leod. n. 142;
cf. AFH
(f. V,
742-4.
2. 161rb-177vb) [Postilla eiusdem in Ep. ad Rom.].
Incip. Paulus servus C. Hec epistola.... participes faciat, qui
I.
<Je$.
cum.... Amen.
3. 177vb-l%rb) Postilla eiusd. in Ep. ad Corinth.].
(f.
Cor.].
Incip. Paulus ap. C. Postquam apostolus... (leu. in ecclesia Dei,
I.
Incip. Paulus ap. C. Hic incipit... des. ad gloriam que est gracia
I.
consummata.
7. 21órb-218ra) [Postilla eiusd. in Ep. ad Philipp.].
(f.
Incip. Paulus ap. C. Hic incipit... des. sit que supplet omnem de-
I.
tìcientiarn. Amen.
9. 220vb-223rb) ^Postilla eiusd. in Ep. ad Thessal.].
(f.
10.
(f.
Incip. Paulus et Silvanus. Hic incipit... des. Pauli. Et bis dictis lit-
tera apponitur.
224va-228rb) [Postilla eiusd. in Ep. ad Timoth.].
(f.
11.
I
Incip. Paulus ap. C. Hic incipit... des. gracia Dei tecum. Et sic
I.
(f.
Incip. Paulus ap. C. Hic incipit... des. anime vita formaliter vobis-
cum. Amen.
13. 330va-232ra) [Postilla eiusd. in Ep. ad Titum].
(f.
IrvÀp. Paulus servus Dei. Hic incipit... dea. cum omnibus, supple,
sit. Amen. Hubr. Et sic est finis epistole Pauli ad Tytum. Sequitnr Epi
stola eius ad Philemonem in folio sequenti. Explicit istud opus Ky-
cholai de lyra super Epistolas Pauli precedentes per manus fratris loannis
de Rethy, completum anno Domini M"CCCCIX" sabbatho infra octavam
Sacramenti die iunii octava.
14. 233ra-vb) [Postilla eiusd. in Ep. ad Philemon.].
(f.
Incip. Paulus vinctus C. Hic incipit...des. spirita vestro, supple,
I.
sit perseverante!-. Amen. = Commentarii textus sacri, qui in medio folio
est, circumscripti sunt in marginibus; circa an. 1350.
15. 234ra-2ó8vb) [Postilla eiusd. in Ep. ad Heb.].
(f.
I.
stilla super epistolam Pauli ad Hebreos edita a fratre Nycholao de Lira
ordinis fratrurn Minorum sacre theologie doctore venerabili. Finita est
scriptura anno Domini M°CCCLXXXIII" in profesto beate Barbare.
IX. — Cod. n. 26. Chartac.. mili. 290X220, ff. 326; unica manu
sat nitida, altera medietate saec. XVII1 exaratus, in bini» columnis.
Initiales, titoli currentes, et nonnulli textos sacri minio sunt exaraia.
Comparatione instituta, videtur provenire ex celebri monasterio de
Gardineto.
lra-48vb) [Compendium S. Scripturae auctore
1.
(f.
colai de Lyra].
Hubr. Incipit primus prologus Magistri Nycholay de Lira de recom-
mendatione Sacre Scripture. — Incip. Hec omuia liber vite Eccl. 24.
Secundum quod dicit beatus Gregorius... — des. descendamus ad litte-
ram exponendam. = cfr. Cod. Leodiens. n. 148, ap. AFH IV, 591.
3. 51rb-117vb) Postilla eiusd. in Genes.].
(f.
(f.
Incip. Secundum quod dicit Ysidorus... cles. illa de illis superius
sunt expressa.
5. [Postilla eiusd. in Leviticum].
(f.
178ra-213ra)
Indp. Vocavit
autem Dominus Moysen. Sicut dictum fuit... des. di-
cens: Hec sunt mandata etc. et patent.
6. 2l3rb-225vb) [Postilla eiusd. in Numer.].
(f.
V,
Cfr. Cod. Leodiens. n. 95 ap.
108 sq.
9. [Moralizatio eiusd. in Qenesim].
(f.
301va-311vb)
Incip. In principio creavit Deus celum et terram. In hoc capitulo...
des. dixerunt servi tui sumus etc.
10. 312ra-319ra) [Moralizatio eiusd. in Exodum].
(f.
Incip. Hec sunt nomina filiorum Israel. Per filios... des. arbitrium ad
consecutionem vere beatitudini». Amen.
319rb-324vb) [Moralizatio eiusd. in Levit.].
(f.
11.
Incip. Vocavit autem Dominus Moysen. In hoc libro... dea. secuu-
dum testimonium Salvatoris Mat. 12 et Lue. 21.
12. 324vb-326vb) [Moralizatio eiusd. in Numer.].
(f.
16, 17, 21
X. — Cod. n. 73. (1) Chart., mili. 284:<205, ff. 208, duplici co-
lumna nitide exaratus saec. XV in monasterio de Gardineto. Inter
alia hagiographica continentur ad rem franciscanam facientia:
118rbl20vb) [Vita S. Yvonis Trecorensis, IH Or-
1.
(f.
dinis S. Francisci].
Rubr. Incipit vita Beati Yvonis. — Indp. Temporibus nostris in
quibus fines seculorum devenerunt, stellam quandam novam produxit
altissimus... des. fideli testimonio dinosoitur et probatur. Incipit vita.
Igitur beatus Yvo a nobilibus... des. multa fiunt et facta sunt mira-
cala ad laudem et gloriam Dei, qui est benedictus in sectila. Amen. =
Haec vita prodiit ex hoc codice ap. An. Boll.. II, 324-30; cum ommissis
et mutatis ap. Surium, Si-itoriae xeu citae Sanctorum,
V,
Taurini 1876,
601-7. Cf. Bibl. Rag. Lat. n. 4631.
(1) Apud Catal, Cod. hagiogr. eie. Xamur, describitur 520-4 sep. pp. 40-44.
:
:
554 CODICOGRAPHIA FRANCISCANA.
(f.
123rb-126va)
Franciae].
Rubr. Vita beati Ludovici. — Incip. Beatus Ludovicus quondam
rex Francorum illustris patrem... des. miracula et contingunt frequentar
beati Ludovici meritis et precibus, ad laudem et gloriam Redem-
ptoris... Amen. = Edita in Iter. Frane. Script, XXIII, 160-7. Circa
t.
medium adest: Instructio b. Ludovici ad filium: Care fili, primum do-
cumentum... ipsumque laudare et videre sine fine. Amen. Vid. Catal.
Cod. hag. Namurc., 523, sep. ed. 48.
p.
XI.
— Cod n. 32. Chart., mili. 168XH2, ff. 331, (praet«r et
1
ad custodiam), plenis lineis, unica nitida manu exaratus, circa
f.
1
1
insit.); unica mami, plenia lineis conscriptus ineunte s. XVIII".
f.
(2) e.
556 CODICOGRAPHIA FRANCISCANA.
Namurd.
P. HUOOLINUS LiPi'Exs, O. F. M.
BIBLIOGRAPHIA
12-14 al 1247 sesto Generale Ministro de'Francescani, Roma 1868, pp. 34,
8° ; et Sabatier, Fr. Crescentius de lest et non Généralat, apud Opuscules
äe critique historique, I, Paris 1903, 109-134.
Angelum Clarenum fontem esse principalem pseudoprophetiarum
S. Francisoi, p. 143, alibi refellimus;'cf. Expos. lieg, aucfore Fr. A. Cla-
reno, p. LXX, nota 1; ibidem, p. LXVI-LXX, habes eorum textnum
historicam evolutionem. Dictis de Hugone de Digna (t 1255 vel 1250),
p. 143, ñuño adiungendus est eius tractatus De fiitibtm paupertatis, ed.
Cl. Florovsky ap. AFH V, 277-90, quo tractatu primum Spiritualium
doctrina circa Regulam Frat. Min. exponitur.
Inter Fratrum Minorum sedes Romae antiquissimas ease praeter
S. Franciscum ad Ripam etiam S. lohannem in Olio (seu ante Portara
Latinara) p. 41, n. 4, falsum est. Apud ecclesiam S. lohannis ante Portam
Latinam Spirituales initio saec. XIV fuisse testatur Angélus Clarenus,
ALKG I, 538, sed nullum vestigium apparet testimonii ibi conventum
fuisse Frat. Min. saec. XIII. Praeter ecclesiam S. Francisci ad Ripam,
Fratres habitabant ecclesiam SS. Crispini et Crispiniani trans Tiberim,
circa medium saec. XIII ab eis derelictam, Bull. Franc. I, 521s., et post
a. 1870 destructam : cf. Armellini, LeChiexe di Roma, ed. 2, Roma 1891,
674. Demum in literatura thematis omittendum non erat opusculum cri-
tice editum: D. Sa ville Muzzey, Were the Spiritual Franciscans Montanist
heretics?, Chicago 1908, extractum ex Journal of Theotogy, vol. XII,
1908, n. 3 et 4.
Concludendo non possumus quin doleamus cl. A., cum quaestio pau-
pertatis contra Spirituales ab auctoritate ecclesiastica iamiam decidenda
erat, librum abrupisse. Maxime cupimus ut A. historiara banc ulterius
prosequatur usque ad saec. XV, seu usque ad Observantiae Regula-
ris ubique introductionem, quacum lis illa per duo saecula agitata logice
terminatur.
P. Livarius Öliger, O. F. M.
prò Oprre Tertio, unde Bacon eos in Commutila Nat. postea transsnm-
pserit. — Editor claro P. Duhem, prò fragmento ab eo detecto congra-
tulans (cf. n. 5X se piane a reconstructione Operis Tertii Duhem
a
propesila, dissentire brevius adnotat i^lV). Quam rem ergo alias fusius eum
explicaturum fore confidimus. Pluribus aliis in locis, ubi Baco prius
iam exposita expresse tangit, editor locos istos subnotare debuit 163.
1
nam innovator ille fuerit. Cf. tamen infra 9. — P. 282 aperte Baco
negai libros De npiritu et anima et De ecclesiasticix dogmatibtut esse
Angustiili, Gregorii vel alicuius auctoris famosi. Ed'1""" —N?i? ^ir.>
tavit librum iìlum esse Aicneri (Jlaraevallensis: Migne. P. L. 40,
779-832, hunc vero Gennadii Massiliensis, P. L. 58. 979-1054.
Ex dictis 298:
p. « ....omitto hec tt multa, quia teiiipus non habeo.
Nam in aliix confiderai ionibutt inein certificavi de hi», sed non habeo
scripturam ad prexenx. Et in traete/tu alkinrixtico, quem dh'ixim lo-
hannes habet ab operibus, tangimtur radice* circa ixta » hic quoque liber
Comim. Nat. ad Papam Clementem IV destinatila fuisse apparet.
5. Cum anno 1908 ci. P. DniEM, Professor p. o. universitatis Bur-
digalensis, in codice Bibliothecae Nat. Parisiensis lai. 10264,
miscellaneo, astronomica praesertim continenti, sub nomine Alpetragii
abscondituni fragmentum Operi» Tertii F. Rogeri flaconi detexisset,
hoc in AFH I, 238-40, rem primum publice enuntiavit. Anno vero se
guenti fragmentum ipsum evulgavit, praemissa de eo, necnon de
ipsius relatione ad alia scripta Rogeri, praefutione erudita et diligenti.
Ibi, MS. et novo textu accurato des.criptis ^6-22), inter Fragmentum
novum et partem Operài Tertii vulgatam a S. I. Brewer. Fr. Hogeri
Bacon opera quaedam hacteiu/x inedita, ubi Opti* Tertium, (pp. 1-310 et 75
capita complectitur) ostendit lac.unam adhuc adesse (22-9Ì. Insuper in
uovo MS. post tractatum De Alkinria ^181-90) alius traot. De renim natu-
ralium generatione incipit, sed iam post tres paginas mutilus desinit,
quia uti alt codicis scriba, scil. Arnaldi! s Brii xellensis: « In ej-em-
plo sic caduco non repperì pinti » . Ergo Opus Tertiuni mutilum adhuc
lacere concludit editor (29-35. 51-64"). Accurate quoque investigatur
quidnam novum fragmentum circa alia opera Rogeri Baconis prodat,
quos locos commode collectos. docteque discussos habes p. 36 ss. —
Fragmentum ipsum de Optica agit (79-96i, de motibus corporuin caele-
stium (98-137), de scientia experimentali (137-51), de quinta essentia
(151-7), de scientia civili seu morali (167-791, de Alkimia ^181-90); in-
seriturque tenor Operi» Minoris (179-81X — Pro notitia accuratiore alio-
rtim operum Rogeri. proque pluribus sententiis et experimentis, ma
gni certe momenti hoc fragmentum aestimandum est. — Textus hic
editus nititur in MS. citato; porro a p. 99-137 editor contulit quoque
MS. Mazarinum 8576, quod De communi naturvlhtm continet, et quo
etiam R. Steele usus est; cf. n. 2, 3 et 4. — P. 100 legendum esse
videtur circuii/ti prò fingulux zodiaci ; p. 102 1. 17 hee prò hec ; p. 106
1. 1 totum prò totus ; 1. Iti axsimiWitr pi-o (uutiniiìaiiftir ; p. 110 1. 11
incurtantur prò incnrtant; 123 1. 14 fìdex acculata prò acculato/- etc. —
Quodsi editor, talium rerum et auctorum peritissiuius. singulos locos
philosophorum et uaturalistarum Graecorum, Arabumque, profuse a
Rogero citatorum indicasset, maioris etiam utilitatis volumen doctum
suum reddidisset. — P. 64-9 ci. D. primus agit de Tractatu super
Afttrologiam Fr. Bernardi de Virduno, O. M., in MSS. lat. 7333 et
7334 Bibl. Nat. Paris. In eo Fr. Bernardus obiectiones Baconis contra
systema Ptolemaei refutat. De hoc auctore agebatur tantum ap. Hiat.
Ktt., XXI, 1847, 317-20.
6. CI. H. RASHIIALL, usus codice Reg. 7 F VII Musaei Britan
nici [cfn. 3], in voi. Ili collectionis Societatis Britannicae studiai Fran-
cincanin promovendi*! primum publici iuris fecit Fr. Rog. Baconis
Compendiimi studii theologiae, ultimum scil. opus Fr. Rogeri, quod an.
1292 conscripsit. Opus istud duas in partes Bacon divisit. in quartini
altera omnes causas errandi in hoc studio excutit. in altera vero ve
566 BIBLIOGRAPHIA.
(84
1.
De tali lettura sive opera B. Edmundi editor nihil adnotat; neque «p-
paret quisnam magister ille Hugo fuerit. Fuitne forsan Hugo de
Petragoris, O. M, de quo Sbaralea, Siipplem., 361; P 383?
In introductione (1-24) editor MS. F
VII describit [cf. quoque ap.
7
1.
p.
6
.
de principio individuationis (21 s. et realismum Scoti et nominalismum
i,
(113-8). quo
gratias proculdubio babebunt.
7. Vix autem catalogum istum ci. LITTI.E compilaverat, ciim ipsi
felici sorte accidit aliud Fragmentum Operiti Tertii invenire pluri-
bns in MSS. saltem partim contentum cf. AFH V, 611 s. Quae MSS.
;
opera Baconis habens quo MS. 1036 Coli. SS. Trinit. Cantabrigae
(e
(i.
e
et astronomiae'ì ad rem publicam dlrigendam (l-4\ de iudiciis astrolo-
gicis (.5-9), de locis m nudi (9-13). de bonis promovendis et malis im-
pediendis (13-9). P. 18 Baco refert se non omnia ista posuisse, neque
in Opere Maiore, neque in Op. Minore, rote/in fextinare propter ventre
«
aanrtitatis i= Clementi» IV) maiulatttm *. Tunc (scil. inde a p. 20)
fragmentmn novum bic primo editum coincidit cum ilio a ci. Duhem
vulgato, cuius editionis variantes inde quoque subnotantur. 20-89 =
Duhem. 75-98. 137-8, 148-190. Unde Fragmentum novum ea omittit
quae sunt ap. Duhem 98-137: e. Tract. De motibus corporitm cae-
1)
i.
lextiinn '2\ tractatum De halo, 138-48; 3) partem parvam et mutilam
;
De rerum ìtat. yeneratioiie, lìK)-3. — Little ^p. XVI s.) contra Duhem
(28) opinatur tractatum De Munirà sacra postea additimi fuisse Operi
Ter io etc. Item de tribus locis, aupra tamquam omissis recensitis,
t
mira (sic etiam ap. Duhem, 164 14) prò miri; p. 77 videretix prò
1.
1.
vidfritia, etc.
8. Postquam de textibus scriptorum Fr. Eogeri Baconis recenter
editis egimus, alia quaedam opera circa ipaius sententias inquirentia
recensemns. CI. SEB. VCKÌL opinionea experimentaque physica Baconis
accurate exposuit, ubique, quoad fieri potuit, ea distinguens quae Ko-
gerus a rerum naturalium peritis, Graecis et Arabibus praesertim, mu-
tuatua sit, quaeque ipse nova adiecit ope observationum, laborumque
a se susceptis. Hoc, ut via et ratione expandat, auctor praemisso brevi
Rogeri vitae curriculo ^2-8\ de eius magistris agitj acil. de Roberto
Grossatesta v8-10), de Fr. Adamo de Marisco O. M. (10s.), de
568 BIBLIOGRAPHIA.
Petro Peregrino (11-4) [de quo cf. modo AFH IV, 436-55. 033-43,
qui tamen non omnium ibi discussorum norma recta et infiexa dicen-
dus est.
Ultimo in capitalo (244-62) notas distinctivas ingenio doctriuae-
que Fr. Rogeri colligere A. studuit : Licet Bacon Aristotelem summis
laudibus extulerit, tamen omnes opiniones Aristotelis amplecti noluit (!),
immo verba Aristotelis insonare faciebat, quin ipsius ingenium et sen-
sum assecutus esset. Saepe Aristotelis verba in sententiam suam de-
flectit, versiones librorum Aristotelis erroneas (iniuste) proclamans (245sj.
Aristotelismum progredì nequaquam fecit Bacon [intellige in sensu supra
dicto] (247). B. Albertum et S. Tbomam Aq. dirius circa hoc Bacon incre-
pavit (248), sed neque Alexandro Halensi [neque aliis sui ipsius con-
fratribus] pepercit (249). Bacon Platonismum Augustinianum prosecutus
est, Arabes quoque Philosophos nimis est aemulatus (249-56). Laus ta
men ei tribuenda est, quia scientias empirica», tunc generatim neglectaa,
maxime coluit (256 ss.), quas tamen mysticismo quodam imbuere stu-
duit (252 ss. 256 s.). = Singula discutere huius non est loci, auctorem
vero, cuius scriptum dissertatio inauguralis universitatis Friburgensis
— Xorimt ete-
(Helv.) est, quaedam nimis exaggerare cuilibet apparet.
m'm omnes circa sensum plurimorum locorum Aristotelis lipsiusque
Commentatorum) doctos inter se discussisse et adhuc discutere. Neque
omnes loci Baconis, quos A. vult, contra B. Albertum inveli unt; v. gr.
locus ille p. 248, not. 708, i. e. Op. Ttrt., 327, qui econtra certe Fratrem
M ino rem quemdana (ignotum) spectat. Bacon non omnea libro 8 Ari
stotelis, sed eorum malas versiones tantum comburendas vult (246).
Baconis sententiam de libris Aristotelis A. certe male explicat (245). Quid
mirum quod Bacon, vulgatae sententiae adhaerens, tractatum Cafego-
riae decein erronee S. Augustino tribuerit. quem tamen plures [ante
Franti (245)] non genuinum esse cognoverant; cf. Grabmann, Gesch.
d. schol. Methode, I, 1909, 127. Baconem (in. 1277 a Fr. Hieronymo Ascu-
lano condemnatum fuisse minime constai (il), neque in opere citato: P.
Mandonnet, Sìger de Brabant, 1809, 261, [P, 1011, 246 hoc probatum
s.]
241); p.
1.
(sic
natura ipsiim accidftut prò natitram ipsiitx accidenti» (sic etiam Steele)
;
1.
3
I.,
hunc Fratrem, an. 1625 ab Indianis occisum, expresse 0. F. M. fuisse
dicat; W AIRE, an. 1539 in Anglia pro fide suspendió necatus (525) John
:
B. Waineicright (fueritue martyr iste 0. F. M., dubitatur adhuc'i; WALL,
JOHN, pro fide item in Anglia necatus an. 1679: ,/. Fr. hite field (537 s.1:
W
WALSH, РЕТЕП it 1<>88), auctor Valesianorum in Anglia, sed postea
facti poenitens (541к J.Haynn; WAUD Нинн 1635) liagiographus Hi-
(t
berniae cruditissimus (550s.): Grfi/. Clrary, O. F. M.; WILD (= FERIT.S)
IOH., eeleber concionator Maguntiae (4t
15541!: idem (621); ZIERIKZEE,
COIÎNELHT.S VAN 1462), qui Observantes in Scotiam induxit (758; cf.
(t
AFH IV, 153ss.): idem; WILLIAM OK OCKHAM (636): Will. Turner (dis-
-
sertatio parum accurata; cf. AFH VI, 209ss.; 439ss.); eiusdem est quoque
parva notitia de Л\'п.. DE SAINT-AMOUR (<>;57s.X ubi Introductio in Erau-
gel. aeternnm denuo erronée B. lob. Par me ri si tribuitur; WILLIAM
OF WARE (Guaro, Waro, Varron1!: auct. P. Paxc/i. liobinxon (640'i; WOOD
COCK, JOHN, martyr Lancastri. occnbuit an. 1646: John B. Wain&crighl
(702): ZALVIDEA, los. MARIA DE, missionarius in California, obiit 1840:
Zéphyr. Engelhardt, 0. F. M. (746); VIADER, los. post 1826): idem
ft
S.
I.
(753).
Sub voce VI^AHINI BARTH. c. 1499) ipsius effigies S. lohannii
(t
S
i.
P. Mich. Bihl. 0. F. M.
BIBLIOGRAPHIA. 571
di
(I1
stampa; primi statuti sono del 1471): a p. 226 una Bolla di Boiiifazio
i
IX, dell' anno 13116, con la quale «da licenza a fr. Pietro Pace da
Ripalta dell' Ord. de' Minori di passare ali' Ord. di S. Benedetto, che
e
manca al nostro Bulla riunì. — Itijtatraiìxone. Qualche cosa per Min.
i
Oss. (sec. XV). II
p. 270; per le Clarisse (1560) Cappuccini (Cata
e
i
logo della Biblioteca, sec. XVII) a p. 271 Regola Urbaniana delle Cla-
:
risse e moderata da Eugenio IV», 293; cf. 273. — l'esaro. La Bolla
p.
di Alessandro IV indicata, li secondo l'Eubel. Epitome, n. 848,
è,
p. 296,
datata «II (non IX) kal. martii a. 2°», riferisce al convento
di
si
e
S. Francesco di Fano. Spoglio repertorio dell' Archivio del Corpua
e
Domini di Pesare (Clarisse ricerche su la Beata Serafina Colonna.
e
i
p. 818; cf. 320. — Ascoli, Piceno. L'Archivio dei Min. Conventuali, con
78 pergamene dal sec. XIII al XIX, voi. Ili
91 s. — Ottimo. La Bolla
p.
di Innocenze IX per convento francescano di Osimo. che nel Bulì.
il
Frane, data (da copia) come del aprile 1247, qui IH, 2SI7, ^e pare
9
è
si
si
dice relativa ai conventi dei frati Minori. Ivi pure la Bolla di elezione
di S. Benvenuto Scotivoli O. F. M. a Vescovo di Osimo: 13 marzo
1264. — Ancona. Poche cose che compariscono, ma che potrebbero na
scondere assai di più. a p. 29. 33, 37, 73, 91 del voi. VII. A 'X
p.
2
e
documenti statuti del Monte di Pietà dal 1491. — FUMO (Macerata'.
e
Un accenno al conv. di S. Francesco, del sec. XVI, voi. Vili 86. 87.
p.
PIEMONTE. Torino. Nel voi. Vili da p. 98 a 188 Sommario
il
è
degli inventari dell'Archivio di Corte di casa Savoia. Cappuccini
di Casale: Conventuali di Alba, Casale Moncalvo «Minoriti*
e
V
(il
ne con
tiene due che abbracciano primi volumi insieme: l'alfabetico, 267-350.
5
i
rroìwloyico, 353-402); quali tutti facilitano d'assai questo pur
il
e
nèrent presqu'aussitôt : dès 1696 on n'en fait plus mention (30). La bure
franciscaine n'était point étrangère aux sympathiques citoyens du comté:
depuis 1673 les enfants de S. François y exerçaient le saint ministère
à époques déterminées (32). Sur les nouvelles instances du nouveau
comte, Ferdinand-Gobert, le Ministre Provincial, Corneille De Vroom,
accepta les conditions en 1706 (83).
Le 2 mai 1708 pose de la première pierre de l'église, qui fut con
sacrée le 7 septembre 1710. par l'évèque de Burmond, de l'Ordre des
Capucins (35). Elle fut dédiée a S!" Barbe. Le premier Supérieur de la
fondation, P. Corneiue Van Goch, fut nommé en mai 1707 ; le chapitre
de 1708 nomma premier Gardien, le P. Conrad Moonen. — Stations
ou Prédications à l'église paroissiale de Reckheim réglées en 1673 (36).
— L'archiconfrérie du Cordon de S. François y fut érigée en 1710,
comme aussi le Tiers-Ordre (39). Notre Collège de Reckheim fut ou
vert en 1725 (48), son règlement détaillé (45-40 1. La soldatesque fran
çaise vint s'installer au château de Reckheim dès le début de décem
bre 1792 (52). Le 7 juin 1793, le pape Pie VI, accorda un jubilé aux
Pays-Bas Autrichiens (54).
Le 4 octobre 1796 le commissaire Sirejean, au nom de la Répu
blique, fait l' inventaire du couvent. — Un trait frappant d'attache
ment donné au Père Enr/elen, par son frère (60). Liste des religieux
présents lors de l'expulsion; onze prêtres et 6 frères: absent: Van Ent-
broek. Dispenses accordées par le P. Provincial, Jean Proost (non
Proot) (62). Départ des religieux pour l'exil, le 17 février 1797: les
habitants de Reckheim et d'Uyckhoven furent admirables de dévoue
ment ^64). Période de la persécution religieuse; liste des prêtres non-
assermentés, parmi lesquels les onze Frères-Mineurs; plusieurs d'entre
eux prêtent leur ministère aux localités limitrophes (65-84). — La vente
de l'immeuble se fit à Maestricht le 12 avril 1797: le citoyen Pierre Jo
seph Lambrechts de Tongres en devint acquéreur au nom de François
Joseph Van Brabant, qui ratioa l'acte le 13 avril, sans bourse délier, par
simple présentation de son Bon d'ancien religieux: Van Brabant en effet
était un capucin apostat du grand couvent de Ste Marguerite à Liège.
Le nouveau propriétaire vint habiter son domaine au grand scandale de
la population indignée; ses dilapidations de la caisse des impôts l'amenè
rent en prison à Maestricht. (Voir Procès-verbaux de la Gendarmerie.
N" 3495: A. Ml — Plusieurs des exécuteurs des lois spoliatrices furent
frappés successivement de mort subite (89).
Les religieux Prémontrés achetèrent l'ancien couvent de Reck-
heim en 1840 (93). Les instituts religieux renaissent de leurs cendres;
surtout l'Ordre franciscain, si populaire en Belgique (94-103). Plan fon
cier du couvent des Frères-Mineurs: Reckheim en 1905(102). Les Pré-
montres quittèrent leur résidence de Reokheim, le 11 avril 1847;
le 20 septembre suivant Mgr l'évèque de Liège permit aux Récollets
d'y rentrer (103). Le P. Adolphe KoPpf» en devint le premier Supérieur
après avoir restauré les maisons de Weert et de Megen. L'installation
de la communauté nouvelle se fit sous la conduite du Père Tuerlinckx,
dernier survivant des Récollets de Louvain, le 20 octobre 1847 (104).
Notes du P. KoVpp concernant les débuts de la petite colonie de dame
Pauvreté (105-108). Activité apostolique des Frères-Mineurs de Reckheim
dans les limites de leurs Termini ; un léger malentendu avec les Pères
Conventuels d'Urmond, aussitôt aplani de commun accord (112).
Leur ministère chichement rétribué au dépôt de mendicité, transformé
Archioum franctscanum Historicum. — AN. VI. 37
578 BIBLIOGRAPHIA.
(A suivre).
(Bruxelles). P. Jérôme Goyens, 0. F. M.
CHRONICA
I. — CRONACA ITALIANA.
o
e
e
critiche o qui criticamente editi con nuovo apparato dal Monaci stesso.
riguardano: Cantico di S. Francesco d'Assisi (di frate Sole), 29-31,
Ci
il
dato nella lezione del cod. 838 della Comunale d' Assisi (AFH
V,
238)
con la collazione di altri testi. Alla bibliografia di maggior rilievo da
7
l'
e
V,
dici in Anal. Frane. 261s. La Lauda del 1233 che, secondo la Cro
naca di Bice, da Germano, cantava « quidam frater J. vili contectus
S.
è
Vicenza O. Pred., p. 35, 698. A 355 riprodotto dal Ciampi, Trattati
p.
è
morali di Albertano giudice, Firenze 1832, p. 77-84, una parte del Testa
mento di Beatrice da Capraio,, del 1278, nel quale, a testo intero, sono lasciti
convento O. F. M. di S. Croce di Firenze a fr. Paolo da Prato
al
«
e
tura serviziale dello stesso Monastero; «ai Ministri de' frati di Pe-
»
e
i
O. F. M., ser Binde Montanini ser Filippo Marsoppi de' frati di Pe-
«
e
si
il
il
gillo, mentre gli altri, non avendone uno proprio, servono o del suo
si
rentiae 1758, p. 75-9. L' originale, ossia copia del notaio Rinaldo di la-
copo da Signa, trova nell' Arch. di Stato di Firenze, Cestello, 18 feb
si
braio 1278; cf. p. 700. — A p. 378-87, due saggi dei Poemetti di Giaco-
mina da Verona, O. F. M., secondo l'ediz. del Mussafia. Alcune Laude,
450-481, di lacopone da To di sono quelle da 471 a 481. Finalmente
p.
un brano del poemetto La giostra delle, virtù dei vizi, 481-4, di autore,
e
98, 132, 169, 219, 385, 644, 647), -ma versi da un Liber Tediorum, che
i
il
e
nei Rendiconti del ti. Istit. Lombardo di scienze Mtere, ser. II, XXIX,
t.
e
integrale, versi citati dal Salimbene. Nella Cronaca del Salimbene altri
i
versi sono introdotti in volgai-e: ed. cit., p. 160, 175, 182, 292 ecc. cu
E
Oriente Serafico, XXV, 1913, 8-14, 49-58, un suo studio sopra. Il ritratto
di S. Bernardino, limitato però ai soli pittori umbri. Afferma che la
scuola umbra, anche in confronto con la scuola senese, ci ha dato i più
fedeli e vivi ritratti del grande predicatore del sec. XV, per un mag
gior «verismo» che li distingue; del quale per altro, a noi pare, la
ragione andrebbe cercata, se mai, nello stile ecc. della scuola stessa,
piuttosto che nel fatto speciale di S. Bernardino (cf. 54s.). Del resto le tre
prime pagine di questo scritto, e qualchedun'altra (13s., 51,54) dove si
cerca di salire a idee generali, o da un dato, tutt' altro che unico, del
quadro concludere alla sua storia o a congetture su quella del pittore
e magari del Santo, san troppo di occasionale, di giudizi estratti da base
insufficente. L'A. classifica in tre gruppi i pittori di S. Bernardino: i
contemporanei che conservano fedeli le caratteristiche della figura e
degli atteggiamenti del Santo, ne danno il vero ritratto (Benfigli [nato
1425] con altri Perugini ignoti, l'Alunno [n. 1430], Agostino di Buccio);
quelli che vennero immediatamente dopo e lo contraffanno alquanto (Fio-
renzo di Lorenzo, Benozzo Gozzoli), e quelli della fine del 400 che l'hanno
interamente smarrito Perugino la sua scuola), p. 8. Del primo
(il
e
gruppo ritratto della Cattedrale di Perugia, nella prima colonna
il
a
è
lo
il
e
da riprodotto a p. Ricerca occasione del dipinto la sua storia (9-12X
6.
4 l'
e
Dell'Alunno sono riprodotte tavole, se ne parla a p. 13s., 49-52; del
e
Gozzoli, di cui son dati quadri, a p. 55-7; del Perugino, a p. 57s., della
2
cui scuola Tiberio d'Assisi sarebbe tenuto di più alle sembianze tra
si
ziuncola d' Assisi fosse estesa o no Indulgenza del d' agosto a tutti
l'
2
giorni dell'anno; questione che la Congregazione del S. Uffizio nel
i
1'
«
il
dell' Indulgenza, discuteva tuttavia su autenticità di quel diploma,
si
1'
ritenendosi dai più che vescovo Bardi fosse morto già prima, nel 1585.
il
mente che Mons. Bardi era ben vivo nel 1588 non passò di questa
e
vita che nel 159(j. Ciò egli ricava, oltre che da alcuni scrittori che ave
vano già corretto errore comune (74), da documenti che conservano
si
1'
condo una Cronaca MS. del convento di Cetona, Mons. Bardi fu sepolto
nel coro di questo convento (77). L'errore derivò dall'essere stato eletto
nel 1685 a suo coadiutore, creduto invece suo successore. Mons. Lodovico
Martelli, che pare cessasse da quest' ufficio nel 1588 (74-6). L1 originale
del Diploma conserva tuttora nell'Archivio della PorziuncoJa.
si
fornirsi del grano, di cui manca, dai luoghi circonvicini. Cf. AFH I,
479-70, dove l'A. diede già notizia di questa e simili lettere. — Nell'Ar
chivio Comunale di Bipatransone (Gli Archivi delia Storia <f Italia, II,
273: cf. sopra p. 572ss.) si trovano otto lettere, la più parte commendatizie,
di Camilla Peretti agli Anziani di Bipatransone (1589-1603). E altre otto
lettere, di vari (settembre-ottobre 158!)), intorno al passaggio che fece
per quella città la stessa Camilla Peretti; più la Nota delle spese fatte
dal Comune di Bipatransone per la sua venuta.
„*». P. BERNARDINO SDBRCI DA GAIOLE, O. F. M., Intorno a un au
tografo di sei-moni di S. Lorenzo da Brindisi con un .faggio di-i mede
simi, ne La Verna, X, 557-76. E' il codice della Biblioteca Arcivescovile
De Leo di Brindisi, di cui sopra, p. 575, ed era fin qui rimasto ignoto
agli storici nostri e ai biografi del Santo. La più remota appartenenza
del codice, di cui resti memoria, risale alla Provincia Trentina dei Min.
Cappuccini. Che sia autografo, non par dubbio. E' dato il facsimile di
una pagina, in proporzioni alquanto ridotte. Contiene 57 sermoni, 4
d'Avvento e 53 di Quaresima, scritti in latino, ma con sviluppo tra di
selva e di sermone formato. Al sermone segue qualche volta un suo
compendio, non senza anche idee nuove. 11 saggio che il P. Sderci ne
ha dato con diligente edizione, è il sermone in feria 2' Dominicae. 2at'
Quadrageximae, sopra il peccato, p. 561-7'2, col suo compendio, p. 572-6.
.„% P. FRANCESCO GIORDANO, O. F. M., Brevi cenni storici della pro
digiosa Immagine detta Madre della Dirina (Grazia che .ti venera nella
chiesa parrocchiale di Maria SS. Assunta (Muxki) al Cairo, Milano, Stab.
Pontif. A. Bertarelli, [1013]: in-24", pp. 32. Un piccolo contributo alla
storia delle Missioni Francescane nell'Oriente. Il P. Enrico Collado,
O. F. M., da Valenza di Spagna, Miss. Apost. in T. S., intorno al 1841
ricevette in dono la sacra Immagine, già nota per prodigi, e la portava
con sé in tutte le sue stazioni di Missionario, non smentendosi mai
tale fama (9-17). Nel 1855 si stabili al Cairo, dove talmente crebbe la
divozione del popolo per quel!' Immagine, che nel 1860 il P. Collado potè
costruirle una grande e bella cappella nella chiesa francescana, conver-
tita ormai in Santuario ( 18-22, 7-8). L'Immagine è in legno, in stile bi-
zautineggiante, ed è riprodotta in copertina.
t*x [P. EMILIO CRIVELLI, O. F. M.], AH trigesimo dalla morte del P.
Cipriano Verdiani dei Frati Minori (19 giugno 1913), Firenze. Stab. Cam-
polmi, 1913; in-81, pp. 18. 11 P. C. Verdiani era nato a Empoli il 27 lu
glio 1839, e vestì l'abito Miuoritie.o, nella Prov. di S. Bonaventura, il
1857. Sacerdote nel 1863, dal 1865 insegnò a lungo filosofia e teologia
in vari conventi della Provincia, e per più anni, fino al 1911, teologia
morale nel Seminario Arcivescovile di Siena. Per un sessennio, 1886-
1892, Min. Provinciale ; nel 1893 Secretano di Visita col Rino P. Luigi
Canali Min. Gle in Terra Santa, della quale gli fu offerto il Custodiate,
che rifiutò ; finalmente Definitore Gle dal 1895 al 1897. A Firenze, men
tre attendeva di celebrare il suo Giubileo sacerdotale il 22 maggio, tre
giorni prima se ne volava a celebrarlo in cielo. Le doti egregie, di
mente e più di cuore, del P. Verdiani sono a rapidi e forti tocchi descritte
in questo sobrio e lucido discorso funebre (5-15) del P. Crivelli, del quale
sono pure le 6 epigrafi latine ^17-81 esposte in chiesa il dì di trigesima.
Dello stesso A. la necrologia del P. Verdiani che apparirà prossimamente
in Acta Ordinis FF. Min. Il P. Cipriano Verdiani, a nostra conoscenza,
pubblicò: Relazione stillo stato attuale della Sacra Custodia di T. S. e
nulla sua azione in Oriente, Gerusalemme 1893; Ediz. 2-: Quaracchi 1893,
in-8°, pp. 39. Panegirico di S. Caterina V. e M. recitato nella chiesa dei
586 CHRONICA.
Il
»
déduit, que la C24G ne parle point, ici, du Catalogue 14 gen. (CGenM >:
AF III, 693 sqq., mais d'un ouvrage (perdu), different du Catalogiix. Aussi
le CGenM va-t-il jusqu'à 1304, et la C24G l'a-t-elle mis contribu
à
tion jusqu'à la fin. Des allusions manifestes, dans CGenM, des évé
le
à
nements postérieurs 1285, par ex. la mort de Jean de Parme, au
à
Pape Boniface VIII (AF III, 699, 702 etc.), démontrent que le CGeiiG
a
été écrit vers 1304 (486sV Puis quelques citations, faites par la C24G, de
la Crónica de B. de Besse AF III, 228, 287 s., 280 s., sont rapprochées
:
Il
:
batier, Examen de la vie de Fr. Elie du f!]>ec. Vitae, Paris 1904. L'on
connaît les rapports étroits entre cette narration du Spec. Vitae (SpV)
et Thomas Ecoles ton. Lempp avait cru devoir admettre une
d
précisa d'avantage que cette narration avait été écrite par un zélateur,
mais très près d'Assise, entre 1253-1262; Jourdain de Giano, Bern, de
Besse et Salimbene l'auraient connue. L'on sait que la relation d'Ec-
cleston sur les événements de 1230 1232 n'est pas complètement
à
(1}
« Siquidem omni anno quicumque volebat, et omnes fratres quasi com-
muniter poterant convenire, eo quod nulla forma data erat de modo
(!)
(!)
conveniendi ad capitulum generate*. Et la Règie de 1223? — Gràce
a
scène tumultueuse, qui (d'après Eccleston) n'aboutit rien, Elie au
la
a
rait été (selon le SpV) réellement impose comme General. Ne pouvant
alors piacer en 1330 la pénitence feinte de Fr. Elie, le SpV la rejeta
après 1239 (500). Et du discours fait par Elie en 1239 (d'après Eccleston),
fabriqua un autre qu'il placa en 1232 (500 s.). Elie aurait envoyé Gré-
il
a
goire IX un rapport complètement faux sur le chapitre de 1232 (501 s.)!
— lei s'arrète l'artiele fragmentaire du regretté H.-E. n'a pu achever
Il
l'examen de la narration du SpV, que nous croirions, très difficilement,
étre d'un zélateur contemporain. On devra, pour le moins, prendre en
considération sa critique penetrante (500) de ce passage du SpV,
•
»
recueil encore explorer et exploiter. 11 n'était cependant pas besoin
a
>
faunxaire
«
< très stupide (502), et se démenant de la fa$on la plus impertinente
»
»
(496). L'auteur tardif du fragment, prévenu contre Elie, a adapté,
comme a pu, des matériaux déjà embrouillés. — Voilà tout!
il
la Valle pour von der Valle; 154 lisez Uns. L. Frati von den En-
1.
p.
fase. VI du voi. XI des Beitrage zur Geach. der Philoxophie dex Mittel-
v. AFH 771ss. A plus tard une recension détaillée de cet
V,
alters
;
I,
(1.
tous les textes en question. L'hypothèse avancée 452-3, que Fr.
p.
Pierre de Catane aurait été Vicaire général de St. François, dès
1212 (alors que le Saint partit pour le Maroc), se trouve déjà exposée,
elle aussi, dans Golubovich, c. 122as. D'après V. O. (citant Jordanus.
1.
I,
Citron, n. 7), Elie serait parti pour l'Orient, au début de l'été 1218, tan
dis que Golubovich fixe ce départ l'année 1217 c. 87, 107.). Que
(1.
I,
à
«
vraisemblance (456). St. François serait retourné en Italie, non eu jan
»
vier 1220 (Fischer, c. 43ss.\ mais peu avant 10 mars 1221, jour
le
1.
120, 125s. est vrai (contre Fischer, 114ss.), que le SpecuL Perf. c. 68
II
\
ne saurait prouver qu'un chapitre général eut lieu en 1220. Mais dire,
d'autre part, que l'allusion faite par les Praires scient iati aux règles
de S. Benoît, de S. Augustin et de S. Bernard, prouve que ce passage
du Specul. Perf. fut écrit au commencement du XIV siècle (458s.\ c,-
à-d. une époque où beaucoup de Franciscains seraient passés dans les
à
Dominique
et de S. François eut lieu plus vraiseiublement en 1215 (au concile de
Latran, comme pense aussi M. Guiraud, Vie de S. Dominique, 71ss.)
le
qu'en 1220. Après le développement pris par son Ordre jusqu'en 1220.
Dominique n'aurait plus guère caressé « le dessein de réunir sa petite
troupe aux milices déjà beaucoup plus nombreuses de St. François»
— est peu exact de dire (461) que M. Fischer s'est plu no
II
(462'.
tamment я battre en brèche système chronologique proposé par
le
le
pendice), 139-44.
**.,. Le R. P. BARTHÉLÉMY VERELST, O. F. M., auquel nous devons
aussi un ouvrage important sur Jean Zumárraga, premier évêque et
archevêque de Mexico ^1533-48\ v. AFH 126, a publié la première gran
I,
une
Etude plus complète sur Jacopone. Elle comprendra en outre les chapitres:
Le Converti; le poète mystique; l'auteur du Stabat le Spirituel sa pri
;
(4224 A son tour, Olivi y attaque plusieurs opinions d'un certain « Fr.
A. bone memorie». lie P. Gratien pense (419), que ce « Fr. A.* ne
fut point Fr. Arnaud de Roccafolio (comme l'avait cru le R. P.
Ehrle, ALKG III, 478), car ce Fr. Arnaud semble avoir été Provincial
de Provence, encore en 1300 (Hauréau, Bernh. Délicieux, Paris 1877, 5,
167), mais c'aurait été peut-être Fr. Arnauld Galhard (v. ALKG III,
16), ou Arlotto de Prato c. III, 480]. Dans cette dernière hy
[v.
1.
pothèse, faudrait placer la date de cette apologie après 1286, dit-il
il
c.), et non pas entre 1283-1285, ainsi que le R. P. Ehrle l'avait sup
(1.
pas seulement connu cette lettre soi-disant inédite' d'Olivi, mais qu'il
en signala une édition dans un rarissime imprimé: Quodlibeta Fr. Olivi
(Venetiis, Laz. Soardus, 1509), 51v-53r: ALKG III, 467ss., 469 n.
7.
f.
I,
131-2, en avait donné, lui-aussi, de plus longs passages des questions
doctrinales. Le titre de l'article du R. P. Gr. est donc passablement
inexact; et cela d'autant plus que l'A. n'ignorait pas les travaux de
ses deux célèbres devanciers. C'est dans l'édition de Venise (v. ALKG
III. 469 n. que cette apologie d'Olivi est adressée au * Fr. E. de Cam-
7)
Nouv. Acq. lat. 774, du XIV siècle, 107 ff. (107 150 mm.), 94r-98r.
Il
.<
f.
a dans ce MS., 1) Olivi, Expositio in Apocal.,f. 1-41; Olivi, Exp.2)
y
f.
f.
dalousie (57ss.. 78), etc. L'A. qui fut lui-même trois reprises (1889,
à
Historia Franciscana.
De Kok, DAVID. O. F. M. — Hei Heilig Huwelijk van den Zaligen Francisais met
Vrouwe Armoede, En ooekje кап Franciskaansche Poezie. Met en Inleiding.
Bussum, Paul Brand, 1913. In-12°, X, 58 pp. (fl. 0,75; lig. fl. 1). — Cf. 595.
Dreiling, KAYMUNDUS, O. F. M., Dr. Phil. — Der Konzeptualismus in der Uni-
versalienlelire des Franziskanererzltiscliofs Petrus Aureoli (Pierre d'Auriole).
nebst biographisch-bibliographifcher Einleitung. Münster i. W.. Aschendorff.
191Í3. In-8», XVI, 224 pp. (M. 7,50). — Cf. 589.
Engelhardt, ZEPHYRIN, O. F. M. — The Mission and Missionaries of California.
Vol. Ill:
Upper California: Part. II: General History. With numerous illu
strations and Fac- Similes. San Francisco, James H. Barry Co. 1913. In-80,
XVIII, 664 pp. — (3 doll.).
Giordano, FRANCESCO, O. F. M. — Brevi cenni storii;i della prodigiosa Immagine
délia Madré délia Divina Grazm. Milano, A. Bertarelli e С., [1913]. In-24",
32 pp. con fig. — Cf. 585.
Golubovich, OfiROLAMO, O. F. M. — Biblioteca bio-bibliografica della Terra Santa
edeli'Oriente Francescano. Tomo II. (Addenda al sec. XIII
e fonti pel sec. XIV)
con tre carte geografiche dell' Oriente Francescano de' secoli XIII-XI
V. Qua-
racchi, Collegio S. Bonaventura, 1913. In-8° gr., VIII, 641 pp. con due fat-
simili d' un códice. — L. 15.
Golubovich, GiROLAMO, О. F. M. — fratría Fidentii de Padua Ord. Min. (F7-
carii Terrae Sanctae) Liber Recuperationvt Terrae Snnctae. (Estr. dalla Bihl.
b.-bibl. d. T. S. vol. II). Firenze, 1912. In-8» gr., 60 pp. — L. 2.
» » Cipro Franciscana. Dei due primi conventi di « Bello loco » e di « S. Fran
cesco • in Nicosia di Cipro. (Estr. dalla Bibl. b.-bibl. d. T. S., vol. II). Fi
renze, 1912. In-8° gr., 16 pp. — L. 1.
• • Una pagina Dan/екса. Notizie inédite su frate Guido conté di MonlefeÜro
Edizione ampliata e corretta. (Estr. dalla Bibl. Ь.-ЫЫ. d.
(i-. 1222-12HH).
T. S., vol. II). Firenze, 1912. Iu-8° gr., 24 pp. — L. 1.
Joergensen, JOHANNES. — Den heilige Frans afAssisi. En Lennedsskildring. Anden
\II] Udgare, Koebenhavn og Kristiania, Gyldendalske Boghandel, 1913.
In-12°, VIII, 299 pp.
Lemmens, LEONHARO, O. F. M.. Dr. — Die Franziskanerknstodie Livland und
und Preiissen. Beitrag zur Kirchengeschichte der Gebiete des Deutschen Ordet>«.
Mit einer Karte von Livland. Düsseldorf, L. Seh wann, 1912. Lex. iu-80,
143 pp. (M. 7).
Probst, JEAN-ÜENRI. — Carncth-e et origine des idées du Bx. Hai/mond Lulle.
Toulouse, Ed. Privat. 1912. In-8«, XVI, 386 pp. (10 fr.). — Cf. 595.
Schlager, PATRITIUS, O. F. M. — Beiträge zur Geschichte der Sächsischen Fran-
ziekantrprovins vom Heiligen Kreuze, herausgegeben im Auftrage des ProKin-
zialates. VI Band; Jahrg. 1918. Düsseldorf, L. Seh wann, [1913]. Lex. in -8°,
129 pp. (M. 6.). — Cf. 589.
Stateczny, EueSBIuez, O. F. M. — Zytmt MC. Francuzka z Asyzu opracowal na
•podnlmcie erodloicych materi/alow. Poznan. Drukarni i Ksiegarni sw. Woj-
oiecha. 1912. In-12", 715 pp. — (M. 5).
Ubald, D'ALE.NCON, [O. F. M.]. — Sacrum Commerciiim. Les Noces mystiques du Bx.
Françoù d'A ssvte arec Madame la Pauvreté (1227). Première traduction française.
Paris, Librairie St. François; Couvin, Oeuvre St. François, 1913. In-24",
XXII. K-! pp. (fr. 1). — Xou celte Bi/ilioth. Francise., 2- акт. t. XI. — Cf. 59l!
— — УеПа ttolf.nne consacrazionc epitcopale di Mans. Fr. Lodovico Antomelli dei
Frati ilinori Vrxoco titolare di Lebda (Lé-plis Magna) primo Vicario Apo
sto/ico délia Libia. Numero Único (Milano, Santuario S. Antonio, 15 giugno
1913). Milano, Casa ed. Ambrosiana, [1913]. In -4», 59 pp. Illustr. — 5Ь7.
(1) Cfr. Th. Heitz, Essai historique sur tes rapporta entre la phtto-
isophie et la fai de Bérenger de Tours d S. Thomax d'Aquht, Paris 1909,
pp. 105 sq., ubi repetuntur verba E. P. Mandonnet O. Pr., ap. Renie
Thomiste, t. IV, 1896, p. 691 in nota. — Dr. Ferdin. Brommer, Die Lehre
vom sakramentalen Charakter in der Schohistik bis Thoinas VOTI Aquin
inklusive, Paderborn 19CH, p. 78. — Quod attinet speciatim relationem
inter Alex. de Halea et Summam de anima Io. de Eupella cfr. Dr. I. A.
Endres, in Phttosophisches Jahrbuch, 1899, pp. 385 sq.
Archivum Franciacanum Historicum. — AN. VI. 38
598 DE SCRIPTI9 FR. lOANNIS DE HUPELLA.
codd. scil. cod. D. IV. 970 Bibl. Nat. Florentin., qui praebuit
textum, et cod. Bibl. Casanatensis Romae A. IV, 25, ex quo
assumptae sunt variantes.
« loannes de Kupella » saepissime, etsi sine indicatione
libri, citatur a Vincentio Bellovacensi (fanno 1264)
in Speculo Naturali (1), voi. 2. in libris, qui agunt de anima
eiusque potentiis, velut lib. 26, capp. 2, 20, 24, 25, 85, 87,
98, 102; lib. 27, capp. 62, 64; lib. 28, capp. 9, 14, 19, 29,
33, 41, 46, 48, 53, 62, 64, 76, 82, 83, 91, 95. Paucos horum lo-
corura excerptorum exarninantes invenimus, eos sumptos esse
ex nostra Stimma de anima. Praeterea nonnulla alia capita,
ubi noraen auctoris non indicatur, ex eadeni deprompta sunt,
velut varia capita, quae immediate sequuntur capita allegata.
Pluries ad verbum cum textu a P. Domenichelli publicato
concordant ita, ut ad textum revidendum adhiberi possint vel
debeant.
Codices manuscripti. — Stimma de anima in per-
multis manuscriptis bibliothecarum non paucarum nobis tra
dita est.
a. Codices a nobis ipsis inspecti.
Nos ipsi 27
eoruni prae manibus habuimiis examinando, describendo,
lectiones colligendo. Omnes in medium proferre volumus,
bine inde aliquam notam addendo praesertim quoad nomen
auctoris, cui Summa adscribitur, vel quoad authenticitatem,
integritatem.
1. Paris. Bibl. Nat. lat. 3427, ex saec 13-14. Inc. fol. 100: «Si ignoras
te, o pulcherrima mulierum». Dcs. fol. 123: * Eoquod sit principiimi opera-
bilium, et haec de viribus animae sufficiant. Explicit Summa de anima » .
2. Paria. 1. e. lat. 6686 A., saec. 13. fol. 1 : Incipit. • Summa de anima,
quam dicitur composuisse frater loh. de Rupella » . Ignoras te etc. (ut
supra). Des. fol. 62. « Eo quod sit principium operabilium, et haec de
viribus animae ad praesens sufficiant. Explicit Summa de anima».
3. Paris. 1. e. 14891, ex saec. 13-14. Inc. fol. 1 ut alias. Des. fol. 57.
€ Eo quod... operabilium, et haec de viribus animae dieta sufficiant.
Explicit Summa de anima magistri loh. de Eupella».
4. Trecens. (Troyes), Bibl. Commun. 1891; ex saec. 13. Inc. fol. 331
ut alias. Des. fol. 373. « Eo quod... ad praesens sufficiant. Explicit trac-
tatus de anima magistri loh. de Rupella». — Hic codex forsitan ex
anno 1257 sit; nam immediate ante in fine Breviloqui! S. Bonaventurae
scriptum est « anno Domini MCCLVII», et immediate post, ab eadem
mami. Summa nostra sequitur. Etiam Luguet (p. 477) de quodam ms.
Trecensi ex anno 1257 oriundo loquitur.
5. Londini, Musei Britan. 22041. Inc. fol. 332, ut alibi. Des. fol. 338.
« Eo quod... ad praesens sufficiant».
6. Londini, 1. c. Coll. Reg. 14. C. IV. Inc. et Des. ut alibi.
7. Cantabrigiae (Cambridge), Universit. H. h. IV. 13. Inc. ut alias.
Sed in fine codex est mutilas, desinit verbis : « Vel rations operationis
in corpore, ut dictum est ; sed anima » (ар. Domenichelli p. 211).
8. Oxonii (Oxford) Bodleian. Rawlins. 241 ; ex saec. 13. Inc. fol. 15,
ut alibi. Dex. fol. 141 : « Ad explanationem autem maiorem affectionum
sciendum > (ap. Domenichelli p. 279); est ergo mutilus.
'
9. Oxonii, Canonic. 338, ex saec! 13. Inc. fol. 67 ut alias. Des. fol. 86
verbis: « Notanda est etiam differentia quantum ad causam » (ap. Do
men, p. 266 lin. 1). Codex ergo in fine mutilus est.
10. Oxonii, Exeter 9, ex saec. 15. ¡neunte. Inc. fol. 199, ut alias. Des.
fol. 269: « Eo quod... ad praesens sufficiant. Explicit Summa de anima ».
11. Oxouii, Corp. Christi, 41, ex saec. 14 ¡neunte. Inc. fol. 84, ut alias.
Des. fol. 114: « Eo quod... suflîciant. Explicit Summa de anima».
12. Paris. Bibl. Mazarin. 984. Inc. ut alibi. Des. « Eo quod sit prin-
cipium operabilium... et haec de viribus animae ad praesens sufficiant ».
Hic codex habet inter verba opcrabiUuni et et hâve tria puncta.
13. Bruxellis, Bibl. Reg. 5030-5037, ex saec. 13. Inc. fol. 1 ut alibi.
Des. fol. 89. « Eo quod... ad praesens sufficiant. Explicit Summa de
anima ».
14. Bruxellis, 1. c. 2793-2796, ex saec. 14. Fol. 1 in margine supe-
riore legitur: « Incipit Summa fratris lohannis de Rupella de anima».
Incipit: Si ignoras, (ut alibi). Des. fol. 45: « Eo quod... ad praesens dicta
sufficiant. Explicit Summa de anima » .
15. Bruxellis, 1. c. 12014-12041, ex saec. 14; fol. 166v: Ruhr. « Trac-
tatus de anima et potentiis et viribus et operationibus animae compo-
situs a magistro lohanne de Rupella Ord. Fratr. Min. ». Inc. ut alibi.
Des. « Eo quod... ad praesens sufficiant».
Hi. Brugis, Bibl. Civit. 39 ex saec. 14; fol. 76r legimus : « Incipit
Summa de anima». Deinde a manu secunda, recentiori: «Author est
lohannes de Rupella «. Inc. Si ignoras te etc. (ut alias). Des. fol. 115v:
« Eo quod... sufficiant. Explicit Summa de anima».
17. Brugis, 1. c. 514, ex saec. 14-15. Fol. 1 in margine superior! ha-
betur: «Summa l. de Rupella et de anima». In margine inferiori a
manu recenti: «Summa lohanuis de Rupella Ordinis Minorum de anima».
Inc. ut alias. Den. fol. 22r: « Eo quod... sufficiant». Sed postea sequitur:
« Sed red e und u m est » etc. usque ad fol. 22v.
18. Brugis, 1. c. 515. ex saec. 14. In fol. 1 numerate est Rubrica a
manu prima: «Summa fratris lohannis de Rupella de anima *. Inc. ut
alibi. Des. fol. 31r: « Eo quod... sufficiant». Kubr. «Explicit Summa de
anima fratris lohannis de Rupella».
19. Brugis, Bibl. Semiiiarii л/.2в, ex saec. 14. Fol. 2r incipit Rubrica :
«Incipit Summa de anima fratris lohannis de R-upella». Inc. ut, alibi.
Den. fol. 45v: « Eo quod... sufficiant. Explicit Summa de anima ». Deinde
fol. 46r additur tabula quaedam quaestionum: « Utrum anima sit. Quid
sit secundum definitionem » etc. — Fol. 46v est altéra tabula, quae de
sinit: « De motiva triplici, quae est per apprehensionem boni. Expliciunt
problemata de Summa de anima édita a magistro lohanne de Rupella *.
20. Atrebati (Arras) Bibl. Civitat. 537, ex saec. 14. Fol. 1 legitur in
margine superior!, inter alia : « Hic auctor obiit a. 1271, fuit vero theolo-
gus Parisiensis Alexandri Halensis auditor, varia scripsit 5. Dein If ubi::
DE SCRIPTIS FR. IOANNIS DE RDPELLA. 601
pag. 154.
DE SCRIPTIS FR. IOANNIS DE RUPELLA. 603
gratias. Explicit * .
In Bibl. monasterii Cremisani (Kremsmunster) in Austria, cod. 70, ex
saec. 13-14. Fol. 202 Inc. ut alias : Si ignoras te. Finis, qui est fol. 220,
est mutilus, etsi sequitur: «Explicit Summa de anima».
Stutgardiae, Bibl. Regia privata, cod. 29, ex saec. 13. Inc. ut alias:
Si ignoras te. Dex. fol. 57 ut alibi: «Dieta sufticiant ad praesens. Ex
plicit Summa de anima».
Neapoli, Bibl. Nation. cod. VII. F. 29. Nihil aliud notatur nisi:
« Summa de anima fr. Io. de Rupella. Si ignoras te ». Principiimi ergo
idem est quod alibi.
Insuper in Bibl. Civit. Wratislaviens. in Silesia cod. I. 6, 22, ex
saec. 15, fol. 196-203. In fine quideni legitur: « Explicit tractatus de Ru
pella notabilis de anima et eiusdem viribus » . Sed nib.il aliud nisi ex-
tractus quidam esse videtur.
Praeter hos codicea a P. Fideli a Fanna commemoratos nobis notus
est Vindobonae, Palatina, cod. 828 ex saec. 14, fol. 40a-97b lohannes de
Rupella, « Summa de anima. Incipit: Si ignoras te, o pulcherrima mu-
lierum... ». Explicit: «Ad praesens suificiant». Cfr. Catal. Vindobonae
1864, voi. F, pag. 140, n. 828.
(1.
p. 476): Le traité de l'Ame de Jean de la Rochelle est un
«
203 sqq., 257 sqq. (2) Io. de Rup. editio, pp. 105 sqq Alex. para U.
;
qn. 59, p. 191 sqq. (8) XXV-XXXII in ed. Rupell. pp. 138sqq.
§
1,
(4)
qu. 02, m. pp. 68 sqq., 204 sqq.
5.
1
§
;
scripta Rupellensis.
DE SCRIPTIS FÉ. IOANNIS DE RUPELLA. 607
4. Stutgardiae, Bibl. regis privata, 29. in 4°; ex saec. 13. Inc. fol. 134:
« Cum summa theologicae disciplinae » . Des. * Si alieni melius videatur,
non contendo i . « Explicit Summa loh. de Rupella de vitiis » .
Praeterea Dom. Bibliothecarius Bibl. Civitat. « Salins « in Gallia
descriptionem tane benignisaime nobis niisit : Salins, Bibl. Civitat. n. 10.
Fol. 1. « Incipit Summa de vitiis magistri AUxandri de hallis. Cum Theo-
logia divisa sit in duas partes » etc. Des. « Et si alicui melius videatnr.
non contendo » . Ex anno 1468. Habet 130 foli.
(1) Cfr. Alex. Hai. Summa, pars II qu. 171 in princ. (secund. ed.
Coloniens. an. 1622, pag. 771).
(2) L. e. parsII membr. pagg. 774 sq.
6,
(?).
— Bibliothecam Brugensem Patres aliqui Collegii nostri ite-
ratis vicìbus perscrutati sunt, etiam quoad scripta Rupellen-
sis investiganda, sed nihil invenerunt. — In Bibl. Trecensi
secundum catalogum (anni 1855) pag. 557 in cod. 1339 exstat
« Incerti Summa de vitiis et virtutibus » Sed codicem ipsum
.
inspicientes invenimus nane Summam idem esse cum Summa
de vitiis Rupellensi. — Forsitan cod. Vatican., quem ci-
tat Waddingus, est cod. 4293 secundum catalog. P. Fidelis
Fanna, et secundum hunc continet et ipse Summam de
a
vitiis. — Sed cod. Bibl. Nat. lat. 14891, quem nos ipsi in-
speximus, absque dubio post Summam de anima Io. de
Rupella fol. 57-78 tradii ab eodem auctore tractatum De
«
gratiis, virtutibus et beatitudinibus » Incipit fol. 57 sonat:
« Quoniam posi
di/fmitionem potentiarum animae, qttales
habet anima secundum se, determinai Augustinus de rir-
tutibus, ideo et nos etc. Explicit. fol. 78 r: « Unde Ari-
»
Praeterea deteximus:
6.Londini, Musei Britann. 22041. fol. 397 r Inc. : « Summa theologicae
disciplinae in duobus consistit > etc., ut alias. Des. fol. 406v: < Item
filius dicitur vita propter creationem >; finis ergo mutilus est. la codex
anonymus est, sed, sicut supra (p. 600 n. 6) dictum est, Summam de anima
Rupellensis continet, finit eam fol. 397 a, et immediate post (fol. 897 b)
continuat idque eadem scriptura: < Summa theologicae disciplinae » etc.
Simile de codice sequenti dicendum est.
7. Monachii, Bibl. Regia, cod. lat. 14620. Codex est idem, quem supra
(p. 601 n. 26) descripsimus. Examinando Summam de anima Eupellensem
ibi legendam invenimus (fol. 130r-134v) expositionem anonymam sym-
boli, quae prae se fert idem Incipit et Desinit, ut alibi, scil. Inc.:
* Summa theologicae disciplinae > etc., Des. : < Laus, honor . . cuius fides
in trino symbolo scripta est per lesum Christum in saecula saecùlorum
Àmen». Additur: « Explicit expositio symboli».
Tractatus noster est secundum intentionem aucto-
ris pars compendii cuiusdam, quod continet in forma
brevi et facili gravissimas doctrinas dogmaticas et morales
in usura simplicium sacerdotum, parochorum vel religioso-
rum, quibus pecunia ad Summas theologicas voluminosas et
pretiosas acquirendas vel tempus, animus et facultas ad ea-
rum studium deest. Hoc ex ipso exordio sequi videtur. Quod
exordium sumpsimus ex codice Monacensi, unum alterumque
verbum corrigentes secundum codices Mediolanensem et Bru-
xellensem. Variantes codicum singulorum sensum substantia-
liter nullatenus mutant. Etiam codex Matritensis congruere
videtur, quatenus ex descriptione P. Fidelis erui potest.
« Summa theologicae disciplinae in duobus consistit, in
fide et moribus, sicut dicitur in prologo super psalterium.
Fides autem dupliciter accipitur, ut dicitur in Sententiis. Est
enim fides qua creditur, et haec est fides virtus, de qua infra
dicetur suo loco; et est fides, quod creditur et haec fides
nihil aliud est quam articuli fidei, de quibus est prima in-
tentio huius tractatus. Mores autem dividuntur in duo, in
peccata et in remedia peccatorum. Similis enim est conside-
ratio moralis medicinae. Sicut enim tota intentio medici con
sistit in cognitione aegritudinis corporalis, quae expellenda
est, et in cognitione sanitatis corporalis, quae conservanda
est, sic tota intentio theologi moralis in cognitione aegritu
dinis spiritualis, quae est peccatum, et in cognitione sani
tatis spiritualis, quae est peccati remedium. Illud fugiendum,
istud quaerendum. Onde in psalmo: declina a malo et fac
bonum. Remedia vero peccati sunt quatuor. Nani peccatum,
quod est aegritudo spiritus, quatuor damna animae ingerit:
vitiat enim naturale» potentias et reddit infirmas per infir
616 DE SCRIPTIS FR. IOANNIS DE R0PELLA.
:
Surnma de praeceptis « Incipit Summa de septem sacra-
»
.
CO:M::POST.A.
(1) Mittarelli, Annales Camalli., Ili 16, 26, 61, 67, 109; Valgimigli,
Memorie iatoriche di Faenza, ras. nella bibl. cornun. di Faenza, voi. V
49, 52, 77, 211. (2) Operetta citata, pag. 16.
(3) NoveUanus accrescitivo di Noi-cllux era molto usitato in Faenza
e fuori nel XIII secolo. Cf. Valgimeli, loc. cit. voi. V 190; Savioli,
Annal. bolognesi, voi. 2 par. 2 pag. 450; Trombe!!!, Memorie storielle,
Bologna 1752, pag. 338-3B9. Nowttiniiiì diminutivo di Novellus, si legge
nelle carte capitolari faentine 21 mar/.o 1221, 1 dicembre 1212, 12 feb
braio 1196, 20 novembre 1180, 10 aprile 1142. '
(4) Col. xxvni e pag. 93; col. xxxvin.
(5) Ivi col. L. Nel 1338 un console dell' arte dei calzolai di Faenza
è detto ora Necelone, ora Nerelonus i^ivi col. xxxxm-iv), ora Noreloiius
(col. xxxxvi-vm), ora Novellonux (pag. 801. (6) Ivi pag. 90.
(7 ) Cf. Messeri, C/ironica breriora in R. I. S. Città di Castello, Lapi
1905, voi. I pag. 7. Nella matricola sono registrati (pag. 77 e 91) due
calzolai, 1' uno nel 1418 e 1' altro nel 1474 col nome di Nevolonus.
(8) La trasformazione di Novellonus in Nevolonus potrebbe spiegarsi
cosi : yocellonii* fu da prima reso in dialetto colla voce Nurlón. In ap-
-626 UNA VITA DEL B. NOVELLONE TERZ. FRANO.
< Modo autem ylla arca cura corpore fuit mutata in nova
fabrica ipsius ecclesie ad locum ubi nunc est » . Questa nuova
fabbrica della chiesa di San Pietro, cioè della cattedrale, non
può essere che il tempio manfrediano, di cui il vescovo Fe
derico pose la prima pietra nel 26 maggio 1474(1). Ora se
1' anonimo del secolo XV fosse vissuto al tempo della nuova
fabbrica, non avrebbe omesso, io credo, di notare che, se l'arca
del b. Novellone fu nel 1280 collocata là dove egli soleva reci
tare il mattutino, durante la demolizione dell'antica cattedrale o
la costruzione della nuova era stata rimossa e collocata altrove.
L' autore anonimo compose senza dubbio il suo lavoro in
Faenza. Prima di tutto non si sa che il b. Novellone sia stato
venerato fuori della nostra città. Inoltre l' autore rivolge il
suo discorso ai battuti faentini. È bene informato delle cose
faentine, della cronaca e della topografia della città e del
territorio. Egli aveva letto il Tolosano, cronista faentino del
secolo XIII, da cui ha desunto 1' etimologia di Faenza : « Fa-
ventia a Favio illustrissimorum romanorum comite (2) » .
Nel prologo l'autore espone ai battuti, di essere stato im
pedito di parlare a loro prima, come avrebbe desiderato, causa
i calori estivi. Con queste parole egli allude certamente alla
festa del beato, che allora, come adesso, cadeva nel solleone,
cioè nel 27 luglio. Egli quindi avrebbe recitato il suo sermone
panegirico, o, se si tratta di una finzione letteraria, avrebbe
compósto la sua Vita nell'autunno del 1415 o qualche anno dopo.
E verosimile che 1' autore appartenesse al clero, o se
colare o regolare, e fosse faentino. Egli ha scritto la vita
del beato in forma di sermone, e l'ha diviso, secondo l'uso
di molti agiografi contemporanei, in quattro parti, cioè 1. nel
prologo (§ 1); 2. nell'etimologia del nome, ove, seguendo
1' esempio de' suoi pari, si sbizzarrisce nelle più fantastiche
derivazioni (§ 2); 3. nei miracoli ante obitum (§§ 3-16) e 4.
nei miracoli posi obitum §§ 17-26).
Eodem anno die sabati XXVII mensis iulii, posi nonam, frater No-
vellonus civia faventinus de ordine fratrum penitencie tercii ordini»
sancti Francisci de hac vita migravit ad Dominum. Et erat tnnc iacens
infirinus apud locum fratria Laurentii heremite camaldolensis ordinia in
civitate Faventie ubi obiit. Et eo die universus clerus civitatis Faven-
tie cum populo et gente innumerosa virorum et mulierum levaverunt
ipsum fratrem Novellonum de loco ilio, portantes eum cum maximo
gaudio et honore ad maiorem eccleaiam b. Petri Faventie, ubi omnes
abitantes Faventie tam marea quam femine cives et forenses traxerunt.
Et quicumque de auis indumentis accipere poterat plurimum gaudebat,
quoniam aicut sanctum ipsum habent, et veraciter ipsum sanctum pe-
nes Deum credunt et tenent propter bonam et honeatam et asperrimam
vitam et magnam penitentiam, quam egit in vita sua. Nani die noeta-
que verberabat carnea auas stando in maximia ieiuniia et orationibus
et penitencia et conversatione perfecta, agens ad limina beati lacobi
apostoli XI vicibua in vita aua, ex quibus V vicibus nudis carnibus
perexit, verberando ae continue et macerando corpus suum, aicut in
Vita ipsius descripta plenarie invenitur. Propter que univeraus populn3
civitatis Faventie tainquam b. confessorem habentes, cum honore ma-
ximo ad eius exequias interfuerunt cum Poteatate, Ancianis et Consulibns
et toto Consilio, cum cereia et honore magno ad missam et officium Dei
cantandum et honorem faciendum corpori sancto predicto. Et hoc fuit
die dominico XXVIII iulii. Postmodum vero diebus multis aequentibus,
multa et magna et propicia Deus omnipotens propter merita dicti fra-
tris Novellonis miracula facere est dignatus, sicuti in descriptione Vite
ipsius veraciter continentur.
Il Torraca (1) prova che in genere il racconto del Can-
tinelli « fu intrapreso a sufficente distanza di tempo dai fatti».
Riguardo alla notizia sul nostro beato, ciò si deduce chia
ramente dalle parole: « postmodum vero diebus multis se-
quentibus » e dalle altre frasi: « sicut in Vita ipsius descri
pta plenarie invenitur»; e «sicut in descriptione Vite ipsius
veraciter continetur » . Perché, quantunque il beato fosse già,
come il Cantinelli fa capire, tenuto per santo anche prima
della sua morte, tuttavia si stenta a credere che ne fosse
già scritta e pubblicata una Vita prima che morisse. Questa
si sarà scritta senza dubbio qualche tempo dopo il 27-28
luglio 1280. Ad ogni modo la notizia del b. Novellone non
fu scritta dopo il 1306, perché in quel!' anno termina la cro
naca e, secondo il Torraca (2), in quel!' anno il cronista mori :
e dipende senza dubbio da quella « Vita descripta », oggi
perduta, come vedremo.
Il Mittarelli (3) racconta « ex actis ms. existentibus in ta-
bulario Fontisboni » che Gerardo, priore generale dei caraal-
dolesi, visitando nel 1275 i monasteri del suo ordine, venne
anno 1760.
V
111-113,
UNA VITA DEL B. VOVELLOJJE TERZ. FRANO. 629
Ione (1). Finalmente nel proemio degli statuti dell' arte com
pilati nel 1588 il beato Novellone è salutato « protettore di
detta Arte » (2).
Adunque i documenti contemporanei confermano la te
stimonianza dell' anonimo nei punti sostanziali del suo rac
conto, cioè:
1. 1' esistenza di un frate terziario francescano (§ 7) faen
tino (§3) di nome Novellone (se non Nevolone),
2. uomo assai penitente, solito a flagellarsi aspramente
(§§ 3 e 7),
3. che peregrinò parecchie volte a San Giacomo di Gal-
lizia battendosi durante1 il viaggio (§§ 4-14),
4. e mori nel 1280 (§ 15) durante 1' estate (§ 1),
5. in Faenza presso la Cella di fra Lorenzo (§ 15), ove
conduceva vita eremitica (§ 7) ed era oblato (3),
6. il cui cadavere, come il corpo di un santo, fu imme
diatamente dopo la sua morte con grandi onori trasportato
nella cattedrale e quivi sepolto (§ 16);
7. e che invocato subito come santo, concesse dopo morte
molte grazie a' suoi divoti (§ 17).
Ma molti particolari del racconto dell' anonimo sono in
evidente contradizione colle memorie contemporanee.
E prima le circostanze della morte del beato. Infatti,
secondo la Vita, il b. Novellone mori (§§ 15-16):
1. ali' insaputa di tutti,
2. circa la mezzanotte ;
(1) Fra Salimbene, Cronac. ed. Fiaccadori pag. 216, ed. Holder-Eg-
ger, 427; Cantinelli, Cronac. ediz. Torraca pag. 18. (2Ì Fra Salimbene 1. e.
(3) Carta dell' archivio capitolare di Faenza in Mittarelli, R. Fav.
Script, col. 512. (4) Fra Salimbene 1. e. ; Cantinelli 1. e. ediz. Mitta
relli pag- 241, 249. (5) Carta dell' antico archivio di Porto nella bi
blioteca Classense, busta 23. (6) Sarti, De claris archigymnasii bo-
noniensis professorìbus, tom. I par. 1 pag. 405.
Tarlazzi, Appendice ai • Monumenti, ravennati » del conte Marco
(7)
Fantuxzi, t. I pagg. 334-336, Ravenna, Calderini, 1875.
632 UNA VITA DEL B. NOVELLONE TERZ. FRANC.
E' pure notissimo come trent' anni prima della morte del
beato, cioè nel 1260, cominciassero in Perugia (1) per opera,
come sembra, di un frate del Terz' Ordine di s. Francesco,
al quale apparteneva fra Novellone, le processioni dei fla
gellanti o battuti che a due a due, ignudi dal capo ai lombi
e armati di sferza di cuoio o simile istrumento, flagellavansi a
sangue mettendo alte e flebili voci. Dall' Umbria costoro passa
rono nelle Romagne. Il 10 ottobre 1260 una processione di
circa 1600 di questi flagellanti mosse da Imola a Bologna e
otto giorni dopo un' altra di 20000 persone andava da Bolo
gna a Modena. E' dunque assai verosimile che anche in
Faenza altri, come fra Novellone e ad esempio di lui, si
dessero a questo esercizio di penitenza. Ma egli non può aver
istituito, come pretende il nostro anonimo, le confraternite
dei battuti in Faenza. Queste cominciarono nelle città italiane
dopo il 1260 e in seguito al movimento dei flagellanti (2).
Il Griffoni, cronista bolognese (3), ricorda nel 1262 una
« societas batutorum Bononiae » . Non è dunque impossibile
che qualcheduna, forse la prima, avesse nella nostra città
per istitutore fra Novellone. Ma non è ammissibile, come
vorrebbe l'anonimo, che egli ne fondasse parecchie e molto
meno tutte. Infatti, come il Valgimigli ha dimostrato nel
luogo sopra citato, le confraternite dei battuti di Faenza co
minciano ad apparire nei nostri documenti solo verso la
metà del secolo XIV. E ciò si riscontra anche nelle altre
città d' Italia, testimonio il Muratori sopra allegato. Certo
non ebbe origine da fra Novellone la confraternita dei bat
tuti bianchi, che pure portò il nome di lui e fu detta «So
cietas sancti Nevoloni». Infatti questa confraternita, ricor
data la prima volta nel 1365, secondo il Valgimigli (4), non
è anteriore alla seconda metà del secolo XIV. Il Magnani
stesso, che vide e consultò il -disperso archivio della con
fraternita, scrive che fu eretta nella metà incirca del mille-
trecento (5). E' dunque falso, come l'anonimo scrive, che fra
Novellone istituisse in Faenza le confraternite dei battuti e
desse loro gli statuti. Al più potrebbe esser vero che « ab
eo sumpserunt inicium > (§ 7).
Rer. Ital. Script, ed. Muratori Vili, 712; XIV, 936.
(1)
Muratori, Antiquitates italicae, voi. VI, dissertaz. LXXV.
(2)
Ediz. SorbelU, 15.
(3) (4) Loc. cit. X, 200; XI, 227-2-28.
Loc. cit. pag. 136 e e d; pag. 146 nota e; Lfctiones propriae.,..
(5)
necnon petitio officii... prò sancto Nevolom, ms. nell'archivio capitolare,
fol. IX
: « Societas... sancti Nevoloni abbine annis ms.
(il
quadrigentis
del 1741) instituta fuit».
è
634 UNA VITA DEL B. NOVELLONE TERZ. FRANC.
7),
2.
della fondazione delle confraternite faentine dei bat
3.
tuti a lui attribuita 7),
(§
4. delle circostanze della morte della sepoltura di
7) e
e
lui non merita quindi in tutto questo alcuna fede. Tra
(§
:
gli avanzi del tempo la cronaca di un contemporaneo,
e
anzi di un testimonio oculare, come fu Cantinelli, la
il
e
Vita, composta, al più presto, centotrentacinque anni dopo
la morte di fra Novellone, la scelta non può essere dubbia.
Certo Cantinelli, presente in Faenza nel 1280, che compulsò
il
una vita del beato scritta poco dopo la sua morte, che non
e
omise di accennare ai «multa et magna... miracula», ope
rati dal beato dopo la sua morte, non avrebbe, per esempio,
tacciuto dello strepitoso prodigio delle campane sonanti per
movimento spontaneo, se ne avesse avuto notizia né avrebbe
;
potuto ignorare questo fatto se fosse avvenuto.
Ma l'anonimo non può vantare maggior credito nel re
sto. Infatti una gran parte del suo lavoro un plagio evi
è
dente. Egli trascrive, quasi alla lettera, larghi tratti .della
Vita della beata Umiltà, monaca vallombrosana faentina,
della Legenda sancii Francisci di san Bonaventura, della
e
Vita di san Domenico di fra Teodorico da Appoldia, attri
buendo al beato Novellone ciò che quegli autori narrano
dei santi dei quali scrivono le gesta.
Eccone passi gli uni di fronte agli altri:
i
. Num. 8.
Num. 4.
Num. 5. §3-
Considerans ... quod suum pote Et ut suum cicius posset desi-
rat desiderami adimplere ... Vige- derium adimplere ... Nevolonus ...
simum quartum annum Rosaneusis cerdonum ministerio fere usque ad
compleverat dum haec facit ... cae- cigesimum quartum annuiti etatis
pit in feminam alteram trasmu sue ... vitam recuperavit ... in virum
tar! ... alterum subito transformavit ...
Num. 8. §8.
Cen somno evigilans
a ... et Quasi de sompno evigilans, gra-
Deo gratiis redditis ... tian Deo dedit...
Num. 16.
Num. 14. §4
Cum autem religiosa devotione Ex quo factus est ita humilis
tunc temporis limina visitaret apo ut vestimenta propria abiceret et
stoli Petri, conspecta multitudine pauperibus vestimenta se indueret.
pauperum ante fores ecclesiae ... Ante ecclesiam Sancti lacobi inter
uni ex eia magis egenti proprias pauperes sedit et cumeisvelut unus
largitila est vestes et, semicinctiis ex eia manducavit et non solum
contectus illius, diem illuni in me ibi sed in omni civitate et loco ubi
dio pauperum ... transegit. moram trahebat.
non parvum incussit horrorem. Ee- rebant. Divini tamen memor ora-
currens autem ad perfectionis mente culi, accurens, in osscula eius ivit,
iam conceptae propositum et reco- et post haec ille statim disparuit;
lens quod seipsum oporteret pri- quapropter ad leprosorum habita-
mum devincere si vellet effici Chri- cula properabat et devote eorum
sti miles, ad deosculandum eum manìts obxcttlabatìtr.
equo lapsus adcurrit. ... Statim au
tem „. se circumquaque convertens
leprosum illum minime vidit ... Vi-
sitabat enim frequenter demos ipso-
rum ... et cum multo compassionis
affectu manus eorum osculabatur.
(1) lan. I 607 n. 15. (2) lun. Ili 29 n. 16. (3) Mart. Ili 695.
(4) Mai. VI 102* (5) lui. IV 252-253. (6) Apr. 47tì. Ili
(Ti Septembr. I 393 (8) Aug. 397. II(91 Aug. 406. Ili
(10) Aug. I 80 n. 17-18; Sorbelli, La parrocchia deirappennino
fmi-
liano nel medio ero, Bologna Zanichelli 1910, pag. 127; cf. anche AASS.
febr. II 853, mai. I 157, ian. Ili
646 e iul. I 669.
UNA VITA DEL B. NOVELLONE TERZ. FRANO. 639
(1) lan. II
425. (2) lan. Ili 525. (3) Febr. II 639.
(4) Mart. II
47. (5)
Mari, II 333. (6) Mart. Ili 731.
(7) Apr. II
445. (8) Apr. Ili 842. (9) Mai. I 432.
(10) Mai. V 86*; VII 806. (11) Mai. VI 847. (12) lun. I 135.
(13)
lun, I 546. (14) lun. II 251. (15) lun. IL 366.
(16) Ang. II475; cf. Celidonie, Le diocesi di Valva e di Sulmona,
Casalbordino 1910, voi. II pag. 66-67. (17) Aug. Ili 515.
(18) Aug. V 272. (19) Oct. Ili955. (20) Oot. VI 631.
(21) Oct. VII pars posterior 1188. (22) Vedi sopra.
(23) Bagatta, Admiranda orbix christiani, Venetiis 1680, voi. II,
pag. 347. — Gli Acta Sanctorum (mar. I 743-744) parlano di una cam
pana in Salerno, la quale, sonando spontaneamente, dava il segno della
morte di qualcheduno del luogo.
(24) Acta Sanctorum ian. II 700: cf. (rirolarno da Seggiolo, In vai-
lambrosanae religionis beatoti, fol. 133b nella Laurenziana plut. 18 cod. 21.
640 UNA VITA DEL B. NOVELLONE TERZ. FRANO.
(9)
e
Bertoldo in Parma (10).
Ora anonimo faentino, dovendo narrare decesso
di
il
1'
un santo eremita, come era stato Novellone, gli applicò que
sto tema notissimo presso leggendisti suoi pari, glielo
e
i
attribuì nella forma più lunga completa, come trovasi
in
e
Benedetto, in Verdiana, in Corrado ecc. Notisi che questo
tema riscontra nelle leggende di parecchi santi ascritti
al
si
il
nostro agiografo ebbe sott' occhi una leggenda di santa
il
a
(I) Febr. (2) Febr.
259-266. 170. Ili (8) Apr. 829. II
I I
I
Eeggiolo, loc. cit. fol. 128. (8) Aug. 231. II (9) Aug. II 480.
(10) Oct. IX
412-413. — Vendemiano, eremita in Bitinia, muore in
ginoccbio (Febr. 99) Calogero pure, eremita in Sicilia, trovato
I
è
;
il
ci occupiamo, trovasi quello della contesa tra popoli vicini per averne
i
p.
1223).
Questo tema della morte del solitario scoperta al suono miracoloso
delle campane non da confondersi coli' altro più semplice delle
è
o
o
o
i
4971.
Guido di Pomposa (apr. II
666), Aldebrando vescovo di Fossombrone
(mai. 162-163), Cataldo di Tarante (mai. II
677), Pellegrino di Aaton
I
ILI 559), Eita di Cascia (mai. 228), Gerio eremita nel Piceno
V
(mai.
(mai. VI 159), Guglielmo d'Aquitania (mai. VI 809), Leonardo eremita
camaldolese (iun. 363), Pietro vescovo d'Anagni (aug. 2401, Verona
I
I
.A. :F IFiEUST ID I O IE
VITA DEL BEATO NOVELLONE COMPOSTA NEL SECOLO XV (1)
P rotagli».
De nomine.
que N. .. Nella lacuna una mano del XVII secolo ha scritto : • loannes Maria*.
L' anonimo del 1100 ignorava dunque e il casato e il nome dei genitori di
Novellone. Anche il Cantinelli non ne parla. — Gregorio Zuccolo, cronista
faentino della fine del XVI e del principio del XVII secolo (Ms. nell'archivio
capitolare, p. 15<j o 305), che per errore inette il beato nella seconda metà del
XIV secolo, cioè dal 1860 al 1870, scrive che fu figliuolo di Giacolmccio di
maestro Tommasino Pezzi. Egli ha preso un grosso abbaglio. Jarobutiia Ta-
maxini o Jaroòulius Tkomaxìni è un console dell'arte dei calzolai, che comi»n'
in una carta del 6 dicembre 1382 (Loc. cit. col. xxxxm) e nella matricola
(p. SO) ; e Neveloue, Nevcìonus, Novelomm, Novellonvs Iwobucij, cins filini, si legc*1
in un atto del 8 marzo 1888 (col. XXXXITI-IV) in un altro del 14 marzo 1838
(col. XXXXVII-VIH) e nella matricola (pag. 80). — Che il padre di Novellont- si
chiamasse Gianmaria si trova la prima volta nel Liber lìubeiu (Art'hiv. capi
tolare, fol. 51)v) del notaio Azzurrini, vissuto nella seconda meta del XVI »
nella prima del XVII secolo: > Beatiis Nevolonus lounnis Mariae-. 11 p. Giulio
Cesare Farini, agostiniano, nella sua Vita stampata in Faenza ne] l(M8(jwg. 5)
ha chiamato (riovanni il padre e Maria la madre.
Matt. XXVI, 87.
(1) (2) Matt. XVII, 1. (H) Maro. V, 37.
Una mano del secolo XV corregge. «Mortem pertulit et post
(4) vitara
recuperavit . . (5) Hebr. XII, 6. (6) Kom.
Vili, 18.
UNA VITA DEL B. NOVELLONE TEBZ. FRANO. 647
(1) Galat. V, 24. (2) ludith XIII, 17; Psalm. XXXIII, 23.
UNA VITA DEL B. NOVELLONE TERZ. FRANO. 649
in domo sua moram traxit in pane solimi et aqua cum continua flage-
latione sui corporis tenninavit. Nocte vero vigilans, cum necessitas co-
gè bat, lassa membra super nudam terram vel taulam reclinabat. Sic
tactuin est ut illa matrona viam uequam relinquit, et ad agnitionem
summe veritatis pervenit.
12. Dum octavum suum porgerei iter, et in quodam ospicio panem
in honorem Dei petisset (Miraculum), et hospes denarium ab eo exigis-
set, et ille pauperem christicolam se affirmaret, cui neque aurum neque
argentum conveniebat; at ille minime tribuebat. Tunc vir Dei erectis
oculis in celum paululumque intra semetipsum orans, inox in terram
respiciens denarium paratura divino nuptu iacentem in terra vidit.
« Ecce », inquit, « frater, quod postulas tolle et michi panem porige, et
naeinor esto iudiciorum Dei».
13. Conlingit dum in nono esset itinere et in societate (1) multo-
runi peregrinorum, unum demoniacum assistere, quod omnes coudolen-
tes de casu et periculo socij, nuptu Dei beatus Nevolonus cappatu pro-
priam exuit, et super collum peregrini imposuit (2). Qui statini libera-
tus fuit, et sic de cetero illum hominem non vexavit.
14. In decimo quoque suo itinere devenit in quadam solitudine, ubi
erat foiis pulcerimus, qui ab omnibus repudiebatur (Miraculum), eo quod
aqua esset infecta pre venenatione cuiusdam serpentis, de qua aliqui
perieraut ex sui potatione. Dum igitur vir Dei super fontem starei et
ad Deum preces porigeret, statini aqua sana facta est et bona ad bi-
bendum.
15. Completis igitur annis in quibus fuit valida potestas itinerandi,
corpus quoque macerandi, ut audistis do vita sua, quia in itineribus
sepo Rome vel sancii lacobi vacabat, dum pervenisse! ad decrepitata
etatem, superne contemplationis multum erat avidus. Unde continue
dio noctuque orationibus insistebat. Videns resolutionis tempus sui cor
poris orationi se dedit, et cum maxima lacrimarum offuxione oravit di-
cens: « Omnipotens eterne Deus, qui peccatorem dignatus es occulo mi
sericordie aspicere, deprecor maiestatem tuam ut tu deleas iniquitatem
meam (_3), quare in te confidit anima mea (1). Aiutor meus es tu. Ne
derelinquas me (a), quia tu solus sanctus, tu solus dominus, tu solus
altissimus (6), ideo in manus tuas commendo animain meam et spiritimi
ineum (7) ». Et cum hoc dixisset illa aancta anima de corpore niigravit
ad Dominimi circha autem annos Domini M°.COLXXX. Obiit in illa
doinuiicula propo cellam supradictani.
16. Factum est autem dum sanuta anima transiret ex hoc mundo,
campane illius ecclesie in signum santitatis sue, a se pulsarentur; et
ultra solitum dabant sonimi. Quod prior audiens, vocavit sacristam que-
rens ab eo quiduam hoc esset, cum hora matutinalis necdum solito
esset. Et ille se ignorare ruspondit. Similiter et alii, quia prò tunc
morabantur quinque fratres in dieta cella. Onde admirantes super hoc
sonitu, lumen precipit prior accendere, et una cum fratribus in eccle-
siain venire, in qua lampas continuo lumen tenebat. Et videntes pui-
santes a se campana», obstupefacti sunt valde dicentes intra se: «Hoc
est miraculurn Dei ». Fiualiter recordati sunt de beato Nevolono, et
?],
verunt eum ad spectaculurn. Quod minime respondens, tetigerunt eum,
qui statina in terra deoidit. Et invento oorpore campane a sonitu ces-
saverunt. Quibus consideratis prior, mane iam facto, nunptiavit civitatis
episcopo. Et episcopus summa eum reverenda eum omni clero et po-
pulo civitatis in yinnis et canticis spiritualibus tulerunt corpus benedi-
ctum ornantes sicut decet sanctos Dei. Et attulerunt in ecclesia Sancti
Petri colocantes corpus in archa marmorea in loco ilio in quo in matu-
tinali offitio inveniebatur (1). Cuius merita sunt apud illuni, qui mira-
bilia et gloriosus existit in sanctis suis (2) et vivit in trinitate nunc et
semper in secula seculorum. Àmen.
17. In ci vitate iam supradicta Faventie post mortem beati Nevoloni
patefacta sunt infrascripta miracula:
(Miraculum) Scilicet quedam mulier nomine Nicolecta, uxor Lappi
Dal Savore de capella Sancti Terencii (3) de Faventia, babebat digitum
unum manus sue dextre aridum sive aratractum taliter quod in aliquo
se nullo modo poterai choaiuvare, multis etiam superpositis medicami-
nibus ac incantationibus plurimis. linde videns quod nec medicus nec
medicina sibi non valebat, continsit in die beati Nevoloni interesse in
ecclesia Sancti Petri, ubi corpus requiescit. Et ipsa eum reverentia ma
xima ac devotione integra manus (sic) in cappa beati Nevoloni posuit.
Facta sua oratione se hurniliter recomitendo, statim se sensit liberatam.
18. (Miraculum) Item quidam Dominicus Pupinus de capella Sancti
Antoni! (4) unum habebat filium, cui nomen erat Nicolaus, qui incu
rabile malum et intollerabile passus est. Locus autem mali fuit in
ancha, et totaliter vexabatur quod vix et eum magno labore ibat; tt
hoc mfirrnitatis dolore laboravit per ter quinque annos, in quibus inil-
lum valuit suscipere auxilium nec doloris sui medicamentum. Unde
constitutus ante altaris sui consecratioue (?), prò fili! sui liberatione, vo-
tum vovit summa eum deliberatione. Et factum est in domus sai re
versione, et medicamento vellet filio suo adibere, ut moris erat ex sui
consuetudine (Miraculum), sed ex beati Nevolonis permissione tìlius ab
omni liberatus est lesióne. Et ob hoc beatus Nevolonus sussceptus est
devotione.
19. In capella Sancti Michaelis (5) (Miraculum) fuit quidam nomine
Nicolaus Savorini, qui filium habebat nomine Nannes, qui graveni in-
firmitateui et iucurabilem multo tempore passus est. Factum est duin
uterque ex devotione beato Nevolono preces porigcrent, ille Naiines
li
beratila est.
20. In villa quc vocatur Sezada (B) (Miraculum) quidam erat homo
cui nomen Salomon Preti, qui unicam habebat filiam nomine Apnea,
ylla arca cura corporo fuit mutata in nova fabrica ipsius ecclesie ad locum
ubi nunc est .. ('>) Psal. LXVI1, »».
(8) Chiesa parooohiale, oggi chiusa ridotta a privata illutazione, prpaso
o
la cattedrale.
(4) Sancii Antonii ile Ganga chiosa parooohiale oggi distrutta «» altrove
:
trasportata.
io) Chiusa paruchialc oggi chiusa ridotta a privata abitazione.
e
(6) Cenato, villa pieve non lungi dalla strada che conduce a Ravenna,
e
(1) Antica famiglia faentina che ha dato il nome a una via doliti ni MA.
(2) Chiesa paroochialo, chiusa entro le mura nel secolo XV, oggi alquanto
discosta dal sito primitivo.
(8) In questa parecchia esistevano delle fabbriche di maiolica.
(4) II copista ha saltato una o più righe dell' esemplare.
(f>) Chiesa parrocchiale oggi convertita in uso privato. Il titolare è stato
traslocato altrove.
(6; Nelle matricole sotto la rubrica: « Hec sunt nomina hominuin sooie-
tatis carpenteriorum niortuorum » (col. LUI) si leggo: « Christoforus loanni.s
V'erii 1-114 die '28 iunii » (pag. 77). Pare trattisi della stessa persona del § '23.
Ma se fu graziata nel 1415 non può esser morta ne.ll' anno antecedente. E in
verità il '28 giugno 1414 non sembra il giorno della morte di Cristoforo, ma
della sua entrata nell'arte. Intatti a p. 01 si legge: « lohannes... die XXVI
may intravit in dicto ordine...: laoobus... intravit ordinem die X1III aug.
652 UNA VITA DEL B. NOVKLLONE TEKZ. FRANC.
(8) L' attuale chiosa parooohiale di San Marco. Non si sa perche avesse
quel nome.
(4) Villa e parecchia a levante di Faenza, distante dalla città pochi chi
lometri.
(0) In margine della stessa mano del XV secolo : « Contigit • .
UNA VITA DEL lì. NOVELLONE TERZ. FRANO. 653
BIOGRAPHISCHE STUDIEN
ÜBEK
(Schiusa).
Aehnlieh wie die ersten Lebensschicksale O.s ist aucli sein Ende
für uns in Dunkel gehüllt. Nur wenig Sicheres läast sich den spär
lichen Nachrichten entnehmen.
Zunächst soll uns die Frage beschäftigen, wie sich 0. an seinem
Lebensahende zur Kirche und zu seinem Orden stellte, mit denen er
seit zwei Jahrzehnten zerfallen war. Die Hauptquelle hiefiir ist da«
bekannte Schreiben des Papstes Kiemeiis VI. vom 8. Juni 1349 an
(1) Dieses Generalkapitel wird irrtümlich sehr oft in das Jahr 1.14!) vorlegt;
so von K. Müller, Wurm, Seeberg u. a. Der Fehler findet sich schon bei
Kidolfi (Hb. II. 188v und 241) und erklärt sich daraus, dass das vorausge
hende Kapitel (in Venedig) 1Н4Ч stattfand. Der 1347 zum Eb. von Ravenna
beförderte Generalminister Fortanerius schrieb ausnahmsweise schon für 1848
das nächste Kapitel zum Zwecke einer Neuwahl aus. Vgl. hierüber die
gleichzeitige Chronik der 24 Generale, AF III, 548 f. Cf. AFH III, 901. — Das
oben erwähnte Schreiben des Papstes an das Kapitel siehe bei Raynald, 13J8, 2l.
(2) Der Kampf Ludœiyi des Katern mit iler römurhen Curie, II, 252 Anuí. 8.
Müller schliesst aus diesem Schreiben, O. habe « kurz zuvor mit ändern
seiner Ordensgenossen [bes. mit Thalhoim] seine Absicht kundgegeben, zur
Kirche zurückzukehren, war dann aber sammt jenen von dieser Absicht zu
rückgetreten, als man von ihnen verlangt hatte, dass sie Ludwigs Verurtei
lung als Häretiker und Schismatiker anerkennen sollten«, a. a. O. S. 252.
Dies war nach Müller der unmittelbare Anlass für das Schreiben dos Papstes
vom 25. Mai. 1844. — Es ist natürlich ein Irrtum, woim Müllor hier auch
noch an Heinrich von Thalheim denkt. Dieser war damals sicher schon
zurückgekehrt. Johann v. Winterthur meldet dies in seiner Chronik an einer
Stelle, die er spätestens im Frühjahr 1Ü48 niedergeschrieben hat. Siehe bei
G. v. Wyss, S. 88 und über die Entstehungszeit der einzelnen Teile der Chro
nik a. a. O. XXIII. Als terminus a quo für Thalheims Abfall von Cesena
ergibt sich der 28. August 1У88, an welchem Tage er noch einen Protest Co-
senas unterzeichnete. (Carlini, a. a. O. S. 308).
(8) Die Konstanzer Franziskaner liessen sich erst am (i. Juli 1348 her
bei, die Absolution zu nehmen. (Müller, a. a. O. II. 248 f.). In Frankfurt a.
M. beobachteten sie erst seit 3. Sept. 1850 das Interdikt, (a. a. O. S. 250).
Aehnliches wird von den Minoriten in Zürich und Straesburg berichtet.
Vgl. Preger, Abk. d. künigl. bayr. Ak. Wiss., hist. Klasse 14 (1879) 1. Abt. S. 39.
656 STUDIEN UEBER WILH. V. OCKHAM.
nur Anhänger Ludwigs werden jene Minoriten genannt. Für die Mi-
chaelisten waren aber nicht die Beziehungen zu Ludwig das Ent
scheidende. Ihre Hauptschuld war, daas sie den abgesetzten Cesena
als rechtmässigen General anerkannt und dessen dogmatische
gegen die Kirche geteilt hatten. Nicht Ludwigs,
0]>]K)äition son
dern Cesenas Name war daher für diese Partei das Bezeichnende ( l >.
Mau beachte i'erner, dass die Vorwürfe Klemens' VI. dem Kapitel
gegenüber geradezu sinnlos werden, sobald man dieselben auf 0. be
zieht. Dieser gehörte streng genommen dem Orden gar nicht mehr
an, aus dem er schon längst feierlich ausgestossen worden war. Der
Orden hatte wahrlich keine Verantwortung für das, was die Mi-
chaelisten ins Werk setzten. Erst völlig zwecklos würde der Auftrag
des Papstes gewesen sein, das Kapitel solle 0. und dessen Genossen
zur Ordnung rufen. Das ganze Sehreiben des Papstes wird nur
verständlich, wenn wir an jene oben erwähnten deutscheu Minoriten
denken, die zwar dem Schisma Ceseuas fernstanden, aber als An
hänger Ludwigs auch nach dessen Tode ihre Opposition gegen die
päpstliche Partei fortsetzten. Als Beweis, dass 0. noch, nach Ludwigs
Tode seinen alten Widerstand gegen den Papst aktiv betätigte, ist
das besprochene Aktenstück somit unbrauchbar (2). Aber auch andere
zuverlässige Nachrichten über diesen Punkt sind nicht auf uns ge
kommen. Die häufig wiederholte Behauptung, 0. sei 1347 oder 1348
nochmals an die Kurie vorgeladen worden, ohne dass er Folge ge
leistet habe, beruht auf einem Missverstäudnisse (3). Dass aber O.
der Verfasser des Traktates « De electione Caroli IV » war, ist nur
sehr mangelhaft und unsicher bezeugt (4).
3.
p.
(4) Das einzige Zeugnis hiefür ist die Gegenschrift Kourads von Me
genberg vom Jahre 1354. Hier spricht sich Konrad über den Verfasser
STUDIEN ÜEBER WILH. V. OCKHAM. 657
Quellen nötigen uns vielmehr zur Annahme, dass dies aus irgend
einem Grunde unterblieben ist. O.s Rückkehr zur Kirche hätte zwei
fellos in weiten Kreisen bedeutendes Aufsehen erregt, wovon wir
bei zeitgenössischen Schriftstellern wenigstens die eine oder andere
Spur entdecken müssten. Wir finden aber das Gegenteil. Schon die
heftigen Ausdrücke, in denen sich Konrad von Megenberg 1354
über 0., den « apokalyptischen Drachen » , äussert, sind in dieser
Einsicht bemerkenswert. Noch mehr Gewicht in dieser Frage hat
aber O.s Zeit- und Ordensgenosse Andreas Richi von Florenz. Richi
verfasste noch in hohem Alter 1381 eine Streitschrift gegen die
Fraticellen. Unter anderem legt er hier besonderen Nachdruck auf
die Tatsache, dass Cesenas Partei so rasch wieder zerfiel, dass die
meisten der Abtrünnigen sich mit der Kirche wieder aussöhnten. So
erwähnt er ausführlich die Bekehrung des Magisters Franz Rubeis (1).
Nur wenige hätten bei Michael ausgehalten und diese wenigen seien
jetzt auch schon alle gestorben. Es unterliegt keinem Zweifel, dass
Kichi 0.3 Bekehrung mit dem grössten Nachdruck hervorgehoben
hätte, wäre ihm etwas davon zu Ohren gekommen. Denn er selbst
rechnet ihn zu den einstigen Hauptstützen der Michaelisten (2) und
es scheint, dass die damaligen Fraticellen 0. noch mehr als Cesena
als ihren Patriarchen verehrten. Preger hat einmal gegen die, Echtheit
des « Miserere » Cesenas eingewendet, dass sich in der Polemik gegen
die Fraticellen nirgends eine Anspielung auf dessen Bekehrung vor
finde. « Das Hauptmittel, den Gegner niederzuschlagen, das Wort :
Euer Meister selbst hat widerrufen, suchen wir vergebens ». (3). Das
selbe Argument gilt in unserem Falle.
Hat also 0. noch in letzter Stunde seinen Entschluss geändert
und die Unterwerfungsformel zurückgewiesen ? Unmöglich ist es nicht,
aber wenig wahrscheinlich. Als er sich zur Unterwerfung anbot, war
er sich dessen wohl bewusst, dass er in irgendeiner Weise Sühne
leisten müsse, zum mindesten durch die Unterzeichnung der üblichen
Erklärung. Was er am meisten fürchtete, das persönliche Erscheinen
in Avignon, wurde ihm erlassen, und so ist eigentlich kein rechter
Grund ersichtlich, weshalb er das halb vollendete Versöhnungswerk
wieder zunichte gemacht haben sollte. Auch die politische Lage hatte
sich von 1348 auf 1349 kaum in dem Sinne geändert, dass sie ihn
zur Wiederaufnahme der Opposition hätte ermutigen hönnen. Viel
mehr hat die Vermutung für sich, dass 0. starb, bevor noch die
Unterwerfungsformel in seine Hände kam. Man braucht aber deshalb
nicht anzunehmen, dass er damals in hohem Greisenalter stand, dem
Auslöschen schon nahe (4). Auch um einen dringenden FaE in schwerer
Krankheit wird es sich nicht gehandelt haben ; das beweist die lang-
same Erledigung seines Gesuches von Seiten der Kurie. Man ist am
ehesten versucht. 0. unter den zahllosen Opfern des «schwarzen Todes»
zu suchen, der gerade zur fraglichen Zeit wütete und auch in den
bayrischen Städten die Bevölkerung dezimierte (1). Jedenfalls dürfen
wir mit grosser Wahrscheinlichkeit annehmen, dass 0. um diese Zeit
gestorben ist. Das Jahr
1350 hat er kaum mehr überlebt.
Spätestens um die Mitte dieses Jahres hätte 'er für oder wider die
Unterwerfung seine Entscheidung treffen müssen. Dieselbe hätte
ausfallen mögen, wie immer : es ist schwer denkbar, dass jede Nach
richt davon spurlos hätte untergehen hönnen. Im Falle eines neuer
lichen Widerstandes wäre es zweifellos zu Gewaltmassregeln gekom
men, die bei der damaligen Lage der Dinge schwerlich ohne Erfolg
geblieben wären. Dies ist aber auch der einzige Grund, O.'s Todesjahr
zirka 1350 anzusetzen. Bei einer so mangelhaften Ueberlieferung, wie
wir aie bezüglich O.s durchgehende zu beklagen haben, beweist es
an sich nichts, dass seit 1349 alle Nachrichten über ihn aufhören:
Die spätere Ueberlieferung hat auch in diesen Fragen manche
Verwirrung angerichtet. Als Todesdatum O.s wurde bekanntlich auf
einem alten Grabstein in München der 10. April 1347 angegeben (2). Die
Jahreszahl ist sicher falsch. Mehr Anspruch auf Glaub Würdigkeit besitzt
das Monatsdatum, das wohl auf einen alten Nekrolog zurückgeht (3).
(1) «In München, Landshut und ändern Städten erlitt die Bevölkerung
unerhörte Verluste » . ßiezler, Geschichte Baiera», III, 21. — Im J. 1349 herrschte
die Seuche in ganz Süddeutschland, (a. a. O.).
(2) Vgl. das Nähere bei ftiezler, Widersacher, 126ff.
(3) Wurms (1617.) Vermutung, O. sei in der 2. Hälfte 1349 gestorben, ist
daher weniger glücklich. Wir werden vielmehr sagen müssen: 10. April 134Я
oder 1850. — Auf der gleichzeitig für Bonagratia errichteten Grabplatte stand
ebenfalls 1347 als Todesjahr. Dies legt eine Vermutung nahe, wie man in
beiden Fällen zu dieser falschen Angabe gekommen sein konnte. Als man
sich bei der Aufstellung der Grabplatten um die Todesdateu der betreffenden
Männer umsah, wird man t'ürO. und Bonagratia zwar den Monatstag, nicht aber
das Jahr ermittelt haben, was sich aus der Einrichtung der alten Nekrolo-
gien leicht erklären Hesse. Wollte man trotzdem der Gleichförmigkeit ballier
auch bei ihnen ein bestimmtes Todesjahr angeben, so musste man eine an
nähernd richtige Zahl wählen und als solche musste sich das Todesjahr Lud
wigs d. B. am besten empfehlen. Ihre intimen Beziehungen zu diesem waren
sicherlich bekannt und man wusste wohl auch, dass sie ungefähr gleich
zeitig mit ihm starben. Die dritte bayr. Fortsetzung der sächs. Weltehrouik
z. B. lässt Bonagratia gleich nach Ludwig sterben (MG, Deutsche Chroniken,
II, 840). — Nach der JJüuchener Grabschrift starb Bonagratia den 20. Mai 1347
(•A. Doni. 1347 13. cal. jun. » Vgl. Biezler, Widersacher, 125, Anm. 1). Im
Anniversarium des Г. Hermann Saldi (f 1440; Vgl. Preger, a. a. O. 34 ; bei
Riezler, a. a. O. 127 Anm. 5, heisst er Sack) wird der Antoniustag 1340 an
gegeben ; das wäre nach der gewöhnlichen Datierungsweise der 17. Jänner.
Bei einer Franziskaneniuelle des 15. Jahrh. kann man aber den Antoniustag
ruhig auch auf den 13. Juni beziehen und dann würde sich die Abweichung
im Monatsdatum erklären: 13. kl. jun. wurde einmal für 18. d. jun. gelesen,
eventuell auch umgekehrt. Das von Salch angegebene Jahr 1340 lässt sich auch
aus zeitgenössischen Quellen als wahrscheinlich erweisen. Am 23. August 1338
unterzeichnete B. noch den Protest Cesenas (Carlini, a. a. O. 308). Zu Anfang
1348 rechnet Johann v. Winterthur B. bereits zu den Toten (S. 88), während
er Cesenas Tod (29. Nov. 1342) an einer bedeutend späteren Stelle seiner
Chronik meldet, (S. 171).
STUDIEN UEBEK \VILH. V. OCKHAM. 663
IE XI IEC TJ IR, S.
ÙBER DIE ECHTHEIT DER KOLLATION
DES PAPSTES KLEMENS VI (a).
(1) a. a. O. S. 20. (2) Vgl. die nahere Begrtindung bei Biezler, Wir
dersacher, 2-11. 13) Riezler, a. a. O. (4) Siehe oben S. 229, Anm. 8).
(5j C kart. Un. Par. II, 1, S. 720. (6) KG Deutschland*, V, 1, 1911, 502. —
Es ist aber dann unkonsequent, wenn Hauck die hier ausgesproohene Breinflus-
sung des Marsilius durch O. bezweifelt und eher das umgekehrté Verhaltnis
aimehmen mOchte. (7) Nicolawt von Atttrecourt. Sein Leben, teine Philasopkie,
teine Schriften, Bd. VI, 2, der Beitritge zur Oeschichte der Philosopliie <les Mitte-
lalters, Munster 1908. (8) a. a. O. 48». (9) a. a. O. S. 8. Anm. 1.
(10) Chartularium, II, 1 n. 1041. (11) Das Originai im vat. Archiv ;
daraus publiziert im Chartul. II, 1 n. 1124. — Neu abgedruckt mit einigen
Verbesserungen bei Lappe. 31*ff. , nach dem ich im Folgenden zitiere. —
Ueber frilhere Editionen einzelner Teile, s. Lappe, 6f. (12; a. a. O. 86*.
666 STUDIEN UEBER WILH. V. OCKHAM.
« pluries »
(1) stattfanden. Sie mussen aber noch vor dem 10. «Tuli
begonnen haben ; denn der damala in die Lombardei geschickte Car
dinal Curti (2) redet von Verhò'ren des Angeklagten, « antequam....
ad partes Lombardie.... ivissemus » (3). Nikolaus zeigte sich — nach
den Akten zu schliessen — nicht im mindesten hartnackig. Der uns
uberlieferte Bericht beginnt mit zwei Erklarungen Autrecoiirts : die
« prima cedula » (4) enthalt das Eingestandnis, dass er eine Reihe
falscher Satze gelehrt habe, die er im Einzelnen aufzahlt; er scbliesst
mit einer Bitte an den Papst um Nachsicht, da er seine Behauptun-
gen nicht hartnackig verteidigt habe (5). Am Schlusse gibt er die
Erklarung, dies alles sei zwar nicht von ihm selbst — seine Schrift
sei ungelenk und schwer lesbar — aber mit seiner Zustimmung
geschrieben worden und zum Zeichen dessen setze er Unterschrift
und Siegel bei (6). Die « alia cedula » (7) enthalt eine Shnliehe, aber
kttrzere Erklarung an die Pariser Universitat : er sei zum Widerrufe
bereit nach den Verftigungen, die Papst Klemens treflen wtirde.
Dann teilt der Kardinal, in erster Person sprechend, den Abschluss
des Prozesses mit (8) : der Papst habe schliesslich ihn allein beauf-
tragt, unter Beiziehung von Magistern der Theologie « quoad penas
et alia » eine Verfiigung zu treifen, « visis et discussis primitus et
diligenter attentis ipsis articulis ac responsionibus et declarationibus
ipsius magistri Nicola! ad eos subsecutis, necnon et processibus super
eiadem alias habitis ac contentis in duabus cedulis per eum traditis.
ut prefertur... » (9). In der von Curti jetzt gebildeten Kommission
wurden namentlich die in der « prima cedula » von Nikolaus einge-
standenen Satze, sowie seine Erklarungen in den verschiedenen
Verhtìren durchberaten. Es folgen dann die endgiltig verurteilten
Satze und schliesslich der Bericht iiber die Urteilsf&llung (10)
* ... decisionem ipsius negotii in longius protelàre nolentes » , habe er
« dicto magistro Nicolao .... in nostra presentia constitnto » das Urteil
verkiindet: 1. feierlicher Widerruf der verurteilten Satze in Paris ;
2. Entziehung der (philosophischen) Magisterwurde und Unfahig-
keitsklarung, das theologische Doktorat zu erlangen. Dieses Urteil
erfloss wahrscheinlich in der ersten Halfte des Mai 1346, sicher nicht
nach dem 19. Mai (11). Am 25. Nov. 1347 vollzog Nikolaus in Paris
die feierliche Abschwòrung seiner Irrtiimer (12).
Dies ist in Kiirze die G-eschichte des Prozesses. Er hat nach
diesem Berichte einen ganz normalen Verlauf genommen. Die
lange Dauer diirfte kaum etwas Ausserordentliches bedeuten. Wilhelm
O. war vier Jahre in einem ahnlichen Prozesse in Untersuchungshalt.
ohne dass ein Urteil erfolgt ware. Wenn man schon an eine Unter-
brechung oder Verschleppung des Prozesses hier denken •will, so
ergabe sich aus den Akten als einzige Ursache hieftlr die Reis*
Curtis in die Lombardei. falla derselbe von Anfang an mit der Leitung
des Prozesses betraut war. Und nun erinnern wir uns wieder an die
(1) a. a. O. 2 f.
668 STDDIEN UEBER WILH. V. OCKHAM.
(!)
»
ti. s. w. So batte Klemens umiliiglieli am 11. .Tuli 1343 von diesem
Ereignisse gesprocheu, das erst in der unmittelbarsten Vergangenheit
geschehen w8re und an der Kurie grosses Aufsehen hervorgerufen
batte. Auch die Stelle uber O.s Vikariat klingt sonderbar: O. habe
sich nach dem Tode des Generalministers Cesena dessen Siegels be
dient und sich zum Ordensvikar gomacht, « et quamvis vicariatila ille
(ex)spiraverit, vocat se tamen vicariiun ordinis» . Da Cesena im J. 1329
seines Amtes entsetzt worden war, ist nach seinein Tode iiberhaupt
kein Vikariat ein'getreten, das vom Orden und von der Kirche aner-
kannt worden ware. P. Klemens VI. batte daher nicht von dem
Eintreten eines Vikariates- nach Uesenas Tode und einern Erlò'schen
desselben (nfimlich durch eine Neuwahl) gesprochen. Richtig ist, dass
O. nach Cesenas Tode (13-42) (3j dessen Siegel an sich nahm und
sich bis 1348 als Vikar des Ordens gerierte, da er die seit 1329
regierenden Generale nicht auerkannte. Diesen wahren Snchverhalt,
dass sich O. unrechtmassig den Vikartitel beilegte, kennt der Verfasser
der Kollation irrtiimlicher Weise sieht er aber das Unrechtmassige
;
fi) Nach Mùller ADE 24, 123; vgl. auch Wurm, 1615, batte die Komruigsion
im O. Prozesse 51 anstossige Siitze ausgezogen. Icli fand in den Qucllen diese
Zahl nirgends begriindet. Dagfgpn spielt im Autrecourt Prozess eine Zusam-
menstellung Ton 51 Irrtiimern (die Zablung rtthrt von Bulaeus ber) eine
Bolle. (Chartular. Il, S. 586). Darauf wird jene Angabe zuriickgehen.
1
(2) .Richtig ist keine der beiden Formen es inuss entwoder Ultricuria
;
A DISPUTED STORY
that the further the story gets away from its original form,
and, I would add, from its native land, the more difficult it
becomes to disentangle its truth as history from its truth as
poetry. Generally speaking the folk-story after many gene
rations of growth becomes almost valueless for the reconstruc
tion of the history of a distant period.
Now it seems to me that the Fioretti must he treated
as folk-stories. It is generally admitted that the stories in
the Fioretti — 1 speak of course of that part of the Fioretti
which treats of St. Francis and his companions — were
handed down by oral tradition before they were definitely
committed to writing. They were stories told and retold
amongst the friars in the Marches of Ancona; and they were
told « partly for remembrance sake, partly to instruct the
younger generation of friars (1) »; perhaps it should he added
that they were told for the edification of the people at large,
considering how popular the friars were amongst the people
of the Marches. At any rate the Fioretti stories bear indu
bitably « the mark of the folk-story and of the folk-story of
the Marches of Ancona. The genial homeliness and the eager
enthusiasm and mystic vision are native qualities of the men
who dwell in the highlands of the Marches; as is also the
delightful commingling of shrewd observation and poetic
fancy. Tiie native of the Marches is in truth a curious com
bination of the visionary and the man of affairs. He is equally
at home with the world beyond the senses and with the
sense world: and he is apt to think of the one in the terms
of the other > . This description of the character of the men
of the Marches — drawn I will confess, from intimate as
sociation with friars from the Marches in my younger years
— is, I think, reflected in the Fioretti and it seals the sto
ries as genuine home products of the folk of that country.
All will agree with Fr. Paschal Robinson when he says:
» The Fioretti does not purport to be a biography: it is a
collection of beautiful traditions about St. Francis and his
companions, handed down orally in the Provinces of Umbria
and the Marches». I would demur to the last words of this
passage, if by them the author means that the collector of
the Fioretti. stories went beyond the Province of the Mar
ches for his materials : though I agree with him if it is me-
rely meant that the same stories were told in the Provinces
most intimately connected with the Saint and his compa
nions (1). I cannot however follow Fr. Paschal Robinson
when he adds that the stories thus handed down orally were
« put into writing in the course of the XIV century in such
it
as probable that this passage of II Celano really the
is
«
first part of the narrative • and not simply the germ of the
Fioretti narrative? In other words may we not hold as an
equally probable hypothesis, that Celano has, in the passage
referred to, left record of the pious contention which pre
a
AFH
V,
HISTORIA
DE LAS MISIONES DE LOS FRANCISCANOS
EN LAS ISLAS
-y CIÉLIEIBIES <AI
(1) Argensola, lib. IX, pàg. 351. (2) Colin, tom. 3, lib. IV, cap. 4.
(8) Argensola, lib. X, pAgs. a56-357. — Colin, lib. IV, cap. 4, pàg. 43, y
la nota del P. Pastella. — Fr. Gregorio de S. Esteban en su Memorati ile lat
Islas Malucas, copiado por el cronista La LIave, Trienio 13, cap. 33, tratando
de està expedición dice: • En el ano de 1606, vino D. Pedro de Acuita, Go
bernador y Capi tan General de las Islas Filipinas, a granar y conquistar
i.<stas Islas Malucas en nombre de Su Majestad, el Rey Felipe Tercero nues-
tro Seiìor, y vinieron con él cuatro religiosos (franciscanos) para dicho
obiecto. Conviene a saber: los PP. Fr. Alonso Guerrero y Fr. José de
Santa Marla, sacerdotes. y Fr. Diego de Santa Maria, lego y oiru-
jano y el henuano Fr. Augustin de Jesi'is. Los cuales cada uno en su
ministerìo ayudaron a ganar està tierra, y quedaron en ella de asiento et
P. Fr. Alonso Guerrero y el liermano Fr. Diego de Santa Maria; volvirn-
dose el P. Fr. José de Santa Maria con el Gobernador D. Pedro de Aetuft»
y su comparerò (Fr. Augustin) a Mauila • .
(4) Argensola, lib. X. pàg. 357. — Juan de Esquivel en carta al fiev Fe
lipe IH, fechada en 9 de Abril de 1606, que copia Pastells, lib. IV, cip. 4,
pags. 48-44.
LOS FRANCISCANOS EN LAS MALDCAS T CÉLEBES. 683
nao holandesa, que tenia 30 piezas de artilleria, sin otros dece pe-
dreros, el cual, habiendo peleado con nuestros navica, se atrincheró
en tierra.., no quise detenerine basta saber de la Armada y salido
de alii, llegaron algnnas embarcaciones de naturales de la tierra, que
me dieron noticia, como el Maese de Campo estaba en el puerto de
Ti dorè, que està como dos leguas y media, y ansi enderecé a él
mi derrota(l)». El dia 27 de Marzo, segun carta de Esquivel (2),
llegó a reunirse toda la Armada en Ti dorè, pero no habiendo en-
contrado en la Isla al reyezuelo, por haberse marchado a la de Bakam
a casarse con una hija del rey de està Isla, acordaron no esperarle
por mas tiempo, y asi, después de haber concertado el sitio donde
debia desembarcar el ejército, se dirigieron a Ternate, el ùltimo dia
de Marzo, encontrandose en el viaje con el rey de Tidore, quien se
ofreció a los espafioles, y efectivamente, al siguiente dia se persone
en Ternate con su gente para ayudarles contra los holandeses y
ternates (3). El dia 1 de Abril, muy de mafiana, desembarcó la in
fanteria y acometió a los enemigos con tales brios, que no les dio
lugar para ordenarse y defenderse, por lo que a las dos horas de
haber desembarcado, ya ondeaba en los aires la bandera espafiola. so-
bre los baluartes de la fortaleza enemiga, sin mas pérdida que 16
muertos y 20 heridos. El rey moro, al ver el desorden de su gente
y la prontitud con que los espafioles se hicieron duefios del campo,
no trató de otra cosa que de salvar la vida, y embarcàndose con su
mujer è hijos y algunos holandeses, se pasó a la Isla de lololo, a
donde fueron los espafloles en su persecución, dandole alcance y con-
siguiendo que se rindiese en vista del salvo conducto que el Gober-
nador Acuna le remitia (4).
'
Puesto el rey de Ternate en presencia del Gobernador Acufla
se hicieron las capitulaciones, comprometiéndose el de Ternate: 1) a
entregar todas sus fortalezas y las de sus aliados, con toda la artille
ria, municiones, mosquetes y arcabuces, que en ellas hubiere; 2) a
restituir todos los cautivos cristianos o infieles, sùbditos de Espafia;
3) & entregar los holandeses que tuviere en su poder, mas a dos
espafloles renegados que habian estado a su servicio; 4) i
entregar
todos los pueblos de la Batakina, que se dice del moro, los cuales
antiguamente fueron cristianos ; y, asimismo, las Islas de Morotay y
Herrao, que tambien fueron de cristianos, con toda la artilleria y mu
niciones que en ellas hubiere. Estas capitulaciones se hicieron en 10
de Abril de 1G06, y las firmaron, Cachil Sultan Zaide, Juan Xuarez
Gallinaio, Cristobal de Villagra y Fabio de Lima (5j. En virtud de
dichas capitulaciones, el General Gallinaio tomo posesión en nombre
del Rey de Espana de las fortalezas y demàs edificios pertene-
todas las honras debidas a sus categorias, les condujo a Manila, dan-
doles a entender, que su regreso al Malueo, dependia de la seguridad
y asiento con que los moros fuesen procediendo en la obediencia y
servicio de su Majestad, el Rey de Espana (1).
En 31de Mayo o en los primeros dias de Junio, entrò Acuna en
Manila, sin ostentación alguna, y después de haber descansado al-
gunos dìas, pasó al puerto de Cavite a preparar las naos, que habian
de partir aquel afio para la Nueva-Espafia, y estando en esto, el 18
de Junio le sobrevino tan terrible enfermedad de estómago, que tras-
ladado a Manila, falleció con generai sentimiento en 24 de Junio a
las dos de la tarde, con sintomas bastante manitìestos de haber sido
envenedado. Su cadaver fué sepultado en la iglesia de S. Agustìn
de Manila (2).
El Maese de Campò,Juan de Esquivel, tan pronto marche a
Manila el Gobernador Acuna, empezó con gran diligencia a fortifi
car varios puntos de los mas extratégicos de las Islas, y en 4 de
Mayo, ordenó, que el rey de Tidore y los Capitanes Pascual de Alar-
cón y Martin de Esquivel, con algunos soldados espaìloles, fuesen a
Sabubù o Sabugo de la Isla de Jilolo a persuadir a los Cachiles
Sugui y Kipat, que immediatamente fuesen a Ternate a gober-
nar los estados, que su rey les habia encomendado y para que con
su ejemplo, volviesen a sus hogares cuantos indigenas se habian au-
sentado y refugiado en Jilolo, durante la guerra y negociaciones de
la paz. Llegó el rey de Tidore con sus acompailantes a Sabubù y
luego mandò una embajada a dichos Cachiles, comuuicandoles las ór-
denes de Esquivel ; pero ellos, no solo no dieron oidos a la embajada,
sino que protestando, les dijeron que se marchasen de Sabubù. Esqui
vel, al tener noticia de la actitud de dichos Cachiles, ordenó que va-
rias galeotas pasasen a Jilolo, a obligarles por la fuerza a lo que
ellos se negaban de buena voluntad, donde hallaron dos naos holan-
desas, defendiendo a los rebeldes (3). A poco de esto, arribaron, a las
lalas, once naos holandesas con la pretensiòn de recuperar lo
perdido y excitando a la rebelión a los naturales, que con la
mala voluntad que ellos profesabam a los espaìloles, tornando por
achaque el haberse llevado Acuna a Manila a su rey y principe he-
redero, se alzaron en armas negando la obediencia a los espanoles y
ayudando a los holandeses. Estos, con la ayuda de los rebeldes ter-
nates, se fortificaron en el pueblo de Malayo, distante dos leguas de
la ciudad de Ternate, y en el de Takome, y procuraron gauar a Ti
dore, lo que non pudieron conseguir, non obstante sus muchos esfuer-
zos, porque los pocos españoles que en Tidore residían y los tidores
fieles à ellos, se resistieron con verdadero coraje. Viendo esta resis
tencia en los de Tidore, se dirigió Cornelio Matalife, General de la
armada holandesa, á Makien y Bakiam, consiguiendo, sin encontrar
apenas resistencia, por ser muy corto el número de españoles, que las
defendían y no haberles sido leales los indígenas, apoderarse de el
las (1). En vista de esto, se revolvió Esquivel á enviar á Manila una
persona de su confianza, para que representase á la Audiencia los
apuros en que se encontraba y pidiese lo necessario para la conser
vación y aumento de aquellas posesiones españolas. « El Maese de
Campo, Juan Esquivel, habiendo de enviar aviso á las Islas Filipinas,
puso los ojos en Fr. Alonso Guerrero (franciscano) como per
sona tal para cosa de tanta importancia, y así lo envió con tanto
peligro y riesgo de su persona un champán casi destrozado. Fue de
muy grandísimo servicio de su Majestad y bien de estas plazas
su ida, que por estar recien ganadas estaban en gran peligro. Y así
el ir y solicitar el socorro, como lo solicitó y volvió con él, fue de
muy grande importancia y total bien de aquestas tierras (2) » . Est«
. refuerzo, compuesto de ocho bajeles pequeños, bajo las órdenes del
vizcaíno Juan Iñiguez, llegó a Témate en 1607 y en tan buena oca
sión, que de haberse retardado algunos días más, no hubiera quedado
á los españoles otro recurso, que rendirse á las ocho naos holandesas
con que Matalife estaba batiendo á la plaza, pero con la llegada de
Iñiguez, no solo pudieron defenderse los españoles, sino que pusieron
en vergonzosa huida al enemigo, no sin apresarle algunos bajeles (3).
En el día 15 de Junio de 1608, se hizo cargo del gobierno de
Filipinas, D. Rodrigo de Vivero, sobrino del Virrey de Méjico, D.
Luis de Velasco(4), y tan pronto tomó posesión del gobierno, mandó
á Iñiguez con otro socorro á las Malucas, en ocasión que andaba sur
cando aquellos mares el General holandés, Pablos Blancardo, con diez
grandes embarcaciones. Al verse el Gobernador Esquivel con este nue
Capitalo Quarto.
redia antes de morir Esquivel, es decir, en los ùltimos meses de Ki08 o en los
primeros de 1609. Fué puesto en libertad por Axcueta en Febrero de 1610 y
a los cuatro meses, volvió a caer en poder de los espafloles, y conducido a Fi-
lipinas, murió en las prisiones de Manila. Véase lo que de diclio Blancardo de-
cirnos al fìnal del capitolo anterior y al P. Juan de la Concepcióu en el lugar
citado. Pag. 686 sg. (1) Declaración del primer proceso, citada por
Kr. Juan de S. Antonio en la Cranica do S. Pablo, lib. II. cap. 8.
(2) La Llave, Trienio 10. cap. II. — Puga, part, 2. lib. 4. cap. 26. — Consta
ademàs esto por una Escritura de donación de dichas casas y solar, librada
a favor de Fr. Sebastiàn do S. José y fechada en Ternate a 19 de Marzo de
1610, autorizada por el Escribano Francisco de las Casas. que se conserva ori
ginai en el Archi vo de Pastrana, Caj. 7. Leg. 2.
692 LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES.
en el Hospital
al hermano cirujano Fr. Diego de Santa Ma ría,
se trasladaron los otros cinco al nuevo convento, donde pusieron en
práctica todos los ejercicios de nuestra profesión y se dedicaron de
lleno á la conversión de los infieles y mahometanos, sin descuidar por
esto el servicio del Hospital y los auxilios espirituales de las forta
lezas de Teníate y Tidore (1).
A los cuatro meses de residencia en Témate, habiendo sabido Fr.
Sebastián, que cerca de aquella Isla habia otras muchas sumidas en
la idolatría por falta de ministros, que les anunciasen la buena nueva,
como el fuego del amor de Dios y del prójimo ardía de continuo en
su corazón, se resolvió á ir á predicarles la doctrina del santo Evan
gelio. Supo que algunos reyezuelos de la Isla de Makasar ó Céle
bes habían escrito á Témate pidiendo misioneros que les instruyesen,
é inmediatamente acudió á su protector el Gobernador Axcueta, su
plicándole la licencia y embarcación necesarias, para trasladarse á
dicha Isla. Concedióselo el Gobernador, y habiendo nombrado por
Presidente del convento de Témate al P. Juan del Caño, se
embarcó, llevando de compañero al bendito Fr. Antonio de Santa
Ana. Un recio temporal les obligó, repetidas veces, á volver al puerto
de partida, de lo cual se alegraron la ciudad y su Gobernador, quien
dijo al siervo de Dios, que debía desistir de ir á la Isla Célebes,
pues no debía ser voluntad de Dios, cuando tantas veces se lo habia
estorbado; á lo que contestó Fr. Sebastian: « Pues á mi me parece. Se
ñor, que cuanto he padecido en aquellas arribadas, era muy necesa
rio, para llegar á merecer la merced que me debe querer hacer el
Señor, que así lo dispone ». Y que tal era la voluntad de Dios, se vio
bien patente á los pocos días, pues, hallándose la fortaleza de Témate
falta de víveres y sin esperanza de que por entonces llegasen de Ma
nila, el mismo Gobernador se vio en la precisión de mandar á dicha
Isla una embarcación con algunos españoles y portugueses en busca
de los bastimentos de que tanta necesidad tenían. El santo Comisario,
aprovechando la buena ocasión que se le presentaba, volvió á perso
narse ante el Gobernador y con su licencia y acompañado del mismo
Fr. Antonio de Santa Ana, se agregó á la expedición (2). Antes de
su salida, correspondit) agradecido á los beneficios que había recibido
del portugués, el Capitán Gaspar Carballo, escribiéndole la siguiente
Carta :
i,l) La Llave y Puga, en los lug. cit. (2) La Llave y Puga, ГЫЪ.
LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES. 693
(1) Crònica de S. Fabio, lib. II. cap. IX. (2) Informaciones segundas.
citocìas por la Crònica de S. Fabio, lib. n. oap. IX.
(8/ Proceso de Tenate, fol. (5. vuelto. Arch. de Pastrana, Caj. 7. Leg. 2.
Archivum Francùcanum Hiitoricum. — AH. VI. •!I
694 LOS FRANCISCANOS EN LAS MALUCAS Y CÉLEBES.
deseo de ser religioso. Grecie mas este santo anhelo, oyendo leer las
cartas que los PP. de la Compaìiìa mandaban desde el Japón y al
enterarse de que aquellos misioneros consagraban sus vidas en la con-
versión de los gentiles, sufriendo tantos trabajos y privaciones, con
no pequefia exposición de sus vidas, se aumentaban sus fervores, y
viéndose yà en edad competente para ingresar en una Corporación
Religiosa, manifestò sus deseos de vestir la sotana de la Compania
de Jesùs, que tan copiosos frutos estaba cosechando en la conversión
de las almas, donde podria conseguir rubricar con su propia sangre
la verdad de nuestra sacrosanta Religión.
Llegaron a noticia de su madre estos deseos de Sebastiàn y para
apartarle de ellos, le mandò a la Universidad de Salamanca, a fin
de qne con los estudios, olvidase aquellos sentimientos de ser reli
gioso. Obedeció Sebastiàn a lo dispuesto por su madre, è inmediata-
mente marchó a Salamanca, en donde, por espacio de siete aflos se
dedicò al estudio de las lenguas griega y hebrea, a las matemàticas
y astrologia y principalmente al estudio de la filosofia y teologia, con
tal aprovechamiento, que llegó a causar admiración no solo a sus con-
discipulos, sino basta a sus mismos profesores, los que no sabian que
admirar mas en el joven Sebastiàn, si sus profundos conocimientos en
las ciencias que estudiaba, o mas bien, las muchas virtudes que le
adornaban. Durante estos siete afios no dejó de frecuentar la casa de
los PP. Jesuitas de aquella ciudad, con quienes consultaba sus rludas,
tanto en los estudios, como en el camino de la virtud, y viéndose yà
con la carrera terminada, a la temprana edad de 21 aflos, y firme
siempre en sus propósitos de ser religioso, descubrió su corazón a los
PP. Jesuitas, los que deseosos de que acertara en su vocación, le
aconsejaron hiciera urios ejercicios espirituales, para que pidiese a Dios
le manifestase su divina voluntad. Obedeció el fervoroso joven, y
estando durmiendo una noche de los ejercicios, le despertó el toque
de una campana, y preguntando a la manana siguiente a- un P. Je-
suita, de que iglesia era aquella campana? le respondió que era de
los PP. Franoiscos Descalzos, que les convocaba al coro en
aquella hora a rezar maitines. En la noche siguiente, y a la mistna
bora, volvió a despertarle la voz de la misma campana, y entonc«s
sintiò en su interior una fuerza irresistible que le impella a ser reli
gioso en aquella casa. Empero, como su deseo era el ir al Japón y
esto lo creia facil iugresando en la Compania, no acababa de resol-
verse. Por otra parte, desconfiaba de sus pocas fuerzas para sufrir la
aspereza de la Reforma franciscana, y para probar si podria resistirla.
quitàbase los zapatos. andando descalzo por el aposento, v por la uoche
se acosta ba yestido sobre el pavimento, y como notase que su salud
no se resentia con estas y otras pruebas que bacìa, llegó a persua-
dirse de que la voluntad de Dios era. qne fuese franciscano descalzo,
donde podria, asimismo, realizar lo que tanto suspiraba (IX
(1) Todos los Cronistas cit. en la nota I. (p. 091) están acordes en que Fr. Se
bastian nació en 1566, pero no lo están acerca del año en que vistió »•] hábito
franciscano, pues, mientras que los PP. Santa Marín, Martin de S. Josi>, Pnga,
Santa Inés, Martinez y Gaseueña en su Año Seráfico Ms. del Arch, de Pa
strana, Caj. 36. Leg. 1-2. afirman que fue á los 18 años de edad, es decir, en
el año de 1584. La Llave sostiene que fue á los 15 años, esto es, en 1581; y
el P. Juan de S. Antonio defiende que fue á los 20 años, y por lo tanto en
1586. Todos ellos están acordes en que profesó en el año en que se publicó en
España la Constitución de Sixto V. fínm de Ómnibus, por la que se declaran
nulas las profesiones, à las que no hubiesen precedido las informaciones que
en ella se ordenan, y que en vista de dicha Constitución, se vio precisado Fr.
Sebastián á reiterar su profesión. Según esto, la clave para saber en que año
profesó este religioso, es dicha Constitución, y como ésta se publicó en Boma
el Jia 27 de Noviembre de 1587, y es de suponer que tardarían algunos meses
en publicarla en España, resulta que el único Cronista que está en lo cierto
es e! P. Juan de S. Antonio, al afirmar que profesó á los 21 años, en 21 de
Marzo de 15.47. (2; Santa Maria, torn. 2. lib. IV. cap. 35.
698 LOS FRANCISCANOS EN LAS MALÜGAS Г CÉLEBES.
(1) Cum frater Burchardus tunc non amplius fuerit minister provincialis,
hic error habetur; fortasse dictus frater in
ilio capitulo Erfordiensi munere
vicarii provinciae functus est prò detuncto provinciali.
(2j ALKG VI, 34; AFH III, 503.
(8) Ad Claras Aquas 1913, 238-260.
(4) Edita quoque est AFH I, 19.
(5) Cf. AFH III, 758 sqq.
(6,1 Edita quoque a ci. A. G. Little, Opusctiles de crii, hint., I, 295 sq.
704 ANNALES MINORUM PRUSSICORDM.
i
notitias. Nullibi de eius fundatione mentionem fecerunt auctores: ex
Glassbergor nonnisi experimur, proviiiciam Boberuiae 1239 adbuc sub
Ministro Saxoniae fuisse (6). Quare iam a priori dedncere licuit, eam
hoc eodem anno in Cupitulo generali esse fundatam, cum in ilio prò-
vinciae fuerint distinctae. Nunc iam percipimus nomen primi Ministri
et locum primi Capituli. Primum Capitulum celebratum est Brunnae
in Mornviu anno 1239; primus vero Minister fuit Frater Ptholomirua,
in cuius tamsn loco iam mense aprili 1241 videtur Frater lordanus,
vicarius provincie Polemie vel viceminister fratrum Minorum
«
«
,
22.
I,
20. 21.
I,
(1) Cf. AFH III, 294, 308, 804, e gli autori ivi citati.
(2) Eubel. Bttll. Frane. VI, nn. 61, 201, 244-48, 250, 264. Il n° 428 (Bolla
de 21 ott. IH 17) riguarda Fr. Fortanerio, creato arciv. di Ravenna, nonché i
nn. 429, 488, 512 ; quelli 577-78 come Patriarca di Grado (dal 20 Maggio 1351),
e come amministratore della Chiesa di Ravenna; d'onde la Bolla al march.
Obizone d' Este che lo aveva assistito nella causa della terra d'Argenta spet
tante alla medesima Chiesa (Reg. Vat. 845, f. IWv» in data 1» Nov. 1852;
Archetyp. to. 244, f. UH n., 2nrt). Ebbe anche il mandato di comporre la
pace tra' Genovesi e Veneziani il. e. n° Sili I, Bolla del 24 ott. 1351). Il n. 813
lo riguarda come Cardinale.
706 FR. FORTANERIO VASSALLI O. M. NUNZIO IN ORIENTE.
suis litteris super certis negotiis destinavit, benigne recepimus, et super hiis
que nobis natus tuus scripsit et idem miles prò parte sua nobis exposuit fa-
vorabiliter duximus, sicut eum Deo per nos fieri potuit, respondendum ; et
nichilominus eidem militi certa tibi verbotenus explieanda imposuimus, su
per quibus sibi auditum beni^num prebens, quesumus. et plenum cum exe-
cutione operis, quantum in te fuerit, accomodes intelleotum. Dat. Avinione,
VI kal. Novembris, anno secundo > Reg. Val. 137, n° 424.
(1) Instrum. Misceli, an. 1843, n. 7. A. cartaceo ; misura mm. 1856x152,
in tre pezzi riuniti.
708 FR. FORTANERIO VASSALLI O. M. NUNZIO IN ORIENTE.
DOCUMENTA INÉDITA
AD HISTORIAM FRATICELLORUM
SPECTANTIA
(a) Cf. AFH III, 253-279; 505-529; 680-699; IV. 3-аЗ; 688-712; V, 74-84; VI,
267-290; 515-530.
(r) Nomen (livcrsis íormis scriptura
invenitur; Lícrbegal, Bcrbcgall, ВлгЬлс jlJvs etc,
I'rneter littenttiiram passim infra laudandam cf. etiam Marco da Lisbona, Claromehi.
terza parte, N'apoli 1680, lib. Г, c. 55, p. 76; Rod. Tossinianensis, Hist. Straph. Rel.
tibri tres, Venetiis 1586, f. iizr; De Gubernatis, Orbis Ser,ipAic«s, I, Romae 1682,
658-59; Agostino da Stroncone, O. F. M., L''Umbría Straßc,i, ad a. 1433, aP- Misc.
Franc.. IV, 153. (2) BF VII, p. 651.
(3) RF VII, p. 658 : Wadd. Reg. Pont, ad a. 1436, X, 409.
(4) Chronologia historico-legalii I, Neapoli 1650, 90-111.
DOCUMENTA INÉDITA AD HISTOBIAM FR ATICELLORDM. 711
cano hunc titulum (rubro) exhibet, f. i3or: Incipit responsio facta per
R. P. F, lohannem de Capistrano ordinis mi. obs. Apostillis fattii per
fratrem Berbegalìuni ditti ordinis super tonstìtutionibùs ditti ordinis ati-
c tori fa te domini Martini pape i/uinti in capu. generali Assisii celebrato
(i) Cf. ex. gr. Kirtticnlcxikon, ed. 2; VI, I6o6ss. ; Holzapfel, Manuali Histfrit
Ordinis Frjt. Min., Friburgi i. B. 1909, 134. Attentionem meam ad editionem al-
traxit R. P. Anicetus Chiappini. O. F. M., Lector gen. hist. eccl., qui litteras S. lohu-
nis a Capistrano colligit.
(a) Singulorum voluminum tituli discrepant. Volumen I praeter titulum sopì»
indicatimi hunc habet : Rtpetitionum in universM fere iuris canonia mattriosqfi tot
frcquentiorts
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FKATICELLORUM. 715
[f.
Bohemorum cum secta fraticellorum qui sunt in Italia,
predicant et docent faciuntque seditiones et scandala non ferenda, et
inde populus insurgit contra clerum et Nobiles, et est
peri-
culum ne secta huiusmodi, multiplicatis et inueteratis erroribus, invalescat,
presertim cum dicantur etiam qucdam mulieres vulgariter V eg u ne (i)
i
habitum tercij ordinis sancti eiusdem sine aliqua profes-
sionis emissione sumpsisse, et nihilominus ad libitum suum uiiiere
sine coercione aliqua, singulare in dedecus et dissolutionem religionis.
Nos igitur volentes, ut tenemur ex iniuncto nobis summi Apostolatus
officio, talibus scandalis, perturbantibus (2) statum ecclesiasticum et poli-
ticum, obuiare, deuotionem uestram hortamur, requirimus et rogamus, qua-
tenus in Civitate et diócesi Valcntinensi inuestigari et rcquiri faciatis dili-
genter, et reperiantur predictus Philippus et aliqui alii ex fratribus
si
talis secte vel habitus, talia predicantes, faciatis eos ab huiusmodi predi-
catione prohiber! et locorum ordinariis contra eos de nostro mandato pro
cedentibus faueatis et assistatis. Datum Rome.
B 1141"] 252 (3). Eugenius etc. Carissimo in Xpo filio loanni
[f.
(a. 1431).
BEGALLI Nota quod sensus ¡niitis lictere est, quod omnes fratres gui af-
:
Set reforinatio secundum puritatem regule habet fieri, quia illa (7) forma
nostra, et secundum illam promisimus deo uiuere et illa est forma riostra
(i) In secundo et tertio brevi: beginne. (2) Ita recte sub B; textus male per-
turbtitionlbus (3) Sic. (4) Legcndum potius ex cmicfssionc uti sub A.
.
(7)
DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORHM. 717
Matth. (6), et 50. di. (7) fidelior Petra autem erat xps, ad Cor.
;
1
6
i
(8), et de cons. di. in calice, et e. (lo) renerà. Sic non a regula
2
(9)
9
nostra ecclesia, set ab ecclesia regula derivatur; nani et regula sit euan-
si
gelica, attamen nec euangelia me astringunt preter ecclesie constitutum,
nec tenerer ea credere, nisi ecclesia confirmasset, sicut non teneor credere,
nisi ecclesia confirmasset; sicut non teneor credere euangelium Nicodemi,
quod non est ab ecclesia comprobatum, iuxta illud Augustini Cantra epì-
stolam /andamenti i), quid namque foret quecumque austerìtas nostre
(i
regule, non esset ab ecclesia comprobata, que prò sue fidei fundamento
si
3
gratiam dei que data est mie/ti, ut sapiens architectus fundamentum po-
sui, alius autem super edificai, vnusquisque autem uideat quomodo super-
edificet. Fuiidamentum enim alino nemo ponere potest preter iti quoti
positum est, quod est xps yps. Idem, extra, de presbiter. non bap., e. (13)
Ventins, \. q. i. Cum apostolns(\^, et de elee e. 5). Fundamenta circa
t.
(i
prin., libro VI. lila igitur reformatio erit deo accepta, regularis, iusta et
sancta atque uera, que sic uero deo et suo uero vicario Suinmo ponti-
a
fice fuerit approbata, qui est quasi deus in terris, maior homine, minor deo,
singularissimus Vicarius xhu X*, ut in e. (16) Quarto, et in e. (17). filler
corporalia, extra, de translatione et in dicto capitulo Fundamenta, dtcet.
,
$
I7or] RESPONSIO... Videris itaque ex tali audacia non subesse,
[f.
3.
sed preesse ecclesie dei; sic namque et alias pululavit heresis ex arro-
gantia Magistri Michelini de Cesenis tempore lohannis 22, quia
non humiliter se submictebat determinationi ecclesie de paupertate X' et
apostolorum eius, ex qua heretica pravitate multi iam sunt combusti, et dediti
in ruinam, et idem lohannes 22 statuii sub pena excommunicationis talia
cappuctiola ulterius legitimis catholicis et veris fratribus non deferri etc.
a
11,
F. v. Schulte, Dit Gtschichte dtr Quellcn und Literjtur dei canonischtn RicUcs,
Stuttgart 1877, 186. (3) Cap. 72. 18. e. 3. Ifquitur.
I,
(4) (5)
(6) V. 18. (7) Gap. 54. (8) Revera cap. X. 4. (9) Cap. 83.
(li) Cap. 5, n. Migne, P. L. 43, 176. (19) V. 10-11.
6,
ad rem non est, nec citationi textus correspondet. (15) Cap. 17,
6.
I,
I73v]
[f.
noster Franciscus detulisset capputiolum tuo modo, sit per eum lex imposita
Pape, a qua non liceat sibi recedere, quia prò varietale temporum, sicut di
vine leges sunt immutate, ita fortius possunt ex causa immutari leges humane.
I77v] 9. RESPONSIO... Nam sub zelo paupertatis observande et
[f.
alio modo, quam portaverit bealus Franciscus, et sic per consequens alio
modo quam tu portes, esset dampnalus. Sanclus Ludovicus portavit
alio modo, ergo est dampnatus? Absit /tane rem facere, ut inferamus
crimen glorie nostre, Mach. (j)....
Q
I
e,
[f.
1
1
iugum domino summo pontifici, cuius personam representaba! Reveren-
dissimus Dominus legatus, de quo presumís dicere, quia sic tcnebatiir
faceré de iure diuino et humano, quasi velis imponere legem, sub cuius
te oportet degere lege. Nonne ecclesia dédit tibi legem et regulam sub
qua Deo digne valeas militare, et informes animam tuam ad obediendum
Deo et ecclesie sánete sue Quid potuisti totis tuis viribus indagare, ut
?
,
:
!
184%'].
ritate, quia in omnibus ordinationibus et constitutiorùbus factis et editis
per sepe dictum dominum legatum (3) nesciuisti quid aliud subindere (4) nisi
illud incompactum tuum uerbum: contra regulam est manifeste
[f.
185
r]
(i) Hnec loctitio S. lohannis Capistrano cxplicatur ex eo, quod Toleti scientia
a
(7) lac. IV, 6. (8) PS. 83, 12. om. caetera .imta.
B
(9)
APPENDICES. 721
APPENDICES
i.
Ij
sub die 15 Feb. 1322 (Archiv w di State, Firense (ASF), S. Croce,
Feb. 1322) : Ad aitres nostras fidedigna relatione peruenit, quod qui
dam in tholosanis et alus circumstantibus partibus suni reperti, qui sub
pelle oiiina et habita sanctitatis tamquam lupi rapaces nefandis erroribus
iinplicantur, asserentes se fore de ordine tertio beati Francisci, qui apud
nos ordo mantellato rum uulgariter nuncupatur, qui tarnen de dicto
ordine ueraciter non existunt, cuín in sua professione, ut dicitur, nota
incliidantur paupfríatis et castitatis, que nota predicti ordinis regula non
incluait,.., Talia III
Ordinis membra et Congregationes, quae in Gallia
meridional! asseclae saeculares Petri lohannis Olivi potissimum erant (2)
atque Beghini vocabantur, vitam communem ducebant, quin tamen ipsa
Regula III Ordinis talem modum vivendi provideat, ut lohannes XXII
et cives Montispolitiani notant locis citatis. In Italia, vergente saeculo XIII,
Communitates III
Ordinis similiter surgebant, atque in Tuscia saltern
ordo Mantellatorum, iuxta relatum testinionium, vocabantur, nec
clare apparet quomodo vixerint, nec cui Ordini regulan proprie dicto se
aclnumeraverint. Facillime fieri potuit tales Congregationes orthodoxas
fuisse, imo si relationes ad auctoritates locales mspicimus, fere semper
tales fuisse concludere oportet (3). Ecclesia vero ius novos Ordines ap-
(1) BF V, p. 134.
(2) Bernardus Guidonis, О. Р., Flores Chronicdrum, scrihit a. 1327: «Ex qua po
stilla (Petri loh. Olivi in Apocalypsim] sumcbat originem et fomentum sectil quaedam
qui se fratres pauperes
pestífera illorum, qui Beguini sunt vulgariter appellati,
de tertio ordine sancti Francisci comrauniter nominaban!; ex quibus
íjuam plures fuerunt per iudiciura praelatorum et inquisitorum hereticae pravitatis
tanquam heretici condemnati et relicti indicio curiae seculans et combusti in diversis
locis in provincia Narbonensi et ultra Rliodanum et in aliquibus partibus Tolosanis » ;
ар. ALKG III, 456. — Medio saec. XIV. Inquisitor Nie. Eymericus saepissime Fratres
III Ordinis Fraticellos vocat et cum Beghinis et Hizzochis idem essc asserit ; cf. textus
ap. Garampi, .1/cmorie eccUsiasticke.... cU'lla B. Chijrti di Rimini, Roma 1755, 154-56.
(3) Cf. infra, p. ooo, nota o, testimonia civitntum luscie.
-
722 DOODMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
II Gel. II, 55, p. 236; II Cel.' II, 9. p. 198; Sptc. perf. ed. Sabatici-, e. 31, p. 59.
(1)
(2) Anal. Frane. IV, 261 ; Ugo Semini Cucciatti, La Leggenda del Bitta C,*idj
primo seguace in Cortona di S. Francesco scritta tifi primi anni del secolo XIlr, Cor
tona 1900.
(3) Salimbene, Chronica, ed. Holder-Egger, ap. MGH SS. XXXII. p. 104; 157;
158: 162. Cf. etiam Lempp, Frèrc FJie de Cartone. Paris 1901, p. lai, et infra docu
menta i et a.
(4) Cf. P. Gius. Landini, C. R. S.. // Codice Aretino 180. Laudi antiche di Cor
tona, Koma 1912, p. 32-36; Lodovico da Pelago, O. F. M., Antica Leggenda della rita
e de'miracoli di S. Margherita di Cortona.... Lucca 1793. II Parte, Diss. VI, p. 69-74:
Dello stato del ter:' Ordine di S. Francesco, specialmente in Cortona, a' tempi di S. Mar
gherita. Landini p. 35 citans codieem ms. XVIII Archivi episcopalis Cortonensis (de
quo codice cf. ib. p. 19) de Tertiariis Cortonensibus scribit : « I quali in Cortona e
altrove si dissero anche i J[fantellati o Fraticelli: e ad alcuni tra essi che vollevano
condurre vita più ritirata rimase il Convento delle Celle, dopo che l'ebbero lasciato
i Minori ».
(5) Landini, 1. e., p. 35-36: Lodovico da Pelago, 1. e. Diss. III. p. 42-52: Delti
chiesa de'Fraiì Minori in Cortona,... e della chiesa di S. Basilio
(6) De hac collectione 13 voluminum Cortonae medio saeculo XVIII exorta et
Girol. Mancini, / Manoscritti deità Libreria del Comune e deir Accademia Etrusco di
Carlona, ib. 1884, p. XVI1-XX; 190-98. Idem ap. Mazzatinti-Sorbelli, Imitniiri Jri
Manoscritti delle Biblioteche d'Italia, XVIII, p. 173-80. Idem, // contributo dei Ctrtpntsi
alia caliura italiana, Firenze 1898, p. 86.
APPEXDICES. 723
Rodolfo, p. 7Óv : Testamentum Dominac Phiae, quae legai Friitiftllis de LÀgnar» qta-
drjginta solidos. Communicatum mecum a P. loh. Giacchcrini, O. F. M., Lect. geo.
hist. eccl. in conventi! Sargiani prope Aretium. In Monte Lignano, prope Arctium,
plures sunt antiquae parvae habitationes claustrales, quarum duas vidi mense Augusto
a. 1913, scil. Val di Romana et 5. Giovanni al Deserto ; hic supra portam quamdam legi
lapide incisam inscriptionem : MCCCXV; eodem in loco PP. Cappuccini, teste P. Sisto
da Pisa, Star, dei Capp. Tose., p. 58. a. 1537 sedem fixerunt per breve tempus, sed
inox reliquerunt, uti antea fecerant quoad alias duas habitationes in eodem monte Li
gnano sitas.
(1) Sunt vero sequentes: i) 4 Feb. 1322 Senis, Loffredus Caetanus, nepos ìfrtni-
pote) Bonifatii Vili, Potestas, aliique ad lohannem XXII; commemorantur hae litterae
a Davidsolin, Forschungcn sur Geschichte der Stadi Florenz, IV, Berìin 1908, 381).
2) Eodem loco et die, lacobus abbas S. Michaelis Ord. Vallisumbrosae ad Cardinale*.
3) Kodem loco et die lohannes Ptolomaei rector hospitalis ad Cardinales. 4) 5 Feb.
Lucae, ad loh. XXII. 5) Eodem die Pistorii, Commune et populus ad luh. XXII.
6) 6 Feb. repetitio n* 5. 7) 6 Feb. Senis, repetitio n! 2. 8) 9 Feb. Clusii (Chiusi}. 9) il Feb.
Castri plebis ad loh. XXII, (Città delti Pieve], io) n Feb. Aretii, Guìdus episcopo*
ad loh. XXII. il) 15 Feb. Castri Castilionis, Bernabos ep. elcctus Luncnsis (L**i-
Sarzana) prò provincia Lunensi. 12) Eodem die Monte Politiano (.Monti-falciato) e*
quibus litteris supra, p. 721, dedimus extractum. 13) 23 Feb. Massae (editae a F. Tòcco,
Studii Francescani, Napoli 1909, 235). 14) Repetitio n* 13. 1:5) 24 Feb. Massae, alia forma.
16) 24 Feb. Grosseti, cpiscopus Restaurus. 17) Repetitio n' 16. 18) 25 Feb. Repetitio
n1 16. — Praecedentes litterae in ASF, 5. Croci. Duae sequentes in Bibl. Nat. Flo
rentiae ci. Vili, 1392, fol. n. 19) Repetitio n1 5. 20) Ib. fol. 13, 5 Feb., Corlonae.
commemoratae a G. Mancini, Cortona nel M. Evo, p. go8, hic edendae. — Caffi co
tempore in diversis Tusciae civitatibus tres diversi anni computationis stili adhibc-
rentur, scil. communis, Florentinus, Pisanus, primo aspectu dubitarì posset de TCTO
anno illarum litterarum. Sed cum omnes scriptae sint a 4 ad 25 Februarii, non est
difficile perspicere illas civitatcs cuidam signo dato oboedisse Tertiarios defendcntes.
quod signum certo eodem tempore datimi erat. Aliquae vero earum civitatum indutwe
stilum sequebantur coinmunera, ideo verosimiliter agitar de anno 1323, cui correspon-
det Indictio V, in aliquibus litteris indiata.
(2) Quaracchi 1906. Cf. Id. Vita e culto del beato Andronico ddLi Rocca frati ateià
Penitenza del terz' Ordine di S. Francesco, Levante 1910.
APPENDICE». 725
lesi]
i
storarono, nel 1628 chiedevano al Comune qualche sussidio per fregiarla di pitture.
e
(9) Idem nomen occurrit etiam in Doc. a, sed est difficilis lectionis in utroque
casu, nec duae formae correspondere videntur, sicut etiam uno doc. dicitur lunta, in
altero luncta, in uno de BaciaUi, in altero de Bacijlla. Superfluum ducimus caeterum
singulis quibusque casibus moncre nos orthographiam originalem retinere.
Archivum Francùcanum Hittoricum. — As. VI. -lo'
72G DOCUMENTA INÉDITA AD HISTORIAN FRATICELLORÜM.
(?)
« presbítero
sancti Angelí de Cellis olim fratris Elye, et pro fratribus dicti loci
presentibus et fnturis ».
Actum in districtu Cortone apud Celias olim fratris Elye... в.
«
3. ASF Unione di Cortona, membr. mm. 195x170. Cortonae 12
Aug. 1306.
Fr. lacobus loco Cellarum emit vineam prope Celias sham atque
e
solvit pecunia habita ex venditione domus alicuius.
4. ASF Unione di Cortona, membr. mm. 400 -Ч2бо. Cortonae 17
Mai. 1307.
.... Domina Kanaldescha... per presens nuncupativum testamentum
«
s
с
t
i
sche.... ».
5. ASF Unione di Cortona, membr. mm. 560/^163. Cortonae
5
Oct. 1308.
In Nomine domini Amen. Anno eiusdem a natiuitate Millésime
«
a
fratribus et conventu fratrum sancli Angeli de Cellis de
Guilielmesca et a Mascio Stefani et Bonauere Massarii et ab alia
quacumque persona pro eis computatis.... fuit confessus et contentus se
habuisse et récépissé.... centum quindecim libras bonorum denariorum
Cortoniensium minutorum, quas centum quindecim libras den. Cortón,
idem Ghepçus debebat habere et reciperc pro pretio cuiusdam terreni vi-
neati et pro parte non vineati positi in contrata sancti Angeli de Cellis
de Guilielmesca iuxta fossata rigalia.... quod terrenum idem Gheçus ven-
didit fratri Lorentio Grimmi ementi pro fratribus et conventu et
loco dicti sancti Ángel de Cellis.... de quo debito.... dictus
i
(i) Est ille Guido Tarlati de quo supra, AFH III, 534»; VI, 734'.
(a) Sic semper hoc instrumento hoc vocabulum et similia scribuntur.
728 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORCM.
(i) Sic. (2} Legere non potili contraine nomen quod sequitur. (3) Hic sup-
plendum videtur Afissam vcl Miss,is. (4) Verba que- Cartone in tc.vtu repetuntur.
(5) Ita hic et infra pluries. (6) Constructio est : defectu Rigkinarum causam fru'Vi-
(7) Card. Matthaeus ab Aquasparta, Legatus Ap. Sedis, Senis io Apr. 1398,
dedit
Tertiariis Tusciae specialia privilegia, quorum textus apud Lodovico da Pelajo, .•**•
tica Leggenda... di S. Margherita di Cortona. parte II, registro n° VII, p. 163.
APPENDICES. 729
II.
De Clarenis Treiensibus (1437-1439) et Narniensibus (1446)
documenta quaedam.
'
(il ALKG IV, 97; cf. ib. 186-88. (2) Edito supra AF'H IV, 1911, 69755.
(3) Cf. AFH IV, 693. (4) Studii Francescani, p. 392. (5) AFH VI, 268-69.
(6) Memorie ecclcsiastichc... dclii B. Chiara di Rimira, p. 161.
(7) Hist. seraph. Rei. (. issr. Tempore quo Claretti sub Sixto IV Ordini uniti
sunt, receperunt etiam habitum Kratruni Minorum. N'onnulli vero renuerunt antiquati!
vestera et vitam deserere atque sub Episcoporum oboedentia maluerunt perstare. Qua
de re gratiose scribit Au^. de Stroncone, L'inbriti serafica, ad a. 1473, Mise. Frane.
V, 161 : «Li principali Clareni stati sin ora sotto l'Ordinario si risoluono ciuest'anno
soggettarsi al Ministro Generale; fra Pietro Spagnolo qualificato fra essi, a nome di
tutti uà ai piedi del Papa, da cui riceue l'Abbito de frati Minori e facoltà che essi
possono eleggersi un di loro per superiore da confermarsi dal Ministro Generale, e
di piii ottiene il Conuento di 5. Girolamo della carità di Roma. A molti dispiace
lasciar la pristina Vita e ueste che chiamano Beca. Questi rimangono sotto l'Ordi
nario, e quelli sotto il Ministro Generale: questi chiamano ciucili Becarini, o della
Beca, quelli dicono a questi Sclarenati, e così si diuidono in 2 Sette, cioè in Heca-
nini, e Clareni ».
732 DOCUMENTA INÉDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
(1) Scribit ad a. 1450, n. 19 (XII, 66): « F.oclem ferme (empöre constructa est domus
sanctne Mariae de Valcenegia ad secundum lapidem ab oppido Montechii in Ficeno.
Commimibus aedificatum facultatibus inhabitarunt aliquoto tempore Patres Clareni,
demum cessitObscrvantibtis. Paucos habet incolas, ut commodius excipi possmt
hospites, qui dumum Lauretanam invisunt, aut ex Etruria Romam proficiscuntur ».
Waddingus caeterum hausit ex Gonzaga, De origint seraph. Keligionis, Romae 1587.
p. 209. Wadding! vero continuator ad a. 1568, n. n, XX, 204, quaedam correxit.
(2) De (t-jnplo Stinffat: Afariae et de Chiratontm Ercmitaritm siibiisde A-fifiprum
fr,i-
îrum Observantiwm Coenobio in Valle— Cerasi apiid Trcjcnses Compendium crUifitm, Мд-
ceratae, Excudebat Alexander Mancinius 1840, in 4°, pp. 56. Documenta 3-4 habentur
etiam ap. Colucci, Treja ... illustrata, Macérala 1780. Cum mense Augusto a. 1913
Treiae essem, originales textus inquircre atque transcribere intendebam, ast Biblio-
thecarius aberat, ita ut infectis rebus recedere coactus sim.
(3) Plane impossibile mihi evasit haec loca determinare, cum in historiis localibus,
praesertim loh. Kroli, ea non invcnerini, nee illi quos adii, mihi indicationes dare
potuerint. De misero Archivi Municipalis Narniensis interitu et paucis documentis su-
perstitibus cf. supra, AFH VI, 270, n. 4. Apud solum Aug. de Stronconio, O. F. M..
l.'Umbria Sefijßca, Misc. Franc., V, 161, duo nomina similia inveni, (¡пае nosiris cor
responderé videntur. Scribit enim ille 1. c. ad a. 1473: « In Provinzia jserafica i С1я-
reni] ánno molli Conventi, cioè la Nunziata d' Amelia, S, Felicianetto di Foligno, et
in Narni S. Maria della Selvetta, e S. Giovanni di Stifone». Anno 1483
Gives Narnienses Clarenis tertium aedificant conventurn seil. S. Mariae de Plano (hodic
est capella cooinetcrii publici). Cf. Ag. da Stroncone ad a. 1483, Misc. Franc. VI, 54 ;
Gonzaga, p. 163; Wadd. ad a. 1483, n. 44, XIV, 355; ad a. 1568, n. 16, XX, 206.
APPENDICE». 733
(i) Cf. supra, AFH HI, 254, n. t; cf. ib. 254 litteraturam de Clarenorum cum
Ordine unione a. 1473, et finali suppressione a. 1368, cui addas elenchum omnium
Clarenorum Conventuum a. 1568 Fratribus Minoribus traditorum, ap. Wacld. cont. ad
a. 1568, n*. 11-17, XX, 204-207.
(a) Cf. Edouard d'Alen^on, O. M. Cap., Les premitrs couvcnts des Frìres Minenrs
Cafrucins, Extrait des Rtudes Franciscaincs, Paris-Couvin 1912, p. 7, et Appendicem,
quae deest ap. Etitdcs Francisc., p. 25-27.
(3! Retineo orthographiam et compendia auctorum citatorum. Lectiones vero ali-
quando manifeste falsas ad notas relegabo.
734 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
(1) Hic clecst in transcriptione quaedam littera initialis apponi solita in ccmc«ssi>
nihus per supplicam, quae littera ordinarie initiali nominis baptismalis l'ontitìcis W-
respondet, prò Eugenio IV igitur Gfnbrielj. Supplica a Papa signata quibusdam in o-
sibiis locuin tcnet litterarum apostolicarum. Ita fuit in casu nostro, uti appare! fi
doc. 4. Ob hanc rationem ipsa supplica Communi Treiae tradita est.
(2) Teictus ap. op. anony. falso: XXI et subinde Benedutum X.
(3) Textus communi.
APPENDICES. 735
(i) Textus falso duxeretis. (a) In textu ap. op. anony. falso pracfectae.
(3! In margine dextro: A. in sinistro: la. de Victntia. (4) In margine.
73tì DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORCM.
III.
De Fr. Andrea Richi auctore tractatus centra Fraticellos
documenta duo.
Edidimus supra, AFH III, 267-79 (cf. ib. 255-63); 505-29; 680-99,
a nobis detectum textum centra Fiaticellos scriptum Fr. Andrea
a
Fra Mitktlino la sua eresia, Bologna 1912 loh. Hofer, C. SS. R., Sif/rjfUxti
e
Studicn iiber Wilhelm von Ockham, AFH VI, 209-33: 439-65; 654-69. plorici eum
fructu eumdem tractatum adhibuerunt.
APPEXDICES. 737
la. ASF Spedale di Prato, membr. mm. 655x283. Prati 9 Feb. 1373
(stilo Florent. 1372).
In xpi nomine Amen. Pateat omnibus euidenter qualiter, nos frater
Andreas olim Richi de Fiorenti a, Magister sagre teolo
gie atque Inquisitor heretice prauitatis in Prouincia Tu-
scie, prò sede apostolicha constitutus, visis et consideratis quibusdam
incusationibus et atcstationibus factis in nostra curia in hereticha pnruitate
contra fratrem Matheum olim Ducei, Rectorem mansionis siue domus
s. lohannis gerolosomitani de terra Prati et etiam auditis multis ex-
cusationibus prefati fratris Mathey, in quibus testatur animo uel mente
hereticha nichil egisse, quin etiam hostiam, de qua incusatur, non tan-
quam exsperimentum inuocationis demonum uel tamquam aliquid suspe-
ctum in fide, set solum ut medela a febris asserii te dedisse cuidem in
firmo. De autem aliis verbis contra fidem facientibus dicit se non recor-
dari, nec ad piene credere se dedisse, cum habeat suspectos testes aliquos
sibi inimicos ; non vult tamen intendere ad eos vel eoruin dieta repro-
banda, set potius misericordiam postulai, suis precibus asolutionem po
slulans de omnibus, que in noslris actis uel nostre curie usque ad di-
ctam diem presenterei contra eum haberentur. Quapropter, Nos frater
Andreas, Magister sagre teologie atque Inquisitor suprascriptus, volente»
penitenti et misericordiam poslulanti brachiis misericordie ipsum ampie-
xari clementer, habito super hoc maluro consilio cum pluribus sapien-
tibus ac etiam digeslam medilationem inter nos ipsos, invocata gratia
spirilus sancii, sedentes prò tribunali in loco infrascripto, dictum fratrem
Matheum a suprascriptis absoluimus, et ipsum presentem el predicta fieri
petentem absolutum nuntiamus. Quielanles eum tam de hiis atestationibus
contra eum diclis in processu huiusmodi, quam etiam de omnibus peni-
tentiis in anlerioribus processibus, quas debuil peragisse, nolentcs per nos.
nec per aliquem successorem nostrum in huiusmodi effectu molestari de
bere, ingungentibus tamen sibi prò penilentia salulari, ul in domo sua de
beai residere, nec exlra exire, cousque de beneplacilo noslro secum in hn-
iusmodi dispensemus ; volumus lamen quod omni die domenicha ad au-
diendum missam ad ecclesiam Fratrum M ino rum de Prato ac-
aliis indultis seu rescriptis aut litteris apostolicis ordini nostro concessis,
uel imposterum concedendis, que de hac tua institucione specialem et ex-
pressam non facerent mencionem. Deuocioni itaque tue commissione et
auctoritate predictis ad meritum obediencie salutaris iniungimus in tuorum
remissionem peccaminum, quatenus prefatum Inquisicionis officium sine
contradictione suscipias et exequaris susceptum in Prouincia et diocesipus
memoratis contra omnes hereticos credentes, fautores, defensores et rece-
ptatores eorum, et generaliter contra omnes, contra quos de iure dictum
officium se extendit iuxta formam apostolicarum litterarum datimi Inqui-
sitoribus in Prouincia supradicta (i) et alias canonicas sancciones, iuxta gra-
tiam a domino tibi datam, taliter quod, eadem diuina libi gratia assi
stente, per tuam vigilem diligenciam fides catholica in sua puntate ser-
uetur, promoueatur et amplietur in Prouincia sepedicta et letifera pestis
heretice prauitatis extirpetur penitus in eadem ; et prefata sedes apostolica,
cuius in hoc Officialis existis, de tuis laboribus gaudeat, tibique meritum
eterne salutis accresca!. Fratribus vero omnibus diete Prouincie, tam pre-
latis quam sirbditis, et singulis eorumdem, iniungimus tenore presencium
per obedienciam salutarem, quatenus in hiis, que ad dictum spectant offi-
cium, tibi prebeant auxilium, consilium et fauorem, quandocumque eos
super hoc duxeris requirendos. Concedentes tibi nichilominus polestatem
auctoritate, commissione et tenore prefatls contradictores et impeditores
dicti officii, si quem uel si quos, quod absit, ex fratribus ipsis reppereris,
per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendi. In quo
rum omnium testimonium et fidem certiorem de premissis omnibus fa-
ciendam ac pleniorem roboris firmitatem presentes litteras seu presens
publicum instrumentum, destitucionem et institucionem prefatas con-
tinentes seu continens per lohannem Algherdis Notarium et scribam no-
strum infrascriptum scribi et publicari mandauimus et sigillorum nostrorum
generalis quidem ministerii, quo vtimur in hiis, que ad ordinem nostrum
spectant, impressione, Cardinalatus vero fecimus appensione muniri.
Actum et datum Auinione in domo habitacionis nostre, Anno a Na-
tiuitate domini Millesimo Trecentesimo Septuagesimotercio, Indictione vn-
decima, die quintadecima Mensis Marcii, Pontificatus domini nostri, domini
Gregorii diuina prouidentia pape XI supradicti Anno tercio, Presentibus
Religioso et discretis viris fratre lohanne de Bisseria, prefati
nostri ordinis professore, ac dominis Geraldo Caffarelli Canonico ec
clesie Sistaricen. et Guillermo de Fontangiis, Rectore parrochialis ecclesie de
Vitraco sancii Fiori diocesis, necnon lohanne de Casa et Bertrando de Turre
scutiferis eiusdem diocesis, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
[Alia mami:] Sigilletur. Regestretur. \Manu priore:]
Et ego lohannes Algherdis clericus Leodiensis diocesis publicus Aposto
lica et Imperiali auctoritate Notarius premissis omnibus et singulis dum sic,
ut premictitur, per Reverendissimum patrem et dominum, dominum... (2)
Cardinalem antedictum agerentur et fierent, vna cimi prenominatis testibus
presens fui eaque omnia et singula de mandato ipsius domini... Cardinalis
scripsi, publicaui et in hanc publicam formam redegi signoque meo solito
signaui vna cum impressione et appensione sigillorum predictorum, rogatus
et requisitus in fidem, certitudinem et testimonium omnium premissorum.
(Signitm notarli, et vestigio, sigilli impressi Ordinis ; dust sigillimi
appensuin Cardinalis).
(i) Cf. duas bullas Innocenti! IV Licei ex omnibus, 30 Mai. 1254, Sbaralea, BF
I, 740-42. (2) Ita hic et subinde in textu originali.
IV.
De sic dicto Defensorio Occami et eius
relatione ad Fraticellos iuxta S. Antoninum O. P.
In appendice ad calcem tractatus Fr. Andreae Richi contra Fraticel
los, supra AFH IV, 3-23, sic dictum Deft- »satin m Occami, contra errores
lohannis XXII, qui libellus sub nomine Appellationis Michaelis a Caesetia
etiam occurrit(i), non esse nisi Litteras Fraticellorum scriptas
parum post medium saec. XIV, atque post Concilium Pisanum 1409,
in uno loco interpolatas, propágalas vero usque medium saeculum XV,
ostendimus. Argumenta nobis attulerunt turn textus citati S. lacobi de
Marchia, in Dialogo contra Fraticellos, turn Índoles ipsarum litterarum.
Addere nunc possumus aliud testimonium externum ad sententitm no-
stram roborandam, si opus habet (2), illud seil. S. Antonini Florentini
in tractatu contra Fraticellos a. 1450 composite atque in Summa eius
tiieologica inserto (3). Is enim in refutando errores Fraticellorum sui tem-
poris explicite saepius adducit verba ex eodem textu, quern Fraticello
rum libellum vocat, atque ю errores, quos illi Papae lohanni XXII
obiciunt, nominatim hie adducit et réfutât hoc ordine: error 10. col. 640;
7. 653;
j. 658; 2. 658: 3. 659; 4. 660; 5. 665; 6. 665; 9. 667; 8. 671.
Haurit autem S. Antoninus in hoc tractatu argumenta ex opere alius
Fratris Praedicatoris non nominati, qui exposuerat extravagantem lo
hannis XXII Qi/ici qiionimdam (4).
(l) De editionibus cf. supra AFH HI, 256. Textus iste, cum sub nomine Occami,
cuius Of>its wiiaginta dientiti. item Di.ilogi et scripta omnia contra loannem vigcsimum
secundum in I classe librorum proliibitortim elenehi Tridentini proscribuntur, circum-
ferreretur, in pluribus excmplaribus Firm., Paris. 1512, et fere in omnibus exempla-
ribus Firm., Venctiis 1513, excissus vel conglutinatus est. In exemplari Firm.. Vc-
netiis 1513, Bibl. com. Assîsii, manu, uti videtur Nie. Papini, inter alia initio scriptum
est : Hic liber coníincí pag. X? ft scqitentibiis longam cpistolam Fr. Gulielmi Ocham contra
¡oiriuifm XXI 1, que est prohibits, ut liquet ex Indice Librorum frohibitor-um. — Post re-
formationcm Induis a Leone XIII a. 1897 factam auctores a. 1600 anteriores in Indict
amplius non recensentur.
(г} Carlini, Fret ¿tichelina с 1л sua ercsía, Bologna 1912, p.
XXXV; 217* ex. gr.
nobis plane assentit.
(3) Pars IV, Veronae 1740, lit.
XII, c. 4, col. 625-676. Tempus compositions, seil.
a. 1450, babetur in fine tractntus col. 676. Est igitur contemporaneus vel parum an
terior Di, ilogo contra Fraticellos S. lacobi de Marchia. L'terque vero auctor indepen-
dens est ab alterutro.
(4) Non abs re erit verba introductionis ad S. Antonini tractatum referre intégra,
in quibus notes S. Archiepiscopum origincm Fraticellorem minus recte unice ad Micbe-
listas rcducere. Ecce eius verba. Summa t/ieol. IV, 625: « De errore fraticellonim circa
paupertatem Christi, ci Apostolorum. Quia circa materiam de paupertatc Christi et Apo-
stolorum tempore loannis 22. anno scilicet domini 1324 [sic] apud quosdam orta est
nova opinio falsa fraticellorum, quam ipse loannes Papa, quia contrariam scriptume
evangelicae, reprobavit, et determinavit haereticam fore, et illam pertinaciter tenentes,
ut haereticos perscquendos, quidam ex ¡lus obstinato animo suam opînionem retinentes
ad hanc temcritatem, et maximam praesumtionem devenerunt, ut et ipsum Pnpam
loannem haereticum dixerint propter talem determinationem, quam dixerunt falsam
et haereticam; unde séparantes se ab imitate ecclesiae, synagogam satanac sibi fe-
cerunt, non ecclesiiim profitentcs, dum caput draconis, seu Antichristum antipapam
Petrum de Corbaria sibi praeposuerunt asserentes, non solum loannem 22. sed et
omnes suos successores usque in praesens et futurum haereticos esse, eo quod non
reprobaverint determinationem ipsius loannis, quam haereticam asserunt, et confirma-
verunt; omncsque sequentes illam determinationem haereticos tenent, cardinales, épi-
ATI-ENDICES. 743
L. c. 659. Ex his patet falsitas tertii L. c. 343 b. Tertius error est, quod
capituli illius libelli haeretici, in quo di Dominus noster lesus Christus in quan
cunt conclusive, quod Christus in processi! tum homo mortalis per successimi tem
temporis non acquisivi! sibi dominium in poris acquisivi! sibi diversis modis domi
speciali aliquarum rerum ; et contrariimi nium proprietarium in speciali quam plu-
dicunt haeresim. rium rerum temporalium....
L. c. 660. Ex his patet falsitas quarti L. c. 345 a. Quartus error est, quod
capituli illius venenosi libelli, ubi dicunt, Apostoli postquam fuerunt ad Apostola-
loannem XXII determinasse, quod Apo tum assumpti habuerunt in speciali, et sin-
stoli habuerunt in speciali non solum in gìllatim non solum in communi proprie
communi, postquam facti sunt Apostoli, tatem et dominium multarum rerum. Et
proprietatem rerum temporalium, et quod quod nunquam abdicaverunt a se univer-
numquatn abrenuntiaverunt eis, et quod salem proprietatem et dominium omnium
Christus numquam eis hoc consuluit vel rerurn temporalium, nec votum abdica-
scopos, ceterosque populos. Et quia nondum ex loto extincta est hacresis dieta fra-
ticellorum, sed adhuc in aliquibus partibus Italiae vigct; nam etsi eorum primus anti
papa [Nicolaus VJ meritis suis dignam receperit ultionem Pisis, quia captus ductus
Avenionem ad praesentiam Papae [oannis, post abiuratam haeresim suam, incarce-
ratus ibi decessit : tamen non desistimi homines reprobi illius hacresis sectatores fa-
cere Papam et episcopos de suis, qui incedunt in habitu transformato, conventicula
scerete facientes. Et ideo diffusius de ea re agetur secundum declarationem cuiusdam
doctissimi magistri ordinis praedicatorurn in quodam suo tractatu, cxponentis extrava-
gantem ipsius loannis 22. in qua condemnat Silos ut haereticos. Haec sic incipit. Ad
perpetuarti rei memoriam. Quìa giionimdiim mentts ».
744 DOCUMENTA INEDITA AD HISTORIAM FRATICELLORUM.
mandavit, nec votum huius abdicationis tionis proprietatis et dominii omnium re-
fecerunt. rum temporalium emiserunt. Sed etiam
post missionem Spiritus S. super eos fa-
ctam habuerunt in speciali et singillatim
potestatem et dominium perpetuum vesti-
mcntorum, calceamentorum et alimento-
rum. Et quod Christus nunquam consti-
luit eis abdicationem proprietatis et do
minii omnium rerum.
L. e. 665. Ex bis patet errar 5. capi- L. e. 345 b. Quintus error est. quod
tuli illius perfidi libelli, in quo dicunt quod Christus non imposuit aliam legera vi
loannes XXII determinavi!, quod Christus vendi Apostolis, quam quibuscumque alii»
non dedit aliam regulam vivendi Aposto- discipulis, per discipulos intelligente: quos-
lis, quam aliis quibuscumque fidelibus. cumque Christi discipulos, idest Chrìstia-
nos, sicut exemplificavit de La/aro, Maria,
Martha, loseph ab Arimathia et Dorchas.
L. e. 671. Et ex bis patet error 8. capi- L. e. 3473. Octavus error est, quod
tuli libelli maledicti fraticellorum, ubi Dominus noster lesus Christus non inter
dicunt, quod Christus simpliciter et abso- dixit simpliciter et absolutc Apostolis sui»
lute. quum misit ad praedicandum Apo- ne possiderent aurum nec argentum et
stolos et dixit: Nolìte possedere aitrum et pecuniam in zonis, sed solum prò tempore
argentimi etc. interdixit eis omne ius et viae (a), quando ibant ad praedicandum.
dominium omnium rerum temporalium ad Post reditum autem a pracdicatione pote-
littcram. Et quia loannes XXII declaravit rant libere possidere et portare.
contrarium, et bene, dicunt haereticum.
L. e. 667. Ex his patet error noni ca- L. e. 347b. Nonus error est. quod boa»
pituli libelli horum igne temporali et ae primitivae Ecclesiae seu multitudinis ere-
ternali comburendorum, quia haeretici, ubi dentium de qua habetur Aet. a. et 4. ff
dicunt, quod bona primìtivae ecclesiae, de quisquam eorum, qtitie possidekit, oliqvd
quibus dicitur Act. 4. Ertint illis omnij suum esse dicetat ; sed erant illis omxu
communia, quod etiam post distributio- communio., non erant illis communia per
nem erant communia. Et quia, ut asse- distributionem, sed quilibet post distribu-
runt, sed falso, loannes determinavit, tionem (3) efficiebatur proprietarius et do-
quod post distribiitionem erant propria minus portionis sibi assignatae. Et qn°d
eorum, quibus distribucbant, dicunt esse votum Religiosorura absque proprio vivere
haereticum. profitentium, non se ex tendit ad illa. qui
bus necessario eget vita fiumana.
(i) Scil. Apostoli. (a) Editio falso vitae. (3) Editio falso
APPENDIOES. 745
L. e. 640. Ex bis patet error decimi capi- L. e. 3483. Decimus error est, quod
tuli libelli haereticalis, quem ediderunt in rebus usu consumptibilibus, nec usus
fraticelli prò suae haeresis defensione. iuris, nec usus facti licite potest a proprie-
Dicunt enim, quod in rebus usu consum- tate et dominio separari. Et quod in tali-
tibilibus potest separari usus rei a proprie- bus rebus nec ius utendi, nec usus facti se-
tate et dominio. Inducunt aliquas auctori- paratus a proprietate rei seu dominio po-
tntes, quae non probant. Et quia loan- test constitui vel haberi, co quod per
nes 32. in constitutione sua, quia ita de- usimi talium rerum earum proprietas et
claravit contrariimi et determinavi!, sci- dominium consumatur. Qui error omnem
licet quod in huiusmodi, usus rei vel usu- religionem volentem vivere sine proprio
fructus non potest separari a dominio et destruit et confundit, et satrae Scripturae
proprietate ipsius rei, ut in pane et vino et determinationi Ecclesiae universalis ma-
et huiusmodi..; et ideo Christus cum Apo- nifeste repugnat.
stolis in huiusmodi habendo usura habuit
et dorainium et proprietatem eorum, in
communi tamen cum Apostolis; et quia
hoc determinavi!, dicunt eum haereticum,
quìa contra scripturam...
V.
De Fraticellorum ultimo Processu (1466-1467)
et finali exstinctione.
[f.
2$v]
mandare uenalibus publico pretio XPM et apostolo! pauperes et mendicos
fuisse, contrariimi sentire heretìcuin esse. Os (ilio-rum- chiudere non italeo,
prò sorte mea ab istis, ne scriba m, snmmopere abstinebo.
Severis Fraticellis inflictis poenis a. 1466-67, exstincta fuisse ipsa
haeresis generatim censetur. Pastor (3) vero ait: «A. 1471 in oris
Tusciae apparent Fraticelli», ad Waddingum ad a. 1471, n. 14, aman-
dans. Ast ibi, in vita Fr. Antonii de Stronconio 1471) enarranda,
agitur de Fraticellis repressis a Fr. Thoma de Florentia, alias (f Scar
a
lino, unacum eius iuvene discipulo Fr. Antonio de Stronconio, et qui-
dem a. 14201(4). Revera tamen inveni textum scriptum circa 16 annos
post Processimi a. 1466-67, scil. a. 1483, quo exsistentia Fraticellorum
in locis abditis affirmatur. Scribit enim de Fraticellis lacobus Philippus
(Foresta) Bergomensis apud Supplemeiitum Chronicarum, quod opus,
Auctore in fine testante, a. 1483 completum est (5), ed. princ. Venetiis
1483, i3Sv: Extant ad/me ex huiusmodi crudelissima et diabolica
f.
(i) Cf. etiam supra, AFH III, 686, nota. Codex iste cum suìs qpusculis fugit
Dr. Steph. Lederei-, Der sptinischt Cardinal Jo/uinn von Torquemada, sein Lebcn und
siine Schriflen, Freiburg B. 1879.
i.
(a) Codex verititcm. (3) L. e. II, 383». (4) Cf. supra, AFH IV, 3.
(5) Ed. Venet. 1483, i8or: « Perfectum autem per me opus fuit anno salutis
f.
nostre 1483. 3° Klas Julii in civitate Bergomi: mihi vero a nativitate quadragesime
nono ».
CODICOGRAPHIA
(Continuano) (1).
Cod. n. 1700 (Q. I. 32) chart miU. 210X150 ff. 122 saec. XV
a diversis manibus exaratus cum titulis rubricatis. Ligatura membra
nacea cum hac inscriptione in dorso : Prose sacre \ Assempri \ Mira
coli \ tic.. | Sec. XV. In principio plura adsunt folia insitic. quorum
unum iudicem profert. Continet
1. f. 21r-3òr. [Nonnulla capitula ex Floreto].
(21r) Come sancto Francicxcho insegniava rispondere a frate Lione
[e frate Lione] non potè dire mai chontradio di quello che aancto
Franciescho voleva. [E]d essendo sancto Franciescho una volta
(22v) sì veghiarono infino a dì. A laude di Dio. Amen. = Ed. Amoni,
cap. IX p. 31-34; ed. Passerini, Vili, 27-9.
(22v) Come frate Masseo quasi proverbiando disxe a sancto Fran-
cicscho che a ttuì tutto il inondo andava dreto, ed e' rispuoae che ciò tra
a chonfnsione del mondo a gratta di Dio perdi' io nono il più alt
huomo del mondo. Dimorando una volta sancto Franciescho nel
luogho della Portuchula.... (23v) in vera humilità. A laude di xpo.
Amen. = Amoni, cap. X p. 34-35; ed. Passerini, IX, 29-30.
(23v) Come xancto Francencho fede agirare intorno più volte frate
Manneo, e pòi andò a Ssiena, e là fece jxilese il segreto (iella co-
scienza a frate Masseo. A[n]dando uu di.... (25v) i suoi atti il padre
sancto. A llaude di xpo. Amen. = Amoni, cap. XI p. 36-39: Pas
serini, X, 30-3.
(25v) Come l'agnolo di Dio proptiose una (fuistione a fraf Elia
ghuardiano d' uno luogo di ral di Iftpuleto, e perché frate Elia gli ri-
fipuoxe superbamente >ti parti e andatine in chammino di Saitto la-
copo dove trovò frate Bei-nardo e (lisxegU questa storia. Al principio
cominciamento dell' ordine.... (28v) e Ila loquella della sua patria....
Mutilum ob foliorum avulsionem. ^
Amoni, cap. IV p. 12-17; PM-
serini, III. 10-4.
(29r) Absque Rubr. « Era il detto frate Bufino pe la continov*
sontemplatiome.... (30v) tocchare loro l' orlo de l' abito. A laide di
xpo. Amen» = Amoni, cap. XXX p. 112-14; Passerini. XXIX. 86-9.
(1) Cf. AFH I, 116-25 ; 483-42 : II, 1-28-30 ; 819-24 ; 480-4 ; III, 883-10 ;
739-48; IV, 860-65; 748-54; V, 852-9; VI, 150-iì7: 8-28-87.
CODICES RICCARDIANT. 749
Inc. Dies ire dies illa». Des. «Dona eis requiem. Amen». Ma-
nus posterior ad primum versum in margine notavit : « Dies iudicii :
vid. Alley. 184. i. 351. r. 307. t. 11 ». Ad versum autem « Nil inul-
tum remanebit >: « Mensurae meriti respondebit mensura praemii.
Alley. 467. p. ». Cfr. Cod. n. 1622: AFH VI, 381.
Cod. n. 1724 [O. I. 2] chart. mili. 215X150 ff. 60 saec. XV
exaratus cum initialibus et titulis rubricati». In principio, post tria
folia insit., duo adsunt folia membr. primitivae ligaturae insita, in
quorum f. 2v eadem codicis manus rubro charactere notavit : In questo
volume si contengono questi libri, in prima: Laude di frate lacopo
da Todi cum certi detti di Santi; Amonitwni di santo leronimo ad
Eustochia; Amouitioni di frate leronimo da Siena [O. S. Aug.]; Me-
ditationi dei benefica di Dio; Trattato degli effetti de lo Spirito «an
eto; n modo de I' orare de la settimana sancta. Haec duo postrema
opera mine in codice desunt; illudque de beneficiis Dei mutiluni exstat.
Ligatura membranea.
[Laudes Fr. lacobi Tudertini, O. F. M.].
f. l-5r. lìubr. «Lauda di frate lacopo». Inc. « Amor di cari-
tate perché m' ài sì ferito». Des. « Abbissami in amore. Deo gratias >.
Cnm postillis interlinearibus et variantibus. — f. 5v-6v. Bnbr.
«Lauda di frate lacopo». Inc. Goditi, godi, nelle pene godi'.5«.
«e non discordi e diverrà corretto». Sequitur: «Tanto è il bene
eh' io aspetto eh' ogni pena m' è diletto. Segno buono quando
l' amor crescie nell'anima è quando la faticha no gli par fatica,
Hrega per lo scriptore, ch'Idio gli arda il chuore, per lui disposto
patire ogni pena», f. 9r. Inc. «O dolce amor Ihu quando io sarò».
Z>?.v. «dal quale amor partito mi so. Deo gratias ». Nornen auetoris
non esprimitur. — f. 9v-10r. Rubr. «Lauda di fatre lacopo». Ine.
« Che fai anima predata » . Des. « proverai 1' umiliata. Amen. D**'
gratias » . = Tenneroni, Inizii, 54, 119, 173, 224.
Cod. n. 1725 (P. II. 24) chart. mili. 220X150 ff. 26 saec. XV
nitide exaratus. In principio tria adsunt folia insitic. prò custodia,
CODICES HICCARDIANI. 751
Cod. n. 1728 (P. IV. 17) membr. mili. 200X145 ff. 84 num. post
quae sequuntur alia duo folia vacua et non numerata, binaque membr.
et singulum chart. ad custodiam adsunt in principio et in fine. Saec. XV
est scriptus cum rubricis minio et initialibus tum minio tum caeruleo
colore exaratis. In f. 2v ad custodiam in principio haec legitur in-
scriptio : Trattato della Passione di Xpo e della contemplazione.
f. 1 r-80r. [Stimulus amoris S. Bonaventurae tributus].
* Rubr. » In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
Questo libro, il quale non incongruamente può essere detto Isti-
molo dell'amore inverso del dolcissimo et pretioso Yhu Xpo Salva
tore nostro, si divide in tre parti. Delle quali nella prima si dirà
della gloriosa Passione di Yhu X", nella seconda si tratterà di
quelle cose le quali sono -disposte alla verace contempla tione : nella
ter9a e ultima parte fia il tractato del consolato riposo della con-
templatione. — Quanto sia fructuosa la cogitatione della Passione
di Yhu X°, primo capitolo». Inc. «Correte genti da ogni parte».
Des. «dalla pena purgatoria io t'asolvo; il quale io vivo nel se
colo de' secoli. Amen. Deo gratias. Amen » etc. Rubr. « Egli è finito
el libro dello stimolo della carne overo dell' amore, conposto per frate
Buonaventura da Bangnar[e]gio doctore di sacra et santa Teologia,
cardinale della sancta Madre Chiesa di Roma, e dell' Ordine de' frati
Minori. Amen». = Est Stimulix amoris maior. Cfr. S. Bcmaivnturat
Opera, ed. Paris., XII, 638-91. Cfr. Cod. n. 1472: AFH VI, 160.
Cod. n. 1730 (P. II. 13) chart. mili. 220X150 ff. 135 saec. XF
nitide cum titulis rubeis exaratus. In principio quatuor inveniuntnr
folia insitic. prò custodia et tria ad calcein. Ligatura membr. Conti-
net inter alia
f. 128v-135v. [Dieta Fr. lacobi Tudertini, B. Aegidio
tributa].
Rubr. f Dottrine utili di frate Egidio chonpangno di sancto
Franciescho » . Inc. « Sichome l' amore di sé medesimo è radii*
d'ogni vicio e d'ogni male». Des. «e dalle asprecca di mente pero
che sono raportate alla mente chose 30996 amare e crudeli et àe
dentro orribile... » Mutilus in fine. = Cf. Alcuni trattati (M B. la-
capone da Todi, ed. Parenti, Modena 1832, p. 5-21 ; Barth. Pisana:-.
Conformitatfs, ap. An. Frane. IV, p. 236 1. 22 - p. 239.
CODICS RICCARDIANI. 753
Minore «
lr-2v) « [Insegnatemi Geso Cristo — finch' non sono
(f.
1.
i'
*
e
.
Ilo corpo. — Finito isto tractato in questo loco finare».
8.
6r-v)
(f.
S. «Chome la impatientia fa perdere bene che facciamo ». «[A]ssai
il il
mi sfo[r]co a guadagniare — eh' apena posso perdonare . 4. 5v-Tr)
(f.
»
R. Della penitentia » [O] alta penitentia — la ov' amor beato
(f. •
l'
«
»
è
.
.
7r-8v) II. Che anima menata alle virtù perfectamente ado
5.
l'
«
pera, ss' ella nonn bella non viva». «[O] anima che desideri
e
1' 6.
(f.
S. «Come l'anima lamenta dell' amor divino che lasciata».
si
a
Amor divino amor perché m' ài lasciato » . R. Responsione delio-
«
«
amore di Xpo etc. Des. Che io facessi fallanza dello leale amore .
»
»
«
8.
12r-14r)
(f.
R. «Dello amore divino delle sue laude». |A]mor divino amor
9. «
e
(f.
il
e
è
01690
quello trapassare, et però virtuoso a tenerlo». «Ho meco vir
è
22v-24r)
(f.
16. 24r-26r) «Sapete voi novelle dell' amor che m' rapito — di
(f.
17. 26r-27r)
(f.
R. Dello amore unitolo ». [O] amor muto che non vuoi apparare
«
27r-28r)
«
e
29s-34r)
il
«
è
il
«
*
e
«
è
«
»
.
è
e
fie
42v-44r)
(f. « è
«
*
30.
(f.
47v-48r)
»
è
'.
.
754 CODICOGRAPHIA FRANCISCANA.
(f.
«
di falso sentire ». 32. 49v-51v) [Ajninia mia creata gentil non
(f.
«
e
far vile — misurata in suo damnato ». 33.
(f.
ti
51v-55r) [0]r udite
«
la battaglia — per farti chader ne' bandi . 34. 55r-57r)
(f.
»
t
[V[ef
gine più che femmina — la gente dispietata». 35.
(f.
a B.
67r-58r)
Del peccatore alla Vergine Maria «
[O] Iteina cortese io sono
t
.
voi venuto — non abbia chenne mostrare ». 36. 58r-tìOr) [Lla bontà
(f.
lamenta — donde vita possa entrare . 37. (f. 60r-61v)
si
[01 amor
«
»
contrafacto spogliato di virtude — chi insiemora fallisele insiemora
—
a penare 38. [I]n sette modi come a me pare
(T.
61v-62v)
»
a
«
.
onne cosa che dispiace loco sta accumulata » . 39. 63r-64v)
(f.
«
A]lte
I
quatro virtudi — là ov'è amor beato». 40. 64v-65r) terrei
1'
si (f. (f.
«
< [V
trovar chi ama — che solo vero ama 41. 65r-66v) R. Della
•
.
discretione dello amore». [Ajmor lo cor vuoi pigliare —
la
«
e
no[c]te tu noi può mucciare ».
42. [Clogli occhi c'ò nel capo — a ad amare
la
66v-68v).
(f.
(f. «
suo reditade . 43. 68v-70v) li. Come gli angioli maravi-
si
»
«
gliano della perrigrinatione di Xpo ». « [O] Xpo omnipotente dove
siete voi inviato, perché perrigrinato vi siete messo ad andare —
11' angniello pedovare». — 44. 70v-71r) li. Del giubilleo della
(f.
€
e
i^f.
Tlr-
«
[f.
«
74r)
nihil textus desitj — proverrai umiliata». 40. 74r-74v) li. Della
(f.
«
1
conscienca». — ch'el
«[O] conscienca mia molto mi dai mo riposo
mio furore placato». 47. qual'è tal' non
(f.
ci
74v-75r) [T]ale
è
«
è
è
(f.
povertade ». Amor de povertade — spirito di libertade ». 49. 77r-
(f.
«
» • in
viato che si poveramente gite peregrinato — nne fu innebriato
si
50. 78v-80v) li. « Infermitates optate a sancto frate lacobo
(f.
si
^. (f.
80v-83r)
» »
«
— preghiamone Iddio
[QJuando l'allegri huomo d'altura
Ila Ver
e
gine pura
»
.
8<>r-87v)
accalurato». 64. 8<v-89v) < [Fjemine guardate alle mortali
fe
(f.
il
(f.
(f.
«
.
tare ». 67. 92v-93r) li. «Quod summa sapientia est reputari fa-
(f.
— non sia no
est penosa ». [O] vita penosa continova battaglia
«
(i.
101v-102v)
«
102v-103v)
(f.
68.
io
(f.
(f.
«
pare se affacto». 71. 116r-119v). [Sjopr'ongni lingua amore —
(f.
«
già nom possiede honore ». 72. 119v-123r) [L]a guerra termi
(f.
«
nata — del nostro pover chuore». 78. l'23r-I24v) «[O] che stato
(f.
mostra la mia vilitade — renguia nello intellecto 'dell' alta Trini-
dade». 74. (f. 124v-126v). ~S}i fortemente son traete d'amor
— ci
«
sempre ingannato». 75. 12tìv-129r) «[O] in me lasso lo mio
(f.
a
e
freddo core — ch'el cielo gli aprissi ». 76. 129v-131v"> « [Al te
(f.
mi sono dato Xpo — che paio glorificata ». 77. 131v-134r')
(f.
[C]hi
«
vuole aver la virtù della pacie — però sta in pacie ». 78. 134r-
(f.
135v). A'. Lauda divotissima . [Sjtabact mater dolorosa — para
«
«
disi gloria. Amen». = Omnes hae laudes italicae inveniri possimi
ap. Laude di frate lacopone da Todi . a cura di Giov. Ferri, Roma
.
.
1910 (cfr. AFH IV, 161-2).
le
ti
e
«
.
tuia a me[sse]re Yhu Xpi». = Est pars Stiinuli minoris ed. ap.
Bibl. Frane. Axcet. m. ac. IV, 3-82. Desunt prima pars prologi 1-3,
cap. XII, f6-61, et extrema capitula, XVI-XXIII, 83-129.
Maria». Inc. «O sola eletta più d' ongni altra dengnia eser
d'
pene dello 'nferrio non vole andare »'. 7nc. Quando t'allegri huomo
«
d'altura». Dex. trista"" quel!' anima che non sera pura». = Ten-
<
Cod. n. 1781 chart. mili. 210 < 145 ff. 10G num. et 4 vacuis et n.
n., cum initialihus et titulis rubricati» saec. XV exaratus. In principio
et ad calcem duo sunt folia insiticia chart. et aliud membr. Membranis
religatur, et in dorso sequentem praesefert inscriptionem: Fioretti [
di | S. Francesco \ Sec. XV. In folio membranaceo qnod in principio
ponitur. haec notula pluribus manibus legitur: Vita di S. Francesco,
cioè Fioretti stampati. \ Questo libro è di Piero di Domenicho, chellj
a Guevara, O. F. M.].
Tit. Don Antonio di Guevara, Vescovo di Mondogneto, sopra un
«
I.,
schrìft kath. Theol., VII, 1883, 338-52 (cf. ibid. 323-37); quae editio inde
f.
repetita fuit ap. Misceli. Francese., 1885, 9-15; P. Hil. Felder,
I,
3)
a
0. M. Gap., Liber de laudibus B. Francisci ineditus auctwe Fre. Ber-
nardo a Bessa... accedit eiusdem auctoris Catalogus Generali'im Mini-
strorum, ap. Analecta O. M. Capuccin., XIII, Eomae 1897, 208-14. 243-9.
275-278, usque ad an. 1340, — dein inde separatim prodiit eodem sub
titulo: Komae 1897, 93-139, — quae editio fugit ci. H.-E. demum
4)
;
apud Analecta Frane., Ili, 1897, 693-707. — Quae editiones (2-4) codice
Taurinensi, Bibl. Univ. VI, 33 (ol. K. III. 12) prò basi usi sunt,
I,
secundum exposita PP. Ehrle et Denifle, ALKG 1885, 145. Prae-
I,
a
ter hunc, usui illis fuerunt etiam cod. Florentinus, Bibl. Laurent.,
S. Crucis, Piiti. XXVI atque cod. Berolinensis, Bibl. Regia, Lai. f,
I,
9,
196, necnon et Monasteri! S. Floriani in Austria Superiore, XI,
148, demum codex Parisinus Bibl. Nat. lai.. 12707 (qui scriptus est
an. 1508, ergo poat editum Speculum Vitae}. P. Hil. Felder adhibuit
etiam Cod 23, J.
60 Bibl. PP. Min. Conventualium Friburgi Helv., cuius
postea textum, cum aliis collatum, edidit P. Ferd. Delorme ap. hoc
AFH II, 432-36, — usque ad Fr. Leonardum de Griffone de quo codice
;
plura e. 431s.
1.
CI. H.-E. centra editores illos optimum textum censuit esse Co-
dicis Fiorentini (A), unde novum stemma Codicum p. 656 proposuit. Hoc
non obstante, editio ipsius parum ab illa ap. AF III, 693-707, differì,
uti iam apparet ex adnotationibus ap. AFH II, 432-36. — H.-E. co
e
dice A editi oni praemisit paucas notas chronologicas Vitae
S.
Fran
cisci (657). Utrum hae notulae sat TÒ igitur in Catalogi initio explicent,
necne (654), nobis sat dubium remanet. = Praeter quasdam vocabulo-
rum transpositiones, quae ad sensum nihil omnino conferunt, et praeter
quasdam lectiones et voces item nihil piane sensum immutantes, — quae
ceterum lectiones in genere apud AF in notis subnotatae sunt, — en
tic variantes aliquantuli momenti. HE ap.' Holder-
(i.
e.
Egger) 660 Is. maxime moriens expiasse AF 696
1.
om. ma
1.
p.
1. 2
;
1.
1.
(recto)
1
generati*-
4
:
1.
1
e.
i.
13,
BIBLIOCiRAPHIA. 763
dinem ipse au. 1259 alium librimi composuit, editum esse a F. Novali
ap. Rendiconti (M li. Int. Lombardo, XXIX, 1896, 279-88, 500-10. Pars
BIBLIOGRAPHIA. 765
ff.
Guido, frater maior natu Salimbene, an. 1233 Ordini FF. Minorum no-
men dedisae videtur (180 s.) — Paragraphus II inscribitur: De Fr. Sa
limbene Minorità (183-218). Severiasima lance omnes actus Fr. Salim
bene ponderat. Autumat Chronistam an. 1238 Ordinerà amplectentem
magia pium fuiase, quam annis '1282-1288, quibus Cronicam suam
composuit (186). Erga patrem desolatimi (187-91) insolenter
« se ges-
»
sisse dicitur, superbe atque vane (191). H.-E. miratur, et quidem
recte, quod Salimbene nullibi Cronicae suae (prò nepti sua acriptae)
adnotaverit, ubinam vel quando alteruter parentum obierit (193). Sa
limbene longe abfuit, ut cultor altissimae paupertatia exsiateret (195),
nnde plura contra Fr. Eliam sub anno 1239 narrata, certe consideravi!
iuxta fata posteriora Fr. Eliae e.). H.-E. parum recte coniecturavit
(1.
rnissus fuit ad studendum (471 Cron. 322Ì. Unde non agebatur de Lu-
tetia Paris.; uti Ht-E. recte contendit (478). Narratur iter Fr. Salimbene
Lugdunum (471-2), ubi ad audientiam Innocentii IV admissus eat
(472-5). Unde profectus Trecas versus (475 s.), inde Pruvinuin (476-7),
hinc Parisiua abiit febr. 1248): * et xteti ibi (ait) octo dicbus et
(2
multa l'idi, que placuenint litichi*. Neque alia de Parisiis notavit. Sed
prosequitur Poxt hec redii et habitavi in conveiitu Senonenni, quia
«
e. 210),
exarare H.-E. potuit, cum mors insperata ei calamum manu abstu-
e
lerit.
76(i BIBLIOGRAPHIA.
ab an. 1770-1806,
in ipsiusque distrietu (11-18). Hic de scholis trivialibus tantum ag«^
batur, illic vero de Scholix sic dictis Latinis seu Studentium. — A.
in
BIBLIOGRAPHIA. 771
shortly after their appearance (AFH If. 1909, 145-6 and V, 1912. 594-5).
The praise then bestowed upon the work of Fr. Zephyrin we now-
repeat with added force in regard to this fresh instalment of his gi
gantic undertaking, which fully maintains the rich promise of the earlier
volumes and bears new witness to his wide knowledge and deep eru
dition.
To review the volume before us with any detail, would be to write
an article. We must content ourselves therefore with a general survey.
It is occupied with a continuation from the proceding volume of the
general history of the Francisciui Missions in Upper California and is
divided into two sections. The first of these i^pp. 3-307) comprises
eighteen chapters and deals with the administration of Fr. Vincent«
Francisco de Sarria (1812-1818; 1824-1830'» and Fr. Mariano Paveras
(1819-1823) Comisarios-Prefectos, and of Fr. José Señan 11812-1815 ;
1820-1823) Fr. Mariano Paveras (1815-1820) Fr. Narciso Duran il824-
1827) and Fr. José Bernardo Sánchez (1827-1830) Presidentes. The se
cond section of the volume (pp. 311-606) covers seventeen chapters and
treats of the administration of Fr. Narciso Duran (1830-1836) Presi
dente. There is also an ample Appendix (pp. 607-603) in which the
author discusses various interesting questions raised in the course of
the work such as the Bula de la Santa Cruzada or Bull of the Crusa
des V620-C23), the Spanish Inquisition (G23-629), the wealth of the Mis
sions ^629-637). The volume is further enhanced with nearly eighty
illustrations made from original drawings or old lithographs and
of facsimilies of autographs, seals and documents. Among these latter
special attention may be called to the reproduction of some of the an
nual reports on the spiritual and temporal state of the Missions at
different periods (pp. 72-172). A feature of convenience to the reviewer
or the reader anxious to gain a rapid acquaintance with the contents
of the volume is the comprehensive summarv of the different chapters
(pp. V-XV).
In thespace at our disposal it is impossible to enter into further
details respecting the contents of the volume under review. Enough
has been said to show the import and value of the book, which inci
dentally has much to tell us that is of considerable interest even for
those who are not especially students of California!! Mission history.
More than once in the course of his work Fr. Zephyrin has to criti
cise the criticisms of writers like Hittell a «violent enemy» of
the Missionaries. (See pp. 9, also 553 ff. and passim). Towards the close
of the volume not a little light is thrown on the humiliating position
occupied by the missionaries after the confiscation of their establish
ments and of the so-called secularization, (see Section II
Chapters XIII
and XVI passim) which resulted in the dispersion or annihilation of
the Indian converts and which the author does not hesitate (p. 515) to
call « the crime of the nineteenth century ».
We have laid down this volume with a growing sense of the im
portance of Fr. Zephyrin's work and with the hope, that the success
it has so deservedly attained, may encourage its indefatigable author
to continue his invaluable history of the missions and missionaries of
California.
Fr. Paschal Robinson, O. F. M.
BIBLIOGRAPHIA. 7 IO
propter importitudinem (sic) que fit a fratribus sancti Floriani prò cam
pana sancti Marci que est prò exercitationibus orioli prò co
mune, restituatur eisdem » (testo comunicato dall'A.; cf. p. 252). Ma
non fu restituita. Nel 1454 agli 8 di nov. si stabili di nuovo o di resti
tuire la campana o di pagarla. La pagarono 8 fiorini; ma insistendo
per riaverla i Frati, il 22 nov. dello stesso anno si ordina di comprare
un'altra campana per i Baili, quella allora dei Baili passarla all'orologio
e eque nunc est ad arlogium deputata reddatur fratribus sancti
Marci», ma « usque ad Sanzioni Mariam de Laureto isti fratres de-
beant eorum campanam concedere > ecc. Il testo intero è in AFH VI,
195. Il lettore tenga fisso che i Frati non avevano perduto S. Marco;
e poi si provi a dare al fatto diversa interpretazione di questa: che la
campana di S. Marco, presa a prestito dal Comune per le prove dell' o-
rologio, dai Frati, che funzionavano ancora quella chiesa, fu rivoluta a
tutti i costi. Non altro. Se il documento ultimo prova qualche cosa per
la festa della Madonna di Loreto, prova appunto che questa festa, se
mai, non si faceva a S. Marco. — II che però nulla toglie al significato
e ali' importanza del dipinto, né alla illustrazione che l'A. si prefiggeva
della chiesa di S. Marco. E' sempre un nuovo fatto e per la storia della
chiesa e per quella della città; e noi ci auguriamo che il Prof. Annibaldi
voglia, nel suo amore per 1' una e per 1' altra, favorircene molti altri.
Molfetta, presso Bari, nella Puglia. L' Ospizio e ospedale dei Cro
ciati vi fu eretto al tempo della prima Crociata (1095) da Raggerò duca
di Puglia (13); la chiesa, edificata nel 1162 in memoria de' Martiri
Crociati (15); l'Immagine della Vergine che vi si venera, portatavi nel
1198 da profughi di Terra Santa allora ripresa dai Turchi (24). Parte
della costruzione crociata sembra che tuttora sussista (14, cf. 40). Descri
zione e notizie storiche della chiesa, quale si trovava prima dell'ultimo
rifacimento, da p. 15 a p. 23. Il Santuario, rimasto sotto la diretta giu
risdizione dei Vescovi di Molfetta sino all'anno 1828 (loro benemerenze
verso di esso. 29-31: cf. 37s.X in quest'anno dal vesc. Filippo del Giu
dice Caracciolo fu ceduto, con alcune riserve, ai Frati Minori della
Provincia Riformata di Bari (32) ; le condizioni fissate nell' atto di ces
sione sono pubblicate a pp. 32-6. 11 Vescovo stesso vi preparò, con nuova
fabbrica, il convento (37). Le due date di antica storia francescana in
Molfetta secondo la tradizione (1220, venuta di S. Francesco, e di S. Ber
nardino da Siena nel 1451Ì sono per lo meno da correggersi (36).
I frati Minori, entrati nel nuovo possesso, ebbero l'«idea poco felice»
di demolire il primitivo tempio, e costruirne uno nuovo più ampio, a
tre navate, che però rimase incompleto, con parte ancora del vecchio
(38-41). La soppressione italiana allontanò per poco i figli di S. Fran
cesco dalla custodia del Santuario, i quali però non poterono riabitare
che una parte sola del convento, occupata l'altra dall'Asilo Municipale
di Mendicità. Ma per le benemerenze del vescovo di Molfetta e la propria
industria, così l'hanno ora disposto, che vi si è potuto stabilire lo stesso
convento di Noviziato (41-9X A p. 49 a. l'Elenco dei PI'. Guardiani del
convento dal 18'J!) al 1913. Seguono (53-9) tre Documenti anteriori al
l'entrata dei FF. Min., il primo dei quali, del 1162, è l'atto di fonda
zione della chiesa (53s.).
anno (20). Poi alcune questioni di diritto sorsero, e queste espone 1' A^
che illustra solo documenti di quei primi anni di fervore (19-25). Ma il
fervore non si spense più, e il Santuario si ebbe sempre conveniente
custodia (27s.). Essa venne da ultimo affidata ai Frati Minori, nel 1907
(34s.). Vedi la descrizione sommaria del luogo e della chiesa a p. 6-9.
— Di quest' operetta sono state pubblicate le traduzioni in tedesco e
in sloveno, nello stesso formato e anno e luogo : Kurze GenchicMe dt»
WaUfahrtortes U. L. Frau der Erscheinung in Strugttane (Pirano Istritn),
p. 51 ; Kratka zgodovina prikazanja Matere boije na boiyem potu v Strun-
njanu (Istra), pp. 47. La prima dovuta al Prof. e Dr. D. UGO MIONI, e
la seconda al M. R. Don G. B. CIOK.
2. L' A., che aveva già nel precedente libretto detto del valore dei
documenti sui quali aveva basata la sua narrazione (29-34), in questo
secondo pubblica, con la maggior diligenza, i documenti stessi. Sono 13,
e vanno dal 1463 al 1521. Sono tratti dall' Archivio della Collegiata di
Pirano. Per lo più copie, che però hanno tutti i caratteri dell' auten
ticità. L' apparato critico vi è forse, piuttosto che mancante, eccessivo ;
ma non ci dorremo del troppo, noi che siamo avvezzi al troppo poco.
La narrazione del primo libretto resta qui per intero documentata; e
la stessa Visione ha i suoi documenti validi per ogni fede umana (docc. 4-8:
le testimonianze giuridiche contemporanee, p. 11-8). Secondo 1' A., altro
materiale nello stesso archivio resterebbe da sfruttare, per chi volesse
narrare continua e intera la storia del Santuario (33s).
3. L' incoronazione della taumaturga Immagine, nel 4" centenario
della sua apparizione, era annunziata nel primo libretto, p. 35-7. Qui è
data minuta relazione delle solenni feste celebrate nella circostanza,
dal 12 al 22 agosto 1912. Importante è la descrizione dei restauri fatti
alla chiesa, sia nell'interno che nell'esterno; rinnovate a aggiunte pit
ture, compiuto l' arredamento del tempio, fuse cinque nuove campane,
rinfrescata e abbellita la facciata, migliorate le vie d' accesso (10-4). Ed
edificante tutto il racconto della solenne dimostrazione di fede svoltasi
in quei giorni (14-85). Veramente per le cure dei PP. Francescani il
Santuario ha raggiunto l' apogeo della sua floridezza e quindi anche
delle sue benedizioni. In ben riuscite zincotipie sono riprodotti l'Imma
gine taumaturga e la nuova ricca e artistica corona; il suo altare, l'in
terno della chiesa, la facciata, secondo i nuovi restauri.
P. Benvenuto Bughetti, O. F. M.
MISCELLANEA
Continuatiti, sic dieta IV, Catalogi Generalium Ministrorum Ordinis FF. Mi-
norum. — De nova huius Catnlogi (anonymi) editione a cL b. 'm. Hoi.-
DER-E<!fiBR curata in Appendice editionis snae praeclarissimae Cronicae
Fr. Salimbene, de Adam ap. MGH SS XXXII, 653-74, necnon et priori-
bus editionibus eiusdem Catalogi supra diximus, p. 701-63, prò basi
adhibentes editionem ap. AF ILI, 693-707. — Cum vero ap. AF desit
Continuano IV, quod nomen H.-E. eidem indidit, textum (p. 672-3) e
codice Monasterii S. Fiorumi XI, 148 (v. supra 762, 1 21ss.) sumens,
bunc locuin (li hic legentibus offerre visum est.
Sub (2) hoc generali [Fr. ^f/rhaele de Caexena] orto, est serissima
tribulatio prò defensione voluntarie paupertatis et omnimode abdìcationis
«umili, « temporalium, tam in proprio quam in communi, quo ad statum
Christi ne apoxtolorum eius et pauperum eu-angelicorum, in tantum, ut
idem l'enerahUin minister generali* cui» pluribus magixtrix sacre thologie
et aliili zelatoribus evangelice paiiftertatùi, quorum Denti tetigit corda, exi-
tium peti-re cogeretur Monacum, videlicet inferiori.* Iran-arie (3), ibique
pene XVI annix in xancta confessione persiatens migrar.it ad Domi mini (4).
Isti (5) sitccessit fi: lieraldus de procintia Aijuitan/e, magister in
theologia Parisiensix, electus prò generali, [in] capitulo Parisius mino Do
mini MCCCXXVIII (6).
Hic magnus in scripturis super Sentenfias et ]>lnra alia xcripsit (7\
vernmtamen, quo ne.icio spiritu ductuft, opinioni Domiti lohannis pape
XXII de vixionebeatifica nimis fttrcn.t, determi nationem quam ipse de-
terminavit Parixius per rei/em Francie compulsus est publice revocare (8).
Que rerocacio sub gene.ralix minixtri sigillo in biblioteca regix non sine
nota ordinis rexermtur. Tandem ipso ad patriarchatnm Antioc.cnum as-
sumpto, frati-fin Fortonerium de provincia Aquitanie Magistrum in theo
logia, in capitalo Marxilie celebrato electum anno Domini MCCCXL ac-
cepit KiiccexKorem (9).
P. Micliael Bihl, O. F. M.
fi) In editione P. Hil. Felder, habetur, ex eodem codice, Anal. Gap., XIII,
277-9; in ed. separata. 13(3-8, tanquam Appendi*. Quo cura textu editio ipsius
desiiiit. Ci) Variantes, seu potius sigla codicis ab H.-E. adnotata hic non
refcro ; neque parvulas discordias inter editionera H.-E. et P. Hil. Felder.
(8) I. e. Bavariae. (4) Anno 1342.
— Post baco reliqua, plus dimidia
pars colnmnae, in codice vaoat.
C5) lite
— MCCCXXVIII, e Continua/ione III traiissumptum est.
(6) Legas: 1329; cf. AFH'lI. 640. (7) Cf. Al-^H III, 294.
(8) Cf. Denitìe, Chart. Univ. Pari». II, 425s., 429-83, 437s., 458. Ubi tamen
huiusmodi litterae formales non leguntur.
(9) Cf. AFH III. 296 ; VI, 252 sqq. Capitulum vero Massilienae fuit anno
1343; AFH III, 538; Waddiug, ad an. 1843 n. 4 sqq.
786 MISCELLANEA.
ff.
mm. 303x217, binis columnis, continetque l-118ra: Fr. Thomae
f.
f.
Antonii
(5^
a n n n (4) Supplementum legendac prolixaf
S
ff
e
a
s
s
i
ri
i
Catharinae de Senis (f!) H8rb-125: Legendam Helenae de Unga-
b.
b.
f.
;
ria, quam R. Fawtier hie edit; designatur S. — Secunda (signatur
D) habetur in codice Libcr QQ. archivi generalis O. F. Praed. Roinae,
plura documenta etc., saeculo XVIII exemplata, continente. — Ter-
tia. ibidem in Ambrosii Taegii (7) Chronicon Ordinai Ole. Para III,
II, 145v-8; signatur T. — B. Fawtier primum in relationes trìiim
t.
f.
S
Caffarinus in Supplemento cit. ad rifatti S. Catharinae Seti, de ce-
lebribus Stigmatizati agens (8), primum nominat illuatrissimiim
'
s
eorum scil. S. Franci.icìtm Atm/sicnxfm, inde B. Gualterum Argen-
',
e
sistit. Pars 1-25, p. (13-21) miracula in vita patrata complecticur:
I,
§
pars autem II, illa posi obitum facta, 26-37 (p. 21-3). Editor conii
§
ci (11) partem priorem scriptum fuisse circa an. 1241, alteraui aatem
t
ante an. 1272. B. Helena editori vitletur vixisse ante mvasioriem Tarla-
rorum an. 1241: unde ipsi non multimi probabile videtur B. Hele
nam fuisse magistrato B. Margaritae Hungaricae, item III. Ord.
S. Dora. (12), filiae Belae IV. qui regnavit 1235-1270.
Addimus autem conventum S. Catharinae Veszprimensem III. Ord.
S. Dom. non iam 1221, neqne inter 1222-31 (13). sed anno 1240 tantum
fundatum fuisse (14).
ti'
taire (de l'Ecole Fram-aise de Rome), XXXIII,
Paris et Rome 1918. fase. 1-2,
p. 1-28. (3) Cf. o. 9-11. (4; Cf. de eo Quétif-Echard, Scriptl-
1.
O. Praed., Paris 1721, 780-1 II, 822. C5) Sci), auct. B. Raymundi Ca
I,
puani, AA SS aprii. Ili3, 862-967. Cf. BHL n. 1702. (6) BHL Suppl. n. ITWb;
ineditura est. (7) De eo Quótif-Echard, II, 35.
(8; Locum hunc R. F. non promit p.
1.
:
se continere non potuitt quin rum magno rugitu clamaret. Unde in iltùi locù #-
V
pitis amaritudine™ senciebat. Idem, cum qttodani tempore «ciré desùìerarct, quanlia
fuerit doler Virgìnia in filii passione, visum est ei, quod cor ipriia gladiui ptr-
b.
(12) Cf. (Epitomen) vitae B. Margaritae anelare Fr. Garino, O. Prafd., ap.
AA SS ian. II, 900-6 (IIP, 516-22;. Quem auctorem non beue edoctum R. K-
recte censet. (13) Sic R. F., iuxta Mortier, Histoire de» Maitres yéaéranf
de l'Ordre dea Frères Précheurs, Paris 1903, 295.
I,
(14) Ni C.
Pfeiffer, Die ungarische Dominikanerordensprorinz co» lAw
Grllndung 1221 bis z«r TatarenverwlMung 1241-42, ZUrich 1913, 45, 161». —
Notes iu Legenda B. Helenae nullam notam chronologicam legi.
MISCELLANEA. 787 '
cium corpus irirginis ad mensuram cubiti vel (1) manus elevasse. Cum-
que sacerdos qui praesens huic negotio interfuit, ex fervore devotionix
per parvum [p. 22] forameli (2), quod primo fuit apertum, manum mi-
xisset in sepùlcrum, ut t-actu ittius sanctissimi corporis suae devotioni
tsatiiìfacfre potuisset, casti duos digitos in lateris
cicatrice,?
profundiuf! immersit; quos extrahens in ei-n stittam (3) olei, odori*
Biavissimi abundantius perfiuentis, omnibus circumstantìbus praesenta-
vit. In cuhtx etiam carpare hoc apparu.it miraculum, quod cum quacdam
sorores, aliquas ibi portili nmlas eveUetido, ex devotione rapere conaren-
tur, et ipsa particula vix a carpare divisa, et locus avulsionis xanguine
recenti rubere vidcbatur, cum tamen ab obitu eiusdem circiter XVII anni
fuissmt dapsi. P. Michael Bihl, O. F. M.
(f.
tone l'anno dopo, di giugno piviale, se non de'più so
Il
170v-171r).
(f.
lenni del tempo, non neanche de' più semplici, come scorge dalla
si
è
minori nastri di seta, fregio d' oro del cappuccio la mappa ^di si
il
e
:
le
il
il
e
o
2
8
4
:
;
diciotto per una tincha, pesò cinque meco: s. 10; ... a di decto per
1.
a
;
d.
2
nchi setaiuolo (6) per otto braccia di domaschino a llire otto ssoldi uà-
q
e
:
fi) Ed.: cubiti virili* (!) manti». (2) Ed.: foramine. (8) Ed.: tteìlam
perfluente. (4) Propriamente tocaylia, tovar/liolo, che qui non pare convenir»».
(5) Sorra paucia. tonnina schiena di tonno: entrambe in salamoia.
è
(=
chavreto per quella di Pasqua.
il
(6) Allo stesso setaiuolo si nota, a di 27 maggio dello stesso anno, di dover
dare • per bracia sette uno qua[r]to di drappo affigurato, per lire otto el
e
braccio: monta in tutto lire cinquanta sei: ànne avuto lire quaranta » (f. 16yv.>.
MISCELLANEA. 789
e
verso questo vostro babo sancto Francesco venendone la sua selenita
e
e
volendo voi fare qualche po' di preparatone, pertanto gli farete un
bellisirno piviale di broccato d'oro; el qual piviale fia che vi inamore-
[rejte tucta di qwesto vostro babo. sopra el qual piviale farete cinque
E
grilande di fiori: una di rose inbalconate, che fia la carità ch'arete
nel fare vostri eserciti/ la seconda farete di gensomini di rose
e
e
;
da domascho, che fia la purità semplicità eh' arete nel fare la obe-
e
dientia; la terza (4) di viuole inamole [147r], ch'è uinilità arete nel
e'
1'
vostro conversare la quarta di fioralisi, eh color celeste, che lidio
è
;
ch'è odore suavisimo: sarà che sarete tucta (5) composta in tucte
le
cose. fare in ciascheduna grilanda una bellisima crocelina di bellis
E
sime perle, che fia la violentia che vi farete in adempiere le sopra decto
virtù. intorno, cioè da lato da pie, fare uno fregio d'oro tirato,
E
e
e
525
§
«
7
tione de la corona di lesu, cioè 83 Poter, a revejrejncia [degli anni] che stete
in questo mondo».
(3) Preghiere devozioni nuove, molto rilevanti, non appaiono nelle altre
e
preparazioni, che in gran parte riprendono quelle già suggerite per S. Fran-
- cesco Uffizi del Breviario, litanie dei Santi cinque Pattr nostri colla boeha
le
«
:
Vesperis'?]
e
cod. sei-onda.
II II
(4)
(5) ood. tucte.
(6) Crucia liristi mons Alvernoe, l'inno in prinn's Vesperit dell'Ufficio
C
E
[a]
e
piviale, farete dua capi d'oro di seta con dua bel-[148r]lisimi baiasi, che
e
fieno la pace del core tranquillità di mente, le qualcose vi cong/u-
e
gnerano col vostro dolcissimo sposo lesu aquisterete di molte gratie
e
;
virtù.
e
e
Sancto del gl'Angioli, direte gl'ini di San Francesco l'autipfana:
e
e
niartir desiderili l'oratione. Per le grillando direte quindici volte
O
:
;
Cfloru candor co oratione. per lo fregio d' oro direte tre volte el
E
1'
e
Ave Marie quindici Glorioxc. Perle pietre, l'ufitio della Consecratione
e
cento Are Marie; pel capucio, cento Pater nostri cinquanta volte
e
e
el Credo. Per le perle delle grillando, septe Corone, sette volte Alma Be-
dentoris per le croce, nove volte l'ufitio de la Madona; per la frangia,
;
sette volte sette salmi, cento Gloriose. Pe' cappi botton d'oro direte
e
cod. perirle.
H
(1)
CHRONICA
I. — CRONACA ITALIANA.
a** / « Fraticelli
» è titolo di uno studio pubblicato da AHKIGO LE
VASTI nel Cultura Contemporanea, anno V, fase. I - Voi. I - Gen
La
naio 1918, quale saggio, che « servirà come prefazione a un volume di
testi fraticelleschi che uscirà prossimamente nella collezione Cultura
dell'Alluna (Lanciano, Carabbai >. Quale connesso abbiano le idee e le
dottrine dei Fraticelli eretici colla cultura dell'anima, non lo sappiamo;
quello che essi avevano conservato di buono è dovuto alla dottrina della
Chiesa, che in ben altri fonti si trova pura e limpida anche in quel tempo,
né sarà certo l' eresia, speriamo, che I1 A. ci vorrà proporre come mo
dello. Sono ben pochi gli storici che non riconoscano aver fatto bene
la Chiesa a reprimere quel movimento, che dapprincipio poteva es
sere ispirato da un ideale, ma che ben presto degenerò e finì poi colla
rilassatezza dei costumi, come i Processi del 1334 per la Valle di Rieti
ci mostrano. — L'A. tratteggia a modo suo l'origine delle eresie fin
dai primi tempi della Chiesa iusino ai Fraticelli propriamente detti, che
cominciano coi Clareniani e vanno ingrossando di numero per la lite
sulla teorica povertà di Cristo e degli Apostoli, e crescono poi fin verso il
1380, quando fu arso a Firenze Fra Michele Berti da Calci. Non vale la
pena correggere qui i giudizi storti dell'A.: aspettiamo il volume, che
potrà portarci del materiale utile per lo studio della storia, oscura an
cora in molti punti, dei Fraticelli, ma non mai sarà profittevole per la
cultura cristiana o sociale dell'anima. — AUKIHO LKVASTI, 1 « Fraticelli'.
Roma, Libreria Editrice llomana, 1913; in-8°, pp. 16.
P. Livario Oliger. O. F. M.
e
;
agosto 1432: «Una croce di cristallo con legami d' ariento en-
l'
;
trovi, secondo dissono, del legno della sancta Croce, con un pie
distallo di rame dorato... Una tavola d'ottone dorato con xxv tondi
di vreto, in qual anche sono reliquie di sancii con una crocellina di
sopra, in che dissono esser del legno della Croce, con uno scingatelo di
velo... Uno tabernacoletto di rame dorato con piedistallo: anche dissono
essere del legno della Crocie, quale avea donato conte Bambo da
il
il
Vessa (?), con uno veluzo 9v). Tutto ciò fa disperare di ogni ipotesi.
(f.
»
limbene alla Verna. L' ultimo editore della sua Cronaca fissa 1205.
il
Al P. L. pare troppo presto, per varie difficoltà ragioni che egli vede;
e
2
e
nell' ottobre 15)12 e liberatane solo il 22 aprile 1913. In questi sei mesi
rimase alla discrezione dei bombardamenti e della fame. I Frati Minori
hanno due conventi a Scutari : Giuhadoli e Arramadhe, con scuole
pubbliche e Collegio Serafico; e uno le Stimatine, egualmente con scuole
pubbliche. Dopo varie peripezie coi turchi (2-6), il convento di Giuhadoli,
in posizione alta su la città, nel febbraio 1913 è più volte colpito dalle
palle degli assedianti, e il 27 a metà rovinato e reso quasi inabitabile
(7-10); nel marzo seguente è la volta del convento delle Stimatine e
delle due scuole popolari (11-33). Il convento di Arramadhe, più ripa
rato o, almeno, più risparmiato, servì d' allora di rifugio a quasi tutti
gli ecclesiastici della città tJ?3-43). E tutti là soffrirono per lunghi giorni
la fame, gareggiando però ognuno in coraggio e generosità (43-69),
sino ali' entrata dei Montenegrini e, tosto, delle truppe alleate (69-88).
Questo lo schema del libro, che ribocca di particolari interessanti, edi
ficanti, i quali fu bene non lasciare né dimenticare né ignorare. Fotografie
dei luoghi colpiti e delle persone che agirono nell' azione acquistano,
intercalate al testo, importanza di documenti. Chiudono il libro: un ra
pido Diario dell' assedio di Sentori (89-92 1, un Elenco delle persone ri
fugiate nel conventino di Arramadhe (92-41, degli edifizi colpiti (94-5) ecc.
*** II Numero unico pubblicato in occasione delle Consacrazione di
Mons. Lodovico A n tornelli O. F. M., e primo Vicario Apostolico
della Libia, che già annunziammo in AFH VI, 587, contiene oltre nu
merosi indirizzi affettuosi di alti dignitari ecclesiastici ^5-81, un rias
sunto della vita e attività molteplice di Mona. Lotìorico Aitfonidli, 9-11;
nato a Mazzano (^Brescia) il 1 febbr. 1863, Frate Minore nel 1880; dopo
aver ottenuto le principali cariche nella Provincia, nel 1901 è eletto
Ministro Prov. e nel 1911 Definitore Generale. Su La Patria ili Mons.
Auto-inetti scrive note di storia Don PAOLO Gt'EKUiNi, Dirett. della Brixia
Sacra, 11-2. — Su le principali opere di Mons. Antometti, in particolare,
un articolo illustra il Santuario di S. Antonio di Padova eretto in Mi
lano da >S". Ecc. Mons. Fr. Lodovico AntomeUi (1902-7) 43-5; un altro è
su II convento dei frati Minori di Milano e il Commissariato di Terra
Santa, ampliato nello stesso periodo da Mons. Antomelli, 45s. ; un terzo
su Le Francescane Missionarie d'Egitto di Milano e l'oliera di Monti.
Antometti, che ne fu il Commissario Generale in Lombardia, 50s. ; e un
quarto scritto dal P. G. GALLI, O. F. M., su 11 Colkyio Serafico per le
ÀfiiiMÌoni Francescane, in Saiano (Brescia), il cui acquisto (1896) e adat
tamento a lui pure si deve, 51s. Il luogo era già stato convento dei
Terziari Regolari Francescani, fondato nel 1589, ai quali subentrarono
i Frati Minori della Provincia di Brescia dal 1071 al 1769. Di altri ron-
venti fondati o ampliati da Mons. Antomelli è cenno a p. 10. — Per la
storia della Provincia Milanese in rapporto con la circostanza, a p. 16
è steso l'elenco dei Cardinali, Arcivescovi e Vescovi detta Provincia dei
Frati Minori di Milano: sono, dal B. Leone Valvassori da Pe-
rego, in numero di 51; e il P. PAOLO M.* SBVBSI, O. F. M., raccoglie
con più larga ossatura quello degli Apostoli detta Provincia dei Frati
Minori di Milano, 62-5. — In riguardo poi alla Missione della Libia, il
P. RAFFAELE FT.SARI, O. F. M., dice storicamente e geograficamente
della Tripolitania e Cirenaica, 18-22; e cosi di Lejitis Mayna il Sac.
Li. GRAMMATICA, dell'Ambrosiana, 41-3; e francescanamente il P. VITTO-
BINO FACCHISETTI, O. F. M., in un lungo e completo articolo su Le Mis
sioni Francescane in Libia, che per ragioni tipografiche gli è stato però
semplificato, privato delle note e, per di più, spezzato in vari artico
796 CHEONICA.
1'
sfondo in cornu evangelii ora nel primo altare a destra, rappresenta
e
al
e
Barocci dei due quadri, che però non trovano in consolante stato.
si
a
e
destra di chi entra, importanti per la storia dell'arte umbra: una Ver
gine col Bimbo Santi, della maniera del Benfigli: altri affreschi
di
e
1913, p. 91).
1,
e
del quale pure disegno del nuovo altare; la decorazione della volt»
il
è
»
à
e
485).
par lui recueillies ne parlait d'indulgences; cf. Quaresmius, c. P
1.
357
(1.
donc fait périr «les anciennes bulles d'indulgences»? (8). Christophe parle
néanmoins de tabulae antiquae c.-à-d. d'anciennes listes d'Indul
gences, qui sont, sans doute, identiques avec listes reproduites par
le
les pèlerins depuis 1345. Ces listes furent même souvent imprimées
part, p. ex. en 1481 et 1491; cf. Röhricht, ВИЛ. geogr. Palaest., n. 267.
à
Elles se trouvent aussi chez Quaresmius, Г-, 360-2; dans la Quutùliana pro-
cessio... in eccl. S. Sepulc.hri..., Jerosolym. 1ÍXX), 105ss., etc. (8). Francesco
Suriano composa en 1485 son Tratatello de Indulgentie de Terra Sancta
le
804 CHROXICA.
ont en outre ouvert des crèches, des écoles ménagères, des œuvres pour
les jeunes filles, etc. Le développement de l'Institut fut entravé, mais
non pas arrêté par le Kulturkampf (1875-1887), car en avril 1913 les
Sœurs avaient 88 maisons, dont on trouve la liste avec la statistique dé
taillée de leurs œuvres à la p. 86-99. La règle des Franciscaines de Wald-
breitbach est celle du Tiers-Ordre de S. François (modifiée par Léon
X en 1521), à laquelle on adapta des statuts particuliers, approuvés par
Mgr. l'Evêque de Trêves, en 1869, et enfin par le pape, le 12 décembre
1912. Le beau livre du R. P. L. L. est orné des vues de presque toutes
les maison» de la Congrégation. — Geschichte der Franziskanerinnen
von Waldbreübach (1863-1913"). Festschrift гит 50jährigen JubiUhim der
Genossenschaft von Dr. P. LEONHARU LEMMENS, O. F. M., Trier, Druck
der Patilinus-Druckerei [1913], in-8", 100 pp.
,% A l'occasion du jubilé sacerdotal de Mgr. De Waal, les mem
bres du Collège du Camposanto dei Tedeschi à Rome firent paraître
deux volumes de Mélanges, dont l'un archéologique, et l'autre historique.
L« R. P. CONRAD EUBEL, 0. M. Conv., publia dans la Kirchenyeschicht-
liche Festgabe (Römische Quartalschrift, Supplementheft XX, Rome et
Fribourg en Br., chez Herder, 1913, gr. in-8°. XIV, 488 pp., une collec
tion de textes en vieil allemand, tirés de MSS. du couvent des RR. PP.
Conventuels de Wurzbourg: Mittelhochdeutsche Stücke aus dem Hand-
schriftenbestande des Minoritenklosters Würzburg, 1. c., 370-87. — Voici
ces textes; I) Le Symbole des Apôtres, celui de Nicée, et celui dit de
St. Athanase (376-80); II) le Benedictus, le Magnificat, le Nunc dimittis
et le Te Deum (380-2); III) le « Confíteor Domini Wormanenxis (382-4)
enfin IV): « Ein sogenenannter Himmelsbrief • (384-6). Cette «lettre
tombée du ciel • est tirée du MS. I, 83, copiée (1497-1498) par un prêtre
séculier, qui prétendait que l'original se conservait à St. Michel en Tom-
bois en Normandie. — La III* pièce ne saurait guère être attribuée au
célèbre canoniste Burchard de Worms (t 1025), 372-4. Le MS. I, 29,
dans lequel elle se trouve, a été copié par le Fr. Johannes Fabri,
O. M. Conv., du couvent de Pforzheim, d'où il passa dans celui de
Rothenburg ob der Tauber en 1443. Car en cette année les Observants
occupèrent le couvent de Pforzheim, comme il le nota lui-même dans ce
MS. 11 y a d'autres notes historiques de sa main dans les MSS. I, 90
et I, 43. Nous espérons que le R. P. C. Eubel les publiera bientôt.
л\ Notons comme simple indication bibliographique (v. AFH V,
172s.), car la suite de cette matière ne nous regarde plus qu'assez in
directement, lee articles de M. le Dr. C. KAMM. Der Prozess gegen die
« Justiftcatio Duels Burgundiae » auf der Pariser Synode 1-113-1414,
dans la Römische Quartalschrift, (Geschichte), XXVI, Rome et Fribourg
97ss., 159-86.
1912, 37ss.,
a% M. le Dr. ANT. FÜHRER, a publié dans le programme du gym
nase de Rheine (v. supra, 770) quelques contributions à l'histoire de
l'ancien couvent de cette ville (1635-1811). Beitrüge zur Geschichte des
Franziskanerklosters in Rheine. dans Beilage zum Jahresberichte des Gym
nasiums in Rheine; Schuljahr 1910-1911, Rheine, Jos. Altmeppen, 1911,
in-8', 35 pp. (M. 0, 85). — Le comté de Lingen ayant été occupé par
la maison d'Orange en 1597, les Hollandais y interdirent Г «exercitium
liberum religionis catholicae » (5). Mais quand, en 1702 ce comté passa
à la Prusse, les catholiques y eurent assez de liberté (5s.). Dès 1769
cependant, les autorités cherchèrent à y empêcher toutes les quêtes
des couvents du voisinage, p. ex. celles des Obserrants de Rheine, de
Ârchivum Franciscanum Historicum. — AN. VI. 51
806 CHRONICA.
célèbre lettre, par laquelle Fr. Elie fit part tout l'Ordre de la mort de
à
S. François (v. AFH ill, 417ss.) n'est pas indiquée comme provenant
de J. de Guyse. On se rappelle, que le seul exemplaire de cette lettre,
connu jusqu'ici, se conservait autrefois précisément au couvent de Va
lenciennes. Les deux lettres de Fr. Elie doivent être mises, sans nul
doute, la portée d'un plus grand public. — (Nous croyons savoir que
à
155 199), ceci est dû aux caractères plus grands, choisis pour la réim
à
ciscains: Vita Jesu [?]: Dieta Salutiti (attribuée autrefois a S. Bona ven
ture); Quadragesimale Roberti [Caraeciolo de Lecce] (1281: le Mamotre-
etus (129, 1351: le Quadragesimale Grissini (Grisk, Grysk), 129, 182, 135
[= Gritsch]; le Fortalitiu-m fidei (129, 133) d'Alph. de Spina; enfin les
ouvrages de Nicolas de Lyre (135).
*%, SvttMka bokxaml., Ili:
Rtuter af Sceìiska meddtidsbibUafhek i
LinkSpinff.t, Strfingnfis odi Vtiaterax atiftit- och Uirorcerksbibl/oteks inku-
nabeltamlingar, 1. e. 1904, 205-13. Un de ces incunables (207) provieni
de la bibliothèque dea Frères Mineurs de Linkò'ping. C'est: Ba-
ptista de Salis (Trovamala, O. M.), Stimma caituum conxcientie
dieta Rosetta seti Baptiatiana, Nuremberg, Ant. Koberger, 14, IV, 1488:
Hain, * 14181. P. Michel Bihl, O. F. M.
H istoria Francescana.
[Alasia, TEODORO, O. F. M.]. — San Bonavenlura e la confraternita ilei Gonfa
lone di Dronero. Riconìo ilei XIII
C'im/uantenario lìel/a fondazione ili questa
venerabile Confraternita. Dronero, tip. Commerciale, 1912. In-80. 16 pp.
Asson, TEODORICO, O. V. M. — Riconìo storico delle feste cenfenarie e rìsila inco
ronazione della s. lnia//ine di S. Maria della Visione di Strui/nano (Istria).
[Trieste, tip. E. Meneghelli e C., 1913]. In-8», 39 pp. illustrato. — Cf. p. 783.
B(utelli), A(TANASIO). O. F. M. — Cenni biografici di Religiosi Treppiedi. Pisa,
tip. F. Mariotti, 1913. In-l<i°, 71 pp. — Cf. p. 794.
Colomiatti, EMANTELE. — Otta-ria Maria Delìhera O/lini nata Casigliano e la Ma
donna ili Reìmonte, Santuario sopra Valperya. Torino, tip. (T. Derossi, 1909.
In-l»>°. 239 pp. — Cf. p. 781.
Crivelli, EMILIO, O. F. M. — Nel trigesimo dalla morte del P. (Jipriano Verdiani
dei Frati Minori (19 giugno 1913). Firenze, Stab. Campolmi, 1918. In-8». 18 pp.,
con ritratto. — Cf. p. 585.
Dmitrewsk!, MICHAEL von Dr. — Die rliri-ttliche freiwillige Annui coni Uriprung
der Kirrhe bis zum 12. Jahr/mndert. Berlin, Dr. \V. Kothschild, 1913. In-8",
[II], 97 pp. ' Abhanillungen zar Miltleren und Neueren Gewhichte, Heft 53).
— M. 8. 20. — Cf. P. 799.
Facln, DOMENICO, O. F. M. — / frati Minori e le Suore Stimatine durante, l'as
sedio di Si-ntari ilei 1912-W1H, Quaracehi, Tip. del Coli, di S. Bona ventura,
1913. ln-8», Vili, 98 pp. illustrato. — L. 2. — Of. p. 794.
Castaidi, FRANCESCO (TIUSEPPE, O. F. M. — Breve storia del Santuario di N. S.
di Belmonte sopra Valperga nel Canadese. Roma, tip. Ern. Vogherà, 1904.
In-16°, 188 pp. illustrato. — Cf. p. 781.
Garardo DA VILI.APRAXCA V., O. F. Capp. — P. Matteo da Bastia e P. Paolo da
Chiodaia (studio su la loro ritti). Chio-rgia. tip. G. Vianelli, 1918. In-8", 120 pp.
Jelenié. JCLIJAN, O. F. M., Dr. — Izeori za Kuìlurnu Pocjest Rosanskih Franje-
vai-a. Sa 6 Faksimila. Sara.jevo, Zemaljska Stamparla, 1918. ln-8°, 185 pp.
— (Iz « Glansnika Zemaljshoy Muzeja u Borni i Htrrei/ociìii 1H12-1U13 •).
Klein, DAMIANI-S. O. F. M. — Im Osten Bolivias. Mit 2 Kartchen. Trier, Pau-
linus-Druckerei, 1918. In-12», 208 pp. (Aus Allen Zonen; lò. u. 16. Band-
ohen). — M. 1; broch. M. 1,HO.
814 LIBRI RECENTER AD KOS MISSI.
Kugler, LOTHAR. — Der Begri/f der Erkennlnis bei Wilhelm von Ockham. Ein
Beitrag zur Geschichte mitlelalterlicher Noetik. Inaugurai Dissertation... dar
philo». Fakultnt der... Universitat zu Breslau vorgeìegt... 28 Febr. 1913. Breslau.
H. Fleisohmann, 1918. In-8°, 65 pp.
Lazzeri, ZEFFIRINO, O. F. M. — L' antico Monastero di Valleglorìa vicino a Spello
(con Appendice di documenti). Estratto dal periodioo La Verna, 1911-13.
Arezzo, Cooperativa tipografic-a, 1918. In-8°, 87 pp. — Cf. p. 775.
Levasti, ABEIGO. — / « Fraticelli' . Roma, Libreria editrioe Romana, 1918. In-SP.
16 pp. — Cf. p. 792.
Lupano, COSTANTINO. — Manuale storico di notizie brevi fui Santuario di Crea dal
principio quando sorse fino ai nostri giorni. Monoalvo, tip. G. Sacerdote, 1907.
In-24», 77 pp. — Cf. p. 782.
Meyer, A. von. — Fuhrer durch Assisi. Mit einem TitelbUd und 12 Abbildungen
ira Text. Eegensburg und Rom, Friedr. Pustet, 1913. In-16», 212 pp. — 2 M.
Thyrion, FCLGENCE, O. F. M. — Histoire des Vingt-huit Chevaliers Franriscaùa.
II" édition. Fayt-lez-Manage, Broutoux et Co. 1918. In-8°, 199 pp. P. 807.
Vidal, J. M. — Bullaire de VInquisition Franqaine au XIV' fiècle et juaqu'à (a
findu Grand Schiume. Paris, Letouzey et Ané, 1913. In-8», LXXXVI, 559 pp.
Vincltorio, LODOVICO, O. F. M. — Santuario di S. Maria dei Martin già Ospizio
dei Crociati in Molfetta. Moffetta, tip. ed. Michele Conte, 1913. In-8°, 62 pp.
con effigie. — Cf. p. 783.
— — Catalogna Provinciae SS. lem in Statibus Foederatis Americae Septentrio-
noli», 1913. S. 1. 1918. In-4«, 55 pp.
— — Crea. Storia, Cronologia, Arte, Culto ecc. Numero unico edito per cura del
Comitato esecutivo delle feste per la nuova Incoronazione della Madonna 3-tf)
Agosto 1913. [Casale Monferrato, Tip. G. Pane, 1913]. In-4«, 23 pp. (illu
strato). — Cf. p 782.
Die Franzùkaner-Missionen. JabreibericlU 1913 des Franziskaner-Mvaions-
Vereins. Dlisseldorf, L. Sehwann, 1913. In-4», 48 pp. — Cf. p. 802.
— — Per la fausta Consacrazione episcopale di Mons. Roberto Razzoli O. F. M.
Vescovo di Potenza e Marsiconovo. XXVIII settembre MCMXIII. [Fireme,
tip. Barbèra, 1913]. In-4°, 32 pp., illustrato. — Cf. p. 796.
— — St Bona venture' s Seminar;/ and College. Allega»!/, N. Y. Animai Catalogne
1912-1913. (Ibi, 1913). In-8°, 90 pp.
Varia Francescana.
A loxandre- Marie Couget, O. P. M. — Souvenir dea Noces d'or sacerdotale ile Mr.
l'abbé L. - H. PAQUET. Québec, Imprimerie Franciscaine Missionnaire, 1912.
In-12°, 199 pp.
Amelli. AMBR. D., O. S. B. — Di un breve scritto inedito del Bellarmino intorno
al Romano Pontefice. Monza, tip. Artigianelli 1918. In-8°, 14 pp. Estratto da
• La Scuola Cattolica » , Milano, 1913 Aprile.
» • La Chiesa di Roma e la C Mesa di Milano nella Elezione di Papa Ales
sandro III, 7 settembre 1159. Firenze, stabil. tipogr. S. Giuseppe, 1910. In-W,
28 pp.
> > Regulae S. Benedicti tradilio codicum MSS. Carinensium a prestantissimo
teste hucusque repetita Codice Sangallensi 914 nunc primum omnibus numeri»
expresso cura et studio Monachorum in Archicoenobio Casintnsi degenlium, Mon-
tiscasini MCM. In-4°, XXIV, pp., 86 foli, et 8 tabulae phototypicae.
Barker, EBKEST. — The Dominican Order and Convocation. A study of thè growth
of representation in thè Chureh during thè Thirtheen/h Century. Oxford, Cla-
rendon Press, 1918. In-8», 88 pp. — 8 sh.
Bihlmeyer, HILDEBRAND, O. S. B. — Wahre Gottsucher. Worte und \\'inke der
Heiligen. Zum Beuroner Jubilaum ausgewahlt. Fveiburg i. Br., Herder, 1913.
In-12°, XVUI, 98 pp. — M. 1,80. — Cf. 804.
Bughetti, B. e Gaddoni, S. — Due Inventori Iinolesì, Gli arredi della Cattedrale
(1402-27) e dell' E/nscopio (1511) roti una pianta dell' antica Cattedrale. Qua-
racchi, Tip. del Coli, di B. Bonaventura, 1918. In-8°, 27 pp. — L. 1.
Cairoli, Sac. LUIGI PASQUALE. — II giusto prezzo medioevale. Studio di economia
politica. Merate, Tip. -legatoria «Pessiua», 1913. In-8°, 115 pp.
Lanzoni, FRANCESCO. — Cronotassi dei Vescovi di Faenza dai primardi a tutto il
secoloXIII con 13 tavole e col catalogo dei Vescovi fino ad oggi compilato dal
can.co GIUSEPPE KOSSINI. Faenza, tip. Novelli e Castellani, 1918. In-H", 208 pp.
Maraglia, BERABIIO, O. F. M. — L' anticlericalismo svelato al popolo. Pistola, tip.
G. Grazzini. 1913. In-10°, 12fi pp. — L. 1.
Mengozzi, N. — 11 fendo del Vescovado di Siena. (Estratto dal Bulle/lino Senese
di Storia Patriti , XVI-XVIII, 1909-11). Siena 1911. In-8°, (4), 284 pp., illustrato.
Michel-Ange, K.-M. C'apuoin. — Ni divisimi, ni confuaion. Théologie Iroilitionctle
de l'Incarnation. Eéponsc a « Une nouvelle Théologie de l' Incarnation de M.
le Chanoine MARCHAND. Toulouse, Les Voix Franciscaines, [1918]. In-8»,
XXXII, 194 pp.
Pfeiffer, NIKOL., Dr. — Die ungarische Dominikaner/ìrovinz von ihrer Grttndung
1221 bis zar Tartarenveriotistung 1241-42. Ziirich. Gebr. Leemann, Stocker-
strassfi 04, 1918. In-8", XVI, '210 pp.
Piarbattista, DA FALI.-ONARA, O. F. M. — Carme secolare in occasione della Libertà
della f.'/tiem (31ÌÌ-1X13). Parole di Mons. Giov. BATTISTA BONELLI, musica
del K. P. B. da Falò. Bologna, G. Venturi. [1913]. In-4°, 31 pp. — Fr. 2,50
netti .
Plassmann, TIIOMAS. Ph. D. — The Signifiration of Beraka. A semasiological
study of thè Semetic slem B-R-K. Paris, Imprimerle Nationale [et Picard,
librairie]; New York, Jos. Wagner, 1(113. In-8", XII. 178 pp.
Santosuosso, BERNARDINO da Montecalvo Irpino, O. F. M. — Pagine di Storia ci
vile di Montecalvo Irpino. Saruo, tip. Fischetti, 1913. In-8", 8() pp., con ri
tratto. — L. 1,50. — Cf. p. 794.
Van Wincxtenhoven. — Le ^faroc. Rapport generai et Compie rendu d'un voyage
d'exploraliun commerciale. Bruxelles. Vromant et Co., Imprimeurs Editeurs,
1913. In-8", 136 pp.
TABULA MATERIARUM.
Z. - DISCTJSSIOKTES.
P. LIVARIUS OLIOER, O. F. M. — Textus antiquissimus epistolae S. Fran-
cisoi « de Reverentia Corporis Domini > in Missali Sublacensi (Cod.
B. 24 Vallicellanus). (Cum tabula) Pag. 8-12
P. PARTÜENIÜS MINGES, O. F. M. — De relatione inter Prooemium Sum-
mae Alexandri Halensis et Prooemium Sitmmae Guidonis Abbatis. 13-22
PIERRE DUHEM, de l'Institut. — François de Meyronnes, O. F. M., et
la question de la rotation de la terre 23-25
Sac. SALVATOBE BARSOTTI. — II Santuario délia Madonna di Montonero
presse Livorno nel suo primo seoolare periodo retto dai Frati del
Terz' Ordine di S. Francesco (1841-1441) 26-44, 4*56-490
P. LORENZO PÉREZ, O. F. M. — Historia de las Misiones de los Fran
ciscanos en las islas Malucas y Célebes (C'ontimtaíitur) . . 45-60, 681-701
P. JOHANNES HOFER, C. SS. R. — Biographische Studien über Wilhelm
von Ockham, O. F. M 209-233, 439-465, 654-669
P. AUBAIN HEYSSE, O. F. M. — L'Auteur des « Annales Gandenses >.
Réponse à l'article de M. De Pauw: «Note sur le vrai nom du
Minorité de Gand 234-241
P. PARTÜENIUS MINGES, O. F. M. — Additamentum ad articulum
• De relatioue inter Prooemium Summae Alexandri Halensis et
Prooemium Summae Guidonis Abbatis * 4ÍO-43S
P. PARTHENITS MINCES, O. F. M. — De scriptis quibusdam Fr. loannis
de Rnpella, O. F. M. (f 124û.)
....
597-622
Can. FRANCESCO LANZONI. — Una vita del Beato Novellone Faentino
Terziario Franoeseano (f 12811) com posta nel secólo XV 623-663
П. — DOCUMENTA.
P. ANGLAIIE, O. F. M. — Descriptio novi codicis Dicta IV
PASCIIALIS
Ancillarum S. ElisnJietk exliibentis 61-75
P. FEHIUNANDUS DOEI.LE, O. F. M. — Sermo S. lohannis de Capistrano.
O. F. M., ineditus de S. Bernardino Senensi, O. F. M 76-90
P. BENVENUTUS BCUHETTI, O. F. M. — Dúo códices Archivi Nationalis
Klorentini Ordinem Clarissarum spectantes (Finia). — II. Docu
menta ad historiam Moiíasterii S. Guillielmi prope Ferrariam Ord.
S. Clarae. (Cum a tribiilu) 91-117
Dr. THEODOKUS VON LIEBENAÜ. — Documenta quaedam ciixîa vitam
Fr. Thomae Murneri, O. M. Conv. (Finis) 118-128
P. TEODOSIO SOMIGLI, O. F. M. — La Francescana Spedizione in Etiopia
del 1751-54 e la sua Kelazione de!
' P. Remedio Prutki di Boemia,
O. F. M 120-143
P. MICHAEL BIHL, O. F. M. — Documenta inédita Archivi Protomo-
nnsterii S. Clarae Assisii (Finis) 144-155
P. LEONARDUSLEMMEXS, Ü. F. M. — Régula antiqua Ordinis de Poe-
nitentia (1221i iuxta novum oodic.em 242-250
P. FERIUNANDI'S M. DELOR.MK, O. F. M. — Acta et Constitutiones Ca-
pituli Generalis Assisiensis (1340) 251-266
P. LIVARIOS OI.IGER, O. F. M. — Documenta inédita ad historiam Fra-
ticellorum spectantia (Finis) 267-290, 515-530, 710-747
TABULA MATERIARUM. 817
IH. — CODICOGRAFHIA.
P. ATHAXASIUS LOPEZ, O. F. M. — Descriptio Codicum Franciscanorum
Biblioth. Riccardianae Florentinae (Continuano). 156-167, 828-337, 748-757
P. MICHAEL BIHL, O. F. M. — Descriptio novi Codicis Dieta IV An-
cillarum S. Elisabeth et Legendam S. Clarae continentis. . . . 322-327
P. HUGOLINUS LIPPENS, O. F. M. — Descripto Codicum Franoiseanorum
Bibliothecae Namurcensis 546-556
IV. — BIBLIOGRAPHIA.
Oliger, Liv. Expositio Eegulae Fratrum Minorum, auct. Fr. Angelo
Clareno. — (P. Mich. Bihl, O. F. M.) 168-70
Bartholomaeus Pisanus. De Conformitate vitae b. Franeisci ad vitam
D. lesu, 2 voli. — (P. Hieron. Golubovich, O. F. M.) 170-2
Zanoni, L. Gli Umiliati. — (P. Mieli. Bihl) 172-5
Pierroii, I.-B., Die katholischen Armen 172-7
Greven, I. Die Anfange der Beginen. — (Idem) 172-9
Fuchs, Dam. Geschiohto des Stifts und der Pfarrei Salmiinster. —
(P. Bruno Katterbaeh, O. F. M!) 179-80
Franz, Ad. Die Messe im deutschen Mittelalter. — (P. Mich. Bihl) . 180-2
Idem. Die kirchlichen Benediktionen. — (Idem) • 180-5
Grisar. H. Luther, 3 voli. — (P. Liv. Oliger) 185-9
The Catholic Encyclopedia, voi. XII-XIV. — (P. Mieli. Bihl) . . . 189-91
Clergeac. A. Chronologie des évéques d'Auch, de Condom et de Lom-
bez. — (P. Ferd. M. Delovme, O. F. M.) 191-2
Idem. La Curie et les béuefices consistoriaux. — (Idem) 191-2
Picotti, G. B. Un affresco famoso. — (P. Benv. Bughetti) 193-4
Annibaldi, C. Un affresco Lauretano giottesco. — (Idem) 193-5
Joergensen, J. Saint Francis of Assisi. Translated by O:Connor Sloane.
— (P. Liv. Oliger) 338-9
Cuthbert, F. Life of St. Francis of Assisi. — (Idem) 338-43
Hefele, K. Der hi. Bernhardin von Siena. — (P. Mich. Bihl). . . . 344-0
Zachariae, T. Abergliiubische Meiiiurigen in den Predigten Bernar-
dinos 344-8
Jacob, Eug. Johannes von Capistrano, II, III : Sermones XLIV Vratis-
laviae habiti. — (Idem) 344-50
Gius. M. Kaimondo. Il P. Gioacchino La Lomia. — (P. Benv. Bughetti). 350-2
Maria Doria. Mous. Vincenzo Epifanie C'arlassare Vie. A posi, del
Hupè Or ft'iO-2
Giov. Ricci. P. Barnaba da Cologua 350-4
Teodos. Somigli da S. Detole. Il P. Fortunato V'ignozzi da Seano . . 350-5
Appollonio, Ferd. e Gattinoni, B.. Fra Gianfrancesco da Venezia — (Idem) 355-7
Balthasar, K. Gesohichte des Armutsstreites im Frauziskanerorden
bis zum Kunzil von Vienne. — (P. Liv. Oliger) 557-9
Nolan & Kirsch. The Greek Grammar of Eoger Bacon (P. Mich. Bihl). 559-61
Steele. Kob. Opera inedita Rogcri Buconi. I-III 559-64
Duhem, P. Un Fragment inédit de TOpus Tertium de Roger Bacon. 560-5
818 TABULA MATERIAEDM.
. .
769-71
769-71
769-71
Lappe, J. Das Gymnasium Antonianum zu Geseke 769-7->
Fùhrer, A. Geschichte des Gymnasium Dionysianum in Rheine. —
(Idem) 770-73
V. — COMMENTARIA EX FERIODICIS
Acta Ordinis Fratrum Minorum, XXIX, 1910. — (P. Beiiv. Bughetti). 869-370
Rassegna d'Arte, III-V, 1908-1905. — (Idem) 871-S76
Revista de Estudios Franciscanos, I-V, 1907-1911. — iP. MjcK. Bihl). 376-384
TABULA MATERIARUM. 819
VI. — MISCELLANEA.
P.
............
Ferdinand M. Delorme, O. F. M. — Bulle de Grégoire IX pour les
............. ......
Fr. Mineurs d'Alleniagne (1231) Pag. 375-386
P. Ferd. M. Delorme, O. V. M. — Bulle d'Innocent IV pour la Croi-
sade (6 févr. 1245) 386-389
...................
P. Zephyrinus Lazzari, O. F. M. — Duae Bullae ineditae Alexandri IV
et addenda quaedam circa controversiam inter Fratres Minores et
..................
Sorores S. Clarae 889-892
P. Pascal M. Anglade. O. F. M. — Sur la patrie de Fr. Gerard Odonis,
..........
Ministre General . 892-396
P. Livarius Oliger, O. V. M. — De Breviario S. Clarae apud S. Da-
...............
mianum, Assisii, a. 1404 commemorato 397
P. Livarius Oliger, O. F. M. — De cantoribus Germanicis in ecclesia
Aracoeli, Romae, saec. XV 897-398
...... .............
P. Livarius Oliger, O. F. M. — Decretimi Congr. de Propaganda Fide
in favorem P. Alexii de Tuderto, ' O. F. M., Lectoris linguarum
..........
orientalium (164ò,i 898-399
P. Mjohael Bihl, O. F. M. — Continuatio, sic dieta IV, Catalogi Ge
..................
neral ium Ministrorum Ordinis Minorum 785
Idem. — De B. Helena de Hungaria III Ord. S. Dominici (f 1241) sti-
gmatibus insignita
....
P. Benvenuto Bughetti, O. F. M. — Due piviali francescani
786-788
788-791
. - CHBONICA.
Cronaca Italiana.
......
.......
Golubovich, Gir.. O. F. M. Biblioteca bio-bibliografica di Terra Santa:
Estratti. 196-7; Volume II. — (P. Benv. Bughetti; 586-7
Giusto, Egid. M», O. F. M. Campane di Frate Elia
... 197
...........
Festa, Gio. Batt. Lettere intorno a S. Giovanni da Capistrano »
............
Polticchia, Raimondo, O. F. M. Vita inedita di S. Giov. da Capistrano »
.............
Corna, And., O. F. M. Il Natale di Gesù • .
Mengozzi, N. Onorio III e 1' Inghilterra
.........
197-8
...........
Baldassarri, Frane. Carmina selecta 198
Zanoni, Luigi. Valdesi a Milano nel sec. XIII
..........
»
Ratti. A. Fr. Antonio da Monza incisore? •
"Venturi, Ad. L' arte giovanile del Perugino
.....
198-9
Listini, Alessandro. Due antichi libri di imbreviature notarili
.....
. . . 403
Faloci-Pulignani, Mieli. L' ultima tonaca di S. Francesco
......
408-5
Cristofani, Giustino. Le vetrate di S. Francesco d' Assisi
....
405
Cerri, Leopoldo. La Chiesa di S. Francesco in Piacenza 405-6
....................
'Numero Unico in onore di S. Bernardino da Siena (Carpi) 406-7
Griovanardi, Gregorio, O. F. M. A proposito delle Conferenze di S. Vin
......
cenzo de Paoli 407-8
Sevesi, Paolo M., O. F. M. P. Giampietro Ferrari da Bergamo O. F. M. 408
Necrologia del P. Giacinto Picconi, O. F. M. — (Idem i 408-9
......................
Bournard, Eugène. Illustrazione dei Fioretti. — (P. Leone Bracaloni) 582
Adunanza della Società internazionale di studi francescani. — (P. Benv.
Bughetti)
......
...........
Monaci. Ernesto. Crestomazia italiana dei primi secoli
»
588
..........
Bicci, Ettore. 11 ritratto di S. Bernardino 883-4
Giusto. Egidio M.. O. F. M. A proposito del diploma di Mons. Masseo
....
Bardi sull' Indulgenza della Porziuiicola
Oliger, Livario, O. F. M. Una lettera di Cammilla Ferretti
584
584-5
............... ...
Sderci, Bernardino, O. F. M. Un autografo di S. Loreuzo da Brindisi 585
Giordano, Francesco, O. F. M. Cenni storici della M. della Divina
Grazia al Cairo »
820 TABULA MATERIAB0M.
Cronaca del VII Centenario del 2" Ordine Francescano. — FESTE a Napoli
196;in Assisi 19t>, il monumento di S. Chiara in S. Damiano, 401.
STUDI: Lazzeri, Zeff. S. Chiara, i Saraceni e Vitale d'Aversa, 196:
Idem. Il monastero di Piccarda. 401-2: Mencherini, Saturn. Le
Clarisse a Cortona, 408; Idem. Ordinazioni delle Clarisse d° Arezzo.
408. CONFERENZE: Lanzoni, Frane. La sorella di S. Francesco. 19li,
401; De Simone, Gennaro, 401.
Chronique Étrangère.
'
Paulus, Nikol. Die Ablasse der Kreuzwegandacht 803-4
Bihlmeyer, Hildebr.. O. S. B. Wahre Gottsucher 801
Lemmens, Leon., O.F. M., Gesch. d. Franziskanerinnen von Waldbreit-
bach 804-5
Eubel, Conrad., O. M. Conv. Mittelhoohdentsche Sttlke aus HSS. der
Minoriteli zu Wtirzburg 805
Kamm. C. Der Prozess gegen die Justificatio Ducis Burgundiae . . »
Fiihrer, Ant. Beitrage zur Gesch. des Klosters zu Eheine 805-6
Groeteken, Autb. Die goldene Legende des hi. Franziskus 806
Schmid!, Ulrich, O. F. M. Das Franziskanerkloster zu Xiirnberg . . •
Stockerl, Dagob., O. F. M. Leben u. Schriften Davids von Augsburg. »
Angleterre. — Little, A. G. Part of thè Opus III of Eoger Bacon. — (Id.). 208
.....
Moonen, Remacle.O. F. M. Leven van de P. Valentinus Paquay . Рад.
.....
Moonen-Quinot, Léop., O. F. M. Vie du P. Val. Paquay
2O4
»
.......................
Van Ortroy, S. J. St. François et son voyage eu Orient 590
Vereist, Bartli.. O. F. M. Vijftig Jaren bij de Indianem (Pedro de
Gante)
..... 590-1
......................
Lisraond, Alb., О. F. M. De Minderbroeders (Conférence) 591
............
Thyrion, Fulgence, O. F. M. Histoire des vingt -huit Chevaliers Fran
ciscains 806-7
Idem. Même ouvrage; II édition
....................
. . 807
Espagne. —López, Atan. División de la Provincia Franciscana de
...................
España s. XIII 413-4
Saldes, Ambros. de, О. M. Cap. La Orden Franciscana en el antiguo
............
Kegno de Aragon 414-5
..........
Lopez, Atan., O. F. M. Fray Jerónimo de Cataluña. Obispo de Cafa. 415-в
.......
Idem. Fray Tello, Arzobispo de Braga 416
........
Idem. Bernardo Peregri obispo de Barcelona »
.............
Рои. José, О. F. M. Fr. Gonsalo de Balboa, General 416-7
Idem. La Orden Franciscana y las obras sociales 417
...........
Idem. Los Escritos de S. Francisco >
López, Atan., О. F. M.. C'onstitutiones de las Clarisas de Toledo . . 417-8
... ....................
Idem. Convento de S. Clara de Toledo . 418
Bordov-Torrents. P. M. Notas de bibliografía Buenaventuriana Espa
ñola .
..... 418-20
.....................
Lopez, Aten., О. F. M. Convento de la Ambrogiana O. M 420
........
Peralta, Vio. de, O. M. Cap. S. Buenaventura, la oratoria,
y la con
templación »
....
Idem. Conferencia sobre S. Francisco: L. Bassani
A. de В., О. M. Cap. Las Origines de la Orden de S. Clara
»
•
.............
Vicente. Dion.. O. M. Conv. S. Bouaventurae Expositio Psalmi CXVIII
....
...........
France. — La France Franciscaine, 1 204-7
D'Aincreville, O. F. M. Le voyage de Salimbene en France 205
Linot, Jules. Le Bx. Roger de Provence »
Antoine de Sérent. O. F. M. Géographie de la Province de France . •
Delorme, Ferd., O. F. M. Les Cordeliers de Saint-André-de-Cubzae . »
..................
Antoine de Sérent. O. F. M. Soeur Perrine. Clarisse inconnue . . . 205-6
.........
Giard. René, Le Tiers-Ordre à Reims en 181-Юet les Frères de la Cha
..............
rité de Notre-Dame 206
[Ant. de Sérent] Notes d'histoire littéraire, etc »
.......
Roure, Luc. Figures Franciscaines 421
Matrod. H. Notes sur le voyage de Fr. Jean de Plan-Carpin . . . 421-2
.....................
Thomas, A. Le vrai nom de Petrus lohannes Olivi 422
Gratien, O. M. Cap. La fondation des Clarisses de l'Ave Maria à Pa
............
ris. — (Idem) 422-1
Conteiison, Lud.. Une lettre du P. Gardieii de Jérusalem en 1542. —
......................
(P. Pascal M. Anglade, O. F. M.) 424
........
Saut, Célestin, O. F. M. Le R. P. Jean-Baptiste de Beauvais. — (P. Mi
chel Bihl)
....
424-5
Dane, Lucien, O. F. M. Vie du P. Michel Fahre 425-6
......... ............
Lombez, Ambroise de, O. Cap. Traité de la Paix intérieure 426
Ubald d'Alençon, O. M. Cap. Les Noces mystiques
' de S. François et
...........
de la Pauvreté 426, 581-2
............
Cuthbert, O. M. Cap. La Règle primitive des Frères Mineurs 592
Pacheu, J. Jacopone de Todi, prédicateur »
Idem. Etudes sur Jacopone (Annonce) »
Gratien, O. M. Cap. Une lettre inédite de Pierre de Jean Olivi . .
.....
592-3
Otlion de Pavie. O. F. M. Cinquantenaire de la Province d'Aquitaine 693
Idem. Le Bx. Gabriel Maria et l'Ordre de l'Annonciade 593-5
Probst. J.-H. Caractère et Origine des idées du Bx. Ravmond Lulle 595
TABULA MATERIARDM. 823
Chronica Minoritica.
ACTA ORDINJS FRATRUM MINOBI-U. — Novi Episcopi, 428. — In Curia
Generalitia, 428. — Acta scientifica, 428-30 428-30
ACTA ORD. MIN. CAPUCCINORI M. — Novus Episcopus. 430. — Examina-
tor Ap. Cleri Bomaiii, 430. — Nova domus et nova ecclesia Col-
legii internationalis de Urbe, 430 430
Libri reeenter ad nos missi 2(18, 420-3, 597, 813-15
TABULAI:.
Textus antiquissimus epistolae S. Francisci « De reverentia Corporis
Domini » (e coti. Vallkelìano B. 24) inter pp. 12-13
Petitio Clarissarum S. Guillielmi Ferrarien. ad Card. Bessarionem,
cum signaturis autographis eiusdem Cardinalis 96-97
« Supplica • Clarissarum S. Guillielmi Ferrarien. ad Eugenium IV . 112-113
INDEX AUOTORUM ANNI 1913.