een dichtbevolkte delta

d.h. frieling
een dichtbevolkte delta
Een van het Publikatieburo Bouwkunde, Faculteit der Bouwkunde,
Technische Universiteit Delft, 1,2628 CR Delft.
Telefoon (015) 784731
In f}ru7rR,cht van Va~cnrl)p.n lnt1w",rn,.n van ~tE!deIlJI<:e V1iJoc>nljlebleClen

elP-gegevens
Koninklijke Bibliotheek, Den

D.H.

Een dichtbevolkte delta/D.H. - Delft: Publikatieburo

Bouwkunde, Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft
rede Delft.

ISBN 90-5269-012-3
NUGI 923
Trefw.: stedebouw; Nederland

Cnnvl'Ïnt,t © 1991 Faculteit der Bouwkunde

Niets uit deze mag worden ve/ve,elvou~r:1lad worden

gemaakt doormiddel van druk, totok()pile, microfilm of op welke andere wijze
dan ook, zonder van de ,urr.,:""",.

Druk Universiteitsdrukkerij
een nu~:ntltu~"Olil(te delta

Intreerede

ultaesDlro~:en door het aan-

vaarden van het ambt van ontwerpen aan
de Faculteit der Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft.
Geachte aallw,ezigelrll,

hii,l3&C>r,Irt'1.n-t.::t dat U binnen een uur deze zaal

h ..•.... .,.... ,.,'o ............'o,.. En wel op drie punten.

cl:lI,rn.c.nh.!!l ... n en WISsE~IV\'erl<lnla

ontwerpen met andere vormen van

deze Technische Universiteit. En
heden en nO,r'\or''''III'',n,c.n

generatie van ontwerpers over te

We zullen dus hard moeten werken dit uur. U met het opnemen, verwer-
ken en een geven aan de ideeën die U in de vorm van een stroom
van ongeveer 7000 woorden in de oren wordt gegoten. En ik met het
geven van een menselijke stem aan die woorden om deze ideeën
en betekenis mee te geven.

ontwerpen is het geven van een aan de

op aarde. Het is een zeer aardse die leidt tot zulke materie-
nOI"\nr"ln.,,,.. activiteiten als het vaststellen en handhaven van \AI~I1rOI..... ".II",.n

het graven in de het het storten van grind en het

van stenen. Allemaal om de ruimte die ons gege-
ven is in te af te bakenen en zo doende in te richten voor leven dat
zich daarin Stedebouwkundig ontwerpen is dus
nrrlonlnn in de letterlijke zin van het woord. En wel een
ning op grond van waarden en h&C>lr&C>ll&C>nICn!&C>\lln/"l

Deze TOE!VOenllnn is van voor het tweede punt waar we het hier
namelijk de en van
rnt&c>li,ilro nr"OI"lln,n met andere vormen van arbeid.

5
De de de Atlantische
tica vertonen alle verschillende vormen van
leven tot komt. Het tempo waarin de n··..c.nco,olII Ll'o
VIJII ilCU"'" in te richten en te naar een elgienzlnnlg
en wereldbeeld ons om ook van deze enorme
ruimten notiete nemen, de waarden ervan te en die betekenis te
geven.

Het derde

ae:ste'ICI: een dichtbevolkte delta. Daarmee is

Nederland noemen.
Een dierbaar onderscheiden van onze buurlanden

westen en het noorden.

Met andere woorden: hier staat een nuchtere Nederlander in het al even
nuchtere besef dat alles in het leven is.
Het is U wellicht al eens dat Nederland I"\Olr ........ !On'onT
wordt. ·"",.,"' .. """ .... 350.000 mensen het land door
Plaiats.elllK onze nrrlrlA\lln,rI "ith ..."!;",,,.. VIJIJIJU-
wen en weer herinrichten. Het tempo waarin Nederland wordt ver-
nieuwd komt overeen met het tempo waarin de "",,,,.nCil,,olllll',,,,
van ons land wordt ververst. Met een tempo van
nO''''''''I,r'ln,oln 400 km2 per we dan ruim binnen een eeuw rond.

Ik vat de \lnnf"('HlI~lnrile:>
op aarde op van
holroL-onIBC!NOHlnN in het besef dat deze tijd-

En ik voeg daar aan toe: ontwerpen is een vorm van recreatie. Ontwer-
pen, vorm geven aan de materiële van onze is
re-creëren. Net zoals alle andere serieuze vormen van
is ook ontwerpen een

6
 Hoe we die arbeid noemen wordt oelpa.Eua door
onze 1"'\.o1:.o\I'll"'\n \AI&l,rlu,.liill.rhe:.irl· als gegeven, als of als
een wonder.

Aan een Technische Universiteit kun je zulke zinnen niet zon-

der de vraag op te roepen: wat doe je daar nu mee?
Het me maar het meest om die vraag te beantwoorden
aan de hand van een dichtbevolkte

nll,nr~,n~aannl"'\,~~I'\A/II~

vraag intermen van en van ont-

werpen als methode van onderzoek.
Eerst ga ik in op Nederland Nu Als als onder e

\I.oII""t"l,lnt:.I"'\~ zal ik de verschillende functies van het stede-

ontwerpen aan de hand van vier voorbeelden toelichten.
Tenslotte trek ik dan ontwerpen
als methode van onderzoek en aan wat ons in de actuele situatie in
Nederland naar te doen staat.

1 ... 1"Alo.·..... is de naam van een groot steaebOluw'KI

1984 tot en met 1989 is Ulf,ne'''Of~rn

ontwerpers en vele
7ol1"",ton,~I""IO en ont-
In totaal naar zo'n 300 mensen, met Joseline
.... n~n\J~lnn,orc: als waarom deze sterrenhemel draaide.
IPTlln::1lnr.IPr'rI door de institutio-
nele en culturele fondsen zoals het Prins
8ernhard Fonds.
Voor het verrichten van dit onderzoek is door de mll[lal[lelnemE~r

\U>r·~I~,n n,orüuu", in de vorm van een tpr,tn,nn'c::tAIlIr1Ir1

.... 0 1 " ' 0 . ' 0 .... Nieuw 1'\10.1"10 .. 1<> ... 1"1
"nl"lol"""'"'''' van ontwerp, die in 1987 in

7
Amsterdam en in 1988 in Rotterdam te zien is Voorts is in drie
pulblic::atlies het resultaat van het onderzoek En tenslotte is
COlmp~utlerlJlrOlçm:lmima on'twlkI<E~ld, Momentum dat de
1"\1''\'1'\1114:''"'''' van Nederland te

maken. Momentum werd mede ontwikkeld door studenten aan de Facul-

teit van Prof. Taeke de

nnI10""7""0'" dat in de eerste helft van de is

in
uit de wereld van het ruimte-
I"\I"'t'h/ll""r .... een doorbreken.
hier als een van die initiatiefnemers.
Imlpa!~Se kwam naar onze in een drietal feiten.
nn'~\I.:I,n",rIlLro en aanhoudende werkloosheid. Dat duidde
naar onze ma.,nl..,.....

mEmSielij ke ont:>r",.", inventiviteit en vermogen tot

Ten tweede een 1"\"">\'.:In"" .... en aanhoudende ,...",'" rna. van het
milieu met afvalstoffen waarmee als mensen niet alleen ons
leven, maar ook dat van dieren en nl~nt".n verzuren. Dat duidde naar
onze op een ten nn'711"lhtt:>
van de natuur,
Ten derde een min of meer volstrekte POIIl1:U~Ke desoriëntatie die tot uit-
Politiek door het niet
poilltu:!ke visies op de toekomst onder het argu-
ment dat de toekomst niet maakbaar zou Alsof mensen ooit tot iets
anders in worden. We kunnen toch moei-
lijk verleden gaan maken. Het heden in stand houden is ons evenmin
gegeven. De initiatiefnemers van Nederland Nu Als waren, als
ik het uitdruk, dit alles ......,.0,..."."" ......"0 me~t zcJZe~ervelr(lrletllg
als wel kwaad.
Woede is een bron van dat zou

8
Een eerste J:lnJ:lI\"Cl:~ het ontstaan van de Irnn~':l!~~ leidde tot de conclu-
sie dat het .. "',.,.......... ..,. van de Club van Rome over de grenzen aan de
holl:ll ... nl'"u",,,t,,,, oorzaken kon worden aangewezen, Niet

omdat de centrale van dat rapport, dat de voorra-

den van allerhande delfstoffen en dat we er dus \/~lr~t:~n.eiin
tempo te
in het rapport een PPlrl7111f'lIt
materialistische betekenis werd gegeven. Een betekenis
die past in een mechanistisch wereldbeeld,
Maar is niet alleen meer, groter en dikker. Het is ook een
kwalitatief in de zin van een toenemende I"n ,........, 10'''''/',,,,,11''
steeds kleiner en steeds Wie beseft dat al het leven op aarde
wordt door een biochemisch alfabet dat zegge en vier
letters omvat, te weten de stoffen adenine en
die ook dat er in een wereldbeeld \l1'\'nl"!!:IIICH'• .n ....

Doel van het onderzoek was dan ook om de I"IPI".nln~1rJ:lt."'pr·rI"" oollltlE~l<e

Irnln:::a(~c;:p te doorbreken via het ontwerpen van vier ruimte-
nnfvvlklt'plinnpnvan Nederland op van veronderstelde waar-
binnen de vaderlandse oolltlel<.

mê:lat:sctla[)OE~llIll<e. economische en rUÎmte-

ontwikkeling, zowel als in de methode van besluitvor-

De resultaten van het onderzoek zoals gezel:JO, QeleXI)o:,eE~rd

en 1987-1989.
we nu, enkele naar de resultaten van het onderzoek
we allemaal kunnen constateren, het voornaamste doel niet
n.or".o 11/''1' , de werkloosheid is nog steeds idem dito met de

9
 idem dito met de staatsschuld en idem dito met de
Im''''''''' ..... '''' Dit zal niemand verbazen. Kan het fladderen van een vlin-
der in Brazilië een orkaan in Texas veroorzaken?

Nu was het ontketenen van POIIIW~Ke maar

niet het doel van het oe'VO,eleinvan de initiatiefnemers
wasookdathet~edeboluwKUI nnhlll,orr\l!!>n in Nederland h""I\ll!!>lnAU'('11!!>

de op dood spoor was terecht 11&OlI'l'\lrn",.n

De tweede nota uit 1966die door iedereen met
..... .,.11'' '............" ......... was ontvangen bleek alras te berusten op een fatale
...... 1..... ~.IrCl, .... II"II'1· het inwonertal van Nederland zou in niet op 20
IItlrnl'T,,,,,n maar op 14 tot 16.

11&Olmli'ali'a1l1' bevatten eerder in kaart .... ""II"\ .. "',I"nlr""

inventariserend onderzoek dan "llilrnt~.11

ml!:.n!".""n h"""'I!!>It"lro,n zich veelal tot vage rasters alsof de flexibiliteit daar-

,t,·"".,.,lrnlo!"..·",.n van de bevatten over-

\/II",.I'1C1,nn informatie die de ~atus quo orde·
van het rijk, inmiddels via een derde nota, bevat al helemaal geen
1I ......,Y""lllIla. beelden meer. Het ontwerpen op natio-
bestaat in hoofdzaak uit het zoeken van \1IIt"'.nU"I/"i.
bouwlocaties. Via een serie ("I\lI"'rB:a\l~ zoekt men de mazen i n het net van
~o('tnll"h&l.hH\/"I&l.n waar dan nog mensen mogen wonen.
Was dit allemaal al niet erger was in zekere zin dat uit
""',,'U""''''',,''' nr""rllTl:",ti.::ti't1I"" ("I'\J""IF\AJ'O/"lln/"l,,,,,n het blik-
eer'stvoloenCle 5 à 10
betekent dat er niets anders dan aanbreien en
Dlc.tsE~lmlae stlJglrlg van de werkloosheid rond 1980 en de

\lO'... II"l,I .... ..:.nC! een einde aan iedere

was op, de markt moest verder maar zorgen dat alles
kwam en bleef in Nederland.
En zo besloot de Nederland Nu Als
2050 zou
Jss,enllOClenade no,".nrlo een deel van de huidige
ae~;locJPt en vervangen en hele infrastructuurnetwerken

10
voor natuurbeheer zou al evenzeer InQlnu>enlde UOII'O.,.rI.o,rll"l' .... .a,n

gaan.

n~'<:i:nr1'~'H'f1 In combinatie met

de activiteiten van de Eo WIIAr~o::::tlf'h,tlnn heeft de werkzaamheid van
Nederland Nu Als stede-
ontwerpen en architectonische visies.
Maar wat zijn dat voor Wat is de functie ervan?

Hiermee ben ik het tweede deel van mijn verhaal: de verschillende

functies van het st€:oeDO!UW ontwerp.
Ik onderscheid er die ik elk aan de hand van een voorbeeld zal ver-

De eerste en traditionele functie van een ste:debolUWKUI

het van verschillende mê:lat:sctla!:.pe:III~:e
gen in een voorde toekomst. Het gaat erdan om
de verschillende materiële zaken als wegen,
en wat dies meer een te geven in het
beschouwde het naar behoren kan functioneren en
voorkeur ook een zekere schoonheid op zichzelf beschouwd
als in
Ik neem als voorbeeld een "'o,nr~,oi:r'\I!>,!:>te> "'o,n .. """,i:.'\I""",te> in

Almere-Haven. Ik herinner me nog dat tnc.nn',\"'I"I"I~directeurvan de

degang mezei:
denk er om dat je op een "'o,,... .. ,,."' . . ,"'J"''''tC! hebt. In de Noord-
Oost Polder hebben we iedereen in het

vraag is dan: wat doe je met de doden?

ze weg, naar de rand van of nog verder? Of hou je ze dicht
in het ha rt va n de stad? Wie wel eens in AI mere-Haven is oe1weest
dat we voor het laatste hebben gell<02:en
De aan het tegen de naast het
!OrloaITS1'~mn van de kerk en met een Tle'l:sr:.an

11
naar een De ~zonee~
en ........·ruu'n.r.... o ... ae:SQE~Wlenln nu en later ook kan dienen als
en als voor kinderen.
We weten allemaal hoe dicht dood en leven bij elkaar Het kan
geen kwaad dat ook tot te in de
in het leven van de stad.
Een tweede en voor nn1hAUU""'.OI"C! eveneens traditionele functie van het
ontwerp is het onderzoek naar de WllSSE~IV\J'erll<ma
programma van eisen en situatie. Zowel de
die een situatie biedt om een programma van ... 'lIrn1·o ....'oh ...
als de die dit programma biedt om het
functioneren en het aanzien van de situatie te verbeteren vereist het
onderzoeken van verschillende varianten om zo tot een
van deze te komen.
Ik neem als een iets minder In
Amsterdam is besloten tot een i ... n, ... ,u,\Or1.no
de stad. Directe aarllelCJlrlQ

wetten is besloten om ste'deboluW'kUI

onderdeel te maken van deze nn':>r~lrl':>
Hoe zo'n opgave als ste~aeDOUW'KUin(]lQ
de woonvorm of het beheerervan?
zetten of huismeesters en Moet je de mensen een huis met
een tuin geven en de Nieuw Amsterdam omdopen in
Nieuw Almere en dan dat ze nog leven? Wat doe
je met die onbekende die met
. Wat doe je met de van de die
we wel als de eerste blanke hand die een Antilli-
de hand van de is?m
raak je in de Klllf'n""'''_
meer verzeild in een onderwereld waarin leven heel l ,:>f1t,:>rllllf
n .... ,rlor·noC!t"t"1.rt is aan de auto. Een bezoeker raakt hier
in de stad van de toekomst verdwaald tussen kolommen van r""Fn ... ""la
voor de koe van de eeuw: de auto. Een kan dus

12
 om in de Hulrn'!:Irnnt:llt" ...
leven op te bouwen. Ook als daar dan af en toe zo'n
ander voor moet worden En het VUIUV\.IVV'C:;I
het wat dat? Ho,rh'I'I\/On
werken? het belroepSIDpleld!ln~ien
Andere vraag: moet je de massaleuniformiteit van de
breken en
verschillende delen ervan te bevorderen? Zo kan de HIIII ......."' ..nr'\o." ..
ruimtelijk ontwikkelen als een thema met variaties. Om welover~
wogen te kunnen kiezen zal iedere ontwerper deze en andere varianten
overwegen, ontwerpen en doorrekenen. En naarmate
tisch en naarmate dit ontwerpproces ook voor anderen dan de
Tn~H,~,nll"OIl,'" wordt wordt de WE!telnS(~héIP~)ellllke

Een derde functie van het ontwerp liet in het ver~

om het van
varianten. Hier is echter de van alternatieven uit~
gangspunt. Deze kan de vorm van een beleidsana-
'AI""""""'''' alle ontwerpen worden getoetst aan dezelfde set criteria.
Die methode is bij de van Oostersehelde
alternatieven. De kan ook de vorm van reflectie op de
criteria zelf. Dat is de methode die door Nederland Nu Als
de ontwerpen van Nederland en van de
megen.
Het lal duidelijk zijn dat het intuïtieve en associatieve zoeken dat aan
ieder ontwerpproces is hier behoeft met welomschre-
ven criteria en met heldere be:sll~;sll,g~;pr'ocedl
Ter illustratie een voorbeeld dat nog weer wat is: het ver-
keer en vervoer in de Randstad.
Neem de die mensen voor een ',"""11".,,, .........
\10'.....

'Alr',.H·................ ""\I'",., als grens te hanteren. Die

drie kwartier. Je kunt dan - ik hou het
scheiden.

13
Het eerste is een cirkel met een afstand van drie kwartier tussen
Vier van zulke cirkels
elk met hun

Het tweede is een cirkel waarin de centra van de eerste QeOle!ae~n

binnen een afstand van drie kwartier van elkaar
Randstad. De tussen twee punten in dat is
dan maximaal drie keer drie kwartier. Eerst -cetrum 1, dan cen-
trum 1 - centrum 2, tenslotte centrum 2 - no,r,?",.... a
Het derde waarvan het centrum op beurt is
opgenomen in weer een centra. Je hebt het dan
over Amsterdam - ....1'1"I1 ... l"Inl
kwartier of minder
dort.
Nuishetste~aeboILJW'KLJI
.... n1r .. o''''N? en tussen de nn,nof·hnn nivelle-

ring.
Differentiatie binnen een de binnenstad van Amsterdam is een
ander milieu dan een lI!'o,n'"/1I1I' van Almere.
NI\IPlllprI.nn tussen de een architectuurmuseum in Rotterdam
omdat Amsterdam al zoveel musea heeft.

is nu of de Randstad internationaal wil me!espellen

steden in of niet. Als we dat wel willen wordt
welk deel van de Randstad die reisduurvan drie kwartiertussen ..,.... I·,.. ... lnl"ll
als centrum en de kan En andersom: welk
binnen drie kwartier bereiken als ik in aankom en wat tref ik dan
in dat aan?

Verkeer en vervoer in de Randstad is een voorbeeld van de

noodzaak om niet te denken aan
maar in termen van Nederland Nu Als en eenvoudi-
ger, maar kleiner en slimmer. Hoe korter de hoe kleiner de
hoe van de twee punten tussen
welke de reis zich aTs:pe,en:.

14
Een auto voldoet in al deze ......... ':71 .... lhi'o.n veel en veel beter aan deze eisen
dan een trein.
Technisch detoekomstdanooknietindeweg naar
de trein of de trekschuit. De weg vooruit in het verder ontwikkelen
daarin kuntvoortbe-

is de vraag in wel ke
rlo.c:njrnL'&>n

aal en economisch willen leven: de van de

van de of de

Dat is ook een vraag omdat we niet alles teÇ]lelllll< kunnen. Tech-
nisch fi nancieel niet en niet.
Een mooi ..... nrlO'II'"\"":.>I" .....

Een vierde en in ditverhaaltevens laatstefunctievan hetstedebouwkun-

ontwerp kan het dienen als concept, als referentiekader ter illu-
stratie van een stelsel van randvoorwaarden Niet
het ontwerp maar de waar het aan voldoet
hier de kern van de zaak. Net zoals ieder levend f'\I'",'HlIrUc..'Y\o., 7Ir-"" .olrl">1'.. 71 ..... _
1...,. ...... 1' binnen over het ~1,.,I&>n'\&>&l.n
......... '11" ...

den - de ~~I"l\J\JP71r1n,Pln
Nederland als een eCtDS\/SI,eel'TI

Laat nu we dan eindelijk bij het van deze rede zijn aange-
land, eerst nader op deze dichtbevolkte delta

leven in Nederland anno 1991 met 15 mensen

arC)nClae'OIE!Cl van rond 37.500 km2 Dat is 2500 m2 per persoon,
een van 50 bij 50 meter.
Deze ruimte in Nederland delen met onze
14 miljoen varkens en 90 miljoen kippen. Ook n!ll,Orr1lo.n .,.,..t'uu·,.on
Itn'"llIf\&>n en kanaries behoren tot onze f'Y'I".n':',l'1orl&>

ons leven in dit land ook enkele honderden soorten

soorten ZO()ÇJ(jlelren en

15
Aan

re:u'tlollm!:ltin van StllOiletlliOaenotEtn

in allerlei avonturen. Moshe tot

NNAO.

stoel deel.

hier
ren hebben aan de inhoud van dit uurvan mijn
het verstand reeds stil. Ik noem de woorden over de kunst
van mijn zoon de van een Ik noem de
Inn!rlnnO'''InO woorden over het leven van mijn zoon

een week hadden. En ik noem de van

mijn dochter Saar toen ik de aTQleIC)pe'n '? .... nI'1<> ....
na weken van nog maar drie minuten tekst van deze rede op
had.
Ais ik van de studenten net zo veel zou mogen leren over stedebouwkun-
dig ontwerpen als ikvan kinderen leer over het dan mag ik

"""",,rrl.""..,...''''" de aan mij verstrekte lo""r,.,..... r1 ..·"'''I.,.1r ook in deze zin

op te vatten.