De etymologie van

„wijst“ en “wijstgrond”
Joannes Richter

Abstract
In Dutch language the word "wijst” (English: “waste”) refers to a special form of a ferrous water-
source (spring) in the geological fault. In its visible form the wijst is considered as a rare
phenomenon.
In "wijstland” (English: “wasteland”, such as the Brabantian village Zeeland) a ferrous (an iron
containing) groundwater reacts with oxygen. The oxidization causes rust, which may turn the soil
into vast and heavy bog iron layers.
In an early agricultural landscape and forests the bog iron layers used to be considered as a bad soil,
which had to be cultivated by removing the iron ore layer. After cultivating the area often needed a
permanent drainage.
In an Etymological dictionary1 the etymology of the word "wijst” refers to an Old-Icelandic word
veisa 'pond, morast'.
However the agricultural problems caused by the heavy bog iron layers may have led to the
etymological interpretation of the "wijstland” as “wasteland”, in which "wijst” is based on the PIE-
core *wasto- , cognate to the Latin word vastus and the English word waste2.
The communities Hooge Wijst and Lage Wijst belong to the Brabantian village of Bernheze. The
surnames Verwijst and van der Wijst are quite common in the "wijstland”-territories.
Obviously the etymological evolution of the word “wijst” may have been initiated at the episode in
which these soils were considered as “barren, uncultivated” wasteland, whereas the surnames
Verwijst en van der Wijst may have been chosen at or after the cultivating phase of the “wasteland”
by the removal of the bog iron layers.

1 op pagina 238 in het Etymologisch dialectwoordenboek Antonius Angelus Weijnen - 1996 - Vorschau
... 20, Joos 744, WLD I afl. IV 124,IEW 1132, Goossens 1963 II, krt. 50.
2 waste | Origin and meaning of waste by Online Etymology Dictionary
De wijstgronden en ijzervondsten van de Peelrandbreuk
De Peelrandbreuk, die min of meer de lijn Roermond-Deurne-Uden-Heesch volgt, vormt de
begrenzing tussen de Peelhorst aan de noordkant en de Centrale Slenk aan de zuidkant.
De Peelrandbreuk behoort tot de geologische breuklijnen in Brabant, die aan de oppervlakte
zichtbaar zijn bij het Annabos bij Uden, de omgeving van Liessel en Neerkant en de Wilbertsput en
omgeving bij Meijel. In deze regio bevinden zich de wijstgronden en kan men de wijst als een
bijzonder soort waterbron waarnemen.
Wijst is een speciale vorm van zwaar ijzerhoudende kwel onder invloed van een breuklijn. Wijst is,
althans in zichtbare vorm, een landelijk en zelfs wereldwijd bijzonder zeldzaam verschijnsel.
De Toponiemen Hooge Wijst en Lage Wijst behoren tot de buurtschappen rond de Brabantse
gemeente Bernheze. In de wijstgronden komt de achternaam Verwijst en van der Wijst vrij veel
voor.

Zeeland (N.Br.)
Tot de wijstgronden behoort ook het gebied tussen Uden en Vorstenbosch. Wijstgronden zijn veel
natter dan de lagergelegen slenk.
In de wijstgrond (bij voorbeeld rond het Brabantse dorp Zeeland) komt ijzerhoudend grondwater in
contact met zuurstof. De kleine ijzerhoudende deeltjes roesten en verbinden zich met het dekzand
tot harde en soms omvangrijke IJzeroerbanken.
IJzeroer is een dichte harde roodbruine bodemlaag die decimeters dik kan worden en slecht water
doorlaat. Naast een hoog ijzergehalte bevat wijstwater, dat vaak honderden jaren oud is, ook hogere
concentraties aan nikkel, sulfaat en fosfaat. Het is voedsel- en kalkarm en erg schoon.
In Zeeland vindt men ter illustratie van de informatieborden grote brokken ijzeroer langs de
wandelpaden:

1: Brokken ijzeroer langs de breuklijn in het dorp Zeeland

In het Brabantse dorp Zeeland verloopt de breuklijn van zuidoost naar noordwest. Ten noordoosten
van de breuklijn bevinden zich talloze waterpartijen, die als meertjes aangelegd zijn om de
overtollige kwel (water) op te vangen en af te voeren.
Wellicht baseert de naam Zeeland op het overtollige kwelwater, dat zonder afvoer tot
“watervlakte(n)” aangegroeid kan zijn.
De folder "Het Kuierpad - VVV Landerd" vermeldt bij positie 16:
Nabij de breuk stagneerde vroeger de grondwaterstroming, waardoor zich een
moerasachtig gebied ontwikkelde (de zogenaamde wijstgronden). Bij de breuk komt in
het water veel ijzer voor. Door roestvorming kleurt het water erg bruin. Doordat
voortdurend kwelwater vanuit de omgeving wordt aangevoerd kan zich in de winter
moeilijk ijs vormen. In de zomer komen hier veel libellen en waterjuffers voor.

Fig. 2: Landkaartje van het Brabantse dorp Zeeland uit de toeristenfolder "Het Kuierpad – van
de VVV Landerd"
Rodoorn
In Groningen werden de 'roodgekleurde' gronden met ijzeroer aangeduid als rodoorn3:
Rodoorn ("rode doorns" ofwel "rode aders"[1]) is een oude Groningse benaming voor
een ijzerhoudende grondsoort met een rode tot roodbruine of grijsbruine kleur.
Rodoorns werden vaak aangetroffen op de grens tussen klei en hoogveen of zand.
Omdat rodoorns vaak moeilijk te bewerken waren, werd het begrip ook wel breder
gebruikt voor slecht bewerkbare gronden4.

In Drenthe en ten zuiden van Winschoten worden dergelijke gronden ook 'rodolmig', 'rode
darggrond' (darg is moerasbosveen) of 'rode darg' genoemd.[1] en rond Sliedrecht worden ze ook
drechtvaaggronden genoemd.

Uden (N.Br.)
In Uden werd ijzeroer als funderingslaag voor de kapel van het Kruisherenklooster (Uden)
toegepast:
Het fundament van de kapel rust op ‘IJzer-oer’. IJzeroer ontstaat in de wijstgronden. Sterk
ijzerhoudend (bruin) grondwater wordt bij de wijstgronden omhoog gestuwd en vormt,
wanneer het aan de zuurstof wordt blootgesteld, aan de bovenkant brokken ijzererts. Het is
een oxidatieproces. Deze brokken ijzererts worden IJzer-oer genoemd en werden gebruikt
om daar de fundering van de Mariakapel op te bouwen. Daarop werden de klinkers
gemetseld. Al met al een zéér stevige ondergrond!5
Een bord bij de opgraving van de funderingslaag voor de kapel wordt vermeld, dat voor
funderingen destijds (omstreeks 1272) algemeen ijzeroer toegepast werd:
In de dertiende eeuw, waarschijnlijk in 1272, werd bij de lindeboom, waarin het beeld
van Onze Lieve Vrouw ter Linde werd vereerd, een kapelletje gebouwd.Zoals die tijd in
Uden gebruikelijk was, bestond de fundering uit stukken ijzererts, dat in Uden en
omgeving overvloedig voorkwam. Bovenop deze onderlaag begon men verder te
metselen.

In het begin van de achttiende eeuw bouwden de Kruisheren het eeuwenoude kapelletje
uit tot een kloosterkapel. Toen de enkele jaren daarna de lindeboom het begaf werd op
die plaats een achthoekige Mariakapel gebouwd. Bij de herinrichting van het Lieve
Vrouwenplein in 2012 stootte men op de fundering van het kapelletje uit de dertiende
eeuw.

Kennelijk is de lindeboom tot de ombouwfase goed bestand geweest tegen de problematische

condities in de waterhuishouding rond de ijzeroer.

De samenstelling van het oer

Het oer bestaat slechts voor een deel uit ijzer. Bij oeranalyses, zoals die in de negentiende eeuw
nauwkeurig werden gedaan, was het ijzerpercentage vaak 50%, en het zandgehalte vaak 25%.
Een oerbank onder landbouwgrond was destijds buitengewoon schadelijk. Ook bij houtteelt werkt
zo'n oerbank zeer nadelig. Het uitgraven of uithouwen van oer verhoogt de waarde van de grond
aanzienlijk.

3 IJzeroer
4 rodoorn
5 Wat is er zo bijzonder aan het fundament uit de Mariakapel uit 1272? (Kapelgemeenschap ter Linde)
Transportroutes voor het oer
Het oer werd, nadat het uitgegraven was, per aak of boerenkar naar de smelterij gebracht. Een
belangrijke transportroute was de Oerdijk, een weg die vanuit het zuiden van Salland via Lettele en
Schalkhaar richting Deventer loopt.6

De Romeinse tijd
Al in de Romeinse tijd werd in Oost-Nederland, bijvoorbeeld in Colmschate bij Deventer, ijzer
geproduceerd. Moerasijzererts (ijzeroer) werd bij beekdalen of andere laag gelegen plaatsen in het
landschap gedolven.

De ijzerwinning in de middeleeuwen
Voor de winning werden sleuven gegraven door delvers, vaak families (de zogenoemde
'gelukzoekers') op zoek naar 'klappersteen-aders'. Dergelijke sleuven zijn nog steeds zichtbaar op de
Veluwe in Hoenderloo (Park Berg en Bos), bij Paleis Het Loo en bij Hoog Soeren op de Asselsche
Heide.
Om een kilo bruikbaar ijzer te verkrijgen, was dertien kilo ijzererts en honderddertig kilo houtskool
(gewonnen uit 760 kilo eikenhout) nodig. Het vuur in de ovens werd aangejaagd door met de voet
aangedreven blaasbalgen. Door concurrentie uit het buitenland kwam rond 1100 een eind aan deze
kwalitatief mindere ijzerproductie .[1] 7

De ijzerwinning na de middeleeuwen
Productieve oerijzergieterijen in Oost-Nederland waren gevestigd te Ulft (aan de Oude Meulenbeek,
1754), Deventer (aan de Schipbeek, 1756) en Terborg (Akkermansbeek, 1821). Die in Deventer was
de grootste. In 1920 werkten er 1000 man in deze fabrieken. In 1932 (de crisisjaren) ging de
Oerijzergieterij te Deventer echter failliet omdat ze de concurrentie met andere hoogovens niet meer
aankon. 8

6 IJzeroer
7 Middeleeuwen (IJzeroer)
8 IJzeroer
De etymologie van „wijst“
In de etymologiebank ontbreekt het woord “wijst”. Wel is het woord woest (wild; agressief, kwaad)
met volgende gegevens gedocumenteerd:
Verwant met: Latijn vāstus (de klinkerlengte is onzeker) ‘leeg, verlaten; onmetelijk
groot’ (Oudfrans wast, gast ‘onbewoond, geruïneerd’, met anlaut o.i.v. het West-
Germaanse woord; Nieuwfrans vaste ‘uitgestrekt, wijd’ is een jongere Latijnse
ontlening); Oudiers fás ‘leeg’. Mogelijk ontwikkeld uit pie. *(h1)ueh2-sto- (IEW 346),
afgeleid van de wortel *h1ueh2- ‘verlaten, opgeven, ophouden’ (LIV 254), zie →
wan(-).
Oorspr. heeft het Germaanse woord meestal betrekking op land dat onbewoond en/of
onontgonnen is of braak ligt, al dan niet door menselijk toedoen (bijv. plundering). Met
betrekking tot personen kon de betekenis via ‘onstuimig’ overgaan op ‘agressief’.

Kennelijk is wijst een variant van het oorspronkelijke woord “woest” (onontgonnen).

Het Oud-IJslandse woord “veisa” ('poel, moeras')

Bij het onderzoek naar de etymologie van “wijst” stoot men in een Etymologisch
dialectwoordenboek9 op een Oud-IJslands woord veisa 'poel, moeras':
wijst, (in ss.) wijstgrond lage moerassige grond (Oss, Uden). = Afl. bij oijsl. veisa 'poel,
moeras'.

Het Nederlandse woord “woest”

Gezien de nadelen, die de oerbank onder landbouwgrond veroorzaakte, is echter de samenhang
aannemelijker met het Nederlandse “woest”, dat baseert op de PIE-kern *wasto- met als afleidingen
het Latijnse woord vastus en het Engelse woord waste10:

Waste (n.)
c. 1200, "desolate regions," from Anglo-French and Old North French wast "waste,
damage, destruction; wasteland, moor" (Old French gast), from Latin vastum, neuter of
vastus "empty, desolate," from PIE *wasto-, extended suffixed form of root *eue- "to
leave, abandon, give out."

Replaced or merged with Old English westen, woesten "a desert, wilderness," from the
Latin word. Meanings "consumption, depletion," also "useless expenditure" are from c.
1300; sense of "refuse matter" is attested from c. 1400. Waste basket first recorded
1850.

9 op pagina 238 in het Etymologisch dialectwoordenboek Antonius Angelus Weijnen - 1996 - Vorschau
... 20, Joos 744, WLD I afl. IV 124,IEW 1132, Goossens 1963 II, krt. 50.
10 waste | Origin and meaning of waste by Online Etymology Dictionary
Samenvatting
Wijst is een speciale vorm van zwaar ijzerhoudende kwel onder invloed van een geologische
breuklijn. Wijst is, althans in zichtbare vorm, een landelijk en zelfs wereldwijd bijzonder zeldzaam
verschijnsel.
In de wijstgrond (bij voorbeeld rond het Brabantse dorp Zeeland) komt ijzerhoudend grondwater in
contact met zuurstof. De kleine ijzerhoudende deeltjes roesten en verbinden zich met het dekzand
tot harde en soms omvangrijke IJzeroerbanken.
Een oerbank onder landbouwgrond was destijds buitengewoon schadelijk. Ook bij houtteelt werkt
zo'n oerbank zeer nadelig. Het uitgraven of uithouwen van oer verhoogt de waarde van de grond
aanzienlijk.
Bij het onderzoek naar de etymologie van “wijst” stoot men in een Etymologisch
dialectwoordenboek11 op een Oud-IJslands woord veisa 'poel, moeras'.
Gezien de nadelen, die de oerbank onder landbouwgrond veroorzaakte, is echter de samenhang met
het Nederlandse “woest” en Engelse “waste” aannemelijker. Deze woorden baseren op de PIE-kern
*wasto- met als afleidingen het Latijnse woord vastus en het Engelse woord waste12.
De Hooge Wijst en Lage Wijst behoren tot de buurtschappen rond de Brabantse gemeente Bernheze.
In de wijstgronden komt de achternaam Verwijst en van der Wijst relatief veel voor.
De woordvorming van “wijst” is kennelijk ontstaan tijdens de episode, dat de wijstgrond nog als
“onontgonnen” gold, terwijl de namen Verwijst en van der Wijst vermoedelijk tijdens de
verwijdering van de ijzeroerbanken, resp. na de ontginning zijn ontstaan.

11 op pagina 238 in het Etymologisch dialectwoordenboek Antonius Angelus Weijnen - 1996 - Vorschau
... 20, Joos 744, WLD I afl. IV 124,IEW 1132, Goossens 1963 II, krt. 50.
12 waste | Origin and meaning of waste by Online Etymology Dictionary
Inhoud
Abstract............................................................................................................................................1
De wijstgronden en ijzervondsten van de Peelrandbreuk................................................................2
Zeeland (N.Br.)...........................................................................................................................2
Rodoorn.......................................................................................................................................4
Uden (N.Br.)................................................................................................................................4
De samenstelling van het oer...........................................................................................................4
Transportroutes voor het oer............................................................................................................5
De Romeinse tijd ........................................................................................................................5
De ijzerwinning in de middeleeuwen..........................................................................................5
De ijzerwinning na de middeleeuwen.........................................................................................5
De etymologie van „wijst“...............................................................................................................6
Het Oud-IJslandse woord “veisa” ('poel, moeras')......................................................................6
Het Nederlandse woord “woest”.................................................................................................6
Waste (n.)....................................................................................................................................6
Samenvatting...................................................................................................................................7