You are on page 1of 102

"ISKAY CHUNKA PICHQAYUQ WATA"

Matara llaqtapis huk warmisapa iskay wawayuq yachasqa


Huk warmi huk qaris wawanku kasqa
Warmi wawanpas sutin kasqa qasintacha
Qaripañataqsi nikanur.
Matara llaqtapa hanayninpiraqsi yachasqaku, paqway
paqway wakchas kasqaku mana chulla uywayuq, mana
chakrayuq huk chunka. Qina wasichapis yachasqaku
chayysi warmi kaq wawan puramintita ñakakusqa wakcha
kasqanta.
Qari kaqñataqsi kaypi wakpi llamkapakuspa mamanta
paninta mikuchinampaq.
Huk punchausi qasinta wasinta pichakuchkaspas kaynata
rimakuspa:"Ay...taytallay kaynaña wakchaqa kani, masya
hukllatañapas kasarakuruyman Apulinariu maqtawan
apuapu maqtam payqa qullqisapa, chakrasapa payqa,
chaynata rimapakuchkaptinsi maman ransiska
qayaykamusqa kayna nispan: "Qasintacha, Qasintacha"
Qasinta: imata mamay
Ransiska: qamuy kay wakcha kayninchikta mikusun nispa
Chaysi mama ransiska waqayta qallaykun wakcha
kasqankutamanta, Qasintachawan
rimastin, chayna waqaqskaptinkus Nikanur qispiykamun
yanta qipisqa kaynata takispan.
"alwirqunischa, aiwirqunischa
llulluchallanpi miski mikuycha. .."
mama Ransiska rikuruspansi upallakurun waqasqanmanta.
Nikanur yaykuykuspan kaynata nin.
NIKANUR: winus rias mamay ¿waqachkankichus?
RANSISKA: manam papay waqanichu, kay papataya
mikurusun wakcha kasqanchik rayru
NIKANUR: mamay yanqam qamqa llullakuwanki,
waqachkankitaq imamantama waqanki,
kaqaya ñuqa kaschkani llamkanaypaq.
RANSISKA: awa papay qamllamiki uywawachkankiku,
qanmiki kanki papy ranti.
Kaynata rimaruspankus NIKANUR llamkapakun pasasqa
lampata aptarikuspa, qari- qaris risqa sukakustin; chaysi
qunqaymanta tuparusqa kuchuqmqsinwan chaise kaynata
rimanakuyta qallaykunku
ANTUKU: wawqiy maytataq richkanki?
NIKANUR: llamkapakuqmi
ANTUKU: ñuqa hukta kamakurusqayki
NIKANUR: imachatataq
ANTUKU: kay lurutaqa qatirapuway wiriaman qinaspa
quykunki huk runaman paymi suyasunkilasa patapi.
NIKANUR: manch, ññamkaqmi richkani ñuqaqa
ANTUKU: amaya chainaqa kaychu, pahapusaykichiki
NlKANUR: chanapiqa. Qatirusaqya ¿pantaruptiyqa?
ANTUKU: manamsutiriqsiyllam chay runaqa machu- machu
istira ruquyuq.
Chaysi nikachaqa kusisqallaña pasachin turutaqa wiriaman,
kamas llaqtapiñataqsi yachasqa mamam Marya
machunwan qulluqsi kasqaku achka-achka chakrayuq,
achka achkauywayuk, apu-apus kasqaku. Chaysi chay
punchaw, mama Maryaqa tuta- tuta qatarispan watukuq
risqa kuralninta chaysi chiqchi runtuyuq turun mana
kasqachu chaysi qapariyta qallaykun.
Marya:Yaw machu qatariy, turunchikmi mana kanchu
Qusiy: Maskaramusaqllá.

Chaysi warmi qari pasanku maskaq, mana tarispas kiqakuq


pasanku llaqtata chaypis kachkasqa kapitan WIRMURIS
wiryata qawaspa, chaysi maryaqa achka qullqita
pagaykuspa maskaq pasachin, waryakunataqa.

Ñas niñaqa chayaykachiskasqaña wiriaman turunta, chaypis


tuparunku waryakunawan chaysi mama marya riqsirun
turunta chaysi kaynata niyta qallaykun.
- Marya: kaqaya turuyqa, sutilIa runtunpas chiqchi.
- Warya Paluminu: imapaqtaq suwaninku mama maryapa
turunta.
- Nikanur: manam taytay ñuqaqa apapakuchkani
Antukupatam
Huk runamanmi wiriapi qusaq
-capitan winnudis: que dices cholo, no te entiendo i
Palomino! Llévatelo al calabozo chaysi wardia paluminu
nikachataqa pasachin kalawusuman chayna apachkaptinsi
mama Catalina rikurusqa qinqspas pasasqa mama
Ransiskaman willaq.
- Catalina: ñuqalIaymi, ñuqalIaymi.
- Ransiska: imachata mama Catalina.
- Catalina: wawaykitam suwata tumpaykuspanku
kalawusupi wichqarunku.
- Ransiska taytallay, mamayallay, imapitaq rikukuykuni.
Chaysi kimsanku pasanku lasaman chaysis tuparunku
mama Maryawan chaysi tupaykun
Ransiskaqa.
- Ransiska: mama marya chiqapchuwawallay waryaman
aparachinki
- Marya: nisqa, tutuyta mini suwaruwan
- Ransiska :manam mamay wawayqa suwachu, alli- alIin
llamkapakuq maqtam.
- Marya : manam suwawanmi, chaymi karsilman
qinachisaq chaisi mama Maryaqas liriayta qallaykun
qinaspan maqanakuyta qallaykunku, chaysi warya
Paluminu rakinachin, chaysi mama Ransiskaqa waskantin
pasan capitanman wirmurisman tapuq chaysi wirmurisqa
nin : vienes mañana, mañana será la audiencia a las
ocho de la mañana con el jues.
- Ransiska: imata taytay
- warya Paluminu: paqarin qamunki, chaypi yachakunqa
ima kanamtapas.
parintim punchawsi mama Rasiska, Qasintacha, Katalina
pasanku quwisman chaypis kachkasqa mama Marya
macjuntin, chaysi liriata qallayta qallykun lIapa imata
nispan quwisy upallachin, chaysi Nikanurtaqa sintinsiarun
iskay chunka pichqa yuq wata karsilpi kanampaq, chaypis
mama Ransiskaqa atakiwan qapichikun waqasqanpi,
Nikanurtaqa pasachinkunñas waryakuna karsilman.
Iskay chunk pichqayuq watañas pasarun chay
punchawmanta, Nikanur karsilmantas lluqsiramun, lliwñas
machuyarusqa sunkasapas lluqsiramusqa qinaspas wasinta
rin maman, panin maskan chaysis manaña kasqachu
maman ni panin, chaypis wisinan Katalina punchkakustin
tiyachkasqa chinpampi chaysi Nikaqa tapukuyta qalIaykun.
- Nikanur: mama katalina manachu mamallayta rikuranki.
- Katalina: mamaykiqa manañam kanñachu.
- Nikanur: maytataq pasakullan
- Katalina : mamaykiqa wañukunñamiki panikipas ñam
kasarakurumña Apulinariu maqtawan qinaspa may
taraqya ripukun.
- Chaysi Nikanurqa , waqayta qallaykun, qinaspas pasan
pantiwman nichun maskaq qinaspas takiyta qallaykun
kaynatan nispa:

ISKAY CHUNKA PICHQAYUQ WATA


Iskay chunka pichqayuq watañam wichqasqa chachkani
Willakuq qamun, willakuq rin
Mana ima willakuq sumaq mamaymanta
Mana ima willahuq chuya mamaymanta
Supay injusticia, ñam tukurunñas
Allinllamanta ichispay wichqay wasita saqimuni
Qawaykuyta munaspa mamayta muchay kunaypaq
Wakcha wasiyman chayaykuptiymi yana chakata
Punkuypi watarayachkaqta taykuni
Uchku uchkanta maskamuyki mamay
Qukpa nichunkunata, qukpa nanachikuyninkunata
Sapayanyuraq waytata tariykuni
Mana yachaywan sarururusqani
Chayratullas huk ikuta uyariykuni kay niqta
Chay wawallay amaya sarullawaychu
Chaywayta sarusqaykiqa mamallaykis kani
Chaychu mana waqaruymankausasqaymanta
Chaychu mana llakikuyman kausasqaymanta
Kausaqayta qawaykusqa urpiñay wasikunapi
Mana allin, kausasqayta qawaykuspa kay nanay pachapi.
Hanaq pachap husikuynin [ALEGRÍA DEL CIELO]
Hanaq pachap kusikuynin Alegría del cielo
Waranqakta much'asqayki Mil veces te adoro
Yupay ruru puquq mallki Árbol de frutos
innumerables
Runakunap suyakuynin Esperanza de la gente
Kallpannaqpa q'imikuynin Apoyo de los débiles
Waqyasqayta A mi llamada
Uyariway much'asqayta Escúchame, mi adoración
Diospa rampan, Diospa maman que lleva a Dios por la
mano, madre de Dios
Yuraq tuqtu hamanq'ayman A la paloma blanca, flor de
hamanq'ay
Yupasqalla qullpasqayta Mis curaciones mezquinas
Wawaykiman suyusqayta A tu hijo, lo que he
proporcionado
Rikuchillay Muéstrale
Chipchiykachaq qatachillay La que brilla, qatachillay
P’unchaw pusaq qiyan tupa La que guía el día, aurora
de la madrugada
qam waqyaqpaq, mana upa Para tí, el que te llama,
jamás de oídos sordos
Qizaykikta "hamuy" ñillay A tu menospreciado, dile no
más "ven"
Phiñasqayta qispichillay Hazle salvarme de mi enojo
Susurwana. Susurwana
Ñuqahina pim wanana Como yo, quien sea que se
arrepiente
Mit'anmanta zananmanta De la descendencia, del
linaje
Tiqzi machup churimnanta Desde el hijo del primer
antepasado
Llapa yalliq millaymana Todos victoriosos, por feos
que sean
Much'apuway yasuywana Adórale por mí, yusuywana
Wawaykikta. Tu Niño.
Wiqikta rikuy p'inkikta Mira las lágrimas que
brotan

Zukhay zukhay waqachkaqman Al llorón amargo


Sunqu qhiwi phutichkaqman Al que con su pena inspira
Kutirichiy íiawiykikta Vuelve los ojos
Rikuchiway uyaykikta Muéstrame la cara
Diospa maman Madre de Dios
Hanaq pachap qalla sanan Progenitura del linaje del
cielo
K'anchaq p'unchaw tutayachiq que en noche convierte la
luz del día
Killa paqsa rawrayachiq Que enciende la luz de luna
clara

HUALCHANQAPI SUPAY APACHIY


Waqrapuku waqaptinsi Hualchanqapa punchawnin agosto
killapi plazanpi piña toro pukllan misi hinaña. Waqanhasa
uraytas hatanta silladaqa ripumun wayrapa apasqan hina.
Paysi kasqa Don Julián Canchari, yana sombrero, yuraq
bufanda, nogal ponchuyuq. Don niqkuqa payta
manchakuspanku. Paysi kasqa puraminti lliwchallan
warmipa kuyasqan, kimsa templepe, baulin, transportao,
comunpi guitarra rachkasqanrayku, hinaspa tukuy Ilaqtapa
takinkuna takisqanrayku. Machuyaruptin paytaqa risirqaku
qanchis Ilaqtapa masan Ilapanpa orqun nispa. Chayman
hinataqsi kasqa lliwchallan haripa cheqnisqan,
warminkuwan waqrachikusqankurayku.
Chaysi silladaqa plazaman harillaña yaykuykamun yana
caballonpi, punta kaq toro pukllachkaptinraq.
Honqaymantas warakasqa rumi hichhanpalla umanpi
tinkaruptin Don Julianqa pampaman ripun, caballonñataq
ayqen. Chayllas huk kaqnin ayllun caballonwan
kallpaykamuspa Juliantaqa kunkanmanta atpirikuspa
yawarllataña chakinta hatatastin HuaIchanqamanta lluqsiq
corral sikinman mastaykun.
Yuyayninsi kutiramun uman pakisqa haripaqa, musiarukunsi
imapim tarikusqanta. Chayllas mañakun iskay botella
Ayrabamba cañazota. Hukninta weqyastinsi hukninwan
humanpi yawarta mayllan. Kamachikuntaqsi huñunakamuq
ayllunkunaman, "yaykumustinmi hawamurqani chay
Marcelucha suwapa huaychu caballonta aqawasipa
hichpanpi watarayachkaqta, rispaykichik nimuychik Julianmi
valekusunki nispa".
Chayqa karqa pasaviento caballos, conquistador españolpa
kaypi uywasqan chay batalla de Chupaspi kikinku pura
sipinakusqankumanta. Chay wakeqninkunamantas parapi,
chiripa mirayninkunaqakunan hawasqanchik
sayayninpichintisqa, chukchanpas millwa niraq, asno hina
paklis kunkakuna, Huamangapi Huatatas camalman
hawkalla qatichikuqkuna. Chaypasavientotaqa morochuco
vacasuwakunakillapa kanchasqan tutallapi kallpachiqku
corralkunapahawanta, mayukunata,
qaqakunatapawachispan. Chaynataqa ruraqku
suwakusqakupimusiarachikuspanku
Pampacangallomanayqemunankupaq. Chay caballotaqa
punchawpiqa purichiqku hatun fiestallapi, chaypas
kakichunmanta qasqunman lazochawan kichki watasqallata.
Chayqa haukaqa sayaq reqsisqan sillaqnin wañuruptillan
wañusqata churkuykuptinku llaqtanman kutichinanpaq.
Rinkusá chay caballo pusamuq. Chaysi Marcelo
caballontaqa rimapayaspan kunkanpi taqllapayan, riy
Juliansi ichisunki nispa. Chutasqa richkaspas yawarta
musiaruspan tawachakiqa hikutakuspa tusuyta qallaykun.
Hina tusuchkaqmansi Don Julian ichikurun hinaspa hina
corral sikipi muyun achka kutikama. Kamachinsi Ilapa
ayllunkunata:
"Lliwchaykichik ichikuychik. Riendasnikichikman wataychik
mana teteyoq cocobolollata. Wasallapim churankichik
amam umapiqa. Yanham runata manuyaruchwan".
Chaynasá Hualchanqa plazamanqa toro pukllachkaptin
yaykuykamunku llapa Canchariqa, puka pañueluwan
umanku watasqa, yuraq bufandayoq, nogal ponchuyuq,
cocobolonkuta aywichistin.
Chaysi supayapachiyqa qallakuykun. Runas tukuy pampapi
lloqaykachan cocobolopa hapisqan caballopa sarusqan.
Warmikunawan wawakunas haparkachanku puraminti.
Ayqeqkunatas haypaykuspanku hina waqtapai1ku.
Plaz<;1ukuman ayqeqkunatapas pukllaq toroswaqranwan
wekapan.
Yahapas kimsa chunka sinchi onqosqa runa tukuy pampapi
wischurayaptinñas, chayraq haripapas caballonpapas
sonqon tiyan.
Chay punchawpis huk sinka runa wañurusqa pukllaq toro
aqallinta lazota hina karukaruta aysaruptin. Allin fiestachiki
karqa riki.
Kunan punchawqa manañam ni kikin morochukukunapas
chay pasaviento caballotaqa rikunkuñachu.
Pampacangallopi machunniqkunam willakunku 1998 watapi
Pirucho De La Cruz suwakunapa caballon chinkasqanta.
Huancavelicanokunassuwanmanku kasqa. Ninkutaqmi
Cusibambapis chayna yawarniyuq caballo kanmanraq,
aswanqa manañas kanñachupi imaymana yachachiqnin.
Hinallataqsi allin harikunapas tukuy
Pampacangallomantalliw chinkarunku. Manañas kanñachu
ñaupaq tiempupi General Carratálata hina gerra ruraqku.
Chay batalla de Ayacuchomanpas paykunaqa risqaku
caballontin kimsa pachak. Hinaspas riki ayqechkaq Virrey
Lasernata haypaykuspanku Quinuaman kutichisqaku
Capitulaciónta qellqananpaq. Kay Cancharipa
mirayninkunañataqsi paya wachapakuq warmikunallawanña
casarakunku. Hinaspapas ponchon ukullamanta takatapas
hawachinku. Runakunapas penqankus, warminpa mana
casunan, rakipallan chupi opuq nispa.
Llaqtanchik hatun kananpaqsi allin harikunaraq mirananku
kanman, chaynallataq allin caballokunapas. Chaymi
Huamanga aqawasikunapi mana neraq harikunataqa
penqanku "kaynakunamantam asnopas miran" nispa.

KAY RWAQ RUNAKUNA


KUTI: huk maqtacha chakrapi yachaq, uchku warayuq
uyachallampas paspay paspaychallaña.
ANASTA: warmacha yumpay yumpay ratakuqllañam taka
walichayuq ruquchayuq, chaynallataqmi chacrapi
llamkaq.
RUSA: chacra warma, yachaywasiman riq.
MARYA: llaqtallapi tiyaq warma, puka uyachayuq.
MARTHA: maryapa warma masin, allin kuyapascha.
HUSIY: kutipa warma masin.
ESMERALDA: sumaq, sumaq warmi iskuylapi yachachiq
tukuy warmakunata, ruwisuraq mana runa simi
rimaq. Amiruspa warmakunata, iskuylata saqin,
kutikunampaq llagta qamusqanmanta.

PUNTA KAQ WILLAKUY


KUTI: ¿uuuq¿ sapa achikyaqllaña qanra mamakuqa ¡qatariy,
qatariYi nÜ"achkan miskichata puñukuchkaptiy,
imansaqmá hinatañayá risaq, manachayqa wiqru
qanrachiki tukurunqa sumaqllaña chuqlluyta,
hinaptinqa mamakuy imatataq mikunqa,
pawasaqñayá kunan punchawllañachiki.

¡yaw¡ imataq qapiruwan, wiksay hulchuchumuchkan


¿imatataq millpururani? Chisi chawa chawa chuqllu
mikurusqaychiki, hiwimuwachkanmi yumpaytaña
supiypas tasnumuchkanñam, maymantaq
yaykurusaq.
- Wiksanta qapikuspa - takyamuwanñachu
pawaramuchkanñam qanra akaqa.
Anastachapa saran Chawpinmanñaya yaykurusaq.
Nispa apurayman waranta chutukuspa pawaykuspa
puytirayan puqay puqaspan.

ANASTA Paypas chuqllun qawaq risqa warakachayuq


kaynata takikustin chuqllum patapiña wiqru wawaw,
wiqru wawaw manas ñuqapa chuqlluychu utuskurupa
chuqllunsi wiqru warakaramusaykim aman
asipayamuwankichu.
- saran chawpimpis rikurun sarakuna kuyuqta,
hinaspa yaykun -¿pitaq wak runari suyturayachkan?
Atatallaw sikimpas huyuraq kasqa, millay qanra
mana pinqakuq, qarhumussaqyá - asusykuspa
¿kutichachus kanman? awriki payrniki. Yaw ¡kuyicha!

KUTI: waranta apurynan c:hutakuspa, sayarikun imata


anastacha nispa.

ANASTA: pinqay maqta - millakuspa - qara uyaraqri kanki,


yaw mikusqaytapas kutirachimusaqraqmi, kaypiraqri
akanki.

KUTI: anstacha, chayntañari niwanki mana akakuq


hinañaqa, anchata kusikunayki kachkaptin,
wanupuchkaykiraq chuqlluykitaqa, sumaqta
puqupusunaykipaq miskillaña mikunaykipaq.
ANASTA: mana pinqakuq maqta, chaynataraq niwanki,
mananachu pakapuman yaykuwaq karqa.

KUTI: tukuyllatañari niwanki picharuyñapasyá.

ANASTA: ñuqaraqchu pichasaq, qanya pichamuypas.

KUTI: anastacha qunqarusunña amaña kaminakusunchu,


wiqrukunatañaya manchachimusun. ¿rinki
iskuylaman?

ANASTA: awriki risaqmi, qayamuanki ya kukicha.

KUTI: ari

ISKAYKAQ WILLAKUY
MARYA: allinchakusaqyá Warirnuykunata, apurayman
iskuylayman rinaypaq; kaynallañaya risay,
rusachapas qayamunay miki pasasaqyá...-
rusachapaqa wasimpi - rusa; rusa, rusacha.

RUSA: imata, chaynatañari qayaykachamuwanki.

MARYA. Ñachu allinchakurunkiña, iskuylaman rinanchiqpaq

RUSA: mariacha suyachaykuway walichaytaraq


sirac:haykusaq.
MARYA: ¡uuuqU¡ mayñaya chayqa, hina chaynallawanña
walikuykuy, pitaq qawasunkiri.
- Kaminupuña - rusacha imaynaya ruwÍsuranchi aw,
ñuqa apachkani charkichata ruwisuranchikpaq.

RUSA: Riqsiykuytam munachkani ruwisuranchikta, ñuqaqa


apachkani musua yanuychatam.
- iskaynin tiyaykunku iskuylapi laqya laqyapi
pukllaspanku -

HUSIY: apurayllamanña warmamasinkunata qayakuspa rin


iskuylaman. Kuticha, maryacha qakuña iskuylaman,
pasankuñachá apurasaqñayá.

ANASTA: pawasaqya, iskuylaman lliwñach sahiruwan,


runtuchatam
apachkani ruwisuraypaq.

Kuti: wasiman chayan yantachata aparikuspa


Mamakuy kayqaya yantaqa mamakun supayta
niptim qarachaykarnuwaya apurayman mi
kuchaykusaq.
- iskuylaman chayaspa warmamasinkunata nin.-
yaukuna llalliramuwasqankichik; willasaykichik,
kunanmi ripukusaq lima llaqtaman, tiyuy Rumulum
qamunki nhvarqa.
ANASTA: Yanqam kutichaqa riman.

KUTI: sirtuchataya manam llullakuykichikchu.

HUSIY: llakisqallaña Kuticha ama ripuychu pitaq


asichiwanqakuri, karu llaqtapiqa yumpaytarn
waqanki.

KUTI: ripukusaqami chaynachiki surtiy, husiycha


awilallaytama qawaykapuwanki, yantachankunata
hipiykapamuwanki amahinakaspa.

HUSIY: ari ama llakikuychu chayrnantaqa, tanta,


pukllakunata apachimuwankiku.

Kuti: tukuy imatam apachimusaykichik.


- chayna rimachkanptinkus huk warmi chayaramun
takachalla waliluq apinasllaña sikin taparisqa,
chukcharnpas qaspay qaspayraq yaqa wataña mana
ñaqchakunmanchu hina.

PROFESORA: sorprendida por la ubicaciÓn de la escuela y


pocos niños - tocó su silbato con vos autoritaria –
niños pasen a formarse rápido.
WARMAKUNA: rimapakuspanku apurayman qurmakuyta
hallaykunku.

PROFESORA: niños en columna a cubrir, firmes descanso.

KUTI: yaukuna qawaychi riwisurampa chakinta qawaspa


-ruwisirapa chakimpi kasqa istaka kusallaña kuchi
watakunapaq.
-lliw warmakuna asirpariku.

PROFESORA: ya niños tranquilícense que paso, uds. Son


muy malcriados, aliniense y pasen al salÓn.

WARMAKUNA: yaykunku salunniman kulluchakunapi


tiyaykunankupaq tukuyllataña rimaspamku.
Riwusuramanta asikuspanku.

PROFESORA: pone sus cosas sobre una mesa pequeña v


sucia, luego se presenta.
Buenos días niños, mi nombre es Esmeralda, soy la
nueva profesora y voy a trabajar con ustedes.

KUTI: yawkuna sutinsi ismi ismi imaya chayqa,


asikunallaqña.
PROFESORA: silencio ahora les voy a pasar lista para
conocerles a cada uno de ustedes, se sentó para
pasar lista.

ANASTA: yawkuna ñuqa apamurqani runtuchata


ruwisurapaq huchaykamusaqya - asuykun
ruwisuraman -
Ruwisura runtuchatam apamurqayki
yanuchakunaykipaq.

PROFESORA: me has traído huevo gracias colocó el huevo


sobre la mesa y se cayo -.

ANASTA: qaparin runtuchan pakirusqanmanta mana


apamuna warmi, tukuy sunquywan apamurqayki
pakirapuwanaykipaq.

PROFESORA: ya niña cállate y siéntate, que haces mucha


bulla.

WARMAKUNA: rimapakunku ñuqapas aparnurqani charkita,


ñuqa masuata.

KUTI: amaña husunchu.

PROFESORA: llama lista.


Kuti kasani - risinti ruwisura - sucesivamente en
orden alfabético. Estos niños son muy inquietos y
malcriados Empezó a desarrollar su clase. Niños hoy
día vamos a tocaré el tema de las cinco vocales,
escribe en la pizarra.

HUSIY: sinko wuklas ninchus ima chayqa qaaaa...


Warmakuna asikunku, mana inririnkuchu ima
rimasqantapas-.

PROFESORA: silencio ya me estan cansando, siéntense, tu


niño siéntense y pongan atención.

KUTI: ruwisuranchikqa kaspichakiraq qawaychik sikimpas


papay papay kasqa - ruwisurapa hipanmanta nin
qaaa...

PROFESORA: ya me colmaron la paciencia con ustedes no


se puede salgan del salón, no se puede trabajar con
ustedes ¡fuera¡

WARMAKUNA: lluqsinku asiymanta wañustinku, hinaspanku


tiyaykunku qawa pukllanaku lliwa pampapi upallalla
rimanku.

PROFESORA: - sollozando - dios mío ha que vine a este


lugar, se que ellos no tienen culpa de nada, pues
tendré que regresar a la ciudad para estudiar
quechua, para poder entenderme con ellos - sale del
patio y se va –

ANASTA: kuticha ama ripuychu pitaq asichiwanqakuri.

KUTI: imanasqam hinachiki ripusaq, llamkamuspa allin


kausanaypaq, mamakuyman qullqi apachimunaypaq
husiy amama qunqarunkichu ruyqakusqayta.

HUSIY: kuticha amama qunqarunkichu imatapas


apachimuwaykuta ima karuwantaq rinki.

KUTI: intichinchaykuchkaqtan, uniwus qarnunqa chaywanmi


pasasaq husiycha qamunkima awiyaykuwaqniy,
qankunapas icha qamuwuaqchik chaypiñaya
tupasunchik ripukusunñaya.

ANASTA: ari qakuchikña wasinchikman icha qamuyman.

MARYA.: ñuqapas icha qamuyman pasasunchikñaya.

KIMSARAQ WILLAKUY
KUTI: - wasimpi - hipichakusaqñaya intipas kamallañam
kachkan wayqapiya, pachayta hinasaq, qamkaytapas
kachipantinta apakusaq llarqawaptin mikukunaypaq
– qayan mamakunta mana chaypichu - yakumanchiki
pasan.
Yana puhusqa kututuntaya qapirukusaq tiyuyman
apanaypaq, qatikacham ktuta apurayman llamanña
kututaraq awilan rispa yakuman.

AWILA: kuticha chaypiñachu kachkanki aypamuway kay


puyñuta apaysiway.

KUTI: - lluksin apurayllamanña - ari mamakuy ñuqañaya


apasaq.

AWILA: - Wasimpi - kuticha amaya saqiwaychu pitaq


imaytapas ruwaysiwanqa - waqaspa ruyqakun ama
ripunampaq -.

KUTI: mamakuy amaya waqaychu, imanchikmantapas


asukuchkanchikña hinaya risaq apachimusaykichiki
qullqita, pachaykikunatawan, husiychata niniña
imaykipas ruwaysisunaykipaq. Qakuñaya sahiruanqa
uniwus.

AWILA: ari qakuya - waqastin rin kutipa qipanta.

KUTI: uniwuspa sayanampi suyan, huk runakunapiwan


tiyaspanku. Manachusmi husiychaqa qamunqachu -
qispiykamun husiyqa.
HUSIY: kuticha ayparamuykiraq - humpiy humpiyllaña.

KUTI: husiy chay nikusqaytama ama qunqarunkichu awilan


yanapanampaq -.

HUSIY: qayka kutitañach niruwankipas yanapasaqchiki.

KUTI: uniwus chayaramutin mamakunmanta chaymanta


husiychaman ta llakiycuyllawanña rispirikun -
uniwusman lluqanampaq.

CHOFER: sube sube rápido serrano.

KUTI: uniwuspiña rimapakustin rin urqun Lasanta


chiriwachkanmi puñurukusaqya.
AWILA: qaspichaykuta huwinman qaraq rispa watukarun
kututunta maymantaq usturun, allquchu aparun icha
unchuchukuchu, kutichachi aparun, qanraqa
apanchiki imanasaqma.

CHOFER: burburyaspa ruyru kaspita hiwispa chayarun lima


llaqtaman señores pasajeros ya llegamos bajen,
bajen, cholo baje- rusiwaqtayta hina chayarunku.

KUTI: apurayllamanña rikcharispa, tiyun rumulu maskaq rin


tiyuy rumulo maypin kachkanki, kaykaypichiki
tiyarayachkan kay achakallaña runakuna chaupimpi
tapukun runakunata - tiyuy rumulo apurayt.a
uyarikuy - tapukun runakuna ta tiyaqta, mana
imatapas ninkuchu - wiksaypas hulnimuchkan
tiyuyqa hispimunqañachiki. Punkupiñaya
qamkachayta kachumuchkasaq.
Mama machukuna kasqa qaqakunapas achkallaña
uchkuyuqkuna, uniwuskunapas kasqa qatun
taksachakunapas manachu chakichanku pisipan
imaynaya.
- qamkanta kachuspa tiyan achkallaña runakuna
purinku -

TRANSEUNTE: iskay warmi kuna intipatallapiña huknin


kuyapayaspan asuykun mira Norma pobre niño
parece que se perdió quiero darle dinero.

NORMA: que asqueroso como le vas a dar plata a ese


apestoso vamos.

KUTI: kaykunari imatataq qawapayawan, qamkaytachu


munankichik, kachipaytachu conwiran. Sikinkupas
papaypayraq kasqa, tihu sikiraq purisqakupas
millaykuna, chiripa katatataspa sakilluchanwan
qatakuyku s puñuykun amapas qamullaymanchu
karqa, tiyuyqa qamunchu chiriykuwachkanmi
kaypichiki puñisaq., imallapiraq qamurani
qipakamuymanpas karqa wasiypiqa hunillaña
kamapunchuywan puñukurqani.
-takikuspan kaynata waqastin nin-aqincia punkupi
saqimullarqani kuyasqay mamaíta wiqi ñawintinta
ama ripuychu nispa niwaptin paqarin mincham
kutimusaq nispa
- Paqarintinta achikiaramuptim runakuna
purichkasqaña.

RUMULO: tapukuspan mascan kutita llakiy llakiyllaña


kaylawman waklawman puri spa pregunta a la
vendedora señora habrá visto a un niño por aquí.
SEÑORA: si indicando a kuti alli esta el niño.

RUMULO: se acerca - kuti kuti chayaramusqankiña.


KUTI: - waqastin - tiyuy manach qamunqachu nirqani –
nispan pawaykun –

RUMULO: amañaya waqaychu qakuña wasiman nispa


pasanku.

YAYKUQ

Kay willakuy kuti qawachiwanchik imaynam kawsanku llanta


runakuna, chaynallataq kay piru llaqtanchikpi
qawachiwanchik kay willakuypa nisqanta.
Kaykuna qawachiwuasun runa simi rimaq achka
kasqanchikta, chaynallataq llaqta runakuna mana rimayta
yachasqankumanta, chay raykun mana intinrinakunkuchu,
chaymi qayarinanchik llaqta runakunata

Runa simimchik yachananchicpaq chaymanta


intinrinakunanchikpaq, yachachinakunanchikpaq llapa
yachasqanchikta.
ESPECIES LÍRICAS CANTADAS: Supervivencia de las
canciones quechuas del incanato

Los géneros musicales y las


canciones indígenas del
Tahuantinsuyo aún superviven
en las comunidades campesinas
genuinas del ande peruano. Y
algo que supervive es algo
siempre vigente en el tiempo y
en el espacio, y vale la pena
estudiarlo.

INTRODUCCIÓN TEÓRICA
El Perú es un país de heterogénea tradición oral, con un
folklore también heterogéneo por su mismo carácter
multiétnico, multilingüey pluricultural.

La multiculturalidad y multilingüismo es el resultado de su


proceso histórico, de los diversos estu~ios por los que
atravesó, fundamentalmente, por la invasión española que
desmembró la posibleunidad lingúísticay cultural del
periodo incaico. La conquista fue un hecho histórico que
significó- como afirma Florian - la muerte inmediata del
imperio del Tahuantinsuyo. Sin embargo, no todo ha
muerto. Murió el sistema económico-social y la organización
política del imperio incaico; pero la cultura aborigen, las
manifestaciones tradicionales se mantuvieron a las
acechanzas foráneas, y muchas de ellas incluso están en
permanente floración verbal.

¿Qué supervive de nuestro pasado? La lengua quechua, las


danzas, la música, la idiosincracia, las costumbres, las
creencias, cuentos, mitos, adivinanzas, etc. del hombre
quechua

En esta oportunidad, complacido he aceptado el encargo de


escribir sobre la superviviencia de las canciones quechuas
porque se tiene más de quinientas canciones registradas en
148 comunidades campesinas quechuas de las provincias
de Andahuaylas, Sucre y Chincheros y más de 400
canciones registradas en distintas poblaciones
ayacuchanas, cusqueñas, huancavelicanas y puneñas.
Estoy seguro que estas mismas canciones se cantan en
otros pueblos andinos con una variación natural.

Dentro de las características de las creaciones culturales de


la sociedad inca, las canciones alcanzaron un gran
desarrollo por las infinitas posibilidades expresivas del
idioma quechua y por la misma heterogeneidad sentimental
de los hombres.
Según Arguedas, la música y la literatura oral fueron los
medios de expresión más gustados por los antiguos
pobladores. La poesía incaica estaba ligada íntimamente al
canto, al música y a la danza.

Los textos que hemos registrado para el ~cabulario Básico


del Quechua Ayacucho-Chanka (VOBAQACH) muestran
cientos de canciones y, seguro, reflejan los acentos
indígenas de la época de los incas porque, de alguna
manera, tienen ligazón con la liturgia guerrera, con la lírica
intimista, con los sustentos religiosos, etc. por ejemplo: "El
harawi", género aun presente en el matrimonio andino; el
"Haylli" se canta en los acontecimientos jubilosos o
competencias indias; el "waynu" (Huayno), en cualquier
fiesta o acontecimiento familiarque merece festejar; etc.

Las canciones tradicionales, las que llegaron por


transmisión oral, fueron inspiradas en las escenas vividas
por nuestros antepasados y todavía siguen vigentes en la
actualidad con alguna transformación según el medio y
circunstancia de su entonación.

MESTIZAJE Y SUPERVIVENCIA QUECHUA


En la actualidad, quienes estudiamos las canciones
tradicionales quechuas, en cierto modo -cuando se habla
del verdadero nativo monolingúe quechua- nos
encontramos con una canción o literatura quechua casi
adulterada. Por ejemplo, las canciones ayacuchanas han
sufrido una suerte de simbiosis de origen filológico o
lingúístico, pues sus letras son híbridas:
"todas las noches watiqando
por el uchku de tu punku..."
Está claro que del cruce de razas en el Perú tenía que nacer
necesariamente una canción y música mestizas. Según
Garcilaso, a partir del siglo XVI, la música y canciones
ancestrales del Perú comenzaron a recibir influenciasde las
canciones y músicas religiosas españolas. Los
conquistadores solo fueron un puñado de hombres y, luego,
unos cuantos miles durante muchos años; pero los indios
representaban un mayor porcentaje y continuaban
practicando sus canciones y su música nativas. La música
mestiza -como señala D'HARCOURT- se desarrolló en los
centros o núcleos poblacionales donde estaban los
españoles. Esto explica de alguna manera, la persistencia y
supervivencia actual de la música y las canciones genuinas
quechuas en las comunidades "vírgenes" a la invasión
cultural extranjera.

En fin la particularidad fundamental de las canciones y


música quechuas, nativas y tradicionales, como un hecho
folkI'rico, es su carácter de supervivencia de una época
histórica distinta a la actual, por que pese a la acechanza
de la influencia cristianooccidentales, los temas autóctonos,
de creación indígena pura, la música pentatónica (5 tonos)
y los instrumentos musicales nativos se mantienen
vigentes.

SUPERVIVENCIA DE TEMAS. RITMOS E


INSTRUMENTOS OUECHUAS
El poblador quechua -me refiero al del imperio incaico y los
descendientes actuales- era y es esencialmente agricultor y
ganadero. La vida del individuo y la vida dlel Estado
dependían delm aprovechamiento de las tierras y del
ganado. He alú los temas fundamentales de las canciones
auténticas, pues el campesino actual depende de sus
cultivos y ganados. Pero tambié~ los hombres tenían
conflictos, sentimientos, sufrimientos, alegrías, gustos, etc.:
ahí están los otros temas. Nuestros antecesores, en sus
cantos buscabanla explicación del mundo sensible, el
ministerio de la de la vida y de la muerte, el ancia de
comunicación con los dioses y difuntos, las victorias, las
hazañas de guerra, el dolor, la alegria, los sentimientos de
amor y gratitud al sol, a la tierra y a los dioses domesticos.

Estos temas resumen el sentimiento panteísta (Dios es el


universo, la naturaleza) y era resultado de una creación
colectiva. La historia también nos dice que, los amautas
("amawtakuna"), maestros o servidores del Estado, a su vez
historiadores y poetas - como señala Toro montalvo-
tuvieron el rol fundamental de difundir los textos
prehispánicos (incaicos) para el desarrollo de la literatura
quechua genuina auténtica; igualmente los "qarawikuq"
(poetas populares) se sumaron a la tarea de los amautas.
¿qué tocaban y qué cantaban los indios?Es evidente, su
música, la que llevan en la sangre, la que aman y
transmiten de generación en generación; sus instrumentos
favoritos: quena, tinya, antara, "kawka", "waqrapuku", etc.
todos ellos siguen vigentes.

Los cantos de las comunidades indígenas, que disfruté,


poseen características de espiritualidad, de ensoñación, de
noble desprendimiento, de humor, de reto a la adversidad,
de amor de qu~a, etc. Estas características emotivas y
estéticas, exclusivamente indígenas, siguen en el escenario
de toccso, Pumachuco, Tururo, Cusibamba, Cunyacc,
Curampa, Rinri, Callapallocc, Uripa, Occeccasa, Chincheros,
Ocobamba, etc. y me inducen a afirmar que nos
encontramos ante un folklore que viene
desde el incario, canciones que superviven con ligeros
cambios en cada lugar, fenómenos naturales del tiempo y
del espacio.

Los ritmos indígenastrancurren desde los más libres y


variados de toda la música popular. La gente que canta,
baila o toca el instrumento lleva esos ritmos en la sangre,
en su instinto y los reproduce con fidelidad; sin embargo,
tampoco podemos negar la introducción de ritmos
mestizos, explicables por el proceso de "apropiación" o
incorporación de instrumentos como la guitarra, el violín, el
arpa, etc.

CARACTERÍSTICAS DE LA MÚSICA Y CANCIONES


QUECHUAS:
1. l. Es expresión filosófica del poblador andino, ligado a la
naturaleza y a sus estilos de vida.
2. Es instrumento de comunicación con sus divinidades,
amores, naturaleza, sentimientos, etc.
3. Es creación anónima y colectiva, de inspiración
individual, pero expresión popular o comunitaria..
4. Es manifestación animizada: los elementos de la
naturaleza (plantas, animales, etc.) adquieren vida y
comportamientos humanos.
5. Están ligadas a la danza.
6. Son composiciones, por lo general, breves, sencillas
porque tienen que memorizarse.
7. Hay preferencias por versos de arte menor para lograr
facilidad en el acompañamiento musical.
8. El tono es variado: amoroso y erótico, cuando trata del
amor, la vida y el sexo; melancólico y nostálgico, cuando
la ausencia o abandono aflige el corazon del individuo;
alegre y entuciasta, al referirse a las cosas de la tierra, la
vida, las costumbres y los triunfos;jocoso y pícaro,
cuando hay que satirizar o burlarse; etc.
9. Es tradicional porque se transmiten oralmente de
generación en generación.
10. Es plástica, beUapor naturaleza en forma y contenido,
concisa, sugestiva y expresiva.
11. Es monódica (monodía) en ciertas circunstancias, se
canta a una sola voz con o sin acompañamiento
instrumental.
12. Es pentatónica (5 tonos), por lo general.

II.- LOS GÉNEROS: SUPERVIVENCIA DEL "RARA WI"


En la actualidad hay una imprecisión en el empleo de
nomenclaturas para designar las manifestaciones de canto
y música populares o indígenas y las mestizas. La invasión
española perturvó los hábitos musicales adquiridos; algunos
géneros desaparecieron, "aparentemente"; sin embargo,
puedo afirmar la supervivencia de esos géneros o especies
"desaparecidas", cuyas evidenciasmostraremos más
adelante.
Es dificildilucidar el uso de terminologías porque hay
muchas discrepancias. Por ejemplo, muchos atribuyen al
"Harawi" las característcas del huayno, del "hayIli" o
viceversa. Alviña se esforzó en reunir toda la música
indígena pasada y presente bajo tres vocablos: "wanka",
"harawi" y "waynu". Dentro del primero ubicó la música y
canto oficial que acompañaba las ceremonias religiosas,
agrícolas, etc.; dentro del segundo estaba la canción íntima,
amorosa, y dentro del tercero reunió a las danzas.
D'Harcourt ("la música de los ineas y sus supervivencias")
agrupa los diferentes géneros con una mentalidad europea:
a.- Cantos religiosas
b.- Cantos funerarios o de lamentos
c.-Cantos amorosos
d.- La canción
e.- La danza cantada o instrumental
f.- Cantos de despedida
g.- Cantos pastorales

Coherente con mi idiosincracia andina, pienso que


superviven, de géneros del incario, los siguientes:

2.1. EL "HARAWI"
Fue y sigue siendo una expresión quejumbrosa de lamentos
amorosos. Fue una auténtica manifestación individual e
íntima. Actualmente, la música con que se entona el
"harawi" me parece original porque la interpretación
realizan dos o tres mujeres con un matiz ininteligible en
soprano, ocultando sus bocas con sus rebozos o "IlikIlitas".
El "harawi" sigue presente en los matrimonios andinos.

Maytam lluqsinki (harawi de Onqoy-Chincheros)


¡Wawiyayyyyyyyyyyy ¡ay, ay!
wawiyayyyyyyyyyyyy! ¡ay, ay!
Maytam ripunki dónde te vas
Maytam pasanki a dónde sales
Runap wasinwan, a casa ajena
Runap wawanwan, con hijo ajeno
Taytanlamanta a tus padres
Saqillaspayki abandonando
¡wawiyayyyyyyy ¡ay, ay!
wawiyayyyyyyyy! ¡ay, ay!

Este es el llanto, es el desarraigo de la "sipas" (novia) que


se aleja del seno de sus padres para irse con el amado a
quién servirá y quien hará sufrir.
¡Wawlyayyyyyyy ¡ay, ay!
wawiyayyyyyyyy! ¡ay, ay!
Chaupim waqanki aIú llorarás
Chaupim llakinki ahí sufTIrarás
Runap wawanta a hijo ajeno
Sirwillaspaiki sirviendo
Runap wawanwan con hijo de hombre
Maqachikuspa haciéndote golpear
¡WaW1yayyyyyyy ¡ay, ay!
wawiyayyyyyyyy! ¡ay, ay!.

La joven se va, dejando el ainor verdadero de sus padres,


en cuyo seno tuvo de todo; sin embargo, su amante la hará
pasar por summientos, trabajos que en su casa no hizo, etc.

Algunos estudiosos señalan que el "harawi" incaico tuvo


diversos matices, como el "ayataki", "wakataki",
""ayrnuray", ''wanway" y el "urpi" y, además significótodo
relato cantado. Del "harawi" derivó, la palabra "harawiq" (el
que canta, rapsoda oficial). Derivó también el verbo
"harawiy" (cantar, versificar, endechar o cantar
tristemente).

En un 2wasi-wasi" (techado de las casas) de una comunidad


andahuaylina escuché el siguiente "harawi"

Rus apay
(harawi de Pukulluqucha-Andahuaylas)
Urqupipas, en la puna
Qasapipas en la nevada
Sumaq ruslla hermosa cruz
Chiqan taytam un gran dios
Qamqa kanki eres tú
Chiqan yusmi como gran dios
Sayachkanki estás erguido
Wichaymampas hacia arriba
Urayrnampas o hacia abajo
Qawaspayki estás mirando

Garcilaso, antiguo cronista, recogió el siguiente harawi en el


quechua Ancash.Huaylas, que trasladó al quechua
Ayacucho-Chanka:
Purun pampapi en ]a pampa silvestre
Pisqukunata a los pajarillos
Rihuqmi kanchik hemos visto
Qisanman rispa que al ir a sus nidos
Yanallanmanta de sus amadas
Kuyay waqaqta lloraban tristes
Chay hinam ñuqa así yo lloro
Qam ripuptiki cuando partiste
¿munakusqallay! ¡oh, mi amada!
Esta canción ha engendrado tantas otras y su sentimiento
se encuentra a menudo en diversas comunidades andinas.
La poesía se compone de tres estrofas con tres versos cada
una y cinco sílabas cada verso.

El tema de amor desagradecido, del amor traicionado,


registró un estudiante del ISP de Andahuaylas:
Pacha rakiylllq, puyulla nube, que lindas la tierra
Qamqa yanapaykullaway ayúdame, por favor
Yanaymiripukapuwan mi amada se me marchó
Tariyta yanapaykuway ayúdame a encontrarla

La pena, la tristeza es sentida de manera tan suigéneris: la


naturaleza es testigo del dolor, a ella pide ayuda y
protección, el traicionado. Rogará a cualquier planta para
que la escosda de la lluvia; a la nube para envolverla y
oscurecer el camino de la "vagabunda"; en fin, rezará al río
para que aumente su torrente y no dejarla cruzar a la
bienamada que huye:
Paqchanqallay, hatun mayu, Río grande de Paqchanqa
Kallpasapa, hatun mayu río grande, caudaloso
Ñawillaypa wiqillanwan co la lágrima de mis ojos
Yakuykita yapaykuspa aumentando tus caudales
Yanallayta harkapuway atájala a mi amada

El espíritu panteista es constante en el "harawi", el contacto


con las fuerzas de la naturaleza, particularmente,
poderosas y violentas.

Los "harawi" de matrimonios andinos definen el verdadero


amor en expresiones simples, apasionadas, pero jamás
triviaJesni groseras. Los textos son breves y reiterativos:
¡WaWiyayyyyyyy ¡ay, ay!
wawiyayyyyyyyy! ¡ay, ay!
Tayta, tayta, mama papá, papá, mamá,
Mama, mama, wawa mamá, madre, hija(o),
¡Wawiyayyyyyyy ¡ay, ay!
wawiyayyyyyyyy! ¡ay, ay!

Este es un llanto que las mujeres de las comunidades de


Chincheros-Apurimacinterpretan de rato en rato en la
ceremonia de matrimonio. El "harawi" suena tan triste a los
oidos de los campesinos, que muchas veces arrancan en
llantos incontrolables.
El yaraví es una derivación del "harawi", una deformación
de este término quechua, una
manifestación mestiza, encumbrada por Mariano Melgar;
supone un canto melancólico de desesperanza, con ritmo
lento y llorón.

TRANSCRIPCIÓN DE REGISTROS MAGNETOFÓNICOS:


1. Región Chanka:
Hatun llaqta
Intirun munduntintañam
Ñuqaqa puriramuni
Manayá tarillanichu
sunquyki sunquchayuqta
manayá tarillanichu
ñawiki ñuwichayuqta.
Anillu quwasqaykipas
Babulpis llavirayachkan
Manaya churacunichu
Sabiendo mala noticia
Manaya churacunichu
Sabiendo mala noticia

Luruscha
Ay luruschay luruschay
Virdi capaschayluruschay
Mientras kaypi kanaykama
Larullaykipin waqasaq
Limachatañam ripuchkani
Kuscullatañam pasachkani
Qamñamá marnallayta

Mana surtiyuq
Mana allin surtiyuq kaspay
Ñuqata saqitamuwanki
Waqani mana pipas kaptin
Mana allin surtillaypi. (bis)
SunquIlaykipuni huk punchaw
Waytarun, ñuqapa sunquypi
Kanki sumaq waytacha
Mana allin surtillaypi. (bis)
Kuyakuy urpi sunquywan
Wayllakuyk llipinkichpaywan
Ñawiykuna waqananpaq
Punchawnintin tutantinkuna. (bis)

YanaschaUay
Yanaschallay qamsi kanki sunquypa
Munasqan, yanaschallay qamsi kanki
Sunquypa sunqun; ama, ama
Llallaychu ñuqam wayllauyki
Yanachay yanachallay. (bis)
Amaña ripuychu qamwanqa
Manas imapas allinchu kanman
Makiykimantam faltapi kasaq
Muchanakusqanchikta yuyarispa,
Ama ripuyñachu, qam pasaputikiqa
Sunquymi katkatanqa. (bis)

Tuñisqa wasi
Chisi tuta musquyniypim
Yawar mayulla apallawachkasqa
Maytaq wasiypi qayna punchaw
Allin wayllusqaytay tamamay?
Allin kuyakusqay wawqi-paniy?
Kuyakusqa churiykuna saqikullasqay?
Imapiñam tukupun llaqtaypi sumaq kawsasqa
Kuyasqa runamasiywan sarata riguta
qarpaspay tususqay, takisqay?
Wasiyqa raqaymanñan tikrakusqa
Mikuy tarpunanchik allpanchikqa
Sipulturaymanñam tukukapusqa
Qayna punchaqw kusi takinchikqa
Qayna punchaw sumaq tusuyninchikpas
Kunanqa wañunñam, tukupunñam
Manañam imapas kanchu.

Ripukusqayá
Pasakusaqyá,ripukusaqyá
Kinray urquta mana qawarimuspay
Riti riti ñanniypas kaptin
Ancha manchana suyupas kaptin
Pasakusaqyá, ripukasaqyá.
Manañan qayawankichu
Manañan puka llikllaykiwan
Panpata mastankichu.
Wiskachapas, killinchupas
Llaki uyayta hamuykuspan
Kayman, wakman qawakachanqachu
Ichaqa, manam chaypas, manam wakpas
Kutichiwanqachu, kinray urqutam
Kuchillan chinkaykusaq.
Amam ñuqa rayku waqankichu
Wasikita kutirispaykim
Tika muya llankasqaypi
Huk yawar tikapa paqariyninta qawanki.

Ama wañuchiychu
Ama wañuchiychu
hina huchasapa nisuptikipas,
Ama wañuchiychu
Qam kawsayta quruspayki
Saqiy kawsananta,
Ama wañuchiychu
Paycha hatun alma kaptin
Sumaq almacha kanqa
hinaspa kuyanki,
Maman kasqaykita,
Ama wañuchiychu
Imataq qukusunki runari
Nisqankuta utaq parlasqankuta
Ama wañuchiychu binalla.
Ama wañuchiychu wawaykita
Paycha hatun kaptin chullasunki.

Kutimuy
Kutimuy manaña atimunichu
Kawsayta mana kuyayninkiwan
Kutimuy yanay
Mana pipas atisunkichu kuyayta
Ñuqa hina kuyakusqayta
Kutimuy yanay suyachkaykim
Qanmi yachanki imaynatam
Waqani qanmanta
Mana ñuqa nuncallapas maqaykichu
Kutimuy yanay suyachkaikim
Qam yachanki mana pipas kullasqayta,
qamllatan kuyasqaki kutimuy yanay
Ama chaynachu kay, amaña waqachiwayñachu
Kutimuy yanay manañam atiniñachu
Kawsayta mana qam kaptiki kaypi
Ñuqawan, kutimuy yanay kutimuy.

Taytayman
Papay, qawaskani wañuy hamuyta
Pay munaptin waqachisunki
Aswanmi qam llallirunqi wañuyta,
Kawsaykita churaspa
mana pipas rikunanpaq.
Asawnmi ñuqa yachani, wakcha papay
Kallpaykikuna punchawkunapi tukuchkan
hinaspa qam wañuyta manchakuchkanki
Mana ñuqaman llakita saqiwanaykipaq,
Rikuschkanki llakisqayta; chaymi
Mana munankichu wañukuyta
Papay, taytacha munasuptiki
Apayta, qasillalla ripukuy, paycha
Qawariwanqa hinaspa yanapawanqa
Kawsakunaykama.

Illarunis
Kunarimi ripusaq manam munanichu
Allinmi chay llullakusqay.
Qamqa mana yachawaqchu
Sunquypa llakisqanta
Qamqa kuyakuynikipi supay mana
Atinayanaymi kanki.
Manan ñuqaqa rikuykichu ripukunay ratu
Manan rikunichu ñawiki waqasqanta
Mana chay sumaq simikita muchasqantapas
Kay karu ripukusqayrni pawanqa
Chay llakiyniykunata.
Ñuqaqa qawaykuni yanaykita
Sapallan kasqanta chay llullakusqaykita
Ñuqaqa kutimusaqmi qanman,
Qukunaypaq mana ñuqapa kasqanta
Chay mana kuyaq sunquykipa kuyakuyninta
Ñuqa sapallayrnikasaq,
Pisipasqaypas hinan kanqa.
Allinchus hinan munasqaykita rurakunaykipaq
Kay sunquypa mana yachasqanta.
Allinmi kanqa iskayninchipaq
Sapallaymi ripusaq, karu Ilaqtapi
Wañukunaypaq.

MISKI TAKI
ArpaschalIay wiyulinchay, miskita waqaykamuy
Kumariytawan, kumpariytawan
Tusurachinaypaq wayllurukunaypaq
Uray pasaq Chumbau mayuta
Raskilla harkaykamuy
raqullatapas, aqallatapas
Tumarunachikpaq
Kumariypas puñuchkantaqma
Waqra kunparillaywan
Mana pitapas mana maytapas
Puñuchisunchu nispa.

IMAS ÑUQA QUNQAYKIMAN


Kay ladu chimpa tiqawasi
Wak ladu chimpa tiqawasi
Qunqallawanmi nirqankichu.
Imas ñuqa qunqaykiman
Sapallay urpicbayta
Wawachanmanta kuyakusqayta.

MANA IMANMANTA
Wayta partiña ñuqa purini
Musuq kuyaqta maskaspa (bis)
lngratata tarini
Chaynacha viday karqa (bis).

Wallpachaypas sarachan rayku


Quwichaypas qachuchan rayku (bis)
Ñuqa wakcha mana
Imanmanta waqaspa.

GUITARRA AMA WAQAYCHU


Guitarra ama waqaychu
Charangu ama Ilakiychu
Miskita waqal1aspayki
Yanayta yuyachiwanki
Sunquyta suyallawanki.

IMA ÑUQARI KASARAKUCHKAYMAN


Antabanbamanta pusakamurqani
Chullalla urpita
Chiri atisqanta
Chullalla urpiri pusakamusqayqa
Pawallan pasakun
Wiqita saqiwan.

Iskina tindayuq
Qamunki niwarqanki
Buina muza waway
Kasaranki nispa
Ima ñuqari kasarapuchkayman
Tingala puchkawan
Muyu munturawan.

CHAY ÑAWICHAYKI
Manay pipas kanchu willaykunaypaq
Kay llakiyta
Kuyaykullaway ñuqa imaynam kuyayki.
Ñuqaqa manam munanichu
Apukunamanta
Ñuqaqa munani chay kuyakuykita
Quntasqa kuyakuykita.
Ñuqaqa manam kulpayuqchu kani
Kaynaña kuyanaypaq
Ñawichaykita tapuykuy
Chayrni kulpayuq
Qawaykuwaspayki sunquyta suwarpariwanki.
FUGA
Chay qantucha sumaqchata waytan
Sapapunchaw yakuta taqtasqa
Chaynallan chay kuyakuyki
Chay plantacha sumaq waytachayuq
Chaynalla kanki qampas.

AMPU RUSAS
Hatun waytallay rusasllaymi
Sapinmanta chakirqusqa
Manañan rimidio kananta
Sapinmanta chakichiwanqa.

Rimidiolla kallaptinqa
Wiqiywampas narpallaymanpas
Manañan rimidio kanñachu
Sapinmnta chakirqusqa.

WISCHUAQA URPI
Imapaqmi kuyawanki
Sapayki sapayta
Kaynañ karu yIlaqtapi
Saqiwanaykipaq.
Ay vida, vida vidachay
Llaki vidachay
Kananmi sapayki yachanki
Vida pasakuyta
Aku pallacuyta.
KILLA
KilIacha kanchiykamuway allinta
Yanaymi chinkarqamuwan
Qari watayuq
Yanallayqa chinkachkanmanpas
Pasachkanmanpas.
Killachallay allinta kanchiway
Urantachu qawantachu
Yanallay pasarurqa
QawaykaysilIaway
Tariruspaqa manaña
Kacharirusaqchu.

PALOMA ENCANTADORA
Paloma encantadora
kukuli madrugadora
purochallayki quntaykutinqa
ripullasaq nispa niwanki
raprachallayki quntaykutinqa
pasallasaqña nispa niwanki.

Chaynacha kuyachikurqanki
Chaynacha waylluchikurqanki
Miski puñuypa chawpillapipas
Sapa ratullan yuyarayachkanki.
UCHUYCHA SUMAQCHA
Uchuycha sumaqcha
Qakuchu niñacha
Pusapakusqayki
Inti lluqsimunan
Lamar patachata (bis).
Chay chaykunapiña
Uywakusqayki
Aquta printa
Uywakamusqayki
Palla pakuspapas.

YANAWAMANCHALLAy
Yana wamancha,
Rapraykita quykullaway
Urpichallay qatirikunaypaq,
Paymi ripukapun
Sapallayta saqirpariwaspan,
Mana imamantam
Payqa pasarparin
Tapanta wischutarqukuspan.

Karu llaqtapi tarikuspaykiqa


Kuyallawaspaykiqa
Kartata qillqamuway
Chaypa ukuchanpi
Ritratuchaykita apachimuwanki
Chaycha yachasaq kuyallawasqaykita.

hawachan
kachkanraq cariño paqarin pasakuptiy
imaynachá kanki
mincha pasakuspa illaykuptiy
haykaynachá kanki.

Índice
1. Rus apay
2. Hatun llaqta
3. Luruscha
4. Qaywa wikuñacha
5. Kawacha
6. Tankar kichkacha
7. Uywa pichinchu
8. Kuntur puruscha
9. Chayraqmi chayraqmi
10. Chiriwayra
11. Patuchayta
12. Saray ukupis yanay chinkarqun
13. Purinkichu maqta
14. Pasachkaniñam ripuchkaniñam
15.Wiyura warmicha
16. Waqra piñakun
17. Tipi wiqaw pasña
18. Ayrabamballay kañasu
19. Qaripakuy wankarina
20. Qawayllaraqsi qawachkayki
21. Kachiwankaray miniru
22. Chachaschay
23. Yanay
24. Añas siquycha
25. Pantirway
26. Tumbischay
27. Turu urpicha
28. Wiquchucha
29. Wayra muyuyllammuyumuni
30. Tiqawasi
31. Sunqu suwa urpiy
32. Puka pulliracha
33. Wikuña pallay punchucha
34. Urpichallay
35. Saywachallay rumi
36. Sinsil botella
37. Ñuqachu ripuy nirqayki
38. Altun pawaq kuntur
39. Mansana rurasnu
40. Apurimaq Mayu Pantasqayrayku
4]. Manañas rimidiu kanñachu
42. Chinallaymichinkaramun
43.Wakchallas kani
44. Tinkala puchka
45. Hakuchu niñacha
46. Punay wiskachitay
47. Patibamballay
48. Alkanfur wayta
49. Rurasqay ñan
50. Santa Elena yana wikucha
51. Kuyasqaykim kani
52. Punchituchay
53. Tullu tullum kani
54. Hawantataq urantataq
55. Lankillu rurasnu
56. Chullalla sarachamanta
57. Sunquchallay, urpichallay
58. Yanacha urpicha
59. Alwirqunischa
60. Sunqullaykirayku
61. Yuyachkanki llakinayta
62. Sumaq warmicha
63. Qunqawanki
64. Urppichallay saqirpariwanki
65. Maskamusqaykipi
66. Sachascha
67. Mana surtiyuq
68. Yanaschallay
69. Tunisqa wasi
70. Ripukusqayá
71. Ama wañuchiychu
72. Kutimuy
73. Taytayman
74. Illarunis
75. Miski taki
76. imas ñuqa qunqaykiman
77. mana imanmanta
78. guitarra ama waqaychu
79. ima ñuqari kasarakuchkayrnan
80. chay ñawichayki
81. ampu rusas
82. wischuaqa urpi
83. killa
84. paloma encantadora
85. uchuycha sumaqcha
86. yana wamanchall
CHANQUIL MAYUCHALLAY MI RÍO DE CHANQUIL
I II
1. Chankilchay Mi Chanquilcito
2. Chankil mayuchallay Oh mi riyito de Chanquil
3. Chankilchay Oh mi riyito de Chanquil
4. Chankil mayuchallay
5. Warma yanallaypa de mi amada
6. Wiqin mayuchallay su lágrima, oh mi riyito
7. Warma yanallaypa de mi amada
8. surtin vidachallay su suerte, mi vidita mía.

II II
9. Ichuchallay Mi pajita (del ande)
10. Urqup chukchachallan
Cabellito del cerro
11. Ichuchallay (Id.)
12. Urqup chukchachallan,
13. Ruparqullawaptin Cuando
tengo calor
14. Llantu ichuchallay Mi pajita
que da sombra
15. Puñunayawaptin Cuando
tengo sueño
16. Llampu qarachallay
Pellejito suave

III
17. Tinkachallay Mi tinquita
18. Taytay urquchallay Mi
padrecito cerro
19. Tinkachallay (Id.)
20. Taytay urquchallay
21. Uywachallanchikta A
nuestro ganadito
22. Qawaykapullaway Dígnate
de ver
23. Ganaduchanchikta A
nuestro ganadito
24. waqaychapullaway
Dígnate de cuidar
IV
25. Wawa pukyullay Mi
Huahuapuquio
26. Quñi quchachallay Mi
pocito termal
27. Wawa pukyullay (Id.)
28. Quñi quchachallay
29. Armakunaykam Hasta
que me bañe
30. Ama chirillaychu No te
enfríes
31. Mayllakunaykam Hasta
que me lave
32. Ama chakillaychu. No
te seques.

FUGA
33. Sinkarqunaykamam
Hasta que me emborrache
34. Upyarqullasqani, Había
bebido (licor).
35. Macharqunaykamam
Hasta que me embrigue
36. Winqurqullasqani; Había
tomado;
37. Amayá ñiñachay Oh mi
niñita, no
38. Pinqallawankichu Me
despreciarás
39. Yawllay pampinitay oye
mi pampinita (de Pampa)
40. Chiqnillawankichu No me
odiarás.
BREVE ANÁLISIS DE “CHAKIL MAYU”

I. FORMA
1.1. Título: Como toda obra lírico-musical andina,
carece de un título específico. Sólo arbitrariamente y por
sentido común del medio se le denomina “Chankilchay”.
1.2. Autor.- Anónimo y posib.lemente colectiv.
1.3. Recopilador.- Los padres de S. Majerhua C. y
otros
1.4. Fecha tentativa de composición.- Década del
40 del siglo XX, fecha en que llega la carretera de la ciudad
de Huamanga hacia el pueblo de Pampa Cangallo “Los
Morochucos”. Mis padres me hicieron dicha referencia,
quienes eran comerciantes por aquellos tiempos (vendían
abarrotes, alcohol y coca).
1.5. Género.- Huayco andino (del campo)
Música lírico que se canta en fechas importantes por
los indios pampinos o montoneros morochucos.
1.6. Especie o variedad.- CHIMAYCHA O PAMPINADA.
1.7. Versificación.- Consta de 4 estrofas y una fuga.
Cada estrofa consta de 8 versos breves y cortos que se
repiten constantemente.
El verso 1 de la primera estrofa consta de 3 sílabas y el
verso 2 de 6 que se repiten cuando se canta.
En seguida se detallan las sílabas de cada verso
Estrofa Versos Sílabas c/u
I 1,3 3
2,4 6
Del 5 al 8 6
II 9,11 4
10,12 6
Del 13 al 16 6
III 17,19 4
18,20 6
Del 21 al 24 6
IV 25,27 5
26,28 6
Del 29 al 32 6
Fuga 33 al 40 6
1.8. Acento.- En la tercer sílaba de cada estrofa hay
un acento de intensidad y el timbre de voz llega a una
altura de casi una octava tonal y aguda. Este enfatismo
musical a manera de grito parece significar la imprecación o
salud al “dios” naturaleza. Los acentos finales son graves y
en otras veces enfáticos agudos a manera de vocativos.
1.9. Ritmo interior.- El ritmo acentual y musical son
casi uniforme y repetitivos que se asemejan a las ondas del
río o los picos de los cerros que se suscitan en forma
continua y simultánea respectivamente.
1.10. Lenguaje. – La lengua que se usa en esta
expresión poético-musical es el QUECHUA ayacuchano,
perteneciente a la gran variedad surandino. También hay
palabras o raíces españoles como “ganadu”, “surtin”
(suerte), “vida-schallay” (vida), lo que significa que el autor
(es) fue (ron) bilingüe (s).
Hay uso constante de sufijos muy afectivos y enfáticos
como /-challa/, /-y/, etc. que está relacionado con la
cosmovisión quechua, sociedad o cultura altamente
afectiva, emotiva y colectiva. Ejemplo: “Uywa-cha-lla-nchik-
ta”.

II. CONTENIDO:
2.1. Tema general:
a. Innovación y reconocimiento a la naturaleza o un
canto a la naturaleza por tantos “favores” que
recibe el hombre andino.
b. Comentario.
La naturaleza, el río, el cerro, la paja y el manantial
se convierten en seres animados, por ello, a manera
de vocativo, el autor anónimo-colectivo trata de
dialogar implícitamente agradeciendo y
reconociendo y explícitamente suplicando que no se
olvide de seguir brindando sus poderosos aporte
sobrenaturales a fin de mantener un equilibrio y
conservación de la convivencia entre el hombre y la
naturaleza.
2.2. Temas específicos
a. Estrofa I
Tema.- El río Chanquill es como la lágrima de la
amada.
Comentario.- Hay una comparación de las
lágrimas de la enamorada con el río Chanquill que se ubica
en el distrito de “Los Morochucos”, Pampa Cangallo,
departamento de Ayacucho. Dicho río para los pobladores
de esta zona es un gran símbolo de vida. Allí se crían las
famosas truchas y todo el año no baja su caudal.
Según el ideal del campesino ayacuchano la lágrima
es la compañera de la vida cotidiana y si es de la amada, es
una cosa natural y grandiosa, por ello lo compara con la
magnitud y gratitud del río.
Con el uso de los sufijos /-cha/, /-lla/, /-y/ y /-pa/ los
versos se hacen más tiernos y amorosos con una gran
sensibilidad increíble.
Los versos 6 y 8 forman una estructura binaria: “wiqin
mayuchallay” frente “surtin vidachallay”.
Son dísticos semánticos con dirección sinónima.

b. Estrofa II
Tema.- La paja de los andes que da sombra y
abriga.
Comentario.- La paja silvestre que crece en
forma libre en las punas es un elmento muy útil al
campesino, ya sea para techar sus chozas, hacer adobe,
como forraje de animales, etc.
En esta estrofa hay una comparación con el cabello de
ichu.
El cerro se convierte en un ser vivo con cabellera y
además, la paja servirá como sombra de tanta insolación y
como pellejo cuando el hombre tenga muchas necesidades,
como el sueño.
Hay la presencia de dísticos, semánticos, sinónimos e
incluso gramaticales entre los siguientes versos:
13 ruparqullawaptin y 15 puñunayawaptin; también:
14 llantu ichuchallay y 16 llampu qarachallay.

c. Estrofa III
Tema.- Cerro Tinka, padre y protector de
animales.
Comentario.- Tinca es un nombre de un cerro
grande que queda en la provincia de Víctor Fajardo, cuya
presencia se nota desde todo lugar de Cangallo. Los
pobladores de la zona creen que es un cerro milagroso,
símbolo panteísta, que protege, alimenta y multiplica los
ganados que viven en sus faldas.
En esta estrofa con el uso del sufijo inclusivo /-nchik/
suplica el autor se digne ver, cuidar a los animales que son
dueños: él mismo y el cerro; y más con el uso de los sufijos
/-pu/ (derivativo, direccional y cortesía) y /-wa/, /-y/
(imperativo) la súplica se intensifica y se hace más
colectivo.
Hay dísticos semánticos y gramaticales:
21 uywachallanchikta con 23 ganaduchachikta, y 22
qawaykapullaway con 24 waqaychapullaway.
d. Estrofa IV
Tema.- Huahuapuquio, pueblo de manantial
térmico.
Comentario.- Huahuapuquio es un pueblo que
pertenece a la provincia de Cangallo. Este pueblo tiene
como recurso natural su agua termal de buen caudal que
permanece casi intacto todo el año, por tal razón iban
construir una planta embotelladora de agua gaseosa,
proyecto que no prosperó por causas de terrorismo. Es un
manantial acogedor que se encuentra en la base de un gran
cerro que lleva el mismo nombre, cuya agua termal oscila
de 26 a 30°C.
Con el uso de los sufijos /-kama/ (terminativo) y /ama/
y /-y/, /-chu/ (prohibitivo) los versos contienen la
exhortación para que sus aguas no se enfríen ni se seque
hasta que la gente se bañe y se lave.
Hay dísticos, semánticos y gramaticales entre los
versos:
28 puñi puchachallay con 26 Id.
29 armakunaykam con 31 mayllakunaykama
30 ama chirillaychu con 32 ama chakillaychu.

e. Fuga
Tema.- Pide disculpas por haber bebido licor.
Comentario.- Los campesinos, llamados
Morochucos, beben licor hasta perder control y golpean
bastante a las personas, incluso a sus mujeres con el
famoso COCOBOLO.
Estos pobladores son muy vehementes, quizá por que
son blancos y altos, de ojos azules y de miradas
imponenetes.
También son abigeos, por eso les gusta que le llamen
“quri lazo”
Esta gente es más ganadera que agricultora y en este
momento está en un proceso acelerado de mestizaje y
pérdida de identidad quechua, promovido por la imposición
del gobierno a que contraresten a los terroristas formando
grandes comandos de montoneros, así como en otro tiempo
el militar Mariscal Cáceres el “Brujo de los Andes”,
organizará para contrarretar al ejécito chileno.
En esta fuga hay un reconocimiento de su borrachera y
pide a la amada “niñachay” o “pampinitay” que le disculpe
y pase por alto este hecho y que no le desprecie ni odie.
Para elevar el nivel poético y cántico usa bastante
dístico, semántico y gramatical.
33 sinkarqunaykama con 35 macharqunaykama.
34 upyarqullasqani con 36 winqurqullasqani
37 amaya niñachay con 39 yaqllay pampinitay
38 pinqallaqankichu con 40 chiqnillawankichu.

III. CONTEXTO GENERAL


El huayco Chimaycha cantan los campesinos que
pertenecen a las provincias de Cangallo hasta Víctor Fajardo
del departamento de Ayacucho, especialmente en Chuschi,
Pomabamba, Pamapacangallo, etc. (Cangallo) y en
Tomanga, Sarhua, Auquilla, etc. (Víctor Fajardo).
La pampinada “CHANKIL MAYUCHALLAY” es
esencialmente canción representantiva de la gente de
Pampacangallo, llamados Morochucos, quienes cantan
cuando están muy animados con el trago o aguardiente en
fechas como el aniversario de este pueblo o en la semana
santa, cuando bajan a la ciudad de Ayacucho y cantan en el
Parque Sucre toda la noche del sábado de gloria
acompañado por su charango y quena.
Además de esta canción representantiva de
Pampacangallo hay otras tanta como:
I) “Qurichum
ñuqallay karqani
qullqichum
ñuqallay karqani
kaynataña maskawanankipaq
warmalla vidaschay
quri lasuchay”
II)Pampanitay
sintura dilgaday
kuyawankichu icha manachu
aqu mayinay
tipo, wiqawchallay
waylluwankichu icha manachu.

Con la tonalidad o musicalidad de Chankil mayuchallay
se incluyen otros temas como ya se abordó en líneas
anteriores.

WILLAKUYKUNA

KAY WILLAKUYMI UQI RUMI YAKUMANTA


Kay uqirumi yakumanta willakuymi sumaq sumaqllaña.
Wakin ninku. Mana yachaqkuna., kay yakuqa sumaq
miski nispa ninku. Utaq allin yakum nispa. Manachayqa
rimanku huk pukiwllach nispa. Manam chaynachu.
Wayqu puriq yakupa sutinmi uqirumi yaku. Chaymanta
kanmi huk mayupas Suyruruyuq sutiyuq. Era waqtantam
purin. Yakuqa kimsa pukiwkunamanta lluqsispan quñanakun
qinaspanñataq hukllawanakunku.
Kay pukiwkunaqa wakin runakunatas waspiykun.
Isuparachin siminkunata. Chaysi wakin runakunaqa mana
asuykunchu, mana upyaykunchu chay yakutaqa.
Chirapapas lluksinmi, tumpata paraykamuptin, kay yakuqa
puquypiqa sinchi sinchitam qamun, usyaypiñataq aschalla
qamun. Chaynam kay pukiwpa willakuynin.

HARQACHAKUNAPA WILLAKUYKUNA
Utulu, chawpi tuta waqaytas, tayta Eusebioqa quqawninta
qipicharikuspan puriyta qallarisqa Huamanga llaqtaman;
chiriwan, wayrawan kuskanchakuykuspa ; chayllas kusi
kusilla wayquman chayaykuchkaptinña uma tampan, qara
tampan sayarirusqa; qari qarillañas yaykuykun, hinaptillansi
killapa achkiyninwan kuchupi huk qillu llamata
ñawinchaykarparin. Kay tayta Eusebioqa mancharikuywan
qaritukuskpan cuchillunta hurqurispan, qayakuyta qallarin:

- Kaypin llama tarikun, kay cuchilluwanmi kunkanta


kuchusaq, qamuychiq uyariyniqkuna.
Chayllaman llamaqa kuchumanta rimariramun kaynata
nispan:
- Ama imanawaychu, sumaqllata pasakuruy, wirakucha,
kaypin samarichkani, ñuqaqa kani Féliz Quispen
Samanamanta .
Chaysi tayta Eusebioqa manchasqallaña
pawarqatamun.

Qipataña uyarikuspa kay Quispimanta paninwan, warmi


qari hina kakusqanmanta.
ANIMAKUNAMANTA WILLAKUYKUNA
Quya Quya llaqtapis llapa runakuna manchapayta llapa
animakunamanta willakun:
Huk watas qari runa unqusqa pukiw unquywan, chaysi
wañukusqa watantin unqusqampi. Chay runas manaraq
wañukuchkaspan tutantutan manchachiskuspa.
Suka kuspan purisqa, llapa uywakunata manchachispan. Inti
chinkaykuytaqa manchachikusqa.
Chaysi llapa wawan, churin, warmin, llapa ayllun waqasqa,
llumpa llumpayta wañukuptin waqasqa, chaysi viernes inti
chinkaykuyta pamparusqaku.
Allin uku ukupi, llapa ayllunsi pamparuspanku
qampusqakuña wasinkuman chayaramuspankus mikuyta
mikunku, aqata upianku.
Chaysi tutayarunña, qinaptinsi puñunkuña. Chaysi
wañukuqpa animanqa kutikamun, tutan, tutan. Pichqa
punchawnin chayamunankama.
Iskay huk patayta, Quya Quya urqupi, llaqtapa qanaynimpi,
huk warmi uywanta michiskaptin mancharichimusqa.
Qinaptinsi warmiqa qayaykachakun qanayta, urayta; manas
imatapas rikunchu.
Allquñataq llumpayllataña allwan.
Chaysi warmiqa uywanta qaykumunña, qinaptinsi uywanqa
quñunakuspan mana qampuyta munasqachu. Llumpaytas
llapa uywankuna manchakurusqa.
Chaysi tutaykuqtaña sukakuyta qallaykusqa, qari sukaytas,
achka patata sukakusqa.
Chay punchawmantas chay warmiqa riku rikupakuqllaña
kaska chay animataqa; qinaptinsi huk punchawpas chayna
mancharischimusqa wayrallawan qispikaykamusqa,
llunpayta sukakuspa, qayakuspa.
Chay warmiqa llumpaytas manchakuywan diostayta
mañakuyta qallaykusqa. Padre nuestruta, ave Maríata
cruzchakuykuspan mañakun. Kukanta akuspan ima.
Chaysi chay warmiqa, chay punchawmanta sapallan puriyta
manchakurusqa, qinaspansi chay punchawmanta purisqa
allquchanwan utaq warmachanwan kuskanchakuykuspan.
ATUQMANTA QULLUSTAWAN
Huksi kasqa qullusta, chay qullustaqa atuqta nisqa:
- Atatachallawlla lampichakuykiman, wiswiy, wiswiy
kasqanki.
Hinaptinsi qullustaqakutipaykun:
- Lampichakuruway ya, wak hanaymanta urayman
qampusaq.
Qinaptinsi hampun qanaymanta .
- Uraypiña suyaykuway-nin.
Hinaptinsi makinkunata wallwanman qinakuykuspan atuqqa
suyan uraypi. Hinaptinsi qullustaqa hampun, kallpa
kallpayllaña hanaymanta, qinaptinsi atuqtaqa umanpi
qapirun yawarnin suturinankama.

QARIMASINCHIQMANTA
Qaris kasqa, qarimasinchiq achka sipasniyuq, chaisi
hukninta, hukninta ñanqa llullakusqa.
Wacharachisqa, hukninta, hukninta wacharachisqa;
inaptinsi tawa sipaskuna quñunakurusqaku.
-¿imaynatataqkayta rurarusun?- Qanchu uyanchanki, icha
ñuqachu.
Hinaptinsi hukninqa nin:
-Ama opaqa kasunchu, chullanchiq engañarusun maypipas
tupananchiqpaq, hinaspanchiq nisun kayta:
-wakta qamunki chunniqman. Chaynata nispa engañarusun
hinaspankus ninkus:
-ñuqanchiqta judiwanchiq, ñuqanchiqpas judirusun.
Tawanku suyaruspa qarimasinchiqta qapirunku, huk
engañaruptin.
Chaypi qarimasinchipta qapiykunku chunniqpi, taqmarunku;
qarikayninta (ullunta) kuchuyta qallarinku.
- ¿mayqinniykumantaq kayniki tupawanku? Nispa.
- Tawaykun churikikunata wachakuniku, uywayta
atinikuchu, nispa.
Waranta chusturuspankus kaparunku.

APLICACIÓN DE LAS NARRACIONES POPULARES EN EL


PROCESO ENSEÑANZA APRENDIZAJE

GRADO : 6to Grado de Educación Primaria


TEMA : Autoestima
AREA PRINCIPAL : Personal social
AREAS INTEGRADAS : Comunicación Integral
Ciencia y Ambiente.

I.- COMPETENCIAS Y CAPACIDADES


SELECCIONADAS:
ARE COMPETENC CAPACIDADES INDICADOR
A IAS ES
PS 1 - Acepta conductas que
favorece la afirmación de
su identidad y
autoestima y las de sus
CI 1 compañeros. Rechaza
aquellas que las dificulta
y lastiman.
- Narra en forma coherente
CA 1 y expresiva, cuentos,
sucesos, mitos y
leyendas recogidas de la
tradición oral e historia
de su comunidad, región,
país y el mundo.
- Reconoce que su ser
corporal está formado
por órganos de
reproducción, a los cuales
identifica y valor. Indaga
semejanzas y diferencias
con órganos y funciones
de otros seres vivos,
reconociéndose y
valorándose como
miembro integrante de
su medio.

UKUMARIMANTA
Huk warmichas kasqa, chaysi riq sapa punchaw mayuta.
Pachan taqsaq, chaypis rikuriykusqa ukumari. Warmichas
mancharikuspa umanta kurkurusqa, ukumariñataqsi
tapuspan rimapayan:

- ¿ Wawayki kanchu ? – nispa.


Warmitaqsi nisqa:
- Ari kanmi – nispa.
Chaysi ukumariqa una unayta tapupayasqa, hinaspansi
uyarayaqasqa unayta. Chaymantañas pasaykuspan
qipirusqa chay warmitaqa sayaykachispa, chaysi urqu
ukunman yaykuykachispa mana lluksinanta munanchu.
Ukumaris punchaw lluksiq, warmitaqsi hinapi hipaq
sapa punchaw, hinaspas puramintita waqaq.
Kaqñas huk warmacha, paywansi kusisqallaña kasqa,
chaymanta huk warmachapas kasqaña, chaysi
qatunchaña kaq.
Chaysi rumi tikrayta atisqaña, hinaspas nin:
- Mamaya, papayta niykuy, munarunin yuraq
vacachanta- nispa.
Chaysi chaynata niykuptin, mamanqa, pasaq tukuy
punchawsi ukumarita maskan. Manas tarinchu. Chaysi
warmiqa
Warmachakunawan ripukunku karu, karu llaqtaman,
mana tarinanman.
Ukumaritañataq waqapayaykun huk pichiwchakuna
kaynata nispa:
- ¿Pipa warma yanallanraq huk urqupa chawpimpiña? –
nispa

QAROACHAMANTA
Huk punchawsi llapa taytakuna papa allayman risqaku,
hinaptinsi papataqa allaytaña qallarisqaku. Allqucha
puramintita allwayta qallaykun. Chaysi llapa llapan
runakunaqa puramintita mancharikusqaku.
Chaysi huknin taytakuñataq rikurqusqa cabra kaqllataña,
hinaspansi pasaspa hawan, mana manchakuspa, chaysi kay
taytapa allquchanqa mana kacharikusqachu manataq
suchiriytapas munasqachu qirqiryakuspa.
Kay allquchaqa rikunsi chay qarqachataqa, chaysi
allwakusqa, kay taytañataq mana qalacha rikusqachu,
chaysi llapa runañataq, puramintita manchakuspa,
taytachakunata mañakusqaku, chaysi chay qarqachaqa
chinkarusqa chay urqukunapi, allqupas manañas
anyakunchu. Chaysi taytaqa wasinman allquchallantin
sumaq allin, allin ripurqusqa.
TAYTA HUAMANIMANTA
Huk sipas warmis sapa punchaw uywankunata qatiq
karu urquman; chaypis kasqa tayta Huamaní nisqanku.
Sipas warmiqa sapa punchawsi puñukuq, qucha
patampi, chaysi tayta Huamaní tinkurqusqa hinaspansi
wiksayarachisqa.
Sipas puraminti unqusqa tarikusqa, mana mikusqachu,
hinaspansi sapa tutallanña chayakamuq, chaysi taytan
nisqa: ¿imaynanpitaq tutallanña chayamun, kapaschiki
waynanwan imakakun?. Chaynata nispan huk punchawqa
tariparusqa, michikusqan chayman. Chaysi taytanqa
churintaqa tarin quchapa patampi puñukuchkaqta.
Hinaspas unquqña tarikusqa, manas taytakunapas
willakusqachu, qinapas huk punchaw uywan qatisqampi
wachakurusqa, hina qucha patampi, chaysi sipasqa
taytanta manchaskuspa wawataqa huknin walimpi
wankuykuspa saqiramusqa qucha patampi. Qinaptinñataq,
pararimuptin kutirqusqa qucha patanman. Manas kasqachu
wawaqa, chaysi sipasqa mancharikusqa qawaykachakusqa,
hinaptinsi, qucha ukumanta qatunyasqaña wawaqa
qispiykamuspa nisqa:
- Manaya ama maskawaychu, ñuqaqa kaypiñam
yachakuni, taytaymi uqarikuwan allinmj kaypi yachakuni
quripa ukullampi nispa. Chaylla chinkaykuspa qucha
ukunman. Chaysi sipas puramintita manchariskupa
wasinman hampukamusqa.
PAYPAQ
Kay rurayta rurani
Amautaypa uyariq quwasqanmanta,
Allimpi, mana allimpi.

Allin yachaynin cuykuwasqamanta,


Ancha, anchata mañakuni
allin kausayninpaq.

MAMA ASUNTA PANTARACHISQANMANTA


Huk sumaq achikyaq llaqtapis, kausayninkunapas
allinta qispisqa, runakunapas kusisqa kausasqaku. Chaysi
kay llaqtapiqa mama Asuntapa ayllunqa, paqarimusqan
punchawta, watan watan yyarispankus hatun raymita
rurasqaku. Chayllamansi mama Asuntaqa watukusqa
intiyaykuykuyta chayaykuptinsi, kay ayllunqa aqanta,
tragunta, upyarachispa. Allin tutatañas sinkarusqa, chayllas
wasinmanta yuyarispan hampukamusqa. Hamuchkaptinsi
mama amautaqa rikuriramusqa, chaysi nisqa:
¿Mama Asunta maymantaq qamuchkanki ¿, qamuy kayninta
ripusunchik kuska. Chaysi mama Asuntaqa amawtawan
utqayllaña pasamunku sumaq qatun ñanya Mananas
chayayta atisqachu Utulu waqay achikisytas uña allqu,
mana allin makinmanta pantarachisqa anyayninwan,
chayse rikurirusqa panta, pantay qaqapa chawpimpi
wischurayasqa, chaysi mama Asuntaqa chakinta
muqakurusqa. Mana wasimpi kasqanta nitaq pipas
yachasqachu. Achikyaq yakumanña riq, parquy runakuna
allqupa anyayninwan musyarusqaku; hinaspansi chayraq
hurquyta qallarinku waskakunawan mama Asuntañataq,
paqpapa achpisqaIlanña kasqa. Makinsi, chakinsi
yawarllaña. Chaysi kay mama Asuntaqa Yanayakumanta
Quchabambakama mana- musyayta chayarqusqa. Chay
punchaw punchawmantas mama Asuntaqa puchukarusqa
upyaymanta, tuta puriymanta allqu uywaymanta,
chaynallataq mana allin kawsaymanta.

WARMI HURQUY
Juansi sumaq sumaq maqta kasqa, luychu hina,
chaynallaqtaqsi Santunacha wayta qina llatakyaq paykunas;
qallarynimpi maskanakunku, chitamisisqampi urqukunapi
qatun huñuykunapi rimapayanakuku, sukapayanakunku.
Chitpinakunku Chayllamansi waylluyta qallarinakunku.
Unayña parla nakunku. Hinaspas pakanakuyta. qallarinku,
ancha wayllukuyninta manaña kachariyta atispa. Juanchaqa
sipasniritaqa kacharinchu. Chayllas taytanman maqtaqa
watukun. Risqas wasinman hinaspas rimarin: - Tayatay
aqayta, traguyta. upyariy .
Manaraq hupyachkaspansi tayta mamanqa nin:
-Imallapaqcna ninki.
-Mamallay, taytallay ñuqallaymi watukamuchkayki. Wata
rurasqa llakiyta willakuykusqayki. Umancharunñam warmi
-warmaykita kay utulullay, ñawincharuspan mana karuyayta
munanchu.
- Hay mamay ama niwaychu chaytaqa, wañurusaqmi
llakiwan kay sipasnymanta.
-Taytatalla y hinapaqcha karqa imanasunmi (kaqtaqa
ruranku achkakutita munanakuspanku). I
Chayynallataq paykuna, taytamamakuna munaruspanqaI
tapun kay munanakuq iskayninta, hinaspanku casaray
punchawta rimanakunku. Makin churapunanpaq, kaypi
mañakun llapan ayllumpi (kaqtaqa apamman kausaqta
hutaq yanasqata). Chay punchaw chayararnuptin aylluntin,
traguntin, isusi quniq pikantinwan watukun sipas pawachiq.
Chayaruspanku, mikuyta, upyayta qallarinku
machanankukama, chaupitutakama. Chay urqupi, sumaq
kaballutas utqaylla apachimunku. Chayllay kaballupi muna
muynayllata, chaylla kuyay maq qarillaña sipasninta
ayaykukuspan pusan, kaballunta wasinman harrian.
Chaymantaqa kasarakunku.

LURUCHAMANTA WILLAKUY
Llaqtapis kasqa huk ayllu, chaysi paykuna kusichapi
kasqaku, sarata tipispanku, urqupa wayqunpi. Wasipiñataq
luruchata saqirqusqaku. Aylluqa luruchataqa minkakusqa
kaynata nispan: -ankamanta chiwchichakunata-ciudanki
nispa. Altupiña inti kachkaptinsi wasiman anka altunta
qispikaykamusqa. Ankara luruchata aptarikuspansi
siqakuykun.Luruchas qaparqachasqa puramintita urqu
wayqupi allunnta sara tipiypi qawaykuspansi qallarin
rimayta kaynata nispan: ¡Kayniyta karaqu! ¡Kayniyta
Karaqu!

HAMPATUWAN ATUQWAN
Huk Punchawsi hampatuqa mayu pataman lluksisqa.
Laqarayachkaptinsi huk atuq rimaysapa kayhinata
rimapayasqa:

Hampatucha llallinakurusun urqu patankama. Qantaqa


chaypicha atipasqayki-nispa
Hampatuqa piñakuynimpis.
-llallinarqukusuntaqya- nin,
-Qamqa mayu patanta pawanki, ñuqataq yaku ukunta-
nispa nisqa hampatuqa.
Hampatuqa wakin hampatukunatas siqisllan churarqusqa
tukuy mayupa patampi, hinaspas atuqmanqa
qallarinankupaq willan.
Hampatu yaku ukuman pawaykuptinsi atipanakuyta
qallarín. Atuqsi allillamanta puririn.
-Hampatu. maypiñam nispa tapukun- hampatuqa: ¡ruk!,
¡ruk!, nispa hanaymantaña nimun.
Chayraqsi auka wañuq kawsay pawan. Allintaña
pawarquspas hampatuta tapun: ¿hampatu maypiñankanki?-
nispa. ¡ruk, iruk!, nimunsi aswan hanaymantaña.
Atuqchaqa, aswantas llallinampaq tukuy kallpanwan pawan.
Wañuy kawsay pawasqanpis atuqchapa yaqa wiksan.
Tuqyarqusqa chaypis yaqa wañurqusqa. Hampatukunañataq
atuqtaqa asipayaspanku qawanku.
Chay punchawmantas atuqchaqa manaña llallinakuyta
munasqachu hampatuchakunawan mancharikuymanta.

WACHWA ATUQCHAWAN
Huk punchawsi wachwachawan atuqchawan kasqaku chaysi
atuqcha tapusqa wachwataqa kaynata nispan ¿wachwacha
imaynanpitaq qampa wawachaykikunapa puka chakichan?

Hinaptinsi wachwachaqa nisqa:


-Amayá upachu kay, atuqcha, huk qurnutaya rurarquy
hinaspaya chayta waykuruy ninawan ruparachispa. Qampas
wawachaykikunata qinaruy chay uchkuman, chayta
ruraruptillaykim wawachaykikunaqa sumaq sumaq
pukachakichayuqkama lluqsiramunqa; chaysi atuqqa
rurarusqa hinantinsi unaychanmantaqa tuqyayta
qallaykamusqa llumpayllataña, qinaptinsi:
- Ima karaqu, icha chaytaqa rurakurun. Wawachankunaqa
kakuchkasqa llumpay yana carbón chakillaña; qinaptinsi
llumpay llumpay piñakuyllawanña atuqcha wachwata
maskayta hallaykurusqa, chaysi huk punchaw tuparusqaku
qinaspansi atuqqa nin: - kunanqa kanqacha wachwacha
mikusqaykicha waw yuyakuwasqaykimantaqa, chaysi
wachawaqa nin.
- Manachiki: nísqaytachu rurarqanki atuqcha. Chaysi
llumpay piñakuyllawanña wachwachataqa qatikachaykusqa
tukuy qaqanta yaku patanta. Chayllapis kasqa huk mayu
chaymansi wachwachaqa pawakuykusqa chaupinman
hinaspansi: atuqta kamimun kayna nispa: Atuqcha,
hapiwayta munanqui qinaspa kay yakuta chakirachispaqa
qapiruwankiman, nisqa wachwaqa, qinaptinsi atuqcha chay
yakuta upyayta qallaykun hinaptinsi wiksan Ilikikurun
llumpay yakuwan

URQUKUNAWAN PUYU
Puyukunam wayrapi urpikuna hina
lIakisqa kachkan.
mana paykuna hina
chay urqukuna qapariptinñataq

illapakuna tuqiarispa .
puyukunapa umampi tiyaykun
chaypi kuyapayanakunku
waylliupayanakunku,
hatun quchapas, hanaq pachapas,
urqukunamanmi
marqarikunanpaq hapipakunku
¿yacharqankichu urqu
runa hina kasqanta?

WISKACHAWAN UKUCHA
Sapa punchawsi huk wisk.acha lIuqsimuq machay
uchkumanta mikuq, rupaywan huñichikuq; chay
mikuruspanñataqsi tiyarikuq. Waqtampis tiyaq ukucha Kay
ukuchas tapuq kay wiskachata? –nispa tapun. Chayse kay
wiskachañataq nin ñuqataqa chiriwanmi chami rupayta
suyani, aswanmi machay uchkuytaqa chirikun
Wiskachapas tapunsi: -¿ Qamtaqa imaynampitaq nisunqi
suwa ukucha? Llapa runakunas ukucha niq.

-Ñuqaqa upallallamiki yaykuni Ilapa runakunapa wasinta


qinaspan mikukuni miski mikuykunata; rikuwanpaschu
runaqa uchuylla kaptiy. Wiskachas nin:
-Manachu pinqakunki upallalla yaykuyta, ichao rantinkichu
llapa mikuyta chay runakunamanta. Kay ukuchaqa
aswanraqsi niq:
-Qamtaqa utqaymancha rikurusunkiman, qinaspan
wañurachisunkiman Ñuqapa mikuyniyqa kakunmi Ilapan
killa, sapa wata, qampaqa mikuynikiqa Kan para
chayamuptillanmi, mana chayamuptillanmi, mana
chayamuptinqa kanchá qumir pastuykipas. Wiskachaqa
ninisi.

- Qumir pastuytaqa churakunim wasiy ikupi, chaki ukupi


mikuykunaypaq qamañataq suwakunki llapa
runakunamanta mikuykunata ¿manachu suwakusqaykipi
wañuruwaqpas, qapirachikuwaqpas misikunawanpas?
Chaynas rimanakunku sapa punchaw rupaywan
quñikuspanku.

CHIWAKUMANTA
Huk chiwakus ancha warmallanmanta yacharqusqa mana
allinkunata- tayatan Zenonmanta, mamam Saramanta.
Utqayllas yachariq. Yachaqsi taytamanta, mamanpa
ruwsqanta. Tutaraq qatarispansi, llapallan uywakunata
rikchachiq. Qatiq Llavikuchu urqupi kaqkunata. Miskillataña
takispansi rikchachiq, llapan Llavikuchupi yachaq
uywakunata, kusisqallañas kirchariqku kay chiwaku
Susimupa takiyninwan. Kaynata rikacharichispañataqsi
mikunampaq riq, paypaq taytampaq, mamanpaq
mikukunankupaq. Kay chiwakuqa yaykuqsi wasikunata,
mana pipas kachkaptin, qinaspansi mikukuq sarakunata
cebadakunata llapallan kawsayta, puchuqnintañataq
taytanman, maman apaq kay chiwakuqa. Puñuqsi inti
manaraq chinkaykuchkaptin; paqarintinta Ilapallan
uywakunata . rikcharichinampaq kaq. Llavikuchu
urqupatapis sapa punchaw chayllata ruwaq. Kunanqa kay
chiwakuqa qatunñas, kanñas iska y chur¡n chiwakuchakuna,
warmin Elsapi Kay chiwakuqa kuyansi warminta,
churintapas; hinaptinqa qinalla qatinqa churinkuna
wiñanankama, qinaptinqa paykunañach takinqaku,
rikchachinqaku llapa uywakunata, Llavikuchupi
yachaqkunata.
ATUQ KUTUTUWAN
Huk punchawsi, atuq kutututa tarirqusqa. Yarqay
qikutaykuptinsi kaynata nisqa:
- Kunanqa mikusqaykim
-Amaraq amaraq mikuwayraqchu , kunpayriy, huk miski
mikunata aparqamusqayki- nisqas. Kututaqa atuqta
saqiykuspas apita suwakuyta qallarisqa. Api yanusqata
quqaynimpie allichasqa.
-Añañaw miskillañan kasqa ¿maymantataq
aparqamurqanki? Pusaway - nispas atuqa; chaysi kututuqa
tutayaykuqtaña atuqta taytakupa warinman pusarqusqa,
apitas qallaykachisqa, umantas
mankaman ,winarqusqa. Atuqa api Ilaqwaytas qallarin;
tukuruspanñataq umanta lluqschiyta atisqachu. Chasi
allpamanka pakinanpaq kutututa nisqa:
-Huk Kaspita haywamuay, kay allpamanka pakinaypaq,
kututuñataq kaspita qapiruspa umapi puni chuqaparusqa
wañunankama.

WILLAKUY UPAMANTA
Huk warmipa qusansi kasqa upa, chaysi huk punchaw
nisqa kayllapin kuchinchinqta hinanki. Todos los Santuspi
mikunanahcikpaq. Chayna minkakuspa pasakusqa.
Hinaptinsi wasi punkupi uywachkaptin iskay runakuna
rikuriramun qinaspa tapun.

- Rantipaqchu kuchiki.
Hinapitinsi upaqa nirqamun:

- Todos los Santuspaqmi, wañuchinaykupaq mi. Qinapti nsi


chay iskay runakuna nisqa:

- Ñuqa Todos los Santos kani, chayamuni apakuq. Hinaptinsi


chay runakunaqa siqaykachikusqaku kuchitaqa. Hinaptinsi
warmiqa chakramanta kutiramuspan tapun: ¿maytaq
kuchiqa? Hinaptinsi upaqa nin:

- Todos los Santos apakum. Chaysi warmiqa upata maqasqa,


tapusqa: ¿maynintataq rirqaku?:
- Wakninta rispa- tupqisqa. Hinaptinsi warmiqa upataqa nin:
- Kayllapin wasinchiqta waqaychanki, ñuqaqa
kuchinchiqtam maskaramusaq
Hinaspas hatipasqa, chay iskay runakunata, hinaptinsi
chay upaqa tutaykuqtaña warmin kutimuchkaptin punkuta
qipikuykuspa hatisqa. Hinaptin Chanin wayqupi tuparusqa
warminwan. Qaparisqa upataqa, qaqchasqa

-kunanqa manach imaypas kanchu. Imapataq punkuntaqa


qurquranki; inaptinsi warmiqa nisqa:
- tutaykunña, kaypiña puñusunchi.
Sacha qawanman lluqaruspanku punkunwan kawituta
ruraruspanku ustusqaku, hinantinsi chaupi tutapi
puñuchkaptinku upaqa qurquryaata qallarisqa, hinaptinsi
warmiqa nisqa:
¡upallay upañataqsi- nisqa –imatataq munanki, muchasayki
upallay.
-¿Imachá takikamuchkan kay pamppi? Hinaptinsi, upaqa
uyarisqa chaly ukupi Ilapa diablukunapa sallallallasqanta. HI
naptinsii warmiqa tanqaykus upata; chaykunapa qawanman
wichiykusqa. Hinaptinsi qaparispan pawaruspaku llpa
diablukuna, qullqinkuta saqirurquspa, hinaptinsi
achikyaruptinsi sachamanta qawaykuptin llumpay qullqi
kakuchakasqa; qinantinsi warmiqa quariyta qallaykusqa,
upapas llumpaytas quñpurusqa chaymantaqa chay
qullqiwansi iskayninku apuyarusqaku.

TAKIYKUNA
ASI CHAYNATA
Maray hipampi cebada pusra
Amapipa huqarisunkichu;
ñuqas isusi quqarisayki
pusrachallaykita pukuy pukuykuspa. .
Manzana pukay pukaycha;
durazno qilluy,qilluycha
así chaynanta waylluway
chaynata kuyawaptikiqa;
asi chaynata waylluwaptikiqa
kisaya ripuymanpaschu:
ripumunayña ...kachkaspa
pasakunayña kachkaspa.
Así chayñata kuyaway,
así ehaynata waylluway.

HABASCHALLAY
TutalIan pasakullasaq,
habaschallay, manamá punchawchu, (bis)
punchaw ripullaspayqa.
habaschallay, waqachikimanchá;
punchaw ripullaspayqa,
habaschallay, llakichikimanchá.
Yakupa pusuquchanchu,
Habaschallay, ñuqallay karani (bis)
Mayupa pusuquchanchu
habaschallay, .ñuqallay karani.
Iskayta muyuririspa
Habaschallay; wschuwanaykipaq
Tawanta muyuririsqa,
habaschallay, wischuwanaykipaq.

LAMBRASCHALLAY
Urqupi tuyachakuna
sumaq tuyachakuna:
qaqapi tuyachakuna,
sumaq tuyachakuna;
han hina mamayuq kayman,
han hina mamayuq kayman,
han hlna taytayuq kayman: (bis)
han hina mamayuq kaspayqa
manachá waqallaymanchu;
han hina taytayuq kaspayqa
manachá llakillaymanchu.
kaykuna runapa wasimpi,
waqastin purillanaypaq.
Esquina muyuykunapi, lambraschallay, (bis)
manayá kutimusaqchu, lambraschallay,
manayá vueltamusaqchu, lambraschallay.
kutiylla kutiramusaq, lambraschachallay:
vueltayila vueltaramusaq, lambraschallay,
manayá wasikimanchu, lambraschallay,
manayá lIaqtaykimanchu, lambraschallay.

QAYNAWATA KUYASOALLAY
Qaynawatalla kuyasqallay
maytañataq pasakunki,
maytañataq ripukunki.

HAWACHALLAY
Pitaq willasuranki, hawaschallay,
Sapalla kasqayta
Maytaq willasuqanki, hawaschallay
sapallay kasqayta.
Chayllay willasuqllaykim, hawaschallay
mamayta sirvinqa (kutiy).
Yakupa pusuquchanchu, hawaschallay
Ñuqallay karqani
kimsata muyuririspa. nawaschallay.
Wischuwanaykipaq:
tawata muyuririspa. hawaschallay,
wischuwanaykipaq
Tutallam ripukusaqa, hawaschallay,
Manamá punchawchu,
Punchaw ripukullaspayqa .
Hawaschallay, waqachikimansi
Punchaw ripukullaspayqa,
hawaschallay, llakichikimansi
punchaw pasakuspayqa.
hawaschallay, llakichikimansi
Kunan tutam ripukuchkani
churillaykitam cuydakuykunki:
kunan tutam pasakuchkani
wawallaykitam cuydakuykunki.
Ñuqa rirusaq qawallanta,
paymi aparun nillawankiman,
ñuqa pasasaq qawallata,
paymi pusarun nillawankiman.

KUTICHAY
Ay! Kutichay. kuti lambraschay,
kutiramunqam nillawachkankichu.
Ay! Kutichay, lambraschay,
kutiramunqam nillawachkankichu,
imamanchá, qaykamanchá
ñuqa kutimuyman .
waqasqayta yuyarispay,
llakisqayta yuyarispay,
llaqtan. llaqtan, Liman, Liman, puriramuspañataq
kaqllamanta amistasun
nispalla niwachkasqa (kutiy).
Qawarqankichu, rikurqankichu
mamallaypa waqasqanta;
qawarqankichu. rikurqankichu
taytaypa yakisqanta.
Anchuririkuy, suchuririkuy:
Anchuririkuy, suchuririkuy
arwirata qura: arwirata qura
sapay kaspaycha apachkaykimampas:
soloy kaspaycha apachkaykimampas

TAKIYKUNA
Sarachay manayhallmasqa,
triguchay manay qurasqa
chaynaIlamam ñuqapa warma yanay
yuyaychan manay quntasqa;
zambaschay yakichkankichu
warmchay waqachkankichu
kayna warma;vidaykipi yanayuq
rikuriruspayki :
Chawpi tuta wállpa waqayta
Uyaykumunay karqa
vicinuykipa chapu allqunmi
supa supayña kasqa
Mamaykimantachu urqukamurayki,
Taytaykimantachu urqukamurayki
Kaynataña waqanaykipaq .
kaynataña llakinaykipaq,
Kayllan, chayllan purillachkani;
Kayllan, chayllan mullullachkani
mamallayta maskaspay,
maytam pasanki mamay,
maytan pasanki taytay
kaynataña Ilakinaypaq
kaynataña waqanaypaq

SUEGRAY
Suigrayta qayaykapuway, a la pasadita,
suigrayman willaykapuway, a la pasadita;
wawanta apakapuchun, mana munanichu;
churinta kutichikuchun, mana munanichu.
Mamanqa niwasqa, churillayta nispa,
taytanqa niwasqa churiyayta nispa;
manayá yachasqachu muti mutiytapas;
Isusi yachasqa kamalla mastayta (kutiy)
intilla siqaykuptinqa aysallawachkanña.
killalla siqaykuptinqa aysallawachkanña
warma imam chay qipaykipi
manam, manam imapaschu
manam, manam imapaschu,
chapucha allqupa wawan;
chapucha allqupa churin
puchqu suyrutam lampichakuchkan
puchqu suyrutam lampichakuchkan

LAMBRACHA
Ay kuticha. kuticha lambraschay
kutiramunqa nillawchkankichu (kutiy)
ima chayta ñuqa kutimuyman
waqasqayta yuyarillaspay
Llaqtan. Ilaqtan, Liman Liman puriramuspañataq;
llaqtan. lIaqtan, Liman Liman puriramuspanñataq
Kaqllamanta amistasun nispalla niwachkanki;
kaqllamanta amistasun nispalla niwachkanki;
hawarqankichum. rikurqankichu mamaypa waqasqanta
hawarqankichum. rikurqankichu taytaypa yakisqanta,
kaqllamanta amistasun nispalla niwachkanki;
kaqllamanta amistasun nispalla niwachkanki
warqankichum. rikurqamkichum mamaypa waqasqanta:
warqankichum. rikurqamkichum taytaypa waqasqanta
sarallakanman, trigulla kanman;
sarallakanman, trigulla kanman
sayaylla sayayman mamaypa waqasqampi
sayaylla sayayman taytaypa llakisqampi
Anchuririkuy, suchuririkuy, arwiy sara;
Anchuririkuy, suchuririkuy, arwiy sara
Sapaykaspaycha, soloy kaspaycha apachkaykimaqa;
Sapaykaspaycha, soloy kaspaycha apachkaykimaqa

KACHI KACHICHA
Kachi, kachicha achkiq rapracha
amayá llakita apamuwaychu,
¿musuq achikyaq maytañam hamun?
Llaqta quntalla takinanchikpaq;
kachi kachichay nina ñawichay,
mayu patampi tusumusunchik.
sara tarpuysi tukuramunqaña,
paqarin mincha kusicha kanqa.

MAMA TAYTAY
Qakuchik, ripusun
qakuchik pasasun (kutiy)
qamllay llikllarisqa.
ñuqalla punchurisqa (kutiy)
Ripuna kaptinqa,
pasana kaptinqa (Kutiy)
mama taytaykitam
adios niykamunki (kutiy)
Ciertuchum, negrachallay,
Ciertuchun, sambachallay
Quri jaulata rurachiwachkanki;
manaña ñuqawan tupanallanchikpaq,
ñuqapas sapachallay,
ñuqapas negraschallay:
quri llavita rurachikuchkani
munasqay hora kichaykuykunaypaq.

WARAQU
Waraqu pampachapi
Oveja michiq masichallay.
Waraquyuq patachapi
campana tucaq masichallay,
ahora, kunanqa
profesoraña kallasqanki
ahora kunanqa
wawachayuqña kallasqnaki
Waraqu patachapi
campana tucaq masichaliay (Cuty)
kunanqa señoritaña kallasqanki
kunanqa profesoraña kallasqanki.

QACHWA
Se empieza buscando señoritas con trigo, cebada, arbeja y
cantan
"Pawamuy. tiyamuy jilgueroy.
santa cruzpa hawanman
mana yachaspa tiyallaspa jilgueroy
cinturachaypa patampi jilgueroy"
Contestan los varones. Van con quena, guitarra, etc.
Qinachallampim ki rullay kiru,
kasqachallampim kirullay kiru;
wayquntam rinki, may calabaza
watuykin tipin, way calabaza

TANKARCHA
Tankarchay, kichkachay,
Morado sisachay,
yanachayuqtatchu tarillawarqanki,
rikullawarqanki;
yanachayuqtaña tarillawaspapas
sunquyki ukupich waqaychawaq karqa
chinka chiwaq karqa
Tankarchay, kichkachay.
Morado sisachay.
Pitaq willasurqanki
Yanayuq kasqayta,
Pitaq willasurqanki
Kuyana kasqayta'.
Amachá tayta mamayman
Willawaqchu karqa;
Amachá sullka paniyman.
Willawakchu karqa,
Sunquyki ukuchallapim
Waqaychawaq karqa;
Chinkachiwaq karqa
Sisariy durazno,
Sisariy manzana
Punta ruruykiqa
Ñuqapaqmi kanqa (kuty)
Huk pallaspaqa
Desonrallasunki;
Ñuqallay pallaykuspayqa
Legitimasayki (kuty)
Maymi mamayki, Maymi taytayki.
Chachaschay, (kuty)
Rikuykachiway, qawaykachiway.
Chachaschay (kuty)
Qawaykuspayqa, rikuykuspayqa,
Chachaschay,
Ichallaraqpas yanayki kayman,
Chachaschay (kutiy) .

ESTRIBILLO
Suyaykuy, suyaykuy
mana kuyana;
wiqiytam paganki;
suyaykuy, suyaykuy,
mana kuyna,
Ilakiytam paganki
Ñuqaqa kuyaykurqayki,
ñuqaqa wayllukurqayki
manam kunan hina punchaw
waq achiwanaykipaqchu;
manam kunan hina punchaw
sintichichiwanaykipaqchu
Suyaykuy, suyaykuy
mana kuyana...

PUKA KUCHICHA
Puka kuchicha kapullawachkan,
puka kuchieha kapullawachkan
wira, wiraytam siwachkani,
wira wiraytan siwachkani.
Titupa santun chayaramunña;
Titupa santun chayaramunña,
kuchichanchikta nakaykusun
kuchichanchikta nakaykusun,
chicharumrum, rum, rum, rum.

HARAWI
Altunmanta hawaykamunki
Curral quntalla
sayaykachachkanki (kuty)
mamallaykita riqsiykuni
taytallaykita riqsiykuptiy
michikuq allqulla anyarikun;
michikuq allqulla anyarikun
imay punchawchá puriy punchu allquchallay
anyarikun, siIbarikun (kuty)
curralchapa qimpampi inqiñullas
muyuy, muyullan (kuty)
kukachayay kintuchallay ciertollata
willaykullaway;
kukachay kintuchay clarullata
willaykuway;
kamachay yayakunata feriachapi
sayanallaypaq (kuty)
dueñuyta saqirqullasaq
makin qunta qullqiyuqta waqaqta;
armaqllata saqirqusaq
makin qunta qullqiyuq hawallawaqta

TAKI
Puyukunam wayrapi urpikuna hina
Ilakisqa kachkan.
Urpikuna mana paykuna hina
paway atisqankumanta
chay urqukuna qapariptinñataq
illapakuna uyarisqa
puyukunapa umanpi tiyaykun;
chaypi kuyapayanakunku
wayllupayanakunku;
hatun quchapas, hanaq pachapas urqukunamanmi
marqarikunanpaq hapipakunku
hatun quchapas, hanaq pachapas
urqukunamanmi marqarikunanpaq hapipakunku:
yacharqankichu urqu runa hina kasqanta
pisipaspa mana yakuyuq ima
kay pachapa chawpimpi puñuykun
chaymi mana imapa kasqanpi qiparin

VIDA MICHIY

Ay, turichallay , turichallay,


Lluqsiramuyña truichallay (kuty)
Punchuchallaykiwan punchurisqa.
Chalinachayki aptirisqa (kuty)
Ay, panichay, panichallay,
Luqsiramuyña panichallay (kuty)
Llikllachallayki aptirisqa,
Killa qawariq tumpachalla (kuty)
Ay, turichay, turichallay
Takirikusu turichallay (kuty)
Ay, turichallay, turichallay
Tusuykusun, turichallay,
Vida michilla kallasqanta,
Solterallaraq kallachkaspa
Tayta mamaykí puñuruptin
LIuqsiramuki Panichallay (kuty)
Sayaq pukrullay pampallapi
Vida michiypi tusumusun,
Mawka iglesia punkullampi
Vida michipi takimusun,
Vidamichipi tusukusun.
Ay, traguchay, traguchallay
Cuarenta grados traguchallay (kuty)
Traguchallayta upyaykuspaqa
Tusurikusun ,turichallay
Mamallayki,taytallayki
Imaninqaraq yacharuspa.
Chisinkuy lucero chinkaykuptin
Ma ymi asuti nillawasun
Maymi chikuti nillawasun.

WARMI HURQUY
1. Quyllurchawan Husiycha anchata kuyanakunku.
Quyllurchaqa sumaq sipasña, Husiypa yanan.
2. Husiychaqa warmi hurquq rinankupaq taytanwan
rimayta munan.
3. Mana rimariyta atinchu.QawayIla qawarayan taytanta.
Ñakayta rimarirqun.
4. Tayta Ransiskutawan mama Maryata minkakunku
riysinankupaq. Manam sapallankuqa rinmankuchu
warmi hurquymanqa.
5. Quwi kankata, wallpa kankata waykunku
yaykupakuypaq. Rahutapas, aqatapas apanqaku.
6. Tutam QuyIlurpa wasinta rinku. Mama Hasintam
wasinman watukuqkunata yaykuchin.
7. Hasintam nin: taytaykuna, mamaykuna kay
qarachakunapi tiyarikuychik, nispa.
8. Ransiskun: Anchatam riqsikuyki mamáy,
waturikuqniykikum hamuchkaniku, nispa.
9. Husiychaqa tumpa mancharisqa asiykachan.
10. Hasintam nin kusikunim taytáy. Imaynallataq
kakurqankichik?, nispa
11. Ransisku: Allinllam mamáy. Imaynataq
kawsaykunaqa kachkan?
12. Hasinta: Manachusmi llumpay allinchu kanan
wataqa taytáy, utuskurum chuqlluta tukuchkan.
13. Ransisku: Parapas yanqallataq wichikachamun.
14. Husiychaqa kumuykachaspam puriykachan,
hinaspa uyaram
15. Hasitam nim: Awá taytáy, nispa
16. Ransiskum nin: Mañakuykuqniykikum
hamuchkaniku, yanapaykullawankikuchá, nispa.
17. Hisusñataqmi nin: Imaynaya kanqapas taytáy,
atispaqa allinchiki kanqa, mana atispaqa
imanachwantaq, nispa.

You might also like