You are on page 1of 136

Wetenschappelijk rapporteren

versie 0.7

Jan Van Hee

19 september 2010
Inhoudsopgave

Voorwoord ix

1 Wetenschappelijk rapporteren 1
1.1 Doel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Vormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.3 Doelgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.4 Een goed wetenschappelijk verslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.4.1 Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.4.2 Taal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.4.3 Vormgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

2 Een laboverslag 5
2.1 Titel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.2 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.3 Inhoudsopgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.4 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.5 Beschrijving van de proef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.6 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.6.1 Meetresultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.6.2 Berekeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.7 Discussie en conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.8 Referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.9 Bijlagen (appendices) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

3 Taal 11
3.1 Wees bondig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3.2 Maak zinnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.3 Gebruik eerder korte zinnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.4 Getallen schrijven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.5 Voor/om . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.6 Ik, wij en jij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.7 Gebruik zoveel mogelijk actieve zinnen . . . . . . . . . . . . . . . . 14
3.8 Schrijf (meestal) in het heden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
3.9 Hoofdletters en leestekens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.10 Word er nog gezondigt? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.11 Jongens zijn mannelijk, meisjes zijn vrouwelijk . . . . . . . . . . . . 17

iii
Inhoudsopgave

3.12 Laboverslag / labo verslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18


3.13 Taaladvies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

4 LATEX installeren 19
4.1 PDF-leesprogramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.1.1 Linux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.1.2 Mac OS X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.1.3 Windows . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2 LATEX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2.1 Linux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2.2 Mac OS X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2.3 Windows XP, Vista, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.3 Een LATEX-editor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.3.1 Linux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.3.2 Mac OS X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.3.3 Windows . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren . . . . . . . . . . . . . . 30
4.4.1 Het principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
4.4.2 Instellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

5 Een eerste LATEX-document 37


5.1 Broncode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
5.2 Terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
5.2.1 Preamble . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
5.2.2 Omgevingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
5.2.3 Commando’s (macro’s) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
5.3 Van broncode naar PDF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
5.4 . . . via hulpbestanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

6 Documentstructuur 43
6.1 Hoofdstukken, secties, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
6.1.1 Sectie-commando’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
6.1.2 Sectienummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
6.2 Paragrafen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
6.3 Inhoudsopgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
6.4 Kruisverwijzingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

7 Lijsten 47
7.1 Opsommingslijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
7.2 Genummerde lijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
7.3 Definitielijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
7.4 Geneste lijsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
7.5 Oefening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

iv
Inhoudsopgave

8 Soorten afbeeldingen 53
8.1 Vector- en bitmapafbeeldingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
8.2 Werken met bitmaps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
8.2.1 Soorten bitmap-afbeeldingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
8.2.2 Resolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
8.2.3 Oefening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
8.2.4 Compressie en bestandsgrootte . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
8.3 Werken met vectorafbeeldingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
8.4 Een bestandsformaat kiezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
8.4.1 Foto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
8.4.2 Tekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
8.5 Software . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

9 Figuren in LATEX 61
9.1 Graphicx package . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
9.2 Drijvende figuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
9.3 Figuren naast elkaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

10 Inkscape 67

11 Werken met wiskundige formules 69


11.1 Wiskunde is geen tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
11.2 Wiskundige omgevingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
11.2.1 Inline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
11.2.2 Display . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
11.3 Verwijzen naar een formule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
11.3.1 Met label en ref . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
11.3.2 Met eqref . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
11.4 Uitlijnen van formules . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
11.5 Wiskundetaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
11.5.1 Exponenten en indices — superscript en subscript . . . . . 73
11.5.2 Breuken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
11.5.3 Wortels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
11.5.4 Ellipsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
11.5.5 Operatornamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
11.5.6 Symbolen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
11.5.7 Gewone tekst in math mode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
11.5.8 Witte ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
11.6 Haakjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
11.7 Meer lezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

12 Eenheden 79
12.1 Symbolen voor eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
12.2 Namen van eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

v
Inhoudsopgave

12.3 Stijlregels voor hoeveelheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81


12.3.1 Numerieke waarde van een hoeveelheid . . . . . . . . . . . 81
12.3.2 Stijlregels voor getalwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
12.3.3 Getalopmaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
12.3.4 Vermenigvuldigen en delen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
12.3.5 Meetonzekerheid aangeven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

13 SIunitx 85
13.1 Voor de ongeduldigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
13.2 Het pakket laden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
13.3 Getallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
13.4 Hoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
13.5 Basiseenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
13.6 Afgeleide en aanvaarde eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
13.7 Eenheden met een prefix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
13.8 Eenheden combineren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

14 Grafieken 95

15 Professionele tabellen 97
15.1 Wat is een tabel? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
15.2 Belang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
15.3 Vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
15.4 Onderdelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
15.4.1 Titel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
15.4.2 Hoofding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
15.4.3 Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

16 Tabellen in LATEX 103


16.1 Tekst uitlijnen in rijen en kolommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
16.1.1 Tabular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
16.1.2 Teveel tekst in cel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
16.1.3 Tabel uitlijnen met tekstregel . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
16.1.4 Verticale lijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
16.2 Table float . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
16.3 Cellen samennemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
16.3.1 Horizontaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
16.3.2 Verticaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
16.4 Professionele tabellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
16.4.1 Manueel aanpassingen maken . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
16.5 Gegevens uit een rekenblad in een tabel zetten . . . . . . . . . . . . 111

17 Referenties 113

vi
Inhoudsopgave

18 KOMA-script 115

A Wiskundige symbolen 117

vii
Voorwoord
Een voorwoord wordt gewoonlijk als laatste geschreven. Dat is in dit geval dus
een probleem, omdat deze cursustekst nog niet klaar is. Deze ‘experimentele cur-
sustekst’ is een work in progress. Naarmate we leerstof zien, schrijf ik hoofdstukjes
bij.
Druk hem dus liever niet af. Wie weet is je versie verouderd tegen de tijd dat het
laatste blad uit de printer rolt. Bekijk liefst een en ander op je computerscherm,
ook al leest dat niet zo prettig als papier.
Wat ik zeer waardeer is feedback. Deze tekst moet een praktisch hulpmiddel
zijn voor ‘Wetenschappelijk rapporteren’. Vind je fouten: stuur ze naar me door.
Is er iets niet duidelijk, ontbreekt volgens jou een stuk tekst, herhaal ik mezelf te
veel: laat het AUB weten. Eén adres: jan.van.hee@khleuven.be
Ik wens je veel plezier met dit vak en hoop dat deze cursus je doet nadenken
over je manier van verslaggeving.

September 2010
Jan Van Hee

ix
1 Wetenschappelijk rapporteren
1.1 Doel
Je voert een onderzoek uit in een of andere wetenschappelijke discipline. Als
echter niemand iets verneemt over je resultaten, is je onderzoek waardeloos. Het
doel van een schriftelijk rapport is anderen te informeren over je onderzoek (zowel de
werkwijze als de resultaten).

1.2 Vormen
Tijdens je schoolcarrière kom je met verschillende vormen van schriftelijke rap-
porten [1] in contact. Zo is er onder meer1 (min of meer in volgorde van stijgende
moeilijkheidsgraad):

• opstel;

• krantenartikel;

• paper;

• stageverslag;

• practicumverslag;

• onderzoeksrapport;

• thesis;

• boek;

• wetenschappelijk artikel.

De belangrijkste kenmerken van een wetenschappelijk verslag zijn:

Objectiviteit Wat je neerschrijft is niet beïnvloed door je eigen mening.

Reproduceerbaarheid Iemand anders moet je onderzoek kunnen herhalen zoals


jij het beschrijft met dezelfde resultaten.
1 Waarschijnlijk zal je op school met de laatste twee niet persoonlijk te maken krijgen.

1
1 Wetenschappelijk rapporteren

Een opstel of een krantenartikel is meestal gericht naar een breed publiek. De
informatie moet dus gebracht worden in een makkelijk leesbare stijl, zonder
gebruik van al te technische termen. Een dergelijk ‘verslag’ is vaak ook persoonlijk
gekleurd. Daarom omschrijven we dit meestal niet als wetenschappelijk.
Voor een paper (essay, literatuurscriptie) vat je een onderwerp samen op basis
van bestaande literatuur. Het bevat dan ook meestal geen nieuwe inzichten.
In je laatste jaar aan de KHLeuven trek je op stage. Een stageverslag geeft een
overzicht van je werkervaringen op je stageplaats.
Een practicumverslag vormt de eigenlijke kern van deze cursus. Je voert een
aantal proeven uit en beschrijft dit op een gestandaardiseerde manier: werk-
wijze, beschrijving van de proeven, evaluatie van de resultaten en een conclusie.
Een wetenschappelijk artikel is op dezelfde wijze opgebouwd, maar wordt pas
gepubliceerd nadat het grondig is nagekeken door collega-vakgenoten (de zgn.
peer review). Op basis van zo’n ‘peer review’ wordt een artikel vaak geheel of
gedeeltelijk herschreven.
Een thesis (dissertatie, proefschrift) is het eindpunt van een opleiding tot weten-
schappelijk onderzoeker. Ze bevat het resultaat van een zelf uitgevoerd weten-
schappelijk onderzoek.

1.3 Doelgroep
Bij het schrijven in het algemeen is het belangrijk goed te weten voor wie je
schrijft. Je doelpubliek niet of niet nauwkeurig omschrijven is de beste manier
om een verslag te schrijven dat door niemand gelezen wordt.
Een vuistregel is de volgende. Schrijf je verslag voor een geïnteresseerde leek,
iemand die wel iets van het vak weet, maar niet alle details en vaktermen kent.
Die moet je in je verslag dus verduidelijken.
Er zijn verschillende soorten lezers:

• lezers die alleen geïnteresseerd zijn in de conclusies;

• lezers die daarenboven ook geïnteresseerd zijn in de methoden van je


onderzoek;

• lezers die alle details willen kennen.

Die laatste groep is gewoonlijk de kleinste groep. Je verslag moet echter iedereen
aanspreken.

1.4 Een goed wetenschappelijk verslag


In dit opleidingsonderdeel bekijken we samen een aantal criteria waaraan een
goed verslag moet voldoen. Dat is niet altijd even gemakkelijk. Een verslag

2
1.4 Een goed wetenschappelijk verslag

schrijven is namelijk geen exacte wetenschap – ook al is het onderwerp van een
verslag dat soms wel.
Toch kunnen we wel richtlijnen geven. We onderscheiden drie belangrijke
domeinen: inhoud, taal en vormgeving. Veel van het onderstaande is toepasbaar
op elk type verslag, maar we concentreren ons hier wel op het schrijven van een
wetenschappelijk verslag.

1.4.1 Inhoud
Je hebt iets te vertellen: het resultaat van een onderzoek, het verloop en besluit
van een laboproef, . . . Je wilt deze informatie meedelen aan anderen. Hoe bouw
je je verslag op? Wat vermeld je; wat laat je weg?
We herinneren even aan de criteria voor een wetenschappelijk verslag:

Objectiviteit Wat je neerschrijft is niet beïnvloed door je eigen mening.

Reproduceerbaarheid Iemand anders moet je onderzoek kunnen herhalen zoals


jij het beschrijft en moet dezelfde resultaten kunnen bekomen.

Algemeen onderscheiden we in een wetenschappelijk verslag volgende on-


derdelen. Optionele rubrieken (dingen die in een kort verslag niet nodig zijn)
worden tussen haakjes vermeld.

1. Titel;

2. (samenvatting, ook wel ‘abstract’ genoemd);

3. (inhoudsopgave);

4. inleiding;

5. beschrijving experimenten;

6. resultaten;

7. discussie en conclusie;

8. literatuur;

9. (bijlagen).

Een goede structuur is de basis voor een goed verslag. Het denken in structuren
(en niet in termen van opmaak) wordt een kernpunt binnen dit opleidingsonder-
deel. In hoofdstuk 2 gaan we in detail in op de basisstructuur van een laboverslag.

3
1 Wetenschappelijk rapporteren

1.4.2 Taal
Je moet niet alleen iets te zeggen hebben, je moet het ook in een aangepaste
taal gezegd krijgen. Dit opleidingsonderdeel is geen cursus Nederlands. Toch
besteden we aandacht aan vlot en correct taalgebruik (hoofdstuk 3). Een aantal
aandachtspunten zijn:

• Fouten (spelling, typfouten, grammatica, . . . ).

• Kies je een vlotte taal of eerder een formeel taalgebruik? Mag je ‘ik’ en ‘we’
gebruiken in een wetenschappelijk context? Actief of passief?

• Probeer je zo beknopt mogelijk te schrijven? Of moet het juist heel uitge-


breid?

• Refereer correct aan titels, tabellen, figuren en artikels.

• Schrijf voor je doelpubliek. Gebruik geen termen die de meerderheid niet


snapt zonder uitleg.

• Probeer je verslag aangenaam te maken om te lezen.

1.4.3 Vormgeving
Als je kan kiezen tussen twee evenwaardige dingen, kies je vaak het mooiste. Wat
bepaalt of een verslag mooi is? Dit opleidingsonderdeel is geen cursus ontwerpen,
wat ons echter niet tegenhoudt om het af en toe ook over ontwerpregels te hebben.
We denken dan bijvoorbeeld aan

• typografie (alles wat met letters te maken heeft);

• paginalay-out;

• figuren (tekeningen, grafieken, schetsen, foto’s);

• vormgeving van tabellen.

4
2 Een laboverslag
Elk verslag heeft in grote lijnen een vergelijkbare structuur. Er is een begin,
een middenstuk en een slot. Je kan je voor je verslag baseren op onderstaande
opdeling1 [2].
Luister in elk geval goed naar de wensen van je docent. Een laboverslag in een
schoolcontext is altijd wat arteficieel. Je voornaamste doelpubliek is immers de
docent die je de opdracht gaf. Schrijf altijd voor je doelpubliek!
We herhalen de rubrieken uit sectie 1.4.1.

1. Titel;

2. (samenvatting, ook wel ‘abstract’ genoemd);

3. (inhoudsopgave);

4. inleiding;

5. beschrijving experimenten;

6. resultaten;

7. discussie en conclusie;

8. literatuur;

9. (bijlagen).

2.1 Titel
Eigenlijk gaat er nog iets vooraf aan de titel, nl. de praktische informatie: logo school,
opleidingsonderdeel, datum, namen, reeks, enz.
De titel volgt na de persoonlijke informatie. Een goede titel is kort en informa-
tief. Waarschijnlijk heeft je docent wel een titel klaar die iedereen in zijn verslag
kan (of moet) overnemen.
De titel (in uitgebreide betekenis, samen met de persoonlijke informatie) kan
bestaan uit enkele regels bovenaan de eerste pagina. Voor een uitgebreider verslag
kan een titelpagina aangewezen zijn. Je krijgt in elk geval van ons een sjabloon.
1 De verschillende blokken krijgen soms een andere naam. Soms zijn er meer of minder blokken dan
in een standaardschema.

5
2 Een laboverslag

2.2 Samenvatting
Als er een samenvatting (of met een Engelse term abstract) gevraagd wordt, komt
die aan het begin van het verslag. Ze is alleen nuttig bij een langer verslag (zoals
een thesis).
Een samenvatting geeft een mogelijke lezer een goed idee of het de moeite
loont om het verslag helemaal te lezen. Het is de meest beknopte versie van
je verslag die toch nog als een zelfstandig geheel te lezen is. We bekijken als
voorbeeld de webpagina van Applied Physics Letters [3], één van de journals van
het American Institute op Physics [4]. In de artikellijst vind je beschrijvingen in de
stijl van figuur 2.1. Je krijgt enkel de titel en de auteurs van het artikel. De titel

Figuur 2.1 Enkel titel en auteurs

doet dienst als samenvatting van het hele artikel. Op basis van de titel beslis je
dat dit artikel misschien interessant kan zijn voor jouw onderzoek. Je klikt het
abstract open en krijg de schermafbeelding van figuur 2.2 te zien. Na het bekijken
van de samenvatting kan je dan beslissen of je het artikel helemaal wil lezen.

Figuur 2.2 Met abstract (samenvatting)

6
2.3 Inhoudsopgave

Een goede samenvatting schrijven is het moeilijkste deel van een verslag.
Meestal wordt ze als allerlaatste geschreven.

2.3 Inhoudsopgave
De inhoudsopgave komt na de eventuele samenvatting. Ze zorgt ervoor dat de
lezer snel een beeld krijgt van de structuur van het verslag en snel kan bladeren
naar die delen van het verslag die haar interesseren. Voor een klein verslag is een
inhoudsopgave niet zinvol.

2.4 Inleiding
De inleiding geeft de lezer een overzicht van wat verder in het verslag in detail
wordt uitgewerkt. Bij een laboverslag vermeld je hier meestal het doel van de
proef.
Dit is ook de plaats om de theorie achter de proef bondig uit te werken.

2.5 Beschrijving van de proef


Een van de eisen bij een wetenschappelijk verslag was reproduceerbaarheid. De lezer
moet – op basis van je gedetailleerde beschrijving – de proef kunnen herhalen en
vergelijkbare resultaten bekomen. Je vermeldt hier dus
• Gebruikte materialen;
• werkwijze;
• apparatuur;
• opstelling.
Zeker bij een overzicht van de apparatuur en de opstelling kan een foto of een
tekening (schema) nuttig zijn, zoals bvb. een tekening van de gebruikte Norcross
viscometer van figuur 2.3. Als je een figuur – met toestemming – overneemt,
verwijs je naar de bron (hoofdstuk 17).

2.6 Resultaten
2.6.1 Meetresultaten
Je geeft hier je meetresulaten weer. Dit gebeurt meestal in een grafiek (hoofd-
stuk 14) of een tabel (hoofdstuk 16). Uiterste zorg moet hier – trouwens in heel je
verslag – besteed worden aan het correct gebruik van eenheden (hoofdstukken 12
en 13).

7
2 Een laboverslag

Figuur 2.3 Norcross viscometer [5]

2.6.2 Berekeningen
Je berekent de gevraagde grootheden uit de meetgegevens. Vaak is het niet nodig
om alle berekeningen in het verslag te vermelden. Een voorbeeldberekening
volstaat gewoonlijk. De andere berekeningen zijn immers analoog.
Heel ingewikkelde berekeningen vinden meestal een plaats in de bijlagen.
Anders verstoren ze het geheel van het verslag.

2.7 Discussie en conclusies


Ongewijfeld één van de moeilijkste onderdelen van het verslag! Je moet immers
de meetresultaten en de berekeningen interpreteren. Mogelijke onderdelen zijn:
• vastgestelde afwijkingen;

• foutenanalyse;

• besluiten;

• suggesties ter verbetering.

2.8 Referenties
Als je dingen overneemt in een wetenschappelijk verslag, moet je altijd correct
verwijzen naar de bron. Zoals we in hoofdstuk 17 zullen zien is dit ook iets waar
nauwkeurigheid belangrijk is. Er bestaan verschillende systemen om te verwijzen.
In deze tekst gebruiken we getallen tussen vierkante haakjes.

8
2.9 Bijlagen (appendices)

Je mag trouwens niet zomaar iets overnemen zonder toestemming. Citeren is


geen probleem, maar dan gaat het over korte stukjes tekst. Een langer stuk tekst
mag je alleen maar overnemen als je toestemming vraagt aan de auteur. Ook
een afbeelding kan je niet zomaar zonder meer gebruiken. Ofwel beperk je je
tot afbeeldingen waarbij expliciet vermeld staat dat je ze mag gebruiken2 , ofwel
vraag je expliciet toestemming aan de auteur. Als je zelf een afbeelding maakt, is
er geen probleem natuurlijk.

2.9 Bijlagen (appendices)


Een vuistregel is dat een verslag aaneengesloten moet te lezen zijn, zonder dat de
lezer om de haverklap bijlagen moet raadplegen. Je gebruikt met andere woorden
de bijlagen om informatie toe te voegen die niet essentieel is voor het basisverslag. Je
kan volgende zaken eventueel in een bijlage kwijt:

• een volledig overgenomen (mits goede bronvermelding!) stukje theorie dat


achtergrondinformatie biedt;

• bepaalde experimentele resultaten (tabellen), voor zover die niet essentieel


zijn in het verslag;

• lange afleidingen van formules;

• sommige berekeningen;

• ...

2 Gaop zoek naar de licentievoorwaarden bij een figuur. Er bestaan veel types licenties, zoals bvb. de
‘Creative Commons’, de GPL, . . . Zo is figuur 2.3 vergezeld van een ‘Creative commons Attribution
ShareAlike 3.0’ licentie [5]. Dit wil concreet zeggen dat je deze figuur mag gebruiken en aanpassen
als je de bron vernoemt en je eventueel aangepaste figuur ook onder dezelfde voorwaarden
publiceert.

9
3 Taal

3.1 Wees bondig


Blaise Pascal (1623–1662) wist het al:

“Mes Reverends Pères, mes lettres n’avaient pas accoutume de se


suivre de si pres, ni d’etre si étendues. Le peu de temps que j’ai eu
a été cause de l’un et de l’autre. Je n’ai fait celle-ci plus longue que
parce que je n’ai pas eu le loisir de la faire plus courte.”

Vrij vertaald:

“Eerwaarde Vaders, mijn brieven hadden niet de gewoonte om zo


snel na elkaar te volgen of zo uitgebreid te zijn. De weinige tijd die ik
had verklaart zowel het ene als het andere. Deze brief is langer omdat
ik niet de tijd had een kortere te schrijven.”

Je schrijft voor je lezer. Schrijf zo bondig mogelijk. Op die manier laat je zien dat
je je lezer respecteert en rekening houdt met zijn beperkte tijd.
Bondig schrijven is echter moeilijker dan uitvoerig schrijven1 . Besef: als het
verslag geschreven is, ben je pas halverwege. Lees alles grondig na en schrap
overbodige woorden, zinnen en zelfs hele alinea’s.
Val niet teveel in herhaling. Dat geeft de lezer het gevoel dat je niet veel te
vertellen hebt.

Fout: Zoals men in figuur 2 kan zien wordt de gemeten kracht be-
schreven door een lineaire rechte.

Het woord ‘lineair’ betekent ‘recht’, dus ‘lineaire rechte’ is een pleonasme.
Volgende zin moet je twee keer lezen eer je goed door hebt waar ze over gaat.

Fout: De reden voor deze verklaring is dat het verschil tussen de


berekende dichtheid en literaire waarde veel groter was dan die van
de absolute fout dus met andere woorden er zijn meer fouten gemeten
dan eigenlijk zou mogen .
1 Ik pleit hier schuldig. Deze tekst is ook te uitvoerig en zou best wat snoeiwerk kunnen verdragen.

11
3 Taal

3.2 Maak zinnen


Fout: De eenparig cirkelvormige beweging van een wagentje. (Dit was
de eerste zin onder een titel ‘Doel’.)

Goed: Dit verslag bestudeert de eenparig cirkelvormige beweging van


een wagentje.

3.3 Gebruik eerder korte zinnen


Voor een roman is het prima dat een zin bestaat uit een tiental regels en verschil-
lende bijzinnen bevat. In een wetenschappelijk verslag vermijden we dit echter.
De taal moet zo duidelijk en eenvoudig mogelijk te begrijpen zijn. De oplossing
ligt voor de hand: maak van een lange zin twee of meer zinnen.

Fout: De motor aanzetten zodat de rail draait, de rode pijl op het


wagentje moet het midden van de rail aanduiden.

Goed: Zet de motor aan zodat de rail draait. De rode pijl op het
wagentje moet het midden van de rail aanduiden.

3.4 Getallen schrijven


Meestal schrijf je getallen tot en met tien voluit, tenzij ze in een wiskundige
context of in combinatie met een eenheid staan.

Fout: Er zijn 6 bijkomende massa’s voorhanden, 2 van 5 g en 4 van


10 g. Reken daar nog 5 % bij.

Goed: Er zijn zes bijkomende massa’s voorhanden, twee van 5 g en


vier van 10 g. Reken daar nog 5 % bij.

3.5 Voor/om
Regelmatig merk ik in een verslag dat mensen constructies met voor of om niet
correct gebruiken. Het is nochtans niet zo moeilijk. Om gebruik je met ‘te +
infinitief’. Bij voor is er van een werkwoord meestal geen sprake want daar
gebruik je een zelfstandig naamwoord.

Fout: Een chronometer wordt gebruikt voor de tijd te meten.

Goed: Een chronometer wordt gebruikt om de tijd te meten. Een


chronometer wordt gebruikt voor een tijdname.

12
3.6 Ik, wij en jij

Verbeter je volgende zinnen uit een laboverslag?

Fout: Een centrifuge is een machine die dient voor oplossingen en


suspensies te scheiden van elkaar. Een bloedcentrifuge dient ervoor
om het bloedplasma van de bloedcellen te scheiden.

3.6 Ik, wij en jij


Dit is een moeilijke . . . Vroeger was het eenvoudig: je gebruikt nooit persoon-
lijke voornaamwoorden in een wetenschappelijke tekst. Dat advies is nog altijd
grotendeels geldig.
Er zijn echter meer en meer auteurs die oproepen om ook aandacht te schenken
aan vloeiend en ‘normaal’ taalgebruik. Met alle geweld altijd ‘we’ proberen
vermijden in een tekst is soms ook niet de beste oplossing. Probeer je in elk geval
aan te passen aan het medium en het doelpubliek. Als je een artikel schrijft in
een publicatie waar het gebruik van ‘we’ niet door de beugel kan, vermijd dit
dan ook in je tekst.
Het hangt er vooral ook van af waarop je de klemtoon wil leggen. Bekijk
volgende zinnen met een vergelijkbare inhoud:

1. We meten drie keer de tijd om de hoeksnelheid te bepalen.

2. De hoeksnelheid wordt bepaald uit drie tijdsmetingen.

3. Drie tijdsmetingen leveren een waarde voor de hoeksnelheid.

Wat vooraan staat in een zin krijgt meestal de klemtoon. In bovenstaande zinnen
is het cursief gedrukte het belangrijkste.
Ons advies: je doet er goed aan om zoveel mogelijk de ‘we’-vorm te mijden,
tenzij je echt klemtoon wil leggen op wie iets deed.

Fout: Bij de absolute fout van de periode bekomen we het getal 1.34.

Goed: De absolute fout op de periode is 1, 34.

Fout: In volgende tabel zijn onze meetresultaten terug te vinden.

Goed: Volgende tabel geeft de meetresultaten weer.

Fout: Met dit experiment willen we de eenparig cirkelvormige bewe-


ging van een voorwerp bestuderen.

Goed: Dit experiment bestudeert de eenparig cirkelvormige beweging


van een voorwerp.

13
3 Taal

3.7 Gebruik zoveel mogelijk actieve zinnen


Je hebt onze raad uit vorige sectie ter harte genomen en probeert zoveel mogelijk
‘we’ te vermijden in je teksten. Er is echter een gevaar dat je vervalt in een andere
kwaal: passivitis. Een voorbeeld:

Fout: Uit tien tijdsmetingen kunnen we een waarde voor de valver-


snelling berekenen.

We vermijden – zoals we geleerd hebben – het gebruik van het persoonlijk voor-
naamwoord en vormen de zin om tot:

Fout: Uit tien tijdsmetingen wordt een waarde voor de valversnelling


berekend.

Op zich is er met deze zin niet echt veel fout. Het is een goede passieve zin.
Het gevaar is alleen dat je teveel passieve zinnen na elkaar maakt. Probeer als
vuistregel het aantal passieve zinsconstructies te beperken, want dat leest echt
niet zo vlot. We zouden de zin kunnen aanpassen tot:

Goed: Tien tijdsmetingen leveren een berekende waarde voor de


valversnelling.

3.8 Schrijf (meestal) in het heden


Meestal schrijven we een verslag in de tegenwoordige tijd, tenzij je natuurlijk ver-
wijst naar dingen uit het verleden (e.g. ‘Newton formuleerde zijn drie belangrijke
wetten in 1687.’) of dingen die nog moeten gebeuren in de toekomst. Herlees je
teksten en let op het (overmatig) gebruik van werkwoorden die een toekomst
uitdrukken (‘zullen’, ‘gaan’, . . . ).

Fout: Vervolgens gaat men de kracht op de veer aflezen.

Goed: Dan leest men de kracht op de veer af.

Fout: Volgens de eerste wet van Newton zal een voorwerp dat in
beweging is en waarop geen netto uitwendige kracht inwerkt in bewe-
ging blijven met een constante snelheid. Dit betekent dat de grootte
van de snelheid van het voorwerp constant zal blijven en dat zijn
bewegingsrichting niet zal veranderen.

Goed: De eerste wet van Newton stelt dat een voorwerp in beweging,
waarop geen netto uitwendige kracht inwerkt, met een constante
snelheid in beweging blijft. Dit betekent dat de grootte van de snelheid
van het voorwerp constant blijft en dat zijn richting niet verandert.

14
3.9 Hoofdletters en leestekens

3.9 Hoofdletters en leestekens


In het Nederlands begint elke nieuwe zin met een hoofdletter. Op het einde
komt er een leesteken (meestal een punt). Tabel 3.1 geeft een overzicht van de
verschillende leestekens en het correcte aantal spaties voor en na.

3.10 Word er nog gezondigt?


Werkwoorden vervoegen blijft voor velen een probleem. Op zich zijn de regels
niet zo moeilijk, maar je moet altijd geconcentreerd zijn en bij elke vervoeging
even nadenken. Bekijken we volgende zin uit een verslag:

Fout: Een centrifuge of ook wel droogzwierder in de volksmond is


een apparaat dat deeltjes van elkaar scheid.

Het moeilijke werkwoord is hier natuurlijk ‘scheid’. Je kan nu volgende stappen


overlopen:

1. Zoek de ik-vorm (stam) van dit werkwoord en doe hetzelfde voor het
werkwoord ‘spelen’. Je bekomt: ‘ik scheid’ en ‘ik speel’.

2. Vervang in de zin het werkwoord door de juiste vorm van speel: ‘. . . het
apparaat . . . speelt’.

3. Je merkt dat er bij de stam (speel) een ‘t’ bijgekomen is. Er moet dus ook een
‘t’ bijkomen bij de stam van scheiden. Je vindt: ‘. . . het apparaat . . . scheidt’.

Een ander probleem is volgende zin:

Fout: Het touwtje dat aan het wagentje was bevestigt, bleef niet goed
op zijn plaats.

‘Bevestigt’ is een voltooid deelwoord (‘het wagentje was (of is, dat maakt niet uit)
bevestig...’). Hoe bepaal je nu de eindletter: d of t? Eens je inziet dat dit woord
een voltooid deelwoord is (dat is meestal de moeilijke stap), is het niet meer zo
moeilijk. Verander de zin in ‘het bevestigde touwtje’. Je hoort een ‘de’, en dus
wordt de zin:

Goed: Het touwtje dat aan het wagentje was bevestigd, bleef niet goed
op zijn plaats.

Nog een voorbeeld:

Hij behandel(dt?) de oplossing en dus is die oplossing behandel(dt?).

We zetten nog een keer de redenering uiteen:

15
Tabel 3.1 Overzicht spatiëring
Benaming Teken Aantal spaties Voorbeeld
Voor Na
de eindpunt · 0 1 Ik ben moe. Ik ga slapen. Tot morgen.
het vraagteken ? 0 1 Hoe zo? Heb ik het verkeerd begrepen?
het uitroepteken ! 0 1 Bravo! Goed gewerkt! Ik ben fier!
het beletselteken ... 1 1 En toch ... Hij was de beste.
(einde zin)
het beletselteken ... 1 1 Hij sprak stil ... en zweeg opeens.
(midden van de zin)
de puntkomma ; 0 1 De normen zijn uit; ik pas ze toe.
de komma , 0 1 Jan, Piet en Wim vertrekken.
de dubbelpunt : 0 1 De klinkers zijn: a, i, u, o, en e.
de afkortingspunt . 0 1 Dr. Janssen is niet thuis.
de haakjes ([ 1 0 De echtgenoot liep [...] naar huis.
)] 0 1 Op energiekosten (20 %) besparen we.
() 0 0 De vertegenwoordig(st)er
de aanhalingstekens “‘ 1 0 Hij zei: ‘‘Wees ‘in’, ga uit ’’.
”’ 0 1
de gedachtenstreep – 1 1 Ik zal - hopelijk - slagen.
het liggend streepje - 0 0 De secretaris-generaal
0 1 In- en uitvoer
1 0 Buitengaan of -sluipen
de schuine streep / 0 0 50 km/uur
de rekenkundige +× = 5 + 4 - 3 = 6
3 Taal

1 1
operatoren

16
het procentteken % 1 1 Een korting van 6 % op alle aankopen
3.11 Jongens zijn mannelijk, meisjes zijn vrouwelijk

• Hij behandel(dt) is een gewone onvoltooid tegenwoordige tijd (O.T.T.).


Vervang het werkwoord door de juiste vorm van ‘spelen’: hij speelt. Je
hoort dus: stam + t. Doe hetzelfde met de stam van behandelen, dus: hij
behandel+t.

• In de zin ‘De oplossing is behandel(dt?)’ is behandel(dt?) een voltooid


deelwoord. Vervorm de zin tot ‘de behandelde oplossing’. Je hoort duidelijk
een ‘d’, dus: ‘De oplossing is behandeld’.

Verbeter nu zelf volgende zinnen uit verslagen van vorig jaar:

Fout: Het is een kracht die alleen wordt ervaren door het voorwerp
dat ronddraaid op een cirkelvormige baan. De rode pijl op het wa-
gentje duid dan ook het midden van de rail aan. Deze veer bepaald
de centrifugale kracht. Dus vergelijking (3) bevestigd onze theorie
gedeeltelijk. Door middel van gebruik te maken van een chronometer
en een gewichtje dat aan een touw aan een statief vasthangd . De
massa (m) wordt slechts eenmaal bepaald en hiervan wordt bijgevolg
geen gemiddelde berekent.

3.11 Jongens zijn mannelijk, meisjes zijn vrouwelijk


Zelfstandige naamwoorden in het Nederlands hebben een geslacht. Bij twijfel
zoek je het op in het ‘Groene boekje’ [6] of de ‘Dikke Van Dale’ [7]. Bekijk
volgende zin uit een studentenverslag.

Fout: Dit is een eenparige cirkelvormige beweging dat we waarnemen.

In [6] vinden we: ‘beweging, de (v.), bewegingen’. ‘Beweging’ is een vrouwelijk


woord. We moeten dus ‘die’ gebruiken i.p.v. ‘dat’.

Goed: Dit is een eenparige beweging die we waarnemen.

Verbeter je zelf de fouten in volgende zinnen?

Fout: Enkele toepassingen uit het labo zijn bv. de pulp van de fruitsap
scheiden. Wanneer je opstelling is opgesteld zoals hij moet, schakel je
de motor aan zodat de rail draait. De centrifuge is een toestel die een
as laat ronddraaien waarin een container, bijvoorbeeld een proefbuis,
kan geplaatst worden. De potentiële energie is de energie dat een
deeltje bezit omwille van de plaats waar het deeltje zich bevindt in
een krachtveld

17
3 Taal

3.12 Laboverslag / labo verslag


In het Nederlands maakt men nieuwe woorden door bestaande woorden samen
te voegen. Hierin verschilt onze taal van het Engels, waar woorden gewoon achter
elkaar worden geschreven. In het Engel spreekt men dus van ‘lab report, chemistry
student, course notes, . . . ’. In het Nederlands wordt dat echter ‘laboverslag,
chemiestudent, cursusnotities, . . . ’. Verbeter zelf volgende foute zin.

Fout: Wat de metingen van de hoeksnelheid betreft kunnen wij ook


vast stellen dat de metingen kloppen en elkaar dus ook bevestigen.

3.13 Taaladvies
We citeerden al twee naslagwerken [6, 7]. Er zijn ook nog heel wat online bronnen
beschikbaar. We geven er enkele die we zelf af en toe raadplegen.

• Taaluniversum [8];

• VRT taaladvies [9];

• Online versie van het Groene boekje [10];

• Online Van Dale woordenboek [11].

18
4 LATEX installeren
Een volledige LATEX-werkomgeving omvat in essentie drie1 stukken software, die
allemaal gratis zijn. Voor elk basisblokje bestaan er alternatieven.

LATEX Deze basisprogrammatuur vertaalt je code naar een mooi vormgegeven


pagina.

LATEX-editor Een editor is te vergelijken met een tekstverwerker, maar dan uit-
sluitend gericht op het schrijven van code. Een goede editor heeft o.a.
syntaxiskleuring, geeft regelnummers, toont bij het sluiten van haakjes de
corresponderende open haakjes, heeft uitvoerige zoek/vervang mogelijkhe-
den en helpt je met de code (zodat je niet alles hoeft in te tikken). Bovendien
kan een editor de communicatie met de basis-LATEX software verzorgen,
zodat deze onzichtbaar blijft voor de gebruiker.

PDF-leesprogramma Hiermee bekijk je het resultaat dat uit de LATEX-compiler


komt, nl. een PDF2 .

Bibliografie-tool (uitbreiding) Als je een uitgebreide bibliografie moet bijhouden,


is het niet leuk om alles handmatig te doen. Je kan je referenties dan beter
bijhouden via een aangepaste tool.

We bekijken nu in detail de verschillende bouwstenen.

4.1 PDF-leesprogramma
Laten we beginnen bij het eindresultaat: een PDF. Als alles goed gaat produceert
LATEX een document in dit formaat. Je hebt dus een programma nodig dat PDF-
documenten kan tonen en afdrukken. Waarschijnlijk staat er trouwens al zo’n
programma op je computer. We bekijken hier echter per besturingssysteem een
aantal mogelijkheden en vertellen je welke optie volgens ons de beste is.

4.1.1 Linux
We verwijzen naar een recente lijst met PDF-software [12].
1 of
vier als je een bibliografietool ook als basisblokje beschouwt
2 Demeest gebruikte LATEX-variant is PDFLATEX. Het resultaat is een document van het type Portable
Document Format.

19
4 LATEX installeren

4.1.2 Mac OS X
Er zijn een aantal evidente mogelijkheden:
• Voorvertoning (preview): ingebouwd in het besturingssysteem
• Adobe Reader
• Skim [13]
• ingebouwde PDF-lezer in TeXShop
• ...
Als je TeXShop (zie sectie 4.3.2) gebruikt is het gemakkelijk, want daar zit een
PDF-leesprogramma bij. Als je een andere editor verkiest, is Skim een goede
keuze. Vraag uitleg in de les en ik help je wel verder.

4.1.3 Windows
Ook hier beschik je over alternatieven:
• Adobe Reader
• FoxitReader
• SumatraPDF [14]
• ...
Voorstel: installeer SumatraPDF (download van site [14], alles wijst zichzelf uit).
Op het einde van dit hoofdstuk komen we hierop terug.

4.2 LATEX
Afhankelijk van je besturingssysteem zijn er verschillende mogelijkheden.

4.2.1 Linux
Wie een linuxsysteem heeft, beschikt waarschijnlijk standaard al over een LATEX-
distributie. Als dat niet het geval zou zijn, installeer dan TeX Live [15].

4.2.2 Mac OS X
Op een Mac beschik je over een versie van TeX Live, aangepast aan het Mac
platform: MacTeX [16]. Download de distributie, dubbelklik en installeer op de
gebruikelijke manier. Deze distributie bevat ook alle softwaretools die verder
worden besproken (editor en bibliografietool).

20
4.2 LATEX

4.2.3 Windows XP, Vista, 7


Windowsgebruikers hebben twee opties: TeX Live [15] en MikTeX [17]. Beide zijn
prima. We beschrijven hier de installatie van Tex Live. Je kan dit installeren via
een download. Een snellere optie is de DVD te gebruiken die we je ter beschikking
stellen. Hou er rekening mee dat het over een heel groot pakket gaat: meer dan 1
GB!

Tex Live installatie via DVD


Stop de DVD in je PC. Normaalgezien start alles automatisch op en verschijnt er
een commandovenster zoals in 4.1.

Figuur 4.1 DVD is automatisch opgestart. Venster verschijnt

Een tovenaar (Wizard) leidt je door de installatie. Je leest wat er in het venster
getoond wordt, maakt eventueel aanpassingen en bevestigt om naar het volgende
scherm te gaan. Figuur 4.2 toont het startvenster. Bevestig met ‘Volgende’.
Het tweede venster doet een voorstel voor een locatie op je harde schijf (meestal
iets in de stijl van c:/texlive/jaartal). Meestal is dit OK en kan je gewoon bevesti-
gen. Met ‘Wijzig’ kan je natuurlijk altijd een andere plaats opgeven.
Het derde venster staat voor de meeste gebruikers gewoon direct goed. Beves-
tigen dus, met ‘Volgende’. Hierna krijg je een scherm dat alle opties samenvat
(figuur 4.3.
Ga nu even koffie zetten of de hond uitlaten. De installatie duur toch wel een
hele tijd (mogelijk meer dan een uur). Zoals je kan zien tijdens de installatie
is LATEX opgebouwd uit bijna 2000 aparte componenten (packages) die elk een
bepaalde functionaliteit voor hun rekening nemen.
Zo’n uurtje later ben je een kleine 2 GB schijfruimte kwijt op je PC. Je kan
echter zonder probleem de documentatie van deze 2000 componenten weggooien.

21
4 LATEX installeren

Figuur 4.2 Stap 1. Start van de installatie (‘Wizard’)

Figuur 4.3 Stap 4. Samenvatting gekozen opties en start installatie

22
4.2 LATEX

Als je iets nodig hebt, dan vind je het wel op het web. De map in kwestie
is: c:\texlive\2009\texmf-dist\doc. Deze doc-map bevat meer dan 800 MB
documentatie. Gooi ze maar weg (maar alleen deze map)!

23
4 LATEX installeren

4.3 Een LATEX-editor


Er bestaan tientallen gratis editors. Sommige zijn algemeen inzetbaar voor ver-
schillende programmeertalen. Andere zijn wat specifieker. We geven hier een
klein overzichtje van een aantal goede gratis editors die zich naar LATEX richten.
Vooraleer we aan het lijstje beginnen, even kort verwijzen naar een buitenbeen-
tje. Lyx [18] is een soort LATEX-editor, die je toelaat om min of meer als een gewone
tekstverwerker te werken. Je leest goede dingen over deze software, die trouwens
op alle platformen werkt. Als dit voor jou werkt: prima! Installeren en gebruiken,
die handel!
Het volgende lijstje beperkt zich echter tot editors waar je in de code zelf werkt.
We hebben het gevoel dat je misschien beter kan inzien hoe LATEX werkt als je
voortdurend met de code zelf bezig bent.

4.3.1 Linux
Als Linuxgebruiker kan je ongetwijfeld werken met een editor. Kies een editor
waarmee je vertrouwd bent. Wil je specifiek wat hulp bij het schrijven van LATEX-
code, gebruik dan een LATEX-editor zoals:

• Kile (moet je waarschijnlijk zelf compileren) [19];

• Texmaker (cross-platform) [20];

• Emacs met AucTeX (niet voor gevoelige zielen . . . ) [21];

• ...

4.3.2 Mac OS X
Enkele LATEX-editors op Mac:

• Texshop (evidente keuze, want wordt standaard bijgeleverd bij MacTeX)


[22]

• Texmaker [20];

• Aquamacs (eveneens niet voor gevoelige zielen, wel superkrachtig!) [23].

4.3.3 Windows
Ook hier enkele keuzes uit een langere lijst:

• TeXnicCenter [24];

• Texmaker [20].

24
4.3 Een LATEX-editor

We overlopen de installatie van TeXnicCenter. Dit is een gratis editor die


specifiek voor LATEX bedoeld is3 . De installatie valt uiteen in twee delen: installatie
zelf, gevolgd door de configuratie.

Installatie van TeXnicCenter


De installatie van deze editor duurt maar enkele minuten. Bezoek de site van
TeXnicCenter [24] en download de meest recente versie. Zoals bij de meeste in-
stallaties van software onder Windows moet je een aantal vraagjes beantwoorden.
De standaardkeuzes zijn meestal prima. Je kan dus gewoonlijk volstaan met op
de ‘next’ knop te drukken (figuren 4.4 tot en met 4.14).

Figuur 4.4 Stap 1. Ga naar de site van TeXnicCenter

3 Deideale editor bestaat niet. Sommigen vinden TeXnicCenter goed, anderen zweren bij Texmaker,
enz... Probeer gerust een aantal editors uit en kijk wat je het meest bevalt.

25
4 LATEX installeren

Figuur 4.5 Stap 2. Kies de installer bij downloads

Figuur 4.6 Stap 3. Bewaar de installer

26
4.3 Een LATEX-editor

Figuur 4.7 Stap 4. Start de installer

Figuur 4.8 Stap 5. (lees en) accepteer de voorwaarden

Figuur 4.9 Stap 6. Kies een map waarin TeXnicCenter mag geïnstalleerd worden

27
4 LATEX installeren

Figuur 4.10 Stap 7. Kies best voor aanbevolen installatie (Recommended)

Figuur 4.11 Stap 8. Bevestig keuze voor het startmenu

Figuur 4.12 Stap 9. Al dan niet een icoontje op je desktop?

28
4.3 Een LATEX-editor

Figuur 4.13 Stap 10. Installatie kan beginnen

Figuur 4.14 Stap 11. Klaar (met de installatie)

29
4 LATEX installeren

Configuratie

TeXnicCenter moet nu nog weten waar de uitvoerbare bestanden (de zogenaamde


binaries) van LATEX staan. Geef het juiste pad (figuren 4.15 tot en met 4.19). Klaar.
Op naar hoofdstuk 5 voor een test van je LATEX-omgeving!

Figuur 4.15 Stap 12. Begin de configuratie van TeXnicCenter

Figuur 4.16 Stap 13. Klik op de knop naast het invulvak

4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren


4.4.1 Het principe
Binnen enkele lessen ben je in staat om zelf een verslag te maken in LATEX. Je typt
dan enkele honderden regels code, start de LATEX-motor en die bouwt voor jou
een PDF-document. Althans, dat is de bedoeling.

30
4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren

Figuur 4.17 Stap 14. Duid het gevraagde pad aan

Figuur 4.18 Stap 15. Hier mag je alles blanco laten

Figuur 4.19 Stap 16. Klaar met de configuratie

31
4 LATEX installeren

Het durft wel eens fout lopen. Je moet dan op zoek naar de plaats waar het
mis loopt. Dit zoekproces wordt een heel stuk gemakkelijker als je je code kan
synchroon krijgen met je PDF. OK, vorige zin heb je niet begrepen . . . Het komt
kort gezegd hierop neer. Je hebt heel veel regels LATEX-code getypt. Voorwaartse
synchronisatie betekent dat je PDF de plaats zal tonen waar de cursor in het
LATEX-document nu staat. In figuur 4.20 stond de cursor in de LATEX-code links
achter het woord ‘bloemgroepen’. Na het compileren toont de PDF rechts de
regel waar de cursor stond in een blauwe kleur. Dat is handig – onmisbaar, zeg
maar – bij een langer document.

Figuur 4.20 Voorwaartse synchronisatie

Achterwaartse synchronisatie is gelijkaardig, maar in de andere richting. Je


klikt in een lange PDF ergens op een woord en springt automatisch naar datzelfde
woord in de LATEX-code.

4.4.2 Instellingen
We werken het principe hier uit voor de combinatie TeXnicCenter–SumatraPDF.
Als je de rest van dit hoofdstuk volgde (en je werkt op Windows), heb je beide
softwaretools al geïnstalleerd. Volg nu deze stappen (gebaseerd op [25]).

1. Kies in TeXnicCenter Build -> Define Output Profiles...

2. Maak een nieuw profiel door onderaan links op Add te klikken. Geef dit
profiel als naam bvb. ‘LaTeX => PDF (Sumatra)’.

32
4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren

3. Je ziet drie tabbladen: (La)TeX, Postprocessor en Viewer. Zorg dat je in het


(La)TeX-tabblad zit.
4. Vink ‘Run (La)TeX in this profile’ aan.
5. In het veld ‘Path to the (La)TeX compiler’ moet je het correct systeem-
pad naar ‘pdflatex.exe’ zetten. Waarschijnlijk is dat bij jou iets in de stijl
van C:\texlive\2009\bin\win32\pdflatex.exe. Je kan dit adres inty-
pen, maar het is waarschijnlijk eenvoudiger om gebruik te maken van de
knop met de drie puntjes achter het invulveld.
6. Bij het volgende invulveld (‘Command line argumens enz...’) vul je in:
-synctex=-1 -interaction=nonstopmode "%Wm"

7. De resterende blokken (BibTeX en MakeIndex) krijgen dezelfde inhoud


als de inhoud die al ingevuld is in het profiel LaTeX => PDF. Als je alles
ingevuld hebt in het tabblad ‘(La)Tex’ krijg je iets in de stijl van figuur 4.22.
Merk op dat in deze figuur de paden waarschijnlijk anders zijn dan de
paden op jouw PC omdat ik een andere LaTeX-distributie (MikTeX) gebruik
die ik op de E-schijf installeerde.
8. Klik nu op het tabblad ‘Viewer’ (het tweede tabblad ‘Postprocessor’ hoeft
niet ingevuld te worden). Dit tabblad beschrijft welk PDF-leesprogramma
gebruikt moet worden en regelt de instellingen voor de synchronisatie. Je
moet wat volgt exact zoals het er staat overtypen (adem diep in en uit voor
je eraan begint).
9. Voor ‘Path of executable’ vul je in (alles op één regel en een spatie na het
woord ‘search’ en na het woord ‘ddecmd’):
"C:\Program Files\SumatraPDF\SumatraPDF.exe" -inverse-search
"\"C:\Program Files\TeXnicCenter\TEXCNTR.EXE\" /ddecmd
\"[goto(’%f’,’%l’)]\""

10. Bij het deel ‘View project’s output’ duid je eerst de keuze ‘Command line
argument’ aan (via een zogenaamde radioknop). In het invulvak typ je
"%bm.pdf".

11. Tot slot nog het laatste stukje, getiteld ‘Forward search’. Zet eerst de radio-
knop op ‘DDE Command’. Bij het vakje ‘Command’ typ je
[ForwardSearch("%bm.pdf","%Wc",%l,0,0,1)]. De inhoud van ‘Server’
wordt SUMATRA. Voor ‘Topic’ tenslotte, vul je Control in.
12. Met Do not close als laatste radioknop geef je aan dat je PDF-leespro-
gramma het PDF-bestand niet telkens moet sluiten als je LATEX uitvoert.
Het uiteindelijk resultaat van dit tabblad ziet er dan ongeveer uit zoals
figuur 4.22 (waar het pad waarschijnlijk wel weer afwijkt van wat jij als pad
ingevuld hebt).

33
4 LATEX installeren

Figuur 4.21 Volledig ingevuld tabblad (La)TeX

34
4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren

Figuur 4.22 Volledig ingevuld tabblad Viewer

35
5 Een eerste LATEX-document
In dit hoofdstuk stellen we een eenvoudig LATEX-document op. Je maakt kennis
met een aantal begrippen zoals documentklasse, ‘preamble’, commando, omge-
ving, enz. We tonen je ook de stappen om van LATEX-code tot kant-en-klare PDF
te komen.

5.1 Broncode
We tikken volgende code in onze editor in.

\documentclass[a4paper,10pt]{article}
\usepackage[dutch]{babel}
\begin{document}
\section{Simon Stevin}
\subsection{Leven}
Simon Stevin\footnote{Deze info is overnomen van Wikipedia} werd in
1548 te Brugge geboren als onwettige zoon van Antheunis Stevin en
Cathelyne van der Poort. Zijn vader was afkomstig van Veurne, waar zijn
vader burgemeester was. Zijn moeder stamde uit Ieper.

Rond 1590 werd hij adviseur van Prins Maurits. Voor hem ontwierp hij
baanbrekende vestingwerken en legerkampen op wiskundige grondslag.
Prins Maurits verzocht Stevin rond 1600 om het onderwijsprogramma op te
stellen voor een ingenieursschool aan de Universiteit Leiden. Deze
kreeg de naam \emph{Duytsche Mathematique} -- wiskunde en toegepaste
natuurkunde in het Nederlands (‘Duytsch’) voor landmeetkunde en
vestingbouw. Het is niet bekend of Stevin ook zelf les gaf aan deze
studenten.

\subsection{Publicaties}
\begin{itemize}
\item De Thiende, 1586
\item De Beghinselen der Weeghconst, 1586
\item Meetdaet, 1605
\end{itemize}
\end{document}

We overlopen nu in volgende sectie enkele belangrijke begrippen die we in de


rest van de cursus geregeld gebruiken.

37
5 Een eerste LATEX-document

5.2 Terminologie
5.2.1 Preamble
Het Engelse woord preamble kan je vertalen door ‘inleiding’. Het zijn de regels die
boven \begin{document} staan. Op deze plaats vermeld je welk type document
je gebruikt. In ons voorbeeld:

\documentclass[a4paper,10pt]{article}

\documentclass We gebruiken de documentklasse article. De drie belangrijkste documentklas-


sen zijn article, report en book. Een article is de juiste keuze voor een
bescheiden ( tiental pagina’s) document. Voor een uitgebreider verslag kies je
beter een report. Voor nog uitgebreider publicaties is book de juiste keuze. Als
je dat zou willen, kan je je eigen documentklasse maken – een avontuur dat niet
bepaald voor een beginner is. We maken later (in hoofdstuk 18) nog kennis met
de zgn. KOMA-script klasse.
[opties...] Als je iets tussen vierkante haakjes [] ziet staan, dan gaat het over opties. In ons
document gebruiken we de article documentklasse, met als opties a4paper1
voor het papierformaat en als lettergrootte 10 punten. Deze laatste optie is
trouwens de standaardwaarde voor de lettergrootte. Je had ze dus evengoed
kunnen weglaten. Het resultaat zou nog steeds 10 punten geweest zijn.
\usepackage De tweede regel in de preamble is

\usepackage[dutch]{babel}

LATEX is modulair opgebouwd. Dat wil zeggen dat er rond de basiskern vele
honderden uitbreidingen – de zogenaamde packages – gemaakt zijn. Deze focussen
babel gewoonlijk op één bepaald aspect. Het babel pakket zorgt voor een aantal
taalafhankelijke zaken. De optie [dutch] zorgt er bvb. voor dat chapter in de
eindtekst ‘vertaald’ wordt door ‘hoofdstuk’. Nu LATEX trouwens weet dat ons
document in het Nederlands geschreven is, kan de software aan de slag om te
bepalen waar – volgens de regels van het Nederlands – woorden best gesplitst
worden. Deze automatische splitsing werkt bijna perfect, op voorwaarde dat je
LATEX-installatie beschikt over de regels.
MikTeX-gebruikers, even opgelet. De standaardinstallatie van MikTeX heeft
maar een beperkt aantal talen ‘aan’ staan. Je moet zelf Nederlands activeren2 .
Wie TeXLive of MacTeX gebruikt hoeft niets te doen, want daar is ‘dutch’ al
geactiveerd in de standaardinstallatie. Meer over installatie van LATEX vind je in
hoofdstuk 4.
CTAN De ultieme bron voor alle LATEX-packages is CTAN, het ‘Comprehensive TeX
1 De klasse article is van oorsprong Amerikaans en dus is het standaard papierformaat ‘letter’.
2 Ga naar het startmenu - MikTeX 2.7 - settings of options - languages - dutch aanvinken. MikTeX
moet dan een aantal bestanden terug opbouwen.

38
5.2 Terminologie

Archive Network’ [26].


Van de vele honderden (duizend?) pakketten zullen we er courant een tiental
gebruiken. Het probleem is meestal niet een antwoord te vinden op de vraag
‘bestaat er een pakket om . . . te doen in LATEX?’. Vaak is de moeilijkheid om het
meest geschikte pakket te kiezen uit enkele alternatieven. In hoofdstuk 12 bekijken
we het correcte gebruik van SI-eenheden. Op de vraag ‘Bestaat er in LATEX een
mogelijkheid om de omgang met eenheden wat gemakkelijker te maken?’ is het
antwoord - bijna vanzelfsprekend – ‘Natuurlijk!’. Je kan kiezen uit: SIunits, SIstyle,
unitsdef, units, fancyunits en siunitx. Elk pakket heeft zijn eigen klemtonen en
sterke en zwakke kanten. Vroeger gebruikten we SIunits. Toen bekeken we siunitx
en vonden dit pakket nog sterker en gemakkelijker te gebruiken. Dat is nu onze
huidige keuze. Je leest meer over siunitx in hoofdstuk 13.

5.2.2 Omgevingen
Een environment of omgeving is een blokje. In het voorbeelddocument tonen we \begin{...} \end{...}
twee omgevinge: de document en de itemize omgeving.
Een typische fout is de omgeving vergeten te sluiten (geen \end of ergens een
haakje vergeten. Waarschijnlijk helpt je editor je en zet die alle haakjes voor jou
wel op de correcte plaats. Omgevingen moeten ook correct genest zijn.

5.2.3 Commando’s (macro’s)


Een commando of macro geeft aan LATEX de opdracht om iets speciaals te doen. Je \emph, \footnote,
begint een commando met een ‘backslash’ (\). Bekijk het voorbeelddocument nog \section, \item
eens. We gebruikten 5 verschillende commando’s:
(sub)section Geeft het niveau aan van de hoofding.
footnote De tekst tussen accolades wordt als voetnoot gezet.
emph Beklemtoon de tekst tussen accolades (emphasize). Meestal wordt deze
tekst dan cursief gezet, maar eigenlijk doet dat er weinig toe. Het is vooral
belangrijk dat je leert redeneren vanuit structuur en betekenis. Dus liever
“Dit is belangrijk en dus gebruik ik \emph”, dan “Ik wil dit cursief en dus
gebruik ik \emph”. Wie weet bedenk je je later en had je toch liever alle
beklemtoonde woorden in het vet. Dat is trouwens te verwezelijken met
één regeltje code in LATEX.
item Een element van een itemize omgeving (zie hoofdstuk 7).
Een commando kan een argument hebben. Dat staat altijd tussen accolades ({ }).
In het voorbeelddocument hebben 4 van de 5 commando’s een argument. Enkel
\item heeft geen argument.
De echte kracht van LATEX is dat je je eigen commando’s kan maken of dat je
bestaande commando’s kan herdefiniëren. Hier komen we later nog op terug.

39
5 Een eerste LATEX-document

5.3 Van broncode naar PDF . . .


Je schreef je code in een editor, zoals TeXnicCenter, TeXmaker, Lyx, TeXshop,
. . . Deze code moet nu omgezet worden naar een toonbaar formaat. Meer en
meer maken we gebruik van het PDF-formaat. Iets van LATEX-code laten omzetten
naar een PDF heet ‘TeXen’ (spreek uit: techen). Dat is een werkwoord dat je
kan vervoegen: ik tex, wij texen, enz. In computertermen spreekt men ook over
compileren.
Dit TeXen gebeurt door je LATEX-installatie (MikTeX, TeXlive, MacTeX). Daar
heb je in principe de editor niet meer voor nodig. De meeste LATEX-editors bieden
je echter de mogelijkheid om via een icoontje de compilatiestap te starten. Vaak
opent dan de PDF automatisch. Figuur 5.1 toont een schermafdruk van ons
voorbeelddocument in de editor Aquamacs (Emacs versie op Mac OS X). Bemerk
de ‘Typeset’ en ‘View’ iconen rechtsboven. Bemerk ook de melding onderaan het
editorvenster: ‘LATEX: successfully formatted 1 page.’.

Figuur 5.1 Schermafdruk van LATEX-document in Aquamacs

40
5.4 . . . via hulpbestanden

Het resultaat van de compilatiestap is de PDF die je verkleind ziet in figuur 5.2.

1 Simon Stevin
1.1 Leven
Simon Stevin1 werd in 1548 te Brugge geboren als onwettige zoon van Antheunis
Stevin en Cathelyne van der Poort. Zijn vader was afkomstig van Veurne, waar
zijn vader burgemeester was. Zijn moeder stamde uit Ieper.
Rond 1590 werd hij adviseur van Prins Maurits. Voor hem ontwierp hij
baanbrekende vestingwerken en legerkampen op wiskundige grondslag. Prins
Maurits verzocht Stevin rond 1600 om het onderwijsprogramma op te stellen
voor een ingenieursschool aan de Universiteit Leiden. Deze kreeg de naam Duyt-
sche Mathematique – wiskunde en toegepaste natuurkunde in het Nederlands
(‘Duytsch’) voor landmeetkunde en vestingbouw. Het is niet bekend of Stevin
ook zelf les gaf aan deze studenten.

1.2 Publicaties
• De Thiende, 1586

• De Beghinselen der Weeghconst, 1586


• Meetdaet, 1605

1 Deze info is overnomen van Wikipedia

Figuur 5.2 De resulterende PDF

5.4 . . . via hulpbestanden


We gaven ons voorbeeldbestandje de naam ‘eerstedoc.tex’. Als de compilatiestap
lukt, krijg je ‘eerstedoc.pdf’. Dat is echter niet het enige bestand dat aangemaakt
wordt. Als we in de map kijken waar ‘eerstedoc.tex’ bewaard is, zien we na het
TeXen nog minimaal twee andere bestanden: ‘eerstedoc.aux’ en ‘eerstedoc.log’.
Het ‘aux’ bestand is een hulpbestand dat de structuur van je document in
chapters, sections, subsections enz. bijhoudt. Ook alle labels van figuren en
tabellen worden hier bewaard. Dit bestand gebruikt LATEX voor een inhoudsopgave
of een verwijzing naar figuren, tabellen, secties of pagina’s.

41
5 Een eerste LATEX-document

Het ‘log’ bestand bewaart alle meldingen (hopelijk geen foutmeldingen!) die
LATEX geeft. Deze bestanden zijn gewone tekstbestanden. Je kan ze openen met je
LATEX-editor. Bekijk ze maar eens. Niet dat je ze constant nodig hebt, maar het is
wel nuttig dat je in grote lijnen weet hoe LATEX werkt.
In de meeste editors zie je het logbestand opgebouwd worden als je het docu-
ment compileert. Als er een fout optreedt (bvb. als je een haakje vergat te sluiten
of een typfout maakte bij een commando), wordt een foutmelding gegenereerd.
Je vindt die op het einde van het logbestand.

42
6 Documentstructuur
6.1 Hoofdstukken, secties, . . .
Een verslag moet goed gestructureerd zijn. Het bestaat uit een logische opeen-
volging van basisblokjes. Sommige blokken bestaan op hun beurt uit kleinere
blokken enz. LATEX stimuleert sterk een aanpak die de klemtoon legt op struc-
tuur en niet op lay-out. Je geeft aan wat iets is (bvb. een sectietitel) en niet hoe
het getoond moet worden (bvb. times, vet, 24 punten). LATEX kiest dan wel een
standaardlayout voor de sectietitel, die je – mits enige moeite – kan veranderen
als je dat zou willen.

6.1.1 Sectie-commando’s
De voornaamste onderverdelingen van een document zijn in volgorde van groot
naar klein1 :

\part{titel}
\chapter{titel}
\section{titel}
\subsection{titel}
\subsubsection{titel}

In sectie 5.2.1 op pagina 38 maakten we kennis met het begrip documentklasse. De


drie meest gebruikte documentklassen die standaard in LATEX zitten zijn book,
report en article.
Een book heeft alle hierboven geciteerde onderverdelingen. Een report is klei-
ner en kent geen part-niveau. Article tenslotte is de kleinste documentklasse:
een article heeft geen part en geen chapter hoofdingen.

6.1.2 Sectienummering
Hoofdstukken enz. worden automatisch genummerd. Standaard nummert LATEX secnumdepth
tot en met het subsection niveau. Een subsubsection wordt dus normaal
gezien niet genummerd. Als je dat toch zou willen – niet altijd een goed idee! –
dan kan je dat eenvoudig aanpassen door de speciale teller die hiervoor bedoeld
1 Er zijn er nog kleinere, nl. \paragraph en \subparagraph, maar die heb je zelden nodig.

43
6 Documentstructuur

is op een andere waarde te zetten. Een voorbeeld: de nummering stoppen bij


section doe je door volgende regel in de preamble te zetten.

\setcounter{secnumdepth}{1}

Meer info vind je bijvoorbeeld in [27].


Eenmalig de nummering onderbreken doe je door de ‘stervariant’ van een
sectiecommando te gebruiken, bvb. \subsection*{een titel}. Probeer daar in
elk geval niet mee te overdrijven.

6.2 Paragrafen
Er bestaan verschillende definities van ‘paragraaf’. Zo vermeldt de Nederlandse
taalunie op haar site [28]:

“ Zoals alinea’s gemiddeld bestaan uit zo’n zes à zeven zinnen, zo


bevatten paragrafen gemiddeld ongeveer een zevental alinea’s en be-
staan hoofdstukken gemiddeld uit ongeveer zeven of acht paragrafen.
Een boek telt veelal acht tot tien hoofdstukken. Zo gauw een boek
veel meer dan tien hoofdstukken dreigt te gaan tellen, kiest men er
gewoonlijk voor een extra indelingsniveau te creëren boven het hoofd-
stukniveau. Aan dat hogere niveau wordt gewoonlijk de naam ’deel’
gegeven.”

Het woord ‘paragraaf’ in bovenstaand citaat wordt dus in de betekenis gebruikt


van wat we hierboven een ‘sectie’ noemden.
Laten we de situatie echter wat vereenvoudigen en ‘paragraaf’ en ‘alinea’ vanaf
nu als synoniemen beschouwen. Een paragraaf of alinea is een groep van zinnen die
samenhoren. Als er een nieuw idee in de tekst komt, begin je een nieuwe paragraaf.
In LATEX is het eenvoudig om een paragraaf aan te maken. Je laat een volledige
blanco lijn in je code. Standaard kiest LATEX ervoor om een nieuwe paragraaf te
laten inspringen, behalve als die paragraaf net na een hoofding komt. Een eerste
paragraaf wordt immers probleemloos herkend als iets nieuws, en dus hoeft er
niet ingesprongen te worden. Bij alle volgende paragrafen moet je wel duidelijk
maken dat er iets nieuws begint. Dat doet LATEX zoals gezegd met een insprong
(Engels: indent).
Sommige mensen vinden een dergelijke insprong niet mooi en ouwbollig. Ze
werken liever met verticale ruimte tussen paragrafen. Geen probleem! Dat is
parskip eenvoudig aan te passen door speciale packages te gebruiken of door gebruik te
maken van bvb. de KOMA-script documentklassen. Op KOMA-script komen we
terug in hoofdstuk 18. Wat je in elk geval niet mag doen is manueel zelf zorgen voor
het verwijderen van de insprong en verticale ruimte toevoegen per lijn. Dan ben je aan
het denken aan lay-out, terwijl je in LATEX beter eerst aan de structuur denkt.

44
6.3 Inhoudsopgave

Er moet ons in dit verband nog iets van het hart. We zien studenten soms zelf
manueel paragraafjes maken door verschillende keren het ‘nieuwe regel’-symbool
(twee keer backslash na elkaar \\) te gebruiken. Niet doen AUB! Nooit! Jamais!
Je begint een nieuwe paragraaf alleen door een blanco regel in je LATEX-code te
zetten. Als de lay-out die LATEX daaraan geeft je niet aanstaat, dan pas je die aan
in de preamble met een paar regels code of door een package te gebruiken. Je
maakt nooit zelf met de hand paragraafjes. De dubbele backslash zal je wel heel
zinvol kunnen (moeten) gebruiken bij tabellen e.d.

6.3 Inhoudsopgave
Een inhoudsopgave voeg je toe op een bepaalde plaats in je document (zie \tableofcontents
sectie 2.3) door op die plaats het commando \tableofcontents te schrijven.
Als er een inhoudsopgave in je tekst staat, zal je af en toe geconfronteerd
worden met de waarschuwing

LaTeX Warning: Label(s) may have changed. Rerun to get cross-


references right.

Dit betekent dat je je document nog eens moet TeXen. De eerste keer worden
namelijk alle hoofdingen (en labels zoals we in een volgende sectie zullen zien)
naar een hulpbestand geschreven. Pas bij de tweede TeXbeurt kan die informatie
effectief ook gebruikt worden in de inhoudsopgave of bij kruisverwijzingen.
Standaard vermeldt de inhoudsopgave alle hoofdingen tot en met niveau 3 (dus
tot en met subsubsection). Als je dit wil aanpassen (bvb. slechts tot en met tocdepth
niveau 2), kan dat via de teller tocdepth:

\setcounter{tocdepth}{2} %komt in de preamble

6.4 Kruisverwijzingen
Nauwgezetheid is een van de belangrijkste kwaliteiten van een wetenschappelijk
verslag. Dat uit zich vooral ook in het correct verwijzen binnen je tekst (en ook naar
andere bronnen, maar dat is stof voor hoofdstuk 17). Gebruik liever niet zinnen in
de stijl van ‘zie onderstaande figuur’, ‘zoals je merkt in de tabel op de volgende
pagina’, ‘in een vorige sectie behandelden we . . . ’ enz.
Beter is: alles nummeren en verwijzen naar het juiste nummer. Dit met de
hand doen is geen optie. Als je een sectie toevoegt, moeten alle nummers ééntje
opschuiven. Je had echter allang door dat LATEX dit werkje voor jou doet. Het
principe is eenvoudig: als je naar iets wil verwijzen dan geef je het een uniek
\label . Verwijzen doe je met \ref en \pageref . \label
\ref
\pageref
45
6 Documentstructuur

Stel dat je wil verwijzen naar de sectie over sectienummering een aantal
pagina’s hiervoor – onhandig, hee, zo’n omschrijving? Deze sectiehoofding werd
gemaakt door volgende code.

\subsection{Sectienummering}
\label{sec:sectienummering}

Het label mag op dezelfde regel komen als de subsection of het mag op de
volgende regel, zoals hier getoond. Voor het label mag je gelijk welke tekst
gebruiken. Het is gebruikelijk om deze tekst te beginnen met een paar letters
waaruit je kan opmaken wat het type van voorwerp is waar je naar verwijst:
‘eq:’ voor vergelijkingen, ‘sec:’ voor secties, ‘fig:’ voor figuren enz. Dat hoeft niet,
maar bijna iedereen doet het zo. Het moet echter wel uniek zijn. Als je twee keer
hetzelfde label probeert te definiëren, krijg je als waarschuwing

LaTeX Warning: Label ‘sec:sectienummering’ multiply defined


LaTeX Warning: There were multiply-defined labels

In volgend stukje code tonen we hoe je nu correct verwijst.

In sectie~\ref{sec:sectienummering} op pagina~\pageref{sec:
sectienummering} werd uitgelegd dat \LaTeX\ hoofdingen automatisch
nummert.

Dat geeft volgend resultaat:

In sectie 6.1.2 op pagina 43 werd uitgelegd dat LATEX hoofdingen automatisch


nummert.

tilde (~) De tilde (~) is het symbool van een vaste (niet-breekbare) spatie. Hiermee
verhinder je dat ‘pagina’ op het einde van een regel staat en ‘43’ op het begin van
de volgende regel.

46
7 Lijsten
Het belangrijkste aandachtspunt bij het schrijven van een verslag is schrijven
voor je lezer. Die lezer wil correct geïnformeerd worden. Ze wil zich misschien
persoonlijk aangesproken voelen. Waarschijnlijk heeft ze trouwens weinig tijd.
Gebruik daarom hulpmiddelen die het je lezer gemakkelijk maken.
Eén zo’n hulpmiddel is ongetwijfeld de lijst. De voornaamste kwaliteit van een
lijst is haar scanbaarheid. In één oogopslag ziet je lezer hoe iets in een paar items
uiteen valt.

7.1 Opsommingslijst
Als de volgorde van de onderdelen van een lijst niet belangrijk is, gebruik je
een opsommingslijst of niet-geordende lijst. In LATEX bestaat daarvoor de itemize itemize
omgeving. Binnen deze omgeving gebruik je het commando \item per listitem. \item

Er zijn verschillende soorten lijsten:


\begin{itemize}
\item Niet-geordende lijsten;
\item geordende lijsten;
\item definitielijsten.
\end{itemize}

Er zijn verschillende soorten lijsten:

• Niet-geordende lijsten;

• geordende lijsten;

• definitielijsten.

In het Nederlands adviseert men om de verschillende items van elkaar te taalkundig advies:
scheiden met een puntkomma [29]. Eindigen doe je met een punt. Het eerste item hoofdletters,
krijgt soms een hoofdletter; alle volgende een kleine letter. puntkomma, punt
Als de verschillende items uit slechts één woord bestaan, laat men meestal de
puntkomma weg. Als daarentegen de items hele zinnen zijn, behandelt men ze

47
7 Lijsten

ook als aparte zinnen. Begin dan met een hoofdletter en sluit elk item af met een
punt.
Als je de standaardlayout van een lijst niet goed vindt, kan je die gemakkelijk
wijzigen. We verwijzen hiervoor naar [30].

7.2 Genummerde lijst


Een genummerde lijst gebruik je als de volgorde van de items belangrijk is.
enumerate Gebruik de enumerate omgeving. Als voorbeeld geven we een recept voor mo-
jito [31]. Op het gebruik van de \SI macro (voor SI-eenheden) komen we nog
uitgebreid terug in hoofdstuk 13.

\begin{enumerate}
\item Knijp de partjes van een halve limoen uit.
\item Voeg de limoendelen en tien muntblaadjes toe.
\item Voeg \SI{10}{\milli\litre} suikersiroop en twee theelepels
rietsuiker toe.
\item Stamp de ingrediënten tien seconden voorzichtig aan.
\item Vul het glas voor zo’n driekwart met crushed ice.
\item Meet \SI{50}{\milli\litre} Bacardi Superior af en voeg toe aan
het glas. Roer goed door met een theelepel.
\item Vul nogmaals aan met een crushed ice en vul het glas af met
koolzuurhoudend mineraalwater.
\item Garneer met de overige muntblaadjes of munttopje en een rietje.
\end{enumerate}

1. Knijp de partjes van een halve limoen uit.

2. Voeg de limoendelen en tien muntblaadjes toe.

3. Voeg 10 ml suikersiroop en twee theelepels rietsuiker toe.

4. Stamp de ingrediënten tien seconden voorzichtig aan.

5. Vul het glas voor zo’n driekwart met crushed ice.

6. Meet 50 ml Bacardi Superior af en voeg toe aan het glas. Roer goed door
met een theelepel.

7. Vul nogmaals aan met een crushed ice en vul het glas af met koolzuurhou-
dend mineraalwater.

8. Garneer met de overige muntblaadjes of munttopje en een rietje.

48
7.3 Definitielijst

Merk op de de verschillende items zelfstandige zinnen zijn. We gebruiken


daarom geen puntkomma ertussen, maar beginnen elke zin met een hoofdletter
en eindigen met een punt.

7.3 Definitielijst
Soms heb je behoefte aan een opsomming van een aantal begrippen, telkens
onmiddellijk gevolgd door een korte omschrijving. Hiervoor kan je best een description
description list gebruiken met behulp van de description omgeving.

Enkele veel gebruikte \LaTeX-editors zijn:


\begin{description}
\item[TeXnicCenter] gebruiksvriendelijke en gratis editor voor het
windowsplatform;
\item[Texmaker] recentere editor, beschikbaar voor alle
besturingssystemen;
\item[Texshop] meest gebruikte editor op Mac OS X.
\end{description}

Enkele veel gebruikte LATEX-editors zijn:


TeXnicCenter gebruiksvriendelijke en gratis editor voor het windowsplatform;

Texmaker recentere editor, beschikbaar voor alle besturingssystemen;

Texshop meest gebruikte editor op Mac OS X.

7.4 Geneste lijsten


Je kan zonder probleem een nieuwe lijst binnen een andere lijst gebruiken. Men
spreekt dan over een geneste lijst. Zorg er alleen voor dat je alle omgevingen die
je gebruikt netjes opent en sluit. We geven een voorbeeld:

Er zijn verschillende types afbeeldingen:


\begin{enumerate}
\item bitmapafbeeldingen:
\begin{itemize}
\item JPEG

49
7 Lijsten

\item PNG
\item BMP
\end{itemize}
\item vectorafbeeldingen:
\begin{itemize}
\item SVG
\item PDF (bevat ook bitmaps)
\item EPS
\end{itemize}
\end{enumerate}

Er zijn verschillende types afbeeldingen:

1. bitmapafbeeldingen:
• JPEG
• PNG
• BMP

2. vectorafbeeldingen:
• SVG
• PDF (bevat ook bitmaps)
• EPS

Dit soort lijsten loopt nogal eens fout, bvb. omdat men een deellijst vergeet af
te sluiten. Je maakt het jezelf iets gemakkelijker als je in je code gebruik maakt
van insprongen (tabs), zodat elke bij elkaar horende \begin en \end bij elkaar
staan.

7.5 Oefening
Schrijf de code die volgend resultaat geeft:

Nuttige software om een wetenschappelijk verslag te maken is:

Rekenblad Software waarmee je formules kan manipuleren en grafieken kan


aanmaken. Ook wel ‘spreadsheet’ genaamd. Voorbeelden zijn:
• Microsoft Excel
• Openoffice Calc

50
7.5 Oefening

Tekensoftware Hiermee maak je tekeningen, logo’s, schetsen. Software die in


deze categorie valt:
1. Inkscape
2. Openoffice Draw

Tekstverwerking Voor het verwerken van tekst, tabellen, verwijzingen, wiskun-


dige formules:
• LATEX
• OpenOffice Writer
• Microsoft Word

51
8 Soorten afbeeldingen
Veel software die toelaat om met beelden te werken biedt een hele waaier van mo-
gelijke formaten om iets in te exporteren of te bewaren. Je krijgt dan een waslijst
van technische termen en bijbehorende afkortingen, zoals in het dialoogvenster
van figuur 8.1. Daarom geven we in dit hoofdstuk een bondig overzicht van de
grafische bestandstypes die je in je laboverslagen kan gebruiken.

Figuur 8.1 ‘Bewaar’ dialoogvenster van GraphicConverter

8.1 Vector- en bitmapafbeeldingen


De kans is redelijk groot dat je in je verslag minstens één afbeelding wilt invoegen.
Er zijn verschillende types afbeeldingen, die ruwweg in twee grote klassen onder
te verdelen zijn.
1. bitmapafbeeldingen

53
8 Soorten afbeeldingen

2. vectorafbeeldingen

Figuur 8.2 toont een afbeeldingen van een letter in een cirkel. De oorspron-
kelijke afbeelding is gemaakt in Inkscape [32] en bewaard als bitmap (in PNG-
formaat) en als vectorafbeelding (PDF-formaat)1 . Beide figuren zien er gelijkaar-
dig uit.

(a) bitmap
S (b) vector

Figuur 8.2 Een bitmap- en vectorgebaseerde versie van dezelfde afbeelding

We nemen nu dezelfde figuren maar vergroten ze (figuur 8.3). Je merkt dat de


eerste afbeelding niet meer zo scherp is, terwijl de tweede afbeelding niets aan
kwaliteit inboet.
bitmapafbeelding Een bitmapafbeelding is een (rechthoekige) afbeelding die bestaat uit beeldpun-
ten, pixels genaamd. Deze beeldpunten kunnen een vooraf vastgelegde aantal
kleuren hebben. Men spreekt in dit verband over de kleurendiepte van een af-
beelding. Bij een kleurendiepte van 1 bit is elk beeldpunt zwart of wit. Een
grijswaardenafbeelding van 8 bit heeft voor elke pixel 256 (= 28 ) mogelijke waar-
den. Een foto heeft gewoonlijk een kleurendiepte van 24 bit. Deze 24 bits zijn als
volgt verdeeld: 8 bits rood, 8 bits groen en 8 bits blauw. Voor elke pixel zijn er
dan in totaal 224 = 16 777 216 kleuren mogelijk.
In iets vereenvoudigde vorm komt het hierop neer. Als je een bitmapafbeelding
vergroot, verlies je onherroepelijk aan kwaliteit. Figuur 8.3 toont een detail (links
onder) van figuur 8.2, sterk vergroot. Je merkt dat de individuele beeldpunten in
de bitmapafbeelding links duidelijk zichtbaar worden.
vectorafbeelding Een vectorafbeelding is eigenlijk een verzameling van wiskundige vergelijkingen.
De afbeelding wordt niet bijgehouden als een verzameling van gekleurde punten,
maar als een groep van rechten, cirkels, boogjes enz. Inzoomen op een dergelijke
figuur is geen probleem en kan in principe onbeperkt.
Zoals we in volgende secties zullen zien, levert een vectorafbeelding normaal
gezien een kleiner bestand op.
1 Het ‘native’ (standaard) bestandsformaat van Inkscape is SVG, een vectorgebaseerde standaard.
LATEX kan echter geen SVG-bestanden weergeven, en dus converteerden we het als een PDF-
bestand.

54
8.2 Werken met bitmaps
(a) bitmap

8.2.1 Soorten bitmap-afbeeldingen


S
Figuur 8.3 Detail van figuur 8.2

Er zijn twee types van bitmapafbeeldingen: foto’s en tekeningen.

Foto’s
8.2 Werken met bitmaps

(b) vector

Een foto wordt in principe altijd bewaard als een JPEG2 -bestand [33]. Het krijgt
gewoonlijk als extensie ‘.jpg’. Dit bestandsformaat probeert gebruik te maken
van een eigenschap van het menselijk oog. Ons oog is namelijk niet zo gevoelig
voor kleine variaties in kleur. Een JPEG-afbeelding pixels met een gelijkaardige
kleur op een slimme manier samen te nemen. Gewoonlijk worden foto’s met een
kleurendiepte van 24 bit bewaard.
Het is belangrijk dat je beseft dat een JPEG-afbeelding nooit 100 % gelijk
is aan het origineel. Men noemt dit lossy compression. Eens je een afbeelding
bewaart als een JPEG, is het onmogelijk om het origineel terug te reconstrueren
uit deze JPEG. De mate van compressie (de zogenaamde ‘compressieverhouding’)
kan je via software zelf instellen. Een hoge compressieverhouding betekent een
kleine bestandsgrootte, maar jammer genoeg ook minder goede kwaliteit van de
foto. Het alternatief is een geweldig mooie foto, ten koste van een veel grotere
bestandsgrootte. Dat is een illustratie van de wet van behoud van ellende [34].
2 Joint Potographic Experts Group

55
8 Soorten afbeeldingen

Figuur 8.4 toont twee versies van dezelfde foto. De eerste is bewaard als JPEG
met een hoge kwaliteit en (dus) een hoge bestandsgrootte, nl. 176 kB. De tweede
foto is veel sterker gecomprimeerd. De bestandsgrootte zakte tot slechts 7 kB,
maar wel ten koste van de kwaliteit.

(a) 176 kB (b) 7 kB

Figuur 8.4 Twee versies van dezelfde foto met verschillende compressie

Tekeningen

Een tekening is een heel ander type afbeelding dan een foto. Gewoonlijk bevat een
tekening veel minder kleuren, vlakken met een gelijke kleur, al dan niet gebogen
lijnen, tekst, . . . Het is dan ook zelden een goed idee om een tekening als een
JPEG op te slaan.
Voor dit soort van afbeeldingen is PNG3 de juiste keuze [35]. Dit standaard-
formaat vervangt het verouderde GIF-formaat. PNG is een ‘lossless’ formaat. Dit
wil zeggen dat als je een afbeelding bewaart als een PNG (met waarschijnlijk
een kleinere bestandsgrootte omwille van compressie), het altijd mogelijk is om
vanuit deze PNG terug de originele afbeelding te krijgen.

3 Portable Network Graphics

56
8.2 Werken met bitmaps

8.2.2 Resolutie
Je weet al dat een bitmapafbeelding bestaat uit (heel veel) beeldpunten. Om het
totaal aantal beeldpunten in een afbeelding te berekenen heb je geen hogere
wiskunde nodig. Het volstaat de breedte en de hoogte van de afbeelding in pixels
te kennnen.
Een fototoestel waarmee je foto’s trekt met een breedte van 3000 en een hoogte
van 2000 pixels, levert dus foto’s die bestaan uit 6 miljoen beeldpunten (6 Mpixel).
Resolutie is het aantal beeldpunten per lengte-eenheid. Dat kan dus px/cm
(pixels per cm), px/inch enz. zijn. Meestal gebruikt men pixels per inch, afgekort
dpi, ‘dots per inch’. Een inch is gelijk aan 2,54 cm.
Laten we een concreet voorbeeld uitrekenen. We nemen een foto met een
6Mpixelcamera (3000 op 2000 pixels). Deze foto drukken we af op een standaard
fotoformaat (10 op 15 cm). Herreken eerst alles naar inch: 10 op 15 cm is ongeveer
gelijk aan 4 op 6 inch (we ronden hier af om met eenvoudiger getallen te kunnen
rekenen). Als we 2000 pixels hebben op een breedte van 4 inch, komt dat dus
neer op een resolutie van 500 dpi, wat een vrij hoge resolutie is.

8.2.3 Oefening
Je publiceert een wetenschappelijk artikel. De richtlijnen van het tijdschrift vragen
om grafisch materiaal (bitmaps) aan te leveren op 300 dpi. De tekening zal
uiteindelijk afgedrukt worden in een kolom van 12 cm breedte. Bereken de
minimale breedte (in pixels) van je figuur.
Oplossing: 12 cm komt overeen met 12/2, 54 = 4, 72 inch. Als er per inch 300
pixels moeten voorzien worden, kom je in totaal aan een breedte van iets meer
dan 1400 beeldpunten. Als je bitmapafbeelding slechts gemaakt is op 1000 pixels
breedte, voldoet deze niet aan de specificatie en moet je een nieuwe afbeelding
maken.

8.2.4 Compressie en bestandsgrootte


Het duizelt je ondertussen waarschijnlijk van de technische termen en het ge-
goochel met getalletjes. Laten we even een en ander concreet toelichten met een
praktisch voorbeeld. Alles wat je nodig hebt is een stukje software waarmee je
afbeeldingen kan bewaren. Je denkt dan misschien direct aan Photoshop, maar
het kan ook met gratis software zoals Gimp, IrfanView enz.
We vertrekken van de bitmap in figuur 8.5. Dit logo is origineel een BMP-
bestand4 . In onze beeldbewerkingssoftware vragen we het formaat van dit logo
op: 945 op 451 pixels. De kleurendiepte is 32 bit. Dat wil zeggen dat er per pixel
32 bits of 4 bytes nodig zijn. Een eenvoudig rekensommetje leert ons dat deze
4 Windows standaard bitmapformaat

57
8 Soorten afbeeldingen

afbeelding volgend formaat heeft:

945 × 451 × 4 = 1 704 780 B ≈ 1, 6 MB

Dit is veel voor een eenvoudig logo. Als we het logo omzetten naar een PNG
wordt het bestand al direct een heel stuk kleiner, nl. 71 kB. Dit is een compres-
sieverhouding van ruim 1:23. Het bestand is m.a.w. 23 keer kleiner geworden,
zonder dat de kwaliteit van het logo achteruit gaat! De reden dat dit zo goed lukt,
ligt in de grote kleurvlakken die hier gebruikt worden (net zoals in vele logo’s).
Als we hetzelfde logo bewaren als een JPEG, moeten we in onze software zelf
de kwaliteit na compressie kiezen. JPEG houdt niet zo van letters en dus moeten
we de kwaliteit dicht tegen 100 instellen om een goed resultaat over te houden.
De bestandsgrootte blijft dan wel rond de 200 kB hangen, wat natuurlijk wel een
stuk beter is dan de originele BMP. Denk er wel aan dat je van deze JPEG niet
meer terug kan gaan naar de originele bitmap!

Figuur 8.5 Logo G & T

8.3 Werken met vectorafbeeldingen


Een vectorafbeelding beschrijft een afbeelding niet als een rechthoekige verzame-
ling puntjes, maar als een geheel van wiskundige krommen. Het grote voordeel
is dat je onbeperkt kan inzoomen zonder verlies van kwaliteit. De onderdelen
van de figuur behouden scherpe lijnen zonder wazig te worden aan de randen.
Een vroeger veelgebruikt vectorbestandsformaat is PostScript (PS of EPS). Dit
door Adobe ontwikkelde formaat is ondertussen grotendeels vervangen door
PDF5 (eveneens een door Adobe ontwikkelde standaard).
5 Portable Document Format

58
8.4 Een bestandsformaat kiezen

Een PDF-bestand kan je met verschillende programma’s lezen. Zo’n leespro-


gramma (bvb. Adobe Reader, FoxitReader, Skim, Preview) vertaalt deze wis-
kundige vergelijkingen terug in grafische informatie. Het maakt eigenlijk niet
uit met welke software de PDF aangemaakt is. In die zin is het soms beter een
PDF-document door te sturen i.p.v. een Word document. Bij een Word-document
loop je het risico dat de andere partij niet over de juiste Word versie beschikt en
het document dus niet kan lezen.
LATEX was vroeger heel erg gericht naar PS en EPS bestanden. Sinds een aantal
jaar is PDFLaTeX echter de populairste versie. PDFLaTeX produceert een PDF. Dit
is ook het voorkeurformaat voor vectorafbeeldingen die in een LATEX-document
geïmporteerd worden.
Eigenlijk is de situatie wel een stuk complexer [36]. PDF gebruikt intern zowel
vectorgebaseerde als bitmapgebaseerde technieken. Dat is natuurlijk logisch, als
je zowel tekst als foto’s en tekeningen wil gebruiken in een PDF-document. Echte
vectorgebaseerde bestandsformaten zijn bvb. AI (Adobe Illustrator) en SVG6
[37]. Vooral met dit laatste formaat krijg je nog te maken. Het is namelijk het
standaardbestandsformaat van het programma Inkscape [32]. Het is gelukkig
heel eenvoudig om een tekening in Inkscape te bewaren als een PDF.

8.4 Een bestandsformaat kiezen


In essentie kan je 3 verschillende formaten gebruiken in PDFLaTeX: PNG, JPEG
en PDF. De eerste twee zijn bitmapformaten, PDF is vectorgebaseerd.

8.4.1 Foto

Bij een foto is het gemakkelijk. Kies altijd voor JPEG en geef je bestand de extensie
.jpg. Zoek in je foto- of beeldbewerkingssoftware een goed compromis tussen
bestandsgrootte en kwaliteit. Ga ook na of je foto over de juiste resolutie beschikt.
‘Juist’ betekent in dit verband: ‘niet te laag’, maar ook ‘niet te hoog’. Een foto
op groot formaat afdrukken kan niet als je slechts over enkele duizenden pixels
beschikt. Anderzijds heeft het ook geen zin om voor een kleine ‘preview’ van een
foto een afbeelding van 8 Mpixel te gebruiken. Gewoonlijk bewerk je dan deze
grote afbeelding in een beeldbewerkingsprogramma tot een kleinere afbeelding.
Wel er even aan denken dat je na het verkleinen van het aantal pixels, nog een
verscherpingsbewerking toepast op de foto. Als je het aantal pixels van een foto
sterk verkleint, wordt de foto immers wat wazig.

6 Scalable Vector Graphics

59
8 Soorten afbeeldingen

8.4.2 Tekening
De keuze voor het juiste bestandsformaat ligt bij een tekening iets moeilijker. JPEG
is meestal geen optie. Op zich kan het wel, maar je merkt dat JPEG-compressie
zorgt voor lelijke randen rond letters en lijnen.
Er zijn wat PDFLaTeX betreft twee opties:

PDF Typische voorbeelden waar PDF meestal de juiste keuze is zijn grafieken
(bvb. gemaakt met Excel) en schema’s (bvb. gemaakt met Inkscape)

PNG Eerder geschikt voor logo’s, schermafdrukken enz.

8.5 Software
We geven een lijstje met (gratis) software die nuttig kan zijn bij het werken met
beelden:

IrfanView Bekijken van beelden, eenvoudige manipulaties, conversie van één


formaat naar een ander. Gratis te downloaden op [38]

Gimp De open source tegenhanger van Adobe Photoshop. Bewerken van bitma-
pafbeeldingen (bijsnijden, foutjes retoucheren, kleuren wijzigen, scherper
maken, enz.) [39].

Inkscape Een gratis alternatief voor Adobe Illustrator. Werken met vectorgrafiek.
Kan figuren exporteren naar PDF, maar ook naar PNG (zie hoofdstuk 10).

60
9 Figuren in LATEX
9.1 Graphicx package
Het standaardpakket om afbeeldingen in te laten in LATEX is het graphicx package.
Je laadt het in met volgende regel in de preamble

\usepackage{graphicx}

In je document kan je eenvoudig afbeelden invoegen met \includegraphics.


Volgende code voegt een PNG-afbeelding in een zin in.

Het bekende logo \includegraphics[width=4cm]{afb/logoGT.png} van


onze hogeschool.

Dat geeft volgend – niet zo mooi – resultaat:

Het bekende logo van onze hogeschool.

We overlopen bovenstaande code eens. Het \includegraphics commando heeft


een optie (tussen vierkante haakjes) en een argument (tussen accolades). De
opties hebben hier altijd de vorm ‘eigenschap = waarde’. In ons voorbeeld geven
we de eigenschap width een waarde van 4cm. Tabel 9.1 geeft een overzicht van width
de mogelijke lengte-eenheden die je in LATEX kan gebruiken1 . De meest gebruikte
zijn vanzelfsprekend cm, mm en pt. In plaats van absolute eenheden (zoals cm of
mm) kan je ook relatieve eenheden gebruiken. Volgend voorbeeld toont hoe je
ook een afmeting kan bepalen door de schaal op te geven. scale

Het bekende logo \includegraphics[scale=0.2]{afb/logoGT.png} van


onze hogeschool.
1 Tabel9.1 zondigt tegen heel wat regels i.v.m. correct gebruik van eenheden, zoals dat aan bod
komt in hoofdstuk 12. We gebruiken normaalgezien geen punt als decimaal scheidingsteken, maar
een komma. Tussen de getalwaarde en de eenheid moet een spatie staan. In je LATEX-code moet
je echter wel dingen schrijven in de stijl van 3.6cm, dus zonder de spatie en met een punt als
scheidingsteken.

61
9 Figuren in LATEX

Tabel 9.1 Gebruikte lengte-eenheden in LATEX


pt punt: 72.27pt = 1in
in inch: 1in = 25.4mm
mm millimeter: 1mm = 2.845pt
cm centimeter: 1cm = 10mm
ex hoogte van de letter x in huidig lettertype
em breedte van de letter M in huidig lettertype
sp ‘scaled’ punt: 1sp = 65536pt
bp ‘big’ punt (of PostScriptpunt): 72bp = 1in
dd didôt punt: 1dd = 0.376mm
pc pica: 1pc = 12pt
cc cicero: 1cc = 12dd
mu ‘math unit’: 18mu = 1em

Deze schaal moet je interpreteren als 20 % van de normale breedte die de af-
beelding zou krijgen als je geen optie zou meegeven met het \includegraphics
commando. Je krijgt volgende lay-out:

Het bekende logo van onze hogeschool.

Nog een interessante mogelijkheid is de lengte uitdrukken in functie van de


tekstbreedte. Het grote voordeel hiervan is dat je figuur mee verandert van
afmeting als de lay-out van je pagina verandert, door bvb. kleinere marges te
nemen. Bekijk in dit verband bvb. figuur 12.1 op pagina 79 die even breed is als
de tekst. Als je bvb. een afbeelding wil die exact half zo breed is als de tekst, dan
\textwidth kan dat zo:

Halve tekstbreedte: \includegraphics[width=0.5\textwidth]{afb/


logoGT.png}.

Halve tekstbreedte: .

62
9.1 Graphicx package

Draaien van een afbeelding is ook eenvoudig (al is dit natuurlijk meestal niet
zo’n nuttige bewerking): angle

En nu gedraaid: \includegraphics[width=4cm,angle=30]{afb/logoGT.png}.

En nu gedraaid: .

63
9 Figuren in LATEX

9.2 Drijvende figuren


De voorbeelden in sectie 9.1 zijn niet bepaald mooi geïntegreerd in de tekst. Elke
figuur gedraagt zich als een letter en wordt dus met de basislijn uitgelijnd met
de basislijn waarop de letters van die regel staan.
In een wetenschappelijk verslag maakt men de figuren meestal vrij van de
tekst. LATEX doet dit via een mechanisme dat float genoemd wordt. Figuren krijgen
als het ware de vrijheid om naar de ‘best mogelijke plaats’ te drijven. Die ‘best
mogelijke plaats’ wordt op een ingewikkelde manier door LATEX bepaald. Je
figure gebruikt hiervoor de figure omgeving. We tonen het principe met een voorbeeld.

Figuur~\ref{fig:floatlogo} toont het logo van het departement


‘Gezondheidszorg \& Technologie’. Het logo is bewaard als PNG.
\begin{figure}[htbp]
\centering
\includegraphics[width=0.3\textwidth]{afb/logoGT.png}
\caption{Logo G \& T}
\label{fig:floatlogo}
\end{figure}

Figuur 9.1 toont het logo van het departement ‘Gezondheidszorg & Technologie’.
Het logo is bewaard als PNG.

Figuur 9.1 Logo G & T

Deze code vraagt verdere toelichting. De figure omgeving heeft als optie een
aantal letters die de mogelijke plaatsing bepalen.
h here (hier, waar deze omgeving in de code staat)
t top (bovenaan de volgende pagina)
b bottom (onderaan de pagina)
p page (op een aparte pagina waar alleen floats staan).
Een figuur wordt meestal gecentreerd geplaats (\centering). Onder de figuur
komt een bijschrift (\caption). In de code volgt er een \label. Dit label zorgt
ervoor dat de figuur genummerd wordt, zodat je er naar kan verwijzen met een
\ref. Respecteer de volgorde: \label komt onder \caption.

64
9.3 Figuren naast elkaar

9.3 Figuren naast elkaar


Er zijn verschillende manieren om figuren naast elkaar te zetten. We tonen er
eentje, nl. het package subfig. Je laadt het op de gekende manier in de preamble:

\usepackage{subfig}

We gebruikten dit package bij figuur 8.4 op pagina 56, met volgende code:

\begin{figure}[htbp]
\centering
\subfloat[176 kB]{\includegraphics [width=5.5cm]{afb/davidHQ.jpg}}
\qquad
\subfloat[7 kB]{\includegraphics[width=5.5cm]{afb/davidLQ.jpg}}
\caption{Twee versies van dezelfde foto met verschillende compressie}
\label{fig:davidkwaliteit}
\end{figure}

Voor meer info verwijzen we naar de documentatie bij dit package (Google naar
‘latex subfig’).

65
10 Inkscape

67
11 Werken met wiskundige formules
In elk laboverslag staan stukjes theorie, berekeningen en resultaten. Waarschijn-
lijk komt daar wat (meestal eenvoudige) wiskunde bij kijken. In dit hoofdstuk
bekijken we hoe we wiskundige formules vormgeven.

11.1 Wiskunde is geen tekst


Bekijk even volgende vergelijking: 2x-3=5. Ongeveer alles is fout. De getallen 2,
3 en 5 zijn om te beginnen niet geschikt om in een formule te staan. Het zijn
immers ‘uithangende cijfers’ of ‘mediaevalen’ [40]. Dit soort van cijfers kan je
bekijken als de ‘kleine letters’ onder de cijfers: sommige steken wat uit naar
onderen, andere naar boven (1234567890). Voor tekst is dit prima. Een tekst met
veel getallen erin ziet er mooier uit met mediaevalen dan met het alternatief:
tabelcijfers. Een tabelcijfer is te vergelijken met een hoofdletter (1234567890).
Onbekenden schrijven we in de wiskunde altijd cursief, dus de ‘x’ in onze
beginvergelijking met een x zijn. Het karakter na de ‘x’ is geen minteken, maar
een koppelteken. De ‘=’ is goed om in een tekst te gebruiken, maar deugt niet
voor een formule. En tot slot: de spatiëring is helemaal fout. Alles staat te dicht
bij elkaar. Vergelijk nu het origineel 2x-3=5 met een betere versie 2x − 3 = 5.
Nochtans staat in de broncode twee keer hetzelfde. Het enige wat we toevoegden
was een speciaal teken om aan te geven dat LATEX zich in wiskundige modus
moet zetten.

11.2 Wiskundige omgevingen


Er zijn twee verschillende wiskundeomgevingen: inline (in de tekst) en displayed
(op een aparte regel).

11.2.1 Inline
Eenvoudige, kleine stukjes wiskunde zet je tussen $-tekens. We geven een klein $. . . $
voorbeeld. Merk op dat we soms zelfs maar één letter tussen $-tekens zetten.

De vergelijking $2x-3=5$ oplossen komt neer op het zoeken naar een


waarde voor de onbekende $x$ zodat de vergelijking klopt als we $x$

69
11 Werken met wiskundige formules

vervangen door die waarde. De oplossing $x=2$ is niet correct, want $2\
cdot 2 - 3 \ne 5$.

Deze code geeft volgend resultaat:

De vergelijking 2x − 3 = 5 oplossen komt neer op het zoeken naar een waarde


voor de onbekende x zodat de vergelijking klopt als we x vervangen door die
waarde. De oplossing x = 2 is niet correct, want 2 · 2 − 3 6= 5.

Dit volstaat voor eenvoudige formules en bewerkingen. Voor ingewikkelder


(grotere) formules kom je echter met dit soort van ‘inline’ wiskundeomgeving
in de problemen. Zo komen we al een beetje in de problemen met dingen in
−( x −µ)2
de stijl van y = 2x −1 √1
3+5x . Helemaal vervelend wordt het met F ( x ) = σ 2π e
2σ2 ,
een formule die je misschien herkent als de Gausskromme? LATEX probeert de
formule binnen de normale regel te krijgen. Je krijgt dus kleine, in elkaar geperste
formules. Bij formules zoals de Gausskromme zit er niets anders op dan de
interlinie aan te passen, wat een heel onrustig en lelijk beeld geeft. Er is dus
duidelijke nood aan een ander type van wiskunde-omgeving.

11.2.2 Display
Displaymath
\begin{displaymath} Bekijk volgende code:
. . . \end{displaymath}
De vergelijking van een recht kan gegeven worden als $y=2x-1$. Je kan
dezelfde rechte echter ook schrijven als \begin{displaymath} 2x - y -1
= 0 \end{displaymath}

De layout van deze code ziet er als volgt uit:

De vergelijking van een rechte kan gegeven worden als y = 2x − 1. Je kan dezelfde
rechte echter ook schrijven als

2x − y − 1 = 0

De displaymath omgeving zet een wiskundige formule op een eigen regel.


Standaard wordt de formule gecentreerd. Een kortere versie voor

\begin{displaymath} ... \end{displaymath}

70
11.3 Verwijzen naar een formule

is

\[ ... \]

Equation

De equation wiskunde-omgeving is gelijk aan de displaymath omgeving, met \begin{equation}


één verschil: de formule wordt genummerd. Je kiest dus voor een equation als . . . \end{equation}
je wil kunnen verwijzen naar een formule. Het voorbeeld van daarnet passen we
aan tot

De vergelijking van een recht kan gegeven worden als $y=2x-1$. Je kan
dezelfde rechte echter ook schrijven als \begin{equation} 2x - y -1 = 0
\end{equation}

We krijgen dan net dezelfde layout, op cijfer tussen haakjes na:

De vergelijking van een rechte kan gegeven worden als y = 2x − 1. Je kan dezelfde
rechte echter ook schrijven als

2x − y − 1 = 0 (11.1)

11.3 Verwijzen naar een formule


11.3.1 Met label en ref
De uitleg over kruisverwijzingen van sectie 6.4 (pagina 45) blijft geldig. Geef het
doel (de vergelijking) een label en verwijs er dan naar met ref. Voor het label
mag je een willekeurige tekst gebruiken. Het is een goede gewoonte om die tekst
te beginnen met ‘eq:’, zodat je sneller ziet dat dit label hoort bij een vergelijking.
Een voorbeeld:

In zijn beroemde formule (\ref{eq:einstein}) geeft Einstein een


verband tussen energie ($E$) en massa ($m$).
\begin{equation}
\label{eq:einstein}
E=mc^2
\end{equation}

71
11 Werken met wiskundige formules

In zijn beroemde formule (11.2) geeft Einstein een verband tussen energie (E) en
massa (m).
E = mc2 (11.2)

11.3.2 Met eqref


Een ref verwijzing geeft enkel een getal weer. Het is de gewoonte om nummers
van vergelijkingen tussen haakjes te zetten. Je moet er dus altijd aan denken om
de haakjes te openen en te sluiten.
amsmath De American Mathematical Association (AMS) maakte een pakket (amsmath)
amssymb dat de wiskundige mogelijkheden van LATEX sterk uitbreidt. Suggestie: gebruik
dit pakket, samen met een uitbreiding van de wiskundige symbolen (amssymb)
als volgt:

\usepackage{amsmath,amssym}

\eqref Je beschikt nu over een nieuw commando eqref, dat de haakjes rond een
vergelijking voor jou zelf zet. Een voorbeeld met twee vergelijkingen maakt alles
duidelijk.

We bekomen zo twee vergelijkingen:


\begin{equation}
\label{eq:2}
a+b=2
\end{equation}
\begin{equation}
\label{eq:3}
a-b=0
\end{equation}
Uit vergelijkingen~\eqref{eq:2} en \eqref{eq:3} volgt dat $a=b=1$.

We bekomen zo twee vergelijkingen:

a+b = 2 (11.3)

a−b = 0 (11.4)

Uit vergelijkingen (11.3) en (11.4) volgt dat a = b = 1.


Het commando \eqref{labelnaam} is dus evenwaardig met (\ref{labelnaam})

72
11.4 Uitlijnen van formules

11.4 Uitlijnen van formules


Soms wil je verschillende formules onder elkaar netjes uitlijnen, bvb. op het =-
teken. Hiervoor heeft LATEX standaard de eqnarray omgeving. Die levert echter
een resultaat dat er niet zo geweldig uitziet (teveel spatie rond de =). Je kan beter
gebruik maken van de align omgeving , die in ‘amsmath’ gedefinieerd is. \begin{align}
. . . \end{align}
\begin{align}
2t & = 2a-2b \\
2t & = 2(a-b) \\
t & = a-b
\end{align}

Het resultaat heeft twee kolommen. Het ampersandteken (&) wordt gebruikt om
de kolommen te scheiden. De eerste wordt rechts uitgelijnd, de tweede links.
Eventueel kan je dit herhalen voor 4, 6, . . . kolommen. Als je geen nummering
wenst, gebruik je de omgeving align*

2t = 2a − 2b (11.5)
2t = 2( a − b) (11.6)
t = a−b (11.7)

11.5 Wiskundetaal
Grote delen van deze sectie zijn overgenomen uit de LATEX-cursus van de UGent [41].
We focussen ons hier vooral op die zaken die je zeker nodig hebt bij het schrijven
van je laboverslagen.

11.5.1 Exponenten en indices — superscript en subscript


Om iets te verheffen (superscript), wordt het ^ symbool gebruikt. Iets beneden ^ _
krijgen (subscript) gebeurt met _ symbool. Deze commando’s hebben slechts
betrekking op de daaropvolgende letter. Wil je meer in de exponent of index,
gebruik dan accolades. Beiden mogen gecombineerd worden om tezelfdertijd een
exponent en een index te hebben. Ze kunnen ook genest worden.
C
A2 b + A2b + A2b + A B −→ A^2b + A_{2b} + A_2^b + A^{B^C}

73
11 Werken met wiskundige formules

11.5.2 Breuken
\frac Breuken worden gemaakt met het commando

\frac{teller}{noemer}

Breuken kunnen genest worden. Hierbij wordt de geneste breuk kleiner afgeprint:

x +y \begin{equation*}
x −y +1
\frac{ \frac{x+y}{x-y} + 1 }{x+y}
x+y \end{equation*}

Om dit te vermijden, kan \dfrac gebruikt worden:

x+y \begin{equation*}
+1
x−y \frac{ \dfrac{x+y}{x-y} + 1 }{x+y}
x+y \end{equation*}

\dfrac Ook in andere situaties waarin met \frac de breuk kleiner wordt afgebeeld dan
normaal, kan \dfrac gebruikt worden.

11.5.3 Wortels
\sqrt Wortels worden met het commando \sqrt[n]{onder-wortel} gegenereerd.
Hierbij is n gelijk aan de gewenste machtswortel. Voor de tweede machtswortel
kunnen we dit optionele argument weglaten.


r
3 A−B
A+B+ −→ \sqrt{A+B} + \sqrt[3]{\frac{A-B}{A+B}}
A+B

11.5.4 Ellipsis
\ldots Doordat LATEX de spaties tussen punten negeert, kunnen we niet gewoon ...
(resultaat: ...) gebruiken. In math mode bestaan er verschillende soorten ellipsis:

\ldots ... Low dots \cdots ··· Center dots


.. ..
\vdots . Vertical dots \ddots . Diagonal dots

Het verschil tussen \ldots (lower) en \cdots (center) is dat het ene gebruikt wordt
bij het opsommen van lijsten, zoals in x1 , . . . , xn (gemaakt met x_1,\ldots,x_n)
en het andere bij het sommeren van lijsten, zoals in x1 + · · · + xn (gemaakt met
x_1+\cdots+x_n).

74
11.5 Wiskundetaal

11.5.5 Operatornamen
\sin In de wiskunde is het gebruikelijk om de namen van variabelen cursief te zetten.
\log Constanten en namen van operatoren moeten echter recht staan. In math mode
wordt alles cursief gezet (behalve getallen). Ook wordt er geen plaats gelaten
tussen de letters onderling. Bijgevolg geeft sin x sinx terwijl we graag sin x
zouden zien. Om dit te bereiken moet de operatornaam vooraf gegaan worden
door een backslash: \sin x. Dit lukt alleen maar met de meest gebruikelijke
operatoren (zoals \cos, \tan, \lim . . . ).

11.5.6 Symbolen
Er bestaan een heleboel symbolen om wiskundige begrippen voor te stellen. In
bijlage A zijn enkele tabellen terug te vinden met de meest gangbare symbolen.
De Griekse letters worden verkregen door de naam van de letter te laten vooraf- \alpha
gaan door een backslash: $\alpha,\beta$ geeft α, β. De hoofdletters bekomt men
door met een hoofdletter te beginnen: $A,\Gamma$ geeft A, Γ. Als de hoofdletter
dezelfde is in het Latijns alfabet, bestaat er geen Griekse variant.

11.5.7 Gewone tekst in math mode


Sommige formules bevatten kleine stukjes tekst zoals bvb. een voegwoord. We
doen een poging:

A + A + Aisook3A −→ A+A+A is ook 3A

Het resultaat is niet geweldig. Spaties in een wiskunde-omgeving worden alle-


maal overgeslagen. Daarenboven wordt de tekst ‘is ook’ geïnterpreteerd als een
vermenigvuldiging van de variabele i met de variabele s met . . .
Met het commando \text{tekst} kunnen we gewone tekst invoegen tussen \text
de vergelijkingen (het commando \quad verklaren we in sectie 11.5.8). We merken
nog op dat \text alleen werkt als het package ‘amsmath’ geladen is.

A+A+A is ook 3A −→ A+A+A \quad\text{is ook}\quad 3A

11.5.8 Witte ruimte


Doordat in math mode alle spaties worden genegeerd, is het daar zeker belangrijk
om harde spaties in te voeren. (Ook regelovergangen worden genegeerd. Je mag
dus een formule over verschillende regels uitsmeren; blanco regels zijn echter niet
toegelaten in math mode). Er bestaan hiervoor verschillende commando’s. Tabel
11.1 geeft een overzicht van deze commando’s. Deze commando’s mogen ook
gebruikt worden buiten een wiskundige omgeving.
Een ‘dunne spatie’ is bvb. handig in een lang getal: \,

75
11 Werken met wiskundige formules

2 487 791 −→ 2\,487\,791

\quad Een \quad is een spatie die ruwweg even breed is als de hoofdletter M. Een
\qquad is tweemaal zo breed.

Tabel 11.1 Verschillende commando’s om horizontale witte ruimte in te voeren.

Afkorting Commando Voorbeeld Afkorting Commando


\, \thinspace ab \! \negthinspace
\: \medspace ab \negmedspace
\; \thickspace ab \negthickspace
\quad a b
\qquad a b

11.6 Haakjes
Volgende code geeft vergelijking (11.8):

\begin{equation}
\label{eq:haakjes1}
y=\cos(\frac{x^2}{\frac{1}{\sqrt[3]{x^2-1}}})
\end{equation}

x2
y = cos( 1
) (11.8)

3 2
x −1

Er is duidelijk een probleem met de grootte van haakjes. De oplossing is


\left eenvoudig. Voeg aan het beginhaakje het commando \left, en aan het afsluitend
\right haakje het commando \right toe. Volgende code levert dan de betere lay-out
van vergelijking (11.9) op:

\begin{equation}
\label{eq:haakjes2}
y=\cos\left(\frac{x^2}{\frac{1}{\sqrt[3]{x^2-1}}}\right)
\end{equation}

76
11.7 Meer lezen

 
x2
y = cos  1
 (11.9)

3 2
x −1

Het is geen probleem om verschillende haakjes links en rechts te combineren


(vergelijking (11.10)):

\begin{equation}
\label{eq:4}
\left \{ \frac{x^5}{y^6} \right]
\end{equation}

x5
 
(11.10)
y6

11.7 Meer lezen


Dit hoofdstuk beperkt zich tot de meest voorkomende dingen. Voor moeilijker
zaken zal je op zoek moeten gaan naar oplossingen – die er altijd zijn. Zoals altijd
is Google je vriend. Vermeld ‘latex’ in je zoekterm (en vermijd de links naar sexy
outfits). Je vindt ongewijfeld ook meer info in onderstaande bronnen:

• Short Math Guide for LATEX [42]

• Math Mode [43]

77
12 Eenheden
Een van de belangrijkste punten van een wetenschappelijk verslag is correctheid.
Aandacht voor detail en nauwgezetheid zijn onmisbaar. De foutenmarge bestaat niet:
wat je schrijft moet juist zijn. Een mm is iets korter dan een Mm. Het is nochtans
maar een hoofdletter verschil.
Dat doet me denken aan een documentaire die ik jaren geleden zag over de
‘Gimli glider’ (figuur 12.1). Als zappend kom je ’s avonds laat wel eens uit bij Nati-
onal Geographic Channel, waar een documentaire liep over vliegtuigongelukken.

Figuur 12.1 De Gimli glider

Een nieuwe boeing 767 van Air Canada viel in het midden van de vlucht
zonder brandstof. Bij het tanken had men – omwille van een defecte meter –
manueel moeten berekenen hoeveel kg brandstof er aan boord was. Dit vliegtuig
was echter het eerste van Air Canada dat helemaal met metrische (SI) eenheden

79
12 Eenheden

werkte (en niet met ponden enz.). Bij het berekenen werd per ongeluk gerekend
met 1,77 pond/l en niet met 0,8 kg/l kerosine [44]. De eerste piloot had geluk-
kig veel ervaring met zweefvliegtuigen en de tweede piloot was toevallig ooit
gestationeerd geweest op een klein vliegveldje in Gimli dat nu enkel nog voor
races gebruikt werd. Beide piloten slaagden erin het vliegtuig – zwevend – aan
de grond te zetten [44].
We baseren ons in dit hoofdstuk sterk op de officiële brochure over het gebruik
van SI-eenheden [45].

12.1 Symbolen voor eenheden


m, s, Pa en J Eenheidssymbolen worden in romein gezet, dus een rechte letter (en geen cur-
siefletter zoals dat in wiskunde wel het geval is). Men gebruikt kleine letters,
behalve als de eenheid afgeleid is van een eigennaam.
fout: Dit is 12 cms lang. Een symbool is een wiskundige entiteit en geen afkorting. Na een eenheid
komt dus geen punt, tenzij aan het einde van een zin. De eenheid wordt ook
nooit in het meervoud gezet.
ms, milliseconde Als je eenheden gebruikt in een vermenigvuldiging of een deling gelden de
m s, meter maal seconde gewone wiskunderegels. Bij een vermenigvuldiging gebruik je een spatie of
een punt op halve hoogte (·), want anders is er het gevaar dat je een prefix
als een symbool leest. Delen van eenheden kan via een horizontale streep, een
m
s2
, m/s2 , m s−2 schuine streep of via negatieve exponenten. In elk geval zorg je ervoor dat er
geen verwarring mogelijk is. Concreet wil dat zeggen dat je bij delingen met
verschillende eenheden in de noemer afziet van de schuine streep en bij voorkeur
gebruik maakt van negatieve machten.
Even een voorbeeld van Wikipedia i.v.m. soortelijke warmte. Eerst vermeldt
Wikipedia op de pagina over warmtecapaciteit [46] over het begrip soortelijke
warmte dat ze uitgedrukt wordt in J/kg*K maar (enkele regels eerder) ook in
J/kg/K. Op de aparte webpagina over soortelijke warmte [47] lezen we ‘kan
uitgedrukt worden in J.kg−1 .K−1 ’. De tabel met een aantal voorbeeldwaarden,
tenslotte, vermeldt als eenheid J/(kg.K).
Vier verschillende schrijfwijzen voor dezelfde eenheid. Geen enkele is helemaal
correct. De laatste twee kunnen er nog mee door, maar de punt moet eigenlijk
een puntje op halve hoogte (of een spatie) zijn, en niet het gewone leesteken. Bij
de eerste versie (J/kg*K) had men haakjes moeten gebruiken rond kg*K en had
het sterretje vervangen moeten worden door een spatie of een puntje op halve
hoogte. Denk eraan: een sterretje is geen vermenigvuldigingsteken. Versie twee
met de twee schuine strepen is verwarrend en gebruik je beter nooit.
Laten we het dan maar eens correct tonen. De soortelijke warmte van een stof
wordt uitgedrukt in J kg−1 K−1 of J/(kg K).

80
12.2 Namen van eenheden

12.2 Namen van eenheden


Eenheden worden voluit in romein (rechte letter) geschreven. Ze beginnen met Een joule
een kleine letter, tenzij natuurlijk aan het begin van een zin. Je schrijft dus ook
25 graden Celsius (kleine letter ‘g’, maar hoofdletter ‘C’ omdat Celsius een
eigennaam is).
Een prefix hoort vast te zitten aan de eenheid erachter. Geen spatie of koppelte- milligram
ken, dus!

12.3 Stijlregels voor hoeveelheden

12.3.1 Numerieke waarde van een hoeveelheid


De waarde van een hoeveelheid wordt gewoonlijk uitgedrukt in een getal en een v = 25 m/s = 90 km/h
eenheid. Verschillende combinaties van getal en eenheid kunnen toch dezelfde
waarde weergeven, zoals het voorbeeld in de marge aangeeft.
Symbolen voor een hoeveelheid zijn gewoonlijk een cursieve letter (zoals v voor
snelheid, m voor massa, . . . ). Het gaat hier om aanbevelingen, in tegenstelling tot
eenheden waar je verplicht bent om het juiste symbool te gebruiken. Wees in elk
geval duidelijk als je een symbool de eerste keer gebruikt. Vertel aan je lezer dat
C staat voor ‘warmtecapaciteit’.
Symbolen voor een eenheid worden beschouwd als een wiskundige entiteit
waarmee je mag rekenen. De vergelijking T = 293 K mag je dus ook schrijven
als T/K = 293. Let trouwens in dit voorbeeld ook op de details: T is cursief,
want het is het symbool dat je gebruikt om de waarde van de temperatuur aan te
geven. K is een romein, want het is het symbool voor de eenheid kelvin.
Dit kan je ook toepassen in een tabel of bij de assen van een figuur. Stel dat je
een aantal meetwaarden van druk p bij een bepaalde temperatuur T hebt. Je kan
je gegevens voorstellen zoals in tabel 12.1.

Tabel 12.1 Verband tussen druk p en temperatuur T


T p
(K) (MPa)
223,6 1,32
248,1 3,04

Het kan echter even goed zoals in tabel 12.2, waar de getallen nu eenheidsloos
geworden zijn.

81
12 Eenheden

Tabel 12.2 Alternatieve versie van tabel 12.1


T/K p/MPa
223,6 1,32
248,1 3,04

12.3.2 Stijlregels voor getalwaarde


l = 5 mm De getalwaarde komt altijd voor de eenheid. Er staat een spatie tussen het getal
en de eenheid. Deze spatie heeft immers de betekenis van een vermenigvuldiging.
α = 9° 280 4700 De enige uitzondering op deze regel zijn de gebruikte eenheden bij hoeken
(graden, minuten en seconden). Daar komt er geen spatie tussen de getalwaarde
en de eenheid. Aangezien de spatie de betekenis heeft van een vermenigvuldiging
mag de getalwaarde en de eenheid ook nooit gescheiden worden doordat de
getalwaarde aan het einde van een regel staat en de eenheid op de volgende
regel. We komen hier nog op terug bij de voorstelling van het SIunitx pakket in
hoofdstuk 13.

12.3.3 Getalopmaak
5 479 705, 98 Er zijn twee mogelijke decimale scheidingstekens: de komma en het punt. Wij
gebruiken altijd de komma. Duizendtallen kan je scheiden met een dunne spatie.
Dit is geen absolute vereiste, maar iets wat je kan doen om het je lezers wat
gemakkelijker te maken. Wees in elk geval consequent. Kies voor een bepaalde
stijl en hou je er je dan aan.

12.3.4 Vermenigvuldigen en delen


De vermenigvuldiging en deling van hoeveelheden of symbolen kan als volgt:
a
ab = a b = a · b = a × b a/b = = ab−1
b
Merk op de de × niet gelijk is aan de letter ‘x’. Bij de vermenigvuldiging van
1, 3 × 15, 6 getallen mag je trouwens geen puntje op halve hoogte gebruiken, maar moet het
met een ×.

12.3.5 Meetonzekerheid aangeven


We nemen als voorbeeld de rustmassa van een electron. Beide schrijfwijzen zijn
goed. De eerste is wat kernachtiger.
me = 9,109 389 7(54) × 10−31 kg
= (9,109 389 7 ± 0,000 005 4) × 10−31 kg

82
12.3 Stijlregels voor hoeveelheden

83
13 SIunitx
Vertelden we je al dat details belangrijk zijn in een wetenschappelijk verslag,
zeker als je eenheden gebruikt? Het moet juist zijn. Je wordt ook nog eens geacht
om consequent bepaalde regels in acht te nemen. Voor sommige zaken mag je zelf
kiezen (scheid ik mijn duizendtallen of niet?), maar ook hier moet je consequent
dezelfde keuze maken. Dat is niet zo eenvoudig.
Bovendien zijn er verschillende typografische conventies. In het Angelsaksisch
systeem gebruikt men de decimale punt als scheidingsteken. Wij gebruiken echter
een komma. Zie je het probleem al komen? Je schreef een wetenschappelijk artikel
in het Duits. Dat moet vertaald worden naar het Engels. Niet alleen moet je dan
alle tekst vertalen, maar je mag ook nog eens alle getalnotaties aanpassen. In
Duitsland gebruikt men trouwens liefst een puntje op halve hoogte als vermenig-
vuldiging, terwijl men in Angelsaksische landen liever een × gebruikt. Bovendien
had je overal in je eenheden de schuine streep gebruikt. De nieuwe uitgave vereist
echter dat er met machten gewerkt wordt in je eenheden.
Zucht. Je moet dus ongeveer alles herwerken. Zou het niet fijn als er een pakket
bestaat waarmee je je niet teveel moet aantrekken van lay-out, met heel veel
instelbare opties? Dat pakket bestaat. Of liever gezegd, er bestaan er verschillende.
Tot vorig academiejaar gebruikten we SIunits. We vonden echter een pakket dat
ons nog meer bevalt: SIunitx [48]. Het heeft wat meer mogelijkheden en probeert
alle bestaande pakketten om met fysische eenheden en getallen te werken slim te
groeperen. We bespreken in dit hoofdstuk de belangrijkste mogelijkheden van
dit pakket. Voor meer info verwijzen we je naar de handleiding bij dit pakket.

13.1 Voor de ongeduldigen


De voornaamste macro’s in SIunitx zijn:

• \SI

• \si

• \num

• \ang

We geven enkele voorbeelden. Even geduld: de detailuitleg volgt in de rest van


het verhaal.

85
13 SIunitx

Snelheid drukken we uit in \si{\metre\per\second}. De valversnelling is


gelijk aan \SI{9,81}{\metre\per\second\squared}. Een voorwerp met een
massa van \SI{864219,451}{\kilogram} heeft dus een gewicht van $\SI
{864219,451}{\kilogram} \times \SI{9,81}{\metre\per\Square\second} = \
SI{8477992.52}{\newton}$. De eenheid van energie is de joule (\si{\
joule}). Soms gebruikt men ook een praktische eenheid die geen SI-
eenheid is: de kilowattuur (\si{\kilo\watt\hour}). Hiervoor geldt: $\SI
{1}{\kilo\watt\hour}=\SI{3,6}{\mega\joule}$.

Snelheid drukken we uit in m s−1 . De valversnelling is gelijk aan 9.81 m s−2 .


Een voorwerp met een massa van 864 219.451 kg heeft dus een gewicht van
864 219.451 kg × 9.81 m s−2 = 8 477 992.52 N. De eenheid van energie is de joule
(J). Soms gebruikt men ook een praktische eenheid die geen SI-eenheid is: de
kilowattuur (kW h). Hiervoor geldt: 1 kW h = 3.6 MJ.

SIunitx zorgt dat alles wordt vormgegeven zoals voorgeschreven door SI (hoofd-
stuk 12). We denken dan aan de correcte lettersoort (romein), spaties, machten,
getal en eenheid nooit over twee regels, . . . Binnen de SI-regels zijn er bepaalde
keuzes mogelijk: decimaal scheidingsteken, al dan niet spaties bij de duizendtal-
len, breukstrepen of negatieve machten.
Stel dat we een schuine streep verkiezen boven negatieve eenheden, dat we
geen scheidingsteken willen tussen duizendtallen. Alles wat we moeten doen is
\sisetup enkele instellingen veranderen. We snuffelen even in de documentatie bij SIunitx
en vinden volgende regels:

\sisetup{per=slash, digitsep=none}

In gewone mensentaal staat hier: ‘gebruik vanaf nu een schuine streep (slash) in
eenheden en laat de dunne spatie in grote getallen weg’. Als we nu bovenstaande
code nog eens TEX-en zonder er ook maar één letter aan te veranderen, krijgen
we toch een ander resultaat:

Snelheid drukken we uit in m/s. De valversnelling is gelijk aan 9.81 m/s2 .


Een voorwerp met een massa van 864219.451 kg heeft dus een gewicht van
864219.451 kg × 9.81 m/s2 = 8477992.52 N. De eenheid van energie is de joule
(J). Soms gebruikt men ook een praktische eenheid die geen SI-eenheid is: de
kilowattuur (kW h). Hiervoor geldt: 1 kW h = 3.6 MJ.

86
13.2 Het pakket laden

13.2 Het pakket laden


Je laadt siunitx op de vertrouwde manier: \usepackage[opties]{siunitx}.
Enkele opties bespreken we bij de verschillende macro’s die we overlopen. De
volledige lijst vind je natuurlijk in de documentatie.

13.3 Getallen
De \num macro zorgt voor automatische opmaak van getallen. Dit commando \num
mag zowel in een wiskunde-omgeving (dollartekens, displaymath of equation)
als in gewone tekst gebruikt worden. We geven enkele voorbeelden. Bekijk
onderstaande code:

\num{56} en \num{,35} of \num{34567} maar ook \num{135e23} of nog


\num{1.234(5)}

Dit levert volgende lay-out:

56 en 0.35 of 34 567 maar ook 135 × 1023 of nog 1.234(5)

We merken een paar dingen op. De \num macro herkent verschillende soorten
getallen. Een decimale punt of komma maakt niet uit. Duizendtallen worden
standaard door een dunne spatie gescheiden. Een getal dat begint met een
decimaal scheidingsteken krijgt automatisch een 0 vooraan.
Het laatste getal 1.234(5) zouden we toch wel liever in een iets ander formaat
zien. Eerst en vooral spreken we af dat wel alleen nog maar met een komma als
decimaal scheidingsteken willen werken. Dat kan dus niet door in de code de
punt te vervangen door een komma, want zoals je aan het getal 0.35 hierboven
kan zien wordt een komma automatisch naar een punt veranderd in de lay-out.
Alles wat je moet doen is aan siunitx vertellen om vanaf nu een paar verande-
ringen in de lay-out te doen. Dat kan op twee manieren.

1. Als je een bepaalde optie wil die voor heel je document van toepassing
moet zijn, kan je die optie best bij het laden van het pakket al meegeven.
We veranderen daarom onze pakketoproep tot een versie met opties:
\usepackage[decimalsymbol=comma,seperr=true]{siunitx}.

2. Verkies je om pas ergens in het document een andere instelling te gebruiken,


dan kan je via \sisetup{decimalsymbol=comma,seperr=true} werken.
Enkele regels verder kan je dan via een nieuwe oproep van het commando
\sisetup de instellingen terug veranderen.

87
13 SIunitx

Op beide manieren bereiken we inderdaad het gewenste effect. Alle decimale


scheidingstekens worden getoond als een komma (ook al staat er een punt in
het originele getal in je code!) en de korte notatie met een onzekerheidsinterval
wordt iets leesbaarder uitgeschreven.

56 en 0,35 of 34 567 maar ook 135 × 1023 of nog 1,234 ± 0,005

13.4 Hoeken
\ang Voor hoeken beschikken we over het \ang commando. Enkele voorbeelden met
code en bijbehorend resultaat hieronder.

$\delta=\ang{23,5}$. Bovendien geldt $\gamma=\ang{-16;5;31}$

δ = 23,5°. Bovendien geldt γ = −16°50 3100

Zoals je weet uit sectie 12.3.2 is de schrijfwijze van hoeken de enige uitzondering
op de regel dat er tussen de waarde en de eenheid een spatie staat. Als je liever
wel tussen de verschillende onderdelen van een hoek in graden, minuten en
seconden een beetje spatie ziet – dit mag wel en ik vind dit persoonlijk iets
mooier, ook in de SI-brochure [45] staat het zo getoond – dan weet je ondertussen
dat je op zoek moet naar een optie die veranderd moet worden.
Opnieuw kunnen we de gewenste optie al zetten bij het oproepen van het
pakket (bovenaan het document), ofwel (ergens in ons document) met behulp
van het commando \sisetup. Er is nog een derde mogelijkheid die we hier even
anglesep willen demonstreren: de optie meegeven met de macro zelf. Vergelijk even enkele
versies:

$\gamma=\ang{-16;5;31}$ of $\phi=\ang[anglesep=thin]{-16;5;31}$ of $\
psi=\ang[anglesep=thick]{-16;5;31}$

γ = −16°50 3100 of φ = −16° 50 3100 of ψ = −16° 50 3100

De laatste van deze drie versies (met een dikke spatie) is niet mooi. Hou het dus
maar bij een dunne spatie (‘thin’) of geen spatie.

88
13.5 Basiseenheden

13.5 Basiseenheden
Er zijn 7 SI-basiseenheden (tabel 13.1). Het pakket siunitx laat je die eenheden
voluit uitschrijven. Dat lijkt een beetje onzinnig, maar het is de prijs die je betaalt
om absoluut consequent en foutloos te blijven in je verslagen.

Tabel 13.1 De 7 SI-basiseenheden


Grootheid Eenheid Macro Symbool
Massa kilogram \kilogram kg
Lengte meter \meter m
Tijd seconde \second s
Hoeveelheid stof mol \mole mol
Temperatuur kelvin \kelvin K
Elektrische stroom ampère \ampere A
Lichtsterkte candela \candela cd

Er zijn twee verschillende macro’s: \si en \SI. De versie met de kleine letters \si
gebruik je om enkel een eenheid weer te geven. De versie met de hoofdletters \SI
laat je eenheden en een getalwaarde invoeren. Beide versies zijn zowel in een
wiskunde als in gewone tekst bruikbaar. Zoals altijd: een voorbeeld.

Massa meet je in \si{\kilogram} en lengte in \si{\meter}. Dit voorwerp


heeft een massa van \SI{23,35}{\kilogram} en een lengte van \SI
{,258}{\meter}. Uit onze metingen blijkt dat $I=\SI{0,023}{\ampere}$.

Massa meet je in kg en lengte in m. Dit voorwerp heeft een massa van 23,35 kg
en een lengte van 0,258 m. Uit onze metingen blijkt dat I = 0,023 A.

13.6 Afgeleide en aanvaarde eenheden


Naast de basiseenheden van tabel 13.1 kent SI ook de zogenaamde ‘afgeleide
eenheden’ die worden samengevat in tabel 13.2.
Er is ten slotte ook nog een lijstje met de zogenaamde ‘aanvaarde eenheden’
(tabel 13.3).

89
13 SIunitx

Tabel 13.2 Afgeleide SI-eenheden


Eenheid Macro Symbool Eenheid Macro Symbool
becquerel \becquerel Bq newton \newton N
celsius \celsius °C ohm \ohm Ω
coulomb \coulomb C pascal \pascal Pa
farad \farad F radiaal \radian rad
gray \Gray Gy siemens \siemens S
\ggray Gy sievert \sievert Sv
hertz \hertz Hz sterradiaal \steradian sr
henry \henry H tesla \tesla T
joule \joule J volt \volt V
katal \katal kat watt \watt W
lumen \lumen lm weber \weber Wb
lux \lux lx

Tabel 13.3 Aanvaarde SI-eenheden


Eenheid Macro Symbool
bel \bel B
dag \Day d
\dday d
graad \degree °
uur \hour h
liter \litre l
\liter L
minuut \minute min
minuut (hoek) \arcmin 0

neper \neper Np
percent \percent %
seconde (hoek) \arcsec 00

ton \tonne t

90
13.7 Eenheden met een prefix

13.7 Eenheden met een prefix


In SI kan je eenheden laten voorafgaan door een prefix. Tabel 13.4 geeft een
overzicht.

Tabel 13.4 SI prefixen


Prefix Macro Macht Symbool Prefix Macro Macht Symbool
yocto \yocto 10−24 y deca \deca 101 da
zepto \zepto 10−21 z hecto \hecto 102 h
atto \atto 10−18 a kilo \kilo 103 k
femto \femto 10−15 f mega \mega 106 M
pico \pico 10−12 p giga \giga 109 G
nano \nano 10−9 n tera \tera 1012 T
micro \micro 10−6 µ peta \peta 1015 P
milli \milli 10−3 m exa \exa 1018 E
centi \centi 10−2 c zetta \zetta 1021 Z
deci \deci 10−1 d yotta \yotta 1024 Y

Het gebruik in siunitx is eenvoudig. Schrijf het prefix voluit zoals in tabel 13.4.

De druk is \SI{5,3}{\mega\pascal}. Vlaanderen had in 2007 in totaal \SI


{157}{\mega\watt} vermogen windenergie beschikbaar. Wist je dat \SI
{100}{\gram} banaan \SI{0,35564}{\kilo\joule} aan energie levert?
Haasrode ligt \SI{8,3}{\kilo\meter} van Leuven. Dat is een stroom van
amper \SI{4,7}{\micro\ampere}.

De druk is 5,3 MPa. Vlaanderen had in 2007 in totaal 157 MW vermogen windener-
gie beschikbaar. Wist je dat 100 g banaan 0,355 64 kJ aan energie levert? Haasrode
ligt 8,3 km van Leuven. Dat is een stroom van amper 4,7 µA.

Opnieuw vind je in de documentatie wel wat opties om de uitvoer op een of


andere manier om te buigen. We willen toch even de kracht van dit pakket laten
zien. Stel dat iemand een bezwaar maakt tegen het gebruik van prefixen en de
voorkeur geeft aan machten. Pas eenvoudig volgende instelling aan: prefixsymbolic

\sisetup{prefixsymbolic=false}

De vorige code ongewijzigd opnieuw compileren geeft nu een uitvoer waarbij


alle prefixen vervangen werden door de overeenkomstige macht. Niet dat dit nu

91
13 SIunitx

mooier of beter is, maar het toont wel de kracht van structureel denken en niet
alles in lay-out vast te leggen.

De druk is 5,3 × 106 Pa. Vlaanderen had in 2007 in totaal 157 × 106 W vermogen
windenergie beschikbaar. Wist je dat 100 g banaan 0,355 64 × 103 J aan energie
levert? Haasrode ligt 8,3 × 103 m van Leuven. Dat is een stroom van amper
4,7 × 10−6 A.

13.8 Eenheden combineren


Binnen siunitx zijn er verschillende systemen om samengestelde eenheden in te
voeren. Wij kiezen er een uit dat vrij goed aansluit bij het systeem van het oudere
pakket SIunits (met ‘s’ achteraan en niet met ‘x’). Deze methode sluit nauw aan
bij de manier waarop je – in het Engels – een eenheid leest. Ze is vrij eenvoudig,
maar je hebt iets meer tikwerk.

De snelheid is \SI{3,2}{\meter\per\second}. De versnelling bedraag \SI


{-2,0}{\meter\per\second\squared}. De soortelijke warmte van water (als
vloeistof) bedraagt \SI{4186}{\joule\per\kilogram\per\kelvin}. Bij \SI
{20}{\celsius} heeft kwik een resistiviteit van \SI{95.3e-8}{\ohm\meter
}. Metselsteen (binnen) heeft een dichtheid $\rho = \SI{2100}{\kilogram
\per\cubic\meter}$.

De snelheid is 3,2 m s−1 . De versnelling bedraag −2,0 m s−2 . De soortelijke warmte


van water (als vloeistof) bedraagt 4186 J kg−1 K−1 . Bij 20 °C heeft kwik een re-
sistiviteit van 95,3 × 10−8 Ω m. Metselsteen (binnen) heeft een dichtheid ρ =
2100 kg m−3 .

Deze manier van invoeren vraagt wat gewenning. Na een tijdje zal je merken dat
het vrij vlot gaat1 . Als je je aan deze syntaxis houdt, zorgt siunitx er voor dat alle
getallen en eenheden typografisch correct op een consistente manier in je verslag
komen.
Staat er iets in de uitvoer je niet aan? Geen probleem. Snuffel even in de
instellingen. Waarschijnlijk is er wel een parameter die je kan veranderen (van
‘true’ naar ‘false’ bvb.). Zo kiest het pakket bij het gebruik van \per standaard
voor een notatie met negatieve exponenten. Dit is waarschijnlijk een terechte
keuze, omdat deze voorstelling geen ruimte laat voor foute interpretaties. Als je
1 Denk eraan: de handleiding bij dit pakket is je vriend. Durf af en toe iets opzoeken.

92
13.8 Eenheden combineren

toch liever met schuine of rechte breukstrepen werkt, dan is dat geen probleem.
We verwijzen hiervoor naar het voorbeeld in sectie 13.1.

93
14 Grafieken

95
15 Professionele tabellen
Iedereen komt bij dagelijks in contact met tabellen: je lessenrooster, een bus- of
treinregeling, een menukaart, een rapport, . . .
Eer zijn veel softwaretools waarmee je tabellen kan maken: tekenprogramma’s,
rekenbladen, tekstverwerkers, lay-outprogramma’s enz. In dit hoofdstuk zoeken
we een antwoord op de vraag ‘Wat is een goede tabel?’, los van de gebruikte
software.
Deze vraag is echter niet eenduidig te beantwoorden. Er bestaan verschillende
conventies naargelang de traditie, het land, het wetenschapsgebied enz. We
proberen de meest gebruikte afspraken in dit hoofdstuk samen te brengen,
voornamelijk op basis van [49] en [50]. Als je echter andere richtlijnen krijgt, geen
probleem! Zorg er wel in elk geval voor dat je consequent dezelfde regels gebruikt.
Dus bvb. niet je tabeltitels soms boven en soms onder de tabel zetten. Wij raden je
aan om ze altijd boven de tabel te zetten, maar als je voor een publicatie gevraagd
wordt om ze eronder te zetten is dat geen bezwaar. Zorg er wel voor dat je een
consistent document aflevert.

15.1 Wat is een tabel?


Het boek ‘The art of scientific writing’ [49] geeft volgende definitie van een tabel:
“A table is a concise and highly organized presentation of verbal
and/or numerical information, which might contain graphic elements
as well.”
In je laboverslagen zal je tabellen meestal gebruiken om getallen op een georgani-
seerde manier voor te stellen, maar je kan ook tekst in tabellen gebruiken.
Die getallen zijn op een systematische manier gerankschikt in kolommen (verti-
caal) en rijen (horizontaal). Een gegeven in een bepaalde rij en kolom noemen we
een cel. Kolommen en rijen worden benoemd door wat men meestal de hoofding
noemt.

15.2 Belang
Tabellen zijn overal om ons heen. Blijkbaar laten heel wat gegevens zich prima in
een tweedimensionaal schema passen. Een tabel biedt vaak een gemakkelijk te
gebruiken overzicht. Ze verhoogt de informatiedichtheid van een document.

97
15 Professionele tabellen

We moeten echter waarschuwen tegen overmatig gebruik van tabellen. Als


auteur moet je je altijd eerst de vraag stellen of je in plaats van een tabel niet een
alinea tekst kan gebruiken. Tabellen drijven de kostprijs van een professionele
uitgave op. Sommige tijdschriften waarschuwen auteurs de verhouding tabellen
op tekst niet te groot te laten worden.

15.3 Vorm
Tabellen worden meestal gezet in een letter die typisch 15 à 20 % kleiner is dan
de standaard lettergrootte. Als je tekst gezet is in 12 punten, kan je in een tabel
bvb. letters van 10 punten gebruiken.
Qua breedte is er altijd een fysische beperking: een tabel mag gewoonlijk niet
breder worden dan de tekstbreedte. Dat is iets waar je als auteur goed op
voorhand moet over nadenken. Als de tabel onmogelijk in te passen is in de
beschikbare breedte, moet je alternatieven bedenken. Misschien is het mogelijk
om de tabel op te delen in stukken? Eventueel kan de tabel 90° gedraaid worden?
Een erg smalle tabel zoals tabel 15.1 heeft zo haar eigen problemen. Er gaat veel
witruimte verloren en op het gebied van verhoudingen lijkt het resultaat nergens
op. Vaak is het beter om de tabel halverweg op te splitsen en het onderste stuk
naast het eerste stuk te zetten (tabel 15.2).

Tabel 15.1 Een smalle tabel


druk volume
(kPa) (l)
1,45 0,74
1,68 0,85
1,94 0,96
2,08 1,24
2,45 1,56
2,57 1,95
2,80 2,09
3,01 2,27

Anderzijds is ook een uitzonderlijk korte, maar brede tabel qua lay-out niet zo’n
geweldig idee. Je verwisselt beter de rijen en de kolommen en past de hierboven
geciteerde ‘splitstechiek’ toe.

15.4 Onderdelen
We bespreken nu de onderdelen van een tabel. We gebruiken hierbij tabel 15.3 als
voorbeeld.

98
15.4 Onderdelen

Tabel 15.2 Een bredere versie


druk volume druk volume
(kPa) (l) (kPa) (l)
1,45 0,74 2,45 1,56
1,68 0,85 2,57 1,95
1,94 0,96 2,80 2,09
2,08 1,24 3,01 2,27

Tabel 15.3 Vergelijking van enkele Europese basiswoorden

Concept Engels Duitsa Frans Nederlands


Ouder (v.) mother Mutter mère moeder
Ouder (m.) father Vater père vader
Kind (m.) brother Bruder frère broer
Kind (v.) sister Schwester soeur zuster
a In tegenstelling tot andere talen worden zelfstandige naamwoor-
den in het Duits altijd met een hoofdletter geschreven.

15.4.1 Titel
De tabeltitel bestaat uit het woord ‘Tabel’, gevolgd door een getal (het ‘tabelnum-
mer’, hier 15.3 ) en een korte omschrijving (‘Vergelijking van enkele Europese
basiswoorden’). Tussen het getal en de omschrijving komt een spatie of een
leesteken zoals bvb. een punt. In deze cursustekst zetten we het woord ‘Tabel’ en
het nummer in het vet. Na het nummer gebruiken we een spatie als scheiding
met de tekst. Door het gebruik van het vet is er een voldoende groot verschil
tussen het nummer en de tekst erna, zodat een gewone spatie kan volstaan.
Als synoniem voor het woord ‘tabeltitel’ gebruiken we ook ‘bijschrift’ (ver-
taling van caption). Het bijschrift van een tabel komt gewoonlijk – anders dan
bij figuren – boven de tabel te staan. Als de omschrijving geen volledige zin is,
volgt er geen punt. In de voorbeeldtabel staat er daarom geen punt na het woord
‘basiswoorden’. Als de omschrijving echter bestaat uit één of meerdere zinnen,
voorzie je de nodige punctuatie (komma’s, puntkomma’s, punt, vraagteken, . . . ).
Normaal gezien beginnen we het bijschrift met een hoofdletter.
De titel is zo kort mogelijk. Herhaal de kolomhoofdingen niet. Gebruik de titel
niet om commentaar te geven, maar laat de tabelgegevens het werk doen. “Sterke
daling van het aandeel meisjesstudenten in de opleiding Toegepaste informatica
ondanks een stijging van het totale aantal studenten informatica” is een te lange
titel. Hij interpreteert bovendien ook al in sterke mate wat uit de cijfergegevens
moet blijken. Beter is “Evolutie studentenaantallen in Toegepaste informatica”.

99
15 Professionele tabellen

De lezer kan zelf ontdekken wat uit de cijfers blijkt. De bespreking van de tabel
in je tekst is trouwens de aangewezen plaats om commentaar te geven.
In de tekst wordt er naar elke tabel minstens één keer verwezen. Enkele moge-
lijkheden: “De meetresultaten worden samengevat in tabel 3.” of “Het aantal
studenten is de laatste jaren sterk gestegen (tabel 4.2).”.

15.4.2 Hoofding
Nog meer dan bij tabeltitels moet de hoofding van een kolom zo kort mogelijk zijn.
Een brede kolomhoofding kan een hele tabel verknoeien. Je moet dan op zoek
naar een synoniem of een afkorting, maar pas dan wel goed op dat je geen zelf
uitgevonden afkortingen gebruikt. Eventueel voorzie je meerdere rijen of regels
voor de hoofding. De eerste kolom krijgt soms geen hoofding (als ze dienst doet
als een soort ‘rijhoofding’).
Boven de kolomhoofding kan er een horizontale lijn (Engels: rule) komen om
het begin van de tabel aan te duiden. Onder de kolomhoofding komt opnieuw
een dunne horizontale lijn.
Stel jezelf ook de vraag of alle kolommen echt nodig zijn. Een kolom waar op alle
rijen hetzelfde getal staat is een goede kanshebber om vervangen te worden door
een opmerking in de tekst of door een voetnoot in de tabel. Soms kan je een
kolom schrappen als je lezer die zelf gemakkelijk kan samenstellen uit gegevens
in een andere kolom.
Vaak bestaat een kolomhoofding in een wetenschappelijk verslag enkel uit een
symbool en een eenheid. Tabel 15.4 geeft enkele voorbeelden. De eerste kolom

Tabel 15.4 Voorbeelden van kolomhoofdingen met eenheden


Massa η r U Winst
in g (%) (10−10 m) (V) in $ in e
2,16 2,16 2,16 2,16 4,32 3,67

toont dat je de kolomhoofding in twee regels kan zetten. Op de eerste regel komt
de grootheid in woorden (‘Massa’); op de tweede regel dan de eenheid, hier
voorafgegaan door het woord ‘in’. Je kan evengoed het woord ‘in’ laten vallen
zoals in de tweede kolom en de eenheid kan tussen haakjes gezet worden, als
een soort verduidelijking.
De grootheid die in de tweede kolom uitgezet wordt is η. Uit de tekst moet
duidelijk blijken wat die η dan wel is.
Kolom drie vermeldt een grootheid r (vermoedelijk een straal?) gelijk aan
2,16 × 10−10 m. In de vierde kolom gaat het over een spanning van 2,16 V. Kolom
vijf en zes tenslotte horen bij elkaar. Het gaat immers over hetzelfde bedrag in
twee verschillende eenheden uitgedrukt.

100
15.4 Onderdelen

15.4.3 Inhoud
De tabelcellen bevatten de inhoud, logisch gerangschikt in rijen en kolommen.
Het is zelden nodig of nuttig om verticale lijnen te gebruiken in een tabel. Deze regel
wordt heel dikwijls met voeten getreden. Heel veel lijnen tekenen in je tabel is de
beste manier om ze lelijk en druk te maken. De witruimte tussen de kolommen
is voldoende om duidelijk het onderscheid tussen de kolommen te maken.
Gewoonlijk worden kolommen die enkel uit getallen bestaan, uitgelijnd op
het decimaal scheidingsteken (de komma), zoals in tabel 15.5. Dat maakt het
gemakkelijker om snel te bepalen hoe groot een getal is in vergelijking met de
andere getallen. Als er echter geen vergelijking mogelijk is tussen de getallen zoals
in tabel 15.6, is het beter om niet uit te lijnen op het decimaal scheidingsteken.

Tabel 15.5 Uitlijning op decimaal scheidingsteken


A B
12,458 4506
1,87 23,8965
568,2 −0,986

Tabel 15.6 Gegevens over de aarde


Massa 5,9742 × 1024 kg
Diameter 1 275 274 km
Afstand tot de zon 149,6 × 106 km
Minimum temperatuur 184 K (= −89 °C )
Gemiddelde luchtdruk aan opp. 101,325 kPa

Cellen die geen gegevens bevatten blijven leeg, of krijgen een em-streepje (—)
of een ellipsis (. . . ).

101
16 Tabellen in LATEX
Laten we maar direct met de deur in huis vallen: tabellen maken in LATEX is moeilijk!
Maar tabellen maken in gelijk wel softwarepakket is moeilijk. OK, het valt echt wel
mee om in een officepakket een tabel aan te maken met wat rijen en kolommen
en die te vullen met gegevens. Een echt professioneel ogende tabel maken kost
echter wel altijd moeite, zelfs in een ‘gemakkelijk te gebruiken’ office-pakket.
In dit hoofdstuk beperken we ons tot de meest voorkomende zaken. Er zijn
heel exotische dingen mogelijk (tabellen 90° gedraaid, tabellen over verschillende
pagina’s, . . . ), maar dat soort van vragen vind je wel beantwoord op het web.

16.1 Tekst uitlijnen in rijen en kolommen


16.1.1 Tabular
We gebruiken de tabular omgeving om tekst uit te lijnen in rijen en kolommen. tabular
De breedte van de tabel wordt automatisch bepaald (maar kan eventueel ook
ingesteld worden). We vertrekken van volgende code:

\begin{tabular}{rcl}
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 \\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3
\end{tabular}

OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

Let op volgende puntjes:


• Elke kolom krijgt een uitlijning mee: r(echts), c(enter), l(inks). Bijgevolg
betekent {rcl} dat de tabel drie kolommen zal hebben. De eerste is rechts
uitgelijnd, de tweede gecentreerd en de laatste is links uitgelijnd.

103
16 Tabellen in LATEX

• De cellen wordt gescheiden door een ampersand (&).

• Op het einde van elke rij komt het ‘nieuwe regel symbool’ (\\)1 .

• Elke rij van je tabel moet evenveel kolommen hebben als in de definitie
vermeld. In ons voorbeeld zijn dit er telkens drie, en dus bevat elke rij ook
twee keer een ampersand.

• Een horizontale lijn maak je met \hline. Merk op dat de horizontale lijn
nogal dicht tegen de letters staat. LATEX maakt tabellen inderdaad nogal
nauw op, met vrij weinig ruimte tussen de rijen en de kolommen. Die
ruimtes kunnen via parameters aangepast worden, maar we bekijken een
betere oplossing in sectie 16.4.

16.1.2 Teveel tekst in cel


We passen de basistabel aan en plaatsen wat meer tekst in de laatste cel van de
tweede rij.

\begin{tabular}{rcl}
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 (hierbij moeten we opmerking dat vanaf
academiejaar 2009--2010 het labo een apart deel geworden is, met eigen
studiepunten)\\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3
\end{tabular}

Het resultaat voldoet niet echt aan de verwachtingen. De tabel wordt te breed en
de tekst loopt door in de marge:

OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6 (hierbij moeten we opmerking dat vanaf academiejaar 2009–201
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

De oplossing is een nieuw soort uitlijning, nl. p(aragraaf). Je noteert voor die
kolom p{lengte}. Pas het voorbeeld aan als volgt:

1 Een waarschuwing i.v.m. de dubbele backslash is hier op zijn plaats. Probeer jezelf ervan te
weerhouden dit ‘nieuwe regel symbool’ te gebruiken buiten een tabular omgeving. In een gewone
tekst bvb. hebben we dit nooit nodig. Je werkt met paragrafen (blanco regel tussenlaten in je
LATEX-code) en niet met ‘ga nu naar de volgende regel’.

104
16.1 Tekst uitlijnen in rijen en kolommen

\begin{tabular}{rcp{5cm}}
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 (hierbij moeten we opmerking dat vanaf
academiejaar 2009--2010 het labo een apart deel geworden is, met eigen
studiepunten)\\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3
\end{tabular}

OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6 (hierbij moeten we opmerking
dat vanaf academiejaar 2009–
2010 het labo een apart deel ge-
worden is, met eigen studiepun-
ten)
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

16.1.3 Tabel uitlijnen met tekstregel


Een tabular blok kan je bekijken als een (grote) letter. Normaal gezien worden
alle letters uitgelijnd op een basislijn. We kunnen met een parameter de uitlijning
van de tabel t.o.v. de omringende tekst beïnvloeden.
Laten we het basisvoorbeeld wat uitbreiden en enkele woorden tekst toevoegen
(voor en na de tabel). Boven en onder de tabel wordt ook een horizontale lijn
toegevoegd.

Hier staat tekst


\begin{tabular}{rcl}
\hline
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 \\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3 \\
\hline
\end{tabular}
en hier ook.

105
16 Tabellen in LATEX

OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
Hier staat tekst en hier ook.
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

Je merkt dat de tabel gecentreerd wordt met de tekstregel. Dit kan je aanpassen
met een extra parameter tussen vierkante haakjes. Verander de eerste regel van
de tabular in:
\begin{tabular}[b]{rcl}

en de tabel wordt nu onderaan (bottom) uitgelijnd met de tekstregel:

OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
Hier staat tekst 5966 Celbiologie 3 en hier ook.

Analoog zorgt een letter t(op) voor een uitlijning met de bovenrand van de tabel.
We passen de eerste regel aan tot
\begin{tabular}[t]{rcl}

en krijgen volgend resultaat:

Hier staat tekst en hier ook.


OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

16.1.4 Verticale lijnen


Wat nu volgt is vaak – meestal – een slecht idee. Verticale scheidingslijnen zijn
zelden nodig om een tabel duidelijk leesbaar te maken. We hanteren gewoonlijk
de regel dat je enkel dingen toevoegt als ze nodig zijn voor een goed begrip.
Als je tabel duidelijk leesbaar is zonder verticale lijnen, hou het dan zo! Voor
sommige tabellen kan een verticale lijn echter wel nodig zijn. Daarom tonen we
hier kort hoe het kan.
Eenvoudige lijnen die over heel de tabel (van boven naar beneden) lopen zijn
gemakkelijk te maken. Pas de eeste lijn van het voorbeeld aan tot

106
16.2 Table float

\begin{tabular}{r||c|l}

De tabellay-out is er niet bepaald op vooruit gegaan. Het ziet er nu zo uit:

OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

16.2 Table float


De tabular omgeving is voldoende om dingen uit te lijnen in rijen en kolommen.
Als je ook wil verwijzen naar een tabel moet je ook tabellen kunnen nummeren,
een bijschrift voorzien enz.
Hiervoor bestaat de table omgeving. Net zoals figure is table een ‘drijvend table
blok’ (float). De code is analoog aan de code van een figure omgeving. We
verwijzen dan ook naar de uitleg van sectie 9.2 op pagina 64. Het enige verschil
met de figure omgeving is dat men het bijschrift (caption) bij een tabel gewoonlijk
boven de tabel zet, terwijl het bij een afbeelding eronder komt te staan. Zo is bvb.
tabel 16.1 gemaakt met volgende code:

\begin{table}[htbp]
\centering
\caption{Een voorbeeldtabel die kan drijven in de tekst}
\begin{tabular}{rcl}
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 \\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3
\end{tabular}
\label{tab:drijvendetabel}
\end{table}

Tabel 16.1 Een voorbeeldtabel die kan drijven in de tekst


OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

107
16 Tabellen in LATEX

16.3 Cellen samennemen


16.3.1 Horizontaal
\multicolumn Af en toe is het zinvol om twee of meer cellen naast elkaar samen te nemen. Dat
is vrij eenvoudig te realiseren. Tabel 16.2 is gemaakt met volgende code:
\begin{table}[htbp]
\centering
\caption{Horizontaal cellen samennemen}
\begin{tabular}{|c|c|c|}
\hline
1 & 2 & 3 \\ \hline
4 & \multicolumn{2}{r|}{5} \\ \hline
6 & 7 & 8 \\ \hline
\multicolumn{3}{|l|}{9} \\ \hline
\end{tabular}
\label{tab:horsamen}
\end{table}

Tabel 16.2 Horizontaal cellen samennemen


1 2 3
4 5
6 7 8
9

Enkele opmerkingen over dit voorbeeld:


• We gebruiken voor de duidelijkheid veel horizontale en verticale lijnen in
de tabel. Denk eraan dat dit in een echte publicate meestal niet gewenst is.
Je tekent enkel die lijnen die nodig zijn om de tabel correct te interpreteren.
• Het commando \multicolumn heeft 3 parameters, telkens tussen accolades.
De eerste is het aantal kolommen dat samengenomen moet worden, de
tweede bepaalt de uitlijning (lcr) en de laatste parameter is de inhoud van
de nieuwe bredere cel.
• Omwille van de verticale lijnen is er een beetje knoeiwerk nodig bij de twee
parameter (‘{r|}’ en ‘{|l|}’).

16.3.2 Verticaal
Cellen verticaal (onder elkaar) samennemen komt minder frequent voor. Er moet
multirow dan ook een package voor geladen worden: multirow. Volgende code produceert
tabel 16.3:

108
16.4 Professionele tabellen

\begin{table}[htbp]
\centering
\caption{Cellen verticaal samennemen}
\begin{tabular}{|c|c|c|}
\hline
1 & 2 & 3 \\ \hline
\multirow{2}{1cm}{4} & 5 & \multirow{3}{3cm}{6} \\ \cline{2-2}
& 7 & \\ \cline{1-2}
8 & 9 & \\ \hline
\end{tabular}
\label{tab:vertsamen}
\end{table}

Tabel 16.3 Cellen verticaal samennemen


1 2 3
5
4
7 6
8 9

Zoals gebruikelijk wat commentaar:

• In de preamble laad je het pakket: \usepackage{multirow}.

• Het commando \multirow heeft – net zoals \multicolumn – drie parame-


ters die elk tussen accolades staan. De eerste parameter geeft het aantal
rijen aan dat samengenomen moet worden. De tweede bepaalt de breedte
van de cel. De inhoud van de cel is dan de laatste parameter.

• Ook hier is wat knoeiwerk nodig met de horizontale lijnen. Bemerk de


\cline commando’s. Hiermee teken je een horizontale lijn vanaf een be-
paalde cel tot een andere cel.

16.4 Professionele tabellen


Met de standaardtabellen in LATEX kom je al een heel eind. Het kan natuurlijk
altijd beter. In principe kan je alles (afstanden, lijndiktes, . . . ) aanpassen, maar dat
is niet echt aan te raden. Je kan beter gebruik maken van het booktabs pakket. booktabs
Dit pakket zorgt voor betere afstanden tussen de cellen en het biedt verschillende
soorten lijnen: \toprule, \midrule en \bottomrule. In de preamble roep je het
pakket op de gebruikelijke manier op: \usepackage{booktabs}. Tabel 16.4 is het
resultaat van volgende code:

109
16 Tabellen in LATEX

\begin{table}[htbp]
\centering
\caption{Tabel aangepast met booktabs pakket}
\begin{tabular}{ccc}
\toprule
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\midrule
2639 & Mechanica & 6 \\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3 \\
\bottomrule
\end{tabular}
\label{tab:booktabsvb}
\end{table}

Tabel 16.4 Tabel aangepast met booktabs pakket


OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

16.4.1 Manueel aanpassingen maken


(Bijna) alles in LATEX is aanpasbaar. Soms kan je de lay-out verbeteren door een
instelling wat aan te passen. Je moet echter oppassen en je bescheiden opstellen.
In de standaardinstellingen van LATEX zit heel veel typografische kennis. Meestal
is er een goede reden waarom LATEX de dingen doet zoals hij – zij? – ze doet.
Sommigen vinden bijvoorbeeld dat het bijschrift van tabel 16.4 iets te dicht
tegen de bovenste horizontale lijn van de tabel staat. Persoonlijk heb ik met de
standaardafstand geen probleem, maar ik heb evenmin een probleem om die
afstand (een klein beetje!) groter te maken. Dat is heel eenvoudig:

\setlength{\belowcaptionskip}{4pt}

Vergelijk de standaardafstand van tabel 16.4 met de iets grotere afstand (nl.
4 punten) tussen het bijschrift en de bovenste horizontale lijn van tabel 16.5.
Zoals trouwens blijkt uit tabel 9.1 op pagina 62 gaat het hier om een heel kleine
afstand. Vier punten is nauwelijks 1,4 mm. Toch is deze afstand goed merkbaar.
Als vuistregel kan je stellen dat je altijd bescheiden aanpassingen maakt.

110
16.5 Gegevens uit een rekenblad in een tabel zetten

Tabel 16.5 Afstand tussen bijschrift en tabel iets groter gemaakt

OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3

16.5 Gegevens uit een rekenblad in een tabel zetten


We horen je al denken “Lap! Nu heb ik al mijn berekeningen in een rekenblad
(Excel, OpenOffice, . . . ) gedaan en mag ik dus alle getallen beginnen overtypen
om ze in LATEX in een tabel te gieten.”. Dat is is niet alleen veel – stom – werk,
maar je hebt bovendien kans dat je fouten maakt.
Er is gelukkig een manier om je dat typwerk te besparen. Je kan namelijk vanuit
een rekenblad getallen bewaren als CSV2 . We tonen even met een voorbeeld hoe
dat gaat.
Vertrek van een tabel in een rekenblad, zoals bvb. figuur 16.1. Selecteer alle

Figuur 16.1 Een tabel met getallen in Excel

getallen en kies bij ‘bewaar als . . . ’ voor een .csv-bestand. Sla het ergens op.
Verander de extensie ‘.csv’ in ‘.txt’. Open nu dit bestand in een editor naar keuze
(zelfs TeXnicCenter is OK). Het ziet er dan bvb. uit zoals hieronder:

1;2;3;4
5;6;7;8
9;10;11;12

Doe in je editor een ‘zoek/vervang’-opdracht en vervang alle ‘;’ door een ‘&’.
Sluit elke regel af met een ‘\\’. Je krijgt dan een aantal regels die je zo in een
tabular-omgeving kan invoegen.

1&2&3&4\\
5&6&7&8\\
9&10&11&12\\
2 Comma Separated Values

111
16 Tabellen in LATEX

In sommige rekenbladen (bvb. OpenOffice) is het nog eenvoudiger, omdat je daar


kan kiezen welk scheidingsteken er tussen de kolommen gebruikt moet worden.
Als je voor een ‘&’ kiest, hoef je zelfs geen ‘zoek/vervang’ opdracht meer te doen!

112
17 Referenties

113
18 KOMA-script

115
A Wiskundige symbolen
Hieronder geven we tabellen met verschillende wiskundige symbolen. Aangepast
overgenomen uit de documentatie van amsmath.1

Tabel A.1 Kleine Griekse letters


α \alpha ι \iota $ \varrho
β \beta κ \kappa σ \sigma
γ \gamma λ \lambda ς \varsigma
δ \delta µ \mu τ \tau
e \epsilon ν \nu υ \upsilon
ε \varepsilon ξ \xi φ \phi
ζ \zeta o o ϕ \varphi
η \eta π \pi χ \chi
θ \theta v \varpi ψ \psi
ϑ \vartheta ρ \rho ω \omega

Tabel A.2 Griekse hoofdletters, als ze verschillend zijn van de Latijnse. Om ze cursief te
krijgen, moet er een var voorgeplaatst worden. Bijvoorbeeld ‘\varPi’ geeft Π in
plaats van Π.
Γ \Gamma Ξ \Xi Φ \Phi
∆ \Delta Π \Pi Ψ \Psi
Θ \Theta Σ \Sigma Ω \Omega
Λ \Lambda Υ \Upsilon

1 Namelijk: /usr/ share /doc/texmf/ latex / general /symbols.dvi . gz

117
A Wiskundige symbolen

Tabel A.3 Andere symbolen


ℵ \aleph 0 \prime ∀ \forall
h̄ \hbar ∅ \emptyset ∃ \exists
ı \imath ∇
√ \nabla ¬ \neg
 \jmath \surd [ \flat
` \ell > \top \ \natural
℘ \wp ⊥ \bot ] \sharp
< \Re k \Vert ♣ \clubsuit
= \Im ∠ \angle ♦ \diamondsuit
∂ \partial 4 \triangle ♥ \heartsuit
∞ \infty \ \backslash ♠ \spadesuit

Tabel A.4 Verzamelingsoperatoren


T J
\sum \bigcap \bigodot

S N
\prod \bigcup \bigotimes
ä
F L
R \coprod \bigsqcup \bigoplus
W U
H \int \bigvee \biguplus
V
\oint \bigwedge

Tabel A.5 Binaire operatoren


+ + − -
± \pm ∩ \cap ∨ \vee
∓ \mp ∪ \cup ∧ \wedge
\ \setminus ] \uplus ⊕ \oplus
· \cdot u \sqcap \ominus
× \times t \sqcup ⊗ \otimes
∗ \ast / \triangleleft \oslash
? \star . \triangleright \odot
 \diamond o \wr † \dagger
◦ \circ \bigcirc ‡ \ddagger
• \bullet 4 \bigtriangleup q \amalg
÷ \div 5 \bigtriangledown

118
Tabel A.6 Relationele operatoren. Merk op dat de negatie van een symbool altijd kan
verkregen worden door er \not voor te zetten: \not\in geeft 6∈.
< < > > = =
≤ \leq ≥ \geq ≡ \equiv
≺ \prec  \succ ∼ \sim
 \preceq  \succeq ' \simeq
 \ll  \gg  \asymp
⊂ \subset ⊃ \supset ≈ \approx
⊆ \subseteq ⊇ \supseteq ∼
= \cong
./ \bowtie
∈ \in 3 \ni ∝ \propto
` \vdash a \dashv |= \models
.
^ \smile | \mid = \doteq
_ \frown k \parallel ⊥ \perp
6< \not< 6> \not> 6= \not=
··· ··· ···

Tabel A.7 Pijlen

← \leftarrow ←− \longleftarrow ↑ \uparrow


⇐ \Leftarrow ⇐= \Longleftarrow ⇑ \Uparrow
→ \rightarrow −→ \longrightarrow ↓ \downarrow
⇒ \Rightarrow =⇒ \Longrightarrow ⇓ \Downarrow
↔ \leftrightarrow ←→ \longleftrightarrow l \updownarrow
⇔ \Leftrightarrow ⇐⇒ \Longleftrightarrow m \Updownarrow
7→ \mapsto 7−→ \longmapsto % \nearrow
←- \hookleftarrow ,→ \hookrightarrow & \searrow
( \leftharpoonup * \rightharpoonup . \swarrow
) \leftharpoondown + \rightharpoondown - \nwarrow

\rightleftharpoons

Tabel A.8 Haakjes. Rechterhaakjes kunnen bekomen worden door de eerste l te vervangen
door een r.

( ( [ [ { \{ d \lceil | \lvert
h \langle [ \lbrack { \lbrace b \lfloor k \lVert

119
121
Bibliografie
[1] H.J.A. Berendsen. Schriftelijk en mondeling rapporteren. Universiteit Utrecht,
Departement Fysische Geografie, 2006. http://www.coastalresearch.
nl/system/files/Schriftelijk+rapporteren2.pdf [laatst bezocht
augustus 2009].

[2] P van der Kerk en A van der Kooij. Een goed verslag, richtlijnen voor het
schrijven van verslagen. Heron reeks. Bohn, Scheltema en Holkema, 1987.

[3] Applied physics letters [online]. http://apl.aip.org/apl/top.jsp


[laatst bezocht september 2009].

[4] American institute of physics [online]. http://www.aip.org [laatst bezocht


september 2009].

[5] Norcross viscometer [online].


http://en.wikipedia.org/wiki/File:MXBO_l.jpg [laatst bezocht
september 2009].

[6] Woordenlijst Nederlandse taal. Standaard Uitgeverij, 2005.

[7] drs. C. A. den Boon en prof. dr. D. Geeraerts, editors. Van Dale Groot
woordenboek van de Nederlandse taal. Van Dale Uitgevers, 2005.

[8] Taalunieversum [online]. http://taaladvies.net/ [laatst bezocht


september 2010].

[9] Vrttaal.net [online].


http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/algemeen/home.shtml
[laatst bezocht september 2010].

[10] Woordenlijst nederlandse taal [online]. http://woordenlijst.org/ [laatst


bezocht september 2010].

[11] Van dale woordenboek [online]. http://www.vandale.nl/vandale/


[laatst bezocht september 2010].

[12] Pdf-software [online].


http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_PDF_software [laatst bezocht
september 2010].

123
Bibliografie

[13] Skim [online]. http://skim-app.sourceforge.net/ [laatst bezocht


september 2010].

[14] Sumatrapdf [online].


http://blog.kowalczyk.info/software/sumatrapdf/index.html
[laatst bezocht september 2010].

[15] Tex live [online]. http://www.tug.org/texlive/ [laatst bezocht


september 2009].

[16] Mactex [online]. http://www.tug.org/mactex/ [laatst bezocht september


2009].

[17] Miktex [online]. http://miktex.org/ [laatst bezocht september 2009].

[18] Lyx: the document processor [online]. http://www.lyx.org/ [laatst


bezocht september 2009].

[19] Kile latex editor [online]. http://kile.sourceforge.net/ [laatst bezocht


september 2009].

[20] Texmaker: Free cross-platform latex editor [online].


http://www.xm1math.net/texmaker/ [laatst bezocht september 2009].

[21] Auctex [online]. http://www.gnu.org/software/auctex/ [laatst bezocht


september 2009].

[22] Texshop [online]. http://www.uoregon.edu/~koch/texshop/ [laatst


bezocht september 2009].

[23] Aquamacs emacs [online]. http://aquamacs.org/ [laatst bezocht


september 2009].

[24] Texniccenter [online]. http://www.texniccenter.org/ [laatst bezocht


september 2009].

[25] Sync between txc and sumatra [online].


http://www.texniccenter.org/resources/tutorials [laatst bezocht
september 2010].

[26] Comprehensive tex archive network [online]. http://www.ctan.org [laatst


bezocht september 2009].

[27] LaTeX document structure [online].


http://en.wikibooks.org/wiki/LaTeX/Document_Structure [laatst
bezocht september 2009].

124
Bibliografie

[28] Paragraaf- en hoofdstukindeling [online].


http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/642/ [laatst bezocht
september 2009].

[29] Puntkomma [online]. http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/


spellen_schrijven/tips/st-10108.shtml [laatst bezocht augustus
2009].

[30] Michel Goossens, Frank Mittelbach, en Alexander Samarin. Customizing


latex lists. MAPS, 1993. http://www.ntg.nl/maps/11/33.pdf [laatst
bezocht augustus 2009].

[31] Bacardi mojito [online].


http://www.bacardinederland.nl/mojito/recept.html [laatst bezocht
augustus 2009].

[32] Inkscape software [online]. http://www.inkscape.org/ [laatst bezocht


augustus 2009].

[33] JPEG bestandsformaat [online].


http://nl.wikipedia.org/wiki/Joint_Photographic_Experts_Group
[laatst bezocht augustus 2009].

[34] Lijst van wetmatigheden [online].


http://nl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:
Humor_en_onzin/Lijst_van_wetmatigheden [laatst bezocht augustus
2009].

[35] Portable Network Graphics [online].


http://nl.wikipedia.org/wiki/Portable_Network_Graphics [laatst
bezocht augustus 2009].

[36] Portable Document Format [online].


http://en.wikipedia.org/wiki/Portable_Document_Format [laatst
bezocht augustus 2009].

[37] Scalable Vector Graphics [online].


http://en.wikipedia.org/wiki/Scalable_Vector_Graphics [laatst
bezocht augustus 2009].

[38] IrfanView [online]. http://www.irfanview.com/ [laatst bezocht


september 2009].

[39] Gimp [online]. http://www.gimp.org/ [laatst bezocht september 2009].

[40] Uithangende cijfers (mediaevalen) [online].


http://nl.wikipedia.org/wiki/Uithangende_cijfers [laatst bezocht
augustus 2009].

125
Bibliografie

[41] Gaspard Lequeux. Een introductie tot het zetsysteem LaTeX. Universiteit Gent,
2008. http://www.zeus.ugent.be/~gaspard/latex/latex-cursus.pdf.

[42] Michael Downes. Short Math Guide for LaTeX. American Mathematical
Society, 2002.
ftp://ftp.ams.org/pub/tex/doc/amsmath/short-math-guide.pdf.

[43] Herbert Voss. Math Mode. 2009. http://www.tex.ac.uk/tex-archive/


info/math/voss/mathmode/Mathmode.pdf.

[44] The gimli glider [online]. http://www.wadenelson.com/gimli.html


[laatst bezocht augustus 2009].

[45] The International System of Units (SI). Bureau international des Poids et
Mesures, 2006. www.bipm.org/en/si/si_brochure/ [laatst bezocht
augustus 2009].

[46] Warmtecapaciteit [online].


http://nl.wikipedia.org/wiki/Warmtecapaciteit [laatst bezocht
augustus 2009].

[47] Soortelijke warmte [online].


http://nl.wikipedia.org/wiki/Soortelijke_warmte [laatst bezocht
augustus 2009].

[48] Joseph Wright. Siunitx [online]. http://www.ctan.org/tex-archive/


help/Catalogue/entries/siunitx.html [laatst bezocht augustus 2009].

[49] H. F. Ebel, C. Bliefert, en W. E. Russey. The art of scientific writing. From


student reports to professional publications in chemistry and related fields.
Wiley-VCH, 2nd edition, 2004.

[50] The Chicago manual of style. The essential guide for writers, editors and publishers.
The university of Chicago press, 15th edition, 2003.

126

You might also like