Professional Documents
Culture Documents
versie 0.7
19 september 2010
Inhoudsopgave
Voorwoord ix
1 Wetenschappelijk rapporteren 1
1.1 Doel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Vormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.3 Doelgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.4 Een goed wetenschappelijk verslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.4.1 Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.4.2 Taal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.4.3 Vormgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2 Een laboverslag 5
2.1 Titel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.2 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.3 Inhoudsopgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.4 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.5 Beschrijving van de proef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.6 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.6.1 Meetresultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.6.2 Berekeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.7 Discussie en conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.8 Referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.9 Bijlagen (appendices) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
3 Taal 11
3.1 Wees bondig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3.2 Maak zinnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.3 Gebruik eerder korte zinnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.4 Getallen schrijven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.5 Voor/om . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3.6 Ik, wij en jij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.7 Gebruik zoveel mogelijk actieve zinnen . . . . . . . . . . . . . . . . 14
3.8 Schrijf (meestal) in het heden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
3.9 Hoofdletters en leestekens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.10 Word er nog gezondigt? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.11 Jongens zijn mannelijk, meisjes zijn vrouwelijk . . . . . . . . . . . . 17
iii
Inhoudsopgave
4 LATEX installeren 19
4.1 PDF-leesprogramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.1.1 Linux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.1.2 Mac OS X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.1.3 Windows . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2 LATEX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2.1 Linux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2.2 Mac OS X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2.3 Windows XP, Vista, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.3 Een LATEX-editor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.3.1 Linux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.3.2 Mac OS X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.3.3 Windows . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren . . . . . . . . . . . . . . 30
4.4.1 Het principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
4.4.2 Instellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6 Documentstructuur 43
6.1 Hoofdstukken, secties, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
6.1.1 Sectie-commando’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
6.1.2 Sectienummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
6.2 Paragrafen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
6.3 Inhoudsopgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
6.4 Kruisverwijzingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
7 Lijsten 47
7.1 Opsommingslijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
7.2 Genummerde lijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
7.3 Definitielijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
7.4 Geneste lijsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
7.5 Oefening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
iv
Inhoudsopgave
8 Soorten afbeeldingen 53
8.1 Vector- en bitmapafbeeldingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
8.2 Werken met bitmaps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
8.2.1 Soorten bitmap-afbeeldingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
8.2.2 Resolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
8.2.3 Oefening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
8.2.4 Compressie en bestandsgrootte . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
8.3 Werken met vectorafbeeldingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
8.4 Een bestandsformaat kiezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
8.4.1 Foto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
8.4.2 Tekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
8.5 Software . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
9 Figuren in LATEX 61
9.1 Graphicx package . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
9.2 Drijvende figuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
9.3 Figuren naast elkaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
10 Inkscape 67
12 Eenheden 79
12.1 Symbolen voor eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
12.2 Namen van eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
v
Inhoudsopgave
13 SIunitx 85
13.1 Voor de ongeduldigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
13.2 Het pakket laden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
13.3 Getallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
13.4 Hoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
13.5 Basiseenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
13.6 Afgeleide en aanvaarde eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
13.7 Eenheden met een prefix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
13.8 Eenheden combineren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
14 Grafieken 95
15 Professionele tabellen 97
15.1 Wat is een tabel? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
15.2 Belang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
15.3 Vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
15.4 Onderdelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
15.4.1 Titel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
15.4.2 Hoofding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
15.4.3 Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
17 Referenties 113
vi
Inhoudsopgave
18 KOMA-script 115
vii
Voorwoord
Een voorwoord wordt gewoonlijk als laatste geschreven. Dat is in dit geval dus
een probleem, omdat deze cursustekst nog niet klaar is. Deze ‘experimentele cur-
sustekst’ is een work in progress. Naarmate we leerstof zien, schrijf ik hoofdstukjes
bij.
Druk hem dus liever niet af. Wie weet is je versie verouderd tegen de tijd dat het
laatste blad uit de printer rolt. Bekijk liefst een en ander op je computerscherm,
ook al leest dat niet zo prettig als papier.
Wat ik zeer waardeer is feedback. Deze tekst moet een praktisch hulpmiddel
zijn voor ‘Wetenschappelijk rapporteren’. Vind je fouten: stuur ze naar me door.
Is er iets niet duidelijk, ontbreekt volgens jou een stuk tekst, herhaal ik mezelf te
veel: laat het AUB weten. Eén adres: jan.van.hee@khleuven.be
Ik wens je veel plezier met dit vak en hoop dat deze cursus je doet nadenken
over je manier van verslaggeving.
September 2010
Jan Van Hee
ix
1 Wetenschappelijk rapporteren
1.1 Doel
Je voert een onderzoek uit in een of andere wetenschappelijke discipline. Als
echter niemand iets verneemt over je resultaten, is je onderzoek waardeloos. Het
doel van een schriftelijk rapport is anderen te informeren over je onderzoek (zowel de
werkwijze als de resultaten).
1.2 Vormen
Tijdens je schoolcarrière kom je met verschillende vormen van schriftelijke rap-
porten [1] in contact. Zo is er onder meer1 (min of meer in volgorde van stijgende
moeilijkheidsgraad):
• opstel;
• krantenartikel;
• paper;
• stageverslag;
• practicumverslag;
• onderzoeksrapport;
• thesis;
• boek;
• wetenschappelijk artikel.
1
1 Wetenschappelijk rapporteren
Een opstel of een krantenartikel is meestal gericht naar een breed publiek. De
informatie moet dus gebracht worden in een makkelijk leesbare stijl, zonder
gebruik van al te technische termen. Een dergelijk ‘verslag’ is vaak ook persoonlijk
gekleurd. Daarom omschrijven we dit meestal niet als wetenschappelijk.
Voor een paper (essay, literatuurscriptie) vat je een onderwerp samen op basis
van bestaande literatuur. Het bevat dan ook meestal geen nieuwe inzichten.
In je laatste jaar aan de KHLeuven trek je op stage. Een stageverslag geeft een
overzicht van je werkervaringen op je stageplaats.
Een practicumverslag vormt de eigenlijke kern van deze cursus. Je voert een
aantal proeven uit en beschrijft dit op een gestandaardiseerde manier: werk-
wijze, beschrijving van de proeven, evaluatie van de resultaten en een conclusie.
Een wetenschappelijk artikel is op dezelfde wijze opgebouwd, maar wordt pas
gepubliceerd nadat het grondig is nagekeken door collega-vakgenoten (de zgn.
peer review). Op basis van zo’n ‘peer review’ wordt een artikel vaak geheel of
gedeeltelijk herschreven.
Een thesis (dissertatie, proefschrift) is het eindpunt van een opleiding tot weten-
schappelijk onderzoeker. Ze bevat het resultaat van een zelf uitgevoerd weten-
schappelijk onderzoek.
1.3 Doelgroep
Bij het schrijven in het algemeen is het belangrijk goed te weten voor wie je
schrijft. Je doelpubliek niet of niet nauwkeurig omschrijven is de beste manier
om een verslag te schrijven dat door niemand gelezen wordt.
Een vuistregel is de volgende. Schrijf je verslag voor een geïnteresseerde leek,
iemand die wel iets van het vak weet, maar niet alle details en vaktermen kent.
Die moet je in je verslag dus verduidelijken.
Er zijn verschillende soorten lezers:
Die laatste groep is gewoonlijk de kleinste groep. Je verslag moet echter iedereen
aanspreken.
2
1.4 Een goed wetenschappelijk verslag
schrijven is namelijk geen exacte wetenschap – ook al is het onderwerp van een
verslag dat soms wel.
Toch kunnen we wel richtlijnen geven. We onderscheiden drie belangrijke
domeinen: inhoud, taal en vormgeving. Veel van het onderstaande is toepasbaar
op elk type verslag, maar we concentreren ons hier wel op het schrijven van een
wetenschappelijk verslag.
1.4.1 Inhoud
Je hebt iets te vertellen: het resultaat van een onderzoek, het verloop en besluit
van een laboproef, . . . Je wilt deze informatie meedelen aan anderen. Hoe bouw
je je verslag op? Wat vermeld je; wat laat je weg?
We herinneren even aan de criteria voor een wetenschappelijk verslag:
1. Titel;
3. (inhoudsopgave);
4. inleiding;
5. beschrijving experimenten;
6. resultaten;
7. discussie en conclusie;
8. literatuur;
9. (bijlagen).
Een goede structuur is de basis voor een goed verslag. Het denken in structuren
(en niet in termen van opmaak) wordt een kernpunt binnen dit opleidingsonder-
deel. In hoofdstuk 2 gaan we in detail in op de basisstructuur van een laboverslag.
3
1 Wetenschappelijk rapporteren
1.4.2 Taal
Je moet niet alleen iets te zeggen hebben, je moet het ook in een aangepaste
taal gezegd krijgen. Dit opleidingsonderdeel is geen cursus Nederlands. Toch
besteden we aandacht aan vlot en correct taalgebruik (hoofdstuk 3). Een aantal
aandachtspunten zijn:
• Kies je een vlotte taal of eerder een formeel taalgebruik? Mag je ‘ik’ en ‘we’
gebruiken in een wetenschappelijk context? Actief of passief?
1.4.3 Vormgeving
Als je kan kiezen tussen twee evenwaardige dingen, kies je vaak het mooiste. Wat
bepaalt of een verslag mooi is? Dit opleidingsonderdeel is geen cursus ontwerpen,
wat ons echter niet tegenhoudt om het af en toe ook over ontwerpregels te hebben.
We denken dan bijvoorbeeld aan
• paginalay-out;
4
2 Een laboverslag
Elk verslag heeft in grote lijnen een vergelijkbare structuur. Er is een begin,
een middenstuk en een slot. Je kan je voor je verslag baseren op onderstaande
opdeling1 [2].
Luister in elk geval goed naar de wensen van je docent. Een laboverslag in een
schoolcontext is altijd wat arteficieel. Je voornaamste doelpubliek is immers de
docent die je de opdracht gaf. Schrijf altijd voor je doelpubliek!
We herhalen de rubrieken uit sectie 1.4.1.
1. Titel;
3. (inhoudsopgave);
4. inleiding;
5. beschrijving experimenten;
6. resultaten;
7. discussie en conclusie;
8. literatuur;
9. (bijlagen).
2.1 Titel
Eigenlijk gaat er nog iets vooraf aan de titel, nl. de praktische informatie: logo school,
opleidingsonderdeel, datum, namen, reeks, enz.
De titel volgt na de persoonlijke informatie. Een goede titel is kort en informa-
tief. Waarschijnlijk heeft je docent wel een titel klaar die iedereen in zijn verslag
kan (of moet) overnemen.
De titel (in uitgebreide betekenis, samen met de persoonlijke informatie) kan
bestaan uit enkele regels bovenaan de eerste pagina. Voor een uitgebreider verslag
kan een titelpagina aangewezen zijn. Je krijgt in elk geval van ons een sjabloon.
1 De verschillende blokken krijgen soms een andere naam. Soms zijn er meer of minder blokken dan
in een standaardschema.
5
2 Een laboverslag
2.2 Samenvatting
Als er een samenvatting (of met een Engelse term abstract) gevraagd wordt, komt
die aan het begin van het verslag. Ze is alleen nuttig bij een langer verslag (zoals
een thesis).
Een samenvatting geeft een mogelijke lezer een goed idee of het de moeite
loont om het verslag helemaal te lezen. Het is de meest beknopte versie van
je verslag die toch nog als een zelfstandig geheel te lezen is. We bekijken als
voorbeeld de webpagina van Applied Physics Letters [3], één van de journals van
het American Institute op Physics [4]. In de artikellijst vind je beschrijvingen in de
stijl van figuur 2.1. Je krijgt enkel de titel en de auteurs van het artikel. De titel
doet dienst als samenvatting van het hele artikel. Op basis van de titel beslis je
dat dit artikel misschien interessant kan zijn voor jouw onderzoek. Je klikt het
abstract open en krijg de schermafbeelding van figuur 2.2 te zien. Na het bekijken
van de samenvatting kan je dan beslissen of je het artikel helemaal wil lezen.
6
2.3 Inhoudsopgave
Een goede samenvatting schrijven is het moeilijkste deel van een verslag.
Meestal wordt ze als allerlaatste geschreven.
2.3 Inhoudsopgave
De inhoudsopgave komt na de eventuele samenvatting. Ze zorgt ervoor dat de
lezer snel een beeld krijgt van de structuur van het verslag en snel kan bladeren
naar die delen van het verslag die haar interesseren. Voor een klein verslag is een
inhoudsopgave niet zinvol.
2.4 Inleiding
De inleiding geeft de lezer een overzicht van wat verder in het verslag in detail
wordt uitgewerkt. Bij een laboverslag vermeld je hier meestal het doel van de
proef.
Dit is ook de plaats om de theorie achter de proef bondig uit te werken.
2.6 Resultaten
2.6.1 Meetresultaten
Je geeft hier je meetresulaten weer. Dit gebeurt meestal in een grafiek (hoofd-
stuk 14) of een tabel (hoofdstuk 16). Uiterste zorg moet hier – trouwens in heel je
verslag – besteed worden aan het correct gebruik van eenheden (hoofdstukken 12
en 13).
7
2 Een laboverslag
2.6.2 Berekeningen
Je berekent de gevraagde grootheden uit de meetgegevens. Vaak is het niet nodig
om alle berekeningen in het verslag te vermelden. Een voorbeeldberekening
volstaat gewoonlijk. De andere berekeningen zijn immers analoog.
Heel ingewikkelde berekeningen vinden meestal een plaats in de bijlagen.
Anders verstoren ze het geheel van het verslag.
• foutenanalyse;
• besluiten;
2.8 Referenties
Als je dingen overneemt in een wetenschappelijk verslag, moet je altijd correct
verwijzen naar de bron. Zoals we in hoofdstuk 17 zullen zien is dit ook iets waar
nauwkeurigheid belangrijk is. Er bestaan verschillende systemen om te verwijzen.
In deze tekst gebruiken we getallen tussen vierkante haakjes.
8
2.9 Bijlagen (appendices)
• sommige berekeningen;
• ...
2 Gaop zoek naar de licentievoorwaarden bij een figuur. Er bestaan veel types licenties, zoals bvb. de
‘Creative Commons’, de GPL, . . . Zo is figuur 2.3 vergezeld van een ‘Creative commons Attribution
ShareAlike 3.0’ licentie [5]. Dit wil concreet zeggen dat je deze figuur mag gebruiken en aanpassen
als je de bron vernoemt en je eventueel aangepaste figuur ook onder dezelfde voorwaarden
publiceert.
9
3 Taal
Vrij vertaald:
Je schrijft voor je lezer. Schrijf zo bondig mogelijk. Op die manier laat je zien dat
je je lezer respecteert en rekening houdt met zijn beperkte tijd.
Bondig schrijven is echter moeilijker dan uitvoerig schrijven1 . Besef: als het
verslag geschreven is, ben je pas halverwege. Lees alles grondig na en schrap
overbodige woorden, zinnen en zelfs hele alinea’s.
Val niet teveel in herhaling. Dat geeft de lezer het gevoel dat je niet veel te
vertellen hebt.
Fout: Zoals men in figuur 2 kan zien wordt de gemeten kracht be-
schreven door een lineaire rechte.
Het woord ‘lineair’ betekent ‘recht’, dus ‘lineaire rechte’ is een pleonasme.
Volgende zin moet je twee keer lezen eer je goed door hebt waar ze over gaat.
11
3 Taal
Goed: Zet de motor aan zodat de rail draait. De rode pijl op het
wagentje moet het midden van de rail aanduiden.
3.5 Voor/om
Regelmatig merk ik in een verslag dat mensen constructies met voor of om niet
correct gebruiken. Het is nochtans niet zo moeilijk. Om gebruik je met ‘te +
infinitief’. Bij voor is er van een werkwoord meestal geen sprake want daar
gebruik je een zelfstandig naamwoord.
12
3.6 Ik, wij en jij
Wat vooraan staat in een zin krijgt meestal de klemtoon. In bovenstaande zinnen
is het cursief gedrukte het belangrijkste.
Ons advies: je doet er goed aan om zoveel mogelijk de ‘we’-vorm te mijden,
tenzij je echt klemtoon wil leggen op wie iets deed.
Fout: Bij de absolute fout van de periode bekomen we het getal 1.34.
13
3 Taal
We vermijden – zoals we geleerd hebben – het gebruik van het persoonlijk voor-
naamwoord en vormen de zin om tot:
Op zich is er met deze zin niet echt veel fout. Het is een goede passieve zin.
Het gevaar is alleen dat je teveel passieve zinnen na elkaar maakt. Probeer als
vuistregel het aantal passieve zinsconstructies te beperken, want dat leest echt
niet zo vlot. We zouden de zin kunnen aanpassen tot:
Fout: Volgens de eerste wet van Newton zal een voorwerp dat in
beweging is en waarop geen netto uitwendige kracht inwerkt in bewe-
ging blijven met een constante snelheid. Dit betekent dat de grootte
van de snelheid van het voorwerp constant zal blijven en dat zijn
bewegingsrichting niet zal veranderen.
Goed: De eerste wet van Newton stelt dat een voorwerp in beweging,
waarop geen netto uitwendige kracht inwerkt, met een constante
snelheid in beweging blijft. Dit betekent dat de grootte van de snelheid
van het voorwerp constant blijft en dat zijn richting niet verandert.
14
3.9 Hoofdletters en leestekens
1. Zoek de ik-vorm (stam) van dit werkwoord en doe hetzelfde voor het
werkwoord ‘spelen’. Je bekomt: ‘ik scheid’ en ‘ik speel’.
2. Vervang in de zin het werkwoord door de juiste vorm van speel: ‘. . . het
apparaat . . . speelt’.
3. Je merkt dat er bij de stam (speel) een ‘t’ bijgekomen is. Er moet dus ook een
‘t’ bijkomen bij de stam van scheiden. Je vindt: ‘. . . het apparaat . . . scheidt’.
Fout: Het touwtje dat aan het wagentje was bevestigt, bleef niet goed
op zijn plaats.
‘Bevestigt’ is een voltooid deelwoord (‘het wagentje was (of is, dat maakt niet uit)
bevestig...’). Hoe bepaal je nu de eindletter: d of t? Eens je inziet dat dit woord
een voltooid deelwoord is (dat is meestal de moeilijke stap), is het niet meer zo
moeilijk. Verander de zin in ‘het bevestigde touwtje’. Je hoort een ‘de’, en dus
wordt de zin:
Goed: Het touwtje dat aan het wagentje was bevestigd, bleef niet goed
op zijn plaats.
15
Tabel 3.1 Overzicht spatiëring
Benaming Teken Aantal spaties Voorbeeld
Voor Na
de eindpunt · 0 1 Ik ben moe. Ik ga slapen. Tot morgen.
het vraagteken ? 0 1 Hoe zo? Heb ik het verkeerd begrepen?
het uitroepteken ! 0 1 Bravo! Goed gewerkt! Ik ben fier!
het beletselteken ... 1 1 En toch ... Hij was de beste.
(einde zin)
het beletselteken ... 1 1 Hij sprak stil ... en zweeg opeens.
(midden van de zin)
de puntkomma ; 0 1 De normen zijn uit; ik pas ze toe.
de komma , 0 1 Jan, Piet en Wim vertrekken.
de dubbelpunt : 0 1 De klinkers zijn: a, i, u, o, en e.
de afkortingspunt . 0 1 Dr. Janssen is niet thuis.
de haakjes ([ 1 0 De echtgenoot liep [...] naar huis.
)] 0 1 Op energiekosten (20 %) besparen we.
() 0 0 De vertegenwoordig(st)er
de aanhalingstekens “‘ 1 0 Hij zei: ‘‘Wees ‘in’, ga uit ’’.
”’ 0 1
de gedachtenstreep – 1 1 Ik zal - hopelijk - slagen.
het liggend streepje - 0 0 De secretaris-generaal
0 1 In- en uitvoer
1 0 Buitengaan of -sluipen
de schuine streep / 0 0 50 km/uur
de rekenkundige +× = 5 + 4 - 3 = 6
3 Taal
1 1
operatoren
16
het procentteken % 1 1 Een korting van 6 % op alle aankopen
3.11 Jongens zijn mannelijk, meisjes zijn vrouwelijk
Fout: Het is een kracht die alleen wordt ervaren door het voorwerp
dat ronddraaid op een cirkelvormige baan. De rode pijl op het wa-
gentje duid dan ook het midden van de rail aan. Deze veer bepaald
de centrifugale kracht. Dus vergelijking (3) bevestigd onze theorie
gedeeltelijk. Door middel van gebruik te maken van een chronometer
en een gewichtje dat aan een touw aan een statief vasthangd . De
massa (m) wordt slechts eenmaal bepaald en hiervan wordt bijgevolg
geen gemiddelde berekent.
Fout: Enkele toepassingen uit het labo zijn bv. de pulp van de fruitsap
scheiden. Wanneer je opstelling is opgesteld zoals hij moet, schakel je
de motor aan zodat de rail draait. De centrifuge is een toestel die een
as laat ronddraaien waarin een container, bijvoorbeeld een proefbuis,
kan geplaatst worden. De potentiële energie is de energie dat een
deeltje bezit omwille van de plaats waar het deeltje zich bevindt in
een krachtveld
17
3 Taal
3.13 Taaladvies
We citeerden al twee naslagwerken [6, 7]. Er zijn ook nog heel wat online bronnen
beschikbaar. We geven er enkele die we zelf af en toe raadplegen.
• Taaluniversum [8];
18
4 LATEX installeren
Een volledige LATEX-werkomgeving omvat in essentie drie1 stukken software, die
allemaal gratis zijn. Voor elk basisblokje bestaan er alternatieven.
LATEX-editor Een editor is te vergelijken met een tekstverwerker, maar dan uit-
sluitend gericht op het schrijven van code. Een goede editor heeft o.a.
syntaxiskleuring, geeft regelnummers, toont bij het sluiten van haakjes de
corresponderende open haakjes, heeft uitvoerige zoek/vervang mogelijkhe-
den en helpt je met de code (zodat je niet alles hoeft in te tikken). Bovendien
kan een editor de communicatie met de basis-LATEX software verzorgen,
zodat deze onzichtbaar blijft voor de gebruiker.
4.1 PDF-leesprogramma
Laten we beginnen bij het eindresultaat: een PDF. Als alles goed gaat produceert
LATEX een document in dit formaat. Je hebt dus een programma nodig dat PDF-
documenten kan tonen en afdrukken. Waarschijnlijk staat er trouwens al zo’n
programma op je computer. We bekijken hier echter per besturingssysteem een
aantal mogelijkheden en vertellen je welke optie volgens ons de beste is.
4.1.1 Linux
We verwijzen naar een recente lijst met PDF-software [12].
1 of
vier als je een bibliografietool ook als basisblokje beschouwt
2 Demeest gebruikte LATEX-variant is PDFLATEX. Het resultaat is een document van het type Portable
Document Format.
19
4 LATEX installeren
4.1.2 Mac OS X
Er zijn een aantal evidente mogelijkheden:
• Voorvertoning (preview): ingebouwd in het besturingssysteem
• Adobe Reader
• Skim [13]
• ingebouwde PDF-lezer in TeXShop
• ...
Als je TeXShop (zie sectie 4.3.2) gebruikt is het gemakkelijk, want daar zit een
PDF-leesprogramma bij. Als je een andere editor verkiest, is Skim een goede
keuze. Vraag uitleg in de les en ik help je wel verder.
4.1.3 Windows
Ook hier beschik je over alternatieven:
• Adobe Reader
• FoxitReader
• SumatraPDF [14]
• ...
Voorstel: installeer SumatraPDF (download van site [14], alles wijst zichzelf uit).
Op het einde van dit hoofdstuk komen we hierop terug.
4.2 LATEX
Afhankelijk van je besturingssysteem zijn er verschillende mogelijkheden.
4.2.1 Linux
Wie een linuxsysteem heeft, beschikt waarschijnlijk standaard al over een LATEX-
distributie. Als dat niet het geval zou zijn, installeer dan TeX Live [15].
4.2.2 Mac OS X
Op een Mac beschik je over een versie van TeX Live, aangepast aan het Mac
platform: MacTeX [16]. Download de distributie, dubbelklik en installeer op de
gebruikelijke manier. Deze distributie bevat ook alle softwaretools die verder
worden besproken (editor en bibliografietool).
20
4.2 LATEX
Een tovenaar (Wizard) leidt je door de installatie. Je leest wat er in het venster
getoond wordt, maakt eventueel aanpassingen en bevestigt om naar het volgende
scherm te gaan. Figuur 4.2 toont het startvenster. Bevestig met ‘Volgende’.
Het tweede venster doet een voorstel voor een locatie op je harde schijf (meestal
iets in de stijl van c:/texlive/jaartal). Meestal is dit OK en kan je gewoon bevesti-
gen. Met ‘Wijzig’ kan je natuurlijk altijd een andere plaats opgeven.
Het derde venster staat voor de meeste gebruikers gewoon direct goed. Beves-
tigen dus, met ‘Volgende’. Hierna krijg je een scherm dat alle opties samenvat
(figuur 4.3.
Ga nu even koffie zetten of de hond uitlaten. De installatie duur toch wel een
hele tijd (mogelijk meer dan een uur). Zoals je kan zien tijdens de installatie
is LATEX opgebouwd uit bijna 2000 aparte componenten (packages) die elk een
bepaalde functionaliteit voor hun rekening nemen.
Zo’n uurtje later ben je een kleine 2 GB schijfruimte kwijt op je PC. Je kan
echter zonder probleem de documentatie van deze 2000 componenten weggooien.
21
4 LATEX installeren
22
4.2 LATEX
Als je iets nodig hebt, dan vind je het wel op het web. De map in kwestie
is: c:\texlive\2009\texmf-dist\doc. Deze doc-map bevat meer dan 800 MB
documentatie. Gooi ze maar weg (maar alleen deze map)!
23
4 LATEX installeren
4.3.1 Linux
Als Linuxgebruiker kan je ongetwijfeld werken met een editor. Kies een editor
waarmee je vertrouwd bent. Wil je specifiek wat hulp bij het schrijven van LATEX-
code, gebruik dan een LATEX-editor zoals:
• ...
4.3.2 Mac OS X
Enkele LATEX-editors op Mac:
• Texmaker [20];
4.3.3 Windows
Ook hier enkele keuzes uit een langere lijst:
• TeXnicCenter [24];
• Texmaker [20].
24
4.3 Een LATEX-editor
3 Deideale editor bestaat niet. Sommigen vinden TeXnicCenter goed, anderen zweren bij Texmaker,
enz... Probeer gerust een aantal editors uit en kijk wat je het meest bevalt.
25
4 LATEX installeren
26
4.3 Een LATEX-editor
Figuur 4.9 Stap 6. Kies een map waarin TeXnicCenter mag geïnstalleerd worden
27
4 LATEX installeren
28
4.3 Een LATEX-editor
29
4 LATEX installeren
Configuratie
30
4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren
31
4 LATEX installeren
Het durft wel eens fout lopen. Je moet dan op zoek naar de plaats waar het
mis loopt. Dit zoekproces wordt een heel stuk gemakkelijker als je je code kan
synchroon krijgen met je PDF. OK, vorige zin heb je niet begrepen . . . Het komt
kort gezegd hierop neer. Je hebt heel veel regels LATEX-code getypt. Voorwaartse
synchronisatie betekent dat je PDF de plaats zal tonen waar de cursor in het
LATEX-document nu staat. In figuur 4.20 stond de cursor in de LATEX-code links
achter het woord ‘bloemgroepen’. Na het compileren toont de PDF rechts de
regel waar de cursor stond in een blauwe kleur. Dat is handig – onmisbaar, zeg
maar – bij een langer document.
4.4.2 Instellingen
We werken het principe hier uit voor de combinatie TeXnicCenter–SumatraPDF.
Als je de rest van dit hoofdstuk volgde (en je werkt op Windows), heb je beide
softwaretools al geïnstalleerd. Volg nu deze stappen (gebaseerd op [25]).
2. Maak een nieuw profiel door onderaan links op Add te klikken. Geef dit
profiel als naam bvb. ‘LaTeX => PDF (Sumatra)’.
32
4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren
10. Bij het deel ‘View project’s output’ duid je eerst de keuze ‘Command line
argument’ aan (via een zogenaamde radioknop). In het invulvak typ je
"%bm.pdf".
11. Tot slot nog het laatste stukje, getiteld ‘Forward search’. Zet eerst de radio-
knop op ‘DDE Command’. Bij het vakje ‘Command’ typ je
[ForwardSearch("%bm.pdf","%Wc",%l,0,0,1)]. De inhoud van ‘Server’
wordt SUMATRA. Voor ‘Topic’ tenslotte, vul je Control in.
12. Met Do not close als laatste radioknop geef je aan dat je PDF-leespro-
gramma het PDF-bestand niet telkens moet sluiten als je LATEX uitvoert.
Het uiteindelijk resultaat van dit tabblad ziet er dan ongeveer uit zoals
figuur 4.22 (waar het pad waarschijnlijk wel weer afwijkt van wat jij als pad
ingevuld hebt).
33
4 LATEX installeren
34
4.4 Voorwaarts en achterwaarts synchroniseren
35
5 Een eerste LATEX-document
In dit hoofdstuk stellen we een eenvoudig LATEX-document op. Je maakt kennis
met een aantal begrippen zoals documentklasse, ‘preamble’, commando, omge-
ving, enz. We tonen je ook de stappen om van LATEX-code tot kant-en-klare PDF
te komen.
5.1 Broncode
We tikken volgende code in onze editor in.
\documentclass[a4paper,10pt]{article}
\usepackage[dutch]{babel}
\begin{document}
\section{Simon Stevin}
\subsection{Leven}
Simon Stevin\footnote{Deze info is overnomen van Wikipedia} werd in
1548 te Brugge geboren als onwettige zoon van Antheunis Stevin en
Cathelyne van der Poort. Zijn vader was afkomstig van Veurne, waar zijn
vader burgemeester was. Zijn moeder stamde uit Ieper.
Rond 1590 werd hij adviseur van Prins Maurits. Voor hem ontwierp hij
baanbrekende vestingwerken en legerkampen op wiskundige grondslag.
Prins Maurits verzocht Stevin rond 1600 om het onderwijsprogramma op te
stellen voor een ingenieursschool aan de Universiteit Leiden. Deze
kreeg de naam \emph{Duytsche Mathematique} -- wiskunde en toegepaste
natuurkunde in het Nederlands (‘Duytsch’) voor landmeetkunde en
vestingbouw. Het is niet bekend of Stevin ook zelf les gaf aan deze
studenten.
\subsection{Publicaties}
\begin{itemize}
\item De Thiende, 1586
\item De Beghinselen der Weeghconst, 1586
\item Meetdaet, 1605
\end{itemize}
\end{document}
37
5 Een eerste LATEX-document
5.2 Terminologie
5.2.1 Preamble
Het Engelse woord preamble kan je vertalen door ‘inleiding’. Het zijn de regels die
boven \begin{document} staan. Op deze plaats vermeld je welk type document
je gebruikt. In ons voorbeeld:
\documentclass[a4paper,10pt]{article}
\usepackage[dutch]{babel}
LATEX is modulair opgebouwd. Dat wil zeggen dat er rond de basiskern vele
honderden uitbreidingen – de zogenaamde packages – gemaakt zijn. Deze focussen
babel gewoonlijk op één bepaald aspect. Het babel pakket zorgt voor een aantal
taalafhankelijke zaken. De optie [dutch] zorgt er bvb. voor dat chapter in de
eindtekst ‘vertaald’ wordt door ‘hoofdstuk’. Nu LATEX trouwens weet dat ons
document in het Nederlands geschreven is, kan de software aan de slag om te
bepalen waar – volgens de regels van het Nederlands – woorden best gesplitst
worden. Deze automatische splitsing werkt bijna perfect, op voorwaarde dat je
LATEX-installatie beschikt over de regels.
MikTeX-gebruikers, even opgelet. De standaardinstallatie van MikTeX heeft
maar een beperkt aantal talen ‘aan’ staan. Je moet zelf Nederlands activeren2 .
Wie TeXLive of MacTeX gebruikt hoeft niets te doen, want daar is ‘dutch’ al
geactiveerd in de standaardinstallatie. Meer over installatie van LATEX vind je in
hoofdstuk 4.
CTAN De ultieme bron voor alle LATEX-packages is CTAN, het ‘Comprehensive TeX
1 De klasse article is van oorsprong Amerikaans en dus is het standaard papierformaat ‘letter’.
2 Ga naar het startmenu - MikTeX 2.7 - settings of options - languages - dutch aanvinken. MikTeX
moet dan een aantal bestanden terug opbouwen.
38
5.2 Terminologie
5.2.2 Omgevingen
Een environment of omgeving is een blokje. In het voorbeelddocument tonen we \begin{...} \end{...}
twee omgevinge: de document en de itemize omgeving.
Een typische fout is de omgeving vergeten te sluiten (geen \end of ergens een
haakje vergeten. Waarschijnlijk helpt je editor je en zet die alle haakjes voor jou
wel op de correcte plaats. Omgevingen moeten ook correct genest zijn.
39
5 Een eerste LATEX-document
40
5.4 . . . via hulpbestanden
Het resultaat van de compilatiestap is de PDF die je verkleind ziet in figuur 5.2.
1 Simon Stevin
1.1 Leven
Simon Stevin1 werd in 1548 te Brugge geboren als onwettige zoon van Antheunis
Stevin en Cathelyne van der Poort. Zijn vader was afkomstig van Veurne, waar
zijn vader burgemeester was. Zijn moeder stamde uit Ieper.
Rond 1590 werd hij adviseur van Prins Maurits. Voor hem ontwierp hij
baanbrekende vestingwerken en legerkampen op wiskundige grondslag. Prins
Maurits verzocht Stevin rond 1600 om het onderwijsprogramma op te stellen
voor een ingenieursschool aan de Universiteit Leiden. Deze kreeg de naam Duyt-
sche Mathematique – wiskunde en toegepaste natuurkunde in het Nederlands
(‘Duytsch’) voor landmeetkunde en vestingbouw. Het is niet bekend of Stevin
ook zelf les gaf aan deze studenten.
1.2 Publicaties
• De Thiende, 1586
41
5 Een eerste LATEX-document
Het ‘log’ bestand bewaart alle meldingen (hopelijk geen foutmeldingen!) die
LATEX geeft. Deze bestanden zijn gewone tekstbestanden. Je kan ze openen met je
LATEX-editor. Bekijk ze maar eens. Niet dat je ze constant nodig hebt, maar het is
wel nuttig dat je in grote lijnen weet hoe LATEX werkt.
In de meeste editors zie je het logbestand opgebouwd worden als je het docu-
ment compileert. Als er een fout optreedt (bvb. als je een haakje vergat te sluiten
of een typfout maakte bij een commando), wordt een foutmelding gegenereerd.
Je vindt die op het einde van het logbestand.
42
6 Documentstructuur
6.1 Hoofdstukken, secties, . . .
Een verslag moet goed gestructureerd zijn. Het bestaat uit een logische opeen-
volging van basisblokjes. Sommige blokken bestaan op hun beurt uit kleinere
blokken enz. LATEX stimuleert sterk een aanpak die de klemtoon legt op struc-
tuur en niet op lay-out. Je geeft aan wat iets is (bvb. een sectietitel) en niet hoe
het getoond moet worden (bvb. times, vet, 24 punten). LATEX kiest dan wel een
standaardlayout voor de sectietitel, die je – mits enige moeite – kan veranderen
als je dat zou willen.
6.1.1 Sectie-commando’s
De voornaamste onderverdelingen van een document zijn in volgorde van groot
naar klein1 :
\part{titel}
\chapter{titel}
\section{titel}
\subsection{titel}
\subsubsection{titel}
6.1.2 Sectienummering
Hoofdstukken enz. worden automatisch genummerd. Standaard nummert LATEX secnumdepth
tot en met het subsection niveau. Een subsubsection wordt dus normaal
gezien niet genummerd. Als je dat toch zou willen – niet altijd een goed idee! –
dan kan je dat eenvoudig aanpassen door de speciale teller die hiervoor bedoeld
1 Er zijn er nog kleinere, nl. \paragraph en \subparagraph, maar die heb je zelden nodig.
43
6 Documentstructuur
\setcounter{secnumdepth}{1}
6.2 Paragrafen
Er bestaan verschillende definities van ‘paragraaf’. Zo vermeldt de Nederlandse
taalunie op haar site [28]:
44
6.3 Inhoudsopgave
Er moet ons in dit verband nog iets van het hart. We zien studenten soms zelf
manueel paragraafjes maken door verschillende keren het ‘nieuwe regel’-symbool
(twee keer backslash na elkaar \\) te gebruiken. Niet doen AUB! Nooit! Jamais!
Je begint een nieuwe paragraaf alleen door een blanco regel in je LATEX-code te
zetten. Als de lay-out die LATEX daaraan geeft je niet aanstaat, dan pas je die aan
in de preamble met een paar regels code of door een package te gebruiken. Je
maakt nooit zelf met de hand paragraafjes. De dubbele backslash zal je wel heel
zinvol kunnen (moeten) gebruiken bij tabellen e.d.
6.3 Inhoudsopgave
Een inhoudsopgave voeg je toe op een bepaalde plaats in je document (zie \tableofcontents
sectie 2.3) door op die plaats het commando \tableofcontents te schrijven.
Als er een inhoudsopgave in je tekst staat, zal je af en toe geconfronteerd
worden met de waarschuwing
Dit betekent dat je je document nog eens moet TeXen. De eerste keer worden
namelijk alle hoofdingen (en labels zoals we in een volgende sectie zullen zien)
naar een hulpbestand geschreven. Pas bij de tweede TeXbeurt kan die informatie
effectief ook gebruikt worden in de inhoudsopgave of bij kruisverwijzingen.
Standaard vermeldt de inhoudsopgave alle hoofdingen tot en met niveau 3 (dus
tot en met subsubsection). Als je dit wil aanpassen (bvb. slechts tot en met tocdepth
niveau 2), kan dat via de teller tocdepth:
6.4 Kruisverwijzingen
Nauwgezetheid is een van de belangrijkste kwaliteiten van een wetenschappelijk
verslag. Dat uit zich vooral ook in het correct verwijzen binnen je tekst (en ook naar
andere bronnen, maar dat is stof voor hoofdstuk 17). Gebruik liever niet zinnen in
de stijl van ‘zie onderstaande figuur’, ‘zoals je merkt in de tabel op de volgende
pagina’, ‘in een vorige sectie behandelden we . . . ’ enz.
Beter is: alles nummeren en verwijzen naar het juiste nummer. Dit met de
hand doen is geen optie. Als je een sectie toevoegt, moeten alle nummers ééntje
opschuiven. Je had echter allang door dat LATEX dit werkje voor jou doet. Het
principe is eenvoudig: als je naar iets wil verwijzen dan geef je het een uniek
\label . Verwijzen doe je met \ref en \pageref . \label
\ref
\pageref
45
6 Documentstructuur
Stel dat je wil verwijzen naar de sectie over sectienummering een aantal
pagina’s hiervoor – onhandig, hee, zo’n omschrijving? Deze sectiehoofding werd
gemaakt door volgende code.
\subsection{Sectienummering}
\label{sec:sectienummering}
Het label mag op dezelfde regel komen als de subsection of het mag op de
volgende regel, zoals hier getoond. Voor het label mag je gelijk welke tekst
gebruiken. Het is gebruikelijk om deze tekst te beginnen met een paar letters
waaruit je kan opmaken wat het type van voorwerp is waar je naar verwijst:
‘eq:’ voor vergelijkingen, ‘sec:’ voor secties, ‘fig:’ voor figuren enz. Dat hoeft niet,
maar bijna iedereen doet het zo. Het moet echter wel uniek zijn. Als je twee keer
hetzelfde label probeert te definiëren, krijg je als waarschuwing
In sectie~\ref{sec:sectienummering} op pagina~\pageref{sec:
sectienummering} werd uitgelegd dat \LaTeX\ hoofdingen automatisch
nummert.
tilde (~) De tilde (~) is het symbool van een vaste (niet-breekbare) spatie. Hiermee
verhinder je dat ‘pagina’ op het einde van een regel staat en ‘43’ op het begin van
de volgende regel.
46
7 Lijsten
Het belangrijkste aandachtspunt bij het schrijven van een verslag is schrijven
voor je lezer. Die lezer wil correct geïnformeerd worden. Ze wil zich misschien
persoonlijk aangesproken voelen. Waarschijnlijk heeft ze trouwens weinig tijd.
Gebruik daarom hulpmiddelen die het je lezer gemakkelijk maken.
Eén zo’n hulpmiddel is ongetwijfeld de lijst. De voornaamste kwaliteit van een
lijst is haar scanbaarheid. In één oogopslag ziet je lezer hoe iets in een paar items
uiteen valt.
7.1 Opsommingslijst
Als de volgorde van de onderdelen van een lijst niet belangrijk is, gebruik je
een opsommingslijst of niet-geordende lijst. In LATEX bestaat daarvoor de itemize itemize
omgeving. Binnen deze omgeving gebruik je het commando \item per listitem. \item
• Niet-geordende lijsten;
• geordende lijsten;
• definitielijsten.
In het Nederlands adviseert men om de verschillende items van elkaar te taalkundig advies:
scheiden met een puntkomma [29]. Eindigen doe je met een punt. Het eerste item hoofdletters,
krijgt soms een hoofdletter; alle volgende een kleine letter. puntkomma, punt
Als de verschillende items uit slechts één woord bestaan, laat men meestal de
puntkomma weg. Als daarentegen de items hele zinnen zijn, behandelt men ze
47
7 Lijsten
ook als aparte zinnen. Begin dan met een hoofdletter en sluit elk item af met een
punt.
Als je de standaardlayout van een lijst niet goed vindt, kan je die gemakkelijk
wijzigen. We verwijzen hiervoor naar [30].
\begin{enumerate}
\item Knijp de partjes van een halve limoen uit.
\item Voeg de limoendelen en tien muntblaadjes toe.
\item Voeg \SI{10}{\milli\litre} suikersiroop en twee theelepels
rietsuiker toe.
\item Stamp de ingrediënten tien seconden voorzichtig aan.
\item Vul het glas voor zo’n driekwart met crushed ice.
\item Meet \SI{50}{\milli\litre} Bacardi Superior af en voeg toe aan
het glas. Roer goed door met een theelepel.
\item Vul nogmaals aan met een crushed ice en vul het glas af met
koolzuurhoudend mineraalwater.
\item Garneer met de overige muntblaadjes of munttopje en een rietje.
\end{enumerate}
6. Meet 50 ml Bacardi Superior af en voeg toe aan het glas. Roer goed door
met een theelepel.
7. Vul nogmaals aan met een crushed ice en vul het glas af met koolzuurhou-
dend mineraalwater.
48
7.3 Definitielijst
7.3 Definitielijst
Soms heb je behoefte aan een opsomming van een aantal begrippen, telkens
onmiddellijk gevolgd door een korte omschrijving. Hiervoor kan je best een description
description list gebruiken met behulp van de description omgeving.
49
7 Lijsten
\item PNG
\item BMP
\end{itemize}
\item vectorafbeeldingen:
\begin{itemize}
\item SVG
\item PDF (bevat ook bitmaps)
\item EPS
\end{itemize}
\end{enumerate}
1. bitmapafbeeldingen:
• JPEG
• PNG
• BMP
2. vectorafbeeldingen:
• SVG
• PDF (bevat ook bitmaps)
• EPS
Dit soort lijsten loopt nogal eens fout, bvb. omdat men een deellijst vergeet af
te sluiten. Je maakt het jezelf iets gemakkelijker als je in je code gebruik maakt
van insprongen (tabs), zodat elke bij elkaar horende \begin en \end bij elkaar
staan.
7.5 Oefening
Schrijf de code die volgend resultaat geeft:
50
7.5 Oefening
51
8 Soorten afbeeldingen
Veel software die toelaat om met beelden te werken biedt een hele waaier van mo-
gelijke formaten om iets in te exporteren of te bewaren. Je krijgt dan een waslijst
van technische termen en bijbehorende afkortingen, zoals in het dialoogvenster
van figuur 8.1. Daarom geven we in dit hoofdstuk een bondig overzicht van de
grafische bestandstypes die je in je laboverslagen kan gebruiken.
53
8 Soorten afbeeldingen
2. vectorafbeeldingen
Figuur 8.2 toont een afbeeldingen van een letter in een cirkel. De oorspron-
kelijke afbeelding is gemaakt in Inkscape [32] en bewaard als bitmap (in PNG-
formaat) en als vectorafbeelding (PDF-formaat)1 . Beide figuren zien er gelijkaar-
dig uit.
(a) bitmap
S (b) vector
54
8.2 Werken met bitmaps
(a) bitmap
Foto’s
8.2 Werken met bitmaps
(b) vector
Een foto wordt in principe altijd bewaard als een JPEG2 -bestand [33]. Het krijgt
gewoonlijk als extensie ‘.jpg’. Dit bestandsformaat probeert gebruik te maken
van een eigenschap van het menselijk oog. Ons oog is namelijk niet zo gevoelig
voor kleine variaties in kleur. Een JPEG-afbeelding pixels met een gelijkaardige
kleur op een slimme manier samen te nemen. Gewoonlijk worden foto’s met een
kleurendiepte van 24 bit bewaard.
Het is belangrijk dat je beseft dat een JPEG-afbeelding nooit 100 % gelijk
is aan het origineel. Men noemt dit lossy compression. Eens je een afbeelding
bewaart als een JPEG, is het onmogelijk om het origineel terug te reconstrueren
uit deze JPEG. De mate van compressie (de zogenaamde ‘compressieverhouding’)
kan je via software zelf instellen. Een hoge compressieverhouding betekent een
kleine bestandsgrootte, maar jammer genoeg ook minder goede kwaliteit van de
foto. Het alternatief is een geweldig mooie foto, ten koste van een veel grotere
bestandsgrootte. Dat is een illustratie van de wet van behoud van ellende [34].
2 Joint Potographic Experts Group
55
8 Soorten afbeeldingen
Figuur 8.4 toont twee versies van dezelfde foto. De eerste is bewaard als JPEG
met een hoge kwaliteit en (dus) een hoge bestandsgrootte, nl. 176 kB. De tweede
foto is veel sterker gecomprimeerd. De bestandsgrootte zakte tot slechts 7 kB,
maar wel ten koste van de kwaliteit.
Figuur 8.4 Twee versies van dezelfde foto met verschillende compressie
Tekeningen
Een tekening is een heel ander type afbeelding dan een foto. Gewoonlijk bevat een
tekening veel minder kleuren, vlakken met een gelijke kleur, al dan niet gebogen
lijnen, tekst, . . . Het is dan ook zelden een goed idee om een tekening als een
JPEG op te slaan.
Voor dit soort van afbeeldingen is PNG3 de juiste keuze [35]. Dit standaard-
formaat vervangt het verouderde GIF-formaat. PNG is een ‘lossless’ formaat. Dit
wil zeggen dat als je een afbeelding bewaart als een PNG (met waarschijnlijk
een kleinere bestandsgrootte omwille van compressie), het altijd mogelijk is om
vanuit deze PNG terug de originele afbeelding te krijgen.
56
8.2 Werken met bitmaps
8.2.2 Resolutie
Je weet al dat een bitmapafbeelding bestaat uit (heel veel) beeldpunten. Om het
totaal aantal beeldpunten in een afbeelding te berekenen heb je geen hogere
wiskunde nodig. Het volstaat de breedte en de hoogte van de afbeelding in pixels
te kennnen.
Een fototoestel waarmee je foto’s trekt met een breedte van 3000 en een hoogte
van 2000 pixels, levert dus foto’s die bestaan uit 6 miljoen beeldpunten (6 Mpixel).
Resolutie is het aantal beeldpunten per lengte-eenheid. Dat kan dus px/cm
(pixels per cm), px/inch enz. zijn. Meestal gebruikt men pixels per inch, afgekort
dpi, ‘dots per inch’. Een inch is gelijk aan 2,54 cm.
Laten we een concreet voorbeeld uitrekenen. We nemen een foto met een
6Mpixelcamera (3000 op 2000 pixels). Deze foto drukken we af op een standaard
fotoformaat (10 op 15 cm). Herreken eerst alles naar inch: 10 op 15 cm is ongeveer
gelijk aan 4 op 6 inch (we ronden hier af om met eenvoudiger getallen te kunnen
rekenen). Als we 2000 pixels hebben op een breedte van 4 inch, komt dat dus
neer op een resolutie van 500 dpi, wat een vrij hoge resolutie is.
8.2.3 Oefening
Je publiceert een wetenschappelijk artikel. De richtlijnen van het tijdschrift vragen
om grafisch materiaal (bitmaps) aan te leveren op 300 dpi. De tekening zal
uiteindelijk afgedrukt worden in een kolom van 12 cm breedte. Bereken de
minimale breedte (in pixels) van je figuur.
Oplossing: 12 cm komt overeen met 12/2, 54 = 4, 72 inch. Als er per inch 300
pixels moeten voorzien worden, kom je in totaal aan een breedte van iets meer
dan 1400 beeldpunten. Als je bitmapafbeelding slechts gemaakt is op 1000 pixels
breedte, voldoet deze niet aan de specificatie en moet je een nieuwe afbeelding
maken.
57
8 Soorten afbeeldingen
Dit is veel voor een eenvoudig logo. Als we het logo omzetten naar een PNG
wordt het bestand al direct een heel stuk kleiner, nl. 71 kB. Dit is een compres-
sieverhouding van ruim 1:23. Het bestand is m.a.w. 23 keer kleiner geworden,
zonder dat de kwaliteit van het logo achteruit gaat! De reden dat dit zo goed lukt,
ligt in de grote kleurvlakken die hier gebruikt worden (net zoals in vele logo’s).
Als we hetzelfde logo bewaren als een JPEG, moeten we in onze software zelf
de kwaliteit na compressie kiezen. JPEG houdt niet zo van letters en dus moeten
we de kwaliteit dicht tegen 100 instellen om een goed resultaat over te houden.
De bestandsgrootte blijft dan wel rond de 200 kB hangen, wat natuurlijk wel een
stuk beter is dan de originele BMP. Denk er wel aan dat je van deze JPEG niet
meer terug kan gaan naar de originele bitmap!
58
8.4 Een bestandsformaat kiezen
8.4.1 Foto
Bij een foto is het gemakkelijk. Kies altijd voor JPEG en geef je bestand de extensie
.jpg. Zoek in je foto- of beeldbewerkingssoftware een goed compromis tussen
bestandsgrootte en kwaliteit. Ga ook na of je foto over de juiste resolutie beschikt.
‘Juist’ betekent in dit verband: ‘niet te laag’, maar ook ‘niet te hoog’. Een foto
op groot formaat afdrukken kan niet als je slechts over enkele duizenden pixels
beschikt. Anderzijds heeft het ook geen zin om voor een kleine ‘preview’ van een
foto een afbeelding van 8 Mpixel te gebruiken. Gewoonlijk bewerk je dan deze
grote afbeelding in een beeldbewerkingsprogramma tot een kleinere afbeelding.
Wel er even aan denken dat je na het verkleinen van het aantal pixels, nog een
verscherpingsbewerking toepast op de foto. Als je het aantal pixels van een foto
sterk verkleint, wordt de foto immers wat wazig.
59
8 Soorten afbeeldingen
8.4.2 Tekening
De keuze voor het juiste bestandsformaat ligt bij een tekening iets moeilijker. JPEG
is meestal geen optie. Op zich kan het wel, maar je merkt dat JPEG-compressie
zorgt voor lelijke randen rond letters en lijnen.
Er zijn wat PDFLaTeX betreft twee opties:
PDF Typische voorbeelden waar PDF meestal de juiste keuze is zijn grafieken
(bvb. gemaakt met Excel) en schema’s (bvb. gemaakt met Inkscape)
8.5 Software
We geven een lijstje met (gratis) software die nuttig kan zijn bij het werken met
beelden:
Gimp De open source tegenhanger van Adobe Photoshop. Bewerken van bitma-
pafbeeldingen (bijsnijden, foutjes retoucheren, kleuren wijzigen, scherper
maken, enz.) [39].
Inkscape Een gratis alternatief voor Adobe Illustrator. Werken met vectorgrafiek.
Kan figuren exporteren naar PDF, maar ook naar PNG (zie hoofdstuk 10).
60
9 Figuren in LATEX
9.1 Graphicx package
Het standaardpakket om afbeeldingen in te laten in LATEX is het graphicx package.
Je laadt het in met volgende regel in de preamble
\usepackage{graphicx}
61
9 Figuren in LATEX
Deze schaal moet je interpreteren als 20 % van de normale breedte die de af-
beelding zou krijgen als je geen optie zou meegeven met het \includegraphics
commando. Je krijgt volgende lay-out:
Halve tekstbreedte: .
62
9.1 Graphicx package
Draaien van een afbeelding is ook eenvoudig (al is dit natuurlijk meestal niet
zo’n nuttige bewerking): angle
En nu gedraaid: \includegraphics[width=4cm,angle=30]{afb/logoGT.png}.
En nu gedraaid: .
63
9 Figuren in LATEX
Figuur 9.1 toont het logo van het departement ‘Gezondheidszorg & Technologie’.
Het logo is bewaard als PNG.
Deze code vraagt verdere toelichting. De figure omgeving heeft als optie een
aantal letters die de mogelijke plaatsing bepalen.
h here (hier, waar deze omgeving in de code staat)
t top (bovenaan de volgende pagina)
b bottom (onderaan de pagina)
p page (op een aparte pagina waar alleen floats staan).
Een figuur wordt meestal gecentreerd geplaats (\centering). Onder de figuur
komt een bijschrift (\caption). In de code volgt er een \label. Dit label zorgt
ervoor dat de figuur genummerd wordt, zodat je er naar kan verwijzen met een
\ref. Respecteer de volgorde: \label komt onder \caption.
64
9.3 Figuren naast elkaar
\usepackage{subfig}
We gebruikten dit package bij figuur 8.4 op pagina 56, met volgende code:
\begin{figure}[htbp]
\centering
\subfloat[176 kB]{\includegraphics [width=5.5cm]{afb/davidHQ.jpg}}
\qquad
\subfloat[7 kB]{\includegraphics[width=5.5cm]{afb/davidLQ.jpg}}
\caption{Twee versies van dezelfde foto met verschillende compressie}
\label{fig:davidkwaliteit}
\end{figure}
Voor meer info verwijzen we naar de documentatie bij dit package (Google naar
‘latex subfig’).
65
10 Inkscape
67
11 Werken met wiskundige formules
In elk laboverslag staan stukjes theorie, berekeningen en resultaten. Waarschijn-
lijk komt daar wat (meestal eenvoudige) wiskunde bij kijken. In dit hoofdstuk
bekijken we hoe we wiskundige formules vormgeven.
11.2.1 Inline
Eenvoudige, kleine stukjes wiskunde zet je tussen $-tekens. We geven een klein $. . . $
voorbeeld. Merk op dat we soms zelfs maar één letter tussen $-tekens zetten.
69
11 Werken met wiskundige formules
vervangen door die waarde. De oplossing $x=2$ is niet correct, want $2\
cdot 2 - 3 \ne 5$.
11.2.2 Display
Displaymath
\begin{displaymath} Bekijk volgende code:
. . . \end{displaymath}
De vergelijking van een recht kan gegeven worden als $y=2x-1$. Je kan
dezelfde rechte echter ook schrijven als \begin{displaymath} 2x - y -1
= 0 \end{displaymath}
De vergelijking van een rechte kan gegeven worden als y = 2x − 1. Je kan dezelfde
rechte echter ook schrijven als
2x − y − 1 = 0
70
11.3 Verwijzen naar een formule
is
\[ ... \]
Equation
De vergelijking van een recht kan gegeven worden als $y=2x-1$. Je kan
dezelfde rechte echter ook schrijven als \begin{equation} 2x - y -1 = 0
\end{equation}
De vergelijking van een rechte kan gegeven worden als y = 2x − 1. Je kan dezelfde
rechte echter ook schrijven als
2x − y − 1 = 0 (11.1)
71
11 Werken met wiskundige formules
In zijn beroemde formule (11.2) geeft Einstein een verband tussen energie (E) en
massa (m).
E = mc2 (11.2)
\usepackage{amsmath,amssym}
\eqref Je beschikt nu over een nieuw commando eqref, dat de haakjes rond een
vergelijking voor jou zelf zet. Een voorbeeld met twee vergelijkingen maakt alles
duidelijk.
a+b = 2 (11.3)
a−b = 0 (11.4)
72
11.4 Uitlijnen van formules
Het resultaat heeft twee kolommen. Het ampersandteken (&) wordt gebruikt om
de kolommen te scheiden. De eerste wordt rechts uitgelijnd, de tweede links.
Eventueel kan je dit herhalen voor 4, 6, . . . kolommen. Als je geen nummering
wenst, gebruik je de omgeving align*
2t = 2a − 2b (11.5)
2t = 2( a − b) (11.6)
t = a−b (11.7)
11.5 Wiskundetaal
Grote delen van deze sectie zijn overgenomen uit de LATEX-cursus van de UGent [41].
We focussen ons hier vooral op die zaken die je zeker nodig hebt bij het schrijven
van je laboverslagen.
73
11 Werken met wiskundige formules
11.5.2 Breuken
\frac Breuken worden gemaakt met het commando
\frac{teller}{noemer}
Breuken kunnen genest worden. Hierbij wordt de geneste breuk kleiner afgeprint:
x +y \begin{equation*}
x −y +1
\frac{ \frac{x+y}{x-y} + 1 }{x+y}
x+y \end{equation*}
x+y \begin{equation*}
+1
x−y \frac{ \dfrac{x+y}{x-y} + 1 }{x+y}
x+y \end{equation*}
\dfrac Ook in andere situaties waarin met \frac de breuk kleiner wordt afgebeeld dan
normaal, kan \dfrac gebruikt worden.
11.5.3 Wortels
\sqrt Wortels worden met het commando \sqrt[n]{onder-wortel} gegenereerd.
Hierbij is n gelijk aan de gewenste machtswortel. Voor de tweede machtswortel
kunnen we dit optionele argument weglaten.
√
r
3 A−B
A+B+ −→ \sqrt{A+B} + \sqrt[3]{\frac{A-B}{A+B}}
A+B
11.5.4 Ellipsis
\ldots Doordat LATEX de spaties tussen punten negeert, kunnen we niet gewoon ...
(resultaat: ...) gebruiken. In math mode bestaan er verschillende soorten ellipsis:
Het verschil tussen \ldots (lower) en \cdots (center) is dat het ene gebruikt wordt
bij het opsommen van lijsten, zoals in x1 , . . . , xn (gemaakt met x_1,\ldots,x_n)
en het andere bij het sommeren van lijsten, zoals in x1 + · · · + xn (gemaakt met
x_1+\cdots+x_n).
74
11.5 Wiskundetaal
11.5.5 Operatornamen
\sin In de wiskunde is het gebruikelijk om de namen van variabelen cursief te zetten.
\log Constanten en namen van operatoren moeten echter recht staan. In math mode
wordt alles cursief gezet (behalve getallen). Ook wordt er geen plaats gelaten
tussen de letters onderling. Bijgevolg geeft sin x sinx terwijl we graag sin x
zouden zien. Om dit te bereiken moet de operatornaam vooraf gegaan worden
door een backslash: \sin x. Dit lukt alleen maar met de meest gebruikelijke
operatoren (zoals \cos, \tan, \lim . . . ).
11.5.6 Symbolen
Er bestaan een heleboel symbolen om wiskundige begrippen voor te stellen. In
bijlage A zijn enkele tabellen terug te vinden met de meest gangbare symbolen.
De Griekse letters worden verkregen door de naam van de letter te laten vooraf- \alpha
gaan door een backslash: $\alpha,\beta$ geeft α, β. De hoofdletters bekomt men
door met een hoofdletter te beginnen: $A,\Gamma$ geeft A, Γ. Als de hoofdletter
dezelfde is in het Latijns alfabet, bestaat er geen Griekse variant.
75
11 Werken met wiskundige formules
\quad Een \quad is een spatie die ruwweg even breed is als de hoofdletter M. Een
\qquad is tweemaal zo breed.
11.6 Haakjes
Volgende code geeft vergelijking (11.8):
\begin{equation}
\label{eq:haakjes1}
y=\cos(\frac{x^2}{\frac{1}{\sqrt[3]{x^2-1}}})
\end{equation}
x2
y = cos( 1
) (11.8)
√
3 2
x −1
\begin{equation}
\label{eq:haakjes2}
y=\cos\left(\frac{x^2}{\frac{1}{\sqrt[3]{x^2-1}}}\right)
\end{equation}
76
11.7 Meer lezen
x2
y = cos 1
(11.9)
√
3 2
x −1
\begin{equation}
\label{eq:4}
\left \{ \frac{x^5}{y^6} \right]
\end{equation}
x5
(11.10)
y6
77
12 Eenheden
Een van de belangrijkste punten van een wetenschappelijk verslag is correctheid.
Aandacht voor detail en nauwgezetheid zijn onmisbaar. De foutenmarge bestaat niet:
wat je schrijft moet juist zijn. Een mm is iets korter dan een Mm. Het is nochtans
maar een hoofdletter verschil.
Dat doet me denken aan een documentaire die ik jaren geleden zag over de
‘Gimli glider’ (figuur 12.1). Als zappend kom je ’s avonds laat wel eens uit bij Nati-
onal Geographic Channel, waar een documentaire liep over vliegtuigongelukken.
Een nieuwe boeing 767 van Air Canada viel in het midden van de vlucht
zonder brandstof. Bij het tanken had men – omwille van een defecte meter –
manueel moeten berekenen hoeveel kg brandstof er aan boord was. Dit vliegtuig
was echter het eerste van Air Canada dat helemaal met metrische (SI) eenheden
79
12 Eenheden
werkte (en niet met ponden enz.). Bij het berekenen werd per ongeluk gerekend
met 1,77 pond/l en niet met 0,8 kg/l kerosine [44]. De eerste piloot had geluk-
kig veel ervaring met zweefvliegtuigen en de tweede piloot was toevallig ooit
gestationeerd geweest op een klein vliegveldje in Gimli dat nu enkel nog voor
races gebruikt werd. Beide piloten slaagden erin het vliegtuig – zwevend – aan
de grond te zetten [44].
We baseren ons in dit hoofdstuk sterk op de officiële brochure over het gebruik
van SI-eenheden [45].
80
12.2 Namen van eenheden
Het kan echter even goed zoals in tabel 12.2, waar de getallen nu eenheidsloos
geworden zijn.
81
12 Eenheden
12.3.3 Getalopmaak
5 479 705, 98 Er zijn twee mogelijke decimale scheidingstekens: de komma en het punt. Wij
gebruiken altijd de komma. Duizendtallen kan je scheiden met een dunne spatie.
Dit is geen absolute vereiste, maar iets wat je kan doen om het je lezers wat
gemakkelijker te maken. Wees in elk geval consequent. Kies voor een bepaalde
stijl en hou je er je dan aan.
82
12.3 Stijlregels voor hoeveelheden
83
13 SIunitx
Vertelden we je al dat details belangrijk zijn in een wetenschappelijk verslag,
zeker als je eenheden gebruikt? Het moet juist zijn. Je wordt ook nog eens geacht
om consequent bepaalde regels in acht te nemen. Voor sommige zaken mag je zelf
kiezen (scheid ik mijn duizendtallen of niet?), maar ook hier moet je consequent
dezelfde keuze maken. Dat is niet zo eenvoudig.
Bovendien zijn er verschillende typografische conventies. In het Angelsaksisch
systeem gebruikt men de decimale punt als scheidingsteken. Wij gebruiken echter
een komma. Zie je het probleem al komen? Je schreef een wetenschappelijk artikel
in het Duits. Dat moet vertaald worden naar het Engels. Niet alleen moet je dan
alle tekst vertalen, maar je mag ook nog eens alle getalnotaties aanpassen. In
Duitsland gebruikt men trouwens liefst een puntje op halve hoogte als vermenig-
vuldiging, terwijl men in Angelsaksische landen liever een × gebruikt. Bovendien
had je overal in je eenheden de schuine streep gebruikt. De nieuwe uitgave vereist
echter dat er met machten gewerkt wordt in je eenheden.
Zucht. Je moet dus ongeveer alles herwerken. Zou het niet fijn als er een pakket
bestaat waarmee je je niet teveel moet aantrekken van lay-out, met heel veel
instelbare opties? Dat pakket bestaat. Of liever gezegd, er bestaan er verschillende.
Tot vorig academiejaar gebruikten we SIunits. We vonden echter een pakket dat
ons nog meer bevalt: SIunitx [48]. Het heeft wat meer mogelijkheden en probeert
alle bestaande pakketten om met fysische eenheden en getallen te werken slim te
groeperen. We bespreken in dit hoofdstuk de belangrijkste mogelijkheden van
dit pakket. Voor meer info verwijzen we je naar de handleiding bij dit pakket.
• \SI
• \si
• \num
• \ang
85
13 SIunitx
SIunitx zorgt dat alles wordt vormgegeven zoals voorgeschreven door SI (hoofd-
stuk 12). We denken dan aan de correcte lettersoort (romein), spaties, machten,
getal en eenheid nooit over twee regels, . . . Binnen de SI-regels zijn er bepaalde
keuzes mogelijk: decimaal scheidingsteken, al dan niet spaties bij de duizendtal-
len, breukstrepen of negatieve machten.
Stel dat we een schuine streep verkiezen boven negatieve eenheden, dat we
geen scheidingsteken willen tussen duizendtallen. Alles wat we moeten doen is
\sisetup enkele instellingen veranderen. We snuffelen even in de documentatie bij SIunitx
en vinden volgende regels:
\sisetup{per=slash, digitsep=none}
In gewone mensentaal staat hier: ‘gebruik vanaf nu een schuine streep (slash) in
eenheden en laat de dunne spatie in grote getallen weg’. Als we nu bovenstaande
code nog eens TEX-en zonder er ook maar één letter aan te veranderen, krijgen
we toch een ander resultaat:
86
13.2 Het pakket laden
13.3 Getallen
De \num macro zorgt voor automatische opmaak van getallen. Dit commando \num
mag zowel in een wiskunde-omgeving (dollartekens, displaymath of equation)
als in gewone tekst gebruikt worden. We geven enkele voorbeelden. Bekijk
onderstaande code:
We merken een paar dingen op. De \num macro herkent verschillende soorten
getallen. Een decimale punt of komma maakt niet uit. Duizendtallen worden
standaard door een dunne spatie gescheiden. Een getal dat begint met een
decimaal scheidingsteken krijgt automatisch een 0 vooraan.
Het laatste getal 1.234(5) zouden we toch wel liever in een iets ander formaat
zien. Eerst en vooral spreken we af dat wel alleen nog maar met een komma als
decimaal scheidingsteken willen werken. Dat kan dus niet door in de code de
punt te vervangen door een komma, want zoals je aan het getal 0.35 hierboven
kan zien wordt een komma automatisch naar een punt veranderd in de lay-out.
Alles wat je moet doen is aan siunitx vertellen om vanaf nu een paar verande-
ringen in de lay-out te doen. Dat kan op twee manieren.
1. Als je een bepaalde optie wil die voor heel je document van toepassing
moet zijn, kan je die optie best bij het laden van het pakket al meegeven.
We veranderen daarom onze pakketoproep tot een versie met opties:
\usepackage[decimalsymbol=comma,seperr=true]{siunitx}.
87
13 SIunitx
13.4 Hoeken
\ang Voor hoeken beschikken we over het \ang commando. Enkele voorbeelden met
code en bijbehorend resultaat hieronder.
Zoals je weet uit sectie 12.3.2 is de schrijfwijze van hoeken de enige uitzondering
op de regel dat er tussen de waarde en de eenheid een spatie staat. Als je liever
wel tussen de verschillende onderdelen van een hoek in graden, minuten en
seconden een beetje spatie ziet – dit mag wel en ik vind dit persoonlijk iets
mooier, ook in de SI-brochure [45] staat het zo getoond – dan weet je ondertussen
dat je op zoek moet naar een optie die veranderd moet worden.
Opnieuw kunnen we de gewenste optie al zetten bij het oproepen van het
pakket (bovenaan het document), ofwel (ergens in ons document) met behulp
van het commando \sisetup. Er is nog een derde mogelijkheid die we hier even
anglesep willen demonstreren: de optie meegeven met de macro zelf. Vergelijk even enkele
versies:
$\gamma=\ang{-16;5;31}$ of $\phi=\ang[anglesep=thin]{-16;5;31}$ of $\
psi=\ang[anglesep=thick]{-16;5;31}$
De laatste van deze drie versies (met een dikke spatie) is niet mooi. Hou het dus
maar bij een dunne spatie (‘thin’) of geen spatie.
88
13.5 Basiseenheden
13.5 Basiseenheden
Er zijn 7 SI-basiseenheden (tabel 13.1). Het pakket siunitx laat je die eenheden
voluit uitschrijven. Dat lijkt een beetje onzinnig, maar het is de prijs die je betaalt
om absoluut consequent en foutloos te blijven in je verslagen.
Er zijn twee verschillende macro’s: \si en \SI. De versie met de kleine letters \si
gebruik je om enkel een eenheid weer te geven. De versie met de hoofdletters \SI
laat je eenheden en een getalwaarde invoeren. Beide versies zijn zowel in een
wiskunde als in gewone tekst bruikbaar. Zoals altijd: een voorbeeld.
Massa meet je in kg en lengte in m. Dit voorwerp heeft een massa van 23,35 kg
en een lengte van 0,258 m. Uit onze metingen blijkt dat I = 0,023 A.
89
13 SIunitx
neper \neper Np
percent \percent %
seconde (hoek) \arcsec 00
ton \tonne t
90
13.7 Eenheden met een prefix
Het gebruik in siunitx is eenvoudig. Schrijf het prefix voluit zoals in tabel 13.4.
De druk is 5,3 MPa. Vlaanderen had in 2007 in totaal 157 MW vermogen windener-
gie beschikbaar. Wist je dat 100 g banaan 0,355 64 kJ aan energie levert? Haasrode
ligt 8,3 km van Leuven. Dat is een stroom van amper 4,7 µA.
\sisetup{prefixsymbolic=false}
91
13 SIunitx
mooier of beter is, maar het toont wel de kracht van structureel denken en niet
alles in lay-out vast te leggen.
De druk is 5,3 × 106 Pa. Vlaanderen had in 2007 in totaal 157 × 106 W vermogen
windenergie beschikbaar. Wist je dat 100 g banaan 0,355 64 × 103 J aan energie
levert? Haasrode ligt 8,3 × 103 m van Leuven. Dat is een stroom van amper
4,7 × 10−6 A.
Deze manier van invoeren vraagt wat gewenning. Na een tijdje zal je merken dat
het vrij vlot gaat1 . Als je je aan deze syntaxis houdt, zorgt siunitx er voor dat alle
getallen en eenheden typografisch correct op een consistente manier in je verslag
komen.
Staat er iets in de uitvoer je niet aan? Geen probleem. Snuffel even in de
instellingen. Waarschijnlijk is er wel een parameter die je kan veranderen (van
‘true’ naar ‘false’ bvb.). Zo kiest het pakket bij het gebruik van \per standaard
voor een notatie met negatieve exponenten. Dit is waarschijnlijk een terechte
keuze, omdat deze voorstelling geen ruimte laat voor foute interpretaties. Als je
1 Denk eraan: de handleiding bij dit pakket is je vriend. Durf af en toe iets opzoeken.
92
13.8 Eenheden combineren
toch liever met schuine of rechte breukstrepen werkt, dan is dat geen probleem.
We verwijzen hiervoor naar het voorbeeld in sectie 13.1.
93
14 Grafieken
95
15 Professionele tabellen
Iedereen komt bij dagelijks in contact met tabellen: je lessenrooster, een bus- of
treinregeling, een menukaart, een rapport, . . .
Eer zijn veel softwaretools waarmee je tabellen kan maken: tekenprogramma’s,
rekenbladen, tekstverwerkers, lay-outprogramma’s enz. In dit hoofdstuk zoeken
we een antwoord op de vraag ‘Wat is een goede tabel?’, los van de gebruikte
software.
Deze vraag is echter niet eenduidig te beantwoorden. Er bestaan verschillende
conventies naargelang de traditie, het land, het wetenschapsgebied enz. We
proberen de meest gebruikte afspraken in dit hoofdstuk samen te brengen,
voornamelijk op basis van [49] en [50]. Als je echter andere richtlijnen krijgt, geen
probleem! Zorg er wel in elk geval voor dat je consequent dezelfde regels gebruikt.
Dus bvb. niet je tabeltitels soms boven en soms onder de tabel zetten. Wij raden je
aan om ze altijd boven de tabel te zetten, maar als je voor een publicatie gevraagd
wordt om ze eronder te zetten is dat geen bezwaar. Zorg er wel voor dat je een
consistent document aflevert.
15.2 Belang
Tabellen zijn overal om ons heen. Blijkbaar laten heel wat gegevens zich prima in
een tweedimensionaal schema passen. Een tabel biedt vaak een gemakkelijk te
gebruiken overzicht. Ze verhoogt de informatiedichtheid van een document.
97
15 Professionele tabellen
15.3 Vorm
Tabellen worden meestal gezet in een letter die typisch 15 à 20 % kleiner is dan
de standaard lettergrootte. Als je tekst gezet is in 12 punten, kan je in een tabel
bvb. letters van 10 punten gebruiken.
Qua breedte is er altijd een fysische beperking: een tabel mag gewoonlijk niet
breder worden dan de tekstbreedte. Dat is iets waar je als auteur goed op
voorhand moet over nadenken. Als de tabel onmogelijk in te passen is in de
beschikbare breedte, moet je alternatieven bedenken. Misschien is het mogelijk
om de tabel op te delen in stukken? Eventueel kan de tabel 90° gedraaid worden?
Een erg smalle tabel zoals tabel 15.1 heeft zo haar eigen problemen. Er gaat veel
witruimte verloren en op het gebied van verhoudingen lijkt het resultaat nergens
op. Vaak is het beter om de tabel halverweg op te splitsen en het onderste stuk
naast het eerste stuk te zetten (tabel 15.2).
Anderzijds is ook een uitzonderlijk korte, maar brede tabel qua lay-out niet zo’n
geweldig idee. Je verwisselt beter de rijen en de kolommen en past de hierboven
geciteerde ‘splitstechiek’ toe.
15.4 Onderdelen
We bespreken nu de onderdelen van een tabel. We gebruiken hierbij tabel 15.3 als
voorbeeld.
98
15.4 Onderdelen
15.4.1 Titel
De tabeltitel bestaat uit het woord ‘Tabel’, gevolgd door een getal (het ‘tabelnum-
mer’, hier 15.3 ) en een korte omschrijving (‘Vergelijking van enkele Europese
basiswoorden’). Tussen het getal en de omschrijving komt een spatie of een
leesteken zoals bvb. een punt. In deze cursustekst zetten we het woord ‘Tabel’ en
het nummer in het vet. Na het nummer gebruiken we een spatie als scheiding
met de tekst. Door het gebruik van het vet is er een voldoende groot verschil
tussen het nummer en de tekst erna, zodat een gewone spatie kan volstaan.
Als synoniem voor het woord ‘tabeltitel’ gebruiken we ook ‘bijschrift’ (ver-
taling van caption). Het bijschrift van een tabel komt gewoonlijk – anders dan
bij figuren – boven de tabel te staan. Als de omschrijving geen volledige zin is,
volgt er geen punt. In de voorbeeldtabel staat er daarom geen punt na het woord
‘basiswoorden’. Als de omschrijving echter bestaat uit één of meerdere zinnen,
voorzie je de nodige punctuatie (komma’s, puntkomma’s, punt, vraagteken, . . . ).
Normaal gezien beginnen we het bijschrift met een hoofdletter.
De titel is zo kort mogelijk. Herhaal de kolomhoofdingen niet. Gebruik de titel
niet om commentaar te geven, maar laat de tabelgegevens het werk doen. “Sterke
daling van het aandeel meisjesstudenten in de opleiding Toegepaste informatica
ondanks een stijging van het totale aantal studenten informatica” is een te lange
titel. Hij interpreteert bovendien ook al in sterke mate wat uit de cijfergegevens
moet blijken. Beter is “Evolutie studentenaantallen in Toegepaste informatica”.
99
15 Professionele tabellen
De lezer kan zelf ontdekken wat uit de cijfers blijkt. De bespreking van de tabel
in je tekst is trouwens de aangewezen plaats om commentaar te geven.
In de tekst wordt er naar elke tabel minstens één keer verwezen. Enkele moge-
lijkheden: “De meetresultaten worden samengevat in tabel 3.” of “Het aantal
studenten is de laatste jaren sterk gestegen (tabel 4.2).”.
15.4.2 Hoofding
Nog meer dan bij tabeltitels moet de hoofding van een kolom zo kort mogelijk zijn.
Een brede kolomhoofding kan een hele tabel verknoeien. Je moet dan op zoek
naar een synoniem of een afkorting, maar pas dan wel goed op dat je geen zelf
uitgevonden afkortingen gebruikt. Eventueel voorzie je meerdere rijen of regels
voor de hoofding. De eerste kolom krijgt soms geen hoofding (als ze dienst doet
als een soort ‘rijhoofding’).
Boven de kolomhoofding kan er een horizontale lijn (Engels: rule) komen om
het begin van de tabel aan te duiden. Onder de kolomhoofding komt opnieuw
een dunne horizontale lijn.
Stel jezelf ook de vraag of alle kolommen echt nodig zijn. Een kolom waar op alle
rijen hetzelfde getal staat is een goede kanshebber om vervangen te worden door
een opmerking in de tekst of door een voetnoot in de tabel. Soms kan je een
kolom schrappen als je lezer die zelf gemakkelijk kan samenstellen uit gegevens
in een andere kolom.
Vaak bestaat een kolomhoofding in een wetenschappelijk verslag enkel uit een
symbool en een eenheid. Tabel 15.4 geeft enkele voorbeelden. De eerste kolom
toont dat je de kolomhoofding in twee regels kan zetten. Op de eerste regel komt
de grootheid in woorden (‘Massa’); op de tweede regel dan de eenheid, hier
voorafgegaan door het woord ‘in’. Je kan evengoed het woord ‘in’ laten vallen
zoals in de tweede kolom en de eenheid kan tussen haakjes gezet worden, als
een soort verduidelijking.
De grootheid die in de tweede kolom uitgezet wordt is η. Uit de tekst moet
duidelijk blijken wat die η dan wel is.
Kolom drie vermeldt een grootheid r (vermoedelijk een straal?) gelijk aan
2,16 × 10−10 m. In de vierde kolom gaat het over een spanning van 2,16 V. Kolom
vijf en zes tenslotte horen bij elkaar. Het gaat immers over hetzelfde bedrag in
twee verschillende eenheden uitgedrukt.
100
15.4 Onderdelen
15.4.3 Inhoud
De tabelcellen bevatten de inhoud, logisch gerangschikt in rijen en kolommen.
Het is zelden nodig of nuttig om verticale lijnen te gebruiken in een tabel. Deze regel
wordt heel dikwijls met voeten getreden. Heel veel lijnen tekenen in je tabel is de
beste manier om ze lelijk en druk te maken. De witruimte tussen de kolommen
is voldoende om duidelijk het onderscheid tussen de kolommen te maken.
Gewoonlijk worden kolommen die enkel uit getallen bestaan, uitgelijnd op
het decimaal scheidingsteken (de komma), zoals in tabel 15.5. Dat maakt het
gemakkelijker om snel te bepalen hoe groot een getal is in vergelijking met de
andere getallen. Als er echter geen vergelijking mogelijk is tussen de getallen zoals
in tabel 15.6, is het beter om niet uit te lijnen op het decimaal scheidingsteken.
Cellen die geen gegevens bevatten blijven leeg, of krijgen een em-streepje (—)
of een ellipsis (. . . ).
101
16 Tabellen in LATEX
Laten we maar direct met de deur in huis vallen: tabellen maken in LATEX is moeilijk!
Maar tabellen maken in gelijk wel softwarepakket is moeilijk. OK, het valt echt wel
mee om in een officepakket een tabel aan te maken met wat rijen en kolommen
en die te vullen met gegevens. Een echt professioneel ogende tabel maken kost
echter wel altijd moeite, zelfs in een ‘gemakkelijk te gebruiken’ office-pakket.
In dit hoofdstuk beperken we ons tot de meest voorkomende zaken. Er zijn
heel exotische dingen mogelijk (tabellen 90° gedraaid, tabellen over verschillende
pagina’s, . . . ), maar dat soort van vragen vind je wel beantwoord op het web.
\begin{tabular}{rcl}
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 \\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3
\end{tabular}
OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3
103
16 Tabellen in LATEX
• Op het einde van elke rij komt het ‘nieuwe regel symbool’ (\\)1 .
• Elke rij van je tabel moet evenveel kolommen hebben als in de definitie
vermeld. In ons voorbeeld zijn dit er telkens drie, en dus bevat elke rij ook
twee keer een ampersand.
• Een horizontale lijn maak je met \hline. Merk op dat de horizontale lijn
nogal dicht tegen de letters staat. LATEX maakt tabellen inderdaad nogal
nauw op, met vrij weinig ruimte tussen de rijen en de kolommen. Die
ruimtes kunnen via parameters aangepast worden, maar we bekijken een
betere oplossing in sectie 16.4.
\begin{tabular}{rcl}
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 (hierbij moeten we opmerking dat vanaf
academiejaar 2009--2010 het labo een apart deel geworden is, met eigen
studiepunten)\\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3
\end{tabular}
Het resultaat voldoet niet echt aan de verwachtingen. De tabel wordt te breed en
de tekst loopt door in de marge:
OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6 (hierbij moeten we opmerking dat vanaf academiejaar 2009–201
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3
De oplossing is een nieuw soort uitlijning, nl. p(aragraaf). Je noteert voor die
kolom p{lengte}. Pas het voorbeeld aan als volgt:
1 Een waarschuwing i.v.m. de dubbele backslash is hier op zijn plaats. Probeer jezelf ervan te
weerhouden dit ‘nieuwe regel symbool’ te gebruiken buiten een tabular omgeving. In een gewone
tekst bvb. hebben we dit nooit nodig. Je werkt met paragrafen (blanco regel tussenlaten in je
LATEX-code) en niet met ‘ga nu naar de volgende regel’.
104
16.1 Tekst uitlijnen in rijen en kolommen
\begin{tabular}{rcp{5cm}}
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 (hierbij moeten we opmerking dat vanaf
academiejaar 2009--2010 het labo een apart deel geworden is, met eigen
studiepunten)\\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3
\end{tabular}
OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6 (hierbij moeten we opmerking
dat vanaf academiejaar 2009–
2010 het labo een apart deel ge-
worden is, met eigen studiepun-
ten)
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3
105
16 Tabellen in LATEX
OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
Hier staat tekst en hier ook.
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3
Je merkt dat de tabel gecentreerd wordt met de tekstregel. Dit kan je aanpassen
met een extra parameter tussen vierkante haakjes. Verander de eerste regel van
de tabular in:
\begin{tabular}[b]{rcl}
OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
Hier staat tekst 5966 Celbiologie 3 en hier ook.
Analoog zorgt een letter t(op) voor een uitlijning met de bovenrand van de tabel.
We passen de eerste regel aan tot
\begin{tabular}[t]{rcl}
106
16.2 Table float
\begin{tabular}{r||c|l}
OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3
\begin{table}[htbp]
\centering
\caption{Een voorbeeldtabel die kan drijven in de tekst}
\begin{tabular}{rcl}
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\hline
2639 & Mechanica & 6 \\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3
\end{tabular}
\label{tab:drijvendetabel}
\end{table}
107
16 Tabellen in LATEX
16.3.2 Verticaal
Cellen verticaal (onder elkaar) samennemen komt minder frequent voor. Er moet
multirow dan ook een package voor geladen worden: multirow. Volgende code produceert
tabel 16.3:
108
16.4 Professionele tabellen
\begin{table}[htbp]
\centering
\caption{Cellen verticaal samennemen}
\begin{tabular}{|c|c|c|}
\hline
1 & 2 & 3 \\ \hline
\multirow{2}{1cm}{4} & 5 & \multirow{3}{3cm}{6} \\ \cline{2-2}
& 7 & \\ \cline{1-2}
8 & 9 & \\ \hline
\end{tabular}
\label{tab:vertsamen}
\end{table}
109
16 Tabellen in LATEX
\begin{table}[htbp]
\centering
\caption{Tabel aangepast met booktabs pakket}
\begin{tabular}{ccc}
\toprule
OOD-nr & Opleidingsonderdelen & SP \\
\midrule
2639 & Mechanica & 6 \\
2640 & Wiskunde & 3 \\
5966 & Celbiologie & 3 \\
\bottomrule
\end{tabular}
\label{tab:booktabsvb}
\end{table}
\setlength{\belowcaptionskip}{4pt}
Vergelijk de standaardafstand van tabel 16.4 met de iets grotere afstand (nl.
4 punten) tussen het bijschrift en de bovenste horizontale lijn van tabel 16.5.
Zoals trouwens blijkt uit tabel 9.1 op pagina 62 gaat het hier om een heel kleine
afstand. Vier punten is nauwelijks 1,4 mm. Toch is deze afstand goed merkbaar.
Als vuistregel kan je stellen dat je altijd bescheiden aanpassingen maakt.
110
16.5 Gegevens uit een rekenblad in een tabel zetten
OOD-nr Opleidingsonderdelen SP
2639 Mechanica 6
2640 Wiskunde 3
5966 Celbiologie 3
getallen en kies bij ‘bewaar als . . . ’ voor een .csv-bestand. Sla het ergens op.
Verander de extensie ‘.csv’ in ‘.txt’. Open nu dit bestand in een editor naar keuze
(zelfs TeXnicCenter is OK). Het ziet er dan bvb. uit zoals hieronder:
1;2;3;4
5;6;7;8
9;10;11;12
Doe in je editor een ‘zoek/vervang’-opdracht en vervang alle ‘;’ door een ‘&’.
Sluit elke regel af met een ‘\\’. Je krijgt dan een aantal regels die je zo in een
tabular-omgeving kan invoegen.
1&2&3&4\\
5&6&7&8\\
9&10&11&12\\
2 Comma Separated Values
111
16 Tabellen in LATEX
112
17 Referenties
113
18 KOMA-script
115
A Wiskundige symbolen
Hieronder geven we tabellen met verschillende wiskundige symbolen. Aangepast
overgenomen uit de documentatie van amsmath.1
Tabel A.2 Griekse hoofdletters, als ze verschillend zijn van de Latijnse. Om ze cursief te
krijgen, moet er een var voorgeplaatst worden. Bijvoorbeeld ‘\varPi’ geeft Π in
plaats van Π.
Γ \Gamma Ξ \Xi Φ \Phi
∆ \Delta Π \Pi Ψ \Psi
Θ \Theta Σ \Sigma Ω \Omega
Λ \Lambda Υ \Upsilon
117
A Wiskundige symbolen
∑
T J
\sum \bigcap \bigodot
∏
S N
\prod \bigcup \bigotimes
ä
F L
R \coprod \bigsqcup \bigoplus
W U
H \int \bigvee \biguplus
V
\oint \bigwedge
118
Tabel A.6 Relationele operatoren. Merk op dat de negatie van een symbool altijd kan
verkregen worden door er \not voor te zetten: \not\in geeft 6∈.
< < > > = =
≤ \leq ≥ \geq ≡ \equiv
≺ \prec \succ ∼ \sim
\preceq \succeq ' \simeq
\ll \gg \asymp
⊂ \subset ⊃ \supset ≈ \approx
⊆ \subseteq ⊇ \supseteq ∼
= \cong
./ \bowtie
∈ \in 3 \ni ∝ \propto
` \vdash a \dashv |= \models
.
^ \smile | \mid = \doteq
_ \frown k \parallel ⊥ \perp
6< \not< 6> \not> 6= \not=
··· ··· ···
Tabel A.8 Haakjes. Rechterhaakjes kunnen bekomen worden door de eerste l te vervangen
door een r.
( ( [ [ { \{ d \lceil | \lvert
h \langle [ \lbrack { \lbrace b \lfloor k \lVert
119
121
Bibliografie
[1] H.J.A. Berendsen. Schriftelijk en mondeling rapporteren. Universiteit Utrecht,
Departement Fysische Geografie, 2006. http://www.coastalresearch.
nl/system/files/Schriftelijk+rapporteren2.pdf [laatst bezocht
augustus 2009].
[2] P van der Kerk en A van der Kooij. Een goed verslag, richtlijnen voor het
schrijven van verslagen. Heron reeks. Bohn, Scheltema en Holkema, 1987.
[7] drs. C. A. den Boon en prof. dr. D. Geeraerts, editors. Van Dale Groot
woordenboek van de Nederlandse taal. Van Dale Uitgevers, 2005.
123
Bibliografie
124
Bibliografie
125
Bibliografie
[41] Gaspard Lequeux. Een introductie tot het zetsysteem LaTeX. Universiteit Gent,
2008. http://www.zeus.ugent.be/~gaspard/latex/latex-cursus.pdf.
[42] Michael Downes. Short Math Guide for LaTeX. American Mathematical
Society, 2002.
ftp://ftp.ams.org/pub/tex/doc/amsmath/short-math-guide.pdf.
[45] The International System of Units (SI). Bureau international des Poids et
Mesures, 2006. www.bipm.org/en/si/si_brochure/ [laatst bezocht
augustus 2009].
[50] The Chicago manual of style. The essential guide for writers, editors and publishers.
The university of Chicago press, 15th edition, 2003.
126