Professional Documents
Culture Documents
Chöông I
Tö duy cuûa con ngöôøi laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc nhö: Sinh lyù hoïc thaàn kinh
caáp cao, Ñieàu khieån hoïc, Taâm lyù hoïc, Trieát hoïc, Loâgíc hoïc v.v… Moãi ngaønh khoa hoïc ñeàu choïn cho mình
moät goùc ñoä, moät khía caïnh rieâng trong khi nghieân cöùu tö duy.
2
Baøn veà ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa Loâgíc hoïc, caùc nhaø loâgíc hoïc töø tröôùc tôùi nay ñaõ coá gaéng ñöa
ra moät ñònh nghóa bao quaùt, ñaày ñuû vaø ngaén goïn veà vaán ñeà naøy. Theo quan nieäm truyeàn thoáng, Loâgíc
hoïc laø khoa hoïc veà nhöõng qui luaät vaø hình thöùc caáu taïo cuûa tö duy chính xaùc.
Trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, loâgíc hoïc phaùt trieån heát söùc maïnh meõ, do vaäy ñaõ coù nhöõng quan
nieäm khaùc nhau veà ñoái töôïng cuûa loâgíc hoïc.
- Loâgíc hoïc laø khoa hoïc veà söï suy luaän (Le petit Larousse illustreù, 1993).
- Loâgíc hoïc laø khoa hoïc veà caùch thöùc suy luaän ñuùng ñaén (Bansaia Xovietscaia Encyclopedia, 1976).
- v.v…
Duø coù söï bieán ñoåi, Loâgíc hoïc vaãn laø khoa hoïc veà tö duy, nghieân cöùu nhöõng qui luaät vaø hình thöùc
cuûa tö duy, baûo ñaûm cho tö duy ñaït ñeán chaân lyù.
III- SÖÏ HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA LOÂGÍC HOÏC.
1- Aristote (384-322 T.CN) nhaø trieát hoïc Hilaïp coå ñaïi ñöôïc coi laø ngöôøi saùng laäp ra Loâgíc hoïc. Vôùi
nhöõng hieåu bieát saâu roäng ñöôïc taäp hôïp laïi trong boä saùch Organon (coâng cuï) ñoà soä bao goàm 6 taäp,
Aristote laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ trình baøy moät caùch coù heä thoáng nhöõng vaán ñeà cuûa Loâgíc hoïc.
OÂng laø ngöôøi ñaàu tieân nghieân cöùu tæ mæ khaùi nieäm vaø phaùn ñoaùn, lyù thuyeát suy luaän vaø
chöùng minh. OÂng cuõng laø ngöôøi xaây döïng pheùp Tam ñoaïn luaän vaø neâu leân Caùc qui luaät cô baûn
cuûa tö duy : Luaät ñoàng nhaát, Luaät maâu thuaãn, Luaät loaïi tröø caùi thöù ba v.v… Sau Aristote, caùc nhaø
loâgíc hoïc cuûa tröôøng phaùi khaéc kyû ñaõ quan taâm phaân tích caùc meänh ñeà. cuõng nhö pheùp Tam
4
5
ñoaïn luaän cuûa Aristote. Loâgíc caùc meänh ñeà cuûa nhöõng ngöôøi khaéc kyû ñöôïc trình baøy döôùi daïng
lyù thuyeát suy dieãn. Hoï ñaõ ñoùng goùp cho loâgíc hoïc 5 qui taéc suy dieãn cô baûn ñöôïc coi nhö nhöõng
tieân ñeà sau :
1. Neáu coù A thì coù B, maø coù A vaäy coù B.
2. Neáu coù A thì coù B, maø khoâng coù B vaäy khoâng coù A.
3. Khoâng coù ñoàng thôøi A vaø B, maø coù A vaäy khoâng coù B.
4. Hoaëc A hoaëc B, maø coù A vaäy khoâng coù B.
5. Hoaëc A hoaëc B, maø khoâng coù B vaäy coù A.
Loâgíc hoïc cuûa Aristote ñöôïc toân vinh trong suoát thôøi Trung coå. ÔÛ ñaâu ngöôøi ta cuõng chæ chuû yeáu
phoå bieán vaø bình luaän Loâgíc hoïc cuûa Aristote coi ñoù nhö nhöõng chaân lyù cuoái cuøng, tuyeät ñích. Coù theå
noùi, trong suoát thôøi trung coå, Loâgíc hoïc mang tính kinh vieän vaø haàu nhö khoâng ñöôïc boå sung theâm ñieàu gì
ñaùng keå.
Thôøi Phuïc höng, Loâgíc cuûa Aristote chuû yeáu ñeà caäp ñeán pheùp suy dieãn, ñaõ trôû neân chaät heïp, khoâng
ñaùp öùng ñöôïc nhöõng yeâu caàu môùi cuûa söï phaùt trieån khoa hoïc, ñaëc bieät laø caùc khoa hoïc thöïc nghieäm.
F.Bacon (1561-1626) vôùi taùc phaåm Novum Organum, oâng ñaõ chæ ra moät coâng cuï môùi : Pheùp qui naïp.
Bacon cho raèng caàn phaûi tuaân thuû caùc qui taéc cuûa pheùp qui naïp trong quaù trình quan saùt vaø thí nghieäm ñeå
tìm ra caùc qui luaät cuûa töï nhieân.
R.Descartes (1596-1659) ñaõ laøm saùng toû theâm nhöõng khaùm phaù cuûa Bacon baèng taùc phaåm Discours de
la meùthode (Luaän veà phöông phaùp).
J.S. Mill (1806-1873) nhaø Loâgíc hoïc Anh vôùi tham voïng tìm ra nhöõng qui taéc vaø sô ñoà cuûa pheùp qui naïp
töông töï nhö caùc qui taéc tam ñoaïn luaän, chính Mill ñaõ ñöa ra caùc phöông phaùp qui naïp noåi tieáng ( Phöông
phaùp phuø hôïp, phöông phaùp sai bieät, phöông phaùp coäng bieán vaø phöông phaùp phaàn dö).
Loâgíc hoïc Aristote cuøng vôùi nhöõng boå sung ñoùng goùp cuûa Bacon, Descartes vaø Mill trôû thaønh Loâgíc
hình thöùc coå ñieån hay Loâgíc hoïc truyeàn thoáng.
5
6
2- Tröôùc ñoù, nhaø toaùn hoïc ngöôøi Ñöùc Leibniz (1646-1716) laïi coù tham voïng phaùt trieån Loâgíc hoïc cuûa
Aristote thaønh Loâgíc kyù hieäu. Tuy vaäy, phaûi ñeán giöõa theá kyû 19, khi nhaø toaùn hoïc G.Boole (1815-
1864) ñöa ra coâng trình “Ñaïi soá hoïc cuûa Loâgíc” thì yù töôûng cuûa Leibniz môùi trôû thaønh hieän thöïc.
Loâgíc hoïc ñaõ ñöôïc toaùn hoïc hoùa. Loâgíc kyù hieäu (coøn goïi laø loâgíc toaùn hoïc) phaùt trieån maïnh
meõ töø ñoù. Sau Boole, moät loaïi caùc nhaø toaùn hoïc noåi tieáng ñaõ coù coâng trong vieäc phaùt trieån
Loâgíc toaùn nhö Frege (1848-1925), Russell (1872-1970), Whitehead v.v… laøm cho loâgíc toaùn coù ñöôïc
boä maët nhö ngaøy nay.
Loâgíc toaùn hoïc laø giai ñoaïn hieän ñaïi trong söï phaùt trieån cuûa loâgíc hình thöùc. Veà ñoái töôïng cuûa noù,
Loâgíc toaùn hoïc laø loâgíc hoïc, coøn veà phöông phaùp thì noù laø toaùn hoïc. Loâgíc toaùn hoïc coù aûnh höôûng to
lôùn ñeán chính toaùn hoïc hieän ñaïi, ngaøy nay noù ñang phaùt trieån theo nhieàu höôùng vaø ñöôïc öùng duïng trong
nhieàu lónh vöïc khaùc nhau nhö toaùn hoïc, ngoân ngöõ hoïc, maùy tính v.v…
3- Vaøo theá kyû 19, Heùgel (1770-1831) nhaø trieát hoïc Ñöùc ñaõ nghieân cöùu vaø ñem laïi cho loâgíc hoïc moät
boä maët môùi : Loâgíc bieän chöùng. Tuy nhieân, nhöõng yeáu toá cuûa Loâgíc bieän chöùng ñaõ coù töø thôøi
coå ñaïi, trong caùc hoïc thuyeát cuûa Heùraclite, Platon, Aristote v.v… Coâng lao cuûa Heùgel ñoái vôùi Loâgíc
bieän chöùng laø choã oâng ñaõ ñem laïi cho noù moät heä thoáng ñaàu tieân, ñöôïc nghieân cöùu moät caùch
toaøn dieän, nhöng heä thoáng aáy laïi ñöôïc trình baøy bôûi moät theá giôùi quan duy taâm.
Chính K.Marx (1818-1883), F.Engels (1820-1895) vaø V.I Leùnine (1870-1924) ñaõ caûi taïo vaø phaùt trieån
Loâgíc hoïc bieän chöùng treân cô sôû duy vaät, bieán noù thaønh khoa hoïc veà nhöõng qui luaät vaø hình phaûn aùnh
trong tö duy söï phaùt trieån vaø bieán ñoåi cuûa theá giôùi khaùch quan, veà nhöõng qui luaät nhaän thöùc chaân lyù.
Loâgíc bieän chöùng khoâng
7 baùc boû loâgíc hình thöùc, maø chæ vaïch roõ ranh giôùi8cuûa noù, coi noù nhö moät
hình thöùc caàn thieát nhöng khoâng ñaày ñuû cuûa tö duy loâgíc. Trong loâgíc bieän chöùng, hoïc thuyeát veà toàn taïi
vaø hoïc thuyeát veà söï phaûn aùnh toàn taïi trong yù thöùc lieân quan chaët cheõ vôùi nhau.
Neáu nhö Loâgíc hình thöùc nghieân cöùu nhöõng hình thöùc vaø qui luaät cuûa tö duy phaûn aùnh söï vaät trong
traïng thaùi tónh, trong söï oån ñònh töông ñoái cuûa chuùng thì Loâgíc bieän chöùng laïi nghieân cöùu nhöõng hình
thöùc vaø qui luaät cuûa tö duy phaûn aùnh söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa theá giôùi khaùch quan.
6
4- Ngaøy nay, cuøng vôùi khoa hoïc kyõ thuaät, Loâgíc hoïc ñang coù nhöõng böôùc phaùt trieån maïnh, ngaøy
caøng coù söï phaân ngaønh vaø lieân ngaønh roäng raõi. Nhieàu chuyeân ngaønh môùi cuûa Loâgíc hoïc ra
ñôøi : Loâgíc kieán thieát, Loâgíc ña tri, Loâgíc môø, Loâgíc tình thaùi v.v… Söï phaùt trieån ñoù ñang laøm cho
Loâgíc hoïc ngaøy caøng theâm phong phuù, môû ra nhöõng khaû naêng môùi trong vieäc öùng duïng Loâgíc
hoïc vaøo caùc ngaønh khoa hoïc vaø ñôøi soáng.
7
Ngoaøi ra, loâgíc hoïc coøn coù yù nghóa ñaëc bieät ñoái vôùi moät soá lónh vöïc, moät soá ngaønh khoa hoïc
khaùc nhau nhö : Toaùn hoïc, Ñieàu khieån hoïc, Ngoân ngöõ hoïc, Luaät hoïc v.v…
PHAÀN II
9
Chöông II
KHAÙI NIEÄM
8
2- Söï hình thaønh khaùi nieäm.
Khaùi nieäm laø hình thöùc ñaàu tieân cuûa tö duy tröøu töôïng. Ñeå hình thaønh khaùi nieäm, tö duy caàn söû
duïng caùc phöông phaùp so saùnh, phaân tích, toång hôïp, tröøu töôïng hoùa, khaùi quaùt hoùa, trong ñoù so saùnh bao
giôø cuõng gaén lieàn vôùi caùc thao taùc phaân tích, toång hôïp, tröøu töôïng hoùa, khaùi quaùt hoùa.
Baèng söï phaân tích, ta taùch ñöôïc söï vaät, hieän töôïng thaønh nhöõng boä phaän khaùc nhau, vôùi nhöõng
thuoäc tính khaùc nhau. Töø10nhöõng taøi lieäu phaân tích naøy maø toång hôïp laïi, tö duy vaïch roõ ñaâu laø nhöõng
thuoäc tính rieâng leû (noùi leân söï khaùc nhau giöõa caùc söï vaät) vaø ñaâu laø thuoäc tính chung, gioáng nhau giöõa
caùc söï vaät ñöôïc taäp hôïp thaønh moät lôùp söï vaät.
Treân cô sôû phaân tích vaø toång hôïp, tö duy tieán ñeán tröøu töôïng hoùa, khaùi quaùt hoùa.
Baèng tröøu töôïng hoùa, tö duy boû qua nhöõng thuoäc tính rieâng leû, ñoù laø nhöõng bieåu hieän beân ngoaøi,
nhöõng caùi ngaãu nhieân, thoaùng qua, khoâng oån ñònh ñeå ñi vaøo beân trong, naém laáy nhöõng thuoäc tính chung,
baûn chaát, qui luaät cuûa söï vaät.
Sau tröøu töôïng hoùa laø khaùi quaùt hoùa, tö duy naém laáy caùi chung, taát yeáu, caùi baûn chaát cuûa söï vaät.
noäi dung ñoù trong tö duy ñöôïc bieåu hieän cuï theå baèng ngoân ngöõ, coù nghóa laø phaûi ñaët cho noù moät teân goïi
– Ñoù chính laø khaùi nieäm.
Nhö vaäy, veà hình thöùc, khaùi nieäm laø moät teân goïi, moät danh töø, nhöng veà noäi dung, noù phaûn aùnh
baûn chaát cuûa söï vaät.
3- Khaùi nieäm vaø töø.
Khaùi nieäm luoân gaén boù chaët cheõ vôùi töø. Töø laø caùi voû vaät chaát cuûa khaùi nieäm, neáu khoâng coù
töø, khaùi nieäm khoâng hình thaønh vaø toàn taïi ñöôïc. Coù theå noùi, quan heä töø vaø khaùi nieäm cuõng nhö quan
heä giöõa ngoân ngöõ vaø tö töôûng. Maùc noùi : “Ngoân ngöõ laø hieän thöïc cuûa tö töôûng”.
Khaùi nieäm thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng töø hay cuïm töø.
Ví duï : Röôïu, haøng hoùa, heä thoáng maët trôøi v.v….
11
9
Khaùi nieäm veà cuøng moät ñoái töôïng laø coù tính phoå bieán, noù coù giaù trò chung cho toaøn nhaân loaïi,
khoâng phaân bieät daân toäc, quoác gia. Tuy vaäy, khaùi nieäm laïi bieåu thò baèng nhöõng töø khaùc nhau ôû nhöõng
ngoân ngöõ khaùc nhau.
Ví duï : Khaùi nieäm CAÙ : Ñoäng vaät coù xöông soáng, soáng döôùi nöôùc, bôi baèng vaây, thôû baèng mang,
ñöôïc dieãn ta baèng töø . trong tieáng Nga, töø FISH trong tieáng Anh v.v….
Cuøng moät thöù ngoân ngöõ, moãi khaùi nieäm cuõng coù theå ñöôïc dieãn ñaït baèng nhieàu töø khaùc nhau (töø
ñoàng nghóa).
Ví duï : Khaùi nieäm : Loaøi thuù döõ aên thòt, cuøng hoï vôùi meøo, loâng maøu vaøng coù vaèn ñen, ñöôïc dieãn
ñaït baèng caùc töø ; COÏP, HUØM, HOÅ.
Cuøng moät thöù ngoân ngöõ, moãi töø coù theå dieãn ñaït nhieàu khaùi nieäm khaùc nhau (töø ñoàng aâm, töø
nhieàu nghóa).
Ví duï : Töø ÑOÀNG bieåu thò caùc khaùi nieäm : ÑOÀNG RUOÄNG, ÑOÀNG KIM LOAÏI.
Khaùi nieäm laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan, coøn töø laø söï qui öôùc ñöôïc hình thaønh trong quaù
trình giao tieáp cuûa töøng coäng ñoàng ngöôøi.
A B 11
Ví duï : Paris (A) vaø thuû ñoâ nöôùc Phaùp (B).
Ñaây laø hai khaùi nieäm ñoàng nhaát vì Paris chính laø thuû ñoâ nöôùc Phaùp vaø thuû ñoâ nöôùc Phaùp cuõng
chính laø Paris. Nghóa laø ngoaïi dieân cuûa hai khaùi nieäm naøy cuøng phaûn aùnh moät ñoái töôïng.
Töông töï ta coù : Tam giaùc caân vaø Tam giaùc coù hai goùc baèng nhau, Nguyeãn Du vaø taùc giaû Truyeän
Kieàu laø nhöõng khaùi nieäm ñoàng nhaát. Nhö vaäy, hai khaùi nieäm ñoàng nhaát laø hai khaùi nieäm maø ngoaïi dieân
cuûa chuùng coù chung soá ñoái töôïng.
2- Quan heä bao haøm.
Quan heä giöõa moät khaùi nieäm roäng hôn vôùi moät khaùi nieäm heïp hôn.
Quan heä bao haøm laø quan heä giöõa hai khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm naøy chöùa trong noù
ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm khaùc.
Ví duï : Hoïc sinh (A) vaø Hoïc sinh trung hoïc (B).
14
A
Moät boä phaän cuûa Hoïc sinh laø Hoïc sinh trung hoïc, ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm Hoïc sinh bao haøm ngoaïi
dieân khaùi nieäm Hoïc sinh trung hoïc.
Töông töï ta coù caùc khaùi nieäm Ngöôøi lao ñoäng vaø Coâng nhaân hoaëc Thöïc vaät vaø Caây traâm baàu laø
nhöõng khaùi nieäm coù quan heä bao haøm.
Löu yù : Khoâng neân laãn loän Quan heä bao haøm giöõa caùc khaùi nieäm vôùi Quan heä giöõa toaøn theå vaø
boä phaän trong caáu truùc cuûa ñoái töôïng.
12
Ví duï : quan heä giöõa : Quaän Taân Bình vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Phoøng Giaùo duïc vaø Sôû Giaùo
duïc, Traùi Ñaát vaø Heä maët trôøi v.v… laø quan heä giöõa boä phaän vaø toaøn theå.
Roõ raøng Quaän Taân Bình laø moät ñôn vò haønh chính naèm trong Thaønh phoá Hoà Chí Minh, nhöng khaùi
nieäm Thaønh phoá Hoà Chí Minh laïi khoâng bao haøm khaùi nieäm Quaän Taân Bình vì khaùi nieäm Thaønh phoá
Hoà Chí Minh laø khaùi nieäm ñôn nhaát, nghóa laø ngoaïi dieân cuûa noù heïp nhaát, chæ coù moät ñoái töôïng duy
nhaát, do ñoù noù khoâng theå bao haøm moät ñoái töôïng naøo khaùc.
3- Quan heä giao nhau.
Hai khaùi nieäm giao nhau laø hai khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa chuùng coù moät soá ñoái töôïng chung.
Ví duï : Sinh vieân (A) vaø Vaän ñoäng vieân (B) laø hai khaùi nieäm giao nhau vì coù moät
soá Sinh vieân (A) laø Vaän ñoäng vieân (B) vaø ngöôïc laïi, coù moät soá Vaän ñoäng vieân (B)
15 A B
laø Sinh vieân (A).
Töông töï ta coù caùc khaùi nieäm Thaày giaùo vaø Nhaø thô, Phuï nöõ vaø Ngöôøi anh huøng v.v… laø nhöõng
khaùi nieäm giao nhau.
Nhö vaäy, hai khaùi nieäm giao nhau laø hai khaùi nieäm maø moät boä phaän ngoaïi dieân cuûa chuùng truøng
nhau. Nghóa laø moät boä phaän cuûa ngoaïi dieân khaùi nieäm naøy ñoàng thôøi laø moät boä phaän cuûa ngoaïi dieân
khaùi nieäm kia.
4- Quan heä cuøng nhau phuï thuoäc.
Laø quan heä giöõa caùc haïng trong cuøng moät loaïi.
Quan heä cuøng phuï thuoäc laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa chuùng khoâng coù ñoái
töôïng chung, ngoaïi dieân cuûa chuùng chæ laø nhöõng boä phaän cuûa ngoaïi dieân moät khaùi nieäm khaùc.
Ví duï : Haø noäi (1), thaønh phoá Hoà Chí Minh (2), Luaân ñoân (3) vaø thaønh phoá
(A).
Haø noäi (1), thaønh phoá Hoà Chí Minh
1 (2), Luaân ñoân (3) laø nhöõng khaùi nieäm
ngang haøng (khaùi nieäm haïng) cuøng A phuï thuoäc
2 khaùi nieäm thaønh phoá (A) (khaùi nieäm
loaïi). 3
13
5- Quan heä maâu thuaãn.
Hai khaùi nieäm maâu thuaãn laø hai khaùi nieäm coù noäi haøm phuû ñònh laãn nhau, ngoaïi dieân cuûa chuùng
hoaøn toaøn taùch rôøi (khoâng coù ñoái töôïng chung) vaø toång ngoaïi dieân cuûa chuùng ñuùng baèng ngoaïi dieân
cuûa moät khaùi nieäm khaùc.
16
Ví duï : Nam ñoaøn vieân (A) vaø Nöõ ñoaøn vieân (B).
Hai khaùi nieäm naøy taùch rôøi nhau
A nhöng
B neáu goäp ngoaïi dieân cuûa chuùng laïi thì
ñuùng baèng ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm Ñoaøn vieân (C).
Töông töï ta coù caùc khaùi nieäm : Hoïc
C gioûi vaø Hoïc khoâng gioûi laø nhöõng khaùi nieäm maâu thuaãn. Vì
noäi haøm cuûa chuùng phuû ñònh nhau vaø ngoaïi dieân cuûa chuùng ñuùng baèng ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm : Hoïc
löïc.
A B
Ví duï : Hoïc gioûi (A) vaø Hoïc keùm (B) ; Traéng (A) vaø Ñen (B) ; Toát (A) vaø Xaáu
(B).
C
laø nhöõng khaùi nieäm ñoái choïi nhau vì noäi haøm cuûa caùc caëp khaùi nieäm coù nhöõng thuoäc tính traùi ngöôïc
nhau, coøn ngoaïi dieân cuûa chuùng chæ laø nhöõng boä phaän cuûa ngoaïi dieân caùc khaùi nieäm : Hoïc löïc (C),
Maøu saéc (C), Phaåm chaát (C).
17 14
IV- CAÙC LOAÏI KHAÙI NIEÄM.
1- Khaùi nieäm cuï theå vaø khaùi nieäm tröøu töôïng.
- Khaùi nieäm cuï theå laø khaùi nieäm phaûn aùnh nhöõng ñoái töôïng xaùc ñònh trong hieän thöïc.
Ví duï : Boâng hoa, Khaåu suùng, Maët trôøi v.v…
- Khaùi nieäm tröøu töôïng laø khaùi nieäm phaûn aùnh caùc thuoäc tính, caùc quan heä cuûa ñoái töôïng.
Ví duï : Tình yeâu, Loøng caêm thuø, Toát, Ñeïp v.v…
2- Khaùi nieäm rieâng, khaùi nieäm chung, khaùi nieäm taäp hôïp.
- Khaùi nieäm rieâng (hay khaùi nieäm ñôn nhaát) laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chæ chöùa moät
ñoái töôïng cuï theå duy nhaát.
Ví duï : Hoà Hoaøn Kieám, Nhaø thô Nguyeãn Ñình Chieåu, Soâng Saøi goøn v.v…
- Khaùi nieäm chung laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chöùa moät lôùp töø hai ñoái töôïng trôû leân.
Ví duï : Nhaø, Thaønh phoá, Phaân töû v.v…
- Khaùi nieäm taäp hôïp laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chöùa lôùp ñoái töôïng ñoàng nhaát nhö laø
moät chænh theå, khoâng theå taùch rôøi.
Ví duï : Choøm sao, Nhaân daân, Sö ñoaøn …
3- Khaùi nieäm loaïi vaø khaùi nieäm haïng.
- Khaùi nieäm coù ngoaïi dieân phaân chia ñöôïc thaønh caùc lôùp con goïi laø khaùi nieäm LOAÏI.
- Khaùi nieäm coù ngoaïi dieân laø lôùp con ñöôïc phaân chia töø khaùi nieäm loaïi goïi laø khaùi nieäm HAÏNG.
Ví duï : Ñoäng vaät : khaùi nieäm LOAÏI.
Ñoäng vaät coù18
vuù : khaùi nieäm HAÏNG.
- Vieäc phaân bieät giöõa khaùi nieäm LOAÏI vaø khaùi nieäm HAÏNG chæ laø töông ñoái, tuøy thuoäc vaøo töøng
moái quan heä xaùc ñònh.
15
Ví duï : Ñoäng vaät coù vuù laø khaùi nieäm HAÏNG neáu so vôùi khaùi nieäm : Ñoäng vaät, nhöng noù laïi laø
khaùi nieäm LOAÏI neáu so vôùi khaùi nieäm : Caù voi.
Baèng caùch boû bôùt laàn löôït moät soá thuoäc tính cuûa noäi haøm laøm cho ngoaïi
dieän cuûa khaùi nieäm ngaøy caøng roäng hôn.
Nhö vaäy môû roäng khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc nhaèm chuyeån töø khaùi nieäm haïng thaønh khaùi nieäm
loaïi.
2- Thu heïp khaùi nieäm.
19
Thu heïp khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc nhôø ñoù ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm töø choã roäng trôû neân heïp
hôn baèng caùch theâm vaøo noäi haøm moät soá thuoäc tính môùi, laøm cho noäi haøm phong phuù hôn.
16
Thu heïp khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc ngöôïc vôùi môû roäng khaùi nieäm nhaèm chuyeån töø khaùi nieäm
loaïi thaønh khaùi nieäm haïng.
A
Ví duï : - Giaùo vieân (A). B
C
- Giaùo vieân phoå thoâng (B).
- Giaùo vieân phoå thoâng trung hoïc (C).
Môû roäng vaø thu heïp khaùi nieäm coù yù nghóa quan troïng trong vieäc ñònh nghóa vaø phaân chia khaùi nieäm.
17
Moãi ñònh nghóa thöôøng coù hai phaàn, moät phaàn laø KHAÙI NIEÄM ÑÖÔÏC ÑÒNH NGHÓA, phaàn kia laø
KHAÙI NIEÄM DUØNG ÑEÅ ÑÒNH NGHÓA. Giöõa hai phaàn ñöôïc keát noái vôùi nhau bôûi lieân töø LAØ.
L
KHAÙI NIEÄM ÑÖÔÏC KHAÙI NIEÄM DUØNG
A
ÑÒNH NGHÓA ÑEÅ ÑÒNH NGHÓA
Ø
(Definiendum) (Definiens)
Ví duï :
LA Hình bình haønh coù
Hình chöõ nhaät
Ø moät goùc vuoâng
(khaùi nieäm ñöôïc (khaùi nieäm duøng ñeå
ñònh nghóa) ñònh nghóa)
Khi KHAÙI NIEÄM DUØNG ÑEÅ ÑÒNH NGHÓA ñaët tröôùc KHAÙI NIEÄM ÑÖÔÏC ÑÒNH NGHÓA thì töø
LAØ ñöôïc thay baèng ÑÖÔÏC GOÏI LAØ.
Ví duï : Hai khaùi nieäm coù cuøng ngoaïi dieân ÑÖÔÏC GOÏI LAØ hai khaùi nieäm ñoàng nhaát.
3- Caùc kieåu ñònh nghóa.
3.1Ñònh nghóa qua caùc loaïi vaø haïng.
Kieåu naøy duøng ñeå ñònh nghóa caùc khaùi nieäm coù quan heä LOAÏI – HAÏNG. Baûn chaát cuûa kieåu ñònh
nghóa naøy laø : Xaùc ñònh khaùi nieäm loaïi gaàn nhaát cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa vaø chæ ra nhöõng
thuoäc tính baûn chaát, khaùc bieät giöõa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa (haïng) vôùi caùc haïng khaùc trong loaïi ñoù.
Ví duï : - Ñònh nghóa khaùi nieäm HÌNH CHÖÕ NHAÄT.
- Khaùi nieäm LOAÏI
21 gaàn nhaát cuûa hình chöõa nhaät laø HÌNH BÌNH HAØNH.
18
- Thuoäc tính baûn chaát, khaùc bieät giöõa HAÏNG naøy (hình chöõ nhaät) vôùi caùc HAÏNG khaùc (hình
thoi) trong LOAÏI ñoù laø coù MOÄT GOÙC VUOÂNG. Vaäy HÌNH CHÖÕ NHAÄT LAØ HÌNH BÌNH HAØNH COÙ
MOÄT GOÙC VUOÂNG.
3.2Ñònh nghóa theo nguoàn goác phaùt sinh.
Ñaëc ñieåm cuûa kieåu ñònh nghóa naøy laø : ÔÛ khaùi nieäm duøng ñeå ñònh nghóa, ngöôøi ta neâu leân phöông
thöùc hình thaønh, phaùt sinh ra ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa.
Ví duï : Hình caàu laø hình ñöôïc taïo ra baèng caùch quay nöûa hình troøn xung quanh ñöôøng kính cuûa noù.
3.3Ñònh nghóa qua quan heä.
Kieåu naøy duøng ñeå ñònh nghóa caùc khaùi nieäm coù ngoaïi dieân cöïc kyø roäng – caùc phaïm truø trieát hoïc.
Ñaëc ñieåm cuûa kieåu ñònh nghóa naøy laø chæ ra quan heä cuûa ñoái töôïng ñöôïc ñònh nghóa vôùi maët ñoái
laäp cuûa noù, baèng caùch ñoù coù theå chæ ra ñöôïc noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàn ñònh nghóa.
Ví duï : - Baûn chaát laø cô sôû beân trong cuûa hieän töôïng.
- Hieän töôïng laø söï bieåu hieäu ra beân ngoaøi cuûa baûn chaát.
3.4Moät soá kieåu ñònh nghóa khaùc.
- Ñònh nghóa töø : Söû duïng töø ñoàng nghóa, töø coù nghóa töông ñöông ñeå ñònh nghóa.
Ví duï : Töù giaùc laø hình coù 4 goùc.
Baát khaû tri laø khoâng theå bieát.
- Ñònh nghóa mieâu taû
22 : Chæ ra caùc ñaëc ñieåm cuûa ñoái töôïng ñöôïc ñònh nghóa.
Ví duï : Coïp laø loaøi thuù döõ aên thòt, cuøng hoï vôùi meøo, loâng maøu vaøng coù vaèn ñen.
20
Duøng khaùi nieäm B ñeå ñònh nghóa khaùi nieäm A, roài laïi duøng khaùi nieäm A ñeå ñònh nghóa khaùi nieäm
B.
Ví duï : - Goùc vuoâng laø goùc baèng 90o.
- Ñoä laø soá ño cuûa goùc baèng 1/90 cuûa goùc vuoâng.
Ñònh nghóa naøy ñaõ khoâng vaïch ra noäi haøm cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa.
Ñònh nghóa luaån quaån :
Duøng chính khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa ñeå ñònh nghóa noù.
Ví duï : Ngöôøi ñieân laø ngöôøi maéc beänh ñieân.
Toäi phaïm laø keû phaïm toäi.
Ñònh nghóa khoâng roõ raøng, khoâng chính xaùc :
Söû duïng caùc hình töôïng ngheä thuaät ñeå ñònh nghóa.
Ví duï : Ngöôøi laø hoa cuûa ñaát.
Phaùo binh laø thaàn
24 cuûa chieán tranh.
3- Ñònh nghóa phaûi ngaén goïn.
Yeâu caàu cuûa qui taéc naøy laø ñònh nghóa khoâng chöùa nhöõng thuoäc tính coù theå suy ra töø nhöõng thuoäc
tính khaùc ñaõ ñöôïc chæ ra trong ñònh nghóa.
Vi phaïm qui taéc naøy seõ maéc loãi :
Ñònh nghóa daøi doøng :
Ví duï : Nöôùc laø moät chaát loûng khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò vaø trong suoát.
Ñaây laø ñònh nghóa daøi doøng vì thuoäc tính trong suoát ñöôïc suy ra töø thuoäc tính khoâng maøu. Do ñoù chæ
caàn ñònh nghóa : Nöôùc laø chaát loûng khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò.
4- Ñònh nghóa khoâng theå laø phuû ñònh.
21
Ñònh nghóa phuû ñònh khoâng chæ ra ñöôïc noäi haøm cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa. Vì vaäy, noù khoâng
giuùp cho chuùng ta hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa khaùi nieäm ñoù.
Ví duï : - Toát khoâng phaûi laø xaáu.
- Chuû nghóa Xaõ hoäi khoâng phaûi laø Chuû nghóa Tö baûn.
22
Toát
- Phaåm chaát
Khoâng toát
Phaân ñoâi khaùi nieäm ñöôïc öùng duïng khaù roäng raõi trong ñôøi soáng. Ñaây laø caùch phaân chia giaûn tieän
vaø deã daøng, giuùp ta naém ñöôïc thoâng tin cô baûn nhöng ngaén goïn nhaát , nhanh nhaát veà ñoái töôïng.
- Phaân chia khaùi nieäm theo haïng (phaân loaïi).
Phaân chia khaùi nieäm theo haïng laø thao taùc loâgíc caên cöù vaøo cô sôû phaân chia nhaát ñònh ñeå chia khaùi
nieäm loaïi thaønh caùc haïng sao cho moãi haïng vaãn giöõ ñöôïc thuoäc tính naøo ñoù cuûa loaïi, nhöng thuoäc tính ñoù
26 moãi haïng.
laïi coù chaát löôïng môùi trong
Ví duï : Phaân chia khaùi nieäm Hình thaùi kinh teá xaõ hoäi döïa treân cô sôû phaân chia laø kieåu quan heä saûn
xuaát nhaát ñònh, ta ñöôïc 5 hình thaùi kinh teá xaõ hoäi, nhöng moãi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi laïi coù chaát löôïng
môùi so vôùi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi khaùc.
3- Caùc qui taéc phaân chia khaùi nieäm.
- Qui taéc 1 : Phaân chia phaûi nhaát quaùn.
Nghóa laø vieäc phaân chia phaûi ñöôïc tieán haønh vôùi cuøng moät thuoäc tính, cuøng moät cô sôû phaân chia
xaùc ñònh.
Ñöông nhieân, cuøng moät khaùi nieäm, neáu döïa vaøo nhöõng cô sôû phaân chia khaùc nhau thì seõ ñöôïc caùc
thaønh phaàn phaân chia khaùc nhau.
Ví duï : Phaân chia khaùi nieäm NGÖÔØI.
Ngöôøi da vaøng
Ngöôøi da ñoû
NGÖÔØI Ngöôøi da traéng Caên cöù vaøo MAØU DA
Ngöôøi da ñen
23
Ngöôøi chaâu AÙ
Ngöôøi chaâu AÂu
NGÖÔØI Ngöôøi chaâu Myõ Caên cöù vaøo CHAÂU LUÏC
Ngöôøi chaâu phi NÔI HOÏ SINH SOÁNG.
Ngöôøi chaâu UÙc
27
Ngöôøi Laøo
Ngöôøi Nhaät
NGÖÔØI Ngöôøi Ñöùc Caên cöù vaøo QUOÁC TÒCH
Ngöôøi Vieät Nam
v.v…
Nhö vaäy, qui taéc naøy yeâu caàu khi phaân chia khaùi nieäm khoâng ñöôïc cuøng moät luùc döïa vaøo nhöõng cô
sôû khaùc nhau ñeå phaân chia.
Ví duï : Chia khaùi nieäm Ngöôøi thaønh Ngöôøi da ñen, Ngöôøi da traéng vaø ngöôøi chaâu AÙ laø vi phaïm qui
taéc treân.
- Qui taéc 2 : Phaân chia phaûi lieân luïc.
Nghóa laø vieäc phaân chia phaûi theo tuaàn töï, khoâng ñöôïc vöôït caáp, thaønh phaàn chia phaûi laø khaùi nieäm
haïng gaàn nhaát cuûa khaùi nieäm bò phaân chia (loaïi).
Ví duï : Phaân chia :
CAÂU
24
CAÂU ÑÔN CAÂU GHEÙP
(Theo Ngöõ phaùp tieáng Vieät, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø noäi 1983)
28
- Qui taéc 3 : Phaân chia phaûi caân ñoái.
Nghóa laø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm bò phaân chia phaûi ñuùng baèng toång ngoaïi dieân cuûa caùc khaùi
nieäm phaân chia, khoâng ñöôïc truøng laép hoaëc boû soùt.
Ví duï :
Hình thang thöôøng (1)
Phaân chia HÌNH THANG Hình thang vuoâng (2)
(A) Hình thang caân (3)
Caùch phaân chia treân ñaây laø caân ñoái vì toång ngoaïi dieân cuûa ba khaùi nieäm 1 + 2 + 3 ñuùng baèng ngoaïi
dieân cuûa khaùi nieäm A.
25
Ví duï : Sau ñaây cho thaáy phaân chia khoâng caân ñoái :
Kim loaïi kieàm
Kim loaïi
Kim loaïi kieàm thoå
Vì ngoaøi kim loaïi kieàm, kim loaïi kieàm thoå coøn coù caùc kim loaïi khaùc.
- Qui taéc 4 : Phaân chia phaûi traùnh truøng laép.
Nghóa laø caùc thaønh phaàn phaân chia laø nhöõng khaùi nieäm taùch rôøi, ngoaïi dieân cuûa chuùng khoâng
ñöôïc truøng laép.
Ví duï : Ñoäng vaät bao goàm ñoäng vaät coù xöông soáng, ñoäng vaät khoâng xöông soáng vaø ñoäng vaät coù
vuù.
Söï phaân chia naøy truøng laëp vì ñoäng vaät coù xöông soáng bao haøm ñoäng vaät coù vuù, ngoaïi dieân cuûa
ñoäng vaät coù vuù naèm trong ngoaïi dieân cuûa ñoäng vaät coù xöông soáng.
Chöông III
29
PHAÙN ÑOAÙN
27
3- Phaùn ñoaùn vaø caâu.
Hình thöùc ngoân ngöõ bieåu thò phaùn ñoaùn laø caâu, phaùn ñoaùn khoâng theå xuaát hieän vaø toàn taïi neáu
khoâng coù caâu. Moãi phaùn ñoaùn bao giôø cuõng ñöôïc dieãn ñaït baèng moät caâu nhaát ñònh.
Ví duï : - Gaàn möïc thì ñen.
- Moïi lyù thuyeát ñeàu maøu xaùm.
Tuy vaäy, phaùn ñoaùn laø hình thöùc cuûa tö duy phaûn aùnh söï coù (khaúng ñònh) hay khoâng coù (phuû ñònh)
thuoäc tính naøo ñoù cuûa ñoái töôïng trong moái lieân heä vôùi ñoái töôïng khaùc. Maët khaùc, phaùn ñoaùn chæ coù
giaù trò ñuùng hoaëc sai khi noù phaûn aùnh phuø hôïp hoaëc khoâng phuø hôïp vôùi ñoái töôïng. Do ñoù, khoâng phaûi
caâu naøo cuõng dieãn ñaït moät phaùn ñoaùn.
Ví duï : - Ñeïp voâ cuøng31 toå quoác ta ôi !
- Khoâng ñöôïc laøm vieäc rieâng trong giôø hoïc !
- Em laø ai, coâ gaùi hay naøng tieân ?
Nhöõng caâu treân khoâng phaûi laø phaùn ñoaùn, vì noù khoâng khaúng ñònh hay phuû ñònh thuoäc tính naøo ñoù
cuûa ñoái töôïng, cuõng khoâng theå noùi raèng chuùng phaûn aùnh ñuùng hay sai ñoái töôïng.
31
III- NGOAÏI DIEÂN CUÛA CHUÛ TÖØ VAØ VÒ TÖØ TRONG PHAÙN ÑOAÙN.
Neáu phaùn ñoaùn bao quaùt heát moïi ñoái töôïng cuûa S (chuû töø) hoaëc moïi ñoái töôïng cuûa P (vò töø) thì ta
noùi S hoaëc P coù ngoaïi dieân ñaày ñuû (chu dieân). Neáu phaùn ñoaùn khoâng bao quaùt heát moïi ñoái töôïng cuûa S
(chuû töø) hoaëc khoâng bao 35quaùt heát moïi ñoái töôïng cuûa P (vò töø) thì ta noùi S hoaëc P coù ngoaïi dieân khoâng
ñaày ñuû (khoâng chu dieân).
Trong phaùn ñoaùn naøy chuû töø (kim loaïi) coù ngoaïi dieân ñaày ñuû (chu dieân), vò töø (daãn ñieän) coù ngoaïi
dieân khoâng ñaày ñuû (khoâng chu dieân) vì ngoaøi kim loaïi, nöôùc vaø moät soá vaät khaùc cuõng coù khaû naêng
daãn ñieän.
Trong phaùp ñoaùn naøy caû chuû töø laãn vò töø ñeàu coù ngoaïi dieân khoâng ñaày ñuû (khoâng chu dieân).
36
4- Phaùn ñoaùn phuû ñònh rieâng (phaùn ñoaùn O).
Coâng thöùc : Moät soá S khoâng laø PS (SoP).
P
Ví duï : Moät soá vaên hoùa phaåm khoâng
(O)coù noäi dung laønh maïnh.
Trong phaùp ñoaùn naøy chuû töø coù ngoaïi dieân khoâng ñaày ñuû (khoâng chu dieân), vò töø coù ngoaïi dieân
ñaày ñuû (chu dieân).
Toùm laïi : Chuû töø cuûa phaûn ñoaùn chung coù ngoaïi dieân ñaày ñuû (chu dieân).
Vò töø cuûa phaùn ñoaùn phuû ñònh coù ngoaïi dieân ñaày ñuû (chu dieân).
Ñeå deã nhôù, ta laäp baûng sau, töø coù ngoaïi dieân ñaày ñuû ñöôïc bieåu thò baèng daáu (+), töø coù ngoaïi dieân
khoâng ñaày ñuû ñöôïc bieåu thò baèng daáu (–).
Teân phaùn
Chuû töø : S Vò töø : P
ñoaùn
A + –
E + +
I – –
O – +
Löu yù : Neáu xeùt heát nhöõng tröôøng hôïp coù theå coù thì :
37 33
- Phaùn ñoaùn A coù 2 tröôøng
S hôïp
P : S P
“Taát caû S laø P”
S+, P– S+, P+
IV- QUAN HEÄ GIÖÕA CAÙC PHAÙN ÑOAÙN. HÌNH VUOÂNG LOÂGÍC.
Giöõa caùc phaùn ñoaùn A, E, I, O coù cuøng chuû töø vaø vò töø coù theå thieát laäp nhöõng quan heä sau :
A Ñ o ái c h o ïi t r e ân E
M
ãn
ua
a âu
T h ö ù b a äc
th
T h ö ù b a äc
th
a âu
ua
M
ãn
I Ñ o ái c h o ïi d ö ô ùi ù O
36
- Neáu A sai O ñuùng, O ñuùng E khoâng xaùc ñònh, E khoâng xaùc ñònh I khoâng xaùc ñònh. Do ñoù :
A (s) O (ñ), E vaø I khoâng xaùc ñònh.
Thay caùc kyù hieäu (Ñ) vaø (S) baèng caùc kyù hieäu (1) vaø (0) ta coù theå vieát baûng chaân lyù pheùp phuû
ñònh nhö sau :
41 P P
1 0
0 1
37
Ñoâi khi ñeå cho tieän trình baøy, daõy giaù trò cuûa moãi phaùn ñoaùn ñöôïc trình baøy thaønh moät haøng ngang.
Luùc ñoù baûng chaân lyù treân ñaây coù theå ñöôïc vieát thaønh :
P 1 0
P 0 1
Ví duï : - Ñoàng daãn ñieän (P) : ñuùng
- Ñoàng khoâng daãn ñieän (P) : sai
Phuû ñònh phaùn ñoaùn P ta ñöôïc phaùn ñoaùn P, ñoïc laø : khoâng phaûi khoâng P. Phaùn ñoaùn P coù
giaù trò loâgíc ngöôïc vôùi phaùn ñoaùn P vaø töông ñöông loâgíc vôùi phaùn ñoaùn P.
P = P
Ví duï : - Ñoàng daãn ñieän (P) : ñuùng.
- Ñoàng khoâng daãn ñieän (P) : sai
- Khoâng phaûi ñoàng khoâng daãn dieän P : ñuùng
2- Pheùp hoäi.
Hai phaùn ñoaùn P, Q coù theå lieân keát vôùi nhau baèng lieân töø loâgíc “VAØ” laäp thaønh moät phaùn ñoaùn
phöùc. Phaùn ñoaùn naøy ñöôïc goïi laø hoäi cuûa hai phaùn ñoaùn P, Q.
Kyù hieäu : P Q. Ñoïc laø : P vaø Q; hoäi cuûa P vaø Q.
42
Ví duï : Hoa chaêm chæ vaø Hoa hoïc gioûi.
- Phaùn ñoaùn P Q chæ ñuùng khi caû P laãn Q cuøng ñuùng, (sai trong caùc tröôøng hôïp khaùc).
38
- Cuï theå : khi P (ñ), Q (ñ) thì P Q (ñ).
P (ñ), Q (s) thì P Q (s)
P (ñ), Q (ñ) thì P Q (s)
P (s), Q (s) thì P Q (s)
- Sau ñaây laø baûng chaân lyù cuûa pheùp hoäi :
P 1 1 0 0
Q 1 0 1 0
PQ 1 0 0 0
Ví duï : - Phaùn ñoaùn : Nhoâm daãn ñieän vaø ñoàng daãn ñieän laø phaùn ñoaùn ñuùng vì caû hai phaùn
ñoaùn thaønh phaàn cuûa noù : “Nhoâm daãn ñieän” vaø “Ñoàng daãn ñieän” ñeàu ñuùng.
- Phaùn ñoaùn : Gaø ñeû ra tröùng vaø gaø laø ñoäng vaät coù vuù laø phaùn ñoaùn sai, vì moät phaùn ñoaùn
thaønh phaàn cuûa noù : “Gaø laø ñoäng vaät coù vuù” laø sai.
Trong pheùp hoäi, thoâng thöôøng ñeå traùnh truøng laëp, ngöôøi ta boû bôùt moät soá töø maø vaãn giöõ nguyeân
giaù trò cuûa phaùn ñoaùn.
Ví duï : - Nöôùc laø moät chaát loûng vaø (nöôùc) coù tính ñaøn hoài.
- 3 (laø soá leû) vaø 5 laø soá leû.
- Trong nhieàu phaùn ñoaùn, pheùp hoäi coøn ñöôïc dieãn ñaït bôûi nhöõng lieân töø khaùc: Maø, Vaãn, Ñoàng
43
thôøi, Cuõng, Nhöng maø, v.v… ñoâi khi coøn ñöôïc bieåu dieãn chæ baèng daáy phaåy (,).
Ví duï : - Hoâm nay trôøi naéng MAØ laïnh.
39
- Traùi ñaát quay quanh maët trôøi ÑOÀNG THÔØI töï quay quanh mình noù.
- Vieät Nam, Cu Ba laø nöôùc XHCN.
- Khoâng phaûi lieân töø VAØ naøo cuõng ñeàu mang yù nghóa cuûa pheùp hoäi.
Ví duï : - Ñoàng hoùa vaø dò hoùa laø hai maët ñoái laäp.
3- Pheùp tuyeån.
Hai phaùn ñoaùn ñôn P, Q, coù theå lieân keát vôùi nhau baèng lieân töø loâgíc “HOAËC” laäp thaønh moät nhoùm
phaùn ñoaùn phöùc. Phaùn ñoaùn naøy ñöôïc goïi laø tuyeån cuûa hai phaùn ñoaùn P, Q. Do lieân töø HOAËC trong
ngoân ngöõ töï nhieân coù hai nghóa : HOAËC coù nghóa HAY LAØ, VÖØA LAØ, HOAËC coøn coù nghóa HOAËC
LAØ, HOAËC LAØ. ÔÛ nghóa naøy lieân töø HOAËC coù tính chaát löïa choïn döùt khoaùt. Chính vì vaäy maø pheùp
tuyeån cuõng coù hai möùc ñoä : Pheùp tuyeån thöôøng vaø pheùp tuyeån chaët.
Nhö vaäy phaùn ñoaùn : Ñoàng hoà heát pin hoaëc laø (ñoàng hoà) bò hoûng, chæ sai khi “Ñoàng hoà khoâng bò
heát pin” (P sai) vaø “Ñoàng hoà cuõng khoâng bò hoûng” (Q sai). Caùc tröôøng hôïp sau ñaây phaùn ñoaùn ñeàu ñuùng.
Ñoàng hoà heát pin (P ñuùng), Ñoàng hoà bò hoûng (Q ñuùng)
Ñoàng hoà khoâng heát pin (P sai), Ñoàng hoà bò hoûng (Q ñuùng)
Ñoàng hoà heát pin (P ñuùng), Ñoàng hoà khoâng bò hoûng (Q sai)
Ñeå cho goïn, trong pheùp tuyeån ngöôøi ta cuõng boû bôùt moät soá töø maø phaùn ñoaùn vaãn coøn nguyeân giaù
trò. Ví duï : Ñoàng hoà heát pin hoaëc bò hoûng.
41
P (s), Q (ñ) thì P Q (ñ)
P (s), Q (s) thì P Q (s)
Baûng chaân lyù cuûa pheùp tuyeån chaët.
P 1 1 0 0
Q 1 0 1 0
PQ 0 1 1 0
Ví duï : Phaùn ñoaùn : Con vaät kia laø con meøo hoaëc con chuoät ñuùng trong nhöõng tröôøng hôïp sau :
- Con vaät kia laø con meøo (P ñuùng), khoâng phaûi con chuoät (Q sai).
- Con vaät kia khoâng phaûi laø con meøo (P sai), maø laø con chuoät (Q ñuùng).
Sai trong caùc tröôøng hôïp :
- Con vaät kia vöøa laø con meøo (P ñuùng), vöøa laø con chuoät (Q ñuùng).
- Con vaät kia khoâng phaûi laø con meøo (P sai), cuõng khoâng phaûi con chuoät (Q sai).
4- Pheùp keùo theo. 46
Hai phaùn ñoaùn ñôn P, Q coù theå lieân keát vôùi nhau baèng lieân töø loâgíc “NEÁU … THÌ…” laäp thaønh moät
phaùn ñoaùn phöùc.
Kyù hieäu : P Q, ñoïc laø : Neáu P thì Q; P keùo theo Q.
Ví duï : Neáu chuoàn chuoàn bay thaáp thì möa.
- Phaùn ñoaùn P Q chæ sai khi P ñuùng maø Q sai, ñuùng trong moïi tröôøng hôïp khaùc nhau.
- Cuï theå : - Khi P (ñ), Q (ñ) thì P Q (ñ)
42
P (ñ), Q (s) thì P Q (s)
P (s), Q (ñ) thì P Q (ñ)
P (s), Q (s) thì P Q (ñ)
Baûng chaân lyù cuûa pheùp keùo theo.
P 1 1 0 0
Q 1 0 1 0
PQ 1 0 1 1
- Nhö vaäy phaùn ñoaùn : Neáu chuoàn chuoàn bay thaáp thì möa, chæ sai khi : “Chuoàn chuoàn bay thaáp” (P
ñuùng) maø “trôøi khoâng möa” (Q sai).
Caùc tröôøng hôïp khaùc, phaùn ñoaùn treân ñeàu ñuùng.
“Chuoàn chuoàn bay thaáp” (P ñuùng), “trôøi möa”(Q ñuùng)
“Chuoàn chuoàn khoâng bay thaáp” (P sai), “trôøi möa”(Q ñuùng)
“Chuoàn chuoàn khoâng
47 bay thaáp” (P sai), “trôøi khoâng möa”(Q sai)
- Trong ngoân ngöõ töï nhieân, nhieàu phaùn ñoaùn khoâng coù lieân töø loâgíc “NEÁU… THÌ…” maø vaãn
thuoäc daïng phaùn ñoaùn P Q.
Ví duï : - ÔÛ hieàn gaëp laønh.
- Töùc nöôùc, vôõ bôø.
- Quyeát chí aét laøm neân.
43
- Trong loâgíc hieän ñaïi, ñoái vôùi phaùn ñoaùn P Q, giöõa P vaø Q khoâng nhaát thieát phaûi coù lieân heä
nhaân quaû (nghóa laø P laø nguyeân nhaân cuûa Q vaø Q laø keát quaû cuûa P). Giöõa P vaø Q coù theå coù caùc lieân
heä sau :
- Lieân heä nhaân quaû :
Ví duï : Coù coâng maøi saét coù ngaøy neân kim.
- Lieân heä ñieàu kieän :
Ví duï : Bao giôø chaïch ñeû ngoïn ña.
Saùo ñeû döôùi nöôùc thì ta laáy mình.
- Lieân heä loâgíc :
Ví duï : Neáu gaø gaùy thì trôøi saùng.
- Lieân heä ñònh nghóa :
Ví duï : Neáu töù giaùc ñaõ cho laø hình vuoâng thì caùc caïnh phaûi baèng nhau vaø caùc goùc phaûi
vuoâng.
ÑIEÀU KIEÄN ÑUÛ, ÑIEÀU KIEÄN CAÀN, ÑIEÀU KIEÄN CAÀN VAØ ÑUÛ
48
44
Toùm laïi, P ñöôïc goïi laø ñieàu kieän ñuû cuûa Q khi coù P thì coù Q.
Ví duï : Neáu ñoát noùng thanh saét thì chieàu daøi cuûa noù taêng leân.
- Ñoát noùng thanh saét laø ñieàu kieän ñuû ñeå chieàu daøi cuûa noù taêng leân.
- Muoán chieàu daøi cuûa thanh saét taêng leân thì chæ caàn ñoát noùng noù.
Toùm laïi : P ñöôïc goïi laø ñieàu kieän caàn cuûa Q khi khoâng coù P thì khoâng coù Q.
Löu yù raèng : P Q = P Q
Cho neân : khi P laø ñieàu kieän ñuû cuûa Q (P Q)
thì Q laø ñieàu kieän caàn cuûa P ( P Q)
Maët khaùc : PQPQ
PQPQ
Cho neân : P laø ñieàu kieän ñuû nhöng khoâng caàn ñeå coù Q.
Q laø ñieàu kieän caàn nhöng khoâng ñuû ñeå coù P.
45
Vì vaäy : - Ñoát noùng laø ñieàu kieän ñuû nhöng khoâng caàn ñeå chieàu daøi cuûa thanh saét taêng leân.
- Bieát ngoaïi ngöõ laø ñieàu kieän caàn nhöng khoâng ñuû ñeå ñöôïc laøm vieäc trong caùc coâng ty nöôùc
ngoaøi.
SUY LUAÄN
50
SUY LUAÄN ÑUÙNG ÑAÉN (hôïp loâgíc) khi pheùp suy dieãn : A B laø moät haèng ñuùng, nghóa laø khi A
ñuùng thì B ñuùng. Khi ñoù B keát luaän loâgíc cuûa A vaø sô ñoà A B laø moät qui taéc suy dieãn.
Ví duï : - Moïi haønh vi phaïm phaùp caàn phaûi ñöôïc nghieâm trò (A).
Suy ra : - Moät soá haønh vi phaïm phaùp caàn phaûi ñöôïc nghieâm trò (B).
Tieàn ñeà A coù daïng SaP, keát luaän B coù daïng SiP (SaP SiP) khi tieàn ñeà A ñuùng (SaP ñuùng) thì keát
luaän B (SiP) cuõng hoaøn toaøn ñuùng. (Quan heä thöù baäc giöõa phaùn ñoaùn A vaø I trong hình vuoâng loâgíc).
55
Do vaäy, B (SiP) laø keát luaän loâgíc cuûa A (SaP) vaø sô ñoà SaP SiP laø moät qui taéc suy dieãn.
3- Moät soá qui taéc suy dieãn tröïc tieáp.
3.1Pheùp ñaûo ngöôïc.
3.1.1 Töø moät phaùn ñoaùn khaúng ñònh chung suy ra moät phaùn ñoaùn khaúng ñinh rieâng baèng caùch ñoåi
choã chuû töø (S) vaø vò töø (P) cuûa phaùn ñoaùn (ñaûo ngöôïc S vaø P).
SaP SiP
Ví duï : - Moïi ngöôøi Vieät Nam ñeàu phaûn ñoái chieán tranh.
Suy ra : - Moät soá ngöôøi phaûn ñoái chieán tranh laø ngöôøi Vieät Nam.
3.1.2 Töø moät phaùn phuû ñònh chung suy ra moät phaùn ñoaùn phuû ñònh chung khaùc baèng caùch ñoåi choã
chuû töø (S) vaø vò töø (P) cuûa phaùn ñoaùn (ñaûo ngöôïc S vaø P).
SeP PeS
Ví duï : - Khoâng moät soá leû naøo laø soá chia heát cho 2.
Suy ra : - Khoâng moät soá chia heát cho hai naøo laø soá leû.
3.1.3 Töø moät phaùn khaúng ñònh rieâng suy ra moät phaùn ñoaùn khaúng ñònh rieâng khaùc baèng caùch ñoåi
choã chuû töø (S) vaø vò töø (P) cuûa phaùn ñoaùn (ñaûo ngöôïc S vaø P).
SiP PiS
Ví duï : - Moät soá sinh vieân laø vaän ñoäng vieân.
56 51
Suy ra : - Moät soá vaän ñoäng vieân laø sinh vieân.
3.2Suy luaän töø phaùn ñoaùn chung ra phaùn ñoaùn rieâng.
3.2.1 Töø phaùn ñoaùn khaúng ñònh chung suy ra phaùn ñoaùn khaúng ñònh rieâng.
SaP SiP
Ví duï : - Moïi luaät sö ñeàu am hieåu loâgíc hoïc.
Suy ra : - Moät soá luaät sö am hieåu loâgíc hoïc.
3.2.2 Töø phaùn ñoaùn phuû ñònh chung suy ra phaùn ñoaùn phuû ñònh rieâng.
SeP PoP
Ví duï : - Khoâng moät ngöôøi naøo soáng ñeán 150 tuoåi.
Suy ra : - Nhieàu ngöôøi khoâng soáng ñeán 150tuoæ.
3.3Suy luaän töø caùc heä thöùc töông ñöông.
3.3.1 Töø heä thöùc De Morgan :
(P Q) = P Q.
(P Q) = P Q.
Ta coù caùc qui taéc suy dieãn tröïc tieáp sau :
(P Q) P Q.
P Q (P Q).
Ví duï : - Khoâng ñöôïc huùt thuoác laù vaø noùi chuyeän oàn aøo trong raïp haùt.
Suy ra : - Khoâng ñöôïc huùt thuoác laù hoaëc khoâng ñöôïc noùi chuyeän oàn aøo trong raïp haùt.
(P Q) 57P Q.
(P Q) (P Q).
52
Ví duï : - Khoâng phaûi choù hay meøo ñaõ laøm vôõ loï hoa.
Suy ra : - Khoâng phaûi choù vaø cuõng khoâng phaûi meøo ñaõ laøm vôõ loï hoa.
3.3.2 Töø heä thöùc :
P Q = Q P.
Ta coù caùc qui taéc suy dieãn tröïc tieáp sau :
(P Q) ( Q P).
( Q P) (P Q).
Ví duï : Neáu oâng laø hoïa só thì oâng phaûi bieát veõ.
Suy ra : Neáu oâng ta khoâng bieát veõ thì oâng ta khoâng phaûi laø hoïa só.
3.3.3 Töø heä thöùc :
P Q = P Q.
Ta coù caùc qui taéc suy dieãn tröïc tieáp sau :
(P Q) P Q.
P Q) (P Q).
Ví duï : - Muoán aên thì laên vaøo beáp.
Suy ra : - Khoâng aên hoaëc laø laên vaøo beáp.
3.3.4 Keát hôïp caùc heä thöùc treân ta coù :
P Q = Q P = P Q = (P Q)
58
P Q = P Q = Q P = ( P Q)
P Q = (P Q) = (Q P) = ( P Q)
53
Töø caùc heä thöùc naøy, ta coù theå tìm caùc phaùn ñoaùn töông ñöông vôùi phaùn ñoaùn ñaõ cho :
Ví duï : - Neáu anh hoïc gioûi thì anh ñöôïc thöôûng.
Suy ra :
- Neáu anh khoâng ñöôïc thöôûng thì (chöùng toû) anh khoâng hoïc gioûi.
- Anh khoâng hoïc gioûi hoaëc laø anh (phaûi) ñöôïc thöôûng.
- Khoâng theå coù chuyeän anh hoïc gioûi maø anh khoâng ñöôïc thöôûng.
4- Moät soá qui taéc suy dieãn tröïc tieáp.
4.1Tam ñoaïn luaän.
4.1.1 Caáu truùc cuûa tam ñoaïn luaän.
Tam ñoaïn luaän laø heä thoáng suy dieãn tieàn ñeà coå xöa nhaát do Aristote xaây döïng. Trong tam ñoaïn luaän
coù hai tieàn ñeà vaø moät keát luaän, tieàn ñeà vaø keát luaän ñeàu laø nhöõng phaùn ñoaùn ñôn, thuoäc caùc daïng : A,
E, I, O.
Ví duï : - Moïi kim loaïi ñeàu daãn ñieän.
- Ñoàng laø kim loaïi.
- Ñoàng daãn ñieän
Trong moãi tam ñoaïn luaän chæ coù ba khaùi nieäm, goïi laø ba thuaät ngöõ, kyù hieäu : S, P, M.
Thuaät ngöõ coù maët trong caû hai tieàn ñeà nhöng laïi khoâng coù maët trong keát luaän goïi laø thuaät ngöõ
giöõa, kyù hieäu laø : M.
59
Chuû töø cuûa keát luaän ñöôïc goïi laø thuaät ngöõ nhoû, kyù hieäu laø : S. Vò töø cuûa keát luaän ñöôïc goïi laø
thuaät ngöõ lôùn, kyù hieäu laø : P. Tieàn ñeà chöùa thuaät ngöõ lôùn goïi laø tieàn ñeà lôùn. Tieàn ñeà chöùa thuaät
ngöõ nhoû goïi laø tieàn ñeà nhoû.
54
Tam ñoaïn luaän theo ví duï treân ñaây coù 3 thuaät ngöõ ñoù laø : Kim loaïi (M), Ñoàng (S), Daãn ñieän (P). tieàn
ñeà lôùn laø : Moïi kim loaïi ñeàu daãn ñieän. Tieàn ñeà nhoû : Ñoàng laø kim loaïi.
Ta coù theå vieát tam ñoaïn luaän treân döôùi daïng :
MP
SM
SP
Coù theå vieát ñaày ñuû hôn :
MaP
SaM
SaP
4.1.2 Caùc qui taéc chung cuûa tam ñoaïn luaän.
Qui taéc 1 : Trong moät tam ñoaïn luaän chæ coù 3 thuaät ngöõ.
Seõ sai laàm neáu trong moãi tam ñoaïn luaän coù ít hôn hoaëc nhieàu hôn 3 thuaät nguõ. Neáu íthôn 3 thuaät ngöõ
seõ khoâng thaønh moät tam ñoaïn luaän, neáu coù ñeán 4 thuaät ngöõ thì tam ñoaïn luaän seõ maéc loãi, goïi laø loãi 4
thuaät ngöõ.
Ví duï : Lao ñoäng laø cô sôû cuûa ñôøi soáng.
Hoïc loâgíc hoïc laø lao ñoäng.
Hoïc loâgíc hoïc laø cô sôû cuûa ñôøi soáng.
Tam ñoaïn luaän treân, thuaät ngöõ “lao ñoäng” ôû hai tieàn ñeà coù yù nghóa khaùc nhau. ÔÛ tieàn ñeà lôùn,
thuaät ngöõ “lao ñoäng” duøng ñeå chæ hoaït ñoäng cô baûn cuûa xaõ hoäi – hoaït ñoäng saûn xuaát vaät chaát. ÔÛ tieàn
60
ñeà nhoû, thuaät ngöõ “lao ñoäng” laïi duøng ñeå chæ moät daïng hoaït ñoäng cuï theå – hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa
con ngöôøi. Do ñoù, tam ñoaïn luaän treân ñaây ñaõ vi phaïm qui taéc 1, noù khoâng chæ coù 3 maø coù ñeán 4 thuaät
ngöõ.
Qui taéc 2 : Thuaät ngöõ khoâng chu dieân trong tieàn ñeà thì cuõng khoâng ñöôïc chu dieân trong keát luaän.
Ví duï : - Hoïc sinh caàn phaûi taäp theå duïc reøn luyeän söùc khoûe.
55
- Boä ñoäi khoâng phaûi laø hoïc sinh.
Boä ñoäi khoâng caøn phaûi taäp theå duïc reøn luyeän söùc khoûe.
Tam ñoaïn luaän naøy sai vì vi phaïm qui taéc 2, thuaät ngöõ “taäp theå duïc reøn luyeän söùc khoûe” chu dieân
trong tieàn ñeà nhöng laïi chu dieân trong keát luaän.
Qui taéc 3 : Thuaät ngöõ giöõa phaûi chu dieân ít nhaát moät laàn.
Ví duï : - Moïi kim loaïi ñeàu daãn ñieän.
- Nöôùc daãn ñieän.
Nöôùc laø kim loaïi.
Keát luaän sai laàm, vì thuaät ngöõ giöõa “daãn ñieän” khoâng chu dieân trong caû hai tieàn ñeà (“daãn ñieän” laø
vò töø cuûa phaùn ñoaùn khaúng ñònh trong caû 2 tieàn ñeà).
Qui taéc 4: Töø hai tieàn ñeà phuû ñònh khoâng theå ruùt ra keát luaän.
Ví duï : - Ngöôøi khoâng phaûi laø suùc vaät.
- Suùc vaät khoâng phaûi laø soûi ñaù.
Hai thuaät ngöõ “ngöôøi” vaø “soûi ñaù” khoâng coù lieân heä taát yeáu veà maët loâgíc, vì theá khoâng theå ruùt ra
61
keát luaän.
Qui taéc 5: Töø hai tieàn ñeà rieâng khoâng theå ruùt ra keát luaän.
Ví duï : Moät soá thanh nieân laø nhöõng keû hö hoûng
Moät soá ngheä só laø thanh nieân.
Töông töï nhö treân, hai thuaät ngöõ “ngheä só” vaø “keû hö hoûng” khoâng coù lieân heä taát yeáu veà loâgíc, vì
theá khoâng theå ruùt ra keát luaän.
Qui taéc 6 : Neáu hai tieàn ñeà khaúng ñònh thì keát luaän cuõng khaúng ñònh.
Ví duï : - Moïi coâng daân ñeàu phaûi chaáp haønh luaät phaùp.
- Ñaûng vieân cuõng laø coâng daân.
56
Ñaûng vieân cuõng phaûi chaáp haønh luaät phaùp.
Qui taéc 7 : Neáu coù moät tieàn ñeà laø phuû ñònh thì keát luaän phaûi laø phuû ñònh.
Ví duï : - Moïi khoa hoïc ñeàu nghieân cöùu caùc qui luaät cuûa hieän thöïc khaùch quan.
- Khoâng moät toân giaùo naøo nghieân cöùu caùc qui luaät cuûa hieän thöïc khaùch quan.
Khoâng moät toân giaùo naøo laø khoa hoïc
Qui taéc 8 : Neáu coù moät tieàn ñeà rieâng thì keát luaän phaûi laø phaùn ñoaùn rieâng.
Ví duï : - Moïi sinh vieân ñeàu phaûi hoïc ngoaïi ngöõ.
- Moät soá ñoaøn vieân laø sinh vieân.
Moät soá ñoaøn vieân phaûi hoïc ngoaïi ngöõ.
4.1.3 Caùc loaïi hình vaø caùc kieåu cuûa tam ñoaïn luaän.
- Caùc loaïi hình :
Coù hai caùch saép xeáp thöù töï caùc thuaät ngöõ P vaø M trong tieàn ñeà lôùn vaø hai caùch saép xeáp thöù töï
62
caùc thuaät ngöõ S vaø M trong tieàn ñeà nhoû. Toå hôïp laïi, coù 4 caùch saép xeáp thöù töï caùc thuaät ngöõ trong caû
hai tieàn ñeà. Do ñoù, coù 4 loaïi hình tam ñoaïn luaän.
Loaïi hình 1 :
MP M P
SM S M
SP S P
Loaïi hình 2 :
MP S M
SM P M
SP S P
57
Loaïi hình 3 :
MP M P
SM M S
SP S P
Loaïi hình 4 :
MP P M
SM M S
SP S P
- Caùc qui taéc cuûa caùc loaïi hình :
Loaïi hình 1 :
- Tieàn ñeà phaûi laø phaùn ñoaùn chung.
- Tieàn ñeà nhoû phaûi laø phaùn ñoaùn khaúng ñònh.
Loaïi hình 2 : 63
- Tieàn ñeà lôùn phaûi laø phaùn ñoaùn chung.
- Moät trong hai tieàn ñeà phaûi laø phaùn ñoaùn phuû ñònh.
Loaïi hình 3 :
- Tieàn ñeà nhoû phaûi laø phaùn ñoaùn chung.
- Keát luaän phaûi laø phaùn ñoaùn rieâng.
- Caùc kieåu :
Trong moät loaïi hình, moãi phaùn ñoaùn (2 tieàn ñeà vaø 1 keát luaän) coù theå nhaän moät trong 4 daïng : A, E, I,
O. Nhö vaäy, moãi loaïi hình coù theå coù 4 3 = 64 kieåu, caû 4 loaïi hình coù 4 x 64 = 256 kieåu. Treân thöïc teá, caû 4
loaïi hình chæ coù 19 kieåu ñuùng, ñoù laø nhöõng kieåu ñaùp öùng ñöôïc caùc qui taéc chung vaø caùc qui taéc veà loaïi
58
hình. Ngöôøi ta goïi 19 kieåu ñoù laø 19 qui taéc cuûa tam ñoaïn luaän. 19 qui taéc ñoù ñöôïc phaân chia theo 4 loaïi hình
nhö sau :
MP
Loaïi hình 1 : SM AAA, EAE, AII, EIO
SP
MP
Loaïi hình 2 : SM EAE, AEE, AII, EIO, AOO
SP
MP
AAI, IAI, AII, EAO, OAO,
Loaïi hình 3 : SM
EIO
SP
MP
Loaïi hình 4 : SM AAI, AEE, IAI, EAO, EIO
SP
Ñeå cho deã nhôù ngöôøi ta ñaët cho caùc kieåu tam ñoaïn luaän nhöõng teân goïi sau ñaây :
64
Loaïi hình 1 : Barbara, Celarent, Darii, Ferio.
Loaïi hình 2 : Cesare, Camestres, Festino, Baroco.
Loaïi hình 3 : Darapti, Disamis, Datisi, Felapton, Bocardo, Ferison.
Loaïi hình 4 : Balamip, Calemes, Dimatis, Fesapo, Fresison.
Caùc teân goïi treân ñaây do Peter ngöôøi Taây Ban Nha ñaët cho. Moãi teân goàm coù 3 nguyeân aâm ñeå chæ
caùc daïng phaùn ñoaùn. Caùc nguyeân aâm laàn löôït chæ caùc tieàn ñeà lôùn, tieàn ñeà nhoû vaø keát luaän.
Ví duï : Teân Barbara nghóa laø caû 3 phaùn ñoaùn ôû tieàn ñeà vaø keát ñeàu laø nhöõng phaùn ñoaùn
khaúng ñònh : A, A, A.
59
4.2Suy dieãn töø hai tieàn ñeà.
4.2.1 Suy dieãn töø hai tieàn ñeà cuõng laø moät kieåu tam ñoaïn luaän. Khaùc vôùi tam ñoaïn luaän truyeàn
thoáng, caùc tieàn ñeà cuûa kieåu suy dieãn naøy khoâng coù daïng : A, E, I, O, maø laø caùc phaùn
ñoaùn phöùc.
A1
Sô ñoà suy dieãn : A1 A2 B hoaëc : A2
B
Ñoïc laø : Neáu coù A1 vaø coù A2 thì coù B.
(A1, A2 laø caùc tieàn ñeà, B laø keát luaän, tieàn ñeà thöôøng laø nhöõng phaùn ñoaùn phöùc).
Ví duï : - Neáu hoïc gioûi thì laøm baøi toát (A1)
- Anh khoâng laøm baøi toát (A2)
Anh hoïc khoâng gioûi (B)
SUY LUAÄN ÑUÙNG ÑAÉN (hôïp loâgíc) khi pheùp suy dieãn : A1 A2 B laø moät haèng ñuùng, nghóa laø
khi A1 ñuùng, A2 ñuùng thì B65cuõng ñuùng. Khi ñoù B laø keát luaän loâgíc cuûa hai tieàn ñeà A 1, A2 vaø sô ñoà A1 A2
B laø moät qui taéc suy dieãn.
Trôû laïi ví duï treân : - Neáu hoïc gioûi thì laøm baøi toát (A1)
- Anh khoâng laøm baøi toát (A2)
Anh hoïc khoâng gioûi (B)
60
Coù theå vieát caùch khaùc : P Q
Q
P
ñeå bieát suy luaän treân coù ñuùng ñaén (hôïp loâgíc) hay khoâng, ta xeùt tröôøng hôïp caû hai tieàn ñeà A 1 vaø A2
cuøng ñuùng :
- A2 ñuùng, töùc Q ñuùng, vaäy Q sai.
- A1 ñuùng, töùc (P Q) ñuùng, maø Q sai, do ñoù theo ñònh nghóa cuûa pheùp keùo theo, P phaûi sai. Vaäy P
phaûi ñuùng (töùc B ñuùng).
Vaäy, suy luaän treân ñaây ñuùng ñaén (hôïp loâgíc) vì khi caû hai tieàn ñeà P Q vaø Q ñeàu ñuùng thì keát
luaän P cuõng ñuùng. Ta noùi : P laø keát luaän loâgíc cuûa hai tieàn ñeà P Q vaø Q, vaø sô ñoà : P Q
Q
P laø moät qui taéc suy dieãn.
Ñaây laø moät qui taéc suy dieãn, vì khi P Q ñuùng vaø P ñuùng thì Q cuõng ñuùng. Do ñoù Q laø keát luaän
loâgíc cuûa hai tieàn ñeà treân.
Ví duï :
61
Neáu aên maën thì khaùt nöôùc.
Con ñaõ aên maën
Con seõ khaùt nöôùc.
Suy luaän treân ñaây theo qui taéc keát luaän, neâu laø moät suy luaän ñuùng. “Con seõ khaùt nöôùc” laø keát luaän
loâgíc cuûa tieàn ñeà treân.
Quy taéc keát luaän laø qui taéc suy dieãn maø chuùng ta thöôøng gaëp haøng ngaøy, trong sinh hoaït cuõng nhö
trong nghieân cöùu khoa hoïc.
Ví duï :
“Neáu xuaát phaùt töø caùc tieàn ñeà ñuùng vaø tuaân thuû caùc qui taéc loâgíc thì keát quaû suy luaän
phaûi ñuùng”.
“Toâi ñaõ xuaát phaùt töø caùc tieàn ñeà ñuùng vaø tuaân thuû caùc qui taéc loâgíc”.
“Keát quaû suy luaän cuûa toâi phaûi ñuùng”
Trong thí nghieäm hoùa hoïc, ñeå nhaän bieát chaát vöøa ñieàu cheá coù phaûi laø a-xít hay khoâng, nhieàu hoïc
sinh ñaõ suy luaän theo qui taéc naøy nhö sau :
“Neáu moät dung dòch laøm cho giaáy quì tím bieán thaønh maøu hoàng thì dung dòch ñoù laø axít”.
“Dung dòch vöøa ñieàu cheá laøm cho quì tím bieán thaønh maøu hoàng”
“Dung dòch vöøa ñieàu
67 cheá laø axít”
Chuù yù : Coù theå thay ñoåi thöù töï caùc tieàn ñeà maø vaãn baûo ñaûm giaù trò cuûa qui taéc suy dieãn.
Ví duï : Con aên maën.
AÊn maën thì khaùt nöôùc.
Con seõ khaùt nöôùc.
- Qui taéc keát luaän phaûn ñaûo (Modus tollens).
Qui taéc naøy ñöôïc phaùt bieåu döôùi daïng :
62
PQ
Q
P
Ñaây laø moät qui taéc suy dieãn. Vì khi P Q ñuùng vaø Q ñuùng thì P cuõng ñuùng. Vaäy P laø keát luaän
loâgíc cuûa hai tieàn ñeà treân.
Ví duï : - Neáu khoûe thì anh phaûi naâng ñöôïc quaû taï naøy.
- Anh khoâng naâng ñöôïc quaû taï naøy.
Anh khoâng khoûe.
Moät ví duï khaùc :
- Neáu goùc noäi tieáp laø goùc vuoâng thì noù chaén nöûa ñöôøng troøn.
- Goùc noäi tieáp naøy khoâng chaén nöûa ñöôøng troøn.
Goùc noäi tieáp naøy khoâng phaûi laø goùc vuoâng.
Caùc ví duï treân ñeàu theo qui taéc suy dieãn tollens.
- Qui taéc baéc caàu cuûa pheùp keùo theo :
Qui taéc naøy ñöôïc phaùt bieåu döôùi daïng :
68 PQ
QR
PR
Ñaây laø moät qui taéc suy dieãn. Vì khi caû 2 tieàn ñeà P Q vaø Q R ñeàu ñuùng.
Coù 2 tröôøng hôïp coù theå xaûy ra :
P ñuùng :
P ñuùng neân Q ñuùng (vì P Q ñuùng), Q ñuùng neân R cuõng ñuùng (vì Q R ñuùng). Do ñoù P R ñuùng.
P sai :
63
P sai thì theo ñònh nghóa pheùp keùo theo, P R luoân luoân ñuùng, baát keå Q, R coù giaù trò gì.
Nhö vaäy, trong moïi tröôøng hôïp, khi caû hai tieàn ñeà ñuùng thì keát luaän P R ñuùng. Vaäy P R laø keát
luaän loâgíc cuûa hai tieàn ñeà treân.
Ví duï : - Neáu chaêm taäp theå duïc thì cô theå khoûe maïnh.
- Neáu cô theå khoûe maïnh thì cuoäc soáng seõ vui töôi.
Neáu chaêm taäp theå duïc thì cuoäc soáng seõ vui töôi.
- Qui taéc löïa choïn :
Qui taéc naøy ñöôïc phaùt bieåu döôùi daïng :
PQ
P
Q
Ñaây laø moät qui taéc suy dieãn. Vì khi caû 2 tieàn ñeà P Q vaø P ñeàu ñuùng, ta coù :
- P ñuùng neân P sai, P sai maø P Q ñuùng neân Q phaûi ñuùng (theo ñònh nghòa cuûa pheùp tuyeån).
Nhö vaäy, khi caû 2 tieàn ñeà P Q vaø P ñeàu ñuùng thì keát luaän Q cuõng ñuùng, töùc Q laø keát luaän loâgíc
cuûa 2 tieàn ñeà treân.
Ví duï : Em hoaëc anh 69 phaûi ñöa con ñeán tröôøng.
Em khoâng ñöa con ñeán tröôøng.
Anh phaûi ñöa.
4.3Suy dieãn töø nhieàu tieàn ñeà.
Sô ñoà suy dieãn : A1
A2
An
B
64
- A1, A2, An laø caùc tieàn ñeà.
- B laø keát luaän loâgíc cuûa caùc tieàn ñeà A1, A2, An.
Suy dieãn töø nhieàu tieàn ñeà cuõng ñöôïc xeùt töông töï nhö suy dieãn töø hai tieàn ñeà.
- SUY LUAÄN ÑUÙNG ÑAÉN (hôïp loâgíc) khi pheùp suy dieän A1, A2, … An B laø moät haèng ñuùng,
nghóa laø khi taát caû caùc tieàn ñeà : A1, A2, … An vaø ta coù qui taéc suy dieãn : A1
A2
An
B
Ví duï : - Neáu sinh ñeû nhieàu thì laøm khoâng ñuû aên.
- Neáu laøm khoâng ñuû aên thì khoâng coù tích luõy ñeå taùi saûn xuaát môû roäng.
- Neáu khoâng coù tích luõy ñeå taùi saûn xuaát môû roäng thì saûn xuaát khoâng phaùt trieån.
- Neáu saûn xuaát khoâng phaùt trieån thì seõ ngheøo naøn laïc haäu.
70
Neáu sinh ñeû nhieàu thì seõ ngheøo naøn laïc haäu,
Tieàn ñeà lôùn bò bôùt72laø : “Phi coâng Nguyeãn Thaønh Trung coù coâng vôùi caùch maïng”. Kieåu suy luaän
naøy neáu ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoâng bieát phi coâng Nguyeãn Thaønh Trung laø ai thì hoï seõ khoâng theå coù
keát luaän gì ñöôïc. Do vaäy, tính phoå quaùt cuûa kieåu suy luaän naøy heát söùc haïn cheá.
4.4.3 Suy luaän khoâng keát luaän.
Kieåu suy luaän naøy, keát luaän döôøng nhö ñaõ coù saün trong tieàn ñeà. Vì vaäy, tuy keát luaän ñöôïc boû ngoû,
nhöng ai cuõng hieåu ñöôïc.
Ví duï : - Baõo luït thì maát muøa.
- Vaäy maø maáy naêm nay baõo luït xaûy ra lieân mieân.
……………
hoaëc : - Ngöôøi ta ai cuõng phaûi cheát.
OÂng aáy cuõng laø ngöôøi.
……………
4.4.4 Nhieàu tröôøng hôïp suy luaän chæ coù moät tieàn ñeà, caû keát luaän vaø moät tieàn ñeà khaùc bò
löôïc boû, ngöôøi nghe phaûi töï hieåu laáy.
Ví duï : “Con maø aên caép thì trôøi ñaùnh thaùnh vaät con”.
67
Ñöùa beù theà raèng : “con khoâng aên caép”, nhöng laïi chæ neâu leân moät tieàn ñeà treân. Caùc baäc cha meï
phaûi hieåu.
- Con maø aên caép thì trôøi ñaùnh thaùnh vaät con.
- Trôøi khoâng ñaùnh, thaùnh khoâng vaät con.
Con khoâng aên caép.
Moät ví duï khaùc : Moät ngöôøi noùi vôùi ngöôøi baïn mình raèng :
“Maøy maø laøm ñöôïc vieäc ñoù thì tao ñi baèng ñaàu”.
Buoäc ngöôøi baïn phaûi hieåu lôøi noùi cuûa baïn mình baèng caùch thieát laäp moät suy luaän ñaày ñuû nhö sau :
Maøy maø laøm ñöôïc vieäc ñoù thì tao ñi baèng ñaàu.
73
Tao khoâng ñi baèng ñaàu.
Maøy khoâng theå laøm ñöôïc vieäc ñoù.
Chuù yù : Suy luaän ruùt goïn giaûn tieän vaø thoâng duïng. Tuy vaäy, suy luaän deã maéc phaûi sai laàm vaø khoù
nhaän ra sai laàm ñoù. Nguyeân nhaân coù theå laø do suy luaän quaù ngaén goïn hoaëc nhöõng phaùn ñoaùn bò löôïc
boû khoâng baûo ñaûm tính chaân thöïc.
Ví duï : Moät ngöôøi theà raèng mình khoâng noùi laùo, baèng lôøi khaúng ñònh : “Con maø noùi laùo thì oâng
Taùo ñoäi noài côm”.
Suy luaän naøy vieát ra ñaày ñuû phaûi laø :
- Con maø noùi laùo thì oâng Taùo ñoäi noài côm.
OÂng taùo ñoäi noài côm
Töø hai tieàn ñeà treân khoâng theå ruùt ra keát luaän gì caû, noùi caùch khaùc – anh ta coù theå khoâng noùi laùo
maø cuõng coù theå noùi laùo. Vieäc ruùt ra keát luaän : “Anh ta khoâng noùi laùo” töø caùc tieàn ñeà treân laø sai laàm.
Baèng lôøi khaúng ñònh ñoù, anh ta theà nhöng thöïc ra chaúng theà gì caû.
68
5- Moät soá kieåu suy luaän sai laàm.
5.1Suy luaän theo sô ñoà :
PQ
P
Q
Ñaây laø suy luaän sai laàm, vì khi P Q ñuùng vaø P ñuùng thì Q coù theå sai, coù theå ñuùng ( Q khoâng
luoân luoân ñuùng), nghóa laø Q khoâng phaûi laø keát luaän loâgíc cuûa hai tieàn ñeà P Q vaø P.
Ví duï :“Hoïc theâm thì74gioûi. Anh khoâng ñi hoïc theâm. Vaäy thì anh khoâng theå gioûi ñöôïc”.
“Soá coù taän cuøng baèng 5 thì chia heát cho 5. Soá 10 khoâng phaûi laø soá coù taän cuøng baèng 5.
Vaäy soá 10 khoâng chia heát cho 5”.
“Ñaûng vieân thì phaûi göông maãu thöïc hieän chính saùch keá hoaïch hoùa gia ñình. Toâi khoâng phaûi
laø ñaûng vieân. Vaäy toâi khoâng caàn phaûi göông maãu thöïc hieän chính saùch keá hoaïch hoùa gia
ñình”.
5.2Suy luaän theo sô ñoà :
PQ
Q
P
Ñaây laø suy luaän sai laàm, vì khi P Q ñuùng vaø Q ñuùng thì P coù theå sai. Do ñoù P khoâng phaûi laø keát
luaän loâgíc cuûa hai tieàn ñeà treân.
Ví duï :“AÊn maën thì uoáng nhieàu nöôùc. Thaèng beù uoáng nhieàu nöôùc. Vaäy laø ñaõ aên maën”.
Chuyeän vui :
Moät anh chaøng ngoác coù laàn taån maån hoûi vôï :
69
- Naøy mình, coù luùc toâi thaáy maët mình ñoû lô. Taïi sao vaäy ?
Chò vôï qua quít :
- Taïi xaáu hoå.
75
Roài ngaøy kia, trong böõa gioã cha, anh ta thaáy vôï böng maâm côm cuùng töø beáp leân maø maët maøy ñoû lô,
lieàn maéng vôï :
- Böõa nay gioã cha toâi, baø xaáu hoå caùi gì maø ñoû maët ?
* * *
Nhaø baùc hoïc Anh – xtanh coù laàn vaøo quaùn aên. OÂng queân khoâng mang theo kính neân phaûi nhôø
ngöôøi haàu baøn ñoïc hoä thöïc ñôn. Ngöôøi haàu baøn gheù vaøo tai Anh-xtanh vaø noùi thaàm : “Xin ngaøi thöù loãi,
toâi raát tieác laø cuõng khoâng bieát chöõ nhö ngaøi”.
Vaäy laø chaøng ngoác vaø anh haàu baøn kia ñaõ suy luaän moät caùch sai laàm theo kieåu treân.
5.3Suy luaän theo sô ñoà :
PQ
P
Q
Xeùt khi P Q ñuùng vaø P ñuùng thì Q coù theå sai, do ñoù Q coù theå sai hoaëc ñuùng. Q khoâng luoân
ñuùng, chöùng toû suy luaän treân laø sai laàm (khoâng hôïp loâgíc).
Ví duï : Thaèng beù ñi hoïc veà, khoâng chòu ngoài vaøo baøn aên côm, noù nhaûy leân giöôøng naèm. Hoûi thì
noù cöù naèm im. Thaáy theá meï lo laéng, doã daønh :
- Con khoâng aên côm vì ñau buïng hay vì ñaõ aên quaø vaët ôû tröôøng ?.
Hoûi maõi, thaèng beù môùi chòu traû lôøi lí nhí :
- Con ñau buïng!
- Theá maø meï töôûng laø con ñaõ aên quaù nhieàu quaø vaët ôû tröôøng.
70
76
Ñoaïn hoäi thoaïi treân cho thaáy ngöôøi meï ñaõ suy luaän nhö sau :
- Con khoâng aên côm vì ñau buïng hoaëc vì aên quaø ôû tröôøng.
- Con khoâng aên côm vì ñau buïng.
Vaäy khoâng phaûi con ñaõ aên quaø ôû tröôøng.
Thaät sai laàm !
6- Xaùc ñònh tính ñuùng ñaén cuûa moät suy luaän.
Ñeå bieát tính ñuùng ñaén cuûa nhöõng suy luaän phöùc taïp hoaëc suy luaän khoâng gioáng vôùi nhöõng qui taéc
suy dieãn thöôøng gaëp, ta phaûi tieán haønh caùc vieäc theo thöù töï sau ñaây :
6.1Vieát caùc phaùn ñoaùn tieàn ñeà vaø keát luaän döôùi daïng kyù hieäu.
Ñeå laøm ñöôïc vieäc ñoù, caàn phaûi chuyeån töø ngoân ngöõ thoâng thöôøng (phaùn ñoaùn baèng lôøi) thaønh
caùc phaùn ñoaùn kyù hieäu. Chu yù caùc lieân töø loâgíc, laøm sao ñeå phaùn ñoaùn vieát döôùi daïng kyù hieäu phaûn
aùnh moät caùch chính xaùc caáu truùc cuûa phaùn ñoaùn ñöôïc dieãn taû baèng lôøi.
6.2Vieát sô ñoà cuûa suy luaän.
Sô ñoà cuûa suy luaän phaûn aùnh caáu truùc cuûa suy luaän ñoù theo thöù töï töø tieàn ñeà ñeán keát luaän.
6.3Kieåm tra tính ñuùng ñaén (hôïp loâgíc) cuûa suy luaän.
Caên cöù vaøo caùc qui taéc, quy luaät loâgíc ñeå kieåm tra. Thoâng thöôøng coù 2 caùch kieåm tra :
- Caùch 1 :
Xeùt tröôøng hôïp taát caû caùc tieàn ñeà ñeàu ñuùng :
Neáu keát luaän cuõng luoân luoân ñuùng thì suy luaän ñoù laø ñuùng ñaén.
Neáu keát luaän khoâng luoân ñuùng, nghóa laø caùc tieàn ñeà ñeàu ñuùng maø keát luaän coù theå sai thì suy
luaän ñoù khoâng ñuùng ñaén (khoâng hôïp loâgíc).
- Caùch 2 : 77
71
Neáu keát quaû cuoái cuøng trong baûng chaân lyù ñoàng loaït ñuùng thì suy luaän ñoù laø ñuùng ñaén (hôïp
loâgíc).
Neáu keát quaû cuoái cuøng trong baûng chaân lyù coù giaù trò sai thì suy luaän ñoù khoâng ñuùng ñaén (khoâng
hôïp loâgíc).
Ví duï 1 : Neáu ñuùng töï anh laøm ñöôïc baøi naøy thì anh seõ hieåu caùch giaûi hoaëc seõ laøm ñöôïc baøi töông
töï. Nhöng anh khoâng hieåu caùch giaûi maø cuõng khoâng laøm ñöôïc baøi töông töï. Vaäy anh ñaõ cheùp baøi cuûa
baïn.
Böôùc 1 :
Goïi P = Anh töï laøm ñöôïc baøi naøy (= Anh khoâng cheùp baøi cuûa baïn).
Q = Anh hieåu caùch giaûi (baøi naøy).
R = Anh laøm ñöôïc baøi töông töï.
Nhö vaäy, tieàn ñeà (phaùn ñoaùn) thöù nhaát coù theå ñöôïc vieát :
P (Q R)
Tieàn ñeà thöù hai :
QR
Keát luaän (phaùn ñoaùn thöù ba) : P
Böôùc 2 : Sô ñoà cuûa suy luaän treân coù daïng :
P (Q R)
QR
P
Böôùc 3 : Kieåm tra tính ñuùng ñaén cuûa sô ñoà suy luaän treân.
78
Caùch 1 :
- Giaû söû caû hai tieàn ñeà ñeàu ñuùng, töùc P (Q R) ñuùng vaø Q R ñuùng. Theo heä thöùc Morgan :
Q R = (Q R), ta coù :
72
Q R ñuùng töùc (Q R) ñuùng, do ñoù (Q R) sai. Vì (Q R) sai neân P phaûi sai (theo ñònh nghóa
pheùp keùo theo). P sai neân P ñuùng.
Vaäy P laø keát luaän loâgíc cuûa hai tieàn ñeà treân. Noùi caùch khaùc, suy luaän treân laø hoaøn toaøn ñuùng
ñaén (hôïp loâgíc).
Caùch 2 :
Laäp baûng chaân lyù.
P 1 1 1 1 0 0 0 0
Q 1 1 0 0 1 1 0 0
R 1 0 1 0 1 0 1 0
P 0 0 0 0 1 1 1 1
Q 0 0 1 1 0 0 1 1
R 0 1 0 1 0 1 0 1
QR 1 1 1 0 1 1 1 0
(1) P (Q R) 1 1 1 0 1 1 1 1
(2) Q R 0 0 0 1 0 0 0 1
(1) (2) 0 0 0 0 0 0 0 1
(1) (2) P 1 1 1 1 1 1 1 1
Keát quaû cuoái cuøng (doøng döôùi) trong baûng chaân lyù ñoàng loaït ñuùng, chöùng toû suy luaän treân laø
ñuùng.
79
73
Ví duï 2 : Neáu gioûi ngoaïi ngöõ thì coù nhieàu cô may ñeå tìm kieám vieäc laøm. Muoán gioûi ngoaïi ngöõ thì
caàn phaûi coá gaéng hoïc ngoaïi ngöõ moãi ngaøy. Anh khoâng coá gaéng hoïc ngoaïi ngöõ moãi ngaøy. vì vaäy, anh
khoâng coù nhieàu cô may ñeå tìm kieám vieäc laøm.
Böôùc 1 :
Goïi G = Gioûi ngoaïi ngöõ.
K = Cô may ñeå tìm kieám vieäc laøm.
C = Coá gaéng hoïc ngoaïi ngöõ moãi ngaøy.
Nhö vaäy caùc phaùn ñoaùn trong suy luaän treân coù daïng :
GK
CG
C
K
Böôùc 2 : Sô ñoà cuûa suy luaän treân coù daïng :
G K
CG
C
K
Böôùc 3 : Kieåm tra tính ñuùng ñaén cuûa suy luaän.
Caùch 1 :
Giaû söû caû 3 tieàn ñeà ñeàu ñuùng, töùc G K ñuùng, C G ñuùng vaø C ñuùng; C ñuùng neân G
ñuùng (vì C G ñuùng), G ñuùng neân G sai, G sai thì theo ñònh nghóa pheùp keùo theo K coù theå sai hoaëc
ñuùng. Do ñoù K coù theå ñuùng hoaëc sai.
74
Vaäy, K khoâng phaûi laø keát luaän loâgíc cuûa caùc tieàn ñeà treân, noùi caùch khaùc, suy luaän treân khoâng
ñuùng (khoâng hôïp loâgíc).
Caùch 2 : 80
Laäp baûng chaân lyù
G 1 1 1 1 0 0 0 0
K 1 1 0 0 1 1 0 0
C 1 0 1 0 1 0 1 0
C 0 1 0 1 0 1 0 1
G 0 0 0 0 1 1 1 1
K 0 0 1 1 0 0 1 1
(1) G K 1 1 0 0 1 1 1 1
(2) C G 1 0 1 0 1 1 1 1
(1) (2) C 0 0 0 0 0 1 0 1
[(1) (2) C]
1 1 1 1 1 0 1 1
K
Keát quaû cuoái cuøng (doøng döôùi) trong baûng chaân lyù khoâng hoaøn toaøn ñuùng, chöùng toû suy luaän treân
khoâng ñuùng.
- Thöïc ra, suy luaän treân coù theå ñöôïc vieát goïn hôn :
G K
G
K
Ñaây laø kieåu suy luaän sai laàm (theo II.5.1)
75
Löu yù : - Ñeå kieåm tra tính ñuùng ñaén cuûa suy luaän, ta chæ caàn thöïc hieän theo caùch naøo ñoù giaûn tieän
vaø deã laøm nhaát.
77
Qui naïp thoâng thöôøng – qui naïp baèng lieät keâ ñôn giaûn laø khoâng ñaùng tin caäy, keát luaän cuûa noù raát
coù theå sai laàm. Keát luaän ruùt ra töø pheùp qui naïp treân laø moät ví duï, ai cuõng bieát raèng : Thuûy ngaân laø
moät kim loaïi nhöng khoâng phaûi laø chaát raén.
Nhöõng kinh nghieäm veà thôøi tieát, veà troàng troït cuûa nhaân daân ta ñöôïc ñuùc ruùt töø trong cuoäc soáng
haøng ngaøn naêm nhö :
- Naéng toát döa, möa toát luùa.
- Chuoàn chuoàn bay thaáp thì möa.
83
Bay cao thì naéng, bay vöøa thì raâm.
v.v…
Nhöõng kinh nghieäm ñoù laø keát quaû cuûa pheùp qui naïp thoâng thöôøng.
2.2.2 Qui naïp khoa hoïc.
Qui naïp khoa hoïc khaùc vôùi qui naïp thoâng thöôøng ôû choã, qui naïp thoâng thöôøng laø qui naïp baèng lieät
keâ ñôn giaûn. Qui naïp thoâng thöôøng chæ döïa vaøo söï quan saùt beà ngoaøi, quan saùt nhöõng thuoäc tính thöôøng
thaáy cuûa ñoái töôïng. Qui naïp khoa hoïc caên cöù treân söï phaân tích, toånghôïp caùc thuoäc tính baûn chaát, caên cöù
treân söï nghieân cöùu nguyeân nhaân sinh ra hieän töôïng naøo ñoù ñeå ñi ñeán keát luaän chung ñoái vôùi caùc hieän
töôïng cuøng loaïi.
Qui naïp khoa hoïc vì theá ñaùng tin caäy hôn qui naïp thoâng thöôøng. Tuy vaäy, qui naïp khoa hoïc khoâng phaûi
laø hoaøn toaøn chaéc chaén. Giaù trò cuûa qui naïp khoa hoïc tuøy thuoäc vaøo soá löôïng caùc tröôøng hôïp ñöôïc xem
xeùt nhieàu hay ít; caùc tröôøng hôïp ñöôïc xem xeùt coù mang tính chaát ngaãu nhieân hay khoâng, vaø möùc ñoä phuø
hôïp cuûa keát luaän vôùi thöïc tieãn.
- Caùc phöông phaùp qui naïp döïa treân cô sôû moái lieân heä nhaân quaû cuûa caùc hieän töôïng.
a) Phöông phaùp phuø hôïp :
Phöông phaùp phuø hôïp ñöôïc dieãn ñaït nhö sau :
78
Neáu hai hay nhieàu tröôøng hôïp cuûa hieän töôïng nghieân cöùu chæ coù moät söï kieän chung thì söï kieän
chung ñoù, coù theå laø nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng aáy.
Sô ñoà :
- Vôùi ñieàu kieän A, B, C coù maët hieän töôïng a.
84
- Vôùi ñieàu kieän A, D, E coù maët hieän töôïng a.
- Vôùi ñieàu kieän A, F, G coù maët hieän töôïng a.
Coù theå : A laø nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng a.
Ví duï : Tìm hieåu nguyeân nhaân daãn ñeán hö hoûng ôû moät soá hoïc sinh, moät coâ giaùo nhaän thaáy :
- Hoïc sinh A : Nhaø giaøu, cha meï laøm aên xa, khoâng quan taâm giaùo duïc con caùi.
- Hoïc sinh B : Nhaø ngheøo, ñoâng con, cha meï maûi laøm aên, khoâng quan taâm ñeán con caùi.
- Hoïc sinh C : Nhaø khoù khaên, cha meï li dò, khoâng quan taâm ñeán con caùi.
Sau khi so saùnh, coâ giaùo ruùt ra keát luaän : nguyeân nhaân daãn ñeán hieän töôïng hoïc sinh hö chính laø ôû
nhöõng hoïc sinh naøy khoâng coù söï quan taâm giaùo duïc cuûa cha meï.
b) Phöông phaùp khaùc bieät :
Phöông phaùp khaùc bieät ñöôïc dieãn ñaït nhö sau :
Neáu hieän töôïng xuaát hieän vaø khoâng xuaát hieän trong nhöõng tröôøng hôïp khaùc nhau coù nhöõng ñieàu
kieän nhö nhau, tröø moät ñieàu kieän, thì ñieàu kieän bò loaïi tröø ñoù coù theå laø nguyeân nhaân (hay moät phaàn
nguyeân nhaân) cuûa hieän töôïng aáy.
Sô ñoà :
- Vôùi ñieàu kieän A, B, C thì xuaát hieän töôïng a.
- Vôùi ñieàu kieän B, C thì khoâng xuaát hieän töôïng a.
Coù theå : A laø nguyeân nhaân (hay moät phaàn nguyeân nhaân) cuûa a.
Ví duï : Caùc nhaø nghieân cöùu chaên nuoâi ñaõ laøm thí nghieäm ñoái chöùng nhö sau : Choïn moät soá con heo
coù theå troïng nhö nhau ñöôïc85 chia laøm hai nhoùm, caû hai nhoùm naøy coù cheá ñoä aên uoáng vaø chaêm soùc nhö
79
nhau. Ñieåm khaùc nhau laø ôû choã : ngöôøi ta cho vaøo thöùc aên cuûa nhoùm thöù nhaát moät löôïng nhoû thuoác coù
chöùa vaøi nguyeân toá vi löôïng vaø vitamin, coøn nhoùm thöù hai thì khoâng. Keát quaû laø ôû nhoùm heo thöù nhaát,
troïng löôïng cuûa chuùng taêng voït, coøn ôû nhoùm heo thöù hai, troïng löôïng cuûa chuùng taêng moät caùch bình
thöôøng.
Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ ñi ñeán keát luaän, chính loaïi thuoác coù chöùa vaøi nguyeân toá vi löôïng vaø
vitamin kia laø nguyeân nhaân taêng troïng nhanh ôû moät nhoùm heo ñoù.
c) Phöông phaùp coäng bieán :
Phöông phaùp coäng bieán ñöôïc dieãn ñaït nhö sau :
Neáu moät hieän töôïng naøo ñoù xuaát hieän hay bieán ñoåi thì moät hieän töôïng khaùc cuõng xuaát hieän hay
bieán ñoåi töông öùng – thì hieän töôïng thöù nhaát laø nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng thöù hai.
Sô ñoà : - Vôùi ñieàu kieän ABC thì xuaát hieän hieän töôïng a.
- Vôùi ñieàu kieän A1BC thì xuaát hieän hieän töôïng a1.
- Vôùi ñieàu kieän A2BC thì xuaát hieän hieän töôïng a2.
Coù theå : A laø nguyeân nhaân cuûa a.
Ví duï : ÔÛ ñieàu kieän bình thöôøng (nhieät ñoä vaø aùp suaát xaùc ñònh), coät möùc thuûy ngaân trong oáng
nghieäm ôû moät ñieåm xaùc ñònh. Khi nhieät ñoä taêng thì coät möùc thuûy ngaân trong oáng nghieäm cuõng daâng
leân (do theå tích taêng). Nhieät ñoä caøng taêng thì coät möùc thuûy ngaân caøng daâng cao. Do ñoù, söï cung caáp
nhieät laø nguyeân nhaân laøm cho coät möùc thuûy ngaân trong oáng nghieäm daâng cao. Chính pheùp qui naïp naøy
laø cô sôû cho söï ra ñôøi cuûa chieác nhieät keá thuûy ngaân.
82
Chöông V
89
I- CHÖÙNG MINH.
1- Ñònh nghóa.
Chöùng minh laø moät hình thöùc suy luaän ñeå khaúng ñònh tính chaân lyù cuûa moät luaän ñieåm naøo ñoù,
baèng caùch döïa vaøo nhöõng luaän ñieåm maø tính chaân lyù ñaõ ñöôïc thöïc tieãn xaùc nhaän.
Ví duï : Chöùng minh : “Sinh vieân Hoøa hoïc gioûi”.
Döïa vaøo caùc phaùn ñoaùn maø tính chaân thöïc ñaõ ñöôïc xaùc nhaän sau ñaây ñeå laøm tieàn ñeà :
83
(1)Sinh vieân Hoøa ñöôïc khen thöôûng veà thaønh tích hoïc taäp.
(2)Ai khoâng hoïc gioûi thì khoâng ñöôïc khen thöôûng veà thaønh tích hoïc taäp.
Saép xeáp caùc tieàn ñeà theo moät caùch nhaát ñònh ta seõ ruùt ra luaän ñieåm caàn chöùng minh :
- Ai khoâng hoïc gioûi thì khoâng ñöôïc khen thöôûng veà thaønh tích hoïc taäp.
- Sinh vieân Hoøa ñöôïc khen thöôûng veà thaønh tích hoïc taäp
Chöùng toû : Sinh vieân Hoøa hoïc gioûi.
2- Caáu truùc cuûa chöùng minh.
Chöùng minh goàm ba phaàn lieân quan chaët cheõ vôùi nhau : luaän ñeà, luaän cöù vaø luaän chöùng.
2.1Luaän ñeà.
Luaän ñeà laø phaùn ñoaùn maø tính chaân thöïc cuûa noù phaûi chöùng minh. Luaän ñeà laø thaønh phaàn chuû
90 lôøi cho caâu hoûi : Chöùng minh caùi gì ?
yeáu cuûa chöùng minh vaø traû
Luaän ñeà coù theå laø moät luaän ñieåm khoa hoïc, coù theå laø moät phaùn ñoaùn veà thuoäc tính, veà quan heä,
veà nguyeân nhaân cuûa söï vaät, hieän töôïng cuûa theá giôùi khaùch quan v.v…
2.2Luaän cöù.
Luaän cöù laø nhöõng phaùn ñoaùn ñöôïc duøng laøm caên cöù ñeå chöùng minh cho luaän ñeà. Luaän cöù chính
laø nhöõng tieàn ñeà loâgíc cuûa chöùng minh vaø traû lôøi cho caâu hoûi : Duøng caùi gì ñeå chöùng minh ?
Luaän cöù coù theå laø nhöõng luaän ñieåm, nhöõng tö lieäu ñaõ ñöôïc thöïc tieãn xaùc nhaän, coù theå laø nhöõng
tieàn ñeà, ñònh lyù, nhöõng luaän ñieåm khoa hoïc ñaõ ñöôïc chöùng minh.
2.3Luaän chöùng.
Luaän chöùng laø caùch thöùc toå chöùc saép xeáp caùc luaän cöù theo nhöõng qui taéc vaø qui luaät loâgíc nhaèm
xaùc laäp moái lieân heä taát yeáu giöõa luaän cöù vaø luaän ñeà. Luaän chöùng laø caùch thöùc chöùng minh, nhaèm
vaïch ra tính ñuùng ñaén cuûa luaän ñeà döïa vaøo nhöõng luaän cöù ñuùng ñaén, chaân thöïc. Luaän chöùng traû lôøi cho
caâu hoûi : Chöùng minh nhö theá naøo ?
3- Caùc qui taéc cuûa chöùng minh.
84
3.1Caùc qui taéc ñoái vôùi luaän ñeà.
Qui taéc 1 : Luaän ñeà phaûi chaân thöïc.
Chöùng minh laø nhaèm vaïch ra tính ñuùng ñaén, chaân thöïc cuûa luaän ñeà, chöù khoâng phaûi laø laøm cho
luaän ñeà trôû neân ñuùng ñaén, chaân thöïc. Vì theá, neáu luaän ñeà khoâng chaân thöïc thì khoâng theå naøo chöùng
minh ñöôïc.
Ví duï : Haõy chöùng minh raèng : “Loaøi ngöôøi ñöôïc naën ra töø ñaát seùt”.
Luaän ñeà khoâng theå chöùng
91 minh ñöôïc, vì noù khoâng chaân thöïc.
Qui taéc 2 : Luaän ñeà phaûi phaûi roõ raøng, chính xaùc.
Seõ khoâng theå chöùng minh ñöôïc, neáu luaän ñeà khoâng ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng.
Ví duï : Haõy chöùng minh raèng : “Giai caáp coâng nhaân laø giai caáp bò boùc loät”.
Luaän ñeà naøy khoâng theå chöùng minh ñöôïc, vì noù khaù mô hoà : Giai caáp coâng nhaân döôùi cheá ñoä
naøo ?
Qui taéc 3 : Luaän ñeà phaûi ñöôïc giöõ nguyeân trong suoát quaù trình chöùng minh.
Giöõ nguyeân luaän ñeà nhaèm thöïc hieän nhieäm vuï cuûa chöùng minh. Neáu luaän ñeà bò thay ñoåi thì nhieäm
vuï chöùng minh khoâng hoaøn thaønh, töùc laø luaän ñeà ñöôïc xaùc ñònh ban ñaàu thì khoâng chöùng minh moät luaän
ñeà khaùc.
3.2Caùc qui taéc ñoái vôùi luaän cöù.
Qui taéc 1 : Luaän cöù phaûi laø nhöõng phaùn ñoaùn chaân thöïc.
Tính chaân thöïc cuûa luaän cöù laø yeáu toá baûo ñaûm cho tính chaân thöïc cuûa luaän ñeà. Vì vaäy, khoâng theå
khaúng ñònh tính chaân thöïc cuûa luaän ñeà döïa treân cô sôû nhöõng luaän cöù giaû doái.
Qui taéc 2 : Luaän cöù phaûi laø nhöõng phaùn ñoaùn coù tính chaân thöïc ñöôïc chöùng minh ñoäc laäp vôùi
luaän ñeà.
85
Luaän ñeà chæ ñöôïc chöùng minh khi laáy tính chaân thöïc cuûa luaän cöù laøm cô sôû. Neáu tính chaân thöïc cuûa
luaän cöù laïi ñöôïc ruùt ra töø luaän ñeà thì nhö theá laø chaúng chöùng minh ñöôïc gì caû. Loãi loâgíc naøy goïi laø loãi
“chöùng minh voøng quanh”.
92
Ví duï : Trong “Choáng Ñuy rinh”, AÊng ghen chæ cho chuùng ta thaáy oâng Ñuy rinh ñaõ “chöùng minh voøng
quanh” :
OÂng muoán chöùng minh raèng : “Thôøi gian laø coù böôùc khoûi ñaàu” baèng luaän cöù : “Vì chuoãi thôøi gian
vöøa qua laø ñeám ñöôïc”. Nhöng luaän cöù naøy cuûa oâng Ñuy rinh laïi ñöôïc ruùt ra töø luaän ñeà : “Chuoãn thôøi
gian vöøa qua laø ñeám ñöôïc” vì “Thôøi gian laø coù böôùc khôûi ñaàu”. Roõ luaån quaån !
Qui taéc 3 : Luaän cöù phaûi laø lyù do ñaày ñuû cuûa luaän ñeà.
Giöõa caùc luaän cöù phaûi coù moái lieân heä tröïc tieáp vaø taát yeáu ñoái vôùi luaän ñeà. Caùc luaän cöù khoâng
chæ chaân thöïc maø coøn phaûi khoâng thieáu, khoâng thöøa, baûo ñaûm cho luaän ñeà ñöôïc ruùt ra moät caùch taát
yeáu khaùch quan nhôø vaøo caùc laäp luaän loâgíc.
3.3Caùc qui taéc ñoái vôùi luaän chöùng.
Qui taéc 1 : Luaän chöùng phaûi tuaân theo caùc qui taéc, qui luaät loâgíc.
Vi phaïm caùc qui taéc, qui luaät loâgíc thì keát luaän khoâng ñöôïc ruùt ra moät caùch taát yeáu töø tieàn ñeà, töùc
laø khoâng chöùng minh ñöôïc luaän ñeà.
Qui taéc 2 : Luaän chöùng phaûi baûo ñaûm tính heä thoáng.
Caùc luaän cöù phaûi ñöôïc saép xeáp, toå chöùc chaët cheõ, baûo ñaûm cho pheùp chöùng minh coù söùc thuyeát
phuïc cao.
Qui taéc 3 : Luaän chöùng phaûi baûo ñaûm tính nhaát quaùn – phi maâu thuaãn.
Neáu trong pheùp chöùng minh coù chöùa nhöõng luaän cöù maâu thuaãn vôùi nhau tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp,
thì pheùp chöùng minh aáy chöùa maâu thuaãn loâgíc, khoâng thuyeát phuïc.
86
4- Phaân loaïi chöùng minh.
4.1Chöùng minh tröïc tieáp.
Chöùng minh tröïc tieáp laø chöùng minh trong ñoù tính chaân thöïc cuûa caùc luaän cöù tröïc tieáp daãn tôùi tính
chaân thöïc cuûa luaän ñeà. 93
Ví duï : Töø caùc luaän cöù : - Töù giaùc ABCD laø moät hình thoi.
- Hai ñöôøng cheùo cuûa noù : AC = BD. Ta khaúng ñònh (chöùng minh) ñöôïc raèng töù giaùc ABCD laø
hình vuoâng.
4.2Chöùng minh giaùn tieáp.
Chöùng minh giaùn tieáp laø chöùng minh trong ñoù tính chaân thöïc cuûa luaän ñeà ruùt ra töø tính khoâng chaân
thöïc cuûa phaûn luaän ñeà.
Coù 2 loaïi chöùng minh giaùn tieáp laø : Chöùng minh phaûn chöùng vaø chöùng minh loaïi tröø (löïa choïn).
- Chöùng minh phaûn chöùng :
Chöùng minh phaûn chöùng laø kieåu chöùng minh trong ñoù ta xaùc laäp tính khoâng chaân thöïc cuûa phaûn ñeà
vaø theo luaät baøi trung, ta ruùt ra tính chaân thöïc cuûa luaän ñeà.
Ví duï : Chöùng minh ñònh lyù : Neáu hai ñöôøng thaúng cuøng vuoâng goùc vôùi ñöôøng thaúng thöù ba thì
chuùng song song vôùi nhau.
- Giaû söû hai ñöôøng thaúng AB vaø CD khoâng song song vôùi nhau. Khi ñoù AB vaø CD seõ caét nhau taïi O.
Nhö vaäy, töø ñieåm O ta coù 2 ñöôøng thaúng vuoâng goùc vôùi ñöôøng thaúng d. Ñieàu naøy traùi vôùi tieàn ñeà
Euclide. Do ñoù, ñieàu giaû söû treân laø sai. Ta suy ra “Hai ñöôøng thaúng song song cuøng vuoâng goùc vôùi ñöôøng
thaúng thöù ba thì chuùng song song vôùi nhau” laø ñuùng.
D B D
A C d
87
94
- Chöùng minh loaïi tröø :
Chöùng minh loaïi tröø laø kieåu chöùng minh giaùn tieáp trong ñoù tính chaân thöïc cuûa luaän ñeà ñöôïc ruùt ra
baèng caùch xaùc laäp tính khoâng chaân thöïc cuûa taát caû caùc thaønh phaàn trong phaùn ñoaùn löïa choïn.
Sô ñoà cuûa chöùng minh loaïi tröø :
PQRS
QRS
P
Ví duï : Moät toå baûo veä goàm coù 3 ngöôøi coù nhieäm vuï thay nhau canh gaùc cô quan vaøo ban ñeâm. Moät
ñeâm noï, cô quan bò maát troäm. Nguyeân nhaân laø ai ñoù trong ba ngöôøi ñaõ boû gaùc. Ñeå tìm ra ngöôøi boû
nhieäm vuï canh gaùc, caùc nhaø ñieàu tra ñaõ xem xeùt vaø xaùc nhaän :
- Khoâng phaûi A ñaõ boû gaùc.
- Cuõng khoâng phaûi B ñaõ boû gaùc.
Vaäy chính C laø ngöôøi ñaõ boû gaùc.
Chuyeän vui : Ai laø vua.
Nghe ñoàn hoâm nay coù vua ñi chôi, anh noâng daân ra ñöùng ñôïi ven ñöôøng. Chôø moät hoài laâu, thaáy coù
ngöôøi cöôõi ngöïa ñi ñeán, anh noâng daân hoûi ngöôøi cöôõi ngöïa :
- Sao khoâng thaáy vua ñi, haû anh ?
Ngöôøi cöôõi ngöïa ghìm ngöïa laïi noùi vôùi anh noâng daân :
- Coù muoán thaáy vua thì leo leân ngöïa, ngoài sau löng ta ñaây.
Ngöôøi noâng daân nghe theo lôøi. Ñi moät ñoãi, ngöôøi chuû ngöïa noùi vôùi anh noâng daân :
- Ñaây coù ba ñöùa minh. Coù moät ñöùa laø vua. Anh ñoaùn coi ai. Anh noâng daân ñaùp tænh khoâ :
- Con ngöïa, con ngoï thì khoâng phaûi laø vua roài. Coøn toâi, toâi bieát, cuõng khoâng phaûi laø vua. Vaäy vua
thì laø anh. Maø neáu quaû thaät anh laø vua thì con ngöïa vaø toâi laø toâi vaø con ngöïa.
95
88
(Daãn theo [10] tr.197).
89
Muoán baùc boû luaän ñeà, ta chæ caàn chöùng minh cho tính ñuùng ñaén cuûa phaûn luaän ñeà, do ñoù theo luaät
maâu thuaãn, luaän ñeà phaûi sai.
Ví duï : Baùc boû luaän ñeà : “Thuûy ngaân khoâng coù khaû naêng daãn ñieän”. Ta phaûi chöùng minh phaûn
luaän ñeà cuûa noù laø ñuùng ñaén :
- Thuûy ngaân laø kim loaïi.
- Maø kim loaïi thì daãn ñieän.
Vaäy thuûy ngaân thì daãn ñieän.
Phaûn luaän ñeà naøy ñuùng, chöùng toû luaän ñeà laø sai.
2.2Baùc boû luaän cöù.
Baùc boû luaän cöù laø chæ ra tính khoâng chaân thöïc, khoâng ñaày ñuû cuûa luaän cöù, luaän cöù khoâng chaân
thöïc khoâng ñaày ñuû thì luaän ñeà khoâng theå ñöùng vöõng, luaän ñeà cuõng bò baùc boû.
Ví duï : Coù anh chaøng giaûi thích : “Caùi keøn noù keâu laø taïi vì noù coù caùi toøa loa”.
Ngöôøi kia baùc boû lieàn : “Anh noùi caùi keøn noù keâu, vì noù coù caùi toøa loa ? Toâi hoûi anh taïi sao caùi
oáng nhoå, noù cuõng coù caùi toøa loa maø noù hoãng keâu ?”.
(Daãn theo [10], tr.262)
Chuyeän vui :
Thænh thoaûng, meï nhôø con gaùi nhoå toùc saâu. Moät hoâm, beù thoû theû : “Meï ôi, sao toùc meï baïc nhieàu
theá ?”
Meï aâu yeám traùch : 97
- Toùc meï baïc nhieàu chöùng toû con cuûa meï hö laém !
Ñöùc beù ngaây thô hoûi laïi :
- UÛa, vaäy chaéc meï hö laém haû meï. Con thaáy toùc baø ngoaïi baïc gaàn heát roài !?
(Theo baùo Phuï nöõ Vieät Nam).
90
2.3Baùc boû luaän chöùng.
Baùc boû luaän chöùng laø vaïch ra nhöõng sai laàm, vi phaïm caùc qui taéc, qui luaät loâgíc trong quaù trình
chöùng minh.
Ví duï : Coù ngöôøi ñaõ chöùng minh luaän ñeà : “Ñaëng Vaên B, sinh vieân cuûa nhaïc vieän thaønh phoá Hoà
Chí Minh seõ laø tay ñaøn gioûi” nhö sau :
- OÂng Ñaëng vaên A ñaõ töøng hoïc ôû nhaïc vieän thaønh phoá Hoà Phí Minh vaø laø moät tay ñaøn gioûi.
- Ñaëng vaên B laø con cuûa oâng Ñaëng vaên A vaø cuõng ñang hoïc taïi nhaïc vieän thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Suy ra : Ñaëng vaên B cuõng seõ laø tay ñaøn gioûi.
Chuùng thaáy luaän chöùng treân khoâng coù söùc thuyeát phuïc, maëc duø xuaát phaùt töø caùc luaän cöù chaân
thöïc, nhöng luaän ñeà khoâng ñöôïc ruùt ra moät caùch taát yeáu töø caùc luaän cöù.
Ñeå thaáy roõ hôn, ta chia luaän chöùng treân thaønh 2 tam ñoaïn luaän :
- OÂng Ñaëng vaên A laø moät tay ñaøn gioûi.
- Ñaëng vaên B laø con cuûa oâng Ñaëng vaên A.
Ñaëng vaên B laø moät tay ñaøn gioûi.
- OÂng Ñaëng vaên A hoïc taïi Nhaïc vieân thaønh phoá Hoà Chí Minh trôû thaønh tay ñaøn gioûi.
- Ñaëng vaên B hoïc taïi
98 Nhaïc vieän thaønh phoá Hoà Chí Minh.
- Ñaëng vaên B laø moät tay ñaøn gioûi.
Ta thaáy caû 2 tam ñoaïn luaän treân ñeàu sai laàm , ñeàu vi phaïm qui taéc loâgíc, caû hai ñeàu maéc loãi “ boán
thuaät ngöõ”. Neân caùch luaän chöùng treân laø khoâng theå tin caäy.
102
Ñaây laø loái giaûi thích nguïy bieän, vì khoâng phaûi bao giôø ñeà thi ñöôïc söï xem xeùt cuûa moät taäp theå hoäi
ñoàng cuõng hoaøn toaøn ñuùng.
Hoaëc ví duï : Coù 85% yù kieán cuûa taäp theå khaúng ñònh raèng bieän phaùp kyõ thuaät naøy ñem laïi hieäu
quaû cao.
Loái nguïy bieän treân ñaây laø ôû choã : laáy yù kieán cuûa ña soá ñeå khaúng ñònh hieäu quaû cuûa moät bieän
phaùp kyõ thuaät, maø ñuùng ra phaûi laáy caùc tieâu chuaån kinh teá – kyõ thuaät ñeå xaùc ñònh hieäu quaû cuûa bieän
phaùp kyõ thuaät ñoù.
c) Söû duïng yù kieán, lôøi noùi cuûa ngöôøi coù uy tín ñeå laøm luaän cöù :
YÙ kieán, lôøi noùi cuûa ngöôøi coù uy tín khoâng phaûi bao giôø cuõng chaân thaät, ñuùng ñaén. Keû nguïy bieän
ñaõ lôïi duïng söï tin yeâu, meán moä, khaâm phuïc cuûa coâng chuùng ñoái vôùi ngöôøi coù uy tín, ñeå laøm cho coâng
chuùng tin vaøo yù kieán, lôøi noùi cuûa ngöôøi ñoù thay cho söï thaät.
Ví duï : OÂng A, oâng X, baø Y ñaõ noùi, taát ñuùng (vì oâng A, oâng X, baø Y laøn coù uy tín).
Loái nguïy bieän naøy theå hieän ôû choã ngöôøi ta ñaõ döïa vaøo “giaù trò” cuûa ngöôøi phaùt bieåu ñeå thay cho
nhöõng chöùng cöù khaùch quan, xaùc ñaùng.
2.3Nguïy bieän ñoái vôùi luaän chöùng.
Laø thuû thuaät vi phaïm caùc qui taéc, qui luaät loâgíc moät caùch tinh vi trong quaù trình laäp luaän, laøm cho
ngöôøi khaùc tin raèng keát luaän cuûa nhaø nguïy bieän ñöa ra laø ñuùng söï thaät. Trong hình thöùc nguïy bieän ñoái
vôùi luaän chöùng, nhaø nguïy bieän xuaát phaùt töø nhöõng luaän cöù chaân thöïc, keát luaän ruùt ra cuõng coù theå laø
chaân thöïc. Tuy vaäy, tính chaân thöïc cuûa keát luaän khoâng phaûi ñöôïc ruùt ra moät caùch taát yeáu töø caùc laäp
luaän vaø töø caùc luaän cöù (tieàn ñeà) chaân thöïc cuûa noù. Vì vaäy, ñaây laø hình thöùc nguïy bieän tinh vi, khoù
phaùt hieän nhaát, laøm cho ñoái phöông luùng tuùng trong quaù trình tranh luaän. Chaúng haïn, Giaùo sö Hoaøng
Chuùng trong cuoán : Nhöõng yeáu toá loâgíc trong moân toaùn ôû tröôøng phoå thoâng caáp II, NXB Giaùo duïc, Haø
Noäi 1975, ñaõ neâu ra moät loaït caùc baøi toaùn nguïy bieãn. Sau ñaây laø moät ví duï :
Vôùi nhöõng giaù trò naøo
103
cuûa a, b ta coù baát ñaúng thöùc :
a b
2?
b a
95
Lôøi giaûi :
a2 + b2 > 2ab; a2 – ab > ab – b2; a (a – b) > b (a – b); a > b.
Vaäy baát ñaúng thöùc ñaõ cho ñuùng vôùi a > b.
(Daãn theo [3], tr.49).
Nguïy bieän ñoái vôùi luaän chöùng thöôøng ñöôïc bieåu hieän ôû caùc daïng sau :
Ñaùnh traùo khaùi nieäm :
Nhaø nguïy bieän ñaùnh traùo khaùi nieäm baèng caùch lôïi duïng ngoân ngöõ, lôïi duïng töø ñoàng aâm, töø nhieàu
nghóa ñeå ñaùnh traùo nghóa cuûa töø; lôïi duïng hieän töôïng chuyeån loaïi töø trong ngoân ngöõ ñeå traùo töø loaïi
cuûa töø v.v…
Ví duï : Lao ñoäng laø cô sôû cuûa söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, baát luaän thôøi ñaïi naøo. Hoïc
taâm lyù hoïc cuõng laø lao ñoäng. Vaäy suy ra raèng : hoïc taâm lyù laø cô sôû cuûa söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa
xaõ hoäi, baát luaän thôøi ñaïi naøo’.
Söï nguïy bieän treân ñaây xuaát phaùt töø khaùi nieäm “lao ñoäng”, khaùi nieäm naøy ñöôïc duøng vôùi hai nghóa
khaùc nhau. ÔÛ tieàn ñeà ñaàu tieân, khaùi nieäm “lao ñoäng” ñöôïc hieåu laø hoaït ñoäng saûn xuaát ra cuûa caûi vaät
chaát cuûa xaõ hoäi. ÔÛ tieàn ñeà thöù hai, khaùi nieäm “lao ñoäng” laïi ñöôïc hieåu laø moät daïng lao ñoäng cuï theå
cuûa con ngöôøi : hoaït ñoäng nhaän thöùc.
Ñaùnh traùo hieän töôïng vôùi baûn chaát, nguyeân nhaân vôùi keát quaû :
Ví duï : “Ñònh luaät 3 Niu-tôn noùi raèng hai vaät taùc ñoäng vaøo nhau ñeàu gaây ra nhöõng löïc coù cuøng
cöôøng ñoä nhöng ngöôïc chieàu104 nhau. Nhöng khi xe ñaïp ñaâm vaøo oâ toâ thì xe ñaïp cong vaønh, vaäy “löïc xe ñaïp
taùc ñoäng vaøo oâtoâ beù hôn löïc oâtoâ taùc ñoäng vaøo xe ñaïp”.
(Daãn theo [2], tr.58).
Trong toaùn hoïc, nhaø nguïy bieän coá yù khoâng tuaân thuû caùc ñieàu kieän khi trieån khai caùc coâng thöùc,
bieán ñoåi caùc bieåu thöùc v.v…
(a b) (b a)
2 2
97
Luaän chöùng voøng quanh laø loái luaän chöùng maø keát luaän ñöôïc ruùt ra töø tieàn ñeà nhöng baûn thaân tieàn
ñeà laïi ñöôïc suy ra töø keát luaän (tính chaân thaät cuûa luaän cöù khoâng ñöôïc chöùng minh ñoäc laäp vôùi luaän
ñeà).
Ví duï : Moät du khaùch ñeán thaêm moät thaày phuø thuûy ôû Congo, thaáy trong phoøng oâng ta coù moät
caùi hoäp giaáy ñöïng raát nhieàu ong. Thaày phuø thuûy cho bieát : “Neáu oâng laø thuø thì luõ ong ñaõ ñoát oâng
roài. Tuaàn tröôùc coù moät keû xaáu vaøo ñaây, lieàn bò ong ñoát cho phaûi boû chaïy”.
- Haén ta ñaõ noùi gì vôùi oâng “ Du khaùch hoûi.
- Chöa kòp noùi gì caû.
- Vaäy laøm sao oâng bieát haén laø keû xaáu ?
- Vì ong ñaõ ñoát haén.
(Daãn theo [9], tr.178)
Ñuùng laø laäp luaän voøng quanh : Ong thì ñoát keû xaáu vaø keû xaáu thì bò ong ñoát.
PHAÀN III
106
Chöông VI
I- ÑÒNH NGHÓA.
Qui luaät loâgíc laø nhöõng moái lieân heä baûn chaát, taát nhieân, phoå bieán, oån ñònh giöõa caùc hình thöùc
loâgíc cuûa tö töôûng ñöôïc hình thaønh trong quaù trình phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan.
98
Caùc qui luaät loâgíc ñöôïc ñuùc keát töø thöïc tieãn haøng ngaøn naêm cuûa nhaân loaïi, chuùng laø söï phaûn aùnh
nhöõng qui luaät cuûa theá giôùi khaùch quan vaøo trong yù thöùc chuû quan cuûa con ngöôøi.
Moïi söï vaät hieän töôïng cuûa theá giôùi khaùch quan luoân vaän ñoäng, bieán ñoåi vaø phaùt trieån song vaãn bao
haøm trong noù söï oån ñònh töông ñoái. Caùc qui luaät cô baûn cuûa loâgíc phaûn aùnh traïng thaùi oån ñònh töông ñoái
trong söï phaùt trieån cuûa söï vaät. Caùc qui luaät ñoù bao goàm : Luaät ñoàng nhaát, Luaät phi maâu thuaãn, Luaät baøi
trung vaø Luaät lyù do ñaày ñuû.
Ñaây laø nhöõng qui luaät cô baûn vì chuùng noùi leân tính chaát chung nhaát cuûa moïi tö duy chính xaùc : tính
xaùc ñònh, tính khoâng maâu thuaãn, tính nhaát quaùn, tính coù caên cöù cuûa tö duy. Chuùng laøm cô sôû cho caùc thao
taùc tö duy, baûo ñaûm cho tö duy ñöôïc chính xaùc, traùnh sai laàm.
99
Luaät ñoàng nhaát khoâng maâu thuaãn vôùi pheùp bieän chöùng. Söï vaät, hieän töôïng luoân luoân vaän ñoäng,
bieán ñoåi vaø phaùt trieån, do ñoù tö töôûng phaùn aùnh chuùng cuõng phaûi vaän ñoäng vaø phaùt trieån theo. Vì
“bieän chöùng cuûa yù nieäm (tö töôûng) chaúng qua chæ laø söï phaûn aûnh bieän chöùng cuûa söï vaät”. Cho neân tö
töôûng veà söï vaät coù theå vaø caàn ñöôïc bieán ñoåi khi söï vaät bieán ñoåi. ÔÛ ñaây, luaät ñoàng nhaát khoâng ngaên
caám söï bieán ñoåi cuûa tö töôûng, maø chæ ngaên caám söï thay ñoåi moät caùch tuøy tieän, voâ caên cöù cuûa tö
töôûng trong quaù trình tö duy khi söï vaät maø tö töôûng ñoù phaûn aùnh vaãn ñang coøn laø noù.
Luaät ñoàng nhaát cuõng ñaët ra yeâu caàu trong trao ñoåi tö töôûng trong thaûo luaän : khoâng ñöôïc ñoàng nhaát
hoùa nhöõng tö töôûng khaùc bieät. Ñoàng thôøi hoùa nhöõng tö töôûng khaùc bieät laø thuû thuaät cuûa nhöõng keû
nguïy bieän hoøng vi phaïm luaät ñoàng nhaát, laøm cho ngöôøi khaùc hieåu sai laïc vaán ñeà.
Nhöõng bieåu hieän cuûa vieäc vi phaïm luaät ñoàng nhaát ôû khía caïnh naøy laø :
- Söû duïng töø ñoàng 108
aâm, töø nhieàu nghóa (ñaùnh traùo khaùi nieäm).
Ví duï : Vaät chaát toàn taïi vónh vieãn (1).
Baùnh mì laø vaät chaát (2).
Baùnh mì toàn taïi vónh vieãn.
Khaùi nieäm “Vaät chaát” ôû hai tieàn ñeà coù noäi haøm khaùc nhau, cho neân ñaây laø hai khaùi nieäm khaùc
nhau.
- Ñoàng nhaát hoùa caùc tö töôûng khaùc nhau (ñaùnh traùo nghóa cuûa tö töôûng).
Ví duï : Caùi anh khoâng maát töùc laø caùi anh coù (1).
Anh khoâng maát söøng (2).
Vaäy laø anh coù söøng.
ÔÛ phaùn ñoaùn (1), “caùi khoâng maát” ñöôïc hieåu laø caùi ta coù vaø ta khoâng ñaùnh maát. Nhöng ôû phaùn
ñoaùn (2) “caùi khoâng maát” laïi laø caùi maø ta khoâng heà coù vaø do ñoù khoâng theå ñaùnh maát ñöôïc. ÔÛ ñaây,
ngöôøi ta ñaõ coá tình ñoàng nhaát hoùa hai tö töôûng khaùc nhau.
100
Luaät ñoàng nhaát coøn ñaët ra moät yeâu caàu khaùc trong trao ñoåi tö töôûng : khoâng ñöôïc laøm khaùc bieät
hoùa moät tö töôûng ñoàng nhaát. Khaùc bieät hoùa moät tö töôûng ñoàng nhaát cuõng laø vi phaïm luaät ñoàng nhaát.
Vi phaïm luaät ñoàng nhaát ôû khía caïnh naøy thöôøng ñöôïc bieåu hieän :
- Trong dòch thuaät, chuyeån
109
caùc vaên baûn töø ngoân ngöõ naøy sang ngoân ngöõ khaùc (caùc baûn dòch
khoâng coøn nguyeân yù nghóa cuûa baûn goác).
- Trong trình baøy chuyeån ñaït vaên baûn, nghò quyeát, caùc ñieàu luaät, caùc qui ñònh, v.v… ngöôøi ta caét xeùn
hoaëc theâm vaøo vaên baûn nhöõng tö töôûng khaùc vôùi baûn goác.
- Coá tình hoaëc voâ tình thay ñoåi luaän ñeà trong quaù trình laäp luaän, chöùng minh.
Luaät ñoàng nhaát hieåu thò tính chaát cô baûn cuûa tö duy loâgíc : tính xaùc ñònh. Neáu tö duy khoâng coù tính
xaùc ñònh thì ngöôøi ta khoâng hieåu ñuùng söï thaät vaø khoâng theå hieåu nhau ñöôïc. Luaät ñoàng nhaát loaïi boû tính
chaát mô hoà, laãn loän, thieáu xaùc ñònh, nöôùc ñoâi trong tö duy. Trong cuoäc soáng, nhöõng ngöôøi vi phaïm luaät
ñoàng nhaát thöôøng laø nhöõng keû nguïy bieän, hoï coá tình ñaùnh traùo khaùi nieäm, ñaùnh traùo ñoái töôïng ñeå
phuïc vuï cho yù ñoà sai traùi cuûa mình, hoaëc laø nhöõng ngöôøi do thieáu hieåu bieát, naém khoâng ñaày ñuû noäi
haøm vaø ngoaïi dieân cuûa caùc khaùi nieäm, caùc thuaät ngöõ, kyù hieäu chuyeân moân, v.v… Chính vì vaäy, trong
khoa hoïc, ñeå traùnh vi phaïm luaät ñoàng nhaát, ngaønh khoa hoïc naøo cuõng caàn phaûi ñònh nghóa, chuù thích roõ
raøng taát caû caùc khaùi nieäm, caùc thuaät ngöõ, caùc kyù hieäu cuûa ngaønh mình.
2- Luaät phi maâu thuaãn.
Vôùi cuøng moät ñoái töôïng, trong cuøng moät quan heä, neáu coù hai tö töôûng traùi ngöôïc nhau thì khoâng
theå ñoàng thôøi cuøng ñuùng.
Khi söï vaät vaãn ñang laø noù vaø neáu noù ñöôïc xem xeùt trong cuøng moät thôøi gian, cuøng moät quan heä, thì
khoâng theå noùi raèng noù vöøa coù vöøa khoâng coù cuõng moät thuoäc tính naøo ñoù. Do ñoù, theo luaät maâu
thuaãn, khi hai phaùn ñoaùn noùi veà cuøng moät ñoái töôïng, trong cuøng moät thôøi gian, cuøng moái quan heä maø
phaùn ñoaùn naøy khaúng ñònh,
110 phaùn ñoaùn kia laïi phuû ñònh thì khoâng theå ñoàng thôøi cuøng ñuùng.
Luaät phi maâu thuaãn ñöôïc dieãn ñaït döôùi hình thöùc sau :
(A A), ñoïc laø : “Khoâng phaûi A vaø khoâng A”
101
Ví duï : - Haø noäi laø thuû ñoâ cuûa nöôùc Vieät Nam.
- Khoâng phaûi Haø Noäi laø thuû ñoâ cuûa nöôùc Vieät Nam.
Luaät phi maâu thuaãn chæ ra raèng hai phaùn ñoaùn traùi ngöôïc nhau treân ñaây khoâng theå ñoàng thôøi cuøng
ñuùng.
Thöïc chaát cuûa luaät phi maâu thuaãn laø caám maâu thuaãn, nghóa laø trong tö duy khoâng ñöôïc maâu thuaãn.
Luaät phi maâu thuaãn khoâng heà phuû nhaän nhöõng maâu thuaãn toàn taïi trong thöïc teá khaùch quan. Maâu thuaãn
trong thöïc teá laø nhöõng maâu thuaãn voán coù cuûa söï vaät, hieän töôïng, noù naèm ngoaøi phaïm vi nghieân cöùu
cuûa loâgíc hình thöùc. Loâgíc hình thöùc chæ baøn ñeán maâu thuaãn loâgíc, laø maâu thuaãn xaûy ra trong tö duy. Tö
duy coù maâu thuaãn laø tö duy sai laàm, khoâng chính xaùc, thieáu nhaát quaùn. Maâu thuaãn trong tö duy caûn trôû
vieäc nhaän thöùc ñuùng ñaén baûn chaát söï vaät. chính vì vaäy, luaät phi maâu thuaãn chuû tröông gaït boû maâu thuaãn
trong tö duy, baûo ñaûm cho tö duy laønh maïnh, chính xaùc.
Thoâng thöôøng, vieäc vi phaïm luaät phi maâu thuaãn bieåu hieän ôû caùc quaù trình tö duy maø “tieàn haäu baát
nhaát”. Vöøa khaúng ñònh moät thuoäc tính naøo ñoù laïi vöøa phuû ñònh chính thuoäc tính ñoù cuûa ñoái töôïng, khi
ñoái töôïng vaãn ñang laø noù, chöa thay ñoåi.
Ví duï : Trong tieåu thuyeát Rudin cuûa Tuoácghenieùp, hai nhaân vaät ñaõ tranh luaän vôùi nhau veà chuyeän coù
loøng tin hay khoâng nhö sau:
“Thoâi ñöôïc, vaäy theo oâng coù toàn taïi loøng tin hay khoâng ?
- Khoâng, khoâng heà coù.
111
- OÂng tin chaéc nhö vaäy chöù ?
- Nhaát ñònh roài !
- OÂng vöøa noùi laø ôû con ngöôøi ta khoâng coù loøng tin, nhöng chính oâng tin chaéc raèng khoâng coù loøng
tin, vaäy laø chính oâng ñaõ cho moät thí duï ñaàu tieân veà söï toàn taïi loøng tin.
Caû phoøng ñeàu cöôøi …”
102
(Trích theo [2], tr.43).
Moät ví duï khaùc :
“Coù anh choàng treû laàn ñaàu tieân say röôïu, khi tænh daäy, anh ta raát hoái haän vaø caàu xin vôï tha thöù.
Ngöôøi vôï noùi raèng coâ ta seõ queân vaø tha thöù cho anh.
Sau moät thaùng, cöù caùch vaøi ngaøy, coâ vôï laïi nhaéc ñeán chuyeän say röôïu hoâm tröôùc cuûa anh choàng.
Anh ta khoâng chòu ñöôïc nöõa beøn noùi :
- Em ñaõ noùi laø seõ queân vaø tha thöù cho anh, vaäy maø sao em cöù nhaéc ñi nhaéc laïi maõi theá ?
- Vaâng ñuùng theá ! Em chæ muoán nhaéc cho anh nhôù laø em ñaõ queân chuyeän ñoù vaø ñaõ tha thöù cho
anh”.
(Baùo Tieàn phong chuû nhaät soá 13/1995).
Trong laäp luaän, ngöôøi ta thöôøng söû duïng luaät phi maâu thuaãn ñeå chöùng minh, baùc boû moät luaän ñeà
naøo ñoù. Chaúng haïn, ñeå baùc boû moät luaän ñeà naøo ñoù, ta phaûi chöùng minh phaûn ñeà cuûa noù laø ñuùng
ñaén. Phaûn ñeà ñuùng thì theo luaät phi maâu thuaãn luaän ñeà phaûi sai (Vì khoâng theå coù hai tö töôûng traùi ngöôïc
nhau laïi cuøng ñuùng).
Toân troïng luaät phi maâu thuaãn laø ñieàu kieän caàn ñeå traùnh maâu thuaãn trong tö duy. Leânin chæ ra raèng
“tính maâu thuaãn loâgíc”- 112
taát nhieân, trong ñieàu kieän tö duy loâgíc ñuùng ñaén – khoâng ñöôïc toàn taïi caû trong
vieäc phaân tích kinh teá vaø trong vieäc phaân tích chính trò.
3- Luaät baøi trung (Luaät loaïi tröø caùi thöù ba).
Vôùi cuøng moät ñoái töôïng, trong cuøng moät quan heä maø coù hai phaùn ñoaùn phuû ñònh nhau, thì chuùng
khoâng theå cuøng ñuùng hoaëc cuøng sai, moät trong hai phaùn ñoaùn phaûi ñuùng, phaùn ñoaùn kia sai, khoâng coù
caùi thöù ba.
Luaät baøi trung ñöôïc dieãn ñaït döôùi hình thöùc sau :
(A A), ñoïc laø : “A hoaëc khoâng A”
103
Ví duï : “Hoøa laø ngöôøi coù voùc daùng cao lôùn”
vaø “khoâng phaûi Hoøa laø ngöôøi coù voùc daùng cao lôùn”
Hai phaùn ñoaùn treân ñaây khoâng theå cuøng ñuùng hoaëc cuøng sai, moät trong hai phaùn ñoaùn phaûi ñuùng,
phaùn ñoaùn kia phaûi sai.
Luaät baøi trung yeâu caàu moïi ngöôøi khoâng ñöôïc neù traùnh söï thöøa nhaän tính chaân thöïc cuûa moät trong
hai phaùn ñoaùn coù quan heä phuû ñònh nhau, khoâng ñöôïc tìm kieám moät phaùn ñoaùn thöù ba naøo khaùc.
Töø ñoù cho thaáy, ñoái vôùi moät vaán ñeà cuï theå, moät tö töôûng cuï theå thì chæ coù theå ñuùng hoaëc sai chöù
khoâng theå vöøa ñuùng vöøa sai hoaëc khoâng ñuùng cuõng khoâng sai.
Chaúng haïn : Coù thöông thì noùi laø thöông,
Khoâng thöông thì cuõng moät ñöôøng cho xong.
Chöù ñöøng nöûa ñuïc nöûa trong,
Lôø ñôø nöôùc heán cho loøng töông tö.
Trong caâu ca dao treân113
coâ gaùi toû ra toân troïng luaät baøi trung khi tuyeân boá döùt khoaùt vôùi baïn trai.
Luaät baøi trung laø luaät ñaëc trung cuûa loâgíc löôõng trò. Noù coù yù nghóa to lôùn ñoái vôùi tö duy chính xaùc,
vaø laø cô sôû cho chöùng minh baèng phaûn chöùng (chöùng minh giaùn tieáp). Chaúng haïn, caàn chöùng minh luaän
ñeà, nhöng thieáu caên cöù ñeå chöùng minh. Trong khi ñoù ñuû caên cöù ñeå baùc boû phaûn ñeà. Phaûn ñeà sai ñoù,
theo luaät baøi trung, ta ruùt ra tính ñuùng ñaén cuûa luaän ñeà.
4- Luaät lyù do ñaày ñuû.
Luaät lyù do ñaày ñuû cho raèng : Moät tri thöùc, moät tö töôûng chæ ñöôïc coi laø ñuùng ñaén, chaân thöïc khi
chuùng ñaõ ñöôïc chöùng minh, nghóa laø ñaõ xaùc ñònh ñöôïc ñaày ñuû lyù do cuûa noù.
Luaät lyù do ñaày ñuû noùi leân tính coù caên cöù, tính ñöôïc chöùng minh cuûa tö duy. Luaät naøy ñoøi hoûi moãi
tö töôûng, moãi yù nghó chaân thöïc, ñuùng ñaén caàn phaûi ñöôïc chöùng minh, phaûi coù ñuû caên cöù. Nhöõng caên
cöù ñoù coù theå laø nhöõng söï kieän thöïc teá, coù theå laø ñieàu ñaõ ñöôïc khoa hoïc chöùng minh vaø thöïc tieãn xaùc
104
nhaän. Song cuõng coù theå baèng con ñöôøng loâgíc, töùc laø döïa vaøo nhöõng chaân lyù nhöõng lyù do loâgíc, maø
nhöõng chaân lyù, nhöõng lyù do loâgíc ñaõ ñöôïc thöïc tieãn xaùc nhaän laø ñuùng ñaén.
Cô sôû cuûa luaät lyù do ñaày ñuû laø moái lieân heä phoå bieán, coù tính qui luaät caùc söï vaät, hieän töôïng trong
hieän thöïc. Moãi moät söï vaät, hieän töôïng (keát quaû) bao giôø cuõng ñöôïc sinh ra töø nhöõng söï vaät, hieän töôïng
khaùc (nguyeân nhaân).
Chính vì vaäy, luaät lyù do ñoøi hoûi baát kyø moät tri thöùc chaân thöïc naøo cuõng caàn phaûi coù caên cöù cuûa
noù. Tính coù caên laø thuoäc tính quan troïng cuûa tö duy loâgíc, laø ñaëc ñieåm cô baûn ñeå phaân bieät tö duy khoa
hoïc vaø tö duy phaûn khoa hoïc.
Trong khoa hoïc, ñeå chöùng minh caùc luaän ñieåm khaùc nhaèm môû roäng tri thöùc cuûa ta, coù theå söû duïng
caùc luaän ñieåm ñaõ ñöôïc 114
chöùng minh, coù ñaày ñuû cô sôû, nhôø ñoù chuùng ñöôïc coi laø ñuùng ñaén. Caùc giaû
thuyeát, caùc luaän ñieåm chöa ñöôïc chöùng minh thì khoâng ñöôïc söû duïng laøm luaän cöù trong quaù trình chöùng
minh.
Do ñoù, tuaân thuû luaät lyù do ñaày ñuû laø nhaèm baûo ñaûm tính ñuùng ñaén, tính coù theå chöùng minh, tính
coù caên cöù cuûa tö duy.
Luaät lyù do ñaày ñuû cuõng ngaên caám chuùng ta tieáp nhaän tri thöùc moät caùch vu vô, thieáu caên cöù. Tieáp
nhaän tri thöùc baèng loøng tin theo kieåu toân giao hoaëc tieáp nhaän tri thöùc treân cô sôû tin ñoàn, caên cöù vaøo dö
luaän, v.v… laø vi phaïm luaät lyù do ñaày ñuû.
105
115 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH
116
[11] NGUYEÃN VUÕ UYEÂN – ÑAÏI CÖÔNG LUAÄN LYÙ HOÏC HÌNH
THÖÙC. Löûa Thieâng, 1974.
[12] V.I.KIRILLOV – A.A.STARCHENKO – LOÂGÍC HOÏC. A
Moskva, 1987 (tieáng Nga).
[13] VUÕ NGOÏC PHA (Chuû bieân) – ÑEÀ CÖÔNG BAØI GIAÛNG
TRIEÁT HOÏC MAÙC-LEÂNIN. NXB Giaùo duïc, 1994.
[14] ROÂ-DEN-TAN – TÖØ ÑIEÅN TRIEÁT HOÏC .
NXB Tieán boä vaø NXB Söï thaät, 1986 (tieáng Vieät).
107
MUÏC LUÏC
117 Trang
Phaàn I
Chöông I : ÑAÏI CÖÔNG VEÀ LOÂGÍC
I- Ñoái töôïng cuûa loâgíc hoïc........................ 1
II- Caùc ñaëc ñieåm cuûa loâgíc hoïc................ 4
III- Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa loâgíc hoïc............ 5
IV- YÙ nghóa cuûa loâgíc hoïc........................... 8
Phaàn II
Chöông II : KHAÙI NIEÄM
I- Ñaëc ñieåm cuûa khaùi nieäm...................... 10
II- Noäi haøm vaø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm .............12
III- Quan heä giöõa caùc khaùi nieäm................ 14
IV- Caùc loaïi khaùi nieäm................................. 18
108
V- Môû roäng vaø thu heïp khaùi nieäm........... 19
VI- Ñònh nghóa khaùi nieäm.............................. 20
VII-Caùc qui taéc ñònh nghóa khaùi nieäm........ 23
VIII- Phaân chia khaùi nieäm.............................. 25
Chöông III : PHAÙN ÑOAÙN
I- Ñaëc ñieåm chung cuûa phaùn ñoaùn........... 30
II- Phaân loaïi phaùn ñoaùn............................... 32
III- Ngoaïi dieân cuûa chuû töø vaø vò töø trong phaùn ñoaùn 35
IV- Quan heä giöõa caùc phaùn ñoaùn – Hình vuoâng loâgíc. 38
V- Caùc phaùp loâgíc treân phaùn ñoaùn.......... 41
1-Pheùp phuû ñònh....................................... 41
2-Pheùp hoäi................................................. 42
3-Pheùp tuyeån............................................. 44
118
4-Pheùp keùo theo........................................ 47
5-Pheùp töông ñöông.................................... 51
Chöông IV : SUY LUAÄN
I- Ñaëc ñieåm chung cuûa suy luaän................ 53
II- Suy luaän dieãn dòch.................................... 54
1- Ñònh nghóa.............................................. 54
2- Suy dieãn tröïc tieáp................................. 55
3- Moät soá qui taéc suy dieãn tröïc tieáp.... 56
4- Suy dieãn giaùn tieáp............................... 59
4.1Tam ñoaïn luaän................................. 59
4.2Suy dieãn töø hai tieàn ñeà................. 65
4.3Suy dieãn töø nhieàu tieàn ñeà........... 70
109
4.4Suy luaän ruùt goïn............................ 71
5- Moät soá kieåu suy luaän sai laàm........... 74
6- Phaân tích tính ñuùng ñaén cuûa moät soá suy luaän.... 77
III- Suy luaän qui naïp........................................ 81
1- Ñònh nghóa.............................................. 81
2- Phaân loaïi................................................ 82
IV- Suy luaän töông töï....................................... 87
Chöông V : CHÖÙNG MINH, BAÙC BOÛ VAØ NGUÏY BIEÄN
I- Chöùng minh................................................ 90
1- Ñònh nghóa.............................................. 90
2- Caáu truùc cuûa chöùng minh.................. 90
3- Caùc qui taéc cuûa chöùng minh.............. 91
4- Phaân loaïi chöùng minh.......................... 93
II- Baùc boû....................................................... 96
1- Ñònh nghóa.............................................. 96
119
2- Caùc hình thöùc baùc boû........................ 96
III- Nguïy bieän................................................... 99
1- Ñònh nghóa.............................................. 99
2- Caùc hình thöùc nguïy bieän....................100
Phaàn III
Chöông VI : ..............................................................CAÙC QUI LUAÄT CÔ BAÛN CUÛA LOÂGÍC HÌNH
THÖÙC
I- Ñònh nghóa...................................................107
II- Caùc qui luaät...............................................108
1- Luaät ñoàng nhaát....................................108
110
2- Luaät maâu thuaãn...................................110
3- Luaät baøi trung.......................................113
4- Luaät lyù do ñaày ñuû..............................114
Taøi lieäu tham khaûo..............................................116
Muïc luïc....................................................................118
120
111